Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ PORNAs of conn BENARES SANSKRIT SERIES; A COLLECTION OF SANSKRIT WORKS EDITED BY THE PANDITS OF THE BENARES SANSKRIT COLLEGE, UNDER THE SUPERINTENDENCE OF R. T. H. GRIFFITH, M. A., C. I. E.. AND G. THIBAUT, PH. D. No. 51. (bRhat ) vaiyAkaraNabhUSaNaM sarvatantasvatantrazrImatkauNDabhaTTaviracitam // (BRIHAT) VAIYAKARANA BHUSHANA, A Treatise on Sanskrit Grammar, BY PANDIT KAUNDA BHATTA. EDITED BY PANDIT RAMA KRISHNA SASTRI, Alias TATYA SASTRI PATAVARDHANA, PROFESSOR, GOVERNMENT SANSKRIT COLLEGE, BENARES. FASCICULUS 1. BENARES. PUBLISHED BY THE PROPRIETORS Messrs. BRAJ B. DAS & Co. AND SOLD BY H. D. GUPTA, SECRETARY, CHOWKHAMBA SANSKRIT BOOK DEPOT. -:0: PRINTED AT THE RAJ RAJESHWARI PRESS & THE TARA PRINTING WORKS, BENARES. 1899.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ BENARES SANSKRIT SERIES; COLLECTION OF SANSKRIT WORKS A EDITED BY THE PANDITS OF THE BENARES SANSKRIT COLLEGE, UNDER THE SUPERINTENDENCE OF R. T. H. GRIFFITH, M, A., C. I. E. AND G. THIBAUT, Ph. D Nos. 51, 52, 53 & 5451 (bRhat ) vaiyAkaraNabhUSaNe padArthadIpikA va advitama sarvatantrasvatantrazrImatkauMNDabhaddaviracitam // (BRIHAT) VAIYAKARANA BHUSHANA, A Treatise on Sanskrit Grammar, BY PANDIT KAUNDA BHATTA: ALSO PADARTHA DIPIKA BY THE SAME AUTHOR. EDITED BY PANDIT RAMA KRISHNA SASTRI, Alias TATYA SASTRI PATAVARDHANA, PROFESSOR, GOVERNMENT SANSKRIT COLLEGE, BENARES. BENARES. PUBLISHED BY THE PROPRIETORS Messrs. BRAJ B. DAS & CO. AND SOLD BY H. D. GUPTA, SECRETARY, CHOWKHAMBA SANSKRIT BOOK DEPOT. :0:PRINTED AT THE RAJ RAJESHWARI PRESS & THE TARA PRINTING WORKS. BENARES. 1900. REGISTERED ACCORDING TO ACT XXV. OF 1867.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIH // bhUmikA / athaiteSu divaseSu satsvapi paramaprAcIneSu bhASyakaiyaTAdyAkaragrantheSvarvAcIneSu zabdenduzekharazabdaratnamanoramAdiSu vividhavAdagrantheSvativistRteSvakhilavaiyAkaraNasiddhAntapratipAdakeSu ta jjijJAsUnAM puruSAyuSeNApyazeSatastajjJAnAsambhavAdanAyAsatastatpratipattaye svapitRvyeNa zrI bhaTTojidIkSitena vinirmitakArikAyA vyAkhyAnamiSeNa vaiyAkaraNabhUSaNaM nAma nibandhaM nibabandha zrIkoNDabhaTTAbhidhamahAsudhIH / sa cAyaM nibandho vaiyAkaraNaprAcInamatasiddhAntAnAmupapAdakatayA tArkikamImAMsakAdibahutaradustarkANAM nirAsakatayA ca vidvajjanAnAM mahopakAramApAdayannapi kevalaM pustakAlAbhena paThanapAunAdivyavahArAgocarIbhUto 'bhUtsAMpratikAnAmadhye tRNAmadhyApakAnAM ca / te cAdyAvadhi kevalamalpadhiyAM subodhAyaitadgranthakRtA nirmitaM vaiyAkaraNabhUSaNasAranAmakametatpustaka sthitAlpaviSayavibhUSitameva vyavahAraviSayIbhUtaM vyatanvan / tadevaM vidyAvatAmanalpamapakAramapAkurvatA haridAsati yathArthanAmazreSThi sadvitIyena brajabhUSaNadAsanAmnA zreSThavareNa vArANaseya saMskRtaserijAkhyasvIyapustakAvalyAmetatmacikAzayiSuNA vAraMvAraM proktacarapustakamudraNAya samabhyarthito 'haM zeSopAkhyaprAcInatara vaiyAkaraNamandirAnmahAmahopAdhyAyabhAradvAjadAmodarazAstrimitravaramandirAccAnItaitatpustakadvaya sahAyena paramaparizrameNa caitatsaMzodhyAmudrayam /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) parituSyantu ca tadenadatiprAcInavaiyAkaraNasiddhAntamatanidhAnAlabhyalAbhena paThanapAThanAdipacAragocarIkurvanto'pizunA mAmakInaM sIsakAkSarayojanajaniJcAzuddhigaNamagaNayanto 'gaNyaguNagaNamaNDitAH sarve paNDitAH / prasIdatu cAnenAdipravartako vyAkaraNAdivividhavidyAyA bhagavAn zrIvizvanAtho'smAniti muhu. muhurmyrthyte| mArge vadi 6 ravI ) kAzIstharAjakIyasaMskRta pAThazAlAdhyApakaH paTava___saM0 1956 ) dhanopanAmako raamkRssnnshaastrii|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ // shriiH|| bhuumikaa| santyaneke tarkazAstreSu cintAmaNigAdAdharImAyurIjAgadIzIsiddhAntamuktAvalImabhRtaya uttamAdhikAriNAM varkasaMgrahamabhRtayo mandAdhikArimAmupakArAya bahutarAstattattArkikainirmitA nivandhAstathApi madhyamAdhikArikalpAnAmalpadhiyAmadhyetRNAM subodhAya vividhamatAntarIyaviSayavibhUSitastarkazAstrIyabahuvidhapadArthopapAdako na koyadyAvadhi kaizvinirmito nibandha ityAlocya tathAvidhavidyArthinAmupayogAya zrIkoNDabhaTTaviduSA tarkadIpikA nAma . muprabandho nibandho 'yaM niramAyi / ayaM ca nibandhakAro mahAmahopAdhyAyabhaTTojidIkSitabhAtuSputra iti "bhaTTojidIkSitamahaM pitRvyaM naumi siddhaye' ityetatkRtavaiyAkaraNabhUSaNasthalekhato 'vagatyA suvyakta evaM prasiddhataratatkAlanirNayenaitatkAlanirNayopi / etatpustakamatIvAlabhyaM kevalaM kAzIstharAjakIyasaMskRtapAThazAlAsthapustakAgArAtpurAtanamekamante kITAdibhakSitakatipayAkSarakamazuddhamAsAdya zreSTivaraharidAsamahodayAryAnivAyaprArthanayA paramaparizrameNa ca parizodhya nissArya ca subahUni skhalitAti saMyojya ca suvicAreNa tatratatropayuktAnyakSarANi vArANaseyasaMskRtaserijAkhyapustakAvalyA vidyArasikAnA
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ . mupakArAyaikakakatvAdaiyAkaraNabhUSaNena sahaiva caikasmin puTake saMmudraye / saMgharthiye ca sarvAntAmerakaM paramezvaraM vizvanAthaM sadA paThanapAThanAdipacAreNa mAmakInaM saMzodhanAdikaM mudraNAyAsaM vidvajjanaH saphalayatAditi / mAgha vadi 13 some kAzIstharAjakIyasaMskRta pAThazAlAdhyApakaH paTa. saM0 1956 vardhanopanAmako raamkRssnnshaastrii|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIH // // vaiyAkaraNabhUSaNam // zrIlakSmIramaNaM naumi gaurIramaNarUpiNam / sphoTarUpaM yataH sarva jagadetadvivartate // 1 // azeSaphaladAtAraM bhavAbdhitaraNe tarim / zeSAzeSArthalAbhArthaM prArthaye zeSabhUSaNam // 2 // vAgdevI yasya jihvAgre narInarti sadA mudA / bhaTTojidIkSitamahaM pitRvyaM naumi siddhaye // 3 // pANinyAdimunInpraNamya pitaraM ragojibhaTTAbhidham dvaitadhvAntanivAraNAdiphalikAM pumbhAvavAgdevatAm / / duNDhi gautamajaiminIyavacanavyAkhyAtabhirdUSitAn siddhAntAnupapattibhiH prakaTaye teSAM vaco dUSayeya / / 4 / / natvA gaNezapAdAbjaM gurUnatha sarasvatIm / zrIkoNDabhaTTaH kurvehaM vaiyAkaraNabhUSaNam // 5 // pAripsitapratibandhakavyUhopazamanAya viracitaM zrIpatajalismaraNarUpaM maGgalaM ziSyazikSArtha nibadhnan cikIrSitaM pratijA. nIve // phaNibhASitabhASyAbdheH zabdakaustubha uddhRtH| tatra nirNIta evArthaH saMkSepeNeha kathyate // 1 // devatAntara tyaktvA phaNina eva smaraNaM tu tasya prakRtazAstranirmAtrabhyarhitatveneSTatamatvAdityAhuH / uddhRta ityatrAsmAbhi
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| riti shessH| bhASyAbyaH zabdakaustubha uddhRta ityupAdAnaM ca tapratyakathanasyAdhunikakalpitatvena pANinIyAnAmazraddheyatvavyudAsAya / tasyAzraddheyatve ca tanmUlakatvAdetasyApyazraddheyatvaM syAditi bhAvaH / tatra nirNIta ityAdhupAdAnaM cetoppadhikajijJAsubhirasmatkRtAcchabdakaustubhAdavadheyamiti dhvanayitum // ____ atrabhavadbhirbhASyakArAdibhiH sapramANamupapAditAn zrI. bhartRharigurucaraNaprabhRtibhiratitarAM vizadIkRtAnapi vaiyAkaraNAbhimatapadArthAn vikalpagrastacittatvAnna samyagadhiganturmAzate dU. Sayanti cAtastAneva nipuNataramupapAdayannAha // phalavyApArayo turAzraye tu tiGaHsmRtAH / phale pradhAnaM vyApArastiGarthastu vizeSaNam // 2 // tatrApi prAyazo vAkyasya suptiGantasamudAyatvAt mubantAnAM ca prAyaH kriyAvizeSaNatvAddhAtozca kriyAvAcakatvena purasphUrtikatvAdicchAvazAdvA - prathamato dhAtvarthanirUpaNamiti bodhyam / dhAtuH smRta ityanvayaH / vAcakatveneti zeSaH / phalaM viklittyAdi tattadrUpeNa vAcyam / tadvAcakatApi tatta. drUpeNa / phalaviziSTavyApAre ekazaktau caikadezatvAtphalasya tatra padArthAntarAnvayo na syAdityAdi vakSyate / phalavyApArayoH sAdhyasAdhanabhAvastu saMsargaH / ato janakatvAMze zaktiM vinApi phalajanakatvaM vyApAre sulabham / ekapadopasthApyayorapi kRtISTasAdhanatvayoH kRtivartamAnatvayorvA yathA pareSAmanvayastathAsmAkamapIti na kshciddossH| atha koyaM vyApAraH / na tAvatphalaprayojakakriyA / AtmAzrayAt / kriyAtvasyaiva tattvAt / daNDAdivyApArasyApi dhAtvarthatvApattazca / na ce.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ caiyAkaraNabhUSaNe pattiH / dhAtUpAtavyApArAzrayatvena daNDAdeH kartRtvApattaH / tathA ca daNDena devadattaH pacatItyAdau prathamApatteH / na ceyamanabhihite karaNe eva tRtIyeti vAcyam / daNDAdeH kartRtve karaNatvasyaivAsambhavAt / AkaDArAdekAsaMjJeti niyamanAt / bhanyathA daNDena daNDaH karotItyapi syAt / na cA"tmAnamAsmanA vetsi sRjasyAtmAnamAtmanA / AtmAnamAtmanA hNsii"tyaadivdissttaapttiH| aupAdhikabhedamAdAyaivAtra kartRtvakarmatvAdyupapAdanasya karmavatkarmaNAtulyakriya iti sUtre bhASye kRtatvAt / na cAgatyA niravakAzA karaNasaMjJA kartRsaMjJA bAdhiSyataiti vAcyam / gatervakSyamANatvAt / nApi yadanantaramavyavadhAnena phalotpAdaH sA kiyA / yathaudanaM pacatItyatra vikledanam / adhizrayaNAdInAM tajjanakatayA kriyAtvamaupacArikam / uktaM ca / anantaraM phalaM yasyAH kalpate to kriyAM viduH / pradhAnabhUtAM tAdAdanyAsAM tu tadAkhyayeti vAcyam / sambhavati mukhyatve gauNatAyA anyAyyatvAt, kASThAdikriyAyA apyavyavahitapUrvavartitvenoktadoSAca / Arabdhepi pAke kriyAyA bhAvitvAtpakSyatIti prayogApattezca / atha pacatItyanugatavya. vahArAdasti pacikhaM jAtiH saiva kriyA / na ca kriyAyAH sAdhyatvaM na syAt / nAstyeva / kiM tu tadAzrayANAmeva sA. dhyatvam / uktaM ca / jAtimanye kriyaamaahurnekvyktivtti| nIm / asAdhyA vyaktirUpeNa sA sAdhyevopalakSyataiti ce. ma / daNDAdivyApArasyApi phalAnukUlatvenoktadoSAt / tatra jAtirnAstIti ce, tArha daNDaH pacatItyapi na syAt / etena caramavyApAravartinI jAtiH kriyeti nirastam / tasmAt ta. dvArtarUpameva kriyAtvamiti cena / bhAvanAbhidhaH sAdhyatvenA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| bhidhIyamAno vyApAravizeSaH kriyA / uktaM ca vAkyapadIye / yAvatsiddhamasiddhaM vA sAdhyatvenAbhidhIyate / AzritakramarUpavAtsA kriyetyabhidhIyate iti / vakSyati granthakAropi / vyApAro bhAvanA saivotpAdanA saiva ca kriyeti / na ca sAdhyatvenAbhidhAne mAnAbhAvaH / pacati pAkaH karoti kRtirityAdau dhAtvarthAvagamAvizeSapi kriyAntarAkAGkSAnAkAGkSayordarzanasyaiva mAnatvAt / tathA ca kriyAntarAkAGkSAnutthApakatAvacche. dakaM rUpaM sAdhyatvantadevAsavabhUtatvambhAvanAyAH pratyayArthatAvAdepi pacati pAkabhAvanetyAdau tathAdarzanenAsyAstathAtvAvazyakatvAt / ata eva vakSyati 'sAdhyatvena kriyAto 'tyaadi| vyutpAdayiSyate caitadupariSTAt / sa ca vyApAra AtmaniSThaH prayanA zarIrAdInAM ca phUtkArAdiH, tadvatyeva pacatIti vyvhaaraat| athaivamapi sarvaitatsAdhAraNadharmasyAbhAvAcchakyatAvacchedakA. bhAve kathaM sa zakyaH / na ca tattvamevAvacchedakam / nAnArthatvApatteH nAnAzaktyApattezca / nanu zakyatAvacchedakatayaivAnugatasya tasya siddhiH / yathA kAraNatAvacchedakatvAdinA, ata eva jalazabdazakyatAvacchedakatayA jalatvasiddhiriti lIlAvatyupAye uktam / dravyAnugatabuddhayA dravyatvasya guNapadazakyatA. vacche dakatayA guNatvasya ca siddhirityapare / tacca jAtirupAdhityanyadetaditi cenna / yena rUpeNa bodhastasyaiva zakyatAvacchedakatvAt / kalpyamAnadharmapuraskAreNa ca na zAbdabodhaH / na ca kAraNatAvacchedakatvAdinApi jAtina sidhyet / yena rUpeNa kAraNatAbodhastasyaiva kAraNatAvacchedakatvaucityAditi vAcyam / kalpyamAnalaghurUpeNa kAraNatve sambhavati gururUpeNa tadasvIkAreNa tatra kSatyabhAvAt / atra ca siddharUpeNa bodhasyA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe nubhavasiddhatvAttathAkAryakAraNabhAvAvazyakatve kalpyamAnadharmeNApi kAryakAraNabhAvAntarakalpane gauravamiti na tatkalpanaM yuktam / anyathA saindhavAdipadavAcyatAvacchedakatvenApyazvAdivRttidharmAntarakalpanApatteH / azvatvAdinaiva pratItestatkalpanA na yujyataiti cet, samaivAtrApi phUtkAratvayutnatvAdinaiva pratItiriti dik / idaM ca tArkikarItimanurudhya / vastutaH kAraNatAvacchedakatvAdinApi na jAtisiddhiriti vyApAro bhA vaneti kArikAyAM vakSyate iti kathametaditi cenna / tacadrUpejaiva tasya zakyatvAt / ata eva pacatItyAdau phUtkAratvAdhaH - santApanatvayatnatvAdibhirbodhaH sarvasiddhaH saGgacchate / na ca nAnArthatA | buddhisthatvAdeH zakyatAvacchedakAnAM tadAdAvi vAnugamakasya satvAt / uktaM ca hariNA / guNabhUtairavayavaiH samUhaH kramajanmanAm / buddhayA prakalpitA'bhedaH kriyeti vyapadizyate iti / kramajanmanAmeSAM vyApArANAM samUha ekasvabuddhayA saMkalanAtmakayA prakalpito 'bhedo yasya sa ca sa mUhaH svabhAvato guNabhUtairavayavairyukta ityarthaH / evaM ca sarveSAM kArakANAM vyApArA vAcyAH / yo yadA yasya buddhisthastadA sobhidhIyate tadaiva tadAzrayaH karttA / ata eva kASThaM pacati sthAlI pacatIti saGgacchate / evaM ca kASThena pacatItyapi nAnRpapannam / tadA tadvayApArasya dhAtvarthatvAvivakSaNAt / etena kASThakriyAyA vAcyatve tRtIyA na syAt / avAcyatve prathamA na syAdityAdikamapAstamiti na kazciddoSa iti dhyeyam / etasya dhAtuvAcyatve mAnaM tu vakSyate / ayaM pratyayavAcya evetimImAMsakAH / ayaM na vAcyaH kiM tvetadvizeSaH kRtiriti naiyAyikAH / tatrApi vakSyate / AkhyAtasya na karttA vA 9
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| cyaH / kRtimato vyApAravato vA kartRtvena tacchatAvanantakRtyAdau zakyatAvacchedakatve gauravAditi naiyAyikAyuktaM dU. paNamasmanmatAjJAnAditi dhvanayaneva svamatamAha / Azraye viti / Azraye. phalAzraye vyApArAzraye ca / phalavyApArayorSAtulabhyatvAdAzrayamAtramarthaH / ananyalabhyasya zabdArthatvAt / tathA cAzrayatvameva zakyatAvacchedakamano noktadoSAvakAza iti bhAvaH / ata eva kRtiviziSTakartRvAcitRcaH kRtivAcakakRdhAtuyoge kartetyatrAzrayaparatvamiti naiyAyikAH / evaM kRtyatyayasthale bhAvanAMzasyAlepalabhyatvAdAzrayamAtramartha iti mImAMsakA manyante / athAzraya AkhyAtArtha ityatra mAnAbhAvaH / ta. pratItizcAkSepAllakSaNayA vopapadyate / prathamAnta padena tadupa. sthitisatvAddevadattaH pAkAnukUlakRtimAn ekadevadattAzrayako vartamAno vyApAra iti bodhopapattAvanyalabhyatvena zaktikalpanA'yogAceti cet / atra vadanti / karmadevAcyatva yuSmadi samAnAdhikaraNe madhyama iti puruSavyavasthA na syAt / / karturavAcyatvena sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt / devadattaH paca. tItyAdau kartari tRtIyA pacyate taNDula ityAdau dvitIyA ca syAt / kAdhanabhidhAnena tayordurvAratvAt / nanu taniSThasaMkhyAbhidhAnAttadabhidhAnam, evaM yuSmadastikupAttasaMkhyAvayivAcakatvaM sAmAnAdhikaraNyamapIti cenna / tivAcyasaMkhyAyA kutrAnvaya ityanizcayAt / tathA ca kartRpratyayapi saMkhyA. yA ubhayatrAnvaye upabhorapyabhidheyatvaM syAt / na ca karjakatvenaiva saMkhyAbhidhIyataiti zaGkSayam / tathA zaktarabodhanA / vizeSaNatayA kartucyatvasiddhazca zakyatAvacchedakopi gauravAni / kiM ca kRttaddhitasamAsaiH saMkhyAnabhidhAnAttatraiva ka
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe turanabhidhAne devadattaH pAcakaH ityAdau tRtIyAdyApattaH / vastuta. stisthale karturavAcyatve pacamAna ityAdau kRtyapi tanna syAt / yuktestulyatvAt / lakArasya vAcakasyobhayatraikatvAt / AdezAnAM vAcakatve hareva viSNova rAmamityAdau sarve sarvapadAdezA iti nyAyena vAkyapadasphoTayoH siddhayApatteH, apasiddhAntA. ca / na ca kRti karturavAcyatve iSTApattiH / samAnAdhikaraNapAtipadikArthayorabhedAnvayavyutpattibhaGgApatteH / jaJjabhyamAnAdhikaraNocchedaprasaGgAcca / zAnacA karturuktatvAcchaktyA puruSArthatvamiti siddhAntasyaiva sambhavAt / tasmAdavazyaM kartakarmagorvAcyatvamupeyamiti / atra naiyAyikAH, kartRsaMkhyAbhidhAnAdeva tadabhidhAnaM vAcyam / na ca tadanvayaniyame mAnAbhAvaH / bhAvanAnvayinyeva tadanvayAt / saMkhyAbhAvanayoH sa. mAnapadopAttatvenaikAnvayitvasyocitatvAt / bhAvanAyAzcetarAvizeSaNIbhUtaprathamAntapadopasthApyaevAnvayaH / tathaivAkAG. kSitatvAt / evaM kRdAdAvapi karnAdyabhidhAnAdevAbhidhAnavyavasthA, anyatarAnabhidhAne tRtIyeti sUtrArthaH / tammAnoktAnupapattiH / kRtpratyayasthale ca karturavAcyatve abhidhAnavyavasthAnApatteH / na ca kRtyabhidhAnAdabhidhAnam / karmapratyayasthalepyApatteH mitrApakIgataM puramiti -liGgavizeSeNa sAmAnAdhikaraNyAnApattervA tatra vAcyatAsvIkAraH samAnAdhikaraNasyaiva vi. zeSaNasya samAnaliGgatvAt / anyathA rAjJaH strI ityAdAvapi prasaGgAt / evamAkhyAtArthasya prathamAntArthe evAnvayavyutpatteH / paktA tRpyatItyatra pAkAnukUlA kRtistRpyatIti vodhaH syAttathA cAnanvayaH / ataH kRti kavizyaM vAcyaH / lakArasyaikasya vAcakatyepi zAnajAdau kartari lakSaNA na zaktiH, yenAnekarthatA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| syAt / tRnAdeH paraM zaktiriti na doSaH / AdezAnAM vAcaka svepi na doSaH / haravatyAdau ca pratyekaM padAnAmadhUnazakti kAnAM tattadarthopasthApanadvArA vAkyArthabodhakatvasambhavAma vA. kyasphoTAdiH / atra tvanupapattyA kartaryeva zaktirityAhuH / bhAvanAnvayini saMkhyAnvaya ityasaGgatam / na pacatItyatra bhA. ghanAnanvayinyeva kartari tadanvayena vyabhicArAt / saMkhyAyAH pratyayArthatvAdbhAvanAyAzca dhAtvarthatvasya vakSyamANatvAtsamAnapadopAttatvasyAbhAvAcca / vizeSyatayAkhyAtajanyasaMkhyA. bodhaM prati tenaiva sambandhena bhAvanAprakArakabodhasAmagrItvena he. tutvaparyavasAnena gauravAca / samAnapadopasthitAnvayitvamapekSya samAnapadopAttatvasyaiva lAghavena saMkhyAnvayaniyAmakatvaucityA. cha / bhAvanAnvayaniyAmakasyaiva taddhetoriti nyAyena saMkhyAvayaniyAmakatvaucityAcca / bhAvanAnvayini saMkhyAnvaya i. tivatsaMkhyAnvayinyeva bhAvanAnvaya ityasyApi muvacatvAcca / tasmAt prathamAntapadopasthApyaeva saMkhyAnvayaH, prathamAntapadopasthApyatvameva niyAmakam / kiJcaivaM sati vizeSyatAsambandhe. nAkhyAtArthasaMkhyAprakArakabodhaM prati itarAvizeSaNaprathamAntapadajanyopasthitiviSayatayA kAraNamiti laghubhUtaH kAryakAraNabhAvaH phalitaH / ' nArAyaNa iva naro hanti ' ' candra iva mukhaM hu. zyate' ityatra nArAyaNe candra ca saMkhyAnvayavAraNAyetarAvizeSa. Nati / caitreNa supyata ityatra caitraniSThasvApa iti bodhAdvizeSye svApe tadvAraNAya prathamAnteti / vastutastu tavApi kutra kartA vAcyaH, kutra karmetyatra niyAmakAbhAvAcchavAdikaM dyotakaM pAcyam, tathA ca mamApi kuta saMkhyAvaya ityatrApi tadeva dyotakamiti na kApyanupapattiH / evaM kudAdisAdhAraNyAya mukhya
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ caiyAkaraNabhUSaNe bhAktasAdhAraNakRtyanabhidhAnAtkarturanabhidhAnamiti . vyavasthA; maashrynniiyaa| karmapratyaye ca phalamevArthaH kRtestRtIyayA laabhaat| evaM ca phalAnabhidhAnameva karmAnabhidhAnam / yadyapyevaM katmatyayeH prAguktarItyA 'nabhidhAnavyavasthA kartRvAcyatvasAdhikA na bha.. pati / tathApi devadattaH pAcaka ityAdisAmAnAdhikaraNyAnupapantyAyeva tatsAdhakaM draSTavyam / zeSa prAgvadeveti punstmbiinaaH|| atrocyate / / vizeSyatAsambandhenAkhyAtArthasaMkhyAmakArakaghoghaM pratyAkhyAtajanyAzrayopasthiterhetutvaM lAghavAditi karTakamaNostivAcyatvamAvazyakam / na tu tvaduktarItyA prathamAntapadajanyajJAnaM tathA / etAdRzAkAMkSAyAH padadvayaghaTitatvena gurutvAt / itarAvizeSaNatvaghaTitatvena sutarAM gauravAcca / na ghAkhyAtasya bhAvanAmAtravAcakatvagrahavatastAdRzabodhAnurodhenoktakAryakAraNabhAvastavApyAvazyaka ini vAcyam / evaM hi paM. tnasya dhAtuvAcyatvagrahavataH pAkAnukUlahattimAniti bodhAnurodhena dhAtvarthaprakArakazAbdabodhe prathamAntapadajanyopasthitiheturityasyAvazyakatvena ratho gacchati jAnAti karotItyAdau dhAtvarthasya sAkSAdrathAdau bhAnasaMbhavenAkhyAtasyAzrayatvalakSaNAbhyupagamAnApatteH / rathena grAmo gamyate ityAdau dhAtvarthaphalasyaiva sAkSAkarmaNi bhAnasaMbhavAtkarmAkhyAtAnAM phalavAcakatvAbhyupagamavaiya. pittezca / vivecayiSyate caitadupariSTAt / na ca tatsadupatta ttigrahazAlipuruSazAbdabodhAnurodhenAdAhatakAryakAraNabhAvaMdvayamapyAvazyakaM pAtu AkhyAtasya kartari zaktAvanantavRttyAdAvana cchedakatvApattAvatigauravaM paramatiricyataiti vAcyam / bhAna panAzrayatvasyaivAkhaNDazaktirUpasyAvacchedakanAyAH prAguktatve
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAtparyanirNayaH / 1 Angiovasya svavAsanAmAtrakalpitatvAditi / api caiva kRtAmapi kartRvAcakatvaM na syAt / gauravasya sAmyAt / atha caitro gantetyatrAbhedAnvayAdavazyaM karttA vAcyastatrAbhyupagantavyaH / na ca caitro gacchatIti gamzyatrApyAzrayatayA kRtezcaitrAnvayAdetvasiddhiH / samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayorabhedAnvayavyutpatteH / reasure ekapadottaravibhaktiviruddha vibhaktimatpadajanyopasthiterhetutvAcca / caitro gantetivaccaitre gantetyApattezceti cet, atrocyate / ghaTo na rAjJaH sUtasya dhanaM pacatitarAM caitraH pacatikalpaM maila ityAdAvabhedabodhAdbhedena bodhadarzanAccoktakAryakA raNabhAvadvayasyApi vyabhicAraH / na cAtrAyogyatvAnnAnvayaH / kRtyapi tathA suvacatvAt / evaM pacatikalpaM maitra ityAdAvapi nAmAtvayAzrayAzrayibhAvenAnvayaH saMbhavatyeva / na cAtrAkhyAtasya kartari lakSaNA / evaM hi paktA gacchatItivatpacatikalpaM gaccha tItyApase / kiM cAtraiva nAnAkhyAtArthayorabhedAnvayasya klRptatvAttadanurodhAJcaitraH pacatItyatrAbhedAnubhavAccAkhyAtasya kartRvAcakatvApacI siddhaM naH samIhitam / na ca kalpavAdereva kartari lakSaNA, tathAsatyAcAryakalpAvAcAryakalpA itivad dvivacanAderapi kartRtvAdivivakSAyAmApateH / na ca suviruddha tiGantopasthApyatvena kRte devAnvaya iti vAcyam / stokaM pacatItyAdau stoka pAkayorabhedabodhAnApatteH / tasmAdbhedena nAmArthaprakArakoghe sArthakamunipAtajabhyaivopasthitirheturiti hetuhetumadbhAvAdAkhyAtArthenAbhedabodha durvAra iti vakSyAmaH / yantu cetre ganteti syAditi / tanna | caitre gacchatItyasyApyApatteH / yadi cAkhyAtArthasya pra. thamAntopasthApyaevAnvayastadAtrApi kRdaryaprakAra kazAbdabodhaM prati samAnAdhikaraNapadajanyopasthitirviSayatayA heturiti kArya
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUraka kAraNabhArostu / kAryakAraNabhAantarakalpanAgaurava cAkhyAtA thabhAvanAnvayAya prathamAntapadanamyopasthitihetusvakalpane 'pi tuM lpam / darthavadabhedanodhe vakSyamANasidakAryakAraNabhAvena mi.. vAhopapattorati dik / paktatyAdau tRjakatene nAmArthatvamApi, tRjantasyaiva nAmatvAt / pAkAyanukUlA tireva hi nAmArya: na nu zuddhA / tathA ca nAmArthasya vizeSye vizeSaNamisinyAyenaivaH caitrAdAvanvaya ityapi kazcit / adhaivamapi mitrApakrIti liGgena sAmAnAdhikaraNyAttatra kartA vAcya iti cenna / tasya sAdhutvAthamapyupapattervastvaSyavasthApakatvAt / etAdRzAnAM vizeSyanighnatvasya sarvasiddhatvAt / anyathA zuklAdipadAnAM dravyopa zasayApatteH / rUpamAtre zaktI zakyatAvacchedakalAghavasya nIlaM rUpamityAdau kevalarUpe prayogasya ca paktA jAtaH pAThako jAta ityAdau kRtAM kevala kRtau zaktisAdhakenAvizeSAt / ata eva sAmAnAdhikaraNyaM naikavibhaktinizvatthAmarthasAdhakam . yogastha vastvavyavasthApakasvAditi dvitvapratyakSavicAre guNopAyepyuktam / kiM caivaM samAnAdhikaraNasya vizeSaNaspa vizeSyasamAnaliGgatvaniyamavattAdRzasyaiva vizeSaNasya vizeSyasamAnavacanatvaniyamAdAkhyAtasyApi kartRkarmavAcakatA duArA / anyathA devadattAH pacatItyAdarapyApatteH / na ca caitro maitrazca gacchataH sundarAvityAdau vyabhicArAnnAyaM niyamaH / kSudupahantuM zakyaM zaityaM hi yatsA prakRtirjalastyAdau tasyApi tulyatvAt / bhoktA tRpyatItyAdau ca kRtaH kRtimAvAyakatveSi nAnupapattiH / na pacati caitra ityatra pratiyogitAsambandhena na. arthaisa sAmAnAdhikaraNyasambandhena darthakRtArapyAkhyAtAyAta sanvayasambhavAt / na cAdhAratayA tirthakatibAre prathamAnanA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAsvanirNayaH / dajanyopasthiterhetutvaM suvacam / na pacati caitra ityAdAvananvayApateH / astu vA tatra kRtaH karttari lakSaNA / ato nAnupapattiH / na ca kevalakRtau prayogAtatra zaktinirNaye satyava tadvati lakSayA yujyataiti vAcyam / paktA jAta ityAdau pareSAM pacatIsbo kevalakRti bodhavatkevalaM paktetyevokte ca kevalakRtau mayogAt / anyathA sskhyAtasyApi kartRvAcakatApateH / vastutastu pazya mRgo dhAvati, pazya nRtyati bhavati, pacati bhavatItyAdau dhAvanAdibhAvanAyA darzanAdau vizeSaNatayA 'nvayabodhAnurodhAkturapi tathaiva tAtparyAdbhASyakArairapi tathaivAbhyupagamenaitAdRzekavAkyatApratipAdanAcca nAkhyAtArthabhAvanAprakArakabodhaM prati prathamAntapadajanyopasthiteH kAraNatvaM vyabhicArAt / caitraH pacatItyatra naiyAyikAnAM tathAnvayabodhastu tAdRzavyutpattyanurodhAs / ata eva mImAMsakAdayazcaitraniSThA bhAvaneti bhAvanAvizeSyakameva bodhamAduH / tasmAna tathA kAryakAraNabhAvamUlikA kRtAM karttari zaktiryuktA, kiM tu caitraH pAcaka ityabhedAnvayAnurodhArasa cAkhyAtepi sama iti syAdeva tatrApi kartAdivAcakatvamiti vibhAvayAmaH // 1 ke ci karturavAcyatve pacatItyatra pAkakarmAnasa ekasvasaMzayaH syAt / nanu karturanupasthitau dharmijJAnAdyabhAvAtkathaM saMzayaH / lakSaNayA tadupasthitau caikatvaviziSTe lakSaNAbhyupagamAma saMzaya iti cenna / manasA tadupasthitisambhavAt / na copasthitatvAtsaMkhyAnvayopi syAditi kathaM saMzaya iti vAcyam / zabdopasthitasyaiva naiyAyikaiH zAbde 'nvayAGgIkArAt / na ca lakSaNayopasthiteH saMkhyAnvayasya suvacatvAnna saMzaya iti vAcyam / myApanaye sarvatra lakSaNAyAM bIjAbhAvAt / prathamAntapadAdanu . *
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNapaNe pasthitestadanvamasambhavAveti cadanti / adhikaM vakSyamANarI. tyAvadheyamiti dik / / - mImAMsakAstvanabhihitaityasyAbodhite ityarthaH / bodhazca zaktyA AkSepArA / sa cAkhyAte AkSepAt / kRti tu zaktyA / ata eva katraSikaraNe-bhaTTairuktam / "yAdRzastu guNabhUtaH karmAtrAvagaH myate na tAdRzena vinA bhAvanopapadyata iti arthApattyAnumAnenaM vA zaktA'nugamayitu" mityaadinaa| nanu kRti AkSepAta AkhyAte zaktyeti vaiparItyaM kiM na syAt iti cenna / pradhAnImUtayA mA. vanayA kapturAkSepasya yuktatvAt / bhAvanAyA AkSepalabhyatve ca prAdhAnyAnupapatteH / evaM kRtyapi prAdhAnyAt karturvAcyatva. mAvazyakamiti yuktastenAkSepaH / uktaM ca / yadi ka; dhAtvarthena ghA bhAvanAvagamyeta tataH pAcakapAThakAdipadeSviva tirohitasvarUpA 'vagamyeta / prAdhAnyAttu zabdArthatvAdhyavasAnamiti / padA danupasthitasya kartuH kathaM zAbdabodhaviSayatvamiti cet / atra nAmArthanirNaye vakSyate / tasmAmAkhyAtasthale kartRkarmaNI vAcye / abhidhAnavyavasthAyAH prakArAntareNopapattariti vadanti // __ atrocyate / yathAkathaJcidbhAvanAkSepamAtreNa pratyAyitatvamA bhidhAnavyavasthAyAM nopapAdakam / karmapratyayepi bhAvanAyA vinA aashrymnupptteH| karturAkSepAtkatraMbhivAne tRtIyAnApatte A. khyAte zaktayA kRtyAkSepAditi vaiparItyasya durvAratvAcca yantu sathA sati prAdhAnyena bhAmaM na syAditi / tanna / AkSepalabhyaH syApi prAdhAnyena bhAne bAdhakAbhAvAt / anyathA prAdhAnyA: nurodhAdvayaktervAcyatvasvIkArApattAvAkRtyAdhikaraNaM dattajalAnA li syAditi / namu kA svasvarUpanirUpakatvena mAnavAyA bhAkSepAt guNatvam / jAtyA tu loke paricchecatapAvagataM itakaM
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArapardhanirmA savaivAmipyataiti na guNatvAmiti ceka / etAdRzavizeSasyAmayojakatvena guNatvAdAvaniyAmakatvAt / bhavadrItyA vyaktariva kartuH paricchegratvAdAkSiptasyApi vyaktivadvizeSyatvApattezca / kina devadattAdiH zaktivizeSarUpo vA kartA na bhAvanAnirU. pyaa| ghaTatvavadakhaNDatvAt / kartRtvaM taTitamiti cet / ghaTasvamapi ghaTaghaTitameveti vizeSopapAdanandandhraNam / atha ghaTa i. svatApi nAstyeva ghaTAdorvazeSyatvapratItiH kiM tu ghaTatvAdariti beda / satyam / evaM hi vyaktau padArthAntarAnvayo na syAt / vizeSyatayAnupasthitatvenAkAMkSAvirahAt / kiM ca na bhavatpratIkhaiva vastusidhyasiddhI kiM tu sklsaadhaarnnyaa| tAdRzI ca na dhyApArepi, naiyAyikaiH kartRvizeSyakabodhAbhyupagamAt / evaM gha. TapadAdisthalapi / tasmAdvizeSyatvAdibodho bhavatAmeva tAdRzavyutpattivazAjAyamAno na vastuvyavasthApaka iti sphuTataraM bhA. vArthAdhikaraNadUSaNe vakSyate / atha bhAvanayA karturAkSepo yuktaH na tu kI bhAvanAyAH karmapratyayasthale bhAvanApratyayAnupapatteriti cenmaivam / karTakomAbhyAmAkSepasambhavAt / na cobhayorAkSepakatvakalpane gauravaM, tavApyubhayorAkSepyatvakalpane gauravAt / karmakartRkatsu tadAkSepAya tvayApyevaM svIkartavyatvAcceti / yannu kartarikaditi vyAkaraNasya kRtpratyayasthale kartari zaktiparicchedakasya satvAkartRvAcyatvAvazyakatvAttena kRtmatyayastha: ke bhAvanAkSepo yuktaH / tisthale ca tadabhAvAna karturvAcya* svamAyAtIti / tadApAtataH / tisthalepi laH karmaNIti sUtrasya kari paktiparicchedakasya sattvAt / kartarikaditi kartRgraha havAmAnuvRtteH / ananyalabhyatvAdezcobhayatrApi tulyatvAt / .. kaniSabhAveSAkarmakebhyaH, tiptami, kayordika
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ paisAkaraNabhUSaNe panaikavacane ityeteSAmekavAkyatayA vidhAnena ka rekaravebhiSeka lakAraikavacanaM tivAdi prayoktavyamityarthaparyavasAnAkartRvAcyA tvaM na sUtrAdAyAti, kiMtu tatsaMkhyAyA eveti cenmaivam / dvivacanAdisaMjJA hyAdezaniSThA, tatazca tadvidhinA dvyekyoritysyaikvaakytaa| na ca tatra kartarItyasti yada dvitvAdivizeSaNatayA kathaM cidyojyeta / nanu lavidhitibAdividhyorapyekavAkyatAstIti cet, tarhi iyaM vAkyaikavAkyatA na tu padaikavAkyatA / A. dezavidherlavidhilabhyalakArAnuvAdena pravRtteH / lavidhI karvagrahaNam / sa ca dvivacanAdisaMjJAvinirmukta eveti / tasmAdvAkyaniSpattyanantaraM tenaikavAkyatA / laH karmaNIti vAkyaM cArya vi. nA 'niSpanna yamarthamAdAya niSpadyate sa eva vAcya iti krtu| cIcyatvaM duSpariharamiti vadanti / sphuTamanyanmanoramAyAm / vastutastu laH karmaNItyasya dvayakayorityanenaikavAkyatve lakAra: saGkhyAvAcako nirarthako vA syAt / na caivaM yuktam / evaM hi tibAdivacchAnacopi kartRsaGkhyA vAcyA sthAna syAcya kI, tibAdivacchAnajAdInAmapi lAdezatvAt / atha kareMrikRdityata eva tatra kartA vAcya iti cenna / tena zagyamAne AsyamAne cAyaM gata ityAdau bhAve kriyamANa iti karmaNi zAnaco daurlabhyApatteH / vidhAyakAbhAvAt / atha kataiva vArayaH, karmabhAvAdau ca zAnaco lakSaNeti cenna / kartarIti vyAkaraNa: sthArthaniyAmakasyAtikrameNa svecchAmAtreNa lakSaNAyAmasAdhutA. pattervakSyamANatvAt / na ca laTaH zatRzAnacAvityasyAtmanepada vidhAyakaiH samamekavAkyatayA bhAvakarmaNorityaneneSTasiddhiH / sakarmakebhyopyevaM sati bhAve zAnajApateH / asmAkaM punarbhAve cAkarmakebhya ityuktatvAnna doSaH / ' kiM caikavAkyatayA. karmakA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtvarthanirNayaH / varUpArthalAbhena nirAkAkSatayA karikadityasyAviSayatayA kartari sa na syAt / tathAtve vA ghanAdirapi kartari syAt / api ca bhAvakarmaNorityasya bhAvakarmaNo yo lakArastasyAtmanepadamevAdeza ityarthoM na tvayA vaktuM zakyaH / lakArasyAnarthaka. tvAt / yadAtmanepadaM tadbhAvakarmaNorevetyapi na / kartari AtmanepadAbhAvApatteH / bhAvakarmaNorarthayorAtmanepadaM syAdityarthe coktasUtrAdeva taDAdeH karmavAcakatA zeSAtka-riparasmaipadamityasmAcca kartRvAcakatA tiDAdeH syAt / sakarmakebhyopi bhAve zAnajApattizcati dik / tasmAdApAtata evaikavAkyatayA bhA. vakarmArthalAbha iti / tasmAtkartRkarmazAnaco yogenAnUdha vidhIya. mAnaM kartRkarmasaMskArakamiti jaJjabhyamAnAdhikaraNe sthitamasambhavaduktikatAmApayeta iti dhyeyam / yadapi bhaTTairuktam / kartRvi. viSTasaMkhyAbhidhAnAkarturabhidhAnam / na ca vizeSaNatayA kakSurapyabhidheyatvaM syAditi vAcyam / viziSTagrahaNaM neSTamagRhIta. vizeSaNam / abhidhAnabhidhAne tu na kena cidihaashrite| tathA va bhAvanayA pratyApitasya kartuvizeSaNatvasambhavAnna doSaH / na ca bhAvanAkSepyatvasyAvizeSAtpacatItyatra kattaiva pacyate ityatra kamaiMva sakhyAyAM vizeSaNamiti niyamo na syAditi zaGkayam / yato yasyApi kArakaM vAcyaM tasyApyetatprasajyate / na cobhayAzrayaM doSamekazcoyo vicArayaniti / nanu zabdopasthitasyaiva zA. bdabodhe bhAnAGgIkArAdbhAvanayAkSiptasyaiva kartuH kathaM zAndabodhaviSayatvAmIti cenna / tadvAcaka zabdasyaiva bhAvanayAkSepAt / arthAkSepakasyaiva zabdAkSepakatvAt / anupapattestulyatvAm / tathA ca sadvAcakazabdAdeva kartRkarmaNorbodhaH / taduktam / sarvAkhyAteSu kAdariSTA naivAbhidheyatA / yA tu sebhyaH pratItiH sA saMyo.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvnirnnyH| gAntarato bhavediti // lakSaNaiva vA AkSepazabdArthaH / sA cAzrayatvAdinA / ata eva nAmajAtyAdibhiH praznottarabhAvaH karTakarmaNoH saGgacchate / tasmAnAbhidhAnavyavasthAnupapatteH kaSurvAcyatvamiti / kRdAdau cAbhidhAnayuktireva tatsAdhikA / atonyalabhyatvasambhavepyagatyA tadvAcyatvasvIkAra iti na prAguktA pratibandirapi / kartRtatsaGkhyAnyatarAnAbhadhAne vAcyatve tRtIyetyAzrIyataiti / atredaM pratibhAti / devadattaH pacati pacyate taNDula i. tyAdisAmAnAdhikaraNyAdAkhyAtasya kartRkarmavAcakatvam / ma cedamasiddham / anyasminpacati devadattaH pacatItyaprayogeNa tasyAnubhavasiddhasya vinA hetuM kartRvAcyatvabhItyaivApalApAyogAt / tvaM pacasItyAdau yuSmacchabdasAmAnAdhikaraNyasyAnubhavamanusaratA sUtrakRtAnUdya tadanusAreNa puruSavyavasthAyA yuSpadhupapadesamAnAdhikaraNesthAninyapimadhyama ityAdinA kRtatvAca / anya. thA nIlo ghaTaH, devadattaH pakkA, aindraM dadhi, citragurdevadattaH, pinAkSI gauH, stokaM pacati, jyotiSTomena yajete, tyAdAvapi tadapalA. pApattau bahuvyAkulI syAt / na ca padArthAnAmabhedabodhe samAnavibhaktimatpadopasthApyatvaM tantraM, taccAtra nAstIti kAraNabAdhAnna sAmAnAdhikaraNyAmIti vAcyam / rAjJaH sutasya dhanamityAdAvatiprasaktavena rAjapuruSaHdhAnyena dhanI stokaMpacati jyotiSTomena yajetetyAdAvaprasaktezcAsyatantratvAt / atha viruddhArthakavibhaktirAhityaM tantram |suptikoshc na virodhH| evaM ca vizeSyatAsaMbaMdhenAbhedasaMbaMdha: katannAmArthaprakArakazAbdabodhaM prati tannAmottarasArthakavibhaktyupasthityakAlikatanAmasamabhivyAhRtapadajanyopasthitiH kAraNamiti kAryakAraNabhAvaH phalitaH / stokamityAdau dvitIyA tvabhedAthI sAdhutvamAtrArthA vA / yadvA viruddharUpeNAnupasthitistatra tamami
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 vaiyAkaraNabhUSaNe ti cetarhi, devadacaH pacatItyatrApyabhedabodho durvAra iti siddhaM naH samIhitam / AkhyAtasya zaktikalpanA ca kRtAM kartRzaktyA tulyA, paraM tvAkhyAtArtha bhAvanAprakArakabodhe prathamAntapadajanyopasthitiH kAraNamiti naiyAyikoktakAryakAraNabhAvAntarasya bhAvanAvizeSyaka kartRvizeSaNakabodhAya mImAMsakIyasya ca tasyAkalpanAlAghavamasmAkamatiricyate / etena bhinnAbhyAM dharmAbhyA mekadharmibodhakatvalakSaNaM sAmAnAdhikaraNyamasiddham / sambhavadamyAdRzantu na vAryataiti mandamatAraNamapAstam / athAstu sA1 mAnAdhikaraNyaM kiM tu bhAvanAkSiptakartrA bhaviSyatItyasakRdvAtikaevodghoSitamiticenna / AkSepo hi yadyAkhyAtArthabhAvanayAnumAnaM tarhi, dhUpoyaM jvalatItyAdAviva tadasambhava eva / maitrAdipadayoge tadasambhavAcca / lakSaNA cettArha, piGgAkSyAdiyoMgikeSvapi dravyavAcitvaM na syAt / mUlayukteH sAmAnAdhikaraNyasyoktarItyaivopapatteH / dravyavAcakatvasAdhakAntarasya cAbhAvAt / pratyuta sambandhAdiguNavAcittve eva sAdhakamupalabhyate / tathAhi / ghaTapadAt ghaTatvamakAraka ghaTavizeSyakabodhavaddaNDI ityAdau daNDasambandhavAniti pratItiH sarvasiddhA / tatrAkRtyadhikaraNanyAyena niSkRSTaghaTatvavatsambandhamAtraM vAcyaM syAt / kiM ca tadasyAstyasminniti matup sAsyadevatetyAdAvasyetyarthe matuvAdividhAnam / astyetyatra pratyayArthatvAt saMsargaH pradhAnamiti tatraiva teSAM vidhiH syAt / tathA ca matubarthe vihitabahuvrIherApe sa eva vAcyaH syAt / uktaM cAruNAdhikaraNavArttike "bahuvIhiH samAsoyaM matuvarthe vidhIyate / asyAtreti ca sambandhe matvarthIyaH pravartate " iti / yuktaM caitat / ata eva devadattasya gomattvAmityatra svapratyayasya saMsargabodhakatvaM saGgacchate / ghaTatvamityA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / dau padArthIbhUta ghaTatvabodhakatvavat / na ca prakRtijanyavodhaprakArastvapratyayArthaH saMsargastu vizeSyaH tathA ca kathaM svArtha iti vAcyam / AkRtyadhikaraNanyAyena ghaTatvasyaiva vAcyatvAttatraivopapatteH / AkSepitavyaktau tasya prakArakatvaM cAtrApi sam / uktaM ca / yadi matupA sambandhobhihitastataH prakRtipratyayau sa hArthaM brUte iti gomatprAtipadikAdutpanno bhAvapratyayaH sambandhamabhidhAtumarhati nAnyathetyAdinA / pratIyate ca sarvatra sambandhaH pAcakatvaM pAThakatvamaupagavatvamityAdiSviti / kiM ca ekahAyanyAdizabdavigrahepyekaM hAyanamasyAH, citrA gAvo yasya, vizve devA devatA asye, tyAdau pratyayArtha sambandhaprAdhAnyena vivaraNadarzanAttasyaiva vRttivAcyatvamavasIyate / uktaM ca / yasminnanyapadArthe ca bahuvIhirvidhIyate / tatrApi pratyayArthatvAtsambandhasva pradhAnateti / na ca gomAnityAdau sambandhipratItirna syAditi zaGkayam / ubhayAzritena sambandhenAkSepAttadupapatteH / tatra kartRvatsambandhavacceti / yattu matuvAderna sambandhasAmAnyaM vAcyam / paryAyatApatteH / na vizeSaH / sa hi sambandhirUpa eva / sopa nAnabhihitaH zaknoti taM vyAvarttayitumataH sopyabhidhAtavyaH / tathA ca gorUpasyaikasya sambandhinaH prAtipadikAduktatvepi sa mbandhasyobhayanirUpyatvAtsopyabhidhAtavyaH sambandhazceti zaktidvayakalpanApattirityatigauravam / AvazyakasambandhinaivAkSepAtadbodhopapattAvanyalabhyatvaM ca / uktaM ca sarvatra yaugikaiH zabdairdravyamevAbhidhAyate / nahi sambandhavAcyatvaM sambhavatyatigausvAt // kiM ca / sambandhinaiva sambandhaH pratyetuM yadi zakyate / punastasyAbhidhAzaktiM kaH zruteH parikalpayediti / kiM ca / vibhaktivAcyarUpeNa sambandho nAvagamyate / rUpAntareNa vaktavya 19 -
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vaiyAkaraNabhUSaNe iti nAsti ca lakSaNam / SaSThayAdibhirvasattvabhUtaH sambandhobhidhIyale na tathA matvarthIyena, sattvabhUtasambandhavAcyatve ca na pramANam / tasmAdanuzAsanatyAgAvazyakatve tvakSipta eva sa iti / yatu bhAvapratyayaH sambandhaM na vadediti / tama / yadA svasamavetotra vAcyo nAsti guNo 'prH| tadA gatyantarAbhAvAtsambadho pAcya aashritH|| gomatpade hi gAvo matubarthe vizeSaNam / tAsAM puruSAvRttitvAnna tvapratyayena grahaNam // tasya sama. vetaguNAbhidhAyakatvAt / tathA cAgatyArthaprAptasambandhAbhidhAya - kastvapratyaya ityAzrIyate / yadapyekaM hAyanamasyA iti vigrahe sambandhaprAdhAnyadarzanAttasya samAsArthateti / tatrocyate / abhidheyo bahuvrIheryadyapyasyeti kathyate / tathApi prathamAntena tulyosau sampatIyate // tathAcArthadarzanAnusAreNa citrANAM gavAmayamityeva vigraho draSTavya iti sthitaM vArtike / tacintyam / dravyamapi na sAmAnyatobhidheyam / paryAyatApattestulyatvAt / na vizeSataH / sa hi saMsargaH, prAtipadikArtho vA / Adhe apratItasyAnabhihitasya vizeSakatvAsambhavAdvAcyatvApattiH / dvitIya pakSaH saMsargavAdinopi tulyaH / saMsargepi gavAM vyAvartakatayA vizeSaNatvasambhavAt / tathA ca goviziSTa itivadgosambandha iti bodhaH saMbhavatyeva / ubhayanirUpyaH sambandha ubhayabodha vi. nA kathaM budhyatAmiti cenna / sambandhapratyakSe hi yAvatsambandhipratyakSaM kAraNam / natu zAbde, gosambandha iti vAkyAbodhAnApatteH / tarhi gosambandha itivAkyavadAzrayAkSepaniyamo na syAt iti cenna / SaSThayarthe vihitamatuvAdasatvabhUta eva sa. mbandhobhidheyaH / ata eva sambandhAnAmanekatve tulyaliGgatvapi ca daNDIsekavacanam / daNDI daNDi daNDinItyAdiliGgabheda
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / prayogazcopapadyate sambandhinAM tathAvidhatve eva tAdRzaprayogANAM darzanAt / evaM ca sambandhe liGgasaGkhyAnvayAsambhavAdanyathAnupapannaliGgasaGkhyAdibhirevAkSepaH sambandhina AkhyAtasaGrUpayeva kartrAdeH / yadvA bhAvanAzabdopAtta bhAvanAyAH kartranAkSepakatvepyAkhyAtopAttAyA asantvabhUtatvena tadAkSepekatvavatsambandhapadopAttasambandhasya sambandhyanAkSepakatvepi matubupAttasya sambandhasyApi tatsyAt / ata eva vibhaktivAcyarUpaNoti prAguktamapAstam / tathAanavagatya siddheH / kiM ca liGgasaGkhyAnanvayitvamasattvaMbhUtatvaM SaSThayAdAvarthasiddham / pratyayArthalisaGkhyAdeH pratyayArthaevAnvayasambhavAt / supAM prakRtyarthAnvita - svArthabodhakatvavyutpattezca / evaM ca nAsattvabhUtatvaM SaSThayA vAcyAmiti vibhaktivAcyarUpeNeti riktaM vacaH / tasmAtsambandhavAcyatve doSAbhAvAdanuzAsanAdyanurodhena tasya vAcyatvAsaddheH / sambandhenaiva sambandhI pratyetuM yadi zakyate / punastasyAbhidhAzakti kaH zruteH parikalpayediti gAthA mayApi supaThA / yattu bhAvapratyayasya samavetaguNagrAhakatvaniyama ityAdi / tana / ghaTAdipadepi ghaTatvasyaivAkRtyadhikaraNanyAyena vAcyatva svIkAreNa tadanurodhena bhAvapratyayasya prakRtyarthavAcakatva svIkArasyaiva lAghavAducitatvAtsambandhasya prakRtyarthatAnaGgIkAre tvArthatvAnApatteraparihArAt / prakRtyarthasamavetavAcakatvasvIkAretigauravApatteH / uktanyAyena ghaTatvatvasyaiva ghaTapadottaratvArthatApatezca / nanu prakRtyarthamAtravAcakatve vaiyarthyApattiH prakRtyaivArthopasthitisiddheriti cenna / prakRtyAbhidhAneope ghaTatvAderAkSiptadravye vizeSaNasvenaiva tata upasthitatvena prAdhAnyena bodhArthaM punarucyataityupapaceH, prakRtipratyayau sahArthamiti nyAyena tvArthatve vizeSya 21 :
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe tvasyA nyAyasiddhatvAt / kiM caivaM ghaTAdipade dravyatvAderdaNDItyAdau puruSagatarUpAdezca taduttaratvAdyarthatApatiH dravyatvAdikaM ghaTapadajanyapratItau na prakAra iti ce, dAkSepapakSe saMsagopi na prakAra iti tulyam / vakSyate caitadupariSTAt / citrANAM gavA. mayAmiti vigraha ityAdikaM ca sphuTataraM samAsazaktau nirAkarivyate / tasmAduktayuktibhiH saMsarga eva vAcyo matuvAdeH syAditi tadarthavihitabahuvrIherapi tanmAtravAcakatve aruNAdhikaragaM dattajalAJjali syAt pUrvapakSasyaivAsambhavAditi samAsazaktau vakSyAmaH / prasthitaM ca guNAdhikaraNena / taddhitasya dravyAnabhidhAyakatve vAjinAmikSayorvAkyaviniyojyatvasAmyAt / na ca taddhitArthasambandhAkSiptadravyavidhireva zrautaH vAjinaM cana tatheti vAcyam / evaM hyAkhyAte karturAkSepAvazyakatvena nAnRtamiti niSedhasyApi zrutyA puruSArthatvasambhavena karturavAcyatvasAdhanAyAsavaiyApatteH siddhAntasiddhayasambhavena kadhikaraNocchedaprasaGgAcca / yattu prAdhAnyena pratIyamAmatvameva zabdavAcyatve bIjam / taccAkhyAteSu bhAvanAyA yaugikeSu dravyANAmevAsti na tu karTasambandhAdeH / ghaTAruNAdipadeSu ca jAtiguNayorapi tadastyeva / sattvapradhAnAni nAmAnIti niruktasmRteraruNAdhikaraNaeva tRtIyArthasaGkhyAderguNenvayapratipAdanena tulya: tayA jAtiguNayoH saGkhyAnvayitvarUpasatvabhUtatvAtmAdhAnyasiddhaH tRtIyAntapadeSu jAtAveva liGgasaGkhyAnvayAbhyupagamAt / tathA ca tAdRzeSveva prAdhAnyasAmye AkRtyadhikaraNaM zakyavizepaniyAmakamAvazyakameveti na taddhAnirapIti / tantuccham / tRtIyAnte yaugikAryasambandhasyApi sattvabhUtatAyA guNatulyatayA durvAratvAt prAdhAnyAdAkRtyadhikaraNanyAyena vAcyatApattariti /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 23 tasmAdvaizvadevyAmikSA piGgAkSI gauH daNDI devadatta iti sAmAnAdhikaraNyasya vinaivAnupapattipratisandhAnaM zabdAdeva pratItestadanu! sAreNa dravyavAcitvasAstheyam / tacca samamAkhyAtepIti kartRkarmavAcakatvamavarjanIyameveti / ata eva citrA gAvo yasyeti sambandhaprAdhAnyadarzanepi citragurdevadatta iti samAse sAmAnAdhikaraNyAnurodhAt dravyavAcitvaM vigrahasamAsayoretadaMze vailakSaNyaM cAzrIyataiti vakSyate / athaivaM nIlo ghaTa iti sAmAnAdhikaraNyAnurodhAt ghaTAdipadAnAmapi dravyavAcakatve AkRtyAdhikaraNavirodhaH / maivam / ghaTAdipade hi ghaTatvasya vRttyAviSayatve zAbde bhAnAyogAt ghaTatvAMze vRttikalpanAvazyakatvenAgRhItavizepaNanyAyena jAtimAtravAcitvasiddhau dravyamAkSipyataiti yuktam / prakRte ca prakRtyarthatAvacchedakasyaiva prakRtizaktayopasthitatvAttadupalakSaNIkRtya zaktau doSAbhAvAd dravyavAcitvamAsthIyate / uktaM ca, Anantyepi hi bhAvAnAmekaM kRtvopalakSaNam / zabdaH sukarasambandho na ca vyabhicariSyatIti / yadi ca ghaTAdipadepyupalaMkSaNatvamabhyupeyate tadA kevalavyaktivAcyatvamapi susaGgatameveti vakSyate / evaM ca kevalavyaktivAcyatvapakSamAzritya sAmAnAdhi karaNyaM nAnupapannAmiti siddhAntarItyApi draSTavyam / vastuto gomAnityatra gosambandhIti bodhAtsambandhI vAcyaH / vAcyatAvacchedakaH saMsargaH sambandhatvaM paramparayopalakSaNaM tadAdau buddhivizeSavat / na ca tacchAbde viSayo yena ghaTatvapratibandI syAt sambandhaprakAraka bodhasyaivAnubhavasiddhatvAt / ata eva daNDi svamityAdau tvapratyayasya sambandhabodhakatvaM saGgacchataiti / na ca kartRkarmAdivAcakazabdAnAM zaktivAcakatvAddevadattAdipadaiH sAmAnAdhikaraNyAsambhava evetyasiddho heturiti vAcyam / zakti ,
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe matkArakamiti pakSAzrayaNena zaktimatAmeva kartrAdipadavAcyatvAt / ata eva devadattaH karttA kArakaH karma iti sAmAnAdhikaraNyaM saMgacchate / uktaM ca sAkSAnsUtrakRtaiva yuSmadasmadAdizabdasAmAnAdhikaraNyamuTTAGkitaM sUtrAdiSu / tathoktaM ca bhASye / supAM karmAdayopyarthAH saGkhyA caiva tathA tiGAmiti ata evAzrame sviti mUlamapi na la:karmaNIti sUtraviruddham / anyathA karttarikadityanuzAsanAcchAnajAdeH zaktimAtravAcakatve sAmAnAdhikaraNyApalApApattezca / nityAH SaD vyaktayonyeSAmiti vAkyapadIye 'nyamatatvenaiva zaktipakSotthApanAttatpakSasya siddhAntAsammatatvAcca / dhAtunoktakriye nityamityAdivakSyamANavAkyapadIyAdibhirbhAvanAzravatvasya kartRtvena phalAzrayatvasya karmatvena pratIteH svAtantryeNa zaktimatyayasyaivAsiddhezca / na caivamAzrayetviti mUlaM sUtraviruddhaM syAt / sUtre kartRtvakarmatvAbhyAM vAcyatvAvagamAt / na ca bhAvanAMzasya dhAtulabhyatvAdAzraya ityeva sUtrasya bhAvArtha iti vAcyam / anyavAcyasyApi tathAtvasya svayaivopapAdanAt / avAcyatvepi vAcyatAvacchedakatvasyAkAraNatvepi kAraNatAvacchedakatvavadalakSyatvepi lakSyatAvacchedakatvavat sulabhasvAcceti zaGkayam / bhAvanAyA vAcyatAvacchedakatvenAnantapadArtheSu zakyatAvacchedakatvApattau gauravAt / Azrayatvasya cAkhaNDazatirUpatvAt / tasmAdevadattaH pacati pacyate taNDula iti sA - mAnAdhikaraNyAtkartRkarmaNI vAcye eveti siddham / apica pacatItyatra vyApArasyeva kartturapi pratItiH sarvAnubhavasiddhA / ata eva pacatItyeva zrute kaH kIdRzaH kiMjAtIya iti praznazcaitro ghanazyAmo brAhmaNa ityuttaraM ca saGgacchate / tathA ca pratIteH pA kAnukUlakRtimAn pacatIti pAcaka iti vivaraNAcca zaktipari 24
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| 25 cchedAt kartRkarmaNI vAcye eva / anyathA bhAvanApi pAcyA na syAt / kartRkarmaNorbhAvanayaivAkSepasambhavanAnyalabhyatvAnna ta. yorvAcyatvamiti cenna / karvakarmabhyAM kudAdAviva bhAvanAyA evAkSepasambhavAdastu tayoreva vAcyatvaM, mAstu ca bhAvanAyA ityasyApyApatteH / vivecitaM caitadadhastAt / etena kartRkarmaNovivaraNaM tAtparyArthavivaraNam / bodhavivaraNayoryutpattyanusAritvenAnirNAyakatvaM vA pAkAmatyazabdArthakarmatvavivaraNavadupapadyasaevaitadapIti vA itaretaradvandve sAhityavivaraNabadvA nArthanirNAyakatetyAdikamapAstam / evaM ca tulyayuktyA kartRkarmaNoryAcyatvamAvazyakameveti digiti vibhAvayAmaH / lAkarmaNItyasya kAlasaMkhyAbhAvanApuraskAreNa pravRttau vidhyAdau kadAdau tadvAcyatvApaterbhAvanAyA dhAtulabhyatvAccetyata: kAdipuraskAreNa pravRttI tadAdezatvAcchAnajAdivattiGastadarthakatvaM durvAsamityapi vadanti / bhAvatihAM dhAtvarthAnuvAdakamAtratvAnna tadarthotra varNitaH // a. yevaM laDAdibhistatra vartamAnatvaM na bodhyeteti cenna / tasya dhAtvarthavyApAravizeSaNatayA tiGo dyotakatvAt / vAcakasvapakSepyagatyAnubhavAnurodhena vidhAyakavacanena ca tathAsvIkArAt / athaivaM kathaM tatra saMkhyApratyayopIti cena / tasyA utsa. galabhyatvAt / tathAhi / bhAvalakAre hi saMkhyAnvayikartRkarmaNoramatItestatratyA saMkhyA 'nanvitaiva / na ca bhAvanAyAmeva tadanvayostviti zakyam / tasyA liGgasaMkhyAnvayAyogyatvenaiva dhA. tunopasthApanAt / etadevAsa-tvabhUtatvam / na ca bhAvatirthasaM. khyAbhAvanayordhAtvarthaevAnvaya iti kusumAJjalAvuktaM yuktam / dhAsvarthabahutve maitreNa sthIyate supyate ityAyanApatteH bahuvacanApatezca / bahuSubahuvacanamityanuzAsanasyAvarjanIyatvAt / anyathai
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 vaiyAkaraNabhUSaNe kavacanamapi na syAt / tathA ca 'saMkhyAnanvaye sAdhutvamAtrAya pratyayAbhidhAne prApta prathamopasthitatvAdekavacanameva kalpyate avyayAnAmasaMkhyatvena tadanurodhena bhASye tathaiva vyavasthiteH / atha vA dvivavhodvivacanabahuvacane ityeva sUtraM karttavyaM dvitvavivakSAyAM bahutvavivakSAyAM ca dvivacanabahuvacane bhavata ityarthaH / yatra ca na tayovivakSA tatra sAdhutvArthamekavacanaM bhavati na tvekatvAdivivakSApekSA / evaM ca prakRteSyekatvAdivivakSAvirahepi sAdhutvArthamekacacanamupapadyate iti na kazciddoSaH / uSTrAsikA Asyante hatazAyikAH zayyante ityatra bhAve bahuvacanazravaNaM kathamiti ce, tpatyam / bhASyakAravacanAdatraiva bahuvacanaM sAdhviti hi prAmANikAH // tiGa iti / AdezinorthenArthavatvamAdAyedaM bodhakatvaM zaktirityabhiprAyeNa dhA / nirUpitasthale vizeSaNavizeSyabhAvaM vyutpAdayati / phale ityAdi / phale, viklityAdau / pradhAnaM vizeSyaH / viklitivyApAra vizeSaNamityarthaH / tirthAH kartRkarmasaMkhyAkAlAH / tatrApi kartRkarmaNI vyApAraphalayovizeSaNe saMkhyA tu anayoH / kAlastu vyApAre eva tathaivAnubhavAt / kartakarmaNoH samAnapadopAttatvenAntaraGgatvenAnvaye tu pacatItyAdau tayoreva vartamAnatvAtyayaH syAt, na ca tathA kasya cidanubhava iti vadanti / vastuto vartamAnelaDityatrAdhikArAddhAtorityeva labhyate tatra dhAtorvartamAnatvaM na tadAnIM vivakSitamiti tadarthasya vAcyam, tadarthopi prAdhAnyAvayApAra eva gRhyate iti na karTakamaiphaleSu tadanvayaH / jAnAtItyatrApi jJAnasyaiva phalAnukUlavyA. pAratvena tatraiva tadanvayaH / kartRkarmaNoranvaye cAtItakriye kartari pacatItyApatteH / apAkSIdityanApattezca / itopi vyApAravartamAnatAdazAyAM viklityAdirUpaphalasya bhAvitvAtpakSyatIti
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / prayogApatteH pacatItyanApatezca na phalepyanvayaH / etena thAtvarthe eva vartamAnatvAtvayo na tu vyApAre AmavAvajaDIkRtakalevarasyotthAnAnukUlayatnasatvenociSThatItiprayogApaceriti siddhAntalezottApapAstam / dhAtvarthaphalAnvaye bAdhakAmAmuktatvAt / yadi ca phalavyApArayordhAtvaryatvaM svIkaya vyApAre tadavayobhyupeyate tadAsmanmatameva siddham / evamApiciravinaSTepi ghaTe nAzasya vidyamAnatvena nazyatIti prayogApattirityupakrAntAsi yApattezca / vyApArasyAvidyamAnatvena tathA prayomAsambhavAH t / pacatItyAdau pAkAnukUlakRtau vartamAnatvAnvayAnubhavaviro. dhAcca / AmavAtamaDIyayatnazca notthAnaprayojakaH kiM nu ta. duddezyaka iti nAtiprasaGgaH / ata eva tatrotthAnAya yatate nottiSThatItyeva prayogaH / na cotthAnaM karotIti prayogaH / matAntare 'pi yAgapAkoddezyakakuNDamaNDapataNDulakrayaNAdiyatnavyApArAvAdAya yAgAdyartha yatataitivatpAkayAgAdi karotIti vA yajati pacatIti vA prayogavAraNAyAdhaHsantApanayatnasAdhAraNyAya ca prayojakatAvizeSasyaiva sambandhasyAbhyupeyatvAt / atiprasaktavyApArAdivyAvRttamAkhyAtazakyatAvacchedakameva vadiSyAma iti ce, ttarhi tadevAmavAtIyayatnavyAvRttamastviti dik / evaM gacchatyAderapyuttaradezasaMyogAnukUla: kriyArUpo vyApAra eva dhAtvartha iti tatraiva vartamAnatvAnvayaH / evaM tyajAderapyavadheyam / itthaM ca pacAta pacyataityatraikAzrayakaH pAkAnukUlo vartamAno vyApAra iti bodhaH / ekAyikA yA viklittistadanukUlA sAmpatikI bhAvaneti ca / atra karmaNaH phaladvArA vyApArenvayaH, ka. mavAcakataNDulAdipadasamabhinyAhArasthale. cAkhyAtopasthApitakarmaNastaNDulAdibhiH samamabhedAnvayaH / evaM kartRpratyayasthale
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe kartaryapi bodhyam / tathA ca taNDulaM pacati caitra ityatraikataNDulA. zrayikA yA viklittistadanukUlaikacaitrAminAyikA varcamAnA bhaavnaa| taNDulaH pacyate caitraNetyatra caikacaitrAzrayikA ekataNDu. lAbhinnAyikA yA viklittistadanukUlA sAmpratikI bhAvaneti bodhaH / nazyatItyatrApi vyApAraeva tadanvayaH, sa ca pra. tiyogitAsahitanAzasAmagrI, atastasyAM satyAM nazyati atItAyAM naSTa ityAdhupapadyate / jAyate ityAdiSaDbhAvavikAreSu nAzasyApi maNitatvAdutpattivatsopi caramakSaNasambandha eva, ta. izAyAM nazyati tadatyaye naSTa ityapyata evaM saGgacchataityappayyadIkSitAH / nazyati nakSyati naSTa ityAdipratyayena ya. thAyathaM vartamAnA bhaviSyatyatItA cotpattiH pratiyogitvaM ca lakSyate / tathA ca tAdRzotpattimanAzapratiyogIti bodhaH / ata eva nAzasya nityatvAtsarvadA nazyati zvo nazyati paTAdau para. zvo nakSyati prapUrvadine naSTa paredhunaSTa ityApattinirasteti naiyAyikanavyAH / AkAzostItyAdau caikAkAzAbhimAzrayakA svasvarUpadhAraNAnukUlo vartamAno vyApAra ityAdi svayamUhyam / nanvatra phalaM na bhAvanAnAM vizeSaNaM vizaSyatAsambandhena prakRtyarthaprakArakazAbdaSo prati pratyayajanyopasthiterhetutAyA anyatra klaptatvAt / bhAvanAyAzca pratyayArthatvAbhAvAditi cet, maivam / dhAtubhinnaprakRtyarthaprakArakabodhe eva tasyA hetutvAt / phalavyApArayobhinnazaktitrAdibhirnaiyAyikanavyAdibhirapyevamevAbhyupeyatvAt / tathApi dhAtvarthaprAdhAnye kiM mAnamiti cet / bhAvapradhAnamAkhyAtamiti niruktavacanameva // vastuto bodhe vyutpattigrahaH kAraNaM tathA ca vyutpattyanusAreNaiva bodhaH / evaM cAkhyAtArthakAlakatdhAtvarthaphalaprakArakazAbdabodhe dhAtujanyabhAvanopasthitiviSayata
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 29 yA heturiti kAryakAraNabhAvarUpAkAMkSA vAcyeti na kavidoSaH // nanu bhAvanA phalAMzavizeSyAstu prathamAntArthavizeSaNaM tu kuto na syAt bhAvanAmakArakazAbdabodhaM prati prathamAntapada jamyopasthitirheturiti kAryakAraNabhAvasya suvacatvAt / na ca bhAvapradhAnamAkhyAtamiti vacanavirodhaH / AkhyAtArthabhAvanAyA dhAtvarthe prAdhAnyamAtrasya tadarthatvAt / anyathA satvapradhAnAni nAmAnIti zeSavacanavirodhAt / evaM ca pacatItyatra pAkAnukUlakRtimAn devadatta iti zAbdabodha iti naiyAyikAbhyupagatameva kathaM nAbhyupeyataiti cet / maivam / evaM zAkhyAtArtha karturananvayApatteH / AkhyAtaprathamAntArthayorabhedAbhyupagamepi paktA gacchatItivatpacatikalpaM gacchatItyApatteH / ISadasamAptapAkakarttA gacchatItyanvayasambhavAt / siddhAnte ca kriyayoH parasparAnanvayAnAtiprasaGgaH / kiM ca pacatikalpaM pacataH kalpaM pacantikalpami - tyapi na syAt / subarthasaGkhyAyAH prakRtyarthe pradhAne karttayyaivAvarSAt / dvitvabahutvAbhyAM dvivacanAdyApatteH / AcAryakalpAvAcAryyakalpA itivat / siddhAnte ca bhAvanAyAH saGkhyAnvayAyogyatvAtsaGkhyAyA aprAptAvautsargikamekavacanamevopapadyate / api ca nRtyakriyAM pazyetyabhiprAyeNa pazya nRtyatIti prayujyamAnaM vAkyamapi na siddhayet / kiM ca mukhyataH prathamAntArthasya vizeSyatvAbhyupagame pazya mRmo dhAvatIti bhASyAdyabhyupetamekavAkyaM na syAt / prathamAntArthamRgasya dhAvanakriyAvizeSyavAbhyupagame tasyaiva dRzikriyAyAmantraye karmmatvAd dvitIyApatteH / ca ca satyAM dvitIyAyAmaprathamAsamAnAdhikaraNatvAcchatA durgAra iti vAcyam / evamapi dvitIyAyA durvAratvAt / evaM caitA - dazavAkyAbhAva eva syAt / kiM cApAkSIdevadatto vehItyatra *
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe zatrAdeH prasamAbhAvAbadasamiti, dvitIyA durava / na cAtra prAk tamiti kAdhyAdarsavyam / utkadAvanakriyAvizeSasyaiva darzanakarmatayAnvayasya pratipipAdayipitatvAt karmAdhyAhAre tadasambhavApatteH, taM pazyati vAkyabhedApattazca / ekavAkyatve bhA. SayakArAdibhiH sAdhutvakathanAt / tasmAkriyAyA eva. karmatve. nAnvayaH tadAyakazca dhAturna prAtipadikamato na dvitIyA, tathA ca dhAtvarthabhAvanAprakArakazAbdabodhaM prati kRjjanyopasthitivaddhAtujanyabhAvanopasthitirapi kAraNaM kalpyate / ata eva paktvA vrajatItyAdau pAkakriyA janakriyAyAM sAmAnAdhikaraNyottarakAlAdisambandhena vizeSaNamatastallAbhe ktvAderbhAve vidhAnaM sanauchataiti vakSyate iti dik // 2 // ..tatrAzrayasya ka phale 'nvayaH ca vyApAraityupo dvAtasaGgatyA nirUpayati // phalavyApArayostatra phale tngycinnaadyH| vyApArezapaznamAdyAstu dyotayantyAzrayAnvayama 3 tAdayaH phale AzrayAnvayaM dyotayanti zabAdayastu vyApAre / atha zavAdayo na dyotakAH kiM tu vAcakA eva lakAravidhAnasya tattadarthapuraskAreNeva kartarizaviti zapopi tattadarthapuraskAreNaiva vidhAnAt / tasmAcchaveva vAcakaH lakArastu ghotaka iti vaiparItyaM kiM na syAditi / yattvAzIliGi liTi cAdAdiSu juhotyAdiSu ca abAdhabhAvAttatmatItina syAdato lakAra eva vAcako yukta iti / sama / tinamabhAve 'pi zabAdisamidhAnamAtrAdazamyakAri gacchetyAdau tatpratItestavApyuktadoSatAdavasthyAditi cen / maivam / atra lusaM smRtaM bodhaka
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 31 miti paramate ziSyamANaM lupyamAnArthAbhidhAyItyasmanmate ca sa. mAdhAnasya sukaratvAt / yahA kasarizaSityatra sArvadhAtukaityanuvartya kathai sArvadhAtuke pare dhAtoH zap syAt ityarthaH, tathA ca sArvadhAtukasya karthatvAvazyakatva zabAdInAM dyotakatvamA kalpyate lAghavAditi / evaM yagAdAvayUkham / taG parasmaipadibhya evotpanna upasargAdiprayukto na cet / ata eva edhate nivi. zate ityAdivyAvRttiH / AdinA civadiT, yathA kAriSyate ghaTa ityAdau / kuSiramjoH pAcAMzyamiti iyanparasmaipade ca yotake / tathA karmasthabhAvakeSu rakSyati ghaTaH svayamevetyAdau / liDA. dAvapyevarItyA prakaraNAgheva dyotakamiti / etenAkhyAtasya ka. tRkarmabhAveSu zaktau pacatItyAdau sarvatraiva bhAvanAvakartRkarmabhA. vAnAM pratyayApattiH zaktisattvAditi nirastam / yagAdestAtrayagrAhakattvakathanAditi dhyeyam // nanvevaM "pacyate odanaH svayameve" tyAdau "kramAdamuM nArada ityabodhi sa" ityAdau vyabhicAraH kavivakSAyAM kartari lakAre sati karmavatkarmaNAtulyakriya ityanena yagAtmanepadaciciNvadiTAmatidezena yagAdisatvepyAzrayasya phalenanvayAt / abodhItyatrApi mudhyateH kartari luG dIpajanetyAdinA ciNa ciNolugiti tasya luk ityabhyupagamapi phalenanvayAdityAzaGkayAha // utsargoyaM karmakatRviSayAdau viparyayAt / tasmAdyathocitaM jJeyaM dyotakatvaM yathAgamam // 4 // karmakartRviSayAdau kriyate ghaTaH svayamevetyAdau pacyate o. danaH svayamevetyAdau kramAdityAcAdipadagrAhyam / zAbdabodhastu pUrvoktasAmAnyavizeSajJAnahetukaikanAradAbhinaviSayakaM yajjJAnaM
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vaiyAkaraNabhUSaNe tadanukUlA ekakRSNAbhinAdhAyikA tItA bhAvaneti / pacyate odanaH sayamevetyatra caikIdanAminAthayikA pAkAnukUlA bhAvanati bodhaH / itthamanyatrApyUyam / yathocitamiti / ananu / gatameva tattadvacanAnusAreNeyaH / vastuta: sakarmakadhAtusamabhivyAhRtabhAvasAdhAraNavidhividheyayaciNtvena karmayotakaseti bodhyam // 4 // ... atha sUcIkaTAinyAyena sopapattikaM vAkyArthamupavaye phalavyApArayoriti pratijJAtaM dhAtoApAravAcakatvaM vyavasthApayati // vyApAro bhAvanA sevotpAdanA saiva ca kiyA / katro 'karmakatApattena hi yatnortha iSyate // 5 // pacati pAkamutpAdayati pAkAnukUlA bhAvanetyAdibhAvanA. vAcakapadavivaraNAtsA vAcyaiveti bhAvaH / vyApArapadaM phUtkArAdInAmayatnAnAmapi vAcyatAM bodhayitum / atra naiyaayikaaH| vyApAro vAcya ityayuktam / vyApAratvasyopAdhitvena zakyatAvacchedake gauravAt / phUtkAratvAderapi gurutvAdananugatatvAca nAvacchedakatvam / kiM tu kRtitvasyaiva jAtirUpatayA lAghavena zakyatAvacchedakatvaucityAtkRtireva vAcyA vaktavyA / kiM ca / karoteyatnArthakatvaM tAvadAvazyakam / yatnajanyatvAjanyatvapratisandhAnAtpaTAchurayoH kRtAkRtavyavahArAt / taduktamAcAryaiH / kRtAkRtavibhAgena kartRrUpavyavasthayA / yatna eka kRtiH pUrvA parasminsaiva bhAvaneti // kRtitvasyaiva lAghavena zakyatAvacchedakatvaucityAcca / vyApArasya kRryatve ca kArakamAtraM kartapadArthaH syAt / karotyarthabhUtAzrayasyaiva kapadArthatvAt / itthaM ca
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| yatnArthakakarotinA vivaraNAta kiM karotIti yatnaprazne pacatI. tyuttarasya yatnArthakatvaM vinAnupapattezca yatna evArthaH / ata evaM pacatItyatra yatnAnubhavaH sarvasiddhaH saGgacchate / nanvevaM kathaM ratho gacchatItyAdi prayogaH / tatra yatnasya bAdhAditi cenna / anu.. kUlavyApAre lakSaNayA prayogAt / vidyate ityAyanurodhAdAzrayatve eva vA lakSaNA / tathA ca gamanAzrayabodha eva tatra / ata evAnyadIyagamanAnukUlanodanAdimati na gacchatIti prayoga iti / tasmAyApAro vAcya iti mataM na samyagityAhuH / atra vadanti / lakSyatAvacchedakatvasyeva zakyatAvacchedakatvasyApi guruNi svI. kAre bAdhakAbhAvaH / tayorvaiSamye bIjAbhAvAt / atha kAraNatAvacchedakatvapratiyogitAvacchedakatvavacchakyatAvacchedakatvaM sva. rUpasambandhavizeSaH sa ca sambhavati laghau gurau na kalpyate / ata eva laghurdharma eva kAraNatAvacchedakA kalpyate / zakyatAvacchedakatvaM ca svarUpasambandhavizeSo na lakSyatAvacchedakatvamiti cen| svarUpasambandho yadi tattatsvarUpaM tadA gurudharmasvarUpANAmapi sattvAtkimanupapannam / athAtirikta, stadApi tadvalla. kSyatAvacchedakatvamapi svarUpasambandhavizeSa iti kathaM gurudharmeSu tatsvIkAraH / vRttijJAnakAryatAvacchedakatvasyobhayatrApi tulyasvAt / kiMca, gurudharmeSvavacchedakatvAsvIkartA tadabhAvaH svIkAryaH, tadvaramavacchedakatvasvIkAra eva / bhAvakalpanAyAM lAghavAt / anyatra kluptAbhAvasya sambandhamAtraM kalpyate lAghavAditi cet / anyatra kalpyamAnAvacchedakatvasyaiva sambandhaH svIkriyatA lA. ghavAda / vastutastAdRzasvarUpasambadhasyAtiriktasya svIkAre pra. mANaM sudhIbhizcintanIyam / ata evAvacchedakatvamanyUnAnatiriktavRttitvamiti badanti / tadapi. gurudharme nirvAdham /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 vaiyAkaraNabhUSaNe evaM nAnArthasthaLe laghudharmAvacchine evaM zaktiraparatra ni DhA lakSaNA ityapyapAstam / evaM pratiyoyitAvacchedakatvamapi svarUpasambandhavizeSa ityapi nirastam / gauravamatisandhAnadazAyAmapi kambugrIvAdimAnAstIti pratIterguruSaH mapyavacchedaka ityanye / tacintyam / kambugrIvAdimAnnAstItyAdAvavacchedakasvasya saMsargatayA pravezAt / tadavagAhijJAnasya cApratibadhyatvAt / kiM caivaM dharmitAvacchedakazAlijJAnaM pratibadhyam / prakRte ca dharmitAvacchedakAnavagAhanAma doSa iti / kiM cakambugrIvAdimattvasya pratiyogitAvacchedakatayA bhAnamapyasiddham / kiM tu prameyo ghaTo nAstItyAdau prameyatvAdivatmAtayogivizeSaNatvena bhAnamAtram / na caivaM kambugrIvAdimatpratiyo gikAbhAvavattAbodhasyaiva paryavasAnAthatkizcidghaTavatyapi tathA prayogApattiH / kambugrIvAdimattvasamavyAptadharmAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena kambugrIvAdimatyatiyogi kA bhAvasyaivAvaMgAha : nAt / ata eva na yatkiJcitkambugrIvAdimati kambugrIvAdimAnAstIti zabdaH pramANam / pramANaM ca ghaTasAmAnyazUnye iti rAmakRSNa bhaTTAcAryAH / evaM kAraNatAvacchedakatvaM svarUpasamba ndhavizeSa ityapi niSpramANa, mato na tadavacchedakatvenApi jAtisiddhiH / tasmAnnoktalAghavAnurodhAt kRtitvameva vAcyatAvacchedakamiti yuktam / vakSyate cAnyadupariSTAt / nanvastu tarhi dhAtoH kevalavyApAravAcakatA phalaM karmapratyayArthaH / saMyogarUpaphalabhAne gamadhAtorvibhAgabhAne tyajadhAtoH samabhivyAhArasya niyAmakatvAcca na grAmaM gacchati tyajatItyanayorvibhAgasaMyogabodhanadoSaprasaGga iti naiyAyikaprAcAM matamapi / yadyapi tyajigahindInAM paryAyatApattiH / ekasyA eka kriyAyAH saMyoga
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAtparyanirNayaH / vibhAgajanakatvAt / tathA ca gamanaM tyAga ityanayoravizeSApatiH / evaM gacchatityajatItyanayorapi / nyAyarItyA phalasya bhAnAbhyupagamena vizeSopapAdane tu ghaTAdipade ghaTatvasyApi tathaiva bhAnopapatteravAcyatApattAcA kRtyadhikaraNocchedApattiH / tasmAcca pacyate taNDulaH svayamevetyAdikaM karmasthabhAvakAnAmeva karmakarttari yagAdividhAnAt / na cAgnisaMyogarUpavyApArasya dhAtvarthasya karmaniSThatvAnnAnupapattiriti vAcyam / tathA sati pacyate 'gniH svayamevetyasyApyApatteH / na ca karmavatkarmaNAtulyakriya ityanena dhAtvarthajanyaphalAzrayANAmeva karmavadbhAvavidhAnAtaNDulAnAM tAhazaviklittimatvAdbhavati tathA prayogognestu tadAzrayatvAbhAvAnAtiprasaGga iti vAcyam / evaM hi prAvaraNAdyarthaM paTamutpAdayati caitre prAvaraNAya paTe yatataitivacatate paTaH svayamevetyasyApyApatteH yatnajanyotpatteH paTe satvAt / anyathA kriyate paTaH svayamevetyapi na syAt / sakarmakatvAbhAvAdatrAtidezo na pravarttata - iti cecadeva tu bhavanmate durvacam | svArthavyApArajanyaphalakatvaM phalajanakavyApAravAcakatvaM vAtrApi kartrAdivadakSataM spandyAdisAdhAraNaM cetyAdi vakSyate / kuto vAtidezApravRttiH svakarmaciraheNa karmaNAtulyakriyatvAbhAvAditi cenna / karmatvasyApi tvanmate durvacatvAt / dhAtvarthajanyaphalazAlitvasya gameH pUrvasmindeze syajeruttarasmi, raspandeH pUrvaparayoryatyAderviSaye cAtimasatvAda / yatu svArthAnvitapratyayArtha phaLavyadhikaraNavyApAravAcakatvameva sakarmakatvaM karmatvamapi dhAtvanvitapratyayabodhyaphalavatvameva / pratyayajanyasaMyogabodhe gamyAdevibhAgabodhe tyajyAdeH samabhivyAhArasya hetutvAcca noktadoSa iti / tana 1 evaM anvayavyatirekAbhyAM gampAdereva saMyogAdiphale zaktisi 35
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 vaiyAkaraNabhUSaNe deH / anyathA supAmeva ghaTAdau zaktiH ghaTAdibodhe tattatprakRtisamabhivyAhArasya hetutvAnnAtiprasaGga ityasyApi durvAratvApatteH spandatyAgo gamanamityAderavizeSApateruktatvAcetyAdibhirdUSitaprAyaM tathApyuktopapattyaiva kRNAderapi phalavAcakatvaM sAdhayankevalavAcakatvaM sarvanaiyAyikAbhyugataM nirasyati / kama iti / saviSayamAtrArthopalakSaNamidam / yatnaH yatnamAtraM, kintUtpatyAdi phalamapItyarthaH / bhayaM bhAvaH, yatI prayatnaitivat yatnArthakatAyAM kRJokarmakatA syAt / anyathA vAyurvikurute saindhavA vikurvate ityAdiprayogadarzanAdyathAzrute 'saGgatiH / ata eva " dhAtorarthAntare vRtterdhA varthenopasaMgrahAdi" tyAdyarthavizeSAntarbhAveNAkarmakatvasakarmakatva vivaraNaM sAdhu saGgacchataiti / nanvevaM vyApArArthakatvasyeva yatnArthakatvasyApya prayojakatayA nedamakarmakatAyAM prayojakaM kiM tu phalasamAnAdhikaraNavyApAravAcitvameva / na ceha tadastIti nAtiprasaGga iti cenna / evaM hi yaterapyakarmakatvAnApatteH / yatkiJcidutpattijanaka yatnavAcakatvasyotpattyAdiphalAvAcakatvasya cobhayorapyAvizeSAt / svArthaphalasamAnAdhikaraNavyApAravAcakatvarUpAkarmakatvasyAsmAbhirabhyupagamepi kevalavyApAravAcakatvarUpasya tasya bhavadbhirabhyupagamA t / yadvA / akarmakatApatteH / sakarmakatAnApatterityarthaH / tathAhi / asmadrItyA svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcitvaM bhavadrItyA phaLaviziSTavyApAravAcakatvaM hi sakarmakatvam / anyathA spanderapi tadApatteH / tacca kRJAderna syAt / tvanmate dviSyAderdeSajJAnecchAkRtimAtravAcakatvAt / ata eva paTaM jAnAti icchati kurute caitro maitreNa jJAyate iSyate kriyate vA ghaTa ityava karmapratyayena yathAyathaM viSayitvaM viSayatvaM cocyate
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / phalAbhAvena dhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayatvarUpakarmatvAsambhavAditi nirUpitamAkhyAtavAdaziromaNau / evaM ca phalamAtrArthakatvAtsakarmakatvAbhAve karmaNi lakArAdyanApattiH / yatu jAnAtyAdau sakarmakatvavyavahAro bhAkta iti / tanna / vyavahArasya bhAktatvepi karmaNi pratyayAsambhavAt / phalAvacchinnavyApAravAcake - bhya eva karmapratyaya iti tatraivAMkteH / na ca vaiyAkaraNAnAM yatra saH karmakatvavyavahArastebhya eva karmapratyaya iti niyama iti vAcyam / bhASyakArAdivyavahArasya viziSya sarvatrAbhAvAt / asmadvayavar3ArasyAtiprasaktatvAt / tacca saviSayArthakAnAM viSayatayAntrayavatAmeva sakarmakatvaM yatyAdidhAtUpasthApitayatne na viSayatvenAnvayaH kiM tUddezyatvena ata evAbhuJjAnepi bhojanAya yatataiti prayoga iti / tanna / evaM hi karmaNi pratyayotpattAvanugataniyAmakAlAbhaprasaGgAt / viSNuM yajate viSNuryaSTavya ityAdau caturthyardhyavihitadvitIyAderuddezyatvenaivAnvayabodhakatvAdyajadhAtorapya karmakatvApattezca / uddezyatAkhyaviSayatayA viSNuyogaviSaya eveti cedbhojanamapi yatyarthasya tathaiveti syAdeva yajivadyatyAdeH sakarmakatvAtkarmaNi pratyayaH yena ca saviSayArthakeSu viSayitayAnvayabodhakadvitIyArthe jAtatRtIyayA tasyaiva bodhanAtpazvAdidravyasya tathAnvayasatvA tsyAdeva sakarmakatvamiti vAcyam / evamapi viSNordhAtvarthakamatvAbhAvena tasmin dvitIyAtavyayakArANAmabhAvApatteH / anyathA bhojanAya kriyataodana ityatra bhojanaM, mokSAya haraM bhaje ityatra mokSamityApattaryurvAratvAt / na caivamapi karmasampradAnayoH karaNakarmatve vAcye iti saMjJAvidhAnasAmarthyAdasatyapi karmatve dvitIyAdikaM syAditi vAcyam / karmasaMjJAvidhAnAnyathAnupapacyA karmapratyayasiddhAvapi dhAtostadarthe sakarmakatvAbhAvena tasmi 37 -
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 vaiyAkaraNabhUSaNe nsakarmakatvasambaddhakarmalakArasiddhayanApatto ijyate viSNurityAyabhAvApatteH / na ca kAlabhAvAdhvagantavyAnAmakarmadhAtuyoge kamasaMjJAvidhAnepi dhAtorakarmakatvAddevadattenAsyate mAsa ityAdikaM tavApi na syAditi vAcyam / kAlAdikarmaNA sarve sakarmakAH / tayatiriktakAbhAvaevAkarmakatvamityagre vyutpAdayiSyamANatvAva / kiM ca pazunA rudraM yanate devadattAya krudhyati druhyati ISyati asUyati ityAdau pazudevadattAdericchAdveSAdivizeSaviSayasya tathAnvayAtaH karmatvAttena karmaNA sakarmakatvamAdAya tasmin ka. Ni lakArAdvitIyAkRdAyApattirduvArA / bhavanmate saMjJAyAH dvisIyAdAvazyojakatvasya suvarthanirNaye vakSyamANatvAt / asmanma: te karmasaMkSetra tatra prayojiketi tadabhAvAbhAtiprasaGga iti vyutpAdayiSyAmaH / api caivamapi devadattasya yobhilASastadviSayaM itya ke devadattAya rocate svadate vA modaka ityatra modakasya karmasvApatto tasminkarmaNi lakArAdvitIvAkadAdipraso duriH / asmadrItyA yativannAyaM doSa iti vyutpAdayiSyAma iti dik / na ca tvadItyApi sarveSAmeva dhAtUnAM yatkiJcitphalavyadhikaraNavyApAravAcitvena sakarmakatvApatyA svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcitvaM tadvAcyamityananugamApatyA karmakabhinnatvaM tadvAcyam / tatra ca prayogAnurodhAnAnAtyAdibhedona pravezanIya iti na kazciddoSa iti zaMkyam / sakarmakANAmapyarthAntare 'krmktvenaasmbhvaaptteH| akarmakatvasyApyekasyAbhAvena sulyayuktyA sakarmakAnyatvasyApi sattva anyonyAzrayaNApacyA la:karmaNItyAdeodhakatvAnApattezca / manu savApi svatvAnanugamAdananugatameva sakarmakatvAdIti kathaM lAkarmaNItyAderanatiprasaktayodhakatvamiti cenna / svapitRbhyaH pitA dayAda, Rtau svadArAn
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| gacchedityAdau svatvapitRtvadAratvAnanugamapi viziSya sarvAnatiprasaktabodhakatvadupapatteriti samAsazaktau vakSyAmaH / nanu phalAvacchinnalyApAravAcitvAdeva dhAtUnAM sakarmakatvamiti vadadirApa kevalavyApAravAcakatvamakarmakatvaM sUcitameveti cena / evaM hi kevalavyApAravAcakanAAderakarmakatA syAnna sthAcca sakarmakatvamiti / nanu pratyayArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcitvameva sakarmakatvamastu pratyayArthaphalAzrayatvameva ca karmatvamato na kazciddoSa iti cenna / ghaTaM bhAvayati edhayatItyAdihetumaNNijantasakarmakeSu tatkINa cAvyApteH / tatra phalasyAnvayavyatirekAbhyAM dhAtulabhyatvenAnyalabhyatvAnmAnAbhAvAgauravAcca pratyayArthatvAsambhavAditi dik // 5 // arthaprakAzanapuraH saraM kevalayatnArthakatAyAM duussnnaantrmaah| kintUtpAdanamevAtaH karmavat syAdyagAdyapi / karmakartaryanyathA tu na bhavettad dRzekhi // 6 // utpAdanam / utpatirUpaphalasahitam / na tu kevalayatnamAtraM vyApAramAnaM vA / atra ortha ityanuSajyate / nanUtpAdaryatItyasyotpattiM karotIti vivaraNamananvitaM syAt / utpatterutpattyabhAvAt iti cenna / yata utpattirAdyakSaNasambandhaH sa ca kSaNarUpa iti tasyotpatteH sulabhatvAdutpAdanA mulabhaiva / tavApi yatate yatnaM karotItyAdAvanupapattitAdavasthyAcca / na. nvevaM jAnAtyAdeH sakarmakatvAya jJAnaphalAunukUlavyApAravAcakatvaM vAcyaM tathA ca cakSurAdikaM jAnAtIti syAt / utpAdanAyA AtmanIva cakSuSyapi satvAditi cena / mano jAnAtIti prayogopapattaye janakavyApAre lakSaNAbhyupagame tavApi vyApArava.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 vaiyAkaraNabhUSaNe tayA tathA prayogasya duSpariharatvAditi samAdhirubhayeSAM tulya eva / sthAlI pacatItivadiSTApattezca / jJAdhAtoH phalaM viSayagatAvaraNanivRttistadanukUlotpAdanA jJaptireva / ataH saiva dhAtvarthaH / tathA ca caitro jAnAtItyatra caitrAbhinnAzrayikA AvaraNabhaGgAnukUlA jJAnakriyeti bodha iti pakSe ca na zaGkApi / ataH | yataH kRJo yatnamAtramartho neSyate ata ityarthaH / karmavatsyAditipadena karmavatkarmaNA tulyakriya iti sUtraM lakSyate / ayaM bhAvaH / yata etasyotpAdanArthakatA ataH kriyate odanaH svayameveti yagAdayopyupapadyante / anyathA yatnasya kartRniSTatvena karmasthabhAvakatvAbhAvAdyagAdayo na syuH / anyathA yatyate ghaTaH svayamevetyapi syAditi / yadvA / nanu jAnAtIcchatyAdivatkArakAnirNaye vakSyamANarItyA viSayatvAdiphaLavAcitvena sakarmakatvasambhavAtkRJa utpattivAcakatvAbhyupagamo mudhainetyAzaGkAM manasi nidhAyAha / ata iti / yata utpattirapi kRtortha evetyarthaH / apibhinnakramaH karmakarttaryapi yagAdi syAdityarthaH / anyathA | utpattyavAcakatve / jJAyate dRzyate itivat karmaNi tatsambhaar karmakarttari tana syAditi bhAvaH / tadevAha / dRze - riti / idaM ca jJAnAdivAcakopalakSaNam / tathA kriyate ghaTaH svayamevetyapi na syAt / kartRsthabhAvakatvAvizeSAditi dik // 6 // nanvevaM kumAdevi jAnAtyAderapi viSayAvacchinnAvaraNabhaGgAdiphalavAcakatvamabhyupagantavyam / anyathoktadoSApatte, stathA ca jJAyate ghaTaH svayamevetyapi syAdeva syAcca grAmo gamyate svayamevetyAdikam / karmasthabhAvakatvAvizeSAdityAzaGkAM manasi kRtvAha /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ paavrssnirnnyH| nirvaye ca vikArye ca karmavaddhAva iSyate / na tu prApye karmaNIti siddhAnto hi vyavasthitaH 7 karma trividham / nivartya vikArya prApyaM ca / AcaM ghaTaM karoti, dvitIyaM soma sunoti bIhInavahantItyAdi / tRtIyaM rUpaM pazyatItyAdi / prApyatvaM ca kriyAkRtavizeSAnupalabhyamAnatvAmati vakSyate / tacca jJAdRzyAdergamyAdazcAstIti nAtiprasaGga iti bhAvaH / nAyaM grAmaH kena cidgato, ghaToyaM kena cit jJAta iti jJAtuM zakyam / tasmAdAvazyakaM phalavAcakatvam / ata eva vyathaH paciriti bhASyamapi phalavyApArayoH zaktidvayAbhyupagamaeva saGgacchate / taNDulAnodanaM pacatItyatra taNDulAnAM vikAryakarmatvamodanasya nirvaya'karmatvaM copapAditam / paceviklattyu. tpattidvyarthatvasya bhASyakArairuktasya dhAtoH . phalAvAcakatve 'sambhavAt / ekasyaiva vyApArasyobhayaphalatve hetutvasambhave tayApAradvayArthavarNanasyApyasambhavAt / upalakSaNaM caitat kutra iti dhAtusAmAnyasya / uktavakSyamANayuktibhiH sarveSAmevobhayavAcakatvAt / yatu kuyo yatnatvaM na vAcyatAvacchedakam / akarmakatA. patteH yatyAdivat / tathA ca yatnatvena vivaraNapraznottarabhAvayorevAbhAvAna tenaiva rUpeNa vAcyatati naiyAyikoktaM yuktamiti bhAva ityAdi vyAcakSate / tanna / yato yadyapi kevaLayatnamAtravAcyatAvAde prAguktarItyAyaM doSo yuktastathApi kulo yatnatvaM vAcyatAvacchedakamityatra na sakarmakatvAnupapattinavA karmakartari yaganupapattirvAdhikA / utpattirUpaphaLabAcakatvasiddhayaiva phalavyAdhikaraNavyApAravAcitvarUpasakarmakatvAsiddheH / tavApyutpAdanAmAbAcakatvasidacApi na sakarmakatvAsAdiH phalavAcakatvasidi
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 vaiyAkaraNabhUSaNe | vinA svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcitvasyaiva tattvAt / yatI prayatnaityasya phalaM nArtha iti nAnupapattiH / ghaTaM karotItyatrApi nirvatyakarmatvAnna yagAdeH karmakarttaryanupapattiriti / tasmAtkRNo yatnatvameva vAcyatAvacchedakAmityatra mAnAbhAvaH / lAghavasya pUrvameva nirastatvAt / na ca kartRjanyatvAjanyatvapratisandhAnAtpaTAGkurayoH kRtAkRtavyavahArAnupapattireva mAnam / bIjAdinA aGkuraH kRta iti tatrApi vyavahAradarzanAt / ratho gamanaM karotIti vivaraNasyAcetanepi darzanAcca / yattu vyApAramAtrasya kRvarthatve kArakamAtraM kRrtRpadArthaH syAditi / tacuccham / svatantraH karteti sUtro ktarItyA dhAtUtpAttavyApArAzrayatvarUpaM svAtantryameva kartRtvamiti vakSyamANatvena zAstre kartRpadArthatvasya prAyeNa sarvakArakANAmiSTatvAt / laukikaprayoge ca karttetyatra kRJo yatne nirUDhalakSaNeti vadanti / tasmAt kRJo vivaraNAnurodhAnnAkhyAtasya yatnamAvAcakatvasiddhiH kiMca kRNo yatnamAtrazaktigrahavata eva tAdRzavivaraNaprazno na tu vyApArazaktigrahavata iti na tau kRtitvena vAcyatAyAM pramANam / prayojya prayojakadRddhayostAdRzamanAdivivaraNaM kRJa eva ca praznottarabhAvaM zRNvatAM bAlAnAM kRtAveva zakti. graho bhavatItyapi vinA pramANaM zapathamAtraparyavasannameveti draSTavyam / kathaM tArha pacatItyatra yatnatvaprakArakaH pAkAnukUlayatnAnubhava iti cet / atra prAJcaH / dhAtutvameva jAtiH zaktatAvacchedikA / saMjJAzabdAnAM jAtivAcakatvAt / vyApAratvaM ca vAcyatAvacchedakam / ka cidyannatvaprakAraka bodhastu zaktibhramAllakSajayA vA / nanu tavApyetAdRzasthale lakSaNAvazyakatve kiM vinigamakaM vyApAratvaM vAcyatAvacchedakamityatreti ce, tsatyam / vyApAratvasyAdhika saMgrAhakatvena tasyaivAvacchedakatAyA nyAyyatvA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAsvarthanirNayaH / cha / ata eva kartRjanyatAvacchedakaM ladhvapi ghaTatvAdikamapahAya kAryatvaM kalpyate / kiM cAsmAkaM yatnasyApi vyApArAvazeSatvena talakSaNA sarvathA zrutyarthAtyAgAdvaraM bhavatAM rathAdivyApAre lakSaNA sarvathA zrutyarthatyAgAjjaghanyA / api ca dAvAbhirvanaM daitItyAdau yatnasambandhagrahaM vinApi vyApArabodhAnna bhavadrItyA lakSaNA yujyate / agRhItAyA vRtteranupayogAt / anyathA agRhI zaktyAdibhyopi bodhaprasaGgAditi vadanti / vastutastu kRtitvamapi zakyatAvacchedakaM tena rUpeNApi bodhAt / tathA phUtkAratvAdikamapi / ata eva tattadrUpeNaiva zaktiriti prAguktam / vakSyate ca / evaM ca vyApAro bhAvaneti pUrvoktamapi vyApAropi vAcya ityabhiprAyakaM na tu kRtitvaM nAvacchedakAmityAbhiprAyakAmIti bhUmitavyam / tathApi ca yathA na nAnArthatvaM tathoktaM prAk / evaM ca bodhasya vyutpantyanusAritvAttathAvyutpannasya kRtitvarUpeNaiva bodho jAyataiti na kazciddoSa iti vibhAvanIyaM sUribhiH / tasmAtphaLavyApArayoriti pratijJAtaphalavAcakatvasAdhanAyaiva kRJokarmakatApatteriti grantha iti vibhAvayAmaH / atha vA vyApArobhAvanAsavetyAdinA sAdhitamapi vivaraNAnurodhena vyApAravAcakatvaM kevalaphalavAcakatAvAdinirAsena samarthayituM tanmatanirAsanAyAyaM granthaH / tathAhi / laDAdau bhAvanA vAcyaiva na, tatmakArakazAbdabodhasya vivAdagrastatvAt / yatvAkhyAtasya yatno vAcyaH yatnArthakakarotinA vivaraNAt vyavahArAdivadvAdhakaM vinA vivaraNAdapi vyutpatteH kiMkarotIti yatnaprazne pacatItyusarasya yatnArthakatvaM vinAnupapattezca / kiM ca phalamAtrasya dhAtvarthatve tasyaiva nAmArthenvayaH syAt / na ceSTApattiH dhAtvarthaprAtipadikArtheyorbhedena sAkSAdanvayasyAnyusyamatvAt / anyathA PN ** 43
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe taNDulaH pacati caitra ityAdAvapyanvayo bhavediti / tama / viva. raNasya pAkamityazabdArthakarmatvavivaraNavadupapatteH / tathAhi / caitraH pacatItyatra svajanakakRtisambandhena pAkazcaitre vizeSaNam / tathA ca caitra: pAkaM karotItyatra dvitIyAkhyAtayoriva kumopi saMsarga evArthaH / anyathA dvitIyayA AkhyAtena ca karmatvAthayatvayorapi vivaraNAttayorapi vaacytaaptteH| kRtitvAdiprakArakabodhastu mAnasa evottarakAlikaH / praznopi kiM karoti ityatra yadi kiMzabdasya kriyAvizeSaNatvamAdAya kIdRzo yatna ityevaMrUpaH / yadi vA karmamAtraviSayaH / ubhayathApi na taduttaraM yatnasyAkhyAtArthatvasAdhakam / pAkavAcakasyaiva dhAtostadviSayakayatne lakSaNayA pAkaviSayaka iti bodhopapatteH svAtanyeNa zaktisiddhacasambhavAt / evaMvidhapraznasyAsArvatrikatvAt karmapraznaica pAkamAtrabodhanenopapannaH / ata eva pAkamityapi kAdAcikamuttaraM saGgacchate / taNDulaH pacatItyAdau taNDulapakArakapAkavizeSyakabodhApattirUpaM bAdhakaM vizeSyatAsambandhenAbhedAtiritasaMsargakaprAtipadikArthaprakArakabodhe nipAtasuvAdijopasthite. viSayatayA hetutvakalpanenaiva nAstIti katisaMsargakacaitrAdivizevyakabodhe na doSaH / na ca dhAtvarthaprakArakabodhasya karmAdirUpa. nAmArthe 'bhAvAddhAtvarthaprakArakabodhe tiDAdijanyopasthitehetutvaM kalpanIyaM, tathA ca na caitre tadanvaya iti vAcyam / dhAtvarthaprakArakabodhe prathamAntajanyopasthitereva lAghavena hetutvAt / anyathA dhAtvarthaprakArakabodhe tibAdijanyopasthitiviSayatayA hetuH / AkhyAtArthabhAvanAmakArakabodhe prathamAntapadajanyApasthitiheturiti kAryakAraNabhAvadyamAkhyAtasya zaktizca kalpyetyatigauravaM syAt / tasmAna kAkhyAtasya kRtiH karmAkhyAtasya phalaM yA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| vyam / jAnAtItsAdAvAzrayatvaM vakSyAmiti yuktam / na ca pacatItyAdAvArUyAtasya bhAvanAvAcakatvagrahavataH pAkAnukUlakatimAniti bodhAddhAtvarthaprakArakabodhe tilAdyupasthitihetu : klaptetyAkhyAtArthaH kRtiriti vAcyam / evaM zAkhyAtArthaH karteti ahavata AkhyAtArthasaMkhyAprakArako pratyAkhyAtajanyopasthiterhetutvasya klapsatvena kartRkarmaNorapyAkhyAtavAcyatAGgIkArApatteH / karvakarmaNoH zaktikarapanAgauravamiti cet / kRtiphalayoH zaktikalpanAgauravaM tavApyadhikamiti tulyamiti dik / yattu pArthasArathimizrAH, bhAvanAyAH sarvatrAvAcyatve vAjapeyAdhikaraNamasaGgataM syAt / tathAhi / vAjapeyena svArAjyakAmo yajeta, udbhidA yajeta pazukAma ityAdisarveSu vAkyeSu guNavidhiH karmanAmadheyatA veti saMzaye yajetetyAkhyAtaM guNaphalAbhyAM tantre. Na sambandhuM kSamate nAto matvarthalakSaNAdi nAmadheyatvasAdhakamato guNavidhitvameva / tathAhi / yajetetyatra yAgasya bhAvanAyAM yadi karmatvena sambandhastadA sAdhyadvayAsamavAyAna phalaM sambadhyate / yadi karaNatvena tadA karaNadvayAsamavAyAna guNaH sambadhyeta / na cAkhyAtena karmatvaM karaNatvaM cocyate / tadvAcakapadAbhAvAt / tathA ca yathA bhAvanA karmatvakaraNatvAdirUpabhedamantareNa sAdhyAdibhiH sambadhyate idamanenetthaM kuditi tathA yAgopi karaNatvAdirUpamanAdRtyaiva guNaphalAbhyAM sambadhyataiti na matvarthalakSaNeti zakA / rAdAntastu, bhAvanA hi kriyArUpA karaNatvAdikamanAhatya sambadhyatAM yAgastvakriyArUpaH kathamiva kArakarUpairguNAdibhiH sambadhyeta / tasmAdasau bhAvanAdvAreNaiva guNaphalAbhyAM sambadhyataiti vaktavyaM tathAsati phalasya sAdhanApekSatvAd guNasya sAdhyApekSatvAcadavAcinabhAvanAnvacAya karmAtmanA karaNAtmatA
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe yA yAgaH pratipAdanIya ityAdRttyApattiH / evaM guNatvapradhAna khavidheyatvAnuvAcatvApAdAnavoddezyatvakRtamapi vairUpyaM vArayituM tadApatiH / tasmAt guNavidhipakSe matvarthalakSaNA AvRtti syAttadvaraM vAjapeyaM surAdravyamAsmAniti murAdravyavidhAnAttatmakhyanyAyena nAmadheyateti sthitam / bhavanmate ca kASThaH panatI. tyAdiSu bhAvanAbhAvAddhAtvarthanava kArakANAM sambandhAkriyArUpatvaM dhAtvarthasyAbhyupeyam / tathA ca svarUpeNaiva dhAtvarthaH kArakasambandhamahatIti vinavAntyA yajyamiAhatenaiva rUpeNa sA. dhyasAdhanAbhyAM sambadhyataityadhikaraNamidamanupapannaM syAt / na coddezyopAdAnAdikRtamapi vairUpyaM, guNavizizyAgavidhAnAt / nApi matvarthalakSaNA, kArakarSibhaktathaiva zrutyA kriyArUpadhAtvarthasambandhasiddheH / kiM ca dhAtvarthaeva kArakANAmanvaye kASThaiH pacatItivakAThaH pAka ityapi syAt / api ca / laDAdibhirapi karmanAmadheyAnAM karaNArthatayA samabhivyAhAro dRzyatenuvAdavAkye / vAjaM vA eSovarurutsate yo vAjapeyena yajate iti / yo rAjasUyena yajate yozvamedhena yajate iti ca / idaM ca dhAtvathasyaiva karaNAdyanvaye na yujyate / nahi svasyaiva svaM prati ka. raNatvamiti yathA vaidikavAkyAlocanenApUrva zabdArtha ityabhyupeyastathaivAbhyupagamyatAM bhAvanApi sarvAkhyAtavAcyaiveti maahuH| atredamavadheyam / bhAvanAyA avAcyatvamate phalamAtramartha iti phalitam / tatraiva ca karaNAdInAmanvayaH / tathA ca kASThaiH phyatItyAdau kASThajanyaH pAka iti bodhaH / idameva ca dhAtvarthasya kriyAtvaM yatkArakAnvayitvam / evaM ca dhAtvarthanirUpitaM sA. dhyatvaM kApi vidhyatiriktavAkye na bodhyate / taNDulaM pacatItyatrApi vakSyamANarItyA karmazaktidvitIyArtho na tu sAdhyavAmiti
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ paasvnirnnyH|| na dhAtvarthasAdhyatvaM pratIyate / evaM ca vidhivAkyAthai kArye vizeSaNIbhUtakRttau yAgasya viSayitayAnvayAttatrAnvayitAvacchedakatayA karaNatvamaupAdAnikapramANAdupasthitaM zAbdabodhe bhAsate vA. japeyAdiguNanirUpitaM sAdhyatvaM ceti vairUpyaM syAditi tatparIhArAyAvRttirmatvarthalakSaNA vA syAdeveti samameva nAmaghayatvasA. dhakam / yaca kASThaiH pAka iti syAditi / tatreSTApattireveti va. kSyAmaH / tavApi kASTha vanetyApattizca / yadi cAkhyAtopAtta. bhAvanAyAmeva tadanvayastadA laDAdhantopAttadhAtvarthe tadanvaya iti mayApi suvacameva / vAjapeyena yajataityAdau sAmAnAdhikara* NyAnupapattistavApi tulyA / vidhivAkye evotsargaprAptaM dhAtvarthasya sAdhyatvaM tyajyate nAnyatrApi / yadi tadanuvAdatvAdatrApi dhAtvarthaH karaNaM tarhi mamApi prAguktarItyA tathAtvamakSatamiti dik / tasmAnAdhikaraNAnupapatirbhAvanAvAcyatvasAdhikA nApi tasyA avAcyatve kArakAnvayAnupapattiH, phaLe evaiSAmanvayAt / nApi pacatItyAkhyAtArthakAlAnvayAnupapattiH / jAnAtItyAdau dhAtvarthaevAnvayAt / ka citu AkSiptabhAvanAyAmanvayaH / pakavAnityAdau bhAvanAvAcyatvavirahavAdibhirbhapadirapi tathAbhyupagamAditi / evaM ca bhAvanAyA vAcyatvasyaivAbhAvAt kva kRtitvena vyApAratvena vA vAcyatve vivAdaH / kathaM vA dhAtvAkhyAtArthatvavivAda iti kecinmanyate / tAnirAcaSTe / kRSa ityAdinA / ayaM bhAvaH / vyApArAvAcyatvamate phalamAtramartha iti phalitaM tathA ca karotItyAdau yatnapratItiH sa eva dhAtvartha iti vAcyaM, tathA ca yatnamAtrArthakatvAyatIprayatnaityAdivatmAguktarItyA 'karmakatApattiH / vinA vyApArAntarbhAvaM tadvibhAgAsambhavAt / kiM caivaM karmasthakriyatvAbhAvena karmakartari ya..
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 klmukhii gAdikasyAdityAyuktarItyoyam / nanUtpatireva vorthostu / tathA ca karmasthabhAvakatvAdhagAdikaM syAdeveti ce,ttathApyutpadyataitivadakamakatApattireva durvArA utpantyarthabhavatebhUyate ghaTaH svayamevetyasyeva kriyate ghaTaH svayamevetyasyApyasambhavApattedurvAratvAcca / astu vA kuyarthaH kRtimAtramutpattimAtra vaa| tathApidhAtUnAM phalamAtrArthakasve sakarmakatvAkarmakatvavibhAgocchedApatiH / svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcakatvaM svArthavyApAravyadhikaraNaphalavAcakatvaM vA tattvamityasya tvadrItyA asambhavAt / na caivamananugamApa-tyAnya. tamatvameva tadvAcyaM tathA ca noktadoSa iti vAcyam / ekasyaivArthabhedenAkarmakatvasakarmatvayordarzanena kadA kA sakarmaka ityananugatasyaiva lakSyatvena lakSaNAnanugamasyeSTatvAt / anyatamatvamiti pakSe sarvatra vArthe sakarmakatvApattiriti / atha vA, karmaNA sahitatvaM sakamakavaM badabhAvApatterityarthaH / asminmate karmatvasya durvacatvAt / na ca dhAtvarthAzrayatvaM karmatvaM tathA sati taNDulaM pacati ghaTaM bhA. vayatItyatreva ghaTo bhavatItyatrApi ghaTasya karmatvaM duryAramiti dvitIyA syAt / parasamavetakriyAjanyadhAtvarthaphalazAlitvasyApi kulAlaniSThakRtijanyotpatyAzrayatvena sattvAt / atha saMjhaiva dvitIyotpattau prayojiketi ghaTo bhavatItyatra ghaTasya kartRtvena tatsaMjJayA karmasaMjJAyA vAdhAna dvitIyeti cenna / tvanmate ghaTasya karvatvAsambhavAt / anugatakartRtvasya tvanmate durvacatvAt / kRtyAzrayatvaM kArakacakraprayoktatvaM vA tattvamiti cettarhi ghaTostItyatrApi tava syAt / dhAtvarthAnukUlavyApArAzrayatvaM ca kArakamAtretipra. saktam / etena svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcitvaM sakarmakatvaM nArthasAdhakam / yaddhAtUccAraNe karmAkAMkSA niyatA sa sakarmako 'nyokarmaka ityeva lakSaNasambhavAt / tasya ca kevalavyApA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 49 ravAcitve kevalaphalavAcitve cAsambhavAdityapAstam / karmatvasya durvacatvena tadAkAMkSAvatvarUpasyApi tasyAsambhavAt / na ca dvitIyAntapadopasthApyatvaM tattvam / stokaM bhavatItyapi darzanenAtivyApteH / na ca kartRtvakarmatvAdikamakhaNDameva / vyAsajyavRttikartRtvadevatAtvAdeH zAstre 'darzanAditi vAcyam / tasya dhAtvarthaphalAzrayatvavyApakatayA tatsatvena satvAt / na ca sakarmakadhAtvarthAzrayatvaM karmatvam / anyonyAzrayeNa sakarmakatvAderdagrahatvApatteH / nirasiSyate coktasakarmakatvaM phalavyApArayorekaniSThatAyAmityatra / kiM caivaM phalamAtrasya dhAtvarthatve grAmo gamanavA - niti pratItyApattiH, pAkAnukUlavyApArArambhepi phalAnutpAdadazAyAM pAko bhavatItyanApattiH, grAma caitrayArmithaH saMyoga itivanmitho gamanamityApattirvyApArAvegame phalasatve pAko vidyate ityApattiH, pAkobhUdityanApattizceti dik / maNDanamizramatAnuyAyinastu phalameva dhAtvarthaH / vyApAraH pratyayArthaH / pratyayArthavyApAravyadhikaraNaphaLavAcakatvaM sakarmakatvam / pratyayArthavyApAra samAnAdhikaraNaphalavAcitvaM cAkarmakatvam / katvamapi pratyayArthavyApAravyadhikaraNadhAtvarthAzrayatvameva / ghaTaM bhAvayatItyAdau NicpratyayArthavyA pAravyadhikaraNotpatyAzrayatvasatvAt / na cANyante 'pyantarbhAvitaNyarthe zambhurghaTaM bhavatItyAdau pratyayArthasamAnAdhikaraNavyApArArthakatvAdakarmakatvalakSaNAtivyAptiriti zaGkayam / bhvAdorNajarthAvAcakatayA lakSaNAvazyakatve pratyayasyaiva Nijartha lakSaNAbhyupagamena sarvanirvAhAt / evaM pratya yArthavyapAzrayatvameva kartRtvaM yathA maitraH pacatItyAdau maitrAdeH, devadattena caitraH pAcayatItyAdau NijarthAkhyAtArthayorAzrayatvAdu* bhayoH kartRtA / ata eva zatrUnagamayatsvargamityAdau zatrUNAM kartR
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 vaiyAkaraNabhUSaNe tvAtkarmasaMjJA / kartureva karmasaMjJAvidhAnAt / evamAkhyAtAnA svArthavyApArAnvitakAlabodhakatvameva / jAnAtItyAdAvapi jJAnAzrayatvarUpe tajjanakamanaH saMyogarUpe vA vyApAraeva tadanvayo na tu dhAtvarthe / evaM caikasyaiva dhAtoH phalavyApArIbhayavAcakatve nAnArthatAdoSopi parAstaH / bhAve vihisaMghavAdInAmapi vyApAravAcakatvasvIkArAdeva na grAmo ga manavAnityAdyApattirapi / ata eva vavarthabhAvanAnvayAdodanasya pAka ityatra kartRkarmaNoH kRtIti vihitA karmaNi SaSThI saGgacchate evaM kartukarmakRtAmapi kArakabhAvanobhayavAcakatvAdodanasya patetyAdyapi nAnupapannam / na caivaM kRtAM nAnArthatApattau gauravApattiH dhAtubhyaH kRtAmalpatayA tvadrItyA bahUnAM dhAtUnAM tarakalpanAto lAghavAkSateH / nanvevaM kRjAnAtyAderakarmakatApattiH dhAtvarthayatnajJAnAdivyadhikaraNavyApArasya devadattAdau bAdhAditi cenna / phalatAvacchedakaviSayatAsambandhena yatnAdyanadhikaraNavRttitvarUpasya vyadhikaraNatvasya tadAzrayatvarUpe vyApAre satvAt / yathAzrute sakarmakANAmapi kAlikAdisambandhena phalasamAnAdhikaraNavyApAravAcitvAdakarmakANAM ca sambandhAntareNa phalavyadhikaraNavyApAravAcitva sanvenAlanakatApatterityAhuH / tanna / kriyate ghaTaH svayamevetyanApatteH / jJAyate ghaTaH svayamevetyApattervA / viSayatayA yatnasyeva jJAnecchayorapi tatra sasvAt / ghaTaniSTotpatterapi kulAlajJAnecchAkRtijanyatvasyAviziSTatvAt / kiM ca pacati pakSyati pakavAnityAdau phUskArAdInAM pratItayene kapratyayAnAM tatra zaktirvAcyeti zaktatAvacchedakAnantyAdanekazaktikalpanAgauravApattiH / asmAkaM pacadhAtoraikyacchakyena lAghavam / kiM ca phUtkArAdeH pratyayArtha 1
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvnirnnyH| 51 : ve gacchatItyAdAvapi tatpratItyApattestabodhe pacadhAtusamabhivyAhAraH kAraNaM vAcya iti pacereva zaktiryuktA / anyathA pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtamAcaSTe yathA pacati vrajatItyupakramaprabhRtyapavargaparyantamiti niruktavirodhazca / atrAkhyAtazabdasya dhAtuparatAyA vakSyamANatvAt / api cAstyAdau sattAdhava vyaapaarH| avacchedakavArUpA vyAptiH phalam / ata eva mAsaM bhavatItyAdau mAsAdeH karmateti vakSyate / tathA. cAtra bhavAdiH pratyayAnA sattAdau pRthak zaktiH kalpyA dhAtUnAM ca sA tyAjyati mahagauravaM syAt / nanu tavApi bhavatItyAdau sattAvadvayAneniM ku. tirityAdau viSayatvotpattyAdezca vodhApattirduvArA phalepi za. ktisattvAditi cenna / "ekadeze samUhe vA vyApArANAM pcaadyH| svabhAvataH pravartante tulyarUpaM samAzritA" iti vAkyapadIyoktarItyA nirastatvAt / gavAdipadAnAM govAgindriyapRthivyAghanekArthatvepi prasiddhitadabhAvAbhyAM zIghraM vAgAyabodhagobodha yorivopapattezca / api ca guruH ziSyeNa pAcayatItyatra guruvyApArasya prayojakavyApAratvena Nijarthatve sthite tasyAkhyAtArthaprayojyavyApAra prati prakRtyarthatvAdaprAdhAnyApattiH / A. khyAtArthavyApArAnanvayini samyAnvayAsambhavAttadanabhidhAnena gurau prathamAnApatteH ziSye prathamApattezcetyAdi spaSTaM caita. dvivecayiSyAmaH / atha phalamAtraM na dhAtvarthaH / kiM tu vyApA. ropi tathA ca dhAtvarthavyApArAzrayatvameva kartRtvaM tadarthaphalAzrayatvaM ca karmatvam / evaM ca na sakarmakatvAkarmakatvAvibhAgocchedopi / bhAve vihitaghanAdInAM ca dhAtvarthavyApArAnuvAdakasvAna pAko bhavati abhUdityanayorenApattiH / svIkRtaM ca dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM karmatvam / phalAvacchimabyApA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe rabodhakatvAdeva dhAtUnAM sakarmakatvAkarmakatvavibhAga iti vadadbhirnaiyAyikairapi tatheti cettarhi siddhamasmanmatam / dhAtoApArazaktAveva yatnasyApyanupravezena viklintyanukUlayatnapratyayasidherAkhyAtasya svAtanyeNa yatne zarmAnAbhAvAdvauravAca sidayasambhavAt / nahi pacatItyAdau viklintyanukUlavyApArAnukUlayatnavAniti pratyaya AnubhavikAnAM yena tadanurodhenAkhyAtasya pRthakzaktiH syAt / na caivaM yatnatvarUpeNa bodho na syAcha / dhAtvarthavyApAre phalasyaivAvacchedakatvAt iti zakyam / pacatItyAdAvadhaHsantApanaphUtkArAdorvaziSyabodhAnurodhena viziSyaiva tadvAcyatvakalpanAt / phUtkAratvayatnatvAdibhiH zaktI dhAto nArthatApattiriti cet / kiM kurmaH, yatnamAtrAMzatyAgepyadha:santApanatvaphUtkAratvacullyuparidhAraNatvarUpeNa bodhAnurodhenAsya duSparihAryatvAt / naiyAyikanavInAnAmAkhyAtasya phalavAca. katvapi tadAdinyAyena nAnArthatvaparIhAravadvA asyApyupapatteH / evaM ca karotirapi dhAtvaMzasyaiva vivaraNam / ata eva pakte. sAdAvapi kRtibodhAya pRthak zaktirna kalpyetyatilAghavaM syaat| na ca pacati pAkaM karotIti vivaraNaM na syAt / kRtyanukUlakatyabhAvAditi zaGkayam / tatra pAkazabdasya viklittimAtrAbhimAyakatvAt / ata eva phalAnutpAdadazAyAM pAko jAto naveti prazne bhaviSyatItyapi pratyuttaraM dRzyate / vyApArAntarbhAveNa prazna jAyataityapi dRzyate / ata evodanasya pAka iti karmakArakAnvayaH / anyathA bhAvanAyA anuktAvananvayApatteH / kArakANAM kriyAyAmevAnvayasya vAjapeyAdhikaraNasiddhAntamUlatvAt / na cAkSiptatirthAnvaya iti bhramitavyam / lAdezayoge SaSThayA asambhavasya vakSyamANatvAt / yatate yatnaM karotItivadvivaraNo;
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| 53 papattezca / na ca phalajanakanyApArasyaiva dhAtvarthatvAt yatnasya ceSTAdibhiranyathAsiddhasya kayaM dhAtvaryateti bhramitavyam / kulAlayatnAderghaTAdijanakatvAnApatyA vyApAreNAnyathAsiddhatva sya sarvazAstre nirAkRtatvAditi / vakSyate cAnyadupariSTAdi. tyAdi sarvamabhipretyAha // tasmAtkarotidhItoH syAdayAkhyAnaM na tvasau tiGAma pakavAna kRtavAnpAkaM kiM kRtaM pakvamityapi // 8 // .. tasmAt / AbhiprAyikAduktahetoH / dhAtorityAdi / atra mImAMsakAH / AkhyAtavAcyaiva bhAvanA / bhAvanArthakakarotinA vivaraNAt / yatUktaM dhAtorevaitadvivaraNamiti / tanna / vinigamakAbhAvAt / asmanmate vyApAravizeSyakabodhAnupapattireva mAnam / prakRtipratyayau sahAtha brUtastayoH pratyayArthaprAdhAnyasyAnyatra klaptatvAt / tadAgame hi dRzyataiti nyAyenAkhyAtavAcyatvaparicchedAcca / taduktam / pratyayArtha saha brUtaH prakRtipratyayau sadA / prAdhAnyAdbhAvanA tena pratyayArthovadhAryate // tathAkramavatonityaM prakRtipratyayAMzayoH / pratyayazrutivelAyAM bhAvanAtmAdhagamyataiti // na cAyamutsargaH pra. prakRte nAdaraNIyaH / bAdhakAmAvena tyAgAyogAt / taduktam / dhAtvarthasya pradhAnatvaM na tAvadiha janmani / autsargiko na ca nyAyo matpakSe hi nivaya'tIti // atha bhAvanAyA AkhyAtavAcyatve kRtpratyayasthale tatpatItirna syAt / vAcakAmAcAditi cenn| dhAtvarthakArakairgamyamAnatvAdeva tasyAstatra prtiite| ata evoktam / dhAtvarthakArakaireva guNabhUtovagamyate / bhAvanA. tyA kRdanteSu tasmAtraivAbhidhIyate // yathaiva bhAvanApradhAnatvAdA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 vaiyAkaraNabhUSaNe khyAteSu tatsambandhAdeva guNabhUtakArakamatItisiddharma kartRkarmaNorabhidhAnam / evaM katrodyabhidhAnAdeva tadanupapalyA bhAvanAyA: siddheranabhidhAnam / karotisAmAnAdhikaraNyamapi gamyamAnApe. kSayaiva, yathA pacatizabdasya devadattazabdena, tathAbhUtayaiva ca kArakasambandhopyupapadyataiti / na ca pakvAn pattetyAdau kArakayodhItukadarthayoraruNAvikaraNanyAyena parasparamanvayAstrIkArA. prakRtipratyayArthayoranvayasyaivAbhAve kva prAdhAnyaniyamaH sahAtha brUtaiti vacazceti zaMkyam / "sambandhamAtrayuktaM ca zrutyA dhAtvarthabhAvayo" riti vArtikoktarItyA sambandhasAmAnyenAnvayena prAthamikabodhe ca prAdhAnyasyoktatvAt / tasmAdAnuvAcyA bhAvaneti vai. yAkaraNamataM na sAdhIya ityAhustatra bAdhakamAha / na vityaadinaa| nAsau tiDA vyAkhyAnaM, pakvavAnityAdAvananvayApatterityarthaH / ayaM bhAvaH / prakRtipratyayau sahAtha brUta ityasya hi vizeSyatayA prakRtyarthaprakArako prati taduttarapratyayajanyopasthitiheturiti kAryakAraNabhAvaH phalitaH / evaM ca pakavAnityatra pAMkaH kamakArakaM ktavatvarthaH kartRkArakaM tayozca vakSyamANarItyAnvayAsambhavAtprakRtipratyayArthayoranvayaniyamasyaivAbhAve ka prAdhAnyavo. dhaka ukto niyamaH / na ca sambandhasAmAnyenAnvayaH zaGkayaH / yogyatAvirahAt / kriyAtvameva hi kArakAnvayitAvacchedakamiti vakSyate / tadetadAviSkartu dhAtvarthaktavatvarthayoH karmatvakartRtve vi. varaNena darzayati / kRtavAnpAkamiti / vastutaH pratyayArthaH pradhAnamityatra yA pradhAnaM sa pratyayArtha eka / yaH pratyayArthaH sa pradhAnameveti vA na niyamaH / ajA chAgI pAciketyAdau vyabhicArAt / nahi pAciketyAdau strItvavizeSyako bodhaH kaspa cit / nanu jAtivyaktayorabhedasvIkArAttrItvavizeSyaka
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvanirNayaH / codhe iSTApattiriti cena / evaM bAkRtyadhikaraNocchadApattirityekaM vikamityAdau vakSyAmaH / vastuto vizeSyatvAdibodhasya tAdRzavyutpatyanusAritvena na pratyayArthatvAdau pramANatA / tathAhi / bodho vyutpattyanusArI, na ca bodhAnusAriNI vyutpattiH / tathA ca tava tAdRzavyutpattisattvAttathaiva bodhaH / ata eva naiyAyikasya prathamAntavizeSyaka eva bodhaH / ata eva lakSaNAyAM lakSyatAvacchedakaM zakyatAvacchedakamevati svIkurvanto gAyAM ghoSaH, "jAtA latA hi zaile jAtu latAyAM na jAyate zailaH / samprati tadviparItaM kanakalatAyAM giridvayaM jAtami" tyAdau gaGgAtvalatAtvazailatvAdinA tIrAdevoMdhota eva camatkAropi / a.' nyathA vaiparItyaM ca na syAt ityAhurAlaGkArikAH // naiyAyikAdayastu "kacatastrasyati vadanaM vadanAtkucamaNDalaM trasati / madhyAtibheti nayanaM nayanAdadharaH samudvijatI" ti // atra kacatvAdinA bodho na vAsakara ityatonyadeva tadvAcyam / ata eva gaGgApadAttIratvAdinaiva bodha ityAhuH / tasmAdyutpattigraha evAtra zaraNaM na niyamaH / ata eva bhagavAnpANinirAha / pradhAnapratyayArthavacanamarthasyAnyapramANatvAditi / atra tadaziSyamityanuvartya vacanamityatra yojyam / tatra heturrthsyetyaadiH| anyapra. mANatvAt, lokata eva vyutpattyanusAreNa vizeSaNavizeSyabhAvena boghopapatterityartha iti / kiM ca / yadi niyAmakApekSA, gRhyatA tArha bhAvadhAnamAkhyAtaM sattvapradhAnAni nAmAnIti niruktavacanam / idaM hi nAmAkhyAtopasarganipAtAnAM caturNA padAnAM madhye nAmAkhyAtayolekSaNatvena pravRttam / atrAkhyAyate sarva. pradhAnabhUto. 'rthonanati vyutpattyA dhAturAkhyAtapadenocyate / nAmAdiprakRtInAmevoddezAt / agrepi tatra nAmAnyAkhyAtajAnI
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 vaiyAkaraNabhUSaNe ti zAkaTAyano nairuktasamayazca na sarvANati gArgyo vaiyAkaraNAnAM caike ityuktatvAcca / nahyAkhyAtapratyayajaM nAma sambhAvyate kiM tu dhAtujam / ata evaitatsamAnArthakaM vAkyaM sarve nAma dhAtujamAha nirukte vyAkaraNe zakaTasya ca tokamiti mahAbhASye paThitam / tathA ca dhAtorbhAvapradhAnabodhajanakatvaM lakSaNam / namantyAkhyAtazabde guNabhAvena, namayanti vA svArtha bhAvanAM pratIti nAmAni / tallakSaNaM satvapradhAnAnIti / evaM cAkhyAtasya bhA - aratvoktvatha bhAvaneti niruktaviruddham / anyathA bhA pradhAno dhAturityeva vAvakSyaditi nirastam / tasmAnna pratyayArthaprAdhAnyaniyama iti dhyeyam / yacca tadAgame hItyAdi, tatrAha / kiM kRtaM pakamiti / kuvA vivaraNaM pratItizca pakvavAn pakvamityAdAvapi iti tatrApi bhAvanA vAcyA syAditi bhA vaH / nanvastu tiGAmiva kRtAmapi bhAvanA vAcyetyata Aha / apIti / tathA cobhayatrApi pratIterubhayasAdhAraNo dhAtureva vAcakAstviti bhAvaH / bhavadrItyA pratyayArthatvAtprAdhAnyApAcazceti draSTavyam / yadapyuktam / pakvavAnityAdau dhAtvarthakArakaireva tadAkSepa iti / tadapi na / AkhyAtasthalepyAkSepApattyA tatrApi bhAvanAyA vAcyatvaM na syAt / AkSepalabhyasya prAdhAnyAbhAvaniyamasya nirastatvAt / vaiparItyApattezca / kRtyapi bhAvanAyA eva vAcyatApatteH / atha kRdupasthApye liGgasaGkhyAnvayitvadarzanAtkarturvAcyatvamAvazyakamiti ce, tArha kAlAnvayAya bhAvanAyA api tadAvazyakamaveoti tulyam / kiM ca / evaM hi saGkhyAnvayopapatterAkhyAteopi karttA vAcyaH syAt / AkSepalabhye karttari saGkhyAnvayo na viruddha iti centulyaM prakRtepIti dik // 8 // 1
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| api ca dhAtorbhAvanAvAcakatvasiddhAveva kahakarmakaraNAdau kutpatyayAssagacchante nAnyathetyabhipretya tadevodAharannAha // kiM kArya pacanIyaM cetyAdi dRSTaM hi kRtsvapi / kiM ca kriyAvAcakatAM vinA dhAtutvameva na // 9 // ayaM bhAvaH / kAryamityAdau Rhalomediti karmANa pratyayaH / pacanIyamityAdau cAnIyarmatyayaH karmaNi, evamAdinA jyotiSTomayAjItyAdau karaNeyaja iti NiniH, pakvAmityAdau ktAdizcoktaH / ete ca kriyAyogaM vinA 'sambhAvitAstadvAcyatAM bodhayanti / vinA kriyA kArakANAmasambhavAt / nApi te. SAM kArakatvasambhAvanApyanyathA kriyAnvAyatvasyaiva tatvAt / yantvAkSepalabdhakriyAsambandhAt kArakArthakaH pratyayaH kArakatvaM ceti / taduktottaram / kiM caivaM narbhino nakhabhinno, hariNA trAto haritrAta ityAdau kaTakaraNekRtAbahulAmiti samAso na syAt / puruSo rAjJo bhAyA devadattasyetyAdivadasAmarthyAt / athAdhyAhRtakriyAdvArA sAmarthyamastyeva / anyathA dadhyodanaH guDadhAnA ityAdAvapyanena vyaJjanaM, bhakSyeNa mizrIkaraNAmatyanena samAso na syAt / adhyAhRtApasekAmazraNAkriyAM vinA 'nyayAsambhavAditi cenna / tatra vidhyAnarthakyAdagatyA tathAsvIkAropi harikRtaM jagat, rAmabANakRto vadhaH ityAdau sAkSAdAtvathebhAvanAnvayenopapadyamAnasyAkSepeNa paramparAsambandhe pravRttyasambhavAt / na caikasyAM kriyAyAM karmAdibhAvenAnvayitvamevAtra sAmarthyAmiti vAcyam / asUryapazyA ityAdau sarvacarmaNaH kRtaH khakhasAviti sUtre sarvacarmaNa ityaMzepi ca tathAtvasattvenAsamarthasamAsatvAnApatteH / iSTApattI, kRtaH sarvo mRttikayetyarthe kRtaH
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 vaiyAkaraNabhUSaNe sarvamRttika ityApatteH / na cAtra samAsavidhAyakAbhAvaH / sahamupetyasyaiva sabhvAt / anyathoktasUtrepi tava sa na syAt iti dika / asmanmate ca dhAtUpAttAM bhAvanAM pratyanvayAdanupapattigandhopi neti / apiH prAguktadUSaNasamuccayArthaH / athavA doSAntaramapyarthaH / tathAhi / bhAvayati ghaTAmativatparamate bhavati ghaTamityapi syAt / tulyAryatvAt / dRSTAnte hi kartuH kumbhakArasya vyApAraM NijAcaSTe, dArzantike tvAkhyAtapratyayaH / tathA ca bhAvanAkarmatvAt ghaTasya karmaNi dvitIyA syAdeva / natu prayojakavyApAro NijarthaH karttRvyApArastvAkhyAtArtha iti vaiSamyamiti ghaTo bhavatItyatra kartRvyApAravattvAt ghaTaH karteva / tathA ca kartRsaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhAna dvitIyA kiM tu prathameveti cenna / svanmate kArakacakramayoktureva kartRtvena ghaTasyAtathAtvAt / bhAvanAyAH pratyayArthatAvAdinAmanyAdRzakatRtvasya durvacatvAcca | yantu bAghalakSaNe kratvarthAbhyuccayAdhikaraNe yasyaivAnyApekSayAkhyAtApAttavyApArasamavAyaH sa kaMrtetyuktatvAdacetanaghaTAde - rapi kartRtvAmeti / taca / karotiH kriyamANena na kazcitkarmaNA vinA / bhavatyarthasya karttA ca karoteH karma jAyate / / karotyarthasya yaH kartA bhavituH sa prayojakaH / bhavitA tamapekSyAtha prayojyatvaM prapadyate // prayojyakartRkaikAntavyApArapratipAdakAH / vyantAdAvaprayujyante tatprayojakakartRSu / / ityArabhya " tena bhUtiSu kartRtvaM pra. tipannasya vastunaH / prayojaka kriyAmAhurbhAvanAM bhAvanAvida" iti bhAvArthAdhikaraNe bhaTTapAdairAkhyAtArtha bhAvanAnirUpitatvAt ghaTasya tadAzrayatvAbhAvena kartRtvAsambhavAt / kiM ca ka cittrayoge kASThAdeH kartRtve ka ciccAkartRtvAmiti vyavasthArtha tasmi prayoge ya AkhyAta ityasyAvazyakatve zatrUnagamayatsvargami
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59 dhaatvrthnirnnyH| tyAdau svargakartRtA prayojyakarturna syAt / AkhyAtArthavyApArAnAzrayatvAt / na ceSTApattiH / tathA sati svargasya karmatvAnApatteH / karturIpsitatamatvasya karmatvAt / na ca prayojakakatakarmatvameva svargasyAstAM,tathA sati NijarthakarmatvApattau gmikmtaanaaptteH| tathA ca gatyarthakarmaNidvitIyAcaturthIceSTAyAmanadhvanIti svargAyeti caturthyanApatteH, pAcayati devadatto viSNumitreNetyatra viSNumitrasya kartRtvaviraheNa tRtIyAnApattezca / na ceyaM karaNatRtIyaiveti zakyam / tathAsati devattasyAhetutApattI NijatpattyasambhavApatteH / tatprayojakohetuzcati kartRprayojakasyaiva hetutvAt / evaM zatrUNAmakartRtvapyUhyam / Nyante kartuH karmaNa iti bhASyavirodhApattezca / akartuH karmaNa eva kartRpadavyAvatyatvAt / na ca kartuH karmaNa iti bhASyamasaGgatameva saMjJAntarAnAviSTe kartRpadasaGketenAtrApi prayojyasya gatibuddhItisUtreNa karmasaMjJAvidhAnena kartRtvAsambhavAditi vAcyam / zuddhadhAtvarthavyApAre kartRtvepi prayojakavyApAre karmatvAt / kriyAbhedena tayoravirodhAt / kiM ca devadattaH pAcaka ityatrAkhyAtAbhAvAddevadattAdeH kartRtvaM na syAdityAyUhyam / kiM ca / phalaprakArakavyApAravizeSyakAnukUlatvasaMsargakazAbdavodhe tvayA dhAtvAkhyAtayordhAtukRtorvA AnupUrvIheturabhyupeyA / mayA ca dhAtorevAnupUrvI tathA vAcyeti lAghavam / na ca tavApi yadAkhyAtasya vyApAravAcakatvabhUmastadA taddheturabhyupeyaH / dhAtuzaktijJAnasyApi kAraNatve kAraNatArUpAyAM zaktI vyAkaraNasyaiva nirNAyakatvAt / anyathA ghaTapadasyApi zaktibhra. mAtpaTabodhakatvena paTazaktatvApatteriti / sAdhutvanirNAyakaM vyAkaraNamiti cet / zaktatvasyaiva sAdhutvasya vyAkaraNAdhikaraNe
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe nyAyasudhAyAmabhidhAnAt / pratyayasyaivamapyasAdhutApattezceti dhyeyam / dhAtutvameva neti / ayaM bhaavH| dhAtusaMjJAvidhAyakaM tAvadbhavAdayodhAtava iti sUtram / tatra ca bhUzca vAzceti dvandvaH / aadishbdyorvyvsthaamkaarvaacinorekshessH|tto bhUvau AdI yeSAmiti bahuvrIhiH / tathA ca bhUprabhRtayo vAsadRzA dhAtava ityarthaH paryavasitaH / sAdRzyaM ca kriyAvAcakatvena / anyathA vAzabdAnarthakyaM syAt / itthaM ca kriyAvAcakatve sati gaNapaThitatvaM dhA. tutvaM paryavasitam / atra kriyAvAcitvamAtroktau varjanAdirUpakriyAvAcake hiruk nAnetyAdAvativyAptiriti gaNapaThitatvamuktam // 9 // nanu gaNapaThitatvameva dhAtutvamAstAM na tu kriyAvAcakatvamapi / na ca vAzabdAnarthakya, bhUvAdInAM vAkAroyaM maGgalArthaH prayujyate iti vArtikakAraireva tatpayojanasyoktatvAdityata Aha // sarvanAmAvyayAdInAM yAvAdInAM prsnggtH| rA nahi tatpAThamAtreNa yuktamityAkare sphuTam // 10 // bana gaNapaThitatvamAtroktau sarvanAmA yo yA tasyApi dhAtutvaM syAt / / tathA ca yAH pazyasItyAdAvAtodhAtorityAkAralopa: syAt / 3tyaM coktAsvarasAdeva maGgalArthatvaM parityajya " bhuvo vArtha vadantI ti bhvarthA bhUvAdayaH smRtA" iti pakSAntaraM taire. voktamiti dhyeya sam / nanu lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNAnna sarvanAmnayo grahaNaM, tasya lAkSaNikatvAdata Aha / veti / avyayaM yA e tatrAtiprasaGgaH / tathA ca vikalpArthako vAtItyAdiprayogaH svAditi bhAvaH / AdinA su ityu
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| pasargasya mAG mA iti kharAyozca saMgrahaH / na ca Satva. pAThAdupasargavyAvRttiH / sAdhasaMsiddhAvityasya mUrdhanyAditvAya popadezalakSaNavatvaM tattvamityanyatra nirNItatvAt / tathA ca samIcInavarjanAdyarthe savati mimIte mAtItyApattiH pu prasave mAG mAne mA mAne iti dhAtUnAM sattvAnirNayAsambhavAt / na ca vetyAdyavyayAnAM vA gatigandhanayoratyAdidhAtubhyaH kivAdibhiyutpAdanaM zakyam / gamanAdikartetyAdyarthatvApatterItaratvAnApattezca / kRdantatvAtsiddhau, nipAtasyAnarthakasyoti vArtikasyAnuktisambhavApacezcetyAdi dhyeyam / na ca gatigandhanAdyarthanidezo niyAmaka iti vAcyam / tasyAdhunikabhImasenAdibhinikSiptatvAt / bhImasenAdayo hyartha nirdidizuH / pANinistu bhavedha ityAdyapAThIditi bhASyavArtikayoH spaSTam / ke cittu uddiSTArthaviziSTasya dhAtutvelaMkriyate gururityAdAvarthAntare dhAtutvaM na syAt / tadarthasyAnuddezAt / nipAtAnAM vAcakatvAtsorthoM nipAtavAcya iti cenna / upasargANAM dyotakatvAttatrAnupapatti. tAdavasthyAt / vastuto nipAtAnAmApa dyotakatvamevota tatrApyanupapattiravati vadanti / nanu prayogAnusAratorthAnAM ka. lpyatve sarvatroddiSTortho vyartha iti cenna / kriyAvA. citvabodhArthaM taduddezAt / taduktam / "kriyAvAcitvamA. khyAtumekaikorthaH pradarzitaH / prayogatonusatavyA anekArthA hi dhAtava " iti / kurdakhurdagurdagudakrIDAyAmevetyevakAropyatra mAnam / anyathA vyarthatvApatteH / nanu kriyAvAcakatve sati maNapaThitatvasyaiva dhAtutve sautrANAM stambhvAdInAM laukikAnAM ca culumpAdInAM dhAtutvaM na syAditi cenna / stambhavAdiditkaraNenaiva jJApakabalAcatsiddheH culumpAdInAM ca kAsya
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe nekAjitiM vArtikavacanAttasiddheH / vastutazcurAdhante bahulametanidarzanAmiti paThitagaNasUtreNa sarveSAM saMgrahaH / tatra dhAtuvRttikArAdibhiretatmadarzanaM dikmadarzanamAtra prayogAnusAreNAnyapi jJeyA iti vyAkhyAtatvAt / tasmAt kriyAvAcako dhAturiti siddham // 10 // - nanu kriyAvAcakatve sati gaNapaThitatvaM tattvamastu / kriyA ca na vyApAraH kiM tu dhAtvartha ityata Aha // dhAtvarthatvaM kriyAtvaM ceddhAtutvaM ca kiyArthatA / anyonyasaMzrayaH spaSTastasmAdastu yathAkaram 11 dhAtutvagrahe ca dhAtvartharUpakriyAtvagrahastagahe ca tadvAcakatva. rUpadhAtutvagraha ityanyonyAzraya ityarthaH / nanu dhAtvarthakriyetyatra praviSTamanyadeva dhAtutvaM vAcyaM tathA ca nAnyonyAzraya iti cenna / mAnAbhAvAt / tadapekSayA yathAzrutasyaiva laghutvAt / tadeva dhAtutvamAdAya laDAdhupapattau bhUvAdaya ityasya vaiyAcetyAzayenAha / tasmAditi / vyApArasantAnaH kriyA tadvAcako dhAturiti yathAkaramityarthaH / ke cittu mImAMsako vaiyAkaraNaM prati doSamAha / dhAtvarthatvamiti / dhAtvarthatvaM kriyAtvaM yadi brUyAstadAnyonyAzrayaH spaSTa ityarthaH / tasmAditi / AkhyAtArthaH kriye. tyadhyAhAraH / vaiyAkaraNaH samAdhatte / astviti / vyApArasa. ntAnaH kriyA tadvASako dhAturityarthaH / tathA ca nAnyonyAzraya iti vyAcakSate / vastutastu na kriyAvAcakatve sati gaNapaThitatvaM laDAdiprayojakam / kriyAtvasyaikasyAbhAvenAnanugamAt / kiM tu saMjJAvizeSaH saMjJAzabdAnAM jAtivAcitvapakSe jAtivizeSo vA taniyAmakaH / sUtraM ca tatparicAyakam / tatroktAgrimakArikAbhiH
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvnirnnyH| paricAyakAvyApyativyAptI vicAryate / tatrApi kriyAzabdasya sAdhyatvenAbhidhIyamAnaNyApAre eva sAGketikazaktaH sa eva gRhyate sUtre vAzabdasUcanayoti, na sUtraM dhAtoH kriyArthatvasAdhanAvAbhihitam / kiM tUktayuktibhiH sAdhitArthasya svotmekSitatva. nirAsasUcanAyati tattvam / etena vAdyanyatamatvamevAstu dhA. tutvaM na kriyArthatvagarbham / atha cA gaNapaThitatve sati sattAdharthakatvameva bhUdhAto_tutvamAstAm / itthamanyatrApyUhyam / ata. eva tattadarthavyApArayorubhayodhautuvAcyatve dhAtornAnArthatvakalpanAdoSopi parAstaH / arthasya tattatpuraskAreNopAdAnAcca nA. nyonyAzrayoopi / yadvA sarvaphalAnyanyatamatvena dhRtvA tadvAcakatve sati gaNapaThitatvameva mUtrArthaH kalpyatAmityapAstam / kiM cAnyatamatvena sarveSAM dhAtUnAM teteA dhartavyAH / anyathArthAntare dhAtutvaM na syAt / tathA cAvyaye vA ityAdAvatiprasaGgastasyApyuktarItyA gaNapaThitatvAdvikalpArthatvAca / anyatamamadhye vikalasyApi dhRtatvAt / kapU sAmarthe ityasya vikalpayatIti prayogadarzanAdvikalpArthatvAditi // 11 // nanvevaM gaNapaThitatve sati kriyAvAcakatvasyaiva dhAtutve bhavatItyAdau kriyAnupalambhAd bhvAdInAM dhAtutvaM na syAdityavAha // astyAdAvapi dhayaMze bhAvyestyeva hi bhAvanA / anyatrAzeSabhAvAttu sA tathA na prakAzate // 12 // astyAdau, asa bhuviityaadau| dharmyaze, dhmmibhaage| bhAvye, bhAvyatAvivakSAyAm / bhAvanAstyeva / ayaM bhAvaH / astibhavatItyAdau dhauze bhAvanAstyeva / bhUdhAtoH sthityutpattirUpanya
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 vaiyAkaraNabhUSaNe * 1 rthatvAt / pramANaM ca " dhAnyAnAM bhavane kSetre, tatra jAtaH, tatra bhava" iti bhedena nirdeza eva / rohito lohitAdAsIddhandhustasya sutA'bhavat iti prayogazca / ata eva ghaTo bhavati svasvarUpaM labhate iti satkAryavAdinAM vivaraNamapyupapadyate / itthaM ca sarvatra bhAvanA nirAbAdhaiva / kiM ca / yadyatra kriyA nAsti kathaM tarhi bhaviSyati abhUt, bhavati, astItyAdau kAlasambandhaH / kAlasya kriyAtmakatvAt / varttamAne laDityatra vartamAnakriyAvRtteriti vyAkhyAtatvAt / uktaM hi vAkyapadIye / kriyAbhedAya kAlastu saGkhyA sarvasya bhediketi / kAlAnupAti yadrUpaM tadastIti pratIyataiti ca / tasmAdyadi kriyAtra nAsti tArha laDAdikamapi na syAditi draSTavyam / nanvevaM bhAvanAyA ubhayatulyatvAt ghaTaM karotItyatreva ghaTo bhavati astItyatrApi pratIyetetyata Aha ! anyatretyAdi / azeSabhAvAt / bhAvanAphalayorekaniSThatvAt / sA bhAvanA / tathA, spaSTam / bhAvanAphaLayeorekaniSThatvAdbhAvanA spaSTaM na prakAzataityarthaH / atha sarveSAM dhAtUnAM kriyAvAcakatve kiM karotIti prazne pacatItyuttarasyevAstItyuttaramapi syAt tulyatvAditi cet / maivam / AsannavinAzaM kaM ciduddizya kiM karotIti prazne astItyuttarasya sarvasammatatvAt / itaratra tu susthatayA nizcite kiM karotIti praznaH pAkAdivizeSagocara evetyavadhAraNAdastIti nottaramiti / athaivamapi digasti bhavati AtmAstItyAdau teSAmutpattervAdhitatayAM kathaM bhAvanIM vAcyeti cet / atrAhuH / pUrvAparIbhAvApannAnekakSaNaviziSTasyAtmana utpatteratrApi sulabhatvAnnAtiprasaGgaH / yadvA / svasvarUpadhAraNamevAstyAdau phalaM pacyate taNDulaH svayamevetyAdAvivaM tadAzrayataiva sAdhyatvenAbhighIya
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| mAno vyApAraH / tathA cAtmAdiH svasvarUpadhAraNaM karotItya. rthaH / taduktaM nirukte / astItyutpannasyAtmadhAraNamucyataiti / nanvevamAtmAnaM dhattaitivadAtmAnamastItyapi syAdavizeSAditi cet / atra vakSyAmaH / uktaM ca vAkyapadIye / AtmAnamAtmanA vibhUdastIti vyapadizyataiti / vastutaH kiJcetyAdhuktayuktyanurodhenAtrApyAkAzosti AkAza AtmA vA AsIditi prayogAdbhAvanAyA vAcyatvamAvazyakam / kiM cAstyAdAvastitvameva vyApAraH / avacchedakatArUpA vyAptiH phalam / sA ca mAsAdAvastIti mAsamAste godohamAste krozamAste kurUntsvapitI. tyAdau mAsAderdhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM karmatvaM saGgacchate / tathA ca mAsAdyavacchinnA sthitirityarthaH / ata eva dvitIye bhASye "prAkRtamevedaM kAlAdi karma yathA ghaTaM karotI" tyAdyuktam / vAkyapadIye ca, kAlabhAvAdhvadezAnAmantarbhUtakriyAntaraiH / sarvairakarmakaioge karmatvamupajAyate iti // pradhAnAstitvakriyApekSayA dhAtvarthatvAvyAptyAdikamantarbhUtaM kriyAntaraM yeSAM teSAM sarveSAM yoge kAlAdInAM karmatvaM bhavatItyarthaH / mAsaM pacatItyAdisaMgra. hAya sarvairiti vArtike / akarmakairiti kaimutikanyAyena / mAsamAste kaTe ityatra kaTasya na vyApanakarmatvamiti na tato dvitIyeti helArAjaH / adhizIGsthAsAmiti jJApanAtkAlabhAsAdhvagantavyAH karmasaMjJA hyakarmaNAM, dezazcetyasya niyamArthatvAdvA nAtiprasaGga iti tattvam / na cAsyate mAsa itivatpacyate mAsa ityApattiH / astyAdeH sakarmakatvAtpacyAderiva bhAve lazca na syAditi vAcyam / pradhAnakarmaNyAkhyeye lAdInAhurdvikarmaNAmiti / na ke citkAlabhAvAdhyAbhirakarmakAstadevaM vijJAsyAmaH / kacidyakarmakA iti ca bhASyeNaiva dattottaratvAt / uktaM ca vA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe kyapadIye / AdhAratvamiva prAptAste punadravyakarmasu / kAlAdayo bhinnakakSyaM yAnti karmatvamuttaram // atastaiH karmabhirdhAturyukto dravyairakarmakaH / lasya karmaNi bhAve ca nimittatvAya kalpataiti / / tAtparyavirahAca kevalamastItyAdau na tadbodhakatvamiti dhyeyam / gavAdipadAnAM vAgAyanekArthatvAvizeSepi gaurasti gAndadyAdi. tyAdau prasiddhayaprasiddhibhyAmutsargataH zIghraM sAsnAdimadvayaktibodhavAgAyabodhavatpacati astItyAdau viklittisattAdibodhavyAptyabodhayorupapattezca / vastuto dhAtusaMjJAvidhyanurodhAdAtUnAM kriyAvAcakatvAvazyakatvepi phalavAcakatvaM nAvazyakam / atostyAdau sattAdireva kriyA / ata eva pazyati bhavaH svayameva, da. zayate bhava ityAdau nivRttapreSaNepi viSayatArUpaphalasyaiva kriyAtvaM dhAtvarthatvaM cAbhyupagatam / pacyate odanaH svayamevetyAdau vi. klittimAtraM dhAtvarthotastadrUpakriyAzrayatvAdodanasya kati ekadeze samUhe vA vyApArANAM pacAdayaH / svabhAvataH pravartante tulyarUpaM samAzritA iti vAkyapadIyavyAkhyAyAM helArAjIyepyuktam / nanvevaM ghaTaM bhAvayati taNDulaM pacati bhavaM pazyatItyAdAvapi dhAtUpAtakriyAzrayatvAt ghaTAdeH kartRtApattau dvitIyAnApattiH / kartRsaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhAt / na ca niravakAzatvAtkarmasaMjJaiva, devadattaH pacatItyAdau devadatte sAvakAzAM kartRsaMjJAM bAdhiSyataiti vAcyam / evaM hi caitro grAmaM gacchatItyAdau dhAtUpAttaphalAzraye caitrepi karmasaMjJAdvitIyayorApatteH / evaM pazyati bhava ityAdAvapIti / nApi pratyayArthAnyAvizeSaNatvaviziSTaviSayatayA dhAtujanyazAbdabodhaviSayatvameva kriyAtvaM nirvAcyaM taca phalopadhAnaM taNDulaM pacatItyAdau phale nAstIti tasminmayoge phalasyAkriyAtvapi karmakartari tadastyeveti tatra tasya kriyAtvaM
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaasvnirnnyH| tadAzrayatvenodanabhavAdeH kartRtvaM copapadyate / pAcayati ziSye. Na guruH pAcaka ityAdau pratyayAvizeSyakabhAvanAvizeSaNakazAbdabodhasya dhAtupratyayAbhyAmutpatteravyAptivAraNAya pratyayArthAnyetIti yuktam / evamapi pazya mRgo dhAvati pazya nRtyati pacati bhavatItyAdau dhAtvarthavizeSyakanRtyAdibhAvanAvizeSaNakazAbdabodhAbhyupagamAdavyAptyavAraNAditi cenna / taddhAtvarthAvizeSaNatvaviziSTaviSayatayA taddhAtujanyazAbdabodhaviSayatAphalopadhAnasyaiva taddhAtvarthabhAvanAtvAt / na caivaM ghaTambhAvayatItyAdau bhavanasya NijantadhAtvarthavizeSaNatvepi bhavAvizeSaNatvAd bhvarthakriyAtvamastyeveti tdaashrytvaatkrtRtvaapttiH| iSTApatteH / ata eva gatibuddhIti sUtreNa kartureva karmasaMjJA vidhIyate / ata eva kriyAbhedAdubhayamapyastIti Nyante kartuzca karmaNa iti bhASye ubhayathApi vyavahAraH kRtaH / na caivamapi kriyAtvasya dhAtutvagarbhatayA tasya kriyAvAcakatvagarbhasyAnyonyAzrayAdagrahaNaprasaGgaH / kriyAtvaghaTakadhAtutvasya jAtyAdirUpatvAt / bhUvAdisUtraM tu tatparicAyakamiti prAgevoktam / phalatvamapi taddhAtvarthavizeSaNatve sati tadAtvarthatvam / ataH prayojyavyApArasyANijantadhAtvarthAphalatvepi NijantadhAtvarthaphalatvAttadAzrayasya tatra karmatvamapapadyate / pazya mRgo dhAvatItyatra dhAvanakriyAyA dRziphalatvavAraNAya prathamaM taddhAtviti tatpadam / dRziphalatve ca tadAzrayatvAnmRgasya karmatApattau dvitIyA durvArA / na ca tasya dhAtvarthabhAvanAzrayatayA kartRtvAttatsaMjJayA bAdhAna karmasaMjJAdvitIye iti vAcyam / paktvodano bhujyate devadattenetyatreva pradhAnAnurodhena kaaryprvRtteH| pradhAnadRzyarthakriyAnurodhikarmasaMjJAyA duritvAt / kiM ca / svakArakaviziSTA kriyA dRzikarma / tathA ca dhAvanakartRtvAnantaraMha.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 vaiyAkaraNabhUSaNe zikarmatvasampattayenanAprAptinyAyarItyA pazcAtmavRttaM karmatvaM kartRtvabAdhenaiva pravatati na bAdhyatvaM yujyate / ata eva ghaTaM bhAvayatItyAdau pradhAnAnurodhAtkarmatvaM siddhayatyeveti gatibuddhisUtraM niya. mArtha tena pAcayati guruH ziSyeNetyatra na karmatvamiti sarva saM. pratipannam / evaM ca pacyate odanaH svayameva ghaTo bhavatItyAdau vyApAraAzrayatvAdikaM prakalpya phalavyApArobhayArthatvakalpanaM tatratatroktamanAdeyam / bhAvayatItyAdau bhavanAnukUlapreraNApratItivadbhavanAzrayatvAnukUlavyApAravAniti pratIteranubhavavirodhAcca kartavyApArAnukUlavyApArasyaiva NijarthatvAt / evaM ca dhAtvarthaH sarvopi prayogavivakSAbhedena bhAvanA bhavatIti kA punardhAtvarthAtirekiNI bhAvaneti mImAMsakairetanmataM zaMkitaM bhAvArthAdhikaraNe / tathA caitanmate kevalavyApAravAcakatvamakarmakatvaM phalavyApArobhayavAcakatvaM sakarmakatvaM draSTavyam / ata eva jIvatyAde. rakarmakalaM sUpapannam / jIva prANadhAraNe, nRtI gAtravikSepe, sraMsu dhvaMsu adhaHpatane ityAdyanuzAsanenaitAdRzAnAM prANAdiviziSTadhArakasaMyogagAtraviziSTavikSapAdikriyAmAtravAcakatvenobhayavAcakatvAbhAvAt viziSTasyaiva kriyAtvAt / ata evAtra na prANagAtrayoH karmatvam / dadhatyAdestu dhAraNakriyAsaMyogobhayavAcakatvAtpAtraM dhatte prANAn dhatte ityAdisarvaprayogAH sakarmakatvaM coppnnmev| pata gatau patla gatAvityetayozca gamla gatAvitivasaMyogakriyobhayazaktatvAttadvadeva sakarmatvam / ata evo patatyadhaH patati itastataH patatItyAdayo gcchtivtpryogaaH| dvitIyAzritAtIteti sUtre narakapatita iti vRttikArodAharaNaM copapadyate / astItyutpannasyAtmadhAraNamucyataiti niruktakArokyA asterapyAtmaviziSTadhAraNavAcakatve ca jIvatyAdivadevA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 69 1 karmakatvaM draSTavyam / AtmaviziSTadhAraNAdikameva vyApAraH / tadevAdAya bhUvAdaya iti lakSaNasaGgatiH / astu vA tadatiriktatatphalasamAnAdhikaraNavyApAravAcakatvamastyAdeH / na caivaM tatpratItyApattiH / bAdhAnavatAradazAyAmiSTatvAt / tadavatAre tenaiva pratibandhAna tatheti na kApyanupapattiriti sAmpradAyikAH / svatantrAstu, astu tatra vAghanizcayastathApi pratyayo nAnupapanaH / atyantAsatyapi zabdAdvoghe bAdhakAbhAvAt / tathA ca bhagavAn ptnyjliH| "zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpa" iti / taduktaM vivaraNe 'dhyAsalakSaNazeSe "nApyadhyastamasadeva tathAtve pratibhAsAyogAditi TIkApratIkamAdAya pratyakSapratibhAso na syAdityarthaH / pratibhAsamAtra nirAkaraNe zUnyaM na bhAsataiti vAkyasyAbodhakatvaprasaGgA" diti / tathA khaNDanakAropyAha / atyantAsatyapi hyarthe jJAnaM zabdaH karoti hi / ata eva zazazRGgAdizabdAdvAdhito 'pi saMsarge bhAsataevetyarthaH / pratItijanakatvarUpArthavatvAtprAtipadikatvasiddheH samAsagrahaNaM niyamArthamityatra nAnupapattiH / itthaM ca kriyAvAcakatvaM tadbodhakatvamAtram / vakSyate ca bodhakatvameva zaktirapi / yattu vanhinA siJcedityatra bodhAdarzanAdayogyatAnizcayaH zAbdabodhe pratibandhakaH sa ca prakRte 'styeveti na bodha iti naiyAyikamImAMsakAdibhiH parizIlitaH panthAH / ekapadArtha saMsarge 'parapadArthaniSThAtyantAbhAvapratiyogitvAbhAvAdinAnAyogyatAjJAnaM na zAbdabodha sAmAnye svAtantryeNa kAraNam / na vA svAtantryeNa zAbdabodhe evaitAdRzayogyatAviraharUpAyogyatvanizcayaH pratibandhakaH / kiM tvanumityAdisAdhAraNyenaiva klRptapratibandhakIbhUtabAdhajJAnAdeva na vanhinetyAdau bodhaH / na caivaM zAbdamamAyAM guNatvAnurodhena yogyatApramA kAraNaM kalpya -
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe m / ato yadvizeSayoriti nyAyena zAbdabodhasAmAnyaeka yogyatAjJAnaM kAraNamiti vAcyam / saMzayatvAdivannIlaghaTatvA. divaccArthasamAjAsiddhatayA pramAtvasya kAryatAnavacchedakatvAt / evaM ca prakRtapi bAdhajJAnasattvAnna bodhH| yattu ghaTo ghaTa ityatrApi bodhApatyA yogyatAjJAnaM kAraNaM tatra bAdhasya pratibandhakatvAsa mbhavAt / ghaTatvadharmitAvacchedakaghaTabhedajJAnasya pratibadhyasyAnAhAyasyAprasiddheriti / tattuccham / tAdRzopanItabhAnasyAnAhAryasya tavApi duvAratvAttAdRzajJAne icchAvizeSasyaiva hetutvAt / kiM caivaM yogyatAyAH sarvatraikyAsambhavAdviziSya hetuhetumadbhAvAvazyakatve prakRte tAdRzazAbdabodhAprasiddhayA hetutvakalpanAyA asambhavAt / anyatra kalpanAyAM mAnAbhAvAcati / kiM cAtyantAsatendriya sanikarSAbhAvena pratyakSAsambhavAdvyAptijJAnAsambhavenAnumityAdhabhAvAttatra zaktigrahasyaivAsambhavAnna bodha ityapare vadanti / taccintyam / bAdhanizcayAdeH sattvepya"sya kSoNipateH parArdhaparayA lakSIkRtAH saGkhyayA prajJAcakSuravekSyamANabadhirAvyAH kIlAkIrtayaH / gIyante svaramaSTamaM ka. layatA jAtena banthyodarAnmUkAnAM prakaraNa kUrmaramaNIdugdhodadhe rodhasI" ityAde "reSa bandhyAsuto yAti khpusspkRtshekhrH| mR. gatRSNAmbhAsa snAtaH zazazRGgadhanurddhara,, ityAditazca bodhadarzanenAsyApratibandhakatvAt / na cAtra na zAbdabodhaH kiM tu padArthopasthitimAtramiti zaGkayam / anyatrApi tathAtvApatteH / za. bdaprAmANyocchedaprasaGgAt / anyathA camatkArAnApattezca / naH ca pravRtti prati viziSTajJAnasya hetutvAnurodhAcchabdaviziSTajJAnasiddhiH / duHkhadveSecchAsukhAdAvapi tadrItyA taddhetRtvena mithyAbhizApagAlidAnarUpakAdikAvyajaduHkhasukhAdyanurodhena satyaphi
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthAnarNayaH / 71 bAdhe tatsiddherduvaratvAt / na caivaM vahninA siJcedityatra bodhe pravRttirapi syAditi zaGkatham / prAktanabAdhenAprAmANyazaGkAyA eva jAyamAnajJAne jananAttacchUnyajJAnasya pravRttAvupayogino satvenAsambhavAt / evaM zaktigrahopi na zAbdabodhaviSayI bhUtapadArthamAtre apekSitaH kiM tu kva cicchakyatAvacchedakAvacchinne / sa ca prakRte ghaTostItyAdau vRttaeva zazazRGgAdipade tu padamakARaatara / tatra cedaM padaM ka cicchaktaM sAdhupadatvAdityakAro dazarathAdipadeSviva tadraho hetuH sa ca zakyAnupasthitAvapi bhavatIti vyutpAdayiSyAma iti na dvitIyo pItyAhuH / / 12 / / nanu bhAvanAyAH phalaniyatatvAtphalavataH karmatvAddhAtostadvAcakatve sarve sakarmakAH syustatrAha // phalavyApArayorekaniSThatAyAmakarmakaH / dhAtustayordharmibhede sakarmaka udAhRtaH // 13 // ekaniSThatAyAM, ekamAtraniSThatAyAM bhinnAdhikaraNAvRttitAyAmiti yAvat / tena gamyAdau nAtivyAptiH / akarmako yathA bhvAdi:, dhAturityantenAnvayaH / tayorityAdi / yatrAnayobhinnaniSThatetyarthaH / yathA pacyAdiH / itthaM cAkarmake kriyAsavepi tayorekaniSThatvAnna sakarmakatvamiti bhAvaH / atredamavadheyam / evaM hi jIvatinRtyatyAdeH sakarmakatvApattiH / prANadhAraNagAvAvakSepAdirUpaphalasya vyApAravyadhikaraNatvasattvAt / tasmAtphalAzrayAvAcakatve sati tadvayadhikaraNavyApAravAcakatvaM sakarmakatvaM vAcyam / avivakSitakarmaNAmalakSyatve cAvivakSAvirahaviziSTetyapi nivezanIyam / evaM cAsterAtmadhAraNarUpaphalavAcakatve
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe niruktakArokterapyAtmAMzasya dhAtvarthatvAnna sakarmakatvam / dadhAtestu dhAraNamAtramartho na tu tadAzrayopIti sakarmakatvaM saGgacchate / evaM zaMsu dhvaMsu adhaH patanaityAderepyadhodezarUpaphalAzrayavAcakatvAdakarmakatvam / patla gatAvityAdergamyAdivatsaMyogamAtrArthatvAtsakarmakatvAnnarakapatita ityAdidvitIyAsamAsopapattiH / taduktaM vAkyapadIye | antarbhAvAcca tenAsau karmaNA na sakarmaka iti // tena / AtmAnamAtmanetipUrvArdhenoktakarmaNA / asau / astiH karmmako na | antarbhAvAt / astyarthena kroDIkRtatvAdityarthaH / athaivaM jAnAtIcchatyAdeH sakarmakatvaM na syAt / dhAtvarthajJAnajanyaphalasya ghaTAdAvasattvAt / AtmAnaM jAnAtItyAdau phalavyApArayorekaniSThatvAcceti cet / satyam / jJAnajanyaphalasya ghaTAdau kArakArthanirUpaNe vakSyamANatvAt / AtmAnaM jAnAtItyAdau cAtmabhedaH kalpyate / ekaH zarIrAvacchinno 'parastvantaHkaraNAvacchinnastatrAntaHkaraNAvacchinnaH kartA ceccharIrAvacchinnaH karma / tathA ca phalavyApArayorbhinnaniSThatvAkSateH sakarmakatvaM nAsiddham / eva "mAtmAnamAtmanA hanti sRjatyAtmAnamAtmane" tyatrApi zarIrAtmabhedasatvAllakSaNaM draSTavyam / uktaM ca karmavatkarmaNeti sUtre bhASye / dvAvAtmAnau zarIrAtmA antarAtmA ca / zarIrAtmA tatkarma karoti yenAntarAtmA sukhaduHkhe anubhavati / antarAtmA tatkarma karoti yena zarIrAtmA sukhaduHkhe anubhavati iti / mImAMsakAstUktAtiprasaGgabhiyaiva prakArAntare'NAkarmakatvasakarmakatvavibhAgaM vadanti / tathA ca bhAvArthAdhikara 72 bhaTTapAdairuktam | sAkSAdavyabhicAreNa dhAtvartho yatra karmabhAk / sakarmakaH sa dhAtuH syAtpAramparye tvakarmakaH / AsanazayanAdau hi AnantaryeNa niyamena karmavizeSo na nirUpyataityakarmakatvaM
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / pacigamyAdInAM tu viklidyatsaMyujyamAna sAkSAtsambandhikarmAvyabhicArAtsakarmakatvaM na tu bhAvanAvizeSaNatvena kazcidvizeSa iti / taccintyam / bhavatighaTamityAdyApatteH / na cAtra karma na nirUpyataityakarmakatvam / karmanirUpaNasyaivApAdyatvAt / anyonyAzrayApAtAcca / karmanirUpaNe hi sakarmakatvam sakarmakatve ca karmanirUpaNAmiti / na ca tavApyetAdRzasthaLe phalavyApArayobhi* naniSThava kiM na syAditi vAcyam / tathaiva vastunaH svabhAvAt / nirUpaNaM tu prayogaH sa cApAdayituM zakya eveti / nanvatra nirUpaNamAkAMkSA tathA ca yaddhAtUccAraNe karmAkAMkSA niyatA sa sakarmakaH / yatra nAsti srokarmakaH / evaM ca kRJopi yateriva yatnamAtrArthakatvepi nAnupapattiH / karmatvAdipadopasthApya karmatvasya kriyAkAMkSatvAbhAvepi dvitIyopasthApyasya tatsAkAMkSatvavatkRpa sthApyasya yatnasya karmAkAMkSatvopapateH / evaM ca sakarmakatvAnurodhena kula utpattivAcakatvavyavasthApanamapyayuktam / avivakSitakarmaNAM sakarmakatvasya vAraNIyatve cAvivakSAbhAvavaiziSTyamapi lakSaNe nivezyatAm / evamekasyaivArthabhedenAkarmakatva sakarmakatvamapi nAnupapannam / yadarthe' avivakSAvirahAviziSTakarmAkAMkSAjanakatvaM yasya sa tatrArthe sakarmaka ityananugatasyaiva tvadrItyA lakSaNatvasambhavAditi cenna / gacchatipatatItyAdiSu karmA kAMkSAviraheNAvyApteH / atratyakutrakimityAkAMkSAyAH yatate bhavatItyAdiSu kula kimityAkAMkSAtulyatvAt / dvitIyAzritAtItapatitati sUtre paMtitazabdasya karmadvitIyAsamAsavidhAnena yateH sakarmakatvanirNa-: yAt / kRJa utpattyarthakatAyAH prAgeva nirNItatvAcceti dik / / 13 / / nanu kriyAyA dhAtuvAcyatve pAka ityAdighavantasthale ta - smatItiH syAt / vAcakasya dhAtorAkhyAtaivAtrApi tulyatvA z 73
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe / na ceSTApattiH / satvarUpAyA eva pratIteH / kadAbhihito bhAvo dravyavatprakAzataiti bhASyavacanavirodhApattezca / tasmAbAsantvarUpA kriyA dhAtuvAcyetyata Aha / / AkhyAtazabde bhAgAbhyAM saadhysaadhnvrtitaa| prakalpitA yathA zAstre sa ghatrAdiSvapi krmH||14|| AkhyAtazabde, pazya mRgo dhAvatItyAdau / mRgo dhAvati pazyeti sAdhyasAdhanarUpatetyanupadameva vAkyapadIyebhidhAnAt / bhAgAbhyAM, tiGantAbhyAm / prakRtipratyayabhAgAbhyAmiti tvapavyAkhyAnam / pacatItyatrApi bhAgadvayasattvena siddhAvasthakriyApratItyApatteH / sAdhyasAdhanavartitA, yathAkramaM pazyabhAgena sAdhyavartitA / dhAvatibhAgerne sAdhanavartitA yathA zAstre prakalipatA / ayamarthaH / pazyetyatra kriyAyAH sAdhyatvaM svasmin kArakANAmanvayaH svasya vA kaarktvenaanyaanvyitvaabhaavH| ghAvatItyasyAH sAdhanatvaM tukArakatvenAnyasminsvasyAnvayaH / itvaM ca pacati bhavatItyatrApyekakartRkA vartamAnA yA pacikriyA ekataskatakA vartamAnA bhavanakriyeti bodhAttatrApyUhyam |evN ca pazyamRgo dhAvatItyAdau ekamRgAbhinnAyikA yA vartamAnA dhAvanakriyA tadviSayakaM yadiSTasAdhanIbhUtaM darzanaM tadanukUlA bhAvaneti bodhaH / ayAkhyAtAntavAcyasya bhAvasyAsattvAvasthApannatati siddhAntaH / tatkathaGkarmIbhUtA AkhyAtasthalerthaH / uktaM hi vAkyapadIye // a. satcabhUto bhAvazca tiDpadairAbhidhIyate, iti cet / maivam / karaNatvAdinAnyAnanvapitvaM liGgAnanvayitvaM vA taditi bhaavaat| etadanyAdRzatvaM dravyatvamityAhuH / tattvaM punaranupadaM vakSyAmaH / pazya mRgo dhAvatItyAdau vAkyArthabhUtApi kriyA kriyAnvaraM prati
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvnirnnyH| kartRtvakarmatvAbhyAM khAbhAvyAdanvetIti hi nirNItaM sarUpasUtre sArvadhAtukeyagiti sUtre ca bhASyAdau / dhAdiSu / pAka i. tyAdau / atra bhAgAbhyAm / prakRtipratyayabhAgAbhyAm / tatra prakRtyAH santvarUpAyA evopasthitiH / na cAtra mAnAbhAvaH / odanasya pAka ityAdikartRkarmapratyayAnAM mAnatvAt / anyathA vinA kriyAM kArakANAmananvayena tadvAcakapratyayAsambhavAt / na cAdhyAhRtatiGantArthakriyAyAmeva kArakAnvayaH kartRkarmaNoH kRtIti kudyogaSaSThayabhAvApatteH, nalokAvyayanichAkhalarthatanAmiti niSedhenAdhyAhRtakriyAnvaye SaSThayasambhavAca / odanapAka ityAdiSaSThIsamAsAnApattazca / kudyogA ca SaSThI samasyataiti pAkyavihitasyApi SaSThayasambhavAtSaSThayantasya uttarapadArthenAnanvaye bhAryA rAjJaH putro devadattasyetyAdAvivAsAmarthyAccAsambhavAt / samarthaH padavidhiriti paribhASaNAt / viServastrakRtirityAdau sAvakAzatvenAnarthakyasyApyabhAvAt / na caudanasya pAka ityAdizeSaSaSThayaiva bhavet / samAsopi tayaivAstviti vAcyam / nalapAkaH zuNThIpAka ityAdiSu kartRtvAdiprakArakabo. dhAnubhavAnApatteH / Azcarya gavAM doho 'gopenetyAdesiddhayA. pattezca / ubhayaprAptIkarmaNItyasya kartRkarmaNoH kRtIti prAptaniyamArthatvAt / anantarasyati nyAyAt / ubhayapadaliGgAcca / zeSaSaSThayAH sarvatrAvizeSAt / kiM ca / zeSaSaSThayaiva nirvAhAbhyupagame kartRkarmaNoH kRtIti vidhivaiyarthyaM syAt / gatikArako papadAkadityAdivihitasvaralAbhArtha tadArambha iti ce, codanasya pAka ityAdAvapi svarArtha kArakaSaSThayabhyupagamo durvAraH / evaM rItyA kASThaiH pAka ityatrApISTApattireva / evaM coktapUrvapakSe iSTApattiriti bhAvaH / anayA ca rItyA phalamapyasattvAva
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 vaiyAkaraNabhUSaNe sthApanamevocyate dhAtunA / anyathA zobhanaM pacati stokaM pacatItivacchobhanaM pAka ityanApatteH / dhAtvarthe sAdhyatvenopasthite sAmAnAdhikaraNyenAnvayaeva niyamastatra dvitIyA syAnAnyathA / nanvevaM dvitIyAM bAdhitvA kartRkarmaNoH kRtIti SaSThI syAditi ce, mAtra karmaNi dvitIyA kiM tu vizeSaNavibhaktivadabhedArthA sAdhutvamAtrArthA vA / tatra stokaM pacatItyAdau klasatvAdanyasyA 'nabhidhAnAcca dvitIyaiva kalpyate / ata eva stokArthoM vinA bhAvanAM phalaevAnveti / kArakatve tadasambhavAt / bhavatu vA karmatvamarthaH / astu ca SaSThI / ata eva yatra karaNatayA dhAtvarthAnvayastatra sAmAnAdhikaraNyenAnvaye tRtIyaiva jyotiSTomena yajetetyAdau / iyAnvaraM bhedaH / phalAMze sAdhyatvemasattvaM ca liGgAnanvayitvamAtram / kriyAyAM tu karaNatvAdinAnanvayitvamapIti dik // 14 // etadeva spaSTayati // sAdhyatvena kriyA tatra dhaaturuupnibndhnaa| siddhabhAvastu yastasyAH sa ghanAdinibandhanaH 15 tatra, ghanAdyante / atra pratIyataiti zeSaH / bodhakamAha / dhAturUpati / kriyati phalavyApArobhayasAdhAraNyena. sAdhyatvAnvayAya sAdhAraNazabdena nirdezaH / tAntrikairanenobhayorvyavaDUiyamANatvAt / siddhabhAvAstviti / na ca ghatrAdibhirvyApAraphalayoH siddhatvena bodhane mAnAbhAvaH / pAkapadAttathApratItereSa mAnatvAt / anyathA phalAnutpAdadazAyAM vyApArAbhimAyaNa pAko bhavati naSTo vetyAdikriyAntarAkAMkSAnApatteH / stokaH pAka ityanApattezca / tasmAdAtvarthaphalAnvaye stokAdizabdebhyo dvi
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvanirNayaH / 'tIyA napuMsakaliGgatA ca / dhAtvarthabhAvanAyAmanvaye jyotiSTomena bhaktipUrva yajetetivatprathamAsambhavepi napuMsakaliGgamAtram / sAmAnye napuMsakamityasya durvAratvAt / ghavarthAnvaye tu prathamA puliGgatA ceti tadvibhAgAya zaktayantaramAvazyakamiti bhAvaH / etadabhiprAyeNaiva kRdabhihito bhAvo dravyavatprakAzataiti bhASyam / tathA ca na bhASyavirodha iti bhAvaH / uktaM ca vAkyapadIye, "kriyAyAH siddhatAvasthA sAdhyAvasthA ca kIrttitA / siddhatAM dravyamicchanti tatraivecchanti ghanvidhi" miti / etena saGkhyAvartamAnatvAdyabodhakAnAM ghanAdInAM prayogasAdhutAmAtramiti naiyA - yikanabInoktamapAstam / stokaH pAka iti siddhaye tasyApi zaktikalpanAvazyakatvAt / yacca pAka ityAdighaJantazaktyopasthitenvaye stokaH pAka iti / tanna / samudAyazaktAvubhayorAnupUrvyAH zaktatAvacchedakatvApattau gauravAt / lAghavAdanuzAsanAccAsmaduktasyaiva yuktatvAcceti / nanu sAdhyatvaM liGgAdyananvayitvaM tadanvayitvaM siddhatvam / tat tvaduktarItyaikasyAM viruddhaM kathaM dhAtughaJsthale bhavediti ce, na brUmastasyAM liGgAdyananvayam / kiM tu dhAtUpasthApyAyAM tadanvayo na ghanAdyupasthApye tu sa iti / ata eva bhAvanAzabdopasthApye tadanvayaH sarvasiddhaH / ata evaM bhaTapAdairuktam / " yAdRzo bhAvanAkhyAte ghAtvarthazcApi yAdRzaH / nAsau tenaiva rUpeNa kathyate 'nyaiH padaiH kaci" diti / vastutastu sAdhyatvaM ca liGgAdyananvAyatvamatra sammataM sAdhyatvena kriyA tatyAdau tRtIyA tasya pratIyamAnatvapradarzanAt / " yAvatsiddhasiddhaM vA sAdhyatvenAbhidhIyata" iti vAkyapadIye, "yAdRzI "bhAvane" ti bhaTTakArikAyAM vAcyatvena pradarzanAcca / nahi liGgAnanvayitvaM vAcyaM pratIyate vA kiM tu tadanvayahetvabhAvAdArthika
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 vaiyAkaraNabhUSaNe m / yacca bhASye kriyayA kriyA samavAyaM na gacchatItyAdinA kriyAntarasAdhanasvenAnanvayitvaM sAdhyatvamuktam / sAdhanatvenetyupAdAnAtpaskvA gacchatItyAdau sAmAnAdhikaraNyottarakAlamAdasambandhenAnvayopa na kSati riti| tnn| kRSNaM nameccatsukhaM yAyAdityAdihetuhetumatoliGi bhuktvA tRpyati mAninI, natvA maNDayati stutvA mAdayatItyAdau ca bhojanAdijanyavRptibodhAca kriyayoH sAdhyasAdhanabhAvenAnvayAdavyAH / pazya mRgodhAvati pacati bhavaH tI tyAdau kartRtvakarmatvenApyanvayAcca / asAdhanasya kArakatvAnupapatteH / yantu ghaTo bhavati ghaTaM karotItyAdAvasiddhasyApi karTatvakarmatvadarzanAdasataH sAdhanatvasya cAsambhavAnmukhyaM sAdhanatvaM karaNAdareve asiddhasya karaNatvAghadarzanAt / kartRkarmaNostuka cinmukhyaM ka cid buddhiparikalpitasiddhatvamAdAya gauNaM sAdhanatvam / tathA ca bhASye kArakAntargatamukhyasAdhanatvaparigrahAtkaraNAdikArakatvenAnanvayitvaM vivakSitamiti noktadoSAghakAzaH / nahi parakIyapAkakriyAcAturya dRSTvA. ma. sariNaH pAkena vairaM kRtaM pAkAya kAlo nIta ityAdiprayogavatpacati vairaM kRtamityAdi prayuJjatIti kaiyaTe dhvanitam / tadapi bhASyoktaliGgAnanvayitvapakSavaduktavAkyapadIyAdyuktavAcyatvapratIyamAnatvayoH pathaM nAvatarati / etena bhASye anvaya AkAMkSArUpo vivakSitaH / sopi zabdAntarasamabhivyAhArabhAvaprayuktaH / tathA ca zabdAntarasamabhivyAhArAbhAve satsapi svasAdhyakriyA ntarAkAMkSotthApakajJAnaviSayatvaM siddhatvam / tAdRzAkAMkSAnutthApakajJAnaviSayatvaM sAdhyatvam / bhavati ca pAka ityAdizravaNe dhAtvarthayArthakriyayorabhedAnvaye satyapi karttavyo vA nAzanIyo kA tiSThati vA jAyate vA nazyati cetyAdipAvasAdhyakriyAnta
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvnirnnyH| rAkAMkSA na tu pacatItyAdau pacati bhavatItyAdau ca bhavatikriyAyAH karbapekSatvAdyogyatApazAdanyatarAkAMkSayaivAnvayabodhaH / yaH kRSNaM namedityAdau tu yacchandacecchabdAdisamabhivyAhAramayuktamevAkAMkSotthAnam / anyathA kRSNaM namedityatrApi syAt / evaM bhuktvetyatrApi kimityAdikriyAntarAkAMkSA dhAtusambandhArthakakvAdiyogamayuktA na tu dhAtUpasthApananibandhanA / pacatItya.. trApyApatteH / na caivaM ghabAdisamabhivyAhAraprayukA dhAtvarthasyaiva pAka ityatrApyAkAMkSA syAditi vAcyam / ghanAdeH svAtanye. Na bhAvanAvAcakatAyA vyavasthApitatvena svArthAnvayAkAMkSayaivo. papattau tathA kalpane gauravaprasaGgAt / ktvAdInAM tu na tadvAcakatve mAnamastIti vakSyAma ityapAstam / asyApi lakSaNamAtra. tvepi vAcyatvapratIyamAnantvayorabhAvAt / kiM ca dhAtUpasthApyabhAvanAyAH karaNatvAdinA nAnvayaH kriyAntarAkAMkSAnutthApakatA cA kuta iti vibhAvyatAm / dhAtUpasthApananibandhana eveti cenn| sAdhyatvenAbhidhAnaviLayApatteH / sAdhyatvenopasthApananimitta iti cettarhi tathAnvayavirodhi svatantrameva kiJcit rUpaM vakta. vyam / tadeva sAdhyatvaM bhASyAdigranthAbhipretamiti pratImaH / tacotpAbatvameva / tathA ca pacati gacchatItyAdau viklintyanukUlayatnAdikamutpAdayati, uttarasaMyogAnukUlakriyAmutpAdayati i. tyAdhutpAdyatvaM pratIyate / etadeva ca kArakAnvayitAvacchedakam / ata eva pacatItyevokte kena kasmAt kasmai kutra kimityAcAkAMkSA tatsamarpakakArakANAM tasyAmevAnvayazca snggcchte| utpattimantvenopasthitasyaiva kArakAkAMkSatvAt / tasyAH svayamutpAdyata. yAvagamenAsiddhatvAdanyakriyAsAdhanatvenAnanvayazca bhASyokto yujyate sidasyaiva kriyAsAdhanatvAt / nanvevaM pacati bhavatItya
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe pi na syAditi cenna / utpadyamAnasyAsiddhasyaiva sarvatra bhavana kartRtvadarzanena tasyAtrAnukUlatvAt / ata eva pacati nazyatI. tyAdi na bhavati / uktaM ca kaiyaTena, "bhavatikriyApekSameva tasyAH karItvaM sarvazcArthaH svena rUpeNa bhavatIti bhavane kartRtvamupapannameve"ti / na caivamapyasiddhasya darzanakarmatvAsambhavAtpazya mRgodhAvatItyatra vAkyArthakriyAyAH karmatA na syAditi vAcyam / nAhi kriyAsamUho darzanakarma / piNDIbhUtA na nidarzayituM zakyeti bhASyavirodhAt / kiM tvavayavazaH / te tu yathAsambhavaM siddhA eva karma bhavanti / uktaM ca vAkyapadIye / tatra yaM prati sAdhya tvamasiddhA taM prati kriyA / siddhA tu yasminsAdhyatvaM na tameva punaH prati // mRgo dhAvati pazyeti sAdhyasAdhanarUpateti / samudAye kArakAnvayopayogyasiddhatvaM, pratyekaM darzanopayogi siddhatva. mastItyarthaH / nanvevaM yaH kRSNaM nametsa sukhaM yAyAt bhuktvA tR. pyatItyAdau namanabhojanAdikriyAyAH sukhaprAptitRptikriyAsApanatvenAnvayo na syAditi cenna / zAbdaM prAdhAnyamAdAya vi. zeSaNAnvayasyautsargikatvepi kva cidazdhena jigamiSatItyAdAvArthikamAdhAnyamAdAya kArakAnvayavadyacchabdopasthApyoddezyatAvazAdArthikaM siddhatvamAdAya liGarthasAdhanatvAnvayasambhavAt / etadvodhanAyaiva yacchabdAdiprayoganaiyatyaM taM vinA bodhAbhAvazca saGgacchate / bhuktvetyAdAvapi ktvAdidyotyadhAtvantarasambandhasya pUrvottarakAlAdezcAnurodhAdArthikasiddhatvamAdAyaiva sAdhanatvabodhaH / asiddhasya pUrvavRttitvAsambhavAt / bhojanakriyAmutpAdya tRpyatIti bodhAttAtparyamaryAdayA tadbodhasambhavAt / ktvAdau ki. yAntarAkAMkSotthAnamapyetanmUlakamevetyuktamAyam / tasmAdutpAthatvameva karaNAdikArakatvenAnanvayitAvacchedakaM kriyAntarAkA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ paatprynirnnyaa| sAnutyApakatAvacchedakaM ca / tatpatItizcodAhRtavAkyapadIya bhaTTapAdakArikodAhRtAnubhavAdagIkAryA / tathA ca kriyAtarAkAMkSAnutthApakatAvacchedakarUpavatvaM vA kArakAnvayitAvacchedakarUpavatvaM vA asatvabhUtatvam / kriyAntarAkAMkSotthApakatAvacchedakarUpavattvaM vA kArakAnanvayitAvacchedakarUpavatvaM vA satvarUpatvam / evaM cAsatvabhUtA sAdhyAvasthetyAdayo vyavahArA: prasiddhArthI eva parantu dhAvatItyAdau siddhatvaM pazyetyAkhAlocanena prAguktarItyaiveti mudhIbhiruhyam // 15 // __nanvastu dhAtvarthe eva kArakANAmanvayo na tu bhAvanAyAmeveti niyamastathA ca na tadanurodhena bhAvanAyA vAcyatvaM ghabAdau sidhyatItyAzaGkAM nirasitumAha // sambodhanAntaM kRtvorthAH kArakaM prathamo vtiH| dhAtusambandhAdhikAraniSpannamasamastanam // 16 // sambodhanAntasya kriyaayaamnvyH| tathA ca samarthasUtre vA. tikam / ekatiG vAkyAmiti / atra bhASyam / brUhibrUhi devadatteti / atra vAkyatvAdAmantritanighAtaH sidhyatIti kaiyrH| samAnavAkye nighAtayuSmadasmadAdezA ityanena samAnavAkye eva tadvidhAnAt / uktaM ca vAkyapadIye / sambodhanapadaM yacca tat kriyAyA vizeSaNam / vrajAni devadatteti nighAtotra tathA satIti // ke cintu nyAyasiddhoyamarthaH / tathAhi / sambodhanavibhakteranuvAdyaviSayatvAdanuvAdyasya vidheyasAkAMkSatvAdvidheyasya ca kriyArUpatvAt kriyAnvayorthAyAtaH / he devadatta tvaM sundara ityAdau guNApi vidheya iti cettathApi kriyAkAMkSAzAntaye tadadhyAhArAvazyakatvena tadanvayasambhavAdityAhuH / idaM ca vArsa
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 vaiyAkaraNabhUSaNe karItyA | bhASyakArAnuyAyimastu pacati bhavatItasva zayyante hatazAyikAH, pazya mRgo dhAvatI, tyAdAvekasiGabhAvAtkathamekavAkyatA kathaM vA tiGatiGa iti sUtre atiGantAtparasya paryudAsaH / tiGantAtparasya tiGantasya vAkyAntarapraviSTatayA nighAtApravRtteH / uktaM hi vAkyapadIye / bahuSvapi tiGanteSu sAkAMkSeSvekavAkyatA / tiGantebhyo nighAtasya paryudAsastathArtha - vAniti / tasmAdekativizeSyakaM vAkyamiti vArttikamatamabhyupeyam / tatraikavizeSyakaM vAkyamityevAstu / tathA ca yatra na nighAtastatra tiGa vinApyupapatterna tadadhyAhAro yuktaH / ata eva prakRtisiddhamidaM hi mahAtmanAmiti zuddhasubantam / pacati bhavatIiti zuddhatiGantam / jyotiSTomena svargakAma iti tadubhayasamudAyarUpamiti tattraividhyaM saGgacchataiti hi vadanti / kRtvorthAH / kriyAbhyAvRtigaNane kRtvasaca ityanena kriyAyogaeva tatsAdhutvAvagamAt / tathA sakRtpacati dviH pacatItyAdi / ata eva ghaTavatyAdivad dvirghaTa ityAdikaM na bhavati / kArakam / kArake | ityadhikRtya teSAM prakrAntatvAt / tatra ca karotIti kArakamiti yogAzrayaNAtkriyAnanvayino na kArakatvam / ata eva brAhmaNasya putraM kRSNaM pRcchatItyatra brAhmaNasya na kArakatvamiti spazRmAkare / yadvA kArakazabdaH kriyAvacanaH karoti kartRkarmAdivyapadezAniti vyutpatteH / tathA cAgrimeSvapAdAnAdisaMjJAvidhiSu kriyAryakakArakazabdAnuvRtyA kriyAnvAyanAmeva saMjJeti bhAvyAdau spaSTam | prathamo vatiH / tena tulyaM kriyA cedvatirityanena vihitaH / tatra yatulyaM sA kriyA cedityuktatvAt / yathA devada patItyAdi / evaM ca caitravarasundara ityAdau bhavatItyAdyadhyAhAryam / anyathA sUtre kriyA cedityanarthakameva syAt / pA
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanirNayaH / sambandhAdhikAre / dhAtusambandhepratyayA ityadhikRtya teSAM vihitatvAt / yathA bhoktuM pacatIti / pAtuM jakamityAdau cAneyamityAdyadhyAhAryamevetyuktaprAyam / asamastanam / ayaM bhAvaH / na tvaM pacasi na yuvAM pacathaH caitro na pacati ghaTo na jAyate ityAdau kriyAyA eva niSedho nayA bodhyate / ata eva vidhamAnepi ghaTe tathA prayogaH / tathA ca ghaTo nAstItyAdAvapyastisvAbhAva eva bodhyate / tathA ca prakAratAsambandhena mayarthavizeoukabodhe bhAvanopasthitirheturiti kAryakAraNabhAvaH / tathA ca bhUtaLe na ghaTa ityatrApyastItyadhyAhRtakriyAyAmevAnvayaH / na tu bhUtaLAdheyatvAbhAvavAnghaTa iti bodhaH / kArakANAM kriyAtirikte 'nvayAbhAvAt / ata eva ahaM nAsmi ghaTo nAstItyAdau puruSavyavasthA ghaTA na santi ghaTau na sta ityAdau vacananiyamacopapadyate / yuSmadAdestisAmAnAdhikaraNyAt / ghaTAbhAvastItyanvaye ca sa na syAt / ata eva suDanapuMsakasyetyatra napuMsakaspa netyarthe na hi napuMsakena sAmarthya, kena tarhi, bhavatinA / idaM ca parairapyaGgIkarttavyaM prasavyaparyudAsayorbhedArthamiti bhASye saGgacchataiti / samAse tvabrAhmaNa itivadbhavati kriyAyogaM vinApi sAtvamato 'samasteti / samAsAyogya ityarthaH / prasajyapratiSene iti yAvat / etena yajatiSu ye yajAmahaM karoti nAnuyAjeSTityatra prasajyapratiSedhaH paryudAso veti saMzaye anupAttazabdasammandhe samAsApattiH / vAvacanAnarthakyaM manyamAno vArttikakAro na samAsAdernityatAM vigraheNa saha bhinnArthatAM ca mene / sati hi vAkyasamAsayorekArthyaM samAsaniyamAdvAkyaM nivarteteti tadarthaM vibhASeti sUtraM kArya syAdeva / tasmAdanuyAjapadAnvaye sAmarthyAvidyAtAtsamAsApattiriti na paryudAsa iti
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhapaNe prApta. brUmaH / pratiSedhasya prAptipUrvakatAniyamAtmAmeSa yajatiSu ye yajAmahamiti zAstrAdanyatosambhavAcchAstrIyavihitamatiSidatvAdvikalpApalyA paryudAsa eva / tatra sAmathryasasvepi vibhASAdhyayanAna samAsaH / taccAvazyakaM vAkyasamAsayoraikArthyAtsamAsaniyamaprayuktavAkyanivRttivAraNAya / yadyapi samAse rAjapadaM. vizeSaNAnvayAsahiSNuvAkye tu sahiSNu ityasti vizeSastathApyarthAvalakSaNyameva / anyathA vibhASAvapanAtmAgavihitenopakumbhAdisamAsenApi vaakyaanivRttiprsaaH| upapadasamAsena ca kumbhakArAdinA / na caivamiSTam / tasmAdanarthakaM tadAnarthakyavaca iti vAdhalakSaNe siddhAntitatvAnAsamastanamaH kriyAnvayaniyamaH / yadyapyatra vAvacanAnarthakyaM svabhA. pasidatvAditi vadanvArtikakAro na samAsanityatAM mene / ekArthIbhAvasAmarthe samAso vyapekSAyAMca neti bhASyaparyAlocanayA tadarthalAbhAt / etaniyamArthameva samarthasUtrArambhaH / anyathA myarthatAyA bhASyaeva spaSTatvAt / tasmAtprakArAntareNa vikalpasiddheyarthaH sUtrArambha ityabhiprAyaH / evamupakumbhAdAvabodhakatvAdeva vAkyasyAsAdhutvam / tasmAddhetoH brUmo 'gamakatvAditi na bamo 'pazabdaH syAditi bhASyakaiyaTAbhyAM tathA lAbhAt / vyutpAdayiSyate caitadupariSTAditIdamasaGgatam / tathApyasamastanaH kriyAyAmananvayaH siddha eveti nirastam / tasmAdvAyau rUpaM nAstItyAdiprasajyapratiSedhasthaLe rUpapratiyogikAbhAvAdivarNanaM na yuktam / aparyudAsasthale kriyAnvayaniyamasyoktabhANyAdAvazyakatvAditi bhAvo draSTavya iti dik // 16 // ; tathA yasya.ca.bhAvena SaSThI cetyuditaM dayam /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAravarSAnarNayaH / Lek sAdhutvamaSTakasyAsya kriyayaivAvadhAryatAm ||17|| yasya cetyekadezena yasyacabhAvenabhAvalakSaNamiti sUtraM lakSyate / tatra bhAvenetyuktatvAdbhAvasya ca kriyAtmakatvAkriyAyogaM binA na sAdhutvamityarthaH / yathA goSu duhyamAnAsu gata iti / SaSThI cetyatrApi SaSThIcAnAdaraiti sUtraM lakSyate / atrApi cakArAtpUrvasUtrasthaM bhAvenetyAyAtItyarthaH / yathA rudati rudato vA prAvAjIditi / sAdhutvamiti / etatsvarUpaM tvasAdhuranumAnenetyatra vakSyAmaH / kriyayaitretyevakAro 'yogavyavacchedArthaH / tathA caitadaSTakasya kriyAyogaeva sAdhutvaM nAnyathetyarthaH / nanu kriyAzabdasya dhAtvarthamAtre prasiddheH phalayoge bhavatu sAdhutvalAbhaH na tu bhAvanAnvayaniyamo labhyataiti na tadanurodhena pAka ityabhAvanAvAcyatvaM sidhyatIti cenna / bhUvAdisUtrAdau kriyAzavdasya bhAvanAyAmeva masiddheH sAGketikI tasyAH zaktiH phale tu kriyate iti yaugikaH prayogaH / tathA ca nAvamikAdhikaraNanyAyenaM bhAvanAnvayaeva sAdhutvAkhyAnaM labhyate / rathantaraM hi yadyanyAM taduttarayogayatIti vacanAdrathantarayoneH parato bRhadyoneH paThitatvAttasyAM geyamutottarAgranthe na tvAnAM anya ityasyAH paThitatvAcasyAmiti saMzaye vizeSAbhAvAdaniyamaM prApayyottarAM granthe saMjJArUpeNa prasiddhiH saMjJAzabdazcAnapekSamavRttirbalavAniti tatraiva greyamityUhalakSaNe nirUpitam / kiM ca / phalAMzopi bhAvanAyAM vizeSaNaM kArakANyapi kva cittathAbhUtAnyeveti guNAnAM ca parArthatvAdasambandhaH samatvAtsyAditi nyAyena bhAvanAmeva vizeSyatayAGgIkurvate na guNabhUtaM phalAMzamiti na tatrAnvayaH / api R / kArakANAM cityaparantatrANAM vizeSyAkAMkSAyAM dhAtvarthaka
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe chAMzasya tathAnvayayogyatAyAmapi tasyApi paratanyasya vizeSyAkAMkSApUraNasamarthAyAM bhAvanAyAmeva vishessaatideshaadhyaayaadhikrnnnyaayenaanvyH| nahi bhikSuko bhikSukAntaraM yAcitumaIti satyanyasminnabhikSuke iti nyAye hyAkAMkSAzAmakatvaksatireva bIjam / tatulyamatrApi / evaM ca vizeSyatAsambandhena kArakaprakArakazAbdabodhaM prati dhAtujanyabhAvanopasthitiH kAraNamiti kA. ryakAraNabhAvasya klapsatvAyatrApi paktA pAcaka ityAdI bhAvanA guNabhUtA tatrApi kluptakAryakAraNabhAvAnurodhAttasyAmecAnvaya: karapyataiti na phaLAMze tadanvayaH / phalAMzopasthitirevAstu kAra kASThenodanasya paktetyAdau kluptatvAditi cenna / kArakIbhUtadhAtvarthasya bhAvanAyAmananvayApatteH / nahi svayameva svakArakam / vidhivAkye dhAtvarthaphalAMzasya karaNatayAnvayena tatra kArakAnvaye vAjapeyAdhikaraNabhApatyA karaNAntaropasaMgraheNa prayogavigharabodhakatApacezca / kriyAnvayitvaM vinA kArakatvasyaiva du. paMcatvAcca / phalAnvayitvasya tatraivAvyAnarayogAdityAdi kArakArthanirNaye vakSyate / tasmAt pAka ityAdAvodanasyetyAdikArakAnvayAya bhAvanAyA vAcyatvamAvazyakamiti siddham / ke cittu bhUtale ghaTA devadatto ghaTadevadattenaudana ityAdau kriyAvAcakatattatpadaM vinA zAbdabodhasyAkAMkSAnivRttezcAdarzanAnakriyAyogaM vinaasaadhutvm| na ca kriyArUSArthAdhyAhAreNApi zAbdabodhAkAMkSAnivRttyoH sambhavAna tadvAcakapadabhayogAvazyakatvam / padajanyapadArthopasthisereva zAbdabodhopayogitvAt / padAnAM sambhUyAnvayabodhakatvavyutpattezcetyAhuH / etanmate pAkA sundara ityAdAvayAkAMkSAsa. svAkriyAyoga-vinA asAdhutApatteH / iSTApacirbhASyaviruddhati sahidAM pttr| phalazAnvayalAmenopapattau bhAvanAnvayAgI
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaasvnirnnyH| iti tu cintyam / / 17 // .. ............ .. ____ yasu bhUtale na ghaTa ityatra bhUtalAdheyatvAbhAvavAnghaTa iti bodhAnna kriyAdhyAhArApekSA / evaM parvato vanhimAn bhavitumaI. ti dhUmAt mahAnasavaditi vedAntikRtaprayoge pratijJAyAM kriyA'padaprayogo pRtheti kya cicarke kSitam / tadanUdha dUSayati // yadi pakSepi vatyarthaH kArakaM ca nAdiSu / anveti tyajyatAM tarhi caturthyA spRhiklpnaa||10|| __ AdinA saptamyAderghaTAdAvanvayo gRhyate / ata eva bhUtale ghaTa ityatra bhUtalAdheyo ghaTa iti naiyAyikA vyAkurvate / caturthyA spRhikalpanA tyajyatAmityanvayaH // puSyebhya iti caturthI zrutAyAM spRhayatItyadhyAvhiyate / na padAntaramarthamAtraM ceti tyajyatAmityarthaH / vidhAyakaniyamastu samAna eveti bhAvaH // 19 // - evaM kartari vihitAnAmityAdInAM kiyayaiSAnvaya ityAha / / avigrahA gatAdisthA yathA prAmAdikarmabhiH / kriyA sambadhyate tadvatkRtapUrvyAdiSu sthitA 19 . na vivicya graho grahaNaM yasyAH sA tayA / gata ityAdAvavigrahApi kriyA prAmAdikarmabhiryayA sambadhyate tathA kRtapUrdhyAdiSvapItyarthaH / nanu vRtrekArthIbhAvarUpatvAgata ityAdI padAe~kadeze kRtau kayaM grAmAcanvaya iti cenna / devadattasya gurukulamityAdAvanvayApa samAse vakSyamANarItyopapatra ke cikanukaraNetAbahulaM dvitIyAzritAtIvetyAdijJApakAna doSa ityAhuH / saMtrA ekadezAnvayasthale ca zAndabodhopayuktAkAMkSAviraho pIja shhaayaa| bacanapalAca tadudArAbhAvAt / kavapUrSI kamisva
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaipAkaraNabhUSaNe. kakaTAbhinAyikA yotpattistadanukUlavyApAravAniti po. dhaH / tasmAtpAka ityAdau dhAtvaMzArthamAdAya karmakaraNAdivi. bhaktivatkRtapUrvI kaTamityAdAvapi kartAdharthakAH pratyayA iti sthitam // 19 // __ atha yadi ghamAdiprakRtyupasthApyakriyAmAdAya pratyayastumunAdistakaH pAkaH dvau trayazcatvAro vetyAdau dvitricaturya iti sun, paJcetyatra kRtvasuc syAt / tumunAditulyatvAdityAzaMkya samAdhimAha // kRtvorthAHktvAtumun vatsyuriti cetsanti hi kacit / atiprasaGgo nodbhAvyAbhidhAnasya samAzrayAt // 20 // 'ktvAdayo yathA dhAtvaMzakriyA nimittIkRtya jAyante bhoktuM pAka muktvA gantetyAdau / tathA kRtvorthA apIti cediSTApattiH / dvivacanamityAdau dRSTatvAt / sakRtpAka ityAdikaM cAnabhidhAnAdeva na bhavatItyAha / atItyAdi / abhidhAnaM ttttpryogaaH| tathA ca yatra tAdRzamarthamabhidhAtuM kRtvorthAssamarthAstatra syureva / yathA dvivacanaM dviraNavidhirityAdau / na caivaM prakRte, ato netyarthaH / ke nitu kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuc ityatra kriyAgrahaNaM vyartha tasyA evAbhyAvRttisambhavAt / tathA ca vyartha sattadeva jJApayati / yadiha sUtre sAdhyasvabhAvaiva kriyopAdIyataiti na doSastAI dvi. vacanamityapi na syA, tsatyam / dvivacanecIti jnyaapkaatttsiderityaahuH| tasmAdAtuvAcyA bhAvanati nirdoSamiti dik // 20 // vastuto dhAto vanAnabhidhAyakatve AkhyAtasya karturanabhidhAyakatve cAsAdhutvaM syAdityAha / bhedyetIti sampradAyaH / vastutastu pakSyamANarItyA dhAtorivAkhyAtasyApi bhAvanAbodha
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / katvajJAnAcchAbdabodhadarzanAdAkhyAtasyApi bhAvanAyAM zaktiri tyAzaGkAyAmAha // bhedyabhedakasambandhopAdhibhedAnibandhanam / sAdhutvaM tadabhAvepi bodho neha nivAryate // 21 // bhedyaM vizeSyam / bhedakaM vizeSaNam / tayoryaH sambandhastasya yo bhedastannibandhanaM sAdhutvamityarthaH / ayaM bhAvaH / yasmivizeSye yAdRzavizeSaNAnvite yAdRgAnupUrvyA sUtravArttikabhASyakArAdyanyatamena sAdhutvamuktaM sa zabdastatra sAghuranyatrA - sAdhureva / ata eva dantyamadhyo 'svazabdo 'zve sAdhurna kiM tu daridre sAdhuH / evaM tAlavyamadhyo 'zvazabdozve sAdhurna daridre / evamAkhyAtasya karturanabhidhAyakatve dhAtozca bhAvanAnabhiSAyakatve'sAdhutvameva syAt / vyAkaraNena tathaiva sAdhutvabodhanAditi / evaM cAstu tiGastatra zaktiH sarve sarvArthA ityasyaiva svIkArAt / paraM tu tatrArthe 'sAdhutvaM syAditi / nanvetadarthasya jaiminiprabhRtibhirAcAryaiH sAbhinivezamupapAditatvAtkathaM tadvacasAmasAdhutAM brUSe iti cenna / teSAmatra tAtparyAbhAvAt / vyAkaraNasya ca kozAdivacchaktiparicchedakatvAt / tathA ca paThanti / zaktigrahaM vyAkaraNopamAna kozAptavAkyAdvayavahAratazca / vAkyasya zeSAdvivRttervadanti sAnnidhyataH siddhapadasya vRddhA iti // tasmAdetadarthe vyAkaraNaM balIya iti darzanAntarANAM panthAH / vyAkaraNasya tacadarthapuraskAreNa teSAnteSAM padAnAM sAdhutvabodhanArthameva mavRttiH / taduktaM vAkyapadIye / sAdhutvajJAnaviSayA saiSA vyAkaraNasmRtiH // tathA ca zlokamadhyasthavyAkaraNapadamarthasiddhAkathanaM, na tu kozAdivacchaktigrahArthamevaM pravRttirasyetyAdikaH 12
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaipAkaraNabhUSaNe saiddhAntikaH panthAH / nanvecaMvidhaH zabdo padyasAdhustIto vo dho na syAt / zAbdabodhe sAdhutvajJAnasya kAraNatvAttadabhAvanizcayasya pratiSandhakatvAditi cenna / vastutosAdhutvapi kAraNIbhUtasAdhutvajJAnasambhavAdityAbhipretyAha / bodha iti / bodhostu nAma, asAdhutvaM tu syAdevetyarthaH / ata eva siddhe zandArthasambandhe ityatra bhASyakRto vadanti, "samAnAyAmAvagato sAdhubhizcAsAdhubhizca gamyAgamyotivaniyamaH kriyata" iti / vastutaH sAdhutvajJAnaM na kAraNaM tadabhAvanizcayazca na pratibandhaka ityasAdhuranumAnenetyatra vakSyAmaH / idaM punarihAvadheyam / uktarItyA karturAkhyAtArthatve vyAkaraNasiddhAntasaGgatAvapi darzapUrNamAsaprakaraNapaThita "nAnRtaMvadadi" tiniSedhavAkyasya kratvartha- . tvaM na siddhayet / tathA ca RtAvapabhASaNe kratuvaiguNyanivAraNArtha prAyazcittAnuSThAnAdisakalayAjakamImAMsakAAdIzaSTAcAravirodhaH / tathAhi / nAnRtamityasya prakaraNAtvarthatvam / AkhyAtena karturuktatvAcchutyA ca puruSArthatvam / tatra "zrutiliavAkyaprakAraNasthAnasamAkhyAnAM samavAye pAradaurbalyamaryAvapraSAMdi" ti nyAyAcchuterbalavattvAtpuruSArthatvameva syAt / kiM ca sarvatraiva yo yadartha pravRttaH san nivAryate sa tadarthameva pratiSiddho bhavati / AkhyAtasya karbarthatve ca padazrutyAnRtavadananiSedhaH puruSArtha eva syAditi nAkhyAtArthaH kartA / na ca karturavAcyatve lAkarmaNIti sUtrAprAmANyam / yathA vRddhiguNazabdau lokavedayorAdaijadeDA vAcakatvenAdRSTAvapi vaiyAkaraNaiH svazAstre paribhASitau / yathA vAsannaiva lakAra utpekSitastathaiva karvakarmAdivAcakatvasyApi sambhavAt / yatra tu nyAyAnugatistatra lokavedayArepi na taduktArthaparigrahaH / na caitAvatA smRteramAmA- .
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvnirnnyH| pam / arthavAdavatAtparyaviSaye prAmANyAt / evaM kRtpratyayasthale "jajabhyamAnonubrUyAnmayi dakSakatU" ityAdau vAkyAtpuruSArthatvasidaye karnurvAcyatvamAvazyakamiti noktA pratibandirapIti mI. mAMsakAnAmuttaramavaziSyate / atredaM vaktavyam / kartRvAcyatvApAcyatvAbhyAmuktasiddhAntasaGgamastasmAca tasiddhirityanyonyAayAdasaGgatametat / kiM ca / karturAkhyAtArthatveSi zrutiprakaraNAbhyAmastu RtuyuktapuruSadharmoyaM pratiSedhaH / na ca prakAraNAcchutiH kalpyA tayA ca viniyogaH kAryastathA ca prathamata eva zrutyA puruSArthatvanirNayena tAvapyanvaya AkAMkSAvirahAditi vAcyam / evaM hi jaJjabhyamAnavAkyasya vAkyaprakAraNAbhyAM puruSasaMskAramukhena kratvarthattvasiddhAntaH prasthitaH syAt / yantu puruSasaMskAramukhenAnRtavadanasya kratvarthatve puruSAMze 'nuvAdaH svIkAryaH / tatazcAvizeSAtvijAmapyAdhvaryavAdisamAkhyayA mA. sAnAM niSedhaH syAditi / tajjajabhyamAnavAkyopa samAnam / tatSTApattI, prakRtapitA ko vaaryitaa| evaM ca kratuyuktapuruSadharmataiva / ata eva yadarthA pravRttistadarthaH pratiSedha ityapi saGgacchate / vastutaH syupAyamAMsabhakSAdi puruSArthamapi zritaH pratiSedhaH kratoraGgamiSTaH prakaraNAzrayAdityatroktaniyame vyabhicAro bhahapAdairevokta iti dhyeyam / vastutaH kartRvAcyatvepi kriyAyA eva prAdhAnyAtkarturguNabhUtatvAccAnRtavadananiSedhabhAvanAyA na puruSArthatvam / evaM ca bhAvanAyAH kaimarthyAkAGkSAyAM prakaraNAdbhavatAmiva zudaM kratvarthatvamiti / kRtpratyayasthale punaH kartuvizeSyasvAttatsaMskAramukhenaiva Rtvarthateti sahRdayarAkalanIyamigata / idaM punarihAvaziSyate / nAnRtaM vadeodityanArabhyAdhItavacabAhaya darzapUrNamAsamakaraNapavitasya tAnRtaM ghadedityasyApi ca
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe vinigamanAvirahAcchabdAntamarthAnRtaM cetyubhayamapi niSedhyamityanyatra nirNItam / tathA ca sAdhutvanirNAyakasUtravArtikabhAdhyakAraistikAM kartaryeva sAdhutvakathanAttadullaghanena yAjJe karmaNi bhAvanArUperthe prayuJjAnA mImAMsakAdayazcaturthImiva SaSThayAdyarthe kathaM na pratyavayantu / tathA ca sAGgAnuSThAnapi teSAmeva prAyazcittAnuSThAnApattiH / na ca nirmUlatvAdetadanuzAsanamanAdaraNIyam / tasmAda "brAhmaNena niSkAraNo dharmaH SaDaGgo vedo'dhyeyo jJeya" the. ti zruteH, "pANinIyaM mahAzAstraM padasAdhutvalakSaNam / sarvopakAraka grAhyaM kRtsnaM tyAjyaM na kiM cane" ti parAzaropapurANAdezcAnekazo darzanAt / na ca lakAravatka dyarthakatvamapi kalpitam / sarvatra kalpitaprakRtipratyayavibhAgamAdAyaiva paryavasitAnAmarthavizeSe sAdhutvabodhakatvasvIkArAt / tasmAdetaddoSanirAsArtha karTakarmaNorvAcyatvamAvazyakAmiti siddham // 21 // iti vaiyAkaraNabhUSaNe dhAtvAkhyAtasAmA nyAyornirUpaNaM samAptam // evaM pratyekaM dazalakArANAmarthaM nirUpayati / / vartamAne parokSe zvo bhAvinyarthe bhaviSyati / vidhyAdau prArthanAdau ca kramAt jJeyA laDAdayaH 22 tatra vartamAnerthe laT vartamAnelaDiti sUtrAt / vartamAnatvaM ca prArabdhAparisamAptakriyopalakSitatvaM, bhUtabhaviSyadbhinnakAlatvaM vA lokaprasiddhameva / tacca pacatItyAdAvadhizrayaNAghadhAzrayaNAntavyApArestIti tamAdAya lttmyogH| athAyaM kAlaH kiM dyo. tyo vA vAcyo.vA / nAyaH / tasya dhAtvarthatvAbhAvAt / yo
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| takatvaM ca zaktayAdhAyakatvaM, na caitaddhAtoH zaktayabhAve sambhavati / na ca sa zakta eva / bahUnAM dhAtUnAM tatra zaktatve gauravAt / ekasya laTa eva vAcakatvaucityAcca / kiM ca vartamAnelADiti viziSya vidhAnapi laTastatrAzaktatve kApi vAcyo na syAt / syAcca dyotya eva / avizeSAt / ata eva dhAtorvartamAnatve lakSaNA tAtparyagrAhakastu laT tAtparyagrAhakatvameva ca dyotakatvamityApi nirastam / na dvitIyaH / laTaH sAmAnyato lakArArthena nirAkAMkSatayA tatraitasyApravRtteH / tathApi pravRttau ca vizeSeNa sAmAnyasya takrakauNDinyanyAyAdvAdhAkartuMrvAcyatvA. nApatteriti cenmaivam / pakSadvayasyAkarebhihitatvAdyuktisiddhatvAcca / tathAhi / vartamAnakAlo laDadyotyaH / vartamAnakAlasya dhAtvarthatvAt tasya laTaM vinA cAmatIteH zaktayAdhAyakatvameva vAcyam / na ca tasya dhAtuvAcyatve uktadoSaH syAditi vAcyam / vyApArasantAnAtiriktakAlasyAnabhyupagamAttasya ca dhAtuvAcyattvasyopapAditatvAcca / tathAhi / kAlo na vyApArasantAnAtiriktaH mAnAbhAvAt / atiriktakalpane ca tacchaktatvasyApi kalpanApattau gauravApattezca / kiM ca atiriktakAlasyaiva vAcyatve AtmAstItyAdau tattatkAlikasUryAdInAM kiyAyA nirAbAdhAttAmAdAyaivopapattau kathaM parvatAstiSThanti AtmAstItyAdI laDAdiprayoga ityarthakazaGkAbhASyamasaGgataM syAt / syAcca tattatkAlikarAjJAM kriyAmAdAyopapattiriti siddhAntabhASyamapi tathA / tAvatparyantaM dUre dhAvanAnupapatteH / asmatpakSe cAtmadhAraNAnukUlavyApArasya prArabdhatvAbhAvAtmArabdhApari. samAptatvarUpavarttamAnatvasyAsambhavAdAzaGkAsaGgateH / siddhAntasthApi tattkAlikAnAM rAjJAM kriyAmAdAyAtmadhAraNAnukUla
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe vyApArasyApi viziSTotpattimAdAya supapattireva / evameva siddhAntabhASyaM kaiTopi vyAcaSTe / iha bhUtabhaviSyadvarttamAnAnAM rAjJAM yAH kriyAstAstiSThateradhikaraNamiti pratIkamAdAya tatra rAhAM sthitirbhUtAdibhedena bhinnA parvatAdisthityAderbhediketi kriyArUpatvaM kAlatrayayogazcopapadyataityartha iti / tasmAdviziSTabhedamAdAyaiva bhASyam / uktaM hi vAkyapadIye / parato bhidyate sarvamAtmA tu na vikalpyate / parvatAdisthitistasmAtpararUpeNa bhidyata - iti // viziSTabhedAdbheda ityetadvayAkhyAyAM helArAjIye spaSTam / ata "evaiko ha vai nArAyaNa AsIdi" tyAdau viziSTabhedamAdAyaivopapattiriti zabdakaustubhepyuktam / tasmAdvartamAnakALo vyApArAtmaka eva / tanniSThavarttamAnatvasya cAnvayavyatirekAbhyAM dyotyatvaM susaGgatameva / evaM tasyaivAnutpattirbhaviSyattvaM niSpattizca bhUtatvam / tasmin dyotye laDhAdaya iti tatratatrAvadheyam / tasmAddyotakatvameveti nirUDhaH panthAH / evaM vAcakatvepi nAnupapattiH / tathAhi / varttamAnakAlo laDvAcya eva varttamAnela Diti sUtrasvarasAt / "kriyAbhedAya kAlastu saGkhyA sarvasya bhedike" ti vAkyapadIyena kAlasya kriyAparicchedakatvAbhidhAnAzca / na ca svaparicchedakatvaM svasyaivetyupapadyate / kiM ca / kriyAyA laTaM vinApi pratItestabhiSThaM varttamAnatvameva yotyam / tathA ca tadapi dhAtuzakyaM vAcyam / tathA ca bahUnAM dhAtUnAM tatra zaktikalpanAmapekSyaikasyaiva kraTo varttamAnatve zaktirityucyatAm / lAghavAt / api ca varttamAnatvaviziSTakriyAbodhaM prati laTsamabhivyAhAraH kAraNamiti tvayA vAcyaM tathA ca tulyatvAlluTo bAcakatvameocyatAm / athaivaM tatra kartA vAcyo na syAt / vizeSeNa sAmAnyasya bAdhAditi cet / maivam / arthadvayasvA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakArArthanirNayaH / pi sambhavena bAdhyabAdhakabhAvAyogAt / taduktam / asti casambhavo yadubhayaM syAditi / kiM ca / evaM hi laH karmaNIti nirakAzameva syAt / sthaLAntarepi vidhyAdyarthairvAghApatteH / tathA cA" narthakyapratihatAnAM viparItaM balAbalami" ti nyAyAdbhavati sAmAnyapravRttiH / athAtiriktakAlasya vAcyatve pUrvamudAhRtaM bhA vyamalagnakaM syAditi cenna / dyotakatvapakSamAdAya tadabhidhAnAt / vastutastu kAlasyAtiriktatvepi varttamAnatvaM tatra prArabdhAparisamAptakriyopalAkSatatvam / taccAtmAstItyAdau kriyAyAH prArabdhatvAbhAvAnna sambhavatIti kathaM varttamAnatvamiti zaGkAzayaH / kriyAyA amArabdhatve 'pi kiJcidviziSTAyAH prArabdhatvAttadupalakSitatvasya sambhavAdbhavati varttamAnatvAdikamiti siddhAntAzaya iti dhyeyam / vastutaH kAlo nAtiriktaH kiM tu kriyaiva / taMgataM prArabdhAparisamAptatvAdirUpaM varttamAnatvAdikaM laDharya iti paramArthaH / tasmAdvarttamAnatvaM vAcyameva / itthaM cAtmAsti parva - tAstiSThantItyAdAvapi varttamAnatvaM " tama AsIt" "tucchenAbhvapihitaM yadAsIt" "eko ha vai nArAyaNa AsI" dityAdau bhUtatvamapi saGgacchate / liDarthamAha / parokSe iti / parokSeliDiti sUtrAt / kALastAvadadyatanAnadyatanabhedena dvividhaH / dvivi dhopi bhUtabhaviSyadrUpaH / tatrAnadyatane bhUte parokSe liDiti bhAvaH / tenAdyatane bhUte 'nadyatane bhaviSyati bhUtepyaparokSe ca na liTprayogaH 1 parokSatvaM prayoktRvRttisAkSAtkaromItyetAdRzAviSayatAzAlijJAnAviSayatvam / nanu parokSatvaM svavyAvarttakaM sarvasyA api kriyAyAH parokSatvAt / taduktaM bhASye / kriyA nAmeyamatyantAH paridRSTA pUrvAparIbhUtAvayavA na zakyA piNDIbhUtA nidarzayitumitIti cenna / tadanukUlazaktimatAM vyApArAviSTAnAM sAdhanA 1
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe nAM pArokSyasyeha vivakSitatvAt / tena kriyAnAviSTasAdhanamAtra pratyakSopa liT bhavatyeva / yathAyaM papAcetyAdau / evaM svavyApArasyApi vartamAnatAdazAyAM vyAsaGgAdinA svayamapratisandhAnepi tataH kAryeNAnumitau bhavatyeva liT / yathA "bahu jagada purastAtta. sya mattA kilAha" miti vadanti / "vyAtene kiraNAvAmudayana" iti tvayuktameva / uktarItyA yathAkathaMcitparokSatvopapAdanepyanadyatanatvAtItatvayorbahutaramanaHpraNidhAnasAdhyazAstrArthanirNayajanakazabdaracanAtmakagranthe vistArakriyAyAmasatvena liTo 'yogAt / idaM tvavadheyam / kriyAyA eva pArokSye liDityartho lAghavA. t / yato dhAtorityadhikArasya dhAtvarthe lakSaNAyAM svavAcyatvaM sambandhaH sAdhanalakSaNAyAM svavAcyasAdhanatvaM sambandha iti gauravam / na ca sarvA kriyA parokSetyavyAvatakaM tat / samudAyasya parokSatvepi pratyekamaparokSatvAt / ata eva piNDIbhUtA na nida. zayituM zakyeti bhASyapi / ata eva pazya mRgo dhAvatItyatra dhAvanakriyAyA eva pazyetyatra karmatvaM sarvasiddhameva / na ca pratyeka na kriyAtvamiti vAcyam / tAvatApi dhAtvarthatvAkSateH / parokSatvamapi bhASyoktaM kriyAyAM saGgacchataiti pratibhAtIti dik / luDarthamAha / zvo bhAvinyarthe iti / anadyatane bhAvinItyaryaH / anadyatane luDiti sUtrAt / yathA zvo bhavitetyAdau / luDaryamAha / bhaviSyatIti / bhaviSyatsAmAnyaityarthaH / ladoSeceti sUtrAt / yathA ghaTo bhaviSyatItyAdau / tattvaM ca vartamAnaprAgabhA. vapratiyogisamayotpattimattvam / leTorthamAha / vidhyAdAviti / liuthaileDiti sUtrAt / AdinA nimantrANAmantrANAdhISTAdayo gRhyante / vidhirnAma preraNam / bhRtyAdanikRSTasya pravarttanamiti yAvat / nimantraNaM niyogakaraNam / Avazyake zrAddhabhojanAdau dauhitrA.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ banArasa saMskRtasIrIz2a bharyAt vaaraannsiisNskRtpustkaavlii| tatra mudritA granthAH / siddhAntatattvavivekaH khaNDa 5 arthasaGgrahaH aMgrejIbhASAnuvAdasahitaH tantravArtikam khaNDa 10 kAtyAyanamaharSipraNItaM zuklayajuHprAtizAkhyaM sa. bhASyaM khaNDa 6 sAMkhyakArikA candrikATIkAgauDapAda. bhASyasahitA vAkyapadIyaM khaNDa 3 rasagaGgAdharaH khaNDa 8 paribhASAvRttiH khaNDa 2 vaizeSikadarzanaM kiraNAvalITIkAsavalitaprazastapA dapraNItabhASyasahitam khaNDa 2 zikSAsaGgrahaH khaNDa 5 naiSkarmyasiddhiH khaNDa 3 maharSikAtyAyanapraNItaM zuklayajussAnukramasUtraH m sabhASyaM khaNDa 3 RgvedIyaunakaprAtizAkhyaM sabhAdhyama (bRhata) vaiyAkaraNabhUSaNam khaNDa 1 nyAyalIlAvatI (yantrasthA) ina se adhika aneka prakArakI saMskRta hindI aura aMgrejI Adi pustakeM hamAre yahAM milatI haiM jinako apekSita ho nIce likhehue patepara patra bhejeN| brajabhUSaNa dAsa aura kampanI cAMdanIcauka ke uttara naI sar3aka bnaars| Rao - orar vaar mm or . . .
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJApanam / banArasasaMskRtasIrIz2anAmnI vArANaseya saMskRta pustakAvalI / 1 iyaM pustakAvalI khaNDazo mudritA bhavati / asyAM saMskRtabhASAnibaddhA bahavaH pracInA durlabhA uttamottamAH kecidaGgalabhASAnuvA dasahitAzca granthA mudritA bhavanti / tAMzca granthAn kAzikarAjakIyasaskRtapAThazAlIyapaNDitA anye 'pi vidvAMsaH zodhayanti / yeSAM - / hakamahAzayairiyaM pustakAvalI niyamenAvicchedena saMgrAhyA taistadekaikasya khaNDasya kRte ||I) mUlyaM prApaNavyayazca = ) deyaH / anyairmahAzayeyaiH kAnicit khaNDAni saMgrAhyANi taizca pratyekaM khaNDAnAM kRte 1) mUlyaM prApaNavyayazca = ) deya iti // aura kampanI, vrajabhUSaNadAsa cAMdanI cauka ke uttara naI sar3aka banArasa /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ BENARES SANSKRIT SERIES; COLLECTION OF SANSKKIT WORKS EDITED BY THE PANDITS OF THE BENARES SANSKRIT COLLEGE, UNDER THE SUPERINTENDENCE OF R. T. H. GRIFFITH, M. A., C. I. E. AND G. THIBAUT, Ph. D. No. 52. (bRhat ) vaiyAkaraNabhUSaNaM sarvatantrasvatantrazrImatkauNDabhaTTaviracitam // : (BRIHAT) VAIYAKARANA BHUSHANA, A Treatise on Sanskrit Grammar, BY PANDIT KAUNDA BHATTA. EDITED BY PANDIT RAMA KRISHNA SASTRI, Alias TATYA SASTRI PATAVARDHANA, PROFESSOR, GOVERNMENT SANSKRIT COLLEGE, BENARES. FASCICULUS II. BY PAND BENARES. PUBLISHED BY THE PROPRIETORS Messrs. BRAJ B. DAS & Co. AND SOLD BY H. D. GUPTA, * SECRETARY, CHOWKHAMBA SANSKRIT BOOK DEPOT. :o: PRINTED AT THE RAJ RAJESHWARI PRESS & THE TARA PRINTING WORKS, BENARES. 1899. AN
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakArArthanirNayaH / deH pravacanamiti yAvat / AmantraNaM kAmacArAnujJA / abhISTa satkArapUrvako vyApAraH / pravartanAyAM liGiti tu niSkarSaH || caturNA pRthagupAdAnaM prapaJcArtham / tadAhuH / asti pravartanArUpamanusyUtaM caturSvapi / tatraiva liG vidhAtavyaH kiM bhedasya vivakSayA || nyAyavyutpAdanArtha vA prapaJcArthamathApi vA / vidhyAdInAmupAdAnaMcaturNAmAditaH kRtamiti / ata evaitatsiddhAntakaumu dyAmapyuktam / tatra pravarttanA pravRttyanukUlo dharma iSTasAdhanatvam / iSTasAdhanatAjJAnasya pravRttisAmAnye hetutvAvadhAraNena tasyaiva vAcyavaucityAt / tathA ca jaiminIyaM sUtram / "zAstraphalaM prayoktari talakSaNatvAdi" ti / zAstrasambandhi phalaM svargAdi prayoktari karttari prayoktRphalasAdhanatAlakSaNatvAdvidheH kartrapekSitopAyatA hi vidhiArIta "kartA zAstrArthavattvA" dityadhikaraNaM bhAmatyAM vyAkhyAtam / ata eva maNDanamizrairuktam / pusAM neSTAbhyupAyatvAt kriyAsvanyaH ma varttakaH / pravRttihetuM dharme ca pravadanti pravartanAmiti // nanviSTasAdhana-svaspeva kRtisAdhyatvasyApi pravartakatayA zakyatvaM syAditi cet / atroktaM prathamAdhyAyaprathamApAdenuvyAkhyAne / kAryatA ca na kA citsyAdiSTasAdhanatAM vinA / kArya nahi kriyAvyApyaM niSidasya samatvataH / na bhaviSyakriyAkAryaM srakSyatIza iti vapi / kArya sthAnnaiva cAkartumazakyaM kAryamiSyate / sAmyAdeva niSiddhasya tadiSTaM sAdhanaM tatheti / vivRtaJcaitannyAyasudhAyAm / kAryatvaviziSTabodhakatvenaiva vAkyaparyavasAnAdvRddhavyavahArAtkAryAnvite eva vyutpattezca siddhArthAnAmabodhakatvAtkathaM vedAntaiH zuddhaM brahma pratipAdyataityAzaGkAM nirAkartuM tAmeva nirdhArayati / kAryatA veti / iSTasAdhanatAmityatreSTatvaM ca vineti zeSaH / upasaMhAre tathAbhidhAnAt / kAryamiti / * tyati AAAAAA tapA *
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe Siddhasya brahmahananAdeH kriyAjanyatvena samatvAnnaitatkAryamityathaH / nedaM mayA kRtaM na vA kriyate kiM tu kAryamiti vyavahArA. dbhaviSyakriyAkArya kriyAniSThabhaviSyatvaM vA tadityetannirAcahai / na bhaviSyaditi / srakSyatIti / hizabdo hetau yataH srakSyatItyatra sarjanAnukUlakriyAyA bhaviSyatvepi kAryatvAbhAva ityarthaH / na caitatkAryameva / livAcyatAGgIkArAt / katyAzcetyAvazyakAthe kRtyA bhavanti / taccAkartumazakyamiti tadeva kAryamityAzaGkaya niSedhati / kAryamiti / paranArIgamanAdarekatumazakyatvAtkAryatvApattirityAha / sAmyAdeveti / tAdati / tasmAdityarthaH / iSTaM tatsAdhanaM kAryatvamityAha / iSTamityAdi / tathA ceSTatvasyeSTasAdhanatvasya vA brahmaNyabAdhAtkAryatvaviziSTapatipAdakatvapi nAsmAkaM kSAtariti bhAva iti / nanviSTasAdhanatvasya candramaNDalAdisAdhAraNatvAttatra pravRttiH syAditi cenna / atItakArye kAryatAyAstvadabhyupetAyAH sattvAttavApi pravRttyApatteH / idAnI kAryatAjhAnaM tatheti cet / idAnImiSTasApanatAjJAnaM tatheti samAnam / tasmAdiSTasAdhanatvAnyakAryatvasya nirvaktumazakyatvAdvAcyatve mAnAbhAvAcca na tadvidhyartha iti / tatuccham / candramaNDalAdau pravRttyApattyA kRtisAdhyatAjJAnasya pravartakatvAt / na cedAnImiSTasAdhanatAjJAnaM pravartakaM tacca tatra nAstIti vAcyam / idAnIMtanatvamicchAyAstadviSayasya vA vizeSaNam / Aye, candramaNDalaphale icchAyA idAnIM sarvasiddhatvAdoSAnivRttiH / ata eva na sAdhane sAdhanatve vA / antye, yAgAdI pravRttirna syAt / vargasyedAnIntanatvAbhAvAt / a. smAkaM punaH kRtAvidAnIntanatvaM vizeSaNamiti na doSaH / kiM ca kAryatvaM na kriyAjanyatvarUpamiti madhvakhaNDanaM kAryatAyAH
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| pravartakatve vidhyarthatve vaa|aadhe, iSTasAdhanatvaM vinA pravRttyayogAta. sthApi paradAragamanAdau santvena tasya tulyatvAt / niSide pravRtteH sarvasiddhatayA pravartakasya tatrAtiprasaktaradUSaNatayA tahUSaNAsatezca / antye, niSedhasAdhAraNye niSedhAnvayo na syAdityeva bAdhakaM phalitam / taca vakSyamANarItyA tavApi samAnamitya. laM ziSyadhandhakadUSaNeneti dik // nRsiMhAzramAstu, lirthastu hitasAdhanatvameva / na tu kRtisAdhyatvAMzopi / tasyAnyalabhyatvenAzabdArthatvAt / AkhyAtAntadhAtusAmarthyAttatsiH / likAdehi titvasAmAnyAkAreNAsti laDAdivatkRtau zaktiH / sA ca saviSayAsamabhivyAhRtabhAvArtha viSayIkarotAMti pravRttiviSayasya katisAdhyatvaM labhyataeva / na caivaM sAdhyatvAdi saMsa tayA bhAyAnna prakAratayoti cikIrSAnupapattiH / jJAnecchayoH samAnaprakArakatvena hetuhetumadbhAvasyAnyatropapAdanAt / kiM ca / pacatItyatrevAtrApi yAgAnukUlA kRtirityanvayabodho bhavena tu yAgavizeSyakaH / tathA ca cikIrSAnupapattireva / vidhikRdAdeH kutau zaktyabhAvenAnupapattazceti vAcyam / manasaiva pazcAttA. dRzabopasambhavAt / yadvA yAgo matkRtisAdhyaH matkRtisAdhyatvavirodhidharmAnadhikaraNatvAdityanumAnAttagaha iti pAhuH / teSAmayamAzayaH / kRtisAdhyatvamAne vedAdavagatepi na tanmAtraM pra. vartakam / azaktasyApi pravRttyApatteH, kiM tu madaMzaviziSTaM tacca laukikamamANenApi sambhavatIti na vidhestatra zaktiranyalabhyatvAt / madaMzAdhantarbhAveNaM vedena bodhayitumazakyatvAJceti / vastutaH katisAdhyatAjJAnaM na pravartakaM kRtyasAdhye pravRttya. bhAvazca tata iSTAbhAvena vRthAzramajanakatvena dveSAta, nAtastacchakyam / na ca cikIrSAnurodhena tacchakyam / lokatastadavaga.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe mAccikIrSAsambhavAt / na ceSTasAdhanatAzAnasyApi pravartakarva na syAt / aMniSTasAdhane udAsIne ca kaSTa karmeti nyAyena vRthAzramajanakatvena dveSAnna pravRttiriti vAcyam / iTAjanake AntarAlikazrame dveSAbhAvadazAyAmapravRtteH sarvasiddhAyA anurodhena tasya pravartakatvAvazyakatvAt / kiM ceSTasAdhanatvAmicchAviSayasAdhanatvaM tatra zakyatvaM svAdisAdhanatvAdinA tena rUpeNa jJAnasyaiva pravartakatvAt / na tviSTatvena / icchAjJAnAnapekSaNAt / tasyAH svarUpata eva hetutvAt / yadyapi loke balAd gurupavartanayA pravRttisthale kiJcidiSTaM jJAtvA mAM pravartayatAMti jJAtvA pra. vartataeva tathApi bahuvittavyayAyAsasAdhye AmuSmike ca vizivya tajjJAnaM vinA na pravRttiriti viziSyaiva vidhinA bopanIyamiti viziSyaiva tasya zaktirupeyA / ata eva loke phalasandehAtmavRttAvapyetAdRzasthale taniznayopekSyate tatra cecchA nAnArthatvaparihArAya tadAdAviva zakyatAvacchedakAnAmanugAmikati tasvam / evaM ca svargAdisAdhanatvamananyalabhyatvAcchakyameva / na cedamapi svargakAmAdipadasamabhivyAhArAllabhyataityanyalabhyatvam / kAmAntapadAtsvargAdyupasthitAvapi sAdhanatvabodhakAmApAt / vizvajidAdau svargakAmAdisamabhivyAhArasyApyabhAvAceti dhyem / atha madhuviSasampRktAnnabhojanAdau pravRttivAraNAya balavadaniSTAnanubandhitvajJAnasya pravRttyaupayikatayA zakyatvaM syAditi cena / bahAyAsasAdhye pravRttyanApatteH / tatra bahutaraduHkhasyApi jAyamAnatvAt / alpaduHkhasyApi kutazcibalavattvAt / anugatabalavatvasya durvacatvAca / tasmAttacadviSayako balavAnveSaH svAtantryeNa pratibandhaka iti na satkalpanaM yuktam / ata evAntarAlikazrame palabadveSavAna jyotiSTomAdau pravartate anyastu tayati dhyeym| nRsiM
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| hAzramAH punarna balavadanidhAnanubandhitvaM vidhyarthaH / palavadaniSTasAdhanatvajJAnasya pratibandhakatayA tadabhAvasyaivApekSaNAt / na tu tatsAdhanatvAbhAvajJAnasyApyapekSA / anvayavyatirekAbhyAM janakAvighaTakasyApi jJAnasya pratibandhakatvAt / anyathA kAraNAbhAvAdeva kAryAnudaye tasya pratibandhakatvAyogAdityAhuH / tacci. ntyam / balavadaniSTajanakamiti jJAnepi tatra dveSAbhAvadazAyAM pa. radAragamanAdau pravRtteH sarvasiddhatvAt / tatraivaM sati deSe pravRtti pratibandhAtmatibandhakatvenAbhyupagatadveSAdevApravRttyupapatte nasya pra. tiSandhakatve mAnAbhAvAcceti tasmAdiSTasAdhanatvameva zakyam / patu mAmAkarAH / neSTasAdhanatvaM vidhyarthaH yAge kSaNikatayAvagate tasya bodhayitumazakyatvAt / paramparAsAdhanatvasyApi dvA. rAnupasthitau bodhayitumazakyatvAt yogyatAjJAnasya zAbdabodhe hetutvAt / anvayaprayojakarUpavantvasyaiva ca yogyatAtvAt / na caivamapi sAdhanatvaM sAmAnyarUpeNa bodhyatAmiti vAcyam / ekavizeSavAghe sAmAnyajJAnasya taditaramakAratvena niyatatvAt / kiM ca / yAgaH kartavyatayA nAvagamyate / kAmyAdanyatkAmyAvyavahitapUrvasAdhanameva kAmI kartavyatayA 'vaitItyasyAnyatra kluptatvA. cha / tathA ca dvArIbhUtaM kAmyAvyavahitapUrvasAdhanamapUrvameva zakyaM kAryatvarUpeNa / kAryatvaM ca kRtyuddezyatvaM tatra vizeSaNIbhUtakRterAzrayaviSayAkAMkSAyAM viSayatayA yAgaAzrayatayA svargakAma: sambadhyate / sukhaduHkhAbhAvAderlokAdivApUrvasyApi cedena kRtyudezyatvabodhanAt / apauruSeye vede 'prAmANyazaGkAyA apyasambhavAt / uddezyatvaM ca dharmAntarameva tathA ca kArye tasminsvargakAmasya prathamAntasyAnvayAsambhavAdupAdAnapramANena tadvidhizaktyaiva vijyA svargakAmasyeti sambandhaH kAryate / taduktam / nayAvive
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 vaiyAkaraNabhUSaNe kaTIkAyAM vrdraajiiye| "mukhyArthamabhidadhataH zabdasya yasminnarthe tAtparya tasya tatra mukhyaiva vRttiH yathA svargakAmasya kakSAntari. taniyojyaparasye"ti / tathA ca svargakAmasya mama yAgaviSayako niyoga iti bodhaH / atrApUrvasya yAgaviSayakRtyuddezyatvameva yAgaviSayatvam / yAgasya tAdRzakRtiviSayatve puruSasyAzratve cAnvayitAvacchedakamapUrvakaraNatvaM tatkartRtvaM ca / tadeva ca yogyatA / yathA ghaTena jalamAharetyatra chidretaratvam / yogyatAvacchedakopasthitizca ghaTenetyAdAvAdhyAhArAtmakate caupAdAnikapramANavazAcchaktyaiva / nanvazakyamapi tayaiva zaktyopasthApyate cettarhi lakSaNo. cchedaH syAditi cenna / svazakyAnvayabodhakasyaiva svopapAdakasakalArthabodhakatvAbhyupagamAt / gaGgAyAM ghoSa ityAdau svazakyAnva. pabodhakatvAbhAvenopAdAnapramANAnavakAzAt / kAkebhyo dadhi ra. kSyatAmityAdhajahatsvArthalakSaNA tu nAstyeveti kva doSaH / evaM ca yA kArya svakIyatvena budhyate sa niyojyaH phalakAmazca kArya svakIyatvena budhyate ataH kAmye svargakAmo niyojyaH / evaM ca vedabodhitamapUrvamuddizya puruSapravRttirupapadyataiti svaniSpattiAdupapadyataiti neSTasAdhanatvaM vidhyarthaH / kiM ca / icchAviSayasAdhanatvena svargasAdhanatvena vA shktiH| nAyaH / tajjJAnasyAmavarta. katvAt / pravartakajJAnaviSayasyaiva ca vidhyarthatvAt / nAntyaH / anekArthatApatteH / tadAdAvivecchA zakyatAvacchedakAnAmanugamikAstIti cenna / tatra bodhyabuddheravacchedakatvAt / prakRtepi bodhyecchA tathetyabhyupagame saMnyAsinAmicchAvirahiNAM bodhAnApatteH / svargAdeH prAganupasthitatvena zaktyagrahAceti / api ca / nityanai mittikasthale rAhUparAge snAyAditi zucivihitakAlajIvinazca mama snAnasandhyAvandanaviSayako niyoga iti bodhAnapha
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| lApekSA vidhivAkye phalAzravaNAcca tatra phalAbhAvaH / vaidikakarmaNyuddezyatvena bodhitamapUrvamuddizyaiva hi pravartante / tasyava ca vedena svataH puruSArthatvabodhanAt / tathA ca kAmye pha. lAvAptirAnuSaGgikI / nityepyapUrvasyoddezyasya sattvAtmattiH / tasmAtkRtyuddezyamapUrvameva zakyAmati mAhuH / atredaM cintyam / apUrvasya vAcyatvamayuktam / pramANAbhAvAt / pravRttikAraNIbhUtasvargasAdhanatAjJAnasya tena vinApyupapatteH / kSaNikatvanizcayAtsAdhanatvajJAnAsambhavepi sAdhanatvasAmAnya. bodhe bAdhakAbhAvAt / ekavizeSabAdhe sAmAnyajJAnaM taditaraprakAratAniyatam / yathA chidrabAdhe ghaTena jalamAharetyatra chidrIta ratveneti cet / na / prakRtepi sAkSAtsAdhanatvabAdhe taditarasA. dhanatvena bodhasambhavAt / tAdRzabodhe ca paramparAghaTakAnapekSaNA. va / etAdRzasAdhanatve ca yogyatAvacchedakaM, paramparAghaTakaMtacAtrApUrvam / tathA ca svargasAdhanatvazaktyaiva tvatsidaupAdAnikamamANAdapUrvopasthitau na tadvAcyam / anyathA sarvatrApi yogyatAvacchedakasya vAcyatvApattezcetyanavastheti / kiM ca / vedAtsAdhanatvabodho jAyamAnaH paramparAsAdhanatvarUpaNApi tadviSayaka evAstAM kutastadarthamapUrva vAcyam / na cApUrvAnupasthitI paramparAsAdhanatvamapi durbodham / vAcyatvapakSepi prAganupasthitI zaktyagrahAcchabdAdapyupasthityasambhavAt / kAryatvarUpeNa liG. padazaktigrahAnyathAnupapattyA vA yathAkathaJcittadupasthityA nirvA. he paramparAsAdhanatvena tadupasthitestvaduktarItyopasthityA ca mamApi nirvAhaH sukara iti dhyeyam / evaM kAmyAdanyatkAmyAvyavahitapUrvasAdhanameva karttavyatayAvatItyapi na yuktam / kAmyasAdhanatAjJAnasya lAghavAtmavartakatvAt / na tvavyavAhatatvAMzazA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 vaiyAkaraNabhUSaNe naM tathA gauravAt / mAnAbhAvAcca / kiM ca / kAmyAvyavahitapUrva sAdhanaM hi mukhyatatsAdhanaM, gauNatatsAdhanamapIti vA / Adyapi tatvena jJAnaM svarUpata eva vA / nAdyaH / apUrvasyApi prAganupasthitatvena tatvena jJAnAsambhavAcca kAryatayAvagamAnApateH / na dvitIyaH / apUrvasya kAryatayAvagamAnantaramapi yAgasya kAyatayAvagamo na syAt / mukhyaphale sAkSAtsAdhanatvAbhAvAt / nAntyaH / yAgasyaiva sAkSAtkAryatayAvagamasambhavAda pUrvavAcyatvahAnApateH / nApi kAryamiti jJAnasya loke pravartakatvadarzanAtadeva vidhyartha iti yuktam / kRtijanyatvarUpasya tasya dhAtvarthaniSThasya pravartakatvAt / na cApUrvasya tathAtvasambhAvanApi / tAdRzasya lokata eva sambhavAccetyAdyuktameva / evamiSTasAdhanastvasya nirvaktumazakyatvAnna tacchakyamityapyayuktam / tadAderghaTatvAdyavacchinnavAcitvavatsambhavAt / tathAhi / buddhiviSayatvarUpeNopasthitaghaTatva paTatvAdizAliSu buddhiviSayatAvacchedakavati zaktaM tadAdipadamityeva tadAdeH zaktigrahaH / buddhiviSayatvamupasthitAvanugamakamAtraM na tu tadaMze zaktiH / evamatrApi liGAdiricchAviSayatAvacchedakasvargatvAdivatsAdhanatvavAcaka iti tatra zaktigrahaH / na cAtra tadAdau vA bodhyabuddhiricchA vA praviSTA, tena vinApi buddhiviSayatAvacchedakavati icchAviSayatAvacchedakavati zaktamiti zaktigrahasambhavAt / padArthopasthitikAlepi tadAdI prakaraNAdivazAdvakbuddhi viSayatAvacchedakAvacchinnabodhavatsamabhivyAhRtasvargAdipadamAhamnA svargasAdhanamityevaM bodhasambhavAt / nanu duHkhasyApi IzvarecchAviSayatvasambhavAttaFaraaraat zakyaM syAditi cet, na / iSTApattervakSyamA - NatvAt / tasmAdiSTasAdhanatAjJAnasya pravartakatvenAvazyakatvA *
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| cadeva vidhyarthoM, nApUrvam / laukikAnAM tadanuddezAt / yantu niSphale sandhyAvandanAdau vidhyarthabAdhApattena tadvidhyartha iti / tama / tathA sati tatra pravRttyanApatte, niSphalatvAt, duHkhaikaphala. svAcca / pravRttimAtre iSTasAdhanatAjJAnasya hetutvAcca / na cA. pUrvoddezena pravRttiH / tAvatApi tadeveSTamAdAyeSTasAdhanatvasya vi. dhyarthatvopapatteH / vastutaH pravRttiviSayasAdhyatve satIcchAvi. payatvameva phale uddezyatvaM, na ca tadapUrvasya / na cAnyadeva tatka. lyam |maanaabhaavaat / padArthAntararUpoddezyatvasya pravRttAvanapayogAcca / na ca vedabodhitatvAniSphalopa pravRttiH / vedasahasrairapi bodhite niSphalatvajJAnadazAyAM pAmarAderapyapravRtteH / na cA "phalAkAMkSibhiryajJo vidhidRSTo ya ijyate / yaSTavyameveti manaH samAdhAya sa sAtvika" itibhagavadvacanavirodhaH / "yajJadAnatapaHkarma na tyAjyaM kAryameva tat / yajJo dAnaM tapaH karma pAvanAni manISiNAm // etAnyapi tu karmANi saGgaM tyaktvA phalAni ca / karttavyAnIti me pArtha nizcitaM matamuttama" mitya: dhAdaze bhagavataiva pAvanatvoktaH / tathA cAnuddiSTopi pratyavAyaparahAraH phalamiti phalaM tyaktvApi kriyamANasya pAvanatvaM bhavatIti bhAvaH / ata eva nityajyotiSTomAdau svargAdyarthamanuSThAnepi nityaprayogasiddhiriti siddhAntaH / kiM ca / sandhyAva. ndanAdornaSphalatve 'etatsandhyAtrayaM proktaM brAhmaNyaM yadadhiSThitam / yasya nAstyAdarastatra na sa brAhmaNa ucyate' ityasya 'sandhyAmupAsate ye tu satataM zaMsitavratAH / vidhUtapApAste yAnti bra. hmaloka sanAtana' mityasya ca vaiyApattiH / stAvakatvenopayoga iti ce, ttarhi sarvebhyaH kAmebhyo darzapUrNamAsau sarvebhyaH kA. mebhyo jyotiSToma ityetayorapi tathAtvApattiH / darzapUrNamAsA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe bhyAM svargakAmo yajeta, jyotiSTomena svargakAmo yatetyataH pha. kAkAkSAnivRtyaitayoranupayogAt / na ca sarvebhya iti caturthyA sasvAtphalasamarpakatvamiti vAcyam / UrjAvarudhya ityatredhAryavAdatvamAtratvena caturyupapatteH / kiM ca / stAvakatvenopayogepi stutireva vRtheti vaiyarthya durvAram / prarocanArtha stutirita cet / na / tasyA api vyarthatvAt / puruSapravRttistatphalAmati cet / na / arthavAdAmAmANyaM jAnatastadanupapatteH / bahudugdheyaM gauriti vAkyAprAmANyaM jAnatastadvAkyAdivati / atha svargAdha. rthakatAyAmaprAmANyopa mAzastyabodhakatvadvArA stAvakatvamityabhyupagaterthe prAmANyamiti cenna / tattatphalajanakatvAtiriktamAzastyasya kApyakalpanAt / dharmAntaraprAzastyajJAnasya pravartakatvAbhAvAcca tattatphalAjanakasyApi tadbodhanadvArA prAzastyamAtraLakSaNAyAM kukaviSAkyavadazraddheyatA ca vedasya syAt / tasmArasthArthaevaiSAM prAmANyam / evaM ca sandhyAmupAsItetyAdau vidhita iSTAvagamepi tasyAvAntararUpeNa bodhanadvArA zIghotpattijJApanadvA. rA pA pravRttivizeSArthamarthavAda iti dhyeyam / ata eva "sarvazato pravRttiH syAttathAbhUtopadezAdi" ti sarvazaktyadhikaraNapUrvapakSasUtre puruSArthasya bhAvyasyobhayatrApi tulyatvAdityuktaM bhaTTAcA8H / vyAkhyAtaM ca, "kAmyaM yathA phalAyopadiSTaM tathA nityamapIti sUtrArtha" iti / evaM ceSTasAdhanatvameva vidhyartha iti mate nAyaM doSaH / atheSTasAdhanatvasya vidhyarthatve jyotiSTomena sva. rgakAmo yajetetyAdau tRtIyA na syAt / karaNAnabhidhAne evaM tadvidhAnAditi cet / atrocyate / AzrayovadhiruddezyaH sambandhaH zaktireva veti vakSyamANarItyA Azrayasya zaktezcAnabhidhAne tRtIyAdaya iti sthite 'trApi sAdhanatvAbhidhAnepi tadanabhidhA.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| 107 nAmAnupapaciriti / vantu pAdhavAcAryAH / liDAdinAntara asvakRtiyajyarthamAtragateSTasAdhanattve 'bhihitepi yAgavizeSarUpa. jyotiSTomAdimAtipadikArthagatasyAnabhidhAnena tRtIyA nAnupapasrota samAdhAnamAhuH / tanna jyotiSTomayajyarthayorabhedenAbhiH dhAnasyAvAraNAt / anyathA devadattaH pacatItyatrApi sAmAnyatastikA karmabhidhAnapi vizeSarUpeNAnabhidhAnAtkartari tRtIyApacariti / anye tu kartRtvAdikamAkhyAtavAcyaM svIkurvantonabhihitaityasyApi kartRtvAcanabhihitaityartha varNayanto'tra sAdhanaka. mAtrAbhidhAneSi tadvizeSakaraNatvAnabhidhAnAna doSaH / prathamavarSakAnte vivaraNepyetatspaSTamityAhuH / yattu anabhihitaityasyAnabhihitasaGkhyAke ityarthaH karnAderAkhyAtAvAcyatvAt / tathA cAla sakhyAyAH kartaryevAnvayAttadabhidhAnopa na karaNAbhidhAnamiti / tattuccham / pacano 'gninA, pacanI sthA. sya ityAdikadAdevAraNAya karaNatatsaGkhyAdyanyatarAmami. thAne ivi svIkAretrApi saMkhyAnabhidhAnepi karaNAdyabhidhAnAt tRtIyAyA durupapAdatvAt / na ca kRtsAdhAraNyAthaM yatra katabi. zeSyako bodho yatra vA kartRvizeSyakabodhe tAtparya tatra karmAbhihita ityabhyupagamAdatrApi karaNavizeSyakabodhe tAtparyAyAvA. na karaNAbhidhAnamiti vAcyam / bodhasya tattavyutpattyanusAritvenAniyatatvAcAtparyasyApIcchAvizeSarUpadviSTatvamiSTatvayapavyavasthamiti prasiddharanubhavAccAniyatatvAdevaM sati zAstrApAmANyaprasaGgAditi dik / atha sAdhanatvaM jyotiSTome bodhanIyaM na ca tatsambhavati / vAjapeyAdapi svargotpatteyabhicArAt / na ca vijAtIyatatsAdhanatvaM bodhanIyam / jAtaruttarakAlaM kalpaH nIyatvAditi cet / ayocyate / vijAtIyatatsAdhanatvaM vidhi
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 vaiyAkaraNabhUSaNe mA bodhyate / na ca tatraM vyabhicArazakSApi / taba vaijAtyaM vi. ghestathA zaktisvIkArAdupasthitam / etadarthameva tattatsAdhanatve vidhizaktiriti mAgavocAma iti / kambugrIvAdimAnAstItyAdau gurudharmAnavacchedakatvapakSe ghaTatvAvacchinnapratiyogitAyA eva sa. mvandhatvavadatrApi vijAtIyasvargasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapra. tiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena svargasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvIyo 'bhAvaH pratIya. saiti nAnupapattiH / anvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvavyutpattizca naJsamAbhivyAhArasthalaevati na tadvirodha iti samAdadhire rAmakRSNabhaTTAcAryAH / yantu svargakAma ityAvinA na svargatvAvacchedena jyotiSTomasAdhyatvaM bodhyate / avacchedakatvAMzabodhanAsAmarthyAt asambhavAca / svargatvasya tadajanyavRttitvAdatiprasaktatvAt / kiM tu svargatvAzvamedhajanyatvasAmAnAdhikaraNyamAnaM zrutyA bodhyate / na cAtra vyabhicArajJAnaM pratibandhakam / samAnaprakArakaM hi vyabhicArajJAnaM samAnaprakArakAvyabhicArajJAnavirodhi / tathA ca svargatvAvacchedena vyAbhicAragrahAttadavacchedena niyatapUrvavartitvaM mAyAhi / tadAzraye dha. miNi hetutAgrahe ca na bAdhakam / atha vA vyabhicArasandehotra na pratibandhakaH kiM tu yogyatAsaMzayaparyavasannatvena sotrAnukUla eva / tAdRzajAtisandehAttavyatirekanizcayazca nAstyeva / tathApi kAryatAvacchedakAgrahe kathaM kAraNatA grAhyoti cet / na / sAmAnAdhikaraNyajJAnAdyabhAvapi zabdAvyAptigrahavatphalabalena ta. thA svIkArAt / ata eva tadrAhakasantve pratyakSasthalepika cittadabhyupeyate / tathA tRNAraNimANasthale / ata eva vyApyatAvacchedakAgrahepi phalabalAdvayAptigraho dhUmAlokAnyAnyatvenopa
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| sthite dhUmAdau sarvasiddhaH saGgacchate / sahacAradarzanAdivyAptidhIsAmagrIsantve tadvayatirekeNa kAryavyatirekAdarzanAt / tasmA. mAnupapattiriti / atedaM cintyam / janyatvaM hi tadavaccheda. kadharmavantvaM kathamavacchedakagrahaM vinA grAhyam / vyabhicArajJAnarUpavirodhinaH satve tadrahAsambhavAcca / na ca zAbde na sa doSaH / ayogyatAnizcayarUpasya tasyApratibandhakatAyA anuktisambhAvitatvAt / na ca tanizcayo nAstyeva saMzayazca na virodhItyuktamiti vAcyam / prathamaM jyotiSTomaM vinApyamihotrAtsvargazravaNe tanizcayAbhAvasyAsambhavAt / tava mate vaijAtyasyApAtatopi pUrvamanupasthitatvAt / tRNAdInAmapi vainAtyo pasthitau vijAtIyAnvayavyatirekAbhyAM vA tadgrahaH / vakSyate ca dUSaNAntaramapItyAdi dhyeyam / jyotiSTomenetyatra jyotiSTomavadanyAvRttiH svarga ityeva bodhyate / na ca tadapi svargatvAvacche. dena bAdhitamiti kathamavagantavyam / adhikaraNatAvacchedakasya sAmAnAdhikaraNyanApyanvayabodhasambhavAt / anyathA gaGgAyAM na matsya ityAdInAM vilayaprasaGgAt / evaM ca sAdhyeSTakatvameva vidhyarthaH, sAdhyatvaM ca yasminsatyagrimakSaNe yatsatvaM yadvayatireke cAsattvamityevaMrUpam / ata eva duHkhAnutpAdAthitayA prA. yacchittAdau pravRttiH saGgacchate / sAdhanatvaM zakyamiti mate ca tatmAkAlasthAyitvarUpasAdhanatvajJAnAsambhavAttatra pravRttine syAt / na ca sAdhanatvajJAnAtmavRttirna syAditi vAcyam / samA. nasaMvisaMvedyatayA tallAbhAditi tu naiyaayiknvyaaH| atredamavadheyam / dhUme rAsabhavyAbhicAragrahadazAyAM rAsabhavadanyAvRttiH kazcibhrUma iti jJAnepi pravantyabhAvasya sarvasiddhatvenaitasyApravarta. katvAnna vidhyarthatA / kiM caivaM satyapi vaijAtyakalpanaM na syA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe t / prathamata era pravartakajJAnasidau tatra mAnAbhAvAt / na ca pUrva gRhItakAraNatAnirvAhArtha tatkalpanam / jAti vinApi svargasya yAgajanyatve bAdhakAbhAvAt / kAraNatAsvarUpe tasyAnuH pajIvyatvAt / nApi tadgrahe tadupayogaH / atraivAbhAvAt / kAraNatAvatkAryatApi sAvacchinnati vyAptizcAprayojikA / evaM sati jyotiSTomAdazvamedhajanyaH svargaH kiM na syAditi cetra / kalpitapi vaijAtye jyotiSTomAntarAjjyotiSTomAntarIyastavApi kiM na syAt / svabhAvAttatsvargavyaktiM prati tattadvayaktehaitutvAdveti cet / tArha prathamata eva sonusriyatAM kiM jAtyA 'va. cchedikayA / tasmAtkAryatAvacchedakadharmavantvarUpaM kAryatvamiseva vAcyam / taccAvacchedakAgrahe durgrahameva / astu vA svargasvamavacchedakam / yathA cAtiprasaktasyAvacchedakatvaM sAdhu tathoktamasmapitRcaraNairadvaitasAroddhAre / nanvadvaitasAroddhAre dravyatvajAtikhaNDane kAryamAtrasamavAyikAraNatAvacchedakatvena dravyatvAsadimAzaGkaya sattaiva tadavacchedikA / na caivaM guNAdAvapi rUpAdyApattiH / tattadrUpe tattavyasya samavAyikAraNatAyA Arazyakatvena vizeSasAmagrayabhAvAdeva kAryAbhAvopapatterityuktaM yu. jyatAm / tvayA tu kAryatAvacchedakamAtaprasaktamuktam / tantvapuktam / tathA sati svargatvAvacchinnasyAgnihotrAjjyotiSTomarUpakAraNAbhAvAdanutpatyApatteriti / tathApyutpattau ca ghaTAdau rA. sabhavavyabhicArAdagnihotrAderakAraNatvaprasaGga iti cet / a. bocyate / nIhibhiryajeta yavairyajetati darzapUrNamAsoddezana di. hitayo/hiyavayoH parasparavyatirekepi pratyekaM phalajanakatvA. sparasparavirahe kAryotpattAvapyavyabhicAravaccAtrApi tathAstu / na ca vakrazaktimatvenAnyataratvAdinA cobhayoH
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ skaaraarthnirnnyH| tutA / evamapi "syonaM te sadanaM karomi ghRtasya dhArayA suzevaM kalpayAmi / tasminsIdAmRte pratitiSTha bIhINAM medha sumanasyamAna" itipuroDAzasadanasAdanaprakAzakamaMtrayorvIhINAM medheti maMtraliGgAd vIhiprayogaevAGgatvaM na tu yavaprayome iti siddhAntahAnyApatteH / tatraivApUrvArabdhakAryAnutpattivyabhicArAnyatarApatteH / apUrve vaijAtyakalpane vikalpamaMtravyavasthopapA. dane ca vIhidharmANAM yaveSvaprAptiprasaGgaH grahadharmANAM sammAdInAM camaseSviva / prakRtApUrvasAdhanatvalakSaNAyAH somApUrvamAdAya cama. sasAdhAraNyAt / avAntarApUrvasya grahapadAdantaragatayAzIyopasthitezcamasAsaMgrahe ca vIhipadAdapi vIhisAdhyApUrvavizeSopasthityA yaveSu prokSaNAdyaprAptiArA / tasmAdekajAtIyApUrve eva hetuttA / evaM loke tRNAraNimaNInAM vanhAvapi draSTavyam / na caivaM rAsabhasyApi ghaTahetutApattiH, vyabhicArAtatyAge tRNAderapi tadApattiriti vAcyam / tatra hetutAyAM mAnAbhAvAt / yavAdeH zrutyA tRNAderaraNimaNyabhAvavati stome tRNasattve vanhisattvaM tadabhAve 'nutpaH ttirityanvayavyatirekasahakRtAdhyakSAttatsiddhaH / rAsabhe tu nobhayam / kiM tvavazyakalpyadaNDAdibhiranyathAsiddhirevati na hetutvasambhAvanApi / tathApi kAraNaM vinA kAryAsambhavAdvIhmabhA. ve kathaM yavebhyaH kAryamiti cetsatyam / vIhibhiryakSyaiti saGkaspAvacchinnasamayasambandhasyaiva vAhikAryatAvacchedakasambandhatve. nAdoSAt / tena sambandhenAgneyApUrvasya yvairnutptteH| evamuktamaM. traliGgAnurodhAttatraiva hetutvAna vyabhicAraH / saGkalpApUrva ca pha. lApUrvotpattau naSTamiti prayogAntare yavAdInAmupAdAnaM nAnupapamam / evaM tRNAderapi tRNatvAvacchinnasaMyomasambandhena vanhitvA. bacchinnaM prati tAdAtmyena tRNatvena hetutetyAdi draSTavyam / a:
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ dheyAkaraNabhUSaNe gnihotrAdeH svarge tu agrihotrajanmApUrvaviziSTasamavAyasambandhena svagatvamavacchedakamataH samAnajAtIyaevaM svargaugnihotrAdibhyo durvAra eveti / zrUyate ca taittirIyazrutau / "ya evaM vidvAnagnihotraM juhoti yAvadagniSTomenopApnoti tAvadupApnoti ya evaM vidvAn paurNamAsI yajate yAvadukthenopApnoti tAvadupApnoti ya evaM vidvAnamAvAsyAyajate yAvadatirAtreNopApnoti tAvadupApnotI" ti sudhiyo vibhAvayantu / ata eva dhUmaparAmarzAdikAryatAvacche. dakaM dhUmalikatvAdikameva na tu tatrAnumitau vaijAtyakalpanetyabhiyuktoktaM saGgacchate / yastu vidhilabhyArthavicArakAle vaijAtyAsvIkAre jyotipTomAgnihotrayoH phalasAmyApattI alpavittavyayAyAsasAdhyenAgnihotreNa samIhitasiddhau zramamAtrAyAdhikye. na dveSAdapravRttyApattau jyotiSTomAzvamedhAdividhInAmananuSThAnalakSaNamaprAmANyamApadyataiti tatkalpanamiti mImAMsakAdibhiH parizIlitaH panthAH / atrocyate / iSTasAdhanatAjJAnasya pravartakasya jyotiSTomAdAvapi sattvAnna pravRttyanupapatiH / dveSopi na sarvasyati yasyaiva na tasyaivAnuSThAnasambhavaH / anyathA ta. vApi jyotiSTometyantamAlasyavato 'pravRttyA doSApatteH / vastutaH zaktasyAnanuSThAne kIrtarutpattestannivRtyartha laukikapratiSThArUpAdhikaphalArtha vA mahatI pravRttirnAnupapannA / ata eva gItA. yA "makIrti cApi bhUtAni kathayiSyanti tevyayAm / sambhAvi. tasya cAkIrtimaraNAdAtaricyate / tataH svakIrti dharma ce'tyatra laukikapratiSThAdikaM pravartakatvenoktam / ata eva sakalazAstra vidAM yudhiSThirAdInAM svalpataraphalakarAjyArtha gotrajabrAhmaNAdihanane pravRttiH saGgacchate / tasmAtpratiSThAdhupAdhikzAjjAyamAnotkaTecchaica pravRttau prayojikati noktadoSaH / ata evAdhuni.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaasnirnnyH| kAnAM karmA'sAtvaM jAnatAmapi naukikapratiSThArtha bahuvitavyathAyAsasAdhye pravRttizyatepi / pratiSThAdau rAgAtkaTayAbahuvitta dhyayAyAsAdau na deSA / atastadbhAnapi na nivRttiH / vastuta: stu sarvebhyaH kAmebhyo darzapaurNamAsAvityataH sarvaphaleSu darzapau. NamAsayoH prAstavApi puSTayAdInAmAnarthakyaM durvAram / da. zaMpaurNamAsaprayogasya nityatayA Avazyakasya putrAdikApanaye. vAnuSThAne prasAnnityasidisambhavena prayuktilAghavalobhAsputre dhyAdau pravRttyasambhavAt / nanvetadarthameva putraSTayAdiphale putra utkarSaH kalpyate / na cotkRSTasyApi tasya sarvebhyaH kAmebhyo jyotiSToma itivAkyAttasyApi putrAdyartha vidhAnena tasmAdeva sambhavAtpunarAvRttyA AnarthakyaM durvAramiti vAcyam / phaLe traividhyaM prakalpya madhyaviSaphalArthatayA tatra prvRttyuppse| yadvA / sarvakAmavAkyaM darzapaurNamAsayoH kAmyasakale. STimAtraphaLe jyotiSTomasya ca kAmyasomayAgaphaLaeva vi. niyoga vidhace iti na putraSTyAdiphalasya jyotiSTomAlAbhasambhavopi na pA phalatraividhyakalpanApIti cenna / kRtAdhAnasya putrIdilolupasya darzapaurNimAsAtmAgapi putraSTyAunuSThAna. sambhavenAnarthakyaparihAre phalavaijAtyakalpanAyA eva gauraveNAsa. mbhavAt / na ca darzapaurNamAsAbhyAmiSTvA somena yajeteti vA. kyAtsomasya darzottaraM vAvadiSTayantarasya tathAtve mAnamasti / nannastvevameva na naH kiM cidaniSTaM, paraM tu tavaiva puDheSTayAdyAnarthakyapratibandI labdhottareti ce, cayApi samArabdhadarzapaurNamAsA. nAM kAmyoSTimavRttivilopo duri iti vadAmaH / vastutastu vittacittAdInAM kSaNikatAmAlocyAvyavadhAnena somaM tatphalaM ca cikIrporanagnikasyAgniphalakatvena kAmyasyAyAdhAnasya na
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 vaiyAkaraNabhUSaNe kALapratIkSA nApi tadIye somayAge darzapaurNamAsontaratA pratIkSeti somena yakSyamANognimAdadhIta natu pRcchena nakSatramityAdizrutiprAmANyAdagniSTome siddhAntitam / tathA ca mAsasA - dhyadarzapaurNamAsayoH svargotkaTecchAvatastAvatkALavilambamasahiSNordhanikasya tatsvargArthameva somAnuSThAnasyApyupapaterAnarthakyaparihArAdarza paurNamAsAtsome svargaphalabhUmAkalpanaM kathaM sidhyet / kALAdivilambena svalpavittavyayAyAsAdilabhyasyApyarthasyotka TazIghralAbhecchAyAM bahuvittavyayAyAsAdibhiH sampAdanasya loke prAyazaH sarvAnubhavasiddhatvAt / sarvazcAdadhAnaH somena yakSya - mANo bhavatyeveti agnisAdhyakarmAvyavadhAnena yakSyamANatvalAbhAdagnihotrAnantaryamapi tadIye some nAstItyapi draSTavyam / api ca / yAvajjIvamagnihotraM juhoti yAvajjIvaM darzapaurNamAsAbhyAM yajatata vihitanityaprayogasyaiva phaLasamarpakaM sannidhAnAtsvargakAmavAkyamato nityaprayogena pratyavAyAbhAvaH phalaM ka rUpyaH pratyavAyopasthitita dveSatatprayuktatada bhAvakAmanAnAM kalpanAmapekSya svargecchAyA eva lAghavena "sa svargaH syAtsarvAnpratyaviziSTatvAdi" ti nyAyAcca kalpanAcityAt / vastutastu vaijAtyAbhAvepi bhUyastvAlpatvAbhyAmeva jyotiSTomAgnihotraphalayoviMzeSopapattau pravRttisambhavAnnaikasyApyaprAmANyaM kathamanyathA sarvebhyo darzapaurNamAsAvityataH sarva phaleSu darzapUrNamAsayoH prAptAaft nAnarthakyam / vastutastu phalAdhikyAdikalpanamapi na yuktaM mAnAbhAvAdgauravAcca / kiM tu samAnaphalAnAmapi karmaNAM zaktAzaktabhedena vyavasthaivocitA / ata eva " sahasrazaktizva zataM zatazaktirdazApi ca / dadyAdapazca yaH zaktayA sarve tulyaphakAH smRtA " iti mahAbhArataM saGgacchate / visazAThyaM na kA *
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraadhiinrnnyH| 115 rodityAditacadvataprakaraNapaThitavAkyabhya iSTAnyatApIyaM maryAdA sarveSAmapi / na caivaM somAdhikAriNAM darzapaurNamAsayostadadhikAriNAmagnihotre cAmavRttyApattiH / yAvajjIvaviSiphalArtha prasyupaparityalaM pallavitena / api ca / astu pravR. spanurodhena vaijAtyaM tathApi tvaduktarItyaivaitatphalitaM yadISTasAdhanatvasyeva sAmAnyataH svargasAdhanatvajJAnamapi na pravartakam / kiM tu tatphaLasAdhanatAjJAnameveti / tathA ca svargatvasAmAnAdhikA raNyenAvamedhAdijanyatvagrahopi azvamedhavadanyAtattitvagrahopi ra na pravRttiriti vidhinA tAzajJAnajananamapyaphalaM pravartakajJAnaviSayasyaiva vidhyarthatvAditi na kiM cidetat / yatu na sAkSAdviSijanyaM jJAnaM pravartakaM kiM tu tatprayojyamaparam / ata eva vidhijanyamAnajanyajJAnaM pravartakamiti cintAmaNikatApyuktamiti / tattuccham / kalpanAyA vinA bAdhakaM sAkSAdupapAdakaviSayatvaniyamena sAkSAtmavartakajJAnaviSayaeva viSizakterucitatvA. cha / anyathA "vidhivakturabhiprAyaH pravRttyAdau liGAdibhiH / abhidheyonumeyA tu karturiSTAbhyupAyate" tyudayanAcAryoktarItyA vabhiprAye eva ca vidhizaktiH sidhyet / icchAtvajAtezakyatAvacchedakatvalAbhena lAghavAt / tathA ca gatamiSTasAdhanatvazaktacA / sAkSAtmavartakajJAnaviSayasyaiva zakyatvamityAgrahe ca vijAtIyasvargasAdhanatvaeva shktirucitaa| asmadrItyA vidhijanyajJAnAdeva mavRttisambhavena tAdRzadhArAkalpane mAnAbhAvAdraurapAcetyAdi mudhIbhiryeyam / athaivamapi na kaLajamiti niSedhAnupapatiH / kalaJjabhakSaNAdestRptyAdirUpeSTajanakatvena tadabhAvasya bAdhitatvAt / etena zruteSTasAdhanatvAbhAvopapattaye gurutarAniSTasAdhanatvaM kalpyataiti parAstA kalpatarukArAguktiH / ya.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ baiyAkaraNabhUSaNe tu parimaLe gurutarAniSTasAdhamatve kalpite tatpatisandhAne sAM. raSTikaphalAbhivata / tabhivRttau ca tasyeSTatvaM nAstItISTasAdhanatvAbhAvasya nahanyAdityetadarthatAyAM na kazciddoSa iti prapazcitam / tattu AstikakAmukasya rAgAndhasya satyapi bhASinarakaduHkhAvazyambhAvAvagame tAtkAlikaphalecchA nApaitIti taM pratIsApanatvAmAvabodhakasya niSedhavAkyasyAprAmANyApattiH / sanmati pramANabhUtasya ca vedasya puruSabhedena prAmANyAmAmANye na yuktaiti svayameva nirasya balavadaniSTAnanubandhitvamapi li. paH / tathA ca vizeSaNAbhAvApano viziSTAbhAvo nayA patiH pApataiti na doSa ityuktam tatmAguktarItyA parAstameva / ta. smAtkayametaditi cet / atra vadanti / yAgAdAviSTasAdhana svasambandhitvenAvagatasya balavadaniSTAnanubandhitvasya lakSaNayA vA anUditasya bhrAntyA vA prasaktasyaiva niSedha iti virodhilabhaNayAM 'surAvidyAdivadatrApyaniSTahetutvameva vAgamyataisanye / na caivamasurA avidhetyatreva samAsApattiH / vibhASAvacanena tasya vaikalpikatvAt / ata eva nAnuyAjeSiti payudAse na sa iti prAguktam / tattatsAdhanatvaM vidhyartha iti pakSe svargAdipadaM taraphaLatAtparyagrAhakAmiti svIkArAdaniSTasApanatvaM lijyoM, naJ tAtparyagrAhaka ityanye / tatsAdhanatvaM vidhyartha iti pakSenakalamjAmityatra pratyavAyaparIhArasAdhanatvaM vidhyarthaH / sAdhanasvaM cAtra tatsatve niyamataH pratyavAyAbhAvassadabhAve niyamataH pratyavAya ityanvayavyatirekavattvam / pratyavAyopi na brAhmaNaM hanyAditti vidhibhedAdvilakSaNo grAmaH / evaM ca vidhyarthaniSedha eka navA kriyate / evaM cAryAttadbhakSaNAdau sati pratyavAyaH si. dhyati / tasmAna kA cidanupapattirityapare / kalajabhakSaNAbhA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| 117 va pratyavAyaparihArasAdhanamityeva bodhyate / na ca pratyayAnAM ma. kRtyarthagatetyAdivyutpatteH kathamaprakRtyarthe 'bhAve iSTasAdhanatvAmvaya iti vAcyam / abhaavdvaarkmnvymaadaayopptteH| nasthaLe bhinnavyutpattikalpanAdvA / evaM cAtirAne poDazinaM gRhNAti nAtirAtre SoDazinaM gRhAtItyatrApi grahaNe grahaNAbhAve ceSTasAdhanatvaM bodhyate / phalabailakSaNyAcca nadoSaH / ata eva kalajabhakSaNA. bhAvaviSayakaM kAryamiti gurava ityapi ke cit / athaivaM sasyagnISomIyapazvAlambhane pApApattiH / na hiMsyAditi niSedhAt / prakRte ca tatsakocakAbhAvAt / tathAhi / agnISomIyamityAdinA bAlambanamiSTaheturavagamyate / na hiMsyAdityanena cAniSTahetutoditA / na cAnayorvirodhaH madhuviSasampRktAnabhojane parakIya. mundarIgamanAdau ca samAvezadarzanAt / vastutastu pazmAlabhetetyapAlambhatiryAgalakSaNArthaH / amAptasyaiva tasyAtra dravyadevatAsa: mbandhavizisya vidheyatvAt / astu vA pAlambhanamatra spardhanamAtram / viSaye pAyadarzanAdityAdhikaraNe vatsamAlabhetetyagnihotraprakaraNapaThitavAkyAvatsahiMsAvidhAnAporiti pUrvapakSe spazramAtraM tadarya iti sidAntitatvAt / tathA ca trivacarvadhikaraNanyAyenaM sarvatra sparthikatvaM sidhyati / tatra hi trivRhahiSpakamAnamityuktvA stotrIyAnavakasya ghedenukAntatvAcadevArthaH / koke bhivRdrajjuritiprayogAt traiguNyaM, caruzabdasya loke sthAlI, vede tvAdityazcarityuktvA aditimodanenesyuktatvAdodanortha iti nirNayapi yA vAkyazeSo nAsti tatra nidagniSTudagniSTopa: saurya cakai nirvapadityAdau tatrAvizeSAvubhayaM prAcaM vAkyazeSavatyapi vikalpena padArthabodhakatvAMze lokadayostaulyAdityAzaMkya vidhyekavAkyatayA balatvAdvAkyazeSasya tadukta evArtho prAyaH /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 vaiyAkaraNabhUSaNe anyatrApi vaidikatvAdisiddha evAryoM grAma iti dasa vakSyataityuktam / evamatrApi pAyadarzanAtsparzArthatvanirNayAdanyatrApi sa eva grAhya iti sidhyati / evaM ca vidhiniSedhayoH samAnAthatvasyaivAbhAve ka bAdhyabAdhakabhAvaH / hiMsA tvayAgAccAkSepalabhyA / na pa patnIsaMyAjAnAM jAghanIvadanyataH siddhAreva yAgasiddheH prayogAttahi sA na kabhyataiti vAcyam / prAcIna pazusaMskArANAM yazIyapazudvArA yAgArthatvanirvAhAyAvaghAtAdi. badantaranuSThAnasambhavAt / anyathAgnISomIyatvasiddhayabhAvApatezca / vizasanaprakAravidhAyakavAkyAdvizasanaM labhyate / anyathA zastrAdinA hananepi yAgasidayApattiriti cenna / akhaNDitatattada. lAbhAnurodhena mAyukaraNAdidoSanivRttaye ca vizasanaprakArasyApyarthamAptatvena vidhyanapekSatvAditi tattvam / na ca nindArthavAdamA. yazcittopadezAdhasamabhivyAhRtavidhividheyatvasyAniSTAnanuvandhisvavyAptatayA paryavasyadvidhyarthena samaM virodhAna niSedhapravRttiriti rItiH sAdhvI / zabdArthayovirodhe anyatarasyAprAmANyabhItyA socakalpanA / paryavasyadvidhyarthena saha virodhe na na vedasyAmAmANyAmiti saGkocakAbhAvAt / nApyazuddhamiti cennazabdAditi sUtrIyAhiMsArUpatvAtpApasambhavAt duHkhambhavatviti pena / zabdavihitatvAt / 'hiMsA tvavaidikI yA tu tayAnartho dhruvaM bhavet / vedoktayA hiMsayA tu naivAnarthaH kathaM cane ti bhASyasthAhiMsAtvena vaidikahiMsAyA api pApahetutvAt du:khaM bhavaviti zahate / bhazudAmiti / nahi hiMsAyA pApahetutve hiMsAtvaM prayojakam / kiM tu niSiddhatvam / tAtra nAsti / pratyuta vAyavyaM zvetamityAdizandaivihitatvAdityAha / zandati / sopAdhitvena dUSitAnumAnasya smRtivirodhaM cAha / hiNsetiiti| tatratyaTIkAsyA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaaraarthnirnnyH| mAdhvI sAdhvI / pUrvapakSyAzayAnavabodhanibandhanatvAt / nahi pUrvapakSiNo hiMsAtvena pApamApAdayanti / kiMtu niSiddhatvena / iSasAdhanatvaM vidhirityabhyupagantustavApi tasya tulyatvAt / smUtirapyanantakamaThAdizrutikalpakamadhyakaripataiveti na pramANapathamabataratIti dhyeyam / evaM ca veNIpravezanasahagamanAdisarvavikopA. pttiH| evaM vAjapeyepi surAgrahajanyapApApattirduriva / tathA coktaM prathamaskandhe / 'yathA paGkena pakAmbhaH surayA vA surAkRtam / bhU. tahatyAM tathaivaikAM na yajJairmASTumarhatIti cet / atrocyate / "neSyasyanyAnvadhyajanAn hiMsA naiSAM ca dharmataH / svadharmeNa ca hiMsaiva mahAkaruNayA same" ti karkaTuthapAkhyAnasthavAsiSThAt / "kSatradharmara topi tvaM vRthA hiMsAM parityaje' ti brahmottarakhaNDasthaRSabhopadezAt / 'yA vedavihitA hiMsA sAna hiMsota kIrtyata' iti zrIdhara. svAmyudAhRtavAkyAt / 'yadghANabhakSo vihitaH surAyAstathA pazorALabhanaM na hiMse' ti bhAgavatAt / 'yahAtha pazavaH sRSTAH svayameva svayambhuvA / yajJosya bhUtyai sarvasya tasmAdyajJe vo 'vadha' iti yA vedavihitA hiMsA niyatA 'smizcarAcare / ahiMsAmeva tAMvidyAdvedAddharmo hi nirvabhA' viti paJcamAdhyAyasthamanuvAkyAbhyAM ca pApAbhAvasidene doSaH / atra hiMsAna hiNsaa| AlambanaM na hiMsA / badho 'vadha ityasyAgrimahiMsAvadhazandayovinAM pApajanakArthakatvamasaGgataH / yatu vaidhAhaMsAyAM yatkizcidhabhedasatenedaM tatra sAdhakAmiti / tanna / vyarthahisAsAmyodA. rAsaGgateH / anvayitAvacchedakAvacchinnamatiyogitAkatvasya vyutpattisidatvAcca / anyathA yajJIyahiMsAyAmapi tathAprayogApatteH / na ca zuddhapApajanikA neti tadarthaH / tathAsatISyaniSTobhayajaniketyevaparyavasAnena vaiyApatteH / vidhiniSepavA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 / vaiyAkaraNabhUSaNe kyAbhyAM tarodhAt // ata evejanakatvAbhAvo bobhyataityapA. stam / na caitAnyanuvAdakAnyeva santviti vAcyam / sati sAryakatve tathAsambhavAt / anyathA tatmakhyAdhikaraNocchedaprasaGgAt / vasmAdAcanika evaM pApAbhAvaH pratibhAti / ata eva skAnde dazapApamaNanAyAM "hiMsA caivAvidhAnata" ityavidhAnena hiMsaiva pApajanakatvenoktA / ata eva bhagavatA vyAsena matritam / "azudamiticenazandAdi" ti / ata eva dharmatvAdharmatvayoH zabdaikagamyatvAdvaidhahiMsAyA dharmatvenaivoktatvAnna sA dharma iti sUtrArtha ityasmaripatacaraNakRttau vyAkhyAtam / evaM vedAdharmo hi nirvabhAvityAdau vedavihitatvameva dharmatve dharmAsaMvalane tAtparyArthe ca heturukta iti sAmAnyata evaitadarthakavacanakalpanAcca surAgrahAdAva. pi pApamasaktiH / astu vai tasya surAgrahasthaLe iSTApattireva / balokabhAgavatAdinA ghANabhakSavidhAnena tasya cA"nRtaM magandhaM ca divAmaithunameva ca / punAti vRSalasyAnnaM bahiH sandhyAyApasite"tyAdinA 'tisvalpaprAyazcittavidhAnena bhativirahAditi sudhIbhiAvabhAvyam / pare punarastyeva pazuhiMsAdibhiryAgAdAvapi pra. tyavAyaH / tathA ca bhagavatA vyAsena pAtajale paJcazikhAcAryavacanamudAhRtya nirNItam / vacanaM ca "syAtsvalpaH saGkarassuparihAraH sapatyavamarSaH kuzalasya nApakarSAnAlaM kasmAtkuzalaM ava banyadastI" tyAdiH / asyArthaH / svalpaH saGkaraH pazuhiMsAjanyaH pratyavAyaH syAdityanvayaH / nanu madhuviSasampRktAna bhojanaivAtra pravRttirna syAditi cenna / bahutarasukhAnuviddhatayA taduHkhasya zrayAdivadAyojakatvAdisabhipretyAha / svalpa iti / svalpatvaM ca tasmAdyajJe 'vadhaiti zAstrAt / anudarA kanyetiva. nabolpArthakatvAt / na cAghaTa iti vadabhAvArthamAdAyAsmAdeva
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| ... 121 hetostatra na pratyavAya ityetrocyatAmiti zaGkayam / sAmAna nyataH pravRttaniSedhasya satyAM gatau sarvathA saGkocAsambhavAt / ata evAha / supariharaH / alpIyasA prAyazcittena pariharnu zakyaH / atha pramAdataH prAyazcitvaM nAcaritaM tathApi sapratyavamarSaH kSantumarhaH / mRSyante hi mahatphalaM kAmayamAnAstadanunipAdikSudraduHkham / ata evAha kuzalasyetyAdi / pRcchati / kasmAditi / uttarayati / kuzalaM hotyAdi / na ca hiMsAjanyapApApekSayA yadi svargasyAdhikyaM tadedaM saGgacchatAm / tatraiva kiM mAnamiti vAcyam / uktottaratvAt / pazuhiMsAjanyapApaprAyazcittasya svalpavittavyayAyAsasAdhyatayA tannAzyapApasyApi svalpanvAnumAnAcca / yAgasya ca bahuvittavyayAyAsasAdhyatayA tajjanyasvargasya bahutvakalpanAt / ata evAzvamedhazatakaphalabhogasa. mayepIndrAderaneko rAvaNamahiSAsurAdibhyo duHkhadhArAzrutipurANAdiSUpavArNatA saGgacchate / yajJAntargatahiMsAdijanyapAphphalasya tasya yajJaphalAntarutpatterupapattisiddhatvAt / ata eva pa'cazikhAcAryavacanazeSe paThitam / svargepyapakarSamalpamanubhaviSyatIti / astu vA sukhaduHkhayostulyatA / tathA 'pi tAdRzecchAvazAtmavRttirnAnupapannA / niSiddhapravRttivat / ata eva vizeSadarzino naitasyottamatvaM svIcakruH / ataevoktamekAdaze bhAgavate "yad ghANabhakSo vihitaH surAyAstathA pazorAlabhanaM na hiMsA / evaM vyavAyaH prajayA na ratyai imaM vizuddhaM na viduHkhadharma" miti / Alambanameva prAguktarItyA yAgaH sparzanaM vA vihitaM na tu hiMsati svadharma na viduH / kiM tu hiMsaiva vihitetye. vameva viduH / ata evemaM svadharmamapi vizuddhaM na viduH / duHkhapra. yojakatvAditi bhAvaH / ata evaitadanAnato nindA / ye tva
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 vaiyAkaraNabhUSaNe nevaMvido 'santastabdhAH sadabhimAninaH pazUndruhyanti vizrabdhAH pretya khAdanti te ca tAnityagreSi saGgacchate / naivamazuddhaM viduH / asanto bhogamAtraratAH / ata eva tadupasaMhAre vAsudevaparAGmukhA iti vakSyati / vizrabdhAH / anena manoratho bhaviSyatIti vizvastA ityartha iti dhyeyam / yattvevaM sAnayAgAnanuSThAnaM syA. diti / tatra vaktavyaM, pApena puruSaH pratyavaitu / yAgasya sAGga. tve ko virodhaH / tathA ca katradhikaraNe bhaTTairuktam / "yo nA. ma RtumadhyasthaH kalajAdIni bhakSayet / na kratostatra vaiguNyaM yathAcoditasiddhita" iti / yantu vidhyapekSitaprAzastyabodhakatvamarthavAdAnAM sarvasiddham / taca balavadaniSTAnanuvandhitvameva / anyasyAsambhavAt / ata evAnyalabhyatvAnnAtra vidheH zaktina vA vidhiniSedhayoH sAGkayamiti / tanna / balavadveSeNa ta. syAnyathAsiddharaktatvAt / zIghUphaladAtRtvAderevAnanugatamAzastyasya suvacatvAccati sAGkhyapAtamjalAnuyAyinaH / tacintyam / uktavacanebhyo niSedhApravRtteruktatvAt / na ca tataH pApasya svalpatvakalpanaM yuktam / sakRtpravRttAyAH kimavaguNThaneneti nyAyena niSedhakalpyapApasya sAmyAMze eva saGkocakatvAsambhacAt / saGkocasyApyekadezabAdhatvAt / yantvanayaivAnupapattyA iSTotpattiAntarIyakaduHkhAdhikatvamapi vidhizaktau pravezayanta iSTasAdhanatvaM kRtisAdhyatvamiSTotpattItyAdivayaM zakyamityA huH / tathA ca niSedhasthale tAdRzAniSTajanakatvamucyate / vidhinA ca tAdRzAniSTAjanakatvamiti vihita niSedhaH pravartataiti na jyotiSTome pazvAlambhanaM pApajanakamiti / zyenasthale ceSTasAdhanatvakRtisAdhyatvayorevAnvayAna vidhyarthabAdha iti vadanti / atredaM cintyam / nAntarIyakatva
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| 123 sya durvacatvAtkathaM tacchakyam / iSTajanakajanyatvaM tadvAcyamiti cenna / brahmahatyAdisakalajanyanarakasya naantriiyktvaapteH| iSTavyApyatvaM taditi cenna / tadyadi kAlikaM tantirAlikazramAderapyanAntarIyakatvApattervidhyarthabAdha eva / yadi daizikaM, tadoktadoSaH / iSTapUrvavartitvaM taditi cenna / etasya pravRtyanu. payuktatvena vidhyarthatvAyogAt / etasya pravartakatve ca bahuvitta. vyayAyAsasAdhye kiJcidiSTajanake pravRttyApattiH / tadAnIntana. balavadveSaviSayaduHkhAjanakatvamiSTotpattItyasyArtha iti cenna / tA. dRzayatkiJcitpuruSIyadveSaviSayaduHkhAjanakatvasya kalajabhakSaNe. pi sattvAdvidhyarthaniSedhabAdhApatteH / sakaladveSaviSayAjanakatvaM ca na jyotiSTomepIti vidhyarthabAdhaH syAt / vijAtIyaduHkhAjanakatvaM taniSkarSa iti cenna / jyotiSTomAdiduHkhasyApi kutazvi dvijAtIyatvena vidhyarthabAdhApatteH / narakAjanakatvaM tattvamiti cenna / jvarito na bhuJjIta netraroge na striyamupeyAdityAdivaidyakazAstroktaniSedhAnupapattitAdavasthyAt / na kalajamityAdina. yo narakAjanakatvAbhAvabodhakatvasambhavepi tAdRzeSu dRSTArthakaniSedheSu tadabhAvAsambhavena bAdhitArthakatApatteH / vastutastu vedena tathA bodhanepi yasya na tathA dveSaH sa eva pravartate nAnya iti vidhestathA zaktikalpanaM niSphalam / na caivaM jyotiSTomAdau pazuhiMsAjanyapApApattyA ziSTAnAmapravRttyApattestadvAraNAya iSTotpa. tItyAdau zaktiH kalpyataiti vAcyam / maraNAdirUpamahAniSTasAdhanepi sahagamanaveNIpravezanAdAvAtmAhutyaGgake sarvasvArayajJe co. skaTaphalecchAvazAdiva mahatAmapi pravRttyupapatterbahudhopavarNitatvA. hai| kiM caivamapi na niSedhasaGkocalAbhaH / zyenAdivaniSedhAnuro. dheneSTasAdhanatvakRtisAdhyatvamAtrabodhanenApi vidhipravRttyupapatteH /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 vaiyAkaraNabhUSaNe vaidhahiMsAyAM vidhyarthaikadezavAdhastu niSedhasya sarvathaivAmavRttirUpabAdhAnnAdhika ityAdisUribhirvibhAvyam / loDarthamAha / prArthaneti / AdinA vidhyAvAziSo gRhyante |aashissililottii, loceti sUtrAbhyAM tadavagamAt // 22 // laGAdikrameNa GitAmarthamAha // hyo bhUte preraNAdau ca bhUtamAtre lngaadyH| satyAM kiyAtipattau ca bhUte bhAvini luG smRtaH23 . hyobhUtaiti / anadyatane bhUtaityarthaH / anadyatanelaGitisU. trAt / liGarthamAha / preraNAdAviti / vidhinimantraNeti sUtrAt / AdinA AziSiliGloTAviti vihita AzIroM gRhyate / luGarthamAha / bhUtamAtre iti / bhUtaityadhikAre luGitisUtrAt / yathA abhUdityAdi / atra vidyamAnadhvaMsapratiyogitvaM bhUtatvam / tacca kriyAyAM nirbAdhamiti vidyamAnepi ghaTe ghaTobhUditI prayogaH / luDarthamAha / satyAmityAdinA / bhUte bhAvinIti / hetuhetumadbhAvAdi sthalaityarthaH / tathAca hetuhetumadbhAve kriyAyA aniSpattaugamyamAnAyAM lUDiti bhAvaH / nanvevaM kathameteSvevArtheSu nirbhrH| arthAntarANAmapi darzanAt / lakSaNA tatreti cenna / vaiparItyApatteH / vakSyamANarItyA tasyA apyabhAvAcceti cenn| sarvesarvArthA ityabhyupaga. mAt / tattadartheSu sAdhutvAkhyApakaM vyAkaraNam / na tu zaktipari ichedakamiti vakSyate / tathA cArthAntare satyanuzAsane sAdhutvami Tameva / mUlaM tvetaddimadarzanamAtram / sarve sarvArthA ityanabhyupagame ca lakSaNaiva / prasiddhayAsiddhibhyAM tanirNayAt / paraM tvanuzAsanaviruddhA naiyAyikamImAMsakAdibhiruktA / tatratatra lakSaNA na sAdhu.. svasampAdikati tatratatra sphuTIkurmaH / vakSyate cAdhikaM suvani
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ mubrthnirnnyH| 125 ye ityalamatipallaviteneti / eteSAM kramaniyAmakazcAnuvandhakrama eva / ata eva paJcamo lakAra ityanena mImAMsakAdibhirleTa evaM vyavanhiyate iti // 23 // iti vaiyAkaraNabhUSaNe laDAdyarthanirNayaH // mupAmAnirUpayati // Azrayo 'vadhiruddezyaH sambandhaH zaktireva vA / yathAyathaM vibhaktyarthAH supAM karmeti bhaassytH||24|| dvitIyAtRtIyAsaptamInAmAzrayorthaH / ayaM bhAvaH / karmaNi dvitIyoti sUtrAtkarmarUperthe dvitIyA bhavati / tacca karturIpsi. tatamamiti sUtrAddhAtUpAttaphalAzrayaH / kriyAjanyaphalavantvena ka. meNa eva karturIpsitatamatvAt / ata eva siddhe tasminicchAnivRttirnAnyathA / evaJca phalAzrayaH karma / tatra phalAMzasyAnyalabhyatvAdAzrayamAtramarthaH / tantvamezAkhaNDazaktirUpamavacchedakamiti bodhyam / atha caitroM grAmaM gacchatItyAdau grAmasaMyogAdirUpaphalAzrayacaitrAdeH karmatvaM syAditi cet / iSTApattiH / tAha dvitIyA syAditi cenna / nahyetadeva dvitIyAprayojakaM, kiMtu saMjJAntarAbhAvaviziSTe nAyamAnA karmasaMjJaiva / iha ca parayA katesaMjJayA bAdhena karmasaMjJAyA apravRttene dvitIyA / ekasaMjhAdhikArAtsamAvezasyApyasambhavAt / ata evAtmAnamAtmanA hantItvatra karmasaMjJopapAdanaM zarIramanorUpamavacchedakabhedamAdAya kRtaM bhASye / karmasaMjJAyAstu ghaTa karotItyAdau dhAtUpAtavyApAravatvarUpakartRtvavirahiNo ghaTAdereva viSayatvAmAnavakAzatA / na cApAsaMyogarUpadhAtvarthaphalAzrayabhUbhyAdeH vRkSAbrUmau patatItyatrApi karmatApattiH / sAkSAttadAzrayatAvivakSAyAmiSTatvAt / ka
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 vaiyAkaraNabhUSaNe karmadvArA tadvivakSAyAmevAdhArasaMjJAvidhAnAt / ata eva dvitIyAzritAtItapatitagatAtyastaprAptApanauratyatra bhUmi patita ityudAhRtam / na caivamApa ghaTaM karotIti na syAtphalavantvAbhAvAditi zaGkayam / utpattirUpadhAtvarthaphalAzrayatvAt / ghaTaM jAnAtItyapi jJAnajanyaviSayAvacchinnAjJAnabhaGgarUpaphalazAlitvasa. svAdupapannam / na caivamapi naSTe taM jAnAtItyanupapatram / tatrA. pi sUkSmarUpeNa sthityabhyupagamAt / uktaM hi vAkyapadIye / "tirobhAvAbhyupagame bhAvAnAM saiva nAstitA / labdhakrame tirobhAve nazyatIti pratItaya" iti / atItAdAvapi jJAnAdaviSaH yatAsambandhena vRttisvIkAre ca tadvadevAvaraNatadbhaGgayorapi vRttiH suvacaiveti satkAryavAdAnAlambepyadoSAceti / vastutastu jAnAtIcchati dveSTi sandegdhItyAdyanurodhAjJAnecchAdyanukUlo vyApArI dhAtvarthaH / sa ca jJAnajanakamanazcakSuHsaMyogAdireva / ata evaM mano jAnAti cakSuH pazyatIti prayogAH saGgacchante / icchatyAdezvecchAdhanukUlajJAnAdirevavyApAraH phalazvecchAdi / tathA ca ta. dAzrayatvAd ghaTAdeH karmatvam / jAnAtyAdeH sakarmakatvamapyevamevopapAdanIyam / uktarItyAdare cecchAdestanna syAt / na caivamapi phalavyApArayoH sAmAnAdhikaraNyAttadasambhava iti vAcyam / pacatyAderapi kAlikasambandhena phalasamAnAdhikaraNavyApAravAcakatvenAkarmakatApatteH phalatAvacchedakasambandhena vaiyadhikaraNyasyAvazyaMpravezanIyatvAt / prakRte ca phalatAvacchedakA sambandho viSayatA vyApAratAvacchedakaH samavAyAdiriti tena vaiyadhikaraNyamastyeva / phalavyApAraviziSTabodhakakarmakarTamatyayairyo yatra bodhyate sa eva hi tadavacchedakaH / sa ca ghaTAdiH jJAnecchAdeSamAdAya ghaTo jJAyate iSyate dviSyate. sandikhate jAta
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ mubrthnirnnyH| 127 iSTo dviSTaH sandigdha itivadAtmA jJAta iSTo dviSTaH sandigdhozAyate iSyate dviSyataityaprayogAdAtmA jAnAti icchati dveSTi sandigdhe jJAtA eSTA dveSTA itivad ghaTo jAnAti icchati dveSTi sandigdhe jJAtA eSTA dveSTeti cAprayogAduktarItyA viziSyavAbhyupeya iti vibhAvayAmaH / atha vA saviSayAkeSu jJAnecchAprayatnasandehAdireva dhAtvarthavyApAraH / viSayataivAtiriktA tajjanyA phalam / na ca tasyAM viSayajJAnAtiriktAyAM jJAnajanyAyAM mAnA. bhAvaH / viSayo ghaTa iti vilakSaNapratItermAnatvAt / vilakSaNamatItiArha padArthabhede mAnam / anyathA ghaTapaTabhedopi na sidhyet / na ca bhAvakAryasya sasamavAyikAraNakatvaniyamAdbhatabhAvi. sthale tadabhAvAtphalAbhAvaH / dhvaMsasya prAmANikatve bhAvatvasya vyApyatAvacchedakakoTipravezavadviSayatAyA api prAmANikatve laghutvAtsamavetatvenaiva kAryatvasya vizeSaNAt / atazca dhvaMsavadeva viSayatAyA api nimittakAraNamAtrajanyatvam / atItAnAgatajJAnAdeviSayarUpaviSayatAviraheNa nirviSayatvaprasaGgA ca / ghaTatvAdinA nirNayepi viSayo na ceti sa. ndehAcca / ata eva na jJAnasvarUpApi / evaM jJAnAyajanyatve tataH pUrvamapi jJAta iti pratItyApatteH tadA jJAnaviSaye icchAviSaya ityavyavahArAcca / tathA ca tadAzrayatvA ghaTAdeH karmattvaM dhAtoH sakarmakatvaM ca nAnupapannam / atItAdau nivAhazca prAgvadeveti vRddhasammataH panthAH / evaM ca kujAnA. tsAderanupadoktarItidvayaM utpattisAvaraNabhaGgaM cAdAya tredhA tadupapAdanaM zakyam / icchatyAderuktarItidvaye neti vizeSaH / utpa. ttimAdAyaiva ca kriyate ghaTaH svayamevetyupapadyataiti dik / naiyAyikAstu kriyAjanyaphalAzrayatvamAtra na karmapratyayArthaH / kiM
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 makaraNabhUSaNe tu parasamavetatvamapi / tena " bhUmi zrayAvi vihago vijahAti mahIruham / na tu svAtmAna" mityAdiprayogopyupapadyate / ata eva caitreNa grAmo gamyataiti prayogo na caitreNa caitra ityAdiH / dvitIyAkAkhyAtayostulyArthatvAt / iyAMstu bhedH| dvitIyayA svaprakRtyoMpekSayA paratvam / AkhyAtena ca svArthaphalAzrayApekSayA svArthasaMkhyAnvayApekSayA vA bodhyate / tacca dhAtvarthakriyA. yAmanceti caitro grAmaM gacchatItyatra ca grAmasya caitrarUpaparaniSThakriyAjanyasaMyogarUpaphalavattvAtkarmatA / ghaTaM karotItyatra ca gha. Tapadasya kapAle nirUDhalakSaNA / tasya ghaTarUpaphalazAlitvAtkarmalaM nAnupapannam / kapAlasya siddhatvepi ghaTavantvenAsiddhatvAka. tiviSayatvaM nAnupapannam / ghaTaM jAnAtItyAdau tadvayavahAro bhAkta iti neyamapyanupapattirityAhuH / navyAH punarna kriyAjanyaphalazAlitvamityAdheva karmatvam / gameH karmatvasya pUrvasmindeze tyajezcottarasmin syandezca pUrvAparayoH prasaGgAt / kiM tu phalasya pAtvarthatAvacchedaketyapi vizeSaNam / evaM ca gameH saMyovastya. vibhAgaH syandezca na kiJcitphalaM tatheti na doSaH / nanu prAmaM gamayati devadatto yajJadattamityatra prayojyakarttaryavyAptiH / uttaradezasaMyogarUpaphalasya prayojakakriyAphalatvAbhAvAt / ta. danukUlakriyAyAH kalatvepyavacchedakatvAbhAvAt / nanu zuddhagamadhAtvarthevacchedakatvavirahepi sanAdyantadhAtvarthaprayojakavyApAraM prati phalatvamavacchedakatvaM ca prayojyavyApArasyAkSatameveti cet, tarhi pAcayati devadatto viSNumitreNetyatrApi prayojyakartaH karmatApattau dvitIyApattariti cenmaivam / dhAtvarthaphalazAlitvamiti svIkartRNAM vaiyAkaraNAnAmapyetadoSasya duSpariharatvAt / gatidinatyavasAnArtheti sUtreNa gatyAdyarthAnAmeveti niyamAnAnyeSAM
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 suvarSanirNaya prayojyavyApAravatvena karmatvAmati ce, cAha, samaM mamApIti dhyeyam / evaM parasamavetatvaghaTitamapyubhaMyakarmajasaMyogasthale 'nyaH dIyakarmaNaH svApekSikaparasamavetatvAtsvasya ca tajjanyasaMyogAdirUpaphalazAlitvAccaitre karmalakSaNamatiprasaktam / caitra svAtmAnaM gacchatIti prayogApattizca / tasmAtparasamavetakriyAjanyaphalazAlitvamapi kriyAbhedena bhimaM vAcyam / evaM ca parasamavetayakripAjanyaphalazAlitvaM yasya tasya tatkriyAkarmatvaM, caitrasya ca svakriyAyAH parasamavetatvAbhAvAttAmAdAya nAtiprasaGgazaGkApi / maitrakriyAmAdAya ca karmatvamiSTameva / tatraiva maitrazcaitraM gacchatIti prayogAt / etena prayogaprasaGgopi vaaritH| caitraniSThasaMyogajanakacaitrAnyavRttikriyAzrayastAdRzakriyAnukUlakRtyAzraya iti bAzAbdapoSAsambhavAt / svaniSThAkrayAyAH parasamavetatvabAdhAt parasamavetakriyAyAzca svasminnasattvAditi / ghaTaM karotItyatra ghaTapadasya kapAlalakSakatve kapAlaM ghaTaM karotIti na syAt / kapAlaniSThakriyAjanyaphalazAlitvAt / tasmAdvahnimanuminomItyatreva ghaTaM karoti jAnAtItyAdau viSayatAyAM dvitIyAyA lakSaNA rathena ga. myataityAdAvirva tRtiiyaadeH| na ca dvitIyAyAstadarthe 'vidhAnAkathamatrArthe dvitIyeti vAcyam / dvitIyA karmaNi zaktetyevamAditattadanuzAsanAnAmarthAdarthAntare lakSaNayotpattisambhavAt / na ca jJAnajanyajJAtatAvatvAdastu karmateti bhATTI rItiH sAdhvI / dhvaste ghaTe jAnAtItyanApatte, ritIdaM mataM pariSkurvanti / atre. damavadheyam / parasamavetatvAMze zaktizcaitrazcaitramityatra zAndabodhavAraNAya sAdhutvavAraNAya vA kalpyate / naaghH| caitrazcaitrami. tyAdizabdAcchAndabodhasya phalAzrayazaktadvitIyAyAH parasamavetatvAdiviziSTe lakSaNayApi vAraNAt / tArha zuddha phale kA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 vaiyAkaraNabhUSaNe prayoga iti cet / caitrastaNDulaM pacatItyayameva / atha vA, paraMsamavetatvasya zakyatvepi caitraH svAtmAnamityatra bAghAnnaitasyAnva - yostu | anyAMzamAdAya tavApyanvayabodhaH kiM na syAt / zyenenAbhicaran yajetetyAdivadiSTApattau ca gataM zakyatvena / ata eva tattvajJAnAnniHzreyasAdhigama iti nyAyasUtre kAraNatvArthakapaJcamyA niyatapUrvavattitvamAtraM yogyatAbalAdbodhyataiti nyAyatAtparyaTIkAyAM prapaJcitaM saGgacchate / yadvA parasamavetatvasya zakyatvepi paratvasya kevalAnvayitayA Avazyake kAryakAraNabhAvAntare dvitIyArthaphalamakArakabodhaM prati dvitIyAntArthAvRttistadanyavRttirvA yo vyApArastadupasthitirviSayatayA heturiti kAryakAraNabhAva evocyatAm / kutaH parasamavetatvamapi tadarthaH kalpyate / ubhayakalpane 1 gauravataratvAt / parasamavetatvasyAnyatrAnvayavAraNAya kAryakA raNabhAvAntara kalpanetigauravAca / na ca caitramaitrau parasparaM gacchata ityatra vyApArasya dvitIyAntArthavRttitvAdvayabhicA raH / dvitIyAntArthavRttyanyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakaNyApAropasthitorvivakSitatvAt / parasparavyApArepi parasparavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvAbAdhAnna doSaH / parasamavetatve zaktigrahazUnyasya devadattaH svAtmAnaM gacchatItyatrApi bobhAnnaivaM kAryakAraNabhAva iti cet, prasthitaM tAIM tacchakyatvena / kRSNaH svAtmAnaM gacchatItyatra bodhasyeSTatvAt / parasamavetatvazaktigrahavatastvananvayAdeva bodhAsambhavAt / nahi ghaTapadasya paTe zaktigrahavataH paTavodhAd ghaTapadaM paTe zaktaM bhavati / tAdRzasya sAdhutvaM syAditi cenna / prAnirAsAt / saMjJayorvAdhyabAdhakabhAvasya prAgabhidhAnAt / nahi parasamavetakriyAjanyadhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM pariSkRtamapi dvitIyotpattau tatsA
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ suvanirNayaH / 131 ve vA niyAmakam / grAmaM gamayati devadattaM viSNumitra ityatreva pAcayati devadattena viSNumitra ityatrApi dvitIyApatterdurvArasvApatteH / ghaTaM jAnAtIcchati karoti pazyati zabdaM zRNoti gandhaM jighratItyAdau niyAmakAbhAvena dvitIyAnutpattiprasaGgAcca / na ca sarviSayAnyasminnetat / tatra tu viSayatayAnvaya eva tatheti vAcyam / devadattAya krudhyati druhyati IrSyati asUyati kRSNAya rocate svadate modakaH / puSyebhyaH spRhayatItyAdau sampradAnAdiSvApatteH / anyathA devadattamabhikrudhyatItyapi na syAt / atha saMjJaiva tanniyAmikA tarhi tAvadvAcyakathanaM niSphalam | zAbdabodhAtiprasaGgasyApyuktarItyaiva nirastatvAt / tasmAma parasamavetatvamarthaH kalpyaH / evamavaccheda ketyapi vyartham / dhAtvarthaphalazAlitvasyaiva tathAtve lAghavAt / naiyAyikanavInaiH phaLavyApArayoH pRthaka zaktacabhyupagamena tathA vaktumazakyatvAcca / na ca ghaTo bhavatItyAdau dhAtvarthAzraye karmatvavAraNAya tatkalpyataiti vAcyam / tatrApi kartRsaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhenAdoSAt / vyAptireva bhavatyAdau phalAmeti prAgabhihitapakSe aerat zaGkAyA adhyabhAvAcca / naiyAyikAdInAmakarmakeSu phalasyAbhAvAcca / yattu dvitIyAdivAcyaM phalamiti / tanna / dhAtoH phalavAcakatAyAH kRSakarmakatA patterityatra vyutpAditatvenAnyalabhyatayA dvitIyAyAstatra zaktikalpanA'yogAditi sudhIbhim / yastu karmatvatvAdinA bodhAttattadrUpeNaiva zaktiH / kiM cAzrayatvarUpasya tasya saMsargatvena bhAnamabhyupeyam / tathA ca saMti taNDulaH pacatItyatrApi tathA bodhApattiH / na ca dvitIyAMsamabhivyAhAra eva tAdRzabodhe kAraNam / prathamAyAH karmatve zaktigrahadazAyAM taNDulaH pacatItyatrApi tathA bodhena vyabhicA A -
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 vaiyAkaraNabhUSaNe rAdityAhuH / saJcintyam / karmatvatvAdinA bodhasya tA. dRzavyutpatyadhInatvenApramANatvAt / sarveSAM tathAnanumavAt / phalAMzasya dhAtunA AzrayatvAMzasya saMsargatayApi lAbhe viziSTazakyatvasyAnyAyyatvAcca / AzrayatvarUpakarmatvasya zakyatve AzrayatvatvasyAvacchedakatvApattau gauravAcca / taNDulaH pacatItyAyatiprasaGgaH pareSAmapi samAnaH / taNDulapadottarAmpadajJAnatvena hetutA, taNDulaH pacatItyatra tadabhAvAnAsmAkamatimasaGga iti cenna / taNDulAn pacatItyatrAmpadAbhAvepi bodhena vyabhicArAttathA hetuhetumadbhAvAsiddheH / taNDulapadottaradvitIyAjJAnatvena hetutvamiti cenna / taNDulavAcakaparyAyAntarasthalopa bodhena vyabhicArAt / taNDulArthakapadottarakarmatvArthakapadajanyopasthititvena hetutvamityatra yadA taNDulapadAna taNDalopAsthitiH dvitIyA ca kamatvasya vRttA / evaM sostItyatra taNDulAryakAcatpadAcaNDulopasthitizca vRttA tatrApi tvaduktasAmagrIsatvAdodhApatteH / nanvetadartha karmatAvizeSyakazAndabuddhitvAvacchivaM prati karmatvavAcakavibhaktimAgvArtipadajanyajJAnatvena hetutvam / ghaTaM paTamityAdisAdhAraNyAt / evaM svAdheyatAsaMsargAvacchinaghaTamakArakazAbdabuddhitvAvacchimaM prati ghaTavAcakapadottaravibhaktijJAnatvena hetutvaM vAcyaM, ghaTaM ghaTenetyAdisAdhAraNyAttathA ca na doSa iti cenna / yatra tacchandAdeva ghaTakarmatvopasthitistatra vi. bhaktiM vinApi bodhena vyabhicArAt / karmatvadhArmikaghaTavidheyakazAbdabodhe eva taheturita cenna / prathamAyAH karmatve zaktibhramadazAyAM bodhena tvaduktarItyaiva vyabhicArAt / paTapadasya ghaTe zaktibhramapi bodhAcca / atha tArazabodhaM prati karmatvopasthApakavibhaktimAravartipadajanyajJAnatvena hetutvaM vAcyam / evaM tAha
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ mubrthnirnnyH| zavodhe ghaTopasthApakapadottaravibhaktijanyopasthititvena hetutvamiti cenna / vyabhicArAt / ghaTaH karmatvamityatrApi tathA vyutpattisattve bodhasya sarvasiddhatvAt / atha karmatvavoSakapadaprAgvacipadajJAnatvena hetutvaM vAcyam / evaM paratrApi ghaTopasthApakapadottarapadajanyajJAnatvena hetutvaM vAcyamiti cena / padamAtre vyutpannAnAM tAdRzAnupUrvIjJAnatAtparyajJAnAdimatAmapi bodhaaptteH| sAmagrIsattvAt / ghaTaH karmatvamityatrApi viparItavyutpattirahitasya bodhApattezca / atha ghaTaprakArakakarmatvavizeSyakazAbda.. buddhiM prati ghaTopasthApakapadottarakarmatvArthakapadajanyajJAnatvena he. tutvamiti kAryakAraNabhAvagrahopi heturabhyupeyaH / tathA ca naudanaH pacatItyatrAtiprasaGgaH / anayaiva rItyA vibhaktayantaropi kA. ryakAraNabhAva UhanIya iti cet / samAnaM tasmAkamapi / ka. maNi zaktayabhyupagamAt / etAvAMstu vizeSo yatpareSAM karmatvabodhakapadaghaTitAnupUrvItvena pravezosmAkaM punaH karmabodhakapadavena. tatrAsmAkameva lAghavam / na ca bhavanmate AzrayamAtramarthaH / ta.. thA cAzrayavAcakapadapraveza kAryastathA caudanena pacatItyatrApi karmavizeSyakabodhApattiriti vAcyam / Azrayazabdasyaikyepi, karmakaraNAdau zakyatAvacchedakIbhUtAzrayatvasya tattacchaktirUpasya . bhinnasyAbhyupagamAt anyathA dvitIyAdeH paryAyatApatteH / a.. stu vA phalAzrayatvarUpakarmatvena kAryakAraNabhAve pravezo / naitA-. vatA phalAMzasya dvitIyArthatA / azakyatvepi phalasya taniSThatvA.. napAyAdityAyudham / tasmAtsiddhamAtraM dvitIyArtha iti / etacca sama- : vimityuktaM vaakypdiiye| "nirvatyai ca vikArya ca prApyaM cati tridhAmatam / teccepsitatamaMkamaM caturdhAnyaca kalpitam ||audaasiinyen yatmApyaM yacca karturanIpsitam / saMjJAntarairanAkhyAtaM yadyaccApya: .
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ . vaiyAkaraNabhUSaNe nyapUrvakAmati // nivAditritayasya lakSaNamapyuktam / satI vA 'vidyamAnA vA prakRtiH pariNAminI / yasya nAzrIyate tasya nityatvaM pracakSate // prakRtestu vivakSAyAM vikArya kaishcidnythaa| nirvayaM ca vikArya ca karma zAstre pradarzitam / yadasajjAyate sadvA janmanA yatprakAzate / tannivayaM vikArya tu dveSA karma vyavasthitam // prakRtyucchedasambhUtaM kiM citkASThAdibhasmavava / kiM cid guNAntarotpattyA suvarNAdivikAravat // kriyAka. tavizeSANAM siddhiryatra na gamyate / darzanAdanumAnAdvA tatmApya. miti kathyate iti // tatra nirvaya'm ghaTaM karoti / atra ghaTasya prakRtiH satyapi na pariNAmitvena vivakSitA / bhasma karotItyatrApi kASThAdiprakRteravidyamAnAyA avivakSAyAM nirvaya'taiva / evaM ghaTaM karotItyatrApi prakRteH pariNAmitvenavivakSAyAMvikAryataive ti kecit / anye tu ghaTaM karotIti nirvayameva / ghaTAdi cAsadeva naiyAyikAdinaye / saditi svarItyA sAMkhyAdimate ca / ata eSa vakSyati / utpatteH prAgasadbhAvo buddhayavasthAnibandhanaH / aviziSTaH satAnyena kartA bhavati janmanaH // kAraNaM kAryabhAvena yadA vA vyavatiSThate / kAryazabdaM tadA labdhvA kAryatvenopajAyate // yayAH kuTilIbhAvo vyagrANAM vA samagratA / tathaiva ja. nmarUpatvaM satAmeke pracakSata iti // vikArya ca dvividham / prakRtyu. cchedasambhUtam / prakRtibhUtasyAtmana ucchedasambhUtaM prAptam / kASTaM bhasma karoti / gunnaantrotptyaa| suvarNa kuNDakaM karoti / atra kASThasuvarNayoH pariNAmitvavivakSAvivakSayorapi bhasmakuNDalarUpakamaNonityataiva / kASThasuvarNayostu vikAryatvamityavadheyam / prA. pyam / rUpaM pazyatIti / atra kriyAkRto vizeSa AvaraNabhaGgarUpostyeva pratipattRgamyazceti yadyapi, tathApi pratipattRvyatiri
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ mubrthnirnnyH| 135 tapuruSApekSayA vizeSo na gamyataiti kriyAkRtetyasyArtho bodhyH| audAsInyena / grAmaM gacchan tRNaM spRzati / karturanIpsitam / viSaM bhuGkte / saMjJAntarairanAkhyAtam / akathitamityarthaH / gAM dogdhi / anyapUrvakam / saMjJAntaramasale ityarthaH / krUramabhikrudhyatItyAdi sudhIbhirUhyam / nanu kASThaM vikArya karmetyuktamayuktam / kriyAjanyaphalAzrayatvAbhAvAditi cet / atrAhuH / prakRtivi. kRtyorabhedavivakSa yA nirUDhayotpatyAzrayatA / yadvA / kASThAni vikurvanbhasma karotItyarthaH / taNDulAt vikledayanodanaM nivartayatItivat / etacca dvayarthaH paciriti prakramya bhASye vyutpA. ditamiti granthakRtaH // tRtIyAyA apyAzrayorthaH / tathAhi / kriikrnnyostRtiiyaa| tatra svatantraH krtaa| svAtantryaM ca dhAtUpAtavyApAravattvam / dhAtunoktakriye nityam kArake kartRteSyataiti vAkyapadIyAt / ata eva sthAlyAdivyApArasyApidhAtunAbhidhAne sthAlyAdeH kartRtvam / sthAlI pacatIti darzanAt / uktaM hi vAkyapadIye / 'dhamairabhyudyataiH zabde niyamo na tu va. stuni / kartRdharmavivakSAyAM zabdAtkartA pratIyate // ekasya bu. dhyavasthAbhirbhedena parikalpane / karmatvaM karaNatvaM ca kartRtvaM copajAyate' iti / nanvevaM "karmakartRvyapadezAcce"ti sUtre 'manomayaH prANazarIra' iti vAkyasthamanomayasyAbrahmatve 'etamitaH pretyAbhisambhavitAsmIti prAptikarmatvakartRtvavyapadezo viruddha iti bhagavatA vyAsena nirNItaM kathaM sagacchatAm / eva 'madhikaM tu bhedanirdezAdi' ti sUtre jagatkAraNaM brahma zarIrAdadhikam / 'AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavya' ityAdiSu kartRkarmabhAvabhedena vyapadezAditi nirNItam 'bhedavyapadezAcce' ti sUtre mumukSoH / prANabhRtaH sakAzAdtavyasya dhubhvAdyAyatanasya 'tamevaikaM jA..
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 vaiyAkaraNabhUSaNe naSa AtmAna' mityatra bAtRzeyabhAvena bhedena vyapadezAdbheda itini gItamiticet ucyte| jIvasyaiva zeyatve prAptikarmatvaSapi vAcyam / kartRtvaM ca tasyAkhyAtenoktam / na caikasyaikadA saMbAdvayaM yuktam / kartRsaMjJayA karmasaMjJAyoM bAdhAt / tathA caitamiti dvitIyA na syAt / karmakartRtAyAM ca yagAdyApattiH / kiM caivamapi kartRsaMjayA karmasaMjJAyA vAdhAt dvitIyAnupapaciriti bhavati zabdavirodhadvArA sa bhedaheturiti / ata eva vyapadezAnirdezAdityApi saacchate / anyathA kartRtvakarmatvAbhyAmityAyevAvakSyat / evamanyatrApyavadheyam / ata eva ghaTo bhavatItyatra ghaTavyApArasya dhAtUpAttatvAttatrAsya kartRtvamupapadyataiti bhAmatyAm / dhAtUpAttavyApArAzrayaH kati karttalakSaNayogAd ghaTa evotpattika ti kalpatarau coktaM saGgacchate / ata eva 'yajjvalanti hi kATAni taki pAkaM na kurvataityAhuH / ata eva bAdhalakSaNe 'sthiyajJe Rtvartha tu kriyate guNabhUtatvAditi kratvAbhyuccayAdhikaraNe / na caitanyAyApekSaM kartRtvaM kASTAdInAmapi jvalanA. dau kartRtvAt / yasyaivAnyApekSayA AkhyAtopAttavyApArasamavA. yaH sa kartA / tasmAcchukrAnvArambhaNAdikAsthibhiH kartavyamiti siddhAntitam / sa ca vyApAra AkhyAtArtho dhAtvartho ve. tyanyadetat / evaM cAtrApi vyApArAMzasya dhAtulabhyatvAdAzrayamAtramarthaH / yathA ca sthAlyAdivyApArasyAbhidhAnepi devadattaH cAsthAlyA pacati sthAlyAM veti nAsaGgataM tathoktamavastAt / yA kRtyAzrayaH krtaa| kartetyatra kRdhAtoH kRtivAcakatvAvara zrayavAcakatvAditi yogArthabalAttatrAzrayAMzasya prakRtyaiva lAbhAskRtirevArtha iti / tanna / kRterapi dhAtulabhyatAyA asmAbhivyupAdanAt / yantu sAmagrIsAdhyayAM kriyAyAM sarveSAM svasvavyA
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ suvrthnirnnyH| pAre svAtantryAtsvatantra ityavyAvartakAmati / tama / dhAtUpAtta. vyApAravattvarUpaM svAtantryaM pAribhASikaM naikadA sarveSAmiti prA. guktatvAt / mAdhavAcAryAH punAtuvRttau " prAganyataH zaktilAbhAnnyagbhAvApAdanAdapi / tadadhInapravRttitvAtmattAnAM ni. vartanAt // aSTatvAtmatinidheH praviveke ca darzanAt / ArAdapyupakAritvAtsvAtantryaM karturucyate" iti vAkyapadIyena sa. mAdadhire / tadarthastu karaNAditaH prAgeva parasmAdAryatAdereva nimittAkartA pravarttate / karaNAdi tu tadadhInapravRtti / tathAhi / arthI hi katA tatprayuGkte na tadenam / kiM ca tasya pratinidhiIzyate brIhyabhAve nIvArijyate / katrtaH sa nAsti / tadbhade kriyAntarameveti prasiddhiH / kizca / kArakAntarAnupAdAnepyasau dRzyate bhavatyAdiSvityAdiriti ca vadanti / atrAcetane daNDaH karotItyAdau kathaM kartRtvam / lakSaNAyA api svecchAmAtreNa bahuzo nirAkRtatvAditi cintyam / ayaM ca trividhaH / zuddhaH prayojako hetuH karmakartA ca / devadattena hariH sevyate / kAyate hariNA / gamayati kRSNaM gokulam / atra devadattAbhimAzrayako harikarmakaH sevanAnukUlo vyApAraH / haryabhinnAzrayaka u. tpAdanAnukUlo vyApAraH / gokulakarmakagamanAnukUlakRSNAzrayakatAhazavyApArAnukUlo vyApAra ityAyUhyam / yatu kArakaparIkSAyAm / tatra paJcavidhaH karteti pratijJAyAbhihitakartA'nabhihikartA ceti bhedadvayamuktam / tad bhrAntyaiva / uktatrayasyaivAbhidhAnamanabhidhAnaM ceti tadatiriktabhedAbhAvAt / anyathA prayANAmapyabhidhAnAnabhidhAnAbhyAM bhedaSaTkAprattiriti pazvavidhatvAsaGgatizca / anyathA karma saptavidhamityapyasaGgataM syAt / navavidhatvApatterityavadheyam / karaNatRtIyAyA apyA
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 vaiyAkaraNabhUSaNe bhayo vyApArazcArthaH / tathAhi / sAdhakatapakaraNam / tamaparyaH prakarSaH / prakRSTa kAraNamityarthaH / prakarSazca yammApArAnantaramavya. SadhAnena phalotpattistatvam / evaM ca sarvAvapi kArakANi vivakSayA karaNAni / uktaM ca vAkyapadIye / "kriyAyA pari. niSpattiryavyApArAdanantaram / vivakSyate yadA yatra karaNaM tatta. dA smRtam // vastutastadanirdezyaM nahi vastu vyavasthitam / sthAlyA pacyataityeSA vivakSA dRzyate yata" iti / evaM cAzrayAMzo mULe upalakSaNamiti bodhyam / athaivaM sarveSAM kArakANAM karaNasve sarvatra tRtIyA syAditi cenna / vivakSyate padA yatretyata eva tadvAraNAt / na caikadA sarveSAM vivakSati / nanvevaM "kartA zA. svArthavAvA"dityuttaramImAMsAdhikaraNe "zaktiviparyayAdi"tisU. preNAntaH karaNasya kartRtve karaNazaktiviparyayApattiruktA na yu. jyateti cet / satyam / abhyuccayamAvaM taditi yathA ca takSobhayatyadhikaraNe bhASyAdau spaSTatvAditi / adhikaraNasaptamyA apyAbhayamAtramarthaH / tathAhi / AdhArodhikaraNam / taccAzrayatvam / tatrAzrayothaiH / bhAzrayatvaM cAkhaNDazaktirUpamavacchedakam / na cAzrayatvamAtreNa kartRkarmakaraNAnAmAdhArasaMjJA syAcha / syAdeva yadi tatsaMjJAbhiH svaviSaye 'syA na bAdhA syAt / nanvevamapi dvitIyAtRtIyAsaptamInA paryAyavApaciriti cena / phalAzraye dvitIyAyAH vyApArAzraye tRtIyAyAH karta. karmAzraye saptamyA vidhAnAt / yadyapi kArake ityadhikRtyoktApAH saptamyAH kriyAdhAre ityartho kabhyate / tathApi kartRkarmadAsa tadAzrayatvamakSatameveti na doSaH / uktaM hi vAkyapadIye "katRkarmavyavahitAmasAkSAdArayastriyAm / upakurvat kriyAsiddhau zAstradhikaraNaM smRta"miti / etaca trividham / aupazleSika
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ mubrthnirnnyH| dhaiSayikamabhivyApakaM ceti / kaTe Aste / gurau vasati / mokSe icchAsti / tileSu tailamiti / etacca saMhitA. yAmiti sUtre mahAbhASye spaSTam / avadhiH paJcamyarthaH / apAdAnepaJcamIti sUtrAt / sacca ruvamapAyapAdAnamiti sUtrAdapAyo vizleSastadvattve sati tajjanakakriyAvadhibhUtamapAdAnamityarthakAdavadhibhUtamiti bhAvaH / uktaM ca pAkyapadIye / "apAye yadudAsInaM calaM vA yAda vAcalam / dhruvamevAtadAghezAttadapAdAnamucyate // patato ruva evAzco yasmAdazcAtpata. tyasau / tasyApyazvasya patane kuDyAdi ruvAmiSyate // ubhAvapyadhruvau meSau yadyapyubhayakarmake / vibhAge pravibhakte tu kriye tatra vivakSite // meSAntarakriyApekSamavadhitvaM pRthakpRthak / meSa. yoH svakriyApekSaM kartRtvaM ca pRthakpRthagi,,ti / asyArthaH / apAye iti satisaptamI / tathA ca vizleSavantve sati tadetukriyAyAmudAsInamanAzrayaH / atadAvezAt / vizleSahetukriyAnAzrayatvAdo evaM ca vizleSahetukriyAnAzrayatve sati vizleSAzrayatvaM kalitam / vRkSAtparNa pattItyatra parNasya tadvAraNAya satyantam / dhAvatozvAtpatatItyatrAzvasya kriyAzrayatvAdvizleSaheviti / ku. DyAtpatato 'zcAtpavatItyatrAzvasya tAdRzakriyAzrayatvopi tatra viruddhamityAha / yasmAdazvAditi / tadvizleSahetukriyAnAzraya satIti vizeSaNIyam / tathA ca puruSapatanahetukriyAnAzrayatvaM virudamiti bhAvaH / ecamazvaniSThakriyAnAzrayatvAtkuDyAdekhi dhruvasvamityAha / tasyApIti / nanUbhayakarmajavibhAgasthale parassa. rasmAnmeSAvapasarata ityAdau vibhAgasyaikyAcadizleSajanakakriyAnAzrayatvAbhAvAdapAdAnatvaM na syAdityata aah| ubhAvapIti / mepAntaraiti / yathA nizcalameSAdapasaradadvitIyameSasthaLe pasara- .
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 vaiyAkaraNabhUSaNe dAdvitIyamaSakriyAmAdayAparasya dhruvatvam / tathAtrApi vibhAgasyaikyopi kriyAbhedAdekaniSThakriyAmAdAyAparasya dhruvatvAmityarthaH / tathA ca vizleSAzrayasve sati tajanakatakriyAnAzrayatvaM takriyAyAmapAdAnatvamiti bhAvaH / na caitramapi ukSAtsyandataiti syAditi zaGkatham / AsanAccalita i. tivadiSTatvAt / na caivamapi vRkSAttyajatIti duSpariharam / sasya dhAtvarthaphalAzrayatvena karmasaMjJayA apAdAnasaMjJAyA bAdhena paJcamyayogAt / tasmAduktAvapitvAntargatavyApArAMzasya dhAtunaiva lAbhAdAzrayo vibhAgazcArtha ityAdyavadheyam / naiyAyikAH punaH parasamavetatvaM vibhAgazca paJcamyarthaH / vibhAgamAnArthakatve parNAtparNa patatIti syAt / na ca dhAtvarthatAvacchedakaphalAnAzrayatve satItyapi vizeSaNam / aghodeze vRkSe eva lagne parNe vRkSAtpatatItyanApatteH / na ca vibhAgArthakapaJcamyAH parasamavetatvaviziSTe lakSaNA tasya ca dhAtvarthenvayaH / paratvaM ca tvadrItyeva svamakatyApekSayeti vAcyam / zuddhazaktayA prayogasthalAbhAvAva / anyathaivakArasya vyavacchedamAtre zaktiH pArthAnyatvAdiviziSTe lakSaNA phalameva dvitIyArthaH parasamavetatve lakSaNetyapi syAt / evaM ca parasamavetatvaM zakyameva / tathA ca vRkSAtparNa pa. tatItyAdau vRkSaniSThavibhAgAnukUlavRkSAnyasamavetapatanAnukUlavyApAravaditi bodhaH / parasparasmAnmeSAvapasarata ityAdau etanmeSaniSThavibhAgajanakaitanmeSAnyaniSThApasaraNAzraya iti rItyA svayaMmUhanIyamityAhuH // idaM punarihAvadheyam / vibhAgAzrayatvamAtramarthaH / na tvasmadrItyA vizleSajanakakriyAvizeSAnAzrayatvamarthaH / pararItyA ca parasamavetatvamiti yuktam / vyarthatvAt / parNAtparNAmati prayogasyaikadA katrapAdAnasaMjJayorbAdhyabAdhakabhAvenA.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ mubrthnirnnyH| 141 sambhavAt / anyathA grAmaM tyajatItyAdau tyajikarmaNyAtavyAbharduritvApatteH / zAbdabodhasyApi dvitIyArthanirNaye nirastatvAditi dik / balAhakAvidyotataityAdau niHsRtyetyadhyAhRtyAvadhitvaM draSTavyam / rUpaM rasAtpRthagityAdAvapi buddhiparikalpitamapAdAnatvaM nAnupapannam / idaM ca "nirdiSTaviSayaM kiM cidupAttaviSayaM tathA / apekSitakriyaM ceti tridhApAdAnamucyate" iti pAkyapadIyAtriviSam / yatra sAkSAdAtunA gatinirdizyate tani. diSTaviSayam / yathAzcAtpatati / yatra tu dhAtvantarArthAGga svArtha dhAturAha, tadupAttaviSayam / yathA balAhakAdvidyotataiti / ni:saraNAre vidyotane dyutirvartate / yathA vA kusUlAtpacatIti / AdAnAGge pAketra pacirvartate / yatra pratyakSAsaddhamAgamanaM manasi nidhAya pRcchati tadapokSitakriyam / yathA kuto bhavAniti pRcchati / pATaliputrAditi cottarayati / atrAgamanamarthamadhyAhatyAnvayaH kArya ityAhyam // uddezyaH sampradAnacaturthyathaH / tathAhi / caturthIsampadAne iti sUtrAtsampradAne caturthI / taca karmaNAyamabhitisasampadAnamiti sUtrAtkarmaNA karaNabhUtena ka; yamabhipraiti Ipsati tat kArakaM sampadAnaM syAdityarthakAduddezyavizeSaH / samyak pradIyate yasmai tatsampradAnamityanvarthasaMhAM svIkRtya svasvatvatyAgapUrvakatyAgoddezyatvaM caturthyartha iti tu vRttyanusAriNaH / bhASyakArAstu khaNDikopAdhyAyastasmai capeTAM dadAti, na zUdrAya matiM dadyAdityAdiprayogAnnaitAvatparyantamarthaH / rajakasya vastraM dadAtItyAditu zeSatvamAnavivakSAyAM SaSThItyAhuH / nanvevamajA nayati grAmamiti nayatikriyAkarmabhirajaiH sambadhyamAnasya grAmasyAtra sampradAnatvaM syAditi cena / yamabhipraitItyuktyA hi yamiti nirdiSTasyoddezyatvalakSaNaM zeSitvaM karmaNeti nirdiSTa
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 vaiyAkaraNabhUSaNe sya gavAdeH zeSatvaM ca pratIyate / na ceha grAmaM pratyajA shessbhuutaa| ata evaM prayojakalakSaNe pAsanavanmatrAvaruNAya daNDapradAnamityadhikaraNe krIve some maitrAvaruNAya daNDaM prayacchatIti vi. hitaM daNDamadAnaM na pratipattiH kiM tu dvitIyApekSayA balIyasyA caturthIzrutyA arthakarmetyuktamiti pancitaM zabdakaustuthe / idaM cA "nirAkaraNAtkartustyAgAra karmaNepsitam / preraNAnumavimyA ca labhate sampadAnatA" miti vAkyapadIyAttrividham / AcaM sUryAyAyaM dadAti / nAtra mUryaH prArthayate na cAnumanyate na ca nirAkaroti / prerakaM yathA / viprAya gAM dadAti / anupanta yathA / upAdhyAyAya gAM dadAti / nanu dAnasya tadarthatvAttAdarthyacaturthaiva sidau sampadAnacaturthyArambho vyartha eveti cenna / dAnakriyArtha hi sampadAnaM na tu dAnakriyA tadarthA / kArakANAM kriyArthatvAt / sampadAnArtha tu dIyamAnaM karmeti vAkyArthabhUtAyA dAnakriyAyA atAdAtAdarthyacaturthyapravRteH / tadetatsUtrayati / tyAgAvaM karmaNepsitamiti hekArAjIpAdau sam / aba sarvatra prakRtipratyayAryayorabhedaM eva sNsrgH| vibhaktInAM dharmiyAcakatvAt / na ca dharmavAcakataiva kiM na syAditi vAcyam / A. zrayatvarUpasya vAcyatve AzrayatvatvasyAvacchedekatvApattau gauravAt / tasya saMsargatayApi lAbhenAnyasabhyatvAcca / phalavyApArayordhAtunaiva lApAt / karmaNidvitIyetyAdisUtrasvarasabhApozca / paJcamyAvarthakasamAsAnA dharmiparatAmA nirvivAilenAnyApi tathaiva nyAyyatvAcca / sarveSAM karmapratyapAnAM kAryakatvAcca / ata eva kRtaH kaTa iti sAmAnAdhikarama sAcyate / ata eva supA karmAdayopparthAH saMkhyA caiveti sacchate / na pa kaLadipadAnyatra sarvatra ta.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ mubrthnirnnyH| 143 tvaparANi kRtaH kaTa iti sAmAnASikaraNyAbhAvaprasaGgAdityA. huH / na ca prakRtipratyayAryayoramedAnvayabodho 'vyutpannaH / aindra vaizvadevItyAdau devatAdiviziSTAmikSAdivAcakeSu tathA darzanenA. vyutpatterabhAvAt / na cAzrayamAtrAryakatve prAtipadikasyApi tada. ryakatvAtmAtipadikamAtrArthakaprathamayA saha viklpaapttiH| prAtipadikArthayAtraiti mAtragrahaNAcadatiriktArthAbhAve eSa prathamAvi. pAnAt / dvitIyAdInAM punarAzrayatvAdirUpakarmavakterapi vAcyatApacchedikAyA vAcyatvAditi // sambandhaH SaSThayarthaH / SaSThIzeSaiti sUtrAt / zeSe, sambandhamAtravivakSAyAmiti vyAkhyAnAda / odanasya pAka iti karmatAyAM SaSThItyAdikaM kathamiti cet / atra vakSyAmaH / nanvAzrayopi na vibhktyrthH| ghaTAdirUpasya tasya prakRtyaiva lAbhAt / evamavAdhirapi vRkSAdirUpo na vibhaktyarthaH / uddezyopi brAhmaNAdirnArthaH / tathA cAzrayatvAdikamevArthaH / ananyalabhyatvAt / taba nirUpakatvAdinA dhAtvarthave. ti / tasmakArakabodhasya sarvasidasya saMsargatayApi lAbha ityA. dihetukatAmAlambya khaNDayitumazakyatvAt / karmaNidvitIyetyAdeH zaktitadvatostAdAtmyAbhyupagamenopapatteH / anyathA dayekayordvipacane ityAyanurodhAdekavacanAdeH saMkhyAviziSTAzrayavAcakatApacerduritvApattaH / tiGkadAdestu pacati paktA pakva ityAdimayogeSvAzrayabAdhAnurodhAt / kRtaH kaTA devadattaH pacati iti sAmAnAdhikaraNyapratIteyuSmadhupapade samAnAdhikaraNe sthAninyapi madhyama iti vyavahArasyopapattathAnurodhAyuktaM kartRkarmAdivAcakatvam / supAM ca prakRtyaivAzrayalAbhAna tathAtvasambhavaH / paJcamyAdharthakabAbIyAdInAmapyuktarItyaiva tattadvibhaktiprakRtparthakatvasvIkAreNa dharmiparattvanirvAheNa dhrmivaacktvaasaapktvaat| anya
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 vaiyAkaraNabhUSaNe thA SaSThayarthabahI herapi sambandhivAcakatA na syAt / Azrayatvasya vAcyatve tattvasyAvacchedakatvApattau gauravamiti cenn| tasyaiva tA. dAtmyenAvacchedakatvasambhavAt / praamaannikgaurvsyaadosstvaacc| vyApakatvarUpasyAvacchedakatvasya zaktisiddhAvadoSatvAcca / tathAtve zakyatvaM tasyApi syAditi cenna / azakyatvepyavacchedakatvasya vakSyamANarItyA sambhavAt / evaM cAzrayatvAdereva vAcyatve ruve tadevAkhaNDaM zaktizabdenocyate iti manasi nidhAya zaktivibhaktayartha iti saptamIpaJcamyaukArakamadhyaityAdau bhASyAdau vyava. vhiyataiti tadevAbhipretyAha / zaktireva veti / SaNNAM kArakavibha. ktInAmiti zeSaH / zeSaSaSThayAstu prAguktaM sambandhasAmAnyamarthaH / zaktInAM pravRttinimittaM sa zabda eka / saMjJAzabdatvAt / uktaM ca hariNA / "nityAH SaDa vyaktayonyeSAM bhedAbhedasamanvitAH / kriyAsaMsiddhayertheSu jAtivatsamavasthitAH // dravyAkArAdibhedena tAzcAparimitA iva / dRzyante tatvamAsAM tu SaD zaktInAtivartate // nimittabhedAdaikaiva bhinnA zaktiH pratIyate / poDhA kartRtvame. vAstatpattinibandhana"miti / etanmate 'nabhihitaityatra tatta chaktacanabhidhAnaityarthaH / bhAkhyAtArthepyavacchedakatvena zaktirastyeveti kAryavyavasthA / evaM ca devadattena putrasya gauIstena brAhmaNAya gehAgaGgAyAM dIyate ityAdau putrasambandhinI yaikA gaustatkarmakadAnAnukUlo devadattakartRko hastakaraNako brAhmaNasa mpadAnako gehAvadhiko gaGgAdhikaraNako vartamAno vyApAra iti bodhaH / itthamanyadapyUhyam / pakSadvayepi kArakANAM yathAsambhavaM kriyAnivartakatvaM saMsargatayA labhyAmatyAyUhyam / yattu mImAMsakAH, saktvadhikaraNe karturIpsitatamaM karma, tathAyuktaM cAnIpsitamiti sUtrAnurodhAdubhayasAdhAraNaM sAdhyatvaM dvitIyArthaH / u.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ suprthnirnnyH| kaMpazAkhadIpikAyAm / "zrutyA sAdhyAbhidhAyitvaM dvitIyA. yAH pratIyate / karturyadIpsitaM yacca tathAyuktamanIpsitam ||t. skarma tat dvitIyA itye pANineH smRtiH / balIyasI ca sAcArAtmayogazcAsti tAza" iti // saktUn juhotItyatra ca bhUtabhAvyanupayuktatvena saktUnAM sAdhyasvAsambhavena saktukaraNakahomAnukUlavyApAramatItaye tRtIyArthaH karaNatvaM dvitIyayA lakSyate / uktaM ca bhaTTapAdaiH / "bhUtabhAvyupayogaM hi saMskArya dravyAmibhyate / saktavo nopayokSyante nopayuktAzca te ka cit // prAdhA. nyameva tatrApi dvitIyAvaditi svataH / virodhAttena sambandhI gugabhAvastu lakSyate" iti // evaM ca brIhInavahantItyatrAvahanena bIhIna bhAvayedityarthaH / yadyapi brIhayaH siddhA eva kriyAyA: sAdhanAni ca / tathA 'pi saMskAryatvameva tadatra bodhyam / evaM saktUn juhotItyatra sktubhirbhaavyedityrthH| anayaiva rItyA "ta. marUyaM cAnyazAstra" miti nyAyAtsa eSa yajJaH paJcavidhaH / bhamihotraM darzapUrNamAsAvityAditazcAgnihotrazabdasya nAmatvasidAvamihotraM juhuyAtsvargakAma iti vAkye 'mihotrAmati dvitIyA sApanatvaM lakSayati / tathA cAmihotreNa svarga bhAvayaditi pAkyArtha ityAhuH / tatra yadyapi sAdhyatve zaktivizeSa evAbhyupeya iti karmazaktirvAcyati na virudhyate / vakSyamANarItyA dvitIyA karmaNyeveti niyamAbhyupagamepi supAMsuluka, chadasibahulamityAdibhizchandasyarthAntaropa sAdhutA labhyate / tathApi ghaTaM jAnAti rathena gamyataityAdau supo tiGa ca lakSaNetyevamAdi svecchayA nyAyAnurodhena naiyAyikamImAMsakAyuktAM vibhakto lakSaNAM pUrvokte pramANopadarzanavyAjena nirAcikIrSurAha / mupAkarmavIti / ayamabhiprAyaH / "mupA karmAdayopyarthAH sakhyA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ baiyAkaraNabhUSaNe caiva tathA tikAm / prasiddho niyamastatra niyamaH prakRteSu ce". ti vArtikAtkarmAdevAcyatAyAstaniyamasya ca lAbhaH / tathAhi / svaujasamauTa, kaNidvitIyA, dadhekayorityAdeH tiptasAjha, la:karmANa, vyaMkayoH, tAnyekavacana dvivacanabahuvacanAnyekaza, ityAdezcaikavAkyatayA karmAdeH saGkhyAyAzca vAcyatAlAbhaH / tathA tatra niyamazca zAstre prsiddhH| karmaNi dvitIyaiva, karaNe tRtIyaiva, a. bhihite prathamaiva, ekatve ekavacanameva, nAnyadityarthaniyama itya yH| yadvA / prakRteSu niyamaH / prakRtArthApekSo niyamaH, dvitIyA / karmaNyeva tRtIyA karaNaeva, prathamA'bhihite evetyAdirityarthaH / ubhayathApi vyAkaraNasya "siddhe zabdArthasambandhe lokatIrthaprayu. te zabdaprayoge zAstreNa dharmaniyama" itivArtikAt / "samAnApAmarthAvagatI sAdhubhizcAsAdhubhizca gamyAgamyativaniyamaH kriyate" iti bhASyAdibhyazca dvitIyA karmaNyeva sAdhutIyaiva karmaNi sAdhurityAdeH sarvatra paryavasAnAd dvitIyA karaNAdau lakSaNayApyasAdhuH syAt / evaM zAstreNeti vArtikAdau sAmAnyazandopAdAnAvyAkaraNasthAH sarve vidhayo niyamavidhaya iti dhva. nitatvAttattAdvidhiviruddhAH svecchayA kaM cit nyAyAbhAsamaGgIkRtya svIkRtA mImAMsakanaiyAyikAyuktA lakSaNA na sAvya iti dik / yadyapi supA karmAdaya iti vArtikaM tathApi iti itya. syetyarthaH / tathA cobhayasiddhatApIti bhAvaH / vyAkhyAnavyA. khyeyayorabhedAbhimAyeNedamuktamityanye // 24 // iti vaiyAkaraNabhUSaNe kArakArthanirNayaH samAptaH // ____nAmArthAnAha // ekaM dikaM trikaM cAtha catuSkaM paJcakaM tathA / . .
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ naaNmaarthnirnnyH| 147 nAmArtha iti sarvemI pakSAH zAstre nirUpitAH 25 ekam / jAtiH / dikam / jAtivyaktI / trikam / saline te / catuSkam / sasaGkhyAni tAni / paJcakam / sakArakAANa tAni / tatra pUrvapUrvasya prAtipadikArthatve uttaramuttaraM vibhaktapa. yo vinA dravyaM caramapakSe vibhaktiotikaiveti draSTavyam / tatramA thamapakSe itthamupapAttaH / jAtireva padArtho lAghavAt nAnAvyaktInAM zakyatve gauravAt / na ca pratyeka vyaktibhirvinigamanAvirahaH / evaM vyakta yantare lakSaNAyAM svasamavetasamavAyitvaM saMsarga iti gauravam / jAtizaktipakSe ca svasamavAyitvaM tatheti lAghavAt / ki c| "anvyvytirekaabhyaamekruupprtiititH| AkRteH prathamajJAnAtasyA evaabhidheytaa"| yenApi vyaktirvAcyAbhyupeyate tenApijAtirvAcyAbhyupeyataeva / anyathA zuddhavyakteH zakyatApattestathAcAnanyAyabhicArAca tatra zaktigrahAnupapattiH / evaM cAvazyakatvAtsaiva vAcyAstu / ekAkAramatItizca zuddhavyaktivAcyatve na syAt khaNDatvAdereva zakyatAvacchedakatvAt / prathamata AkRterevo. pasthitezca / evaM ca nAgRhItavizeSaNAnyAyena jAtervAcyatvAvazyakatvAdAstAM saivArtha iti / nanvevaM gAM dadyAdvIhInapahantIti sthale kathamanvayaH / jAtau tadayogAt / kathaM vA dAnakamatA gautvAdorati cet / atrAkSapitavyaktau dAnAdyanvayaH kamatApi tasyA evetyAhuH / tanna / pratyayAnAM prakRtyAnvitetyA. divyutpatteH karmatvAnvayasyAsambhavAt / padArthAntarAnvayazcAkSe. pite na syAt / uktaM hi tadbhUtAdhikaraNe "gamyamAnasya cArthasya naiva dRSTaM vizeSaNam / zabdAnta bhaktyA vA dhUmoyaM jvalatItiva" diti / kazcAkSapapadArthaH / aApattiAti cena /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 vaiyAkaraNabhUSaNe anupapattijJAnamantareNApi gAM dadyAdityAdito ghoSadarzanAda / uktadoSAnatirekAca / samAnavittivedyatvamiti cennA dravyamityA. dighaTajJAne ghaTatvabhAnAbhAvAt / lakSaNayopasthitavyaktau tadanvayA. bhAnupapacirityanye / tanna / lakSaNAyAH zakyAnvayAnupapattijJAnAdhInatvenoktadoSAditi / atra vadanti / nirUDhalakSaNayA jAtidhyaktyorbhadAtA vyaktabhiH / taduktaM bhaTTaiH, "tena tallakSitavyakteH kriyAsambandhacodanA / vyakyAkRtyorabhedo vA vAkyArtheSu viva. kSita" iti / nanvevaM vyaktau saMkhyAkArakAnanvayamasaGgaH pratyayAnAmiti vyutpatteriti cenna / prakRtyarthatvaM hi vRtyA prakRtyupasthApyatvam / anyathA gaGgAyAM ghoSa ityatra tIredhikaraNatvAnvayAnApatteH / tathA ca lakSaNayopasthitavyaktau tadanvayo na viruddhaH / nanvevaM 'svArthAdanyena rUpeNa zAte bhavAti lakSaNe' ti niyamAtkathaM ghaTatvarUpeNopasthite lakSaNeti cenna / etanipame mAnAbhAvAt / nIlamAnayetyAdau nIlapadasya nIlarUpavati lakSaNAbhyupagamAdvaya bhicArAcceti / tadetadabhipretyaiva 'savarNeNagrahaNamaparibhASyamA. kRtigrahaNAditi vArtikaM saGgacchataiti / atha vA / vyaktimAtra. mekazabdArthaH / kevalavyaktipakSasyApi zAstre bahazo darzanAt / yuktaM caitat / vyavahAreNa zaktiparicchedakaziromaNinA vyaktAyeva ta. paricchedAt / paricchinnApi lAghavAdane bAdhyataiti cet / evaM hi paricchinopi karmadhArayogre 'pUrvavidyAkarapanabhiyA bAdhyeteti niSAdasthapatyadhikaraNavirodhaH / api ca / gAM dayAdityatrAnuH papattiH / gotvAderdAnAdyasambhavAt zakyasambandharUpalakSaNAyA agrahAt / vyaktyantare sambandhajJAnasya vyaktyantarabodhAhetutvAt / tathAtve vA hastipakavyaktyantare tattvaM dharmitAvacchedakIkRtyApi hastisambandhaprahAthA hastipake sa na gRhItastasyApi hastidarza
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmAnirNaya nArasmaraNApatteH / sarveSa gAM nayetyAdijAtiviziSTabodhakavAkyeSu vRttidvayakarapanAyAM gauravAcca / yugapattiyAvirodhasyAdUSaNatApattedha / ata eva 'jAterastitvanAstitve nahi kazci. dvivakSyati / nityatvAllakSaNIyAyA vyaktaste hi vizeSaNe, iti maNDanamizrAH parAstAH / jAtivyaktyorabhedAdAnAnvaya iti ce. ma / tathA sati vyaktarvAcyatvamAyAtameva / AnantyAyuktAkRtyadhikaraNIyadoSatAdavasthyAcca / yattu tairuktam / vyaktirrirUpA sA. mAnyAtmikA vizeSAtmikA ca / tatra sAmAnyarUpeNa vAcyatAna vishessaatmneti| tm| vizeSarUpeNAvAcyatAyA asmAbhirapi strIkArAt / yantu mImAMsakAdibhiruktam / "AnantyavyabhicA. rAbhyAM zaktyanekatvadoSataH / sandehAccaramajJAnAccitrabuderabhAvataH" / kevalavyaktervAcyatve tAsAM bahutvAdgauravam / ana. ntavyaktInAmekapadopasthityabhAvena saGketagrahAsambhavazca / nanu patra ka cideva vyaktI zaktigrahostu kAraNama, zAndabodhe svagRhItazaktikaica vyakti sataityaGgIkAryamiti ne, tarhi vyabhicArAcchaktigrahaH kAraNameva na syAt / zaktimahAviSayasyApi zAndabodhaviSayatvAt / gopadAdacAderapi bhAnaprasaGgazca / zakta padArthAntararUpatvAttasyAzca sambandhikapadArthasya sambandhibhedena bhinnatvAttattadvayaktibhedena bhedaprasaGgAcca / gopadAdiyaM sA ti sandehaprasaGgAcca / caramaM vyaktyupasthitezca / gopadAtkhahattvAdirUpeNa bodhaprasAccati / yadapi kAvyaprakAzakAreNoktaM gauH zuklazcalo Distha ityAdInAM jAtiguNakriyAsaMbAzabdasvena viSayavibhAgaH zuddhavyaktivAcyatve na syAditi / taccinsyam / yena rUNopasthite zaktigrahastena rUpeNa padArthopasthitiH saca dharmo 'zakyopi tadavacchedakatvAt padAsmataH zAndacoH
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe ghe bhAsate ato jAtiprakArakaboSajanakastadavacchinnazaktimAvA jAtizabda iti vyavasthAvazAt na kazcidoSaH / ukta ca bhaTTapAdairaruNAdhikaraNe / "Anantyapi hi bhAvAnAmekaM kutvopalakSaNam / zabdaH sukarasambandho na ca vybhicrissytiiti| evaM cAvyApakasyApi vyApakatAvacchedakatvavadalakSyasya ca nyA. yanaye lakSyatAvacchedakatvavadakAraNatvepi kAraNatAvacchedakatvabadazakyatvepi zakyatAvacchedakatvaM sambhavatyeva / tatpakAraka. bhAnamapi hastimAtrAdau hastipakAdisambandhagrahaNAttadrUpeNopasthitivatsasambandhikapadArthamAtraeva sambandhagrahaNasya viziSTopasthApakatvAt / nyAyanayepyAkAzAdipadAnAM zabdAzrayatvavi. ziSTe azaktatvasvIkArAttasmAgchabdAzrayatvarUpeNa, gaGgAyAM ghoSa ityAdau tIratvAdinA, daNDAt ghaTatvena ghaTAddaNDatvena copasthi. tyartha tathAniyamAvazyakatvAditi sudhIbhirUhyam // dvikamiti / jAtivyaktI ityrthH| ayaM bhaavH|jaativishisstt vyaktiH zabdAthaH saGketasya bodhakatvasya vA viziSTe eva grahAt / ghaTatvaprakArakaghaTavizaSyakabodhe ghaTazaktijJAnatvena kAraNatetyapi na / dravyA. dipadAnAmapyevamApattau ghaTapadAt dravyatvaprakArakabodhaprasaGgAt / na ca dravyapadopasthititvenApi tatra hetutvAmati vAcyam / tatparyAyAntarAttathAbodhAnApatteH / nApi dravyatvArthakapadajJAnatvena hetutA / dravyAdipadAnAmatathAtvena tatopi tathA bodhAnApatteH / na ca padajJAnasya sambandhijJAnatvena hetutA / tatra ca yena rUpeNopasthitayoH sambandhagrahastena rUpeNopasthApakatvaniyamAdvAdipadAnAM gotvarUpeNopasthite tadrahAgotvAyaMze zaktyagrahepi te. naiva rUpeNopasthiti nyatheti vAcyam / padAniyamenopasthitAvapi gotvAdeH zAnde viSayatvAsambhavAt / tadaMze zaktya
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmArthanirNayaH / 151 bhAvAt / anyathA gopadasya zaktigrahasamaye gotvasyeva dharmAntarasyApyupasthitau tatastatpadAttaddharmasyAzakyasyApyupasthitau zAbdabodhe bhAnaprasaGgaH / ghaTAdipadAdupasthitasyAkAzAderapi zAbdenvayApattezcati / tasmAdviziSTaM zakyam / ekAmati pakSasya caikamevAntarbhAvya kAryakAraNabhAva ityabhiprAyaH / tathAhi / ghaTa ityetAva ghaTatvazaktijJAnatvena kAraNatA / lAghavAt / na tu ghaTatvaviziSTazaktijJAnatvena / zaktijJAnakAraNatve vaiziSTyaghaTayoravacchedakatvamapekSya ghaTatvamAtrasyaiva tattvaucityAt / tathA ca tvayA tatkAraNatAyAmavacchedakatayA ghaTastadvaiziSTyaM cAdhikaM pravezyate iti gauravam / ayaM ca jAtizaktivAdo gurUNAmapi sammataH // anyathA kevalajAtAveva zaktyabhyupagame kAryAnvite padazaktivAdasteSAM na sidhyet | vyaktInAmeva kAryAnvitatvAt / yattu ghaTavazaktijJAnatvena ghaTa ityetAdRzabodhe kAraNatAyAM ghaTostItyatreva ghaTatvamastItyatrApi tathA bodhApattiriti viziSTazaktijJAnatvena hetuteti / tantuccham / ghaTatvaprakAraka ghaTavizeSyakazAbdabodhaM pra ti ghaTatvAMze 'nyAmakArakaghaTatvazaktijJAnatvena hetutvAbhyugamAt / tatra zuddhasyAbhilApAsambhavAt ghaTatvazabdenAbhidhAnaM kRtam / ata eva ghaTatvazaktijJAnatvena hetutvamate ghaTatvatvapravezA gauravamiti pratyuktam / vastuto niravacchinnaprakAratAsambandhena ghaTatvazaktijJAnatvenaiva tatra hetutvam / ghaTatvamastItyatra ca na ghaTatvaM prakAra iti doSaH / tasmAcchaktirviziSTaeva / kAryakAraNabhAvaH punarupadarzitarItyaivetyavadheyam / uktaM hi bhASye / nAkRtipadArthasya dravyaM na padArtha iti / ata eva dvikamiti pakSeNAvirodhaH / anyathAnyatarasyAprAmANyApatteH / virodhAt / tadAhuH / 'kohi mImAMsako brUyAdvirodhe vAkyayormiMthaH / ekaM pramANamita
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe radapramANamitIzAmiti / tathA ca dvikamityAderapi dvikaM zakya. mityevArtho na tathA kAryakAraNabhAva iti peyam / nanvatra pakSadvaye sarvazandAnAM trailiMgyaM syAt / liGgAvAcakatvasya sarvatra tu. lyatvAditi cet, na / pulliGgAbhidhAyipratyayasvaM tantvamityupapa / / atra chuktapakSayepi liGgasya pratyayArthatvAt / prakRtivarjite kevalamatyayAdeva strI IyatItyAdau tatpatItestathaiva nyAyyatvAt / idammandAskipidambhyAM vogha iti vatupo vakArasya ghakArAdeze bhAyaneyInIyIyaH phaDhakhacchayAM pratyayAdInAmityanena pakArasyeyAdeze idama Izi yasyeti ceti prakRtIkAralope ugitazceti mIpi IyatIti hi rUpam / anvayavyatirekAbhyAM pratyayasyaiva zaktisidezca / striyAmityadhikRtyaivAjAdhataSTAvityAdinA TAbDIkAdevidhAnAt / tasmAcchasonaH puMsItyAderanuzAsanasyAnurodhAca / evaM saMkhyAdAvapi draSTavyam // trikamiti // jAtivyastiliGgAnItyarthaH / ayaM bhAvaH / stanakezavatI strI syAdityAdinA vivakSitamavayavasaMsthAnavizeSattvameva strItvapuMstvAdikam / na caitacchAstrIyavyavahArahetuH dArAnityAdau natvAbhAvaprasaGgAt / taTaH taTI taTamityAdau yathAyathaM liGgatritayanibandhana kAryANAmasidimasagAcceti vAcyam / AropAdeva nirvAhasambhavAt / likAnuzAsanasya rAtAnhAhAH puMsItyAdezca tatra mAnatvAditye. ke / bhASyakArAstUktAnupapattyaiva tanmatabhirasya striyAmiti sUtre savarajastamasA prAkRtaguNAnAM vRddhiH puMstvamapacayaH strItvaM sthitimAtra napuMsakatvam / ata. evotkarSApakarSasanvepi sthitimAtravivakSAyAM napuMsakamiti zAstramupapadyate / utkarSApakarSasAmyAvasthAtrayasAdhAraNasthitimAtravivakSAyAM napuMsakaM bhavatI'ti tadarthAt / tacca kevalAnvayarthaniSThaM ca / ayaM padArtha iyaM
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmArthanirNayaH / 1 151 vyaktiridaM vastviti sarvatra vyavahArAt / pulliGgaH zabda ityAdiprayogastUpacArAt / pumAn liGgamasmAtpratIyataiti vA asya za kyamiti vA yaugiko vA / AGonAstriyAM, tasmAcchasonaH puMsItyAdizAstrIye zAbde laukike ca vyavahAreSyetAnyeva nimittAnItyAhuH / anye tUpacayApacayAdorviruddhasyaikatra samAvezA yogAtkathaM taTaH taTI taTamityAdapo vyavahArAH / guNAnAM kSaNikatvAbhyupagamepi yugapattathAvyavahArAnApattiH / AtmA brahmetyA dAvavikAriNyasambhavazca / AropAdikaM ca pUrvavAdinApi suvacameveti na tanmatadUSaNAbhinivezaH saGgacchate / tasmA "ttisro jAtaya ecaitAH keSAM citsamavasthitAH / aviruddhA viruddhAbhirgomanuSyAdijAtibhi" riti vAkyapadIyAjjAtireva strItvAdikami tyAhuH / nanvevamapi samaniyatAnAM jAtInAM sarvatra pratIteH keva lAnvayitvaM vAcyam / tathA cAtra mate bhASyamate ca pazunA yajetetyatra pazustriyA yAgaprasaGgaH vivakSitepi puMstve tasya kevalAnvayitvenAvyAvarttakatvAditi cenna / "chAgo vA mantravarNA" diti tyAdhikaraNanyAyenaiva nirvAhAt / kiM ca / uktamatadvayepi kumArabrAhmaNacchAgAdizabdAnAM puMsyeva prayogavyavasthityanurodhena laukikapuMstvatriziSTe zAstrIyapuMstve zaktistrIkArAttadvivakSayaivAnatiprasaGgAt / evaM kumAryAdizabdA laukikastrItvaviziSTe zAstrIyastrItve zaktAH / astu vA kumArazabda evobhayatra zaktaH / GIbAdi striyAM nAdi ca puMstve dyotakamityavadheyam / etacca liGgaM keSAM cidubhayaM keSAM cidekaM keSAM cittrayamapItyatra liGgAnuzAsa naM pramANamiti sthitaM zabda kaustubhe / atra prathamapakSe laukikaliGge pRthakAktirna kalpyati lAghavam / Aropazca khaTvetyAdAvabhyupeyaH / carame gauravamanAropazca / bhASyamate tUbhayaM karaNyamiti -
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 vaiyAkaraNabhUSaNe vivekaH / vastutastu bhASyamate liGga zabdaniSThameva |pullinggH zabda ityAdivyavahArAt / pulliGgavAcakatvAttatheti cet / tArha ghaTaH zabde ityapi syAt / Arope sati nimittAnusaraNamityAderatigauravAt / arthaniSThatve taTastaTItaTamityAderAtmAbrahmetyAderanupapatteruktatvAcca / chAgyA yAgaprasaGgAcca / yattu chAgAdizabdA. nAM puMsyeva niyataprayogAnurodhena laukikapuMstvaviziSTe zAstrIye zaktestadvivakSayAnatiprasaGga iti / tana / evamapyacetanavAcakAnAM madhvAdizabdAnAM mAkSikAdau punnapuMsakatvaM vasantAdau zuddhapuMstvamiti vyavasthA na syAt / evaM "stro jJAtAvAtmani svantriSvA. tmIye svostriyAM dhana" ityAdiliGganiyamocchedApattiH / atra prakArAntarAnusaraNe tenaivopapattelaukikaliGge vAcyatvakalpanaM mudhaiH ca, zabdaniSThatve ca nAnupapattilezopi / tathAhi / hasvatvadIrghatvodAttatvAnudAttatvavat / strItvapuMstvAdiviruddhadharmavattvAcchabdA bhiyante / AnupUrvIsAmyasyApi tadvadevArthabhedAcchabdabhedavAdino mataiva copapatteH / keSAM cilliGgAnuzAsanenaikaliGgatvavyavahArazca samAnAnupUrvIkatvena teSAM tantreNAnukaraNAdupapadyate / evaM ca taTAdizabdeSu samAnAnupUrvI keSu liGgatrayaM chAgAdiSabhayaM padArthAdiSvekamastIti sarvatra mukhya eva liGgaprayogaH / tatra puMstve nAbhAvaH strItvAdau TAbAdi dyotakam / tacca zabdaniSThamapi zabdavAcyamarthaparicchedakatvenAnveti / liGgavizeSaviziSTasyaipArthavizeSavAcakatAyA liGgAnuzAsanazAstrasiddhatvAtsvAzrayavAcyatvasambandhena liGgasyArthavyAvartakatvopapatteH / ata eva prayoganiyamopapattiH / yadvA / zabdaniSThamevArthavizeSanirNAyakamastu bahuvrIvAdisvara ivAnyapadArthAdeH / evaM ca pazunetyatrApi puMstvasya paricchedakatvAnna pazustriyA yAgaprasaGgaH / na vA teSAM viru
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmArthanirNayaH / .. 155 datvena kva cidAropa ityabhyupagamaH / na ca pazuzabdasya nityapuMstvAtpadArthAdizabdoditaliGgavatsAdhAraNyAtkathaM strIpazunyAvRttiriti vAcyam / pazvA na tAyuM guhA carantamiti Rgvede darzanAtpazuneti puMstvasya paricchedakatvAnna pazustriyA yAga iti mImAMsAyAM nirNItatvAcca tasya nityapuMstvAbhAvanirNayAt / tathA nirNayepi vA naanuppttiH| chAgovA mantravarNAditi SaSThAntyAdhikaraNanyAyena chAgavyaktivizeSasyeva puMstvasyApi mantravarNata eva lAbhAt / chAgasya vapAyA iti mantre chAgasyati paThitasya DA. gabhinnaiva striyAmasambhavAt / yatra tu vidhau sandigdhaM tatrApi sandigdhe tu vAkyazeSAdityadhikaraNena nirNayaH / saGkhyAdivat / yathA "sArasvatau meSau bhavata" ityatra taddhitaprakRtiH strIliGgaH pulliGgo veti sarasvatyai caruM sarasvate carumiti dvayorapi darzanAtsandehe " etadvai daivyaM mithuna" mityarthavAdAdekazeSeNa dvayohaNamavadhAryate / AgneyoTAkapAlo 'mAvAsyAyo paurNamAsyAM veti vAkye taddhitaprakRtirekavacanAnto bahuvacanAnto veti agnaye kRttikAbhyaste asmA agnayo draviNaM da. vetyAdau dvayorapi darzanAtsandehe sonaye dhriyasvati vA. kyazeSAdekavacananirNayaH / nanvastu tAvadeva, tathApi sarva nAmaniSThaliGgasya cetanAcetanastrIpuMsasAdhAraNatvAtmAsmA ani bharatati adhriguauSasya sArasvatyAM meSyAmapi pravRttiH syAt / na ceSTApattiH / liGgavizeSanirdezAtsamAnavidhAneSvaprAptA sArasvatI strItvAdityUhalakSaNAdhikaraNe pazUnAM samAnavidhAnatvepi puMliGganirdezAnna tatra mantra ityukteH / laukikaliGgavAcyatvapakSe ca nAnupapattiH mukhyatve gauNatAyA anyAyyatvenAropasyApyasambhavAniyamasambhavAt / na ca sAmAnye napuMsakamityanuziSTama
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 vaiyAkaraNabhUSaNe smai iti napuMsakameva meSIsAdhAraNamasviti vAcyam / anvenaM mAtA manyatAmanu pitetyanvAdezena puMstvanirNayAt / anvAdeze napuMsake enadvaktavya iti vArtikAdenadityApattariti cet / ucyate / pUrvopasthitatattadrUpeNopasthApakAdasmai enamityAdipadA chAgatvAdineva puMstvenApi vyAvRttapazUnAmeva parAmarzAna meSyA pravRttiH / tatrApi vahanugrahAya puMstvamevAnUyate / yuktaM caitat / anyathA matAntarepi pumAnastriyati sUtrAt tyadAditaH zeSe punapuMsakato liGgavacanAnIti vArtikAdvaikazeSeNa meSyAM pravRttiH kiM na syAt / ekavacanAdekazeSAbhAvo nirNIyataiti cet / tahi bahupazukeSUkthAdiSvapi mantro na syAt / tathA cAdhrigupraipazca tadvatsamAnavidhAnAzcedityadhikaraNocchedApattiH samAnavidhAnA api pazavazcettathApyanekapazuSu adhrigupraiSo bhavati dvibahupalIkepyekavacanAntapalImantravaditi tadarthAt / yattu prativya. ktigataikatvAnvayenaikavacanopapattiriti / tanna / pratyeka vyaktI. nAmupasthitaye ekazeSAbhyupagame ekavacanasyaivAsambhavAt / sambhave voktarItyA meSyAH sagraho durvAraH / jAtyAkhyAyAM taditi tu ekazeSaNAnekasaGgrahasyaiva sAdhakam / anyathA bahuSvekavacanavidhAnavaiyApatteH / kRtvAcintayAdhikaraNapravRttistUbhayatra sameti / ata eva guNiparANAM zuklAdizabdAnAM guNAMzasyAdhikasya bodhanapi vizeSyapadoditaliGgasaGkhyAMzenuvAdatvena vishedhynightoppttiH| ata eva padArthamAtravivakSAyAM guNotkarSApakarSarUpaliGgasyAvivakSitatvAdavarjanIyasAmyAvasthayA prayogamAbhipretya sAmAnyenapuMsakamiti vidhAnaM saGgacchate / autsArgakavacananyAyAt / ajahaliGgAnAM tu dArAdizabdAnAM nityabahuvacanAntAnAmekasminivAgatyA tathA prayoma iti dhyeyam / evaM
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmArthanirNayaH / 157 ca samaniyata jAtyabhyupagAvadoSApi na / laukika puMstvAdau pRtha:k zaktayasvIkAreNa lAghavaM ceti yuktaH panthAH pratibhAti / catuSkamiti / saGkhyAsahitaM trikamityarthaH / paJcakaM kArakasahitaM catuSkamityarthaH / yadyapi liGgAdInAM trayANAmanvayavyatirekAdibhyaH pratyayavAcyatA yuktA / tathApi pratyayavarjite dadhi pazyetyAdau tatpratIterliGgAnuzAsanasya prakRtAveva darzanAzca prakRterapi tatra zaktiH kalpyate / tathA ca yasyaiva vAcakatAgrahastata eva teSAmupasthitiH / sambhede cobhayatopi / ata eva "vAcikA dyotivA vA syurdvitvAdInAM vibhaktaya" iti vAkyapadI yaM saGgacchate / nanvevaM nAmArthaprakAra kazAbdabodhaM prati subAdijanyopasthiterhetutvamityAdikaM vilIyeteti cenna / vibhaktidyotyArthamAdAyopapatteH / naitatrimunisammatamiti bhramaM nirAcaSTe / zAstreiti / sarUpasUtrAdau / / 25 / / sthalavizeSe SoDhApi prAtipadikArtha ityAha // zabdopi yadi bhedena vivakSA syAttadA tathA / nocecchrotrAdibhiH siddhopya sAvartheva bhAsate 26 zabdastA vacchAbdajJAnaviSaya ityanubhavasiddham / "viSayasvamanAdRtya zabdainArthaH prakAzyata" iti vAkyapadIyenubhavapradarzanAt / gAmuccArayetyAdAvarthoccAraNAsambhavena vinA zabdaviSayaM zAbdabodhAsaGgatizceti tatrApi vRttirvAcyA / na ca lakSaNayA nirvAhaH / nirUDhalakSaNAyAH zaktayanatirekAt / jabagaDada zityAdau zakyAgraheNa tatsambandharUpalakSaNAyA agrahAca ! agRhItAyAzca vRtteranupayogAt / zaktibhramasyApi vakSyamA - parItyaivAsambhavAt / evaM bhASAzabdAnAmapyanukaraNe pratIyamAna
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 bayAkaraNabhUSaNe svAtteSAM zaktayabhAvena lakSaNAvirahAnupapattizceti zaktireva pAcyA / tathA ca zandopi yapanukAryAnukaraNayorbhedena vivakSA tadA tatheti / anukArya prAtipadikazakya ityarthaH / ayaM mASaH / paTaditi kuvityApanukaraNasthalenukAryadhvanInAmanukaraNAnedo dhvanimayatvavarNamayatvAdiviruddhadharmavattvasiddhaH / tathA ca tadupasthityarthamupasthitasya tasya zAbdajJAnaviSayatvanirvAhArya ca zaktiravazyamabhyupeyeti / no cedbhedavivakSA / tadA zrotrAdibhiH / siddhaH / upasthitaH / artheva / arthavadbhAsate na tu tatra svatantravRttikalpanetyarthaH / ayaM bhAvaH / vRttiviSaya eva ca zA. dabodhaviSaya iti niyamotiprasaGganirAsAya kalyate / sa ca nirUpakatAzrayatAnyatarasambandhena vRttimAn tadviSaya iti niya. mapi neti, bhavati tasya zAbdabodhaviSayatota / nanu vRttimata eva zAbdabodhaviSayatve pratyakSAdinopasthitaghaTAderapi zAbdabopaviSayatApattiriti viSayatayA zAndabodhamAtraM prati vRttisaM. skArajJAnAnyatarajanyapadArthopasthitiheturiti nirNItamanyatra / tathA cAtra vRttimarakhe zrotrAdupasthitau ca satyAmapi tAdRzopa. sthityaviSayatvAtkathaM zAbdabodhaviSayateti cet / ucyate / a. kArAdayaHka cicchaktAH varNatvAt nalAdipadaM ka cicchaktaM sAdhupadatvAditi sAmAnyataH zaktigraha eva tatpadavAcyaH kazcidarthostItyAkArake vAcyatvasambandhena padaprakArakabodhe heturityanubhavAsiddham / ata evAjJAtAryakeSvidamekaM padAmiti jJAteSu cai. jagavayanalAdipadeSu zruteSu ka etadartha iti prazna upamAnatallakSaNa. kathanAdinA tatpativacanAni dRzyante / ata eva sAdRzyApAyena tadbodhakatvenopamAnAdeH prasiddhapadasAmAnAdhikaraNyAdinA tamodhakatvena kozAdezca prAmANyaM vyutpAdayanti / anyathA na
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ naamaarthnirnnyH| lAdipadAnAmasmadAdIn pratyakoSakattvamasAzca / nalatvAdila. peNa zaktigrAhakabhAvAttena rUpeNa bodhakatvAsambhavAt / na cAtItanalAdibhAvicaitrAdivartamAnaprasiddhAsanikRSTavastugocarAHsaM. skArA anAdayo dhArArUpeNa viziSya bodhAnyathAnupapacyA karupyantaiti naiyAyikanavyakalpanaM yuktam / hetvasiddhaH / anyayoktapraznAyucchedaprasaGgAt / kiM ca dezAntaragataM prasiddha caitra kAzyAM zRNvatAM viziSyAgRhItasaGgatikAnAmapi nalayudhiSThirAdipadAdivarodhAnubhavAttadanurodhenAnAdisaMskArAdviziSya zaktigrahasattvAbhyupagame teSAmeva kAlAntare vizvezvaramandire taM pazyatAM caitrotra nAstIti vAkyAbodho na syAt / syAdvA viziSya gRhItasaGgAtikAnAM tatra pazyatAmanyeSAm / vizvezvaradevAlayatvaM dharmitAvacchedakIkRtya caitratvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavattAjJAnaM prati tadeva dharmitAvacchedakIkRttya caitratvaprakArakatadvattA. dhiyaH pratibandhakatvAbhyupagamasya sarvasiddhatvAt / viziSya gRhItasaGgatikAnAmiva tadarzanAtpadasmaraNaM ca syAt / taduktam / "yatsaMjJAsmaraNaM tatra na tadapyanyahetukam / piNDa eva hi dRSTaH sansaMjJA smArayituM kSama" iti / caitrosti na ve. tisaMzayazca na syAdityAdi bhAvapratyayArthanirUpaNe vakSyate / tathA ca vizeSarUpeNa bodhAbhAvAdeva sarvasaGgama iti siddhA hetva. siddhiH / tathA ca ghaTacaitrAdipadAnAM ghaTatvacaitratvAdijAtivacchaktisambandhena padamapi zakyatAvacchedakatvAcchAbdabodhe bhAsate / tatra ghaTatvAdijAtivacchabdAMze na vRttiviSayatvaM kalpyam / mAnAbhAvAt / Azrayatvenaiva ttkaarysiddheH| tathA ca sambandhasyobhayanirUpyatvena sambandhidvayopasthApakatvAvizeSAddhaTatvAdhava. cchinnazaktayaiva ghaTAdivacchabdasyApi tayaiva vRttyopasthitI sa.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe syAmarthabodhanatAtparye sati taba vizeSaNatayA sa zabdo bhAsate tatrApi ghaTatvAdirUpeNa viziSya zaktihavatAM padajAtyubhayamakArako bodho 'nyeSAM pUrvoktamakAreNopasthitakevalavyaktau zaktiprahAcchuddhatavyaktivizeSyakaH kevalapadaprakArako ghaTapadavAcyA kazcidarya ityAkArako bodha iti vizeSaH / yadA tu na girAgireti brUyAt kabatISu rathantaraM gAyati acchAvAkIyaM sAma gAyati raSAbhyAnoNaH, sasajuSoruH, gavityayamAhetyAdau brUyAt gA. yati AhetyAdibhiH sthAnyarthakaSaSThayAdibhizcAnvayayogyatAkAkSAdivazAcchandamAtre tAtparya gRhyate tadA ghaTo nityaH svargI dhvasta ityAdau vizeSaNAMzavacchabdasvarUpamAtraM prAdhAnyena tayA zaktathA pratipAdyate / vRttisattvepi tAtparyavirahAda zo na bo. dhyate / lavaNamAtratAtparyadazAyAM saindhavazabdAdazvavat buddho vA tyajyate / yatra tUktAnanyathAsiddhatAtparyagrAhakAbhAvastatra viziSyopadezena tathAtAtparyamAcAryodhyate / yayA svarUpaMzabdasyAzabdasaMjJeti sUtreNa bhUsattAyAm agnerDak ityAdau / na cArthazaktayaiva tAtparyavazAtprAdhAnyena zabdasyApi pratipAdanamityayu. ktam / tatprakArakavyaktivizeSyakabodhatvasyaiva tadvattijJAnakAryatAvacchedakatvAt / anyathA ghaTo nitya ityAderghaTatve lakSaNA na syAt / prAdhAnyena bodhArtha khalu tatra lakSaNAzrayaNamiti vAcyam / tatra ghaTatvatvAdirUpeNa bodhAnurodhena lakSaNAbhyupagamAva / anyathA ghaTatvanirvikalpakApattezca / atrAnupUrvI viziSTavarNAnAM padarUpatayA kevalatadupasthitAvapi AnupUrvyA avacchedakatvena bhAnAmoktadoSaH vizeSyavyaktayaMzAbhAnAtpadasya vizeSaNatvaM nAstIti prAdhAnyamapyAyAtam / moSavAdibhirnaiyAyikaiH prameyatvaprakArakasakalAnubhavAtsamuSTAvizeSaNakavyaktimAtrasmaraNA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ naamaarthnirnnyH| bhyupagamavatmamugdhavizeSyakAnandasmaraNAnyupaMgavAt / ucAravesyAdisamabhivyAhArasya moSe evopayogAt / vastuto va padamakArakabodhasvamarthazaktijJAnakAryatAvacchedakaM kiMtu prathamopasthitasvAtsAmAnyasAmagrIvazAdvizeSaNatvena bhAnam / na caivaM kadA cidvizeSyatAyA apyaapttiH| nirvikalpakocarapatya jAtaribopapateriti tattvam / tadetatsarvamabhipretyoktaM vAkyapadIye / "grAhyatvaM grAhakatvaM ca dve zaktI tejaso yathA / tathaiva sarvazabdA. nAmete pRthamavasthite" iti / asyArthaH / dravyacAkSuSamAce A. kokasaMyogo hetuH / anyathAndhakArapi cakSuHsaMyogamAtrAiTacAzuSApatterityavivAdam / tathA cAlokapratyakSapi svsmaadevoppttiaacyaa| tathA ca yathA ghaTAlokasaMyogAdeva ghaTasyevAlokasyApi pratyakSa tathArthagocarazabdaniSThazaktathaiva zabdasyArthasya ca bhAnam / yathA vA ghaTacakSuHsaMyogAbhAve tasmAdevAlokasaMyogAdAlokasyaiva bhAnaM tathArthe tAtparyavirahe tadvatyaira sati zabde tAtparya tasyaiva bodha iti / evaM ca zrotrAdibhiriti mUlapi thotramAdiryasyati vyutpattyA zaktijJAnatatsaMskArA gRhyante |shro. veNopasthite zaktigrahAdityavadheyam / ata eta gApuccArayetyukte vikRtasyaivoccAraNApattiH / tAdRzasyaiva pratyakSopasthitatvAt / zabdasyAprakatyarthatvAttatra dvitIyArthAderananvayApattezca / pratyayAnAM prakRtyarthagatasvArthabodhakatvavyutpatteH / svasyaiva pratyakSeNa zIghramupasthitatvAgaurastItyAdAvapi svaparatvApattazcetyAdidUSaNAbhAsAH parAstAH / uktatAtparyavazAttyaivAvikRtasyaiva zabdAdupasthittatvAt / anyathArthaparatvasyaiva nyAyyasvAt / ta. smAduktatAtparyanirNaye sati zanda eva prAdhAnyena bhAsate sahabhAce tvarthavizeSaNatvenaiveti sidaya / ata evo "jiMdA bajeta
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 vaiyAkaraNabhUSaNe pazukAmaH " " agnihotraM juhotI" tyAdau nAmadheyatvaM vyavasthApya tasyApi vizeSaNatvenAnvayAdudbhinAmakena yAgena bhAvayediti vAkyArthaH sampanna ityudbhidadhikaraNe mImAMsakairuktaM saGgaccha te / yatu mImAMsakamate 'pi nAmni lakSaNaiva / anyathA vRttyA Snupasthitatvena zAbdabodhaviSayatA na syAt / ata eva vAkyAmeM bhaTTapAdalakSaNAbhyupagamyate paraM tu nAmanAmisambandhe sarvatraiva seti nirUDheti na doSa iti samAdadhire / tanna sAdhIyaH / ukarItyA klasazaktyaivopapattau gauravagrastalakSaNAkalpanAnaucityAt / lakSaNayA sarvatrA nirvAhasya prAguktatvAcca / kizca / evaM hi nAmatocchedApaterdvaddhimicchato mUlanAzanyAyApAtaH / guNavidhitve hi 'matvarthalakSaNApaternAmadheyatvamAsthitam / viziSTavidhipakSe hi bhavenmatvarthakakSaNA || somAdau gatyabhAvAtsA na tvatra gatisambhavA' dityukteH sA ca nAmadheyatvepi samA cetkuto guNavidhityAgaH sAmAnAdhikaraNyAnupapatterguNavidhAvivAtrApi bIjatvenApekSaNAt / nahi vinA bIjaM lakSaNA / sAdhyatvaM dvitIyArtha itisaktvadhikaraNe vyavasthApitatvena vAjapeyAdhikaraNoktanyAyenaikasyAM kriyAyAM sAdhyadvayA samavAyAtkASThaistaNDulaM pacatItyAdAvapi matvarthalakSaNAyA bhAvazyakatvAbhirUDhatvAnirUDhatve api same / guNavidhau sarvatra matvaryalakSaNAbhyupagamasya mImAMsakaprasidezca / asmanmate ca nAmnaH zakyatAvacchedakatvena vinaiva lakSaNAM yAgatvAdivadupasthiternAmadheyatvaM susaGgatamiti vibhAvayAmaH / ata eva ca kathitapadatvaM na kva ciddoSa ityatro " deti sabitA tAmrastAna evAstameti ca / saMpatau ca vipattau ca mahatAmekarUpatA" / atra tAmrapadAntaraM vinA na tAdRzo bodha iti kAvyaprakAzakAraNa coktaM chate / atra ghaTakalazapadAbhyAM * * *
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ naamaarthnirnnyH| ghaTaboSe vizeSAbhAvAttAmrArthakena raktAdipadena tAdRzabodhasamma.. vAcchabdAMtarAttAbApAsambhapa ityAderalamakatApateH / asmadrItyA punastAmrapadarUpaviSayavailakSaNyAdvailakSaNyamityavadheyamiti / yadA jJAnamAtre zabdabhAnamatena vyAcakSmahe / anukAryAnukaraNayo de anukAryastathA prAtipadikArthaH / no cedbhedavivakSA tathApi zro. treNa gRhItasaGgatikaghaTAdibhirvopasthiterthe padArthe ghaTAdau va iva artho vizeSaNIbhUtaghaTatvAdivadAsate vizeSaNatvenaiva bhAsate ityarthaH / DitthoyaM brAhmaNoyamiti pratyakSahana zAbdepi sa viSayaH "na sosti pratyayo loke yaH zandAnugamAite / anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhAsate" iti prsiddhH| tathA ca ghaTapadavAcyamAnayati zAbdabodha iti bhAvaH / anukaraNe tu svAtantryeNaiva bhAnamiti vizeSa iti / atredaM tattvam / aniyamena ghaTAderapi prakArAntareNopasthitisambhavAcchAbdaboSaviSayatApattivAraNAya vRttyA zabdAdupasthitameva zAbdabodhaviSaya iti kalpanIyam / zabdasya ca niyamena tadAnImupasthitisattvAttasyAstAhazatayA na zAbdabodhaviSayatvAnupapattiH / evaM ca yathAbhihitAnvayavAdinAM mate vRttiM vinaivAkAMkSAdivazAdvAkyArthasya zAndabodhe bhAnaM kubjazaktivAdinAM vA vRttyA 'nupasthitasyaiva bhAnam / tathA tRsyaviSayazabdasyApi jJAnasAmAnyasAmagyA tAtparyAkAMkSAdiva. zAgaunityA gauranityetyAdau gotvAderiva svAtantryeNa vizeSaNatvena vA bhAnaM bhavet / parvato vanhimAniti zAndAnumityAditastadaiva vanyarthipravRttidarzanAsAnasAmAnyasAmagyA evArthavizeSaNatayA . vartamAnakAlabhAsakapakalpanavatmatyakSazAbdAdI sarvatra bandabhAnAnubhavAjamAnasAmAnyasAmagyAH zabdabhAsakatva. kalpanAt / tatrApi viziSya gRhItazaktikebhyaH padebhyorthavize
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe svAcchandavizeSasya mAnam / anyatra naLapadavAcyaH ka zcidartha iti padavizeSaNakavastu sAmAnya bodhanadaryadarzanAdapyetadvAcakaM kimidamiti padasyApi sAmAnyata eva bodhaH / ata eva taduttaraM vizeSajijJAsayA kimasya nAma ityAdipraznama tivacanAnyupapadyante / ata eva vRttyaviSayavada ghaTAdipadaiH samavAyAdisambandhena sambandhina AkAzAderapyupasthitasyAnvayabhodhaprasaGgaH / kiM ca / gAmuccArayetyukte vikRtasyaivAccAraNApattiH / tAdRzasyaiva pratyakSopasthitatvAt / zabdasyAmakRtyarthatvAd dvitIyArthAderananvayApattezca / pratyayAnAM prakRtyarthagatasvArthabodhakatvavyutpatteH / svasyaiva pratyakSeNa zIghramupasthitatvAdgaurastItyatrApi svaparatvApattezceti nirastam / ghaTAdipadAdupasthitasyApyAkAzAdeH zAbdajJAnaviSayatvAbhAvastaniyAmakAbhAvAt / vikRtAderapi tAtparyAbhAvAt / sati ca tasmin lakSaNAdinA tvayApi tathA vAcyatvAt / na ca tAtparyeNaiva sarvanirvAhe vRttimAtrochedaH / tasya zAbdasAmAnye hetutvAnabhyupagamAt / ananugamAt / zabdAdamumarthaM pratyemi vaktustAtparya tu na jAnAmIti sakachAnubhavasiddhatvAcca / kiM tu ka cicchandajanyabodhamamAtve niyAmakaM tadviSayakatAtparyajJAnaM tadanyagocarajJAne pratibandhakaM vA nAto nAnArthAnupapattiH / itthaM ca padAdanekeSAmarthAnAmupasthitAvekasyaiva vAnekasambandhasambhave padArthavizeSasambandhavizeSayoradhyabasAnAya tAtparya niyAmaka kalpyataiti na vRttiM vinA nirvAha ityAdikamUhyam / / 26 / namvanu kAryAnukaraNayorbheda eva yuktaH / abhedepyastu svasminsvasya zaktiH / anyathAnukaraNazabdAnAM vRttiviSayAprati pAdakatvenArthavattvAbhAvAtprAtipadikasaMjJA na syAt / tathA ca 164
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ naamaanirnnyaa| "vAghmI paurNamAsyAM karatI rathantaraM gAyati" "airaM kRtvo dreya" mityAdizrutayaH, ekA, ecoyavAyAvaH, pAbhyAnoNa i. tyAdisUtrANi ca viruSyeran / prAtipadikAtsubantAdvA taddhito. tpateH siddhAntitatvAt / na caivaM dhAtUpasargAdigaNapaThitAnAmanukaraNAnAmanukAryadhAtvAdharthavasvAtmAtipadikatvApattau vibha. ktizravaNApattiH / aviSakSAyaiva aiuNityAdau svarasandhyakaraNavatsambhavAt / tatrekArokArAdestattatsaMdhAsvasandehasidoriva satyAM vibhaktau nalopajaztvAderapyApattAvadantavanAntatvadhAnta tvadAntasvAdinirNayAnurodhasya satvAt / NopadezatvaSopadezasvanirNayAyeva yatnAntarApattigauravApattezcAnurodhasattvAdityA. zaGko mnsikRtyaah|| ata eva gavityAha bhUsattAyAmitIdRzam / na prAtipadikaM nApi padaM sAdhu tu tatsmRtam 27 ata eva yato na bheda uttarItyopasthittasyaiva kA bhAnamata eva gavityayamAha bhUsacAyAmityatra vRttiviSayabodhakatvarU. . pArthavattvAbhAvAdarthavadadhAturisyapravRtteH prAtipadikatvAbhAce gauH bhUriti vibhaktayanutpattiH / tathA ca na prAtipadikaM nASi pada, metatsAdhu tu bhavatyevetyarthaH / ayaM bhAraH / bhUsattAyAmityAdhartha: nirdezasahiteSvasandigdheSu vibhaktapasaMcalivanirdezaH paramparApagnAdisiddho bhASyakArAyabhyupamatazca tasya coktAvAnuH gRhItAbhedapakSe evopapattau ni nAvivakSayopapAdanamayuktam / sandigpasthale tadakaraNepyatra vibhakivivakSAyA duritvAt / pra. layA parazceti niyamAcca / umAviSu ca vRttAvakyavAnA jA insArthavAbhyupamamAdanupapacirastyevamAzrayaNaSi / mA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe cAvayavyarthamavayave Aropya samAdheyeti vRttinirNaye vakSyate / uktasUtreSvappanukAryAndAnAM sthAnityAdezatvabodhanAya SaSThIsthAneyogetyAyanurodhAdasamarthasamAsavadvakSyamANarItyA prAtipadikatvavibhaktayAdikaM sautrameva / bhuvobugluGliTorityAdhaMpyevameva / tasmAyuktataramabhedapakSaM pratImaH / atha bhU sattAyAmityAdAvadhAturitiparyudAsAdeva na prAtipadikatvaM na vA padatvam / anyathA paryudAsayayApattiH / kiM cAdhAturitipayudAsAdarthavantvalAbhAdarthavadrahaNamuttarArthamiti granthAnAmevamasAmaJjasyApattiH / bhUsattAyAmityAderanaryakatvAt / anarthakatvAdatra vibhaktirnetyAdikRttaddhitasamAsAzceti sUtre manoramAyAM spaSTatvAt / api ca dhAturanarthaka iti vyAhatamityarthavatsUtre matAntaradUSaNAya manoramApi svavacanavirudaiva syAt / na ca bhUsattAyAmitya. nukaraNasya na dhAtutvaM kiM tvetadanukAryasya bhavatItyAdau prayujya. mAnasyaiva tatraiva nAmatvasubutpatyo raNAya paryudAsopIti vA. cyam / evaM hi bhUkAdayodhAtava iti sUtrasyAnukaraNasyAnarthakatvenAnukAryasya gaNapAThAbhAvenAdhAtutApattAvasambhAvitvApatteH / tasya gaNapaThitatvagarbhatAyAH prAgvyutpAdanAt / ghaTAbhinnasyAghaTatvavaddhAtvabhinnasyAdhAtutAyA asambhavAcca / kiM ca / praka. tivadanukaraNamityatidezAdeva dhAtutvaprayuktaparyudAsalAbhAtyAtipadikatvAbhAvasambhave kutastatpakSAbhyupagamaH / kathamanyathA RtaidAtoritItvaM kIrityAyanukaraNe labhyeta / na caivaM dhAtutvanayuktapakRtitvalAbhena na kevalA prakRtiH prayojyoti niSedhalAbhApattiH yattadevebhyaH parimANevatubiti jJApana yAvatkAryApravRtte. pitatvAt / ata. eva kIrityanukaraNe prAtipadikatvaM shcchte| tasmAdbhUsattAyAmitya medpksssaadhkmyuktm.| kiM cAnukAryatvAnu
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmArthanirNayaH / karaNatvadhAtutvAdhAtutvadhvanimayatvavarNamayatvarUpaviruddha dharmAdhyAsAdabhedapakSa evAnayorna yuktaH / bhedapakSopi na yuktaH / bhUvAdaya iti sUtravirodhAt / gaNapaThitatve sati kriyAbAcitvaM dhAtutvamiti hi tadarthaH / sa cAsmina sambhAvi taH / anukAryasya gaNe pAThAbhAvAt / anukaraNasyArthavazvepi kriyAvAcakatvAbhAvAt / samAnAnupUrvIka zabdamAtratAtparyakatvaM tAdRzazabdamAtravAcakatvaM vA 'tra mate 'nukaraNatvam / zabdazabdavAraNAya mAtrapadam / tasmAddhasattAyAmityudAharaNaM pakSadvayaM cAsaGgatameveti cet / atrocyate / AnupUrvIbheda eva zabdabhede tantram / ata eva nAnArthatvavyavasthA / tathA ca svAbhinnazabdamAtra tAtparya kocAraNaviSayatvArtha tAtparya koccAraNaviSayatvarUpe anukAryatvAnukaraNatve kathaM viruddhe / kathaM bA bhUsattAyAmiti zabdamAtra tAtparyakasya kriyAvAcakatvarUpaM dhAtutvam / tathA ca na paryudAsatvavArttApi / kiM svanarthakatvAbha nAmatvamityava yuktam / prakRtivadanukaraNamityatidezepyadhAtutvaprayuktA saMjJA durvAraiva / chAMdasatvaM tvagatikagatiH jJApakamAtrocchedakaraM ceti bodhyam / evaM ca na dhAtutvA dhAtutvayovirodhopi / varNanityatAvAdinAmAnupUrvyAH dhvanimAtraniSThatvAttasyomayatra tulyatvAt / avyaktAnukaraNasthaLe vyaktibhedepi bhedaprayoja kAnupUrvI bhedAbhAvAdyukta evAbheda ityabhedavAdinAM matam / anye vita evArthabhedAcchandabhedaM ca manvAnAH zabdArthavAcakatvAbhyAmanayorbhedamicchanti / atra mate gaNapaThitazabdavAcyatvaM gaNa-. paThitatvamato na bhUvAdisUtravirodhaH / asminmate bhUsattAyAmityatra vibhaktirdurvAretyabhipretya pakSadvayaM lakSyAnusAreNa svIkRtamAkare iti na kazciddoSa iti dhyemam // 27 // i *
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 savAsavaktinirNayaH / iti zrIvaiyAkaraNabhUSaNe nAmAparicchedaH smaatH|| __samAsAnvibhajate // supA supA tikA nAmnA dhAtunAtha tiddaaNtikaa| subanteneti ca jJeyaH samAsaH Savidho budhaiH 28 mupA supA / padadvayamapi subantam / yathA raajpurussH| padhIti samAsaH / mupAM tilA / pUrvapadaM subantamuttaraM tu tistm| yathA paryabhUSat / anuvyacalat / gatimatodAttavatA tilApi samAsa iti vAtikAt / supAM nAmnA / kumbhakAra ityAdi / upapadamatiGiti samAsaH / sa ca gatikArakopapadAnAM kRdbhiH saha samAsavacanaM pAka subutpaceriti vacanAdbhavati subutpatteH prAk atrocarapade sabutpatteH prAgityarthAt / anyathA carmakrItI. tyAdau naLApAmApatteH / supA pAtunA / uttarapadaM bhA. tumAtraM na muptiGantam / yathA kttpuuH| AyatastUH / va. cipracchayAyatastukaTappujuzrINAM dIrghazceti vArtikoktanipAtanAba / ata eva namo dhAtumAtreNa samAsa ityanudAtampadamityatra kaiyaTaH / tiGa tiDA / pibatakhAdatA / pacasabhRjatetyAdi / "AkhyAtamAkhyAtena kriyAsAtatya" iti mayUravyaMsakAdhantargaNasUtrAtsamAsaH / subanteneti ceti / cakArAttiAmityarthaH / jahistamba ityAdiH / "jahikarmaNA bahulamAbhIkSNye kAraM cAbhidadhAtI"ti payUravyaMsakAdhantargaNasUtrAt / spaSTa caitacchandakaustubhe // 28 // .. svayaM bhASyAdisidraM taddhedaM vyutpAdya prAcInavaiyAkaraNoktavibhAgasya saLakSaNasyAvyApsatinyAplAdibhiH prAyikatvaM
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNayaH / 169 darzayati // samAsastu caturveti prAyovAdastathA paraH / yoyaM pUrvapadArthAdiprAdhAnyaviSayaH sa ca // 29 // Qun bhautapUrvyAtsopi rekhAgavayAdivadAsthitaH / 9 caturdhA / avyayIbhAva tatpuruSa dvandvabahuvIhibhedAt / ayaM prAyo-bAdaH / bhUtapUrvaH / dRnbhUH / kArAbhUH / AyatastUH / kaTaprUH / vaagrthaaviv| vispaSTapaTurityAdyasaMgrahAt / tathAparaH prAyovAda ityanvayaH / paraM darzayati / yoyamiti / pUrvapadArthapradhAno 'vyayIbhAvaH / uttarapadArthapradhAnastatpuruSaH / ubhayapadArthapradhAno dvandvaH / anyapadArthapradhAno bahuvrIhiriti lakSaNarUpaH / unmttg| GgaM, sUpaprati / ardhapippalI, dvitraH zazakuzapalAzamityAdau parasparavyabhicArAt / tathAhi / unmattagaGgamityavyayIbhAve pUrvapadArthaprAdhAnyAbhAvAdavyayI bhAvalakSaNAvyAptiranyapadArthaprAdhAnyAdbahuvrIhilakSaNAtivyAptizca / anyapadArthe ca saMjJAyAmiti samAsAt / supamatItyavyayIbhAve uttarapadArthaprAdhAnyAttatpurupalakSaNAtivyAptiravyayIbhAvalakSaNAvyAptizca / supapratinAmAtrArthaiti samAsAt / ardhapippalIti tatpuruSe pUrvapadArthamAdhAnyasattvAdavyayabhAvalakSaNAtivyAptistatpuruSalakSaNAvyAptizca / "ardhenapuMsaka" miti samAsAt / evaM pUrvakAya ityAditatpuruSepi draSTavyam / dvitrA iti bahuvIhAvubhayapadArthamAdhAnyAd dvandvalakSaNAtivyAptirbahuvrIhilakSaNAvyAtizca / "saGkhyayAvyayAsannAdUrAdhikasaGkhyAH saGkhyeya" iti samAsAt / zazakuzapalAzAmiti samAhAradvandve samAhArAnyapadArthaprAdhAnyAdbahuvrIhilakSaNAvyAptizca / tasmAnnaitAni 'lakSaNAni / kiM 22
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. vaiyAkaraNabhUSaNe svavyayIbhAvAdhikArapaThitatvamavyayIbhAvatvaM, tatpuruSAdhikArapaThitatvaM tattvamityAdi draSTavyamiti bhASaH // asambhavacaiSAM lakSaNAnAmiti dhvanayannuktisambhavamAha / bhautapUyAditi / svArthe dhyan / pUrva bhUto bhautapUrvyastasmAt / utsa. goMpi, sopi / rekhAgavayAdivaditi / tathA ca rekhAgavayAdinichalAMgUlAdevastivapazvalakSaNatvavadeteSAmapi na samAsalakSaNatva. m / tatra viziSTazaktyabhyupagamena padAnAmanarthakatvAt / kiMtu poSakatvamA syAt / rekhAgavayavaditi bhAvaH // 29 // nanu vyapekSA sAmarthyamekaiti bhASyakAraiH pradarzitAnAM vyapekSAvAdinAM prAcAM mataetAni lakSaNAni sAdhUnyeva / tathAhi / samarthaHpadavidhiriti paribhASAyAM sAmarthya vyapekSArUpameva sUtra: bhASyasiddham / ekArthIbhAva samAsasyArthavatsUtreNaiva prAtipadikatvasambhavena samAsagrahaNaM na kuryAt / parAgavadbhAve ekA bhASAbhAvena tasyAsaMgrahApattezca / na cessttaapttiH| tathA sati subAmantrite parAgavatsvare' ityanantarameva samarthasUtraM kuryAt / kiMcaivaM yatte divo duhitarmata bhojanamityAdau divaHzabdasyAmantritanighAtaphalakaparAGgavadbhAvavadayamagnejaritA, Rtena mitrAvaruNAvRtA. vRdhAvRtaspRzA ityAdAvayamRtenetyAdeH subAmantritaiti parAjapadbhAvApattiH / sambodhanaprathamAntasyAmantritasyAgnimitrAvaruNAdipadasya sattvAt / nanu tannimittagrahaNaM karttavyamiti vArtikAtasyAmantritasya yanimittaM tadeva parAGgavatsyAdityarthakAnAyaM doSa iti cema / evaM sati mitrAvaruNAvityasyApi parAGgavadbhApAnApatteH / Rtasya vardhayitArAvityarthentarbhAvitaNyAdvadheH kvipi RtAvRdhAviti rUpam / na ca mitrAvaruNau tannimittam / na camA bhUtparAgavadbhAva iti vAcyam / RtAdhAvityasya nighAtAnA
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNayaH / patteH / dvitIyapAdAditveyAnudAttaM sarvamapAdAdAviti paryudastatvAt / anyathemaM me gaGge yamune sarasvati zutuddhi stomamiti mantre pUpUrvAmantritasyAvidvayamAnavadbhAvAnme zabdAtparatAmupajIvya kRtopi nighAto gaGge ityAditrayasyeca zutaMdrItyasyApi syAt / tathA ca pAdAditvepi parAGgavadbhAvAdAmantritasya cetyAdyudAcatA Rtentyaaderdurvaaraa| na ca mitrAvaruNAvityasya parAGgavadbhAvo na sambhavasyeva AmantritaM pUrvamavidyamAnavadityavidyamAnavadbhAvAditi vAcyam / parasya kArye hyasAvatidezaH pUrvagrahaNAt jJApakAt / na ca parAGgayadbhAvaH parasya kArya kiM tu svasya / astu vA mitrAvaruNAvityAmaMtritaM sAmAnyavacanam / tadvizeSaNamRtAvadhAviti / tathA ca nAmaMtrite samAnAdhikaraNe sAmAnyavacanamityavidyamAnavadbhAvaniSedhAnna doSaH / tasmAttannimittagrahaNe kRte Rtenetyatreva mitrAvaruNAvityatrApisa na syAttasmAtsamarthaparibhASayaiva nirvAhamabhyupetya tannimigrahaNaM tyAjyamiti vedabhASyazabda kaustubhayoH spaSTam / tathA ca parasparAnvayarUpA vyapekSeva sAmarthyam / tacca kArakANAM kriyAyAmevAnvayAhatenetyasyAzAthe ityanenaiva sahAnvayAnna mitrA varuNAbhyAmantraya iti sAmarthyAbhAvAnna parAGgavadbhAvaH / mitrAvaruNAvRttAvRdhAvityetayostu pANikAbhedAnvayAtsAmathyasattvAdbhavati sa ityupapadyate / evameva ca bhAryA rAjJaH puruSo devadatasya pazya devadatta kRSNaM zrito viSNumitro gurukulamityAdau na samAsa ityupapadyate / upapadyate cAdhihari rAjapuruSazcitragurityAdiSu samAsaH / padArthAnAM parasparamanvayarUpasAmarthyasattvAt / ata eva rAmakRSNAvityAdau parasparamananvayAtsAmarthyAbhAvena samAso na syAt / evaM dhavakhadirau chindhItyAdAvapi / na caikasyAM kriyAyAmanvayitvameva sAmathryamatrAstIti kaiyaTokta " d' * *
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 vaiyAkaraNabhUSaNe yuktam / evaM hi kRtaH sarvo mRttikayetyAdau kRtaH sarvamRttikaiti samAsApatteH / asUryampazyA ityAdarasamarthasamAsatvocchedanasaGgAca / na caikasyAM kriyAyAM karmatvAghekarUpeNAnvayitvameva sAmarthya vAcyam / atha vA cArthedvandva iti vidhyavayAyAsAmarthyapi sa syAditi vAcyam / evaM hi baTo bhikSAmaTa gAM cAnayetyAdA "vaharaharnayamAno gAmazva puruSaM pazum / vaivasvato na tRpyati surAyA ica durmada" ityAdau cAtiprasaGga ityAzaGkaya yugapadadhikaraNavacane dvandva iti vyutpAditaM bhASye / tathA ca parasparamabhedAnvayarUpaM sAmarthya mevAtiprasaGgaparIhAravyAjena bhA. jyakAraiH samarthitam / ekArthIbhAvapakSe ca tasminneva samAsa. iti samarthasUtrAllabdhatvAdaharaharityAdau samAsAprasaGgAyugapadadhikaraNavacanatAvyutpAdanavaiyApatteH / adhikaraNaM vartipadArthoM rAmakRSNau, tayoyugapadvacane padadvayenAbhidhAne dvando bhavatIti tadarthaH / nanu seyaM yugapadadhikaraNavacanatA duHkhA ca durupapAdA ceti bhASyaeva sA dUSiteti cet / satyam / vigrahe sA durupapAdeti tadabhiprAyasya zabdakaustubhAdau vyutpAditatvAt / vigrahe khalvapi yugapadadhikaraNavacanatA dRzyate dhavau ca khadirau cetsera vigraha ityAdi, tataH pUrva bhASye vyutpAditatvAttathaiva yuktatvAva / ata eva dhavau ca khadirau ceti na vigrahaH / prakriyAdazAyAM prathamapravRttasyaikavacanasya tyAgAyogAt / anyathA samAsadarzanAnurodhena vigrahakaraNe SaSThItatpuruSocchedaH syAt / tathA ca SaSTyA alugvidhAyakAnAM tatsvarAdInAM cocchedApattirityevoktaM zabdakaustubhe / ata eva tadrAjasya bahuSu tenaivAstriyAmityanenApatyakRtabahutvAvivakSAyAM tadrAjasya lugvidhIyamAno 'GgavakAlikA ityAdau simyati / nahi vinA yugapadadhikaraNatAta
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNayaH / 173 drAjArthasya bahutvAnvayaH / tasya vyAsajyavRttitvAt / na caM tadrAjAntena bahutvoktau lugityevArthostviti zaGkayam / priyo vAGgo yeSAmityarthe priyavAnA ityatrApi prasaGgAditi / na ca karmadhArayepyabhedAnvayarUpasAmarthyasattvAd dvandvAvizeSastasya syAditi vAcyam / samasyamAnapadairekaviSayatAzAlibodhajanane dvandvastadarthameva yugapadadhikaraNavacanatAsvIkArAditi vizeSasambhavAt / na caivamapi rAmakRSNAvityAdau virUpANAmapi samAnArthAnAmityekazeSApattiH / vibhaktyutpatteH pUrva samAnArthatAyAmiSTatvAta / taduttaramekazeSAprasaGgAt / pUrvamevaikazeSa iti siddhAntAt / tathA ca vivakSayobhayathApi prayogo yukta eva / pitarAvityAdau tA. tparyAnurodhenavArthavizeSanirNayasya vAcyatvAt / tathA ca viva. kSayA vyavasthA AzrayaNIyA cArthe dvandva iti nyAsapakSepi vibhaktyutpatteH pUrva sahabhAvavivakSaNe ekazeSastaduttaraM vivakSaNe ca dvandra iti vAcyameva / nanvevaM sati ekazeSe dvivacanabahuvacanA. ntena vigrahapradarzanamapi zakyaM vaktum / paraM tvekavacanAntenaiva ta. tpradarzanamayuktam / prAguktanyAyena dvivacanAderapi nyAyamAptatvAditi kathaM dvivacanAntena tatpadarzanaM niSiddhamiti ceta / ucyate / nahi yeSAmekazeSasteSAmeva tathAvidhAnAM vigrahe pravezaH tasya nityatvAt / kiM tu yadA yugapadvAcitvAvivakSaNAkazeSastadA tadbodhakacakAramAdAya sH| tathA ca tatra na dvivacanaprAptiriti vitriyamANe tathA darzanAdeva tatrApi yugapadvAcitAvivakSAM kRtvA tathA vigraho vAcyastatra coktadoSo yukta iti / atha vibhaktyutpatteH prAk sahabhAvavivakSAyAmevaikazeSa ityabhyupagame tadA sahabhAvAvivakSaNAtpratyekaM vibhaktyutpattau tatastadvivakSaNe dvandvApattI ghaTaghaTau ghaTaghaTaghaTA ityaapttidurvaaraa| na cAkRtavyUhaparibhASayA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe : bhAvidvibahuvacanAdiviruddhatayA vA na mAvibhaktyutpattiriti zaMkyam / itaretarayogAdAvapyanApateH / bhaya yadi ghaTatvAdirUpeNaikazaktyA vibhItakatvAdyanekatAtparyavazAdyugapadanekazaktyA viziSTalakSaNayA vA mAtRtvapitRtva strItva puMstvazvaratvAdyaneka rUpe - kasmAdeva padAdupasthitau ghaTA akSAH pitarau brAhmaNau trarAvityAdiprayogANAM sambhavAnnaitatsAdhanAyaikaze pamakaraNaM kiM tu ghaTo ghaToyamiti dhArAvAhikAbhilApavarasAhityAvivakSaNAtma-: tyekavyaktijAtikSitikSamAmAtre mAtRmAtroH sahabhAve ca tAtpa ryAdvibhaktyutpattyanantaraM sahabhAvavikSaNAdvA prAptasya ghaTaghaTau akSAkSI kSamAkSamA mAtRbhyAmityAdyaniSTarUpasyAsAdhutvabodhanAyeti noktadoSaH / evaM ca sAhityavivakSAcikIrSAyAmevaikazeSaH bahubIhicikIrSAyAmiva nabahuvIhAvityAdivatpravarttataiti kalpya - te / pratyayotpattervyartha gaurava bhayAtmakriyAdoSaprasaGgAcca nAntarA kalpanA yuktA / samAsAdau tUpajIvyatvAttadAdara iti / uktaM ca zabdakaustubhe / 'ghaTakumbhau kumbhakumbhau mAtRbhyAM ceti pA kSikam / aniSTatritayaM prAptaM sUtreNAnena vAryate // ghaTAvityAdisiddhistu syAdevaitadvinApi hi / jAtipakSe vyaktipakSepIti niSkarSa saMgraha' iti / / atrApi pakSe pitAmAtretyAdidvayaM vyartha mAtApitaraumAtarapitarAvityAderiSTatvena niyamArthatAyA asambhavAt / mAtarAviti tadarthe nivArayituM sUtramiti cenna / ekasya mAtRzabdasya pitarya parasya mAtari tAtparye sarUpaikazeSeNApi viziSTalakSaNayA yugapadvRttidvayena vA mAtarAvityasya durvAryatvena vAnarthakyAvAraNAditi vibhAvyate / tama / tathApi ghaTakumbhAvitivadrAmakaSNAvityasyAsAdhutApatteriti cet / maivam sahavivakSAtaH prAk samAnArthatAyAmevaikazeSAt / anyathA dvandve prApte ekazeSA 174
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . smaasshktinirnnyH| 175 sadA yugapadadhikaraNavacanatAyA avyabhicArAtsamAnArthAnAmityasyAnarthakyApatteH / dvandvavidhAnavaiyApattezceti dik // na. nvevamapyanekamanyaparva ityanenAnekasubantAnAmanyapadArthapratipAdakatve bahuvrIhividhAnAcitragvAdipadAnAM sarveSAM tadabhidhAyakatve yugapadadhikaraNavacanatAsattvAd dvandvApattiH / na cotsargApavAdanyAyenAnyapadArthamAdAya tasyAM bahuvrIhiH samasyamAnapadArthamAdAya tasyAM ca dvandva ityabhyupeyamiti vAcyam / evaM hi samAhAradvandvAsambhavApatteH tasyAnyapadArthatvAditi cenna |n tAvatsamAhAravAcakatvena samAhAradvandva iti vyavahAraH / rAmakRSNAvAnaya pANipAdaM vAdayetyanayorbodhapadArthAnvayayo(lakSaNyAdarzanAt / kiM tu dvandvazca prANitUryetyAdiprakaraNena prANyAdvidvandve ekavacanavidhAnAtsamAhAra iva samAhAraH ekavacanAnimittatvAditi gauNo vyavahAraH / etadevAdAya dvandvAccudaSahAntAtsamAhAre ityAdisautravyavahArA apyupapadyantaiti dhyeyam / na ca parasparAnvayasAmarthyapakSe Rdasya rAjapuruSa ityAdivizeSaNAdyanvayApattiriti vAcyam / savizeSaNAnAM vRttine ttasya vA vizeSaNayogo neti vArtikena vizeSaNayoge samAsA. sAdhutvajJApanAt / ekArthIbhAvapakSopa rAjJaH padArthaikadezatvAnAnvaya AkAGkSAvirahAdiyuktAvapi Rdasya rAjapuruSa ityAdeH sAdhutAvAraNAya vArtikasyAvazyakatvAt / ata eva devadattasya gurukulamityAdau sAdhutvajJApanAya bhavati vai nityasApekSasyApi samAsa iti vArSika saGgacchate / na ca rAjapuruSa i. tyAdau padArthayorupasthitAya yanvayaH kasthArtha iti vAcyam |t. sya saMsargamaryAdayaivopasthitaH / na ca nAmArthayorbhedenAnvayAsambhavaH / samAsenyaSa myutpaceriti vyapekSAgAdinAM matam /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 vaiyAkaraNabhUSaNe tasmAdvayapekSApale pUrvottarapadayorarthasatvAtpUrvapadArthapradhAna ityAdivyavasthA avyAptyativyAptyAdidoSaduSTApi nAsambhavinItyAzaGkAM manasikRtyAha // jahattvArthAjahatsvArthe ve vRttI te punAstridhA / bhedaH saMsarga ubhayaM ceti vaacyvyvsthiteH||30|| yadyapyatra mahAbhASye nAnA pakSA nirUpitAH / tathApyatraiva vizrAntisteSAmiti vibhAvyate // kaiyaTo haradattazca yAM vyavasyAM pracakratuH / sA nyAyabhASyAnuguNA netyupekSyeti vidmahe / / tathAhi / yadyapi samarthasUtre bhASyakArairaneke pakSA nirUpitA iti bhAti / tathApi tadviveke sati jahatsvArthAjahatsvArthapakSayoreva paryavasAnaM labhyate / tadyathA / ithaM tAvadbhASye pakSasRSTiH pratIyate / samAsAdAvekArthIbhAvaH vigrahavAkye ca vyapekSetyekaH pakSaH / atha ye vRttiM vartayanti ityArabhya jahatsvArthA'jahatsvArthI ceti pakSabhedena matAntaram / samAsAdAvapi vAkyavadvayapekSaiva sAmayamiti cAparaM matamiti / tatretthaM kaiyaTena nirNItam / nityazAbdikamate rAjapuruSAdIni vAkyaviSayapadasarUpAvayavAni varNavadanarthakopalabhyamAnAvayavAni tattvato niravayavAnyeva kevalamasatyaprakriyAzrayeNAvAkhyAyante nAtastatra jahadajahatpakSAvatAraH / atastatraikA bhAva eva / vAkye tu vyapekSA / parasparAkAGkSA ca vyapekSeti prathamaH pakSaH / kAryazAndikAnAM vAkyAdvi kalpena vRttiniSpattiM manyamAnAnAM mate jahatsvArthAjahatsvArthapakSavikalpaH / atha ye vRttiM vartayanti kiM taAhurityAdinA bhASyAttathaiva spaSTatvAt / tatra jahatsvArthA nAma rAjJo vizeSaNAnvayasahiSNutArUpamAdhAnyatyAga eva / tadyathA / takSA rAja
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNayaH / * karmaNi pravarttamAnaH svaM takSakarma jahAti na hiktizvAsatesthAdinA dRSTAntena tathaiva bhASye vyutpAditatvAt / ekArthIbhAvastvatra pakSe rAjapadena rAjapuruSayorupAdAna sidhyarthamaGgIkriyate / tadanabhyupagame rAjJi vizeSaNAnvayApatteH / ajahatsvArthA ca rAjJAMzasyAparityAgamAtrAt / bhikSukoyaM dvitIyAM bhikSAM labdhvA pUrvI na jahAti saJcayAya pravarttate ityAdibhASyeNa tathaiva lAbhAt / atha vA puruSavyAvarttakatvamAtreNa rAjAMzasyopayogAdrAna: padaM svArtha jahAtyeva / na caitAvatA tannimittaM vizeSadarzanaM niva caite puruSe / nAgnisambandhajanitapAkajarUpAdinivRttirghaTeosaMyoge nivRtte bhavati / atha vAnvayAdvizeSaNaM bhavati ghRtaghaTazvampakapuTa itItyAdinA bhASye tathaiva spaSTatvAt / tasmAdvRttiniSpattivAdimate jahatsvArthAjahasvArthAntarbhAveNa pakSadvayaM sthim / vyapekSAvAdastu svatantra eveti / haradattastu ekArthI bhAvastAvadrAja: padena rAjapuruSopasthApanAya puruSapadenApyubhayopasthApanAyAvazyakaH / anyathA rAjJaH puruSazvazcativadrAjapuruSozvazveti rAjJaH puruSo devadattasya ceti vApateH / napunarjahatsvArthavRttau rAjapadAnarthakyaM yuktaM pazyAmaH / tathA sati rAjJo bojAsambhavena rAjapuruSamAnayetyatra puruSapAtrasyAnayanaprasaGgaH / na ca rAjJaH pratItaye samAse zaktiH kalpyA, mAnAbhAvAt nApi rAjapadaM vAkye vyutpannaM punaH samAse vyutpattimapekSate / na vA rAjabodhAya samAse vyutpattigrahopekSyate / tasmAdajahatsvArtheva vRttiH / arthAbhidhAnaprakAra bheda ityeva sAmpratam / evaM caikArthIbhAvavadvayapekSApi samAsAdau / anyathaikArthIbhAvamAtramAzritya draSTuM gataH kRSNaM zrito gurukulaM viSNumitra ityAdau samAsaprasaGgaH / tasmAdekArthI bhAvo, vyapekSA, ajahatsvArthA, ceti zrayaM samuccitaM paribhASAvRttihetuH / na 23
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe cApyetasminvyapekSAyAM sAmarthe yosAvekArthIbhAvakRto vizeSa: sa vaktavya iti vyapekSApakSadUSaNArthaka bhASyavirodha iti vaacym| vyapekSAmAtravAde tadUSaNAbhidhAnAt / na caivamapyekA bhAvabUnye parAGgavadbhAve vibhaktividhAne ca sA na pravarttateti vAcyam / parAGgavadbhAve tanimittagrahaNAt / vibhaktau kriyAkArakasambandhAvinAbhAvAtva cidantarAntareNayuktaityAdau yuktagrahaNAca sarvavAdoSeNa ekArthIbhAvazUnye paribhASAmavRtyabhAvepyakSateH / ata eva saMsRSTArthAnAM sambaddhArthAnAmityAdinA sAmarthyadvayasamuccayo vRttau dhvanita iti vyutpAdayAMbabhUva / atredaM prtibhaati| na tAvadAdyaekA bhAvokhaNDaM samAsamabhyupetyeti kaiyaToktiyuktA / atha kriyamANepi samarthagrahaNe kiM sAmarthya nAma / pRthagAnAmekArthIbhAvaH sAmarthyam / kva pRthagAni kva vA ekArthAni, vAkye pRthagAni samAse ekArthAni ityekArthIbhAvopapAdakabhASyavirodhAt / na vA 'khaNDe padAni santi / yenaitatsyAt / tulyayuktyA vAkyasyApyakhaNDatvApattezca / anyathArSajaratIyatApatteH / nanu nityazAbdikAstu vRttivAkye nitye viviktaviSaye manyantaiti tatraiva kaiyaTenoktatvAdatreSTApattiriti cet / tArha vAkyepyekArthIbhAva eva syAt / tathA ca vAkye vyapekSeti bhASyamasaGgataM syAt / evaM vAvacanAnarthakyamapyanarthaka syAt / vyapekSAyAM samAso na, ekA bhAve vAkyaM neti vi. viktaviSayatvAdanayorbAdhyabAdhakabhAvo na bhavati / ekArthAnAM vikalpanAditi kaiyaTenaiva tadbhAvArthasyopavarNitatvAt / nAkha. NDe vAkye parasparAkAMkSArUpavyapekSAsambhavaH / kiMbahunA vA- kyapadayorakhaNDatve tulyayuktyA sthite vyAkaraNasthavidhimAtrasyAH saMlagnakatApattiH / prakRtipratyayAgamAderasattvAt / a paJako.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNayaH / zakalpanAnyAyena zAstramavRttiH prakRtyAdikalpanayetyucyate / sa. marthaH padavidhiH sahasupetyAdyapi zAstrAntargatatvAttaddazAyAmaveti kathamakhaNDamabhyupetya pravartatAm / tasmAnAkhaNDapakSAzrayaNena prathamaH pakSa iti syAdeva tatrApi jahadajahadvicArapravRttiH / etena yadyapi zabdAntarameva vRttiravayavA varNavadanarthakAstathApi sA. dRzyAttatvAdhyavasAnaM padAnAmAzritya pRthagaryAnAmekA bhAva i. tyuktamiti pUrvamudAhRtabhASyAvatAraH kaiyaTokto vidvadbhirnAdaraNIyaH / api coktarItyA samAsavadvAkyepyekArthIbhAvAbhyupagame vyapekSAyAM sAmarthe paribhASAyAM ca satyAM yAvAn vyAkaraNe padagandho nAma sa sarvaH saMgRhItaH samAsastveko 'saMgRhItaH / / ekA bhAvasAmarthe ca samAsastveka eva saMgRhIta iti bhANya. m / samAsaevaikArthIbhAvo 'nyatra vyapekSeti svavacanaM ca viruddhaM syAt / vRttAviva vAkyapi vizeSaNayogAnApattezca / etena samAsAdau vyapekSakA bhAvayoH samuccayopi haradattokto 'pA. stH| kiM ca / jahatsvArthAjahatsvArthayoH samuccayopi vikalpamukhenaiva bhASye pakSadvayAvatArAttadvirodhAcAdaraNIyaH / api ca haradattapakSe rAjapuruSayorapyubhayArthatvakalpanA vyarthA / vizeSaNAnvayanirAsasya rAjapade tathAkalpanenaiva vAraNAt / rAjapuruSo devadattasya ceti vAraNArtha tathA kalpyataiti cena / evamapi rAjapuruSo gaura ityAdivattathA prayogApatterdaSpariharatvAt / anyathA rAjapuruSo gaura itivadgaurasya rAjapuruSa ityapi syAt / bhedaH saMsarga ityAdinA mUlaeva nirasiSyamANatvAcca / tathA ca na puruSapadasyobhayArthatoktiyuktA / nApi rAjapadamAtrasyoti kaiyaToktirapi tathA / ekArthIbhAvasya pUrvapadamAtraniSThatApatteH samAsaniSThatAnApatteH / samAsatvasya vyAsajyavRttitvAt / u
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. vaiyAkaraNabhUSaNe bhayaniSThatvasya coktarItyA sambhavAt / api caivaM puruSapadasyApyubhayArthale rAjapade jahatvArthatA kiMna syAt rAja. pratIteH puruSapadAdevopapatteH / rAjapadasya ca tAtparyagrahaNArthamupayogenAnarthakyAbhAvAt / campakapuTa ityAdibhASyeNaivameva lAbhAcca / anyathA tadbhASyAMsAmaJjasyAt / sambhavantyAmupapasau kliSTakalpanAnavakAzAt / vakSyate cAnyadupariSTAt / tathAca tasmAdajahatsvArthaiva vRttiriti haradattamauDhistadrItyaivAyuktota paribhAvyatA sUribhiH / tasmAna kaiyaTaharadattAdibhiruktaM yuktam / tasmAdekArthIbhAvo vyapekSA ceti yatpakSadvayaM bhASye vyutpAditaM tadevAbhipretya jhtsvaarthaajhtsvaarthvicaarH| ekArthIbhAve jahatsvA. rthA, vyapekSAyAmajahatsvArthA / ekArthIbhAvazca samAsAdau / pRthagAnAmekArthIbhAvaH sAmarthya miti bhASyasvarasAditi vyavasthA SayaM vibhAvayAmaH / ata evaikA bhAvavyapekSayomatAntaratvepi saMzaye koTitayollekhavajjahatsvArthAnahatsvArthayostadantargatayorapi vikalpenollekhaH saGgacchate / kathaM tarhAtra pakSe atha ye vRtti va yanti kiM te Ahuriti matAntaramavatArya jahatsvArthAdivicAro bhASye saGgacchataiti cet / ucyate / naitanmatAntarAbhimAyaM bhASye, vinA samudAyazaktiM jahatsvArthAyA vinA vyapekSAmajahatsvAryAyAzca durvacatvAt / kiMtu vRttilakSaNAbhidhAnAya praznarUpam / ata eva parAbhidhAnaM vRttimAhuriti tallakSaNakadhanaM samacchate / bhanyathA matAntare lakSaNanirvacanametadityabhyu.. game uktakA bhAnavakSyamANavyapekSApakSayovRttilakSaNAnabhidhA. vikalpanAH / tathA ca ye ekA bhAvavAdino vyapekSAvANDe vAkye paraspatikazeSasamAsasanAdyantadhAturUpAM padavi kyapadayorakhaNDatve va vayanti kiM te vRttilakSaNamAi saMlagnakatApattiH / prakRti
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| 181 ti praznagrandhAH / uttarayati / parArthAbhidhAnamiti / paro vi. ziSTo yorthastadabhidhAnaM zakapA sakSaNayA AkAMkSAdivazAtsaM. sargamaryAdayA vA yatra sA vRttiH / ekArthIbhAve zaktayA vyape. bhAyAM lakSaNayA tadabhidhAnamastyeveti bhAvaH / tasmAduktaMva vyaghasthA bhASyasidetyabhipretya tathaiva spaSTayati / dve vRttIti / ke. paTAdirItyAdare ca bhedAdhikyasyApi bhAvAdaradanarItyA jaha svArthAvirahAca de ityayuktaM syAditi draSTavyam / tatraikArthIbhAvapakSepi jahatsvArthatA na yuktA / rAjAdipadAnAM klaptazaktityAgAyogAdityAzaGkAyAmAha / jahatsvArtheti / jahati padAni svArtha yasyAM sA jahattsvArthA / pade varNabadvRttau padAnAmAnarthakyamityarthaH / ayaM bhAvaH / samAsAdAvavazyakalpyAtiriktazatathaiva rAjaviziSTapuruSabodhasambhavena rAjapuruSapadayorapi punastabodhakatvaM kalpyaM vRSabhayAvakAdipadeSu vRSAdipadAnAmitra / bhanyathA rAmAdipadeSvapi dravyacaturmukhanArAyaNAdInAmavayavArthAnAM padArthopasthitizAbdabodhayorApatteH / ktavatvantargataktasya jAtIyAntargatatIyasya vayapayacayatayaNayAntargatA'yasya yanantargatAbopyarthavattvApattezca / tathA ca prauDha ityatreva moDhavAni. tyatra prAdUhoDhovyeSaiSyeSviti vRdeH paTujAtIyAyetyA tIyasya Dintsu sarvanAmatA vAcyeti sarvanAmatAyAH dhavaye peye ceye i. tyAdInAM liTi dayAyAsazcetyAmaH, bahiSaSTilopo yaJca, de. pAyayabAviti siddhayorvAhyA devyA ityanayoSTiDDhANabityaanta. vAnDIbApattau prauDhavAn paTujAtIyasmai vayAcakre peyAJcakre capAJcake nayAJcakre vAhIkA daivItyAdyaniSTApatteH / itthamanyatrApyanekazo doSApattirdurvArA asmAkamarthavadrahaNenAnarthakasyota pa. ribhASakadezAnAmanarthakAnAmagrahaNAtra doSaH / na ca yamAce
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 . vaiyAkaraNabhUSaNe tyanena bAhyA ityAdau DIvApattistavApi samA / tasyApatyAdhi. kAre eva pravRtterAkare spaSTatvAt / itthaM cAnekazaH prayogeSva. tiprasaGgApattyA svavyApakazaktatAvacchedakAnupUrvIvirahaviziSTAnupUrvI zaktatAvacchedikA vAcyA / evaM ca ktavatujAtIyAdya. ntargataktatIyAdyAnupUrvI na sAhazIti noktadoSaH / arthavadgrahaNe nAnarthakasyeti paribhASopapattizca / anyathA samudAyAntargate. kadezasyApi svAtantryeNa va cicchakte paribhASAyA viSayAlAbhenAsambhavApatteH / e ca samAsAntargatarAjAdipadAnAmapi mAgarthavattvaM samudAyAnupUrvIvato 'narthakatvaM vRSapadasya kevalasyArthavantvaM na vRSabhAntargatasyetyAgrupapattau nIlotpalaM rAjapuruSa ityAdau pratyekapadajanyopasthitimAdAya noddezyavidheyabhAvAnva. yo vizeSaNAnvayApattirbodhAvRttyApatirvA / na caivaM nimittApAyanyAyenArthavantvanimittakamAtipadikatvapadatvayorapi hAnyApattiriti vAcyam / akRtavyUhAH pANinIyA iti paribhASAtiriktatannyAyAsvIkArAt / tasyAzca nimittaM vinAzonmu. khaM dRSTvA tannimittaM zAstraM na kurvantItyarthaH / prakRte ca samAsasaMjJAyAM tayorupajIvyatayA Avazyakatvena kAraNasyAvazyakatvAt / ata eva samAsasaMjJAnimittasupo lukyapi sA na nivrtte| na caivamapi kRtamapi zAstraM nivartayantIti paribhASAntarabalAtkRtasyApi nivRttirduvArA / prakSAlanAddhi paGkasya dUrAdasparzanaM varAmiti nyAyenAkaraNasyaiva lAghavopaSTabdhatayA yuktatvena tatopi guLaH rAjA ityAdau nakope sati tannimittako. padhAdIrghahAnyApatyA caitasyAH siddhAntAsamatatvAt / athaivamarthavadhaNaparibhASayA nalopasUtramApi rAjetyAdharthavatmAtipadike caritArtha samAsAntargatenarthake na pravarteta / api ca / vRti
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| mAtretiriktazakterbhavasiddhAntasiddhatvAdyavasthApayiSyamANatvAca kRttaddhitAntargate dhAtupatyayayorapyanarthakatApattiH / tathA ca kartari kRt sAsyadevatetyAderanarthakatApattiH / "prayogopAdhimAzritya prakRtyarthaprakAratAm / dharmamAtraM vAcya"miti / yadvA 'zabdaparAdamI' ityAdivakSyamANaM mUlaM ca viruddhaM syAt / kevalakta. ktavatvoranarthakatvAvizeSAtprauDha ityatreva proDhavAnityatrApi vRddheH tIyajAtIyayorubhayoranarthakatvAtpaTujAtIyasmA iti sarvanAmatvasya yatroranarthakatvATTiDDhANaniti GIpA dvaipIdaivIbAhItiprayogasya tavApyApattizca tulyA / rAjAdipadazaktAvavacchedakagauravaM ca tavAtiricyate / sArvadhAtukArdhadhAtukayoriti guNaH mRjervRddhiriti vRddhiH pAnAdhmAsthAnAdANadRzyartisartizadasadA pibajighradhamatiSThamanayacchapazyarchadhauzIyasIdA ityAdyAdezavidhAnAdikaM cArthavati tiGante dhAtau caritArtha kRdAdau na pravartete. ti ca tavAdhikamaniSTam / tathA ca jaya jaya bhavan mAyaH pibaH dhama ityAdikaM na sidhyet / yattu vRSaNvasvazvayoriti vArtikena vRSaNazca vRSaNvasurityatra bhasaMjJAvidhAnAjjJApakAnalopavidhAvarthavadhaNaparibhASApravRttyasambhavaH / anena hi bhatvaM sampAdyate na padatvaM vyudasya padAntatvAbhAvAbalopo vAryate / soyamarthavatparibhASayaiva nirvAhe vyarthaH syAt / tathA ca na samAse nalopA. prasaktiH / vRttimAtre 'tiriktazaktAvapi pratyayAnAM vidhAnAya kalpitamarthamAdAyAnuzAsanamagrimatvAdyarthavicArorthavatparibhASAmavRttyA vRdhyAyatiprasaGgazca na durvAraH / zaktatAvacchedakagauravaM cAgatyA pakSatAvadAzrayaNIyam / trasidhidhRSikSipeH knuriti knoH kitkaraNAjjJApakAdAnarthakyepi dhAtukAryasya jJApanAna guNavadipivAdyAdezAnAmapravRttiH / guNaniSedhArtha hi kitkaraNaM guNA
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 . vaiyAkaraNabhUSaNe prAptAvanarthakaM syAt / tasmAdacyavAnardhakye na doSa iti / cintyam / zApakena nirvAhAbhyupagame rihANadayasannazmAtra. ctayapThakka karapaH, dayAyAsaca, vazvabhrasjasRjamRjayajarAjabhrAjacchazAMpa ityAdau udayabhrAjagrahaNaM vyartham / aayAgrahagainaiva teSAM kAmAdityekadezagrahaNe samudAyA na gRhyantaiti jJApanA4 teSAM pRthagrahaNamityapi vaktuM zakyatvenaikadezAnAmarthavattvepi vRdhyAyatiprasaGgapArahArasambhavAt kluptArthavattvatyAgAyogAt / evaM ca dhAtukAryArtha na jJApakAzrayaNam / yuktaM caitat / anyathA ke. valapatyayAnAM prayogAbhAvena samudAyazaktivyatirekeNa svata. ktayA pratyayaiH kvApyApratyAyanAdarthavatvakalpanAyA api nirA. lambanatvAduktarItyA jAtIyAdau tIyAdikAryasya durvAratvApatteH / na ca bhAjigrahaNaM na jJApakam / rAjisahacaritaphaNAdereva grahaNasiddhaye tadupAdAnAt / vibhAka vibhAd itirUpadayasAdhakatvena sArtha'kyAditi vAcyam / evaM hi Satvasya gaNakAryatvApattau yaGlukyabhAvApatteH / sAhacaryasya niyAmakasya vyAkhyAtRbhiranukte zca / evaM satyapi rUpadvayepyAgrahazcet sUtra rAjapadaM RkArAnte paThyatAm / gaNAntarIyabhAjerakArAntatvamastu / nathA sati nA. glopizAsvRditAmiti capare NAvupadhAhUsvAbhAvasya, RkArakAryasya gaNAntarIye 'kArAnte pravRttyasambhavena tasya gaucaG. yupadhAyAhasva ityanena hrasvarUpasyApi siddhau tasidhyarthaM bhAjabhAsabhASadIpajIvamIlapIDAmanyatarasyAmityatra bhAjigrahaNaM na kAryamityatilAghavamapi labhyate / astu vA gaNAntarIyabhAje. rAdAvRkAraH / tAvatApi sUtre RkArAntagrahaNena kevalAgrahaNasambhavAt / sUtre rAjapadameva vA tantrAvRttyA rAjidvayaparamastu / sAhacaryAdekadezena tasyaiva grahaNasambhavAt / evaM ca zaktatAba
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyo| 186 cchedakalAghavAnurodhenaikadezothaivAneva / ata eva kRttaddhitavi. ghisUtreSvarthagrahaNaM prakRtipratyayayoH pratyayArthaprAdhAnyAmiti kRdAdau sakalAsiddhau vyutpattiH / rAjAdipade samAsAtpUrva nAmatvAdharthamarthavatvaM samAsottaramanarthakatvamiti paktetyAdau pratyayotpattaye dhAtutvamAnetuM kriyAvAcakatvarUpArthavattvam / pratyayotpattau vRttAvanarthakatvamiti ca viruddhklpnaabhaavH| paGkajapadAdau yogarUDhibhyAM tattacchaktigrahazAlinAMbodhaH "satyAsaktamanAH pravRddhanarakacchedI dvijendrAzrayo yazcAnekamukhodbhavAzrayatanuH zrIyaMtra saMrAjate / yogagAM ca sadA bibharti sa zivo yaH kAmadehAzrayaH sadyaH sAmyamayaM bhayAtu bhavatAM kRSNena rudreNa ve"ti zleSaprANakAvye bodhaH |oN kAre akArokAramakA vaiSNutvazivatvabrahmatvAdinA bodhastadarthakAtharvazikhAdyupaniSatpurANAdInAM prAmANyaM ca snggcchte| anyathA sakalaitadviplavo yogarUduyacchedazca syAt / nanvevaM pAcayati devadatta ityAdiNijante NicaH pUrvabhAgasyArthavattve tadarthabhAvanAyAH vartamAnatvAdivivakSAyAM madhye tibAdikaM syAt / bhasmAkamA. narthakyAdadhAtutvAnna prasaGga iti cenna / pratyayaH parazcati sUtrAbhyAM pratyayaH para eva na kevalo vyasto madhye vA bhavatIti niyamAnmadhye tikutpattau NicaH paratvahAnyApatyA tadasambhavAt / vidhAnasamaye dhAtvavyavadhAnasatvepyagre tadvAdhe 'kRtavyUhaparibhASa- . yA pUrvamevApravRtteH / viziSya vidhAnAttu bahucaH purastAdakacaH prakRtimadhye zabAdeH prakRtipratyayayormadhyautpattirnAnyatra / ata eva paktatyAdau dhAtutvasatvepi madhye na tiG / kiM ca / koH kitkaraNAjjJApakAdAnarthakyepi kadAdAvivAtrApi dhAtukArya tavApi dubArameva / zamAdipade ca pratyekavarNazaktigrahavatAM padArthopasthitistAtparye sati vAkyArthabodhazceSTa eveti na kazci
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe tmatyekArthatve doSaH sAdhakaM ca lAghavAdyuktameveti cet / atre pratibhAti / akdhRtazaktikAnAM padaikadezAnAmarthavattve teSAmarthavatsUtreNa prAtipadikasaMjJAvibhaktyutpatyAdikaM durvAram / ata evArthavatpadaM pratyekavarNavAraNAyeti prAcAM granthAH kAlApe durgasiMhazca saGgacchate / na ceSTApattiH / tanmadhyapatitastadrahaNena ehate iti nyAyena pratyekottarasupaH prAtipadikAvayavatvAllopasambhavAditi vAcyam / dhanaM vanamityAdau jhalAjazonte nalopaprAtipadikAntasyati caaptteH| bhAmRdIptau, yAsUrAma vAza zabde, dAsa dAne ityAdAvantargatabhAyArAvAdAityAderapi bhA dIptau yA mApaNe rA AdAne vA gatigandhanayoH dANa dAnaityAdau kiyAvAcitvadarzanAdarthavaratvAddhAtutvApattau madhye tikutpatyApattezca / na caikAcadvivacananyAyena dhAtusaMjJAsamudAyaeva bhave. bhAvayavaiti vAcyam / samudAyadvitvepyavayavAnAM dvitvaM sampanna meveti tatra tathAstu / samudAyasya dhAtusaMjJAyAmapi pratyekamavayavAnAM paryAptyA tadabhAvAdatra sA syAdeveti vakSyamANatvAt / paGkajaM pItAmbaraH citraguH aNudhanaH mahAgRhaH ekAkSaH paNDitaputraH putravAn ityAdau zaGkAdibhiranyapadArthasyAbhedAnvayApattezca / na ca sati tAtparya iSTApattiH / shaandvyutpttimaatrocchedaapteH| sarvatraivaM sambhavAt / svasvazaktyupasthApitayorviruddhavibhakacanavaruddhanAmArthayorabhedAnvayasya ca sati tAtparye durvAratvAt / samudAyevayavAnarthakye cArthavattva kriyAvAcitvayorabhAvAna prAtipadikadhAtusaMjJe iti na vibhaktyutpattirabhedAnvayo vA / Tha. bdayAdigrahaNenaikadeze samudAyA na gRhyantaiti jJApanenaiva nirvAhe . arthavadgrahaNe nAnarthakasyati pRthak paribhASAyA vyarthatvenAsvIkArAma rAjapuruSa ityAdau nalopAprasaGgo na vA tIyAdigrahaNe
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| 180 jAtIyAdigrahaNamityAyatimasaH / na cAvatparibhASAyA: pRthagasvIkAre kAze kuzaityatra ze iti pragRhyatvApattiH spaSTaicAtrArthavatparibhASayaiva nirvAho bhASyaiti vAcyam / lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNAmiti nyAyenaivAnatiprasaGge . tadArambhasyAnyAyyatvAt / sAsyadevatetyAyapi vaizvadevIlAdivodhakapadArthAnuzAsanamavayavadvArA lAghavopAyatayA laH karmaNicabhAvecAkarmakebhyaH, anhaH khaH kratusamUhe mAcAMSphataddhitaH,vRddhAcchaH, danaSThA, kAlA, kaleDhek ityAdivana virudhyate / nahi lakAraThagAdibhyaH kadApi bodhaH kiM tu tibiinaayniiyaadibhiH| etadevAdAya prayogopAdhItyAdyAgrimAdivicAropi prakRtipra. tyayayoH pratyayArthaprAdhAnyamiti vyutpattirapyevameva / samAnAnupUrvIkasya tasyaiva rAjapadasya dhAtozca vRtteH prAgAnupUrvIzaktatA. vacchedikA AsIdityarthavantvam / taddazAyAM ca tadabhAvAnAyevatvamiti ko virodhaH / yathaikasyaiva maNe: siddhezcottejakoSadhasiSAdhayiSAdazAyAM na pratibandhakatvaM tadabhAvadazAyAM ca pra. tibandhakatvaM sarvasiddham / paGkajapadapi samAsazaktivAdibhizcitraguH rAjapuruSa ityAdivadyogArthamantarbhAvyaiva sAbhyupeyataiti na yogArthabodhAnupapattiyogarUTyucchedo vA / vRkSavizeSe zakta azvakarNapade punaryogArthasya zaktAvananupravazAtkevalarUDhataiva / ata eva satyAsaktamanA ityAdAvapyanekArthazaktasamAsAdanekArthabodhAnnAnupapattigandhopi / na caivamapi vyutpannAnAM zveto dhAvatItyAdau kukcura ito dhAvati zubhro vA tathetyarthadvayavodho na syAditi vAcyam / pratyahaM vizvezvaro dRzyate ityatra kAkA pra. nAdarzanopahAsAnAM tathAtvavat "dvAropAntanirantare mAya tayA saundaryasArazriyA prollAsyoruyugaM parasparasamAsaktaM samAsAdi.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 vaiyAkaraNabhUSaNe tam / AnItaM purataH ziroMzukamadhaH kSipte cale locane vAcastaca nivAritaM prasaraNaM socite dolate" ityAdau pracchanakAntaviSayAkRtavizeSabodhavaccopapatteH / oMkArasthale comityekAkSaraM * brahmati bhagavadvacanAtsamudAyazaktivadakSaragataikatvasyApi siH / pratyekavarNAnAmevAbhAvAtkvAnarthakyApAdanazaGkA / na ca samudAyaikyamAdAyaikatvaM tApinIyAtharvazikhAdizrutau "tatobhUtravRdoGkAro yovyaktaprabhavaH svarADi" tyupakramya "tasya hyAsaMstrayo varNA akArAyA bhRgUdaha / dhAryante yaistrayo bhAvA guNanAmArthavRttaya" iti bhAgavatAbanekapurANAdau ca varNatrayasya pratipAditatvAditi vAcyam / varNasamAmnAyAdau RSibhiryajanasyArdhamAtrikatvAbhidhAnAnmakAreNa praznopaniSaduktamAtrAtrayasyArtharvazikhoktasA. rdhamAtrAtrayasya praNavasyArdhamAtAyAmapi nAdavindukalAvikaleti bhedasya cAnekapurANAyuktasyaivamapyanupapattestulyatayopAsanArthamevArdhamAtrAderiva varNatrayasyApi kalpanapaiva zrutyAdau tathA varNanasyopapAdanIyatvAt / tathApyakArokAramakAradhvanibhiH nA. rAyaNazivabrahmamAyAvacchinnamekamevezvaracaitanyamucyataiti na vi. rodhaH / "trayIM tisro vRttIstribhuvanamatho trInapi surAnakArAdyaiH vargastribhirapi dadhattIrNavikRti / turIyaM te dhAma dhvanibhiravarundhAnamaNubhiH samastaM vyastaM tvAM zaraNada gRNA tyomiti pada" mityapyata eva saGgacchate / tasmAna kazcidavayavAnarthakye dossH| . yadrA / arthava-tvaM kriyAvAcakatvaM ca phalopadhAnAtmakamevavaktavyam / ata evArthavatsUtrethavatpadamunmattavAkyativyAptivAraNAyoti durgasiMhaH saGgacchate / tathA ca samAsAMtargatarAjapadAderastvAnupUrvI zaktatAvacchediketi na gauravam / samudAyazaktijJAnasyAvayavazaktimAnajanyabodhapratibandhakatvasyoktAvayave. dhAtusaMjJAyatipra
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| saGgavAraNAyAvazyakatvAtsvArthabodhaphalopadhAnAbhAvarUpAjahatsvA. yatA sUpapAdaiva / asminmapi pakSe mAguktaratyiArthavatparibhASAyA asvIkArAnnAtiprasaGgAdityavadheyam / evaM ca jahatsvArthatAvazAdeva nIlotpalaM . akSa ityAdau noddezyavidheH yabhAvAnvayo na vAnyapadArthe tritvasya satyapi tAtparye 'nva: yabodha ityAdikaM saGgacchate / nanu samudAyazaktinibandhaneyaM nahatsvArthatA tAdRzazaktimati samAse eva bhavet / tatkathaM vRttimAtre jahatsvArthateti siddhAnto mUlaM vA sAmAnyataH saGgacchatAm / na ca vRttimAtre evAtiriktazaktiH siddhAntasiddhati tanibandhaneyamapi syAditi vAcyam / vyapekSAyAM sAmarthya paribhASAyAM ca satyAM yAvAn vyAkaraNa padagandhaH sa sarvaH saMgRhItaH samAsastveko 'saMgRhIta iti bhASyavirodhAditi cenna / bhASye samA. sagrahaNasyopalakSaNatvAt / ekArthIbhAve vRttiranyathA vAkyamiti siddheH samarthAnAMprathamAvatyatra samarthagrahaNamakartavyaM kriyataiti sa. marthasUtre bhASyAt / samarthapadaM kRtasandhitvArthakamanyathA vyarthatvAditi tatrApi bhASyoktezca / padavidhiriti liGgAcca / padamuddizya yo vidhiH pravartate tasyaiva padavidhitvAt / evaM ca kRtsu ye pa. damuddizya vihitAstatraiva jahatsvArthatA nAnyatreti draSTavyam / yathAzrute vyAkaraNasthasarva vidhInAM padasaMbandhitvAvizeSAdavyA. vartakatApattau padavaiyarthyAMpatteriti dik / tathA caikArthIbhAve eva jahatvArthatA sUpapAdeti sa eva jahatsvArthapakSaH / nanvasminpakSe dvandvAdau yugapadadhikaraNavacanatA vyarthA syAt / aharaharityAdau ekArthIbhAvAbhAvena samAsAmasaGgAditi cet / iSTApattiH / samarthasUtre kathitavyapekSAvAdimate paraM taditi draSTavyam / ata eva seyaM yugapadadhikaraNavacanatA duHkhA ca durupa
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAkaraNabhUSaNe pAdA ceti bhASyaeva svamatamabhipretyoktam / nanu vigrahe sA nAstItyevamAbhiprAyaM tadityuktamiti cenna / samAse tasyAH sAdhakasya bhASyakArairanyathAsidbhuyapavarNanavirodhApatteH / tathA cAyamarthaH / seyaM pUrva vyutpAditA yugapadadhikaraNavacanatA duHkhA samarthasUtre dUSitavyapekSAvAdasmArakatvAt / durupapAdA duSTaM ni:sAramupapAdanaM pramANaM yasyAH sA tathA / niSpramANetyarthaH / tathAhi / na tAvat dyAvA tAmeti vyAse darzanAtsamAse sA svIkAryA / cAvA kSAmetyasya chAndasatvAt / nApyaharaharityAdau samAsaprasaGgavAraNAya sA svIkAryo / samarthaH padavidhiriti pa. ribhASayaiva tadvAraNAt / dhavakhadirAvitItaretarayoge bherIpaTahamiti samAhAre ca puSpavantau pazyetyAdAvivaikapadopAtto militAvevAnviyAtAM na tu pratyekam / anyathA pazya dhavaM khadiraM chindhItyAdAviva pazya dhavakhadirau chindhItyAdAvapi prtyekaanvyssodhaapttiH| tathA ca sAhityarUpeNopasthityartha zaktyabhyupagame. naikA bhAvasAmarthyasatvAdbhavati smaasH| aharahariti samu. caye pratyekaM gavAdeH kriyAnvayena viziSTazaktyasvIkAreNAsAmarthyAnna saH / evamanvAcayepi draSTavyam / bhASyakArAstu cArthedvandU iti sUtrethavadrahaNasAmodeva tadvAraNamAhuH / anyathA ca dvandU ityevAvakSyat / tathA ca samuccayAnvAcayetaretarayogasamAhAreSu samuccayAnvAcayayorarthagrahaNasAmarthyAllabhyasya caineva yaH prakAzitorthastatra vidyamAnamane subantaM samasyataityarthasyAbhAvAma smaasH| pratIyate ca gAmazvamityatra samuccayo vinApi cakAram / bhikSAmaTa gAM cAnayetyanvAcaye cAnuSaGgi padaM cArthe vartate na pradhAnAbhidhAyItyanekaM cArthe na vartate atastayoH sa.. mAsAbhAvepi itaretarayogasamAhArayozvArthayorvivakSAyAM samAsa ..
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| iti cArthedvandva iti sUtrAdeSa lAbhAniSpamANA seti vibhAvyatA sUribhiH / uktaM ca kaiyaTenApi / duHkhetipratItAvanuparodhAt / durupapAdati pramANAbhAvAt / vRddhavyavahArAddhi zabdArthAdhyavasAyo na ca plakSazabdasya nyagrodhAbhidhAyitvaM dRzyate / na ca gauNArthatvaM plakSazabdasya / nyagrodhazabdenaiva nyagrodhasya pratipAditatvAt / na ca plakSanyagrodhArityukterthadvayapratIterAvRttiH / samAsasya cAnekArthAbhidhAnAttataH parayovivacanabahuvacanayorupapattiriti dvivacanabahuvacanAnyathAnupapatyApi nAsti yugapadvAcitAmatipattiriti / tadrAjasya bahuSvityasya bahuvacanAntasya ta. drAjasya luk syAttenaiva tadrAjArthenaiva bahutvAnvayazcedityarthaH / sa ca pratyekaM bahutvasamavAyAdupapadyate / asmitpakSe subAmantrita. iti sUtre samarthaHpadavidhiriti zabdAdhikAramAzrityAnuvartya vyapekSArUpamarthamAdAyopapAdanIyam / vyapekSAvAdamAbhipretyAha / ajahaditi / na jahati padAni svArtha yasyAM sA tathA / asyAbhiprAyaH prAk prapaJcitaH / navyAstvanyathaivopapAdayanti / tathA. hi| parasparAnvayarUpAvyapekSava sAmarthya sUtrasiddham / isusoH sAmaWityAdau samarthapadasya tathArthakatvaklapteH parAGgavadbhAvAnurodhA. cca / anyathA parAGgavadbhAve etatsamAsAdAvekArthIbhAva ityupagame sUtrasyArthabhedAdvAkyabhedApatteH / puruSo rAjJo bhAryA devadattasye. tyAdau rAjabhAryeti samAsopyata eva na / na cAtrAnabhidhAnAna samAsa iti bhApyoktaM yuktam / isusoH sAmarthya ityAdAvapi ta. dvaiyarthyApatteH / tiSThatu sarpiH piba tvamudakamityatra SatvAbhAvasthAnabhidhAnAdupapatteH / kiM caivamikoyaNacItyanAjagrahaNAnarthakyaM syAt / hali pare yaNabhAvasyAnabhidhAnAdupapattoti / dhavakhadirAvityAdau cAnekamanyapadArthe cArthedanda iti vidhyavaiyAyA
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 vaiyAkaraNabhUSaNe sAmarthyapi samAsaH dadhyodana itivat / anvAcayasamuccayayo. stvarthagrahaNasApAdeva nAtiprasaGga iti bhASyasiddhaM prAgavocAma / nanvatra pakSe Rdasya rAjJaH puruSa ityatrApi samAsApattiH / na ca savizeSaNAnAmiti vArtikAnistAe~ / evaMvidhAnekanacanakalpane gauravApatteH / ata eva vyapekSApakSamudghATya arthatasminvyapekSAyAM sAmarthya yosAvekA bhAvakRto vizeSaH sa va. kavya iti tanmatadUSaNAya bhASyam / vivRtaM caitat kaiyaTena / yadi vRttAvekArthIbhAvo nAbhyupagamyeta tarhi vAkyavatsakhyAvizeSopasarjanavizeSaNAdInAM prasaGgAttadabhAvo vacanena pratipAyaH / vAvacanaM ca kartavyam / samAnArthasya vAkyasyAnivRttyartham / evaM niSkauzAmbioratho ghRtaghaTo guDadhAnAH suvarNAlaGkAro dvidazAH saptaparNa ityAdiSu krAntayuktapUrNamizrAvikArasucapratyayalopavIpsAjAtivizeSAbhidhAyitvaM vacanapratipAdyaM syAditi gauravaprasaGga iti tasmAdayuktoyaM vyapekSApakSa iti cenna / asmAkamapi rA. japadasya rAjasambandhini nirAdInAM niSkrAntyAdI lakSaNAbhyu. pagamena padArthaMkadezatvAdvizeSaNaliGgasaGkhyAdhananvayasya lakSaNayoktArthatvAkAntAdyaprayogasya ca sambhavAt / sA ca nirUDhalakSaNAkaraNe tthaapryogaapttiH| lakSaNayA tathA pratipAdane samAso'nya thA vigraha ityapi svabhAvata eva syAditi vAcanArambhagauravamapi nAzaGkanIyam / ata evoktabhASyakaiyaTArtha manasinidhAya "bahUnAM vattidharmANAM vacanaireva sAdhane / syAnmahadgauravaM tasmAdekArthIbhAva mAzrita" iti vyapekSAvAdadUSaNaikA bhAvayoH sAdhanAya vakSyamA. NaM mUlamapAstamiti vakSyate / tasmAdathaitasminnitibhASyaM na tad dUSaNAya tadabhAvAt / kiM tu bhUSaNAya / asminvyapekSAsAmarthyapakSe yoyamekArthIbhAvakRtotiriktazaktikato vizeSaH sa lakSaNayA
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ banArasa saMskRtasIrIz2a bharthAt vArANasIsaMskRtapustakAvalI / taMtra mudritA granthAH / siddhAntatattvavivekaH : khaNDa 5 ardhasaGgrahaH aMgrejIbhASAnuvAda sahitaH tantravArttikam khaNDa 10 kAtyAyanamaharSipraNItaM zuklayajuH prAtizAkhyaM sa bhASyaM khaNDa 6 sAMkhyakArikA candrikATIkAgauDapAdabhASyasahitA vAkyapadIyaM khaNDa 3 rasagaGgAdharaH khaNDa 8 paribhASAvRttiH khaNDa 2 vaizeSikadarzanaM kiraNAvalITIkA svalitaprazastapAdapraNIta bhASyasahitam khaNDa 2 zikSAsaGgrahaH khaNDa 5 naiSkarmyasiddhiH khaNDa 3 maharSi kAtyAyanapraNItaM zuklayajussarvAnukramasUtra m sabhASyaM khaNDa 3 RgvedIya zaunakaprAtizAkhyaM sabhASyam (bRhat) vaiyAkaraNabhUSaNam khaNDa 2 nyAyalIlAvatI ( yantrasthA) ru0 A0 1 10 My V N 0 0000 0 0 0 ina se adhika aneka prakArakI saMskRta hindI aura aMgrejI Adi pustakeM hamAre yahAM milatI haiM jinako apekSita ho nIce likhehue patepara patra bhejeM // vrajabhUSaNa dAsa aura kampanI cAMdanI cauka ke uttara naI sar3aka banArasa /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJApanam / banArasaMsaMskRtasIrIja nAmnIvArANaseya saMskRta pustakAvalI / :0: iyaM pustakAvalI khaNDazo mudritA bhavati / asyAM saMskRtabhASAnibaddhA bahavaH pracInA durlabhA uttamottamAH kecidaGgalabhASAnuvAdasahitAzca granthA mudritA bhavanti / tAMzca granthAn kAzikarAjakIyasaMskRtapAThazAlIyapaNDitA anye 'pi vidvAMsaH zodhayanti / yairyAhakamahAzayairiyaM pustakAvalI niyamenAvicchedena saMgrAhyA taistadekaikasya khaNDasya kRte ||) mUlyaM prApaNavyayazca =) deyaH / anyairmahAzayairyaiH kAnicit khaNDAni saMgrAhyANi taizca pratyekaM khaNDAnAM kRteM 1) mUlyaM prApaNavyayazca = ) deya iti // vrajabhUSaNadAsa aura kampanI, cAMdanI cauka ke uttara naI sar3aka banArasa /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ BENARES SANSKRIT SERIES; COLLECTION OF SANSKAIT WORKS SA EDITED BY THE PANDITS OF THE BENARES SANSKRIT COLLEGE : UNDER THE SUPERISTENDENCE OF R. T. H. GRIFFITH, M. A.; C. I. E. 3. AND. . G. THIBAUT, PH. D. No. 53. (TTT) TORRECTOR sarvatantrasvatantazrImatkauNDabhadRviracitam // (BRIHAT) VAIYAKARANA BHUSHANA, A Treatise on Sanskrit Grammer, B Y PANDIT KAUNDA BHATTA... EDITED BY PANDIT RAMA KRISHNA SASTRI; Alias TATYA SASTRI PATAVARDHANA, PROFESSOR, GOVERNMENTMANSKRIT COLLEGE, BEN ARES. . .. FASCICULUS III. ; BENARES. PUBLISHED BY THE PROPRIETORS Messrs. BRAJ B. DAS & Co. AND SOLD BY H.D. GUPTA SECRETARY, CHOWKHAMBA SANSKRIT BOOK DEPOT. - - :0:PRINTED AT THE RAJ RAJESHWARI PRESS & THE TARA PRINTING WORK, BENARES : 1899.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshkinirnnyaa| svayaM vibhAvya vaktavyaH / ma tu mayA pRthagucyate parvagauravamaH yAditi bhAvAt / evaM ca dUSaNaparatayA vyAkhyan kaiyara upekSyo vidvdbhiH| atha vyapekSApakSe samAsasyArthavasvAbhAvena mAtipa.. dikatvaM na syAditi mANyAzaya iti cena / samAsagrahaNasyAsamarthasamAse saMjJAvidhAnAya vidhyarthatvAvazyakatvena tata evaM samAsasAmAnyasyApi tatsambhavAt / na cAsUrya lalATayoriti jJApakAdasamarthasamAsasya sA syAdasUryalalATayorityanema prasUryazande upapade khaza vidhIyate / upoccAritaM padamupapadam / padaM ca suptiGantamiti svIkArAditi vAcyam / evaM hi kRttaddhitAntayorapi jJApakAdeva tatsiddhau kRttaddhitasamAsAzceti sUtravaiyApatteH / tathAhi / AtodhAtorityanenAkArAnto yo dhAtustadantasya bhasyAGgasya lopo vidhIyamAno dhAtoH sAkSAtmA. tipadikasaMjJAviraheNa subantatvAbhAvAyacimici bhasaMsAyA bhapravRtteranupapanna iti kvibAdimatyayAntasya lApAkSipatsAmAnyAtkRdantamAtrasya tajjJApayati / evaM taddhitazcAsarvavibhaktiriti kevalataddhitasya dhAtuvatparyudAsena prAtipadikavAbhAvena vibhA ktyantatvavirahAdasarvavibhaktiriti vizeSaNavaiyApatteH / sarvasya taddhitasyAvyayatvApattezca tadviziSTasya tAmAkSipatsAmAnyAttaddhitAntamAtrasya tajjJApayati / jJApakasiddhaM na sarvatreti nyAyA-, skRttaddhitAntamAtrasya sA na syAditi cetcIzrAddha bhojI. brAhmaNaH anacica, saryacarmaNaH kRtaHkhakhabA,vitlAderapyasAdhutApateH / aryalalATayoriti jJApakasiddhasyAsArvatrikatvAt / atha mUlakenopadaMzamityAdau prAtipadikatvApattiH kudrahaNe gatikAra:kapUrvasyApi grahaNamiti paribhASayA tasya kRdantatvAt / tathA ca.. tadvAraNAya janmavAniti saMgrahAya ca yatra saMghAte pUrvo bhAgaH: .
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe padamutsarazca na pratyayastasya netyapi vacanaM kartavyamiti gauravaM syAditi samAsagrahaNameva tadarthamastu / ekArthIbhAvamabhyupetyArthavatsUtreNa samAsasya saMjJAstviti cenna / adhAturiti paryudAsabalAdeva pUrvasUtrethavattvalAbhasambhavena vyarthasyArthavatpadasyaivaivaMvidhaniyamA. rthasvasambhave pRthak samAse zaktikalpane gauravAt / na cottarasUtre tadantatvasiddhyarthamAvazyakasyAnarthakyavirahAtkathaM niyAmakatvamiti vAcyam / uttarArthasyApIha kiJcitrapo iti nyAyena niyamArthatAyA vaktuM zakyatvAt / vinApi tadantatvasya kevalAnAM kRttaddhitAnAM saMjJAyA niSprayojanatvena DataraDatamAntayoriva lAbhasambhavAcca / anyathA kevalaDataraDatapayorapi sarvanAmasaMjJApatteH kevalaprayogAbhAvena sA niSphaleti cettulyam / kiJcArthavadrahaNAnuvantyA kathaM tadantatvasiddhiH / kevalakRttaddhitayorapi tattadvidhyanurodhenArthavantvAkSateH anyathA prAdUhoDhoDhyeSaiSyeSvityatra prauDha iti tAntavatyoDhavAniti ktavatvantagrahaNasya tIyasya Gitsu sarvanAmatAyA dvitIyasmAityAdAviva paTujAtIyAyetyatrApyApatezca / arthavadgrahaNe nAnarthakasyati paribhASApravRtterubhayoranarthakatvAdasambhavAt / atha DataraDatamayoH saMjJA vyatheti tadantatvAsidirastu / iha ca kevalakRttaddhitayoH saMjJAyAH phiSontaudAtta iti svara eva prayojanam / na ca pratyayasvareNa bAdhAna tatsaMmbhavaH / yena nAprAptinyAyena prAtipadikasvarasya subdhAtau dhAtusvaravatmabalatvAt / evaM prakriyAdazAyAM kalpitamarthavatvamAdAyArthavadgrahaNaparibhASA sUpapAdA / kRttaddhitau yAvarthavantAvityanvaye prAzastyArthakamatupA prazastArthavatvaM labhyate / tacca pratyayAjJAnepi samudAyavyutpannAnAM bodhAttasyaiveti sidhyatyarthavatpadena tadantatvamiti cettathaivadapratyayaH prAtipadikamityevopapattA
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| 196dhAturiti dhaatuptyypryudaasvaiyaaptiH| tayoH prazastAryapavAbhAvAt / subantAnAmeva prazastArthavansvAdAma ityAderanA. pattezca / anvayavyatirekAbhyAmarthavattvaM ca kevalapatyayapi samam / nAtastena tadantatvasidiH / vastutastu zazazu nAstItyAdau zazazRGgazabdasya saMjJAsidaye samAsagrahaNaM vidhyarthamevocitam / anyathA sA na syAt / arthAbhAvenArthavantvAbhAvAda / kiM ca yadi vRttyArthapratipAdakatvamarthavatvaM sUtre gRhyate taHkArthI- . bhAvasya tvayA vRttimAtre svIkarAtkRttaddhitAntayorapi tenaiva saM. prahAtsubantatiGantayorekArthIbhAvAbhAvenAsaMgrahAdarthavatsUtre pratyayAntaparyudAsasya kRttaddhitasUtravaiyarthyasya cApattiArA / kudnahaNAbhAvena ca mUlakamityAdiSvatiprasaGgAsambhavAnna niyamArthamapi samAsagrahaNAvazyakatvamiti vibhAvayAmaH / tasmAna kazcidvayapekSApale doSaH / ayameva pakSo naiyAyikAdyaGgIkRta iti sphuttiikrissyaamH| etanmate eva vApyazva ityAdAvIdUtaucasaptamyartha ityatrAthagrahaNasAmarthyAdIdudantasya saptamyarthamAtraparyavasannatvalAbhAcadabhAvAna pragRhyasaMjJeti bhASye sthitaM saGgacchate / tasmAtparasparAnvaye yogyatArUpA vyapekSaiva sAmarthyam / tacca padAnAM svArthatyAge na sambhavatIti bhajahatsvArthI vyapekSA caikaiva / tathA cAtra mate la. kSaNAni nAsambhavInItyAzaGkA sudRDhota bhAvaH / nanvatra pakSadvayopi puruSAMzamAdhAnyasattvAdrAjapuruSaH sundara itivadrAjapuruSo devadattasya cetyapi syAdityAzaGkAM nirasitumAha / te punariti / vRttidvayamapItyarthaH / tatra hetuM pradarzayanneva vibhajate / bheda ityA. di / vAcyatravidhyAdeva vaividhyamiti bhAvaH / bhedH| a. nyonyAbhAvaH / tathA ca / rAjapuruSa ityAdAvarAjakIyamitraH pu. russhtiyossH| tathA caitadvirodhAmoktaprayogApAdanAmiti bhaavH| .
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 196. pAkaraNabhUSaNe sambandhamAtrabhAnAmati po sAha / saMsarga iti / tathA ca rA. jasambandhI iti bokA / atra pakSe bhedasya pUrvamate saMsargasya bhAnamAnumAnikaM tadvirodhAnAtiprasaGga iti bhAvaH / bhedasambandha yorubhayorapi zAbdaM bhAnamiti mate tvAha / ubhayaM ceti / tathA cArAjakIyabhinna rAjasambandhI va puruSa iti aupagava itya. trAnuparavapatyabhinnastadapatyaM ceti bodhaH / yadyapi saMsargamapekSya bhedo guruH tahoyazca mAnasopi sambhavati / tathApi bodhakatvaM zaktissA caitabodhasyaucarakAlikatve mAnAbhAvAcchAbdayAmI. tyanuvyavasAyAnmAnasatve niyatanirNayAsambhavAcca gauravasya prAmANikatvAdvayApArobhAvaneti kArikoktarItyA prayojakatvAcca nirbAdheti draSTavyam / pakSatrayamapyetatsamarthasUtre spaSTamAkare / nanvetadvAcyarUpaM trividhaM sAmarthya vAkyamAtraeveti vAkye tAvat tredhA sAmarthyamityAdinA zabdakaustubhe sUcitatvAdvattesvaividhyaM kathamatra saGgacchatAmiti cetsatyam / atha vA samAdhikAroyaM vRttau kriyate sAmarthya bhedaH saMsargo vetyAdinA Ahatya bhASye vRttAveva trividhasAmarthyalAbhenAdoSAt / vastutastu vRttAveva tatritayaM yuktam / na tu vAkye / tathA sati rAjapuruSo devadattasya caitivadrAjJaH puruSo devadattasya cetyapi na syAt / zabdakaustubhapi vAkye vRttivAkye iti vyAkhyeyamiti dika / pare punarjahatsvArthAjahatsvArthayorlakSaNAvRttivizeSatvaM manyamAnA patra zakyAzakyopasaMgrAhakaM rUpaM lakSyatAvacchedakaM sA 'jahatsvArthA / yathA kAkebhyo dadhi rakSyatAM bhUvA. dayo dhAtavaH lambakarNamAnayetyAdau dadhyupaghAtakatvakriyAvA. citvasamavAyAdisabandhAdikamAdAya lakSaNAyAm / anyatra jAtsvAti / anye tu nAyaM vibhAgaH / tathA sa
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNavaH / tyekasya lakSyatAvacchedakatte zakyasya kAryAdevizeSyatApatteH / kiM tu yatra viSayavizeSaNamA zakyasyAmyavastavAjahAsvAryA / patropalakSaNatayA tatra jahatstrAryA citragurityatra citragosambara dhitvenopasthitAvapyupalakSaNatayA mahasvArtheti / patrai nAphacicchakyAnvayastatrAjahatsvAnyAca na kathaM cidapi tatra jahatsvArthatyapi ke cit // 30 // ekArthIbhAva samAsa ekaH saMgRhIto vyapekSAyAmiti bhASyAdekArthIbhAva eva siddhAntasammataH / rAjJaH puruSa iti kA. kyapratipAdyArthasya viziSTarUpeNa zaktyA pratipAdanaM ca tantvam / iyapekSAvAdimataM ca yuktibhASyavirodhAdayuktameveti tanmUlako lakSaNAnAmuktisambhavopyayukta iti samAdhi hAdi nidhAya pA. vyakAramataM samAsatiriktAM zaktiM sAdhayan samarthayate / . samAse khalu bhinnaiva zaktiH paGkajazabdavat / bahUnAM vRttidharmANAM vacanaireva sAdhane // 31 // syAnmahagauravaM tasmAdekArthIbhAva aashritH|| tathAhi / citragurityatra citragosvAminI rAjapuruSa ityatra rAjasambandhinaH sambandhasya vA / upakumbhamityatra kumbhasAmIpyasya / thavakhadirAvitItaretaradvandva sAhityasya pANipAdamitti samAhAre padArthAnAM bahutvAdekavacanAnvayArtha samAhArasya pratItaye zaktirupeyaiveti bhAvaH / atra vyapekSAvAdino - yaayikaadyH| na tAvadvahuvIhI zaktiH / sakSaNayaivopapatteH / yadyapi citragurityAdau citrapadalakSaNApoM goH citrAnvayAnupapatiH / citrapadasya tatsvAmyarthakatvena tastha padArthakadezatvAt / gopadalakSaNAyAM gavi citrAnvayoM ca syAditi lakSaNA na yuktA
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 pAkaraNabhUSaNe tathApi padadvayamapi bakSakam / parasparaM tAtparyagrAhakatvAcca nA. nyaMtaravaiyayamiti sambhadAyaH / vastutastUttarapade eva lakSaNA / pratyayAnAM samihitapadArthagatastrArthabodhakatvavyutpatteH / nanu tathA. pyanyapadArthe niyatatAtparyAcchaktireva / tasya zaktimAtranirvAcatvAt / na ca tadevAsiddham / ata eva lohitoSNISA RtvijaH pracarantItyatra nAnyapadArthe tAtparya prAptatvAditi pUrvamImAMsAyAMnirUDhamiti vAcyam / tAha tatra tAtparyAbhAvAttava lakSaNApi na syAditi cenna / nirUDhalakSaNayApi tanirvAhAditi navyAH / tathA tatpuruSepi rAjapuruSa ityAdau rAjapadasya sambandhini lakSaNayo. papattau na zaktiH / nanvanupapattiM vinA kathaM lakSaNeti cet / yadi na lakSaNA tArha rAjapuruSayorabhedAnvayabodhaH syAt / tathA rAjavAhanamityatrApi / kiM caivaM rAjasambandhyabhinnaH puruSa iti bodho na syAt / tasmAdrAjapadasya tatsambandhini nirU. DhalakSaNA / niyatatAtparyAnurodhAt / na tu SaSThayarthalakSaNA / rAjasambandharUpaH puruSa iti bodhApatteH / samAnAdhikaraNaiti vyu. patteriti ke cit / rAjasambandhe eva lakSaNA SaSThayA sambamdhamAtrasya vivaraNAt / na coktarItyA 'bhedAnvayApattiH / ghaTo netyatra vyabhicAreNa tathA vyutpatterasiddheH / namaH sthale bhitraika vyutpattiriti cenna / samAsapi tathA sambhavAdityanye / karmadhAraye ca na zaktirna vA lakSaNA padArthayoH padAbhyAmabhedasya ca saMsargatayA lAbhAt / ata eva SaSThItatpuruSApekSayA karmadhArayo laghIyAniti niSAdasthapatyadhikaraNe sthitam / upakumbhami. tyatrApi sAmIpye lakSaNayopapattau na zaktiH / pANipAdamiti samAhAropi samAhAre lakSaNayopapattau na shktiH| sa caikabudhyavacchimatvaM senAvanAdivata, tulyavadekakriyAnvayitvaM ceti cobha.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazakti nirNayaH / 199 yoH samamiti vadanti / apare tu pANipAdamityAdau padArthamApratIterna samAhAre zaktilakSaNA vA / tadapratIteH / na ca pANipAdayoranekatvAd dvivacanApatiH / anuzAsanAdatta dvivacanAderasAdhutvAdityAhuH / dhavakhadirA vitItaretaradvandvAdAvapi kakSaNayaivopapattau na zaktiH / na ca sAhityalakSaNAyAM caitamaizrau gacchata iti dvitvagamanAderanvayo na syAtsAhitye tadabhA vAditi vAcyam / itaretaradvandve sahitasya padArthasyaiva vizeSyatvAt / tasya ca dvitvAdau yogyatvAt / ata evetaretaradvandvasamAhArayorbhedaH / tatra sAhityasya vizeSyatvAt / ata eva tasyaikatvAdekavacanam / atrApi pUrvapade lakSaNA / prAthamyAt / na caivaM tasyAmakRtitvAllakSye vibhaktayarthAnvayo na syAditi vAyam / samasyamAnapadArthagatasvArthabodhakatvasyaiva svIkArAt / sarvasAdhAraNyAtpUrvoktarItyAdare cottarapade evaM sAstviti sampradAyaH / nAtra zaktirna vA lakSaNA / ekasmRtyArUDhapadadvayAsvasvazakta pArthayorekadA smRtisambhavAdupasthite tatra dvitvAnvayasambhavAcca | sAhityamapyekakriyAnvayitvamagre evAvagamyate iti na tadarthamapi zaktilakSaNe / vibhaktyarthAnvayasyApi tvaduktarItyaivopapatteH / na ca vibhakterekamAtrapadArthagatasvArthabodhakatvAdubhayatra dvitvAnvayo na syAditi vAcyam / mAtrapadAntarbhAveNa mAnAbhAvAdgauravAcca vyutpatterasiddheH / na caivamapi yogyatAvacchedakaM sAhityamantareNa dvitvAnvayAsambhavAtsAhityalakSaNA / yogyatAvacchedakopasthiteranapekSaNAt / upasthite yogye eva tadambayaniyamAt / ata eva ghaTena jalamAharetyatra chidretarasyaiva yomyatAvakAdanyayaH / kiM ca dvitvAdirUpapratyayArthAnvaye prakRtyayetAvacchedakameva yogyatAvacchedakam / avyabhicArAt / che.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 baamunn damAdipadArthAntarAmbayepi tadeva tathA / nanne saume vasAnAvagnimAdaSIyAtAmispatra samucitaporadhikAro na syAt / tena rUpeNAnupasthiteriti cenna / uktarItyA AdadhIyAtAnityanena pazcAtsAhitye buddha sAhitayoradhikArabodhasiddhaH / yaskartavya tadanayA sahesyanena siddhatvAti navyAH / evamanyatrApi ka. kSaNayopapattau na zaktirityAhuH / tAnirAcaSTe / paGkajapadavaditi / paGkajazabdasthaDepratyayasyApi panatvarUpeNa pane lakSaNayopapattau na rUDhiH siddhayediti bhAvaH / na ca paGkajapadAniyamenopasthiteH prAmANikAnAM zaktivyavahArAcca zaktiriti vAcyam / tulyatvAt / kathamanyathA nirUDalakSaNeti saGgacchate / yatuH paGkanapade na rUDhiriti dRSTAntAsidimAhuH prAbhAkarAH / tatra sthakAravatsambhavAt / tatrApi rUTyasvIkAre rathakArAdhikaraNahAniriti // 11 // * nanu paGkanapadasthale 'vayaMghamamAnatopi bodhAdavayavazaktima. viduSopi bodhAca na lakSaNayA nirvAhaH / nacaivaM citragurityAdau raMthakArAdAvapi prakArAntarabalAttathetyataH samAdhyantaramAha / bahanAmiti / athAtra vRttedharmA vizeSaNaliGgasaGkhyAdyayogAdayaH / teSAM vacanaiH sAdhane gauravam / tadartha vacanArambhe gauravaM, tasmAdekArthIbhAvaH / akhaNDazaktirUpa ityarthaH / ayaM bhAvaH / yadi lakSaNAbhyuSeyate tadA zobhanAyAM gaGgAyAmityAdau lAkSaNikepi saGkhyAliGgavizeSaNAnvayavadrAjapuruSa ityatra rAjJaH, ci. gurityatra citre gavi ca, upakumbhamityatra kumbhe, pANipAdamityaMtra pANyAdau, auSagava ityatropagoH, paktatyatra pAke, ityeva. mAdiSu zobhana ityAdi vizeSaNAnAM liGgasaGkhyAkArakANAM ca yathAyathamanvayamasaGgAditi / atha savizeSaNAnAM cirna vRtta
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNayaH / -201 s vA vizeSaNayogo neti vArttikAbhAyaM doSa ityata Aha / vacanairiti / gauravamityantenAnvayaH / nyAyenaivArthasiddhau vA T ttikavaiyarthyAditi bhAvaH / ata eva matyAkhyAtametadbhASye iti vyAcakSate / taccintyam / lakSaNApakSepi rAjJaH padArthaikadezatvasasvenAnvayAsambhavAt / zobhanAyAM gaGgAyAmityatra ca gaGgApadasyaiva zobhanagaGgAtIralakSakatvaM padAntaraM tAtparyagrAhakamiti la | kSaNAvAdinAM matamiti na doSa iti dik / tasmAdrAjapuruSa isyAdau lakSaNAM vinA prathamamupapAditaM sannidhAnAtsaMsargalAbha iti bhASyasiddhaM matamanena duSyataiti bhAvArtho varNanIyaH / etanmate rAjJaH padArthaikadezatvAbhAvena vizeSaNAdyanvayo durvAra eveti bhAvaH / evaM cAthaitasminvyapekSAyAM sAmarthye yosAvekArthIbhAvakRto vizeSaH sa vaktavya iti bhASyaM, yadi vRttAvekArthIbhAvo nAbhyupagamyate tadA vAkyavatsaGkhyAvizeSopasarjanavizeSaNAnvayaH syAditi tadabhAvo vacanena pratipAdyaH cAvacanaM ca karttavyaM samAnArthaka vAkyasyAnivRttyarthamiti tadvyAkhyAyAM kaiyaTaca bhASyodAhRtAnAM lakSaNAmasvIkurvANAnAM vyapekSAvAdinAM mate iti bodhyam / spaSTaM caitatadvidAM tatra tathaiva / vacanairityAdi prAgvat / na ca Rddhasya rAjapuruSa ityAdeH sAdhutAvAraNAya vArttikaM tavApyAvazyakamiti vAcyam / taptA sundaraH ghaTo ni1 tyaH jAtirityAdiH vinA lakSaNAM putre ghaTatve cAnvayamAdAya sAdhutAvAraNAya padArthaikadezAnvaye vAkyasyAsAdhutvasya sAmAnyata eva nirNItatvAditi bhAvaH / idamupalakSaNam / vArtti kAttAdRzaprayogasAdhutvanirAkaraNepi zAbdabodhastAdRzaprayogAt durnivAra iti zaktisvIkAra Avazyaka ityapi draSTavyam / athAtiriktazaktipakSe kathaM tadananvaya iti cet / ucyate / eka 26 * *
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 pAkaraNabhUSaNe deza nirAkAMkSalyAma bAbaya iti / tathAhi / rAjapuruSa isvatra rAjA, citragurityatra citrAdi, upakumbhamikhA kumbhaH, pANi. pAdamityAdau pANyAdi padAryaikadezaH / tatra pa mAnvayA padAyaH padArthena sambadhyate na tu tadekadezeneti vyutpatteH / aya cai. asya naptA kSetrAdanyaH devadattasya gurukulapityatra vizeSaNepya. vayavadatrApi kiM na syAditi cenna / taptavaM svajanyajanyasvam / tatra svamanyaputrasambandhana naptaryeva caitrAderanvayaH / ata evaM ghaTAdanya ityatrApi svapratiyogibhedasaMsargeNaivAnyaSa iti dRSTAmtAsiddheH / uktaM hi vAkyapadIye "samudAyena sambandho yeSAM gurukulAdinA / saMspRzyAvayavAMste tu yujyante tadvatA sahe" ti / mata eva samAhAre pANipAdamityatra samAse zaktisiddhau pANi pAdaM pAdayetyAdau samAhAre vizeSye vAdanakarmatvAnvayAsambha. vAtparamparayA tatrAnvaya iti na doSaH / yadvA sasambandhikapadArthasthale evaikadezAndhayaH / tathaiva vyutpatteH / tathA ca vAkyapadIyepyuktam / "sambandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH samasyate / vAkyavatsA vyapekSAsya vRttAvapi na hIyata" iti / pakSadayamapyetatsamarthasUtre bhASye spaSTam / yantu svIkRtAyAmapi cau rAjapadAdhupasthApite tadanvayastavApi durvAra iti, tajjahatsvAbeti kArikAyAM nirastam / tasmAna kluptazaktyopapatiriti zaktayA lakSaNayA vA viziSTArthabodhakatvarUpa ekArthIbhAva bhAvazyaka iti bhAvArtha iti vibhAvayAmaH / yadvA na prAcInavai. yAkaraNoktarItyA klamazaktayopapatirna vA naiyAyikAdirItyA pakSaNayoti sarvatra samAsAdau zaktiH svIkAryetyabhipretyAvaM anya iti vyAcakSmahe / tathA ca vRttadharmAH prAtipadikasaMjJA prAcI. namuvRttiraparatadutpatirUpA bahavastoSAM vacanaiH sApane gaurava
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsaktinirNayaH / 20 pitvarthaH / tathAhi / rAjapuruSazcitramurityAdau prAtipadikasaMzAsunutpatyAdikaM sarvasiddham / tacca zaktilakSaNAnyatarasamba mvenArthavattvAbhAvAdarthavadadhAturityasyApravRtterna sambhavati / na kasaddhitasamAsAzcetyatasteSAM prAtipadikasaMjJeti vAcyam / ta trApyarthavaddhahaNAnuvRtterAvazyakatvAt / adhAturiti paryudAsAdeva pUrvasUtrervavattvasiddhAvarthavadbhahaNAnarthakyAt / uttarasUtre tadanyagrahaNArtha tadAvazyakatvAcca / na caivamanuvRttasyArthavadgrahaNasya bra dantatvasiddhacarya kRttadvitayorevAnvayostu na samAsepi phalAbhAvAditi vAcyam / nirAkAMkSatayA tayorevAnvayAsambhavAt / ekapadArthatAvacchedakAvacchinnaevAparapadArthAnvayasya sAkAMkSatvAt / anyayaitau devadattayajJadatta paNDitau ityasyAnyatarasminapaNDite paLAze chedanAnanvaye dhavakhadirapalAzAMcchindhItyAdeva nirAkAMkSasvAnApatteH / na caivamapyasUryapazmA ityAdAva samarthasa mAse 'rthavatvAbhAvAtprAtipadikasaMjJA na syAditi vAcyam / tatra tasya samAsasya tAvadarthe zaktAvanupapattyabhAvenArthavatsUtreNaiva tatsambhavAt / uktaM ca samarthasUtre kaiyaTena / "asamartha samAsepi kriyAyAmubhayoH sannipAtAdekArthIbhAvastad dvArakostyece" ti zazazRGgAdipade punarvizakalita prasiddhaM zazazRGgAdikamAropitasambandhe zakyamatorthavatsUtrAdeva seti dhyeyam / tasmAnna samAsagrahaNAtsA / kiM caivaM kRtaddhitapadayoH samAsagrahaNasya ca vidhyarthatve mUlakonopadaMzamityAdau prAtipadikatvApatiH / na ca samudAyottaraM na katmatyAgamo 'vo na tatkRdantamiti vAcyam / kRdragrahaNe gatikArakapUrvasyApi grahaNamiti paribhASayA viziSThagrahaNasambhavAt / kiM ca vakSyamANarItyA vAkyasyApparthavattve prAtipadikasaMjJApaceH / na ca tatpratyayAntamaveti vAcyam / matyayagrahaNe 1
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 yAMkaraNabhUSaNe yasmAtsa vihitastadAdestadantasya grahaNamiti paribhASayA tasyApratyayAntatvAt / tathApi caitadubhayavAraNArtha vAkpasya netyapi vacanaM kartavyam / kiM ca kRttaditapadAbhyAM tadantasyaiva prAtipa. dikasaMtrA vidhIyate na tadviziSTamAtrasya / pacatakItimadhyasthitataddhitasyApyApatteH / aupagava ityAdisubantAnAmApattezca / pUrvasUtre pratyayAntasya paryudAse prApta tadviziSTasya pratiprasava i. tyasyaiva paryavasanatvAt / tathA ca bahupaTava ityAdau taditAntasvAbhAvAtsA na syAt / na ca pUrva vidyamAnajasaitra rUpasi. hernaiva punaH prAtipadikasaMjJeti vAcyam / svarabhedArtha ttsviikaaraat| tasmAttatsiddhayarthaM vacanAntarArambhApattiriti bhAvaH / tasmAditi / tathA ca samAsasya bahupaTava ityAdezvArthavattvAdarthavasUtreNaiva seti mUlakenopadaMzamityAdau saMjJAvAraNArtha samAsagrahaNaM vAkyasya cetahi samAsasyaiveti niyamArthakamiti bhAvaH / yattu vRttimAtre evaikArthIbhAvAtsubantatiGantayostadabhAvAdarthavatsUtre pra. tyayAntaparyudAsasya kRttaddhitasamAsAzceti sUtrasya cArambha evA. yukta ityuktam / yaccArthavatsUtrerthavatvamarthapratItyanukUlavRttimattva. mAtram / taca samAsAdeviziSTasyAtiriktatvAbhAvAtpadasamudAyarUpatvAcca padaniSThavRtyAzrayatvamAdAyaiva zaktasamudAyasyApi mulabhameva / tathA ca dhAtupratyayArthamAdAyaiva kRdantAderapyarthavasUtreNaiva prAtipadikasaMjJAsiddhiH / na caivaM pacati rAmaH ajA chAgI gAmAnayetyAderapi prakRtipratyayArthamAdAyArthavattvAtprAti. padikatvApattiH / kRttaddhitasamAsAzceti sampUrNasUtrasya niyamArthatayA sarvadhAraNAt / tathAhi / yadi prakRtipratyayAntasamudA. yasya saMjJA tArha kRttaddhitAntayoreva / padasamudAyasya cettAI sa. mAsasyavetyevaM niyamaH kalpanIyaH / evaM cArthavatsUtre dhAtupatlayapa.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| 205 yudAsanavopapattau pratyayapadamAvartya pratyayAntapayudAsopi nakA.. yaH / uktaniyamenaiva sarvAtiprasaGgavAraNAditi vadanti / tanna / kipantadhAtUnAM kilope satyadhAturiti paryudAsAt iyAn iyadityAdAvapratyaya iti pryudaasaatpaatipdiksNjnyaanaaptteH| vidhAyakAbhAvAt / tadartha kRttaddhitagrahaNasya vidhyarthatve prAguktaSvatimA saGgo durvaarH| atha tiptamajhItyArabhya byoH subiti tippratyAhAro bhASyasiddhastamAdAyAtipprAtipadikamityeva sUjyatAM kRtaM pratyayatadantamAtraparyudAsaM vidhAya kRttaddhitagrahaNena / samAsagrahahaNaM ca niyAmArthamAstAM, tathA na samAsasyApi saMjJA nAnupapanneti cenna / evamapi pratyekaM varNAnAM kevalakRttAditadhAtUnAM gha saMjJAvAraNAyArthavattvAderavazyaM pravezyatvena samAsAsaMgrahasya / gauravasya ca tvanmate dussprihrtvaat| yattu samAsAntargatapratyekapadAnAmarthavantvamAdAya samudAyasya saMjJA syAdeva / anyathA TighumAdiSu samudAyazaktayasvIkAreNa samudAyasya sA na syAt / tatrApi zaktisvIkAre sAdhutvApattau teSAM sAdhvasAdhubahiSkArA. sambhavAditi / tantuccham / tathA sati gauravaH puruSo hastItyA. dau samudAye dhanaM vanamityAdau ca pratyekaM prAtipadikatvApattiH / tathA ca supodhAtuprAtipadikayoriti vibhaktilApasya nalopaH prAtipadikAntasyati nalopasya cApatteH / devadattAdisaMjJAzabdeSviva TighubhAdiSvapi sAMketikazaktayArthavantvAsmAtipadikatvasambhavAd dRSTAntAsiddhezca / anAditvarUpasAdhutvamapi TighumAdInAM sAditvapakSe neti tatpakSa eva tepAM sAdhvasAdhubahiSkArasteSApanAditvapakSe anapabhraSTatvAdilakSaNAntarapakSe vA teSAmAmi sAdhutvaM mAdhyAdisiddhamevetyalaM dndhrnnen| adhArthapratItijanakajJAnaviSayazandatvamarthavattvaM vAcyam, ta.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ degAkaraNabhUSaNe kasya padasya lakSaNayA aparasya tAtparyavAhakatvAdinA vetyevaM samUhasya nirvAdham / pratyekaM tatra vibhaktayanutpattirekAcAdvirvacananyAyAt / saGghAtasyaikArthyAtsubabhAvo varNAditi vArtikAdeti nipAtAnAM dyotakatvAdinirNaye vakSyamANarItyA draSTavyamiti cenna / avayavAnAM dvitve samudAyo nAnugRhItaH samudAyasya dvilvevayaco 'nugRhIta iti hi sa nyAyaH / na cAtra tathA samudAyAtmakutpattAcApi pUrvAvayavAnAmasubantatvAt / tathA ca varNottara vibhaktyutpatto bahutaradoSaprasaGgAt / vinigamanAvirahaekAca. divacananyAyabIjAmati cettathApyatra vibhaktyutpattitatkAdikaM prakRte vinigamakam / saGghAtasyaikArthe tu siddhA samudAyazaki / saGghAtArthe evaikatvAnvayAtsavAte vibhaktirityeva ta. dAditi dhyeyam / atha samAse uttarapadaspaiva prAtipadikasaMjJA na samudAyasyoti, tatrAnupadaM vakSyAmaH / atha samAsavAkyasya viziSTArthakSaNAyAmarthavatvAbAdhAtmAtipadikasaMjJA naanuppnnaa| na ca zalyasambandharUpA sA tatrAsambhavinI / jJApyasambandhasyaiva lakSaNAtvAt tasyAzcAtrAvirodhAt / gambhIrAyAM nayAM ghoSa ityanurodhenAsyA evocitatvAcca / tatra pratyekaM padeSu tadasambhavAda / tathAhi / na tAvadgambhIrapadaM tIralakSakam / nadyAmi tyanankyApatteH / nahi tIraM nadI / ata eva na nadIpadopaH / na ca padadvaye, pratyekaM viziSTanadItIrAprAptiprasaGgAt / na ca gabhIranachoranvayabodhocaraM viziSTanayAstIraM lakSyate nadIpadena / sAkSAtsambandhAt / nadIpadasya janitAnvayabodhakena nisAkAavArakathaM punarlakSAsvamiti ce, tsatyam / tAlpaviSayIbhUtabodhAjamanAdAkAMkSAsatvAt / anyathA 'vAntasvAkyArthabodhajananamAtreNa nisakAMkSasvaprasaGgAdityAdikaM sAviti paadhym|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaaskinirnnyH| 207 ninna gabhIraM gambhIramiti kozAgambhIrAdiSadAnAmapi dravyavAcitvena tusyatvAt / vastutaH zUrodArapadAnAmivaiSAmapi guNamAtra prayogAdarzanAt draSTaSpAcitvameva / anyathA nIlAdi. padAnAmiva guNe prayogaprasaGgAditi dhyeyam / nApi pratyayAnAM makRtyarthaganetyAdivyutpatternadIpade eva sA na mabhIrapade, tdukhe| vibhakta sAdhutvamAtrArthatvAditi vAcyam / abhedArthakatAyA naiyAyikairaruNAnyAyAnmImAMsakaizcArthavattvasvIkArAt / arthasA. dhutve sambhatrati zandasAdhutvasyAnyAyyatvAca / gabhIrapade la. kSaNAyAM tasyaiva vizeSyatvasambhavAcca / nApi vinimamanAvirahAspadadvayopi viziSTalakSaNA / vAkye ekalakSaNAyAM tasmAtsamu. dAyaeva sA / ata eva sarvatra vAkyena vAkyArtho lakSyatahati bhaTTapAdavAcaspatimizrakalpataruprabhRtibhirnirNItam / uktaM ca "vAkyArtho lakSyamANo hi sarvatraiveha ca sthita"mitti / atta eva pAbhAkarA apyarthavAdavAkye prAzastyalakSaNAM menire / - duktaM mayavivekaTIkAyAM varadarAjena / yadyapyekaikapadasambandhitA pAzastye nAsti ekaikapadAdapratIteH / tathApi samudAyasambandhitAstyeva / na ca samudAyasambandhini lakSaNA na yuktA / sa. mbandhAnupapatyorlakSaNAhetvoH samatvAditi / ata evAthAto brahmajijJAsetyatra jijJAsetyatra jijJAsAzandanAntatiM vicAramupalakSyati vivaraNAcAryairuktam / ata eva yajJAyudhizabdena yajamAno lakSyataiti saMkSepazzArIrakakRtoktam / yajJAyupizamdAnazAsAzabdayoH mubantatvalakSaNapadatvapi zaktatvalakSaNApadatvAmAbena zakyasambandharUpalakSaNAyA asambhavAt / ata eva satsaM bAnamanantaM brahmetyatra vAkye eva lakSaNeti vedAntaikadezinaH / ata eva tad brahma vijijJAsakhati zrutau jijJAsAzandena vicAro
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 vaiyAkaraNabhUSaNe lakSyate / sA ca chatriNa itivatsaMvRdAye eveti vedAnta bhUSaNa ketaH / evaM ca vAkyalakSaNApakSe evaitatsaGgacchataiti sa eva nyAvyastathA sati prakRtepi lakSaNayArthavatvAtprAtipadikatvaM nAnupapadmamiti cenna / zakyasambandhasyaiva lakSaNAtvAt / anyathA 'pabhraMzeSi lakSaNApateH / tajjJApyasya saptvAt / kiM caivamapi pratyekaM pada nigamakAbhAvAt padeSu bhinnA lakSaNA vAkye cAparati gauravaM syAt / zakyasambandhapakSeNAvirahAllAghavamiti / vastutastvevaM sati padaghaTitapadAnAM cAnupUrvI lakSakatAvacchedikA vAcyati gauravam / asmanmate ca vAkye tadvirahAtpadAnAM sA nAvacchedikati lAghavam / kiM ca / jJApyasambandhaityatra tu tyA jJApakatvamarthabodhajanakajJAnaviSayatvamAtraM vA praviSTam / Adhe na vAkyalakSaNA zaktayabhAvAt / antye pratyekaM varNanAmapartha vApata vibhaktayAdyutpattiH syAt / api caivametajJa jJApyasambandhIdamiti jJAnajanyopasthitireva lakSaNAjanyati paryavasitam / tathA ca samavAyAdinA ghaTapadajJApyAkAsambandhinopyupasthitasya zAbdabodhaviSayatApattiriti dhyeyam / evaM caitanmUlakAH pUrvoktA granthAH zlathA eva / evaM ca tadbrahma vijijJAsasvetyatrApi na samudAyalakSaNA / yasu chatriNa ityatreva samudAyalakSaNeti / tadazraddheyam / viSamatvAdupanyAsasya / tathAhi / yugapaddhatiyAbhyupagame chatrAbhAve lakSaNayA chatriNastadabhAvavantazca gacchantIti bodhopapatteH / tadasvIkAre ca chatraviziSTachatrAbhAve lakSaNAsambhavAt / ata eaterto brahmajijJAsetyatra jJAdhAtoH sAdhyAvasthApanajJAne lakSaNA sanazca vicAre iti svIkRtya zrotavya ityAdizrutisamAnArthatvAya karttavyetipadaM vAdhyAhRtya jJAnAya vicAraH karttavya iti sU
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazakti nirNayaH / 209. prArtha iti nRsiMhAzramairvivaraNa TippaNatattvaviveka yonirNItam / idaM punarihAbadheyam / jyotiSTomaH svargasAdhanamityatra sAdhyatvenopasthitiM vinApi yathA sAdhyasAdhanabhAvabodhastathAtrApyanuvAdAdidoSaparIhArAyAdhyAhRtena kartavyetipadeneSTasAdhanatvArthakena sAdhyasAdhanabhAvabodhasambhavAnmAstu sAdhyAvasthajJAne lakSaNA / tacca sAghanatvaM jJAnanirUpitametra / dhAtorlakSaNAkalpakasyaiva tatra mAnatvAt / karttavya ityatra tavyapratyayo 'rhArthe bhaviSyatIti cecArhaM zrutisamAnArthatvahAniH syAt / ata eva pratyayAnAM prakRtyarthagatetyAdi vyutpattestavyArthaH sAdhanatvamapi kRtAvanviyAna vicAraiti parAstam / tathA ca zrutisamAnArthatvAyeti vA asa GgataM syAditi dik / tasmAdavidyAnivartakatAvacchedakadharmaviziSTajJAnasyaiva vicArarUpazravaNasAdhyatvAttAdRgarthakaM sAdhyAvasthapadamiti tattvamityAstAM prakRtAnupayukta vicAra iti dik / tathA ca prAtipadikasaMjJArUpaM kAryameva zakti sAdhayati dhUma iva banhi miti tAtparyArtha iti yuktaM pazyAmaH / atha vA vRttidharmANAmuddeiyaviSayabhAvenAnvayAbhAvAdInAmityarthaH / ayaM bhAvaH / nILamuzpalaM paNDito brAhmaNa ityasamAsaiva nIlotpalaM paNDitabrAhmaNa ityAdau noddezyavidheyabhAvenAnvaya iti sarvasiddham / tathA vaSakartuH prathamabhakSa ityatra bhakSAnuvAdena prApyavidhAnApattimAzaGkya prathamabhakSa iti samastamekaM padaM tatra caikaprasaratvAnnaikAMzena bhakSaNamuddizya prAthamyavidhAnaM yuktamiti bhakSAntaravidhiriti vaSaTkArAcca bhakSayediti zeSalakSaNe / aGgaiH sviSTakRtaM yajatItyatra pazau codakamAptaH sviSTakRtpradhAna haviyoM hRdayAdibhya ekAdazabhyopi karttavyatvena prApta iti vyaGgairiti vacanamaGgAnuvAdena tritvavidhAnArthamityAzaGkya eka hIdaM samAsapadaM tatsarvamudezakamupAdA 27
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 vaiyAkaraNabhUSaNe yakaM vA yuktam / uttarArdantUdizya pUrvAH vidhIyamAne prasarabhe. dAtsAmarthyavighAtAtsamAso na syAditi tritvaviziSTAnAntaravidhiriti bAdhalakSaNe ca vyavasthitamekArthIbhAvAnabhyupagame 'sataM syAt / sati ca tasmin ghaTapade ghaTaghaTatvayorica viziSTazaktyaiva tritvaviziSTAMgopasthitau na vAkyArtharUpa uddezyavidheyabhAvAdinA 'nbayo yujyate / na cAnyatarapade viziSTArthalakSaNayeva nAyaM doSa iti vAcyam / agrimakArikAyAM tadasambhavasya vyutpAdayiSyamANatvAt / na ca yattiyogaprAthamyAdhuddezyatAbodhakasya tadvattayogapAzcAtyAdividheyatAbodhakasya cAbhAvAna tathe. ti vAcyam / prathamo bhakSaH paNDito brAhmaNa ityatrApi sati tAtparya bhakSabrAhmaNAdhuddezyakaprAthamyapANDityAdividheyakabodha. darzanena tasya vyabhicAritvAt / kiM tu bhakSabrAhmaNAyuddezyakamA. thamyapANDityAdividheyakazAbdabodhe bhakSAyupasthApakapadasamabhivyAhataprAthamyavAcakapadopasthitireva niyAmikA / ityameva sarva troddezyavidheyabhAvasthale vyavasthA / sA ca nirbAdhaiva / na ca tavApyevaM tathAnvayabodhApattiH / ita eva jahatsvArthatAsvIkArAt / na ca mamApi tathaiva nistAraH / tathAsati rAjAdibodhAya samudAyazakti vinA tasyA 'sambhavena tadupapAdakatvena ca zaktiIkArApattAviSTasiddheH / na coddezyavidheyabhAvAvacchi. bhaviSayatayA zAbdabodhaM pratyasamastapadajanyopasthitiheturityeva kAryakAraNabhAvostviti vAcyam / dAmodaraH pUjyaH rAjapuruSaH sundaraH prathamabhakSaH kartavyaH pItavAsAzcaturbhujaH gaMgAdharaH sa. ghezvaraH rAjapuruSazcitraguH 'yadi rathantarasAmA somaH syAdaindravApavAgrAn gRhNIyA' dityAdau tathA bodhAnApatteH / prakArAntarasya catvAt / na ca bhakSasyAGganAM coddezyatAbodhakadvitIyAdeH prA.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 smaasshktinirnnyH| thampatritvAdevidheyatAbodhakastRtIyAdevAbhAva evaikaprasaratAbhagazabdArya iti vAcyam / paNDino brAhmaNaH bhakSA prathama ityAdAvuddezyavidheyabhAvayoriva svargakAmo yajetetyAdau karmatvakara. Natvayoriva ca bodhasambhavAt / tayolAkSaNikatvoktistu vAkyArthalakSaNAbhyupagamAnnAnupapannA / na ca vidheyavAcakapadasya paratantropasthApakatvam, uddezyavAcakapadasya pradhAnApasthApakatvam, tAdRzopasthitiviSayatvaM cArthasyoddezyatvam / taccaikapade avyutapannaM kalpyatetyekaprasaratAmaGgazabdArtha iti vAcyam / atiriktabhakSamaprAkRtakAryatAM cApekSya tathAkalpanasyaiva yuktatvAt / prathamo bhakSa ityatreva samAsepi padadvayasatvAcca / padabhede coddezyavidheyabhAvapravRtteduvAratvAt / avAntaravibhaktathabhAvasya dadhi madhuramityuddezyavidheyabhAve 'pi satvenAprayojakatvAt / samAsA. tirekeNaikanAmArthayoH parasparAnanvayopi tatraiva ekapadopasthApyAnAM parasparamanvayakalpanavattathApi kalpanAsambhavAcca / na cA. jAnuvAdena tritvaM bhakSAnuvAdena prAthamyaM ca nAtra vidhAtuM yuktam / aGgAnAM bahutvena bAdhAt / adhvaryAdibhakSANAmapi prAthamyApace. zva / tathA ca viSTakRtsAdhanatvaviziSTAMga vaSaTkarTaviziSTaM bhakSaNaM cAndyataiti svIkArya tathA ca nairapekSyatyAga evaM bIjami. ti zaGkayam / prathamabhakSapade bhakSANAM vyaGgairityatrAGgAnAM ca vi. zeSyattayA tadvizeSaNavivakSAyAmapi rAjapuruSaH sundara ityatreva nairapekSyahAnyabhAvAt / na ca viziSToddeze vAkyabhedApattireva tabI. jam / kevalAGgAnAmbhakSasya coddeSTumazakyatayA havirAdhikaraNanyAyena tAdRzoddezyalAbhAditi vibhAvayAmaH / athaivaM saptadazAranirvAjapeyasya yUyaH, ekaM sAma tRce kriyate, lohitoSNISA RvijaH pracarantI, tyAdau vAjapeyasambandhiyUpAralim R
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 vaiyAkaraNabhUSaNe camuSNISaM codizya sAptadazyatritvalauhityAnAM vidhina syAt / samAse uddezyavidheyabhAvAbhAvAditi cenna / "vidhAne cAnuvAde ca yAgaH karaNamiSyate / tatsamIpe tRtIyAntastadvAcitvaM na mu. 'vatItisvIkArepi vIhibhiryajetetyAdau dravyAvadhivadyAgasyodde. zyatvavadupapatteH / ata eva yadyapi caturavattI yajamAnaH paJcAvatva vapA kAryetyatrAvattAnuvAdena paJcatvavidhAnaM vyAkhyAtam / anayA ca rItyA vaSaTkartuH prathamabhakSa ityatrApi bhakSAnuvAdena prAthamyavidhAnaM kuto neti tu samaM smaasepyuddeshyvidheybhaavsviikaare| tace kriyataityAdau bhAgnAnuvAdenaiva tritvavidhAnam / tacca RgAzritamevopasthitamiti tathaiva labhyate / evamanyatretyapi samambhakSAntaravidhAnAyApi vidhyadhyAhAreNa bhAvanoddezasaM. bhavAditi dika / etena karmadhAraye tu na zaktirna vA lakSaNati parAstam // 12 // yattu dvandve 'pi na zaktirna vA lakSaNati / tadApi netyAha / / cakArAdiniSedhotha bahuvyutpattibhaJjanam / kartavyaM te nyAyasiddhaM tvasmAkaM taditi sthitiH33 niSedha ityantenAnvayaH / AdirdUSaNAntarArtho bhiSakramazca / cakAroniSedhAdirityarthaH / ayaM bhAvaH / rAmakRSNAvAnayati dvandvasya vivaraNe nakArAdiH prayujyate na samAse / na ca . tau cakArAdyartho nAstIti vaktuM zakyam / tathA sati tasya vivaraNatvaM na syAt / samAnArthakasamasyamAnapadasamUhasyaiva vi. 'prahatvAt / cakArAdyarthabodhasya sarvasiddhatvAcca / cArthedvandva ityAdinA tattadarthaeva samAsAnuzAsanAcca / na ca vastutazcArSe sati dvanda ityAdistadarthaH / bhU sattAyAmityatrApi tathAtvApa
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| teH / kyApyanuzAsanAdartha nirNayo na syAt / kiM caivaM sahavivakSAvirahepi bherIpaTahaM vAdayoti syAt / vastutazcAsyAvyAvartakatayA cArtha ityasya vaiyApattezca / na ca karmadhArayavAraNArtha tat / evamapi tvaduktarItyA grAmaM gata ityAdidvitIyA. tatpuruSAdau dvandaprasaGgasya durvAratvAt / na ca dvitatyAtatpuruSega bAdhaH / karmadhArayepi tathAtvAvirodhAt / cArthasya vAcyatve ca tadavivakSaNAna dvandva iti tadvAcitvamavazyaM vAcyam / ato na ta. dvAcakacakAraprayogaH / uktArthAnAmaprayoga iti bhASyAt / kiM ca dhavaprakArakazabdabuddhiM prati tadupasthApakapadAvyavahitottaravatti vibhaktijanyopasthitiheturityAvazyakam / anyathA dhavavantamAnayetyAdau dhavAdeH karmatvAdipratyayApatteH / tathA ca dhavakhadirau chindhItyAdau na dhave tadanvayaH syAditi / nanvastu dvandvAdI lakSaNA samAsAntaravat / paraM tUttarapadasyaiveti nAyaM doSaH / tasyaiva sarvatra prAtipadikasaMjJApyastu / nAtaH prAguktopi doSaH / viziSTasyAprAtipadikatvapi samAsottaraM pratyayasambhavAt / viziSTalakSaNayArthopasthitAvuddezyavidheyabhAvenAnvayAsambhavAcati ce. t / atrocyate / uttarapadamAtrasya pratyayAntatvena prAtipadikasaMjJAyA evAsambhavaH, / na ca tallopottaraM punaH seti vAcyam / pUrva prAtipadikasaMjJAM vinA lopAsambhavAt / na ca rAjan Gas puruSa su ityatra satyAM samAsasaMjJAyAM prAtipadikasaMjJottaraM pU. vaMsunnivRttau punaruttarapadamAtrasya sA saMzati vAcyam / viziSTasya samAsasaMjJAyAmapyarthavatvAbhAvena prAtipadikatvAsambhavAt / uttarapadasya saMjJAyAH prAgeva siddhatvena punastasyA vyarthatvAcca / punaHprAtipadikasaMjJAyAHpratyayAntatvenAsambhavAcca / luptepi pUrvatane pratyaye pratyayalakSaNasya durvAratvAt / ata eva prathamata evAttara
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe tvAt / atha prakRtitvaM na prakRtitAparyAptyadhikaraNatvam / ki tu tadAzrayatvamAtram / tatsamUhe pratyekamavayaveSvapIti cenna / pa jamAnaya daNDinaM chindhi / zUlinaM pazyetyAdau satyapi tAtpaye vinA lakSaNAM padaNDazUlAnAmAnayanacchedanadarzanakarmatayAnvayabodhaprasaGgAt / apaTAnAnayetyatra paTe karmatvAdyanvayApattezca / na ca daNDAdInAM vizeSaNatayA na tatrAnvayaH / vanhimAndhUmAdi. tyatra paJcamyarthajJAnajJApyatvasya vanhAvananvayApatteH / Rdasya rAjJaH puruSaH taNDulaM pacatItyAdau rAjAdInAmiva svAtantryAbAdhAcca / yantu pratyayAvyavahitapUrvapadatvameva prakRtitvam / tada. nvitasvArthabodhakatvaM ca pUrvapadArthapradhAnAdavyayIbhAvAdubhayapadA. rthapradhAnadvandvAdapipparayAditatpuruSAccAnyatra niyatamiti tadanurodhAduttarapade eva bahugrIhI lakSaNA / astu vA sarvatraivAyaM niyamaH / bhavyayIbhAvadvandvAdAvuttarapadalakSaNayaiva zakyAnirvAhatvAditi / tattuccham / avyavahitapUrvapadatvasya bahupaTuH sarvaka ityAdau paddhasarvAdizabdeSvavyAptyA dadhI iyati dadAtIti bahupa1rdadAtItyAdau damyAdAvativyAptyA ca prakRtisvAsambhavAt / vibhASAsupobahucapurastAttu avyayasarvanAnAmakacyAkaToti sUtrAbhyAM tayorAdau madhye ca vidhAnenAnte tada. sambhavAt / evaM vyatise ityAdAvupasargasyApi tiprakRtitvApatiH / kiM , navyarItyA dvandvanyAyena lakSaNAvirahiNi dvikA iti bahuvrIhI pUrvapadArthe vibhaktayaryAnvayo durupapAda eva / tasmAtmatyayavidhAnAvadhitvameva prakRtitvam / tacca na samAsAdAvuttarapadamAvasyati tallakSaNayAmapi pratyayArthAnvayAnupapatti. vAreti / yadapi prakRtyarthatvaM tajanyajJAnaviSayatvamAtraM tacAtrAviruddhAmiti / tama / paGkajamityAdau paGketiprasaGgAt / kiM ca /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNayaH / 217 evaM hi gAmuccArayetyAdau zabdasya svaparatAyAM LakSaNeti siMdAmtahAnyApateH / ghaTaM pazyetyAdau zabdAtsamavAyenAkAzopasthitau vibhaktyarthAbhvayApatezca / na ca sati tAtparye iSTApattiH / vRttyucchedApatteH / tasmAdvatyA prakRtyupasthApyatvaM vaktavyam / taH thA cAvazyikaina samUhazaktiH / atha pratyayaprAgvartipadajanyopa sthitivizeSyatvaM prakRtyarthatvam / tacca dvandvAdAvubhayo, vyayIbhAve pUrvapadasyeti cenna / cakriNaM pazyetyAdau cakretiprasaGgAt / gA mAnayati kRSNo daNDenetyatra kRSNe karaNatvAnvayApattezca / bapaTuH sarvaka ityAdAvavyApteH / iyaddadhIyatI strI dadAtItyAdAvatiprasaGgazca / yaduttaraM pratyayo vihitastastve satIti vAcya miti ce, dihApi tadabhAvasyoktatvAt / atha samasyamAnapadAgatasvArthabodhakatvameva vAcyaM tathaiva vyutpatyantarakalpanAditi / maibam / paGkajaM pazya rAjapuruSamAnayetyAdau paGkAdau karmatvAyanvayApatteH / atha prakRtyarthaprakAra kazAbdabodhaM prati pratyayajanyopasthitirheturiti sAmAnyato na hetuhetumadbhAvaH / mAnAbhAvAt / ghaTaH karmatvamityAdau bodhasya tathA vyutpattigrahazAlinAmiSTatvAt / aniSTatvapi ghaTaprakArakakarmatvavizeSyakazAbdabuddhiM prati ghaTArthakapadottara karmatvavAcakavibhaktijanyopasthitirheturiti bi ziSyaiva sostu na tu sAmAnyataH tatpratyayavidhAnAvAdhitvarUpasya prakRtitvasya kAryatAvacchedakakoTipraviSTasyAnanugatattvAt / anugame ca daNDena gAmabhyAjetyatra daNDe karmatvasya gavi karaNatva - syAnvayasya durvAratvApatteH / asmadrItyA tu nAyaM doSaH / evaM ca samAse uttarapadalakSaNAyAM na vibhaktayarthAnvayAnupapatiH / puruSamAnayetyatra puruSapadasya rAjAvaziSTapuruSe tAtparye sati viziSTakarmatvabodhena tAdRzabodhe puruSapado tarakarmatvabodhakavibhaktyupasthi * 4
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe * terhetutvakalpanAt / evaM citraguH dhavakhadirau chindhItyAdAvapi draSTavyam / tathA ca klRpta kAryakAraNabhAvAdevopapattirasmAkamiti lAghavam / viziSTazaktipakSe ca tAdRzabodhe rAjapuruSapadottara vibhaktyupasthitirheturiti kAryakAraNabhAvAntara kalpanAyAmatigauravApatteH / kiM ca / sAmAnyato hetuhetumadbhAvAbhyupagame stokaM pacati zobhanaM pacatItyAdau nAmArthasya sAkSAddhAtvarthenvayAnApatiH / tasyApratyayArthatvAt / api ca / prakRtitvAnanugamena sAmAnyato hetuhetumadbhAvagrahAsambhava iti cet / ucyate / sAmAnyato hetuhetumadbhAvAnabhyupagame cakriNamahaM pUjayAmItyAdau cakrasyenyarthaivAnyatrApyAkAGkSAsattvAdanvayApattiH / na cAnAsana - tvAnnAnyatrAnvayaH / nahi padAvyavadhAnamAsAttaH / girirabhimAn bhuktaM devadatteneti tAtparyagrahavato girirbhuktamagnimAn devadattenetyatrAbodhaprasaGgAt / kiM tu padajanyapadArthApasthitimAtram / sa ca samUhAlambanAdirUpA tulyaiva / kathamanyathA vajrAMkuzadhvaja saroruhAJchanADhyaM bhagavatazcaraNAravindaM bhajetesyAdAvAsattiH / kiM caivaM hetuhetumadbhAvAnupagame kA taNDulaH pacati rAmo vANo hato vAlItyAdau karaNatvakarmasvakartRtvAdisambandhena kASThabANataNDula rAmAdeH pAkahananAdikriyAsvanvayaprasaGgaH / karmatvAdivizeSyakabodhe eva dvitIyAdijanyopasthiterhetutvAt / atra karmatvAderavizeSyatayA dvitIyAdyabhAvepyakSateH / ata eva stokaM pacatItyAdau tava tadanvayopyupapadyate / asmanmate cAbhede karmagreva ceyaM dvitIyeti dhAtvarthanirNaye prapaJcitam / nanvabhedAtiriktasaMsargeNa nAmArthaprakAra kazAbdabodhaM prati taduttarasArthakavibhaktijanyopasthitirheturiti kAryakAraNabhAvAdeva nAyaM doSa iti caina | daNDinaM cakriNaM pazyetyAdau vyabhicArAt / inAderavi 218
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| bhakitvAt / pratyayajanyopasthitireva heturastviti cenna / dadhIyatI dadAtItyAdau dadho matubarthe 'nvayApatteH / vihitatvena pratyayo vizeSaNIya iti cenna / samAsepi pratyekapadottaramavidhAnAsallakSaNAyAmapi vibhaktacAnanvayApatteH / kiM na / paGkajaM pa. zvetyAdau pavAdeH karmasvapratyayAya sA tathA hetuhetumadbhAvasyaivAsambhavAt / avyavAhitottaravartitvaM vibhaktivizeSaNaM vAcyamiti vena / tAM pazya, AcAryakalpaM pUjaya, bhaktataraM zivatamaM prArthaye. tyAdI TAbAdivyavahitavibhaktyarthAnanvayaprasaGgAt / pratyayAtiriktAvyavahitatvaM vizeSaNamiti cenna / daNDimantamAnayetyAdau daNDAdeH karmatvAnvayAvAraNApatteH / gauravAcca / tathA ca yatho. ktameva yuktam / prakRtitvaM tatparyAptyadhikaraNatvamiti na doSa i. syuktam / yadapi tAzakAryakAraNabhAvagrahAsambhava iti / tama / yathA pitRtvaputratvAdarenanugatatvepi svapitRbhyaH pitA dadyAdityAdau caitrapitRbhyazcaitro dadyAnmaitrapitRbhyo maitro dadyAdityAdisarvopasaMhAreNAnvayabodhaH / yathA vA dAratvasvatvayatvAderananugatatvapi Rtau svadArAn gacchedeva, "Rtau nopaiti yo bhAryAmanRtau yazca gacchatI"tyAdau caitrIyatahArasambandhitadRtau caitrastAn dArAnabhigacchet caitrastahArIyatadanukAlInagamanamakurvanpratyavatItyAdistathA bodhastathA tattanirUpitaprakRtitvAnanugamapi prakRtyarthaprakArakabodhaM pratItyAdizabdAtsavopasaMhAreNa kAryakAraNabhAvAgrahasambhavAt / svatvatvapitRtvavAdInAmanugamanena tadeva svarUpasadupalabhaNIkRtya tadAdivacchaktiprahAd, AkAGkSAvazAcca viziSya padArthabodha ityapi tulym|prkRtitvN svarUpasadanugamakamAdAya zaktigrahaH bhAkAMkSAvazAtkAryakAraNabhAvabodhakavAkyAdviziSya tadraha ityasya savacatvAt / na caivaM dhAtvarthaphalasya tadarthe evAnvaya evaM ka
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. vaiyAkaraNabhUSaNe thaM syAditi vAcyam / pAtvaryAnvaye tathAtvenAdoSAt / mata eva pazya nRtyatitarAM pacatikalpamityAdau samudAyazaktyabhA. vepi dhAtvarthabhAvanayA saha dhAtvAkhyAtArthaiva tarabAyarthopyanvetIti dik / yacca puruSapadamAtrasya viziSTArthakSaNAstha kA. ryakAraNabhAvaH klupta ityAdi / tama / samAse zaktigrahAdodhasthale 'nvayAnurodhenAsyApi kluptatvAdityAstAM vistaraH / tasmAduttarapadamAtrasyAprakRtitvAma karmadhArayadvandvayostallakSaNAyAmapi vibhaktyAnvayasambhava iti duvArA zaktiH / evaM bahuvrIhA. vapIti vayaM vibhAvayAmaH / yadvA / saadhkaantrmaah| ayetyAdinA / vyutpattiH / anvayaniyAmakaM tadbhaGgo lakSaNApale syAdityarthaH / ayaM bhAvaH / rAjapuruSa ityAdau lakSaNAyAmapi na nihiH / tathAhi / rAjapadAdeH kiMsambandhiAna lakSaNA sammandhe thA / nAntyaH / odanaH pacatItyatrAnvayabodhApattivAraNAyAbhe. dAtiriktasaMsargakaprAtipadikArthaprakArakabodhe vibhaktijanyopasthitehetutvakalpanAt / odanasya ca pAke dvitIyAdivibhaktyabhAvena bhedenAnvayAsambhavAt / evamabhedasaMsargakapAtipadikArthaprakArako dhe prAtipadikAdijanyaivopasthitiheturabhyupeyA / nIlo ghaTa i. tyAdau ca vibhaktiH sAdhutvArthA / uktaM banabhihitasUtre bhASye / athavA kaTa evaM karma tatsAmAnAdhikaraNyAdrISmAdibhyo dvitIyA bhaviSyatIti / bhISmAdInAM svayamakarmatvepi vizeSyasambandhi. nyaiva vibhaktyA bhavitavyam / tadekayogakSematvAt / kevalAnAM ca prAtipadikAnAM parazceti niyamAdaprayogAItvAt / tato yathezvarasuhRdaH svayaM nirdhanA bhapi tadIyenaiva dhanena phalabhAjaH / evaM guNA apIti tu kaiyaTaH / atha devadatto ghaTamAnayatItyatra devadataghaTayoH satyapi tAtparye 'bhedAnvayaH kathaM na jAyate kAraNasa
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNayaH / 221 * svAt / na ca viruddhavibhaktirahita padajanyopasthitirhe turiti vAcya m / caitrasya sutasya dhanamityatrAtiprasaGgatAdavasthyAditi cenna / bhaktyarthamanantarbhAvya nAmArthambayaevoktavyutpatteH kalpanAt / etadevAbhipretya rAjJaH sutasya dhanamityatra dUSaNamabhidhAya dUSaNAMtaraM prAgavocAmeti dik / evaM ca samAnAdhikara prAtipadikAyorabhedAnvayavyutpatteH rAjasambandharUpaH puruSa iti bodhApatteH / samAse bhicaiva vyutpattiriti cet / svIkRtaiva tArha zaktiH / navaH sthalepi sambandha kakSaNayaivopapattirnipAtAnAM dyotakatvAdvA nAnupapattiriti vakSyate / nAdyaH / rAjapuruSa ityAdeH karmadhArayatvApatteH / samAnAdhikaraNatatpuruSasyaiva, karmadhArayatvAt / yattu samAsapUrvadazAyAM yatrAbhedAnvayastatraiva karmadhArayaH yatra bhedena tatra tatpuruSamAtramiti / tama / nityasamAse vigrahazUnyatvena tAdRzakarmadhAraya tatpuruSayoravyApteH / tatrApyalaukika vigrahasatvepi rAma su ityAdernirAkAMkSatayA tAdRganvayabodhasvarUpAyogyatvAt / yacca kicidviziSTadvitIyAdivibhaktyarthatAvacchedakavizi STavato yatra nAbhedAnvayastatraiva karmadhArayaH / anyatra tatpuruSaH / rAjapuruSa ityAdI rAjatvAdiviziSTaSaSThayartha sambandhatvaviziSTaM lakSyatAvacchedakamiti na karmadhArayatvam / kevalaM sambandhitvena lakSaNAya rAjarUpeNaiva lakSaNAyAM ca karmadhArayatvameveti karapanam / tanna zraddheyam / rAja sambandhipada yozcaitrasva zabdayordhanasvAmizandayozca SaSThIsamAsottaraM puruSasuvarNarAjazabdaiH saha karmadhArayasvIkAreNa tatrAvyApteH / sambandhasvatvasvAmitvAdeH SaSTha ryatvAbhyupagamAt / na ca samAsAtpUrva yatra padayostulyavibhaktimaevaM tatraiva karmadhArayo nAnyatreti vAcyam / pUrvAvasthAyA api samAsArthavivakSAnusAraNaiva karaNyatayA bhavadIrayA samAsavAkye tatpu
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 khubnn ruSakarmadhArayayogoMdhavizeSAbhAvenaM SaSThayAdhantarbhAveNa pUrvAvasthA kalpanasyApyasambhavAt / ata eva ca na viviyamANasamAnArtha vivaraNamiti vyutpatibhazopi / anyathA asamAnArthatve vivaraNatvaM na syAt / tathAtve vA zaktiparicchedakatvaM na syAt / tasmAlla. kSaNAyA asambhavAdAvazyikaiva samUhazaktiriti dik // atha ghA odanaH pacanItyAdivAraNAya prAtipadikArthaprakArakabodhamAnaM prati subajanyopasthitiheturyAcyA / nIlaM ghaTamAnayetyAdau ca pratyekaM vishessnnvishessyyorbhaavnaayaamevaanvyH| pANiko 'bhedA. nvayastu na zAbdaH / uktaM hi bhASye / atha vA kaTopi karma bhISmAdayopi karmANItyeva siddhamiti / etadevAruNAdhikaraNe jaiminIyaiH pariSkRtam / astu vA vizeSaNavibhaktirabhedAryA tada. pyuktambhASye / na cAnyA utpadyamAnA tatsambandhamutsahate vavatumiti kRtvA dvitIyA bhaviSyatIti / bhiSmAdiyuktakaTasambadhikarmatvaM pratipAdyam / tatra yathA kaTazandena bhISmatvAdInAmanabhidhAnAttadabhidhAnAya bhISmAdizabdaprayogastathA dvitIyApi tebhyo bhaviSyati / nabanyathA tadviziSTatvaM kaTasya pratipAdayituM zakyate iti kaiyaTaH / yuktaM caitat / ekakAryakAraNabhAvakalpane sAghavAt / caitro nAstItyatrApi pratiyogitAkapathamAdvAraivA. nvayaH / tathA ca caitra: pacati nIlo ghaTaH stokaM pacatItyAdau prathamAderabhedorthaH / evaM ca vibhaktyarthamadvArIkRtya prAtipadikArthasyAnvayAyogAt / rAjapuruSaH nIlotpalamityAdAvanvayAya viziSTazaktiH vyutpattyantaraM vA Adartavyamiti dik / / tadetadabhipretyoktam / bahuvyutpattIti vibhAvayAmaH / anye tu mAptamudakaM yaM, jA* yayA pratigrAhite gandhamAlye yayeti vigrahe yatkarmakamAptikarbudaka. m / jAyAniSThapreraNAviSayIbhUtayatkartRkapratigrahakarmaNI gandhamAlye
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshklinirnnyH| 123 iti bodhaH / prAptodakA jAyAmatigrAhitagandhamAlyAmiti vRttI sUdakakakaprAptikarma jAgAniSThapreraNAviSayIbhUtagandhamArayakarmakagrahaNakImiti bodhaH / tathA ca vizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsAya vAkye kluptaM vyutpattibhajanaM samAse syAspareSAm / asmAkaM ta. dbhajanamekArthIbhAvakRtavizeSAtmakatvAnyAyasidAmityathetyAderarthaH / evamUDho rayo yena, upahataH paSuyasmai, uddhRta bhodano yasyAH, bahavaH pAcakA yasyAM zAlAyAmityAyaSaSThayarthabahuvrIhi. vigrahe yadanaduhAdikartRkodahanakarma rathaH, yadudrAyudezyakopaharaNaka, pazuH, yatsthAlyAcavadhikodaraNakarma odanaH, yacchAlAyadhikaraNakabhAvanAzrayA bahava ityAdiH rathapazuzcodanapAcakAditattatpadArthavizeSyaka eva bodhaH / samAse tu UharayaH upahRtapazuruddhRtodanA bahupAciketyAdau sthakarmakodvahanakarcA, pa. zukarmakopaharaNoddezyaH, odanakarmakoddharaNAvadhiH, bahupAkakarvadhikaraNamityAyanyapadArthavizeSyaka evaM boSaH / evaM ca bhinnabhibhavyutpattikalpanamapekSya zaktikalpanameva baraM kiM na rocye| ekArthIbhAvakRtavizeSAtmakatvAdasyopapatteH / tathA ca kluptazaksyopapattAvatiriktazaktikalpane gauravamiti zabdamAvamevAsti bhavatAm / vyutpatyAdinAmAntareNa tasyAH svIkArAdityadhimetyAha / aSaSThayarthetItyapyevameva vyAcakSate / taccintyam / paunaruktyApatteH / vyutpattibhaJjanAnuvAda eva sa ityuktAvapi naitaghuktisaham / parairapi samAse viziSTAnyapadArthe ukSaNAbhyupagamena tadvizeSyakabodhasambhavAditi dik // 33 // sAdhakAntaramAha // aSaSThayayarthabahuvrIhau vyutpattyantarakalpanA /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 vaiyAkaraNabhUSaNe klaptatyAgazvAsti tava tarika zakti na kalpayeH34 aSaSTayarthabahuvrIhidvitIyAntArthakabahuvrIhistatra vyutpattyantarakalpanA klasatyAgazcAstIti varaM zaktikalpanetyarthaH / ayamAzayaH / citragurityAdau svAmyAdipratItaye zaktirAvazyakI / na ca lakSaNayA nirvAhaH / sA hi na citrapadasya pitrasvAmini citrA gauriti bodhAnApatteH svAmI gaurityApattezca / padArthaH padArthena sambadhyate na tu tadekadezeneti nyAyAt / ata eva gopade gosvAmilakSaNetyapAstam / na ca citrA gauriti zaktyupasthApyayoranvayabodhottaraM gopadena citrapadeneva bobhAbhyAM vA upasthitaviziSTasvArthasambandhI lakSyataiti vAcyam / evamapi prAptodaka ityAyaSaSThayarthabahudIhau tadasambhavAt / prApti karSabhitramudakamiti bodhottaraM tatsambandhigrAmalakSaNAyAmapyudakakakamAptikarma grAma ityAlAmAt / prAti ktapratyayasyaiva karthakasya kaNi lakSaNeti ce, tAI samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayorabhedAnvayavyutpatterudakAbhinaM prAptikarmeti syAt / a. nyathA taduyatpattibhaGgApatteH / prApterdhAtvarthatayA kartRtAsambandhena bhedenodakasya tatrAnvayAsambhavAcca / anyathA devadattaH pacyataityatrAnanvayAnApatteH / athodakAbhinnakartRkA prAptiriti bodho. taraM tatkarma grAmo lakSyataiti cena / prApterdhAtvarthatayA kArya prati vizeSyatvAsambhavAt / prakRtipratyayArthayoH pratyayArthaprAdhAnyaniyamAt / prAptapade prAptevizeSyatayA tasyA eva nAmArthatvenodakena samamabhedAnvayApattezca / evamUDharatha ityAdAvapi draSTavyam / ata eva citragurityAdau gopadasyaiva lakSaNA sAkSAtsambadhAt, citrapadasya rUpavAcakatayA tallakSaNAyAH paramparAsambandharUpata
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| yo gurutvAdisyapAstam / apaSTayarthabahuvIzacantargataprAptAdipadAnAmapi kAdivAcakatvena sAkSAtsambandhasatvena vinigamanAvirahatAdavasthvAt / ataH evASaSThayatheti vizeSaNamupAttam / necaM prAptAdipadAnAM yogikatvAttallakSaNAyA dhAtumatyayatadarthajJAnasAdhyatayA moravAduttarapade eva sA kalpyati vAcyam / tadjJAnaM vinA tAtparyanirNayAsambhavenottarapadepi tasyA asambhavAt / bhUrAdipadAnAM dravyavAcakatayA zUragurityAdI vinigamanAvirahAcca / na ca pratyayasannidhAnalAbhAyottarapade eka seti navInoktaM yuktam / tathA sati bahIherevAsambhavApatteH / anekamanyapadArthe ityanenAnekasubantAnAmanyapadArthapratipAdakatve tadvidhAnAt / kathaM cidanekeSAmanyapadArthapratItyupayogitvena tatsambhavapi ghaTAdipadeSvapi samudAyazaktivilopApa-tyA durvacam / tathAhi / caramapadasyaivAnyapadArthalakSaNayA samudAyazaktyasvIkAre ghaMTamostambhAdipadeSvapi ghaTa ceSTAyAM gamlu gatau stambhu ropane ityAdidhAtubhyaH pacAyajAdibhiryutpAdanasattvenAntargatapratyaye jAtivizeSalakSaNayA niyatabodhaH sambhavatyeva / nanvevaM pAcakA. dipadavaghaTAdipadamapi yaugikamevAstu / na ca rUDhAlAbhaH / bhUvAdipadAnAmeva tAdRzatvAt / ata evaitadavyutpanna prAtipadikamiti mukuTaH / arthavatsUtrArambhasAmarthena tAdRzasya kasya cidavazyakalpyatvAditi cenna / evaM sati rUDhyA nirNayaH kvApi na syAt / sarveSAM yaugikatvApatteH / mUkapadepi mUM kAyatIti yogasambhavAt / ke gairai zabde iti dhAtUnAM spaSTatvAt / arthavatsUtrArambhasya bahupaTava ityAdisAdhakatvena caritArthatvAt / jhApakatve vA tvadrItyA jJApyAlAbhAdanupapattireva / etenASaSThaparyavahuvI hI vinigamanAvirahAdubhayatrApi lakSaNAstvityapA 26
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 vaiyAkaraNabhUSaNe stam / ghaTAdipadeSvapi dhAtumatyayayostatsambhavAt / tasmAdA. vazyikaiva samudAyazaktiriti samudAyArtha iti vibhAvyatAM sU. ribhiH / vastutastu avayavAnAM zaktiM lakSaNAM vA 'jAnatAmapi bAlAnAM samudAyavyutpAdane bodhaH srvaanubhvsiddhH| ata eva teSAM samudAyArthabodhepi vinA vyAkaraNAdivyutpattiM padavibhAgasAmarthyAbhAvopItyapyanubhavasiddham / na caiteSAM zaktibhramAdbodha iviyuktam / bodhakatvasyAbAdhena tajjJAnasyAbhUmatvAt / padata. do TitazaktebhUmAsambhavasyAsakRdAveditatvAt / na cAjJAtaiva pra. sekapadalakSaNopayujyataiti zaMkyam / agRhItazaktikAdapyarthopasthityApatteH / tIrAdau gaGgAsambandhAgrahavato gaGgAyAM ghoSa i. tyAdau bodhApattezca / tathA ca pratyekatyajJAnepi bodhAdAvazyikA samudAyazaktiH / ghaTAdipadeSvapIdameva tatsAdhakam / ata evaM paGkajapadepIta eva tatsvIkAraH prkaaraantraasmbhvaadityuktpaaym| na ca samudAyazaktyajJAnadazAyAM lakSaNayApi bodhAnna shktiH| gaGgAdipadAnAmapi tIrAdau zaktigrahadazAyAM lakSaNayA pravAhabodhakatvAcchaktisidhyanApatteH / atrAvayavebhya iva tIrAdipadebhyopi lakSaNayA gaGgAbodhadarzanAcca / api ca / bhASAsu saMskRte ca vyavahArasAmyepi zaktatvAzaktatvanirNayo vinA vyAkaraNakozAdikamasambhAvita iti gRhItaprAmANyAttasmAtsamarthaH pa. davidhiriti sUtratadbhASyAdi sAmAnyarUpAdanekamanyapadArthe tyAdi vizeSAcca samAsazaktinirNayo durvAra eva / uktaM ca parAzarIyapurANe / pANinIyaM mahAzAstraM padasAdhutvalakSaNam / sarvopakArakaM grAhya kRtsnaM tyAjyaM na kiJcaneti // na ca sAdhutvamAtraparicchedakatvaM zAstrasyoktaM na tu zaktinirNAyakatvamiti vAcyam / bhavadrItyA zaktatvasyaiva sAdhutvaparya
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| 237 vasAnAdityAyanyatra prAk prapaJcitam / vakSyate ca ata evAra NAdhikaNArambhopyupapadyate / anyathA pUrvapakSasyaivAsambhavAttada- sambhavApatteH / tathAhi / kimaruNimA vAkyAnitvA prakaraNe nivezyaH kiM vA krINAtinA sambadhya tadaGgamekahAyanyAmiti saMzaye krINAtinA sambadhyamAnastRtIyAsaMyogAtkaraNakArakaM syAt / na cAmUrtasya tadyuktamiti nAsya krayasambandha iti tataH pRthagbhUtaH prakaraNe nivizataiti hi pUrvaH pakSaH / sa cAnuktisambhavaH / samAsazaktyasvIkAre piGgAkSyekahAyanIzabdayorapi pitvAkSitvaikatvahAyanatvAdervAcyatayA teSAmapyamUrtatvAt krINAtau karaNatvAsambhavena krINAtikaraNasyaitadvAkyAdalAbhAdAruNyasya vAkyabhedazaGkAyA evAsambhavAt / triSvapi lakSitadravyavidhyu. papatto vAkyabhedazaGkAyA nirbIjatvAca / bahuvrIhyoraruNazabdasya ca lAkSaNikadravyAbhidhAyakatAyA aviziSTatvena bahuvrIhyoreva dra. vyavidhAyakatvaM nAruNapadasyetyatra vinigamakAsambhavAt / vAkyabhedena prakaraNe nivezasyApyasambhAvitatvAcca / tathAhi / prakaraNepyamUrttatvAkriyAbhiH kArakatvAca dravyairapi : sambandho'saM. mbhavI / anupAttAni ca dravyANi kathaM guNenAnena sambadhyeran / na ca tRtIyayA prAkaraNikAni karaNadravyANyandya guNastasparicchedakatvena vidhIyate na tu guNasyAtra tRtIyayA karaNatvaM yena dravyasambandho na syAt / tRtIyayA dravyANAmupAdAnAcca nAnupAdAnadoSopIti vAcyam / nahi tRtIyA karaNadravyAbhidhAyinI yena tayA teSAmanuvAdaH syAt / zaktaya evaM niSkRSTA vi. bhaktivAcyA iti mImAMsakasiddhAntAt / atha prAtipadikameva guNavacanamapi lakSaNayA dravyaparaM tacca tRtIyAsaMyogAtkaraNam / tathA ca guNaviziSTaM karaNaM pratIyate / tatra karaNatayAvagatAni praka
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 vaiyAkaraNabhUSaNe . raNamatAni vizeSyatayAnUdha vizeSaNabhUto guNaH paricchedakatvena na vidhIyate / yena dravyeNa kiM citkriyate tenAruNaguNakenoti pUrvapakSAzaya iti cenna / evaM hi lakSitadravyasya kayaeva karaNatvasambhavAdvAkyabhedAyogAt / atha zrotakahAyanyavaruddha lAmANakadravyanivezo na yukta ityuktameveti cenna / piGgAkSyakahAyanIzabdayorapi samAsatvAllakSaNayaiva dravyapratipAdakatvenakahAyanyAH zrauta. tvAsambhavAt / tasmAtpUrvapakSAsambhavAdaruNAdhikaraNocchedApatte, bahuvrIhI zaktirAvazyakI / anyathA yaugikAnAM dravyavAcakasvasAdhanaM vArtikoktaM ca vyartha syAt / atha trayANAmapi guNavAcakatve amUrtatvAtkINAtau karaNatvAsambhavAtribhirapi prAkaraNikadravyAnuvAdena guNA vidhIyante iti pUrvapakSaracaneti cenna / anuvAdAya trayANAmapi dravye lakSaNAbhyupagamena tatrayavizikrayabhAvanAyA api vidhisambhave krINAtyananvayasyAmAptAnuvAdenAnekavidhAne vAkyabhedasya ca paurNamAsyadhikaraNanyAyena nirasta tayA punaH zaktuimapyazakyatvAt / athaikatve dravyaguNayoraikakAniyamaH syAditi sUtravirodhAcca / dravyaguNayoH sapAveze eva sUtrapravRtteH spaSTatvAt / tasmAdaruNAdhikaraNArambhAya svayApi bahuvrIDAdau zaktiH svIkAryetyunayAmaH / bahuvrIhau la. kSaNAyAH samasyamAnAnekapadatatsAmAnAdhikaraNyAlocanApekSAdhikyena vilambitatvAna tena dravyavidhiH syAt / kiM tu guNazandenaiveti RyasAdhanadravyanivezasya pUrvottarapakSayoH sAmyAcadAkSepapUrvapakSasya vAkyIyadravyanivezasidAntasya ghAyogAdahuvIhI zaktayasvIkAre aruNAdhikaraNArambhAsambhava ityapyAhuH / athaivaM niSAdasthapatyAdhikaraNocchedApattiH / niSAdaH sthapatiryasyeti bahuvrIhiNA niSAdasvAmake zrutivRttaH zandaH ka
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNayaH / 229 rmadhAraye vAkyavRtta iti nyAyena bahuvrIherevApatteH / yantu kaH rmadhAraye grAvantaH zrutapadArthAstAvatAM vAkyArthe 'nvaya iti mA balyam / bahuvIhitatpuruSayostvakasyaiveti tatastayodaurbalyam / paSThItatpuruSAdau bahuvrIhau caikasyaivAnvaya iti tayoryadyapi sAmyaM tathApi tatpuruSe ekapadArthatyAgo bahubrIhau dvayoriti bahuvrIhervarayamityAhuH / taccintyam / bahuvrIhau zaktipakSe bahuvrIhau zrutivRttatA / karmadhArayatatpuruSayorvAkyavRttateti zrutii GgAdhikaraNanyAyena bahuvI he re bApatterniSAdasthapatyadhikaraNAdyucchedAvAraNAt / na ca bahuvrIhAvapi viniyojakaM vAkyameveti na tatra tannyAyapravRttiriti vAcyam / nahi viniyojikAM zrutiM brUmaH / kiM tu abhidhAtrIm / ata eva rathakArAdhikaraNe yogAdUDheH prAbalyaM siddhAntitam / tathA ca tAdRzasthaLe vAkyAcchuteH prAbalye yacchIghrapravRttatvAdi bIjaM tannyAyena karmadhArayAdikaM parAbhUya bahubIhireva spAditi vadAma iti cenna / bahudhAsmAbhirnyAyena karmadhArayepi zakteH prAgvyavasthApanAta dvayorapi zrutitvena virodhAdhikaraNanyAyasyAtrAvRtteH / karmadhArayanirNayasya tatpuruSasvareNaiva sambhavAcca / ata eva svarasya SaSThItatpuruSe sAmyAtsa evAzaGkaya nirastaH / nanvevamapi indrapatiAdhikaraNe svarata eva bahuvrIhinirNayasambhavAttatpuruSAzaGkA nAvatarediti ce, tavApi svarAdbahuvrIhinirNayasya sthUlapRSataminaDvAhImA labhetetyAdivat sambhavAttadavatArAsambhavasya tulyatvAt / uktaM hi zabda kaustubhe mUlakatA / evamekendrapItasyopahUto bhakSayAmItyatrApi svareNaiva nirNaye indrapItAdhikaraNamavaiyAkaraNAnprati kRtvAcintayA vA neyamiti / nanvetadasaGgataM tRtIyAkarmaNItyanena karmaNi ktAnte pare pUrvapadaM tRtIyAntaM prakRtyeti pUrvapadaprakRtisvara vidhAnena bahu
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 vaiyAkaraNabhUSaNe vrIhau prakRtyA pUrvapadamiti bahuvrIhisvarasyaiva sambhavAttasmAnirNayAsambhavAt / anyathA nakhanirbhinnambhavatItyatrApi tatpuruSatvaM na syAditi cet / atrocyate / acetanadevatAyAH yAnAsa - mbhavAt pibatirdAnalakSaNArtha iti vArttike spaSTameva / uktaM ca zAstradIpikAyAmapi / tatpuruSe indrapItazabda indrAya dattasyetyevaM vizeSaNaM syAt / na cAsAvindrAya dattaH pUrvasaGkalpito hi hutAhutasamudAyastasmai dattastadavayavastvayamityAdinA / api caivaM indrAgnibhyAM pItepIndrapItatvasya DitthaDapitthayormAtari DisthamAtetivadvaktuM zakyatvAdaindrApi mantraliGgAbAdhAnmantrapravRttAvaindrAgne tu liGgabhAvAtsyAdityadhikaraNocchedApattiH / tasmAtpItazabdo dAnArthaka iti svIkAryam / tathA candroddezyake dAne indra. sya karttRtvakaraNatvayorasambhavAnna tatastRtIyeti tRtIyAkarmaNItyasya prahRttiH sambhAvitaiva na / atha kartRkaraNatRtIyAyA a. sambhavepi hetutRtIyA syAt / na copapadavibhakteH kArakavibhatirbalIyasIti nyAyAna hetutRtIyA sambhavatIti vAcyam / evaM hi tvayA sampradAna caturthI vAcyA tathA ca samAso na syAt / tAdarthya samAsasya balirakSitagrahaNAt jJApakAtmakRtivikAramAtraviSayatAyA vyutpAditatvAditi ce, tarhi tRtIyApakSepi samAsAsambhavAtsApi na yuktA / tRtIyA tatkRtArthetyAditadvidhAyakeSu hetutRtIyAyAH samAsAnabhidhAnAt / tRtIyeti yogavibhAgacaturthIti yogavibhAgena tulyaH / baLirakSitagrahaNAnarthakyaM ca tRtIyAsamA savidhAya kAntarAnarthakyApattyA tulyam / tasmAtsamAsazchAndasaH SaSThIsamAso veti vAcyam / tatra svarAnnirNaya iti suSTUktam / atha cetanadevatApakSe idamadhikaraNam / tatra pAnasambhavAtkatRtRtIyA syAditi ce, candrAgne tu liGgabhAvAt syAdityadhikaraNa *
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsaktinirNayaH / 231 virodhaH spaSTaH / kiM ca cetanatvavadanekatvasyApi yuktisAmyAdApattAvindrAdizabdAnAM jAtizabdatApattiH / svIkRtaM ca tathottaramImAMsAyAM devatAdhikaraNe, tathA ca jAtikAlasukhAdibhyonAcchAdanAta kRtamitapratipannA iti vidhAnAdantodAttatApatausvaravirodhaH siddhAnte syAt / tasmAdyuktaH svarAnnirNayaH / vastutastu pItazabdasya dAnArthakatve tatpuruSApatirdurvArA / samudAyadAnavayavAnAmapi dAnAt / anyathA dhAnyarAzidAne pyekadezasvIkAro na pratyaveyAt / ata eva sarvapradAnAdhikaraNe "nanvagnyAdibhyo dattaM kathaM sviSTakRte dIyate tyaktasya punaH svIkAre ziSTAcAravirodhAdityAzaGkaya pratyakSavacanavihitatvAna doSa" iti parihRtaM saGgacchate / anyayorvaritasyaikadezasya tyAgavirahAcchaGkAyA evAbhAvAdalagnakatApatteH / na cAtra samudAyadAnameva nAstIti vAcyam / pUrvasaGkalpito hi samudAyastasmai dattaH tadavayavastvayamityAdigranthAnAmuktyasambhavApatteH / "tasmAtatpuruSe svArthalAbhaH syAduttarapade bahuvrIhau dvayoranyaparatvAt durbalatvadhI" riti pUrvapakSe pItazabde lakSaNeti siddhAntavacaH zivyadhandhanamAtramiti vibhAvayAmaH / kiM tu svarAdbahuvrIhau samudAyazakti svIkRtya zrutyA vA nirNaya ityeva taptvaM bhaTTapAdairabhyupe. yamiti paribhAvyatAM sUribhiH / granyastvitthaM yojyaH / apaSThayartha bahuvIhirdvitIyAdyantArthaka bahuvrIhiH / SaSThyartha bahuvrIhaudAmodaraM ityAdI rUDherapi svIkArAt kevalaM yaugikatvasUcanAyedaM tatrApi vyutpattyantarasya zakteH kalpanAt klRptasyAnanyalabhyArthanyAyasya tyAgazca tava mImAMsakammanyasyAsti / tatki - manyeSvapi samAseSu zakti na kalpayeriti / aSaSThyanteti pAThe svarUpasadvizeSaNaM paramatanirAsasUcakam / tadyathA / itthaM hyAhu
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 vaiyAkaraNabhUSaNe mImAMsakAH / citragurekahAyanI pilAkSI ityAdau citrA gAvI yasyeti na vivaraNam / kiMtu citrANAM gavAmayamiti / uktaM hyaruNAdhikaraNavArtike / yadi vanyapadArthaH SaSThayanta eva syAtato yathA rAmaH puruSa ityatra SaSThayantatvAdrAjA puruSavizeSaNaM bhavati prathamAntatvAcca puruSa pradhAnatvarUpeNa samAsArthoM bhavati / evameva citragvAdipadairapi devadattAdiviziSTA gAva eka pratIyesn na citragoviziSTadevadattAdiH / tasmAccitrANAM gavAmayamitIhazerthe bahuvrIhirvartate / yadyapyanyathAvigrahastathApyuttarakAlamI dazArthadarzanAdevameva vigrahopi vaktavyaH / atazca sambandhaviziSTAbhigobhirdevadattAdiviziSTa iti samAsArtho vijJAyataiti / yadyapyevamapi citrANAM gavAM rAjJaH puruSa ityAdau SaSThayarthaprAdhAnyada. rzanAtsamAsepi tathAtvApattiH / na ceSTApattiH / yathaiva rAjJaH puruSa ityatraM SaSThayAM prayujyamAnAyAM sambandhaH pradhAnabhUto vijJAyate kRte tu samAse nivRttAyAM vibhaktau pUrvottarapadayoH pratyekaprayogadRSTArthAtyAgAtsambandhAdhikyasya ca sAmIpyAvagataviziTArthapratyayAdeva siddhena sambandhaparaH samAso bhavati evameva ba. huvrIhAvapi na sambandhaprAdhAnyamityuttaragranthavirodhAt / tathApi citramosambandhI rAjasambandhavAMzca samAsArtha ityeva yuktam / sambandhaviziSTAbhigobhiriti pUrvagranthasvarasAt / sAmIpyAsaMmbandhamAnamiti tvayuktameva / niSAdasthapatyadhikaraNabhaGgaprasaGgAt / SaSThItatpuruSepi lakSaNAviraheNa gauravavira hAt / asmadrI khA ca sambandhaviziSTe lakSaNAyAM gauravaM sphuTameva / tathA ca rAjasambandhaviziSTAbhinnaH puruSa iti bodhaH / na caivamapi tatpurUSe vigrahasamAsayoH samAnArthatvahAnirNoddhRteti vAcyam / rAjA cAsau puruSazcetyeva vigrahasya tantraratnAtpratItaH / ata eva dva
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsaJcatinirNayaH / 233 mde yugapadadhikaraNavacanakhadarzanAdvAmau ca kRSNau cetyeva vina.. ha iti mahAbhASye sthitAmityAhuH / tatra yadyapi SaSThayantena samAse vigraheNa samAnArthatvahAnirnoddhRtaiva tatpuruSe prathamAntAnAmeva samAse SaSThIti samAsavidhAyakasya SaSThayA AkrozAva samAsaSaSThayA alumvidhAyakAnAM SaSThImatpenasIti svarabaikamaNyasya cokadApattiriti vigrahasamAsayoratisamAnArSavaniyamo nA. styeva / atha SaSThayantenaiva vigrahostu / paraM tu samAsavadyAsapi rAjapadaM sambandhilakSa SaSThI cAbhedA!ti svIkAryamatotra sa. mAnArthatvahAniriti cettathApi SaSThayarthasyAbhedasya vigrahe prA. dhAnyAtsamAse tadApatteravAraNAditi dUSaNamastyeva tathApi sphu. TatvAttadupekSyAha / aSaSThayantati / dUSaNabIjapradarzanam / bha. prathamAvibhaktathartha iti vArtikena prathamAntArthe tadasambhavasya kaNThata evaM pratipAditatvAnna citrANAM gavAmayAmiti vigrahapradarzanaM yujyate / aSaSThayarthabahuvI hAyevamapyarthasAmyAlAbhAcceti bhAvaH / tathAhi / prAptodaka ityAdAvudakaka kaprAptikarmevi bodhaH sarvasiddhaH / ata eva samAsenAbhihitatvAma dvitIyetyanabhihitaiyAdau spaSTam / evamUDharatha ityAdAvapi draSTavyam / atra samA mAnArthako vigraho 'sambhAvita eva / dvitIyAntAnyapadArthasya vigrahe dhAtvarthakriyAvizeSaNatvAt / nanvatrApi prAptasyodakasyAyaM, kRtasya vizvasyAyam, uDhasya rathasyAyam, upahRtasya pazoraya, muddhatasyaudanasyeya, mityAdivigrahaH kArya iti cetA evaM hi grAmakarmakamAptikartRtvamudake udakakartRkaprAptikarmatvaM ca grAme na labhyeteti gRhaM prAptasyodakasyAzrayo grAma iti vatmAptodakaM grA. ma ityapi syAt / api ca / samAse pUrvottarapadArthayorvizeSaNatvAgrihepi tathaiva vAcyatve hyalaukikaprakriyAvAkyaM prathamAntena
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 vaiyAkaraNabhUSaNe SaSThayantena vA / nAyaH / alaukike praviSTAnAmeva pakSAntare pariniSThitepi prayogasambhave upasthitaparityAgasyAnyAyyatvAtpaSThacantatvena vigrahapradarzanAyogAt / tathA 'sambhavAcca / ta. thAhi / katasu vizvasu ityAdi sarvatra sthitau vibhASA samAsasaMjJAyAM yadA sA jAtA tadA prAtipadikasaMjJA / tataH supoSAtumAtipadikayoriti vibhaktilopo bhavati / yadA tu sA na bhavati tadA tasyA vibhakteH ko nivArayiteti vibhAvyatAm / tathA ca tasyA evottaraM pravRttAnuzAsanAcchravaNaM syAt / itthamanyatrApyUkham / na dvitIyaH / zeSobahuvrIhirityatra yasyaiva trikasya na sa. mAsa uktastasyaivoktAdanyatvAttanmAtragata evAtra zeSo vivakSiHta iti prathamAntAnAmeva sa iti bhASyakAraivyavasthApikA tasmAnoktavigrahasambhavaH / etenAgnihotraM juhotA vidhivAkye 'gnaye hotramAsminniti yaugikamagnihotranAmoti vadanto mImAMsakAH parAstAH / yattUktaM parimale nAtyantaM vyadhikaraNaba. hucIherasambhavaH / saptamIvizeSaNebahuvrIhAviti jJApana kaNThekAla ityAdau tadabhyupagamAt / tadevaM vyAptinyAyena sacchAstrajanmA hi vivekalAma ityAdipaJcamyantopyavajryo bahuvrIhiriti vAmanenoktatvAcca / paraM tvekajJApakasidopyasau na sarvatra yu. ktH| zeSobahuvrIhirityanuzAsanavaiyApatteH / kiM tu prAmANikaprayogAtva cideveti / taccintyam / saptamIvizeSaNabahuvrI. hAviti jJApakasiddhasyApi jJApakasiddhaM na sarvatreti paribhASAvirodhena sarvatra pravRttyayogAt / anyathA zeSobahuvrIhiriti sUtrAnarthakyaM ca syAt / kiM caivaM vaiyAkaraNAkhyAyAM caturthyA - iti jJApakAtmakRtivikArabhAvAbhAvapi caturthIsamAsasvIkArA. . pattau tannirAsakatvoktivirodhApattiH / tathA "athAto dharmajijJA
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsazaktinirNayaH / 235 sA" "athAto brahmajijJAse"tyAdau dharmAya jijJAsA, brahmaNe ca jijJAsetyAdi vyAcakSANAH zabarasvAminaH prAcInavRttikRtazca bhaTTapAdairvAcaspatimizraprabhRtibhizca paryavasitArthaparatayA vyAkhye. yAH paryanuyojyAzca na syuH / nahi jJApakasiddhatvasya tulyatvepi taeva prAmANikA viparItAzca zakyante vaktum / yantu parimale prakRtivikArabhAvAbhAvapi caturthIsamAsasvIkAre caturthItadartheti sUtre balirakSitagrahaNavaiyApatcirityuktam / tattvihApi samam / vastutastu agnihotrapadamantodAttaM pazyate / tacca samAsasyetyanena tatpuruSAdAvupapadyate / bahuvrIhau tu bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadamiti viziSya svarAntaravidhAnAdatra tadabhAvAdayukta eva bahuvrIhiriti sadgarbha yaugikAmidaM nAmetyAdhayuktameva / tasmAdyAdi yau. gikaM nAmetyAgrahastadA hUyatesminniti hotram / tAbhyAmanyatroNAdaya ityadhikaraNe naH / tata agnerhotramagnihotramiti tatpuruSa eva / evaM svaro na viruddha ityAdi sudhIbhirjeyam / tasmAtpaSThacantAdinA vigrahAsambhavAdagatyAtra vigrahavAkyayorvizeSaNavizeSya sAmyatyAga iti sthitam // 35 // vastu prathamAntAnAmeva bahuvrIhiH pakSe citrA gAvo yatyapi vAkyamastu / paraM tu vigrahatvaM citrANAM gavAmityasyaiva atisamAnArthatvAt / anyathA vigrahAcchaktinirNayo na syAt / evaM prAptodaka ityatrApi prAptamudakaM yamityasya na vivaraNatvaM kiM tUdakartRkaprAptikarma grAma ityasyaiva / na caivaM samasyamAnapadavivaraNavirahAhahuvIhenityasamAsatApattiH / samAsArthabodhakavAkyAsambhAvana eva nityasamAsatvAt / yathonmattagaGgaM lohitagaGgamityAdeH / atrAnyapadArthe ca saMjJAyAM smaasH| saMjJA conmattA gaGgA yasminnityanena na bodhyataiti na laukiko vi.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vaiyAkaraNabhUSaNe graha iti spaSTamanyatrota cena / unmantagati gaGgAdvArasaMkSeti vAkyasya tatrApi vigrahatvasambhavAt / nityasamAsocchedApatteH / adhiharItyatrApi hariniSThateti vAkyasambhavAt / ata eva yatra na gakiko vigrahaH sa nityasamAsa iti siddhAntakAmuyAM pra. nyakRtaiva vyutpAditam / evaM ca citrA gAyo yasyati na vi. varaNam / bahuvIhenityasamAsatvAditi maNikAroktirapyapAstati dUparNa sphuTatvAdupekSya dUSaNAntaramAha // AkhyAtaM taddhitakRtoryatkiJcidupadarzakam / guNapradhAnabhAvAdau tatra dRSTo viparyayaH // 35 // taddhitakRtoryatkiJcidarthabodhakaM vivaraNamAkhyAtaM tatrApi viparyayo dRSTaH / tathAhi / bhAkSikaH kumbhakAra ityatrAsakaraNakakriyAzrayaH kumbhAnukUlavyApArAzraya iti bodhaH / tadvivaraNe 'bhavyatItyAdAvakSaniSThavyApArajanyA bhAvanA / kumbha karotItyatra kumbhaniSThotpattyanukUlA bhAvaneti bodhaH / tathA ca vizeSaNavizeSyabhAvAMze samAnArthatvavirahepyanyAMze vivaraNatvaM zaktinirNAyakatvaM ca samAnArthatvAtsyAditi bhAvaH // 35 // ___ nanvevaM sarvatra samAse zaktisvIkAre karmadhArayatatpuruSayostulyatvApattistathA ca lAghavAtkarmadhAraya iti niSAdasthapatyadhikaraNavirodhaH / svarAderapi sAdhakAntarasyAbhAvAtsidAntAsaGgatizcetyata Aha // paryavasyacchAbdabodhAvidUrapAkkSaNasthite / zaktigrahentaraGgatvabahiraGgatvacintanam // 36 // paryavasyaMzcAsau zAbdabodhazca tasmAdavidUrazcAsau prAkkSa
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasshktinirnnyH| Nazca / tadAnIMtanalAghavamAdAyAdhikaraNAvirodha ityarthaH / ayaM bhAvaH / niSAdasthapatipade samAsazaktipakSe niSAdarUpe sthapatau, niSAdAnAM sthapatau, niSAdasvAmike puruSAntare cetyevaM sarvatra zaktatvAnnAnArtham / tathA ca nAnArthe tAtparyavazAdvizeSAvagatiriti niSAdasthapatipadasya niSAdarUpe sthapatau niSAdAnAM sthapato vA tatkarapyamiti sandehe upasthityAdilAghavAniSAdarUpe tatraiva tatkalpyate / pareSAmapi sati tAtparya yaSTIH pravezayetiballakSaNAyA durvAratvAsAtparyameva kalpyakoTAvavaziSyate iti na kazcidoSa iti / yattu parimaLe, SaSThIsamAsepi karmadhArayavatpadAthayoH padairuktatvAdabhedasyaiva SaSThayarthasyApi saMsargamaryAdayA lA. bhAnna lakSaNA yujyate / na ca vigrahavAkye vibhaktyarthasya saMsargatayA pratIteH samAsepi tatprakArakabodhArtha lakSaNApekSeti vAcyam / parvato vanhimAnityatra matubarthasya pakSasAdhyasambandhasyeva vibhaktyarthasaMsargasyApi saMsargatayA pratItyupapatterityAzaMkya aikye lAghavaM sambandhe bhedakalpanAgauravamiti sArvatrikaH karmadhArayabakIyastve hetuH / rAmaH puruSa ityAdau tu bhedaniyataSaSThayAdyanurodhAdaikyatyAga ityabruvan / tanna zradeyam / viruddhavibhaktyanavarudaprAtipadikArthayorabhedasyaivoktarItyA yuktatvena SaSThayarthadvArA bhedenAnvayasyAsambhavAt / etena SaSThayoM lakSaNIya iti kalpatarukArAdyaktirayuktA / tathA ca sambandhinyeva lakSaNA / ata eva "niSAdapadamevaM tu sthapato lakSaNAM vajedi"ti pArthasArathimizreNoktam / ata eva rAjA cAsau puruSazcetyeva te vigRhNanti / evaM bhede gauravAmiti siddhAntopyayuktaH / vastuto bhedAbhedayoH sattvena gauravAdyabhAvAt / tatra tAtparya kalpanIyAmiti cena / tasya padApatipAdyatayA tatkalpanAyogAt / evaM matuvarthaH
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 vaiyAkaraNabhUSaNe sambandhaH saMsarga ityapyayuktam / naiyAyikamImAMsakaiH sambandhi pAcakatvasyaiva svIkArAt / 'bhUmanindAprazaMsAsu nityayogatibAyane / sambandhestivivakSAyAM bhavanti matubAdaya' iti bhASye tu vizeSyatvenaiva vAcyatvasvIkArAditi dhyeyam / cintanamityatra nAsaktamiti zeSaH // 16 // iti vaiyAkaraNabhUSaNe samAsazaktinirNayaH // zaktiprasaGgAtpadamAtre evAtiriktAM zaktiM samarthayate // indriyANAMsvaviSayeSvanAdiryogyatA yathA / anAdirathaiH zabdAnAM sambandho yogyatA tathA // 37 // indriyANAM cakSurAdInAM svaviSayeSu cAkSuSapratyakSAdiSu yathA 'nAdiryogyatA bodhakAraNatA tathA zabdAnAmapi saira yogyatetyarthaH / iyaM ca padArthAntaram / nanu kluptezvarecchevAstu padArthAntaratve cAtigauravamiti cenna / IzvarecchAjJAnaprayatnAnAmanyatamaparizeSe mAnAbhAvAtsarveSAM ca tathAtve gauravam / kiM cezvarecchA apabhraMzalAkSaNikasAdhAraNIti teSAmapi shkttvaapttiH| api cezvarecchAyA bhatiprasaGgAdviziSya zaktitvAsambhava iti vadanti / atrocyate / vinigamakAbhAve cAstvIzvaranA. nasya zaktitvam / ata eva lIlAvatyupAye prathamata evezvarajJAnaM vaktirityuktam / vastutastu kalpyamAnapadArthenApi pratyekaM vini. gamakAbhAvAnnAtiriktatatsidiH / na cecchAyA atiprasaktatvAttattadupAdhivaziSTyApekSaNAnapekSe eva vinigamakam / gha. TapadAda ghaTo boddhavya ityetAdRzavilakSaNaviSayatAsambandheneyaM ghaTapadasya zaktirityabhyupagamenoktadoSAbhAvAt / nanvevaM vinigama nAvirahAtpadArtha siddhirna syAditi ce,ma syAdeva / bhapabhraM.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ shktinirnnyH| zAdAvapi tena sambandhanAbhAvAmAtiprasA iti / yadvA / ghaTapadAt ghaTo boddhavya ityetAvavilakSaNatattatpadArthasambandhatvaM zaktitvam / apabhraMzalAkSaNikAdau ca na tasyAH sambandhatvam / saMskRte tasyAH sambandhatvasyAvazyakatvAdanyatra cAropAdevopapattestatkalpakAbhAvAt / tathA ca nAtiprasaGgAdidoSa iti / na sApekSatvAnapekSatve iti / mizrAstu, asmAcchandAdayamoM bodavya itIcchayocaritatvaM zaktirato na lAkSaNikAyatiprasamana cAdhunikamaitrapadAvyAptiH / dvAdazenhi pitatyAdito nA. matvena teSAmIzvaroccaritatvAt / na ca nApa zitavai ityAdinApabhraMzasyApi taduccAritatvam / tatra tadicchayocAraNAbhAvAt / iha tu nAmapadArthAlocanayaiva tathA tAtparyonnayanAdityAhuH / tama / vaidikalAkSaNike zaktyApatteH / kiM ca nAmapadasyezvaroccaritatvepi caitrAdipadaM tenAnuccAritameveti kayaM teSAM tatra zaktiH / na ca nAmazabdena tadvAcakaH zabdastaM prayujIteti tadathaparyAlocane tadvAcakatvarUpeNa tattatpadAnAmIzvaroccaritatvamastyeveti vAcyam / tadvAcakatvaM yadi tacchaktatvaM tadA zaktyanirNaye durjeyaM, yadi ca tadbodhakatvamAtraM tadA yakiJcitsaGketite dvAdazenhi pitRpayukte zaktyApaceriti dUSaNamatrAhuH / tasmAdIsarasaGketaH zaktiriti sthitam / atra mAdhvAH / zandArthayoH svAbhAvika eva sambandhaH / tathA ca prathamAdhyAye prathamacaraNenuvyAkhyAne / pratyakSavacca prAmANyaM svata evAgamasya hati / vi. vRtaM caitatsudhAyAM jayatIrthena / zabdasyArthena saha sambandhaH svA. bhAvikaH saGketa eva veti saMzaye siddhAntayati / svataeceti / svAbhAvikenaiva sambandhenetyarthaH / taduktaM jaimininA, autpattikastu zabdasyArthena sambandha iti / nanu. sati svA.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 vaiyAkaraNabhUSaNe bhAvike sambandhe myulapamajadayUtpamAyApi zeSaH syAt / nahAgniravidizaktirna dahatIpatra pratyakSAdeH svAbhAvika pratyAyakave satyapi sandriprasAtrikarSApekSA tathAtrApi saGketagrAhasacivasyaiva bodhakatvamityAha / pratyakSavacceti / athApi svAbhAvikaH samba kA sarveSAM zabdAnAM sarvairathaiH samAsthIyate kasya citkena cideva samaM vA / nAyaH / zabdArthavyavasthAnupapatteH / antye, AryamlecchAnAmaniyamAbhAvaprasAH / tathAhi / AryA hi yazabda dIrghake prayumjate dIrghazUkameva ca budhyante mlecchAstu priyako prayuJjate priyaguM ca bubhyante ityevaM niyamaH svAbhAvikyAM zaktI na syAt / nahi pradIpo rUpaprakAzanazaktI rasamapi prakAzayati / saGketapakSe saGketAniyamAdaniyamo yujyataiti ce,nna vayaM kvacida-pi zabdasya saGketArodhakatvaM nAstIti brUmaH / kiM tu kava ci. svAbhAvikayA zaktyA bodhaH kva citsaGketAdityaniyamo yu. -jyate / yadvA / svAbhAvikI zaktirekatraivAsti / vyutpattivanA yavahAraniyamasambhavAt / yathA khalu zuktisatrikarSeNa cakSuSA kazcicchuktiko pratipadyate kazcidranatam / na caitAvatA cakSuSo 'rthapratyAyakatvaM na svAbhAvikam / tathA zabdasyApi zaktyanusAyenanusArivyutpattilakSaNasahakArivazAdaniyamapi svAbhAvikaza. ktisadbhAvaH sambhavatIti / tadidamAha / pratyakSavacceti / iyA. vizeSaH / zabdaH saGketenApi bodhako na pratyakSamiti / nanu svA. bhAvikrasambandhagrAhakatvena saGketAvazyakatve kiM svAbhAvikayA zaktyA / athAsati svAbhAvike sambandhe saGketaniyama evaM kathaM syAt / satyam / sargAdibhuvA hi maharSidevatAnAM paramezvarAnugrahavatAM paramezvarAtsaGketasya muzakatvAt / tadvayavahArAccAnyeSAmityamatparyantaM mugrahaH saGketaH / na caivaM sAdhvasAdhuvibhA
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ shktinirnnyaa| go na syAditi vAcyam / yata paramezvarasaGketaH sa sAdhurityabhyupagamAditi cet / atra brUmaH / paramatepIzvarasaGketaevAGgamasmadAdInAmapi vA / Aye kathamAryamlecchAnAmaniyamo bodhakatA. yAm / tatrezvarasaGketasyAbhAvAt / kiM vaizvarasaGketopi gRhIta evAGgam / anyathA vyutpannAnAM bodhApatteH / grahazcAsmadAdivya. vahArAttayA cAsmadAdyapadeza evaM zaktiH, kimIzvarasaGketakalpanayA / idAnIntanasaGkenenezvarasaGketo jJApyataiti ce, ta. sminmatepi svAbhAvikaH sambadho jJApyataiti tulyam / dvitIye, padArthopasthitimAtrasya prayojanatvAtsAdhvasAdhuvibhAgArthakaM vyAkaraNAdi vyamiti / autpattikasambandhe eva kiM mAnamiti cet / adhunAtano na saGketayitA / lokottare ca na mAnamityatonyathAnupapattireva / tasmAdIzvarasaGketo na zaktiriti vada. nti / tantuccham / ka citsaGketasya ka cicchatAnaM kAraNami. ti vyabhicArAdekasyApi tattathA na syAt / asmAkaM punaH sa.. betatvarUpeNaiva tad jJAnaM hetuH| taccezvarasaGketasAdhAraNam |n cAsmadAdInAmeva sa tathAstu / niyatazaktisAdhutvAdyanurodhena bha. gavata eva tatkalpanAt / sRSTayAdivyavahAre tvayApi tasya saktigrAhakatvenAbhyupetavyatvAt / ubhayAsiddhezvarecchAM tyatkAtiriktakalpane gauravAcca / tAdRzezvarasaGketitatvaM ca sAdhutvam / tatparicchedakaM ca vyAkaraNakozAdikamiti na tadvaiyaryam / evaM ca sarvathApyatiriktapadArthAntarakalpanamayuktamiti saMkSepaH / tasmAdIzvarecchaica zaktiriti naiyAyikAnusAriNaH / rAdAntastu na tAvatsaGketaH shktiH| IzvarAdeH saGketamajJAtvApi mImAMsakAdInAmarthapratyayena tadbhAnakAraNatAyAM vyabhicArAt / svarUpasane va sa heturiti cenna / agRhItazaktikAdapi bodhApatteH / apa
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 vaiyAkaraNabhUSaNe bhraMzAdapi bodhena vyAbhicArAcca / na ca zaktibhramAtsAdhuza. bdasmaraNAdvA tatra bodhaH / anupadameva khaNDayiSyamANatvAt / evaM laukikAnAM gavAdipade tattadarthabodhajanakatvagrahAnantarameva bodhadarzanAtsaGketatvAdirUpeNApi tajjJAnakAraNatAyAM vyabhicAra eva / evaM cArthadhIjanakatvameva padasya zaktiH / yantu dhIjanakatvaM tadyogyatA / sA ca tadavacchedakadharmavantvam / sa ca klaptatvA. dIzvarasaGketa eva / aklRptakalpanAyAM gauravAt / tathApi padasyArthadhIjanakatvaM jJApyasambandhaM vinAnupapannaM sambandhatvena klRptatvAttAmeva kalpayati / yadyapi saGketatvena tajjJAnaM na kAraNaM vyabhicArAt / tathApi taddhIjanakatAvacchedakatvenaiva vaacym| na cetopi lAghavAttaddhIjanakatvenaiva tajjJAnaM kAraNam / Adhunike devadattAdau saGketajJAnAdeva bodhena vyabhicArAt / na cAtrApi vizeSaNatayA taddhIjanakatvamavagAhataeveti vAcyam / svAtantryeNa tajjJAnasyAvazyakatvAt / anyathA nedaM taddhIjanakamiti jA. nato 'smAcchabdAdayamoM buddhAneneti jAnatastadgrahApatteriti / tattuccham / taddhIjanakatAvacchedakatvena jJAnasyArthapratItihetutve gauravAt / AdhunikadevadattApadipade idaM padamenamartha bodhayatviti saGketAbodhasthalevacchedakatvena jJAnasya vyabhicArAcca / nanu tavApyatra vyabhicAra ityuktAmati cet / bhrAntosi / vizeSaNatayA taddhIjanakatvasya tatrAvagAhanAt / na ca nedAmiti pUrvoktadoSaH / tatra bAdhena taddhIjanakatvasyAnavagAhanAt / anyathA nedaM rajatamiti jAnato bhrAntijJasya purovAni tulyayuktayA ra. jatatvabhAne bhAntatvApatteriti / ke cittvAdhunikadevadattAdipadasthale taddhIjanakatvajJAnamagre mAnasaM karapyate tato bodhaH / lA. ghavAnurodhAt / ata eva paramate parAmarzAnyathAkhyAtyoH siddhi
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 shktinirnnyH| riti badanti / namvastu tAvabodhakatvajJAnamevArthasmaraNahetuH paraM tu sarveSAM padAnAM lakSaNayA zaktibhUmAdvA sakalabodhakatvAtsarvatra sarveSAM zaktyApatterIzvarecchA zaktirucyate / kAraNaM punaretad jJAnaM na brUma iti cettathApi IzvarasaGketaH zAbdabodhahetupadArtha. smaraNahetujJAnaviSaya iti siddhAntosaGgata eva / zeSamupariSTAdvakSyAmaH / tasmAdbodhakatvameva zaktiH / tacca bodhajanakatvAmindriyAdivat / ata eva kAraNatvaM zaktiriti siddhAntaM sphuTIkatumevendriyANAmiti vAkyapadIyakArikAmudAjahAra granthakAraH / tathA smaraNAbhimAnapramoSakhaNDane vivaraNepyuktam / bodhajananasAmarthyameva zabdasyArthena sambandha iti / evamapabhUzAnAM vAcakatvavicAre zabdakaustubhepyuktam / ghaTabodhajananasAmarthyameva ghaTAdipadAnAM zaktiriti / taccAtiriktamanatiriktaM vetyanyadetat / athaivaM lakSaNocchedaH / evaM vyaJjanAvAde taducchedazcota cet / atrocyate / lAkSaNikapi zaktireva / zaktigrAhakasya vyavahA. rasya mukhyalAkSaNikasAdhAraNatvAt / ata evaM prAyaH sarve sarvAC iti siddhAntapravAdaH padena sati tAtparye prAyaH sarveSAM bo. dhanAt / yuktaM caitat / anyathA pratyakSAdijanyopasthiteH zAbdabodhAnaGgatvAcchAbdabodha prati zaktijanyopasthitelakSaNAjanyopasthitezca kAraNatvaM vAcyam / tathA ca kAryakAraNAbhAvadvayakalpane gauravaM syAt / asmAkaM punaH zaktijanyopasthititvenaiva kAra* Natetyeka eva sa iti lAghavam / api ca lakSaNAttisvIkAre kAryakAraNabhAvasya pratyekaM vyabhicAraH zaktijanyopasthiti vi. nApi lakSaNAjanyopasthititaH zAbdabodhAt / na cAvyavahito. caratvasambandhana tattadupasthitimattvaM kAryatAvacchedakam / tattadupasthititvaM ca kAraNatAvacchedakam / anantakAryakAraNabhAvaprasa
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 vaiyAkaraNabhUSaNe kAt / kiM ca / padArthopasthiti pratyApi zaktijJAnatvena lakSaNA jJAnatvena ca hetutati vyabhicAro gauravaM ca pUrvavadevoti drssttvym| na cedaM padametadarthabodhajanakamityAdizaktijJAnakAryakAraNabhAvakalpanepi padatadarthabhedenAnantakAryakAraNabhAvakalpanaM tavApi samAnam / parasparaM vyabhicAravAraNAyAvyavahitottaratvaghaTitatve ca sutarAmiti vAcyam / zaktibhramAnurodhena tattatpadatattadarthabhe. dena tAdRzakAryakAraNabhAvakalpanAgauravasya tavApi tulyatvAt / lakSaNAjJAnakAryakAraNabhAvakalpanAgauravaM punarbhavatAmatiricyate / atha vRttijanyopasthititvenaiva zAbdabodhahetutA vRttijJAnatvena ca padArthopasthitikAraNatati nAnekatatkalpanAgauravamiti cet / vRttitvaM hi zaktilakSaNAnyataratvaM zAbdabodhahetupadArthopasthityanukUlapadapadArthasambandhatvaM vA na kAraNatAvacchedakaM zaktitvamapekSya gauravAt / zAbdabodhahetutAvacchedakasya padArthopasthiti terajJAnaM tadghATitakAryakAraNabhAvagrahasyApyasambhavAt / kiM ca kAryameva kutra jAyatAM ka netyatiprasaGgavAraNArthaM tadavacchedakAdaraH tacca kAryasyAvacchedakatve na saGgacchataiti / yattu zakyasambandharUpalakSaNAyAM zaktarapipravezAnmamApi padArthopasthitau zaktijJAnatvena zAbdabodhe ca zaktijanyopasthititvenaiva hetutati / tadazraddheyam / za. ktijJAnapadArthopasthityostatkAryakAraNabhAve samAnaviSayatvasyAghazyakatvAt / anyathA ghaTamAnayati vAkyaM hastinaM ca samUhAlambanavidhayA smarato ghaTapadAdibhyo ghaTAdeH gajAdastipakasya samUhAlambanasmaraNe sati ghaTAnayanavaddhastipakasyApi zAbdabodhaviSayatApattiH / samUhAlambanarUpAyAM padArthopasthitau vR. tijanyatvasattvAt / kiM ceha sahakAratarau madhuraM piko rautItyAdiprasiddhapadasAmAnAdhikaraNyAdvayavahArAdvA zaktigrahasthale pratya
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaktinirNayaH / zAdinA jAtirUpAdhikaraNAnAmapi zakyagrahe grahAtpadAtsmRteste. SAM kadA citsarvAnubhavasiddhau tadA zAbdabodhaviSayatApattiH / iSTApattau ghaTatvAderapyazakyatApattiH sambandhitAvacchedakatvena niyatopasthitasya nRtyaviSayatvepi zAbdabodhaviSayatvopapatteH; ghaTapadaM ghaTe zaktamiti jAnatastAdRzaghaTAtpadopasthitau tatastAdRzapadavAnAkAza iti paramparayA AkAzopasthiteH zAbdabodhAvApattezca / nanvevaM nAkAzasya padajanyopasthitau zaktijJAnopayogaH putrAtpituriva ekasambandhijJAnAda parasambandhismaraNamityanyasAdhAraNyenaiva tadupayogAditi ce, cAhe gaGgAyAmityatrApi gaGgApadAGgopasthitau tayA ca tIropasthiteH pratyakSAdisAdhAraNyAna zaktijJAnopayoga iti tulyam / na ca padAcchakyopasthitistato lakSyabodha iti na brUmaH / kiM tvAhatya padameva svazakyasambandhena lakSya bodhayatIti tatra zakteH sAkSAdevopayoga iti vAcyam / evaM hi svazaktAzrayatvasambandhena padAdadhyAkAzopasthitAvatiprasaGgApa seravAraNAditi dhyeyam / nanu zakyasambandhagrahAdeva tIraM yatropasthitaM tatra bodhasya sarvasiddhatvAllakSaNAjJAnakAryakAraNabhAvakalpane tavApi samAnamiti na prAktanagauravAbakAzo, na vA zakyopasthitipUrvakatAniyama itice, nmaivaMm / asmanmate gaGgApadAcIraMboddhavyamiti vaktustAtparyajJAne eva ga vApade tIrabodhakatvasya grahAttasyaiva coktarItyA zaktitvAtsamAnaviSayaka zaktijJAnasyAbAdhenAdoSAt / atha vA tatrApyo bodhakatvajJAnam, tata eva bodha ityastu / na ca jJAnavyatratyantarakalpanA doSAya / phalamukhatvAt / vastutaH suSuptyapagamakSaNamArabhya punastadutpattikSaNaparyantaM pratyakSAtmAvizeSaguNotpAdovazyaM vAcyaH bhata eva suSuptyabhinnamatyAtmavizeSaguNazUnyaH kAla eva mU 245
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 vaipAkaraNabhUSaNe chetyucyate / tathA ca tAvatkAlamantarAjJAnAdyAvazyakatayA jJAnAntaramapekSyedameva karamyate iti kva gauravAmiti hi vadanti / nanu tavApi bodhakatvarUpazaktyantarakalpanAgauravaM syAditi ce. maivam / gaGgApadAttIropasthitI tatra tadbodhakatvasyAvazyakalpyatvAt / kiM ca gaGgApadaM tIre zaktamiti jJAne sati vinA lakSa: NAjJAnaM tatastIropasthitiH sarvasiddhA / na cAtra tadbhamaH / padatadarthaghaTitazaktemAsambhavAt / tasmAllAkSaNike zaktisvIkAra aavshykH| etena zakyasambandharUpA lakSaNA klRptA, tasyAM sambandhyantarabodhajanakatvamapyekasambandhIti nyAyAt klRptam / tajjanyasmRteH zAbdabodhopayogitvamAtraM kalpyate tvayA tu za. ktivarmI kalpanIya iti gauravam / kiM ca / gaGgApadajA tIrasmRtiH zAbdabodhopayoginIti tavApi matam / tajjanakatvaM zakyasambandhasyaiva kalpyate klaptatvAt / na ca klapsazaktariti nirastam / uktarItyA zakterApi tatratatra klaptatvAt / kAryakAraNabhAvakalpanAgauravAca / yadi ca zaktiprayojyaivopasthitiheturiti na lakSaNAjJAnakAryakAraNabhAvAntaraM kalpyataityucyate tadA bhavaH taiva lakSaNA nirasteti siddha naH samIhitam / nahi zakyasamba. ndhameva lakSaNAkhaNDakaH khaNDa yati, na vA tasya sambandhatvam / kiM tu padapadArthasambandhatvaM tajjJAnakAryakAraNabhAvaM cetyAdyavadheyam / nanu lakSaNAyA akalpane sarveSAM padAnAM nAnArthatvAdakSAdi. padavadarthasandehaH syAt / kiM ca / evaM hi lakSaNAyAM sarvasi. ddhAnupapattijJAnavaiyarthyam / anyAyazcAnekArthatvamiti nyAyavirodhazcati cenna / yasya nAnArthatvajJAnaM nAsti na tasya saH / aparasya saMzaya iSTa eva / ata evAkSAdipadasthaLe ekatraiva za.. ktigrahavato na sandehaH / ata eva gaGgApadaM tIrazaktamiti vyava
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 shktinirnnyH| hArApattirityapAstam / paramatepi lakSaNAdinArthAntarapAtipAdanasaMzayAtsyAdeva saH / prasiddhayAdikaM ca samAnam / anvayAnupapasestAtparyajJAne evopayogaH sarveSAM nAnArthatvAcca tadAvazyakatvAt / anyAyazcAnekArthatvaM ca lAghavamUlakam / tacca neti prAgevoktam / yattu apabhraMze zaktinirAsArtha padArthasambandhatva. rUpaM prAguktarItyA zaktitvaM, evaM ca lAkSaNikasthalepIzvarecchA. yAH sambandhatvaM kalpanIyaM zakyasambandhasya ca sambandhatvaM klasamiti gauravameva tavetyAhuH / taccintyam / paramate zakyasambandha rUpalakSaNAyA ivezvarecchAyAH klaptatvena kalpanIyatvAbhAvAt / na ca zaktiH sambandhibhedAdbhinneti gauravam / tavApi sambandhAnAM nAnAtvAt / na ca klaptezvarecchA asmAcchabdAdayamoM bo. ddhavya ityevaMrUpA na klupteti vAcyam / sanmAtraviSayiNyAstasyAstAdRzyA apyAvazyakatvAt / na cecchAyAH klRptatvapi sa. mbandhakatvaM kalpanIyamiti gauravameveti vAcyam / apabhraMzepi zaktigrahAdodhAnurodhena tathA kalpanAvazyakatvAt / vakSyate caitaduparidhAt / asmadrItyA cecchAyAH zaktitvameva neti prAgukta. rItyedamasaGgatamevetyAdi sudhIbhiryeyam / tasmAyanAnyatra sAdhostadvRttiguNasajAtIyaguNavodhanAyAprasiddha tatprayogastatra lakSaNe. ti vyavahAra iti dhyeyam / uktaM hi vAkyapadIye / "ekamA. huranekArtha zabdamanye parIkSakAH / nimittabhedAtsarvatra sArthya tasya bhidyate // yogapadyamatikramya paryAyeSvavatiSThate / arthaprakaraNAbhyAM vA yogAcchandAntareNa vA // yathA sAsnAdimAnpiNDo gozabdenAbhidhIyate / tathA sa eva gozabdo vAhIkepi vyava. sthitaH // sarvazaktestu tasyaiva zabdasyAnekarmiNaH / prasiddhiH tyAgAgauNatvaM mukhyatvaM vopajAyate" iti // tasmAdbodhakatvaM za
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNapaNe ktiriti mate na kazcidoSa iti siddham // 37 // : nanvevaM bhASAditoSi bodhadarzanAttatrApi zaktisvIkAra AvazyakaH / na ca zaktibhUmAttato bodho, mAnAbhAvAt / na ca tasparicchedakakozAyabhAva eka baadhkH| kozasyeva vRddhavyavahArasya sarveSAmupajIvyatvena mukhyasya tatra satvAt / kozAdInAM vyAkaraNasiddhasAdhutvamAtrabodhakatAyA vakSyamANatvAca / tathA ca zaktimattvAvizeSAgAvyAdizabdAnAM sAdhutApattiriti cet / atra naiyAyikAdInAM samAdhimAha prathamArdhena // asAdhuranumAnena vAcakaH kaizvidiSyate / vAcakatvAvizeSe vA niyamaH puNyapApayoH // 30 // asAdhurgAvyAdiH / anumAnena, sAdhusmaraNAcchaktibhUmAdA / kaizcinnaiyAyikAdibhi, rucyate nAtaH sAdhuriti zeSaH / ayaM bhAvaH / saMskRte etra zaktiH kalpakasya vyavahArAdestulyasvepi bhASANAM tattadezabhedena nAnAsAna zaktiH / na ca nAnArthanyAyenaikasyApyaneke vAcakAH syuH / anyathA paryAyo. cchedazca syAditi vAcyam / tatra ka zaktiH ka lakSaNetyatra vinigamakAbhAvAt / anyatrApyazaktatvena lakSaNAyA apyasambhavAt / atra ca saMskRtasya sarvadeze ekatvAttatraiva zaktiH / bhASANAM ca pratidezaM bhinnatvAtsaMskRtaiH saha paryAyatApattezca na zaktiH / na cApabhUzAbodho na syAditi vAcyam / vyutpanna sya sAdhazabdasmaraNAdvodhopapatteH / uktaM hi vAkyapadIye A. gamasamuccayakANDazeSe / " te sAdhuSvanumAnena pratyayotpattihetakaH / tAdAtmyamupagamyeva zabdArthasya prakAzakAH // na ziSTairanuH gamyante paryAyA iva sAdhakaH / na yataH smRtizAstreNa tasmAtsA
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ shktinirnnyH| kSAdavAcakAH // ambAmboti yadA bAlaH zikSyamANaH prabhASate / avyaktaM tadvidAM tena vyakte bhavati nirnnyH|| evaM sAdhau prayoktavye yopabhraMzaH pryujyte| tena sAdhuvyavahitaH kazcidarthobhidhIyate " iti // avyutpannasya zaktibhUmAdeva bodhaH / na ca pAmarANAM zaktyagrahe kathaM tadbhUmaH / pUrvapUrvabhUmAduttarottarabhUmopapateH / prathamatastu vyutpamopabhraMzAtsAdhuzabdaM budhvA vyavahRtavAn / tanmUlakaH zaktibhUmonyeSAmiti / itthaM ca saMskRte eva zaktisidau zakyasambandharUpatterapi tatraiva bhAvAttatvaM sAdhutvam / tadviSayA eva sAdhubhirbhASitavyamityAdayo vidhayaH / tathA ca nAtiprasaGga iti / etajjJAnaM zAbdabodhakAraNam / grAma gAma ityAdAvanvayAbodhAditi sampradAyaH / vastuto vRttimattvaM na sAdhutvam / saGketatvAdyajJAnapi sAdhutvavyavahArAt / samAsAdau sA. dhuzabde saGketAdisattve saGketasyaiva zaktitvena zaktyApattezca / prakRtipratyayasamudAyasyAsaGketitatvenAsAdhutvApattezca / saGketitattve ca zaktyApatteH / pratyekazaktimAdAya sAdhutve ca bAdhata. ityAdivadvApatItyasyApi sAdhutApatteH / tasmAnna saGketitatva. ghaTitaM sAdhutvam / kiM tu vyAkaraNaniSpAdyatvam / yatra yaH zabdo vyAkaraNe vyutpAditaH sa tatra sAdhuH DitthAdinAmnAmapyuNAdayobahulaMmityanena vyutpAdanasambhavAnnAnupapannam / evaM nAntarIyakAdizabdAnAmapi / evaM sAdhutvajJAnakAraNamityapyayuktam / avayavAdivyutpannena pUrvaprayogamajJAtvApi nanakAdiprayogAt / ki tvasAdhutvanizcayaH pratibandhakaH / nAto grAma gAmAdAvanvayabodhaH / ata eva sAdhorapyasAdhutvanizcayena bo. dhaH / evaM ca gAvyAderasAdhutvajJAnarUpapratibandhakasattvAnna bodhakatvamiti sAdhusmaraNAcchaktibhUmAdvA tadvAcyAmiti tu navInAH /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 vaiyAkaraNabhUSaNe atrocyate / apabhraMzAnAmabodhakatve tato bodha eva na syAt / na ca sAdhusmaraNAdvodhaH / tamaviduSAM jAyamAnatvAt / tasmAdajJAyamAnatvAcca / uktaM hi vAkyapadIye / " pAramparyAdapabhraMzA viguNeSvabhidhAtRSu / prasiddhimAgatA yena teSAM saadhurvaackH|| daivI vaagvyviirnnymshktairbhidhaataabhiH||anitydrshinaaN tvasminvAde buddhiviparyaya" iti // avAcakaH / abodhakaH / bodhakasvasyavoktarItyA zaktitvAditi bhAvaH / bhanityadArzanAM buddhiviparyayaH / ete eva vAcakAH nAnye iti viparyaya ityarthaH / nApi zaktibhUmAttato bodhaH / bodhakatvasyAbAdhena tajjJAnasyAbhUmatvAt / IzvarecchAvAdepyuktarItyA padapadArthaghaTitaM tadvAcyaM tacca vizeSadarzanAna bhramayogyam / ata eva tattatpadArthaghaTitavyAptena bhUma iti tatratatroktam / na ca gagarIzabdAvaTo bodhya itye. tAzecchAyAH klupmAyA api na sambandhatvamiti tadaMze bhUmo vA. cya iti vAcyam / tAdRzecchAyAH sattve tena sambandhena sa. mbandhitvAdaparopasthitau tasyAH sambandhatvasya duvAratvAt / a. nyatra klaptasambandhatvasya tasminnapi sattvAt / kiM ca / vi. nigamanAvirahAdbhASAyAmapi zaktiH / na coktaM gauravaM saMskRtavanma: hArASTrabhASAyAM zakterduSpariharatvAt / tasyAH sarvadeze evaikatvAt / etena bhASAntarairvinigamanAvirahAnaikatra zaktiriti parA. stam / saMskRtapi pratyekaM vinigamanAvirahAt / kiM ca na saM. skRtatvaM na vA bhASAtvaM zaktayavacchedakaM kiM tvAnupUrvI sA ca bhinnabhinnaiva sarvatreti ghaTakalazAdiparyAyeSviva naikenAparAnyathAsiddhiriti bhASAyAM zaktireva / ata eva kAvyaprakAzakAreNa pAcyasya vyaJjakatve prAkRtodAharaNamalekhItyapi vadanti / e. , sadAbhaprAyeNeva bhASAzabdAnA zaktiriti zabdakaustubhe nirNI.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaktinirNayaH / 1 tam / amlecchAdhikaraNe bhadvairapyuktam / " pratipAdakatAmAtraM mleccheSvapyavagamyate" iti / evaM nAsAdhutvanizcayaH pratibandhakaH / tatsatvepi saMskRtamaviduSAM prAkRtAderbodhAt / na cAtra mAnaso bodhaH / anyatrApi tathAtvApaceH / zabdaprAmANyocchedaprasa GgAt / tasmAtparoktasamAdhirna yukta ityAzayenAha / vAcakatvAvizeSe betyAdi / athaivaM bhASAzabdAnAmarthavattvAtmAvipadikasaMjJA kiM na syAt / syAdeva, ko doSaH iti ce, tathA sati prAtipa dikatvAtsubutpattau vyAkaraNavyutpAdyatvAtsAdhutvaprasaGga iti cet / vArttametat / "siddhe zabdArthasambandhe lokatorthaprayukte zabdamayoge zAstreNa dharmaniyamo yathA laukikavaidikeSu" iti vArttikenaiva nirastatvAt / lokatorthabodhArtha prayukte zabde iti vyAkhyAnAt / nahi prakRtipratyayasamUharUpeNa vacantItyAdivadbhASAzabdAnAM pra yogaH / etanmUlakamavAnabhidhAna bhavatItyAdikam / kiM caivaM bhASAzabdAnAM tasarthe vyutpAdanavirahAna sAdhutvamityAdi sarvamabhipretyAha / niyama iti / atredaM tatvam / yaH zabdo yatrArthe vyAkaraNe vyutpamaH sa tatra sAdhuH / apabhUzAstu na tattadarthe vyutpanAH nAtaH sAdhavaH, devadattAdinAmnAmapyuNAdayo bahulamityanena dvayakSaraM caturakSaraM sparzamadhyamiti bhASyeNa vA sAdhutvabodhanAt / ata evArthacchaktiparicchedaH pararItyA, etadbodhArthameva kozAdipraNayanam / na ca lAkSaNikAnAM tattadarthe vyutpAdanavirahAtteSAmasAdhutApattiH / guNavAcakAnAM guNe vyutpAdanAd gauNasthaLe ta tpuraskAreNa pravRttAvanupapatyabhAvAt / evaM ca viziSTavAcakAnAmekadezapuraskAreNa pravRttau lakSaNAparibhASA, AdhunikAnAM tvasAdhutvamiSTameva / anyathA na gRhItamityarthe lakSaNayA gRhItamityukte kUTasAkSyatvAnApateH / ata eva gAvyAdInAmanukaraNe vyutpAda 251
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 vaiyAkaraNabhUSaNe nAttatra sAdhutvameva / yadi ca yatra va cidvayatpAditasya sarvatra sAdhutA syAttarhi sarveSAmanukaraNe tathAtvAtsarvatra sAdhutve sAdhvasAdhuvibhAgocchedaH syAt / pararItyA gAcyAdInAmazaktatvAlakSaNAyabhAvenukaraNepi tanna syAt / tatraiva zakto lakSaNayA ga. vAdau sAdhuH syAditi tattadarthavizeSa eva tadvAcyam / uktaM hi vAkyapadIye / zabdasaMskArahIno yo gauriti prayuyukSate / tamapabhuzamicchanti viziSTArthanivezinaH // yathA goNyAdayaH zabdAH sAdhavo viSayAntare / nimittabhedAtsarvatra sAdhutvaM ca vyavasthita". miti // nanu vyAkaraNavyutpAdyatvamastu sAdhutvaM tathApi tajjJAnasya zAbdabuddhihetutvasya tadvyatirekanizcayasya zAbdapratibandhakatvasya vA pUrva bhavataiva nirastatvAvyarthastadvicAra ityata Aha / niyama iti / 'sAdhubhirbhASitavyam' 'nApayzitavai na mlacchitavai' ityAdau puNyapApajananAtsAdhvasAdhuvidhipratiSedhaviSayajJApanameva tajjJApanaphalamiti bhAvaH / etacca yAjhe krmaann| na mLecchitavA ityasya RtuprakaraNe pAThAditi bhASyakArAH / nanvevaM sati darzapUrNamAsaprakaraNe nAnRtaM vadediti niSedhAttatra tadvikRtiSu ca na mlecchitavai ityataH somAdau ca tanniSadhaprApteranArabhyAdhItaniSedhAntarAnarthakyaM syAditi cenna / puruSArthakratvartha bhede. nobhayorupapatteH / nanu kimatra puNyajanakatAvacchedakaM jAtiriti ce,ttahi gozabdozvapi sAdhuH syAt / nahi gauH kaM citpratyeva gauriti cenna / rAjasUyAdebrAhmaNaphalAjanakatvavadetasyAvizeSe prayuktasyaiva puNyajanakatvAt / etanirNAyakaM ca vyAkaraNakozAdikamiti saMkSepa iti pratibhAtIti dik // 38 // atirikta zaktargrahopAyamAha // sambandhizabde sambandho yogyatAM prati yogyatA /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ narthnirnnyH| 253 samayAdyogyatAsaMvinmAtApitrAdiyogyavat 39 sambandho vissyH| yogyatA prati yogyatAzandaM prati yogyatA viSayaH, iti samayAt vyavahArAt / yogyatAsaMvit, zaktigrahaH / ayaM bhAvaH / sA zaktirayaM zabda etadarthasambandhI etadbodhanayogya ityAdivyavahArAdrAzA / prAthamikazaktiya. hasya vyavahArAdhInatvAt / prAthamikayogyatAdipadAnAM tadrahe sati sthalAntare anena prakAreNa sA grAhyeti / tatra dRSTAntamAha / mAtApitrAdIti / tadyathA lokavyavahArAttathedamapi iti bhAvaH // 39 // iti vaiyAkaraNabhUSaNe zaktinirNayaH samAptaH / nabarthamAha // nabhsamAse cAparasya prAdhAnyAtsarvanAmatA / AropitatvaM tandhotyaM nAsopyatisarvavat // 40 // nasamAse / abrAhmaNa ityAdau / aparasya uttarapadArthasya prAdhAnyAtsarvanAmatA / asarva ityAdau / ata bhAropitatvaM na. byotyam / dyotyatvoktinipAtAnAM dyotakatvAbhiprAyeNa / AropitatvamAropaviSayatvam / AropamAtramartho viSayatvaM ca saMsarga iti navyAH / idamuktaM bhavati / Aropitatvameva nayarthaH / a. bhAvasya tadarthatve ca tasya vizeSyatvenaiva bhAnasya sarvasiddhatvAanarthasya vizeSyatvaM syAt / tathA cAsarvasmai ityAdau sarvanAmakAryAnApattiH / gauNatve taniSedhAt / itarapadArthavizeSaNatvenopasthApitArthakatvaM hi gauNatvam / tacca tatrAyAtaM, abhAve pratiyogino vizeSaNatvAt / AropitatvaM ca vizeSaNameveti na
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 vaiyAkaraNabhUSaNe doSaH / kiM cAbhAvArthakatve avidhvamityAdau paratvAdavyayIbhAvaM bAdhitvA tatpuruSatvameva syAt / nanvastu gauNatvepi sarvanAmakAryamata Aha / nahi iti / tathA cAtisarvapade sarvanAmakA - ryApattiriti bhAvaH / sarvAdIni sarvanAmAnIti mahAsaMjJAkaraNamiha liGgam / itthaM ca vAyau rUpaM nAstItyatra rUpAzritA AropitA sattA bAyau iti bodhaH / pItaH zaMkho nAstItyatra cAropitA pItazaMkha sattetyAdi / nanu viziSTasattAyA aprasiddheH kathamAropa iti cenna / ghaTAdisthasattAyAstadadhikaraNasya rUpANAM ca prasiddheH / viziSTamaprasiddhamiti cenna / viziSTaM tAvantaH padArthA eva te ca prasiddhAH / melanAprasiddhizvAmayojikA / ata eva tatra zaktigrahAsambhavena bodhAbhAvApattiH parAstA / astu vA viziSTamaprasiddham / tathApyAhAryA pratiyogiprasiddhiH sambhavatyeva / pratiyogijJAnasyAbhAvadhI hetutvenAharyatvaM na pravezyate / gauravAt / sasambandhikapadArthapratyakSepi sambandhitAvacchedakamakArakA hAnAhAryasAdhAraNajJAnatvenaiva hetutA / AhAryajJAnAdAhArya eva sa ityanenaivAtiprasaGgabhaGgAt / vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnakAraNataiva pratiyogijJAnakAraNateti pakSepyAhAryajJAnAdapyAhAryaviziSTavaiziSTyabodhaH / tathA cAtra pratiyogijJAnasambhavAnnAnupapattiH / na caivamapi tatra zaktigrahAbhAve kathaM zA bdabodha iti zakyam / AropitatvaM zakyamiti mate tatra za ktigrahasyAnyatreva sambhavAt / ata eva zazaviSANajanyaM kArmu kaM nAstItyAdau zazaviSANajanyakArmukanirUpitA AropitA sattA ityAdibodhaH / etanmate cArthikaM ghaTo nAstItyabhAvajJAnamAdAya naJarthavizeSyako bodha iti vyavahAraH pratiyogijJAnapratibandhAdikaM ca saGgamanIyam // 40 // 1
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrthnirnnyH| athAbhAvasya najavAcyatve ghaTo nAstIti zabdAdabhAvabuddhi. ne syAttathA ca ghaTavattAjJAnapratibandhAdikaM na syAt / na cAgre tajjJAnaM jAyataiti vAcyam / niyamatastajjJApakAbhAvAt / A. ropitatvajJAnameva tatheti cenna / pratyakSa vyabhicAreNa tajjJAnasya tatrAjanakatvAt / na cAropitatvajJAnamapyAropa eva pratiyogyapikaraNasaMsargajJAnasyaiva tatvAt / tathA ca sa eva hetuH pratyakSAntareSviveti vAcyam / AropasyAbhAvabuddhAvahetutvAt / na cedamidaM na, nedamihetyanubhavasiddhaM taditi vAcyam / dvitIyedamaH sarvatrA. bhAvenaiva sahAnvayAt / atha kadAcidatyantAbhAvasya kadAcidanyo. nyAbhAvasya bodhAttatra niyAmakaH saMsargAropastAdAtmyAropazca vA. cya iti cenn| saMsargAropaniyAmakasyaivAtyantAbhAvabodhaniyAmaka tvasambhavAt sarvadApyabhAvadvayaM budhyataeva / vyavajihIrSAvazAt vyavahArakAdAcitkatvamityupapattazca / ata evAropitarajatatvAyAmebazuktau nedaM rajatamiti rajatatvAbhAvaH pratIyataiti lIlAvatyupAyoktamapAstam / yatu pratiyogyAropasyAbhAvapramAyAM guNatvena hetutvAtsarvatraiva sa heturiti / tanna / pramAyA guNajanyatve mA. nAbhAvAt / bhAve vA, abhAvasatrikarSAdereva tathAvAda / pramAtvasya kAryatAnavacchedakatvAcca / atha netyeva prtykssaapttiH| sabhikarSasatvAditi tanivRttaye tadjJAnaM hetuH / na ca pratiyogitAvacchedakasambandhana pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogitA kArakAbhAvaviSaya cAkSuSe svapratiyogitAvacchedakaprakArako nithayaH kAraNamityasya nirvikalpakAt ghaTAbhAvadhIvAraNArthamAvazyakatve tata evoktadoSApagama iti vAcyam / etanmate tatkA. ryakAraNabhAvAsvIkArAt / Arope sati tadvayatirekeNa kAryavyatirekAdarzanAditi cena / bhavatAM niHprakArakaghaTa itimatya ..
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 / baiyAkaraNabhUSaNe kSasyeva tasyApyabhyupagame bAdhakAbhAvAt / idaM tvAdinA tamaAderbhAnasya sarvasidatvAcca / vastuto niSprakArakamabhAvapratyakSa yadi nAnubhavasiddham, astu tarhi tatra saprakArakajJAnatvenaiva kAraNatA / itthaM ca sarvatra viziSTabuddhisAmagrI mulabhaiveti na neti pratyakSam / saMzayottarAbhAvapratyakSe ca dharmitAvacchedakAvacchinnAbhAvaviSayakatvam / yadi copasthitavizeSaNasyAsaMsargagrahastadApi dharmitAvacchedakAniyantritatadviziSTabodhe na bAdhakam / evaM ca nokto guruH kAryakaraNabhAva iti tvasmadguravaH / tasmAnAropaH kAraNam / astu vA tathApi na zabde / kevalaM na netyatrAbhAvabodhasya bhASyakArairuktatvAt / niSedhapadAdinA ta. dvodhAca / astu vA zAbde sa hetustathApi na tadvodhonubhavikAnAm / abhAvabodhasyaiva sarvasiddhatvAt / na coktA yuktiyuktA / sarvanAmasaMjJAyA etattadorati jJApakAdeva siddheH| anyathA 'sa: ziva ityAdau prAptarevAbhAvAt / akorityakasahitavyAvRttyA sarvanAmna eva prApteH / avighnamityAdAvavyayIbhAvastu tatpuruSA. vyyiibhaavyorvaiklpiktvaannaanuppnnH| "rakSohAgamaladhvasandehAH prayojanam" "adbhutAyAmasaMhita" miti bhASyavArtikAbhyAM vikalpAbhyupagamAt / tasmAdabhAva eva naartha ityAzayavAnsvamatamAha // abhAvo vA tadarthostu bhASyasya hi tadAzayAt / vizeSaNaM vizeSyo vA nyAyatastvavadhAryatAm 41 __ bhASyasya hIti / tathA ca nasUtre bhASyam / nivRttapadArthaka iti / nivRttaH padArtho mukhyaM brAhmaNyaM yasminsa kSatriyA+dirarthaH / sAdRzyAdinAdhyAropitabrAhmaNyA nandyotitatadavastha
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ nbrthnirnnyH| 257 ityartha iti kaiyaTo nyAcakhyau / tama sAdhIyaH / AropitabA. hmaNyasya kSatriyAdenazvAcyatvAt / anyathA sAdRzyAderapi vAcyatApatteH / tasmAnivRttaM padArtho yasya napuMsakebhAvaktaiti bhAve ktaH / abhAvArthaka ityayaH / vizeSaNamiti / pratiyoginIti zeSaH / anyathA atvaM bhavasi anahaM bhavAmItyAdau puruSavyavasthA na syAt / tvadabhAvo madabhAva itivadabhAvAMze yuSmadasmadoranvayena tikSu yuSmatsAmAnAdhikaraNyAbhAvAt / asmanmate ca bhedapratiyogitvadabhinnAzraya ityAdhuSmatsAmAnAdhikaraNyam / api caivaM sevyatenekayA sannatApAGgayA anekamanyapadArthe ityAdAvekavacananiyamaH / abrAhmaNa ityAdAvuttarapadArthaprAdhAnyAttatpuruSatvaM copapadyataiti bhAvaH / vizeSyo veti / ayaM bhAvaH / ghaTo nAstItyatra ghaTAbhinnAzrayakAstitvAbhAva iti bo. dhasyAnubhavasiddhatvAttasya vizeSyataitra yuktA / atvaM bhavasItyA. dau ca yuSmadastadbhinne lakSaNA, nandyotakaH / tathA ca bhinnena yuSmadarthena tiGaH sAmAnAdhikaraNyAtpuruSavyavasthA / tvadbhinnAyikA bhavanakriyati zAbdabodhaH / evaM na pacasItyatra tvadbhinnAzrAyakapAkAnukUlabhAvanA bhAva iti bodhaH / asamastanaH kriyAnvayAt / anekamanyapadArthe ityatraika. vacanaM vizeSyAnurodhAt / subAmantritaityatonuvartamAnaM sugrahaNaM vizeSyamekavacanAntameva / kiM cAnekazabdAd dvivacanopAdAne bahUnAM bahuvacanopAdAne dvayorbahuvrIhirna siddhayedityubhayasaMgrahAyakavacanaM jAtyabhiprAyamautsargikaM vA / sevyate 'nekayetyatrApi yoSayeti vizeSyAnurodhAtpratyeka sevanAnvayAnurodhAccaikavacanam / ata eva patantyanekejaladherivormaya ityAdi sUpapAdamiti saM. kSepaH // 41 //
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 vaiyAkaraNabhUSaNe _iti vaiyAkagarabhUSaNe naarthanirNayaH // prAdayo dyotakAzcAdayastu vAcakA iti nyAyamate sthitaM vai. SamyamayuktaM yuktisAmyAditi dhvanayan nipAtAnAM dyotakatvaM samarthayate // yotakAH prAdayo yena nipAtAzcAdayastathA / upAsyete hAraharau lakAro dRzyate yathA // 42 // pareNa upasargANAM dyotakatvasvIkArAttatsammataM dRssttaantmaah| tayeti / ayaM bhaavH| prajayatItyatra prakRSTo jayaH pratIyate / saca nopsrgvaacyH| evaM hi tasyAprakRtyarthatvApattau tatrAkhyAtArthakatyanvayo na syAt / pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvavyu. patteH / na ca jayamAtraM dhAtvarthaH prakarSaH prazabdArtha iti vAcyameM / tathApi tasya dhAtvarthenvapAsambhavAt / abhedAtiriktasambadhena prakRtyarthaprakArakazAbdabodhaM prati pratyayajanyopasthine hetutvA hai| anyathaudanaH pacatItyatra karmatAsambandhena pAke nAmA - nvayApatteH / kiM ca pratiSThataityatra gamanatvarUpeNa bodho na svAt / dhAtotinivRttyarthakatve 'bhAvasya prazabdArthatvepi gatyamAvo nAstItyeva pratyayaH syAt / na cAtra tathA bodhasambhAvanApi / gatyabhAvasambandhitvemAnupasthiteH / anyathA ghaTaH abhAva ityatrApi tathA bodhApatteH / nansamabhivyAhArasthale cAnAdisiddhatathAvyutpattisvIkArAnna doSaH / na vA viziSTo jayo pA. tvarthaH / arthAntarasyevopasarga vinApyetadarthapratyayApatteH / na vA viziSTArthaH / pratyekAtiriktaviziSTAbhAvAt / tathA cobhayorgacakatvaM kalpyam / tadvaraM dhAtorjaye kluptazakterupasargasya zaktyavaH
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipaataarthnirnnyH| .259 sachedakatvam / zakyantarakalpanamapekSya klamazaktavizeSaNaviSayatvamAtrakalpane lAghavAt / tathA ca prottarajitenaiva prakRSTajaye zaktiH / na ca jipUrvapatvenaiva zaktirastviti vAcyam / zaktyantarakalpanApatteH / AkhyAtAninvayamasaGgAca / tasmAdupasargANAM zaktatAracchedakatvameva / tadeva ca dyotakatvamapIti / yadvA / pratiSThataityAdau virodhilakSaNayA dhAtorgamanArthakatA na zaktiH / a. nanyalabhyasya zabdArthatvAt / prazabdastu tAtparyagrAhakaH / etadeva ca dyotakatvam / kathaM tarhi vyatisaityAdau bodhaH, luptasmaraNAdityavehi / dadhi pazyetyAdau vibhaktyarthavat / tamajAnatastu bodho 'siddha eveti hi naiyAyikAH / taccAdiSvapi tulyam / caitramiva pazyatItyAdau caitrasAdRzyaviziSTaM caitrapadalakSyamivazabdastAtparyagrAhaka ityasya suvacatvAditi draSTavyam / svayaM yuktvantaramAha / upAsyate iti / dRzyataityatra karmaNIti zeSaH / ayaM bhAvaH / upAsyete ityAdAvupAsanA kimupasargArtho viziesya bhAnumAnasya vA / nAyaH / upasargasyaiva sakarmakatvAdAsadhAtorakarmakatvAttataH karmaNi lakAro na syAt / phalAvacchianyApArabAcitvaM sakarmakatvamatra siddhamiti cenna / phalAvacchi. natvaM yadi phalaviziSTatvaM tahyupAsanAdiphalasya dhAtuvAcyatvamAyAtam / yadi ca phalavaiyadhikaraNyaM, tadapi sarveSAM vyApArANAM yatkiJcitphalavaiyadhikaraNyAtsvArthaphalavayomara gayaparyantaM vA. cyam / tathA ca svArthaphalavyadhikaraNacyApAravAcavaM paryavasi. taM bhavati phalasya dhAtvarthatvasAdhakam / na dvitIyaH / viziSTasya gaNapAThAbhovana dhAtutvAlAbhena lakArAnupapatteH / gaNapAjo dimAtrAmati ce, sayApi viziSTasya dhAtutve liDAdau sati tannimittakaM dvitvamajAderdvitIyasyati niyAmakAdupa
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 vaiyAkaraNabhUSaNe sarganipAtAvayavasya syAt / anAdikamupasargApAk ca syAt / uktaM ca vAkyapadIye 'aDAdInAM vyavasthArtha pRthaktve. na prakalpanam / dhAtUpasargayoH zAstre dhAtureva tu tAdRzaH // tathA. hi saMgrAmayateH sopasargAdvidhiH smRta' iti // atha kriyAvAca. katvaM zuddhadhAtoH phalapAcakatvaM tu viziSTasya tathA ca zuddhasya dhAtutvAttataH prAgevADAdikaM bhaviSyatItice,ttathApi nipAtAnAM zaktatAvacchedakatvaparyavasAnAdiSTasiddhireva / tRtIye tvAgatamevo. pasargasya tattvam / dhAtostadarthakatvAt / tasmAdupasargANAM dyotakatvameveti // 42 // / etacca nipAtepi samamityAha // tathAnyatra nipAtepi lakAraH karmavAcakaH / vizeSaNAdyayogopi prAdivaccAdike smH||43|| - anyatra / sAkSAskriyate alaMkriyate namaskriyate urIkriyate, gururityAdau / atrApi tattadarthe dhAtoH karmANa lakArasiddhayartha tattadarthavAcakatvaM vAcyamevetyupasargavadeva dyotakatvamamISAmapIti bhAvaH / yadyapi Dukula karaNe ityasya sakarmakatvAtkarmaNi la. kAro nAnupapannastathApi sAkSAtkArAdyarthe sa na syAt / anyathA vAyurvikurutaityAdAvapi syAditi dhyeyam / idamupalakSaNam / sAkSAtkArAderadhAtvarthatve tatkarmatvena gurvAderAbhidhAnaM na syAt / dhAtvarthAzrayarUpakarmaNa eva taduttarAkhyAtenAbhidhAnAt / na vA tasya karmatvamapi, dhAtvarthaphalAzrayatvasya tantvAditi / atha sAkSAkriyate ityAdI tattatphalavAcakameva sAkSAtpadAdikamastu tadutpattyanukUlastu vyApAro dhAtvarthaH / tathA ca sAkSAskriyate gururityAdau guvabhinnAzrayaniSTho yo viSayatAsamba
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipAtArthanirNayaH / - 261 ndhena sAkSAtkArastadutpattyanukUlo vyApAra ityAdibodhaH / na ca sAkSAtpadasya sAkSAtkArAdyarthavatve na mAnAmiti zaGkayam / 'sAkSAtpratyakSa tulyayoriti' 'alaM bhUSaNaparyAptizaktivAraNavAcaka' miti, 'urdUrI corarI ca vistAreGgIkRtau traya' miti cAmarAt / namaH padasya namaskArAdyarthakatvasya loke ca prasiddhatvAt / nanvarthAvizeSAntarbhAveNAkarmakatvAdivibhajanAdatrAlaGkArAdyarthe kathaM karmaNi lakAra iti cenna / phaLavyadhikaraNavyApAravAcakatvasyaiva sakarmakatvAt / sarvasya vyApArasya yatkiJcitphalasa1 mAnAdhikaraNatvAtsvArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcitvaM tattvam / tathA copAsanAderdhAtvarthatve 'rthAdeSAM dyotakatvamiti cenna / svasvayuktanipAtAnyatarArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcitvasya sa - karmakatvAt / karmatvamapyetAdRzaphalAzrayatvameva / itthaM ca ka rmaNi lakArasambhavAnnAnayopapattyA dyotakatvAsiddhiH / evaM dRSTAntepyupapadasyopAsanArthakatvAnnAnupapattiriti ce, nmaivam / sAkSAtpadAyartha sAkSAtkArasya dhAtvarthe sAkSAdanvayAyogAt / abhedAtiriktasambandhena nAmArthaprakAra kazAbdabodhaM prati pratyayajanyopasthiterhetutAyA odanaH pacatItyatra karmatva saMsargeNAnvayavAraNAya vAcyatvAt / stokaM pacatItyatrevAbhedAnvayastu yadi sAkSAtkArAderdhAtvarthatvaM tadA syAt / tathA sati ca sAkSApadasyApi tadvAcakatve mAnAbhAvAd dyotakatvameva vAcyam / anuzAsanaM ca yotyArthavatvamAdAya nAnupapannamiti dhyeyam / api ca / prAdInAM vAcakatve bhUyAnprakazo nizcaya itivadbhUyAn kIdRzo nirityapi syAt / asmanmate ca prAderanarthakatvAnna tadanvaya ityata eva prAdayo dyotakA bhaviSyantItyapi cAdiSu samamityAha / vizeSaNetyAdi / zobhanaH samucayo draSTa
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269 vaiyAkaraNabhUSaNe / vya itivacchomanazca draSTavya ityasyApyApattariti bhAvaH / atha vRkSAvityatra dvitvaM bruvan pratyayo yathA paravizeSaNatvenaiva brUte ta. dvanacakArAdiH samuccayaM vadanparavizeSaNatvenaiva brUte iti na vi. zeSaNAnvaya iti cetra / pratyayAnAM prakRtyarthagatasvArthabodhakavyu. tpattestatra tathAstu ana ca svAtantryeNa padAdupasthitisattvAdviveSaNAnvayo duAra eveti bhAvAditi / kiM ca / nipAtAnAM vAcakatve vinA SaSThImanambayaprasaGgaH prAtipadikArthayorvinA vibha. ktarya bhedenAnvayAyogAt / anyathA rAjA puruSa ityatrApi rAjJaH puruSa itivadanvayApattarityabhipretya tadevAha / AdIti / dhavakhadirayoH samuccaya itivaddhavasya ca khadirasya cetyeva syAdanyathAnvayAyogAditi bhAvaH / yatu cAdInAM samuccitAbhidhA. yakatvameva nAto bhedanivandhanA sssstthii| tathA ca yaH samucitaH sa ghaTa iti mbhedenaivaanvyH| na caivaM sattvArthatvAdvibhAktizravaNApattiH / svabhAvAtsamucitapadAbhidheyasya santvarUpatvaM na cAyupasthApyasyeti sambhavAt / yathA dhAtUpasthApyAyA asatyArthatvaM ghAyupasthApyAyAzca santvArthatvamiti samAdhimAhuH / tanna / samuccite dhayaMzenyalabhyatvAccakArazaktikalpanAyogAt / Sa. TIvAraNAya tathA kalpyataiti cenna / dyotakatvenApi tdupptteH| etena samuccayasyaikadezatvAtpadArthaH padArthena sambadhyate iti nyAyAna bhUyAnityAdivizeSaNAnvayApattiriti pUrvoktaM dUSaNamalanakamiti nirastam // 43 // nanu prAtipadikArthayorbhedenAnvayabodhe vibhaktijanyopasthitiheturiti vyutpattinipAnAtiriktaviSayaiveti noktadoSa ityAzaGkayAha // padArthaH sadRzAnveti vibhAgena kadApi na /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipAtA nirnnyH| 163 nipAtetarasaGkoce pramANe kiM vibhAvaya // 44 // sadRzA sahazena samAnAdhikaraNeneti yAvat / anvati / abhedeneti zeSaH / vibhAgena, asadRzena / asamAnA. dhikaraNeneti yAvat / ayamabhiprAyaH / abhedasambandhana prAtipadikArthaprakArakazAbdabodha prati viruddhavibhaktayanabaruddhamAtipadikadhAtvanyatarajanyopasthiAtatArIta kAryakAraNabhAvasya rAjJaH puruSa ityatrAbhedabodhApatyA 'vazyaM vAcyatvAdatrApi cAdyarthasamuccayena saha gharAdInAmabhedAnvayaH syAt / atra ca nipAtAtiriktati vizeSaNe gauravApatirmAnAbhAvazca / ata eva ghaTo nAstItyAdau ghaTapadaM ghaTapratiyogike lAkSaNikamiti pare pAhuH / nanvata evAbhedAnvaye iSTApattiriti nAyaM doSa iti cen| tathA satyabhAvatvarUpeNApi lakSaNayopapattau natraH zaktikalpanAgauravAt tAtparyagrAhakatvanaivaiSAmupayogAt / evamanyatrApyUhyam / mathAbhAvoghaTa odanaH pacatItyatrAbhAvaghaTayorodanapAkayorabhedAbayaH kiM na syAt sAmagrIsattvAditi cenna / yogyatAjJAnarUpakAraNavirahAt / na cAtrApyayameva nistAraH / evamapi bhedenAnvayasiddhaye SaSThayApatteduSparihArAt / anyathA ghaTa abhAva iticadananvayApatiH / tathA ca ghaTazceti vAkyaM mUkameva syAt / kiM ca nipAtAnAM vAcakatvasiddhau hi tathA kalpanA, na ca ta. yukta, gauravAt / prakarSAdipratItau tadanvayAdyanuvidhAnaM ca dyotakatvenAnyathAsiddhamevota dyotakatvamevaiSAmiti dik // 44 // api - kAvyAdAvanvayAnupapattimapi mAnamAha // zarairurivAdIcyAnuddhariSyana rasAniva / ityAdAvanvayo na syAtsupA ca zravaNaM ttH||45||
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 vaiyAkaraNabhUSaNe - atrotrasadRzaiH zarairasasahazAnudIcyAnudariSyamityarthaH / ayaM cosrAdizabdAnAM tatsadRzaparatve ivazabdasya ca dyotakatve saGgacchate / tathAhi / upreriti tRtIyayA prakRtyarthagataM karaNatva mucyate, na cosrotra karaNaM tathA cevazabdasya sadRzArthakatvepi sadRzagatameva karaNatvaM tayA tRtIyayA pratipAdanIyam / tathA ca pratyayAnAM prakRtyarthagatasvArthabodhakatvavyutpattimaGgaprasaGgaH ivasya ta. daprakRtitvAt / na cevottaratRtIyayaiva sadbodhanam / asatvArthakatayA kArakavibhaktyayogAt tathAtve vA zrUyatetyAha / supA ceti / supA zravaNaM cetyarthaH / cakAreNeva zabdAta tRtIyAsvIkArepi usrapadottarAyAstasyA ananvaya eva bodhyate / ityAdAvi. tyAdipadAdvAgarthAviva pArvatIparamezvarau vande ityAdau vAgarthayorvandikarmavAbhAvAt dvitIyAnanvayApattiH sadRzArthave ca vAgarthapadayostadarthapArvatIparamezvararUpe karmavaM susaGgatamiti bhAvaH / yadi ca vizeSaNavibhaktirna karmatvAdyarthetyucyate tadApItthaM yojanIyam / tthaahi| unazabdasyosrothastRtIyA vizeSaNavibhaktiH sAdhu. tvArthA'bhedArthA vA, ivazabdArthaH sAdRzyaM zarazabdArthaH zaraH tRtIyArthaH karaNamiti hi pdaarthaaH| tatrotrazarayorayogyatvAdabhedena niH rAkAMkSatvAcca bhedenAnvayAyogAdananvaya eva syAt / na cosrAnaSThaM yat sAdRzyaM nirUpakatayA tadvAnyaH zara iti ivArthe evotrAnvayo na tayorapi parasparamanvaya iti vAcyam / tatrApyuktarItyaivAnvayAyogAt / evaM zareNApi samaM nevArthAnvayasambhavaH / dyotakatvapakSe cosrasadRzArthakamusrapadaM tathA ca tadabhinno yaH zara iti yukto 'nvaya iti na doSa iti bhAvaH / itthamuttaradalepyavadheyam / nanu ivArthaH sadRzamastu tasya cAbhedenAnvayo nAnupapanna ityAha / supA ceti / cakAro bhinnakramaH / mupAM zravaNaM cetyarthaH / ayamAza.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipaataarthnirnnyH| 265 / yH| sadRzadharnArthakatve satvArthatvaM syAt tathA cAnipAtatyA. dvibhaktilopAprasakteH zravaNaM tasyA bhavediti / atha dharmArthakavepi liGgAdhananvayAyasantvarUpatvaM nAnupapannam / kiM ca ivazabdasya svarAdau pAThAtsatvArthatvepi nAnupapattiH / ata eva pRthivyAmeva gandha ityatra pRthivyAM gandhastadanyatra neti bodhArthamevakArasya samabhivyAhRtaprAtipadikasamAnavibhaktikatvaM, tacchvaNamapi lukA luptatvAnetyapare vadanti, ityata Aha / ceti / tathA cosrAbhinnaM yat sadRzaM tadabhinnA ye zarA ityAdiranvayo vAcyaH . viruddhavibhaktacanavaruddhArthayorunasadRzayorivasadRzayorapi bhedenAnvayAyogAt / tathA cAnanvaya eva nahi zarAbhinnAbhinna umra iti bhAvaH // 4 // nanu tvanmate tAvadupasargAdibhyo vibhaktireva na syAt, te. SAmarthavattvAbhAvena prAtipadikasaMjJAyA evAbhAvAt / kiM ca nasamAsAdAvRttarapadArthaH pradhAnamiti vyavasthA na syAt pUrvapadasya nabAderanarthakatvAdityata Aha // naGsamAse cAparasya dyotyaM pratyeva mukhyatA / dhotyamevArthamAdAya jAyante nAmataH supaH 46 nabasamAsAdau yottarapadArthapradhAnatA sA dyotyamarthamAdAyaiva tamevArthamAdAyArthavatvAtprAtipadikatvaM tataH subutpattirityarthaH / ayaM bhAvaH / arthavantvamarthapratItijanakajJAnaviSayazabdatvaM na tu zaktilakSaNAnyatarasambandhenArthavattvaM tatra vivakSitaM yenoktasthale 'nupapattiH sambhAvyeta / tathA ca pratiSThate vijayate ghaTazcetyAdau nipAtAnAM tAdRzArthavattvasyAbhAvAdbhavati nAmatvam / na caivaM rAma . ityatra rAma ityatopi vibhaktayApattiH /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe svaujasamaud dvayekayorityeteSAmekavAkyatayA vidhAnasya tataopapAditatvAdrAityAdezca sahayAvAcakatvAbhAvena vibhaktyanutpatteH / uktaM hi. hayavaraTa sUtre bhASyakAraNa, "saGghAtasyaikatvamarthastena vAda subutpattina bhaviSyatIti / atha. vA pratyeka varNeSu vibhaktyanutpattirekAjAdvavacananyAyAt / tathAhi / ekAcodve prathamasyetyataM ekAnsamudAyasyaiva dvitvaM na: pratyekAmiti yathA tadvatsamudAyAdeva vibhaktiriti kaiyaTAdayaH / yadvA pratyeka varNeSu vibhaktyutpattAvapi na zravaNaM lukA luptatvAt astu vA samastame kaM rAmapadam / tatra ca rAjapuruSa ityatra rAjapadAdiva vibhaktya zravaNaM bhaviSyatIti / atredaM cintyam / prathamapakSe ca nipAtAnA mapi saMkhyAnabhiSAyakatvAdvibhaktirna syAt / ekavacanamutsargata: kariSyataiti bhASyasiddhamekavacanaM bhaviSyatIti cet / rAma i. tyAdau pratyekaM varNeSvapyekavacanApattiriti / ekAjAviSacananyAyasya ca nAvAvakAza iti samAsazaktAyuktam / tRtIyapakSe ca prA. tipadikAnavayavatvAt supo lopAprasaktavibhaktizravaNaM syAda / dhanaM vanamityAdau nalopaH prAtipadikAntasyetyanena nalopApattiva jhalAjazontaiti jaztvApattizca / itopi na cturthH| kiM ca / panthAnau ityatrApi RkpUrabdhUHpathAmAnakSe iti samAsAntavidhAnAtpanthAvityApattiH purAvityatra pure ityAdyApattizcati dik / tasmAdavyayAdApsupa iti jJApakAdeva nipAtebhyo vibhaktiriti ke cit / nipAtasyAnarthakasyetyetasmAdeva setyanyo / asyApita parItyetajjJApakamAdAya pratyAkhyAnapakSe tasyaiva sAmAnyApekSa jJApakatvamabhyupetya cAdInAmApaH jJApakAdeva nAmatvasiddhiriti siddhe tasmin suvantatvamapItyapare / kuttaddhitasamAsAzcetyanuktasamuccayArthakacakAreNaiSAM saMgraha iti mUlagranthakRtaH / athAnantapA
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipaataarthnirnnyH| tUnI nAnArthakatvamapekSya nipAtAnAmeva vAcakatvaM yuktamiti cai. kA dhAtoH prakarSAdau lakSaNA tAtparyagrAhakaH praadiH| ata eva nIpasargAdika vinA prakarSAdipratItiriti svIkArAt / bhanekaza. ktikalpamA hi nAnArthe dUSakatAbIjam / na cAtra taditi dhyeyam / ata evaM na kevalAnI teSAM prayogaH / vAcakatve cAtiriktazaktikalpanApattiriti yukto nipAtAnAM dyotakatvapakSaH / ukta cAMkRtyAdhikaraNa bhttttaiH| 'caturvidhe pade cAtra dvividhsyaarth| nirNayaH / kriyate saMzayotpatteopasarganipAtayoH // tayArImidhAne hiM vyApAro naiva vidyate / yadarthayotakauM tau tu vAcaka saM vicAryata' iti 'upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate / mahArAhArasaMhAravihAraparihAravaditi' cAnyaiH / tasmAnnaiyAyikakalpitamAdicAyorvaiSamyamayuktam / yattu nipAtAnAM sarveSA~ vAcakatve nipAtasyAnarthakasyeti vidhiyarthyam / arthavatsUtraNava pAtipadikavillAmAt / sarveSAM dyotakatvepi nipAtasyetyanenavopapatteranarthakasyeti vyarthatvamApadyate / tasmAtke cidevArthavanta iti vAcyam / tathA caupasI eva dyotakAzcAdayastu bAcakA iti / tattuccham / sarvathA anarthakAnAM 'tu hi ca sma ha vai pAdapUraNe' ityamarAt / kImidviti pAdapUraNe iti niruktAt adhiparI anathakAciti sUtrAccAvagatAnAM saMgrahArthatvasya kaiyaTAdau spsstttvaahai| ke vAcakA ityatra vinigamakAmAvAccAdInAmeva dyotakasvaM pradiyo bAcakA isyasyApyApattezca / vastuto vArtikametat pra. tyAkhyAtameva bhASyakArairiti tanmUlametadazradeyameveti sarva catu: ratram // 46 // atha siddhAnte kimatra dyotakasvam / naiyAyikamatoktarItyA jatAtAvacchedakatvaM tattvam / uktaM hi vAkyapadIye / 'vaktyAdhA
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ .268 vaiyAkaraNabhUSaNe nAya dhAtorvA sahakArI prayujyate ' itIti cenna / nipAtadhAtvAdInAmAnupUrvyAH zaktatAvacchedakatve gauravAt / viziSTasya zaktyantarakalpanAvazyakatve viziSTasya tatsvIkAramapekSya zuddhanipAte eva tatsvIkAraucityAcca / jayAdimAtravAcakasya prakarSAdi viziSTe lakSaNayopapattau gauravagrastoktakalpanAyogAcca / astu tA lakSaNAyAM tAtparyagrAhakatvameva dyotakattvamiti dvitIyaH pakSa iti cenna / tathA sati suptiGAmapi dyotakatApatteH / dhAtvAdeH kartRkarmAdiviziSTa lakSaNAyAM tidvitIyAdestAtparyagrAhakatvasambhavAt / na caivaM ghaTAdipadAnAmeva karmatvAdiviziSTArthakatve nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAdanvayApattau abhedAtiriktasambandhena nAmArthaprakAra zAbdabodhe vibhaktijanyopasthiteH kAraNatvavikopApattau ghaTaH pazyatItyatra karmatvasambandhenAnvayAcchAbdabodhApattiH / ghaTAdipadAnAM ghaTakarmake lakSaNayA stokaM pacatItyatraivAbhedabodhasyaiva sambhavAt / bhedasambandhena bodho 'nubhUyataiti cenna / rAjapuruSa ityatrApi tathAnubhavAcchaktyApatteH / nAmArthanirNayakathitarItyApyupapattezca / na caivaM gaGgAyAM dvirepha ityatra tIragatabhUmarAnanubhavApattiH / vibhakteranarthakatvAt prakRtezca lAkSaNikatvenAnanubhAvakatvAditi vAcyam / vRttimatvenaivAnubhAvaka`tvAt / yattu lAghavAcchaktatvenaivAnubhAvakatvamiti / tanna / lAkSaNikasyApi zaktatvAt / tatra zaktaM tamanubhAvayatIti niyama iti ce, tarhi gaGgAyAM ghoSa ityatra tIrAnubhavona syAdeva / svazaktayAnvayabodhakamevAnubhAvakaM gaGgAyAM ghoSa ityatra gaGgApadasya tathAtvepi saptamyAdestathAtvAttadeva tIrAnubhAvakaM bhaviSyatIti cenna / apabhraMzAdananubhavApatteH / gauravAcca / bodhakatvenaivAnubhAvakatAyAmatilAghavAcceti / api ca yatra padadvayamapi lAkSa *
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269 nipaataarthnirnnyH| Nika rUpe ityAdau tatrAnanubhavApattiH / kiM cAnumitizAbdayoranubhavAmIti pratItyabhAvAdanubhavatvaM pratyakSatvameva / tathA ca zAndavodhAjanakatvaM paryavasitam / tadapi sAkSAtpadAnAM tajjJAnasya vA zAndabodhAjanakatvAtpadArthasmaraNadvArakamapi tamA. stIti vAcyam / taccAyuktam / lakSaNAjJAnajanyapadArthopasthite zAbdabodhajanakatvena tadvArakasya tasya duSparihArAt / anyathA lakSaNAkalpanamevocchidyateti dika / api ca dhAtorlakSaNayApyupapatto pAtAnAmavAcakatve ghaTAdipadasthacaramavarNasyaikAkSaranighaNTuvazAttattadarthakasya ghaTatvAdiviziSTe lakSaNayA bodhopapattau gha. TAdipadAnAmapyavAcakatvaprasaGgaH / na cAvayavazaktimaviduSopi samudAyazaktijJAnAttathA bodhAtteSAM zaktikalpanam / dhAtoH za. ktimaviduSopi upasargasya tadrahavato bodhAttathAtvasya tulyatvAt / na ca prakAratAsambandhenAkhyAtArthavizeSyakabodhaM prati dhAtuja. nyopasthitiheturityAdikAryakaraNabhAvarUpAkAMkSAvirahAdupasargasya zaktigrahepi na bodha iti vAcyam / tAdRzakAryakAraNabhAvagrahazAlipuruSIyacAnde eva tasya hetutvAdiha cAnyasya tatsambhavAt / kiM cAkhyAtArthavizeSyakatAdRzabodhaM prati nipAtajanyApyuH pasthitiH kAraNaM kalpyatAM vyatise ityanurodhAt / anvayavyatirekAbhyAM teSAM ghaTAdipadavacchaktisiddhau tathAkalpanasya yu. tatvAcca / etena pratiSThate ityatra gamanatvarUpeSa pratIterdhAtoreva lakSaNA prazabdasya tadarthatve ca tatrAkhyAtAryAnvayo na syAdityapAstam / tasmAdanvayavyatirekAbhyAM prakarSAdisteSAM vAcya eva / evaM caprakAratAsambandhena dhAtvavizeSyakabodhaM prati kArakavibhaktivanipAtajanyApyupasthitiheturvAcyA tathA ca na prathamaH pUrvo. ktotra dossH| evaM nAmArthayArbhedenAnvayabodhe SaSThayAdijanyopasthi
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe tiheturityapi nipAtAtiriktaviSayaM vAcyamato nAnyapi doSAH / vastuto netyevokte abhAvazAbdasya sarvasiddhatvAnna tatra padAntarasamAbhivyAhArAbhAgat dyotakatvasambhavaH / ata eva nasUtre mahAbhASyepi nanetyatra abhAvo nAstItyarthadarzanaM kRtaM saGgacchate / ma ca kriyAyogaM vinA 'samastanamo 'sAdhutvAdidamanupapanAmiti vAcyam / gamyamAnAyA api kriyAyAH kasmAttvaM nadyA ityatreva nimittatvamAlambya nabasambhavAt / astu vA prakRSTo dharmI prAdya. thaH tathA ca stokaM pacatIti vadabhedenaivAnvayAna vyutpattiviro. dhaH / nanu nipAtAnAM vAcakatve kevalAnAmapi prayogaH syAditi cenna / keSAM cittepAradhAtoriti niyamitatvAt / keSAM ci. patraprabhRtInAM tathAtvasyeSTatvAt / anyeSAM vAcakatvepi kevalaM pratyayaprakRtyoraprayogavadupapatteH / uktaM hi vAkyapadIye / 'pra. tyayo vAcakatvapi kevalo na prayujyate / samuccayAbhidhAnapi vyatirako na vidyata, iti // yadyapi pratyayavadeSAM paratvaM na smayate tathApi tairbodhyaprakarSAdevinA sambandhinamananvayAtkeklamayogAsambhavaH / samuccitAbhidhAyakatvepi vizeSatastayorupasthiti vinA pratIteraparyavasAnAbhityaparatantrataiveti na prayogaH / uktaM hi vAkyapadIye / "samucitAbhidhAnepi viziSTArthAbhiH dhAyinAm / guNaiH padAnAM sambandha paratantrAstu cAdaya" iti // ta. smAnnipAtAnAM vAcakatve na doSaH / ata evaM samuccayAdhikaraNe mIsAMsakairuktam / kevalakSazabdAt samuccayAbodhAccakAra eva tadvAcako na dyotakaH / kiM na dyotakatve padAntarANAM tatra zaktiH kalpyA cakArasya ca dyotakatvazaktiH kalpanIyati gauravaM syAditi / ata eva mImAMsAdvayapi naH paryudAse lakSaNetyAdayo vyavahArAH saGgacchante, sAcchante ca tatratatra prAcIna
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivaasaanrnnyH| vyavahArAH / vasmAdhipatA kA kesabhivatya pakSAstaramAha // nipAtAnAM vAcakatvamanvayavyatirekyo / yuktaM vA na tu tadyuktaM pareSAM matameva naH // 17 // - asmanmate nipAtAnA zaktigrahAnAtvAdelakSaNAcamahAdeva ca bodhAttacchaktikAcA kAryakAraNabhAva Avazyaka borakaravarUpA zaktizca nirbAdhAH / kSaNApakSepi tatkAryakAraNabhAva Akazyaka eveti ki gauravam / tasmAnchaktijJAnalakSaNAjJAnayo kAryakAraNabhAvadayasyApi vAsatayA zakyatvaM dyotakA vetyu. bhayamapyupapannam / ata eka vibhakterapi samAnanyAyatA manasi nidhAya 'vAcikA dyotikA kA syuIityAdInAM vibhaktaya' ityuktaM vAkyapadIye / ata eka kA citsambhavino bhedA kevale nidarzitAH // upasargeNa sambandhe vyajyante apraadinaaH| savAcako vizeSANAM sambhavAdyotakopi ke ti kAkyapadIyaSi pasadaramuktamiti bhAvaH / mImAMsakAstu vAcakA ecaite na dyottakA ityAhuH / tadayuktam / anyalabhye zaktikalpanAyogAt / asma. duktarItyA tathAkalpane ca gaGgAdipadAnAmapi tIrAdau zaktikalpanApatteH , na vA teSAmupapattiyuktA / anvayavyatirekayostAtparyagrAhakatvanAnyathAsiddheH / na ca zaktidvayakalpane dvitIyapadasya lakSaNAGgIkArAnnipAtAnAM taatprygraahktvaadityaabhipretyaah| na tvityAdi / tat, samuccAdhikaraNe sthitaM, pareSAM mImAMsakAnAM, mataM, vAcakatvarUpaM, tadeva naH / kiM tu dyotakatvamapIti bhAvaH // 47 // upasargA dyotakA nipAtA vAcakA itti naiyAyikamataM na yuktaM vaiSamye bIjAbhAvAditi paryavasitamupasaMharabAhaH / /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe nipAtatvaM pareSAM yattadasmAkamiti sthitiH / vyApakatvAcchaktatAyAstvavacchedakamiSyate ||18|| 193 pareSAM mate yadeva nipAtatvam / asattvArthatve sati cAdigaNapaThitatvaM zaktisambandhena nipAtapadavattvamityAdyupAdhirUpaM vA jAtirvAstu ubhayathApi sAmAnye pramANAnAM pakSapAtAttadeva dyotakatAyAHzaktatAyA vAvacchedakaM yuktamityarthaH / vyApakatvAt / sAmAnyatvAt / zaktatAyA ityupalakSaNaM dyotakatAyA ityapi draSTavyam / etena cAdayaH santu dyotakAH uktayukteH / athazabdastu vAcaka eva / anyathA prakaraNatulyatayA maGgalAnantarArambhapraznakAryeSvathostheti kozAsaGgatiH syAt / athazabdAnuzAsanamityatra vAcakapadAsamabhivyAhArAcca / dyotakAnAM vAcakapadasamabhivyA horaniyamAt / tasmAdathazabdaH prastAvadyotaka iti cintyamityapAstam / cakArAdAvapi samuccayAdeH kozAdyuktasya cArthedvandva iti sUtrAcca vAcyatvApatterarddhajaratIyatAdavasthyAt / athazabdAnuzAsanamityatrApyanuzAsanazabda eva tadvAcakaH / na ca zravaNAderapi dyotanApattiH / ghaTazcetyatrApyApatterityAstAmatikSudradhandhanayeti dikU / / 48 / iti vaiyAkaraNabhUSaNe nipAtAnAM dyotakatvavA cakatvanirNayaH samAptaH // bhAvapratyayArthaM nirUpapati // kRttaddhitasamAsebhyo matabhedanibandhanam / tvatalorarthakathanaM TIkAyAM hariNA kRtam // 49 //
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvapratyayArthanirNayaH / kattaddhitasamAsebhyaH sambandhAbhidhAnaM bhAvamatyayenAnyatra rU. vyabhinnarUpAnyabhicaritasambandhemya iti vacanaM vArtikakArIyamiti bhUmaM mImAMsakAnAM nirAkurvannAha / TIkAyAmityAdi / tvataloriti bhAvapratyayamAtropalakSaNa,muktavacanAnurodhAt / ayamarthaH / rAjapuruSa aupagavA pAcaka ityAdau yadyapi kevala sambandho nAbhidheyaH / tathApi samAsAdau zaktiH karapyamAnA vigrahamaviSTaSaSThayArthAntarbhAvaNaiva kalpyate / ata eva tayoH sa. mAnArthatvam / tathA ca rAjapuruSatvaM paktRtvaM aupagavatvamityAdau svasvAmibhAvaH kriyAkArakasambandhopatyApatyavatsambandha iti bodhAdetebhyo bhAvapratyayAH sambandhamabhidadhati / aupagavAdAvavyabhicaritasambandhe tvarthAntaravRtistaddhita udAhAryaH / dAmodairatvaM kRSNasarpatvamityAdau jAtivizeSeNaiva bodhAdAha / anyatretyAdi / rUDhaH, abhinnarUpAta, avyamicaritasambandhebhya, zvA. nyatra sambandhe evArtha ityarthaH / rUviruktA / dvitIyaM yathA / zukla ityAdau tadasyAstyasminiti matupo.guNavacanebhyo matupo lugiSTa ityanena luptatvAttaddhitAntatvepi ghaTaH zukla iti pratItyA guNaguNinorbhedasambandhasya nyagbhAvAcchuklatvamityAdi / atra gu. Nasyaiva prakAratvaM na sambandhasya / tRtIye sato bhAvaH sattetyAdi / atra tu jAtAveva pratyayaH / rAjapuruSayostvavyabhicari. tasambandhAdyabhAvAdbhavati sambandhAbhidhAnamiti rItyA draSTavyam / etacca sambandho vRttAvartha iti bhedaH / saMsarga ubhayaM ceti pUrvoktamatamAzrityetyabhipretyAha / matabhedanibandhanamiti / tathA ca rAjapuruSatvamityasyApi vRttitvAttadIya eva zaktathA nirvAha iti bhAvaH // 49 // mImAMsakAstu daNDItyAdau matupaH prakRtyarthaviziSTadravyamA.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 vaiyAkaraNabhUSaNe pravAcitvameva sambandhasya vAkyArthavidhayA vizeSaNavizeSyabhA. vabodhottaramarthAdvA pratItyupapatteH / ata eva pAcaka ityAdAnapi na sorthaH / uktaM ca / "pAkaMtu pacirevAha kartAraM pratyayopyakaH / pAkayuktaH punaH kartI vAcyo naikasya kasya ci"diti / na cAnantadravyeSu zaktigrahAsambhavaH / ekamupalakSaNIkRtya sambhavAt / na copalakSaNIbhUtA daNDAdayopi nAnA / tadvattijAtyAnugamAt / na ca tadapi daNDatvakuNDalatvarUpamanekam / prakRtyarthatvena tadanugamAdityaruNAdhikaraNoktarItyA draSTavyamityAhuH / tadardajaratIyatvA. dupekSyamityAha // tatrArddhajaratIyaM syAddarzanAntaragAminAm / siddhAnte tu sthitaM pakSadvayaM tvaadissutshRnnu||50|| - atra kadAdau / ayaM bhAvaH / daNDItyAdau sambandhAvAcyasbe daNDitvamityatrApi na syAt / pratItestathaivopapatteH / na ca tvapratyayavaiyaryabhItyA tatkalpyate / ghaTatvamityAdau kluptaprakatyarthatAvacchedakazaktayaivopapatteH / kattaddhitasamAsabhya iti vacanAttathA kalpyataityapyayuktam / tasya harivacanatvAt / astu tarvAnubhavAnurodhAcchaktikalpanamiti cenna / zaktayantarakalpanAmapekSyenyAdInAM kluptazaktAveva dharmivatsambandhaviSayatvakalpanayopapattau pRthakzaktilpanAsambhavAt / tathA ca sati klaptaprakatyarthatAvacchedakazaktyaiva tadAnasambhavAdeH prAk vivocitatvAditi dik // 50 // siddhAntaniSkarSamAha // prayogopAdhimAzritya prakRtyarthaprakAratAm /
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvamatyayArthanirNayaH / 275 dharmamAtraM vAcyamiti yadA zabdaparAdamI // 51 // jAyante tajanyabodhaprakAre bhAvasaMjJite // prayoge kartavye, prakRtyarthe tvapratyayaprakRtyarthe, prakAratAmApanamiti zeSaH / tamupAdhimAzritya / zakyatayoti zeSaH / prakRtijanyabodhe prakAro bhAvapratyayazakya ityarthaH / nanu ghaTatvamityAdipadajanyabodhaprakAro ghaTatvatvAdikamapi bhAvapratyayottarabhAvapratyayasya zakyaM syAdityatra iSTApattimAha / dharmamAtramiti / na ca gauravAllakSaNaiva na tatra zaktiriti vAcyam / zaktAveva tadAdaro na lakSaNAyAmityatra vinigamakAbhAvAditi bhAvaH / tathA ca tasya bhAvastvatalAviti mUtre bhagavAn vaartikkaarH| yasya guNasya bhA. vAd dravye zabdanivezastadabhidhAne tvatalAviti vyAkhyAtaM ca kaiyaTena / guNazabdena yAvAn kazcitparAzrayo bhedako jAtyAdiH sa sarva iha gRhyate / yasyabhAvAdityetAvatyucyamAne putrasya bhAvAtpitari pitRzabdaprayogApitRtvamiti putre bhAvapratyayaH syAt / putratvamiti ca pitarIti guNagrahaNam / bhAvAdvidyamAnatvAdityarthaH / dravyazabdena vizeSyabhUtaH sattvabhAvApannortha ucyate tasmin dravye zandanivezaH zabdasya pravRttiryasya guNasya bhAvAtsa tvatalAdyabhidheya ityarthaH / tatra rUpAdayaH guNamAtrapra. vRttayastebhyo guNavRttijAtyabhidhAyI pratyayo rUpatvamiti yathA / ye tu zuklAdayo guNiparA abhedopacArAdinA tebhyo guNe pratyayaH / guNaparebhyastu jAtAdeva / aNumahaddIrghAdayo ye nityaM parimANini vartante na tu parimANamAtre tebhyo guNe bhAvapratyayaH / pAcaka ityatra kriyAvizeSaNakabodhAttaduttarabhAvapratya. yena vizeSyatayA saivAbhidhIyate, ghaTatvamityAdau jAtiriti yathAnubhavaM draSTavyam / tatra ghaTatvatvAdikaM jAtAvavacchedakamuktaM ta.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 vaiyAkaraNabhUSaNe ca yadyapi pareSAM ghaTetarAvRttitve sati sakaLaghaTasamavetatvarUpaM ta. thApyasmanmate avidyA Avidyako dharmavizeSo brahmasattaiva vA jAtiriti svIkArAdakhaNDameva vAcyam / svavRttitvAdisambandhena vyaktireva vA prakAraH / yadyapyatrApi jAterekatve svavRttitvasa. tvAt / ghaTatvamityatra ghaTasyApi prakAratApattistathApi ghaTAdireva ca tatropasthita iti sa eva prakAraH / paTAdeH zabdAdanupasthitau zAbdabodhe bhAnAsambhavAt / astu vA tattatmakatisamabhivyAhArasya tAdRzabodhatvaM kAryatAvacchedakamato na doSaH / evaJca " sambandhibhedAtsattaiva bhidyamAnA gavAdiSu / jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vyavasthitAH // tAM prAtipadikArtha ca dhAtvartha ca pracakSate / sA nityA sA mahAnAtmA tAmAhustvatalAdaya" iti vAkyapadIyaM saGgacchataiti dik / kaiyaTastu gavAdayo yadi jAtimAtravAcinastadA tebhyaH zabdasvarUpe pratyayaH / tathAhi / arthe jAto zabdasvarUpamadhyasyate yo gozandaH sa evArtha iti / tataH zabdasvarUpameva pravRttinimittaM nA. nyadityAha / ke cittu dharmamAtraM dharmatvenaiva zakyaM bhAvapratyayasya na tu tattadrUpeNa, nAnArthatApatteH / nanu gurutvaM ghaTatvamityAdau gurutvatvAdinA pratItiH sarvasiddhA na syAdityata Aha / prayo. gopAdhIti / prayoge upAdhiH niyamena bhAsate saMskAramAtrAma tu tatrApi zaktiH / taM prakAratayA AzrityAnupapantyabhAva itya. thaH / na caivaM dharmatvasya zakyatve na mAnamiti vAcyam / zakteravacchedyatvaniyamAte / anyathA mAstu tadavacchedakamata eka pa. Gkajapade padmatvaM prayogopAdhiriti pare manyantaiti vyAcakSate / taccintyam / evaM hi ghaTatvamityAdau dharmatvenaiva bodhe pratItivaicivyaM na syAt / saMskAravazAdvizeSarUpabhAnamiti ce,tathAsati
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 bhAvapratyayArthanirNayaH / tasya vRntyaviSayatve. zAndaboSaviSayatvaM na syAditi dhyeyam / navyAstu jAtiguNakriyAsAdhAraNyenaikazaktau sambhavantyAmanekatakalpane gauravAdastu dharmatvena teSAM vAcyatA paraM tu tatra prakRtyoM vyaktireva prakAra ityuktam / sA ca svetarAttitvAvacchinnanikhilasvavRttitvasambandhena prakAra iti svIkAreNAnatimasa / ata eva kva citsvasamavetatvamAtrameva sambandho yathA sa. svamityatra, niyAmakaM cAtrAkAMkSAmAtramiti tattvamiti vaiyAkaraNamataM samarthayante / tnn| uktasambandhaspa vaiyAkaraNamate ghaTatve bAdhitatvAt / mahattvaM guruntvamityAdau mahatvatvagurutvatvAdiSakArakabodhasyAnubhavasidatvAcceti dik / evaM ca ghaTatvAdijA. tirabhidheyA tatra prakAraH punarvyaktiriti prathamaH pakSaH / aya vA jAtau zanda evAvacchedakaH / akyA tu mAguktA jAtyAdi. reveti pakSAntaramAha / yadveti / yadvAzando vArtikokta evaM ta. sUcanAya paThitaH / tathA ca tatraiva vArtikaM 'yadA sarve bhAvA: khenArthena bhavanti sa teSAM bhAva, iti / . bhavanti vAcakatvena pra. vartate iti bhAvAH zabdAH te svasya vAcyo yorthastena bhavanti tatra vAcakatvena pravartante / arthapratyAyanArthameva zabdaprayogAccabdabhavanerthasya karaNatvavivakSayA tRtIyAdiprayogaH / sa cAryoM dvividhaH / vAcyaH pravRttinimittaM ca, vAcyaM ca dravyaM zandovA, pravRttinimittaM ca ghaTatvAdijAtirjAtizandeSu, pAcakAdizandeSu kriyA, rAjapuruSAdizabdeSu sambandhaH, DityAdiSu sotyAdisa manubhavAnurodhAdavadheyam / sa pravRttinimittarUporthaH tadanurodhenaiva zabdAnAM pravRttesteSAM zandAnAM bhAvortha iti samudAyArthaH / nanu zakyatAvacchedakameva bhAvamatyaya zakyaM cettahiM ko vizeSa pUrvapakSAditi cet / pUrvapakSe vyaktirevAvacchedikA / atra mate
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe zabdavAvacchedaka ityeva / evaM cAtra pakSe gotvaM pAcakatvaM zra ktvamityAdau gozabdapravRttinimittaM pAcakazabdapravRttinimittaM zuklazabdapravRttinimittamityAdirbodho draSTavya iti kaiyaTAdyanusAreNa vArttikArthaM varNayanto vyAcakSate / vastutastu sarve bhAvAH zabdAH svena svasvarUpeNArthena bhavanti pravarttante ataH sa teSAM bhAvaH pravRttinimittamityarthaH / ayamabhiprAyaH / bharthavacchandopi dravye zakyatAvacchedakaH / nalekSvAkRpRthuyudhiSThira rAmakRSNAdipadebhyastaspadavAcyo yaH kazvidAsIdityeva vodhAt / evamevAprasiddhArthakapadeSvanubhavaH sarvasiddhaH / na tu ghaTAdipadeSviva tajjAtyAdirUpeNa | asambhAvitazca tathA bodhaH tattadrUpeNAnupasthitau tathA zaktigrahasyaivAsambhavAt / zabdAdanyena tadupasthitezcAsambhavAtUM / na ca tattatprakArAH saMskArA anAdaya eva santIti sAMpratam / ajanyasaMskArAnaGgIkArAt / janyasya kAraNAbhAvenAyogAt / na cAnAdireva bhAvigocara saMskArajJAnayordhArA / anekajanmasu tathAkarapane mAnAbhAvAt / phalAnyathAnupapatterapi tatadrUpeNa bodharUpaphalasyaivAnanubhavAdabhAvAt / vinaiva tattadvAcakapadazravaNaM teSAM smaraNApattezva / udbodhakAdhInavyavasthAyA jJAnasaMskArayoH kAraNatvAsiddhayApattezca / etena prameyatvAdirUpeNa sakalAnubhavottaraprameyatvAMze moSa iti prathamastatajjAtinirvika lpakaM smaraNaM tattadrUpeNa tattatpadArthopasthitimAdAya zaktigrahaH / na caivaM sarveSAmarthAnAmevaM bodhApasau sArvajJatvApattiH phalavalakalpyodbodhakavazAdeva smRteH kAdAcitkatvaniyamAdityAdikamapAstam / tAdRzasmaraNasyAnubhavaviruddhasya kalpane mAnAbhAvAt phalasyApyabhAvAdityuktam / sarveSAmeva padAnAmevaM zaktigrahApattau 1 zaktikAnAmiva saMzayAnApattezca / etenAbhimAnyadhikaraNe 278 * *
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvapratyayAryanirNayaH / 279 mRdabravIt ApobruvannityAdau devatAyAM mRdAdizabdAnAM zaktigrahAsambhavAttatparatve 'prAmANyamAzaGkaya pAzahastAdipadAdupasthite zaktigrahaH / na ca tasyApi zaktigrahAsambhavAdanupapattiH / yaugikeSu samudAyazaktigrahAnapekSaNAt / avayavAnAM ca pAzAdipadAnAM loke zaktigrahAt / evamadRSTAdipadeSvapyUhyamityAdimAdhvIyA nyAyasudhA parAstA / jAtivizeSarUpeNa pAzahastAdipadAdupasthityasambhavAtena rUpeNa zaktyagrahAt / anyathA pratyakSeNopasthite varuNe varuNAdipadAnAM zaktigrahavatAmiva tvaduktarItyA tadbhavatAmapi pAzAdyadarzanepi vyaktimAtradarzanAdvaruNopamityAdipratyayApatteH / asmAkaM padarUpeNopasthitau rAmAdipadaM kacicchaktaM sAdhuzabdatvAt ghaTapadAdivat, hakArAdayo varNAH ka cicchaktAH varNatvAt akArokArAdivaditi zaktigraho - styeva / ata eva rAmAdipadavAcyaH kazcitpadArtha ityeva bodhaH / javagaDadazityuccArayetyAdau ca ghaTo nitya ityAdivayogyatAvazA dvizeSaNAMzAnvaya ityuktam / sambandhitAvacchedakarUpeNopasthitasambandhina eva sambandhyantarasmArakatvAnna pratyakSeNopasthitavaruNena padasmaraNaM, tatra padasyaivAvacchedekatvAt / tasmAdanubha vAnurodhAcchanda evAvacchedakaH / ata eva viSNurnArAyaNaH kRSNa ityatra sAmAnAdhikaraNyaM saGgacchate / anyathA ghaTo ghaTa ityatreva tanna syAt / tasmAtpadaprakArakabodhaM eva sarvasammata iti / 1 tathA jAtivizeSopyavacchedakaH / zaktigrahavailakSaNyAcca bodhavailakSaNyam / ata evekSvAkAdipadeSu tattatpiNDadarzanAcchAktigrahazAkinAM tadvRttijAtimakAraka eva bodhaH / asmadAdInAM ca neti saGgacchate / sa ca zabdaH zaktisambandhenaivAvacchedakaH zaktizca zabdekyepi nAnaiveti na nAnArthocchedo na vA brAhmaNAdinAmnaH
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 vaiyAkaraNabhUSaNe zUdrasya hananAghoSaH / astu caikA sA tathApi nAnArthocchedaH sarvanAmakakSatayA sarvasamAdheyaH / tathAhi / anubhavAnurodhAtsarvanAmnAM viziSyopasthApakatvamiti sarvasiddham / tacca yadi buddhiviSayatvarUpeNopasthApitaghaTatvapaTatvAdizAliSu buddhiviSayavati zaktaM tatpadamityeva zaktigraho buddhiviSayatvaM tUpasthitAvanuga. makamAtraM na tu zakyamiti na tacchAndabodhe bhAsate kiM tu ghaTatvAdikamevetyucyate tadAtrApi buddhiviSayatvarUpeNopasthitapAzatvavibhI. takatvAdizAliSu budiviSayavati zaktamakSapadamiti zaktigrahasya suvacatvAt / yadi vA buddhiviSaye tadAdipadaM zaktamityatidezavAkyArthajJAnasahakRtena manasA prakaraNAdivazAttadAdizabdazravaNAna ntaraM vizeSarUpeNopasthite zaktigraha ityucyate tadA 'trApi bu. ddhiviSaye 'kSAdipadaM zaktamityAdhatidezavAkyArthajJAnasahakRtena manasA prakaraNAdivazAdakSapadazravaNAnantaraM vizeSarUpeNa upasthite zaktigraha iti tulyameveti / vastutaH zakyatAvacchedakanAnAtve. na nAnArthateti sarvasiddhatvAdatra jAteranekasyA avacchedakatvA. bhAnArthatvaM duSpAraharam / brAhmaNaM na inyAdityatrApi jAtivizeSAvacchinnahananaM pApajanakamiti svIkArAna doSa iti dhyeya. m / tasmAcchando 'vacchedakaH sa eva tvapratyayavAcyaH / etacca vRddhirAdaijityatra zabdakaustubhe spaSTam / uktaM ca hariNA / sAmAnyAnyabhidhIyante sattA vA tairvizoSitA / saMjJAzabdasvarUpaM vA pratyayaistvatalAdibhiriti / etadevAbhipretya yadvati vArtikaM bhASyaM ca saGgacchate / anyathA sUtroktabhAvazabdArthavicAre pakSadvayepi tadaikyAdasaGgatyApatteH / ata enAye dharmavizeSaH pratyayArtho dvitIye bodhaprakAra iti manoramAyAM pakSadvayopanyAsaH saGgacchate / anyathA dharmavizeSasya pakSadvayepi samAnatvAdasaGgatyApatteH / etena
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ devatAdyarthakataddhitArthanirNayaH / 281 pUrvatra lakSaNe jAtiguNadravyalakSaNArthAbhidhAyibhyo gavAdibhyaH zabdasvarUpasAmAnyAdiSu pratyayaH / iha tu zabdAbhidhAyibhyaH pUrvokteSvevArtheSviti prakRtyarthabhedeSi pradhAnapratyayArthAbhedApekSo vikalpa iti kaiyaToktiH parAstA / tasmAtsaMjJAzabdeSviva zabda evAvacchedakastvapratyayena kutvamityavAbhidhIyataiti pratibhAtIti dik / pakSadvayopi taiH prakRtibhUtairjanyo yo bodhastatra yaH pra. kArastatra tvAdayo jAyante / kIDaze prakAre / bhAvasaMjJite / tasya bhAva iti sUtre zabdasya pravRttinimittaM bhAva iti prasiddhau ca bhAvazabdavAcye ityrthH|| iti vaiyAkaraNabhUSaNe bhAvapratyayArthanirNayaH smaaptH| - sAsya devatetyatra devatAviziSTaM deyaM pratyayArthaH / aiMdraM vaizvadevItyAdau indrAderdevatAtvopasthApakAbhAvAttena rUpeNopasthitaye pRthak zaktikalpanAvazyakatvAt / ata evA mikSAM devatAyuktAM vadatyevaiSa taddhitaH / AmikSApadasAnidhyAttasyaiva viSayArpaNa' miti / 'kevalAdevatAvAcI taddhitogneH samuccaran / nAnyayuktA. gnidevatyaM pratipAdayituM kSama' iti ca mImAMsakairapyuktamityAzayenAha // pratyayArthasyaikadeze prakRtyartho vizeSaNam // 52 // abhedazcAtra saMsarga AgneyAdAviyaM sthitiH| devatAyAM pradeye ca khaNDazaH zaktirastu vA // 53 // ekadeze devatArUpe taccAbhedenetyAha / abhedazceti / va. stutastu caturthyAdau prakRtyarthasya tathaiva labdhasya caturthyA devatAtvamAtramucyataiti tadvatmakRtyupAteMndrAderdaivatArUpatvameva ihAthaiH /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 vaiyAkaraNabhUSaNe mUlaM tu nyAyasudhAyAmAmikSAdhikaraNe tathAbhidhAnAduddezyazcatudhyartha iti matena / nanu ' taddhitena caturthyA vA mantravarNena vA punaH / devaprasaGgatistatra durbalaM tu paraM para' miti mImAMsakoktaM taddhitAccaturthI daurbalyaM kathamiti cet / ittham / caturthyAM vAkyAdevatAtvasambandhalAbhastaddhite samAnapadopAdAnazrutyeti zrutivAkyabalAbalAdhInaM taditi dhyeyam / nanvagnyAdeH pratyayArthadevatAyAM nAbhedenApyanvaya sambhavaH / padArthaikadezatvAdanvayasyaivAbhAvAdityata Aha / devatAyAmiti / tathA ca padArthaikadezataiva nAstIti bhAvaH // 53 // ; nambagne pAdAvagnerdevasya prakRtyA lAbhAnna zaktiH kalpyA / na ca devatAtvarUpeNopasthitaye sA kalpyate / tena rUpeNopasthitelakSaNayApyupapatteH / upasargINAM dyotakatvamate prajayatItyatra prakRSTajayamatItivadityAbhipretyAha // pradeyaeva vA zaktiH prakRtatvastu lakSaNA / devatAyAM nirUDheti sarve pakSA amI sthitAH 54 aindramityanendra viziSTaM pratIyate / tatrendro devatA prakRtyarthaH deya dravyaM pratyayArthastayoH sambandhaH saMsargaH / na cAnanyalabhyaH zabdArtha iti na saMsargadevate tadarthaH / na ca dravyamapi dadhyAdipadalabhyaM na zakyam / tadazravaNepyaindrapadamAtrAddeyamAlapratIteH / aindraM dadhIti sAmAnAdhikaraNyAcca, sAsyadevatetyanuzAsanAcca / mImAMsakAnAM punaH kartRkarmaNorAkhyAtAvAcyatvaM svIkurvatAM tulyayuktacA 'trApi dravyavAcyatvaM na sidhyodati prapaJcitaM prAgiti dhyeyam / devatAyAmiti / devatAtvarUpeNetyarthaH / nirUDhe - ti / anAdiprayogAvacchinnalakSaNAyA eva tattvAditi bhAvaH /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 ____ abhedaiktvsNkhyaanirnnyH| yatvagniprabhRtibhyo mANavakAdisaGketitebhyaH pratyayAparayA niruudetyuktaamti| tnn| "abhivyaktapadArthA ye svatantrA lokvishrutaaH| zAstrArthasteSu kartavyA zabdaSu na taduktiSu" iti vAkyapadIyenaiva ni. rastatvAta / yuktaM caitat / purANAdiprasiddhanirUDhArthakai zAstrasya niraakaaNkssaakrnnenaadhunikessvprvRtteH| ata eva kSatriyAdibhiH svaputra. sya brAhmaNa iti nAmni kRtepi na tadananaM "na brAhmaNaM hanyA" diti vAkyaviSaya iti bodhyam // 54 // anayaiva rItyA 'nyatrApyavadheyamityAha / krIDAyAM NastadasyAstItyAdAveSaiva dik smRtA / vastuto vRttireveti nAtrAtIva prayatyate // 55 // tadasyAMpaharaNamiti kriDAyAM Na ityatra praharaNaviziSTA krI. DA praharaNakrIDe krIDAmAtraM veti digarthaH / AdinA sosyanibAsaH sAsminpaurNamAsIti grAhyam / nirUDhalakSaNAyAH zaktya. natirekAtpUrvAnuzayAccAha / vastuta iti // iti vaiyAkaraNabhUSaNe devtaaprtyyaarthnirnnyH|| vRttau vizeSaNe abhedaikatvasaLyA pratIyate iti siddhAntaM nirUpayamAha // abhedaikatvasaGkhyAyA vRttau bhAnamiti sthitiH / kapiJjalAlambhavAkye tritvaM nyaayaadythocyte||56|| saGkhyAvizeSANAmavibhAgenAvasthAnamabhedakatvasaGkhyA / uktaM hi vAkyapadIye / "yayauSadhirasAH sarve madhunyAhitazattAyaH / avibhAgena bartante tAM sar3ayAM vAhazI vidu" riti /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 vaiyAkaraNabhUSaNe parItyaktavizeSaM vA saGkhyA sAmAnyamabhedaikatvasaGkhyA / uktaM ca | "bhedAnAM vA parityAgAtsaGkhyAtmA sa tathAvidhaH / vyApArAjjAvibhAgasya bhedApohena varttate / agRhItavizeSeNa yathA rUpeNa rUpavAn / prakhyAyate na zuklAdibhedApohastu gamyate " iti / asyA, vRttau samAsAdau bhAnaM nyAyasiddhamiti zeSaH / ayamarthaH / rAjapuruSa ityAdau rAjJo rAjJoH rAjJAM veti jijJAsAnubhavAdvizeSajijJAsAyAH sAmAnyajJAna pUrvakatvaniyamAttadrUpeNa bodhAya zaktirAvazyakI / budhyate ca kva cidvizeSatopi / yathA dviputraH paJcaputra ityAdau / evaM tAvakIna ityAdAvekatvaM tavakavyaMgyam / vizeSatastadbodhakAbhAve cAbhedaikatvaM pratIyate / ekatvatvarUpeNaiva pratIyata ityatra nyAye eva bIjamityAha / kapiJjaleti / kapiJjalAnAlabhatetyatra bahuvacanena traya eva gRhyante / gaNanAyAM tritvasya prathamopasthitatvAt / prathamopasthitatyAge ca mAnAbhAvAt / evaM prakRtopi vizeSataH saGkhyAbodhakAbhAvasthale prathamopasthitaikatvatyAge mAnAbhAva iti bhAvaH / atra vadanti / tritvatvena prathamopasthitau na niyamaH / dazatvatvAdInAmapi prathamopasthitatvAt / gaNanAyAzcAniyamAt / viparItagaNanAyAmapi kasya cidutpannatvAcca / anyathA pazyekatvavivakSApi na syAt / ekatvasya gaNanAyAM prathamopasthitatvena nyAyenaiva tadupasthitisambhavAt / ekavacanaM tvautsargikam | satrAdudavasAya - jyotiSTomena pRSThazamanIyena yajerannityatra bahuvacanadannyAyaprAptAnuvA do vA / nanvevaM sati saGkhyAyA aGgatvaM na syAt / tathA ca dvayoranuSThAnApattiH / ekatvasya nyAyenopasthitAvapi dvayorAlambhane sAGgayAgAnuSThAnApattiriti cenna / pazunA yajetetyatra pazutvasya yAgasAdhanatocyate taccaikAlambhanepi sampannamiti nAdhikAla -
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhedaikatvasaMkhyAnirNayaH / 285 mbhanaM vyarthatvAt / tAvataivArthasiddhemadhye pazvantarAlambhane prayogamAMzubhAvarUpaM padArthAnAM sAnidhAnaM ca bAdhyeta / uktaM hi vAkyapadIye / "pratyAzrayaM samAptAyAM jAtAvekena cekriyA / pazunA na prakalpyeta tatsyAdetatmakalpanA // ekena tu prAsiddhAyAM kriyAyAM yadi sambhavAt / pazvantaramupAdeyamupAdAnamanarthakam // yathaivAhitagarbhAyAM garbhAdhAnamanarthakam / tathaikena prasiddhAyAM pazvantaramanarthakam // tAvatArthasya siddhatvAdekasyApyanatikramam / ke ci. dicchanti na tvatra sakhyAM gatvena gRhyate" iti / kapijalAnAlabhetetyAdau bahutvAnvayAnurodhAnakAlambhanena nirvAha iti vizeSaH / athocyeta / na hiMsyAditi niSedhasya yAvatA vinA vidherenupapattistatraiva saGkoca iti kapijalAtrayavyatirikta tatsako vinApi zAstrArthopapattestatra saGkocAkalpanAttasya niSedhaviSayatvAvirodhAnna tatra vidhipravRttiriti / tanna / na hiMsyetyasyaikavAkyatayA vaidhahiMsAbhinnA sA na karttavyoti zAstrArthaH na tu kapijalatrayavyatiriktA sA na karttavyota na niSedhAnusAreNa vidhisaGkocaH / kiM tu viparItaM, vizeSAnAkrAnte sAmAnyapravRtte. AyyatvAt / yadi ca vidhiniSedhavidhyorna virodhastadA naivaM zaGkApi / vastutastAn paryagnikRtAnAraNyAnutsRjatIti vAkyAtte. SAM hananameva nAstIti kiM vRthA vicAreNa / astu vA tathA, tathApi prakRtAsaGgatireva / nokatvAdipratItiruktanyAyena sambhavati / ata eva kapijalAnAlabhetetyatrApi vyaktitrayAlambhanasyaiva kAraNatocyate / anyathAnyeSAmapi tatkalpane gauravApattiH / brA. hmaNAnbhojayedityatrApi vyaktitrayabhojane uktavidhiniSpanna eva / adhikabhojanaM ca phalavizeSArthaH / na cAtrApi catuSTayAdyAla. mbhane phalavizeSApattiH / kalpakAbhAvAt / brahmaNabhojanAdau ca
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 vaiyAkaraNabhaSaNe sa zruta eva / na caivamapyeSAM trayANAmeSAM veti vinigamanAvirahAdahUnAmAlambhanApattiH / ayaM pazuH sa vetyanurodhena pazunetyatrApyatiprasaGgAt / na caikavacanena paryAptyA dvitvAnAzrayasya sAdhanatocyate iti nAtiprasaGga iti vAcyam / ekavacanasya vathA zaktyabhAvena lakSaNAbhyupagame tritvaviziSTe tasyAH sambhavAtulyameveti parAstam / vidhiniSedhayorvirodhavAdinAM kapiJjalAtrayAtiriktAlambhanasya pApajanakatvakalpanApattau gauravasya tulyatvAca / tasmAnnaikatvatvena tatpatItiH kiM tu saGkhyAtvasAmAnyarUpeNa / anyathA rAjapuruSa ityAdau rAjJo rAjJorvetyAdijijJAsAnApatteH / iSTApattau vRddhimicchato mUlamapi naSTamiti nyAyApAtaH / anubhavazca nAstyeva tathA / tasmAdabhedaikatvazabdenaiva vyavahAraH kutaH / abhedadvitvAdizabdenApi tadaucityAdityAzaGkAyAM kapi jalAnyAya udAhRtaH / prAthamyAttathA vyavahAra iti bhAva iti dika / navyAstu padArthaikadezatvAdrAjapuruSa ityatra rAjJastatra saGkhyAtvarUpeNApi na tadanvaya ityAhuH / samAsAdau zaktiH kalpyamAnA saGkhyAviziSTe eva sA karapyetyabhyupagame tu nAyaM doSaH / paraMtvanubhavAvirahAjjijJAsAnurodhena zaktau tu jJAnecchayoH samAnaprakArakatvena hetuhetumadbhAvAdviziSyaiva vAcyatApatteriSTApacau jijJAsocchedApattermUlocchedAcchaktikalpanamevAnarthakamiti vi. bhAvayAma iti dik // 56 // iti vaiyAkaraNabhUSaNe abhedaikatva saMkhyAnirUpaNaM samAptam // saMkhyAprasAduddezyavidheyayoH saMkhyAvivakSAvivakSe nirUpayati //
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyAvivakSA nirNayaH / lakSyAnurodhAtsaMkhyA ca tantrAtantre mate yataH / pazvekatvAdihetUnAmAzrayaNamanAkaram // 57 // grahaM samASTatyatra vAkye uddezya grahagatamekatvamavivakSitamitivannAsmAkamuddezyavizeSaNAvivakSAniyamaH / ArdhadhAtukasyeDvalAderityAdAvanuvAdyArdhadhAtukavizeSaNaspa valAditvasya vivakSitasvAt / evaM pazunA yajetetivad dviSeyavizeSaNaM vivakSitamityapi na / radAbhyAM niSThA to naH pUrvasya ca da ityatraikatvAvivakSaNA t / tathAtve vA bhinna ityatra nakAradvaya lAbho na syAt / na ca vAkyabhedAttalAbhaH / tatkalpanaeva gauravAt / evameva cakArAkaraNe lAghavataratvAt / evametayoravivakSaiva vivakSaiva vetyapi na / upeyivAnanAzvAnanUcAnazcetyatra navprabhRtorvivakSAyA upetya - syAvivakSAyAzca svIkArAt / ikoyaNacItyatrAne kayakArApatteH / ekatvasya vivakSitatvAdityarthaH / pazvekatvAdItyAdinA grahaikasva saMgrahaH / atha samAnapratyayopAntena prAtipadikAdapi sannihi tena pradhAnabhUtena ca kArakeNAvaruddhamekatvaM prAtipadikArthamanAhatya kiyAGgamavagamyamAnaM vAkyasamarpitena kriyAvizeSeNa sambadhya pazcAdaruNaikahAyanInyAyena pazunArthAtsambadhyate tAdardhya tu yajJa pratyevetti pazvekatvAdhikaraNoktarItyAtrApi nakArAdividhAyakeSu nakArasyaikatvAdiviziSTasyaivAnbayostu / yuktaM caitat / anyathAnantanakArApatterdurvAratvAt // 57 // na ca prAgudAhRtavAkyapadIyarItyekena caritArthatvAna bahUnAmApatiriti zaMkyam / bhinna ityatrApi nakAradvayAnApatteH / ubhayorekenopapatteH / savarNadIrghaguNAdivat / ekaH pUrvaparayoritye kagrahaNasthAne cakArasattvAditi sarvamabhipretyAha // *
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 vaiyAkaraNabhUSaNe vidheye bhedakaM tantramanyato niyamo nahi / grahaikatvAdihetUnAmAzrayaNamanAkaram // 58 // bhedakam / vizeSaNam / tantram / vivakSitam / anyataH / anuvAdyasya / niyamo nahi / kva citantraM kvacinnetyarthaH / navevaM grahaM samA tyatroddezyagrahagatamekatvamavivakSitam / vAkyabhedApatteH / tathAhi / prAjApatyA nava grahA ityatra vihitagrahoddezena sammArgo vidhIyate / tathA ca sammArgavidhAyakepyekatvavivakSAyAM grahaM sammArTi taccaikamityarthaH syAt / uktaM hi pAkyapadIye / 'grahAstvanyatra vihitA bhinnasaMkhyAH pRthakpRthak / prAjApatyA nvetyevmaadibhedsmnvitaaH|| aGgatvena pratItAnAM sammArge tva. ginAM punaH / nirdezaM prati yA saMkhyA sA kathaM syAdvivakSitA' iti / kiM ca / grahamiti dvitIyayA grahasya prAdhAnyaM pratIyate evamekatvasyApi / tathA ca grahasvarUpavadekatvavivakSAyAmapi pra. tipradhAnaM guNAvRttiriti nyAyAtsarvatra grahe sammArgasiddharvyarthe va tadvivakSA / evameva takAradakArayobhinna ityatra nakAradvayalA. bhaH / yadi ca pazuvadgrahANAM guNatvaM bhavettadA yena kenApi sideryAvadguNaM pradhAnAvRtterabhAvAcca paricchedakatvena pazuvatsaM. khyAvivakSA syAt / na caivam / atha saMkhyAviziSTapazvAdividhivadekatvAviziSTagrahAnuvAdena sammAvidhiH syAditi cettathApi sarvaSAM pratyekamekatvAtsyAdeva prasaGgaH / na caikatvaviziSTasamArgavidhiH / tathApi dvitIyoktaprAdhAnyAnurodhena pratipradhAnaM guNAvRttiriti nyAyAtsarvatra sammArgaprasaGgAt / na ca saktuvallakSaNA / grahANAmapi prAdhAnyAnApatteriti grahAdhikaraNanyAyavirodhAdasaGgatamevAnyata ityAdItyata Aha / grahaikatvAdIti / ayamA
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ banArasa saMskRtasIrIz2a arthAt vArANasIsaMskRtapustakAvalI / tatra mudritA granthAH / siddhAntatattvavivekaH khaNDa 5 arthasaGgrahaH aMgrejIbhASAnuvAda sahitaH tantravArttikam khaNDa 10 kAtyAyanamaharSipraNItaM zuklayajuH prAtizAkhyaM sa bhASyaM khaNDa 6 sAMkhyakArikA candrikATIkAgauDapAdabhASyasahitA vAkyapadIyaM khaNDa 3 rasagaGgAdharaH khaNDa 8 paribhASAvRttiH khaNDa 2 vaizeSikadarzanaM kiraNAvalITIkAsaMvalitaprazastapA dapraNIta bhASyasahitam khaNDa 2 zikSAsaGgrahaH khaNDa 5 naiSkarmyasiddhiH khaNDa 3 maharSi kAtyAyanapraNItaM zuklayajussarvAnukramasUtra ma sabhASyaM khaNDa 3 RgvedIya zaunakaprAtizAkhyaM sabhASyam (bRhat) vaiyAkaraNabhUSaNam khaNDa 3 nyAyalIlAvatI ( yantrasthA) ru0 5 1 m A0 0 ina se adhika aneka prakArakI saMskRta hindI aura aMgrejI Adi pustakeM hamAre yahAM milatI haiM jinako apekSita ho nIce likhe hue patepara patra bhejeM // vrajabhUSaNa dAsa aura kampanI cAMdanI cauka ke uttara naI sar3aka banArasa /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJApanam / banArasasaMskRtasIrIz2anAmnI vaaraannseysNskRtpustkaavlii| iyaM pustakAvalI. khaNDazo mudritA bhavati / asyAM saMskRtabhASAnibaddhA bahavaH pracInA durlabhA uttamottamAH kecidaGgalabhASAnuvAdasahitAkSaanyA mudritA bhavanti / tAMzca granthAn kAzikarAjakIyasAkRtapAThazAlIyapaNDitA avye 'pi vidvAMsaH zodhayanti / yaiAhakamahAzayairiyaM pustakAvalI niyamenAvicchedena saMgrAhyA taistadekaikasya khaNDasya kRte // mUlyaM prApaNavyayazca :) deyaH / anyamahAzayairyaiH kAnicit khaNDAni saMgrAhyANi taizca pratyeka khaNDAnAM kRte 1) mUlyaM prApaNavyayazca ) deya iti // brajabhUSaNadAsa aura kampanI, cAMdanIcauka ke uttara naI sar3aka : banArasa /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ REGISTERED ACCORDING TO ACT XXV. OF 1867. BENARES SANSKRIT SERIES; COLLECTION OF SANSKRIT WORKS EDITED BY THE PANDITS OF THE BENARES SANSKRIT COLLEGE, UNDER THE SUPERINTENDENCE OF R. T. H. GRIFFITH, M. A., C.-I. E. AND G. THIBAUT, PH. D. No. 54. ( bRhat ) vaiyAkaraNabhUSaNaM padArthadIpikA ca sahitam sarvatantra svatantrazrImatkauNDabhaTTaviracitam // (BRIHAT) VAIYAKARANA BHUSHANA, A Treatise on Sanskrit Grammar, BY PANDIT KAUNDA BHATTA: ALSO PADARTHA DIPIKA BY THE SAME AUTHOR. EDITED BY PANDIT RAMA KRISHNA SASTRI, Alias TATYA SASTRI PATAVARDHANA, PROFESSOR, GOVERNMENT SANSKRIT COLLEGE, BENARES. FASCICULUS IV. BENARES. PUBLISHED BY THE PROPRIETORS Messrs. BRAJ B. DAS & Co. AND SOLD BY H. D. GUPTA, SECRETARY, CHOWKHAMBA SANSKRIT BOOK DEPOT. -:0: PRINTED AT THE RAJ RAJESHWARI PRESS & THE TARA PRINTING WORKS, BENARES. 1900.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ ktvaadimtyyaarthnirnnyH| 146 bhanyaH / astu tAragrahasthale sAna smAkamayaM doSaH / AdhadhAtukasyevalAderiyana balAditvaviziSTamArdhadhAtukamanUchavidhAnasambhavAt / na caivaM rItyA graheSvapi doSaH / tatrAkAMkSAvirahAditi dik // 58 // nanvevaM radAbhyAmityato nakAradvayalAbho bhinna ityatra na sthAdityata Aha // radAbhyAM vAkyabhedena nakAradvayalAbhataH / kSati vAsti tantratve vidheye bhedakasya tu // 19 // cazabdAnurodhAbhASyAdisiddhavAkyabhedAnakAradvayalAbha i. tyarthaH / na ca vAkyabhede gauravam / uktarItyA ekatvasyAtantrave tasyAvazyakatvAditi bhAvaH / nanvevaM vRddhireciM AdguNa i. tyAdau vidheyagatasaGkhyAvivakSayaiveSTasiddhAvekaH pUrvaparayorityatraikagrahaNAnarthakyAmiti cet / ko doSaH / mAtrAlAMghavena hi vaiyAkaraNAH putrotsavaM manyante / pratyAkhyAtaM caitadbhASyakArAdibhirapItyalaM pallavena / evaM cAsyaccAvityAdAvanuvAdyavizeSaNatvAna vyaktirvivakSyate, grahaikatvavaditi kaiyaTazcintanIya iti bhAvaH // 59 // iti vaiyAkaraNabhUSaNe saGkhyAvivakSA. nirUpaNaM samAptam // ktvApratyayAdInAmarthaM nirUpayati // avyayakRta ityukteH prakRtyarthe tumAdayaH / / samAnakartRkatvAdi dyotyameSAmiti sthitiH 60
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 vaiyAkaraNabhUSaNe - tumAdayaH, tumunAdayaH / prakRtyarthe, bhAve / AdinA ktvAdeH saMgrahaH / bhAva ityatra mAnamAha / avyayakRta iti / avyayakRto bhAva iti vArttikAdityarthaH / bhASyakArAstu tumarthasUtre tu. martho bhAva iti vyavasthApyAne tadanuttiM svIkRtya ca tumuna: samAnAdhikaraNe avyayakRto bhAva ityAdi vArtikaM pratyAcakSANAH ktvAdInbhAvaevecchanti / ata eva samAnakarTakayoriti sUtre svazabdenopAsatvAnneti bhASyapratIkamAdAya paurvAparyakAle ghose ktvAdividhIyate na tu viSaya iti bhAva iti kaiyaTaH / yantu samAnakartRkayoH pUrvakAle iti smaraNAtkartA kAyarthaH / anyatheSTakAH paktvAI bhokSye ityatra mayeti tRtIyAprasaGgAt / na cAkhyAtena karturabhidhAnAna seti vAcyam / bhojanakriyAkartu ruktatvapi pAkakriyAkartustadabhAvAt / manabhihite bhavatIti pa. yudAsalakSaNAzrayaNAt / na tvabhihitasya neti niSedhasya / ata eva prAsAdaAste ityatra prasAdanakriyAdhikaraNasyAbhidhAne vyAptikriyAdhikaraNasyAnabhidhAnAtsaptamIti bhASyavArtikayoH spaTam / tasmAt ktvApratyayena katrabhidhAnamAzritya tRtIyAbhAva u. papAdanIyaH iti parimale appayyadIkSitairuktaM, tannirAcaSTe / samA. nakartakatvAdIti / AdinA pUrvakAlikatvAdisaMgrahaH / dyotakatvaM ca prakRtyarthayoH saMsarge tAtparyagrAhakatvam / ayaM bhAvaH / bhAvo 'tra sAdhyAvasthApana eva sa ca dhAtunaiva labdhaH / tatra ca kvAprakRtyarthabhUtA kriyAntaravizeSaNam / tayoH sambandhaH sAmAnAdhikaraNyaM tathottarakAlikatvaM pUrvakAlikatvaM janyatvaM vyApyatvaM vA / tatra ca tattatsambandhasya tAtparyagrAhakAH ktvAtumunAdayaH / tathA ca bhuktvA jati bhuktvaivAhaM tRpto na tu pItvA adhItya tiSThati Izvaro jJAtvA tiSThatItyAdau pareSAmivAsmAkamapi bodhH|
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ kvAdipratyayArthanirNayaH / evaJca sati bhuktvA vrajatI dau samAnakartRtA pUrvakAlatA ca pratIyate iti devatAdhikaraNe bhAmatyAmabhimanAdanubhavAcca samAnakartRkatvaM pUrvakAlInatvaM ca ktvAvAcyam / ata eva bA. palakSaNe ekaikAdhikaraNe RtvigabhyuccayAdhikaraNe ca samA. nakartRkatvamarthamAdAya pUrvapakSasiddhAntau kRtau / na caivaM darzapUrNa: mAsAbhyAmiSTavA somena yajeteti vAkyAddarzapUrNamAsottarakA somAGgatvena vidhIyate iti rAddhAntAsaGgatiH / tatrottarakALe ka. kSaNayA tathA lAbhAt / sA ca prakaraNabAghabhayAt / yadvA. bhA. vini pramANAbhAvena tatpAgabhAvaghaTitapUrvakAlatvasyAnizcayAspravRttirna syAdato lakSaNAdaraH / ata eva prakaraNabAdhamapekSpa zrutibAdhaH prabala ityapAstam / ata eva seyaM devataikSata hantA. hamimAstisro devatA anena jIvenAtmanAnupravizya nAmarUpe vyAkaraNavANItyatra devatAyA eva vyAkartRtve 'nupavizyati ktvA. zrutirjIvaparA bhedamAdAya siddhAntitA bhASyabhAmatyAdau / tasmAtsamAnakartRkatvaM ktvAvAcyAmiti mImAMsakAH / atra vadanti / kRtivAcakAbhyAM kRttibhyAM sAmAnAdhikaraNyena. saMsargeNa tayorbodhanenaiva samAnakartRkatvalAbhAna tacchakyam / tatpakArakabodhastu nAstyeva / kiM tu pUrvakAlikatvameva / na caivaM mukhaM vyAdAya svapitIti na syAt / vyAdAnasya svApapUrvakAlInatvAbhAvAditi vAcyam / vyAdAnottaramapi svApAnuvRttestamAbhipretyaiva tathA prayogAt / bhAmatyAM ca pratItimAtramuktam / tantu saMsargatayApi tatsattvAnAnupapannam / ata eva jyotirdarzanAdityadhikaraNe ktvAzruteH pUrvakAlAyAH pIDanaprasaGgAdityuktistasyaiva vAcyatAM dhvanayati / tathApi pUrvakAlikatvamA na zakayam / varSAntarIyaM bhojanamAdAya tathA prayogApatteH / ki
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 vaiyAkaraNabhUSaNe tvayAhitAmapi / taraca yogya / sA ca tAtparyAdibhiH NDamAsamuhUrtAdiravasIyate / tathA ca / bhusvA nati, aya bhuktvA vo 'vUnati ityAdau yathAyayaM vyavAnapi na doSaH / kyopasthApyakAlasyAyetyanemAbhedAnvayAditi naiyAyikAH / pUrvakAlikatvaM na zakyam / bhuktvA vrajatItyAdau bhojanottaraM jatItyanvayavodhAt / janapUrvakAle bhojanAmityabodhAcca / eva nAvyavadhAnamapi / varSAntarIyaM bhojanamAdAya tathAzyogaH sati * tAtparya iSTa eva / tadA yogyatAyA api duvAratvAt / asati ca vAraparye tadabhAvAdeva na bodhaH / autsargikaM punaravyakthAnamAdriyataevaM / tasmAdAnantaryameva zakyam / ata eva darzapUrNamA. sAbhyAmiSTvA sAmena yajeteti somaprakaraNasthamapi vAkyaM nirAvAcaM darzottarakAlaM somAGgatvena vidhatte / anyathA ktvAzruteH pU. vakAlAyAH prakaraNAnuropAhAvApatteriti tatsiddhAntAsaGgatiH syAt / evameva ca tiGantakriyAyAH prAdhAnyamapi siddhayati / etadeva hi tasyAH prAdhAnyaM yakriyAntarAvizeSaNatvam / bhavasi hi gacchampazyatItyAdau gamanakartRtAviziSTe darzanakartRtAdhIna tu viparItA / tathA ca bhuktvA vUjatItyAdau bhojanavizeSaNikA bUjanavizeSyikA dhiiH| bhojanasyApi vizeSyatve bhuMkte vUjatItikadvAkyabhedIpatteH / tasmAdAnantarya ktvAdyartha iti navInAH / kR. tyAnantarya viziSTaM zakyam / kRtirAnantaryamiti pratyekaM vA ta. thaanaadhH| kRteH padArthaikadezatayA tasyAM kriyAyA ananyayA. tteH| rathaH sthitvA gacchatItyAdAvabhAvAcca / ata eva na dvi. tiiyH| kriyAnirUpitamAnantarya zakyAmiti cenna / sthitvA pa. zyatItyAdAvabhAvAt / sthitardarzanakAlepi sattvena taddhasaMrUpAnantaryasya pAdhAt / ata eva ratha ityAdau kRtyAnantaryasya zakya
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ kvaadiprtyyaarthnirnnyH| 191 svepyAnantaryamAtre lakSaNati parAstam / tasmAtatkAlInamA gabhAvapratiyogitvarUpaM tadadhikaraNasamayasAdhikaraNasamayo. spattima svarUpaM vA Anantarya zakyamiti tatopi na. vInAH pariSkurvanti / rAmakRSNa bhaTTAcAryAstvAhuH / mAna. ntarya vA pUrvakAlatvaM vA yatkiJcicchakyamastu / sarvathA mukhajyAdAnottaraM tadabhAvakAle mukhaM jyAdAya svapitItyAvara yogaH / kathaM bobhayAnantaryAvizeSepi muktvaivAhaM tRpto na tu pI. svetyapi / kathaM vezvaro jJAtvA tiSThatItyAdikam / tasmAjjanyatvavyApyatvAdikamapi ktvAyarthaH / tathA ca mukhaM jyAdAyetyA. dau kAlikAdisambandhena vyApyatvAbhiprAyeNaiva prayogAdanyadA. tananidrAyAstathAsvAbhAvAtra prayogaH / ata evAdhyayanakA. lInasthitimAdAyaivAdhItya tiSThatIti prayogo nAdhyayanAbhAvakA lInasthitimAdAyetyupapadyate / ata evaiSa samprasAdosmAccha, rIrAtsamutthAya paraM jyotIrupasampadya svena rUpeNAbhiniSpayataiti zrutau jyotidarzanAditi nyAyena jyoti:padasya brahmaparasve sthite upasampadyati tvAzruterupapattiH kAlikavyAptani: bAMdhatvAditi / ityAdi sarvamanAdeyam / uktarItyA sambandha vidhayaivaiSAM bhAnopapattau vAcyatvasyAyuktatvAt / ata eva / vAkyArthIbhUta eva / sambandha iha dyotyo na padArthabhUta iti karmapravacanIyebhyo vailakSaNyam / tasmAtsamAnakartRkatvavajjanyatvavyA. pyatvapUrvakAlikatvAnantaryAdayaH saMsargatayAnyalabhyA vAkyA bhUtA na zakyAH / tathAtve vA sarvatra vAkyArthasya zakyatvApa. ttiriti tAtparyagrAhakAH ktvAdayaH / parimalottaM tRtIyApAdanamapyayuktam / svAmiNamal iti sUtra avyayakRto bhAve iti bhAjyamAdAya paktvodanaM bhuke devadatta ityatra tRtIyAmAzaMkyA.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 vaiyAkaraNabhUSaNe " khyAtAntArthaH kriyA pradhAnam / ktvAntArtho guNIbhUtaH / tatra madhAnazaktyabhidhAne guNakriyAzaktirabhihitaiva / pradhAnAnurodhAguNAnAM tadviruddhasvakAryArambhakatvAbhAvAt iti kaiyaTenaiva nirastatvAt / uktaM ca hariNA / 'pradhAnetarayoryatra dravyasya kriyayoH pRthak / zaktirguNAzrayA tatra pradhAnamanurudhyate / pradhAnaviSayA zaktiH pratyayenAbhidhIyate / yadA guNe tadA tadanuktApi pratIyate iti // kathaM vAnyathA teSAM paktvaudano bhujyate devadattenetyatra na dvitIyA / pAkakriyAkarmaNona bhihitatvAt / api ca / vAcakatve kartuH samAne karttarIti brUyAt / ata eva ca ktvAdInAM nAnArthatvamapyayAstam / kiM ca pUrvakAlajanyatvAdevacya sve kRtpratyayasthale pratyayArthavizeSyatvaniyamAttasyaiva vizeSyatvApatteH / na ceSTApattiH / kriyAprAdhAnyaviraheNAbhIkSNyadvitvAbhA vApatteH / na ca guNIbhUtakriyAmAzritya taditi vAcyam / pA cakkAdAvatiprasaGgAt / dhAtusambandhaityasya vAghApattizca / na ca paramparAsambandhastadarthaH / gauravAt / yathAvidhyanuprayoga ityAdau sAkSAtsambandha paratAyA eva darzanAt / tathAtve lAghavAt / bhAve vidhAyakAnuzAsanavirodhAcceti dik / / 60 / / iti vaiyAkaraNabhUSaNe ktvAdipratyayArthanirUpaNaM samAptam // prAguktasya vicArasyAvAstavatvaM dhvanayituM sphoTasyaiva vAcakatvasiddhAntamAha || vAkyasphoTo tiniSkarSe tiSThatIti matasthitiH / sAdhuzabdentargatA hi bodhakA na tu tatsmRtAH // 61 // * *
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirNayaH / 295 - yadyapi varNasphoTaH padasphoTo vAkyasphoTo 'khaNDapadavAkyasphoTau varNapadavAkyabhedena trayo jAtisphoTA ityaSTau pakSA: siddhAntasiddhA iti vAkyagrahaNamanarthakaM durarthakaM ca / tathApi vAkyasphoTAtiriktAnAmanyeSAmapyavAstavatva bodhanAya tadupAdAnam / ata evAha / atiniSkarSaiti / matasthitirvaiyAkaraNAnA. m / sphuTati prakAzate 'rtho 'smAditi sphoTo vAcaka iti yAvat / tathA ca varNasphoTAdipadAnAM varNAdayo vAcakA ityarthaH / tatra krameNa sarvAn tAnirUpayanvarNasphoTaM prathamata. Aha / sAdhuzabdaiti / sAdhuzabde / niSkRSTapade rAmaH bhavatItyAdau / antargatAH visargativAdayaH / bodhakAH vAcakAH / bodhakatvameva zaktirityadhastAdvivecitatvAt / na tu taiH smRtAH svAdayo lAdayazcetyayaH / prayujyamAnapadasamabhivyAhArAnantargatA varNA vAcakA na vA ityevAtra vipratipattizarIramiti bhAvaH / atra vidhikoTiH pareSAM niSedhakoTirasmAkam // 61 // ___ atra darzanAntarAbhinivezinaH prayogasamavAyinastibAdayo na vAcakAsteSAM bahutvAdanantazaktikalpanApatteH / zaktatAvacchedakatvakalpanApyanekeSu syAditi gauravaM ca / kiM tu taiH smRta Adezino lakArA vAcakA latvasya jAtirUpatayA~ tasyAeva zaktatAvacchedakatvaucityAt / na caivaM bhUla ityattopi bodhaH syAt iti vAcyam / tAdRzabodhe paMcaMtItyAdisamabhivyAhArasyApi kAraNatvAt / anyathA bhativetyatopi bodhaaptteH| na caivamapi tAnajAnatAM bodho na syAditi vAcyam / teSAM tibveva zaktibhUmAvodhAt / apabhraMzAbodhasthale kalpanAt / athavaM za. . trAdisthale kartRkarmaNorvAcyatvaM na syAt / syAcca kRtimAtraM tathA
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 vaiyAkaraNabhUSaNe vAcakasya sthAnino lakArasya vipadAviva tulyatvAditi cenna / tatra lakArasya kRtimAtraparthaH karttA ca zvAnajAdyarthaH karttarikRdityanuzAsanAt / tathA ca noktadoSaH / nAmArthayorabhedAnurodhAdastu vA tatra kartevArthastasmAna zrUyamANAnAM vAcakateti na varNasphoTo yukta iti vadanti / tAnsvoktaM vyavasthApayan nirAcaSTe vyavasthitervyavahRtestaddhetunyAyatastathA / 1 kiM cAkhyAtena zatrAdyairleDeva smAryate yadi ||62 zA kathaM karturavAcyatvavAcyatve tadvibhAvaya / smRtAnAM vAcakatve vyavasthA / tathAhi / rAma ityatra visargeNa kiM siHsmartavyaH kiM saH vA ruH / kAlApinAM siH / AsmAkInaiH suH / aparaizca ruH / tathA ca yenedAnIM sarvamadhItaM tasya vinigamanAviraheNa pratibandhaH syAditi sampradAyavidaH / taccintyam / teSAM lipivadananugamepi kSatyabhAvAt / ata eva ghaTapadAtkalazapadAdvA bodhe na kazcidvizeSaH / ata eva palAdisthale tibAdismaraNadvArA lakArasmaraNam / laDAdau sAkSAdityavyavastheti parAstam / aprayojakatvAditi / tasmAllakArasya vAcakatve lakAramaviduSo bodho na syAt / vAcakAjJAnAt / na ca tiSveva zaktibhramAttato bodhaH / tasya bhramatve mAnAbhAvAt / bahUnAmAnupUrvyAH zaktatAvacchedakatvAdikalpanApattimanimiti cenna / tavApi pUrvoktakrameNAdezinAM nAH nAtvena gauravasya tulyatvAt / padatadarthaghaTitaza ke bhramasya, brahmaNApyupapAdayitumazakyatvAccetyavyavasthA / yadvA / rAma ityAdau vAdibhedenAzinAM nAnAtvAtkaH zakyaH ko vA neti
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoinirnnyH| 297 niyAmakAbhAva evAvyavasthA / AdezAnAM tu niyatatvAnnAyado. pa iti sudhiyAM panthAH / sAdhakAntaramAha / vyavahRteriti / vya. vahArastAvacchaktigrAhakaziromaNitvena sarvaimanyate / sa ca bhUyamANatiDAdiSveveti taeva zaktAstathA ca gauravaM prAmANikamiti bhAvaH / kiM ca tadetunyAyata iti / ayaM bhAvaH / lakArasya bodhakatve bhUla ityatopi bodhaH syAt / tAdRzabodhe pacatIti samabhivyAhAropi kAraNamiti cet / astu tAvazyaka tvAtsamabhivyAhArasyaiva vAcakatvazaktiH / tatrApi tAzavarNasa. mabhivyAhAro vA samabhivyAhRnA varNA cA vAcakA ityatra vinigamanAbhAvAtpratyekAvRttinaH samudAyAvRttitvAcca samabhivyAhatA varNA eva vAcakAH / na ca dvitvavatpratyekAttitvepi tatsa. mbhavaH / tatrApi pratyekaM samavAyena vRttitvasvIkArAt iti / ke cintu AdezenAdezI smAryate tenArtho bodhyataiti mate yesmanmate vAcakatAvacchedakAste tanmate smArakatAvacchedakA vAcyAstathA ca tadeturiti nyAyena taeva vAcakAvacchedakA iti bhAvaH / na ca yena kena cidrUpeNa smArakatvamiti zaGkayam / atiprasaGgAdityAhuH / ata evoktalAghavAllakAro vAcaka iti nirastam / lakArasyobhayatrApi sAmyAtkRttikoH kartRbhAvanAvAcakatvaniyamo bhavasiddha eva na syAdityAha / kiM ceti / AdezAnAM vAcakatve tu teSA nAnAtvAdupapadyate 'yaM vibhAga iti bhAvaH / yattu zAnajAdibhibhinnayA zaktyA kartA upasthApyataiti / taccintyam / teSAM kartari bhinnshktersidbhH| kartarikRditi ca nAtra pravartate iti vivecitaM dvitIyakA. rikAyAm // nanu nAmArthayorbhedenAnvayAyogAcaitraH pacamAna ityAdAvana.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 vaiyAkaraNabhUSaNe nvayavAraNAya kartA vAcyaH syAdityata Aha // tarakhAdyantatikSvasti nAmatA kRtsviva sphuTA // 3 // nAmArthayorabhedopi tasmAntulyovadhAryatAm / athAdezA vAcakAzcetpadasphoTastataH sphuTaH // 6 // pacatitarAM maitraH pacatikalpaM maitra ityAdigrahaNAllabhyate / atrAtizayapAkAnukUlabhAvanAyA, ISadasamAptapAkAnukUlabhAvanAyAzca samaM maitrasyAbhedAsambhavAttadartha kartA vAcyastiDAmapi syAt / nAmArthatvasyAvizeSAdityarthaH / atha tarabantaM nAma na tarabevota cettarhi pacamAna ityatra zAnajantaM nAma na zAnajmAtramiti tulyam / na ca pacatikalpamityAdau kartari lakSaNA / paca. mAna ityatrApyApatteH / na ca zAnacpratyayasyAnyana zaktayanirNayaH / bhAvanAyAmevAkhyAtabanchuddhapacamAnaitiprayogasthale klaptatvAt tasya tivAdivAcaka tvena lakArasyaivobhayatra lAkSaNikatvaceti / tasmAtsamabhivyAhRtavarNAnAmevoktalAghavAdanyathAbAdhakAcca vAcakatvamiti siddham / atha laH karmaNItyanena lakArasyaiva vAcakatvakavanAttiGo 'vAcakatvasya kenApyabodhanAcca la. kAra eva vAnako na tiG tiGAM lAdezatvenaiva kAdyarthakatvasya prAk vyutpAditatvAceti cetsatyam / bodhakatvarUpAyAH za. ktarvastutastiGAdiniSThAyA evAnuzAsanalAghavAya kalpite lakAre kalpitatvAttadAdAyaiva prAcInavyutpAdanamapyavirudami. ti dik // iti varNasphoTanirUpaNam // evaM siddhe samabhivyAhRtavarNasya vAcakatve padasphoTopi si.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirNayaH / 299 da evetyAha / atheti / bhAdezAH tibvisargaNalAdayaH / pada. sphoTaH, padaM vAcakamityarthaH / ayamAbhaprAyaH / arthabodhAnukUlA zaktivarNasamUhe eva na pratyekaM, tathA sati dhanaM vanamityAdau nalopApatteH / pratyekaM varNAnAmarthavattvena prAtipadikatve siddhe nalopa: prAtipadikAntasyeti nasya tadantapadatvAt / tathA pratyekaM subutpa. tau zravaNApAttaH / kiM ca pratyekaM zaktimattve pratyekaM varNAdarthavodhApattiH / sarveSAM vAcakazaktimatvAt / ghaTakalazapadAbhyAmi. va / tathA dvitIyAdivarNoccAraNAnarthakyamapi syAt / atha pra. tyakaM varNairarthasmaraNaM janyate / carameNa punaH spaSTaM janyataiti vAcyam / na ca pratyakSa vainAtyaM sambhavati na smaraNaiti vAcyam / bAdhakAbhAvena tatrApyabhyupagamAt / ata eva nirvikalpakaM smaraNaM menire iti cenna / prativarNamarthasmaraNasyAnubhavavirudatvAt mA. nAbhAvAgauravAcca / tasmAtprakRtipratyayAdau tattatsamUhe zaktiAsajyavRttinaM tu pratyekavarNaparyAptati / etaccAdezAnAmavAcakatve na siddhayatItyuktamathetIti dik // 64 // ___ suptiGantaM padamiti svazAstraparibhASitapadasyApi vAcakasvamiti svIkartRgAM matamAha // ghaTenetyAdiSu nahi prakRtyAdibhidA sphuTA / vasnasAdAvivehApi sampramoho hi dRzyate // 65 // prakRtyAdibhidA prakRtipratyayabhedo nAto na pratyekaM tAbhyAmarthAvagamottaraM viziSTabodhastathA cAvazyakaiva samUhazaktiriti zeSaH / ayamarthaH / ghaTenetyatra ghaTa iti prkRtiH| enoti pratyaya iti vA / ghaTe iti prakRtirneti ca pratyaya iti vetyatra niyAmakAbhAva iti / nanvatra TAGasiGasAM nAtsyA ityeva bhASye kathitatvAt .
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 vaiyAkaraNabhUSaNe ghaTenetyAdau netyeva pratyaya ityasya suvacatvAt noktAnupapattiH, vaiyAkaraNaiH sukhena jJAtuM shkytvaaccetyaashyenaah| vasnasAdAvi. ti / bahuvacanasya vasnasAvityataH samudAyasyaiva tadvidhAnAnna ta. dvibhAgA jJAtuM zakya ityarthaH / vastuto 'vaiyAkaraNAnAM pratyeka tadajJAnepi samudAye vyutpannAnAM bodhadarzanAt ghaTenetyAdAvapyanuH papattitAdavasthyam / na ca teSAM zaktibhUmasambhava ityasakRdAvadi. tamityAzayenAha / ivetyAdi // 65 // evaMrItyA vAkyasphoTamapyAha / harevetyAdi dRSTvA ca vAkyasphoTaM vinizcinu / arthe viziSya sambandhAgrahaNaM cetsamaM pade // 66 // lakSaNAdadhunA ghettatpaderthepyastu tattathA / atrAdinA viSNovetyAdi gRhyate / atra padayoH spaSTapajJAnepi samudAyavyutpattyA bodhAdAvazyikaiva samudAyazaktiriti bhAvaH / nanu vAkyasya prAkchaktigrahAsambhavo vAkyArthasyApUrvatvAdityAzaMkya samAdhatte / arthaiti / padaniSThaira vAkyArthabo. dhAnukUlA vRttiriti pakSepi samametadityarthaH / ayamAzayaH / yeSAM mate vAkyArtho lakSyo yeSAM vAnvite zaktisteSAmatI prAk tadanupasthitettigrahAsambhavAtkathaM nistAraH / atha padaiH padA. nAmupasthitAvAkAMkSAjJAnasAcivyAttata eva vAkyArthopasthitAvapi vRttyAnupasthitatvAna sa bodhaH zAnda iti madhye lkssnnaanhH| prAgavijJAtaharidrAnAmakanadIvizeSeNa haridrAyAM nayAMghoSa iti zrute vAkye nadIpadasamabhicyAhAreNa tadAnImeva haridrAzabdasya nadIvizeSazaktigrahaNena nadIliGgAttatsambandhitvenAvagatatIrama
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphottnirnnyH| 301 tyayavaditi parimaloktarItyA vAcyam / samaM taba smAkamapIti / yadi cAnvite zaktiH paraM vanvayAMze sevAjJAtA padArthAze ca saiva jJAtopayujyataiti kubjazaktivAda ityabhyupagamastAsmA. kamapi vAkyazaktirajJAtA padazaktistu jJAtaiva tayeti / nanvAkAMsAdisahakAreNa jAnabuddhareva zAbdatvAttadatiriktazAbdAbhAvAdA. yA pakSo na yuktaH / AkAMkSAdijanyAtiriktazAbdabodhe pramANAbhAvAt / kiM caivamanadhigatArthagantRtA vedasya mImAMsAdvayasi docchidyeta / atha prAthamikabodhasya vRttijanyatvAbhAvAcchAnda. tvaM na sambhavatIti tajjAtiprakArakAnubhavAdeva bodhAntaraM ka. lpyate / padajanyapadArthopasthityAkAMkSAyasahakRtapramANabodhyabo. dhakatvaM cAdhigatArthagantRtvamiti cetsyAdevaM yadi bodhadvayamanubhavasiddhaM syAt / anyathAnupapatterabhAvAcca / kiM ca vRttijanyatvA. nurodhena bodhAntarakalpanenvitazaktireva sidhyet / lakSaNAjJAnakA. ryakAraNabhAvAntarasya AkAMkSAdinamyopasthityantarasya cAkalpanena lAghavAt / evamajJAtAyA vRtteranupayogAtra dvitIyaH prakAraH sAdhurityAzayena prakArAntaramAha / lakSaNAditi / lakSyate ta. kyate aneneti lakSaNaM manastasmAt / ayamAzayaH / vRddhavya. vahArAtprAthamikazaktinirNayo yathA manasA / tathA 'trApi padaiH padArthopasthitau satyAM manasA tadupasthiti nupapannA paraM tu mAnasaM jJAnaM saMzaya prAyo durvAramiti zAbdAdaraH / zaktigrahe - tu liGgAdanirNAyakasya santvAnna saMzaya iti / vastutastAtparyajJAnarUpAmevopAsthatimAdAyAnvayAMzazaktihastAtkAlika eva / ata evAkAMkSAdisahakRtamanasaH saMzayAjanakatvepi na doSa iti dhyeyam // 66 // iyameva mImAMsakAnAM tadanuyAthinAM ca gatirityAraM //
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 vaiyAkaraNabhUSaNe sarvatraivahi vAkyArtho lakSya eveti ye viduH // 17 // bhATTAstepItthamevAhurlakSaNAyA grahe gatim // spaSTamet / atha gAmAnayetyAdau padaiH padArthAnAmupasthitau vA. kyArthajJAnasambhavAnmAstu shktiH| ma cAtra padazaktyajJAnopa samu. dAyazaktyA bodhonubhavikAnAm / yantu vAkyamakhaNDameva na pada. samudAya iti nAyaM doSa iti / tanna / akhaNDasya pakSAntaratvAt / tasmAddharevetyatraiva samudAyazaktiriti mataM vyAkhyeyam / vastu. tastu sarvatraiva padaiH padArthI ucyante vAkyena vAkyArtha iti siddhAntamaryAdA / ata eva samAsagrahaNaM vAkyetivyAptivAraNAyeti granthAH saGgacchante / tathA ca padaiH padArthAnAmupasthitAvapi vAkyArthe vinA vRtiM na zAndabodhaviSayatvasambhava iti samudAyazaknirAdriyate / nanvAkAMkSAdisahakAreNa padAnyeva vAkyArthabodhakAni bhaviSyantIti cenna / gurubhUtAkAMkSAyogyatAdijJAnakAraNatve mAnAbhAvAt / nanvevaM ghaTaH karmatvamityatrApi bodhApattiH / ayameti putro rAjJaH puruSopasAryatAmityAdau rAjapadasya puruSeNa samamanvayAnubhave AkAMkSAyAM putreNAnvayApattizceti cenna / ghaTaH karmatvamityAdau zaktigrahasattve iSTa eva bodhaH / sa eva viparItavyutpannaH / anyasya tadabhAvAdeva neti sambhavA. t / ayametItyAdau tAtparyajJAnAbhAvAnna bodhaH / tasya tavApyAvazyakatvAt / tadaghaTitAyA AkAMkSAyA durvacatvAt / atha ghaTamAnayetyAdau ghaTepadAmpadayoH pratyekaM gRhItazaktikasya tA. dRzAnupUrvIjJAnatAtparyajJAnAdimatazca ghaTakarmakAnayanamiti bodhAbhAvAttAdRzabodhe ghaTapadottaraM dvitIyAyAstato dhAtostata A. khyAtasyetyAdisamabhivyAhAraH kAraNamityAdikAryakAraNabhA.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirNayaH / 303 - vagrahavatazca bodhAttAdRzabAne tAdRzakAryakAraNabhAvasya hetutvAvazyakatvAtsa evAkAMkSA / evaM cAyametItyAdivAraNAya tAtparyajJAnamapi heturiti cettathApi siddho vAkyasphoTaH / padajJAnakAryakAraNabhAvarUpapadazaktijJAnasyeva tatsamudAyarUpavAkyajJAnakAryakAraNabhAvarUpavAkyazaktijJAnasyApi zAbde hetutAyAstvayApyabhyupagamAt / evaM ca vAkyazaktirevAkAMkSeti paraparibhASAmAtramavArIcyate tadapi tasyAvRttitvena viruddham / evaM caitadanurodhenAnvayAMzasya zakyatvAnirasanamayuktam / na caivaM samAsagrahaNaM niyamAryamitya saGgatam / gamAnayetyAdisamudAye tvayA zaktayanabhyupagamAt / subantatiGantayozca pratyayAntatvenaiva vAraNAditi vAcyam / dvitIyAderdhAtuviziSTasya prAdipadikatvApatteH / tayoruktarItyA zaktisatvAt / na ca dhAtoH pratyayAntatvAdapratyaya iti paryudAsApattiH / pratyayagrahaNe yasmAtsa vihitastadAdestadantasya grahaNamiti paribhASayA doSavirahAt / atha vA gAmAnayati vA kye ekA samudAyazaktirastu / tathA ca noktadoSasambhAvanApi / na ca tadajJAne 'pi prAguktazaktijJAnAdeva bodhAttasya vyabhicAraH / viziSTazaktigrahamAtreNApi tvaduktatadagrahe bodhAt / viziSTazaktigrAhakasya tadAdivatkArakavibhaktiviziSTapadayorviziSTayostatkAraka viziSTakriyAbodhakatvamiti sAmAnyataH zaktigraho 'nantaraM padavizeSasamabhivyAhAre sati tAtparyavazAtpadArthavizeSaviziSTakriyAvizeSabodha ityabhyupagamAt / svayApi sAmAnyataH kAryakAraNabhAvasvIkArAttatkArya kAraNabhAvagrAhakasyaiva samudAyazaktigrAhakatvamiti svIkAreNaiva vyabhicArAbhAvAcca / na caivamapi tattatsamabhivyAhArAnantyAcchaktayAnantyaM tavApi tusyatvAt / yadi ghaTaprakArakazAbdabodhamAtre ghaTArthaka padottaravibha P
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe kayAdijanyopasthitituH / evaM vizeSyatAsambandhena karmatvamA kArakazAbdabodhe karmatvAryakapadamAravartipajanyopasthitiheturityAdisAmAnyata eva sarvatra kAryakAraNabhAva ityabhyupeyate tadAtra pakSe tatratatra vAkyenantazaktikalpane gauravamAtiricyate cet| asmAkamapi ghaTamAnaya paTamAnayetyAdivAkyeSu sarvatraukA zakti kyArthaviSayiNyastu / nirUpitatvAdeH karmavAdInAM sambandhasyaikatvAt / ghaTamAnayetyAdau paTakarmakavodhAbhAvaH paTasa padAdanupasthitatvA. dupapadyate / astu tAvadevaM tathApi vAkyaniSThabodhakatAyAH zaktile ki mAnamiti cet / ucyate / viSayatAsambandhena zAbdabu. dvittvAvacchinna prati tenaiva sambandhena vRttijanyopasthitetataiva mAnam / anyathA ghaTamAnayetyatra ghaTapadazaktayajJAnavatopi ta. jjJAnavata itra bodhApattyA ghaTazAbdabodhe ghaTArthakapadavRttijanyajJAnatvena kAraNatAvAcyetyarthabhedenAnekakoTikAryakAraNabhAvakalpanApattAvatigauravaM syAt asmAdrItyA ghaTe viSayatayA vRttijanyopasthitirUpakAraNAbhAvAna zAbdabodha iti varamekakAryakAraNabhAvakalpanam / nanu ghaTatvaviziSTaghaTaprakArakazAbodhe vRttijanyaghaTatvaviziSTajJAnatvena hetunAyA ghaTatvamAnayetyatra ghaTatvayovizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsena buddhasthale bodhavAraNAya vAcyatayA tata eva noktAtiprasaGgaH / na ca nyAyanaye paTamAnayoti vAkyasamabhivyAhRnA vibhaktikaghaTapadasthale bodhavAraNAyAvazyakena ghaTatvaviziSTaghaTaprakArakazAbdabodhatvAvacchinna ghaTArthakapadottarasArthakavibhaktinipAtAdijanyopasthitehetutA rU. pAkAMkSAkAryakAraNabhAvenaivAnatiprasaGga itivAcyam / ghaTArthakatvaM hi ghaTabodhaphalopahitatvaM, anyathA lAkSaNikaghaTapadAdghaTabodhApatteH, tathAca vRtyA tadbodhakapadajanya jJAnatvena kAraNalenaivAna
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphottnirnnyH| 205 tiprasaGgAtpRthakavattijJAnasya hetutve mAnAbhAvAditi cenna / anantakAryakAraNamAve vRttipraveze gauravamapekSyAkAMkSAyAM padajanyajJAnatvenaiva pravezasyocitatvAt / tathA ca ghaTapadAdAkAzasya samabAyena devadattayajJadattAdezva janakatayopasthitasya zAbdabodhaviSapatApattevAraNAya viSayatayA zAndabodhatvAvacchinne vRttijanyopasthitestathAhetutvamAvazyakam / asmAkaM padaiH padArthAnAM vAkyAdvAkyArthasya bodhAbhyupagamAvizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsAsambhapAca / yathopasthitAnAmeva vAkyazaktyA saMsargabodhAt / yantu ghaTazaktaM padaM ghaTAnvayabodha janayatItyeva niyamasvIkArAmAnupapattiriti / tnn| evamapi vRttijJAnakAryakAraNabhAvAnurodhena zakti. kalpanAvazyakatvAt / uktarItyaivopapattau ghaTAnvayabodhaM prati ghaTa. zaktapadajJAnatvena hetutetyanekakAryakAraNabhAvAntarakalpane gauravAcca / na caivamapi padArthazAbdatvameva vRttijJAnakAryatAvacchedaka vAcyamiti vAcyam / saMsargasyApi vAkyArthasaMsargAdipadArthatvAt / tattatsamabhivyAhatapadArthabodhatvamavacchedakamityapi na / anantakAryakAraNabhAvaprasaGgAt / atha vizeSyatvaprakAratvAdisamba. ndhena zAbdabodhatvameva vRttijJAnakAryatAvacchedakamastu / tena ca sambandhena na zAbdatvavAkyArthI ato na tatra vRttiH klpyaa| tatra lAghavAdviSayataiva tatkAryatAvacchedikA / tasyA ekasyAstritayasAdhAraNAyA abhAvAt / vizeSyatvAditrayyeva sAmAnyaza. bdenAbhidhIyate / vizeSyAditritayavyavahArAnurodhena viSayatAtrayasyAvazyakatvAt iti cet, maivam / jJAnAtiriktaviSayatAyA mAnAbhAvAttajjJAnasambandhena zAbdatvasyaiva kAryatAvacchedakatvA. t / tattadviSayaviziSTajJAnasyaiva vizeSyatvAdirUpatvAt / atiriktaviSayatApakSepyevameva vyavahAralakSaNyopapattau traividhyAnauci
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 vaiyAkaraNabhUSaNe tyAt / evaM ca tatraiva vizeSyaprakAra viziSTaviSayatAyAH sambadhatve viparIta gauravaM syAt / daNDIti bodhottaraM daNDimAniti bodhAttajJjanakatAvacchedikA nAyaM daNDItyAdijJAnapratibandhakatAbacchedikA ca daNDItyatra daNDa puruSasaMyoga sAdhAraNyekA viSayatA bAcyAM / saiva zaktijJAnakAryatAvacchedikAstAm / atra daNDa itizabdAdayaM daDItyAdivAraNaM tu vAkyazaktyaivetyapi vadanti / evaM satyapi yadyazabdArtha eva vAkyArthastarhi padArthopi tathaiva syAt / uktaM hi vAkyapadIye / " azAbdo yadi vAkyArthaH padArthopi tathA bhavet / evaM sati ca sambandhaH zabdasyArthena dIyata" iti // tasmAdvAkyArthavAcakaM vAkyamiti siddham / ata eva tasya vA kyArthatva kiMvadantI saGgacchataiti vibhAvayAmaH / mAdhvAstu, na vAkyArthabodhakatayA vAkyasphoTasiddhiH padAnAmevAnvitAbhidhAyakatvAt / padairevArthapratItyupapattau tatra mAnAbhAvAt / tadetastRtIyAdhyAya dvitIya caraNasamAptAyuktamanuvyAkhyAne / " kartRkarmakriyANAM tu pUrtI konyonyo bhavet / apUrtizcetpadairuktaiH kiM nRzRGgeNa pUryata " iti / atra jayatIrthaH / karmetyupalakSaNaM jijJAsitAnAM padArthAnAmityarthaH / bhavet / pratipAdanIya iti zeSaH / sphoTamanvayapratipAdakaM badatA tatra pramANaM vAcyam / tacca na / anvayabodhasya padairupapatteriti bhAvaH / evamanaGgIkAre bAdhakamAha / apUrtiriti / anvayasyetyAdi / nRgRGgeNa | sphoTena / apramANakatvAttatsAdRzyam / padAdanvayabodhavAdino lAghavaM padAnAmAvazyakatvAt, sphoTavAdinA gauravaM niSpramANakasphoTasya tasyAnvayabodhakatvasya ca kalpanIyatvAditiM bhAva iti vyAca khyau / tasmAdvAkyArthapratItyartha na sphoTa ityAhuH / tadetatuccham | padAnAmevAnvitAbhidhAyakatvaM ghaTAdipadamitarAnvitaghaTe 1
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirNayaH / 307 aktamiti vyutpannasyApi ghaTamityAnupUrvIjJAnatAtparyajJAnAdimate. pi ca ghaTakarmakAnayanamiti bodhaH prAguktakAryakAraNabhAvagrahAbhAvavatopi bhavet / na ceSTApattiH / vizeSaNavizeSyabhAve vini. gamanAvirahAtsAmAnyata eva zaktyA cetarAnvito ghaTA, itarAnvitaM karmatvamityevApatteH / na ghaTIyaM karmatvamiti / tathA zaktyanaGgIkArAt / ghaTaH karmatvamAnayanaM kRtirittyatretarAnvite karmatve tAdRze mAnayane ityAdizaktigrahavato bodhApattezca / ata eva tatraivAnuvyAkhyAne " yadA zeSavizeSANAmuktiH sAmAnyato bhavet / padaikenApyuttareNa vizeSAvagatirbhavet / ataH sAmAnyato jJAtaH pa. dAntaravazAtpunaH / bhavedvizeSato jJAtastena syAdanvitoktite". ti prathamAdhyAye coktaM sudhAyAm / zaktizcaivAnvite svArthe iti kArikAvyAkhyAyAM vizeSAnvayapratipattyarthaM padAntarasamabhivyAhAropayoga iti, padAntarasamabhivyAhArAdvizeSapratipattyupapatteriti ceti / tasmAttAzasamabhivyAhArakAryakAraNabhAvAvazyakatve mAstu padAnAmanvite zaktiriti siddham / kiM ca / sakhaNDavAkyasphoTakhaNDanametadakhaNDasya vA / nAyaH / padasamUharUpasya tasya nRzRGgatulyatAktivirodhApatteH / nAntya iti tu vakSyate / tasmA. tsphoTapadazravaNamAtrAtkhaNDanaM tanmatAjJAnavijRmbhitameveti dhyeym| etena kAryAnvite zaktirapAstA / ke cintu padAnAmanvitAbhidhAyakatve ghaTamAnayetyatra bodhacatuSTayApattiH / itarAntrito ghaTaH, tathA karmatvaM, tathaivAnayanaM, tathaiva kRti,riti / na ca tavApi caitro ghaTamAnayatItyAdau ghaTIyaM karmatvaM tadIyamAnayanaM tadIyA kRtistadvAkSetra iti vishessybhedpryuktvaakybhedaapttiH| asmAkaM sazakyobhavatAM punaravakyopyAkAMkSAdilabhya ityatraiva vizeSAditi vAcyam / nahi vizeSyabhedAdAvRttimApAdayAmaH kiM tu zaktibhedAt / mama tu
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 vaiyAkaraNabhUSaNe ghaTaprakAraka karmatvAvizeSyakazAbdabodhe ghaTapadottaraM dvitIyA ityAdikAryakAraNa bhAvanAnAtvavirahAnna doSa ityAhuH / etena yannRsiM hAzramaistattvavivekAdAyuktam / vRttiM vinA zAbdabodhaviSayatvAsambhavAdvRttirvAkyArthaviSayiNI svIkAryA / sA cAtiriktA gauravAnneti klRptapadArthazaktireva tadviSayiNI kalpyate / padAnAmanvayasAmAnye zaktau tu viMzeSamaviSayIkRtya sAmAnyabuddheraparyana sAnAttattatpadasAmAnyazaktibhireva samabhivyAhRtapadopasthApitapadArthavizeSanirUpitAnvayavizeSaH setsyatItyeka zaktilAghavam / kiM caikapadaprayogeSyanvayavizeSasya niyamena jijJAsAdarzanAttasyAcAnvayasAmAnyajJAnapUvarkatvAttajjJAnasya ca zabdAdanyato 'sambhavAcchanda evAnvitamabhidhataiti vAcyam / dRSTe jambIraphalAdau rasavizeSajijJAsAvadbhaviSyatIti cenna / tatra niyamena tadabhAvAt / anyathA vaizeSikamataina vyAptipratisandhAnadazAyAmeva zabdAdarthasaMsargaH pratIyataiti zabdopyapramANaM syAt iti / yadapyapare, anvayAMze zaktyanabhyupagame ghaTaH karmatvamAnayanaM kR tiriti padajAtAdanvayadhIH syAdyogyatAdeH sattvAt / na caitAhazaM padajAtaM zilAzakalamivAMkura svarUpAyogyam / evaM sati viparItavyutpannasyApi bodhAnApatteH / na ca zaktibhramAttasyAnvayadhIH / svarUpAyogyasya sahakArizatakenApi kAryAjanakatvAt / tasmAtsvarUpa yogya mevAnvaryAze zaktijJAnarUpasahakArisactvAdviparItanyutpannaM pratyanvayabodhakam / anyaM prati tadrahitatvAnetyanvayAMze zaktiravazyamupeyeti vivaraNAcAryAnuyAyino vadanti / tadapyapAstam / bodhakatArUpAyAH zakteranvayabodhasyApi jAyamAnatvAttadaMze svIkAra Avazyaka iti satyam / paraM tu sA vAkye eva svIkartavyA na tu pade / tathA sati samabhivyAhAropi kAraNami *
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphottnirnnyH| titajjJAnasya hetutve gauravApattirityuktam / ghaTaH karmatvamityAdA. vAkAMkSAjJAnavirahAdvopavirahaH / anvayAMze zaktijJAnavatopyabodhAccetyuktam / evaM jijJAsAnurodhAdanvaya sAmAnye zaktirityapyasaGgatam / dRSTe samIcInaphale rasAdijijJAsAvadupapatteH / tAI tadevAnApi jijJAsAniyamo na syAditi ce, dissttaaptteH| kiM caivaM banyo vizeSarUpeNa zakyaH syAt / jijJAsAyAstathAtvAt / jJAnecchayoH samAnaprakArakatvena hetuhetumadbhAvAt / anyathA dravyatvAdinA jJAte suvarNatvAdinA 'jJAte tena rUpeNecchA. patteH / nanvevaM sati jijJAsocchedaH / yena rUpeNa jJAnaM vRttaM tena rUpeNa siddhisatvAdicchAyA asaMbhavAt / yena ca rUpeNa na jJAtameva tena rUpeNa kAraNAbhAvenAsambhavAditi cenna / siddhatva. jJAnasyaiva sarvatra pratibandhakatvAt tadabhAvAdeva mitrAsopapatteH / ghaTo mestvitIcchAyAmasiddhepi tasmin tatsidatvAjJAnAdinecchAnivRttadarzanAt / na ca yena rUpeNa yatrecchA tena rUpeNaM si. datvadhIreva pratibandhiketyaparatrAstu / atra tu sA sidireva pra. tibandhikA kalpyatA lAghavAt / ghaTajJAnaM me jAyatAmitIcchA. yAM jAte tasmiMstatsiddhatvapratisandhAnamantareNaivecchAnivRtterAnubhavikatvAdanyathA gauravAceti vAcyam / caitrasya jJAnaM bhavavitIcchA. yAmajAte ca tasya jJAnaM jAtamiti siddhatvajJAnAdicchAnivRtteH sa. vAnubhavasiddhAyA apalApApatteH / siddheLadhikaraNatvena pratibabhakatvAsambhavAcca / tadAnI me jJAnaM bhavavitIcchAyAM tadAnIM me jAtamityAdikAlAntarIyajJAnaviSayakasiddhatvajJAnenApi pratibandhAcca / tasmAna jijJAsAnupapattiH / atha vA pUrva vizepataH saMsargAvagamapi sa ApAtarUpa eva / kathamanyathA brahmAjajJAsA syAt / prapaJcitaM caitadvivaraNatantvavivekAdAveveti dhye.
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe yam / etena sAmAnyato jJAte vizeSato jijJAseti vadantaH sarvepyapAstAH / tathA ca sAmAnyatonvayaH zakya ityasaGgatam / atha sAmAnyatonvayaH zakyastenAnumite vizeSe jijJAseti noktadoSa iti cena / tathAsatyanumAnena saMsargopasthityaivopapatteH za. ndaprAmANyocchedaprasaGgAt / anyathA vaizeSikamataiveti svo. ktivirodhazca / padArthairenAnumite vizeSe jijJAsAsambhavAca sAmAnyatopyanvayasyAzakyatvaM syAt / api ca padArthavAkyArthayoniyamasya pUrva grahAtphalavizeSadarzanAdrasavizeSasyeva jijJAsA nAnupapannA / na caivaM zabdasyApi bhavadrItyeva pramANatvaM na syAdityuktAmati vAcyam / na bhavedeva yadi nAnumitaM na sAkSAtkRtaM kiM tu zAndAdevAvagatamityanubhavo na syAt / tathA caitAdRzAnu, bhavAdAkAMkSAjJAnanirvAhyavizeSaNavizeSyabhAvAcanurodhAcca zabdaH pramANAntaram / na tvatra bhavadrItiH sAdhvI / paThitavismRtazAtrasya bodhAdarzanAcchaktismaraNamudbuddhaH zaktisaMskAro vA heturiti matadvayapi bhavanmate svAtantryeNa tatmAmANyAsiddhaH / tathAhi bodhakatvaM hi zaktiriti vivaraNAcAryAdibhiruktam / tacca bo. dhakAraNatvantacca zabdasya khajJAnadvArA liGgasyaivAnumitau / tathA ca kAraNatAyA vyAptitvAtajjJAnaM vyAptijJAnameveti kathaM nAnumAnavidhayA prAmANyam / udbudo vyAptisaMskAra eka hetariti svIkartRNAM bhavatAM paraM sutarAM doSaH / tasmAtpramANAntareNa saMsargopasthityasambhavAtsatra zaktirityayuktameveti dik / pattu padArthAstatsmRtirvA zAbdabodhe heturna tu padajJAnaM vAkyajJAnaM vA / vyabhicArAt / uktaM hi / " pazyataH zvetamArUpaM heSAza. bdaM ca zRNvataH / khuravikSepazabdaM ca zvetozvo dhAvatIti dhIriti // tanna / tathA sati cakSurAdinA padArthopasthitau zAbdabodhA
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirNayaH / 311 patteH / zabdenAyamartho buddha ityanubhavAcca / pazyata ityAdAvazAbdatvAnubhavAdanumAnenaiva nirvAhAcceti dik / tasmAdvAkyArthavAcakaM vAkyamiti siddho vAkyasphoTaH / nanvevaM padArthabadvAkyArthopi nAnubhUyeteti cenna / na tAvadvAkyArthapratItiranubhavaH / svarga narakAdikaM zRNvatopi svarga narakaM vAnubhavAmItyapratIteH kiM tusmRtitvAdivyApyamanyathA vA zAbdatvAdikaM jAtiranubhavavalAt / tatkAraNaM punaruktarItyA vAkyajJAnamiti / nanvevamapi na padajJAnavAkyajJAnayoH sambhavaH / utpattipakSe ekadA tadabhAvAt / abhivyaktipakSepyekadA tadabhAvAt / tathA ca na varNasamUharUpapadapratyakSaM sutarAM tatsamUharUpasya vAkyasyeti cenna / darzanAntarepyuktadoSatAdavasthyAt / atha pratyekavarNAnubhavajanita saMskArasahakRtenAntyavarNapratyakSa samaye sadasadanekaviSayA padapratItirevaM vAkyapratItizcopapadyataiti matam / taccintyam / evaM hi girirbhuktamagnimAn devadattenetyatreva vAkyajJAne samUhAlambanarUpe vizeSAbhAvAdbodhApatteH / saro rasaH nadI dIna jarA rAjetyAdAvapyupasthitestulyatvAdbodhAvizeSApattezceti / yastu jayatIrthenoktam / anubhavakramopahitAnAmeva teSAM smRtyAvagAhanAnna kramavyutkramayoravizeSa iti / tattaccham / anubhavasmRtyoH krame niya mAbhAvAt / dRzyate ca prapUrvedyuranubhUtasya smaraNam / kiM ca saMskArasmaraNayoH samAnaviSayatvAtkramasya ca saMskArAviSayatvena na smaraNaviSayatvam / evaM ca samUhAlambanarUpaM smaraNamapi gha kArAkAraTakArA iti bhavena tu ghaTa ityetAdRzamiti / athottaravarNapratyakSakALe 'vyavahitottaratvasambandhena pUrvapUrvavarNavattvamuttarottaravarNe, evaM taduttaravarNapratyakSakAle upasthita viziSTatadvarNavatvamuttaravarNe sugrahamiti tAdRzAnupUrvIghaTitaM padatvaM sugrahamevaM vA
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 vaiyAkaraNabhUSaNe kyepIti matam / samametadasmAkamapIti etenaitadanupapatyA 'kha.. NDasphoTAbhyupagamaH kaiyaTokto na zraddheyaH // idAnImakhaNDapakSamAha // pade na varNA vidyante varNeSvavayavA na ca // 6 // vAkyAtpadAnAmatyantaM praviveko na kazcana / ___ pade pacatItyAdau na varNAH / tatra dRSTAntavyAjenAha / varNeviti / yathA na varNeSvavayavAstathetyarthaH / iti pAThaH sugmH| evaM vAkyepyAha / vAkyAditi / atyantaM viveko nAsti / ayaM bhAvaH / vAkyaM padaM cAkhaNDameva / anantavarNakalpane mAnAbhAvAt / kakArAdikaM zRNomItipratItirmAnAmati cenna / tasyAkhaNDapadArthaviSayatvAt / tattadvotpAdakatvenAbhimatavAyusaMyogavizeSAbhivyaktAkhaNDapadArthasyaiva katvAdinA pratItyupapatteH / athAkhaNDapadArthasyaiva vyaJjakavaicitryAtkatvAdinA pratItau kakAra utpanna iti na syAt / sphoTasyotpattyabhAvAt / vyaJja. kaniSThAyA utpattestatrAropAbhyupagame jJAnAdInAmapi nityatApattiH / kiM ca ghaTAderapi kapAlasaMyogaviziSTasphoTarUpatvApattinityatvApattizcati cenna / satkAryavAdinA nityatAyA jJAnAdigatAyA iSTatvasya vakSyamANatvAt / ghaTAdikaM cAvidyAkalpito mRda evAvasthAvizeSaH / AvidyakajalAharaNAdikAryAnu. rodhena svIkarAvazyakatvAt / utpatyAdipratItirapi vakSyamANarItyA nAnupapanneti / nanvevaM vilakSaNo vAyusaMyoga eva tahetu. riti nyAyAvAcakopi syAditi cenna / pratyakSopalabhyamAnakakArAdereva vAcakatvasyAnubhavasiddhatvAt / sphoTasya ca zRNomItyanubhavAdAvazyakatvAt / tasmAdvAyusaMyoganiSThaM tattadvarNajanaka
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphottnirnnyH| sAvacchedakaM vaijAtyamAdAyaiva kakAra ityAdipratyayastAra ityA. divat / spaSTa hi bhAmatyAM tAratvAdi vAyuniSTha varNeSvAropya. taiti devatAdhikaraNobhihitam / asiMzca pakSadvaye varNApyanA. . vazyakA iti coktaM zabdakaustubhe / tathA ca pratyakSAdvAcakatvAnyathAnupapattyA tadevedaM padaM tadevedaM vAkyamiti pratItyA cAkhaNDasphoTaH sidhyatIti dhyeyam / yantu prathamAdhyAyaprathamacaraNe u. ktamanuvyAkhyAne / 'zaktizcaivAnvite svArthe zandAnAmanubhUyate / atonvitAbhidhAyitvaM gauravaM kalpanenyatheti / vyavahAreNAnvite eva zaktiranubhUyate / padAnAmiti tyaktvA zabdAnAmityuktiH prakRtipratyayorapyanvitAbhidhAnamiti bodhayitum / paramataM dUSaya. ti / gauravamiti / anyathAkalpane vAkyaM vAkyArthabodhakamiti kalpane gauravamiti vAkyamevAkhaNDaM kalpanIyam / tasyArthapratyAyanazaktizca kalpanIyeti gauravamiti bhAva iti jayatIrthaH / tattuccham / arthapratItyAyanyathAnupapattyA tasyAvazyakalpyatvAt / anvitazaktezca sphuTataraM prAniSiddhatvAt / kiM ca gauravaM tavaiva viparItam / anantavarNAdeH kalpanAt / yattvavAha jayatI. rtho nArthapratItyanyathAnupapattyA tatsiddhiH / tathAhi / kimayaM svarUpatorthapratyAyakaH pratIto vA / nAdyaH / sarvadArthabodhApatteH / antye kimanayAnupapa tyA tatpratItiruta pramANAMtareNa nAdyaH / anyonyAzrayAt / pratIte sphoTe arthapratItistayA ca tatkalpanamiti / nAntyaH / pramANAntarAbhAvAt / ekaM padamekaM vAkyaM zRNomIti pratyakSeNa tadraha iti cenna / vicAryatAM tAI kimayaM pratyayo varNAnadagAhate na veti / Adhe 'stu teSAmeva vAcakatA / AvazyakatvAt / antye pratItibAdha eveti / tadazu- ' ddhama / eka padamityAdevarNaviSayasyApi tatroktarItyA mAnatvopa 4 .
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe patteriti / ata eva dhvanirubhayasiddha eva / tathA ca dhvanispho. Tayormadhye nityavarNAGgIkAre gauravAt / mAnAbhAvAcca / dhva. nInAmeva gatvAdimantvaM taeva ca varNAH / evaM ca sA varNAvalI tattadarthavizeSeNAgRhItasambandhA sphoTatadekatvAdyabhivyajikA / gRhItasambandho vA / nAghaH / kAvyAdizravaNe tattadarthairagRhItasambandhasyApi idamekaM padamidamekaM vAkyamityAdisphoTasya tatsaM. khyAyAzca pratItyApatteH / na dvitIyaH / evaM hi sphoTAbhAvepyekArthAbhivyaJjakatvarUpamekaM dharmamAdAyaveka padamityupapattenAnayopapattyA tatsi ddhiH| uktaM ca / 'yastvekapratyayaH sopi bAdhakena bliiysaa| aupAdhikatayA nItastasmAtsphoTo na mAnabhAgi,ti / evaM vA. cakatvamapi tAdRzasyaiva syAditi na sApyanupapattiH / nApi ta. devedaM padaM tadevedaM vAkyamiti pratItyA tatsAdiH / tadevedaM nakhaM taete kezA soyaM samudra itivadupapatteH / atiriktakezAdikamanubhavAnArUDhamiti cenna / gaurityatrApi gakAraukAravisargAtiriktasphoTAnubhavasya kasyApyabhAvAt / kiM ca / paryAyazabdeSveka eva sphoTo nAnA vA / ghaTakalazAdiparyAyAbhivyakte sphoTe gRhItazaktikasya puMso 'prasiddhaparyAyazravaNapi prAgagRhItazaktikasyaiva sphoTasya tenAbhivyaktyArthapratItyApatteH / na ca ta paryAyAbhivyakte sphoTe zaktihastatparyAyazravaNedhIheturiti vAcyam / evaM hi pratiparyAyaM zaktigrahAvazyambhAve tattatparyAyagatazaktigrahahetutAyA evocitatvAt / tathA sati bhaktigrahatvenaiva hetutve lAghavAcca / anyathA tatparyAyAbhivyaktagatazaktigrahatvena sattvevacchedakagauravAta / na dvitIyaH / anantapadArthAnAM teSAM zaktiM cApekSya klaptavarNeSveva zaktikalpanasya laghutvAt / tasmAtsphoTavAdo 'yukta eveti nyAyarakSApaNiparimalayoniSkarSo
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirNayaH / pyapAstaH / varNapratyakSasyApi tatra mAnatAyA svIkArAt / pa yasthalopa ekaiva zaktiH paraM tvAnupUryevAvacchodikA / varNAnAmapi tadatiriktAnAmabhAvenoktabAdhakAbhAvAdityuktam / ye tu varNAnAM tadatiriktadhvanInAM vA svIkArapakSepi sphoTasya bAca. katvaM samarthayante / varNAtiriktaH sphoTa esa vAcakatvAnyathAnu.. papasyA kalpyate / na ca varNA vAcakA iti yukam / anabhi. dhyaktAnAM vAcakatvetiprasaGgAdabhivyaktezcAsambhavAt / pratyakSe viSayasyApi hetutvAt / na ca smaraNaM sambhavati / evamapi va. nAmatItatvena karaNatvAyogAt / tajjJAnaM karaNamiti pakSepi padArthasmaraNopayoginastasyAsambhavAt / na ca pUrvavarNAnubhavajanyasaMskArasahakAreNa zrotraNaikadA smaraMNaM yuktam / tadekamane vA / Adhe kramAbhAnAt saro rasa ityAdau vizeSo na syAt / antye jnyaanyogpdyaapttiH| evamekaM padamekaM vAkyamiti pratItirapi tatra mAnam / na caikaM vanamitivatsA / vanasazyAderapyati. riktatvAt / kiM ca tatraikadezAvacchinnatvopAdherekatvena sopAdhi. reva pratItiH syAt / prakRte copAdherasabhaMvena tadasambhavAt / na caikArthabodhahetutvaM tathA / vyAsasamAsayorapi prasaGgAt / nA. pyaviziSTaikArthapratyayajanakatvam / samAseSvavyAptaH / apada ityatra prakRtyaMzetivyAptezca / asmanmate cAkhaNDaM vAcakamakaM sphoTamAdAyakatvAtyayaH, tadvayaJjakAzca varNAH / tadasvIkAre dhvanayaH / pratItivailakSaNyamapi dhvanikRtam / taduktaM vAkyapadIye / 'yathA maNikRpANAdau rUpamekamanekadhA / tathaiva dhvaniSu sphoTa eka eva vibhidyata' iti / sAdRzyAdipratItirapi vyaJjakadhvaninivandhanaiva / AhacaivaM kaiyaTopItyAhuH / syAdayaM prAguktasteSAM dossH| kiM ca / tavaivArthabodhAnupapattiH / varNAnAM pratyeka vyaJjakatvaM
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ baiyAkaraNabhUSaNe samudinAnAM vA / nAyaH / pratyekAsphoTapratItau tAvataivArthabodhA. patteH / nAnyaH / tvaduktarItyaivAsambhavAt / sambhave vA tadeto. riti nyAyenArthabodhasyApi tata evopapattene vAcakatvAnyathAnupapattirapi / atha tvanmatepyeSa doSaH / tattadvarNotpAdakatvAbhimatavAyusaMyogAnAM pratyekamabhivyaJjakatvaM samuditAnAM veti vikalpagaNagrAsAditi cet / atrocyate / pratyekameva saMyogA abhivyanjakAH paraM tu ke cana katvena ke cana hatvenetyanekaiH prakAraiH / ata eva varNAnAM tadatirekAsvIkAropyupapadyate / tacca vAyusaMyogAdiniSThameva tatrAropyate / evaM cAvyavahitottaratvasa mbandhena dhavattvaM TakAre gRhyate / etAdRzapadajJAnikAraNatAyA~ avivAdAt / paraM tvavyavahitottaratvaM svajJAnAdhikAraNotpatikajJAnaviSayatvaM vAcyam / ata eva ghajJAnAnaMtarajJAnaviSayatvarUpAnupUrvIjJAnamityAdinaiyAyikaddhAnAM vyavahAraH / evaM ca ne kazciddoSaH / yattu zrUyamANazabde kimayaM hAlAhalazabdaH kiM vA halAhala kimayaM marakatazabdaH makaratazando vA / kimayaM ku. zazabdaH kuzazabdo veti sandehe yathA tathAstu viSaratnadarbhavAcakobhavatyevetyAdi nizcinvato bodho na syAt / sphogabhi vyaktau spaSTAbhivyaktyApatteH / anabhivyaktI bodhakAbhAgAditi nyAyarakSAmaNAvuktam / tacintyam / varNasamUharUpapadajJAnaM kAraNamiti svIkartRNAM darzanAntarANAmapi tulyatvAt / tadarthajJApakatvajJAnaM ca mamApi samamiti / yadvA / kiJcitkiJcitmatyeka meva sphoTAbhivyAktAyate / agre agre vizadA jAyate / pUrva jAtApi nArthabodhopayoginI / gathA ratnatattvasyaikadA darzanepi nAbhivyaktiH, vAraMvAraM darzane tu bhavati / uktaM ca / sAmastyena tu tadvayaktiH sarvAnte maNitatvavaditi / nanu bhativetyAdAvartha
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphottnirnnyH| bodhApattiriti ce, tavApi vAcakasatvAdazvoSApattiH / parNA nupUrvIniyAmakaniyamyAbhivyakterarthabodhopayuktatvAt / na ca ha. zAnto viSamaH / etAdRzajAtimAnamukazandavAcya ityatraiva da. zanAntarANAmapekSaNAditi SAcyam / prathamadarzane jAteravagame etAdRzajAtimAnasukazabdavAcya ityasyApi grahaNApateH / ma. smAkaM punarjAtyagrahAdeva vilaMbaH / tathA ca vijAtIyapratyakSAjjAtigrahavAdvijAtIyAbhivyaktyArthabodha iti / atha prathamadarzane eva jAtigRhyate padaM punastajjAtyavacchinnavAcakaM na smaryataiti cenna / mamApi sphoTo vyajyate / arthasmaraNaM puna rjAyataityupapatteH / padatadarthayoH zaktilakSaNasaMmbandhasya parasparasmArakatvAvizeSAt / vijAtIyAbhivyakteH padasmArakatva vadvijAtIyAbhivyaktararthasmArakatvAditi dik| yattu varNAnAM vya. jakatvepyevamevopapattiriti tantuccham / evaM hi sphoTAsidetatvAt / ata eva ca ghakAraviziSTaSTakAra eva vyaJjakaH pUrvapUra vaivarNavizeSitottaravarNaviSayakapratyakSAbhyupagamAt / etena prathamAdivarNairavizadasphoTAbhivyaktirnAnubhavasiddhoti nirastam / sa. mAdhyantarasattvAditi nyAyarakSAmaNisthaH sphoTavAdamaGgIkRtya sa. mAdhiH pratyuktaH / granthakRtastvAhuH / varNamAlAyAM padamiti pratItevarNAtirikta eva sphoTaH / anyathA kapAlAtirikta ghaTAsiddhiprasaGgazceti dik iti sudhIbhirvibhAvanIyam // 6 // nanvevaM zAstrAprAmANyaprasaGgaH padavAkyayorakhaNDatvAt / zAstrasya ca prakRtipratyayAbhyAM padavyutpAdanamAtrArthatvAdityAzakA samAdhatte / / paJcakozAdivattasmAtkalpanaiSA samAzritA // 69 //
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 vaiyAkaraNabhUSaNe upeyaprAtipattyA upAyA avyavasthitAH / upeyapratipattyarthetyantenAnvayaH / tathAhi / bhRguruNivaruNaM pitaraM brahma pRSTavAn / sa uvAca / bhanAmati / punarasyotpattyAdikaM samIkSya pRthvAn / punaH prANo brahmota / tasyApi tathA. tvaM budhvA pRSTavAn / tato mana iti / tasyApyazitamannaM tredhA bhavati yatsthUlaM tatpurISaM yanmadhyamantanmAMsaM yadaNIyastanmana iti zrutAvutpattizravaNAtpRSTavAn / tato vijJAnamaya iti / tasyApi vRtyupahitatvena tathAtvaM budhvA pRSTavAn / tata Anando brahme. ti / punarvastutastvaM prApya sthitaiti tu ke cidvayAcakSate / tnn| pazcamasya tatrAnupAyatvAt / akozatvAcca / tasya brahmakhA tamAna bhUgavallIhodAhartavyA / kittvAnandavallI / tatratyA hi paJcApi kozA upAyA eva / tatra hi brahmapucchaM pratiSThetyatra zrUyamANameva brahmapadaM mukhyabrahmasamarpakam / ata evAdhAratvA. thakaH pugchazabdopyupapadyate / lAMgUlAsambhavena mukhyArthasya vA. dhitatvAt / kathaM tAnandamayobhyAsAditi vaiyAsika sUtramiti cet / bhAnandamayazandasya tadvAkyazeSe zrUyamANabrahmapade tAtpa. ryAdityAdi zaGkarabhagavatpAdaprabhRtibhiH prapaJcitam / evaJca yathA paJcakozA bhapi sarvAdhArabrahmabodhanAyaivoktAH na tu vAstavameSAM brahmatvaM tathaiva prakRtipratyayAdibhirvicAropyakhaNDaspho. TabodhanopAya iti bhAvaH / nanu pratyakSasya sphoTasya zravaNAditopi bodhasambhavAna zAstraM tadupAya iti cettatrAha / upAyA iti / upAyasyopAyAntarAdUSakatvAditi bhAvaH / ata eva ke. citsupratyayaM kecitsipratyayaM ke cit rupatyayaM ca vidadhAti ta. detadabhipretyAha vAkyapadIye / "upAyAH zikSyamANAnAM bAlA
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphornirnnyH| nAmupalAlanAH / bhasatye parmani sthitvA tataH satyaM samIhata" iti / mAtra vadanti / naitanchAstraM sphoTajJAnArtha paJcakozabadupAyaH zAstrajJAnaM vinApi gAmAnayati vAkyamAtravyutpabhasya pAma. rAderapi zAbdabodhAt / tasya sphoTajJAnaM vinA bodhAnupapattestajjJAnaM ca zAstramantareNeti vyabhicArAt / zAstrasyopayAntarale ca zAstrajanyasphoTajJAne tRNajAyatAvacchedakamiva banho vainAlaM vAcyaM tacca na, pramANAbhAvAta / kiM ca prakRtipratyayAdeH kA: .lpanikatvena zazaviSANakalpatayA tena na sphoTAtmakavastumAnasabhAvaH / paJcakozAdezca sadasadvilakSaNatAyA advaitazAstre vyuH pAditatvAditi / atrocyate / bhASAsaMskRtasAdhAraNaH sphoTa eva vAcakaH tajjJAnaM ca zrautrapratyakSAdirUpamapIti satyam / kiM tu varNavatprakRtipratyayApanopi sa eva / evaM ca prakRtipratyayAdibhiyutpAdanapUrvakaM tajjJAnaM tatpUrvaprayogadvArA zArIrazruddhiheturyazAdirivAntaH karaNasya / tathA ca "tat dvAramapavargasya vAGmalAnAM cikitsitam / pavitra sarvavidyAnAmadhividhaM prakAzate" iti / " idamAcaM padasthAnaM siddhisomAnaparvaNAm / iyaM sA mokSamANAnAmajivhA rAnapaddhatiH // atrAtItaviparyAsaH kevalAmanupazyati" iti ca vAkyapadIya saGgacchate / evaM ca vijAtIyajJAnaeva zAstrasyopayoga iti na tRNAdivadvyabhicAraH / yattu alIkA prakRtipratyayakalpanati / tanna / paJcakozAdivadasyApi sadasadvilakSaNAyA eva dipradarzanamAtreNopapAdayiSyamANa. svAditi dika / evaM rekhAgavayanyAyenApi zAstramupAya ityapyAhuH // 69 // nanu varNAnAM sphoTAtmakatve katvagatvAdikaM tAniSThaM vyaJjakavAyuniSThaM vA / nAyaH / tasya nityatvena kakAra utpanna iti na
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNe syAt / anityatve 'nugataH kakAra iti pratyayo na syAt ka. tvasya kakArarupanAmamAtratvApacezca / antye bhramatvaM kAdipratItInAM syAdityata aah|| kalpitAnAmupAdhitvaM svIkRtaM hi parairapi / svaradaiAdyapi hyanye varNebhyo 'nyasya manvate 70 kutra svIkRtaM tadAha / svaretyAdi / udAttatvAdikaM dhvani niSThamiti svIkArAditi bhAvaH / evaM dIrghatvAdikamapi / AdinA isvatvAdikamapi gRhyate / ayaM teSAmabhiprAyaH / gakArAdayo varNAstAvadekaikA eva, praharAtpUrvamanubhUyamAnasya soyamiti pratyabhijJAnAt / na ca gatvAvacchinapratiyogitAkabhedAbhAvastadviSayaH / vyaktayatiriktagatvAnaGgIkArAt / ayaM gakAra iti cedaM rUpamitibadupapadyate / na.ca gatvavAnAkAra ityanayoraviSApatiH / saha prayogazca na syAditi zaGyam / pratIto gatvatvasyApi bhAnAdvizeSasambhavAt / sahaprayogasyApi ghaTatvavAnghaTa itivadupapatteH / bhinneSu ghaTAdiSu ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkabhedAbhAvasatvAtso yamiti pratItyApattyA vyaktyabhedasyaiva tatra viSayatvAvazyakatvAcca / pratyabhijJAyA vyaktiviSayatve bAdhakAmAvAcca / na ca gakAra utpanna iti pratItireva bAdhikA / tasyAH vyaJjakadhvaniniSThotpattyAdeH paramparAsambandhena varNaniSThatvaviSayatve. nApyupapatteratiriktavarNAsAdhakatvAt / paramparayA varNaniSThatvAbhyupagamAcca na bhramatvam / sAkSAtsambandhAze bhUma ityavaziSyate / tadapi soyamityatra vyaktayabhedAMze tava bhUmatvavattulyaM paraMtu mamAtiriktavarNatatmAgabhAvadhvaMsakalpanAgauravApattinaiti lAghavamatiricyate / tava tu tatsyAditi mahadaniSTam / kiM ca / prAga
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphottnirnnyH| 321 sattve sati sattvarUpAyA utpattena varNeSu grahaNamAnubhavikam / ata eva varNamuccArayatIti pratyayo na tUtpAdayatIti pratyayo vyavahArazca / uccAritatvaM ca tAlvoSThasaMyogAdijanyAbhivya. ktiviziSTatvam / tasya cedAnIMtanatA sUpapAdA / tathA ca prAganubhUtenedAnIMtanAnubhUtasyAbhedasiddhau tApatkAlaM sthiraM cainaM kA pazcAnAzayiSyatIti nyAyena nityataiva / nanvevaM strIprabhavoyaM zukaprabhavoyamiti pratItistacchravaNAtstrIzukAdhanumAnaM ca na syAt / na ca vaijAtyaM vAyuniSTham / tadagrahepi vaijAtyabodhAt / nApi dhvaniniSTham / tatra tasminmAnAbhAvAt / tadutpAdakazakhAdya. bhAvAca / kiM ca / seyaM gurjarI seyaM dIpakalikA ityAdApi nAzo na syAditi cenna / strIzukAdijanyatAvacchedakaM tAlvoSThasaMyoge tadabhighAtajavAyau vA vidyamAnavaijAtyaM varNeSvAropyataityabhyupagamAt / ata eva tAratvAdirUpaviruddhadharmAdhyAsAdi iti nirastam / na ca vAyatragrahe tAmniSTha jAtyAyagrahaH / yena yasya dharmo gRhyate tena tadapIti niyamAditi vAcyam / bahirindriyeSu vyabhicAreNa niyamAbhAvAt / cakSuSaH prabhAyAH sparzanasya vAyoH rUpasparzamAtrasya rasanAdezca rasAdimAtrasya grAhakatAyA naiyAyikaiH svIkArAt / astu vA strIzukAdivyaMgyastAratvAdizca varNaniSTho jAtivizeSaH / na ca teSAM kazcidvirodhaH / yoyaM rA. meNoktaH sa evedAnI kRSNenocyataiti / yoyaM tAro mayA zrutaH sa evedAnI manda iti ca pratIteH / gurjarIdIpAdisthalapi mAnAntareNa nAzasiddhau soyAmityasya bhramatvaM anyathA tatrApISTa eva nAzAdyabhAvaH / na caivaM vAyutAlvoSThasaMyogAdargatvaM kAyatAvacchedakamapekSya tatsatyakSatvaM tvayA vAcyam / tathA ca gauravAmiti vAcyam / pratyakSatvAvacchinnaviSayitayA gatvasyaiva kArya
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 vaiyAkaraNabhUSaNe tAvacchedakatvAt / nanvevaM ghaTIpi nitya eva kapAlasaMyogAdikaM vyaJjakaM bhaviSyatIti cenna / prAgasatve sati satvarUpAyA utpattestatra gRhItAyA vinA bAdhakaM tyAgAyogAt / atra tadagrahaviparItagrahayoH satvena tadayogAt / satkAryavAdAbhyupagame tviSTApattezca / na ca gakArAdervinA vyaJjakamananu bhavendhakArastha ghaTavatsandehApattiH / doSAdyabhAvAdupapatteH / anyathotpannatvAdisandehoSi kiM na syAt / evaM ca vIcItaraGgAdinyAyenAnekavarNakalpanAyAM gauravamapAstam / tasmAnnityA eva varNAH / tasmAdyathA gakArAdipratItistathA sphoTamatItirapi gatvAdirUpe Nopapanneti noktazaGketi bhAva iti sudhIbhiryeyam // 70 // iti vyaktisphoTanirUpaNam // * bopadevoktayuktayA jAtisphoTamAha || zakyatvaiva zaktatve jAterlAghavamIkSyatAm / aupAdhiko vA bhedastu varNAnAM tAramaMdavat 71 ayamabhiprAyaH / gakArAdivyaktayastAvadavazyAbhyupetavyAH / na coktA rItiH sAdhvI / tathA sati soyaM gakAra itivadyo mayA ikAraH zrutaH soyaM gakAra ityApattiH / ekasyaivAkhaNDa padArthasya sakalavarNarUpatvAt / NakAroyaM na gakAra ityanApattezca / kiM ca sphoTe gatvAdyatiriktamabhyupeyaM na vA / Adhe tadeva gakArostuvarNAtiriktagatvAbhAvasya varNanityatAvAde zaGkarabhagavatpAda - prabhRtibhiH siddhAntitatvAt / tathA cAtiriktasphoTakalpana eva gauravam / varNAnAmeva vAcakatvopapattau tatra mAnAbhAvazca / antye yakArAdipratItivirodhaH / vAyusaMyogAdivRtivaijAtyameva tattadrUpeNa pratIyataiti cenna / pratItervinA bAdhakaM bhUmatvAyogAt / 1
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirNayaH / astu vA vAyusaMyoga evaM gakAropi tasyAtIndriyatvaM doSa iti cena / tadgatadharmavadevopapattariti gatamatiriktasphoTakalpanayA / tasmAnsantyeva varNAH / tathA ca yayA zakyA jAtireva / tathA za. ktApi / anyathA bahUnAM varNAnAM vAcakatve gauravaM syAt balabadvAdhakavazAtpratyekaM vAcakatvasya cAkhIkArAt / idaM ghaTapadamiti pratItyA ghaTapadajJAnakAraNatAvacchedakakoTipraviSTatayA ca jAtivizeSasyAvazyakatvAt / na ca varNAnupUryaiva pratItikAraNatvayonirvAhaH / ghaTatvAderapi saMyogavizeSaviziSTamRdaivAnyathAsiddhyApatteH / tasmAtsA jAtireva zaktA tAdAtmyena tadavacchedikA ceti / nanu saro rasa ityAdau jAtyoH santvAvizeSAda. thabodhabhedo na syAdityata Aha / aupAdhiko veti / vA tvarthe / upAdhirAnupUrvI bhedaH kAraNIbhUta jJAnasya / upAdhiprayuktajJAnavailabhaNye dRSTAMtamAha / varNAnAmityAdinA / AnupUrvIvizeSa eva jAtivizeSAbhivyaMjaka AkAravizeSa iva ghaTatvAde, stathA ca noktadoSa iti bhAvaH // 71 // nanu jAte. pratyekavarNeSvapi sattvAtpratyekAdarthabodhApattistulyaiveti pratyekaM varNA eva vAcakAH kiM na syurityata bhAha // anekavyaktyabhivyaMgyA jAtiHsphoTa iti smRtA / kaizciddhayaktaya evAsyAH dhvanitvena prakalpitA72 ayaM bhAvaH / trividhajAtisphoTeSu varNapakSe yadyapyayaM doSastathApi padavAkyapakSe nAyam / varNeSu tasyA vyAsajyavRttitvAt / tatrApi pUrvavatpadArthavAkyArthayorvAkyapadasphoTau vAcaka. tvena svIkriyete / tathA cAnekAbhiktibhirvarNavyaktibhira. bhivyaMgyA jAtiH sphoTa iti smRtA, yogArthatayA / etena
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 baiyAkaraNabhUSaNe sphoTasya sadAtanatvAtsarvadArthabodhApattirityapAstam / kaizci. dvayaktaya eva dhvanaya ityabhyupeyataiti samudAyArthaH / uktaM hi kAvyaprakAze / budhaiyAkaraNaiH pradhAnIbhUtasphoTavyaMgyavyajakasya zabdasya dhvaniriti vyavahAraH kRta iti // 72 // nanu kA sA jAtistatrAha // satyAsatyau tuyau bhAgaupratibhAvaM vyavasthitau // satyaM yattatra sA jAtirasatyA vyaktayo matAH 73 pratibhAvam / pratipadArtham / etacca 'sambandhibhedAtsattaiva bhidyamAnA gavAdiSu / jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vyvsthitaaH||taa prAtipadikArtha ca dhAtvartha ca pracakSate / sA nityA sA mahAnAtmA tAmAhustvatakAdaya' iti vAkyapadIye / nityaM dravyamiti, pratIkamAdAyAsatyopAdhyavacchinnaM brahmatatvaM dravyazabda vAcyamityarthaH / brahmarAzirityAdAya brahmatattvameva zabdasvarUpatayA bhAtIti kaiyaTe ca spaSTam / evaM vAcyaM vAcakaM ca brIveti bhAvaH // 7 // nanu prakRtA jAtireva nAsti / padaMpadamityAnugatabuddhavarNAnupUyavopapattestasyA api nAnAtve tu paramparayA varNastajjAtivA niyAmikAstu / na ca ghaTAyapi na sidhyediti zaGkacam / iSTApatteH / mRdaevAvasthAvizeSarUpatvAttasya, ata eva vAcArambhaNaM vikAronAmadheyaM mRttiketyeva satyamiti zrUyate / vyutpAditaM caitatadanantyatvamArambhaNazabdAdibhyaH paTavaccetyAdinA RSipuMgavena bhagavatA vyAsena, ataevAkRtirityAdAya brahmadarzane gotvAdijAterapyasatvAdanityatvam / AtmaivedaM sarvamiti zrutivacanAditi kaiyaTaH / zAstreSu prakriyAbhedaravidyaivopavayete, samArambhastu
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphottnirnnyH| 325 bhAvAnAmanAdibrahmazAzvatamiti vAkyapadIyepi / tadetanmanasi nidhAyAha / itthaM niSkRSyamANaM yacchabdatattvaM niraJjanam / brahmaivetyakSaraM prAhustasmai pUrNAtmane namaH // 74 // nAmarUpe vyAkaraNavANIti zrutiprasiddhA dvayI sRSTiH tatra rUpasyeva nAmnopi tadevatattvaM, janmamaraNAdikaM tadvatmapaM. cazca tatrAvidyA kalpitaiti vedAntatattvamasmA kamapISTameva / uktaMhi vAkyapadIye / "majanmani tathA nitye paurvAparyavi. varjite / tattve janmAdirUpatvaM viruddhamupalabhyate" iti / tasmAdavidyAdazAyAmuktarItyA jAtireva sphoTaH / niSkarSe tu brahmava sphoTa iti bhAvaH / parantu avidyAdazAyAmapi varNAnAM vAcakatvamabhyupetya sphoTakhaNDanamayuktamiti dhyem / brahmaivetyanenAtrAya puruSaH svayaM jyotiH tameva bhAntamanubhAti sarva tasya bhAsA sarvamidaM vibhAtIti zrutisiddhaM svaparaprakAzatvaM sUcayan sphuTatyarthosmAditi sphoTa iti yaugikaM sphoTazabdAbhidheyatvaM sUcayatIti siddhm||74|| vidyAdhIzavaDherusaMjJakamatizrImAdhvabhaTTArakaM jitvA kevalavaGkaTayyasavidhepyAndolikAM prAptavAn / yazcakre munivaryasUtravivRti siddhAntabhaGgantathA mAdhvAnAM tamahaM gurUpama guruM raNojibhaTTa bhaje // 1 // pANinIyavacasAM khalu mUlaM candrazekharabhavAninirUDham // tena bhUSaNamidaM hi tavaiva prItaye bhavatu sAmbazivasya // 3 // iti zrImadatpadavAkyapramANapArAvArINadhUrINaraGgojI. bhaTTAtmajakoNDa bhaTTakate vaiyAkaraNabhUSaNe caramaH sphoTaH samAptaH //
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jiang
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIgaNezAya namaH / . . padArthadIpikA praarbhyte| zrImatsiddhikaraM kAntaM ramomAramaNAtmakam / dayAsindhuM cidAnandaM sitAsitamupAsmahe / / 1 // iha khalu caturthapuruSArthahetubhUtamAtmatattvajJAnamAmananti / tacca padArthatattvanirNayAdhInamiti padArthatantvamatra vivicyate // tatra pramitiviSayaH padArthaH // sa dvidhA bhAvo 'bhAvazca / bhAvAH SaDeva dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyabhedAt / tatra dravyatvajAtimad, guNAzrayo vA dravyam // tacca pRthivyptejovaayvaakaashkaaldigaatmmnobhedaanvdhaa| tatra--- pRthivItvajAtimatI gandhavatI vA pRthivI // . maNimuktAvAdAdapyanudbhUtagandhostyeveti na tatrAvyAptiH / tadbhasmani gandhopalambhena tatrApi gandhakalpanAt / maNyAdayaH gandhavantaH gandhavadbhUmyArambhakAvayavArabdhatvAt mahApaTavat / atha vA gandhavatvaM gandhasamAnAdhikaraNajalAvRttijAtimatvam / ga. ndhasamAnAdhikaraNadravyatvAdikamAdAya jalAdAvativyAptivAraNAya jalA'vRttIti / etena nAnAgandhavadArabdhapadArthasya nirgandhatvapakSepi na tatrAvyAptistAdRzapRthivItvasatvAt / sA ca
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthadIpikA / pRthivI dvidhA / nityA nityA ca / paramANurUpA nityA / kA. yarUpA tvanityA / yadidaM jAlasUryamarIcisthaM sarvataH sUkSmamupalabhyate / taJca vyaNukaM tasya SaSThoMzaH paramANuH / tatribhiryaNukairArabhyate / dvAbhyAM paramANubhyAM ca dyaNukAmati svIkArAt / kAryarUpA ca trividhA zarIrendriyaviSayabhedAt / zarIraM tvanyA. vayavi bhogAyatanam / bhoganiyAmakamiti yAvat / tatpaJcadhA zukrazoNitAbhyAM vinavAdRSTavizeSopagRhAtapRthivIjanyaM jarAyujamaNDajaM svedajamudbhidaM ca / AcaM vaziSThAdeH / garbhAvarakazcarmavizeSo jarAyustajjaM manuSyAdi / aNDajaM pakSyAdi / svedajaM yUkAlikSAdi / pRthivIM bhitvAjAyamAnamudbhidaM vRkSAdi / indriyaM ghrANam / tacca gandhatajjAtitadabhAvAnAmeva grAhakam nAsA. prabArsa tatpArthivameva, rUpAdiSu paJcasu gandhasyaivAbhivyaJjakatvAt / kuMkumagandhAbhivyaJjakatailavat / sakturasanavazarAvagandhAbhivyaJjakajaletivyAptivAraNAya ekkAraH / viSayAH pu. paadyH|| apvajAtimatyaH zItasparzavatyo vA ApaH / / tA api dvidhA nityA anityAzca / paramANurUpA nityA kAryarUpA anityAH / tA api zarIrendriyaviSayabhedAt vidhaa| zarIraM varuNaloke / tantu pArthivAvayavamilanAt karakAvat ahaTavizeSAdvA ghanIbhUtaM dRDhaM sadbhogopayogi indriyaM rasanam tacca rasatajjAtitadabhAvAnAmeva grAhakam jivhAgavatti tadApyameva / rUpAdiSu paJcasu rasasyaivAbhivyaJjakatvAt lAlAvat / jalamAdhuryavyaJjakaharItakyAmalakAdau vyabhicAravAraNAyaivakAraH / tayoH kaSAyAmlarasavattayA paTaraJjakadravyarUpavizeSAbhivyaJja. katvAt / viSayA ndyaadyaaH||
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthadIpikA / tejasvajAtimaduSNasparzavadvA paraprakAzarUpavadA tejH|| nityamanityaM ca / paramANurUpaM nityaM kAryarUpamAnityam / tadapi tridhA zarIrendriyaviSayabhedAt / zarIramAdityaloke / indriyaM cakSuH rUpatajjAtitadvadravyatadvatajAtiguNakarmaNAM grAhakaM kRSNatArApravati / tattaijasameva, rUpAdiSu paJcasu rUpasyaiH vAbhivyaJjakatvAt Alokavat / pUrvavaddharItakyAmalakAdau vyabhicAravAraNAyaivakAraH // ___ nanu rUpavAn paramANuzcakSuSA kuto na gRhyate / cAkSuSapratyakSe viSayadravyagataM rUpaM mahattvaM hetuH paramANau tannAstIti ce, ttAkAzAtmAdayaH kuto na gRhyante / viSayagataM rUpaM mahatva ceti dvayamapi heturiti ce,ttArha taptavAristhaM teja uSmA vA kuto na gRhyate / ucyate / dravyacAkSuSapratyakSe viSayagatamudbhatarUpaM mahattvaM ca kAraNaM, paramANuna mahAnAkAzo na rUpavAn taptavAristhaM tejazca nodbhUtarUpavat / tadrUpasyAnudbhatatvAt / evaM cA. kSuSapratyakSa viSayagata udbhUtaspoMpi hetuH / pahirindriyajanyadra. vyapratyakSamAtraeva mahatvarUpasparzANAM lAghavAddhetutvAt / tathA ca pradIpAdimabhAyA rUpamAtra gRhyate tena tadAzrayadravyamanumIya. taiti siddhAntaH / prabhAzabdopi tadrUpavAcaka evetyAhuH // - nanvevamapi andhakArastho ghaTo 'pi gRhyeta dravyacAkSuSe A. lokasaMyogopi heturiti cet, na, catUrUpasya suvarNarUpasya vA aMdhakAropa saMyogasattvAditi cenna / dravyapratyakSa udbhUtAnabhibhUtarU pAlokasaMyogasya hetutvAt / catUrUpasyodbhUtatkAbhAvAt muvarNarU. pasyAbhibhUtatvAttatsaMyogepi na pratyakSam / viSayazcaturdA bhauma divyamaudaryamAkarajaMca / pArthivamAtrendhanaM tejo bhaumamagnyAdi / a. bindhanaM tejo divyaM vidyudAdi / ubhayendhanamaudarya bhAkSitAnnasya
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| pItajalasya ca pAcanAt / khanijamAkarajaM suvarNAdi // __nanu savarNa na tejaH paraprakAzakarUpavirahAta uSNasparzAbhAvAcceti cenna / abhibhUtarUpasparzayostatra svIkArAt / pItarUpabantaH pArthavabhAgAstatra milatAH saMtIti tadIyarUpasparzabhyAM tayorabhibhavassambhavatyeva / balavatsajAtIyagrahaNakRtamagrahaNaM hya. bhibhavastArazabdAnmandasyeva // mamiAMsakAstu pItarUpavat dravyAntarameva suvarNamUcire / tanna / dravyAntarakalpane gauravAt // anye tu haridrAdivatpItarUpavatvAtpRthivyeva suvarNamityAhuH / tanna / atyantAnalasaMyogAdbhasmApatteH // vAyutvavAnnIrUpasparzavAnvA vAyuH // sopi dvidhA nityo 'nityazca / paramANurUpo nityaH kAyarUpo 'nityaH / sopi zarIrendriyaviSayaprANabhedAt caturthA / zarIraM vAyuloke pizAcAMdInAM ca / indriyaM tvak sakalazarIra vyApakam / middhAnADyAM tatsatvepi tanmanoyogasya svapnajana. katvAt tadA svApnajJAnameva na tvAcAdi purIta tyevaM paraM nAsti atastasyAM manaHpraveze jJAnazUnyA suSuptirbhavati, jJAnamAtre tva. Gmanoyogasya hetutvena tadAnIM tadabhAvAjjJAnAbhAvopapatteH / tanu vAyavIyameva rUpAdiSu paJcamu sparzasyaivAbhivyaJjakatvAt aGgasaGgisalilazaityAbhivyajakavyajanapavanavat / elAdau na. lasparzAbhivyaJjake vyabhicAravAraNAyaivakAraH / taccodbhUtaspazatajjAtitadabhAvodbhUrUpasparzavavyatadgataguNatajjAtitadabhAvA nAM grAhakam / ata udbhatarUpAbhAvAttaptavAristhaM tejo, rUpAbhAvAdvAyuzca tvacA na gRhyate, kiM tu tatsparzamAtraM gRhyate tadAzraH yasnena vAyuranumIyate iti siddhAntaH / evaM pradIpavanacandrA
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| diprabhApi na tvacA gRhyate uddhRtasparzAbhAvAt // .. . mImAMsakastu sadbhUtasparzavad dravyaM svaco yogyaM lAghavAt na tu rUpamapi tatra pravezyaM gauravAt / ato vAyurapi spArzanapra. tyakSa eva / ata eva vAyuM spRzAmItyanubhavaH / anyathA ghaTAdeH sparzI, gRhyate tena tad dravyamanumIyate iti vaktuM zakyatvAt kimapi dravyaM spArzanapratyakSaM na syAt / kiM ca cakSuSA rUpaM gRhyate. ghaTAdi tadAzrayatvenAnumIyataityapi syAt / tathA ca dravyamatIndriyameva syAt / evaM mahadudbhatarUpavayaM cakSuryogyam / ataH pradIpacandrAdiprabhApi cakSupAyaivetyAhuH / viSayastu vR. kSAdikampajanakaH / prANaH paJcadhA prANApAnavyAnodAnasa. mAnabhedAt // zabdAzraya aakaashH|| sa ca tatkAryasya zabdasya sarvatropasambhAva vibhuH, lAghacAdeko nityazca zrotraM tadIyamindriyam / adRSTavizeSopagRhI. takarNazaSkulyavacchinnaM namaH zrotram / badhirasyAvizeSAbhAvAnna zrotramasti / / kAlikaparatvAparatvAnameyaH kAlaH // .. . sa caikopi vartamAnAtItabhaviSyakriyopAdhivazAdvartamAnA disaMjJA labhate / pAkapaThanAdikriyAvazAt pAcakapAThakAdivya. padezavat // digekA nityA daizikaparatvAparatvAsAdhAraNakAraNam // sA cendrayamAgniniRtivaruNavAyukuberezAnabrahmAnantarUpopAdhivazAda pUrvAdibhedena dazaM saMjJA labhate / etau dikkAlI jagadAdhArau jagaddhetU ca / ihedAnI karopIti sarvAnubhavAt / / / AtmatvasAmAnyavAn jJAnAzrayo vA AtmA vibhunitya
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthadIpikA / zcati // S sa dvidhA jIvezvarabhedAt / sukhAdyAzrayohampratyaya vedyo jIvaH // nanvahaM gauro 'haM jAnAmIti sAmAnAdhikaraNyopalambhA gauratvAdirUpavati jJAnasukhAdyAzrayatA siddhyatIti deha eva AtmA syAt / na ca zarIraM nAtmA jJAnazUnyatvAt / tadapi zarIraM jJAnazUnyaM pArthivattvAt ghaTavadityanumAnAt siddhyatIti vAcyam / ghaTasya kevalapArthivatvAjjJAnazUnyatvepi bhUtasamudAyAtmakatvAt zarIrasya jJAnavattvasambhavAt / kevalacUrNAdau rAgAbhAvepi cUrNaparNAdisamudAye tAmbUle rAgotpattivat / ahaM jJAnavAniti pratyakSabAdhenAnumAnasya zarIre jJAnAbhAvA'sAdhakatvAcca vanhiranuSNaH kRtakatvAta ghuTavadityanumAnavat / svIcakruzca deha evAtmeti cArvAkAH / evaM kANohaM badhirohamiti indriyadharmasAmAnAdhikaraNyAdindri yANyevAtmetyapare vadanti, tatkathaM nityo vibhurAtmati saGgaccheta iti cenna / zarIrendriyANAmanityatvenAtmatvAsambhavAt / na cAtmApyanitya evAstu kRtahAnAkRtAbhyAgamaprasaGgAt / dha madharmazAstravayavApatteH / kiM ca kazcidutpattimArabhyaiva rUpabhAgyAdimAn nAnya iti niyamAyA'dRSTavizeSo heturvAcyaH sa cai. tajjanmani na sampAdita iti tatsampAdakajanmAntarayogyAtmasiddhiH / anekajanmayoginatha nityataiva nAzakAbhAvAt / na ca svatantra Izvara eva svecchAvazAt svasRSTaprANiSvekaM karoti kulAla ivaM svanirmitaghaTeSu kva cit dugdhayogaM kvacit mUtrapurapayogamiti vAcyam / acetanaiva cetane tathA vyavahAre vaiSamyanairghRNyaprasaGgAt / dRzyate ca kulAlAdereva ghaTAdivatputreSu nirnimitakatayA vyavahAre vaiSamyAdiprayuktA ni. !
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| ndeti / na cAyaM nityaH paramANurUpa evAstu, sakalazarIravyApi-. mukhaduHkhAnanubhavaprasaGgAt / paramANurUpavaj jJAnAdestaddharmasyApratyakSatvApatezca / sa ca pratizarIraM bhinnaH sukhaduHkhAdyayogapadyAvacicyAcca / anyathA parakIyasukhaduHkhAnusandhAnaprasaGgAcca hastapAdAdibhedasyeva zarIrabhedasyAprayojakatayAnanusandhAnA: 'prayojakatvAt jAtismarANAM janmAntarIyArthasmaraNAnApattazceti dik / duHkhAsamAnAdhikaraNajJAnavAbhityajJAnAzrayo vAI. shvrH| sa ca sakalakAryakartRtvena siddhacatIti vakSyate // ... AtmatadguNAdipratyakSakaraNaM manaH // ..... . tacca paramANugarimANaM pratipuruSaM bhinnaM yatrayandriye saMmujyate tatastato jJAnamutpayate / ato yugapadane kendriyairjJAnAbhAvopapattiH / anyathA yugapavUpazabdAdigrahaNApattI vyAsAna jJAtamityanubhavAnApatteH / tathA ca gautamasUtraM . "yugapajajJAnAnuna patirmanaso liGga" miti / ata eva mano vibhuH niHsparzadravyatvAt AkAzavaditi mImAMsakoktamapAstam / avadhAninAM tu abhyAsavizeSAperagayA jhaTiti manAsa kriyayA tattadindriyairyogAjajJAnakramikavepi yogapaghAbhimAnamAtram // ___ nanvandhakAropi ni:sparzavasvAt kriyAvatvAdilakSaNarUpavattvAcca pRthivyAdibhyo bhitraM dazamaM dravyamastIti kathaM navaiva dravyANi iti cet / maivam / sasya rUpabadrvyatve cakSuSA grahaNaM na syAt / dravyacAkSuSamAtre udbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogaH sya hetutvAt / na ca cakSurgolakavRttitAmasendriyAntarAdandhakAraprahaH / indriyAntarakalpane gauravAt / kiM cAndhakArasamaniyata AlokAbhAvo 'vazyamabhyupeyaH / tathA ca tenaivAropitanIlarU. peNAndhakAra iti vyavahArasambhavAna dravyAntaraM tamaH / ati
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthadIpikA | gauravAt / tasmAdudbhUtAnabhibhUtarUpavadA lo kA bhAva samUhastamaH // guNatvajAtimanto guNAH // te ca rUparasagandhasparza saGkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhA gaparatvAparatvagurutvadravatvasnehabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdhirmasaMskArazabdAzcaturviMzatireva || tatra vastvajAtimadrUpam // * pRthivyAditravRtti / zuklapItaharita raktakRSNa kapila citra bhedAtsatadhA / tadavAntarajAtayastu asaGkhyAtAH / tatra zuklabhAsvaraM tejasi / paraprakAzakatAvacchedakajAtivizeSo bhAsvaratvaM tadvad bhAsvaram / zuklamevAbhAsvaramapAkajamapsu SaDvidhamacitram | pAkajaM pRthivIparamANau saptavidhamapi apAkajameva pRthivIdvyaNukAdau / tatrAkyavirUpaM kAraNam / evaM rasAdAvapi / mImAMsakAskA eva nIlapItAruNAdivyaktayo nityAzca / tAzcopadyamAnaghaTAda ghaTatvAdivatsaMsRjyante iti rUpavAn ghaTa ityAdipratItiH / ghaTAdinAze ca vyaktayantare ghaTatvAdivadeva varttantaityAhuH / tanna / evaM hi ghaTatvAdivajjAtitvApatteH / nityamekamanekasamavetaM sAmAnyamiti tallakSaNayogAt / iSTApattau nIlanIkatarAdivyavahArAnApatteH / nahi bhavati govvataro gotvatama iti / kiM nIladravyasya pAkena raktatAyA darzanasthaLe pUrvanAzasyA'kAmenApyabhyupeyatvAnna kiM cidetat // rasatvajAtimAn rasaH // * pRthivIjalavRttiH / madhurAmlakaTutiktakaSAyalavaNabhedAt ghoDhA / madhuro pAkajo spsu SaDvidhopi / pAkajaH pRthivIparamANau dvayaNukAdAvapAkajaH // gandhatvajAtimAn gandhaH //
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| pRthivImAtravRttiH / jalAdo tUpaSTambhakabhAgagata eva lohitasphaTika itivat pratIyate / ata eva puSpAdyuparisamAgatavAyunA puSpAyavayavA eka nIyante iti siddhaantH|| ___nanvevaM puSpAdeH sacchidratA, kastUryAdeH parimANanyUnatA ca syAditi cenna / bhojakA'dRSTavazAt punarbhAgAnAM pUraNAbhyupagamAt / kva citkarpUrAdau tathAtvasyeSTatvAt / surabhirasurabhizceti dvidhA, sopi pAkajaH paramANau vyaNukAdAvapAkajaH / sparzasvajAtimAn sparzaH // ____ pRthivyAdicatuSTayavRttiH zItoSNAnuSNAzItabhedAtridhA / zIto 'psu / uSNastejasi / anuSNAzItaH pRthivIvAsvoH / vAyAvapAkaja eva pRthivIparamANau pAkajaH pRthivIdvayaNukAdAvapA. kjH| komalakaThinacitrabhedAt anekadhA // nanu kathaM rUpasparzAveva citrAvudAhRto rasagandhayorapi ha. rItakyAdau vicitrayordarzanAt / na ca tatra nAnArasasamudAya eva bhAsate SaDUsA harItakIti vyavahArAditi vAcyam / rUpasparzayorapyavamApattaH / citrarUpavati atra zyAmamatra raktamityApanubhavAvyavahArAcceti cet / ucyate / na tAvanIlapitArabdhe nIlaM sambhavati, samavAyena nIlaM prati svAzrayasamavetatvasambandhena nIletarasya pratibandhakatvAt / anyathA pItAvacchedenApi nIlApatteH / nApi parasparapratibandhAdubhayorasambhavena nIrUpatvamevAstviti vAcyam / atIndriyatApatteH / viSayagatodbhUtarUpasya pratyakSahetutAyAH prAgabhihatatvAt / tasmAnIlapItAdivilakSaNameva citraM tatra janyataiti vaktuM zakyatvAt / evaM sparzepyavadheyaH m / gandharasayostvasvIkArepi na kSatiH / tayoH pratyakSAhetutvAt / ke cintu citrarasagandhAvapIcchanti / tantu varddhamAnAdiSva
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| nAhatam // nanu rUpAdayaH pRthivIparamANAveva pAkajA iti kathaM saGgacchatAm / AmapAkanikSiptaghaTAdAvapi pUrvarUpanAzaparotpattyora nubhavasiddhatvAditi ce,tsatyam / ghaTamadhyepi pAkajarUpAdyanubhava. siddhaM tacca tatrAgnisaMyoga jJApayati agnisaMyogasyaiva pAkajanakatvAt / tathA ca vanyabhighAtAt tatra paramANuparyantaM ghaTAva. yavatadavayavAnAM vibhAgaH / tataH parasparasaMyoganAzaH / tato vi. zakaliteSu tantuSu paTanAzavadasamavAyikAraNanAzAta dravyanAze svatantrAH paramANavaH pacyante tatra kadAcitsamAnAgnisaMyogAdekajAtIyaM, vilakSaNAcca parasparavilakSaNaM rUpamutpadyate, punarbho. jakAdRSTasahakRta Izvara eva sRSTayAdAviya vyaNukAdikrameNa pUrvava. deva tAdRzarekhoparekhAsaMsthAnavata karoti / tathA ca paramANurU. pAda dvayaNuke tataH vyaNuke iti krameNa pUrvakulAlanirmitaghaTaiva tatrApi rUpAdyutpatiriti bhavati paramANAveva pAkajarUparasagandhasparzAH na dvayaNukAdAviti / ghaTAdAveva pAkAbhyupagame kaThinagha. TAdimadhyabhAge vanyapravezAnmadhyepi pUrvarUpAdinAzanavInotpattI na syAtAmiti kaannaadaaH|| naiyAyikAstu ghaTAdayaH sacchidrANyeva dravyANi, kathamanya. thA bhANDAntargataudanAdipAkaH kathaM vA tanmadhyavartijalasyandanaprasravaNe / tathA ca tadvArA praviSTavanhinA madhyepi pAkasambhabAgauravagrastaniSpramANakapUrvanAzanavInotpattikalpanAM tadutpAdanAyezvare bhAraM ca na sahante / tathA ca tanmate ghaTAdAvapi pAkaH sidhyati // nanu saMyogasyobhayaniSThatvAd ghaTAdAviva vanhyAdAvapi rUpAdayaH kuto na bhavantIti ceta, satyam / samavAyena pAkajarUpaM
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| prati pRthivItvena hetutvAt vanhestejastvAt / idameva ca pRthivIsvajAtau pramANam // nanu matadvayepyagnisaMyogAdekasmAdvilakSaNA bhinnAzca rUpAdayaH kathaM bhAgabhAvabhedAditi cenna / tasya vailakSaNyAprayojaka svAt / anyathA ghaTAdInAmapi paTAdivatparasparavalakSaNyApattiriti cenna / rUpavati ghaTe rUpAntarAnutpatteH rUpaM prati rUpaM patibandhakamiti sarvasiddham / evaM rasAdAvapi / tathA ca pratibandhakAbhAvarUpatattadbhAvakAraNabhedavalakSaNyAbhyAM bhedavailakSaNye dvitvatritvAdijadvayaNukatryaNukANutvahUsvatvadIrghatvamahatveSvapyeva bhedAdi / ke cittu agnisaMyogabhedAdeva bhedamAhusteSAmaNutvAdI gatizcityA // nanu sparzasya pAkajatve kiM mAnam / nahi rUparasAdivatpAkottaraM sparzAntaramanubhUyate / na ca cAMDAlasparzaniSedhagobrAhmaNaspazavidhyanupapattyA tasiddhirityAcAruktaM yuktam / tatra sparzapadasya saMyogaparatvAt / anyathA gaGgAsparzavidhikarmanAzAjalasparzaniSedhAnurodhAjjale 'pi dIpAgnisparzaniSedhaparamezvarArtikyadIpasparzavidheranurodhAttejasi tasivyApatteriti cenna / pUrva kAThanasya pAkena komalatAyAH pUrva komalasya pAkana kAThinyasya vA. nubhavasiddhatvena rupAdivatpAkajatvasiddheH / na ca kAThinyakomalatve saMyogavizeSau / cAkSuSatvApatteH / ete rUparasagandhasparzAu. dbhatAnudbhatA dvidhA / udbhUtatvaM jAtistadabhAvo 'nudbhatatvAmati pAJcaH / anudbhUtatvaM jAtistadabhAva udbhUtatvamiti . maannkaaraaH|| saMkhyAtvajAtimatI saMkhyA // ekatvAdvitvabahutvabhedAtridhA / sakaladravyavRttiH / tatrAvayara
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthadIpikA / gataikatvenAvayavinyekatvaM janyate dvitvAdau tu vizeSaH / ghaTadvaye cakSurAdisaMyoge sati tatrAyameko 'yameka ityapekSA budhyA dvitvotpattiranantaraM dvitvadvitvatvanirvikalpakaM tataH savikalpakamanantaramimau dvAviti pratItirbhavati / tatra ghaTadvayavRttyekatvadvayamasamavAyikAraNam / apekSAbuddhirnimittakAraNam / dvau ghaTau samavAyikAraNam / evaM bahutvepi / apekSA buddhinAzAt dvitvAdinAzaH / ata eva apekSA buddhiH kSaNacatuSTayasthAyinI / anyathA dvitvaviziSTadravyapratyakSAyogAt / tadbhinnajJAnecchA prayatnAdayastu dvikSaNasthAyi - na eveti siddhAntaH / dvyaNu katryaNu kAdigata dvitvatritvAderbhagavadapekSA budhyotpannasya ca nimittakAraNAdRSTanAzAnnAzaH / nanvayamekoyameka ityAdidvayatrayAdiviSayApekSA budhyA dvayordvitvaM triSu tritva - mityAdiniyamaH kutaH, vaiparItyasya durvAratvAt / samavAyikAraNAdisAmye kAryavailakSaNyaM vA katham / na caikatvadvayaM dvitve trayaM trive heturiti vAcyam / ekatvaM dvitvAdyabhAvAt dvitvotpaceH prAg dravyepi tadabhAvAt dvitve dravyadvayaM heturityasyApyasambhavAt / na ca prAgabhAvAdetadutpatirityAcAryoktaM yuktam / tasya vailakSaNyAprayojakatvAt / anyathA kAryavailakSaNyAtkAraNavaijAtyakalpanA cchedApaciriti cet / ucyate / kevalApekSA budhyA dvitvaM dvitvasahitayA tritvaM tatsahitayA catuSTvamityabhyupagamAt / dvitvaM dvayoreva kuta iti tatraiva tatprAgabhAvasatvAditi gRhANa || 12 parimANatvavat parimANam // sakaladravyavRtti / taccaturvidham / aNumahaddIrghadrasvabhedAt / tatrotkRSTaNutvasvatve paramANumanasornitye / apakRSTe dvayaNuke / evaM mahatvadIrghatve utkRSTe nitye AkAzAdau vibhutvazabdavAcye / apakRSTe janye taratamabhAvena tryaNukAdau staH / binAdAmalakama
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthadIpikA / Nviti vyavahArastu apaziSTamahalAhogaH / evaM mAMzosino sva ityapi apakRSTadIrghatmAdvauNaH / tatra dvayaNukaparimANaM paramANudvitvasaMkhyAyoniH / dvayaNukagatabahutvAta vyaNuke mahatvam / ghaTAdau ca kapAlamahatvam / kvacit kvacibahutvasaMkhyA vilakSaNamahatve hetuH / tUlapiNDaparimANavizeSe avayavacaya: kAraNam / sa ca prazithilaH saMyogaH // ghaTA paTApRthagityanubhavasiddhapRthaktvanAtimatpRthaktvam // sadapi saMkhvAvadeva sarvadravyavRtti ekapRthaktvadviSayaktvatripRthaktvAdibhedena anekadhA / avayavagatakapRthaktvAdavayavinyekapRthaktvamutpadyate / rUpaM rasAtpRthak iti tu bhinnatvAtgauNaH prayo. gaH / nanu bhedenaiva ghaTaH paTAtpRthagiti vyavahAropapattau pRthaktvAkhyaguNe kiM mAnamiti cet / atrAcAryAH / anyArAdittarasedikazabdAMcUttarapadAjAhiyu ke iti vyAkaraNasUtreNa pRthaktva. vAcakapadayoge vidhIyamAnapaJcamyanurodhena tsviikaars| mahAbhASye 'nyetyarthagrahaNamabhyupetya tadarthavAcakatarAdipadayogeSi paJcamIsiddhastasya sUtre pratyAkhyAttatvAt / bhedasya anyapadArthatvena vivakSaNe ca sadvAcakapadayogAvizeSAt pAdanyo vilakSaNe ityAdAviva ghaTo netyatrApi paJcamyApatteH // sNyuktaavitynubhvsiddhsNyogtvjaatimaansNyogH|| sarvadravyavRttiH / satrividhaH / anyatarakarmaja ubhayakarmajaH saMyogajazca / niSkriyasya sthANoH kriyAvatA pakSiNA sahAyaH / mallayormeSayorcA dvitIyaH / aGgulItarUsaMyogAtkAyatarusaMyogontyaH / soyaM saMyogo dvimiSThaH ghaTapaTau saMyuktau itipatyayAt / ghaTe paTasya paTe ghaTasyAnya eva saMyogaH / anyathA ghaTaH paTasaMyuktaitivat ghaTo ghaTasaMyukta ityapi pratItyApateH / tathA
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| caikadravyavatyeva saMyoga iti mImAMsakAH // ghaTapaTau vibhaktAviti pratItisiddhavibhAgavajAtimAn vi. bhAgaH // sarvadravyavRttiH saMyogajaH / himavAdhyau / vibhaktAviti pra. yogastu saMyogAbhAvayogAt mauNaH / zeSaM pUrvavat // paratvatvajAtimat paratvam / / tat dvividhaM kAlikaM daizikaM ceti / AcaM janyadravye eva / dvitIyaM mUrte eva / iyattAvacchinnaparimANaM mUrtatvamucyate tadA. zrayo mUrtam / tathAhi / yuvasthavirapiNDayorayamasmAdbahutaratapana - parispandAzrayo 'yamasmAdalpataratapanaparisyandAzraya iti bu. dayA paratvAparatve janyete / tadIyaiva ayamasmAtpara iti aya. masmAdapara iti dhIrutpadyate / etadeva jyeSThatvaM kaniSThatvaM ca / tatra tapanakriyAyAH puruSe sambandhaghaTako mahAkAlobhyupeyate / evaM vyavahitasanikRSTayoH piNDayorayamasmAtsvalpatarasaMyuktasaMyogavA. n ayamasmAdbahutarasaMyuktasaMyogavAniti jJAnAt daizikaparatvA. paratve janyete tayorevAyamaparoyaM para iti dhIrutpadyate / tatra tAvana dezasaMyogasakrAmikA mahAdigabhyupeyate // gurutvatvajAtimadgurutvam / AdyapatanAsAdhAraNakAraNam // pRthivIjalavRtti / atIndriyaM ptnaanumeymityudynaacaayoH| adhodezAvacchedena pratyakSameva taditi lIlAvatIkAraH // dravatvatvajAtimat dravatvam // pRthivyAditrayati / dvividhaM sAMsidakaM naimittakaM ca / tatra svAbhAvikaM jale karakAdau cAdRSTavazAt ghanIbhAvAtmatibandhakamAtraM vastutostyeva kSaNottaramupalambhAt / lAkSAsuvarNAdAvagnisaMyoganimittAjjAyamAnamantyam / /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| snehaH saGgraharUpakAryAnumeyo guNaH // jalamAtravRttiH / ghRtatelAdAvupaSTambhakajalabhAgataH // buddhitvajAtimatI buddhiH // * sA dvidhA smRtiranubhavazca // smarAmItyanubhavasiddhasmRtitvajAtimatI smRtiH / / sA ca pUrvAnubhavajanyasaMskArajA iti vakSyate // anubhavAmItyanubhavasiddhajAtivizeSonubhavatvamityeke // a. numityAdI anubhavAmItyapratIteH pratyakSa eva / tathAnubhavA. ccAnubhavasidamanubhavatvaM pratyakSamamevetyapare / prakRte tu smR. tibhinnajJAnatvamevAnubhavatvamiti // seyaM budidhA mithyA pramA ca // asadviSayaNI mithyA // zuktAvidaM ranatamiti buddhau zuktirajatatvayoH prasiddhayoralIkasyaiva samavAyasya viSayIkaraNAditi vAcaspatimizrAH / AcAryAdayastu / asato bhAnAsambhavAcchuktau prasiddharajatatva: syeva tatsamavAyasyApyAropa eva / alIkaM na bhAsataityAdi. vAkyeSvapi sacetasA mUkataivocitatyAhuH / tanmate vizeSyA'sambaddhavizeSaNaviSayakatvaM mithyAtvam // ghaTe rUpamityasya vAraNAya vizeSyAvRttIti noktam / asambaddhatvaM tu tatra nAstIti nAtivyAptiH / sA tridhA saMzayaviparyayatarkabhedAt / ekasmidharmiNi viruddhanAnAvimarzaH saMzayaH / yathA sthANI sthANurvA puruSo vAyAmiti / atra puruSatvaM tatsambandhazca tatra nAstIti bhavatyasaviSayatvam / sa cAyaM tridhAsAdhAraNadharmadarzanajo 'sAdhAraNadharmadarzanajo vipratipattijazca / sthANupuruSasAdhA- . raNocatvadarzanaja Adya uktaH / nityA 'nityebhyo vyAvattazabda.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| svAdidarzana: zabdo nityo nityo mati dvitIyaH / vAdivi. ruddhArthakavAkyAjjAyamAnastamo dravyaM na vetyaadistRtiiyH|| pratiyogivyadhikaraNatadabhAvavati satprakArako nirNayo vi. paryayaH // ___ yathA zuktAvidaM rajatamiti rajatatvAbhAvavatyA zuktau ta. nirNayoyaM bhavatyeva / ayaM saH kapisaMyogIti mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAvavati vRkSe kapisaMyogaprakArakasya nizcayasya sattvAdayamapi viparyayaH syAttadvAraNAya pratiyogivyadhikaraNe. ti / saMyogAbhAvo hi pratiyogisamAnAdhikaraNo na pratiyogivyadhikaraNaH, sAkhAvacchedena kapisaMyogasa tvepi mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAvasya vidyamAnatvAt // vyApyAropaprayukto vyApakAropastarkaH // ... yathA yadi nirvanhiH syAnidhUmaH syAditi / vanhyabhAvo vyApyastadAropapayukto vyApakadhUmA'bhAvAropotrAsti / svapna stu saMzayaviparyayAtmakaM smaraNameva doSavazAttaditi sthAne idamiti naiyAyikAH / vaizeSikAstu tarkasyAhAryaviparyayAtmakatvAnna pRthak gaNayantaH saMzayAviparyayasvapnAnadhyavasAyabhe. denAvidyA caturdaityAhuH / middhAmanaHsaMyogajaM jJAnaM svapnaH / aviditacarapadArthadarzanArikametaditidhIranadhyavasAyaH / na cAyaM saMzayaH, nAnAkovyanullekhAt // pramA ca yathArthAnubhavaH // abAdhitArthaviSayaM jJAnaM yathA. tham // svaviSayasambandhena vizeSaNavad vizeSyaviSayakamityarthaH / tathA ca raktaH paTa iti paramparayA pramA, na samavAyena / sA ca pramA pratyakSAtmikaiveti cArvAkAH / anumitirapIti kaNAdasugatau / upAmitirapIti nyAyaikadezinaH / zabdopIti naiyAyi
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthadIpikA / kAH / arthApattirapati pramAkaraH / anupalabdhirapIti bhATA vedAntinazca / sambhavaitihyarUpApIti paurANikAH / ceSTApIti tAntrikAH // etAdRzapramAkaraNaM ca pramANam // karaNatvaM cAsAdhAraNakAraNatam // asAdhAraNatvaM ca vyApAravatvam / tathA ca cakSurAdikameva pratyakSa karaNamityeke / AcAryAstu avyavadhAnena kAryotpAdakatvamasAdhAraNatva. m / tathAca cakSuHsaMyogAdikameva pratyakSe karaNaM, liGgaparAmarza rUpaM tRtIya jJAnamevAnumitAvityAhuH // kAraNatvaM cAnanyathAsiddhaniyatapUrvavRttitvam / / - yathA ghaTe padaDAdeH / daivAdAgatasya rAsabhasya tanturUpasya ca vAraNAya krameNa padadvayamiti prAcaH / vastutastu niyatapada na deyameva rUpavadrAsabhasyApyanyathAsiddhatvenaiva vAraNAt / anyathAsiddhatvaM cAvazyakalpyamAnapUrvavartina evaM kAryasamma saH sahacaritatvaM; rAsabhasatvepi daNDacakrAderAvazyakatvAttairayamanyathAsiddha eveti tattvam / tathA ca pramAkaraNaM cArvAkamate eka; vaizeSikANAM dvayamityAdi sidhyati / tathAhi / sAkSAtkaromIti pratItisAkSikajAtivizeSavaja jJAnaM pratyakSantat dvidhA nityamanityaM ca / nityaM bhagavataH tatsarvaviSayaM pramA ca / anityaM ca jIvAnAm / tat dvidhA savikalpakaM nirvikalpakaM ca // ___ ayaM ghaTo'yaM daNDItyAdizabdAbhilApayogyaM vizeSaNavizeSyavaiziSTayAvamAhi vA savikalpakam // taskAraNatvena kalpyamatIndriyaM viziSTazabdAbhilApayogyaM vi. zeSaNavizeSyavaiziSTayAnavagAhyantyam / tadyathA / daNDI puruSa iti jJAne daNDo vizeSaNaM puruSo
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| vizeSyaH saMyogaH sambandha iti tadavagAhi tat jJAnaM savikarUpakam / taddaNDajJAnamantareNa notpadyate 'to daNDajJAnajanyam / yathA suptotthitasya jAyamAne ghaTa iti jJAne ghaTatvaM vizeSaNaM ghaTo vizeSyaH samavAyaH sambandha iti tadavagAhi tatsavikalpaka ghaTatvajJAnajanyaM vAcyam / tatkAraNIbhUtaM jJAnaM cAnubhavAnAspadatvAdatIndriyaM nirvikalpakamabhidhIyataiti / nAstikAstu nivikalpakameva pramA sulakSaNavastuviSayatvAt / tacca sUryAdivatsvaprakAzaM na tu ghaTAdivatparaprakAzyam / savikalpakaM tu na pramA, alIkaghaTatvAdya'vagAhitvAt / vandhyAputrajJAnavadityAhuH / tanneti vakSyate / tacca pratyakSaM pazyAmi jighrAmi AsvAde spRzAmi zRNomi manasA sukhaM sAkSAtkaromIti pratItisAkSikacAkSupatvAdijAtiSaDkabhedAtpoDhA / tatkaraNaM cakSurAdi, tairviSaye gRhyamANe viSayeNa saha sanikoM avAntaravyApArAH / te ca saMyogaH saMyuktasamavAyaH saMyuktasamavetasamavAyaH samavAyaH samavetasamavAyaH vizeSaNatA jJAnalakSaNA yogajadharmalakSaNA sAmAnyalakSaNA ceti nava / SaDAdyA laukikA anye trayo 'laukikaaH| tatra manasA jAyamAne ahamityAtmapratyakSe manaH karaNam / AtmapratyakSaM phalam / AtmamanaH saMyogo 'vAntaravyApAraH / sambandha iti yA. vat / anye tu tajjanyastajjanyajanakovAntaravyApAraH / bhavati cAtmamanaH saMyogo manojanyastajjanyajJAnajanakazcati vyApA. raH / na cA 'janye zabdasamavAye avyAptiH / tasya vyApArasvAsvIkArAt zabdasyaiva svapratyakSe vyApAratvAt / yadvA zrotramanaH saMyoga eva zabdasya tadatyantAbhAvAdezca pratyakSe vyApA. raH / tasya zrotrajanyatvAtmatyakSajanakatvAcceti vadanti / sukhAdigrahe saMyuktasamavAyaH / manaH saMyukta Atmani sukhasya samavA.
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| yAt sukhasamavetasukhatvAdigrahe saMyuktasamavetasamavAyaH / evaM ghaTAdigrahe cakSuSaH spArzanasya vA saMyogaH / rUpAdau saMyuktasamavAyaH / rUpatvAdI saMyuktasamavetasamavAyaH draSTavyaH / dravyapratyakSamAtre indriyasaMyogasya zabdetaradravyasamavetagrahe saMyuktasamavAyasya tatsamavetagrahe tRtIyasya hetutvasya sAmAnyataH svIkArAt / nanu cakSuSo golakavizeSarUpasya ghaTAdisaMyogaH pratyakSabAdhitaH kathamAsattiriti cenna / tattad golakAdhiSThitAnAmindriyANAmatIndriyANAmapyupagamAva golakAdirUpavattve cA 'sambaddhagrAhakatvamamyupeyam / tathA ca pRSThabhAgIyAH purotino bhityAdivyatrahitAzca padArthA gRhyeran / vyavadhAnaM pratibandhakAmiti cenna / mityAdiparabhAgAsthatAnAM parAvRtya darzane pRSThadeze svasya ca pra. tyakSaM na syAt / tatpuruSIyatatkAlInapratyakSaM pratyeva taskAlapativandhakatvakalpane cAtigauravAt / tasmAdAvazyakamatIndriyamindriyam / nanvevaM zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNaM na syAt / kiM ca netronmIlane praharAyavadhisUryacandragrahaNArthe vilmbaapttiH| cakSuSastAvat dUragamanakalpanAta iti cena / atilAghavAdatizIcUM tAvat dUragamanAdvizeSA'grahaNasyAzu tadutpAdakapratItezcopapatteH / taduktam / acintyo hi tejaso lAghavAtizayena vegA. tizayo yatmAcInAcalacUDAvalambinyeva bhagavati mayUkhamAlini bhuvanodareSvAlokaityabhimAno laukikAnAmiti dika // sama. vAyena zabdagrahaH zrotre zabdasamavAyasya satvAt / zabdatvAdi. grahe samavetasamavAyaH / vizeSaNatayA AbhAvagrahaH / zabdo nA. stIti zrotre zabdAbhAvasya vizeSaNatAstyeva / bhUtale rUpAdau ca ghaTAbhAvagrahe cakSuHsaMyuktavizeSaNatA cakSuHsaMyukta samavetavizeSaNatA cetyAdi draSTavyam // kaveH kAvyaracanAmUlabhUte viziSTajJAne
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| manasA jAyamAne vizakAlatapadArthasmaraNarUpaM jAne satrikarSaH / anyathA tatra sannikarSAbhAvenAtIndriyAtItAnAgatapadArthavaziSTayAjJAnAsambhavAt / ghaTatvasAmAnyalakSaNapratyAsatyA 'nAgatavyavAhitasakalajJAnotpattI sAmAnyaM pratyAsattiH / anyathA etA. dRzo ghaTapadavAcya ityekatra bodhite sarvatra ghaTe tadgraho na syAt / kSaNamAtramRSistasthau suptamIna iva hRdaityAbhiyuktoktyA yogibhiH sarvasAkSAtkAre tatrAtyantayogAbhyAsena jAto 'dRSTavizeSa eva yogajadharma ityucyate // ... athAnumAnanirUpyate // .. anuminomiitynubhvsaakssikjaativishessvtynumitiH|| .. tatkaraNamanumAnam // tacca jJAyamAnaM liGgamiti prAJcaH / tathAhi / yaddharmAvacchinnasamAnAdhikaraNA yAvanto ytsaadhytaavcchedkvishissttsmaanaadhikrnnaasttsaadhysaamaanaadhikrnnyvyaaptiH| tadAzrayo dhUmAdi liGgaM tasmin liGge yatra dhUmastatra sarvatra knihariti bhUyo darzanAt dhUmatvAvacchinnadhUmasamAnAdhikaraNAH sarve mahAnasatvAdayo vanhitvAvacchinnavanhisamAnAdhikaraNAstAha. zavanhisamAnAdhikaraNe dhUma iti vyAptijJAnaM prathamaM jAyate tato 'pUrvaparvatAdau dhUmadarzanAt dvitIya jJAnaM jAyate tato vanhivyApyadhUmavAnayamiti tRtIyaM jJAnamutpadyate tadeva liGgaparAmarzaH / tatra liGgaparAmarzatvena parAmRSyamANaliGgatvena vA karaNatetyatra vinigamakAbhAvAdubhayamapi dvAradvAribhAvena hetuH / liGgaM karaNaM parAmarzo dvAraM vyAprijJAnaM tu parAmarza vizeSaNajJAnatvenopayujya. te / tatoyaM parvato vanhimAniti sAdhyavanhiviziSTajJAnarUpAnumitirbhavatIti / maNikArAstu atItAnAgataliGgenApyanuH mitidarzanAt na liGgasya karaNatvaM kiM tu vyAptijJAnaM karaNaM
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| parAmarzo vyApAra ityAhuH / smaraNAtmakaparAmarzadasanikRSTahe. tukepyanumitau tatra vyAgnijJAnasya pUrvaparAmarzatajanyasaMskArairyavadhAnAnna karaNatvaM sambhavatIti vyAptijJAnasya saMskArasAdhAraNa parAmarzajanakatvenaivAnAmitikaraNateti navyA janakatvaM hi kAra NatvaM taccAnanyathAsidaniyatapUrvavRttitvaM ca prAgabhAvAvacchinnasamavAyittitvamatigauravAstamitina tena rUpeNa kara NatA kiMtu mana evAnumitikaraNaM parAmartho vyApAraH / uktaM ca ameyabhASye smRtyanumityAdikaraNatvena manaH sAdhitamiti navyatarAH / jJAnatvenaivAnumitikaraNatA parAparTI vizeSakAraNamiti nAtimsaGga ityapi ke cit / na ca vyAptigrahe sati mahAnasaevAnumI. yatAm vanhivyApyadhUmavAnayamiti parAmarzasya tatrApi sambhavAditi vAcyam / pakSatAyA apyanumitihetutvAt / / .. anumitIcchAbhAvaviziSTasAdhyanirNayAbhAvo hi pakSavA // - mahAnasAdau cAnumitIcchAvirahasahita eva sAdhyanirNayostIti na pakSatA / tatraivAnumitirbhavayitIcchAyAM pakSatAsamma ttaye anumatIcchAbhAvaviziSTeti vizeSaNam / tathA ca puruSe satyapi daNDAbhAvAdaNDipuruSAbhAvavatsAdayanirNaye satyapi icchAviraharUpavizeSaNAbhAvAcAznanirNayAbhAvarUpA pakSatA bhavati / sAdhyasandehaH pakSatA / taduktaM bhASye / nAnupalabdhe 'rthe nirNIte 'rthe nyAyaH pravartate api tu sandigdhe iti mate ca tatrAnumitirna syAditi / tanna yuktam / akasmAd ghana. garjitena meghAnumAnAtsandehAbhAvapi anumitidarzanAt / na ca dhUmo vanhivyApyo dhUmavAn parvata iti jJAnadvayameva heturastu kutaH parAmarzopIti mImAMsakakandalIkArayormataM yuktam / dhUmo vanhivyApya AlokavAnparvate iti jJAnAdapyanumityApatteH /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 padArthadIpikA | dhUme vyApterAlo ke pakSadharmatAyAzca jJAnasya satvAt / na caikatat bhagAvagAhi jJAnaM kAraNamiti vAcyam / dhUmo vanhivyApyo dravyavAn parvata iti jJAnAdapyanumityApatteH / dravyatvena dhUmasyaiva pakSavRttitvabhAnAt / na caikena dhUmatvarUpeNa vyAptipakSadharmatAjJAne hetU / vanhivyApyadhUmavAn parvata ityAptavAkyajaparAmarzAt anumityanApatteH / tasmAtparAmarza evAvazyakaH / soyaM parAmarzo vyAptijJAnakapeNa yatra svasyaivotpannastatrAnumitirapi svasyaiva bhavati, tadeva svArthAnumAnam / yatra tu svayaM budhvA zabdena paraM bodhayati, tatparArthAnumAnam / tatra pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAkhyAH paJcAvayavAH / tatra parvato va himAniti sAdhyaviziSTapakSabodhakaM vacanaM pratijJA kuta ityAkAM kSAzamakaM dhUmAditi paJcamyantaM liGgavacanaM hetuH dhumo 'stu vanhirmAstvityAzaGkAzamakaM yatra dhUmastatrAgniryathA mahAnasa ityAdi savyAptikaM dRSTAntavacanamudAharaNaM, hetUdAharaNAbhyAM pa ryavasitavyAptiviziSTaparAmarzajanakaM tathA cArya, vanhivyApyadhUmavAnayamiti vA upanayaH / pakSe sAdhyopasaMhArarUpaM tasmAttatheti vAkyaM nigamanam / etaeva pratijJApadeza nidarzanAnusandhA namatyAmnAyazabdena vaizeSikairucyante / apadezo hetuH / zeSa krameNa jJeyam / mImAMsakAstu traya evAvayavAH prayojyA udAharaNAntAstadAyA vA ityAhuH / na ca parArthAnumAne zAbdavodhAtmaka eva sAdhyanirNayo nAnumitiriti vAcyam / vAdivAkyasyAprAmANyAzaGkAskanditakhena nirNayAjanakatvAt paJcAvayavapUrtyanantaraM manasA bAdhakAbhAvapratisandhAne sati vAdikAritavyAptijJAnAdivazAnmAnasaparAmarzottaramanumityabhyupagamAt iti dik / tadidaM - liGgaM tridhA kevalAnvayikevalavyatirekyagvaya
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| vyatirekibhedAt / tatra vRttimadarasantAbhAvApratiyogisAdhyasAdhako hetuH kevalAnvayI / yayedaM vAcyaM zeyatvAt dravyavadityAdi / anavagatasAdhyasAdhanasahacAro hetuH kevalavyatirekI / yathA AkAzaH pRthivyAdisarvebhyo bhiyate zabdavatvAditi / atra zabdasya pRthivyAdisAhacarya na svApi haLU kiM tu yatretaratvaM tatra zando nAstItItarabhedAbhAvazandAbhAvayoreva sAmAnAdhikaraNyamavagatamato vyatirekayoH sAdhyAbhAvahetvabhAvayoreva nyA. ptigrahAt kevalavyatirekI / na ca zande hetau vyAptyagrahAditarabhedavyApyazabdavAnayamiti parAmarzAsambhavena kathamatrAnumitiriti zaMkyam / yayorabhAvayoryAptivinA bAdhakaM tayorapIti tarkasahakRtamanasA hetAvapi sAdhyavyAptigraheNa parAmarzasambhavAt / yadvA sAdhyAbhAvavyApakIbhatAbhAvapratiyogihetumAnayamityeva vyatirekiNi parAmarzastatonuminiriti / yatra sAdhyahetvostadabhAvayozvavyAptigRhyate sonvayavyatirekI / yathA yatra dhUmastatrAmiH yatra va. nhyabhAvastatra dhUmAbhAva iti ubhayatra sahacAragrahAdbhUmasahacaritAH sarve vanhisahacaritA vanyabhAvasahacaritAH sarve dhUmAbhAvasahaca. ritA iti grahAdbhUmAdeH tat / vyAptibodhanaprakArastu prAcInaruktaH / 'anvayena sAdhanaM vyApyaM sAdhyaM vyApakamiSyate / sAdhyAbhAvo 'nyathAvyApyo vyApakaH sAdhanAtyayaH // vyApyasya vacanaM pUrva vyApakasya tataH param / evaM parIkSitA vyAptiH sphuTIbhavati tattvata' iti / tatrAnvayavyAtarokINa pakSadharmatvaM sapakSe satvaM vi. pakSAvyAvRttirabAdhita viSayatvamasatpratipakSatvaM ceti paJca rUpANi apekSitAni / kevalavyatirekiNi sapakSAbhAvAttadbhidhAni casvAri / kevalAnvayini vipakSAbhAvAdvipakSavyAvRttibhinnAni ca. tvAri / tatra pakSatAvAn pakSaH parvatAdiH / nirNItasAdhyahetusaha
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 padArthadIpikA / cArikA sapakSaH / yathA mhaansH| nirNItasAdhyAbhAvako vi. pakSaH / yathA jalahUdaH / viSayaH sAdhyaM tasyAvApitavaM bAdhAbhAvaH yasya hetostattvam / satpatipakSaH sAdhyAmAsAdhako hetustadabhAvo 'satpratipakSatvam // - etAdRzarUpazUnyA hetuvadAmAsamAnatvAdetyAbhAsAH // - te cAsiddhaviruddhAnakAntikaprakaraNasamavAdhitAH paJca / tatrAsiddhasvidhA / AzrayAsiddhaH svarUpAsiddho vyApyatvAsi. dazca / yatra pakSatAvacchekaM pakSe nAsti sa AdyaH / yathA naga. nAravindaM surAmi aravindatvAt sarojAravindavat / atra pakSa. tAvacchedakaM gaganIyatvaM prasiddha aravinde pakSe nAstItyAzrayAsiddhatvam / pakSe hetusvarUpAbhAvaH svruupaasiddhH| yathA jalaM ra. sabat gandhavasvAditi / vyAptyabhAvavAn vyAptyatvAsiddhaH / yathA parvato vanhimAn nIladhUmAt / atra nIlatvasya vyarthatvena vyarthavizeSaNatvAttadavacchedena vyaaptybhaavaadvyaapytvaasiddhH|| - sAdhyavyApakAbhAvapratiyogI heturviruddhaH / vanhimAn idatvAt gaganatvAvati // ... vyabhicAryanaikAntikaH / pratiyogivyadhikaraNasAdhyAbhAva. vadattitvaM sAdhyAsamAnAdhikaraNadharmasamAnAdhikaraNatvaM vA vyabhicAraH / tadvAna vyabhicArI / sa tridhA sAdhAraNo 'sAdhAra* No 'nupasaMhArI ca // .. ... . - vipakSavRttiH sAdhAraNaH / yathA parvato dhUmavAn vanheriti, vipakSe 'yApiNDe canhirastyeva / / ..... -: sapakSavipakSavyAvRtto 'sAdhAraNaH / yathA zabdo nityaH zabdatvAdIta, sapakSe gagane vipakSe ghaTAdau hetu styeva / a. to vyatirekacyAptyA sAdhyatadabhAvasAdhakatvAvizeSAtsandehA
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthadIpikA / 25 pAdakatvAda dUSaNamayam // avRttisAdhya konupasaMhArI / AkAzavAn dhUmAditi yathA // tulyabalasAdhyAbhAvasAdhaka hetvantarasahitaH satpratipakSaH / yathA zabdo 'nityaH kRtakatvAt ghaTavat / zabdo nityaH vyomaikaguNatvAt tatparimANavaditi // 1 pakSe sAdhyAbhAvanirNayo bAgha, stathAvidho bAdhitaH / yathA utpattikAlIno ghaMTo gandhavAn pRthivItvAditi / tatra pramANAntareNa gandhAbhAvanirNayAdvAdhitaH / eteSAM satpratipakSAsAdhAraNau vizeSAgrahaNadazAyAmeva hetorAbhAsatvApAdakatvAdanityadoSau sAkSAdanumitipratibandhakau ca / yadA tu tarkAdinA mAnAntareNa vyAptyAdyekatra nirNItaM bAdhAbhAvazcAstitadA doSAjJApanAcca / zeSAstu nityadoSAH, bAdhAdanye vyAptyAdivighaTakAzceti janakajJAnavighaTakatvena doSA iti naiyAyikAH / vaizeSakAstu viruddhAsiddhasandigdhAstrayo hetvAbhAsAH | 'viruddhAsiddhasandigdhamaliGgaGkAzyapobravIt' iti mASyAt / anenAsiddhaviruddhasandigdhAnadhyavasitAnAmanapadezatvamuktaM bhavati ityapi bhASyAccatvAro vA / tatrAsiddhazcaturddhA ubhayAsiddho 'nyatarAsiddhaH svarUpAsiddho 'numeyAsiddhazca / zabdo nityaH sAvayavatvAdityAdyaH / kAryatvAditi dvitIyaH / pakSe hetvabhAvastRtIyaH svarUpA siddhaH | bAdhitasturIyaH / viruddhaH prAgukta eva / sAdhAraNo 'naikAntikaH / sAdhyatadabhAva sahacAreNobhayasandehajanakatvAtsaMndigdhaH / zabdo nityaH zabdatvAdityanadhyavasitaH / sAdhAraNadharmadarzanavipratipazyoreva saMzayajanakatvenAsya prAcIne 'nantarbhA va ityAhu: / hetvAbhAsAnAmekajJAne 'nyasyAjJAnenupAnadUSaNasa
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| mbhavAt sarvepi svAtantryeNa dUSaNAni / tena kaciva ka citsa. mmilanepi naikenAparA'nyathAsiddhiH zaGkathA / vyabhicAro. nAyakatvena paramparopayogAna hetvAbhAsAntaram upAdhiH / yaddharmaviziSTasAdhyavyApakatvaM taddharmaviziSTasAdhanAvyApakatvaM ca tallakSaNam / astIdaM dhUmavAn vanherityatrA ndhane / bhavati hi dravyatvaviziSTo yatra yatra dhUmastatra tatrondhanam, dravyatvAviziSTo yatra yatra vanhistatra tatra tannAstIti dravya. tvaviziSTasAdhyavyApakaM tadviziSTasAdhanAvyApakaM ca / evaM garbhastho mitrAtanayaH zyAmaH mitrAtanayatvAt pUrvotpannavadityatra zAkapAkajatvamupAdhiH / atrApi manuSyatvAvacchinnaM yatra yatra zyAmatvaM tatra tatra zAkapAkajatvam / manuSyatvAvacchinnaM yatra yatra mitrAtanayatvaM tatra tatra zAkapAkajatvaM nAstIti bhavati lakSaNasamanvayaH / evaM vAyuH pratyakSaH prameyatvAdityatrApi bahidravya. tvAvacchinnasAdhyavyApakaM tadavacchinnasAdhanAvyApakamudbhUtarUpavatvamupAdhirityatrAlaM pallavena / nanvanumAnaM na pramANaM nApyanumitiH pramAntaram / yatra dhUmastatrAgniriti bahuzo darzanAt dhUmavatAnena parvatena parAyeNa vanhimatA bhAvyAmiti sambhAvanA evAnumitikAryanirvAhAditi cenna / vanhimanuminomItyanubhUyamA. najAtivizeSasya tadAzrayAnumitestatkAraNatvenAnubhUyamAnaparAmarza sya cApalapitumazakyatvAditi tatraiva pravRtyA viSayalAbhe sati jAtaM jJAne pramati pramAtvagrahAca vinA bAdhakaM tadanyathA. tvasya kalpayitumazakyatvAditi dik // ityanumAnam // upaminomItyanubhavasiddhajAtivizeSavatyupamiti, statkaraNamupamAnam // tatridhA / sAdRzyavizipiNDajJAnaM vaidhaya'viziSTapiNDajJA.
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| 27 namasAdhAraNadharmaviziSTapiNDajJAnaM ca / tadyathA / gavayAdizabdAH kvacicchakkA iti jAnatA kIdRggavaya ityAraNyake pRSTe, gosadRzo gavaya iti tena nivedite kAlAntare 'raNyaM gatasya tatpiNDa. darzanAgosadRzoyaM piNDa etAdRzazca gavayazabdArtha ityAptenoktaM smaratastasmAdayaM gavayazabdavAcya iti upAmitirjAyate / tatra gosahazoyaM piNDa iti sAdRzyaviziSTapiNDajJAnaM karaNam / vAkyArthasmaraNamavAntaravyApAraH / upamitiH phalam / evaM kIdRzo 'zva iti pRSTe gavAdivad dvizaphaH svalpapucchazca ne.. tyAptoktayanantaraM tatpiNDadarzanAdayaM dvizaphaH svalpapucchazca neti jJAnAdAptavyAkyArthasmaraNottaramayamazvazabdavAcya ityupami. tijJAnamutpadyate / tatra vaidhaya'viziSTapiNDa jJAnaM karaNaM, vAkyArthasmaraNaM vyApAraH, zaktijJAnaM phalam / evaM kIdRza uSTra iti prazne kaNTakAzI atidIrghagrIva ityAptavAkyazravaNAnantaraM kAlAntare taddharmaviziSTapiNDadarzanAdvAkyArthasmaraNe sati uSTrazabdavAcyoyamiti vAcyavAcakabhAvagraho bhavati sopamitiH phalam / asAdhAraNadharmaviziSTadharmipratyakSaM karaNaM vAkyArthasmaraNaM vyApAra iti cAcyam / evaM kIdRzyauSadhI sarpaviSahantrIti prazne nakuladaMSTrAdhR. tetyAyuttarite kAlAntare nakuladaMSTrAyAmauSadhivizeSadarzane sati etAdRzI sarpaviSahantrIti jJAnamutpadyate / tatraitAdRzI viSahantrIti jJAnaM phalam / vAvyArthasparaNamavAntaravyApAraH / nakuladaMSTrAdharaNarUpA'sAdhAraNadharmaviziSTapiNDajJAnaM karaNamityUhyam / evaM copamAnattvAvacchedena na zaktigrAhakatvAmati pratAraNaM parAstam / na cAptavAkyasmaraNAcchAbdabodha evAstu kutaH pRthagupamAnAbhyupagama iti vAcyam / zarIravRttyazvatvoSTratvAdijAtivizeSarUpeNa zabdAcchAbdabodhA'sambhavAt sAdRzyamavacchedakI
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 padArthadIpikA / kRtyaiva bodhakatvAt upaminomItyanuvyavasAyAccota naiyAyikAH / vaizeSikAstu | ayaM gavayazabdavAcyaH gosadRzatvAt ityanumA nAttadgrahaH / AptavacanAcca tathAvyAptigrahAt / upaminomItyanuvyavasAyazca sandigdhaH, satve vA 'numititvavyAptameva tadastu / tathA ca na pRthak pramANamityAhuH // zabdAtmatyemItyanubhavasiddhA zAbdatvajAtamitI zAbdI, tatkaraNaM zabdaH pramANam / tathAhi / ghaTaM naya paTamAnayetyAdiprayojyaprayojakavAkyaM zRNvato bAlasyAvApodvApAbhyAM ghaTapaTAdivyavahAraM pazyatastadvayavahAreNa tadIyaM jJAnamanuminutastajjanakatvenAnvayavyatirekAbhyAM zabdamavagacchato 'sambaddhasyAbodhakatvAtsambandhostIti anumitirbhavati / sa ca sambandhaH zaktirucyate / evamupamAnAtkozAdibhyastadanantaramanyatrApi tadgrahaH / evaM ghaTAdipadazaktigrahe sati gRhItazaktikapadAt padArthopasthitAvAkAMkSA yogyatAdisahakArivazAcchAbdapramA jAyate / sA phalam / yadAnyeva jJAyamAnAni karaNAni padajJAnaM vA karaNaM pUrvavat padajanya padArthopasthitiravAntaravyApAra ityUhyam / nanu gavAdipadAnAM vRddhavyavahAreNa sannihite gavi zaktigrahepi dezAntarIyA pUrvagobodhaH kathaM tatra zaktyagrahAt / anyathA gozabdAdazvabodhApattiriti cenna / sAmAnyalakSaNapratyAsattyA sakalagovyakteH zaktigrahasamaye copasthitau sarvatraikajAtyAdiviziSTe tadraheNA doSAt / tathA ca nyAyasUtram / vyaktayAkRtijAtayastu padArtha iti / ekavacanena jAtyAdiviziSTe zaktyaikyaM sUcayati / mImAMsakAstR gotve eva zaktiH tadAzrayatvena lakSaNayA vyaktibodha ityAhuH / gavyeva zaktine tu gopi gauravAt nApi gove eva zaktirgavi lakSaNeti yuktam / gAmAnayetyatraiva vRttidvayakalpane gau -
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| ravAt / na caivaM gopadAi gotvabodho na syAditi vAcyam / akAryatvapi ghaTatvasya kAryatAvacchedakattAt kAryatvasambandhena daNDAt ghaTopasthitau ghaTatvabhAnavadazaktayatvopi zakyatAvacchedakatvAt zabdAdupasthitisambhavAditi vaiyaakrnnaaH| nanvevamapi gau zukletyAdau padArthayorabhedarUpAnvayo na buddhayeta tatra zaktya : bhAvAt azakyasyApyupasthitau ghaTAdirapi tatra budhyeteti cetsatyam / azakyasyAnvayasyAkAMkSAyogyatAvazAt bhAnasambhavAt / tathAhi / yatpadaM yatpadArthena saha yAdRzAnvayabodhajanakam tatpadasya tena samabhivyAhArastAdRzabodhe AkAMkSA | ghaTAdipadaM viruddhavibhaktirahitaM mAtipadikArthena sahAbhedAnvayameva bodhayati dvitIyAdyarthakarmatvAdibhiH saha nirUpyAnirUpakatvamAzrayAzrAyabhA vA atastAdRzapadasamabhivyAhAro bhavatyAkAMkSA / etajjJAnaJca kAraNaM ghaTapadaM dvitIyAdyarthena saha svArthAbhedAnvayabodhakamiti jJAnavato vaiyAkaraNasya tathA ca bodhAt anysyaabhaavaac| evam // .. ... ... . . ... . yogyatA ekapadAthai aparapadArthasya prakRtasaMsargaktvam / tena payasA siJcatIti yogyam / payasi sekakaraNatAsattvAt va. nihanA siJcatIti na yogyaM tatra sekakaraNatvAbhAvAt / devadatto gaurityatra devadatte svasvAmitvarUpasambandhasatvAdyogyatApatteH prakRtetyuktam / tathA ca prakRtavAkye yaH pratipayaH sambandha stadvattvamityarthaH / sa cAtrAbhedaH sa ca nAstIti na tayogyam / evamAsattiH padajanyapadArthopasthitireva / ataH pratyakSeNa tanduladarzanAt pacatItyevokte taNDulaM pacatAMti na bodhaH / padAvyavadhAnamAsattiriti prAcInamataM na yuktam / giri(ktamagnimAn devadattene tyatra : yojanayAnvayabodhAnApatteH / yojanAvAkyAdevA.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 padArthadIpikA / nvayabodha iti cenna / prathamavAkyasyAbodhakatvaprasaGgAt / yojanAvAkyaM ca tAtparyagrAhakatvena prakaraNAdivadupayujyate / evaM cA. kAMkSAyogyatAsattivazAt padArthAnAM parasparavizeSaNavizeSyAva. gAhiviziSTazabdabodhasambhavAnnAnupapattiriti dika / / ... mImAMsakAstu kAryAnvite padAnAM shktiH| tathAhi / prayojya. prayojakayorAnayanAnayanAdivyavahArau pazyato bAlasyAnayananayanAdi kAryatvena jJAtvA 'haM pravase evamayamapi tathAtvena jJAtvA pravRttastajjJAnaM ca zabdAditi zabdastadviziSTe zakta iti prathamaza. ktigrahAt / tathA ca kAryatAsAmAnyasya sarvazabdAdavagamapi vi. zeSatastadupasthiti vinA bodhAryavasAnAbhAvAdabodhakatvameva ta. cchUnyAnAmarthavAdavAkyevadAntavAkyAnAmityAhuH // .. vedAntinastu / anvite padAnAM zaktirityanvayAMzabodhopapatirna tu kAryatvAMze sarvapadAnAM zaktistasya vizeSatastadvodhakapadAdevopasthitisambhavena vyarthagauravagrAsAt / ataH kAryatvAMza vinApi mokSarUpamahAprayojanavadAtmasvarUpabodhakatvAdvedAntAH pra. mANamityAhuH // ___ padAnAM padArtheSviva vAkyasya saMsargarUpe 'nvaye zAktaH / ata eva tasya vAkyArtha iti kiMvadantI saGgacchataiti vaiyAkaraNAH / / vyutpAditaM cAsmAbhirmatAntaranirAkaraNapUrvakametanmataM vaiyAkaraNabhUSaNe / nanvevamapi gaGgAyAM ghoSa ityatra gaGgApadAttIramatyayaH kathaM, tatra gaGgApadazakterabhAvAditi cet / satyam / lakSaNArUpavR. syantarAttadupasthiteH // atha keya lakSaNA / ucyate / zakyasambandho lakSaNA / gaGgA padazakyo gaGgApravAhasvatsambandhastIrestyeva / tathA ca svazakyapravAhasaMyogarUpasambandhena gaGgApadAttarAipasthitiH / svazakyena
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| saha niyamarUpAcyAptireva lakSaNA // taduktam / abhiSayAvinAbhUte pravRttilakSaNAcyate' iti mImAMsakAH / tama / maJcA kroza. ntItyatra maJcapadasya maJcasthapuruSe lakSaNA na syAt / maJcapuruSayoAptyabhAvAt / evaM yaSTI pravezayetyatrApi draSTavyam / / vaiyAkaraNAstu gaGgAdipadAnAM tIrAdau zaktireva / sarveSAM padAnAM prAyaH sarvatraiva zaktiH lakSaNA ca svatantravRtti bhyupeyetyA. huH / prapaJcitaJcatadvaiyAkaraNabhUSaNe / nanu keyaM zaktiH // AbhidhAnAmakaM padArthAntaraM saGketagrAhyAmiti mImAMsakAH // siddhAnta. stu ghaTapaTAt ghaTo boddhavya itIzvarecchArUpasaGketaH zaktiH / sA ca pUrvoktarItyA vRddhavyavahArAd grAhyA, vRddhAnAM tadvaddhabhya iti sRSTayAdau IzvarAttad graha iti / AdhunikaputrAdiSu saGketitadevadattAdipade ca pitrAdisaGketAd grAhyA / dvAdazenhi pitA nAma kuryAt iti zAstrasiddhatvAt tatrApi sAstyeveti dika // evaM zabdAcchAbdabodhe tAtparyajJAnamapi hetuH / anyathA saindhavamAnaye. tyatra bhojanaprakaraNe lavaNatAtparyagrahe sati azvabodhaprasaGgAt / na ca zukavAlAdInAM tAtparyAbhAvena tattaduccaritazabdAdodho na syAditi vAcyam / tatrApi IzvaratAtparyasattvAt / tacca tAtparya vede mImAMsAnyAyagamyaM niyatam / loke tu vakturicchAdhInamaniyatamata ekasmAdeva zabdAt zleSAdivAkyeSvanekArthabodhaH / yathA zveto dhAvatItyAdau / nanvevamapi 'gaccha gacchasi cetkAnta panthAnaH santu te zivA / mamApi janma tatraiva bhUyAdyatra gato bhavAni' tyatra tvadgamane sati viyogAnme prANahAniriti pratItiH kathamiti cet / satyam / vyaJjanAkhyantyantarA. tandodha ityAlaGkArikAH / evaM gatostamarka ityudAsInavAkyepi nAnAvidhAstu tatpuruSAyabodhA eva saGgacchantaiti / dA;
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 padArthadIpikA / zanikAstu anumitirUpAH lakSaNayA zabdAdvA te bodhAH sambhavanti vyaJjanAkhyavRttyantarakalpanAM na sahante / nanvevamapi bhApAzabdebhyaH kathaM bodhaH tatra zaktilakSaNayorabhAvAditi cena / taiH saMskRtasmaraNaM tato bodha ityabhyupagamAt iti ke cit / saMskRtakathAmapyaviduSAM bodhAnaivaM, kiM tu teSveva zaktibhramAdbodha iti navyAH / saMskRtavadbhASAzabdA vAcakA eveti vaiyAkaraNamataM tu bhUSaNe 'smAbhiH prapazcitam / evaM ca bhASAvyAvRttaM vRttimattvameva sAdhutvamiti mImAMsakAdimatam / arthavizeSe vyAkaraNavyutpAdyatvaM taditi tu naiyAyikAH / sAghUnena prayuJjIteti vacanasiddhaM puNyajanakatvaM taditi vaiyAkaraNA ityalaM pallavena / nanvevamapi padajJAnameva na sambhavati varNasamUhaH padam / varNAzca kramikAdvilakSaNAzca / tathA ca dvitIvarNoccAraNasamaye pUrvo naSTa iti kathaM samudAyajJAnay / yatta pratyekaM tattadvarNAnubhavottaramante samUhAlambanarUpaM sakalavarNasmaraNameva padajJAnamiti / tanna / evaM sati tatra kramAbhAvAtsaro rasaH jarA rAja nadI dInetyAdAvavizeSaprasaGgAditi cet / ucyate / prathamaM ghakArajJAne sati taduttaramakArajJAne jAyamAne svAvyavahitotaratvasambandhena pUrvo varNo vizeSaNatayA bhAsate tataTakAre ghakAraviziSTo 'kAro vizeSaNaM sopi pUrvadvayaviziSTaH strottarasminniti bhavati padajJAnaM tasmAtpadArthopasthitistata uktaprakA reNa punaH padAntarajJAnaM tatastadarthopasthitau tayoH parasparamanvayabodhaH / punaH padAntarajJAnaM tataH padArthopasthitau tasyApyanvayabodha ityevaM krameNa avAntaravAkyArthajJAnapUrvako mahAbAkyArthabodha iti rAjapurapravezanyAyena ke cidAhuH / taduktam / 'yadyadAkAMkSitaM yogyaM sannidhAnaM prapadyate / tena tenAnvitaH svArthaH
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| padairevAvadhAryate' iti / anye tu sarveSAM padAnAM prathama pratyakSajJAnAt sarvapadAnAM samUhAlambanaM smaraNaM tatastadarthAnAmapi samUhAlambanarUpopasthitau satyAmpunaH prathamameva mahAvAkyArthabodha: khale kapotanyAyenetyAhuH // soyaM zAbdabodhazcaturvidhaH / vizeSye vizeSaNaM tatra vizeSaNAntaramityekaH / raktadaNDavAniti yathA / puruSe daNDaH tatra rUpaM vizeSaNam / viziSTavaiziTayAvagAhanyaH / yathA raktadaNDavAnityanaiva raktatvaviziSThadaNDasya vaiziSTayabodhaH / ekatra dvayamiti nyAyenA'nyaH / daNDI kuNDalI devadatta iti ythaa| ekavizeSaNaviziSTe vizeSaNAntaravai. ziSTayAvagAhyaparaH / khaDgI zUra iti yatheti / vistarastu granthAntarAdavadheyaH // .. arthApayAmItyanubhavasiddhajAtivizeSavantyApatti, statkaraNamarthApattipramANam / taccAnupapattijJAnam / tathAhi / devadatte pInatvaM divA bhojanAmAvaM ca jAnato rAtribhojanajJAnaM jAyate / tanna pratyakSAt, satrikarSAyabhAvenAnupalambhAt / nAnumAnAta, ta. syAsambhavAt / ayaM rAtribhojI pInatvAdityasya divAmAtrabhu. jAnepi vyabhicAritvAt / divA abhujAnatve sati pInatvAdityatra dRSTAntAbhAvena vyAptya'grahAdanumityayogAt / tasmAdivA 'bhujAnasya pInatvAnyathAnupapatyA rAtribhojanajJAnaM jAyate / seyamApattiriti prAbhAkarAH // devadatto rAtribhojI divA abhujAnatve sati pInatvAt / yatra rAtribhojanAbhAvastatra divA abhujAnatve sati pInatvAbhAva iti vyatirokiNaica nirvAhAva, na pRthagapattiH pramANamiti vaishessiknaiyaayikaadyH|| anupalabdhaM jAnAmItyanubhavasiddhajAtivizeSavatyanupala
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthadIpikA / bdhiH / tatkaraNamanupalabdhiH / sa copalabdhanirNayAtmakajJAnasyAbhAvaH / tathAhi / vastuto ghaTAbhAvavati ghaTo 'stIti bhramasamaye ghaTAbhAvena saha sannikarSe satyapi tajjJAnaM cotpadyeta atastatra ghaTAnupalabdhiH karaNaM tadabhAvAnna tatra jJAnam / cakSurAdikaM cAdhikaraNAdigrahaNArthamanupalabdheryogyatAsampAdanArtha copayujyate / yogyatA ca yadyatra ghaTaH syAt upalabhyateti tarkasampattireveti bhADAH / etAdRzyanupalabdhiH pratyakSasahakAriNyevAto nAnupalabdhiH pramANam / pramANAntarakalpane gauravAditi naiyAyikAdayaH / vastuto ghaTavati ghaTAbhAvanirNaye sati cakSuHsaMyoge satyapi ghaTajJAnAnutpatterabhAvAnupalabdherapi bhAvagrahe hetutApattiH / na ce. TApattiH / apasiddhAntAt pramANAbhAvAcca / vivecitaM caitadanyatra / tasmAnAnupalabdhiH sahakAriNI na ca pramANAntaramiti tattvam // .. ___ sambhAvanayA jAnAmIti pratItisiddhajAtimatI sAmbhavI // tatkaraNaM sambhavaH / yathA brAhmaNa iti zrute vidyAyAH zatamityukte dazAdisakhyAyAH pratItau // . ajJAtakartRkaM prasiddhavAkyamaitihyam // gaGgeyaM mathureyaM vedoyamiti jJAnamatihyAdeva / anyasyAprasarAditi paurANikAH / brAhmaNe vidyA bhaviSyatIti coktakoTikaH saMzaya eva / zate dazeti tvanumAnam / tathA vyAptijJAnavatAmeva jJAyamAnatvAt / aitirkhA cepramANaM cecchabda eva / anyathA pramANameva neti dAzanikAH // etAdRzaceSTayetthamA~ boddhavya iti saGketatacceSTAto bodhasthale ca tayA zabdopasthitistato bodhaH zAbda eva / a. nyathA tvetAdRzyA ceSTayA 'numAnamevota na hastanetrAdiceSTAto bodhAnurodhAcceSTAyAH pRthak pramANatvamapIti tAntrikAH // ta.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthadIpikA / detaiH pramANairjAyamAnA buddhiranityaiva mAnasapratyakSama ca, jAnAmIti panasAnubhavAt / / prAbhAkarAstu sarvA buddhiH svaprakAzA tritayaviSayiNI ca / AtmasvAtmAviSayazceti trayam / ghaTamahaM jAnAmIti sarvajJAnAnu. bhavAt, jJAnasya paraprakAzyatve tadapi paraprakAzyamityajJAyamAnasvIkArAt andhaparamparayA nidrAdyabhAvo vA syAdityAhuH // bhADAstu jJAnena viSaye zAtatA janyate jJAto ghaTa ityanu. bhavAt dhAtvarthakriyAjanyaphalazAlitvena ghaTaM jAnAmItyAdau karmatvamapyevaM saGgacchate / tathA ca tayA jJAtatayA jJAnamanumIyate / ghaTo jJAnaviSayo jJAtatAvatvAditi / evaM cAtIndriyaM jJAnamityAhuH / evaM svaprakAzavidhayA jJAtatayA vA jJAne gRhyamANe tadtaM yAthArthyarUpaM prAmANyamapi gRhyate jJAnagrAhakasAmagrIgrAhyatvarUpasvatastvasya tatrAbhyupagamAditi mImAMsakAH // .. ..naiyAyikAstu evaM sati jAtaM jJAnaM pramA naveti saMzayAnupapatternedaM yuktam / kiM tu manasA jJAnaM gRhyate / punarviSayalAbhottaraM jAtaM jJAnaM pramA, phalavatpravRttijanakatvAdityanumAnAttadgrahaH / mImAMsakAnAmavisaMvAdiprayuktA'prAmANyagrahavat / anyathA ta. syApi svato grAhyatvApattizca iti jJAnagrAhakavizeSAgrAhyatvarUpaM parato grAhyaM prAmANyamAhuH // bhaktizraddhAdayopi buddhibhedaaH| tatrArAdhyatvena jJAnaM bhaktiH, vedavodhitaphalAvazyambhAvanirNayaH zraddhetyanyatra vistaraH // mukhatvajAtimaddharmamAtrajanyatAvacchedakajAtimadvA nirupAviSamAspadaM vA sukham // ...taccaturvidhaM vaiSayikaM mAnorathikamAbhyAsakamAbhimAnika ca / viSayasAkSAtkArajamAdyam / viSayadhyAnajaM mAnorathikam /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| sUryanamaskArAdyabhyAsAjAyamAnaM zarIralAghavAdi tRtIyam / dravyapANDityagarvajamantyam / evaM duHkhepi draSTavyam // duHkhatvajAtimanirupAdhi dveSAspadaM vA duHkham // . icchAmItyanubhavasiddhecchAtvajAtimatIcchA // sA ca sukhamokSayoH sukhaduHkhAbhAvavantvaprakArakajJAnAdatpa dyate / tatsAdhane mukhaduHkhAbhAvasAdhanatAjJAnAdeva strIputrAdau saM. nyAsAdau ca tathA // dveSmItyanubhavasiddhajAtimAn krodhAparaparyAyako dveSaH // . yate ityanubhavasiddhayatnatvajAtimAn ytnH|| sa dvidhA jIvanayoniranyazca / jIvanAdRSTaM yoniH kAraNa yasya sa AdyaH sarvadA prANasaJcArakArI / gurubhArottolanadhAvanAdau prayatnavizeSAcchvAsAkriyAvizeSadarzanA dyadvizeSayoH kA: ryakAraNabhAvo bAdhakaM vinA tatsAmAnyayorapI' ti nyAyena mA: NakriyAsAmAnye yatnasAmAnyajanyatvadarzanAnnidrAdisakalakAlikasya tasyAvazyakatvAta sa cAtIndriyaH / dvitIyo dvidhA / eko dveSajaH sarpAdibhyo nivRttilakSaNaH / zatruvadhAdau pravRttirUpastu na dveSajaH kiM tu tanmaraNecchAjaH / icchAjanyo 'nyaH / etau pratyakSau / ete buddhIcchAprayatnA IzvarIyA nityAH jiivaanaamnityaaH|| vihitayajJAdijanyatAvacchedakajAtimAna dharmaH // tAzca jyotiSTomayajJAdijanyatAvacchedikA vilakSaNAH, svargAdijanakatAvacchedikAzca / tattadadRSTe vilakSaNA na tu dharmatvamekA jAtirmAnAbhAvAt, dharmatvena mukhatvena kAryakAraNabhAvAbhAvAditi / ata eva bAMdhakAbhAvAt vijJAnamAnandaM brahmeti zrutezcezvare nityasukhamastIti ghedAntinaH //
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| niSiddhaparadAragamanAdijanyatAvacchedakajAtimAnadharmaH // dharmatvavadeva tA api nAnA tattaduHkhajanakatAvacchedikAzca / nanu yajJAdijanyAlIndriyadharmAdharmayo ki mAnam / uccate / iSTasAdhanatvavAcinA vidhinA aniSTasAdhanatvabodhakaniSedhena yAgaparadAragamanAdestathAtvaM bodhyate / na ca ciraviniSTasya kAlAntarabhAvisvargAdisAdhanatvaM sAkSAyu kamato vyApAratvena tAvabhyupeyau / na ca yAgAdidhvaMsa eva vyApArostviti vAcyam / evaM hi kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitvena yAgAdeH matibandhakatvApatteH / kiM ca kIrtitadharmAdapi phalApatti vyApArasatvAt / akIrtitayAgatvena kAraNatati na kIrtitAtphalAmati cenna / phalottarakIrtitAdapi phalAnApatteriti dika / etau dharmAdhau trividhI saJcitA kriyamANo prArabdhasaJjau ca / tatra taccharIrArambhakaM prArabdhaM karma tadbhomaikanAzyaM jIvanmuktizAstrAnurodhA. va / AcaM jJAnanA 'jJAnAni sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathe ti zAstrAditi vedAntinaH / siddhAntinastu 'nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi / avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubha' miti vacanasya prAyazcittanAzAvyatirekeNa saGkoce pramANAbhAvAda, saJcitasyApi kAyavyUhena bhogAdeva nAzaH / bhasma sAtpadaM tu lAkSaNikaM zIghrameva bhogAnAzaM lakSayatIti dika / ki. yamANaM jJAnini'notpadyate / 'lipyate na sa pApena padmapatramivAmbhaseti' vacanAt / nanvevaM yogibhiH kriyamANakarmaNo vaiyaryApattiriti cet na / tasya lokasaGgrahamAtrArthatvAt / vastuta-. stu tasya putrA dAyamupayanti suhRdaH sAdhu kRtyAM dviH pantaH pApakRtyA' mitiH zrutau tasya parArthatvaM sphuTamityarvedheyam // . . ... ..
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthadIpikA / sNskaartvjaatimaansNskaarH|| sa vidhA, vego bhAvanA sthitisthApakazca // vegena gaccha. tIti pratyakSasiddhavegatvajAtimAnvegaH // muurtmaatrvRttiH|| bhA. vanA ca smRtijanakaH svajanyasmRtinAzyazca saMskAra Atma. tiratIndriyaH pUrvajJAnajanyaH / tatra jJAnasyAnubhavatvenaiva kAraNate. ti prAJcaH / navyAstu sakRdanubhUtasya smaraNottaraM saMskAranAzena punarvinAnubhavamasmaraNaprasaGgAt punaH punaH smaraNAt dRDhatarasaMskArospatteranubhavasiddhatvAt / anumitau zAbdabodhe ca satyapi svarga narakaM cAnubhavAmItya'pratIteH / anubhavatve jAtau pramANAbhAvena smRtyanyajJAnatvarUpasyAnubhavatvasya kAraNatAvacchedakatve gauravA. pattestatopi lAghavAcca jJAnatvenaiva ttkaarnntyaahuH| tathA ca punaH punaH smaraNasthale smaraNAdeva dRDhatarasaMskArAtpattiriti / eteSAM pUrvAnubhavatajanyasaMskAratajjanyasmRtInAM samAnaviSayatvamato na ghttjnyaanaatpttsmRtiH|| sthitisthApakazca yathAsthitavastusthityAnumeya: / pRthivIvRttiratIndriyazca // zabdaM zRNopItyanubhavasiddhazabdatvajAtimAn zabdaH // sa dvidhA dhvanivarNazca / tatra dhvaniH saGgItazAstrasiddhAnekabhedavAn tatkaraNaM mukhavINAdivarNa: kakArAdiH / ubhayatrApi AkAzaH samAyikAraNam / bheryAkAzasaMyogavaMzadalAkAzavibhAgAdi rasamavAyikAraNam / jivhAtAlvAdisaMyogavaMzadalavi. bhAgAdinimittakAraNam / ka cicchandopi zandAsamavAyikAra* Nam, dUrabherItADanasthale / tatra bheryAkAzasaMyogAdutpannastArataro na dUrasthapuruSIyazravaNagocaraH / tasya mandatvanAnubhavAt / kiM tu bherIzabdA.vIcitaraGganyAyena kadambamukulanyAyena vAra
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| bdAcchandastasmAdanya ityevaM mandAdibhAvena jAyamAneSu svazrotrAvacchinnotpannaH khayaM gRhyate / teSu pUrvazabdo 'samavAyikAra: Nam / sa ca svattibheAdiprayojyajAtimantaM janayatIti bherIzabdo mayA zruta iti dhIna virudhyate / tathA cAsamavAyikAra: NatraividhyAd dvividhopi vidhati phalitAmati / uktaM ca / 'saMyogAdvibhAgAcchandAcca zabdaniSpatti' riti / soya zando dvikSaNasthAyI kSaNottaramanupalambhAt nAzakAnurodhAcca / svaja. nyaH zabda eva nAzakaH / sa cotpattidvitIyakSaNe pUrva nAzayatIti sarve dvikSaNasthAyinaH / antyasya ca janakazabdonAzakaH mundopasundanyAyenetyataH kSaNika evAntazabda ityeke / antyazabda upAntyanAzakanAzya iti sopi dvikSaNasthAyyavetyanye / sarvasAdhAraNyAnimittavAyusaMyoganAza eva shbdnaashkH| tathA ca vAyusaMyogastataH pUrvakriyAnAzazabdotpattI tataH kriyApUrvadezavibhAgasaMyoganAzazabdanAzA iti krameNa nAzAcchandazcatukSaNasthAyIti navyAH / soyaM zabdo nitya eva, yoyaM gakAraH zivenoktaH sa eva viSNunocyate, praharAtpUrvamukta idAnImucyate iti pratyabhijJAnAt / vibhuzca, yoyaM kAzyAM hakAraH zrutaH sa eva sa. tA vane cocyate iti pratIteH sarvadezavyApinastasyAnubhavAt / vibhutvAcca dravyameva saH / yoyaM tAro mayA zrutaH sa eva mandaH zrUyate iti pratItestAratvAdikamapi tatra na virudhyate iti mI. mAMsakAH / utpano gakAro naSTo gakAra iti pratIterutpattinA. zavAneva zabdaH / soyamiti tu tajjAtIyoyamiti bhAsate iti naiyAyikAH / tantvaM vaiyAkaraNabhUSaNe 'smAbhiH prapaJcitam // . saMyogavibhAgayoranapekSakAraNaM karma / svottarabhAvibhAvA'janyasaMyogavibhAgajanakamityarthaH / tena
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 pdaarthdiipikaa| karmaNA saMyoge jananIye svottaramutpadyamAnasya vibhAgasya vi. bhAgapratibandhakIbhUtapUrvasaMyogadhvaMsasya cApekSAyAmapi na ksstiH| vibhAgasya pratibandhakAbhAvasampAdakatvenAnyathAsiddhatvenAjanakatvAt saMyogadhaMsasya bhAvatvAbhAvAt / na cAsamavAyikAraNAdezca pUrvotpannAsyApekSitatvena doSaH / saMyogajasaMyoge pU. saMyogasya vibhAgajavibhAge pUrva vibhAgasya tathA pratyekaM janakatvasattvAtsaMyogavibhAgetyubhayamupAttam / ubhayajanakatvaM karmaNa eva na saMyogAderiti nAtivyAptiH / taccotkSepaNApakSepaNAku canaprasAraNagamana bhedAt paJcadhA / bhUmaNAdayastu gamanabhedA eva / tacca mUrtamAtravRtti mUrtatvenaiva tatkAraNatvAt / ata eva karmasamavAyikAraNAvacchedakatayA mUrttatvaM jAtireveti navyAH / iyacAvacchinnamANavattvamumAdhireveti prAJcaH / tacca saMyogavegaprayatnagurutvadvatvasthitisthApakA'samavAyikAraNakam |dhnuHsNyo. gAdiSau prathama karma / tato vegajaM karma dvitIyam / mANigamanaM tRtIyam / patanaM caturtham / spandanaM paJcamam / parNAdau viguNThite yathAvasthAnahetuH SaSTham / tat svajanyasaMyoganAzyam / ata eva kSaNacatuSTayasthAyi vyApyavRttyeveti prapaJcitamanyatra // , nityamekamane kasamavetaM sAmAnyam / / ... . yathA ghaTasvAdiH / ghaTatvaM nityamekamanekaghaTeSu samavetaM ceti lakSaNasamanvayaH / samAnAnAM bhAvaH sAmAnyam / anekAnugato dharma iti yAvat / zabdavatvAdikaM ca samavAyena zabdAdyeveti na sAmAnyAntaram / tad dvividhaM jAtirupAdhizca / tatra jAtiH samavAyanava vartate upAdhiranekapadArthaghaTito dharmaH / yathA kAraNatvAnyathAsiddhatvAdiH / anyathAsiddhatvaM cAvazyakalyamAnapUrvavartinA kAryasambhava ttshbhvtvm| niSkRSTaM prAguktam / pAJca
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthadIpikA / , stvanyathApyAhuH / yathAnyatraklRptaniyatapUrvavartina eva kAryasa mbhave tatsahabhUtatvaM yathA rAsabhAdeH / anyaM prati pUrvavasikhehote evAnyaM prati pUrvavarttitayA gRhyamANatvaM ca / yathAkAzakulApitrAdeH / evaM bhAvatvAbhAvatvendriyatvaviSayatvAdikamapi / tatra samavAyaikArthasamavAyAnyatarasambandhena sattAvattvaM bhAvatvam / uktasambandhena sattA'bhAva evAbhAvatvam / jJAnajanakamanaH saMyogAzrayAtIndriyatvamindriyatvam / indriyamanoyogasya jJAnajanakatvAlakSaNasamanvayaH / Atmamanoyogasya jJAnahetutvAdAtmanyativyAzivAraNAyAntIndriyamiti / viSayatAkhyasambandhena sAkSAtkAravatvaM viSayatvam / zarIrAdau tatsatvepi na doSaH / upadheyasaGkarepi upAdherasaGkaratvAt / evaM kAraNatvAvAntaraM samavAyikAraNatvamasamavAyikAraNatvaM nimittakAraNatvaM ca / samavAyena kAryAdhAratvamAdyam / tacca dravyamAtravRtti, dravyatvasyaiva kAryasamarvAyikAraNatAvacchedakatvAt / samavAyaikArthasamavAya pratyAsa"tyA kAraNatvamasamavAyikAraNatvam / evaM rUparasagandhasparza snehasAMsiddhikadravatvabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmazabdeSu vizeSaguNatvam / tacca svAzrayavyAdRzyaupAyikAvAntara sAmAnyavantvam / pRthivI jalAdibhyo bhidyate pAkajarUpAt / teja itarebhyo bhidyate zuklabhAkhararUpAt uSNasparzAdvA ityAdi, svAzrayasya vyAvartakatAvacchedakatvenopayuktamavAntarajAtimatvamastIti lakSaNasamanvayaH / evaM nirucyamAnaM vyAptyAdyapIhodAharaNam / nanvevaM pRthubudhnAdarAkAravatvagandhavattvaguNAzrayattvasAsnAdimattvAdyupAdhibhireva ghaTaH pRthivI dravyaM gaurityAdipratItyupapatte svAdijAtau kiM mAnamiti cet / ucyate / kAraNatvakAryatvAdayastAvatsAvacchinnAstathA ca cakrakAryatAvacchedakatayA gaM
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 padArthadIpikA / nyasya kAryamAtrasya ca kAraNatAvacchedakatayA dAnahananAdibhiH puNyapApotpatestatkAraNatAvacchedakakoTipraviSTatayA ca ghaTatvapRthivItvadravyatvagotvAdikamAvazyakam / upAdheH klRptatvepi gauraveNAvacchedakatvAsambhavAdvAdhakAbhAve 'vacchedakatvaM laghudharmaeva pravarttate iti siddhAntAt / evaM bAdhakAbhAve 'nugate pratItyApi tatsiddhiH / sa ca bAdhakasaMgrahaH prAcInairuktaH / 'vyakterabhedastulyatvaM saGkaro thAnavasthitiH / rUpahAnirasambandho jAtibAdhakasaGgraha ' iti / ghaTatvAtkalazatvaM na pRthak jAtiH tadvyaktayabhedAt / dravyatvAd guNAzrayatvaM na pRthak jAtiH, tulyavyaktikatvAt / zarIratvaM na jAtiH pRthivItvAdinA saGkaramasaGgAt / parasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNayordharmayorekatra samAvezaH saGkaraH / pRthivItvaM vinA taijasAdizarIre zarIratvaM vartate, zarIratvaM vinA ca ghaTAdau pRthivItvaM tadubhayamasmadAdizarIre / sAmAnyatvaM na jAtistatrApi sAmAnyasvIkAre 'navasthA''tmAzrayAnyatarApatteH / AkAzatvaM ghaTo vA na jAti, nityamekamanekasamavetaM sAmAnyamiti rUpahAnAt / ata evAbhAvasAsnAdimatvaM ca na jAtiH / samavAya uktalakSaNAkrAntopi na jAtiH sambandhavirahAt / sambandhibhinnatve sati saMbandhyAzrayatvasyaiva sambandhatvena svarUpe sambandhatvavyavahArasya gauNatvAtsvarUpasamavAyayorvRttitvAbhyupagamepi na kSatiH / tacca sAmAnyaM trividhaM paramaparaM parAparaM ca / sakalasAmAnyavyApakaM param / sattA yathA / sAmAnyAntarASvyApakamaparam / parimANabhedena bhinneSu bAlyakaumArAdiyuktazarIreSu devadattatvAdi / yasya kasya citsAmAnyasya vyApakaM kasya cit vyApyaM cAntyam / dravyatvAdi yathA / pRthivItvAdeghaTatvAdervyApakaM sattAvyApyaM ca tadityanyatra vistaraH //
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthadIpikA 1 nityadravyavRttayo 'ntyA vizeSAH // samAnajAtIyarUparasAdimatparamANvAdInAM parasparabhedakaM vinA bhedanirNayAsambhavAdbhedakatvena vizeSA anumIyante / anityadravyeSu svAzrayeNaiva bhedasambhavAt / te 'tra neSTA pramANAbhAvAt / nityadravyavRttitvaM teSAM vyAvarttakAntarAbhAve satyante vyAvarttakatvena svIkriyamANatvAdantyacaM ceti lakSaNasamanvayaH / yathA prajArakSakatvena mahArAja AvazyakaH sa ca svata eva svarakSaNasamarthaH / evaM vizeSAH svata eva vyAvRttA iti nAnavasthA | zabdasamavAyikAraNatAvacchedakatayA cAkAze tatsiddhiH / aSTadravyAtiriktadravyatvAderAkAzamAtravRttitvepi gauraveNa kAraNatAvacchedakatvAsambhavena dravyatvAdijAtivattasyAvazyakatvAditi dik // ayutasiddhAnAM sambandhaH samavAyaH // . vizeSaNatAnyasambandhena yAvadubhayasattvaM yayorAzrayAzrAyebhAvastAvayutasiddhau / yathA guNaguNinau / paTotpatteH pUrva tantusatvAdavyAptervAraNAyobhayeti / vAyurUpAbhAvakAlaghaTAderayutasiddhatvavAraNAya vizeSaNatAnyeti / abhAvasya na vizeSaNataiva sambandha ityuktam / kAlo 'pi vizeSaNatayaiva jagadAdhAra iti spaSTamanyatra / prAJcastu vinAzakSaNaparyantaM yayorAzrayAzrayibhAvastAvayutasiddhau / tAvevAyutasiddhau dvau vijJAtavyau, yayordvayoranazyadekamaparAzritamevAvatiSThate / te cAvayavAvayavinau guNaguNinau kriyAkriyAvantau jAtivyaktI vizeSanityadravye ceti / tantupaTAdayo 'vayavAvayavinaH / A. zrayanAzajanyaghaTAdinAzasthaLe nAzasamaye ghaTAderanAzritatvAbhyupagamo vinAzakSaNaparyantamiti / tanna / nityaguNatadAzrayayorA
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| smAtmasvajAtyovizeSanityadravyayoravyApteH / ayaM samavAyaH tantuSu paTaH samaveta ityAdipratyakSasiddha iti naiyAyikAH / vaiziSikAstu samavAyo na pratyakSaH yAvadAzrayapratyakSa vinA sa. mbandhapratyakSAsambhavAt sambandhapatyakSe yAvadAzrayapratyakSasya he. tutvAt / anyathA ghaTau saMyukto itivat sambandhatvaM saMyogasamavAyAnyataratvaM tacca saMyogasamavAyabhinnabhinnatvaM, ghaTe rUpasama. vAya itivat AkAze zabdasamavAya ityapi pratyakSApatteH / ete. na saMyogapratyakSa eva yAvadAzrayapratyakSa hetuAghavAt, na tu sambandhapratyakSamAtre saMyogasamavAyAnyataratvarUpasambandhattvasya kA. yatAvacchedakakoTipraveza gauravAdIta nirastam / uktapratyakSA. pattevAraNAya tasyAvazyakatvAt / kiM tu rUpAdi ghaTAdisambandhavad tadAzritatvAdityAyanumAnAttatsiddhiH / na cAdhArAdheya. bhASAdireva rUpaghaTayoH sambandhostviti zaGkayam / ghaTanAzAt ghaTavRttirUparasAdinAzavattadvRttipaTAderabhAvasya ca nAzaprasaGgAt / gha. TadhvaMsakAlikaghaTavRttinAzatvasya ghaTanAzakAryatAvacchedakatvaparyaH vasAnAt / samavAyAbhyupagame ca ghaTasamavetanAzatvamevAvacche. dakamato na doSaH / na ca tanApi ghaTanAzAd ghaTatvanAzApatiH / mAvanAzaM prati janyatvena kAraNatvAt / etema sambandhatayA samavAyakalpane bhUtalaghaTAbhAvAderapi vaiziSTayAkhyasambandhasvIkArApattirityapAstam / tatraM bhAvakAryAditi rUpavAn ghaTa ityAdiviziSTapratyakSaM tu samba. ndhaviSayatvepi tAratamyamAtreNa saGgacchate / ahaM zarIrItyApAdanAcca dRSTasaMsargakapratyayavadityAhuH / mImAMsakAstu guNaguNyAdInAM tAdAtmyameva nIlo ghaTazcaJcalaH pRthaka mRdurghaTa ityabhedAnubhavAdataH samavAyo niSpramANaka ityAhuH // nanu zaktisAha
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarthdiipikaa| zyAdayopipadAryAntaramANe santIti kathaM SaDeva bhAvAiti / maivam / avidyArUpA vAcakatvazaktistAcadIzvarecchArUpetyuktam / panhI dAhAnukUlA zaktistu kAraNatArUpasAmAnyameva / na ca maNyAdipratibandhakasantve dAhApativAraNAya pratibandhakApanoyazaktisvI. kAra Avazyaka iti vAcyam / maNyamAvAderApi kAraNatvakalpanayA tamirAsAt / nAnRtaM vadaditi vidheyasyAnRtavacananiSedharUpasyAbhAvasya Rtvasya pUrvamImAMsAyAM RtvadhikaraNe vyutpAdi. tatvAt / sAdRzyaM ca tadbhinnatve sati tadtabhUyodharmavattvarUpaM sA. mAnyamevota dik // abhAvo dvidhA saMsargAbhAvo bhedazca / saMsargAropajanyapratI. tiviSayAbhAva aadhH| bhUtale ghaTo netyAropyaiva niSedhapratIteH / sa vidhA prAgabhAvo dhvaMso 'tyantAbhAvazca / bhaviSyatIti pra. tItiviSayo vinAzyabhAvaH mAgabhAgaH / tasya dhvaMsaH prtiyogii| taddhvaMsazca ubhayakAle ghaTanAgabhAvo naSTa iti pratIteH // utpa. 'ttimAnabhAvo dhvaMsaH / ghaTadhvaMso jAta iti pratIteH / tatmAgabhAvazca / ghaTastatpAgabhAvazca ubhayatrApi dhvaMso bhaviSyatIti pra. tIteH / sa ca na vinAzI, dhvaMso naSTa iti pratItyabhAvAt / vyayadhvaMsadhArAkalpanAyAM pramANAbhAvAcca / utpattivinAzazUnyaH saMsargAbhAvo 'syantAbhAvaH / ide vanhirnAsti iti bhUtalAdau gha. TApasaraNottaraM tadAnayanAtpUrva ca pratItasya tasya ghaTakAle sasvepi na prtiitiH| ghaTajJAnena pratibandhAt / pratiyogidezAnya. dezatvasyAnatiprasajakasambandhavAdityAcAryAH / utpattivi. nAzazIlaH pratiyogisamAnAdhikaraNastadIya eva tatra saMsargAbhAva ityanye / sa dvidhA ekaparmimAtraparyAptadharmAvacchinnapratiyogitAko 'nyazca / ghaTatvAdi pratyekaparyAptamekasminnapi ghaTa iti
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthadIpikA / pratIteH / tadavacchinna Aya: / dvitvAdi anekaparyAptam / ghaTI dvAvitivadeko dvAvityapratIteH / tadavacchinna ekaghaTavati ghaTau na sta iti pratItiviSayo 'ntyaH / na ca pratiyogimati kathama. bhAva iti vAcyam / puruSamAtravati daNDI puruSo nAstIti pra. sIterdaNDaviziSTapuruSAbhAvasvIkAreNa pratiyogitAvacchedakaviziSTasyaivAbhAvavirodhitvAt / na ceyaM pratItirdaNDAbhAvaM puruSAbhAvaM vA 'vagAhate / kevaladaNDapuruSavati tatsaMyogavati puruSe daNDe ca daNDI puruSo nAstIti anugatapratIteriti dik // tAdAtmyAropaja. nyapratItiviSayAbhAvo bhedaH / ghaTaH paTo netyAropyaiva tanirodhAt / sopi ghaTaH paTo na, paTo na ghaTapaTAviti pratIteH pUrvavad dvidhA / na ca ghaTavati ghaTAbhAvo nAsti ghaTo na ghaTabhinna iti pratIterabhAvAbhAvopi siddhayet / evaM sopi nAstAMti pratAtyA tadabhAvopItyanavastheti zaGkayam / atyantAbhAvAbhAvaH pratiyogyeva ghttaadiH| anyonyAbhAvAbhAvaH pratiyogitAvacchedakaghaTatvAdirUpa iti svIkArAt / tatotireke pramANAbhAvAditi prAJcaH / navyAstvabhAvatvena pratIghaTAdipratiyogitadavacchedakayoH samAnavRttiko 'tirikta evAtyantAbhAvabhedayorabhAvaH / tadabhAvastu ghaTAbhAva eveti nAnavasthA / evaM sasya pAgabhAvaH prAgabhAvasya dhvaMsazcAtirikta evetyAhuH / nanvadhikaraNamevAstu kutastadatiriktatatsvIkAraH kuto vA tadgrahaNAya vizeSaNatAsvIkAraH / bhUtale ghaTo nAstItyAdhArAdheyabhAvasyAbhede. pi ghaTAbhAve ghaTo nAsti itivadupapatteH / atyantAbhAvasya nityatvavAdinA ghaTabhUnyabhUtale ghaTAnayanottaraM tatsambandhAbhAvamAtra. svIkAravadasmAbhistadA tadadhikaraNe ghaTAbhAvatvasambandho nAstItyabhyupeyam / etena tadapikaraNe ghaTAbhAvo na vaa|aadhe ghaTa
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthadIpikA / kAlepi ghaTo nAsti ityApattiH / antye ghaTAnayanAtmAnAstItyanApattiriti parAstam / tanAtiriktAbhAve pramANamiti cet / ucyate / tattvajJAninAM kriyamANakarmabhirdharmAdharmau notpayete iti sarvasiddham / tatkasya hetoH / mithyAjJAnavAsanArUpa, kAraNAbhAvAditi cenna / anantamithyAjJAnavAsanAnAM hetutAmapekSya prAthamikatattvajJAna vyaktimAgabhAvasyaiva hetutvakalpane lAghavAt / tathA ca lAghavAt kAraNatvena prAgabhAvasiddhiH / kiM cAnyatarakamaijasaMyoge karmaNaH saMyogaM prati na samavAyena hetutA, karmazUnye tadutpattervyabhicArAt / nApi kAlikasambandhena, ghaTakarmaNA stambhAkA - zasaMyogApaceH / tasmAtsvajanya saMyogaprAgabhAvavatA saMsargeNa karmaNaH kAraNatA vAcyeti prAgabhAvasiddhiH / evamanekatantukapaTAdisthale tattattantu saMyogAnAmapi na samavAyena hetutA saMyogebhyo dvimAtrAneSTebhyaH paTasyAdhikeSUtpattervyabhicArAt / kAlikena hetutve tUktAtiprasaGga ityuktarItyA svajanyapaTaprAgabhAvavatA saMsargeNa hetutA vAcyeti tatsiddhiH / evaM dAhe maNyabhAvaH pratibandhakAbhAvatayA kAraNam / tasyAdhikaraNasvarUpatve tAvadadhikaraNAnAM kAraNatve gauravAt / abhAvavyatirekeNa kAraNatAvacchedakatayAdhikaraNe duvacatvena tadayogAccAtyantAbhAvopi lAghavAd bhinna Avazya kaH / evamatiriktadhvaMsamantareNa mokSasyaiva durvacatvAt dhvaMsopyAvazyakaH / tathAhi / na tAvannityasukhAbhivyaktirmuktiH / sukhavadabhivyaktarnityatve idAnImapi sakhena muktisaMsArayoravizeSaNasaGgAt / na ca nityasukhAbhivyaktirmuktisamaye jAyate manaseti mataM sAdhu / janyabhAvasya vinAzitctvaniyamenaikajJAnavyaktinAze muktihAnApatteH / abhivyaktiparamparA ca janyajJAnatvAvacchinne zarIrasya hetutvena tadabhAvAna yuktA / tasmAdAtyantiko duHkha 47.
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 pdaarthdiipikaa| dhvaMso muktiH| AtyantikatvaM ca samAnAdhikaraNaduHkhatatmAgamAvA'sapAnakAlikatvam / idAnIM sukhaduHkhadhvaMsasyAsmadIyaduHkhabhAgabhAvasamAnakAlikatvAtsvetyAdi / idAnImasmadIyaduHkhadhvaMsasya suSuptikAle duHkhasamAnakAlikatvasattvAtmAgabhAveti / upAntyaduHkhadhvaMsasya tatmAgabhAvAsamAnakAlikatvAd duHkhati / tAzazca mokSastattvajJAnenAtmAna janyate / tadyathA / tatvajJAnena mithyAjJAnavAsanAnivRttau rAgadveSamohAnAM nivantyA karmAntareSu pravRttireva na, pUrvasaMskArAt pravRttyA karmotpattAvapi nAdRSTotpattiH / adRSTahetumithyAjJAnasya tattvajJAnaprAgabhAvasya vA abhAvAt / ta. thA coktaM vAcaspatimitraiH / mithyAjJAnasalilAvasiktAyAmAtmabhUmau dharmAdharmAvaraM janayata ityAdinA / prAcInAdRSTaM ca sAnAgnisahakRtayogavazAtkAyavyUhena yugapat sarvabhogAnazyati / tathA ca pUrvakarmasamAptau bhoktavyakarmAntarAbhAvAgjanmAbhAve siddhe vartamAnazarIrabhogyasukhaduHkhanAzasiddhau cAtyantikaduHkhani. ttiriti / tathA cAkSapAdIyaM sUtram / 'duHkhajanmapravRttidoSamidhyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarApAyAdapavarga' iti / nanu kiM tattattvajJAnaM kiMvA mithyAjJAnaM kathaM vA tayonivarttanivartakabhAvaH / ucyate / dehendriyAdAvanAtmanyAtmatvabuddhireva mithyAjJAnam / tantu saMsAriNAmanAdipravAhAgataM durbuddhikalpitakutarkAt dRDhataraM jAyate / tathA laukAyatikoktayuktayA dehAtmavAde, nityAtmavA. dasAdhakayuktibhinityANumanaevAtmati pakSe, sakalazarIravyApiduHkhAdyupalabdhihetubhiH sakaladehavyApakatvagAdIndriyasamudAyAtmapakSe, indriyopaghAtapi buddhisattvamAtreNa sukhAdyupalabdherbuddhayAtmavAde, tadabhAvapi suSuptau sAtmakatvavyavahArAta prANAtmavAde / tatazca tamirAsArtha paJcAnAM teSAmAtmatantve yugapadeva kasya
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 padArthadIpikA / cidiSTArtha parasya tadvirodhAttanAzAya ca pravRttyApatyA pravRttinivRttyoH saGkarApattirityAdiko dehAdvayatiriktavyApakAtmanirNAyaka itareSAM pakSANAmAbhAsatvanirNAyakaH zrutismRtItahAsAnAM tAgAtmapratipAdakAnAM tAhagAtmapratipAdane tAtparyanirNAyakazca nyAyasamUho 'nusaMdheyaH / tadanusandhAnameva ca vicAraH / sa dvidhA zravaNamananabhedAt / tatra nyAyanirNItatAtparyakazzrutyAdiAbharAtmanirNayaH zravaNam / tatopyuktavAdidustakaMjAlairasambhAvanA. viparItabhAvanotpattestanivArakanyAyAnusandhAnaM mananam / tatazca vyAsatyAgena dehAdvayatiriktAtmAkAramanonusandhAna nididhyAsanam / tato yathA bhUtadehAvayatiriktAtmasAkSAtkArastattvajJAnAtmako jAyate 'yaM samUlaM mithyAjAnamunmUlayati / vizepadarzanajanyalaukikasAkSAtkAratvena bhramaniSartakatvadarzanAt / zrutirapyevamAha / 'tarati zokamAtmavit' 'AtmA vA are dRSTavya: zrotavyo mantavyo nididhyAsitavya' iti mithyAjJAnanAzaH zokataraNaM taddhevarAtmadarzanaM taddhetUni zravaNAdIni trINa iti vi. vekaH / nanvAtmatatvasAkSAtkArasyaiva midhyAjJAnanAzakatve dravyAdisarvapadArthapratipAdanaM vyamiti cena / tattvajJAnamantareNa tadbhinnatvenAtmajJAnAsambhavAtparamparopayogena sArthakyAt / nyA. yavyutpAdakatvenApyupayogAca / tacAtmajJAnaM bhagavatprasAdamantaraNa na bhavatIti sopi tatvato jJeya upAsyazca / tathA ca zrutiH / ' yadA carmavadAkAzaM veSTayiSyanti maanvaaH| tathA zivamavijJAya duHkhasyAnto bhaviSyatI 'ti / AcArapyuktam / sa hi tatvato jJAta AtmasAkSAtkArasyopakarotI' ti / nanvIzvare kimmAnam / na pratyakSam / tasya parokSatvAt / nApi kSitiH sakartRkA kAryatvAt ghaTavaditi anumAnammAnam / paramANAvaMzato bAdhA.
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 padArthadIpikA / t ghaTAdAvaMzataH siddhasAdhanAcca adRSTadvArA jIvakartRkatvena siddhasAdhanAcca upAdAnagocarA parokSajJAnacikIrSAkRtimatvarUpakartRtvena kulAlAderhetutAyAH siddhezca anekajJAnAdau kAraNatAvacchedakakalpane gauravApatezca kRtimanvasyaiva kartRpadArthatvAcca kRdhAtUttaratRcastadarthAzrayavAcakatvAt / astu tarhi kRtimatvenaiva hetuteti cena / anekakRtiSu kAraNatAvacchedakatvena gauravAt tena rUpeNApi hetutvA'siddheH / kiM caivamIzvare jJAnecchayorasaMsidayApattiH / zrutestatsiddhiriti cet / sukhasyApi svIkArApateH / AnandaM brahmaNo vidvAniti zruteH / na ca vedakartRtvenezvarasiddhiH / tasyAnAditvAt / 'zivAcA RSiparyantAH smartAro 'sya na kArakA' iti smRteriti cet / atrocyate / kulAlAdinA 'saMvalitamRdAdibhirghaTAdyajananAcatra kulAlAderhetuteti sarvasiddham / tatra kAraNatAvacchedakaM nakulAlatvAdi jAtiH / kuzalabrAhmaNAdibhirapi tajjananAt / tatra tatsazvepi saGkarApatteH / nopAdhirapi, durvacanAt / ghaTajanakasya ca daNDAdisAdhAraNatvAt / ghaTajanakatvena ghaTahetutAyA asambhavAcca / kRtimattvena hetutAyAzca prAgeva nirAsAt / tasmAdAtmatvameva kAraNatAvacchedakaM paraM tu anenedametadarthamahaM kariSyAmItyAdyAlocanarUpajJAnatAdRzacchA prayatnAstadvyApArA anvayavyatirekasiddhAH / tAnvinA kulAlAderghaTAdyanutpatteH / ato dvayakAdyupAdAnagocaraparamANubhidvaryaNukaM kariSyAmi ityAdikajJAnAdimAnAtmA tatkarttA vAcyaH / sa ca sRSTyAdau zarIrAdyabhAvAttAdRzajanyajJAnA'sambhavAnnityajJAnavAn siddhayatIzvara ityucyate / evaM ca kAryamAtrakAraNatAvacchedakatvenaiva jIvezvarasAdhAraNAtmatvajAtisiddhiriti vayaM vibhAvayAmaH / tathA ca janya .
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ pdaarydiipikaa| kRtyajanyakAryamAtmajanya kAryatvAt ghaTavadityanumAnameva tatra pramANam / ghaTAdAvaMzataH siddhasAdhanavAraNAyAjanyAntaM pakSe vizeSaNam / pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyasiddhAbuddezyAyAmasyAdRSa. Natve ca tanopAdeyam / evaM cezvarasya sarvajJatApi sidhyati / keSAM citpadArthAnAM phalatvena keSAM citsRjyatvena keSAM ciddhe. tutvena keSAM cidavacchedakatvena viSayIkaraNAditi nirUpitamasmAbhistarkaratne / evaM vedakartRtvenApi tasiddhiH / tasmAdyajJA. sarvahuta RcaH sAmAni jajJire 'iti zruteH / vedaH sakanuka vAkyatvAt bhAratAdivadityanumAnAcca vedasya sakartakatvAvagamAva / smAra itismRtirapyuktArthaparA, smRtiryathA svasamAnAviSayavAkyApekSA tathA vedaH kalpAntarIyAnupUrvIsadRzAnupUrvImAnityanyatra nirNItatvAdityalaM vistaraH / tasya cezvarasyopAsanA zrutismRtyAyanusAreNAnekadhA mahabhyovagantavyeti pallave bAlabuddhiprakAzArtha padArthAnAM pradIpikA // raGgojibhaTTaputreNa koNDabhaTTena nirmitA // 1 // iti zrImatpadavAkyapramANapArAvArapArINaraGgojimahAtmaja koNDabhaTTakatA padArthadIpikA samAtA //
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ banArasa saMskRtasIrIz2a arthAt vaaraannsiisNskRtpustkaavlii| tatra mudritA grnthaaH| ru0 A0 siddhAntatattvavivekaH khaNDAni 5 arthasaGgrahaH aMgrejIbhASAnuvAdasahitaH tantravArttikam khaNDAni 10 kAtyAyanamaharSipraNItaM zuklayajuHprAtizAkhya sa bhASyaM khaNDAni 6 sAMkhyakArikA candrikATIkAgauDapAda- . bhASyasahitA vAkyapadIyaM khaNDAni 3 rasagaGgAdharaH khaNDAni 8 paribhASAvRttiH khaNDe 2 zeSikadarzanaM kiraNAvalITIkAsaMvalitaprazastapA dapraNItabhASyasahitam khaNDe 2 zikSAsaGgrahaH khaNDAni 5 naiSkarmyasiddhiH khaNDAni 3 maharSikAtyAyanapraNItaM zuklayajussAnukramasUtra. m sabhASyaM khaNDAni 3 RgvedIyazaunakaprAtizAkhyaM sabhASyam (bRhata) vaiyAkaraNabhUSaNam padArthadIpikA ca sahitam khaNDAni 4 vivaraNopanyAsaH (yantrasthaH) tyAyalIlAvatI (yantrasthA) inase adhika aneka prakArakI saMskRta hindI aura aMgrejI Adi pustaka hamAre yahAM milatI haiM jinako apekSita ho nIce likhehue patepara patra bhejai // vrajabhUSaNa dAsa aura kampanI cAMdanIcauka ke uttara naI sar3aka banArasa / Prore : 2m vrxm ma.
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJApanam / banArasasaMskRtasIrIz2anAmnI vaaraannseysNskRtpustkaavlii| iyaM pustakAvalI khaNDazo mudritA bhavati / asyAM saMskRtabhASAnibaddhA bahavaH pracInA durlabhA uttamottamAH kecidaGgalabhASAnuvAdasahitAzca granthA mudritA bhavanti / tAMzca granthAn kAzikarAjakIyasaMskRtapAThazAlIyapaNDitA anye 'pi vidvAMsaH zodhayAnti / ryagrIhakamahAzayairiyaM pustakAvalI niyamenAvicchedena saMgrAhyA. taistadekaikasya khaNDasya // mUlyaM prApaNavyayazca =) deyaH / anyairmahAzayaiH kAnicit khaNDAni saMgrAhyANi taizca pratyekaM khaNDAnAM 1) mUlyaM prApaNavyayazca :) deya iti // brajabhUSaNadAsa aura kampanI cAMdanIcauka ke uttara naI sar3aka banArasa /