Book Title: Siddh Hemhandranushasanam Part 02
Author(s): Hemchandracharya, Udaysuri, Vajrasenvijay, Ratnasenvijay
Publisher: Bherulal Kanaiyalal Religious Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034256/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aho! zrutajJAnam" graMtha jIrNoddhAra 216 vyAkaraNa siddhahemazabdAnuzAsana ladhu vivaraNa bhAga-2 : dravya sahAyaka: pU. zAsanasamrATa nemIsUrIzvarajI samudAyanA pU. A. zrI zIlacaMdrasUrijI ma.sA.nI preraNAthI zrI mahuvA zve. tapA. jaina saMgha jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla somala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjena sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 saMvata 2072 I. 2016 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2065 (I. 2009) seTa naM.-1 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| pustakanuM nAma kramAMka pRSTha kartA-TIkAkAra-saMpAdaka pU. vikramasUrijI ma.sA. pU. jinadAsagaNi cUrNIkAra pU. meghavijayajI gaNi ma. sA. 001 002 003 004 005 006 007 008 009 010 011 012 013 014 015 016 017 zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda - 05. 018 019 020 021 022 023 024 025 026 027 028 029 zrI naMdIsUtra avacUrI zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI zrI arhadgItA bhagavadgItA | zrI arhaccUDAmaNi sArasaTIkaH zrI yUkti prakAzasUtraM zrI mAnatuGgazAstram aparAjitapRcchA zilpa smRti vAstu vidyAyAm zilparatnam bhAga - 1 zilparatnam bhAga - 2 prAsAdatilaka kAzyazilpam prAsAdamaJjarI rAjavallabha yAne zilpazAstra zilpadIpaka vAstusAra dIpArNava uttarArdha jinaprAsAda mArtaNDa jaina graMthAvalI hIrakalaza jaina jyotiSa | nyAyapravezaH bhAga-1 dIpArNava pUrvArdha | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga - 1 | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-2 prAkRta vyAkaraNa bhASAMtara saha tattpopaplavasiMhaH zaktivAdAdarzaH kSIrArNava vedhavAstu prabhA pU. bhadrabAhusvAmI ma.sA. pU. padmasAgarajI gaNi ma.sA. pU. mAnatuMgavijayajI ma.sA. zrI bI. bhaTTAcArya | zrI naMdalAla cunilAla somapurA zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI vinAyaka gaNeza ApaTe zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI nArAyaNa bhAratI goMsAI zrI gaMgAdharajI praNIta zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI naMdalAla cunIlAla somapurA zrI jaina zvetAmbara konphransa zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI zrI AnaMdazaMkara bI. dhruva zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI pU. municaMdrasUrijI ma. sA. zrI eca. Ara. kApaDIA zrI becaradAsa jIvarAja dozI zrI jayarAzI bhaTTa, bI. bhaTTAcArya zrI sudarzanAcArya zAstrI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 238 286 84 18 48 54 810 850 322 280 162 302 156 352 120 88 110 498 502 454 226 640 452 500 454 188 214 414 192 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 288 520 034 (). 324 302 196 190 202 480 30 | zinjaratnAkara zrI narmadAzaMkara zAstrI prAsAda maMDana | paM. bhagavAnadAsa jaina zrI siddhahema bRhadavRtti bRhannyAsa adhyAya-1 pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya-2 pU. bhaviSyasUrinI ma.sA. zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 pU. bhAvasUri ma.sA. zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 (2) pU. bhAvasUrinI ma.sA. 036. | zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-5 pU. bhAvasUrina ma.sA. 037 vAstunighaMTu prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA 038 tilakamaznarI bhAga-1 pU. lAvaNyasUrijI 039 tilakamagnarI bhAga-2 pU. lAvaNyasUrijI tilakamajharI bhAga-3 pU. lAvaNyasUrijI sakhasandhAna mahAkAvyam pU. vijayaamRtasUrizvarajI saptabhaphImimAMsA pU. paM. zivAnandavijayajI nyAyAvatAra | satiSacaMdra vidyAbhUSaNa 044 vyutpattivAda guDhArthatattvaloka zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 045 sAmAnya niryukti guDhArthatattvAloka zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 046 saptabhInayapradIpa bAlabodhinIvivRttiH pU. lAvaNyasUrijI. vyutpattivAda zAstrArthakalA TIkA zrIveNImAdhava zAstrI nayopadeza bhAga-1 taraSiNIkaraNI pU. lAvaNyasUrijI nayopadeza bhAga-2 tarakiNItaraNI pU. lAvaNyasUrijI nyAyasamuccaya pU. lAvaNyasUrijI syAdyArthaprakAzaH pU. lAvaNyasUrijI dina zuddhi prakaraNa pU. darzanavijayajI 053 bRhad dhAraNA yaMtra pU. darzanavijayajI 054 | jyotirmahodaya sa. pU. akSayavijayajI 228 60 218 190 138 296 (04) 210 274 286 216 532 113 112 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra bhASA | sa pU. lAvaca 218. 164 saMyojaka - bAbulAla saremala zAha zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIzana sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, mahAvAha-04. (mo.) 8427585804 (yo) 2213 2543 (5-mela) ahoshrut.bs@gmail.com maho zrutajJAnamajtha ddhiAra - saMvata 2075 (5. 2010)- seTa naM-2 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne DI.vI.DI. banAvI tenI yAdI. yA pustasI www.ahoshrut.org vebasAITa 52thI upl stGirls srI zAze. krama pustakanuM nAma tA- TIra-saMpaES pRSTha 055 | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhanyAsa adhyAya-6 | pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. 296 056| vividha tIrtha kalpa pa. jinavijayajI ma.sA. 160 057 bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhanakaLA | pU. pUNyavijayajI ma.sA. 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH zrI dharmadattasUri 202 059 | vyApti paJcaka vivRtti TIkA | zrI dharmadattasUri jaina saMgIta rAgamALA . zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI | 306 061 | caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) | zrI rasikalAla eca. kApaDIA 062 | vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya |saM zrI sudarzanAcArya 668 063 | candraprabhA hemakaumudI saM pU. meghavijayajI gaNi 516 064| viveka vilAsa saM/. | zrI dAmodara goviMdAcArya 268 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha | saM pU. mRgendravijayajI ma.sA. 456 066 | sanmatitattvasopAnam | saM pU. labdhisUrijI ma.sA. 420 06764zamAtA vahI guzanuvAha gu4. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. 638 068 | moharAjAparAjayam saM pU. caturavijayajI ma.sA. 192 069 | kriyAkoza saM/hiM zrI mohanalAla bAMThiyA 428 070 | kAlikAcAryakathAsaMgraha saM/4. zrI aMbAlAla premacaMda 406 071 | sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA | saM. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya 308 072 | janmasamudrajAtaka saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 128 073 meghamahodaya varSaprabodha saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 0748na sAmudrina pAMya jtho 14. zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI | 376 4. 14. 060 322 532 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '075 374 238 194 192 254 guja. | 260 | jaina citra kalpadruma bhAga-1 16 | jaina citra kalpadruma bhAga-2 77) saMgIta nATya rUpAvalI bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpa sthApatya 79 | zilpa cintAmaNi bhAga-1 080 | bRhad zilpa zAstra bhAga-1 081 bRhad zilpa zAstra bhAga-2 | bRhad zilpa zAstra bhAga-3 083. AyurvedanA anubhUta prayogo bhAga-1 kalyANa kAraka 085 | vi2nIvana joza kathA ratna koza bhAga-1 kathA ratna koza bhAga-2 088 | hastasagnIvanama 238 260 guja. | zrI sArAmArUM navAva guja. | zrI saYTmArUM navA guja. | zrI vidyA saramA navIna guja. | zrI sArAmAkuM navAva guja. | zrI manasubhAna kukaramala | zrI jagannAtha aMbArAma guja. | zrI jagannAtha aMbArAma guja. | zrI gagannAtha maMvArama guja. | . vantisAgaranI guja. | zrI vardhamAna parvanAtha zAstrI saM./hiM zrI naMdalAla zarmA guja. | zrI levalAsa gIvarIna lozI guja. | zrI levalAsa navarIna lozI saM. | pU. meSavinayanI saM. pU.vinayanI, pU. puNyavijayajI AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 114 '084. 910 436 336 087 230 322, (089/ 114 endracaturvizatikA sammati tarka mahArNavAvatArikA 560 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra krama 272 saM. 240 254 282 466 342 362 134 70 316 224 612 307 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | pustaka nAma kartA / TIkAkAra bhASA | saMpAdaka/prakAzaka 91 | syAdvAda ratnAkara bhAga-1 vAdidevasUrijI saM. motIlAla lAghAjI punA 92 | syAdvAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 93 | syAdvAda ratnAkara bhAga-3 bAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 94 | | syAdvAda ratnAkara bhAga-4 bAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA | syAdvAda ratnAkara bhAga-5 vAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 96 | pavitra kalpasUtra puNyavijayajI sArAbhAI navAba 97 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-1 bhojadeva | TI. gaNapati zAstrI 98 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-2 bhojadeva | TI. gaNapati zAstrI 99 | bhuvanadIpaka padmaprabhasUrijI | veMkaTeza presa 100 | gAthAsahastrI samayasuMdarajI saM. | sukhalAlajI 101 | bhAratIya prAcIna lipImAlA gaurIzaMkara ojhA hindI | munzIrAma manohararAma 102 | zabdaratnAkara sAdhusundarajI saM. haragovindadAsa becaradAsa 103 | subodhavANI prakAza nyAyavijayajI saM./gu | hemacaMdrAcArya jaina sabhA 104 | laghu prabaMdha saMgraha jayaMta pI. ThAkara saM. orIenTa insTITyuTa baroDA 105 | jaina stotra saMcaya-1-2-3 mANikyasAgarasUrijI saM, AgamoddhAraka sabhA 106 | sanmati tarka prakaraNa bhAga-1,2,3 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 107 | sanmati tarka prakaraNa bhAga-4.5 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 108 | nyAyasAra - nyAyatAtparyadIpikA satiSacaMdra vidyAbhUSaNa esiyATIka sosAyaTI 109 | jaina lekha saMgraha bhAga-1 puraNacaMdra nAhara | puraNacaMdra nAhara 110 | jaina lekha saMgraha bhAga-2 puraNacaMdra nAhara saM./hi | puraNacaMdra nAhara 111 | jaina lekha saMgraha bhAga-3 puraNacaMdra nAhara saM./hi / puraNacaMdra nAhara 112 | | jaina dhAtu pratimA lekha bhAga-1 kAMtivijayajI saM./hi | jinadattasUri jJAnabhaMDAra 113 | jaina pratimA lekha saMgraha daulatasiMha loDhA saM./hi | aravinda dhAmaNiyA 114 | rAdhanapura pratimA lekha saMdoha vizAlavijayajI saM./gu | yazovijayajI graMthamALA 115 | prAcina lekha saMgraha-1 vijayadharmasUrijI saM./gu | yazovijayajI graMthamALA 116 | bIkAnera jaina lekha saMgraha agaracaMda nAhaTA saM./hi nAhaTA bradharsa 117 | prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga-1 jinavijayajI saM./hi | jaina AtmAnaMda sabhA 118 | prAcina jaina lekha saMgraha bhAga-2 jinavijayajI saM./hi | jaina AtmAnaMda sabhA 119 | gujarAtanA aitihAsika lekho-1 girajAzaMkara zAstrI saM./gu | phArbasa gujarAtI sabhA 120 | gujarAtanA aitihAsika lekho-2 girajAzaMkara zAstrI saM./gu | phArbasa gujarAtI sabhA 121 | gujarAtanA aitihAsika lekho-3 girajAzaMkara zAstrI phArbasa gujarAtI sabhA 122 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-1 | pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 123|| | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-4 pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 124 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-5 pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 125 | kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta inskrIpzansa pI. pITarasana | bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipA. 126 | vijayadeva mAhAtmyam | jinavijayajI |saM. jaina satya saMzodhaka saM./hi 514 454 354 337 354 372 142 336 364 218 656 122 764 404 404 540 274 saM./gu 414 400 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 754 84 194 3101 276 69 100 136 266 244 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2068 (I. 2012) seTa naM.-4 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pastakewww.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama | pustaka nAma kartA / saMpAdaka bhASA | prakAzaka 127 | mahAprabhAvika navasmaraNa sArAbhAI navAba guja. | sArAbhAI navAba 128 | jaina citra kalpalatA sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 129 | jaina dharmano prAcIna itihAsa bhAga-2 hIrAlAla haMsarAja guja. | hIrAlAla haMsarAja 130 | oparezana ina sarca opha saM. menyu. bhAga-6 pI. pITarasana aMgrejI | eziyATIka sosAyaTI 131 | jaina gaNita vicAra kuMvarajI ANaMdajI guja. jaina dharma prasAraka sabhA 132 | daivajJa kAmadhenu (prAcina jyotiSa graMtha) zIla khaMDa saM. braja. bI. dAsa banArasa 133 | | karaNa prakAzaH brahmadeva saM./aM. sudhAkara dvivedi 134 | nyAyavizArada maho. yazovijayajI svahastalikhita kRti saMgraha | yazodevasurijI guja. yazobhAratI prakAzana 135 | bhaugolika koza-1 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 136 | bhaugolika koza-2 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 137 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-1,2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 138 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 139 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-1, 2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 140 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 141 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-1,2 / / jinavijayajI hindI / jaina sAhitya saMzodhaka punA 142 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 143 | navapadonI AnupUrvI bhAga-1 somavijayajI guja. | zAha bAbulAla savacaMda 144 | navapadonI AnupUrvI bhAga-2 somavijayajI | guja. zAha bAbulAla savacaMda 145 | navapadonI AnupUrvI bhAga-3 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 146 | bhASavati zatAnaMda mArachatA saM./hi | eca.bI. guptA enDa sansa banArasa 147 | jaina siddhAMta kaumudI (ardhamAgadhI vyAkaraNa) ratnacaMdra svAmI prA./saM. | bhairodAna seThIyA 148 | maMtrarAja guNakalpa mahodadhi jayadayAla zarmA hindI | jayadayAla zarmA 149 | phakkIkA ratnamaMjUSA-1, 2 kanakalAla ThAkUra saM. harikRSNa nibaMdha 150 | anubhUta siddha vizAyaMtra (cha kalpa saMgraha) meghavijayajI saM./guja | mahAvIra graMthamALA 151| sArAvali kalyANa vardhana saM. pAMDuraMga jIvAjI 152 | jyotiSa siddhAMta saMgraha vizvezvaraprasAda dvivedI saM. brIjabhUSaNadAsa banArasa 153| jJAna pradIpikA tathA sAmudrika zAstram rAmavyAsa pAnDeya saM. | jaina siddhAMta bhavana nUtana saMkalana | A. caMdrasAgarasUrijI jJAnabhaMDAra - ujjaina hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 2 | zrI gujarAtI zve.mU. jaina saMgha-hastaprata bhaMDAra - kalakattA | hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 274 168 282 182 384 376 387 174 320 286 272 142 260 232 160 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra | pRSTha 304 122 208 70 310 zA 462 512 264 | tIrtha 144 256 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2069 (I. 2013) seTa naM.-5 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | krama | pustaka nAma kartA/saMpAdaka viSaya | bhASA saMpAdaka/prakAzaka 154 | uNAdi sUtro opha hemacaMdrAcArya | pU. hemacaMdrAcArya | vyAkaraNa | saMskRta johana kriSTe 155 | uNAdi gaNa vivRtti | pU. hemacaMdrAcArya vyAkaraNa saMskRta pU. manoharavijayajI 156| prAkRta prakAza-saTIka bhAmAha vyAkaraNa prAkRta jaya kRSNadAsa guptA 157 | dravya parikSA aura dhAtu utpatti | Thakkara pherU dhAtu saMskRta /hindI | bhaMvaralAla nAhaTA 158 | Arambhasidhdhi - saTIka pU. udayaprabhadevasUrijI jyotISa saMskRta | pU. jitendravijayajI 159 | khaMDaharo kA vaibhava | pU. kAntIsAgarajI zIlpa | hindI | bhAratIya jJAnapITha 160 | bAlabhArata | pU. amaracaMdrasUrijI | kAvya saMskRta paM. zIvadatta 161 | giranAra mAhAtmya daulatacaMda paraSottamadAsa / tIrtha saMskRta /gujarAtI | jaina patra 162 | giranAra galpa pU. lalitavijayajI saMskRta/gujarAtI | haMsakavijaya phrI lAyabrerI 163 | praznottara sArdha zataka pU. kSamAkalyANavijayajI | prakaraNa hindI | sAdhvIjI vicakSaNAzrIjI 164 | bhAratiya saMpAdana zAstra | mUlarAja jaina sAhitya hindI jaina vidyAbhavana, lAhora 165 | vibhaktyartha nirNaya giridhara jhA nyAya saMskRta caukhambA prakAzana 166 | vyoma batI-1 zivAcArya nyAya saMskRta saMpUrNAnaMda saMskRta yunivarsiTI 167 | vyoma vatI-2 zivAcArya nyAya saMpUrNAnaMda saMskRta vidyAlaya | 168 | jaina nyAyakhaMDa khAdyam | upA. yazovijayajI nyAya saMskRta /hindI | badrInAtha zukla 169 | haritakAvyAdi nighaMTU | bhAva mitha Ayurveda saMskRta /hindI zIva zarmA 170 | yoga ciMtAmaNi-saTIka pU. harSakIrtisUrijI | saMskRta/hindI | lakSmI veMkaTeza presa 171 | vasaMtarAja zakunam pU. bhAnucandra gaNi TIkA | jyotiSa khemarAja kRSNadAsa 172 | mahAvidyA viDaMbanA pU. bhuvanasundarasUri TIkA | jyotiSa | saMskRta senTrala lAyabrerI 173 | jyotirnibandha zivarAja | jyotiSa | saMskRta AnaMda Azrama 174 | meghamAlA vicAra pU. vijayaprabhasUrijI jyotiSa saMskRta/gujarAtI meghajI hIrajI 175 | muhUrta ciMtAmaNi-saTIka rAmakRta pramitAkSaya TIkA | jyotiSa saMskRta anUpa mizra 176 | mAnasollAsa saTIka-1 bhulAkamalla somezvara jyotiSa saMskRta orienTa insTITyUTa 177 | mAnasollAsa saTIka-2 bhulAkamalla somezvara | jyotiSa saMskRta orienTa insTITyUTa 178 | jyotiSa sAra prAkRta bhagavAnadAsa jaina jyotiSa prAkRta/hindI | bhagavAnadAsa jaina 179 | muhUrta saMgraha aMbAlAla zarmA jyotiSa | gujarAtI | zAstrI jagannAtha parazurAma dvivedI 180 | hindu esTrolojI pitAmbaradAsa trIbhovanadAsa | jyotiSa gujarAtI pitAmbaradAsa TI. mahetA 75 488 | 226 365 saMskRta 190 480 352 596 250 391 114 238 166 368 88 356 168 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2071 (I. 2015) seTa naM.-6 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustakewww.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama viSaya | bhASA pRSTha pustaka nAma kAvyaprakAza bhAga-1 | saMpAdaka / prakAzaka pUjya jinavijayajI 181 | saMskRta 364 182 kAvyaprakAza bhAga-2 222 183 kAvyaprakAza ullAsa-2 ane 3 330 184 | nRtyaratna koza bhAga-1 156 185 | nRtyaratra koza bhAga-2 ___ kartA / TikAkAra pUjya mammaTAcArya kRta pUjya mammaTAcArya kRta upA. yazovijayajI zrI kumbhakarNa nRpati zrI kumbhakarNa nRpati zrI azokamalajI | zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva 248 504 saMskRta pUjya jinavijayajI saMskRta yazobhArati jaina prakAzana samiti saMskRta zrI rasIkalAla choTAlAla saMskRta zrI rasIkalAla choTAlAla saMskRta /hindI | zrI vAcaspati gairobhA saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta zrI maMgeza rAmakRSNa telaMga gujarAtI mukti-kamala-jaina mohana graMthamAlA 448 188 444 616 190 632 | nArada 84 | 244 zrI caMdrazekhara zAstrI 220 186 | nRtyAdhyAya 187 | saMgIratnAkara bhAga-1 saTIka | saMgIratnAkara bhAga-2 saTIka 189 | saMgIratnAkara bhAga-3 saTIka saMgIranAkara bhAga-4 saTIka 191 saMgIta makaranda saMgIta nRtya ane nATya saMbaMdhI 192 jaina graMtho 193 | nyAyabiMdu saTIka 194 | zIghrabodha bhAga-1 thI 5 195 | zIghrabodha bhAga-6 thI 10 196| zIghrabodha bhAga-11 thI 15 197 | zIghrabodha bhAga-16 thI 20 198 | zIghrabodha bhAga-21 thI 25 199 | adhyAtmasAra saTIka 200 | chandonuzAsana 201 | maggAnusAriyA saMskRta hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 422 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 304 zrI hIrAlAla kApaDIyA pUjya dharmotarAcArya pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya gaMbhIravijayajI eca. DI. belanakara 446 |414 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA saMskRta/gujarAtI | narottamadAsa bhAnajI 409 476 siMghI jaina zAstra zikSApITha 444 saMskRta saMskRta/gujarAtI zrI DI. esa zAha | jJAtaputra bhagavAna mahAvIra TrasTa 146 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2072 (I. 2016) seTa naM.-7 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| pRSTha 285 280 315 307 361 301 263 395 krama pustaka nAma 202 | AcArAMga sUtra bhAga-1 niyukti+TIkA 203 | AcArAMga sUtra bhAga-2 niyukti+TIkA 204 | AcArAMga sUtra bhAga-3 niyukti+TIkA 205 | AcArAMga sUtra bhAga-4 niyukti+TIkA 206 | AcArAMga sUtra bhAga-5 niyukti+TIkA 207 | suyagaDAMga sUtra bhAga-1 saTIka 208 | suyagaDAMga sUtra bhAga-2 saTIka 209 | suyagaDAMga sUtra bhAga-3 saTIka 210 | suyagaDAMga sUtra bhAga-4 saTIka 211 | suyagaDAMga sUtra bhAga-5 saTIka 212 | rAyapaseNiya sUtra 213 | prAcIna tIrthamALA bhAga-1 214 | dhAtu pArAyaNam 215 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-1 216 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-2 217 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-3 218 | tArkika rakSA sAra saMgraha bAdArtha saMgraha bhAga-1 (sphoTa tattva nirUpaNa, sphoTa candrikA, 219 pratipAdika saMjJAvAda, vAkyavAda, vAkyadIpikA) vAdArtha saMgraha bhAga-2 (SaTkAraka vivecana, kAraka vAdArtha, 220 | samAsavAdArtha, vakAravAdArtha) | bAdArtha saMgraha bhAga-3 (vAdasudhAkara, laghuvibhaktyartha nirNaya, 221 __ zAbdabodhaprakAzikA) 222 | vAdArtha saMgraha bhAga-4 (AkhyAta zaktivAda chaH TIkA) kartA / TikAkAra bhASA saMpAdaka/prakAzaka | zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI malayagiri | gujarAtI zrI becaradAsa dozI A.zrI dharmasUri | saM./gujarAtI | zrI yazovijayajI graMthamALA zrI hemacaMdrAcArya | saMskRta A. zrI municaMdrasUri zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI zrI becaradAsa dozI A. zrI varadarAja saMskRta rAjakIya saMskRta pustakAlaya vividha kartA saMskRta mahAdeva zarmA 386 351 260 272 530 648 510 560 427 88 vividha kartA / saMskRta | mahAdeva zarmA 78 mahAdeva zarmA 112 vividha kartA saMskRta raghunAtha ziromaNi | saMskRta mahAdeva zarmA 228 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aham pUjyapAdAcAryadeva zrImada vijaya dAna-prema-rAmacandra-bhadrakarasadgurubhyo namaH kalikAlasarvajJa-zrImadhemacandrasaribhagavatpraNItaM zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsanam (svopanabRhavRtti tathA nyAyasArasamuddhAra (laghunyAsa) saMvalitam ) dvitIyo bhAgaH Adya-saMpAdaka zAsana-samrAT pU. AcArya deva zrImad vijaya nemi sUrIzvarajI mahArAja sAheba kI preraNAse pa. pU. AcArya deva zrImada vijaya udayasUrIzvarajI mahArAja. saMpAdaka suvizAla gacchAdhipati pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandra sUrIzvarajI mahArAja sA. ke ziSyaratna adhyAtmayogI pUjyapAda paMnyAsa pravara zrI bhadraMkara vijayajI gaNivarya zrI ke ziSya- . pa. pU. AcAryazrI kuMdakuMda sarIjIke ziSya. pUjya munivarya zrI vanasenadhijayajI ma. sA. saha saMpAdaka - pUjya munirAjazrI ratnasena vijayajI ma.. prakAzaka bherulAla kanaiyAlAla rilijIyasa TrasTa candanabAlA bambaI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka zA. bherulAla kanaiyAlAla rilijIyasa TrasTa caMdanabAlA epArTamenTa rIja roDa - vAlakezvara bambaI - 400 006 prakAzana - tithi kArtika zuklA pUrNimA, 2042 (kalikAla sarvajJa AcArya bhagavaMta kI janma tithi) AvRtti - dvitIyA mUlya - 70/- rupaye : prApti-sthAna : sarasvatI pustaka bhaMDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda pArzva prakAzana, nIzA pola, jhaverIvADa, ahamadAvAda-1 jazavaMtalAla gIradharalAla dozIvADAmI pola, ahamadAbAda--1. mudraka gautama ArTa prinTarsa . neharu geTa ke bAhara vyAvara Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka kI kalama se ....... sakala zrI saMgha kI sevA meM 'siddha hema bRhadvRtti laghunyAsa sahita' mahAgraMtha ke prathama bhAga ko prakAzana karane ke vAda alpa samaya meM hI yaha dvitIya vibhAga ko prakAzana karate hue hama atyaMta hI AnaMda anubhava kara rahe haiM / parama kRpAlu mahAvIra deva jaba bAlyAvasthA meM the taba saudharmendra ne Akara bhagavAn se vyAkaraNa saMbaMdhI jo prazna kiye the / una sabhI kA bhagavAn ne saMtoSaprada samAdhAna kiyA thA / bAlyaTya meM bhI prabhu kI adbhuta jJAna pratibhA ko dekhakara sabhI daMga (Azcarya cakita ) raha gaye the 1 usa kAla meM sarvaprathama jainendra vyAkaraNa prasiddhi meM AyA -- yaha bAta hama hara varSa paryuSaNoM meM sunate Aye haiM / kalikAlasarvajJa zrImad hemacandrasUrijI ma. ne siddharAja kI prArthanA ko lakSya meM rakhakara 'siddha hemacandra - zabdAnuzAna kA nirmANa kiyA / aura unhoMne isa grantha ke upara laghuvRtti - bRhadvRtti aura vRhannyAsa kA bhI nirmANa kiyA thA / durbhAgyavaza Aja vaha bRhannyAsa pUrNarUpa se upalabdha nahIM haiN| isa vyAkaraNa kI bRhadvRtti ke Upara 7. AcArya zrI kanakaprabhasUrIjI ma. viracitanyAsasAra samuddhAra (laghunyAsa saMjJaka ) uttama vivaraNa jJAna bhaMDAroM meM Aja bhI maujUda haiM / parantu Aja usakI hAlata atyaMta hI gaMbhIra haiM / pa jIrNa ho gae haiM tathA isake sAtha hI duSprApya bhI haiN| lekina jaina- zAsana kA saubhAgya hai ki usa hAlata ko dekhakara pUjya AcArya zrI vijaya kundakundasUrIzvarajI ma. ke ziSyaratna pUjya munirAja zrI vajrasena vijayajI ma. sA. ke hRdaya meM usake punarmudraNa rUpa jIrNoddhAra karavAne kI sadbhAvanA jagI / dUsarI ora siddhAMta divAkara pa. pU. AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSa sUrijI ma. kI ora se hamAre TrasTa ke sadasyoM ko isa grantharatna ke jIrNoddhAra ke lie punIta preraNA prApta huI / vizAlagrantha ratna kA prakAzana karanA, eka bhagIratha kArya thA aura isa kArya meM prAyaH Der3ha lAkha rUpaye se kama kharca na thA / hamAre TrasTa ke sadasyoM ko pUjya guruvaryo kI zubha preraNAoM se yaha zubha manoratha huA ki 'apane TrasTa ke jJAnanidhi kA sadvyaya karake isa puNya kArya kA lAbha kyoM na uThAyA jAya ? aura Aja aise mahAn grantharatnoM ke pIche apanA abhUlya samaya dene vAloM kI saMkhyA atyalpa hone se pUjya muni bhagavaMtoM kI isa pavitra bhAvanA ko saharSa kyoM na apanAyI jAya ? aura basa, hamane isa mahAgrantharasna ke jIrNoddhAra meM pUrNa sahayoga dene kA nizcaya kara liyA / isa grantharatna ke suvAcya punaH saMpAdana ke isa bhagIratha kArya ko paramapUjya, gacchAdhipati, saMghahitavatsala, AcAryadeva zrImadvijaya rAmacandrasUrIzvajI mahArAjA kI anumati aura zubhAzIrvAda se atiparizrama pUrvaka pUrNa karane vAle parama pUjya adhyAtmayogI paMnyAsa pravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya zrI ke ziSya-praziSya paramapUjya vidvarya munirAja zrI bajrasena vijayajI mahArAja sAheba tathA paramapUjya mu. zrI ratnasena vijayajI ma. sA. ke hama sadA RNI raheMge unake isa bhagIratha kAryakI hama bAraMbAra anumodanA karate haiM, evaM sakala zrI saMgha ko arja karate haiM ki aise saMgharatna muni bhagavaMto, jo ki zruta-makti se niHsvArtha zruta sevA kara rahe haiM......unheM pUrNa sahayoga pradAnakara zruta samRddhiko yugoparyaMta jIvanadAna dekara Atma kalyANa ke pathameM Age baDhe / li. zrI bherulAla kanhaiyAlAla rilijIyasa TrasTa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aiM namaH kiMcid vaktavyama . "zrI siddhahaima vRhadvRtti laghunyAsa" yaha vyAkaraNaviSayaka eka vizAlakAya grantharatna hai| isake saMpAdana ke samaya thoDA sA bhUtakAla ko yAda kiye vinA isa saMpAdana kI bhamikA ko samajAna nahIM hai| Aja se lagabhaga 28 varSa pahele saMvat 2013 kI sAla meM pATaNa zrIsiddha haima laghuvRtti kA abhyAsa mere sayama dAtA, vAtsalya mahodadhi parama pUjya paMnyAsajI bhadrakara vijayajI gaNivarya zrI aura mere upakArI pUjya saMyamagurudevaM parama pUjya AcArya deva zrI kuMdakundasUrIzvarajI mahArAja (usa samaya munirAja) ke AzIrvAdoM se zurU kiyA thaa| usa samaya saMdigdhasthAnoM ko dekhane ke lie paMDitajI 'siddhahaima bRhabRtti laghunyAsa' kI prata kA upayoga karate the| usa samaya usa prata kI jIrNa zIrNa avasthA dekhakara hamako mana meM aisI bhAvanA huI ke bar3e hokara isakA punarmudraNa karavAege, jisase abhyAsIoM ko sugamatA prApta ho sake / . bAdameM yaha bAta vismRta ho gaI / phira se yogAnuyoga isI pATaNa meM saMvat 2034 kI sAla meM saMgha sthavira savizAla gacchAdhipati parama pUjya AcArya deva zrImada vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA kA suvizAla muni parivAra ke sAtha cAturmAsa huaa| usa samaya parama pUjya, parama gurudeva paMnyAsajI mahArAja zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya zrI AdikI nizrA meM mujhe aura muni zrI ratnasena vijayajI ko bhI rahane kA Arva lAbha milA / usa samaya muni zrI ratnasena vijayajI kA bRhadavRtti kA vAMcana cala rahA thA / pRjya paMnyAsajI mahArAjazrI zarIra se asvastha hone ke kAraNa mujhe to samaya kA abhAva thaa| isa kAraNa muni zrI ratnasena vijayajI ko maine sUcana kiyA ki bRhadavRtti ke abhyAsa ke sAtha sAtha laghunyAsa kI hastalikhita prata ko dekhI jAya / unhoMne mere sUcana kA saharSa svIkAra kiyaa| aura usa samaya thoDe prakaraNoM ko hastaprata se milAna kara liyA aura bAda meM isa kArya ke yogya prayatna jArI rakhe / / isa daramyAna merA 2039 kA cAturmAsa jAmanagara meM huA / isa graMtha ke punaH mudraNa kI bhAvanA hRdaya meM to thI hI / usameM parama pUjya AcArya deva zrI jayaghoSasUrIzvarajI mahArAja kI ora se suzrAvaka hiMmatalAlajI ko sUcana huvA kI isa gratha ko "zrI bherulAla kanaiyAlAla koThArI rIlIjIyasa TrasTa, caMdanabAlA (bambai)" kI ora se prakAzana kA lAbha lene jaisA hai| isa bAta ko TasTa ke TrasTIoM ne turanta hI svIkAra lIyA aura yaha kArya gatimAna huaa| isake bAda zarIra asvastha rahane ke kAraNa isa kArya meM sahayogake lie muni zrI ratnasena vijayajI ko kahA aura unhoMne bhI isa kArya meM sahayoga dene ke lie apanI prasannatA btaaii| saMvat 2040 ke cAturmAsa meM ratalAma cAturmAsa daramyAna merI sUcanAnusAra yogya azuddhiparimArjana ke sAtha tIsare Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya se sAta adhyAya taka 'ladhunyAsa' kI presa kopI taiyAra kI / jisase prinTIMga Adi meM ati saralatA rahI / isa prakAra aneka mahAnubhAvoM kI sAhAyya se saMpAdana kArya prArambha huA / kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya viracita zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsana ke Upara svopajJa vRhadvRtti Aja bhI upalabdha haiM / usa dhRhabrutti para kalikAla sarvajJa AcArya zrI ne vRhannyAsa (84000 zloka pramANa) kI racanA kI thI / kintu durbhAgya se vaha grantha pUrNarupa se upalabdha nahIM hai / usakA AMzika bhAga hI upalabdha haiM / usa bRhadvRtti ke kilaSTa sthAnoM para cAndragacchaziromaNi parama pUjya AcArya deva zrImad vijaya devendrasUrIzvarajI mahArAjA ke ziSya ratna parama pUjya AcArya deva zrI kanaka prabhasUrizvarajI mahArAja ne 'nyAsasArasamuddhAra' kI racanA kI hai / sadbhAgya se vaha pUrNa grantha Aja bhI upalabdha hai| "zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsana kI vRhadavRtti aura nyAsasAra samuddhAra kA prathama mudraNa zAsana samrAT parama pUjya AcArya deva zrImadvijaya nemisUrIzvarajI mahArAjA kA preraNA se pa. pU. AcArya ma. zrImad vijaya udaya sUrIrazvajI ma0 ne karavAyA thaa| saMvat 1962 meM poravADazAtIya bhagubhAI Atmaja manasukhabhAI kI ora se prakAzana huA thaa| isa gratha ke punaH prakAzana meM uparyukta pUrva kI AvRttiyoM kA AdhAra liyA gayA hai| jahAMjahAM mudraNa saMbaMdhI azuddhiyAM thI unheM bhI parimArjita karane kA zakya prayatna kiyA gayA hai| pratyeka sUtra kI hadavatti ke sAtha hI laghunyAsa ho to adhyayana meM vizeSa suvidhA rahegI. isalie pratyeka sUtra ke sAtha hI ladhunyAsa liyA hai / pUrva prakAzita laghunyAsa meM jahAM-jahAM sAkSI sUtroM ke sAMketika nAma die gae the-una sUtroM ke kramAMka kA bhI isameM nideza kara diyA hai / adhyayana-adhyApana meM savidhA kI dRSTi se isa mahAkAya ratha ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| prathama bhAga-1 se 10 pAda (DhAI adhyAya) / dvitIya bhAga-11 se 20 pAda (DhAI adhyAya) svopajJa-uNAdi, dhAtupATha / tRtIya bhAga-21 se 28 pAda (do adhyAya) liMgAnuzAsana, sUtrokAakArAdikrama / ATha adhyAtmaka isa vizAla gratha ko tIna bhAga meM prakAzita karane kA nirNaya hone para eka hI samaya meM alaga-alaga tIna presoM meM mudraNa kArya prArambha huA / Aja isa bAta kA AnaMda hai kiaThAisa varSa pahele jo bhAvanA bIja rUpa se aMtara meM par3I thI, vaha Aja eka vizAla vRkSa rupa hokara phalIbhUta ho rahI haiN| abhyAsIoM ke lie chattIsa hajAra se bhI adhika zloka pramANa aura solahaso se bhI adhika pRSTha kA vistAra rakhatA huA yaha siddha hemabRhadavRtti laghunyAsa pratha kA prathamabhAga prakA. zita hone ke bAda alpa samaya meM hI dUsarA bhAga prakAsita ho rahA hai| tIsarA bhAga jaldI prakAzita ho isalie prakAzaka saMsthA prayatna kara rahI haiM / ___ isa gratha ke puna: prakAzana ke bhagIratha kArya kI nirvighna samApti ke lie parama pUjya jinazAsanaprabhAvaka, saMghahitaciMtaka, suvizAla gacchAdhipati, AcArya devazrImada vijaya rAmacandrasUrIzvarajI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAja ke zubhAzIrvAda aura parama pUjya adhyAtmayogI niHspRha ziromaNi parama gurudeva paMnyAsa pravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya zrI kI satata kRpA vRSTi, parama pUjya saujanyamUrti, AcArya deva zrImadvijaya pradyotana sUrIzvarajI mahArAja sAheba kI satata preraNA aura parama pUjya upakArI gurudeva AcArya deva zrImad vijaya kundakunda sUrIzvarajI mahArAja kI adRzya kRpA aura mere saMsArI pitA T. munirAja zrI mahAsena vijayajI ma. kI sahAnubhUti aura mere guru bandhu munizrI hemaprabhabijayajI kI Arya sahAyatA prApta hotI rahI hai| una jyoM kI asIma zakti ke bala se hI yaha kArya nirvighna paripUrNa huA hai| una saba upakArIyo ke pAvana caraNoM meM koTizaH vaMdanA pUjya kalikAla sarvajJa zrI. hemacandrasUrI. zvarajI mahArAjA kI vyAkaraNa viSayaka yaha kRti kitanI sarala aura sugama hai yaha to abhyAsa karane vAle hI samaja sakate haiM / kahA bhI hai ki vyAkaraNAn pada siddhiH padasiddherarthanirNayo bhavati / arthAt tatvajJAnaM tatvajJAnAt prNshreyH|| arthAt 'vyAkaraNa se pada kI siddhi hotI haiM / padasiddhi se artha kA nirNaya hotA haiM / aura artha ke nirNaya se tatva kI siddhi hotI hai / tattvasiddhi mukti kI prApti meM hetubhUta bana sakatI hai / / isa dRSTi se vyAkaraNa ke adhyayana kA mahattva hai / abhyAsI mahAtmAoM isa dhyeya pUrvaka isa graMtha kA adhyana kareMge to saMpAdana kA hamarA zrama vizeSa saphala hogA / jaise to zrata sevA kA Arva lAbha milane se saMpAdana kA zrama saphala hI hai| yaha dusare vibhAga ke apharIDIMga Adi ke liye munizrI hitavijayajI aura munizrI ananta. darzana vijayajI kA bhI samaya samaya para arba sahayoga rahA hai / isake prinToMga meM gautama ArTa prinTarsa (byAvara) ke mAlika zrIphattecandajI jaina ke arva sahayoga se yaha kArya itanA jaldI ho rahA hai / ita graMtha ke prinTI meM matimaMdatA se dRSTidoSa se yA presadoSa se koI kSatiyA~ rahI ho. vaha sujJajana sudhArane kI kRpA kare / khAsa-khAsa addhiyAM kA zuddhipatra diyA gayA hai| -ghanasena vijaya Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANS):):) :):):):):):) : ):- NON samarpaNa 'namaskAra mahAmantra' jinakI aMtarAtmA kA sumadhura saMgIta thA jinakI AtmA paramAtmA-caraNoM meM pUrNa samarpita thI, jinakI vANI meM amRta sA adbhUta mAdhurya thA jo sadA mahAmantra kI anuprekSA meM tallIna rahate the sakala sattva-hitAzaya kI pavitra bhAvanA se jo atyanta bhAvita the / jinake zubha sAnidhya meM parama Ananda kI anubhUti hotI thii| aise parama pavitra zubhanAmadheya parama gurudeva nispRhaziromaNi paMnyAsa pravara zrI bhadraGkara vijayajI gaNivaryazrI ke pavitra AtmA ko yaha grantha-ratna samarpita karate hue hameM atyanta hI Ananda kA anubhava ho rahA hai| ra . o parama surudeva ! Apane hamAre jaise ajJAnI jIvoM para karuNA dRSTi kara.. o hameM saMyama kI naukA samarpita kI aura Apa svaya' hI isa saMyama-naukA ke vAhaka bane / Apa hI ke puNya prabhAva se yaha saMyama naukA Age bar3ha sakatI haiM...Apa jahA~ bhI ho satata vRpA bRSTi karate raho...aura Apake upakAroM kI RNa mukti ke lie jina zAsana kI sevA karane kA sAmarthya pradAna karate raho / caraNacaJcarIka muni vajrasena vijaya muniratnasena vijaya Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAza kI kalama se kiJcid vaktavyam tRtIya- adhyAya : caturtha - adhyAya : paJcama - adhyAya : uNAdivivaraNa dhAtupATha : tRtIyapAda : caturthapAda : prathamapAda : dvitIyapAda : tRtIyapAda : caturthapAda: prathamapAda : dvitIyapAda : tRtIyapAda : caturthapAda : anukramaNikA 3 4 1 41 77 108 140 170 208 248 274 306 339 450 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praham // anaMtalabdhinidhAnAya zrIgautamasvAmine namaH / / / pUjyapAdAcAryadevazrImad dAna-prema-rAmacandra-mavaGkarasadgurubhyo namaH / kalikAlasarvajJa-zrIhemacandrasaribhagavatpraNItaMzrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam / [svopajJatattvaprakAzikAbhidhabRhavRtti-manISikanakaprabhasUri. viracitanyAsasArasamudbhAra (laghunyAsa)-saMvalitam ] tatra[ tRtIyAdhyAye tRtIyapAdaH ] vRddhirAraidaut // 3. 3. 1 // AkAra Ar , aikAra, aukArazca pratyekaM vRddhisaMjJA bhavanti / mASTi, pAkyam , dAkSiH; kArayati, kAryama, ArSama; nAyayati, nAyakaH, aindram ; lAvayati, lAvakaH, aupagavaH / vRddhipradezA:- "majo'sya vRddhiH" [ 4. 3. 42 ] ityevmaadyH||1|| nyA0 sa0-vRddhirAradauta-vRddhizabdasya saMjJAtvAt anuvAdavidhitvena ( vidheyatvena ) ca paranipAtaH prApnoti / AraidaudityanUdya ete vRddhisaMjJA bhavantIti hyabhidhIyate / satyam , maGgalArthaM nipaatH| nanvAkArodayo dvadhA tadbhAvitA atadbhAvitAca, tadbhAvitA vRddhisaMjJayA niSpAditA; yathA-AzvalAyanaH, kArtavIryaH, aitikAyana: aupagavaH ityAdiSu / atadbhAvitA yathA-rAjA, prArchayati, raipAtraM, naughoSa ityAdiSu / tatra pUrveSAmitaretarAzrayadoSa. prasaGgAditareSu caritArthatayA vRddhisaMjJayA na bhAvyamiti na vAcyam / sAmAnyena bhAvinyAH saMjJAyA AzrayaNAt nAstItaretarAzrayaprasaGgo yathA'sya sUtrasya paTaM vayeti / na cAkArAdayaH saMjJA, vRddhizabda: saMjJIti viparyayo'tra yujyate lAghavArthatvAt saMjJAkaraNasya, na ca samuditAnAmAraidautAM saMjJeyamiti vAcyaM 'vaddhiyasya svareSvAdiH 6-1-8 iti darzanAt , na ca samudAya Adisvaro bhavati / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-2-3 guNo'redot // 3. 3. 2 // 'ar et ot' ityete pratyeka guNasaMjJA bhavanti / karoti, kartavyam , cetA, ceyam , stotA, stotavyam / guNapradezAH-"nAmino guNo'kGiti" [4. 3. 1] ityevamAdayaH / / 2 / / nyA0 sa0-guNo're0-guNazabdasya pUrvanipAto maGgalasyaivAtizaya pratipAdanArthaH / kriyArtho dhAtuH // 3. 3. 3 // kRtiH kriyA, pravRttiApAra iti yAvat , pUrvAparIbhUtA sAdhyamAna rupA sA'rtho'bhidheyaM yasya sa zabdo dhAtusaMjJo bhavati / edhate, atti, dIvyati, sunoti, tudati, ruNaddhi, tanoti, kroNAti, sahati / AyAdipratyayAntAnAmapi kriyArthatvAt dhAtutvam-gopAyati, kAmayate, RtIyate, jugupsate, kaNDUyati, pApacyate, corayati, kArayati, cikorSati, putrakAmyati, putrIyati, azvati, zyenAyate, hastayate, muNDayati / evaM ju-stambhUcalumpAdInAmapijavanaH, stamnAti, culumpAMcakAra, preGkholayati / ziSTaprayogAnusAritvAdasya lakSaNasyANapayatyAdinivRttiH, ziSTa jJApanAya cedaM lakSaNam , etadavisaMvAdena ca ziSTA jJAyanta iti / anvaya-vyatirekAbhyAM ca dhAtoH kriyArthatvAvagamaH, tathAhi-pacatItyAdau dhAtupratyayasamadAye saMsaSTakriyAkAlakArakAdyanekArthAbhidhAyini prayajyamAne dhAtoreva kriyArthatvamavagamyate'nvaya-vyatirekAbhyAM netareSAm / pacatIti prayoge dvayaM zrUyate-'paca' iti prakRtiH, 'atiH' iti ca pratyayaH, artho'pi kazcid gamyate viklittiHkartRtvamekatvama; paThatItyukte kazcit zabdo hoyate kazcidupajAyate kazcidanvayI, 'paca' zabdo hIyate paTh' zabda upajAyate 'ati' zabdo'nvayI, artho'pi kazciddhIyate kazcidupajAyate kazcidanvayI, viklittiAyate paThirupajAyate kartRvamekatvaM cAnvayI; tena manyAmahe-yaH zabdo hIyate tasyAsavarthoM yo'rtho hIyate, yazca zabda upajAyate tasyAsAvartho yo'rtha upajAyate, yazca zabdo'nvayo tasyAsAvartho yo'nvayIti / nanu ca kRtiH karotyarthaH kiyA, tatra yuktaM pacAdInAM kiM karoti ? pacati, ki karoti ? paThatIti karotItyarthabhitatvAt kriyAtvam , asti vidyate bhavatInAM tu na yuktam , nahi bhavati-kiM karoti ? asti bhavati vidyate ceti, tadayuktam-na karotyarthaH kriyAzabdasya pravRttinimittam , api tahi kArakavyApAravizeSaH, vyApArazca vyApArAntarAd bhidyata ityastyAdyartho'pi kriyaiva, karotyarthastu kriyAzabdasya vyutpattinimittameva; evaM sati kriyAsAmAnyavacanAH kRbhvastayaH kriyAvizeSavacanAstu pacAdaya iti siddham / tathA 'bhAve ghaJ' ityuktvA 'kAraH, pAkaH' ityAdayopyudAhriyante / 'kiyopapadAddhAtostum' ityuktvA 'yoddhadhanurbhavati, draSTacakSarjAtam' ityAdyapyudAharaNaM yuktam / yadAhaH-'yatrAnyata kriyApadaM na zrayate tatrAstirbhavantIparaH prathamapuruSe prayujyate" iti / kriyA ca dvedhA siddha-sAdhyatvabhedAta. tatra siddhasva. bhAvopasaMhRtakamA paritaH paricchinnA sattvabhAvamApannA mAdibhirabhidhIyate.. yadAha"kRdabhihito bhAvo dravyavat prakAzate" iti; tumAdibhistu sattvabhAvamanApanneti vizeSaH; Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-3] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / sAdhyamAnAvasthA pUrvAparobhUtAvayavA bhUta-bhaviSyad-vartamAna-sadasavAdyanekAvayavarUpAsskhyAtapadairucyate, yadAha-"pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtenAcaSTe" yathA ca paJcatItyatra pUrvAparIbhAvastadvadeva 'jAyate, asti, vipariNamate, vardhate, prapakSIyate, vinazyati, bhavati, zvetate, saMyujyate, samavaiti' ityAdAvapi sAdhyatvAbhidhAmena kramarUpAzrayaNAt kriyAdhyapadezaH siddhaH, taduktam "yAvat siddhamasiddhaM vA, sAdhyatvenAbhidhIyate / AzritakramarUpatvAt , tat kriyeti prtiiyte|" // 3 // nyA0 sa0-kriyArtho0-pUrvAvayavayogAtpUrvA'parAvayavayogAda'parA pUrvA cAsAvaparA ca pUrvAparA apUrvAparA pUrvAparA bhUtA pUrvAparIbhUtA, tatra pUrvAparayo yorapi prathamoktatvena 'pUrvAparaprathama' 3-1-103 iti zabdaparaspardhanA'parazabdasya pUrvanipAte prApte rAjadantAditvAt pUrvasya pUrvanipAtaH, tatra pUrvo'vayavo'dhizrayaNAdirapara udakasekAdistau dvAvapi bhAgau pAkakriyAyAM staH, sA hyadhizrayaNodakasecanAdi ruupaa| sAdhyamAnarUpeti-sAdhyamAnaM sAdhanAyattaM rUpaM svarUpaM yasyAH sA kriyA, yathApacati kaH ? caitra , kim ? odanam , kai: ? kASThaH kva ? sthAlyAM, kutaH ? kuzUlAt , kasmai ? maitrAyeti bhaavnaa| nanu pacatItyAdiSvastu kriyAtvaM bhavatItyAdiSu tu sattAyA nityatvena sAdhyamAnatvA'bhAvAt tadabhAve ca pUrvAparavibhAgAvAt tadabhAve ca kriyArthatvAbhAve na prApnoti dhAtusaMjJA ? . satyaM, Adheyabhedena sattApi pUrvAparIbhUtA sAdhyamAnarUpA, yathA-saiva devadattasattA kvacidgamanayuktA kvacidbhojanayuktA kvacidpaThanayuktA, evamanekadhA yojanA kAryA / AyAdipratyayAnteti-nanu kriyArthe dhAtau zizye ityAdiSu bhAve tadarthapratyayasyApi dhAtutvaprasaGgaH / bhAvapratyayo hi kriyArtha eva utpadyate tatazca 'At saMdhyakSara', 4-2-1 ityA. tvaprasaGgaH / Atve hi dhAtovihitamanaimittikaM ceti / ataH pratyayapratiSedhArtha kriyAvizeSaka prathamagrahaNaM karttavyaM vyAkhyeyaM ca prathamaM yaH kriyAmAheti, prAthamyaM cAtrAbhidhAnApekSaM grAhya, tena kiM siddhaM ? anyenAnabhihitAM kriyAM ya Aha sa dhAtuH / ayamartho'nyebhyaH kriyAbhidhAyibhyo yaH prathamamAheti / zizye, ityatra tu zItyanenAbhihitAM kriyAM pratyaya Aheti, na tasya dhAtusaMjJApravRttiH / zabdArthApekSayA prAthamyaM ghaTate tatra zabdatazcetputrIyatItyAdAvapi na prApnoti, nAtra prathamamuccAryamANaH putrazabdaH kriyAmAha / arthatazcet putrIyatItyAdau prathamA AdyA kriyA aprathenApi kyenAbhidhIyate na tu dvitIyeti sidhyati dhAtusaMjJA / nanu prathamagrahaNe sati cikIrSatItyatrApi na prApnoti dhAtusaMjJA, yato'trApi san pratyayo na prathama kriyAmAha api tu kRityanenAbhihitAm ? naivaM, karotyarthopasarjanAmicchAmanyena anabhihitAM sanpratyaya Aheti syAdeva dhAtusaMjJeti / atrocyate,-yathAtra prathamagrahaNe kRte 'zizye' ityatra dhAtusaMjJA na bhavati tathA svAthikAnAmAyAdInAmapi na prApnoti / gopAyati, kAmayata ityAdiSu atrApi abhihitAyA eva kriyAyA AyAdibhirabhihitatvAt, tasmAdevaM vyAkhyeyaM-kriyAmeva prAdhAnyena yo'bhidhatte sa kriyAbhidhAyI dhAtusaMjJaH / gopAyatItyAdAvapi tadastIti siddhA ghAtusaMjJA / 'zizye' ityAdau tu bhUtAnadyatana parokSatvAderabhi Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-3, sUtra-3 dhAnAnna dhAtusaMjJA / etena kriyavAbhidheyA yasya sa dhAtuH evaM ca kRtvA, kattu mityAdiSu bhAve kRt pratyayAntasyApi na dhAtusaMjJA / ki cAtrAnyadapi uttaramasti sAdhye avyayasaMjJayA dhAtusaMjJAyA bAdhitatvAt , 'ikiztivasvarUpArthe' 5-3-138 iti pratyayAntasya siddhasAdhyayorabhedopacAreNa siddharUpatvAt / karttavyaM, bhUyate ityAdau tu bhAve tyAdyantasya kriyArthatve'pi na dhAtutvaM sAhacaryAt , yato'nyeSAmaliGgasaMkhyAnAmapadasaMjJakAnAM dhAtusaMjJApratyayAdi, atra tu liGgasaMkhyApadasajJAnAM vidyamAnatvAt / ziSTaprayogAnusAritvAditi-lakSaNAt pArthakyena ziSyante pratipAdyante iti ziSTA dhAtavasteSAM prayogaH pAThastadanusAritvAt tatsavyapekSatvAt / asya lakSaNasya kriyArtho dhAturityasyetyarthaH, yadyevaM pATha evA'stu kimanena lakSaNeneti cet ? naivaM, pAThapaThitAnAmapi kriyArthAnAmeva dhAtutvajJApanArthatvAdityAha-ziSTajJApanAyeti-ayamartho lakSaNAt pRthakpaThitA api ta eva ziSTA dhAtavo ye kriyArthAH, tena vAvAprabhutInAM sarvanAmavikalpAdyarthAnAM pAThAvisaMvAditve'pi lakSaNavisaMvAditvAdANapayatyAdInAM tu kriyArthatve'pi pAThavisaMvAditvAddhAtutvAbhAvaH / / anvayavyatirekAmyAmiti-atha kathaM prakRtipratyayasamudAye'pi prakRtereva dhAtutvam ? ityAha-tathAhi-pacatIti-atra paci: pAke varttate, pAkazabdena ca siddho bhAva ucyate, sAdhyAbhidhAyinazca dhAtutvamataH kathamiha dhAtutvam ? (satyaM,) anyathA vaktumazakyatvAt . pAkazabdenApi sAdhyo bhAva ucyate sAdhyAvasthAmanubhUyaiva hi siddhabhAvo'pi bhavatIti / saMsaSTakriyeti-kriyA ca kAla kArakaM ca kriyAkAlakArakANi tAni Ayo yeSAM, AdizabdAdekatvAdi, saMsRSTAzca te kriyAkAlakArakAdayazca te ca te anekArthAzca / na eko'nekaH, aneke ca te arthAzca tAn abhidadhAtIti / zabdo hIyate iti jahAti zabdaM devadattaH, sa evaM vivakSate, nAhaM jahAmi kiMtu svayameva hiiyte| vyApAravizeSa iti-pacatItyAdiSu hi tadasti iti dhAtutvaM yataH, pacatItyukte, na paThati, na gacchati, na kiMcidanyadvyApArAntaraM vidhatte kiMtu pAkarUpavizeSa eva gamyata iti / nanu tathApi astyAdInAM na prApnoti kriyAtvaM sattAyA vyApAravizeSAbhAvAt , yataH sarvo'pi dhAtvartho'styAdibhirvyApta: ? ityato yuktimAha vyApArazcetyAdiH-ayamartho'styevaitat tathApi pAkAdevizeSAt sattAyA api vizeSo jJAyate svarUpeNa, na hi sa eva pAka: saiva satteti, yathA'nekaghaTAcchAdaka eka: paTasteSvanuSyUto'pi tebhyo bhidyate, na hi sa eva paTa: sa eva ghaTa iti, evaM kRte'pi tathA / bhAve ghanIti-yathA kriyAzabdasya na karotyarthaH pravRttinimittaM kintu kArakavyApAravizeSastathA bhAvazabde ca na bhavatyarthaH pravRttinimittamapi tu kArakavyApAra evetyarthaH, yadAha hari: AkhyAtazabde bhAgAbhyAM, saadhysaadhnvtitaa| prakalpitA yathAzAstre, sa ghatrAdiSvapi kramaH / / 1 / / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-4] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH sAdhyatvena kriyA tatra, dhaaturuupnibndhnaa| satvabhAgastu yastasyAH, sa ghanAdinibandhanaH / / 2 / / tatra siddhasvabhAveti- nirdhAraNasaptamyantAt trap , siddhasAdhyabhedayormadhye ityarthaH / paritaH paricchanneti-niSpannatvAt sarvAtmanA jJAtetyarthaH pariniSThitarUpA vetyarthaH / satvabhAvamApanneti-ayamarthaH pAka ityAdI prakRtibhAgaH sAdhyarUpamarthamAha pratyayabhAgastu sattvarUpatAm / bhUtabhaviSyadityAdi-sarveSAM dvaMdvapUrvo bahuvrIhiH pRthagarthatvAt , bhUtabhaviSyadvarttamAnAzca te sadasantazceti karmadhArayapUrvo vA, AdizabdAt pratyakSaparokSatA / vipariNamate iti--vipariNamati devadattaH padArthaM sa evaM vivakSate, nAhaM vipariNamAmi svayameva vipariNamate, 'ekadhAtoH" 3-4-86 ityAtmanepadaM, kirAditvAcca kyAbhAvaH evamapakSIyate ityatrApi / yAvat siddhamasiddhaM veti siddhaM sattAdi, asiddhaM tu kaTAdi / nanvevaM tahi sattAyAH sAdhyamAnatA kayA rItyA ? ucyate,-yathA ekasmin sthAne pASANakhaNDaM kastUrikA cAsti, tataH kastUrikAmAhAtmyAt pASANakhaNDamapi sugandhi bhavatyevamatrApi kasmizcidekasmin piNDe pAkakriyA sattA ca vidyate pAkakriyA ca pUrvAparIbhatA tatastasyA mAhAtmyAta sattApi pUrvAparIbhUtA bhavati iti sAdhyamAnatvaM kiMbahunAkhyAtapadena ucyamAna: siddhabhAvo'pi sAdhyarUpatAM bhajati tanmAhAtmyAt / na prAdirapratyayaH // 3. 3. 4 // 'prAdizcAdhantargaNaH, sa dhAtuH,-dhAtoravayavo na bhavati-taM vyudasya tataH para eva dhAtasaMjJo veditavyaH, apratyaya.-na ceta tataH paraHpratyayo bhavati / abhyamanAyata, abhimimanAyiSate, abhimanAyya gataH, prAsAdIyat , prAsisAdIyiSati, prAsAdogya gataH / prAdiriti kim ? amahAputrIyat / apratyaya iti kim ? 'autsukAyata, utsusukAyiSate, utsukAyitvA / 'abhimanAyAdiH pratyayAntaH sa prAdisamudAyaH kriyArtha iti tasmin dhAtusaMjJe prApte prAdistataH pratiSedhena bahiSkriyate, tatazca tata uttara eva dhAturiti tasyATa dvivacanaM ca bhavati, prAdezvottareNa samAsa iti ktvAyA ybaadeshH| asaMgrAmayata zUra iti nAyaM sam prAdiH, kintu dhAtvavayavaH, yathA-vicchAdyavayavo viH, "saMgrAmaNi yuddha" ityakhaNDasya curAdau pAThAt // 4 // nyA0 sa0-na prAdi0-prAsAdIyya gata iti-yadyatra dhAtutvaM syAttadA 'gatikvanya' 3-1-42 iti samAso na syAta 'nAma nAmnA0'3-1-18 ityanavartanAta, dhAtatve ca nAmatvaM na syAt / utsusukAyate iti 'nAmno dvitIyAt 4-1-7 iti su iti dviruktaH, 'dhuTastRtIyaH' 2-1-76 iti kRtadasthAnatakArasya pare'sattvAt 'na badanam' 4-1-5 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra -5 iti dvitvAbhAva:, anvityadhikArAd vA pazcAt 'aghoSe ' 1-3-50 iti taH, tataH suityasyaiva dvitvam / avo dA-dhau dA // 3 3.5 // * ; 'dA dhA' ityevaMrUpau dhAtU zravAnubandhau dAsaMjJau bhavataH / dArUpAzcatvAraH, dhArUpau dvau | dAMm praNidAtA, baiMGa- praNidayate, DudAMgk praNidadAti, doMc- praNiti TveM- praNidhayati, dhAMgk - praNidadhAti / dAdhArUpopalakSitasya dAsaMjJAvacanAt ' do deM TveM' ityeteSAM zitidA dhArUpAbhAve'pi vAsaMjJA siddhA / doGo dArUpasya bahiraGgatvAnna bhavati, tatazva 'upAdAsta' ityatra "izva sthAda: " [ 4. 3.41 ] itItvaM na bhavati / avAviti kim ?. dAMva - dAtaM bahiH, vaiv avadAtaM mukham / aviti bakAro na pakAraH, dAtiyatizca vakArAnubandha, tena praNidApayati praNidhApayatItyatra dAsaMjJAyAM satyAM nerNatvaM siddham / dApravezA:" hauda :" [ 4.1.31 ] ityAdayaH / / 5 / vartamAnA-tiv tas anti, siv yas tha, mibU vasU masU; te Ate ante, se Athe ve, e vahe mahe / / 3. 3. 6 // imAni vacanAni vartamAnasaMjJAni bhavanti / vitkaraNaM "zivavit" [4.3.20 ] ityatra vizeSaraNArtham, evamanyatrApi vitkaraNasya prayojanaM draSTavyam / vartamAnApradezA:"sme ca vartamAnA" [ 5. 2. 16 ] ityevamAdayaH / / 6 / / nyA0 sa00 - vartamAnA- saMjJinAM bahutve'pi saMjJAgataikatvAzrayaNAt varttamAneti saMjJAyA ekavacanaM, vacanabhede'pi saMjJAsaMjJinirdezo bhavatyanavarNAnAmItivat / saptamI - yAtyAtAm yus, yAsU yAtam yAta, yAm yAva yAma; Ita IyAtAm Irana, IthAsa IyAthAm Idhvam, Iya Iva hi Imahi // 337 // imAni vacanAni saptamIsaMjJAni bhavanti / saptamIpravezA:-"icchAyeM karmaNaH saptamI" [ 5. 4. 86 ] ityevamAdayaH / / 7 / / paJcamI- tu tAm antu, hi tam ta, Aniva Avava Amav; tAm zrAtAm antAm, stra AthAm dhvam, aiv Avahaiva Amahaiv // 3.3.8 // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 3, sUtra - 9-13 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 7 imAni vacanAni paJcamIsaMjJAni bhavanti / pazcamI pradeza :- "sme paJcamI" [ 5. 4. 31 ] ityevamAdayaH / / 8 / / hyastanI - diva tAm zran, siv tam ta, ambU va ma; ta " AtAm anta, thAs zrAthAm dhvam, ivahimahi // 3.3.1 // imAni vacanAni hyastanIsaMjJAni bhavanti / hyastanI pradezA:-- " anadyatane hyastanI" [ 5. 2.7 ] ityevamAdayaH / / 6 / / etAH zitaH / 3. 3. 10 // etA vartamAnA saptamI - paJcamI - hyastanyaH zitaH zAnubandhA veditavyAH / zittvAcca zitkAryam - bhavati, bhavet bhavatu zrabhavat // 10 // 1 adyatanI - ditAm an, si tam ta, granta, thAs AthAm vvam, i vahi mahi // am va ma; ta AtAm 3 3. 11 / / - imAni vacanAnyadyatanIsaMjJAni bhavanti / zradyatanI pradezA:- "pradyatanI' [ 5.2.4 ] ityAdayaH / / 11 / / parokSA-Nav atus us, thav athum a, Nava va ma, e yA ire, se Athe dhve, e vahe mahe // 3. 3. 12 // imAni vacanAni parokSAsaMjJAni bhavanti / parokSApradezA:-' zru-sada-vasbhyaH parokSA vA" [ 5.2.1 ] ityevamAdayaH / / 12 / / " AzI:- kyAt kyAstAm kyAsus kyAsa kyAstam kyAsta, kyAsa kyAsva kyAmma, sISTha sIyAstAm sIran, sISTAs sIyAsthAm sIdhvam, sIya sIvahi sImahi / / 3 3 13 // " imAni vacanAni AzI saMjJAni bhavanti / kitkaraNaM "nAmino guraNo'kGiti " [ 4. 3. 1 ] ityAdiSu vizeSaNArtham / zrAzIH pradezAH - AziSyAzIH- paJcamyau " [ 5.4. 38 ] ityAdayaH / / 13 / / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-14-17 zvastanI-tA tArau tAras, tAsi tAsthas tAstha, tAsmi tAsvas tAsmas ; tA tArau tAras , tAse tAsAthe tAdhye, tAhe tAsvahe tAsmahe // 3. 3. 14 // imAni vacanAni zvastanIsaMjJAni bhvnti| zvastanIpradezA:-"anadyatane zvastanI" [ 5. 3. 5 ] ityevamAdayaH // 14 // bhaviSyantI-syati syatas syanti, syasi syathas syatha, syAmi. syAvas syAmas , syate syete, syante, syase syethe spadhce, sye syAvahe syAmahe // 3. 3. 15 // imAni vacanAni bhaviSyantIsaMjJAni bhavanti / bhaviSyantIpradezA -"bhaviSyantI" [5.3 4 ] ityAdayaH // 15 // kriyAtipattiH-syat syatAm syan , syas syatam syat, syam syAva syAm ; syata syetAm syanta, syathAs syethAm syadhvam , sye syAvahi syAmahi // 3. 3. 16 // imAni vacanAni kriyAtipattisaMjJAni bhavanti / kriyAtipattipradezA:-"saptamyarthe kiyAtipattau kriyAtipattiH" [ 5. 4 6 ] ityevamAdayaH // 16 // trINi trINyanyayuSmadasmadi / / 3. 3. 17 // . sarvAsAM vibhaktInAM trINi trINi vacanAni anyasminnarthe yuSmadarthe prasmadarthe cAbhidheye yathAkramaM paribhASyante / anyatvaM yuSmadasmadapekSaM saMnidhAnAt / yuSmacchabdopasRSTArtho yuSmadarthaH, tena bhavacchabdenocyamAno na yuSmadarthaH / sa pacati, tau pacata te pacanti; pacati pacata: pacanti; sa pacate, tau pacete, te pacante; pacate, pacete, pacante; bhavAna pacati, bhavantau pacataH, bhavanta: pacanti ityAdi / yuSmadi-tvaM pacasi, yuvA pacathaH yUyaM pacatha; pacasi, pacathaH, pacatha; tvaM pacase, yuvAM pacethe, yUyaM pacadhve; pacase, pacethe, pacadhve / asmAdi-ahaM pacAmi, prAvAM pacAvaH, vayaM pacAmaH; pacAmi, pacAvaH, pacAmaH; ahaM pace, AvAM pacAvahe, vayaM pacAmahe ; pace, pacAvahe, pacAmahe / evaM sarvAsu / dvayayoge trayayoge ca zabdaparAzrayameva vacanamatidizyate-sa ca tvaM ca pacathaH, sa cAhaM ca pacAvaH, sa ca tvaM cAhaM ca pacAmaH / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-17] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / kathamatvaM tvaM saMpadyaro-anahamahaM saMpadyate-tvadbhavati madbhavati ? yuSmadasmadogauNatvAt , tvamAdezau tu zabdamAtrAzayatvAd bhavata eva / ehi manye-rathena yAsyasi, nahi yAsyasi yAtaste piteti prahAse yathAprAptameva pratipattiAtra prasiddhArthaviparyAse kicinibandhanamasti, rathena yAsyasIti bhAvagamanAbhidhAnAt prahAso gamyate, nahi yAsyasIti bahirgamanaM pratiSidhyate, anekasminnapi prahasitAra ca pratyekameva parihAsa ityabhidhAnavazAt 'manye' ityekavacanameva, laukikazca prayogo'nusartavya iti na prakArAntarakalpanA nyAyyA / / 17 // nyA0 sa0-trINi bahuvacanaM vibhaktitraye'pi caritArthamiti kathaM sarvAsAmiti labhyate ? satyaM, yadyetadiSTaM syAttadA vibhaktitrayAnantaramidaM sUtraM kuryAnna sarvavibhaktyante / ___ anyatvamiti-yuSmadasmadI cA'tra sUtre saMnihite'tastadapekSayavA'nyasminniti vijJAyate / nanvastu yuSmadasmadapekSamanyatvaM yuSmadasmadostvatra svarUpagrahaNamutArthagrahaNaM svarUpeNa ceta; kimasi, vismarasi smarasAyakAna, nAsmi, rame, ki pratAra yasyevamiti yuSmadasmadapekSamanyatvaM yuSmadasmadarthaprayoge dvitIyatRtIyatrike na syAtAm ? ityAha-yuSmavartha ityAdi-nanvarthagrahaNe bhavAn manyate ityatrApi prApnoti ? maivaM, bhavacchabdasya hi yuSmadarthatvAbhAvAd dvitIyatrikAprasaGgaH, bhavacchabdo hi anyArtho, na yuSmadarthaH, yuSma cchabdapravRtti prati yogyo hi yaSmadartho na ca bhavacchabdenAbhidhIyamAno yuSmacchabdapravatti prati yogyaH, na hi kadAcidevaM prayujyate tvaM bhavAn pacasIti / ekenaiva tasminnukte tatretarasya viSayAbhAvAdityAha tenetyAdi-bhavacchabdenAbhidhoyamAne yuSmadarthAbhidhAyakasyApi zabdasya na pratiSedhaH / matsaMbandhe'stidhAtorvartamAnAsivi pratyaye yo'sau prayogastatsadRzatvAt ki bahunA'syeSTatvAt bhavati / tvaM pacasIti-tvamiti sAmAnya ukte na jJAyate-kiM gacchasi, paThasoti vizeSArtha pacasIti prayuJjate / yuSmacchabdastu kenacid bhrAntyA pacasIti pade bhavadarthe'pi jJAte tannirAsAya tvamiti prayoktuyuktaH, yathA zaMkhasya dhavalatve satyapi bhrAntyA kenacit pItatve jJAte pANDura iti vizeSaNamupannam / kathama'tvaM tvamiti-ayamarthaH prakRtivikRtyorabhedavivakSAyAM cviH pratyayasta ca kiM prakRtyAzrayaNe prathamatrikeNa bhavitavyamuta vikRtyAzrayaNe dvitIyatrikeNeti ? ucyate, prakRtereva saMpattau kartRtvAt prathamenaiva bhAvyamityAha tvadbhavati madbhavatIti-saMpadyate ityarthakathanamidamanyathA kR-bhvastiyogAbhAvAt vina syAt ! yUSmadasmadogauNatvAditi-ayamarthaH-atra pUrva atvaMzabdena saha saMbandho'to yUSma cchabdasya gauNatvaM, yadA tu tvamityanena prathama saMbandho vivakSyate tadA bhavatyeva, yad vA yuSmadasmadorarthasya niSidhyamAnasya kartRtve gauNatvaM yadA tvaniSiddhasya kattR tvaM tadA bhavatyeva / zabdamAtrAzrayatvAditi - arthAzrayo hi zabdAnAM gauNamukhyavyavahAro, na svarUpeNa / yUma Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra - 18-20 yadAha-gauNa mukhyArthAzrayatvAttathAzabdo'pi vyapadizyate, na ca tvamAdezavidhAva'rthacintA kRteti / ehi manye ratheneti madhyamottamayoH prAptayoruttamamadhyamavidhAnArthaM 'prahAse ca ca bhanyopapade manyateruttama ekavacca' iti parasUtramatra prahAsaH, parihAsaH prahAse gamyamAne manyopapade dhAto madhyamaH puruSo bhavati manyatezcottamaH sa ca ekavad bhavatIti sUtrArtha: / ehi, manye odanaM bhokSyase, na hi bhokSyase, bhuktaH so'tithibhiH / ehi, manye rathena yAsyasi na hi yAsyasi, yAtaste pitA / madhyamottamayoH prAptayoruttamamadhyamau vidhIyete / prahAsa iti kim ? ehi, manyasa odanaM bhokSye iti suSThu ca manyase, sAdhu ca manyase / nyAsaH prahAse gamyamAna iti / yatra bhUtArthAbhAvAt vaJcanaiva paraM tatra vakturabhiprAyAviSkaraNena prahAso gamyate / manyopapade iti manyatirupapadamupoccAritaM padaM yasya sa tathoktaH / madhyamasya dhAtovidhAnAt dhAturanyapadArtho vijJAyate ityAha- dhAtAviti sa ca ekavacceti / yatra dvau mantArau bahavo vA tatrAyamekavadbhAvo vidhIyate, anyatra tu vakturekatvAt ekavacanaM siddham / manya iti zyanirdezo devAdikaparigrahArthaH tena tanAdikasya na bhavati / sUtre'nyayuSmadasmadIti nirdezasyArthaparatve'pi zabdArthayorabhedAcchabdaparatvena na 'tyadAdi:' 6-1-7 ityekazeSaH, tatrArthaparatvena svIkRtatvAt / eka dvi- bahuSu / / 3 3.18 // anyAdiSu yAni trINi trINi vacanAni uktAni tAni eka-dvi-bahuSvartheSu paribhASyante - ekasminnarthe ekavacanam, dvayorarthayodvivacanam bahuSvartheSu bahuvacanam / sa pacati, tau pacataH te pacanti ityAdi / vacanamevAnnAnyAdibhirekAdInAM yathAsaMkhyam / / 18 / / navAdyAni zatR - kasU ca parasmaipadam / 3. 3. 11 // sarvAsAM vibhaktInAmAdyAni nava nava vacanAni zatR-kvasU ca pratyayau parasmaipadasaMjJAni bhavanti / tiy tas anti, siv yas tha, miv vas mas evaM sarvAsu / parasmaipadasaMjJApradezA:"zeSAt parasmai" ityAdayaH / / 19 / / nyA0 sa0 - navAdyAni -nava nava vacanAnIti saMjJinAM bahutvAdagRhItavipso'pi navan zabdo vIpsAM gamayati, evaM parANItyatrApi / nanvanantarAyA: kriyAtipatterevAdyAni parasmaipadAnIti kathaM na labhyate ? satyaM lRdidyutAdisUtreSu anyAsAmapi vibhaktInAM parasmaipadagrahaNAt / parANi kAnA - zaucAtmanepadam // 3. 3. 20 // sarvAsAM vibhaktInAM parANi nava nava vacanAni kAnA-ssnazau ca pratyayAvAtmanepadasaMjJAni bhavanti / te Ate prante, se Aye dhve, e vahe mahe, evaM sarvAsu / AtmanepadapradezA:"sijAziSAvAtmane" [ 4. 3. 35 ] ityAdayaH / / 20 / / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-21] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [11 tat sApyA 'nApyAt karma-bhAve kRtya-kta khlaashv|| 3. 3. 21 // tad-prAtmanepadaM, kRtya kta-khalAzca pratyayAH sApyAt-sakarmakAd dhAtoH karmaNi, anApyAd akarmakAdavivakSitakarmakAcca bhAve bhavanti / kriyate kaTazcaitreNa, kriyamANaH, kariSyamANaH cakrANaH / bhAve-bhUyate bhavatA, bhUyamAnaM bhavatA, sakarmakA apyavivakSitakarmANaH kaJakaniSThavyApArA akarmakA bhavanti, tenaiSAM bhAve'pi prayogaH-kriyate bhavatA, mRdu pacyate bhavatA, paJca vArAn bhujyate bhvtaa| kRtya-kAryaH, kartavyaH, karaNIyo, deyaH, kRtyaH kaTo bhavatA, bhavatI zayitavyam , bhavatA zeyam , bhavatA kAryam , kartavyam , karaNIyam ; deyaM bhavatA, kRtyaM bhavatA / kta-kRtaH kaTo bhavatA, zayitaM bhavatA, kRtaM bhavatA / sakarmakAdapi klIbe ktamicchantyeke-grAmaM gataM bhavatA; odanaM bhuktaM bhavatA / khalartha-sukaraH kaTo bhavatA, suzayaM bhavatA, sukaraM bhavatA, sukaTaMkarANi vIraNAni, ISadADhaya bhavaM bhavatA, sujJAna tattvaM muninA, suglAnaM kRpaNena / "kAlA-'dhva-bhAva-deza vA0" [2. 2. 23 ) ityAdinA kAlA-'dhva-bhAva-dezAnAM karmasaMjJAyA akarmakatvasya ca vidhAnAt tadyoge karmaNi bhAve cAtmanepadAdIni bhavanti-mAsa Asyate, krozo guDadhAnAbhibhUyate, godohaH supyate, nadI supyate, mAsa prAsitavyaH. mAsa AsitaH, mAso durAsaH; bhAve-mAsamAsyate. kozamadhIyate, prodanapAkaM sthIyate, kurUn supyate, mAsamAsitavyam , mAsamAsitat , mAsaM svAsam / bhAve ca yuSmasmatsaMbandhanimittayoH kartR-karmaNorabhAvAta prathamameva trayaM bhavati, sAdhyarUpatvAcca saMkhyAyogo nAstIti protsagikamekavacanameva bhavati / pAkaH pAko pAkA:, pAko vatate, pAka karotItyAdau ca navyayakadAbhihito bhAvo dravyavata prakAzata iti saMkhyayA liGagena kArakaizca yujyate, tyAdinevAvyayenAbhihitastvasattvarUpatvAnna yujyate 'uSTrAsikA pAsyante, hatazAyikAH zayyante' iti tu bahuvacanaM kRdabhihitenAbhedopacArAd bhavatIti // 21 // nyA0-sa0-tatsApyA'nApyA-tenaiSAM bhAve'pIti-bhAve kriyA na svAzritA, na parAzritA kintu nirAdhAraiva zAbdyA vRttyA, ArthyA tu bhavatItyapi / grAmaM gataM bhavateti bhavatA ka; gataM vartate / ke grAmaM 'vA klIba' 2-2-62 iti SaSThyapi bhavati, yathA grAmasya gtmiti|| mAsamAsitavyamiti-dvitIyApradAnakAle karmasaMjJA SaSThIpradAnakAle tu na syAdvAdAt / 'bhAve ca yuSmadasmatsaMbandheti yuSmadasmadoryaH saMbandhastasya nimittayoH kAraNabhUtayorityarthaH, yadyapi nA'karta ko bhAva iti tathApi yatra sAmAnAdhikaraNyenAtmanepadAbhidheyaH kartA karma vA bhavati sa saMbandho grAhyo, bhAve tu na tAdRzaH dhAtvartha eva tatra vidhAnAt , yathA tvaM pAThya se ityatra kammarUpo yuSmadarthaH, Atmanepadena pratipAdyate / tvaM paThasIti kata rUpaH, evamahaM pAThya, ahaM pAThayAmItyatrApi / tatazca karmakoMH pratipAditvAta Atmanepadena karmakartRkArya na bhavataH, na tathA tvayA bhUyate ityatra bhAvapratyayena kazcidarthaH pratipAdyate / atazca yuSmadasmado'tiriktArthapratipAdakatvAt prathamameva trayam / autsagikamiti-ekavacanaM ca saMkhyAvizeSANAmabhAve'bhedakatvaM tannibandhanaM na tu saMkhyAnibandhanaM dvitvprtiyogi| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra - 22 23 tyAdivAvyayenetiH - yathA tyAdyabhihito bhAvo'sattvarUpatAM bhajati tathA'vyayenApItyarthaH, avyayeneti copalakSaNaM tena bhAve kRtyapratyayAntenApi tathaiva / bahuvacanamiti - Asyante, zayyante ityasya avyayeneva tyAdyabhihita bhAvasyetyarthaH / abhedopacArAditi - Asyante ityevaMrUpasya sAdhyabhAvasyoSTrA sikArUpeNa siddhatAkhyena sahetyarthaH / ' kayA yuktyA Asyante' iti ko'rthaH ? AsanAni varttante kiM viziSTAni ?, uSTrAsikA uSTrA sikArUpANi, evaM dvitIye'pi / iGitaH kartari // 3. 3. 22 // ikAreto GakAretazca dhAtoH karttaryAtmanepadaM bhavati / idit-edhi edhate, spadhi- spardhate edhamAnaH, spardhamAnaH / GitU-ziG- zete, zayanaH, ha, nuG ha, nute, ha, nuvAnaH; mahIr3amahIyate, mahIyamAnaH, kAmayate, kAmayamAnaH zyenAyate, zyenAyamAnaH; pApacyate, pApacyamAna:; utpucchayate, utpuchdhamAnaH / ebhya eva kartarIti niyamArthaM vacanam / / 22 / / nyA0 sa0 - iGitaH bhAvakarmmaNoH pUrvasUtropAdAnanyAdeva kartR grahaNe siddhe tadgrahaNamuttarArthaM tenottarasUtreNa karttayeva vidhAnaM, tato vyatigamyante grAmA ityAdiSu pUrveNAtmanepadaM siddhamanyathA agatItyaMzena niSedhaH syAditi tatra svayameva kathayiSyati / niyamArthamiti - satItyAdisUtraiH parasmaipadAtmanepadavizeSarahitAnAM sAmAnyena varttamAnAdivibhaktInAM vidhAnAdAtmanepade siddhe niyamaH pratyayaniyamazcAyaM ebhya Atmanepadameva na pratyayAntaramiti, viparItaniyamo na 'iGito vyaJjana0 ' 5-2-44 ityAdikaraNAt, karttayevAtmanepadamebhya ityapi vaiparItyaM na tatsAdhyetyasya vyaktyA pravRtteH / kriyAvyatihAre'gati hiMsA - zabdArtha- haso havahavAnanyo'nyArthe // 3. 3. 23 // itareNa cikaSitAyAM kriyAyAmitareNa haraNaM karaNaM kriyAvyatihAraH, tasmin arthe vartamAnAd gatihiMsAzabdArtha - hasavajatAd dhAtorha vahibhyAM ca kartaryAtmanepadaM bhavati, na cedanyo'nyArthA: - anyo'nyetaretara parasparazabdAH prayujyante / vyatilunate, vyatipunate, vyatiharate bhAram saMpraharante rAjAnaH, saMvivahante vargeH / hR-vahorgatihiMsArthatvAt pratiSedhe prApta pratiprasavArthamupAdAnam / vyatihAra iti kim ? lunanti, punanti / kriyeti kim ? dravyavyatihAre mA bhUt-caitrasya dhAnyaM vyatilunanti zratra lunAtirupasaMgrahAtmake lavane vartate / caitreNa yat gRhItaM dhAnyaM purastAllavanenopasaMgRhNantItyarthaH / pragati - hiMsAzabdArtha- hasa iti kim ? / vyatigacchanti, vyatisarpanti, vyatihiMsanti, vyatighnanti, vyatijalpanti, vyatipaThanti, vyatihasanti / ananyo'nyArthe iti kim ? anyo'nyasya vyatilunanti itaretarasya vyatilunanti, parasparasya vyatilunanti / kriyAvyatihAro vyatinaiva dyotita Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-24-25 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAya: [ 13 ityanyo'nyAdibhistatkarmAbhisaMbadhyate anyo'nyasya kedAramiti / kartarItyeva ? tena bhAvakarmaNoH pUrveNaiva syAdanena mA bhUt , yadi hyanena syAt tadA vyatigamyante grAmAH, vyatihanyante dasyava ityatrAgatihiMsAzabdArthahasa iti pratiSedhaH syAditi // 23 // nyA0 sa0-kriyAvya-anekArthatvAt haraNamityasya karaNaM paryAya: / tasminnarthe iti-yadA anyena karttavyAM triyAmanya: karoti, tatkarttavyAM cetarastadA triyANAM vyatihAre vinimaye ityarthaH / / saMvivahante iti-anekArthatvAt gatyartho'tra vahiH / atra lunAtIti-ayamarthaH vyatihRtaM dhAnyaM lunanti lavanenopasaMgRhNantIti dravyamatra vyatihiyate na lavana kriyA, na hyatra vyatinA lUnAtiyukto'pi tvaprayukto'pi gRhNAtistasya dhAnyaM karma na kriyetyAhalunAtirupasaMgrahAtmake iti-upasaMgrahasya lavanapUrvakalAbhasyAtmA yasmAt lavanAt ko'rthaH lavanapUrvakaM lAnamityarthaH / kiyAvyatihAra iti-laukike zabdavyavahAre lAghavAnAdarAdanyonyAdizabdA upasargAzca kriyAvyatihAradyotanAya prayujyante iti na paunaruktyaM, apaunaruktyaM mAbhUt atra tu kriyAvyatihArasya vyatinaiva dyotitatvAt kva anyonyAdizabdAH saMbadhyanta ityAhakriyAvyatihAra ityAdi / tatkarmAbhisaMbadhyate iti-atra kriyAvyatihAro dravyavyatihArazca vartate tataH kriyAvyatihAre prAptam / nivishH|| 3. 3.24 // nipUrvAda viza: kartAtmanepadaM bhavati / nivizate / nyavizatetyaTo dhAtvavayavatvAnna vyavadhAyakatvam / madhuni vizanti bhramarA ityAdi [ ityAdau ] tu nivizorasambandhAdanarthakasvAcca na bhavati // 24 // nyA0 sa0-niviza:-ne: paro viz neH saMbandhI vizityanantarAnantarisaMbandho vA vidheyaH / upasargAdasyoho vA // 3. 3. 25 // 'upasargAt parAbhyAmasyatyUhibhyAM kartaryAtmanepadaM vA bhavati / viparyasyati, viparyasyate; samUhati, samUhate, "saMtataM timaramindurudAse" [ mAghe ] | "yaza: samUhanniva digvikIrNam" [kirAte ] / asyeti zyanirdezo'styasatinivRttyarthaH / upasargAditi kim ? asyati, Uhate / asyateraprApte Uhatezca nityaM prApte ubhayatra vibhASeyam / anye tvakarmakAbhyAmevecchanti, pratyudAharanti ca-nirasyati zatrUn , samUhate padArthAn / / 25 / / nyA0 sa0-upasargA0: lekhayAvimalavidrumabhAsA-saMtataM timiramindurudAse / daMSTrayA kanakabhaGgapizaGa gyA, maNDalaM bhuva ivAdivarAhaH / / 1 / / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] bRhavRtti-ladhunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-26-28 voDAnatarAptajanopavItaH, saMzayya kRcchreNa nRpaH prapannaH / vitAnabhUtaM vitataM pRthivyAM, yazaH samUhanivadigvikoNam / / 2 / / ut-svarAd yujerayajJa-tatpAtre // 3. 3. 26 // udaH svarAntAccopasargAt parAd yunakteH kartaryAtmanepadaM bhavati, ayajJatatpAtre-na ced yajJe yava tatpAtraM tadviSayo yujyartho bhavati / udyuGkte, upayuGkte. niyuGkte / ut-svarAditi kim ? saMyunakti, niyukti / ayajJa-tatpAtra iti kim ? dvandvaM yajJapAtrANi prayunakti / yatra tu yajJa eva na tu tatpAtram , tatpAtrameva vA na yajJastatra bhavatyeva / yaje mantraM randhanapAtrANi vA prayuGkte, yajJapAtrANi randhane prayuGkte / "yujica samAdhau" ityasyedisvAdAtmanepadavidhAnamanarthakam / / 26 // nyA0 sa0-utsvarAH-yujerIdittvAt phalavati siddhe'phalavadarthamidam / yujica samAdhAviti-na ca vAcyaM niyamo vyAkhyAsyate'yajJatatpAtraviSaya evAsyAtmanepadamiti, yajJapAtraviSaye'sya prayogAbhAvAt , kathaMcit prayoge'pi vA niyamAdvidhi: zreyAniti bhaadhykaarH| parivyavAt kriyaH // 3. 3. 27 // 'pari vi ava' ityetebhya upasargebhyaH parAkroNAteH kartaryAtmanepadaM bhavati / parAkroNIte, vikroNote, pravakrINIte; sarvatregitaH phalavato'nyatra vidhiH / upasargAdityeva ? upari koNAti, gavikrINAti, vanaM bahuvikoNAti, apacAvaH koNIvaH / 'kI' ityanukaraNamanukAryenArthe. nArthavaditinAmatve sati tataH syAdayaH, prakRtivadanukaraNam iti nyAyAcca dhaatukaarymiyaadeshH| ata eva ca jJApakAt-prakRtivadanukaraNe kArya bhavati, tena 'munI ityAha' dviSpacatIsyAha ityAdau prakRtibhAva-SatvavikalpAvi siddhaM bhavati / / 27 / / nyA0 sa0-parivyavA0-anyatra vidhiriti-ata eva vyAvRttyudAharaNeSu sarvatra parasmaipadama / prakRtivaditi-vatakaraNAcca sarvathA ghAtRtvAbhAvAnna tyAdayaH / prakRtibhAvaSatvetyAdi 'Idedvivacanam' 1-2-24 iti prakRtibhAvaH 'suco vA' 2-3-10 ityanena tu SatvavikalpaH / dviriti, pacatIti ca pRthak kenApi prayukta tavayamanukriyate, tatra yathA'nukArye dviSpacatItyatra SatvaM tathA'nukaraNe'pi, evaM prathame'pi yathAnukArye'saMdhistathAnukaraNe'pi / parA-verje // 3. 3. 28 / / 'parA-vi' ityetAmyAmupasargAmyAM parAjjayateH kartaryAtmanepadaM bhavati / parAjayate, vijayate / upasargAdityeva ? senA parAjayati, bahu vijayati vanam // 28 // nyA0 sa0-parAverje:-jiriti dhAtutvakaraNe'pi na ghAtukAryamiyAdezaH baahulkaat| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-29-32 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH samaH kSNoH 3. 3. 21 // samaH parAt kSNauteH kartaryAtmanepadaM bhavati / saMkSNute zastram / sama iti kim ? kSNauti / upasargAdityeva ? AyasaM kSNauti / / 29 / / ___ nyA0 sa0-samaH kSaNoH-nanu samo gamRcchityatraiva kSNugrahaNaM kriyatAM kiM pRthagArambheNa ? naivaM, tatra karmaNyasatItyanuvartanAt , iha tu saMkSNute zastramiti sakammaNo'pi bhavati / apaskiraH / / 3. 3. 30 // apapUrvAt phirateH sassaTkAt kartaryAtmanepadaM bhavati / apaskirate vRSabho hRSTaH, apaskirate kukkuTo bhakSyArthI, apaskirate zvA AzrayArthI "apAccatuSpAt pakSi-zuni hRSTA'nnA''zrayArthe" [ 4-4-66 ] iti ssaT / sassaTakanirdezAdiha na bhavati-apakirati vRSabhaH / apeti kim ? upaskirati / / 30 / / . nyA0 sa0-apaskira:-vRSabho hRSTa iti-'hRSaca tuSTAviti' vismayArtho vivakSyate tato 'hRSe: keza' 4-4-76 iti iDvikalpa:, anekArthatvAt 'hRSU alIke' ityeSo'pi harSe -tatastasya kte rUpam / tuSaM hRSaca tuSTAvityapyUditaM manyate nndii| hRSTi rasyAstIti "abhrAdibhyaH' 7-2-46 ityapratyayo vA, anyathA iT syAt / udazvaraH sApyAt / / 3. 3. 31 // utpUrvAccarateH sApyAt-sakarmakAva kartaryAtmanepadaM bhavati / guruvacanamuccarate, mArgamaccarate. vyatkramya gacchatItyarthaH: prAsamaccarate. saktanaccarate-bhakSayatItyarthaH / iti kim ? cAraM carati / sApyAditi kim ? dhUma uccarati, zabda uccarati, urdhva gacchatItyarthaH / / 31 // nyA0 sa0-udazcaraH- vyutkramya gacchatIti-nanu caivamapi vyutkramaNasya kriyAntarasya ghAtvantarArthatvAnna tatkarmaNA cariH sakarmaka ityudAharaNAyogaH ? ucyate, carirevAtra vyutkramaNopasarjanAyAM viziSTAyAM gatau vartate, yathA 'jIva prANadhAraNe' iti jIvatireva viziSTe dhAraNe iti, tadvyutkramaNaM carAvantarbhUtamiti, carerevArtha iti sakarmaka ityadoSa:, pratyudAharaNe tu gatimAtre varttate na vyutkramaNAGage ghAtUnAmanekArthatvAditi / samastRtIyayA // 3. 3. 32 // samaH parAccaratestRtIyAntena yoge sati kartaryAtmanepadaM bhavati / azvena saMcarate, rathena saMcarate / tRtIyayeti kim ? umau lokau saMcarasi, imaM ca muca devala / kiM tvaM kariSyasi rathyayA saMcarati caitro'raNye ? ityatra tu tRtIyAntena yogAbhAvAnna bhavati / / 32 / / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-33-35 nyA0 sa0-samastRtI0-dhAtostRtIyayA yogAbhAvAdityAha tRtIyAntaneti-ubhaulIko saMcarasIti-yadyapyatra vidyayA tapasA vetyarthAdiha tRtIyAntaM gamyate tathApi tRtIyayeti sahayoge tRtIyA sAkSAdyogapratipatyarthaM na gamyamAne iti pratyudAhriyate'nyathA karaNamantareNa kriyAsiddhe'bhAvAd vyAvRttireva na ghaTata iti bhAvaH, na hi kAcit kriyA karaNamantareNa bhavatIti / saha dhanena devadattaH saMcaratItyatra tu vidyamAnArthatAyAM caratestRtIyAntena yogAbhAva eva, tatra hi tRtIyAntaM karjava yuktaM na saMcaratinA, na hi taddhanaM caitreNa saha saMcaratIti / krIDo'kUjane // 3. 3. 33 // kajanamavyaktaH zabdaH tato'nyasminnarthe vartamAnAta saMpUrvAta koDeH kartaryAtmanepadaM bhavati / saMkrIDate, saMkoDamANaH, ramate ityarthaH / sama ityeva ? krIDati / prakUjana iti kim ? saMkroDanti zakaTAni, avyaktaM zabdaM kurvantItyarthaH / / 33 // anvaangpreH|| 3. 3. 34 // 'anu AG pari' ityetebhya upasargebhyaH parAt krIDateH kataryAtmanepadaM bhavati / anukrIDate, anukrIDamANaH / AkrIDate, aakriiddmaanH| parikrIDate, parikrIDamAnaH / upasargAdityeva ? mANavakamanukrIDati, mANavakena saha krIDatItyarthaH, dhAtunA anorasambandhAd vA na bhavati / evaM uparikoDati // 34 // nyA0 sa0-anvAGpa0-mANavakamanukoDatIti-atrAnormANavakena yogAdupasargatvAbhAvAdupasargAnuvRtteravanAtmanepadam / anorasaMbandhAda veti-upasarganirapekSamidamuktaM ko'rthaH ? upasargAnanuvRttAvapya'nvAGa pareriti AvRttyA saMbandhaSaSThyA AzrayaNAdanordhAtunA saMbandhAbhAvAttadabhAva iti| zapa upalambhane // 3. 3. 35 // upalambhane'rthe vartamAnAcchapateH kartaryAtmanepadaM bhavati / upalambhanaM-prakAzanaM jJApanam / maitrAya zapate, maitraM kazcidartha bodhayatItyarthaH, maitramevavaMbhUto'sAvityanyasma prakAzayatItyeke / athavA svAbhiprAyasya paratrAviSkaraNamupalambhanaM zapatha iti yAvat / maitrAya zapate iti, vAcA mAtrAdizarIrasparzanena maitraM svAbhiprAyaM bodhayatItyarthaH / proSitasya bhAvA'bhAvopalabdhau kasyacidarthasyAsevanaM copalambhanam-maitrAya zapate iti, proSite maitre tasya bhAve'bhAve copalabdha sati tadanurUpaM kishcidnutisstthtiityrthH| upalambhana iti kim ? maitraM zapati, AkozatItyarthaH / / 35 // nyA0 sa0-zapa u0-prakAzayatItyeke iti-asmin vyAkhyAne maitrazabdAnmatAntareNaiva caturthI pryojytvaabhaavaanmtrsy| . Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 3, sUtra - 36-38 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH AziSi nAthaH // 3. 3.36 // zrAziSyevArthe vartamAnAnnAthate: kartaryAtmanepadaM bhavati / sarpiSo nAthate, madhuno nAthate - sapi bhUyAnmadhu me bhUyAdityAzAste ityarthaH / zrAziSyeveti niyamaH kim ? mA bhUt madhu nArthAta / GiskaraNaM tvasyAnapratyayArtham // / 36 / / bhunajo'trANe // 3. 3. 37 // trANAt - pAlanAdanyatrArthe vartamAnAd bhunakteH kartaryAtmanepadaM bhavati / zrodanaM bhuGkte, paribhuGkte / atrANa iti kim ? mahIM bhunakti pAlayatItyarthaH ; "ambarISazca nAbhAgo bubhujAte ciraM mahIm" ityatra tu na pAlanaM bhujerarthaH, kintu pAlananimittaka upakAraH, dhAtUnAmanekArthatvAt, pAlanena mahImupakRtavantau mahyAzrayaM phalaM svIkRtavantAviti vetyarthaH / ubhayapadinamenamanye manyante / bhunajiti inanirdeza "bhujoMt kauTilye" ityasya nivRttyartha:- oSThau nirbhujati, kuTilayatItyarthaH // 37 // nyA0 sa0- bhunajo0 : - [ 17 ariSaDvargamutsRjya, jAmadagnyo jitendriyaH / ambarISazca nAbhAgo, bubhujati ciraM mahIm / / 1 / / amati gacchati pratiSThAM 'amervarAdi : ' 555 ( uNAdi ) iti ISapratyaye ambarISo rAjA, kiM bhUto ? nAbhAga:, na vidyate bhAgaH puNyamasya, na abhAgo nAbhAga:, yadvA na bhAga: pitA devatAsya 'devatA' 6-2-101 ityaN / bhUjoMt kauTilye itIti-atha niranubandhagrahaNe yati ? satyaM jAtyAzrayaNe'trApi syAt, nyAyAnAmanityatvAd vA / iti nyAyAdevAsya na bhavi hago gatatAcchIlye // 3.3.38 // gataM prakAraH sAdRzyamanukaraNamitye ko'rthaH tacchIlamasya tacchIlastasya bhAvastAcchIlyam, utpateH prabhRtyAvinAzAt tatsvabhAvatA / harateH prakAratAcchIlye'rthe vartamAnAt kartaryAtmanepadaM bhavati / zabdazaktisvAbhAvyAccAnupUrva eva haratirgatatAcchIlye vartate / paitRkamazvA anuharante, mAtRkaM gAvo'nuharante piturAgataM mAturAgataM guNaviSayaM kriyAviSayaM vA sAdRzyamavikalaM zIlayantItyarthaH / evaM pituranuharate, pitaramanuharate; mAturanuharate, mAtaramanuharate / gatagrahaNaM kim ? piturharati, mAturharati / tAcchIlya iti kim ? naTo rAmamanuharati-naTo hi kazvideva kAlaM rAmamanukarotItyasAtatye na bhavati / yadvA gamanaM gataM, tasya pitrAdeH zIlamasya tacchIlastasya bhAvastAcchotyam, gatena gamanena tAcchItyaM gatatAcchIlyaM, - tasminnarthe vartamAnAddharateH kartaryAtmanepadaM bhavati / paitRkamazvA anuharante piturAgataM gamanamavicchedena zIlayantItyarthaH / evaM pituranuharate, pitaramanuharate / gatatAcchIlya iti kim ? Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-39-40 dharmAntareNa pitaramanuharanti / athavA gate-gamane tAcchIlye ca vartamAnAddharaterAtmanepadaM bhavati-paitRkamazvA anuharante, tadvad gacchanti-tadvaccholanti vetyarthaH // 38 // nyA0 sa0-hago gata-gamyate jJAyate sadRzatayA gataM karmeti vyutpattyA sAdRzya tacca tat tena vA tAcchIlyaM tasmin / kevalo'pi haratistAcchIlye ucyate yathA piturharatIti, paraM gatatAcchIlye'nupUrva eva, anupUrvo haratirgatatAcchIlya evodetIti vaiparItyaM na, naTo rAmamanuharatItyAdau gatatAcchIlyaM vinApi sAdRzye anupUrvakaharaterdarzanAt , evaM pituranuharate iti prakArA'nukArasAdRzyAnAmaikArthe'pi zabdazaktisvAbhAvyAt sAdRzye karma nAstIti saMbandhe'tra sssstthii| tadvadgacchantIti-piturAgataM yathA bhavati evaM gacchantItyarthe paitRkazabdAt kriyAvizeSaNAdam , tadvadityatra parArthe prayujyamAnaH zabdo vati vinApi vatyathaM gamayati / tadavacchIlantIti-tadvaccAritriNo bhavanti, zola samAdhau zolaN ityasya vA Nico'nityatvAt , nAtra tAcchIlyaM pUrvoktamutpatteH prabhRtItyAdi / pUjA-''vAryaka-bhRtyutkSepa-jJAna-vigaNana-vyaye niyH|| 3.3.39 / / pUjA''cAryakabhRtiSu yathAsaMkhyaM karmakartRdhAtvarthavizeSaNeSu gamyamAneSu, utkSepAdiSu ca dhAtvartheSu vartamAnAnnayateH kartaryAtmanepadaM bhavati / pUjA-sanmAna:-nayate vidvAn syAdvAde, pramANavyApAravit syAdvAre jIvAdIn padArthAn yuktibhiH sthirIkRtya ziSyabaddhi prApayatItyarthaH, te yuktibhiH sthirIkRtAH pUjitA bhavanti / AcAryasya bhAvaH karma vA-''cAryakam-mAraNavakamupanayate, svayamAcAryo bhavan mANavakamadhyayanAyA-''tmasama paM prApayatItyarthaH / bhRtiH vetanama-karmakarAnupayate, vetanenAtmasamIpaM prApayatItyarthaH / utkSepaH UrdhvaM nayanam-zizumudAnayate, utkSipatItyarthaH / jJAnaM prameyanizcayaH-nayate tattvArthe, tatra prameyaM nizcinotItyarthaH / vigaNanam RNAdeH zodhanam- madrAH kAraM vinayante, rAjagrAhyabhAgaM dAnena zodhayantItyarthaH / vyayo dharmAdiSu viniyoga:-zataM vinayate, sahasra vinayate, dharmAdyarthaM tIrthAdiSu viniyukta ityarthaH / eteSviti kim ? ajAM nayati grAmam / gittvAvaphaladartha ArambhaH / / 36 // nyA0 sa0-pUjAcAryaka0 pUjAdayo'tra nayatevizeSaNatayopAdIyamAnAH kecit sAkSAdvizeSaNabhAvamanubhavanti, kecittu pAraMparyeNeti vibhajyAha-pUjetyAdinA AcAryakagrahaNAt prAcAryakarma kurvannevAtmanepadavidhau kartA, ata evAcArya iti nopAttam / kartRsthAmUrtApyAt / / 3. 3. 40 // kartRsthamamUrtamApyaM-karma yasya tasmAnnayateH kartaryAtmanepadaM bhavati / zramaM vinayate, krodhaM vinayate-zamayatItyarthaH / kartRstheti kim ? caitro maitrasya manyu vinayati / amUrteti kim ? gar3evinayati, ghaTTa vinayati / Apyeti kim ? buddhacA vinayati / 'zramaM vinayate' Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-40-45] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [19 ityAdau zramApagamAdeH phalasya kartR samavAyayitvAta siddhe Atmanepade niyamArtha vacanam , vyavecchedya ca pratyudAharaNam / zamayatikriyAvacanAdeva ca nayaterAtmanepadaM dRzyate na prApaNA. rthAta, yathA "zivamopayikaM garIyasI, phalaniSpattimadUSitAyatim / vigaNayya nayanti pauruSaM, vihitakrodharayA jigISavaH ||1||"[kiraate ] yathA ca kopaM zamaM nayati, manyu nAzaM nayati, prajJA pravRddhi nayati, buddhi kSayaM nayati // 40 // nyA0 sa0-kartR sthA0:-niyamArthamiti-tenAtra sUtre phalavattaiva vivakSyate / vyavacchedyamiti-tena pratyudAharaNeSu phalavattvavivakSAyAma'pi nAtmanepadam / zadeH ziti // 3. 3. 41 // zadeH zidviSayAt kartaryAtmanepadaM bhavati / zIyate / zitIti kim ? zatsyati // 41 / / priyateradyatanyAziSi ca // 3. 3. 42 // mriyateradyatanyAzIviSayAcchidviSayAcca kartaryAtmanepadaM bhavati / amRta, mRSISTa, niyate. mriyeta, mriyatAm , amriyata / adyatanyAziSi veti kim ? mamAra, mAsi, mariSyati, amariSyat / tivanirdezAd yaGlupi na bhavati-marmati // 42 // kyakSo navA // 3. 3. 43 // DAulohitAdibhyaH kyaGSit vakSyate, tadantAddhAtoH kartaryAtmanepadaM bhavati vaa| paTapaTAyati, paTapaTAyate; lohitAyati, lohitAyate; nidrAyati, nidrAyate / / 43 / / dhubhyo'dyatanyAm // 3. 3. 44 // bahuvacanaM gaNArtham / tAdibhyo'dyatanIviSaye kartaryAtmanepadaM vA bhavati / vyadhutat , vyadyotiSTa; arucat , arociSTa / pradyatanyAmiti kim ? dyotate / dhuti 1 ruci 2 ghuTi 3 ruTi 4 luTi 5 luThi 6 zvitAG 7 mimidAG jizvidAG niSvidAG 10 zubhi 11 kSubhi 12 Nabhi 13 tubhi 14 strambhUG 15 bhrasUG 16 srasUG 17 dhvaMsUG 18 vRtUG 16 syandauG 20 vRdhUGa 21 zRdhUGa 22 kRpauG 23 iti dyutAdiH / prAptavibhASeyam // 44 // vRdbhyaH syasanoH // 3. 3. 45 // bahuvacanaM pUrvavat , vRtAdayo dyutAdyantargatAH paJca, tebhyaH syakArAdipratyaye sanpratyaye viSaye ca kartaryAtmanepadaM bhavati vA / vRtUG 1-vaya'ti, vatiSyate, avaya't , pratiSyata, Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-46-49 vaya'n , vatiSyamANaH; vivRtsati, vivatiSate / evaM-syandauGa 2-syantsyati, syanviSyate, sisyantsati, sisyandiSate / vRSaG 3-vaya'ti, vadhiSyate, vivRtsati, vidhiSate, zRdhaDa 4zatyati dhiSyate, zizatsati, zidhiSate / kRpauDa 5-kalsyati, kalpiSyate, ciklapsati, cikalpiSate / sya sanoriti kim ? vartate, vardhate / iyamapi prAptavibhASA // 45 // nyA0 sa0-vRdbhyaH sya-ciklapsatIti-'dUrAdAmantrasya'-7-4-99 ityatra lagrahaNena ke RvarNApadiSTaM kArya lavarNasyApi ke iti luto'pi 'Rto't' 4.138 / kRpaH zvastanyAm // 3. 3. 46 // kRpeH zvastanyAM viSaye kartaryAtmanepadaM vA syAt / kalptAsi, kalpitAse / 46 / / . kramo'nupasargAt // 3. 3. 47 // avidyamAnopasargAt krameH kartaryAtmanepadaM vA bhavati / kramate, krAmati / anupasargAditi kim ? saMkrAmati / vRttyAderanyatrAyamArambha ityaprAptavibhASA / 47 // nyA0 sa0-kramo'nu0:- avidyamAnopasapargAditi-bahuvrIhirayam , yadi punarna upasargo'nupasarga iti tatpuruSo vidhIyate, tadopasargAdanyo'nupasargastasmAt paro yaH Rmistata iti pratipattau kevalAnna syAt , prasajyAzrayaNe tva'samarthasamAsa: kaSTaH syAt / vRtti-sarga-tAyane // 3. 3. 48 / / veti nivRttam / vRttyAdiSvartheSu vartamAnAt krameH kartaryAtmanepadaM bhavati / vRttirapratibandha prAtmayApanaM vA, zAstre'sya kramate buddhiH-tatra na hanyate AtmAnaM yApayati vetyarthaH / sarga utsAhastAtparya vA, sargeNAtisargasya lakSaNAdanujJA vA-sUtrAya kramate, tadarthamutsahate, tatparo vA'nujJAto vA / tAyanaM sphItatA saMtAnaH pAlanaM vA, kramante'smin yogAH, sphItA bhavanti, saMtanyante pAlyante vetyarthaH / vRttyAdiSviti kim ? kAmati / / 48 / / nyA0 sa0-vRttisarga0-virodhinAmiti vyAvRttiprasaGga sUtratvAt samAhAra: karmadhArayo vaa| veti nivRttaM-vyAvRttavyavacchedyAbhAvAt arthavizeSopAdAnAd vaa| santanyante huti-saMtAnena pravartante karmakartari karmaNi vA tadA vistAryanta ityartha, sAmarthyAdanenaiva asmin zabdavAcyatvena, pAlyante iti karmaNi, na tu karmakartari 'bhUSArtha' 3-4-93 iti kyaniSedhAt , asmin viSaye AcAryeNa yogA rakSyante ityarthaH / paropAt / / 3. 3. 41 // paropAbhyAmeva parAt krameva tyAdiSvartheSu kartaryAtmanepadaM bhavati / parAkramate, upakramate / paropAdeveti kim ? anukraamti| vRttyAdiSvityeva-parAkrAmati, upakAmati / anye tu paropAbhyAM parAt kramatervRttyAdyarthAbhAve'pIcchanti, tena-parAkramate, upakramate ityA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 3, sUtra - 50-52 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 21 tmanepadameva, vRttyAdiSu tvanyopasargapUrvAdapi pUrveNa manyante - niSkramate, pratikramate, - na pratihanyate ityarthaH // 46 // nyA0 sa0- paropA0:- parAkrAmatIti- ko'rthaH ? parAvRttyA krAmati zauryaM vA kurute / upakrAmati samIpe gacchatItyarthaH / veH svArthe // / 3. 3. 50 // svArthaH pAdavikSepaH tasmin vartamAnAd veH parAt krameH kartaryAtmanepadaM bhavati / sAdhu vikramate gajaH / svArthe iti kim ? zrazvena vikrAmati, vikrAmatya jina saMdhi:, - sphuTatItyarthaH ; vikrAmati rAjA, utsahate ityarthaH / / 50 / / nyA0 sa0 - veH svArthe- azvena vikrAmatIti- nanvatrApi pAdavikSepa eva Rmirvarttate sa ca kartR kRtaH karaNakRto vA bhavatu ? satyaM, gauNamukhyayoH * iti nyAyAt sarvakArakapradhAnabhUtakartRkRta eva gRhyate, atra tu karaNakRtaH pAdavizeSa iti na bhavati / vikrAmati rAjeti- 'paropAt' 3-3-49 eveti niyamAt ' vRttisarga' 3-3-48 ityAdinApi na / propAdArambhe / / 3 3 51 // " prArambha zrAdikarma, aGgIkaraNaM cetyanye, tasmin vartamAnAt propAbhyAM parAt krameH kartaryAtmanepadaM bhavati / prakramate, upakramate bhoktum, - prArabhate aGgIkaroti cetyarthaH / Arambha iti kim ? pUrvedyuH prakrAmati, gacchatItyarthaH ; aparedyurupakrAmati- samIpamAgacchatItyarthaH / " paropAt" [ 3. 3. 46 ] ityanenApi na bhavati vRttyAderarthasyAvivakSitasvAt / anye tu svArthaviSaya evArambhe manyante, tenopakramate, prakramate pAdAbhyAM gantumArabhata ityartha ityatraiva bhavati, svArthaviSayArambhAdanyatra tu prakrAmati, upakrAmati bhoktumityatra na bhavati / / 51 // zrAGo jyotirudgame // 3. 3. 52 // AGaH parAt kramerjyotiSAM candrAdInAmudgame Urdhvagamane pradhAne upasarjane vA vartamAnAt kartaryAtmanepadaM bhavati / zrAkramate candraH Akramate, sUrya:, - udayate ityarthaH ; divamAkramamANena ketunA, atra divamiti karmaNA yogAdudgamanopasarjana vyAptivacanaH kramiH / jyotirudgama iti kim ? AkrAmati mAraNavaka: kutupam - avaSTamnAtItyarthaH / jyotiriti kim ? dhUma AkrAmati, udgacchatItyartha; zrAkrAmati dhUmo harmyatalam, - udgacchan vyApnotItyarthaH / udgama iti kim ? 'nabhaH samAkrAmati naSTavartmanA, sthitaikacakreNa rathena bhAskaraH / " atra vyAptimAtraM vivakSitam, na tadgamopasarjanavyAptiH / anye tadgamopasarjanAM vyApti pazyanto'sAdhumenaM manyante / / 52 / / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] bRhadvatti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-53-58 dAgo'svA''syaprasAra-vikAse / 3. 3. 53 // AGapUrvAd dadAteH kartaryAtmanepadaM bhavati, na cet svAsyaprasAraNaM vikAsazcArtho bhavati / vidyAmAdatte, dhnmaadtte| prasvAsyaprasAra-vikAsa iti kim ? uSTro mukhaM vyAvavAti,-prasArayatItyarthaH; kUlaM vyAdadAti, vipAdikA jyAdadAti, vikasatItyarthaH / svagrahaNamiti kim ? vyAdadate pipIlikAH pataGgasya mukham / prAGa ityeva ? dadAti / phalavanto'nyatrAyaM vidhiH // 53 / / nyA0 sa0-dAgo'svA0-prasAraNaM prayojakavyApAraH, vikAsazca kartRvyApAra ityanayorbhedaH, vipUrvAt kasa gatAvityato ghatri vRddhau vikAsaH / nu-pracchaH // 3. 3.54 // prAGpUrvAnauteH pracchezca kartaryAtmanepadaM bhavati / prAnute zRgAlaH, utkaNThitaH zabdaM karoti, utkaNThApUrvake saMzabde nauterayaM vidhirna sarvatra / prApRcchate gurUn , ApRcchasva priyasakham" [ meghadUte ] viyujyamAnasya prazne'yaM vidhiH| AGa ityeva ? nauti, praNauti, pRcchati, paripRcchati // 54 // gameH kSAntau // 3. 3.55 // kSAntiH kAlaharaNam , tatra vartamAnAd gamayaterApUrvakAt kartaryAtmanepadaM bhavati / Agamayate gurUna , kazcit kAlaM pratIkSate; Agamayasva tAvat, kazcit kAlaM sahasvetyarthaH / kSAntAviti kim ? Agamayati vidyAm, gRhnnaatiityrthH| kSAntau svabhAvAd gamirNyanta eva vartate // 55 // haH spardhe // 3. 3.56 // AGapUrvAda hayateH kartaryAtmanepadaM bhavati, sparSe gamyamAne / sparSaH saMgharSaH,-parAbhibhavecchA, sa dhAtvarthasya vizeSaNam , dhAtvarthazca hvayaterApUrvasya zabda eva svabhAvAt / mallo mallamAhvayate, spardhamAna AkArayatItyarthaH / sparSa iti kim ? gAmahvayati / / 56 // saM-ni-veH // 3. 3. 57 // saM-ni-vibhyaH parAd hvayateH kartaryAtmanepadaM bhavati / saMhvayate, niyate, vihvayate // 57 // upAt // 3. 3. 58 // upapUrvAda hvayateH kartaryAtmanepadaM bhavati / upahvayate / yogavibhAga uttarArthaH // 18 // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-59-61 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAya: [23 yamaH svIkAre // 3. 3. 51 // upapUrvAd yamaH svIkAre'rthe vartamAnAt kartaryAtmanepadaM bhavati / kanyAmupayacchate, vezyAmupayacchate, upAyaMsta mahAstrANi / vinirdezaH kim ? zATakAnupayacchati, nAtrAsvaM svaM kriyate, svatvena tu nirmAtasya grahaNamiti na bhavati / udvAha evecchantyanye // 56 // nyA0 sa0-yamaH svI0-udvAha evecchantIti-tanmate vezyAmupayacchate ityAdi na bhavati / devArcA-maitrI-saMgama-pathikartRka-mantrakaraNe sthaH // 3. 3.60 // eSvartheSu vartamAnAt upapUrvAt tiSThateH kartaryAtmanepadaM bhavati / devaarcaayaamjinendrmuptisstthte| bahUnAmapyacittAnAmeko bhavati cittavAn / pazya vAnarasaMghe'smina yadarkamupatiSThate / / 1 // yadA tu neyaM devapUjA'pi tu cApalamiti vivakSitaM tadA na bhavati* "maivaM maMsthAH sacitto'yameSo'pi hi yathA vayam / etadapyasya kApeyaM, yadarkamupatiSThati // 1 // mitratayA mittraM vA kartu mAcaraNaM maitrI, upasthAnasya hetuH phalaM vA-mahAmAtrAnupatiSThate, rathikAnupatiSThate / maitryA hetunA phalena vA''rAdhayatItyarthaH / saMgama upalezSaHyamunA gaGgAmupatiSThate / panthAH kartA yasyArthasya sa pathikartRkaH, ayaM panthAH sa ghnamupatiSThate / mantraH karaNaM yasyArthasya sa mantrakaraNaH aindrayA gArhapatyamupatiSThate, sAvitryA sUryamupatiSThate, ArAdhayatItyarthaH; mantrAdanyatra bhartAramupatiSThati yauvanena / karaNagrahaNaM kim ? gAyatrImupatiSThati, pratra maitrI dhAtvarthavizeSaNenopasarjanaM dhAtvarthaH, zeSAstu pradhAnam // 60 // nyA0 sa0-devArcA0--mitratayA mitraM vA kartu miti-'ajayaM saMgatam' itivat saMpUrvasya gamematryAmapi darzanAt , maitrIsaMgamayorAbheda iti, yaH zaGkate taM pratyupazleSarUpAt saMgamAt mitratayetyAdinA maitryA bhedaM darzayati, vinApi hi saMzleSeNa maitrItyarthaH, mitrasya bhAvo maitrI, 'sA upasthAnasya dhAtvarthasya hetunivattikA, yadA hi rathikAnupatiSThata ityatropasthAtA mitraM sat upatiSThate tadA maitrI hetuH, yadA tu prAgamitraH san maitryarthaM pravartate tadA maitrI phalaM, tatazca kAraNasya phalasya ca kriyAM prati viSayatvopapatterupasthAnasya vizeSaNatvena maitrI gauNo dhAtvartho bhavati / vA lipsAyAm // 3. 3. 61 / / upapUrvAva tiSThatelipsAyAM gamyamAnAyAM kartaryAtmanepadaM bhavati / bhikSuko dAtRkulamupatiSThati upatiSThate vA, bhikSAM labheyeti // 61 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-62-66 udo'nUcehai // 3. 3. 62 // anUvo ya IhazceSTA, tatra vartamAnAdudaH parAta tiSThateH kartaryAtmanepadaM bhavati / muktAvatiSThate, muktyartha ceSTata ityarthaH / anUrveti kim ? AsanAduttiSThati / Iheti kim ? AsanAda grAmAcchatamuttiSThati, senottiSThati, utpadyata ityarthaH // 62 // saM-vi-prA'vAt // 3. 3.63 // ebhyaH parAt tiSThateH kartaryAtmanepadaM bhavati / saMtiSThate, vitiSThate, pratiSThate, avatiSThate / / 63 // jJIpsA-stheye / 3. 3. 64 / / paraparitoSArthamAtmarUpAdiprakAzanaM-jJopsA, tiSThantyasminniti stheyaH, rUDhivazAda vivAdapade nirNatA pramANabhUtaH puruSa ucyate / jIpsAyAM stheyaviSayAyAM ca kriyAyAM vartamAnAt tiSThateH kartaryAtmanepadaM bhavati / tiSThate kanyA chAtrebhyaH, tiSThate vRSalI prAmebhyaH, svAbhiprAyaprakAzanenAtmAnaM rocayatItyarthaH / tvayi tiSThate, mayi tiSThate, "saMzayya karNAdiSu tiSThate yaH" [ kirAte ] karNAvistheyopadiSTaM nirNayatItyarthaH / / 64 // nyA0 sa0-jIpsA0-stheya ityatra bAhulakAt adhikaraNe'pi 'ya eccAta:' 5-1-28 iti yaH, vyutpattisamaye AdhArasya nirNetRtvaM na vivakSitamiti vAkye parasmaipadameva, adhikaraNasya pratyayArthatve'pi nAsyAdhikaraNamAtre vRttiH, kiM tahi kvacideva ? ityAha-rUDhivazAdityAdi / pratijJAyAm / / 3. 3. 65 // pratijJA abhyupagamaH, tatra vartamAnAt tiSThateH kartaryAtmanepadaM bhavati / nityaM zabdamAtiSThate, tadatadAtmakaM tattvamAtiSThate / svabhAvAccAyamApUrva eva pratijJAyAM vartate / yogavibhAga uttarArthaH // 65 // nyA0 sa0-pratijJA0-tadatadAtmakamiti-ekazeSo'nityaH, zabdapradhAno vA nirdezaH zabdArthayorabhedena cArtho vAcyaH, sa cAsAvasazca tadasaH, sa AtmA yasyeti karmadhArayapUrvo vA bhuvriihiH| samo giraH // 3. 3.66 // sampUrvAda girateH pratijJAyAM vartamAnAt kartaryAtmanepadaM bhavati / syAdvAdaM saMgirate, pratijAnIta ityarthaH / pratijJAyAmityeva ? saMgirati grAsam / gira iti nirdezAda gaNAtena bhavati // 66 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-67-70 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [25 nyA0 sa0- samo0- nanu samaM vinA pratijJAyAM giratevattirna dRzyate, tata: kiM samagrahaNena ? satyaM, kevalo'pyanyopasargapUrvo'pi ca pratijJAyAM vartate. uttaratra pRthagyogAt pratijJAyAmiti nivRttamiti bhaNiteH, yadi hyanyopasargapUrvo na vartate tarhi pRthagyogAditi bhaNiteH kiM phalam ? / avAt / / 3. 3. 67 // pRthagyogAt pratijJAyAmiti nivRttam , avapUrvAda girateH kartaryAtmanepadaM bhavati / avagirate, avAdanyatra girati / gira ityeva ? avagRNAti / avapUrvasya / gRNAteH prayogo nAstItyanye / / 67 / / nihnave jJaH // 3. 3.68 // nihnavo'palApaH, tasmin vartamAnAjAnAteH kartaryAtmanepadaM bhavati / zatamapajAnIte, apaha nute ityarthaH, apena cAsyAyamartho'bhivyajyate / nihnava iti kim ? tatvaM jAnAti / 68 // saM-praterasmRtau / / 3. 3. 61 // saM-pratibhyAM parAjjAnAterasmRtau vartamAnAt kartaryAtmanepadaM bhavati / zataM saMjAnIte, pravekSate ityarthaH / zataM pratijAnIte, zatena saMjAnIte,-abhyupagacchatItyarthaH / asmRtAviti kim ? mAtuH saMjAnAti, mAtaraM saMjAnAti,-smaratIyarthaH / / 69 // nyA0 sa0-saMprate0-zatena saMjAnIte iti-'samo jJo'smRtau vA' 2-2-51 iti vA tRtIyA, tadvikalpe ca pakSe dvitIyA / ananoH snH|| 3. 3. 70 // sannantAjjAnAteH kartaryAtmanepadaM bhavati, sa cedanorupasargAt paro na bhavati / dharma jijJAsate / ananoriti kim ? dharmamanujijJAsati / kathamauSadhasyAnujijJAsate ? akarmakAta "prAgvat" [ 3. 3. 74 ] ityanena bhaviSyati // 70 // nyA0 sa0-anano:-akarmakAdityAdi-sakarmakAdanena AtmanepadaM vidhIyate na tvakarmakAditi pratiSedhAbhAvaH, kathaM punarjAyate anena sakarmakAvidhiriti ? uccate, akarmakAd jJa ityanena prAgiSTatvAt sannantAt 'prAg va' 3-3-74 ityanenAtmanepade siddhe -sakarmakAdevA'yaM vidhiriti jJAyate / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-71-74 zruvo'nAG-prateH // 3. 3. 71 // sannantAcchRNoteH kartaryAtmanepadaM bhavati, sa cedAG-pratibhyAmupasargAbhyAM paro na bhavati / zuzruSate gurUn , saMzuzrUSate zabdAn / anAG-prateriti kim ? prAzuzrUSati, prati. zuzrUSati / 'caitraM prati zuzrUSate' iti pratinA sambandhAbhAvAt pratiSedho na bhavati / / 71 / / smR-dRzaH // 3. 3. 72 // smR dRzibhyAM sannantAbhyAM kartaryAtmanepadaM bhvti| susmUrSate pUrvavRttam , didRkSate devam / / 72 / / zako jijJAsAyAm // 3. 3.73 // zakiH svabhAvAdanyadhAtvarthAnusaMhitaH pravartate-zaknoti bhovatumanyad veti, tato jJAnAnusaMhitArthAta sannantAva kartaryAtmanepadaM bhavati / vidyAH zikSate jJAtu zaknuyAmitIcchatItyarthaH / jijJAsAyAmiti kima ? zaktamicchati.-zikSati, "zikSi vidyopAdAne" ityanenaiva siddhe prAmanuprayogArtha vacanam , tena 'zikSAMcake' iti bhavati, na tu zikSAMcakAreti / kecita tu zake: sannantasyAtmanepadamanicchantaH zikSatereva jijJAsAyAmAtmanepadamanyatraca parasmaipadamicchanti / / 73 / / nyA0 sa0-zako ji0:-dhAtvarthAnusaMhita iti-zakiranyasya dhAtorarthena yukta ityarthaH, yathA zaknoti bhoktumityatra bhujyarthena yukta ityarthaH / vidyAH zikSata iti-Atmanepadenaiva jijJAsAyA avagamAt jijJAsitumiti na prayujyate / AmanuprayogArthamiti-yadyadaH sUtraM vyadhAsyata tadA zakerdhAto: sannantasya 'AmaH kRgaH' 3-3.75 iti AmaH parAt kRga AtmanepadaM nA'bhaviSyat , tataH zikSAMcakre iti na syAt , zikSestvAmo'saMbhava eva ekasvaratvAt / prAgvat / / 3. 3. 74 // sanaH prAk pUrvo yo dhAtustasmAdiva sannantAt kartaryAtmanepadaM bhavati, yat pUrvasya ghAtoranubandhenopapadenArthavizeSeNa vA''tmanepadaM dRSTaM tat sannantAdatidizyate / anubandhena'zI-zete,' ziyiSate; edhi-edhate, edidhiSate; lolayate, lolayiSate; zyenAyate, zizyenAyiSate upapadena-nivizate, nivivikSate; azvena saMcarate azvena saMcicariSate / arthavizeSeNa-zAstre'sya kramate buddhiH, cikaMsate ubhayena,-Akramate candraH, AcikaMsate / yat punaH sapratyayadhAtunimittaM tannAtidizyate zizatsati, mumUrSati, atra hi na zadi-mriyatI eva nimitte, ki tahi ? zidAzIrazatanyo'pi / anubandhAdinimittamapi yad vizeSavidhAnabAdhayA prAga na dRSTaM samAtidizyate, yathA-anukaroti, anucikIrSati; parAkaroti, parAcikarSati / tijAdInAM svarthavizeSeSu kevalAnAmaprayogAt sannantasamudAyArthameva anubandhavidhAnam , tena 'titikSate, jugupsate, mImAMsate, ityAdau prAgadRSTamapyAtmanepadamanubandhasAma Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-75-76 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [27 rthyAt bhavati, yathA kusmi-citraG-mahIG-haNIGAmanubandho Nic-kyan-yagantasamudAyArthaHvikusmayate, citrIyate, mahIyate, hRNIyate / avayave vA kRtaM liGga samudAyasya vizeSaka bhavati, yadyevaM titikSayati, jugupsayati, mImAMsayatItyatrApi prApnoti ? navaM, avayave kRtaM liGga tasyaiva samudAyasya vizeSakaM bhavati yaM samudAyaM so'vayavo na vyabhicarati, yathA-goH sakthani karNe vA kRtaM liGga-cihna goreva vizeSakaM bhavati, na gomaNDalasya, sannantaM ca samudAyaM tijAdayo'rthavizeSeSu na vyabhicaranti, NigantaM punarvyabhicaranti / nanu sannantamapi vyabhicaranti-tejaryAta, gopAyati, mAnayatIti ? naivam ,-arthavizeSeSu na vyabhicAra ityuktatvAt / "gUpa-tijo gA~-kSAnto"[ 3.4. 6 ] 'zAna-dAna-mAna-badhAnnizAnA''rjavavicAra-vairUpye'' [ 3. 4. 6 ] iti hi vakSyata iti / / 74 // nyA0 sa0-prAgvat-anabandhAdinimittampIti-AdipadAt 'gandhanAvakSepa0' 3-2-76 ityAdinA kRgo dhAtorgaMdhanAdyarthanimittaM 'parAnoH kRgaH' 3-3-101 ityAdi-vizeSavidhAnabAdhitaM sat , prAg na dRSTaM tadapi nAti'dizyate / sannantasamudAyArtha meveti-artha vizeSeSu idameva phalamanyatra tvanAdyapIti evakArArthaH / anubandhavidhAnamiti-na ca vAcyaM kSAntyAdyarthAbhAve anubandhAdAtmanepadaM bhaviSyatIti, eSAmarthAntarepi tyAdayo nAbhidhIyante iti bhaNanAt 'iDito vyaJjanAdya0' 5-2-44 ityAdau caritArthamiti cet ? na, tadA 'bhUSAkrodha0' 5.2-42 ityAdau svarUpeNa grahaNaM kuryAt kiM vyAptipareNAnubandhena / avayave vA kRtamiti-bhavatvanapratyaye'nubandhasya caritArthatvaM tathApyAtmanepadaM bhavatI. tybhyupgmymaah| AmaH kRgH|| 3. 3.75 // AmaH parAdanuprayujyamAnAta karoterAma eva prAga yo dhAtustasmAdiva kartaryAtmanepadaM bhavati / bhavati na bhavati ceti vidhi-pratiSedhAvatidizyete, yathA- uzInaravanmadreSu yavAH santi na santIti / 'IhAMcake IkSAMcakre' ityaphalavatyapi bhavati, "bibhayAMcakAra, jAgarAMcakAra' iti phalavatyapi na bhavati / yatra tu pUrvasmAdubhayaM tatra phalavatyaphalavati cobhayaM bhavatibibharAMcake, bibharAMcakAra; pAcayAMcake, pAcayAMcakAra / kRga iti kim ? karotereva yathA syAdiha mA bhUta-IkSAmAsa, IkSAMbabhUva / / 75 // gndhnaa'vkssep-sevaa-saahs-prtiytn-prkthnopyoge||3. 3.76 // gandhanAdiSvartheSu vartamAnAta karoteH kartayAtmanepadaM bhavati / gandhanaM-drohAbhiprAyeNa paradoSodghATanam , protsAhanAdikamanye / utkurute, udAkurute mAm , adhyAkurute jighAMsuH, apakatrai kathayatItyarthaH / avakSepaNaM avakSepaH, kutsanaM bhartsanaM vA, durvRttAnavakurute, kutsayatItyarthaH; zyeno vartikAmapakurute, bhartsayatItyarthaH / sevA-anuvRttiH, mahAmAtrAnupakurute, sevate ityarthaH / sAhasam-avimRzya pravRttiH, paradArAn prakurute, vinipAtamavibhAvya tAn abhigacchatItyarthaH / pratiyatnaH-sato guNAntarAdhAnam , edhodakasyopaskurute, tatra guNAntaramAdadhAtItyarthaH / prakathanaM-kathanaprArambhaH prakarSeNa kathanaM vA, janavAdAn prakurute, kathayitumArabhate, Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra- 77-79 prakarSeNa kathayati vetyarthaH / upayogo dharmAdau viniyogaH, zataM prakurute dharmAdau viniyuGkte ityarthaH / evviti kim ? kaTaM karoti / aphalavatkartrartha ArambhaH / / 76 / / nyA0 sa0- gandhanAvakSe:- protsAhanAdikamiti AderavyAbAdhA'nujJodaya:, tathA ca paThanti tathyenAtathyena vA guNena protsAhanaM gandhanam / bhartsayatIti-rAz2ag TubhrAji doptAvityatra bhrAjigrahaNenAtmanepadA'nityatvajJApanAt parasmaipadamatra / adheH prasahane / 3. 3. 77 // - adheH parAt karoteH prasahane vartamAnAt kartaryAtmanepadaM bhavati / prasahanaM parAbhibhavaH pareNa parAjayo vA taM hAdhicakre taM prasehe tamabhibhUtavAn tena vA na parAjita ityarthaH / athavA sahanaM kSamA titikSopekSeti yAvat, prakarSeNa sahanaM prasahanam tacca dvidhA- zaktasyAzaktasya ca, "bhavAdRzAzcedadhikurvate parAn, 'samarthA api yadyupekSante tadA' nirAzrayA hanta ! hatA Haftant" [ kirAte ], 'adhicakre na yaM hariH' soDhumazaktaH san tena nya kriyate / prasahana iti kim ? tamadhikaroti / adheriti kim ? zatrUn prakaroti / / 77 // " dIpti-jJAna- yatna- vimatyupasaMbhASopamantraNe vadaH / / 3. 3. 78 // areeferenSu gamyamAneSu vadateH kartaryAtmanepadaM bhavati / dIptirbhAsanam, sA caM kartR vizeSaNaM vA vadanakriyAsahacAriNI dhAtvartho vA, kevalaiva vA dhAtvarthaH / vadate vidvAn syAdvAde samyagjJAnAdanAkulakathAnacca vikasitamukhatvAd dIpyamAno vadatIti vA vadan - iti vA, dIpyata eva vetyarthaH / jJAnamavabodhaH, tacca vadikriyAyA heturvA, viSaya vA phalaM vA, kevalameva vA dhAtvarthaH / vadate dhomAMstattvArthe, jJAtvA vadatIti vA; jAnAti vaditumiti vA vadan jAnAtIti vA, jAnAtyevaM vetyarthaH / yatna utsAhaH, sa ca dhAtvarthasya viSayo dhAtvarthaH eva vA; zrute vadate, tapasi vadate, tadviSayamutsAhaM vAcAviSkaroti, tatrotsahate iti vetyarthaH / nAnAmativimatiH, sA ca dhAtvarthasya hetuH, dhAtvartha eva vA; dharme vivadante, vimatipUrvakaM vicitraM bhASanta iti vA, vividhaM manyanta iti vetyarthaH / upasaMbhASopasAntvanamupAlambho vA dhAtvartha evAyam; karmakarAnupavadate, upasAntvayati, upalabhate vetyarthaH / upamantraNaM rahasi upacchandanam, tadapi dhAtvartha eva; kulabhAryAmupavadate, paradArAnupavadate, rahasyupalobhayatItyarthaH / dIptyAdiSviti kim ? yat kizvid vadati / / 78 / / nyA0 sa0 - dIptijJAna0 : - upacchandanamiti - chandasopacarati Nic upacchandyate 1 anaTi / vyaktavAcAM sahoktau // 3. 3. 71 // vyaktAvyaktAkSarA vAg yeSAM te vyaktavAcaH, rUDhyA manuSyAdaya evocyante; teSAM sahoktau-saMbhUyoccAraNe vartamAnAd vadeH kartaryAtmanepadaM bhavati / saMpravadante grAmyAH, saMpravadante pizAcAH, saMbhUya bhASanta ityarthaH / vyaktavAcAmiti kim ? saMpravadanti kukkuTA:, Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-80-81] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [29 saMpravadanti shukaaH| zukasArikAdInAmapi vyaktavAktvAt sahoktAvicchantyanye,-saMpravadante zukAH, saMpravadante sArikAH / sahoktAviti kim ? caitreNokte maitro vadati // 79 // vivAde vA / / 3. 3.80 // viruddhArtho vAdo vivAdaH, vyaktavAcAM sahoktau vivAdarUpAyAM vartamAnAd vadeH kartaryAtmanepadaM vA bhavati / vipravadante vipravadanti vA mauhUrtAH, parasparapratiSedhena yugapad viruddhaM vadantItyarthaH / vivAda iti kim ? sampravadante vaiyAkaraNAH,-saha vadantItyarthaH / vyaktavAcAmityeva ? sampravadantI zakunayaH, nAnArutaM kurvanti jAtizaktibhedAt / sahoktAvityeva ? mauhUrto mauhUrtena saha krameNa vipravadati,-viruddhAbhidhAnamAtramiha vivakSitaM, na tu vimatipUrvakam , tena vimatilakSaNamapyAtmanepadaM na bhavati / / 80 / / nyA0 sa.-vivAde:0-saha vadantItyartha iti sahazabdenApi sahoktAvuktAyAM vyaktavAcAmityanenApi nAtrAtmanepadam / saMpravadanti zakunaya iti-vyaktavAkkatve sati vivAdavivakSeti na hyaGgavikalatA, vivAdAbhAve'pi parasparaM svarabhedAt vivAdopyasti vaa| anoH karmaNyasati 3. 3.81 // ___ vyaktavAcAmityevA'nuvartate, vyaktavAcAM sambandhinyarthe vartamAnAdanupUrvAd vadeH karmaNyasati kartayAtmanepadaM bhavati, anuH sAdRzye pazcAdarthe vaa| anuvadate caitro maitrasya,-yathA maitro vadati tathA caitro vadatItyarthaH, anuvadate prAcAryasya ziSyaH, AcAryeNa pUrvamukte pazcAd vadatItyarthaH / karmaNyasatIti kim ? uktamanuvadati / vyaktavAcAmityeva ? anuvadati viinnaa| kathaM vAcika-paDiko na saMvadete' iti ? mitho virudhyete ityarthaH vimativivakSAyAM bhvissyti| akarmakAdityanuktvA 'karmaNyasatIti' iti nirdeza uttaratra zabde sve'Gge ca karmaNIti lAghavena pratipattyarthaH / / 81 // nyA0 sa0-anoH karmaH- vyaktavAcAmityeveti pUrvasUtre vyaktavAksahoktAvityevamakaraNAt , eka syaiva anuvartanArthameva hi bhinnavibhaktikanirdezaH / kathaM vAcikaSaDikAvityAdi-vAgAzima vAgArzIdatta iti vA prakRtiH, anukampito vAgAzIrvAgAzIrdatto vA 'ajAte nAmnaH' 7-3-35 itIke 'SaDvajaeNkasvara0, 7 3-40 ityAdinA AzIrAdilopaH, evamanukampitaH SaDaGguli: SaDaGa gulidatto vA 'ajAte.' 7-3-35 itIke 'dvitIyAtsvarAdUdhvam' 7-3-41 iti Ga gulilope vAcikaSaDikAviti / nanu SaDika ityatra padasaMjJAyA: sityeveti niyamena nivattitatvAt padAntatvAbhAvAt DatvaM na prApnoti, na ca vAcyaM 'svarasya0' 7-4-110 iti paribhASayA sthAninAkAreNAsitpratyayasya vyavadhAnaM 'na saMdhi0' 1-3-52 ityasyAvasthAnAt ? satyaM, 'SaDvarja' 7-3-40 ityatra SaDvarjanaM jJApayati, nAtra sthaanitvprtipttiH| nana 'pratyayaH prakRtyAdeH' 7-4-115 iti nyAyAt sityevetyasyA'vakAzo na hi ? satyaM, Sar3avarjanaM jJApayati avayavasyApi niyamo bhavati / tena vAcika ityatra 'cajaH kagama' 2-1-86 iti na bhavati / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-82-84 mitho virudhyete iti-yathA vAcika iti niSpadyate tathA SaDika iti na sidhyati, tathAhi 'dvitIyAtsvarAdUrdhvam' 7-3-41 iti kRte vAcika iti na sidhyati, ekasvarAdUdhva lopekRte SaDika iti na iti mahAbhASyavicAraH vimativivakSAyAmiti-zabdapakSe zabdazabdavatora bhedopacAreNa / jJaH // 3. 3. 82 // jAnAteH karmaNyasati kartaryAtmanepadaM bhavati / sarpiSo jAnote, madhuno jaaniite| kathamatra jAnAtirakarmakaH ? ucyate, nAtra sapirAvijJeyatvena vivakSitaM kiM tahi pravRttI karaNatvena ? sarpiSA madhunA vA karaNena moktu pravartata ityarthaH, ata eva "ajJAne jJa: SaSThI" [2. 2.80 ] iti SaSThI; mithyAjJAnArtho vA jAnAtiH,-sapiSi raktaH pratihato vodakAdiSu sapiSTayA jJAnavAn bhavatItyarthaH, mithyAjJAnaM cAjJAnamityajJAnArthatve pUrvavadeva SaSThI; athavA sapi: saMbandhi jJAnaM karotIti vivakSAyAM jJAnArtho'pijAnAtirakarmakaH, tadA tu sambandhe sssstthii|krmnnystiityev ? tailaM sapiSo jAnAti, tailaM sapiSTayA jAnAtItyarthaH; svareNa patraM jAnAti / kecit tu-jJAnopasarjanAyAM pravRttAvevAkarmakAjjAnAterAtmanepadamAhuH, ata eva te-'saMbhaviSyAva ekasyAmabhijAnAsi mAtari" 'abhijAnAsi maitra! kazmIreSu vatsyAmaH' ityAdI pravRtyarthAmAvAdAtmanepadAbhAvaM manyante; "jJAsye rAtrAviti prAjJaH" ityatrApi jJAtvA pratiSya iti vyAcakSate; "jAne kopaparAGmukhI" [ amaruzatake ] ityatra tu "jJo'nupasat" [ 3 3. 66 ] ityanenAtmanepadamicchantIti / / 82 // nyA0 sa0-jaH-pratihato veti-pratipUrvako haniSe vartate akarmakazca, tataH kartari ktaH, pratihatirasyAsti abhrAdye vA, karmakartari vA / tadA tu saMbandhe iti-na mASANAmaznIyAditivadityarthaH / saMmadhiSyAva iti-'ayadi smRtyarthe' 5-2-9 ityanena bhaviSyantI syAvas / abhijAnAsi mAtarIti-tanmate ityullekheneti vivakSAyAma'karmakatvamanyathA vyaGgavikalatA syAt , svamate tu vAkyArthasya karmatvavivakSAyAM sakarmatvAnnAtmanepadaM, te hItthaM vyAkhyAntiabhijAnAsi smarasi, kenollekhena kopaparAGgamukhIti, anena vyAkhyAnena 'jJaH' 3-3-82 ityanenApyAtmanepadaM vAkyArthakarmaNi tu 'jJo'nupasargAt' 3-3-96 ityanena / upAt sthaH // 3.3.83 // upapUrvAta tiSThateH karmaNyasati kartaryAtmanepadaM bhavati / bhojanakAla upatiSThate, yoge yoga upatiSThate, jJAnamasya jeyeSupatiSThate, saMnidhIyata ityarthaH / karmaNyasatItyeva ? rAjAnamupatiSThati / / 83 // ___ nyA0 sa0-upAstha:-saMnidhIyata iti-karmakartari ghIGa c anAdare ityasya vA rupamidam / samo gmRcchi-prcchi-shru-vit-svrtyrti-dRshH|| 3. 3. 84 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 3, sUtra - 85-87 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ 31 samaH parebhyo gamAdibhyaH karmaNyasati kartaryAtmanepadaM bhavati / saMgacchate, samRcchate, mRcchayate, saMpRcchate, saMzRNute, nityaparasmaipadibhiH sAhacaryAt jJAnArthasyaiva vidergrahaNamsaMvitta, saMsvarate, prartIti sAmAnyanirdezAt bhvAdiradAdizca gRhyate-samRcchate, samiyate, saMpaiyate, svaratyayasti nirdezo yaGlu nivRttyarthaH / karmaNya satItyeva ? saMgacchati suhRdam // 84 // nyA0 sa0- samogamR0-samRcchiSyate iti-samRcche ityasya Rccherartezca rUpasAmyAt RccherabhivyaktyarthaM samRcchiSyate iti dvitoyamudAharaNam / sAmAnyanirdezAditiyadyapi sAmAnyanirdezAt Rz gatAvityasyApi kaiyAdikasya grahaNaM syAt, tathApi sAmyAt hrasva eva gRhyate parasparaM hrasvatvena niyamitatvAt / yaGlu nivRttyartha iti - tena svarate: saMsarivatti, saMsavatti, saMsarasvati arttestu rirIAgame 'pUrvasya' 4-1-37 iti iyAdeze samariyatti samariyarIti r Agame samati iti, anyeSAM yaG lupyapi saMjaMgate, saMparopRSTe, saMzozrute saMvevitte, saMdarIdRSTe ityAtmanepadameva, RcchestvasaMbhavo yaGaH / veH kRgaH zabde cAnAze // 3 3 85 // vipUrvAt karoteranAze'rthe vartamAnAt karmaNyasati zabde ca karmaNi kartaryAtmanepadaM bhavati / karmaNyasati - vikurvate saindhavAH, sAdhu dAntAH, -zobhanaM valgantItyarthaH ; prodanasya pUrNAzachAtrA vikurvate - niSphalaM ceSTanta ityarthaH / zabdaM karmaNi- kroSTA vikurute svarAn, nAnotpAdayatItyartha / zabde ceti kim ? vikaroti mRdam / anAza iti kim ? vikarotyadhyAyaM vikaroti zabdaM vinAzayatItyarthaH / / 85 / / nyA0 sa0-veH kRgaH - vikurvate saindhavA iti nanu vikArahetau sati vikriyante ityAdau kathaM kyaH 'NisnudhyAtmane' 3-4 - 92 ityadhikAre 'bhUSArtha 3 - 4 - 93 iti niSeghAt ? satyaM, atra karmaNi kyaH karttA tu vikAra eva / AGo yama-hanaH sve'Gge ca // 3. 3. 86 // " AGaH parAbhyAM yami- hanibhyAM karmaNyasati kartuH sve'Gge ca karmaNi kartaryAtmanepadaM bhavati / ayacchate Ahate sve'Gge Ayacchate pAdam Ahate ziraH / sve'Gge ceti kim ? prayacchati rajjum zrAhanti vRSalam / sva iti kim ? Ayacchati pAdau caitrasya, Ahanti ziro maMtrasya / aGga iti kim ? svAmAyacchati rajjum svaM putramAhanti / svAGga iti samastanirdeze pAribhASikasvAGgapratipattiH syAdityasamastAbhidhAnam ||86 // , nyA0 sa0 - AGo yama0:- pAribhASikasvAGgati- tatazcAyacchati pAdau caitrasyetyAdAvapyAtmanepadaprasaGgaH / vyudastapaH / / 3 3 87 // vyudbhyAM parAt tapeH karmaNyasati, sve'Gge ca karmariNa kartayatmanepadaM bhavati / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra -88 vitapate uttapate raviH dIpyata ityarthaH / sve'Gge vitapate, uttapate pANim, tApayatItyarthaH / vyuda iti kim ? niSTapati / sve'Gge cetyeva ? vitapati pRthivIM savitA, saMtApayatItyarthaH; uttapati suvarNa suvarNakAraH, dravIkarotItyarthaH / sva ityeva ? uttapati pRSThaM caitrasya / zraGga ityeva ? svaM suvarNamuttapati / iha 'dIpyate jvalati bhAsate rocate' ityeSvartheSu tapimakarmakaM smaranti yathA vahati bhAramiti prApaNe vahiM sakarmakaM syandane tvakarmakam vahati nadI, spandata ityartha // / 87 / / 1 nyA0 sa0 vyudastapaH dIpyate sAmAnyena dIpto bhavati, jvalati jvAlAvAn bhavati, bhAsate udbhUtarUpo bhavati, rocate kiraNavAn bhavati / aNikarmaNikkatR' kASNigo'smRtau / 3. 3. 88 // " prayoktRvyApAre Nig" [ 3.4.20 ] iti vakSyate praNigavasthAyAM yat karma tadeva NigavasthAyA kartA yasya so'NikkamaNikkartRkaH, tasmAt nigantAd dhAtorasmRtau vartamAnAt kartaryAtmanepadaM bhavati / Arohanti hastinaM hastipakAH prArohayate hastI hastipakAn Askandayata ityarthaH pazyanti rAjAnaM bhRtyAH, darzayate rAjA bhRtyAn bhRtyairiti vA ; pibanti madhu pAyakAH pAyayate madhu pAyakAn / aNigiti kim ? Arohanti hastinaM hastipakAH, Arohayati hastipakAn mahAmAtraH, zrArohayanti mahAmAtreNa hastipakAH ; prathamantikarmaNi dvitoya rigagantakartaryapi mA bhUt / gitkaraNaM kim ? gaNayati gaNaM gopAlakaH, gaNayate gaNo gopAlakam, iti NijantakarmaNikkartR kAdapi NigantAt pratiSedho mA bhUt / karmeti kim ? karaNAdeH kartRtve mA bhUt pazyanti bhRtyAH pradIpena, darzayati pradIpo bhRtyAn / Nigiti kim ? yasthANigantasyaiva karma kartA bhavati, tato NigantAnmA bhUtlunAti kedAraM caitraH. lUyate kedAraH svayameva taM prayuGkte lAvayati kedAraM caitraH / kartRgrahaNaM kim ? Arohanti hastinaM hastipakAH tAnenamArohayati mahAmAtraH / Niga iti kim ? Arohanti hastinaM hastipakAH, tAnArohayate hastItyaNigavasthAyAM mA bhUt / pratyAsattezva yasyaiva dhAtoraNigavasthA tasyaiva dhAtorNigavasthA gRhyate na ghAtvantarasya, teneha na bhavatiAruhyamANo hastI cetayati pRSThaM mUtreNa / 'hastipakairAruhyamANo hastI sthalamArohayati manuSyAn' ityatra tu sadRzadhAtuprayoge'pi pUrvo hastipakakartRko ruhiH parazva manuSyakartRka iti sAdhanabhedAt kriyAbhede dhAtubhedaH / grasmRtAviti kim ? smarati vanagulmaM kokilaH, smarayatyenaM vanagulmaH / - kathaM hantyAtmAnaM, ghAtayatyAtmeti zratra hyAtmano'NivakarmaNo NikkartR tvamastIti; naivam - dvAvAtmAnau zarIrAtmA'ntarAtmA ca tatra bhedenaiva loke nityamayaM prayogaH, hantyAtmAnamiti zarIrAtmano'ntarAtmano vA karmatvam ghAtayatyAtmAnamityapi tasyaiva karmatvaM na kartRtvamiti / nanu yadi aNikkarmaNo NikkartR tAyAM NigantAdAtmanepadamiSyate tarhi zuSyantyAtape vrIhayaH, zoSayate vrIhInAtapaH' ityAdAvadhikaraNAdeH kartR tAyAmAtmanepadaM na prApnoti ? na, phalavatkartR ra bhaviSyati / yadyevamArohayate hastI hastipakAnityAdAvapi tathaivAstu, satyam - kintu phalavataH karmasthakriyAccAnyatrAyaM vidhiH tathAhi - 'lAvayate kedAra:, bhUSayate Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-88 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 33 kanyA, kArayate kaTaH, gamayate gaNaH, Arohayate hastI svayameva' ityAdau karmasthakriyatvAt "ekadhAtau karmakriyayakAkarmakriye" [ 3. 4. 46 ] ityanenaivAtmanepadaM bhavati / nanvArohayate hastI svayamevetyasya prAskandayate' iti kilArthaH, tat kathaM karmasthakriyatA raheH ? ucyate,-yadA nyagbhAvanArtho'yaM tathA karmasthakriyatvam , tathAhi-'Arohanti hastinaM hastipakAH' iti nyagbhavanopasarjane nyagbhAvane ruhirvartate, sa dvitIyasyAmavasthAyAm Aruhyate hastI svayameva' ityasyAM karmakartR viSayo nyagbhavanamAtravRttirbhavati, atha caturthyAmantabhU tatRtIyAyAm 'AruhyamANaM prayuJjate' iti hastipakavyApArapradhAnAyAM NigantaH sana 'Arohayanti hastinaM hastipakAH' ityasyAM zaddhArohativanyagbhavanopasarjane nyagbhAvane vartate, punayaMdA asyaiva prayojakavyApArAvivakSA tadA 'Arohayate hastI svayameva' ityasyAM paJcamyAmavasthAyAm 'Aruhyate hastI svayameva' itivannyagbhavanalakSaNasya vizeSasya hastisamavetatvenopalambhAt 'lAvayate kedAraH' ityAdAvivakarmasthakriyatvamastyeveti na kiJcidanupapannam / taduktam "nyagbhAvanA nyagbhavanaM, ruhI zuddha pratIyate / nyagbhAvanA nyagbhavanaM, Nyante'pi pratipadyate / / avasthAM paJcamImAhurNyante tAM karmakartari / nivRttapreSaNAd dhAtoH prAkRte'rthe Nigucyate // 2 // " iti // 8 // nyA0 sa0-praNikkarma0-Arohayate hastIti-atrA'nukUlAcaraNaM pAdArpaNaziro'dhUnanAdi / Askandayata iti hastina uparyAgacchanti tAnuparyAgamayatItyarthaH, atrApyetenAtmanepadam / pAyayate madhu pAyakAniti-'calyAhArArtha' 3-3-108 iti parasmaipade prApte 'parimuha' 3-3-93 ityanena phalavatyAtmanepadamityatra tva'phalavatyapyanena / prArohayanti mahAmAtreNa hastipakA iti-Arohayati hastipakAn mahAmAtrastamArohayantaM hastipakA: prayuJjate iti vAkyaM, hastipakAnArohayantaM mahAmAtraM hastyeva prayuGakte iti vAkye dvitIyaNigi aNikkarmaNo hastina: kartRtve'pi nAtmanepadaM, pratyAsattelyAt yadi anantare Nigi karmaNaH kartRtvamatra tu dvitIye Nigi / lUyate kedAra iti-nanu lUyate kedAra ityAdAviva Arohayate hastI hastipakAn ityAdAvapi yadeva pUrva karma tadeva karteti 'ekadhAtau' 3-4-86 ityanena karmakartathevAtmanepadaM bhaviSyati kimanena ? satyaM, akarmakakriyatvAbhAvAnna, atra karmaNaH prayojakavyApArAt kartRtvaM, ekadhAtAvityatra tu sokaryAditya'nayorbhedaH / Niga iti kimiti-tadA Nigi NiviSaye kartA yasyeti vyAkhyeyam / prArohayanti hastinamitiatrArohayate hastItyarthe vivakSite AtmanepadaM prAptaM tat Niga iti vyAvRttyA niSidhyate / AruhyamANo hastItyAdi-siJcati mUtraM kartR pRSThaM karmatApannaM tat siJcat hastI prayuGa kte sadRzadhAtaprayoge'pIti-yathA glAnAya mudrAH pratyahaM dIyamAnAH sAdRzyAtta eva mudrA dIyante iti vyavahriyate tathA ( atrApi kartR bhedena ) bhinno'pi ruhiH sAdRzyAdekIkriyate / kathaM hanti prAtmAnamiti-ya eva AtmA aNikkarma sa eva NikkatyAtmanepadaM prApnotIti parAzayaH / ghAtayatyAtmeti-hantyantarAtmAnaM bAhya vA caurasatkaM rAjA tamekaM Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] bRhavRtti-laghunyAsasavalite [pAda-3, sUtra-89 ghnantamaparo bAhya Antaro vA prayuGa kte iti sthitiH / phalavakartarIti-kRSIvalAdeH prazaMsAdikamAtapasya phalam / anenaivAtmanepadaM bhavatIti-na tvanenA'prApteH karmaNaH kartRtvAbhAvAt tathA karmasthakriye'prApti darzayati / kayA yuktyA lunAti kedAraM caitraH ? sa evaM vivakSate-nAhaM lunAmi, luyate kedAraH svayameva / taM svayameva lUyamAna: caitraH prayuGakte, lAvayati kedAraM catra:, sa evaM vivakSate nA'haM lAvayAmi,-api tu lAvayate kedAraH svayamevetyanayA prakriyayA'nena na prApnoti, aNikkarmaNo'Nigyeva kartRtAyAH sadbhAvAt / evaM bhUSayate kanyA ityAdiSvapi / etavRttyabhiprAyeNa kRtam / yadA tu lunAti kedAraM caitraH taM lunantaM maitraH prayuGakte, lAvayati kedAraM caitreNa maitra:, sa evaM vivakSate nAhaM lAvayAmi caitreNa, lAvayate kedAraH svayameveti prakriyA kriyate tadA'nenApi prApnoti aNikkarmaNo NikkartRtAyA: sadbhAvAt , paraM tadApi paratvAdekaghAtAvityanenaiva bhavati, evamanyeSvapi / atra nivartanA bhUyo'pi nirvartanA tato nivartanam / nanvArohayate hastI svayamevetyasyAM paJcamyAvasthAyAM prayojakavyApAre'vivakSita nimittAbhAva iti nyAyAt NigopyabhAvaH prApnoti ? naivaM, 'NisnuyAtmanepada0' 3-4-62 iti sUtre NyantAnAmeva trikyayoniSedhAt / tatkathamiti-gatyarthAnAM kartR niSThavyApAratvena karmasthakriyatvAsaMbhava iti pArAyaNaM, yato gamyate grAma: svayameveti na bhavati, kasamavetatvAta gmnkriyaayaaH| AskandanakriyA hi hastipakakartR samavetA na hastikarmayukteti kathaM karmasthakriyatA ruheriti parAzayaH / nyagabhavanopasarjane iti-aNyantasya nyagbhavanaM gauNatvAnna vivakSyate, Nyantasya tu gauNamapi pArthakyena vivakSyata iti paJcaivAvasthA na SaT / . antarbhUtatRtIyAyAmiti-antarbhUtanyagbhavanarUpatRtIyAvasthAyAmityarthaH / tAmitiyattadonityAbhisaMbandhAt / yasyAM kimityAha-karmakartari vivakSite / nivRttapreSaNA nivRttaprayojakavyApArAt / dhAtoH prAkRte'rthe nyagbhavanarUpe Nijucyate Nijiti matAntareNa, svamate tu Nigeva / pralambhe gRdhi-vaJceH // 3. 3. 86 // .. gadhi-vazvibhyAM gintAbhyAM pralambhe-bacane vartamAnAbhyAM kartaryAtmanepadaM bhavati / baTu gardhayate, baTuvaJcayate, vipratArayatItyarthaH / pralambha iti kim ? zyAnaM gardhayati, pralobhayatItyarthaH, ahi vaJcayati, gamayatItyarthaH / giga AtmanepadavidhAnaM sarvatrAphalavadartham // 86 / nyA0 sa0-pralamme0-baTu baJcayate iti-vaciNo Niji siddhaM Nigantasya tU vidhyartha caurAdikAdeva Nici NigantAdAtmanepadamityeke / Niganta eva cA'yaM pratAraNe vartate svabhAvAt / zvAnaM garddhayatIti-atra phalavattve'pi nAtmanepadaM, 'aNigi prANi0' 3-3-107 iti niSedhAt / ahiM vaJcayatIti-akarmakatvAdiNigi prANIti niSedhaH, sakarmakatve tu phalavatyAtmanepadaM bhavatyeva / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-90-93 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 35 liG-lino'rcA'bhibhave cAccA'kartaryapi // 3. 3. 10 // lIyati-linAtibhyAM NigantAbhyAma 'bhibhavayoH pralamme cArthe vartamAnAbhyAM kartaryAtmanepadaM bhavati, anayozcAntasyAkartaryapyAkAro bhavati / jaTAmirAlApayate, parairAtmAnaM pUjayatItyarthaH, zyeno vartikAmapalApayate, abhibhavatItyarthaH; kastvAmullApayate? vaJcayate ityrthH| eSviti kim ? bAlakamullApayati, utkssiptiityrthH| kathaM tahmatrAttvam ? "lIlinorvA" [ 4. 2.6 ] iti bhaviSyati / akartaryapIti kim ? jaTAbhirAlApyate jaTilena / GicchanAnirdezo yaujAdikanivRttyarthaH / / 60 // nyA0 sa0-loDli0-arcA mukhya eva dhAtorarthaH, ata eva udAharaNe paryAyo NigantaH kathito yathA pUjayati, arcayatItyarthaH, abhibhavapralambhau tu Niganta eva dhAtau varttate'to'Nigantau paryAyAvUcAte / yadi tu mukhyau syAtAM dhAtostadAnIM tau prayojakavyApAreNa vyAkhyeyAtAm / smiGaH prayoktuH svArthe / 3. 3. 11 // prayoktuH sakAzAd yaH svArthaH smayastatra vartamAnANNigantAta smayateH kartaryAtmanepadaM bhavati, asya cAntasyAkAro'kartaryapi bhavati / jaTilo vismApayate / prayoktuH svArthe iti kim ? karaNAta svArthe mA bhUta ,-rUpeNa vismAyayati / akartaryapItyeva ? vismApanam / kinirdezAd yaGlupi na bhavati-seSmAyayati / / 61 // bibheteISu ca / / 3. 3. 12 // prayoktuH sakAzAta svArthe vartamAnANNyantAda bibheteH kartaryAtmanepadaM bhavati, asya ca bhISAdezaH, pakSe'ntasyAkArazcAkartaryapi bhavati / muNDo bhISayate, muNDo bhApayate / prayoktuH svAthe ityeva ? kuzvikayA bhAyayati / akartaryapItyeva ? bhISA, mApanam / tinirdezAd yaGlupi na bhavati-muNDo bebhAyayati // 6 // mithyAkRgo'bhyAse / 3. 3. 13 // mithyAzabdayukto yaH kRga tasmANNigantAdabhyAse'rthe vartamAnAta kartaryAtmanepadaM bhavati / abhyAsaH punaH punaH kriyAbhyAvRttiH / padaM mithyAkArayate, svarAdidoSaduSTamasakRduccArayatipAThayatItyarthaH / Atmanepadenaiva kriyAbhyAvRtte?titatvAt AmIkSNye dvirvacanaM na bhavatIti kecit / mithyeti kim ? padaM sAdhu kArayati / kRga iti kim ? padaM mithyA vAcayati / abhyAsa iti kim ? sakRt padaM mithyA kArayati // 63 // . nyA0 sa0-mithyA0-mithyAyuktaH kRg mayUrAditvAt yuktazabdalopaH, yad vA mithyAzabdAt , tRtIyaikavacane 'lugAta0' 2-1-107 ityAllopaH 'avyaya0' 3-2-7 iti TAlopo vA, tadA tu yuktArthastRtIyayaiva kathyate / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-3, sUtra-94-95 padaM mithyA kArayate iti-mithyeti pada-samAnAdhikaraNaM vizeSaNaM mithyAbhUtaM padaM karoti, uccarati kazcittama'nyaH prayuGakte Nig 'avyaya0' 3-2-7 ityamo lup na bhavati / keciditi-svamate tu dvivacanaM bhavatyeva zabdazaktisvAbhAvyAta , kevalenAtmanepadenAbhyAso vaktu na zakyate, yathA bhoja bhojaM vrajatItyAdAvAbhIkSNaye Agato'pi rUNaM dvivacanamAkAGakSati iti, padaM mithyA kArayata iti prayogo jJeyaH, vRttau tvekadezenodAhAri / keciditi-nyAsakArAdayaH, tadapare na mRSyanti, yata evama bhyupagamyamAne'bhyAse dyotakasyAtmanepadasyAbhAve padaM sAdhu kArayatItyAdipratyudAharaNeSu kasmAnna bhavati? na cAbhyAso nAstIti vAcyaM, hyaGgavaikalyaprasaGgAt tasmAdyadekadezenetyAdhuktaM sa eva pakSo nyAyaH / parimuhA-''yamA-''yasa-pA-Tdhe-vada-vasa-damA-''da-ruca-nRtaH phalavati / // 3. 3.14 // phalavatIti bhUmnyatizAyane vA matuH, tena yat kriyAyAH pradhAnaM phalamodanAdi yadarthamiyamArabhyate tadvati kartari vivakSite, paripUrvAnmuherApUrvAbhyAM yamiyasimyAM-pibati-dhabada vasati-damA-''da-ruca-natimyazca NigantebhyaH kartaryAtmanepadaM bhavati parimohayate caitram , AyAmayate sarpam , AyAsayate maitram , pAyayate baTum , dhApayate zizuma , vAdayate zizum , vAsayate pAntham , damayate'zvama , Avayate caitreNa / avenacchantyanye-Adayati caitreNa, rocayate maitram , nartayate naTam / pibatyattidheSAtUnAmAhArArthatvAdodAsInyanivRttyarthatAyAmakarmakatvAcca natezcalanArthatvAcca zeSANAM svarUpato vivakSAto vA'karmakatvAduttarAbhyAM parasmaipade prApte vacanam / 'pA' iti 'dhe' sAhacaryAda pibatergrahaNam , na pAteH; vadasAhacaryAcca 'vasa' iti vasatena vastariti-pAti caitro nodAste, pAlayati caitram ; baste maitro na nagnaH, vAsayati maitramityeva bhavati // 14 // nyA0 sa0-parimuhA0-mAyAmayate sarpamiti-kazcidyama: pariveSaNa iti paThati, tanmatAbhiprAyeNa na hrasvaH, svamate tu bhavatyeva / uttarAbhyAM parasmaipade iti-pibati-atti-Tdhe-dhAtUnAmAhArArthatvAnnRtezcalanArthatvAt 'calyAhArArtha' 3-3-108 ityanena nRtavajitAnAma'mISAmakarmakatve tu 'aNigi prANi' 3-3-107 ityanenetyarthaH , svarUpato vasaH anyeSAmavivakSAtazcAkarmakatve anenaiva prApte / IgitaH // 3. 3. 15 // IkAreto gakAretazca dhAtoH phalavati kartaryAtmanepadaM bhavati / yajI-yajate, upacIpacate, lakSINa-lakSayate; DukRga-kurute, TuDubhRgaka-bibhRte, kaNDUga-kaNDUyate, gigantagamayate / Igita iti kim ? gacchati, corayati / phalavatItyeva ? yajanti yAjakAH, pacanti pAcakAH, kurvanti karmakarAH, gamayatyazvaM damakaH, nAtra svagauvanAdi pradhAnaM phalaM kI saMbadhyate, yacca dakSiNAvetanAdi saMbadhyate, na tat kriyAyAH phalaM pradhAnamiti / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-96 97 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 37 taccaitat svArthalakSaNaM phalaM sadasad vA vivakSAnibandhanameva grAhya, tathaiva loke vyavahArAt / tathAhi-kvacidasadapi sadvivakSyate, yathA-zoSayate vrIhInAtapaH, zabdaH prAka svArthamabhidhatte tato dravyam , parakarmaNyapi pravRttAH kecidAhuH-yajAmahe, ime pacAmahe, yatnAdasmadIyamevaitaditi / kvacit sadapyasad vivakSyate, yathA-ime brUmaH, pravacanapratiSedhaparatvena pravRttevivakSitatvAt , evam-agamakatvAditi brU mo na brU mo'pazabdaH syAditi / tadAhuH "kriyApravRttAvAkhyAtA, kaizcit svArthaparArthatA / asatI vA sato vApi vivakSitanibandhanA // " iti / kecit tu riNagvajitAdIgito dhAtoNigarthe eva preraNAdhyeSaNavizeSa pratividhAnanAmni vartamAnAdAtmanepadamicchanti-pacate, pAcayatItyarthaH; kezazmazru vapate, vApayatItyarthaH, vedo vaidharmya vidhatte, vidhAyapatItyarthaH, ityAdi yavAhuH "koNISva vapate dhatte, minute cinute'pi ca / / AptaprayogA dRzyante, yeSu Nyartho'bhidhIyate / / " iti / etacca zrotriyamatamityupekSyate / / 65 // nyA0 sa0-IgitaH-gamayata iti-gatiH pAdaviharaNaM, calanaM tu sthitasyaiva padArthasyeti 'calyAhArArtha' 3-3-108 iti na parasmaipadamatra / svArthalakSaNamiti-arthyata ityartho'rthanIyaH svasyArthaH svargAdiH sa lakSaNaM yasya / zabda prAk svArthamiti-yathA gozabdaH svArthaM sAmAnyaM gotvaM prAk tato golakSaNaM dravyam / pUrvAcAryasaMskRtena draDhayati yathAtra zabdasya phalavattvamasadapi vivakSitam / agamakatvAditi-yathA Rddhasya rAjJaH puruSa ityatra samAso na bhavatIti agamakatvAt bramaH vivakSitArthapratipAdakatvAt na ba mo'pazabdaH syAt lakSaNAdidoSaduSTa iti na brUmaH / svArthaparArthateti-phalavattAphalavattetyarthaH, svasmai iyaM, parasmai iyaM kriyApravRttiH karmadhArayAt svArthaparArthato, bhAve tal / matAntareNa puvadbhAvaH, svamate tu 'tvate guNa:' 3-2-59 iti guNavacanasya bhavati / pratividhAnanAmnIti-pUrveSAM prayojakavyApArasya pratividhAna iti saMjJA, tato vidhAnamarthAtprayojyavyApAra pratigataM pratividhAnaM tannAma yasya Nigarthasya tasmin / jJo'nupasagAt // 3. 3.16 // avidyamAnopasargAjjAnAteH phalavati kartaryAtmanepadaM bhavati / gAM jAnIte, prazvaM jaaniite| anupasargAditi kim ? svarga prajAnAti / phalavatItyeva ? parasya gAM jAnAti / akarmakAt pUrveNa siddhe sakarmakAthaM vacanam // 96 // nyA0 sa0-jJo'nupa0-pUrveNeti-jJa ityanenetyarthaH / vado'pAt // 3. 3.17 // apapUrvAd vadateH phalavati kartaryAtmanepadaM bhavati / ekAntamapavadate / apAditi kim ? vadati / phalavatItyeva ? apavadati paraM svabhAvata: / / 67 // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-98-102 samudAGo yameragranthe // 3. 3. 18 // samudAjhyaH parAd yameragranthaviSaye prayoge phalavati kartaryAtmanepadaM bhavati / saMyacchate vrIhIna , udyacchate bhAram , prAyacchate vastram / samudAGa iti kim ? niyacchati vAcam / pragrantha iti kim ? vaidyazcikitsAmudyacchati, cikitsAgranthe udyamaM karotItyarthaH / phalavatItyeva ? saMyacchati udyacchati, Ayacchati paramya vastram / AipUrvAdakarmakAt svAGgakarmakAcca "prADo yama-hana:0" [ 3. 3.86 ] iti siddhe'nyakarmakArthaM vacanam / / 68 // nyA0 sa0-samuvADo-cikitsAgrantha iti-cikitsAhetutvAt grantho'pi cikitsA cikitsyate'syA iti vA 'zasi pratyayAt' 5-3-105 tadA bAhulakAt strItvaM sA cAso granthazca / padAntaragamye vA // 3. 3.11 // anantarasUtrapaJcakena yadAtmanepadamukta tat padAntarAd gamye phalavati kartari vA bhavati / svaM zatru parimohayate parimohayati vA, svaM yajJaM yajate yajati vA, svaM kaTaM kurute karoti vA, svamava gamayate gamayati vA, svaM ziraH kaNDUyate kaNDUyati vA, svAM gAM jAnIte jAnAti vA, svaM zatrumapavavate apavadati vA, svAn vohIna saMyacchate saMyacchati vA / / 66 zeSAt parasmai / / 3. 3. 100 // pUrvaprakaraNenAtmanepadaniyamaH kRtaH, parasmaipadaM tu aniyatamiti niyamArthamidam , upayuktAdanyaH zeSaH / yebhyo dhAtubhyo yena vizeSaNAtmanepadamukta tato'nyasmAdeva dhAtoH kartari parasmaipadaM bhavati / anubandhopasargArthopapadapratyayabhedAccAnekadhA zeSaH / anubandhazeSAta-bhavati, atti, bomavIti, dIvyati, gopAyati, paNAyati, putrIyati, putrakAmyati, azvati, mantUyati / upasargazeSAt-pravizati, adhitiSThati, Agacchati vipazyati / arthazeSAta-karoti, nayati, vadati / upapadazeSAt-gRhe saMcarati, sAdhubhyaH saMprayacchati, sAdhu padaM kArayati / pratyayazeSAt-zatsyati, mumUrSati // 10 // parAnoH kRgaH // 3. 3. 101 // parAnubhyAM parAtkaroteH kartari parasmaipadaM bhavati / parAkaroti. anukaroti / gaGgAmanu kuruta tapa iti nAtra karotiranunA saMbadhyate / gandhanAdAvarthe gittvAtphalavati ca prAptasyAtmanepadasyApavAdo'yam / / 101 // pratyabhyateH kssipH|| 3. 3. 102 // pratyabhyatibhyaH parAta kSipeH kartari parasmaipadaM bhavati / pratikSipati, abhikSipati, pratikSipati vaTum / prati kSipate bhikSAmiti nAyaM kSipiH pratinA saMbadhyate / IdittvAtphalavatiprAptasyAtmanepadasyApavAdo'yam , evamuttarasUtradvayamapi / / 102 // . nyA0 sa0-pratyabhyateH-IdittvAditi-iha kSipistaudAdika Idit grahyate na tu devAdikaH, parasmaipadI tasyAnubandhazeSeNa 'zeSAt' 3-3-100 ityanenaiva siddhatvAt / na ca Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra 103-107 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [39 vAcyamasyApi niyamArthaM kasmAnna bhavati, vidhiniyamasaMbhave vidhereva jyAyastvam / praadhH|| 3. 3. 103 // prapUrvAdvahateH kartari parasmaipadaM bhavati / pravahati // 103 // paremRSazca // 3.3.104 // paripUrvAnmaServahezca kartari parasmaipadaM bhavati / parimaSyati, parivahati / maitraM parimRSyate dhanaM parivahate ityatra na paribhRSivahibhyAM saMbadhyate / vahernecchantyanye // 104 // vyAGapare rmH|| 3.3.105 // vyAparibhyaH parAdrameH kartari parasmaipadaM bhavati / viramati, Aramati, pariramati / idittvAdAtmanepadasyApavAdaH // 105 // vopAt // 3.3.106 // upapUrvAdrameH kartari parasmaipadaM bhavati vA / bhAryAmuparamati uparamate vA / upasaMprAptipUvikAyAM ratau vartamAno'ntarbhUtaNigartho vA ramiH sakarmakaH / uparamati uparamate vA saMtApa / uparamati uparamate vAvadyAt / upAdrameH sakarmakAtparasmaipadameve yeke / Atmanepadamevetyanye / / 106 // - nyA0 sa0-vopAtaH-uparamate vA saMtApa iti-nivRttyarthaH purarupapUrvo'pyakarmaka iti darzayati / ... aNigi prANikartR kAnApyANNigaH // 3.3. 107 // ___ aNigavasthAyAM yaH prANikartR ko'karmakazca dhAtustasmANNigantAkartari parasmaipadaM bhavati / Aste caitra Asayati caitram , zete maitraH zAyayati maitram / aNigIti kim / svayamevArohayamANaM hastinaM prayuGkte Arohayate / ariNagiti gakAraH kim ? NijavasthAyAM prANikartR kAnApyAta NigantAdyathA syAt / cetayamAnaM prayuGko cetayatIti / prANikartR keti kim ? zuSyanti bohayaH, zoSayate vohiinaatpH| 'prANyauSadhivRkSebhyaH (6-2-31) iti pathagnirdezAdihaloke pratItA eva prANinogAnte / anApyAditi kim? kaTaM kurvANaM prayuGakte kaTaM kArayate / NirA iti kim ? prAste, zete / gakAraH kim ? aNigavasthAyAM prANikartRkAnApyANijantAnmAbhUta / cetayate, 'IgitaH' ( 3.3-65) ityAtmanepadasyApavAdo'yam // 107 // ___ nyA0 sa0 praNigi0:-Arohayata iti-Arohayate hastinA hastipaka iti sakalaprayogaH / atra cAvasthApaJcakaM pUrvavat vidhAya SaSThyAmavasthAyAM svayamevArohayamANaM hastinaM prayuGa kte, ityasyAM parasmaipadaM prAptaM tadaNigIti vyAvRttyA niSidhyate / nanu dvitIyasyAmavasthAyAmAruhyate hAtI svayamevetyasyAmaNigantAyaM dhAtuH prANikatUM ko'nApyazcAsti tatkathaM na bhavati parasmaipadam ? satyaM, tadapekSayA caturthyAmutpannamevAroyanti hastinaM hastipakA iti. prastute tvArohate hastI svayamevetyasyAH paJcamyA avasthAyA anantaraM svayamevArohayamANaM hastinaM prayuGa kte ityasyAM SaThyAmavasthAyAM Nigi Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-3, sUtra-1.8 prAptamanena niSidhyate, tadA hi NigavasthAyAmanApyo ghAturnANigavasthAyAm paJcamyAmavasthAyAmayaM dhAtunityAkarmako'to nityAkarmakadvAreNa Nigantasya dhAtoH SaThyAmavasthAyAM 'vAkarmaNAm' 2-2-4 ityanena hastinaH karmatvaM prAptamaNikkatatyaMzena niSidhyate / clyaahaaraarthebudh-yudh-pu-du-munish-jnH|| 3. 3. 188 // calirarthaH kampanam , tadarthebhya mAhArArthebhya iDAdibhyazca NigantebhyaH kartari parasmaipadaM bhavati / calyarthaH-calayati, kampayati copayati zAkhAm / AhArArtha,-nigArayati, bhojayati, Azayati caitramannam / paya upayojayate catreNeti yujeranAhArArthatvAta na bhavati / iGa-sUtramadhyApayati ziSyam / budha-bodhayatipana raviH, boSayati dharma ziSyam / yudhayoSayapati kASThAni / pra-prAvayati rAjyaM prApayatItyarthaH / bru-drAvayatyayaH, vilAyayatItyarthaH / tra-strAvayati lam , spandayatItyarthaH / naz nAzayati pApam / jana-janayati puNyam / * prastra draNAmacalanArthArtha zeSANAM sakarmakArthamaprANikartRkArthaM ca vacanam / / 108 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhavRttau tRtIyasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH smaaptH||| zrIdurlabhezadyumaNeH pAdAstaSTuvire na keH / luladbhirmedinI,-pAla likhilyairivAgrataH / / nyA0 sa0-calyAhAra0-calirartha iti-calilakSaNo'rthaH, kaH kampanamanayApi yuktyA yAtIti SaThyayA na vyAkhyeyam / kampayatIti-kathaM ziraH kampayate yuvetyatrAtmanepadam ? satyaM, Nigdvayamatra / kathaM kampamAnaM zira AtmA prayuGa kte, taM yuvA prayuGa kte tato nAtra kampanaM, ki tahi kampanA calirarthaH kampanamiti coktam / nanu budhirvAdiSu dviH paThyate eko git aparazca parasmaipadI, dvaivAdiko'pyAtmanepadI tat kasya grahaNam ? ucyate, nAtra niranubandhagrahaNaparibhASopatiSThate'nena budherNyantasya parasmaipadavidhAnasAmarthyAt / yadi hi bhauvAdikasya budheH parasmaipadina eva niranubandhatvAdgrahaNaM syAnnA'nyasya tatazca bodhayati, bodhayate iti nityameva dhAtubhedena rUpadvayamavicalaM syAttadanena budhagrahaNena kiM kRtaM syAt ? arthasvarUpayorabhedAt iha budhigrahaNaM bodhayata iti prayogo mAbhUdevamayaM kRtaM tasmAdbudhagrahaNasAmarthyAdavizeSeNeha budha avagamane 'budhag bodhane' 'budhiMca jJAne' iti budhInAM grahaNaM tena bodhayatIti nityameva bhavati / pravana NAmiti-prApti vilayAdibhyo hi calanasyAnyatvAt tathAhi calanaM kAyavyApAravizeSaH, prApteH kAraNaM syandanavilayAvapi prAptivizeSau / ityAcArya vAliriva khilyante 'zikyAsya' 364 ( uNAdi ) iti nipAtyate / IzvaravivAhe homAdikriyAM kurvato brahmaNaH kakSAbandhAdgaurIrUpadarzanakSubhitasya vIryamapaptat tacca vIDayA tenotpusitumArabdhaM, tasmAccA'moghatvenAbrahmaNyamamiti bravANA aSTAzItisahasrasaMkhyA RSaya udatiSThan , te ca caturmukhacaraNAkrAntatvenAGa guSThapramANA abhavannityAgamaH / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH gupa-dhUpa- vicchi-paNi-parAyaH // 3. 4. 1 // gupAdibhyo dhAtubhyaH para Ayapratyayo bhavati sa cAnirdiSTArthatvAt svArthe / gopAyati, dhUpAyati, vicchAyati paNAyati vyavaharati, stauti cetyarthaH / na copale me vaNijAM paNAyAH, panAyati vyavahArArthAt paNernecchantyante, zatasya paNate / anubandhasyAzavi AyapratyayAbhAvapakSe caritArthatvAdAyapratyayAntAbhyAM paNipanibhyAmAtmanepadaM na bhavati / pAvarakA gupi gopane ityasya nivRtyarthaH paGlu nivRttyarthazca // 1 // nyA0 sa0- - gupaudhUpa0 - AyasyAdantatve ajugopAyAdityAdi siddhamanyathA'dantatvAbhAve 'upAntyasya' 4-2 - 35 iti hrasvatve ajugopayadityaniSTaM syAt / vicchAyatIti nanu vicchestaudAdikatvena zaviSayAbhAvAd vikalpaH prApnoti ? naivaM zavopavAdatvAt zapratyayasyApi zavzabdenAbhidhAnAdadoSaH evaM cAzavItyanenAzitItyartha siddho bhavati, azitItyeva vA paThanIyaM dhAtupArAyaNakRtA tu mene vicchAyati, vicchatIti / zatari 'avarNAdazna 0 ' 2-1-115 iti vA antAdeze vicchatI, vicchantI strI kule vA / dramilAstu ze nityamAyaM tudAdipAThabalAccAyavyavAye'pi pakSe'ntAbhAvamicchanti vicchAyantI, vicchAyatI; yathA jugupsate iti sanA vyavadhAne'pi Atmanepadam / parnecchantyanye iti- jayAdityaprabhRtayaH, pani stutyarthastatsAhacaryAtpaNerapi stutyarthAdAya iti vyAkhyAnayanti / gupi gopana ityasya nivRttyartha iti- 'gupaN bhAsArtha:', 'gupac vyAkulve' ityanayostu dhUpasAhacaryAnnirAsaH / nanu dhUpazcurAdirapyasti ? satyaM, aNijantavicchasAhacaryAt bhauvAdikasyaiva dhUpasya grahaNam / nanu vicchirapi bhAsArthazcurAdistatkathaM tena sAhacaryam ? satyaM, tasyANijantAbhyAM paNipanibhyAM sAhacaryAnnirAsaH / yaGlugnavRttyarthazceti- nanu yapratyayasya prAptireva nAsti, Ayapratyaye'nekasvaratvAt tatkathaM yaGluptnivRttyarthazcetyuktam ? satyaM, azatviSaye vikalpitasyAyasya prathamaM ya prakRtigrahaNeti nyAyAtprApti / kamerNiG // 3. 4. 2 // kamerdhAtoH svArthe NiG pratyayo bhavati / kAmayate, kAro vRddhadyarthaH / GakAra AtmanepadArthaH // 2 // nyA0 sa0 - kameNaG0 - NakAro vRddhaghartha iti yadyevaM 'amo'kamya'micamaH ' 4-2-26 ityatra kameH pratiSedho vyarthastena hyasya hrasvatvaM niSidhyate, hasvatvasya ca NitkaraNasAma Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] bRhavRtti-la ghunyAsasaMvalite [ pAda-4, sUtra-3-6 rthyAt yA'sau vRddhiH pravarttate tayaiva bAdhaH saMpanna iti kimarthaH pratiSedha iti zeSaH ? satyaM, NiGa'bhAvapakSe yadA Nigutpadyate tadA hrasvatvaM mA prApat , vRddhireva zrUyatAmityevamarthaH pratiSedhaH / 'NeraniTi' 4-3-83 iti ca sAmAnyagrahaNArtho NakAro'rthavAn iti pratiSedhAbhAve hrasvaH syAditi / DakAra prAtmanepadArtha iti-dhAtvanubandhasya azavi caritArthatvAttadantasya na prApnoti / RteDIyaH / / 3. 4.3 // Rta ghRNAgatispardheSu ityasmAddhAtoH svArthe DIyaH pratyayo bhavati / RtIyate, DakAra AtmanepadAdyarthaH // 3 // nyA0 sa0-RtemayaH-AttitIya dityatra phalamadantatAyA GIyasya anyathA Attitiyaditi syAt / AtmanepadAdyartha iti-AdipadAt guNAbhAvaH / avi te vA // 3. 4.4 // gupAdibhyo'zavi viSaye te AyAdayo vA bhavanti / gopAyitA, goptA, dhUpAyitA, dhapitA, vicchAyitA, vicchitA, paNAyitA, paNitA, panAyitA, panitA, kAmayitA, kamitA, RtIyitA, atitA // 4 // gup-tijo garhA-tAntau san // 3. 4. 5 // gapatija ityetAbhyAM yathAsaMkhyaM garhAyAM kSAntau ca vartamAnAbhyAM svArthe sana pratyayo bhavati / jugupsate-garhate ityarthaH, titikSate-sahate ityarthaH / gakSiAntAviti kim ? gopanam , gopayati, tejanam , tejayati / anayorAntare'pi tyAdayo nAbhidhIyanta ityatyAdinA pratyudAhRtam , evamuttarasUtradvaye'pi prAyeNa jJeyam / akAraH sanagrahaNeSu sAmAnyagrahaNArthaH, nakAraH sanyaGazcetyatra vizeSaNArthaH / / 5 // nyA. sa0-gapatijo0-tyAdaya iti-tyAdisamAnArthatvAcchatrAnazAvapi / kecicchatrAnazAvicchanti, tena gopamAnaM, tejamAnaM, ketantaM prayuGa kte, ityapi bhavati / prAyeNeti bhaNanAt gopate, tejate, ketati, badhate ityAdyapi, ata eva rasavAcakatiktazabdasAdhanAya tejate iti vAkyaM kRtaM kSIrasvAminA / 'putapitta:' 204 (uNAdi) iti sAdhuH / prakAraH sangrahaNeSviti-anyathecchAsana eva grahaNaM syAt / kitaH saMzaya-pratIkAre / / 3. 4. 6 // kito dhAtoH saMzaye pratIkAre ca vartamAnAt svArthe san pratyayo bhavati / vici. kitsati-saMzete ityarthaH, vyAdhi cikitsati-pratikarotItyarthaH / nigrahavinAzau pratI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-7-8 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [43 kArasyaiva bhedau tenAtrApi bhavati,-kSetre cikitsyaH pAradArikaH,-nigrAhya ityarthaH, cikitsyAni kSetre tRNAni vinAzayitavyAni ityarthaH / saMzayapratIkAra iti kim ? ketanam , ketayati / / 6 // nyA0 sa0-kitaH saMzaya:-anavadhAraNAtmaka: pratyayaH saMzayaH / pratIkArA duHkhahetonirAkaraNam / nigrahavinAzAviti-anyanigrahavinAzayorapi sannabhihita: tatsvamate kthmityaashngkaa| zAn-dAna-mAna-badhAnnizAnA''rjava-vicAra-vairUpye dIrghazcetaH zAna-dAna-mAna-badha ityetebhyo yathAsaMkhyaM nizAne, Arjave, vicAre, vairUpye ca vartamAnebhyaH svArthe san pratyayo bhavati, dIrghazcaiSAM dvirvacane sati pUrvasyekArasya / zIzAMsate, zIzAMsati, dIdAMsati, dIdAMsate, mImAMsate, bIbhatsate / arthanirdeza: kim ? arthAntare mAbhUtanizAnam avadAnam , ac ,-avamAnayati, bAdhayati / / 7 // nyA0 sa0-zAnaH-ninditarUpo virUpaH, tasya bhAvo vairUpyam / nanvatra idgrahaNaM kimarthaM, dIrgha iti sAmAnyoktAvapi sani ita eva saMbhavaH ? satya, aditi grahaNAbhAve sani prathamamevAkArasya dIrghaH syAt , zAndAnoH sAhacaryAt mAnirvAdihyate na tu curAdiH / nizyatItyaci nizAnaM, avadyatItyaci avadAnaM, 'zoMca takSaNe,' 'doMc chedane' anayo'naDantayoridaM rUpayamiti kazcidAzaGa keta tadvyudAsArthamAha-ajiti / dhAtoH kaNDvAderyak / / 3. 4. 8 // dvividhAH kaNDavAdayaH dhAtavo nAmAni ca, kaNDavAdibhyo dhAtubhyaH svArthe yakapratyayo bhavati / kaNDayati, kaNDUyate, mahIyate, mantUyati / dhAtoriti kim ? kaNDaH, kaNDvau, kaNDvaH / yakaH kittvAddhAtorevAyaM vidhiH / dhAtugrahaNam uttarArthamiha sukhArtha ca / kaNDUga , gakAraH phalavati 'Igita:' ( 3. 3. 65 ) ityaatmnepdaarthH| mahIGa, hRNIG, veG, 'lAG 'GakAra aatmnepdaarthH| mantu, valgu, asu, veTa , lATa / veTlATa / ityanye / liT, loT , uras , uSas iras , tiras, iyas , imas , as , payas , . saMbhUyas , duvas , duraja , bhiSaj , bhiSNuka , rekhA, lekhA, elA, velA, kelA, khelA, khala ityanye / godhA, medhA, magadha, iradha iSudha, kuSumbha, sukha, duHkha, agada, gadgada, gadgadaGityeke / taraNa, varaNa, uraNa, turaNa, puraNa, bhuraNa, vuraNa, bharaNa, tapusa, tampasa, parara, sapara, samara iti kaNDvAdiH / / 8 // nyA0 sa0-dhAtoH kaNDvA0-kaNDva iti yadA kaNDUmicchanti kyani kvipi tallope jasi 'saMyogAt' 2-1-52 ityuvAdeze kaNDuva iti bhavati / yakaH kittveti-kitaH phalaM 'nAmino guNaH' 4-3-1 ityevamAdIni tAni ca dhAtoreva gauNamukhyayoriti nyAyAt Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda- 4, sUtra - 9 mukhyo dhAtureva / nAmApi dhAtoH sakAzAd bhavati / uktaM ca- nAma ca dhAtujamAha / uttarArthamiti yadA tu 'dIrghazcviyaGa' 4-3 - 108 ityAdi kittvaphalaM tadA dhAtugrahaNamatrApi sArtham / vyaJjanAderekasvarAT zRzA''bhIkSNye yavA / / 3. 4.1 // guNakriyANAmadhizrayaNAdInAM kriyAntarAvyavahitAnAM sAkalyena saMpattiH phalAtireko vA bhRzatvam, pradhAnakriyAyA vikledAdeH kriyAntarAvyavadhAnenAvRttirAbhIkSNyam, tadviziSTe'rthe vartamAnAddhAtorvyaJjanAderekasvarAdyaGpratyayo vA bhavati / bhRzaM punaHpunarvA pacati pApacyate, jAjvalyate, athAbhIkSNyayaGatasyAbhIkSNye dvitvaM kasmAnna bhavati ? uktArthatvAt yadA tu bhRzArthayaGatAdAbhIkSNyavivakSA - tadA bhavatyeva / pApacyate pApacyate iti, tathA bhRzArthayaGatAdAbhIkSNye AbhIkSNyayaGatAdvA bhRzArthe vivakSite yadA pazcamI kevalA, tadA sA kevalA tadarthadyotane'samartheti tadarthadyotane dvirvacanamapekSate / pApacyasva pApacyasveti dhAtorityeva ? tena sopasargAnna bhavati / bhRzaM prAti / vyaJjanAderiti kim ? bhRzamIkSate / ekasvarAditi kim ? bhRzaM cakAsti / kecijjAgartaricchanti - jAjAprIyate / sarvasmAddhAtorAyAdipratyayarahitAtkecidicchanti-avAvyate, dAdaridrayate / bhRzAbhIkSNye iti kim ? pacati / veti kim ? lunIhi lunIhItyevAyaM lunAtItyAdi yathA syAt / / 6 / / nyA0 sa0 - vyaJjanAve 0 : -- kriyAntarA'vyavahitAnAmiti - virodhibhirgrAmagamanAdibhi: avirodhibhistUcchvAsAdibhirbhavatyeva / sAkalyena saMpattiriti sAmastyena DhaukanamityarthaH / phalAtireko veti- phalasamAptAvapi kriyAnuparatiH / pradhAnakriyAyA iti pacau vikledaH pradhAnakriyA, tAM kazcitsamApya kriyAntaramanArabhya punastAmeva kriyAmArabhate tasyAH punaH punarbhAva abhIkSNyaM tadA bhavatyeveti yadA tvAbhIkSNyayaGantAd bhRzArthavivakSA, tadA na dvitvaM zabdazaktisvAbhAvyAt tasyArthasya yaGava pratipAditatvAt / kiMca bhRzatvaM guNakriyANAM sAkalyena saMpattiH, abhIkSNyaM pradhAnakriyAyAAvRttiH, ataH pradhAnakriyAyAM guNakriyA nyagbhUteti / , dAmIti tarhi etasyAM vivakSAyAM paJcamyapi na prApnoti ? na, zabdazaktisvAbhAvyAt, 'bhRzAbhIkSNye0 ' 5-4-42 iti paJcamI bhavatyeva, lunIhi lunIhItyevAyamiti, na ca hi-svavidhAnasAmarthyAdeva tau bhaviSyata iti vAcyaM, svarAdyanekasvarebhyaH tayozcaritArthatvAt tathA yadA bhRzaM pacati, pacanaviziSTo bhRzArtho dhAtvarthastadA vAkyArthamapi vA grahaNam, tarhi vAkyArthamiti kathaM noktam ? satyaM, yadA pacatinA pAkaH, bhRzabdena tu bhRzArthatada vAkyaM siddhamiti vAkyArthamiti nokta pAkSikaprApterapradhAnatvAt / nanu ' vyaJjanAderekasvAt' 3-4-9 iti kimarthaM yata uttarasUtre'TyatigrahaNAt vyaJjanAditvaM sUtrimUtrigrahaNAt ekasvaratvaM cAtra lapsyate, tasmAduttarasUtrakaraNAdiha 'vyaJjanAdereka0 3-4-9 eva bhaviSyati ? naivaM, gatyarthAnAM bhRzA bhIkSNye'rthe yadi yaGa syAttadA'Tyattyareva syAt, tathA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-10-12 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [45 ca danIdhvasyate iti na syAt , vyaJjanAdInAmekasvarANAmadantAnAmeva syAt , tathA ca pApacyate iti na syAditi niyamAzaGkA syAttannivRttyartham / aTayartisUtrimUtrisUcyazUrNoH // 3. 4. 10 // ebhyo bhRzAbhIkSaNye vartamAnebhyo yaGpratyayo bhavati / bhRzaM punaHpunarvATati praTATayate / evamitti Rcchati vA prarAyate, sUtraNa-sosUtryate, mUtraNa-momUtryate, sUcaN-sosUcyate, aznute aznAti vA azAzyate, UrguNk-prorNonUyate / aTayartyazAmavyaJjanAditvAt sUtrimUtrisUcInAmanekasvaratvAt UrNoteravyaJjanAdyanekasvaratvAtpUrveNAprApte vacanam / / 10 // nyA sa0-ayati0-yaGo'dantatve aTATyate, arAryate ityAdiSu phalam / gatyarthAtkuTile // 3. 4. 11 // vyaJjanAderekasvarAd gatyarthAtkuTila evArthe vartamAnAt dhAtoryaGbhavati na bhazAbhIkSNye / kuTilaM kAmati caMkramyate, dandramyate / kuTila iti kim ? bhazamabhIkSNaM vA kAmati / dhAtvarthavizeSaNaM kim ? sAdhane kuTile mAbhUta-kuTilaM panthAnaM gacchati / takakauNDinyanyAyena bhazAbhIkSaNyayoniSedhArtha vacanam / bhRzAbhIkSNye kuTilayukte eva yaGna kevala ityanye, evamuttaratrApi / kathaM jaMgamaH ? rUDhizambo'yam lakSaNayA sthAvarapratipakSamAtre vartate / / 11 // 'nyA0 sa0 gatyarthAt:-takrakauNDinyeti-ayamarthaH sAmAnyalakSaNasya vidhevizeSalakSaNo vidhidhiko bhavati, takraM deyamasmai takradeyaH kauNDinyaH 'mayUra' 3-1-116 iti deyalopaH / kathaM jaGgamaH ? iti-atra kuTilArthAbhAve kathaM yaGityAzaGkArthaH / lakSaNayeti-yanmukhyaM pravRttinimittaM zabdasya tatpratyAsattyA tadupalakSitaM dharmAntaramapAdAya pravRtirlakSaNA tyaa| gacchatIti-'gameja ca vA' 13 (uNAdi) itya'pratyaye vA jamAdeze ca / ga-lupa sada-cara-japa-jabha-daza-daho gaye / / 3. 4. 12 // go evArthe vartamAnebhyo gRprabhRtibhyo dhAtubhyo yapratyayo bhavati na bhRzAdiSu / gahitaM nigirati nijegilyate / evaM lolupyate, sAsadyate, caJcaryate, jaJjapyate, jaJjabhyate, dandazyate, daMdahyate / daMzeH kRtanalopasya nirdezo yaGalupyapi nalopArthaH- tena daMdazIti / goti kim ? sAdhu japati / dhAtvarthavizeSaNaM kim ? sAdhane gA mAbhUtajapati vRSalaH / niyamaH kim ? bhRzaM punaHpunarvA nigirati kuTilaM caratItyatra na bhavati / 12 / nyA0 sa0-gRlupa-lolupyate iti-luplu tI yuparupalupacityasya vA / caMcUryate iti'aGa hihana0' 4-1-34 ityataH pUrvAdityadhikArAt dvitve sati 'ti copAntyAtaH' 4-1-54 iti ut , Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-13-17 tena daMdazItItiH-antaraGgAnapi iti nyAyAt prathamameva yaGo lupi GitvAbhAvAt na lopo na syAt / na gRnnaashubhrucH|| 3. 4. 13 // gaNAtizubhirucibhyo bhUzAbhIkSaNyAdau yaG na bhavati / gahitaM gRNAti, bhRzaM zobhate, bhRzaM rocate / / 13 // nyA0 sa0-na gRNA0:-bhRzAbhIkSNyAdAviti-AdipadAt gRNAtegRhye'rthe / bahulaM lup / / 3. 4. 14 // yaDo lup bahulaM bhavati / bobhUyate, bobhavIti, bobhoti; rokhyate, roravIti, roroti; lAlapyate, lAlapIti, lAlapti; caMkramyate, caMkapIti, caMkranti ; jaMjapyate, jaMjapIti, jaMjapti / bahulagrahaNaM prayogAnusaraNArtham / tena kvacinna bhavati ? lolUyA, popUyA // 14 // aci // 3. 4. 15 // praci pratyaye pare yako lup bhavati / loluvaH, popuvaH, sanInasaH, banIdhvaMsaH, cecyaH, nenyaH / nityAyaM vacanam // 15 // nyA0 sa0-praciH-lolava iti-OM antaraGgAnapi * iti nyAyAt ata iti antaraGgamapi alukaM bAdhitvA svarAntasyaiva yaGo lup / nanu yaGo lupi 'nAminaH' 4-3-1 iti kathaM na guNaH ? 'na vRddhizcAviti' 4-3-11 iti niSedhAt / notaH / / 3. 4. 16 // . ukArAntAdvihitasya yo'ci pare lup na bhavati / yoyUyaH, rokhyaH // 16 / / nyA0 sa0-nota:-yoyUpa iti-atra pRthagyogAt bahulamityanenApi na, anyathA cinota ityekameva kuryAt / curAdibhyo Nic // 3. 4. 17 // NitazcurAdayaH-tebhyo dhAtubhyaH svArthe Nic pratyayo bhavati / corayati, nATayati, padayate,-NakAro vRddhayarthaH / NigrahaNeSu sAmAnyagrahaNArthazca / cakAraH sAmAnyagrahaNAvighAtArthaH / curaNa, pRNa , ghRNa, zvalkavalkaNa , nakkadhakkaNa , cakkacukkaNa , TakuNa , arkaN , pivvaNa , pacuN , mlecchaNa, UrjaN , tujapijuNa, bhajuN , pUjaN , gajamArjaN , tijaNa , vajavajaNa , rujaNa, naTaNa, caTacuTacuchuTuNa, kuTTaNa, puTTacuTTapuTTaNa, puTamuTaN , asmi Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 4, sUtra - 17- ] zrI siddha hema candrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ 47 dRN, luNTaN, sniTaN, ghaTTaN, khaTTaN, paTTasphiTaN, sphuTaN, kITaN, vaTuN, ruTaN, zaThazvaThazvaThThaN, zuThaNa, zuThuNa, guThuN laDaN, sphuDUN, zrolaDuN, pIDaN, taDaN, khaDa, khaDuNa, kaDaN, kuDaN, guDuNa, vuDuNa, maDuN, bhaDaN, piDuN, IDaN, caDuN, juDacUrNavarNaNa, cUNatUNaN, zraNaNa, pUNaNa, cituN, pustavastaNa, mustaN, kRtaN, svartapathuN zrathaN, pRthaN, prathaN, chadaN, cudaN, miduN, durdaN, gurdaN, chardaN, budhaN, vardhaN, gardhaN bandhavadhaN, mAnaN, chapuN, kSapuN, STUpaNa, DipaN, hRpaN DapuDipuN, zUrpaNa, zulvaN, DabuDibuN, sambaNa, kubuN, lubu, tubuN purvaN, yamaN, vyayaN, yavaNa, kudruN, zvabhraNa, tilaN, jalaN, kSalaN, pulaN, bilaN, talaN, tulaN, dulaNa, bulaN, mUlaNa, kalakilapilaN, palaN, ilaN, calaN, sAntvaN, dhUzaN, zilapaNa, lUSaNa, ruSaN, pyuSaNa, pasuN, jasuN, pusaN, bras, pisajasabarhaN, SNihaNa, srakSaNa, bhakSaN, pakSaNa, lakSoNa ito'tha vizeSe AlakSiNaH / , jJANa mAraNAdiniyojaneSu, cyuN mahane, bhUN avakalkane, vukkaN bhASaNe, raka laka raMga lagaNa AsvAdane, liguN citrIkaraNe, carcaN pradhyayane, aMcaNa vizeSaNe, mucaN pramocane, arjaNa, pratiyatne, bhajaN vizrAraNane, caTa sphuTaN bhede, ghaTaNa saMghAte hantyarthAzca / kaNaNa nimIlane, yataN nikAropaskArayoH nirazva pratidAne, zabdaN upasargAdbhASAviSkArayoH, SvadaN AzravaNe, AGaH krandaN sAtatye, svadaN AsvAdane, AsvadaM sakarmakAt, mudaN saMsarge, zRdhaN prahasane, kRpaN avakalkane, jabhuN nAzane, amaN roge, caraN asaMzaye, pUraNa ApyAyane, dalaN vidAraNe, divaN ardane, paza paSaN bandhane, puSaNa dhAraNe, ghuSaN, vizabdane zrAGa: krande bhRSa tasuN alaMkAre, jasaN tADane, trasaNa vAraNe, vasuN snehacchedAvaharaNeSu prasaN utkSepe, grasaN grahaNe, lasaN zilpayoge, arhaN pUjAyAm, mokSaNa asane, lokRtarka raghu, laghu, loca, viccha, aju, tuju, piju, laju, luju, bhaju, paTa, puTa, luTa, ghaTa, ghaTu, vRta, putha, nada, vRdha, gupa, dhUpa, kupa, cIva, dazu kRzu, trasu, pisu, kusu, dasu barha bahu, valha, ahu bahu, mahuN bhAsArthAH, yuNi jugupsAyAm, guNi vijJAne, vazviN pralambhane, kuTi pratApane, madiN tRptiyoge, vidiN cetanAkhyAnanivAseSu, maniN stambhe, balibhaliN AbhaNDane, divi parikUjane, vRSiNa zaktibandhe, kutsiN avakSepe, lakSiNa Alocane, hiSki, kiSkiNa, niSkiN, tarjiNa, kUTiN, truTi, zaThiNa, kUNiN, tRNiN, bhraNiN citi, vastigandhin, DapaDipi, Dampi, Dimpi, Dambhi, DimbhiN, syamiN, zamiNa, kusmiNa, gUriN, tantriNa, mantriN, laliN, spaziN, daMziNa, daMsiNa, bhatsiN yakSiNa / ito'dantAH // 1 aGkaN, bleSkaN, sukhaduHkhaN aGgaN, adhaN, racaN sUcaN. bhAjaN, sabhAjaN, lajalajuN, kUTaN, paTavaTaNa, kheTaN khoTaN, puTaN, baTuN, ruTaN, zaThazvaThaN, daNDaN, vraNaN, varNaN, parNaN karNaN, tRNaN, gaNaN, kulaguNaketaN, pataN, vAtaN kathaN, zrathaN, chedaN, gadaN, andhaN, stanaN, dhvanaN, stenaN UnaN, kRpaNa, rUpaN, kSapalAbhaN, bhAmaN, gomaNa, sAmaraNa, zrAmaNa, stomaNa, vyayaNa, sUtraNa mUtraNpAratIraNa, katra gotraNa, citraNa, chidraNa, mizraNa caraNa , Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] bRhadvRtti-laghugyAsasaMvalite [ pAda- 4, sUtra - 18-19 svaraNa, zAraNa, kumAraNa, kalaNa, zolaNa, velakAlaNa, pahayUlaNa, aMzaNa, paSaNa, gaveSaNa, mRSaNa, rasaNa, vAsaN, nivAsaN, cahaN, mahaN, rahaN, rahuNa, spRhaNa, rUkSaNa, mRgaNi, arthaNi, padaNi, saMgrAmaNi, zUravIraNi, satraNi, sthUlaNi, garvaNi, gRhaNi, kuhaNi iti curAdayaH / zrAdantavaM ca sukhAdInAM NicsaMniyoge eva draSTavyam tena NijabhAve jagaraNatuH jagaNithetyatra anekasvaratvAbhAvAdAm na bhavati / anityo hi Nic curAdInAm, 'ghuSeravizabde' ( 4-4-69) ityatra jJApayiSyate / bahuvacanamAkRtigaNArtham tena saMvAhayatIti siddham / / 17 / / I nyA0 sa0 - curAdibhyo::- cakAra iti cakAre tu sati niranubandhasya NerabhAvAt sAmAnyena grahaNaM bhavati / jJAN-mAraNAdInAM niddiSTArthAnAmiha darzanamarthAntare'mISAM tu curAdipATho neSyate iti jJApanArtham / hantyarthAzceti- sarve hantyarthA dhAtavo'tra paThitavyA:, tena NijzavAdikaM ca kAryaM bhavati / sukhAdInAmiti aGkAdInAmiti vaktavyeGkablepkayoH phalAbhAvAt sukhAdInAmityuktam / pUrvAcAryAnurodhena tva'daMtamadhye paThati / zranekasvaratvAbhAvAditi - dvitve satyekasvaratve'pi sannipAtanyAyAnna bhavati / saMnipAtanimittaM hyanekasvaratvam / saMvAhayatIti - aGgAni mRdnAti ityarthaH / yujAdernavA // 3 4 18 // curAdyantargaNo yujAdiH, yujAdibhyo dhAtubhyaH svArthe Nic pratyayo bhavati vA / yojayati, yojati, sAhayati, sahati, sahati, kalamebhyaH, paribhavam / yujaN, loN, mIN, prIgNa, dhUgNa, vRgNa, jaN, cIk, zIkaN, mArgaN, pRcaN, ricaN, vacaN, aciN, vRjaiNa, mRN, kaThaN, zranya, granthaN, kratha, adiN, zrathaN vadiN, chadaN, AGa: sadaNa gatau / chdaN, zundhin, tanUN upasargAddeyeM, mAnaN pUjAyAm tapaNa, tRpiN, prApN, bhiN, IraNa, mRSiN, 'ziSaNa, vipUrvo'tizaye' juSaNa, ghRSaNa, hisuNa, garhaNa, bahaNa hati yujAdiH / / 18 / / " bhUGaH prAptau NiG // 3. 4. 11 // bhuvo dhAtoH prAptAvarthe vartamAnAt NiG pratyayo vA bhavati / bhAvayate bhavate prApnotItyarthaH / bhavatItyevAnyatra NiGiti GakAra AtmanepadArthaH / mUGa iti GakAranirdezo riGamAve'pyAtmanepadArthaH / prAptyabhAve'pi kvacidAtmanepadamiSyate yathA 'yAcitArazca naH santu, dAtArazca bhavAmahe / AkroSTArazca naH santu kSantArazca bhavAmahe // 1 // iti prAptAvapi parasmaipadamityanye, sarvaM bhavati prApnotItyarthaH, avakalkane tu bhAvayatItyeva / bhUNa avakalkane iti curAdau pAThAt / / 19 / / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-20 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 49 prayoktRvyApAre Nig // 3. 4. 20 // kartAraM yaH prayuGkte sa prayoktA, tavyApAre'bhidheye dhAtoNig pratyayo vA bhavati / vyApArazca preSaNAdhyeSaNa-nimitta-bhAvAkhyAnAbhinaya-jJAnaprAptibhedairanekadhA bhavati / tatra tiraskArapUrvako vyApAraH preSaNam , satkArapUrvakastvadhyaSaNam / karvantaM prayaGakte kArayati, pacantaM prayaGakte pAcayati-atra preSaNenAdhyeSaNena vA yathAsaMbhavaM prayoktRtvam , vasantaM prayuGkte vAsayati bhikSA, kArISAgniradhyApayati-patra nimittabhAvena, rAjAnamAgacchantaM prayuGkte rAjAnamAgamayati, mRgAn ramayati, rAtri vivAsayati kathakaH,-atrAkhyAnena, pAkhyAnena hi buddhacArUDhA rAjAdayaH prayuktAH pratIyante, kaMsaM ghnantaM prayuGkte kaMsaM ghAtayati, bali bandhayati naTaH,-atrAbhinayena / puSyeNa yuJjantaM prayuGkte puSyeNa yojayati candram , maghAbhiryojayati gaNakaH-atra kAlajJAnena, ujjayinyAH pradoSe prasthito mAhiSmatyAM sUryamudgacchantaM prayuGkte mAhiSmatyAM sUryamudgamayati, raivatakAta prasthitaH zatruJjaye sUrya pAtayati, atra praaptyaa| nanu ca kartApi karaNAdInAM prayojaka iti tadvyApAre'pi Niga prApnoti? navam, prayoktRgrahaNasAmati, tathA kriyAM kurvanneva-kAbhidhIyate, tena tUSNImAsIne prayojye mA pRcchatu bhavAn anuyuktAM mA bhavAnityatra Nigna bhavati, paJcamyA bAdhitatvAdvA / vAdhikAra A bahulavacanAt pakSe vAkyArthaH / / 20 // . nyA0 sa0 prayoktRvyA0:-magAn ramayatIti-ramamANAn mRgAn kathayan teSAM prayojako bhavati / kathanena yadAraNyastho ramamANAn mRgAn pratipAdyamAcaSTe etasminnavakAza eva mRgA ramante iti tadAsya pratipAdyadarzanArthI pravRttirbhavati, tasyAM ca Nig vaktavyaH / buddhacArUDhA iti-buddhiSu zrotRNAM citteSu ArUDhAH sattAmApannAH prayuktAH pravartitAH pratIyante / rAjAdInAM hi ubhayatra bhAvo bahirantazca / tatrAkhyAtrA bahirbhAvasya kartumazakyatve'pi antarbhAvasya suzakatvAd bahiHprayogAbhAve'pyantaHprayogAtprayoktRtvamiti / kasaM ghAtayatIti-ayaM naTa: kauzalAttathA sarasamabhinayati yathA kaMsavadhAya balibandhanAya cAyameva nArAyaNaM prayuGakte iti pareSAM pratipattirbhavatIti / ___mAhiSmatyAmiti-mahiSA atra santi 'naDakumuda' 6-2-74 iti Diti matau antyalope 'dhuTastRtIya' 2-1-76 iti DatvaM prAptaM 9 asiddhaM bahiraGgam * ityanena vyudasyate, na ca 'svarasya' 7-4-110 iti sthAnitve'kAreNa vyavadhAnamiti vAcyaM, 'na sandhi' 7-4-111 ityasya asavidhAvasthAnAt / mahiSmati bhavA 'bhave' 6-3-123 (iti) ann| raivatakAditi-rAyA dravyeNa vanyante sma kte rekhaGa revata iti 'pUtapitta' 204 ( uNAdi ) nipAto vA raivatA vRkSAste santyatra 'arIhaNAderakaN' 6-2-83 / nanu ca kartApi karaNAdInAmiti-ayamarthaH,-kaTa karotItyAdau mukhyakartRvyApAre'pi Nig prApnoti, atrApi prayoktRvyApArasya vidyamAnatvAt / tathAhi kaTaM karotIti ko'rthaH ? jAyamAnaM janayatItyarthaH, ityAzaGkAyAmAha prayoktRgrahaNasAmarthyAditi-kariM yaH prayuGa kte sa hi prayoktA, yadi ca vyApAramAtre Nig syAttadA vyApAre Nigityevocyeta / tena tUSNImAsone iti-prayojye pracchye tUSNImAsIne prayojakaH pracchikriyAyAH kArayitAha mAM pRcchatu bhavAniti / paJcabhyA bAdhitAdveti-athavA savyApAre'pi prayojye paratvAt 'praiSAnujJAvasare' 5-4-26 iti vihitayA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-21-23 paJcabhyA Nig bAdhate, preSarUpe prayoktRvyApAre Nig paJcamI preSaviziSTe kartari vAcye bhavati, iti samAnaviSayatvaM tato Nig bAdhyate / tahi mUlodAharaNeSvapi paJcamI prApnoti ? na, preSaNamAtreNiguktaH paJcamI tu preSaNaviziSTe kAdau, yadA tu preSaNamAtraM vivakSyate tadA Nig tadviziSTe tu karbAdau paJcamI, kArayitvityAdau preSaNasyApi preSaNavivakSA / tumahodicchAyAM snnttsnH|| 3. 4.21 // yo dhAturiH karma iSiNaiva ca samAnakartRkaH sa tumarhaH, tasmAdicchAyAmarthe san pratyayo vA bhavati, na cetsa icchAsannanto bhavati / kartumicchati cikorSati, gantumicchati jigamiSati / tumarhAditi kim ? akarmaNo'samAnakartRkAcca mAbhUt , gamanenecchati / bhojanamicchati devadattasya / icchAyAmiti kim ? bhoktuvrajati / atatsana iti kim ? kicoSitumicchati / tadgrahaNaM kim ? jugupsiSate / sano'kAraH kim ? arthAn pratISiSati, nakAraH sanagrahaNeSu vizeSaNArthaH / kathaM nadIkUlaM pipatipati, zvA mumUrSati, patitumicchati martumicchati iti vAkyavadupamAnAdbhaviSyati / / 21 // ___ nyA0 sa0 tumaharhA0:-bhojanamicchatIti-atra 'zakaSa' 5-4-90 iti na tum tulyakartR katvAbhAvAt / cikASitumicchatIti-cikIrSaNaM 'zakadhRSa' 5-4-90 iti tum / dvitIyAyAH kAmyaH // 3. 4. 22 // dvitIyAntAnAmna icchAyAmarthe kAmyapratyayo vA bhavati / putramicchati putrakAmyati. idaMkAmyati, svaHkAmyati,-kAmyenaiva karmaNa uktatvAdbhAvakoMreva prayogaH / putrakAmyate'nena, putrkaamytysau| dvitIyAyA iti kim ? iSTaH putraH. iSyate putraH / iha kasmAnna bhavati bhrAtuH putramicchati AtmanaH putramicchati mahAntaM putramicchati putramicchati sthUlaM zanIyaM vA? sApekSatvAta ,-nahyanyamapekSamANo'nyena sahakArthIbhAvamanamavituM zaknoti / bhrAtuSputrakAmyatItyAdi tu samarthatvAta , adhamicchati, duHkhamicchatItyatrApi parasyetyapekSitatvAta sApekSatvam / kathaM tahi putrakAmyati ? ityatra putrasyAtmIyatA gamyate'nyasyAzruteH icchAyAzcAtmaviSayatvAt / / 22 / / nyA0 sa0 dvitIyA0-sasvarasya kAmyasya phalamajaghaTakAmyat kAmyAMcakAretyAdau / parasyetyapekSitatvAditiH-na hi kopyAtmano'ghAdIcchati / amAvyayAt kyan ca // 3. 4. 23 // amakArAntAdanavyayAcca dvitIyAntAnAmna icchAyAmarthe kyan pratyayo vA bhavati kAmyazca / putramicchati putrIyati, evaM nAvyati, vAcyati,-cakAraH kAmyArtho'nyathA mAntAvyayayoH sAvakAzaH sa kyanA bAdhyeta / amAvyayAditi kim ? idamicchati, svaricchati / gozabdasaMdhyakSaravarjasvaranAntebhya eva kyanamicchantyanye-gavyati, putrIyati, rAjIyati / anyatra na bhavati / yamicchati, kamicchati / nakAraH kyanItyatra vizeSaraNArthaH, kakAraH kyagrahaNe sAmAnyagrahaNArthaH // 23 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra 24-25 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [51 nyA0 sa0-amAvya:-kIyAMcakAretyAdau kyanaH sasvaratve Am siddhaH / AdhArAcopamAnAdAcAre // 3. 4. 24 // amAvyayAdupamAnabhUtAd dvitIyAntAdAdhArAccAcArArthe kyan pratyayo bhavati vA / putrAmivAcarati putrIyati chAttram , vastrIyati kambalam , putrIyati sthUlaM darzanIyaM vA, AdhArAva-prAsAda ivAcarati prAsAdAyati kuTayAm, paryakIyati mnycke| upamAnAditi kima? chAtrAdermAbhata / prAdhArAcceti kima ? parazanA dAtreNevAcarati / pramAvyayAditi kim ? idamivAcarati, svarivAcarati / upamAnasya nityamupameyApekSatvAta sApekSatve'pyasAmarthya na bhavati / / 24 // kartaH vipa galbha-klIba-hoDAttu Git // 3. 4. 25 // kartu rupamAnAnAmna prAcAre'rthe kim pratyayo vA bhavati galbhaklIbahoDebhyaH punaH '. sa eva Git / azva ivAcarati prazvati, evaM gardamati, dadhayati, gavA, nAvA, aHprtyyH| rAjevAcarati rAjanati, madhuliDivAcarati-madhulehati, godhugivAcarati godohati / galmaklIbahoDAttu Diva-galbhate, avagalbhate, klIbate, viklIbate, hoDate, vihoDate, galbhAMcake, avagalbhAMcake, GittvAdAtmanepadaM bhavati / eke tu kartuH saMbandhina upamAnAta dvitIyAntAt kvikyaGAvicchanti / azvamivAtmAnamAcarati gardabhaH prazvati, zyenamivAtmAnamAcarati kAkaH zyenAyate, tanmatasaMgrahArtha karturiti SaSThI vyaakhyeyaa| dvitIyAyA iti cAnuvartanIyam , kvibiti pUrvaprasiddhayanuvAdaH // 25 / / nyA0 sa0-kartuH kvip-gaveti-gaurivAcarati kvipi lupi gavanaM 'zaMsipratyayAdayaH' 5-3-105 evaM nAvetyatra / rAjanatIti-asya kvipo vyaJjanAdiphalaM neSyate, tena nAma siditi padasaMjJAyA abhAve na lopAbhAvaH siddhaH / galbhAMcake iti-galbhi dhASTrye ityAdibhimU lodAharaNAni sidhyanti, paraM galbhAcakre ityAdiSvAm na syAt / eke viti-te hi manyante dvitIyAyA ityanuvRttAvapi kartuM riti vizeSaNaM saMbandhaSaSThyAmupapadyate, tenA'yamarthaH karturyat karmopamAnabhUtaM tataH kvipkyaDAviti / dvitIyAntAditi-karmaNa ityarthaH, nanu kartA kArakaM karma ca tayozcAyaHzalAkAkalpayoranabhisaMbandho na hi kartu: karma bhavati api tu kriyAyAH kartA karma ca saMpadyate tatra sAdhyasAdhanabhAvalakSaNasaMbandho'sti na tu parasparam ? satyaM, na kartu rityanena karmakArakazaktiviziSyate api tRpamAnAditIhAnuvartate, tena karmaNo yo'sAvupamAnamazvAdirasti sa kartu rityanena viziSyate karturyadupAdAnaM karma tasmAt kvibiti, nanvidamapyacAru, kartu: kila karma kathamupamAnamastu atyantavailakSaNyAta ? satyaM, evaM kartu: karma upamAnaM bhavati, yadi sa eva kartA AcaraNakriyAyAH karma bhavati, yathA azvamivAtmAnamAcarati gardabhaH atra AcaraNa kriyAyAH gaIbhaH kartA sa evAtmabhedena karma, ekasyavAtmabhedAd anekakArakazaktyAvezo yate, yathocyate hantyAtmAnamAtmaneti / zyena ivAcarati kAko matsyamityatra na bhavati, Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-26-29 matsyamityanena bAhyakarmaNA'saMbandhAt / pUrvaprasiddhacanuvAda iti-tenAsmin svamate kipit kArya na bhavati, paramate tu kitaH phalamAcArakvipi 'ahanpaJcama0' 4-1-107 iti dIrgha idAmati kiimtiityaadau| kyng|| 3. 4. 26 // kartu rupamAnAdAcAre'rthe kyaG pratyayo vA bhavati / zyena ivAcarati zyenAyate, haMsAyate, azvAyate, gardabhAyate, galbhAyate, klIbAyate, hoDAyate / vipakyaGostulyaviSayatvAdasatyutsargApavAdatve paryAyeNa prayogaH / kakAraH sAmAnyagrahaNArthaH, UkAra prAtmanepadArthaH // 26 // nyA0 sa0 kyaGa-ka ivAcarati iti kRte kAyAMcave ityatra sasvarasya kyaGaH phalam / so vA luk ca // 3. 4. 27 // sa iti AvRttyA paJcamyantaM SaSThayantaM caabhisNbdhyte| sakArAtAtka rupamAnAdAcAre'rthe kyaG pratyayo vA bhavati antyasakArasya ca lugvA bhavati / paya ivAcarati payAyate, payasyate, sarAyate, sarasyate, anye svapsarasa eva salopo nAnyasya apsarAyate, anyatra payasyate ityAdyavetyAhuH / kyaG siddho lugathaM vacanam , cakAro lucaH kyasaMniyogArthaH / 27 / nyA0 sa0 sovA0:-kyaGsapriyogArtha iti-samuccaye tu svatantrI lukakyau syAtAm / apsarAyate iti-apsarasyate ityapi / ojo'psarasaH // 3. 4. 28 / / projaHzabdo vRttiviSaye svabhAvAttadvati vartate, ojaHzabdAdapsaraszabdAcca krtu| rupamAnamRtAdAcAre'rthe kyaGga pratyayo vA bhavati slopshc| ojasvIvAcarati ojAyate apsarAyate / anye tvojaHzabde salopavikalpamicchanti,-mojAyate, ojasyate // 28 // nyA0 sa0 ojopsara0-pUrveNasiddhe nityasalopArthaM vacanam / vyarthe bhRzAdeH stoH|| 3. 4. 21 // bhUzAdibhyaH kartRbhyaH vyarthe kyaG pratyayo vA bhavati sakAratakArayoryathAsaMbhavaM luka ca, vyarthe ityanena lakSaNayA bhavatyarthaviziSTaM prAgatattattvamucyate, karotistukaturityenana vyudastaH / bhavatyarthe ca vidhAnAt kyaGantasya kriyArthatvam bhavatyarthazabdAprayogazca-abhazo bhazo bhavati bhRzAyate, unmanAyate, vehAyate, anojasvI ojasvI (ojaH) bhavati ojAyate,atra tadvavRttereva cvyartha iti dharmamAtravRttena bhavati-anoja projo bhavati / kartu rityeva ? abhRzaM bhRzaM karoti / vyartha iti kim ? bhRzo bhavati / prAgatattattvamAtre cvevidhAnAtkyA cirna bAdhyate bhRzIbhavati / bhRza, utsuka, zIghra, capala, paNDita, aNDara, kaNDara, phena, Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-30-31 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [53 zuci, nIla, harita, manda, madra, bhadra, saMzcata , tRpada, rephana , rehava , vehava , varcas , unmanas , sumanas , durmanas , abhimanas // 26 // ___nyA0 sa0-cavyarthe bhRzArthe0-vyartha ityaneneti-nanu bhRzAdezvyarthe kyaGavidhAnAt cvyarthasya cA'kriyArUpatvAt ( adhAtutvAt ) kathaM kyaGantAttivAdirityAha-lakSaNayetiupacAreNetyarthaH, mukhyavRttyA hi vyartha ityanena prAga'tattatvaM kevalamevAbhidhIyate, na bhavatyarthaviziSTaM, lakSaNayA tu tadviziSTamapi, yadyevaM cvyartha ityanena prAgatattasvaM lakSyate tahi karotyarthaviziSTe'pi prAgatattattvaM prApnotItyAzaGa kyAha karotistvityAdi-ayamarthaH karotyarthaviziSTe prAga'tattattve bhazAdInAM kartRtvaM na saMbhavatyapi tu karmatvamevetyAha-kartu rityanena vyudasta iti-nanu vyarthe cve: kyaGazca vidhAnAt kyaGA cvibAdhA prApnoti ? ityAzaGakyAha-prAgatattatvamAtre iti-ayamarthaH bhavatyarthaviziSTe vyarthe kyaGa vihitaH, cvistu tadyogamAtre'ta eva viyoge karoti bhavatyoH prayogo bhavatya'nuktArthatvAt kriyArthatvAbhAvAd dhAtutvaM ca na bhavati / DAclohitAdibhyaH Sit // 3. 4. 30 // DAcapratyayAntebhyo lohitAvibhyazca kartRbhyazccyarthe kyaG pratyayaH Sidbhavati vA / DAca apaTat paTadbhavati paTapaTAyati, paTapaTAyate / evaM damadamAyati, damadamAyate / DAjantArakyavidhAnAta kRmvastibhiriva kyApi yoge DAn bhavati / alohito lohito bhavati lohitAyati, lohitAyate / kartu rityeva ? apaTapaTA paTapaTA karoti, alohitaM lohitaM karoti / vyartha ityeva ? lohito bhavati / lohita, jihma, zyAma, dhUma, carman , harSa, garva, sukha, duHkha, mUrchA, nidrA, kRpA, krunnaa| bahuvacanamAkRtigaNArtham / lohitAdiSu lohitazabdAdevecchantyanye / SakAraH 'kyaGgo navA' (3-3-43) iti vizeSaNArthaH / dhUmAdInAM svatantrArthavattInAM prakRtivikArabhAvApratItezcvyartho nAstIti tadvavRttibhyaH pratyayo bhavati / adhUmavAn dhUmavAn bhavati dhUmAyati, dhUmAyate // 30 // nyA0 sa0-DAclohitA0-DAjantAt kyavidhAnAditi-nanu bhavatyarthaviziSTe vyarthe kyaGale vihitaH, tatazca kyaGaSA bhavatyarthasyoktatvAt tadabhAve nimittAbhAve iti nyAyAt DAco'pi nivRtti:prApnoti ityAzaGakyAha-DAjantAta kyavidhAnAva-DAca bhavatoti-vidhAnasAmarthyAt kRbhvastyabhAve na nivarttate ityarthaH, anyathA kyaGaSA bhavatyarthasyoktatvAd bhavatiyogA'bhAvAt DAc na syAt / bahuvacana miti-tenAmRtaM yasya viSAyatIti siddhaM, yadvA viSasyAyo lAbhaH sa ivAcaratIti kvip / kaSTa kakSa-kRccha-satra-gahanAya pApe kramaNe // 3. 4.31 // kaSTAdibhyo nirdezAdeva caturthyantebhyaH pApe vartamAnebhyaH kamaNe'" kyaG pratyayo vA bhavati / kaSTAya karmaNe kAmati kaSTAyate, evaM kakSAyate, kRcchAyate, satrAyate, Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-4, sUtra-32-35 --------- gahanAyate / kaSTAvimya iti kim ? kuTilAya karmaNe kAmati / caturthInirdezaH kim ? ripuH kaSTaM kAmati / pApa iti kim ? kaSTAya tapase kAmati, kamaNamatra na pAdavikSepa kintu pravRttimAtram , dvitIyAntebhyaH pApacikIrSAyAmityanye, kaSTaM cikIrSati kaSTAyate ityAdi // 31 // nyA0 sa0-kaSTakakSa0- kaSTAyate iti-kaSTAya pApabhUtAya puruSAya pravartate ityAdAvapi / kaSTAya tapase kAmatIti-pApamanArjavAcAraH sa iha nAstIti na bhavati, atha yatheha pApaM nAsti tathA krAmaNamapi pAdavikSepo nAstIti vyaGgavaikalyamityAzaGa kyAhakramaNamatreti romanthAd vyApyAduccarvaNe // 3. 4. 32 // romanthAvakarmaNaH para uccarvaNe'rthe kyaGa pratyayo vA bhavati / abhyavahRtaM dravyaM romanthaH, udagorya carvaNamuccarvaNam / romanthama uccarvayati romanthAyate gauH-udagIrya carvayatItyarthaH / uccarvaNa iti kim ? koTo romanthaM vartayati, udgIrya bahistyaktaM pRSThAntena nirgataM vA dravyaM guTikAM karotItyarthaH // 32 // nyA0 sa0-romantha-uccarvayatIti-bahulametannidarzana miti curAditvam / phenoSma-bASpa-dhUmAduddhamane // 3. 4. 33 // phenAdibhyaH karmabhya udvamane'rthe kyaG pratyayo vA bhavati / phenamudramati phenAyate, evamUSmAyate, bASpAyate, dhUmAyate // 33 // sukhAderanubhave // 3. 4. 34 // sAkSAtkAro'nubhavastasminnaNe sukhAdibhyaH karmabhyaH kyaGa pratyayo vA bhavati / sukhamanubhavati sukhAyate, duHkhAyate / anubhava iti kim ? sukhaM vedayate prasAdhako devadattasya, mukhAdivikAreNAnumAnato nishcinotiityrthH| sukha, duHkha, tRpra, kRccha, prAstra, alIka, karaNa, kRpaNa, soDha, pratIpa // 34 // zabdAdeH kRtau vA / / 3. 4. 35 // zabdAdibhyaH karmabhyaH karotyarthe kyaGa, pratyayo vA bhavati, NijapavAdaH / zabda karoti zabdAyate, vairAyate, kalahAyate,-vAzabdo vyavasthitavibhASArthaH, tena yathAdarzanaM Nijapi bhavati,-zabdayati, vairayati / vAdhikArastu vAkyArthaH / zabda, vaira, kalaha, ogha, vega, yuddha, abhra, kaNva, mama, megha, aTa, aTayA, aTATayA, sokA, soTA, koTA, poTA, pluSTA, sudina, durdina, nIhAra // 35 / / nyA0 sa0 zabdAde-vyavasthitavimANeti-vyavasthitaM prayogArUDhaM vidhipratiSedhAdikArya vizeSeNa bhASate iti vyavasthitavibhASA tadartha ityarthaH / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-36-38 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [55 tapasaH kyan // 3. 4. 36 // tapaHzabdAt karmaNaH karotyarthe kyan pratyayo vA bhvti| tapaH karoti-tapasyati / atra yadA vrataparyAyaH tapaHzabdastadA kyanakarmaNo vRttAvantarbhUtatvAdakarmakatvam , yadA tu saMtApakriyAvacanastadA kyanakarmaNo vRttAvantarbhAve'pi svakarmaNA sakarmaka eva, zatrUNAM tapaH karoti-tapasyati zatrUniti, yathA vyAkaraNasya sUtraM karoti vyAkaraNaM sUtrayati / / 36 // nyA0 sa0-tapasa-atapasasyadityatrA'nyasyeti tRtIyAvayavasya dvitve'dantakyanaH namo-varivazcitraDorcA-sevAzcarye / / 3. 4. 37 // namasa , varivas , citrazabdebhyaH karmabhyo yathAsaMkhyaM pUjAsevAzcaryeSvarNeSu karotyarthe kyan pratyayo vA bhavati / devebhyo namaskaroti-namasyati devAn , gurUNAM varivaH karoti varivasyati gurun , citraM karoti-citrIyate, DakAra prAtmanepadArthaH / arcAdiSviti kim ? namaH karoti, varivaH karoti,-namovarivaHzabdamuccArayatItyarthaH, citraM karoti,-nAnAtvamAlekhyaM vA karotItyarthaH / nanu ca namasyati devAnityatra namaHzabdasaMyoganibandhanA caturthI kasmAnna bhavati ? ucyate,-nAmadhAtUnAmavivakSitaprakRtipratyayabhedAnAM dhAtutvAdanarthako'tra namaHzabda, upapadavibhaktervA kArakavibhaktirvalIyasI, evaM ca namaskaroti devAniti vAkye'pi dvitIyA siddhA / yadyevaM namaskaroti devebhya iti na bhavitavyam ? naivam , karoteH namaHzabdasaMbandhena devapadenAsaMbandhAt / kasmai iti tvAkAGakSAyAM devebhya iti saMbandhAccaturthI saMpradAne vA ityadoSaH // 37 // nyA0 sa0 namovari0-citrIyate iti-kasya citrIyate na dhI: ityakarmaka: citramAzcaryaM karoti janasyeti vivakSAyAM citrIyate janaM vyAkaraNaM sUtrayatItivad bhavati / devebhyo namaskarotIti-vyutpattyupAyabhUtamavayavArthapradarzakaM vAkyaM samudAyastu kyannanto'vidyamAnAvayavArtha evA'rcAlakSaNe'rthe vartate, evaM gurUNAM varivaH karotItyAdAvapi draSTavyam / vRNIte 'svarebhyaH' 1-3-30 ipratyaye variH sevakastatra vasatIti vici varivaH / namaHkarAtAti-atra namaHzabdarUpApekSayA napusakatve 'anatA lup' 1-4-59 arthapradhAno hya'vyayamatra tu zabdapradhAnaH / upapadavibhakterveti-samudAyina eva samudAya iti vivakSAyAM samudAyinau ca dvau namas prakRti: kyaGa ca pratyaya, iti namaH zabdo bhinno'stIti prAptirastItyAha-namaH zabdasaMbandheneti-karoterasaMbandhAt kena saha ? devapadena, kiM bhUtena ? namaH zabdena saha saMbandho yasya tenAnayA yuktyA kArakavibhakteH prAptirnAsti / / aGgAnirasane NiG // 3. 4. 38 // aGgavAcinaH zabdAt karmaNo nirasane'rthe NiG pratyayo vA bhavati / hastau nirasyati hastayate, pAdayate, grIvayate / nirasane iti kim ? hastaM karoti hastayati / karmaNa iti kim ? hastena nirasyati / ukAra AtmanepadArthaH // 38 / / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-39-42 nyA0 sa0 aGgAnira0-karmaNa iti-'romanthAdvyApyAt' 3-4-32 ityato vyApyAdityanuvartate tatparyAyatayA ca prasiddhaM sat karmaNa ityeva likhitam / hastayatItiNijapavAdasya NiGo'bhAvAdatra Nijeva / pucchAdutparivyasane // 3. 4. 31 // pucchazabdAtkarmaNa udasane, paryasane, vyasane, prasane cArthe riNaG pratyayo vA bhavati / puccham udasyati utpucchayate, paryasyate paripucchayate, vyasyati vipucchayate, asyati pucchayate // 36 // bhANDAt samAcitau // 3. 4.40 // bhANDazabdAkarmaNaH samAcayane'rthe NiG pratyayo vA bhavati / samAcayanaM ca samA pariNA ca dyotyate, bhANDAni samAcinoti saMbhANDayate, paribhANDayate // 40 // cIvarAt paridhArjane // 3. 4. 41 // cIvarazabdAtkarmaNaH paridhAne'rjane cArthe NiG pratyayo vA bhavati / cIvaraM paridhatte paricIvarayate,-samAcchAdanamapi paridhAnam , covaraM samAcchAdayati saMcIvarayate, cIvaramarjayati cIvarayate / saMmArjane'pyanye / cIvaraM saMmArjayati saMcIvarayate // 41 // Nij bahulaM nAmnaH kRgAdiSu // 3. 4. 42 // gAdInAM dhAtanAmarthe nAmno Nic pratyayo bhavati bahulam , bahulagrahaNaM prayogAnusaraNArtham , tena yasmAnAmno yadvibhaktyantAdyasmin dhAtvarthe dRzyate tasmAttadvibhaktyantAtaddhAtvarthe eva bhavatIti niyamo labhyate / muNDaM karoti muNDayati chAtram , evaM mizrayatyodanam , zlakSNayati vastrama , lavaNayati sUpam , ebhyazcavyarthe eveti kazcit / amuNDaM muNDaM karoti muNDayatItyAdi, laghu karoti laghayati, evaM chidrayati, karNayati, daNDayati, andhayati, aGkayati, vyAkaraNasya sUtraM karoti vyAkaraNaM sUtrayati, dvArasyodghATanaM karoti dvAramudghATayati / ___ nanu vyAkaraNazabdAta vAkye SaSTho dRzyate utpanne ca pratyaye kathaM dvitIyA ? ucyate,-yo'sau sUtravyAkaraNayoH saMbandhaH, sa utpanne pratyaye nivartate sUtrayAtikriyAsaMbandhAcca dvitIyaiva, evaM dvAramudaghATayati, pApmina ullAghayati, trilokI tilakayatItyAdyapi draSTavyam / atha tapaH karoti tapasyatItyAdivat karmaNo vRttAvantarbhUtatvAnmuNDirakarmakaH prApnoti ? naivam , sAmAnyakarmAntarbhUtaM vizeSakarmaNA tu sakarmaka eva, muNDayati kaM chAtramiti, yadyevaM patroyatirapi vizeSakarmaNA sakarmakaH prApnoti patrIyatikaM chAtramiti ? satyam ,-prAcArakyanA tu buddherapahRtatvAt icchAkyannantasya vidyamAnamapi vizeSakarma na prayujyate / tathAhi-putrIyati chAttramityukte patramivAcarati chAttramiti pratItirbhavati na tu putramicchatIti / taduktam Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-42 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ 57 sadapIcchAkyanaH karma, tadAcArakyanA htm| kauTilyenaiva gatyarthAbhyAso vRttau na gamyate // 1 // muNDaM balIva karotIti ubhayadharmavidhAne muNDaM zuklaM karotItyanuvAde vAnabhidhAnAnna bhavati / paTumAcaSTe karoti vA paTayati, evaM sthUlaM sthavayati, dUraM davayati, yuvAnaM yavayati, kSipraM kSepayati, kSudraM kSodayati, priyaM prApayati, sthiraM sthApayati, sphiraM sphApayati, pucchaM pucchayati, vRkSamAcaSTe ropayati vA vRkSayati, kRtaM gRhNAti kRtayati, evaM varNayati, tvacayati tvacazabdo'kArAntastvaparyAyaH, rUpaM darzayati rUpayati-rUpaM nidhyAyati-nirUpayati, lomAnyanamASTi-analomayati, tastAni vihanti udahati vA-vitastayati,-uttastayati kezAna-vijaTIkarotItyarthaH / vastraM vastreNa vA samAcchAdayati saMvastrayati, vastraM paridadhAti parivastrayati, tRNAnyutplutya zAtayati uttRNayati, hastinAtikAmati atihastayati, evamatyazvayati, varmaNA saMnahyati saMvarmayati, vINayA upagAyati upavINayati, senayA abhiyAti abhiNayati. cUrNairavadhvaMsayati, avakirati vA avacUrNayati , tUlairanukuSNAti avakuSNAti anugahNAti vA anutUlayati pravatUlayati, vAsyA chinatti vAsayati, evaM parazunA parazaryAta, asinA asayati, vAsyA paricchinatti parivAsayati, vAsasA unmocayati, udvAsayati, zlokairupastauti upazlokayati, hastenApakSipati apahastayati, azvena saMyunakti samazvayati, gandhenArcayati gandhayati. evaM puSpayati / balena sahate balayati. zIlenAcarati zIlayati, evaM sAmayati, sAntvayati, chandasopacarati upamantrayate vA upacchandayati, pAzena saMyacchati saMpAzayati, pAzaM pAzAdvA vimocayati vipAzayati, zUro bhavati zUrayati, vIra utsahate vIrayati, kUlamullaGghayati utkUlayati, kUlaM pratIpaM gacchati pratikUlayati, kalamanugacchati anukUlayati, loSTAnavamardayati avaloSTayati, putraM sUte putrayati ityAdi / ___ AkhyAnaM nalopAkhyAnaM kaMsavadhaM, sItAharaNaM, rAmapravrajanaM, rAjAgamanaM, magaramaNam, ArAtrivivAsamAcaSTe ityAdiSu indriyANAM jayaM. kSIrasya pAnaM, devAnAM yAgaM, dhAnyasya yaM, dhanasya tyAgam , prodanasya pAkaM karotItyAdiSu ca bahulavacanAnna bhavati / ___ atha hastau nirasyati, hastayate, pAdayate ityAdivadutpucchayate ityAdAvapyupasargasyAprayogaH prApnoti ? naivam , yatrAnekavizeSaNaviziSTA kriyA pratyayArthastatra kriyAvizeSAbhivyaktaye yukta upasargaprayogaH, yathA-vipAzayati saMpAzayatIti / yatra tvekavizeSaNaviziSTA kriyA pratyayArthastatra saMdehAbhAvAdupasargo na prayujyate, yathA zyena ivAcarati zyenAyate, bASpamudvamati bASpAyate, hastau nirasyati hastayate, putramivAcarati putrIyati / yadyevamatihastayati, upavINayati ityAdAvekakavizeSaNaviziSTatvAdupasargaprayogo na prApnoti ? maivaM, atra Nica pratyayasya karotyAcaSTe'tikrAmati ityAdyanekAthatvAta sadeha tadabhivyaktyathamupasagaprayogaH,-yatra punaranekopasargaviziSTA kriyA pratyayArthastatra zabdazaktisvAbhAvyAdeka evopasargArthaH pratyayArthe'ntarbhavati dvitIyastupasargeNaiva pratyAyyate yathA-bhANDaM samAcinoti-saMbhANDayate, vastraM vastreNa vA samAcchAdayati saMvastrayatIti // 42 / / __ nyA0 sa0 NijabahulaM0-vyAkaraNaM sUtrayatItyAdau-sApekSatve'pi gnnpaatthaannnnijissyte| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ j 58 bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda- 4, sUtra - 43-44 pAmina ullAghayatIti - pApmA pApamastyeSAM zikhAditvAdin pApminA mullAgha karoti / trilokImiti - tribhuvanIti tu na tasya pAtrAdau darzanAt / taduktaM sadapIcchAkyana iti yathA jaMgamyate ityAdI yadyapi bhRzaM gacchati, tathApi kuTilaM gacchati ityeva pratIyate na bhRzArthastathA'trApi icchAkyana: karma vidyamAnamapi AcArakyanA hRtaM sadvRttau AkhyAtavRttau na pratIyate / ubhayadharma vidhAne iti kazcinmRnmayaM balIvardaM karoti, tatra ca muNDatvaM balIvardatvaM ca dharmadvayaM vidhatte, tatra na bhavati, muNDaM prasiddhamanUdyAprasiddhaM zuklaM karotItyanuvAde ca na bhavatyanabhidhAnAt / paTayatIti atra vArtikakAro vRddhimanicchannapapaTaditi manyate, svamate tu vRddhAvasamAnasyaukArasya lope sanvadbhAvAdapIpaTaditi bhavati / tvacayatIti - nanvatra 'naeNkasvarasya' 7-4-44 ityantyasvarAdilopaniSeve vRddhyAM tvAcayatatIti prApnoti tatkathamityAha tvacazabda ityAdi atra vyaJjanAntaM tvakzabdaM parityajya svarAntapATena jJApyate kvacinnAmno'pyato 'JNiti' 4 - 3 - 50 iti vRddhirbhavati yathA tvApayati mApayatIti / tatazcAtra vyaJjanAntasya vRddhau tvAcayatItyaniSTaM rUpamApAdyeta / tulairanukRSNAtIti- tulaiH kRtvA anukUlaM, avAk ca yathA bhavati, evamantaravayavAn bahinikAsati - niHsArayatItyarthaH / anukuSNAtyavakuSNAtyanayorubhayoH sAdharaNo'rtho'nugRhNAtIti yato'trAnvarthe'vaH / indriyANAM jayamiti- indriyajayaM karotItyevamapi kR bhavati bAhulakAdeva, yathA vipAzayatIti pAzikriyA hi vimocanasaMyamAdyanekavizeSaNaMviziSTA satI pratyayavAcyA tatazcopasargaprayogAbhAve ekatareNApi vizeSaNena vaiziSTyaM na pratIyate / saMbhAMDayate iti - zabdazaktisvAbhAvyAt pratyayenAGartha: pratipAdyate na samartha ityAbhANDayate ityAdi na bhavati / vratAd bhuji - tannivRttyoH || 3. 4. 43 // vrataM zAstravihito niyamaH - vratazabdAdbhojane tannivRttau ca vartamAnAtkRgAdiSvartheSu Nic pratyayo bhavati bahulam / paya eva mayA bhoktavyamiti vrataM karoti gRhNAti vA yo vratayati, sAvadyAnnaM mayA na bhoktavyamiti vrataM karoti, gRhNAti vAsAvadyAnnaM vratayati / arthaniyamArtha ArambhaH // 43 // nyA0 sa0 vratAd bhuji0 - arthaniyamArtha Arambha iti-yadi bahulagrahaNasya prayogAnusaraNArthatvAt arthaniyamo bhaviSyatItyucyate tadA tatprapaJcArtho'yamityadoSaH, uktaM hi - 'te vai vidhayaH susaMgRhItA bhavanti yeSAM lakSaNaM prapaJcazca' | satyArtha vedasyAH / / 3. 4. 44 // satyArthaveda ityeteSAM NicasaMniyoge AkAro'ntAdezo bhavati / satyamAcaSTe karoti vA satyApayati, evamarthApayati, vedApayati / 'trantyasvarAdeH' ( 7-4-43 ) ityAkArasya lugna bhavati vidhAnasAmarthyAt // 44 // nyA0 sa0 satyArtha0 - NijsaMniyoga vidhAnAdAkAreNa Nic na bAdhyate / trantya Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-45-46 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [59 svarAderiti-yena nAprApta iti nyAyenAntalopasya bAdhakatvena AkAravidhAnAt akArasyaiva prathamaM 'trantyasvarAdeH' 7-4-43 ityantyalopo na bhavati / / zvetAzvAzvatara-gAloDitA''harakasyAzvataretaka-luk // 3. 4. 45 // zvetAzva, azvatara, gAloDita, prAhvaraka ityeteSAM NicsaMniyoge yathAsaMkhyamazvataretaka ityeteSAM lugbhavati / zvetAzvamAcaSTe karoti vA zvetAzvenAtikAmatIti vA zvetayati, evamazvayati, gAloDitamAcaSTe karoti vA gAloDayati, evamAhvarayati / lugarthaM vacanaM Nic tu sarvatra pUrveNa siddha eva // 45 // nyA0 sa0 zvetAzva0-zvetayatItyASvanena sasvarANAmevAzvAdInAM luk , na tu trantyasvarAderityakAralope sati vizeSavidhAnAt azvAdilopAtpazcAdapi trantyasvarAderityantyasvarAderna luk , 'sakRt bAdhita' iti nyAyAt , zvetayItyAdiSu antyasvarAderlope'pi na kiMcidaM vinazyati / gAloDayatItyatra tu anena italope 'antyasvarAdeH' 7-4-43 ityoDalope sati gAlayatIti syAt, 'loDaGa unmAde', loDanaM klIbe ktaH gorloDitama , athavA guptaM loDitaM kSorasvAminA pRSodarAdi: / nanvatihastayatItivat zvetayatItyatrApyatizabdaprayogaH prApnoti ? na, atra zabdazaktisvAbhAvyAdatizabdamantareNApi tadarthapratItiH / dhAtoranekasvarAdAm parokSAyAH kRbhvasti cAnu tadantam // 3. 4.46 // anekasvarAddhAto: parasyAH parokSAyAH sthAne AmAdezo bhavati, prAmantAcca pare kRbhvastayo dhAtavaH parokSAntA anu pazcAdanantaraM prayujyante / cakAsAMcakAra, cakAsAMbabhUva, cakAsAmAsa, culumpAMcakAra, culumpAMbabhUva, culumpAmAsa, lolyAMcakke, lolayAMbabhUva, lolayAmAsa / astemUna bhavati vidhAnabalAt / anekasvarAditi kim ? papAca / kazcittu pratyayAntAdekasvarAdapocchati,-gaurivAcacAra gavAMcakAra, gavAMbabhUva, gavAmAsa, evaM svAMcakAretyAdi / anugrahaNaM viparyAsavyavahitanivRttyartham , tena cakAracakAsAm IhAMdevadattazcakke ityAdi na bhavati / upasargasya tu kriyAvizeSakatvAta vyavadhAyakatvaM nAsti / tena 'ukSAM pracakurnagarasya mArgAn' ityAdi bhavatyeva // 46 // ____ nyA0 sa0 dhAtora0-dhAtugrahaNAbhAve upasargapUrvAdaderapi syAt / lolyAMcane iti-'Ama: kRgaH' 3-3-75 iti niyamadAmaH parAt kRga evAtmanepadaM na bhvastibhyAm / papAceti-dvirvacane kRte tvanekasvaratve'pi saMnipAteti nyAyAnna bhavati, vihitavizeSaNAd vA, yadyanekasvarAd vihito bhavati / upasargasya tviti-nanu kAdyapi kriyAyA vizeSakaM bhavatIti tasyApyavyavadhAyakatvaM prApnoti ? naivaM, kriyAyA eva vizeSakamityavadhAraNasya vivakSitatvAt , kAdi ca yathA kriyAyA vizeSakaM tathA dravyasyApIti, tathA taM pAtayAM prathamamAseti kathaMcitsamarthyate, prathama mityasya kriyAvizeSaNatvAt / prabhraMzayAM yo nahuSaM cakAreti tvatiduSTam / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-47-50 dyaayaaskaasH|| 3. 4. 47 // daya , ay , As , kAs , ityetebhyo dhAtubhyaH parasyAH parokSAyAH sthAne AmAdezo bhavati AmantAcca pare kRbhvastayaH parokSAntA anu prayujyante / dayAMcake, dayAMbabhUva, dayAmAsa, palAyAMcakre, palAyAMbabhUva, palAyAmAsa, AsAMcakra, AsAMbabhUva, AsAmAsa, kAsAMcake, kAsAMbabhUva, kAsAmAsa // 47 / / gurunAmyAderanRcchrNoH // 3. 4. 48 // gurunAmI prAdiryasya tasmAddhAtoRcchRNu jitAt parasyAH parokSAyAH sthAne AmAdezo bhavati, AmantAcca pare kRbhvastayaH parokSAntA anu prayujyante / IhAMcake, IhAMbabhUva, IhAmAsa, uJchAMcakAra. vyuchAMcakAra, ubjAMcakAra / gurugrahaNaM kim ? iyeSa / nAmigrahaNaM kim ? Anarca / AdigrahaNaM kim ? ninAya / IGastu vyapadezivaddhAvAdbhavati-ayAMcakra, ayAMbabhUva, ayAmAsa, ISatuH ISuH ityatra * saMnipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvidhAtasya * iti na bhavati / anucchUoriti kim ? Anaccha, proNu nAva / ata eva RcchapratiSedhAsaMyoge pare pUrvo gururiti vijJAyate // 48 // nyA0 sa0 gurunAmyAde0-gurugrahaNaM nAmino vizeSaNaM na dhAtoH, dhAtuvizeSaNe hi iyeSa ityatrApi syAt / vyapadezivadbhAvAditi-dhAtupArAyaNakRtA tu vyapadezivadbhAvo neSTastanmate Iye ityeva bhavati / jAgruSasamindhernavA // 3. 4. 41 // jAga , uSa, sampUrva indha ityetebhyo dhAtubhyaH parasyA: parokSAyAH sthAne AmAdezo vA bhavati, AmantAcca pare kRmvastayaH parokSAntA anu prayujyante / jAgarAMcakAra, jAgarAMbabhUva, jAgarAmAsa, jajAgAra, oSAMcakAra, uvoSa, samidhAMcakra, samIdha / samagrahaNaM kim ? indhAMca, prendhAMcaka / sopasargAdindherAm na bhavatyeveti kazcita , anye tu parokSAyAmindherAmantasyaiva prayoga ityAhuH / samo'nyatrApi indherAmavikalpa ityanyaH / indhAMcake Idhe iti / / 4 / / bhI-hI-bhR-hostivvat // 3. 4. 50 // bhI, hI, bhRha ityetebhyo dhAtubhyaH parasyAH parokSAyAH sthAne AmAdezo vA bhavati, sa ca tivvat aAmantAcca pare kRbhvastayaH parokSAntA anu prayujyante / vibhayAMcakAra, bibhayAMbabhUva, bibhAyamAsa, bibhAya, jihrayAMcakAra, jilAya, bibharAMcakAra, babhAra, juhavAMcakAra, juhAva, juhavAMcake, juhuve / tivvadbhAvAdvitvamitvaM ceti // 50 // . nyA0 sa0 bhIhrI0-juhavAMcake iti-atra 'kya: ziti' 3-4-70 iti kyo na bhavati, zitIti sAmAnyokte'pi kyasya bhAve karmaNi ca vidhAnAcchita pratyayo'pi bhAvakarma Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-51-54 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [61 vihito gRhyate, atra tivvadityuktaM / ti ca bhAvekarmaNi na bhavati, granthakRtA ca tivvadbhAvAcchitve dvitvamitvaM cetyevoktam / vetteH kit // 3. 4.51 // "vidaka jJAne' ityato dhAtoH parasyAH parokSAyAH sthAne prAmAdezo vA bhavati, sa ca kita prAmantAcca kRbhvastayo'na prayujyante / vidAMcakAra, vidAMbabhava, vidAmAsa / kitta da guNo na bhavati / pakSe, viveda, vetteraviditi kRte indhyasaMyogAtparokSA kidvadityAmaH sthAnivadbhAvena kittve siddhe'pi kittvavidhAnamAmaH parokSAvadbhAvanivRttijJApanArtham , tena parokSAvadbhAvena hi kittvadvirvacanAdikaM na bhavati / tinirdeza aadaadikprigrhaarthH||51|| nyA0 sa0 vetteH kita-kittvadvivacanAdikaM na bhavatIti-tena juhavAMcakre kittvA'bhAvAdguNaH / vidAMcakAra aparokSatvAt dvivacanAbhAvaH, Adi zabdAddayAMcakre ityAdI etvAbhAvaH siddhaH / AdAdikaparigrahArtha iti-anyathA vida iti sAmAnyoktau caturNAma'dAdyanadAdyorityato'dAdivajitAnAM trayANAM vA grahaH syAt , yaGa lubnivRttyarthazca tivanirdezaH, tena yaGa lupi vevedAMcakAreti siddham , 'dhAtoranekasvarAt' 3-4-46 ityAmi nA'nena viklpH| paJcamyAH kRga // 3. 4. 52 // vetteH parasyAH paJcamyAH sthAne kidAmAdezo vA bhavati, prAmantAcca paraH paJcamyantaH kRganu prayujyate / vidAMkarotu-vettu , vidAMkuru-viddhi, vidAkaravANi-vedAni / kRgnahaNaM bhvastivyudAsArtham // 52 // nyA0 sa0-paJcamyA0-bhvastisaMbaddha eva kRga'nUdyate, tena kRgT ityasya na grahaH / sijadyatanyAm // 3. 4. 53 // dhAtoradyatanyAM parabhUtAyAM sica pratyayo bhavati, veti nivRttam / anaiSIt , apAkSIta , akRSAtAm kaTau caitreNa / ikAracakArau vizeSaNAtho / 53 // nyAsa-sijadyaH-'cajaH kagam' 2-1-86 iti kRte kittvAzaGkA syAt / veti nivRttamiti-AnivRttau tatsaMbanddhatvAt , vizeSaNArthAviti-anyathA 'hanaH sij' 4-3-38 ityAdau siriti kRte vartamAnA-'si'-pratyaye sa iti ca kRte sakArAdimAtre prasaGgaH syAt / spRza-mRza-kRSa-tRpa-dRpo vA / / 3. 4. 54 // spRzAdibhyo dhAtubhyo'dyatanyAM sijvA bhavati / asprAkSIta , aspAIta, aspRkSava; amrAkSIva , amAIta , amRkSata; akAkSIda , akArSIta , akRkSata; atrApsIt , atArsIt, atRpat ; adrApsIt , pradArsIt , adRpat / tRpaDapoH puSyAditvAGi zeSANAM tu saki prApte vacanam / / 54 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-55-57 nyA0 sa0-spaza0-dRpaH sAhacaryAta tapauca ityasya grahaNaM. kRSasta spazamazAbhyAM na sAhacaryamaniSTeH / saki prApte vacana miti-nanu yathA'yamaGi saki ca prApte vidhIyamAnastayoH pakSe bAdhako bhavatyevaM nico'pi bAdhakaH prApnotyasminnapi prApte'sya vidhIyamAnatvAditi ? naivaM, * pUrve apavAdA anantarAn vidhIn bAdhante nottarAn * iti nyAyAt / haziTo nAmyupAntyAdadRzo'niTaH sak // 3. 4. 55 / / haziDantAnAmyupAntyAd dRzivajitAt aniTo dhAtoradyatanyAM parataH sak pratyayo bhavati, sico'pavAdaH / duha.-adhukSat , viz-avikSat , lihalizo:,-alikSat , dviSaadvikSat / haziTa iti kim ? abhetsIt / nAmyupAntyAditi kim ? adhAkSIt / adRza iti kim ? adrAkSIt / aniTa iti kim ? akoSIt / vikalpiteTo'pi pakSe'niTatvAdbhavati,-nyadhukSat / anyatra na bhavati-nyagRhIt // 55 / / nyA0 sa0-haziTo0:-sico'pavAda iti-tasmin prApte'sya vidhAnAt / adRza iti kim ? nanu paratvAt pUrvamakArAgame nAmyupAntyabhAvAt sako na prAptistatki varjanena ? naivaM, 'nazo dhuTi' 4-4-109 ityato dhuTItyadhikArAt svarAdipratyaye 'a: sRji' 4-4-111 ityakArAgamo nAsti, tato nAmyupAntyatvAt saki vyatyadRkSanta ityaniSTaM syAt / sicastu vyaJjanAntatvenA'nakArAntatvAt , 'anato'nto' 4-2-114 lupi vyatyahakSata iti, amAdau ca adRkSaM vyatyadRkSetAmityAdi syAt , sici tu adrAkSaM vyatyahakSAtAmiti bhavati / zliSaH // 3. 4.56 // zliSo dhAtoraniTo'dyatanyAM sak pratyayo bhavati / AzlikSatkanyAM devadattaH, puSyAvitvAdaDiprApte vacanam * purastAdapavAdA anantarAn vidhIn bAdhante nottarAn * ityaGa eva bAdho na jicaH / AzleSi kanyA devadattena / aniTa ityeva ? zliSU , dAha ityasmAtseTo mAbhUt-azlezIt , adhAkSIdityarthaH / / 56 // nAsattvA''zleSe // 3. 4. 57 // zliSo dhAtoraprANyAzleSe vartamAnAta sak pratyayo na bhavati,-upAzliSajjatu ca kASThaM ca, samAzliSadgurukulam / pRthagyogAtpUrveNApi prAptaH pratiSidhyate, vyatyazlikSanta kASThAni / asatvAzleSa iti kim ? vyatyazlikSanta mithunAni / / 57 // nyA0 sa0-nA'sattvA0:- nanvanantarasya vidhiH pratiSedho vA ke iti nyAyAdanantarasya sako'Ga bAdhakatvAt parasmaipadaviSayasyaiva pratiSedhaH prApnoti, na tu kriyAvyatihAre kartaryAtmanepade pravarttamAnasya 'haziTa0' 3-4-55 ityasyetyAzaGa kyAha-pRthagyogAditi-yadi hyanantaravihitasyaiva pratiSedhaH syAttadA zliSo'sattvAzleSe ityekameva yogaM kuryAt / - vyatyazlikSanta mithunAnIti-atra prAca: pUrvasmAt paro vidhiH prAvidhirityakArasya sthAnitvAt 'anato'nto0' 4-2-114 ityanenAdezo na bhavati / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 4, sUtra- 58-60 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH Ni zridu sru kamaH kartari GaH // 3. 4. 58 // NyantAt zrayAdibhyazca kartari adyatanyAM GaH pratyayo bhavati / Ni-pracIkarat, acU curat, aujaDhat, acIkamata / karmakartApi karteva / acIkarata kaTaH svayameva, zri-azizriyat, du-adudruvat, sra N gatau prasutra vat, kam - acakamata / kartarIti kim ? akArayiSAtAM kaTau devadattena / kamigrahaNam 'prazavi te vA' ( 3-4-4 ) iti yadA NiG nAsti tadArthavat / GakAro GitkAryArthaH // 58 // [ 63 nyA0 sa0 - Nizri0 - pracIkaraditi- nanu 'svarasya pare' 7-4-110 iti hrasvatvasya sthAnitve lagho'bhAvAt sanvadbhAvo na prApnoti ? na etatsUtrasAmarthyAd bhavati, yata ogeRRdanubandhakaraNavyAkhyAnAt pUrvaM hrasvatve kRte sthAnivadbhAvo na prAgvidhAvityasya prAci pUrvasmin kAle vidhiH prAgvidhiriti vyAkhyAnAt vA / aujaDhaditi - atra pare dvitve 'ho dhuTpadAnte' 2-1-82 ityasyA'sattve tadAzritatvAt 'adhazcaturthAttatho0' 2-1-79 ityasyApya'sattve No yat kRtam iti nyAyAaskArasya sthAnitve 'nAmnodvitIyAt' 4-1-7 ityanena hateti dvirvacanaM tatra yadA pare dvitve 'ho dhuTpadAnte' 2-1-82 ityasya zAstrasyAsiddhirAzrIyate tadA punarapi 'ho chuT padAnte' 21-82 ityAdi prakriyA kriyate tato 'DhastaDDhe' 1-3-43 iti Dhalope pUrvajakArAkArasya dIrghatve 'hrasvaH' 4-1-39 ityanena hrasvaH / akArayiSAtAmiti - kriyete kaTau devadattena, to devadattena kriyamANau yajJadattena prayujyete sma yadvA karoti kaTau devadattaH, sa evaM vivakSate nAhaM karomi, api tu kriyete kaTau svayameva, to kriyamANI kaTau yajJadattena prAyukSAtAm / dUdhezvervA / 3. 4. 51 // , vezvibhyAM kartaryadyatanyAM GaH pratyayo vA bhavati / adadhat adhAt, adhAsIt, azizviyat azvayIt zrazvat / kartarItyeva ? adhiSAtAm gAvau vatsena / / 59 / / zAstyas* vakti-khyAteraD / 3. 4. 60 // " ebhyo dhAtubhyaH kartayadyatanyAmaG pratyayo bhavati / zAsUk-aziSat vyatyaziSata, anvaziSata svayameva / asUc- Asthat, apAsthat, vacaMk bragph vA, zravocat pravocata, khyAMka cakSik vA Akhyat, prAkhyata / kartarItyeva ? prazAsiSAtAm ziSyau guruNA / tinirdezo yaGlubantanivRttyarthaH / prazAzAsIt, avAvAcIt, acAkhyAsIt / zrasU ityUkAraH kim ? asak bhuvi, asI gatyAdI - AbhyAM mAbhUt abhUt zrAsIt / asyateH puSyAditvAdaGi siddhe vacanam zrAtmanepadArtham, zAsterAtmanepade necchantyeke, tanmate vyatyazAsiSTa / / 60 / / nyA0 sa0 - zAstya0 - vaktikhyAtItyukte cakSika gorapi grahaNaM yataH 'ikistiv' 5 -3 - 138 iti iki viSaye vacaH khyAdeze pazcAttiva utpannaH / zrAtmanepadArthamititarhi Atmanepadaparasmaipadayoranenaiva sidhyati kiM puSyAdipAThena ? satyaM, asya puSyAdipATho Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda- 4, sUtra - 61-64 dviddhaM subaddhaM bhavatIti jJApanArtha:, tenAsmAda'Go'vyabhicAraH anyeSAM tu kvacidvyabhi cAro'pi tena bhagavanmA kopIrityAdi bAlarAmAyaNokta siddham / 64 sartyatairvA // 3. 4. 61 // sR 'sRR' prAbhyAM dhAtubhyAM kartaryadyatanyAmaG pratyayo vA bhavati / RR adAdivadirvA / prasarat, prasArSIt / sarteH kartari Atmanepade na dRzyate iti nodAhriyate / RArat, prArSIt, samArata, samArSTa / zrAtmanepade na bhavati parasmaipade nityamityeke, parasmaipade nityamAtmanepade'rtervA sarternetyanye / ubhayatra nityamityapare, ti nirdezo yaGlubantanivRttyarthaH - asarisArIt, prArArIt // 61 // 7 nyA0 sa0 - sateM - zradAdivaditi-nirdezAdeva zava'bhAve tinirdezasya samAnatvAdubhayorgrahaNamityarthaH / bhrAtmanepadaM na dRzyata iti - ' kriyAvyatihAra' 3-3-23 ityatra gatyarthavarjanAt sarve gatyarthA jJAnArthA iti jJAnArthasyApi neSyate / samASTa iti-atra nityatvAt sijlopAt prAgeva 'svarAdestAsu' 4-4-31 iti vRddhiriti nyAsaH, 'etyastervRddhi:' 4-4-30 iti jJApakajJApitA vidhayo hyanityA iti nyAyAd vA prAgeva vRddhiH / sarvanetyanya iti - te hi sartterAtmanepadamicchanti nA'Gam / ArArIt bhRzaM puna: punarvA iyatta Rcchati vA 'ati' 4-4-30 iti yaG tasya lup tato dvirvacanam, 'Rtot' 4 1 38 'rirau ca lupi' 4-1-56 iti rAgamastato'dyatanIdi, sic, 'sa: sijastedisyo:' 4-3-65 It, iT 'iTa Iti' 4-3 - 71 siclopastata: 'siciparasmai 0 ' 4-3-44 iti dhAtoddhirAr, tataH 'svarAdestAsu, 4-4- 31 iti pUrvasyAkArasya AkAraH / ar-faq-faa: 11 3. 8. // 62 // emya: kartaryadyatanyAmaG pratyayo bhavati / AhRt, alipat, asicat / / 62 / / vAtmane // 3. 4. 63 // hvAdibhyaH kartaryadyatanyAmAtmanepade vAG bhavati / Ahnata AhvAsta, alipata, alipta, asicata, asikta / / 63 / / nyA0 sa0 - vAtmane0 :- zrAteti - sparddhApUrvake AkAraNe 'hvaH sparddha:' 3-3-56 ityanenAtmanepadaM, sAmAnyAkAraNe 'Igita : ' 2-3 - 95 ityanenAtmanepadam / lRdida- tAdi- puSyAdeH parasmai // 3. 4. 64 // lRdito ghAtorchu tAdibhyaH puSyatyAdibhyazca kartaryadyatanyAM parasmaipade aG pratyayo bhavati / lRdit- agamat asRpat, azakt / dyutAdi - adyutat arucat / dyutAdayo 'dyudbhyoSdyatanyAm' ( 3-3-44 ) ityatra parigaNitAH / puSyAdiH - apuSat aucat, prazliSat jatu ca kASThaM ca puSyAdayo divAdyantargatAH 'divAdeH zya:' ( 3-4-72 ) ityatra pari Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra 65 - 67 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [65 gariNaSyante / zyanirdezaH kim ? poSatipuSNAtyAdibhyo mAbhUta-apoSIt , abhUSIt , apoSIt , akoSIt / parasmaipada iti kim ? samagaMsta, vyadyotiSTa, vyatyapukSata / / 64 // nyA0 sa0-ladibUtAdi-AgantunA'kAreNa dyuteti kRtvA tRtIyatvAprasaGgAt dhutAdIti nirdezaH / azliSat jatu ca kASThaM ceti-jatu ca kartR, kASThaM ca kartR azliSat karma kimapi na vivakSitaM 'zliSa:' 3-4-53 iti sak prApto 'nA'sattvAzleSe' 3-4-57 iti niSedhaH / nanu dhutAdayaH puSyAdayazca ludita: kRtvA luditaH parasmai ityetAvadeva sUtraM vidheyam ? naivaM, dyutAdayaH puSyAdayazca bahava Adita uditazca tatasteSAM luditAmuccArayituma'zakyatvAdadoSaH / Rdicci -stanbhU-stambhU-ma cUmlu-cU-gru-cUglu-cugluJcUjo vA // 3. 4. 65 // Rdito dhAtoH zviprabhRtibhyazca kartaryadyatanyAM parasmaipade vAG pratyayo bhavati / arudhata , arautsIt , abhidat , abhaitsIta , azvat , azvayIta , azizviyata , astamat , prastambhIta astubhava, amra cat , amrocIt, amlUcat, amlocIt . agrucat , agrocIt, gruco necchantyanye-aglucat , aglocIt , aglucat , aglushciit| glacagluzcorekataropAdAne'pi rUpatraya sidhyati athabhedAttadvayArupAdAnam,pranyekhavidhAnasAmathryAta glaJcenelopanecchanti, tenAgluzcat / jazajaSavA ajarat , ajArIt / parasmaipada ityeva ? aruddha, abhitta // 65 // bic te padastaluk ca // 3. 4. 66 // padic gatAvityasmAddhAtoH kartaryadyatanyAste pare trica pratyayo bhavati nimittabhUtasya takArasya luk ca / udapAdi bhikSA, samapAdi vidyA / ta iti kim ? udapatsAtAm ,paderAtmanepaditvAtta iti AtmanepadaprathamatrikaikavacanaM takAro gRhyate na parasmaipadamadhyamatrikabahuvacanam , evamuttaratra-akAro 'Niti' (4-3-50) iti vizeSaNArthaH / cakAro 'na karmaNA jic' (3-4-88) ityatra vizeSaNArthaH / / 66 // nyA0 sa-jica te0-na parasmaipadamadhyamatrikabahuvacanamiti ke nanu prakRtigrahaNe yaGa lubantasyApi * iti yaGa luk ca iti parasmaipaditve ca parasmaipadasyApi saMbhava: ? na, zrutAnumitayoH zrautasaMbandho balIyAn , yaGa lopo'pi ca na dRzyate, ata eva siddhama'nvavAdi / dIpa-jana-budhi-pUritAyapyAyo vA / / 3. 4. 67 // ebhyaH kartaryadyatanyAste pare jic pratyayo vA bhavati nimittabhUtataluk ca / pradIpi, adIpiSTa, ajani, ajaniSTa, abodhi, prabuddha, apUri, apUriSTa, atAyi, atAyiSTa, apyAyi, apyAyiSTa / ta ityeva ? ado piSAtAm / kartarItyeva ? adIpi bhavatA, uttareNa nityameva / budhIti ikAro devAdikasyAtmanepadinaH parigrahArthaH, tena budhaga prabodhiSTetyatra na bhavati / 67 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-68-71 nyA0 sa0-dIpajana0-ajanIti-'na janavaghaH' 4-3-54 iti vRddhyabhAvaH / bhAva-karmaNoH // 3. 4. 68|| sarvasmAddhAtoH bhAvakarmavihite'dyatanyAste jic pratyayo bhavati taluk ca / Asi bhavatA, azAyi bhavatA, akAri kaTaH / apAcyodanazcatreNa // 68 // svara-graha-dRza hanbhyaH sya-sijAzIHzvastanyAM jiT vaa||3. 4. 61 // svarAntAddhAtoH grahAdibhyazca vihitAsu bhAvakarmaviSayAsu syasijAzIHzvastanISu jiTa pratyayo vA bhavati / svara-dAyiSyate, dAsyate, adAyisyata, adAsyata, adAyiSAtAm , pradiSAtAm , dAyiSoSTa, dAsoSTa, dAyitA, dAtA, zamiSyate, zAmiSyate, zamayiSyate, prazamiSyata, prazAmiSyata, azamayiSyata, prazamiSAtAm , prazAmiSAtAm , azamayiSAtAm , zamiSISTa, zAmiSISTa, zamayiSoSTa, zamitA, zAmitA, zamayitA, evaM cAyiSyate, ceSyate, zAyiSyate, zayiSyate, stAviSyate, stoSyate, lAviSyate, laviSyate, kAriSyate, kariSyate, tAriSyate, tariSyate, tarISyate / graha-grAhiSyate, grahISyate, agrAhiSAtAm , agrahISAtAm grAhiSoSTa, grahISISTa, grAhitA grahItA / dRza-ziSyate, drakSyate, aziSAtAm , adRkSAtAm daziSISTa, dRkSISTa, dazitA, draSTA / han-ghAniSyate, haniSyate, aghAniSAtAm , avadhiSAtAm , ahasAtAm , ghAniSoSTa, vadhiSoSTa, ghAnitA, hantA / ebhya iti kim ? paThiSyate / syAdiSviti kim ? cIyate / bhAvakarmaNorityeva ? dAsyati, ceSyati / prakRtipratyayayovaMcanaveSamyAna yathAsaMkhyam // 69 / / nyA0 sa0-svaragraha-avadhiSAtAmiti-'adyatanyAM vA' 4-4-22 iti vadhastata iTi 'ataH' 4-3-82 itylopH| ahasAtAmiti-'hanaH sica' 4-3-38 iti kittve 'yamirami' 4-2-55 iti na lopaH / kyaH ziti // 3. 4.70 // sarvasmAddhAto vakarmavihite ziti kyaH pratyayo bhavati / zayyate bhavatA, zayyeta bhavatA. zayyatAM bhavatA, azayyata bhavatA, bhidyate kUsalena / karmaNi,-kriyate kaTa:, kriyate kaTaH, kriyatAM kaTaH, prakriyata kaTa:, akriyetAM kaTau, akriyanta kaTAH, kiyaa| zitIti kim ? abhAvi, babhUve, bhaviSISTa, bhavitA, bhaviSyate, abhaviSyata bhavatA, evamakAri kaTo bhavatA / bhAvakarmaNorityeva ? Aste, pacati // 7 // nyA0 sa0-kyaH ziti0-babhUve iti-'dhAtorivarNovarNa0' 7-1-50 iti udAdeze 'bhuvo vaH' 4-2-43 ityUkAraH / kartaryanadbhyaH zav // 3. 4. 71 // dhAtoradAdivajitAt kartari vihite ziti zava pratyayo bhavati / zakAravakArau Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-72 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 67 zidvitkAryAthI, bhavati corayati, pacana , pacamAnaH, dhArayaH, pArayaH, janamejayaH / kartarIti kim ? pacyate / anabhya iti kim ? atti, adatI adaMpsAMka-bhakSaNe, bhAMka, yAMka , vAMka , SNAMka , zrAMka , drAMka , pAMka , lAMka , rAMka , dAMvak , khyAMka, prAMka , mAMka, iMka , iMNak , vIka , dyuk , Suk , tuk , yuMk , Nuka , kSNuka , snuka, TukSurukuk , rudRk , jiSvapaMka , anazvasaka , jakSaka, daridrAk , jAgRka , cakAsaka , zAsUka, vacaMk, mRjauka, sastuk , vidaka , hanaMka , vaza , asA , Sasak , yaGlupk , iMGka , zIGk , nhuMGka, SaDauka , pRcaiD, pRjuGa , pijuki, vRja ki, Nijuki ziki, IDik , Irik, Izika , vasik , AGaH, zAsUki, Asika, kasuki, Nisuki , cakSika , Urtugaka , STugaka , bragaka , dviSoMka , duhIka , dihIka , lihIka, huMka, ohAMka , jibhoMka , hIka , pRk , Rk, ohAMGaka, mAk DudAMga , DudhAMgka , TuDubhRgaka, riNaje kI, vijukI , viSlako iti kito'dAdayaH / zitItyeva ? papAca / / 71 / / . nyA0 sa0- kartaryanaya-ekasmAd bahuvacanAnupapatteH sarveSAmapyabhedopacArAt acchabdenAbhidhAnAt bahutvAdanadbhya iti bahuvacanaM, na vidyate adyeSAmiti bahuvrIhistu nAzaGkanIyo 'havaH zavi' (?) itya karaNAt , vizeSesati sAmAnyopAdAnasyAdhikatvAt / janamejaya iti-ejantamejamAnaM prayuGa kte Nig janamejayatIti 'ejeH' 5-1-118 iti khaz / divAdeH zyaH // 3. 4.72 // divAdergaNAtkartR vihite ziti zyaH pratyayo bhavati / zakAraH zitkAryArthaH,-dIvyati, dIvyan ,-zyAdayaH shvo'pvaadaaH| divUca , jRSca , jhUSaca , zoMca , doMca , choMca , SoMca , voDaca , nRtaic , kuthaca , puthc , gudhac , rAdhaMca , vyadhaMca , kSipaMca, puSpac , timatImaSTimaSTomac , SivUca , liMbUc ( zrivUc ) STivUca , kSivUca , iSac, SNasUc , kasUc , trasaMca, busaca , SahaSuhaca , puSaMca , ucaca , luTac , vidAMc , klidauca , jimidAca , nividAca , kSudhaMca , zrundhac . krudhaMca , vidhUca , RdhUc , gRdhUc , radhauca , tRpauca , hupauca , kupaca , gupaca , yuparupalupac , Dipac , STrapac , lubhaMca, kSubhaMca , Nabhatubhac , nazauca , kuzaca , bhRzUbhrazUca , vRzaca , kRzaca , zuSaMc , duSaMca , zliSaMca , pluSUca , jitRSaca , tuSaM hRSaMca , RSaca , pusapuSac , visaca , kusaca , asUca , yasUca , jasUc , tasUdasUca , vasUca , vusaca , musaca , masaica , zamUdamUca , tamUca , zramUca , mramUca , kSamauca , madec , klamUca , muhauca , druhIca , na hauca , SNihauca , vRta puSyAdiH / kUDauca , dUca , dIMca , dhIMca , mIca , rIGca , lIca , voGca , DoMca / vRt svAdiH / poMca , IGca , prIGca , yujica , sRjica , vRtUGca , padica , vidica , khidica , yudhica , anorudhica , budhi manica , anica , janaici , dopaici, tapica , pUraici, ghUraci , jUraici , dhUraci, gUraici, zUraici, tUraici iti ghuuraadyH| cUraici, kliziMca , lizica , kAzica , vAzic , zakIMca , zugec , raJjIMca , zapIMca , mRSIMca , NahIca / iti cito divAdayaH / / 72 // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pAda- 4, sUtra - 73-76 bhrAza-bhlAza-bhrama-krama-klama-trasi- truTi - laSi-yasisaMyaservA / 3.4.73 / ebhyaH kartari vihite ziti zyaH pratyayo bhavati vA, prAptAprAptavibhASeyam / bhrAzyate, bhrAzate, bhlAzyate, bhlAzate, bhrAmyati, bhramati bhauvAdikasya bhramyati / krAmyati, krAmati, klAmyati klAmati, trasyati, trasati, truTayati, truTati, laSyati, laSati, yasyati, yasati, saMyasyati, saMyati / yasigrahaNenaiva siddhe saMyasigrahaNamupasargAntarapUrvakasya yase nivRttyartham, tena zrAyasyati prayasyati iti nityaM zyaH // 73 // kuSi - raje - vyaye vA parasmai ca // 3. 4. 74 // kuSiraJjibhyAM vyApye kartari zidviSaye parasmaipadaM vA bhavati tatsaMniyoge zyazva, kyAtmanepadApavAdau / kuSNAti pAdaM devadattaH kuSyati pAdaH svayameva, kuSyate pAdaH svayameva, kuSyan pAdaH svayameva, kuSyamANaH pAdaH svayameva, rajati vastraM rajakaH, rajyati vastraM svayameva, rajyate vastraM svayameva, rAjyadvastraM svayameva, rajyamAnaM vastraM svayameva / 68 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite ourite kartarIti kim ? kuSNAti pAdaM rogaH, rajyati vastraM zilpI / zitAtyeva ? akoSi, cukuSe, koSiSyamANaH, zraraJji, raraJje, raGakSyamANaM svayameva, parasmaipadasaMniyogavijJAnAdiha na bhavati -katoha kuSNAnAH pAdAH, katIha rajamAnAni vastrANi, 'vayaH zaktizIle ( 5-2-24 ) iti zAnaH / kyAtparasmaipadavikalpavidhAnenaiva siddhe zyavidhAnaM kuSyantI rajyantItyatra 'iyazavaH' ( 2-1-115 ) ityanena nityamantAdezArtham / / 74 / / nyA sa0 - kuSiraje0 - kuSNAti pAdaM devadatta iti bahinikRSTAntaravayavaM karoti dezAntaraM prApayati vA / koSiSyamANa iti - koSiSyati pAdaM devadattaH, sa evaM vivakSate, nAhaM koSiSyAmi, svayameva koSiSyate Anaz / araJjIti - ArAkSIt vastraM zilpI, nA'hamarAGakSaM svayamevA'raJji / katIha kuSNAnA iti kuSyante svayamevetyevaMzIlAH tataH zAne 'krayAdeH' 3-4-79 znA 'znazcAta: ' 4-2-66 iti AlopaH / ekadhAtAvityatra tathetyAzrayaNAt AtmanepadaviSaye ziti kyasya pravartanAdatra kyo na zAnpratyaye hi na parasmaipadI, nApyAtmanepadI, evaM rajyante ityevaMzIlAni rajamAnAni / kyAtparasmaipadavikalpeti - kuSira jervyApye kyAd vA parasmai iti kriyatAmityAzayaH / svAdeH znuH / / 3. 4. 75 // svAdergaNAtkartari vihite ziti znuH pratyayo bhavati, zakAraH zitkAryArthaH / sunoti, sunute, sunvan, sunvAnaH, sinoti, sinute, sinvan, sinvAnaH, SugT, biT zida, DumigT, ciT, dhUgad, stRgad, kRd, vRgT, hiT, T, TuT, pRT, spR, zak tika tigaSaghaT, rAdhaMsAdhaMd, RdhUT, zrAplaMT tRpad, dambhUTkRT, dhiT, JidhRSAT STighiTa, azauTi, iti TitH svAdayaH / / 75 / / vAkSaH / / 3. 4. 76 // " Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-77-81 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [69 akSau ityetasmAtkartari vihite ziti znuH pratyayo bhavati vA / akSaNoti, akSati // 76 // tataH svArthe vA // 3. 4. 77 // svArthastanUkaraNaM tasminvartamAnAttakSau ityetasmAt kartari vihite ziti znuH pratyayo vA bhavati / takSNoti takSati kASTham , zAne takSNuvAnaH, takSamANaH / svArthe iti kim ? saMtakSati vAgbhiH ziSyaM nirbhatsayatItyarthaH / / 77 // stambhU-stumbhU-skambhU-skumbhUskoH znA ca // 3. 4. 78 // ___ stambhvAdibhyaH sautrebhyo dhAtubhyaH skugazca kartari vihite ziti znAH znuzca pratyayo bhavati, zakAraH zitkAryArthaH / stamnAti, stamnoti, stamnAnaH, stamanuvAnaH, stubhnAti, stubhnoti, skannAti, skabhnoti, skumnAti, skumnoti, skunAti, skunIte, skunoti, skunute / stambhavAdInAmUditkaraNaM ktvAktayoriDvikalpanityapratiSedhau yathA syAtAm,-stabdhyA, stambhitvA, stabdhaH, stabdhavAn // 7 // nyA0 sa0-stambhU0-stubhnAna iti-anirdiSTAnubandhAnAM sautrANAM ghAtUnAM parasmaipaditvAt atra 'vayaH zaktizIla.' 5-2-24 iti zAnaH / stambhitveti-'ktvA' 4-3-29 iti kivadbhAvaH / krayAdeH // 3. 4.71 // krayAdergaNAtkartari vihite ziti znAH pratyayo bhavati / koNAti, prINAti / DukkoMgz , piMgaza , prIMgz , zrIMgaz , mIMga , yugaz , svanugaz , knUgaz , dugz , grahoz , pUgaz , dhUgaz , lUga za , stRga za , kRgz , vRgz . jyAMz , rIz , lIz , klIz , blIza kRmRzRz , pRza , vRza , bhRz , dRz , jaz , nRz , gRz , Rz ,jJAMz , kSiSaz , vIMz , bhrIMz , heThaza, mRDaza, zranthaz , manthaz , granthaz , kuthaz , mRdaz , guSaz , kSubhaz , Nabhatubhaz , khavaza , klizoz , azaz , iSaz , viSaz, pRS, pluSaz , muSaz , puSaz , kuSaza , dhrasUza , vRza , iti zitaH kayAdayaH / / 76 // vyaJjanAcchanAherAnaH // 3. 4. 80 // vyaJjanAntAddhAtoH parasya znAyuktasya haiH sthAne prAna Adezo bhavati / puSANa, muSAraNa, uttabhAna, viSkabhAMNa / vyaJjanAditi kim ? lunIhi / znAheriti kim ? praznAti, uttabhnuhi, viskamnuhi / / 80 // tudAdeH zaH / / 3. 4. 81 // tudAdergaNAtkartari vihite ziti zaH pratyayo bhavati, zakAraH zitkAryArthaH / tudati, Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-82-84 tudate, tudan , tudamAnaH / tudIt bhrarjIda, kSipIta , dizIta , kRSIMva , 'muclutI, SicIta , vidla tI, lupluto, lipIta , kRtait , khidaMta , pizat' / ripit , dhit , kSita , pUta , mRta , kRt , gRt . likhat , jamjharcata , tvacat , Rcat , ovazcaut , Rcchat , vicchata , ucchat , micchat , ucchat , pracchaMt , ubjat , sRjat , rujot , bhujota , TumasjoMt , jarjajharsat ujjhat juDat pRDamRDat kaDat pRNat tRNat mRNat druNat , puNat , muNat , kuNat ghuNaghUrNat , cUtait , NudaMta , Sadlut , vidhat , junazunat , chupaMt , riphat , tRphatRmphat , RphaRmphat , dRphaDamphat , guphagumphat , ubhaumbhat , zubhazumbhat , dRbhait , lubhat , kurat , kSarata, kharata , ghurat , purat , murat , surat, spharasphalat , kilata , ilata , hilata, zilasilat , tilat , calat , cilat , vilat , Nilat , milat , spRzaMt , ruzaMrizaMt , vizaMt , mRzaMt , lizaM, kRSat , iSat , miSat , vRhaut , tRhau, tRnhau, stRhau, stanhaut , kuTat , guMta , dhut , NUt , dhUt , kucat , vyacat , guJjat , ghuTat , cuTa, chuTa, truTat , tuTat , muTat , sphuTat , puTaluThat , kRDat , kuDat , guDat , juDat , tuDat , luDathuDasthuDat , buDat , bruDa, bhra Dat , druDahuDatruDat , vuragat , Dipat, churat , sphurat , sphulat , kuG, kar3ata , gurati, pRta , dRt , dhRta , ovijaiti, olajaiGa, olasjaiti, dhvajit , juti ; iti titastudAdayaH / / 81 // rughAM svarAczno naluka ca / / 3. 4. 82 / / rudhAdergaNasya svarAtparaH kartari vihite ziti znaH pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca prakRtinakArasya luganvAcIyate, pratyayanakArasya tu vidhAnasAmAna bhavati / zakAraH 'znAstyolaka (4-2-60) ityatra vizeSaNArthaH / ruNaddhi, rundhe bhinatti, bhinte, manakti, hinasti, hiMsana , rudha pI, ricapI, vicapI, yujapo, bhidapI, chidapo, kSuda pI, Ucha dapI, UtRdapI, pRcaipa, vRcaipa , taJca , taJjUpa, bhajoMpa , bhujaMpa , prajApa , provijap , kRtaipa , undaipa, ziSlapa , piSTup , hisutRhap , khidipa vidipa , ji indhaipi iti pito rudhAdayaH / 2 / kRgatanAderuH // 3. 4. 83 // kRgastanAdezca gaNAtkartari vihite ziti uH pratyayo bhavati / karoti, kurute, kurvan , kurvANaH, tanoti, tanute, tanvan , tanvAnaH / tanUyI, SaNUyo, kSaNakSiNayo, RNayo tRNuyI ghRNUyo, vanayi, manayi, iti yitastanAdayaH / / 83 // nyA0 sa0-kRgatanAde-tanAdAvapaThitvA bhvAdipATho'sya karatItyatra zavarthaH, yeSAM mate tanAdau pAThastanmate 'tanbhyo vA tathAsi' 4-3-68 iti rUpadvayaM prApyeta zava ca na sidhyet / svamate tu akRta, akRthA iti nityameva 'dhuTa hrasvAt' 4-3-70 iti luka / anyaiH kRgtanAdau paThitastatsAhacaryAt kRg gRhyate na tu kRgT / sajaH zrAddha jikyAtmane tathA // 3. 4.84 // sajo dhAtoH zraddhAvati kartari jikyAtmanepadAni bhavanti tathA yathA vihitAni / aji mAlAM dhArmikaH, sRjyate mAlAM dhArmikaH, srakSyate mAlAM dhArmikaH / zrAddha iti kim ? Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-85-86 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [71 vyatyasRSTa mAle mithunam , sRjati,-srakSyati mAlAM mAlikaH / tatheti vacanAvadyatanyAmAtmanepade te jica talukca ziti ca kya iti siddham // 4 // nyA0 sa0-sRjaH zrAddhe-atra nikyau tathA vidhIyete / AtmanepadaM tu mukhyameva vidhIyate / tapestapaHkarmakAt // 3. 4. 85 // taperdhAtorarthAntaravRttitvena tapaHkarmakAt kartari jikyAtmanepadAni bhavanti tathA / tapyate tapaH sAdhuH, tepe tapAMsi sAdhuH, tapiratra karotyarthaH, trica tu 'tapaH katranutApe ca' (3-4-91) iti pratizodhAnna bhavati, anvatapta tapaH saadhuH| taperiti kim ? kurute tapAMsi sAdhuH / tapa iti kim ? uttapati suvarNa suvarNakAraH / karmeti kim ? tapAMsi sAdhutapanti, duHkhayantItyarthaH / / 5 / / nyA0 sa0- tapestapa-arthAntaravRttitveneti-karotyarthenetyarthaH / ekaghAtau karmakriyayekAkarmakriye // 3. 4. 86 // ekasmindhAtau karmasthakriyayA pUrvadRSTayA ekA abhinnA saMpratyakamikA kriyA yasya tasminkartari karmakartRrUpe dhAtojikyAtmanepadAni tathA bhavanti / akAri kaTaH svayameva, kariSyate kaTaH svayameva, kriyate kaTaH svayameva, kriyamANa: kaTa: svayameva, cake kaTaH svayameva, amedi kuzUla: svayameva, bhidyate kuzUlaH svayameva, bibhive kuzUlaH svayameva, pratra karoti kaTam , bhinatti kazUlamityAdau yaiva kaTAdikarmaNAM nirvRttidvidhAbhavanAdikA kriyA saiva saukaryAdavivakSite kartRvyApAre svAtantryavivakSAyAM tasminneva dhAtAvamikA ca, evaM cAkarmatvAdbhAve'pyAtmanepadaM bhavati / kriyate kaTena, bhidyate kuzUlena / ekadhAtAviti kim ? pacatyodanaM caitraH, sidhyatyodanaH svayameva / karmakriyayeti kim ? sAdhvasizchinatti, sAdhu sthAlI pacati iti karaNAdhikaraNakriyayakakriye mAbhUt / ekakriyayeti kim ? sravatyudakaM kuNDikA, sravatyudakaM kuNDikAyAH / atra visajati, niSkAmatIti kriyAbhedAt , galantyudakaM valIkAni, galatyudakaM valokebhya iti / atrApi muJcatIti, patatIti, kriyAbhedAt naikkriytvm| akarmakriya iti kim ? bhidyamAnaH kuzUlaH pAtrANi bhinatti / anyonyamAzliSyataH, hntyaatmaanmaatmaa| ekasya karmatvaM kartRtvaM ca kathamiti cet ? ucyate-sarvamapi hi karma svavyApAre svAtantryamanubhUya kartRvyApAreNa nyakkRtaM sat karmatAmanubhavati / kartRvyApArAvivakSAyAM tu svavyApAre svAtantryAt kartRtvamasyAvyAvRttameva / yadAhuH nivRttyAdiSu tatpUrvamanubhUya svatantratAm / kaJantarANAM vyApAre, karma saMpadyate tataH // 1 // nivRttapreSaNaM tatsvaniyAvayave sthitam / nivartamAne karmatve sve kartRtve'vatiSThate // 2 // iti // 86 / / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-87 nyA0 sa0-ekadhAtau0-pUrvadRSTayeti-pUrvasmin kAle dRSTA tayA sahArthe tRtIyA / akAri kaTa: svayameveti-akArSIt kaTaM devadattaH, sa evaM vivakSate-nAhamakArSam , akAri kaTa: svayameva, svayaM zabdastRtIyArthe karaNe kArake varttate / abhedi kuzUlaH svayamevetiabhaitsIt abhidavA kuzUlaM devadattaH dvidhA bhavantaM dvadhA abIbhavat, sa evaM vivakSate nAhamabhidama abhaitsaM vA kiMtu svymevaa'bhedi| sidhyatyodanaH svayameveti-nanvatra yathA / stathA dhAtUbhede kriyAbhedo'pi ? naivaM, ekAbhinnA kriyetyekadhAtAviti sthite draSTavyamiti na vyaGgavaikalyam / niSkAmatIti kriyAbhedAditi visargaH visarjanamAtraM, niSkramaNaM tu visargAnantaraM gamana miti visarjananiSkramaNayorbhedaH, atra visRjati udakaM kuNDikA, sA evaM vivakSate, nAhaM visRjAmi kintu svayameva niSkAmatIti vivakSAyAM na bhavati, yadA tu svayameva visRjyate iti vivakSyate tadA kyAdayo bhavanti vA navA ? ucyate, zabdazaktisvAbhAvyAt svayameva visRjyata ityartho na pratIyate kintu niSkrAmatItyeva / bhidyamAnaH kuzUla: pAtrANi bhinattIti-nanvatra dvyaGgavikalatvaM vyAvRtteryataH prathamo devadattakartRko dvitIyastu kuzUlakartRka itisAdhanabhedAt kriyAbhede dhAtubheda: ? na, syAdvAdAdatra dhAvubhedo nAzrIyate, anyathA sUtramidaM nirarthakaM syAt / yato'kAri kaTa: svayamevetyatrApi itthaM dhAtubhedasadbhAvAt , tathAhi-prathamaM devadattakartRka: kRga, pazcAt kaTakartRka: / svAtantryamanubhayetiyataH kaTaM karotItyAdiSu svavyApAre jananAdilakSaNe kaTAdi karma svAtantryamanubhavati svAtantryAcca kartRtvam / kaJantarANAM vyApAre iti-svavyApAre svAtantryAt kaTAdikarmaNaH karta rUpAda'nyo varuTAdiH kartA karbantaraM tasya / nivRttapreSaNamiti-nivRttakartRvyApAramityarthaH / paciduheH / / 3. 4. 87 // paciduhinyAmekadhAtau karmasthakriyayA pUrvadRSTayA'mikayA samikayA vA, ekakriye kartari karmakartRrUpe jikyAtmanepadAni bhavanti apavAdaviSayaM muktvA / __ apAcyodanaH svayameva, pacyate prodanaH svayameva, pakSyate odanaH svayameva, pradohi gauH svayameva, dugdhe gauH svayameva, adugdha gauH svayameva / udumbaraM phalaM pacati vAyuH, udambaraH phalaM pacyate svayameva, apaktodumbaraH phalaM svayameva / gAM dogdhi payo gopAlakaH, dugdhe gauH payaH svayameva, adugdha gauH payaH svayameva, adhukSata gauH payaH svayameva, duhipacyoH karmaNi jicaH pratiSedhaM vakSyati / tathA avizeoraNa duhejico vikalpaM kyasya ca pratiSedhaM vakSyati, akarmakasyeha pUrveNaiva siddhe sakarmakArthaM vacanam / / 7 / / nyA0 sa0-paciduheH-amikayeti-akarmakatve pUrveNa siddhama'pyanudyate sUtrArambhAt , anena tu karmaNi vidhIyate tamutra karmaNItyucyatAm ? na, evaM kRte paciduhyoH * takrakauNDinyanyAyena * satyeva karmaNi syAt karmaNya'sati pUrveNApi na syAt / udumbaraM phalaM pacati vAyuriti-ayamantarbhUtaNyartho dvikarmakaH, udumbarAt phalaM pAcayati vAyurityarthaH / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-88-92 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [73 pravizeSaNeti-karmaNi satya'sati vetyarthaH, avizeSeNetyukte'pi karmaNi 'na karmaNA tric' 3-4-88 iti nityaM pratiSedhaH akarmaNi tu vikalpaH / na karmaNA bica // 3. 4.88 // paciduheH karmaNA yoge'nantarokte kartari jic na bhavati / apaktodumbaraH phalaM svayameva, adugdha gauH payaH svayameva / karmaNeti kim ? apAcyodanaH svayameva, adohi gauH svayameva / anantarokte kartarItyeva,-prapAci udumbaraH phalaM vAyunA, adohi gauH payo gopAlakena / / 8 / / ruSaH // 3. 4. 81 // rudho dhAtoranantarokte kartari jic na bhavati / aruddha gauH svayameva, anantarokte kartarotyeva,-arodhi gorgopAlakena / // 86 // svara-duho vA / / 3. 4.10 // svarAntAddhAtorduhezvAnantarokte kartari trica vA na bhavati / akRta akAri kaTaH svayameva, alaviSTa alAvi kedAraH svayameva. adugdha pradohi gauH svayameva / svaraduha iti kim ? abhedi kuzUla: svayameva / anantarokte kartarItyeva,-akAri kaTazcetreNa, adohi gaurballavena // 10 // tapaH kanutApe ca // 3. 4. 11 // taperdhAto: karmakartari kartari anutApe cArthe jica na bhavati / anutApagraharaNAdbhAve karmaNi ca / anvavAtapta kitavaH svayameva / kartari,-pratapta tapAsi sAdhuH, anvatapta caitreNa, anvavAtapta pApaH pApena karmaNA / katranutApe ceti kim ? pratApi pRthivI rAjJA // 1 // nyA0 sa0-tapatra-nanvanena sAmAnyena sAnutApe'nanutApe ca kartari karmakartari ca bhaviSyati kimanutApagrahaNenetyAzaGakyAha-anutApapraharaNAditi / anvatapta caitreNeti-pazcAttapanaM kRtamityarthaH, agretane tu pazcAttApaM kArita ityarthaH / Ni snu-yAtmanepadAkarmakAt // 3. 4. 12 // NyantAddhAtoH snuzribhyAM cAtmanepadavidhAvakarmakebhyazca karmakartari nica na bhavati / yebhyaH karmaNyasati AtmanepadaM vidhIyate, te aatmnepdaakrmkaaH| Ni-pacati odanaM caitraH, taM maitraH prAyukta, apIpacat odanaM caitreNa maitrH| punarodanasya sukaratvena kartRtve apIpacataudanaH svayameva / yadi vA svayameva pacyamAnaH odana: svaM prAyukta apIpacataudanaH svayameva, ubhayatra svymevaapaaciityevaarthH| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda- 4, sUtra - 63 zracacurat gAM caitra, acucUrata gauH svayameva / pucchamutkSipati utpucchayate gauH / antarbhUtayarthatvAtsakarmakatve udapupucchata gAM devadattaH, udapupucchata gauH svayameva / yadvA utpucchA makArSIditi Nici udapupucchadgAM devadattaH, udapupucchataH gauH svayameva / snuprAstAvIt gAM devadattaH, prAsnoSTa gauH svayameva / zri udazizriyat daNDaM daNDI, udazizriyata daNDaH svayameva AtmanepadAkarmaka, vyakArSIt saMndhavaM caitraH, valgayati smetyarthaH / 74 ] vyakRta saindhavaH svayameva, vikarotirvalgane'ntarbhU taNyarthaH karmasthakriyaH, vyakArSIt kaTaM caitraH, vyakRta kaTaH svayameva, avadhIt gAM gopaH, Ahata gauH svayameva / vyaMtApsIt pRthivIM raviH / vyatapta pRthvI svayameva, triniSedhAt JiT bhavatyeva / pAcitA, pAciSISTa zrodanaH svayameva prAsnAviSTa prasnAviSISTa gauH svayameva, ucchrAyitA ucchrAyiSISTa daNDa: svayameva / AghaniSTa AghAniSISTa gauH svayameva / pRthagyogAt uttareNa JiTaH pratiSedho na bhavati ||2| nyA0 sa0 - Nisnu0 - prapIpacataudanaH svayameveti - atra prayojakavyApArAvivakSAyAM gni nivarttate, NyantAnAM tricpratiSedhAt / svayaM pacyamAna odanaH svaM prAyukteti tato'pIpacadodanaH svamAtmAnamityarthaH / sa odanaH vivakSate - nAhamAtmAnamapIpacam, nAhamAtmAnaM sidhyantamaso sadhaM kiM tarhi ? svayamodano'pIpacata asIsaghata ityartha: prAsnoSTa gauritiatra pUrvameva nityatvAdantaraGgatvAcca guNaH / zrAtmanepadAkarmaketi yeSAmakarmakANAmAtmanepadaM vyavadhAya teSAmityarthaH / bhUSArtha san- kiyAdibhyazca vikyau / 3. 4. 13 // bhUSArthebhya: sannantebhyaH kirAdibhyazcakArANiznudhyAtmanepadAkarmakebhyazca dhAtubhyaH karmakartari kyo na bhavataH / JirutsRSTAnubandho JicJiTorgrahaNArtha: / bhUSArtha - zralamakArSot kanyAM caitraH, alamakRta kanyA svayameva, evamalaMkariSyate pralaMkurute kanyA svayameva, paryaskAtkanyAM caitraH, paryaskRta pariSkariSyate pariSkurute kanyA svayameva, abUbhuSat kanyAM chAtraH, prabUbhuSata bhUSayiSyate bhUSayate kanyA svayameva, amamaNDat kanyA chAttra: amamaNData maNDamaNDa kanyA svayameva, bhUSimaNDayorNyantatvenaiva niSedhe siddhe vipratiSedhArthaM bhUSArthadAharaNam / sannanta- acikIrSIt kaTaM caitraH / acikIrSISTa, cikISiSyate, cikIrSate kaTaH svayameva, abibhitsAt kuzUlaM caitraH, abibhitsiSTa bibhittiSyate bibhitsate kuzUla: svayameva, kirAdi - akArItpAMsu karI, akISTa kIrSISTa kirate pAMsuH svayameva evamavAkI zravakIrSISTa avakirate pAMsuH svayameva, agArIt grAsaM caitraH, agoSTa gIrSISTa girate grAsaH svayameva, evaM nyagoSTa nigorSISTa nigirate yAsaH svayameva, dogdhi gAM payo gopaH, dugdheH gauH svayameva, dugdhe gauH payaH svayameva, kathamadohi gauH svayameva, duhejijvikalpa uktaH / avocatkathAM caitraH / avocata brUte kathA svayameva / azranthIt mAlAM mAlikaH / azranthiSTa zrathnIte zranthate mAlA svayameva / agranthot granthaM vidvAn / agranthiSTa grathnIte Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 4, sUtra - 94 ] zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 75 granthate granthaH svayameva / zranthigranthI kriyAdau yujAdau vA zranaMsIt daNDaM druNDI, anaMsta namate daNDa: svayameva, pariNamati mRdaM kulAlaH, pariNamate mRta svayameva, kR, gR, duha, bru, zrany, granth, nam iti kirAdayaH, bahuvacanaM ziSTaprayogAnusaraNArtham / NisnuyAtmanepadAkarmakANAM tricpratiSedhaH pUrvasUtre udAhRtaH JitveSAM pRthagyogAdbhavatyeveti coktam / kyaniSedha udAhriyate / vyanta- kArayate kaTaH svayameva, corayate gauH svayameva, utpucchyate gauH svayameva, snu, prasnute gauH svayameva zri, ucchrayate daNDaH svayameva, AtmanepadAkarmakaH - vikurvate saindhavAH svayameva, Ahate gauH svayameva / anye tu NisnuzrayAtmanepadAkarmakebhyo JaTo'pi pratiSedhamicchanti, tanmate pAcayitA pAcayiSyate zrodanaH, prasnotA prasnoSyate gauH, ucchrayitA ucchrayiSyate daNDaH, AhantA AhaniSyate gauH svayamevetyeva bhavati / stunamo: antarbhU taNyarthatvena sakarmakatvAdgavAdeH karmakartRtvam / yatra tu yartho nAsti tatra kartRnaiva / yathA prasnauti gaurdogdhuH kauzalena, namati pallavo vAtena / nanu karmasthayA kriyayA ekAkarmakriye kartari JikyAtmanepadAni bhavanti atra tu NyantAnAM prayojakavyApAraH sannantAnAM cecchAkartR sthaiva kriyeti, trikyayoH prAptireva nAsti kiM pratiSedhena ? ucyate, prayojakavyApArasyecchAyAzca tadarthatvAt karaNAdikriyArUpasya prakRtyarthasya prAdhAnyam tasya ca karmasthatvAt NisannantAnAmapi karmasthakriyatvam, tathAMbate kathetyatra vacanaM zabdaprakAzanaphalatvAt upAdhyAyenoktaH karotItivat preraNArthasvAt vA karmasthakriyArUpam / bhUSAkriyANAM ca bhUSAphalaM zobhAkhyaM karmaNi dRzyata iti karmasthakriyatvam evamanyatrApi bhAvanIyam // 3 // * nyA0 sa0- - bhUSArtha :- jiT pratiSedhArthamiti - anyathA pRthagyogAt NyantadvArAt JiT pratiSedho na syAt, kiMtu pUrveNa trica eva / kriyAdoM yujAdau ceti dhAtupArAyaNe tu bhvAdisatkAvapi snunamoriti nanu snunamAvakarmako tatkathamanayoH karmasthakriyatvamityAha- antabhU. taNyarthatveneti / atra tu NyantAnAmiti - yathA kurvantaM prayuGkte iti atra hi prayojakakriyA devadattAdau sthitA yato devadattaH kaTAdi kurvan caitreNa prayuktaH sa ca karttava / sannantAnAM ceti- icchAyAH prANidharmatvAt, yazca icchati sa karttava / brUte kathetyatreti nanu vacanakriyA devadatte katari sthitA, na tu kathAkarmaNi tatkathaM karmasthakriyatvamityAha - zabdaprakAzanaphalatvAditi-asyAM ye zabdAste prakAzamAnA vacanena prakAzyante iti vacanaM karmasthakriyArUpam / preraNArthatvAdveti-ayamarthaH preraNArthI vA atra brU g, tatazca brUta iti ko'rthaH ? ziSyeNa budhyamAnAM bodhayatItyarthaH / karaNakriyayA kacit // 3. 4. 14 // ekadhAtau pUrvadRSTayA karaNasthayA kriyayA ekAkarmakriye kartari JikyAtmanepadAni kvacidbhavanti / parivArayanti kaNTakaiH puruSA vRkSam, parivArayante kaNTakA vRkSaM svayameva, yavacinna bhavati sAdhvasizchinatti // 64 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-94 ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnu zAsanabRhadvRttau tRtIyo'dhyAyaH // 3 / / pratApatapanaH kopi maularAjenavo'bhavata / / ripustrImukhapamAnAM na sehe yaH kila zriyam // 1 // karaNakriyayA-ekAkarmakriyeti-etadadhikArAyAtatvAt yojitaM kvacidgrahaNAttu sakarmakatve'pi bhavati / parivArayanti-kvacidityuktyApi na bhavati / ityAcArya0 tRtIyAdhyAyaH samAptaH / / 3 / / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / caturtho'dhyAyaH prathamaH pAdaH / dvirdhAtuH parokSAGe prAktu svare svrvidheH|| 4. 1. 1. // parokSAyAM Deca pratyaye pare dhAdvirbhavati,-dhAtoravasthitasya dvitIyamuccAraNaM kriyate ityarthaH / svarAdau tu dvivacananimitta pratyaye svarasya kAryAta prAgeva dvitvaM bhavati / papAca, papATha, iyAja, Ara, acakamata / dhAturiti kim ? prAzizriyat / 'vetteH kit' (3-4-51) iti vacanAdAmi parokSAkArya na bhavati / dayAMcake, vidAMcakAra / parokSAGa iti kim ? adAt / prAgiti kim ? ninAya, ninayitha, ninyatuH, cakratuH, papau, papatuH, jagmatuH, adadhat / evamAdiSu vRddhyAdeH svaravidheH pUrvameva dvitvaM siddhaM bhavati / svara iti kim ? didIrvAn , zizIrvAn , jeghrIyate, dedhmIyate, jegiiyte| svaravidheriti kim ? zvi, shushaav| titavanIyiSatItyatra tu svaravidvirvacana nimittapratyayAjanyatvAnna tataHprAga dvitvam / jagle, mamle iti animittakamAtvam / adhijage iti viSaye praadeshH| prAktu svare svaravidheriti AdvivacanamadhikAraH, anyathA hi ATiTat ityAdi na sidhyati // 1 // nyA0 sa0 dvirdhAtuH0-papAceti-atra punarapi dvirvacanaM na bhavati, dviriti vacanAt / ninAyeti-'svarasya pare' 7-4-110 ityanenApi siddham ? naivaM, kAlApekSAyAM sthAnitvA'bhAvaH / zuzAveti-atra hi svaravyaJjanakArya 'vA parokSAyAGi' 4-1-90 iti svat 'dIrghamavo'ntyam' 4-1-103 / titabanIyiSatIti-tuka vRttItyato'naDantAt kyani sani 'anyasya' 4-1-8 iti dvitvam / svaravidheriti-guNarUpasyetyarthaH / pATiTadityAdi na sidhyatIti-prAgeva Nerlope sati / AdyoM'za eksvrH|| 4. 1. 2. // anekasvarasya dhAtorAdya ekasvaro'vayavaH parokSA pratyaye dvirbhavati / jajAgAra, acakANat / pUrveNa sarvasya dvitve prApte vacanam // 2 // nyA0 sa0-prAdyoMza-anekasvarasyeti-ekasvarasyaikasvareM'ze dvirukte na kiJcida'sya phalaM, yadvA 'ekasvara' 4-4-57 iti saMbandhizabdaH sAmarthyAda'nekasvaraM dhAtumAkSipati / ekatsUtraM vinA acakANadityayaM vinazyati, tathA ajUghuNadityapi na tu jajAgAra iti / sanyaGazca // 4.1.3. // sannantasya yaGatasya ca dhAtorAdya ekasvaro'vayavo dvirbhavati / titikSate, cikIrSati, pApacyate, lolUyate / SaSThInirdeza uttarArthaH / cakAraH pUrvoktanimittasamuccayArtha uttarArtha eva, tenottaratra parokSADe sannantayaGantAnAM ca yathAsaMbhavaM dvitvaM siddham // 3 // nyA0 sa0-sanyaGazca-SaSThInirdeza iti-nanvatra sani yaGi ca nimittabhUte ekasva Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-4-7 rasya dvitvaM tataH kathaM saptamI nAdAyi ? ityAha-uttarArtha iti, tenottareNa pratISiSatItyAdi siddhaM, dazitodAharaNA'pekSayA cedamuktaM yAvatA yaGa lupi bobhavatItyAdiSvihApi phlmsti| kiJca cakAra uttarArtha evetyatraivakAreNa SaSThItinirdezasya ihArthatvamapi jJAyate / svarAderditIyaH // 4. 1. 4. // svarAderdhAtodvivacanabhAjo dvitIyAMza ekasvaro virbhavati na tvAdyaH / aTiTiSati, aziziSati, aTATayate, azAzyate / prAktu svare svaravidherityeva,-ATiTat , Azizata proNunAva, proNunaviSati, aririSati, aririSatItyatra tu iTa: kAyitvaM na nimittatvam / tato dvitvanimittasya svarAdipratyayasyAbhAvAt prAk svaravidhireva // 4 // nyA0 sa0-svarAde0-prorNanAveti-atra dvitvarUpe pare kArye NatvazAstrasyA'sattvAt dvitve kRte Natva / aririSatIti-Rk RprApaNe Rz vA, atuma'ritumarItuM vA icchatIti sani AdyAbhyAM 'RsmipUDa' 4-4-48 iti Rzastu 'ivRdha' 4-4-47 ityaneneTa / arirISatItyetattu Rza eva, anyathA 'vRtonavA' 4-4-35 iti dI? na syAt / / iTa: kAriyatvamiti-svarAditvAddhAtodvitIyAMzasya iTarUpasya dvitve cikISite iTa: kAyitvamevetyathaH / svaravidhereveti-guNarUpa ityarthaH / na badanaM sNyogaadiH|| 4. 1. 5 // svarAderdhAtodvitIyasyAvayavasyakasvarasya bakAradakAranakArAH saMyogasyAdayo na dvirbhavanti / ujijiSati, aTTiTiSate, aDDiDiSati, undidiSati, indridrIyiSati, aujijat , ATTiTava , ADDiDat , aundidat / badanamiti kim ? iicikssisste| saMyogAdiriti kima ? prANiNiSati // 5 // nyA0 sa0-na badanaM-saMyogAdirityasya daH kirbhAve iti puMstvam / ayi raH // 4. 1. 6 // svarAderdhAtodvitIyasyAvayavasyakasvarasya rephaH saMyogAdidvinaM bhavati, 'ayi' rephAtpara AnantaryeNa yakArazcenna bhavati / aciciSati, proNunaviSati, prorNonayate, prorNanAva, prorNanavata , prAcicat / ayoti kim ? arAryate / aryamAkhyAtavAn , Aryat / saMyogAdirityeva,-aririSati // 6 // nyA0 sa0-ayi ra:-AnantaryeNeti-* saptamyA niddiSTe pUrvasya * taccAnantarasyaiveti / Araryaditi-atra svarAdezontyasvaraloparUpo dvitve kArya sthAnI nimittApekSayApi prAgavidhiriSyate / nAmno dvitIyAdyatheSTam // 4. 1.7 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-8-13 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane cturtho'dhyaayH| [76 svarAdena mno dhAtoH dvivacanamAjo dvitIyAdArabhyaikasvaro'vayavo yatheSTaM dvirucyate / azizvIyiSati, azvIyiyiSati, azvIyiSiSati // 7 // nyA0 sa0-nAmno dvi0-'gamyayapa0' 2-2-74 iti pnycmii| yatheSTamiti-yo ya iSTo 'yogyatAvIpsA' 3-1-40 ityanenAvyayIbhAvaH / anyasya // 4. 1.8 // svarAderanyasya vyaJjanAdenamnio dhAtodvivacana bhAjo ekasvaro'vayavo yatheSTaM prathamo dvitIyastatIyAdirvA'nyatamo dvirucyate / puputrIyiSati, putitrIyiSati, putrIyiyiSati, putrIyiSiSati / putrIyantaM prAyukta apuputrIyat , aputitrIyat , aputrIyiyat / / 8 // nyA0 sa0-anyasya-dvitIyAdityadhikAro neSTa iti prathamo dvitIya ityAdyuktam / aputrIyiyaditi-atra 'ata:' 4-3.82 ityanena viSaye'pyakAralopAt paranimittatvAbhAve 'svarasya pare' 7.0-110 iti sthAnitvAbhAvAt yi ityasya dvitvaM, na tu ya ityasya, evaM AsUyiya dityaadissvpi| kaNDvAdestRtIyaH // 4. 1. 1 // kaNDvAderdhAtodvivacanamAja ekasvarastRtIya evAvayavo dvirbhavati / kaNDUyiyiSati, asUyiyiSati AsUyiyat // 9 // punarekeSAm // 4. 1. 10 // ekeSAmAcAryANAM mate dvitve kRte punadvitvaM bhavati / susoSupiSate, prANiNiniSata , bubobhUyiSate / ekeSAmiti kim ? soSupiSate, prANiNiSata , bobhUyiSate / / 10 // nyA0 sa.-punare0 susoSupiSate iti-bhRzArthe yaGa 'svaperyaGaGa ca' 4-4-80 iti vRd dvitvaM soSupitumicchati san , 'ataH' 4-3-82 ityanena viSaye'sya lopAt 'svarasya pare'7-4-110 iti sthAnitvA'bhAve yo luk siddhaH / prANiNiniSaditi-dvitve'pyante' 2-3-81 ityatra dvitve iti vacanAt dvayoreva NatvaM na tRtIyasyApi / yiH snveyH|| 4. 1. 11 // IyatedvivacanabhAjo yiH san vA dvirbhavati / ISyiyiSati, ISyiSiSati // 11 // havaH ziti / / 4. 1. 12 // juhotyAdayaH ziti dvirbhavanti / juhoti, juhvat / prAktu svare svaravidherityeva,juhavAni // 12 // carAcara-calAcala-patApata-vadAvada-ghanAghana-pATUpaTaM vaa||4.1.13|| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-14-17 ete zabdA aci kRtadvivacanA vA nipAtyante / caricalipativadihantInAmajantAnAM dvitvaM hantehasya ghatvaM pUrvasya ca dIrghaH / caratIti carAcaraH, calAcalaH, patApataH, vadAvadaH, ghanAghanaH / pATayaterajantasya dvitvam hrasvatvaM pUrvasya ca Udanto nipAtyate-pATayatIti pATUpaTaH / pakSe, caraH, cala:, pataH, vadaH, hanaH, pATaH / kecittu paTUpaTa iti nipAtayanti / / 13 // nyA0 sa0-carAcaraghanAghana iti-prathamasya nipAtanAt ghatvaM dvitIyasya tu 'aGa hihana' 4-1-34 iti siddhameva / ciklida-caknasam // 4. 1. 14 // ciklidacaknasazabdau nipaatyete| klidyateH ke knasyateraci ubhayatra ghabarthe vA ke dvitvaM nipAtyate / ciklidaH, caknasaH / cakruH yayuH babhra : ityauNAdikAH / / 14 / / nyA0 sa0 ciklida0-klidauca klidyatIti 'nAmyupAntya' 5-1-54 iti ka: knasyatItya'c kledanaM klasanaM vA sthAditvAtke / cakruH vaikuNThaH karmaThazca, yayuH azvaH yAyAvaraH svargamArgazca, babhruH RSi: nakulaH rAjA varNazca, 'haniyA' 733 ( uNAdi ) iti trayo'pi sAdhavaH / dAzvat sAhRt mIDhvat // 4. 1. 15 // ete zabdAH kvasupratyayAntA nipAtyante / dAga dAne ityasya kvasAvadvitvamaniTtvaM ca nipAtpate / dAzvAn , dAzvAMso, dAzuSI / bahi marSaNe ityasya parasmaipadamadvitvamupAntyadIrghatvamaniTatvaM ca nipAtyate / sAhvAn , 'miha secane' ityasyAdvitvamaniTatvamupAntyadIrghatvaM DhatvaM ca nipAtyate, mIDhvAn / / 15 / / nyA0 sa0-dAzvatsAhvat-'SahaNa marSaNe' ityasya na nipAtanamiSTivazAt / jJapyApo jJIpIpa na ca dviH si sani // 4. 1. 16 // jJaperApezca sakArAdau sani pare yathAsaMkhyaM jIpIp ityetAvAdezau bhavato na cAnayorekasvaroM'zo dvirbhavati / prAdeze kRte dvitvaM prApnotIti niSidhyate / AvezasaMniyoge ca niSedhAt anyatra dvitvaM bhavatyeva / jIpsati, Ipsati / sIti kim ? jijJapayiSati / 'ivRdha'( 4-4-47 ) ityAdinA vikalpeT / sanIti kim / Apsyati // 16 // nyA0 sa0-jJapyApo0-Adeze kRte iti-paratvAt prathamamevetyarthaH / jIpsatIti-jJAMza , jAnantaM prayuGa kta Nig , 'attirI' 4-2-21 iti po'ntaH, 'mAraNatoSaNa' 4-1-30 iti hrasvatvaM, jJapayitumicchati 'tumarhAt' 3.4-21 iti san / IpsatIti-ApMNa lambhane ityasya NijabhAve'pi nityamiTi sAdissan nAsti / Rdha It // 1. 1. 17 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra 10-21 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [31 RdhaH sakArAdau sani pare It ityAdezo bhavati na cAsya dviH / Isati / sItyeva ? adidhiSati / / 17 / / nyA0 sa0-Rdha It-IsaMtIti-'ivRdha' 4-4-47 iti veT / dambho dhipa dhIp // 4. 1. 18 // dambheH sakArAdau sani pare dhip dhIp ityetAvAdezau bhavato na cAsya dviH / dhipsati, dhIpsati / sItyeva,-didambhiSati / / 18 // zravyApyasya mucemogvA / / 4. 1. 11 // __ mucerakarmakasya sakArAdau sani pare mok ityayamAdezo vA bhavati na cAsya dviH / mokSati mumukSati caitraH, mokSate mumukSate vA vatsaH svayameva / avyApyasyeti kim ? mumukSati vatsaM caitraH // 19 // ___ nyA0 sa0-avyApyasya-na vidyate vyApyaM yasya, yadA nAmanAmnetyAzrayaNAdavidyamAnaM vyApyaM yasya tadA mayuravyaMsakAditvAt madhyapadalopa: / mokSate vatsa iti-vAkyakAle mumukSati vatsaM caitraH sa evaM vivakSate, nA'haM mumukSAmi 'bhUSArtha' 3-4-93 iti kyA'bhAvaH / mimImAdAmitsvarasya // 4. 1. 20 // mimImA ityeteSAM vAsaMjJakAnAM ca svarasya sakArAdau sani pare idAvezo bhavati, na caiSAM dviH / DumiMgaTa-mitsati, mitsate zatam , mIti mIMcmIMgazorgrahaNam-mitsate, pramitsati, pramitsate, zatrUn , meti mAMkamAMGkameMDAM grahaNam-mitsati, pramitsate bhUmim , apamitsate yavAn / mAternecchantyeke-mimAsati / dAsaMjJa,-dAma ,-praditsati dAnam , deDaditsate putram , DudAMgaka-ditsati ditsate vastram , doMca ditsati daNDam , TveM vitsati stanam , DudhAMgaka dhitsatidhitsate zrutam / bahuvacanaM vyAptyarNa, 1 tena 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhasya' * ityAdi nAzrIyate / svarasyeti kim ? sarvasya mAmUt // 20 // nyA0 sa0-mimImAdA0-'migmIgo'khalacali' 4-2-8 ityAtve mAdvAreNaiva sidhyati kiM migrahaNeneti ? satyaM, 'nAmino'niTa' 4-3-33 iti sanaH kitvAdAtvaM na prApnoti / mIti mIcamIMgazoriti-mINa gatAviti yaujAdikasyApi grahaH, yataH mIMDacamIMgazAveva gatau vartamAnau yujAdI tena * niranubandhagrahaNe * iti yadya'yaM nyAyaH syAttadA mAMka mAne ityasya matAntareNa kakArAnusvArayoranityatvAt niranubandhagrahaNe sati mAMDak ityetasya grahaNaM na syAt, AdizabdAt ekAnubandhagrahaNe na dvayanubandhakasya lakSaNapratipadoktayorityAdayo'pi nAzrIyante tena DumiMgTameMDorapi grahaNam / rama-labha-zaka-pata-padAmiH // 4. 1. 21 // eSAM svarasya sakArAdau sani pare ikAra prAdezo bhavati na caiSAM dviH / rabha,-Ari Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-1, sUtra-22-25 psate, labh lipsate, zak-zikSati, pat pitsati, pd-pitste| sItyeva,-pipatiSati / bahuvacanaM zakIcazakluTorubhayorapi parigrahArtham / / 21 / / nyA0 sa0 rabhalabha0-zikSatIti-zakIca zikSate ityapi / bahuvacanamiti-anyathA niranubandhatvAddevAdikasyaiva syAt / rAdhevaMdhe // 4. 1. 22 // rAdhehisAyAM vartamAnasya sakArAdau sani pare svarasyekArAdezo bhavati, na cAsya dviH / pratiritsati, aparitsati / vadha iti kim ? ArirAtsati gurUn / / 22 // avitprokssaa-settthvoreH|| 4. 1. 23 // rAdhehisAyAM vartamAnasya aviti parokSAyAM thavi ca seTi svarasyakAro bhavati, na cAsya dvirbhavati / redhatuH, redhuH, redhitha, aparedhatuH, aparedhuH, aparedhitha, pratiredhatuH, pratiredhuH, pratiredhitha, pariredhatuH, pariredhuH, pariredhitha, aparedhiva, aparedhima / aviditi kim ? apararAdha / parokSAseTthavoriti kim ? aparAdhyate / vadha ityeva,-ArarAdhatuH / ArarAdhitha // 23 // anAdezAderekavyaJjanamadhye'taH / / 4. 1. 24 // avisparokSAseTthavoH parayoryo'nAdezAdirdhAtustatsaMbandhina: svarasyAto'kArarUpasyAsahAyavyaJjanayormadhye vartamAnasya sthAne ekArAdezo bhavati, na ca dhAturbhivati / pecatuH, pecuH, pecivAn , pecuSI, peciva, pecima, pecitha, reNatuH, reNitha / avidityeva ? prahaM papaca / parokSAyAmityeva,-pacyate / seTthavItyeva,-papavatha / anAdezAderiti kim ? babhaNatuH, bamaNitha, cakaNatuH, cakaNitha / ekavyaJjanamadhye iti kim ? tatakSatuH, tatakSitha / ata iti kim ? didivatuH / didevitha / avitparokSAseTthavabhyAmAdezAditvasya vizeSaNaM kim ? ihApi yathA syAt / Nam-nematuH, nemuH, nemitha, sehe, sehAte sehire, yujAdauSahaNa sehitha / atra hi animitte natvasatve na tu parokSAthanimitte iti / / 24 / / nyA0 sa0-anAdezA0-eke ca asahAye ca te vyaJjane ca tayormadhyaM tasmin / ahaM papaceti-antyaNavo vA NitvAda'kArasaMbhave dvayaGgavaikalyA'bhAva ityantaNavi dazitam , mamathvAnityatraikavyaJjanasya lAkSaNikatvAnna bhavati / ta-trapa-phala-bhajAm // 4. 1. 25 // eSAmavitparokSAseTthavoH svarasyAta etvaM bhavati, na caite dvirbhavanti / teratuH, teritha, pe, pAte, trepire, phetuH, phelitha, bhejatuH, bhejitha / pravidityeva, ahaM tatara, seTotyeva,-bamaktha / ata ityeva,-titIrvAn / taratarato guNarUpatvAta aperanekavyaJjanamadhyatvAt phalamajorAdezAditvAt na prApnotIti vacanam / bahuvacanaM tu phalajiphalA ityubhayorapi graharaNArtham // 25 / / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-26-29 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH nyA0 sa0-tutrapa0-teraturiti-prAktu svare 4-1-1 iti bhaNanAt pUrNa dvitve 'skRcchatoki' 4-3-8 iti guNe'sya etve na ca dviriti vacanAt kRtamapi dvitvaM nibartate, evaM judhAtorapi jJeyaM, guNarUpatvAt 'na zasa' 4-1-30 iti niSedhaH syAdityAha-taraterityAdi / bahuvacanamiti-anyathA niranubandhagrahaNa ityanena triphalA ityasya na syAt / ja-bhrama-bama-trasa-phaNa-syama-svana-rAja-bhrAja-bhrAsa-bhlAso vaa| 4.1.26 eSAmavitparokSAseTthavoH svarasyAta etvaM vA bhavati, na caite dvirbhavanti / jeratuH, jajaratuH, jeritha, jajaritha, bhramatu, babhramatuH, bhramitha, babhramitha, vematu, vavamatuH, vemitha, avamitha / 'udvemustatra rudhiraM rathino'nyonyavokSitAH' / vamarnecchantyanye vesatuH, tatrasatuH, sitha, tatrasitha pheNatuH, paphaNatuH, pheNitha, paphaNitha, syematuH, sasyamatuH, syemitha, sasyamitha, svenatuH, sasvanatuH, svenitha, sasvanitha, rejatuH, rarAjatuH, rejitha, rarAjitha, bheje, babhrAje, bhrase, babhrAse, mlese, bamlAse / avidityeva.-ahaM jajara // 26 // nyA0 sa0-jabhramavama0-rAjasahacaritabhrAjereva grahaNamiti pArAyaNe nirNItam / zrantha-grantho nluk ca // 4. 1. 27 // anayoH svarasyAvitparokSAseTthavorekArAdezo vA bhavati, tatsaMniyoge ca nakArasya luk ,-na caitau dvirbhavataH / zrethatuH, zazranthatuH, zrethitha, zazranthitha, prethatuH, jagranthatuH, prethitha, jagranthitha / avidityeva,-zazrantha, jagrantha / / 27 / / nyA0 sa0-zranthagrantha-zrathuGa grathuGaD ityanayorlAkSaNikatvAnna bhavati, prakRtipratyayorvacanabhedAnna yathAsaMkhyam' / dambhaH // 4. 1. 28 // - dambheravitparokSAyAM svarasya ekArAdezo bhavati,-tatsaMniyoge nakArasya luka , na cAyaM dvirbhavati / dematuH, debhuH / pravidityeva,-dadambha // 28 // nyA0 sa0 thevA-vartamAnA thapratyaye svAdeH znunA vyavadhAnAt prAptyabhAva iti parokSAyA eva thapratyaya grahaNam / the vA // 4. 1. 21 // dambheH svarasya the pare ekArAdezo vA bhavati, tatsaMniyoge ca nakArasya luka , na cAyaM dvirbhavati / debhitha, dadammitha / / __ anye tu zranthigranthidambhInAM nalope sati nityamevamicchanti nalopaM tvaviti parokSAyAM nityameva, tena zrethatuH, graMthatuH, debhatuH, nalopAbhAve tu zazranthitha, jagranthitha davambhithetyeva bhavati / anyastvavitparokSAseTUthavonityametvamicchati nalopaM tvaviti parokSAyAmeva, tena zrethatuH graMthatuH vebhatuH nalopAbhAve'pi zrenthitha, prenthitha, dembhivetyevecchati / 29 / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-30-34 na shs-dd-vaadi-gunninH|| 4. 1. 30 // zasidadyorvakArAdInAM guNinAM ca dhAtUnAM svarasyatvaM na bhavati / vizazasatuH, vizazasitha, dadade, dadadAte, dadadire, vavale, vavalAte, vavalire, vavaNatuH, vavaNitha, vizazaratuH, vizazaritha, bibhayitha, lulavitha // 30 // ho dH|| 4. 1. 31 // dAsaMjJakasya dhAtohI pare'ntasyaikArAdezo bhavati, na cAyaM dviH / dehi, dhehi / na ca dviriti vacanAtkRtamapi dvitvaM nivartate, tena yaGlupyapi dehIti bhavati / hAviti vyaktinirdezAdiha na bhavati,-dattAt , dhattAt // 31 // nyA0 sa0-haudaH-yaGlupyapIti-pratyAsatteAyAt yasminneva pratyaye dvitvametvaM ca prApta tasminneva pratyaye, na ca dviriti pravartate, atra ca yaGa nimittakaM dvitvaM kathaM nivaya'te ? ucyate vyaktyA pravRtteH / derdigiH parokSAyAm / / 4. 1. 32 // deGaH parokSAyAM digirityayamAdezo bhavati, na cAyaM dviH / digye, digyAte, digyire, avadigye, avadigyAle, avadigyire / / 32 // De piba pIpya // 4. 1. 33 // Nyantasya pibaterDe pare pIpya ityayamAdezo bhavati na cAyaM dviH| apIpyata , apIpyatAm , apopyan / pibatinirdezAtpAtena bhavati,- apIpalat / luptativanirdezAdyaGlupyapi na bhavati, apApayat / U iti kim ? pAyayati / / 33 // nyA0 sa0- pibaH-luptatitniIzAditi-yataH sUtre pibatyekadezaH piba'nucakre / zraGe hihano ho ghaH pUrvAt / / 4. 1. 34 // hihana ityetayordhAtvorDavajite pratyaye pare dvitve sati pUrvasmAt parasya hasya gho bhavati / prajighAya, prajighIpati, prjeghiiyte| prajegheti / hana ,-jighAMsati, jaMghanyate, jar3anIti / aGa iti kim ? prAjohayat / aGe dvivacananimittapratyaye'nantarasya vijJAnAdiha na bhavati, hananIyitumicchati-jihananIyiSati / uparyu dAsAttu riNavyavadhAne bhavati,prajighAyiyiSati / pUrvAditi vacanAnna ca dviriti nivRttam // 34 // nyA0 sa0- ahihano-jaMghanyate iti-kuTilaM hanti 'gatyarthAt' 3-4-11 iti yaGa, yadi hiMsArthastadA 'hano novaMdhe' 4-3-99 iti syAt / prajighAyayiSatIti-prahiNvantaM prayukta Nig vRddhiH, prahAyayitumicchati san / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 1, sUtra -35-39 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH jergiH sanparokSayoH // 4. 1. 35 // jayateH sanparokSayodvitve sati pUrvasmAtparasya girAdezo bhavati / jigISati, vijigISate, jigAya, vijigye / sanparokSayoriti kim ? jejIyate / jinAtejirUpasya lAkSaNikatvAjjijyatuH ||35|| [ 85 nyA0 sa0 - jegi: san - pUrvasmAditi yadi pUrvAdityadhikAro na syAttadA dvitvasahitasyApi dhAtorAdezaH syAt, yadvA pUrvasyA bhakta eH syAt na ca vAcyaM kRte'pi 'gahorja : ' 4-1-40 iti syAdvidhAnasAmarthyAnna bhavatItyAzaGkA syAt evamuttaratrApi / 2 ceH kiva // 4. 1. 36 // cinoteH sanparokSayodvitve sati pUrvasmAtparasya kirAdezo vA bhavati / cikISati, cicISati, cikAya, cicAya, ciSaye, cicye / samparokSayorityeva - cecIyate / / 36 // nyA0 sa0 ce kirvA cikISatIti- 'svarahan' 4-1-104 iti dIrghatve dvitve karUpAdeze punaH 'sva rahan' 4-1-104 iti dIrghatvaM yAvatsaMbhava iti nyAyAt / pUrvasyAsve svayoriva // 4. 1. 37 // dhAtodvitve sati yaH pUrvastasya saMbandhino yorikArasyokArasya cAtve svare pare Asannau iy uv ityetAvAdezau bhavataH / iyeSa, uvoSa, iryAta, iyRyAt / arteryaGlupi dvitve pUrvasyAkAre 'rirau ca lupi' (4-1-56 ) ityanena rirIhatyAgame tadivarNasya ceyubhAve sati ariyata, ariyarIti, eke tvatreyaM necchanti, praryaMta aryarItIti / tanmatasaMgrahArthaM pUrvasyeti samAnAdhikaraNaM vizeSaNaM tena ikArokAramAtrasyaiva pUrvasyeyuvau bhavataH / asva iti kim ? ISatu:, USatuH / svara iti kim ? pipakSati, pupUSati, iyAja, uvApa // 37 // nyA0 sa010- pUrvasyAsve- iyeSeti - asve svare iti bhaNanAt guNe kRte iyAdezaH, nanviyAdeze'pi vidheye 'svarasya pare' 7-4- 110 ityanena guNasya sthAnivadbhAvAdiyuvau na prApnutaH ? satyaM pare iti saptamI saptamyA ca niddiSTe pUrvasyAnantarasyaiva, atra tu pakAreNa vyavadhAnamiti na. sthAnitvaM, asve iti natrA niddiSTamanityamiti vA, yadvA sve svara iti vyApteH / nanu tathApi na prApnoti asiddhaM bahiraGgam iti nyAyena guNasyAsiddhatvAt ? na, na svarAnantarya iti nyAyAdayaM nyAyo nopatiSThate / yoH samAnAdhikaraNamiti-yoH kiMviziSTasya pUrvasya na tu pUrvasaMbandhinaH, yadi ikAra-IkAra-ukArAH svAtantryeNa pUrve bhaveyuratra tu rirItyAderadhikasya saMbandhinaH / Rto't // 4. 1. 38 // dhAtodvitve sati pUrvasya Rto'dbhavati / cakAra, vavRdhe ||38|| hrasvaH / / 4. 1. 31 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pAda- 1, sUtra - 40-44 dhAtodvitve sati pUrvasya svarAntasya hrasvo bhavati / papau, ninAya lulAva, cakAra, siseke, luloke, tutrauke ||36|| 86 ] gorjaH // 4. 1. 40 // dhAtodvitve sati pUrvayorgakA rahakArayorjakAro bhavati / jagAma, jaghAsa, ha, jahau, jihIrSati, juhoti, jahAti // 40 // dyuteriH // 4. 1.41 // ve sati pUrvasyata irbhavati / didyute, zravidyutat dedyutyate, vividyutiSate vididyotiSate // / 41 // 3 nyA0 sa0-- - dyuteri:- vididyutiSate - ityatra 'vau vyaJjanAdeH' 4-3 - 25 iti sano vA kittvam / dvitIyaturyayoH pUrvau / / 4. 1. 42 // dhAtodvitve sati pUrvasya dvitIyaturthayoH sthAne yathAsaMkhyaM pUrvAvAdyatRtIyAvAsannau bhavataH / cakhAna, ciccheda, TiThakArayiSati, tasthau, paphAla, jughoSa, jajhAma, DuDhauke, dadhau, babhAra / dvitIyaturyayoriti kim ? papAca // 42 // nyA0 sa0-0-- dvitIya0- papAceti-atra sAmIpyAt pUrvI nakAraH syAt / tirvA SThavaH // 4. 1. 43 // Thidvitve sati pUrvasya dvitIyasya tirAdezo vA bhavati / tiSTheva, TiSTheva, teSThIvyate, TeSThIvyate / tefrakArotroccAraNArtha: tena 'ivRdha' - ( 4-4-47 ) ityAdinA veTi tuSThatiSThati / pUrvasyetyA deza vidhAnameva jJApayati SThiveH SakAraH ThakAraparaH SThASTacaprabhRtInAM tu tavargaparaH tena tasthau taSTayau ityAdi bhavati / kecittu 'svarebhyaH' (1-3-30) iti dviruktasya chakArasya dvitve sati pUrvasya tyAdezamicchanti / tanmate ucchet uticchiSati, Rcchat RticchiSatIti // 43 // nyA sa0- -- tirvA SThiva:-SThivo bhvAdedivAdezca grahaH, ThakArapara iti yadyatra SakAraH thakAraparaH syAt tadA'nena tavidhAnaM na kuryAt yata: 'aghoSe ziTa : ' 4 - 1 - 45 iti Salope * nimittAbhAve iti nyAyena Thasya the 'dvitIyaturyayoH 4-1-42 iti thakArasya ca te takAra: siddha eva, pakSe TakAravidhAnArthaM tu TirvA SThiva iti sUtraM kuryAdityarthaH / taSTyA - viti - atra 'aghoSe ziTa : ' 4-1-45 iti Salupi nimittAbhAva iti Tasya takAraH / vyaJjanasthAnAdeluk // 4. 1. 44 // dhAtodvitve sati pUrvasyavyaJjanasthAnAvelu g bhavati / jagle, mamle, papAca, prATatu:, Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-45-48 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [87 Rcchava RcicchiSati, ucchet ucicchiSati, aTAThyate / vyaJjanasyeti kim ? svarasya mA bhUt / anAderiti kim ? AdermAbhUt - papAca // 44 // _nyA0 sa0-vyaJjanasyA0-RticchiSatIti-anenAdhastanacchasya luki nimittAbhAva iti Urdhvasthacasya chaH tato 'dvitIyaturyayoH' 4-1-42 ityanena chasya caH / aghoSe ziTaH / / 4. 1. 45 // dhAtodviruke sati pUrvasya ziTastatsaMbandhinyevAghoSe pare luga bhavati, anAdilugapavAdo'yam / cazcota, TiSTeva, caskanda / praghoSe iti kim ? sasno / ziTa iti kim ? papsau // 45 // nyA0 sa0-praghoSe ziTaH-tatsaMbandhinyeveti-atra tatsaMbandhivyAkhyA'bhAve siddha satyArambha iti nyAyAt niyamArthametadityAzaGkA syAt , aghoSa eva ziTa: tatazcanIkasyate ityAdiSveva syAt , na tu lAlasye ityAdiSu paratrA'ghoSAbhAvAt / cakramyate ityatra tu anusvArasya ziTtve'pi evakArAnna luk , atra hi hyAnantaryeNa saMbandhamAtraM na tatsaMbandhyeva mvAgamasya pUrvabhaktatvAt / kaGazca / / 4. 1. 46 // dhAtodvitve sati pUrvayoH kakAraGakArayoryathAsaMkhyaM cakAratrakArau bhavataH / cakAra, cakhAna, aGave, jiGakAroyiSati // 46 // na kavateryaGaH // 4. 1. 47 // yaGantasya kavatedvitve sati pUrvasya kasya co na bhavati / kokUyate kharaH, zanirdeza: kautikuvatyonivRttyarthaH / cokayate, kavatiravyakte zabde, kuvatirArtasvare, kotiH zabdamAtre, eSAM pAThe zabdamAtrArthatve'pi gatyarthatvAvizeSe dhAvatigacchatyAdInAmivArthabhedaH / yaGlupi ca niSedho na bhavati / cokavIti, anye tu yaGlupyapi pratiSedhayanti, kokavIti / yaGa iti kim ? cukuve / / 47 // nyA0 sa0-na kavate-pratiSedhayantIti-pratiSedhaM vyAcakSate 'Nijbahulam' 3-4-42 / aagunnaavnyaadeH||4. 1.48 // dhAtoryaDantasya dvisve sati pUrvasyAnyAve murIrirantavajitasyAkAro guNazcAsatrau bhavataH / pApacyate, aTATayate, cecIyate, lolayate, hAMka-jehIyate, pApacIti, bebhidIti, lolavIti / naitAvAkAraguNau yanimittAviti yaGlupyapi bhavataH / anyAderiti kim ? dhanIvacyate, yaMyamyate, narInRtyate, narinati, natti / nanu cAtra apavAdatvAnyAdaya eva bAdhakA bhaviSyanti kiM nyAdivarjanena ? satyam , dvitve sati pUrvasya vikAreSu bAdhako na bAdhaka iti jJApanArtham , tena pracIkaradityatra 'laghordIrgho'svarAdeH' (4-1-64) iti sanvatkArya na bAdhyate // 48 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-49-52 nyA0 sa0-AguNA0-na bhaviSyanti nyAdayo yasya asAva'nyAdi: tasya / apavAdatvAnyAdaya eveti-nyAdInAM tu saMbandhino'ntasya vidhAnasAmarthyAnna prAptiH, ata pUrvasyaiva prApnuta AguNau / sanvatkAryamiti-sanvatkAryabAdhe tva'cAkaradityaniSTaM syAt / na hAko lupi // 4. 1. 41 // ohAMka tyAge ityasya dvitve sati pUrvasya yaDo lupyAkAro na bhavati / jahAti, jaheti / lupIti kim ? jehIyate // 46 // vaJca-sansa-dhvansa-bhraMza-kasa-pata-pada-skando'nto niiH|| 4.1.50 / / eSAM yaGantAnAM dvitve sati pUrvasya nIranto'vayavo bhavati / vanIvacyate, vanIvacIti, sanIsrasyate, sanIsra sIti, danIdhvasyate, danIdhvaMsIti, banIbhrazyate, banIbhrazIti, canIkasyate, canokasoti, panIpatyate, panIpatIti, panIpadyate, panIpadIti, canIskadyate, canIskandIti / doghaMvidhAnAdhrasvo na bhavati // 50 // nyA0 sa0-vaJcasrasa0-dyatAdidhvaMsasAhacaryAt srasUGa, ityasyaiva dyatAdinaso grahaH, srasUGa pramAde ityasya tu sAsrasyata iti bhavati / bhraMzirapi bhraMzUGiti bhvAdireva gRhyate bhvAdidhvaMs sAhacaryAt / bhRzuc bhraMzuc ityasya tu bAbhrazyata ityeva / murato'nunAsikasya / / 4. 1. 51 // akArAtparo yo'nunAsikastadantasya dhAtoryaGantasya dvitve sati pUrvasya muranto bhavati / bambhaNyate, bambhaNIti, tantanyate, tantanIti, jaGgamyate, jagamoti / yalavAnAmanunAsikatve tantayyate, tantayeM, caMcalyate, caJcala, mamate, mama / ananunAsikatve, tAtayyate, tAtayaH, cAcalyate, cAcalaH, mAmavyate, mAmavaH / prata iti kim ? tetimyate, jodhuNyate, bAbhAmyate / anunAsikasyeti kim ? pApacyate // 51 // nyA0 sa0-murato0-bAmAmyate iti-bhAmi krodhe ityasya rUpam , ye tvanunAsikAntasya dhAtodvitve sati pUrvasyA'ta iti vizeSaNaM manyante tanmate baMbhAmyata iti tanmatasaMgrahAyA'ta iti SaSThI vyaakhyeyaa| jp-jbh-dh-dsh-bhnyj-pshH|| 4.1.52 // eSAM gaGantAnAM dvitve sati pUrvasya muranto bhavati / jaMjapyate, jaMjapIti, jaMjabhyate, jaMjabhIti, davAte, daMdahIti, daMvazyate, daMdazIti, bambhajyate, bammajIti, paziti sautro pAtaH, paMpazyate, paMpazIti / daziti luptanakAranirdezAt yaGo lupyapi daMzernalopo bhavati / anyastu nalopaM necchati tena daMdaMzoti // 52 // nyA0 sa0- japajabha0-pasa iti dantyAntaM nyAsakArAdayo menire, bhojastu tAlavyA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 1, sUtra - 53-56 ] zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 89 ntam / jaMjabhIti - AgamazAsanamanityamiti 'jabhaH svare' 4-4-100 iti nAgamAbhAvaH / luptanakAreti - 'gulupa' 3 - 4 - 12 ityatrApi jJApitaM paraM dvirbaddhaM subaddhaM bhavati ityatrApi jJApitam / caraphalAm // 4. 1. 53 // caraphalatriphalA ityeSAM yaGantAnAM dvitve sati pUrvasya muranto bhavati / caMcUryate, caJcurIti, pamphulyate, pamphulIti / bahuvacanaM triphalA vizaraNe ityasyApi parigrahArtham // 53 // ti copAntyAto'noduH // 4, 1. 54 // yaGantAnAM caraphalAM takArAdau ca pratyaye upAntyasyAta urAdezo bhavati 'sa cAnot' tasya guNo na bhavati / caMcUryate, caMcurIti, paMphulyate, paMphulIti, cUtiH, brahmacUNiH, praphulliH, praphullaH, praphullavAn / zrata iti kim ? cArayateH phAlayatezva kvip tata AcAre kvip, tato yaG cacAryate paMphAlyate / atraikadezavikRtasyAnanyatvAtprApnoti / zranoditi kim ? caMcUti, paMphulti atra guNo na bhavati / / 54 / / 1 nyA0 sa0 - ticopAntyA0- yaGantAnAmiti dvitve sati jJAtavyaM na pUrvasya upAntyA'kArasya grahaNAt / caJcUryate iti dvitve satItyadhikArAnna pUrvamutvam / cUtirityatra tu dvitvA'saMbhavAt dvitvA'bhAve'pIti dRzyam / cUtiriti caraNaM 'samaja' 5-1-99 iti samAvezArthatvAt 'zravAdibhyaH' 5 1-92 ktiH / praphulla iti - triphaletyasya yadA phalati smeti vAkye ktastadA 'Adita: ' 4-4-71 iti nityamiDa'bhAvaH, phalitumArabdha iti Arambhe kte tu 'navA bhAvArambhe' 4-4-72 iti veT phalaniSpattAvityasya tu nityamiT / caJcAryata iti carantaM prayuGkte Nig vRddhiH cArayatIti kvip 'NeraniTi' 4-3-83 cArivAcarati 'kartA' : kvip' 3-4-25 garhitaM cArati evaM paMphAlyate iti / " RmatAM rIH // 4, 1. 55 // RkAravatAM dhAtUnAM yaGantAnAM dvitve sati pUrvasya rIranto bhavati / nRtaic-narI - nRtyate, dRzU - darIdRzyate, vRtaG varIvRtyate, vRdhUGa varIvRdhyate, kRpauG-calIkkRpyate, dhaj dadhRjyate, pracchaMda - parIpRcchyate, ovrazcAt varIvRzcyate, grahIz- jarIgRhyate, pracchivazvigrahINAmRkAre kRte Rmattvam / RmatAmiti kim ? cekrIyate, jehrIyate / kRgahugo rIbhAve kRte dvitvamiti RmattvaM nAsti, bahuvacananirdezo lAkSaNikaparigrahArthaH / / 55 / / nyA0 saH RmatAM-caloklRpyate dvitvAt prAgeva 'Rra lRlam' 2-3-99 ityasya pravRttau tato dvitve RkAropadiSTam iti nyAyena lRkArasyApyAt / darIbRjyate itiikAropAntyamiti kecittanmate bhRzaM dhijati dedhrijyate iti / cekrIyate iti - 'Rto rI: ' 4-3-109 tato dvitvam / rirau ca lupi / / 4. 1, 56 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-57-60 RmatAM dhAtUnAM yaGo lupi dvitve sati pUrvasya riraurI cAnto bhavati / kR-carikati, carkati, carIkati, ha-jarihati, jarhati, jarIhati, narintIti. narinati, natIti, nati, narInRtIti, narInati, varivRzcIti, varivRSTi, vavRzcIti, varvRSTi, varIvRzcIti, varIvRSTi, caliklupIti, calikalpti, calklupIti, calkalpti, calIklapIti, calIkalpti / lupIti kim ? narInRtyate / RmatAmityeva,-kR-cAkarIti, cAkati, cAkIrtaH, cAkirati, gR,-jAgalti, tR-tAtati // 56 // nyA0 sa0-rirau ca0-varIvRSTIti-'saMyogasyAdau 2-1-88 iti zalope 'yajasRja' 2-1-87 iti casya SaH, pare guNe vidheye zalopazcA'san iti guNAbhAvaH / jAgaltItiayavRllenadityukteryaGlupyapi 'gro yaGi' 2-3-101 iti latvam / nijAM zityet // 4. 1,57 // nijivijiviSAM trayANAM ziti dvitve sati pUrvasyaikArAdezo bhavati / nenekti, nenikte, nenijyAta , nenektu, anenek , vevekti, vevikte, deveSTi, veviSTe / zitIti kim ? nineja, ninikSati, anonijat / nijAmiti bahuvacanena nijivijiviSastraya evAdAdiparyantapaThitA gRhyante // 57 / / pa-bhR-mAhA-GAmiH // 4. 1, 58 // pRRbhR mA hAG ityeteSAM ziti dvitve sati pUrvasyekAro bhavati / pipati, pipRyAta, iti, itryAva , bibhati, bibhRyAta , mimIte, pramimIta, jihIte, ajihIta / kecittu pR pAlanapUraNayoriti juhotyAdau dIrghatvaM paThanti, tanmatasaMgrahArthaM pRzca Rzceti vigraho''ta eva ca bahuvacanam / pipati, pipUrtaH pipUryAda / hAGiti kAraH kim ? ohAMka-jahAti / zitItyeva,-papAra, Ara, bamAra, mame, jhe| zitIti dvitvasya vizeSaNaM kim ? parpati, parIpati / atra yaDantasya dvitvaM na zitIti na bhavati / / 5 / / nyA0 sa0-pabhRmAhA-ziti dvitve sati bhaNanAt pRt ityasya vyudAsaH / sanyasya // 4. 1.51 // dhAtodvitve sati pUrvasyAkArasya sani pare ikAro bhavati / pipakSati, pipAsati, pratISiSati, jihvAyakoyiSati / sanIti kim ? papAca / asyeti kim ? lulUpati, pApaciSate / / 59 / / orjAntasthApavarge'vaNe // 1. 1. 60 // dhAtodvitve sati pUrvasyokArAntasyAvAnte jAntasthApavarge parataH sani pare ikAro'ntAdezo bhavati / ju sautro dhAtuH-jijAvayiSati, yiyaviSati, yiyAvayiSati, rirAvayiSati, lilAvayiSati, pipaviSate, pipAvayiSati, vibhAvayiSati, mimAvayiSati / proriti Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 1, sUtra - 61-62 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 91 kim ? pApaciSate / jAntasthApavarga iti kim ? zravatutAvayiSati, juhAvayiSati, zuzAaff | avarNa iti kim ? bubhUSati, jujyAvayiSati / sanItyeva - lulAva / nanu vyantAnAM vRddhyavA dezayoH kRtayo dvitve sati pUrvasyokArAntatA na saMbhavati, tatra 'sanyasya' ( 4 - 1 - 59 ) ityanenaiva siddhe kiM guruNA sUtreNa etAvattu vidheyam 'o: paye'varNe' iti - pipaviSati, yiyaviSatItyatra pUrvasyokArAntasyetvaM yathA syAt ? satyaM, Nau yatkRtaM kAryaM tatsarvaM sthAnivadbhavati * iti nyAyajJApanArthaM vacanam, tena puskArayiSati cukSAvayiSati, zuzAvayiSatItyAdyapi siddham / etacca jJApakaM jAntasthApavargavat anyatrApyavarNa eva draSTavyam tenAcikkItadityatrekAravato dvirvacanaM siddham // 60 // nyA. sa0- ojantasthA0 - yiyaviSatIti- 'yu N g z yotumicchati yukmizraNe yavitumicchati san 'ivRdha' 4-4-47 iT / juhAvayiSatIti hvayantaM prayukta Nig 'Nau Gasani' 4-1-88 iti NiviSaye'pi yvRt, hvAyayitumicchati huMk ityasya tu hAvayitumicchati san / zuzAvayiSatIti zvayantaM prayuGkte Nig 'zvervA' 4-1-89 iti NiviSaye vRt zvAyayitumicchati / zranyatrApIti - ojantisthApavarge'pItyarthaH tenA cikIrtaditi nanu kItryAdezasyAnimitte eva vidhAnAt nimittatvA'bhAve kathaM Nau yatkRtaM kAryam iti nyAyena sthAnitvaprAptiriti ? satyaM -yadvinA yanna bhavati tattasya nimittamiti kRtvA Nij nimittaM kIrttaH, yatazcurAdInAM Nic avazyameva bhavati, tato NicsaMniyoge kozoto nimittatvam / zru-kha-du-plucyorvA // 4. 1. 61 // eSAM sani pare dvitve sati pUrvasyokArAntasyAntasthAyAmavarNAntAyAM parata ikAro'ntAdezo vA bhavati / zizrAvayiSati, zruzrAvayiSati, sisrAvayiSati, susrAvayiSati, didrAvayiSati, dudrAvayiSati, piprAvayiSati, puprAvayiSati, piplAvayiSati, puplAvayiSati, cicyAvayiSati, cucyAvayiSati / vacanAdekenAvarNenAntasthAyA vyavadhAnamAzrIyate / avarNa ityeva zruzrUSate, sutra Sati / orityeva - sotraviSati // 61 // nyA0 sa0 zrutra du0 - sosraviSatIti- kuTilArthe yaG lubantasya sani sravateH prayogaH, yadi zRNoteH syAttadA sani pratyaye pare 'zruvo'nAGa prate : ' 3 - 3-71 ityAtmanepadaM syAt, ataH kAraNAt zodhitam / svapo NAvuH // / 4. 1. 62 / / sanoti nivRttam, svapeNa sati dvitve kRte pUrvasyokArontAdezo bhavati / suSvApafrSati, svapeNa Nake kyani Nau Ge ca asuSvApakIyat / svApeH kvibantAtkatu' : kvipi yasovApyate / anye tu Nau sati kvivanimittAnantayeM evecchanti / svApakIyateH sani sivAkoyiSati / NAviti kim ? NakAntAtvayani sani ca sidhvApakIyiSati / svapo gAviti kim ? svApaM cikIrSati siSvApayiSati, atra na svapeNirdhatrA vyavadhAnAt / svapo Nau sati Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e2 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda - 1, sUtra - 63-64 dvitva iti kim ? soSopayiSati - zratra yaGlubantAt dvitve sati Nirna tu Nau sati dvitvamiti / / 62 / / nyA0 sa0-svapo0- anantarA'nantaribhAvasaMbandhe SaSThI AnantaryaSaSThyAH phalamasuvApakIyat, sanIti nivRttaM kAryAntaravidhAnAt / nanva'svApapakIya dityAdau 'svapoNAvu : ' 4-1-62 ityukAraH kathaM na ? ucyate - svapeH saMbandhI akAro nAsti, kiMtu NakasaMbandhI akAra iti / sivAkoyiSatIti svapantaM prayuGkta Nig, svApayatIti NakaH, svApakamicchati kyan, svApakIyitumicchati san tato 'Nistoreva' 2-3 - 37 iti Satvam / 1 soSopayiSatIti bhRzArthe yaGa lup ' svapeyaGaGa e ca' 4 1 80 iti yaG lupyapi vRt tato dvitvaM, soSupataM prayuGkte Nig soSopayitumicchati san 'Nistoreva' 2-3-37 1 iti Satvam / asamAna - prayojitavAniti prayuktavAnityarthaH, yaujAdikasya prayogAt / rata vINAmiti vadati vINA tAM parivAdakaH prayuktavAn tama'nyaH prayuktavAn NigdvayaM / yadyapyatra Nau Nerlopo'bhUttathApi na samAnalopaH yato NAviti jAtyA ekavacanaM tatazca yaH kazcit Nig sa sarvo'pi nimittatayopAttaH, ataH sa lupto'pi nimittaM, evamapIpaThadityatrApIti / samAnalope sanvalaghuni De // / 4. 1. 63 / / " na vidyate samAnasya lopo yasmin Gapare Nau dvitve sati pUrvasya laghuni dhAtvakSare pare sanIya kArya bhavati / sanyasyetvamuktamihApi tathA acokarat, ajIharat / 'orjAntasthApavarge'varNe' ( 4-5-63 ) ityuktamihApi tathA ajIjavat, prayoyavat, arIravat pralIlavat, pIpavat, prabIbhavat, amImavat / 'zrutra DuplucyorvA' (4-1-91 ) ityuktamihApi tathA - azizravat, azuzravat zradidravat, adravat, zrapipravat, apupravat, apiplavat, apuplavat, acicyavat, acucyavat / anyasya na bhavati - anUnavat, ajUhavat / laghunIti kim ? atatakSat, ababhANat, acikramat, acikvaNat ityAdau anekavyaJjanavyavadhAne'pi sthAdInAmitvabAdhakasyAtvasya zAsanAt sanvadbhAvo bhavati, na tu svarakhyaJjanavyavAye'pi tena ajajAgarat / NAvityeva, acakamata / zrasamAnalopa iti kim ? pracakathat, padamAkhyAt adadRpat / paTuM laghu kaSi hari vAkhyat apIpaTat, alIlaghat, pracIkapat, ajIharat ityAdau tu vRddhau kRtAyAM sandhyakSaralopa iti asamAnalopatvAtsanvadbhAvaH / NAviti jAtyAzrayaNAt vAditavantaM prayojitavAn avIvadadvINAM parivAdakena, apIpaThanmANavakamupAdhyAyena, atra NeH samAnasya lope'pi bhavati // 63 // | ghordIrgho'svarAdeH // / 4. 1. 64 // asvarAderdhAtorDa pare'samAnalope Nau dvitve sati pUrvasya laghorlaghuni dhAtvakSare pare dIrgho bhavati / acocarat, zralIlavat, atRtavat abbUbhujat / laghoriti kim ? aci - Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-65-68] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 93 kSaNat / asvarAderiti kim ? aurNa navat / UrurivAcaratIti kvinlope Nau auriravat / laghunItyeva,-atatakSat / NAvityeva,-acakamata / Ga ityeva,-riramayiSati / asamAnalope ityeva,-pracakathat , adadRSat / NijAtyAzrayaNAt pravIvadadvINAM parivAdakena / / 64 / / nyA0 sa0-laghordI?0-acIcaraditi-nanu 'svarasya' 7-4-110 iti paribhASayA pUrvasminnitve vidheye svarAdezasya hrasvasya sthAnitvena laghunItyabhAvAditvaM na prApnoti ? ucyate, 'svarasya' 7-4-110 iti pUrvasmin ( kAlApekSayA dezApekSayA vA ) sthAnitvamatra tu kAlApekSayA itvasya paratvaM yataH prathamamupAntyahasvastata itvamiti, dezApekSayA tu paribhASAyA anityatA, tathAhi-pUrvadeze hrasva iti paribhASAprasaktiH / smRdRtvrprthmrdstspsherH|| 4. 1. 65 // eSAM dhAtUnAmasamAnalope Upare Nau dvitve sati pUrvasyAkAro'ntAdezo bhavati, sanvadbhAvApavAdaH / smR,-prasasmarata, dR, adadarata ,-atra paratvAdI?'pi na bhavati / tvara,atatvarat, pratha,-apaprathat , mrada,-amanadat, stR-atastarat , spaza-apaspazat // 65 // __nyA0 sa0-smahattvara0-sanvAbhAvApavAda iti-bahuprayogApekSayedamukta yAvatA dIrghasyApi / apaspazaditi-spazi: sautra, spaziNa iti Niganto vA, kecitta paSIsthAne spazIti paThanti tasya vaa| vA vessttcessttH|| 4. 1. 66 // veSTa veSTordhAtvorasamAnalope upare Nau dvitve sati pUrvasya prakAro'ntAvezo vA bhavati / pravaveSTat , aviveSTat , acaceSTat , aciceSTat // 66 // I ca gnnH|| 4. 1. 67 // gaNeGapare Nau dvitve pUrvasyekAro'kArazcantAdezo bhavati / ajIgaNat , ajagaNata, gaNeradantatvena samAnalopitvAtsanyadbhAvo dIrghatvaM ca na prApnotItItvavidhiH / 'bhUridAkSijyasaMpannaM yatvaM sAntvamavokathaH' iti prayogadarzanAdanyeSAmapi yathAdarzanamItvamicchantyeke / / 67 / / / nyA0 sa0-I ca gaNaH-nanu I vA gaNa iti kriyatAmadantatvena samAnalopitvAdeva pakSe'jagaNaditi bhaviSyati ? satyaM, curAdibhyo Nica anityo Nicsanniyoge evaiSAmasdantatvaM tada'bhAve tada'bhAvAda'jagaNaditi na sidhyet kitva'jogaNadityeva / asyAderAH parokSAyAm // 4. 1. 68 // parokSAyAM dhAtodvitve sati pUrvasyAderakArasyAkAro bhavati / ATatuH, ATuH, ATitha, AdatuH, prAduH, Aditha / asyeti kim ? iiytuH,-iiyuH| Aderiti kim ? papAca / parokSAyAmiti uttarArtham / / 6 / / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] bRhavRtti laghUnyAsasaMvalite [pAda 1, sUtra-69-72 nyA0 sa0-asyAde0-'lugasyAdetyapade' 2-1-113 itysyaa'pvaad:| uttarArthamiti-iha tu parokSAyA anyasmin yaGAdau pratyaye dvitve sati AdAvakArasyA'sambhavAt / anAto nazcAnta RdAdyazausaMyogasya // 4. 1. 61 // RkArAderaznoteH saMyogAntasya ca dhAtoH parokSAyAM dvitve pUrvasyAderakArasyAnAta prAkArasthAne'niSpannasyAkAro bhavati kRtAkArAttvasmAnno'ntazca / RdAdi,-AnadhatuH,prAnadhuH AnRje, prAnRjAte, prAnajire, azo, Anaze, AnazAte, Anazire / saMyoga,-Anarca, mAnataH AnaJja, AnaJjatuH, AnaGga, prAnanta, Anarcha, aaniitH| RdAderiti kima? prAra, aartH| azAvityokAraH kima ? aznAtebhita , prAza, aashtH| saMyogasyeti kim ? ATa, ATatuH / anAta iti kim ? Achu, AyAme-AJcha, prAJchatuH / . kazcidatrApIcchati / AnAJcha, AnAJchatuH AnAJchuH / / 69 / nyA0 sa0- anAto na-na vidyate At sthAnitayA'syo prAnacheti-prathama dvitvaM tata: 'skRcchrataH' 4-3-8 iti guNaH / Areti Rka RprApaNe vA Nava dvitvaM 'Rto't' 4-1-38 'asyAdeH, 4-1-68 iti AkArastato 'nAmino'kali' 4.3-51 iti vRddhiH, Adyantavadekasminnityapi na yato yathA'ntyavyapadeze RdAditvaM evamAdivyapadeze Rdantatvamapi tata Rt Adireva yasyetyavadhAraNenA'sya nirAsaH / bhUsvaporadutau // 4. 1. 70 // bhUsvap ityetayoH parokSAyAM dvitve sati pUrvasya yathAsaMkhyamakArokArau bhavataH / babhUva, babhUvatuH, babhUve caitreNa, anuvabhUve kambalaH sAdhunA, suSvApa, suSvapitha / parokSAyAmityeva,-bubhUpati, bomavAcakAra / kecitta kartaryeva bhuvo'kAramicchanti na bhAvakarmaNo tena bubhUve caitreNa, anububhUve kambalaH sAdhunetyeva bhavati // 7 // nyA0 sa0 jyAvyavyadhi0-saMvivyAyeti-'yajAdivazavacaH' 4-1-72 iti yvabAdha. nArthamiphArasyApi i: / vivyacitheti-'kuTAdeGidvat' 4-3-17 ityaneneTo Gitve'pi vyaco'nasi' 4-1-82 iti na vRt , samAsAntAgama iti nyAyAt kuTAdigaNanirdiSTasya ngitvsyaa'nitytvaat| jyAvyevyadhivyacivyatheriH // 4. 1. 71. // eSAM parokSAyAM dvitve sati pUrvasyekAro bhavati / jyA,-jijyau, jijyitha / vyegasaMvivyAya, saMvivyayitha / vyadha-vivyAdha, vivyadhitha / vyac ,-vivyAca, vicitha / vyatha ,vivyathe, vivyathAte, vivyathire parokSAyAmityeva,-vAvyathyate / / 71 // yajAdivazavacaH sasvarAntasthA vRt // 4. 1. 72 // yajAdInAM vazavacozca parokSAyAM dvitve sati pUrvasya sasvarAntasthA mvRt ikAra Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-73-75 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [95 ukAraRkArarUpA pratyAsatyA bhavati / iyAja, iyajitha, veMga-uvAya, uvayitha, DuvapIuvApa, uvapitha, vahIM,-uvAha, uvahitha, bada-uvAda, uvaditha, vasaM-uvAsa, uvasitha, vyegaH pUrveNekAravidhAnabalAt hvegazvayatyostu pUrvasyAntasthAyA abhAvAt na bhavati / vazuvAza, uvazitha / vaciti vazsAhacaryAt vacaMkabra gAdezo vA AvAdiko gRhyate na yaujAdikaH / uvAca, ucitha / parokSAyAmityeva,- yAyajyate, vAvacyate // 72 / / nyA0 sa0 yajAdivaza0-uvayitheti-sRjizi' 4-4-78 iti veTi 'thvo:pva'ya' 4.4-121 iti ya lupi uvatha, vahestu uvoDha iti bhavati / hragazvayostviti-'dvitve hvaH' 4-1-89 'vA parokSAyaGi' 4-1-90 ityanena ca svavidhAnAt vikalpapakSe'pi 'vyaJjanasya' 4-1-44 iti lukapravRteH / na vayo yu // 4. 1. 73 // . pUrvasyeti nivRttamasaMbhavAt / vegAdezasya vayeryakAraH parokSAyAM yvRnna bhavati / UyatuH UyuH / / 73 / / nyA0 sa0-na vayo ya-Uyaturiti-veMg 'vevaya' 4-4-16 'yajAdivaceH kiti' 4-1-79 vakArasya svRt , dvitve 'vyaJjanasya 4-1-44 iti yalope 'samAnAnAm' 1-2-1 iti dIrghaH, atra 'yajAdivace:' 4-1-76 ityanena yakArasya vakArAkAreNa saha vRtprApnoti / veryH||4. 1. 74 // vego'yakArAntasya pUrvasya parasya ca parokSAyAM gvRnna bhavati / vavo, vavitha / aya iti kim ? uvAya, uvayitha // 74 / / nyA0 sa0-veraya0-vavAviti-'vervaya' 4-4-16 ityasya vikalpapravRttervaya'bhAvaH, atra 'yajAdivaz' 4-1-72 iti prathamasya na prApnoti / uvAyeti-atra vayAdeze kida'bhAvAt 'yajAdivace' 4-1-76 ityasyApravRttau dvitve 'yajAdivaz' 4-1-72 iti pUrvavakArasya yvRt / aviti vA // 4. 1.75 // vego'yakArAntasyAviti parokSAyAM parato vRdvA na bhavati / vavatuH, vavaH, UvatuH, UvaH / dvitve kRte paratvAddhAtoruvAveze sati pazcAt pUrvasya samAnasya dIrghaH / aya iti kim ? UyatuH, UyuH / / 7 / / nyA0 sa0-pravitivA-vavaturiti-dvitvAt prAgeva 'yajAdivaceH 4-1-76 ityanena prAptamanena vikalpyate, dvitve tu kRte pUrvasya 'yajAdivaz' 4-1-72 iti prAptaM 'verayaH' 4-1-74 ityanena niSidhyate / / Uvaturiti-atra pUrvaM yvRttato dvitvaM * vRtsakRt * iti nyAyAt pazcAtvakArasya na svat / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda 1, sUtra-76-80 jyazca yapi // 4. 1. 76 // jyA ityetasya vegazca yapi pare vRnna bhavati / prajyAya, upajyAya, pravAya upavAya 76 / vyH|| 4. 1.77 // vyego yapi pare vRnna bhavati / pravyAya, upavyAya / yogavibhAga uttarArthaH / / 77 / / saMparervA // 4. 1.78 // saMparibhyAM parasya vyago yapi pare yvadvA na bhavati / saMvyAya,-saMvIya, parivyAya, priviiy| nirapekSatvenAntaraGgatvAt prAgeva vRto dIrghatvam , na tu to'ntaH / samo necchantyeke / tena nityaM saMvyAya / / 78 // yajAdivaH kiti // 4. 1. 71 / / neti nivRttam, yajAdInAM dhAtUnAM vacezca sasvarAntasthA kiti pratyaye pare vRt bhavati / yajI,-IjatuH, IjuH, ijyate, ijyAta , iSTa:.-iSTavAn , IjivAn , iSTvA , iSTi:, veMga,-UyatuH, UyuH / 'praviti vA (4-1-75) iti vacanAt vavatuH, vavuH, UvatuH, UvuH, . Uyate, UyAt , utaH, utavAn / vyaMga-saMvivyatuH, saMvivyuH,-saMvIyate, saMvIyAta , saMvIta:, saMvItavAn / A~ga-hUyate, hUyAt , hUtaH-hUtavAn / vapIM, UpatuH, upuH-upyate, upyAt , uptaH, uptavAn / vahIM-UhatuH UhuH, uhyate, uhyAt , UDhaH, UDhavAn / zvi-zUyate, zUyAt , zUnaH, zUnavAn / vada-UdatuH, UduH, udharo, udyAt , uditaH, uditavAn / vasaMUSatuH, USuH, uSyate, uSyAt , uSitaH, uSitavAn / vaciti vacaka bra gAdezo vA-UcatuH, UcuH, ucyate, ucyAt , uktaH, uktavAn / yaujAdikasya tu na bhavati,-cacyate / kitIti kim ? iyAja, yakSISTa, vAvacyate, vaktA // 76 / / nyA0 sa0-yajAdivace0-neti nivRttamiti-prApterabhAvAt / iSTiriti-'AsyaTi' 5-3-67 iti kyapasamAvezArtha zravAdikatvAt ktiH / uta iti-kvipi tu ut utau uta iti, paramate tu U: uvau uvaH, te 'dIrghamavo'ntyam' 4-1-103 ityatra ava iti na kurvate / yaujAdikasya tu na bhavatIti-nityANijantairyajAdibhiH sAhacaryAdityarthaH / svaperyaDe ca // 4. 1.80 // svaperyaGi De kiti ca pratyaye sasvarAntasthA vRt bhavati / soSupyate, soSupIti / yaGlupi necchantyanye-sAsvapti / NimantareNa isyAsaMbhavAt svapitiya'nto labhyate / asUSupat / De, vRt, guNo, hrasvatvaM, dvitvaM, pUrvasya dIrghatvamityatra,-kramaH / kiti,-suSupatuH, supyate, supyAt , suSupsati / edhviti kim ? svapiti / ghantAdapi kecidicchanti / svApamakarot asuSupat / / 8 / / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-81-84 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH / [67 nyA0 sa0-svapeya ca-asUSupaditi-na ca vAcyaM * prAk tu svare0 * iti nyAyAt dvitvameva bhaviSyati na NigAzrito guNaH, yato yadi tenaiva dvitvanimittena pratyayena janyate svaravidhistadaiva na syAda'tra tu dvitvanimittapratyayA'janya iti / asuSupaditi-svamate tu asasvApaditi / jyAvyadhaH kGiti // 4. 1.81 // jinAvidhyatezca sasvarAntasthA kiti Diti ca pratyaye pare svat bhavati / jijyatuH jIyate, jIyAt , jInaH, Giti-jinAti, jejIyate, jejeti, vividhatuH, vidhyate, vidhyAt , viddhaH, Diti-vidhyati, vevidhyate, veveddhi / viGati iti kim ? jyAtA, vyaddhA / / 81 // nyA0 sa0-jyAvyadhaH-pratyaya iti vizeSyaM GitIti vizeSaNamato dhAtunimittayoryathAsaMkhyaM na bhavati / jinAtIti-ravRt 'dIrghamavontyaM' 4-1-103 'pvAdehUM svaH' 4-2-105 / vyaco'nasi / / 4. 1. 82 / / vyaceH sasvarAntasthA'svajite piGati pratyaye pare mvRdbhavati / vicitA, vicitum , vevicyate, vicati / anasoti kim ? uruvyacA: / / 2 / / nyA0 sa0-vyaco'nasi-viciteti-kuTAditvAt Gitve yavRt / uruvyacA itiuruvicati asitya'saH kuTAditvAt Gitvam / vazerayaGi / / 4. 1. 83 // vazeH sasvarAntasthA ayaGi Diti pratyaye pare vRdbhavati / uzyate, UzatuH uzitam , uSTaH, uzanti / ayaGIti kim ? vAvazyate / kDintItyeva,-vaSTi / / 83 // graha-vasva-bhrasja-pracchaH // 4. 1.84 // grahAdInAM sasvarAntasthA kGiti pratyaye pare yvadbhavati / jagahatuH, jagRhuH gRhyate, gRhItaH, jighRkSati, gRhvAti, jarogRhyate, jarIgahIti, vRzcyate, vRkNaH, vRzcati, varIvRzcyate, bhajjyate, bhRSTaH, bhRjjati, barIbhRjjyate, pRcchayate, pipacchiSati pRSTaH, pRcchatiH, parIpRcchacate, pcchaa| Gitotyeva,-grahItA, vavazcatuH vabhrajjatuH, papracchatu, praznaH / vyacivazivazcibhrasjipracchInAM paJcAnAM yaGalabantAnAM necchantyanye / tas ,-vAvyaktaH / nAmni-tikavAvyaktiH, vAvaSTaH, vAvaSTiH, vAvaSTaH, vAvaSTiH, bAbhraSTaH, bAbhraSTiH, pApraSTaH, paaprssttiH| anye tu ke 'prakRtigrahaNe yaGlubantasyApi grahaNam' * iti yaGlupyapi manyante tena veviktaH, veviktiH, varivRSTaH, barivRSTiH baribhRSTaH, baribhRSTiH, paripRSTaH, paripRSTiH / apare tu vicativRzcatibhRjjatipRcchatInAM nityaM vRta jyAdInAM tvanityamiti manyante tenedaM siddham 'tasyAstrayastrInapi vivyadhuH zaraiH' iti anye tu vidhidhurityevAhuH / / 84 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-85-46 nyA0 sa0-grahavazca0-pRcchyate iti-kyasya sAnunAsikatvaM nAdRtamiti 'anunAsike ca' 4-1-108 iti zo na bhavati / variSTa iti-vazastu bhASyakRtApyanudAhRtatvAnna dazitaM, prayogastu voSTi: voSTa iti TippanakRtaH / vyesyamoryaGi // 4. 1. 85 // vyesyamo: sasvarAntasthA yaGi vRddhavati / vevIyate, vezyoti, sesimyate, sesimoti / yaGlupi necchantyanye / vAvyAti, saMsyanti / yaDIti kim ? vyayati // 85 / / cAyaH kI // 4. 1.86 cAyagityetasya yaGi ko ityayamAdezo bhavati / cekoyate / dIrghanirdezo yaGlubartha:cekItaH // 86 // nyA0 sa0-cAyaH kI-dIrghanirdezAt yaGa lupyapyAdeza ityarthaH, anyathA hi yadi sAkSAt yaGayAdezaH syAttadA 'dIrghazcci' 4-3-108 iti dIrghaH siddhaH, evaM 'pyAyaH pI' itytraapi| ditve hH||4. 1.87 // hvayatedvitvaviSaye sasvarAntasthA vRddhavati / juhAva, juhuvatuH, johUyate, johavIti, juhaSati / anenaiva siddhe uttarasUtrakaraNaM Neranyasmin dvitvanimittapratyayavyavadhAyake gvRnmAbhUdityevamartham , teneha na bhavati-hvAyakamicchati hAyakoyati / tataH san jihvAyakoyiSati // 8 // Nau uni // 4. 1.88 // yate: sasvarAntasthA Upare sanpare ca Nau viSaye svRdbhavati / ajuhavata , juhAvayiSati / NAviti viSayasaptamIti kim ? NiviSaya evAntaraGgamapi yakArAgamaM bAdhitvA gvRdyathA syAt / GasanIti kim ? hAyayati // 88 / nyA0 sa0-NauGasani0-yakArAgamaM bAdhitveti-upalakSaNatvAt ke Nau yatkRtaM kAryam , iti ca vRt yathA syAditi, kRte tu vRti yo na bhavati, 'attirI0' 4-2-21 iti pvAgamabAdhakatvena Adantebhyo yasya pravRtteH / zvevA // 4. 1. 81 // zvayateH sasvarAntasthA Upare sanpare ca Nau viSaye vRdvA bhavati / azUzavata , azizvayava, zuzAvayiSati, zizvAyayiSati / viSayavijJAnAdantaraGgamapi vRddhyAdikaM vRtA bAdhyate, kRte ca tasminvRddhiH, tata prAvAdeza upAntyahrasvatvam , tato NikRtasya Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-90-93 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [66 sthAnitvAt zodvitvam tataH pUrvadIrgha iti kramaH / gAvityeva,-azizviyat , zizvayiSati // 86 // nyA0 sa0-zvervA - viSayavijJAnAdityAdi-nanu vidhAnasAmarthyAdeva vRddhyAdikaM bAdhitvA vRdbhaviSyati kiM viSayavyAkhyAnena ? naivaM,-vRddhau kRtAyAma'pi yasyApi yvRt prApnoti, ato vidhAnaM caritArtham / vA parokSAyaGi / / 4. 1. 10 // zvayateH sasvarAntasthA parokSAyAM yaGi ca pare vA svRta bhavati / zuzAva, zizvAya, prahaM zuzava, zizvaya, zuzuvatuH, zizviyatuH, zuzavitha, zizvayitha, zozUyate. zozavIti, zezvIyate, zezvayoti / avitparokSAyAM kittvAdyajAditvena prApte viti parokSAyAM yaGi cAprApte vibhASA 90 // nyA0 sa vA parokSA0-zuzuvaturiti-'dIrghamavaH' 4-1-103 iti dIrgha dvivacanam / pyAyaH pii|| 4. 1. 11 // pyAyateH parokSAyAM yaDi ca porAdezo bhavati / prApipye, prApipyAte, Apipyire, pepoyate, prapeyIyate / dIrghanirdezo yaGlubartha:-Apepeti, ApepItaH // 1 // nyA0 sa0-pyAya: pI0-ApepIta iti-bhojenaitat ktAntaM sAdhitamiti tivantodAharaNamagretana vartamAnAnizcayArtham / ktayoranupasargasya // 4. 1. 12 // anupasargasya pyAyaH ktayoH ktaktavatvoH pratyayayoH parayoH pItyayamAdezo bhavati / ponaM mukham , pInavanmukham / ktayoriti kim ? pyAyate / anupasargasyeti kim ? prapyAno megha: / / 2 / / aango'ndhuuvsoH|| 4. 1. 13 // AGa upasargAtparasya pyAyaterandhAvUdhasi cArthe ktayoH parataH pIrAdezo bhavati / prApIno'ndhuH, ApInabhUdhaH, andhuvraNam Udhaso vA paryAyaH / AGa iti kim ? prapyAno'ndhuH, paripyAnamUdhaH / andhUdhasoriti kim ? ApyAnazcandraH / prAGa eveti niyamAta prApyAnamUdha ityatrAGantAdupasargAna bhavati / anupasargasya tu pUrveNa bhavatyeva / pono'ndhu, pInavAnandhu, ponamUdhaH, pInavadUdhaH / anye tu pyAyateH kevalasyAGtarvasyAGantopasargapUrvasyaiva ca prayogamicchanti nAnyapUrvasya / tanmata prapyAnaparipyAnAdayo'prayogAH / ktayorityeva, ApyAyyaH // 6 // nyA0 sa0-prAGondhudhaso:0-Udhaso vA paryAya iti-nanu tahi AGondhAviti siddha UdhasgrahaNaM kimartham ? satyaM, UdhograhaNaM bodhayati ApIna iti prayogo vraNe vizeSaNatayA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-64-67 Udhasi ca paryAyeNa, yadvA UdhograhaNameva jJApayati, andhuzabda: kaizcideva Udhasi kIrtyate anyathA'ndhunApi sAdhyasiddhiH / AGa evetIti-atrApyanupasargasyetyanuvartanIyaM tatazca AGa-pUrvasya pyAyaH pI:, kathaM bhUtasyAGa: ? anupasargasya, kimukta bhavati ? kevalasyetyartha ityavadhAraNAnniyantraNAnna tu * siddhe satyArambhoniyamArthaH OM iti, yadvA sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyAdevakAraH / prApyAyya iti-'kAlAdhva' 2-2-23 ityanena mAsAdeH karmatve'ntabhUtaNyarthatvena vA sakarmakatve karmaNi dhyaN bhAve tu klIbatvaM syAt / sphAyaH spho vA // 4. 1.14 // sphAyateH ktayoH parataH sphI ityayamAdezo vA bhavati / sphItaH, sphItavAn , saMsphItaH, saMsphItavAn , sphAtaH, sphAtavAn / ktayoriti kim ? sphAti:-vikalpaM necchatyanye / / 14 / / nyA0 sa0- sphAyaH sphI vA-sphAtiriti - tatkathaM sphIti ? ucyate, sphAyate sma ktaH sphIta ivAcarati 'kartu: kvip' 3-4-25 sphItatIti 'svarebhya i' 1-3-30 / prasamaH styaH stI // 4. 1. 15 // prasam ityevaMsamudAyapUrvasya styAyateH ktayoH parataH stI ityayamAdezo bhavati / prasaMstItaH, prasaMstItavAn / prasama iti kim ? saMprastyAnaH, saMprastyAnavAn , styAnaH, saMstyAnaH / prasamo necchantyanye // 15 // nyA0 sa0-prasamaH-vyAvRttau kevalAt propasargAnna dazitamuttareNa vidhAnAt / necchantyanye iti-te hi hya tatsUtraM na kurvanti / prAttazca mo vA // 4. 1. 16 // prAtkevalAtparasya styAyateH ktayoH parayoH stI ityayamAdezo bhavati, ktayostakArasya ca vA makAro bhavati / prastImaH, prastImavAn , prastItaH, prastItavAn / / 96 // zyaH zIvamUrtisparze nazvAsparze // 4. 1. 17 // dravasya mUtiH kAThinyaM tasmin sparza ca vartamAnasya zyAyateH ktayoH parataH zo ityayamAdezo bhavati, tatsaMniyoge ca ktayostakArasyAsparza viSaye nakArAdezo bhavati / zInaM ghRtam , zInavad ghRtam , zInaM medaH zInavanmedaH, dravAvasthAyAH kAThinyaM gatamityarthaH / sparzazItaM vartate, zIto vAyuH / guraNamAtre tadvani vArthe sparzaviSayo bhavati / dravamUtisparza iti kim ? saMzyAno vRzcikaH,-zItena saMkucita ityarthaH / 'vyaJjanAntasthAto'khyAdhyaH' (4.271 ) iti natvam / / 9 / / nyA sa0 zyaH zI-dravamUttizca sparzazceti kRte virodhinAmiti vyAvRtteH sUtratvAtsa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-98-101 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [101 mAhAraH karmadhArayo vA, zItaM vartate iti-katariktaH, atra zItasparzo mukhyabhAvena, zIto vAyurityatra tu gauNa bhAvena vartate / prteH|| 4. 1.18 // pratiparasya zyAyateH ktayoH parataH zI ityayamAdezo bhavati tatsaMniyoge ca ktayostakArasya nkaarH| pratizInaH, pratizInavAn / pratipUrvo'yaM roge vartata iti pUrveNAprAptau vacanam / / 68 // vAbhyavAbhyAm // 4. 1.11 // abhi, ava ityetAbhyAM parasya styAyateH ktayoH parataH zI ityayamAdezo vA bhavati, tatsaMniyoge ca ktayostasyAsparza no bhavati / abhizInaH, abhizInavAn , abhizyAnaH, abhizyAnavAn , avazInaH, avazInavAn , avazyAnaH, avazyAnavAn / dravamUrtisparzayorapyanena paratvAdvikalpo bhavati / abhizInaM ghatama , abhizyAnaM ghRtam, pravazInaM himam , ava. zyAnaM himam , abhizIto vAyuH, avazIto vAyuH, sparzatvAnna natvam / abhizyAno vAyuH, avazyAno vAyuH / 'vyaJjanAntasthAto'khyAdhyaH' ( 4-2 71 ) iti sparza'pi natvam / abhyavAbhyAmiti kim ? saMzyAnaH, saMzyAnavAn / kecittu samA vyavadhAne'pIcchanti / aMbhisaMzIna:, abhisaMzonavAna , abhisaMzyAnaH, abhisaMzyAnavAna , avasaMzonaH, avasaMzonavAn , pravasaMzyAnaH, avasaMzyAnavAn / tadAbhyavAbhyAmiti tRtIyA vyaakhyeyaa| samastAbhyAmapItyanye abhyavazInaH, abhyavazyAnaH / viparyAse prayogo, nAsti, vA zabdasya ca vyavasthitavibhASArthAdanyopasargAntAbhyAM na bhavati / samabhizyAnaH, samabhizyAnavAn , samavazyAnaH, samavazyAnavAn / / 6 / / nyA0 sa0-vAbhya0-asparze no bhavatIti pUrvasUtre asparza iti nokta roge'saMbhavAt / zraH zrutaM haviHkSIre // 4. 1. 100 // zrAtaH zrAyatezca ktapratyaye haviSi kSIre cAbhidheye zRbhAvo nipAtyate / zRtaM haviH, zRtaM kSIram svayameva / zrAtizrAyatI hi akarmako karmakaviSayasya pacerarthe vartete / tayozca - tannipAtanam / haviHkSIra iti kim ? zrANA yavAgUH // 100 / / nyA0 sa0-zraH zataM-nanu kathaM zataM kSIraM svayamevetyukta, zataM kSIraM devadatteneti kathaM na bhavati ? ityAzaGkayAha -zrAti, zrAyatI iti / zrapeH prayoktraikye // 4. 1. 101 // zrAyateH zrAtervA Nyantasyaikasmin prayoktari kte parato haviSi kSIre cAbhidheye zubhAvo nipAtyate / zrAti, zrAyati vA haviH svayameva taccatreNa prAyujyata zataM havizcaitreNa / zRtaM kSIraM caitreNa / yadA tu dvitIye prayoktari Nigutpadyate tadA na bhavati / zrapitaM havi Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-102-104 zcaitreNa maitreNeti / haviHkSIra ityeva,-zrapitA yavAgaH, anye tu zrapi curAdau paThanti tasyaiva zrapenipAtanam / prayojakaNyantasya tvekasyApi prayogaM necchanti / tanmate karmakartRhaviH zrAtucaitraH prayuktavAn iti prayojakavyApAre Nigi apitaM havizcaitreNetyeva bhavati / apare tu sakarmakAvapi zrAtizrAyatI icchanti-tanmate, tayorapyaNyantayonipAtanaM bhavati / zRtaM havizcatreNa / Nyantayostu na bhavatyeva, zrapitaM havizcatreNa maitreNeti // 101 // __nyA0 sa0 zrapeH prayo0-zRtaM havizcaitreNeti Nigi pAnte ghaTAdeha sve zrapyate smeti vAkye karmaNi kte nipAtanAdiDabhAva / zrapitaM havirityAdi-pUrvavatprathamo Nig , tatastaM caitraM zrapayantaM maitra: prAyukta, pAcitamityarthaH / zrapi curAdAviti-adantaM, tasya ca phalaM haviH kSIrAda'nyatra dRzyam / tayorapIti-na kevalama'karmakayo: sakarmakayorapi tayoH zraH zata. miti nipAtanaM bhavati ityaperarthaH / svRtsakRt // 4. 1.102 // svaditi antasthAsthAnAnAbhikArokAraRkArANAM zAstre'smin vyvhaarH| dhAtovatsakRdekavArameva bhavati / yAvatsaMbhavastAvadvidhiriti nyAyAta punaHprAptaM pratiSidhyate / saMvoyate, vidhyate, vicyate, vevIyate, vevidhyate, vevicyate / / 102 // nyA0 sa0 vRtsakRta-saMvIyate iti-atra yakArasya yajAdivace:' 4-1-76 iti sya prAptamanena niSidhyate / dIrghamavo'ntyam // 4. 1. 103 // vegavajitasya dhAtorvRdantyaM dIdhaM bhavati / jonaH, jInavAn , jinAti saMvotaH, hUtaH, zUnaH / ava iti kim ? utaH, utavAn / antyamiti kim ? suptaH, uptaH // 103 // nyA0 sa0 dIrghamavo0-uta iti-kvipi ut utau uta iti bhASyam / supta iti'jJAnecchArthi0' 5-3-92 iti ktaH / svarahanagamoH sani dhuTi // 4. 1. 104 // .. svarAntasya dhAtorhantergamozca dhuDAdau sani pare svarasya dIrgho bhavati / svara-cicI. Sati, tutUSati, cikIrSati, hana-jighAMsati, gamu-jigAMsyate, saMjigAMsate, adhijigAMsyate mAtA, adhijigAMsate sUtram / gamviti iriNakiGAdezasya gamergrahaNAdgacchatenaM bhavati / saMjigaMsate vatso maatraa| iGAdezasyaiva gamoricchantyeke-tanmate iNa jigaMsthate. sNjigNste| ika-adhijigaMsyate mAtetyeva bhavati / sanIti kim ? stutaH / dhuTIti kim ? yiyaviSati // 104 / / nyA0 sa0 svarahana-saMjigAMsate iti-sametumicchati san , 'sanIGazca' 4-4-25 iti gamuH, gamlu gatAvityanena saha iNAdezasya game'rabhedopacArAd gamlakAryamAtmanepadaM prAgvadityanena, anyathA sanaH prAg AtmanepadA'darzanAnnasyAt , upacAre tu 'samo gamRcchi' Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-105-108 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [103 3.2-84 iti prAk dRSTam / yiyaviSatIti-prathamaM guNaM bAdhitvA dIrgha sakRdgate iti pravartate / tano vA // 4. 1. 105 // tanotedhuDAdau sani pare svarasya dI? vA bhavati / titAMsati, titaMsati / dhuTIsyeva,-vititaniSati / yaGlupi,-taMtaniSati // 10 // nyA0 sa0 tano vA-taMtaniSatIti-'ivRdha' 4-4-47 itITi vikalpAttitAMsati titaMsatItyapi / kramaH kvi vA // 4. 1. 106 / / kramaH svarasya dhuDAdau ktvApratyaye vA dIrgho bhavati / kAntvA, krntvaa| dhuTi ityeva,-kramitvA / 'Udito vA' (4-4-42) iti veT / prakamyetyatra tvantaraGgamapi dIrghatvaM bAdhitvA prAgeva yapa , etacca 'yapi cAdo jagdha' (4-4-16) ityatra jJApayiSyate / / 106 // ahanpaJcamasya vivakGiti // 4. 1. 107 // hanavajitasya paJcamAntasya dhAtoH svarasya kvau dhuDAdau ca kGiti pratyaye dI? bhavati / prazAn, pratAn , pradAna , prazAmau, pratAmo, prdaamau| kiti-zAntaH, zAntavAn, zAntvA, zAnti, evaM tAntaH, dAntaH / Diti-zaMzAntaH, tantAntaH, daMdAntaH / paJcamasyeti kim ? prodanapak, paktvA / ahanniti kim ? vRtrahaNi, bhrUNahani / vivakGiti iti kim ? gantA, rantA / dhuTItyeva,-yamyate, yaMyamyate / kazcittvAcArakvAvapi dIrghatvamicchati / kamivAcarati kAmati, evaM zam-zAmati, kim komati, idam-idAmati / 107 / nyA0 sa0 prahanapaJcama0-prazAniti-nAdezasya pare'sattvAnnalopAbhAvaH, hanvarjanAta upadezAvasthAyAM paJcamo gRhyate, tena sugaNityatra dI| na / vRtrahaNIti-saMjJAyAM 'pUrvapadasthA' 2-3-64 iti asaMjJAyAM tu 'kavargaka' 2-3-76 iti NatvaM, kazcittu AcArakAviti-svamate tu tasmin dhAtutvA'bhAvAnna dIrghaH / anunAsike cacchavaH zUTa // 4. 1. 108 // anunAsikAdau kvau dhuDAdau pratyaye ca dhAtozcchakAravakArayoryathAsaMkhyaM z UTa ityetAvAdezau bhavataH / praznaH, viznaH, chasya dviHpAThAt dvayorapi zakAraH / kvi-zabdaprATa, zabdaprAzau, goviTa , govizau, dhuTa-pRSTaH, pRSTavAna , praSTA, praSTum , syomA, syonaH / sivemani pratyaye auNAdike ca ne laghUpAntyaguNAtpUrvamUTa kriyate nityatvAta-tatra kRte'lpAzritatvenAntaraGgatvAdyatvaM na tu guNaH / akSaya :, hiraNyayuH / * 'prasiddha bahiraGgamantaraGga' * iti svarAnantarya neSyate tena yatvaM bhavati / dyUtaH, dyUtavAn , dudhUSati / vakArasya vikalpenAnunAsikatvAdvankvanipoH susyovA, susyUvA, pakSe, susevA, susitvetyapi siddham / dhAtorityeva,diverauNAdikaDivapratyayAntasya dhubhyAm , dyubhiH,-yadA tu diveH kvip tadA dhAtutvAta dhubhyAM Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-1, sUtra-109-111 bhiriti / yaGlupi tu dedyoti dedyoSi, seSyoti, seSyoSi, debUtaH, sepyUtaH / anye tu dedeti, dedeSi, seseti, seSeSItyevecchanti, tanmataparigrahArthaM viDatItyanuvartanIyam / yajAdisUtre ca cchagrahaNaM vidheyam / TakAra 'UTA' (1-2-13) ityatra vizeSaNArthaH / / 108 / / nyA0 sa0-anunAsike cala-dviH pAThAditi dvitvApannasya chasyetyarthaH / dvayorapIti-api zabdAt kevalasya, tena vAchu icchAyAmityasya vAn vAMzI vAMza iti siddhaM, na ca vAcyaM sUtre dvicchakArapAThAt kevalasya na prApnotIti ch ca cch ceti kRte 'padasya' 2-1-86 ityekalalope nimittAbhAva ityanena casya chatve 'aghoSaprathama' 4-1-45 iti pUrvachasya catve ca c ch iti sAdhitatvAt , yadvA pUrva dvi: cchakAra: dvitIyastu laghu tataH cch ca ch ceti kRti 'padasya' 2-1-89 iti laghuchakArasya luka, tadA nimittAbhAva ityAdi na kriyate / akSayUriti-sA'nubandhatvAdUTi kRte 'u: padAnte'nut' 2-1-118 iti na bhavati / vikalpenA'nunAsikatvAditi-mleccheyaGalupi vasi 'anunAsike ca' 4-1-108 iti chasya zatve memlezva:, niranunAsikatve tu memlecchva iti / viGatItyanuvartanIyamiti tahi praSTetyetat chasya zatvA'bhAve 'yajasRja' 2-1-87 iti SatvAbhAve na setsyatItyAha-yajAdItyAdi / mavyavizrivijvaritvarerupAntyena // 4. 1. 101 // . zakArasya sthAnI cha iha na sNbhvtiityuuddevaanuvrtte| mavyAdInAmanunAsikAdau kvau dhuDAdau ca pratyaye vakArasyopAntyena sahoD bhavati / mava-momA, maH, muvI, muvaH, muutiH|| yaGlupi-mAmoti, mAmUta: / ava-om , auNAdiko ma-promA U:-uvau uvaH, UtiH / zriva-zromA, zrUH, zruvau, zruvaH, bhUtaH, zrUtavAn , bhUtiH, zezroti, zebhUtaH / jvara,-jUrmA, jU:, jUrI, jUraH jUtiH, jAti, jAjUrtaH / tvar-turmA, tUH, tUrau, tUraH, tUrNaH, tUrNavAn , tUtiH, tAtUrti, tAtUtaH / jvaratvarorupAntyo vakArAtparaH / zrivyavimavAM tu pUrvaH // 10 // rAlluka // 4. 1. 110 // rephAtparayordhAtozchakAravakArayoranunAsikAdau kyo dhuDAdau ca pratyaye lugbhavati zUTo'pavAdaH / murkhA, hurchA, mormA, hormA, mUH. murau, muraH, hU:, hurau, hura , mUrtaH, mUrtavAn , matiH harNaH, hUNavAn , hUtiH, momoti, johoti, turve, dhurve, tormA, dhormA, tUH turau, turaH, dhaH dharau, dhuraH, tUrNaH, tUrNavAn , tUtiH, ghUrNaH, dhUrNavAn , dhUtiH / dhUrta iti tvauNAdikaH / anunAsikAdAvityeva,-mUrchA, tUrvitA / / 110 / / nyA0 sa0-rAlluka -mometi-atra guNe kartavye 'bhvAde mina:' 2.1.63 iti zAstramasaditi guNaH, evaM dhormetyatrApi / dhUrNa iti yadyatra NakArastatkathaM dhUrta ityAhadhUrta itiiti| kte'niTazvajoH kagau ghiti // 4. 1. 111 // kte'niTo dhAtozcakArajakArayoH sthAne ghiti pratyaye yathAsakhyaM kagau bhavataH / pAkaH, sekaH, pAkyam , sekyam , tyAgaH, rAgaH, bhogyam , yogyam , saMparko, saMsargo / kte'niTa iti kim ? saMkocaH, kUjaH, khayaH, garvyaH, parivAjyam , udAjaH, samAjaH, nanvajeH Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-- 112-113 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 105 kte'niTatvAt gatvaM prApnoti ? naivam , kte'niTa iti vidyamAnasya vizeSaNam , ajestu vIbhAvena asattvAd gatvaM na bhavati / kta iti kim ? arcaH, aya'm , yAcyam , rocyam / arcAdayo hi arkaH yAcA rukmamiti prayogeSvaniTo'pi kte seTa iti katvaM na bhavati / ghitoti kim ? pacanam , tyajanam / / 111 / / nyA0 sa0 - kte'niTa:-asattvAditi-avidyamAnatvAt , yadi ktakAle'vikRtatvAt dhAtovidyamAnasyA'niTatvaM bhavati tadetyarthaH / nyabRdgameghAdayaH // 4. 1. 112 // nyavAdayaH kRtakatvA udgAdayaH kRtagatvA meghAdayaH kRtaghatvA nipAtyante / nyaJcerupratyaye nyakuH / tazcivaJcizucInAM raki takram , vakam , zukraH, zucirucyoni zokaH, rokaH / kte seTvAnna prApnoti / gho'nyatra zocyam , rocyam , zvapAkaH, mAMsapAkaH, piNDapAkaH, kapotapAkaH, ulUkapAka: / paceH 'karmaNo'Na' (5-1-72) ityaNi sati, praNabhAve zvapaca ityaadi| nIcepAkaH, dUrepAkaH, phalepAkaH, kSaNepAkaH / pacernIce pacyate nIce pacyate svayameveti karmakartaryaci dIrghatvaM ca nipAtanAt / 'tatpuruSe kRti' (3-2-20) iti bahulAdhikArAt saptamyA alup / ukArAntA api gaNe paThyante / nIcepAkuH, phalepAkuH, dUrepAkuH, kSaNepAkuH, ata eva nipAtanAdukAraH / nocepAkA, dUrepAkA, phalepAkA, kSaNepAkA ityAvantA api / anubavItItyaca-anuvAkaH. somaM pravaktItyaNa-somapravAkaH, uceH nyucyati samavaitIti lihAci nyoko vRkSaH zakunto vaa| ubjeni-udgaH, samudgaH, nyudgaH, abhyudgaH / kte seTtvAdgatvamupAntyasya ca datvaM nipAtyate / sajeH kartaryaci-sargaH, visargaH, avasargaH, upasargaH / SaJjaraci-vyatiSaGgaH, anuSaGgaH masjeruH, madguH, bhrasje: kuH salopazca / bhRguH, yuje: 'karmaNo'N' (5.1-72) ityaNi goyogaH miheraci saMjJAyAM hasya ghatvam-meghaH, anyatra mehH| vaheranuparsagasya vasyokArazca / vahatItyoghaH pravAhaH / anupasargasyetyeva,pravahaH, vivahaH, parivahaH, saMvahaH udvahaH, abhivahaH, nivahaH / saMjJAyAmityeva,-vahaH / dahenyavAbhyAM ghaji nidAghaH RtavizeSaH / avadAghaH kevalapAnIyapakvo'SapaH / saMjJAyAmityeva,nidAhaH, avadAhaH / arhateghani arko mUlyam pUjAdravyaM ca / saMjJAyAmityeva,-arhaH evamavihitalakSaNAni katvagatvacatvAni draSTavyAni // 112 / / nyA0 ma0 nyaGkad-anuvAka iti-pAThavizeSaH gaNapAThAddIrghatvam / vyatiSaGga iti-vyatiSajatIti kriyAvyatihAre vyatiSajate iti vA'c, 'sthAseni' 2-3-40 iti Satvam / madaguriti-atra jasya gatve kRte nimittA'bhAva iti dantyasakArabhAve dantyasakArasthAne 'tRtIyastRtIya' 1.3.49 iti dantyasasya tRtIyo dkaarH| na kaJcergatau // 4. 1. 113 // vaJcergatau vartamAnasya katvaM na bhavati, vaJcerghaJ / vaJca vaJcati, gantavyaM gacchatItyarthaH / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 106 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-114-117 paryete vyAyavANyasaMkulaM vittavattamA. / rAtrAvapi mahAraNye vaJca vaJcanti vANijAH' // 1 // gatAviti kim ? vaGkakASThaM kuTilamityartha / / 113 / / nyA0 sa0-na vaJcerga0-vyAdhavArkeSyasaMkule iti-vRka eva 'vRkATTeNyANa' 7-3-64, vyAdhazca vAgyazca samAse kRte 'vAnyena' 6-1-133 iti vibhASayA na lup vArkeNya bahutvAt / yajeryajJAGga // 4. 1. 114 // yajJAGga vartamAnasya yajerjasya gatvaM na bhavati / paJca prayAjAH, trayo'nuyAjAH, ekAdazopayAjAH, upAMzuyAjAH, patnIsaMyAjAH, RtuyAjAH / paJ yAja ityapyanye / yajJAGga . iti kim ? prayAgaH, anuyAgaH, yAgaH / / 114 / / nyA0 sa0-yajeryajJA0-paJca prayAjA iti-prejyante ebhiH 'vyaJjanAd dhana' 5-3-132, prayajanAni bhAve ghatri vA, evaM sarvatra bhAvena bahuvacanena ca vAkyAni / upAMzuyAjA iti-upAMzu ekAnte yajanAni 'saptamI zauNDAdyaiH' 3.1-88 'nAmni' 3-1-64 vA samAsaH / dhyaNyAvazyaka // 4. 1. 115 // AvazyakopAdhike dhyaNi pratyaye parato dhAtozcajoH kagau na bhavataH / avazyapAcyama, avazyarecyam , avazyarajyam , avazyabhaJjyam / Avazyake iti kim ? pAkyam , rekyam , raGgyam , bhaGgyam // 115 // ___ nyA0 sa0 dhyaNyAvazya-avazyapAcyamityAdiSu-'mayUravyaMsaka' 3-1-116 iti saH, 'Nin cAvazyaka' 5-4-36 iti ghyaN / niprAdya jaH zakye // 4. 1. 116 // niprAbhyAM parasya yujaH zakye'rthe gamyamAne ghyaNi pare go na bhavati / niyoktu zakyaH, niyojyaH, prayojyaH / zakya iti kim ? niyogyaH, prayogyaH // 116 / / bhujo bhakSye // 4. 1. 117 // bhajo bhakSye'rthe dhyaNi pare go na bhavati / bhojyamanama, bhojyA yavAgUH bhojyaM pyH| bhakSya iti kim ? bhogyaH kambalaH prAvaraNIya ityarthaH / bhogyA apUpAH pAlanIyA ityarthaH / bhakSyamabhyavahAryamAtram na kharavizadameva / yathA abbhakSyo vAyumakSya iti // 117 // nyA0 sa0 bhUjo bha0 - na kharavizadameveti kaThorapratyakSamityarthaH, akharavizadamapi bhakSyaM dRSTamiti dRSTAntamAha-prababhakSyeti-Apo dravaM rUpaM na kaThinaM pratyakSaM tvasti vAyustu kaThino na pratyakSastasyAnumAnena gamyatvAt tena bhojyaM paya ityAdi siddham / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 1, sUtra - 118-121 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAya: tyaja-yaja-pravacaH // 4. 1. 118 // eSAM dhyaNi kaNau na bhavataH / tyAjyam, yAjyam / ata eva pratiSedhAdyajerghyaNapi / pravacigrahaNaM zabdasaMjJArtham, pravAcyo nAma pAThavizeSaH, tadupalakSito grantho'pyucyate, upasarganiyamArthaM vA / prapUrvasyaiva vacerazabdasaMjJAyAM pratiSedho bhavati nAnyopasargapUrvasya / adhivAkyaM nAma dazarAtrasya yajJasya yadRzamamahaH / yasminyAjJikA zradhivate tasminnevAbhidhAnam / adhivAcyamanyatra // 118 // [ 107 nyA0 sa0 tyajayajapra0 - zradhivAkyaM nAmeti nAniSTArtheti nyAyAdadhivAkyaprayogAya niyamo nA'nyatra tenAdhivAcyamityatrottareNa pratiSedhaH / dazarAtrasyeti dazAnAM rAtrINAM samAhAro dazarAtraH dazarAtraniSpAdyo yajJo'pi dazarAtra upacArAt, dazarAtramasyAstIti abhrAditvAd vA aH / tasminnevA'bhidhAnamiti tatraiva prapUrvasyaivetyupasarganiyamasyeSTirityarthaH / vaco'zabdanAni // / 4. 1. 111 // azabdasaMjJAyAM gamyamAnAyAM vacerghyaNi ko na bhavati / vAcyamAha, avAcyamAha / zabda nAmnIti kim ? vAkyaM, viziSTaH padasamudAyaH / / 119 // bhujanyubjaM pANiroge / 4. 1. 120 // bhujena pUrvasyobjeva ghaJantasya pANau roge cArthe yathAsaMkhyaM bhujanyubjau nipAtyete / bhujyate'neneti bhujaH pANiH, nyubjitAH zerate'smin iti nyubjo nAma rogavizeSaH / vyaJjanAd ghaJiti gatvAbhAvo bhujerguNAbhAvazca nipAtyate / pANiroga iti kim ? bhogaH, nyudgaH / / 120 / / nyA0 sa0- bhujanyu0 - nyudga - ityatra nyaGakvAditvAdgatvaM datvaM ca / vIrunnyagrodhau // 4. 1. 121 // fapUrvasya ruhe: fraft nyakpUrvasya cAci vIrudhanyagrodhazabdau dhakArAntau nipAtyete / virohatIti vIrut, nyagrohatIti nyagrodhaH, avarodha ityapyanye / / 121 / / ityAcArya zrI hemacandra viracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRttau caturthasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH // kurvan kuntalazaithilyaM madhyadezaM nipIDayan / aGgeSu vilasan bhUmerbhartAbhUdbhImapArthivaH // 1 // nyA0 sa0 - vIrunnyagro - vIrudityatra nipAtAddIrghaH / ityAcArya zrI0 caturthasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH sampUrNaH / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIyaH pAdaH AtsaMdhyatarasya // 4.2.1 // dhAtoH sandhyakSarAntasyAkAro bhavati ninimittaH / vyaMga-saMvyAtA, deG-dAtA, mlaiM-mlAtA, zoM nizAtA / anaimittikatvAdAtvasya prAgeva kRtatvAdAkArAntalakSaNa: pratyayo bhavati / saglaH, samlaH, saglAnama, samlAnam / dhAtorityeva,-gobhyAma, naumyAma / saMdhyakSarasyeti kim ? kartA / iha lAkSaNikatvAnna bhavati-cetA, stotA // 1 // nyA0 sa0-At saMdhyakSa0-ninimitta iti-utteraNa saha pRthagyogAt / . na ziti // 4. 2.2 // dhAtoH saMdhyakSarAntasya ziti pratyaye vi kArona bhavati / glAyati, malAyati, saMvyayati // 2 // nyA0 sa0-na ziti-glAyatIti-guNa iti sAnvaya saMjJA samAzrayaNAda'tra guNAbhAvaH, yataH sato vizeSAghAnaM guNaH, atra tvaikArasya ekAre kartavye na tathA, samAsAntAgameti nyAyAd vA na guNaH / guNa iti hi saMjJA / vyasthavaNavi // 4.2.3 // vyayatesthavi vi ca viSayabhUte prAkAro na bhavati / saMvivyayitha, saMvivyAya, ahaM saMvivyaya / thavaNavIti kim ? saMvyAtA, saMvyAtum / kecittu parokSAmAtre AtvapratiSedhamicchanto vyego vRdvidhi vikalpayanti / tena tvaktraH saMvidhyayurvehAna iti siddham / tadapare pAThabhrama evAyamiti manyante, tvaktraH saMvivyuraGgAni iti tu smykpaatthH| evaM ____ 'saMvivyayurvasanacAru camUsamutthaM, pRthvIraja: karabhakaNThakaDAramAzAH' / ityatrApi saMvivyurambaravikAsi camUsamutthamiti satpAThaH // 3 // sphura-sphuloji // 4. 2. 4 // sphurasphulorghaji saMdhyakSarasyAkAro bhavati / visphAraH, visphAlaH, viSphAraH, viSphAlaH / 've:' (2-3-54) iti vA Satvam / ghanIti kim ? visphorakaH // 4 // 2-.26 vApaguro Nami // 4. 2.5 // apapUrvasya gurati ityasya dhAtoH saMdhyakSarasya sthAne Nami pratyaye pare AkArAdezo vA bhavati / apagAramapagArama , apagoramapagoram / AbhIkSNye ruNam dvitvaM ca / asyapagAraM yudhyante / asyapagoraM yudhyante / 'dvitIyayA' ( 5-4-78 ) iti Nam // 5 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-6-8 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [106 nyA0 sa0-vApagu0-apagAramapagAramiti-abhIkSNamapagaya apaguraNaM pUrva vA / nanu ruNam pratyayenaiva AbhIkSNyasyoktatvAt dvitvaM na prApnoti ? na, zabdazaktisvAbhAvyAt kevalakhNam AbhIkSNyaM na dyotayatIti dvitvamapekSate / dIGaH sani vA // 4. 2. 6 // doGaH sani pare AtvaM vA bhavati / didAsate, didIpate, upadidAsate, upadidIpate // 6 // yabakGiti / / 4. 2. 7 // dIGo yapi aGiti ca pratyaye viSayabhUte AkAro'ntAdezo bhavati / upadAya, upadAtA, avadAya, upadAtum , upadAtavyam , upAdAsta / viSayasaptamInirdezAtpUrvamevAtve sati ISadupAdAnaH upAdAyo vartate ityatra AkArAntalakSaNo'na: gha ca bhavati / yabaviDatIto kim ? donaH, upadIyate, upadedIyate, sAnubandhanirdezAdhaGlupi na bhavati,-upadedeti / / 7 / / nyA0 sa0-yabakGiti-ISadupAdAna iti-ISada'nAyAsenopAdoyate 'zAsayudhi' 5-3-141 ityanaH / upadAyo vartata iti-yadA upAdAna miti bhAvavivakSA tadA 'yuvarNa' . 5-3-28 itya'lviSaye Atve bhAvA'koMrghatra , yadA tu upadIyate iti kartR vivakSA tadA'pi NakaviSaye Atve 'tanvyadhI' 5-1-64 iti NaH, etadapi viSayavyAkhyAphalam / nanu NaM bAdhitvA upasargAda vizeSeNa 'upasargAdAta:' 5-3-110 iti Do bhaviSyatIti vAcyaM? na, yatastasmin kartavye bAhulakAdAtvaM neSyate iti mahAbhASye'bhASiSTa / ghaJca bhavatIti-nanu ghatraH kathamAkArAntalakSaNatvamAdantebhyo'pyanyatrApi sAmAnyena tasya vidhAnAt ? ucyate, ghopyAkArAnta lakSaNatvaM sAmAnyama'sti, yataH AkArA'bhAve IdantatvAda'l syAt / migmIgo'khalacali // 4. 2. 8 / / minotimInAtyoryapi khalacalvajite'Giti ca pratyaye viSayabhUta prAkArAntAdezo bhavati / nimAya, nimAtA, nimAtum , nimAtavyam , nyamAsIt / moga-pramAya, pramAtA, pramAtum , pramAtavyam , prAmAsIt / prakhalacaloti kim ? ISannimayaH, duSpramayaH / aci-mayaH, AmayaH / ali-nimayaH, pramayaH / sAnubandhanirdezo yaGlunivRttyarthaH / nimemeti, pramemeti / ____yabakGitItyeva,-nimitaH, pramIta:, nimemIyate, prmemiiyte| migamoga iti kim ? mIca hiMsAyAmiti devAdikasya mAbhUta / metA, metum / asyApyAtvamicchantyanye / mAtA, mAtum / / 8 / / nyA0 sa0-migmIgo0-nimAyeti-tRviSaye Atve 'tanvyadhI' 5-1-64 iti Ne nimAya iti visargAntamapi, tarhi nimAteti katham ? ucyate, asarUpatvAttucapi / devAdikasyeti-upalakSaNatvAnmINagatAvityasyApi / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-9-12 lID-linorvA // 4. 2. 1 // lIyatelinAtezca yapi khalacalvajite'kGiti pratyaye ca viSayabhUte AkAro'ntAdezo vA bhavati / vilAya, vilIya, vilAtA, viletA, vilAsyate, vileSyate, vilAsyati, vileSyati, vyalAsIta , vyalaSIt / akhalacalItyeva,-ISadvilayaH, vilayaH, vilayo vartate / yabakGitItyeva,-lonaH, vilInaH, lIyate, lelIyate, linAti / DilluptativonirdezAGlupi na bhavati-leleti / lI dravIkaraNa iti yaujAdikasya ca na bhavati-vilayati / / 6 / / nyA0 sa-lolinorvA-Ne vilAya ityapi siddham / lIna iti-'RlvAdeH' 4.2-68 iti kaiyAdikasya devAdikasya 'sUyatyAdyo' 4-2-70 iti natvam / Nau krI-jIGaH // 4. 2. 10 // krIMga , ji, iG ityeteSAM gau pare AkAro'ntAdezo bhavati / krApayati, jApayati, adhyApayati // 10 // sivyaterajJAne // 4. 2. 11 // pidhaca saMrAddhAvityasyAjJAne vartamAnasya Nau parataH svarasyAkAro bhavati / mantraM sAdhayati, tapaH sApayati, annaM sAdhayati sAmikebhyo dAtum / ajJAna iti kim ? tapastapasvinaM seSyati, sidhyati jAnIte tapasvI jJAnavizeSamAsAdayati taM tapaH prayuGkte ityarthaH / svAnyevainaM karmANi sedhayanti / asya anubhavavizeSamutpAdayantItyarthaH / sidhyateriti kim ? SidhU gatyAmiti bhauvAdikasya mA bhUt / annaM sedhayati, tapaH sedhayati / sAdhinaiva siddhe sidhyaterajJAne sedhayatIti prayoganivRttyarthaM vacanam / / 11 / / nyA0 sa0-sidhyatera0-svarasyAkAra iti-saMdhyakSaraprastAvAt svarasyeti labhyate'nyathA 'SaSThyA antyasya' 7.4.106 iti nyAyAt dhakArasyaiva syAt / __sAmikebhya iti-samAno dharmaH sadharmaH sa prayojanameSAM 'prayojanam' 6-4-117 itIkaN , samAno dharmo'syeti bahuvrIhau tu 'dvipadAdharmAda'n' 7-3-141 syAt / karmANi sedhayantIti-sidhyati anubhavavizeSamAsAdayati tamenaM tapasvinaM karmANi prayuJjate / anubhavavizeSamiti-anubhavaH sAkSAtkAraH sa ca jJAnameva / vi-sphurornavA // 4. 2. 12 // cinoteH sphuratezca Nau pare svarasyAtvaM vA bhavati / cApayati, cAyayati, sphArayati, sphorayati // 12 // nyA0 sa0-cisphuro0-spharasphalat sphuraNe ityanenaiva siddhe sphurerAtvavacanaM NyantAtsani pusphArayiSatItyevama'rtham / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra 13-17 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [111 viyaH prajane // 4. 2. 13 // prajano janmana upakramo garbhagraharaNam / tasmin vartamAnasya vI ityetasya Nau pare AtvamantAdezo vA bhavati / puro vAto gA pravApayati, pravAyayati garbha grAhayatItyarthaH / vAteH prajane vRtti stotyArambhaH // 13 // nyA0 sa0-viya-pra0-prajananaM ghatra , 'na janavadhaH' 4-3-54 iti vRddhiniSedhaH / ___pura iti-pUrvasyA diza AgataH, 'pUrvAvarAdharebhyo's' 7-2-115, pravApayatItipraviyatIH prayuGa kte| ruhaH pH||4. 2.14 // . ruheNau parataH pakAro'ntAdezo vA bhavati / ropayati vrIhIna , rohayati vrIhIna , rohatyarthe rupyatirna dRzyate iti yogArambhaH // 14 // liyo no'ntaH snehave // 4. 2. 15 // lI iti loglIDoH sAmAnyena grahaNam , liyaH snehadrave'rthe gamyamAne Nau pare no'nto'vayavo vA bhavati / ghRtaM vilInayati, ghRtaM vilAlayati, Nau vaddhAvAyAdezaH / liya I lI iti IkAraprazleSAt IkArAntasyaiva bhavati / kRtAtvasya tu vakSyamANo lakArapakArau bhavataH / ghRtaM vilAlayati, vilApayati / snehadrava iti kim ? yo vilAyayati / pUrvAntakaraNAta vyalolinAdityatropAntyahrasvo bhavati / evamuttareSvapi // 15 // nyA0 sa0-liyo nonta:-liya I: lIstasya ubhayoH sthAne iti nyAyAt samAnAnAmiti dIrdhe'pi iyAdezaH / loglIGoriti-upalakSaNatvAllIN ityasyApi / lolH|| 4. 2. 16 // laate| ityasya ca kRtAtvasya snehave'rthe Nau pare lo'nto vA bhavati / ghRtaM vilAlayati, ghRtaM vilApayati, ghRtaM vyalIlalat / snehadrava ityeva,-jaTAbhirAlApayate, zyeno vartikAmullApayate / lolino'rcAbhibhave cAccAkartaryapi' ( 3-3-60 ) ityanenAtvamAtmanepadaM ca / / 16 // pAteH // 4. 2. 17 // pRthagyogAdveti nivRttam , pAMka rakSaNe ityetasya Nau pare lo'nto bhavati / pAlayati, apIpalat / 'palaNa rakSaNe' iti caurAdikenaiva siddhe pAteo'ntaH syAditi vacanam / tivanirdezo dhAtvantaranivRttyarthaH / pA pAne, maiM zoSaNe vA, pAyayati / yaGa lunivRttyarthazca / pApAyayati / / 17 // nyA0 sa0- pAte:-pApAyayatIti-bhRzaM pAti yaG lup dvitvaM pApataM prayuGa kte / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-10-21 dhUga-prIgorna // 4. 2. 18 // dhagaprogaityetayoNau pare no'nto bhavati gaTa dhUgaz dhUgNa vA dhanayati, adUdhunat / prIz progNa vA, proNayati apipriNat / yaujAdikayornecchantyeke / dhAvayati, prAyayati / anubandhanirdezo yaGlubanivRtyarthaH / dodhAvayati, peprAyayati / dhuvatiprIyatinivRttyarthazcadhAvayati, prAyayati / / 18 / / vo vidhUnane jaH // 1. 2. 11 // vA ityetasya vidhanane'rthe Nau pare jo'nto bhavati / pakSaNa upavAjayati, puSpANi pravAjayati, avIvajat / vidhanana iti kim ? pro, kezAnAvApayati-zoSayatItyarthaH / vajinaiva siddha vAte rUpAntaranivRttyathaM vacanam / / 16 // nyA0 sa0-vo vidhanane-upavAjayatIti-vAMka itya'sya na tu 4 orve ityasya vidhUnane vattya'bhAvAt , na ca vAcyaM vidhUnana iti vyAvRtteyaGgavaikalyaM sUtre va iti sAmAnya bhaNiteH / prA-zA-chA-sAvevyAho yaH // 1. 2. 20 // eSAM Nau pare yo'nto bhavati / pAM pAne, maiM zoSaNe vA pAyayati / pAtestu lakAra uktaH / zoMca-zAyayati, choMca avacchAyayati, soM se vA-pravasAyayati, vega vAyayati, ve ityanAtvena nirdezo vAMka-gatigandhanayoH, ovai zoSaNe ityanayonivRttyarthaH-vApayati, vyaMga-vyAyayati,-hUMga-hvAyayati / apIpayat , azIzayat ityAdi / eSAM kRtAtvAnAM grahaNAdiha prakaraNe lAkSaNikasyApi grahaNaM bhavati / tena kApayatItyAdi siddham , porapavAdo yogaH / / 20 // nyA0 sa0-pAzAcchA0-apIpayaditi-paM zoSaNe ityasyedaM pibatestu 'huH pibaH' 4-1-33 ityanena pIpyAdeze'pIpyaditi bhavati / ati-rI-blI-hI-knU-yikSmAyyAtAM puH // 4. 2. 21 // eSAmAkArAntAnAM ca dhAtUnAM gau pare puranto bhavati / artIti 'Rgato' 'R prApaNe cetyanayorgrahaNaM sAmAnyanirdezAt / arpayati, tinirdezo yaGlupanivRttyarthaH / arArayati, ariyArayati / rIti royatiriNAtyohaNam-repayati,-klI-bleSayati, hI,-heSayati, yi,kopayati, mAyi-mApayati, prAdanta,-dApayati, dhApayati, jApayati, kApayati, adhyA. payati, adIvapat / bahuvacanaM vyAptyartham / tena nAmno'pi, satyApayati, arthApayati, vedApayati, priya,-prAparyAta, sthira-sthApayati, sphira-sphApayati, porakAraH 'puSpau' (4-3-3) ityatra vizeSaNArthaH / / 21 / / nyA0 sa0-attirI0-arArayatIti-ArataM prayukte, ariyArayatIti-yaGalup 'rirau ca lupi' 4-1-56 iti riH rIrvA tato'riyataM, matenA'yataM vA prayuGakte / adIda Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 2, sUtra - 22-24 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 113 paditi - 'mimImAdAmitsvarasya' 4-1 - 20 ityanena mUladhAtoritkAryama'dvitvaM ca bhavati, tenA'tra 'asamAna lope ' 4-1-63 ityanena pUrvasya illakSaNaM sanvatkAryaM na bhavati / sphAyU sphAv / / 4. 2. 22 // sphAyatiNau pare sphAv ityayamAdezo bhavati / sphAvayati / abhedanirdezo'ntAdhikAranivRttyarthaH / / 22 / / zadiragatau zAt // 4. 2. 23 // zIyate ragatAvarthe Nau pare zAt ityayamAdezo bhavati / puSpANi zAtayati / agatAviti kim ? gopAlako gAH zAdayati, gamayatItyarthaH ||23|| vastu vA JiNampare // 4. 2. 24 // ghaTAdInAM dhAtUnAM Nau pare hrasvo bhavati, triNampare tu Nau dIrgho vA bhavati / ghaTayati, praghATi, aghaTi, ghATaghATa, ghaTaghaTam, vyayayati, avyAthi, avyatha, vyArthavyAtham, vyarthavyatham, hiDayati, ahIDi, prahiDi, hIDaMhIDama, hiDaMhiDam, akSAJji, prakSaJji, kSAkSAJja, kSaJjakSaJjam, adAkSi, adakSi, dAkSaMdAkSam, dakSaMdakSam, kSajidakSyAdInAM ' ghaTAdipAThavalAdanupAntyasyApi vA dIrghaH / vANimpara ityeva - hasvavikalpena siddhe dIrghagrahaNaM heDerikArasya dIrghatvArtham, hrasvavikalpe hi pakSe ekArazrutiH syAt, Nigyavyavahite'pi Nau JiNampare dIrghatvArthaM ca / NigvyavAye, zamayantaM prayuGkte, Nig tadantAt Jau Nami, prazAmi, azami, zAmaMzAmam, zamaMzamam / yadvyavAye, zaMzamayateJau Nami ca azaMzAmi, azaMzami, zaMzAmaMzaMzAmam, zaMzamaMzaMzamam / atra yo'sau Nau Nilupyate yazca yaGo'kArastasya sthAnivadbhAvena ghaTAdInAM vyavahitatvAt AnantayaM nAstIti / JiNampare Nau na syAd hasvavikalpaH / dIrghagrahaNe tu dIrghavidhi prati sthAnivadbhAvapratiSedhAdAnantaryameveti sidhyati / ghaTiS ceSTAyAm, kSajuG gatidAnayo:, vyathiS bhayacalanayoH, prathiS prakhyAne, pradiS mardane, svadiS khadane, kaTuGa kraTuG kladuG vaiklavye, krapiS kRpAyAm, jitvariS saMbhrame, prasiSe vistAre, dakSi hiMsAgatyoH, zrAM pAke, smR' AdhyAne, du maye, nU naye, STakastaka pratIghAte, caka tRptau ca, aMka kuTilAyAM gatau, kakhe hasane, ag akvat, raMge zaGkAyAm, lage saGge, hage, lage, Sage, sage, STage, sthage saMvaraNe, vaTabhaTa paribhASaNe, gaTa nRttau, gaDa secane, heDa veSane, laDa jihvonmathane, phaNakaNararaNa gatau, caNa hiMsAdAnayozca zaNazraraNa dAne, snatha, vanatha, kratha, klatha hiMsArthAH, chada Urjane, made harSaglapanayoH, STanastadhvana zabde, svana avataMsane, cana hiMsAyAm, jvara roge, cala kampane, hvala hmala calane, jvala dIptau ceti ghaTAdayaH, phaNimeke ghaTAdimanicchanto gatAvapi phANayatItyAhuH ||24|| nyA0 sa0 ghaTAdehasvoTa - heDerikArasya dIrghatvArthamiti na ca vAcyaM kSaJjerapi dIrghatvArthaM yatastasyA'nena hrasvavikalpa sAmarthyAdeva anupAntyasyApi Niti' 4-3-50 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda 2, sUtra-25-27 iti dIrghaH syAt / zaMzAmazaMzAmamiti-kazcidvyAvahariSyati nAtra zamaH saMbandhI NiH kintu saMzaMzama: ? na, tatsaMbandhivyAkhyAnAbhAvAt , yathA 'striyA GitAM vA' 1-4-28 / kge-vnuu-jn-jss-kn-snyjH|| 4. 2. 25 / / eSAM Nau pare hrasvo bhavati, triNampare tu No vA do? bhavati / kage-kagayati, akAgi, agi, kAgaMkAgam , kagaMkagam / van-upavanayati, upAvAni, upAvani, avAni, avani, upavAnamupavAnam , upavanamupavanam , vAnavAnam , vanavanam / jana-janayati, ajAni, ajani, jAnajAnam , janaMjanam , jRS jarayati, ajAri, ajari, jAraMjAram , jaraMjaram / knas-knasayati, aktAsi, aknasi, knAsaMknAsam , saknasam , raji-rajayati mRgAvyAdhaH, arAji, araji, rAjarAjam , raMjarajam / ___ 'No mRgaramaNe' ( 4-2-61 ) iti nalopaH / nalope vacanasya caritArthatvAta nalopAbhAve,-araJji,-rajaMraJjam ityatra vA dIrgho na bhavati / kecittu 'ruNasUca nirasane' ityasyApIcchanti / snasayati, kage iti sautro dhAtuH / ekArazcaditkAryArthaH / akagIta vanU ityUkAranirdezAta vana bhaktau ityasya na bhavati / vAnayati, avAni, vAnavAnam iha ghaTAdayaH paThitArthA eva gRhyante / arthAntare tUdghATayati, zrApayati, smArayati, dArayati, nATayati, lADayati, phANayati, chAdayati, pramAdayati, dhvAnayati, svAnayati, cAlayatItyAdi / kagAdInAM tu arthavizeSo nopAdIyate // 25 // nyA0 sa0-kagevana-akagIditi-vyaJjanAdervopAntyasyAta:' 4-3-47 ityanena vRddhiH prAptA 'na ziva jAgR' 4-3-49 iti editvAnna bhavati / eke kage dhAtu sarvadhAtvartheSu menire, yathA kagati yAti bhuGa kte saratItyAdi / anye kage nocyate ityarthe jaguH, yathA kagati na vaktItyarthaH / na lopAbhAve iti-mRgaramaNA'bhAve na lopA'pravRtterityarthaH / arthavizeSo nopAdIyate iti-pUrveNa pRthagyogAdityarthaH / amo'kamyami-camaH // 4. 2. 26 // kamyamicamivajitasyAmantasya dhAtoNI pare hrasvo bhavati, triNampare tu Nau vA dI? bhavati / ramayati, prarAmi, arami, rAmarAmam , ramaramam , dayamati, adAmi. adami, dAmaMdAmam , damaMdamam / kathaM saMkAmayati, saMkrAmantaM karotIti ? zatrantANici bhaviSyati / akamyamicama iti kim ? kAmayate, akAmi, kAmakAmam , prAmayati, AmamAmam , AcAmayati, AcAmi, AcAmamAcAmam / / 2 / / paryapAtskhadaH // 4. 2. 27 // paryapAbhyAmeva parasya skhadeNau pare hrasvo bhavati, triNampare tu vA dIrghaH / pariskhadayati, paryaskhAdi, paryaskhadi, pariskhAdaMpariskhAdam , pariskhavaMpariskhadam , apaskhadayati, apAskhAdi, apAskhadi, apaskhAdamapaskhAdam, apaskhadamapaskhadam, pravAdapyanye, avskhdyti| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-28-30 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 115 skhadeghaTAdipAThena siddha niyamAthaM vacanam / anyopasargapUrvasya mAbhUta ,-praskhAdayati / anye tu niSedhAdhikAre 'apapariskhadA' iti paThitvA paryapapUrvasya skhaniSedhamichanti-tanmate pariskhAdayati, paryaskhAdi, pariskhAdaMpariskhAdam , evamapaskhAdayatItyAdi / paryapAbhyAmanyatra praskhadayati, prAskhAdi, prAskhadi, ityAdi bhavati // 27 // ___ nyA0 sa0-paryapAtskhadaH0-anyopasargapUrvasyeti-atra viparItaniyamo na bhavati, 'ekopasargasya' 4-2-34 ityatra vyAptyA ekopasargagrahaNena paricchada ityatra hrasvavidhAnasAmarthyAt / zamo'darzane / / 4. 2. 28 // adarzane'rthe vartamAnasya zamaNau pare hrasvo bhavati, bhiNampare tu vA dIrghaH / zamayati rogam , nizamayati zlokAn , azAmi, ami, zAmaMzAmam , zamaMzamam / adarzana iti kim ? nizAmayati rUpam , darzana eva kecidicchanti, teSAmudAharaNapratyudAharaNayoviparyayaH // 28 // yamo'pariveSaNe Nici ca // 4. 2. 21 // apariveSaNe vartamAnasya yameNicyaNici ca Nau pare vA hrasvo bhavati, bhiNampare tu Nau vA dIrghaH / yamayati, ayAmi, ayami, yAmayAmam, yamaMyamam / apariveSaNa iti kim ? yAmayati atithIn , yAmayati candramasam / yamaH pariveSaNa ityanya-tanmate udAharaNapratyudAharaNayoyatyAsaH / __NAviti siddhe asya Nici ceti vacanAt anyeSAM Nici na bhavati / syamiNa vitarke, syAmayate, asyAmi, syAmasyAmam , zamiNa-Alocane, nizAmayate, nyazAmi, nizAmaMnizAmam / / 26 / / nyA0 sa0-yamo'pariveSaNe-pariveSaNe iti-pariveSaNamiha bhojanaviSayi pariveSaNaM sUryAdiveSTanaM ca gRhyate / yAmayatyatithIniti-pariveSaNakriyayA tAn vyApnotItyarthaH / NAviti siddha iti-adhikArAnumite ityarthaH / mAraNa-toSaNa-nizAne jJazca // 4. 2. 30 // eSvartheSu vartamAnasya jAnAteNici aNici ca Nau hrasvo bhavati, jiNampare tu vA dIrghaH, cakAro Nici cetyasyAnukarSaNArthaH / mAraNe-saMjJapayati pazUn ,-toSaNe, jJapayati gurUn , vijJapayati rAjAnam , nizAnejJapayati zarAn , prajJapayati zastram / prajJApi, ajJapi, jJApaMjJApaM, jJapaMjJapam / nizAnaM tejanaM tIkSNIkaraNam-anye tu nizAmana icchanti / nizAmanam AlocanaM praNidhAnamAhuH, iha pUrvatra ca sUtre Nici aNici ca Nau rUpasAmye'pyarthabhedaH / ekatra svArtho'nyatra prayoktRvyApAraH / / 30 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-31-34 nyA0 sa0-mAraNatoSaNa-cakAro Nici cetyasyeti-dhAtvAkarSaNe pUrveNa siddheH phalA'bhAvAt prakRterapi sthitaH pratyayamAkarSati, svarUpavyAkhyAnamidaM yAvatA'dhikArAyAtameva cakAreNAnumIyate, anyathA cAnukRSTaM nottaratreti syAt / saMjJapayatIti- AdezAdAgama: * iti nyAyAt hrasvAt prAgeva pvAgamaH / ekatra svArtha iti-svArthe prathamameva mAraNe vartate, anyatra maraNe tato mAraNe ityarthaH / cahaNaH zAThye nanvadantasya cahaNaH bhauvAdikasya ca caheH sarvANyapi setsyanti kimanena ? satyaM, sUtraM vinA cAhiSyate iti na sidhyati, tathAhi-bhauvAdikasya svarAntatvAbhAvAta 'svaragraha' 3-4-66 iti jiTa nAyAti, caurAdikasya ta triTi satyapi adantatvAd vRddhagha'bhAve na sidhyati, atha Nigi sati bhauvAdikasya sAdhyate, tarhi prayoktRvyApAra AyAtastasmin sati arthabhedaH syAt , ataH sUtraM kAryam / cahaNaH zAThye // 4, 2. 31 // cahezcaurAdikasya zAThye'rthe vartamAnasya Nici No pare hrasvo bhavati triNampare tu vA dIrghaH / cahayati, cAhiSyate, pahiSyate, caahNcaahm| NitkaraNAjhauvAdikasya na bhavati / cAhayati, acAhi, cAhaMcAham / zAThaya iti kim ? acahi, cahacaham / cahayatItyetadadantatvAtsiddham , vIrghAyaM vacanam / / 31 / / jvala-bala-mala-glA-snA-banU-bama-namo'nupasargasya vA // 4.2.32 // eSAmanupasargANAM gau pare hrasvo vA bhavati / jvalayati, jvAlayati, hvalayati, hAlayati, layati, hyAlayati, glapayati, glApayati, snapayati, snApayati, vanayati, vAnayati, vamayati, vAmayati, namayati, nAmayati, ajvAli, ajvali, jvAlaMjvAlam , jvalaMjvalam / ityAdiSu dIrghavikalpa: siddha ev| anupasargasyeti kim ? prajvalayati, prahvalayati, pralayati, praglApayati. prasnApayati, pravanayati, pravamayati, praNamayati glAsnoraprApte zeSANAM tu prApte vibhASA / / 32 / / ___ nyA0 sa0-jvalahvala0-dIrghavikalpaH siddha eveti anena vA hrasvavidhAnAttena triNampare iti nA'nUdyate / chaderismantraTako // 4. 2. 33 // chaderismantravippare Nau hrasvo bhavati / isi-chadiH, mani-chadma, traTi,-chattram , chattrI / kvipi-upacchata , dhAmacchat / Diti kim ? tre mAbhUva / chAtraH / / 33 / / ekopasargasya ca ghe // 4. 2. 34 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 2, sUtra - 35 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 117 ekopasargasyAnupasargastha ca chaderghapare Nau hrasvo bhavati / pracchAdyate'neneti pracchadaH, paricchadaH, upacchadaH, chAdyate'neneti chadaH sapta chadA asya saptacchadaH, urasazchadaH urazchadaH, evaM dantacchadaH / ekopasargasya ceti kim ? samupacchAdaH samupAmicchAdaH / gha iti kim ? pracchAdanam, tanucchAdanam / / 34 / / upAntyasyAsamAna-lopizAsvadito Ge / 4. 2. 35 // samAnalopizAsUkRdanubandhavajitasya dhAtorupAntyasya Gapare Nau hrasvo bhavati / apIpacat, adIdapat, acIkarat, alIlavat / zratra nityamapi dvirvacanaM bAdhitvA prAgeva hrasvo bhavati zroNeRR ditkaraNajJApakAt / taddhi mA bhavAnoNiNat ityatra RditvAdupAsyasvatvapratiSedho yathA syAdityevamarthaM kriyate / yadi cAtra nityatvAtpUrvameva dvitIyadvitvaM syAttadAnupAntyatvAdeva hrasvatvasyAprAptiriti kiM tannivRttyarthena RditkaraNena / evaM mAbhavAnaTiTat mA bhavAnazizat ityAdi siddhaM bhavati, Gapare Nau iti ca na dhAtuviziSyate ki tahi tadupAntya iti NeH pUrvasyAdhAtutve'pi hrasvo bhavati, tena gonAvamAkhyat ajUgunat / kecidataH sthAnivadbhAvenopAntyatvAbhAvAd hrasvaM necchanti tenAjugonat / gAvityeva, -Ga upAntyasyaitAvatyucyamAne alIlavadityAdAvantaraGgAvapi vRddhyAvAdezAvadIdapadityAdau ca vAgamaM ca bAdhitvA vacanasAmarthyAt vyupAntyasya svarasya hrasvaH prasajjyeta / apIpacadityAdau pyupAntyasvarAbhAvAna syAt / NigrahaNAnuvRttau tu Gapare NAvupAntyasya hrasva iti sarvatra hrasvaH siddho bhavati / Ga iti kim ? kArayati pAcayati / upAntyasyeti kim ? acakAGkSat-yena nAvyavadhAnamiti nyAyenaiva siddhe upAntyagrahaNam uttarArtham / zrasamAnalopizAsvRdita iti kim ? rAjAnamatikrAntavAnatyararAjat / lomAnyanumRSTavAn zranvalulomat, svAminamAkhyat asasvAmat, tAdRzamAkhyat atatAdat, mAtaramAkhyat amamAtat yatrAntyasvarAdilopastatra sthAnivadbhAvena na sidhyatIti vacanam / yatra tu svarasyaiva lopastatra svarAdezatvAt sthAnivadbhAvenaiva sidhyati / mAlAmAkhyat amamAlat, mAtaramAkhyat amamAtat, azazArat, azuzUrat / nanu yatrApi svaravyaJjanalopastatrApi avayavAvayavinorabhedanayena svarAdeza eveti sthAnivadbhAvenaiva sidhyati kimasamAnalopivacanena ? satyam, - sthAnivadbhAvasya anityatvakhyApanArthaM vacanam - tena vAsyA paricchinnavAn paryavIvasat, svAdu kRtavAn asisvadadityAdi siddham / atrekArokArayoH 'nAmino'ka lihale:' ( 4-3 - 51 ) iti vRddhau kRtAyAmantya - svarAdilopAdasamAnalopitvam / nanu ca paratvAt prathamaM lopenaiva bhavitavyam ? naivam, kaliha livarjanAt paramapi lopaM vRddhirbAdhate ata eva tatra kalihalivarjanamarthavat / zAsU, azazAsat, zrAzAso'pIcchatyanyaH - AzazAsat / Rditi, oNu mA bhavAnoNiNat, okhu-mA bhavAnokhikhat, eja Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra-36 mA bhavAnejijat , yAca,-prayayAcat / seka-asisekat , loka-pralulokata , Dhauka-aDuDhaukata, zAserUditkaraNaM yaGlupanivRttyartham-azAzasata / anye tvazAzAsat ityapIcchanti / vadati sma vINA tAM prAyukta parivAdakaH tamapyanyaH prAyukta avIvadadvINAM parivAdakeneti tu NijAtyAzrayaNAta siddham // 35 / / nyA0 sa0-upAntyasyA0-nityamapIti-* kRtAkRtA 8 iti nyAyAnnityatvaM yathA mA bhavAna'TiTadityAdau hrasvatve kRte'kRte ca dvitvaM prApnotIti nityaM hrasvastu dvitve kRte na prApnotItya'nityaH, na kevalaM prAktu svara ityaperarthaH / gonAvamAkhyAditi-gaunauMryadvA gosahitA nauH gonauH, 'mayUravyaMsaka' 3-1-116 iti madhyapadalopI samAsaH / sthAnivadbhAveneti-svamate tu 'svarasya pare' 7-4-110 iti paribhASAyA anityatvamAzritamiti sUtraparyante vakSyati / vacanasAmarthyAditi-anyathA yadi vRddhyAvAdezau syAtAM, tadA upAntyatvAbhAvena hrasvatvAbhAvAt vacananairarthakyaM prApnoti / NyupAntyasyeti-NerupAntyastasya tathAhi-NiGa iti sthite UkAra upAntyaH / acakAGkSaditi-vacanAdekena varNena vyavadhAnaM na tva'nekena / upAntyagrahaNamiti-yena nAvyavadhAnamiti nyAyAdekena varNana vyavahito'pi svaro hrasvasya sthAnI bhaviSyati kimupAntyagrahaNenetyAha uttarArthamiti / 'RvarNasya' 4-2-37 ityatretyarthaH, anyathA tatrAntyasyApi RkArasya Rt syAt , na kevalamuttarArthamihArthaM, ca, anyathA lIlavadityatra vacanasAmarthyAda'kRtAyAM vRddhau hrasvaH syAt , na cAntaraGgatvAvRddhiH, niravakAzatvAdasya, vRddhau sAvakAzatvamiti na vAcyaM yato mukhyA'bhAve yena nAvyavadhAnamAzrIyeteti / sthAnivadbhAvena na sidhyatIti-ayamarthaH 'svarasya pare' 7-4-110 iti svarAdezaH sthAnI, atra tu svaravyaMjanAdezaH / azazArat-zAraNa do asmAda'dantAt Nic / azuzUrata-zUraNi vi0 asmAdajantAt 'Nij bahulaM' 3-4-42 Nic tato'dyatanI, anyathA AtmanepaditvAda'caM vinA parasmaipadaM na syAt / anityatvakhyApanArtha vacanamiti-kalihalivarjanAdeva sanvadAdikArye'syA'nityatvaM siddhaM tahi atyararAjadityAdau bhedapakSe phalam / prathamaM lopenaiveti-tatazca samAnalopitvAt hrasvatvaM na prApnotIti bhAvaH / asisekaditi-yeSAM mate Sopadezastanmate asiSekaditi / bhrAja-bhAsa-bhASa-dIpa-pIDa-jIva-mIla-kaNa-raNa-baNa-bhaNa-zraNa-ke heTha-luTa-lupa-lapAM navA / / 4. 2. 36 // eSAM Gapare No upAntyasya hrasvo vA bhavati / bhrAja,-abibhrajata , ababhrAjada , bhAs-abIbhasata , abamAsada , bhASa-abIbhaSata , Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-37-40 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [119 ababhASata , dopa-pradIdipat , adidIpata , pID-apIpiData , apipIData , jIva-ajIjivat , ajijIvat , mola-amomilat , amimolat , kaNa -pracokaNat , acakANat , raNa-prarIraNat , ararANat , baNa-abIbaNat , prababANat , bhaN-prabIbhaNat , ababhANat , zraNa-prazizraNat, prazANat, haga-ajUhavat , ajuhAvat , heTha-ajIhiThat , ajiThat , luTpralUluTat , aluloTat , luplu allupat alulopat , lap-alIlapat , alalApat bahuvacanaM ziSTa prayogAnusAreNa anyeSAmapi parigrahArtham // 36 / / nyA0 sa0-bhrAjabhAsa0-azizraNaditi-zaNa zraNa dAne ityasya dAne'rthe hrasvatvaM ghaTAditvAt siddhaM pAkarUpe'rthAntare tva'nena vikalpaH, 'zraNaN dAne' ityasya tu 'yamo'pariveSaNe Nici ca' 4-2-9 ityanena Nici yama eveti niyamAda'prAptaM vikalpyate / anyeSAmapoti-tena abibhrasat ababhrAsadityAdi siddham / RvarNasya / / 4. 2. 37 // dhAtorupAntyasya RvarNasya Upare Nau vA RkAro bhavati / pravIvRtat , avavartat , avIvRdhata , avavardhat , amImajat , amamArjat , adIdRzat , adadarzat , abIkRtat, : acikIrtat / vacanasAmarthyAdIAdezau bAdhyete / upAntyasyetyeva -acIkarat // 37 // nyA0 sa0-RvarNasya.- nanu kimarthaM varNagrahaNaM Rhata ityetAvadAstAm ? na, yadyevaM kriyate tadA'cIkRtadityayaM prayogo na niSpadyate, atha pAThakAle'pi kRtaN iti paThiSyate, na, tadA Rtta ityetasyA'nyatra RkAre caritArthatvAt atra kIAdeza eva syAt , atha kIrtaNa itya'paThanAdevA'syApi RdbhaviSyati, tadA yadA'nityo hi NiccurAdInAmiti nyAyena Nija'bhAvastadA kutaN iti pAThe kRtatIti na syAt kintu karttatItyaniSTaM syAditi varNagrahaNa, hrasvAdhikAreNaiva siddha RtkaraNamacokRtadityatra guNaniSedhArthaM, hrasvakaraNasAmarthyAd guNo na bhaviSyatIti na vAcyaM guNakaraNe hrasvasya caritArthatvAt / jighrateriH // 4. 2. 38 // jighraterupAntyasya upare NAvikAro vA bhavati / ajighripat , ajighrapat / tinirdezo yaGalunivRttyarthaH / ajAghrapat / / 38 / / tisstthteH|| 4, 2, 31 // tiSThaterupAntyasya Gapare NAvikAro bhavati / atiSThipat , atiSThipatAm , atiSThipan / tinirdezo yaGlunivRttyarthaH / pratAsthapat , yogavibhAgo nityArthaH // 39 / / UduSo Nau // 4. 2. 40 // durupAntyasya No pare UkArAdezo bhavati-duSyantaM prayuGkte dUSayati, pradUSya gataH / NAviti kim ? doSo vartate, dhAtoH svarUpagrahaNe tatpratyayavijJAnAdiha na bhavati / doSaNaM Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite. [pAda-2, sUtra-41-43 duT kvip-duSamAcaSTe duSayati, puNigrahaNaM nivRttyartham , OM hrasvo na bhavatItyanye, aduSat / / 40 // nyA0 sa0-UduSo0-tatpratyayavijJAnAditi-tasya duSerdhAtoH saMbandhI pratyayastatpratyayaH, duSayatItyatra tu na duSidhAtoH saMbandhI pratyayaH kiM tahi 'Nij bahulaM nAmnaH kRgAdiSu' 3-4-42 Nij nAmnaH parato vihitatvAnnAmasaMbandhI, yadvA tatpratyayasyetthaMvyAkhyAnAttasmAddhAtoranantaraHpratyayaH / GanivRttyarthamiti-tena sAmAnyena Nau bhavatIti na tu Ga para evetyarthaH / na bhavatItyanye iti-tanmatasaMgrahArthamUkAraprazleSo vidheyH| adudUSaditi-duSyantaM prAyukta Nig guNa uduSA Nau UkAraH / citte vA // 4. 2. 41 // cittaviSayasya cittakartR kasya durupAntyasya Nau pare udvA bhavati / cittaM duSyati tadanyaH prayuGkte cittaM dUSayati, cittaM doSayati, mano dUSayati, mano doSayati / cittagrahaNena prajJAyA api grahaNAt prajJAM dUSayati, prajJAM doSayati / / 41 / / / nyA0 sa0-citte vA-prajJAyA apIti-cittasahacaritatvAt prajJA'pi cittmityrthH| gohaH svare / / 4. 2. 42 // kRtaguNasya guheH svarAdau pratyaye pare upAntyasyodbhavati / nigRhati, nigRhayati, nigUhakaH, sAdhunigUhI, nigRhanigUham , nijugUha / goha iti kim ? nijuguhatuH, nijuguhuH / svara iti kim ? nigoDhA, nigoDhum / / 42 / / bhuvo vaH prokssaadytnyoH|| 4. 2. 43 // bhavo vakArAntasya parokSAdyatanyoH parataH upAntyasyodbhavati / babhUva, babhUvatuH, babhUvu, babhUvitha, babhUvuSaH, babhUvuSA, prabhUvan , abhUvam / vRddhiguNovAvezeSu kRteSu bhuvo vakA. rAntatvam / va iti kima ? babhUvAn , prabhUt / pratra bhasya mAbhUva / parokSAdyatanyoriti kim ? bhaviSyati / / 43 // nyA0 sa0-bhuvo vaH0-bhuvo vakArAntasyeti atra pUrvasUtrAtsvara'nuvartya tatazca parokSAdyatanyoH svare pare iti vyAkhyAne svayameva vakArAntatvaM lapsyate kiM vagrahaNena ? ucyate, yadi svaro'nuvaryate tadA uttarasUtre'navartamAno dunivAraH syAttathA ca srasta ityAdau 'no vyaJjanasya' 4-2-45 iti na lopo na syAt , ata eva 'gamahana' 4-2-44 iti sUtre svaragrahaNaM, kiM ca vagrahaNA'bhAve babhUvetyAdau nityatvAda'pavAdatvAcca vRddhyAdibAdhayA UkAropAntyasya bhasya UtvaprasaGgaH syAditi vagrahaNam / pratra bhasyeti-upAntyasyetyadhikArAdityarthaH / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-44-46 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [121 gama-hana-jana-khana-ghasaH svare'naGi kGiti luk // 4. 2. 44 // eSAmupAntyasyAvajite svarAdI viGati pratyaye pare luga bhavati / kiti-gam , jagmatuH, jgmuH| hana-jaghnatuH, jaghnuH / jana-jajJe, jajJAte, jajJire / khan-cakhnatuH, cakhnuH / ghas-jakSatuH, jakSuH, jakSivAn , Giti-ghnanti / katIha nighnAnAH / kathaM jajJatuH jajuH iti chAndasAvetau / svara iti kim ? gamyate, hanyate / anaGIti kim ? agamata, aghasat / viGatIti kima ? gamanam , hananam / / 44 // nyA0 sa0-gamahana0-kathaM jajJaturiti dhAtorAtmanepaditvAt kathaM parasmaipadamityAzayaH / chAndasAviti-juhotyAdau jana janane parasmaipadinaM chAndasaM paThanti tasyA'yaM prayoga issyte| no vynyjnsyaanuditH|| 4.2.45 // . vyaJjanAntasyAnudito dhAtorupAntyasya nakArasya viGati pratyaye pare lugbhavati / srastaH, srastavAn , srasyate, sanosrasyate, dhvastaH, dhvastavAn , dhvasyate, danIdhvasyate, astabhat , aglucat , pariSvajate, pariSvajete / ___ vyaJjanasyeti kim ? nIyate, nenIyate / anudita iti kim ? Tunadu nandyate, nAnandyate, kGitItyeva,-srasitA, dhvaMsitA / upAntyasyetyeva,-nAte, nAnahyate / / 45 // aJcerana yAm // 4. 2. 46 // aJcerana yAmeva vartamAnasyopAntyanakArasya lug bhavati / udaktamudakaM pAta , anarcAyAmiti kim ? aJcitA guravaH, pUrvaNa siddhe niyamArtho yogaH // 46 / / laGgi-kampyorupatApAGga-vikRtyoH // 4. 2. 47 // laGgikampyorupAntyanakArasya yathAsaMkhyamupatApe'GgavikAre cArthe viGati pratyaye lugbhavati vilagitaH, vikapitaH / upatApAGgavikRtyoriti kim ? vilaGgitaH, vikampitaH / laGgikampyorudittvAt pUrveNAprApte vacanam / dvivacanaM kGitItyanena yathAsaMkhyanivRttyartham / 47 / ___nyA0 sa0-laGgikampyo0-bigalita iti-vigalyate sma, rogAdinopatApitaH / vilaGgita iti-vilaGgati sma kenacidaGgena hIna ityarthaH / vikampita iti-vikampate sma manasi kampitaH, citte bhIta ityartha iti nA'GgavikRtiH / bhajeau~ vA // 4. 2. 48 // bhajerupAntyanakArasya au pare lugvA bhavati / prabhAji / abhaji // 48 // daMza-saJjaH zavi // 4. 2. 41 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-50-55 anayorupAntyanakArasya zadhi pare lagbhavati / dazati, sajati / tudAdAvapaThitvAnayobhAdau pAThaH zavarthaH-tena 'zyazavaH' ( 2-1-115 ) iti nityamantAdezaH siddho bhavati / dazantI, sajantI // 49 // akaTaghinozca rajjeH / / 4. 2. 50 / / rajerakaTi ghinaNi zavi ca pratyaye upAntyanakArasya lug bhavati / rajakaH, rAgI, rajati / rajaH, rajaniH, rajanam rajatamityauNAdikakitpratyayAntAH // 50 // ' Nau mRgaramaNe / / 4. 2. 51 // rajerupAntyanakArasya gau pare magANAM ramaNe krIDAyAmarthe lugbhavati / rajayati mRgAnvyAdhaH / mRgaramaNa iti kim ? raJjayati rajako vastram , raJjayati sabhAM naTaH // 51 // nyA0 sa0 Nau maga0-mRgaramaNAdanyatrApi Rzcidicchati, yathA rAjarSikalpo rajayati manuSyAn / rajjayati rajako vastramiti-rajati vastraM rajakaH, sa evaM vivakSate-nA'haM rajAmi, rajyate vastraM svayameva tadrajyamAnaM prayukate, yadvA rajati varNAntaramApadyate vastraM kartR tadrajat rajakaH prayuGa kte Nig / ghaJi bhAvakaraNe // 4. 2. 52 / / rajjerupAntyanakArasya bhAvakaraNArthe dhani pare luga bhavati / raJjanaM rajatyaneneti vA rAgaH / ghaji iti kim ? raJjanam / bhAvakaraNe iti kim ? rajantyasminniti raGga // 52 // syado jave // 4. 2. 53 // syada iti syanveji nalopo vRddhyabhAvazca nipAtyate, jave vege'bhidheye / gosyavaH, azvasyavaH / java iti kim ? ghRtasyandaH tailasyandaH // 53 / / daza-nAvodedhaudma-prazratha-himazratham // 4. 2. 54 // ete zabdAH kRtanalopAdayo nipAtyante / danzeranaTi avapUrvasya undeH indhezca ghani undermani nalopaH prahimapUrvasya zrantheni vRddhyabhAvazna nipAtyate / dazanam , avodaH, eSaH, ogra, prazrayaH, himazrayaH / / 54 / / ___ nyA0 sa0 dazanAvo0-avoda iti-atra guNe kRte 'upasargasyAniNe.' 1-2-19 itya'kAralopaH / yami-rami-nami-gami-hani-mani-vanati-tanAdeghu Ti kliti // 4. 2. 55 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-56-58 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [123 manyaH yamiraminamigamiha nimanInAM vanatestanAdInAM ca dhuDAdau viGati pratyaye para'ntasya lugbhavati / yadaH, yatavAn , yatvA, yatiH, rataH, ratavAn , ratvA, ratiH, nataH, natavAn , natvA, natiH, gataH, gatavAn gatvA, gatiH, hataH, hatavAn , hatvA, hatiH, Ahata, AhathAH / manIti vAt / mataH, matavAna , matvA, matiH vatiH. ktiH. tiki tu pratiSedhaM vakSyati / tanAdi-tanayI-tataH, tatavAn , tatvA, tatiH, sanoterAtvaM vakSyati / kSaNUg-kSataH, kSatavAn , kSatvA kSatiH, RNUyI-RtaH, RtavAn , tRNUyo-tRtaH, tRtavAn , ghRNUyo-ghRtaH, ghRtavAn , vanUyi-vataH, vatavAn , manUyi-mataH, matavAn / eSAmiti kim ? zAntaH , dAntaH / tivagaNanirdezAdyaGlupi na bhavati / vAntaH, taMtAntaH / anyatra bhavati, yaMyataH, raMrataH, naMnata , jaMgataH, jaMghataH, maMmataH / dhuToti kim ? yamyate. yaMyamyate / viGatIti kima ? yantA, rantA // 55 / / - nyA0 sa0-yamirami0-hatiriti-sAtiheti' 5-3-94 iti bAdhanAthaM thravAdibhyaH kti: / vatiriti-ktakta vatU na darzitau iT prAptaH, ktau tu niyamAnneTa / jaMghata iti-kuTilaM hataH, yaGalup dvitvaM murantaH, 'ahihanaH' 4-1-34 iti ghaH, gatyarthatvAd ghnInaM bhavati, kecittu yaGalupi ghnIM necchanti tanmate vadhArthopi / yapi // 4. 2. 56 // eSAM dhAtUnAmantasya yapi pare lugbhavati / 'vAmaH' (4-2-57) iti vacanAnnAntAnAmevAyaM vidhiH / han-prahatya, man-pramatya, vanati-pravatya, tanAdi-pratatya, prasatya, prakSatya / yapIti kim ? hanyate, vanyate, tanyate // 56 // vAmaH // 4.2.57 // eSAM makArAntAnAM yapi pratyaye'ntasya vA lugbhavati / prayatya, prayamya, viratya, viramya, praNatya, praNamya, Agatya, prAgamya / eSAmityeva,-upazamya // 57 // gamAM kyo / 4. 2. 58 // eSAM gamAdInAM yathAdarzanaM kvau viDati pratyaye'ntasya lugbhavati / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / janaM gacchati janaMgat , kaliGgagata , yam-saMyat , viyat , tan-parItava, upAtat , san susada, man-sumana , van- suvada , kSaNa-sukSat , vikSat / agregUrityauNAdiko DUH / / 5 / / nyA0 sa0-gamAMkvau-gamAdInAmiti-gamAdayo'nye'pi bahulaM jJeyA, na tu 'yamirami' 4-2-55 iti sUtroktA eva gamAdigaNasya tebhyaH pRthagbhUtatvAt , ata eva sUtre yamAmityeva nokta, raminamihanInAmudAharaNAni ca na darzitAni / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] bRhadvRtti laghunyAsa saMvalite na tiki dIrghazca // 4. 2. 51 // rai fafe pratyaye lug dIrghazva na bhavati / yantiH, rantiH, nantiH, ganti:, hantiH, mantiH, vanti:, tantiH / kSaNiti lAkSaNiko'yaM NakAraH tena kSantiriti bhavati / zranyastvopadeziko'yamiti manyate tanmate kSaSTiH / antalope pratiSiddhe 'zrahanpaJcama' - (4-1-107 ) ityAdinA dIrghatvaM prAptaM tadapi pratiSidhyate / eSAmityeva, zAntirbhagavAn / tikIti kim ? yatiH, ratiH, tatiH // 59 // [ pAda 2, sUtra - 59-62 nyA0 sa0-na tiki0 - tenakSantiritIti- nAnta prakRterNatvabAdhanAya mnAmiti bahuvacanAt prathamameva nakAraH, mnAmiti bahuvacanANNatvaM kRtamapi vargAnta karttavye nivarttate vA, atra sUtre yamAdayo gamAdayazca gRhyante, na tvanantarasUtroktAH dvayorapi prApteH saMbhavAt / . AH khani sani janaH // 4. 2.60 / / khanAdInAM ghuDAdau kGiti pratyaye pare'ntasyAkArAdezo bhavati / khAtaH, khAtavAn, khAtvA khAtiH san - 'baNUyI dAne' vanapaNa bhaktau vA / sAtaH, sAtavAn, sAtvA, sAtiH, jan-jAtaH, jAtavAn, jAtvA, jAtiH / viGatItyeva - caMkhanti, saMsanti, jaMjanti // 60 // nyA0 sa0-prAH khani-khAta iti khAyate sma khanyate smeti vA 'kta' 5-1-174 iti vA kte 'veTo'pataH 4-4-62 iDabhAvaH / sAtveti SaNUyI dAna ityasyaivAyaM prayogaH, paNa bhaktAvityasya sanitvaiva / cakhantItyAdi - tasi ca caGkhAtaH saMsAta: jaMjAtaH sanisisa niSatIti, sanoteH sanatervA 'Nistoreva' 2 - 3 - 37 iti niyamAnna Satvam / sani // 4. 2. 61 // khanAdInAM dhuDAdau sani parato'ntasyAtvaM bhavati / siSAsati khanijanoriTA bhavitavyamiti ghuDAdiH sanna bhavati / ghuTItyeva - sisaniSati - 'ivRdha' - ( 4-4-49 ) ityAdinA veT / SiGatItyasaMbhavAdiha na saMbadhyate // 61 // ye navA // 4. 2. 62 // khanAdInAM ye kGiti pratyaye'ntasyAkAro vA bhavati / khAyate, khanyate, cAkhAyate, caMkhanyate, prakhAya, prakhanya, sAyate sabhyate, sAsAyate, saMsanyate, prasAya, prasanya, prasatya, jAyate, janyate, jAjAyate, jaMjanyate, prajAya, prajanya / zye tu 'jA jJAjano'tyAdI' ( 4 - 2 - 14 ) iti nityaM jAdezaH jAyate / ya ityakArAnta nirdezAviha na bhavati / khanyAt, sanyAt- anyathA yoti kriyeta / kecidatrApocchanti khAyAt, sAyAt / viGatItyeva - sAnyam, janyam // 62 // nyA sa0- ye navA - prasAyetyubhayoH prasanyeti bhaktyarthasya prasatyeti tu dAnArthasya tanAditvena na lopAt / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 2, sUtra - 63 - 67 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH tanaH kye / / 4. 2. 63 // tanoterantasya kya pare AkAro vA bhavati / tAyate tanyate / kya iti kim ? tantanyate / / 63 / [ 125 tau sanastika // / 4. 2. 64 // nityetasya taki pratyaye pare tau lugAkArau vA bhavataH / vaNU, satiH, sAtiH, santiH, SaN bhaktau satiH, sAtiH sAnti: / 'ahanpazvama-' ( 4- 1 - 107 ) ityAdinA dIrghaH / / 64 / / 65 // vanyAGpaJcamasya / / 4. 2. dhAtoH pazvamasya vani pratyaye pare AkAro bhavati / AGiti AkArAntaraprazleSAdananunAsiko'nunAsikazcAyamAdezaH / anyathA 'li lau" ( 1-3-66 ) iti jJApakAdananunAsika eva syAt / jan vijAvA, khan vikhAvA, kram dadhikrAvA, gam agregAvA, ghuN dhvAvA, ghUrNa ghUrAvA, oNa avAvA, iva vyAptau ca / vani-'yvoH khayvyaJjane luk' (4-4- 122 ) iti valope nakArasthAtve yAvA / punarAgrahaNaM tAviti naveti ca nivRttyartham / GitkaraNaM sardarat guNaniSedhArtham / / 65 / / nyA0 sa0 - vanyAGo- AkArAntaraprazleSAditi AzcA'sAvAGa ca yadvA Azca Azca tayoranubandhIGa iti / apAccAyazciH ktau // 4. 2. 66 / / apapUrvasya cAyateH ktipratyaye cirAdezo bhavati / apacitiH ||66 || do hada ktayozca / / 4. 2. 67 // hlAdateH ktaktavatvoH ktau ca parato hlad Adezo bhavati / hlanna, lannavAn, prahnanaH prahlannavAn, hnattiH, prahnattiH / ktayozceti kim ? hlAditvA // 67 // RlvAdereSAM to no'praH / / 4. 2. 68 // pUrvAjatAdRkArAntAddhAtorvAdibhyazca pareSAmeSAM ktiktaktavatUnAM takArasya nakAra prAdezo bhavati / tR-tINiH tIrNaH tIrNavAn, kR-koNiH, kIrNaH kIrNavAn, gR-gINiH, gIrNaH, gIrNavAn, lvAdi- lUni:, lUna, lUnavAn, dhUniH dhUna, dhUnavAn, lIni:, lInaH, lInavAn / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra-69-70 apra iti kim ? pUtiH / pUNirityapi kazcit ,-pUrtaH, pUrtavAn / svAdiSu ye RkArAntA stRdRprabhRtayasteSAmRgrahaNenaiva siddha tatra pAThaH pvAdikAryArthaH / kAdyantargaNo lvAdiH // 68 / / nyA0 sa0-RlvAde0-pUrNirityapoti-te hya ttarasUtre'pra iti kurvanti, tatra ca sUtre ktayoreva natvaniSedhaH, ktau tu 'RlvAde:' 4-2-68 iti bhavatyeva / nanu RkArAntAnAmirAdeze rephAntatvAduttareNa bhaviSyati kiM RgrahaNena ? satyaM, uttareNa ktayorbhavati, anena tu ktiktaktavatuSu, atha ktyarthaM RtAM ktAvityucyeta, tarhi RtAM ktAveva syAt ktayostUttareNApi na syAt / radAdamUrcchamadaH ktayordasya ca // 4. 2. 61 // mUcchimadivajitAnephadakArAntAddhAtoH parasya ktayoH taktavatvostakArasya tatsaMniyoge dhAtudakArasya ca nakAro bhavati / pUrai-pUrNa, pUrNavAn , gure-pUrNaH, gUrNavAn , mid-bhinnaH, bhinnavAn , chid-chinnaH, chinnavAn / radAditi kim ? citaH, citavAn / amUrcchamada iti kim ? mUrtaH, mUrtavAn , mattaH, mattavAn / kRtasyApatyaM kAtirityatra * 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' * iti na bhavati / ktayoriti kim ? pUrtiH, bhittiH / kathaM cUNiH ? curerauNAdiko NiH / radasyeti kim ? caritam , uditam / iTA vyavadhAne na syAt / kRtaH kRtavAni- . tyatra tu varNaikadezAnAM varNagrahaNenAgrahaNAnna bhavati / rephAtpareNa svarabhAgeNa vyavadhAnAdvA, RkArasya hi madhye'rdhamAtro rephaH agrepazcAcca turIyaH svarabhAga: pratijJAyate / bhinnavadbhyAmityatra pratyayadakArasya pare'sattvAt sUtre cAzrutatvAnna bhavati / kayaM cIrNaH corNavAniti ? ca iti dhAtvantaraM caratisamAnArtham ktaktavatuviSayamAmananti / / 69 // ___ nyA. sa0- radAdamUrcha0-prasiddhaM bahiraGgamiti-ArUpamityarthaH / varNagrahaNenAgrahaNAditi-RkAralakSaNo varNaH tasya ekadezo repho varNagrahaNena na gRhyate, kasmAt ? asannidhAnAta , yato dakAraH svatantra eva varNo'trA'stya'to repho'pi svatantra eva grAhyaH / pratijJAyate iti-pUrvAcAryanizcIyate na tu lekhitu zakyate / pratyayadakArasyeti- 'dhuTastRtIyaH' 2-1-76 iti vihitasya / sUtre cA'zrutatvAditi-radAditi dhAtudakArasyaiva bhaNanAdityarthaH / taktavatuviSayamiti-tena caryate smeti dhAtvantareNa vAkyam / sUyatyAdyoditaH // 4. 2. 70 // sUyatyAdibhyo naSabhyo dhAtubhya okAra idyeSAM tebhyazca parasya ktayostakArasya nakArAdezo bhavati / pUGauca-sUnaH sUnavAn , dUc-dUnaH, dUnavAn , doc-dInaH, dInavAn , dhIcdhonaH, dhonavAn , mIc-mInaH, monavAn , roc-roNaH, rINavAn , lIMc-lonaH, lonavAna , Doc-DInaH, DonavAn , vrIc-vINaH, vINavAn iti sUyatyAdayaH / odit Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-71-74 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane cturtho'dhyaayH| [127 o lajaiG polasjeti vA lagnaH, lagnavAn , ovijaiti, udvigna:, udvignavAn / opyAya pInaH, pInavAn , Tvozvi-zUnaH, zUnavAn , ovazcauta-vRkNaH, puNavAn / emya iti kim ? potaH, pItavAn sUyatIti zyanirdezaH sUtisuvatyonivRttyarthaH / / 7 / / vynyjnaantsthaato'khyaadhyH||4. 2.71 // khyAdhyAvajitasya dhAtoryavyaJjanaM tasmAtparA yA'ntasyA tasyAH paroya AkArastasmAtparasya ktayostakArasya no bhavati / styAna:, styAnavAn , nidrANaH, nidrANavAn , glAnaH glAnavAn / vyaJjaneti kim ? yAtaH, yAtavAn / antastheti kim ? snAtaH, snAtavAn / prAta iti kim ? cyutaH cyutavAn , drutaH, drutavAn , plutaH, plutavAn / dhAtunA vyaJjanasya vizeSaNAdiha na bhavati / niryAtaH, niryAtavAn / dvirbhAvepyantasthetyabhedAzrayaNAbahiraGgatvenAsiddhezca na bhavati / akhyAdhya iti kim ? khyAtaH, khyAtavAn , dhyAtaH, dhyAtavAn / prAtaH parasyeti kim ? daridritaH, daridritavAn // 71 // nyA0 sa0 vyaJjanAntasthAto'khyAdhyaH-khyAzca dhyAzceti kRte yadA klIbe hvasvastadA Gaso'taH sUtratvAllup / bahiraGgatveneti-upasargadvipadAzrayatvAd bahiraGgayakArasya dvitvaM / AtaH parasyeti kimiti-nanu Ata iti kimitya'nayApi vyAvRttyA siddhaM kimanayA ? satyaM, tatrAkArAt vihita eva nAsti, atra tvAkArAdvihitaH paramiTA vyvhitH| pUdivyaJcernAzAdya tAnapAdAne // 4. 2. 72 // pU div aJc ityatebhyo yathAsaMkhyaM nAze'dyUte anapAdAne cArthe parasya ktayostakArasya nakArAdezo bhavati / pUnA yavA vinaSTA ityarthaH / AdhUna:, parighunaH, samaknau zakuneH pakSau saMgatAvityarthaH nAzAdhUtAnapAdAna iti kim ? pUtaM dhAnyam , dyUtaM vartate udaktamudakaM kUpAta , kathaM vyaktam ? aJjarbhaviSyati // 72 / / nyA0 sa0-pUdivya0-anapAdAne cArthe iti-ko'rthaH ? aJcivAcyA kriyA yadyapyapAdAnasAdhanikA na bhavatItyarthaH / sese karmakartari // 4. 2. 73 // sinoteH sinAtervA parasya ktayostakArasya grAse karmaNi kartRtvena vivakSite nakAro bhavati / sino grAsaH svayameva / grAsa iti kim ? sitaM karma svayameva / karmakartarIti kim ? sito grAso maitreNa, sito galo grAsena // 73 // kSeHkSI cAdhyArthe // 4. 2.74 // ghyaNartho bhAvakarmaNI tato'nyasminnarthe vihitayoH ktayostakArasya kSi ityetasmAsparasya nakAro bhavati tatsaMniyoge cAsya kSI ityayamAdezo bhavati / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-75-77 kartari-kSINaH kSINavAn maitraH / adhikaraNe, 'idameSAM kSINam / pradhyArtha iti kima ? kSitamasya' bhAve kta:-kSiSaz hisAyAmityasya sAnubandhatvAnna grahaNam , anyastu tasyApi grahaNamicchati / / 74 / / vAkrozadainye / / 4. 2. 75 // prAkoze dainye ca gamyamAne kSeH parasyAdhyArthe ktayostakArasya vA nakArAdezo bhavati, tatsaMniyoge ca kSI ityayamAdezo bhavati / Akroze kSINAyuH kSitAyurvA jAlmaH, dainye kSINakaH, kSitaka: tapasvI / praghyArtha ityeva,-'kSitaM jAlmasya' kSitaM tapasvinaH / kazcittu bhAve'pi vikalpamicchati / kSINamanena, kSitamanena-kSerbhAvakarmaNorbhASAyAM kta eva nAstIti kazcit / / 75 / / nyA0 sa0-vAkrozadainye-Akrozazca dainyaM ceti kRte virodhinAmeva adravyANAmeveti samAhArA'prAptau sUtratvAt samAhAraH, vizeSaNasamAso vA / kSitaM jAlmasyeti 'vA klIbe' 2-2-92 iti SaSThI / bhASAyAmiti-lakSaNazAstra na bhavati, kintu chandasyevetyarthaH / hIghrAdhAtrondanuda vintervA // 4. 2. 76 // ebhyaH parasya ktayostakArasya nakAro vA bhavati / R.-RNam , Rtam , hrI,-hroNaH, hrINavAn , hrItaH, hrItavAn / ghrA, ghrANaH, ghrANavAn , ghrAtaH, nAtavAn / dhrA, dhrANaH, dhrANavAn , prAtaH. prAtavAn / trA trANaH, prANavAn , prAtaH, vAtavAn / unda, samunnaH samunnavAn , samuttaH, samuttavAn / nun, nunnaH, nanavAna, nRttaH nRttavAn / vidiSa vicAraNe vinnaH, vinnavAna , vittaH, vittavAna / vidaH znanirdezAdvidyatevindatezca nityaM nakAraH / vinnaH. vinnavAn / prathamAbhyAmaprApte ghrAdibhyastu prApte vikalpaH / tena dakArAntAnAM dasyApi pUrveNa natvaM bhavati / takAranatvAbhAvapakSe ca saMniyogaziSTatvAisyApi nakAro na bhavati / vyavasthitavibhASeyam , tena RNamityuttamarNAdhamarNayoreva / anyatra RtaM satyam , trAyatestu saMjJAyAM na bhavati / trAtaH, devatrAtaH, anyatra tu natvam,trANaH,-ubhayamityeke / / 76 / / nyA sa0-RhIghrAdhrA0-tepratyayAntamAkhyAtapadamanukriyate, 'ikistiva' 5-3-138 iti ztivapratyayAntasya tu na vinattIti rUpaM syAt / devatrAta iti-trAsISTa devatA enaM trAsIranniti vA 'tikkRtau nAmni' 5-1-71 iti ktH| ubhayamityeke iti-asaMjJAyAM natvaM nA'bhAvazca saMjJAyAM tu natvAbhAva evetyarthaH / dugorU ca / / 4. 2.77 // dugu ityetAbhyAM parasya ktayostakArasya nakArAdezo bhavati tatsaMniyoge ca pranayorUkArazcAntAdezo bhavati / dUnaH, dUnavAn , gUnaH gUnavAn / / 77 / / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-78-81 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 129 . tai-zuSi-paco ma-ka-vam // 4. 2. 78 // zuSipacibhyaH parasya ktayostakArasya yathAsaMkhyaM ma ka va ityete AdezA bhavanti / kSAmaH, kSAmavAn , zuSkaH, zuSkavAn , pakvaH, pakvavAn / 78 // nirvANamAte // 4. 2. 71 / / nirvANamiti nirapUrvAdvAdhAtoH parasya ktatakArasya nakAro nipAtyate, avAte kartari vAtazcennirvAtikriyAyAH kartA na bhavati / nirvANo muni:, nirvANo diipH| avAte iti kim ? nirvAto vAtaH, nitiM vAtena bhAve'pi vAta eva kartA, nirvANaH pradIpo vAtenetyatra tu pradIpaH kartA / vAtastu hetuH karaNaM veti pratiSedho na bhavati / kecittu nirvANaM vAtenetIcchanti, teSAM vAte kartari pratyaye sati pratiSedha iti draSTavyam // 79 // , nyA0 sa0-nirvANamavAte-pravAte kartarIti-akarmakatvAkartA labhyate / kartari. pratyaye satIti-atra tu bhAve ktaH / anupasargAH kSIbollAgha-kRza-parikRza-phullotphulla-saMphullAH // 4. 2.80 // anupasargAH ktapratyayAntA ete zabdA nipAtyante / kSIbRG made, utpUrvo lAghaGa sAmarthya, kRzaca tanutve kevala: paripUrvazca, ebhyaH parasya ktatakArasya lopa iDabhAvazca nipaatyte| kSIbaH, ullAghaH, kRzaH, parikRzaH, 'triphalA vizaraNe' ityasmAtkevalAdutsaMpUrvAcca parasya tasya lAdezo bhAvArambhavivakSAyAmiDabhAvazca nipAtyate / phullaH, utphullaH, saMphulla: / kecitta kSobavAn , ullAghavAn , kRzavAn , parikRzavAn , phullavAn , utphullavAn , saMphallavAna iti ktavatAvapi rUpamicchanti tadartha taktavatvostazabdAvadhi nipAtanaM draSTavyam , etadarthameva bahuvacanam / anupasargA iti kim ? prakSIbitaH, prollAghitaH, prakRzitaH, saMparikRzitaH, praphullaH / nipAtanasyeSTaviSayatvAta phala niSpattau phalitaH, phalitavAna / kSIbAdayaH zabdA: kenAcApi ca sidhyanti, kSIvita ityAdirUpanivRtyartha tu vacanam / kathaM prakSIbaH ? pragata: kSIbaH iti ? prAdisamAsAdbhaviSyati / / 8 / / nyA0 sa0-anupasargAH0 - bhAvArambhavivakSAyAmiti-ayamarthaH, yadA bhAvArambhAvivakSA tadA 'AditaH' 4-4-71 iti nityamiDa'bhAvaH, yadA tu bhAvArambhavivakSA tadA 'navA bhAvArambhe' 4-4-72 iti vikalpeneT syAt nipAtasAmarthyAcca nityaM niSidhyate / phalaniSpattAviti - upalakSaNatvAt phala gatAvityasyApi / bhittaM zakalam // 4. 2. 81 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-82-84 bhideH parasya tasya nasvAbhAvo nipAtyate zakalam zakalaparyAyazcedbhittazabdo bhavati / bhittam zakalamityarthaH / zakalamiti kim ? bhinnam / zakalamiti paryAyanirdeza: kim ? bhidikriyAvivakSAyAM zakale viSaye bhinnamityeva yathA syAt / bhinnaM zakalam , bhinna bhitam / / 1 / / nyA0 sa0-bhittaM zakalam -bhinnaM zakalamiti-varttate, kiM tat zakalaM ? kiM viziSTaM bhinna ? dvidhAkRtamiti vizeSaNazabdo'tra bhinnazabdaH, yadi puna: paryAyazabda: syAttadA zakalasyAprayogaH syAt , paryAyANAM hi prayogo yaugapadyena neSyate iti vacanAt / ' bhinna bhittamiti-bhittaM zakalamityarthaH / vittaM dhanapratItam // 4. 2. 82 // vindateH parasyaktasya natvAbhAvo nipAtyate, dhanapratItam dhanaparyAyaH pratItaparyAyazca cedvittazabdo bhavati / vidyate labhyate iti vittam dhanam , vidyate upalabhyate'sAviti vitta: pratItaH / dhanapratItamiti kima ? vina:, vetaviditama / vintevinnaM vittaM ca, vidyatevinama / vittaM dhane pratIte ca vindatevinamanyatra / / 82 // hudhuTo herthiH / / 4. 2. 83 // juhotedhuDantAcca dhAtoH parasya hedhirAdezo bhavati / juhudhi, dhuTa chinchi, bhinddhi, addhi, viddhi / hadhuTa iti kim ? koNIhi / hudhuDbhyAM paratvena hevizeSaNAdiha na bhavati / rudihi, svapihi / heriti kima ? juhotu, attu / juhutAtvam bhittAttvamityatra nityatvAprakRtyanapekSaNenAntaraGgatvAcca tAtaG / tasya ca na punadhibhAvo heriti zabdAzrayaNAt / kecittu 'hiMserherata' hiMsa, 'bhujibhajibhyAM tu vA' bhuja bhugdhi, bhaJja bhaGgdhi itIcchantinetadvaiyAkaraNarUpasaMmatam / hindhi ityAdyeva tu bhavati // 3 // . nyA0 sa0-hudhuTohe-hudhuDmyAM paratveneti-etattu na kRtaM hudhuDbhyAM vihitasya heH / rudihIti-AgamA yadguNIbhUtA iti nyAyAdiTsahitasya herAdezaH prAptaH sa na bhavati, heriti vyaktyAzrayaNAt , kevalasya tu hudhuTbhyAM paratveneti bhaNanAt na bhavati / hindhIti-atra 'sodhi vA' 4-3-72 iti vA saluk , tadvikalpe ca 'tRtIyastRtIya' 1-3-49 iti sasya tu daH, tasya ca 'dhuTo dhuTi' 1-3-48 iti vA lup tena hindItyapi / zAsasa-hanaH zAdhyedhi-jahi / / 4. 2. 84 // zAs as han ityeteSAM hipratyayAtAnAM zAdhyedhi jahi ityete AdezA yathAsaMkhyaM bhavanti / zAdhi, edhi, jahi / zAshanoH yalupyapi zAdhi, jahi, hanestu yaGlupi necchantyanye ? jaGghahi / / 4 / / nyA0 sa0 zAsasahanaH0- zAshansAhacaryAt asiti AdAdikasya grahaNam / yaGlupyapIti-astestu svarAditvAt yaG nAsti, atha NakAdiviSaye bhU Adeze Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-85-88 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 131 yaGalupsaMbhavastadApyastIti vyaktinirdezAnna bhavati, yadvA yadA hipradAnavivakSA tadA bAhulakAnna yaGalup / ___ jaMghahIti-gatyarthe'tra yaGa hiMsArthe tu 'hano ghnI' 4-3-99 iti syAt , ye tu * tivA zavA * iti nyAyasya sUtragaNanirdiSTe'pi pravRttimabhyupagacchanti 'yamirami' 4-2-55 iti lugabhAvaM kGiti 'ahanpaJcama' 4-1-107 iti hanterdIrghatvaM cecchanti, teSAM hi jaMghAMhi tanmate kevalasyaiva hanevarjanaM na yaGalubantasya / ataH prtyyyaalluk|| 4. 2. 85 // dhAtoH paro yo'kArAntaH pratyayastasmAtparasya helugbhavati / dIvya, paca, paTha, tuda, coraya / prata iti kim ? rAghnuhi, prApnuhi / pratyayAditi kim ? payi vayi gatau pApahi, vAvahi // 8 // asaMyogAdoH // 4. 2.86 // asayogAtparo ya ukArastadantAtpratyayAtparasya heluMga bhavati / sunu, cinu, kuru / prasaMyogAditi kima? ahi, akSaNahi / asaMyogAdityovizeSaNAdihApi na bhavatiApnuhi, rAdhnuhi / proriti kim ? koNIhi / pratyayAdityeva,-yuhi, ruhi / / 86 / / / nyA0 sa0-asaMyo0-vizeSaNAditi-yadi vA saMyogAdya ukArAntaH pratyaya iti vizeSaNaM syAtadA'trApi bhavet / vamyaviti vA / / 4. 2. 87 // pratyayAditi oriti ca paJcamyantamapi vyadhikaraNaSaThacantatayA vipariNamyate / prasaMyogAtparo ya ukArastasya pratyayasaMbandhino lug vA bhavati, dhakArAdau makArAdau cAviti pratyaye / ___ sunvaH, sunuvaH, sunmaH, sunumaH, sunvahe, sunuvahe, sunmahe, sunumahe, tanvaH, tanuvaH, tanmaH, tanumaH, tanvahe. tanuvahe, tanmahe, tanumahe / vamoti kim ? sunutaH, tanutaH / pravitIti kim ? sunomi, tanomi / orityeva,-koNIvaH, pronniimH| pratyayasyetyeva,-yuvaH yumH| prasaMyogAdityeva,-takSNuvaH, takSNumaH, aNuvaH, aNumaH / saMyogAdityovizeSaNAdihApi na bhavati / ApnuvaH, ApnumaH // 7 // kRgo yi ca // 4, 2.88 // ___ kRgaH parasyAkArasya yakArAdau vami cAviti pratyaye lugbhavati / kuryAta , kuryAtAm, kuryuH, kurvaH, kurmaH kurvahe, kurmahe / yi veti kima ? tanu, kurutaH / avitItyeva,-karomi / kurmItyapi kazcittadasaMmatam / kR hiMsAyAmityasmAttu nakAravyavadhAnAta uH paro na saMbhavatIti na bhavati / kRNuyAva , kRNuvaH, kRNumaH / / 8 / / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-86-62 nyA0 sa0 kRgoyi ca-avyabhicArAt pratyaya iti nAdhicakre / u: paro na saMbhavatIti-na caitad vAcyaM yena nAvyavadhAnaM yataH kuryAdityAdAvavyava. hito'sti / ataH zityut // 4. 2. 81 // zityaviti pratyaye ya ukAraH tannimito yaH kRgo'kArastasyokAro bhavati / kurutaH, kurvanti, kuru, kurutAm , kuryAt , akurutAm , kurvan, kurvANaH / uvidhAnabalAd guNo na bhavati-okAra evAnyathA vidhIyeta / ukAranimittatvenAkAravijJAnAta , kuryAdityAdAvukAralope'pi bhavati, aDAgamasya ca na bhavati-akuruta / zitItyukArasya vizeSaNaM kima ? kuruta ityAdau ziti vyavahite'pi yathA syAt / avitItyeva,-karoti // 86 // nyA0 sa0-prataH zi0-tannimitta iti-evaM sati kuru ityAdI vibhaktilope'pi bhavati / guNo na bhavatIti-ukAre nimitte 'laghorupAntyasya' 4-3-4 iti prAptaH / vyavahite'pIti-anyathA kuryAdityAdAveva syAt , na ca 'svarasya' 7-4-110 iti sthAnitve vyavadhAyakatvaM vAcyamasyA anityatvAt / shnaastyoluk|| 4.2.10 // znasya pratyayasyAstezca dhAtoH saMbandhino'kArasya zityaviti pratyaye lugbhavati / rundhaH, rundhanti, rundhyAt, rundhan , rundhAnaH, staH santi, sthaH, sya, svaH, smaH, syAta, stAta , stAm , san / __ avitItyeva-ruNaddhi, asti / ata ityeva,-antyasya mA bhUt / prAstAma , prAsan / tivanirdezaH kim ? asyate bhUt asyataH // 10 // nyA0sa0-znAstyo0-prantyasya mA bhUditi-ata ityadhikArAbhAve SaSThyAntyasyeti asteH sasya lup syAt , inasya tu pratyayasyeti paribhASayA sarvasyApi syAt / vA dviSAto'naH pum / / 4. 2. 11 // dviSa AkArAntAcca dhAtoH parasya zito'vito'naH sthAne vA pusAdezo bhavati / adviSuH, adviSan , ayuH, ayAna , aruH, arAn , aluH, pralAn / adadhurityatra paratvAgnityameva, pakAraH 'puspo' ( 6-3-3) ityatra vizeSaNArthaH / / 1 / / sijvido'bhuvaH // 4. 2. 12 // sicaH pratyayAdvidazca dhAtoH parasthAnaH sthAne pusAdezo bhavati, 'prabhuvaH' na cedbhuvaH paraH sijbhavati / prakAe:, ahAe, aguH, aduH, adhuH, apuH, asthaH, vid-aviduH / avidannityapi kazcit / abhuva iti kim ? prabhUvan // 2 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-93-67 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 133 nyA0 sa0 sivido'bhuvaH-sica: pratyayAditi-bhUvarjanena sic pratyayo labhyate, anyathA SicIt ityasya grahaNaM syAt , ana: sthAne ityadhikAre'pi sijityukteradyatanyA an labhyate, vidastu zideva adyatanyAM tu sij dvArA avediSuriti / kazciditi-tanmate pUrvasUtre vidgrahaNaM jJeyam / prabhUvaniti-yadA yaGa lubantastadApi * prakRtigrahaNe 8 iti nyAyAt pus na bhavati, nApyuttareNa zito'bhAvAttato'bobhUvanniti bhvti| vyukt-jksspnyctH|| 4. 2. 13 // dve ukte yasya vyuktaH, paJcAnAM vargaH paJcat , jakSANAM paJcat jakSapaJcata , vyuktAddhAtorjakSapaJcatazca parasya zito'vito'na: sthAne pusAdezo bhavati / prajuhavaH, avibhayuH, adaduH, anenijuH / bhuvo yaGlupi abobhavuH / jakSAdi-prajAH, adaridruH, ajAgaruH, acakAsuH, prazAsuH / / 93 / / anto no luk // 4. 2. 14 // vyuktajakSapaJcataH parasya zito'vito'ntaH saMbandhino nakArasya lugbhavati / juhvati, jutu, juhvava , juhvatau, juhvataH, juhvatam , dadati, vadatu, dadada, dadatI strI kale vA, jakSati, jakSata, jakSat daridrati, daridratu, daridrata , daridratI strI kule vA, jAgrati, jAgratu, jAgrat , cakAsati, cakAsatu, cakAsat , zAsati, zAsatu, zAsat // 14 // nyA0 sa0 -anto no luk-dadatI strI kule veti-'avarNAdaznaH' 2-1-115 ityantAdeze na luk / juhvatI iti tu nAtra jJeyaM nakArAsaMbhavAt, dadatI ityAdau tu bhUtapUrvakatvena sthAnitvena vA'varNAntatve saMbhavaH / zau vA // 4. 2. 15 // vyuktajakSapaJcataH parasyAnto nakArasya zipratyaye vA lug bhavati / dadati, dadanti, jakSati, jakSanti, daridrati, daridranti, jAgrati, jAnanti, cakAsati, cakAsanti, zAsati, zAsanti, kulAni zAviti kim ? dadatI dadhatI kule // 65 // shnshcaatH|| 4. 2.16 // vyuktajakSapaJcataH znApratyayasya ca saMbandhinaH zityaviti pratyaye pare AkArasya lugbhavati / mimate, mimatAm, amimata, saMjihate, saMjihatAm , samajihata, yAyati, yAyatu, daridrati, daridratu / znA-krINanti, krINantu, akoNan , lunate, lunatAm , alunata, punate, punatAm , apunata / znazceti kim ? yAnti, vAnti / Ata iti kim ? bibhrati, jakSati / avitItyeva, ajahAma , akoNAm // 66 // eSAmILaJjane'daH // 4. 2. 17 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-98-101 eSAM vyuktajakSapaJcataznApratyayAnAmAkArasya zityaviti vyaJjanAdau parata IkAro bhavati, dAsaMjJaM varjayitvA mimIte, mimItAm , amimIta, dAvadevoryaGlupi dAdIta: / dAdIthaH, lunItaH lunIhi, lunIyAt / vyaJjane iti kim ? mimate, lunanti / ada iti kim ? dattaH, dhattaH, dadvaH, damaH, dadhvaH, dadhmaH, dadyAt , dadhyAt / avitItyeva,-jahAti, lunAti / zitItyeva,saMjihAsate // 97 / / irdridrH|| 1. 2. 18 // daridratiya'janAdau zityaviti pratyaye pare AkAramyekAro bhavati / daridritaH, daridrithaH, daridritha, daridrivaH, daridrimaH, daridriyAt / vyaJjana ityeva,-daridrati / zitItyeva,-didaridrAsati, avitItyevaM,-daridrAti / / 98 // bhiyo navA / / 4. 2. 11 // bibheteya'janAdau zityaviti pratyaye pare'ntasyekAro vA bhavati / bibhitaH, bibhItaH, bibhithaH, bimothaH, bibhiyAt , bibhIyAt , yaGlupi,-bebhitaH, bebhItaH / vyaJjana ityeva,-bibhyati, bibhyatu / zitItyeva,-vibhISati, bemIyate / pravitItyeva,-bibheti, bibheSi En hAkaH // 4. 2. 100 // jahAteyuktasya vyaJjanAdau zityaviti pratyaye pare'ntasyekAro vA bhavati / jahitaH, jahItaH, jahithaH, jahIthaH, jahivaH, jahIvaH, jahimaH, jahImaH / vyaJjana ityeva,jahati, jahatu / zitItyeva,-jihAsati, jehIyete / avitItyeva,-jahAti, jahAsi / anubandhanirdeza ohAyaGluponivRttyarthaH / ujjihote, saMjihote, jhiitH| yogavibhAga uttarArthaH / / 100 // nyA0 sa0-hAkaH-vyuktasyeti-atra vyuktAdhikRti vinA dvivacanAt prAgeva ivaM syAt , yato halnimittaM tatazca prAktu svara iti nodeti / A ca ho|| 4. 2. 101 // avitIti nivRttam , vito'saMbhavAt , zitIti tvanuvartate / vyuktasya jahAtehI pare AkAra ikArazca vA bhavati / jahAhi, jahihi, jahIhi // 101 // nyA0 sa0-A ca ho-hAka iti sUtre jahAtivyukto gRhyate, iha uttaratra ca sa evAnuvartyate / ikArazceti-cetyakRte tatra kauNDinyanyAyena Irna syAt / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-102-106 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [135 yi luk // 4. 2. 102 // yakArAdau ziti pratyaye pare jahAterantasya lugbhavati / jahyAt , jahyAtAm , jA / zitItyeva,-jehIyate, heyAt / veti nivRttam / / 102 // nyA0 sa0-yi luk-luJcanaM 'krutsaMpadA' 5-3-114 iti kvipi stryukta iti strItvam / lavanaM 'drAgAdayaH' 870 (uNAdi) iti luk puMstvaM , evaM lumpanaM 'krutsaMpadA' 5-3-114 iti kvipi strItvam / 'gRpUdurvI' 643 (uNAdi) iti kvipi pustvam / veti nivRttamiti- ikArAdhikAre vAdhikRtaH, iha lugvidhIyate, ato nivRttaH / otaH zye // 4. 2. 103 // dhAtorokArasya zye pare lugbhavati / do-avadhati, so-avasyati, zo-nizyati, . cho-pravacchayati / zya iti kim ? gaurivAcarati gavati / / 103 / / jA jJAjano'tyAdau // 4. 2. 104 // jJA jana ityetayoH ziti pratyaye pare jA ityayamAdezo bhavati 'atyAdau' tivAdizcedanantaro na bhavati / jAnAti, jAnIte, jAnan , jAnAnaH, jana-jAyate, jAyamAnaH / zitItyeva,-jJAyate, janyate / atyAdAviti kim ? jAjJAti, jaJjanti / / 104 // nyA0 sa0-jAjJAjano0-jAjJAtIti-yaGalupi rUpaM, zatari tu jJAjanoIyorapi jat iti / kayA yuktyA yaGalupi jAjJAtIti jaJjantIti vAkye zatari 'jAjJA' 4-2-104 iti jAdeze 'znacAtaH' 4-2-96 ityAllupi, atyathaM jAnan atyathaM jAyamAna ityarthaH / pvAdeha svH|| 4. 2. 105 // pvAdergaNasya ziti pratyaye pare hrasvo bhavati, atyAdau / punAti, lunAti, dhunAti / krayAdiSu 'pUgz pavane' ityArabhyaH vRtkaraNaparyantAH pvAdayaH / pvAderiti kim ? vINAti, bhroNAti / A gaNAntAt pvAdaya ityanye, vRtkaraNaM lvAdiparisamAptyartham-tanmate viNAti, bhriNAti ityeva bhavati / jAnAtItyatra tu vidhAnasAmarthyAnna hrasvaH / / 105 / / gami-padyamazvaH // 4. 2. 106 // gam iSat yam ityeteSAM ziti pratyaye pare chakArAdezo bhavati atyAdau / gacchati, saMgacchate, icchati, vyatIcchante, yacchati, Ayacchate, iSaditi takAranirdeza iSyatISNAtyonivRttyarthaH / zitItyeva-gantA, eSTA, yantA / atyAdAvityeva,-jaMganti, yaMyanti / 106 // nyA0 sa0-gamiSa0-gantetyAdiSu sarveSu tRc , anyathA vyaGgavikalatvaM syAt yato yathAtra na zit tathA atyAdirapi nAstIti / jaMgantIti-tasi tu jaMgataH yaMyata iti, zatari Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-107 106 tu gamo jaMkachat / kathaM yaGalubantAt jaMgantIti ? vAkye zatari 'gamahana' 4-2-44 ityupAnta ( upAntya)lope 'aghoSe' 1-3-50 iti gamya katve, yamastu yaMyacchat / vege sarterdhAt // 4. 2. 107 // sarateveMge gamyamAne ziti pare dhAva ityayamAdezo bhavati atyAdau / dhAvati, dhAva, katIha dhaavmaanaaH| vega iti kim ? priyAmanusarati, dhAvinA siddhe sarateveMge saratIti prayoganivRttyarthaM vacanam / tinnirdezAdyaGlupi na bhavati / sasrata, sarIsrat, sarisrata , / 107 zrauti-kR-budhi-vupA-ghrA-mA-sthA-mnA-dAma-dRzratizada-sadaH zR-kRdhi-piba-jighra-dhama-tiSTha mana-yaccha-pazyarchazIya-sIdam / / 4.2.108 // zrotyAdInAM ziti pare yathAsaMkhyaM za ityAdaya AdezA bhavanti atyAdau / zrauteH zR-zRNoti, zRNvan , kRvoH kR, kRNoti, kRNvan , dhivodhiH, dhinoti, dhinvana , paH piba:-pibati piban , za-utpinaH / svarAntatvAdupAntyalakSaNo guNo na bhavati / ghro-jighraH, jighrati, jighran , ujjighraH, dhmo dhamaH-dhamati, dhaman , uddhamaH, sthaH tiSThaH, tiSThati, tiSThan , uttiSThamAnaH, mno manaH-Amanati, Amanan, katIhAmanamAnAH, dAmo yaccha:-prayacchati, prayacchan , dAsyA saMprayacchamAnaH / dRzaH-pazyaH, pazyati, pazyan , zeutpazyaH, arteRccha:, Rcchati, Rcchan , samRcchamAna:, zadeH zIyaH-zoyate, zIyamAnaH, sadeH modaH-sIdati, katIha sIdamAnAH, ghrAdibhiH sAhacaryAtpAyaryobhauvAdikayoreva grahaNam / lAkSaNikatvAcca peM ityetasya na grahaNam tena pAn igrat pAyati / zrautyo stinirdeza: kRSivudRzadAmAmanubandhazca yaGalupyAdezanivRttyarthaH / zodhruvat / arteryaGlupi dvitve pUrvasyAtve rAgame dhAtozca ratve tannimitte rAgamalope pUrvAkAradIrghatve ca Arata , carIkRNvat , dedhinvat , darda zat , dAdat / kecittu zrauteryaGalupyapyAdezaM nupratyayaM cecchanti / zRNoti, kRvudhivostu carIkRNoti dedhinoti iti rUpaM manyante-te hi yaGlupi upratyayaM vakArasyAkArantasya 'prataH' iti lopamakArasya sthAnivadbhAvAdupAntyaguNAbhAve manyante / dAmo makArasya nirdezo dAsaMjJazaGkAnivRttyarthazca / / 108 / nyA0 sa0-autikR0-guNo na bhavatIti-na ca vAcyaM vidhAnasAmarthyAd guNo na syAt kutaH ? yato yaGa lubantasya pApetIti vAkye zatari guNaprApti sti, tatra caritArtha vidhAnamata: svarAntatvena pratiSidhyate / Araditi-arartIti vAkye zatR: / carIkRNvaditicarakRNotIti zatRH, vasya UTi guNe ca vAkyaM, kecidUTaM necchanti tanmate carIkartIti / dedhinvaditi-atrApyUTi guNe ca dedhinotIti vAkyaM, matAntare tu dedhintIti / dardazaditi-dardaSrTIti zatRH / kramo dIrghaH parasmai // 4. 2. 101 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAda- 2, sUtra. 110-113 ] zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 137 krameH parasmaipade ziti pare dIrgho bhavati atyAdau krAmati, krAmyati, krAman, krAmyan, zrakrAman parasmaipada iti kim ? zrAkramate sUryaH, AkramamANaH / parasmaipadanimittavijJAnAddhelu kyapi bhavati / krAma, saMkrAma / / 106 // SThivalamvAcamaH // / 4. 2. 110 // food: klamerAGpUrvasya ca cameH ziti pare dIrgho bhavati atyAdau SThIvati, devAdikasya tu SThivo dIrgho'styeva / klAmati, klAmyati zrAcAmati / camerAGapUrvasya grahaNAdiha na bhavati, camati vicamati / SThiklamorUkAra nirdezAdyaGa lupi na bhavati, - teSThivat, caMvalamat / 'anto no luk ' ( 4-2-64 ) / / 110 / / zamasaptakasya zye / / 4. 2. 111 // atyAdAviti nivRttam, - zamAdInAM madecparyantAnAM saptAnAM zye pare dIrgho bhavati / zAmyati, dAmyati, tAmyati, zrAmyati, bhrAmyati, kSAmyati, mAdyati / zamasaptakasyeti kim ? asyati / zya iti kim ? bhramati / / 111 / / nyA0 sa0-zam sapta0-bhramatIti-bhramUc anavasthAne ityasya rUpaM, asya yaGa lupi na dIrghaH zamAdigaNanirdezAt zyastu bhavatyeva ' bhrAsabhlAsa' 3-4-73 iti pratipadoktavAt tena baMbhramyatIti bhavati / 1 " visivo'naTi vA / / 4. 2. 112 // SThivaH sIvyatezvAnaTi vA dIrgho bhavati / niSThIvanam niSThevanam, sIvanam, sevanam / / 112 / / 1 mavyasyAH || 4. 2. 113 // dhAtovihite makArAdau vakArAdau ca pratyaye'kArasyAkAro dIrgho bhavati / pacAmi, pacAva:, pacAmaH pacAvahe, pacAmahe / vayo yaGlupi-vAvAmi, vAvAvaH, vAvAmaH / dhAtoH pratyayenAbhisaMbandho nAkAreNeti pratyayAkArasyApi dIrgho bhavati / asyeti kim ? cinuva: cinumaH, ruvaH rumaH / AkArAsya dIrghatvena vizeSaNamAkAro dIrgha eva yathA syAt na plutaH tallakSaNayoge'pItyevamartham / / 113 / / nyA0 sa0- mavyasyA0-vAvAva iti yatra dhAtorAkArAntatve sati vyuktatvaM tatra 'eSAmI' 4-2 - 97 iti ItvaM yatra yuktatve sati AkArAntatvaM tatra lAkSaNikatvAt AkArasya na ItvaM tenAtra na IkAraH / AkArasya dIrghatveneti-vRttAvAkAro dIrgho bhavatIti kimarthamuktaM yata AkAro dIrgha evetyAzaGkA na lUta iti / svamate tu 'sammatyasUyA' 7-4-86 ityataH sUtrAt antya ityadhikAre 'prazne ca' 7-4-98 iti pluto na prApnoti; paraM kecidanantyasyApi icchanti, tanmate mAbhUdityarthaH / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda 2, sUtra-114-119 tallakSaNayoge'pIti-tasya plutasya yallakSaNaM tadyoge'pItyarthaH / anato'nto'dAtmane // 4. 2. 114 // anakArAtparasyAtmanepadasaMbandhino'ntarUpasyAvayavasyAt ityayamAdezo bhavati / cinvate, cinvatAm , acinvata , lunate, lunatAm , alunata / Atmanepadasyeti kim ? cinvanti lunanti / anata iti kim ? pacante, pacyante // 114 / / nyA0 sa0 anato0-pacante, pacyante iti-prAcaH paro vidhiriti vyAkhyAnena akArasya sthAnitvaM bhUtapUrvakanyAyAd vaa| zIGo rat // 4. 2. 115 // zoGaH parasyAtmanepadasaMbandhino'nto rat ityayamAvezo bhavati / zerate, zeratAm , azerata // 115 / / nyA0 sa0-zoDo-yaGa lupi vyati zezyate / vetternavA // 4. 2. 116 // vetteH parasyAtmanepadasaMbandhino'nto rat ityayamAdezo vA bhavati / saMvidrate, saMvivratAm ; samavidrata, pakSe,-saMvidate, saMvidatAm , samavivata / Atmana ityeva,-vidanti, vetteriti kim ? raudhAdikasya mA bhUt-vindate // 116 / / nyA0 sa0-vette.-vettestinirdezo yaGa lupi nivRttyarthazca tena vyativevidate / tivAM NavaH parasmai // 4. 2. 117 // vetteH pareSAM parasmaipadasaMbandhinA tivAdInAM navAnAM pratyayAnAM sthAne parasmaipadasaMbandhina eva NavAdayo navAvezA yathAsaMkhyaM vA bhavanti / veda, vidatuH, viduH, vestha, vivathaH, vida, beva; vidva, vipra, vetti, vittaH, vivanti, vetsi, vitthaH, vistha, vedhi, vidvaH, vipaH // 117 // nyA0 sa0-tivAM-NavAdaya iti-amISAM tadAdezeti nyAyAtparokSAkArya na bhavati / bragaH paJcAnAM paJcAhazca // 4, 2. 118 // bagaH pareSAM tivAdInAM paJcAnAM sthAne yathAsaMkhyaM pazca pavAdaya AdezA vA bhavanti, tatsaMniyoge brUga Aha ityAdezazca bhavati / Aha, pAhatuH, AhuH Attha 'nahAhoto' (2-1-806) iti hakArasya takAraH / mAhathaH, bravIti, bataH, avanti, bravISi, bUthaH / pazcAnAmiti kim ? bUtha / / 118 // AziSi tuhyostAtaG // 4. 2. 111 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-120-123 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 139 AziSi vihitayostuhyoH sthAne tAtaG Adezo vA bhavati / jIvatAddhavAn , jIvatu bhavAn , jIvatAt tvam , jIva tvam , AziSIti kim ? jIvatu, jIva / DiskaraNaM guNanidhArtham / / 116 / / nyA0sa0 AziSi 0-guNanidhArthamiti- idaM copalakSaNaM tena GitkaraNena tadAdezeti nyAyAt sthAninastuvo vittvaM bAdhyate, tena yutAt rutAdityAdau vidvyaJjanapratyayAbhAvAt 'uta auviti' 4-3-59 iti naukAraH, na tu zittvamapi bAdhyate, yatastasyaiva zito GitvaM tato Gitvena, vittvameva hanyate na tu zittvaM tatazca stAt ityAdau vicchati pratyaye 'inAstyoluka' 4-2-90 iti luka siddhaH / zrAto Nava auH / / 4. 2. 120 // veti nivRttam , AkArAtparasya NavaH sthAne aurityayamAdezo bhavati / papau, tasthau saH, supto'haM kila yayau, papau / Ata iti kim ? sa jagAya, supto'haM kila vilalApa / 120 nyA0 sa0-Ato0-veti nivRttamiti-veti zitIti saMbaddhaM NavagrahaNAttannivattau nivRttaM , atra okAreNaiva siddhe aukArakaraNaM dadaridrAvityAdyartha, anyathA 'azityassan' 4-3-77 ityAllope idaM na sidhyet , nanvatrAmAdezena bhAvyaM tatkathametadartham ? satyaM, ata eva aukArakaraNAdAmAdezasyAnityatvam / kila yayAviti-'kRtAsmaraNA' 5-2-11 iti prokssaa| aataamaateaathaamaatheaadiH|| 4. 2.121 // akArAtpareSAmAtAmAteAthAmAthe ityeteSAm Ata irbhavati / pacetAm , pacete, pacethAma, pacethe / Aditi kim ? mimAtAm , mimAte, mimAthAm , mimAthe // 12 // nyA0 sa0-AtAmA0-Ata iti-arthavazAdvibhaktipariNAmaH / yaH saptamyAH // 4. 2.122 // akArAtparasya saptamyAH saMbandhino yAzabdasyekArAdezo bhavati / paceta , pacetAm paceH, pacetam , paceta, paceva, pacema / Adityeva,-adyAt / / 122 // __nyA0 sa0-yaH saptamyA:-yA zabdasyeti-nanvAkAra syAdhikRtatvAt yena nAvyavadhAnamiti nyAyAdyavyavadhAne'pi Ata eva, yadvA pratyayasyeti paribhASayA samastAyA apyAdezaH prAptaH ? na, samastAyA apyAdezo'bhipreto yadi syAttadA yAdi saptamyA iti kriyeta, sthite tu nidizyamAnAnAmiti nyAyAt yA shbdsyaadeshH| ityAcArya caturthasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH / yAmayusoriyamiyusau // 4. 2. 123 !! ___ akArAtparayoryAmyus ityetayoryathAsaMkhyamiyamiyusAvAdezau bhavataH / paceyam , paceyuH / / 123 // - ityAcAryazrIhemacandra vicitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRttI caturthasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH / zrIbhImapRtanotkhAtarajobhiribhUbhujAm / aho citramavardhanta lalATe jalabindavaH // 1 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyaH pAdaH nAmino guNo'kGiti // 4. 3. 1 // nAmyantasya dhAto: kitaDitajite pratyaye pare Asanno guNo bhavati / cetA, netA, stotA, lavitA, kartA, taritA, jayati, nayati, juhoti, bhavati, bibhati, tarati, karoti, etA etotyaadyntvdbhaavaat| nAmina iti kim ? umbhitA, yAti, glAyati, mlAyatIti aikAropadezabalAnna guNaH / nImyAm , labhyAmiti gauNatvAt / aviDatIti kim ? citaH, citavAn , azizriyat , adudruvat , lilye luluve, itaH, yutaH // 1 / / __nyA0 sa0-nAmino gu0 karteti-niddizyamAnatvAt RkArara yevAdezo na tvanekavarNaH sarvasya / aikAropadezabalAditi-yadvA guNa iti sAnvayasaMjJeyaM, tena hAnireva, na guNa utkarSarUpa iti tathA naurivAcarati nAvati, nAva ivAcaraNaM nAvA ityAdau na guNaH / gauNatvAditi-nAmArthasaMvalitadhAtvarthAbhidhAyitvena / uznoH // 4. 3. 2 // dhAtoH parayoruznu ityetayoH pratyayayoraGiti pratyaye pare guNo bhavati / tanoti, karoti, samarNoti, tarNoti, dharNoti / dhAtostu pUrveNottareNa ca guNaH / znu-sunoti, sinoti / akDintItyeva,-kurutaH, sunutaH / / 2 // puspo|| 4. 3. 3 // nAmyantasya dhAto pusi pau ca pare guNo bhavati / abibhayuH, ajuhavaH, abibharuH, aiyaruH, ajAgaruH / pu-arpayati, repayati, ulepayati, hRpayati, knopayati / nAmyantasyetyeva,anenijuH, kSmApati, dApayati // 3 // nyA0 sa0 -puspau-nanvatra pugrahaNaM kimarthaM 'attirIlI' 4-2-21 ityatra porAgamatvamapanIya pratyayatve kRte 'nAmino guNaH' 4-3-1 ityanenaiva guNaH setsyati, Agamatve tu pordhAtugrahaNena grahaNAt arpayatItyatraiva guNaH sidhyati, repayatItyAdau tu gurUpAntyatvAnna siddhyati, pratyayatve tu poH sarvatra sidhyati ? satyaM -poH pratyayatve kRte'rIripat adIdapadityAdAvupAntyatvAbhAvAt 'upAntyasyAsamAnalopi' 4-2-35 ityanena hrasvatvaM na syAditi / laghorupAntyasya / / 4. 3. 4 // dhAtorupAntyasya nAmino laghoraviGati pratyaye pare guNo bhavati / bhettA, goptA, vartitA, bhedanam , gopanam , vartanam , vetti, dogdhi, nanati / laghoriti kim ? Ihate, kahate / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-5-8] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [141 upAntyasyeti kim ? bhinatti, ruNaddhi, tRNatti, churaNatti / akGitItyeva,-bhinnaH, bhinnavAn , bebhidyate, marImRjyate // 4 // nyA0 sa0-lagho0-nanu 'nAmino guNa' 4-3-1 ityanenAntyavidhAnasAmarthyAdanenopAntyasyaiva bhaviSyati kimupAntyagrahaNena ?, na ca vAcyaM pUrveNAkDiti guNo'nena tu viGatyapi guNo bhavatvetadarthaM, 'jAguH kiti' 4-3-6 'RvarNadRza' 4-3-7 iti sUtradvayakaraNAt ? na, laghoriti sati jAgarteH kityeva guNa iti viparItaniyamAzaGkA syAt , anAmino vA guNa: syAt iti saMdehanirAsArthamupAntyagrahaNam / midaH zye // 4. 3.5 // miderupAntyasya zye pare guNo bhavati / medyati, medyataH, medyanti // 5 // jAguH kiti / / 4. 3. 6 // jAgataH kiti pratyaye pare guNo bhavati / jAgarita:, jAgaritavAn , jAgaryate, jAgayAt / kvau-jAgaH jajAgaratuH, jajAgaruH / kitIti kim ? jAgRtaH, jApati, jAgrata , jAgayAt , jAgRviH / iha kasmAnna bhavati jajAgRvAniti ? jAgarteH kvasuranabhidhAnAdbhASAyAM nAstItyeke / guNamevecchantyeke-jajAgarvAn / apare tu kvasukAnayorguNapratiSedhamevAhAjajAgRvAn , vyatijajAmANaH / viGati pratiSedhe prApte vacanam / akGiti tu pUrveNaiva guNaH,jAgaritA // 6 // nyA0 sa0-jAguH kiti-jajAgRvAnitIti-eke sarvathApIdaM na manyante'taH paramatena dazitam / RvarNadRzo'Gi // 4. 3, 7 // RvarNAntAnAM dhAtUnAM dRzazcADi pratyaye pare guNo bhavati / mA bhavAnarava , asarat , asaratAm , ajarat , ajaratAm , adarzat , adarzatAm // 7 / / skucchRto'ki parokSAyAm // 4. 3. 8 // skR Rcha ityetayoRkArAntAnAM ca dhAtUnAM nAminaH parokSAyAM parato guNo bhavati, aki kakAropalakSitAyAM kvasukAnarUpAyAM na bhavati / skR,-saMcaskaratuH. saMcaskaruH, Rcha-Anarcha, AnachatuH, AnachuH / Rva , kR,vicakaratuH, vicakaruH, tR-teratuH, teruH, zR-vizazaratuH, vizazaruH, dR-vidadaratuH, vidadaruH / pR,-nipaparatuH, nipaparuH / skR iti kRgaH sassaTa upAdAnAdiha na bhavati,-cakratuH, ckruH| uttareNaiva siddhe skRgrahaNamuttaratraupadezikasaMyogaparigrahArtham / vicakAra nijagAretyAdau prtvaadvRddhirev| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-9-10 akIti kim ? saMcaskRvAn , saMcaskrANaH, AnacchavAn , vicikIrvAn , vititIni , vitatirANaH, vizizIrvAn , vizazirANaH, nipupUrvAn , nipapurANaH / kAne pUrva dvitvam pazcAdirAdi: svaravidhitvAt / / 8 // nyA0 sa0-skacchRto0-parigrahArthamiti-tena saMskriyate,saMceskrIyate, saMskriyAt ityAdau kyaGAzIrya' 4-3-10 iti guNo na bhavati / saMyogAdataH' 4-4-37 iti iT na vikalpena / vitatirANa iti-vyatihAre karmaNyAtmanepadam / vizazirANa iti-vizazare 'RH zapraH' 4-4-20 ityanena navA Rtve vizazre iti vA vAkye 'tatra kvasu' 5-2-2 iti kAna pratyayaH, evaM nipapurANa ityatrApi nipapre nipapare veti vAkyam / saMyogAdRdaH // 4.3.1 // saMyogAtparo ya RkArastadantasya dhAtorartezca parokSAyAM parato guNo bhavati, aki / sasmaratuH, sasmaraH, sasvaratuH, sasvaruH, dadvaratuH, dadvaraH, vadhvaratuH, dadhvaruH, hva-jahvaratuH, jahvaruH, pratiH, AratuH prAraH / / saMyogAditi kim ? cakratuH, cakruH / Rdatariti kim ? cikSiyatuH, cikSiyuH / guNapratiSedhaviSaye punaHprasavArtha vacanam , vRddhistu bhavatyeva ? sasmAra, sasvAra, Rta: saMyogena vizeSaNAdatigrahaNam / tinirdeza uttarArthaH // 9 // nyA0 sa0-saMyogA0-Araturiti-'ivarNAdeH' 1-2-21 iti ratvenApi sidhyati paramantaraGgatvAt 'avarNasyevarNAdinA' 1-2-6 iti / dvitvAkArasyAgretanaRkAreNa saha ratvabAdhako'rAdezo mAbhUdityattigrahaNamuttarArtha ca, atha arAdeze'pi 'asthAderAH' 4-1-58 ityAtve setsyati, tadapi na, yato dvivacane pUrvAkArasya 'asyAdeH' 4-1-68 ityAtvama'bhANi ArivAnityatra tvantaraGgatvAnAzrayaNAt ratvameva / uttarArtha iti-iha yalubantasyArteranekasvaratvAt parokSAyAmAmi sati 'vetteH kit' 3-4-51 iti sUtrAdAmi parokSAkAryA'bhAvAnna yaGa lanivRttyarthamiti vAcyaM, tatrAmabhAvAdAmi ca siddha eva guNo yathA ararAJcakAra ariyarAJcakAreti / kyyngaashiiye|| 4.3.10 // saMyogAtparo ya RkArastadantasya dhAtorartezca kye yaDi prAzIHsaMbandhini ye ca pratyaye guNo bhavati / smaryate, svaryate, aryate, sAsmayaMte, sAsvaryate, arAryate, smaryAt , svaryAta , aryAt / aupadezikasaMyogagrahaNAviha na bhavati-saMskriyate, saMceskoyate, saMskriyAt / Rta ityeva,-prAstIryate, AtestIryate, pAstIryAt / AzIrya iti kim ? smaSISTa, samaSISTa / arte riti tinirdezAbalapi na bhavati / prAriyAt , apriyAt // 10 // nyA. sa0-kyaGA0-saMskriyata iti-kasyAdiriti vyAkhyAne'nusvArasya vyaJjanatvAt 'dhaTo dhuTi' 1-3-48 ityekasya sasya vA luk / prAriyAditi yaGa lupi dvitve 'riroca' 4-1-56 iti rAgame kyAti 'riH zakyAzIrye' 4-3-110 iti dhAto riH, 'ro re luka' Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-11-12 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [143 1-3-41 iti ra lope prAgadIrgha iti prathamaprayoge, dvitIye tu 'rirauca' 4-1-56 iti ri: rIrvA tasya 'ivarNAdeH' 1-2-21 iti yatve 'riH zakya' 4-3-110 iti riH, iyAdezastu 'pUrvasyAsve svare' 4-1-37 ityatra yvoH pUrvasyeti sAmAnAdhikaraNyavyAkhyAnAdikArokAramAtrasyaiva, atra tu ari iti samudAyaH pUrva iti na, vyadhikaraNavyAkhyAne tu ariyiyAditi bhavatyeva / na vRddhizcAviti kGillope // 4. 3. 11 // aviti pratyaye yaH kito Ditazca lopastasminsati guNo vRddhizca na bhavati, lopo'darzanamAtramiha gRhyate / yaGlope dedyaH, vevyaH, nenyaH, loluvaH, popuvaH, marImRjaH / viGaditi kim ? rAgI, rAgaH / atra nalope pratiSedho mA bhUt / / kecitta dadhIvAcaratIti kvi lope apratyaye Nigi ca dadhyA dadhyayatItyatrApi guNavRddhyoH pratiSedhamicchanti, tanmatasaMgrAhArtha viGallope sati praviti pratyage pare guNavRddhI na bhavata iti vyAkhyoyam / viti tu,-daghayati, roravIti, bobhavIti / kecittu dodhIvevyorivaNe yakAre cAntasya lukamanyatra tu guNavRddhiniSedhamArabhante / AdIdhitA, AvevitA, AdIdhIta, AvevIta, AdIdhyate, Avevyate / anyatra AdIdhyanam , Avevyanam , AdIdhyakaH, AvevyakaH / tadasata chAndasatvAdanayoH / / 11 // nyA0 sa0-na vRddhizcA0-nAmina iti vartate / adarzanamAtramiti-na tu lukalupAvityarthaH, tadgrahaNe hi dadhyetyAdau guNapratiSedho na syAt , atra hi kvipo luka lup vA na kintu aprayogIt / dedya iti-dA saMjJAnAM dIGa cetyasya ca yaDi dedIyate iti vAkye aci acIti sasvarasyaiva yaGo lup , anyathA 'svarasya' 7-1-110 iti asya sthAnitve guNaprAptirna syAt / __marImaja iti-'RtaH svare vA' 4-3-43 iti vRddharanena niSedhe guNaprAptiH , pyanena niSidhyate / dadhyeti. svamate daghayanaM, tanmate tadadhyanamiti vAkye 'zaMsipratyayAdaH' 5-3-105, dadhyayatItyatra tu svamate paramate'pi dadhayantaM prayuGa kte iti vAkyamiti vyAkhyeyamiti, mUlavyAkhyAne'viti pratyaye nimitte kDillope ityuktama'tra tu Dillope sati aviti pratyaye pare iti bhedaH / bobhavItIti-ItparAvayavo bhavatIti vitpratyayaH / dIdhIvevyoriti-dIdhI dIptidevanayoH vevIGa vetinA tulye itya'dAdAvAtmanepadinau kecit ptthnti| bhavateH sijulupi / / 4. 3, 12 // sico lupi bhavaterguNo na bhavati / abhUt , abhUtAm , amUH / sijlupIti kim ? vyatyabhaviSTa / tivanirdezAdyaGlupi na prtissedhH| abobhot / / 12 // nyA0 sa0-bhavate0-nanu bhavateH sica eva lopo'bhyadhAyi tat kiM sigrahaNena ? satyaM, bhavatelu pIti kRte bhUrivAcarat abhavadityatrApi guNo na syAt / abobhoditibudhyaterapIdaM hastanyA divi bhavati / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite - [ pAda- 3, sUtra - 13-17 sUteH paJcamyAm / / 4. 3.13 // sUteH pazvamyAM guNo na bhavati / suvai, suvAvahai, suvAmahai / tinirdezAdyaGlupi guNo bhavatyeva, soSavANi, - soSavAva / / 13 / / vyuktopAntyasya ziti svare // 4. 3. 14 // kRta dvitvasya dhAtorupAntyasya nAminaH svarAdau ziti pratyaye pare guNo na bhavati / nenijAni, anenijam, veviSANi, aveviSam, bebhidIti, abebhidam, momudIti, amodam, narRtIti, ana tam / dvayukteti kim ? veda, vedAni, avedam / upAntyasyeti kim ? juhavAni, bobhavIti, soSavoti / zitIti kim ? nineja, viveda, - bebhediSISTa / svara iti kim ? nenekti, momokti, narnati / / 14 / / nyA0 sa0 0 - davyukto 0 - saMjJAzabdatvAt sUtratvAd vA ktAntaM na pUrva nipatati / bediSaSTeti yaGalupi karmmaNyA'tmanepadaM yaGantAttu guNasyAprAptiH yaGakArasya 'svarasya' 7-4-110 iti sthAnitvAt / dviNoraviti vyau / 4 3, 15 // hu iN ityetayornAmina: svarAdAvapityaviti ca ziti pare yathAsaMkhyaM vakArayakArAdezAvivorapavAdau bhavataH / juhvati, juhvatu, vyatijuhvIran, vyatyajuhvata, juhvat, katIha juhvAnAH, yanti yantu, vyatipratiyIran, mA sma yan, yan, yantau yantaH / zitItyeva - juhuvatu, IyatuH, IyuH / svarAdAvityeva, juhuta:, itaH / apivatIti kim ? pus, ajuhavuH, vit-juhavAni, ayAni / Ayannityatra tu 'etyastervRddhi:' ( 4-4-30) iti vRddhirevApavAdatvAt / / 15 / / nyA0 sa0-hniNora0 - vyatipratiyIraniti - jJAnArthatvAt 'kriyAvyatihAre' 3-3-23 ityAtmanepadam / Iyaturiti iNo dvitve ' yo'nekasvarasya 2 - 1 - 56 iti yatvApavAda 'iNa: ' 2-1-51 itIy tataH 'samAnAnAm ' 1-2-1 dIrghaH / iko vA // 4. 3. 16 // iMk smaraNe ityasya svarAdAvaviti ziti pare vA yakAro bhavati / adhiyanti, adhayanti, adhiyantu adhIyantu, vyatyadhiyIran vyatyadhIyIran, mAsmAdhiyan, mAsmAdhIyan katIhAdhiyAnAH, katIhAdhIyAnAH / / 16 / / 1 , kuTAdidaNit // 4. 3. 17 // tudAdyantargaNo vRtparyantaH kuTAdi:, kuTAdergaNAtparo nit vijitaH pratyayo Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-18-21 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [145 Givadbhavati / kuTitA, kuTitum , kuTitavyam , kuTisvA, gutA, gutum , nuvitA, nuvitum , dhuvitA, dhuvitum , kuGkaGat zabde-kutA, kutum , kuvitA, kuvitum / nyanuvIt nyadhuvIdityatra GittvAt 'sici parasmai samAnasyAGiti' (4-3 44) ityanena vRddhirapi na bhavati / priidati kim ? udakoTi,-utkoTaH, uskoTayati, uccukoTa, tRNakoTaH, utkoTakaH / kuTAderiti kim ? lekhanIyam / ke cillikhimapi kuTAdau paThanti / apare tu kaDaspharasphalAn kuTAdau paThitvA pAThasAmarthyAt Niti vRddhiniSedhamicchanti-kaDakaH, spharakaH, sphalakaH // 17 // nyA0 sa0-kuTAde0-DidvadbhavatIti -pratyAsatteAyAt yatkArya kuTAdetdviArA prApnoti tasminneva kArye GitvaM na AtmanepadAdau, tena cukuTiSatItyAdau sannantasya GittvA. dAtmanepadaM na bhavati / vijeriT // 4. 3. 18 // vijeriTa Didvadbhavati / udvijitA, udvijitum , udvijitavyam , udvijiSyate / iDiti kim ? udvejanam , udvejayati / / 18 // nyA. sa0 vijeri0-auvijaiti ovijaipa ubhayorgrahaNaM, vijukI ityasyApi ca thavi seTtvAt prAptaM parama'dAdyanadAdyoranadAdereva grahaNamiti tasya na bhavati / udvijiteti-udvejitA vRSTimirAzrayanta iti tu NigantAt kte bhaviSyati / vornnoH|| 4. 3.11 // UrNoteriDvA dvidbhavati / proNuvitA, proNavitA, proNu vitum , prorNavitum , prorNAvitum proNa viSyati, proNaviSyati / iDityeva,-prorNavanam , prorNavanIyam // 19 // zidavit // 4. 3. 20 // dhAtoH paro vidvajitaH zitpratyayo Didvadbhavati / itaH,-sutaH, jAgRtaH, vittaH, adhIte, saMvitte, dIvyati, sunutaH, tudati, kroNAti, adhIyan siddhAntam , pradhIyAnaH, vidan , saMvidAnaH, jinAti, vidhyati, gRhvAti, vRzcati, hataH, nanti, zaMzAntaH, tantAntaH / aviditi kim ? eti, juhoti, jayati, hanti / ziviti kim ? ceSISTa, vettaa| kathaM cyavante plavante ? antaraGgatvAdguNe kRte zavo lopAt, sthAnivadbhAvAdvA // 20 // indhyasaMyogAtparokSA kiddhat // 4. 3. 21 / / indherasaMyogAntAcca dhAtoH parA avitparokSA kivadbhavati / samIdhe, samodhAte, samIdhire, ninyatuH, ninyuH, vibhidatuH, bibhiduH, IjatuH, IjuH, UcatuH, UcuH, suSupatuH, suSupuH, jajAgaratuH, jajAgaruH / indhyasaMyogAditi kim ? satra se, dadhvaMse / parokSeti kim ? indhitA, netA / avidityeva,-ninaya, ninayitha, iyAja, iyajitha / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra - 22-24 Gidvaditi prakRte dvidvacanaM yajAdivacisvapInAM yvadartham / jAgartezva guNArtham / ve hi te na syAtAm / yathA, - svapitaH, svapanti, jAgRtaH, jAgrati / / 21 / 146 ] nyA0 sa0 indhyasaMyogAt 0 - ninyaturiti- nanvatra 'no vyaJjanasya' 4-2-45 ityupAntyanakArasya luk kathaM na ? satyaM prakRteH pUrvamantaraGgamiti kRtvA na lope bahiraGga yatvamasiddhamiti na vyaJjanAntatvaM yad vA yatve kRte saMyogAnto dhAtustataH kittvamapi nAsti / Ucaturiti-yajAdisAhacaryAt nityA'Nijantasyaiva vaco grahaNamiti vacaN bhASaNe' ityasya 'yajAdivace: kiti' 4-1-79 iti na yvRt / dvivacanamiti - nanvadhikArAyAte Gitve'pyAzrIyamANe guNAdikAryaM na bhaviSyati kiM dvivacanena ? ityAha-yajAdIti / te iti tacca sa ceti vAkye tyadAditvAttaccheSa: strIpunnapuMsakAnAmiti vacanAt sUtre yatparaM tadbhavati / svaJjernavA / / 4. 3. 22 // svajeH parA parokSA vA vidvadbhavati / pariSasvaje, pariSasvaje / / 22 / / janazo nyupAntyetAdiH ktvA / / 4. 3. 23 / / jakArAntAddhAtornazezva nakAre upAntye sati takArAdiH ktvA dvidvA bhavati / raktvA, raktvA, bhaktvA, bhaGktvA, maktvA, maGktvA / 'masjeH saH' ( 4-4-111 ) iti naH / naSTyA, naMSTvA 'nazo ghuTi' (4-4- 110 ) iti naH / nIti kim ? bhuktvA, iSTvA / upAntya iti kim ? niktvA / ktveti kim ? bhaGktA, naMSTA / tAdiriti kim ? vibhajya, praJjitvA / / 23 / / nyA0 sa00 - janazo - aJjitvetyatra 'dhUgaudita: ' 4-4- 38 itIT / RttRSa-mRSa-kRza-vaJca-luJca-thaphaH seT // 4. 3. 24 // nyupAntya iti vizeSaNaM thaphAntAnAm nAnyeSAM saMbhavavyabhicArAbhAvAt nyupAntye sati emyo vihitaH ktvA seT kidvadvA bhavati / ' Rt-RtitvA atitvA tRS-tRSitvA tRSitvA, mRSac, -mRSitvA marSitvA, kRz,kRzitvA, kazitvA, vazva, -vacitvA, vazvitvA, lumva:-lucitvA, luvitvA, any zrathitvA, zrathavA, grantha, prathitvA granthitvA, gumpha, guphitvA, - gumphitvA, Rmpha, RphiravA, RmphitvA / nyupAntya ityeva, kuth, -kothitvA, puth, - pothitvA, ripha, rephitvA / ktvetyeva,prathitaH, grathitavAn / seDiti kim ? vaJca, vaktvA, mRSa- mRSTvA / UdittvAtktvAyAM aat | vihitavizeSaNAha phitvetyatra nalope'pi kittvAdguNo na bhavati / ktvetyanena kitvapratiSedhe prApte vikalpArthaM vacanam // 24 // / nyA0 sa0 - RttRSamRSa0 - saMbhavavyabhicArAbhAvAditi - RttRSamRSakRzAM na saMbhava: vaJcaluJcarna vyabhicAra iti etattu samuditAnAM lakSaNam / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 3, sUtra - 25-27 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 147 lucitveti kecittu luJcaH ktayorapi seTorvA kittvamicchanti, tanmate lucitaH luJcitaiti / guphitveti- nanvatra na lope ukAropAntyatvAduttareNa 'vau vyaJjanAde: ' 4-3-25 ityanena vA kittvaM prApnoti tasmiMzca sati pakSe guNaH prAptaH ? satyaM, kitamAzritya na lopotaH saMnipAtanyAyAduttarasUtrakArye Atmanimittavihatyai nopatiSThate, tena guNo nojjaha e / kothitveti vyAvRttibalAduttareNApi vikalpo na, kintu ktvetyanena nityaM niSedhaH / vau vyaJjanAdeH sancAyyaH // 4.3.25 // at ukAre ikAre copAntye sati vyaJjanAderdhAtoH paraH vatvA san ca seTo vA dvidbhavata: 'ayva:' yakArAntAdvakArAntAcca na bhavataH / dyutitvA dyotitvA didyutiSate didyotiSate, muditvA, moditvA mumudiSate, mumodiSate, likhitvA, lekhitvA, lilikhiSati, lilekhiSati, zvititvA zvetitvA, zizvi`tiSate zizvetiSate / vAviti kim ? vartitvA, vivartiSate / vyaJjanAderiti kim ? oSitvA oSiSiSati / seDityeva, bhuktvA, bubhukSate / ayva iti kim ? devitvA, dideviSati / / 25 / / nyA0 sa0-vau vyaJjanAdeH - vizca y ca viy viyivAcarati kvip luk veyanaM pUrvaM kvAyAM veyitveti, ayva iti vyAvRtto yAntatve prayogaH kAryaH / uti zavadabhyaH ktau bhAvArambhe // 4. 3. 26 // ukAre upAntye sati zavarhebhyo'dAdibhyazca dhAtubhyo bhAve Arambhe cAdikarmaNi vihitau tau ktaktavatU seTau vA kidvadbhavataH / kucitamanena, kocitamanena prakucitaH prakocitaH prakucitavAn, prakocitavAn, dyutitamanena dyotitamanena pradyutitaH, pradyotitaH, muditamanena moditamanena pramuditaH, pramoditaH, zradbhyaH, ruditamanena, roditamanena praruditaH, praroditaH, praruditavAn, praroditavAn / utIti kim ? zvititamanena, prazvititaH / zavaddbhya iti kim ? gudhitamanena, pragudhitaH / bhAvArambha iti kim ? rucitA kanyA / ktAviti kim ? pradyotiSISTa, seTAvityeva,rUDhamanena, prarUDhaH, prarUDhavAn / / 26 / / nyA0 sa0 uti zava0 - bhAvArambhe iti sUtratvAt samAhAraH, yadvA karmadhArayaH / kucitamaneneti kucyate sma bhAve ktaH / na DIG-zI-pUG-vRSi-divadi- svidi- midaH || 4. 3. 27 // bhAvArambha iti na smaryate / ebhyaH parau seTau ktaktavatU na kidvadbhavataH / yateH, DayitaH, DayitavAn, zIG, - zayitaH, -zayitavAn, pUG, pavitaH pavitavAn, dhRS, - pradharSitaH, prardhASitavAn, kSvid-prakSveditaH, prakSveditavAn svid- prasveditaH, prasveditavAn mid, - prameditaH, prameditavAn / DIzIGGAmanubandhanirdezo yaGluni Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] bRhavRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-28-31 vRtyarthaH / DeDiyataH, DeDiyatavAn , zezyitaH, zezyitavAn , popuvitaH, popuvitavAn / seTAvityeva,-DIyate naH, DonavAn , pUtaH, pUtavAn , dhRSTa, dhRSTavAn , pivaNNaH, zivaNNavAn , svinnaH, svinnavAn , minnaH, minnavAn / / 27 / / nyA0 sa0 na DIzIGa-na smaryate iti-tena bhAvArambhAdanyatrApi sAmAnyena vidhiH| pavita iti-'uvarNAt' 4-4-58 iti na pratiSedhaH, 'pUGa klizi' 4-4-45 iti veTa / praSita iti 'A.ita:' 4-4-71 iti nityaM niSedhe prApte dharSitumArabdhaH pradhRSyate smeti vA vAkye kte 'navA bhAvArambha' 4-4-72 itIT / prarSitavAn iti dharSitumArabdhavAn Arabhbhe ktavat , 'navA bhAvArambhe' 4-4-72 iT , evama gretaneSvapi / popuvita itipopyate sma karmaNi ktaH, anekasvaratvAdiT 'uvarNAt' 4-4-58 iti na pratiSedhaH 'pUDaklizi' 4-4-45 iti vikalpo'pi na tivA zavA * iti nyAyAt / DIna ityatra-'DIyazvI' 4-4-61 iti neT / pUta ityatra 'pUGaklizi' 4-4-45 iti veTa / dhRSTa-ityatra 'dhRSazasa' 4-4-66 iti neT / divaNNaH, svinna, bhinnaH ityAdiSu 'AditaH' 4-4-71 iti neT / mRSaH kSAntau / / 4. 3. 28 / / kSAntau vartamAnAnmRSaH parau seTau taktavatU kidvanna bhavata: / maSitaH, maSitavAn / kSAntAviti kim ? apamRSitaM vAkyamAha-sAsUyamityarthaH / seTAvityeva,-mRSU sahane camRSTaH, mRSTavAn / / 28 / / kvA // 4. 3.21 // dhAtoH paraH ktvA seTa kidvanna bhavati / devitvA, sevitvA, vartitvA, bhrazitvA, dhvaMsitvA, vRzcitvA / kathaM kuTat kuTitvA ? 'kuTAdeGidvadaNita' (4-3-17) iti GidvadbhAvAt / seDityeva,-kRtvA, iSTvA, zAntvA // 29 / / skndsyndH|| 4. 3. 30 // skandisyandibhyAM paraH ktvA kinna bhavati / skantvA, syanvA, praskandha, prasyandha / ke citra praskadya prasyadyeti yapaH kittvamicchanti, tanmatasaMgrahArtha ktveti dvitakAro nirdezaH / takArAdiH kttvetyarthaH / aniDarthaH vacanam / seTi tu pUrvasUtreNa syanditvetyeva bhavati // 30 / / tudh-klish-kuss-gudh-mRdd-mRd-vd-vsH|| 4. 3. 31 // neti nivRttam , ebhyaH paraH ktvA seTa kivadbhavati / kSudhitvA, klizitvA, kuSitvA, gadhitvA, maDitvA, maditvA, uditvA, uSitvA, / kSudhernecchantyanye / 'kttvA' (4-3-29) iti pratiSedhe 'vau vyaJjanAdeH sancAyvaH' (4-3-25) iti vikalpe ca prApte vacanam / / 31 / / nyA0 sa0-kSudhakliza-neti nivRttamiti-mRDAdInAmupAdAnAt , tebhyo hi 'ktvA' 4-3-26 ityanena pratiSedhaH siddha iti tadupAdAnamanarthakaM syAt , na vAcyaM kSudhAdInAmapyu Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-32-36 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 146 pAdAnAditi, yatasteSAM 'vau vyaJjanAdeH' 4-3-25 iti vikalpe prApte'nena pratiSedhe caritArthamupAdAnam / ruda-vida-muSa-graha-svapa-pracchaH sanca // 4. 3. 32 // seDiti nivRttam , ebhyaH paraH san ktvA ca kivdbhvtH| ruditvA, rurudiSati, viditvA. vividiSati, muSitvA, mumuSiSati, gRhItvA, jighRkSati, suptvA, suSupsati, pRSTvA, pipacchiSati, rudavidamuSo 'vau vyaJjanAdeH san cA'staH' (4-3-25) iti vikalpe Ahestu ktvA' (4-3-26) iti pratiSedhe prApte vacanam / svapipracchayoH sannarthameva, ktvA hi kideva / / 32 / / - nyA0 sa0-rudavida0-videti 'vidaka jJAne' ityasya grahaNaM nAnyeSAM teSAM hi niSedhAbhAvAt kidvadeva ktvA, na vAcyaM 'vau vyaJjanAde:' 4-3-35 iti viklpaH, tatra seTIti vizeSaNAt / nivRttamiti-svapapracchoriTo'saMbhavAt / nAmino'niTa / / 4. 3. 33 // nAmyantAddhAtoraniTa san kivadbhavati / cicISati, tuSTaSati, lulapati, cikIrSati, titIrSati / nAmina iti kim ? pipAsati, tiSThAsati / aniDiti kima? zizayiSate / sanityeva? cetA, netA / / 33 / / upAntye // 4. 3.34 // nAminyupAntye sati dhAtoraniT san kivadbhavati / bibhitsate, bubhutsate, vivRtsati, dhipsati / aniDityeva,-vivatiSate, vidhisste| nAmina ityeva,-yiyakSati, vivatsati / sanityeva,-bhettA / / 34 // sijAziSAvAtmane // 4. 3. 35 // - nAminyupAntye sati dhAtoH pare AtmanepadaviSaye aniTau sijAziSau kivadbhavataH / abhitta, abuddha, asRSTa, bhitsISTa, bhutsISTa, sUkSISTa / sijAziSAviti kim ? bhetsyate, bhotsyate / Atmane iti kim ? anAkSIda , adrAkSIt / nAmina ityeva -ayaSTa, yakSISTa / upAntya ityeva,-aceSTa, ceSISTa / aniDityeva,-pradhiSTa vadhiSISTa / / 35 // nyA0 sa0 sijAziSA-aceSTa iti-sico lukaH paratve'pi nityatvAt prAgeva guNaH, etacca 'dhuT hrasva' 4-3-70 ityatra kathayiSyati / varNAt // 4. 3. 36 // RvarNAntAddhAtoH pare aniTAvAtmanepadaviSaye sijAziSau kivdbhvtH| akRta, ahRta, kRpoSTa, hapoSTa, atISTa, apUSTa, tIrghATa, pUrSISTa / aniTAvityeva -pravariSTa, variSoSTa, atariSTa, tariSISTa // 36 // / nyA0 sa0 RvarNAva-atISTa iti-asmAt karmakartari 'ekadhAtau' 2-4-86 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] bRhavRtti laghunyAsasaMvalite [pAda 3, sUtra-37-42 ityAtmanepadatapratyaye 'svaraduho vA' 3-4-90 iti vikalpena tric , karmaNi tu nityaM trica syAt , evm'puuatytraapi| gamo vA // 4.3.37 // gameH pare prAtmanepadaviSaye sijAziSau kidvadvA bhavata: / samagata, samagasta caitraH, agasAtAm agasAtAm grAmau caitreNa, saMgasISTa, saMgasISTa caitraH, gasISTa, gaMsISTa, caitreNa / / 37 // hanaH sic // 4. 3. 38 // hanteH para AtmanepadaviSayaH sic kidvadbhavati / pAhata,-hasAtAm ,Ahasata / / 38 // yamaH sUcane // 4. 3. 31 // sUcanaM paradoSAviSkaraNam tatra vartamAnAdyame: para AtmanepadaviSayaH sic kidvadbhavati / udAyata, udAyasAtAm , udAyasata / 'prAGo yamahanaH sve'Gge ca' ( 3-3-86 ) ityAtmanepadam / sUcana iti kim ? prAyaMsta kUpAdrajjum , uddhRtavAnityarthaH / sakarmakAt 'samudADo yameragranthe' ( 3-3-38 ) ityAtmanepadam / / 39 / / vA svIkRtau // 4. 3. 40 // svIkRtau vartamAnAdyameH para AtmanepadaviSayaH sic kidvadvA bhavati / upAyata, upAyaMsta mahAstrANi, upAyata upAyaMsta kanyAma, mopayadhvaM bhayaM sItAM nopAyaMsta dazAnanaH / 'yamaH svIkAre' ( 3-3-56 ) ityAtmanepadam / svIkRtAviti kim / prAyaMsta pANim / sijityeva,-upayaMsISTa kanyAm / udvAha evecchantyanye // 40 // izca sthaadH|| 4. 3. 41 // ___ tiSThatesiMjJAcca dhAtoH para AtmanepadaviSayaH sic kidvadbhavati, tatsaMniyoge ca sthAdorantasyekArAdezo bhavati / upAsthita, upAsthiSAtAm, upAsthiSata, vAm,-vyatyadita, vyatyadiSAtAm vastre, deG-pradita putram , DudAMgak-adita dhanam , doca ,-vyatyadita daNDau, Tdha,-vyatyadhita stanau, DudhAMgaka, adhita bhAram / sthAda iti kim ? dAMvakrdaivIyaMtyadAsta vyatyadAsAtAm , vyatyadAsata / Atmanepada ityeva,-adhAsIt / / 41 // nyA0 sa0-izna sthAda:-kivadbhavatIti-nanvikAravidhAnAdeva guNo na bhaviSyati kiM sicaH kidvidhAnena ? satyaM, vidhAnasya hrasvadvArA 'dhuThasva' 4-3-70 iti siclope caritArthatvAt guNaH syAt / mRjo'sya vRddhiH // 4. 3. 42 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-43-45 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane cturtho'dhyaayH| [151 mRjerguNe satyakArasya vRddhirbhavati / mASTi, mArTA, mASTum , mASTavyam , mAjitA, mArjakaH, saMmArjanam , saMmArgaH / ata iti kim ? majyate, marImRjyate, mRSTaH, mRSTavAn , kathaM sraSTA mraSTum , milA jAnanti ye majerapi ratvamicchanti // 42 // ___ nyA0 sa0-majo0- majerapIti-na kevalaM mRjAdInAmityarthaH / ratvamicchantItisasvaraM ratvamakArAgame ratvaM vaa| RtaH svare vA / / 4. 3.43 // majeRkArasya svarAdau pratyaye pare vA vRddhirbhavati / parimArjanti, parimRjanti, parimArjantu, parimRjantu, paryamArjan , paryamajana , parimamArjatuH parimamajatuH, parimArjan , parimRjan / Rta iti kim ? pramArja, mArjayati / svara iti kim ? mRSTaH, mRSThaH, mRjvaH, mRjmaH / / 43 / / ___nyA0 sa0-RtaH svare vA-mamArjeti-guNe kRte 'mRjo'sya vaddhiH' 4-3-42 ityanena nityaM vRddhiH, na tvanena viklpH| nanu guNAt prAgeva paratvAd vRddhiH kathaM na ? satyaM, vikalpabalAt , 'RtaH svare vA' 4-3-43 ityasya vikalpapakSe idamudAharaNamanyathA hi paratvAt vRddhiH syAt kiM vyAvRttyA, kiMbahunA guNe kRte vRddhivikalpo mAbhUdityevamarthabhUta iti vyAvRtistena mamarja marjayatIti na bhavati / svara iti kimiti ? dhAtoH kArya vidhIyamAnaM dhAtvadhikAravihita eva pratyaye vijJAyate iti kaMsaparimRja ityatra vibantasya dhAtutve'pi nAmAdhikAravihite syAdipratyaya vRddhybhaavH| sici parasmai samAnasyAGiti // 4. 3. 44 // samAnAntasya dhAtoH parasmaipadaviSaye sicyaGiti pare AsannA vRddhirbhavati / acaiSIt * aneSIta, prayAvIta, alAvIt , akArSIt, pratArIkha, pracecAyota, anenAyIt / parasmai iti kim ? acyoSTa, aploSTa / samAnasyeti kim ? gaurivAcArIta agavIta , acikorSIdityatra paratvAt 'ataH' (4-3-82) iti akArasya luk / aDitIti kim ? NU-nyanuvIt , dhU-nyadhuvIta , aNu:-praurNonuSIta , gu,-nyaguSIta, ghu,-nyadhruSIt / yeSAM tu gu dIrghAnto dhrustu seT teSAM nyaguvIta nyadhruvIta ityapi bhavati // 44 // nyA0 sa0-siciparasmai0-acyoSTeti-nityatvAdantaraGgatvAcca guNaH / akArasya lugiti-ata eva mUlodAharaNeSu akArasya vRddhirna darzitA / gu dIrghAnta iti-Udanta ityarthaH, UdantAzca tanmate seTa eva, etacca 'ekasvarAdanusvarAtaH' 4-4-56 ityatra sUtrAnte saMgrahazloke vakSyate / vynyjnaanaamnitti|| 4. 3. 45 // vyaJjanAntasya dhAtoH parasmaipadaviSaye'niTi sici pare samAnasya vRddhirbhavati / apA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra - 46-49 " kSIt, ametsIt, arautsIt, atAsat / bahuvacanaM jAtyartham / tenAnekavyaJjanadhyakSadhAne'pi bhavati / ranj-arAGkSIt saJj, asAGkSIta, bhaJj abhAGkSIt, takSauatAkSIt tvakSau - atvAkSIt auditvAdveTo / samAnasyetyeva, udavoDhAm / ani kim ? pratakSIt, atvakSIt, adevIt, prakoSIt, anartIt / / 45 / / 1 nyA0 sa0 - vyaJjanA0 - atAkSIditi-takSau adyatanIdi sic It 'saMyogasyAdau' 2-1-88 iti kaluki 'SaDhoH kassi' 2-1-62 iti Sasya katve sicaH Satve'Ti ca rUpam / udavoDhAmiti - pUrvavRddhau ekadezeti nyAyAd vaherotvaM, tato bhUtapUrvagatyA Dhasya pare'sattvAd vA vyaJjanAntatve punarapyokArasya vRddhiH prApnoti / vorNugaH seTi // 4. 3. 46 // UrNoteH seTi sici parasmaipadaviSaye pare vRddhirvA bhavati / prorNAvIt, pakSe pravIt prarNavIt / parasmai ityeva praurNaviSTa / sAnubandhopAdAnaM yaGlutnivRttyartham / prorNonAvat / aGitvapakSe pUrveNa nityaM vRddhiH / Gitve tu praurNonuvIt / 'borNoH' ( 4-3 - 1 ) ityatra hi pranubandhAbhAvAdyaGlubantasyApi grahaNam evaM ca prakRte strarUpyaM lubantasya ca dvairUpyaM siddhaM bhavati / seTItyuttarArtham / / 46 / / nyA0 sa0- vo ga 0 :- prakRte strarUpyamiti - zuddhadhAto rUpatrayamityarthaH / 1 vyaJjanAdevapAntyasyAtaH // 4. 3.47 // vyaJjanAderdhAtorupAntyasyAtaH seTi sici parasmaipadaviSaye pare vRddhirvA bhavati / prakANIt, akarNAt prakvANIt, akvaNIt, azvAsIt, azvasIt, gaurivAcArIt agAvIt, agavIt / 9 vyaJjanAderiti kim ? mA bhavAnaTIt mA bhavAnazIt / upAntyasyeti kim ? arakSIt zrapipaThiSIt, avadhIt / zrata iti kim ? avevIt / seTItyeva, pradhAkSIt // 47 // vadavrajalaH // 4. 3. 48 // vadavrajorlakArAntAnAM rephAntAnAM ca dhAtUnAmupAntyasyAkArasya parasmaipadaviSaye seTi sici pare vRddhirbhavati / pravAdIt, avrAjIt, ajvAlIt, acAlIt, akSArIt, tsar-atsArIt / upAntyasyetyeva - azvallIt, abIt / ata ityeva - nyamIlIt, nyakhorIt / pUrvasyApavAdo'yam / / 48 / / na zvi-jAgR-zas-kSaNa-hmyeditaH // / 4. 3. 41 // zvijAgRzaskSaNAM hakAramakArayakArAntAnAmeditAM ca dhAtUnAM parasmaipadaviSaye seTi mili pare vRddhirna bhavati / zvi-prazvayIt, jAgR, -ajAgarIt, zas - prazasIt / zasaH sthAne zvasaM paThantyanye- azvasIt, kSaNa - prakSaNIt, hAnta agrahIt acahIt / mAnta, - Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-50-52 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [153 avamIt , asyamIt , yAnta-avyayIt , ahayota , edit-akagIt , aragIta , prakakhIt / zcyAdInAM yaGlubantAnAmapi pratizedhaH / azezvayIt , ajarjAgarIt / kecijjAgarterapi yaGamicchanti / prazAzasIt , acakSaNIt / acAcahIt , ajIt , asaMsyamIt , avAvyayIt / editAM tu yaGlupi na pratiSedhaH / ajAhAsIta , ajAhasIt / ata eva zvyAdayo naidita: kriyante, anyathA hyaditaH kRtvA iha zvyAdigrahaNaM na kriyeta / seTItyeva,-adhAkSIt / vakArAntasyApi pratiSedhamicchatyanyaH / amavIt / zivajAgroH 'sici parasmai samAnasyAGiti' (-3-44 ) iti vRddhAvanyeSAM ca 'vyaJjanAdervopAntyasyAta.' (4-3-47) iti vikalpe prApte vacanam / / 49 / / nyA0 sa0-na ziva jAgR0-acAcahIditi-ajargoMditi-ajagahiditi bhagnaM tatra vRti guNe upAntyasyA'kArA'saMbhavAt / / .. asaMsyamIditi-paramatAbhiprAyeNedaM svamate tu 'veH syama:' iti svRtya'sesemIditi bhavati / Niti // 4. 3.50 // miti Niti ca pratyaye pare dhAtorupAntyasyAto vRddhirbhavati / apAci, pAkaH, pAcakaH, papAca, pAcayati / ata ityeva,-bhogaH, bhojayati / upAntyasyetyeva,-bhaGgaH, bhaJjakaH, cakAsayati / NitIti kim ? pacati / / 50 / / nAmino'kalihaleH 4. 3, 51 // nAmyantasya dhAtornAmno vA kalihalivajitasya Niti pratyaye pare vRddhirbhavati / pracAyi, anAyi, ayAvi, alAvi, akAri, atAri, kAraH, hAraH, cikAya, kArakaH / kalihalivarjanAnAmno'pi / tena paTumAkhyAtavAn apIpaTat , alIlaghata ityatra vRddhAvantyasvarAdilope cAsamAnalopitvAt sandhadbhAvaH siddho bhavati / kalihalivarjanaM kim ? kaliM, hali vAgrahIt , acakalat , ajahalat / anye tu nAmno vRddhimanicchanto'ntyasvarasyokArasyaiva Nici lopamicchantaH samAnalopitvAtsanvadbhAvaprati dha'papaTat alalaghadityevAhuH // 51 // nyA0 sa0-nAmino'ka-apIpaTadityAdisidhyarthaM sUtraM sUtritaM, anyathA 'nAminaH' 4-3-51 iti guNe ayavAdeze ca kRte 'Niti' 4-3-50 iti vRddhau sarvANyapi sidhyanti, nanu 'nAmino guNaH' 4-3-1 ityatra kalihalivarjanaM kriyatAM tadvarjanAcca nAmno'pi guNe'pIpaTadityAdInyapi setsyanti kimanena ? satyaM, kalihalivarjanAnnAmno'pi syAttatazca sakhyetyAdAvapi gunnprsngg| jAgurbiNavi // 4. 3. 52 // jAgarteau Navyeva Nipi pratyaye pare vRddhirbhavati / ajAgAri, jAgAriSyate, Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] bRhadvRtti-laghu-yAsasaMvalite [ pAda-3, sUtra-53-56 jajAgAra / jiraNavIti kim ? jAgarayati, jAgarakaH, sAdhujAgarI jAgaraMjAgaram , jAgaro vartate / pUrveNaiva siddhe niyamArtho yogaH // 52 // nyA0 sa0-jAguji0-niyamArtho yoga iti-viparItaniyamastu na bhavati, antyaNavo vANittvaniSedhAt , 'na janabadhaH' 4-3-54 ityAdau nitpratyaye vRddhiniSedhAcca / Ata aiH kR jau 4. 3. 53 // AkArAntasya dhAtoNiti kRti pratyaye au ca pare aikAro bhavati / dAyaH, dhAya , dAyakaH, dhAyakaH, zataM dAyI, godAyo vrajati, adAyi, adhAyi, dAyipyate / dhAyiSyate / kRdgrahaNaM kim ? dadau, dApayati // 53 / / na janabadhaH // 4.3.54 // janabadhyoH kRti jiNiti au pare vRddhirna bhavati / prajanaH, prajanyaH, janakaH, prajani, baSaH, badhyaH, badhakaH, pravadhi / badhiratra badha bandhane ityayaM gRhyate yasya bImatsata iti baihapya eva saniSyate, anyatra baghate / bhakSakazcennAsti badhako'pi na vidyte| hanyAdezasya tu badheravantatvAvRderaprasaGga eva, anye svagaNapaThitaM barSi hiMsArtha 'yatra zAlamatIkAza: karNo'vadhyata saMyuge' ityAdidarzanAnmanyante / pratyudAharanti ca bavAdha / / 54 / / nyA0 sa0-na janavadha:-vadhi hiMsAmiti-eSAmarthAntare'pi tyAdayo nAbhidhIyanta iti aGgIkurvANAH parasmaipadinazca etasyAniyamastyAdInprati / vavAti-atra nnitkRd'bhaavaavRddhrbhaavH| mo'kami-yami-rami-nami-gami-vamAcamaH // 4. 3. 55 // mAntasya dhAtoH kamyAdivajitasya Niti kRtpratyaye nau ca pare vRddhirna bhavati / zamaH, tamaH, damaH, zamakaH, tamakaH, bamakaH, zamI, tamI, bamo, prazami, pratami, pradami / ma iti kim ? pAThaH, pAThakaH, apAThi / kamyAdivarjanaM kim ? kAmaH, kAmukaH, prakAmi, yAmaH, yAmakaH, ayAmi, rAmaH, rAmakaH, arAmi, nAmaH, nAmakaH, anAmi, prAgAmukaH, AgAmi, vAmaH vAmakaH, pravAmi, prAcAmaH, prAcAmakaH, aacaami| prAcama iti kim ? camaH, vicamaH, camakaH, vicamakaH, acami, vyacami / anye tu sAmAnyena nidhamicchanti-cAmaH, vicAmaH ityAdi / kathamAmaH Amaka: Ami? 'pramaNa roge' ityasya bhaviSyati / bhauvAdikasya tvame:-amaH amakaH / kRAvityeva,zazAma, tamAma, nizAmayate // 55 // nyA0 sa0-mo'kami0-rAmaka iti-bAhulakAt 'ramyAdibhyaH' 5-3-126 ityanaT na / vizrame // 4. 3. 56 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda 3, sUtra 57-61 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [155 - vipUrvasya zrameNiti kRtpratyaye nau ca pare vA vRddhirna bhavati / vizrAmaH, vizramaH, sUryavizrAmabhUmiH, avizramaM yAvadidaM zarIram , vizrAmakaH, vizramaka: vyazrAmi, vyazrami / vIti kim ? zramaH zramakaH, ashrmi| kRJjAvityeva,-vizazrAma, anye tu vizramevRddhi necchantyeva, apare tu nityameva vRddhimupanti / eke tu ghaJyeva vikalpamAtiSThante udyamoparamau // 4. 3. 57 // udupapUrvayoryamiramyoni vRddhyamAvo nipAtyate / udyamaH, uparamaH / anyatra pUrveNa vRddhireva-yAmaH, saMyAmaH, suyAmaH, rAmaH, virAmaH / / 57 / / NiddhAntyo Nava / / 4. 3. 58 / / parokSAtRtIyatrikavacanamansyo Nava vA Ninna bhavati, NittvAzrayaM kArya pakSe pratiSidhyate / supto'haM kila vilalapa, vilalApa, vivaya, vivAya, ninaya, ninAya, lulava, lulAva, jajAgara, jajAgAra, cukuTa, cukoTa / vA NittvapratibandhAtkuTAdInAM guNavibhASA / antya iti kim ? sa papAca / NittvAzrayasya vikalpanAta gavAzrayaM nityameva-ahaM papau / / 5 / / nyA0 sa0-NidvAnsyo0-NavAzrayaM nityameveti - nanu tarhi NavAzrayatvAt 'jAguniNavi' 4-3-52 iti anena jajAgAretyatra nityavRddhiH prApnoti ? satyaM,-nAnena sUtreNAtra vRddhiH, tatra ca nnittvmaashriiyte| uta aurviti vyaJjaneddhaH // 4. 3. 51 // . adviruktasyokArAntasya dhAtoyaMjanAdau viti vakArAnubandhe pratyaye pareorbhavati / yauti, yauSi, yaumi, rauti, rauSi, raumi, yautu, rautu, ayauta, arauda , ayoH, paroH / uta iti kim ? eti| dhAtorityeva, sunomi, tanomi / vitIti kim ? yutaH, rutaH / vyaJjana iti kim ? yavAni, stavAni / adveriti kim ? juhoti, yoyoti, tuSTotha / toH sthAne tAtaDo DittvAtsthAnivattvaM bAdhyate tena yutAva ratAdityAdau naukAraH,-kecittu yaGlubantasyApIcchanti / nonauti, yoyoti, roroti // 56 // . vornnoH|| 4. 3.60 // urNoteradviruktasya vyaJjanAdau viti pratyaye aurvA bhavati / proNoMti, prorNoti / vyaJjanAdAvityeva prorNavAni / vitItyeva ? pronnutH| adverityeva,-prorNonoti / pUrveNa nityaM prApne vikalpaH / yaGlubantasyApIcchantyanye-prorNonauti // 60 // na disyoH // 1. 3. 61 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-3, sUtra-62-64 UrjAdisyoH parayorauna bhavati / pRthagyogAt pUrveNApi prAptaH pratiSidhyate / praurNot , praurnnoH| visyoriti kim ? proNauti, propauSi / disAhacaryAd hastanyA eva siH / / 61 // __nyA0 sa0-na disyoH-pRthagayogAditi-anyathA vorNoradisyoriti sUtraM kriyeta / pUrveNApoti-'uta auH' 4-3-59 ityanetyarthaH / disAharyAdita-prAptipUrvako hi pratiSedhaH prAptizca 'vorNo:' 4-3-60 ityanena / viti pratyaye iti-distAvat hastanyA eva tatsAhacaryAt sirapi hastanyA eva na tu vrtmaanaayaaH| tRhaH znAdIt // 4. 3. 62 // tRhaH znAtparo vyaJjanAdau viti pratyaye pare Ida IkAro bhavati / tRNeDhi, tRNekSi, tRNehmi, tRNeDhu / pratRNeDityatra vyaJjanAdau pratyaye'sya vidhAnAva pratyayAzrayatvameva na varNAzrayatvam varNasya pratyayavizeSaNatvAditi pratyayalope pratyayalakSaNaM bhavatyeva AdyantavadbhAvAcca vyaJjanAditvam / vyaJjanAdAvityeva,-tRNahAni, atRNaham / vitItyeva,-tRNDaH, dIrghanirdeza uttarArthaH // 62 // brataH praadiH|| 4. 3.63 // ava Ut baca brUtekakArAtparo vyaJjanAdau viti pratyaye pare Idbhavati, sa ca parAdiH parAvayavaH / bravIti, bravISi, bravImi, abravIt / / Uta iti kim ? Attha / vyaJjanAdAvityeva,-bravANi, abravam / vitItyeva,bUta: / / 63 // nyA0 sa0-ata:0-bravItIti-atra vacAdezo na ItaH parAvayavatve zittvAta , na ta tahi brataH ziditi kriyatAM kiM guruNA sUtreNa ? naivaM, evaM kRte bravItItyatra guNo na syAt / tahi zviditi kriyatAm ? na, evamapi kRte jaMgamIti-jAjJeti ityAdau 'gamiSadyamazcha:' 4-2-106 'jA jJAjano'tyAdau 4-2-104. ityAbhyAM chaH jAdezazca syAt , atyAdeH sadbhAvAt parAditve tu parabhaktatvena tyAderAnantaryAnna bhavati / yaturustorbahulam // 4. 3. 64 // yaGlubantAt tu ru stu ityetebhyazca dhAtubhyaH paro vyaJjanAdau viti pratyaye pare Idbhavati, 'bahulam' ziSTaprayogAnusAreNa sa ca parAdiH, kvacidvikalpaH / bobhavIti, bobhoti, na tIti, nati, lAlapIti, lAlapti / kvacinna bhavativarvati,-carkami / anye tu vAvadIti lAlapIti roravItIti nityaM,-bobhoti, bomavIti, soSoti, soSavIti, carkati, carkaroti iti vikalpaH, nanati, varvatti varvaSTi ityatra na Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 3, sUtra - 65-66 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 157 bhavatItyAhuH / tu, tevIti, tauti, utsavIti, uttauti, ruk - ravIti, rauti, uparavIti, uparauti, STa gak, svIti stauti upastavIti, upastauti / turustubhya ItaM chAndasamAhureke / vyaJjanAdAvityeva - bobhavAni, abobhavam, lAlapAni, tathAni, ravANi stavAni / vitItyeva - bobhUtaH, lAlaptaH tutaH, rutaH stutaH / zradverityanuvRtteH tutotha tuSTothetyatra na bhavati, yaGiti sAmAnyAbhidhAne'pi yaGa lubantasya grahaNam, yaGantasyAtmanepaditvAdvito vyaJjanAderasaMbhavAt / / 64 / / saH sijasterdisyoH / / 4. 3. 65 / / sicpratyayAntAddhAtorastezca saH sakArAntAtparaH parAdizet bhavati, disyoH parayoH / akArSIt, prakArSIH, alAvIt, alAvI:, prAsIt, AsIH / sa iti kim ? pradAt abhUva / disyoriti kim ? prasti, prati / / 65 / / nyA sa0 saH sijastai 0 - AsIditi hyastanI div siv vidhAnasAmarthyAcca 'vyaJjanAdde:' 4-3 - 78 iti It derna lup / - prAsIriti - AdezAdAgama iti nyAyena sakAralopAtprAgeva IkArAgamaprAptiH, asteH si hastveti 4-3 - 73 iti tu sUtramavitpratyaye vyatise ityAdau caritArthaM tenAtra divsAhacaryAt siv hyastanyA paveti / pibaitidAbhUsthaH sico lupparasmai na ceT / 4. 3. 66 // 1 emya: parasya sicaH parasmaipade pare lugbhavati 'na ceT' lupsaMniyoge caitebhya iT na bhavati / piya, apAt etIti iNikorgrahaNam / agAt zradhyagAt dAsaMjJa, adAt, adhAt / bhU iti bhavate rastyAdezasya ca grahaNam-prabhUt, syA- prasthAt, sijlopaH paratvAdItaM bAdhate / pibeti kim ? pAtipAyatyoH apAsIt vanaM vA vastram vA / " dAsaMjJa iti kim ? adAsIt kedAram bhojanaM vA / parasmai iti kim ? apAsata payAMsi caitreNa / vyatyabhaviSTa, upAsthiSata / lukamakRtvA lumvidhAnaM sthAnivadbhAvAbhAvArtham tenAbomodityatra na vRddhiH // 66 // - nyA0 sa0- - pibaiti0-na ceDiti nanviTA sahitasya sico lope pecuSa ityAdI uSAdezavat sidhyati kimivarjanena, na vAcyamiTaH prAgeva lopavidherbalIyastvAt siclopo bhaviSyati AdezAdAgama iti nyAyAt ? satyaM yAvatsaMbhava iti nyAyAt pazcAdapIT syAt na ca pecuSa ityAdAvapi tathA syAditi vAcyaM yatastatroSAdeze kRte vyaJjanAditvAbhAvaH / atha 'ghasekasvaraH ' 4-4-8 ityatra kvasorityukta' na vyaJjanAderiti cet ? na strasRbhRvR' 4-4-81 ityanena siddhe tasya niyamArthatvAt, atha sthAnitve vyaJjanAditvaM na varNava tvAt / vyaJjanaM hi varNa iti / yaGalupyapi apApAt, adAdAt, abobhot, atAsthAtsarveSu iTpratiSedhaH / iNiko grahaNamiti -- iGastu AtmanepaditvAnnirAsaH, iMdu ityasya tvadhyatIti rUpam / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-67 70 dheghAzAchAso vA / / 4. 3. 67 // ebhyaH parasya sicaH parasmaipade vA lup bhavati, lupsaMniyoge caitebhya iT na bhavati / dhe-adhAta , adhAsIta , ghrAM-aghrAta aghrAsota , zoM- azAta , azAsIta , choMacchAt , acchAsIt , soM meM vA-AsAt , prasAsIt / parasmau ityeva,-adhiSAtAM stano vatsena, TdhaH pUrveNa nityaM prApte zeSebhyo'prApte vikalpaH / / 67 / / ___ nyA0 sa0-dhe ghrAzA0-chAzoH sormadhye pAThAbhAvAnna sAhacarya, tena na devAdikasyaiva / tanbhyo vA tathAsi nNozca / / 4. 3. 68 // tanAdergaNAsparasya sicaste thAsi ca pratyaye pare lubyA bhavati, tatsaMniyoge ca nakArasya NakArasya ca lub bhavati na ceTa / pratata, prataniSTa. atathAH, ataniSThAH, asata, asaniSTa, asathAH, prasaniSThAH, akSata, akSaNiSTa, akSayAH, akSaNiSThAH, Arta, ANiSTa, prArthAH, prANiSThAH, atRta, ataNiSTa, atathAH, aNiSThAH, aghRta, arghANaSTa, aghRthAH, aNiSThAH, avata avaniSTa, pravathAH, avaniSThAH, amata, amaniSTa, amathA:, amaniSThAH / iha parasmai iti nivRttama thAsagrahaNAta thAsasAhacaryAttapratyayo'pyAtmanepadasaMbandhyeva gAte teneha na bhavati / ataniSTa yUyam // 68 / / nyA0 sa0 tanbhyo vA0-Nozceti- kecit kSaNagAdIn NopadezAnmanyante, tanmatasaMgrahArthaM NakArakaraNaM. svamate tu lAkSaNikatvAt NakArasya nagrahaNenApi siddham / pratateti'na vRddhizcAviti' 4-3-11 iti niSedhAnna guNaH, yad vA sicpratyayenAdyatanyupalakSaNAt 'sijlope RvarNAt' 4-3-36 iti adyatanyAH kittvaM, 'lupyayvRllenat' 7-4-112 ityatra natra nirdiSTasyAnityatvAd vA sicaH sthAnitve tasyaiva kittvaM sijAziSAviti / snsttraavaa|| 4. 3.61 // sanotestatra lapi satyAmantasya vA AkAro bhavati / asAta. asata. prasAthA: asathAH / tatreti kim ? asaniSTa, asaniSThAH, kecidAtvaM na manyante, nityamevAnye / / 66 // dhuDahasvAlluganiTastathoH / / 4. 3.70 // dhuDantAvahasvAntAcca dhAtoH parasyAniTassicastakArAdo thakArAdau ca pratyaye luga bhavati / abhattAm , amettam , abhetta, abhitta, abhitthAH, vas-avAttAm , avAttam , avAtta, hrasva-prakRta, akRthAH, samasthita, samasthithAH, prAhata, praahthaaH| dhuDhasvAditi kim ? amaMsta, pramaMsthAH, acyoSTa, acyoSThAH, lukaH paratve'pi nityatvAtprAgeva guNaH / tathoriti kima ? abhisAtAma, amitsata, akRSAtAma, akRSata / aniTa iti kim ? vyadyotiSTa, vyadyotiSThAH / hrasvAntAddhAtoriti kim ? prAsnAviSTa gauH svayameva alAviSTAm , alaviSTa / meriTazna parasya lopo mAbhUt , lubadhikAre luggrahaNaM Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-71-75 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [159 sijlukyapi sthAnitvena tatkAryapratipattyartham, tenAvAttAmityAdiSu sidhi vidhIyamAnA vRddhistadabhAve'pi siddhA bhavati / tathAsItyanuvartamAne tathagrahaNaM vyAptipratipattyartham tena sAhacarya nAsti / tathoriti dvivacanaM yathAsaMkhyaparihArArtham / / 70 // nyA sa0-dhuhrasvA0-akRteti-yadi tanAdau pAThaH syAttadA vA luk syAt / alAviSTAmiti-nanvaniTa ityaMzena vyaGgavikalatA ? naivaM, alAvi iti hrasvAntarUpAzrayaNena tataH parasyAniTa: sico vidyamAnatvAt / iTa Iti / / 4. 3. 71 // iTaH parasya zica Iti pare luga bhavati / alAvIda , sico lukyapi sthAnivadbhAvAdavRddhiH / agrahIt / iTa iti kim ? akArSIt , arautsIt / Iti kim ? alAviSTam , amaNiSam / / 71 // so dhi vA // 4. 3. 72 // dhAtordhakArAdau pratyaye pare sakArasya luga vA bhavati / cakAdhi, cakAddhi, prAzAdhvam , AzAdhvam , alaviDDhavam , alaviDhvam / sicyanuvartamAne sagrahaNaM sAmAnyasakAraparigrahArtham , tena prakRtisakArasyApi luga bhavati / vikalpaM necchantyeke,-anye tu sica eva nityaM lopamicchanti // 72 // __nyA0 sa0 so dhivA-pralaviDDhvamiti-lU dhAtustato dhvam , sic iDAgame ca sicaH Satve ca 'tavargasya' 1-3-60 iti dhasya Dhatve 'tRtIyastRtIya' 1-3-49 iti Sasya Datve ca siddham / asteH si hastveti // 4. 3. 73 // - aste: sakArasya sakArAdI pratyaye pare luga bhavati, ekAre tu pratyaye sakArasya hakAraH / asi, vytise| akArasakArayorlope pratyayamAtraM padam / hassveti, vyatihe, bhAvayAmAhe, kArayAmAhe caitreNa, parokSAyA ekAre necchantyanye-bhAvayAmAse, kArayAmAse / / 73 / / duha-diha-liha-guho dantyAtmane vA sakaH // 4. 3.74 // ebhyaH parasya sakpratyayasya dantyAdAvAtmanepade pare lug vA bhavati / duha,-adugdha. adhukSata, adugdhAH,-adhukSathAH, adhugdhvam , adhumadhvam , aduhvahi, adhukSAvahi, diha-adigdha, adhikSata, adigdhAH, adhikSathAH, adhigdhvam , adhikSadhvam , adibahi, adhikSAvahi, liha-alIDha, alikSata, alIDhAH, alikSathAH, alIDhvam , alikSadhvam , alihvahi, alikSAvahi, guha-nyagUDha nyaghukSata, nyagUDhAH, nyaghukSathAH, nyaghaDDhvam, nyadhukSadhvam , nyaguhvahi, nyaghukSAvahi / prAtmana iti kim ? adhumat , adhikSat / dantyeti kim ? adhukSAmahi, adhikSAmahi / / 74 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-76-77 svare'taH // 4.3.75 // sako'kArasya svarAdau pratyaye pare laga bhavati / adhukSAtAm , adhukSAthAm , adhukSi, adhikSAtAm , adhikSAthAm , adhikSi / svara iti kim ? adhukSata, adhikSata / adhukSante. tyakAralope'pi sthAnivadbhAvAdanto'dAdezo na bhavati / / 75 // nyA0 sa0 svare'taH-adhukSAtAmiti-sako'kAralopAt 'AtAmAte' 4-2-121 iti itvaM, 'avarNasya' 1-2-6 ityetvaM ca na bhavati / sthAnivadbhAvAditi-prAcaH pUrvAsmAdvidhirityAzrIyate iti 'svarasya para' 7-4-110 iti sthAnivadbhAvaH / daridro'dyatanyAM vA // 4. 3. 76 // daridrAteradyatanyAM viSaye'ntasya vA luga bhavati / adaridrIt, adaridrAsIt, adaridri, adaridrAyi // 76 / / nyA0 sa0 daridro'dyatanyAM vA-adyatanyAM viSayeti-viSayavyAkhyAnAdAdezAdAgama iti nyAyAt prathamaM 'yamiraminamyAta:' 4-4-86 iti iT sontazca na, bhAvakarmaNostu trimici 'Ata aiH kRau' 4-3-53 iti aikAro na / azityassanNakaNakAnaTi // 4. 3. 77 // ___ sakArAdisanNakacNakAnaDvajite'ziti pratyaye viSayabhUte daridrAterantasya lug bhavati / daridrayati, daridritA, daridrituma, daridraNIyam , saadhudridrii| Nina-daridrayate, daridrayAt, daridrAMcakRvAn , viSayasaptamIvijJAnAtpUrvamevAkAralope daridrAtIti daridraH / ajeva bhavati natvAkArAntalakSaNo nnH| tathA durdaridramityAkArAntalakSaNo'no na bhavati / daridrANam , daridra iti ca ghani 'prAta' iti aina bhavati / __ azitIti kim ? daridrAti, daridrAmi, adaridrAm / sannAdivarjanaM kim ? sani, didaridrAsati / kriyAyAM kiyArthAyAM Nakaci daridrAyako vrajati / 'paryAyAharNa' (5-3-20) ityAdinA Nake daridrAyikA vartate / 'NakatRcau' (5-1-48) iti ca Nake daridrAyakaH / anaTi,-daridrANam / sanaH sAdivizeSaNaM kima? didaridviSati / praka-ityeva vaktavye NakacaNakayorupAdAnaM kim ? AziSyakani mA bhUta-daridrakaH / keciddaridrAteraniTi kasAvAlopaM necchanti, tanmate iT Am cAbhidhAnAnna bhavata:-didaridrAvAn // 77 // nyA0 sa0 azityassan 0-daridrayatIti-daridrataM prayuGakte Nigi viSayavijJAnAt po'nto na / daridrAtIti daridraH iti-vizeSavihitApi luk lopAtsvarAdeza iti 'Ata aiH kRau' 4-3-53 ityaikAreNa pratyaye bAdhyate / daridrAMcakRvAniti-AmAdezasyAnityatve dadaridravAnityapi, SaSThyAM tu dadaridruSa iti bhavati / didaridviSatoti-nanvatra 'iDet pusi ca' 4 3-94 ityanena Alluki didaridriSatItyeva Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-78-80 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [161 bhaviSyati kiM sana: sAdivizeSanena ? satyaM, sAdi vinA 'iDet' 4-3-64 iti asanNakaciti vizeSaniSedho badhnIyAt / vyaJjanAH sazca dH|| 4. 3.78 // dhAtorvyaJjanAntAtparasya delu ka yathAsaMbhavaM dhAtusakArasya ca dakAro bhavati / acakAdvAn anvazAta , ajAga:, abibhaH, zake:-azAzaka, vaske:-avAvaka / vyaJjanAditi kim ? ayAt / dhAtorityeva,-prabhetsIt , ItaH parAditvAtseto'pi prApnoti // 7 // nyA0 sa0-vyaJjanAdde:-abravIdityAdau ItaH paratve'pi sannipAtanyAyAderna luk / ajAgarityAdiSu tu nAniSTArtheti nyAyAt sannipAtanyAyo na pravRttaH / pravAvagiti-'saMyogasyAdau' 2-1-88 iti saluko'sattve'pi deranantarasya vijJAnAt pAzcAtyasasya do na bhavati, atra vyaJjanAditi bhaNanAdistanyA eva saMbhavati / seH raddhAM ca sA // 4. 3.71 // dhAtorvyaJjanAntAtparasya seluka sakAradakAradhakArANAM ca yathAsaMbhavaM vA bhavati / acakAstvam , acakAttvam, anvazAstvam , anvazAttvam / sakArasya rutve siddha pakSe rutvabAdhanArthaM vacanam , tatazca pakSe 'dhuTastRtIyaH' (2-1-76) iti sakArasya dakAro bhavati / abhinastvam , abhinattvam , acchinastvam , acchinattvam , aruNastvam ,aruNattvam, ajarghAstvam , prajarghavam , avibhastvam , prajAgastvam / roruditkaraNaM kim ? usvAdikArya yathA syAt-abhino'tra, aruNo'tra / dipratyAsatteH sirapi hastanyA eva / teneha na bhavati, bhinatsi / / 7 / / nyA0 sa0-seH saddhAM0-utvAdikAryamiti-AdizabdAt 'roryaH' 1-3-36 ityaadi| yo'ziti // 4. 3. 80 // vyaJjanAntAddhAtoH parasya yakArasyAziti pratyaye pare lugbhavati / jaMgamitA, bebhiditA, bebhidAMcakra, bebhidiSISTa / kye,-bebhidyate, sosUcitA, sosUtritA, momUtritA, zAzayitA, kuSubhitA, magadhakaH / sUcyAdInAM Nijlope zayAdeze'sya lope ca vyaJjanAntatA, anye tu lAkSaNikavyaJjanAntebhyo yalopaM necchanti, tena somUciyatA, zAzayyitA, kuSubhyitA, tanmatasaMgrahArthaM vyaJjanAntAddhAtovihitasyeti vihitavizeSaNaM kAryam / __ dhAtorityeva,-IyitA, mavyitA, putrkaamyitaa| vyaJjanAdityeva,-lolayitA,kaNDayitA / prazitIti kima ? bebhidyate, cecchidyate // 50 // nyA0 sa0-yo'ziti-jaMgamiteti-yadyatra sasvarasya yasya luk sthAttadA jaMgamita ityAdau 'gamahana' 4-2-44 ityupAntyalopa: syAt , sthitetvasya sthAnitvAd vyavadhAyakatvam / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-81-83 kyo vA / / 4. 3. 81 // dhAtorvyaJjanAtparasya kyasyAziti pratyaye pare vA lugbhavati, sAmAnyanirdezAt kyankyakograhaNam / kyakSastu vyaJjanAntAtprAptireva nAsti / samidhamicchati, samidhiSyati, samidhyiSyati, samidhyAt, samidhyyAt , dRSadivAcarati dRSadiSyate. dRSadyiSyate, dRSadiSoSTa, dRSadhiSISTa / vyaJjanAdityeva.-paTIyitA. pttaayitaa| azitItyeva,-samidhyati, dRSadyate, paThyate / kecittu yako'pi lumvikalpamicchanti / bhiSajitA, bhissjyitaa| tanmatasaMgrahArtha kakAreNopalakSito y ky iti vyAkhyeyam / anyastvAha ziSya ivAcaritA ziSitA ziSyiteti / yadyasti prayogastadA kRtkyapo'pi grahaNam / kya iti vyaJjanAtSaSThI ato luki kRte lugA / anyathA hi ato lugapavAdaH kyalugavijJAyeta evaM pUrvatrApi / / 1 / / nyA0 sa0-kyovA-kyaluka vijJAyateti-phalaM ca sthAnivadbhAvesya adRSadi, apApaci ityAdau na vRddhiH, sasvarayakAralope tu sthAnitvaM na syAt samudAyalopAt , nApi 'na vRddhizca' 4-3-11 iti vRddhiniSedhaH, tatra nAmina itydhikaaraat| tathA avadhvaMsate vica, avadhvaMsamicchati kyan , tataH ktapratyaye avadhvaMsita ityasya akArasya sthAnitvAt 'no vyaJjana' 4-3-45 iti nasya na luka, sasvarasya tu kyano lope svaravyaJjanavidhitvAt 'svarasya pare' 7-4-110 iti sthAnitvAbhAvAnnasya lUka syAdeva, tathA 'ata:' 4-3-82 ityakAralope sthAnivadbhAve samidhiSyatItyAdiSvapi guNAdyabhAvaH siddhaH, sasvarakyalope tu na sidhyet / ataH // 4. 3. 82 // akArAntAddhAtovihite'ziti pratyaye tasyaiva dhAtola gantAdezo bhavati / kathayati, kuSubhyati, magadhyati, caikoSitaH, pracikIrghya, samidhyiSyati, dRSadyiSyate / prata iti vihita. vizeSaNAdiha na bhavati-gataH, gatavAn , tataH, tatavAn / ata iti kim ? yAtA, vaataa| azitItyeva,-cikorSata, lolUyeta / cikoyate cikIrSyAdityAdau lopavidherbalIyastvAta 'dIrghazcvi '-(4-3-108 ) ityAdinA dI? na bhavati,-viSayavijJAnAdvA prAgeva lopaH // 82 / / nyA0 sa0-prata:-caikoSita iti-kta cikISitaM prajJAdyaNi caikiirssitH| viSayavijJAnAveti-lopAt svarAdeza ityAzaGakyAha / goraniTi // 4. 3. 83 // aniTayaziti pratyaye geluMga bhavati / pratatakSava , pararakSata , ATiTava , Azizava, kAraNA, hAraNA, kArakaH, hArakaH, kAryate, hAryate, prakArya / iyyguNavaddhidIrghatAgamAnAM bAdhako'yam , aniTIti viSayasaptamyapi tena cetana ityatra prAgevaNelA 'iDito vyaJjanAdyantAt' (5-2-44) iti anaH siddhH| aniTIti kim ? kArayitA, haaryitaa| prazitItyeva,-kArayati hArayati // 3 // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-84-88 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane carthotu'dhyAyaH [163 nyA0 sa0-NeraniTi-anaH siddha iti-anyathA'nekasvaratvAt 'nindahiMsa' 5-2-68 iti Naka eva syAt / settktyoH|| 4. 3. 84 // seTkayoH ktayoH parato geluMga bhavati / kAritaH, kAritavAn , hAritaH, hAritavAn , gaNitaH. saMjJapita: pazuH / seDiti kimartham ? iTi kRte lopo yathA syAt / zAkita:, zAkitavAn / anyatheha iT na syAt // 4 // ___nyA0 sa0-seTaktayo:-iT na syAditi-ekasvaratvAt 'ekasvarAdanusvAra' 4-4-56 iti iniSedhAt , na ca vAcyamekasvarAd vihitAbhAvAdeveheniSedho na bhaviSyati kimarthamidamuktamiti, yato viSaya eva NilopAMpekSayedaM draSTavyam / . AmantAlvAyyetnAvaya // 4. 3. 85 // Ama , anta, Alu, Ayya, itnupratyayeSu pareSu NerayAdezo bhavati / luko'pavAdaH / kArayAMcakAra, gaNayAMcakAra, gaNDayantaH, maNDayantaH, spRhayAluH, gRhayAluH, spRhayAyyaH, mahayAyyaH, stanayitnuH, gadayitnuH, antAyyetnava prauNAdikAH / / 85 // laghoryapi // 4. 3. 86 // laghoH parasya ryapi pare'yAdezo bhavati / prazamayya, pravebhidayya / laghoriti kima ? pratipAdya gtH| vacanasAmarthyAdekena dharNena vyavadhAnamAzrIyate na tu bhUtapUrvanyAyaH prata ityakaraNAt / / 6 / / nyA0 sa0-laghoryapi-prabebhivayyeti-prabebhidyamAnaM prayukte yaGantANig na yaGalubantAt / 'ata:' 4-3-82 ityalope 'yo'ziti' 4-3-80 yalup asya sthAnitvAdaguNAbhAvaH, prabebhidanaM pUrva, yaGa lubantAddhi Nigi guNaH syAt , 'na vRddhizca' 4-3-11 iti na yaGaH pUrvaM lopAd bhUtapUrvanyAya iti / nanu vacanAdekavarNavyavadhAnaM tadAzrIyate yadA vyavahito na saMbhavati, atra tu curAdyadanteSu prabebhidayyetyatra yaGo'kAralope ca bhUtapUrvagatyA'vyavahito'pi saMbhavatItyAha-prata ityakaraNAditi / vApnoH // 4. 3. 87 // Apnote: parasya Neryapi pare'yAdezo vA bhavati / prApayya gataH, prApya gataH / znunirdezAdiGAdezasya na bhavati, adhyApya gataH, 'ApMNa lambhane' ityasyApIcchantyanye / / 87 / / meDo vA mit // 4. 3, 88 // meDo yapi pare midAdezo vA bhavati / apamitya, apamAya // 18 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-89-94 nyA0 sa0-meDo-atra midAdeze'pi 'hasvasya taH' 4-4-113 tAntaH sidhyati lAghavAthaM tu midAdezaH / teH kssii|| 4. 3. 81 // oryapi pare kSI Adezo bhavati / prakSIya, upakSIya / niranubandhanirdezAt kSiSaz hisAyAmityetasya na bhavati / prakSitya, asyApi grahaNamityanye / / 8 / / nyA0 sa0-kSeH kSI-niranubandhanirdezAditi-atra pUrvAcAryaprasiddhAnubandhagrahAt kSit nivAse ityasyA'pi grahaH / kSayyajayyo zaktI // 4. 3.10 // kSi ji ityetayoH zakto gamyamAnAyAM yapratyaye'yantAdezo nipAtyate / zakyaH kSetuM, kSayyo vyAdhiH, zakyaM kSetuM kSayyaM baTunA, zakyaH jetum jayya: zatruH, zakyaM jetuM jayyaM rAjJA / zaktAviti kim ? arhe kSeyam , jeyam / / 90 // krayyaH krayArthe // 4. 3. 11 // koNAteryapratyaye'yantAdezo nipAtyate 'krayArthe'krayAya cetprasArito'bhidheyo bhavati / kayyo gauH, kayyaH kambalaH / krayArtha iti kim ? keyaM no dhAnyam na cAsti prasAritam // 6 // sastaH si // 4.3.12 // azitItyanuvartate, dhAtoH sakArAntasyAziti sakarAdau pratyaye viSayabhUte takAro'ntAdezo bhavati / vas-vatsyati, avatsyat , avAtsIta , vatsISTa catreNa, vyativatsISTa, vivatsati, prada-jighatsati, ghas-ghatsyati, vyatighatsISTa / sa iti kim ? yakSISTa, yakSyati / soti kim ? vasiSISTa, vasiSyate / azitItyeva,-Asse, vsse| viSayasaptamIvijJAnAta pravAttAm avAttetyatra prAgeva sasya takAraH / / 92 // nyA0 sa0-sastaH si-avAttAmiti-na ca sico lupaH sthAnitvAd bhaviSyati iti vAcyaM, yataH sakAre ta uktaH sasya varNavidhitvAt / dIya dIGaH kGiti svre|| 4.3, 13 // dIGaH viDatyaziti svare pare dIyAdezo bhavati / upadidIye, upadidIyAte, upadidIyire, upadidIyidhve, upadidIyiTve, upadidIyAnaH / dIDo DikaraNaM yaGlupanivRtyarthamupadedhitaH / viDatIti kim ? upadAnam / svara iti kim ? upvediiyte| parokSAyAmiti siddhe viGati svare ityuttarArtham // 13 // iDetpusi cAto luk // 4. 3. 14 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-95-97 ] zrIsiddhahemacandraMzabdAnuzAsatre caturtho'dhyAyaH [ 165 viDatyaziti svare iTi ekAre pusi ca pare AkArAntasya dhAtorantasya luga bhavati / papatuH, papuH, Giva-adadhata . Ahvada , saMsthA, prpaa| iT papitha, tasthitha, yaGlupi,-dAdi. tum , dAditavyam , eva vyatire, vyatile pus ,- udaguH, prduH| ayuH, aru:, aluH / viDatItyeva,-dAnam , dadau / azitItyeva,-yAnti, vAnti, vyatyare vyatyale / svara ityeva,-glAyate / prakGidartha zidathaM ceDAdigrahaNam / / 4 / / nyA0 sa0 iDeta pusi0-prapeti-prapoyata iti 'upasargAdAtaH' 5-3-110 ityaGa, yadA tu prapibantyasyAmiti vAkye sthAdibhyaH kastadA kidvArameva / saMyogAdeziSyeH // 4. 3. 15 // dhAtoH saMyogAderAkArAntasya viDatyAziSi pare'ntasyaikArAvezo vA bhavati / gleyAta. glAyAta. mleyAta, malAyAta / apacchAyAdityatra ta chakArasya dvitve sati saMyogA ditvasya lAkSaNikatvAnna bhavati / saMyogAderiti kim ? yAyAt / dhAtorityeva,-niryAyAt / viDatItyeva,-glAsISTa / AziSIti kim ? glAnaH, mlAnaH // 95 / / gA-pA-sthA-sA-dA-mA-hAkaH // 4.3.16 // eSAmantasya viGatyAziSyekAro bhavati / gai-geyAt , gAsthormadhye pAThAd bhauvAdikayoH 'paM pA' ityetayoH pAzabdena prahaNam-peyAt , pai ityasya necchantyanye / AdAdikasya pAyAt / sthA-stheyAt , soM se vA-avaseyAt , maiM kSaye ityasya necchantyanye / vAsaMjJa,deyAt , dheyAt , mAMka meyAt , hAMka-heyAt , hAkaH kakAro yaGlunivRtyarthaH / jahAyAt / zeSANAM yaGlupyapi bhavati-jAgeyAt , pApeyAt , tAsthayAt , avasAseyAt , dAdeyAt , dAdheyAt , mAmeyAt / eSAmiti kim ? yAyAt / viGatItyeva,-gAsISTa, pAsISTa // 96 / / nyA0 sa0-gApAsthA0-gAGa meMGamADAM yaGalubantAnAM graha , anyathAmISAmAtmanepaditvAt kidAzIrna saMbhavati / necchantyanye iti-lAkSaNikatvAditi zeSaH / IrvyaJjane'yapi // 4, 3. 17 // gAdInAmantasya yapUjite viDatyaziti vyaJjanAdau pratyaye pare Irbhavati / - gAG vA-gIyate, jegIyate, gItaH, gotavAn , gItvA, gAGo necchantyanye / pA-pIyate, pepoyate, pItaH, pItavAn , pItvA, sthA-sthIyate teSThIyate, so-sIyate, seSIyate, saiM-sIyate, sesIyate, aSopadezatvAnna Satvam , dAsaMjJa-dIyate, devIyate, dhIyate, dedhIyate, dhotaH, dhItavAn , dhItvA stanama, mAiti mAmAGamekAM trayANAM grahaNam mIyate, memIyate, maatenecchntynye| mAyate, mAmAyate / evaM pUrvasUtre'pi-mAyAva, hAMka-hIyate, jehIyate hInaH, hInavAn , hAGo na bhavati-hAyate, jAhAyate / vyaJjana iti kim ? tasthatuH, tsthuH| azitItyeva,- mAhi / viDatItyeva,-gAtA, dAtA / ayapIti kim ? pragAya, prapAya, prasthAya, pradAya, pradhAya, pramAya, prahAya / kathamApIya ? poDo bhaviSyati, svarAdAva Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-3, sUtra-98-103 ntalopavidhAnAvyaJjanAdau labdhe vyaJjanagrahaNaM sAkSAvyaJjanapratipatyartham , tena kvibluki sthAnivadbhAvenApi na bhavati,-zaMsthAH pumAn // 17 // nyA0 sa0- Iya'jane0-hAGo na bhavatIti-'hAkaH' 4-2-100 iti bhaNanAt / zaMsthA iti-zaM sukhaM tatra tiSThati 'zamo nAmnyaH' 5-1-134 iti apratyayApavAde 'sthApAsnA' 5-1-142 iti ke prApte'sarUpatvAt kvip , zaMsthAzabdAdanyatra luptavyaJjane'pIcchantyeke, tathA ca jayakumAra: 'pAM pAne' ityasya kvipi pIrityAha / ghrAdhmoryaGi // 4. 3.18 // ghrAdhmoryaDi pare IkAro'ntAdezo bhavati / jeghrIyate, dedhmIyate / yaDIti kim ? ghrAyate, dhmAyate, yaGlupi,-jAnotaH, dAdhmItaH / anye tu yaGlupyapIcchanti-jeghrotaH, dedhmItaH // 8 // hano nIrvadhe / / 4. 3. 11 // hantervadhe hiMsAyAM vartamAnasya yaGi nI ityAdezo bhavati / jenIyate, dviSo jenIyiSISTa vaH / vadhe iti kim ? gatau-jaMghanyate, kecidimaM vikalpenAH, tvaM tu rAjan caTakamapi na jaMghanyase / dIrghanirdezAt yaGlupyapi-jenItaH, necchantyanye jaMghata iti bhavati // 19 // ___nyA0 sa0-hano0-yaGlupyapIti-yadi pUrvasUtravat yaGayeva syAttadA nirityeva kuryAddIrghasiddhAvityarthaH / . Niti ghAt / / 4. 3. 100 // miti pratyaye pare hantorghAta ityayamAdezo bhavati / ghAtaH, ghAtayati, ghAtakaH, sAdhughAtI, ghAtaMghAtam / gitIti kim ? hataH // 10 // jiNavi ghana // 4. 3. 101 // au Navi ca pratyaye pare hanterghan ityayamAdezo bhavati / aghAni, jaghAna, ahaM jaghana, ahaM jaghAna / / 101 // nyA0 sa0-miNavi0-'aGa hihanaH' 4-1-34 iti siddhau NavagrahaNaM ghAtbAdhanArtham / nazerneza vAGi // 4. 3. 102 // nazeraGi pare neza ityayamAdezo vA bhavati / anezada, anazana , anezatAm , anazatAm , anezan , anazana , anezam , anazam / aGIti kim ? nazyati // 102 / / zvayatyasUvacapataH zvAsthavocapaptam // 4. 3. 103 // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-104-107 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [167 zvayati asU vaca pat ityeteSAmaGi pare zva astha boca papta ityete prAdezA bhavanti / azvata , azvatAm , azvana , azvaH / asU,-Asthata, AsthatAm , Asthana , apAsthata, apAsthetAm , apAsthanta, vaca braga vA-pravocat , pravocatAm , avocan , avocata / pat,-apaptat , apaptatAm , apaptan / zvayatestivanirdezo yaGlupanivRttyarthaH / azezviyat , azozuvat / / 103 // nyA0 sa0-zvayatyasU0-yaGlunivRttyartha iti-anyeSAM tu yaGalupi mUlaprayogA eva / zIGa e: ziti // 4. 3. 104 // zoGaH ziti pare ekAro'ntAdezo bhavati / zete, zayAte, zerate, zetAm , zayIt , azeta, zayAnaH, atizayAnaH / zitIti kim ? zizye, saMzotiH, DinirdezAdyaGlupi na bhavati / zezItaH, zezyati // 104 // . kGiti yi zay // 4. 3. 105 // zoGaH kGiti yakArAdau pratyaye zayAdezo bhavati / zayyate, zAzayyate, saMzayya, shyyaa| yoti kim ? zizyAnaH / viDatIti kim ? zeyam / yaGlupi na bhavatisaMzezIya / / 105 / / upasargAdUho hrsvH|| 4. 3. 106 // . upasargAtparasyohatehakArasya viGati yakArAdau pratyaye pare hrasvo bhavati / samuhyate, samuhyAt , samuha, paryuAte, paryu hyAt , paryuhya, abhyuhyate, abhyuhyAt , abhyuhya / upasargAditi kim ? Uhyate, yItyeva,-samUhitam / vingtiityev,-abhyuuhyo'ymrthH| U Uha iti UkAra prazleSAt A Uhyate ohyate samohyate samauhyatetyatra na bhavati / / 106 / / / ____ nyA0 sa0-upasargAdUha-prazleSAditi-UkArAt SaSThyAH sUtratvAllup Uhazca SaSThI evaM prazleSaH, evamuttarasUtre'pi iNa ityatra / aashissiinnH|| 4. 3. 107 // upasargAtparasyeNa IkArasya Diti yakArAdAvAziSi parato hrasvo bhavati / udiyAt , samiyAt , anviyAt / uttareNa dIrghatve'nena hrasvaH / AziSIti kim ? udIyate / upasargAdityeva,-IyAt / I iNa iti IkAraprazleSAt mA IyAt eyAt sameyAdityatra na bhvti| nanu pratIyAdityatra samAnalakSaNe doghe sati kathaM na hrasvaH ? na,-dIghe sati upasargAsparasya iNo'bhAvAt / kecit atrApIcchanti / pratiyAt / iko'pi samAnadIrghatve icchantyeke-adhiyAt / / 107 // nyA0 sa0-AziSINaH-iNobhAvAditi-dhAtvabhAvAdityarthaH / atrApIcchanti-te hya bhayoH sthAne iti dhAtuvyapadezamekadeze'pi samudAya iti pratyupasarga ca kurvate / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda - 3, sUtra - 108 - 113 dIrghazcviyayakakyeSu ca // 4. 3.108 // eat afsafe kyeSu yakArAdAvAziSi ca parato 'ntyasvarasya dIrgho bhavati / vizucIkaroti, zucIbhavati, zucIsyAt, paTUkaroti, paTUbhavati, paTUsyAt / yaG - cecIyate, toSyate, yak- mantrayati / valgayati bahuvacanAt kyazabdena kyanukyaGkya GkSayAnAmavizeSaraNa grahaNam, anyathaikAnubandhasyaiva kyasya grahaNaM syAt / kyan- nidhIyati, dadhIyati, vaya - zyenAyate bhRzAyate, kyaS, -lohitAyate, lohitAyati, vaya, cIyate zrUyate, AziSi yi - cIyAt stUyAt, iyAt / AziSi yItyeva - ceSISTa / vikyAnAM grahaNAdadhAtorapyayaM vidhiH / / 108 / / nyA0 sa0 dIrghazcvi 0 - cvyantatvAt seH 'avyayasya' 3-2-7 iti lup / - Rto rI // 4. 3. 101 // dhAtoradhAtorvA Rdantasya zrutatvAdRta: sthAne rIrityayamAdezo bhavati / viyaGreti | pitrIkaroti, pizrIbhavati, pitrIsyAt, cekrIyate, jehrIyate, pitrIyati, mAtrIyati pitrIyate, mAtrIyate / Rta iti kim ? cekIryate, nije gilyate / / 109 / / riH zakyAzIrye // 4. 3. 110 // RkArAntasya dhAtorRtaH sthAne ze vaye AzIrye ca pare rirAdezo bhavati / ze vyApriyate, Adriyate, kriyA, kriyate, hriyate, kriyAt, hiyAt / hrasvavidhAnAtpUrveNa dIrghatvaM na bhavati / AzIrya iti kim ? kRpISTa, hRSISTa // 110 // nyA0 sa0 - riH zakya 0 - dIrghatvaM na bhavatIti anyathA pUrveNApi sAdhyeta / IzvAvavarNasyAnavyayasya // / 4. 3, 111 // avyayavajitasyAvarNAntasya cvo pratyaye IkAro'ntAdezo bhavati / zuklIkaroti, zuvalIbhavati, zuklIsyAt, mAlIkaroti, mAlIbhavati, mAlIsyAt / zranavyayasyeti kim ? divAbhUtA rAtriH, doSAbhUtamahaH / dIrghatvApavAdo yogaH ||111 / / kyani // 4. 3. 112 // kna pare'varNAntasyekAro'ntAdezo bhavati, dIrghatvApavAdaH / putrIyati, mAlIyati, yogavibhAga uttarArthaH // 112 // | nyA0 sa0- kyani-avyayAt kyano'bhAvAdanavyayasyeti na vivRttam / kSuttRGgardhe'zanAyodanyadhanAyam // 4. 3. 113 // kSudAdiSvartheSu thathAsaMkhyamazanAyAdayaH kyAntA nipAtyante, kSudhi gamyamAnAyAma Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-114-115 ] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 169 zanazabdasyAtvam tRSi gamyamAnAyAmudakazabdasyodannityayamAdezo, gardhe gamyamAne dhanazabdasyAtvam kyani pare nipAtyate / azanAyati, udanyati, dhanAyati / kSutagardha iti kim / prazanIyati, udakIyati, dhanIyati dAnAya / / 113 / / vRSAzvAnmathune sso'ntaH // 4. 3. 114 / / vRSazabdAdazvazabdAcca maithune vartamAnAta kyani pare sakAro bhavati, sa cAnto'vayavaH / vRpasyati gauH / azvasyati vaDavA / vRSAzvazabdAvatra maithune vartate, manuSyAdAvapi hi prayujyate / maithunecchAparyAyau vRSasyAzvasyeti / 'sA kSIrakaNThakaM vatsaM vRSasyantI na lajjitA' / zunI gauzca svamazvasyati / lakSmaNaM sA vaSasyantI mahokSaM gaurivAgamata / maithuna iti kim ? vRSIyati, azvIyati brAhmaNI / ssa iti dvisakAranirdezaH patvaniSedhArthaH / tenottaratra dadhisthati madhusyatItyatra SatvaM na bhavati / / 114 // nyA0 sa0-vRSAzvAn 0-maithunecchAyAM vartamAnau kva dRSTAvityAha-sA kSIrakaNThaka vatsamityAdi-antazabdAbhAve sappiSSyatItyatrottareNa sAgame tasya ca pratyayatvAt 'nAma sita' 1-1-21 ityanena sapisazabdasya padatve so rutvaM syAttasya 'zaSase zaSasaM 1-3-6 iti vA rasya satve sappiH syati sappissyatIti rUdadvayaM syAt , antasadbhAve tvavayavatvenAvibhaktyantAt sakArasyotpAde padamadhyatvAtprakRtisasya 'nAmyanta' 2-3-15 iti Satve 'sasyazaSau' 1-3-61 iti pratyayasasya Satve sappiSSyatIti syAt / SatvaM na bhavatIti-dadhisyatItyAdiprayogadRSTe: prasiddhasyaiva 'nAmyantasthA' 2-3-15 iti Satvasya niSedhastena sappiSsyatItyAdAvAgamasakArasya 'sasya zaSau' 1-3-61 ityanena SatvaM siddham / as ca lolye // 4. 3. 115 // moktumabhilASAtireko lolyam , tatra gamyamAne kyani pare nAmnaH sso's cAnto bhavati / dadhi bhakSitumicchati dadhisyati, dadhyasyati, madhusthati madhvasyati, evaM kSIrasyati, lavaNasyati / . asvidhAnamanakArAntArtham / akArAnteSu hi 'lugasyAvetyapade' (2-1-112) iti luki sati vizeSo nAsti, anyastu lukamamRSyamANaH kSIrAsyati lavaNAsyati ityudAharatitacca na bahusaMmatam / lolya iti kim ? kSIrIyati dAnAya // 11 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM sikhahemacandrAbhidhAnatvopajJazabdAnuzAsanabahadaghRto caturthasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH / / karNa ca sindhurAjaM ca nirjitya yudhi durjayam / zrIbhImenAdhunA cakra mahAbhAratamanyathA // 1 // . Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pAda- 4, sUtra - 1-2 nyA sa0 - asca0 - dadhi bhakSitumicchatIti kecillakSIsthAne bhakSIti paThanti tanmatenedaM, curAdInAM Nico'nityatvAd vA / dadhisyatIti dvisakArapAThAt 'nAmyantasthA' 2-3-15 iti na Satvam / paya icchati kyaniyamena padasaMjJA kAryANAM vyAvarttitatvAt / payasasyati carmaNasyati, setu sati payassyati carmmasyati / zrIsiddhahemacandrAbhidhAnAsvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRttau ityAcArya zrI hemacandra 0 nyAsasya caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH samAptaH / -5 atha caturthaH pAdaH astitra vorbhU vacAvaziti / 4. 4. 1 // 1 asti voryathAsaMkhyaM bhU vac ityetAvAdezau bhavataH aziti pratyaye viSayabhUte / abhUta, babhUva bhavitA, bhUyAt abhaviSyat bhaviSyati, bobhUyate, bubhUSati, bhavitavyam, bhavitum bra - avocat avocata, ucyate, uvAca, Ube, vaktA, ucyAt, vakSoSTa, avakSyat, avakSyata, vakSyati, vakSyate, vAvacyate, vivakSati, vivakSyate, vaktavyam, vaktum / braMgko'nusvarittvAdvaca iDabhAvaH / , kathaM lAvaNya, utpAdya, ivAsa, yatnaH ? asaterayaM prayogaH / IkSAmAsetyAdau NavantAnuprayogapratirUpakanipAtasya vA / azitIti kim ? asti, syAt, astu, AsIt, sanbravIti brUte, brUyAt, bravItu abravIta, bruvan bravAraNaH / viSayasaptamonirdezaH kim ? bhavyam, vAcyam / prAgevAdeze yadhyaNau siddhau / cakAsAmAsetyAdau tu anuprayoge kRbhvastanAM pRthag nirdezAt na bhavati, astIti nirdezAdasyaterasatezca na bhavati / dhAtvantareNaiva siddhe'sti voraziti prayoganivRttyarthaM vacanam va gAdezasya phalavatyAtmanepadArthaM ca // 1 // kuryAt / nyA0 sa0- - zrahaM astitra vo0 nirddezAnna bhavatIti anyathA kRgbhvoreva dvayorupAdAnaM zraghaJkyavalacyajevIM // 4. 4. 2 // ghaJakyabalacvajite'ziti pratyaye viSayabhUte'jeva ityAdezo bhavati / anusvArefasbhAvArtha: / vivAya, vIyAt, pravetA, praveyam, pravayaNIyam, pravAyakaH, pravIya, pravItaH, pravItiH / aghaJkyabalacIti kim ? samAjaH, udAjaH, samajyA, sayajaH pazUnAm, udajaH pazUnAm, ajatotyajaH, ajA ||2|| nyA0 sa0 - aghaJ 0 - viSayabhUte iti viSaya vijJAnAdyaGi vevIyate praveyamityatra ca prAgevAdeza sati yaGa yapratyayaH / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-3-6 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 171 trane vA // 4. 4. 3 // tR ana ityetayoH pratyayayoviSayabhUtayorajevI ityAdezo bhavati vA / pravetA, prAjitA, pravayaNo daNDaH, prAjano daNDaH, anya tvane pratyaye yakArarahite vyaJjanAdau cAvizeSeNa vikalpamicchanti / pravetA, prAjitA praveSyati, prAjiSyati, pravivISati, prAjijiSati, pravetavyam , prAjitavyam , pravetum , prAjitum / / 3 / / cakSo vAci kzAMga khyAMga // 4. 4. 4 / / cakSiko vAci vartamAnasyAziti pratyaye viSayabhUte kzAMga khyAMg ityAdezau bhavataH, anusvArediDabhAvArthaH / prAkzAtA AkhazAtA / 'ziTayAdyasya dvitIyo vA' (2-3-59) iti kakArasya khakAraH / AkhyAtA, prAkzAsyati, prAzAsyati, pAkhyAsyati, AkzAsyate, AkhzAsyate, AkhyAsyate, AkzeyAt , AkzAyAta , AkhzeyAt , AkhzAyAva , AkhyeyAta , AkhyAyAta , evamAcAkzAyate, AcAkhyAyata, prAkzAtavyam , AkhyAtavyam / viSayasaptamovijJAnAt Akzeyam , Akhyeyam / vAcIti kim ? bodho, vicakSaNaH, cakSuH,-varjane,-saMcakSyate, avasaMcakSyAH parisaMcakSyA durjanAH, saMcakSya gataH, hiMsAyAm-nRcakSA rAkSasaH / prazitItyeva,-prAcaSTe, gakAraH phalavadvivakSAyAmAtmanepadArthastena sthAnivadbhAvena nityamAtmanepadaM na bhavati / 4 / / navA parokSAyAm // 4. 4.5 // cakSiko vAci kzAMgakhyAMgo parokSAyAM vA bhavataH / pAcakazo, prAcakhazau, Aca. yau, pAcaze, prAcakhze, Acakhye, pakSe-AcacakSe / / 5 / / bhRjjo bharja // 4. 4. 6 // bhRjjateraziti pratyaye bhaja ityayamAdezo vA bhavati / bamarja, babharjatuH, bamarjuH, babhrajja, babhrajjatuH, babhrajjuH, bharmoSTa, bhrakSISTa, bhraSrTA, bhraSTA, abhAIt , abhrAkSIt , bibhartati bibhrakSati, bijiSati, bibhrajjiSati, bhaSTum , bhraSTum , bhaya'm , bhradgyam , bhargaH, bhradgaH bharjanam , bhrajjanam / azitItyeva,-bhRjjati, bhUjjate / kathaM bhRjyAta, bhRjyate, bhRSTaH, bhRSTavAna , barIbhRjyate ? paratvAd bharjAdeze'pi sthAnivadbhAvena pUrveNa svareNa saha yvRti bhaviSyati, luptatinirdezo yaDlupnivRttyarthaH / barbhajyate,-atra dvitve sapUrvasya mAbhUt // 6 // ___ nyA0 sa0-mRjjo bha0-bhradyamiti-bhRjjyate 'RvarNa' 5-1-17 iti daH dhyaNi 'kte'niTa:' 4-1-111 iti ge nimittA'bhAve iti dantyaH saH tasya 'tRtIyastRtIya.' 1-3-49 iti / kathaM bhRjjyAditi-bharjAdezaH kathamatra na bhavatItyAzaGkArthaH / sapUrvasya mAbhUditi-prakRtigrahaNeti nyAyAtprAptiH / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-7-10 prAdAgasta Arambhe kate // 4. 4. 7 // Arambhe AdikarmaNi vartamAnasya prazabdAduttarasya dAgaH sthAne kte pratyaye pare tAdezo vA bhavati / prattaH, pradattaH, dAtu prArabdhavAnityarthaH / prAditi kim ? parIttama , uttareNa nityaM ttAdezaH / dAga iti kim ? doMca-prattam / prArambha iti kim ? anyatra nityameva / prakarSaNa dIyate sma prattam / kta iti kim ? prattavAn , dAtu pravRtta ityarthaH / dvistakAra AdezaH sarvAdezArthaH,-prakAra uccAraNArthaH // 7 // nyA0 sa0-prAdadA0-tAdezo vA bhavatIti-dvitakAragrahaNaM prakriyAlAdhavArthamanyathA'ntasya tAdeze 'aghoSe prathamo'ziTaH' 1-3-50 iti sidhyati / prattta iti dAtumArabdhavAniti vAkyaM, na tu prArabdhavAniti, prazabdArthasyArambhasyArabdhavAnityanenaivoktatvAta prazabdaprayoge paunaruktyaM bhavati / sarvAvezArtha iti-anyathA SaSThyA'ntyasyeti pravarttate / nivisvanvavAt // 4, 4. 8 // ebhyaH parasya dAgaH kte pare tAdezo vA bhavati / nittam , nidattam , vottam , vidattam , sUttam , sudattam , anUttam , anudattam , avattam , avadattam , sudattamevetyanye, uttareNa nityaM ttAdeze prApta vibhANeyam , kecidatrApyArambha eva vikalpamicchanti / yadAhaH- . 'avavattaM vidattaM ca pradattaM cAdikarmaNi / ' sudattamanudattaM ca nivattamiti ceSyate iti / tanmatasaMgrahArthamArambha ityanuvatanIyam // 8 // svarAdupasargAdasti kityadhaH // 4. 4. 1 // pUrvayogArambhAdveti nivRttam / svarAntAdupasargAtparasya dhAjitasya dAsaMjJakasya takArAdau kiti pratyaye pare ttAdezo bhavati / prattaH, prattavAna , parIttaH, parIttavAna , parIstrimam , praNIttimam , trimA / dhaterapItvaM bAdhitvA vizeSavihitatvAt ttatvameva bhavati, avattavAn / avttiH| upasargAditi kim ? dadhi dattam , latA ditaa| svarAditi kim ? nirdattam , durdattam , nidittam , durdittam / da iti kim ? pradAtA vohayaH, nidAtAni bhAjanAni / kitIti kim ? pradAtA / tIti kim ? pradAya / pradha iti kim ? dhAMga,-nihitaH, dhe,nidhItaH // 9 nyA0 sa0-svarAdu0-tatvameva bhavatIti-upasargAt iti vizeSavidhAnAt , uttaratra tu sAmAnyam / avattiriti-avadAnam / 'upasargAdAtaH' 5-3-110 iti bAdhakaH zvAdibhyaH ktiH / dat // 4.4.10 // .. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-11-14 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [173 - dhAjitasya dAsaMjJakasya tAdau kiti pare data ityayamAdezo bhavati / dattaH, dattavAn , dattiH, dattvA / dyateH paratvAditvam / ditaH, ditavAn / da ityeva ? dAtaM bahiH, avadAtam mukham / adha ityeva ? dhotaH, dhItavAn , dhItvA, dhItiH / / 10 / / dosomAstha iH|| 4. 4. 11 // eSAM tAdau kiti pratyaye irantAdezo bhavati / dyaterdadbhAvasya zeSANAmItvasyApavAdaH / do,-niditaH, niditavAn , ditvA, ditiH, so,-avasitaH, avasitavAn , sitvA, siti:, mA,-mitaH, mitavAn , mitvA, mitiH| gAmAdAgrahaNeSvavizeSa iti mAGmAmeGAM grahaNam , anyastu mAmeDorevecchati / mAtestu mAtaH mAtavAn prasthaH sthAlyAm / sthA, sthitaH / sthitavAn / sthitvA / sthitiH / doso ityokAranirdezo devAdikayoreva parigrahArthaH / tItyeva ? yaGalupi iT dAditaH, dAditavAn / 'iDatapusi cAto luka' (4-3-64) iti Ato luka / kitItyeva ? avadAtA, avasAtA // 11 // nyA0 sa0-doso0-gAmAdAgrahaNeviti-IrvyaJjane'ya pi' 4-3-97 iti ItvasyApavAda iti bhaNanAt / chAzovo // 4. 4. 12 // chozo ityetayostAdau kiti pratyaye pare irantAdezo vA bhavati / avacchitaH, avacchitavAn , avacchAtaH, avacchAtavAn , nizitaH, nizitavAna , nizAta:, nizAtavAn / zyatizinotyorapi rUpadvayasiddhau zyatevikalpavacanaM 'kta natrAdibhinnai' (3-1-105) iti samAsArtham / zAtAzitam // 12 // nyA0 sa0-chAzorvA-samAsArthamiti-anyathA dhAtubhedAt prakRtibhede sa na syAt / zo vrate // 4. 4. 13 // zyateH ktapratyaye vrataviSaye prayoge nityamitvaM bhavati / saMzitaM vatam , asidhArAtIkSNamityarthaH / saMzitavata: sAdhuH, saMzitaH sAdhuH, vrate yatnavAnityarthaH / saMzitazabdaH anyatrApyastIti vratamiti vizeSaNaM na duSyati, nityArtha vacanam , tena vrataviSaye saMzAta iti na bhavati / vrata iti kim ? nizAtaH // 13 // nyA0 sa0-zo vrate-vizeSaNaM na duSyatIti-nanu vrate itvaM pratyapAdi ityuktArthatvAt vratasyA'prayogaH prApnotItyAha-anyatrApyastIti-anyasminnarthe ityarthaH / hAko hiH kvi // 4. 4. 14 // mohAMka ityetasya tAdau kiti ktvApratyaye pare hirAdezo bhavati / hitvA / kakAro Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-15-17 hAMDa nivRttyartha,-hAtvA / ktvIti kim ? hInaH / tItyeva ? prahAya / yaGlupi jahitvA, dvitve pUrvadIrghatvamapIcchantyeke / jAhitvA / ubhayatreTi Ato laka / / 14 / / nyA0 sa0-hAko hiH ktvi-i ityeva siddhe hikaraNamuttarArtha, ikaraNe hya ttaratra dhita iti syAt / dhAgaH // 4. 4. 15 // dadhAtestAdau kiti pratyaye hirAdezo bhavati, ktvoti na saMbadhyate pRthagyogAt / vihitaH,-vihitavAn , hitvA, hitiH / gakAraH dhenivRttyarthaH, dhotaH, dhotavAn , dhItvA, dhotiH / tItyeva ? pradhAya / yaGlupi iTa-dAdhita: dAdhitavAn , daadhitvaa| kecitu dosohAkadhAgAM yaGlapyAgamazAsanamanityamiti nyAyAdiTaM necchanti itvahitvavidhi ca niSedhanti, tanmate dattaH, dattavAn / paramAtrasyaiva dadbhAva iti mate nidattaH, nidattavAn , avasAsItaH, avasAsotavAn , jAhAtaH, jAhAtavAn , dAdhItaH, dAdhItavAna , ityeva bhavati / / 15 / / nyA0 sa0-dhAgaH-jAhAta iti-'hAkaH' 4-2-100 iti anubandhanirdezAda'tra ItvaM na / yapi cAdo jagdha // 4.4. 16 // tAdau kitipratyaye yapi cAverjagdh ityayamAdezo bhavati / jagdhaH, jagdhavAna , jagdhvA, jagdhiH, prajagdhya, vijagdhya / yapi ceti kim ? adanam / tItyeva ? adyAt / kitItyeva ? attavyama, kathamannam ? aniterauNAdiko naH,-'ado'nannAva' (5-1-150) iti jJApakAdvAdyate tadityanam , ekapadAzrayatvenAntaraGgatvAdyavAdezAtprAgeva jagdhAdeze siddhe yagrahaNamantaraGgAnapi vidhIna yavAdezo vAdhate iti jJApanArtham , tena prazamya, prapRcchaya. pradIvya, prakhanya, prasthAya, prapAya, pradAya, pradhAya, prapaThaya tyAdau dIrghatvaM zatvamUtvamAtvamitvamItvaM hitvamiTtvaM yapA bAdhyate // 16 // nyA0 sa0-yapi cA-nyAyAnAM kvacidapravRtteH prapaThyeti darzitaM anyathA AgamA yadguNIbhUtA iti nyAyAdiTA sahaivAdezaH syAt / ghaslu sanadyatanIghabacali // 4. 4. 17 // eSu pratyayeSvadeghaslu ityayamAdezo bhavati / san ,-jighatsati, adyatanI,-aghasata , ghana ,-ghAsaH, ac ,-prAttIti praghasaH, al ,-prAdanaM praghasaH, ghaslu adane ityanenaiva siddhe'deH sannAdiSu rUpAntaranivRttyathaM vacanam , ludaGarthaH // 17 // nyA0 sa0-ghaslu sa-praghasa iti-ajantasya adeH prapUrvasyaiva ghasAdezaM vadanti vRddhAstena mAghamadhye adada iti prayogaH siddhaH, adantItyadAH, ac , adAna bhakSakAn dyati 'Ato GaH' 5-1-76 iti De adado viSNuH / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-18-22 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [175 parokSAyAM navA // 4. 4. 18 // . parokSAyAM parato'derghaslAdezo vA bhavati / jaghAsa, jakSatuH, jakSuH Ada, pAdatuH, AduH / ghasyadibhyAmeva siddhe vikalpavacanaM ghaserasarvaviSayatvajJApanArtham , tena ghastA ghasmara ityAdAveva ghaseH prayogo bhavati / / 18 / / vevaya / / 4. 4. 11 // vego dhAtoH parokSAyAM vayityayamAdezo vA bhavati / uvAya, UyatuH, Uyu , vavau, vavatuH, vavuH // 16 // .. nyA0 sa0-vervaya-Uyuriti-'na vayo ya' 4-1-73 ityanena yasya na bat / vavAviti-'verayaH' 4-1-74 iti na / variti-'aviti vA' 4-1 75 iti na / vRvikalpAt / RH shdpH|| 4. 4. 20 // zRdRpraH ityeteSAM dhAtUnAM parokSAyAM parata RkAro'ntAdezo vA bhavati / vizazAra, vizazratuH, vidadratuH nipapratuH / kvasau-vizazavAn , vidadRvAn , nipapRvAn / pakSe-vizazAra, . vizazaratuH vidadaratuH, nipaparatuH, vizizorvAn , vididIrvAn , nipupUrvAn // 20 // nyA0 sa0-RH za-vizazAreti -RkArekRte'pi NavIdRzameva rUpaM bhavatIti nirNayArthaM Navi dathitam / hano vadha AziSyatrau // 4. 4. 21 // parokSAnivRttI veti nivRttam , AzIviSaye hantervadha ityakArAntAdezo bhavati 'aauM' jiviSaye tu na bhavati / vadhyAva , vadhyAstAm , vadhyAsuH, AvadhiSISTa, prAvadhiSIyAstAm , AvadhiSIran / sthAnivadbhAvenAnusvArettve'pi anekasvaratvAvipratiSedho na bhavati / atrAviti kim ? ghAniSISTa // 21 // nyA0 sa0-hano va0-AzIviSaye iti-atra viSayavijJAnAt pUrvamevAdeze vadhyAdityAdau 'ataH' 4-3-82 ityakAralopaH siddhaH, anyathA tatrApi vihitavyAkhyAnAt sa na syAt / AvadhiSISTetyAdau ceT siddhaH, anyathA 'ekasva gadanusvAretaH' 4-4-56 ityatra vihitavyAkhyAnAt tena niSedhaH syAt / adyatanyAM vA tvAtmane // 4. 4. 22 // adyatanyAM viSaye hano vadha ityayamAdezo bhavati Atmanepade tvasyA vA bhavati / avadhIva , avaSiSTAm , avssissuH| alopasya sthAnivadbhAvena 'vyaJjanAderyopAntyasyAtaH' Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-23-27 (4-3-47) iti vRddhirna bhavati / 'vA svAtmane' prAvadhiSTa , AvadhiSAtAma , prAvadhiSata, avadhi, Ahata, prAhasAtAm , Ahasata. aghAni / adyatanyAmiti kim ? Ajaghne // 22 / / nyA0 sa0-adyatanyAM-avadhIditi-viSayavijJAnAt pratyayavyavadhAne'pi bhavati, yathA'DAgamaH / kiMca viSayavyAkhyAM vinA'vadhIdityatra 'ekasvarAdanusvAretaH' 4-4-56 ityanena vihitavyAkhyAnAdiT na syAt / innikorgaaH|| 4. 4. 23 // adyatanyAM viSaye iNa ikazca dhAtorgA ityayamAdezo bhavati / agAt , agAtAm , aguH, agAyi bhavatA, adhyagAt , adhyagAtAm , adhyaguH, adhyagAyi bhavatA / / 23 // nyA0 sa0 iNiko-atra viSayavyAkhyAM vinA'gAdityAdiSu sico lupi syAt na / tva'gAyItyatra tricA vyavadhAnAt / NAvajJAne gamuH / / 4. 4. 24 / / iriNakorajJAne vartamAnayoNI viSaye gamu ityayamAdezo bhavati / ukAraH 'svarahanagamoH sani dhuTi' (4-1-104) ityatra vizeSaNArthaH / gamayati, gamayata:, gamayanti grAmam , adhigamayati, adhigamayataH, adhigamayanti priyam / ajJAna iti kim ? arthAn pratyAyayati, ajJAna itINo vizeSaNaM neko'saMbhavAt , dhAtvantareNeva siddha NAviko jJAnAdanyatreNazca rUpAntaranivRtyartha vacanam , kathamarthAn gamayanti zabdAH ? gaminaiva siddham // 24 // nyA0 sa0-NAva'jJAne-atra viSayavijJAne'jIgamasiddhamanyathA Nau pare gamAdeze * Nau yatkRtaM kAryam OM iti nyAyAd i iti dvirvacanaM syAt / sanIGazva // 4. 4. 25 // iGa iNikozcAjAne vartamAnayoH sani pare gamurAdezo bhavati, ajJAna iti iNa eva vizeSaNam nekiGorasaMbhavAt / iG,-adhijigAMsate vidyAm , iN-avijigamiSati grAmam , ik-mAturadhijigamiSati / ajJAna ityeva ? arthAn pratISiSati / / 25 / / gAH parokSAyAm // 4. 4. 26 // iGaH parokSAyAM viSaye gAdezo bhavati / adhijage, adhijagAte, adhijagire, adhijagiSe / viSayanirdezaH kim ? Adeze sati dvivacanaM yathA syAva , tena prAktu svare svaravidheriti nopatiSThate // 26 // No sanDe vA // 4. 4. 27 // sanpare Gapare ca Nau parata iDo gAdezo vA bhavati / adhijigApayiSati, adhyApi Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-28-30 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 177 payiSati, adhyajIgapat , adhyApipat / NAviti kim ? adhijigAMsate / sanGa iti kim ? adhyApayati // 27 // nyA0 sa0-Nausan-adhijigApayiSatIti-adhIyAnaM prayuGa kte Nigi antaraGgayorapyAtvapvAgamayora'syA'pavAdatvAt apravRttau adhyAyayitumicchatIti sani pAkSike gAdeze tadanyatrAtve ubhayatra pvAgame dvitvAdau ca siddhaM, yadvA pApasthAne gAdeze yAvatsaMbhava iti nyAyAtpuna: pontH| vAdyatanIkriyAtipattyorgIG // 4. 4. 28 // adyatanIkriyAtipattyoH parata iDo goGAdezo vA bhavati / adhyagISTa, adhyagISAtAm , adhyagoSata, adhyaSTa, adhyaSAtAm , adhyaiSata, kriyAtipattiH-adhyagoSyata, adhyagISyetAm , adhyagISyanta, adhyaSyata, adhyaSyetAm , adhyaSyanta / kukAro guNaniSedhArthaH // 28 // nyA0 sa0-vAdyatanoki0-adhyagoSTeti-antaraGgatvAt prAgeva sico gIGa / guNaniSedhArtha iti-na vAcyaM vidhAnasAmarthyAt na bhaviSyatIti, tadA hya'dhyagAyItyatra vRddhirapi na syAt / aDdhAtorAdihya stanyAM cAmAGA // 4. 4. 21 // zastanyAmadyatanI kriyAtipattyozca viSaye dhAto: Adiravayavo'D bhavati, 'amAGA' mADA yoge tu na bhavati / akarot , akArSIt , akariSyat viSayavijJAnAt pratyayavyavadhAne'pi bhavati, paravijJAne hi ahannityAdAveva syAt / amAti kim ? mA bhavAn kArSIta , mAsma karot / asmadvinA mA bhRzaMmunmanI bhUH / dhAtorAdiriti kim ? prAkarot / / 26 / / nyA0 sa0-aD dhAto0 Adiravayava iti- aTo dhAtva'vayavatve prayamimItetyAdau Natvam / ahagnityAdAviti-AdizabdAdabhotsyata ityAdau / etyaste ddhiH // 4. 4. 30 // 'iNikorastezcAdeH svarasya hastanyAM viSaye vRddhirbhavati amAGA / Aderiti vibhaktivipariNAmAt / Ayan , adhyAyan , AstAm , Asan / amAtyeva mA sma bhavanto yan , mA sma bhavantaH san / / yatve luki ca svarAvisvAbhAvAvuttareNa vRddhi prApnotIti vacanam / viSayatvavijJAnAtparatvAdvA prAgeva vRddho kuto yatvAlluko:prAptiriti cet ? satyam , idameva vacanaM jJApakaM kRte'nyasmin dhAtupratyayakArye pazcAdvRddhistadbAdhyo'T ca bhavati, tena aiyaruH pradhyayatetyAdAvipAdeze sati vRddhiH siddhA / pracokaradityAdau ca dIrghatvam / pUrvamaTi tu svarAditvA. tanna syAva , yatvAllagapavAdanAyam / tenekaH pakSe yatvAbhAve'dhyeyanityatreyi satyuttareNaiva vRddhirbhavati // 30 // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda 4, sUtra-31-33 nyA0 sa0-etyaste0-AderitIti-( atha pUrvasUtre Adi zabdaH prathamAntastatkatha. mAtra SaSThyanta ityAha ) arthavazAditi zeSaH / yatvA'llaga'pavAdazcAyamiti-ayamarthaH iNo 'hviNorapviti vyau' 4-3-15 iti nityaM yatve prApte vacanaM tatsAhacaryAdiko'pi 'iko vA' 4-3-16 iti vA yatve kartavye bAdhakamidaM yatvA'bhAvapakSe tu iyi satyuttareNaiva vRddhiH / svraadestaasu||4. 4. 31 // svarAderdhAtorAdeH svarasya tAsvadyatanIkriyAtipattiAstanISu viSaye AsannA vRddhirbhavati amaangaa| ATot , AzIt , ATiSyat , AziSyat , prATat , AznAt mAjhet , AchiSyat , Archat , aiSot , aiSiSyat , aicchat , aikSiSTa, aikSiSyata, aikSata, aidhiSTa, aidhiSyata, aidhata, aubjIt , praubjiSyat , aubjata, auhiSTa, auhiSyata, auhata, oNa,-auNiNat , auNiSyata . auNata . indramaMcchata aindrIyata, uslAmaicchata praulIyata. eNamaicchata aiNIyat , aizvaryamaicchat aizvaryoyat, oMkAramaicchat auMkArIyat , A UDhA oDhA tAmaicchat prauDhIyat , auSadhamaicchat prauSadhIyat , amAtyeva, mA bhavAnaTIta , mA sma bhavAnaTat / / 31 / nyA0 sa0- svarAde0 -atra viSayavyAkhyAnAd vyavadhAne'pi vRddhira'nyathA RNa yI ityasya Artetyatraiva adezcA'Ti Adadityatraiva AdiSyadityatraiva ca syAnnA'nyatra / stAdyazito'troNAderiT // 4. 4. 32 // dhAtoH parasya sakArAdestakArAdevAzitaH pratyayasyAdiriDa bhavati 'pratroNAve.' asya uNAvezcana bhavati / aTiTiSati, alaviSTa, laviSISTa, laviSyati, alaviSyata. lavitA, lavitavyam , lavitum / stAdIti kim ? asnuH, syomA, bhUyAt, vIpraH, IzvaraH, vidvAn / prazita iti kima ? prAsse / Aste / atroNAderiti kim ? zastram , yotram , pattram , potram , uNAdi, vatsaH, aMsaH, dantaH, hastaH / / 32 / / nyA0 sa0-stAzito0-syometi-OM asiddha bahiraGgam * iti svarAnantarye neSyate tena yatvaM siddham , anyathA UTo'sattvAt guNaH syAt / tehAdibhyaH // 4. 4. 33 // grahAdibhya eva parasya stAdyazitasterAdirida bhavati, teriti sAmAnyena ktestiko vA grahaNam / nigRhItiH, apasnihiti, nikucitiH, nipaThitiH, uditiH, bhaNitiH / raNitiH, mathitiH, likhitiH, kampitiH, andolitiH| bahuvacanamAkRtigaNArtham / tehAdibhya eveti niyamAvanyatra na bhavati / zAntiH, vAntiH, vIptiH, jJaptiH, sastiH, dhvastiH / tikaH khalvapi-tantiH, santiH, kaNDUtiH / gau,-pAktiH, yASTiH, prajJaptiH / tereva prahAdibhya iti viparItaniyamo na bhavati, uttaratra grahaH parokSAyAmiTo vIrghaniSedhAt // 33 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-34-35 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH / [179 nyA0 sa0-tesrahA.-tantiriti-'na tiki dIrghazca' 4-2-59 iti niSedhAllugadIrghA'bhAvaH / santiriti SaN yI ityasya rUpaM 'tau sanastiki' 4-2-64 iti lugAkArau vA bhavataH, dIrghastu 'na tikiH' 4-2-59 iti niSedhAnna / Sana bhaktAvityasya tu sAntiriti syAt , na vAcyaM tasyApi 'na tiki' 4-2-59 iti niSedhastatra tanAderupAdAnAt / gRho'parokSAyAM dIrghaH // 4. 4. 34 // gRhAteryo vihita iT tasya dIrgho bhavati 'aparokSAyAma' na cet sa iT parokSAyAM bhavati / grahItA, grahItum , grahISISTa, grahISyati, agrahISyat , agrahIt / dIrghasya sthAnivabhAvAdiTa ItIti sico lugbhavati / na cAyaM varNavidhiH / iTa iti rUpAzrayatvAt / agrahIdhvam , agrahItvam / . vihitavizeSaNaM kim ? yaGantAdvihitasya mAbhUt / jarIgRhitA, jarIgRhitum , jarIgRhitavyam / luptatinirdezAdhalupi na bhavati / jarIgahitA, jarIgahituma , jarIgahitavyam / aparokSAyAmiti kim ? jagahiva, jagahima / iTa ityeva ? grAhiSISTa, agrAhiSAtAm , grAhitA, niTo mAbhUva / / 34 / / nyA0 sa0-gRhNopa0-jarIgRhiteti-'yo'ziti' 4-3-80 iti yalope gRhNAte: para iT astyeva, ato vihitavyAkhyAnam / vRto navAnAzIH sicparasmai ca // 4. 4. 35 // vagavadbhyAmakArAntebhyazca dhAtubhyaH parasya iTo vA dIrgho bhavati parokSAyAmAziSi parasmaipadaviSaye sici ca na bhavati / vRga,-prAvarItA, prAvaritA, prAvivarISati, prAvivariSati / vRG,-varItA, varitA, vivarISate, vivariSate, Rdanta,-tarItA, taritA, titaroSati, titariSati, jarItA, jaritA, jijarISati, jijariSati, vRta iti kim ? kariSyati, takAro varNanirdezArthaH / anyathA samarItA samariteti RNAtereva vijJAyeta / parokSAdivarjanaM kim ? vivaritha, teritha, prAvariSISTa, AstAriSISTa / prAvAriSTAma / prAvAriSaH / AstAriSTAma / AstAriSuH / sica: parasmaipadavizeSaNAdAtmanepade dI? bhavatyeva / pravarISTa, avariSTa, prAvarISTa, prAvariSTa, AstarISTa, AstariSTa / 35 // nyA0 sa0-vRto na-sicaparammai ceti-sicaH parasmaipadamiti SaSThIsamAsa:, yasmin parasmaipade sicaH vidhIyate tat sica: parasmaipadaM / vizeSaNasamAso vA sic ca tatparasmaipadaM ceti, parasmaipadanimittatvenopacArAt sijapi parasmaipadenocyate / takAro varNanirdezArtha ititakAro'bhAve R iti niddizyamAne va ityanena dhAtunA sAhacaryAt Rz gatAvityasyaiva grahaNaM syAt , na RkArAntadhAtumAtraparigrahastatazca samarItA samaritetyatraiva syAt , takAre tu sati Rdityasya dhAtora'bhAvAttakArasya ca varNanirdezeSu prasiddhatvAt RkAravarNavijJAnAttadantaH ghAtumAtrapratipattirbhavati iti takAropAdAnam / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-36-38 iT sijAziSorAtmane / 4. 4. 36 // vRtaH parayorAtmanepadaviSayayoH sijAziSorAdiriT vA bhavati / prAvRta, prAvarISTa, prAvariSTa, avRta, pravarISTa, avariSTa, AstISTa, pAstarISTa, prAstariSTa, pAstIrSAtAm , AstariSAtAm , AstarISAtAm , AstIrSata, AstariSata, prAstarISata, prAvaSISTa, prAvariSISTa, vaSISTa, variSISTa, AstIoSTa. prAstariSISTa / Atmane iti kim ? prAvArIta , atArIta , AstArIta / eSu nityameveD bhavati / AziSi tu parasmaipade yakArAditvAt prAptireva nAsti, prApte vibhASA // 36 // sNyogaadRtH||4. 4.37 // dhAtoH saMyogAtparo ya RkArastadantAddhAtoH parayorAtmanepadaviSayayoH sijAziSorAdiriDvA bhavati / asmRSAtAm , asmariSAtAm , adhvRSAtAm , adhvariSAtAma , smaSISTa, smariSISTa, dhvaSoSTa, dhvariSISTa / saMyogAditi kim ? akRta, kRSISTa / dhAtoriti vizeSaNAdiha na bhavati / mA niSkRta, niSkRSISTa / 'skRcchRto'ki parokSAyAm' ( 4-3-8 ) ityatra skRgo grahaNAtssaTasaMyogo na gRhyate, teneha na bhavati-samaskRta, saMskRSISTa / Atmana ityeva ? asmArSIta , adhvArSIt / / 37 / / dhUgoditaH / / 4.4.38 // dhUga audibhyazca dhAtubhyaH parasya stAdyazita AdiriDvA bhavati, pRthagyogAva sijAziSorAtmane iti nivRttam / dhaga-dhotA, dhvitaa| audiva-radhauca,-raddhA, radhitA, tRpauca-taprtA, traptA, pitaa| dRpauca-draptA, dartA, darpitA / nazauca-naMSTA, nazitA / muhauca-mogdhA, moDhA, mohitaa| druhoca-drogdhA, droDhA, drohitaa| snuhoca-snogdhA, snoDhA, snohitaa| snihoca-snegdhA, snehA, snehitA / gupau-gauptA, gopitA, jugupsati / jugopiSati, guhau,-nigoDhA, nigUhitA, gAhauvigADhA, vigAhitA / prosva-svartA, svaritA, sisvarSati, sisvariSati / pUDau pradAdau divAdau ca / sotA, savitA / stAzita ityeva ? sandhiva, rarandhima kila / anyastvatrApi vikalpamicchati / redhva, rarandhiva, rema, rarandhima / svastestu sye paratvAta 'hanataH syasya' (4-4-49) iti nityamiTa-svariSyati / dhaga ausva SaD iti trayANAm 'RvarNazyUrNa gaH kitaH' ( 4-4-58 ) iti 'uvarNAta ( 4-4-56 ) iti ca paratvAt kiti nityamiTapratiSedhaH / dhUtvA, svRtvA, sUtvA / __ audita ityanubandhanirdezAt yaha lupi nityamiTa-sarIsvaritA, jogahitA / dhUgiti ginirdezAttaudAdikasya nityamiT / dhuvitaa| pratroNArityeva ? dhUsaraH, prazau-akSaram / eke tu cAyisphAyipyAyonAmapi vikalpamicchanti / nicAtA, nicAyitA, nicicAsati, nicicAyiSati, AskAtA, AsphAyitA, ApisphAsate,prApisphAyiSate, ApyAtA, ApyAyitA, prApipyAsate, ApipyAyiSate / aparaH paThati / nAtikasyati, nAtikramiSyati / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-39-43 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 181 anyastvadyatanyAmAskandiSamAskansamitIcchati / bahulam ekeSAM vikalpaH / paktA, pacitA, Askantavyam , Askanditavyam , paTTA, pttitaa| tadevaM vyavasthitavibhASAvijJAnAdAgamazAsanamanityamiti nyAyAcca vicitramatayo vaiyAkaraNAH // 38 / / nyA0 sa0-dhUgaudi0-jugupsatIti gopAyitumicchati san , 'upAntye' 4-3-34 iti kittvaM, jugopiSatItyatra tu 'vau vyaJjanAdeH' 4-3-25 iti vA kittvam / nAtikaMsyatIti-svamate 'kramaH' 4-4-54 iti nityamiT / ekeSAM vikalpa itisarveSAM dhAtUnAmityarthaH / nisskussH||4. 4.31 // ninissaMbaddhAtkuSaH parasya stAzita AdiriDvA bhavati / niSkoSTA, niSkoSitA, niSkoSTam , niSkoSituma , niSkoSTavyam , niSkoSitavyam niSpUrvaniyamAskevalAvanyapUrvAcca nitya eveTa / koSitA, prakoSitA / ninissaMbaddhAtkuSa iti kim ? nirgatAH koSitAro'smAniSkoSitRko deza iti nityamiT , yogavibhAga uttarArthaH // 36 / / nyA0 sa0-niSkuSaH-niSpUrvaniyamAditi - niSpUrvo yasmAttasya niyamaH / ktayoH // 4. 4. 40 // niSkuSaH parayoH ktayorAviriDnityaM bhavati, pRthagyogAdveti nivRttam / niSkuSitaH, niSkuSitavAn // 40 // jabazvaH kvH||4. 4. 41 // javazcibhyAM parasya ktvApratyayasyAdiriDa bhavati / jaritvA, jarItvA, vRzcitvA / * 'ktvA' (4-3-26) ityanenAkittvAnna svat , ja iti bhaiyAdikasya prahaNam / devAdikasya tu sAnubandhasya jI / prasyaivecchantyanye / jR ityasya 'RvarNayUrNagaH kitaH' (4-4-58) pratiSedhe vazceraudittvAdvikalpe prApte vacanam // 41 // Udito vaa||4.4.42 // Udito dhAtoH parasya ktvApratyayasyAdiriDvA bhavati / dAntvA, damitvA, zAntvA, zamitvA, tAntvA tamitvA, dhUtvA, devitvA, syUtvA, sevitvA / yamUsidhyasyoraprApte'nyeSAM prApte vibhASA // 42 // cudhavasasteSAm / / 4. 4. 43 // kSudhavasibhyAM pareSAM taktavatuktvAmAdiriT bhavati / kSuSitaH, kSuSitavAn , adhi. svA, uSitaH uSitavAn , uSitvA / yaGlupi vAvasitaH, vAvasitavAn , bAvasitvA / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-44-46 yaGlupi necchantyanye-vAvastaH, vAvastavAn , vAvastvA / vasiti vasatergrahaNam , vastestviDastyeva / / 43 / / nyA0 sa0 - kSudhavasaH - yaGalupIti-matapradarzanArthama'dazi / vAvasita ityAdaugaNanirdezAt 'yajAdivaceH' 4-1-79 iti na yvRt / lubhyaJcervimohAceM // 4. 4. 44 // vimoho vimohanamAkulIkaraNam arcA pUjA, lubhyaJcibhyAM yathAsaMkhyaM vimohe yAM cArthe vartamAnAbhyAM pareSAM taktavatuktvAmAdiriD bhavati / vilubhitaH somantaH, vilubhitA: kezAH, vilumitAni padAni, vilubhitavAn , lubhitthA, lobhitvA kezAn gataH, aJcitA guravaH, uccairazcitalAgulaH, aJcitavAn gurun / ziro'Jcitveva saMvahan / vimohArca iti kim ? lubdho jAlma', lubdhavAn , lubdhvA, lubhitvA, lobhitvA / udaktamudakaM kupAt / akvA, aJcitvA / lubheH ktvi 'sahaluma'-(4-4-46 ) ityAdinAJcezca 'UditaH' ( 4-4-42 ) iti vikalpe ubhayozca 'veTo'pata: (4-4-63) iti nityaM pratiSedhe prApte vacanam / / 44 // nyA0 sa0-lubhyaJce0-vimohanamiti-NigantAdAli / pUGaklizibhyo navA // 4. 4. 45 // pUGaH klizibhyAM ca pareSAM taktavatuktvAmAviriG vA bhavati / pUtaH, pUtavAn , pUtvA, pavitaH, pavitavAn , pavitvA, kliSTaH, kliSTavAn , kliSTvA, klizitaH, klizitavAn , klizitvA / pUGiti ukAraH pUgo nivRttyarthaH, tasya hi 'na DIzIG-' (4-3-27) ityAdinA kittvapratiSedhAbhAvAta puvita ityaniSTa rUpamAsajjeta / bahuvacanaM klizyatikliznAtyohaNArthama / pUGaH 'uvarNAt' (4-4-56) iti nityaM niSedhe prApte klizyatenityamiTi prApte kliznAtezvaudittvAt ktvAyAM vikalpe siddhe'pi ktayonityaM niSedhe prApte vikalpArtha vacanam / / 45 // . __ nyA0 sa0-pU-puvita ityaniSTamiti-sthite tu tasya 'uvarNAt' 4-4-58 itIDa'bhAve pUta ityeva / sahalubheccharuSariSastAdeH // 4. 4. 46 // ebhyaH parasya takArAde styAdyazita prAdiriDvA bhavati / saha, soDhA, soDhum , soDhavyam , sahitA, sahitum , sahitavyam ,-lubha ityavizeSeNa grahaNam / lobdhA, lodhum , lobdhavyam , lobhitA, lobhitum , lobhitavyam . iccha,- eSTA, eSTam , eSTavyam , eSitA, eSitum , eSitavyam , iccheti nidezAdiSat icchAyAmityasya grahaNam,-iSac , gatI, iSaz , prAbhIkSNye ityanayostu nityameveT / preSitA, preSitum , preSitavyam , kecidiSazo'pi vikalpamAhuH / ruS ,-roSTA, roSTum , roSTavyam , roSitA, roSitum , roSitavyam , reSTA, reSTum , reSTavyam , reSitA, reSitum , reSitavyam / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-47 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 183 tAderiti kim ? sahiSyate, lobhiSyati, eSiSyati / kazcittu paThati sUtram azibhRgastuzucivastibhyastakArAdau veTa / aSTA, azitA bhartA, bharitA, stotA, stavitA, zoktA, zocitA, vastA, vasitA, tathA runusudubhyo'pi aparokSAyAmeveT / rotA, ravitA, notA, navitA, sotA, savitA, dotA, davitA / aparokSAyAmiti kim ? ruruvima, nunuvima, susuvima, duduvima / tathA viSermUlaphalakarmaNyaparokSAyAmiDvA / veSTA, veSitA mUlAni vA phalAni vA / anyatra saMveSTA / aparokSAyAmiti kim ? saMviviSimeti / / 46 // nyA0 sa0-sahalume0-aparokSAyAmeveDiti-ayamarthaH amISAM yasmin pratyaye iT vihitaH sa tasmin vA bhavati, parokSAyAM tu 'skra'sRbhRvR' 4-4-81 iti nityameva / raviteti-rukruGo'vizeSeNa grahaH / saviteti-atra suM prasavaiitya'Sopadeza eva gRhyate, anyathA vyAvRttidarzite susuvimeti prayoge kRtatvAtSatvaM syAt / ivRdhabhrasjadambhazriyUrNabharajJapisanitanipativRdaridraH sanaH // 4. 4.47 // ivantebhya Rdhabhrasjadambhazriyu-UNubharatijJapisanitanipativRbhya RkArAntebhyo daridrAtezca parasya sana AdiriDvA bhavati / ivanta,-duSati, dideviSati, susyUSati, siseviSati, Rdha ,-Isati, adidhiSati, bhrasja,-vibhrakSati, bibharbhati, vijiSati, bibhrajiSati, damma,-dhipsati, dhIpsati, divambhivati, zri,-zizrISati, zizrayiSati, yu,-yuyUSati, yiyaviSati, Urgu,-proNunUSati, proNunuviSati, proNunaviSati bhara,-bumUrSati, bimariSati / zanirdezo yaDlupo bibhartazca nivRttyarthaH / bumUrSati, bibharterapIcchantyeke / iDabhAvapakSe guNamapi / bibharSati, bibhariSati / tanmatasaMgrahArthaM kRtaguNasya bhRgo nirdezaH, tena iDabhAvapakSe'pi guNo bhavati / japa , jIpsati, jijJapayiSati, jJapIti kRtahrasvasyopAdAnAt jJApejijJApayiSatItyeva bhavati / sanIti sanate: sanotezca grahaNam / siSAsati, sisaniSati, tan,-titaMsati, titAMsati, titaniSati, pat-pitsati, pipatiSati, vR iti vRgavRDorgrahaNam / prAvavarSati, prAvivariSati, prAvivarISati, varSate vivariSate, vivarISate, Rdanta-titIrSati, titariSati, titarISati, prAtistIrSati, prAtistariSati, AtistarISati / cikIrSatItyatra tu lAkSa. NikatvAnna bhavati / daridrA,-didaridrAsati didaridviSati / sana iti kim ? devitA, yo: 'grahaguhazca sanaH'-(4-4-60) iti bhrasjabhRgostu sAmAnyena pratiSedhe'nyeSAM ca nityamiTi prApte vikalpo'yam // 47 // 28 nyA0 sa0-iva-ivanteti-udanubandhA'karaNAdivu vyAptau na gRhyate / IsaMtItiRdhUca RdhUTitya'sya vA addhitumicchatIti vAkyam / didambhiSatIti-atra sani sAditvA'bhAvAnna dhIpAdezaH / guNamapIti-svamate tu 'nAmino'niT' 4-3-51 iti sana: kittvam / kRtaguNasyeti--prathamaM zanirdezo vyAkhyAtaH / tanmatasaMgrahArthaM tu kRtaguNasyetyarthaH / iDa'bhAvapakSe'pi guNa iti-sUtre kRtaguNanirdezAt kittve'pi guNa ityarthaH / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-48-51 RsmipUGaJjazaukagRdhrapranchaH // 4. 4. 48 // pRthagyogAdveti nivRttam / ebhyaH parasya sana prAdiriDbhavati / R,-aririSati, smi, sismayiSate, pUG-pipaviSate. anubandhanirdezAtpUgaH pupUSati, pupUSate, aJja-ajijiSati, azau,-aziziSate / aznAtestviDastyeva / ku-cikariSati,-cikarISati, gR-jigariSati, jigrossti| 'vRto navA-( 4-4-35) ityAdinA pakSe dIrghatvam / anye tu vyavasthitavibhASayAsyeTo dIrghatvaM necchanti / heGa , AdidariSate, dhRG-prAdidhariSate, pracchapipRcchiSati / pracchasahacaritAH kagadha ityete taudAdikAH, tena kRNAtezcikIrSati / cikariSati, cikarISati, gaNAte:-jigIrSati, jigariSati jigriissti| dharatedidhIrSatItyeva bhavati / RsmipUdhapracchAmaprApte zeSANAM vikalpe prApte vacanam / / 4 / / hanRtaH syasya // 4. 4. 41 // hanteRkArAntAcca dhAtoH parasya syasyAdiriD bhavati / haniSyati, ahaniSyat, haniSyan , AhaniSyate, AhaniSyamANaH, kariSyati, akariSyat, kariSyan , kariSyamANaH svariSyati, asvariSyat , svariSyan svarateH paratvAdvikalpaM bAdhitvA nityamiTa / takAranirdezAdartareva grahaNaM na bhavati // 46 // kRta-cUta-nRta-da-tRdo'sicaH sAdervA // 4. 4.50 // ebhyaH parasya sijvajitasya sakArAdeH stAdyazitaH pratyayasyAdiriDavA bhavati / kRtata chedane,-kRtaipa veSTane vA, karvyati, prakasya't , cikRtsati, katiSyati akatiSyat , citiSati, cat ,-caya'ti, acaya't , cicatsati, catiSyati, atiSyat , citiSati, nRta-naya'ti, anatya't , ninatsati, natiSyati, anatiSyat , nitiSati, chud - chaya'ti, acchaya't , cicchratsati, chadiSyati. acchadiSyat , cicchadiSati, tRd-tasya'ti, atayaMta, titRtsati, tadiSyati, adiSyat , titavirSAta / ___sAderiti kim ? katitA, catitA, natitA, chaditA, taditA / asica iti kim ? akartIt , acIt , anIt , accha>t , atardot / prApte vibhASA | // 50 // gamo'nAtmane // 4. 4. 51 // gamaH parasya sakArAdestAzita AdiriD bhavati prAtmanepadaM cenna bhavati / gama iti AdezasyAnAdezasya ca grahaNamavizeSAt / gamala. gamiSyati / agamiSyat / jigamiSati jigmissitaa| jigamiSitum / saMjigamiSitA / saMjigamiSitum / saMjigamiSitavyam / iN , jigamiSati prAmam , jigamiSuH, ik ,-adhijigamiSati mAtuH adhijigamiSuH, iGadhijigamiSitA zAstrasya, adhijigamiSuH, adhijigamiSitavyam , iDo necchantyeke / tanmate, adhijigAMsitA, adhijigAMsuH, adhijigAMsitavyamityeva bhavati / anAtmane iti kim ? gaMsyate grAmaH, saMgasyate vatso mAtrA, gaMsyamAnaH, saMgasya Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-52 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [185 mAnaH, agasyata, samagaMsthata, saMgasoSTa, saMjigaMsate, saMjIgaMsamAnaH, saMjigaMsiSyate, saMjigaMsiSyamANaH, adhijigAMsate, adhijigAMsamAnaH. adhijigAMsyate, adhijigAMsiSyate, adhijigAMsiSyamANaH, iNikojigAMsyate, saMjigAMsate, adhijigAMsyate yaataa| kathaM jigamiSitevAcarati jigamiSitrIyate iti / Atmanepadasya kyaGAzritatvena bahiraGgatvAta , kecittu AtmanepadaviSayasya gamerAtmanepadAbhAve sati iTo vikalpamicchanti / gamla,-saMjigaMsitA, saMjigamiSitA, saMjigaMsitavyam , saMjigamiSitavyam / iG, adhijigAMsitA, adhijigamiSitA, adhijigAMsitavyama, adhijigamiSitavyam , anAtmanepadanimittAttu gamenityamiTamicchanti / gamiSyati, jigamiSatIti, jigamiSitA, jigamiSitum , adhijigamiSitum , adhijigamiSitavyamityatrApi gameranAtmanepadaviSayatvAnnityamiD bhavati / tanmatasaMgrahArthamAvRttyA sUtradvayaM vyAkhyeyam / gamo'nAtmane gamo'nAtmana iti / tatra puurvsyaaymrthH| gameH sakArasyAdiriD vA bhavati AtmanepadaM cenna bhavati, vetyanuvartanIyam / dvitIyasUtre tu anAtmane iti prakRtivizeSaNaM vyAkhyeyam , tatazca gamerAtmanepadaviSayAsakArasyAdinityamiD bhavati / ihAnAtmane iti prakRtivizeSaNAtpUrvasUtre AtmanepadaviSayAditi sAmarthyAllabhyate, evaM ca tanmatasaMgrahaH siddho bhavati / eke tu parasmaipadaviSayasyaiva gameriTamicchanti nAtmanepadaviSayasya, tanmatasaMgrahArtha tanAtmane ityasamastaM vyAkhyeyam / prAtmana iti ca prakRtivizeSaNam / evaM ca gamerAtmanepadaviSayAta sakArasyAdiriD na bhavati iti ayamartho bhavati / tena saMjigaMsitA saMjigaMsitavyam adhijigAMsitA vyAkaraNasya adhijigAMsitavyam // 51 // nyA0 sa0-gamo'nAtmane-prAtmanepadaM cenna bhavatIti-AtmanepadaviSayasyAviSayasya ca AtmanepadAbhAve bhavatIti / gaMsyate grAma ityArabhya saMjigaMsiSyamANa iti-yAvat gamlu ityetasya rUpANi, tatra nirupasargasya bhAve karmaNi ca AtmanepadaM sampUrvasya tu 'samo gamacchi' 2-3-84 ityanena kartari / kathamiti-jigamiSitrIyate ityatra Atmanepade iDasbhAvaH prApnotItyAzaGakyAha-Atmanepadasyeti-kecittu AtmanepadaviSayasyeti sAmAnyoktAva'pi kartavaivAtmanepadaviSayatA jJeyA bhAvakarmaNostu sarve'pi dhAtava AtmanepadaviSayA eva iti vyavacchedya kimapi na syAt , AtmanepadaM cenna bhavatIti dvitIyavyAkhyAnAdihAtmanepadaviSayAdAtmanepadA'bhAvo labhyate / prakRtivizeSaNaM vyAkhyeyamiti-panargamagrahaNAda'nyathA pUrvasUtrAd gama itya dhikAreNeva siddham / ayamartho bhavatIti-prathamamataviparItaH / snoH / / 4. 4.52 // snoH parasya stAdyazita AdiriD bhavati AtmanepadaM cenna bhavati / prasnaviSyati, prasnavitA prasnavitAsi / prasnavitAsmi, prasnavitum , prasnavitavyam , prasusnUSatItyatra 'grahaguhazca sana:' (4-4-60) ityaneneTapratiSedhaH / anAtmane ityeva ? prasnoSyate, prasnodhyamANaH, prAsnopyata, prasnoSISTa, prAsnoSTa, prasnotA, prasnotAse, prasnotAhe / prasnavitevAcarati prasnavitrIyata ityatra tvAtmanepadasya bahiraGgatvAt tadAzrayaH pratiSedho na bhavati / snauteriTa siddha eva / pratiSedhAbhAvAdAtmanepada iDanivRttyarthaM tu vacanam / evamuttarayogo'pIti / / 52 // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-53-55 nyA0 sa0-sno:-pRthagyogAt sAderiti nAnuvartate, anyathA snugamoriti kuryAt / prAsnoSTeti-karmakartari prayogaH / kramaH // 4. 4.53 // kramaH parasya stAdyazita AdiriD bhavati prAtmanepadaM cenna bhavati kramiSyati / nirakramIta , mitAsi, cikramiSati, cikamiSitA, cikamiSitum , prakramitum , prakramitavyam / anAtmana ityeva ? prakrasyate, prakaMsyamAnaH, upakransyate, upakansyamAnaH, prakrantA, upakrantA, prakrantAse, upakantAse, prakransISTa, upakransISTa, prAkransta, upAkansta, prAkransyata, upAkransyata, pracikransate, upacikransate. pracikransiSyate, upacikransiSyate / kramitevAcarati mitrIyate iti pUrvavadi bhavati / kathaM cikransayA kRtrimapattripaGkterityatreDabhAva: / gatAnugatika eSa paatthH| jighRkSayA kRtrimapastripaGkteriti tu avigAna: pAThaH // 53 // nyA0 sa0-kramaH AtmanepadaM cenna bhavatIti tadviSayAda'viSayAd vA / nirakramIditi-vyaJjanAdeH' 4-3-78 iti na vRddhiH, 'na zivajAgR' 4-3-49 iti niSedhAt / prakantetyAdiSu-'propAdArambhe' 3-3-51 ityAtmanepadam / gatAnugatika itigatasyAnugataM gatAnugataM tadatrAsti, 'ato'nekasvarAt' 7-2-6 ika: / tuH|| 4. 4.54 // anAtmanepadaviSayAta kramaH parasya tustRcastRnazca stAzita prAdiriD bhavati / anAtmana iti prakRtivizeSaNamatrAnyathA vyavacchedyAbhAvAt / kramitA, niSkramitA / AtmanepadaviSayazca kamiH karmavyatihAravRtyAdiSu propavyApUrvazca ArambhAdiSu bhavati / anAtmana ityeva ? vyatikrantA, parAkantA, prakantA, upakantA, vikrantA, prAkantA 54 // nyA0 sa0-tuH-vyavacchedyAmAvAditi-pratyayavizeSaNe ityarthaH / kramiteti-'kramo'nupasargAt' 3-3-47 iti vikalpenAtmanepadaviSayatvAt krantavyapi ArambhAdiSvitiAdipadAd vipUrvasya svArthe AGa pUrvasya tu jyotirudgame / ... na vRdbhyaH // 4. 4. 55 // vRtUG syandauG vRdhUG zRdhUG kRpauG vRt / ete paJca vRtAdayaH, vRtkaraNaM dhutAdivRtAdiparisamAptyartham, ebhyaH parasya stAzita AdiriDa na bhavati / 'anAtmenAm' anAtmanepadanimittaM cedvatAdayo na bhavanti / anAtmanepadanimittaM ca vRtAdayaH syasani zvastanyAM ca kRSivikalpena bhavanti / vRt,-vasya'ti, avaya't , vivRtsati, vivRtsitA, vivRtsitum, vivRtsitavyam , vivRtsA, syanda,-syantsyati, asyantsyat, sisyantsati, sisyantsitA, sisyantsituma , sisyantsitavyam , vRdheva tivadrUSANi / zRth, zaya'ti, azaya't, zizRtsati, zizRtsitum , Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra 56 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 187 zizRtsitA, zizRtsitavyam / kRpa,-kalpsyati, prakalpsyat , ciklapsati, ciklapsitA, ciklapsitum , ciklapsitavyam , kalptA, kalptArau, kalptAraH, kalptAsi, kalptAsthaH, kalptAstha, kalptAsmi, kalptAsvaH, kalptAsmaH / syandikRporaudillakSaNo vikalpaH paratvAdanena baadhyte| anAtmane ityeva ? titA, kalpitavyam / syAdAvapyeSAM pAkSikatvAta anAtmanepadanimittatvasya yatra tannAsti tatreDa bhavatyeva / yatiSyate, pratiSyata, vivatiSate, vivatiSitum , vitiSitavyam , adhiSyate, adhiSyata, vidhiSate, viddhiSitum , vivadhiSitavyam , zadhiSyate. adhiSyata, zidhiSate, zidhiSitum , zidhiSitavyam / syandikRporodittvAdvikalpaH / syantsyate, syandipyate, asyantsyata, asyandiSyata, sisyantsate, sisyandiSate, sisyantsitum, sisyandiSitum, kalpsyate, kalpiSyate, akalpsyata, akalpiSyata, cikRpsate, cikalpiSate ciklapsitum, cikalpiSitum, kalptA, kalpitA, kalptAse, kalpitAse, kalptAhe, kalpitAhe / vivatsitevAcarati, vivRtsitrIyate ityAdau tu pUrvavat pratiSedhaH, eke tu vRdbhyaH syasanoH kRpa: zvastanyAM cAtmanepadAbhAve iTpratiSedhamicchanti / tanmate,-vivRtsitA, vivRtsitum, vivRtsitavyamityAdau anAtmanepadanimittasvAbhAvapakSe'pi iT na bhavati // 55 / / nyA0 sa0-na vRdbhyaH AtmanepadanimittaM ceti-nanva'mISAmAtmanepadinAmanAtmanepadanimittatvaM kathamityAzaGkayAha-syasani zvastanyAM ceti-'vRdbhyaH syasano:' 3-3-45 'kRpaH zvastanyAm' 3-3-46 iti sUtrAbhyAmityarthaH / syAdAvapIti-syasani zvastanyAM cetyarthaH / pranAtmanepadanimittatvAbhAvapakSepotiatra hi prkRtiraatmnepdvissyaa| ekasvarA-kecidviSipuSizliSimAtrAditi-viSlukI viSaz zliSaMc zliSSu ityetebhyaH / yurukSviti-zIkSusAhacaryAt yu ru ityatayorAdAdikayorgrahaNaM na ruGa roSaNe ca yugz bandhane ityetayoH / svarAntA dhAtava iti svarAntAH kiMviziSTAH ye pAThe ekasvarAste'nusvAreta ityarthaH / ekasvarAdanusvAretaH // 4. 4. 56 // ekasvarAdanusvAreto dhAtovihitasya stAdyazita prAdiriT na bhavati / pA-pAne, pAtA, pAtum / 'cakSo vAci zAMga khyAMga' (4-4-4) AkzAtA, AkhyAtA, ji,-jetA, jetum , NIMga,-netA, netum , ajevI,-pravetA, pravetuma, iMGko gI,adhyagISTa, zrRM zrotA, zrotum , sma-smartA, smartum , zaklaT zakIMca vA,-zaktA, zaktum / zakyateriTamicchantyeke / zakitA, vacaMk brU gAdezo vA, vaktA, vaktum / vicapI,-vivettA, vivektum , ricapI,-rektA, rektum , DupacI ,-paktA, paktum , SicIMva , sektA, sektum , mucalantI,-moktA, moktum , pracchaMda,-praSTA, praSTum , bhrasjIda,-bhraSTA, bhA, bhraSTum , bhaSTum , Tu masjoMda ,-maGktA, maGktum , bhujoMt bhujaMpa vA, bhoktA, bhoktum , yujic yuraoNpI vA, yoktA, yoktum , yajI-yaSTA, yaSTum , jina , pariSvaGktA pariSvaGktum / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 ] bRhadvatti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-56 rajoM raJjIMca vA, raGktA, raGktum , rujoMda ,-roktA, roktum , Nija kI,- nektA, nektum , nirNetA, nirNaktum , viz2anko,-vivektA, vivektum , saja,-saGktA, saGktum , bhajjopa-bhaktA, bhaGktum , bhajI,-bhaktA, bhaktum , sajic sRjaMta vA,-sraSTA sraSTum , tyajaM, tyaktA, tyaktum , skandR-skantA, skantum , vidic vidlantI vidipa vA-vettA, vettum , vindateriTamicchantyeke / veditA dhanasya, NudaMta ,-nottA, nottum , vidAMc ,- svettA, svettuma , zadla-zattA, zattum Sadla Sadluta vA,-sattA, sattum / bhidRpI,-bhettA, bhettam , chidRpI,-chettA, chettum , tudIMva,-tottA, tottum , pradaMka , attA, attum , jighatsati / padic-pattA, pattum , hadi,-hattA, hattum , khidic , khidita khidipa vA khettA, khettum / khindate. rittmicchntyeke| kheditA kheditama, khiditama / kSada pI,-kSottA, kSottama / rAdhaMca rAdhaMTa vA,-rAddhA, rAddham / sAdhaMTa-sAddhA, sAddham / zrudhaMca , zoddhA, zoddham / yudhica-yoddhA, yoddham / vyadhaMca-vyaddhA, vyaddham / bandhaMz-saMvanddhA,-saMvanddham / vadhiMca ,-boddhA boddham / rudhRpI, roddhA, roddham , krudhaMca,-koddhA, koddham / kSudhaMca .-kSoddhA,-kSoddham / sidhunca ,-seddhA, seddham / hanaMka , hantA, hantum / manica-mantA, mantum / ApalanTa, AptA, Aptum / tapaM tapica vA, taptA, taptum / zapI zapIMca vA, zaptA / zAtum / kSipaMca , kSipIt vA kSeptA, kSeptum / chupaMta , choptA, choptum / lupalantI, - loptA, loptum / sRpala-saptA, saprtA, saptum , saptum , lipIt,-leptA, leptum / Tu vapI, vaptA, vAtuma , tripvapaMka ,-svaptA, svaptum / yabhaM,-yabdhA, yandhuma / rami, prArabdhA, AraAdhuma / Du labhiS ,-labdhA, labdhum , yamU-yantA, yantum / rami,-rantA, rantum / NamaM.- nantA. nantum / gamala,-gantA, gantum / kruzaM,-kroSTA, kroSTum / lizica lizita vA leSTA, leSTum / ruzaMva , roSTA, roSTum / rizaMva ,-reSTA, reSTum / dizIta , deSTA, deSTum / daMzaM,-daMSTA, daMSTum / spRzaMt ,-spraSTA, spaSrTA, spraSTum , spraSTuMm / mRzaMt ,-mraSTA sraSrTA, bhraSTum, maSTrama, vizaMta,-veSTAH, veSTama, dRza, draSTA, draSTama, ziplapa,-zeSTA, zeSTrama, zuSaMca - zoSTA, zoSTum , tviSIM,-tveSTA, tveSTum / pipalapa,-peSTA, peSTum / viplanko,-veSTA, veSTum / kRSaM kRSIt vA, kaSTA, kI, kaSTum , kaSTum / tusaMca , toSTA, toSTum / duSaMca ,-doSTA, doSTum / puSaMca ,-poSTA; poSTum / zliSaMca , zleSTA, zleSTum / dviSIMka ,-dveSTA, dveSTum / ghasUla, ghastA, ghastum / vasaM,-vastA, vastum , raha-roDhA, roDhum / luhaM rihaM iti hiMsAoM sautrau / loDhA, loDhum , reDhA, reDhum / etAvaniTau necchantyeke / dihIka ,-degdhA, degdhum , duhIka ,-dogdhA, dogdhum , lihIka ,-leDhA, leDhum / mihaM, meDhA, meDham / vahIM, voDhA, voDhum / NahIMca , naddhA , naddham / dahaM, dagdhA, dagdhum / ekasvarAditi kim / avadhIt / zAzakitA / vihitavizeSaNaM kim / cikIrSati, pazcAdanekasvaratve'pyatra pratiSedho bhavatyeva / anusvAreta iti kim ? virivAcArot avAyot / pragAvIt / agavIt / zvi, shvyitaa| zriga , shryitaa| DIG DIc vA ddyitaa| zIG,-zayitA, yuk, yavitA, ruk,-ravitA, kSuka ,-kSavitA, kSNuka , kSaNavitA, Nuka - navitA; snuka , prasnavitA / vRT , prAvaritA, praavriitaa| vRga ,-varitA, vriitaa| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-57-58 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [189 bhU,-bhavitA, NU-nuvitA, lUgaz ,-lavitA, tR-taritA, tarotA / stRgaz,-pAstarItA, praastriitaa| o-vijaiti, udvijitA / udvijitum / vidaka jJAne veditA zAstrasya / niSvidAG, nividAca vA sveditA, vizvidAG-kSveditA / asmAdapoTaM necchantyeke zvettA, budhaga budha, vA, bodhitaa| AbhyAmapITaM necchantyeke / boddhA, Sidha Sidhau ca vA, sedhitA, manUyi,-manitA, kathaM matam ? ktvi veTakatvAt 'veTo'pataH' (4-4-63) iti bhaviSyati / lupac,-lopitA / kathaM taprtA, dartA / audittvAdvikalpeneT / ziSa,-zeSitA, viSa viSaz vA,-veSitA, pUSa puSaza vA,-poSitA, zliSa,-zleSitA / kecidriSipaSizilaSimAtrAdiDabhAvamicchanti / zliSTamityatra tu UditvAt ktayonityamipratiSedhaH / / atra sNgrhshlokaaH|| 'zivadhiDIzI yurukSukSNuNusnubhyazca vRgo vRGaH / UdRdantAyujAdibhyaH svarAntA ghAtavo'pare // 1 // pATha ekasvarAH syurye'nusvAreta ime matAH / dvividho'pi zakizcaiva vAcaviciricI paciH / / 2 / / siJcatirmucirito'pi pRcchatighrasjimasjibhujayo yujiryaji / jvajiraJjirajayo NijivijasaJjibhajimajayaH sRjityjii||3|| skandividyA vidlUvintayo nudiH svidyatiH zadisadI bhivicchidii| tudyado pavihadI khidikSudo rASisAdhizrudhayo yudhivyaSI // 4 // bandhabudhyarudhayaH kudhisudhI sidhyatistadanu hntimnytii| prApinA tapizapikSipichpo lumpatiH sapilipI vpisvpii||5|| yabhirabhilamiyamiraminamigamayaH kuziliziruzirizidizatidazatayaH / spRzimRzativizatiziziSlazuSayastviSipiSiviSalakRSituSipuSayaH // 6 // zliSyatidviSirato ghasivasatI rohatiluhirihI anigaditau / degdhidogdhilihayo mihivahatI nAtihiriti sphuTamaniTaH / / 56 / / RvarNazyUrNagaH kitaH // 4. 4. 57 // RvarNAntAddhAtoH zrayaterUNu gazcakasvarAdvihitasya kitaH pratyayasyAdiriTa na bhavati / vRtaH, vRtavAn , vRtvA, svRtaH, svatavAn , svRtvA / tR,-tIrNaH, tIrNavAn , tI, pR,-pUrtaH, pUrtavAn , pUrvA, zri,-zritaH, zritavAn , zritvA, uttareNaiva siddha UNu grahaNamanekasvarArtham / UrgutaH, UrgutavAn , UrgutvA / gittvAdhaGlupi na bhavati / Uona vitvA / ekasvarAdityeva ? jAgaritaH, jAgaritavAn , jAgaritvA / kita iti kim ? varitA, taritA, zrayitA UNu vitA, UrNavitA / vihitavizeSaNAttIrNaH pUrta ityatra kRte'poharAdeze niSedho bhavati // 57 // uvarNAt // 4. 4.58 // uvarNAntAdekasvarAddhAtovihitasya kita AviriTa na bhavati / yutaH, yutavAn, yutvA, lUnaH, lUnavAn, latvA / kita ityeva ? yavitA, lavitA / / 58 / / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-59-63 grahaguhazca snH|| 4. 4.51 / / grahiguhinyAmuvarNAntAcca dhAtovihitasya sana AdiriTa na bhavati / graha, jighRkSati / guhau, jughukSati, rurUSati, tutUSati, bubhUSati, lulUSati, pupUSati / yautestu 'ivRdha' ( 4-4-47 ) ityAdinA vikalpaH / yiyaviSati, yuyUSati / guheriTamapIcchatyanyaH / jugUhiSan mattagajo'bhyadhAvat / / 56 // svArthe // 4.4.60 // svArthe vihitasya sana AdiriT na bhavati / jugupsate, titikSate, cikitsati, zIzAMsate, dodAMsate, mImAMsate, bIbhatsate, svArthe iti kim ? pipaThiSati // 60 // GIyazvyaditaH ktyoH|| 4. 4. 61 // ___DIyateH zvayateraidibhyazca dhAtubhyaH parayoH ktayorAdiriTa na bhavati / DonaH, DonavAn, uDDonaH, uDDonavAn, zUnaH, zUnavAn, aiditaH, o lasjau, lagna:, lagnavAn, vije,udvigna, udvignavAn, yatai,-yattaH, yattavAn, trasa,-trastaH, trastavAn, dIpa,-dIptaH, dIptavAn / ___DIyeti zyanirdezAva DayateriDeva / DayitaH, iyitavAn / ktayoriti kim ? DayitA, zvayitA, lajjitA, udvijitaa| kRtantante ityeteSAM veTtvena ktayoriTpratiSedhe siddha aidittvaM yaGluvartham / tena carIkRttaH / carIkRttavAn, naronRttaH, naronRttavAn, carIvRttaH / carIvRttavAn ityatrAnekasvaratve'poTapratiSedhaH / / 61 // veTo'pataH / / 4. 4. 62 // pativajitAdyatrakvacidvikalpiteTo dhAtArekasvarAtparayoH ktayorAdiriTa na bhavati / radhau,-raddhaH, raddhavAn, prajau,-aktaH, aktavAn , guhau,-gUDhaH, gUDhavAn, zamU,-zAntaH, zAntavAn, asU-astaH, astavAn / kecidasyate ve kte nityamiTamicchanti / asitamanena saha-soDhaH, soDhavAn / apata iti kim ? patitaH,-patitavAn / sani vedatvAtprApte prtissedhH| ekasvarAdityeva ? daridritaH, daridritavAn / kathaM prorNataH, prorNa tavAn ? 'RvarNazyUTuMgaH kitaH' (4-4-58) ityanena bhaviSyati // 63 // .. nyA0 sa0-veTo'pataH-kathaM vaJcitaH vaMciN pralambhane ityasya bhaviSyati / saMniveradaH // 4. 4. 63 // saMnivipUrvAdardateH parayoH ktayorAdiriTa na bhavati / samarNaH; samaNNan,i nyaNaH, nyavAn, vyarNaH, vyarNavAn / saMniveriti kim ? aditaH, prAditaH / kazcitkevalAdapocchati / arNaH, arNavAn // 63 / / nyA0 sa0-saMnivera0-samarNa iti-'radAdamUrcha' 4-2-69 iti naH 'ravarNa' 2-3-63 iti ktanasya Natvam / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra. 64-68 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 191 avidUre'bhaH // 4, 4, 64 // vidUramativiprakRSTam / tato'nyadavidUram / abhipUrvAdaH parayoH ktayoravidUre'rthe prAdiriT na bhavati / abhyarNam,-avidUramityarthaH, abhyarNA sarit / abhyaNe zete, avidUra iti kim ? adito vRSala: zItena / bAdhita ityarthaH // 64 // nyA0 sa0-avidUre'me:-ktavatA'rthapratIterabhAvAnna dazitam / vartervRttaM granthe // 4. 4. 65 // vRterNyantAtvate vRttamiti granthaviSaye nipAtyate, guNAbhAvedapratiSedhau Niluk ca nipAtanAt / vRtto guNazchAstreNa / vRttaM pArAyaNaM catreNa / vRterantarbhUtaNyarthasyaitat sidhyati / vartastu granthaviSaye vartitamiti prayoganivRttyarthaM vacanam / grantha iti kim ? vatitaM kuGkumam / anye tu granthe'pi vartitamiti prayogamAdriyanta // 65 // nyA0 sa0-varttavRttam-Nilukceti-'seTaktayoH' 4-3-84 iti niyamAt 'NeraniTi' 4-3-83 iti na prApnototyAha vRtto guNa iti-upacArAdguNaprakaraNaM guNaH / dhRSazasaH pragalbhe // 4. 4. 66 // pragalbho jitasabhaH / avinIta ityanye / SaSizasibhyAM parayoH ktayorAdiH pragalbha evArthe iT na bhavati / dhRSTaH, vizastaH,-pragalbha ityarthaH / pragalbha iti kim ? dharSitaH, vizasitaH, dhaSeH 'AditaH' (4-4-72) iti zaserapyUdittvAt 'veTo'pataH (4-4-63) iti pratiSedhe siddha niyamArtha vacanam / atha bhAvArambhayonityArtha SaSerupAdAnaM kasmAnna bhavati ? naivam, dhRSIvArambhe svabhAvAta pragalbhArthAnabhidhAnAt // 66 / / nyA0 sa0-dhaSazasaH-dhRSerupAdAnamiti-nanvAditAM dhAtUnAM 'navA bhAvArambhe' 4-4-72 ityanena vA iniSedhe'tra / dhRSerupAdAnaM nityamiDabhAvArthamiti vidhiparatayA kimiti na vyAkhyAtamityAzaGkA / kaSaH kRnchagahane // 4, 4. 67 // kRccha duHkham tatkAraNaM ca, gahanaM duravagAham / tayorarthayoH kaSeH parayoH ktayorAviriDna bhavati / kaSTaM vartate, kaSTo'gniH, kaSTAni vanAni / kRcchagahana iti kim ? kaSitaM svarNam // 67 // ghuSeravizabde // 4. 4.68 // vizabdanaM vizabdaH nAnA zabdanaM pratijJAnaM ca tato'nyatrArthe vartamAnAta ghuSeH parayoH ktayorAdiriT na bhavati / ghuSTA rajjuH saMbaddhAvayavetyarthaH, ghuSTavAn avizabdana iti kim ? avaghuSitaM vAkyamAha / nAnAzabditaM pratijJAtaM vA vAkyaM brata ityarthaH / ata eva vizabdana Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-66-70 pratiSedhAt jJApyate ghuSevizabdanArthasya anityazcurANijiti, tenAyamapi prayoga upapanno bhavati / _ 'mahIpAlavacaH zrutvA judhuSuH puSyamAraNavAH' svAbhiprAyaM nAnA zabdarAviSkRtavanta ityarthaH // 6 // nyA0 sa0-ghuSeravi-ata eva vizabdeneti-nanu ghuSa zabde ityasyaiva vizabdane curAditvANici satya'nekasvaratvAtpratiSedho na syAt kiM vajanena ? ityAha-anityeti / balisthUle dRDhaH // 4. 4. 61 // balini sthUle cArthe dRhedR"hervA tAntasya dRDha iti nipAtyate / iDabhAvaH tatasya DhatvaM dhAtuhanayorlopazca nipAtanAt / dRDho balI sthalo vA, paridRDhayya gataH, pAridRDhI kanyA, balisthUla iti kim ? dRhitam , hitam / / 69 / / nyA0 sa0-balisthale0-paridraDhayya gata iti paridRDhamAcaSTe Nij pRthumRdu' 7-4-39 iti Rto raH, paridraDhanaM pUrva ktvA 'laghoryapi' 4-3-86 itya'y / nanvatra halopanipAtanaM kimarthaM yAvatA 'bhvAderdAderghaH' 2-1-83 iti ghasya bAdhake 'ho dhuT' 2-1-82 iti Dhatve nipAtyamAne sarva sidhyati ? na Dhasya pare'sattvAvarNadvayena vyavadhAne 'laghoryapi' 4-3-86 iti na syAt , vacanAddhi ekena varNena vyavadhAnamAzrIyate, kiJca DhasyA'sattve saMyoge pUrvo gururiti nyAyAt gurUpAntyatve pAridRDhItyatra paridRDhasyApatyaM 'ata iJ' 6-1-31 'anArSe' 2-4-78 iti SyAdeza syAt , na tu 'nutiH ' 2-4-72 iti GIH / tubdha-viribdha-svAnta-dhvAnta-lagna-mliSTa-phANTa-bAda-parivRhaM mantha svaramanastamAsaktAspaSTAnAyAsabhRzaprabho // 4. 4.70 // kSabdhAdayaH ktAntA manthAdiSvartheSa yathAsaMkhyamaniTo nipAtyante / kSamermanthe'rthe tAntasyeDabhAvo nipAtyate / madhyata iti manthaH,-karmaNi ghaJ / kto'pi kSubheH karmaNyeva, tatsAmAnAdhikaraNyAt / kSubdhaH samudraH mathita iti madhyamAnaH saMkSobhaM gata iti vArthaH / kSubdhA girindii| manthanaM vA manthaH / tasminnabhidheye kSubdhaM ballavena / viloDanaM kRtamityarthaH / prathavA dravadravyasaMpRktAH saktavo rUDhayA manthazabdenocyante / tadvyAbhidhAne kSubdhazabdo manthaparyAyo bhavati / yadA tu kSobhaM pravRttinimittIkRtya manthe vartate tadA kSubdho mantha iti sAmAnAdhikaraNyam / saMcalito mantha ityathaH / manthe'bhidheya iti kim ? kSubhitaM samudreNa / kSubhitaM manthena, kSubhita: samudro manthena, anyastu dadhyAdikaM yena mathyate sa mantho manthAnaka ityAha / amRtaM nAma yatsanto mantrajiheSu juhati / zobhava mandarakSubdhakSubhitAmbhodhivarNane / iti vipUrvAtsautrAdrivi ribdha iti bhavati svaro dhvanizcet / rebhervA itvasyApi nipAtanAt, virimitaM, virebhitamanyat,-svaneH Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-71 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 193 svAntamiti manazcet, manaHparyAya, svAntazabdaH / viSayeSvanAkulaM manaH svAntamityanye, anyatra svanito mRdaGgaH, svanitaM manasA ghaTTitaM spRSTamiti yAvata , dhvaneH dhvAntamiti tamazcet , tamaHparyAyo dhvAntazabdaH, anAlokaM gambhIra tamo dhvAntamityanye / anyatra dhvanitaM tamasA / dhvanito mRdaGgaH / lagerlagnamiti saktaM cet / lagitamanyata , mlecchemliSTamiti aspaSTaM ceta , itvamapi nipAtanAva , mlecchitamanyata phaNe: phAlTamiti anAyAsasAdhyaM cet ,-yadaApatamapiSTamudakasaMparkamAtrAdvibhaktarasamauSadhaM kaSAyAdi tadevamucyate / agninA taptaM yadISaduSNaM tatphANTamityanye / anye tvavidyamAnAyAsa: puruSo'nyo vA sAmAnyena phANTazabdenAbhidhIyate / phANTa, zcitrAstrapANaya ityAhuH,-vAheDhimiti mRzaM cet , kriyAvizeSaNamevaitada svabhAvAt , bADhavikramA iti tu vispaSTapaTuvatsamAsaH, vAhitamanyat , paripUrvasya vRhe hervA parivRDha iti prabhuzcet ,-hakAranalope Dhatve ca nipAtanAt / parivRDhaH prabhuH, parivaDhayya gataH, pArivRtI kanyA, anyatra parivahitaM parivRhitam / kecittu lagnavirindhamliSTaphANTavADhAni dhAtvarthasya saktAdyarthaviSayabhAvamAtre bhavantItyAhuH / teSAM lagnaM saktenetyAdyapi bhavati / yathA lomni haSTamiti / / 70 / / nyA0 sa0-kSubdhaviribdha0-gata iti vA'rtha iti-antabhUtaNyarthatvAt gamita ityarthaH / kSubdhA girinadIti-mathitA mathyamAnA satI kSobhaM gamitA vetyarthaH / manthaparyAyo bhavatItitRtIyavyAkhyAne manthasya ko'rthaH ? saktoH kSubdha iti paryAyaH, turIye tu manthasya saktovizeSaNaM kSubdha iti / kSabhitaM samudraNeti-atra manthanaM vA mantha iti dvitIyamapi vyAkhyAnaM na ghaTate, yatastatra manthanaM viloDanaM, prastute tu saMcalanamAtram / kSumitaM mantheneti-atra manthazabdena manthAnaka ucyate / dhvAntamiti-dhvanantyatrA'pazyantaH prAharikA iti 'adyarthAccAdhAre 5-1-12 iti ktaH, dhvanyate sma heyatayeti karmaNi vA ktaH / mlecchitamiti-mlecchatyavyakta bhavati sma vyApye vA ktaH, kUToccAritamityarthaH / citrAstrapANaya iti-citrAstrANi pANiSu yeSAM 'na saptamIndvAdibhyazca' 3-1-165 iti pANizabdasya na prAga nipAtaH / bADhavikramA iti-yadya'yaM kriyAvizeSaNaM tatkathama'tra vikramAbhidhAyI bADhazabda: ? ityAzaGkAyAmAha-vispaSTa paTuvaditi-yathA tatra kriyAvizeSaNena samAstathA'trApi bADhazabdena kriyAvizeSaNena saH / hakAra na lopeti-atrApi halopani pAtA'bhAve pArivaDhItyarthaH / lomni haSTamiti-yathA lomaviSaye hRSTaM nipAtyate prayogazca lomabhiH hRSTamiti tathA'trApItyarthaH / AditaH // 4. 4. 71 // prAkArAnubandhAddhAtoH parayoH ktayorAdiriTa na bhavati / jimidA-minnaH, minnavAn , zizvidA-kSiNNaH, viSaNNavAn , zividA-svinaH, svinnavAn, zivatA-zvittaH, zvittavAn, AditAM dhAtUnAM bhAvArambha veTasvAdanyatra 'veTo'pataH' Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-4, sUtra-72-75 (4-4.-63) iti anenaiva nityamipratiSedhe siddha yogavibhAgo yadupAvibhASA tadupAdheH pratiSedha iti nyAyajJApanArtham , tena vidak jJAne viditaH, / viditavAn , haSitaH, haSitavAn , tuSTa ityarthaH, ityAdi siddham / / 71 // nyA0 sa0 AditaH-yogavibhAga iti-Adito navA bhAvArambhe ityeka eva kriyatAM kiM yogavibhAgeneti ? tadupAdheriti-ayamarthaH 'navA bhAvArambhe' 4-4-72 ityanena bhAvArambhavivakSAyAM vibhASA iti yadA karmaNi kartari vA vivakSyate ktastadA 'veTo'pataH' 4-4-62 ityanenApi niSedho na syAt ityasya pRthagArambhaH / vidita iti 'gamahanavidla' 4-4-83 ityanena vidlutI ityasyaiva veTtvaM na vidak ityasyetyato nityamiTa , na vAcyaM 'gamahana' 4-4-83 ityatra vidla iti sAnubandhopAdAnAdeva vidakityasya na bhaviSyatIti, yato nA'nubandhakRtAnIti nyAyAdanubandhavazAd vairUpyaM nAnAsvaratvaM bhinnavaNatvaM ca na. bhavatIti / navA bhAvArambhe // 4. 4. 72 // Arambha AdikriyA, prAdito dhAto ve Arambhe ca vihitayoH ktayorAdiriD vA na bhavati / minnamanena, meditamanena, praminnaH, prameditaH. praminnavAna , prameditavAn / Adita ityeva ? viditamanena, praviditaH, praviditavAn / bhAvArambha iti kim ? minnaH, minnavAn / pUrveNa nityaM niSedhe prApte vikalpaH / 72 / zakaH karmaNi // 4. 4. 73 / / zakerdhAtoH karmaNi vihitayoH ktayorAdiriDa vA na bhavati / zaktaH zakito vA ghaTaH kartu caitreNa, karmaNi ktavaturnAstIti nodaahriyte| karmaNIti kim ? zaktaH kaTaM kartum caMtraH / / 73 / / Nau dAnta-zAnta-pUrNa-dasta-spaSTa channa-jJaptam // 4. 4.74 // ___Nau sati damAdInAM ktAntAnAM dAntAdayo vA nipAtyante / dam,-dAntaH damitaH, zam-zAntaH, zamitaH, pUrai-pUrNaH, pUritaH, eSu Niluga nipAtyate / dAsa,-dastaH, vAsitaH, spaz-spaSTaH, spAzitaH, chad, channaH, chAditaH, eSu hrasvazca / jJA,-jJaptaH, jJApitaH, saMjJapitaH, saMjJaptaH, pratra kvacidbhasvazca iDabhAvA sarvatra / / 74 / / nyA0 sa0-gau dAntazAnta0-spaSTa iti-paSI bAdhane ityasya sthAne spazIti kecit paThanti / spaziH sautro vA spazantaM prayuGakte Nig spaziNa grahaNe iti curAdi / atra kvaciditi-kvaciditi ko'rthaH ? jJapta ityatra mAraNAdyarthAnAma'bhAve'pi hrasva ityarthaH, abhAvazca teSAM pAkSike jJApita ityatra hrasvA'bhAvadarzanAnnizcIyate / zvasa-japa-vama-ruSa-vara-saMghuSAsvanAmaH // 4. 4.75 // ebhyaH parayoH ktayorAbiriD vA bhavati / zvastaH, zvasitaH, prasvastaH, prazvasitaH, Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-76-78 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 195 AzvastaH, zrAzvasitaH, zrAzvastavAn, AzvasitavAn, vizvastaH, vizvasitaH, vizvastavAn, vizvasitavAn / vyAbhyAmeva kecidvikalpamicchanti / tanmate - zvasitaH zvasitavAn, vizvasitaH, vizvasitavAn, ucchvasitaH, ucchvasitavAn / prAvibhyo nityaminiSedha ityanye / prazvastaH, AzvastaH, vizvastaH / zvase: kartaryayaM niSedho bhAve'dhikaraNe ca nityameveTa - zvasitaM nizvasitamiti kecit / jap japtaH, japtavAn, japitaH, japitavAn vam, - vAntaH, vAntavAn vamitaH vamitavAn / japivabhyo nityamiT niSedhaH japta, japtavAn vAntaH, vAntavAn ityanye / ruS, - ruSTaH, ruSTavAn, ruSitaH, ruSitavAn, veTsvAnuSenityaM pratiSedhe prApte vacanam / tvar tUrNaH, tUrNavAn tvaritaH, tvaritavAn, saMghuS- saMghuSTaM, saMghuSitaM vAkyam / saMghuSTau saMghuSitau damyau, saMghuSTavAn saMghuSitavAn vAkyam, Asvan- AsvAntaH, AsvanitazcaitraH / saMghuSAsvanibhyAM paratvAt ayameva vikalpaH / tenAvizabdane'pi saMghuSTA rajjuH / saMghuSitA rajjuH manasyapi, AsvAntaM manaH, AsvanitaM mana iti bhavati / am - abhyAntaH, abhyAntavAn, abhyamitaH abhyamitavAn // 75 // , nyA0 sa0- zvasajapa 0 - ayameva vikalpa iti na tu 'ghuSera vizabde' 4-4-68 kSubdhavirabdha' 4-4-70 ityAbhyAM nityaM pratiSedhaH / hRSeH kezalomavismayapratighAte / / 4. 4. 76 / / kezaloka kA kriyA kezalomazabdenocyate / hRSeH kezAdiSvartheSu vartamAnAtparayoH tayorAdiriDvA na bhavati / hRSTAH kezAH, hRSitAH kezAH, hRSTaM hRSitaM kezaiH, hRSTAni hRSitAni lomAni hRSTaM hRSitaM lomabhiH, hRSTaH hRSitazcaitraH / vismata ityarthaH / hRSTA hRSitA dantAH pratihatA ityarthaH / kezAdiSviti kim ? hRSTo maMtra ityalIkArthasya hRSitazcaitrastuSTyarthasya / / 76 / / nyA0 sa0- - hRSeH - kezalomaviSayA udghaSaNAdikA kriyA kezalomazabdenocyata ityAha- kezalometi / artha " tot pUjA apacitaH // 4 4 77 // zrapapUrvasya cAyateH ktAntasyeDabhAvazcideizazca vA nipAtyate / apacitaH, apacAyitaH, cinotiH pUjArtho nAstIti idaM nipAtanam // 77 // sRjidRziskRsvarAtvatastRnityAniTasthavaH / / 4. 4. 78 // sRjiharibhyAM sarasaTa: kRgaH svarAntAdakA ravatazva tRci nityAniTo dhAtovihitasya va AdiriD vA na bhavati / sRj, - sasraSTha, sasarjitha, dRz, - dadraSTha, dadarzatha, skR, saMcaskaMrtha, saMcaskaritha, svarayAtha, yatha, vivetha, vivayitha, ninetha, ninayitha, juhotha, juhavitha, atvat, - zazaktha, Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 ] bRhadvatti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-79-81 zekitha, papaktha, pecitha,-iyaSTha, iyajitha, jagantha, jagamitha | sRjiziskRsvarAtvata iti kim ? rarAdhitha. bibheditha, cakartha / tRjiti kim ? kiti nityAniTo mAbhUta-lulavitha / nityeti kim ? tRci vikalpeTo mAmUda-vidudhavitha, rara ndhitha / aniTa iti kim ? zizrayitha / thava iti kim ? peciva, pecima / vihitavizeSaNaM kim ? carSiya / adAdezasya ghaservegAdezasya ca vayeH tRcyabhAvAnnityameveD bhavati jaghasitha, uvayitha / prakR. tyantarasya tu ghaseH parokSAyAmapi prAyika eva prayoga:, skAdisUtreNa prApte vibhASA, svarAntasvenaiva siddha skRgrahaNam RtaH' ( 4-4-80 ) iti pratiSedhabAdhanArtham // 78 / / nyA0 sa0-sajizi0-cakapitheti-iha guNe kRte atvAn na prathamam / tRcya'bhAvAditi-ghatracali parokSAyAM ca vidhAnAt ghasAdezasya / RtH|| 4. 4.71 // RkArAntAddhAtostRci nityAniTo vihitasya thava AdiriTa na bhavati, pRthagyogAva veti nivRttam / jahartha, sasmartha dadhvartha / Rta iti kim ? vibhediya / tRnityAniTa ityeva ? sasvaritha / atrAponiSedhamicchantyeke-sasvartha / jajAgarithetyatra tvanekasvaratvAcveniSedho na bhavati / thava ityeva ? jahriva, jahima / pUrvasyApavAdo'yam / / 79 / / nyA0 sa0-RtaH-pRthagyogAditi-sUtrArambhasAmarthyAdityarthaH, anyathA svarAnta-. tvAt pUrveNaiva siddhamiti / vRvye'da iT // 4. 4. 80 // artego vyago'dazca dhAtoH parasya thava AdiriT bhavati, punariTagrahaNAnneti nivRttam / R,-Aritha, vRga, vavaritha, vyag-saMviSya yitha, ada-Aditha / arteH pUrvaNa vRga uttareNa pratiSedhe vye'dostu 'sRjidRzi'-(4-4-79) ityAdinA vikalpe prApte vcnm|80|| nyA0 sa0-RvRzye0-vR iti sAmAnyoktAvapi vago grahaH, vRGastvAtmanepaditvena thavo'saMbhavaH, uttarasUtre tu parokSA iti bhaNanAd dvayorapi / skra-sR-vR-bhRstudra -zru-srovye anAdeH prokssaayaaH||4. 4.81 // sasmaTaH karoteH sRvRbhRstuzrutra jitebhyazca sarvadhAtubhyaH parasya vyaJjanAdeH parokSAyA AdiriTa bhavati / skR-saMcaskariva, saMcaskarima, saMcaskariSe, khAdyanyebhyaH-dadiva, dadima, dadiSe, cicyivahe, cicyimahe, ninyivahe, ninyimahe, juhuviva, juhuvima, luluviDhve, luluvidhvaM, jahniva, jahima, teriva, terima, zekiva, zekima, peciNe, pecidhve, pecivahe, pecimahe / skR iti ssaTA nirdezaH kim ? kevalasya mAbhUva cakRva, cakRma, cakartha, cakRSe / srAdivarjanaM kim ? sasava, sasRma, sasartha, vavRva, vavRma, vavRvahe, vavRmahe. babhUva, babhRma, babhartha tuSTuva, tuSTuma, tuSTotha, dudruva, dudruma, dudrotha, zruzruva, zruzruma, zruzrotha, suna va, suna ma, susrotha / studruzrutra NAM sRjizi'-( 4-4-79 ) ityAdinApi thavi vikalpo na bhavati / anena Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-82-83 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 197 prApte hi sa vikalpaH, eSAM tu pratiSiddhatvAtprAptirnAsti / vavRSe ityatra tu 'stAdyazitaH'(4-4-32 ) ityAdinApi na bhavati / RvarNazyUrNagaH kitaH' (4-4-58 ) iti pratiSedhAt // 8 // ghasekasvarAtaH ksoH|| 4.4.82 // ghaserekasvarAdAdantAcca dhAtoH parasya parokSAyAH kasorAviriT bhavati / ghas - jakSivAn , ekasvara-AdivAn, prAzivAn / dvitvadIrghatvayoH kRtayorekasvaratvam-UcivAn, anUcivAn / ravRti dIrghatve caikasvaratvam / zekivAna , pecivAn , upase divAn / iNo'rtezna dvirvacane kRte'pi samAnadIrghatve arAdeze ca satyekasvarasadbhAveneTa: prAptisadbhAvAt iTa nitya eveti pUrvameva bhavati / tena IyivAn , samIyivAn , ArivAn / Ava-papivAn , yayivAn , tasthivAn , jaglivAn / / ghasekasvarAta iti kim ? vibhidvAn , cicchidvAn , babhUvAn , upazuzruvAn , nityatvAt dvitve kRte'nekasvaratvam / vihitavizeSaNaM ceha nAzrIyate / kvasoriti kim ? bibhidiva, vibhidim| vamayoniyamo na bhavati / ghasyAgrahaNamanekasvarArtham / iTi hi satyAkAralopa upAntyalopazca bhavati / daridrAtestvAmA bhavitavyam / daridrAMcakRvAn / pUrveNaiva siddha niyamAthaM vacanam / ebhya eva kvasorAdiriT bhavati nAnyebhya iti // 82 // - nyA0 sa0-ghasekasvarA0-arAdeze ca sati-iTonityatvabhAvanArthamitthaM prakriyA dazitA na tvevaM rUpasiddhividhIyate, yato'varNasyetyaraM bAdhitvA'lpAzritatvena ivarNAderiti ratvameva / , iT nitya evetIti-dvitvamapi kRtA'kRtaprasaGgitvena nityaM kiM tviT parazceti tayoH sparddhaH paratvAtpUrvamiDeva / IyivAniti-ait iyAya agAt veyivaditi sAdhuH / ArivAniti-Ara kvasuH aneneT , dvitve 'Rto't' 4-1-38, 'asyAdezaH' 4-1-68 ityAtvam / ekasya sthAne bhavan alpAzrita ityavarNasyetyaraM bAdhitvA 'ivarNAdeH' 1-2-21 iti ratvAdeza eva / vihitavizeSaNamiti-kuto hetoH ghasagrahaNAt, anyathA vihitavizeSaNatve ekasvaratvAt ghasa iTa siddha eva / daridrAJcaklavAniti-'vattasyAm' 1-5-34 ityavyayatve 'avyayasya' 3-2-7 iti selu pi 'tau mumaH' 1-3-14 ityanusvAraH siddhaH, anyathA 'mnAm' 1-3-39 ityantya eva syAt / niyamArthamiti-viparItaniyamastu na bhavati ghasAdInAmanusvAretkaraNAt , taddhi aniDarthaM tacca kvasorevetyanenaiva niyamena siddham / gama-hana-vidla viza-dRzo vA // 4. 4. 83 // ebhyaH parasya kvasorAdiriTa vA bhavati / gam,-jagmivAn / jaganvAn , hanajanivAn , jaghanvAn , vidla -vividivAna , vividvAn , viz-vivizivAn , vivizvAna, dRz-dazivAn , dadRzvAn , lakAro lAbhArthasya videgrahaNArthaH, tena jJAnArthasya vividvAnityeva bhavati / sattAvicAraNArthayostvAtmanepaditvAt kvasustyeiva / / 3 / / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-84-86 nyA0 sa0-gamahanavidala0-videgrahaNArtha iti-atha vida ityukte'pi adAdyanadAdyoriti nyAyAt lAbhArthasyaiva grahaNaM bhaviSyati sattAvicArArthayoranAditve'pyAtmanepaditvAt kvasora'saMbhavAt , naivaM,-niranubandhaparibhASayA taudAdikasya grahaNA'saMbhavAdubhe hyete vacane parasparavirodhinI naivA'tra pravartate, tasmAdyena prakAreNa nivizaGka lAbhArthasya grahaNamupapadyate sa prakAro vRttau darzita iti / atha vizinA taudAdikena sAhacaryAllAbhArthasyaiva grahaNaM bhaviSyati kimlakArakaraNena ? naivaM, yathA vizinA sAhacarya tathA hantinApi sAhacaryazaGkA syAttatazcA'dAdereva grahaH syAt / sico'jeH|| 4. 4. 84 // aJjaH parasya sica prAdiriD bhavati / prAjIta , AjiSTAm , prAjiSuH / sica iti kim ? aGktA, ajitA / audittvAdvikalpe prApte nityArtha vacanam / / 84 / / dhUgasustoH parasmai // 4. 4. 85 // ebhyaH parasya sica AdiriD bhavati / parasmaipade parata: / dhaga-adhAvIt, pradhAviSTAm , adhAviSuH / su iti sumAtrasya grahaNam / asAvIt, prasAviSTAm , asAviSuH, stu-astAvIta , prastAviSTAm , astAviSuH / parasmA iti kim ? aghoSTa, adhaviSTa, asoSTa, astoSTa, dhUgo vikalpe sustubhyAM ca pratiSedhe prApte vacanam / / 8 / / nyA0 sa0-dhUgasusto0-asoSTeti-sumAtrasyetyukte'pi dhUgR ityasyAyaM prayogaH, suM prasavaizvaryayorityasya tu AtmanepadaM na syAt karttari, bhAvakarmaNostu saMbhave'pi tric syAt tatazcA'sAvi iti prayogaH syAt / yamiraminamyAtaH so'ntazca // 4. 4. 86 // yamiraminamibhya prAdantebhyazca dhAtubhyaH parasya parasmaipadaviSayasya sica AdiriDa bhavati eSAM ca so'nto bhavati / ayaMsIt , ayaMsiSTAm , ayaMsiSuH, vyaraMsIt , vyaraMsiSTAm , vyaraMsiSuH, anaMsIt , anaMsiSTAm / anaMsiSuH / / ebhyo disyoH sica ividhe vRddhipratiSedhaH prayojanam / Adanta,-ayAsIt , ayAsiSTAm , ayAsiSuH, aglAsIt , aglAsiSTAm , aglAsiSuH, adaridrAsIt , pradaridrAsiSTAm , adaridrAsiSuH, AlopapakSe,-adaridrIt , adaridriSTAm , adaridriSuH / parasmA ityeva ? AyaMsta, upAyaMsta, paraMsta, anaMstadaNDaH svayameva, amAsta dhAnyaM caitrH|86| nyA0 sa0-yamirami0-sonto bhavatIti-antagrahAt 'SaSThayA antyasya' 7-4-106 iti na pravartate / kiJcAntagrahAbhAve'sya pratyayatvaM syAttato'daridrAsIdityAdau 'stAdyazitaH' 4-4-32 ityanena sakArasyAdAvaSIT syAt , disyoH parayoH sicAdAvividhAnasya kiM phalamityAha-vRddhipratiSedha iti-vyaJjanAnAma'niTi' 4-3-45 iti prAptAyA ityarthaH / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padA-4, sUtra-87-61 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 199 AlopapakSe iti-daridro'dyatanyAM vA' 4-3-76 ityanenA'dyatanIviSaye'pItyarthaH / IzIDaH sedhvesvdhvmoH|| 4. 4. 87 // AbhyAM parayovartamAnAsedhvayoH paJcamIsvadhvamozcAviriG bhavati / Iz,-IziSe, Izidhve, IziSva, Izidhvam , ID-IDire, IDidhve, IDiSva, IDidhvam / samudAyadvayApekSaM dvivacanam , tena svasahacaritasya dhvamo grahaNAt hyastanIdhvami na bhavati / IzIDo: aiDdavam / parokSAsedhvayorAmA bhAvyamiti vartamAnAsedhvayograhaNam / vacanamevo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / / 87 / / nyA0 sa0-IzIDa:-aiDDhvamiti-IzIDostanIdhvami 'yajasRja' 2-1-87 iti Satve tavargasya' 1-3-60 iti Dhatve 'tRtoyastRtIya0' 1-3-46 iti Sasya Datve iti 'svarAdestAsu' 4-4-31 iti vRddhiH / rutpnyckaacchidyH|| 4. 4. 88 // rudisvapi-anizvasijakSilakSaNAnutpacakAtparasya vyaJjanAdeH zito'yakArAderAdiriD bhavati / roditi, ruditaH, svapiti, svapitaH, prANiti, prANitaH, zvasiti, svasitaH, jakSiti, jakSitaH / paJcakAditi kim ? jAgati / ziviti kim ? svptaa| vyaJjanAderityeSa,-rudanti / ayiti kim ? rucAt , svapyAt // 8 // disyorITa // 4. 4. 81 // rutpazcakAtparayodisyoH zitorAdirIT bhavati / arodIt , arodIH, asvapIt , asvapIH, prANIt , prANoH, azvasIt , azvasIH, prajakSIt , ajakSI: / disyoriti kim ? roditi / disAhacaryAtsiA stanyA eva, tena rodiSi // 9 // adazvAT // 4. 4.10 // pratte rutpaJcakAccaparayodisyoH zitorAdiriT bhavati / Adat , AdaH, arovat , arodaH, asvapat , asvapaH, prANat , prANaH, azvasat , azvasaH, ajakSat, prajakSaH / disyorityeva ? atti, atsi, roditi, roviSi / / 10 / / saMpareH kRgaH ssaTU // 4. 4.11 // saMparibhyAM parasya kRga AdiH ssaT bhavati / saMskaroti kanyAm , bhuussytiityrthH| saMskRtaM vacanam , saMskAro vAsanA, tatra naH saMskRtaM smuktimityrthH| pariSkaroti kanyAm / pariSkRtam , pariSkAraH, tatra na: pariSkRtam / bhUSAsamavAyayorevecchantyeke, tanmate'nyatra parikRtam / pUrva dhAturupasargeNa saMbadhyate pazcAtsAyaneneti virvacanAvaDAgamAcca pUrva ssaDeva bhvti| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-92-64 saMcaskAra, paricaskAra, samaskarot, paryaskarot, samaskArSIt , paryaskArSIt , samaciskarata. paryaciskarata, kathaM saMkRtiH, gargAdipAThAt / saMkaraH pA bhaviSyati / saMkAra ityatra kiratireva, bahulAdhikArAta ghana / ssaDiti dvisakAranirdezAt samaciskaradityAdau So na bhavati / pariSkarotItyAdau tu 'asoGasivUsa hassaTAm' (2-346 ) ityAdivacanAdbhavati, TakAraH 'ssaTi samaH' (1-3-12) ityatra vizeSaNArthaH / / 1 / nyA0 sa0-saMpareH kRNaH-saMskarotIti-kasyAdiriti vyAkhyAnAda'nusvArasyApi vyaJjanatve 'dhuTo dhuTi' 1-3-48 iti pravarttate iti nyAsaH / / upAbhUSA-samavAya-pratiyatna-vikAra-vAkyAcyAre / / 4. 4. 12 // upAtparasya kRgo bhUSAdiSvartheSvAdiH saTa bhavati, bhUSAlaMkAraH tatra-kanyAmupaskaroti bhUSayati ityarthaH / samavAyaH samudAyaH, tatra na upaskRtaM samuditamityarthaH; punaryatnaH pratiyatnaH, sato'rthasya saMbandhAya vRddhaye tAdavasthyAya vA samIhA pratiyatnaH, edhodakasyopaskurute / kANDaguNasyopaskurute / tatra pratiyatata ityarthaH / prakRteranyathAbhAvo vikAraH,tatra-upaskRtaM bhuGkte, upaskRtaM gacchati, vikRtamityarthaH / gamyamAnArthasya vAkyaikadezasya svarUpeNopAdAnaM vAkyAdhyAhAraH, tatra-upaskRtaM jalpati, upskRtmdhiite| sopaskarANi sUtrANi savAkyAdhyAhArANItyarthaH / eNviti kima ? upakaroti / / 12 / / nyA0 sa0-upAdbhUSA0- sato'rthasveti-sato'saMbaddhasya sabandhAya lAbhAya labdhasya vA vaddhaye AdhikyAya vRddhasya vA tAdavasthyAya sA pUrvAvasthA'sya tadavasthA'sya tadavastha vastu tasya bhAvaH / apAyaparihAreNA'bhimatAvasthAsaMrakSaNam / upaskRtaM bhuGkte iti-saMsatkaM dhAnyaM bhuGakte ityarthaH / vAkyAdhyAhAra iti-gamyamAnArthAni padAni sukhArthamuccAryante, yathA 'jJaH' 3-3-82 iti sUtre karmaNyasati gamyamAnamapi svarUpeNa upAdIyate, yathA vA 'kiro lavane' 4-4-63 iti upAditi svarUpeNa gRhyate / kiro lavane // 4. 4. 13 // upAtparasya kirateH saDAdirbhavati lavane lavanaviSayazcettadartho bhavati / upaskorya madrakA lunanti, upaskAraM madrakA lunanti--vikSipya lunantItyarthaH / 'upAt kiro lavane' (5-4-72) iti nnm|| lavana iti kim ? upakirati puSpam / / 63 // nyA sa0-kiro lavane-kira iti inirdeza: krayAdikanivRttyarthaH, na tu irAdeze sati kAryArthastena vAkye'pi ssaT bhavati / pratezca vadhe // 4. 4.14 // praterUpAcca parasya kiratervadhe hisAyAM viSaye'bhidheye vA saDAdirbhavati / pratiskoNe ha te vRSala bhUyAt , upaskINaM ha te vRSala bhUyAt-hiMsAnubandhI vikSepaste bhUyAt ityarthaH / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-95-98 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [201 abhidheye, urovidAraM praticaskare nakhaiH / hata ityrthH| vadha iti kim ? pratikoNaM bIjaM vikSiptamityarthaH / 64 // apAccatuSpAtpakSizuni hRSTAnnAzrayArthe / 4. 4. 15 // apAtparasya kiratezcatuSpadi pakSiNi zuni ca kartari yathAsaMkhyaM hRSTe'nnAthini prAzrayAthini sati saDAvirbhavati / apaskirate vRSabho hRSTaH-harSAdvilikhya taTaM vikSipatItyarthaH, apaskirate kukkuTo bhakSyArthI-vililyAvaskara vikSipattItyarthaH, apaskirate zvAtha. yArthI-vilikhya bhasma vikSipatItyarthaH / apAditi kim ? vikirati vRSamo hRSTaH / ebiti kim ? apakirati vAlo dhUli hRSTaH / hRSTAdiSviti kim ? apakirati hastI rajazcApalena // 6 // nyA0 sa0-apAcca0-hRSTa iti-'hRSaca tuSTau' harSaNaM ktiH hRSTirasyAsti abhrAditvAdaH, ktAntAttu iT syAt, harSimapyUditaM manyate nandI hapUrityapi tuSTyartho vA'nekArtha svAt / vau vikiro vA // 4. 4.16 // vo pakSiNyabhidheye viSkira iti vA ssaT nipAtyate / vikiratIti vikiraH pakSivizeSaH, vikiro'pi sa eva / anye tu pakSiNo'nyatra vikirazamdasyApi prayogo nAstItyAhuH // 66 // prAttumpatergavi // 4. 4. 17 // prAtparasya tumpa ityetasya dhAtorgavi kartari ssaDAvirbhavati / prastumpati gauH, prastumpati vatso mAtaram, prastumpako vatsaH / gacIti kim ? pratumpati banaspatiH / anye tu prAtparasya tumpatizambasya gadhi amiSeye saDAvirbhavati / prastumpatigauH, ampatiranyaH / tumpatidhAtostu saT na bhavatIti manyante / eketu prAttumpateH kapolyArambhante / kapi hisAyo kacparyAye vA kapi samAsAnta iti ca vyAcakSate, prastumpati vatso, mAtaram hinastItyartha / pragatastumpo'smAtprastumpako dezaH / / 7 / / nyA0 sa0-prAttumpate0-prastumpati vatsa iti,-vatso'pi gaureva vizeSasya sAmAnyAtmakatvAt / tumpatizambasyeti-tumpatestivantasyaivA'nukaraNaM manyate ityarthaH / 'ikiztiva' 5-3-138 iti tivpratyayAntaM vA, tataH prakRSTA stumpatihiMsA yasyA'sau prstumptigauH| kapotyArambhante iti-kapeH sautrAt kampervA kampanaM 'krutsampada' 5-3-114 iti kvip / 'laGgikampyoH ' 4.2-47 iti na luk / uditaH svarAnnontaH // 4. 4. 18 // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda- 4, sUtra - 99 - 102 udito dhAtoH svarAtparo no'nto'vayavo bhavati / nandati, nindati, nanditaH, ninditaH kuNDitA, huNDitA / ayaM copadezAvasthAyAmeva bhavatyanaimittikatvAt tena kuNDA huNDetyAdau 'kteTo gurorvyaJjanAt ' ( 5-3 - 106) ityapratyayaH siddho bhavati // 68 // mucAdi - tRpha-Tapha - gupha-zubhombhaH ze // 4. 4. 11 // eSAM svarAno'nto bhavati ze pare / muJcati, muJcate, siJcati, siJcate, bindati, vindate, lumpati lumpate, limpati limpate, kRntati, vindati, pizati, tRpha- tRmphati, haphamphati, gupha-gumphati, zubha-zumbhati, ubh- umbhati / tRphAdayaH sanakArA anakArAzca tudAdiSu paThyante, tatra tRmphAdInAM ze nasya luk iti tRphAdInAM navidhAnam / vidhAnasAmarthyAttvasya lopo na bhavatIti tRphati tRmphatItyAdi dvairUpyaM siddham / eSAmiti kim ? tudati / za iti kim ? moktA, moktum / mucalatI, SicIMt, vilRtI, luptI, lipIMt, kRtait, khidaMt, pizat, vRt iti mucAdiH // 66 // jabhaH svare // 4. 4. 100 // jambhateH svarAdau pratyaye pare no'nto bhavati / jambhayati, jambhakaH, sAdhujambhI, jambhaMjambham, jambho vartate / svara iti kim ? jabhyam, jaMjabdhi // 100 // nyA0 sa0-jabhaH svare - jambhayatIti yabhaMjabha maithune jabhuGa jabhaiGa, jRbhuGa gAtravinAme, jambhantaM jambhamAnaM vA prayuGkte Nig / jaMjabdhIti - Iti jaMjabhIti na tu nAgamaH, * AgamazAsanamanityam iti nyAyAt / ra iTi tu parokSAyAmeva // 4. 4. 101 // radhyateH svarAtparaH svarAdau pratyaye pare'nto no bhavati iTi tu iDAdau tu pratyaye pakSAyAmeva / randhayati, randhakaH, sAghurandhI / randharandham / randho vartate / iTi tu parokSAyAm / rarandhiva, rarandhima, redhivAn / atra nasya luk / parokSAyAmeveti kim ? rakSitA, radhiSyati / evakAro viparIta niyamanirAsArthaH, neha niyamo na bhavati / rarandha / rarandhatuH / rarandhuH / svara ityeva / radvA // 101 // nyA0 sa0- radha iTi tu0 - viparIta niyamanirAsArtha iti niyamastu pUrvasUtrAtsvarAdhikAre yadatra iTgrahaNaM karoti tasmAdeva siddha iti / rabhosparokSAzavi // 4. 4. 102 // rabhateH svarAtparaH parokSAzavvajate svarAdau pratyaye pare no'nto bhavati / Arambhayati, prArambhakaH, sAdhvArambhI, prArambhamArambham, Arambho vartate / aparokSAzavIti kim ? Areme, Arabhate / svara ityeva, ArabdhA / / 102 / / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-103-108 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 203 labhaH // 4. 4. 103 / / labhateH svarAtparaH parokSAzazvajite svarAdau pratyaye pare no'nto bhavati / lambhayati, lambhakaH, saadhulmbhii| aparokSAzavItyeva,-lebhe, labhate / labheH parasmaipadasyApyabhipAnAt labhantI strIti kecit / svara ityeva,-labdhA / yogavibhAga uttarArthaH // 103 / / AGo yi // 4. 4. 104 // AGaH parasya lamateH svarAtparo yi yakArAdau pratyaye no'nto bhavati / AlambhyA gauH, AlambhyA baDavA / prAGa iti kim ? lbhyH| yoti kim ? prAlabdhA // 10 // upAtstutau // 4. 4. 105 // upAtparasya labhateH svarAtparo yakArAdau pratyaye pare stutI prazaMsAyAM gamyamAnAyAM no'nto bhavati / upalambhyA vidyA bhavatA, upalambhyaM zIlam / stutAviti kim ? upalamyA vArtA, upalabhyamasmAdRSalAva kizcit / / 10 / / trikhNamorvA // 4. 4. 106 // jau rUpami ca pratyaye pare labhate svarAtparo no'nto kA bhavati / pramAbhi, malambhi, lAbhalAmam , lambhaMlambham / / 106 // .... upasargAt khalghaJozca // 4. 4. 107 // upasargAtparasya labheH svarAtparaH khalaghamojiSNamozca parayo!'nto bhavati / khala ISatpralambham , ISadupalambham , duSpralambham , supralambham / ghama,-pralambhaH, upalambhaH, vilambhaH / ji-prAlambhi-raNam-pralambhaMpralambham / upalagaditi kim ? Ipallabha:-lAmo vartate / jilNamonityArthamupasargAdeva khalghamoriti niyamArtha vacanam / / 107 / / nyA0 sa0-upasargAt khal0-upasarganiyamastu na bhavati / 'zAp upalambhane 3-3-35 iti jJApanAt / sudubhyaH // 4. 4. 108 // ___ suduityetAbhyAM vyastAbhyAM samastAbhyAM copasargAtparAbhyAM parasya labhateH svarAtparaH khalghanoH parayorno'nto bhavati / khala-atisulambham, atidurlambham, ghana-atisulammaH, atisudurlammaH / upasargAvityeva,-sulabham, durlabham sudurmabhAna, sulAmaH, dubhiH sudurlAbhaH / atisulabhamatidurlabhamityate: pUnAtikamayoranupasargasvAda, upasadiya sudurga iti niyamAcaM vacanam , bahuvacanaM vyastasapastaparigrahAryam dussaMgrahAvaM ca / / 108 / nyA0 sa0-sudurmyaH-samastAbhyAM ceti-atra samastagrahaNena viparyastAvapi gRhyete, yataH sAmastyaM hi dvayorapi ekasmin prayoge yojanaM tacca kramavyutkramAbhyAM bhavati, tena Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-1-09-111 duHsulAbha iti vyAvRttyudAharaNamupapannam, yatra tu sAkSAt viparyasta grahastatra sukhArthaM gobalIvaInyAyavat / __ atisudurlambha iti-atizayena suSThu du.khena labhyate, du khasyAtizayA'tizayaH / niyamArthamiti-pUrveNaiva siddhe'syArambhAdityarthaH, viparItaniyamastu na, 'zapa upalambhane' 3-3-35 ityasyaiva jJApakatvAt / nazo dhuTi // 4. 4. 101 // nazyateH svarAtparo ghuDAdau pratyaye pare no'nto bhavati / naMSTA, naMSTum, nakSyati, ninakSati / dhuTIti kim ? nazyati, nazitA / / 109 / / masjeH sH||4.4.110|| masjateH svarAtparasya sakArasya sthAne dhuDAdau pratyaye no'nto bhavati / maGktA, mamatum, makSyati, mimakSati, mamaGmaya, samAkSIda / AdezakaraNaM nalopArtham / magnaH, magnavAn , maktvA, tasi-mAmaktaH / dhuToti kim ? majjanam // 110 // . nyA0 sa0-masjeH saH-na lopArthamiti na vAcyaM maGaktA ityAdiSu svarAt pare vidhIyamAne nAgame saMyogamadhyasthatvAt sakArasya lopoM na prAptaH, yato'trako nsasaMyogo'parapatha sja tatazca dvitIyasaMyogAdI sasya sukamagna ityAdau tu saluki kRte 'no vyaJjanasya' 4-2-45 iti upAntyalope kartavye salu asan bhavati iti nalopArthamAdezakaraNama'bhANi / pANinau tu sAtparo no vihitaH saMyogazca trayANAmapISTa iti saMyogAdau suluka , yadyevaM maktetyAdau saMyogadvayavivakSA evaM tahi indridrIyiSatItyatra dasya dvitvaM na prApnoti, tatrApi saMyogadvayavivakSAyAM dasyAditvAt / na,-'na badanam' 4-1-5 itya trAvadhAraNatvAt evaM vyAkhyA kAryA, Adireva badanaM na dviruccate, atra tu nakArApekSayA dakAro'nte'pi, yadvA dvitIyasyA'vayavasya saMyogapUrvAvayavAnantarasya grahaNAt / .....asRjizo'kiti // 4. 4. 111 // sajizoH svarAtparo dhuDAdau pratyaye prakAro'nto bhavati 'akiti kiti tu na bhavati / sraSTA, sraSTum , sraSTavyam , astrAkSIt / paratvAvakArAgame sati vRddhiH / srakSyati, vraSTA, draSTum, draSTavyam, adrAkSIda, drakSyati, sarisraSTi sarisraSTaH, daridraSTi, daridraSTaH / Dityapi necchntyeke| dhuTItyeva,-sarjanam, darzanam / akitIti kim ? sRSTaH, dRSTaH, sisRkSati, dikSate / prasajyAzrayaNAtpratiSedhe dhuTIti nAzrIyate, tena sijluco dhuDAditvaM prati varNAzrayatvena sthAnivadbhAvAbhAve'pi kittvaM prati sthAnivadbhAvAta. zivAyaH pratiSedho bhavati / prasRSTa, asRSThAH, samadRSTa, smdRsstthaaH| dhAtoH svarUpagrahaNe latpratyaye vijJAnAt ceha na bhavati / rajjusaDbhyAm, devadRgbhyAm // 111 // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-112-116 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [205 nyA. sa0-aH sRjila-prasajyAzrayaNAditi-prasajyeti ktvAntaM tataH prasajyapratiSedhaH, tahi prasajyaH katham ? satyaM,- te luga vA' 3-2-108 iti lope'vyayasaMbandhitvAbhAvAt serlopAbhAve bhaviSyati / dhuTIti nAzrIyate iti-ayamarthaH akiti dhuDAdau pratyaye bhavatIti nAzrIyate iti / tatpratyayeti-tasmAd dhAtodhu DAdau pratyaye kAryavijJAnaM, atra tu rajjusRDiti naamnH| spRzAdisapo vA // 4. 4. 112 // . / spRzamazakRpatRpahapAM sRpazca svarAtparo dhuDAdau pratyaye pare'kAro'nto vA bhavati akiti / spraSTA, spA, spraSTum, spaSTum , spraSTavyam, spaSTavyam, asmAkSIta, aspAIta, sprakSyati, spardhyati. evaM sraSTA, mI, kaSTA, karTA, traptA, taprtA, draptA, dartA, saptA, saprtA / dhuTItyeva ? sparzanam, marzanam / akitItyeva ? spRSTaH, pispRkSati / / 112 // hrasvasya taH pitkRti // 4. 4. 113 // dhuTIti nivasamasaMbhavAva kitIti ca 'sosto inipi' iti sUtrAkaraNAva / hrasvAntasya dhAtoH piti kRtpratyaye pare to'nto bhavati / jagada, agnicita, somasuva, puNyAta Agatya, vijitya, prastutya, prahRtya / hrasvasyeti kim ? prAmasI mAlUya / piditi kim ? citam, stutam / kRtIti kim ? ajuhvH| prAmaNi kulaM putraha kulamityatra tu 'asikhaM bahiraGgamantaraGga' iti na bhavati / suzUH upazUyetyatrAntaraGgasvAdizeSavihitatvAccaM mvRdIrghatvaM ca bhavati / / 113 // nyA. sa0-hasvasyataH sosto ivanipIti-hasvAntAda'smAdeva suyajovaniviti akitkRtsaMbhava ityarthaH, yadvA kvipaH pittvavidhAnAt , naiyAsikAH kitAM kRtAM pittvavidhAnamityuttaraM prAhuH, yadi hi kitIti saMbadhyeta tadA pitkaraNaM nirarthakaM syAditi / ___- jagaditi-didyut' 5-2-83 iti kriyAzabdo'tra saMjJAzabdastu 'gameDive vA' 885 (uNAdi) iti sAdhuH / prasiddha bahiraGgamiti-ekatra klIbe hrasvo'nyatra na lopaH / ato, ma Ane // 4, 4.114 // dhAtovihite Ane pratyaye pare'kArasya mo'nto bhavati / pacamAnaH, pavamAnaH, kavacamukhahamAnaH, kariSyamANaH, vidyamAnaH / ata iti kim ? zayAnaH, bhujAnaH / mAna iti kim ? pacan / purvAntakaraNaM 'mavyasyAH ' (4-2-113) ityAkAranivRttyartham / / 114 / / aasiinH||4. 4. 115 // . AsteH parasyAnasyAderIkAro nipAtyate / AsInaH, udAsInaH, upAsInaH, adhyAsInaH // 115 // RtAM viDatIra / / 4. 4. 116 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMkalite [pAda-4, sUtra-117-120 RkArAntasya dhAtoH kiti chiti ca pratyaye pare nirdezAt RkArasyaiva sthAne irityayamAdezo bhavati / tIrNam, dorNam, AstIrNam, vizIrNama , kiti -kirati, girati / bahuvacanaM lAkSaNikasyApi parigrahArtham / cikIrSati, jihIrSati / viDatIti kim ? tarati / / 116 // nyA0 sa0-RtAM viGatIr-RkArasyaiveti- na tvanekavarNaH sarvasyeti / oSThayAdur // 4. 4. 117 // dhAtoroSThayAvarNAtparasya RkArasya viDati pratyaye pare urAdezo bhavati, iro'. pavAdaH / pUrtaH, pUH, purauM, puraH, popUryate, popurati, vuvarSati, bumUrSati, mumUrSati / dantyoSThayo'pyoSThayaH, tena vavarSate prAvavarSati / oSThayAditi kim ? tIrNam / dhAtoriti vizeSaNAdiha na bhavati / samIrNam, viDatItyeva ? niparaNam, nipArakaH, prAvaraNam, prAvArakaH / kecittu upAntyasyApi Rta uramicchanti / pRNamaNoryaGlupa tas ahanpaJcama'(4-1-107) ityAdinA dIrghatvam / paripUrNaH, marimUrNaH / bhavizeSanirdezAttadapi saMgRhItam / / 117 / / - nyA0 sa0-moSThyAdur-kecittUpAntyeti-RkArAvaya vayogAd dhAturapi RkAraH, 'vizeSaNamantaH' 7-4-113 iti nyAyAt RkArAntatvaM sAmAnyAdhikaraNye ca SaSThI svamate, tanmate tu dhAtoH saMbandhita RkArasya ur tato vyadhikaraNe SaSThItyupAntyaM ca siddham / isAsaH zAso'vyaJjane / / 4. 4. 118 / / zAsteravayavasyAsaH sthAne'Gi vyaJjamAdau ca viDati pratyaye pare isityayamAdezo bhavati / aDi,-aziSata, anvaziSata, viGati vyaJjane-ziSTaH, ziSTavAn, anuziSTaH, ziSTavA, anuziSya, ziSyaH, ziSyate, zeziSyate, ziSTaH, ziSThaH, ziSyaH, ziSmaH zAsaH zisityakRtvA pAsa isvidhAnaM yaGlupi zAziSTa ityAdiprayogArtham, anyathA ziSTa ityAdi syAt / ayaJjana iti kim ? zazAsatuH, zazAsuH, zAsati / viDatItyeva ? zAstA, zAstrama, zAsti // 118 // nyA0 sa0-isAsaH-ziSTa ityAdIti-yaGa lubantasyApi isAdezaH syAdityarthaH / ko // 4. 4. 111 // zAso'vayavasyAsaH sthAne kvAvisAdezo bhavati / AryazIH, mitrazIH / / 11 / / nyA0 sa0-kyau-pUrveNaiva siddhe kvAviti pRthakkaraNaM kvau vyaJjanakAryA'nityatvajJApanArtha, tenA'vyayiti siddhaM, na ca vAcyaM Niluka: sthAnitvaM 'na sadhi' 1-3-52 ityasya avasthAnAt / aangH||4. 4. 120 / / prAGaH parasya zAso'vayavasyAsaH sthAne kvAvevesAdezo bhavati / AzIH, AziSau, Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-121-122 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [207 mAziSaH, pUrveNa siddha niyamArtho yogaH / teneha na bhavati-AyurAzAste, AzAsvahe / prAzAsmahe / / 120 // nyA0 sa0-prAGa:-kvAveveti-AGa eva kvAviti pratyayaniyamastu na, pUrveNaikayogA'karaNAt , kvau vyaJjanakAryamanityaM ca, tena girau gira ityatra vyaJjanAzritaM na dIrghatvaM rAjanatItyAdau na lopAbhAvazca siddhaH / yoH pvavyaJjane lukU / / 4. 4. 121 // pau yakArarahitavyaJjanAdau ca pratyaye yakAsvakArayortuga bhavati / pugrahaNamapratyayArtham / pau-knopayati, mApayati, avyaJjane-banatam, mAtam, Utam, dedivaH zezrivaH, ajejIva, didivAn, didivAsI, didivAsaH, kaNDamicchatIti kaNDayate: kvip / kaNDUH / kaNDuvau / kaNDuvaH, lolaH, bobhUH / lanyuH, pUnvaH, vici tevRdevRDoH suteH, sudeH| * kathaM vRkSavayatIti vRkSa , gilukaH sthAnivatvAt bhaviSyati / yavarjanaM kim ? knayyate, sevyte| vyaJjana iti kim ? payitA, devitaa| pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva grahaNAt dhAtvavayave na bhavati, vraznakaH / / 121 // kataH kiirtiH||4. 4. 122 // kRtaN ityetasya ko ityayamAdezo bhavati / kIrtayati, kIrtayataH, kIrtayanti, kottiH| kRta Rdupadezo'cIkRtadityatra RkArazravaNArthaH / ikArAntanirdezo maGgalArthaH // 122 // ___. ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazambAnuzAsamavRttI caturthaH pAdaH // 4 / / iti caturthodhyAyaH / duryodhanorvIpatijaitrabAhu,-gRhItacedIzakaro'vatIrNaH / anugrahItuM punarinduvaMzaM zrIbhImadevaH kila bhIma eva // nyA0 sa0-kRtaH kottiH Rdupadeza. iti-ayamarthaH dhAtupAThe kIrtaNiti paThyatAM kimananetyAha-RkAra zravaNArtha iti-yataH 'RvarNasya' 4-2-37 ityatra varNagrahaNasAma rthyAt kIAdezo bAdhyate / nanu kRtaNityatra RkAramapanIya RkAra iti kriyatAm , evaM ca RvarNasyetyatrApi varNagrahaNaM na kArya bhavet ? satyaM, kRta iti nirdeze kRte tu kRtat vA gRhyate iti saMdehaH syAt / ityAcArya0 caturtho'dhyAyaH / gRhItacedIzakara-iti pANDavabhImapakSe cedIzo duHzAsanastaddhasto hi bhImena kRttaH, dvitIyapakSe tu cedIzo DAhAlIyaH karNaH sa gRhItakaro gRhItarAjadeyabhAgaH, tasmAddhi mAlaveze suvarNamaMDavikAM bhImadeva AninAya / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / atha paJcamo'dhyAyaH prathamapAdaH / A tumo'tyAdiH kRt / / 5. 1. 1 // dhAtIvidhIyamAnastyAdivajito vakSyamANaH pratyayastumamabhivyApya kRtsaMjJo bhavati / ghanaghAtyaH, udakevizIrNam, godhAyo jati / pratyAviriti kim ? praNiste / kRtpradezAH"tika-kRtau nAmni" (5-1-71) ityevmaadyH||1|| nyA0 sa0-ahaM A sumo'tyAdiH kRva-ghanaghAtya iti-atra kRtsaMjJAyAM 'kAraka kRtA' 3-1-68 iti samAsaH / upakevizIrNamiti-atra 'ktena' 3-1-62 iti samAsaH, 'tatpuruSe kRti' 3-2-20 ityalup / godAya ityatra tu 'GasyuktaM kRtA' 3-1-46 iti saH / bahulam / / 5. 1. 2 // adhikAro'yam / kRtpratyayo yathA mikSiSTAdarthAvaramyatrApi bahalaM bhavati / pAdAbhyAM hriyate-pAvahArakaH, gale copyata iti-galecopakaH, muhyatyanenA''tmeti-mohanIyaM karma, snAti teneti-snAnIyaM cUrNam, evaMyAnIyo'zvaH / dIyate tasmai iti-dAnIyo'tithi:, saMpramIyate'smA iti-saMpradAnam , evaM-spRhaNIyA vibhUtiH / samAvartate tasmAditi-samAvartanIyo guruH, eksuddhajanIyaH khalaH / tiSThantyasminniti-sthAnIyaM magaram, evaM-zayanIyaH plyaangkH||2|| nyA0 sa0-bahulam-arthAderiti-AdipadAdupapadadhAtU gRhyate / spRhaNIyA vibhUtiriti-spRhyate'syai spRhaNIyA vibhUti: karmatApannA spRhyata ityarthaH, vyApyasya 'spRheApya' 2-2-26 iti vA saMpradAna sNjnyaa| kartari / / 5. 1.3 // kRtpratyayo'rthavizeSanirdezamantareNa kartari bhavati / kArakaH, kartA, pacaH, nndnH|3| vyApye pura-kelima-kRSNacyam // 5. 1.4 // 'ghara kelima' ityetau pratyayau kRSTapacyazabdazca vyApye kartari bhavatIti veditavyam / gharo vakSyate / kelimo'ta eva vacanAda jJAyate, kRSTapacye yazca / bhajyate svayameva--bhaGaguraM kAThama, evaM-bhiduraH kuzUlaH, chidurA rjjuH| bhAsa-midi-vidA kartayaMva dhuraH karmakarturasaMbhavAta, bhAsate ityevaMzIlo-bhAsuraH, evaMmeduraH, viduraH / kecicchidi-bhivorapi kasari gharamicchanti-"doSAndhakArabhiduro" dRptAritakSazchiduraH iti / pacyante svameva-pavelimA mASA:, evaM-bhidelimAstaNDulAH / kRSTe pacyante svayameva-kRSTapacyAH zAlayaH // 4 // nyA0 sa0-vyApye ghura0-kelimo'ta eva vacanAditi-'vihAvisApacibhidyAdeH kelimaH' 354 (uNAdi) iti auNAdiko niyatadhAtuviSayo'yaM tu sarvaviSaya ityAha / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra 5-6 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [209 saMgate'jaryam // 5. 1.5 // saMgamanaM saMgatam, tasmin kartaryabhidheye najpUrvAjjIryateryapratyayo nipAtyate / na jIryatIti-ajaryamAryasaMgatam, "magarajayaM jarasopadiSTam" ( raghu0 sa0 18, shlo0-7)| sAmAnyavizeSabhAvena cobhayorapi prayogo bhavati-"tena saMgatamAryeNa rAmAjayaM kuru drutam" "prajarya saMgataM no'stu" / saMgata iti kim ? ajaraH paTaH, ajaritA kambalaH / kartarItyevaajAyaM saMgatena // 5 // nyA0 sa0-saMgate'ja0-krayAdikasya jazo nipAtanaM na dRSTamityAha jIryatIti / rucyA-vyathya-vAratavyam // 5.1.6 // ete kartari nipAtyante / rocate pUrvAt vyathatena kyap pratyayo, vasalestu tavyaNa nipAtyate / rocate iti-rucyo modako maitrAya / na vyathate ityavyathyo muniH / vasatItivAstavyaH // 6 // bhavya-geya-janya-ramyA-''pAtyA-''plAvyaM navA // 5. 1.7 // ete kartari vA nipAtyante / bhAvakarmaNoH prAptayoH pakSe kartari vidhAnArthamidam / * bhUgAyati ramayatimyo yo yaH pratyayo yazca janerAGapUrvAbhyAM ca pati-plubhyAM dhyaNa sa kartari vA nipAtyate / bhavatyasAviti-bhavyaH, pakSe-bhavyamamena / gAyatIti-geyo mANavaka: sAmrAma, geyAni mAraNavakena sAmAni / jAyate'sAviti-janyaH, janyamanena / ramayatyasau-ramyaH, ramyate-ramyaH / Apatatyasau-pApAtyaH, prApAtyamanena / Aplavate'sau-AplAvyaH, prAplAjyamanena // 7 // prvcniiyaadyH|| 5. 1.8 // pravacanIyAdayaH kartaryanIyapratyayAntA vA nipAtyante / pracakti prala te vA-pravacanIyo guruH zAsanasya, pravacanIyaM guruNA zAsanam / upatiSThata iti - upasthAnIyaH ziSyo guroH, upasthAnIyaH, ziSyeNa guruH / evaM-ramayatIti-smaNIyo dezaH / mavayItIti-madanIyA yoSit / dopayatIti-dIpanIyaM cUrNam / mohayatIti-mohanIyaM karma / jJAnamAvRNotItijJAnAvaraNIyam / evaM darzanAvaraNIyam // 8 // zliSa-zI-sthA.''sa-vasa-jana-raha-ja-bhajeH ktH|| 5. 1.1 // ebhyaH ktapratyayo yo vihitaH sa kartari vA bhavati / zliS-AzliSTaH kAntAM kAmukaH, AzliSTA kAntA kAmukena, prAzliSTaM kAmukena / zoatizayito guru ziSyaH, atizayito guruH ziSyeNa, matizayitaM ziSyeNa / sthA-upasthito guru ziSyaH, upasthito guruH ziSyeNa, upasthitaM ziSyeNa / Asa-upAsito guru ziSyaH, upAsito guruH ziSyeNa, upAsitaM ziSyeNa / vas-anUSito guru bhavAn , anUSito gurubhavatA, anUSitaM bhvtaa| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda- 1, sUtra - 10-11 jan zranujAto mANavako mAnavikAm, anujAtA mANavikA mANavakena, anujAtaM mANavakena; vijAtA vatsaM gauH, vijAto vatso gavA, vijAtaM gavA / ruha - ArUDho vRkSaM bhavAn, zrArUDho vRkSo bhavatA, ArUDhaM bhavatA / jU-anujIrNo vRSalIM caitraH, anuprApya jIrNa ityarthaH, anujIrNA vRSalI caitreNa, anujIrNa caMtreNa / bhaj vibhaktA bhrAtaro riktham, vibhaktaM bhI riktham vibhavataM bhrAtRbhiH / 1 karmakA api hi dhAvata upasargasambandhAt sakarmakA bhavantIti zIGAdigrahaNam, anyathA'karmakatvAduttareNaiva siddham / zliSa bhajI kevalAvapi sakarmakau ||9 / / nyA0 sa00 - zliSazIG - anupUrvo ja prAptyupasarjane jaraNe varttate, janistu jananopasarjanAyAM prAptAviti bhedaH / Arambhe / / 5. 1. 10 / Arambhe- AdikarmaNi bhUtAditvena vivakSite varttamAnAd dhAtoryaH bato vihitaH sa kartari vA syAt / prakRtaH kaTaM bhavAn prakRtaH kaTo bhavatA, prakRtaM bhavatA / prabhukta zrodanaM caitraH, prabhukta zrodanazcaitreNa, prabhuktaM cetreNa // 10 // nyA0 sa0-Arambhe-bhUtAditvena vivakSate iti - AdizabdAd varttamAnatvabhaviSyatvayorapi parigrahaH, yathA jJAtumArabhate prajJAtaH kaSituM prArapsyate prakaSTaH / gatyarthA - Skarmaka- piva-bhujeH / / 5.1.11 // bhUtAdau yaH kto vihitaH sa gatyarthebhyo'karmakebhyazca dhAtubhyaH piba-bhujibhyAM ca kartari vA bhavati / gatyartha- gato maMtrI grAmam, gato maitreNa grAma, gataM maMtreNa; yAtAste grAmam, yAtastaigramaH, yAtaM taiH / akarmaka - Asito bhavAn zayito bhavAn, AsitaM bhavatA, zayitaM bhavatA / sakarmakA prapyavivakSitakarmANo'karmakAH, tena paThito bhavAn evaM prakhyAta, viditaH / avivakSitakarmabhyo necchantyeke, tanmate kRto devadattaH hRto devadattaH' ityAdi kartari na bhavati / kAla- bhAvA- sdhvabhizca karmabhiH sakarmakA zravyakarmakA uktAH tena trairUpyaM bhavati - supto bhavAn mAsam, supto bhavatA mAsa:, suptaM bhavatA mAsama; evam- 'zrodanapAkaM supto bhavAn' ityAdi / piba- payaH pItA gAvaH, idaM gobhiH pItam, iha gobhiH pItam / bhuji - prannaM bhuktAste, idaM tairbhuktama, iha tairbhuktam ||11|| nyA0 sa0- gatyarthAka0 - kAlabhAvA'dhvabhizceti - upalakSaNatvAddeza ityapi jJeyaM tena supto bhavAn kurUnityAdi draSTavyam / tena trairUpyaM bhavatIti - ' kAlAdhva' 2-2-42 ityAdinA yugapatsakarmakatvamakarmakatvaM cokta, tenAkarmakatvAt karttari bhAve ca sakarmakAt karmaNi prayoga iti trairUpyam / supto bhavAnmAsamiti - atra yAvatA karmasaMjJA tAvatA karmaNi dvitIyA, yAvatA tvakarmasaMjJA tAvatA karttari ktaH / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 1, sUtra - 12 - 16 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 211 adyarthAccAdhAre // 5.1.12 // adyarthAt AhArArthAt dhAtorgatyarthA'karmaka- piba bhujezca yaH ktaH sa AdhAre vA bhavati / idameSAM jagdham, idaM tairjagdham, iha tairjagdham / idameSAmabhyavahRtam, idaM tairabhyavahRtam, iha tairabhyavahRtam / idaM teSAmazitam, idaM tairazitam iha tairazitam / Arambhe tu kartaryapi bhavati-iha te annaM prAzitAH, iha te madhu pralIDhAH / gatyarthAdibhyaH khalvapi - idaM teSAM yAtam, idamahe: sRptam idameSAmAsitam idameSAM zayitam; idaM gavAM pItam ; idaM teSAM bhuktam / pakSe kartRkarma - bhAveSu pUrvANyevodAharaNAni // 12 // nyA0 sa0 - adyarthAccA0- nanvidaM tairjagdhamityAdau AdhArA'bhAvAtkarmaNi svayameva kto bhaviSyati kiM vikalpeneti ? na, takrakauNDiyanyAyenAdhAra evaM ebhyaH ktaH syAt yathA 'gatyarthAt kuTile' 3 - 4 - 11 ityatra yaGa / pUrvANyevodAharaNAnIti- 'gatyarthA'karmaka' 5-2-11 iti sUtre darzitAni / bhAve // 5. 1. 13 // kvA - tuma veti nivRttam, 'ktvA tum zram' ityete pratyayA bhAve dhAtvarthamAtre veditavyAH / kRtvA vrajati, kartuM vrajati, kAraM kAraM vrajati, cauraMkAra mAkrozati, atithivedaM bhojayati ||13|| nyA0 sa0- kvAtuma0 - veti nivRttamiti kArakanivRtteH / bhImAdayo'pAdAne // 5.1.14 // bhImAdayaH zabdA apAdAne sAdhavo bhavanti / vibhyatyasmAditi - bhImaH / evaMbhISma:, bhayAnakaH, caruH, samudraH, sravaH, trak, rakSaH, saMkasukaH, khalatiH / uNAdipratyayAntA ete "saMpradAnAccAnyatroNAdayaH ( 5- 1 - 15 ) iti niSedhenAprAptA nipAtyante || 14 || saMpradAnAccAnyatroNAdayaH / / 5.1.15 / / saMpradAnAdapAdAnAccAnyatra kArake bhAve cokhAdayaH pratyayA bhavanti / kRttvAt kartaryeva prAptAH karmAdiSvapi kathyante / karotIti - kAruH, vAtIti vAyuH, kaSito'sAfafa karmaNi - kaSiH, tanyate'sAviti - tanuH Rcanti tayeti Rk, vRttaM tatreti vartma, caritaM tatreti-carma / 15 / / asarUpo'pavAde botsargaH prAkU kteH // 5. 1.16 // itaH sUtrAdAramya striyAM ktiH " ( 5 -3 - 91 ) ityataH prAk yo'pavAdastadviSaye'pavAdenAsamAnarUpa utsarga autsargikaH pratyayo vA bhavati / avazyalAvyam, avazyalavitavyam, zravazyalavanIyam / jJaH, jJAtA, jJAyakaH / nandanaH, nandakaH, nandayitA / prasarUpa iti kim ? dhyaNi yo na syAt-kAryam, DaviSaye'N na syAt - goda: / 'anu Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-17-20 bandho'prayogI' iti sArUpyameva / prAk kteriti kim ? kRtiH, citiH, rakSitam, rakSaNam / ghanAdirna bhavati ; cikIrSA, jihIrSA, ktirna bhavati ; ISatpAnaH, supAnaH, duSpAnaH, khala na bhavati / apavAdatyAdiviSaye tu asarUpo'pyutsargatyAdinaM pravartate iti "zru-sada0" (5-2-1) ityAdisUtre vAgrahaNena jJApayiSyate / / 16 / / nyA0 sa0-asarUpopa0-apodyate heThyate utsargo'neneti vyanjanAd ghatra / utsarga iti-utkramyA'pavAda sRjyate vidhIyata iti patra / nanvatra vA grahaNaM kimarthaM yato'pavAdo vizeSavidhAnAdutsargastu pakSe asmAd vacanAd bhaviSyati ? satyaM,-vA grahaNA'bhAve sarvo'pyutsargo'pavAde eva pravartate tataH karttatyAdau apavAdaviSayAbhAvAta tajAdirna syAt / jJAtetyAdau tvapavAdasya kasya darzanAt syAt ? autsagika iti-utsarjanamiti yadA bhAve dhana tadA prayojanArthe ikaN , yadA tu karmaNi ghana tadA vinayAdibhyaH svArthika ikaN / apavAdatyAdiviSaye viti-atra sUtre kRdvizeSA'nabhidhAnAttyAdirapi prApnoti / vAgrahaNeneti-yadyenA. pavAdatyAdiviSaye'sarUpa utsargastyAdiH syAt tadA kiM tatra vAkaraNenetyarthaH ? varNa-vyaJjanAd dhyaNa // 5. 1. 17 // RvarNAntAd vyaJjanAntAcca ghAtoya'Na pratyayo bhavati / kAryam, hAryam ; pAkyam , vAkyam / NakAro vRddhyarthaH / ghakAra: "kte'niTa:0" ( 4-1-111 ) ityatra vizeSaNArthaH / / 17 // pANi-samavAbhyAM sRjaH // 5. 1. 18 // pANipUrvAt samavapUrvAcca sRjeya'Na pratyayo bhavati / RdupAntyakyapo'pavAdaH / pANibhyAM sRjyate-pANisA rajjuH, samavasRjyate iti-samavasaryaH / pANi-samavAbhyAmiti kim ? sRjyam , saMsRjyam / 'samava' iti samudAyaparigrahArthaM dvivacanam / / 18 / / nyA0 sa0-pANisama0-kyapopavAda iti-pUrveNa siddhe kimarthama'syArambha ityaashngkaa| uvarNAdAvazyake // 5. 1. 11 // avazyasya bhAvo'vazyaM bhAva iti vA akali-Avazyakama, tasmin dyotye uvarNAntAd dhAtoya'Na bhavati / lAvyam, pAvyam, yanniyogAta kartavyamarthaprakaraNAdinA nizcitaM tatrAyaM pratyayaH / lAvyamavazyam, pAvyamavazyam, avazyalAvyam, avazyapAvyam, anAvazyaMzabdenApi avazyaM bhAvo dyotyate, mayUravyaMsakAditvAcca samAsaH / avazyastutya iti para. tvAt kyap / prAvazyaka iti kim ? lavyam, pavyam / / 16 / / nyA0 sa0-uvarNAdA0-arthaprakaraNAdineti-avazyamAdizabdamantareNetyartha / avazyaMbhAvo dyotyate iti-yathA vyatilunate ityAdau AtmanepadenApi kriyAvya tihAre vyatizabdaprayogaH tathA'trApi ghyaNA dyotite'pya'vazyaMbhAve'vazyaMzabdaprayogaH / Asu-yu-vapi-rapi-lapi-trapi-Dipi-dabhi-camyAnamaH // 5. 1. 20 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-21-24 ] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 213 prAGpUrvAbhyAM sunoti-namibhyAM yautyAdibhyazca dhAtubhyo dhyaNa bhavati, yApavAdaH / yAvyam , vApyam , rApyam, lApyam , abhilApyam , apanApyam , Depyam / dabhiH sautro bandhane vartate, dAbhyam, avadAbhyama , AcAmyam , pAnAmyam , namirantabhUtaNyarthaH sakarmakaH, prakarmakA api hi dhAtavo vyartha vartamAnAH sakarmakA bhavanti, yathAnemi namanti / DipeH kuTAditvAd ye guNo na labhyata iti ghyaN vidhIyate / Anamarnecchantyeke // 20 // nyA0 sa0-prAsuyu0-dabhiH sautra iti-dambhestu dambhyamiti / AcAmyamiti-kevalasya 'mo'kami' 4-3-55 iti vRddhipratiSedhe ghyaNi ye vA na vizeSa iti sopasargasyodAharaNaM, nanu DipeH 'zakita ki' 5-1-29 iti yapratyaye'pi Depyamiti bhaviSyati kimatra grahaNena ? ityAha-Dipe: kuttaadiityaadi| vA''dhAre'mAvasyA // 5. 1. 21 // * amApUrvAd vasaterAdhAre dhyaNa pratyayo dhAtoH pakSe hrasvazca nipAtyate / pramAzabdaH sahArthaH, saha vasato'syAM sUryA-candramasAviti-amAvasyA amAvAsyA vA rUDhayA tithivizeSaH / pakSe yamakRtvA hasvanipAtanam "azcAmAvAsyAyAH" ( 6-3-103 ) ityatrakedazavikRtasyAnanyatvAdamAvAsyAzabdena pramAvasyAzabdasyApi // 21 // nyA0 sa0-vAdhAre'mA-pakSe yamakRtveti-vAdhAremAvaso ya iti kriyatAM dhyaNa tu vAgrahaNAdAdhAre'pi bhaviSyatIti bhAvaH / amAvasyAzabdasyApIti-anyathA yadhyaNantayora'tyantabhedAt yAntasya grahaNaM na syAt / saMcAyya-kuNDapAyya-rAjasUyaM krto||5. 1. 22 // ete tAvabhidheye ghyaNantA nipAtyante, AdhAre karmaNi vA, nipAtanAdevAyAdezadIrghatve api bhavataH / saMcIyate somo'smin saMcIyate vA'sAviti-saMcAyyaH kratuH, saMceyo'nyaH / kuNDaH poyate somo'smin kuNDa: pIyate iti vA-kuNDapAyyaH kratuH, sasomako hi yAgaH kratuH, kuNDapAno'nyaH / rAjA sUyate'smin rAjA vA sotavya iti- rAjasUyaH kratuH // 22 // praNAyyI niSkAmA-'sammate / / 5. 1, 23 / / __prapUrvAnnayateya'N AyAdezazca nipAtyate, niSkAme'saMmate vA'bhidheye / praNAgyo'ntacAso, viSayeSvanabhilASa ityarthaH, praNAyyazcauraH, sarvalokAsammata ityarthaH, praNeyo'nyaH / 23 / dhAyyA-pAyya-sAnnAyya-nikAyyamRG-mAna-havi-nivAse / / 5.1.24 // dhAyyAdayaH zabvA RgAdiSvartheSu yathAsaMkhyaM dhyaNantA nipAtyante. nipAtanAdeva ca sarvatrAyAdezaH / dadhAteRci-dhIyate samidagnAvanayeti-dhAgyA Rk, rUDhizabdatvAva kAzcideva Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-25-29 Rca ucyante, anyatra gheyaa| moyate yena tanmAnam, tatra mAGa AdipatvaM ca, mIyate tenetipAyyaM mAnam, meyamanyat / saMpUrvAnnayatehaviSi samo dIrghatvaM ca, sAnnAyaM havi:, ayamapi rUDhizabdatvAddhavivizeSe'vatiSThate, saMneyamanyat / nipUrvAccinotenivAse AdikatvaM ca / nikAyyo nivAsa: niceyamanyat / / 24 / / paricAyyopacAyyA-''nAyya samUhya-cityamagnau / / 5. 1. 25 // ete'gnau nipAtyante, paryupapUrvAccinoteya'Na prAyAdezazca / paricIyata itiparicAyyo'gniH, evamupacAyya:, pariceyaH, upaceyo'nyaH / AGpUrvAnnayateya'Na AyAdezazca / gArhapatyAdAnIyate ityAnAyyo dakSiNAgni, sa hyAhavanIyena saha ekayonirevocyate, Aneyo'nyaH / kecidagnivizeSAdanyatrApyanityavizeSa icchanti-prAnAyyo godhuk, anitya . ityarthaH / saMpUrvAd vaheya'Na UtvaM ca vazabdasya. samuhyata iti-samUhyaH, anyaH saMvAhyaH / anye tu saMpUrvAnheragnAveveti niyamArtha ghyaNaM nipAtayanti, agneranyatra samUhitavya ityeva / vahestu tanmate'gnAvapi saMvAhya iti bhavati / cinoteH kyapa , cityo'gniH, ceyo'nyaH // 25 // nyA0 sa0-paricAyyo0-ekayonireveti-AhavanIyo'gni dakSiNAgnizca nirvANo devAnIyete, ato dvAvapyekayonI gArhapatyAgnistvaraNinirmanthanAdevotpAdya iti na sa AnAyyaH / yAjyA dAnarvi // 5.1.26 // yajeH karaNe dhyaN nipAtyate, dAnaya'bhidheyAyAm / ijyate'nayeti-yAjyA, 'tyajayaj-pravacaH" (4-4-118) iti gatvAbhAvaH // 26 // tAvyA-'nIyau // 5. 1. 27 // dhAtoH parau 'tavya anIya' ityetau pratyayau bhavataH / zayitavyam, zayanIyam; vastavyam; vasanIyam , kartavyam, karaNIyaM bhavatA, kartavyaH karaNIyaH kaTaH / / 27 / / ya ecA''taH / / 5. 1. 28 / / RvarNa-vyaJjanAntAta ghyaNo vihitatvAt pariziSTAta svarAntAd dhAtoryaH pratyayo bhavati, antyA''kArasya caikAro bhavati / ditsyam, dhitsyam, ceyam, jeyam, neyam, zeyam, navyam, havyam, lavyam, bhavyam / eccAtaH-deyam, dheyam // 28 / / zaki-taki cati-yati-zasi-sahi-yaji ji-pavargAt // 5.1.21 / / zakyAdibhyaH pavargAntebhyazca dhAtubhyo yaH pratyayo bhavati, ghyaNo'pavAdaH / zakyam , takyam, catyam , yatyam , zamyam , sahyam , yajyam , bhjym| pavarga-tapyam , labhyam , gamyam / yajeH "tyaja-yaj-pravacaH' (4-1-118) iti pratiSedhAt bhajezca bAhulakAd dhyaNapi-yAjyam , mAgyam / yaji-bhajibhyAM necchntyeke| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-30-33 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 215 kathamasinA vadhyo'sivadhyaH, muzalavadhyaH ? "na janabadhaH" ( 4-3-54 ) iti vaddhipratiSedhe dhyaNA bhaviSyati // 29 // nyA0 sa0-zakitaki tyajayapravaca iti pratiSedhAditi-anyathA ghyaNapratyayA'bhAvAt prAptireva naasti| yama-mada-gado'nupasargAt // 5. 1. 30 // upasargarahitebhya ebhyo yaH pratyayo bhavati / yamyam, madyama, gadyam / anupasargAditi kim ? AyAmyam , pramAdyam , nigAdham / pavargAntasvAda siddhe yamo niyamAthaM vacanama - anupasargAdeva yathA syAt / bahulavacanAnmAdyatyaneneti-madyaM karaNe'pi, niyamyamiti ca sopasargAditi // 30 // nyA0 sa0-yamamada0-anupasargAdeveti-anupasargAdyama eveti viparItaniyamastu na 'na zakitaki' 5-1-26 ityatra pavargagrahaNAt / carerAGastvagurau // 5. 1. 31 // anupasargAccarerAGapUrvAt tvagurAvarthe yo bhavati / cayaM bhavatA, caryo dezaH, prAcarya bhavatA, prAcaryo dezaH / AGastviti kim ? abhicAryam / agurAviti kim ? AcAryo guruH // 31 // varyopasaryA-'vadya-paNyamupeyartumatI-garya-vikraye // 5. 1. 32 // varyAvayaH zabdA upeyAviSvartheSu yathAsaMkhyaM yAntA nipAtyante / vRNAterye-varyA, upeyA ced bhavati / zatena varyA, sahasraNa varyA kanyA, saMbhaktavyA maitrImApAdanIyeti yAvat ; vRtyA'nyA, vRNoteH kyA strIliGganirdezAdiha na bhavati-vAryA RtvijaH / anyastu"sugrIvo nAma baryo'sau bhavatA cAruvikramaH" (bhaTTiprayogaH) iti prayogadarzanAt puMliGge'pIcchati, sAmAnyanirdezAt tadapi saMgRhItam, zatena varyaH, sahasreNa varyaH / upapUrvAt sarteryeupasaryA, RtumatI cet / upasaryA gauH, garbhagrahaNe prAptakAletyarthaH, anyatra upasAryA zaradi mthuraa| napUrvAd vaderye-pravacaM, gAM cet / avadha pApam , avadyA hiMsA, gotyarthaH, anudhamanyat / kathamavAdyA ? vanirupapadAt ghyaNa, pazcAnnasamAsaH / paNeryepaNyaM, vikreyaM cet / paNyaH kambalaH, paNyA gauH, vikrayetyarthaH, anyatra pANyaH sAdhuH / / 32 / / nyA0 sa0-varyopa0-zatena varya iti-yastu vareNyaparyAyaH tasya varaNa ityasmAt NijantAt siddhiH / anudhama'nyaditi- yattu anUdyamiti tada'nuvadanaM anUt , anUdi sAdhu 'tatra sAdhau' 7-1-15 iti yaH / svaami-vaishyeyH|| 5. 1. 33 // arteH svAmini vaizye cAbhidheye yo nipAtyate / praryaH svAmI, aryo bezyaH / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-1, sUtra-34-38 svAmi-vaizya iti kim ? AryaH // 33 / / nyA0 sa0-svAmivaizye'ryaH--nipAtanasyeSTaviSayatvAt saMjJAyAmeva nipAtanam / vahya karaNe / / 5. 1. 34 // vaheH karaNe yo nipAtyate / vahanti teneti-vahyazakaTama, vAhyamanyat // 34 / / nAmno vadaH kyapa ca / / 5. 1. 35 // anupasargAditi vartate, anupasargAnAmnaH parAd vaH kyap yazca pratyayau bhavataH / brahmodyam , brahmavadyam ; satyavadyam , satyodham / nAmna iti kim ? vAgham / . pranasargAdityeva ? pravAdyam , anuvAdyam / kakAraH kitkAryArthaH, pakAra uttaratra tAgamArthaH / / 35 // hatyAbhUyaM bhAve // 5. 1. 36 // anupasargAnAmnaH parau 'hatyA bhUya' ityeto bhAve kyabantau nipAtyete / hante: strIbhAve kyA takArazcAntAdezaH / brahmaNo vadhaH-brahmahatyA, bhrUNahatyA, daridrahatyA, shvhtyaa| bhavate pusake bhAve kyap / brahmabhUyaM gataH, devasUyaM gataH, brahmatvaM devatvaM gata ityarthaH / bhAva iti kima ? zvadhAtyA vRsslii| nAmna ityeva ? hatiH, dhAtaH, bhavyam / hantevi dhyaNa na bhavatyabhidhAnAta, tathA ca bahulAdhikAraH / anupasargAdityeva ? upahatiH, prabhavyam // 36 / / nyA0 sa0-hatyAbhUyaM-hatyA ca bhUyaM ceti vAkyaM kArya, bhUyasya napuMsake nipAtanajJApanArtham / kyabantAviti-cAnukRSTatvAt yo nA'nuvartate / brahmaNo vadha iti-saMbandhe SaSTho akarmakasya vivakSaNAt / hatiriti-'sAtiheti' 5-3-64 iti nipAtanabAdhanArthaM zvAdibhyaH ktiH / tathA ca bahulAdhikAra iti-etadarthameva bahulAdhikAro'nuvartate ityarthaH / agnicityA // 5. 1. 37 // agneH parAccinoteH strIbhAve kyap nipAtyate / agnezcayanamagnicityA // 37 / / kheya-mRSodya // 5. 1. 38 // anupasargAditi nAmna iti ca nivRttam / kheya mRSodya' ityeto kyabantI nipAtyete / khaneya'No'pavAdaH kyap , antyasvarAderekArazca / khanyata iti-kheyam , nikheyam , utkheyam / maSApUrvAd vadateH pakSe ye prApte nityaM kyap / mukhodyate-mRSodyam / nAtra bhAva eveti yogavibhAgaH / / 3 / / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-36-42 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 217 nyA0 sa0-kheyamRSo0-nivRttamiti-nipAtanasyeSTaviSayatvAt / nikheyamiti-dyotakatvAt nyAdiprayoge'pi bhavati / kupya-bhidyoddhya sidhya-tiSya-puSya-yugyA-''jya-sUryaM nAmni // 5. 1. 31 // ete kyabantAH saMjJAyAM nipAtyante / gupeH kyapa AdikatvaM ca dhane'rthe / gopyate taditi-kupyaM dhanam, gopyamanyat / bhiderujjhezca nade'bhidheye kyap ujjherdhatvaM ca / bhinnatti kUlAni iti-bhidyaH, ujjhatyudakam-uddhyaH, anyatra-bhettA, ujjhitaa| sidhi-viSi-puSibhyo nakSatre'bhidheye kyA tviServalopazca / sidhyanti tveSanti puSyanti asmin kAryANIti sidhyaH, tiSyaH, puSyaH, anyatra-sedhanaH, tveSaNaH, poSaNaH / yujeH kyap gatvaM ca vAhane'bhidheye / yujanti taditi-yugyaM vAhanaM gajAzvAdi, yogyamanyat / AG pUrvAda ghRte'rthe kyap / AJjantyaneneti-AjyaM ghRtam , AJjanamanyat / sarteH kyap RkArasyora, suvatervA kyap rAntazca devatAyAm / sarati suvati vA kamasu lokAnitisuryo devatA / bahulAdhikArAgnipAtanasAmarthyAd vA'nukto'pi nipAtaneSu kArakavizeSo gamyate / / 39 / / dR-vRga-stu-juSeti-zAsaH / / 5.1.40 // ebhyaH kyap bhavati / dR-AvRtyaH / vRga-prAvRtyaH / vRGastu vAryA-RtvijaH / stu-stutyaH, avazyastutyaH / juSa-juSyaH / etIti iNikohaNam / ityaH, adhotyaH / prayateriGazca na bhavatiupeyam, adhyeyam / iko'pyadhyeyamityeke / Iyaterapyupeyamiti bhavati / zAs-ziSyA, AzAsestu "AzAsyamanyata punaruktabhUtam" (raghuvaMze) iti / katham "anivAryo gajairanyaH svabhAva iva dehinAm / " iti, saMbhakteranyatrApi vRG // 40 // nyA0 sa0-dRvRg-iNikograhaNamiti-iGastu parasmaipadyAdAdikasAhacaryAt nirAsaH / AzAsyamanyaditi-AGa: kvAveveti niyamAnna ziSAdezaH / RdupAntyAdapi-cudRcaH // 5. 1.41 // RkAropAntyAd dhAtoH kRpi-cUti-RcijitAt kyap bhavati / vRtyam, vRdhyam, gRdhyam, zRdhyam / akRpi ca iti kim ? kalpyam, cartyam, aya'm / / 41 // ku-vRSi-mRji-zaMsi-guhi-duhi-japo vA // 5. 1. 42 // ebhya kyap vA bhvti| kRtyam , kAryam , vRSyam , varNyam , mRjyam , mAryam , zasyam , zaMsyam , guhyam, Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-43-45 gohyam, duhyam, dohyam / japyam, jApyam, japerapi kyababhAvapakSe dhyaNa vikalpasAmarthyAt / 42 // nyA0 sa0-kRSi-kyaba'bhAvapakSe ghyaNiti-'zakitaki' 5-1-29 iti yA pratyaye tu vishessaa'bhaavH| ji-vipU-nyo hali-muJja-kalke / / 5.1.43 // . jayatevipUrvAbhyAM ca pU-nIbhyAM yathAsaMkhyaM hali-mukha-kalkeSu karmasu vAcyeSu kyapa pratyayo bhavati / mahaddhalaM haliH / muJjastRNavizeSaH / kalkastriphalAdInAm / jIyate nipuNenetijityA jityo vA haliH / pUG pUga vA-vipavitavyo vipUyo muJjaH / pUgo necchantyeke / vinetavyastailAdinA madhye iti-vinIyaH kalkaH / hali-muja-kalka iti kim ? jeyam , vipavyam , vineyam // 43 / / / nyA0 sa0-jivipUnyo0-tailAdinA madhye iti-tailAdinA katmino madhye vinetavyaH, ko'rthaH ? prApayitavyaH, yadvA madhye vartamAnena tailAdinA utkarSa vinetavyaH / padA-svairi-bAhyA-pakSye grahaH // 5. 1. 44 // vibhaktyantaM padam , asvairI paratantraH, bAhyA bahivA, pakSyo vayaH, eSvartheSu grahaH kyapa bhavati, dhyaNo'pavAdaH / . pragRhyate-vizeSeNa jJAyate pragRhya padam, yat svareNa na saMghIyate-agnI iti / ava. gahate-nAnAvayavasAt kriyate-avagRhya padam / asvairiNi-gRhyAH kAminaH, rAgAdiparatantrA ityarthaH / bAhyAyAM-grAmagRhyA zreNiH, nagaragRhyA senA, bAhya tyarthaH, strIliGganirdazo liGgAntare'nabhidhAnakhyApanArthaH / pakSyetvadgRhyaH, madgRhyaH, "guNagRhyA vacane vipazcitaH" (kirAte), tatpakSAzritA ityarthaH / eSviti kim ? grAhya vacaH / / 44 / / nyA0 sa0-padAsvairi0-pragRhya padamiti-paraiH svareNA'saMdhIyamAnasya padasya pragRhyamiti saMjJA vihitA / nAnAvayavasAt kriyate iti-yathA pacatItyatra pac zav tiv itya:vayavAH / bhRgo'saMjJAyAm // 5. 1. 45 // bhRgo dhAtorasaMjJAyAM kyap bhavati / bhriyate-bhRtyaH, poSya ityarthaH / prasaMjJAyAmiti kim ? bhAryo nAma kSatriyaH, bhAryA patnI / nanu ca saMjJAyAmapi striyAM bhRgo nAmni' ( 5-3-98 ) iti kyabasti, yathAkumArabhRtyA ? na-tasya bhAva eva vidhAnAt / / 45 / / nyA0 sa0-bhRgosaM0-kumArapoSaNapratipAdakaM zAstramapyupacArAt kumArabhRtyA / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-46-51 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [219 samo vA // 5. 1. 46 // saMpUrvAd bhRgaH kyap vA bhavati / saMbhRtyaH, saMbhAryaH / / 46 / / te kRtyAH // 5. 1.47 // te-'dhyaNa tavya anIya ya kyap' ityete pratyayAH kRtyasaMjJA bhavanti / kRtyapradezA:"tat sApyA'nApyAva karma-bhAve kRtya-kta-khalAzca' (3-3-21) ityAdayaH // 47 // Naka-tRcau // 5. 1.48 // dhAtoH parau Naka-tRcau pratyayo bhavataH, kRttvAt kartari / pAcakaH, paktA; pAThakaH, paThitA / NakAro vRddhayarthaH, cakAraH "trantyasvarAdeH" (7-4-43) ityatra sAmAnyagrahaNAvidhAtArthaH / / 48 // nyA0 sa0-NakatR-sAmAnyagrahaNAvighAtArtha iti-anyathA * niranubandhA0 * iti nyAyAt tRc eva grahaH syAt na tu tRnaH / ac // 5. 1.41 // dhAtoraca pratyayo bhavati, kRttvAt kartari / karaH, haraH, pacaH, paThaH udvahaH / cakAraH "aci" (3-4-15) ityatra vizeSaNArthaH // 46 // lihAdibhyaH // 5. 1.50 // lihAdibhyo dhAtubhyo'ca pratyayo bhavati, pRthagyogo bAdhakabAdhanArthaH / lehaH, zeSaH, sevaH, devaH, methaH, meSaH, meghaH, dehaH, prarohaH, nyagrodhaH, kopaH, gopaH, sarpaH, nartaH, darzaH, eSu nAmyupAntyalakSaNaM kaM dRzestu vA zaM bAdhate / 'animiSa' iti bahulAdhikArAta ko'pi bhavati / zvapacaH, pArApataH, kadvavaH, yadvadaH, arIn vraNayatItyaripraNA zaktiH, jArabharA, kanyAvaraH, raghUdvahaH, rasAvahaH, evaNaM bASate / bahuvacanamAkRtigaNArtham / nadI, bhaSI, plavI, garI, carI, tarI, darI, starI, sUdI, devI, sevI, corI, gohI' ete'jantA gaurAdau draSTavyAH // 50 // nyA0 sa0-lihAdibhyaH pRthagyoga iti-pUrveNa siddhe'syaarmbhaadityrthH| vA zaM bAdhate iti-yadi hi nityaM lihAdya'c syAttadA dRzaH zavidhAnama'narthakaM syAditi / kadvada iti-kutsitaM vadati 'rathavade' 3.-2-131 kdaadeshH| AkRtigrahaNArthamiti-tena vazA, amara, kSama, raNa, zleSa, ajagara ityAdayo'darzitA api jJeyAH / gaurAdau draSTavyA iti-anyai nadIityAdInAM DyarthaM TittvaM kRtaM tat svamate katham ? ityAha-nadItyAdInAM sAmAnyo'nena vA'c bhavatu, bharatastu gaurAdau / bruvH|| 5. 1.51 // Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-52-54 bra vo dhAtoraci bruva iti nipAtyate / brAhmaNamAtmAnaM brUte-brAhmaNa vaH / aNvacAdeza-guNabAdhanAtha nipAtanam / / 51 / / nandyAdibhyo'naH // 5. 1.52 // nandyAdibhyo dhAtubhyo nAmagaNe dRSTebhyo'naH pratyayo bhavati / nandyAvayo nandanaramaNetyAdinAmagaNazabdebhyo'poddhRtya veditavyAH, sa ca sapratyayapATho viziSTa viSayArtho rUpanigrahAthazca / nandi-vAzi-madi-dUSi-sAdhi-vadhi-zobhi-rocibhyo NyantebhyaH saMjJAyAmanandanaH, vAzanaH, madanaH, dUSaNaH, sAdhanaH, vardhanaH, zobhanaH, rocanaH / sahi-rami-dAmaruci-kRti-tapi-tRdi-dahi-yu-pU-lubhyaH saMjJAyAmevANyantebhyaH-sahate-sahanaH, evaM-ramaNaH, damanaH, rocanaH virocanaH, vikartanaH, tapanaH, pratardanaH, dahanaH, yavanaH, pavana:, lavaNaH, nipAtanANNatvam / samaH krandi-kRSi-hRSibhya: saMjAyAmeva-saMkrandanaH, saMkarSaNa saMharSaNaH / karmaNo dami-adi-nAzi-sUdibhyaH-savadamanaH, janArdanaH, vittavinAzanaH madhusUdanaH, asaMjJAyAmapi-ripudamanaH, kuladamanaH, parArdanaH, roganAzanaH, arisUdanaH / nadi-bhISi-bhUSi-pi jalpibhyaH-nardayati-nardanaH, vibhISayate-vibhISaNaH / bhUSayati-bhUSaNaH, dRpyati-darpaNaH, jalpati-jalpanaH / bahuvacanamAkRtigaraNArtham / / 52 // nyA0 sa0-nanyAdibhyo-sapratyayapATha iti-atha prakRtaya eva paThyantAM kiM sapratyayapAThenetyAha-viziSTaviSayArtha iti-tena ye nirupasargayadupapadopasargAH paThyante te tathA gRhyante ityarthaH / grahAdibhyo Nin // 5. 1.53 / / grahAdibhyo nAmagaNadRSTebhyo Nin pratyayo bhavati / grAhI, sthAyI, upasthAyI, mantrI, saMmaH / upA-'vAbhyAM rudhaH-uparodhI, avrodhii| prapAd rAdhaH-aparAdhI / udaH sahi-dasi-bhAsibhyaH-utsAhI udAsI, udbhAsI / neH zra-zoviza-vasa-vapa-rakSibhyaH-nizaNoti-nizrAvI, nizAyI, nivezI, nivAsI, nivaapii,nirkssii| najo vyAha-saMvyAhR-saMvyavaha-yAci-vraja-vada-vAsibhyaH-na vyAharati-avyAhArI, asaMvyavahArI, prayAcI, avAjI, avAdI, avaasii| napUrvAta svarAntAdacittavatkartRkAta akArI dharmasya bAlAtapaH, ahArI zItasya ziziraH, cittavatkartRkAnna bhavati-akartA kaTasya catraH / kecidanapUrvAdicchanti-kArI, hArI / vyabhibhyAM bhuvo'tIte-vibhavati sma-vibhAvI, abhibhAvI / vi-paribhyAM bhavo hrasvazca vA-vibhavati-vibhAvI, vibhavI; paribhAvI, pribhvii| veH zIGa-Sigordeze hrasvazca-guNazcitte vizete visinoti vA-vizayIviSayI ca pradezaH, nipAtanAt Satvam / grhaadiraakRtignnH||53|| nAmyupAntya-prI-kRga-jJaH / / 5. 1. 54 // Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-55-58 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [221 nAmyupAntebhyo dhAtubhyaH 'prI ka ga jA' ityetebhyazca kaH pratyayo bhavati, kakAraH kitkaaryaarthH| vikSipaH, vilikhaH, budha, yudhaH, kRzaH, vitRdaH / prINAtIti-priyaH, kiratItikiraH, utkiraH, gilatIti-gilaH, nigilaH, jaanaatiiti-jnyH| kASThabheda iti paratvAdaN // 54 // nyA0 sa0-nAmyupAntyaH-yudha iti-yudhyateH yodhavAcakastu Nigi yodhayatIti aci| gilaH, nigila iti-'navA svare' 2-3-102 ityatra vyavasthitavibhASAzrayaNAnnityaM latvam gehe grahaH // 5. 1.55 // . gehe'bhidheye graheH ko bhavati / gRham , gRhANi ; gRhAH / pusi bahuvacanAnta eva / upacArAd dvArA gRhAH / / 5 / / nyA0 sa0-prehe gra-bahuvacanAnta eveti-durgastvekavacanAntamevAha / upasargAdAto ddo'shyH|| 5. 1. 56 // upasargAt parAta zyajitAdAkArantAt dhAtorDaH pratyayo bhavati / AhvayatIti-AhvaH, prahvaH, saMvyaH, parivyaH, prajya:, anujyaH, prasthaH, suglaH, sumlaH, sutraH, vyAlaH, suraH / kenaiva siddha DavidhAnaM vRniSedhArtham / upasargAditi kim ? -dAyaH, dhAyaH / Ata iti kim ? AhartA / azya iti kim ? Ne-avazyAyaH, pratizyAyaH / ke pUrve'pavAdA anantarAn vidhIn bAdhante nottarAn ke iti No bAdhyate nANa, tena 'gosaMdAya vaDavAsaMdAya' ityaNeva / / 56 / / vyAghrA-''dhe praanni-nsoH|| 5. 1. 57 // 'vyAghra prAghrA' ityeto zabdo jighrateryathAsaMkhyaM prANini nAsikAyAM cArthe DapratyayAntau nipAtyete / vividham Ajighrati-vyAghraH prANI,Ajighrati-AghrA nAsikA / zasyApavAdaH / 57 / nyA0 sa0-vyAghrAghra-vyAghra iti-anekArthatvAcchiGghanapUrvake hiMsane varttate / yatkSIraH vividhamAjighran hinastIti / ghrA-dhmA-pA-Tdhe-dRzaH zaH // 5. 1.58 // ebhyaH zaH pratyayo bhavati / ghrA-jighratIti-jighraH, vijighraH, ujjinH| dhmA-dhamaH, vidhamaH, uddhamaH / ghrAdisAhacaryAta 'pA' iti pibatergrahaNaM na pAte:-pibaH, nipibaH, utpibaH, pAyatestu lAkSaNikatvAnna bhavati / dhe-SayaH vidhayaH, uddhayaH / dRzaM -pazyaH, vipazyaH, utpazyaH / dheSTakAro DyarthaH-uddhayI, vidhayI / upasargAdevecchantyanye / zakAraH zitkAryArthaH // 5 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-59-63 sAhi-sAti-vedya deji-dhAri-pAri-ceteranupasargAt // 5.1.51 // etebhya upasargarahitebhyo NyantebhyaH zaH pratyayo bhavati / sAhi-sAhayatIti-sAhayaH / sAti: sautro dhAtuH-sAtayaH. vedi-vedayaH, udejiudejayaH, dhAri-dhAraya , pAri pArayaH, ceti-cetayaH / anupasargAditi kim ? prsaahyitaa| chatradhAra iti paratvAdaNeva / / 56 / / limpa-vindaH // 5. 1. 60 // anupasargAbhyAM limpa-vindibhyAM zo bhavati / limpatIti-limpaH, vindatItivindaH / anupasargAdityeva ? pralipaH // 60 / nyA0 sa0-limpavindaH-limpisAhacaryAt vindestaudAdikasya grahaH, na tu vidu avayave ityasya / ni-gavAdernAmni // 5. 1. 61 // yathAsaMkhyaM nipUrvAda limpergavAdipUrvAcca vindernAmni-saMjAyAM zo bhavati / nilimpantIti-nilimpA nAma devAH / gA vindatIti-govindaH, kuvindaH, aravindaH kuruvindaH, uravindaH / nAmnIti kim ? nilipaH // 61 // nyA0 sa0-nigavAdernA-aravinda iti - cakrAvayava vizeSaH, abje tu klIbatvam , kazcittva'bje'pi puMstvamAha, rAjA ca / vA jvalAdi-du-nI-bhU-grahA-''srorNaH // 5. 1. 62 // jvalAdegaNAta du-nI-bhU-ahibhya AG-pUrvAcca sravateranupasargANNo vA bhavati, pahiparyantA jvalAdayo vRtkaraNAt / jvalaH, jvAlaH / calaH, cAlaH / 'nipAtaH, utkrozaH' iti bahalAdhikArAt / davaH. vAvaH / nayaH, nAyaH / dunIbhyAM nityamevetyeke / bhavaH, bhAvaH / vyavasthitavibhASeyam , tena-prAho makarAviH, grahaH sUryAdiH / AsravaH, pAnAvaH / anupasargAdityeva ? prajvalaH, pradavaH, praNayaH, prabhavaH, pragrahaH, prasravaH / 1 jvala 2 kuca, 3 patla, 4 pathe, 5 kvathe, 6 mathe, 7 Sadla, 8 zadlu, 9 budha, 10 TuvamU, 11 bhramU, 12 kSara, 13 cala, 14 jala, 15 Tala, 16 Tavala, 17 SThala, 18 hala, 16 Nala, 20 bala, 21 pula, 22 kula, 23 pala, 24 phala, 25 zala, 26 hula, 27 kuzaM, 28 kasa, 29 ruhaM, 30 rami, 31 vahi vRt iti jvalAdiH // 62 // nyA0 sa0-vA jvalAdi0-bahulAdhikArAditi-sopasargAdapItyarthaH / avh-saa-sNsroH||5. 1. 63 // avapUrvAbhyAM ha-sAbhyAM saMpUrvAcca sravaterNaH pratyayo bhavati / avahAraH, avasAyaH, saMtrAvaH / saMsrava ityapi kazcit / / 63 / / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra 64-70 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH / [223 tn-vydhiinn-shvsaatH|| 5, 1.64 // 'tan vyadhi iNa zvas' ityetebhya prAdantebhyazca dhAtubhyo NaH pratyayo bhavati / tAnaH, uttAnaH, avatAnaH / vyAdhaH, pratyAyaH, atyAyaH, antarAya: / atipUrvAdeveNa ityeke / zvAsaH, AzvAsaH / Adanta avazyAyaH, pratizyAyaH; glAyaH, mlAyaH / kathaM dadaH dadha: ? dadidadhyoracA siddham / / 64 / / nRt-khan-raJjaH zilpinyakaT // 5. 1. 65 // nati-khani-raJjibhyaH zilpini kartaryakaT pratyayo bhavati / zilpaM karmakauzalam , tadvAn shilpii| nartakaH, nartakI; khanakaH, khanakI; rajakaH, rjkii| zilpinIti kim ? natikA, khAnakaH, rajakaH / TakAro yarthaH // 65 / / gasthakaH // 5. 1.66 // gAyateH zilpini kartari thakaH pratyayo bhavati / gAyakaH / gAGa: pratyaye zilpI na gamyata iti gAyategrahaNam / / 66 / / nyA0 sa0-gasthakaH-zilpI na gamyata iti-zabdazaktisvAbhAvyAt / TanaNa // 5. 1.67 // gAyate: zilpini kartari TanaNa pratyayo bhavati / gAyanaH, gaaynii| TakAro iyarthaH / NakAra aikArArthaH / yogavibhAga uttarArthaH / etau pratyayAvazilpinyapItyeke // 67 / / nyA0 sa0-TanaNa-eke iti-tanmate gAmAdAgrahaNe sAmAnyagrahaNamiti nyAyAt . gAyatergADazca grahaH / haH kaal-briihyoH|| 5. 1.68 // jahAtejihItervA kAlavrIhyoH karboSTanaN pratyayo bhavati / jahAti jihIte vA bhAvAn-hAyanaH saMvatsaraH, jahatyudakaM dUrotthAnAva jihate vA drutaMhAyanA nAma vohayaH / kAla-drohyoriti kim ? hAtA // 6 // pra-sU-kho'kaH sAdhoM / / 5. 1. 61 // 'prasa la' ityetebhyo dhAtubhyaH sAdhutva-viziSTe'rthe vartamAnebhyo'kaH pratyayo bhavati / sAdhu pravate iti-pravakaH, evaM-sarakaH, lavakaH / sAdhAviti kim ? prAvakaH, sArakaH, lAvakaH // 69 // AziSyakan // 5. 1.70 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 ] . bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-71-73 iSTasya prArthanamAzIH, tasyAM gamyamAnAyAM dhAtorakan pratyayo bhavati / jIvatAdityAzAsyamAno jIvakaH, evaM nandakaH, bhavakaH / AziSIti kim ? jIvikA, nandikA, bhAvikA / nakAra "iccApuMso'nitkyAppare" ( 2-4-107 ) ityatra vyudAsArthaH, tena-jIvakA, nandakA, bhavakA / / 70 / / tika kRtau nAmni // 5. 1.71 // AziSi viSaye saMjJAyAM gamyamAnAyAM dhAtostika kRtazca sarve pratyayA bhavanti / zamyAt-zAntiH, tanyAta-tantiH, sanyAva-santiH, ramatAmityevamAsaMzita:-rantiH / kRtavIro bhUyAditi- vIrabhUH, mitrabhUH, kvip / agnirasya bhUyAta-agnibhUtiH, devabhUtiH, . prazvabhUtiH, sombhuutiH| kumAro'sya duritAni nayatAmityAzaMsita:-kumAranIti:, mintramenaM ddhiSISTa-mitravRddhiH, ktiH / devA enaM deyAsudevadattaH, yajJadattaH, viSNarenaM zrayAditiviSNazrutaH ktaH / zarva enaM vRSISTa-zarvavarmA, man / gaGgA enaM midyAt-gaGgAmintraH, trak / vadhiSISTa-vardhamAnaH / / 71 // nyA0 sa0-tikakRtau nAmni-vIrabhUriti-vIrAde: zabdAt bhavatyAderdhAtoranena pratyayavidhiH, tato yadyapi sAkSAt GasyuktatA nAsti tathApi saMjJAyAM pratyayavidhAnAt sUciteti 'Gasyuktam' 3-1-49 iti saH, 'nAmanAmnA' 3-1-18 iti vA / agnibhUtiriti-- kRttvAt kartayeva prAptau bahulAdhikArAt saMbandhAdAvapi pratyayaH / karmaNo'Na || 5. 1. 72 / / nirvatya-vikArya-prApyarUpAt karmaNaH parasmAddhAtoraNa pratyayo bhavati, ajAdyapavAdaH / nirvAt-kumbhakAra. ngrkaarH| vikAryAt-kANDa lAvaH zaralAvaH / prApyAtvedAdhyAyaH, carcApAraH, bhArahAraH, sUtradhAraH, bhAravAhaH, dvArapAla, uSTrapraNAyaH, kamaNDalugrAhaH / 'AdityaM pazyati, himavantaM zRNoti, grAmaM gacchati' ityAdau prApyAta karmaNo'nabhidhAnAnna bhavati, mahAntaM ghaTaM karotIti sApekSatvAt , anabhidhAnAcca / tathA ca bahulAdhikAraH / nirvatyaM-vikAryAbhyAmapi kvacinna bhavati-saMyogaM janayatiH, srajaM viracayati, vRkSaM chinatti, kanyAM maNDayati / NakAro vRddhyarthaH / / 72 / / nyA0 sa0-karmaNo'Na-sApekSatvAditi-agamakatvamanapekSya sApekSatvamAtramuttaram / anabhidhAnAcceti-vivakSitArthApratipAdanAt, aNi hi sati mahato ghaTakArasya pratItiH / zIli-kAmi-bhakSyA-''carIkSi-tamoH nnH|| 5. 1. 73 // karmaNaH parebhyaH 'zIli, kAmi, bhakSi, Acari, IkSi, kSam' ityetebhyo dhAtubhyo NaH pratyayo bhavati / dharma zIlayati-dharmazIlaH, dharmazIlA, dharmakAmaH, dharmakAmA, vAyubhakSaH, vAyubhakSA, Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-74-76 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [225 ApUrvazcari:-kalyANAcAraH, kalyANAcArA / sukhapratIkSaH, sukhapratIkSA, bahukSamaH, bhukssmaa| pralghAntaH zIlAdibhirbahuvrIhau sati dharmazIlAdayaH sidhyanti, aNbAdhanArtha tu vacanam , aNi hi striyAM Go: syAt, tathA ca dharmazIlotyAdyaniSTaM rUpaM syAt / evaMprAyeSu ca bahuvrIhyAzrayaNe ambho'tigameti syAda, ambhotigAmI ceSyate / kAmIti NyantasyopAdAnAdaNyantAdaNeva-payaskAmIti, Nyantasya tu Ne sati-payaHkAmeti bhavati / ata eva ca NyantanirdezAdaNyantanirdeze "ataH kR-kami kaMsa0 (2-3.5) ityAdau kevalasyaiva kamegrahaNam , tena-Ne sati sakArAdezo na bhavati // 73 / / nyA0 sa0-zIlikAmi0-alghAntariti-Nyantebhyo'li aNyantebhyastu ghatri / ambhotigameti syAditi-atigamyate 'yuvarNa' 5-3-28 ityali bahuvrIhau na caitadiSyate, sthite tu ambhaH karma atigacchati 'karmaNo'N' 5-1-72 / gAyo'nupasargATTak // 5. 1. 74 // karmaNaH parAdanupasargAd gAyateSTak pratyayo bhavati / vakaM gAyati-vakragaH, vanagI; sAmagaH. saamgii| anupasargAditi kim ? vakrasaMgAyaH, kharasaMgAyaH / vakrAdayo gItavizeSAH / gAyatinirdezo gAG nivRttyarthaH // 74 / / surA-zIdhoH pivaH // 5. 1. 75 / / surA-zIdhubhyAM karmabhyAM parAdanupasargAt pibateSTak bhavati / surAM pibati-surApaH, surApI; zodhupaH shodhupii| sarAzIdhoriti kim ? kSIrapA bAlA / piba iti kim ? surAM paati-suraapaa| kathaM saMjJAyAM surApA surApIti ? pAti-pibatyorbhaviSyati / na ca dhAtvarthabhedaH, saMjJAsu dhAtvarthasya vyutpattimAtrArthatvAt / / 7 / / nyA0 sa0-surAzIdho0-kathamiti-atra GI vikalpaH kathamityAzaGkA / Ato Do'hA-vA-maH / / 5. 1.76 // karmaNaH parAdanupasargAt hvA-vA-mAvajitAdAkArAntAd dhAtorDaH pratyayo bhavati / gAM dadAti-godaH, kambaladaH, pANitram, aGgalitram, brahmajyaH, vapurvItavAna-vapurvyaH / ahvAvA-ma iti kim ?svargahvAyaH, tantuvAyaH, dhAnyamAyaH, aNeva / kathaM mitrahaH? "kvacita" ( 5-1-171 ) ityanena ddH| anupasargAdityeva ? gosaMdAyaH, vaDavAsaMvAyaH / upasagairavyabadhAnataivetyaNa // 76 // nyA0 sa0-Ato Do-aniddiSTArthAstriSvapi kAleSu bhavantIti vapurvya ityatra bhUte'pi GaH / tantuvAya iti-vAtivAyatyorakarmakatvAnnagrahaNam / dhAnyamAya iti-dhAnyaM mAti mimIte mayate vaa| avyavadhAnataiveti-nanvaNapi nA prApnoti karmaNa upasargeNa vyava Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-77-82 hitatvAdityAha-ityaN iti / etat kuto labhyate / 'gAyo'nupasargATTaka' 5-1-74 sUtre upasargavarjanAt, anyathA karmaNaH parAt upasargavyavadhAne na prApnotyeva / samaH khyH|| 5.1.77 // karmaNaH parAt saMpUrvAta khyA' ityetasmAt Do bhavati / gAM saMkhyAti saMcaSTe vAgosaMkhyaH, pazusaMkhyaH / upasargArtha vacanam / / 77 / dazvAGaH // 5. 1. 78 / / karmaNaH parAdAGapUrvAda dadAte. 'khyA' ityetasmAcca Do bhavati / dAyamAdatte dAyAdaH, striyamAcaSTescyAkhyaH, priyAkhyaH / idamuttaraM copasargArtha vacanam / / 7 / / prAjjJazca / / 5. 1. 71 / / karmaNaH parAt prapUjjiAnAtedArUpAcca Do bhavati / pathiprajJaH, prapApradaH / iha pUrvasUtre ca dArUpaM gRhyate, na saMjJA jJA-khyAsAhacaryAt / pUrvasUtre tu dAga eva grahaNaM tasyaivAGA yogAta tena stanau pradhayati-stanapradhAyaH / / 7 / / nyA0 sa0-prAjJazca 0-dArupaM gRhyate iti-tena dAMvadevorapi grahastena kedAraprado bhojanapradazceti siddham / AziSi hanaH / 5. 1.80 // AziSi gamyamAnAyAM karmaNaH parAddhante? bhavati / zatru vadhyAt-zatruhaH, pApahaH, duHkhahaH / gatAvapIti kazcit , krozaM hanti-krozahaH / / 80 // klezAdibhyo'pAt // 5. 1. 81 / / klezAdibhyaH karmabhyaH parAdapapUrvAddhanterDo bhavati, anAzIrartha ArambhaH / klezamapahanti-klezApahaH, tamopahaH, duHkhApahaH, jvarApahaH, dopaha, doSApahaH, rogApahaH, vAtapittakaphApahaH viSAgnidarpApahaH / bahuvacanAd yathAvarzanamanyebhyo'pi bhavati / kathaM 'dAghATa:, cArvAghATa:? ghaTateraNi saMjJAyAM bhaviSyati / cAru AhantIti-cArvAdhAto hantereva / dArvAdhAto'pi tahi syAva , asaMjJAyAmiSyata eva / evamasaMjJAyAM saMpUrvAbhyAM ghaTi-hanibhyA-'varNasaMghATaH, varNasaMghAtaH, padasaMghATaH, padasaMghAtaH' ityAdi siddham, hantereva vA pRSodarAditvAt varNavikAraH / 81 / / __ nyA0 sa0-klezAdibhyo-kathaM dArvAghATa ityAdi-dArAvAGo hanteraNa antasya ca Ta: saMjJAyAM cArau tu Da iti pareSAM sUtradvayamatra tat svamate kathamityAha-ghaTateraNIti-dAruH sArasaH, cArustu jIvabhedastamAghaTate saMbadhnAti / kumAra-zIrSANNin / / 5. 1.82 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-83-87 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 227 kumAra-zIrSAbhyAM karmabhyAM parAddhanteNin pratyayo bhavati / kumAraM hanti-kumAraghAtI, zIrSaghAtI / ata eva nipAtanAcchirasaH (zIrSabhAvaH ), zIrSazabdo'kArAntaH prakRtyantaraM vA / tathA ca "zIrSe sthitaM pRSThataH" iti // 2 // zracitte Taka / / 5. 1.83 // karmaNaH parAddhanteracittavati kartari Tak pratyayo bhavati / / vAtaM hanti-vAtaghnaM telam, pittaghnaM dhRtam, zleSmaghnaM madhu, rogaghnamauSadham, jAyAghnAH tilakAlakAH patighnI pANirekhA, sarvakarmaghnI zailezI, sughno nagarama, zataghnI AyudhavizeSaH, hastaghno jyAghA-tatro vrdhpttttH| bahulAdhikArAta sadhnAdayaH saMjJAyAm / acitta iti kim ? pApaghAto yatiH, cauraghAto rAjA, AkhughAto biDAla:, matsyaghAto bakaH, sasyaghAto vRSabhaH / / 83 / / nyA0 sa0-pracitte Taka tilakAlakA iti-tilAnAM tulyAstilakA alakA ivAlakAste ca te alakAzca, yeSAM loke mitra iti prsiddhiH| zailezIti-zilAnAmIzaH zilezastara yeyaM niSprakampatvAt / jAyA-patezcihnavati // 5. 1.84 // jAyA-patibhyAM karmabhyAM parAddhantecihnavati kartari Tak bhavati / cihna zarIrasthaM zubhAzubhasUcakaM tilakAlakAdi / jAyAghno brAhmaNaH, patighnI kanyA, apalakSaNayugityarthaH / cittavadartha ArambhaH / / 4 / / brhmaadibhyH|| 5. 1.85 // brahmAvibhyaH karmabhyaH parAddhanteSTak pratyayo bhavati / brahma hamti-brahmaghnaH, kRtaghnaH, zatrudhnaH, vRtraghnaH, bhrUNaghnaH, bAlaghnaH, zazadhnI pakSijAtiH, gAM hanti-godhnaH paatkii| bahulAdhikArAta saMpradAne'pi-gAM hanti yasmai AgatAya dAtusa-godhno'tithiH / bahuvacanAd yathAdarzanamanyebhyo'pi bhavati / cittavadartha prArambhaH / / 85 // hasti-bAhu-kapATAcchato // 5. 1.86 // emyaH karmabhyaH parAddhanteH zaktau gamyamAnAyAM Tak bhavati, citavadartha ArambhaH / hastinaM hantu zaktaH-hastighno manuSyaH, bAhughno mallaH, kapATaghnazcauraH / zaktAviti kim ? hastinaM hanti viSeNa-hastighrAto rasadaH / / 86 / / nagarAdagaje // 5. 1. 87 // nagarAva karmaNaH parAddhantergajavajite kartari Tak bhavati, cittavadartha ArambhaH / nagaraghno vyAghraH / agaja iti kim ? nagaraghAto hastI // 7 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-88-64 rAjaghaH // 5. 1. 88 // rAjJaH karmaNaH parAddhanteSTak pratyayo ghAdezazca nipAtyate / rAjAnaM hantirAjaghaH ||8|| pANigha-tADaghau zilpini // 5. 1.81 // pANi-tADAbhyAM karmabhyAM parAddhanteH zilpini kartari Tak ghAdezazca nipAtyate / pANi hanti pANighaH, tADavaH shilpii| pANinA tADena ca hantIti karaNAdapi kecit / zilpinIti kim ? pANighAtaH, tADaghAtaH / / 8 / / kukSyAtmodarAt bhRgaH khiH // 5. 1. 10 // ebhyaH karmabhyaH parAt bhRgo dhAtoH khi: pratyayo bhavati / kukSimeva viti-kukSibhariH, prAtmabhariH, udaraMbhariH / udarAta kevidevecchanti / khakAro mAgamArthaH / / 10 / / arho'ca // 5. 1. 11 // karmaNaH parAvarhaterac pratyayo bhavati, praNo'pavAdaH / pUjAmarhati-pUjAha', sAdhuH, . pUjAr2yA pratimA // 61|| dhanu-daNDa-rasaru lAgalA-kuzaSTi-yaSTi zakti-tomara ghaTAda grahaH // 5. 1.12 // ebhyaH karmabhyaH parAd aherac pratyayo bhavati / dhanu hAti-dhanurgrahaH, daNDagrahaH, sarugrahaH, lAGgalagrahaH, aGkuzagrahaH, RSTigrahaH yaSTi grahaH, zakti grahaH, tomaragrahaH, ghaTagrahaH, * nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam * iti-ghaTIgrahaH / aNapItyeke-'dhanuhiH, daNDagrAhaH' ityAdi codAharanti / / 12 / / sUtrAddhAraNe // 5. 1. 13 // sUtraM karpAsAdimayaM lakSaNasUtraM vA'vizeSeNa gRhyate / sUtrAta karmaNaH parAta ahergrahaNapUrvake dhAraNe'rthe vartamAnAdac pratyayo bhavati / sUtraM gRhNAti-sUtragrahaH prAjJaH sUtradhAro vA, sUtramupAdAya dhArayatItyarthaH / anye tvavadhAraNe evecchanti, tanmate-sUtragrahaH prAjJa evocyate / dhAraNa iti kim ? sUtragrAhaH, yo hi sUtraM gRhNAti na tu dhArayati sa evamucyate / / 63 // nyA0 sa0-sUtrAddhAraNe-anye tvavadhAraNa eveti-tanmate yaH sUtraM dhArayatyeva tatraivAc , sUtradhArastu prayojane eva gRhNAti na tu sarvakAlam / AyudhAdibhyo dhRgo'dnnddaadeH|| 5. 1. 14 // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-95-98 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMca'modhyAyaH [ 229 daNDAdIn vajayitvA AyudhAdibhyaH karmabhyaH parAt dhago dhAtoraca bhavati / dhanudharati-dhanurdharaH, zaktidharaH, cakradharaH, vajradharaH, zUladharaH, haladharaH / prAdigrahaNAd bhUdharaH, jaladharaH, viSadharaH, zazadharaH vidyAdharaH, zrIdharaH, jaTAdharaH, payodharaH / bahuvacanAd yathAdarzanamanyebhyo'pi bhavati / adaNDAderiti kim ? daNDadhAraH, kuNDadhAraH, kANDadhAraH, karNadhAraH, sUtradhAraH, chatradhAra / / 4 / / nyA0 sa0-prAyudhAdi-daNDAdInAM vajanAttebhyo'N niNinye, anyathA yudhAdidvAro'c pratyayo'pi syAditi saMdehaH syAt / . hago vayo-'nudyame // 5. 1.15 // karmaNaH parAddharatevayasi anudyame ca gamyamAne ac bhavati / prANinAM kAlakRtAvasthA vaya, udyama utkSepaNam, AkAzasthasya vA dhAraNam, tadabhAvo'nudyamaH / asthiharaH zvazizuH, kavacaharaH kSatriyakumAraH / anudhame-aMzaharo dAyAvaH, manoharaH prAsAdaH, manoharA mAlA / saMjJAyAM To'pIti kazcita-manoharI viSaharI maNiH / vayo-'nudyama iti kim ? bhArahAraH / vayasi kriyamANa: saMbhAvyamAno vodyama ucyamAno vayo gamayatIti udyamArtha vayograhaNam / / 95 / / nyA0 sa0-hago vayo-kriyamANa iti-kriyamANatayA saMbhAvyamAna ityarthaH / saMbhAvyamAno veti-akurvannapi, tataH karmAsmin , karmaNi ayaM zakta ityevaM saMbhAvyamAna ityarthaH / vayograhaNamiti-nanvatra vayograhaNaM kimartham ? ityAha-udyamArthamiti, ayamartho yatra vayastatrodyame'satyapi bhavatItyartha , yathA kavacahara ityAdau / AGaH zIle / / 5. 1. 16 // karmaNaH parAdAGapUrvAddharateH zole gamyamAne'c pratyayo bhavati, zIlaM svAbhAvikI pravRttiH / puSpANyAharatItyevaMzIla:-puSpAharaH, phalAharaH, sukhAharaH, puSpAdyAharaNe svAbhAvikI phalanirapekSA vRttirasyetyarthaH / AGa iti kim ? puSpANi hartA, tRn / zIla iti kim ? puSpAhAraH / 'sukhAharaH' ityazIle'nume'rthe pUrveNAc / lihAdiprapaJcaH prakaraNamidam // 66 // nyA0 sa0-prAGaH zole-nanu lihAdigaNe eva dhAtUpapadArthaniyamaH kriyatAM, kimamIbhiH sUtraH ? ityAha-lihAdiprapaJca iti / dRti nAthAt pazAviH / / 5. 1. 17 // prAbhyAM karmabhyAM parAddharateH pazo kartari 'i:' pratyayo bhavati / iti harati-dRtihariH zvA, nAthahariH siMhaH / pazAviti kim ? dRtihAro vyAdhaH, nAthahArI gntrii||7|| rajaH phale-malAda grahaH // 5. 1. 18 // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-99-103 ebhyaH karmabhyaH parAd graherirbhavati / rajograhiH kaJcukaH, phalegrahirvakSaH, suutrnirdeshaadetvm| malagrahiH kambalaH / rajo-malAbhyAM kecidevecchanti / / 68 // deva-vAtAdApaH / / 5. 1. 11 // deva-vAtAbhyAM karmabhyAM parAdAperdhAtoriH pratyayo bhavati / devAnApnoti devApiH, vAtApiH ||6|| zakRt stambAd vatsa-bIhI kRgaH / / 5. 1. 100 // zakRta-stambAbhyAM karmabhyAM parAva kRgo yathAsaMkhyaM vatse vohau ca kartari 'i:' pratyayo bhavati / zakRtkarirvatsaH, stambakariohiH / vatsa-bohAviti kim ? zakRtkAraH, stamba. kAraH // 10 // ki-yat-tad bahoraH // 5. 1. 101 // ebhyaH karmabhyaH parAta karoteraH pratyayo bhavati / kiM karoti-kikaraH, kiMkarA, yatkaraH, yatkarA, tatkaraH, tatkarA, caurya-taskaraH / bahukaraH, bahukarA; bahukarIti saMkhyAvacanAduttareNa Ta: / jAtiridAnI kiMkarIti hetvAdau TaH / / 101 // saMkhyA-ha-divA-vibhA-nizA-prabhA-bhAzcitra-karnAdyantA'nanta-kArabAharudhanurnAndI-lipi-libi-bali-bhakti-kSetra-jaGghA-kSapA-kSaNadArajani doSA-dina-divasATTaH // 5. 1. 102 // saMkhyetyarthapradhAnamapi, tenaikAdiparigrahaH, ebhyaH karmabhyaH parAt karoteSTaH pratyayo bhavati / ahetvAdyartha ArambhaH / saMkhyAM karoti-saMkhyAkaraH, ekakaraH, dvikaraH, trikaraH / ahaskaraH, divAkaraH, vibhAkaraH, nizAkaraH, prabhAkaraH, bhAskaraH, citrakaraH, kartRkaraH, prAdikaraH, antakaraH, anantakaraH kArakaraH, bAhukaraH, aruSkaraH, dhanuSkaraH, nAndIkaraH, lipikaraH, libikaraH, balikaraH, bhaktikaraH, kSetrakaraH, jaGghAkaraH, kSapAkaraH, kSaNadAkaraH, rajanikaraH, rajanIkara:, doSAkaraH, dinakaraH, divasakaraH / TakAro Dyartha.-saMkhyAkarI // 102 / / hetu-tacchIlA-'nukUle'zabda-zloka kalaha-gAthA-baira-cATu-sUtra ___ maMtra-padAt // 5. 1. 103 // hetuH pratItazaktikaM kAraNam, tacchIlaM tatsvabhAva:, anukUla pArAdhyacittAnuvartI, eSu kartRSu zabdAdivajitAt karmaNaH parAva karoteSTaH pratyayo bhavati / hetau-yaza: karoti-yazaskarI vidyA, zokakarI kanyA, kulakaraM dhanam / tacchole Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-104-106 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [231 krIDAkaraH, shraaddhkrH| anukale-preSaNAkaraH, vacanakaraH / hetvAdiSviti kim ? kumbhakAraH / zabdAdiniSedha: kim ? zabdakAra:, zlokakAraH, kalahakAraH, gAthAkAraH, vairakAraH, cATukAraH, sUtrakAraH, mantrakAraH, padakAraH / tacchIle tAccholikazca pratyaya udAhAryaH / 103 atau krmnnH|| 5. 1. 104 // karmanzabdAt karmaNaH parAt karote to gamyamAnAyAM To bhavati, bhRtivetanaM karmamUlyamiti yAvat / karmapharo bhRtakaH, karmakarI daasii| bhRtAviti kim ? karmakAra: / punaH karmagrahaNaM zabdarUpakarmapratipattyartham / / 104 // nema-priya-madra-bhadAt khANa // 5. 1. 105 // ebhyaH karmabhyaH parAta karoteH 'kha aNa' ityeto pratyayau bhavataH / kSemaM karotikSemaMkaraH, kssemkaarH| priyaMkaraH, priyakAraH / madraMkaraH, madrakAraH / bhadraMkaraH, bhadrakAraH / bhadrAta kecidevecchanti / ebhya iti kim ? tIrthakaraH, hetvAdiSu TaH / 'tIrthakaraH, tIrthakAraH' ityapi kazcit / kho veti siddhe aNgrahaNaM hetvAdiSu TabAdhanArtham / - kathaM yoga-kSemakarI lokasyeti ? upapada vidhiSu tadantavidheranAzrayaNAta, ata eva "saMkhyA" (5-1-102) iti sUtre'ntagrahaNe satyapyanantagrahaNam, uttaratra ca bhayagrahaNe'pyabhayagrahaNam / / 10 / / megharti-bhayA 'bhayAt khaH / 5. 1. 106 // ebhyaH karmabhyaH parAt karoteH khapratyayo bhavati / meghAn karoti-meghaMkaraH / RtirgatiH satyatA vA, RtikaraH, bhayaMkaraH, abhayaMkaraH / hetvAdivivakSAyAM Tamapi bAMdhate para. tvAt-bhayaMkaraM zmazAnam / / 106 / / priya-vazAd vadaH / / 5. 1. 107 // AbhyAM karmabhyAM parAd vadeH kho bhavati / priyaM vadati-priyaMvadaH, vazaMvadaH / / 10 / / dviSantapa-parantapau / / 5. 1. 108 // dviSata-parazabdAbhyAM karmabhyAM parAt NyantAt tapeH khaH pratyayo hrasvatvaM dviSattakArasya makArazca nipAtyante / dviSatastApayati-dviSantapaH, paraMtapaH / nipAtanasyeSTa viSayatvAta striyAmanabhidhAnam-dviSatItApaH / aNyantsya ca tapena bhavati-dviSataH parAMzca tapatidviSattApaH, paratApaH // 10 // parimANArtha-mita-nakhAt pcH|| 5. 1. 101 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-110-115 sarvato mAnaM parimANam, tadarthAH prasthAdayaH zabdAH, aibhyo mita-nakhAbhyAM ca karmabhyAM parAta paceH khaH pratyayo bhavati / prasthaMpacA sthAlo, droNaMpacA dAsI, pralpaMpacA munayaH, "pAntAvalpaMpacAn munIn," mitaMpacA brAhmaNI, nakhaMpacA yavAgUH // 106 / / kUlA-'bhra-karISAt kssH|| 5. 1. 110 // ebhyaH karmabhyaH parAt kaSeH khaH pratyayo bhavati / kalaMkaSA nadI, pranakaSo giriH, karISaMkaSA vAtyA / / 110 // sarvAt sahazca // 5. 1. 111 // sarvazabdAt karmaNaH parAt saheH kaSezca khaH pratyayo bhavati / sarva sahate-sarvasaho muniH, sarvakaSaH khalaH / / 111 / / bhR-vR-ji-tR-tapa-damezva-nAmni || 5. 1. 112 // karmaNaH parebhya ebhyaH sahazca kho bhavati, nAmni-saMjJAyAm / vizvaM bibhati-vizvaM. bharA vasudhA / vR-pativarA kanyA / ji-zatruJjayaH parvataH, dhanaMjayaH pArthaH / tR-rathaMtaraM sAma / tapa-zatrutapo raajaa| damirantabhUtaNyartho Nyantazca gRhyate, bali dAmyati damayati vA-balidamaH kRSNaH, aridamaH, saha-zatrusahaH, etau rAjAnI / nAmnoti kim ? kuTumba bitikuTumbabhAraH / kecit tu-rathena tarati-rathaMtaraM sAmetyakarmaNo'pIcchanti / / 112 // dhAredhara ca // 5. 1. 113 // karmaNaH parAd dhArayateH saMjJAyAM khaH pratyayo bhavati, 'ghar' ityayamAdezazca / vasu dhArayati-vasuMdharA pRthvI / yugaMdharaH, sImaMdharaH, tIrthakarAvetau / saMjJAyAmityeva-chatradhAraH / / 113 // puraMdara-bhagaMdarau // 5. 1. 114 // etau saMjJAyAM khapratyayAntau nipAtyete / puro dArayati-puraMdaraH zakraH, bhagaM dArayatibhagaMdaro vyaadhiH| dArayatehrasvaH puro'mantatA ca nipAtyate / purazabdapUrvasya tu puradAra iti bhavati // 114 // nyA0 sa0-purandara0-purazabdapUrvasyeti-nipAtanasyeSTa viSayatvAt / vAcaMyamo vrate // 5. 1. 115 // vataM zAstrIyo niyamaH, tasmin gamyamAne vAcaH karmaNaH parAd yamerdhAtoH kho vAcazcAmantatA nipaatyte| vAcaM yacchati niyamayati vA-vAcaMyamo vrtii| vrata iti kim ? vAgyAmo'nyaH // 115 // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-116-121 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [233 nyA0 sa0-vAcaMyamo-zAstrIyo niyama iti-zAstraM saMjAlamasya upadezakatayA, zAstuH sakAzAt itaH prApto vA, yadvA zAstAraM karmatAphnamita. praaptH| manyANNina // 5, 1, 116 // karmaNaH parAnmanyateNin pratyayo bhavati / paNDitaM manyate bandhaM-paMDitamAnI bandhoH / darzanIyAM manyate bhAryA-darzanIyamAnI bhAyA / zyanirdeza uttarArthaH // 116 // nyA0 sa0-manyA0-uttarArtha iti-manutenivRttyarthazca / kartuH khaz / / 5. 1. 117 // pratyayArthAt kartu: karmaNaH parAnmanyateH khaz pratyayo bhavati / yadA pratyayArtha kartA prAtmAnameva darzanIyatvAdinA dharmeNa viziSTaM manyate tadA'yaM karma, tatrAyaM vidhiH / paNDitamAtmAnaM manyate-paNDitaMmanyaH, paTvImAtmAnaM manyate padvimanyA, vidvanmanyaH, viduSimanyA / prasarUpatvANinnapi-paNDitamAtmAnaM manyate-paNDitamAnI paTumAninI; vidvanmAnI, vidvnmaaninii| kartu riti kim ? varzanIyamAnI caitrasya, pUrveNAtra Ninneva / zakAraH zitkAryArthaH // 117 / ejeH|| 5. 1.118 // karmaNaH parAdejayateH khA bhavati / manAyejayati-amejayaH, janamejayaH, arimejayaH / / 11 / / zunI-stana-muJja-kUlA-''sya-puSpAt dheH / / 5. 1. 111 // ebhyaH karmabhyaH parAt TagheH khaz bhavati / zunI dhayati-zunidhayaH, stanaMSayaH, mujaghayaH, kalaMdhayaH, prAsyaMdhayaH, puSpaMdhayaH / mujAvibhyaH kecidevecchanti / dheSTakAro yarthaHzunidhayo stanaMdhayo sarpajAtiH / / 119 // nyA0 sa0-zunIstana0-zunidhayoti-kriyAvAcakatvAt jAtidvArA DIna prApta iti TakaraNam / nADI-ghaTI-kharI-muSTi-nAsikA-vAtAda dhamazca / / 5. 1. 120 // emyaH karmabhyaH parAd dhamateSTdhezca khaza bhavati / nADauM dhamati dhayati vA-nADiSamaH, nADidhayaH / ghaTiMdhamaH, ghaTiSayaH / kharidhamaH, khariSaya / muStiSamaH, muSTiyaH / nAsikadhamaH, nAsikaMdhayaH / vAtaMghamaH, vAtaMdhayaH / __ yantanirdezastadamAve khazapratyayanivRttyarthaH-nADi dhamati dhayati vA-nADimaH, nADiSaH, ghaTadhmaH, ghaTadhaH, kharadhmaH kharadhaH / / 120 // pANi-karAt // 5. 1. 121 // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-1-122-127 AbhyAM karmabhyAM parAd dhamateH khaz pratyayo bhavati / pANi dhamati-pANidhamaH, karaMdhamAH / pANi-karAva dherapIti kazcita-pANidhayaH, karaMdhayaH / pANidhamAH, karaMdhamAH, nADidhamAH panthAna iti tadyogAd, yathA-maJcAH krozantIti / / 121 // nyA0 sa0-pANikarAva-pANidhamA iti pANidhamapuruSayogAt pathAM tAcchabdyaM, adhikaraNe vA 'bahulam' 5-1-2 iti khaz iti pArAyaNam / kUlAdud jodrahaH // 5. 1. 122 // kalAt karmaNa parAbhyAm 'udruja udvaha,' ityetAbhyAM para. khaza bhavati / kUlamudrujo gajaH, kUlamudvahA nadI / / 122 // vahA'bhrAllihaH // 5. 1. 123 // vahA-'bhrAbhyAM karmabhyAM parAlliheH khaz bhavati / vahaM leDhi-vahaMliho gauH, abhraMlihaH prAsAdaH / / 123 / bahu-vidhvarus tilAt tudH|| 5. 1. 124 // ebhyaH karmabhyaH parAva tudeH khaz bhavati / bahuM tudati bahuntudaM yugam, vidhutudo rAhu, . aruMtudaH pIDAkaraH, tilaMtudaH kAkaH / bahoH kecidevecchanti / / 124 / / / nyA0 sa0-bahuvidhvaru0-aruMtuda iti-monte saMyogasya' 2 1-88 iti sa lopH||" lalATa-bAta-zardhAt tapA-ja-hAkaH / / 5. 1. 125 // lalATAdibhyaH karmabhyaH parebhyo yathAsaMkhyaM tapa aj hAka , ityetebhyaH khaz bhavati / lalATaM tapati lalATaMtapaH sUryaH, vAtamajanti-vAtamajA mRgAH, zardhajahati zardhajahA mASAH / khazaH zittvAdajervI Adezo na bhavati / hAka: kakAro hAGo nivRtyarthaH // 125 / / asUryogrAd dRzaH // 5. 1. 126 // prasUryogrAbhyAM karmabhyAM parAva dRzeH khaz bhavati / sUryamapi na pazyanti-asUryapazyA rAjadArAH, dRzinAM saMbaddhasya namaH sUryeNa sahAsAmarthe'pi gamakatvAt samAsaH / ugraM pazyati-ugraMpazyaH // 126 // nyA0 sa0-asUryo0-gamakatvAditi-vAkyArthapratipAdakatvAdityarthaH / iraMmadaH // 5. 1. 127 // karmaNa iti nivRttam , irApUrvAnmAdyateH khaz zyAmAvazca nipAtyate / irA-surA, tayA mAdyatItiiraMmadaH // 127 // nyA0 sa0-iraMmadaH-karmaNa iti nivRttamiti-nipAtanAt dhAtorakarmakatvAd vaa| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra--128-531 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [235 nagna-palita-priyA-ndha-sthUla subhagA-''daya tadantAccvya rthe'cve. rbhuvaH khiSNu khukaJ // 5. 1. 128 // nagnAdibhyaH kevalebhyastadantebhyazcAccyantebhyazccyarthe vartamAnebhyaH parAd bhavateH khiSNu-khuko pratyayo bhvtH| anagno nagno bhavati-nagnabhaviSNuH, nagnaMbhAvukaH, pAlitaMbhaviSNuH, pAlitaMbhAvukaH; priyaMbhaviSNuH, priyaMbhAvukaH; sthUlaM bhaviSNuH sthUlaMbhAvukaH; subhagaMbhaviSNuH, subhagaMbhAvukaH; ADhacaM bhaviSNuH, ADhaya bhAvukaH / tadantebhyaH-ananagno'nagno bhavati-pranagnamaviSNuH, pranagnaMbhAvukaH, asunagnaH sunagno bhavati-sunagnaMbhaviSNuH, sunagnaMbhAvukaH; ityAdi / vyartha iti kim ? nagno bhvitaa| acveriti kim ? pADhayomavitA, tRc / upapadaviSiSu tadantavidhiranAzrita iti tadantagrahaNam // 12 // kRgaH khanaTa karaNe // 5. 1. 121 // nagnAdibhyo'ccyantebhyazcvyarthavRttibhyaH parAt karoteH karaNe khanaT pratyayo bhavati / karaNa iti 'kartari" (5-1-3 ) ityasyApavAdaH / . anagno nagnaH kriyate'nena nagnakaraNaM dhutam / evaM-palitaMkaraNaM tailam , priyaMkaraNaM zIlam, andhakaraNaH zokaH, sthalaMkaraNaM dadhi, subhagaMkaraNaM rUpam, ADhaya karaNaM vittam / tadantebhyo'pi-ananagno'nagnaH kriyate'nena-anagnakaraNaH paTa:, sunagnaM karaNaH, apalitaMkaraNo rasa ityAdi / vyartha ityeva ? nagnaM karoti chUtena, nAtra prakRtivikArabhAvo vivakSyate / acverityeva ? nagnIkurvantyanena atra khanaTapratiSedhasAmAdanaDapi na bhavati, nahi nAgnIkaraNamityatrAnaTa-khanaTo rUpe samAse striyAM vA vizeSo'sti / kecit tu vyantapUrvAdapi khanaTamicchanti-nagnIkaraNaM dyUtam / / 129 // nyA0 sa0-kRgaH khanaTa-vizeSo'stIti-vyantatvAdavyayatvaM khityanavyaya' 3.2.111 iti monto'pi na bhavati / bhAve cAzitAd bhuvaH svH|| 5. 1. 130 // AzitazabdAta parAd bhavaterbhAve karaNe cAbhidheye khaH pratyayo bhavati / Azitena tRptena bhUyate bhavatA-AzitaMbhavo vartate bhavataH; Azito bhavatyanena-AzitaMbhava odanaH, Azito bhavatyanayA-AzitaMbhavA pnycpuulii| prasarUpatvAdanaDapi-prAzitasya bhavanam, na ghana sarUpatvAt / Azita iti nirdezAdaznAteH kartari to dIrghatvaM ca / AipUrvAd vA avivakSitakarmakAt kartari ktaH / / 130 // nyA0 sa0-bhAve cAzitA-kartari kta iti-zIlyAditvAt avivakSitakarmakAditi'gatyarthAkarmaka' 5-1-11 ityanena / nAmno gamaH khaD-Dau ca vihAyasastu vihaH // 5. 1. 131 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [ pAda- 1, sUtra - 132-134 nAmnaH parAt gameH "khaD Da" ityetau khazca pratyayA bhavanti, vihAyas zabdasya ca vihAdezo bhavati / khar3a-turo gacchati-turaMga, bhujena bhuja iva vA gacchati bhujaMgaH, praveNa plavena gacchati pravaGgaH, plavaGga, pato gacchati- pataMga, vihAyasA gacchati vihaMga: / Da-turagaH, bhujaga:, plavagaH, vihagaH, atyantagaH, sarvagaH, sarvatragaH, anantagaH, paradAragaH, grAmagaH, gurutalpagaH, pratIpaga: puroga:, pIThaga:, tIragaH / agrAdibhyastadantebhyo'pi agraga, senAgragaH, zrAdigaH, paGktayAdigaH, madhyagaH gRhamadhyagaH, antagaH, zAkhAntagaH, adhvagaH, nagarAdhvagaH, dUraga:, adUragaH, pAragaH, vedapAragaH, agAragaH, stryagAragaH, ityAdi / atha saMjJAyAm khe gacchati khagaH pakSI, na gacchati ago vRkSaH parvatazca, evaM nagaH, urasA gacchati uragaH pRSodarAditvAt salopaH / pato gacchati- patagaH pakSI / padbhyAM na gacchatipannaM gacchati vA pannagaH sarpaH / Apamandhi gacchatyApagA nadI / Azu gacchati - AzugaH zaraH / nimnagA, samudragA, satatagA, ityAdi / ago vRSalaH zItenetya saMjJAyAmapi / zratha khaH sutaM sutena vA gacchati sutaMgamo nAma hastI yasya sautaMgamiH putraH / mitaM gacchatimitaMgamo'zvaH, amitaMgamA hastinI, janaMgamazcaNDAlaH, pUrvagamAH panthAnaH, hRdayaMgamA vAcaH, turaMgamo'zvaH, bhujaMgamaH sarpaH pravaMgamaH kapiH, plavaMgamo bheka:, vihaMgamo nabhasaMgamazca pakSI, nabhasazabdo'kArAnto'pyasti / uraMgama ityapi kazcit / bahulAdhikArAd yathAprayogadarzanaM vyavasthA / DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / / 135 / / nyA0 sa0- nAmno gamaH bhUjeneti - bhojanaM sthAditvAtkaH, bhUjena kauTilyena gacchati / bhUja iveti bhujyate'nena bhujaH pANistadvadgacchati, pato gacchatIti-kSIrastu patatyanena 'punnAmni' 5 3- 130 iti ghe pataH pakSastairgacchatIti / zrApamabdhiM gacchatItiApo'tra santi jyotsnAdyaN, apAmayamAdhAratvena tasyedamaNa vA, Apyate nadIbhiriti vA bhAve ghaJa / suga-durgamAdhAre / 5. 1 132 // su-durbhyAM parAd gamerAdhAre DaH pratyayo nipAtyate / sukhena duHkhena ca gamyate'smi - niti - sugaH, durga: panthAH / AdhAra iti kim ? sugantA, durgantA / asarUpatvAdanaDapi bhavati sugamana:, durgamanaH / sugamo durgama iti karmaNi / / 132 / / nirgo deze / / 5. 1. 133 // nispUrvAd gamerAghAre deze Do nipAtyate / nirgamyate'smin deze iti- nirgo dezaH / deza iti kim ? nirgamanaH / / 133 / / zamo nAmnyaH / / 5. 1. 134 // zamo nAmnaH parAd dhAtornAmni saMjJAyAmaH pratyayo bhavati / zamityavyayaM sukhe vartate, tatra bhavati - zaMbhavo'rhan / zaM karoti-zaMkara:, zaMgara:, zaMvara:, zaMvadaH / svaH pazyetyA Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda -1, sUtra-135-136 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [237 diSvavyayAnAM karmatvadarzanAcchami karmaNi hetvAdiSvapi paravAta kRgaSTo bAdhyate-zaMkarA nAma parivrAjikA, zaMkarA nAma zakunikA tacchIlA ca / nAmnIti kim ? zaMkarI jinadIkSA / / 134 / / nyA0 sa0-zamo nAmnya:-karmatvadarzanAditi-eke'vyayAnAM karmatvaM na manyante tanmatamAkSipyAha-UdhrvAdibhyaH-nana karta zabdAda bahavacanaM prApnoti UrvAdivizeSaNatvAt ? satyaM,-sAmAnyamidamityekavacanaM, yathA-paJcAdau ghuT / pArthAdibhyaH shiingH|| 5. 1. 135 // pAdibhyo nAmabhyaH parAt zIGaH 'maH' pratyayo bhavati / pAzrvAbhyAM zete-pArzvazayaH, evaM-pRSThazayaH, udara zayaH / digdhena saha zete-digdhasahazayaH, digdhasahAva tRtIyAsamAsAta zoGo'kAraH, pazcAdupapadasamAsaH / bahuvacanAd yathAdarzanamanyebhyo'pi bhavati / anAdhArArtha prArambhaH / / 13 / / UrdhAdibhyaH kartuH // 5. 1. 136 // UrdhAdibhyo nAmabhyaH kartRvAcibhyaH parAt zoDa: 'praH' pratyayo bhavati / UrdhvaH zete-UrdhvazayaH, evam-uttAnazayaH, avamUrdhazayaH / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham // 136 // AdhArAt // 5. 1. 137 // prAdhAravAcino nAmnaH parAt zIGaH 'a' pratyayo bhavati / khe zete-khazayaH, gartazayaH, guhAzayaH, hRcchayaH, 'bilezayaH, manasizayaH, kuzezayaH' iti saptamyA pralup / giriza iti saMjJAyAM lomAditvAcchaH, kriyArthatve tu girizaya iti bhavitavyam // 137 / / nyA0 sa0-AdhArAva-gatazaya iti-phaNagarteti puMstrItve garte zete iti vAkyam / kuzezaya iti-kazcitpumAn, jalaje tu klIbatvaM syAt / kriyArthatve iti-kalApake kriyArthatve tipi sAdhitaM, na tacchiSTasammatam / careSTaH / / 5. 1. 138 // prAdhAravAcino nAmnaH parAccareSTaH pratyayo bhavati / kuruSu carati-kurucaraH, madracaraH, vanecaraH nizAcaraH / TakAro DyarthaH-kurucarI, madracarI / prAdhArAdityeva ? kurUzcarati, pazvAlAMzcarati / / 138 // nyA0 sa0-careSTa:-kurUzcaratIti-prApyAtkarmaNaH kvacidaN bhavatIti yadyaNAnIyate tadA samAso'pi bhavati tathA ca kurucAraH paJcAlacAraH ityapi / bhikSA-senA-''dAyAt / / 5. 1. 131 // anAdhArArtha ArambhaH, ebhyaH parAccareSTo bhavati / bhikSAM carati-bhikSAcaraH, Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-140-144 bhikssaacrii| senAM carati-parIkSate-senAcarastApasavyaJjanaH, senayA vA carati-senAcaraH / AdAya-gRhItvA carati-prAdAyacaraH, AdAnaM kRtvA caratItyarthaH, kimAdAyetyavivava / ebhya iti kim ? kurUzcarati // 139 // nyA0 sa0-bhikSAse0-tApasavyaJjana iti-tapo'syAsti jyotsnAditvAdaN tApasaH, tasya vyaJjanaM cihna yasya, yadvA tapasa idaM tApasaM tat vyaJjanaM yasya, yadvA tApasa iti vyajyate prakaTIkriyate jJAyate tApasavyaJjanaH, yadvA tApase vyajanaM vyAjo yasyeti / puro-'grato'gre sarteH // 5. 1. 140 // ebhyo nAmabhyaH parAta sarteSTo bhavati / puraH sarati-puraHsaraH, puraH-sarI / agrataH sarati-agrataHsaraH, AdyAditvAt tas / agne sarati-agresaraH. saptamyalupa, ekArAntamavyayaM vA; sUtranipAtanAd vaikAraH, tatrAgraM sarati agreNa vA sarati-agnesara ityapi bhavati / / 140 / pUrvAt kartuH // 5. 1. 141 // pUrvazabdAt kartRvAcinaH parAta sarateSTo bhavati / pUrvaH sarati-pUrvasaraH, pUrvo bhUtvA saratItyarthaH, kasmAt pUrva iti avivakSava; puurvsrii| kartu riti kim ? pUrva dezaM saratipUrvasAraH // 141 // ___ nyA0 sa0-pUrvAtkartu: avivakSaveti-tena sApekSatvAt samAso na prApnotIti na vAcyam / sthA-pA-snA-traH kaH / / 5. 1. 142 // nAmnaH parebhya ebhyaH kaH pratyayo bhavati / same tiSThati-samasthaH, viSamasthaH, kaTasthaH, kapitthaH, dadhitthaH, mahitthaH, azvasthaH, kulatthaH / dvipaH, pAdapaH, kacchapaH, anekapaH, kaTAhapaH / nadISNaH / Atapatram, dharmatram / paratvAdayaM "zamo nAmnyaH " (5-1-134) ityapratyayaM bAdhate zaMstho nAma kazcit / 'zaMsthAH' ityasarUpatvAt kvip / / 142 // zokApanuda-tundaparimRja-stamberama-karNejapaM-priyA-'lasa-hasti sUcake / 5. 1. 143 // zokApanudAdayaH zabdA yathAsaMkhyaM priyAdidhvartheSu kapratyayAntA nipAtyante / zokamapanadati-zokApanudaH priyaH, putrAdirAnandakara evamucyate / tundaM parimASTi-tundaparimRjo'lasaH. stambe ramate-stamberamo istI. karNe japati-kaNejapaH sacakaH / egviti kim ? zokApanodo dharmAcAryaH, tundaparimArja prAturaH, stambe rantA pakSI, karNe japitA mantrI / 43 / mUlavibhujAdayaH / / 5. 1. 144 // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-145-148 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [239 mUlavibhujAdayaH zabdAHkapratyayAntA niyatArthadhAtUpapadA yathAziSTaprayogaMnipAtyante / mUlAni vibhujati-mUlavibhujo rathaH, uvyA rohati-urvIruho vRkSaH, ko modatekumudaM karavam, mahIM dharati-mahIdhraH zaila:, upasi budhyate-uSarbu dho'gniH, apo bibhartiandhra meghaH, sarisa rohati-sarasirahaM padmam , nakhAni muJcanti-nakhamucAni dhanaSi, kAkebhyo gRhanIyAH-kAkaguhAstilAH, dharmAya pradadAti-dharmapradaH, evaM-kAmapradaH, zabdapradaH / zAstreNa prajAnAti-zAstraprajJaH, evam-AgamaprajJaH // 144 / ___ nyA0 sa0-mUlavibhUjA-uvAlha iti-'Gasyuktam' 3-1-49 iti samAsArthamatra pATho'nyathA 'nAmyupAntya' 5-1-54 iti sidhyati, evaM dharmaprada ityatrApi, atra hi 'upasargAdAto Do'zyaH' 5-1-56 iti Dai samAso na syAt / duheDughaH // 5. 1. 145 // ' nAmnaH parAd duheDughaH pratyayo bhavati / kAmAn dugdhe pUrayati-kAmadudhA, dharmAya . dugdhe-dharmadudhA / asarUpatvAt kvip-kAmadhuk / DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / / 145 / / bhajo viNa // 5. 1. 146 // nAmnaH parAd bhajeviNa pratyayo bhavati / adhaM bhajate-ardhabhAk , pAdabhAk, dUrabhAk, prabhAk, vibhAk / NakAro vRddhayarthaH, ikAra uccAraNArthaH, bakArI viNa kvipoH sArUpyArthastenAtra viSaye kvip na bhavati / / 146 / / man vana kvanip vica kvacit / 5. 1. 147 // nAmnaH parAda dhAtorete pratyayAH kvacit-lakSyAnusAreNa bhavanti / man-indraM zRNAti-indrazarmA, suzarmA, suvarmA, sudAmA, azvatthAmA / kvacidgrahaNAt kevalAdapi-zarma, dharma, hema, dAmA, pAmA / dhan-bhUridAvA, ghRtapAvA, amegAvA, vijAvA-"vanyAG paJcamasya" ( 4-2-65 ) ityAtvam / kvanip prAtaritvA, prAtaritvAnau; sudhIvA, supIvA / kevalAdapi-kRtvA, kRtvAnau; dhIvA, pIvA / vic kolAlapAH, zubhaMyAH, pApmareT / kevalAdapi-reTa, roT, veTa , jAgaH / kakAra pakArau kita-pitkAryAthau / / 147 / / kvip // 5. 1. 148 // nAmnaH parAd dhAto: kvip pratyayo bhavati kvacit / ukhena ukhayA vA nasateukhAtrat, vahAt bhrazyati-vahAbhraTa, "ghaJyupasargasya bahulam" (3-2-86) iti bahulagrahaNAdukha-vahayordIrghaH / parNAni dhvaMsate-parNadhvat / zakAn-hvayati--zakahUH / parivyayatiparivIH / yavalaH, khalapUH, akSayaH, mitrabhUH, pratibhUH, kaTacikoH / kevalAdapi-pAH, vAH, kI , gIH UH, laH, R, pak / savi--sU-dviSa--druha-duha-yujavida-bhida-cchida-ji-nI-rAjibhyazca / divi sIdati-diviSata, saptamyA alup, mIruSThAnA Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda 1, sUtra - 149 - 151 divAt SatvaM ca / sat, antarikSasat, sabhAsat prasIdati prasat, upasat / aNDaM sUteaNDasUH, zatasUH, prasUH / mitraM dveSTi- mitradviT, 'pradviT dviSo jenIyiSISTa vaH' / mitrAya duhyati-mitradhruk pradhuk vidhruk / gAM dogdhi godhuk kAmadhuk pradhuk / azvaM yunakti yujyate vA prazvayuk, prayuk; yuG, yuJjau, yujaH / taravavit vedavis pravit, 'nivivide fai vara:', viveravizeSeNa grahaNam, lAbhArthAcchantyeke / kASThaM bhinatti-kASThamit, balabhit, gotrabhit, bhid / rajjuM chinatti-rajju cchit, tamazchit mavacchit, pracchit, chit / zatruM jayati - zatrujit, prasenajit karmajit, prajit, abhijit / senAM nayati-senAnIH, agraNIH, grAmaNIH, praraNI; nIH, niyau, niyaH / vizvasmin rAjate- vizvArAT, vizvasya "vasu* rATo:' ( 3-2-61 ) iti dIrghaH, rAjasaTa, samrAT, virAT, rAT / aJceH- dadhya* zvati dadhyaG, devamazvati devadyuG, adadrayaG vizvadyaG, yiryaG, sayaGa, samyaG prAG, pratyaG; kevalAnna bhavati / tathA Rtau Rtum Rtave Rtuprayojano vA yajate- Rtvig yAjakaH, "Rtviz2a 0 " ( 2-1-66 ) ityAdisUtreNa gatvam / dhRSNoti dadhRk pragalbhaH, dadhRgi- ( Si) ti nirdezAt dvitvam / unihyati unnahyati vA uSNik chandaH, uSNimiti nirdezAt dalopa- SatvAdi / kathaM 'dizyate dik. sRjyate srak' ? kRtsaMpadAditvAt kvip / kakAraH kitkAryArthaH / pakAraH pitkAryArthaH / ikAra uccAraNArthaH / / 148 / / nyA0 sa00 - kvip - ukhena ukhayA beti- pute vartamAna ukhazabda: puMstrI sthAlyAM nityastrIti vaiyAkaraNA manyante pA iti- 'IrvyaJjane' 4-3-97 ityatra sAkSAt vyaJjanagrahaNAt kviplope ItvaM na / spRzo'nudakAt / / 5. 1. 149 // udakavatAnAmnaH parAt spRzeH kvip pratyayo bhavati / ghRtaM spRzati ghRtaspRk / evaM marmaspRk, vyomaspRk / mantreNa spRzati mantraspRk / karmopapadAdevecchantyanye / zranudakAditi kim ? udakasparzaH, udakena spaSTa / anudaka iti paryudAsAzrayaNAdudakasadRzamanupasagaMnAma gRhyate teneha na bhavati - upaspRzati / / 149 // // ado'nannAt // 5.1.150 // annavajitAnnAmnaH parAdade: kvip pratyayo bhavati / Amamatti- AmAt, sasyAt / zrananAviti kim ? annAdaH / bahulAdhikArAt kaNAdaH, pippalAdaH / vivap siddho'nnapratiSedhArthaM vacanam / / 150 / / nyA0 sa0- adona- nanu lakSyAnusAreNa kvip 5-1-148 iti kvip bhaviSyati kimanena ? satyaM - tasyaiva prapaJco'yamiti / kravyAt kravyAdAvAma pakAdau / 5. 1. 151 // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra 152-154 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [241 'krayAt kravyAda' ityetau zabdau yathAsaMkhyaM kvivaNantau sAdhU bhavataH, yadyAmAt pakvAccAbhidheyau bhvtH| kravyamatti-kravyAt, prAmamAMsabhakSaH, RvyAdaH pkvmaaNsbhkssH| vyAda iti necchantyanye / AmamAMsavAcyapi kravyazabda: kravyAda iti nipAtanasAmarthyAt vRttau pakvamAMse vartate / prathavA kRta-vikRttazabdasya pakvamAMsArthasya pRSodarAditvAt RvyAdezaH / siddhau pratyayau viSayaniyamArthaM vacanam / / 151 // nyA0 sa0-RvyAt-AmamAMsabhakSa iti-AmaM ca tat mAMsaM cAmamAMsaM tat bhakSaya. tIti 'zIlikAmi' 6-1-73 iti NaH / kRttadhikRttazabdasyeti-vizeSeNa kRttaM vikRttaM, pUrva kRttaM pazcAvikRttaM kRttaM ca tadvikRttaM ca kRttavikRttaM tasya / tyadAdyanyasamAnAdupamAnAd vyApye dRzaSTaka-sako c||5. 1. 152 // ' tyadAderanyazabdAt samAnazabdAccopamAnabhUtAna vyApye karmaNi vartamAnAt parAt dRzeApya eva Tak sakau kvip ca pratyayA bhavanti / tyadAdi-sya iva dRzyate-tyAdRzaH, tyAdRzI, tyAdRkSaH, tyAdRkSA, tyAdRka, evaMtAdRzaH, tAdRzI, tAkSaH, tAdRkSA, tAhaka / anya-anyAdRzaH, anyAzI, anyAdRkSa:, anyAdRkSA, anyAhaka / samAna-sadRzaH, sadRzI, sadRkSaH, sahakSAH, sahak / kecit sakamapi TitaM manyate, tanmate-tyAdRkSItyAyeva bhavati / ebhya iti. kim ? vRkSa iva dRzyate / upamAnAditi kim ? sa dRzyate / vyApye vartamAnAditi kim ? teneva dRzyate, tasminiva dRzyate, asminniva dRshyte| vyApya eveti kim ? tamiva pazyantItyatra kartari na bhavati / vacanabhedAnna yathAsaMkhyam / / 152 // karturNina // 5. 1. 153 // kartu vAcina upAmAnabhUtAnAmnaH parAdghAtoNin pratyayo bhavati / kRtvAt kartari / uSTa iva krozati-uSTakozI, dhvAkSarAvI. kharanAhI. siMhanI / kartariti kim ? zAloniva kodravAn bhukte, uSTra mivAzvamArohati / upamAnabhUtAdityeva ? uSTra: krozati / azolArtho jAtyarthazcArammaH // 153 // ajAteH zIle // 5. 1. 154 // ajAtivAcino nAmnaH parAd dhAtoH zIle'rthe vartamAnAta Nin pratyayo bhavati ? uSNaM bhuGkte ityevaMzIla:-uSNabhojI, shiitbhojii| ajAteriti prasajyapratiSedhAdasatvavAcino'pyupasargAd bhavati / udAsaratItyevaMzIla:-udAsArI, pratyAsArI, prasthAyI, pratibodhI, prayAyI, prtiyaayii| udAG-pratyAbhyAM paraM satiM varjayitvA'nyasmAd dhAtorupasargaparAnnecchantyanye / ____ ajAteriti kim ? brAhmaNAnAmantrayitA, zAlIna bhoktA / prabhoktA, upabhoktA, saMbhoktA iti bahulAdhikArAnna bhavati / zola iti kim ? uSNabhoja AturaH / / 154 / / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-1, sUtra-155-158 nyA0 sa0-prajAte:-prasajyapratiSedhAditi-paryu dAsAzrayaNe tu jAtivAcino dravyarUpaniSedhAdajAtivAcino'pi dravyavacanAdeva syAt / satti varjayitveti-utpratibhyAmAGaH sarte. riti parasUtramatrArthe / sAdhau // 5. 1. 155 // nAmnaH parAt sAdhAvarthe vartamAnAta dhAtoNin pratyayo bhavati / prazIlArtha ArambhaH / sAdhu karoti sAdhukArI, sAdhudAyI, cArunI, suSTugAmI / bahulAdhikArAta 'sAdhu vAdayati vAdako vINAm, sAdhu gAyati' ityAdau na bhavati / / 155 / / brahmaNo vdH|| 5. 1. 156 // brahmanzabdAt parAd vadeNin pratyayo bhavati / brahma brahmANaM vA vdti-brhmvaadii| ayamapyazIlArtha ArambhaH, jAtyartho'sarUpavidhinivRttyarthazca / / 156 / / nyA0 sa0-brahmaNo-nivRttyarthazceti-'karmaNo'N' 5-1-72 ityAdeH / vratA-''bhIkSNye // 5. 1. 157 // vrataM zAstrito niyamaH, AbhIkSNyaM pauna:-punyam, tayorgamyamAnayo mnaH parAda dhAtoNin pratyayo bhavati / vrate-azrAddhaM bhuGkta-azrAddhabhojI, alavaNabhojI, sthaNDilasthAyI, sthaNDilavartI, vRkSamUlavAsI,pAvazAyI, tadanyavarjanamiha vrataM gamyate / prAbhIkSNye-punaH punaH kSIraM pibantikSIrapAyiNa uzInarAH, takrapAyiNaH saurASTrAH, kaSAyapAyiNo gAndhArAH, sauvIrapAyiNo bAlIkAH / vratA-''bhISaNya iti kim ? sthaNDile zete-sthaNDilazayaH / bahulAdhikArAdAbhIkSNye. 'pIha na bhavati-kulmASakhAdAzcolAH / prazIlAtha jAtyarthaM ca vacanam / / 157 // nyA0 sa0-vratAbhI0-sUtratvAt samAhAraH, karmadhArayo vA / azrAddhabhojIti-zrAddhaM pitRdevatyaM karma taduddizya yat kriyate piNDAdikaM tadapi zrAddham / tadanyavarjanamiti-tasyAzrAddhasyAnyat zrAddhaM tasya varjanam / / uzInarA iti-uzyate sthAditvAt kaH, gaurAditvAt DI, uzI nagarI tasyA nraaH| saurASTrA iti-surASTrazabda ekavacanAnto'pi keSAM mate iti 'bahuviSayebhyaH' 6-3-45 iti nAkA ki tvaNeva / yadvA surASTrA nagarI tasyAM bhavAH / gAndhArA iti-gandhAradezasyeme tasyedamaN / karaNAd yajo bhUte // 5. 1. 158 // karaNavAcino nAmnaH parAd bhUte'rthe vartamAnAd yajeNin pratyayo bhavati / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-159-161 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAya: [243 ___ agniSTomeneSTavAn-agniSTomayAjI, bhavati hi sAmAnyavizeSayorbhedavivakSAyAM sAmAnyayajo vizeSayajiragniSTomaH karaNam / bhUta iti kim ? agniSTomena yajate / karaNAditi kim ? gurUniSTavAn // 15 // nindya vyApyAdina vikriyaH // 5. 1. 156 // __ vyApyAnAmnaH parAt vipUrvAt kroNAte te'rthe vartamAnAta kutsite katarIn pratyayo bhavati / ___ somaM vikrItavAn-somavikrayI, ghRtavikrayo, tailavikrayo brAhmaNaH / nindha iti kim ! dhAnyavikrAyaH, ghRtavikrAyaH, tailavikrAyo vaNika / vyApyAditi kim ? grAme vikotavAn / bhAve'lantasya matvarthIyenenA sidhyati kutsAyAmaNbAdhanAthaM vacanam // 159 / / hano Nin // 5. 1. 160 // vyApyAnAmnaH parAd bhUte'rthe vartamAnAt hantenindhe kartari Nin pratyayo bhavati / pitRvyaM hatavAn-pitRvyaghAtI, mAtulaghAtI / asarUpatvAdaNapi-pitRvyaghAtaH, mAtulaghAtaH / kecit tvasarUpavidhi necchanti / nindya ityeva ? zatru hatavAn zatrughAtaH, cauraghAtaH / vyApyAdityeva ?-daNDena hatavAn / ghanantAnmatvoMyenenA siddha bhUtakutsAmyAmanyatra zatrudhAtItyAdau matvarthIya nivRttyarthaM vacanam / anyatrApIcchatyanyaH / evaM pUrvasUtre'pi / / 160 // ___nyA0 sa0-hano Ni-matvarthoyanivRttyarthamiti-hananaM ghAtaH ghatri pazcAnmatvarthIyo n| evaM pUrvasUtre'pIti-pUrvasUtre'nuktamapi dvitIyamidaM phalaM draSTavyam, iha tu idameva tato'sarUpatvAdaNatrAnujJAtaH, ghAntAdityAdyAramyecchatyanya iti paryantaM pUrvasUtre'pItyatra jJeyam / brahma-bhra Na-vRtrAt kvip // 5. 1. 161 // brahmAdibhyaH karmabhyaH parAd bhUte'rthe vartamAnAddhanteH kvip pratyayo bhavati / brahmANaM hatavAn-brahmahA, bhrUNahA, vRtrahA / "kvip" ( 5-1-148 ) ityanenaiva siddhe niyamArthaM vacanam, caturvidhazcAtra niyamaH / 1-brahmAdibhya eva hantebhU te kvip nAnyasmAva-puruSaM hatavAn-puruSaghAtaH / 'madhuhA, ahihA, gotrahA, himahA, tamopahA, asurahA, AkhuhA' ityAdiSu vartamAnamaviSyatoH kAlamAtra vA "kvip / (6-1-148) ityanenaiva kvip / 2-tathA brahmAdibhyo hantereva bhUte nAnyasmAd dhAtoH kvip-brahmAdhItavAn brahmAdhyAya ityaNeva na tu kvip / brahmavidAdayastu bhUtAvivakSAyAm / / 3-tathA brahmAdibhyo hante te vibeva nAnyaH pratyaya:-brahmANaM hatavAn-brahmahA iti kvibeva bhavati nANa-Ninau / brahmaghnAdayastu kAlasAmAnyena 'brahmAdibhyaH" (5.1-85) iti Tak pratyaye sAdhavaH / kathaM 'vRtrasya hantuH kulizam' iti ? kevalAdeva hantestRca Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda - 1, sUtra - 162-164 pazcAd vRtreNa sambandhaH / OM madhye'vavAdAH pUrvAn vidhIn bAdhante nottarAn iti kvipADaNAdireva bAdhyate na kta-ktavat / 4- tathA brahmAdibhyo hanterbhUta eva kAle kvip nAnyasmin brahmANaM hanti haniSyati vA-brahmaghAta ityaNeva / tadetat sarva bahulAdhikArAllabhyate / / 161 / / nyA0 sa0 brahmabhU0 - kAlamAtre vA vivaviti kayA rotyA madhorhantA ko'rthaH ? madhuhananayogya : kAla iti vAkye vivapi madhuhetyAdi / brahmaghAta iti - 'brahmAdibhyaH ' 5-1-85 iti Tak prasaGge'pi bahulamaN / kRgaH supuNya-pApa-karma-mantra- padAt / / 5. 1. 162 // suzabdAta puNyAdibhyazca karmabhyaH parAt karoterbhU te'rthe vartamAnAt kvip bhavati / suSThu kRtavAn sukRt, puNyaM kRtavAn- puNyakRt pApakRt karmakRt, mantrakRt, padakRt / idamapi niyamArthaM vacanam / trividhazvAtra niyamaH / , 1 - ebhyaH kRga eva bhUte kvip nAnyasmAd dhAto:- mantramadhItavAn- mantrAdhyAya ityatA eva bhavanti na kvip / 'mantravit, pApanut' ityAdau tu bhUtAvivakSAyAM kvip / 2 - tathA ebhyaH kRgo bhUta eva kvip / iha na bhavati karma karoti kariSyati vAkarmakAra:, mantrakAraH, padakAraH / 3- tathA ebhyaH parAt kRgo bhUte kvibeva mAnyaH pratyaya:, tena karma kRtavAn- karmakAra iti na bhavati / ebhya eva bhUte kRgaH kvimiti dhAtuniyamo neSyate, tena 'zAstrakRt, tIrthakRt, vRttikRt sUtrakRt bhASyakRt' ityAdayaH siddhAH / / 162 / / * nyA0 sa0- kRga supuNya ityaktA eveti- aN ca ktau cANaktAH ktavaturdazita eva ktapratyayastu Arambhe yaH ktaH sa eva gRhyate, anyasya bhAvakarmaNovidhAnAt 'gatyartha' 5-1-11 ityasya tu sakarmakatvAdaprAptiH / somAt sugaH / / 5.1.163 // somAt karmaNaH parAt sunoterbhU te'rthe vartamAnAt kvip bhavati / somaM sutavAn- somasut / zrayamapi niyamArtho yoga: / catuvidhazcAtrApi niyamaH / 1- somAdeveti niyamAt surAM sutavAn surAsAba ityaN / surAsuditi bhUtAvivakSAyAm / 2- suga eveti niyamAt somaM pItavAn somapA iti vic / 3 bhUta eveti niyamAt - somaM sunoti soSyati vA somasAva ityaN / 4- kviveveti niyamAt somaM sutavAn ityaN na bhavati / / 163 // agnezaceH // 5. 1. 164 // agneH karmaNaH parAccinoterbhU te'rthe vartamAnAt kvip bhavati / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 1, sUtra - 165 - 169 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 245 zragni citavAn- pragnicit / pratrApi catuvidho niyamaH / 1- agnereveti niyamAtkuDya: citavAn kuDayacAya ityaN / 2 - cereveti niyamAt agni kRtavAn -- zragnikAraH / 3--bhUta eveti niyamAt -- agni cinoti ceSyati vA agnicAya: / 4-- kviveveti niyamAtagni citavAnityaN na bhavati / / 164 / / karmaNyagnyarthe / 5. 1. 165 // " karmaNaH parAd bhUte'rthe vartamAnAccinoteH karmaNi kArake'gnyarthe'bhidheye kvip bhavati / zyena iva cIyate sma -- zyenacit evaM - kaGkacit, rathacakracit, agnyartha iSTakacaya ucyate / bahulAdhikArAdraDhiviSaya evAyaM dRSTavyaH / kecit tu saMjJAzabdatvAt kAlatraye'pyayaM bhavatItyAhu:-- zyena iva cIyate citazceSyate vA - zyenacit / / 165 / / dRzaH kvanipU / / 5. 1. 166 / / karmaNaH parAt dRzo bhUte'rthe vartamAnAt kvanip pratyayo bhavati / meru N dRSTavAn-merudRzvA vizvadRzvA bahurazvA, paralokadRzvA / sAmAnyasUtreNa kvanipi siddhe bhUtakAle pratyayAntarabAdhanArthaM vacanam // 166 // nyA0 sa0--dRzaH kva - pratyayAntarabAdhanArthamiti - aNAderityarthaH / saha-rAjabhyAM kRgu-yudheH / / 5. 1. 167 // sahazabdAt rAjan zabdAcca karmaNaH parAt karoteryu' ghezca vartamAnAt kvanip pratyayo bhavati / saha kRtavAn-- sahakRtvA, sahakRtvAnau / sahayuddhavAn sahayudhvA, sahayudhvAnau / rAjAnaM kRtavAn rAjakRtvA / rAjAnaM yoSitavAn- rAjayudhvA / yudhirantarbhUtaNyarthaH sakarmakaH / karmaNa ityeva ? rAjJA yuddhavAn / pratyayAntarabAdhanArtho'yamapyArambhaH / / 167 // anorjanerDaH / / 5. 1. 168 // karmaNaH parAnupUrvAjjanebhU te'rthe vartamAnADuH pratyayo bhavati / pumAMsamanujAtaH - pumanujaH, stryanujaH, AtmAnujaH / zranupUrvo janirjananopasarjanAyAM prAptau vartamAnaH sakarmakaH / / 168 / / nyA0 sa0 - anorjane- pumanuja - iti pumAMsamanujananena prAptavAnityarthaH / jananopasarjanAyAmiti - jananamupasarjanaM yasyAH / saptamyAH / / 5. 1. 166 // saptamyantAnnAmnaH parAd bhUte'rthe jameDa bhavati / upasare jAta:- upasarajaH, mandurAyAM mandure vA jAta:- mandurajaH, apsu jAtam - apsujam, abjam // 166 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-1, sUtra-170-572 nyA0 sa0-saptamyA:-apsujamiti-'varSakSara' 3-2-26 iti vA'luk / ajAteH paJcamyAH // 5. 1. 170 // paJcamyantAdajAtivAcino nAmnaH parAd bhUte'rthe jane? bhavati / buddharjAto-buddhijaH saMskAraH, saMskArajA smatiH, saMtoSajaM sukham, kauzalyAyA jAta:-kauzalyAjaH, sNjnyaashbdo'troppdm| ajAteriti kim ? hastino'jAtaH, azvAjjAtaH / / 170 // nyA0 sa0-ajAteH pa-kauzalyAja iti-kozalasyApatyaM strI 'danAdi'6-1-118 iti vyaH / nanu gotraM ca caraNaiH saheti jAtitve Do na prApnoti ato'tra katham ? ityAhasaMjJAzabda iti / kacit // 5. 1. 171 // uktAdanyatrApi pacillakSyAnusAreNa Do bhavati / . uktAnnAmno'nyato'pi-ki jAtena-kiMjaH, kena jAta:-kijo'nitipitRkaH, pralaM jAtenAlaMjaH, dvirjAto dvijaH, na jAto'ja:, adhijAto'dhijaH, upajaH, parijaH, prajAtAHprajAH, abhijaH / akarmaNo'pi-anujaH / jAterapi-brAhmaNajaH pazuvadhaH, kSatriyaja yuddham strIjamanatam / uktAddhAtoramyato'pi-brahmaNi jonavAna-brahmajyaH / uktAnAmno dhAtozcAnyato'pi-varamAhatavAn-varAhaH / uktAnAmno dhAtoH kArakAccAnyato'pi-parikhAtAparikhA, AkhAtA-AkhA, upkhaataa-upkhaa| nAma-dhAtu-kAlAnyatve-mitraM hvayati-mitrahvaH, aNo'pavAdo ddH| dhAtu-kArakAnyatve-paTe hanyate sm-ptthH| dhAtukAlAnyatve-bArcarati-bA! haMsaH / naam-kaarkaanytvepuNsaanujaatH-puNsaanujH| nAmAbhAve uktadhAtu-kAlAnyatve-prati atati vA-aH, kAyati kAmayate vA-kaH, bhAtIti-bhaM nakSatram / nAmAbhAve uktadhAtu-kAla-kArakAnyatve ca khanyata iti-kham // 17 // nyA0 sa0-kvacita-vA! haMsa iti-'vArhapatyAdayaH' 1-3-58 iti niSedhAt 'caTate sadvitIye' 1-3-7 iti zo na bhavati / su-yajo vanip // 5. 1. 172 / / sunoteryajatezca bhUtArthavRttecanie bhavati / sutavAn-sutvA, sutvAno, sutvAnaH / iSTavAn-yajvA, yajvAno, yajvAnaH / kvanipavanbhyAM siddhe bhUte niyamAthaM vacanam / mannAdisUtrasthakvacidgrahaNasyaiva prapazvaH / kAro guNaniSedhArthaH / pakAraH pitkAryArthaH / ikAra uccAraNArthaH // 172 // nyA0 sa0-suyajo0-mannAdisUtrasthakvacidgrahaNasyaiveti-nanu tatrastha kvacidgrahaNAH deva niyamo bhaviSyatItyAzaGkA / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 1, sUtra - 173-174 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 247 jaSo'tRH / / 5. 1. 173 // jIrbhUtArthavRtteratRpratyayo bhavati / jIryati sma jaran, jaratI / asarUpatvAtjIrNa, jIrNavAn RkAro dIghatvapratiSedhArthaH / / 173 / / ktaktavatU / / 5. 1. 174 // dhAtorbhUte'rthe vartamAnAt ktaktavatU pratyayau bhavataH / kriyate sma - kRtaH, karoti sma kRtavAn / prakRtaH kaTaM devadattaH, pratra samudAyasyAbhUtatve'pi kaTaikadeze kaTatvopacArAt tasya ca nirvRttatvAd bhUta eva dhAtvartha ityAdikarmaNyapyanenaiva ktaktavatU siddhau // 174 // // ityAcArya zrI hemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttau paJcamasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH // 1 // agaNitapaJceSubala: puruSottamacittavismayaM janayan / rAmollAsana mUrtiH zrIkarNa karNa iva jayati // 1 // ityAcAryazrI0 siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJa- zabdAnuzAsanabRhadvRtteH paJcamAdhyA yasya nyAsata: prathamaH pAdaH samAptaH / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrarham // atha paJcamAdhyAye dvitIyapAdaH zru-sada-vasbhyaH parokSA vA / / 5. 2.1 // bhUta iti anuvartate zruNotyAdibhyo dhAtubhyo bhUtArthavRttibhyaH parokSA vibhaktirvA bhavati / upazubhAva, upasasAda, anuvaas| vAvacanAt yathAsvakAlamadyatanI hyastanI caupAzrauSot, upAbhrUNot; upAsadat, upAsIdat; anvavAtsIt, anvavasat / evaM zuzruve, abhAva, azrUyatetyAdi / zranye tu zravAdibhyo bhUtamAtre kvasumevecchanti na parokSAm / hyastanImapocchatyanyaH / bahuvacanaM vyAptyartham tena bhUtAnadyatane'pIyaM hyastanyA na bAdhyate / zrasarUpatvAdevAdyatanyAdisiddhau vAvacanaM vibhaktiSvasa rUpotsarga vibhaktisamAvezaniSedhArtham // 1 // nyA0 sa0 zrutadavasbhyaH - yathAsvakAlamiti svakAlasyA'natikrameNa tathA hyadyatane'dyatanI anadyatane tu hyastanI / randchatya iti na kevalaM bhUtamAtre parokSAM hyastanImapItyarthaH / vibhaktiSviti tena vibhaktInAmevAnyonyamasarUpavidhirnAsti, pratyayena tu vibhaktInAmastyeva tenopazrutavAnityAdi siddham / niSedhArthamiti - tena 'ayadi' 5-2-9 iti sUtre vatsyantIviSaye hyastanI na / tatra su- kAnau tat // 5. 2. 2 // tatra - parokSAmAtraviSaye dhAtoH parau kvasukAnau pratyayau bhavataH, tau ca parokSAvad vyapadizyete / tatra kvasuH parasmaipadatvAt kartari, kAnastvAtmanepadatvAd bhAva- karmaNorapi / zuzruvAn, upazuzruvAn ; sedivAn, upasedivAn, prasedivAn, Ase divAn, niSedivAn, USivAn, anUSivAn, adhyUSivAn; pecivAn, pAcayAMcakRvAn, jagmivAn, papivAn, pecAnaH, cakrANaH / parokSAvadbhAvAt dvirvacanAdi / parokSAvadbhAvAdeva kittve siddhe kitkaraNaM saMyogAntadhAtvartham tenAjivAn, babhajvAn, sasvajAnaH, eSu kittvAt nalopaH / RdantAnAM guNapratiSedhArthaM ca - zizIrvAn, titIrvAn, pupUrvAn karmaNi-zazirANa:, tatirANaH, papurANaH / bhAve-zazirANamityAdi / , bahulAdhikArAt zru-sada- vasibhyaH kAno na bhavati / kecit tu " ebhya eva kvasurnAnyebhyaH, kAnastu pratyaya eva neSyate" ityAhuH / apare tu sarvadhAtubhyaH kvasumevecchanti na kAnam / bhUtAdhikAreNaivoktaparokSAviSayatve labdhe tatra grahaNaM parokSAmAtrapratipattyartham tena 'pecivAn' ityAdi siddham ||2|| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 2, sUtra - 3-6 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 249 nyA0 sa0-tatra kvasu-na lopa iti anyathA ' indhyasaMyogAt ' 4-3 - 21 ityasaMyogAntAdeva kittve'tra nalopo na syAt / pratyaya eva neSyate iti tanmate kAno nAstItyarthaH / parokSAmAtra pratipatyarthamiti - anyathA 'asada' 5-2- 1 iti vihitaparokSAviSaya eva syAt, tebhya eva bhUtamAtre vidhAnAnna tu 'parokSe' 5-2-12 iti vihitaparokSAyA viSaye / ityAdi siddhamiti - bhUtAdhikAre hi anuvattaMmAne'parokSe evAtIte syAt, parokSe tu paratvAt parokSA syAdityubhayorapyarthaH saMgRhyate, tena papAceti vaktavye pecivAnityAdi siddham / veyivadanAzvadanUcAnam // / 4. 2.3 / / ete zabdA bhUte'rthe kvasu- kAnAntAH kartari vA nipAtyante / iNaH kvanipAtyate - IyivAn, samIyivAn, upeyivAn / tathA naJpUrvAdaznAteH kvasuriGabhAvazca nipAtyate - anAzvAn / tathA yace gAdezAd vA'nupUrvAt kAno nipAtyateanUcAnaH / nipAtanasyeSTa viSayatvAt kartuM ranyatra anuktamityAdyeva bhavati / brUga evecchantyanye / vAvacanAt pakSe'dyatanyAdayo'pi zragAt upAgAt, upat, upeyAya; nA''zIt, nA''znAt, nAza, anvavocat pranvabravIt, anvavak, anUvAca // 3 // nyA0 sa0 - veyivadanA0 - ' tatra kvasu' 5-2-2 ityanena parokSAviSaye kvasukAnI vihitAviti hyastanyAdiviSaye na syAtAmiti nipAtanaM, ata evAtrA'gAt ait ityAdyapi vAkyaM kriyate / pranuktamityAdyeveti atra kAno na bhavati / upeyAyeti- 'nAmino'kalihale ' 4-3-51 iti vRddhI 'pUrvasyAsve' 4-1-37 iti pUrvasyeyAdeze ca rUpam / adyatanI / / 5. 2. 4 // bhUte'rthe vartamAnAd dhAtoradyatanI vibhaktirbhavati / ahArSot prakArSIt // 4 // vizeSAvivakSA vyAmizre / / 5. 2. 5 / / anadyatanAdivizeSasyAvivakSAyAM vyAmizraNe ca sati bhUte'rthe vartamAnAd dhAtoradyatanI vibhaktirbhavati / 1 akArSIt, ahArSIt zragamAma ghoSAn, apAma payaH, zrajaiSIt garto hUNAn rAmo vanamagamat / sato'pyatra vizeSasthAvivakSA, yathA-anudarA kanyA, pralomikA eDaketi / vyAmizre zradya hyo vA'bhukSmahi / vizeSAvivakSeti kim ? agacchAma ghoSAn, apibAma payaH, ajayad garto hUNAn, rAmo vanaM jagAma / hyastanyAdiviSaye'pyadyatanyathaM vacanam // 5 // nyA0 sa0 - vizeSAvivakSA0-anadyatanAdivizeSasyA'vivakSAyAmiti AdipadAt parokSaparigrahaH / rAtrau vaso'ntyayAmAstaryadya / / 5. 2. 6 / / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-7-6 rAtrau bhUte'rthe vartamAnA vasaterdhAtohya stanyapavAdo'dyatanI vibhaktirbhavati, antyayAmAsvaptari-sa cedartho yasyAM rAtrau bhUtastasyA evAntyayAmaM vyApyA'svaptari kartari vartate, adya-tenaivAntyayAmenAvacchinne'dyatane cet prayogo bhavati nAdyatanAntare / nyAyye pratyutthAne pratyusthitaM kazcita kaMcidAha-kva bhavAnuSitaH ? sa Aha-pramutrAvAtsamiti / rAjyantyayAme tu muhUrtamapi svApe hastanyeva-pramutrAvasamiti / / 6 / / ___nyA0 sa0-rAtrau vaso0-amutrAvAsamiti-upAdhyAyastvAha-rAtrezca caturthe yAme yadA vAkyaM prayukte tadA'mutrAvAtsamiti, tasyAtikrAntarAtripraharatrayamanadyatanamiti hyastanIprasaGga yadA prayoktA sakalamatikramya rAtripraharatrayaM jAgaritavAn tadA'dyatanI, yadA suptvA prayuGa kte tadA stanyeva / yatsUtraM vaseluGa rAtrizeSe jAgaraNasaMtatAviti tanmatasaMgrahArtha midaM sUtraM vyAkhyeyam / svaptaryoti-ko'rthaH ? antyayAmaprayoge kriyamANe antyayAmeti luptasaptamyekava. canAntaM padam / anadyatane hyastanI // 5. 2. 7 // A nyAyyAdutthAnAdA nyAyyAcca saMvezanAdaharubhayataH sArdharAtraM vA-adyatanaH kAla:, tasminnasati bhUte'rtha vartamAnAd dhAtoTe stano vibhaktirbhavati / akarot , aharata / . anadyatana iti kim ? akArSIt / / 7 / / khyAte dRzye // 5. 2. 8 // khyAte-lokavijJAte, dRzye-prayoktuH zakyadarzane, bhUte'naghatane'rthe vartamAnAd dhAtohya stanI vibhaktirbhavati, parokSApavAdaH / aruNa siddharAjo'vantIn , ajayat siddhaH saurASTrAn / khyAta iti kim ? cakAra kaTaM caitraH / dRzya iti kim ? jaghAna kaMsaM kila vAsudevaH / anadyatana ityeva ? udagAdadyAdityaH / / 8 // nyA0 sa0-khyAte ha-prayoktuH zakyadarzane iti-prayoktuzca sa eva dRzyaH yaH prayoktRkAle'nativiprakarSeNa vRttaH syAt, prayoktuzcAnyatra vyAsaktatvena taddarzanA'bhAvAt parokSatvaM, tasyArthasya paraM sa yadi tatra vrajati tadA pazyatyeva tasminnarthe zastanI, evaM ca yasmin kAle'rthoM vRttastatkAlabhAvI puruSaH kurvan duSyati, yato'rthabhavanakAle tasya puruSasya tadarthadarzanayogyatAyAH sadbhAvAt , tathA jaghAna kaMsaM kila vAsudeva ityatrApi yadi vadhakAlabhAvI prayoktA prayogaM kurute tadA tatrApi ahanniti bhavati, yatastadA tasyApi dRzyatvAditi, taduktaM parokSe lokavijJAne, prayoktuH zakyadarzane / . hyastane hyastanI proktA, caitro nRpamahanniti / / ayadi smRtyarthe bhaviSyantI // 5. 2. 1 // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 2, sUtra 10-12 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 251 smRtyarthe dhAtAvupapade sati bhUtAnadyatane'rthe vartamAnAd dhAtorbhaviSyantI vibhaktibhavati, ayadi na ced yacchandaH prayujyate / abhijAnAsi devadatta ! kazmIreSu vatsyAmaH smarati sAdho ! svarge sthAsyAmaH, evaM budhyase cetayase pradhyeSyavagacchasi caitra ! kaliGga eSu gamiSyAmaH / ayadIti kim ? abhijAnAsi mitra ! yat kaliGga eSvavasAma || 6 || nyA0 sa0-ayadi ne cedyat zabda iti dhAtvarthavAcakaH kriyAvizeSaNarUpo na prayujyate yasmAdarthe tu bhaviSyantyeveti nyAsaH / yatkaliGgaSvavasAmeti kriyAvizeSaNametat, yaduvasanaM na smarasItyarthaH yadA tu yasmAddhetoH kaliGgeSu uSitavanta iti vivakSyate tatra bhaviSyantyeva / vA''kAGkSAyAm / / 5. 2. 10 // ayadIti nAnuvartate, smRtyarthe dhAtAvupapave sati yadyayadi vA prayujyamAne prayoktuH kriyAntarAkAGkSAyAM satyAM bhUtAnadyatane'rthe vartamAnAd dhAtorbhaviSyantI vA bhavati / smarati mitra ! kazmIreSu vatsyAmastatrodanaM bhokSyAmahe pAsyAmaH payAMsi ca smarasi mitra ! kazmIreSvavasAma tatraudanamabhumahi; smarasi mitra ! yat kazmIreSu vatsyAmo yat tatrauvanam bhokSyAmahe, smarasi mitra ! yat kazmIreSvavasAma yat tatraudanamabhuJjmahi / pratra vAso lakSaNaM bhojanaM pAnaM ca lakSyamiti lakSya - lakSaNayoH saMmbandhe prayokrAkAGkSA bhavati // 10 // kRtAsmaraNA'tinihnave parokSA / 5. 211. // kRtasyApi vyApArasya cittavyAkSepAdinA'smaraNe'tyantApahnave vA gamyamAne bhUte'nadyatane'rthe vartamAnAd dhAtoH parokSAvibhaktirbhavati, aparokSakAlArtha prArambhaH / supto'haM kila vilalApa, matto'haM kila vicacAra, cintayan kilAhaM ziraH kampayAMbabhUva aGgulisphoTayAmAsa / atinihnave-kazcit kenaciduktaH kaliGgeSu tvayA brAhmaNo hataH, sa tadapahnavAna Aha- kaH kaliGgAn jagAma ko brAhmaNaM dadarza, nAhaM kaliGgAn jagAma, ityatyantamapahna ute / pratigrahaNAdekadezApahnave hyastanyeva na kaliGgaSu brAhmaNamaha - mahanam / / 11 / / parokSe // 5. 2. 12 // 1 akSANAM para:- parokSaH, ata eva nirdezAt sAdhuH, pravyutpanno vA asAkSAtkArArthaH, bhUtAnadyatane parokSe'rthe vartamAnAd dhAtoH parokSA vibhaktirbhavati / yadyapi sAdhyatvenAniSpannatvAt sarvo'pi dhAtvartha: parokSastathApi pratyakSasAdhanatvena tatra lokasya pratyakSatvAbhimAnossti, yatra sa nAsti sa parokSaH / jaghAna kaMsaM vAsudevaH, bharataM vijigye bAhubalI, dharma dideza tIrthaMkaraH // 12 // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-13-15 ha-zazvada-yugAntaHpracchaye hyastanI ca // 5. 2. 13 // paJcaparSa yugaM, tasyAntarmadhyaM, tatra pRcchacate yaH sa yugAntaHpracchayaH / he zazvati ca prayujyamAne, yugAntaHpraSTavye ca bhUtAnadyatane parokSe'rthe vartamAnAd dhAtozastanI parokSA ca vibhaktI bhavataH / iti hA'karot , iti ha cakAra, zazvadakarot , zazvaccakAra / pracchaye -kimagacchastvaM mathurAm ? ki jagantha tvaM mathurAm ? ha-zazvadyugAntaHpracchaya' iti kim ? jaghAna kasaM kila vaasudevH| vetyeva kRte bhUtAnadyatanamAtra bhAvinyA zastanyAH pakSe siddhau zastanovidhAnaM smatyarthayoge'pi hastanyeva yathA syAnna bhaviSyantItyevamartham , tena smarasi mitra! kazmIreSvitihAdhyaimahi, abhijAnAsi caitra ! zazvadadhyamahi, ityAdi siddham / ' kriyAntarAkAGkSAyAM tu ha-zazvatprayoga eva na saMbhavatIti nodAhriyate // 13 // nyA0 sa0-hazazvadyu-itihAkaroditi-nipAtasamudAya: pravAdapAraMparya itihAzabdo varttate, yadvA etat ha iti vAkyAlaMkAre / prayoga eva na saMbhavatIti-niyAtAnAM yathAdarzanaM prayogAt / avivakSite // 5. 2. 14 // bhUtAnadyatane parokSe parosatvenAvivakSite'rthe vartamAnAd dhAtoya stanI vibhktibhNvtiH| abhavat sagaro rAjA, prahana kaMsaM vAsudevaH / evaM ca parokSAnaghatane vivakSAvazAdadyatanI-zastanI-parokSAstisro vibhaktayaH siddhaaH| tathA ca-"anvaneSIt tato vAlI nyakSipaccAGgadaM sugrIvaM proce sadbhAvamAgataH / " 'rAkSasendrastato'bhaSot sainyaM samastaM so'yuyutsamala svayaM yuyutsayAMca' / tathA "abhavastApasAH kecit pANDupatraphalAzinaH / pArivAjyaM tadA'vatta marIcizna tRSAvitaH / " iti // 14 // nyA0 sa0-avivakSite-tisro'pi vibhaktaya iti-parokSatvena vA vivakSite vizeSAvivakSA' 5-2-5 ityavatanI, parokSatvena tva'vivakSite'nena hyastanI, ubhayasadbhAvavivakSAyAM tu 'parokSe' 5-2-12 ityanena prokssaa| vA'dyatanI purAdau // 5. 2. 15 // 'parokSe' iti nivRttam , bhUtAnadyatane parokSe cAparokSe cArthe vartamAnAd dhAtoH 'parA' ityAdAvupapade'dyatanI vibhaktirbhavati vA / aparokSe zastanyAH parokSe tu parokSAyA apavAdaH / vAvacanAt pakSe yathAprApti te api bhavataH / ___ avAtsuriha purA chAtrAH, avasaniha purA chAtrAH, USuriha purA chAtrAH, tadA'bhASiSTa rAghavaH, tadA'bhASata rAghavaH, babhASa raaghvstdaa| bhUtAnadyatanaparokSe'dyatanoM neccha Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-16-18 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMca'modhyAyaH [ 253 ntyanye, evamuttarasUtre purAdiyoge vartamAnAm / hazazvacchabdayoge'pi purAdiyoge paratvAd vikalpenA'dyatanI-iti ha purA'kArSIta, akarota, cakAra, zazvata pUrA'kArSIdakaroccakAra / bhUtamAtravivakSayA'dyatanyA: siddhau purAdiyoge tadvacanaM smRtyartha-ha-zazvatsmayoge sAmAnyavivakSayA'dyatanI na bhavatIti jJApanArtham / / 15 / / nyA0 sa0-vAdyatanI-te api bhavata iti-vAkaraNAda'nyathA ca zabdaM kuryAt / adyatanyAH siddhAviti-'adyatano' 5-2--4 ityanena / sAmAnyavivakSaveti-bhUtAnadyatanavivakSAyAM tu purAdiyoge'nena bhavatyeva / sme ca vartamAnA / / 5. 2. 16 // bhUtAnadyatane parokSe'parokSe cArthe vartamAnAn dhAtoH smazabde purAdau copapade vartamAnA vibhaktirbhavati / ___ iti smopAdhyAyaH kathayati, pRcchati sma puroSasam , basantIha purA chAtrAH, bhASate raaghvstdaa| "athAha varNI vidito mahezvaraH, yAvad giraH khe marutAM caranti / " (kumArasambhave) AdigrahaNamiha pUrvatra ca prayogAnusaraNArtham / evaM ca purAdiyoge'dyatanI-zastanIparokSA-vartamAnAzcatasro vibhaktayaH siddhAH, sma-purAyoge tu paratvAd vartamAnava-naTena sma purA'dhIyate / evaM-ha-zazvata-sma-yoge'pi-iliha smopAdhyAyaH kathayatti, zazvadadhIyate sma / trayayoge'pyevam-na ha sma vai purA'gniraparazuvRSaNaM bahatIti / / 16 // nyA0 sa0 sme ca vartamAnA-smazabdo'tItakAladyotakazcAdiH / purAbiyoge itinanu purAdiyogaH smayogazca bhavati tadA ki pUrveNAdyatanI utAnena vartamAnA ityAhaparatvAditi / nanau pRSToktau saddhat // 5. 2. 17 // anadyatana iti nivRtam , pRSTasya dhAtvarthasyoktiH prativacanaM-pRSToktiH / nanuzabbe upapade pRSToktau bhUte'rthe vartamAnAd dhAtoH sadvava-vartamAna iva vartamAnA vibhaktirbhavati / sadvavacanAdatra viSaye zatrAnazAvapi bhvtH| kimakArSIH kaTaM caitra ? nanu karomi bhoH ! nanu kurvantaM kurvANaM mAM pazya, kimavocaH kiciccaitra ? nanu bravImi bhoH ! nanu bra vantaM bravANaM mAM pazya / pRSToktAviti kim ? nanvakArSIccaitraH kaTam / / 17 / / nyA0 sa0-nanau-anadyatana iti nivRttamiti-apekSAta iti nyAyAt / nanu kurvantaM kurvANamiti-karomi kurve iti vAkye zatrAnazau, kRtakArya mAM pazyetyarthaH / na-nyorvA // 5. 2. 18 // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda 2, sUtra-19-20 'na nu' ityetayoH zabdayorupapadayoH pRSToktau bhUte'rthe vartamAnAd dhAtorvA vartamAnA vibhaktirbhavati, sA ca sadvat / kimakArSIH kaTaM caitra ? na karomi bhoH! na kurvantaM na kurvANaM pazya mAm ; nAkArSam / kastatrAvocat ? ahaM nu bravImi, bruvantaM bruvANaM nu mAM pazya; ahaM nvavocam / 18 sati // 5. 2. 11 // san-vidyamAno vartamAna ityarthaH, sa ca prArabdhAparisamApta: kriyAprabandhaH, satyarthe vartamAnAd dhAtorvartamAnA vibhaktirbhavati / bhavati, asti, ghaTaM karoti, prodanaM pacati / 'jIvaM na mArayati, mAMsaM na bhakSayati' ityAdau niyamaH prArabdho'samAptazca pratIyate / 'ihA'dhImahe, iha kumArAH kIDanti' ityAdau kriyAntaravyavadhAne'pyadhyayanAdikriyAyAH prArambhAparisamAptirastyeva / 'caitro bhuGkte' ityAdAvapi hi kriyAntaravyavadhAnamazakyaparihAram, so'pi jhavazyaM bhujAno hasati jalpati pAnIyaM vA pibatIti / 'tiSThanti parvatAH, syandante nadyaH' ityAdau tu sphuTava prArambhAparisamAptiH / kathaM tahi 'tasthuH sthAsyanti girayaH' iti ? bhUta-bhAvinAM bharata-kalkiprabhRtInAM rAjAM yAH kriya stadavacchedena parvatAdikriyANAmatItatvA-'nAgatatvopapattena bhUta-bhAvipratyayAnupapattidoSaH / evaM ca vidyAnakartR kebhyo'styarthebhyo dhAtubhyaH sarvA vibhaktayo bhavantikUpo'sti, kUpo bhaviSyati, kUpo bhavitA, kUpo'bhUta, kUpa AsIt, kUpo babhUva / / 16 / / / nyA0 sa0-sati-prArabdhAparisamApta iti-pUrva prArabdhaH sAkSAt sAdhyatvena prastuto na ca parisamAptaH phalasyAniSpatteH, phalAthaM hi upAdIyamAnAyAH kriyAyAH phale'dhigate tasyAH parisamAptirbhavati, evaM ca mahatAkAlena sAdhyate, yA kriyA tasyA antarAle kriyAntaravicchinnAyA api prArabdhatvAdasamAptatvAcca vartamAnatvamastyeva / jIvaM na mArayatIti-nanvatra niSedhasyAbhAvarUpatvAt abhAvasya ca prArambhAparisamAptI na ghaTete ityAha-prArabdha ityAdi-yAvat kriyA prArabdhA na samarthyate tAvattasyAH kriyaantrairvyvhitaayaashcaapysmaaptiH| tadavacchedeneti-taviziSTatvena tayoH kriyayovibhAgo bhUto bhaviSyan vA bhavatItyarthaH / evaM ceti-pUrvoktenaiva nyAyena bhUtabhaviSyat-triyayorapekSayetyarthaH / zatrAnazAveSyati tu sasyo / 5. 2. 20 // satyarthe vartamAnAd dhAtoH zatrAnazau pratyayo bhavata, eSyati tu-eSyanmAtre bhaviSyantIviSaye'rthe sasyau-syapratyayasahitau zatrAnazau bhavataH / syo'pi pratyayatvAd dhAtoreva / yAna, yAntau, yAntaH, zayAnaH zayAnau, zayAnA:; nirasyan , nirasyamAnaH; pacan , pacamAnaH / ekaviSayatvAd vartamAnA'pi -yAti, yAtaH, yAnti, evaM sarvatra / tathA-san , Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-20 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 255 asti; adhIyAnaH adhIte; vidyamAnaH, vidyate; juhvada, juhoti; vidan , vetti; jAnan jAnAti brAhmaNaH / tathA tarAdau pratyaye-pacattaraH, pacattamaH, pacatitarAM, pacatitamAm / pacadrUpaH, pacatirUpam / jalpatkalpaH, jalpatikalpam / pazyaddezyaH, pazyatidezyam / paThaddezIyaH, paThatidezIyam / evaM-pacamAnataraH, pacamAnatamaH, pacatetarAM pacatetamAmityAdi / dvitIyAdyantapadasAmAnAdhikaraNya-saMbodhana-tarAdivajitataddhitapratyayottarapada-kiyAlakSaNa-kriyAhetuSu vartamAnAyA anvayAyogAt zatrAnazAveva-pacantaM pacamAnaM pazya, pacatA pacamAnena kRtam, pacate pacamAnAya dehi, pacataH pacamAnAd bhItaH, pacataH pacamAnasya svam, pacati pacamAne gataH, saMbodhane-he pacana ! he pacamAna ! tarAdyanyataddhite-kurvato'patyaM kaurvataH, pAcataH, vaikSamAriNaH, kurvatpAzaH, pacatpAzaH; kurvaccaraH, pacaccaraH / uttarapade-bhajyata iti bhaktiH, kurvan bhaktirasya-kurvadbhaktiH, kurvANabhaktiH, kurvatpriyaH, kurvANapriyaH; bruvanmATharaH, bru vANamATharaH / kriyAyA lakSaNaM jJApakaM cihnam, tatra-tiSThanto'nuzAsati gaNakAH, zayAnA bhuJjate yavanAH, bahuSu mUtrayatsu kazcaitra iti pRSTaH kazcidAha-yastiSThan mUtrayati, evaM-yo gacchan bhakSayati, yaH zayAno bhuGkte, yo'dhIyAn prAste / tathA ya: paThana pacati sa maitraH, evaM-yaH pacana paThati; yo'dhIyAna prAste, ya prAsIno'dhIte / tathA "phalantI varddhate drAkSA, pUSpyantI varddhate'mjinI / zayAnA vardhate dUrvA, prAsInaM vardhate bisam // " kriyAyA heturjanakastatra-arjayan vasati, adhIyAno vasati / eSyati tu sasyau-yAsyana , zayiSyamANaH, pakSyana , pakSyamANaH; yAsyati, zayiSyate, pakSyati, pakSyate / tathA-bhaviSyan , bhaviSyati; adhyeSyamANaH, adhyeSyate brAhmaNa ityAdi / tathA-pakSyattaraH, pakSyamANatamaH, pakSyatitarAm, pakSyatitamAmityAdi; sarveSvekaviSayatvAd bhaviSyantyapi / 'pakSyan vrajati, pakSyamANo vrajati' iti kriyAyAM kiyArthAyAma, ekaviSayatvAcca bhaviSyantyAdayo'pi-pakSyAmIti vrajati, pAcako vrajati, paktuM vrajati / pUrvavadeva ca dvitIyAdyantasAmAnAdhikaraNyAdiSu bhaviSyantyAH samanvayAbhAvAdabhAvaH-pakSyantaM pazya, pakSyamANaM pazya / he pakSyan ! he pazyamANa ! brAhmaNa! pAkSyataH, pAkSyamAriNaH, pakSyamANapAzaH, pakSyadbhaktiH, pakSyamANapriyaH, jalpiSyanto jJAsyante paNDitAH, adhyeSyamANA vatsyantItyAdi / sadeSyatorabhAve tu zvaH pktaa| bahulAdhikArAd dravya-guNayorlakSaNe, hetuhetumadbhAvadyotake tyAdiyoge ca na bhavatiyaH kampate so'zvatthaH, yata tarati tallagha, hantIti palAyate. varSatIti dhAvati, kariSyatIti vrajati, haniSyatIti nazyati, pacatyato labhate, vijayate'taH pUjyate / kriyAyA api lakSaNe cAdiyoge na bhavati-yaH pacati ca paThati ca sa caitraH, yo'dhIte cAste ca sa maitraH, zakAraH zitkAryArthaH / RkAro yAdyarthaH // 20 // ___ nyA0 sa0-zatrAnazA0-syo'pi pratyayatvAditi-zatrAnazau prathama pradhAnatvAta dhAtovidhIyete, tataH pratyayatvAdeva syo'pi ghAtorevAnantaraM na tu zatrAnazbhyAM prH| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-21-22 dvitIyAdyantapaveti-zatrAna zorvartamAnAyAzca samAna viSayatve'pi nAti prasaktirapi, dvitIyAdyantena padena dravyAbhidhAyinA vartamAnAntena ca kriyAbhidhAyinA sattA pazyetyAdikriyAyAH sAmAnAdhikaraNyA'saMbhavAt saMbodhane ca siddhaviSayatvAt sAdhyavAcini vartamAnAntA'nupapannatvAttarAdivajitataddhitapratyayasyottarapadasya ca nAmatve sati saMbhavAllakSaNahetutvayorapi siddhadharmatvAt sAdhyAbhidhAyinA'nvayAyogaH, etadeva pacantamityAdinA krameNa darzayati / ___ kurvana bhaktirasyeti-bhajyata iti karmaNi kto bhaktiH sevya ityarthaH, atra vAcye puMliGa ge'pi zabdazaktisvAbhAvyAt ktyantasya strIliGgataiva / tiSThanto'nuzAsati gaNakA iti-atrA'nuzAsanakriyayA gaNakA lakSyante, sA cA'nuzAsanakriyA upaviSTa urddha gacchatyubhayaviSayatvena durlakSA ataH sthAnakriyayA lakSyate / nanvanuzAsatItyatrApi vartamAnA na prApnoti, yato'nayApi gaNakA lakSyante ? na, kriyAyAH karmatApannAyA lakSaNamiti vacanAt dravyAdergaNakasya lakSaNe vartamAnA bhavatyeva / cAdiyoge na bhavatIti-na kevalaM dravyaguNayolakSaNe cAdiyoge sati kriyAyA api lakSaNe na bhavati, yaH pacati cetyAdau na kriyayolakSyalakSaNabhAvo vivakSitaH, krameNa hi pratIyamAnayorarthayorlakSyalakSaNabhAva: syAjjanyajanakabhAvo vA, atra tu tulyakAlataiva kriyayora'ta eva tadyotako ca zabdau prayujyate iti / sa maitra ityubhayatra saMbadhyate iti dravyalakSaNe na bhavati, kriyAlakSaNe'pi na bhavati, tathAhi-kutrApi ekasmin pramAtari pacanapaThanayorlakSyalakSaNabhAvo yena gRhItaH sa evaM bravIti, yaH pacati ca sa paThati ca, evaM pacanakriyAlakSaNaM paThanakriyA lakSyA, cAdiyogA'bhAve tu zatrAnazau bhavata eva, yathA pacan pacamAno vA sa paThati / tau mAjhyAkrozeSu / / 5. 2. 21 // mAGaya papade Akroze gamyamAne sati tau-zatrAnazau pratyayo bhavataH, bahuvacanAdasatyapi / mA pacan vRSalo jJAsyati, mA pacamAno'sau martu kAmaH / __ "mA jIvana yaH parAdhajJAduHkhadagdho'pi jIvati / tasyAjananirevAstu, jananoklezakAriNaH // 1 / / ( zizupAlavadhe, sarga-2) zatrAnazoranuvRttAvapi 'to' grahaNamavadhAraNArtham, tenAtra viSaye asarUpavidhinApyadyatanI na bhavati / bhavatItyapi kazcit / / 21 // ___ nyA0 sa0-tau mAyA-bahuvacanAdasatyapIti-tena ye kecit satyasati vA AkrozAsteSu zatrAnazau bhavata iti vyAkhyeyam / mA pacan vRSala ityAdi-mA pAkSIt, mA pakta, mA jovIdityAdi vAkyamarthakathanam , yAvatA AkrozavivakSAyAmanena zatrAnazAveva, asarUpavidhinApyatrAdyatanI neSTA / kecida'sarUpavidhimicchanti, tanmatena vA vAkyam yadvA mA kledayan , mA kledayamAnaH, mA prANAn dhArayannityarthAntareNa vA vAkyam / vA vetteH kvsuH|| 5. 2. 22 // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-23-25 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [257 satyarthe vartamAnAd vetteH kvasupratyayo vA bhavati, pakSe yathAprAptam / vidvAn, sAdhustattvaM vidvAn vidan vetti / viduSA kRtam, vidatA kRtam / he vidvan !, he vidana ! / vaiSa:. vedataH / vidyaaktiH| vivaktiH / vidAnAste. vidannAste / vidvAllabhate, vidallaMmate / dvitIyAdyantapadasAmAnAdhikaraNyAviSu pUrvavadananvayAdeva na vrtmaanaa| kakAraH kitkAryAthaH / ukAro jyarthaH // 22 // nyA0 sa0-vA vetteH-'asarUpo'pavAdena' 5-1-16 ityanena vikalpe siddha vAgrahaNamatra prakaraNe asarUpavidherlakSyAnurodhArtha, ata eva 'vayaH zakti' 5-2-14 ityatrAnabhidhAnAnna vA'sarU kitkAryAdyartha iti-AdipadAt 'tRnnudanta' 2-2-90 ityAdi / pUG yajaH zAnaH // 5. 2. 23 // satyarthe vartamAnAmyAM pati-yajibhyAM paraH zAnaH pratyayo bhavati, kRttvAta kartari / pavate-pavamAnaH, malayaM pavamAnaH / yajati yajate vA-yajamAnaH / pAnazA yoge na SaSThIsamAso, na ca yajeraphalavati kartari so'stIti vacanam, evamuttaratrApi / zakAraH zikAryArthaH / / 23 // - nyA0 sa0-pUyajaH-malayaM pavamAna iti-'tRnnudanta'.2-2-90 ityanena AnadvArA karmaSaSThIniSedhe malayasya saMbandhI pavamAna iti saMbandhaSaSThIsamAsaH / nana pUGa AtmanepaditvAt yajerapyubhayapaditvAt phalavatkarttari 'zatrAnazau' 5-2-20 ityanenaiva vAnaz siddhaH kimanena ? ityAha-mAnazA yoge na SaSThIsamAsa:-tRptArtheti niSedhAt / vayaH zakti-zIle / / 5. 2. 24 // satyarthe vartamAnAd dhAtorvayaH-zakti-zoleSu gamyamAneSu zAno bhavati, vayaH-prANinAM kAlakRtA bAlyAdyavasthA / ____katoha zikhaNDaM vahamAnAH, striyaM gacchamAnAH / zaktiH-sAmarthyam, katIha hastinaM nidhanAnAH, samaznAnAH / zIlaM-svabhAvaH, katIhAtmAnaM varNayamAnAH, parAnnindamAnAH / anamiSAnAnna vA'sarUpaH zatRH // 24 // dhArIDokRcche'tRzU / / 5. 2. 25 // akRccha:-sukhasAdhyaH, akRcche satyarthe vartamAnAd dhAreriGazna paro'tRz pratyayo bhavati / dhArayan AcArAGgam, adhIyan brumapuSpIyam / akRccha iti kim ? kRccheNa dhArayati yatidharmam, kRcchaNAdhIte pUrvagatam / iGa Anazi prApte dhArerubhayaprAptI vacanam / vAsarUpo'pi neSyata eva // 25 // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-26-72 nyA0 sa0-dhArIDo-iGa, ityAtmanepaditvAt phalavatkartari dhorazca sAmAnyasUtreNa zatRna prApnotIti sUtraM kartavyam , tathApi pratyayAntaraM mA vidhAyi zatRreva vidhIyatAM sUtrasAmarthyAdiGa Atmanepadino'pi bhaviSyati ? naivaM,-iGa Atmanepaditve'pi vidhAnasAmarthyAta zataH syAt dhArestu phalavatkatari akRcchra evArtha zatRriti niyamAH syAt yad vA dhArItyubhayapadI tatazca yadhubhayapadinAma'kRccha zatRH syAt , tadA dhArereveti niyamaH syAt / prAcArAGgamiti-AcArapratipAdakamaGgamAcArAGga, Acaryate zobhanaM karmAnena 'vyaJjanAd ghana ' 5-3-132 AcArazca tadaGga ceti vA / dumapuSpIyamiti-drumapuSpamadhikRtya kRto granthaH, 'zizukrandAdibhya IyaH' 6-3-200, athavA drumapuSpasya tulyaM 'kAkatAlIyAdayaH' 7-1-117, athavA drumapuSpamatrAsti 'sUktasAmnorIyaH' 7-2-71 / kRccheNa dhArayatIti-atra zatrAnazAvapi bhavataH / yatidharmamiti-yamanaM yataM tadasyAsti in yatino dharmaH, yadA tu yatidhAtoroNAdika ipratyayastadA yaterddharmaH / suga-dviSA-'rhaH satri-zatru-stutye // 5. 2. 26 // satyarthe vartamAnAta sunotadviSo'haMbhra dhAtoryathAsaMkhyaM satriNi zatrau stutye ca kartari atRz pratyayo bhavati / satrI-yajamAnaH, sarve sunvantaH, yajJasvAmina ityarthaH / cauraM viSana , caurasya dviSana , zatrarityarthaH / prajAmahana, prazasya ityrthH| ebiti kima? sarI sanoti, bhAryA deSTi paraM pazyantIm , vadhamarhati cauraH // 26 // ___ nyA0 sa0-sudvi-nanveSu zatRpratyaye atRzpratyaye vA rUpasAmyAnna kazcidvizeSaH ? ucyate, prAkRte zatrAnazau iti sUtre vizeSo'sti / tRna zIla-dharma-sAdhuSu // 5. 2. 27 // zole dharma sAdhau ca satyarthe vartamAnAd dhAtostRn pratyayo bhavati / zole-kartA kaTama , vaditA janApavAdAn, karaNaM vadanaM cAsya zIlamityarthaH / dharma:kulAdyAcAraH, tatra-vadhUmUDhAM muNDayitAraH zrAviSThAyanAH, zrAddha siddhamannamapahartAra aAhvarakAH, muNDanAdi teSAM kuladharma ityarthaH / sAdhau-gantA khelaH, kartA vikaTaH, sAdhu gacchati sAdhu pharotItyarthaH / naptR-neSTa-tvaSTakSatta-hotR-potR-prazAstRzamdA auNAvikAH pitRmAtrAdivat , prata pavaiSAmAvidhau pathanapAdAnam / zIlAdiSviti kim ? kata dAnama / zIlAdigviti kima ? kartA kaTasya / bahuvacanaM "sana-bhikSAzaMsehaH" (5-2-33) ityAdau yathAsaMkhyaparihArArtham / nakAraH sAmAnyagrahaNavidhAtArthaH // 27 // Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-28-33 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pNcmo'dhyaayH| [259 nyA0 sa0-tRnazIla-zrAviSThAyanA iti-zrUyate'nena 'punnAmni' 5-3-130 iti ghaH, zravo'styAsAM zravavatyaH, atizayena zravavatya iti vigRhya iSThapratyaye puMbhAve 'vinmatoH' 7-4-32 iti lupi zraviSThA dhaniSThAstAbhizcandrayuktAbhiryuktaH kAlaH, 'candrayukta' 6-2.6 ityaNi lupi zraviSThAstAsu jAtA 'zraviSThASADhA' 6-3-105 iti aH, zraviSThAyA apatyAni vRddhAni azvAderAyana' 6-1-49 / bhAjyalaMkRg-nirAkRg-bhU-sahi-ruci-vRti-vRdhi-cari-prajanA-'patrapa iSaH / / 5. 2. 28 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhya iSNuH pratyayo bhavati / / bhrAjanazIlo bhrAjanadharmA sAdhu bhrAjate vA-bhrAjiSNuH, "bhrAjiSNunA lohitacandanena", alaMkRga-alaMkariSNuH, nirAkRg-nirAkAriSNuH, bhU-bhaviSNuH, "sarveSAM maviSNanAM janyAnAM na tu sa yogyaH" / saha-sahiSNuH, ruca-rociSNuH, vRta-vatiSNu, vRdha-vadhiSNuH, car-cariSNuH, prajana-prajaniSNuH, apatrapa-apatrapiSNuH / bhrAjenecchantyeke // 28 / / udaH paci-pati-padi-madeH / / 5. 2. 21 // utpUrvebhya ebhyaH zIlAdo satyarthe vartamAnebhya iSNurbhavati / / utpaciSNuH, utpatiSNuH, utpadiSNuH, unmaviSNuH / padenecchantyanye // 26 / / bhU-jeH SNuka // 5. 2. 30 // zIlAdau satyarthe vartamAnAmyAM bhU-jibhyAM SNuk pratyayo bhavati / bhUSNuH, jiSNuH / kakAra: kitkAryArthaH / / 30 // sthA-glA-mlA-paci-parimRji-teH snuH // 5. 2. 31 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyaH snupratyayo bhavati / sthAsnuH, mlAsnuH pakSNuH, parimANuH, kSeSNuH / mlAdibhyaH kecidevecchanti // 31 // nyA0 sa0-sthAglAmlA-parimANu riti-'dhUgauditaH' 4-4-38 ityanena vikalpeneTi pratyaye primaajissnnuritypi|| kSeSNuriti-'kSiSz ityasya na sAnubandhatvAt / trasi-gRdhi-dhRSi-kSipaH knuH // 5. 2. 32 // zolAdau satyarthe vartamAnebhya ebhyaH knuH pratyayo bhavati / prasnuH, gRghnuH, ghRSNuH, kSipnuH / / 32 // san-bhikSA''zaMseruH // 5. 2. 33 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-34-37 zolAdau satyarthe vartamAnAta sanpratyayAntAd dhAtobhikSA-zaMsibhyAM ca para u: pratyayo bhavati / cikIrSa:, jihIrSa:, bhikSuH / 'AzaMs' iti "AGaH zasuGa icchAyAm" ityasya grahaNam , na tu "zaMsU stutau ca" ityasya, tatrAGyogasyAniyatatvAt / AzaMsuH / stutyarthasyApIcchatyanyaH // 33 // nyA0 sa0-sanabhikSA-gargAdau jigISuzabdapAThAt sanniti sanpratyayAntasya grahaH, na bhikSAdisAhacaryAt sanatisanotyorddhAtvoH pratyayApratyayoriti nyAyAd vA ityAhasanpratyayAntAditi / vindicchU // 5. 2. 34 // zIlAdo satyarthe vartamAnAd vettericchatezca u: pratyayo yathAsaMkhyaM nopAntya-chakArAntAdezau ca nipAtyante / vedanazIlo-vinduH, eSaNazIla-icchuH / kathamapAM vinduH ? vinderavayavArthAt prauNAdika uH / anye tvasyaiva nipAtanaM, kriyAnimittastu vindurityanAgamika evetyaahuH| sarvavidInAM sarveSINAM ca nipAtanamidamityanyaH / / 34 / za-vanderAruH // 5. 2. 35 // zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAM zaza-vandimyAmAruH pratyayo bhavati / zaNAtItyevaMzIla:-zarAruH, vizIryate-vizarAruH / vandate-vandAruH // 35 / / dA-Tdhe-si-zada-sado ruH // 5. 2. 36 // zIlAdau satyartha vartamAnebhyo 'dArUpa Tdhe sizada sada' ityetebhyo ruH pratyayo bhavati / dadAti, dayate, yacchati, yati, dAti, dAyati vetyevaMzIlo-dAruH / kathaM dyati taditi-dAru kASThama? auNAdikaH karmaNi ruH / dhayati-dhArurvatso mAtarama / sinotiseruH / shiiyte-shdrH| siidti-sdruH| ebhya iti kim ? dadhAtItyevaMzIlo-dadhirgAH / dhagrahaNAd dArUpamiha gRhyate na saMjJA / / 36 / / zI zraddhA-nidrA-tandrA-dayi-pati gRhi-spRherAluH / / 5. 2. 37 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhya AluH pratyayo bhavati / zete ityevaMzIla:-zayAluH / zratpUrvo dhAga, zraddhatte-zraddhAluH / nidrAti nidrAyati vAnidrAluH, tat drAti drAyati vA-tandrAluH, nipAtanAt tado dasya naH, tandreti sautro vaa| dayate-dayAluH / pati-gRhi-spRhayo'dantAzcaurAdikAH, patigRhI sautrAvikArAntau vA, patapati-patayAluH, gRhayate-gRhayAluH, spRhayati-spRhayAluH, mRgayaterapi kazcita-mRgayAluH / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-38-42 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [261 lajjAluH, IrSyAluH, zalAluprabhRtayastvauNAdikAH / kRpAlu hRdayAlU matvarthIyAntau // 37 // Gau sAsahi-bAvahi-cAcali-pApati / / 5. 2. 38 // zolAdau satyarthe vartamAnAnAM sahi-vahi-cali-patInAM yaGantAnAM Dau sati yathAsaMkhyamete nipAtyante / ata eva vacanAta Dirapi / __ sAsahyate ityevaMzIla:-sAsahiH / vAvahyate-vAvahiH / cAcalyate-cAcaliH / panIpatyate-pApati:, nipAtanAta nyAgamAbhAvaH / GAviti GakAra: "tRnnudantAvyayavavasvAna0" (2-2-60) ityatra vizeSaNArthaH / / 3 / / sani-cakri-dadhi-jajJi-nemi // 5. 2. 31 // . ete zolAdau satyarthe kRtadvirvacanA DipratyayAntA nipAtyante / saratItyevaMzIlaH-saniH karoti-cakriH, dadhAti-dadhiH, jAyate jAnAti vA jajJiH, namati-nemiH, dvirvacanAbhAva etvaM ca nipAtanAt / / 36 // . za-kama-gama-hana-vRSa-bhU stha ukaN // 5. 2. 40 // zIlAdau satyarthe vartamAnebhya ebhya ukaN pratyayo bhavati / zaNAtItyevaMzIla:-zArukaH, prazArukaH zaraH / kAmukaH, kAmukI riraMsuH, kAmukA yecchAM vinA kAmayate, kAmukA anyasya striyo bhavanti / gAmukaH, AgAmukaH svagRham / ghAtukaH, AghAtuko vyAdhaH / varSukaH, pravarSa kaH prjnyH| bhAvukaH, prabhAvukaH kSatriyaH / sthAyukaH pramattaH, upasthAyuko gurum, guNAnadhiSThAyukaH / / 40 // nyA0 sa0-zRkamagama-kAmukA anyasyeti-'akamerukasya' 2-2-93 ityatra kamivajanAnna sssstthiinissedhH| lss-pt-pdH|| 5. 2. 41 // zIlAdau satyarthe vartamAnebhya ebhya ukaNa pratyayo bhavati / / apalaSatItyevaMzolamapalASukaM nIcasAMgatyam , abhilASukaH / utpAtukaM jyotiH, prayAtukA garbhAH / upapAdukA devAH / yogavibhAga uttarArthaH // 41 // bhUSA-krodhArtha-ju-sR-gRdhi jvl-shutrshcaanH|| 5. 2. 42 // bhUSArthebhyaH krodhArthebhyo ju-sR-gRdhi-jvalazucibhyo laSa-pata-padibhyazca zIlAdau satyarthaM vartamAnebhyo'naH pratyayo bhavati / bhaSArthe-bhaSayatItyevaMzIlo-bhUSaNaH kulasya, maNDanA gaganasya bhAH, prasAdhanaH / krodhArthe-krodhana:, kopanaH, roSaNaH / javatiH sautro vegAkhye saMskAre vartate, tena calyartha Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-43-44 dvAreNa na sidhyatItIhopAdAnam / javanaH / sR-saraNaH, gRdhU-gardhanaH, jvala-jvalana:, zucazocanaH, laSa-abhilaSaNaH, pt-ptnH| paderidittvAduttareNaiva siddhe sakarmakArya vacanam / arthasya padanaH granthasya padanaH; padanaH kSetrANAm / uttaratra sakarmakebhyo'pi vidhirityekeSAM darzanam, tathA cokaraNA bAdhito'pyasarUpatvAt paderana: pratyayo bhaviSyatIti cet ? evaM tahi zIlAdipratyayeSvasarUpatvena zolAdipratyayo na bhavatIti jJApanArtha padigrahaNam , tena-cikorSitA kaTam , alaMkartA kanyAmiti na bhavati / kathaM tahi 'gantA khelaH, AgAmukaH; bhavitA, bhAvukaH; jogaritA, jAgarUkaH, vikatthanaH, vikatthI; bhAsanaM, bhAsuram ; vardhanaH, vadhiSNu ; apalASukaH, apalASI; kampanA kamprA zAkhA; kamanA kAmukA yuvatiH ?' kvacita samAvezo'pi bhavati / etadarthameva ca "na NyAdi0" (5-2-45) sUtre dIpigrahaNam , anyathA reNA'no'sya bAdhyeteti tadanarthaka syAta / anasyaiva viSaye samAveza ityeke ||42 / / nyA0 sa0-bhUSAkodhArtha-vegAkhye iti-sthiti-sthApaka bhAvanAdibhedAt tridhA saMskAraH, vegAkhyastu calanasya hetureva na tu clnmityrthH| apalASuka iti-nirupasargasya ukaNazcaritArthatvamato na smaanvissytaa| cAla zabdArthAdakarmakAt // 5. 2. 43 // calanArthAcchabdArthAcca dhAtoH zIlAdau satyarthe vartamAnAdakarmakAdavivakSitakarmakAda vA paro'naH pratyayo bhavati / calatItyevaMzIla:-calana:, kampanaH, copanaH, ceSTanaH / zabdayatItyebaMzIla:-zabdanaH, ravaNaH, AkrozanaH / akarmakAditi kim ? paThitA vidhAm / / 43 / / iDito vyaJjanAdyantAt / / 5. 2. 44 // vyaJjanamAdirantazca yasya savyaJjanAdyantaH / idanubandhAt GAnubandhAcca vyaJjanAdyantAd dhAtoH zIlAdau satyarthe vartamAnAdanaH pratyayo bhavati / idit, spdhi-sprdhnH| Dita, vRtUG-vartanaH, vRdhRGa-vardhanaH / ratazca viSaya eva lope vyaJjanAntatvAta ihApi bhavati-citiNa-cetanaH, gupi-jugupsanaH, mAni-mImAMsanaH / iDita iti kim ? svaptA / vyaJjanAdyantAditi kim ? edhitA, zayitA / akarmakAdityeva ? vAsitA vastram, sevitA viSayAn / kathamutkaNThAvardhanairiti ? nAtra karmaSaSThIsamAso vRdherakarmakatvAt, kintu tRtIyAsamAsaH, utkaNThayA vardhanaiH, vardhamAnotkaNThAzIla. riti yAvat / anye tvatkarmakAdeveti necchanti // 44 // nyA0 sa0-iGito-ihApi bhavatIti-anyathA'neka svarAt 'nindahiMsa' 5-2-68 iti NakaH syAt / jugupsana iti-nanvatrAkArasya viSaye'pi lope sannantasya DidittvAbhAvAdano na prApnoti ? na, atra gupeH svArthe eva san tatazca gupilakSaNe * avayave kRtaM liGga samudAyasyA'pi vizeSakam * iti nyAyAt gupireva draSTavyaH / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-45-46 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [263 - nanu tathApi sannantatvAt 'sabhikSa' 5-2-33 ityAdinA uH pratyayaH prApnoti ? naivaM, viSayavyAkhyAnAt , yadyakAralope'pi uH pratyayastadA viSayavyAkhyA phalaM na / na NiG-ya-sUda-dIpa-dIkSaH // 5. 2.45 // NiGantebhyo yAntebhyaH sUdAdibhyazca dhAtubhyaH zIlAdau satyarthe'na: pratyayo na bhavati / bhAvayitA. hastayitA. utpacchayitA.mAyitAkrayitA, dayitA, saditA, dIpitA, diikssitaa| madhusUdanA'risUdana-balasUdanAdayo nanyAdiSu draSTavyAH // 45 / / nyA0 sa0-na Niya bhAvayiteti-atrAnekasvaratvAt NakaviSaye NilopAt vyaJjanAntatvAt anaH prAptaH pratiSidhyate, tata iTi sati 'NeraniTi' 4-3-83 ityukteH punanivarttate evaM hastayitetyAdau bhaavnaa| drama-kramo yngH|| 5. 2. 46 // zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAM yaGantAbhyAM drami-kramibhyAmana: pratyayo bhavati / kuTilaM dramati kAmatItyevaMzIla:-dandramaNaH, caGkramaNaH / sakarmakArtha vacanam, ya iti pratiSedhanivRttyarthaM ca / "prataH" ( 4-3-82) iti hi luk pratyaye viSayabhUte'pi bhavati / / 46 // nyA0 sa0-vramakramo-sakarmakArthamiti- iGitaH' 5-2-44 ityanena tu akarmakAdvihitaH / pratiSedhanivRttyarthamiti-nanu yadi sakarmakArthamArambhastadA na vidheyaH, yato'vivakSitakarmakAbhyAmAbhyAM 'iGitaH' 5-2-44 ityanena bhaviSyatItyAha-ya itIti-nanu yaGo'kArAntatvAt kathaM yAntatvamityAha-ata itIti / viSayebhUte'pIti-anekasvaratvANNakasya / yaji-japi-daMzi-vadAdUkaH // 5. 2. 47 // ebhyo yaGantebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhya UkaH pratyayo bhavati / bhRzaM punaH punarvA yajatItyevaMzIlo-yAyajUkaH, jaMjapUkaH, danvazUkaH, vAvadUkaH / anyebhyo'pIti kecita-daMdahUkaH, pApayUkaH, nijAgadUkaH, nAnazUkaH, paMpazUkaH // 47 // jAguH // 5. 2. 48 // zIlAdau satyarthe vartamAnAjjAgarterUkaH pratyayo bhavati, yaGa iti nivRttam / jAgartIsyevaMzolo-jAgarUkaH // 48 // nyA0 sa0-jAguH-yaGa iti nivRttamiti-anekasvaratvenAsaMbhavAt / zamaSTakAd ghinaN // 5. 2. 41 // zIlAdau satyarthe vartamAnebhyaH zamAdibhyo'STAbhyo dhAtubhyo ghinaN pratyayo bhavati / zAmyatItyevaMzIla:-zamI damI, tamIzramI kSamI, pramAdI, unmAdI klmii| ghajantA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-50-54 nmatvarthIyena siddhayati tRnbAdhanArthaM tu vacanam / aSTakAditi kim ? asitaa| NakAro vRddhayarthaH / cakAra uttaratra katva-gatvArtha: / abhidhAnAt ghiNan akarmakebhyasteneha na bhavatiaraNyaM bhramitA, sakarmakebhyastu yathAdarzanaM darzayiSyAmaH / / 49 / / yuja-bhuja-bhaja-tyaja rnyj-dviss-duss-drh-duhaa-'bhyaahnH|| 5.2.50 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyaH ghinaN bhavati / yujyate yunakti vA ityevNshiilo-yogii| bhuGkte bhunakti bhujatIti vA-bhogI, bhAgI, kalyANabhAgI, tyAgI, prANatyAgI, rAgo "aghinozca raJjaH" (4-2-60) iti na lopa: / dveSI, doSI, drohI, dohI, abhyaaghaatii| akarmakAdityeva ? gAM dogdhA, zatrUnabhyAhantA / / 50 // AGaH kriidd-mussH|| 5.2.51 // zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAmAGaH parAmyAmAbhyAM ghinaNa bhavati / prAkrIData ityevaMzIlaH-AkroDI, prAmoSI / zIlAdipratyayAntAH prAyeNa rUDhiprakArA yathAdarzanaM prayujyanta iti upasargAntarAdhikye na bhavati / evamuttaratrApi / 51 / / nyA0 sa0 - AGaH krIDamuSaH-zIlAvipratyayAntA iti-nanu pUrve AGamAGa yasAGamuSAkroDeti paThitvA ghinaNmAhusteSAM viziSTasvarUpopAdAnAn nopasargAntarAdhikye bhavati / iha tu AGaH parAbhyAmityucyamAne upAttopasarmAt pUrvamanyasminnupasarge satyapi vyavadhAnAbhAvAt tataH paratvasya saMbhavAdupasargAntarAdhikye'pi bhavatItyAha-zIlAdipratyayAntA ityAdi-zoladharmasAdhuSu artheSu ye pratyayAstadantA ime prAyeNa rUDhizabdaprakArA yathA rUDhizabdA rUDhiviSaya eva pravarttante tatra ca niyatarUpastathA ime'pi ye yathA prayoge dRzyante yadyadupasargAH sopasargA anupasargA vA te tathaiva prayogAnusAreNa prayoktavyAH, tathAhi-kAmuka iti anupasarga eva prayujyate na sopasargaH, evamAgAmukaH iti AGa pasargapUrva eva, na tvanupasargo'nyopasargapUrvo vA ityevamanyadapi draSTavyamiti nopasargAntarAdhikye bhavati / prAca ym-ysH||5, 2.52 // zIlAdo satyarthe vartamAnAbhyAM prAdAGazca parAbhyAmAbhyAM ghinaNa bhavati / prayacchatItyevaMzIla:-prayAmI, prAyAmI; prayAsI, AyAsI // 52 / / nyA0 sa0-prAcca yama-yathAsaMkhyaM yadyabhipretaM syAttadA prAGa iti kriyeta / mth-lpH|| 5. 2.53 // prAt parAbhyAmAbhyAM zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAM ghinaN bhavati / pramathatItyevaMzIlaH-pramAthI, pralApI // 53 // vezvaH droH / / 5. 2. 54 // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-55-61 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [265 veH prAcca parAccholAdau satyarthe vartamAnAd dravatedhinaN bhavati / vidravatItyevaMzolo-vidrAvI, pradrAvI / / 54 // vi-pari-prAt sarteH / / 5. 2. 55 // . vi-pari-prebhyaH parAccholAdau satyarthe vartamAnAt sartedhinaN bhavati / visaratItyevaMzolo-visArI, parisArI, prasArI // 55 // samaH pRcaipa-jvareH / / 5. 2. 56 // zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAM samaH parAbhyAM pRNakti-jvaribhyAM ghinaN bhavati / saMpRNaktItyevaMzIlaH-saMparkI / pinidezAdAdAdikasya na grahaNam-saMpacitA / saMjvaratItyevaMzIlaH-saMjvArI / kecid NyantAdapIcchanti-saMjvarI / tvarayaterapi kshcid-sNvrii| prakarmakAdityeva ? saMpRNakti zAkam // 56 / / saM-veH sRjH|| 5. 2. 57 // zIlAdo satyarthe vartamAnAta saM-vibhya parAva sRjedhinaN bhavati / saMsajatItyevaMzolaH saMsRjyate vA-saMsargI, visargI // 57 // saM-pari-vyanu-prAd vdH|| 5. 2. 58 // zIlAdau satyarthe vartamAnAta saM-pari-vyanuprebhyaH parAd vadedhinaN bhavati / saMvaratItyevaMzIlaH-saMvAdI, parivAdI, vivAdI, anuvAdI, prvaadii| paripUrvANNyantAdapIti kecit // 5 // vervica-kattha-sambhU-kaSa-kasa-lasa-hanaH / / 5. 2. 51 // ebhyo vipUrvebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo ghinaN bhavati / vivinaktItyevaMzIlo-vivekI / vikatthI, vilambhI, vikASI, vikAsI, vilAsI, vighAtI // 56 // vyapA-'bherlaSaH // 5, 2, 60 // vyapA-'bhibhyaH parAcchIlAdau satyarthe vartamAnAllaSedhinaN bhavati / vilaSatItyevaMzolo-vilASI, apalASI, prabhilASI // 60 // saMprAd vasAt // 5. 2. 61 // saM-prAbhyAM parAcchIlAdo satyarthe vartamAnAda basatedhinaN bhavati / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-62-67 saMvasatItyevaMzIlaH-saMvAsI, pravAsI / zanidezAd vastena bhavati / / 61 / / smtypaabhivymeshvrH|| 5. 2. 62 // 'sam, ati, apa, abhi, vyabhi' ityetebhyaH parAcchIlAdau satyarthe vartamAnAccareghiNan bhavati / saMcaratItyevaMzIlaH-saMcArI, aticArI, apacArI, abhicArI, vyabhicArI // 62 / / samanuvyavAda rudhH|| 5. 2. 63 // 'sam, anu, vi, aba' ityetebhyaH parAcchIlAdau satyarthe vartamAnAt rughodhinaNa bhvti| . saMrundhe ityevaMzIlaH-saMrodhI, anurodhI, virodhI, avarodhI // 63 / verdahaH // 5. 2. 64 // vipUrvAcchIlAdau satyarthe vartamAnAd dahedhinam bhavati / vidahatItyevaMzIlovidAhI // 64 // paredevi muhazca // 5. 2. 65 // devIti devRdhAtoraNyantasya Nyantasya ca grahaNam / paripUrvAbhyAM zIlAdau satyarthe vartamAnAmyAmAbhyAM dahazca ghinaN bhavati / paridevate paridevayati vA-paridevI / NyantAnnecchantyanye / parimohI, pri||65|| nyA0 sa0-parerdevi-vRdhAtoriti-lAkSaNikatvAt dIvyateya'ntasya na grahaNam / kSipa-raTaH // 5. 2.66 // . paripUrvAbhyAmAbhyAM zIlAdo vartamAnAmyAM ghinaN pratyayo bhavati / parikSipyati parikSipati vA-parikSepI, parikSepyambhasAm, priraattii||66|| vAdezva NakaH // 5. 2. 67 // paripUrvAcchIlAdau satyarthe vartamAnAd vAdayateH kSipa-raTimyAM ca NakaH pratyayo bhavati / parivAdayatItyevaMzIla:-parivAdakaH / vaderapi kecit / parikSepakaH / parirATakaH / asarUpatvAt "Naka-tRcau" (5-1-48) iti siddha punavidhAnaM zIlAdipratyayeSvazIlAdikRtapratyayo'sarUpavidhinA na bhavatIti jJApanArtham, tenAlaMkArakaH, parikSipaH, pariraTa ityAdi zIlAdyarthe na bhavati / bAhulakAva kvacid bhavatyapi "kAma-krodho manuSyANAM khAditArau vRkAviva" / atra NakaviSaye tRc // 67 // Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-68-72 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [267 ninda-hiMsa-kliza-khAda-vinAzi vyAbhASA-'sUyA-'nekasvarAt ebhya: zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo ko bhavati / nindatItyevaMzIlo-nindakaH, hiMsakaH, kliznAti klizyate vA-klezakaH, khAdakaH, vinAzayati-vinAzakaH, vyAbhASaka: / prasUyaH kaNvAdo-asUyakaH, daridrAyakaH, cakAsakaH, gaNakaH, culumpakaH / anekasvaratvAdeva siddhe'sUyagrahaNaM kaNDvAdinivRtyartham , tena-kaNDUyitA, mantUyitA, tRnneva / vinAzigrahaNaM tu anyasya Nyantasya nivRttyartham-kArayitA / anekasvarAnnecchantyanye / klizera-vizeSeNa grahaNAd devAdikAdidittve'pi ano na bhavati / / 6 / / nyA0 sa0-nindahiMsa-anyasya Nyantasyeti-kathaM tahi gaNakaH, atredaM vyAkhyAnaM kartavyaM, yat vinAzIti NigantasyopAdAnaM karoti tat jJApayati anyasyApi, Nigantasya varjanaM tena Nijantasya bhavatyeva / upasargAda deva-devi-kuzaH // 5. 2. 61 // upasargAta parebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhya ebhyo Nako bhavati / Adevata ityevaMzIla:-AdevakaH, paridevakaH / devoti dIvyatardevatevA Nyantasya grahaNam , AdevayatIti-AdevakaH, paridevakaH, prAkrozakaH, parikrozakaH / upasargAditi kim ? devanaH, devayitA, kroSTA / devateya'ntAdeveti kazcit / / 6 / / - nyA0 sa0-upasargAdeva-Nyantasya grahaNamiti-lakSaNapratipadetyasya nyAyasyAnityatvAt athavA bhinnadevRgrahaNAt anyathA devagrahaNameva kuryAt / vRbhikSi-luNTi-jalpi-kuTTATTAkaH // 5. 2. 70 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyaSTAka: pratyayo bhavati / vRNIte ityevaMzIlo-varAkaH, varAko / mikSAkaH, bhikSAkI / luNTAkaH, luNTAko / jalpAkaH, jlpaakii| kudrAka:, kudraakii| TakAro udyarthaH // 7 // prAt sU-jorin // 5. 2. 71 // prAt parAbhyAM suvati-jubhyAM zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAmin pratyayo bhavati / 'sU' iti niranubandhagrahaNAta suvatesrahaNam, na sUti-sUyatyoH / prsuvtiityevNshiil:prsvii| prajavI // 7 // jINa-dR-ti-vidhi paribhU-vamA-'bhyamA'vyathaH / 5. 2. 72 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhya in bhavati / ji-jayatItyevaMzolo-jayI, iN-atyayI, udayo, dR-AdarI, kSIti kSi-kSito Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] bRhavRtti ladhunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-73-78 grahaNam , kSayo, vidhi-vizrayo, paribhU-paribhavI, vam-vamI, abhyam-abhyamI, avyatha-na vyathate iti-avyathI / / 72 / / nyA0 sa0-jINa dRkSi-kSikSitoriti kSiSz ityasya tu sAnubandhatvAnna grahaH / sR-ghasyado maraka // 5. 2. 73 / / ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo marak pratyayo bhavati / saratItyevaMzIla:-samaraH, ghasmaraH, amaraH / / 73 // bhaJji-bhAsi-mido ghuraH / / 5. 2.74 // ebhyaH zIlAvo satyarthe vartamAnemyo dhuraH pratyayo bhavati / bhajyate svayamevetyevaMzolaM-bhaGguraM kASTham / bhAsate-mAsuraM vapuH, medhati medate vAmeduraH / cakAro gatvArthaH / / 74 / / / nyA0 sa0-bhaJjimAsi-'vyApye ghurakelima' 5-1-4 iti ghurapratyayasya vyApye kartari vidhAnAdityAha-bhajyate svayamevetyAdi-bhAsimidividAM tu kartaryeva ghuro'karmakatvena karmakarturasaMbhavAt / vetti-chida-bhidaH kit // 5. 2. 75 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnemyaH kid ghuraH pratyayo bhavati / vettItyevaMzIlo-viduraH, chidyate bhidyate svayameva-chidraH, bhiduraH, kittvAda guNo na bhavati / vettIti tinirdeza itara viditrayavyudAsArthaH // 7 // bhiyo ruruka-lukam // 5. 2. 76 / / zIlAdau satyarthe vartamAnAda bibhete 'ha ruka luka' iti pratyayatrayaM kid bhavati / bibhetItyevaMzIlo-bhIraH, bhIrakaH bholukaH / RphiDAvitvAt latvaM prayogAnusAragAda garIya iti lAghavArtha lukavacanam // 76 / / sU-jINa-nazaSTvarap // 5. 2. 77 / / emyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyaH kina Tvarap pratyayo bhavati / saratItyevaMzola:-satvaraH, satvarI, jitvaraH, jisvrii| iNa itvaraH, itvrii| karakarmaNi pathike nIce durvidhe / nazvaraH, nshvrii| TakAro DyarthaH / pakArastAgamArthaH 77 / gtvrH|| 5. 2.78 // gameSTavarapa makArasya ca takAro nipAtyate / gatvaraH, gatvarI // 7 // Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-79-83 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [269 smyajasa-hiMsa-dIpa-kampa-kama-namo raH / / 5. 2. 71 // smyAdibhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo raH pratyayo bhavati / smayata ityevaMzIla-smeraM mukham / ajasiti "jasUca mokSaNe" napUrvaH, na jasyatiajasra zravaNama, prajanA pravRttiH, ajasraH pAkaH, ajasra pacati / prajanazabdo'yaM svabhAvAta sAtatyaviziSTAM kriyAmAha, tena dhAtvartha eva kartari raH pratyayo'nyathA kriyAbhidhAnAnupapatteH, tenAjasro ghaTa iti na bhavati / ajastramityavyayamapi nityArtha kriyAvizeSaNamasti / hishisro vyAdhaH / dIpa-dIpro dIpaH / kampa-kampraH / kam-kAmayate kamrA yuvatiH / bahulAdhikArAt karmaNyapi, kamyate-kamraH, tata eva kamitetyapi / nam-namatItinamraH / ajasi-kami-namibhyaH karmakartaryavecchantyeke // 76 / / nyA0 sa0-smyajasa jasUc mokSaNe iti-anyeSAmaNijantAnAM sAhacaryAccurAdiNijanto na gRhyate / dhAtvartha eva kartarIti-anyasya dhAtorartha ityarthaH, yathA'jasraH pAkaH ityatya pAkalakSaNe'rthe / tRSi-dhRSi-svapo njing|| 5. 2. 80 // tRSi-dhRSi-svapibhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo najir3a pratyayo bhavati / tRSyatItyevaMzIlaH-tRSNaka , tRssnnjii| kRSNaka, dhRSNajI / svapnaka, sppnjo| DakAro guNapratiSedhArthaH, ikAra uccAraNArthaH / dhUSo necchantyeke / / 80 // stheza-bhAsa-pisa-kaso varaH // 5. 2. 81 // sthAdibhyaH zIlAdo satyarthe vartamAnebhyo varaH pratyayo bhavati / tiSThatItyevaMzIla:-sthAvaraH, sthaavraa| IzvaraH, iishvraa| kathamIzvarI? "aznoroccAde:" (442) ityauNAdike varaTi bhavati / bhAsvaraH, mAsvarA / pesvaraH, pesvarA / vikasvaraH, vikasvarA / pramaderapIti kazcida-pramAdyati-pramadvara / / 1 / / yAyAvaraH / / 5. 2.82 // yAterdhAtoH zolAdau satyarthe vartamAnAd yantAt varaH pratyayo nipAtyate / kuTilaM yAtItyevaMzIlo-yAyAvaraH // 2 // nyA0 sa0-yAyAvara iti-'yvoH' 4-4-121 iti yalup, 'yo'ziti' 4-3-80 iti na vyaJjanAdityadhikArAt / didyu dadRjagajjuhU-bAk-mAdadhI zrI-drava -jvAyatastU-kaTaYa-pari vAD-bhrAjAdayaH kipaH // 5. 2.83 // Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite pAda-2, sUtra-84-85 ete zabdAH kvibantAH zIlAdau satyarthe nipAtyante / dyotate ityevaMzIlo-didyuta,-didyutau, dRNAtIti-dRdat, dahato, gacchatIti-jagat, juhotIti-juhUH, eSu dvitvam, dRNAti-juhotyohra svatvadIrghatve ca / vaktItivAk / pRcchatItiprAT , prAzau; zabdaprAT, tattvaprAT / dadhAti dhyAyati vA-dhIH, yatIti-zrIH / zataM dravatIti-zataH, sravatIti tr| javatIti-jUH / prAyataM stautIti-AyatastuH, kaTaM pravatekaTaH, parivrajatIti-parivATa , parivAjo, eSu dIrghatvam dadhAterAkArasya dhyAyateryAzabdasya cekaarH| bahulAdhikArAdazIlAdAvapi / dhoH, pradhIH, praadhiiH| bhrAjAdi-vibhrAjata itivibhrAT, vibhraajau| bhAsata iti-bhAH, bhAsau, bhaasH| pipartIti-pUH, purau, puraH / dharvatIti-dhaH, dhUrau, dhUraH / vidyotata iti-vidyut, vidyutau / UrjayatIti-U-Ujau, UrjaH / grAvANaM stauti-grAvastuta, grAvastutau / pacatIti-pak / zaknotIti-zaka / minattIti-bhit / vettIti-vit / zokacchit / "bhUvaH saMjJAyAmeva" / bhUH-pRthivI, zaMbhUH-zivaH, Atma:kAmaH, manobhUH-sa eva, svayaMbhUbrahmA, svabhUviSNuzca / mitrabhUnAma kazcit, pratimU:-uttama dhamarNayorantarasthaH, hunmUH-vyasanasahAyaH, kArabhUH-paNyamUlyAdinirNatA, varSAbhUrdadura auSadhizca, punarbhU:-punarUDhA auSadhizca, saMjJAyAm , anytr-bhvitaa| zIlAdiSu asarUpavidhinAsti, tena-sAmAnyalakSaNaH kviy na prApnotIti punavidhIyate / zIlAdipratyayAnAM pUrNo'vadhiH / kecit tu saMjJAzamdAnAM zIlAdyartheSu kAmacAra. ste yathAkathaMcid vyutpAdanIyA iti manyante // 3 // ___ nyA0 sa0-didyuddadyat-jagaditi-kriyAzabdo'yaM tena jagatau jagata iti / viSTapavAcakastu gameDid dve ceti sAdhustasya ca jagatI jagantIti dvivacanabahuvacane sati bhavataH / vAk iti-nipAtanAt karmaNyapi / pUriti-pipartIti pRz ityasya dhAtvantareNa vAkyaM taccArthakathanameva, pRNAtItyevaMzIlA iti tu kaarym| zIlAdiSviti-nanu tRnnAdInAM pakSe'sarUpatvAt sAmAnyakvip bhaviSyati kimanena ? ityAha-asarUpavidhirnAstIti-sAmAnyalakSaNa: vibiti-bhrAjAdibhya iti zeSaH, didyudAdayastu nipAtanIyA evA'nena sUtreNa teSAM 'kvip' 5-1-148 ityanena siddhya'bhAvAt / zaM-saM-svayaM-viprAd bhuvo DuH // 5. 2.84 // ebhyaH parAd bhuvaH satyarthe vartamAnADDaH pratyayo bhavati / zaM sukhaM tatra bhavati-zaMbhuH zaMkaraH, saMbhurjanitA, svayaMbhuH, vibhuyApakaH, prabhuH svAmI / bahulAdhikArAta zaMbhuH saMjJAyAm / anye tvasaMjJAyAmapi / mitAvAdayastvauNAdikAH // 24 // puva itro daivate / / 5. 2. 85 // sAmAnyanirdezAva pavateH punAtezca daivate-devatAyAM kartari satyarthe itraH pratyayo bhavati / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-86-91 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [271 punAti pavate vA-pavitro'rhan, sa mAM punAtu / karaNe'pyanye / / 5 / / RSi-nAmnoH karaNe // 5. 2. 86 // satyarthe vartamAnAta puvaH karaNe itro bhavati, RSau saMjJAyAM ca / pUyate'neneti-pavitro'yamaSiH / nAmni-darbhaH pavitraH, bahiH pavitram, yajJopavItaM pavitram, oghopakaraNaM pavitram, pavitrA nadI / darbhAdInAM pavitramiti saMjJA / RSo kartaryapi kecit / / 86 // __ nyA0 sa0-RSinAmno:-oghopakaraNamiti-vahati prApayati niravadyAM sarvasAvadyaviratimiti aci 'nyakrUdga' 4-1-112 iti sAdhuH, yadvA uGa zabde Uyate zabdyate upAdeyatayA lokottare maghAgheti ghaH / luu-dhuu-suu-khn-cr-shaa-'tH||5. 2.87 // ebhyaH satyarthe vartamAnebhyaH karaNe itro bhavati / lunAtyanena-lavitram , dhuvatyanena-dhuvitram, dhunoterapi kazcita-dhavitram, suvatyanena-savitram, niranubandhanirdezAta dhUga-sUGorna bhavati / khanitram, caritram, sAhitram, RcchatIyati vA-'nenAritram / vaherapi kazcit-vahitram // 7 // nI-dAva-zasU-yu-yuja-stu-tuda-si sica-miha-pata-pA-nahasUTa // 5. 2.88 // ebhyaH satyarthe vartamAnebhyaH karaNe braT pratyayo bhavati / nayatyanena-netram, dAMva , dAntyanena-dAtram, zasU-zastram, yu-yotram, yuja-yoktram, stu-stotram, tud-totram, si-setram, sica-sektram, miha -mer3hama, pat-patram, pA-pAtram, pAtrI, naha - naddhaH, naddhI / TakAro DyarthaH / / 8 / / hala kroDA''sye puvH|| 5, 2.81 // prAsyaM mukham, puvo dhAtoH satyarthe halAsye kroDAsye ca karaNe aT pratyayo bhavati / punAti pavate vA'nena-potram, halasya sUkarasya ca mukhamucyate // 49 / / dNshstrH|| 5.2.10 // vaMzeH satyarthe vartamAnAta karaNe traH pratyayo bhavati / dazatyanayA-daMSTrA / pratyayAntarakaraNamAvartham // 6 // dhAtrI // 5. 2. 11 // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ] bRhavRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-61-93 dherdadhAtervA karmaNi RT pratyayo nipAtyate / dhayanti tAmiti-dhAtrI stndaayinii| dadhati tAM bhaiSajyArthamiti dhAtrI prAmalakI / / 91 // jJAnecchArthajIcchIlyAdibhyaH ktaH 5. 2. 12 // jJAnArthebhya icchArthebhyo'rcA pUjA tadarthebhyo jIbhyaH zIlyAdibhyazca dhAtubhyaH satyarthe vartamAnebhyaH ktaH pratyayo bhavati / pUrvavaccAsya kartR-karmAdyarthanirdezaH / jJAnArtha-rAjJAM jJAtaH, rAjJAM buddhaH, rAjJAM viditaH, rAjJAmavagataH / icchArtha-rAjJAmiSTaH, rAjJAM mataH / arthArtha-rAjJAcitaH, rAjJAM pUjitaH / jIva-jimidA-minnaH, pivaNNaH, svinnaH, dhRSTaH, tUrNaH, suptaH, bhotaH, iddhaH, tRSitaH, phullaH / zIlyAdi zIlito rakSatiH kSAnta, ARSTo juSTa udyataH / saMyataH zayitastuSTo ruSTo ruSita' AzitaH / / 1 / / kAnto'bhivyAhato hRSTastRptaH saptaH sthito bhRtaH / amRto muditaH pUrtaH zakto'ktaH zrAnta-vismitau // 2 // saMrabdhA''rabdha-dayitA digdhaH snigdho'vatIrNakaH / prArUDho mUDha prAyastaH, kSudhita-klAnta-vIDitAH / / 3 / / mattazrava tathA RddhaH, zliSTa: suhita ityapi / lipta-haptau ca vijJeyo sati lagnAdayastathA // 4 // bahulAdhikArAd yathAbhidhAnamebhyo bhUte'pi to bhavati, tathA ca tadyoge tRtIyAsamAso'pi siddhaH- "arhadbhyastribhuvana rAjapUjitebhyaH" iti, evaM-zIlito maitreNa, rakSito maitreNA''RSTazcatreNetyAdAvapi draSTavyam / vartamAnakte tu SaSThaya va-"kAnto harizcandra iva prajAnAm" iti / anye tu-jJAnAdyarthebhyaH * takrakauNDinya nyAyena bhate tasya bAdhanAta vartamAnaktena ca yoge kartari SaSThIvidhAnAt 'tvayA jJAto mayA jJAtaH' ityAdirapazabda iti manyante // 92 // nyA0 sa0-jJAnecchA0-pUrvavaccAsyeti-kartari karmaNi bhAve ca yathA yasya pratyayo'bhihitastasya tathaiva kevalaM vartamAnakAla eva / nanu 'gatyartha' 5-1-11 iti 'ktaktavatu' 5-1-174 ityanena ca sAmAnyena vidhAnAdamISAmapi siddhau ityAha-tatrakauNDinyanyAyeneti / unnaadyH||5. 2.13 // bahulamiti vartate, satyarthe vartamAnAd dhAtoruNAdayaH pratyayA bahulaM bhavanti / karotIti-kAraH, vAyuH, paayuH| bahulavacanAta prAyaH saMjJAzabdAH, kecittvasaMjJA zabdA iti anuktA api pratyayA bhavanti / RphiDaH, RphiDDaH / tathA sati vihitA uNAdayaH kvacid bhate'pi dRzyante-bhasitaM taditi bhasma, kaSito'sau-kaSiH, tato'sau-tani: vRttaM taditi-vartma, caritaM taditi-carma, abhyaH saranti sma-apsarasaH / uktaM ca Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-93 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 273 "saMjJAsu dhAturUpANi pratyayAzca tataH pare // kAryAnubandhopapadaM vijJAtatyamuNAdiSu // 1 // " tathA "bAhulakaM prakRtestanudRSTe: prAyasamuccayanAdapi teSAm / kAryasazeSavidhezca tadUhya, naigama-rUDhibhavaM hi susAdhu / / 2 / / nAma ca dhAtujamAha nirukte, vyAkaraNe zakaTasya ca tokam / yanna padArthavizeSasamutthaM, pratyayataH prakRtezca tadUhyam // 3 // iti // 93 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM sibahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttI paJcamasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH / akRtvA''sananirvandhamabhittvA pAvanI gatim / siddharAjaH parapurapravezavazitAM yayau // 1 // nyA0 sa0-uNAdayaH-prAyasamuccayanAdapoti-prAyeNa akRtsna bahutvena samuccayanaM rAzIkaraNam / kAryasazeSa vidhezceti-kAka ityAdisiddhyarthaM sUtrAntaraM na prArebhe iti savizeSavidhitvam / ityAcAryazrI siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJa-zabdAnuzAsanabRhavRtteH paJcamAdhyAyasya nyAsataH dvitIyaH pAdaH smaaptH| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // atha paJcamAdhyAye tRtIyapAdaH vaya'ti gamyAdiH // 5. 3. 1 // gamyAdayaH zabdA vayati-bhaviSyati dhAtvarthe innAdipratyayAntAH sAMdhavo bhavanti, anena sAmAnyata: siddhAnAM pratyayAnAM bhaviSyaddhAtvarthatA vidhIyate / gamiSyatIti-gamI grAmam, innauNAdikaH sati prApto vaya'ti bhavati / AgAmI, bhAvI, prasthAyI, emya auNAviko Nin / prayAyI, pratiyAyI, prabodhI, pratibodhI, pratirodhI ebhyo'jAteH zIle prAvazyake vA Nin siddho bhaviSyati niyamyate / kathaM zvo grAmaM gamI ? bhaviSyatsAmAnye padaM niSpAdya pazcAcchvaHzabdena yogaH kAryaH / / 1 / / nyA0 sa0-vaya'ti-sAmAnyataH siddhAnAmiti-nanu gamerinnityAdInAM satyadhikAre vihitatvAt kathaM sAmAnyataH siddhatA ? satyaM,-ekadezena, gamyAdigaNe hi prayAyItyAdau 'ajAteH zIle' 5-1-154 ityAdibhiNin , te cAniddiSTakAlatvAt sAmAnyataH siddhAH / uNAdipratyayAnAM satyatheM vidhAnAt aprAptau vaya'tyarthe vidhiH, anyeSAM ca sAmAnyavidhAnAt . vaya'tyeveti niyama iti siddham / kathamiti-anadyatane zvastanI prApnoti, na nninnityaashngkaarthH| vA hetusiddhau ktaH / / 5. 3. 2 // hetu:-kAraNaM tasya siddhiH-niSpattiH, vaya'tyarthe vartamAnAd dhAtordhAtvarthe hetoH siddhau satyAM ktaH pratyayo vA bhavati / ki bravISi vRSTo devaH saMpannAstahi zAlayaH saMpatyasyanta iti vA, prAptA naustIrNA tahi nadI tariSyata iti vA / / 2 / / ksso'nittH|| 5. 3.3 // kaSeH-kRccha-gahanayoraniTtvamuktam. tasmAd vatsya'ti vartamAnAta to bhavati / kaSiSyatIti-'kaSTam , kaSTA dizastamasA / satyapi kazcida , kaSati-kaSTam / aniTa iti kim ? kaSitAH zatravaH zUreNa / / 3 / / nyA0 sa0-kaSo'niTa:-kaSiSyatIti-arthakathanamidaM yAvatA kaSTagahane vaya'ti kta eva bhavati, asarUpavidhirapi neSTaH, pUrvatra vAgrahaNAt / kaSitAH zatrava iti-atra bhaviSya. tApi nAstIti dvayaGgavikalateti nAzaGkanIyaM yato'niTa iti vizeSaNe sati vaya'tIti vAcyaM sthiteSvetatsamarthanamiti nyAyAt / bhvissyntii|| 5. 3. 4 // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra 5-8 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [275 vasya'tyarthe vartamAnAd dhAtoH parA bhaviSyantI vibhaktirbhavati / gamiSyati, bhokSyate // 4 // anadyatane zvastanI // 5. 3.5 // na vidyate'dyatano yatra tasmin vaya'ti dhAtvarthe vartamAnAt dhAto: zvastanI vibhaktibhavati / kartA zvaH, kartA / anadyatana iti bahuvrIhiH kim ? vyAmizre bhaviSyantI mA bhUva. adya zvo vA gamiSyati / kathaM zvo bhaviSyati ? mAsena gamiSyati ? padArthe bhaviSyantI pazcAt zvaHzabdena yogaH // 5 // nyA0 sa0-pranadyatane zvastanI-padArthe bhaviSyantIti-padaM gamiSyati kriyA sArtho yasya dhAtvarthasya tasmin / paridevane // 5. 3. 6 // paridevanamanuzocanam, tasmin gamyamAne vasyati dhAtvarthe vartamAnAd dhAtoHzvastanI vibhaktirbhavati / anadyatanArtha prArambhaH / ___ iyaM nu kadA gantA yavaM pAdau nidadhAti, ayaM nu kadA'dhyetA ya evamanabhiyuktaH / vizeSa vidhAnAt kadA-kahilakSaNA vimASA bAdhyate // 6 // nyA0 sa0-paridevane-vibhASA bAdhyate iti-'kadAkahyAnavA' 5-3-8 ityarthaH / purA-yAvatovartamAnA // 5. 3. 7 // .. purA-yAvatonipAtayorupapadayorvartyati dhAtvarthe vartamAnAv dhAtorvartamAnA vibhakti purA bhuGkte, yAvad bhuGkte / bhaviSyadanadyatane'pi paratvAd vartamAnava-purA zvo bhuGkte, yAvacchvo vrajati / lAkSaNikatvAviha na bhavati-mahatyA purA jeSyati prAmam, yAvad dAsyate tAvad bhokSyate, yatparimANamityarthaH / / 7 / / nyA0 sa0-purAyAvato-purAbhuGkte iti-pureti kriyAvizeSaNaM kAlavizeSaNe vA saptamI 'kAlAdhva' 2-2-23 iti karmasaMjJAyAma'm vA kartR vizeSaNe prathamA vaa| kadA-kornavA // 5. 3. 8 // kadA-korupapadayorvasya'tyarthe vartamAnAd dhAtorvartamAnA vA bhavati, pakSe bhaviSyantI-zvastanyAvapi bhvtH| __kadA bhujate, kavA mokSyate, kadA moktA; kahi bhuGkte, kahi bhoktA, kahi bhokSyate; iti / kahizabdasyAnadyatanArthavRttitvAnna prApnoti, zvo gamiSyatItyAdivata tu bhaviSyati / bhUte tu nityaM parokSAdaya:-kadA bubhuje, kadA bhuktavAn ; kahi bubhuje, kahi bhuktavAn / / 8 / / bhvti| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda 3, sUtra-9-12 nyA0 sa0-kadAko-anadyatanArthavRttitvAditi-anadyatana eva hipratyayavidhAnAt / bhUte tu nityamiti-ye kadAhiyoge sarveSu kAleSu vartamAnAmicchanti tanmatama'pAsyamityAha / kiMvRtte lipsAyAm // 5. 3.1 // vibhaktyantasya Datara-DatamAntasya ca kimo vRttaM-kiMvRttamiti vaiyAkaraNasamayaH, tena kiMtarAM kitamAmiti na kiMvRttam / tasminnupapade praSTulipsAyAM gamyamAnAyAM vartyatyarthe vartamAnAda dhAtorvartamAnA vA bhavati, pakSe bhaviSyantI-zvastanyAvapi bhavataH / landhu. micchaa-lipsaa| ko bhavatAM bhikSAM dadAti dAsyati dAtA vA, ke ke bhavanto bhojayanti bhojayivyanti bhojayitAro vA, kataro bhavatomikSAM dadAti dAsyati dAtA thA, katamo bhavatAM mikSAM dadAti dAsyati dAtA vA / kiMvRtta iti kim ? bhikSAM dAsyati / lipsAyAmiti kim ? kaH siddhapuraM yAsyati // 9 // lipsyasiddhau // 5. 3. 10 // labdhumiSyamANa odanAdilipsyastasmAt siddhau-svargAdyavAptilakSaNAyAM gamyamAnAyAM vaya'tyarthe vartamAnAd dhAtorvo vartamAnA bhavati, pakSe bhaviSyantI-zvastanyAvapi bhvtH|. akivRttaartho'ymaarmmH| yo bhikSAM dadAti dAsyati dAtA vA sa svargalokaM yAti yAsyati yAtA vA, lipsyAd bhaktAva svargasiddhimAcakSANo dAtAraM protsAhayati // 10 // nyA0 sa0-lipsyasiddhau-yo bhikSA dadAtIti-atrobhayokyiyomilitayolipsya- . siddhiravagamyate tenobhayatrApyanenaiva vartamAnA siddhaa| paJcamyartha hetau / / 5. 3. 11 // paJcamyarthaH praiSAdistasya hetunimittamupAdhyAyAgamanAdi tasminnarthe vaya'ti vartamAnAd dhAtorvartamAnA vA bhavati, pakSe bhaviSyantI-zvastanyAvapi bhvtH| upAdhyAyazcedAgacchati AgamiSyati prAgantA vA, atha tvaM sUtramadhISva, atha tvamanuyogamAdatsva; atra bhaviSyadupAdhyAyAgamanamadhyayanAdiviSayasya preSasyAtisargasya prAptakAlatAyAzca heturbhavati // 11 // ____ nyA0 sa0-paJcamyarthahe-preSasyetyAdi-nyakkArapUrva preSaNaM preSaH, anumatAdezadAnamatisargaH, avasaraH praaptkaaltaa| saptamI cordhamauhartike / / 5. 3. 12 / / Urdhva muhUrtAd bhava UrdhvamauhUrtikaH "nAma nAmnA0" (3-1-18) iti samAsaH, Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-13-15 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 277 uttarapadavRddhistvasmAdeva nirdezAt / paJcamyarthahetau UrdhvamauhUtike vartyarthe vartamAnAd dhAtoH saptamI cakArAda vartamAnA ca vibhaktirvA bhavati, pakSe bhaviSyantI-zvastanyAvapi bhavataH / ___ UrdhvaM muhUrtAdupari muhUrtasya paraM muhUrtAdupAdhyAyazcedAgacchet Agacchati prAgamiSyati AgantA vA, atha tvaM tarkamadhISva, atha tvaM siddhAntamadhISva / / 12 / / nyA0 sa0-saptamI co-UvaM muhUrtAditi-UrdhvamupAdhyAyAgamanakriyAvizeSaNam / paraM muhUrtAditi-paramupAdhyAyAgamanam avyayaM vA / kriyAyAM kriyArthAyAM tum Nakac bhaviSyantI / / 5. 3. 13 // veti nivRttam, yasmAd dhAtostumAdistadvAcyA yA kriyA sA'rthaH prayojanaM yasyAH sA kiyArthA, tasyAM kriyAyAmupapade vaya'tyarthe vartamAnAd dhAtostum-Nakaca-bhaviSyantIpratyayA bhavanti / ___katuM vrajati, kArako vrajati, kAriSyamIti vrajati; bhoktu vrajati, bhojako vrajati, bhokSye iti vrajati / kriyAyAmiti kim ? mikSiSye ityasya jaTAH / kriyArthAyAmiti kim ? dhAvaste patiSyati vAsaH, atrAsti dhAvanakriyopapadaM na svasau patanArthamupAteti na bhavati / "Naka-tRcau" (5-1-48) iti sAmAnyena siddha kiyArthopapadabhAvinyA bhaviSyantyA bAdhA mA bhUditi NakajvidhAnam, asarUpavidhinA Nako'pi bhaviSyatIti cet ?. evaM hi prasarUpavidhinA tajAdayo mA bhavanniti punarNakajavidhAnama, tenaudanasya pAcako vrajati, paktA vrajati, paco vrajati; vikSipo vrajatItyAdi na bhavati / / 13 // nyA sa0-kriyAyAM kiyArthAyAM-veti nivRttamiti-kevalavibhaktividhAnaprastAve vikarayostumNakacovidhAnAt / dhAvataste patiSyati vAsa iti-bhinnakartRkatve'pi sUtrasya pravRttiriti prApnoti, atra hi dhAvanakriyAyA devadattaH kartA, patanakriyAyAstu vAsaH / karmaNo'Na // 5. 3. 14 / / kriyAyAM kiyArthAyAmupapade karmaNaH parAd vaya'tyarthe vartamAnAd dhAtoraN pratyayo bhavati / kumbhakAro vrajati, kANDalAvo vrajati / "karmaNo'N" (5-1-72) iti sAmAnyena vihito'N NakacA'nena bAdhyetAsarUpavidhizca nAstIti punavidhIyate, so'pavAdatvANNakaca bAdhate, paratvAta sAmAnyasyANo bAdhakAn TagAdInapi, tena-vanagAyo vrajati, surApAyo vrajati, godAyo vrajati / bahulAdhikArANNakaca-bhaviSyantyAvapi bhavata:-kaTaM kArako vrajati, odanaM bhojako vrajati, kANDAni laviSyAmIti vrajati, kambalaM dAsyAmIti vajati // 14 // nyA0 sa0 karmaNo'Na-sAmAnyena vihita iti-anena kriyAyAM kriyAyAmupapade vaya'tyarthe ca vidhAnaM pUrveNa tu sAmAnyena karmaNaH parAdityarthaH / bhaavvcnaaH|| 5. 3. 15 // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-16-18 bhAvavacanA ghaJ-ktyAdayaste kriyAyAM kriyArthAyAmupapade vaya'tyarthe vartamAnAd dhAtorbhavanti / kriyArthopapadena tumA mA bAdhiSateti vacanam , asarUpavidhyabhAvasya jJApitatvAt / pAkAya vrajati, paktaye vrajati, pacanAya vrajati, pAcanAyai vrajati / vacanagrahaNAd yo yathA vihitaH sa tathA bhavati / "tumo'rthe bhAvavacanAta" (2-2-61) iti caturthI / 15 / / nyA0 sa0-bhAvavacanAH-vacanagrahaNAditi-yadi bhAve iti kriyeta tadA bhAvamAtra eva ye vihitAsta eva labhyeran na sarve, vacanagrahaNe tu ye kecid bhAvaM bruvanti te yena kenApi prakAreNa bhAvaM bru vANA gRhyante eva / pada-ruja-viza-spRzo ghaJ // 5. 3. 16 // ebhyo dhAtubhyo ghaJ pratyayo bhavati, kRttvAt kartari / vaya'tItyAdi nivRttam / padyate patsyate apAdi pede vA-pAdaH, evaM-rAgaH, vezaH, sparzI vyAdhivizeSaH, sparzI devadattaH kambalasya, ghakAraH katvagatvArthaH / akAro vRddhyarthaH / / 16 / / nyA0 sa0-padaraja-vasya'tItyAdi nivRttamiti-'padarUja' 5-2-16 ityAdiprakRti niyaMtritapratyayopAdAnAt, AdizabdAkriyA kriyArthopapadaM ca / kecidupatApe eva spRzerghaamicchanti tanmatavyudAsArthaM spRzerudAharaNadvayam / sarteH sthira-vyAdhi-bala-matsye / / 5. 3. 17 // sartereSu kartRSu paJ bhavati / sthire-sarati kAlAntaramiti sAraH sthiraH padArthaH, sAlasAraH, khadirasAraH, kAya'sAraH / vyAdhyAdau-atIsAro vyAdhiH, sAro balam, visAro matsyaH / / 17 / / bhaavaa-koH|| 5. 3. 18 // bhAve vAcye kartRvajite kArake ca sarvadhAtubhyo ghaJ bhavati / pacanaM pAkaH, evaM-rAgaH, tyAgaH; prakurvanti tamiti-prAkAraH, evaM prAsaH, prasevaH, samAhAraH, kAraH, karaNAdhikaraNayoranaTa tadapavAdazca vyaJjanAntebhyo ghaja vakSyate / dAzante'smA iti-dAzaH, tAlavyopAntyo'yam / aahrntysmaadityaahaarH| asaMjJAyAmapidAyo dattaH, lAbho labdhaH / 'kRtaH kaTo hRto bhAraH' ityAdau bahulAdhikArAnna bhavati / pratriti paryuvAsena kArakAzrayaNAta saMbandhe na bhavati devadattasya pcyte| bhAvA-karkoriti kim ? pacaH / bhAvo bhavatyarthaH sAdhyarUpaH kriyAsAmAnya dhAtvarthaH, sa dhAtunavocyate tatraiva ca. tyAdayaH ktvAtumamastavyAnIyAdayazca bhavanti / yastu bhAvo dhAtvarthadharmaH siddhatA nAma liGgasaMkhyAyIgI sa dravyavad dhAtvarthAdanyaH, tatrAyaM dhAdividhiH, tena tadyoge liGgavacanabheda: siddho bhavati-pAkaH pAko pAkAH, pacanaM pacane pacanAni, paktiH paktI paktaya iti // 18 // Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-19-22 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 279 nyA0 sa0-bhAvAkoM:-kecittu atra saMjJAyAmityAhustannirAkaraNArthamAha-prasaMjJAyAmapIti-karakAzrayaNAditi-bhAvagrahaNAcca, yadi hi bhAvagrahaNamapanIyA'kartarIti kRtvA prasajya natra vyAkhyAyate tadApi bhAvavatsaMbandhe'pi ghatra syAditi saMbandhe ghatra nivRttyarthaM bhAvagrahaNam / kriyAsAmAnyamiti-triyANAM sAdhAraNaM rUpamityarthaH, tathAhi-sarvAsu kriyAsu sattvamiti bhavatyarthaH sAdhAraNa eva, sa ca dhAtvarthaH, ata eva ghAtunavocyate, sa na pratyayaH / yaH puna: siddhatA nAma sa dhAtvarthasya dharma eva na dhAtvarthaH, ata eva pratyayairevocyate, sa na dhAtunA, taduktam AkhyAtasAdhyairartho'sAvantarbhUto'bhidhIyate / nAma zabdAH pravarttante, saMharanta iva kramam / / 1 / / iGo'pAdAne tu Tid vA / / 5. 3. 11 // iGo dhAto vA'korSan bhavati, apAdAne tu kArake vA Tin bhavati / adhyayanamadhyAyaH, adhIyata iti-adhyAyaH, upetyAdhIyate'smAditi-upAdhyAyaH / TidvidhAnasAmarthyAva striyAM ktirbAdhyate-upAdhyAyI upAdhyAyA // 16 // nyA0 sa0-iDopAdAne-ktirbAdhyata iti-Tittvasya hi striyAM GI pratyayaH phalaM, tato yadi striyAM ktirbhaviSyati tadA kiM TidvidhAnena / zro vAyu-varNa-nivRte // 5. 3. 20 // 'za' ityasmAd bhAvA'karborvAgvAdiSvartheSu ghaJ bhavati / zIryate auSadhAdibhiriti-zAro vAyuH, mAlinyena zIryate iti-zAro varNaH, nivRtaM prAvaraNamityarthaH, nizoryate zItAdyapadravo yena tat-nIzAro nivRtam, "gaurivAkRtanIsAraH prAyeNa zizire kRzaH" nivRtA dhRtopakaraNamiti kazcida, 'niyamena vRtA' ityanvarthAta, zArariva krIDitam / egviti kim ? zaraH / / 20 // __nyA0 sa0-zro vAyu-nIzAra iti-bAhulakAt paramapya'naTaM ghaM vA bAghate patra pratyayaH / nirabheH pU-lvaH // 5. 3. 21 // 'pU' iti pUga-pUDoH sAmAnyena grahaNam, nirabhipUrvAbhyAM yathAsaMkhyaM pU-lubhyAM paro bhAvA'karborghaJ bhavati / niSpUyate-niSpAva:, abhilAvaH // 21 // rorupasargAt // 5. 3. 22 // upasargapUrvAda rotevAikoM bhvti| saMravaNaM-saMrAvaH, uparAvaH, virAvaH / upasargAditi kim ? ravaH / sAMrAviNamityatra jin bAdhakaH / kathaM rAvaH ? bahulAdhikArAta // 22 // ..... Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-23-28 nyA0 sa0-rorupasa0-sArAviNamiti-samaMtAdAvaH abhivyAptau' 5-3-90 iti bhin tata. svArthe 'nityaM Anano'Na' 7-3-58 'no padasya' 7-4-61 ityantyasvarAdeluka na 'anapatye' 7-4-55 iti niSedhAt / bhU-zrayodaDala // 5. 3. 23 // 'bhU zri ad' ityetebhya upasargapUrvebhyo bhAvAkoral pratyayo bhavati / prabhavaH, vibhavaH, saMbhavaH; prazrayaH, pratizrayaH, saMzrayaH; praghasaH, vighasaH, saMghasaH / upasargAdityeva ? bhAvaH, zrAyaH, ghAsaH / bhU-yUyorupasargAdeveti niyamArthaM vacanam / kathaM prabhAvaH, vibhAva:, anubhAva: ? bahulAdhikArAva, prakRSTo bhAva ityAdiprAdisamAso vA / lakAro "miga-mogo'khalacali" (4-2-8) ityatra vizeSaNArthaH / / 23 / / nyAdo navA // 5. 3. 24 // kArasya dIrghatvaM ca vA nipAtyate / nyAda:, nighasaH / 24 // saM-ni-vyupAd yamaH / / 5. 3. 25 // ebhya upasargebhyaH parAna yamerbhAvA-koral vA bhavati / saMyamaH, saMyAmaH, niyamaH, niyAmaH; viyamaH, viyAmaH; upayamaH, upayAmaH // 25 // nenaMda-gada-paTha-svana-kaNaH // 5. 3. 26 // nerupasargAta parebhya ebhyo bhAvA-koral pratyayo vA bhavati / ninavaH, ninAdaH; nigadaH, nigAdaH; nipaThaH, nipAThaH; nisvanaH, nisvAnaH; . nikvaNaH, nikvANaH // 26 // vaiNe knnH|| 5. 3. 27 // vINAyAM bhavo-vaiNaH, vaiNe'rthe vartamAnAdupasargapUrvAta kvaNe vA'orala vA bhavati / prakvaNo vINAyAH, prakvANo vINAyAH; evaM-nikvaNaH, nivAraNaH |vainn iti kim ? prakvAragaH zRGkhalasya / kathaM kvaNaH kvANo vINAyAH ? "navA kvaNa." (5-3-48) ityAdinA sAmAnyena vidhAnAta vaiNe'pi bhavati // 27 // yuvrnn-vR-dR-vsh-rnn-gmd-grhH|| 5. 3.28 // upasargAt vA iti ca nivRttam / ivarNAntebhya uvarNAntemyo va-ha-vaza-raNa-gamibhya RkArAntebhyo nahezca dhAtorbhAvA'korala bhavati, patro'pavAdaH / cayaH, nizcayaH, jayaH, kSayaH, krayaH, yavaH, ravaH; navaH, stavaH, lavaH, pavaH; varaH, pravarA; varaH, AvaraH, vazaH, raNaH, gamaH, avagamaH; kR-karaH, gR-garaH, tR-taraH, dR-daraH, Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra 29-33 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [281 zR-zaraH, grahaH / kathaM vAraH samUhaH, vAro'vasaraH, vAraH kriyAbhyAvRttiH ? bahulAdhikArAd ghaJ / parivAra iti tu NyantAdaci siddham // 28 // nyA0 sa0-yuvarNavR-upasargAdveti ca nivRttam-'AGo ruplo' 5-3-49 iti sUtrakaraNAt / varSAdayaH klIbe // 5. 3. 21 // varSAdayaH zabdA alantA: klIbe yathAvarzanaM bhAvAkoMnipAtyante / napuMsake tA'naD. nivRttyarthaM vacanam / . varSa bhayaM dhanaM vanaM khalaM padam / yugama, atra rathAGgakAlavizeSa-yugmeSval gatvaguNAbhAvau ca nipAtanAt / anapuMsakaktastu asarUpavidhinA bhavatyeva-vRSyate sma-vRSTaM meghena, bhItaM baTunA // 26 // - nyA0 sa0-varSAda-prananivRttyarthamiti-tatki varSaNamiti na bhavati ? bhavatyeva, vRSabho varSaNAditi bhASyakAravacanAt / vRSTaM megheneti-atra bhAve 'tatsApyA' 3-3-21 iti ktaH / samudo'jaH pazau / / 5. 3. 30 // samubhyAM parAvajateH pazuviSaye dhAtvarthe vartamAnAt mAvA'korala bhavati / samajA pazUnAma , samUha ityarthaH; udajaH pazUnAM, prernnmityrthH| samuda iti kim ? vyAjaH pazUnAm / pazAviti kim ? samAjaH sAdhUnAm , udAjaH khagAnAm / / 30 // sa-glahaH prajanA'ne // 5. 3. 31 // sati-glahibhyAM yathAsaMkhyaM prajanA'kSaviSaye dhAtvarthe vartamAnAbhyAM mAvA'koral bhavati / gavAmupasaraH, pazUnAmupasaraH, "vInAmupasaraM dRSTvA "; prajano garbhagrahaNam , tadartha strISu puMsAM prathama saraNamupasara ucyate / akSANAM glahaH, grahaNamityarthaH, paheH sUtranipAtanAllatvam , glahiH prakRtyantaraM vaa| prajanA'kSa iti kim ? upasAro bhRtya rAjJAm , glahaH glAho vA pAdasya / kathaM parisaraviSameSuloDhamuktau ? pradhikaraNe puMnAmni ghena siddham // 31 // paNermAne // 5. 3. 32 // paNermAne'rthe vartamAnAd bhAvA'koral bhavati / mUlakapaNaH, zAkapaNaH, paNyata iti paNaH, mUlakAdInAM saMvyavahArArtha parimito muSTirityarthaH / mAne iti kim ? paannH| ghano'pavAdo yogaH // 32 // saMmada-pramadau harSe / / 5. 3. 33 // Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-34-36 'saMmada pramada' ityetau bhAvA'koharSe'rthelantau nipAtyete / sammadaH kokilAnAm , pramadaH kanyAnAm / harSa iti kim ? saMmAdaH, pramAdaH / "saMprAnmade" ityanaktvA nipAtanaM rUpanigrahArtham , tenopasargAntarayoge na bhavati-prasaMmAdaH, saMpramAdaH, abhisaMmAdaH // 33 // nyA0 sa0-sammada-prasaMmAda iti-prakRSTaH saMmada iti kRte prasammada ityapi / hano'ntarghanA'ntarghaNau deze // 5. 3. 34 // antaHpUrvAddhanteral pratyayo ghana-ghaNau cAdezau nipAtyete deze'bhidheye bhAvA'koMH / antahaNyate'sminniti-antarghanaH, antarghaNo vA vAhIkeSu dezavizeSaH; antarghAto'nyaH / eke tvantaH saMhato dezo'ntardhanaH / abhyantaro deza iti kecit-'tasminnantarghaNe'pazyat' ghaNiH prakRtyantaramityanye // 34 // praghaNa-praghANo gRhAMze // 5.3.35 / / prapUrvAddhantergrahAMze'bhidheye'l pratyayo ghaNaghANau cAdezau nipAtyete / praghaNaH praghANo vA dvArAlindakaH; pradhAto'nyaH // 35 // nighogha-saMghoghanA'paghanopanaM nimita-prazasta-gaNA'tyAdhAnA 'GgA-''sannam // 5. 3. 36 // hantenighAdayaH zabdA yathAsaMkhyaM nimitAdiSu vAcyeSu kRtaghatvAdayo'lantA nipAtyante / samantato mitaM tulyamavizeSeNa vA mitaM paricchinna-nimitam , tulyArohapariNAhamityarthaH / nivizeSaM nizcayena vA hanyante jJAyante-nighA vRkSAH, nighAH zAlayaH, nighA bahatikA, nighaM vastrama; nighaato'nyH| utkarSeNa hanyate jJAyate-udaghaH prazastaH, udaghAto'nyaH / gaNaH-prANisamUhaH, saMhatiH, saMghaH, anyatra sNghaatH| kathaM saMghAto manaSyANAma? saMghAtazaE: smdaaymaatre| atyAdhIyante chedanArtha kuTTanArtha ca kASThAdIni yatra tadatyAdhAnam , uddhanyate'sminniti-udghanaH, kASThodghanaH, tAmrodghanaH, lohodhanaH, dhanaH, skandhaH; udghAto'nyaH / aGga-zarIrAvayavaH, apahanyate'nenetyapaghano'Ggam , "vaNibhirapaghanairdhardharAvyaktaghoSAn" / pANiH pAdazvApaghano naaprmnggmitynye| apaghAto'nyaH / upahanyate-samIpa iti jJAyate-upadhna AsannaH, gurUpaghna:, grAmopaghnaH, upaghAto'nyaH / nipAtanAdevopAttArthavizeSe vRttirasarUpapratyayabAdhanaM ca vijJAyate / 36 nyA0 sa0-nidhodgha-samantato mitamiti-nizabdasya dvAvathau samantato'vizeSazceti / nivizeSaM nizcayena veti-samantato mitamavizeSeNa vA mitamiti bhaNitapUrvArthApekSayA AbhyAM yathAsaMkhyaM na, yata: svtntraavimau| kathaM saMghAto manuSyANAmiti-nanvatra prANisamUhatvAt nipAtaH kathaM na ? satyaM,-saMghAtazabdaM prasAdhya pazcAt manuSyazabdena saMbandhaH, anye tvapaghanazabdena hastapAdasyaiva grahaNamAhustannirAsAyAha-vraNibhirapaghanairghargharAvyaktaghoSAniti-nanu Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-37-41 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pNcmo'dhyaayH| [283 nighAdizabdAnAM nimitAdyarthavizeSe kathaM vRttiH kathamAghArAdau asarUpavidhinA'naDAdayazca na bhavanti ? ityAha-nipAtanAdeveti-anyathA nimitAtyAdhAnAdiSu vizeSArthapratItistulyArohapariNAhAdikA na syAt / mUrti-nicitA'bhre ghnH|| 5. 3. 37 // hantermUAdiSvartheSu al pratyayo ghanAdezazca nipAtyate / mUttiH kAThinyam , abhrasya ghanaH, kAThinyamityarthaH; evaM-dadhidhanaH, lohaghanaH / nicitaM nirantaraM tatra, ghanAH kezAH, ghanA vohayaH / abhra meghastatra-dhanaH / kathaM ghanaM dadhi ? guNazabdo'yaM tadyogAd guNinyapi vartate / / 37 // vyayo-droH karaNe // 5. 3.38 / / 'vi ayas dru' ityetebhyaH parAddhanteH karaNe'la pratyayo ghanAdezazca nipAtyate / bhAvasya kArakAntarasya cAnupravezo mA bhUditi karaNagrahaNam / vihanyate'nena timiraM-vighanaH, vighanendusamadyutiH, vayaH pakSiNo hanyante'neneti vA-vighanaH, ayodhanaH, druhanyate'neneti-drughana: kuThAraH / kathaM drughaNa: ? arohaNAdipATANNatve bhaviSyati, ghaNatervA'jantasya rUpam, striyAM tvaDeva paratvAt-vihananI, ayohananI, drahananI // 38 // nyA. sa0-vyayodro:-trughana iti-'hanoghi' 2-3-94 iti vyAptyA pravRtteH 'pUrvapadasthA' 2-3-64 iti na Natvam / ghaNaterveti-ghaNiH sautraH, dUNi dArUNi ghaNati lihAdyac / stambAd ghanazca / / 5. 3. 31 // stambazabdAta parAddhanterala ghna-dhanAdezau ca nipAtyete krnne| stambo hanyate'nena-stambaghno daNDaH, stambadhno yaSTiH, striyAM paratvAdanaDeva-stambahananI yaSTiH / kecit tu-kapratyaye nipAtanaM kRtvA striyAmapi stambadhnetIcchanti / anye tu-stambapUrvasyApi hanteH "sAtiheti0" (5-3-94) iti nipAtanAta stambahetiritIcchanti / karaNa ityeva-stambahananaM stambaghAtaH / kathaM stabadhnISIkA? karaNasyApi kartRtvavivakSayA "acitte Tak" (5-3-64) ityanena Taki siddham // 36 // preghH|| 5. 3. 40 // paripUrvAddhanterala ghAdezazca karaNe nipAtyate / parihaNyate'neneti-pArigho'rgalA, latve palighaH // 40 // haH samAhvayA-''hayo cuut-naamnoH|| 5. 3. 41 // Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-42-46 karaNa iti nivRttam , chUte nAmni cAbhidheye yathAsaMkhyaM samAGpUrvAdAGpUrvAcca hvayateral hvayAdezazca nipAtyate / samAhvayaH prANidyUtam , Ahvayo nAma // 41 // nyabhyupa-vervAzcot / / 5. 3. 42 // ni-abhi-upa vibhyaH parAva hvayate vA'korala tatsaMniyoge ca vAzabda ukAro bhavati, abhedanirdezaH sarvAdezArthaH / nihavaH, abhihavaH, upahavaH vihavaH / nyabhyupaveriti kim ? prahvAyaH / ha ityeva ? nivaay:| ho hava ityanipAtanaM kim ? yaGlupi nipAtanaM mA bhUt tena vijohava iti siddham , anyathA vihava iti syAt / juhotinaiva siddhe hvayate rUpAntaranivRttattyarthaM vacanam // 42 // nyA0 sa0-nyabhyupave-vijohava iti-bhRzaM vihvayati, yaGa lup 'dvitve hvaH' 4-1-87 iti svat-vijohavanaM, anenAl / anyathA vihava iti-prakRtigrahaNe iti nyAyAt yaGa lubantasyApyanenA'li hvo hava iti kRtadvitvasyApi nipAte vihava iti syAdityarthaH / AGo yuddhe // 5. 3, 43 // ApUrvAda hvayateyuddhe'rthe bhAvA'koral bhavati, vAzabdazvokAraH / AhUyante yoddhAro'sminniti-Ahavo yuddham / yuddha iti kim ? aAhvAyaH, prAhvAnam // 43 // AhAvo nipAnam / / 5. 3. '44 // nipibantyasmin-nipAnam , pazu-zakunInAM pAnArthaM kRto jaladhAraH / AipUrvAda hvayaterbhAvAkoral , prAhAvAdezazca nipAtyate, nipAnaM cedabhidheyaM bhavati / / ___ AhUyante pazavaH pAnAyAsminnityAhAvaH pazUnAm , pAhAvaH zakunInAm , nipAnamityarthaH / nipAnamiti kim ? AhvAyaH, prAhvAnam // 44 // bhAve'nupasargAt // 5. 3. 45 // avidyamAnopasargAt hvayaterbhAve'la vAzabdazcokAro bhavati / prakartarItyasyAnupravezo mA bhUditi bhAvagrahaNam / hvAnaM havaH / bhAva iti kim ? karmaNi bAyaH / anupasargAditi kim ? aahvaayH||45|| hano vA vadhu ca // 5. 3. 46 // anupasargAddhanterbhAve'l vA bhavati, tatsaMniyoge cAsya vadhAdezaH / hananaM vadhaH, ghAtaH / anupasargAdityeva-saMghAtaH // 46 // . Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-47-53 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [285 nyA0 sa0-hano ghA-vadha iti-yaGa lubantasyApi vadho ghAta ityeva bhavati / vyadha-japa-madbhyaH // 5. 3. 47 // ebhyo'nupasargebhyo bhAvAkoral bhavati / bahuvacanAd bhAva iti nivRttam / vyadhaH, japaH, madaH / anupasargAdityeva ? AvyAdhaH, upajApaH, unmAdaH / / 47 / / navA kaNa-yama-hasa-svanaH // 5.3.48 // __ anupasargabhya ebhyo bhAvAkoral vA bhavati / kvaNaH, kvANaH; yamaH, yAmaH; hasaH, hAsaH; svanaH, svAnaH / anupasargAdityeva ? .prakANaH, prayAmaH, prahAsaH, viSvANaH / aprAptavibhASeyam // 48 // AGo ru-ploH // 5. 3. 41 // ... ADa: parAbhyAM ru-plubhyAM bhAvA'korala vA bhavati / AravaH, ArAvaH; AplavaH, aaplaavH| prAGa iti kim ? virAvaH, viplavaH / rauteji plavaterali nityaM prApte vikalpaH // 49 // varSavighnevAd grhH|| 5.3.50 // avapUrvAt grahevarSavighne vAcye bhAvA'koral vA bhavati / pravagrahaH, pravagrAhaH; vRSTeH pratibandha ityarthaH / varSavighna iti kim ? avagrahaH padasya, avagraho'rthasya // 50 // prAd razmi-tulAsUtre // 5. 3. 51 // . prapUrvAd grahe razmI tulAsUtre cArthe bhAvA'karboral vA bhavati / pragRhyata iti-pragrahaH, pragAha; azvAdeH saMyamanarajjustulAsUtraM cocyate, anyastu pragrahaH // 51 // vRgo vastre // 5. 3. 52 // prapUrvAd vRNotervastravizeSe vAcye bhAvA'koral vA bhavati / pravRNvanti tamiti-pravaraH, prAvAraH; "dhaJyupasargasya bahulam" (3-2-86) iti dIrghaH / anye tu prApUrva eva vRNotiH svabhAvAd vastravizeSe vartate, tena prAvAraH prAvaraH iti bhavati / vastra iti kim ? pravaro yatiH // 52 // udaH shreH|| 5. 3.53 // utpUvAcchrarbhAvA'koral vA bhavati / ucchrayaH, ucchrAyaH / nityamali prApte viklpH||53|| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-54-61 yu-pU-drorghaJ // 5. 3. 54 // veti nivRttaM pRthagyogAva-utpUrvebhya emyo bhAvA'koMrghaJ bhavati, pralo'pavAdaH / udyAvaH utpAvaH, udmAvaH / / 54 / / grhH|| 5.3.55 // utpUrvAta Ahe vA'koMrghana bhavati, prlo'pvaadH| . udgrAhaH / uda ityeva ? grahaH, vigrahaH // 55 // nyavAcchApe // 5. 3.56 // nyavAbhyAM parAda grahaH zApe-Akroze gamyamAne bhAvA'koMrghana bhavati / nigraho ha te vRSala ! bhUyAta, avagrAho hate jAlma! bhUyAt / zApa iti kim ? nigrahazcaurasya, avagrahaH padasya // 56 // prAllipsAyAm // 5. 3. 57 // prapUrvAd grahelipsAyAM gamyamAnAyAM mAvA'koMrghaSa bhavati / pAtrapraprAheNa carati piNDapAtArthI bhikSaH, na vasya pragrAheNa carati dakSiNArthI dvijaH / lipsAyAmiti kim ? nu vasya pragrahaH // 57 / / samo muSTau // 5. 3.58 // saMpUrvAda grahe, STiviSaye dhAtvarthe bhAvA'koMrghana bhavati / muSTiragulisaMnivezo na parimANam , tatra "mAne" (5-3-81) ityeva siddhatvAt / saMgrAho mallasya, aho mauSTikasya saMgrAhaH, muSTerdADhargha mucyate / muSTAviti kim ? saMgrahaH ziSyasya // 5 // yu-du-droH|| 5. 3. 51 // saMpUrvemya ebhyo bhAvA'koMrghana bhavati / saMyAvaH, saMvAvaH, saMdrAvaH / sama ityeva ? vidravaH, upadravaH / / 56 // niyazcAnupasagoda vA // 5. 3.60 // avidyamAnopasargAnayateyu-du-drozna bhAvA'koMrghana vA bhavati / nayaH, nAyaH, yavaH, yAvaH; davaH, dAvaH; dravaH, brAyaH / anupasargAditi kim ? prnnyH||6|| vodH|| 5. 3.61 // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra--62-68 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [287 utpUrvAnnayaterbhAvA'korvA ghaJ bhavati / unnAyaH, unnayaH // 61 // avAt // 5. 3. 62 // avapUrvAnnayate vA'koMrghaJ bhavati / avanAyaH // 62 // paredya te // 5. 3. 63 // paripUrvAnnayate taviSaye dhAtvarthe vartamAnAd bhAvA'koMrghaJ bhavati / pariNAyena zArIn hanti, samantAnayanenetyarthaH / dyUta iti kim ? pariNayaH knyaayaaH||63|| bhuvo'vajJAne vA / / 5. 3. 64 // * paripUrvAd bhavatarevajJAne'rthe vartamAnAd bhAvAkoMrghaJ vA bhavati / avjnyaanmstkaarpuurvko'vkssepH| paribhAvaH, paribhavaH / avajJAna iti kim ! samantAd bhavanaM paribhavaH / / 64 // yajJe grhH|| 5. 3. 65 // paripUrvAd graheryajJaviSaye prayoge bhAvA'korghaJ bhavati / pUrvaparigrAha;, uttarapariNAhaH, vederyajJAGgabhUtAyA grahaNavizeSa etAbhyAmabhidhIyate / yajJa iti kim ? parigrahaH kuTumbinaH // 65 // saMstoH // 5. 3.66 // saMpUrvAt stoterbhAvA'koryajJaviSaye ghaJ bhavati / saMstuvantyati saMstAvazchando. gAnAm, sametya stuvanti chandogA yatra deze sa dezaH saMstAva ucyte| yajJe ityeva ? saMstavo'nyadRSTe // 66 // prAt su-dru-stoH|| 5. 3. 67 // / prAt parebhyaH sravatyAdibhyo bhAvA'koMrghaJ bhavati / prasrAvaH, pradrAvaH, prastAvaH / prAditi kim ? stravaH, dravaH, stavaH / kathaM nAva: ? bahulAdhikArAt // 67 / / ayajJe strH|| 5. 3.68 // prapUrvAt 'stR' ityetasmAt dhAto vA'katrorghaJ bhavati / ayajJe-na cet yajJaviSayaH prayogo bhavati / prastAraH, maNiprastAraH, vimAnaprastAraH, nyprstaarH| ayajJa iti kim ? bahiprastaraH, "samAse'samastasya" (2-3-13) iti Satvam // 6 // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 ] bRhadvatti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-69-75 verazande prathane // 5, 3, 61 // prathanaM vistIrNatA, veH parAt stRNAterazabdaviSaye prathane'bhidheye ghaJ bhavati / vistAraH paTasya / prathana iti kim ? tRNasya vistaraH, chAvanamityarthaH / azabda iti kim ? aho dvAdazAGgasya vistaraH / / 66 / chandonAmni // 5. 3.70 / / chandaH-padyo varNavinyAsaH. vipUrvAda stRNAtezchandonAmni viSaye ghaJ bhavati / viSTArapaGktiH / kecit tu veranyato'pIcchanti-AstArapaGktiH, prastArapaGktiH, chandonAma // 70 // nyA0 sa0-chandonAmni-viSTArapaGktiriti-paGa ktyantaM chandonAmeti vAkyA. vasthAyAM ghatra na tena vistarazcAsau paGaktizceti karmadhArayaH, SaSThIpaJcamItatpuruSo vaa| tu-shroH||5, 3. 71 // kSoteH zRNotezca vipUrvAd bhAvA'koMrghana bhavati / vikSAvaH, vidhAvaH / verityeva ? kSavaH, zravaH // 71 // nyudo grH|| 5.3.72 // nyubhyAM parAd girategaNAtervA bhAvAkoMgha bhavati / nigAraH, udgAraH / nyuva iti kim ? garaH, saMgaraH // 72 // nyA0 sa0-nyudo graH-saMgara iti-saMgIryate'bhyupagamyate yoddhRbhiyuddhaM saMgaraNaM vA tadA pratijJA / kiro dhAnye // 5. 3, 73 // nyutpUrvAda kiraterdhAnyaviSaye dhAtvarthe vartamAnAd bhAvA'koMrghana bhavati / nikAro dhAnyasya, utkAro dhAnyasya, rAzirityarthaH / dhAnya iti kim ? phalanikaraH, pusspotkrH|73 nyA0 sa0-kirodhA-nikArastiraskAra iti tu karoterghana / neSuH // 5.3.74 // nipUrvAta vRNoteSUNAtervA dhAnyavizeSe'bhidheye bhAvA'koMrghana bhavati / niviyanta iti-nIvArA nAma vrIhivizeSAH, "ghaJyupasargasya bahulam" (3-2.86) iti dIrghatvam / dhAnya ityeva ? nivarA kanyA, svabhAvAdalanto'pyayaM striyAM vartate, ktistu bahulAdhikArAnna bhavati / / 74 // inno'bhrsse|| 5. 3. 75. // Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-76-79 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [289 sthiteracalanamabhraSaH, nipUrvAdiNo'bhraSaviSaye'rthe vartamAnAd bhAvA'koMrgha pratyayo bhavati / zAstralokaprasiddhyAdinA niyatamayanaM-nyAyaH / abhraSa iti kim ? nyayaM gatazcauraH / / 75 / / pareH krame // 5. 3. 76 // kramaH paripATI, paripUrvAdiNa: kramaviSaye'rthe vartamAnAd bhAvA'koMrghana bhavati / tava paryAyo bhoktum , mama paryAyo bhoktum , krameNa padArthAnAM kriyAsaMbandhaH pryaayH| krama iti kim ? paryayaH svAdhyAyasya, atikrama ityarthaH, viparyayo mateH, anythaabhvnmityrthH|| 67 / / vyupAcchIGaH // 5. 3. 77 // vyupAbhyAM parAcchoDo bhAvAkoMrghaJ bhavati, kame-krama viSayazced dhAtvartho bhavati / tava rAjavizAyaH, mama rAjopazAyaH / kramaprAptaM paryAyasAdhyaM zayanamucyate / anye tu zayitu paryAya ucyate ityAhuH / krama iti kim ? vizayaH, upazayaH // 77 // nyA0 sa0-vyupAcchoGaH-svamate zayanasya prAdhAnyaM tanmate tu paryAyasyeti tAtparyArthaH / hastaprApye cerasteye // 5. 3.78 // hastenopAyAntaranirapekSeNa prAptu zakyaM-hastaprApyam , tadviSayAccinoterbhAvAskoMghaJ bhavati, asteye-na ced dhAtvarthaH steye-cauyeM bhavati / hastaprApyazabdena pratyAsattiH prApyasya lakSyate, tena pratyAsattiviSaye dhAtvarthe vidhAnam / puSpapracAyaH, phalAvacAyaH, phaloccAyaH, phaloccAyazca saMhataH / udo necchantyanyephaloccayaH / hastaprApya iti kim ? puSpapracayaM karoti taruzikhare / asteya iti kim ? steyena puSpapracayaM karoti / hastaprApyazabdena pramANamapyucyate-yaddhaste saMbhavati na hastAdatiricyate iti, tatazca "mAne" (5-3-81) ityanenaiva siddha niyamArtha vacanam-asteya eveti, tena puSpANAM hastena pracayaM karoti caura ityatra "mAne" (5-3-81) ityanenApi ghaJ na bhavati // 7 // nyA0 sa0-hastaprApye-yaddhaste saMbhavatIti-haste sammAtItyarthaH / citi-dehA-''vAsopasamAdhAne kazcAdeH / / 5. 3. 71 // cIyata iti-citiryajJe'gnivizeSaH, tadAdhArI vA; dehaH zarIram, AvAso nivAsaH, upasamAdhAnamuparyapari rAzIkaraNam, eSvartheSu cino vA'koMrghaJ tatsaMniyoge cAdeH kakArAdezo bhvti| . prAkAyagni cinvIta / dehe-kAyaH zarIram / AvAse-RSinikAyaH / upasamAdhAne-gomayanikAyaH, gomayaparikAyaH / kathaM kASThanicayaH ? bhutvmaatrvivkssyaa| egviti Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 ] bRhadvRtti- laghunyAsa saMvalite [ pAda- 3, sUtra - 80-82 kim ? cayaH / caH ka ityeva siddhe AdigrahaNamAdereva yathA syAt tena ceryaGlupi - nikecAya ityeva bhavati // 76 // saMghenU // 53.80 // - na vidyate kutazcidUrdhvamupari kicid yasmin so'nUrdhvaH, tasmin saMghe prANisamudAye'bhidheye cinoterbhAvA'kartrIrghaJ tatsaMniyoge cAdeH ko bhavati / vaiyAkaraNanikAyaH, tAkikanikAyaH / saMgha iti kim ? sArasamuccayaH, pramANasamuccayaH / anUrdhva iti kim ? sUkaranicayaH, sUkarA hy paryapari cIyante // 80 // 0 - saMghe'nU - sUkaranicaya iti pUrveNApi na bhavati vyAvRttibalAt / nyA0 sa0 mAne // 5. 3. 81 // mAne gamyamAne dhAtorbhAvA'kartrIghJ bhavati / mAnamiyattA, sA ca dvedhA-saMkhyA parimANaM ca / eko nighAsaH dvau nighAsau; ekastaNDulAvakSAya: ; ekastaNDula nizcAya:, eka: kAra:, dvau kArau trayaH kArAH; dvau sUrpaniSpAvo; samitsaMgrAhaH, taNDulasaMgrAhaH, muSTirityarthaH / mAna iti kim ? nizcayaH / zrala evAyamapavAda:, ktyAdibhistu bAdhyate - ekA tilocchitiH, dve prasRtI // 81 // nyA0 sa0-mAne dvau sUrpa niSpAvAviti pavane pAvau nizcitau pAvAviti kArya, niSpavane iti tu kRte 'nirabheH pUlvaH' 5 -3 - 21 ityanenApi siddham / ala evAyamapavAda iti- madhye apavAdAH pUrvAn vidhIn bAdhante nottarAn iti nyAyAt / sthAdibhyaH kaH / / 5. 3. 82 // sthAdibhyo dhAtubhyo bhAvA'katraH kaH pratyayo bhavati / AkhUnAmutthAnam - prAkhUttho vartate, zalabhottho vartate, pratiSThantyasminniti prasthaH sAnuH, saMtiSThante'syAmiti-saMsthA, vyavatiSThante'nayeti-vyavasthA, prasnAtyasminniti - prasnaH, prapibantyasyAmiti - prapA, vidhyate'nenetividhaH, Avidhyate'nenetyAvidhaH, vihanyate'nenAsmin vA - vighnaH Ayudhyante'nenetyAyudham / AdhyAyanti tamityADhyaH, pRSodarAditvAt ghasya DhaH / sarvApavAdatvAdanaTamapi kapratyayo bAdhate / kathamAvyAdhaH, ghAtaH, vidhAtaH, upaghAtaH ? bahulAdhikArAt / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham ||82 // nyA0 sa0 - sthAdibhyaH kaH - prastha iti - prapUrvastiSThatirgatyartha iti kSIraH, yadi pratiSThate mAnArthamiti kriyate tadA 'upasargAdAto Do'zyaH' 5-1-56 iti De prastho mAnamiti bhavati / saMstheti - ' upasargAdAtaH ' 5 -3 - 110 ityaGa bAdhitvA striyAH khalanAvityanaT syAdityatra pAThaH / vighna iti sthAdigaNapAThabalAt karaNe'pi kaH pratyayo na tu 'vyayodroH karaNe' 5-3-38 ityanenAl / ghAta iti vighAta itivat / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-83-89 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [291 ghAta upaghAta iti-atrApi karaNAdhikaraNatvaM draSTavyam / vito'thuH / / 5. 3, 83 // vito dhAto vA'korathaH pratyayo bhavati / vepathuH, vamathuH, zvayathuH, sphUrjathaH, bhrAsathaH, nandathaH, kSavathaH, davathaH / prasarUpatvAd ghAlAvapi-vepaH, kSavaH // 83 / / DitastrimA tatkRtam // 5, 3. 84 // Divato dhAtorbhAvA'koMstrimA pratyayo bhavati, tena-dhAtvarthena, kRtaM nivRttamityetasminnarthe / pAkena nivRtta-paktimam , utrimam, kRtrimam, landhrimam, vihitrimam , yAcitrimam , TvidasAviti kazcita-yAcathuH / kakAraH kitakAryArthaH / / 84 // nyA0 sa0 Dvitastrimaka-nivRttamityetasminnarthe iti-antarbhUtaNyarthatvAt nirvattitamityarthaH, kRtamityeva vArthaH, tadA tu karmakartari ktaH / yaji-svapi-rakSi-yati-praccho naH // 5. 3. 85 // ebhyo bhAvA'koMrnaH pratyayo bhavati / yajJaH, svapnaH, rakSNaH yatnaH, praznaH // 85 / / viccho nng|| 5. 3. 86 // vicche vAkoMrnaG pratyayo bhavati / viznaH / kAro guNapratiSedhArthaH // 86 / / upasargAda daH kiH // 5. 3. 87 // upasargapUrvAd dAsaMjJakAd dhAto vA'koM: kiH pratyayo bhavati / prAdiH, pradiH pradhiH, prASiH, nidhiH, upavidhiH, saMdhiH, samAdhiH / kitkaraNamAkAralopArtham / / 87 // vyApyAdAdhAre / / 5. 3.88 // vyApyAta karmaNaH parAda dAsaMjJAvAdhAre-pradhikaraNe kArake kirbhavati / jalaMdhIyate'. sminniti-jaladhiH, zaradhiH, iSuSiH, vAladhiH, zevadhiH / prAdhAragrahaNamarthAntaraniSedhArtham / / 8 / / nyA0 sa0-vyApyAdAdhAre-zevadhiriti-zete nighAviti 'zIDApo hrasvazca vA' 506 (uNAdi) iti ve zevaM sthApyadhanaM taddhIyate'smin / antadhiH // 5.3.81 // anta:pUrvAd dadhAterbhAvAkoH kiH pratyayo nipAtyate / antadhiH / / 4 / / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-60-93 abhivyAptau bhAve'na-jin / / 5. 3. 10 // kriyayA svasaMbandhinaH sAkalyenAbhisaMbandho'bhivyAptiH, tasyAM gamyamAnAyAM bhAve dhAtoH 'ana jin' ityeto pratyayo bhavataH / samantAd rAva:-saMvaraNaM sAMrAviNaM senAyAM vartate / saMkuTanaM sAMkauTinameSAm / abhivyAptAviti kim ? saMrAvaH, saMkoTaH / bhAvagrahaNaM karmAvipratiSedhArtham / asarUpavidhinA kta-ghanAdinivRttyarthamanagrahaNam // 10 // nyA0 sa0-abhivyAptau-kriyayA iti-dvihetoH' 2-2-87 iti kartari vA SaSThItya'tra na / asarUpavidhineti-ayamartho yadi asarUpanyAyenAnaT bhaviSyati tadAna grahaNaM na kriyate, yathA hyanaTa tathA asarUpavidhinaiva ktapatrAvapi prApnutaH to mAbhUtAmityanagrahaNam / striyAM ktiH|| 5. 3. 11 // striyAmiti pratyayArthavizeSaNam / dhAto vA'koM: strIliGge tiH pratyayo bhavati, ghnaaderpvaadH| kRtiH, hatiH, citiH, nItiH, nutiH, bhuutiH| striyAmiti kim ? kAraH, cayaH / 9 / / zrUvAdibhyaH // 5. 3. 12 // zRNotyAdibhyo dhAtubhyo strIliGage bhASAkoM. ktirbhavati / vakSyamANaiH kvibAdibhiH saha samAvezArtha vacanam ? zra-zrutiH, pratizrut / stra- tiH, pratisata / pad-saMpattiH, saMpad / sad-AsattiH, saMsada, upaniSad , nissdyaa| vid-saMvittiH, saMvita; vidyA, vedanA / labha-labdhi labhA / arda-zirotiH, pradikA / zas-prazastiH, prazaMsA / paca-paktiH, pcaa| kaNDUya-kaNDutiH, kaNDaH, kaNDyA / vyavakruza-vyavakruSTiH, vyaavkroshii| iS-iSTiH, icchA / yaj-iSTiH, ijyaa| mana-matiH, mnyaa| Asa-pAsyA, upAstiH, upAsanA / zAs-anuziSTiH, AzIH / bhRga-bhRtiH, bhRtyA / stUyate ijyate iSyate'nayeti-stutiH, iSTiH iSTiriti, saMjJAzabdatvAta karaNe'pi ktireva nAnaT / evaM-sra tiH / anyatra tu spardhe paratvAda ke strIkhalanA pralo badhakAH, striyAH khalanau * iti nyAyaH // 12 // ___ nyA0 sa0-vAdibhyaH Asattiriti-upasargANAmatantratvAt zrusadAdibhyaH ktikvibaadyo'pynujnyaataaH| adiketi-yadyapi NakaprastAve ziraso'rdanaM zirottirityatra bAhulakANNako niSiddhaH 'kteTa' 5-3-106 iti apratyayo'pi tathApi tatra bhAva evAtra tvapAdAnAdau adyate'syAH 'nAmni puMsi ca' 5-3-121 iti NakaH, bhAve tu na tatraiva bAhulakAditi bhaNanAt / samiNAsugaH / / 5. 3. 13 // Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 3, sUtra - 94-66 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 293 saMpUrvAdiNa zrAGpUrvAt sunotezca bhAvA'katraH striyAM ktirbhavati, kyapo'pavAdaH / samiti:, AsutiH / samAGo'nyatra - ityA, sutyeti kyabeva bhavati // 63 // sAti-ti-yUti-jUti jJaSTi- kIrti / / 5. 3. 14 // ete zabdA bhAvA'kartrIH ktipratyayAntA nipAtyante / sinoteH sunoteH syatervA AtvamitvAbhAvazca nipAtyate - sAtiH / hinoterguNe hantervA'ntyasvarAderetvehetiH / yauterjavatezva dIrghatve-yUtiH, jUtiH / jJapayatejJaptiH, kIrtayateHkIrtiH, AbhyAM NyantalakSaNo'no na bhavati / kIrtanetyapi kazcit / / 94 / / gA-pA-pacI - bhAve / / 5, 3. 15 // ebhyo bhAve'rthe striyAM ktirbhavati / 'gA' iti sAmAnyena grahaNam, pragItiH, saMgItiH | 'pA' iti gA-pacisAhacaryAt pibatergrahaNam, prapItiH, saMpItiH / paktiH, prapaktiH / bhAvagrahaNamarthAntaranirAsArtham / bAdhakasyAGo'pavAdaH / / 5 / / nyA0 sa0- gApApaco - pibatergrahaNamiti - pAyatestu lAkSaNikatvAnna grahaH / prapItiriti bhAve'nena ktireva AdhAre tu sthAdibhyaH kaH, apAdAne tu 'upasargAdAtaH ' 5 -3 - 110 itya'Ga / AyaTivrajyajaH kyap - asya kyapo na kRtyasaMjJA prakaraNAttatra vihitasyaiva bhavati / stho vA // 5. 3. 16 // tiSThaterbhAve'rthe striyAM tirvA bhavati / prasthitiH, upasthitiH / vAvacanAdaGapiAsthA, vyavasthA, saMsthA | pUrvavadaGo'pavAdaH ||16|| AsyaTi. vraj-yajaH kyap // 5. 3. 17 // ebhyaH paro bhAve'rthe striyAM kyap pratyayo bhavati / zrAs-AsthA | aT-aTyA, "vRthA'TyA khalu sA tasyAH" / vraj-vrajyA / yaj - ijyA | kakAraH kitkAryArthaH / pitkaraNamuttaratra tAgamArtham ||7|| bhRgo nAmni // 5. 3. 18 // bhRgaH paro bhAve'rthe striyAM nAgni-saMjJAyAM kyap pratyayo bhavati / bharaNaM bhRtyA / nAmnIti kim ? bhRtiH / bhAva - ityeva ? bhriyata iti mAryA vadhUH // 68 // samaja nipaniSada-zI-sug-vidi- cari-manINaH // 5.3.11 // yogavibhAgAd bhAva eveti nivRttam / ebhyaH paro nAmni bhAvA'katraH striyAM kyap bhavati / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-100-104 smj-smjntysyaamiti-smjyaa| nipaniSadeti saMhitAnirdezAta pateH padezca grahaNam, nipatantyasyAmiti-nipatyA, nipdyaa| niSad-niSadanaM niSIdantyasyAmiti vAniSadyA / zIDa-zerate'syAmiti shyyaa| saMga-savanaM sanvantyasyAmiti vA-satyA / vidavedanaM vidanti tasyAM tayA vA hitaahitmiti-vidyaa| car caraNaM caranti pranayeti vA-caryA / man-mananaM manyate'nayeti vaa-mnyaa| iN-ayanametyanayeti vA-ityA / nAmnItyeva ? saMghItiH, nipattiH, niSattiH ||6|| nyA0 sa0-samajani-pUrvavat saMjJAzabdatvAt AdhAre'pi kyap / vidyeti-saMjJA. zabdatvAt AdAdikasyaiva videbrahaNaM na tva'nyasya / kRgaH za ca vA // 5. 3.100 / karoterbhAvAkoM: striyAM zaH pratyayo vA bhavati, cakArAta kyap ca / kriyA, kRtyA, pakSekRtiH / kriyeti yadA bhAva-karmaNoH zastadA madhye kyaH, yadA tvapAdAnAdau zastadA kyo nAstIti rerikArasyeyAdezaH // 10 // mRgayecchA-yAcyA-tRSNA-kRpA-bhA-zraddhA'ntardhA // 5. 3. 101 // ete zabdAH striyAM nipAtyante / tatrecchA bhAva eva, zeSAstu bhAvA'koMH / anye tu sarvAn bhAva evaanumnynte| magayateH zaH zav ca kyApavAdo nipaatyte-mRgyaa| icchateH zaH kyAbhAvazcaicchA / yAcitRSyorna-nau-yAcyA, tRSNA / kraperaG rephasya ca RkAra:-kRpA / bhaaterngbhaa| zratpUrvAdantaHpUrvAcca dadhAteraG-zraddhA, antardhA // 10 // nyA0 sa0-mRgayecchA tRSNeti-kecittu bhidAditvAt tRSA, svamate tu krutsaMpadAditvAt tRT / pareH sR-careyaH // 5. 3. 102 // paripUrvAbhyAM sUcaribhyAM paraH striyAM ya: pratyayo bhavati, bhAvA'koMH / bhAva ityanye / parisaryA, paricaryA / pareriti kim ? saMsRtiH, cUtiH // 102 // vATATyAt // 5. 3. 103 // aTateyaMDantAt striyAM yaH pratyayo vA bhavati, bhAvA'koM: / bhAva ityanye / aTATayA, pakSe-aH pratyayaH-praTATA / anye tu ktipratyayabAdhanArthamaTaterayaGantasya yapratyayaM dvivacanaM pUrvadIrghatvaM ca nipAtyanti-aTanamaTATayA // 103 / / jAgurazca // 5. 3. 104 // jAgarteH striyAmaH pratyayo yazca bhavati / bhaavaa'koNH| bhAva ityanye / jAgarA, jAgaryA // 104 // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-105-108] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [295 zaMsi-pratyayAt // 5. 3. 105 // zaMse: pratyayAntebhyazca dhAtubhyo bhAvA'koMH striyAmaH pratyayo bhavati / prazaMsA, gopAyA, RtIyA, mImAMsA, kaNDyA, lolyA, cikIrSA, putrakAmyA, putrIyA, gavA, galbhA, zyenAyA, pttpttaayaa| zaMsUH kte'niT iti vacanam // 10 // kteTo gurorvyaJjanAt // 5. 3. 106 // ktasyeT yasmAt sa kteT , kteTo gurumato vyaJjanAntAd dhAto vA'koMH striyAmaH pratyayo bhavati / IhA, UhA, IkSA, ukSA, kuNDA, huNDA, zikSA, bhikSA, vyatIhA, vytiikssaa| kteTa iti kim ? sastiH, dhvastiH, prAptiH, dIptiH, aktiH, rAddhiH, cAya-apacitiH, sphurchA-sphUtiH, murchA-mUrtiH / guroriti kim ? sphura-sphUttiH, nipaThitiH / vyaJjanAditi kim ? saMzotiH // 106 / / / nyA0 sa0-kteTo gu-ktasyeT yasmAditi-ktasya iDaiva yasmAdityavadhAraNaM kArya, tena sphacrchAdiSa dhAtaSa yadyapi bhAvArambhayoH ktasyAdau vikalpena iTa vihitastathApi ekasmin pakSe nAgacchatIti vyAvRttiH / vyatIheti-'vyatihAra' 5-3-116 ityatra IhAdivarjanAt ktyAdInAma'pavAdo'pi tro na bhavati / Sito'G // 5. 3. 107 // Sidbhyo dhAtubhyo bhAvA'koH striyAmaG pratyayo bhavati / pacA, kSamA, zAntiriti tu kSAmyate:, ghaTA, tvarA, prathA, vyathA, jarA, "RvarNadRzo'Gi" (4-3-7) iti guNaH / GakAro GitkAryArthaH // 107 / / bhidaadyH|| 5. 3. 108 // bhidAdayaH zabdA bhAvA'koMH striyAmapratyayAntA yathAdarzanaM nipAtyante / bhidA vidAraNam, chidA dvadhokaraNam vidA vicAraNA, majA zarIrasaMskAraH, kSipA preraNam, dayA anukampA, rujA rogaH, curA cauryam, pRcchA praznaH, ete'rthavizeSe / anyatrabhittiH kuDyam, chittizcauryAdikaraNAd rAjAparAdhaH, vicchittiH prakAra ityAdi / tathA R-kR-ha-dha-tRbhyaH saMjJAyAM vRddhizca-pArA zastrI, Rtirnyaa| kArA guptiH kRtiranyA / hArA mAnam, hRtirnyaa| dhArA prapAtaH khaDgAdervA, dhRtiranyA / tArA jyotiH, tonnirnyaa| tathA-guhi-kuhi-vazi-vapi-tuli-kSapi-vibhyazca saMjJAyAm-guhA parvatakandarA auSadhizca, gUDhiranyA / kuhA nAma nado, kuhnaa'nyaa| vazA snehanadravyaM dhAtuvizeSazca, uSTiranyA / vapA medovizeSaH, uptirnyaa| evaM-tulA unmAnam, kSapA rAtriH, kSiyA prAcArabhraMzaH / tathA saMjJAyAmeva rikhi-likhi-zubhi-sidhi-midhi gudhibhyo-guNazca-rikhiH likhe: samAnArthaH sautro dhAtuH, rekhA rAjiH, lekhA saiva, zobhA kAntiH sedhA sattvam, medhA buddhiH, godhA prANivizeSo dostrANaM ca bhidAdirAkRtigaNaH, tena cUDetyAdi siddham / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra - 109-113 prakRtasya kriyA caiva prApterbAdhanameva ca / adhikArthavivakSA ca trayametannipAtanAt // 108 // nyA0 sa0-bhivAdayaH - mRjeti nipAtanasAmarthyAdeva 'RtaH svare vA' 4-3-43 iti vRddhirna bhavati / medhA buddhiriti kecittu meghRgaH sthAne midhRgiti paThanti sautro vA / bhISi-bhUSi-cinti praji-kathi kumbi-carci-sprahi-toli-dolibhyaH / / 5. 3. 101 // emyo NyantebhyaH striyAM bhAvA'kartrIraG bhavati / vyantatvAdane prApte vacanam / bhISA, bhUSA, cintA, pUjA, kathA, kumbA, carcA, spRhA, tolA, dolA / bahuvacanAd yathAdarzanamanyebhyo'pi bhavati pIDA, UnA / / 109 / / nyA0 sa0- bhISibhUSi-apratyayAdhikAre'pyasmin kRte sAdhyasiddhiH syAt paraM aGpratyayAdhikAre yatkRtaM taNNiglopasyAnityatvajJApanArthaM tena ciMntiyA. pUjiyA, suprakathiyetyAdi siddham / upasargAdAtaH // 5, 3, 110 // upasargapUrvebhya zrAkArAntebhyo dhAtubhyaH striyAM bhAvAkaraG bhavati / upadA, upadhA, AdhA pradA, pradhA, vidhA, saMdhA, prabhA, zvAditvAt ktau pramiti: / upasargAditi kim ? dattiH // 110 // Ni vetyAsa zrantha-ghaTTa-vanderanaH // 5. 3. 111 // yantebhyo vesyAsa anya ghaTTa vandibhyazca dhAtubhyaH striyAM bhAvA'kartrIranaH pratyayo bhavati / kAraNA, hAraNA, kAmanA, lakSaNA, bhAvanA; vedanA, AsanA, upAsanA, zranthanA, grantherapyanye- granthanA, ghaTTanA, vandanA / vettIti tinirdezo jJAnArthaparigrahArthaH // 111 // nyA0 sa0 - NivetyAsa jJAnArthaparigrahArtha iti yaGa lutnivRttyarthazca tenA'smAt zravAdibhyaH ktau vevittiH / iSo'nicchAyAm // 5. 3. 112 // iranicchAyAM vartamAnAt striyAM mAvA'kartrIrano bhavati / anveSaNA, eSaNA, piNDeSaNA / anicchAyAmiti kim ? iSTiH / kathaM prANaiSaNA vittaMSaNA paralokaMSaNA ? bahulAdhikArAt // 112 // paryadhervA // 5. 3, 113 // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-114-116 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [267 paryadhipUrvAdiSeranicchAyAM vartamAnAd bhAvA'koMH striyAmano vA bhavati / paryeSaNA, parISTiH / adhyeSaNA, adhISTiH / adhISTiriti necchantyanye / / 113 // kRt-saMpadAdibhyaH kipa // 5. 3. 114 // ___ krudhAdibhyo'nupasargapUrvebhyaH padAdibhyazca samAdipUrvebhyo dhAtubhyaH striyAM bhAvA'koM: vivap pratyayo bhavati / krudhaH- kruva / yudheH-yut / kSudhe:-kSut / tRSeH-tRT / viSe:-tviT / ruSe:-ruT / rujeHruk / ruce-ruk / zuce:-zuk / mudeH-mut / mRde:-mRt / gR-gIH / tra-trAH / dizeH-dik / sRjeH-srk| tathA pade: saMpad , vipad, Apad , vyApad , pratipad / Sadlu-saMsat, pariSada, upasat, upaniSat / vide:-nivit / zAse:-prazoH, AzIH / zru-pratizruta, upazrut / straparista / nahe:-upAnat / vRSeH-prAvRT / puSeH-vigruT / vRteH-novRta, upAvRt / yateH-saMyat / iNaH-samit / bhRgaH- upabhRt / indheH-samit / krudhAdiH saMpadA vizvAkRtigaNaH // 114 // bhyAdibhyo vA // 5. 3. 115 // bibhetyAdibhyo dhAtubhyaH striyAM bhAvAkoH kvip vA bhavati / bhIH bhItiH / hrIH, hrItiH / lU:, lUniH / bhUH, bhuutiH| kaNDUH, knnddyaa| kRta, kRtiH / bhita, bhittiH / chita, chittiH / tuka, tuttiH / dRk , dRSTi: / nazeH-naka, naSTiH / yujeH-yuk , yuktiH / jvare:-jUH, jUtiH / tvareH-tUH, tUtiH / pravateH-UH, uutiH| zrive:-zrUH, zrUtiH / mavate:-mUH, mUtiH / nauteH-nuvaH, nutiH / zake:-zak , zaktiH // 115 // nyA0 sa0-bhyAdi-navitra ye kvibantAste krudhAdigaNe paThiSyante ktyantAstu thravAdau kimanena ? satyaM, kaNDUyeti tRtIyarUpArtham / bhItirityAdi-eSu sarveSu striyAM ktiH / tattiriti-SittvAda'Ga: pakSe suvAditvAt ktiH / vyatihAre'nIhAdibhyo nyH|| 5. 3. 116 // vyatiharaNaM vyatihAraH, parasparasya kRtprtikRtiH| vyatihAraviSayebhyo dhAtubhya IhAdijitebhyaH striyAM aH pratyayo bhavati / bAhulakAd bhAve ktyAdInAmapavAdaH / parasparamAkozanaM-vyAvakrozI, vyAkrozI; vyAvamoSI, vyAvahAsI, vyAvalekhI, vyAticArI, vyAvacarcI, vyAtyukSI / anIhAdibhya iti kim ? vyatIhA, vyatIkSA, vyatipRcchA, vyavahatiH / vyatyukSetyapyeke / "nityaM ajino'N" (5-3-58) iti svArthe'Na vakSyate, tena kevalasya prayogo na bhavati / "vAdibhyaH' (5-3-62) iti samAvezAbhidhAnAda-vyavakruSTiAkruSTirityapi bhavati / striyAmityeva ? vyatipAko vartate / / 116 // nyA0 sa0-vyatihAre-vyAvyukSIti-'pvaH padAntAt' 7-4-5 iti aikAro na / 'na asvaGgAdeH' 7-4-9 iti niSedhAt / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda 3, sUtra-117-120 najo'niH zApe // 5. 3. 117 // naJaH parAd dhAtoH zApe gamyamAne bhAvA'koM: striyAmaniH pratyayo bhavati / prajananiste vRSala! bhUyAt , evamajIvaniH, prakaraNiH, aprayANiH, agamaniH / nama iti kim ? mRtiste jAlma! bhUyAt / zApe iti kim ? akRtistasya paTasya // 117 // glaa-haa-jyH||5.3.118|| ___ ebhyaH striyAM bhAvA'korani: pratyayo bhavati / glAni:, hAniH, jyAniH / mlAnirityApi kazcit / / 118 // praznA-''khyAne veJ / / 5. 3. 111 // prazne AkhyAne ca gamyamAne striyAM bhAvA'koMdhAtorin pratyayo vA bhavati, vAvacanAd yathAprAptaM ca / kAM tvaM kArimakArSIH ?, ko kArikA, kA kriyAM, ko kRyA, ko kRtim / AkhyAne sarvAM kArimakArSam, sarvAM kArikA, sarvAM kriyAM, sarvAM kRtyAM, sarvAM kRtim / kAM tvaM gaNimajIgaNa: ?, kAM gaNikA, kAM gaNanAm; sarvAM gaNimajIgaNam, sarvAM gaNikAma, sarvAM gaNanAm / evaM-pAci pAcikA pakti pacAm, pAThi pAThikAM paThitim / praznA-''khyAna iti kim ? kRtiH, hRtiH / / 116 // nyA0 sa0-praznAkhyA-kAM kArikAmiti- 'paryAyAharNa' 5-3-120 iti NakaH / kAM kRtamiti-bhyAditvAt kvipi kAM kRtamityapi / paryAyA'hotpattau ca NakaH // 5. 3. 120 // eSvartheSu praznA''khyAnayozca gamyamAnayoH striyAM bhAvA'koMrghAtorNakaH pratyayo bhavati, ktyaadypvaadH| paryAya:-kramaH paripATiriti yAvat / bhavata prAsikA, bhavataH zAyikA, bhavato'na. gAmikA; Asitu zayitumane gantu ca bhavataH krama ityarthaH / arhrnnmrhH-yogytaa| arhati bhavAn ikSubhakSikAm , odanamojikAm, payaHpAyikAm / RNaM-yat parasmai dhAryate / ikSubhakSikAM me dhArayasi / utpattirjanma, ikSubhakSikA me udapAdi / prazne-kAM tvaM kArikAmakArSIH ? kAM tvaM gaNikAmajIgaNaH? AkhyAne--sarvAM kArikAmakArSama, sarvA gaNikAmajogaNam / bahulAdhikArAt kvacinna bhavati -cikIrSA, bubhukSA me udapAdi / praznA''khyAnayoge'pi paryAyAdiSu paratvAt Naka eva bhavati, neJ / / 12 / / nyA0 sa0-paryAyAho-ikSumakSikAmiti-atra 'kRti' 3-1-77 iti samAsaH / Naka eva bhavatIti-yathA kutra bhavata Asiketi Asitu paryAyaH / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-121-124 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [299 nAmni puMsi ca // 5. 3. 121 // dhAtoH striyAM bhAvA'karbornAmni-saMjJAyAM NakaH pratyayo bhavati, yathAdarzanaM puMsi ca / pracchardanaM pracchadyate'nayeti vA-pracchadikA, evaM-pravAhikA, vicikA, prakandikA, vipAdikA, etA rogasaMjJAH / uddAlakapuSpANi bhajyante yasyAM sA-uddAlakapuSpabhajikA, evaM-vAraNapuSpapracAyikA, abhyoSA: khAdyante'syAmiti-abhyoSakhAdikA, evamavoSakhAdikA; sAlA bhajyante yasyAM sA-sAlabhaJjikA, evaMnAmAnaH kriiddaaH|| bahulAdhikArAdiha na bhavati-ziraso'rdanaM-zirotiH, evaM-zIrSAttiH, ziro'bhitaptiH, zIrSAbhitaptiH, tathA candanatakSA krIDA / bahulAdhikArAdeva cAtirityatrArdaterardayatezca yathAkramamapratyayamanapratyayaM ca bAdhitvA ktireva bhavati / pusi ca-arocanaM na rocate'sminniti vA-prarocakaH, anAzakaH, utkandakaH, utkarNakaH // 121 / / . nyA sa0-nAmni pusi ca-uddAlakapuSpamajiketi-atra 'kRti' 3-1-77 iti SaSThIsamAsaH, uddAlakapuSpANi bhajyante yasyAmiti tvarthakathanam / vAkyaM tu bhajyante yasyAM bhajikA uddAlakapuSpANAM bhaJjiketi kArya, na tu 'akena krIDA' 3-1-81 iti samAsastena kartR vihitA'kAntena saha vidhAnAt , Nakastvanena kartRvarja pravartate / candanatakSeticandanAstakSyante yasyAM bAhulakAt 'puMnAmni' 5-3-130 (iti) vihito'pi striyAmapi 'vyaJjanAd ghatra'5-3-132 / nanu yathA zirotirityatra bAhulakANNako niSiddhastathA ktirapi na prApnoti strIkhalanA iti nyAyAdityAha-bahulAdhikArAditi -aIyatezcetiRthaddiNityasya / utkandaka iti-utskandanaM utskadyate'neneti vA pRSodarAditvAt salopa / bhAve // 5. 3. 122 // bhAve-dhAtvarthanirdeze striyAM dhAtorNakaH pratyayo bhavati / AsikA, zAyikA, jIvikA, kArikA / bahulAdhikArAt-IkSA, UhA, IhA, smaraNA // 122 // klIbe ktH|| 5. 3. 123 // klIbe-napuMsakaliGge bhAve'rthe dhAtoH ktaH pratyayo bhavati, ghanAdyapavAdaH / striyAM bhAvA'koriti ca nivRttam / hasitaM chAtrasya, nRttaM mayUrasya, vyAhRtaM kokIlasya, gataM mataMgajasya / klIba iti kim ? hasaH, hAsaH / / 123 / / nyA0 sa0-klIbe ktaH-ghanAdyapavAda iti-AdizabdAt 'Tvito'thuH' 5-3-83 ityaadyH| anaT // 5. 3. 124 // klIbe bhAve'rthe dhAtoranaT pratyayo bhavati / gamanaM bhojanaM vacanaM hasanaM chAtrasya / TakAra uttaratra GyarthaH // 124 // Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-3, sUtra-125-128 yatkarmasparzAt karRGgasukhaM tataH // 5. 3. 125 // yena karmaNA saMspRsyamAnasya karturaGgasya-zarIrasya sukhamutpadyate tataH karmaNaH parAd dhAtoH klIbe bhAve'rthe'naTa bhavati / pUrveNaiva pratyaye siddhe nityasamAsArtha vacanam / payaHpAnaM sukham / odanabhojanaM sukham / karmeti kim ? apAdAnAdisparza mA bhUtatUlikAyA utthAnaM sukham / sparzAditi kim ? agnikuNDasyopAsanaM sukham / katriti kim ? ziSyeNa guroH snApanaM sukham, snApayatena guruH kartA, ki tahi ! krm| aGgagrahaNaM kim ? putrasya pariSvaJjanaM sukham , putrasya sparzAnna zarIrasya sukhaM, ki tahi ! mAnasI prItiH, anyathA paraputrapariSvaGge'pi syAt / sukhamiti kim ? kaNDakAnAM mardanam / sarvatrAsamAsaH pratyudAhAryaH / athavA tata iti saptamyantAt tasuH, yena karmaNA spRzyamAnasya karturaGgasukhamutpadyate tasmin karmaNyabhidheye sAmarthyAta karta: parAda dhAtoranaTa bhavati, ityaparo'rthaH / rAjJA bhajyante-rAjabhojanAH zAlayaH, rAjAcchAdanAH prAvArAH, rAjaparidhAnAni vAsAMsi / / 125 / / nyA0 sa0 yatkarmasparzA-nityasamAsArthamiti-'isyukta kRtA' 3-1-46 ityanena, pUrveNa hi pratyaye GasyuktatvA'bhAve kena samAsaH syAt / payaH pAnamiti-nityasamAsatvAda payasAM pAnamiti na kArya, kintu payasaH pItiriti zabdAntareNArthaH kathyate / saptamyantAttasuriti-tadA pRSodarAditvAddalopaH, 'A dvera' 2-1-41 iti tu na tasAdI cetyadhikArAt. eke tu tasvAdAvapIcchanti / ramyAdibhyaH kartari // 5. 3. 126 // ramyAdibhyo dhAtubhyaH kartaryanaT bhavati / ram-ramaNI / nanda-nandanI / kam-kamanI / hlaad-hlaadnii| vazca-idhmavazcanaH / zAti:-palAzazAtanaH / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / / 126 / / nyA0 sa0 ramyAdibhyaH karttari-ramaNI iti-ramate iti kRte NakatRcAdayo'nena anaTA bAdhitAH santo bAhulakAdeva bhavanti, evamanyeSAm / idhmavazcana iti-vRzcatIti, idhmAnAM vrazcanaH 'kRti' 3-1-77 iti smaasH|| kAraNam // 5. 3. 127 // kRgaH kartaryanaT vRddhizna nipAtyate / karotIti-kAraNam / kartarIti kim ? karaNam / / 127 // bhuji-patyAdibhyaH karmA''pAdAne / 5. 3. 128 / / bhujyAdibhyaH patyAdibhyazca dhAtubhyo yathAsaMkhyaM karmaNyapAdAne cAnaT bhavati / bhujyate iti-bhojanam / niradanti taditi niradanam / AcchAdi-AcchAdanam / avasrAvi-avasrAvaNam / avasica-pravasecanam / as-asanam / vas-vasanam / AbhRga Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-129-131 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [301 AbharaNam / apAdAne, pat-prapatatyasmAditi-prapatana: / skndi-prskndnH| zcyotiprazcyotanaH / sRS-nirjharaNAH / dhR-zaGkhoddharaNaH / dAga-apAdAnam / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / / 128 / / nyA0 sa0-bhUjipatyAdibhyaH avasrAvaNamiti-avasravat adhaH patat prayuGa kte Nigi avasrAvyate / vasanamiti-vasik vasyate taditi / karaNA''dhAre // 5. 3. 121 // karaNA''dhArayorarthayordhAtoranaT bhavati, ghanAdyapavAdaH / karaNe-eSaNI, lekhanI, vicayanI, idhmavazcanaH, palAzazAtanaH, avilavana:, zmazru. krtnH| AdhAregodohanI, saktudhAnI, tilapoDanI, zayanam , mAsanam , adhikaraNam , AsthAnam / / 129 / / punAmni ghaH // 5. 3. 130 // puso nAma-saMjJA punnAma, tatra gamyamAne karaNA''dhArayordhAtorghaH pratyayo bhavati / karaNe-pracchadaH, urazchadaH, dantacchadaH, plavaH, praNavaH, karaH, pratyaya:,zaraH / AdhAreetya kurvantyasminnityAkaraH, AlavaH, AravaH, pApavaH, bhava:, layaH, viSayaH, bharaH, praharaH, prasaraH, avasaraH, parisaraH, visaraH pratisaraH / grahaNaM kim ? vicIyate'nayeti-vicayanI, pradhoyate vikAro'sminniti-pradhAnam / nAmnIti kim ? praharaNo daNDaH / bahulAdhikArAta kvacinna bhavati-prasAdhanaH, dohanaH / ghakAra "ekopasargasya ca ghe" ( 4-2-34 ) ityatra vizeSaNArthaH // 130 / / ___ nyA0 sa0-punAmni gha:-praNava iti-smarastu smaranti kAminImaneneti vAkye anena ghaH iti pArAyaNam / pradhAnamiti-satvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH pradhAnam / prasAdhana ityatra-NigantAda'naT evaM dohana ityatra / gocara-saMcara-baha-vraja vyaja-khalA-''paNa nigama-baka bhaga-kaSA'' kaSa-nikaSam // 5. 3. 131 // ete zabdA: karaNA''dhArayoH punAmni vyaJjanAd ghani prApte ghapratyayAntA nipAtyante / gAvazcaranti prasminniti-gocaro dezaH, vyutpattimAtraM cedam , viSayasya tu saMjJA"anekAntAtmakaM vastu gocaraH srvsNvidaam"| sNcrnte'nen-sNcrH| vahanti tena-vahaH, vabaskandhadezaH / vajantyasminniti-vrajaH / vipUrvo'ji:, vyajatyanena-vyajaH. nipAtanAdIbhAvAbhAvaH / khalantyasminniti-khalaH / etya paNAyanti asminniti-ApaNaH / nigacchanti tatretinigamaH / vaktIti-bakaH, bAhulakAta kartari / nipacantyanena nipaka-ityapi kazcit / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-132-135 bhajyate'nenAsminniti vA bhagaH, bhagamiti bAhulakAta klIbe'pi ghH| kaSatyasminnitikaSaH, evamAkaSaH, nikaSaH // 131 // vyaJjanAd ghana // 5. 3,132 // vyaJjanAntAd dhAtoH punAmni karaNA''dhAre ghaJ pratyayo bhavati, ghasthApavAdaH / vityanena vindati vindate vA-vedaH / ceSTate'nena-ceSTo balama / etya pacayasminityA pAka: / prArAmaH, lekhaH, bandhaH, negaH, vegaH, rAgaH, raGgaH, kramaH, prasAdaH, apAmArgaH, nImArgaH // 132 // nyA0 sa0-vyaJjanAd ghaJ-ghasyApavAda iti-'punnAmni' 5-3-130 iti prAptasya / avAt tastabhyAm // 5. 3. 133 // avapUrvAbhyAM tR-stRbhyAM karaNA''dhArayoH punAmni ghaJ bhavati / avatarantyanenAsmin veti-avatAraH / avastRNantyanenAsminniti vA-avastAraH / bahulAdhikArAdasaMjJAyAmapi-pravatAro nadyAH, utpUrvAdapi-nadyuttAraH / karaNA''dhAra ityeva ? avtrH| kecit tu-saMjJAyAmasaMjJAyAM ca bhAve'kartari kArake ca stro nityaM taratestu vikalpena ghanamicchanti / dvivacanaM karaNA''dhAra iti yathAsaMkhyanivRtyartham // 133 / / nyA0 sa0-avAttastRbhyAm-avatAro nadyA iti-yena kenA'pi pathA'vatIryate sa . evAvatAro na tu kasyApi saMjJA / nyAyA''vAyA'dhyAyodyAva-saMhArAvahArA''dhAra-dAra--jAram . // 5. 3. 134 // svarAntArtha Arambha, ete zabdAHpunAmni karaNAdhArayordhe prApte ghaantA nipAtyante / nipUrvasyeNo nIyate'neneti-nyAyaH / etya vayanti vAyanti vA tatretyAvAyaH / adhIyate'nenAsmin vA-adhyAyaH / udyuvanti tena tasmin vaa-udyaavH| saMharanti tenasaMhAraH / avaharanti tena tasmin vaa-avhaarH| Aghriyate tatretyAdhAraH / dIyante ebhiriti-daaraaH| jiiryte'neneti-jaarH| daaryntiiti-daaraaH| jarayatIti-jAra iti kartari kecinnipAtayanti / / 134|| nyA0 sa0-nyAyAvAyA-kecinnipAtayantIti-nanu jAra ityasya 'kagevanUjanaijaS' 4-2-25 iti hasvatve dIrghArthaM nipAtaH kriyatAM, dAra ityasya tu ki nipAtanena ? satyaM. bhayavivakSAyAM dadhAtorghaTAditvAt darayatIti yadA kriyate tadApi dIrgho bhUyAdityevamarthaM nipaatH| udako'toye // 5. 3. 135 // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 3, sUtra - 136 - 139 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 303 utpUrvAdaJcateH pu'nAmni karaNAssdhArayorghaJJa nipAtyate, atoye-toya viSayazcet dhAtvartho na bhavati, jalaM cet tena nodacyata ityarthaH / tailodaGkaH, ghRtodaGkaH / atoya iti kim ? udakodazvanaH / " vyaJjanAt ghaJ" ( 5-3 - 132 ) iti siddhe toye pratiSedhArthaM vacanam / rUpAvizeSAd gho'pi na bhavati // 135 // nyA0 sa00- udaGko'toye - dho'pi na bhavatIti nanu 'punnAmni gha' 5 -3 - 130 ityasyApavAdo ghaJa, tata udakaviSaye ghaJ nivRttI pratyanIkAbhAvAt ghenaiva bhavitavyamityAharUpA'vizeSAditi AnAyo jAlam // 5. 3. 136 // AG pUrvAnnayateH karaNe puM'nAmni ghaJ nipAtyate, jAlaM cet vAcyaM bhavati / Anayanti tena AnAyo matsyAnAm, AnAyo mRgANAm / / 136 / / khano Da-Darekekavaka-dhaM ca // 5. 3. 137 // khaH punAmni karaNAssdhArayorDa Dara ika ikavaka gha ghaJ ca pratyayA bhavanti / prAkhAyata Akhanyate vA'nenAsmin vA AkhaH, zrAkharaH, Akhanika:, Akhanikavaka:, zrAkhanaH, AkhAnaH / / 137 / / nyA0 sa0-svano DaDare- anukAryAnukaraNayoH kathaMcid bhedAd dhAtutvA'bhAve ikiritavAM khana ityatrA'bhAvaH / i ki ziva svarUpArthe | 5. 3. 138 // dhAtoH svarUpe'rthe cAbhidheye 'i ki zitav' ityete pratyayA bhavanti / bhaJji:, krudhi:, / artha-yajeraGgAni, bhujiH kriyate, pacatirvartate // 138 // nyA0 sa0 iphiztit kecidetAn pratyayAn karttari samAnayanti svamate tu kartR karmabhAva iti vizeSAbhAvAt sAmAnyena bhavanti / bhavate: sijlupi' 4-3-12 'na kavate - ryaGa : 4-1-47 ityAdau bhAve'pi sUtrasAmarthyAt zab na tu kyaH / pacatirvartate iti- bAhulakAda bhAve'pi zav ghayA'bhAvazca / duHsvISataH kRcchAcchArthAt khalu / / 5. 3. 131 / / kRcchra N duHkham, zrakRcchra sukham kRcchrArthavRtterduraH sAmarthyAdakRcchrArthavRttibhyAM svISaddbhyAM parAd dhAtorbhAva- karmaNorarthayoH khal pratyayo bhavati / kRtyAdInAmapavAdaH / duHkhena zayyata iti - duHzayama, sukhena zayyate iti - suzayam, ISacchyaM bhavatA / duHkhena kriyate iti - duSkaraH / sukhena kriyate iti - sukaraH, ISatkaraH kaTo bhavatA / duSkaraM sukaram ISatkaraM bhavatA / duHsvISata iti kim ? kRcchrasAdhyaH, sukhasAdhyaH / kRcchrAkRcchArthAditi kim ? ISallabhyaM dhanaM kRpaNAt, alpaM labhyamityarthaH / khakAra uttaratra mAgamArthaH / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra - 140 - 141 lakAra: 'khalarthAzca' ityatra vizeSaNArthaH / iha strIpratyayAt prabhRti asarUpavidherabhAvAt spardhe 'ala: strIkhalanA:, striyAstu khalanau' paratvAd bhavataH / tatra 'cayaH, jayaH, lava:' ityAdAvalosvakAza:, 'kRtiH, hRtiH' ityAdI strIpratyayasya, 'citiH stuti:' ityAdau tUbhayaM prApnoti, alo'vizeSeNAbhidhAnAt tatra paratvAt strIpratyayo bhavati / tathA 'durbhedaH, subheda:' ityAdat khalosvakAzaH, alastu pUrva eva 'duzcayaM sucayam, durlavaM sulavam' ityAdau tUbhayaprAptau paratvAt khal bhavati / tathA 'idhmavrazcanaH, palAzacchedana:' ityAdAvanasyAvakAzaH, alastu pUrvaka eva, 'palAzazAtano vilavanaH' ityAdau tUbhayaprAptau paratvAdano bhavati / evaM 'hRtiH, kRti' ityAdau strIpratyayasyAvakAza: 'durbhedaH, subheda:' ityAdau khala: 'durbhedA subhedA' ityAdau tUbhayaprAptau paratvAt khal bhavati / tathA 'idhmavacanaH palAzacchedanaH ' ityAdAvanasyAvakAzaH, kRtirityAdau strIpratyayastha, 'saktudhAnI, tilapiDanI' ityAdau tUbhayaprAptau paratvAdanaDeva bhavati / / 139 // // nyA0 sa0 - duHsvISataH paratvAdano bhavatIti- 'karaNAdhAre' 5 -3 - 120 ityanena / cvyarthe kartrApyAd bhU-krUgaH // 5. 3. 140 // kRcchrA'kRcchrArthebhyo duHsvISadbhyaH parAbhyAM cvyarthe vartamAnAbhyAM kartR - karmavAcibhyAM zabdAbhyAM parAbhyAM yathAsaMkhyaM bhU- kRgbhyAM para: khal pratyayo bhavati / khAnubandhabalAt kartRkarmaNorevAnantaryam / duHkhenAnADhyenAssDhya ena bhUyate durADhyaM bhavaM bhavatA, sukhenA'nADhyaM nA''Dhaya ena bhUyate - svADhyaM bhavaM bhavatA, ISadADhyaM bhavaM bhavatA / duHkhenA'nADhya ADhyaH kriyate durADhya - karo maitro bhavatA, sukhenAnADhya ADhyaH kriyate - svADhyaM karazcaitro bhavatA, ISadADhya karazcaitro bhavatA / sukhenAskaTaH kaTaH kriyante sukaTaMkarANi vIraNAni / sukaraH kaTo vIraNerityatra tu karaNavivakSA / cyarthe iti kim ? durADhya ena bhUyate, svADhya ena bhUyate, ISadADhyena bhUyate, ADhya eva san kaMcid vizeSamApadyata ityarthaH ; evaM durADhyaH kriyate ityAdi, abhUtaprAdurbhAve'pi vA prakRte ravivakSaNAt cvyartho nAsti / / 140 / / nyA0 sa0 - vyartha kartrA khAnubandhabalAditi-mAgamArthaM hi khAnubandhaH tato yadyatra kartR karmmavAcibhyAM parebhyo duHsvISadbhyaH parAbhyAmiti viparIto vizeSaNavizeSyabhAvaH kriyeta tadA kartRkarmmavAcibhyAM durAdibhirvyavadhAnAt monto na syAt, duHsvISadbhyastu avyayatvAt mAgamA'prAptiriti / durAyena bhUyate iti - ADhyena satA duHkhena bhUyate ityarthaH / prakRteravivakSaNAditi - anAvya ityevaMrUpAyAH / zAsU-yudhi - dRzi vRSi- mRSAto'naH / / 5. 3. 141 // kRcchrAkRchrArthaduHsvISatpUrvebhyaH zAsUprabhRtibhya AkArAntebhyazca dhAtubhyo bhAvakarmaNorarthayoranaH pratyayo bhavati / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-141 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 305 duHkhena ziSyate-duHzAsanaH, sukhena ziSyate-suzAsanaH, ISacchAsanaH / evaM-duryodhanaH, durdarzanaH, durdharSaNaH, durmarSaNaH / prAdanta-durutthAnaM bhavatA, sutthAnam, ISatthAnam / / payo bhavatA, supAnam , ISatpAnam / prAdantajitebhyaH kecid vikalpamicchanti, tanmate'duHzAsaH, duryodhaH, durdarzaH, durdharSaH, durmarSaH' ityAdyapi bhavati / durdazo hi rAjA kAryAkAryaviparyAsamAsannaiH kAryate / katham ISaddaridraH ? viSaye'pyAkArasya lopenAdantatvAbhAvAta khaleva / khalo'pavAdo yogaH // 141 // / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttau pazcamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH / mAtrayApyadhika kicinna sahante jigiissvH| itIva tvaM dharAnAtha ! dhArAnAthamapAkRthAH // 1 // nyA saha-zAsyudhi-anupasargayudhyAdi-sAhacaryAnna AGa: zAsa iti / duryodhana iti-du khena yudhyate antarbhUtaNyarthaH sUtre zAsa iti niranubandhatA yaGa lope'pi duHzAsana iti prayogArthA / duIjhe hi rAjeti-'hrakrornavA' 2-2-8 iti rAjannityasya vA karmatA ! iSadaridra iti-nanu dhAtorakarmakatvAdbhAve pratyaye kathamatra puMstvaM durAkhya bhavamityAdivannapuMsakatvaprApti: ? satyaM,-atra 'kAlAdhva' 2-2-23 ityanena mAsAdeH karmatve karmaNi khala , na tu bhAve tato yatra mAsAdau daridrairbhayate sa ISaddaridra ucyate / viSaye'pItiasyA'napratyayasya viSaye ityrthH| ___ ityAcAryazrI siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJa-zabdAnuzAsanabRhadvRtteH paJcamAdhyAyasya nyAsataH tRtIyaH pAdaH smaaptH| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham / / atha paJcamAdhyAya caturthaH pAdaH satsAmIpye saddha vA // 5. 4. 1 // samIpameva sAmIpyam, sato-vartamAnasya sAmIpye- bhUte bhaviSyati cArthe vartamAnAd dhAtoH sadvada-vartamAnavat pratyayA vA bhavanti / "sati" (5-2-16) iti sUtrAdArabhyA''pAdaparisamAptevihitAH pratyayA bhatabhaviSyatorvA ativizyante / kadA caitrAgato'si ? ayamAgacchAmi, Agacchantameva mAM viddhi / vAvacanAd yathAprAptaM ca-prayamAgamama, esso'smyaagtH| kadA maitra! gamisyasi ? eSa gacchAmi, gacchantameva mAM viddhi, pakSeeSa gamisyAmi, gantA'smi, gamiSyantameva mAM viddhi / vatkaraNasya sAdRzyArthatvAt yenaiva prakRtyupapadopAdhyAdinA vizeSeNa vartamAne vihitAstenaiva vizeSeNa bhUta-bhaviSyatorapi bhavanti-kadA bhavAn somaM pUtavAn paviSyate vA? eSo'smi pavamAnaH / kadA bhAvaniSTavAn yakSyate vA? eSo'smi yajamAnaH / kaTA bhavAn kanyAmalaMkRtavAn kariSyate vA ? eSo'smyalaMkariSNuriti / sAmopya iti kim ? paradagacchat, varSaNa gamiSyati / / 1 / / nyA0 sa0-satsAmIpye-atidizyanta iti-atikramya nijaM kAlaM dizyanta ityrthH| nana satsAmIpye sati vetyetAvadeva kriyatAM vartamAne ye pratyayAste satsAmIpye vA bhavantIti sUtrArthe sAdhya siddhirbhaviSyati kiM vatkaraNena ? ityAha vatkaraNasyeti-upAdhyAdinetiAdizabdAt kartR vishessennaapi| pavamAna: yajamAna ityatra prakRtivizeSaH, alaMkariSNurityatra tu upapadavizeSaH zIlAdyupAdhivizeSazca / bhUtavaccA''zaMsye vaa|| 5.4.2 // anAgatasya priyasyArthasyAzaMsanaM prAptumicchA-prAzaMsA, tadviSaya prAzaMsyaH, tasminnartha vartamAnAd dhAtobhUtavaccakArAt sadvacca pratyayA vA bhavanti / AzaMsyasya bhaviSyatvAdayamatidezaH / vAgrahaNAd yathAprAptaM c| upAdhyAyazcedAgamat , ete tarkamadhyagISmahi; upAdhyAyazcedAgata:, etaistarko'. dhItaH: upAdhyAyazcedAgacchati, ete tarkamadhImahe / pakSe-upAdhyAyazcedAgamiSyati, ete tarkamadhyeSyAmahe; upAdhyAyazcedAgantA, ete tarkamadhyetAsmahe / sAmAnyasyAtideze vizeSasthAnatidezAta zastano-parokSena bhavata: / AzaMsya iti kima? upAdhyAya AgamiSyati tarkamadhyeSyate maitraH // 2 // nyA0 sa0-bhUtavacca-Agamadityatra adhyagISmahItyatra cA'nenaiva bhUtapratyaya: ubhayatrapyAzaMsyasya vidyamAnatvAt / vizeSasyAnatidezAditi-etacca vyAkhyAnato vizeSa pratipattiriti nyAyAt / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-3-5 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 307 kSiprA''zaMsArthayorbhaviSyantI-saptamyau / / 5. 4.3 // kSiprArtha AzaMsArthe copapade AzaMsye'rthe vartamAnAd dhAtoryathAsaMkhyaM bhaviSyantIsaptamyau vibhaktI bhvtH| bhuutvccetysyaapvaadH| upAdhyAyazcedAgacchati Agamat AgamiSyati AgantA, kSipramAzu tvaritamaraM zoghramete siddhAntamadhyeSyAmahe / kSiprArthe neti vaktavye bhaviSyantIvacanaM zvastanIviSaye'pi bhaviSyantI yathA syAdityevamarthama / upAdhyAyazcecchavaH zIghramAgamiSyati, ete zvaH kSipramadhyeSyAmahe / AzaMsAthai khalvapi-upAdhyAyazcedAgacchati Agamat AgamiSyati prAgantA vA, AzaMse'vakalpaye saMbhAvaye yukto'dhIyIya / dvayorupapadayo: saptamyeva bhavati zabdataH paratvAta-prAzaMse kSipramadhIyIya // 3 // nyA0 sa0-kSiprAzaMsA-bhUtavaccetyasyApavAda iti-atha kSiprArthe AzaMsArthe ca upapade AzaMsye evArthe vattamAnAd ghAtorbhaviSyantIsaptamyau vidhIyete tatrAzaMsyasya bhaviSyattvAt siddhaiva 'vidhinimantraNA' 5-4-28 iti saptamyapi prArthanArUpatvAt kimarthamidamucyate ? ityAha-bhUtavaccetyAdi-kSiprArthe na itIti-nanu kSiprArthe na iti AzaMsArthe saptamI iti ca pRthakasUtradvayaM kriyatAM kiM kSiprArthe bhaviSyantI vidhAnena ? evamapi kRte bhaviSyantI setsyati, tathAhi-bhUta vaccetyanena sAmAnyabhaNanAt kSiprArthe'kSiprArthe copapade bhUtavatsadvacca prAptAnAM pratyayAnAM kSiprArtha netyanena niSedhe kRte pArizeSyAt svayameva bhaviSyantI bhaviSyati ki tadgrahaNenetyAha-zvastanIviSaye'pIti-asati hi bhaviSyantIgrahaNe yathA prAptasya bhaviSyatapratyayasya pratyajjIvanaM bhavati / bhaviSyatapratyayazca bhaviSyada'dyatane bhaviSyantI bhaviSyadanadyatane tu zvastanI prApnuyAt, idAnIM punarbhaviSyatya dyatane'nadyatane ca kSiprArthe upapade bhaviSyantyeva na tu shvstnii| dvayorupapadayoriti-kSiprAzaMsArthayoyugapat prayoge kSiprArthopapadanibandhanA bhaviSyantI AzaMsArthanibandhanA saptamI vA bhavatItyAha-zabdataH paratvAditi / saMbhAvane siddhavat // 5. 4. 4 // hetoH zaktizraddhAnaM-saMbhAvanam, tasmin viSaye'siddhe'pi vastuni siddhvat pratyayA bhavanti / samaye ceta prayatno'bhUva, udabhUvana vibhUtayaH / iSe cenmAdhavo'varSota, samapatsata shaalyH|| jAtazcAyaM mukhenduzcet, bhRkuTipraNayI punaH / gataM ca vasudevasya, kulaM nAmAvazeSatAm // 4 // nyA0 sa0-saMbhAvane-jAtazcAyaM gataM ceti-ajani, jAyate sma, agamat , gacchati smeti vAkyaM kArya na tu gamiSyati janiSyata iti tatrApyasya sUtrasya pravartanAt / nA'nadyatanaH prabandhA''sattyoH // 5. 4. 5 // Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-6 prabandhaH sAtatyam, AsattiH sAmIpyam, tacca kAlataH, sajAtIyena kAlenAvyavahitakAlateti yAvat / dhAtvarthasya prabandhe Asattau ca gamyamAnAyAM dhAtoranadyatanavihitaH pratyayo na bhvti| bhUtAnadyatane mastano bhaviSyadanadyatane ca zvastanI vihitA tayoH prtissedhH| yAvajjovaM bhRzamannamadAta, yAvajjIvaM bhRzamannaM dattavAn, yAvajjIvaM bhRzamannaM dAsyati; yAvajjIvaM yukto'dhyApipat, yAvajjIvaM yukto'dhyApayiSyati / Asattau khalvapiyeyaM paurNamAsyatikrAntA etasyAM jinamahaH prAvatiSTa, pravRttaH / yeyaM paurNamAsyAgAminI prasyAM jinamahaH prtissyte| dvau pratiSedhau yathAprAptasyAbhyanujJAnAya / kecit tu-anadyatanavizeSavihitAnAmapi parokSAdInAM pratiSedhamicchanti / / 5 / / nyA0 sa0-nAnadyatana:-na adyatano'nadyatana iti kArya, na tu na vidyate'dyatano yatreti, yato bahuvrIheyApakatvAt parokSAyA api niSedha: syAt , tatrApyadyatano nAstIti kRtvA / naJtatpuruSe tu sAmAnyena kRte vizeSo nAntarbhavati, sAmAnyamadhye vizeSAdhyogAt / tayoH pratiSedha iti-* sAmAnyAtideze vizeSAnatideza iti nyAyAta sAmAnyAnadyatanasyaiva pratiSedho na vizeSAnadyatanasya, tena parokSAyA na pratiSedhaH / yAvajjIvamiti-yAvantaM kAlaM jIvyate bhAve 'yAvato vindajIva:' 5-4-55 yAvacchabdAt 'kAlAdhvano' 2-2-42 'kAlAdhva' 2-2-23 iti vA dvitoyA yAvajjIvaM zabdAttu prathamAsiH, yAvajjIvaM yAvadvarttate tAvaddadAtItyarthaH / yathAprAptasyAbhyanujJAnAyeti- dvau nau prakRtArtha gamayata * iti nyAyAt / nanu prabandhAsattyoriti vidhisUtraM karttavyaM vidhipratiSedhasaMbhave hi vidhereva jyAyastvAt , evamapi te adyatanI bhaviSyantI setsyata:? naivaM, adyabhavo'dyatanaH, anayA vyutpattyA vata. mAnApi syAt / pratiSedhamicchantIti-svamate tu sAmAnyAtideze vizeSasyAnatidezAta parokSAdInAM na niSedhaH, evaM ca bhUtAnadyatane adyatanIktapratyayayovidhirbhaviSyadanadyatane ca bhaviSyatyA eva / eSyatyavadhau dezasyArvAgbhAge // 5. 4. 6 / / dezasya yo'vadhistadvAcinyupapade dezasyaivArvAgbhAge ya eSyannarthastatra vartamAnAd dhAtoranadyatanavihitaH pratyayo na bhavati / aprabandhArthamanAsattyarthaM ca vacanam / yadyapyanadyatana iti prakRtaM tathApIhaiSyatIti vacanAta zvastanyA eva niSedhaH / yo'yamadhvA gantavya A zatrajayAta tasya yadavaraM valabhyAstatra dvirodanaM bhokSyAmahe, dviH saktUn pAsyAmaH / yo'yamadhvA gantavya A pATaliputrAta tasya yadavaramadhaM (kauzAmbyAH) tatrodanaM bhokSyAmahe / eSyatIti kim ? yo'yamadhvAtikAnta A zatruJjayAt tasya yadavaraM valabhyAstatra yuktA dviradhyaimahi, dviH sktuunpibaam|| avadhAviti kim ? yo'yamadhvA niravadhiko gantavyastasya yadavaraM valabhyAstatra Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-7-8 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [309 dvirodanaM bhoktAsmahe, dviH saktUn paataasmH| prarvAgbhAga iti kim ? yo'yamadhvA gantavya A zatrujayAt tasya yat paraM valabhyAstatra dvirodanaM bhoktAsmahe, dviH saktUn pAtAsmaH / / 6 / nyA0 sa0-eSyatyava-atra sUtre deza: pradezamAtraM tenA'dhvano'pi dezatA 'kAlAdhvabhAva' 2-2-23 ityatra tu dezo rASTrAdiH, ata eva tatra deze satyapi adhvagrahaNam / kAlasyA'nahorAtrANAm // 5. 4.7 // kAlasya yo'vadhistadvAcinyupapade kAlasyaivAgbhiAge ya eSyannarthastatra vartamAnAd dhAtoranadyatanavihita: pratyayo na bhavati / anahorAtrANAM-na cet so'rvAgbhAgohorAtrANAM saMbandhI bhavati? yo'yamAgAmI saMvatsarastasya yadavaram AgrahAyapyAstatra jinapUjAM kariSyAmo'tithibhyo dAnaM dAsyAmahe / eSyatItyeva-yo'yaM saMvatsaro'tItastatra yadavaramAgrahAyaNyAstatra yuktA dviradhyamahi / avadhAvityeva-yo'yamAgAmI niravadhika: kAlastatra yadavaramAgrahAyaNyAstatra yuktA adhyetaasmhe| prarvAgbhAga ityeva-parasmin vibhASA vakSyate / anahorAtrANAmiti kim ? yo'yaM mAsa AgAmI tasya yo'varaH paJcadazarAtraztatra yuktA dviradhyetAsmahe, yo'yaM trizadAtra AgAmI tasya yo'varo'rdhamAsastatra dvirodanaM bhoktAsmahe / yo'yaM triMzadrAtra AgAmI tasya yo'varaH paJcadazarAtrastatra dviH saktUn pAtAsma iti trividhe'pyahorAtrasaMbandhe mA bhUt / yogavibhAga utarArthaH / bahuvacanaM kAlasyeti sAmAnAdhikaraNyabhramanirAsArtham // 7 // . nyA0 sa0-kAlasyAna-prAgrahAyaNyA iti-agraM hAyanasya 'dvitricatuSpuraNa' 3-1-56 iti samAsaH, 'pUrvapadasthA' 2-3-64 iti Natvam, tataH svArthe aN GIH / anahorAtrANAmiti kimiti-yatrAhaH zabdo rAtrizabdo.vA prayujyate tatrAhorAtratvam / paJcadazarAtra itiatra kAlasaMbandhI taadaatmyenaa'horaatrruupo'rvaagbhaagH| yo'varo'rdhamAsa iti-atra kAlo'horAtrarUpastasya saMbandhI avyvaavyvibhaavenaa'rvaagbhaagH| paJcadazarAtra iti-atra kAlo'rvAgabhAgazcAhorAtrarUpaH / sAmAnAdhikaraNyabhramanirAsArthamiti kAlasya kiMbhUtasyA'nahorAtrasyetyevaM sAmAnAdhikaraNyaM niSidhyate, kAlasAmAnAdhikaraNye hi vyAvRttiprathamodAharaNe'pi sUtrapravRttau zvastanIniSedhaH syAt, atrApi kAlasyAnahorAtrarUpatvAt , vaiyadhikaraNye tu trimakAre'pi kAlasaMbandhe vyAvRttirbhavati / pare vA // 5. 4.8 // kAlasya yo'vadhistadvAcinyupapade kAlasyaiva parasmin bhAge'nahorAtrasaMbandhini ya eSyannarthastatra vartamAnAt dhAtoranadyatanavihitaH pratyayo vA na bhavati / AgAminaH saMvatsarasyAgrahAyaNyAH parastAva dviH sUtramadhyeSyAmahe, adhyetAsmahe vaa| prabandhAsattivivakSAyAmapi paratvAdayameba vikalpa:-prAgAminaH saMvatsarasyAgrahAyaNyA: parastAdavicchinnaM sUtramadhyeSyAmahe, adhyetAsmahe vaa| kAlasyetyeva-prA zatruJjayAd gantavye: Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite . [ pAda-4, sUtra-9-11 sminnadhvani valabhyAH parastAta dvirodanaM bhoktAsmahe / prabandhAsatyostu nityaM bhaviSyantI-A zatruJjayAd gantavye'sminnadhvani valabhyAH parastAdavicchinnaM sUtramadhyeSyAmahe / para iti kim ? arvAgbhAge pUrveNa nityaM pratiSedhaH / eSyatItyeva ? atIte vatsare parastAdAgrahAyaNyAH sUtraM yuktA adhyaimahi / avadhAvityeva ? yo'yamAgAmI niravadhikaH kAlastasya yat paramAgrahAyaNyAstatra dviradhyetAsmahe / anahorAtrANAmityeva ? yo'yaM trizadrAtra AgAmI tasya yaH paraH paJcadazarAtrastatra yuktA pradhyetAsmahe / / 8 / / . nyA0 sa0-pare vA-ayameva vikalpa iti-na tu 'nAnadyatana' 5-4-5 iti nityaM niSedhaH / nityaM bhaviSyantIti-'nAnadyatana' 5-4-5 iti zvastanyA niSedhAt / saptamyarthe kriyAtipatto kriyaatipttiH|| 5. 4. 1 // saptamyA artho nimittaM hetu-phalakathanAdikA sAmagrI / kutazcid vaiguNyAta kriyAyA atipatanamanabhinirvRttiH-kriyAtipattiH, tasyAM satyAmeSyatyarthe vartamAnAd dhAtoH saptamyarthe kriyAtipativibhaktirbhavati / dakSiNena cedayAsyanna zakaTaM paryAbhaviSyat , yadi kamalakamAvAsyanna zakaTaM paryAbhaviSyat, atra dakSiNagamanaM kamalakA hvAnaM ca heturaparyAbhavanaM phalam, tayoH kutazcit pramANAd . bhaviSyantImanabhinivRttimavagamyaivaM prayuGkte / evamabhokSyata bhavAn ghRtena yadi matsamIpamAgamiSyat, sa yadi gurUnupAsiSyata zAstrAntamagamiSyat // 9 // bhUte / / 5. 4.10 // bhUte'rthe vartamAnAd dhAtoH kriyAtipattau satyAM saptamyarthe kriyAtipattivibhaktibhavati / "saptamyutA'pyo Dhe" ( 5-4-21 ) ityArabhya saptamyarthe'nena vidhAnam , tataH prAk "votAt prAk" (5-4-11) iti vikalpo vkssyte| dRSTo mayA bhavataH putro'nnArthI caMkramyamANaH; aparAzcAtithyarthI, yadi sa tena dRSTo'bhaviSyat utAbhokSyata apyabhokSyata, na tu dRSTo'nyena pathA gata iti na bhuktavAn / / 10 nyA0 sa0-bhUte-dRSTo'bhaviSyaditi-atrAzraddhAyA gamyamAnatvAt 'jAtuyadyadA' 5-4-17 iti saptamInimittatvam / utAbhokSyateti-'saptamyutApyo Dhe' 5-4-21 iti saptamyarthaH / votAt prAk // 5, 4, 11 / / "saptamyUtA'pyoDhei" (5-4-21) ityatra yad utazabdasaMkIrtanaM tataH prAka saptamInimitta kriyAtipattau satyAM bhUte'rthe vartamAnAd dhAtorvA kriyAtipattirbhavati / kathaM nAma saMyataH sannanAgADhe tatrabhavAn prAdhAyakRtamaseviSyata, dhig gamihe / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-12-14 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [311 vAvacanAd yathAprAptaM ca-kathaM sevate, dhig garhAmahe / utAt prAgiti kim ? kAlo yadabhokSyata bhavAn / bhUta ityeva ? e yati nityameva / / 11 // ___ nyA0 sa0-votAt prAk-prAdhAyakRtamiti-'avyayaM pravRddhAdibhiH' 3-1-48 iti saH / ase viSyateti--'kathami saptamI ca vA' 5-4-13 iti saptamyarthaH / yadabhokSyateti-atra saptamI yadi' 5-4-34 iti saptamyarthatA tato bhUte kriyAtipattiH / kSepe'pi-jAtvorvartamAnA // 5. 4. 12 // bhUta iti nivRttam, kSepo-garhA, tasmin gamyamAne'pi-jAtvorupapadayordhAtorvartamAnA vibhaktirbhavati / kAlasAmAnye vidhAnAt kAlavizeSe vihitA api pratyayAH paratvAdanena baadhynte| . api tatrabhavAn jantUn hinasti, jAtu tatrabhavAn bhUtAni hinasti, api saMyataH sannanAgADhe tatrabhavAnAdhAyakRtaM sevate, dhig gahamihe / iha saptamInimittAbhAvAt kriyAtipatane kriyAtipatti!dAhriyate / / 12 / / nyA0 sa0-kSepe'pijA-bhUta iti nivRttamiti-kriyAtipattisaMbaddhatvAt bhUtasya / - kathami saptamI ca vA / / 5.4, 13 // kathaMzabde upapade kSepe gamyamAne dhAtoH sarveSu kAleSu saptamI cakArAd vartamAnA ca vibhaktI vA bhavataH / vAvacanAd yathAprAptaM ca / / kathaM nAma tatrabhavAn mAMsa bhakSayet , mAMsa bhakSayati, dhig gamihe, anyAyyametat / pakSe-ababhakSat , abhakSayat , bhakSayAMcakAra, bhakSayitA, bhakSayiSyati / atra saptamInimittamastIti bhUte kriyAtipatane vA kriyAtipattirbhavati-kathaM nAma tatrabhavAn mAMsamabhakSayiSyata, bhakSayet , bhakSayati, ababhakSat , abhakSayat , bhakSayAMcakAra / bhaviSyati tu kriyAtipatane nityameva kriyAtipattiH-kathaM nAma tatrabhavAn mAMsamabhakSayiSyat , na tu vartamAnA-saptamIbhaviSyantIzvastanyaH / kSepa ityeva ? kathaM nAma tatrabhavAn sAdhUnapUpujat , evaM-yathAprApti vartamAnAdayo bhavanti / / 13 / / / kiMvRtte saptamI-bhaviSyantyau // 5. 4. 14 // kiMvRtte upapade kSepe gamyamAne dhAtoH saptamI-bhaviSyantyau bhavataH, sarvavibhaktya pvaadH| kiM tatrabhavAnanRtaM brUyAt , ki tatrabhavAn anRtaM vakSyati, ko nAma kataro nAma katamo nAma yasmai tatrabhavAnantaM brayAt , antaM vakSyati / atrApi saptamInimittamastIti bhUte kriyAtipatane vA kriyAtipattiH-kiM tatrabhavAnanRtamavakSyat , pakSa-brU yAt vakSyati ca / bhaviSyati tu nityam-tatrabhavAnanRtamavakSyat / kSepa ityeva ? kiM tatrabhavAn devAnapUpujadityAdi / / 14 / / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-15-16 azraddhA'marSe'nyatrApi // 5. 4. 15 // kSepa iti nivRttam , prazraddhA-asaMbhAvanA, amarSo'kSamA, anyatra-akiMvRtte, apizabdAta kiMvRtte copapade'zraddhA'-marSayorgamyamAnayordhAtoH saptamI-bhaviSyantyau bhavataH / sarvavibhaktyapavAdaH, vacanabhedAd yathAsaMkhyaM nAsti / azraddhAyAma-na zraddadhe, na saMbhAvayAmi nAvakalpayAmi tatrabhavAn nAmA'dattaM gRhNIyAta , grahISyati / kiMvRtte'pi-na zraddadhe na saMbhAvayAmi nAvakalpayAmi kiM tatrabhavAn nAmA'dattamAdadIta, adattamAdAsyate / amarSe-na marSayAmi na kSame, dhiga mithyA, naitadasti, tatrabhavAn nAmA'dattaM gRhNIyAt , adattaM grahISyati / kivRtte'pi-na marSayAmi na kSame, dhiga mithyA, netadasti, ki tatrabhavAnadattaM gaDIyAta . adattaM grahoSyati / atrApi saptamInimitta mastIti bhUte kriyAtipatane vA kriyAtipattirbhavati-na zraddadhe na marSayAmi tatrabhavAnadattamagrahISyat , pakSe-gRhNIyAt grahISyati ca / bhaviSyati tu nityam-na zraddadhe na marSayAmi tatrabhavAnadattamagrahISyat / anyatrApIti kim ? yadA'rthAt prakaraNAd vA'zraddhA'marSayorgamya. mAnatvAt tadvAcakenApyupapadena dhAtorna yogastadA mA bhUt / / 15 / / nyA0 sa0-azraddhAmarSe:-anyatrApIti apizabdasamuccitena kiMvRttena dvitvAt azraddhAmarSAbhyAM sahAtra sUtre yathAsaMkhyaM na, 'rASTrakSatriyAt' 3-1-114 iti sUtre'patyAdhikAre sati rAjyapIti kartavye apatyagrahaNAt , anyathA apizabdasamuccitenAdhikRtenA'. patyena siddhatvAdapatyagrahaNaM vyarthaM syAt / anyatrApIti kimiti-pUrvasUtrAt kiMvRttAnuvRttyabhAvAt kiMvRtte'kiMvRtte ca bhavi. Syati, kimanyatrApItyanenetyAzaGkA ? tadvAcakenApIti-yathA kivRtte'kiMvRtte ca vibhaktI sto na tathA'zraddhAmarSayorgamyamAnayoH kintu padaiH prayujyamAnayoreva etaccAsminneva sUtre jJAtavyaM nottaratra yataH 'zeSe bhaviSyantyayadau' 5-4-20 ityatra Azcarya, yadi sa bhujIta citraM yadi so'dhIyota, atrA'zraddhApyastoti kathayiSyati / kiMkilA'styarthayorbhaviSyantI // 5. 4. 16 // kikileti samudAyazabde'styarthe ca zabde upapade'zraddhA'marSayorgamyamAnayordhAtorbhaviSyantI bhavati / saptamyapavAdaH / vacanabhedAdazraddhAmarSa iti yathAsaMkhyaM nAsti / na zraddadhe na marSayAmi, kiMkila nAma tatrabhavAn paradArAnupakariSyate, "gandhanA.' (3-3-76) iti sUtreNa sAhase Atmanepadam / astyarthA asti-bhvti-vidytyH| na zraddadhe na marSayAmi asti nAma, bhavati nAma, vidyate nAma tatrabhavAn paradArAnupakariSyate / atra saptamInimittaM nAstIti kriyAtipatane kriyAtipattirna bhavati // 16 // nyA0 sa0-kikilA-saptamyapavAda iti-azraddhAmarSe iti prAptAyAH, kilazabda prasiddhidyotane vAkyAlaMkAre amarSadyotane komalAmantraNe, evaM kiMkilazabdo'pi / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 4, sUtra - 17 - 20 zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 313 jAtu yada- yadA yadau saptamI // 5.4 17 // 'jAtu yad yadA yadi' ityeteSUpapadeSu azraddhA'marSayorgamyamAnayordhAtoH saptamI bhavati / bhaviSyantyapavAda: / na zraddadhe na kSame - jAtu tatrabhavAn surAM pibet, yat tatrabhavAn surAM pibet, yadA tatrabhavAn surAM pibet, yadi tatrabhavAn surAM pibet / zratra saptamInimittamastIti bhUte kriyAtipatane vA kriyAtipattiH na zraddadhe na kSame jAtu tatrabhavAn surAmapAsyat, pakSe- pibet / bhaviSyati tu nityam jAtu tatrabhavAn surAmapAsyat ||17|| nyA0 sa0 - jAtu yadyadA- bhaviSyantyapavAda iti - ' azraddhAmarSe' 5-4-15 iti prAptAyAH / kSepe ca yacca yatre // 5. 4.18 // yacca yatrazabdayorupapadayoH kSepe'zraddhA'marSayozca gamyamAnayordhAtoH saptamI bhavati / azraddhA'marSayobhaviSyantyAH, kSepe tu sarvavibhaktInAmapavAdaH / dhig garhAma he - yacca tatrabhavAnasmAnAkrozet, yatra tatrabhavAnasmAnAkrozet, na zraddhe na kSame yacca tatrabhavAn parivAdaM kathayet, yatra tatrabhavAn parivAdaM kathayet / atrApi saptamInimittamastIti bhUte kriyAtipatane vA kriyAtipattirbhavati dhig garhAmahe na zraddadhe na kSame - yacca yatra vA tatrabhavAnasmAnAkrokSyat, pakSe- Akrozet / bhaviSyati tu nityam-dhig garhAma, na zraddadhe kSame yacca yatra vA tatrabhavAn parivAdakathayiSyat ||18|| citre // 5. 4. 11 // citramAzvaryam, tasmin gamyamAne yacca yatrayorupapadayordhAtoH saptamI bhavati / sarvavibhaktyapavAda: / citramAzvaryamadbhutaM vismanIyaM yacca tatrabhavAnakalpyaM seveta, yatra tatrabhavAnakalpyaM seveta / atrApi saptamInimittamastIti bhUte kriyAtipatane vA kriyAtipattirbhavati-citraM yacca yatra vA tatra bhavAnakalpyamaseviSyat, pakSe seveta / bhaviSyati tu nityam - citraM vA yacca vA tatrabhavAna kalpyama se viSyata ||19|| nyA0 sa0 - citre - sarvavibhaktyapavAda iti kAlasyA'niddezAt triSvapi kAleSvasya pravarttanAt / zeSe bhaviSyatyayau / / 5. 4, 20 // zele zeSe yacca yatrAbhyAmanyasminnupapade citre gamyamAne dhAtorbhaviSyantI vibhaktirbhavati, prayadau-yadizabdazcenna prayujyate / sarvavibhaktyapavAdaH / citramAzcaryamandho nAma parvatamArokSyati, badhiro nAma vyAkaraNaM zroSyati, mUko nAma dharma kathayiSyati / zratra saptamInimittaM nAstIti na kriyAtipattiH / zeSa iti kim ? Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-21-23 yacca-yatrayoH pUrveNa saptamyeva / ayadAviti kim ? Azcarya yadi sa bhujIta, citraM yadi so'dhIyItta, pratra prazraddhA'pyastIti "jAtu-yad-yadA-yadau saptamI" (5-4-17) ityanena saptamI // 20 // ___ nyA0 sa0- zeSe bhaviSya pUrveNa saptamyeveti-'citre' 5-4-19 ityanena / azraddhApyastIti-na kevalaM yadizabdayogaH / saptamyutA'pyorbADhe // 5. 4. 21 // bADhe'rthe vartamAnayorutA'pyopapadayordhAtoH saptamI bhavatI / sarvavibhaktyapavAdaH / uta kuryAta, api kuryAt , vADhaM kariSyatItyarthaH / bADha iti kim ? utaH daNDaH patiSyati ?, apidhAsyati dvAram, prazna: pidhAnaM ca yathA kramaM gamyate / votAt prAgiti nivRttam / itaH prabhRti saptamInimitte sati bhUte bhaviSyati ca kriyAtipatane nityaM kriyAtipattiH-utA'kariSyat , apyakariSyat / / 21 / / nyA0 sa0-saptamyatApyo-bADhaM kariSyatIti evamanyA api vibhaktayo draSTavyAH, sannihitatvAcca bhaviSyantyeva drshitaa| saMbhAvane'lamarthe tadarthAnuktau // 5. 4. 22 // alamo'rthaH sAmarthya tadviSaye saMbhAvane-zraddhAne gamyamAne tadarthasyAlamarthArthasya zabdasyAnuktAvaprayoge dhAtoH saptamI bhavati / sarvavibhaktyapavAdaH / zakyasaMbhAvane-api mAsamupavaset , api puNDarikAdhyayanamahnA'dhIyota, api skandakoddezaM yAmenAdhIyota / azakyasaMbhAvane-api zirasA parvata bhindyAta , api khArIpAkaM bhuJjIta, api samudraM dobhyAM taret / alamartha iti kim ? nidezasthAyI me jinadattaH prAyeNa gamiSyati / tadarthAnuktAviti kim ? vasati cet surASTreSu vandiSyate'lamujjayantam , zaktazcaitro dharma kariSyati / atra saptamInimittamastIti bhate bhaviSyati ca kriyAtipatane nityaM kiyAtipattirbhavati-api parvataM zirasA'bhetsyat / tathA 'kAkinyA hetorapi mAtuH stanaM chindyAt' ityatra "kSepe'pi-jAtvorvartamAnA" (5-4-12) iti vartamAnAM bAdhitvA, citramAzcaryamapi zirasA parvataM bhindyAdityatra tu "zeSe bhaviSyantyayadau" (5-4-20) iti bhaviSyatI ca bAdhitvA paratvAdanena saptamyeva bhavati / / 22 / / ayadi zraddhAdhAtau navA / / 5. 4. 23 // zraddhA-saMbhAvanA, tadarthe dhAtAvapapade'lamarthaviSaye saMbhAvane gamyamAne dhAtoH saptamI vA bhavati, ayadi-yacchabdazcenna prayujyate / pUrvaNa nityaM prApte vikalpaH / zraddadhe saMbhAvayAmi avakalpayAmi-bhuJjIta bhavAn / pakSe yathAprAptam-bhokSyate bhavAn , prabhukta bhavAn , prabhuGkta bhavAn / prayadIti kim ? saMbhAvayAmi yad bhuJjIta bhavAn, zraddhAdhAtAviti kim ? api zirasA parvataM bhindyAt , ubhayatra pUrveNa nityaM sptmii| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra 24-26 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [315 atrApi saptamInimittamastIti bhUte bhaviSyati ca kiyAtipatane nityaM kriyAtipattiH-saMbhAvayAmi nAbhokSyata bhavAn // 23 // nyA0 sa0-ayadi zraddhA-yacchabdazcenna prayujyate iti-kriyAvizeSaNatvena ced yacchabdo na prayujyate, hetvarthe tu bhavatyeva / pUrveNa nityaM prApte iti-saMbhAvane alamarthe' 5-4-22 ityanena / satIcchArthAt // 5. 4. 24 // sati-vartamAne'rthe vartamAnAdicchArthAd dhAtoH saptamI vA bhavati, pakSe tu vartamAnava / icchet icchati, uzyAt vaSTi, kAmayeta kAmayate, vAJchet vAJchati / "kSepe'pijAtvorvartamAnA" (5-4-12) ityAdAvapi paratvAdayamevavikalpa:-api saMyata: sannakalpyaM sevitumicchet , api saMyataH sannakalpyaM sevitumicchati, dhig garhAmahe / bhUta-bhaviSyatorabhAvAt satyapi saptamInimitte satyapi ca kiyAtipatane kriyAtipattinaM bhavati // 24 // vaya'ti hetu-phale // 5. 4. 25 // hetuH kAraNaM, phalaM kAryam, hetubhUte phalabhUte ca vaya'tyarthe vartamAnAd dhAtoH saptamI vA bhavati / yadi gurUnupAsIta zAstrAntaM gacchet , yadi gurUnupAsiSyate zAstrAntaM gamiSyati, pratra gurUpAsanaM hetuH, zAstrAntagamanaM phalam / vatsya'tIti kim ? dakSiNena ced yAti na zakaTaM paryAbhavati / kecit tu vA sarveSu kAleSu sarvavibhaktyapavAdaM saptamI manyante-dakSiNena ced yAyAna zakaTaM paryAbhavet, dakSigena ced yAsyati na zakaTaM paryAbhaviSyati, dakSiNena ced yAti na zakaTaM paryAbhavati, dakSiNena cedayAsIna zakaTaM paryAbhUta / atrApi saptamInimittamastIti bhaviSyati kriyAtipatane kriyAtipattiH-dakSiNena cedayAsyanna zakaTaM paryAbhaviSyat / kathama "amaGkhyad vasudhA toye, cyutazailendrabandhanA / nArAyaNa iva zrImAn yadi tvaM nAdhariSyathAH / " iti ? vaya'tyevAyaM prayogaH / kecita tu bhUta icchanti / haniSyatIti palAyiSyate vaSiSyatIti dhAviSyatItyatra tu hetuphalamAvasyetizabdenaiva dhotitatvAt saptamI na bhavati // 25 // ___ nyA0 sa0-vayaMti hetuphale-kecittu bhUte iti-bhUte hetuphale saptamImicchanti ityarthaH / haniSyatIti palAyiSyate iti-bahulAdhikArAddhetuhetumadbhAve zatrAnazau na bhavata iti / itizabdenaiva dyotitatvAditi-saptamyA hi hetuphalabhAva eva dyotyate sa ca itizabdenaiva dyotitaH / kAmoktAvaJciti // 5. 4. 26 // Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-27-28 veti nivRttam / kAma icchA, tasyoktiH pravedanaM tasyAM gamyamAnAyAM dhAto: saptamI bhavati, akacciti-na cet kaccicchabdaH prayujyate / srvvibhktypvaadH| kAmo me bhuJjIta bhavAn , icchA me, abhiprAyo me, zraddhA me, abhilASo me, adhIyota bhavAn / akaccitIti kim ? kaccijjIvati me mAtA / atra saptamInimittamastIti bhUte bhaviSyati ca kriyAtipatane nityaM kriyAtipattiH-kAmo me bhokSyata bhavAn / 26 / nyA0 sa0-kAmoktA-veti nivRttamiti-kAmapravedane vibhaktyanta ra prayogAdarzanAt / icchArthe saptamI-paJcamyau // 5. 4. 27 // icchArthe dhAtAvupapade kAmoktau gamyamAnAyAM dhAtoH saptamI-paJcamyau bhavataH / srvvibhktypvaado| icchAmi bhuJjIta bhavAn, icchAmi bhuGktAM bhavAn , kAmaye, prArthaye, abhilASAmi, vazmi, adhIyota bhavAn, adhItAM bhavAn / kAmoktAvityeva ? icchayA icchataH, kAmayamAnaH kAmayamAnasya bhuGkte, nAtra prayoktuH kAmoktiH / atra satyapi saptamonimitte icchArtha upapade kAmokto kriyAtipatanasyAsAmarthyenAsaMbhavAt kriyAtiprattirna bhavati / kecita tu "saptamyutA'pyoDhei" (5-4-21) ityata Aramya yatra saptamyA eva kevalAyA nimittamasti na vibhaktyantarasahitAyAstatraiva kriyAtipatane kriyAtipattirbhavatIti manyante // 27 // nyA0 sa0-icchArthe saptamo-asAmarthyenAsaMbhavAditi-kAmapravedanasya kriyAtipatanasya ca paraspara viruddhatvAt saMbandhAbhAvenetyarthaH / vidhi-nimantraNA-''mantraNA-dhISTa-saMprazna-prArthane // 5. 4. 28 // vidhyAdiviziSTeSu kartR-karma-bhAveSu pratyayArtheSu dhAtoH saptamI-paJcamyau bhavataH, sarvapratyayApavAdau / vidhiraprApte niyogaH, kriyAyAM preraNeti yAvata; ajJAtajJApanamityeke / kaTaM kuryAt karotu bhavAn , prANino na hisyAt na hinastu bhavAn / preraNAyAmeva yasyAM pratyAkhyAne pratyavAyastannimantraNam, icchAmantareNApi niyogataH kartavyamiti yAvat / dvisaMdhyamAvazyakaM kuryAt karotu bhavAn, sAmAyikamadhIyota adhItAM bhavAn / yatra preraNAyAmeva pratyAkhyAne kAmacArastadAmantraNam / ihAsIta AstAM bhavAna, iha zayota zetAM bhavAn , yadi rocate / preraNava satkArapUvikA'dhISTam adhyeSaNam / tattvajJAnaM naH prasIdeyuH prasIdantu gurupAdAH, vrataM rakSet rakSatu bhavAn / saMpraznaH sNprdhaarnnaa| kinnu khalu bho vyAkaraNamadhIyIya adhyayai, uta siddhAntamadhIyoya adhyayai / prArthanaM yAcyA / prArthanA me vyAkaraNamadhIyIya adhyaya, tarkamadhIyIya adhyayai // 28 / / nyA0 sa0-vidhinimantraNA-nanvatra nimantraNAdInAM kimarthamupAdAnaM vidhiH kriyAyAM preraNeti yAvadityUktaM tataH sA preraNA kvacinimantraNarUpA kvacidAmantraNarUpeti yathA prayoktRvyApAra ityatra vyApAra : preSaNAdhyeSaNAdirUpa iti vidhigrahaNe naiva siddham ? ucyate, Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra 26-32 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 317 yadyapi vRttau vyAkhyAnenApi sidhyati tathApi sUtre eSAmupAdAnaM sukhAvaseyaM bhavatIti / tatvajJAnamityAdi-tatvajJAnaM karmatApannaM no'smabhyaM prasAdapUrvakaM dadhuH prasIdeyuH gurupAdAH, athavA tatvajJAnarUpakriyAvizeSaNamidam no'smAkaM prasIdeyuH / praiSA-'nujJA-'vasare kRtya-paJcamyo / / 5. 4. 21 // preSAdiviziSTe karnAdAvarthe dhAtoH kRtyapratyayAH paJcamI ca vibhaktirbhavati / nyatkArapUvikA preraNA-preSaH, anujJA-kAmacArAnumatiH, atisarga iti yAvat / avasara:prAptakAlatA nimittbhuutkaalopntiH| bhavatA khalu kaTaH kAryaH kartavyaH karaNIyaH kRtyaH, bhavAn kaTaM karotu, bhavAn hi preSito'nujJAto bhavato'vasara: kaTakaraNe / yadyapi kRtyAH sAmAnyena bhAva-karmaNovihitAstathApi sarvapratyayApavAdabhUtayA paJcamyA bAdhyeraniti punavidhIyante / anujJAyAM kecit saptamyevetyAhuH-atisRSTo bhavAn grAmaM gacchet / / 29 / nyA0 sa0-preSAnujJAvasare-kAmacArAnumatiriti-kenacit puMsA kazcit pRSTo yadutAhaM kaTaM karomi tatastena kaTamayaM karotu mA veti manasikRtvA evamucyate kuru iti, tataH svecchApracchakasya kadAcidevamucyate'vazyaM kuru, tato niyogaH; pracchakasyaivaMvidhAnujJA'tra sUtre na gRhyate / saptamI cordhvamauhartike // 5. 4. 30 // . Urdhva muhUrtAdupari muhUrtasya bhavo'rtha UrdhvamauhUrtikaH, tasmin vartamAnAd dhAto: praiSAdiSu gamyamAneSu saptamI kRtyAH paJcamI ca bhavanti / UvaM muhUrtAva kaTaM kuryAd bhavAn , kAryaH kartavyaH karaNIyaH kRtyaH kaTo bhavatA, kaTaM karotu bhavAn , bhavAn hi preSito'nujJAto bhavato'vasaraH kaTakaraNe // 30 // nyA0 sa0-saptamI cordhva-UrdhvamohUttika iti-kAlAdanyatra 'varSAkAlebhyaH' 6-3.80 iti na sidhyati ityadhyAtmAdibhya ikaN / sme paJcamI // 5. 4. 31 // smazabda upapade preSAdiSu gamyamAneSu urdhvamauhUtike'rthe vartamAnAd dhAtoH paJcamI bhavati / kRtyAnAM saptamyAzcApavAdaH / Urdhva muhUrtAd bhavAn kaTaM karotu sma, bhavAn hi preSito'nujJAto bhavato'vasaraH kaTakaraNe iti // 31 // nyA0 sa0 sme paJcamI-smazabdaH spaSTAyaH / adhISTau // 5. 4. 32 // UrdhvamauhUtika iti nivRttam, pRthagyogAt / sma upapavedhISTAvadhyeSaNAyAM gamya Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pAda- 4, sUtra - 33-35 318 ] mAnAyAM dhAtoH pazvamI bhavati / saptamyapavAdaH / aGga sma vidvannaNuvratAni rakSa, zikSA: pratipadyasva ||32|| nyA0 sa0- pradhaSTau - pRthagyogAditi-sme'dhISTau ca paJcamItyakaraNAt / saptamyapavAda iti - adhISTAvarthe 'vidhinimantraNa' 5-4-28 iti prAptAyAH / aGgazabda: prakAze komalAmantraNe vA / kAla-velA-samaye tum vA'vasare // 5. 4. 33 // kAla-belA samayazabdeSUpapadeSvavasare gamyamAne dhAtostum pratyayo vA bhavati / kAlo bhoktum, velA bhoktum, samayo bhoktum / vAvacanAd yathAprAptaM ca- kAlo bhoktavyasya / 'UrdhvaM muhUrtAt kAlo bhoktuma, UrdhvaM muhUrtAd bhoktu sma kAla:, aGga sma 'rAjan ! bhoktu kAla' ityeteSu paratvAt tumeva / avasara iti kim ? kAla: pacati bhUtAni, kAlo'tra dravyaM na tvavasaraH ||33|| nyA0 sa0- kAlavelA - kAlo bhoktumiti - 'preSAnujJA' 5-4-29 iti prApte'yaM vikalpa iti bhujyatAM bhoktavyasya ceti vAkye tumi SaSThyekavacanasya 'avyayasya' 3-2-7 iti lup / kAlo bhoktavyasyeti - preSAdi sUtreNa tavya iti bhujyatAmiti vAkyaM, vikalpapakSe praSAdIti pravarttata ityatra sUtre kAlo bhojanasyeti vAlitam / paratvAtumeveti - urdhvaM muhUrtAt kAlo bhoktumityAdiprayogatraye / nanu tum vikalpena bhavati tatkathaM tumevetyuktam ? ucyate, - vikalpena tumeva bhavati nAnaDAdayaH, 'saptamI cordhva' 5 -3 - 12 'sme paJcamI' 5-4-31 iti 'adhISTo' 5-4-32 iti ca yathAkramaM pravarttata eva / saptamI yadi / 5 4. 34 // yadi yacchabdaprayoge sati kAlAdiSUpapadeSu dhAtoH saptamI bhavati / tumo'pavAdaH / kAlo yadadhIyIta bhavAn, velA yad bhuJjIta bhavAn, samayo yacchayIta mavAn / bahulAdhikArAt 'kAlo yadadhyayanasya, velA yad bhojanasya, samayo yacchyanasya' ityAdyapi bhavati ||34|| nyA0 sa0 - saptamI yadi-ityAdyapi bhavatIti yacchabdaprayoge'nena saptamI vihiteti anaT na prApnoti, bAhulakAt tu so'pi bhavatItyarthaH / zaktA'heM kRtyAzca // 5, 4. 35 // zakte ca kartari gamyamAne dhAtoH kRtyAH saptamI ca bhavati / bhavatA khalu bhAro vAhya:, voDhavyaH, vahanIyaH, uhya eta, bhavAn bhAraM vahet; bhavAn hi zaktaH / zrarha bhavatA khalu kanyA vAhyA, voDhavyA, vahanIyA, bhavAn khalu kanyAM vahet; bhavatA khalu chedasUtraM vAhyama, voDhavyam, vahanIyam, bhavAn khalu cchedasUtraM vahetu bhavAneta Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-36-38 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [319 dahati / saptamyA bAdho mA bhUditi kRtyagrahaNam / bahuvacanamihotaratra ca yathAsaMkhyanivRtyartham / / 3 / / nyA0 sa0-zaktArhe-gamyamAne iti-na tu vAcya evetyarthaH / bhavAn khalu kanyAM vaheditiatrAhe kartari vAcye vyaktivyAkhyAnAdanena saptamI, anyathA'rhe kartari 'arhe tRca' 5-4-37 iti paratvAt tRjeva syAt, bhAvakarmaNorasya caritArthatvAt / yathAsaMkhyanivRttyarthamitinanu samuccIyamAnena saha yathAsaMkhyasya 'rASTrakSatriya' 3-1-114 ityatrApatyagrahaNena nirastatvAt vyartha bahuvacanam ? satyaM,-jJApakajJApikA vidhayo hyAnityA iti nyAyajJApanArtham / Nin cA''vazyakA'dhamaNrye // 5. 4. 36 // avazyaMbhAva Avazyakama, RNe'dhamo'dhamaNaH, tasya bhAva AghamarNyam / Avazyake AdhamaNye ca gamyamAne kartari vAcye pAtoNin kRtyAzca bhavanti / - avazyaM karotIti-kArI, haarii| yadA tyavazyamo'pi prayoga ubhAbhyAmapi dhota. nAt tadA mayUravyaMsakAditvAt samAsaH-pravazyaMkArI, prvkssyNhaarii| avazyazabdaprayoge tuavazyakArI, akArAnto'pi navyayamavazyazabdo'sti / avazyaM geyo gAthako gItasya, avazyaM bhvyshcaitrH| Adhamaye-zataM dAyI, sahasra dAyo, kArI me kaTamasi, hArI me bhAramasi, geyo gAthAnAm / NinA bAdho mA bhUditi kRtyavidhAnam / kRttvAcca kartari Nino vidhAnAta kRtyAnAmapi kartavaiva vidhAnam, bhAva-karmaNostu sAmAnyena viSAnAt siddhA eva bAdhakAbhAvAt // 36 // ... nyA sa0-Nin cAvazya-avazyaM karotItyAdIni vAkyAni sAmAnyavizeSabhAvena udAhAriSata avazyaM bhAve tu gamyamAne nityameva Nin kRtyAzca, vAkyaM tvavazyaM vidhAyItyAdi dhAtvantareNa kAryam / kartayeva vidhAnamiti-ye pUrvaM 'bhavyageya' 5-1-7 ityAdiSu kartari vihitAsta eveha jJAyante ityarthaH, yadvA bhAvakabhaNorapi ye vihitAste'tra kartari bhavantItyarthaH / bAdhakAbhAvAditi-kartaryeva NinA bAdhyante, na bhaavkrmnnoH| arhe tRca // 5, 4. 37 // arhe kartari vAcye dhAtostRc pratyayo bhavati / bhavAn kanyAyA voDhA, bhavAn khalu cchedasUtrasya voDhA / saptamyA bAdhA mA bhUdityarhe tRjvidhAnam // 37 // ___ nyA0 sa0-praheM tRc saptamyA bAdhA mAbhUditi-'zaktAha' 5-4-35 iti vihitayA, saptamyetyupalakSaNaM kartR vihitaiH kRtyairapi bAdhA mAbhUditi tRvidhAnam / AziSyAzIH-paJcamyau // 5. 4. 38 // AzAsanamAzIH, prAzIviziSTe'rthe vartamAnAd dhAtorAzI:- paJcamyo vibhaktI bhavataH / jIyAva, jIyAstAm, jIyAsuH; jayatAta, jayatAma, jayantu / AziSoti kim ? Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-39-41 ciraM jIvati maitrH| kazcit tu samarthanAyAM paJcamImicchati, parairazakyasya vastuno'dhyavasAyaH samarthanA, kazcidAha-samudraH zoSayitumazakyaH, sa Aha-samudramapi zoSayANi, parvatamapyutpATayAni // 38 / / nyA0 sa0-AziSyAzI:-ciraM jIvatIti-cira ityakArAnto vA 'kAlAdhva' 2-2-23 iti karma / mAyadyatanI // 5. 4. 31 // mAGaya papade dhAtoradyatanI bhavati / sarvavibhaktyapavAdaH / mA kArkadadharmam, mA hArSIt parasvam / kathaM 'mA bhavatu tasya pApaM, mA bhaviSyati' iti ? asAdhurevAyam / kecidAhuraDito mAzabdasyAyaM prayogaH / / 39 / / nyA0 sA-mAyadyatanI-keciditi-svamate'pyaGinmAzabdaprayogo'sti kiMtu kriyAyoge'GinmAzabdasya prayogo neSyate ataH kecidAhurityuktam / sasme hyastanI ca / / 5.4.40 // sptazabdasahite mAGayu papade dhAtohya stanI cakArAdadyatanI ca bhavati / mA sma karot , mA sma kArSAt , mA caitra ! sma haraH paradavyam , mA caitra ! sma hArSIH paradravyam // 40 // nyA0 sa0-sasme zastanI ca-mA sma karoditi-mAzabdena niSedha ucyate, smazabdena ca sa eva dyotyate / dhAtoH saMbandhe pratyayAH / / 5. 4.41 // dhAtazabdena dhAtvartha ucyate, dhAtvarthAnAM saMbandhe-vizeSaNavizeSyabhAve sati, ayathAkAlamapi pratyayAH sAdhavo bhavanti / vizvadRzvA'sya putro bhavitA, kRtaH kaTaH zvo bhavitA, bhAvi kRtyamAsIt / vizvazveti bhatakAla: pratyayo bhaviteti. bhaviSyatkAlena pratyayenAbhisaMbadhyamAna: sAdhubhavati / evaM kRtaH kaTa: zvo bhaviteti / bhAvi kRtyamAsIdityatra tu bhAvIti bhaviSyatkAla: pratyaya prAsIditi bhUtakAlena pratyayenAbhisaMbadhyamAnaH sAdhurbhavati / vizeSaNaM guNatvAd vizeSyakAlamanurudhyate, tena viparyayo na bhavati / tathA tyAdyantamapi yadA'paraM tyAdyantaM prati vizeSaNatvenopAdIyate tadA tasyApi samudAyavAkyApikSayA kAlAnyatvaM bhavatyeva / "sATopamurvImanizaM nadanto, yaiH plAvayiSyanti smntto'mii| tAnyekadezAnibhRtaM payodheH, so'mbhAMsi medhAn pibaMto dadarza / (raghu03 sarge) atra plAvayiSyantIti bhaviSyadarthasya dadarzati bhUtAnugamaH / bahuvacanAt adhAtvadhikAravihitA api pratyayAstaddhitA dhAtusaMbandhe sati kAlabhede sAdhavo bhavanti-gomAnAsIt , gomAn bhavitA, astivivakSAyAM hi maturuktaH sa kAlAntare na syAditi // 4 // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-42 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [321 nyA0 sa0-dhAtoH saMbandhe-dhAtvartha ucyate iti-zabdataH saMbandhA'bhAvAt / bhAvikRtyamiti-bhaviSyatIti 'bhuvo vA' 922 (uNAdi) ityauNAdiko Nin / bhAvIti bhavivyatkAlaH pratyaya iti-nanvauNAdikAnAM anupAttakAlavizeSANAM triSvapi kAleSu pravRtteH kathaM bhaviSyattvam ? satyaM, asya gamyAditvAt 'vaya'ti gamyAdiH' 5-3-1 ityanena bhaviSyattvam / viparyayo na bhavatIti-bhaviteti bhaviSyatkAla: pratyayo vizvadRzveti bhUtakAlena sabadhyamAna: sAdhurbhavatItyAdirUpaH, vizvadRzvetyAdi hi vizeSaNaM bhaviteti ca vizeSyam / adhAtvadhikAravihitA apIti-anyathA dhAtuprakaraNatvAt dhAtoreva pare ye pratyayAsta eva syuH| bhRzA-''bhIkSNye hi-svau yathAvidhi, ta-dhvamau ca tadya Smadi // 5. 4.42 // guNakriyANAmadhizrayaNAdInAM kriyAntararavyavahitAnAM sAkalyaM phalAtireko vA bhazatvama, pradhAnakriyAyA vikledAdaH kriyAntararavyavahitAyA: paunaHpanyamAbhIkSaNyama. tadiziSTe sarvakAle'rthe vartamAnAd dhAtoH sarvavibhakti-sarvavacanaviSaye hi-svau paJcamIsaMbandhinau bhavataH, yathAvidhi dhAtoH saMbandhe-yata eva dhAtoryasminneva kArake hi-svau vidhIyete tasyaiva dhAtostatkArakaviziSTasyaiva saMbandhe'nuprayogarUpe sati; tathA ta-dhvamau hi-svasAhacaryAta paJcamyA eva saMbandhinau, tayoH ta-dhvamoH saMbandhI bahutvaviziSTo yuSmata, tasmistadyusmadi abhidheye bhavataH, cakArAddhi-svau ca yathAvidhi dhAtoH sNbndhe| lunIhi lunIhItyevAyaM lunAti, anuprayogAt kAlavacanabhedo'bhivyajyate / lunIhi lunIhItyevemau lunItaH, lunIhi lunIhItyeveme lunanti; lunIhi lunIhItyeva tvaM lunAsi, yuvAM lunIthaH, yUyaM lunItha; lunIhi lunIhItyevAhaM lunAmi, AvAM lunIvaH, vayaM lunImaH; * evaM lunIhi lunIhItyevAyamalAvIt, lunIhi lunIhityevAyamalunAta, lunIhi lunIhItyevA'yaM lulAva, lunohi lunIhItyevAyaM laviSyati, lunIhi lunIhItyevAyaM lavitA, lunIhi lunIhotyevAyaM lunIyAt , lunIhi lunohItyevAyaM lunAtu, lunIhi lunIhItyevAyaM lUyAt / evamadhISvA'dhISvetyevAyamadhote, imAvadhIyAte, ime'dhIyate; adhISvA'dhISvetyeva tvamadhIkSe, yuvAmadhIyAthe, yUyamadhIdhve; adhISvA'dhISvetyevA'hamadhIye, prAvAmadhIvahe, vayamadhImahe / tathA-adhISvA'dhISvetyevAyamadhyagISTa, adhISvA'dhISvetyevAyamadhyeta, adhIpvA'dhoSvetyevAyamadhijage, adhISvA'dhISvetyevAyamadhyeSyate, adhISvA'dhISvetyevAyamadhyetA, adhISvA'dhISvetyevAyamadhIyota, adhISvA'dhISvetyevA'yamadhItAm, adhISvA'dhISvetyevAyamadhyeSISTa / evaM sarvavibhaktivacanAntareSvapi hi-svaavdaahrnniiyau| evaM bhAvakarmaNorapi-zayyasva zayyasvetyeva zayyate azAyi zAyiSyate bhavatA, lyasva lyasvetyeva lUyate alAvi lAviSyate kedAraH / tadhvamau ca tadyuSmadi-lunIta lunotetyeva yUyaM lunItha, lunIhi lunIhItyeva yUyaM Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 ] bRhadvRtti laghunyAsa saMvalite [ pAda- 4, sUtra - 43 lunotha; pradhIdhvamadhIdhvamityeva yUyamadhIdhve, adhISvAdhISvetyeva yUyamadhIdhve / tathA lunIta lunItetyeva yUyamalAviSTa, lunIhi lunIhItyeva yUyamalAviSTa / zradhodhvamadhIdhvamityeva yUyamadhyaivam, adhISvAdhISvetyeva yUyamadhyagIDhvam / evaM hyastanyAdiSvapyudAhAryam / yathAvidhIti kim ? lunIhi lunIhItyevAyaM lunAti, chinnatti lUyate veti dhAtoH saMbandhe mA bhUt / zraghISvAdhISvetyevAyamadhIte, paThati adhIyate veti dhAtoH saMbandhe mA bhUt / nIta lunItetyeva yUyaM lunItha, chinyeti dhAtoH saMbandhe mA bhUt / zradhIdhvamadhIdhvamityeva yUyamadhIdhve, paThati dhAtoH saMbandhe mA bhUt / lunIhi lunIhItyAdau ca bhRzAbhokSNye dvirvacanam / nanu ca bhRzAbhIkSNyayoryaGapi vidhIyate na tu tatra dvirvacanam, iha tu dvirvacanamityatra ko hetuH ? ucyate - yaG svArthikatvAt prakRtyarthopAdhI mRzAbhIkSNye samartho'vadyotayitumiti tadabhivyaktaye dvirvacanaM nApekSate, hi svAdayastu-kartR karma- bhAvArthatvenAsvArthikatvAdasamarthAH prakRtyarthopAdhI bhRzAbhIkSNye avadyotayitumiti tadavadyotanAya dvirvacanamapekSante iti // 42 // | nyA0 sa0- bhRzAbhIkSNye lunIhi lunIhItyevAyamiti - iti zabdaH saMbandhopAdAnArtho'nyathA'sattvabhUtArthavAcinorAkhyAtayoH paraspareNa saMbandho nAvagamyeta / na tu tatra dvirvacanamiti - kiMtu bhRzAbhIkSNyanirapekSaM 'sanyaGazva' 4-1-3 ityanena / pracaye navA sAmAnyArthasya / / 5. 4. 43 // bhRzA - sset yathAvidhIti ca nAnuvartate / pracaya:- samuccayaH, svataH sAdhanabhedena vA bhidyamAnasya ekatrAnekasya dhAtvarthasyAdhyAvApa iti yAvat, tasmin gamyamAne sAmAnyArthasya dhAtoH saMbandhe sati dhAtoH parau hi-svau, ta-dhvamau ca tadyuSmadi vA bhavataH / vrIhIn vapa lunIhi punIhItyeva yatate ceSTate samIhate, yatyate ceSTayate samIhyate, pakSe-hIna vapati lunAti punAtItyeva yatate, yatyate / devadatto'ddhi gurudatto'ddhi jinadatto'ddhi ityeva bhuJjate, bhujyate, pakSe-devadatto'tti gurudatto'tti jinadatto'tItyeva bhuJjate bhujyate / grAmamaTa vanamaTa girimaTetyevATati ghaTate, aTayate ghaTaghate, pakSe - grAmamaTati vanamaTati girimayatItyevATati ghaTate aTayate ghaTayate / saktUn piba, dhAnAH khAda, odanaM bhuGkSvetyevAbhyavaharati zrabhyavahriyate, pakSe-saktUn pibati, dhAnAH khAdati, odanaM bhuGkte ityevAbhyavaharati zrabhyavahriyate / sUtramadhISva niyuktimadhISva bhASyamadhISvetyevAdhIte paThati adhIyate paThyate, pakSesUtramadhIte, niyuktimadhIte, bhASyamadhIte, ityevAdhIte paThati, pradhIyate paThadyate / ta-dhvamau tadyuSmadi- vrIhIn vapata, lunIta, punItetyeva yatadhve, ceSTadhve samIhadhve; vrIhIn vapa lunIhi punIhItyeva yatadhve ceSTadhve, samIhadhve, pakSe vrIhIn vapatha, lunItha, punIthetyeva yatadhve ceSTadhve samIhadhve / grAmamaTata vanamaTata girimaTatetyevATatha ghaTadhve, grAmamaTa vanamaTa girimaTetyevATatha ghaTadhve, pakSe-grAmamaTatha, vanamaTatha, girimaTathetyevATatha ghaTadhve / sUtramadhIdhvaM niryu ktimadhIdhvaM bhASyamadhIdhvamityevAdhIdhve paThatha, sUtramadhISva niyukti Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-44-46 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [323 madhISva bhASyamadhISvetyevAdhIdhve paThatha, pakSe-sUtramadhIdhve niyuktimadhIdhve bhASyamadhIdhve ityevAdhIdhve paTatha / evaM-vacanAntare trikAntare vibhaktyantare'pyudAyim / ___sAmAnyArthasyeti kim ? vohIna vapa lunIhi punohItyeva vapati, lunAti, punAtoti mA bhUta, prAmamaTa, vanamaTa, girimaTetyeva prAmamaTati, vanamaTati, girimaTatIti ca mA bhat , kAraka medenATatItyasya sAmAnyArthatvAbhAvAt // 43 // nyA0 sa0-pracaye navA-samAna eva sAmAnyaH svArthe ghyaNanto vAcaspatinA puMliGgo niNinye, sAmAnyo'rtho yasya, yadvA samAnasya bhAvaH sAmAnyamartho yasya / yathA. vidhIti ca nAnuvartata iti-pracaya iti bhaNanAt sAmAnyArthasyeti bhaNanAcca / evaM vacanAntare trikAntare iti-etacca hisvI pratyeva jJAtavyaM, na tadhvamau tayoreva ghaTanAt / niSedhe'laM-khalvoH ktvA // 5. 4. 44 // niSedhe vartamAnayoralaM-khaluzabdayorupapadayordhAtoH ktvA pratyayo vA bhavati / alaM kRtvA, khalu kRtvA, na kartavyamityarthaH; pakSe yathAprAptam-alaM vatsa ! rodanena, alaM ruditena, alaM ruditam, ktvAntayoga eva khaluzagdo niSedhavAcIti pakSe khaluzabdo nodAhriyate / anye tu-'khalu kRtena, khalu bhojanena, khalu bhojanam' ityapyudAharanti / niSedha iti kim ? alaMkAraH striyAH, siddhaM khalu / alaMkhalvoriti kim ? mA kAri bhvtaa|44| nyA0 sa0-niSedhe'laMkhalyo:-ktvAtumAdInAM kRtsaMjJAyA 'nisanikSaninda' 5-2-68 ityatra phalam / khaluzabdo novAhiyata iti-vAkyamapi khalu vidhAyeti dhAtvantareNa kAryam / praa-vre||5. 4.45 // pare avare ca gamyamAne dhAtoH ktvA vA bhavati / atikramya nadI parvataH, nadyAH paraH parvata ityarthaH; bAlyamatikramya yauvanam / avareaprApya nadI parvataH, nadyA arvAka parvata ityarthaH; aprApya yauvanaM bAlyam / nadI-parvatayoaulya-yovanayorvA parAvaratvamAtraM pratIyate, asti prApyata iti vA, na dvitIyA kriyeti tulyakartRkakriyAntarAbhAvAt "prAkkAle" (5-4-47) iti na sidhyatIti vacanam / vA'dhikArAd yathAprAptaM ca-nadyatikrameNa parvataH, nadyaprAptyA prvtH||45|| nyA0 sa0 parAvare-atikramya nadI parvata iti-atikrameNeti vAkyaM vAkye ca itthaMbhUtalakSaNe tRtiiyaa| parAvaratvamAtramiti-kriyAdvaye vidyamAne'pi parAvaratvamAtraM jijJAsitam / nimIlyAdimeGastulyakartR ke // 5. 4. 46 // tulyo dhAtvarthAntareNa kartA yasya sa tulyakartR kastasminnarthe vartamAnebhyo nimolyAdibhyo meGazca dhAtoH saMbandhe sati ktvA vA bhavati / nimIlyAdInAM samAnakAlArtho meGastu parakAlArtha ArambhaH / svabhAvAta meG vyatihAra eva vartate / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 ] bRhadvRtti laghu-yAsasaMvalite [ pAda-4, sUtra-47-48 akSiNI nimIlya hasati, mukhaM vyAdAya svapiti, pAdau prasArya patati, dantAna prakAzya jalpati, zizurayaM mAtaraM bhakSayitvopajAtaH / meG-apamAya apamitya yAcate, apamAtuM pratidAtu yAcata ityarthaH, pUrva hyasau yAcate pazcAdapamayata iti / yAcestu pUrvakAle'pi ktvA na bhavati meGa: parakAlabhAvinyA ktvayA yAciprAkkAlasyoktatvAt / pakSeyAcitvA'pamayate, apamAtu yAcate / tulyakartRka iti kim ? caitrasyAkSinimIlane maMtro hasati, caitrasyApamAne maitro yAcate // 46 // __ nyA0 sa0-nimIlyAdime-meG vyatihAra eva vartata iti-apare dhAtavo vyatipUrvA vyatihAre vartante'yaM tu svabhAvAt kevalo'pIti nAnyairiva vyatihAragrahaNamasya vizeSaka kartavyamityarthaH / akSiNI nimIlya hasatIti-nimIlane iti vAkyaM antarbhUtaNyarthaH sakarmakaH sAkSANNiganto vA, anyathA tulyakartR katvaM na saMgaccheta, evamuttare'pi / yAcestu pUrvakAle'poti-nanvevamapi yAce: prAkkAlavatitvAt uttareNa kasmAt ktvA na bhavati ? ityAha-yAcestvityAdi-uttareNa hi prAkkAladyotanAya ktvApratyayaH kriyate, yAcestu pUrvakAlavattitA meGa: parakAlabhAvinyA ktvayA ukteti nairarthakyAttataH ktvA na bhavati / prAkkAle // 5. 4. 47 // parakAlena dhAtvarthena tulyakartR ke prAkkAle'rthe vartamAnAd dhAtordhAtoH saMbandhe ktvA vA bhavati / AsitvA bhuGkte, bhuktvA vrajati, bhuktvA punarbhuGkta, snAtvA bhuktvA pItvA vrajati; pakSe-Asyate bhoktumityapi bhavati / tulyakartRka ityeva-bhuktavati gurau ziSyo vrajati / prAkkAla iti kim ? bhujyate pIyate cAnena / atha 'yadanena bhujyate tato'yaM pacati, yadanenAdhIyate tato'yaM zete' ityatra kathaM ktvA na bhavati ? ucyate-yatra yacchabdena saha tataHzabdaH prayajyate tatra tataHzandenaiva prAkkAlatA'bhidhIyata ityuktArthatvAta ktvA na bhavati / 'yavanena bhaktvA gamyate tato'yamadhIte' ityatra tu bhojana-gamanayo: krame ktvA, gamanA'dhyayanayostu tataHzabdena kramasthAbhidhAnAta gamenaM bhavati / "prAkkAle" ityuttaratra yathAsaMbhavamabhidhAnato'nuvartanIyam / / 47 // nyA0 sa0-prAkkAle-prAkpUrvaH kAlo'syeti prAkkAlastasmin / AsitvA bhuGkta iti-AsikriyAyA vartamAnatve'pi bhujikriyA'pekSayA prAkkAlyaM, ata eva ktvo vikalpapakSe Asyate bhoktumityatra vrtmaanaa| khNam cAbhIkSNye / / 5. 4.48 // prAbhIkSNyaviziSTe parakAlena tulyakartR ke prAkkAle'rthe vartamAnAd dhAtordhAtoH saMbandhe ruNam, cakArAta ktvA ca bhavati / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra- 49-50 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 325 bhojaM bhojaM vrajati, bhuktvA bhuktvA vrajati pAyaM pAyaM gacchati, pItvA poravA gacchati zragre bhojaM bhojaM vrajati, pragre bhuktvA bhuktvA vrajati / zratra ktvA raNamohisvAdivat prakRtyarthopAdhidyotane sAmarthyaM nAstItyAbhIkSNyAbhivyaktaye dvirvacanaM bhavati / iha kasmAt khNam na bhavati yadayaM punaH punarbhuktvA vrajati, adhIte eva tataH param, AbhIkSNyasya svazabdenaivoktatvAt / ktvApi tahi na prApnoti ? mA bhUdAbhIkSNye, prAkkAlye bhavi vyati / vA'dhikAreNaiva pakSe ktvApratyayasya siddhau cakAreNa tasya vidhAnaM vartamAnAdipratyayAntaraniSedhArtham / nanu katvAdibhirbhAve vidhIyamAnaiH kartu ranabhihitatvAdodanaM paktvA bhuGkte devadatta ityAdiSu kartari tRtIyA prApnoti ? naivam bhujipratyayenaiva kartuM rabhihitatvAnna bhavati 'pradhAnazavatyabhidhAne hi guNazaktirabhihitavat prakAzate' iti / khitvaM 'cauraMkAramAkrozati, khAdu kAraM bhuGkte ityuttarArtham // 48 // nyA0 sa0- Nam cAbhIkSNye yadayaM punaH punariti nanu bhRzAbhokSNye varttamAnasya dhAtodvirvacanaM bhavati iha tu katham ? satyaM, kriyAvizeSaNamapi kriyA / varttamAnAdipratyayAntareti tenAgre bhuGkte bhuGkte vrajitumityAdi na bhavati / pUrvAgre prathame / 5 4 41 // 'pUrva agre prathama' ityeteSUpapadeSu parakAlena tulyakartR ke prAkkAle'rthe vartamAnAd dhAtordhAtoH saMbandhe ruNam vA bhavati / anAbhIkSNyArthaM vacanam / pUrva bhojaM vrajati, pUrvaM bhuktvA vrajati / zragre bhojaM vrajati, agre bhuktvA vrajati / prathama bhojaM vrajati, prathamaM bhuktvA vrajati / vartamAnAdayo'pi pUrvaM bhujyate tato vrajati, agre bhujyate tato vrajati, prathamaM bhujyate tato vrajati / pUrvAdayazcAtra vyApArAntarApekSa prAkkAlye vrajyApekSe tu ktvA khNamAviti noktArthatA, tatazcAyamartho'nya bhoktRbhujikriyAbhyaH svakriyAntarebhyo vA pUrvaM bhojanaM kRtvA vrajatItyarthaH / pUrvaprathama sAhacaryAt zragrezabdaH kAlavAcI ||46|| nyA0 sa0 - pUrvAgreprathame - pUrvazcA'grezca prathamazceti dvaMdvAt saptamI, udAharaNeSu pUrvAgreprathamebhyaH 'kAlAdhvano:' 2-2-42 iti dvitIyA / anAbhokSNyArthaM vacanamiti - etaccopalakSaNaM pakSe varttamAnAdiprAptyarthaM ca / pUrvaM bhujyate tato vrajatIti varttamAnAyAH prAkkAlyAbhidhAne'sAmarthyAttata ityupAdAyi / pUrvAdayazceti nanvanena prAkkAle ktvA prAkkAlazca pUrvAdibhirevokta iti ktvA na prApnoti ? ityAzaGkA-sAhacaryAditi-pUrvaprathamau tAvada'syAdyantau kAlavAcakau ayamapi tAdRzau gRhyate / anyathaiva kathamitthamaH kRgo'narthakAt // 5. 4 50 // ebhyaH parAttulyakartRke'rthe vartamAnAt karoteranarthakAt dhAtoH saMbandhe ruNam vA bhavati / anyathAkAraM bhuGkte, evaMkAraM bhuGkte, kathaMkAraM bhuGkte, itthaMkAraM bhuGkte; pakSe vatvaiva anyathA kRtvA, evaM kRtvA, kathaM kRtvA, itthaM kRtvA bhuGkte / evamuttaratrApi / Ana Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-51-54 rthakyaM karoteranyathAdibhyaH pRthagarthAbhAvAt / yAvaduktaM bhavati 'anyathA bhuGkte' tAvaduktaM bhavati 'anyathAkAraM bhuGkte' iti / anarthakAditi kim ? anyathA kRtvA ziro bhukate, anAnyathAzabda: ziraHprakAre, karotezca ziraH karma, tanna karotinA vinA gamyata iti / 50 / nyA0 sa0-anyathaivaM-pakSe tvaiveti-'prAkkAle' 5-4-47 ityanena evamuttaratrApi iti-yathA'tra vAdhikArAt pakSe ktvA tathottaratrApItyarthaH, prathamama'nyathAtvaM pazcAd bhuGakte ityatrApi praakkaalH| yathA-tathAdIottare // 5. 4. 51 // yathA-tathAzabdAbhyAM parAt tulyakartR ke'rthe vartamAnAdanarthakAta karoterdhAto: saMbandhe sati Nam vA bhavati, ISryottare-Iyazcet pRcchate uttaraM dadAti / kathaM bhavAn mokSyata iti pRSTo'sUyasA taM pratyAha-yathAkAramahaM mokSye tathAkAramahaM mokSye kitavAnena, ? ki te mayA, yathAhaM bhokSye tathA'haM bhokSye ityarthaH / ISryottara iti kim ? yathA kRtvA'haM bhokSye tathA drakSyasi / anarthakAdityeva ? yathA kRtvA'haM ziro bhokSye tathA kRtvA'haM ziro bhokSye ki tavAnena ? // 51 // zApe vyApyAt // 5.4.52 // anarthakAditi nivRttam , vyApyAta karmaNaH parAva tukyakartR ke'rthe vartamAnAta karoterdhAtoH saMbandhe ruNam vA bhavati, zApe-mAkoze gamyamAne / cauraMkAramAtozati, karotirihoccAraNe, cauraM kRtvA-caurazabdamuccAryAkrozati, cauro'sItyAkrozatItyarthaH / evaM-vasyukAramAkrozati, vyAdhaMkAramAkrozati / zApa iti kim ? cauraM kRtvA hetubhiH kathayati / / 52 / _nyA0 sa0-zApe vyApyAditi-anarthakAditi nivRttamiti-zApe'saMbhavAt vyApyAditi bhaNanAd vaa| svAdarthAdadIrghAt // 5. 4.53 // svAdorarthe vartamAnAcchandAvadIrdhAntAd vyApyAta parasmAta tulyakartR ke vartamAnAt karoterdhAtoH saMbandhe ruNam bhavati vA / ___ svAdu'kAraM bhuGkte, saMpannaMkAraM bhukte, miSTaMkAraM bhuGkte, lavaNaMkAraM bhukte; pakSe-svAdu kRtvA, miSTaM, kRtvA, lavaNaM kRtvA, bhuGkte / adIrghAviti kim ? svAdvI kRtvA, svAdUkRtya, saMpannAM kRtvA, yavAgU bhungkte| 'svAdukAraM yavAgU bhuGkte, asvAdu svAdu kRtvA-svAdukAraM bhuGkte' ityatra tu DI-ccyovikalpitatvAt na dIrgha iti bhavati / 'saMpanna. kAraM yavAgU bhuGkte' iti tu sAmAnyena padaM niSpAca pazcAd yavAgvA saMbandhe bhaviSyati // 53 // vid-dRgbhyaH kAtsnye Nam // 5. 4.54 // Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-55-57 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 327 kAryaviziSTAd vyApyAt parebhyastulyakartR ke prAkkAle'rthe vartamAnebhyo vidibhyo dRzezca dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / vidyaterakarmakatvAt tadvastriyo vidayo gRhynte| atithivedaM bhojayati, yaM yamatithi jAnAti labhate vicArayati vA taM taM sarva bhojayatItyarthaH / kanyAdarza varayati, yAM yAM kanyAM pazyati tAM tAM sarvA varayati / bahuvacanAt trayANAmapi vidInAM grahaNam, anyathA * niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya * ityupatiSTheta / kAtsya' iti kim ? atithi viditvA bhojayati, kanyAM dRSTvA varayati // 54 // __ nyA0 sa0-vidRgbhyaH-atithivedamiti-atithi viditvA vittvA vA / varayatItibaraNa IpsAyAm / na sAnubandhakasyeti-tato vidlutItyasya na syAt / yAvato vind-jiivH|| 5. 4, 55 // kAya'viziSTAd vyApyAta yAvacchandAt parAbhyAM vinda-jIvibhyAmekakartR ke'rthe vartamAnAbhyAM dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / vinveti zanidezAllAbhArthasya grahaNam / yAvadvedaM bhukte, yAvallamate tAvada bhuGkte, ityarthaH / yAvajjIvamadhIte, yAvajjIvati tAvadadhIte ityarthaH / jIveH pUrvakAlAsaMbhavAd apUrvakAla eva vidhiH // 55 // nyA0 sa0-yAvato-jIveH pUrvakAlAsaMbhavAditi-vizeSaNayAvatyoge jIvanAduttarakAlamadhyayanasyAsaMbhavAt dvayorapi yugapadupapattau jIvaterapUrvakAla eva pratyayaH, etaccopalakSaNaM viderapyapUrvakAla eva, tathAhi-bhojanakriyAyAmArabdhAyAmaparisamAptAyAM pariveSaNAdinA bhojanAhalAbhasya samAnakAlatvAt yadyapi bhojanAdau bhojanArhadravyalAbhasya prAkkAlatvamapi saMbhavati tathApi na vivakSitamiti spaSTatayA noktama, ata eva pakSe ktvApratyayo na dakSitaH, tasya prAkkAla eva vidhAnAt / carmodarAt puureH||5. 4. 56 // vyApyAbhyAM carmodarazamdAbhyAM parAdeka-kartR ke'rthe vartamAnAt pUrayaterdhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / carmapUramAste, carma pUrayitvA''ste ityarthaH / udarapUra zete, udaraM pUrayitvA zete ityarthaH // 56 // nyA. sa-carmodarAta-pUrayatetioriti-pUreriti Nigi tadabhAve ca nirdezasya samAnatve'pyaNigantasyA'karmakatvAt carmodarAbhyAM karmabhyAM saMbandhAnupapatteH "pUraici ApyAyane" ityasya Nigantasyaiva grahaNaM, tasyaiva skrmktvaadityaah-puuryterityaadi| carmapUramAste ityAdi-yAvat pUraNaM na saMpannaM tAvadAsanaM zayanaM ca na karoti iti pUraNasya prAkkAlatA, ataH paryAyaH ktvAnto dazitaH / vRSTimAna Uluka cAsya vA / / 5. 4. 57 // vyApyAta parAt pUrayaterdhAto: saMbandhe Nam vA bhavati, prasya ca pUrayateskArasya luga vA bhavati, samudAyena ced vRSTimAnaM-vRSTIyatA gamyate / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pAda- 4, sUtra - 58-60 rtores vRSTo meghaH, goSpadapUraM vRSTo meghaH, sItApraM sItApUraM vRSTo meghaH, yAvatA goSpadAdipUraNA bhavati tAvad vRSTa ityarthaH / asyeti grahaNAdupapadasya na bhavati - mUSakabilapUraM dRSTo meghaH / goSpadapramiti prAterdhAtoH "Ato Do'hvAvAma: " ( 5-1-76 ) iti Dena, goSpadapUra mityaNA ca kriyAvizeSaNatve sidhyati, evaM sarve NamantAH prayogAH; tatra vidhAnamavyayatvena tarAmAdyarthamanusvArazravaNArthaM ca tena 'goSpadapratarAma, goSpadapratamAm, goSpadarUpaM goSpada-kalpaM dezyaM dezIyam, goSpadapUraM tarAM tamAM rUpa kalpaM dezyaM dezIyam' ityAdi siddhaM bhavati, anyathA hi goSpadaprataraM goSpadapUrataramityAdyeva syAt / 'goSpadapreNa, goSpadaprabhavati, goSpadapUreNa, goSpadapUrIbhavati' ityAdiprayogAstu Da ghaJAdi pratyayAntA draSTavyAH // 57 // 328 ] nyA0 sa0 - vRSTimAne-mAnazabdaH karaNasAdhano bhAvasAdhano vA tataH karmmaSaSThI samAsaH / kriyAvizeSaNatva iti sthite tu na kriyAvizeSaNatvaM bhAvasAdhanatvena sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt, goSpadaM prAtItyAdI kartR sAdhanatvAt sAmAnAdhikaraNye sati kriyAvizeSaNatvamupapadyate / evaM sarve NamantA iti etat sUtropAttAH sItApramityAdaya: / celArthAt knopeH / / 5 4.58 // celArthAt vyApyAt parAt knopayatestulyakartR ke'rthe vartamAnAt vRSTimAne gamyamAne dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / celaknopaM vRSTo meghaH, vastraknopam, basanaknopam; yAvatA celaM knUyate - ArdrAbhavati tAvad vRSTa ityarthaH / arthagrahaNAdatra svarUpa- paryAya vizeSANAM trayANAmapi grahaNam, tena- 'paTikAvanopam, kambalaknopam' ityAdau celavizeSAdapi bhavati / ayamapyaprAkkAle vidhiH / / 58 / / gAtra- puruSAt snaH / / 5. 4, 51 // gAtra- puruSAbhyAM vyApyAbhyAM parAdantarbhU tathyarthAt snAtestulyakartR ke'rthe vartamAnAt vRSTimAne gamyamAne dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati 1 gAtrasnAyaM vRSTo meghaH, puruSasnAyaM vRSTo meghaH; yAvatA gAtraM puruSazva snApyate tAvad vRSTa ityarthaH / idaM kecidevecchanti // 56 // nyA0 sa0- gAtra puruSa - antarbhU taNyarthAditi - etena upapadayoH karmatvamAnItam / sati / zuSka-cUrNa-rUkSAt piSastasyaiva / / 5. 4. 60 // zuSka- cUrNa-rukSebhyo vyApyebhyaH parAt viSerNam vA bhavati, tasyaiva dhAtoH saMbandhe ordi fraft, zuSkaM pinaSTItyarthaH evaM cUrNapeSam; rUkSapeSam ; zuSkapeSaM piSTaH, Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-61-64 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 329 zuSkapeSaM peSTavyaH, zuSkapeSaM piSyate, ktAdibhirUkte'pi vyApye tadupapadatA'styeva / prayogAnuprayogakriyayorekyAta tulyakartRkatvaM prAkkAlatvaM ca nAstItyatra prakaraNe pakSe ktvA na bhavati / ghanAdaya eva tu bhavanti-zuSkasya peSaM pinaSTi, sAmAnyavizeSabhAvavivakSayA ca dhAtusaMbandhaH / yadAhuH-sAmAnyapuSeravayavapuSiH karma bhavatIti / kazcit tu 'sAmAnyavizeSavivakSayA'trApi kriyAbhedo'stIti tulyakartRkatvaM prAkkAlatvaM ca, tena-ktvA'pi, nimUlaM kaSitvA kaSati' ityAdi manyate / / 60 // __ nyA0 sa0-zuSka cUrNa-zuSkapeSAmityAdi-kriyAvizeSaNebhya: 'avyayasya' 3-1-21 ityamo lup / tduppdtaa'styeveti-shussklkssnnvishesskrmoppdtaa| __sAmAnyavizeSabhAvavivakSayeti-anyathA prayogo hi yogapadyena neSyate ityarthAbhedAttasyaiva dhAtoranuprayogo na syAt / sAmAnyapuSeriti-taiH 'svasnehana' 5-4-65 iti sUtre etaduktamatra tu prakaraNAt kathitamiti puSeriti saMzodhya piSeriti na karttavyaM, sAmAnyapiSeranuprayoge pinaSTItyatra / ___ karma bhavatIti-nanu zuSkapeSamityAdi kriyAvizeSaNaM tatkathaM karma bhavati ? satyaM, tanmate kriyAvizeSaNasyApi karmatA / kRga-graho'kRta-jIvAt / / 5. 4. 61 // 'akRta jIva' ityetAmyAM vyApyAbhyAM parAbhyAM yathAsaMkhyaM karoti-gRhNAtibhyAM tasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / prakRtakAraM karoti, akRtaM karotItyarthaH / jIvanAhaM gRhNAti, jIvantaM gRhNAtItyarthaH / 61 // nimUlAt kaSaH // 5. 4. 62 // nimUlA vyApyAt parAda kaSastasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / nimUlamityatrAtyaye'vyayIbhAvaH, nirgatAni mUlAnyasyeti bahuvrIhirvA / nimUlakASaM kaSati, nimUlaM kaSatItyarthaH, pakSe-nimUlasya kA kaSati // 62 // hanazca samUlAt / / 5. 4.63 // samUlazabdAda vyApyAt parAvanteH kaSezca tasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / samUlamiti sAkalye'vyayIbhAvo bahuvrIhirvA / samUladhAtaM hanti, samUlaM hantItyarthaH / samUlakASaM kaSati, samUlaM kaSatItyarthaH / 63 / karaNebhyaH // 5, 4. 64 // karaNAt kArakAt parAddhantestasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / pANighAtaM kuDayamAhanti, pAdaghAtaM zilAM hanti, pANinA pAdena vA hantotyarthaH / bahuvacanaM vyAptyartham, Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-65-68 tena-karaNapUrvAddhisArthAdapi hanteranenaMva Nam-asyupaghAtamarIn hanti, zaropaghAtaM mRgAn hanti, tathA ca sati nityasamAsastasyaiva dhAtoranuprayogazca sidhyati / / 64 / / nyA0 sa0-karaNebhya:-anenaiva Namiti 'hisArthAdekApyAt' 5-4-74 ityanena / nityasamAsa iti-hisArthAdityanena tu pratyaye 'tRtIyoktaM vA' 3-1-50 iti vA syAt / sva-snehanArthAt puSa-piSaH // 5. 4. 65 // prAtmA AtmIyaM jJAtirdhanaM ca svam, snihyate-sicyate yenovakAvinA tat snehanam, svArthAt snehanArthAcca karaNavAcinaH parAd yathAsaMkhyaM puSaH piSazca tasyaiva dhAtoH saMvandhe sati Nam vA bhavati / svapoSaM puSNAti puSyati poSati vA, evam-AtmapoSaM, gopoSaM, mahiSIpoSaM, pitRpoSaM, mAtRpoSaM, dhanapoSaM, repoSam, svAdibhiH puSNAtItyAdyarthaH / snehanArthAta-udapeSaM pinaSTi, evaM-ghRtapeSaM, tailapeSaM, kSIrapeSam, udakAdinA pinaSTotyarthaH / / 65 / / hastArthAda graha-varti vRtaH // 5. 4. 66 // hastArthAt karaNavAcina: zabdAt parebhyo graha-vati-vRdbhayastasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / hastagrAhaM gRhNAti, evaM-karaprAham, pANigrAhama hastena gRhNAtItyarthaH / vati-vRta iti vartateya'ntasyANyantasya ca grahaNam / __ hastavataM vartayati, karavartam , paannivrtm| hastena vartayatItyarthaH / hastavata vartate, karavartam, pANivartam; hastena vartata ityarthaH / aNyantAnnecchantyeke // 66 // bandhernAmni / / 5. 4.67 // bandheriti prakRti mavizeSaNaM ca / bandherbandhyarthasya bandhanasya yannAma-saMjJA tadviSayAt karaNavAcinaH parAd bandherSAtostasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / kauJcabandha baddhaH, markaTabandhaH baddhaH, mayUrikAbandhaM baddhaH, gobandhaM baddhaH, mahiSIbandhaM baddhaH, aTTAlikAbandhaM baddhaH, caNDAlikAbandhaM baddhaH, kauzcAdIni bandhanAmadheyAni, krauJcAdyAkAro bandhaH krauJcAdirityucyate, tena bandhena baddha ityarthaH / kecita tu upapadaprakRtipratyayasamudAyasya krauJcabandhamityAdeH saMjJAtva manyante, vyutpatti ca krauJcena krauJcAya krauJcAda vA bandhanamityAdi yathAkathaMcit kurvanti, tanmatasaMgrahArtha nAmnIti pratyayAntopAdhitvena vyAkhyeyam / / 67 // __ nyA0 sa0-bandhernAmni-bandhiriti yadA prakRtistadA svarUpe yadA tu nAmavizeSaNaM tadA'rthe i: pratyayaH / pratyayAntopAdhitveneti-pratyayAntaM cennAma bhavatItyarthaH / AdhArAt / / 5. 4.68 // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda,-4 sUtra-69-72 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [331 AdhAravAcina: parAd bandhestasyaiva dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / cakrabandhaM baddhaH, cArakabandhaM baddhaH, kUTabandhaM baddhaH, guptibandhaM baddhaH; cakrAdiSu baddha ityarthaH / 'grAme baddhaH, haste baddhaH' iti bahulAdhikArAnna bhavati // 6 // nyA0 sa0-AdhArAva-bahulAdhikArAnna bhavatIti-grAmabandhaM baddha ityAdi na bhavatItyarthaH grAme bandhaM baddha iti tu ghatri bhavatyeva / AdhArAdityanena Nami DasyuktatvAt samAsaH syAt, Nam ca bAhulakAnneSyate / kartIva-puruSAnnaza-vahaH 5. 4.61 // kartRvAcibhyAM jIva-puruSAbhyAM parAbhyAM yathAsaMkhyaM nazi-vahibhyAM tasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / . jIvanAzaM nazyati, jIvan nazyatItyarthaH; puruSavAhaM vahati, puruSaH preSyo bhUtvA vahatItyarthaH / kartu riti kim ? jIvena nazyati, puruSaM vahati / / 66 // nyA0 sa0 kartu:-jIvanAzamiti-jIvatItyac , tasya karnizanam / puruSaH preSyo bhUtveti-pRNAti preSaNamityatra puruSaH kriyAzabdaH preSyaparyAyaH, anekArthatvAd dhAtUnAm / jIvena nazyatIti-idamarthakathanaM prayogastu asminnarthe jIvanAzaM nazyatItyAdi na bhavati, jIvena nAzaM ghanantaM nazyatIti bhavati na tu jIvanAzam / puruSaM vahatIti-puruSasya vAhamiti tu bhavati, na tu puruSavAhamiti / UrdhvAt pUH-zuSaH / / 5. 4. 70 // kartRvAcina UrdhvazabdAta parAt pUraH zuSazca tasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / pUrItyanirdezAt pUrdaivAdiko, na caurAdikaH / UrdhvapUraM pUryate, UrdhvaH pUryata ityrthH| UrdhvazoSaM zuSyati, urdhvaH zuSyatItyarthaH / / 70 // vyApyAccevAt / / 5. 4. 71 // vyApyAta. karmaNazcakArAt katuzcevAtivArthAdupamAnArthAt parAd dhAtostasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / suvarNanidhAyaM nihitaH, suvarNamiva nihita ityarthaH / evaM ratnanidhAyam , ghRtanidhAyam / zAkaklezaM kliSTaH, odanapAcaM pakvaH / kartu:-kAkanAzaM naSTaH, kAka iva naSTa ityarthaH; evaM-jamAlinAzaM naSTaH; abhravilAyaM vilonaH, abhramiva vilIna ityarthaH // 71 / / nyA0 sa0-vyApyAccevAta-jamAlinAzamiti-jamatItyaca , jamaM bhojanakAraka alati vArayati ityevaMzIlaH tadA 'ajAteH zIle' 5-1-154 Nin , aliriva vA tattvapuSpaikadeza cumbanAt , jamazcAsAvalizca tasyeva nazanam / upAt kiro lavane // 5. 4. 72 // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-73-75 upapUrvAta kiratelavane'rthe vartamAnasyAnyasya dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / lavana iti vacanAt tasyaiveti nivRttam / __upaskAraM madrakA lunanti, vikSipanto lunantItyarthaH / lavana iti kim ? upakIrya gacchati / / 72 // nyA0 sa0-upAkiro-tasyeveti nivRttamiti-ita UrdhvaM tasyaivAnyasyaiveti kAmacAraH paraM yatra tasyaiva tatra kriyAvizeSaNameva / vikSipanta iti-pUrvaM vikSipantaH pazcAllunantItyarthaH / daMzestRtIyayA // 5. 4. 73 // tRtIyAntena yoge upapUrvAt tulyakartR ke'rthe vartamAnAd daMzeranyasya dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / mUlakenopadaMzaM bhaGkte, mUlakopadaMzaM bhuGkte ; AvrakeNopadaMzaM bhuGkte, ArdrakopadaMzaM bhuGkte; pakSe-mUlakenopadazya bhuGkte, ArdrakeNopadazya bhuGkte / mUlakAdyupadaMzeH karmApi pradhAnasya bhujeH karaNamiti tatIyava bhavati / pradhAna kriyopayukta hi kArake gaNakriyA na svAnurUpAM vibhaktimutpAdayitumalamapradhAnatvAdeva, yatheSyate grAmo gantu, paktvA bhujyate ovana iti / yadA tvavayavakriyApekSayA pUrvakAlavivakSAyAM ktvA kriyate tadA kriyAbhedAt saMbandhabhede dvitIyA'pi bhavati-mUlakamupadazya bhuGkte iti / / 73 / / hiMsA dekApyAt // 5. 4. 74 // hiMsA prANyupaghAtastadarthAd dhAtoH saMbadhyamAnena dhAtunA sahakApyAt-ekakarmakAt tRtIyAntena yoge tulyakartR ke'rthe vartamAnAt Nam vA bhavati / daNDenopaghAtaM gAH sAdayati, daNDopaghAtaM gAH sAdayati / khaDgena prahAraM khaDgaprahAraM zatrUn vijayate, daNDenAtAI daNDAtADaM gAH kalayati; pakSe-daNDenopahatyetyAdi / hiMsAditi kim ? candanenAnulipya jinaM pUjayanti / ekApyAditi kim ? daNDenAhatya cauraM gopAlako gAH kheTayati // 74 / / nyA0 sa0-hisArthAde-daNDenopaghAtamiti daNDazabdAt hetau karaNe vA tRtIyA, nanu karaNopapadAt hiMsAdapi 'karaNebhyaH' 5-4-64 iti pravartate, tatra ca tasyaivetyuktamiti tasyaiveti vyAvRttiH prApnoti ? satyaM,-'karaNebhyaH' 5-4-64 iti sUtrasya tasyaiveti vyAvRttirgatyarthasyApi hantezcaritArthA iti karaNopapadAdapi / upapIDa-rudha-karSastatsaptamyA // 5. 4. 75 // tayA tRtIyayA yuktA saptamI-tatsaptamI, tadantena yoge upapUrvebhyaH pIDa-rudha-karSatibhyastulyakartR ke'rthe vartamAnebhyo dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 4, sUtra 76-77 ] zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 333 pAzvabhyAmupapIDaM zete, pArzvopapIDaM zete; pArzvayorupapIDaM zete, pArzvopapIDaM zete; vrajenoparodhaM vrajoparodhaM gAH sAdayati, vraje uparodhaM vrajoparodhaM gAH sthApayati; pANinoees pAogues dhAnAH pinaSTi, pANAvupakarSaM pANyupakarSa dhAnA gRhNAti / karSa iti zanirdezAd bhauvAdikasya 'karSanti zAkhAM grAmam' iti dvikarmakasyAkarSaNArthasya grahaNam, na tu taudAdikasya paJcabhirhalai : kRSatIti vilekhanArthasya, tenabhUmAvupakRSya tilAn varSAta, halenopakRSya vapatItyatra na bhavati / anye tvanayorarthabhedamapratipadyamAnAstaudAdikAdapIcchanti / upeti kim ? pArzvena nipIDya tiSThati / zranye tUpapUrvAdeva pIDericchanti, - karSAbhyAM tu kAmacAreNa tena-vrajarodhaM gAH sthApayati, hastarodhaM dadhaddhanuH, vrajena rodham hastena rodham / upapUrvAdapi vrajoparodhaM gAH sthApayati / anyopasargapUrvAdapi vrajAnurodha gAH sthApayati, evaM pANikarSa dhAnA gRhNAti, pANau karSa, pANinA karSamityAdyapi bhavati ||7|| nyA0 sa0-upapIDa-pIDazca rudhazca karSazca pIDarudhakarSam, upaH pUrvo yasmAttadupapUrvaM upapIDaM ca tat pIDarughakarSaM ceti karmmadhArayaH tasmAt, nirdezasya sautratvAt karSazabdA'kAralopa: / rukarSAbhyAM tviti - upapUrvAbhyAmanyopasargapUrvAbhyAM nirupasargAbhyAM cetyarthaH / pramANa- samAsayoH // 5. 4. 76 // AyAmamAnaM pramANaM, samAsattiH saMrambhapUrvakaH saMnikarSa:, tayorgamyamAnayostRtIyAntena saptamyantena ca yoge dhAtostulyakartR ke'rthe vartamAnAd dhAtoH sambandhe sati Nam vA bhavati / dvayaGgulenotkarSaM dvadyaGgulotkarSaM gaNDikA zchinatti, dvaghaGgule utkarSa dvaghagulohi gaNDikAchinatti / samAsattau kezagrahaM kezagrAhaM yudhyante, kezeSu grAhaM kezagrAhaM yudhyante, evaM hastagrAham asyapanodaM yudhyante, yuddhasaMrambhAdatyantaM saMnikRSya yudhyanta ityarthaH / pakSedvayaGgulenotkRSya dvaghaGgule utkRSya gaNDikAzchinatti, kezaM gRhItvA kezeSu gRhItvA yudhyante / / 76 / / nyA0 sa0-pramANasamAsa-dvayagulenotkarSamiti - dvayoraGgulyoH samAhAraH saMkhyAvyaya' 7-3 - 124 iti GaH dve aGgulIpramANamasyeti tu na karttavyaM tasmin hina pramANapratItiH kiMtu pramANavataH dvayaGa gulena dairghyaM parichidya ikSvAdergaNDikA zchinatti / paJcamyA tvarAyAm // / 5. 4. 77 / / tvarA parIpsA autsukyamiti yAvat, tasyAM gamyamAnAyAM paJcamyantena yoge dhAtostulyakartR ke'rthe vartamAnAd dhAtoH sambandhe sati Nam vA bhavati / 4 zayyAyA utthAyaM zayyotthAyaM dhAvati, evaM nAma tvarate yadAvazyakAdikamapi nApekSate / stanarandhrAdapakarSaM stanarandhrApakarSaM payaH pibati, evaM nAma tvarate yat pAtre dohamapyapratIkSya mukha eva payaH pibatItyarthaH / pakSa - zayyAyA utthAya dhAvati / tvarAyAmiti kim ? AsanAdutthAya gacchati // 77 // Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 ] bRhavRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-78-81 dvitIyayA // 5. 4.78 // dvitIyAntena yoge dhAtostulyakartR ke'rthe vartamAnAt tvarAyAM gamyamAnAyAM dhAto: sambandhe Nam vA bhavati / loSTAn grAhaM loSTagrAhaM yudhyante, yaSTohiM yaSTigrAhaM yudhyante, daNDamudyAmaM daNDodyAmaM dhAvati, evaM nAma yodhu tvarante yadAyuddhagrahaNamapi nAdriyante yatkicidAsannaM tad gRhNanti ; pakSe loSTAn yaSTIhItvA yudhyante / tvarAyAmityeva-khaDgaM gRhItvA yudhyante / yogavibhAga uttarArthaH / / 78 / / svAGgenA'dhraveNa // 5. 4.71 // "avikAro'dravaM mUrtam" ityAdilakSaNaM svAGgama, yasminnaGge chinna bhinne vA prANI na mriyate tadadhruvam , adhruveNa svAGgena dvitIyAntena yoge dhAtostulyakartR ke'rthe vartamAnAta dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / bhra vau vikSepaM bhra vikSepaM jalpati, akSiNI nikANamakSinikANaM hasati, kezAn paridhAyaM kezaparidhAyaM nRtyati, pratimAyA: pAdavanulepaM pAdAnulepaM praNamati / pakSe-bhra vau vikSipya jalpatItyAdi / svAJjeneti kim ? kaphamunamUlya jalpati / adhruveNeti kim ? . zira utkSipya kathayati / / 76 // pariklezyena // 5. 4.80 // __ pari-samantAt kizyamAnaM-pIDyamAna-parikezyam , tena svAGgena dvitIyAntena yoge tulyakartR ke'rthe vartamAnAd dhAtordhAto: saMbandhe Nam vA bhavati / dhruvArtho'yamA'mbhaH / ___ urAMsi pratipeSamuraHpratipeSaM yudhyante, zirAMsi cchedaM zirazchedaM yudhyante, urAMsi paritaH poDayantaH zirAMsi chindanto yudhyanta ityarthaH / pakSe-urAMsi pratipiSya, zirAMsi chittvA / / 80 // viza-pata-pada skando vIplA-'bhIkSNye // 5. 4. 81 // zrutatvAd vizyAdikriyAbhiH sAkalyenopapadArthAnAM vyAptumicchA-vIpsA, prakRtyarthasya paunaHpunyenAsevanam-prAbhIkSNyam , yadAhuH-supsu vIpsA, tiSu avyayakRtsu cAbhIkSNyamiti / dvitIyAntena yoge vizAdibhistulyakartR ke'rthe vartamAnebhyo vIpsAyAmAbhIkSNye ca gamyamAne dhAtoH sambandhe sati Nam vA bhavati / / gehaM gehamanupravezaM gehAnupravezamAste, gehamanupravezamanupravezaM gehAnupravezamAste; gehaMgehamanuprapAtaM gehAnuprapAtamAste, gehamanuprapAtamanuprapAtaM gehAnuprapAtamAste; gehaM gehamanuprapAdaM gehAnuprapAdamAste, gehamanuprapAdamanuprapAdaM gehAnuprapAdamAste; gehaM gehamavaskandaM gehAvaskandamAste, gehamavaskandamavaskandaM gehAvaskandamAste / pakSe-'gehaM gehamanupravizyAste, geha Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-82-83 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 335 manupravizyA'nupravizyAste' ityAdi / vIpsAyAmupapadasya, prAbhIkSNye tu dhAtodvivacanam / 'gehAnupravezamAste' ityAdau tu vIpsAbhIkSaNye zabdazaktisvAbhAvyAt samAsenaivokte, iti dvirvacanaM na bhavati / AbhIkSaNye Nam siddha eva vikalpenopapadasamAsArthaM vacanam, tena hi samAsAbhAvaH syAt / vIpsAbhIkSNya iti kim ? gehamanupravizyAste / / 81 // nyA0 sa0-vizapatapada-gehAnupravezamiti-vAcyatayA yadyapi te vIpsAbhIkSNye samA. sasya na vihite, tathApya'sAva'bhidhAnazaktisvAbhAvyAtte AcaSTa iti na tat pratipAdanAya tatra dvirvacanaM pravartate / zabdazaktisvAbhAvyAditi-svabhAve paryanuyogo na hi / Nam siddha eveti-rUNam cAbhIkSNye' 5-4-48 iti anena, na vAcyaM 'khityanavya' 3-2-111 iti montaprAptiH yatastasminsamAsAbhAve vibhakteralupi prAptyabhAvAt / vikalpeneti-'tRtIyoktaM vA' 3-1-50 ityanena / kAlena tRSyasvaH kriyAntare // 5. 4. 82 // kriyAmantarayatIti-kriyAntaraH kriyAvyavadhAyakaH, tasminnarthe vartamAnAmyAM tRSyasUbhyAM dhAtubhyAM dvitIyAntena kAlavAcinA yoge dhAto: sambandhe Nam vA bhavati / bdyahaM tarSa vyahatarSa gAvaH pibanti, vyahamatyAsaM vyahAtyAsaM gAvaH pibanti, tarSeNAtyAsena ca gavAM pAnakriyA vyavadhIyate, pradya pItvA vyahamatikramya pibantItyarthaH / antamuhartamatyAsamantamuhUrtAtyAsaM samyak pazyanti, samyag dRSTvA'ntarmuhUrta mithyAtvamanubhUya punaH samyagdRSTayo bhavantItyarthaH / kAleneti kim ? yojanaM taSitvA gAvA pibanti, yojanamatyasya gAvaH pibanti / tRSyasva iti kim ? vyahamupoSya bhuGkte / kriyAntare iti kim ? aharatyasyeSUn gataH, ihAtyAsenAhariSavazva vyApyante na tu gatikriyA vyavadhIyate / 82 - nyA0 sa0-kAlena-dvayorahnoH samAhAraH dve ahanI samAhRte vA dvigoranahno'T' 7-3-99 'nopadasya' 7-4-61 ityantaluk / praharatyasyeti-atrA'tyasanena gatervyavadhAnaM nAsti, na hi gatvA punarekamaharatyasya gacchatItyevaMvidho'rtho'tra pratipAdyate ki tahya harikhUnatyasya gata iti / nAmnA grhaa-''dishH|| 5. 4. 83 // nAmazabdena dvitIyAntena yoge tulyakartR ke'rthe vartamAnAd aherAdizazca dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / nAmAni grAhaM nAmagrAhamAhvayati, nAmnI devadatto grAhaM nAmagrAhaM devadatta Ahvayati; nAmAnyAdezaM nAmAdezaM dadAti / pakSe-nAma gRhItvA datte, nAmA''dizya datte / / 83 // ___nyA0 sa0-nAmnA grahA-nAmnI devadatto grAhamiti-yasya yenAbhisaMbandho dUrasthasyApi tena sa iti nyAyAdevadattapadena vyavadhAne'pi bhavati / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda 4, sUtra-84-86 kRgo'vyayenA'niSToktau ktvA-Namau / / 5. 4.84 // avyayena yoge karotestulyakartR ke'rthe vartamAnAdaniSTAyAmuktau gamyamAnAyAM dhAtoH sambandhe ktvANamau bhavataH / brAhmaNa ! putraste jAtaH, ki tahi vRSala ! nocaH kRtvA nIcaiHkRtya kathayasi, ki tahi nocairvRSala ! kAraM vRSala ! nIcaHkAraM kathayasi, uccai ma priyamAkhyeyam / brAhmaNa ! kanyA te garbhiNI, ki tahi vRSala! uccaiH kRtvA, uccaiHkRtya, kathayasi, kiM tahi uccavRSala ! kAraM vRSaloccaiHkAraM kathayasi, nIca mApriyamAkhyeyam / aniSToktAviti kima? uccaH kRtvAcaSTebrAhmaNa ! patraste jAta iti, nIcaiH kRtvA''caSTe-brAhmaNa ! kanyA te gabhiNI jAteti / avyayeneti kim ? brAhmaNa ! putraste jAtaH, ki tahi vRSala ! mandaM kRtvA kathayasi, brAhmaNa ! kanyA te gamiNI jAteti ki tahi vRSala ! tAraM kRtvA kathayasi / vA'dhikAreNaiva pakSe ktvAyAH siddhau samAsAtha tadvidhAnam , anyathA hi Nama eva pAkSikaH samAsaH syAva , na tu ktvaH / ktvA cetyakRtvA NavidhAnamuttaratrobhayAnuvRtyartham // 4 // tiryacA'pavarge // 5. 4. 85 // apavarga:-kriyAsamAptiH samAptipUrvako vA virAmaH, tyAgo vA / tasmin gamyamAne 'tiryac' ityanenAvyayena yoge karotestulyakartR ke'rthe vartamAnAta dhAtoH sambandho ktvA mau pratyayau bhavataH / ___tiryakkRtvA tiryakkRtya tiryakAramAste, samApya viramya vA utsRjya vA''ste ityarthaH / apavarga iti kim ? tiryakRtvA kASTaM gataH / / 5 / / nyA0 sa0-tiryacApavarge-tiryakkRtyeti-samAptyAdidyotakAttiryakazabdAt prathamA, vAcakAd dvitIyA, tiryak samApti kRtvA; dyotakapakSe samudAyenArthaH kathyate tiryakAraM. lakSaNena / svAGgatazcvya rthe nAnA-vinA dhArthena bhuvazca // 5. 4.86 // svAGgamuktalakSaNam , taspratyayAntena svAGgena vyarthavRttibhirnAnA-vinAbhyAM dhArthapratyayAntazca yoge bhuvaH kRgazca tulyakartR ke'rthe vartamAnAta dhAtoH sambandhe ktvA-Namau bhavataH / vacanabhedAd dhAtu-pratyayayathAsaMkhyaM nAsti / mukhato bhUtvA mukhatobhUya mukhatobhAvamAste / mukhataH kRtvA mukhataHkRtya mukhtHkaarmaaste| pArzvato bhUtvA pArzvatobhUya pArzvatobhAvaM zete / pArzvataH kRtvA pArzvata:kRtya pArzvataHkAraM zete / manAnA nAnA bhUtvA gataH-nAnA bhUtvA nAnAbhUya nAnAbhAvaM gataH / anAnA nAnA kRtvA gataH-nAnA kRtvA nAnAkRtya nAnAkAraM gataH / evaM-vinA bhUtvA vinAbhUya vinAbhAvaM gataH / vinA kRtvA vinAkRtya vinAkAraM gataH / dhArthA dhA-dhamaJ edhaa-dhymnyH| dvidhA bhUtvA dvidhAbhUya dvidhAmAvamAste / dvidhA kRtvA dvidhAkRtya dvidhAkAraM gataH / dvaidhaM bhUtvA Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra 87-86 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [337 dvaidhaMbhUya dvaidhNbhaavmaaste| dvadhaM kRtvA dvadhaMkRtya dvadhaMkAraM gataH / dvadhA bhUtvA dvedhAbhUya dvedhAbhAvamAste / dvadhA kRtvA dvadhAkRtya dvedhAphAraM gataH / aikadhyaM bhUtvA aikadhyaMbhUya aikadhyaMbhAvamAste / aikadhyaM kRtvA aikadhyaMkRtya aikadhyakAraM gtH| dhaNastu prakAravicAlavadarthatvenAdhArthatvAd avyayAdhikArAcca nirAsaH / asyApi grahaNamityanye / adhyayAdhikArAdeva ca-'mukhe tasyati-mukhataH kRtvA gata' ityatra na bhavati / svAGgeti kim ? sarvato bhUtvA''ste / tasiti kim ? mukhe bhUtvA gtH| vyartheti kim ? nAnA kRtvA bhakSyANi bhuGkte, dvidhA kRtvA kASThAni gataH / / 86 // nyA0 sa0-svAgantavyarthe-nAnAbhUtveti-ccyantAnAM 'gatikvanya' 3-1-42 iti nityaM sa ityatrAvyantA eva / avArthatvAditi-dhArtho ki prakAro vicAlo vA'yaM tu tadvati / ___avyayAdhikArAcceti-avyayatvAbhAvazcAsya 'adhaNtasvA' 1-1-32 ityatra varjanAt / mukhataH kRtveti-seH 'dIrghaGa yAba' 1-4-45 luka bhvAditvAt 'abhvAdeH' 5-4-60 iti na dIrghaH, mukhataH karaNaM pUrva mukhe upakSINo yaH sa kRtvA gata ityarthaH / tUSNImA // 5. 4.87 // tUSNIMzamdena yoge bhavaterdhAto: saMbandhe ktvA-Namau bhavataH tUSNIM bhUtvA tUSNIbhUya tUSNIMbhAvamAste / / 87 // nyA0 sa0-tUSNImA-tUSNIM bhUtveti-tUSNIMzabdo maune tadvati ca tenAyamoM maunena saha bhUtvA maunavAn vA bhUtvAsta iti / zrAnulomye'nvacA // 5. 4. 88 // AnulobhyamanukUlatA paracittArAdhanam , 'anvac' ityanenAvyayena yoge bhavatestulyakatRke'rthe vartamAnAdAnulomye gamyamAne dhAtoH saMbandhe ktvA-raNamau bhavataH / anvam bhUtvA anvagabhUya anvagbhAvamAste, anukUlo bhUtvA tisstthtiityrthH| bhAnulomya iti kim ? anvam bhUtvA vijayate zatruH, pazcAd bhUtvetyarthaH / tiryacA'nvaceti zabdAnukaraNAta , tirazcA'nUceti na bhavati / / 88 / / nyA0 saM0-Anulomye'nvacA-pravyayeneti anvacityasya dikzabdatvA'bhAvAd ghApratyAyA'bhAve'pi svarAdipAThAda'vyayatvam / icchArthe karmaNaH saptamI // 5, 4. 86 // icchArthe dhAtA upapade tulyakatRke'rthe vartamAnAta karmabhUtAd dhAtoH sambandhe saptamI vibhaktirbhavati / karmatvaM tulyakartRkatvaM ca dhAtoH shruttvaaduppdaapeksse| bhujIyetIcchati, bhuJjIyeti vAJchati, bhujIyeti kAmayate / icchArtha iti kima ? bhojako vrajati / karmaNa iti kim ? icchan karoti, atra karotIcchatyorlakSyalakSaNabhAvo na tu krm-kriyaabhaavH| tulyakartRke iti kim ? icchAmi bhuGktAM bhavAn / / 6 / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 ] bRhadvRtti-ladhunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-60 nyA0 sa0-icchArthe karmaNaH-upapade iti-upa samIpe padamiti kRtvA icchArthe'gre'pi sthite bhavati / bhojako vrajatIti-atra karmatApi nAstIti vyAvRttervyaGgavikalatvamiti na vAcyaM, yato vrajati ko'rtho badadhyA prApnoti? kiM tat karmatApannaM bhAvi bhojanaM yato bhojaka ityatra bhaviSyadarthe NakaH, yadvA gatyarthatvAt jJAnArtho vA tato vrajatIti ko'rthaH ? adhyavasyati jAnAti ityeka evaarthH| . zaka ghRSa-jJA-rabha labha-sahA-'he-glA-ghaTA-'sti-samarthArthe ca tum // 5. 4.10 // zakyAdyartheSu dhAtuSu samarthArtheSu nAmasu ca cakarAvicchArtheSu dhAtuSUpapadeSu karmabhUtAd dhAtostum pratyayo bhavati / zaknoti pArayati vA bhoktum, ghRSNotyadhyavasyati vA bhoktum, jAnAti vetti vA bhoktuma, prArabhate prakramate vA bhoktuma, labhate vindate vA bhoktusa, sahate kSamate vA bhoktuma, prahati prApnoti vA bhoktuma , glAyati mlAyati vA bhoktuma, ghaTate yujyate vA moktuma, asti vidyate vA bhoktum , samartho'laM prabhavati ISTe vA bhoktum / samarthArthapratItA. vapi bhavati-draSTuM cakSuH, yoddhu dhanuH / 'zaktyA bhujyate, mAmarthyena bhujyate' ityAdau tvanabhidhAnAnna bhavati / icchArtheSu-icchati bhoktum , bhoktu vAJchati, bhoktum vaSTi, bhoktumabhilaSati, samarthArthatvAdeva siddha zakagrahaNamasamarthArtham / karmaNa iti ca sAmarthyAcchakAdiSvarhaparyanteSu icchArtheSu copapadeSu satsu sambandhanIyam / anye tu zakAdiSu ghaTAnteSu svarUpopadeSvevecchanti, na tadartheSu / matAdArthamakiyopapadArtha cedaM prastUyata iti // 9 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttI pazcamAdhyAyasya caturthaH paadH|| nyA0 sa0-zakadhRSajJA-atra tulyakartRka iti yathAsaMbhavaM yojyam / zaknotIti-samApayatItyartha iti samarthArthadvArA na sidhyatIti zakrigrahaNam / ityAcAryazrI siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJa-zabdAnuzAsanabRhavRtteH paJcamAdhyAyasya nyAsataH caturthaH pAdaH smaaptH| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // ahN|| zrIkumArapAlabhUpAlalAlitacaraNareNunA kalikAlasarvajJena __ zrIhemacandrasUribhagavatA praNItaM svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam // zrIsiddhahemacandra-vyAkaraNanivezinAmuNAdInAm / AcAryahemacandraH, karoti vivRtti praNamyAhU m // 1 // kR-vA-pA-ji svadi-sAdhya-'zau-dR-snA-sani-jA-nirahINabhya uNa // 1 // karotyAdibhyo dhAtubhyaH satyarthe vartamAnebhyaH saMpradAnA'pAdAnAbhyAmanyatra kArake bhAve ca saMjJAyAM viSaye bahulamuNpratyayo bhavati / DukRg karaNe, kRgaT hiMsAyAM vA, niranubandhagrahaNe sAmAnya grahaNAt ; karoti karati kRNoti vA kAru:-kArI nApitAdiH, indrazca / vAMka gatigandhanayoH, 4 oveM zoSaNe vA, vAti vAyati vA dravyANi-vAyu:-nabhasvAn / pAM pAne, pibantyanena tailAdi dravyaM-pAyu:-apAnamupasthazca; pAti-pAyatyostvasaMgatena grahaNam / ji abhibhave, jayatyanena rogAn zleSmANaM vA-jAyuH-auSadhaM, pittaM, vA, dhvadi AsvAdane, svadyata idamanena vA-svAduH rucyaM, svadanaM vA-svAduH / sAdhaMTa saMsiddhau, uttamakSamAdibhistapoviSairbhAvitAtmA sAdhnotIti-sAdhuH, samyagdarzanAdibhiH paramapadaM sAdhayati vA-sAdhu:saMyata , ubhayalokaphalaM sAdhayati vA saadhuH-dhrmshiilH| azauTi vyAptau, aznute tejasA sarva kedAraM vA-ityAzuH-sUryo, vrIhizca, azanaM vA-Azu-kSipram , aznuta iti vAAzu:-zIghragAmI zIghrakArI ca / da bhaye, dRz vidAraNe vA, darati dRNAti dIryate vAdAru-kASTham, bhavyaM ca / SNeM veSTane, snAyati snAyU:-asthisaMhananam / Sana bhaktI, SaNa yI dAne vA, sanati sanoti vA mRgaadiiniti-saanu:-prvtaikdeshH| janaici prAdurbhAve, jAyate'nenAkuJcanAdi jAnu urujaGghAsandhimaNDalam, jAnItyAkAranirdezAt "na janavadhaH" (4-3-54) iti pratiSiddhA'pi vRddhirbhavati / raha tyAge, rahati gRhItvA sUryAcandramasau svazarIraM vA-rAhuH-sai hikeyaH / iMNk gatau, eti-Ayu:-puruSaH, zakaTam, auSadham, jIvanam, pururavaH putro vA; jarAyu:-garbhaveSTanam , jalamalaM vA, jaTAyu:-pakSI, dhanAyu:-dezaH, rasAyuH bhramaraH, "saMpradAnAt cAnyatroNAdayaH" (5-1-15) iti yathAyogaM pratyayo veditavyaH // 1 // Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34. ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ sUtra-2-8 aH||2|| sarvasmAd dhAtoryathAprayogamakAraH, pratyayo bhavati / bhavaH, taraH, varaH, plavaH, zayaH, zaraH, paraH, karaH, stavaH, caraH, vadaH // 2 // mlecchIDeha svazva vA // 3 // AbhyAmaH pratyayo bhavati, dIrghasya ca hrasvo vA bhavati / mlecha avyaktAyAM vAci, mliccha:-mUkaH, mlecchH-kumnussyjaatiH| IDik stutI, iDa iDazca-devatAvizeSau medinI ca / / 3 // namaH kramiH-gami-zami-khanyAkamibhyo Dit // 4 // ___ natraH parebhya ebhyo Dit, aH pratyayo bhavati / kramU pAdavikSepe, na kAmati-nakraHjalacaro grAhaH / gamlu gatau, nagaH-vRkSaH, parvatazca / zamUc upazame, nshH-ykssH| khanUga avadAraNe, nakhaH-karajaH, nAsya khamastIti vA-nakha ityapi / kamUGa kAnto, nAkaH-svargaH, nAtrAkamastIti-nAka ityapi, nakhAditvAt "an svare" (3-2-126) ityan na bhavati / DitkaraNamantyasvarAdilopArtham / / 4 / / tudAdi-viSi-guhibhyaH kit // 5 // tudAdibhyo viSa-guhimyAM ca kit aH pratyayo bhavati / tudaH, nudaH kSipaH, suraH, budhaH, sivaH / surat aizvarya-dIptyoH / tudAdirna dhAtugaNaH. kiM tarhi ? bhinna iti, tena budhAdInAmiti liGgapariNAmastu jJeyaH, zivaH, tudAdInAM yathAsaMbhavaM kArakavidhiH / viSlakI vyAptau, veveSTi-viSa prANaharaM dravyam guhaug saMvaraNe, gRhati-guhaH skandaH, guhA parvataikadezaH / / 5 / / vindenaluk ca // 6 // vindeH kit aH pratyayo bhavati, tatsaMniyoge nasya luk ca / vidu avayave, vida:gotrakRd vRkSajAtizca // 6 // kRgo dve ca // 7 // karoteH kit aH pratyayo bhavati, asya ca dhAto rUpe bhavataH / DukRg karaNe, cakraM rathAGgam, AyudhaM ca // 7 // kani-gadi-maneH sarUpe // 8 // kiditi nivRttam, ebhyo'kAraH pratyayo bhavati, eSAM ca sarUpe-samAnarUpe dve uktI bhavataH / kanaidIpti-kAntigatiSu, kanati-dIpyate-kaGkana:-kAntaH / gada vyaktAyAM vAci, gadati-avyaktaM vadati, gadyate-avyaktaM kathyate vA gadgadaH avyaktavAk , gadgadam-avyaktaM vacanam / manica jJAne, manmanaH-avispaSTavAk / sarUpagrahaNaM "vyaJjanasyAnAdeluka" (4-1-44) ityAdikAryanivRttyartham / / 8 // Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-6-14 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [341 RtaSTit / / 6 // RkArAntAd dhAtorakAraH pratyayo bhavati, sa ca bahulaM Tit, dhAtozca sarUpe dve rUpe bhavataH / dRz vidAraNe, dIryate bhidyate'nena zrotramiti-dardaraH vAdyavizeSaH, parvatazca, dardarI-sasyaluNTiH / kRt vikSepe, karkara:-kSudrAzmA, karkarI-galantikA / vRgz varaNe varvaraHmlecchajAtiH, varvarI kezavizeSaH / bhRz , bharaNe, bharbharaH-chadmavAn , bhrbhrii-shriiH| jRSca jarasi, jarjaraH adRDhaH, jarjarI-strI / jhaSaca jarasi, jharjhara:-vAdya-vizeSaH jhrjhrii-jhllrikaa| gata nigaraNe. gargara:-rajarSiH. grgrii-mhaakmbhH| maza hiMsAyAma , marmara:-zuSkapatraprakaraH, taddharmA'nyo'pi, kSodAsahiSNurmarmaro dAnavazca / 'marmarAyAM dUrvAyAm' ityatra Tittve'pi DIna bhavati bahulAdhikArAt / tata eva ca RkArAntAdapi-dhU secane, ghargharaH saghoSAvyaktavAk ghargharI-kiGkaNikA // 9 // kicca // 10 // RkArAntAd ghAtoryathAdarzanaM kidakAraH pratyayo bhavati, ghAtozca sarUpe dve rUpe bhavataH / mRz hiMsAyAm , mUryate'neneti-murmura:-jvaladaGgAracUrNam / pRz pAlana-pUraNayoH, pUryate jalAghAtena-pupura:-phenaH / tR plavana taraNayoH,tIryate'nenAsmin vA-titiraH-saMkramaH / bhRz bharjane ca, bhUryate-saMcIyate-bhubhuraH saMcayaH / zRz hiMsAyAm , zIryate samantAt-ziziraHpujaH / / 10 // pR-palibhyAM Tiva pipU ca pUrvasya // 11 // * AbhyAM TidaH pratyayo bhavati, anayozca sarUpe dve rUpe bhavataH, pUrvasya ca sthAne 'pip' ityAdezo bhavati / pRz pAlana-pUraNayoH, pRNAti chaayyaa-pipprii-vRkss-jaatiH| pal gato, palatyAturaM-pippalI-auSadhajAtiH / TitkaraNaM yartham // 11 // krami-mathibhyAM can-manau ca // 12 // AbhyAmaH pratyayo bhavati, sarUpe ca dve rUpe bhavataH, pUrvasya ca sthAne yathAsaMkhyaM 'can man' ityAdezau bhavataH / krama pAdavikSepe, kAmati sukhamanenAsmin vaa-cngkrmH-sNkrmH| mathe viloDane, mathati cittaM rAgiNAM-manmathaH-kAmaH // 12 / / gameja'm ca vA // 13 // gameraH pratyayo bhavati, sarUpe ca dve rUpe bhavataH, pUrvasya ca 'jam' ityAdezo vA bhavati / gamla gatau, gacchati-pAdaviharaNaM karoti-jaGgamaH-caraH, gacchatyamAdhyasthyamiti-gaGgamaH-capalaH / / 13 / / adupAntya-RdbhyAmazcAnte // 14 // akAropAntyAd RkArAntAcca dhAtoraH pratyayo bhavati, sarUpe ca dve rUpe bhavataH, pUrvasya cAnto'kAro bhavati / pala phala zala gatau, zalazalaH / sala gatau / slslH| hala Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 ] svopajJoraNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-15-19 vilekhane, hlhlH| kali zabda-saMkhyAnayoH, klklH| mali ghAraNe, malamala: / ghaTie ceSTAyAm, ghaTaghaTaH / vada vyaktAyAM vAci, vadavadaH / padic gatau, padapadaH / RdantaH Dukaga karaNe, karakaraH / mRt prANatyAge, maramaraH / dRGat Adare, daradaraH / sRGgato, sarasaraH / vRgaTa varaNe varavaraH / anukaraNazabdA ete / / 14 / / maSi-maserdA // 15 // AbhyAmaH pratyayo bhavati, sarUpe ca dve rUpe bhavata', pUrvasya cAnto'kAro vA bhavati / maSa hiMsAyAm, maSamaSaH, maSmaSaH / masaic parimANe, masamasaH, masmasaH / / 15 / / hR-sR-phali-kaSerA ca // 16 // ebhyo aH pratyayo bhavati, sarUpe ca dve rUpe bhavataH, pUrvasya cAnta AkAro bhavati / haga haraNe, harati-nayati zastrANyaskhalan lakSya-harAharaH yogyAcAryaH / sRgato, ghAvati vAyunA nIyamAnaH samantAt sarAsaraH-sAraGgaH / phala niSpattI, phalati niSpAdayati nAnAvidhAni puSpaphalAni-phalAphalam-araNyam / kaSa hiMsAyAm, kaSati vidArayati-kaSAkaSaHkRmijAtiH / / 16 // idudupAntyAbhyAM kididutau ca // 17 // ikAropAntyAdukAropAntyAcca kit aH pratyayo bhavati, svarUpe ca dve rUpe bhavataH, pUrvasya ca yathAsaMkhyamikArokArau cAntau bhvtH| kilat zvaitya-krIDanayoH, kilikilaH / hilat hAvakaraNe, hilihila: / zilat uJche, zilizilaH churat chedane, churucchUraH / murat saMveSTane, murumurH| ghurat bhImArtha-zabdayoH, ghurudhuraH / purat agragamane, purupuraH / surat aizvarya-dIptyoH , surusuraH, / kurat zabde, kurukuraH / curaNa steye, curucuraH / hula hiMsA-saMvaraNayozca, huluhulaH / gujat zabde, gujugujaH / guDat rakSAyAm guDuguDaH / kuTat kauTilye, kuTukuTaH / puTat saMzleSaNe, puTupuTa: / kuNat zaNdopakaraNayoH, kuNakuNaH / muNat pratijJAne muNumuNaH / anukaraNazabdA ete // 17 // . jajala-titala-kAkolI-sarIsRpAdayaH // 18 // ete apratyayAntA nipAtyante / jala ghAtye, asya dvitve pUrvasya jabhAvaH, jajalaH, yasya jAjaliH putrH| tilat snehane, asya dvitve pUrvasya ca tibhAve ghAtorikArasya akAre titalaH / kula bandhu-saMstyAnayoH, asya ditve pUrvasya ca kAbhAve-kAkolI, kSIrakAkolIti ca vallIjAtiH / sRpla gato, asya dvitve guNAbhAve pUrvasya ca sarIbhAve-sarIsRpaH-uragajAtiH / AdigrahaNAd yathAdarzanamanye'pi / / 18 / / bahulaM guNa-vRddhI cAdeH // 16 // dhAtoH kit aH pratyayo bhavati, sarUpe ca dve rUpe bhavataH, pUrvasya cekAravantau bhavataH, yathAdarzanaM ca guNavRddhI bhvtH| kelikilaH, kailikilshc-hsnshiilH| hilat Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-20-22 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [343 hAvaka raNe, helihilaH, hailihilazca-vilanazIlaH / zelizilaH, zailizilazca / zubhi dIptau zobhate punaH punariti-zobhuzubhaH, zaubhuzubhaH / NudaMt preraNe, nudati punaH' punariti-nodunudaH, naudunudaH / guDat rakSAyAm, gulati-bhrAmyati punaH punariti-golugulaH, gaulugulaH / bulaN nimajjane, bolayati punaH punariti-bolubulaH / baulubulaH / tattaddhAtvarthAstacchIlA anuvAdavizeSA vaite // 19 // . Nelu p // 20 // dhAtorapratyayasanniyoge bahulaM Nelup bhavati / vajra dhaarytiiti-vjrdhrH-indrH| evaM-cakradharaH-viSNuH, bhUdhara:-adriH, jaladharaH-meghaH / bAhulakAt pratyayAntare'pi,-devayatIti -diva-dyauH, vyoma, svargazca / puNyaM kArayantIti puNyakRto devAH, evaM-parNa zoSaya. tIti parNazuTa / "vAnti parNazuSo vAtAstataH prnnmuco'pre| tata: parNaruhaH pazcAt tato devaH pravarSati / / 1 / / tathA-mahataH kArayAMcakrurAkrandAn iti prApte 'mahatazcakrurAkrandAn' iti bhavati / "mahIpAlavacaH zrutvA jughuSuH puSyamANavAH / ghoSayAMcaUrityarthaH / / 20 / / bhINa-zali-bali-kalyati-maya'rci-mRji-ku-tu-stu-dA-dhA-rA-trA-kA-pA-nihA nazubhyaH kaH // 21 // ebhyaH kapratyayo bhavati / jibhIk bhaye, bibheti dundubhAt parasmAcca-bhekaH-maNDUkaH, kAtarazca bibheti vAyoH-bheka:-meghaH / 'iMNk gatau' etyadvitIya itiekaH asahAyaH, saMkhyA, pradhAnam, asamAnam, anyazca / pala phala zala gatI, zalantyAtmarakSaNAya tamiti zalkaHzaraNam zalati tyakta bahiriti-zalkaM gRhItarasaM zakalam , zalkaH-kASThatvaka malinaM ca kASThamudgaraH karaNaM ca / vali saMvaraNe, valkaH-dazanaH, vAsaH, tvak ca / kali zabda-saMkhyAnayoH kalka:-kaSAyaH dambhaH, piSTapiNDazca / ata sAtatyagamane, atkaH-AtmA vAyaH vyAdhitaH, candraH, utpAtazca / marcaH sautro dhAtuH prAptau markaH, devadAruH, vAyuH, dAnavaH, manaH, pannagaH, vighnakArI ca / "ca-jaH ka-gam" (2-1-86) iti katvam / arca pUjAyAma arka:-saryaH, puSpajAtiH, kA (jhA) TajAtizca / mujoka zuddhau, maarkH-vaayH| kaMka zabde, kok:-ckrvaakH| tuk vRtti-hiMsA-pUraNeSu, tokam-apatyam / STuMgA stutau, stokam-alpam / DudAMgka dAne, dAkaH, yajamAnaH, yajJazca / DudhAMgA dhAraNe ca, dhAka:odanaH, anaDvAn, ambhaH, svambhazca / rAMka dAne, rAkaH-dAtA, arthaH, sUryazca, rAkApaurNamAsI, kumArI rajasvalA ca / jaGa pAlane trAkaH-dharmaH zaraNasthAnIyazca / ke zabde, kAkaH-vAyasaH / pAM pAne, pAMka rakSaNe vA, pAkaH-bAlaH, asuraH, parvatazca / ohAMka tyAge, nihAka:-ni:snehaH, nirmokazca, nihAkaH-godhA / zuM gatau, na zavatIti-azokaH // 21 // vici-puSi-muSi-zuSyavi-su-vR-zu-su-bhU-dhU-mU-nI-vIbhyaH kit // 22 // Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-23-26 ebhyaH kit kaH pratyayo bhavati / vica pI pRthagbhAve, vikkaH-karipotaH / puSaMc puSTau, puSkaH-nizAkaraH / muSaz steye, muSkaH-cauraH, mAMsalo vA, muSkI-vRSaNau / zuSaMc zoSaNe, zuSkam-apagatarasam / avarakSaNAdiSuH Uka:-kundumaH / sR gatau, sRkaH vAyuH, bANaH, sRgAlaH, bakaH, nirayazca, sRkA-AyudhavizeSaH / vRgaT varaNe, vRGaza saMbhaktau vA vaka:-magajAtiH, AdityaH, dhurtaH, jATharazcAgniH / zaM gatau, zuka:-kIraH, RSizca / SaMgaTa abhiSave, sukH-niraamyH| bhU sattAyAm bhUka:-kAlaH, chidraM ca / dhUt vidhUnane, dhUgaT kampane dhUgz kampane vA dhUkaH-vAyuH, vyAdhizca dhUkA-patAkA / mUGa bandhane, mUka:avAk / NIMg prApaNe, nIkaH-khagaH jJAtA ca; nIkA-udakahArikA, jJAtizca / vIMka prajanAdiSu, vIka:-vAyuH, vyAdhiH, nAzaH, arthaH manaH, vasantazca, vIkA-pakSijAti:, netramalaM ca // 22 // kRgo vA // 23 // kRgaH kaH pratyayo bhavati, sa ca kit vA bhavati / DukRg karaNe, karkaH-agniH, sAraGgaH, darbhaH, zvetAzvazca / kRkaH-zirogrIvam / / 23 / / dhu-yu-hi-pitu-zordIrghazca // 24 // ebhyaH kit kaH pratyayo bhavati, eSAM ca dIrgho bhavati / ghuGa zabde, ghUkaHkozikaH / yuk mizraNe, yUkA-kSudrajantuH svedajaH / hiMTa gati-vRddhyoH , hokaH pkssii| pit gatI, pIkaH-upastho, jalAzrayazca / tuka vRtyAdiSu, tUka:-upasthaH, parvatazca / zuMgato, zUka:-kiMzAruH, abhiSavaH zokazca, zUkA-hallekhaH / / 24 / / hiyo razca lo vA // 25 // hriyaH, kit kaH pratyayo bhavati, rephasya ca lakAro vA bhavati / (hrIMka lajjAyAm) hrIkaH, hrIkaH-lajjAparaH, nakulazca / hrIkaH-liGagyapi / / 25 / / niSka-turuSkodA-'laka-zulka-zvaphalka-kiJja-lkolkA-vRkka-ccheka-kekA-yaskA ''dayaH // 26 // ete kapratyayAntA nipAtyante / neH sIdateDicca, niSkaH-suvarNAdiH / tUraici tvarAyAm , asya hrasva uSazcAntaH, turuSka:-vRkSaH, mlecchazca / udaH parAt arteH, udaka:kriyAphalam / alI bhUSaNAdI, asmAdar cAntaH, alarkaH-unmattaH, madAlasAtmajazca / "pala phala zala gatau" ityasyopAntyotvaM ca, zulkaM-rakSA-niveza: / zunaH parAt phAlehrasvazca, zvaphalka:-andhakavizeSaH / kimaH parAt jRSo rasya lazca, kiJjalka:-puSpareNuH / jvalerulAdezazca, uleH sautraspa vA, ulkA autpAtikaM jyotiH, agnijvAlA ca vRjaiki varjane, aguNatvaM ca, vRkka:-muSkaH / chayatikAyatyoretvaM ca, cheka:-manISI, kekA-mayUravAk / yamermasya saH, yaska:-AdigrahaNAt r3hakkA-spRkkA''dayo'pi // 26 // Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-27-30 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam / [ 345 da-kra-nR-sR-bhU-dhU-vR-mR-stu-ku-kSu-laci-cari-caTi-kaTi-kaNTi-caNi-caSi-phali-vami-tamyavi-devi-bandhi-kani-jani-mazi-zAri-kuri-vRti-vallimallisallayalibhyo'kaH // 20 // ebhyo'kaH pratyayo bhavati / dRz vidAraNe, daraka:-bhIruH / kRt vikSepe, karakaHjalabhAjanam , kamaNDaluzca; karakAH-varSapASANaH / nRz naye, narakaH-nirayaH / sR gatau, sarako-madyavizeSaH / kasabhAjanavizeSazca, srkaa-mdhupaanvaarH| TuDubhRgaka poSaNe ca, bharaka:-goNyAdi: ghRGa avadhvaMsane, gharaka:-suvarNonmAnaniyuktaH / vRgaTa varaNe, varakaH vadhUjAni-sahAyaH vAjasaneyabhedazca / mRt prANatyAge, marakaH-janopadravaH / STugA stutI, stabakaH-puSpagucchaH / kuMka zabde, kavakam-abhakSyadravyavizeSaH / TukSuka zabde, kssvk:-raajssspH| laghuGa go, laGghaka:-raGgopajIvI / cara bhakSaNe ca, crkH-muniH| caTaNa bhede: cttkH-pkssii| kaTe varSA''varaNayo:. kttkH-vlyH| kaTu gatau, kaNTaka:-taruroma / caNa zabde, caNaka:-muniH, dhAnyavizeSazca / caSI bhakSaNe, caSaka:-pAnabhAjanam / phala niSpattI, phalaka:-kheTakam / Tuvam ugiraNe, vamakaH-karmakaraH / tamc kAGakSAyAm , tamaka:vyAdhiH, krodhazca / ava rakSaNAdau, avakA-zaibalam / devaGa devane, devakA-apsarAH, devikA-nadI / bandhaMz bandhane, bandhakaH-cArakapAla: / kanai dIptyAdiSu, kanaka-suvarNam / janaici prAdurbhAve, janakaH-sItApitA / maza roSe ca, mshk:-kssdrjntuH| kSara saMcalane Nyanta, kSArakaM-bAlamukulam / kurat zabde, korakaM prauDhamukulam / vRtUGa vartane, vartakA vartikA vA-zakaniH valli savaraNe, vllkii-viinnaa| malli dhAraNe, mallaka:-zarAva:, mallikApuSpajAtiH, dIpAghArazca / sallaH sautraH, sallakI-vRkSaH, satkRtya lakyate svAdyate gajairiti vA-sallakI / alI bhUSaNAdiSu, alaka:-kezavinyAsaH, alakA-purI // 27 // ko ru-ruNTi-raNTibhyaH / / 28 // kuzabdAt parebhya ebhyo'kaH pratyayo bhavati / ruk zabde, kurvkH-vRkssH| ruTu steye, kuruNTako-varNagucchaH / raNTi: prANaharaNe sautraH, kuraNTaka:-sa eva / / 28 / / dhru-dhUndi-ruci-tili-puli-kuli-kSipi-kSupi-kSubhi-likhibhyaH kit // 26 // ebhyaH kit aka: pratyayo bhavati / 6 sthairya ca, dhra vaka:-sthiraH, dhra vakA-AvapanavizeSaH / dhut vidhunane, dhuvaka-dhUnanam, dhUvaka:-pradhAnaM, strI dhuvakA-AvapanavizeSaH / undaipa kledane, udakaM-jalam / ruci abhiprItyAM ca, ruck:-aabhrnnvishessH| tilat snehane, tilakaH-vizeSakaH, vRkSazca / pulaN samucchAye, pula mahattve vA, pulakaH-romAJcaH / kula bandhu-saMstyAnayoH, kulakaM-saMyuktam / kSipIt preraNe, kSipakaH-vAyuH, kSipakA-Ayudham / kSupaH sautro hrasvIbhAve, kSupakaH-gulmaH / kSubhac saMcalane, kSubhakaH-pAJcAlakaH / likhat akSaravinyAse, likhaka:-citrakaraH / / 29 / / chidi-bhidi-piTervA // 30 // ebhyo'kaH pratyayo bhavati, sa ca kid vA bhavati / chipI dvaidhIkaraNe, chidakaH Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 ] svapajJoNAdigaNasUtravivaraNam / [sUtra-31-34 khaDgaH, kSurazca, chedaka:-parazuH / bhidRpI vidAraNe, bhidaka-jalaM, pizunazca, bhedaka-vajram / piTa zabde ca, piTaka:-kSudrasphoTakaH, peTaka-saMghAtaH / / 30 // kRSaguNa-vRddhI ca vA // 31 // kRSerakaH pratyayo bhavati, guNa-vRddhI cAsya vA bhavataH / kRSIt vilekhane, karSaka:, kRSakaH-parazuH, kArSakaH, kRSakaH-kuTumbI / / 31 // naJaH puMseH // 32 // naJaH parAt "puMsaNa abhimardane" ityasmAt kidakaH pratyayo bhavati / napuMsakaMtRtIyA prakRtiH, nakhAditvAt "natrat" (3-2-125) na bhavati // 32 // kIcaka-pecaka-mecaka-menakA-bhaka-dhamaka-vadhaka-laghaka-jahakairakaiDakA-'zmaka lamaka-kSullaka-vaTavakA''DhakA''dayaH // 33 // ete kIcakAdAyaH zabdA akapratyayAntA nipAnyante / kaci bandhane, asyopAntyasyetvaM ca, kocakaH-vaMzavizeSaH / DupacI pAke, maci kalkane, manic jJAne, eSAmupAntyasyatvaM ca pecakaH-karijaghanabhAgaH, mecaka:-varNaH, menakA-apsarAH / arterbhazcAntaH, arbhaka:bAlaH / dhmAM zabdA'gnisaMyogayo:, asya dhamAdezazca, dhamaka:-kITa:, karizca, anyatrApi dhamAdezo dRzyate, kte-dhAntaH / hantebaMdhazca, vadhaka:-hantA, vyAdhizca, vadhaka-padmabIjama, anyatrApi dRzyate, vRtraM hanti aci-vRtravadhaH-zakraH, badhitA-nirmocakaH, badhyaH, vadhanam / laghuGa gatau, naluk ca, ldhk:-asmiikssykaarii| jahAte rUpe antaluk ca. jahaka:-kAla:, kSudrazca / Irik gati-kampanayoH, IGika stutI, anayoguNazca, erakA-udakatRNajAtiH, eDakA-avijAtiH / azoTi vyAptau, asya mo'ntaH, azmakA-janapadaH / rami krIDAyAm, asya lamAdezaH lamaka:-RSivizeSaH / kSudRpI saMpeSe, asya kSullAdezazca, kSullakaM-dabhram , kSudhaM lAtIti vA kSullaH, kSulla eva kSullaka iti vA / vaTa veSTane, asyAvo'ntazca, vttvk:-tnnpnyjH| AGa pUrvAta DhokateDicca, ADhakaMmAnam / AdigrahaNAda vahattantrAta. kalA ApibantIti-kalApakAH zAstrANi / kathaNa vAkyaprabandhe, kathayatIti-kathakaH-toTakAkhyAyikAdInAM varNayitA / evam-upaka campaka-phalahakAdayo'pi / / 33 / / zali-bali-pati-vRti-nabhi-paTi-taTi-taDi-gaDi-bhandi-bandi-mandi-nami-ku-du pU-mani-khajibhya AkaH // 34 // ebhya AkaH pratyayo bhavati / pala phala zala gatau, zali calane ca vA, zalAkAeSaNI, pUraNarekhA, chUtopakaraNaM, sUcI ca / bala prANana-dhAnyAvarodhayo:, balAkA-jala-carI zakuniH / patlu gatau, ptaakaa-vaijyntii| vRtUGa vartane, vartAkA-zakunijAtiH / Nabhac hiMsAyAm, nabhAkaH-cakravAkajAtiH, tamaH, kAkazca / paTa gato, paTAkA-vaijayantI, pakSijAtizca / taTa UcchAye, taTAkaM-saraH / taDaNa AghAte, taDAka-tadeva / gaDa secane, gaDAka: Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 35-39 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam / [ 347 zAkajAti: / bhaduGa sukha - kalyANayoH, bhandAkaM - zAsanam / vaduGa stutyabhivAdanayoH, vandAkaH - cIvarabhikSuH / maduGa stutyAdiSu, mandAkA - auSadhI / NamaM prahRtve, namAkAmlecchajAtiH / kuMGa zabde, kavAkaH - pakSI / TuT upatApe, davAka:- mlecchaH / pUGa pavane, pavAkA - vAtyA / manic jJAne, manAkA hastinI / khaja manthe, khajAka:- AkaraH, manthAH, daviH, AkAza, bandhakI, zarIraM pakSI ca // / 34 / / zubhi - gRhi vidi-puli-gubhyaH kit // 35 // ebhyaH kidAka: pratyayo bhavati / zubhi dIptI, zubhAkA - pakSijAtiH / gRhaNi grahaNe, gRhAkaH / vidaMka jJAne, vidAkA bhUtagrAmaH / pula mahattve, pulAkaH, ardhasvinno dhAnyavizeSa: / guMGa zabde, guMtU purISotsarge vA, guvAkaM - pUgaphalam / / 35 / / piSeH pina-piNyau ca // 36 // 'piSlR pa saMcUrNane" ityasmAt kidAkaH pratyayo bhavati, asya ca 'pin piNya' ityAdezau bhavataH / pinAkam - aizaM dhanuH zUlaM vA, pinAka:-daNDaH, piNyAkaH - tilAdi khalaH / / 36 / mavAka - zyAmAka-vArtAka-vRntAka - jyontAka-gUvAka-bhadrAkA''dayaH || 37 // ete AkapratyayAntA nipAtyante / mavya bandhane, yalopaH, mavAka:- reNuH / zyaiGa gatau, mo'ntazca, zyAmAka. - jaghanyo vrIhiH / vRtervRddhizca vArtAkI - zAkavizeSaH tatphalaM vArtA - kam / svarAnno'ntazca, vRntAkI uccabRhatI, tatphalaM - vRntAkam / jyuGa gatau, ntazca pratyayAdiH, jyavate'smin svidyamAna iti - jyontAkaM - svedasadmavizeSaH / guMtu purISotsarge, guMDa zabde vA, UvAdezazca, gUvAkaM pUgaphalam / bhaduGa sukhakalyANayo:, asya bhadrAdezazca, bhadrAka:- - akuTilaH / AdigrahaNAt syonAka- cArvAka - parAkA'dayo bhavanti // 37 // krI-kalyali - dali- sphaTi-dUSibhya ikaH // 38 // ebhyaikaH pratyayo bhavati / DukrIMgaz dravyavinimaye, krayikaH - kretA / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalikA- korakaH, utkalikA - UrmiH / alI bhUSaNAdo, alikaM lalATam / dala vizaraNe, dalikaM dAru / sphaTa sphuTTa visaraNe, sphaTika :- maNiH / duSac vaikRtye, dUSikAnetramalaH // 38 // AGaH paNi-pani-padi patibhyaH // 36 // AGaH parebhya ebhya ikaH pratyayo bhavati / paNi vyavahAra- stutyoH, ApaNika:- pattanavAsI, vyavahArajJo vA / pani stutau, Apanika :- stAvakaH, indranIlaH, indrakIlo vA / padic gato, Apadika:- indranIlaH, indrakIlo vA / patlR gato, ApatikaH pathi vartamAnaH, mayUraH, zyenaH kAlo vA / ApaNikAdayazcatvAro vaNijo'pi / / 39 / / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam / [ sUtra-40-46 nasi-si-kasibhyo Nit // 40 // ebhyo NidikaH pratyayo bhavati / Nasi kauTilye, nAsikA-ghrANam / vasaM nivAse, vAsikA-mAlyadAmavizeSaH, chedanadravyaM ca |ks gatau, kAsikA-vanaspatiH / / 40 / / pA-puli-kRSi-kruzi-vrazcibhyaHkit / / 41 // ebhyaH kidikaH pratyayo bhavati / pAM pAne, pika:- kokilaH / pula mahattve, pulika:maNiH / kRSIt vilekhane, kRSikaH-pAmaraH, tRNajAtizca / kruzaM AhvAna-rodanayoH, kuzika:kroSTukaH, ulUkazca / ovazcaut chedane, vRzcika:-saviSaH kITaH, rAzizca nakSatrapAdanavakarUpaH / / 41 / / prAGaH paNi-pani-kaSibhyaH // 42 // 'prAGa' ityetasmAdupasargasamudAyAt parebhyaH ebhyaH kidikaH pratyayo bhavati / paNi vyavahAra-stutyoH, prApaNikaH-vaNik / pani stutI, prApanikaH-pathikaH / kaSa hiMsAyAm , prAkaSikaH-vAyuH, khalaH, nartakaH, mAlAkArazca / prapUrvAt paNerAGa pUrvAcca kaSericchantyanyeprapaNika:-gandhavikrayo, AkaSiko na kartavyaH // 42 / / muSerdIrghazca // 43 // muSerikaH pratyayo bhavati, dIrghazca svarasya bhavati / mUSika:-AkhuH / / 43 / / syame sIm ca / / 44 // syamerikaH pratyayo bhavati, asya ca 'sIm' ityAdezo bhavati / syam zabde, . sImikaH-vRkSaH, udaka kRmizca, sImikA-upajibikA sImikaM valmIkam / kecit 'sim' iti hrasvopAntyamAdezaM pratyayasya ca dIrghatvamicchanti-simIkaH-sUkSma kRmiH / / 44 / / kuzika-hRdika-makSiketika-pipIlikAdayaH // 45 // ete kidikapratyayAntA nipAtyante kuSeH za ca kuzikaH muniH| hrago do'ntazca, hadikaH-yAdavaH / maSeH so'ntazca, makSikA-kSudrajAti: / aitesto'ntazca, itikaH- muniH / pIleDhe ca, pipIlikA-madhyakSAmA kiittjaatiH| AdigrahaNAt gabdikabhUrika bhuli-kA''dayo bhavanti / / 45 // syami-kaSi-dRSyani-mani-mali-valyali-pAli-kaNibhya IkaH // 46 // ebhya IkaH pratyayo bhavati / svamU zabde, syamIka:-vRkSaH, valmIkaH, nRpa gotraM ca syamIka-jalam syamIkA-kRmijAtiH / kaSa hiMsAyAm, kaSIkA-kuddAlikA / duSaMca vaikRtye, NyantaH, dUSikA-netramala:, vIraNajAtiH, vartiH, latA ca / anaka prANane, anIkaM-senAsamUhaH, saMgrAmazca / manic jJAne, mniikH-suukssmH| mali dhAraNe, malIkam-aJjanam, arizca / vali saMvaraNe, valIka:-balavAn paTalAntazca, valIkaM vezmadAru / alI bhUSaNAdau, alIkam Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 47-50 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam / [ 349 C asatyam , alIkA-paNyastrI, vyalIkam-aparAdha:, vyalokA-lajjA / palaNa rakSaNe, pAlIkaM-tejaH / kaNa zabde, kaNIka:-paTavAsaH, kaNIkA-bhinnataNDulAvayavaH, vanaspatibIjaM ca / / 46 / / ja--pa-da : za-vR-mRbhyo dve razcAdau // 47 // ebhyaH IkaH pratyayo bhavati, dve ca rUpe bhavataH, eSAM cAdau ro bhavati / jaSaca jarasi, jarjarIkA-zatapattrI / pRz pAlana-pUraNayoH, parparIkA-jalAzayaH, sUryazca; parparIkaH-agniH , kuraraH, bhakSyam , kukurazca / dRz vidAraNe, dardarIkaH-dADimaH, indraH, vAditraviSeSaH, vAditrabhANDaM ca / zRz hisAyAm , zarzarIkaH-kRmiH, vikalendriyaH, duSTAzvaH, lAvakazca, zaharIkA-mAGgalyAbharaNam vRnT varaNe, varvarIkaH-saMvaraNam , uraNaH, patattrI; kezasaMghAtazca, varvarIkA-sarasvatI mUt prANatyAge, marmarIka:-agniH, zUra , zyenazca / / 47 / / Rcyaji-hRSISi-dRzi-mRDi-zili-nilIbhyaH kit / / 48 // ebhyaH kidIkaH pratyayo bhavati / Rcat stutau RcIkaH-RSiH / Rji gatisthAnArjanorjaneSu, RjIka-vajram balaM, sthAnaM ca / hRS alIke, hRSaca tuSTau vA, hRSIkamindriyam / iSat icchAyAm ISa uJche, ISa gati-hiMsA-darzaneSu vA, iSIkA, ISIkA ca tRNazalAkA / dRzaM prekSaNe, dRzIka-manojJam , dRzIkA rjsvlaa| mRDat sukhane, mRDIkaMsukhakRt , sukhaM cazilat uJche, zilIkaH-sasyavizeSaH / lIMDaca zleSaNe nipUrvaH, nilIkavRttam / bAhulakAdIluk / / 48 / / mRdevo'ntazca vA // 46 // mRdeH kidIkaH pratyayo bhavati, vakArazcAnto vA bhavati / mRdaz kSode, mRdvIkA mRdIkA ca-drAkSA // 46 // sRNIkA-'stIka--pratIka-pUtIka-samIka-vAhIka-vAhIka-balmIka-phalmalIkatintiDIka--kaGkaNIka--kiGkiNIka--puNDarIka-caJcarIka-pharpharIka-jhajharika--dhardharIkA''dayaH / / 50 // . ____ete kidIkapratyayAntA nipAtyante / sarteo'ntazca, sRNIkaH-vAyuH agniH azaniH, unmattazca, saNokA lAlA astesto'ntazca / astiik:-jrtkaarusutH| prAMk pUraNe, prAtesto'nto hrasvazca prAti zarIramiti-pratIkaH-vAyuH avayavaH, sukhaM ca / supratIka:-diggajaH / puvasto'ntazca, pUtIkaM tRNajAtiH / sampUrvasya eteluk ca, sNyntysminnitismiik-sNgraamH| vahi-valhayo-rdIrghazca, vAhIka;, valhIkaH, etau dezau / valermo'ntazca, valmIkaH-nAkuH / kalermalazcAntaH, kalmalIka-jvAlA / timestiD cAnta, tintiDIkaH-pakSI, vRkSAmlazca, tantiDIka iti pUrvasyetvaM necchantyeke / cDakSaNyate: kaGkaNa ca, kaGkaNIkaH-ghaNTAjAlam / kimaH parAt kaNateH ki Na cU, kiGkiNIkA-ghaNTikA / puNerDara cAntaH, puNDatervA ar, puNDarIka-padma, chattraM vyAghrazca / caJcerar cAntaH, cnycriikH-bhrmrH| piparttaguNo dvitvaM Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ] svopajJoNAdigaNa sUtravivaraNam / [ sUtra- 51-57 pakArayoH phatvaM razcAntaH pUrvasya, phapherIkaM - pallavaM, pAdukA, mardalikA ca jhIryadvitvaM tRtIya bhAvaH pUrvasya razcAntaH, jharjharIka:- dehaH, arjharIkA - vAditrabhANDam / evaM - ghaste, gharIkA - ghaNTikA AdigrahaNAdanye'pi / / 50 / / mi-mi-kaTi bhalli kurukaH // 51 // ebhya ukaH pratyayo bhavati / DumiMgT prakSepaNe, mayukaH - AtapaH / bAhulakAt "migmIno0" [ 4-2-8 ] iti nAtvam / Tuvam udgiraNe, vamukaH - jalada: / 'kaTe varSA ''varaNayoH, kaTukaH - rasavizeSaH / bhalli paribhASaNa - hiMsAdAneSu, bhalluka :- RkSa: / kuNi vismApane, kuhukam - Azcaryam / / 51 / / saM-vibhyAM kaseH // 52 // AbhyAM parasmAt kaserukaH pratyayo bhavati ka sa gatau, saMkasukaH- sukumAraH, parApavAdazIlaH, zrAddhAgnizca saMkasukaM vyaktAvyaktaM saMkIrNaM ca / vikasuka:- guNavAdI, pari zrAntazca / / 52 / / krameH kR'm ca vA || 53 " *merukaH pratyayo bhavati, zrasya ca 'kRma' ityAdezo vA bhavati / kramU pAdavikSepe, kRmukaH- bandhanam AdezavidhAnabalAcca na guNaH kramukaH pUgataru / / 53 / / kami timerdo'ntazca // 54 // AbhyAmukaH pratyayo bhavati, dazcAnto bhavati / kamuGkAntau kanduka:- krIDanam / timac ArdrabhAve, tindukaH - vRkSaH / / 54 / / maNDermaDDazca // 55 // maNDairukaH pratyayo bhavati maDDu ca Adezo bhavati / maDu bhUSAyAm maDDuka:vAdyavizeSaH / / 55 / / kaNyaNerNit / / 56 / / AbhyAM NidukaH pratyayo bhavati / kaNa aNa zabde, kANukaH kAkaH, hiMsrazca, kANukam ANukaM ca-akSimalam / / 56 / / kaJcuka zuka-- naMzuka-pAkuka-hibuka-cibuka - jambuka- culuka-cUcukolmuka-bhAvukapRthukamadhukAdayaH // 57 // ete kidukapratyayAntA nipAtyante kaci bandhane azoTi vyAptau nazauca adarzane, eSAM svarAnno'ntazca kaJcukaH - kUrpAsaH, aMzukaM - vastram naMzuko - raNareNuH, pravAsazIlaH, candraH, prAvaraNaM ca / paceH pAk ca pAkuka:- laghupAcI sUpaH, sUpakAraH adhvaryuM zca / hinoticinoti jamatInAM vo'ntazca, hibukaM - lagnAccaturtha sthAnam, rasAtalaM, cibukaM - mukhA Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-50-63 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 351 dhobhAgaH, jambukaH-sRgAlaH / culumpaH sautraH, antyasvarAdilopazca culumpatIti-culukaH karakozaH catezcUca ca, cUcuka:-stanAgrabhAgaH / jvalerulm ca, ulmukam-alAtam / bhAtervo'ntazca, bhAvukaH-bhaginIpatiH / prathiS prakhyAne, pRthukaH-zizuH vrIhyAdyabhyUSazca / maci kalkane, ghazcAntAdezaH, madhukaM yaSTImadhuH / AdigrahaNAd vAluko-vAlukAdayo bhavanti / / 57 / mR-manyaJji-jali-bali-tali-mali-malli-bhAli-maNDi-bandhibhya UkaH // 58 // ebhya UkaH pratyayo bhavati / mRt prANatyAge, marUka:-mayUraH, mRgaH, nidarzanebhaH, tRNaM ca / manic jJAne, manUka:-kRmijAtiH / ajaupa vyakti-mrakSaNa-gatiSu, ajuukHhiNsrH| jala ghAtye, jalUkA-jalajantuH / bala prANana-dhAnyAvarodhanayoH, balUkaH-utpalamUlaM, matsyazca talaN pratiSThAyAm , talUka:-tvakRmiH / mali dhAraNe, malUkaH-sarojazakuniH / malli dhAraNe, mlluuk:-kRmijaatiH| bhaliNa AbhaNDane, bhAlUkaH RkSaH / muha bhUSAyAm maNDUke:-durduraH bandhaMz bandhane, bandhUkaH- bandhujIvaH / / 58 // zalyaNerNit // 59 // AbhyAM NidUkaH pratyayo bhavati / pala phala zala gatau, zAlUkaM-jalakandaH, balavAMzca / aNa zabde, ANUkam-akSimalam // 56 // kaNi-bhallerdIrghazva vA // 60 // AbhyAmakaH pratyayo bhavati, dIrghazcAnayorvA bhavati / kaNa zabde, kaNaka:-dhAnyastokaH, kANUka:-pakSI, kAekam-akSimalam, tamo vA / bhalli paribhASaNa-hiMsA-dAneSu, bhallUka: bhAllUkazca-RkSaH / / 60 / / shmbuuk--shaambuuk-vRdhuuk-mdhuukoluukorubuuk-vruukaadyH|| 61 // ete UkapratyayAntA nipAtyante / zameo'nto dIrghazca vA / zambUkaH-zaGkhaH, zAmbUkaH sa eva / vRz bharaNe, asya vRdhabhAvazca, vRdhUka:-mAtRvAhakaH, vRdhUkaM jalam / maderdhazca, madayatIti-madhUkaH-vRkSaH / aleruccopAntyasya, ulUkaH-kAkAriH / urupUrvAd vAteH kicca, uru vAti uruvUkaH-eraNDaH / vRdherlopazca, vardhata iti-varUkaH-tRNajAti: AdigrahaNAdanUkavAvadUkA''dayo bhavanti / / 61 / / kiro'Gko ro lazca vA / / 62 / / kirateraGkaH pratyayo bhavati / rephasya ca lakAdezo vA bhavati / karaGkaH-samudraH, kalaGkaH-lAJchanam / / 62 / / rA-lA-pA-kA-bhyaH kit // 63 // ebhya kidaGkaH pratyayo bhavati / rAMka dAne, raGka: balIyAn / lAMka dAne, laGkA purI / pAMka rakSaNe, paGkaH kardamaH / ke zabde kaGkaH pakSI / / 63 // Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-64-72 kuli-ciribhyAmiGkak / / 64 // AbhyAmiGkak pratyayo bhavati / kula bandhusaMstyAnayoH, kuliGkaH cttkaa| cira hiMsAyAm sautraH, ciriGka jalayantram // 64 // klervingkH|| 65 // kaleravitaH pratyayo bhavati / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalaviGkaH gRhacaTakaH / / 65 / / kramerelakaH // 66 // krama pAdavikSepe, ityasmAdelakaH pratyayo bhavati / kramelakaH karabhaH / / 66 / / / jIverAko jaiva ca / / 67 // jIva prANadhAraNe, ityasmAdAtRka: pratyayo bhavati, jaiva ityAdezazca bhavati / jaivAtRkaH AyuSmAn candraH AmraH vaidyaH meghazca / jaivAtRkA jIvadvatsA strI / / 67 / / hR-bhU-lAbhya ANakaH // 68 // ebhya ANaka: pratyayo bhavati / haga haraNe, harANaka: cauraH / bhU sattAyAm , bhavANakaH gRhapatiH / lAMk AdAne, lANakaH hastI // 68 // priyaH kit // 66 // prIMgz tRptikAntyoH, ityasmAdANakaH pratyayo bhavati sa ca kit bhavati / priyANakaH putraH / / 69 // dhA--lU-zizibhyaH // 70 // yogavibhAga uttarArthaH ebhyazca ANakaH pratyayo bhavati / DudhAMgka ghAraNe ca, ghANakaH dInAradvAdazabhAgaH haviSAM grahaH chidrapidhAnaM ca / lUgz chedane, lavANakaH kAlaH tRNajAti: dAtraM ca / zighu AghrANe, zivANakaH nAsikAmalaH // 70 // zI-bhI rAjezcAnakaH // 71 // zIbhIrAjibhyo ghAlUziGghibhyazca Anaka: pratyayo bhavati / zIGa ka svapne, zayAnakaH-ajagaraH, zailazca / tribhIka bhaye, bibhetyasmAditi bhayAnakaH bhImaH, vyAghraH, varAhaH, rAhazca / rAjaga dIptI, rAjAnaka:-kSatriyaH / DudhAMgk dhAraNe ca, dhAnaka:-hemAdiparimA. Nam / lUgza chedane, lavAnaka:-dezavizeSaH, dAtraM ca / zivantyaneneti zivAnaka:-zleSmAyuH purISaM ca / / 71 // aNerDit // 72 // aNeDidAnakaH pratyayo bhavati / aN zabde, Anaka:-paTahaH / / 72 // Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-73-81 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 353 kneriinkH|| 73 // kanai dIptikAntigatiSu, ityasmAdInakaH pratyayo bhavati / kanInakaH-kanInikA vA'kSitArakA / / 73 / / guG Idhukaidhuko / 74 // guGa zabde, ityasmAdIdhuka edhuka-ityeto pratyayau bhavataH / gavodhukaM-naram , dhAnyajAtizca / gavedhukAtRNajAtiH / / 74 / / vRtestikH|| 75 // vRtUGa vartane, ityasmAttikaH pratyayo bhavati / vattikA-citrakaropakaraNam , zakuniH, dravyaguTikA ca / / 75 / / kRti-puti-lati-bhidibhyaH kita / / 76 // ___ ebhyaH kittika: pratyayo bhavati / kRtat chedane, kRttikA nakSatvam / putilatI sautrI, puttikA-madhumakSikA lattikA-vAdyavizeSaH; gauH godhA ca, gopUrvAt golattikA-gRhagolikA; avapUrvAt , avalattikA-godhA, AlattikA-gAnaprArambhaH / bhidRpI vidAraNe, bhittikA, kuDyam , mASAdicUrNam , zarAvatI ca nadI / / 76 // iSyazi-masibhyastakak / / 77 / / ebhyastakA pratyayo bhavati / iSat icchAyAm , iSTakA-mRdvikAraH / azauTi vyAptI, aSTakAH-zrAddhatithayastisraH, aSTamyaH, pitRdevatyaM ca / masaica pariNAme, mstk:shirH|| 77 // bhiyo dve ca // 7 // tribhIka bhaye, ityasmAttakak pratyayo bhavati dve ca rUpe bhavataH / bibhItaka:-akSaH 78 ha-ruhi-piNDibhya iitkH|| 79 // emya ItakaH pratyayo bhavati / haga haraNe harItakI pathyA / ruhaM janmani, rohItakaHvRkSavizeSaH / piDuGa saMghAte, piNDItakaH-karahATa: / / 79 / / kuSeH kit // 80 // kuSaz niSkarSe, ityasmAt kidIkaH pratyayo bhavati / kuSItakaH-RSiH / / 80 // bali-bili-zali-damibhya AhakaH // 81 // ebhya Ahaka: pratyayo bhavati / bala prANanadhAnyAvarodhayoH, balAhaka:-meghaH, vAtazca / bilat bhedane, bilAhakaH-vajraH / bAhulakAnna guNaH / zala gatau, zalAhaka:-vAyuH / damUc upazame, damAhakaH-ziSyaH / / 41 // Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 ] svopajJoNAdigaNamUtravivaraNam [ sUtra -82-90 caNDi mallibhyAmAtakaH // 82 // AbhyAmAtakaH pratyayo bhavati / caDuGa kope, caNDAtakaM nartakyAdivAsaH / bhalli paribhASaNa hiMsAdAneSu bhallAtakaH - vRkSaH / / 82 // * zleSmAtakAmrAtakA milAtaka-piSTAtakAdayaH // 83 // ete AtakapratyayAntA nipAtyante / zliSemaMzca parAdiH, zleSmAtakaH kapheluH / amervRddho razcAntaH, AmrAtaka:- vRkSaH / natraH parasya mlAyatemil ca, amilAtakam - varNapuSpam / viSesto'ntazca piSTAtakaMvarNacUrNam AdigrahaNAt kozAtakyAdayo bhavanti // 83 // zami-manibhyAM khaH // 84 // AbhyAM khaH pratyayo bhavati, zamUc upazame zaGkhaH kambu, niSizca / manic jJAne, maGkhaH mAgadhaH, kRpaNaH, citrapaTazca maGkhA - maGgalam // 84 // zyatericca vA // 85 // zoMc takSaNe, ityasmAt khaH pratyayo bhavati, izcAsyAntAdezo vA bhavati / zikhAcUDA, jvAlA ca, vizikhA - ApaNaH / vizikhaH - bANaH / zAkhA-viTapaH / vizAkhA nakSa zram / vizAkha:- skandaH / / 85 / / pU-muhoH punmurau ca // 86 // pUGa pavane muhauc vaicitye, ityetAbhyAM khaH pratyayo bhavati / anayozca yathAsaMkhyaM punamur ityAdezau bhavataH / puGkhaH - bANabudhnabhAgaH, maGgalAcArazca / mUrkhaH - ajJaH / / 86 / / azerDit // 87 // azoTi vyAptI, ityasmAt Dit khaH pratyayo bhavati / aznuta iti khamAkAzamindriyaM ca nAsya khamasti nakhaH, zobhanAni khAni asmin sukham / duSTAni khAnyasmin duHkham / / 87 / / uSeH killuk ca // 88 // uS dAhe, ityasmAt kit khaH pratyayo bhavati, luk cAntyasya bhavati / uSantyasyAmiti ukhA sthAlI, UrdhvakriyA vA // 88 // maruccAsya vA // 86 // maha pUjAyAm, ityasmAt khaH pratyayaH antaluk akArasya ca ukArAdezo vA bhavati / mukhamAnanam, makhaH yajJaH, adhvaryuH, Izvarazca // 89 // nyuGkhAdayaH // 60 // Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-91-98 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 355 nyuGkhAdayaH zabdAH khapratyayAntA nipAtyante / nayateH kha un cAntaH, nyuGkhA:SaDoGkArAH / AdigrahaNAdanye'pi / / 60 / / maye-dhibhyAmRkhekhau / / 61 // mayi gatau, edhi vRddhau, ityAbhyAM yathAsaMkhyaM Ukha, ikha ityeto pratyayo bhavataH / mayUkha:-razmiH / eghikhaH-varAhaH / / 61 / / gamyami-ramyaji-gadyadi-cho-gaDi-khaDi-ga-bhR-vR-svRbhyo gH|| 12 // ebhyo gaH pratyayo bhavati / gamlu gatau, gaGgAdevanadI / ama gatau aGgam-zarIrAvayavaH, aGgaH samudraH, vahniH, rAjA ca, aGgA-janapadaH / rami kroDAyAm , raGgaH-nATayasthAnam / aja kSepaNe ca, vega:-svarA, retazca / gada vaktAyAM vAci, gada:-vAgvikalaH / adaMka bhakSaNe, adgaH samudraH, agni:, puroDAzazca / choMca chedane, chAgaH-bastaH / gaDa secane, gaGgaH-mRgajAtiH / khaDaN bhede, khaDgaH mRgavizeSaH asizca / gat nigaraNe, grg:-RssiH| TuDubhRgaka poSaNe ca, bhargaH-rudraH, sUryazca / vRgTa varaNe, vargaH saMghAtaH ausva zabdopatApayoH, svrgH-naakH|| 92 / / pU-mudibhyAM kit // 13 // AbhyAM kidgaH pratyayo bhavati / pUgz pavane pUgaH-saMghAtaH, kramukazca / mudi harSe mudgaH-dhAnyavizeSaH / / 93 / / bhR-vRbhyAM no'ntazca // 14 // AbhyAM kidgaH pratyayo bhavati, nakArazcAnto bhavati / TuDubhRk poSaNe bhRGgaHpakSI, bhramaraH varNavizeSa:, lavaGgazca / vRnT varaNe, vRGgaH-pakSI, upptiH|| 94 // . dramo NidvA // 15 // drama gatI, ityasmAdgaH pratyayo bhavati sa ca NidvA / drAGga-zIghram , drAGgaH-pAMzuH, draGga:-nagaram , draGgA-zulkazAlA / / 95 / / zRGga-zAGgAdayaH / / 66 // zRGgAdayaH zabdA gapratyayAntA nipAtyante / zRz hiMsAyAm , ityasya no'nto hrasvazca / zRGga-viSANam , zikharaM ca, tasyaiva no'nto vRddhizca, zAGga:-pakSI / AdigrahaNAt hRga haraNe, hArga:-paritoSaH / mat prANatyAge, mArga:-panthAH // 66 // tdderaagH|| 17 // taDaN AghAte, ityasmAdAgaH pratyayo bhavati / taDAgaM srH|| 97 / / pati-tami-ta-pa-kR-zalvAderaGgaH // 18 // ebhyo'GgaH pratyayo bhavati / patlu gatau, pataGgaH-pakSI zalabhaH, sUryaH, zAli Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam sUtra-66-105 vizeSazca / tamUca kAGakSAyAm , tamaGgaH-harmyani' haH / tR plavanataraNayoH, taraGga miH / pRz pAlanapUraNayoH, paraGgaH-khagaH, vegazca / kRt vikSepe, karaGgaH karmazIlaH / zRz hiMsAyAm , zaraGgaH-pakSivizeSaH / lUgz chedane, lavaGgaH-sugandhivRkSa: / AdigrahaNAdanyebhyo'pi // 98 // sR-vR-nabhyo Nit // 6 // emyo NidaGgaH pratyayo bhavati / sRgato, sAraGgaH-hariNaH, cAtakaH, zabala varNazca / vanT varaNe, vAraGgaH, kANDakhaGgayoH, zalyaM, zakunizca / nRz naye, nAraGga:-vRkSajAtiH / / 9 / manamatmAtau ca // 10 // manic jJAne, ityasmAdaGgaH pratyayo bhavati, mat-mAtau cAsyAdezau bhavataH / mataGgaH-RSiH, hastI ca / mAtaGga:-hastI, antyajAtizca / / 100 / / viDi-vili-kuri-mRdi-pizibhyaH kit // 101 // ebhyaH kidaGgaH pratyayo bhavati / viDa Akroze, viDaGgaH-vRkSajAtiH, gRhAvayavazca / vilat varaNe, vilat bhedane vA, viliGgaH auSadham / kurat zabde, kuraGgaH-hariNaH, kuraGgI bhojakanyA mRdaz kSode, mRdaGga:-murajaH / pizat avayave, pizaGga:-varNaH / / 101 / / sphuli-kali-palyATya iGgaka // 102 // sphulyAdibhya Adantebhyazca iGgaka pratyayo bhavati / sphulat saMcaye ca, sphuliGgaH sphuliGgA ca agnikaNaH / kali zabdasaMkhyAnayoH, kaliGgo-rAjA kaliGgA-janapadaH / palagato, paliGgaH, RSiH, zilA ca / pAteH piGgaH / bhAteH, bhiGgAH / dvAvapi varNavizeSau / dadAte: dingg:-adhykssH| dadhAteH dhinggH-shresstthii| lAteH liGga-strItvAdi hetuzca / AliGgaH-vAdyavizeSaH / zyateH ziGgaH-vanaspatiH, kizorazca / / 102 / / bhaleridutau cAtaH // 103 // bhalie AbhaNDane, ityasmAdiGgaka pratyayo bhavati / akArasya ca ikAra-ukArI bhvtH| bhiliGga:-karmAropakaraNam / bhuliGgaH-RSiH, pakSI ca / bhuliGgA: sAlvAvayavAH / / 103 // aderNit // 104 // adaMka bhakSaNe, ityasmAt diGgaka pratyayo bhavati / sa ca Nit bhavati / AdiGgaHvAdyajAtiH / / 104 // ucciliGgAdayaH // 105 // ucciliGgAdayaH zabdA iGgapratyayAntA nipaatyntai| utpUrvAccalerasyetvaM ca / ucciliGgaH-dADimI / AdigrahaNAdanye'pi / / 105 // .. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-106-114 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 357 mAGastuleruGgak ca // 106 // mAGapUrvAt tulaNa unmAne, ityasmAt uGgaka iGgak ca pratyayau bhavataH / mAtuluGgaH bIjapUraH, mAtuliGgaH sa eva / / 106 / / kami-tami-zamibhyo Dit / / 107 // ebhyo DiduGgaH pratyayo bhavati / kamUGa kAntI, kuGgA janapadaH / tamUca kAGkSAyAm, tuGgaH-mahAvarmA, zamUc upazame, zuGgaH-muniH, zuGgA-vinatA / zuGgAH-kandalyaH / 107 // sateH surca // 108 // sR gatau ityasmAduGgaH pratyayo bhavati, sur cAsyAdezo bhavati / suruGgA-gUDhamArgaH / / 108 / / sthA-ti-janibhyo ghH||106 // ebhyo ghaH pratyayo bhavati / SThAM gatinivRttI, sthAghaH gAdhaH / RprApaNe ca, argha:mUlyam, mAnapramANaM, pAdodakAdi ca / janaici prAdurbhAve, javAzarIrAvayavaH // 109 // __ maghA ghavAgha-dIrghAdayaH // 11 // ___ ete ghapratyayAntA nipAtyante / maGanUghalopazca / maghA nakSatram / hantehaMsya ghazca, ghaGghaH-ghasmaraH, ghavA kAGkSA / ameluk ca, aghaM-pApam / haNAteIr ca, dIrgha-AyataH, uccazca / AdizabdAdanye'pi // 11 // stereghH||111|| sR gato, ityasmAdadhaH pratyayo bhavati / saraghAmadhumakSikA // 111 // ku-pU-samiNabhyazcaT dIrghazca // 112 // kupUbhyAM sampUrvAcca iNazcaT pratyayo bhavati / dIrghazca bhavati, To DyarthaH / kuGa zabde, kUcaH-hastI, kUcI-pramadA citrabhANDam , udazvit, vikArazca / pUgz pavane, pUcaH, pUcI muniH / iMNak gatI, samIcaH Rtvika, smiicN-mithunyogH| samIcI-pRthvI, udIcI ca, dIrghavacanAd guNo na bhavati // 112 // kUrca-cUrcAdayaH // 113 // kUrca ityAdayaH zabdAzcaTpratyayAntA nipAtyante / kavateH kirateH karotervA UrAdezazcAntasya / kUrca-zmazru AsanaM, tantuvAyopakaraNaM, yatipavitrakaM ca / kUrcamiva kUrcakaH kUciketi ca bhavati / caratezcorayatervA cUrAdezazca, cUrcaH-balavAn / AdizabdAdanye'pi / / 113 // kalyavi-madi-maNi-ku-kaNi-kuTi kRbhyo'cA // 114 // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-115-123 ebhyo'caH pratyayo bhavati / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalaca:-gaNaka: / ava rakSaNAdau, avc:-uccstrH| madaic harSe, madaca: mattaH / maNa zabde, maNacaH-zakuniH / kuGa zabde, kavacaM-varma / kaNa zabde, kaNacaH-kaNayaH / kuTat kauTilye, kuTacaH vRkSajAtiH, kRta vikSepe, karaca:-dhAnyAvapanam / / 114 / / krakacAdayaH // 115 // krakaca ityAdayaH zabdA apratyayAntA nipAtyante / krameH kazca, jaka:-karapattraH / AdizabdAdanye'pi // 115 / / pizerAcak // 116 // pizat avayave, ityasmAdAcak pratyayo bhavati / pizAcaH-vyantarajAtiH / / 116 // mR-pibhyAmicaH // 117 // AbhyAmicaH pratyayo bhavati / mRt prANatyAge, maricam USaNam / traprauSi lajjAyAm , trapicA-kuthA // 117 // mriyaterIcaNa // 118 // mRt prANatyAge, ityasmAdIcaN pratyayo bhavati / mArocaH-rAvaNamAtulaH // 118 / / laSerucaH kazca // 119 // laSI kaantau| ityasmAducaH pratyayo bhavati / antyasya ca ko bhavati / lakuca:vRkSajAtiH / / 116 / / guDerUcaT // 120 // guDat rakSAyAm , ityasmAdUcaT pratyayo bhavati / gUDUcI-chinnaruhA / kuTAditvAda Tittvam / / 120 // siveDita // 121 // SivUc Uto, ityasyAt ucaT pratyayo Dit bhavati / sUcaH-pizunaH, stibhizcaH / sUcI-saMdhAnakaraNI // 121 // ci-meDoMcaDacau // 122 // cimibhyAM pratyekaM Doca DaJca iti pratyayo bhavataH / vacanabhedAnna yathAsaMkhyam / ciMgaTa cayane, cocaH vRkSavizeSaH, caJcA-tRNamayaH purussH| DumiMgaTa prakSepaNe, mocA-kadalI, maJcaHparyaGkaH / / 122 // kuTi-kuli-kalyudibhya izvak / / 123 // Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-124-131 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 359 ebhya iJcak pratyayo bhavati / kuTeH, kuTiJcaH-kSudrakarkaTaH / kuleH, kuliJca:rAziH / kaleH, kaliJcaH-upazAkhAvayavaH / uda AghAte sautraH, udiJca koNa: yena tUrya vAdyate, parapuSTazca / / 123 / / tudi-madi-padyadi-gu-gami-kacibhyacchak // 124 // ebhyazchak pratyayo bhavati / tudIt vyathane, tuccha:-stokaH / madaic harSe, maccha:matsyaH, pramattapuruSazca; macchA-strI / padiMca gatau, pacchaH shilaa| adaMka bhakSaNe, accha:nirmalaH / guGa zabde, gucchaH stabakaH / gamlu gatau, gacchaH kssudrvRkssH| kaci bandhane, kaccha: kUrmapAdaH, kukSiH nadyavakuTArazca / kacchA janapadaH / bAhulakAt katvAbhAvaH / 124 // pIpUDohrasvazca // 125 // * AbhyAM chak pratyayo bhavati, hrasvazca bhavati / pIGaca pAne, piccham -zakunipattram, piccha:-guNavizeSaH / yadvAn picchila ucyate / pUGa pavane, pucchaM vAladhiH // 125 / / guluJcha-pilipiJchaidhicchAdayaH // 126 // ete chapratyayAntA nipAtyante / guDela um cAntaH, guluJchaH stavakaH / pIleripi nonto hrasvazca, pilipiJchaH-rakSAvizeSaH / edheriTa ca, epicchaH nagaH / AdigrahaNAt piJchAdayo'pi bhavanti / / 126 / / - viyo jak / / 127 // vIMk prajanakAntyasanakhAdaneSu ca, ityasmAt jak pratyayo bhavati / bIjamutpattihetuH / / 127 // puvaH pun ca // 128 // pUGa pavane, ityasmAt jak pratyayo bhavati / asya ca pun ityAdezo bhavati / pujaH rAziH // 128 // kuvaH kubkunI ca // 12 // kucha zabde, ityasmAt jak pratyayo bhavati / asya ca kuS kun ityAdezau bhavataH / kubjaH-vakrAnatAGgaH, gucchazca / kuJjaH-hanuH, parvataikadezazca / nikuJjaH-gahanam // 126 // kuTerajaH // 13 // kuTat kauTilye, ityasmAdajaH pratyayo bhavati / kuTajaH-vRkSavizeSaH / kuTAditvAt Tittvam , kuTajI / / 130 // bhiSebhiSabhiSNau ca vA // 131 // . Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-132-141 bhiSerajaH pratyayo bhavati, bhiSabhiSNa ityAdezau cAsya vA bhvtH| bhiSiH sautraH, bhiSajaH / AdezabalAnna guNaH / bhiSmajaH-vaidyaH, bheSajam-auSadham // 131 / / mumur ca // 132 // ___ murve bandhane, ityasmAdajaH pratyayo bhavati / asya ca mur ityAdezo bhavati / murajaH mRdaGgaH / / 132 // balervontazca vA // 133 // bala prANanadhAnyAvarodhayoH, ityasmAda ajaH pratyayo bhavati, vakArazcAnto vA bhavati / balvajaH-mujavizeSaH / balajA-sabuso dhAnyapujaH / / 133 / / . uTajAdayaH // 134 // uTajAdayaH zabdA ajapratyayAntA nipAtyante, vaTevasyotvaM ca / AdizabdAt bhUrjabharujAdayo bhavanti / / 134 // kulerijak // 135 // kula bandhusaMstyAnayoH, ityasmAt ijak pratyayo bhavati / kulija-mAnam // 135 / / kRgo'nyjH|| 136 // karoteraJjaH pratyayo bhavati / karaJjaH-vRkSajAtiH / / 136 / / jhamejhaH // 137 // jhamU adane, ityasmAt jhaH pratyayo bhavati / jhajA-sazIkaro meghavAtaH / / 137 // luSeSTaH // 138 // luSa steye, ityasmATTaH pratyayo bhavati / loSTomRpiNDaH // 138 / / nami-tani-jani-bani-sano luk ca // 136 // ebhyaSTaH pratyayo bhavati, luk cAntasya bhavati / pamaM prahvatve, naTa:-bharataputraH / tanUyI vistAre, taTaMkUlam / janaici prAdurbhAve, jttaa-grthitkeshsNghaatH| vana SaNa saMbhaktI, vtt:-nypodhH| saTA-agrathitaH kezasaMghAtaH / / 139 / / jani paNi kijubhyo dIrghazca // 140 // ebhyaSTaH pratyayo bhavati, dIrghazcaiSAM guNApavAdo bhavati / janaici prAdurbhAve, paNi vyavahArastutyoH, jANTaH, pANTa: vRkssvishessaavetau| kijU sautrau, kITa:-kSudrajantuH / jUTaH mauliH|| 140 // ghaTA ghATA ghaNTAdayaH // 141 // Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-142-147 ] svapajJoNAdigaNasUtravivaraNam ete TapratyayAntA nipAtyante / hanterghaghAghanazca, ghaTA vRndam / ghATA svAGgam / ghaNTA-vAdya vizeSaH / AdigrahaNAt chaTAdayo bhavanti // 141 / / divyavi zru-ku-karvi-zaki kati kRpi capi cami-kamyedhi-karki makiM kakkhi tR kR-sR-bhR-vR-bhyo-'TaH // 142 // ebhyo'TaH pratyayo bhavati / divUca krIDAdau, devaTaH devakulavizeSaH, zilpI ca / ava rakSaNAdau, avaTa:-prapAta: kupazca / zraMTa zravaNe, zravaTa: chattram kaMka zabde, kavaTa:ucchiSTam / karba gatau karbaTakSudrapattanam / zaklRT zaktI, zakaTam-anaH / kakuGa gatau, kaGkaTa:-sannAhaH / kaGkaTaM siimaa| kRpauGa sAmartha karpaTa-vAsaH / capa sAntvane, capaTaH-rasaH / camU adane, camaTa:ghasmaraH / kamUGa kAntI, kamaTa: vAmanaH / eghi vRddhI, eghaTaH valmIkaH / kaki-markI-sautrau / karkaTa:-kapilaH, kulIrazca, krkttii-Rpuso| markaTaH kapiH, kSudrajantuzca / kakkha hasane, kakkhaTaH karkazaH / tRplavanataraNayoH taraTa: pInaH / DukRga karaNe, karaTaH kAkaH, : karikapolazca / sR gatI, saraTa: kRkalAsaH / TuDubhRgaka poSaNe ca, bharaTa: plavavizeSaH bhRtyaH, kulAlazca / vRgT varaNe, varaTaH kSudradhAnyam , prahArazca / / 142 / / . kuli-vilibhyAM kit // 143 // AbhyAM kidaTaH pratyayo bhvti.| kula bandhusaMstyAnayoH, kulaTA-bandhakI / vilat viraNe, vilaTAnadI / / 143 / / kptt-kiikttaadyH|| 144 / / kapaTAdayaH zabdA aTapratyayAntA nipAtyante / kampenalopazca, kapaTaM maayaa| kakerata Icca, kIkaTa: kRpaNaH / AdigrahaNAt laghaTaparpaTAdayo bhavanti / / 144 // ___ ani-zR. pR-vR lalibhya ATaH // 145 // ebhya ATa: pratyayo bhavati / anak prANane, anATaH zizuH / zuz hiMsAyAm, zarATaH zakuntaH / pRz pAlanapUraNayoH, parATa AyuktakaH / vRGaz saMbhaktau varATaH sevakaH / laliN IpsAyAm, lalATam, alikam / / 145 / / sR sRpeH kit // 146 // AbhyAM kidATa: pratyayo bhavati / sR gatau, srATaH puraHsaraH / sRplauMgato, sRpATaH alpaH, kumudAdipattraM ca / sRpATI-upAnat, kupyam alpapustakazca / / 146 / kiro lazca vA // 147 // kirateH kidATaH pratyayo bhavati lazcAnto vA bhavati / kilATo-bhakSyavizeSaH kirATo vaNik , mlecchazca / / 147 // Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-148-155 kapATa virATa zRGgATaprapunnATAdayaH // 148 // ete ATapratyayAntA nipAtyante / kampenalopazca, kapATa arari: japAdInAM po va: [2-3-105] iti vatve-kavATaH / vaGa itvaM ca, virATa:-rAjA / zrayateH zraGaga ca. zRGgATa jalajavizeSaH, vipaNimArgazca / prapUrvAt puNernazca, prapunATa:-eDagajaH / AdizabdAt khalvATAdayo bhavanti / / 148 / / cireriTo ma ca // 146 // cireH sautrAdiTaH pratyayo bhavati, bhakArazcAntAdezo bhavati / cibhiTI vAluGgI // 149 / / TiNTazcar ca vA // 150 // cireSTidiNTaH pratyayo bhavati, car iti cAsyAdezo vA bhavati / cariNTo ciriNTI ca-prathamavayAH strI / / 150 // ta-kR-kRSi-kampi-kRSibhyaH kITaH // 151 // ebhyaH kidiTaH pratyayo bhavati / tR plavanataraNayoH, tirITaM kUlavRkSaH, mukuTaM, veSTanaM ca / kRt vikSepe kirITaM mukuTa, hiraNyaM ca / kRpauGa sAmarthya , kRpITa-hiraNyaM jalaM ca / kapuGa calane, kampITa-kampaH, kampaM ca / kRSIt vilekhane, kRSITaM jalam // 151 / / khjeriittH|| 152 // khaju gativaikalye, ityasmAdarITaH pratyayo bhavati / khajarITa khaJjanaH / / 152 / / gu-ja-da-va-bhRbhya uTa uDazca // 153 // ebhya uTa uDazca pratyayau bhavataH / bhinnavibhaktinirdeza uTasyottara trAnubattyarthaH / aprakRtasyApi uDasya vidhAnamiha lAghavArtham / gRza zabde, garuTa:-garuDazca-garutmAn jaSaca jarasi, jaruTaH, jaruDazca vnsptiH| dRz vidAraNe, daruTa! daruDazca biDAlaH / vaza varaNe, varuTa: varuDazca meSaH / bhRS bharjane ca, bharuTa: bharuDazca meSa eva / / 153 / / makarmakamukau ca // 154 // makuGa maNDane, isyasmAt uTaH pratyayo bhavati, maka muka ityAdezau cAsya bhavataH / makuTaH mukuTazca-kirITaH // 154 / / nakuTa kukkuTotkuruTa-muruTa-puruTAdayaH // 155 // ete uTapratyayAntA nipAtyante / nRteH kazca, narkuTa:-bandI / kukeH ko'ntazca, kukkuTa:-kRkavAkaH / utapUrvAt kRgaH, kur ca utkuruTaH kcvaarpunyjH| muripuryoguNAbhAvazca, muruTaH yat veNvAdimUlamRjUkatu na zakyate / puruTa:-jalajantuH / AdizabdAt sthapuTAdayo bhavanti / / 155 / / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-156-165 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [363 duro draH kUTazca dur ca // 156 // dupUrvAt dRNAteH kidUTa uThazca pratyayau bhavataH / dur cAsyAdezo bhavati / durdurUTa:-durmukhaH, duI ruTa: deshkaalvaadii.|| 156 / / bndheH|| 157 // bandhaMz bandhane, ityasmAd kita uTaH pratyayo bhavati / vadhUTI-prathamavayAH strI / 157 cperettH||158 // cap sAMtvane, ityasmAdeTaH pratyayo bhavati / capeTaH capeTA vA-hastatalAhatiH / 158 gro Nit // 156 // gRt nigaraNe, ityasmAt NideTaH pratyayo bhavati / gAreTa:-RSiH // 159 // kR-zaka zAkheroTaH / / 160 // ebhya oTaH pratyayo bhavati / DukRg karaNe, karoTa: bhRtyaH, ziraH, kapAlaM ca, karoTaM-bhAjanavizeSaH / zaklRT zaktI, zakoTa:-bAhuH / zAkha zlAkha vyAptI, zAkhoTaH vRkSavizeSaH / / 160 // kapoTa-bakoTAmoTa-kakoMTAdayaH // 161 // ete oTapratyayAntA nipAtyante / kavA varNe, pazca, kapoTa:-varNaH, kitavazca / vace kazca, vakoTa: vakaH / aznAteH sazca parAdiH, akSoTa:-phalavRkSaH / kRgaH-ko'ntazca, krkottH-naagH| AdizabdAdanye'pi bhavanti // 161 / / vani-kaNi-kAzyuSibhyaSThaH // 162 // ebhyaSThapratyayo bhavati / vana bhaktI, vaNThaH aniviSTaH / kaNa zabde, kaNThaH-kandharA / kAzRGa, dIptau, kASTha-dAru, kASThA-dik avasthA ca / uSU dAhe, oSThaH-dantacchadaH / 162 pI-vizi-kuNi-pRSibhyaH kit / / 163 // ebhyaH kit ThaH pratyayo bhavati / pIGa ca pAne, pITham-Asanam / vizaMt pravezane, viSThA-purISam / kuNat zabdopakaraNayoH, kuNThaH-atIkSNaH pRSU secane pRSThaH-aGa kuzaH, zarIraikadezazca / / 163 / / kuServA // 164 // kuSaz niSkarSe, ityasmAt H pratyayo bhavati sa ca vA kit bhavati / kuNThaMvyAdhiH gandhadravyaM ca, koSThaH-kuzUlaH, udaraM ca / / 164 / / zamelu ca vA // 165 // Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-166-170 zamUca upazame, ityasmAt ThaH pratyayo bhavati, luk cAntasya vA bhavati / zaThaH dhUrtaH zaNThaH-sa eva, napuMsakaM ca / / 165 / / paSTaidhiThAdayaH // 166 // SaSThAdayaH zabdASThapratyatyAntA nipAtyante / puSaH kit ThaH paSAdezazca / paSThaHprasthaH, parvatazca / edhateriTa ca, edhiLaM vanam , edhiThaH-girisaridrahaH / AdizabdAdanye'pi // 166 // mR-ja-za-kamyami-rami-rapibhyo'ThaH // 167 // ebhyo'ThaH pratyayo bhavati / mRt prANatyAge, maraTha.dadhyatidravIbhUtam, kRmijAtiH, . kaNThaH, prANazca / juSca jarasi, jaraThaH-kaThoraH / zRz hiMsAyAm . zaraTaH AyudhaM, pApaM, krIDanazIlazca / kamUGa kAnto kamaTha:-bhikSAbhAjanam, kUrmAsthi, kacchapaH mayUraH, vAmanazca / ama gatau, amtthH-prkrssgtiH| rami krIDAyAma, ramaThaH-dezaH, kRmijAtiH, krIDanazIla: mleccha:, devazca, vilAtAnAm / rapa vyakte vacane rapaThaH-vidvAn, maNDUkazca / / 167 // pazcamAt DaH // 168 // paJcamAntAt dhAtorDa: pratyayo bhavati / Sana bhaktI, SaNDa:- vana, vRSabhazca / bAhalakAt satvAbhAvaH / bhaNa zabde, bhaNDa:-prahasanakaraH, bandI c| caNa zabde, cnndd:kruurH| paNi vyavahArastutyoH paNDa:-zaNDaH / gaNaNa saMkhyAne, gaNDa:-pauruSayuktaH purussH| maNa zabde, maNDa:-razmiH , agram , annavikArazca / vana bhakto, vaNDa:- alpazephaH, nizca. niziznazca / zamU damUca upazame, zaNDa:-utsRSTaH, pazuH RSizca / daNDaH-vanaspatipratAnaH, rAjazAsanaM, nAlaM, praharaNaM ca rami krIDAyAm , raNDa:-puruSaH, raNDA-strI, raNDamantaHkaraNam / trayamapi svasambandhizUnyamevamucyate / tamestanevo, taNDa: RSiH / vitaNDAtRtIyakathA / gameH, gaNDa:-kapolaH / bhAmi krodhe, bhaannddm-upskrH|| 168 / / kaNyaNi-khanibhyo NidvA // 166 // ebhyo Da: pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / kaNa aNa zabde, kANDaH zaraH, phalasaMdhAtaH, parva ca kaNDa-bhUSaNaM, parva ca / ANDa:-muSkaH, aNDa:-sa eva, yonivizeSazca khanga avadAraNe, khANDa:-kAlAzrayo guDaH / khaNDa:-ikSuvikAro'nyaH / khaNDa-zakalam // 166 / ku-gu-hu-nI-kuNi-tuNi-puNi-muNi-zunyAdibhyaH kit // 170 // ebhyaH kit DaH pratyayo bhavati / kuGa zabde, kuDa:-ghaTaH, halaM ca / guGa : zabde, guDa:golaH, ikSuvikArazca , guDA-sannAhaH / huMk dAnAdAnayoH, huDa:-mUrkhaH meSazca / NIMga prApaNe, niiddN-kuulaayH| kUNata zabdopakaraNayoH, kuNDaM-bhAjanama, jalAdhAravizeSazca / kaNDa:bhartari jIvati jAreNa jAtaH apaTvIndriyazca / tuNat kauTilye, tuNDam-mukham / puNat zubhe, Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 171-176 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 365 / puNDaH bhinnvrnnH| muNat pratijJAne, muNDa:-parivApitakezaH / zunat gato, zuNDA-surA, hastihastazca / AdigrahaNAdanyebhyo'pi bhavati / / 170 // R-sa-ta-vyA-lihyavi-cami-vami yami-curi-kuheraDaH // 171 // ebhyo aDaH pratyayo bhavati / Rk gatau, araDaH-taruH / sR gatI, saraDa:-bhujaparisarpaH, taruzca / tu plavanataraNayoH, taraDa:-vRkSajAtiH / vyag saMvaraNe, vyADaH-duHzIlaH, hiMsraH, pazuH, bhujagazca / lihIMka AsvAdane, lehaDa:-zvA, cauryagrAsI ca / ava rakSaNAdI, avaDa:-kSetravizeSaH / camU adane, camaDaH pazujAtiH / Tuvam ugiraNe, vamaDa:-lUtAjAtiH / yamU uparame, yamaDa:-vanaspatiH, yugalaM ca / curaNa. steye coraDa:-coraH / kuhaNi vismApane, kuhaDaH-unmattakaH / / 171 / / . bihaDa-kahoDa-kuraDa-keraDa-kroDADayaH // 172 / / ete'DapratyayAntA nipAtyante / vipUrvAt hanterano luk ca, vihaDaH zakuniH mUDhacittazca / karhaH pratyayo'kArasya ca okAraH, kahoDaH RSiH / kareguNAbhAvazca, kuraDa:mArjAraH / kirateH ker ca, keraDa:-rAjye rAjA / kRgaH kit pratyayokArasya ca okAraH / koDa:-kiriH, aGkazca / AdigraNAt lahoDAdayo bhavanti / / 172 // ja-pha-ta-za-sa-bhR-vRbhyo'NDaH // 173 // ebhyo'NDa: pratyayo bhavati / juSc jarasi, jaraNDa:-atItavayaskaH / kRt vikSepe, karaNDa -samudgaH, samudraH, kRmijAtizca / tR plavanataraNayoH, taraNDa:-plavaH, vAyuzca / zaza / hiMsAyAm , zaraNDaH-hiMsraH, AyudhaM ca / sRgato, saraNDa:-kRmijAti:, iSIkA, vAyuH, bhUtasaMghAtaH, tRSasamavAyazca / TuDuiMgka poSaNe ca, bharaNDa:-bhaNDajAtiH, pakSI ca / vRgT varaNe, varaNDa:-kuDyam , tRNakASThAdibhArazca / / 173 // pUgo gAdiH // 174 // pUgz pavane, ityasmAt gakArAdiH aNDaH pratyayo bhavati / pogaNDa:-vikalAGgaH yuvA ca / / 174 / / vanest ca // 175 // vana bhakto, ityasmAd aNDa: pratyayo bhavati, takArazcAntAdezo bhavati / vataNDa:RSiH / / 175 / / picaNDairaNDa-kharaNDAdayaH // 176 // ete'NDapratyayAntA nipAtyante / piceraguNatvaM ca / picnndd:-lghulguddH| IreguNazca, eraNDa.-paJcAGa gulaH / khAda bhakSaNe, antyasvarAderarAdezazca, kharaNDa:-sarvat kam / AdigrahaNAt kUSmANDazayaNDazayANDAdayo'pi bhavanti // 176 / / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ sUtra-177-184 lageruDaH || 177 || lage saGaMge ityasmAt uDaH pratyayo bhavati / laguDa : yaSTi: / gu-j uDo vihita eva / / 177 / / gR-ja-dR-vR-bhRbhyastu kuzeruNDakU / / 178 / / kuzac zleSe, ityasmAt uNDak pratyayo bhavati kuzuNDaH - vapuSmAn / / 178 // zamiSaNibhyAM DhaH // 176 // AbhyAM DhaH pratyayo bhavati / zamUc upazame, zaNDha ::- napuMsakam / Sana bhaktau SaNDha :sa eva / bAhulakAt satvAbhAvaH // 176 // kuNeH kit // 180 // kuNat zabdopakaraNayoH, ityasmAt kit DhaH pratyayo bhavati / kuNTha:- dhUrtaH / bAhulakAna dIrghaH / / 180 / / naJaH saheH pA ca // 181 // naJapUrvAt Sahi marSaNe, ityasmAt DhaH pratyayo SA cAsyAdezo bhavati / aSADhAnakSatram / / 181 // iNurvi-zA-veNi-pu-ku-vR-tR-z2a-ha-sRpi-paNibhyo NaH // 182 // NaH pratyayo bhavati / iMNak gatau, eNa:- kuraGgaH / urve hiMsAyAm, urNAmeSAdiloma, bhruvorantarAvartazca / zoMc takSaNe, zANa:- parimANam, zastra tejanaM ca / veNug gatijJAnacintAnizAmanavAditragrahaNeSu, veNNA kRSNaveNNA ca nAma nadI / pRz pAlanapUraNayoH, parNaM- pattraM, zirazca / kRt vikSepe, karNaH - zravaNaM kaunteyazca / vRgz varaNe, varNa:zuklAdi:, brAhmaNAdi, akArAdiH, yazaH stutiH, prakArazca / tU plavanataraNayo:, tarNa:vatsaH / jRSc jarasi, jarNaH - candramAH, vRkSaH, karkaH, kSayadharmA, zakunizca / dRGatu badare, darNaH-parNam / sRplR N gatau, savarNaH - sarIsRpajAtiH / paNi vyavahArastutyoH, paNNam-vyavahAraH // 182 // ---zuSi - tRSi - kRSyartibhyaH kit // 183 // ebhyaH kit NaH pratyayo bhavati / ghR secane, ghRNAkRpA / vIM prajananAdiSu, vINAvallakI / hvoMg spardhAzabdayoH, hUNa:- mlecchajAtiH / zuSaMc zoSaNe, zuSNaH- nidAghaH / uS dAhe, uSNaH - sparzavizeSa: / tritRSac pipAsAyAm, tRSNA-pipAsA / kRSIt vilakhane, kRSNaH - varNaH, viSNuH, mRgazca / Rk gatau, RNaM vRddhidhanam, jalaM, durgabhUmizca / / 183 // dro // 184 // Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-185-189 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [367 - gatau, ityasmAt NaH pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati / druNA-jyA, droNa:caturADhakaM, pANDavAcAryazca / droNI nauH, gaurAditvAt DIH / / 184 / / sthA-kSa-toscca / / 185 // ebhyo NaH pratyayo bhavati, UkArazcAntAdezo bhavati / SThAM gatinivRttI, sthUNA tantudhAriNI, gRhadhAriNI, zarIradhAriNI, lohapratimA, vyAdhivizeSazca / TukSuk zabde, sUNam-aparAdhaH / tuka vRttyAdiSu, tUNa:-iSudhiH / / 185 // bhrUNa tRNa-guNa-kArNa-tIkSNa-zlakSNAbhIkSNAdayaH // 186 / / ete NapratyayAntA nipAtyante / bhRgo 5 ca bhrUNaH-nihInaH, arbhakaH, straiNagarbhazca / tarate hrasvazca, tRNaM-zaSpAdi / gAyatergame gAtervA gubhAvazca, guNaH-upakAraH, AzritaH, apradhAna, jyA c| kRgo vRddhiH ko'ntazca, kaarnn:-shilpii| tijerdIrghaH sazca parAdiH tIkSNaM-nizitam / zliSe: so'ntoccetaH zlakSNam-akarkazaM, sUkSmaM ca / abhipUrvAdiSe: kicca sontaH abhoNam-ajasram / AdigrahaNAdanye'pi // 186 // tR-kR-za-pa-bhR vR-zruru-ruhi- lakSi--vicakSi-cukki-cukti--taGgathaGgi-maGki-kaGki cari-samIreraNaH // 187 // ebhyo'NaH pratyayo bhavati / tR plavanataraNayoH, taraNam / kRt vikSepe, karaNam / zRz hisAyAm , zaraNaM gRham / pRz pAlanapUraNayoH, paraNam / TuDuiMgka poSaNe ca, bharaNam / vRnTa varaNe, varaNaH-vRkSaH, setubandhazca / varaNaM-kanyApratipAdanam / zrRMT zravaNe, zravaNa:--karNaH, bhikSuzca / ruk zabde, ruMD reSaNe vA, ravaNaH-karabhaH, agniH, drumaH, vAyuH, bhRGgaH, zakuniH, sUryaH, ghaNTA ca / ruhaM janmani, rohnnH-giriH| lakSIN darzanAGkanayoH, lakSaNaM-vyAkaraNam , zubhAzubhasUcakaM maSItilakAdi aGkanaM ca / cakSika vyaktAyAM vAci, vicakSaNaH-vidvAn / cukkaN vyathane, cukkaNaH-vyAyAmazIlaH / bukka bhASaNe, bukkaNaH-zvA, vAvadUkazca / tagu gatau, taGgaNA:-janapadaH / agu gatau, aGgaNam-ajiram / makuGa maNDane, maGkaNa:-RSiH / kakuGa gatau, kaGkaNaM-pratisaraH / cara bhakSaNe ca, caraNaH pAdaH / Irik gatikampana yoH sampUrvaH, samIraNaH vAtaH / / 187 / / ka-ga-e-kRSi-vRSibhyaH kit // 18 // ebhyaH kid aNaH pratyayo bhavati / kRt vikSepe, kiraNa:-razmiH / gRt nigaraNe, giraNaH-meghaH, AcAryaH, grAmazca / pRz pAlanapUraNayoH, puraNaH-samagrayitA, samudraH parvatavizeSazca / kRpauGa sAmarthya , kRpaNaH kInAzaH / vRS secane, vRssnnH-musskH|| 18 // dhRSi-vaherizvopAntyasya // 18 // AbhyAM kid aNaH pratyaya iccopAntyasya bhavati / tribhUSAT prAgalbhye, dhiSaNaHbRhaspatiH, dhiSaNA-buddhiH / vahIM prApaNe, vihaNa:-RSiH, pAThazca / / 186 / / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-190-166 cikkaNa-dukkaNa-kaNa-kuGkaNa-travaNolvaNoraNalavaNa-vaGkSaNAdayaH // 10 // ete kid aNpratyayAntA nipAtyante / cinotezcikka ca, cikkaNaH-picchilaH / kakikRgoH ko'ntazca, kukkaNa:-zakuniH / kRkaNa: RSiH / kUkeH svarAnno'ntazca, kuNAHjanapadaH / pervazca, travaNaH-dezaH / valevasya ut , vo'ntazca, ulvaNaH-sphAraH / artarur ca, uraNaH-meSaH / lIyateH klidyate:-svadyate-lavAdezazca / lavaNaM, guNaH, dravyaM ca / vaJceH saH parAdinalopAbhAvazca, vaGakSaNaH UrumUlasaMdhiH / AdizabdAt jyotiriGgaNaturaNabhuraNA. dayo bhavanti / / 160 / / kRSi-viSi-vRSi-dhRSi-mRSi-yuSi-druhi-graherANak / / 161 // ebhya ANak pratyayo bhavati / kRpauGa, sAmarthya kRpaannH-khnggH| viSU secane, viSANaH-zRGgam , karidantazca / vRSU se cane, vRSANaH / tridhRSAT prAgalbhye, dhaSANaH-devaH / mRSU sahane ca, mRSANaH / yuSi sevane sautraH, yuSANaH / druhauca jighAMsAyAm , druhANaH-mukharaH / grahIz upAdAne, gRhANaH / vRSANAdayaH svaprakRtyarthavAcina: sarve'pi kartari kArake jJeyAH / / 191 / / paSo Nit // 112 // paSI bAdhanasparzanayoH ityasmAd ANak pratyayo bhavati, sa ca Nid bhavati / paassaannH-prstrH|| 162 // klyaann-pryaannaadyH|| 163 // kalyANAdayaH zabdA ANakapratyayAntA nipaatynte| kaleo'ntazca, kalyANaM zvovasIyam / paripUrvAta iNo lUka ca / paryANam -azvAdInAM pRSThacchadaH / AdizabdAd drekkANabokkANa-kekkANAdayo'pi bhavanti / / 193 / / dru-ha-vRhi-dakSibhya iNaH // 164 // ebhyaH iNaH pratyayo bhavati / dru gato, draviNaM-dravyam / haga haraNe, hariNaH:-mRgaH / bRha vRddhau, bahiNa:-mayUraH / dakSi zaidhye ca dakSiNaH-kuzalaH, anukUlazca / dakSiNA, dig , brahmadeyaM ca // 194 / / R-druheH kit // 165 // AbhyAM kid iNaH pratyayo bhavati / Rz gatau, iriNam-USaram , kuJjaH, vanadurga ca / druhIca jighAMsAyAm , druhiNa:-brahmA, kSudrajantuzca / / 165 // R-ka-va-dhR-dAribhya uNaH / / 166 / / ebhya uNaH pratyayo bhavati / Rk gatau, aruNaH sUrya; sArathiH, uSA, varNazca / kRt vikSepe, karuNA-dayA, karuNaH-karuNAviSayaH, karuNaM-dainyam / vRz bharaNe, varuNaH-pracetAH / dhRg dhAraNe, dharuNaH-dhartA, Ayukto, lokazca / dRz vidAraNe, Nau, daarunnH-ugrH|| 196 // Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-197-202] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [366 kSaH kit // 17 // kSa kSaye, ityasmAt kid uNaH pratyayo bhavati / kSuNaH-vyAdhiH, kSAmaH, krodhaH, unmattazca // 167 // bhikSuNI // 198 // bhikSeruNaH pratyayo bhavati, GIzca nipAtyate / bhikSuNI-pratinI / / 198 // gA-dAbhyAmeSNak / / 166 // AbhyAM eSNak pratyayo bhavati / - zabde, geSNaH-meSaH, udgAtA, raGgopajIvI ca / geSNa-sAma, mukhaM ca, raatrigessnnH-rnggopjiivo| sugeSNA-kinnarI / DudAMgk dAne, deSNaHbAhuH, dAnazIlazca / cArudeSNaH-sAtyabhAmeyaH / sudeSNA-virATapatnI // 199 / / damyami-tami-mA vA-pU-dhU-ga-ja-hasi vasyasi vitasi masINbhyastaH / / 200 // ebhyastaH pratyayo bhavati / damUc upazame, dantaH-dazanaH, hastidaMSTrA ca / ama gatau, antaH-avasAnam , dharmaH, samIpaM ca / tamUca kAGkSAyAm , tnt:-khinnH| mAMka mAne, mAtam-antaHpraviSTam / vAMk gatigandhanayoH, vAtaH-vAyuH / pUgaz pavane, pota:-noH, agniH, bAlazca / dhUgz kampane, dhotaH dhUmaH, zaThaH, vAtazca / gRt nigaraNe, gartaH-zvabhram / jaSc jarasi, jarta-prajananaM, rAjA ca / hase hasane, hasta-karaH, nakSatraM ca / vasUca stambhe, vstH-chaagH| asUca kSepaNe, asta:-giriH / tasUca upakSaye, vitastA-nadI / masaic pariNAme, mastaH-mUrdhA / iNaMka gatau, etaH-hariNaH, varNaH, vAyuH, pathikazca / / 200 // zI-rI-bhU-da-mU-ghR-pA-dhAga-cityaya'ji-pusi musi-si-visi-rami-dhurvi pUrvibhyaH kit / / 201 // ebhyaH kit taH pratyayo bhavati / zIGa k svapne, zItaM-sparzavizeSaH / rIz gatireSaNayoH, rItaM-suvarNam / bhU sattAyAm , bhUtaH-grahaH, bhUtaM-pRthivyAdi / dUGa c paritApe, dUta:-vacoharaH / mUGa bandhane, mUtaH dadhyarthaM kSIre takrasekaH, vastrAveSTanabandhanam , AcamanI, AlAnaM, pAzaH, bandhanamAtraM, dhAnyAdipuTazca / secane, ghRtaMsapiH / pAM pAne, pItaM-varNavizeSaH / DudhAMgk dhAraNe ca, 'dhAgaH' [ 4-4-15 ] iti hiH, hitam-upakAri / citai saMjJAne, cittaM mnH| Rk gatau, RtaM-satyam / aJjop vyaktimrakSaNAdiSu, aktaHmrakSitaH, vyaktIkRtaH, parimitaH, pretazca / pusac vibhAge, pustaH-lekhyapatrasaMcayaH, lepyAdikarma ca / musac khaNDane, mustAgandhadravyam / vusac utsarge, vusta:-prahasanam / visac preraNe, vistaM-suvarNamAnam / rami krIDAyAm , surataM-maithunam / dhurve hiMsAyAm , dhUrtaHzaThaH / pUrva pUraNe, pUrtaH- puNyam // 201 // lu-mro vA // 202 // AbhyAM taH pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati / lUgaz chedane, lUtA-kSudrajantuH / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [sUtra-203-207 lotaH bASpaM, lavanaM, vastaH, kITajAtizca / mRt prANatyAge mRtaH gataprANaH mata:-RSiH, prANI, puruSazca / / 202 // su-si-tani-tusedardIrghazca vA // 203 // ___ ebhyaH kit ta: pratyayo bhavati, dIrghazca vA bhavati / DuMgTa abhiSave, sUtaH-sArathiH, sutaH-putraH / kiMgT bandhane, sItA-janakAtmajA, sasyaM, halamArgazca / sitaH-varNaH, bandhazca / tanUyI vistAre, tAta:-pitA, putreSTanAma ca, tataM-vistIrNa, vAdyavizeSazca / tusa zabde, tUstAni-vastradazAH, tustA-jaTAH, pradIpanaM ca // 203 / / puta-pitta-nimittota-zukta-tikta-lipta-mUratamuhUrtAdayaH // 204 // ete kittapratyayAntA nipAtyante / pUDo hrasvazca, putaH- sphik / pIGa sto'ntazca, pittaM-mAyuH / nipUrvAt minote mit ca, nimittaM-hetuH, divyajJAnaM ca / ubheluka ca, utaMAzaGkAdyarthamavyayam / zakeH zucervA zukbhAvazca / zuktaM kalkajAti: / tADayatestakatestijervA tik ca, tiktaH-rasavizeSaH / lIyateH po'nto hrasvazca, liptaM-zleSaH, aMzadezazca / supUrvAt rameH sordIrghazca, sUrata:-damito hastI, anyo vA dAntaH / hurchaH muzca dhAtvAdiH, muhUrtaHkAla vizeSaH / AdigrahaNAd ayutaniyutAdayo bhavanti / / 204 / / kRgo yaGaH // 205 // __ karoteryaGantAt kit taH pratyayo bhavati / cekrI yita:-pUrvAcAryANAM yaGapratyayasaMjJA // 205 / / ivarNAdilu pi // 206 // karoteryaGo lupi, ivarNAdistaH pratyayo bhavati / carkaritaM, carkarItaM-yaGa lubantasyAkhye // 206 // dR-pR-bhR-mR-zI-yaji-khali-bali-pavi-pacyami-nami-tami-dRzi-haryi-kati bhyo'taH // 207 // ebhyo'taH pratyayo bhavati / dRGat Adare, darata: AdaraH / pRk pAlanapUraNayoH, parata. kAlaH / TuDubhRGgaka poSaNe ca, bharataH-AdicakravartI, himavatsamudramadhyakSetraM ca / mRta prANatyAge, marataH-mRtyaH, agni:, prANI ca / zoGa ka svapne, zayataH-nidrAlU, candraH, svapnaH ajagarazca / yajI devapUjAsaMgatikaraNadAneSu, yajataH-yajvA, agnizca / khala saMcaye ca, khalataH-zIrNake zazirAH / vali saMvaraNe, vltH-kushuulH| parva pUraNe, parvataH-giriH / DupacIM pAke, pacataH-agniH, AdityaH, pAlaH, indrazca / ama gatau, amataH-mRtyuH, jIvaH AtaGkazca / NamaM prahvatve, namataH-naTaH, devaH, UrNAsta raNaM hrasvazca / tamUc kAGakSAyAm , tamataH nirvedI, AkAGkSI, dhUmazca / dRza prekSaNe darzataH draSTA, agnizca / harya klAntau, haryataH-vAyuH, azvaH, kAntaH, razmiH, yajJazca / kakuGa, gatau, kaGkataH kezamArjanam // 207 / / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 208-215 ] svopajJoNAdigaNa sUtra vivaraNam [ 371 pRSi raJji-sikikA-lA- nRbhyaH kit // 208 // ebhyaH kidu ataH pratyayo bhavati / pRSU secane, pRSataH - hariNaH / raJjIM rAge, rajataMrUpyam / sikiH sautraH, sikatA vAlukA / kaiM zabde, kataH - gotrakRt / lAMk AdAne, latAvallI / vRT varaNe, vrataM - zAstravihito niyamaH // 208 // kR - - kalyali-cili-vilIli-lA - nAthibhya AtaMkU // 206 // emya Ata pratyayo bhavati / kRt vikSepe, kirAtaH - zabaraH / vRgT varaNe, vrAtaHsamUhaH, utsedhajIvisaMghazca / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalAtaH brahmA / alI bhUSaNAdo, alAtam - ulmukam / cilat vasane, cilAtA :- mlecchAH / vilat varaNe, vilAtaH- zavAcchAdanavastram / ilat gatyAdI ilAtaH-nagaH / lAMka AdAne, lAtaH- mRttikAdAnabhAjanam / nAtha upatApaizvaryAzISu ca / nAthAtaH - AhAraH, prajApatizca / / 20 / / ha-zyA - ruhi zoNi-palibhya itaH // 210 / / emya: itaH pratyayo bhavati / hRg haraNe, haritaH varNaH / zyaiG gato, zyeta:-varNaH, mRga:, matsyaH zyenazca / ruhaM janmani, rohitaH varNaH, matsyaH, mRgajAtizca / latve lohitaH varNaH, lohitam asRk / zoNa varNagatyoH, zoNitaM rudhiram / pala gatau, palitaMzvetakezaH / / 210 // / / 211 // naJa ApeH || 211 // pUrvAd AplRT vyAptI, ityasmAd itaH pratyayo bhavati / nApitaH kAruvizeSaH kruzi- pizi- pRSi - kRSi - kusyucibhyaH kit // 212 // ebhyaH ka itaH pratyayo bhavati / kuzaM AhvAnarodanayo: kruzitaM pApam / vizat avayave, pizitaMmAMsam / pRSU secane, pRSitaM vAribinduH / kuSz niSkarSe, kuSitaM pApam / kuzac zleSe, kuzitaH RSiH, kuzitam-RNaM, zliSTaM ca / ucac samavAye, ucitaM - svabhAvaH yogyaM, cirAnuyAtaM, zreSThaM ca / / 212 / / haga Ita // 213 // hRg haraNe, ityasmAd ItaN pratyayo bhavati / hArItaH - pakSI, RSizca / / 213 // ado bhuvo DutaH / / 214 // apUrvAt bhuvo DutaH pratyayo bhavati / ad vismitaM bhavati tena tasmin vA manaH adbhutam Azcaryam / / 214 / / kuli-mayibhyAmRtak // 215 // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 ] svopajJoNAdigaNa sUtravivaraNam [ sUtra- 216-221 AbhyAM Utak pratyayo bhavati / kula bandhusaMstyAnayo:, kulUtA - janapadaH mayi gatau, mayUtA - vasatiH / / 215 / / jIvermazca // 216 // jIva prANadhAraNe, ityasmAd Utak pratyayo bhavati, mazcAntAdezazca / jImUta : - medha:, girizca / / 216 // kaberotaH p ca / / 217 // kabRGa varNe, ityasmAd otaH pratyayo bhavati, pazcAntAdezo bhavati / kapotaHpakSI, varNazca / / 217 // AsphAyeDiMt // 218 // AGapUrvAt sphAyaiGa vRddhau ityasmAt Di otaH pratyayo bhavati / AsphotAnAma auSadhiH || 218 / / - vizibhyAmantaH // 216 // AbhyAM antaH pratyayo bhavati / nRSc jarasi, jarantaH- bhUtagrAmaH, vRddhaH, mahiSazca / vizat pravezane, vezantaH- palvalam / vallabhaH - aprAptApavarga, AkAzaM ca // 219 / / ruhi nandi - jIvi prANibhyaSTidAziSi // 220 // ebhya AziSi dintaH pratyayo bhavati / ruhaM janmani, rohatAt rohanta:- vRkSaH, rohantI - auSadhiH / Tunadu samRddhI, nandatAt nandantaH - sakhA, Anandazca nandantI sakhI / jIva prANadhAraNe, jIvatAt jIvanta: AyuSmAn, jIvantI zAka: / anak prANane, prANyAt prANantaH- vAyuH, rasAyanaM ca prANantI strI / / 220 / / tR-ji--bhU-- vadi-vahi-- trasi-- bhAsyadi - sAdhi-madi - gaDi-gaNDi -- maNDi -- nandirevibhyaH // 221 // 1 ebhyaSTidantaH pratyayo bhavati / AziSItyeke / tU plavanataraNayoH, tarantaHAdityaH, bhekazca, tarantI strI / ji abhibhave / jayantaH - rathareNuH, dhvajaH indraputraH, jambUdvIpapazcimadvAram pazcimAnuttaravimAnaM ca, jayantI - udayanapitRSvasA / bhU sattAyAm, bhavantaH kAlaH, bhavantI / vada vyaktAyAM vAci vadantaH, vadantI / vahIM prApaNe, vahanta:rathaH, anaDvAn rathareNu, vAyuzca vahantI / vasaM nivAse, vasantaH RtuH / bhAsi dIpto, bhAsanta: sUrya:, bhAsantI, Nyanto'pi bhAsayantaH - sUryaH / adaM bhakSaNe, adantaH, adantI / sAdhaM saMsiddhau, sAdhantaH - bhikSuH Nyanto'pi sAdhayantaH bhikSuH sAdhayantI / madaic harSe, Nau, madayantaH, madayantI- puSpagulmajAtiH / gaDa secane, gaDantaH- jaladaH, Nyanto'pi, gaDayantaH, gaDayantI / gaDu vadanaikadeze, NyantaH, gaNDayantaH - meSaH / maDu bhUSAyAm, NyantaH, maNDayantaH Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-222-228 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 373 prasAdhakaH, alaMkAraH-Adarzazca / Tunadu samRddhau, NyantaH, nandayantaH-sukhakRt , rAjA, hiraNyaM, sukhaM ca, nandayantI / revuGa pathi gatau, revantaH-sUryaputraH / anuktArthA dhAtvarthakAH / 221 // sImanta-hemanta-bhadanta-duSyantAdayaH // 222 // ete'ntapratyayAntA nipAtyante / sinoteH sIm ca, sImantaH-kezamArgaH, grAmakSetrAntazca / hantehinotervA hem ca, hemanta RtuH| bhadanternaluk ca, bhadantaH nirgrantheSu zAkyeSu ca pUjyaH / duSeo'ntazca / duSyantaH-rAjA / AdigrahaNAdanye'pi / / 222 / / zakeruntaH // 223 / / zaklRT zaktI, ityasmAd untaH pratyayo bhavati / zakuntaH-pakSI / / 223 / / kaSerDit / / 224 // kaSa hiMsAyAm ityetasmAd DiduntaH pratyayo bhavati / kuntaH-Ayudham / / 224 / / kami-gu-gArtibhyasthaH // 225 // ebhyasthaH pratyayo bhavati / kamUGa kAntau, kanthA-prAvaraNam, nagaraM ca / zrRMDa gatI, prothaH-priyo, yuvA, sUkaramukhaM, ghoNA ca / - zabde, gAthAzlokaH, AryA vaa| Rka gatau, artha:- jIvAjIvAdipadArthaH, prayojanam , abhidheyaM dhanaM, yAtrA, nivRttizca / / 225 // avAd go'cca // 226 // avapUrvAdgAyateH thaH pratyayo bhavati, accAntAdezo vA bhavati / avagathaH, avagAtha:-akSasaMghaH, prAtaHsavanaM, rathayAnaM, sAma, panthAzca / / 226 // nI-nU-rami-ta-tudi-vaci-rici-sici-zvi-hani-pA-gopA-bodgAbhyaH kita / 227 / ebhyaH kit thaH pratyayo bhavati / NIMga prApaNe, nIrtha-jalam , sunItho nAma rAjA, nItimAn , dharmazIlaH brAhmaNazca / NUt stavane, nUthaM tIrtham / rami krIDAyAm , rthHsyndnH| tR plavanataraNayoH, tIrtha-jalAzayAvagAhanamArgaH, puNyakSetram , AcAryazca / tudIt vyathane, tutthaM-cakSuSyaH, dhaatuvishessH| vacaM bhASaNe, uktha-zAstraM, sAmavedazca, ukthAni-sAmAni / rica pI virecane, rikthaM-dhanam / SicIt kSaraNe, sikthaMmadanaM, pulAkazca / Tvozvi gativRddhayoH, zUthaH- yajJapradezaH / hanaMka hiMsAgatyoH, hathaH-panthAH, kAlazca / pAM pAne, pIthaM bAla ghRtapAnam , ambhaH, navanItaM ca, pItha:-makaraH ravizca / gopUrvAt , gopItha: tIrthavizeSaH, gonipAnaM, jaladroNI, kAlavizeSazca / - zabde, avagItham-yajJakarmaNi prAtaHzaMsanam , udgIthaH zunAmUrdhvamukhAnAM virAvaH, sAmagAnam , prathamoccAraNaM ca // 227 / / nyudbhyAM zIH // 228 // ni-udpUrvAt zIGa k svapne, ityasmAt kit thaH pratyayo bhavati / nizItha:ardharAtraH, rAtriH, pradoSazca / ucchItha:-svapna, TiTTibhazca // 228 // Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ sUtra-229-235 avabhR-nirR -samiNabhyaH / / 226 // apUrvAd bibharteH, nispUrvAdaH samprvAt etezca kit thaH pratyayo bhavati / avabhRtha: - yajJAvasAnaM, yajJasnAnaM ca nirRthi: - nikAyaH, nirR thaM snAnam / samitha:-saMgamaH, godhUmapiSTaM ca, samithaM samUhaH / / 229 / / sarveNit || 230 || sR gatau ityasmAd Nit thaH pratyayo bhavati / sArthaH samUhaH || 230 // patha-yUtha- gUtha- kutha-titha-nitha- sUrathAdayaH // 231 // ete pratyayAntA nipAtyante / palaterlo luk ca pathaH panthAH / yautegu vatezca dIrghazca yUtha:-samUhaH, gUtham - amedhyaM viSThA ca / kirateH karotervA kuzca, kuthaH- kuthA vAAstaraNam / tanotestiSThatervA tizca tithaH kAlaH / timyate, tithaH prAvRTkAlaH / nayatehrasvazca nithaH - pUrvakSatriyaH kAlazca / supUrvAt rameH sordIrghazca kit ca / sUrathaH- dAntaH / AdigrahaNAd nipUrvAd rauterdIrghatvaM ca nirUtha:-dik, nirUthaM puNyakrama niyatam / evaM saMgIthapragAthAdayo'pi / / 231 / / bhR-zI- zapi zami-gami-rami-vandivazci jIvi prANibhyo'thaH // 232 // bhyo'tha: pratyayo bhavati / TuDubhR Mgk ca, bharathaH - kaikayIsutaH, agniH, lokapAlazca / zI svapne, zayatha: - ajagara:, pradoSaH, matsyaH, varAhazca / zapIM Akroze, zapatha:-pratyayakaraNam, Akrozazca / zamUc upazame, zamathaH samAdhiH, AzramapadaM ca / gamlR gatau, gamathaHpanthAH, pathikazca / ramiM krIDAyAm, ramathaH - praharSaH / vaduGa stutyabhivAdanayoH, vandathaHstotA, stutyazca / vaJcU gatau, vaMcathaH - adhvA, kokilaH kAkaH, dambhazca / jIva prANadhAraNe, jIvatha:-arthavAn', jalam, annaM vAyuH, mayUraH kUrmaH, dhArmikazca / anak prANane, prANathaH- balavAn, IzvaraH, prajApatizca / / 232 // upasargAdvasaH // 233 // upasargAt parasmAt vasaM nivAse, ityasmAdathaH pratyayo bhavati / AvasathaH gRham, upavasatha: - upavAsaH, saMvasatha:-saMvAsaH, suvasatha :- suvAsa:, nivasatha: - nivAsaH // 233 // vidi- bhidi rudi-duhibhyaH kit // 234 // ebhyaH kithaH pratyayo bhavati / vidaMk jJAne vidatha: - jJAnI, yajJaH adhvaryuH, saMgrAmazca / bhidupI vidAraNe, bhidathaH zaraH / rudRk azruvimocane, rudathaH bAlaH, asattvaH, zvA ca / druhauc jighAMsAyAm, druhathaH - zatruH // 234 // rorvA // 235 // ruk zabde, ityasmAdathaH pratyayo bhavati, saca kidvA bhavati / rukthaH zakuniH, zizuzca / ravathaH- AkrandaH, zabdakArazca / / 235 / / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-236-244 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 375 ja-va-bhyAmUthaH / / 236 // AbhyAmUthaH pratyayo bhavati / jRSc jarasi, jarUtha:-zarIram agramAMsam , agniH, saMvatsaraH, mArgaH, kalmaSaM ca / vRgz , varaNe, varUthaH-varmaH, senAGga, balasaMghAtazca / / 236 / / zA-zapi-mani-kanibhyo daH // 237 // ebhyo daH pratyayo bhavati / zoMca takSaNe, zAda:-kardamaH, taruNatRNaM, mRduH, bandhaH, suvarNaM ca / zapI Akroze, shbd:-shrotrgraahyo'rthH| manic jJAne, mandaH-alasaH, buddhihInazca / kanai dIptyAdiSu kanda:-mUlam / / 237 // Apo'p ca // 238 // ApluT vyAptI, ityasmAt daH pratyayo bhavati / asya cAp ityayamAdezo bhavati / abda-varSam / / 238 / / goH kit // 236 // guMt purISotsarge, ityasmAt kit daH pratyayo bhavati / gudam-apanAm / / 239 / / vR-tu-ku-subhyo no'ntazca // 240 // ebhyaH kit da: pratyayo bhavati, nakArazcAntAdezo bhavati / vRgTa varaNe vRndaMsamUhaH tuMk vRttyAdiSu, tundaM jaTharam / kuGa zabde, kundaH-puSpajAtiH / DuMgT abhiSave, sunda:-dAnavaH / / 240 // kuseridedau // 241 // kusc zleSe, ityasmAt ida Ida ityeto kitI pratyayo bhavataH / kusidam-RNam ; kusIdaM-vRddhijIvikA // 241 / / iGgyarbibhyAmudaH // 242 // AbhyAmudaH pratyayo bhavati / igu gatI, iGa gudaH-vRkSajAtiH / arba gato, arbuda:parvataH akSivyAdhiH, saMkhyAvizeSazca / nipUrvAt nyarbu dam-saMkhyAvizeSaH / / 242 // kakerNidvA // 243 // kaki laulye, ityasmAdudaH pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / kAkudaM-tAlu, kakudaM skandhaH / / 243 // kumuda-bubudAdayaH // 244 // ete udapratyayAntA nipAtyante / kameH kum ca kumudaM-kairavam / bundeH kid vo'ntazca, bubuda:-jalasphoTaH, bubudaH netrajo vyAdhiH / AdigrahaNAt dUhIka kSaraNe pratyayAderatve, dohadaH-abhilASavizeSaH / evamanye'pi // 244 / / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-245-253 kaki-makibhyAmandaH // 245 // AbhyAmandaH pratyayo bhavati / kaki laulye| makiH sautraH / kakandaH makandazca rAjAnau, yakAbhyAM nirvRttA kAkandI, mAkandI ca nagarI // 245 / / kalyali-puli-kuri-kuNi-maNimya indak // 246 // ebhya indak pratyayo bhavati / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalindaH parvataH yato yamunA prabhavati / alI bhUSaNAdau, alindaH praghANaH, bhAjanasthAnaM ca / pUla mahattve, puulind:shbrH| kurat zabde, kurindaH-dhAnyamalaharaNopakaraNam , tejanopakaraNaM ca / kuNat zabdopakaraNayoH, kuNindaH-mlecchaH, zabda upakaraNaM ca / maNa zabde, mnnindH-ashvbllvH|246| kupevaM ca vA // 247 // kupac krodhe, ityasmAd indak pratyayo bhavati / vazcAntAdezo vA bhavati / kupindaH, kuvindaH-tantuvAyaH / / 247 // papalibhyAM Nit // 248 / / AbhyAM Nid indak pratyayo bhavati / paz pAlanapUraNayoH, pala gatau, pArindaH, palindaH, dvAvapi vRkSagAthako, pArinda:-mukhyaH, pUjyazca / pAlindo-nRpatiH, rakSakazcetyeke / / 248 // yamerundaH / / 246 // yamUM uparame, ityasmAd undaH pratyayo bhavati / yamunda:-kSatriyavizeSaH / / 249 / / muceDukunda-kukundau // 250 // muclutI mokSaNe, ityasmAt Dit ukundaH kidukundazca pratyayo bhavataH / mukundaH viSNuH, mucukundaH-rAjA, vRkSavizeSazca / / 250 / / skandyamibhyAM dhaH // 251 // AbhyAM dhaH pratyayo bhavati / skanda gatizoSaNayoH, skandhaH-bAhumUrdhA, kakundaMvibhAgazca / bAhulakAd dasya luk / ama gatI, andhaH-cakSurvikalaH / / 251 // ne syateradhana / / 252 // nipUrvAt Soc antakarmaNi, ityasmAd adhak pratyayo bhavati / niSadhaH parvataH, niSadhAH janapadaH / / 252 // maGge luk ca // 253 // magu gato, ityasmAd adhak pratyayo bhavati, nakArasya ca luga bhavati / magadhAH janapadaH // 253 // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-254-261 ] svapajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 377 AragedhaH // 254 // AGa pUrvAt rage zaGkAyAm , ityasmAd vadhaH pratyayo bhavati / AragvadhaHvRkSajAtiH / / 254 / / parAt zrI Dit // 255 // parapUrvAt zRz hiMsAyAm , ityasmAt , Dit vadhaH pratyayo bhavati / prshvdhHaayudhjaatiH||255 / / iSerudhak // 256 // iSat icchAyAm ityasmAd udhak pratyayo bhavati / iSudhaH-yAJcA / / 256 // korndhH|| 257 // kuGa zabde, ityasmAd andhaH pratyayo bhavati / kavandhaH-chinnamUrdhA dehaH / / 257 / / pyA-dhA-panyani-svadi-svapi-vasyajyati-sivibhyo nH|| 258 // ebhyo naH pratyayo bhavati / pyaGa vRddhau, pyAnaH-samudraH candrazca / DudhAMgk dhAraNe ca, ghAnA-bhRSTaH yavaH, aGakurazca / pani stutI, panna-nIcaiH karaNam , sRnnaM, jihvA ca / anak prANane, anna-bhaktam , AcArazca / Svadi AsvAdane, svanna-rucitam / niSvapaMk zaye, svapnaH manovikAraH, nidrA ca / vasaM nivAse, vasna-vAsaH, mUlyam , mer3ham , Agamazca / aja kSepaNe ca, venaH-prajApatiH, dhyAnI, rAjA, vAyuH yajJaH, prAjJaH, mUrkhazca / ata sAtatyagamane, atna:-AtmA, vAyuH, meghaHprajApatizca / SivUca uto, syonaM sukham , tantuvAya. sUtrasaMtAnaH, samudraH, sUryaH, razmiH , AstaraNaM ca / / 258 // SaserNit // 25 // Sasak svapne ityasmAt Nid naH pratyayo bhavati / sAsnA-gokaNThAvalambi carma, nidrA ca // 256 // raservA // 260 // . rasa zabde, ityasmAd na pratyayo bhavati, sa ca Nid vA bhavati / rAsnA-dhenuH auSapijAtizca / rasnaM-dravyajAtiH, rasnA-jihvA, rasnaH-turaGgaH, daNDazca / / 260 / / jINa-zI-dI-budhyavi-mIbhyaH kit // 261 // ebhyaH kid na: pratyayo bhavati / ji abhibhave, jina:-arhan , buddhazca / iMNka gato, inaH-svAmI, saMnipAtaH, IzvaraH, rAjA, sUryazca / zI svapne, zInaH pIluH / dIGca kSaye / dInaH, kRpaNaH, khinnazca / budhica jJAne, budhnaH-mUlaM, pRSThAnta:, rudrazca / bhava rakSaNAdau, Unam-aparipUrNam / mIGa v hiMsAyAm , mIna:-matsyaH , rAzizca / / 261 // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-262-266 servA // 262 // piMgT bandhane, ityasmAd naH pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati / sinaH kAyaH, vastraM, bandhazca / senA-camUH / / 262 // sorU ca // 263 // pugT abhiSave, ityasmAnnaH pratyayo bhavati, UkArazcAntAdezo bhavati / sUnAghAtasthAnam , duhitA, putraH,prakRtiH, AghATasthAnaM ca / / 263 // ramest ca / / 264 // rami krIDAyAm ityasmAd naH pratyayo bhavati, tazcAntAdezo bhavati / rtnNvjraadiH|| 264 // kruzevRddhizca / / 265 // kruzaM AhvAnarodanayoH, ityasmAd naH pratyayo bhavatyasya ca vRddhirbhavati / krozna:zvApadaH / / 265 / / : gha-su-nibhyo mAGoDit // 266 // dyasunipUrvAt mAMGa k mAnazabdayoH, ityasmAt Did naH pratyayo bhavati / dyumnaMdraviNaMm , sumna-sukham nimnaM natam / / 266 / / zIGaH sanvat // 267 // -- / .. - zoGa k svapne ityasmAt , Did naH pratyayo bhavati sa ca sanvadbhavati / ziznazeSaH / / 267 // dina-nagna phena-cihna-badhna-dhena-stena-cyoknAdayaH // 268 // ete napratyayAntA nipAtyante / divyate killuka ca, dinam-ahaH / aJpUrvAt vasergo'nto dhAtoluMkca / na vaste, nagna:-avasanaH / phaNeH, phaleH sphAyervA phebhAvazca, phen:-bubudsNghaatH| cahericcopAntyasya, cihnam-abhijJAnam / bandhebaMdhca / brana:-raviH, prajApatiH, brahmA, svargaH, pRSThAntazca / dhayateretvaM ca, dhenA-sarasvatI, mAtA ca, dhena: samudraH, ItvaM cetyeke, dhInA / styAyeste ca stenaH cauraH, cyavatevRddhiH ko'ntazca / cyoknam akSasthAnam , anujaH, kSINapuNyazca / cyoknI-kAMsyAdipAtrI / AdizabdAdanye'pi / / 268 // svasi-rasi--ruci-ji-masji-devi-syandi candi-mandi-maNDi-madi-dahi-vahyA. . deranaH // 266 / / ebhyaH anaH pratyayo bhavati / yuk mizraNe, yavanAH janapadaH, yavanaM mizraNam / asc kSepaNe, asana:-bIjakaH, rasaNa AsvAdanasnehanayoH, rasanAjihvA / ruci abhiprItyAM ca, rocanA-gopittam , rocana:-candraH, vipUrvAt , virocana:-agni:, sUryaH, induH, dAna Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-270-275 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 379 vazca / ji abhibhave, jayanam-UrNApaTaH / Tumasjat zuddhau, majjanaM-snAnaM, toyaM ca / devRha devane, devana:-akSaH, kitavazca / syandauGa sravaNe, syandanaH- rathaH / cadu-doptyAlAdanayoH, candanaM-gandhadravyam , maduGa stutyAdau, mandanam-stotram / maDu bhUSAyAm , maNDanam alaMkAraH / madaica harSe, madanaH-vRkSaH, kAmaH, madhUcchiSTaM ca / dahaM bhasmIkaraNe, dahanaH agniH / vahIM prApaNe, vahanaM-nauH / AdigrahaNAt paceH pacana:-agniH / punAte:, nayanaM pavana: vAyaH / bibharteH bharaNaM-sAdhanam / nayateH nayanaM-netram / dhuteH, dyotnH-suuryH| raceH, racanAvaicitryam / gRjeH-gRJjanam-abhakSyadravyavizeSaH / praskandanaH, prapatana: ityAdayo bhavanti / / 269 // azo razcAdau // 270 // azauTi vyAptI, ityasmAd anaH pratyayo bhavati rephazcAdI bhavati / razanA mekhlaa| razimeke prakRtimupAdizanti, sA ca rAziH, razanA, razmiH ityatra prayujyata ityAhuH / / 270 // undernaluk ca // 271 // ___ undaip kledane, ityasmAd anaH pratyayo bhavati, nalopazca bhavati / odana:bhaktam // 271 // hanetajadhau ca // 272 / / hanaMka hiMsAgatyoH, ityasmAd anaH pratyayo bhavati, ghatajaghAvityAdezau cAsya bhavataH / ghatanaH raGgopajIvI, pApakarmA, nirlajjazca / jaghanaM zroNiH // 272 / / tudAdi-vRji-raJji-nidhAbhyaH kit // 273 / / ebhyaH kid anaH pratyayo bhavati / tudIt vyathane, tudanaH / kSipIt preraNe kSipaNaH / surat aizvaryadIptyoH , suraNaH / budhic jJAne, budhnH| SivUc utau, sivanaH / eSAM yathAsaMbhavaM kArakamacyate / labaGa avasrasane, lambanaH-zaniH / vaki varjane, vajinama-antarikSam , nivAraNaM, maNDanaM ca / raJjI rAge, rajanaM-haridrA / mahArajanaM-kusumbham , rajanaHraGgavizeSaH / DudhAMgk dhAraNe ca / nidhanam-avasAnam / / 273 / / sU-dhR-bhU-bhrarijamyo vA // 274 // ebhyaH anaH pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati SUt preraNe, suvana:-aGa kuraH, AdityaH, prAdurbhAvazca, suvanaM-candraprabhA, savana-yajJaH pUrvAhNAparAhmamadhyAhnakAlazca / viSavaNam / dhUta vidhUnane, dhuvanaH dhUmaH, vAyuH, agnizca, dhuvanam-eSaH, dhavanam / bhU sattAyAm , bhuvanaM-jagat , bhavanaM-gRham , bhrasjIt , pAke, bhRjjanam antarIkSam , ambarISaH, pAkazca / bhrajjanaH-pAvakaH / / 274 / / vidn-ggn-ghnaadyH|| 275 // Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-276-281 ete kidanapratyayAntA nipAtyante / bidu avayave nalopazca, bidanaH gotra kRt / gamega ca, gaganam-AkAzam / gAhauGa viloDane, hrasvazca, gahanaM durgamam / AdigrahaNAt kAJcanakAnanAdayo bhavanti / / 275 / / saMstu-spRzi-mantherAnaH // 276 // saMpUrvAt stoH spRzezca san pUrvAbhyAM vA stu-spRzibhyAM manthezca Ana: pratyayo bhavati / STuMgk stutau saMstavAna:-soma, hotA, maharSiH, vAgmI ca / spRzaMt sparza, sparzAnaHmanaH, agnizca / manthaz viloDane, manthAnaH khajakaH / / 276 / / yu-yuji-yudhi budhi mRzi-dRzIzibhyaH kit // 277 / / ebhyaH kid , AnaH pratyayo bhavati / yuk mizraNe, yuvAna:-taruNaH / yujapI yoge, yujAnaH sArathiH / yudhica saMprahAre yudhAnaH-ripuH / budhica jJAne, budhAnaH-AcAyaH, paNDito vaa| mRzaMt Amarzane, mRshaanH-vimrshkH| dRzRprekSaNe, dRzAna: lokapAlaH / yujAdiprasiddhakoM ete| Izik aizvarye, IzAnaH-IzvaraH / / 277 // . mumucAna-yuyudhAna-zizvidAna-juhurANa-jihiyANAH // 278 // ete kid AnapratyayAntA nipAtyante / mucedvitvaM ca, mumucAna: meghaH / evaM yudhiMca saMprahAre, yuyudhAnaH sAhasikaH, rAjA ca kazcit / zvitAGa varNe, asya dazca, zizvidAnaHdurAcAro dvijaH / hurchA kauTilye, asyAntaluka ca, juhurANa:-kaThinahRdayaH, kuTila:, agniH, adhvaryuH, anaDvAMzca / hrIMk lajjAyAm , jihiyANaH, nItimAn / sarve evaite mucyAdiprasiddhakriyAkartRvacanA ityeke / anye tu mumukSAdisannantaprakRtInAmetannipAtanaM, tena sannantakriyAkartRvacanA ityAhuH / / 278 // RJji-raJji-mandi-sahyahibhyo'sAnaH / / 276 // ebhyaH asAnaH pratyayo bhavati / RjuGa bharjane, RjasAna:-mahendraH, meghaH, zmazAnaM ca / raJjI rAge, raJjasAna:-meghaH, dharmazca / maduG stutyAdiSu, mandasAnaH-haMsaH, candraH, sUryaH, jovaH, svapnaH, agnizca / Sahi marSaNe, sahamAnaH dRDhaH, mayUraH, yajamAnaH, kSamAvAMzca / arha pUjAyAm , arhasAna: candraH, turaGgamazca / / 276 / / ruhi-yajeH kit // 280 / / AbhyAM kid asAnaH pratyayo bhavati / ruhaM janmani, ruhsaanH-vittpH| yajI devapUjAsaMgatikaraNadAneSu, ijasAnaH-dharmaH / / 280 / / vRdhevoM // 281 // vRdheH asAnaH pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati / vRdhUDa vRddho, vRdhasAnaH-garbhaH / vardhasAna:-giriH, mRtyuH, garbhaH, puruSazca / / 281 / / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 282-286 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 381 zyA-kaThi-khali-nalyavi-kuNDibhya inaH // 282 // ebhya inaH pratyayo bhavati / zyaiDa gatau zyena:-pakSI, abhicArayajJazca / kaTha kRcchra jIvane, kaTinam amRdu / khala saMcaye ca, khalinam azvamukhasaMyamanam / Nala gandhe, nalinaM-padmam / ava rakSaNAdau avinaM jalaM, mRgaH, nAzaH agniH, rAjA, adhvaryuH, vidhAnaM, guptizca / kuDuGa, dAhe, kuNDinaH- RSiH, kuNDinaM-nagaram / / 282 / / vRji-tuhi-puli-puTibhyaH kit // 283 // ebhyaH kid ina: pratyayo bhavati / vRjaiki varjane, vRjinaM-pApaM, kuTilaM ca / tuha ardane, tuhinam-himamandhakArazca / pula mahattve, puTat saMzleSaNe, pulinaM, puTinaM ca-nadItIraM, vAlukAsaMghAtazca // 283 // vipinAjinAdayaH // 284 // vipinAdayaH zabdAH kid inapratyayAntA nipAtyante / DuvapI bIjasaMtAne, TuvepRGa calane ityasya vA, iccopAntyasya / vipinaM-gahanam , abjaM, jaladurga ca / aja kSepaNe ca, asya vIbhAvAbhAvazca / ajinaM-carma / AdigrahaNAdanye'pi // 284 / / maherNidvA // 285 // maha pUjAyAm , ityasmAd inaH pratyayo bhavati sa ca kidvA bhavati / mAhinaM-rAjyaM, balaM ca / mahinaM rAjyaM, zayanaM ca / mahinaH-mAhAtmyavAn // 285 // khali-hiMsibhyAmInaH // 286 // AbhyAm InaH pratyayo bhavati / khala saMcaye ca, khalInaM- kaviyam / hisup hiMsAyAm , hiMsIna:-zvApadaH / / 286 / / paTheNit // 287 // paTha vyaktAyAM vAci, ityasmAt Nid Ina: pratyayo bhavati / pAThInaH matsyaH / 287 / yamyaji-zakya-ji-zI-yaji-tRbhya unaH // 288 // ebhya una pratyayo savati / yamU uparame, yamunA-nadI / aja kSepaNe ca, vayunaMvijJAnam , aGga ca, vayuna:-vidvAn , candraH, yajJazca / zaklaT zaktI, shkunH-pkssii| arja ajune, arjunaH-kakubhaH, vRkSavizeSaH, pArthaH, zvetavarNaH, zvetAzvaH, kArtavIryazca / arjunIgauH / arjunaM taNaM, zvetasuvarNa ca / zIGaka svapne, zayuna:-ajagaraH / yajI devapUjAdo, yajunAkratudravyam / tR plavanataraNayoH, taruNaH samarthaH, yuvA, vAyuzca / RphiDAditvAllatve talunaH / / 288 // laSeH zU ca // 286 // Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-290-266 laSI kAntau ityasmAd unaH pratyayo bhavati / tAlavyaH zakArazcAntAdezo bhavati / lshunN-kndjaatiH|| 286 // pizi-mithi-kSudhibhyaH kit // 26 // ebhyaH kid una: pratyayo bhavati / pizat avayave, pizunaH khalaH, pizunaM-maitrI. bhedakaM vacanam / mithUGa medhAhiMsayoH, mithunaM-strIpusadvandvam , rAzizca / kSudhaMca bubhukSAyAm , kSudhanaH-kITakaH / / 290 / / phaleo'ntazca // 261 // ___ phala niSpattI, ityasmAd unaH pratyayo bhavati, gazcAnto bhavati / phalguna:arjunaH / phalgunInakSatram / / 291 / / vI-pati-paTibhyastanaH // 262 // ebhyastanaH pratyayo bhavati / vIk prajananAdau, vetanaM bhRtiH / patlu gatI, pattanam / paTa gatau, paTTanam / dvAvapi nagaravizeSau / paTTanaM zakaTaigamyaM, ghoTakainauMbhireva ca / naubhireva tu yad gamyaM, pattanaM tat pracakSate // 292 // pR-pUbhyAM kit // 263 // AbhyAM kit tanaH pratyayo bhavati / pRGat vyAyAme, pRtanA senA / pUgz pavane, pUtanArAkSasI // 263 / / kRtyazobhyAM snak // 264 // AbhyAM snakpratyayo bhavati / kRtat chedane, kRtsnaM-sarvam / azauTi vyaaptau| akSaNaM-nayanaM, vyAdhiH, rajjuH, tejanam , akhaNDaM ca / / 294 / / arteH zasAnaH // 265 // Rk gato, ityasmAttAlavyAdiH zasAnaH pratyayo bhavati / arzasAna.-panthAH, iSuH, agnizca / / 295 / / bhA-pA-caNi-cami-viSi-sU-pR-ta-zI-talyalizami-rami-vapibhyaH pH|| 266 // ebhya paH pratyayo bhavati / bhAMka dIptau, bhApa:AdityaH, jyeSThazca bhraataa| pAMkarakSaNe pApaM-kalmaSam , pApaH-dhoraH / caNa hiMsAdAnayozca, caNpAnagarI, caNpaH-vRkSaH / camU adane, campA nagarI / viSla kI vyAptau, veSpa:-paramAtmA, svargaH, AkAzazca / nipUrvAt , niveSpaH-apAM garbhaH, kUpaH, vRkSajAtiH, antarIkSaM ca / sR gatau, sarpaH-ahiH / pRz pAlanapUraNayoH, parpaH-plavaH, zaGkhaH samudraH, zastraM ca / tR planavataraNayoH, tarpaH-uDupaH Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-297-303 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 383 nauzca / zIGaka svapne, zepaH-puccham / talam pratiSThAyAm , talpaM-zayanIyam , aGga, dArAH, yuddhaM ca / alI bhUSaNAdau, alpaM-stokam zamUc upazame, zampA-vidyut , kAJcI ca / vipUrvAt vizampaH-dAnavaH rami krIDAyAm , rampA carmakAropakaraNam / DuvapI bIjasaMtAne, vappa:-pitA / / 266 / / yu-su-ku-ru-tu-cyu-stvAderUcca / / 267 // ebhya paH pratyayo bhavati, UkArazcAntAdezo bhavati / yuk mizraNe, yUpaH-yajJapazubandhanakASTham / dhuMgT abhiSave, sUpaH-mudgAdibhinna kRtaH / kuka zabde kUpaH-prahiH / rukazabde, rUpaM-zvetAdi, lAvaNyaM, svabhAvazca / tuMka vRtyAdau, tUpaH-AyatanavizeSaH / cyuGa - gato, cyUpaH-AdityaH, vAyu!, saMgrAmazca / STuMgk stutau, stUpaH-bodhisattvabhavanam , upAyatanaM ca / AdizabdAdanye'pi // 267 // ka-za-sabhya-Ur cAntasya / / 268 // ebhyaH paH pratyayo bhavati, antasya ca Ur bhavati kRt vikSepe, kUrpam-bhrUmadhyam / zRz hiMsAyAm , zUrpaHdhAnyAdiniSpavanabhANDaM, saMkhyA ca / sRgato, sUrpaH-bhujaGgamaH, matsyajAtizca / / 298 / / zadi-bAdhi-khani-hane SaH ca // 26 // ebhyaH paH pratyayo bhavati, SazcAntAdezo bhavati / zadala zAtane, zaSpaM-bAlatRNam / zaSa hiMsAyAm ityasya vA rUpam / bAdhRGa-roTane, bASpa:-azru, dhUmAbhAsaM ca mukhapAnIyAdau / khanUg avadAraNe, khaSpa:-balAtkAraH, durmedhAH kUpazca / khaSpaM-khalInaM, janapadavizeSaH, aGgArazca / hanaMka hiMsAgatyoH, haSpaH-prAvaraNajAtiH // 299 // pmpaa-shilpaadyH||30|| pampAdayaH zabdA papratyayAntA nipAtyante / pAMka rakSaNe, mo'nto hRsvazca / pmpaapusskrinno| zIlayateH zalateH zetervA zilAdezazca / zilpaM-vijJAnam / AdizabdAdanye'pi / / 300 / / kSu-cupi-pUbhyaH kit // 301 // ebhya: kit pa: pratyayo bhavati / TukSuka zabde kSupaH-gucchaH / cupa mandAyAM gato, cuppaM mandagamanam / pUgz pavane, pUpa: piSTamayaH // 301 // niyo vA // 302 // ___NIMg prApaNe, ityasmAt paH pratyayo bhavati / sa ca kidvA bhavati / nIpaH-vRkSavizeSaH, nepaH-nayaH, purohitaH, vRkSaH, bhRtakazca, nepam-udakaM, yAnaM ca / / 302 / / / / ubhyavelu k ca // 303 // Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ sUtra - 304-311 AbhyAM ki paH pratyayo bhavati, luk cAntasya bhavati / ubhat pUraNe / ava rakSaNAdau / upa, apa ca avyaye / / 303 / dali-li-tali khaji dhvaji - kacibhyo'paH / / 304 // ebhyaH apaH pratyayo bhavati / dala vizaraNe, dalapa:- praharaNam, raNamukham, tridalaM, dalavizeSazca, dalapaM vraNamukhatrANam / vali saMvaraNe, valapaH- kaNikA / talaN pratiSThAyAm, talapa:- hastaprahAraH / khaja manthe, khajapaH - manthaH, khajapaM dadhi, ghRtam udakaM ca / dhvaja gatau, dhvajapa :- dhvajaH / kaci bandhane, kacapaH - zAkapaNaH, bandhazca / / 304 / / bhuji - kuti - kRTi - viTi kuNi-kuSyuSibhyaH kit // 305 // ebhyaH dipaH pratyayo bhavati / bhujaMpa pAlanAbhyavahArayoH, bhujapaH- rAjA, yajamAnapAlanAdagnizca / kutiH sautraH kutapaH - chAgalomnAM kambalaH AstaraNaM, zrAddhakAlazca / kuTas kauTilye, kuTapa:- prasthacaturbhAgaH nIDaM ca zakunInAm / viT zabde, viTapa :- zAkhA / kuNa zabdopakaraNayoH / kuNapa : mRtakaM kuSitaM, zabdArthasArUpyaM ca / kuSaz niSkarte, kuSapa:vindhyaH, saMdaMzazca / uSU dAhe, uSapaH- dAhaH, sUryaH, vahnizca / / 305 / / zaMseH za iccAtaH / / 306 // zaMsU stutau ca ityasmAdapaH pratyayo bhavati tAlavyaH zakAro'ntAdezo'kArasya ca ikAro bhavati / zizapAH - vRkSavizeSaH / / 306 // viSTapolapa - vAtapAdayaH // 307 // viSTapAdayaH zabdAH kid apapratyayAntA nipAtyante / viSesto'ntazca / viSTapaMjagat sukRtinAM sthAnaM ca / valerul ca / ulapa - parvatatRNam, paGkajaM jalaM ca / ulapaH RSiH / vAtesto'ntazca / vAtapaH RSiH / AdigrahaNAt kharapAdayo'pi bhavanti / / 387 // kalerApaH // 308 // kali zabdasaMkhyAnayoH, ityasmAdApaH pratyayo bhavati / kalApaH kAJcIsamUhaH, zikhaNDazca / / 308 // vizeripak / / 306 // vizaMta pravezane, ityasmAdipak pratyayo bhavati / vizipaH- rAziH / vizipaM-tRNaM, vezma, AsanaM, padma ca // 306 // dalerIpo dil ca // 310 // dala vizaraNe, ityasmAdIpaH pratyayo bhavati / dil ca syAdezo bhavati / dilIpa: rAjA / / 310 / uDerupaka // 311 // Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 312-320 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 385 uD saMghAte, iti sautrAt upakpratyayo bhavati / uDupaH- plavaH / japAditvAdvatve uDuvaH / / 311 / aza UpaH pazca / / 312 // azauTi vyAptau ityasmAdUpaH pratyayaH bhavati, pazcAntAdezo bhavati / apUpaH pakvAnnavizeSa: / / 312 // sateMH SapaH / / 313 // sR gatau ityasmAt SapaH pratyayo bhavati / sarSapaH- rakSoghnaM dravyam, zAkaM ca // 313 // rI- zIbhyAM phaH // 314 // AbhyAM kaH pratyayo bhavati / rIMGa c zravaNe, rephaH- kutsitaH / zIGa k svapne / zephaH-meDhraH / / 314 / / kali- galerasyocca || 315 / / AbhyAM phaH pratyayo bhavatyasya cokAro bhavati / kali zabdasaMkhyAnayoH, gala adane, kulpha :- jaGghAGa ghisandhiH / gulpha :- pAdoparigranthiH / / 315 / / zapha - kapha ziphA - zophAdayaH // 316 // zaphAdayaH zabdAH phapratyayAntA nipAtyante / zyateH kAyatezca hrasvazca / zapha:khuraH, priyaMvadazca / kaphaH- zleSmA / zyateritvamotvaM ca / ziphA vRkSajaTA / zophaH zvayathuH, khurazca / AdizabdAd riphAnaphAsunaphAdayo bhavanti / / 316 / / vali -nitanibhyAM vaH // 317 // vali saMvaraNe, nipUrvAcca tanUyI vistAre ityAbhyAM baH pratyayo bhavati / balba:vRkSa: / nitambaH zroNiH, parvataikadezaH, naTazca / / 317 / / zamya merNidvA // 318 // AbhyAM baH pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / zamUc upazame, zamba:- vajraH, karSaNavizeSaH, veNudaNDaH, totram, aritraM ca / zambazAmbI- jAmbavateyau / am gatau, ambAmAtA / AmbaH- apahnavaH / / 318 / zalyaleruccAtaH || 316 // AbhyAM baH pratyayo bhavatyakArasya cokAro bhavati / pala-phala zala gatau, zulbatAmram / alI bhUSaNAdau, ulba - rajatam, garbhaveSTanam / zulbaM- bambhruH, tarakSuzca / / 319 / / tumba stamvAdayaH // 320 // tumbAdayaH zabdA bapratyayAntA nipAtyante / tAbhyaterata utvaM ca / tumbam alAbu, Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-321-327 cakrAGga ca / stambheluka ca / stambaH-tRNaM, viTapaH, saMghAtaH, aGa kurasamudAyaH, stabakaH, puSpApIDazca / AdigrahaNAt kuzAmbAdayo bhavanti // 320 // ka-kaDi-kaTi-vaTerambaH // 321 // ___ ebhyaH ambaH pratyayo bhavati / DukRga karaNe, karambaH-dadhyodanaH, daghisaktavaH, puSpaM ca / kaDat made, kaDambaH-jAtivizeSaH, janapadavizeSazca / kaTe varSAvaraNayoH, kaTamba:pakvAnnavizeSaH, vAditraM ca / kaDamba-kaTambau vRkSau ca / vaTa veSTane, vaTambaH-zailaH, tRNapujazca / / 321 // kaderNidvA // 322 // kada vaiklavye, iti sautrAd ambaH pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / kAdambaHhaMsaH / kdmbH-vRkssjaatiH|| 322 / / zila-vilAdeH kit // 323 // zilAdibhyaH kid ambaH pratyayo bhavati / zilat uJche, zilambaH-RSiH, tantuvAyazca / vilat varaNe, vilambaH-veSavizeSaH, raGgAvasarazca / AdigrahaNAdanye'pi // 323 / hiNDi-vileH kimbo naluk ca // 324 // AbhyAM kid imbaH pratyayo bhavati, nasya ca lug bhavati / hiDuD gato, vilat varaNe, hiDimbaH-vilimbazca rAkSasau // 324 / / DI-nI-bandhi-zRdhi-calibhyo DimbaH // 325 // ebhyaH Did imbaH pratyayo bhavati / DIGa vihAyasA gatI, Dimba:-rAjopadravaH / NIMga prApaNe, nimbaH-vRkSavizeSaH / bandhaMz bandhane, bimba-praticchandaH, dehazca, bimbIvallijAtiH / zRghUD zabdakutsAyAm / shimbH-mRgjaatiH| zimbI-niSpAvavallo ca / cala kampane, cimbA-yavAgUjAtiH / / 325 // kuTyundi-curi-turi-puri-muri-kuribhyaH kumbaH / / 326 // ebhyaH kid umbaHpratyayo bhavati / kuTat kauTilye, kuTumba-dArAdayaH / udaip kledane, udumbaH-samudraH / curaNa steye / turaNa tvaraNe, sautraH, curumbaH turumbazca-gahanam / purat agragamane, purumb:-aahaarH| murat saMveSTane, murumbaH-mRdyamANapASANacUrNam / kurut zabde, kurumbaH-aGakuraH / nipUrvAt nikurumbaH-rAziH / / 326 // ga-da-rami-hani-janyarti-dalibhyo bhaH // 327 // ebhyo bhaH pratyayo bhavati / gat nigaraNe, garbhaH-jaTharasthaH prANI / dRz vidAraNe, darbha:-kuzaH / rami krIDAyAma, rambhA-apsarAH, kadalI ca / hanaka hiMsAgatyoH, hambhA-godhe. Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra- 328-336 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 387 nunAda: / janaici prAdurbhAve, jambha:- dAnavaH, dantazca, jambhA - mukhavidAraNam / Rk gato, arbha: - zizuH / dalaN vidAraNe, dalbhaH RSiH, valkalaM, vidAraNaM ca // 327 / / iNaH kit // 328 // sue gatI, ityasmAt kid bhaH pratyayo bhavati / ibhaH - hastI // 328 // kR-za-gR-zali-kali-kaDi-gardi - rasi-rami- vaDi vallerabhaH // 326 // ebhyaH abhaH pratyayo bhavati / kRt vikSepe, karabhaH - trivarSa uSTraH / zUz hiMsAyAm, zarabhaH-zvApadavizeSaH / gRt nigaraNe, garabha:- udarastho jantuH / pala - phala-zala-gatI, zalabhaH-pataGgaH / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalabhaH hastI yauvanAbhimukhaH / kaDat-made, - hastipotakaH / garda zabde, gardabhaH kharaH / rAsRG zabde, rAsabhaH sa eva / ramiM krIDAyAs, ramabhaH - praharSaH / vaDaH sautraH, vaDabhIvezmAgrabhUmikA / RphiDAditvAllatve valabhI / valli saMvaraNe, vallabhaH - svAmI, dayitazca / / 329 / / kaDabhaH saneti // 330 // SaN bhaktau ityasmAt Did abhaH pratyayo bhavati / sabhA pariSat, zAlA ca // 330 // RSi-vRSi-lusibhyaH kit // 331 // ebhyaH ki abhaH pratyayo bhavati / RSait gato, vRSU secane, RSabhaH vRSabhazca puGgavaH, bhagavAMzcAditIrthaMkaraH / RSabhaH- vAyuH / lusiH sautraH, lusabha: - hiMsraH, mattahastI, vanaM ca / / 331 // si TikibhyAmibhaH saira-TiTTau ca // 332 // AbhyAm ibhaH pratyayo bhavati / dantyAdiH saira: TiTTazcAdezau yathAsaMkhyaM bhavataH / SaT bandhane, sairibha:- mahiSaH / Tiki gatau, TiTTibhaH - pakSI / / 332 / / kakerubhaH // 333 // kaki laulye, ityasmAd ubhaH pratyayo bhavati / kakubhaH - arjunaH / / 333 / / kukeH ko'ntazca // 334 // kuki AdAne, ityasmAd ubhaH pratyayo bhavati, kakArazcAntAdezo bhavati / kukkubhaH - pakSivizeSaH / / 334 // damo duNTU ca || 335 || damUc upazame, ityasmAd ubhaH pratyayo bhavatyasya ca dantyAdiSTavargatRtIyAnto duND ityAdezo bhavati / duNDubha: - nirviSAhiH / / 335 / / kR- kalerambhaH // 336 // Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-337-341 AbhyAm ambhaH pratyayo bhavati / DukRg karaNe, karambhaH-dadhisaktavaH / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalambhaH-RSiH / / 336 // . kA-kusibhyAM kumbhaH // 337 // AbhyAM kid umbhaH pratyayo bhavati / ke zabde, kumbhaH-ghaTaH, rAzizca / kusac zleSaNe, kusumbha:-mahArajanam / / 337 / / artIristu-su-hu-sR-ghR-bhU-za-kSi-yakSi-bhA-vA-vyA-dhA-pA-yA-bali-padi-nIbhyo __ maH // 338 // ebhyo maH pratyayo bhavati / Rk gatau, armaH-akSirogaH, grAmaH, sthalaM ca / Irika gatikampanayoH, Ima-vraNaH / STuMgk stutau, stomaH-samUhaH, yajJaH, stotraM ca / dhuMgTa-abhiSave, somaH-candraH, vallI ca / huMka dAnAdanayoH, homaH-AhutiH / sRgatau, sarma:-nadaH, kAlazca ; sarma-snAnaM, sukhaM ca / dhU secane, dhrm:-griissmH| dhRGat sthAne, dharma:-uttamakSamAdiH, nyAyazca / zaza hisAyAm / zamaM sukham / kSit nivAsagatyoH, kSema-kalyANam / yakSiNa pUjAyAm, yakSmaH-vyAdhiH / bhAMka dIptau, bhAma:-krodhaH, bhAmA-strI / vAMka gatigandhanayoH, vAmaH-pratikUlaH, savyazca / vyaMga saMvaraNe, vyAmaH-vakSobhujAyatiH / DudhAMgaka dhAraNe ca, dhAma-nilayaH-medhazca / pAM pAne, pAmA-kacchUH / yAMka prApaNe, yAmaH-praharaH / vali saMvaraNe, valmaH-granthiH / padic gato, padma-kamalam / NoMga prApaNe, nemaH-ardhaH, samIpazca / / 338 / / grasi-hAgabhyAM grAjihau ca // 336 // AbhyAM maH pratyayo bhavatyanayozca grAjihAvityAdezau yathAsaMkhyaM bhavataH / grAmaHsamUhAdiH / jihmaH-kuTilaH / / 339 / / vili-bhili-sidhIndhi-dhU-mU-zyA-dhyA-ru-sivi-zuSi-muSISi-suhi yudhi-dasibhyaH kit / / 340 // ebhyaH kid maH pratyayo bhavati / vilat varaNe, vilma-prakAzaH / bhiliH sautraH, bhilma-bhAsvaram / vidhU-gatyAm , sidhmaM-tvagrogaH / triindhaipi dIptau, idhmam-indhanam / dhUgaz kampane, dhUmaH-agniketuH / SUDauc prANiprasave, sUmaH-kAlaH, svayathuH, ravizca / sUmam-antarikSam / zyaiGa gatau, zyAmaH-varNaH, zyAma-nabhaH / zyAmA-rAtri:, auSadhizca / dhyai cintAyAm , dhyAmaH-avyaktavarNaH / ruk zabde, rumAlavaNabhUmiH / SivUc utau, syUma:razmiH , dIrghasUtratantuzca / syUmam jalam / zuSaMca zoSaNe, zuSmaM-balaM, jalaM, saMyogazca / muSaz steye muSma:-mUSikaH / ISa uJche, ISma:-vasantaH, bANaH, vAtazca / puhac zaktI suhmAH-janapadaH, sumaH-rAjA / yudhiMca saMprahAre, yudhmaH-zaratkAlaH, zUraH, zatruH, saMgrAmazca / damUc upakSaye dasmaH-honaH, vahniryajJazca / / 340 / / kSu-hibhyAM vA // 341 // Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 342-348 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 389 AbhyAM maH pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati / TukSuk zabde, kSumA-atasI, mokSaMvastram | hiMdU gativRddhayo:, himaM tuSAraH, hemaM- suvarNam / / 341 / / avedda svazca vA // 342 // ava rakSaNAdI, ityasmAt kid ma: pratyayo bhavati UTo hrasvazca vA bhavati / umAgaurI, atasI, kIrtizca / Umam Unam, AkAzaM, nagaram / / 342 // serI ca vA // 343 // SaT bandhane ityasmAt kid ma: pratyayo bhavati, IkArazcAntAdezo vA bhavati / sImogrAmagocara bhUmiH, kSetramaryAdA, hayazca / simaH eva sarvArthazca / / 343 / / bhiyaH So'ntazca vA // 344 // tribhak bhaye, ityasmAt kid ma: pratyayo bhavati / SakArazcAntAdezo vA bhavati / bibheti asmAditi bhISmaH - bhayAnakaH / bhImaH sa eva / / 344 // tiji-yujergaM ca // 345 / / AbhyAM kidmaH pratyayo bhavati, gakArazcAntAdezo bhavati / tiji kSamAnizAnayoH, tigmaM - tIkSNaM, dIptaM, tejazca / yu pI yoge, yugmaM - yugalam / / 345 / / ca, rukma- grISma-karma-sUrya- jAlma - gulma- ghoma-pari- stoma sUkSmAdayaH // 346 // ete kinmapratyayAntA nipAtyante / rocateH k ca rukmaM - suvarNaM rUpyaM ca / grasergIS grISmaH RtuH / kurate dIrghazca, kUrma :- va :- kacchapaH / SUt preraNe, ityasmAdro'ntazca bhavati / sUrmI - lohapratimA, cullizca jala ghAtye dIrghazca, jAlmaH - nikruSTa / gupac vyAkulatve 'lazca, gulmaH - vyAdhiH tarusamUhaH, vanaspatiH, senAGga ca, gulmam - AyasthAnam / jighraterotvaM ca, ghoma:- yajJAGgalakSaNaH somaH / paripUrvAt stoteH SatvAbhAvo guNazca, paristomaHyajJavizeSaH / sUcaN paizUnye katvaM So'ntazca / sUkSmaH - nipuNaH, sUkSmam - aNu / AdigrahaNAt kSmAdayo bhavanti / / 346 / / su-pR-prathi-cari-kaDi-karderamaH // 347 // ebhyaH ama: pratyayo bhavati / sR gatau, saramAdevazunI / pRz pAlanapUraNayoH parama:utkRSTa: / prathiSu prakhyAne, prathamaH- AdyaH / cara bhakSaNe, carama :- pazcimaH / kaDat made, kaDamaHzAliH / RphiDAditvAllatve kalama :- sa eva / karda kutsite zabde, kardamaH - paGkaH / / 347 // averdha, cavA || 348 // ava rakSaNAdI, ityasmAdama pratyayo bhavati, dhazcAntAdezo vA bhavati / adhamaH, avamazcahInaH / / 308 / / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam tra-346-354 kuTTi-veSTi-pUri-piSi-sici-gaNyarpi-vR-mahibhya imaH // 346 // ebhya imaH pratyayo bhavati / kuTTaNa kutsane ca, kuTTima-saMskRtabhUtalam / veSTi veSTane, veSTimaM-puSpabandhavizeSaH, bhakSyavizeSazca / pUraici ApyAyane, pUrimaM-mAlAbandhavizeSaH, bhakSyavizeSazca / piSalapa, saMcUrNane, peSimaM-bhakSyavizeSaH / SicIt kSaraNe, secima-mAlAvizeSaH / gaNaN saMkhyAne, gaNimaM-gaNitam-Rk gatau, Nau pau, apimaM bAlavatsAyA dugdham / vRgaTa varaNe, varima-tulonmeyam / maha pUjAyAm , mahima-pUjanIyam // 346 // vayima-khacimAdayaH // 350 // __ vayimAdayaH zabdA imapratyayAntA nipAtyante / veMga tantusantAne, vayAdezazca, vayimaM-mAlyaM, kandukaH, tantuvAyadaNDazca / khanUg avadAraNe, cazca, khacima-maNilohaviddhaM, ghRtavihInaM ca dadhi / AdizabdAdanye'pi // 350 / / / udghaTi-kulyali-kuthi-kuri-kuTi-kuDi-kusibhyaH kumaH / / 351 / / utpUrvAdvaTe: kulyAdibhyazca kidumaH pratyayo bhavati / vaTa veSTane, udvaTumaH-parikSepaH / kula bandhusaMstyAnayoH, kulumaH-utsavaH / alI bhUSaNAdau, aluma:-prasAdhanam , nApitaH, agnizca / kuthac pUtIbhAve, kuthumaH-RSiH, kuthuma-mRgAjinam / kurat zabde, kuruma:kAruH, bhAjanaM ca / kuTat kauTilye, kuTumaH-preSyaH / kuDat bAlye ca, kuDumAbhUmiH / kusac zleSe, kusumaM-puSpam / / 351 // kunduma-linduma-kuGkuma-vidruma-paTumAdayaH / / 352 // ete kumapratyayAntA nipAtyante / kuki AdAne svarAnno dazca, kundumaH-nicayaH, gandhadravyaM ca / lIGaca zleSaNe, lindabhAvazca, lindumaH-gandhadravyam / kUkeH svarAnnontazca / kuGa kuma-ghusRNam / vidlutI lAbhe, rontazca, vidrumaH-pravAlaH / paTeSTo'ntazca / paTumanagaram / AdigrahaNAdanye'pi / / 352 / / kuthi-gudherUmaH // 353 // AbhyAmUmaH pratyayo bhavati / kuthac pUtibhAve, kothUmaH caraNakRSiH / gudhac pariveSTane, godhUmaH-dhAnyavizeSaH / / 353 / / vihA-vizA-paci-bhidyAdeH kelimaH // 354 // vipUrvAbhyAm ohAMka tyAge, zoMca takSaNe, ityetAbhyAM pacyAdibhyazca kid elimaH pratyayo bhavati / vihIyate tyajyate'zuci zarIramasminniti vihelimaH svrgH| vizyati tanUbhavati mAsi mAsi kalAbhi-yamAna iti vizelimaH-candra , svargazca / DupacI pAke, pacati asAvannamiti pacelima:-agniH, AdityaH, azvazca / bhipI vidAraNe, bhidelima:taskaraH / AdizabdAt dRza prekSaNe, dRzelimam adaM psAMk bhakSaNe, adelimam / hanaMka hiMsAgatyoH, ghnelimam / DuyAcUga yAcyAyAma, yAcelimam / pAMka rakSaNe, pelimam / kRga karaNe, kelimama ityAdayo bhavanti / / 354 / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-355-362 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [391 do DimaH // 355 // dAMm dAne, ityasmAt DimaH pratyayo bhavati / dADima: dADimI vaa-vRkssjaatiH|355| DimeH kit / / 356 // DimeH sautrAt kit DitaH pratyayo bhavati / DiNDimaH-vAdyavizeSaH // 356 / / sthA-chA-mA-sA-sU-manyani kani-pasi-pali-kali-zali-zakIyi-sahi-bandhi bhyo yH||357|| ebhyoH yaH pratyayo bhavati / SThAM gatinivRttI, sthAyaH- sthAnam , sthAyA-bhUmiH / do choMca chedane, chAyA-tamaH, pratirUpam, kAntizca / mAMka mAne, mAyA-chadma, divyAnubhAvadarzanaM ca / SauMca antakarmaNi, sAyaM dinAvasAnam / SUta preraNe, savya:-vAmaH, dakSiNazca / maniMca jJAne, manyA-dhamaniH / anaka prANane, anyH-prH| kanai dIptyAdiSu, kanyA kumArI Sasaka svapne, sasya-kSetrasthaM godhUmAdi / pala gato, palya:-kaTakusUlaH / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalyaH-nIrogaH / pala phala zala gatau, salyamantargataM lohAdi zaklaT zaktI-zakyamasAram / ISyirthiH , Iya'ti Iya'NaM vA IrSyA-mAtsaryam / Sahi marSaNe, sahyaH-pazcAdarNavapArzvazailaH / bandhaz bandhane, vandhyA-aprasUtiH / / 357 // naJo hali-pateH / / 358 // napUrvAbhyAmAbhyAM yaH pratyayo bhavati / hala vilekhane, ahalyA-gautamapatnI / patlu gato, apatyaM-putrasaMtAnaH / / 358 / / sajedhUca // 356 // SajaM saGage ityasmAd yaH pratyayo bhavati, dhakArazcAntAdezo bhavati / saMdhyA. dinanizAntaram // 359 // mRzI-pasi-vasyamibhyastAdiH // 360 // ebhyastakArAdiyaH pratyayo bhavati / mRt prANatyAge martyaH-manuSyaH / zIGa k svapne, zaitya:-zakuniH, saMvatsaraH, ajagarazca / pasi nivAse, sautro dantyAntaH, pastyaMgRham / vasaM nivAse, vastyaH-guruH / anak prANane, antyaH-niravasitaH, caNDAlAdizca // 360 // Rzi-jani-puNi-kRtibhyaH kit / / 361 / / ebhyaH kid yaH pratyayo bhavati / Rz gatau stutI vA svarAdistAlavyAntaH, Rzya:-mRgajAtiH / janaici prAdurbhAve, jnyN-sNgraamH| jAyA-patnI, 'ye navA' ityAtvam / puNat zubhe, puNyaM satkarma / kRtait chedane, kRntatIti kRtyA-durgA / / 361 / / kuleDa ca vA // 362 // Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam / [sUtra-363-368 kula bandhusaMstyAnayoH, ityasmAt kid yaH pratyayo bhavati-DakArazcAntAdezo vA / kuDya-bhittiH / kulyA-sAraNI / / 362 / / aga-pulAbhyAM stambherDit // 363 / / aga-pula ityetAbhyAM parasmAt stambheH sautrAt Did yaH pratyayo bhavati / agastyaH pulastyazca-RSiH / / 363 // zikyAsyADhya-madhya-vindhya-dhiSNyAghnyaharmya satya-nityAdayaH // 364 // ete yapratyayAntA nipAtyante / zoMca takSaNe, ikazcAnta:, zikyaM-lambamAna: piThAdyAdhAraH, parivADbhikSAbhAjanasthAnam , asAraM ca / asUca kSepaNe-dIrghatvaM ca Asyamukham / AGa pUrvAd DhokateDicca, AdhyaH-dhanavAn / mava bandhane dh ca, madhyaM - garbhaH / vidhat vidhAne, svarAnno'ntazca, vindhy:-prvtH| tridhaSAT prAgalbhye, No'nto dhiS ca, dhiSNyaMbhavanam , AsanaM ca, dhiSNyA-ulkA / naJpUrvAddhanterupAntyalopazca / aghnyaH-dharmaH, gopatizca, aghnyA gauH| haratermo'ntazca, hayaM- saudham / asteH, sat ca satyam amRSA / nipUrvAdyamesto'nto dhAtuluk ca / nityaM-dhruvam / AdigrahaNAllahyadruhyAdayo bhavanti ku-gu-bali-mali-kaNi-tanyAmyakSarayaH // 365 // ebhyaH ayaH pratyayo bhavati / kuMka zabde, kavayaH-RSiH, puroDAzazca / guMGa zabde, gavaya:-gavAkRti: pazuvizeSaH / vali saMvaraNe, valayaH-kaTakaH / mali dhAraNe, malaya:-parvataH / kaNa zabde, knnyH-aayudhvishessH| tanUyI vistAre, tanayaH-putraH / amaNa roge Nici ca AmayaH-vyAdhiH / akSau vyAptau ca, akayA-viSNuH / / 365 / / cAyeH keka ca / / 366 // cAyag pUjAnizAmanayoH ityasmAd ayaH pratyayo bhavatyasya ca keka ityAdezo bhavati / kekaya:-kSatriyaH / / 366 // lAdibhyaH kit / / 367 / / ..... lAdibhyaH kid ayaH pratyayo bhavati / lAMka AdAne, layaH / pAM pAne, payaH / SNAMka zauce, snayaH / deGa pAlane, dayaH / TdhaM pAne, dhayaH / meMGa pratidAne, mayaH, ke zabde, kayaH / kheM khadane, khayaH / zrAM pAke, zrayaH / bai-jai-sai kSaye, kSayaH, jayaH sayaH, traiGa pAlane, tryH| . ovai zoSaNe vayaH / ityAdi / / 367 // kaseralAdiricAsya // 368 // "kasa gatau ityasmAdalAdirayaH pratyayo bhavatyakArasya cekAro bhavati / kisalayaMpravAlam / / 368 // Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-369-377 ] svapajJoNAdigaNasUtravivaraNam [363 vRH zaSau cAntau // 366 / vRGaz saMbhaktau ityasmAt kid ayaH pratyayo bhavati, zakAra SakArI cAntI bhavataH / vRzayaM-dezanAma, AkAzam AsanaM zayanaM ca / vRSayaH-AzayaH // 366 / / gaya-hRdayAdayaH // 370 // gaya-hRdayAdayaH zabdAH kidayapratyayAntA nipAtyante / gameDicca, gayaH-prANaH, gayA tIrtham / haraterdo'ntazca, hRdayaM manaH, stanamadhyam caM, AdizabdAt gaNereyaH gaNeyaM gaNanIya. mityAdi / / 370 / / muce-ghaya-ghuyau // 371 // __ mucalatI mokSaNe, ityasmAd dhito aya uya iti pratyayo kitI bhavataH / mukayaHmukuyazca-azvatarAdazvAyAM jAtaH / ghitkaraNaM katvArtham / / 371 / / kuli-luli-kali-kaSibhyaH kaayH|| 372 // ebhyaH kid AyaH pratyayo bhavati / kula bandhusaMstyAnayo:-kulAya:- nIDam / luli: sautraM, lulAyaH-mahiSaH / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalAyaH-tripuTa: / kaSa hiMsAyAm , kaSAya:-kalkAdiH / / 372 / / zru-dakSi-gRhi-spRhi-maherAyyaH // 373 // 'ebhya: AyyaH pratyayo bhavati / zrRMTa zravaNe, zravAyyaH-yajJapazuH, grahaNasamarthazca shrotaa| dakSi hiMsAgatyoH, dakSAyyaH-agni, gRdhraH, vainateyaH, dakSatamazca / gRhni grahaNe, gRhayAyyaH, vainateyaH, gRhakarmakuzalazca / spRhaNa IpsAyAm , spRhayAyya:-spRhayAluH, ghRtaM ca / spRhayAyyANi-tRNAni ca, ahAni ca / mahaNa pUjAyAm / mahayAyyaH-azvamedhaH / / 373 / / dadhiSAyya-dIdhISAyyau // 374 // etau AyyapratyayAntau nipAtyete / dadhipUrvAt syateH SatvaM ca / dadhiSAyyaM-pRSadAjyam , mRSAvAdI ca / divyaterdIdhIS ca dIdhISAyyaM tadeva / / 374 / / kauteriyaH // 375 // kuMk zabde ityasmAd iyaH pratyayo bhavati / kaviyaM khalInam / / 375 / / / kRgaH kit // 376 // DukRg karaNe ityasmAt kid iyaH pratyayo bhavati / kriyaH-meSaH // 376 // mRjerNAlIyaH / / 377 // mRjauka zuddhau, ityasmAd NidAlIyaH pratyayo bhavati / mArjAlIyam-pApazodhanam , mArjAlIyaH-agniH, mRjo'sya vRddhiriti vRddhiH, NakAra uttarArthaH / / 377 / / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-378-386 vetestaadiH||378 // vIka prajanAdI ityasmAttakArAdiNid AlIyaH pratyayo bhavati / vaitAlIyaMchandojAtiH // 378 / / dhAga-rAji-za-rami-yAjyatairanyaH // 376 // ebhyaH anyaH pratyayo bhavati / DudhAMgaka dhAraNe ca, dhAnyaM sasyajAtiH / rAjaga dIptau, rAjanyaH-jyotiH, agniH, kSatriyazca / zuz hiMsAyAm / zaraNya -trAtA / rami krIDAyAm, ramaNyaM-zobhanam / yajI devapUjAdau, yojanya:-kSatriyaH, yajJazca / Rk gatau araNyaM-vanam // 376 // hiraNya-parjanyAdayaH // 380 // hiraNyAdayaH zabdA anyapratyayAntA nipAtyante / haratericcAtaH / hiraNyaM-suvarNAdi dravyam / paripUrvasya pRS secane ityasyopasargAntalopo dhAtozca jaH samastAdezaH, garjatervA gakArasya pakAraH / parjanyaH-indraH, meghaH, zaGakuH, puNyaM, kuzalaM ca krm| AdigrahaNAdanye'pi // 380 // vadi-sahibhyAmAnyaH // 381 // AbhyAm AnyaH pratyayo bhavati / vada vaktAyAM vAci, vadAnya:-dAtA, guNavAn cArubhASI vA / Sahi marSaNe, sahAnyaH-zailaH / / 381 // vRGa eNyaH // 382 // vRDaza saMbhakto, ityasmAd eNyaH pratyayo bhavati / vareNyaH-paraMbrahma, ghAma, zreSThaH, prajApatiH, annaM ca / / 382 // madeH syH|| 383 // madaic harSe, ityasmAt syaH pratyayo bhavati / matsya:-mInaH, dhUrtazca // 343 // ruci bhujibhyAM kimyaH // 384 // ruci-bhujibhyAM kid iSyaH pratyayo bhavati / ruci abhiprItyAM ca, ruciSyaHvallabhaH, suvarNaM ca / bhujaMpa pAlanAmyavahArayoH, bhujiSyaH-AcAryaH, bhoktA, annaM, mRdu, odanaH-dAsazca, bhujiSyaM-dhanam // 384 // vacyarthibhyAmuSyaH // 385 // AbhyAm uSyaH pratyayo bhavati / vacaM bhASaNe, vatuSyA-vaktA / arthaNi upayAcane, ayuSyaH arthI // 385 // vaco'thya ut ca // 386 // Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 387-388 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 365 vacaMka bhASaNe, ityasmAdathyaH pratyayo bhavatyasya ca ud ityAdezo bhavati / utthy:RssiH|| 386 // bhI-vRdhi-rudhi-vajyagi-rami-mi-vapi-japi-zaki-sphAyi-vandIndi-padi-madimandi-candi-dasi-ghasi-nasi-hasyasi-vAsi-dahi-sahibhyo H // 387 // ebhyaH raH pratyayo bhavati / tribhIk bhaye, bhera:-bhedaH, karabhaH, zaraH, maNDUkaH, dundubhiH, kAtarazca / RphiDAditvAd latve, bhelaH-cikitsAgranthakAraH, zaraH, maNDUkaH, prahINaH aprAjJazca / vRdhUGa vRddhau, vadhraH-carmavikAraH, candraH, meghazca / rudhRpI AvaraNe, raudhrH-vRkssvishessH| vaja gatau, vajra-kulizam , ratnavizeSazca / aga kuTilAyAM gatau, agra:-prAgbhAgaH, zreSThazca / rami krIDAyAm , rmr:-kaamukH| Tuvam ugiraNe, vamraH-dharmavizeSa:, dhUmazca, vmrii-updehikaa| DuvapI bIjasaMtAne, vapraH-kedAraH, prAkAraH, vAstubhUmizca / japa mAnase ca, japraH-brAhmaNaH, maNDUkazca / zaklRT zaktI, zakraH-indraH / sphAyaDa vRddhau, sphAram-ulvaNaM, prabhUtaM ca / vaduGa stutyabhivAdanayoH, vandraH-vandI, ketuH, kAmazca, vandra-samUhaH / idu paramaizvarye, indraH-zakraH / padic gatau, padraM-grAmAdinivezaH, zUnyaM ca / madaica harSe. madrAjanapadaH, kSatriyazca madra-sukham / maduGa stutyabhivAdanayoH, mandraH- madhura: svaraH, mandraM-gabhIram / candu dIptyAhlAdanayoH, candraH-zazI, suvarNa ca / dasUca upakSaye, dasra:ziziram , candramAH, azvinoyeSTazca, dsro-ashvinau| ghaslu adane, ghasraH divasaH / Nasi kauTilye nasraH-nAsikApuTaH, RSizca / hase hasane, hasraH-dinaM, ghAtukaH, harSulazca, hasra-balAghAnaM saMnipAtazca, sahasra-daza zatAni / asUca kSepaNe, asram-azru / vAsic zabde, vAsraH-puruSaH, zabda: saMghAtaH, zarabhaH, rAsabhaH pakSI ca, vAsrA-dhenuH / dahaM bhasmI. karaNe, dahraH-agniH, zizuH, sUryazca / Sahi marSaNe, sahnaH-zailaH / / 387 / / Rjyaji-tazci-vazci-ripi-sRpi-tRpi-dRpi-cupi-kSipi-kSapi-di-mudirudi-chidi-bhidi-khicUndi-dambhi-zumyumbhi-daMzi-cisi-vahi-visi-vasi-zucisidhi-gRdhi-cIndhi-viti-vRti-nI-zI-su-sabhyaH kit // 388 // ebhyaH kid raH pratyayo bhavati / Rji gatisthAnArjanopArjaneSu, RjraH-nAyakaH, indraH, arthazca / aja kSepaNe ca, ajraH-vIraH, vikrAntaH / taJcU vaJcU gatau, takram udazvit, vakra:-kuTilaH, aGgArakaH, viSNuzca / ubhayatra nyaGavavAditvAt katvam / ripi: sautraH, ripraM-kutsitam / sRplu gatau, supraH-candraH, supraM-madhu, sRprA-nAma ndii| tRpauca au, tRpraM-meghAntardharmaH, AjyaM, kASThaM, pApaM, duHkhaM vA / poca harSa-mohanayoH, praM-balaM, duHkhaM ca, prA-buddhiH / cupa mandAyAM gato, cupra:-vAyuH / kSipIt-preraNe, kSipraM zIghram / kSupi sAdane sautraH, kSupraM-tuhinaM, kaNTa kigulmakazca / kSudRpI saMpeSe, kSudram-aNu, jalagartazca, kSudrA-madhukaryaH, kSudraH hiMsraH / mudi harSe, mudrA-cihnakaraNam / rudRka azruvimocane, rudraHzambhuH / chipI dvedhokaraNe, chidraM-vivaram / bhidR pI vidAraNe, bhidram-adRDham , bhidrHshrH| khidat parighAte, khidram-vighnaH / khidraH-viSANam , viSAdaH, candraH, dInazca / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-389-363 undaip kledane, udraH-RSiH, matsyazca / saMpUrvAt samundanti-ArdIbhavanti velAkAle nadyo'smAditi samudraH-sAgaraH / bhImAditvAdapAdAne / dambhUTa dambhe, dabhraH-alpaH, candraH, kuzaH, kuzalaH, sUryazca / zubhi dIptau, shubhrH-avdaatH| umbhata pUraNe, ubhra -meghaH, pelavazca / dazaM dazane, dazraH-dantaH, sarpazca / ciMgaTa cayane, ciram azIghram / ghinT bandhane, sirArudhirasrotovAhinI naaddii| vahIM prApaNe uhraH-anaDvAn / visaca preraNe, visram-Amagandhi / vasaM nivAse, usraH-razmiH / bAhulakAt SatvaM na bhavati / usrA gauH / zuca zoke, zukraH-grahaH, mAsaH, zuklazca, zukra-retaH, latve zuklaH-varNaH, katvaM nyaGakvAditvAt / SidhU gatyAm , sidhraH-sAdhuH, vRkSaH, mAMsaprabhedazca / gRdhUca abhikAGakSAyAm gRdhraH-zyenaH, lubdhakaH, kaGkazca / triindhapi dIptau, vipUrvAt , vIdhraH-agniH, vAyuH, nabhaH, nirmalaH, pUrNacandramaNDalaM ca / zvitAGa varaNe, zvitraM-zvetakuSTham / vRtUGa vartane / vRtraH-dAnavaHbalavAn , ripuzca, vRtraM-pApam / NIMga prApaNe, nIraM-jalam / zIGaka svapne. zIra:-ajagaraH puMgT abhiSave, suraH-devaH, sUrA-madyam / SUGauc prANiprasave, sUraH-AdityaH, razmizca / 388 // iNa-dhAgbhyAM vA // 386 // AbhyAM raH pratyayo bhavati, sa ca kidvaa| iMNk gatau, irA-madanIyapAnavizeSaH medinI ca, erA-eDakA / DudhAMgka dhAraNe ca / dhIra:-sattvavAn , dhRtimAMzca, dhArA jalayaSTiH-khaGgAvayavaH, azvagativizeSazca // 389 / / cumbi-kumbi-tumbernaluk ca // 360 / ebhyaH kid ra: pratyayo bhavati, nakArasya caiSAM lug bhavati / cubu vaktrasaMyoge, cuna-vaktram cumbaH-razmiH / kubu AcchAdane, kubra-saMkaTam , bhagnapRSThaH, phalguhastI, carma, gRhAcchAdanaM ca / tubu ardane, tuba-kuTilam // 390 / / bhandervA // 361 // bhaduGa sukha-kalyANayoH ityasmAd raH pratyayo bhavati, nakArasya ca luga vA bhavati / bhadraM, bhandraM ca kalyANam , sukhaM ca / / 361 / / . ci-ji-zu-si-mi-tamyamardIrghazca / / 362 // ebhyo raH pratyayo bhavati dIrghazcaiSAM bhavati / cinT cayane, cIraM-jINaM vastra, valkalaM ca / ji abhibhave ..joraH-ajAjI, agniH, vAyuH, azvazca, joram-annam , latve jIla:-carmapuTaH / zuM gato, zUra:-vikrAntaH / bigT bandhane, sIraM-halam , sIrA halavilekhitA lekhaa| DumiMgTa prakSepaNe, mIraH-samudraH, mIraMjalam , mIrA-mAMspacanI, devasImA ca / tamUc kAGkSAyAm , tAmraH-varNaH, zulvaM ca / ama gatau, AmraH-vRkSaH / arda gatiyAcanayoH, Ardra-sarasam // 392 // caki-rami-vikase-ruccAsya // 363 // .. Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 394-36 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 397 caka- ramibhyAM vipUrvAcca kase raH pratyayo bhavati / akArasya caiSAmukAro bhavati / caki tRptipratIghAtayoH, cukraH - amlo rasaH, bIjapUrakamiJjikA, asura, nimantraNaM ca / ramiM krIDAyAm, rumra: - sundaraH, AdityasArathi:, brAhmaNaH, vinAzazca / kasa gatI vikusra:candra:, samudrazca vikutra- puSpitam / bAhulakAd vikasevikalpaH vikasraH / / 393 / / zaderUcca // 364 // zada zAtane ityasmAdraH pratyayo bhavatyakArasya cokAro bhavati / zUdra:caturtho varNaH / / 364 // kRteH krU-kRcchau ca / / 365 / / kRtait chedane, ityasmAd raH pratyayo bhavatyasya ca krU kRcchra ityAdezau bhavataH / krUram - amRdu, krUra:- pApakarmA / kRcchram - duHkham / / 395 / / khura-kSura-dUra - gaura - vipra-kupra-zvabhrAmra-dhUmrAndhra randhrazilIndhraur3a- puNDra tIvra- nIva-zIgho-tu-bhugra-nidrA-tandrA-sAndra- gundrA-rijAdayaH // 366 // 1 eterapratyayAntA nipAtyante / khurat chedane, kSurat vilekhane, anayo ralopo guNAbhAvazca / khuraH zaphaH, kSura:- nApitabhANDam / nanu ca khura-kSurazabdo 'nAmyupAntyaprI-kR.gRzaH kaH' [ 5 1. 54 ] iti kena sidhyataH / satyam, tatra kartevArtha iha tu saMpradAnAccAnyatroNAdaya ityarthabhedaH, asarvaviSayatvaM vA'nayorjJApyate, yathA adeH parokSAyAM vA ghaslAdezavacanena ghaseH evamanyatrApi svayamabhyuhyam / durpU rvAdiNo luk ca dUraM viprakRSTam / gavate - vRddhizca, gauraH - avadAtaH / vipUrvAt pAterluk ca vipraH- brAhmaNaH vividhaM prAtIti vA vipraH / gupc vyAkulatve, AdeH katvaM ca kupraMgahanam gRhAcchAdanaM ca / Tvozvi gativRddhayoH akAraH bho'ntazca, zvabhraM - bilam, AkAzaM ca / AplRT vyAptI, abhAdezazca abhraM meghaH / ugz kampane, mo'ntazca, dhUmra:- varNavizeSaH / ahuGa, gatau, ghazca andhraH kSatrajAtiH raveH svarAnno'ntazca, randhra- chidram / triindhepi dIptau, asya ca tAlavyAdizilazcAdiH zilindhram-udbhidvizeSaH / oNeH Dazca, oDUH - kSatrajAtiH / puNeH svarAnno'nto Dazca, puNDraH kSatrajAtiH, tilakazca puNDairvA rUpam / tijeva dIrghazca tIvatervA, tIvraH- tIkSNaH, utkRSTazca / niyo vo'ntazca, nIvatervA nIvra-gRhacchadirupAntaH / zyaiGa ItvaM yalopo ghazcAntaH, zIghra:tvaritaH / uveruServA gaH kicca, ugra:- rudraH raudrazca / tudIMt vyathane gaH kicca tugraM zRGgam / bhujaMp pAlanAbhyavahArayoH gaH kicca, bhugraH- razmisamUhaH / Nidu kutsAyAm, kinnalopazca nidrA-svApaH, tamUc kAGakSAyAm do'ntazca tandrA - Alasyam / Sad vizaraNagatyava - sAdaneSu, asya svarAnno'nto vRddhizca sAndraM - ghanam / gude : svarAnno'ntazca, gundrAjalatRNavizeSaH / rAje rajjervA kicceccopAntyasya, riJaH nAyakaH / AdigrahaNAdanye'pi / / 366 / / Rcchi-caTi-vaTi kuTi-kaThi vaThi-mavyaDi-zI-kR-zI- bhR-kadivadi-kandi-mandi Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-397-401 sundi-manthi-maJji-paJji-piJji-kami-sami-cami-cami-bhramyami-devi-vAsi-kAsyatijIvi-babi-ku-zu-doraraH // 367 // ebhyaH araH pratyayo bhavati / Rcchat indriyapralayamUrtibhAvayoH; Rcchara:-tvarA. vAn , RccharA-vezyA, kulaTA, tvarA, aGa gulizca / caTN bhede, caTara:-taskaraH / vaTa veSTane, vaTara:-madhukaNDarA / kuTat kauTilye, koTaraM-chidram / bAhulakAd guNaH / kaTha kRcchrajIvane, kaTharaH-daridraH / vaTha sthaulye, vaTharaH-mUrkhaH, bRhadehazca / maTha madanivAsayozca, maThara:-RSiH, ajJAnI, gautram , alasazca / aDa udyame, aDara:-vRkSa:-zIkRGa secane, zIkara:-jalalavasekaH / zobhRGa katthane, zIbharaH-hastihastamukto jalalavasekaH / kadiH sautraH, kdrH-vRkssvishessH| bada sthairye, bdrii-phlvRkssH| kaduGa, vaiklavye, kandara:-girigartaH / maduGa stutyAdau, mandara:- zailaH / sundiH sautraH zobhAyAm , sundara:-manojJa: / manthaz viloDane, manthara:-mandaH, kharvazca / maji-pajI sautrau, maJjarI-AmrAdizAkhA / gaurAditvAd DoH, paJjara:-zukAdhavarodhasadma / pijuNa-hiMsAbaladAnaniketaneSu, piJjaraHpizaGgaH / kamUGa kAntau, kamaraH-mUrkhaH, kArmukaM komalaH, cauraH, kAntazca / Sama vaiklavye, samara:-saMgrAmaH / camU adane, cmr:-aarnnypshuH| Tuvam ugiraNe, vamara:-durmedhAH / bhramuca anavasthAne, bhramaraH-SaTpadaH / ama gatau, amaraH-suraH / devRGa devane, devaraHpatyanujaH / vasaM nivAse, Nau vAsaraH-divasaH, kAmaH, agniH, prAvRT ca / anye vAzic zabde ityasmAdapi tAlavyAntAdicchanti, vAzaraH-agniH, meghaH, divasazca / kAsRGa zabdakutsAyAm , kaasrH-mhissH| Rk gatau arara:-kapATaH, budhaH, bhramara, gRhaM, haraNaM, zalAkA ca / jIva prANadhAraNe, jiivr:-diirdhaayH| barba gatau, barbara:-mlecchajAti:, barbarIkuJcitAH kezAH / kuMka zabde, kabaraH-varNaH, kabarI-veNiH / zuM gato, zabaraH-mlecchajAtiH / zava gatau ityasyetyanye / TuduMTa upatApe, davara:-guNaH / / 367 / / avedhca vA // 398 // ava rakSaNAdau, ityasmAd araH pratyayo bhavati-dhakArazcAntAdezo vA bhavati / adharaH-hInaH, uparibhAgasya pratiyogI, dantacchadazca / avaraH-parapratiyogI / / 398 // mRyundi-piThi-kuri-kuhibhyaH kit // 366 // ebhya araH pratyayaH kid bhavati / mRdaz kSode, mRdaraH-vyAdhiH, atikAyaH, kSodazca / undaipa kledane, udaraM-jaTharaM, vyAdhizca / piTha hiMsAsaMklezayoH, piTharaM-bhANDam / kurat zabde, kuraraH-jalapakSijAtiH / kuhaNi vismApane, kuharaM-gambhIragartaH / / 399 / / zAkheridetau cAtaH // 40 // zAkha vyAptI, ityasmAd araH pratyayo bhavati, AkArasya ca ikAra-ekArau bhavataH / zikharam-agram , zekharaH-ApIDaH / / 400 / / zapeH pha ca // 401 // Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-402-405 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [399 zapI Akroze, ityasmAd araH pratyayo bhavati / phakArazcAntAdezo bhavati / zapharaH-kSudramatsyaH / / 401 // damaNidvA dazca DaH // 402 // damUc upazame, ityasmAd araH pratyayo bhavati, sa ca Nid vA dakArasya ca DakAro bhavati / DAmara:-bhayAnakaH, DamaraH sa eva / / 402 // jaThara-krakara-makara-zaMkara-kara-kUpara-tomara-pAmara-prAmara-prAbara-sagara-nagara-tagaroderA-dara-dara-dara-kadara-kukundara-goverAmbara-mukhara-khara-Dahara-kuJjarA-jagarA-dayaH // 403 // ete kidarapratyayAntA nipAtyante / janeSTha ca, jaTharaM-koSTham / krameH ka ca, kakaraHgauratittiraH / maDake lopazca, makaraH-grAhaH / zaMpUrvAt kiraterDicca, zaGkaraH-rudraH / kRperupAntyasya urca vA, karparaM-kapAlam / kuuprN-kphonnii| tAmyaterata occa, tomaraHAyudham / pAtermontazca, pAmaraH-grAmINaH / prapUrvAdamateH prAmaraH-grAmyamandajAtiH / prapUrvAdatto'ntazca prAmara:-narapazaH / sahinazyoga ca, sgr:-dvitiiyshckrvtii| ngrN-puurm| taGagernalopazca, tagara:-vRkSa-vizeSaH / UrjaH parAd daNAteDit jaluk ca, UrjA-balena dRNAti bibheti / UrdaraH-durbalaH / adu bandhane, naluk ca, adaraM-vakSaH, vRkSaH, saMgrAmaH, caJcusamUhaH,mAtRvAhazca / zaz hiMsAyAm / dRz vidAraNe anayohra svatvaM dazcAntaH, zRdaraH-sarpaH / dara:bhayaM, viSaM ca / DukRg karaNe, do'ntazca kRdara:-vRkSaH-sarvakarmapravRtto dasyujana:, kuzUlazca / kupUrvAt skuduG ApravaNe, salopazca, kukundaraM-zroNIkUpakaH / gopUrvAd vRgo Did razcAdiH, gorvaraH-karISaH / ameo'ntazca, ambaraM-vastram, AkAzaM ca / muheH kha ca, makhara:vAcAlaH / khaneDicca, kharaH-rAsabhaH / daherAderDazca, DaharaM-hRtkamalam / kUja avyakte zabde, hasvaH svarAnno'ntazca, kunyjr:-hstii| ajeragazcAntaH vIbhAvAbhAvazca / ajgr:-shyH| AdigrahaNAt koTharADaGgarazAGgarapANDaravAnarAdayo bhavanti / / 403 // mudi-garibhyAM Tidgajo cAntau // 404 // AbhyAM Tid araH pratyayo bhavati / gakAra-jakArau vA yathAsaMkhyamantau bhvtH| madi harSe, mudgaraH-praharaNavizeSaH, mudgrii-strii| gUraici gatI, gUrjaraH-saurASTrAdiH, gUrjarI strI // 404 // agyaGgi-madi-mandi-kaDi-kasi-kAsi-mRji-kaJji-kali-malikacibhya AraH // 405 // ebhyaH AraH pratyayo bhavati / aga kuTilAyAM gato, agAraM-vezma / agU gato, aGgAra:-nitijvAlaH, nirvANazcolmukAvayavaH, bhUmisutazca / madaca harSe, madAra:-pAnazauNDaH, varAhaH, hastI, alasazca / maduGa stutyAdau, mandAraH vRkSavizeSaH / kaDat made, kaDAraH-piGgalaH, viSamadazanazca / kasa gatau, kasAraH-hiMsraH / kAsRGa zabdakutsAyAm , Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___400 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-406-412 kAsAra:-palvalam / mRjauk zuddhau, mArjAraH biddaalH| kaJjiH sautraH, kajAraH kuzUlajAtiH, yUpaH, vyaJjanaM ca / kali zabdasaMkhyAnayoH, klaar:-vissmruupH| mali dhAraNe, mlaar:-alsH| malamivArA todo'syeti vA mlaarH| kaci bandhane, kacAra:-apaneyaH, tRNabusapAMzuvikAraH // 405 / / traH kAdiH // 406 // tR plavanataraNayoH, ityasmAt kakArAdirAraH pratyayo bhavati / tarkAra:-vRkSaH / 406 / kRgo mAdizca // 407 // karotermakArAdiH kakArAdizca AraH pratyayo bhavati / kamari:-lohakAraH / karkAra:-vRkSaH / / 407 / / tuSi-kuThibhyAM kit // 408 // AbhyAM kid AraH, pratyayo bhavati / taSaMca tuSTau, tuSAraH-himam / kuThiH sautraH, kuThAra:-parazuH / / 408 // kamerata ucca // 40 // kamUGa kAntau ityasmAd AraH pratyayo bhavatyakArasya cokAro bhavati / kumAra:mahAsenaH, abhraSTaH, bAlazca / / 409 / / kaneH kovida-karbuda-kAzcanAzca // 410 // kanai dIptau ityasmAd AraH pratyayo bhavati, asya ca kovida karbuda kAJcana ityAdezA bhavanti / kovidAraH, karbudAraH, kAJcanArezca vRkSavizeSAH / / 410 / / dvAra-zRGgAra-bhRGgAra-kahAra-kAntAra-kedAra-khAraDAdayaH // 411 // ete ArapratyayAntA nipAtyante / umbhat pUraNe dvAdezazca, dvAraM-dvAH / zrayatestAlavyAdiH zRGgazca, zRGgAra:-rasavizeSaH, vidagdhatA ca / bhRgo bhRGag ca, bhRGgAraH hastimukhAkAragalantikA / kalehaMzca svarAt paraH, kahAraH-utpalavizeSaH / kamesto'nto dIrghazca kAntAraM-araNyam / kadeH sautrasyAta ecca, kedAraH-vapraH / khaneDicca, khArI- caturdoNam / khAraDiti DakAro DyarthaH / AdigrahaNAt zizumArAdayo bhavanti / / 411 / / ..madi-mandi-candi-padi-khadi-sahi-vahi-ku-sRbhya iraH // 412 // ebhya iraH pratyayo bhavati / madaic harSe, mdiraasuraa| maduGa stutyAdau, mandiraMvezma, nagaraM ca / cadu dIptyAhlAdanayoH, candira:-candramAH hastI ca, candiraM-candrikAvat, jalaM ca / padic gatau, padira:-mArgaH / khada hiMsAyAm , khadira:-vRkSavizeSaH / Sahi marSaNe, sahiraH-parvataH / vahIM prApaNe, vahira:-balIvardaH / kuMka zabde, kavira:-akSikoNaH / sRgato, latve salilam-jalam / / 412 // Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-413-418 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [401 shv-shshericaatH|| 413 // AbhyAm iraH pratyayo bhavatyakArasya cekAro bhavati / zava gatau tAlavyAdiH, zibiram-sainyasaMnivezaH / zaza plutigato, ziziraM-zotalam , Rtuzca / / 413 / / zrantheH zith ca // 414 // zrathuGa, zaithilye, ityasmAd iraH pratyayo bhavatyasya ca zith ityAdezo bhavati / zithiraM-zlatham / latve-zithilam / / 414 / / azerNit // 415 // aznAteraznotervA Nid iraH pratyayo bhavati / Azira: viSNuH, Adityazva / prAziraH bahvAzI / / 415 // zuSISi--bandhi-rudhi-ruci-muci-muhi-mihi-timi--mudi-khidi-cchidi-bhidi sthAbhyaH kit // 416 // ebhyaH kidira: pratyayo bhavati / zuSaMc zoSaNe, zuSiraM-chidram / iSat icchAyAm , iSiraM-tRNam , iSira:-agniH, AhAraH kSipraH, sevyazca / bandhaMz bandhane, badhiraH- zrutivi. kalaH / rudhRpI-AvaraNe, rudhiraM-dvitIyo dhAtuH / ruci abhiprItyAM ca, ruciraM-dayitaM, dIptimacca / muclatI mokSaNe, mucira:-dharmaH, sUryaH, meghazca / muhauca vaicitye, muhiraH kandarpaH, sUryazca, muhira-tamaH / mihaM secane, mihiraH-meghaH sUryazca, mihiraM-toyam / timac ArdrabhAve, timiraM-tamaH, toyaM, rogazca kazcit / mudi harSe, mudira:-meghaH, sUryazca / khidaMt parighAte, khidira:-trAsa: taskarazca / chipI dvadhIkaraNe, chidiraH unduraH, agnizca, chidiraM-zastram / bhidRpI vidAraNe, bhidira:-azaniH, bhedazca / SThAM gatinivRttau, sthiraHacalaH // 416 / / sthavira-piThira-sphirAjirAdayaH / / 417 // ete kidira pratyayAntA nipAtyante, tiSThateo'nto hrasvazca / sthaviraH-vRddhaH / pacaterata itvaM Thazca piThira-sAdhanabhANDam , paTervA rUpam / sphAyateDicca, sphiraH-sphAro vRddhizca / ajervIbhAvAbhAvazca, ajiram-aGgaNam , nagaraM, devavezma ca AdigrahaNAdanye'pi // 417 // ka-za-pa pUga-maJji-kuTi-kaTi-paTi-kaNDi-zoNDi-hiMsibhyaH iirH|| 418 // ebhya IraH pratyayo bhavati / kRt vikSepe, karIra:-vanaspativizeSaH, vaMzAdyaGa kurazca / zaza hiMsAyAma , zarIraM-vapuH / paza-pAlanapuraNayoH, parIraM-balaM, lAGgalamukhaM ca / pugza pavane, pavIraM-raGgasthAnaM, phalaM, pavitraM-bojAvapanaM ca / maJjiH sautraH, majIraM-nUpuraH / kuTat kauTilye, kuTIram-AlayaH, karkaTakaH, candrAzraya rAzizca, koTIraM-mukuTaH / bAhulakAd gunnH| kaTe varSAvaraNayoH, kaTIraM-janapadaH, jaghanaM jalaM c| paTa gato, paTIra:-kandarpaH, Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-419-424 paTIraM-kAmukam , sphik ca / kaDu made, kaNDIraM-haritakam / zauNDa garve, zauNDIra:garvitaH, sattvavAn , tIkSNazca / hisup hiMsAyAm , hiMsIraH-zvApadaH, hiMsrazca / / 418 / / ghasi-vazi-puTi-kuri-kulikAbhyaH kit // 416 / / ebhyaH kid IraH pratyayo bhavati / ghasla adane, kSIraM-dugdhaM, meghazca / vazaka kAntau, uzIraM-vIraNImUlam / puTat saMzleSaNe, puTIra:-kUrmaH / kurat zabde, kurIraM-maithunaM, vezma ca, kurIra:-mAlAvizeSaH, kambalazca / kula bandhusastyAnayoH, kulIraH karkaTaH / ke zabde, kIraH-zukaH, kAzmIrakazca / / 416 / / kazermo'ntazca // 420 // kaza zabde ityasmAttAlavyAntAd Ira: pratyayo mazcAnto bhavati / kazmIrAjanapada: / / 420 // vani-vapibhyAM Nit // 421 // AbhyAM Nid IraH pratyayo bhavati / vana-bhaktI, vAnIra:-vetasaH / DuvapI bIjasaMtAne vApIra:-meghaH, amoghaniSpattiH kSetraM ca / / 421 / / jmbiiraabhiir-gbhiir-gmbhiir-kumbhiir-bhddiir-bhnnddiir-ddinnddiir-kirmiiraadyH||422|| ete IrapratyayAntA nipAtyante janerbo'ntazca, jambIra:-vRkSavizeSaH / Apnoterbhazca AbhIra:-zUdrajAtiH / gamerbhaH svarAnnastu vA gabhIraH-agAdhaH, acapalazca / gambhIraH sa eva / skumbheH sautrAt salopazca, kumbhIraH-jalacaraH / bhaDuGa paribhASaNe, asya naluka ca vA, bhaDIraH, bhaNDIrazca-yoddhavacane / DIDo Dit dvitvaM pUrvasya no'ntazca, DiNDIra:-phenaH / kiratermo'ntazca, kIrmIraH-kaburaH / AdigrahaNAt tRNIra-nAsIra-mandIra karavIrAdayo bhavanti // 422 // vAzyasi-vAsi-masi-mathyundi-mandi-cati-cakyaGki-katri-caki-bandhibhya urH|| 423 / / ebhya uraH pratyayo bhavati / vAzic zabde vAzuraH-zakuniH, gardabhazca, vAzurArAtriH / asUca kSepaNe, asuraH-dAnavaH / vAsaNa upasevAyAm vAsurA, rAtriH masaic parimANe, masurA-paNyastrI; masuraM-carmAsanam , dhAnyavizeSazca / mathe viloDane, mathurA-nagarI / undaip kledane unduraH-mUSikaH / maduGa stutyAdau, mnduraa-vaajishaalaa| catega yAcane caturaH-vidagdhaH / caGkiH sautraH, caGkati ceSTate, caGa kuraH-rathaH, anavasthitazca / akuGa lakSaNe, aGakuraH-prarohaH, tarupratAnabhedazca / ghaJyupasargasya bahulamiti bahulavacanAd dIrghatve aGa krH| karba gatau, karbura:-zabalaH / caki tRpti-pratIghAtayoH, cakura:-dazanaH / bandhaMza bandhane, bandhuraH-manojJaH, namrazca // 423 / / make luk voccAsya / / 424 // Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-425-429] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [403 makuGa maNDane, ityasmAduraH pratyayo bhavati, nakArasya luka akArasya cokAro vA bhavati / mukuraH-AdarzaH, mukulaM ca, mukura:-AdarzaH, kalkaH, bAlapuSpaM ca / / 424 // vidheH kit // 425 // vidhat vidhAne, ityasmAt kid uraH pratyayo bhavati / vidhUraM-vaizasam / / 425 / / zvazura-kukundura-dadura-nicura-pracura-cikura-kukura--kukkura--kukura--zakura-nUpuraniSThura-vithura-madgura-vAgurAdayaH // 426 // ___ ete kid urapratyayAntA nipAtyante / AzupUrvAt zupUrvAdvA aznoteraznAtervA AkAralopazca / zvazuraH-jampatyoH pitaa| kupUrvAtu skuduGa ApravaNe, ityasmAt saluk ca, kukundurau-nitmbkuupau| dRNAterdo'ntazca, dardura:-maNDUkaH, meghazca / nipUrvAt prapUrvAt cinoteH caratervA Dicca, nicuraH-taruvizeSaH / latve niculaH, prcurN-praayH| cakericcAsya cikuraM yuvatInAmISannimilitamakSi, cikurAH-kezAH / kuke: konto vA, kukuraH-yAdavaH, kukkuraH-zvA, kiraH kur ko'ntazca kukuraH-zaza hiMsAyAm , guNaH ko'ntazca zaku rastaruNaH / gata stavane, po'ntazca / napUra:-tulAkoTiH / nirvAta tiSThateH niSTharaH-karkazaH, niSTharaM kAhalam / vyathevith ca, vyathante'smAjjanAH ityApAdAne'pi vithura:-rAkSasaH / madivA. tyorgo'ntazca, madguraH-matsyavizeSaH, vAgurA-mRgAnAyaH / AdigrahaNAnmanyaterdhazca, madhuraHrasavizeSa ityAdi // 426 / / mImasi-pazi-khaTi-khaDi-kharji-karji-sarji-kRpi-valli-maNiDabhya UraH // 427 // - ebhya UraH pratyayo bhavati / mIGa ca hiMsAyAm , mayUraH-zikhI / mahyAM rauti mayUra iti pRSodarAdiSu saMjJAzabdAnAmanekadhA vyutpatti lakSayati / masaica parimANe, masUra:-avaradhAnyajAtiH, carmAsanaM ca / paziH sautraH, pazyate gamyate iti pazUra:-grAmaH / khaTa kAGa kSe, khaTrara:-maNivizeSaH / khaDaNa bhede, kharaH-khuralosthAnam / khaja mAjane ca, khjuur:-vRkssvishessH| karja vyathane, karjUra:-sa eva, malinazca / sarja arjane, sarjUra:-ahaH / kRpauGa sAmarthya, karpUra:-gandhadravyam / valli saMvaraNe, vallUraH-zuSkamAMsam / maDu bhUSAyAm , maNDUraH dhAtuvizeSaH / / 427 / / mahi kaNi-caNyaNi-palyali-tali-mali-zalibhyo Nit // 428 // ebhyo Nid UraH pratyayo bhavati / maha pUjAyAm , maahuurH-shailH| kaNa gatI kaaerH-naagH| caNa hiMsAdAnayozca, cANUra -mallo viSNuhataH / aNa zabde, ANUraH-- grAmaH / pala gatI, pAlUraM nAma nagaramAndhrarAjye / alI bhUSaNAdau, AlUraH-viTaH / talaN pratiSThAyAm , taaluur:-jlaavrtH| mali dhAraNe, mAlUraH-dAnavaH bilvazca zala gatau, zAlUra:-durduraH / / 428 // sthA-viDe kita // 426 / / / AbhyAM kid UraH pratyayo bhavati / SThAM gatinivRttau / sthUraH-baTharaH, uccazca, sthUrA-jaGghApradezaH viDa Akroze, viDUraH-bAlavAye grAmaH / / 426 // Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-430-436 sindUra-kaccUra-pattUra-dhuttUrAdayaH // 430 // ete UrapratyayAntA nipAtyante / syandeH sind ca, sindUraM-cInapiSTam / karotezco'ntazca, karcura:-auSadhavizeSaH / patesto'ntazca, patturaM-gandhadravyam / dhuvo dviruktasto'nto hrasvazca, dhuttUraH-unmattakaH, dadhAterdhattUra ityanye / AdigrahaNAt kastUrahAra hUrAdayo bhavanti // 430 // ku-gu-pati-kathi-kuthi-kaThi-kuThi-kuTi--gaDi--guDi--mudi--mUli--daMzibhyaH keraH / / 431 // ___ebhyaH kid eraH pratyayo bhavati / kuMGa zabde, kubera:-dhanada: gut purISotsarge, guberaM-yuddham / patlu gatau, patera:-pakSI, pavanazca / kathaNa vAkyaprabandhe, kathera:-kathakaH, kuhakaH, zakuntazca / kuthac pUtibhAve, kutherH-shiddaakiisNbhaarH| kaTha kRcchajIvane kaThera:daridraH / kuThiH sautraH, kuThera:-niHsRtasAraH, arjakazca / kuTat kauTilye, kuTera:-zaThaH / gaDa secane, gaDera:-meghaH prasravaNazIlazca / guDat rakSAyAm , guDe ra:-rAjA paNyaM ca bAlabhakSyam / mudi harSe, muderaH-mUrkhaH / mUla pratiSThAyAm , mUlera:-vanaspatiH, mUleraM-paNyam / daMzaM dazane, dazera:-sarpaH, sArameyaH, janapadazca / / 431 / / zaterAdayaH // 432 // zatera ityAdayaH zabdAH kerapratyayAntA nipAtyante / zadlu zAtane tazca, zatera:vAyuH, tuSArazca / AdigrahaNAd gudhera-zRGabera-nAlikerAdayo bhavanti / / 432 // kaThi-caki-sahibhya oraH // 433 // ebhya oraH pratyayo bhavati / kaTha-kRcchajIvane; kaThora:-amRduH, ciraMtanazca / caki tRptau ca, cakoraH-pakSivizeSa: parvatavizeSazca / Sahi marSaNe, sahoraH-viSNuH, parvatazca // 433 / / kora-cora-mora-kizora-dhora-horA-dorAdayaH / / 434 // kora ityAdayaH zabdA orapratyayAntA nipAtyante / kAyatezcaratemriyatezca Dicca, kora:-bAlapuSpam , coraH-taskaraH / moraH-mayUraH / kRzericcopAntyasya, kizora:-taruNaH, bAlAzvazca / hanteDit ghazca ghoraM-kaSTam / haga haraNe, horA-nimittavAdinAM cakrarekhA / DudAMgk dAne, doc chedane vA, doraH-kaTisUtra-tantuguNazca / AdigrahaNAdanye'pi / 434 / / ki-za-vRbhyaH karaH // 435 // ebhyaH karaH pratyayo bhavati / kiH sautraH, kekara:-vakradRSTiH / zRz hiMsAyAm , zarkarA-matsyaNDikAdiH, karkazaH, kSudrApASANAvayavazca / vRnT varaNe, varkara:-chAgazizuH // 435 // sU-puSibhyAM kit // 436 // Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-437-441 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [405 AbhyAM kit karaH pratyayo bhavati / pUt preraNe, sUkara:-varAhaH / puSa puSTau, puSkaraM, padma, tUryamUkhaM, hastihastAgram , AkAzaM, murajaH-tIrthanAma ca // 436 // ani kAbhyAM taraH // 437 // AbhyAM kit taraH pratyayo bhavati / anaka prANane, antaraM-bahiryogopasaMvyAnayoH, chidramadhyavirahavizeSeSu ca / ke zabde, kAtaraH-bhIruH // 437 / / iNa-pUbhyAM kit // 438 // AbhyAM kit taraH pratyayo bhavati / iNk gato, itara:-nirdiSTapratiyogI / pUgz pavane, pUtara:-jalatantuH / / 438 // mI-jyaji-mA-madyazau-vasi kibhyaH saraH // 436 // ___ebhyaH saraH pratyayo bhavati / mIGac hiMsAyAm , mesaraH-varNavizeSaH / ji abhibhave, jesara:-zUraH / aja kSepaNe ca, vesaraH-azvataraH / vesR gatI, ityasya vA jaTharetyAdinipAtanAdare rUpam / mAMka mAne, mAsaraH-AyAmaH / madec harSe, matsaraH-krodhavizeSaH / azauTi vyAptI, akSaraM varNaH, mokSapadam , AkAzaM ca / akSarvA are rUpam / vasaM nivAse, vatsaraH, saMvatsaraH, parivatsaraH, anuvatsaraH, vivatsaraH, udvatsaraH-varSAbhidhAnAni / iDAmAnena vasantyatra kAlAvayavA iti iDavatsaraH, iDayA mAnena vasantyatreti iddaavtsr:-vrssvishessaabhidhaane| parivatsarAdInyapi varSavizeSAbhidhAnAnItyeke / ki ityadAdau smaranti kesaraHsiMhasaTaH, puSpAvayavaH, bakulazca / bAhulakAnna Satvam / / 439 / / ku-dhR-tanyaSibhyaH kit // 440 // ebhyaH kit saraH pratyayo bhavati / DukRg karaNe, kRsaraH kRsarA vA vilepikAvizeSaH varNavizeSazca / dhUt vidhUnane, dhUsara:-bhinnavarNaH, vAyuH, dhAnyavizeSazca / tanUyI vistAre, tasaraH-kauzeyasUtram / RSet gatau, RkSara:-kaNTakaH, Rtvika ca, RkSarA-toyadhArA / 440 // ka-ga-za-da-vRga-cati-khaTi-niSadibhyo varaT / / 441 // ebhyaSTidvaraH pratyayo bhavati / kRt vikSepe, karbara:-vyAghraH, viSkiraH, aJjalizca, karbarI-bhUmiH, zivA ca / gRt nigaraNe, garvaraH-ahaMkAraH mahiSazca, garvarI-mahiSI, saMkhyA ca / zRz hiMsAyAm , zarvaraH-sAyAhnaH-rudraH, hiMsrazca, zarvaraM-tamaH, annaM ca, zarvarI-rAtriH / dRz vidAraNe, darvaraM-vajram , darvarI-sevA / vRgaTa varaNe, varvara:-kAmaH, candanaM, kezavizeSa:-lubdhakazca, varvarI-nadI, bhAryA ca / catega yAcane, catvaraM-catuSpatham araNyaM ca / catvarI-rathyA, devatA, vedizca / khaTa kAGa kSe, khaTvaraM- rasasaMkIrNazAkapAkaH / kaTe varSAvaraNayoH, kaTvarA-vyAlAzvaH, kaTvarI-dadhivikAraH / Sadla vizaraNAdI, nipUrvaH, niSadvaraH- kardamaH-vahniH, karmakaraH, kandarpaH, indrazca / niSadvaram-Asanam ,-niSadvarI-prapA, rAtriH, pramadA indrANI ca / / 441 / / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam / 442-447 aznoterIccAdeH // 442 // azauTi vyAptI, ityasmAdvaraT pratyayo bhavati, IkArazcAderbhavati / IzvaraH-vibhuH, IzvarI-strI // 442 // nI-mI-ku-tu-cerdIrghazca // 443 // ebhyo varaT pratyayo dIrghazcaiSAM bhavati / NIMga prApaNe, nIvara:-puruSakAraH / mIMgz hiMsAyAm, mIvaraH-hiMsraH, samudrazca / kuMDa, zabde, kUvara:-rathAvayavaH tuka vRttyAdiSu, tUvaraH-mandazmazruH, ajananIkazca / cinT cayane, cIvaraM munijanavAsaH, niHsArakathA c|| 443 // tIvara-dhIvara-pIvara-chitvara-chatvara-gaharopahara-saMyadvarodumbarAdayaH // 444 // ete varaT pratyayAntA nipAtyante / tibhyatestI ca tIktervA're tIvaraM jalaM, vyaJjanaM ca / dhyAyate/ ca / dhIvaraH, kaivartaH, pyAya: pyaiGo vA pI ca, pIvatervA kidaraH, povaraHmAMsalaH / chinattestaH-kicca, chitvaraH-zaThaH, jarjaraH, piTakazca chAdeNiluki hrasvazca, chatvaraH, nirbhartsakaH, nikuJjazca / chatvaraM-kuDyahInaM gRham , zayanapracchadaH, chadizca / guheraccotaH gahvaraM-gahanaM, mahAbilaM, bhayAnaka, pratyantadezazca / upapUrvAt hvo vAdeluM ka ca, upahvaraM-saMdhiH, samIpaM, rahaHsthAnaM ca / sampUrvAdyamerdazca, saMyadvaraH-raNaH, saMyamI, nRpazca / undeH kidum cAntaH, udumbrH-vRkssvishessH| AdigrahaNAd umbara-zambarAdayo bhavanti // 444 // kaDerevarAGgarau / / 445 // . kaDat made, ityasmAd evara aGgara iti pratyayau bhavataH / kaDevaraM-mRtazarIram , latve kalevaram / kaDaGgaraH-vanaspatiH / / 445 / / traT // 446 // sarvadhAtubhyastraTa pratyayo bhavati / chAdayatIti chatram chatrI vA dharmavAraNam / pAtIti pAtram UjitaguNAdhAraH saadhvaadiH| pAtrI-bhAjanam / snAyateH-snAnaM snAnam / rAjate iti-rASTra-dezaH / ziSyate'nena-zAstraM-granthaH / asca kSepaNe, astraM-dhanuH / / 446 / / ji-bhU-sU-bhrasji-gami-nami-nazyazi-haniviSeddhizca / / 447 // ebhyastraTa pratyayo bhavati, vRddhizcaiSAM bhavati / ji abhibhave, jaitra:-jayanazIla:, jaitra-chUtam / TuDubhRgk poSaNe ca, bhAtra-poSaH, yazca bhRti gRhItvA vahati / sR gatau, sAtraHAlayaH / bhrAsjoMt pAke, bhASTram-ambarISam / gamlauMgato, gAntraM-mana:, zarIra, lokazca / NamaM prahvatve, nAntraM-ziraH, zAkhA, vaicitryaM ca / nazauca adarzane nazo dhuToti nontaH, naaNssttraayaatudhaanaaH| aznoteraznAtervA ASTram-AkAzaH, razmizca / hanaka hiMsAgatyoH, hAntraMrakSaH, yuddhaM, vadhazca / viSluko vyAptI, vaiSTra:-viSNu , vAyuzca / vaiSTaM- yakRt , tridivaM, vezma ca / / 447 // Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-448-453 ] svapajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 407 divedhauM ca // 448 // dIvyatestraT pratyayo bhavati, dyau cAsyAdezo bhavati / dyotraM-tridivaM, jyotiH, vimAnaM, pramANaM, pratodazca / / 448 // sU-mU-khanyuSibhyaH kit // 446 // ebhyaH kit traT pratyayo bhavati / put preraNe, sUtra-tantuH, zAstraM ca / mUGa bandhane, mUtra-prasrAvaH / khanUga avadAraNe, khAtraM-kUrdAlaH, taDAkaM, grAmAdhAnamRt , caurakRtaM ca chidram / uS dAhe, uSTra:-kramelakaH / / 446 / / strii||45|| syateH sUte: styAyatestRNAtervA traT syAt Dicca / strI-yoSit / / 450 // hu-yA-mA-zru-vasi-bhasi-gu-bI-paci-vaci-dhR-yamyami-mani-tani-sadi--chAdi-- kSi-kSadi-lupi-pati-dhUbhyastraH / / 451 / / ebhyastraH pratyayo bhavati huMka dAnAdanayoH, hotraM-havanaM, hotrA-RcaH / yAMka prApaNe, yAtrA-prasthAnaM yApanam , utsavazca / mAMka mAne, mAtrA-pramANaM, kAlavizeSaH, stokaH, gaNanA ca / zrRMTa zravaNe, zrotraM-karNaH / vasika AcchAdane, vstrN-vaasH| bhasiM juhotyAdau smaranti, bhastrA carmamayam-Avapanam , udaraM ca / guMDa zabde, gotra:-parvataH, gotrA-pRthvI, gotram-anvayaH / vIMka prajananAdI, vetraM-vIrudvizeSaH / DupacI pAke, paktraM-piTharaM, gArhapatyaM ca / vacaMka bhASaNe, vaktram-Asyam , chandojAtizca / dhRDat sthAne, dhatra:-dharmaH, vRkSaH, ravizca / dhatraM-nabhaH, gRhasUtraM ca, dharkA-dyauH / yama uparame, yantraM-zarIrasaMdhAnam-araghaTTAdi ca / ama gatau, anna-purItat / maniMca jJAne, mantra:-chandaH / tanUyI vistAre, tantra-prasAritAstantavaH, zAstraM-samUhaH, kuTumba ca / Sadlu vizaraNagatyavasAdaneSu, satraM-yajJaH, sadaH, dAnaM chadma, yAgavizeSazca / chadaN-saMvaraNe, chAdayatIti-chAtraH-zikSakaH / kSit nivAsagatyoH, kSetra-karSaNabhUmiH, bhAryA, zarIram , AkAzaM ca / kSada saMravaNe sautraH, kSatraM-rAjabIjam / luplutI chedane, lotram-apahRtaM dravyam / patlu gato, patra-parNaM, yAnaM ca / dhUgz kampane, dhotraM-rajjuH / / 451 // zvitevazca mo vA 452 // zvitAG varNe, ityasmAt traH pratyayo bhavati, vakArasya ca makAro vA bhavati / zmetraM ca zvetraM ca-rogau / / 452 // gamerA ca // 453 // gamlagatI ityasmAt traH pratyayo bhavati, AkArazcAntAdezo bhavati / gAtraMzarIram / gAtrA-khaTvAvayavaH / / 453 / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam -454-460 ci-mi-di-zaMsibhyaH kit // 454 // ebhyaH kit traH pratyayo bhavati / cinT cayane citram-Azcaryam , AlekhyaM, varNazca / trimidAMc snehane, mitra-suhRt , amitraH- zatruH, mitra:-sUryaH / zaMsU stutau ca, zastraM-stotram , AyudhaM ca / / 454 / / / putrAdayaH // 455 // putra ityAdayaH zabdAH trapratyayAntA nipAtyante / punAti pavate ca pitRpUtimiti putraHsutaH, yadAhuH-"pUtIti narakasyAkhyA duHkhaM ca narakaM viduH|" punnAmno narakAt trAyata iti vyutpattistu saMjJAzabdAnAmanekadhA vyAkhyAnaM lakSayati / AdigrahaNAdanye'pi / / 455 // vRga-nakSi-paci-bacyami-nami-bami-bapi-badhi-yaji-pati-kaDibhyo'traH // 456 / ebhyaH atraH pratyayo bhavati / vRNTa varaNe, varatrA-carmarajjuH / NakSa gatau nakSatramazvinyAdi / DupacIS pAke, pctrN-rndhnsthaalii| vacaMk-bhASaNe, vacatraM vacanam / ama gatau, amatraM-bhAjanam / NamaM prahvatve, namatraM-karmAropakaraNam / Tuvam ugiraNe, vamatraM. prakSepaH / DuvapI bIjasaMtAne, vapatraM-kSetram / badhi bandhane, badhatram-AyudhaM, vastraM, viSa, zUrazca / yajI devapUjAdau, yajatra:- yajvA, yajatram-agnihotram / patla gatau, patatraM-bahavAhanaM vyoma ca / kaDat made, kaDacaM dArAH, jaghanaM ca / / 456 / / sovidaH kita // 457 // supUrvAd vidaH kid atraH pratyayo bhavati / suSThu vetti vindati vidyate vA suvidatraMkuTumba, dhanaM, maGgalaM ca // 457 / / kRteH kRnta ca // 458 // kRtaic chedane, ityasmAd atraH pratyayo bhavati / asya ca kRntAdezo bhavati / kRntatraH-mazakaH / kRntatraM-chedanaM, lAGgalAgraM ca / / 458 / / ....bandhi-vahi-kaTyazyAdibhya itraH // 456 / ebhyaH itraH pratyayo bhavati / bandhaMz bandhane, bandhitraM-mantha / vahIM prApaNe, vahivaMvAhanaM ca / kaTe varSAvaraNayoH, kaTi-lekhyacarma / azauTi vyAptau, azaz bhojane vaa| azitraM razmiH , havi: agniH , annapAnaM ca / AdigrahaNAd lunAte: lavitram-karmadravyam , punAteH-pavitraM-maGgalyam / bhaTateH bhaTitraM-zUle, pakvamAMsam / kaDateH kaDinaM-kaTi trameva / amateH amitraH-ripuH ityAdi / / 459 / / / bhU-ga-vadi-caribhyo Nit / 460 // ebhyo Nid itra: pratyayo bhavati / bhU sattAyAm , bhAvitraM trailokyaM, nidhAnaM, bhadraM ca / gRt nigaraNe, gAritraM-nabhaH, annapAnam , Azcarya ca / vada vyaktAyAM vAci, vAditram cara bhkssnne| cAritraM-vRttaM, sthityabhedazca / / 460 / / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-461-465 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [409 tani-tR-lA-pAtrAdibhya utraH // 461 // ebhya utraHpratyayo bhavati / tanUyI vistAre, tanutraM-kavacam / ta plavanataraNayoH, tarutraM-plavaH, ghAsahArI ca / lAMka AdAne, lotram-apahRtadravyam / pAM pAne, potraM halasUkarayomukham / zraGa, pAlane, trotrm-abhykriyaa| AdigrahaNAd vRNoteH varutram-abhipreta. mityAdayaH / / 461 // zA-mA-zyA-zakyambyamibhyo lH|| 462 // emyo la: pratyayo bhavati / zoMca takSaNe, shaalaa-sbhaa| mAMka mAne, mAlA-sraka / zyaGa gatau, zyAla:-patnIbhrAtA / zaklaTa zaktI, zakla:-manojJadarzanaH, madhuravAk , zaktazca / ambuGa zabde, ama gatI amblaH , amlazca--rasaH / / 462 // . zuka-zI-mRbhyaH kit // 463 // ebhyaH kid laH pratyayo bhavati / zuka gatI, zulkaH-sito varNaH / zIGak svapne, zIla-svabhAvaH, vrataM, dharmaH, samAdhizca / muGa bandhane mUlam-vRkSapAdAvayavaH, AdiH, hetuzca / / 463 / / bhillAcchabhalla-sauvidallAdayaH // 464 // bhillAdayaH zabdAH kid lapratyayAntA nipAtyante / bhiderlazca bhilla:- antyjaati:| acchapUrvAd bhaleH, acchabhallaH RkSaH, supUrvAdvideralo'ntaH sozca vRddhiH / sauvidallaH kaJcukI / AdigrahaNAdallapallI rallAdayo'pi bhavanti / / 464 / / mRdi-kandi-kuNDi-maNDi-maGgi-paTi-pATi-zaki-keva-devR-kami-yami-zali-kalipali-gudhvazci-cazci-capi-vahi-dihi-kuhi-ta-sR-pizi-tusi-kusyani-drameralaH // 46 // ebhyaH alaH pratyayo bhavati / mRdaz kSode, mardalaH-murajaH / kaTu rodanAhvAnayoH, kandalaH-prarohaH / kuDuGa dAhe, kuNDalaM-karNAbharaNam / maDu bhUSAyAm , maNDalaM-dezaH, parivArazca / magu gatau, maGgalaM zubham / paTa gatI, paTalaM-chadiH, samUhaH, AvapanaM, netrarogazca / NyantAt pATala:-varNaH / zaklaT zaktI, zakalaM-bhittama asAraM ca, kevRGa sevane, kevalaM paripUrNa jJAnam , asahAyaM ca / devRGa devane, devala:-RSiH, devatrAtaH, krIDanazca / kamUGa-kAntau, kamalaM padmam / NiGi, kAmalaH-netrarogaH / yamU uparame, yamalaM yugmam / zala gatau, zalalaM-sedhAGgaruhazaDakuH / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalalaM-garbhaprathamAvasthA / pala gatau, palalam-bhRSTa tilAtasIcUrNam / guMGa zabde, gavalaH mahiSaH / dhUmz kampane, dhavala:zvetaH / aJcU gatau ca, aJcala: vastrAntaH / caJcU gatau, caJcalaH-asthiraH / capa sAntvane, capalaH sa eva / vahIM prApaNe, vahalaM-sAndram / dihIka lepe, dehalI-dvArAdha: paTTaH, kuhaNi vismApane, kohala:-bharataputraH, bAhulakAd guNaH / ta plavanataraNayoH, tarala:-adhIraH, hAramadhyamaNizca / sR gatau, sarala:-akuTila:, vRkSavizeSazca / pizat avayave, pezala: Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 ] svopajJoNAdigaNa sUtravivaraNam [ sUtra-466-473 manojJaH / tusa zabde, tosalAH janapada: / kusac zleSe, kozalA - janapadaH / anak prANane, analaH agniH / drama gatau, dramalaM jalam // 465 / / nahi-laGgedIrghazca / / 466 / AbhyAm alaH pratyayo bhavatyanayozca dIrgho bhavati / nahIMc bandhane nAhala : mleccha / lagu gatau lAGgalaM - halam / / 466 / R - janergo'ntazca // 467 // AbhyAm alaH pratyayo gakArazcAnto bhavati / Rk gatau, argalA - parighaH / janaici prAdurbhAve, jaGgalaM nirjalo deza: / / 467 / / tRpi vapi kupi - kuzi-kuTi - vRSi- musibhyaH kit // 468 // ebhyaH ki alaH pratyayo bhavati / tRpaucprItau, tRpalA-latA, tRpalaM - zuSka parNaM, sri | Duva bIjasaMtAne, upalaH - pASANaH / kupac kope, kupala: pravAla: / kuzac zleSaNe, kuzala:- medhAvI / kuzalam Arogyam / kuTat kauTilye kuMTala - RSiH / vRSU secane, vRSalaH- dAsajAtiH / musac khaNDane, musalam avahananam / / 468 / / korvA // 466 // kuMGa zabde ityasmAd alaH, sa ca pratyayo kidvA bhavati / kuvalaM- badaram kuvalIkSudrabadarI, kavala: grAsaH / / 469 / / , zame ca vA // 470 // zamUc upazame, ityasmAd ala: pratyayo bhavati makArasya ca bakAro vA bhavati / zabala:- kalmASaH, zamalaM purISam, duritaM ca / / 470 / / chorDaggAdirvA // 471 // choc chedane ityasmAt kid alaH pratyayo bhavati / sa ca DagAMdirgAdirvA bhavati / chagala:-chAgaH, chAgala:- RSiH / chalaM - vacanavighAto'rthavikalpopapattyA / / 471 / / sRji-khanyAhanibhyo Dit // 472 // ebhyaH Di ala. pratyayo bhavati / mRjIk zuddho malaM bAhya rajaH - antardoSazca / khanUg avadAraNe, khalaH durjanaH, niSpIDitarasaM piNyAkAdi, khalaM- sasyaphalagrahaNabhUmiH / hanaMka hiMsAgatyoH, AGapUrva:, Ahala:- viSANaM, nakharazca / / 472 / / stho vA / / 473 // tiSThateH alaH pratyayo bhavati, sa ca DidvA bhavati / sthalaM pradeza vizeSaH / sthAlaMbhAjanam / / 473 / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 474 -476 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 411 muralorala-virala-kerala-kapiJjala-kajalejala-komala-bhRmala-siMhala-kAhala-zUkalapAkala-yugala-bhagala-vidala-kuntalotpalAdayaH // 474 / / ete alapratyayAntA nipAtyante / muvyuyorvalopaH kicca, muralAH- janapadaH / urala:utkaTaH / vipUrvAdrameDicca, virl:-asNhtH| kiraH kera ca keralA-janapada: / kamperijo. 'nto nalopazca, kpinyjl:-gaurtittiriH| kaSISo|'ntojazca, kajjalaM maSI ijjl:vRkssvishessH| kamerata occa komalaM-mRdu / bhrame m ca, bhRmalaH vAyuH, kRmijAtizca, bhRmalaM cakram / hiMserAdyanta viparyayazca, siMhalA-janapadaH / kahIM dIrghazca, kAhalaH adhyakta. vAk , kAhalA vAdyavizeSaH / zakerUccAsya, shuukl:-ashvaadhmH| paceH pAk ca pAkala:hastijvaraH yuje: kid ga ca, yugalaM-yugmam / bhAtergo'nto hrasvazca, bhagala:-muniH / vindenalopazca, vidalaM veNudalam / kanerata ut to'ntazca kuntalA-janapadaH, kezAzca / utpUrvAt pibatehra svazca, utpalaM-padmam / AdigrahaNAt suvarcalAdayo bhavanti / / 474 / / R-kR-mR-vRttani-tami-caSi-capi-kapi-kIli-pali-bali-pazci-maGgi-gaNDimaNDi-caNDi-taNDi-piNDi-nandi-nadi-zakibhya-AlaH // 475 // ebhya Ala pratyayo bhavati Rk gatau, arAlaM vakram / DukRg karaNe karAlam uccam / mRt prANatyAge, marAlaH-haMsaH, mahAMzca / vRgTa varaNe, varAlaH vadAnyaH / tanUyI vistAre, tanAlaM jalAzayaH / tamUc kAGkSAyAm tamAlaH-vRkSaH, vyAlazca / caSI bhakSaNe, caSAlaM yUpazirasi dravyam / capa sAntvane, capAlaM-yajJadravyam / kapiH sautraH, kapAlaM ghaTAdyavayava:-ziro'sthi ca / kIla bandhe, kIlAlaM madyaM, jalam , asRk ca / pala gatau, palAlam / akaNo vrIhyAdiH / bala prANanadhAnyAvarodhayoH balAlo vAyUH / pacuDA vyaktIkaraNe paJcAlaH RSiH, rAjA ca, paJcAlA janapadaH magu gatau, maGgalaH-dezaH / gaDu vadanaikadeze, gnnddaalH-mtthstii| maDu bhUSAyAm maNDAla. RSi, rAjA ca / caDuGa kope, cnnddaal:shvpcH| akRtajJamakAryajJaM dIrgharoSamanArjavam / / caturo viddhi caNDAlAn janmanA ceti paJcamam / / 1 / / taDuDa aghAte, taNDAla:-kSupaH / piDuGa, saGghAte, pinnddaal:-kndjaatiH| Tunadu samRddhau, nandAlaH-rAjA / Nada avyakte zabde, nandAla:-nAdavAn / zaklaT zaktI, zakAlAjanapadaH ,mUrkhadhanI ca // kuli-pili-vizi-viDi-maNi-kuNi-pI-prIbhyaH kit // 476 // ebhyaH kid Ala: pratyayo bhavati / kula bandhusaMstyAnayoH, kulAlaH kumbhakAraH / pilaNa kSepe, pilAlaM-zliSTam / vizaMt pravezane, vizAlaM-vistIrNam / biDa Akroze, biddaal:-maarjaarH| latve bilAlaH sa eva / mRNat hiMsAyAm , mRNAlaM-bisam / kuNat zabdopakaraNayoH, kuNAlaH-kRta mAlaH, kaTavizeSazca, kuNAlaM-nagaraM, kaThinaM ca / pIGa ca pAne, piyAlaH-vRkSaH, piyAlaM-zAkaM, vorucca / prIGaca prItau, priyAlaH- piyAlaH / / 476 // Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-477-483 bhajeH kagau ca // 477 // bhajI sevAyAm, ityasmAt kid ala: pratyayo bhavati, kago cAntAdezau bhvtH| bhakAlaM, bhagAlam ubhayaM-kapAlam / / 477 / / sateMrgo'ntazca // 478 // sR gatau, ityasmAt kid Ala: pratyayo bhavati, gazcAntaH / mRgAlaH-kroSTA / 478 // pati-kR-lUbhyo-Nit / / 476 // ebhyo Nid alaH pratyayo bhavati / patlu gatau, pAtAlaM rasAtalam / DukRg karaNe, karAlaM-lepadravyam / lUgz chedane, lAvAla:-uddantaH / / 479 / / cAtvAla-kaGkAla-hintAla-vetAla-jambAla-zabdAla-mamAtAlAdayaH // 480 // ete AlapratyayAntA nipAtyante / catervonto dIrghazca / cAtvAla:-yajJagartaH / kaceH svaganno'ntaH kazca, kaGkAla:-kalevaram / hiMsestazca hintAla:-vakSavizeSaH / viyasto'nto gaNazca, vetaal:-rjniicrvishessH| janervo'ntazca, jambAla:-kardamaH, zaivalaM ca / zameR. bervA zabdabhAvazca, zabdAla:-zabdanazIlaH / malevalopo mAptazcAntaH / mamAptAlaH matiH, snehaH-putrAdiSu snehabandhanaM ca / AdizabdAccakravAlakaravAlAlavAlAdayo bhavanti / 480 // kalyani-mahi-drami-jaTi-bhaTi-kuTi-caNDi-zaNDi-tuNDi-piNDi-bhU-kukibhya ila: // 481 // ebhya ila: pratyayo bhavati / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalilaM-gahanaM, pApam , AtmAdhiSThitaM ca zakrArtavama / anaka prANane, anila:-vAyuH / maha pUjAyAma, mhilaa-strii| drama gatI, dramalAH-trairAjyavAsinaH / jaTa jhaTa saMghAte, jaTilaH-jaTAvAn / bhaTabhRtau, bhaTila:zvA, sevakazca / kuTat kauTilye, kuTilam-vakram / caDuGa kope, caNDila:-zvA, krodhanaH, nApitazca / zaDuGa rujAyAm , zaNDilaH RSiH / tuDuGa toDane. tuNDila:-vAgajAlI / piDraGa saGghAte, piNDila meghaH, hisraH, himaH, gaNakazca / bhU sattAyAm , bhavilaH-muniH, samarthaH, gRham , bahunetA ca kuki AdAne, kokilaH-parabhRtaH / / 481 / / ... bhaNDenaluk ca vA // 482 // bhaDuGa paribhASaNe, ityasmAd ilaH pratyayo bhavati, nakArasya luga vA bhavati / bhaDilaH RSiH, pizAcaH, zatruzca / bhaNDila:-zvA, dUtaH, RSizca / / 482 / / gupi-mithi-dhrubhyaH kit // 483 // ebhyaH kid ilaH pratyayo bhavati / gupau rakSaNe, gupilaM-gahanam / mithaga medhA-hiMsanayoH, mithilA-nagarI / dhra sthairye ca, dhra vila:-RSiH / / 483 // Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra--484-486 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 413 sthaNDila-kapila-vicakilAdayaH // 484 // sthaNDilAdayaH zabdA ilatyayAntA nipAtyante / sthaleH sthaNDa ca, sthaNDilaM-vatizayanavedikA / kabeH p ca, kapilaH- varNaH, RSizca / vicerako'ntazca, vicakilaH- mallikAvizeSaH / AdigrahaNAd gobhilanikumbhilAdayo'pi bhavanti / / 484 / / hRSi-vRti-caTi-paTi-zaki-zati-taNDi-mar3a-gyutkaNThibhya ulaH // 485 // ebhya ula: pratyayo bhavati / hRSaca tuSTau, hRSTa alIke. vA, harSula:-harSavAn , kAmI, mRgazca / vRtUGa, vartane, vartula:-vRttaH / caTaNa bhede, caTulaH-caJcalaH / paTa gato, paTula:-vAgmI / zaklRT zaktI, shkulH-mtsyH| zaGa ku zaGkAyAm , zaGakulA-krIDanazaGa ku, bandhanabhANDam , AyudhaM ca / taDuGa tADane, taNDulo nistuSo vrIhyAdiH / magu gato, maGa gulaM-nyAyApetam kaThuGa zoke, utpUrvaH utkaNTula:-utkaNThAvAn / / 485 / / sthA-baGki-hi-bindibhyaH kimmaluka ca // 486 // ebhyaH kid ula: pratyayo nakArasya ca lug bhavati / STAM gatinivRttI, sthulaMpaTakuTIvizeSaH / vakuGa kauTilye, vakula:-kesaraH, RSizca / bahuGa vRddhau, bahulaM-pracurambahula:-prAsakaH, kRSNapakSazca / bahulA:-kRttikAH, bhulaa-gauH| vidu avayave, vidula:vetasaH / / 486 / / kumula-tumula-nicula-vajula-maJjula-pRthula-vizaMsthu-lAgula-mukula-zaSkulAdayaH // 487 // ete ulapratyayAntA nipAtyante / kamitamyorata ucca, kumulaM-kusumam , hiraNyaM ca, kumula:-zizuH, kAntazca / tumulaM-vyAmizrayuddham , saMkulaM ca / nijeH kiccazca / nicula:vaJjala: / vajeH svarAnno'ntazca, vjl:-niclH| maJjiH sautraH, majalaM manojJam / pratheH pRth ca, pRthula:-vistIrNaH / vipUrvAt zasestho'ntazca, vizaMsthula: vyagraH / ajergazca aGa gulam aSTayavapramANam / muceH kit kazca, mukulaH-avikasitapuSpam / zake: svarAt So'ntazca, zaSkulI-bhakSyavizeSaH, karNAvayavazca / AdigrahaNAllakula-valgulAdayo bhavanti / / 487 / / piJji-maJji-kaNDi-gaNDi-bali-vadhi-vazcibhya UlaH // 488 // ebhyaH Ula: pratyayo bhavati / pijuNa hiMsAbala-dAna-niketaneSu, piJjUlaH hastibandhanapAzaH, rAziH, kulapatizca / maJjiH sautraH, majUlA mRdubhASiNI / kaDuGa. made, kaNDUla:-aziSTo janaH / gaDu vadanaikadeze, gaNDUla:-kRmijAtiH / bala prANana-dhAnyAvaroghayoH, balUla:-RSiH, meghaH, mAsazca / badhi bandhane, badhUlaH hastI, ghAtakaH rasAyanaM, tantrakArazca / vaJciN pralambhane, vaJcUlaH hastI, matsyamArapakSI ca / 488 / / tamevo'nto dIrghastu vA // 486 / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 ] svopajJoNAdigaNa sUtra vivaraNam [ sUtra-490-496 tamUc kAGkSAyAm, ityasmAd UlaH pratyayo bhavati, vo'ntazca bhavati, dIrghastu vA / tAmbUlaM, tambUlam ubhayaM pUgapatracUrNasaMyogaH / / 489 / / kula - pula - kusibhyaH kit // 460 // ebhyaH pratyayo bhavati, sa ca kid bhavati / kula bandhu saMstyAnayoH, kulUlaH kRmijAtiH / pula mahattve, pulUlaH - vRkSavizeSaH / kuzac zleSe, kuzUla :- koSThaH / / 490 / / dukUla- kukUla - babbUla- lAGgUla zArdU lAdayaH // 461 // dukUlAdayaH zabdA UlapratyAntA nipAtyante / dukvoH ko'ntazca, dukUlaM-kSaumaM vAsaH / kukUlaM kArISo'gniH / badherbo'nto bazca / babbUla:- vRkSavizeSaH / laGa gerdIrghazca lAGgulaM vAladhiH / zRNAterdo'nto vRddhizca, zArdUlaH vyAghraH / AdigrahaNAd mAlaH kaJcUlAdayo bhavanti / / 499 / maherelaH || 462 || maha pUjAyAm, ityasmAdelaH pratyayo bhavati / mahelA strI / / 462 / / kaTi-paTi-kaNDa-gaNDi - zaki- kapi cahimya olaH // 463 // ebhya ola: pratyayo bhavati / kaTe varSAvaraNayo:, kaTola:--kaTavizeSaH, vAditravizeSazca / kaTolA auSadhiH / paTa gato, paTolA vallIvizeSaH / kaDu made. kaNDola:vidalabhAjanavizeSaH / gaDu vadanaikadeze, gaNDola: kRmivizeSaH / zaklRT zaktau zakola:zaktaH, kapiH sautraH, kapola:- gaNDa: / caha kalkane, cahola:- upadravaH / / 463 / / grahmAdbhyaH kit // 464 // graherAkArAntebhyazca dhAtubhyaH kidolaH pratyayo bhavati / grahI upAdAne, gRhola:bAlizaH / kAyateH kolaH - badarI, varAhazca / gAyateH gola:- vRttAkRtiH, golA- godAvarI, bAlaramaNakASThaM ca / pAteH polAH tAlAkhyaM kapATabandhanaM parikhA ca / lAte: lolaH- capalaH / dadAterdayaterdyatervA dolA- preGkhaNam // 464 // piJchola- kallola- kakkola - makkolAdayaH // 464 // piJcholAdayaH zabdA. olapratyayAntA nipAtyante / pIDai: piJchc piJchola:vAditravizeSaH / kalerlo'ntazca kallolaH - UrmiH / kaci macyoH kAdiH, kakkolI latAvizeSaH / makkola : - sudhAvizeSaH / AdigrahaNAdanye'pi / / 495 / / vali - puSeH kalak // 466 // AbhyAM kitu kalaH pratyayo bhavati / vali saMvaraNe, valkalaM tarutvaka / puS puSTA, puSkalaM samagraM yuddhaM, zobhanaM hiraNyaM dhAnyaM ca // 466 / / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-497-504 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [415 + migaH khalazcaizca // 46 // apaNe, ityasmAt khalazcakArAt kalazca pratyayau bhavataH, ekArazcAntAdezo bhavati / mekhalA-girinitambaH, razanA ca / mekalaH-narmadAprabhavo'driH / miga etvavacanAmAtvabAdhanArtham // 467 // zva // 48 // zaz hiMsAyAm , ityasmAt khalaH pratyayo bhavati, nakAro'nto hrasvazca bhavati / zRGkhalA loharajjuH, zRGkhalaH zRGkhalaM vA / / 498 / / zami-kami-palibhyo balaH / / 46 // ebhyo balaH pratyayo bhavati / zamUca upazame zambala-pAtheyam / kamUGa kAntI, kambalaH-UrNApaTaH / pala gatI, palvalam akRtrimodakasthAnavizeSaH / / 466 / / tulvlelplaadyH|| 500 // tulvalAdayaH zabdA valapratyAntA nipAtyante / tulIlyoNi-lugguNAbhAvazca / tulvalaH-RSiH, yasya taulvaliH putraH / ilvalaH-asuraH, yo'gastyena jagdhaH, matsyaH, yUpazca / ilvalA:-tisro mRgaziraHzirastArAH / AdigrahaNAt zAlvalAdayo bhavanti / / 500 / / zIGastalakpAla-vAlaNa-valaNa-valAH // 501 // zIGk svapne, ityasmAt talaka-pAla-vAlaN-valaNa vala ityete pratyayA bhavanti / zItalaM-anuSNam , zepAlam , japAditvAt pasya vatve zevAlam , zaivAlam , zaivalam , zevalaM paJcakamapi jalamalavAci // 501 / / ruci-kuTi-kuSi-kazi-zAli-drabhyo malak / / 502 // ebhyaH kin malaHpratyayo bhavati / ruci abhiprItyAM ca, rukmalaM-suvarNam , nyaGa kvAditvAt katvam / kuTat kauTilye, kuTmalam mukulam / kuSz niSkarSe, kuSmalaM tadeva, bilaM ca / kaza zabde tAlavyAntaH, kazmalaM-malinam / zADaGa zlAghAyAm , latve zAlmala:vRkSavizeSaH / dUM gatau, drumalaM-jalaM, vanaM ca / / 502 / / kuzi-kamibhyAM kula-kumau ca / / 503 // AmyAmalak pratyayo bhavati / anayozca yathAsaMkhyaM kula-kuma ityAdezau ca / kuzca zleSaNe, kulmalaM-chedanam / kamUGa kAntau, kummalaM-padmam / / 503 / / pateH salaH // 504 // patlu gatI, ityasmAt salaH pratyayo bhavati / patsalaH-prahAraH, gomAn , AhArazca / / 504 // Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra - 505-511 laTi-khaTi-khali-nali-kaNyazau-sR-za-ku pa-zyA-zA-lA-padi-hasINa bhyo vaH / / 505 // ebhyaH vaH pratyayo bhavati / laTa bAlye, laTvA kSudracaTakA kusumbhaM ca / khaTa kAkSe, khaTvA - zayanayantram / khala saMcaye ca / khalvaM nimnaM khalInaM ca, khalvA - itiH / o gandhe natva:- bhUmAnavizeSaH / kaNa zabde, kaNvaH RSiH, kaNvaM pApam / azauTi vyAptI, azva:- turagaH / sR gatau, sarva:- zambhuH / sarvAdizca kRtsnArthe / zRS hiMsAyAm, zarva:zambhuH / kRt vikSepe, karva:- AkhuH samudraH, niSpattikSetraM ca / gRt nigaraNe, garvaH - ahaMkAraH / dRz vidAraNe, darvA :- janapadaH, darva :- hiMsraH / pRz pAlana- pUraNayo:, parvaH rudraH, kANDaM ca / zapIM Akroze, zapvaH- AkrozaH / zyaiG gatI, zyAvaH varNaH / zoMc takSaNe, zAvaH - tiryagbAlaH / lAMka AdAne lAva- pakSijAtiH / padic gatau padvaH - rathaH, vAyuH, bhUrlokazca / hRsaH zabde, hRsva:- laghuH / iNk gatau, evaH kevalaH evetyevadhAraNe nipAtazca / / 505 / / eee zIGApo hrasvazca vA // 506 // AbhyAM vaH pratyayo hrasvazca vA bhavati / zoGak svapne zivaM-kSemam, sukhaM, mokSapadaM ca zivA - harItakI ca, zevaM dhanam, zeva:- ajagara : sukhakRcca, zevA--pracalA nidrAvizeSaH, meDhazca / AplRT vyAptI, apvA devAyudham ApvA vAyuH / / 506 / / . " urderdha ca // 507 // udi mAna krIDayozca ityasmAd vaH pratyayo bhavati, dhakArazcAntAdezo bhavati / UrdhvaH-udvarmA, Urdhvam upari UrdhvaM parastAt / / 507 / / gandheracantiH // 508 // gandhi ardane, ityasmAd vaH pratyayor cAnto bhavati / gandharvaH - gAthakaH, devavizeSazca / / 508 // laSeSi ca vA // 506 // lI kAnto, ityasmAd vaH pratyayo'sya ca liS ityAdezo vA bhavati / liSva:lampaTaH, kAntaH, dayitazca / laSvaH - apatyam, RSisthAnaM ca / / 506 / / sadi vA / / 510 // sala gatau, ityasmAd vaH pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / sAtvAH, salvAzcajanapada : kSatriyAzca / / 510 / / nighRSISyRSi - zruzruSi - kiNi vizi- vilyavipRbhyaH kit // 511 // ebhyaH kidu vaH pratyayo bhavati / ghRSU saMgharSe, nipUrvaH nighRSva:- anukUlaH, suvarNanikaSopalaH, vAyuH, kSurazca / iSat icchAyAm, iSvaH - abhilaSitaH, AcAryazca, iSvA - Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-512-518 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 417 apatyasaMtatiH / RSat gatI, RSva:-ripuH, hiMsrazca / riSeLaJjanAdeH kecidicchanti, rissvH|srgto, sava-havanabhANDam / praSa dAhe, praSvA-nivattiHjalalavazca / kiNaH sautraH, kiNvaM-surAbIjam / vizaMt pravezane, vizva-jagat sarvAdi c| bilat bhedane, bilvaHmAlUraH / ava rakSaNAdau, aveti, avyayam / pRza pAlana-pUraNayoH, pUrvaH-dikkAlanimitta: // 511 // natro bhuvo Dit // 512 // natra pUrvAd bhavateDid vaH pratyayo bhavati / abhvam-adbhutam / / 512 / / liherjiha ca // 513 // lihIka AsvAdane, ityasmAd vaH pratyayo bhavatyasya ca jiha ityAdezo bhavati / jihvA-rasanA / / 513 // prhaahaayhvaa-svcchevaa-griivaa-miivaavyaadyH|| 514 // prahvAdayaH zabdA vapratyayAntA nipAtyante, prapUrvasya hvayatervAderlopo yatatervA hAdezazca / prahvaH-praNataH, AhvayaterAha ca AhvA-kaNThaH / yameryaservA hazca, yahvA-buddhiH / asyateralopazca / svaH-AtmA, AtmIyaM, jJAtiH, dhanaM ca / chyatezchidervA chebhAvazca, chevAucchittiH / granthategiratervA grIbhAvazca grIvA / amerIccAnto dIrghazca vA amIvA-bubhukSA, AmIvA-vyAdhiH / minoterdIrghazca / mIvA-manaH, udakaM ca / tadetat trayamapi tantreNAvRttyA vA nidiSTam / avatervalopAbhAvazca, avvA-mAtA / AdizabdAd pvAdayo bhavanti / 514 // vaDi-vaTi-pela-caNi-paNi-palla-balleravaH // 515 // ebhyaH ava: pratyayo bhavati / vaDa-AgrahaNe sautraH, vaDavA-azvA / vaTa veSTane, vaTavA-saiva / pela gatau, pelava-ni:sAram / caNa hiMsAdAnayozca cnnv:-avrdhaanyvishessH| paNi vyavahAra stutyoH, pnnvH-vaadyjaatiH| palla gatau, pallava:-kisalayam / valli saMvaraNe, vallava:-gopaH // 515 // maNi-vaseNit // 516 // AbhyAM Nid avaH pratyayo bhavati / maNa zabde, maannvH-shissyH| vasaM nivAse, vAsavaH-zakraH // 516 / / malervA / / 517 // mali dhAraNe, ityasmAd avaH pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / mAlavAH-janapadaH, malava:-dAnavaH / / 517 / / kiti-kuDi-kuri-muri-sthAbhyaH kit / / 518 // ebhyaH kid avaH pratyayo bhavati / kit nivAse, kitavaH-dyUtakAraH / kuDat bAlye Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ sUtra-519-526 ca / kuDavaH - mAnam, latve kulavaH sa eva, nAlIdvayaM ca / kurat zabde, kuravaH - puSpavRkSajAtiH / murat saMveSTane, murava:-mAnavizeSaH, vAdyajAtizca / SThAM gatinivRttau, sthavaHajAvRSaH / / 518 // kairava-bhairava-mutava-kAraNDavAdInavAdayaH || 516 // kairavAdayaH zabdA avapratyayAntA nipAtyante / kRgbhRgoH kaira-bhairAvAdezau / kairavaMkumudam, bhairavaH- bhargaH, bhayAnakazca / minotermuda ca, mutavaH - mAnavizeSaH / kRgANDo'nto vRddhizca, kAraNDavaH - jalapakSI / AGapUrvAd dIGo no'ntazca / AdInavaH- doSaH / AdigrahaNAt kodravaH- koTavAdayopi bhavanti // 519 / / zRNAterAvaH || 520 // zRz hiMsAyAm, ityasmAd AvaH pratyayo bhavati / zarAva :- mallakaH / / 520 / / pratherivaT pRthU ca || 521 // prathiSu prakhyAne, ityasmAdivaTpratyayo bhavatyasya ca pRth ityAdezo bhavati / pRthivIbhUH / / 521 / / pali - sacerivaH / / 522 / / palaN rakSaNe, Saci sevane, ityAbhyAmivaH pratyayo bhavati / palivaH - goptA / sacivaH sahAyaH / / 522 / / spRzeH zvaH pAr ca // 523 // spRzaMt saMsparza, ityasmAt zvaH pratyayo bhavatyasya ca pAra ityAdezo bhavati / pAzvasvAGgam, samIpaM ca / pArzvaH - bhagavAMstIrthaGkaraH / / 523 / / kuDi - tuDayaDeruvaH / 524 // ebhya uvaH pratyayo bhavati / kuDa bAlye ca kuDuvaM prasRtahastamAnaM ca / tuDat toDane, Duvam apaneyadravyam / aDa udyame, aDuvaH -plavaH / / 524 / / nI-hi- dhyai dhyA-pA-dA-mAbhyastvaH / / 525 / / ebhyaH tvaH pratyayo bhavati / NIM prApaNe, netvaM dyAvA- pRthivyo, candrazca / huMk dAnAdanayoH, hotvaM- yajamAna, samudrazca / iMNk gatau, etvam - gamanaparam / dhyeM cintAyAm, dhyAtvaM brAhmaNaH / pGa vRddho, pyAtvaM- brAhmaNaH samudraH, netraM ca / pAM pAne, pAtvam pAtram / DudAMgk dAne, dAtva:- AyuktaH, yajvA yajJazca / mAM mAne, mAtvam prameyadravyam / / 525 / / kR-janyedhi- pAbhya itvaH / / 526 || ebhyaH itva: pratyayo bhavati / Duku g karaNe, karitva:- karaNazIlaH / janaici prAdu Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-527-535 ] svapajJoNAdigaNasUtravivaraNam rbhAve, janitva:-lokaH, mAtA-pitaro, dyAvA-pRthivyo ca / janitvaM-kulam / eghi vRddhau, eghitvaH-agniH, samudraH, zailazca pAM pAne, petvam-taptabhUmipradezaH, amRtaM, netraM, sukhaM, mAnaM ca / / 526 / / pA-dA-vamyamibhyaH shH|| 527 // ebhyaHzaH pratyayo bhavati / pAMka rakSaNe, pAzaH-bandhanam / DudAMgka dAne, dAza:kaivartaH / Tuvam ugiraNe, vaMza:-veNuH / ama gatau, aMza:-bhAgaH // 527 // kR-vR-bhR-banibhyaH kit / / 528 / / ebhyaH kit zaH pratyayo bhavati / DukRga karaNe, kRshH-tnuH| vRgTa varaNe, vRzaMzRGgaberam, mUlakaM, lazunaM ca / TuDubhRgaka poSaNe ca, bhRzam - atyartham / vana bhaktau, vaza:AyattaH / / 528 // korvA // 526 // kuGa zabde, ityasmAt zaH pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati / kuza:-darbhaH / kozaH-sAram , kuDmalaM ca / / 526 / / klizaH ke ca / / 530 // klizIza vibAdhane, ityasmAt zaH pratyayo bhavatyasya ca ke ityAdezo bhavati / kezAH mUrdhajAH / / 530 / / urerazak // 531 // ura gatau ityasmAt , sautrAd azak pratyayo bhavati / urazaH RSiH / / 531 / / kaleSTit / / 532 // kali zabda-saMkhyAnayoH, ityasmAt Tid azak pratyayo bhavati / kalazaH-kumbhaH / kalazI dadhimanthanabhAjanam // 532 / / palerAzaH // 533 // pala gatI, ityasmAd AzaH pratyayo bhavati / palAza:-brahmavRkSaH / / 533 / / kneriishcaatH|| 534 // kanai dIptyAdau, ityasmAd AzaH pratyayo bhavati, IkArazcAkArasya bhavati / konAzaH-karSakaH, varNasaGkaraH, kadaryazca, tathA lubdhaH kInAzaH syAt kInAzo'pyucyate kRtaghnazca / yo'znAtyAmaM mAMsaM sa ca konAzo yamazcaiva // 534 // kuli-kani-kaNi-pali-vaDibhyaH kishH|| 535 // Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-536-543 ebhyaH kid iza: pratyayo bhavati / kula bandhusaMstyAnayoH, kulizaM-vajram / kanai dIptyAdau, kaNa zabde, kanizaM, kaNizaM ca-sasyamaJjarI / pala gatau, palizaM-yatra sthitvA mRgAH vyApAdyante / vaDa AgrahaNe sautraH, baDizaM-matsyagrahaNam // 535 / / baleNidvA // 536 // bala prANana-dhAnyAvarodhayoH, ityasmAt kizaH sa ca NidvA bhavati / bAlizaHmUrkhaH, baliza:-mUrkhaH, balizaM-baDizam / / 536 / / / tinizetizAdayaH // 537 // tinizAdayaH zabdAH kizapratyayAntA nipAtyante, tanerizcAtaH / tinishH-vkssH| iNasto'ntazca, itizaH-gotrakRSiH / AdigrahaNAdanye'pi / / 537 / / masjyaGkibhyAmuzaH // 538 // AbhyAm uzaH pratyayo bhavati / TumasjoMt zuddhau, 'nya Ga kUdgameghAdayaH' iti gaH / madguzaH-nakulaH / akuGa lakSaNe, aGa kuzaH-sRNiH / / 538 // artINabhyAM piza-tazau // 536 // AbhyAM yathAsaMkhyaM piza taza ityeto pratyayau bhavataH / Rk gatau, apizam-ArdramAMsam , bAlavatsAyA dugdhaM ca / iMNk gatau, etaza:-azvaH, RSiH, vAyuH, agniH, arkazca // 539 // vR-ka-tR-mIG-mAbhyaH SaH // 540 // ebhyaH SaH pratyayo bhavati / vRnT varaNe varSaH-bhartA, varSaH- saMvatsaraH / varSA:-RtuH / kRt vikSepe, krssH-unmaanvishessH| tR plavanataraNayoH, tarSaH-plava:. harSazca / mIGa ca hiMsAyAm , meSa:-urabhraH / mAMka mAne, mASaH-dhAnyavizeSaH, hemaparimANaM ca / / 540 // yorUca vA // 541 // yuk mizraNe, ityasmAt SaH pratyayo bhavati, UkArazcAntAdezo vA bhavati / yUSa:peyavizeSaH, yUSA-chAyA, yoSA-strI / / 541 // snu-pU-sambarkalUbhyaH kit // 542 // svAdibhyo'rkapUrvAcca lunAte: kit SaH pratyayo bhavati / snuka prasravaNe, snuSAputravadhUH / pUgz pavane, pUSaH- pavanabhANDam , zUrpAdiH / pUt preraNe, sUSa:-balam / mUGa bandhane mUSA-loharakSaNabhAjanam / lUgz chedane, arkapUrvaH, arkalUSaH-RSiH / / 542 // zliSeH ze ca // 543 // zliSaMca AliGgane, ityasmAt Sa: pratyayo bhavatyasya ca ze ityAdezo bhavati / shess:-naagraajH| 543 // Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-544-553 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 421 . koraSaH / 544 // kuGa zabde, ityasmAd aSaH pratyayo bhavati / kavaSa:-krodhI, zabdakArazca / / 544 / / yujleraapH|| 545 // AbhyAm ASaH pratyayo bhavati / yuk mizraNe, yavASa:-durAlabhA / jala ghAtye, jalASa-jalam // 545 / / ariSaH // 546 // Rk gato, ityasmANNyantAd iSaH pratyayo bhavati / arpiSam-ArdramAMsam // 546 // mahyavibhyAM dit // 547 // __ AbhyAM Tid iSaH pratyayo bhavati / maha pUjAyAm , mahiSaH-saribhaH, rAjA ca, mahiSI-rAjapatnI, sairibhI ca / ava rakSaNAdau, aviSa:-samudraH, rAjA, parvatazca / aviSIdyauH, bhUmiH, gaGgA ca / / 547 / / ruhevRddhizca // 548 // __ruhaM janmani, ityasmAt Tid iSaH pratyayo bhavati, vRddhizcAsya bhavati / rauhiSaMtRNavizeSaH, antarikSaM ca, rauhiSaH-mRgaH / rauhiSI-vAtyA, mRgI, dUrvA ca // 548 / / amimabhyAM Nit / / 546 // AbhyAm iSaH pratyayo bhavati, sa ca Nid bhavati / ama gatI, AbhiSaM-bhakSyam / mRz hiMsAyAm , mAriSaH-hiMsraH / / 549 / / tavervA // 55 // tava gatI, ityasmAt sautrAt Tid iSaH pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / tAviSaH, taviSazca-svargaH / tAviSaM, taviSaM ca balaM tejazca / tAviSI, taviSI ca vAtyA, devakanyA ca // 550 // kale kilba ca / / 551 / / kali zabda-saMkhyAnayoH, ityasmAt Tid iSaH pratyayo bhavatyasya ca kilba ityAdezo bhavati / kilbiSaM-pApam , kilbiSI-vezyA, rAtriH, pizAcI ca // 55 // najo vyatheH / / 552 / / napUrvAt vyasthiSa bhaya-calanayoH, ityasmAt Tid iSaH pratyayo bhavati / avyathiSa:-kSetrajJaH, sUryaH, agnizca / avyathiSI-pRthivI / / 552 // kRtRbhyAmIpaH // 553 // Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ sUtra-554-560 AbhyAm ISaH pratyayo bhavati / kRt vikSepe, karISaH - zuSkagomayarajaH / tU plavanataraNayoH, tarISaH samarthaH stambhaH, plavazca / / 553 / / 422 ] Rji-zu-pRbhyaH kit // 554 // ebhyaH kid ISaH pratyayo bhavati / Rji gatyAdau, RjISaH - avaskaraH RjISam - ghanam / zRz hiMsAyAm, zirISaH - vRkSaH / pRz pAlana- pUraNayo:, purISaM zakRt / / 554 / / amervarAdiH || 555 // ama gatau, ityasmAd varAdiH ISaH pratyayo bhavati / ambarISaM bhrASTra, vyoma ca / ambarISaH - AdinRpaH / / 555 / / uSerNo'ntazca / / 556 // uSU dAhe, ityasmAd ISaH pratyayo bhavati, NakArazcAnto bhavati / uSNISaH mukuTaM, ziroveSTanaM ca / / 556 / / R-pU- nahi hani-kali-cali-capi vapi - kRSi - hayibhya uSaH || 557 || ebhyaH uSaH pratyayo bhavati / Rz gatau, aruSaH - vraNaH, hayaH, AdityaH varNaH, roSazca / pRz pAlana- pUraNayoH, paruSaH - karkazaH / NahIMc bandhane, nahuSaH - pUrvaH rAjA / hanaka hiMsAgatyoH, hanuSaH- krodhaH, rAkSasazca / kali zabda- saMkhyAnayoH, kaluSam - aprasannaM, pApaM ca / cala kampane, caluSaH- vAyuH / capa sAntvane, capuSaH- zakuniH / DuvapIM bIjasaMtAne, vapuSaHvarNaH / kRpauGa, sAmarthye, kalpuSaH- kriyAnuguNaH / haya klAntau ca hayuSA auSadhiH // 557 // vi-di-pRbhyAM kit // 558 // AbhyAM kid uSaH pratyayo bhavati / vidak jJAne, viduSo vidvAn / pRz-pAlanapUraNayo:, puruSa: pumAn, AtmA ca / / 558 / / apuSa - dhanuSAdayaH // 556 // apuSAdayaH zabdA uSapratyayAntA nipAtyante / Apnote haM svazca, apuSaH- agniH, sarogazca / daghAterdhan ca, dhanuSaH - zailaH / AdigrahaNAllasuSAdayo bhavanti / / 559 / / khali-phali-vR-pR-kR-z2a-lambi-maji-pIyi- hanyaGgi-maGgi gaNDayatibhya uSaH / 560 / 1 ebhyaH USaH pratyayo bhavati / khala saMcaye ca khalUSaH - mlecchajAtiH / phala niSpattI, phalUSa:-vIrut / vRgT varaNe, varUSaH- bhAjanam / pRz pAlana- pUraNayoH - paruSaH, vRkSavizeSaH / kRt vikSepe, karUSAH - janapadaH / juScU jarasi, jarUSa :- AdityaH / labuGa avasra sane ca lambuSaH- nIrakadambaH, niculazca / maJji, pIyizca sautrau, maJjUSA kASThakoSThaH, pIyUSaMpratyaprasavakSIravikAraH, amRtaM ghRtaM ca / hanaMk hiMsA gatyoH, hanUSaH - rAkSasaH / agu, gatau Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-561-567 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [423 aGa gUSaH-zakunijAtiH, hastI, bANaH, vegazca / magu gatau, maGa guuss;-jlcrshkuniH| gaDu vadanaikadeze, gaNDUSa:-dravakavalaH / Rk gatau, arUSaH raviH / / 560 / / koradUSATarUSa-kArUpa-zailUSapiJjUSAdayaH // 561 // ete USapratyayAntA nipAtyante / kurerado'ntazca, koradUSaH-kodravaH / aTerAGa pUrvasya cAro'ntazca, ATarUSa:-vAsaH / aTanaM rUSatIti tu aTarUSaH, pRSodarAditvAt / kRgo vRddhizca, kArUSA:-janapadaH / zalerai cotaH, zailUSaH-naTaH / pijuNa hiMsAdau, piJjUSaH-karNazaSkulyAbhogaH / AdizabdAt pratyUSAbhyUSAdayo bhavanti / / 561 / / kalemeSaH // 562 / kali zabda-saMkhyAnayoH, ityasmAt maSaH pratyayo bhavati / kalmaSaM-pApam / / 562 / / kulezva mApaka // 563 / / kula bandhu-saMstyAnayoH, ityasmAt kalezca kid mASaH pratyayo bhavati / kulmASa:ardhasvinnamASAdi, kalmASaH-zabala: / / 563 / / mA-vA-vadyami-kami hani-mAni-kaSyazi-paci-muci-yaji-vR-tRbhyaH saH / 564 / ebhyaH saH pratyayo bhavati / mAMka mAne, mAsaH-triMzadrAtraH / vAk gati gandhanayoH, vAsa:-ATarUSakaH / vada vyaktAyAM vAci, vatsaH-tarNakaH, RSiH, priyasya ca putrasyAkhyAnam / ama gato, aMsaH-bhujazikharam / kamUGa kAntI, kaMsa:-lohajAtiH, viSNoragatiH, hiraNyamAnaM ca / hanaMka hiMsA-gatyoH, hNsH-shvetcchdH| mAni pUjAyAm , mAMsa-tRtIyo dhAtuH / kaSa hiMsAyAm , kakSaH-tRNam , gahanAraNyaM, zarIrAvayavazca / azauTi vyAptau, akSA:prAsakAH (pAzakAH), akSANi-indriyANi, rathacakrANi ca / DupacIM pAke, pakSaH-ardhamAsaH, vargaH, zakunyavayavaH, sahAyaH, sAdhyaM ca / mucluto mokSaNe, mokSaH-muktiH / yajI devapUjAdau, yakSa:-guhyakaH / vRgaz varaNe, varsaH-dezaH, samudrazca / ta plavana-taraNayoH, tarsa:-vItaMsaH, sUryazca / varsatarsayorbAhulakAnna Satvam // 564 / / vyavAbhyAM tanerIca veH // 565 // vi ava ityetAbhyAM parAt tanoteH sa pratyayo bhavati / verIkArazcAntAdezo bhavati / vItaMsaH-zakunyavarodhaH / avataMsaH-karNapUraH / / 565 / / pluSeH plapa ca // 566 / / pluSa dAhe, ityasmAt saH pratyayo bhavatyasya ca plaS ityAdezo bhavati / plakSaMnakSatraM, vRkSazca / / 566 / / Rji-riSi-kuSi-kRti-prazcyundi-zRbhyaH kit // 567 // ebhyaH kit saH pratyayo bhavati / Rji gatyAdau, RkSa-nakSatram , RkSaH-accha Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ sUtra -568- 572 bhallaH / riSa hiMsAyAm, rikSA-yUkANDam latve likSA saiva / kuSA niSkarSe, kukSa:- garbhaH, kukSaM gartaH / kRtait chedane, kRtsaH - gautrakRt, odanaM, vaktraM, duHkhajAtaM ca / ovrazcAt chedane, vRkSaH - pAdapaH / undai kledane, utsaH samudraH, AkAza, jala, jalAzayazca, utsaM-srotaH / zRzu hiMsAyAm, zIrSa - ziraH / / 567 / / 1 gudhi-gRdhesta ca // 568 // AbhyAM kitu saH pratyayastakArazcAntAdezo bhavati / gudhac pariveSTane, gutsa:roSaH, tRNajAtizca / gRdhUc abhikAGakSAyAm, gRtsa:- vipraH, zvA, gRdhraH, abhilASazca / takAravidhAnamAdicaturthabAdhanArtham / / 568 / / tayaNi-panyalya vi-radhi-nabhi-namyami cami tami caTyati - patterasaH || 566 // ebhyo'sa: pratyayo bhavati / tapaM saMtApe, tapasaH- AdityaH pazuH, dharma:, dharmazca / aNa zabde, aNasaH zakuniH / pani stutI, panasaH phalavRkSaH / alI bhUSaNAdau, alasaH - nirutsAhaH / ava rakSaNAdau, avasa: - bhAnuH, rAjA ca / avasaM cApaM, pAtheyaM ca / radhauc hiMsA-saMrAdhyoH, radha iTi tu parokSAyAmeva iti nAgame, randhasaH-andhakajAtiH / bhac hiMsAyAm, nabhasaH - RtuH, AkAzaH, samudrazca / NamaM prahvatve, namasaH - vetraH, praNAmazca / ama gatau, amasaH kAlaH, AhAraH, saMsAraH, rogaca / camU adane, camasa:somapAtram, mantrapUtaM, piSTaM ca / camasI mudgAdibhittakRtA / tamUc AGkSAyAm, tamasaH andhakAraH, tamasA nAma nadI / caTaN bhede, caTasaH carmapuTaH / ata sAtatyagamane, atasaHvAyuH, AtmA, vanaspatizca, atasI- oSadhiH / patlR gatau, patasaH pataGgaH / / 569 / / sR-vayibhyAM Nit / / 570 // AbhyAM Nid asaH pratyayo bhavati / sR gatau, sArasaH - pakSivizeSaH / vayi gatau, vAyasaH - kAkaH / / 570 / / vahi-yubhyAM vA // 571 / / AbhyAm asaH pratyayaH, sa ca NidvA bhavati / zakaTam, ajagara, vahanajIvazca / vahasaH anaDvAn bhaktam, tRNam, mitraM ca yavasam - azvAdighAsaH, annaM vahIM prApaNe, vAhasaH - anaDvAn, zakaTazca / yuk mizraNe, yAvasaMca / / 571 / / divAdi-rabhi labhyuribhyaH kit / / 572 / / divAdibhyo rabhi labhyuribhyazva kid asaH pratyayo bhavati / dIvyateH divasa:vAsaraH / vroDyateH latve, vrIlasaH - lajjAvAn / nRtyateH nRtasaH- nartaka / kSipyateH, kSipasaH - yoddhA / sIvyateH, sivasa :- zlokaH, vastraM ca / zrIvyateH zrivasaH - gatimAn / iSyateH, iSasaHiSvAcAryaH / rabhi rAbhasye, rabhasaH saMrambhaH, uddharSaH, agambhIrazca / DulabhiS prAptI, labhasa:yAcakaH, prAptizca / uriH sautraH, urasaH RSiH / / 572 / / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-573-583 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 425 phns-taamrsaadyH|| 573 / / phanAsAdayaH zabdA asapratyayAntA nipAtyante / phaNa gatI nazca, phanasaH panasaH / tameraro'nto vRddhizca, tAmarasaM-padmam / AdigrahaNAt kIkasa-bukkasAdayo bhavanti / / 573 / / yu-balibhyAmAsaH // 574 / / AbhyAm AsaH pratyayo bhavati / yuk mizraNe, yavAsaH-durAlabhA / bala prANanadhAnyAvarodhayoH, balAsa:-zleSmA / / 574 / / . kileH kit // 575 // kilat zvaitya-krIDanayoH, ityasmAt kid AsaH pratyayo bhavati / kilAsaM-sidhmam , kilAsI-pAka-karparam / / 575 / / tali-kasibhyAmIsaNa // 576 // AbhyAm IsaN pratyayo bhavati / talaN pratiSThAyAm , tAlIsaM-gandhadravyam / kasa gato, kAsosaM-ghAtujamauSadham // 576 // serDit // 577 // piMgT bandhane, ityasmAt Did IsaN pratyayo bhavati / sIsaM-lauhajAtiH / / 577 / / trperusH|| 578 // .. trapauSi lajjAyAm , ityasmAd usaH pratyayo bhavati / trpusN-krkttikaa| vidhAnasAmarthyAt SatvAbhAvaH // 578 / / paTi-vIbhyAM-Tisa-Disau // 576 // AbhyAM yathAsaMkhyaM Tiso Did isazca pratyayo bhavati / paTa gatau, paTTisa:-AyudhavizeSaH / vIMka prajanAdau, bisaM mRNAlam // 576 / / tsH|| 580 // paTi vIbhyAM tasa: pratyayo bhavati / paTTasaH-trizUlam / vetasaH vAnIraH / / 580 / / innH|| 581 // etestasaH pratyayo bhavati / etasaH-adhvaryuH / / 581 // pIGo nasak // 582 // pIGa c pAne, ityasmAt kinnasaH pratyayo bhavati / pInasaH-zleSmA / / 582 / / kR-kuribhyAM pAsaH // 583 // AbhyAM pAsaH pratyayo bhavati / DukRg karaNe, karpAsaH-picuprakRtiH, vIrucca / kurat zabde, kUrpAsa:-kaJcuka: / / 583 // Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-584-593 kali-kulibhyAM mAsak // 584 // AbhyAM kid mAsaH pratyayo bhavati / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalmAsaM-zabalam / kula bandhu-saMstyAnayoH, kulmAsaH-ardhasvinnaM mASAdi / / 584 / / alermbusH|| 585 // alI bhUSaNAdau, ityasmAd ambusaH pratyayo bhavati / alambusaH-yAtudhAnaH, alambusA nAma auSadhiH // 585 // lUgo haH // 586 // lunAterhaH pratyayo bhavati / loha-suvarNAdi / / 586 // kito ge ca // 587 // kit nivAse, ityasmAt haH pratyayo bhavatyasya ca ge ityAdezo bhavati / gehaMgRham // 587 // hiMseH sim ca // 588 // hisupa hiMsAyAm , ityasmAd haH pratyayo bhavatyasya ca simityAdezo bhavati / siMhaH-mRgarAjaH / / 588 // ku-pa-kaTi-paTi-maTi-laTi-lali-pali-kalyani-ragi-lagerahaH // 586 // ebhyaH ahaH pratyayo bhavati / kRt vikSepe, karahaH-dhAnyAvapanam / pRz pAlanapUraNayoH, parahaH-zaMkaraH / kaTe varSAvaraNayoH, kaTahaH-parjanyaH, karNavacca kAlAyasabhAjanam / paTa gato, paTahaH-vAdyavizeSaH / maTa sAde sautraH, mtthH-hrsvH| laTa bAlye, laTati-vilasati, laTahaH-vilAsavAn / laliN IpsAyAm , lalahaH-lolAvAn / pala gatau, palahaHAvApaH / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalahaH-yuddham / anaka prANane, anahaH-nIrogaH / rage zaGkAyAm , ragahaH-naTaH / lage saGage, lagahaH-mandaH // 589 / / puleH kit // 59 // pula mahattve, ityasmAt kid ahaH pratyayo bhavati / pulahaH-prajApatiH / / 560 // vR-kaTi-zamibhya aahH|| 561 // emya AhaH pratyayo bhavati / vRgT varaNe, varAhaH-sUkaraH / kaTe varSAvaraNayoH, kaTAhaH-karNavat kAlAyasabhAjanam / samUca upazame, zamAhaH-AzramaH / / 591 / / vile. kit // 592 // vilat varaNe, ityasmAt kid AhaH pratyayo bhavati / vilAhaH-rahaH / / 562 / / nira iNa Uhaz / / 563 // Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 564-602 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 427 nipUrvAt iMNak gatI, ityasmAt zid UhaH pratyayo bhavati / niyUhaH-saudhAdikASThanirgamaH // 593 // dastyUhaH // 564 // dadAteH tyUhaH pratyayo bhavati / dAtyUhaH-pakSivizeSaH // 594 / / anerokahaH // 595 // anak prANane, ityasmAdokahaH pratyayo bhavati / anokahaH-vRkSaH / / 565 / / klerakSaH // 566 / vali saMvaraNe, ityasmAd akSaH pratyayo bhavati / valakSaH-zukla: / / 566 / / laakssaa-draacaamikssaadyH|| 567 // lAkSAdayaH zabdA akSapratyayAntA nipAtyante / laserA ca, lAkSA jatu / raserdA ca, drAkSA-madIkA / AGa pUrvAnmaderantyasvarAdelaka pratyayAderitvaM ca / AmikSA-havivizeSaH / AdigrahaNAt cupa mandAyAM gatau ityasya cokSaH-grAmarAgaH, zuddhaM ca / evaM pIyUkSAdayo'pi bhavanti / / 597 // samiNa-nikaSibhyAmAH // 568 / / sampUrvAdiNk gatau, ityasmAd nipUrvAt kaSa hiMsAyAm / ityasmAcca AH pratyayo bhavati / samayA parvatam , nikaSA parvatam / samIpa-asUyAvAcinAvetau / / 598 / / divi-puri-vRSi-mRSibhyaH kit // 566 // .. ebhyaH kid AH pratyayo bhavati / divUc krIDA-jayecchA-paNi-dyuti-stuti gatiSu, divA-ahaH / purat agragamane, puraa-bhuutkaalvaacii| vRSU secane, vRSA-prabalamityarthaH / mRSIca titikSAyAm, mRSA-abhUtamityarthaH / / 599 // veH sAhAbhyAm // 600 // vipUrvAbhyAM SoMca antakarmaNi, ohAM tyAge, ityetAbhyAm AH pratyayo bhavati / visAH-candramAH, buddhizca / tAlavyAnto'yamityeke vihA:-vihagaH, svargazca / / 600 / / vR-mithi-dizibhyastha-ya-vyAzcAntAH // 601 // ebhyaH kid AH pratyayo bhavati / yathAsaMkhyaM yakAra-yakAra-TyakArAzcAntA bhavanti / vRgTa varaNe, vRthA-anarthakam / mizrRg meghA-hiMsayoH, mithyA-mRSA, niSphalaM ca / dizIt atisarjaneH diSTayA-prItivacanam / / 601 / / muci-svadedha ca // 602 // AbhyAM kid AH pratyayo bhavati, dhakArazcAntasya bhavati / muclutI mokSaNe, mudhAanimittam / Svadi AsvAdane, svadhA-pitRbaliH // 602 // Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-603-607 sobaMga Aha ca // 603 // supUrvAt bra teH AH pratyayo bhavatyasya cAhAdezo bhavati / svAhA-devatAtarpaNam / 603 / sani-kSami-duSeH // 604 // ebhyo dhAtubhya AH pratyayo bhavati / SaNUyI dAne, sanA-nityam / kSamauSi sahane, kSamA-bhUH, kSAntizca / duSaMca vaikRtye, doSA-rAtriH / / 604 / / Dit // 605 // dhAtorbahulam A: pratyayo bhavati, sa ca Did bhavati / manica jJAne, mA-niSedhe / SoMca antakarmaNi, saa-avsaanm| anaka prANane, aa-smrnnaadau| prIDaca prIto, prA smayane / hanaka hiMsAgatyoH, hA-viSAde / vana bhaktau, vA-vikalpe / rAMka dAne, raa-diiptiH| bhAMka dIptau, bhA-kAntiH saha pUrvaH sabhA-pariSat / nAmnIti sahasya saH / / 605 / / svarebhya iH // 606 // svarAntebhyo dhAtubhya i. pratyayo bhavati / ji abhibhave, jayi:-rAjA / hiMTa gativRddhyoH , hayi:-kAmaH / ruk zabde, rviH-suuryH| kuka zabde, kvi:-kaavykrtaa| STuMgk stutau, staviH-udgAtA / lUgaz chedane, laviH-dAtram / pUgz pavane, paviH-vAyuH, vajra, pavitraM ca / bhU sattAyAm , bhaviH-sattA, candraH, vidhizca / Rk gatau, ari:-zatra: / hRga haraNe, hariH-indraH, viSNuH, candanam , markaTAdizca / haraya:-zAzvAH / TuDubhRgaka poSaNe ca, bhariH- vasudhA / sRgato, sri:-meghH| pazu pAlanapUraNayoH, pari:-bhUmiH / ta plavanataraNayoH, tari:-nauH / daza vidAraNe, dariH-mahAbhidA / mRz hiMsAyAm , NyantaH, mAriHazivam / vRgz varaNe, variH-viSNuH / NyantAd vAriH-hastibandhanam , vAri-jalam / 606 / padi-paThi-paci-sthali-hali-kali-cali-bali-valli-palli-kaTi-caTi-vaTi-badhigAdhyaci-bandi-nandhavi-vazi-vAzi--kAzi-chardi--tantri-mantri-khaNDi-maNDi-caNDiyatyaJji-masyasi-vani-dhvani-sani-gami-tami-granthi-zranthi-jani-maNyAdibhyaH // 607 // ebhyaH i: pratyayo bhavati / padic gatau, padiH-rAziH, mokSamArgazca / paTha vyaktAyAM vAci, paThiH-vidvAn / DupacI pAke, pciH-agniH| SThala sthAne, sthli:-daanshaalaa| hala vilekhane, hali:-halaH / kali zabda-saMkhyAnayoH, kali:-kalahaH, yugaM ca / bala prANanadhAnyAvarodhayoH, bali:-devatopahAra: dAnavazca / vali-valli saMvaraNe, vliH-tvktrnggH| valli:-hiraNya zalAkA, latA ca / palla gatau, palli:-munInAmAzramaH, vyAdhasaMstyAyazca / kaTe varSAvaraNayoH, kaTiH-svAGgam / caTaNa bhede, ctti:-vrnnH| vaTa veSTane, vaTi:-gulikA, tantuH sUnA ca, nAbhiH. varNazca / badhi bandhane, badhiH-kriyAzabdaH / gAdhaGa pratiSTAlipsAgrantheSu, gAdhi:-vizvAmitrapitA / arca pUjAyAma , aciH-agnishikhaa| vaGa stutyabhi. vAdanayoH, vandiH-grahaNiH / Tunadu samRddhau, nandi: IzvarapratIhAraH, bherizca / ava rakSaNAdau, aviH-UrNAyuH / vazak kAntau, vaziH-vazitA / vAzic zabde, vAzi:-prakAntiH, razmi: Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra--608-606 svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [429 gomAyaH, agni:, zabdaH, prajanaprAptA, catuSpAta, jldshc| kAzRGa, dIptau, kAzaya:janapadaH / chardaN vamane, chadi:-vamanam / tantriNa kuTumbadhAraNe, tantriH -vINAsUtram / mantriNa guptabhASaNe, mantriH-sacivaH / khaDDuNa bhede, khaNDi:-pradvAram / maDu bhUSAyAm , maNDi:mRdubhAjanapidhAnam / caDuGa kope, caNDi:-bhAminI / yataiGa prayatne, yati:-bhikSuH / ajaup vyaktimrakSaNagatiSu, aji:-sajjaH, peSaNI, pejaH, gatizca / samaJjiH-ziznaH / masaica pariNAme, masi:-zastrI / asUca kSapaNe. asiH-khaDgaH / vanUyI yAcane, vaniH-sAdhuH, 'yAtrA, zakuniH, agnizca / dhvana zabde, dhvaniH-nAdaH / SaNa bhaktau, sani:-saMbhaktA, panthAH, dAnaM, mlecchaH, nadItaTaM ca / gamlu gatau, gamiH-AcAryaH / tamUca kAGakSAyAm , tami:alasaH / granthaza saMdarbha, zranthaza mocana-pratiharSayoH, granthiH, zranthizca parva saMdhyAdi / janaici prAdurbhAve, janiH- vadhUH, kulAGganA, bhaginI, prAdurbhAvazca / maNa zabde, maNiH-ratnam / AdigrahaNAt vahIM prApaNe, vahiH-azvaH / khAdR bhakSaNe, khAdi:-zvA / dadhi dhAraNe, ddhikssiirvikaarH| khala saMcaye ca, khali:-piNyAkaH / zaci vyaktAyAM vAci, zacI-indrANI, 'ito'ktayarthAt' iti gaurAditvAd vA GIH ityAdayo'pi bhavanti / / 607 / / kili-pili-pizi-ciTi-truTi-zuNThi-tuNDi-kuNDi-bhaNDi-huNDi-hiNDi-piNDiculli-budhi-mithi-ruhi-divi- kIrtyAdibhyaH // 608 // ebhyaH i: pratyayo bhavati / kilat zvaitya-krIDanayoH, keli:-krIDA / pilaNa kSepe; peli:-kSadrapelA / pizat avayave, pezi:-mAMsakhaNDam / ciTa preSye, ceTi:-dArikA, preSyA ca / truTat chedane, NyantaH, troTiH cnycuH| zuThu zoSaNe, zuNThiH- vizvabheSajam / tuDuGa toDane, tuNDi:-Asyam , pravRddhA ca nAbhiH / kuDuGa dAhe. kuNDi:-jalabhAjanam / bhaDuGa paribhASaNe, bhaNDiH -zakaTam / huDuGa saMghAte, huNDiH -piNDita: odanaH / hiDuGa gatau ca, hiNDi:-rAtrau rakSAcAraH / piDuGa saMghAte, piNDi:-niSpIDitasnehaH piNDaH / culla hAvakaraNe, culli:-randhanasthAnam / budhica jJAne, bodhiH-samyagjJAnam / mithaGa -meghAhiMsayoH, methi:-khalamadhyasthUNA / ruhaM bIjajanmani, rohiH-sasyaM, janma ca / divUca krIDAdau, deviHbhUmiH / kRtaNa saMzabdane, NijantaH, kIrtiH-yazaH / AdigrahaNAdanye'pi / / 608 / / nAmyupAntyaka-ga-za-pa-pUbhyaH kit // 606 // nAmyupAntyebhyaH krAdibhyazca kidi: pratyayo bhavati / likhat akSaravinyAse, liMkhi:zilpam / zUc zoke, zuciH-pUtaH, vidvAn , dharmaH, ASADhazca / ruci abhiprotyAM ca, ruci:dIptiH, abhilASazca / bhujaMpa pAlanAbhyavahArayoH, bhujiH-agniH, rAjA, kuTilaM ca / kuNat zabdopakaraNayoH, kuNiH-vikalo hastaH, hastavikalazca / sRjat visarge, sRji:--panthAH / dyuti dopto, dyutiH-doptiH / Rt ghRNAgatispardheSu, Rti:-yatiH / chadRpI dvaidhIkaraNe, chidi:chettA, pazuzca / mudi harSe, mudi:-bAlaH / bhidRpI vidAraNe, bhidiH- vajra, sUcakaH bhettA ca / UchadapI dIptidevanayoH, chudiH-rathakAraH / lipIt upadehe lipiH-akSarajAtiH / tura tvaraNe, sautraH, turiH-tantuvAyopakaraNam / DulaN utkSepe, Duli:-kacchapaH / tviSIM dIptau, Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam . [ sUtra-610-615 ebhyaH pa. kina ra viSiH-dIptiH, viSimAna , rAjavarcasvI ca / kRSIt vilekhane, kRSiH karSaNam , karSaNabhUmizca / RSat , gatau, RSiH-muniH, vedazca / kuSaz niSkarSe, kuSiH-zuSiram / zuSaMc zoSaNe, zuSiH chidram , zoSaNaM ca / hRSU aloke hRSi:-alokavAdI, dIptiH, tuSTizca / SNuhoc ugiraNe, snuhiH-vRkSaH / kRt vikSepe, kiriH-sUkaraH, mUSikaH, gandharvaH gartazca / gRt nigaraNe, giriH-nagaH, kandukazca / zRz hiMsAyAm , ziriH-hiMsraH, khaDgaH, zokaH, pASANazca / pRz pAlanapUraNayoH, puri nagaraM, rAjA, pUrayitA ca / pUGa pavane, puviHvaatH|| 609 / / vidi-vRtervA // 610 // AbhyAm iH pratyayo bhavati, sa ca kidvA / vidaka jJAne, vidiH zilpI, vedi:ijyAdisthAnam / vRtUGa vartane, vRti:-kaNTakazAkhAvaraNam / nirvRtiH-sukham , vatiH dravyam, dIpAGgaca / / 610 // ta-bhramyadyApi-dambhibhyastittirabhRmAdhApa-debhAzca / / 611 // pratyayo bhavati / eSAM ca yathAsaMkhyaM tittira-bhUma-adha apa-debha ityAdezA bhavanti tu plavanataraNayoH, tittiriH-pakSijAtiH, pravaktA ca vedazAkhAyA / bhramU calane, bhRmiH-vAyu, hastI, jalaM ca / bAhulakAd bhRmAdezAbhAve, bhrami:-bhramaH / adaM psAMka bhakSaNe, adhi-uparibhAve, adhyAgacchati / ApalaTa vyAptI, api samuccayAdau, plakSo'pinyagrodho'pi / dambhUTa dambhe, debhiH-zarAsanam / / 611 / / mane-rudetau cAsya vA / / 612 // manica jJAne, ityasmAd i: pratyayo bhavatyakArasya ca UkArakArI vA bhavataH / muniH jJAnavAn / meniH-saMkalpaH / mani:-dhUmavatiH / / 612 / / krami-tami-stambharica namestu vA // 613 // ebhyaH kid i: pratyayo bhavatyakArasya cekAro bhavati / nameH punara kArasyekAro vikalpena / kramU pAdavikSepe, krimi:-kSudrajantuH / tamUca kAGakSAyAm , timiH mahAmatsyaH / stambhiH sautra:, stibhiH-ketakAdisUcI, hRdayaM, samudrazca / NamaM prahvatve, nimi:-rAjA, namiH-vidyAdharANAmAdyaH tIrthakarazca / / 613 // ambhi-kuNThi-kampyahibhyo naluk ca // 614 // ebhya i. pratyayo nakArasya ca lug bhavati / abhUGa zabde abhi Abhimukhye'vyayam , abhyagni zalabhAH patanti / kucha Alasye ca, kuThiH-vRkSaH, pApaM, vRSalaH, dehaH, gehaM, kuThArazca / kapuGa calane, kapiH, agniH, vAnarazca / ahuGa gato, ahiH-sarpaH, vRtraH vaprazca / / 614 // ubhetrau ca // 615 // Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-616-616 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 431 ubhat pUraNe, ityasmAd i: pratyayo bhavatyasya ca dva tra ityAdezau, bhavataH / dvau dvitIyaH, dvimuni vyAkaraNasya / trayaH tRtIyaH, trimuni vyAkaraNasya / / 615 / / nI-bI-prahRbhyo Dit // 616 // ebhyo Did i: pratyayo bhavati / NIMga prApaNe, nivasati / vIMka prajanAdau, vi:tantuvAyaH, pakSI, upasargazca, yathA vibhavati / haga haraNe, prapUrvaH, prahiH-kUpaH, udapAnaM ca / / 616 / / vau riceH svarAno'ntazca // 617 // vAvupasarge sati ricapI virecane, ityasmAd i: pratyayaH svarAt paro no'ntazca bhavati / viriJci:-brahmA / / 617 // * kami-vami-jami-si-zali-phali-tali-taDi-vaji-ji-dhvaji-rAji-paNi-vaNivadi-sadi-hadi-hani-sahi-vahi-tapi-vapi-bhaTi-kaJci-saMpatibhyo Nit // 618 // ebhyo Nid iH pratyayo bhavati / kamUGa kAntau, kAmiH-vasukaH, kAmI ca / TuvamU ugiraNe, vAmiH-strI / jamU adane, jAmiH-bhaginI, tRNaM, janapadazcakaH / ghasla adane, ghAsi:-saMgrAmaH, gartaH, agniH, bahubhuk ca zala gatau, shaaliH-viihiraajH| phala niSpattI, phAli:-dalam / talaNa pratiSThAyAm , taaliH-vRkssjaatiH| taDaN AghAte. tADiH sa eva / vaja vraja dhvaja gato. vAji:-azvaH, pahAvasAnaM c| vAjiH-paddhatiH. piTakajAtizca / dhvAjiH-patAkA, azvazca / rAjaga dIpto, rAjiH-paGaktiH, lekhA ca / paNi vyavahArastutyo, pANiH-karaH / vaNa zabde, vANiH-vAk, DyAm vANI / vada vaktAyAM vAci, vAdi: vAgmI, vINA ca / Sadla vizaraNagatyavasAdaneSu, sAdi:-azvArohaH, sArathizca / hadi purISotsarge, hAdiH luutaa| hanaM hiMsAgatyoH, ghAtiH-praharaNam / kecittu hAniH- arthanAza:. ucchittizceti udAharanti tatra bAhulakAt 'JNiti ghAt' iti ghAd na bhavati / bAhulakAdeva Nittvavikalpe, haniH-Ayudham / Sahi marSaNe, sAhiH-zailaH / vahIM prApaNe, vAhi.-anaDvAn / tapaM saMtApe, tApiH-dAnavaH / DravapI bIjasaMtAne vApi:-puSpakariNI / bhaTa bhRto. bhATi:suratamUlyam / kacuGa dIptau kAJciH -mekhalA, purI ca / NitkaraNAdanupAntyasyApi vRddhiH / patlu gatau, sapUrvaH saMpAti:-pakSirAjaH / / 618 // ku-za-kuTi-grahi-khanyaNi-kaSyali-pali-cari-vasi-gaNDibhyo vA // 619 // ebhya i. pratyayaH sa ca NidvA bhavati / DukRg karaNe, kAri:-zilpI, kariH-hastI, viSNuzca / zuz hiMsAyAm , zAri.-chUtopakaraNam , hastiparyANam , zArikA ca / zari:hiMsA, zUlazca / kuTat kauTilye, koTi:-asriH, agrabhAgaH, aSTamaM vAGkasthAnaM ca, kuTi:gRhaM, zarIrAGgaca / grahoN upAdAne, grAhiH-patiH, grahiH-veNuH / khanUga avadAraNe, khAniH, khanizca, nidhiH, AkaraH, taDAgaM ca / aNa zabde, ANiH, annishc-dvaarkiilikaa| kaSa hiMsAyAm , kASiH-karSakaH / kaSiH-nikaSopalaH, kASTham , azvakarNaH, khanitraM ca / alI Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-620-627 bhUSaNAdau, Ali:-paGaktiH , sakhI ca, ali:-bhramaraH / pala gatau, pAli:-jalasetuH, karNaparyantazca, paliH-saMstyAyaH / cara bhakSaNe ca, cAri:-pazUnAM bhakSyam / cari:-prAkArazikharam , viSayaH, vAyuH, pazuH, kezorNA ca / vasaM nivAse, vAsi:-takSopakaraNam , vasiHzayyA, agniH, gRhaM, rAtrizca / gaDu vadanaikadeze, gnnddi:-gnnddikaa| NittvapakSe tu anupAntyasyApi vRddhau gANDi:-dhanuSparva // 616 / / pAdAcAtyajibhyAm // 620 // pAdazabdapUrvAbhyAM kevalAbhyAM cA'tya jibhyAM Nid iH pratyayo bhavati / ata sAtatyagamane, aja kSepaNe ca / pAdAbhyAmatatyajati vA padAtiH, padAjiH / 'padaH pAdasyAjyAtigopahate' iti padabhAvaH / ubhAvapi pattivAcinau / Ati:-pakSI, supUrvAt svAtiH-vAyavyanakSatram / Aji:-saMgrAmaH-spardhA'vadhizca / / 620 // nahe ca // 621 // NahIca bandhane, ityAsmANNid iH pratyayo bhavati / bhakArazcAntAdezo bhavati / nAbhi:-antyakUlakaraH, cakramadhyaM, zarIrAvayavazca / / 621 / / azo svAdiH / / 622 // azauTi vyAptau ityasmANNid iH pratyayo bhavati, rephazca dhAtorAdirbhavati / rAziH-samUhaH, nakSatrapAdanavakarUpazca meSAdiH // 622 / / kAyaH kirica vA // 623 // ke zabde, ityasmAt ki: pratyayo bhavati / ikArazcAntAdezo vA bhavati / kiki:pakSI, vidvAMzca / kAki:-svaradoSaH / / 623 / / varddharakiH // 624 // vardhaN chedana-pUraNayoH, ityasmAdH akiH pratyayo bhavati / vardhakiH-takSA // 624 // sanekhiH / / 625 // SayI dAne, ityasmAd Did akhiH pratyayo bhavati / sakhA-mitram , sakhAyau, sakhAyaH / / 625 // koDikhiH // 626 // kuMk zabde, ityasmAd Did ikhiH pratyayo bhavati / kisiH-lomasikA / / 626 / / mR-zvi-kaNyaNi-dadhyavibhyaH IciH // 627 // ebhya IciH pratyayo bhavati / mRt prANatyAge, marIciH-muniH, mayUkhazca / Tvozvi gati-vRddhayoH, zvayociH-candraH, zvayathuzca / kaNa aNa zabde, kaNIci:-prANI, latA, cakSuH, Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-628-635 ] svopajJoNAMdigaNasUtra vivaraNam zakaTaM, zaGkhazca / aNIci:-veNuH, zAkaTikazca / dadhi dhAraNe, dadhIciH- raajssiH| ava rakSaNAdau, avIciH-narakavizeSaH // 627 // vego Dit // 628 // veMg tantusaMtAne, ityasmAd Did IciH pratyayo bhavati / vIMciH-urmiH // 628 // vaNeNit // 626 // vaNa zabde, ityasmAd Nid IciH pratyayo bhavati / vANIciH-chAyA, vyAdhizca / 629 // kRSi-zakibhyAmaTiH // 630 // . AbhyAm aTiH pratyayo bhavati / kRpauDa sAmarthya, kaTiM:-ni.svaH / zaklUTa zaktI, zakaTi:-zakaTa: / / 630 // zrerdiH // 631 // zrig sevAyAm , ityasmAd Dhi: pratyayo bhavati / zreDhiH-gaNitavyavahAraH / / 631 / / cameruccAtaH // 632 // camU adane, ityasmAd DhiH pratyayo bhavatyasyokArazca / cuNDi:-kSudravApI // 632 // muSeruNa cAntaH // 633 // muSaz steye, ityasmAd DhiH pratyaya uNa cAnto bhavati / muSuNThiH-praharaNam / uNo na guNo vidhAnasAmarthyAt / / 633 / / kA-vA-vI-krI-zri-zru-kSu-jvari-tUri-cUri-pUribhyo NiH // 634 // ebhyo NiH pratyayo bhavati / ke zabde, kANiH-vailakSyAnanusarpaNam / veMga tantusantAne, vANiH-vyUtiH / vIMka prajanAdau, venniH-kbrii| DukIMgz dravyavinimaye, kreNi:-krayavizeSaH / zriga sevAyAm , zreNiH-paGaktiH, balavizeSazca, zreNayaH-aSTAdaza gaNavizeSAH / nipUrvAt nizreNiH-saMkramaH / zrRMTa zravaNe, zroNiH-jaghanam / TukSuka zabde, kSoNiH pRthvI / jvara roge, jUNiH-jvaraH, vAyuH, AdityaH, agniH, zarIraM, brahmA, purANazca / tUraici tvarAyAm , tUNiH-tvarA, mana:, zIghrazca / cUraici dAhe, cUNiH-vRttiH / pUraici ApyAyane, pUNiHpUraH / / 634 // Rt-ghR-sU-kR-vRSibhyaH kit // 635 // RkArAntebhyo ityAdibhyazca kid NiH pratyayo bhavati / zaza hiMsAyAm zINi:-rogaH, avayavazca / stamza AcchAdane, stINiH-saMstaraH / secane, ghRNi:-razmiH, jvAlA, nidAghazca / sR gau sRNi:-AdityaH, vajram , anilaH, abakuzaH, agnizca / kuMka zabde, kuNi:-vikalo hastaH, hastavikalazca / vRSU secane, vRSNiH-vastaH, meSaH, yaduvizeSazca / parSaterapIcchantyeke / pRSNi:-razmiH // 635 / / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 434 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ sUtra- 636-643 pRSi - hRSibhyAM vRddhizva // 636 // AbhyAM NiH pratyayo nayozca vRddhirbhavati / pRSU secane, pANi:- pAdapazcAdbhAgA, pRSThapradezazca / hRSaMc tuSTI, hASNiH - haraNam / / 636 / / hUrNi:-dhUrNi bhUrNi dhUryAdayaH // 637 // ete pratyayAntA nipAtyante / hRg haraNe, ghuMg dhAraNe, bhU sattAyAm ghR secane, UtvaM razcAnto nipAtyate / hUNiH kulyA / ghUNiH dhRtiH / bhUNiH - cetanaM, bhUmiH, kAlazca / ghUrNi:- :- bhramaH / AdigrahaNAdanye'pi / / 637 / / R-hR-sR-mR-dhR-bhR-kR-tu-graheraNiH // 638 // rsfr: pratyayo bhavati / Rk gatau, araNiH agnimanthanakASTham / hRg haraNe, haraNi:- kulyA, mRtyuzca / sR gatau, saraNiH - ISad gatiH panthAH, AdityaH, zirA, saMghAtazca / mRt prANatyAge, maraNiH- rAtriH / dhRg dhAraNe, dharaNiH kSitiH / TuDubhR Mgk popaNe ca, bharaNi:nakSatram | Duku g karaNe, karaNi:- sAdRzyam / tU plavana-taraNayo:, taraNi:- saMkramaH, AdityaH, yavAgUH, patitagorUpotthApanI ca yaSTiH / vai duHkhArthaH, duHkhena tIryata iti, vaitaraNInadI / grahIz upAdAne, grahaNiH- jaTharAgniH, tadAghAro vyAdhiH, meDhra, mRtyuzca / / 638 // - kaGkericcAsya vA || 636 // kakuGa gatau, ityasmAd aNiH pratyayo bhavati, dhAtorasya cekAro vA bhavati / kaGkaNiH, kaGkaNam, kiGkaNiH - ghaNTA / / 636 / / karNit // 640 // afe laulye, ityasmAd d iaNiH pratyayo bhavati / kAkaNiH -mAnavizeSaH | 640 / kRSezva cAdeH // 641 // kRSIt vilekhane, ityasmAd aNiH pratyayo bhavatyAdezca cakAro bhavati / carSaNiHcamUH, agniH, buddhi:, vyavasAyaH, vezyA, vRSazca / / 641 / / kSipeH kit || 642 // kSipat preraNe, ityasmAt kid aNiH pratyayo bhavati / kSipaNiH- AyudhaM, baDiza - bandhakaH, karmakRtA pASANasarjanI ca / / 642 / / AGaH -kR-hR-zuSeH-sanaH // 643 // AGaH parebhyo DukRg karaNe, hRAMg haraNe, zuSaMca zoSaNe, ityetebhyaH sannantebhyo'NiH pratyayo bhavati / AcikArSaNiH - vyavasAyaH / AjihIrSaNiH zrIH / AzuzukSaNi:- agniH, vAyuzca / / 643 // Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-644-652 ] svapojJoNAdigaNasUtravivaraNam [435 vArisAderiNik // 644 // ebhyaH kid iNiH pratyayo bhavati / vRnT varaNe, NyantaH / vAriNiH-pazuH, pazu-. vRttizca / sRgatau, triNiH-agniH, vajra ca / AdigrahaNAdanye'pi // 644 // adestrINiH // 645 // adaMka bhakSaNe, ityasmAt troNiH pratyayo bhavati / atrINi:-kRmijAtiH / / 645 / / plu-jJA-yaji-papi-padi-basi-vitasibhyastiH / / 646 // ebhyaH tiH pratyayo bhavati / pluGa gato, plotiH-cIram / jJAMza avabodhane, trailokyasya trAteti jJAti:-ikSvAkurvaSabhaH, svajanazca / yajI devapUjAdau, yaSTiH-daNDaH, latA ca / papa samavAye, sapti:-azvaH / padiMca gato, pattiH-padAtiH / vasaM nivAse, vasti:-. mUtrAdhAraH, carmapuTaH, snehopakaraNaM ca / tasUc upakSa vipUrvaH, vitastiH-adhahastaH / 646 / prathelu k ca vA / / 647 // prathiSa prakhyAne, ityasmAt tiH pratyayo bhavati, antasya ca lug vA bhavati / vRkSaM prati vidyotte-prtisstthitH| pakSe prattiH-prathanaM, bhAgazca / / 645 / / koryaSAdiH / / 648 // kuMka zabde, ityasmAd yaSAdiH tiH pratyayo bhavati / koyaSTi:-pakSivizeSaH / 648 / yo gRpa ca // 646 // gat nigaraNe, ityasmAt tiH pratyayo bhavatyasya ca gRS ityAdezo bhavati / gRSTiHsakRt prasUtA gauH / / 646 / / sorasteH zit // 650 // supUrvAt asak bhuvi, ityasmAt , zit tiH pratyayo bhavati / svasti-kalyANam / zittvAd bhUbhAvAllugabhAvaH / / 65 / / dR-muSi-kRSi-riSi-viSi-zo-zucyasi-pUyINa-prabhRtibhyaH kit // 651 // ebhyaH kit tiH pratyayo bhavati / dRGat Adare, datiH chAgAditvaGamayo jalAdhAraH / muSaz steye, muSTi:-aGa gulisNniveshvishessH| kRSIt vilekhane, kRSTi:-paNDitaH / riS hiMsAyAm , riSTi:-praharaNam / viSla ko vyAptI, vissttiH-avetnkrmkrH| zoMca takSaNe, zitiH-kRSNaH, kRzazca / zuc zoke, shuktiH-muktaadiH| azauTi vyAptI, aSTiHchandovizeSaH / pUyaiDa durgandhaH-vizaraNayoH, pUtiH-durgandha, duSTam , tRNajAtizca / iMNk gatau, iti hetvAdo / TuDubhRgaka poSaNe va prapUrvaH, prabhRtiH-AdiH // 651 // ku-cyorno'ntazca / / 652 // Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436.] - svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra - 653-660 AbhyAM ki tiH pratyayo bhavati nakArazcAnto bhavati / kuGa zabde, kuntiH- rAjA, kuntayaH - janapadaH / cigT cayane, cintiH- rAjA / / 652 / / khalyami-rami-vahi-vasyarteratiH // 653 // ebhyo'tiH pratyayo bhavati / khala saMcaye ca khalati :- khalvATaH / am gatau, amatiH- cAtakaH, chAgaH, prAvRT, mArgaH, vyAdhiH, gatizca / ramiM krIDAyAm, ramatiHkrIDA, kAma:, svargaH, svabhAvazca / vahIM prApaNe, vahatiH- gauH, vAyuH, amAtyaH, apatyaM, kuTumbaM ca / vasaM nivAse, vasatiH - nivAsaH, grAmasaMnivezazca / Rk gatau, arati:- vAyuH, saraNam, asukhaM krodhaH, varma ca / / 653 / hanteraha ca // 654 // hana hiMsAgatyoH, ityasmAdati: pratyayo bhavatyasya ca aMha, ityAdezo bhavati / aMhatiH - vyAdhiH panthAH kAlaH, rathazca / / 654 / / vRgo vrat ca // 655 // vRgT varaNe, ityasmAd atiH pratyayo bhavatyasya ca vrat ityAdezo bhavati / vratatiH- vallI // / 655 / / aJcaiH ka ca vA // 656 // aJca gatau cetyasmAd atiH pratyayo bhavatyasya ca k ityantAdezo vA bhavati / aGkatiH- vAyuH, agniH prajApatizca / aJcatiH - agniH / / 656 / / : vAteNiMdvA // 657 // vAM gatigandhanayo:, ityasmAd atiH pratyayo bhavati, sa ca Nid vA bhavati / vAyatiH - vAtaH, vAtiH - gandhamizrapavanaH / / 657 / / yoH kit / / 658 || yuk mizraNe, ityasmAd ati: pratyayaH kid bhavati / yuvatiH taruNI // 658 // pArvA / / 656 || pAM rakSaNe, ityasmAd atiH pratyayaH sa ca kidvA bhavati / patiH bhartA, pAti:bhartA, rakSitA, prabhuzca / / 659 / / agi vili-puli-ciperastik / / 660 // ebhyaH kidu astiH pratyayo bhavati / aga kuTilAyAM gatau, agastiH / vilat varaNe, vilastiH / pula mahattve pulastiH / kSipat preraNe, kSipastiH / ete laukikA RSayaH / agastiH- vRkSajAtizca / / 660 / / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-661-670 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [437 gRdhergam ca // 661 // dhUca abhikAGakSAyAm , ityasmAd astik pratyayo bhavati, garma cAsyAdezo bhavati / gabhasti:-razmiH // 661 // vasyartibhyAmAtiH // 662 // AbhyAm AtiH pratyayo bhavati / vasaM nivAse, vasAtayaH- janapadaH / Rka gatI, arAti:-ripuH / / 662 / / abheryAmAbhyAm / / 663 // abhipUrvAbhyAmAbhyAm AtiH pratyayo bhavati / yAMka prApaNe, mAMka mAne, abhiyAtiH, abhimaatishc-shH|| 663 / / yajo ya ca // 664 // yajI devapUjAdau, ityasmAd AtiH pratyayo bhavatyasya ca yakAro'ntAdezo bhavati / yayAti:-rAjA / / 664 // vadyavi-cchadi-bhUbhyo'ntiH // 665 // ebhyo'ntiH pratyayo bhavati / vada vaktAyAM vAci, vadantiH-kathA / ava rakSaNAdiSu, avantiH-rAjA / avantayaH-janapadaH / chadaN apavAraNe, yujAdivikalpitaNijantatvAdaNyantaH, chadantiH-gRhAcchAdanadravyam , bhU sattAyAm , bhavanti:-kAlaH, lokasthitizca / 565 / zakeruntiH // 666 // zaklRT zaktI, ityasmAd untiH pratyayo bhavati / zakunti:-pakSI / / 666 // natro dAgo DitiH // 667 / / napUrvAt DudAMgk dAne, ityasmAd Did itiH pratyayo bhavati / aditiH-devamAtA / / 667 // . deDaH // 668 // deGa rakSaNe, ityasmAd Did itiH pratyayo bhavati / ditiH-asuramAtA // 668 / / vIsaJjyisibhyasthik // 666 / / ebhyaH thik pratyayo bhavati / vIMka prajanAdiSu, viithiH-maargH| SajaM saGge, sakthi:-UruH, zakaTAGgaca / asUca kSepaNe, asthi-paJcamo dhAtuH / / 669 // saarerthiH|| 670 // sRgato, ityasmAd NyantAdathiH pratyayo bhavati / sArathiH-yantA / / 670 // Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-671-680 niSajerSit // 671 // nipUrvAt SajaM saGage, ityasmAd cid athiH pratyayo bhavati / niSaGgathiH-rudraH, dhanurdharazca / ghitkaraNaM gatvArtham / / 671 / / udata rNid vA // 672 // utpUrvAd Rk gatau, ityasmAd athi: pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / udA. rathiH-viSNuH, udarathiH-vipraH, kASThaM, samudraH, anaDvAMzca / / 672 / / aterithiH // 673 // ata sAtatyagamane, ityasmAd ithi: pratyayo bhavati / atithi:-pAtratamaH, bhikSAvRttiH // 673 // tanerDit // 674 / / tanUyI vistAre, ityasmAd Did ithiH pratyayo bhavati / tithi:-pratipadAdiH / 674 / uSeradhiH / / 675 // uSU dAhe, ityasmAd adhiH pratyayo bhavati / auSadhiH-udbhidvizeSaH / / 675 / / vido radhika // 676 // vidak jJAne, ityasmAt kid radhiH pratyayo bhavati / vidradhiH- vyAdhivizeSaH / 676 / vI-yu-su-vahyagibhyo niH // 677 // ebhyo niH pratyayo bhavati / vIka prajanAdau, veniH-vyAdhiH, nadI ca / yuk mizraNe, yoniH prajananamaGgam , utpattisthAnaM ca / dhuMnT abhiSave, soni:-savanam / vahIM prApaNe, vahniH-pAvakaH, balIvardazca / aga kuTilAyAM gatau, agniH-pAvakaH / / 677 / / dhUzAzIDo hrasvazca / / 678 // ebhyo ni: pratyayo bhavati, hrasvazcaiSAM bhavati / dhUgz kampane, dhuniH-nadI / zoMca takSaNe, zaniH-sauriH / zIGa svapne, ziniH-yAdavaH, varNazca / / 678 / / lU-dhU-pracchibhyaH kit // 676 // ebhyaH kid niH pratyayo bhavati / lugz chedane, lUni:-lavanaH / dhUgz kampane, dhuuniHvaayuH| pracchaMt jJopsAyAm , pRzni:-varNaH, alpatanuH, kiraNaH, vargazca / / 679 // sadi-vRtyami-dhamyazyaTi-kaTyaveraniH // 680 // ebhyo'niH pratyayo bhavati / Sadla vizaraNAdau, sadaniH-jalam / vRtUDa, vartane, vartani:-panthAH, dezanAma ca / ama gatau, amani:-agniH / dhamaH sautraH, dhamani:-manyA, rasavahA ca zirA / azauTi vyAptI, azani:-indrAyudham / aTa gatau / aTaniH- cApakoTiH / kaTe varSAvaraNayoH, kaTani:-zailamekhalA / ava rakSaNAdau, avani:-bhUH / / 680 // Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-681-660 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [439 rajjeH kit // 681 // raJjI rAge, ityasmAt kid aniH pratyayo bhavati / rajaniH-rAtriH / / 681 / / ataratniH // 682 // Rk gatI, ityasmAd atniH pratyayo bhavati / araliH- bAhumadhyam zamaH, utkaniSThazca hastaH // 682 // egheriniH|| 683 // eghi vRddhI, ityasmAd iniH pratyayo bhavati / edhiniH-medinI // 683 // shkeruniH|| 684 // zaklRT zaktI, ityasmAd uniHpratyayo bhavati / zakuni:-pakSI / / 684 / / ademeniH // 685 // adaMka bhakSaNe, ityasmAd maniH pratyayo bhavati / aniH-pazUnAM bhakSaNadroNI, agniH, jayaH, hastI, azvaH, tAlu ca / / 685 // . dame bhidum ca // 686 / / damUc upazame, ityasmAd dubhiH pratyayo bhavatyasya ca dumityAdezo bhavati / dundubhiH-devatUryam / / 686 / / nI-sA-vR-yu--bali-dalibhyo miH // 687 // ebhyo miH pratyayo bhavati / NoMga prApaNe, nemiH-ckrdhaaraa| SoMca antakarmaNi, sAmi-ardhavAci avyayam / vRgT varaNe, vmiH-vlmiikkRmiH| yuk mizraNe, yomiHshkuniH| zRz hiMsAyAm , shmiH-mRgH| vali saMvaraNe, valmiH-indraH, samudrazca / dala vizaraNe, dalmiH -Ayudham , indraH, samudraH, zakaH, viSaM ca / / 687 / / azo rshcaadiH|| 688 // azauTi vyAptI, ityasmAd miH pratyayo bhavati, rephazca dhAtorAdirbhavati / razmiHpragrahaH, mayUkhazca / / 688 // . . . . . ... sataruccAtaH // 686 / / AbhyAM miH pratyayo bhavati, guNe ca kRte'kArasyokAro bhavati / sRgato, sUmiHsthUNA / Rk gato, UrmiH-taraGgaH / / 689 // kR-bhUbhyAM kit // 660 // AbhyAM kid miH pratyayo bhavati / DukRg karaNe, kRmi:-kSudrajantujAtiH / bhU sattAyAm , bhUmiH-vasudhA / / 660 // . . . . Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam 691-690 kaNerDayiH // 661 // kvaNa zabde, ityasmAd Did ayiH pratyayo bhavati / kvayiH-pakSivizeSaH // 691 / / taGki-vaGkayaki-maGkaya hi-zadyadi-saghazau-vapi-zimyo riH // 662 / / ebhyo riH pratyayo bhavati / taku kRcchrajIvane / taGa kri:-yuvA / vakuDa kauTilye, va kri:-zalyaM, parazukA, rathaH, ahaH kuTilazca / akuGa, lakSaNe, 'aGa kriH-cihnam , vaMzakaThinikazca / makuGa maNDane, maGakri:-maNDanam , zaThaH, pravakazca / ahuGa gatau, aMhiHpAdaH, aGagherapyeke / aghuGa gatyAkSepe, aGaghriH / zalu zAtane, zadriH-vajraH, bhasma, hastI, giriH, RSiH, zobhanazca / adaMka bhakSaNe, adri:-prvtH| Sadla vizaraNAdau, sadriH-hastI, giriH, meSazca / azauTi vyAptI, azri:-koTiH / DuvapI bIjasaMtAne, vapriHkedAraH / vazak kAntau vadhiH-samUhaH // 662 / / bhU-sU-kuzi-vizi-zubhibhyaH kit // 663 // __ ebhyaH kid ri pratyayo bhavati / bhU sattAyAm , bhUri-prabhUtaM, kAJcanaM ca / SUt preraNe, sUriH-AcAryaH, paNDitazca / kuzac-zleSaNe, kuzriH-RSiH / vizaMt pravezane, vizriH mRtyuH, RSizca / zubhi dIptau, zubhriH-yatiH, vipraH, darzanIyaM, zubhaM satyaM ca / 693 / jaSo-razca vaH // 664 // juSva jarasi, ityasmAt kid riH pratyayo bhavati, Iri sati rephasya vakArazca bhavati / jIviH-zarIram / / 694 // kundri-kudryaadyH|| 665 // kUndrayAdayaH zabdAH kid ripratyayAntA nipAtyante / kupeH-kautezca dazcAntaH / kundriH-RSiH / kudriH-parvataH, RSiH samudrazca / AdigrahaNAt kSauterdo'ntaH, kSudriH-samudraH / arteo'ntaH, RgriH lokanAthaH / zake: zakri:-balavA nityAdayo'pi bhavanti / / 665 / / rA-zadi-zaki-kadyadibhyakhiH // 666 / ebhyaH triH pratyayo bhavati / rAMka dAne, rAtriH-nizA / zalu zAtane, zattriHkuJjaraH, krauJcazca / zaklaT zaktI, zakti:-krauJcaH, RSizca / kada vaiklavye sautraH, kattriH-RSiH / adaMka bhakSaNe, atriH-RSiH / / 656 // pateratriH / / 667 // patla gatI, ityasmAd atriH pratyayo bhavati / patatri:-pakSI / / 697 // ndi-vllyrtikRterriH| 668 // .. ebhyo'riH pratyayo bhavati / Nada avyakte zabde, ndriH-ptthH| valli saMvaraNe, Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-- 669-705 ] svopajJoNAdigaNa sUtravivaraNam [ 441 vallari:- latA, vINA, sasyamaJjarI ca / Rk gatau arari:- kapATam / kRtait chedane, kartariH-kezAdikartanayantram // 698 / / masyasi si jasyaGgi sahibhya-uriH // 666 // ebhya uriH pratyayo bhavati / masaic pariNAme, masuri:- marIciH / asUc kSepaNe, asuriH- saMgrAmaH / ghaslR adane ghasuri:- agniH / jasUc mokSaNe, jasuriH - samAptiH, azani:, araNiH, krodhazca / agu gatau, aGaguri:- karazAkhA, latve aGguliH / Sahi marSaNe, sahuri :- pRthvI, akrodhanaH, anaDvAn saMgrAmaH, andhakAraH, sUryazca / / 699 / / , muhe: kit / / 700 // muhAc vaicitye, ityasmAt kid uriH pratyayo bhavati / muhuri:- sUryaH, anaDvAMzca #1 900 11 dhU-mRbhyAM lik-liNau // 701 // AbhyAM yathAsaMkhyaM lik liN etau pratyayau bhavataH / dhUgz kampane, dhUliH - pAMsuH / mUGa bandhane, mauli:- mukuTaH / / 701 / / pAThyaJjibhyAmaliH | 702 || AbhyAm aliH pratyayo bhavati / paTa gatau NyantaH, pATaliH - vRkSavizeSaH / aJjop vyaktyAdau, aJjaliH - pANipuTa:, praNAmahastayugmaM ca / / 702 / / mA- zAlibhyAmokuli-malI // 703 // AbhyAM yathAsaMkhyam okuli-mali ityetau pratyayau bhavataH / mAM mAne, mokuli:kAkaH / zala gatau NyantaH, zAlmaliH - vRkSavizeSaH / / 703 / / du-pu-va-bhyo viH // 704 // * vaH pratyayo bhavati / dRz vidAraNe, davi:- tardR: / pRz pAlanapUraNayo:, parvi:kaGkaH, hiMsrazca / vRgz varaNe, varviH zakaTaM, ghAtrI, kAkaH, zyenazca / 704 // ju- zu-stR-jAgR-kR-nI-ghRSibhyo Git // 705 // ebhyo Gadu viH pratyayo bhavati / juSc jarasi, jIvi :- vAyuH, pazuH, kaNTakaH, zakaTaH, madguH, kAyam, gulmaM, zaGkA, vRddhaH, vRddhabhAvazca / zRz hiMsAyAm, zIviH - hiMsra:, kRmi:, nyaGkuzca / stagza AcchAdane, stIviH - garviSThaH, adhvaryuH, bhagaH, tanuH, rudhiraM, bhayam, tRNajAtiH, nabhaH, ajazca / jAgRk nidrAkSaye, jAgRviH - rAjA, agniH, prabuddhazca / GitvAnna guNaH / DukR Mg karaNe, kRviH - rudraH, tantuvAyaH, tantuvAyadravyam, rAjA ca / yadupajJa kRvaya iti pUrA paJcAlAnAcakSate / NIMg prApaNe, nIviH - paridhAna granthiH, mUladhanaM ca / ghRSu saMgharSe, ghRSvaH - varAhaH, vAyuH, agnizca / / 705 / / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-706-711 chavi-chivi-sphavi-sphivi-sthavi-sthivi-davi-dIvi kikivi-didivi-dIdivi-- kikIdivi-kikidIvi-zivyaTavyAdayaH // 706 // tyayAntA nipAtyante / chayatehrasvazca, chavi.- tvaka, chAyA, AvaraNaM ca / chiderluka ca, chiviH-phalgudravyam / sphAyateH, spha-sphibhAvau ca, sphaviH-vRkSajAtiH, sphivi:-vakSaH, udazvicca / tiSThateH stha-sthibhAvau ca, sthaviH-prasevakaH, tantuvAyaH, sImA, agniH, ajaGgamaH, svargaH, kuSThI, kuSThimAMsaM, phalaM ca, sthivi -sImA / damailuka ca, davi:dharmazIlaH, dAtA, sthAnaM, phAlazca / dIvyaterdIrghazca, dIvi: kitavaH, dyutimAn , kAlaH, vyAghrajAtizca / kiteditvaM pUrvasya catvAbhAvo luk ca, kikiviH-pakSivizeSaH / divedvitvaM parvasya dIrghazca vA. didivi:-svrgH| dIdiviH-annaM svargazca / kite kikIdibhAvazca. kikIdiviH-varNaH, pakSI ca / kikipUrvAt dIvyatedorghazca / kikIti kurvan dIvyatoti kikidIviH-cASaH / zIGo hrasvazca / shiviH-raajaa| aTerat cAntaH aTavi:-araNyam / AdigrahaNAdanye'pi / / 706 // praSi-pluSi-zuSi-kuSyazibhyaH sik // 707 / / ebhyaH kit siH pratyayo bhavati / puSU pluSU dAhe, ghukSi-agniH, udapAnazca / plakSi:-agniH, jaThara kuzUlazca / zuSaMc zoSaNe, zukSiH-vAyuH, nidAghaH, yavAsakaH, tejazca / kuSaz niSkarSe, kukSiH -jaTharam / azauTi vyAptau, akSi-netram // 707 / / gopAderanerasiH // 708 // gopa ityAdibhyaH parAd anak prANane, ityasmAd asiH pratyayo bhavati / gopAnasiH-saudhAgrabhAgacchadiH / citraansiH-jlcrH| ekaansiH-ujjynii| vArANasi:kAzInagarI / / 708 // vR-dhR-pR-vR-sAbhyo nasiH // 706 // ebhyo nasiH pratyayo bhavati / vRnTa varaNe, varNasiH-taru: / dhRga dhAraNe, dharNasi:zailaH, lokapAlaH, jalaM, mAtA ca / pRz pAlanapUraNayoH, parNasiH-jaladharaH, ulukhalaM, zAkAdizca / vRz varaNe, varNasiH-bhUmi: / SoMca antakarmaNi, sAnasiH-snehaH, nakhaH, hiraNyam , RNaM, sakhA sanAtanazca / / 706 // viyo hik // 710 // vIz varaNe, ityasmAd kid hiH pratyayo bhavati / vrIhiH-dhAnyavizeSaH // 710 // ta-sta-tandri-tantryavibhya IH // 711 // ebhyaH I. pratyayo bhavati / tR plavanataraNayoH, tarI:-nauH, agniH, vAyu:, plavanazca / stRgz AcchAdane, starIH-tRNaM, dhUmaH, meghaH, nadI, zayyA ca / tandriH sAdamohanayoH sautraH, Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-712-716 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam tandrIH-mohanidrA / tantriNa kuTumbadhAraNe, tantrI:-zuSkasnAyuH, vAditraM, vINA, AlasyaM ca / ava rakSaNAdau, avIH-prakAzaH, AdityaH, bhUmiH, pazuH, rAjA, strI ca / / 711 // naDeNit // 712 // naDe: sautrAd IH pratyayo bhavati, sa ca gid bhavati / nADI-AyatazuSiraM, dravyam , ardhamuhUrtazca // 712 / / vAtAt pramaH kit // 713 // vAtapUrvapadAt preNopasRSTAt mAMka mAne, ityasmAt kid IH pratyayo bhavati / vAtapramI:-vAtyA, azvaH, vAtamRgaH, pakSI, zamIvRkSazca / / 713 / / yA-pAbhyAM dve ca // 714 // AbhyAM kid IH pratyayo bhavatyanayozca dve rUpe bhavataH / yAMka prApaNe, yayIH-mokSamArgaH, divyavRSTiH, AdityaH, azvazca / pAM pAne, papI:-razmiH, sUryaH, hastI ca / / 714 // lakSermo'ntazca // 715 // lakSIN darzanAGkanayoH, ityasmAd IH pratyayo bhavati / makArazcAnto bhavati lakSmI:-zrIH / / 715 / / bhR-mR-ta-tsari-tani-dhanyani-mani-masji-zI-vaTi-kaTi-paTi-gaDi-caJcyasivasi-trapi-za-sva-snihi-klidi-kandIndi-vindhandhi-vandhyaNi-loSTi-kunthibhya uH // 716 // ebhyaH u: pratyayo bhavati / TuDuiMgk poSaNe ca, bhRg bharaNe vaa| bharu:-samudraH, vaNiH, bhartA, ca / mRt prANatyAge, maru:-nirjalo dezaH, girizca / tu plavanataraNayoH, tru:-vkssH| tsara chadmagato, tsaru:-AdarzakhaDagAdigrahaNapradezaH, vaJcakaH, kSarikA ca / tanUyI vistAre, tanuH-dehaH, sUkSmazca / dhana dhAnye sautraH, dhanuH-astraM, dAnamAnaM ca / anaka prANane, anuH-prANaH, anu pazcAdAdyarthe'vyayam , manic jJAne, manUyo bodhane vA, manuHprajApatiH / TumasjoMt zuddhau / madguH-jalavAyasaH / zIGaka svapne, zayu:-ajagaraH svapnaH, Adityazca / vaTa veSTane, vaTuH-mANavakaH / kaTe varSAvaraNayoH, kaTuH-rasavizeSaH / paTa gato, paTuH-dakSaH / gaDa secane, gaDuH-ghATAmastakayormadhye mAMsapiNDaH, sphoTazca / caJcU gatau, caJcUH-pakSimukham / asUca zepaNe, asavaH-prANAH / vasaM nivAse, vasu-dravyaM, tejo, devatA ca / vasuH kazcidrAjA / trapauSi lajjAyAm , apu-lauhavizeSaH / zaz hiMsAyAm , zaru:krodhaH, AyudhaH, hiMsrazca / ausva zabdopatApayoH, svaruH-pratApaH, vajraH-vajrA-sphAlanaM ca / SNihauca prItI, snehuH-candramAH, sannipAtajo vyAdhivizeSaH, pittaM, vanaspatizca / klidoc ArdrabhAve, kledu:-kSetra, candraH, bhagam , zarIrabhaGgazca, kledayatIti kleduH-candramA ityanye / kadu rodanAhvAnayoH, kandu:-pAkasthAnam-sUtrotaM ca krIDanam / idu paramezvarye, induH-cndr| vidu avayave, vinduH-vigruT / andhaN dRSTaya pasaMhAre, andhuH-kUpaH, vraNazca / bandhaMz bandhane, Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 ] svopajJoNAdigaNa mUtravivaraNam [ sUtra - 717 725 bandhuH - svajana, bandhu - dravyam / aNa zabde, aNu:- pudgalaH, sUkSmaH, rAlakAdizca dhAnyavizeSaH / loSTi saMghAte, loSTuH- mRtpiNDaH / kunthaz saMkleze / kunthuH - sUkSmajantuH / / 716 / / syandi-sRjibhyAM sindhU- rajjau ca // 717 // AbhyAm uH pratyayo bhavatyanayozca yathAsaMkhyaM sindhu rajja ityAdezau bhavataH / syandauGa sravaNe sindhuH-nadaH, nadI, samudrazca / sRjat visarge, sRjic visarge vA rajjuH- davarakaH / / 717 // paMserdIrghazca // 718 // pasuN nAzane, ityasmAd uH pratyayo bhavati, dIrghazcAsya bhavati / pAMzu: - pArthivaM rajaH / / 718 // azerAno'ntazva || 716 // azauTi vyAptI, ityasmAd uH pratyayo bhavatyakArAcca paro no'nto bhavati / aMzu:razmiH, sUryazca / prAMzuH - dIrghaH / / 71 / / namernAk ca // 720 // maM prahvatve ityasmAd uH pratyayo bhavatyasya ca nAk ityAdezo bhavati / nAku:vyalIkam, vanaspatiH, RSiH, valmIkazca / / 720 / / mani-janibhyAM dhatau ca // 721 // AbhyAm uH pratyayo bhavatyanayozca yathAsaMkhyaM dhakAra-takArau bhavataH / manic jJAne, madhu kSaudram, zIdhu ca madhuH - asura, mAsazca caitraH / janaici prAdurbhAve, jatu-lAkSA / / 721 / / aje j ca / / 722 // arja arjane, ityasmAd uH pratyayo bhavatyasya ca Rj ityAdezo bhavati / RjuakuTilam / / 722 / kRtestarka ma ca / / 723 / / kRtait chedane, kRtai veSTane, ityasmAdvA uH pratyayo bhavati, asya ca tarka bhavati / tarka :- cundaH sUtraveSTanazalAkA ca / / 723 // ityAdezo neraJceH / / 724 / / nipUrvAdaJcate: u: pratyayo bhavati / nyaGa ku:- mRgaH, RSizca / / 724 / / kimaH zroNit / / 725 / / kimpurvAt zRz hiMsAyAm, ityasmAd Nid uH pratyayo bhavati / kizAruH- zukaH dhAnyazikhA, uSTra: hisraH iSuzca / / 725 / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 726-731 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam mi-bahi-cari-caTibhyo vA // 726 // ebhyaH uH pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / TumiMgTa prakSepaNe mAyuH pittaM, mAnaM, zabdazca / gomAyuH zRgAlaH, mayuH-kinnaraH, uSTraH, prakSepaH, AkUtaM ca / bAhulakAdAtvAbhAvaH / vahIM prApaNe / bAhuH-bhujaH, bahu-prabhUtam / cara bhakSaNe ca, cAru-zobhanam , caranti asmAd deva-pitR-bhUtAni iti apAdAne'pi bhImAditvAt , caruH-devatoddezena pAkaH sthAlI ca / caTaN bhede, cATu-priyAcaraNaM, paTujanaH, priyavAdI, sphuTavAdI, daLagram , ziSyazca / caTuH priyAcaraNam / / 726 // -tR-za-mR-bhrAdibhyo ro lazca // 727 // ebhyo Nid uH pratyayo bhavati, rephasya ca lakAro bhavati / Rk gatau, Rt prApaNe ca vA, AlU:-zleSmA, zleSmAtakaH, kandavizeSazca / tu plavanataraNayoH, tAlu:kAkudam / zRz hiMsAyAm , zAluH-hiMsraH, kaSAyazca / mRt prANatyAge, mAlu:-patralatA, yasyA mAludhAnIti prasiddhiH / TuDuiMgk poSaNe ca bhAlu:-indraH / AdigrahaNAdanye'pi / / 727 / / kRka-sthUrAdvacaH k ca // 728 // AbhyAM parAd vaco gid u: pratyayo bhavati, kakArazcAntAdezo bhavati / vacaMk bhASaNe, bra gka vyaktAyAM vAci, kRkamavyaktaM brUte vakti vA / kRkavAkuH, kukkuTaH, kRkalAsaH khajarITazca / evaM sthUravAkuH uccairdhvaniH / / 728 // pR-kA-hRSi-dhRSISi-kuhi-bhidi-vidi-mRdi-vyadhi-gRdhyAdibhyaH kit / / 726 / / ebhyaH kid u: pratyayo bhavati / pRz pAlanapUraNayoH puruH, mahAn lokaH, samudraH, yajamAna: rAjA ca kazcit / ke zabde, ku:-pRthvii| hRSaca tuSTau hRSU alIke vA, hRSutuSTaH, alIkaH, sUrya-agni-zazinazca / tridhRSAT prAgalbhye, dhRSu:-pragalbhaH saMtApaH, utsAhaH, parvatazca / iSat icchAyAm , iSuH-zaraH / kuhaNi vismApane, kuhuH-naSTacandrAmAvAsyA / bhidapI vidAraNe, bhidaH, vajraH, knrdpshc| vidaka jJAne. vidH-hstimstkaikdeshH| mRdaz kSode, mRduH-akaThinaH / vyadhaMca tADane, viduH-candraH, vAyuH, agnizca / gRdhUca abhikAGa kSAyAm , gRdhuH-kAmaH / AdigrahaNAt pUraici ApyAyane, pUraNa ApyAyane vaa| pUritamanena yazasA sarvamiti pUru:-rAjarSiH evamanye'pi / / 729 / / / rabhi-prathibhyAmRcca rasya // 730 / / AbhyAM kid uH pratyayo bhavati, rephasya ca RkAro bhavati / rabhiM rAbhasye, RbhavaH-devAH / prathiSu prakhyAne, pRthuH-rAjA, vistIrNazca / / 730 / / spazi-bhrasjeH sluk ca // 731 // AbhyAM kid uHpratyayo bhavati, sakArasya luk ca bhavati / spaziH sautraH tAla Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-732-739 vyAntaH, pazuH-tiryaGa, mantravadhyazca janaH / bhrasjIt pAke, bhRguH-prapAtaH, brahmaNazca sutaH / kittvAt 'graha-vazca bhrasja-praccha' iti vRt 'nyaGa kudgameghAdaya.' iti gatvam / / 731 // duHsvapa-vanibhyaH sthaH // 732 // dus , su, apa, vani ityetebhyaH parAt SThAM gatinivRttau, ityasmAt kid uH pratyayo bhavati / duSThu-azobhanam , suSThu-sAtizayam , apaSThu-vAmam , vaniSThuH-vapAsaMnihito'vayavaH, azvaH, saMbhaktaH, apAnaM ca / / 732 / / hani-yA-kR-bhU-pa-tR-to-dve ca // 733 // ebhyaH kid uH pratyayo bhavatyeSAM dve rUpe bhavataH / hanaMka hiMsAgatyoH, jaghnuH-indraH, vegavAMzca / yAMka prApaNe, yayuH-azvaH, yAyAvaraH, svargamArgazca / DukRg karaNe, cakruHkarmaThaH, vaikuNThazca / TuDubhRgaka poSaNe ca, bhRga bharaNe vA, babhruH-RSiH, nakulaH, rAjA, varNazca / pRz pAlanapUraNayoH, pupuruH-samudraH, candraH, lokazca / ta plavanataraNayoH, titiru:pataGgaH / traiGa pAlane, tatru:-naukA / / 733 / / kR- Rta ur ca // 734 // AbhyAM kid u. pratyayo bhavati, RkArasya ca ur bhavati / kRt vikSepe, kuru:rAjaSiH, kuravaH-janapadaH / gRz zabde, guruH-AcAryaH, laghupratipakSaH, pUjyazca janaH / 734 // pacerizcAtaH // 735 // DupacI pAke, ityasmAd uH pratyayo bhavatyakArasya ca ikAro bhavati / picuH- . nirasthIkRtaH kAsaH / / 735 // arterUca // 736 // Rka gatI, ityasmAd uH pratyayo bhavatyasya ca Ur ityAdezo bhavati / Uru:zarIrAGgam // 736 // mahatyuceM // 737 // artermahatyabhidheye uH pratyayo bhavatyasya ca ur ityAdezo bhavati / uru-vistIrNam // 737 // uda ca me // 738 // arterbhe nakSatre'bhidheye uH pratyayo bhavati, dhAtozca uDAdezo bhavati / uDu-nakSatram // 738 // zliSeH ka ca // 736 // zliSac AliGgane, ityasmAt kid u: pratyayo bhavati, kakArazcAntAdezo bhavati / zilakuH-mRgAsthi, savyavasAyaH, rAjya, jyotiSa, sevakazca / / 739 / / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-740-746 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 447 ravi-laci-liGge luk ca // 740 // ebhya uH pratyayo bhavati, nakArasya ca luga bhavati / raghu laghuGa gatau / raghuH-rAjA / laghu-tucchaM, zIghra ca / liguNa citrIkaraNe, ligu:-RSiH, sevakaH, mUrkhaH, bhUmivizeSazca // 740 // pI-mRga-mitra-deva-kumAra-loka-dharma-vizva-sumnAzmAvebhyo yuH // 741 / / pI mRga-mitra-deva kumAra loka-dharma-vizva sumna-azman-ava ityetebhyaH parAt yAMka prApaNe, ityasmAt kid uH pratyayo bhavati / pIyuH-ulUkaH, AdityaH, suvarNa, kAlazca / mRgayuH-vyAdhaH, mRgazca / mitrayuH-RSiH, mitravatsalazca / devayuH-dhArmikaH / kumArayu:rAjaputraH / lokayu:-vAkyakuzala: janaH / dharmayu:-dhArmikaH / vizvayu:-vAyuH / sumnayu:yajamAnaH / azmayu - mUrkhaH / avayu:-kAvyam / / 741 / / parAGmayAM za-khanibhyAM Dit // 742 // para-AGapUrvAbhyAM yathAsaMkhyaM za-khanibhyAM Did uH pratyayo bhavati / zaz hiMsAyAm , parAn zRNAti parazuH-kuThAraH / khanUga avadAraNe, Akhu:-mUSikaH / / 742 // zubheH sa ca vA // 743 / / zubhi dIptau, ityatmAd Did uH pratyayo bhavati, asya ca dantyaH so vA bhavati / suH zuzca pUjAyAm , supuruSaH-zunAsoraH / / 743 // dhu-drubhyAm / / 744 // AbhyAM Did uH pratyayo bhavati / yuMk abhigame, dyuH-svargakrIDA, svargazca / dru gato, druH vRkSazAkhA, vRkSazca / / 744 / / hari-pIta-mita-zata-vi-ku-kadbhayo druvaH // 745 // hari-pIta-mita zata-vi-ku-kad ityetebhyaH parAd dru gatau, isyasmAd uH pratyayo bhavati / haridruH-vRkSaH, RSiH, parvatazca / pItadruH, devdaaruH| mitadruH-samudraH, turagaH, mitaGgamazca / zatadrurnAma nadaH, nadI c| vidruH-dAruprakAraH, vRkSazca / kudraH-vikalapAdaH / kadruH-nAgamAtA, vahnijAtiH, gRhagodhA, varNazca / / 745 // keyu-bhuraNyvadhvaryAdayaH // 746 // kevayvAdayaH zabdA DidupratyayAntA nipAtyante / kevalapUrvAdyAterlalopazca / kevalo yAti kevayuH-RSiH / bhUpUrvAdyAte raNa cAdau, bhuvaM yAti bhuraNyu:- agniH / adhvaraM yAti pUrvapadAntalope, adhvaryu:-Rtvik / AdigrahaNAt caran yAti caraNyu:-vAyuH abhipUrvasya cAznAteH, abhIzuH-razmiH / / 746 / / Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam tra-747-756 zaH sanvacca // 747 // zoMca takSaNe, ityasmAd Did uH pratyayo bhavati, sa ca sanvad bhavati / sani ivAsmin dvitvaM pUrvasya ca itvaM bhavatItyarthaH zizuH-bAlaH / / 747 / / tanerDauH // 748 // tanUyI vistAre, ityasmAd Did au: pratyayo bhavati, sa ca samvat / titau:paripavanam / / 748 / / kai-zI-zami-ramibhyaH kuH // 746 // ebhyaH kuH pratyayo bhavati / ke zabde, kAku:-svaravizeSaH / zIGaka svapne, sheku:udbhivishessH| zamUc upazame, zaGa ku:-kIlakaH, bANaH, zUlam , AyudhaM, cihnam , chalakazca / rami krIDAyAm , raGa ku:-mRgaH / / 746 / / hriyaH kidro lazca vA // 750 / / hrIMka lajjAyAm , ityasmAt kit kuH pratyayo bhavati, rephasya ca lakAro vA bhavati / hrIkUH hlIkuzca trapujatunI lajjAyAMzca-hrIku:-vanamArjAraH / / 750 / / . kiraH Sa ca // // 751 // kRt vikSepe, ityasmAt kit ku: pratyayo bhavati, SakArazcAntAdezo bhavati / kiSkuH-chAyAmAnadravyam / / 751 // caTi-kaThi-pardibhyaH AkuH // 752 // ebhya AkuH pratyayo bhavati / caTaNa bhede, caTAku:-RSiH, zakunizca / kaTha kRcchajIvane, ktthaakuH-kuttumbposskH| padi kutsite zabde / pardAku:-bhekaH, vRzcikaH, ajagarazca / / 752 / / sivi-kuTi-kuThi-ku-kuSi-kRSibhyaH kit / / 753 // ebhyaH kid AkuH pratyayo bhavati / SivUca utau, sivAkuH-RSi: / kuTat kauTilye, kuttaakuH-vittpH| kuThiH sautraH, kuThAku:-zvabhram / kuGa zabde, kuvAku:- pakSI / kuSaz niSkarSe, kuSAkuH-mUSikaH, agniH, paropatApI c| kRSIt vilekhane, kRSAku: kRSIvalaH / / 753 // upasargAccerDit / / 754 // upasargapUrvAt ciMgTa cayane, ityasmAd Did AkaH pratyayo bhavati / upacAku:saMcAkuzca RSiH / nicAkuH-nipuNaH, RSizca // 754 // Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-755-764 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 449 zalerakuH // 755 // zala gato, ityasmAt aGa kuH pratyayo bhavati / zalaGa ku:-RSiH / / 755 // su-pRbhyAM-dAkuk // 756 // AbhyAM kid dAkuH pratyayo bhavati / sRgato, sadAku:-dAvAgniH, vAyuH, AdityaH, vyAghraH, zakuniH, astaH, bhartA, gotrakRcca / pRk pAlanapUraNayoH, pRdAkuH- sarpaH, gotrakRcca / / 756 / / iSeH svAkuka ca / / 757 / / iSat icchAyAm , ityasmAt kit svAkaH pratyayo bhavati / ikSvAkuH-AdikSatriyaH // 757 // phali-valyameguH // 7 // ebhyo guH pratyayo bhavati / phala niSpattI, phalgu-asAram / vali saMvaraNe, valgumadhuram , zobhanaM ca, valguH-pakSI / ama gato, aGa gu:-zarIrAvayavaH / / 758 // dameluk ca // 756 // ___ damUc upazame, ityasmAd guH pratyayo bhavatyantyasya ca lum bhavati / dagu:RSiH // 756 // horhina ca // 760 // hiMT gativRddhyoH , ityasmAd guH pratyayo bhavatyasya ca hin ityAdezo bhavati / hiGa gu:-rAmaThaH / / 760 // prI-kai-pai-nIleGguk // 761 // ebhya kid aGa guH pratyayo bhavati / prIMgz tRptikAntyoH, priyaGa guH-phalinI, rAlakazca / ke zabde, kaGa guH-aNuH / paiM zoSaNe, paGa gu:-khaJjaH / gIla varNe, nIlaGa gu:kRmijAtiH, zRgAlazca // 761 // avyarti-gRbhyo'TuH / / 762 // ebhyo'TuH pratyayo bhavati / ava rakSaNAdo, avaTu:-kRkATikA / Rk gatau, araTu:vRkSaH / gRt nigaraNe, garaTuH-dezavizeSaH, pakSI, ajagarazca / / 762 / / zalerATuH / / 763 // zala gatI, ityasmAd ATuH pratyayo bhavati / zalATuH-komalaM phalam // 763 / / aGgyaveriSThuH / / 764 // Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-765-772 ___ AbhyamiSThuH pratyayo bhavati / aJjaup vyaktyAdau, aJjiSNu:-bhAnuH, agnizca / ava rakSaNAdau, aviSNu:-azvaH, hotA ca / / 764 / / tami-mani-kaNibhyo DuH // 765 // ebhyo DuH pratyayo bhavati / tanUyI vistAre, taNDuH-prathamaH / manica jJAne, maNDu:RSiH / kaNa zabde, kaNDuH-vedanAvizeSaH / / 765 // panerdIrghazca // 766 // pani stutI, ityasmAd DuH pratyayo bhavati, dIrghazca bhavati / pANDu:-varNaH, kSatriyazca // 766 // pali-mRbhyAmANDukaNDukau // 767 // AbhyAM yathAsaMkhyamANDuH kaNDuk iti pratyayau bhavataH / pala gatI, palANDuH-lazunabhedaH / mRt prANatyAge mRkaNDuH-RSiH / / 767 // aji-sthA-vR-rIbhyo guH // 768 // ebhyo NuH pratyayo bhvti| aja kSepaNe ca, veNuH-vaMzaH / SThAM gatinivRttI, sthANuHzivaH, UrdhvaM ca dAru / vRnT varaNe, vaNu:-nadaH, janapadazca / rIz gatireSaNayoH, reNuHdhUliH / / 768 // viSeH kit // 766 / / viSluko vyAptI, ityasmAt kid puH pratyayo bhavati / viSNuH hariH // 766 // kSiperaNuk // 770 // kSipIt preraNe, ityasmAt kid aNuH pratyayo bhavati / kSipaNuH-samIraNaH, vidyucca / / 770 // aJjariSNuH // 771 // aJjopa vyaktyAdI, ityasmAd iSNuH pratyayo bhavati / aJjiSNuH-ghRtam / / 771 / / ku-ha-bhU-jIvi-gamyAdibhya eNuH / / 772 // ebhya eNuH pratyayo bhavati / kRsTa hiMsAyAm , DukRg karaNe vA, krennuH-hstii| haga haraNe, hareNuH-gandhadravyam / bhU sattAyAm , bhaveNuH-bhavyaH / jIva prANadhAraNe, jIveNuHauSadham / gamlu gatau, gameNuH gantA / AdigrahaNAt zamUca upazame, zameNuH-upazamanam / yajI devapUjAdau, yajeNuH-yajJAdiH / DupacI pAke, paceNu:-pAkasthAnam / padeNuH, vaheNurityAdi / / 772 / / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-773-778 ] svapojJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 451 kR-si-kamyami--gami-tani-mani-janyasi-masi-sacyavi-bhA-dhA-gA-glA-mlAhani-hA-yA-hi-kruzi-pUbhyastun / / 773 // ebhyaH tunpratyayo bhavati / DukRg karaNe, kartu:- krmkrH| kiMgT bandhane, setuHnadIsaMkramaH / kamUGa kAntI, kantu:-kandarpaH, kAmI, manaH, kusUlazca / ama gatau, antu:rakSitA, lakSaNaM ca / gamla gatI, gantuH-pathikaH, AgantuH avAstavyo jnH| tanUyI vistAre, tantuH-sUtram / manica jJAne, mantu:-vaimanasyam , priyaMvadaH, mAnazca / janaici prAdurbhAve, jantuH praannii| asaka bhuvi, astuH-astibhAvaH / bAhulakAd bhuubhaavaabhaavH| masaica pariNAme, mastuH-dadhimUlavAri / Saci secane, saktuH-yavavikAraH / ava rakSaNAdau, otuHbiDAla: / bhAMka dIptau, bhAtuH-dIptimAn , zarIrAvayavaH, agniH, vidvAMzca / DudhAMgk dhAraNe ca, dhAtu:-lohAdiH, rasAdiH, zabdaprakRtizca / maiM zabde, gAtu:-gAyanaH, udgAtA ca / glai harSakSaye, glAtuH-sarujaH / mlaiM gAtravinAme, mlAtuH-dInaH / hanaM hiMsAgatyoH, hantuH-AyudhaM, himazca / ohAMka tyAge, hAtuH-mRtyuH, mArgazca / yAMka prApaNe, yAtuH-pApmA janaH, rAkSasazca / hiMTa gativRddhyoH hetu:-kAraNam / kruzaM AhvAna-rodanayoH, kroSTAzRgAlaH / pUgz pavane / potuH pavitA / nitkaraNam 'kruzastunastRca pusi' ityatra vizeSaNArtham / / 773 / / vaserNidvA / / 774 // vaMsa nivAse, ityasmAt tun pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / vAstu-gRhaM, gRhabhUmizca / vastu sat , nivezabhUmizca / / 774 / / pa: pIpyau ca vA // 775 // pA pAne, ityasmAt tun pratyayo bhavati / asya ca pI pi ityAdezau vA bhavataH / pItu:-AdityaH, candraH, hastI, kAlaH, cakSuH, bAlaghRtapAnabhAjanaM c| pituH-prajApatiH, AhArazca / pAtuH- rakSitA, brahmA ca / / 775 / / Apo'pa ca // 776 // AplaT vyAptI, ityasmAt tunpratyayo bhavatyasya ca ap ityAdezo bhavati / astu:devatAvizeSaH, kAlaH, yAjakaH, yajJayonizca / / 776 / / aJjyataH kit // 777 / / AbhyAM kit tunpratyayo bhavati / ajaup vyaktyAdiSu / aktu:-indraH, viSNuH, rAtrizca / Rk gatau, Rtu:-hemantAdiH, strorajaH, tatkAlazca / / 777 // cAyaH ke ca / / 778 // cAyag pUjA-nizAmanayoH, ityasmAt tunpratyayaH bhavatyasya ca ke ityAdezo bhavati / ketu.-dhvajaH, grahazca / / 778 // Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-779-788 vahi-mahi-guhyaM dhiyo'tuH // 776 // ebhyo'tuH pratyayo bhavati / vahIM prApaNe, vahatuH vivAhaH, anaDvAn, agniH, kAlazca / maha pUjAyAm, mahatuH agniH / guhauga saMvaraNe, gUhatuH - bhUmiH / edhi vRddho, edhatuH - lakSmIH, puruSaH, agnizca / / 779 // kR-lAbhyAM kit / / 780 // AbhyAM kid atuH pratyayo bhavati / DukuraMg karaNe, Rtu: - yajJaH / lAMkU AdAne, latuH - pAzaH // 780 / / taryatuH // 781 // tanUyI vistAre, ityasmAd yatuH pratyayo bhavati / tanyatuH - vistAraH, vAyuH, parvataH, sUryazca / / 781 / / , jIvetuH // 782 // jIva prANadhAraNe, ityasmAdAtuH pratyayo bhavati / jIvAtuH - jIvanam auSadham, annam udakaM dravyaM ca // 782 // 1 yamedu k // 783 // yamU uparame, ityasmAt kidduH pratyayo bhavati / yadu: - kSatriyaH / / 783 / / zIGo dhuk // 784 // zIGak svapane, ityasmAt kid dhuH pratyayo bhavati / zIdhu-madyavizeSaH / / 784 // dhUgo dhuna ca // 785 // dhUgz kampane, ityasmAd dhuk pratyayo bhavatyasya ca dhun ityAdezo bhavati / dhundhuHdAnavaH / / 785 // dA-bhAbhyAM nuH // 786 // AbhyAM nuH pratyayo bhavati / DudAMgk dAne, dAnuH- gantA, yajamAnaH, vAyuH, AdityaH, dakSiNArthaM ca dhanam / bhAMk dIptau, bhAnuH sUryaH, razmizca / citrabhAnu - agniH / svarbhAnuHrAhuH / vizvabhAnu: - AdityaH / / 786 / / dheH zit // 787 // TveM pAne, ityasmAd nuH pratyayo bhavati, sa ca zid bhavati, zittvAdAd 'At saMdhyakSarasya' iti akAro na bhavati / dhenuH-abhinavaprasavA gavAdiH / / 787 / / sUGaH kit // 788 // gst prANigarbhavimocane, ityasmAt kid nuH pratyayo bhavati / sunuH putraH // 788 // Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-789-767 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 453 ho jaha ca // 789 // ohAMka tyAge, ityasmAt kid nuH pratyayo bhavatyasya ca jaha, ityAdezo bhavati / jahna :-gaGgApitA // 789 / / vaceH kagau ca // 760 // vacaM bhASaNe, ityasmAd nuH pratyayo bhavati, kakAra-gakArau cAntAdezau bhavataH / vaknuH, vagnuzcavAgmI / / 790 / / kR-hanestuk-nukau // 761 // AbhyAM kitau tu-nu iti pratyayo bhavataH / DukRg karaNe, kRtuH-karmakAraH / kRNu:kozakAraH, kAruzca / hanaM hiMsAgatyoH, hatuH-himaH, hanuH-vaktraikadezaH / bAhulakAnnalopa: // 761 // gameH sanvacca // 762 // gamlu gato, ityasmAt tuk-nuko sanvat ca bhavataH / jigantuH- brAhmaNaH, divasaH, mArgaH, prANaH, agnizca / jigannuH-prANaH, bANaH, manaH, mInaH, vAyuzca / / 762 / / dA-bhU-kSaNyundi-nadi-vadipatyAderanuG // 763 // ___ ebhyo Did anuH pratyayo bhavati / DudAMgka dAne / danuH-dAnavamAtA / bhU sattAyAm , bhuvanu:-meghaH, candraH, bhavitavyatA, haMsazca / kSaNU yI hisAyAm , kSaNanuH-yAyAvaraH / undaip kledane, udanuH-zukaH / Nada avyakte zabde, nadanuH-meghaH, sihazca / vada vaktAyAM vAci, vadanuH-vaktA / patlu gatau, patanuH-zyenaH / AdigrahaNAdanye'pi / kittvamakRtvA GitkaraNaM vadeva dabhAvArtham / / 763 // kRzerAnuk // 764 // kRzaca tanutve, ityasmAt kid AnuH pratyayo bhavati / kRzAnu:-vahniH // 794 // jIveradAnuk // 765 // jIva prANadhAraNe, ityasmAt kid radAnuH pratyayo bhavati / jIradAnuH / kitkaraNaM guNapratiSedhArtham / valope hi nAbhyantatvAd guNaH syAt / / 795 // vaceraknuH // 766 // vacaM bhASaNe, ityasmAdaknuH pratyayo bhavati / vacaknuH vAgmI, AcAryaH, brAhmaNaH, RSizca // 796 // hRSi-puSi-ghuSi-gadi-madi-nandi-gaDi-maNDi-jani-stanibhyo ritnuH // 767 // ebhyo Nyantebhya itnuH pratyayo bhavati / hRSaMca tuSTI, hRSU alIke vA, harSayitnu: Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 ] svopajJoNAdigaNa sUtra vivaraNam [ sUtra- 798-804 Ananda:, svajana:, raGgopajIvI, priyaMvadazca / puSaMc puSTI, poSayitnuH - bhartA, meghaH, kokilazca / ghuSaN vizabdane, ghoSayitnuH - kokilaH, zabdazca / gadaN garje, gadayitnuH - parjanyaH, vAvadUkaH, bhramaraH kAmazca / madaic harSe, madayitnuH- madirA, suvarNam alaMkArazca / Tunadu samRddha, nandayitnuH putraH, AnandaH pramuditazca / gaDa secane, gaDayitnuH - balAhakaH / maDu bhUSAyAm maNDayitnu :- maNDayitA, kAmukazca / janaici prAdurbhAve, janayitnuH- pitA / stanaN garje, stanayitnuH - meghaH, meghagarjitaM ca // 797 / / " kasyartisyAmipuk // 768 // AbhyAM kid ipuH pratyayo bhavati / kasa gatau, kasipuH - azanam / Rk gatau, ripuHzatruH / / 798 / / kamyamibhyAM buH || 766 // AbhyAM pratyayo bhavati / kamUGa kAntau, kambuH zaGkhaH / ama gatau, buH yam / / 76 / / - pAnI ambu abhraramuH || 800 || abhra gatI, ityasyAdamuH pratyayo bhavati / abhramuH - devahastinI / / 800 // ji- zundhi - dahi-dasi - jani-manibhyo yuH // 801 // : emyoH pratyayo bhavati / yajIM devapUjAdI, yajyuH agni, adhvaryu:, yajvA, ziSyazca / zundha zuddhau zundhyuH - agniH, AdityaH pavitraM ca / dahaM bhasmIkaraNe, dahya agniH / dasUca upakSaye, dasyuH- cauraH / janaici prAdurbhAve, janyuH - apatyaM, pitA, vAyuH, prAdurbhAvaH, prajApatiH, prANI ca / manic jJAne, manyuH - kRpA, krodhaH- zokaH, Rtuzca // 801 | bhujeH kit // 802 // bhujaMp pAlanAbhyavahArayoH, ityasmAt kidu yuH pratyayo bhavati / bhujyuH - agniH, AdityaH, garuDaH, bhogaH, RSizca // 802 / / sateMravanyU || 803 // sR gatau, ityasmAd ayu, anyu iti pratyayau bhavataH / sarayu H- nadI vAyuzca / dIrghAntamimamicchantyeke / sarayUH / zliSTanirdezAt tadapi saMgRhItameva / saraNyuH - meghaH, azvinormAtA, samegho vAyuzca / / 803 / / bhU-kSipi careranyuk // 804 // emya: kidanyuH pratyayo bhavati / bhU sattAyAm, bhuvanyuH - IzvaraH, agnizca / kSipat preraNe, kSipaNyuH - vAyuH, vasantaH, vidyut, artha:, kAlazca / cara bhakSaNe ca caraNyuH vAyuH / / 804 / / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-805-813 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam 455 mustyuk // 805 // mRt prANatyAge, ityasmAt kit tyuH pratyayo bhavati / mArayatIti mRtyuH, kAlaH, maraNaM ca / / 805 // ci-nI-pI-myazibhyo ruH // 806 // emyo ruH pratyayo bhavati / cinTa cayane, ceruH muniH| NIMga prApaNe, neruH-janapadaH / pIGaca pAne, peruH-sUryaH, giriH-kalaviGkazca / mIGa ca hiMsAyAm , meru:-devAdriH / azauTi vyAptI, azru-netrajalam / / 806 // ru-pUbhyAM kit // 807 // AbhyAM kid ruH pratyayo bhavati / ruk zabde / ruru:-mRgjaatiH| pUgz pavane, puru:rAjA // 807 // khano luk ca / / 808 // khanUg avadAraNe, ityasmAd ruH pratyayo bhavati, antyasya ca lug bhavati / kharu:darpaH krUraH, mUrkhaH dRptaH, gItavizeSazca / / 808 / jani-hani-zadyasti ca // 806 // ebhyo ruH pratyayo bhavati, takArazcAntAdezo bhavati / janaici prAdurbhAve, jatru:zarIrAvayavaH, meghaH, dharmAvasAnaM ca / hanaka hiMsAgatyoH hatruH-hisraH / zadla zAtane, zatru:ripuH / bAhulakAt tAdezavikalpe zadruH-puruSaH / Rk gato, atru:-kSudrajantuH / / 809 // zmanaH zIDo Dit // 810 / / zmanpUrvAt zIGa k svapne, ityasmAd Did ruH pratyayo bhavati / zmazru-mukhalomAni / / 810 // zigru-geru-nameAdayaH // 811 // zigvAdayaH zabdA rupratyayAntA nipAtyante / ziMgT nizAne, kit go'ntazca / zigruH saubhAJja,-naka: haritakavizeSazca / giraterecca, geruH-dhaatuH| namenapUrvasya mayatervA eccAntaH, nameruH-devavRkSaH / AdigrahaNAdanye'pi // 11 // kaTi-kuTyatararuH // 812 // ebhyo'ruH pratyayo bhavati / kaTe varSAvaraNayoH, kaTaru:-zakaTam / kuTat kauTilye, kuTaruH-pakSivizeSaH, markaTaH, vRkSaH, vardhakizca / kuTAditvAnna guNaH / Rk gatau, araru:asuraH, AyudhaM, maNDalaM ca / / 812 // karAruH // 813 // karke sautrAdAruH pratyayo bhavati / karkAru:-kSudracirbhaTI / / 813 / / Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam -814-824 urAderudetau ca // 814 // urvai hiMsAyAm , ityasmAdAruH pratyayo bhavati, Adezca UkAra-ekAra Adezau bhavataH / UrvatyAti miti uurvaaru:-kttucirbhttii| ervaaru:-caarucirbhttii|| 814 / / kRpi-kSudhi-pI-kuNibhyaH kit // 815 // ebhyaH kidAruH pratyayo bhavati / kRpauGa sAmarthya, kRpAru:-dayAzIlaH / kSudhaMca bubhukSAyAm , kSudhAru:-kSudhamasahamAnaH, latve kRpAluH, kSudhAluH / pIGa ca pAne / piyAru:vRkSaH / kRNat zabdopakaraNayoH, kuNAru:-vanaspatiH / / 815 / / zyaH zIta ca // 816 // zyaiGa gato, ityasmAd AruH pratyayo bhavati / asya ca zIta ityAdezo bhavati / zItAru:-zItAsaha , latve zItAluH // 816 // tumberuruH // 817 // tubu ardane, ityasmAduruH pratyayo bhavati / tumburu:-gandharvaH, gandhadravyaM ca / / 817 / / kandeH kund ca // 818 // kadu rodanAhvAnayoH, ityasmAd uruH pratyayo bhavatyasya ca kund ityAdezo bhavati / kunduruH-sllkoniryaasH|| 818 // camerUruH // 816 // camU adane, ityasmAd Uru: pratyayo bhavati / camUru:-citrakaH / / 819 // zIDo luH // 820 // zIGak svapne, ityasmAd luH pratyayo bhavati / zeluH-zleSmAtakaH / / 820 / / pIGaH kit // 821 // poGa ca pAne, ityasmAt kit luH pratyayo bhavati / pIluH-hastI, vRkSazca / / 821 / / lasjISyi-zalerAluH // 22 // ebhya AluH pratyayo bhavati / olasjaiti toDe, ljjaalu:-ljjnshiilH| Irghya irthiH , ISyAluH-IrSyAzIlaH / zala gatau, zalAluH-vRkSAvayavaH / / 822 / / Apo'p ca // 823 // AplRT vyAptI, ityasmAdAluH pratyayo bhavatyasya ca ap ityAdezo bhavati / apAlu:-vAyuH / / 823 // gRhalu-guggulu-kamaNDalavaH / / 824 // ete AlupratyayAntA nipAtyante / gUhatehrasvazca pratyayAdeH, gUhalu:-RSiH / guMGa, Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-825-832 ] svopazoNAdigaNasUtravivaraNam [ 457 zabde, asyAdergugguH lopazca pratyayAdeH, gugguluH-vRkSavizeSaH, azvazca / kampUrvAdanite?'ntaH hrazvazca pratyayAdeH, kamaNDalu:-amatram / / 824 / / praH zuH // 25 // pRz pAlanapUraNayoH, ityasmAt zuH pratyayo bhavati / pazu:-vaGa krisaMjJaM vakrAsthi // 25 // masjISyazibhyaH suk // 826 // ebhyaH kit muH pratyayo bhavati / TumasjoMt zuddhau, 'masjeH saH' iti no'ntaH, maGa kSuH-muniH / iSaz AbhIkSNye, ikssuH-guddaadiprkRtiH| azauTi vyAptI, akSuH-samudraH, caprazca // 826 // tR-pali-malerakSuH // 27 // ebhyo'kSuH pratyayo bhavati / tu plavanataraNayoH, tarakSuH-zvApadavizeSaH / pala gatI, mali dhAraNe, palakSu., malAzca vRkSaH / / 827 / / ule. kit // 828 // ula dAhe, ityasmAt sautrAt kid akSuH pratyayo bhavati / ulakSuH tRNajAtiH / 28 / kRSi-cami-tani-dhanyandi-saji-kharji-bharji-lasjIyibhya UH // 826 // ebhya UH pratyayo bhavati / kRSIt vilekhane, karpU:-kulyA, aGgAraH, parikhA, gartazca / camU adane, camUH-senA / tanUyI vistAre, tanUH-zarIram / dhana zabde, dhana dhAnye sautro vA, dhanUH-dhAnyarAzi: jyA, varArohA ca strii| adu bandhane, andUH-pAdakaTakaH / sarja arjane, sajUM:-arthaH, kSAraH, vanaspatiH, vaNik ca / kharja mArjane ca, khajUM:-kaNDU:, vidyucca / bhRjaiDa bharjane, bhrasjIt pAke vA, bhajU :-yavavikAraH / olasjaiti vIDe, lajjUHlajjAluH / Ij IrSyArthaH, IyU :-ISyAluH / / 829 // phaleH phel ca // 830 // phala niSpattI, ityasmAdUH pratyayo bhavatyasya ca phela ityAdezo bhavati / phelU:homavizeSaH / / 830 // kaSerDa-cchau ca SaH // 831 // kaSa hiMsAyAm, ityasmAd UH pratyayo bhavati / SakArasya ca NDa-cchazcAdezo bhavati / kaNDUH, kacchUzca-pAmA / / 831 / / vaheth ca / / 832 // vahIM prApaNe, ityasmAd UH pratyayo dhazcAntAdezo bhavati / vadhUH-patimupasaMpannA kanyA, jAyA ca // 832 / / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-833-841 mRjeguNazca // 833 // mRjauk zuddhau, ityasmAd UH pratyayo bhavati, guNazcAsya bhavati / majUM :-zuddhiH, rajakaH, nadyAstoraM, zilA ca / guNa siddhe guNavacanamakArasya vRddhibAghanArtham // 833 // aje|'ntazca / / 834 // aja kSepaNe, ityasmAd UH pratyayo bhavati, jakArazcAnto bhavati / ajjUH-jananI // 834 / / kasi-padyAdibhyo Nit // 835 // ebhyo Nid UH pratyayo bhavati / kasa gatau, kAsUH-zakti mAyudham , vAgavikalaH, buddhiH, vyAdhiH, vikalA ca vAk / padic gatI, paaduuH-paadukaa| Rk gato, ArU:-vRkSavizeSaH, kacchUH, gatiH, piGgalazca / AdigrahaNAt kacate:-kAcUH / zalateH-zAlUH ityA. dayo'pi // 435 // aNejhai'ntazca // 836 // aNerdhAtoNid UH pratyayo bhavati, ddshcaantH| aNa zabde, ANDU:-jalabhRGgAraH / / 836 // aDo l ca vA / / 837 // aDa udyame, ityasmANNid UH pratyayo bhavati, lazcAntAdezo vA bhavati / AlU:bhRGgAraH, karakazca / ADU:-darvI, TiTTibhaH, vanaspatiH, jalAdhArabhUmiH, pAdabhedanaM ca / 837 / nao lambernaluk ca // 838 // napUrvAt labuGa, avasra sane, ityasmAd gid UH pratyayo bhavati / nakArasya ca luk bhavati / alAbUH-tumbI // 838 / / . kaphAdIrele ca // 836 // kaphapUrvAd Irik gati kampanayoH, ityasmAd UH pratyayo bhavati, lakArazcAntA. dezo bhavati / kaphelU:-zleSmAtakaH, yavalAjAH, madhuparkaH, chAdiSeyaM ca tRNam // 839 / / Rto rat ca // 840 // Rt ghRNAgatispardheSu, ityasmAd UH pratyayo bhavati, rat cAsyAdezo bhavati / ratU:-nadIvizeSaH, satyavAk , dUtaH, kRmivizeSazca / / 840 / / dRbhicapeH svarAno'ntazca // 841 // AbhyAM para UH pratyayo bhavati, svarAt paro no'ntazca bhavati / bhait granthe, inbhUHsarpajAtiH, vanaspatiH, vajraH, granthakAraH, darbhaNaM ca / bAhulakAd 'mnAM dhuDvarge'ntyo'padAnte' iti nakArasya lug na bhavati / capa sAntvane, campU:-kathAvizeSaH / / 841 / / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 842 - 850 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 456 dhRSedidhiSa - didhISau ca // 842 // JidhRSAT prAgalbhye, ityasmAd UH pratyayo bhavati, didhiSu dighIS ityAdezau cAsya bhavataH / didhiSUH - jyAyasyAH pUrvapariNItA, puMzcalI ca / dighISUH UDhAyAH, kaniSThAyA jyeSThA, punarbhU : Ahutizca / / 842 / / anUDhA, bhrami-gama-tanibhyo Dit // 843 // ebhyo Did UH pratyayo bhavati / bhramUc anavasthAne, bhrUH - akSNorupari romarAji: / gamlR gatau, agre gacchatyagregaH - purassaraH / tanUyI vistAre, kutsitaM tanyate kutaH - carmamayamAvapanam / / 843 / / nRti-mRdhi-ruSi-kuhibhyaH kit // 844 // emya: ki UH pratyayo bhavati / nRtaic nartane, nRtuH- nartakaH, kRmijAtiH, plava:, pratikRtizca / zRghUGa zabdakutsAyAm, zRSaH - zardhanaH, kRmijAtiH, apAnaM, balizca dAnavaH / ruSaMc roSe, ruSaH - bhartsakaH / kuhaNi vismApane, kuhUH- amAvAsyA / / 844 / / tR-khaDibhyAM DUH // 845 // AbhyAM DUH pratyayo bhavati / tU plavanataraNayoH, taGU :- droNI, plavaH, pariveSaNabhANDaM ca / khaDaN bhede, khaDDUH - bAlAnAmupakaraNam, strINAM pAdAGa guSThAbharaNaM ca / / 854 / / tR-dRbhyAM duH // 846 // AbhyAM duH pratyayo bhavati / tu plavanataraNayoH, tad :- darvI / dRz vidAraNe, dardU :kuSThabhedaH / / 846 / / / / 848 / / kami-janibhyAM bUH // 847 // pratyayo bhavati / kamUGa kAntI, kambU :- bhUSaNam, AdarzatsaruH, kuruvigdazca / janaici prAdurbhAve, jambU :- vRkSavizeSaH / / 847 / / zakendhUH // 848 // zaklRT zaktI, ityasmAdandhUH pratyayo bhavati / zakandhUH- vanaspatiH, devatAvizeSazca kRgaH kAdiH // 846 // DukRg karaNe, ityasmAt kakArAdirandhUH pratyayo bhavati / karkandhUH- badarI, vraNaM, yavalAjAH, madhuparkaH, viSTambhazca / / 846 // H // 850 // yuk mizraNe, ityasmAd AgUH pratyayo bhavati / yavAgUH- dravaudanaH / / 850 / / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-851-859 kAcchIDo DerUH // 851 // kapUrvAt zIGa k svapne, ityasmAd Did erU: pratyayo bhavati / kazerU:-kandavizeSaH, vIrucca / / 851 / / diva RH||852|| divUc krIDAdau, ityasmAd RH pratyayo bhavati / devA devaraH, pitRvyastrI, agnizca / / 852 // sorseH|| 853 // supUrvAdasUca kSepaNe, ityasmAd RH pratyayo bhavati / svasA-bhaginI / / 853 // niyo Dit // 854 // NIMga prApaNe, ityasmAd Did RH pratyayo bhavati / nA-puruSaH / / 854 / / savyAt sthH||55|| savyapUrvAt SThAM gatinivRttI, ityasmAd Did RH pratyayo bhavati / savyeSThAsArathiH // 855 // yati-nanandibhyAM dIrghazca // 856 // yatenapUrvAd nandezca RH pratyayo bhavati, dIrghazcAnayorbhavati / yataiha prayatne, yAtA-patibhrAtRbhaginI, devarabhAryA, jyeSThabhAryA ca / Tunadu samRddhau, nanAndA-bhartR. bhaginI / nakhAditvAnno'nna bhavati / / 856 / / zAsi-zaMsi-nI-ru-kSu-ha-bhU-dhR-manyAdibhyastaH // 857 // ebhyaH tRH pratyayo bhavati / zAsUka anuziSTI, zAstA-guruH, rAjA ca; prazAstArAjA, Rtvik ca / zaMsU stutI ca, shNstaa-stotaa| NoMga prApaNe, netA-sArathiH / ruka zabde, rotaa-meghH| dRkSaka zabde, kssotaa-muslm| haga haraNe, hrtaa-caurH| TaDabhaka poSaNe ca, bhrtaa-ptiH| dhaGat avadhvaMsane, dhrtaa-dhrmH| manic jJAne, mantA-vidvAn , prajApatizca / AdigrahaNAdupadraSTA-Rtvika, vizastA-dhAtakaH ityAdayo'pi // 857 / / pAterica // 858 // pAMka rakSaNe, ityasmAt tRH pratyayo bhavati, dhAtozcekAro'ntAdezo bhavati / pitAjanaka: / / 85 mAnibhrAjelu k ca // 856 / / AbhyAM tRH pratyayo bhavati, luk cAntasya bhavati / mAni pUjAyAm , maataa-jnnii| bhrAji dIpto, bhraataa-sodryH||856 // Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-860-668] svopazoNAdigaNasUtravivaraNam [461 jAyA migH||86|| jAzabdapUrvAd DuminTa prakSepaNe, ityasmAt tRH pratyayo bhavati / bAyAM-prajAyAM, minvanti tamiti jAmAtA-duhitRpatiH / / 860 // Apo'p ca // 861 // AplaT vyAptI, ityasmAt tRH pratyayo bhavati / ap cAsyAdezo bhavati / aptAyajJaH, agnizca / / 861 // nameH pa ca / / 862 // __NamaM prahvatve, ityasmAd tRH pratyayo bhavati, pazcAsyAntAdezo bhavati / naptAduhituH, putrasya vA putraH / / 862 / / hu-pug-gotrI-prastu-pratiha-pratiprasthAbhya Rtviji // 863 // : ebhya Rtvijyabhidheye tRH pratyayo bhavati / huMk dAnAdanayoH, hotaa| pUgz pavane, potA / meM zabde, NoMga-prApaNe utpUrvaH, udgAtA, unnetaa| STuMgk stutI, prpuurv:-prstotaa| hUMg haraNe pratipUrvaH, pratihartA / SThAM gatinivRttI, pratiprapUrvaH, prtiprsthaataa| ete RtvijaH // 863 // niyaH pAdiH / / 864 // ___NIMga prApaNe, ityasmAt SakArAdiH tRH pratyayo bhavati / Rtvijyabhidheye / neSTARtvik / / 864 // tvaSTra-kSatta-duhitrAdayaH // 865 // ete tRpratyAyAntA nipAtyante / tviSerito'cca / tvaSTA devavardhakiH, prajApatiH, Adityazca / kSada khadane sautraH, kSattA-niyuktaH, avinItaH, dovArikaH, musalaH, pArazavaH, rudraH, sAravizca / duheriTa kicca, duhitA-tanayA / AdigrahaNAdanye'pi / / 865 / / rAteH // 866 // rAMk dAne, ityasmAd Did aiH pratyayo bhavati / rAH dravyam / rAyo, rAyaH 1866 / ghu-gamibhyAM DoH // 867 // AbhyAM Did oH pratyayo bhavati / jhuk abhigame, dyauH-svargaH, antarikSaM ca / gamlu gatau, gauH-pRthivyAdiH / / 867 / / glA-nudibhyAM DauH // 868 // AbhyAM Did auH pratyayo bhavati / glai harSakSaye, glo:-candramAH, vyASitaH, zarIra. glAnizca / NudaMt preraNe, no:-jalataraNam // 868 // Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 ] svopazoNAdigaNasUtravivaraNam sUtra-866-877 toH kik // 866 // tuMk vRttyAdI, ityasmAt kik pratyayo bhavati / kakAraH kit kAryArthaH, ikAra uccAraNArthaH, tuk-apatyam / / 869 // drAgAdayaH // 870 // drAk ityAdayaH zabdAH kik pratyayAntA nipAtyante, dravaterA ca / drAka-zIghram / evaM sarateH srAk sa evArthaH / iyartararvAdezazca, arvAk-acirantanam / AdigrahaNAdanyepi / / 870 // srozvik // 871 // sra gatI, ityasmAt cik pratyayo bhavati / sa kjuhU-prabhRti agnihotrabhANDam / sra cau / sa caH / ikAra uccAraNArthaH / kakAraH kitkAryArthaH / / 871 / / taneDvaca // 872 // tanUyI vistAre ityasmAd Did vac pratyayo bhavati / tvak-zarIrAdiveSTanam // 872 // pAreraj // 873 // pAraNa karmasamAptI, ityasmAdapratyayo bhavati / pArak zAkavizeSaH, prAkAraH, suvarNa, ratnaM ca / pArajI, pArajaH // 873 / / Rdhi-pRthi-bhiSibhyaH kit // 874 // ebhyaH kid ajapratyayo bhavati / RSauca vRddhI, Rdhaka-samIpavAci adhyayam / prathiS prakhyAne, nirdezAdeva vRt / pRthag nAnArthe'vyayam / bhiS sautraH, bhiSak-vaidyaH, bhiSajau, bhissjH|| 874 // bhR-paNibhyAmipura-vaNau ca // 875 // bhR-paNibhyAmipratyayo yathAsaMkhyaM bhura vaNa ityAdezo bhavata: / bhRga bharaNe, bhurik-bAhuH, zabdaH, bhUmiH, vAyuH, ekAkSarAdhikapAdaM ca RkchandaH / paNi vyavahArastutyoH, vaNika-vaidehikaH // 875 // vazeH kit // 876 // vazak kAntI, ityasmAt kid ij pratyayo bhavati / uzik-kAntaH, uzIram , agniH, gautamazca RSiH / / 876 // laGagharaT naluk ca // 877 // laghuGa gato, ityasmAd aTpratyayo bhavati, nalopazcAsya bhavati / laghaT-vAyuH, laghu ca zakaTam // 877 // Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 874-885 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 463 sarteraD // 878 // sR gatau, ityasmAdapratyayo bhavati / saraDvRkSa vizeSa:, meghaH, uSTrajAtizca / 878 | IDeraviD hrasvazca // 876 // IDik stutI, ityasmAd avipratyayo bhavati, hrasvazcAsya bhavati / iDaviTvizravAH / / 879 / / vipi mlecchtha vA // 880 // mleccherIDaizca kvipi pratyaye vA hrasvo bhavati / ata eva vacanAt kvip ca / mleccha avyakte zabde, mleT mliT-ubhayaM mlecchajAtiH / iMTU IT - svAmI, medinI ca / / 850 / / tRpeH kat // 881 // tRpauc prIto, ityasmAt kidu atpratyayo bhavati / tRpat- candraH samudraH, tRNabhUmizca / / 881 / / saMzvad-vehata- sAkSAdAdayaH // 882 // ete katpratyayAntA nipAtyante / saMpUrvAccinotaDit samo makArasyAnusvArapUrvaH zakArazca / saMzcat adhvaryu:, kuhakazca / anusvAraM necchantyeke, saMzcat- kuhakaH / vipUrvAddhantezca guNaH, vihanti garbhamiti vehatu - garbhaghAtinI aprajAH, strI, anaDvAMzca / saMpUrvAdIkSateH sAkSAbhAvazca sAkSAt samakSamityarthaH / AdigrahaNAd rehat, viyat, purItadAdayo'pi / / 882 / / . paTacchapadAdayo'nukaraNAH // 883 // paTadityAdayo'nukaraNazabdA: katpratyayAntA nipAtyante / paTa gato, paTat chupat saMsparze ukArasyAkArazca / chapat / patlR gatau, patat / zRz hiMsAyAm, zarat / zala gatau zat / khuTa kAGakSe, khaTat / daheH pa ca, dapat / DipeH Dipat khanaterazca, kharat / khAdateH khAdat, sarva ete kasyacidvizeSasya zrutipratyAsattyA'nukaraNazabdAH / anukaraNamapi hi sAdhveva kartavyam, na yatkiJcit, yathA'nakSa ramiti ziSTAH smaranti // 883 // duhi vRhi mahi - pRSibhyaH katuH // 884 // emya: kid atRH pratyayo bhavati / druhauc jighAMsAyAm, druhan- grISmaH, vRha vRddhI, vRhana - pravRddhaH, bRhatI chandaH / maha pUjAyAm, mahAn - pUjitaH, vistIrNazca / mahAntI, mahAntaH, mahatI | pRS secane, pRSat-tantra, jalabindu:, citravarNajAtiH, dadhyupasiktamAjyaM ca / pRSatI mRgI / sthUlapRSatimAlabheta / RkAro GayAdyArthaH / / 884 // gameddvei ca // 885 // Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-886-894 gamlu gato, ityasmAt katRpratyayo Did bhavati, dve cAsya rUpe bhavataH / jagatsthAvarajaGgamo lokaH, jagatI pRthvI / / 885 / / bhaateddvtuH||886|| bhAMk dIptI, ityasmAd Did avatuH pratyayo bhavati / bhavAn / bhavantau / bhavantaH / ukAro dIrghatvAdikAryArthaH / / 886 / / ha-sa-ruhi-yuSi-taDibhya it // 887 // ebhyaH itpratyayo bhavati / haga haraNe, harit-harito varNaH, kakup , vAyuH, mRgajAtiH, azvaH, sUryazca / sR gatI, srit-ndii| ruhaM janmani, rohita-vIrutprakAraH, matsyaH, sUryaH, agniH, mRgaH, varNazca / yuSaH sautraH, yoSati-gacchati puruSamiti yoSita strI / taDaN AghAte, taDit-vidyut / / 887 / / udakAcchve rDit // 888 // udakapUrvAt-Tvozvi gati-vRddhayoH, ityasmAd Did itpratyayo bhavati / udakena zvayati udazvit-takram / 'nAmnyuttarapadasya ca' iti udakasya udabhAvaH / / 888 / / mra ut // 886 // mRta prANatyAge, ityasmAd ut pratyayo bhavati / marut vAyuH, devaH, girizikharaM ca // 86 // gro mAdirvA // 86 // gat nigaraNe, ityasmAd ut pratyayo bhavati, sa ca makArAdirvA bhavati / garmutgaruDaH, AdityaH, madhumakSikA, takSA, tRNaM, suvarNa ca / garut-bahaH, ajagaraH, marakatamaNiH, vegaH, tejasAM vartizca // 860 // zakeRt // 861 // zaklaT zaktI, ityasmAd Rtpratyayo bhavati / zakRt-purISam / / 861 / / yajeH ka ca // 862 // yajI devapUjAdau, ityasmAd Rt pratyayo bhavati, kazcAntAdezo bhavati / yakRtantram // 892 // pAteH kRth // 863 // pAMka rakSaNe, ityasmAt kid Rth pratyayo bhavati / pRtho nAma kSatriyAH / 893 / za-da-bhaserad // 864 // ebhyo'dpratyayo bhavati / zRz hiMsAyAm , shrd-RtuH| dR bhaye, darata-janapada Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-895-602 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 465 samAnazabdaH ksstriyH| daradaH-janapadaH / bhasa bharsana:dIptyoH sautraH, bhasat-jaghanam , Asyam , AmAzayasthAnaM ca / bhaSerapIcchantyeke bhaSat / / 894 / / tani-tyaji-yajibhyo Dad // 865 // ebhyo Did adpratyayo bhavati / tanUyI vistAre, tat , saH / tyajaM hAnI, tyada, syaH / etau nirdezavAcinau / yajI devapUjAdau, yad, yaH / ayamuddezavAcI / / 895 // iNastad // 866 // iNaM gato, ityasmAt tad pratyayo bhavati / etad-eSaH, samIpavAcI zabdaH / 896 // praH sad // 817 // pRz pAlanapUraNayoH, ityasmAt sad ityevaM pratyayo bhavati / parSat sabhA / / 897 / / dro husvazca // 18 // dRz vidAraNe, ityasmAt sad pratyayo bhavati / hrasvazcAsya bhavati, dRSat-pASANaH // 898 // yuSyasimyAM kmad // 866 // AbhyAM kid mad ityayaM pratyayo bhavati / yuSaH sautraH sevAyAm , yuSmad , yUyam / asUca kSepaNe, asmad-vayam // 899 / / ukSi-takSyakSIzi-rAji-dhanvi-pazci-pUSi-klidi-snihi nu-masjeran // 10 // ebhyaH an pratyayo bhavati / ukSa secane ukSA-vRSaH / takSau tanUkaraNe, tkssaavrdhkiH| akSau vyAptau ca. akSA-dRSTinipAtaH / Izika aizvarya, iishaa-prmaatmaa| rAjaga dIptau, rAjA-IzvaraH / dhanviH sautro gatau, dhavu gatau vA, dhanvA-maruH, dhanuzca / pacuGa vyaktIkaraNe, paJca sNkhyaa| pUSa vRddhI, puussaa-aadityH| klidoca ArdrabhAve, kledA-mukhaprasekaH, candraH, indrazca / SNihauca priitii| snehA-svAGgam , hRt , vazA ca gauH| Nuka stutau nava-saMkhyA / TumasjoMt zuddhau, majjA-SaSTho dhAtuH / / 600 // * lU-pU-yu-vRSi-daMzi-dhu-divi-pratidivibhyaH kit // 601 // . ebhyaH kid an pratyayo bhavati / lugz chedane, luvA-dAtraM, sthAvarazca / pUgza pavane, puvA-vAyuH / yuk mizraNe, yuvA-taruNaH / vRSU secane, vRSA-indraH, vRSabhazca / daMzaM dazane, daza-saMkhyA / chuk abhigame, dhuvA-abhigamanIyaH, rAjA sUryazca / divUc krIDAdau, divAdinam / pratipUrvAt pratidivA-ahaH aparAhNazca / / 601 // zvana-mAtarizvana-mUrdhan-plIhannaryaman--vizvapsana parijvan-mahannahana maghavannarthavaniti // 602 // Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-903-607 ete an pratyayAntA nipAtyante / zvayateluka ca, zvA-kukkuraH / mAtari antarikSe zvayati, mAtarizvAvAyuH / atra 'tatpuruSe kRti' iti saptamyA alup ikAralopazca pUrvavat / mUrcha ca, mUrchantyasminnAhatAH prANina iti, mUrdhA-ziraH / plihe rdIrghazca, plIhA-jaTharAntarAvayavaH / aripUrvAdamarNyantAd arIn AmayatIti, aryamA-sUryaH / vizvapUrvAt psAteH kit ca, vizvapsA-kAlaH, vAyuH, agniH, indrazca / paripUrvAt jvalateDicca parijvA-sUrya, candraH, agniH, vAyuzca / mahIyaterIyalopazca mahA-mahattvam / aMhernalopazca, aMhate ahaH-divasaH / maGaghernalopo'v cAntaH maGaghate iti, maghavA-indraH / nampUrvAt kharve: khasthazca, na kharvati, arthavA-veda,, RSizca / itikaraNAdanye'pi bhavanti / / 902 / / papyazobhyAM tan // 103 // AbhyAM tan pratyayo bhavati / papa samavAye, azoTi vyaaptau| sapta, aSTa ubhesaMkhye // 903 // snA-madi-padyati-pa-zakibhyo vana // 904 // ebhyo van pratyayo bhavati / SNAMka zauce, snAvAzirA, nadI ca / madaca harSe, madvAdRptaH, pAnaM, kAntiH, krIDA, muniH, zirazca / madvarI-madirA / bAhulakAd DI:, vanorazca / padic gatI, padvA-pattiH, vatsaH, rathaH, pAdaH, gatizca / Rk gatau, arvA-azvaH, azaniH, AsanaM, munizca / pRz pAlanapUraNayoH, parva-sandhiH, pUraNaM, puNyatithizca * zaklaT zaktau, zakvA-vardhakiH, samarthaH / zakvarI-nadI, vidyut , chandojAtiH, yuvatiH, surabhizca / zAkvaraH-vRSaH / / 604 // graherA ca / / 605 // grahIza upAdAne, ityasmAd van pratyayo bhavati / AkArazcAntAdezo bhvti| grAvA-pASANaH, parvatazca // 905 / / R-zI-kra zi-ruhi-ji-kSi-ha-sU-dhR-dRbhyaH kvanie / / 606 // ebhyaH kvanip pratyayo bhavati / Rk gato, RtvA RSiH / zoGa ka svapne, shiivaa-ajgrH| kruzaM AhvAna-rodanayoH, kruzvA-sRgAlaH / ruhaM bIjajanmani, ruhvA-vRkSaH / ji abhibhave, jitvA-dharmaH, indraH, yoddhA ca / jitvarI-nadI, vaNijazca, vArANasI jitvarImAhuH / kSi kSaye, kSitvA-vAyuH, viSNuH, mRtyuzca / kSitvarI-rAtriH / haga haraNe, hRtvArudraH, matsyaH, vAyuzca / sR gatI, sRtvA-kAlaH, agniH, vAyuH, sarpaH, prajApatiH, nIcajAtizca / sRtvrii-veshyaamaataa| dhRGat sthAne, dhRtvA-viSNuH, zaMlaH, samudrazca / dhRtvarI-bhUmiH / haGat Adare, itvA-dRptaH / pakarastAgamArthaH / / 906 / / sRjeH saj-sako ca // 607 // sRjaMta visarge, ityasmAt kvanip pratyayo bhavati / sraja-sRk ityAdezau cAsya bhavataH / srajvA mAlAkAraH, rajjuzca / sRkvaNI-AsyopAntau / / 907 / / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra. 608-912 ] svapojJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 467 dhyA-pyodhI pI ca // 608 // dhye cintayAm , pyaiDa vRddhau, ityAbhyAM kvanip pratyayo yathAsaMkhyaM ca dhI pI ityetA. vAdezau bhavataH / dhyAyatIti, dhIvA-manISI, niSAdaH, vyAdhiH, matsya zca / pyAyateH, pIvApInaH / / 908 // atedha ca // 10 // ata sAtatyagamane, ityasmAt kvanip pratyayo bhavati, ghazcAntAdezo bhavati / adhvA-mArgaH / / 909 / / prAtsadi-rIriNasto'ntazca // 10 // prapUrvebhyaH sadyAdibhyaH kvanip pratyayo bhavati, to'ntazca bhavati / Sadlu vizaraNagatyavasAdaneSu, prasattvA mUDhaH, vAyuzca / prasattvarI-mAtA, pratipattizca / rIz gati-reSaNayoH, prarItvA vaayuH| prarItvarI-strIvizeSaH / Irika gati-kampanayoH, preA-sAgaraH, vAyuzca / pretvNge-ngrii| iMNka gato, pretvarI nagarItyAhuH / / 610 // man // 611 // sarvadhAtubhyo bahulaM man pratyayo bhavati / DrakRga karaNe, karma-vyApAraH / vagT varaNe, varma-kavacam / vRtUGa vartane, vatma panthAH / cara bhakSaNe ca, carma-ajinam / bhasa bhartsanadIptyoH sautraH, bhasitaM taditi, bhasma-bhUtiH / janaici prAdurbhAve, janma-utpattiH / zRz hiMsAyAm , zarma-sukham / vasavo'sya duritaM. zIryAsuriti vasuzarmA, evaM hrishrmaa| mRt prANatyAge, marma-jIvapradezapracayasthAnam , yatra jAyamAnA vedanA mahatI jAyate / nRz naye, narma-parihAsakathA / zliSaMca AliGgane shlessmaa-kphH| USa rujAyAm, USmA-tApaH / TuDubhRgk poSaNe ca, bharma-suvarNam / yAMka prApaNe, yaamaa-rthH| vAMk gati-gandhanayoH, vAmA-karacaraNa hrasvaH / pAMka rakSaNe, pAmA-kacchUH / vRSa, secane, varma-zarIram / Sadla vizaraNagatyavasAdaneSu, sadma-gRham / vizaMt pravezane, vezma-gRham / hiMTa gati-vRddhayoH, hemasuvarNam / chadaNa apavAraNe, chdm-maayaa| dIGa ca kSaye, deGa pAlane vA, dAma-rajjuH, mAtA ca / dudhAMgpha dhAraNe ca, dhAma-sthAnaM, tejazca / SThAM gatinivRttI, sthAma-balam / dhuMgTa abhiSave, soma:-yakSaH, payaH, rasaH, candramAzca / azauTi vyAptau, azmA-pASANaH / lakSINa darzanAGkanayoH, lakSma cihnam / ayi gatau ayma-saMgrAmaH / tak hasane, takmA-ratiH, AtapaH, dIpazca / huMk dAnAdanayoH, homa-havyadravyam , agnihotrazAlA ca / dhRg dhAraNe, dharmapuNyam / vipUrvAt vidharmA ahitaH, vAyuH, vyabhicArazca / dhyeM cintAyAm / dhyAmadhyAnam / / 611 / / kuSyuSi-sRpibhyaH kit // 612 // ebhyaH kit man pratyayo bhavati / kuSaz niSkarSe, kuSma-zalyam / uSU dAhe, uSmAdAhaH / sRplagatau, sRpmA-sarpaH, zizuH, yatizca / / 912 / / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-613-620 bRhe!'cca // 613 // bRhu zabde, ityasmAd man pratyayo bhavati, nakArasya ca akAro bhavati / brahma-paraM tejaH, adhyayanaM, mokSaH, bRhatvAdAtmA / brahmA-bhagavAn // 913 // vyega edotI ca vA // 614 // vyag saMvaraNe, ityasmAd man pratyayo bhavati, edoto cAntAdezau vA bhavataH / vyemavastram , vyemA-saMsAraH, kuvindabhANDaM ca / vyoma-nabhaH / pakSe vyAma-nyagrodhAkhyaM pramANam // 914 // syaterI ca vA // 615 // - SoMca antakarmaNi, ityasmAd man pratyayo, IkArazcAntAdezo vA bhavati / sImAaghATa: / pakSe sAma-priyavacanaM, vAmadevyAdi ca / / 615 / / sAtmanAtman vemana-roman-kloman-lalAman-nAman-pApmana-pakSman-yakSmanniti / / 16 / ete manpratyayAntA nipAtyante / syatesto'ntazca / sAtma atyantAbhyastaM prakRtibhUtam , antakarma ca, ateH, dIrghazca, AtmA-jIvaH / vega AtvAbhAvazca, vema tantuvAyopakaraNam / ruheluk ca, roma-tanUruham / latve loma-tadeva / klamerocca kloma-zarIrAntaravayavaH / lAtedvitvaM ca lalAma-bhUSaNAdi / namerA ca, nAma-saMjJA, kIrtizca / pAtayatestaH paca, pApmA-pApaM rakSazca / paJceH kaH So'nto nalopazca, pakSma-akSyAdiloma / yasyate: yakSiNo vA, ykssmaa-rogH| itikaraNAt tokma-rukma-zuSmAdayo bhavanti / / 916 // ha-janibhyAmiman // 617 / / AbhyAm imanpratyayo bhavati / hRga haraNe, harimA-pApavizeSaH, mRtyuH, vAyuzca / janaici prAdurbhAve, janimA-dharmavizeSaH, saMsArazca / / 617 / / sR-ha-bhR-dhR-sta-sUbhya-Iman / / 618 // ebhya Imanpratyayo bhavati / sR gatau, sarImA-kAlaH / hag haraNe, haromA-mAtarizvA / TuDubhRgk poSaNe ca, bharImA kSamI, rAjA, kuTumbaM ca / dhRg dhAraNe, gharImA-dharmaH / stRgza AcchAdane, starImA-prAvAraH / pUt preraNe, savImA garbhaH, prasUtizca // 618 / / gamerin // 616 // . gamlu gatI, ityasmAd in pratyayo bhavati / gamiSyatIti gamI-jigamiSuH / 919 // AGazca Nit // 620 // AGa pUrvAt kevalAcca gaNid in pratyayo bhavati / AgAmiSyatIti AgAmIproSitAdiH / gamiSyatIti gAmI prasthitAdiH / / 620 / / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-921-930 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [469 suvaH // 621 // SaDauc prANiprasave, ityasmAd Nid in pratyayo bhavati / AsAvI, AsaviSyamANaH, janiSyamANa ityarthaH / / 621 // bhuvo vA // 22 // bhU sattAyAm , ityAsmAd in pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / bhaviSyatIti, bhAvI-karmavipAkAdiH / bhavI-bhaviSyan / / 622 // pra-prateryA-budhibhyAm // 23 // prapUrvAt pratipUrvAcca yAMka prApaNe, budhi, manic jJAne, ityasmAcca Nid in pratyayo bhavati / prayAsyatIti-prayAyI, pratiyAsyatIti-pratiyAyI, prabhotsyata iti prabodhI, pratibodhI-bAlAdiH // 623 / / prAt sthH|| 24 // prapUrvAt SThAM gati nivRttI, ityasmAd Nid in pratyayo bhavati / prasthAsyate iti prasthAyI-gantumanAH / / 924 / / paramAt kit // 625 // paramapUrvAt tiSThateH kid in pratyayo bhavati / parame pade tiSThatIti parameSThIahaMdAdiH / bhIruSThAnAditvAt Satvam , saptamyA alup ca // 925 / / pathi-manthibhyAm // 626 // AbhyAM kid in pratyayo bhavati / pathe gatau, panthAH-mArgaH, panthAnau, panthAnaH, pathipriyaH / manthaz viloDane, manthA:-kSubdhaH, vAyuH, vajrazca / manthAnau, manthAnaH, mathipriyaH / / 626 // hormin // 627 // huMk dAtAdanayoH, ityasmAd min pratyayo bhavati / homI-Rtvik , ghRtaM ca / 927 // atabhukSinak / / 128 // Rk gatau, ityasmAd bhukSinak pratyayo bhavati / RbhukSA-indraH / RbhukSANau, RbhukssaannH|| 628 // adestrina // 626 // adaMka bhakSaNe, ityasmAt trin pratyayo bhavati / atriH RSiH // 929 // pateratrin / / 630 // patlu gatI, ityasmAd atrin pratyayo bhavati / patatrI pkssii|| 630 / / Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-931-640 ApaH kvip hrasvazca // 631 // ApluT vyAptI, ityasmAt vivap pratyayo bhavati, hrasvazcAsya bhavati / ApaHambhaH / svabhAvAd bahutvam // 631 / / kakup-triSTubanuSTubhaH // 632 // ete kvip pratyayAntA nipaatynte| kapUrvAt skubhnAteH salopazca-ka-vAyu, brahma ca, skubhnantIti kakubha:-dizaH / kukup-ussnnikchndH| zyanupUrvAt stubhnAteH saH Sazca, triSTup chandaH, anuSTup chandaH bahuvacanAniji-viji-viSAM kvipa zit , nenik-prajApatiH / vevik-zuciH / veviTa-candramAH // 632 / / avemaH // 633 // ava rakSaNAdau, ityasmAd maH ityayo bhavati / avatIti om-brahma, praNavazca / 633 / soretegm // 634 // supUrvAd iNaMka gatI, ityasmAd am pratyayo bhavati / svayam-AtmanA / / 934 / / nazi-nUbhyAM nakta-nUnau ca / / 635 // nazauca adarzane, et stavane, AmyAm am pratyayo bhavati, nakta nUna ityAdezau caa'nyorbhvtH| naktaM-rAtrau / nUnaM-vitarke / / 935 / / syaterNit // 636 // _SoMca antakarmaNi, ityasmAd Nid am pratyayo bhavati / sAyam-divasAvasAnam // 936 // gami-jami-kSami-kami-zami-samibhyo Dit / / 637 // ebhyo Did am pratyayo bhavati / gamlu gatI, gam / jamU adane, jam / kSamauSi sahane, kSam-etAni bhAryAnAmAni / kamUGa kAnto, kam-pAnIyam / zamUca upazame, zamsukham / Sama vaiklavye, sam-saMbhavati / / 637 // iNo damak // 638 // iNak gato, ityasmAt kit dam pratyayo bhavati / idam pratyakSanirdeze / / 638 / / korDim // 636 // kuMGa, zabde, ityasmAd Did im pratyayo bhavati / kim-anenAvijJAtaM vastu paryanuyujyate // 639 // tUperIm No'ntazca // 640 // tUSa tuSTI, ityasmAd Im pratyayo bhavati, NakArazcAsyAnto bhavati / tUSNImvAGa niyame / / 940 / / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-641-950 ] svIpajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 471 I-kami-zami-samibhyo Dita / / 641 // ebhyo Did Im pratyayo bhavati / IGa ca gatau, Im / kamUGa kAnto, kIm / zamUca upazame, zIm / Sama vaiklavye, sIm-abhinayavyAharaNAnyetAni / Im zIm-avyakte / kom-saMzayapraznAdiSu / sIm-amarSa-pAdapUraNayoH // 941 // . krami-gami-kSamestumAzcAtaH // 942 / / ebhyaH tum pratyayo bhavati, akArasya cAkAro bhavati / kramU pAdavikSepe, krAntuMgamanam / gamlu gatau, gAntum-pAnthaH / kSamauSi sahane, kSAntum-bhUmiH / tumarthazca sarvatra / / 942 // gR-pa-durvi-dhurvibhyaH kim / / 643 // ebhyaH kvip pratyayo bhavati / gaz zabde, gI:-vAk / pRz pAlanapUraNayoH, pU:nagarI / duvai dhurve hiMsAyAm , dUH-dehAntaravayavaH, dhUH-zakaTAGgam , Adizca / / 643 / / vaaaarau| 644 // etau kvipapratyayAnto nipAtyete / vRNote dvizca / vAH-pAnIyam / karmaNi dazca dhAtvAdiH / vRNvanti tAmiti dvAH- dvAram / varaNe, ityasya ca Nigantasya rUpam / / 644 / prAdaterar // 645 // prapUrvAd ata sAtatyagamane, ityasmAd ar pratyayo bhavati / prAta:-prabhAtam / 945 / soratelu k ca / / 646 // supUrvAt Rk gatI, ityasmAd ar pratyayo bhavati, pAtozca lug bhavati / sva:svargaH // 946 / / pU-sanyamibhyaH punasanutAntAzca / / 647 // pUgz pavane, SaN bhaktI, ama gatI, ityetebhyaH ar pratyayo bhavati, yathAsaMkhyaM ca pun, sanut , ant ityAdezA eSAM bhavanti / punaH-bhUyaH / sanutaH-kAlavAcI / antaH-madhye / 947 / caterura // 14 // catega yAcane, ityasmAd ur pratyayo bhavati / catvAraH-saMkhyA / catvAri, catasraH // 648 // diveDiva // 14 // divUca krIDAdau, ityasmAd Did iv pratyayo bhavati / dyauH-svargaH, antarikSaM ca / divau, divaH // 946 // vizi-vipAzibhyAM kim // 950 // Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-651-655 AbhyAM kvip pratyayo bhavati / vizaMt pravezane, vizaH-prajAH, viT-vaizyaH, purISa apatyaM ca / pazaNa bandhane, vipUrvaH, vipAzayati sma vaziSThamiti vipATa-nadI // 650 // saheH SaSu ca // 651 // Sahi marSaNe, ityasmAt kvip pratyayo bhavati, SaS cAsyAdezo bhavati / SaTsaMkhyA / / 651 // - as // 652 // sarvadhAtubhyo bahUlam as pratyayo bhavati / tapaM saMtApe, tapaH-saMtApaH, mAghamAsaH, nirjarAphalaM ca anazanAdi / suSThu tapatIti, sutapAH / evaM mahAtapAH / NamaM prahvatve, namaHpUjAyAm / tamUc kAGa kSAyAm , tamaH-andhakAraH, tRtIyaguNaH, ajJAnaM ca / iNaM gato, aya:-kAlaloham / vIMka prajanAdau, vayaH pakSI, prANinAM kAlakRtA zarIrAvasthA ca yauvanAdiH / vaci dIptau, varca:-lAvaNyam , annamalaM, tejazca / suSThu varcata iti suvarcAH / rakSa pAlane, rkss:-nishaacrH| trimidAca snehane, meda:-caturthoM dhAtuH / raha tyAge, rahaH-pracchannam / Sahi marSaNe, sahA:-mArgazIrSamAsaH / Nabhaca hiMsAyAm , namaHAkAzaM zrAvaNamAsazca / citai saMjJAne, cetaH-cittam / prcetaaH-vrunnH| maniMca jJAne, mana:-noindriyam / aMgka vyaktAyAM vAci, vacaH-vacanam / rudRk azruvimocane, rodaHnabhaH, rodasI-dyAvApRthivyo / rudhRmpI AvaraNe, rodhaH-tIram / anaka prANane, ana:zakaTam , annaM, bhojanaM ca / sRgato, sara:- jlaashyvishessH| tR plavana-taraNayo, taraHvegaH, balaM ca / rahu gato, rahaH-javaH / tiji kSamA-nizAnayoH, tejaH-dIptiH / mayi dIptau, maya:-sukham / maha pUjAyAm , mahaH-tejaH / aciN pUjAyAm , arcaH-pUjA / Sadla vizaraNagatyavasAdaneSu, sadaH-sabhA, bhavanaM ca / ajaup vyaktyAdau, aJjaH-snehaH // 652 / / pA-hAbhyAM paya-hyau ca // 653 / / pAM pAne, ohAMka tyAge, ityetAbhyAm as pratyayo bhavati, yathAsaMkhyaM ca pay hya ityAdezAvanayorbhavataH / payaH-kSIraM, jalaM ca / hyaH-anantarAtIte dine // 663 / / chadi-bahinyAM chandodhau ca // 654 // chadaNa saMvaraNe, vahIM prApaNe, ityetAbhyAm as pratyayo bhavati, yathAsaMkhyaM cAnayoH chand Udh ityAdezau bhavataH / chanda:-vedaH, icchA, vAgbandhavizeSazca / Udha:-dhenoH kssiiraaghaarH||654|| zveH zava ca vA // 655 // Tvozvi gati-vRddhyoH , ityasmAd as pratyayo bhavati, asya ca zab ityAdezo vA bhavati / zavaH-rogAbhidhAnaM, mRtadehazca / zavasI, zavAMsi / zvayaH-zophaH, balaM ca / zvayasI, zvayAMsi // 955 // Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra--956-964 ] svopazoNAdigaNasUtravivaraNam [473 vizvAd vidi-mujibhyAm / / 656 // vizvapUrvAbhyAmAbhyAm as pratyayo bhavati / vidak jJAne, vizvavedAH-agniH / bhujaMpa pAlanAbhyavahArayoH, vizvabhojAH, agniH, lokapAlazca / / 956 // ... cAyenoM hrasvazca vA // 657 // cAyaga pUjA-nizAmanayoH, ityasmAd as pratyayo bhavati, nakAro'ntAdezo hrasvazcAsya vA bhavati / caNa:-cANazcAnnam / bAhulakANNatvam / NatvaM necchantyeke / / 957 // azeyazcAdiH / / 658 // azaz bhojane, azauTi vyAptI, ityasmAd vA as pratyayo bhavati, yakArazca dhAtvAdirbhavati / yazaH-mAhAtmyama, sattvaM, zrIH jJAnaM, pratApaH, kIrtizca / evaM zobhanama aznAti, aznute vA iti suyazAH / nAgamevAznAti nAgayazAH / bRhadeno'znAti bRhadyazAH / zruta eno'znAti zrutayazAH evamanye'pi draSTavyAH // 958 / / uSeNa ca / / 656 // uSU dAhe, ityasmAdas pratyayo bhavati, jakArazcAntAdezo bhavati / ojaH-balaM, prabhAvaH, dIptiH , zukra ca / / 659 // skandedhaM ca / / 660 // skaMda gati-zoSaNayoH, ityasmAd as pratyayo bhavati / dhakArazcAntAdezo bhavati / skandhaH-svAGgam / / 960 // . avervA // 661 // ava rakSaNAdI, ityasmAd as pratyayo bhavati, dhakArazcAntAdezo vA bhavati / adhaH-avaram , ava:-rakSA / / 661 / / amehI cAntau // 662 // ama gatau, ityasmAd as pratyayo bhavati, bhakAra-hakArI cAntau bhavataH / abhbha:pAnIyam / aMhaH-pApam , aparAdhaH, dinazca / / 662 // aderandha ca vA // 663 // adaMka bhakSaNe, ityasmAdas pratyayo bhavati, andhAdezazcAsya vA bhavati / adyate taditi andha:-annam / adyate dRzA manasA ca tad iti adaH, anena pratyakSaviprakRSTam apratyakSaM ca buddhisthamapadizyate / / 953 / / Apo'pAptApsarAbjAzca / / 664 // AplaT vyAptI, ityasmAd as pratyayo bhavati / ap , apt , apsar, Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam -965-971 abja ityAdezAzcAsya bhavanti / apaH-satkarma, aptaH tadeva, apsarasaH-devagaNikAH, abjaHjalajam , ajayaM ca rUpam // 664 // ucyaJceH ka ca // 665 // ucaca samavAye, aJcU gatau cetyAbhyAm as pratyayo bhavatyanayozca ko'ntAdezo bhavati / oka:-AlayaH, jalokasazca / aGkaH-svAGgam , raNazca / / 965 / / ajyaji-yuji-bhRjerga ca / / 666 // ebhyaH as pratyayo bhavati, gakArazcAntAdezo bhavati / aJjopa vyaktyAdau, aGa:-kSatriyanAma, giripakSI, vyaktizca / aja kSepaNe ca, aga:-kSemam / yuja pI-yoge, yogaH-manaH-yugaM ca / bhRjaiG bharjane, bhargaH-rudraH, haviH, tejazca / / 966 // arterurAzI ca / / 667 // Rka gatau, ityasmAd as pratyayo bhavatyasya ca uriti arza, iti ca tAlavyazakArAntaH Adezo bhavati / uraH-vakSaH / arzAsi-guhAdikIlAH / / 967 // yendhibhyAM yAdedhau ca // 968 // yAMka prApaNe, triindhapi dIpto, ityAbhyAm as pratyayo bhavati, yathAsakhyaM ca yAd edha ityAdezo bhavataH / yAda:-jaladuSTasattvam / eSaH-indhanam / / 668 / / cakSaH zivA // 16 // cakSiDaka vyaktAyAM vAci, ityasmAd asa pratyayo bhavati, sa ca zidvA bhavati / cakSaH, khyAH, ubhe api rkssonaamnii| aackssaa:-vaagmii| AkhyAH, prkhyaashc-bRhsptiH| saMcakSA:-Rtvik / nRcakSAH-rAkSasaH / / 666 / / vastyagibhyAM Nit // 670 / / vastyagibhyAM Nid as pratyayo bhavati / vasik AcchAdane, vAsaH-vastram / aga kuTilAyAM gato, AgaH-aparAdhaH / / 970 / / mithi-rajyuSi-tR-pR-za-bhUvaSTibhyaH kit // 671 // ebhyaH kid as pratyayo bhavati / mithaga meghA hiMsayoH, mitha:-parasparam , rahasi cetyarthaH / raJjI rAge, rajaH-guNaH, azubham , pAMsuzca / uSa dAhe, uSA sandhyA, aruNaH, rAtrizca / tR plavana-taraNayoH, tiraskaroti-tiraH kRtvA kANDaM gtH| tira iti antavinRjutve ca / pRz pAlana pUraNayoH, puraH pujAyAm / tathA ca paThanti namaH pUjAyAM purazceti / zRz hiMsAyAm , zRNAti-tadviyuktamiti, ziraH-uttamAGgam / bhU sattAyAm , bhuvaH-lokaH, antarikSam , sUryazca / vazak kAntI, uzA-rAtriH / / 971 // Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-972-980 ] svopazogAdigaNasUtravivaraNam [ 475 . vidhervA // 172 // vidhat vidhAne, ityasmAd as pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati / veghAH-vidvAn, sarvavit , prajApatizca / vidhA:-sa eva / / .972 / / nuvo dhyaadiH|| 673 // NUt stavane, ityasmAd dhakArAdisthakArAdizca kid as pratyayo bhavati / nUdhA nUthAzca-sUtamAgadhau / ghAdI guNamicchantyeke / noSAH-RSiH, Rtvik / / 673 // vaya:-payaH-puroretobhyo dhaagH|| 17 // ebhyaH parAd DudhAMgka dhAraNe, ityasmAt kid as pratyayo bhavati / vayodhAH-yuvA, candraH, prANI ca / payodhAH-parjanyaH / purodhAH-purohitaH, upAdhyAyazca / retodhaa:jnkH||974 / / // 675 // natra pUrvAd Ihi ceSTAyAm , ityasmAd as pratyayo bhavati, asya ca eha, edh ityAdezo bhavataH / anehA:-kAlaH, indraH, candrazca / anedhA:-agniH, vAyuzca / / 975 // vihAyasa-sumanas-purudaMzas-purUravo-'GgirasaH // 676 // ete's pratyayAntA nipAtyante / vipUrvAjjahAtejihItervA yo'ntazca / vijahAtIti vihAya-AkAzam , vijihIta iti vihAyAH-pakSI / supUrvAnmAnehrasvazca / suSThu mAnayanti mAnyante vA, sumanasaH-puSpANi / puruM dazatIti purudaMzAH-indraH / purupUrvAdrauterdIrghazca, puru roti purUravAH-rAjA, yamurvazI cakame / aGageriro'ntazca / aGgatIti-aGgirA:RSiH // 976 // Atejasthasau // 7 // pAMka rakSaNe, ityasmAd jas thas ityeto pratyayo bhavataH / pAjaH-balam / pAtha:udakam annaM ca // 977 // kharIbhyAM tas // 978 // AbhyAM tas pratyayo bhavati / sraM gato, srotaH-nijharaNam , suSThu sravatIti susrotAH / rIz gatireSaNayoH, retaH-zukram / / 978 / / artINabhyAM nas // 676 // AbhyAM nas pratyayo bhavati / Rk gatI, arNaH-jalam / iNak gatau, enaH-pApam , aparAdhazca / / 979 // riceH ka ca // 680 // . . . . . . Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476"] svopazoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-981-686 ricapI virecane, ityasmAd nas pratyayo bhavati, asya ca kakAro'ntAdezo bhavati / rekNa:-pApaM, dhanaM ca // 980 // rI-vRbhyAM pas // 181 // asyAM pas pratyayo bhavati / rIz gati-reSaNayoH, repaH-pApam / vRnT varaNe, varpaHrUpam / / 681 // zIGaH phas ca // 182 // zIGa k svapne, ityasmAt phas , cakArAt pas pratyayo bhavati / zephaH, zepazca meNDham // 682 // paci-vacibhyAM sas // 13 // AbhyAM sas pratyayo bhvti| DupacI pAke, pakSa:-cakram , indhanaM ca / vacaMk bhASaNe, vakSaH-uraH, zarIraM ca / / 983 / / iNastazas // 684 // iNaMka gatI, ityasmAt tazas pratyayo bhavati / etazAH somaH, adhvaryu:, vAyuH, agniH , arkaH indrazca / / 684 // vaSTeH kanas // 685 // * vazak kAntI, ityasmAd kid anas pratyayo bhavati / uzanA:-zukraH / / 985 / / cando ramas // 686 // cadu dIptyAhlAdayoH, ityasmAd ramas pratyayo bhavati / candramAH zazI / / 986 // damerunasUnasau // 687 // damUc upazame, ityasmAd unas Unas ityeto pratyayo bhavataH / damunA:-agniH / damUnAH-sUryaH, devaH, upazAntazca / / 987 // iNa As // 688 // iNaMka gato, ityasmAd As pratyayo bhavati / ayA:-kAlaH, Adityazca / / 988 / / rucyarci-zuci-hu-sR-pi-chAdi-chudibhya is // 686 // ebhya is pratyayo bhavati / ruci abhiprItyAM ca, rociH-kiraNaH / vasupUrvAd vasuroci:-vAsavaH, kiraNaH, Rtazca / arca pUjAyAma, aciH-jvaalaa| zaca zoke, zoci:razmiH, zokaH, piGgalabhAvaH, viviktaM ca / huMka dAnAdanayoH, haviH-puroDAzAdi / sRpla gato, sapi:-ghRtam / chadaN saMvaraNe, chAdayatIti chadiH / 'chaderis man baT kvau' iti hrasvaH / bAhulakAddIrdhatve chAdiH-ubhayaM gRhacchAdanam / UdapI dIpti-devanayoH, chadiHvamanam / / 689 // Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 990-997 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam 477 baMhi-vR' hernaluk ca // 660 // AbhyAm is pratyayo bhavati, nakArasya ca luk bhavati / bahuGa vRddhau, bahi:anabhyantare, vRhu zabde ca bahi:- zikhI, darbhazca // 160 / / terAdeva jaH // 61 // ghuti dIpto, ityasmAd is pratyayo bhavati, dhAtvAdezca varNasya jakAro bhavati / jyoti:- tejaH, sUryaH, agniH, tArakA ca / / 691 // saherdha ca / / 662 // hi marSaNe, ityasmAd is pratyayo bhavati, ghakArazcAntAdezo bhavati / sadhi:sattvam, bhUmiH, saMyogaH, sahiSNuH, agniH, anaDvAMzca / / 992 / / pastho'ntazca // 663 // pAM pAne, ityasmAd is pratyayo bhavati, thakArazcAnto bhavati / pAthi :- pAnaM, nadI, AdityaH, jyotiH, svargalokazca / / 693 / niyo Dit // 64 // g prApaNe, ityasmAd di is pratyayo bhavati / nizcinoti / nirupasargo'yaM pRthagbhAve / / 994 / averNit // 665 // ava rakSaNAdI, ityasmAd di is pratyayo bhavati / AviH - prAkAzye, AvirabhUt AviSkaroti / / 995 / / tu-bhU-stubhyaH kit // 666 // ebhyaH, kid is pratyayo bhavati / tuMkU vRttyAdI, tuviH samudraH sarit vivasvAn, prabhusaMyogazca / bhU sattAyAm, bhuviH kratuH samudraH sarit vivasvAMzca / STuMgka stuto, stuviH - stotA, yajJazca // 666 / / dharti - jani-tani-ni-mani-granthi-pu-ta pi-trapi vapi yaji- prAdi- vepibhya usu // 67 // ebhya us pratyayo bhavati / rudRk azruvimocane, rodu :- azrunipAtaH / Rk gato, aru:- vraNaH, AdityaH prANaH, samudrazca / janaici prAdurbhAve, januH, apatyaM, pitA, mAtA, janma, prANo, c| tanUyI vistAre, tanuH- zarIram / dhana dhAnye sautraH, dhanuH- cApam / manic jJAne, manuH - prajApatiH / granthaz saMdarbhe, grantha : - granthaH / pRz pAlana- pUraNayoH, paraH, parva, samudra, dharmazca / tapaM saMtApe, tapuH trapuH, zatruH, bhAskaraH, agniH, kRcchrAdi ca / trapauSi lajjAyAm, trapuH-trapu / DuvapIM bIjasaMtAne, vapuH zarIram, lAvaNyaM, tejazca / yajIM deva Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ sUtra- 998-1005 pUjA-saMgati karaNadAneSu yajuH -acchandA zrutiH, yajJotsavazca / adaMk bhakSaNe, prapUrvaH, prAduHprAkAzye, utpattau ca, prAdurbabhUva / prAdurAsIt / TuvepRGa, calane, vepuH - vepathuH // 997 / / iNo Nit // 68 // ik gatau ityasmAd Nid us pratyayo bhavati / AyuH - jIvitam / jaTApUrvAdapi jaTAyu:- aruNAtmajaH / 'taM nIlajImUtanikAzavaNaM, sapANDuroraskamudAravaiyam / dadarza laGkAdhipatiH pRthivyAM jaTAyuSaM zAntamivAgnidAham' / / 668 / duSeDiMta // 666 // duSaM ca vaikRtye, ityasmAd Did us pratyayo bhavati / du: - nindAyAm, duSpuruSaH / 999 / - mithyAdeH kit // 1000 // AbhyAM kidus pratyayo bhavati / muhauc vaicitye, muhu:-kAlAvRttiH mithug meghA - hiMsayoH, mithuH - saMgamaH / AdigrahaNAdanyebhyo'pi bhavati / / 1000 // cakSeH zidvA / / 1001 // cakSik vyaktAyAM vAci, ityasmAt kid us pratyayo bhavati, sa ca zidvA bhavati / cakSuH, paricakSuH, avacakSuH, avasaMcakSuH, acakSuH, avakhyuH / bAhulakAd dvirvacane sacacakSaH, vicakhyuH / / 1001 // pAteDu' msuH // 1002 // pAMka rakSaNe, ityasmAd DidumsuH pratyayo bhavati / pumAn puruSaH, pumAMsI, pumAMsaH / ukAra udit kAryArthaH / / 1002 / / nyudbhyAmaJceH kakAkaisaSTAva ca // 1003 // 1 nyudbhyAM parAdaJca gatau, ityasmAt kitaH a A ais ityete pratyayA bhavanti, te caTAva, TAyAmiva eSu kAryaM bhavatItyarthaH / tena 'acca prAgdIrghazca' iti bhavati / nIcam, uccam / nIcA, UccA / nIcaiH uccaiH prasiddhArthA ete / lAghavArthaM santAdhikAre'pyakAraAkArapratyayavidhAnam / / 1003 / / zamo niyo Dais maluk ca // 1004 // pUrvAt g prApaNe, ityasmADidais pratyayo bhavati, zamo makArasya lugbhavati / zanairmandam / / 1004 / yami-damibhyAM Dos // 1005 // Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-1006 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 479 AbhyAM Didos pratyayo bhavati / yamaM uparame / yoviSayasukham / damUc upazame / dorbAhuH / / 1005 // anaso vahe. kipa sazcaDaH // 1006 // anasazabdapUrvAt vahIM prApaNe, ityasmAt kvipa-pratyayo bhavati, sakArasya ca Do bhavati / ano vahati / anaDvAn vRSabhaH / / 1006 / / ityAcAryazrIhemacandrakRtaM svopajJoNAdigaNasUtravivaraNaM parisamAptam / akRtvAsananirbandhamabhisvA pAvanI gatim / siddharAjaH parapurapravezavazitAM yayau // NAGA WOO.0.0. Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / OM arha namaH // ma pariziSTaM prathamam // kalikAlasarvajJazrI hemacandrAcAryaviracita dhaatupaatthH| .......... 1 bhU sattAyAm / ... 36 ke 37 meM 38 rai zabde / / 64 vugu varjane / 65 gagdha hsne| 2 pAM pAne / 39 STaya 40 stya saGghAte ca / / 96 dadhu paalne| 3 ghrAM gndhopaadaane| 41 Ikhadane / / 67 zighu aaghraanne| 4 mAM shbdaa-'gnisNyogyoH| 42 3 43 je 44 kssye| 98 laghu zoSaNe / 5 SThAM gatinivRttau / 45 46 8 paake| [atra 'maghu maNDane' ityeke paThanti 6 mnAM abhyaase| 47 4 48 ovai shossnne| 99 zuca zoke / 7 dAM daane| 49 SNa vessttne| 100 kuca zabde taare| 8 jiji abhibhave / 50 phakka niicairgtau| 101 kruJca gatau / 10 kSi kssye| 51 taka hsne| 102 kuJca ca kauTilyAlpI11 iM 12 , 13 draM 14 shuN| 52 taka kRcchjiivne| bhAvayoH / 15 gtau| 53 zuka gtau| 103 luJca apanayane / 16 dhuM sthairye ca / 54 bukka bhaassnne| 104 arca pUjAyAm / 17 muM prsvaishvryyoH| 55 okha 56 rAkha 57 lAkha / 105 aJcU gatau ca / 10 smRcintAyAm / 58 drAkha 56 dhrAla 106 vaJcU 107 caJcU 16 20 ghusecne| shossnnaalmrthyoH| 108 taJcU 109 tvaJcU 21 ausvR zabdopatApayoH / 60 zAkha 61 zlAla vyaaptau| 110 maJcU 111 muDacU 22 da vrnne| 62 kakkha hasane / 112 mraJcU 113 mracU 23 24 hva, kauttilye| 63 ukha 64 nakha 65 Nakha 114 mlucU 115 gluJcU 25 sR gtau| 66 vakha 67 makha 68 rakha 116 Sasca gtau| 26 R prApaNe c| 66 lakha 70 makhu 71 rakhu 117 grucU 118 glucU steye / 27 ta plvn-trnnyoH| 72 lakha 73 rikhu 74 ikha | 119 mlecha avyaktAyAM vAci / 28 Tdhe pAne / 75 ikhu 76 Ikhu 77 valga | 120 lacha 121 lAchu lkssnne| 29 deva zodhane / 78 ragu 76 lagu 80 tagu 122 vAchu icchAyAm / 30 dhye cintAyAm / . 81 zragu82 zlagu 83 agu 123 Achu aayaame| 31 glaiM harSakSaye / 84 vagu 85 magu 86 khagu 124 hrIcha lajjAyAm / 32 mlaiM gaatrvinaame| 87 igu 88 ugu 86 rigu 125 hurchA kauttilye| 33 veM nynggkrnne| 90 ligu gtau| 126 murchA moh-smuchaayyoH| 34 deM svapne / 91 tvagu kampane ca / 127 sphurchA 128 smurchA 35 dhNtRptau| 92 yugu 93 jugu vismRtau| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtupAThaH [481 129 yucha prmaade| | 176 ziTa 180 piTa anaadre|| 224 kuThu 225 luku . 130 dhRja 131 dhRju 181 jaTa 182 jhaTa saMghAte / aalsyec| 132 dhvaja 133 dhvaju 183 piTa zabde c| 226 zucha shossnne| 134 dhraja 135 dhraju 184 bhaTa bhRtau| 227 aTha 228 ruThu gtii| 136 vaja 137 vraja 185 taTa uchaaye| 226 puDu prmrdne| 138 Sasja gtau| 186 khaTa kaane| 230 muDu khaNDane c| .. . 136 aja kSepaNe c| 187 NaTa nRttii| 231 maDu bhUSAyAm / 140 kujU 141 khujU steye / 188 haTa diipto| 232 gaDu vdnaikdeshe| 142 arja 143 sarja ajane / 186 SaTa avyve| 233 zaur3a grve| 144 karja vyathane / 190 luTa vilottne| 234 yaur3a sambandhe / 145 kharja mArjane c| 161 ciTa pressye| 235 meDa 236 meDa .. 146 khaja mnthe| 192 viTa shbde| 237 mleDa 238 loDa 147 khajU gtivaiklye| 163 heTa vibAdhAyAm / 336 laur3a unmAde / 148 eja kmpne| 194 aTa 195 paTa 240 ror3a 241 raur3a 146 TvosphUrjA bajrani?Se / 166 iTa 167 kiTa 242 tor3a anaadre| 150 kSoja 151 kUja 152 guja | 198 kaTa 166 kaTu 243 krIr3A vihaare| 153 guju avyakte zabde / 200 kaTai gtii| 244 tur3a 245 tUr3a 154 laja 155 lajU . 201 kuTu vaiklye| 246 tor3a toddne| 156 tarja bhrtsne| 202 muTa prmrdne| 247 hra 1248 hUDa .. 157 lAja 158 lAju . 203 cuTa 204 cuTu alpobhAve / 246 hUDa 250 haur3a gto|| bhajane c| 205 vaTu vibhaajne| 251 khor3a prtiipaate| 159 jaja 160 jaju yuddhe / 206 ruTu 207 luTu steye| . 252 viDa aakroshe| . : 161 tuja hisAyAm / 208 sphaTa 209 sphuTa visrnne| 253 aDa udyme| 162 tuju balane ca / 210 laTa baalye| 254 laDa vilAse / 163 garja 164 guju 211 raTa 212 raTha ca 255 kaDu mde| 165 gRja 166 gRju pribhaassnne|| | 256 kadDa kaarkshye| .. 167 muja 168 muju 213 paTha vyaktAyAM vAci / / 257 adDa abhiyoge| 166 mRja 170 maja zabde / 214 vaTha sthaulye| 258 cuDa haavkrnne| 171 gaja madane ca / 215 maTha mada-nivAsayozca / 259 aNa 260 raNa 172 tyajaM haanii| 216 kaTha kRcchjiivne| . 261 vaNa 262 vraNa 173 SajaM sngge| 217 haTha blaatkaare| 263 baNa 264 bhaNa 174 kaTe vrssaavrnnyoH| 218 uTha 216 ruTha 265 bhraNa 266 maNa 175 zaTa rujAvizaraNagatyava- | 220 lUTha upghaate| 267 dhaNa 268 dhvaNa shaatnepu| | 221 piTha hiNsaa-sNkleshyoH| 269 dhraNa 270 kaNa 176 vaTa veSTane / 222 zaTha kaitave ca / 271 kvaNa 272 caNa zabde 177 kiTa 178 khiTa uktraase|| 223 zaTha gatipratIdhAte / 273 oNa apanayane / Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 ] 274 zo varNa - gatyoH / 275 zroNa 276 zloNa saMghAte 277 peNa gati preraNa-zleSaNeSu / 278 cite saMjJAne / 279 ata sAtatyagamane | 280 cyuta Asecane / 281 cutR 282 scuta 283 scyuta kSaraNe / 284 jutU bhAsane / 285 atu bandhane / 286 kita nivAse / 287 Rta ghRNA gati spardheSu / 288 kuthu 289 pRthu 290 luthu 291 madhu 22 mantha 293 mAntha hiMsA-saMklezayoH / 294 khAha bhakSaNe / 295 bada sthairye / 296 khada hiMsAyAM ca / 297 gada vyaktAyAM vAci / 298 28 vilekhane / 299 Nada 300 trikSvidA avyakte zabde / 301 arda gati yAcanayoH / 302 narda 303 garda 304 garda zabde / 305 tarda hiMsAyAm / 306 karda kutsite zabde / 307 kharda dazane / 308 adu bandhane ! 306 iduparamaizvarye / 310 vidu avayave / 311 Nidu kutsAyAm / 312 Tunadu samRddho / 313 cadu dIptayAhlAdayoH / 314 tradu ceSTAyAm / dhAtupAThaH 315 kadu 316 Rdu 317 kladu rodanAhvAnayoH / 318 klidu paridevane / 319 skandu gati zoSaNayoH / 320 SidhU gatyAm / 321 Sidha zAstra - mAGgalyayoH / 322 zundha zuddhau / 323 stana 324 ghana 325 dhvana 326 cana 327 svana 328 vana zabde / 329 vana 330 Sana bhaktau / 331 kanai dIpti- kAnti-gatiSu / 332 gupau rakSaNe / 333 tapaM 334 dhupa saMtApe / 335 rapa 336 lapa 337 jalpa vyakte vacane / 338 japa mAnase ca / 339 capa sAntvane / 340 zapa samavAye / 341 sRplUM gatau / 342 cupa mandAyAm / 343 tupa 344 tumpa 345 trupa 346 trumpa 347 tupha 348 tumpha 346 trupha 350 trumpha hiMsAyAm / 351 varpha 352 rapha 353 raphu 354 arba 355 karba 356 kharba 357 garba 358 carba 359 ta 360 narba 361 pa 362 varba 363 zarba 364 Sarba 365 sarba 366 rivu 367 rabu gatau / 368 kubu AcchAdane / 369 lubu 370 tubu ardane / 371 cubu vaktrasaMyoge / 372 sRbhU 373 sRmbhU 374 tribhU 375 SimbhU 376 bharbha hiMsAyAm / 377 zumbha bhASaNe ca / 378 yabha 379 jabha maithune / 380 camU 381 chamU 382 jamU 383 jhamU 384 jimU adane / 385 kramU pAdavikSepe / 386 yamUM uparame / 387 syam zabde | 388 maM prahRtve | 389 Sama 390 STama vaiklavye / 391 ama zabda bhaktyoH / 392 ama 393 drama 394 hamma 395 mimR 396 gamlR gatau / 397 haya 368 harya klAntau ca / 399 mavya bandhane / 400 sU 401 IkSyaM 402 ISyaM ISyarthAH / 403 zucyaM 404 cucyaM abhiSave / 405 tsara chadmagatau / 406 kamara hUrchane / 407 abhra 408 babhra 406 matra gatau / 410 cara bhakSaNe ca / 411 ghora gatezcAturye / 412 khora pratIghAte / 413 dala 414 triphalA vizaraNe / 415 mIla 416 zmIla 417 smIla 418 kSmIla nimeSaNe / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtupAThaH [483 419 pIla prtissttmbhe| 478 zarva hiMsAyAm / / 525 niSU 526 pRSU 527 vRSU 420 NIla vrnne| 476 murve 440 mava bndhne| , 528 mRSU sahane ca / 421 zIla smaadhau| 481 gurve udyame / 482 pivu 529 uSU 530 zriSU 531 zliSU 422 kIla bandhe / 483 mivu 484 nivu secane / ' 532 pRSU 533 plUSU dAhe / 423 kUla aavrnne| 485 hivu 486 divu 534 Sa sNhrss| 424 zUla rujAyAm / 487 jivu praannne| 535 hRSU aliike| 425 tUla nisskrss| 488 ivu vyAptau ca / 536 puSa pussttau| 426 pUla saMghAte / 486 ava rakSaNa-gati-kAnti- 537 bhUSa 530 tasu alaGkAre / 427 mUla pratiSThAyAm / tRptyavagamana-praveza-zravaNa | 539 tusa 540 hrasa 541 hlasa 428 phala nisspttau| svAmyartha-yAcana kriyecchA- | 542 rasa zabde / 429 phulla viksne| diiptyvaaptyaa-''linggn-hiN-| 543 lasa shlessnn-kriiddnyoH| 430 culla haavkrnne| sA-dahana-bhAva-vRddhiSu 544 ghasla adane / " 431 cilla zaithilye ca / [ekonaviMzatAvartheSu] // 545 hase hsne| 432 pela 433 phela 434 zela | 460 kaza zabde / 546 pisR 547 pesa 435 khela 436 sela 437 vela | 461 miza 492 maza roSe ca / . 548 vesa gtii| 438 sala 436 tila 440 tilla | 463 zaza plutigatau / 549 zasU hiMsAyAm / 441 palla 442 vella gtau| | 464 Niza smaadhau| 550 zaMsU stutau ca / 443 vela 444 cela 445 kela 495 dRshprekssnne| 551 mihaM secne| 446 kvela 447 khela 466 daMzaM dazane / 552 dahaM bhsmiikrnne| 440 skhala clne| 497 ghuSa zabde / / 553 caha klkne| 446 khala saMcaye ca / 498 cUSa pAne / 554 raha tyaage| 450 zvala 451 zvalla Azugatau 499 tUSa tussttau| 555 rahu gtau| 452 gala 453 carva adane / 500 pUSa vRddhau| 556 daha 557 dahu 454 pUrva 455 parva 501 luSa 502 mUSa steye| 558 bRha vRddhau| 456 marva puurnne| 503 khUSa prsve| 556 bRha, 560 bRhu zabde ca / 457 marva 458 dhavu' | 504 USa rujAyAm / / 561 uha. 562 tuha. 456 zava gtau| 505 ISa unyche| 563 duha. ardane / 460 karva 461 kharva 506 kRSaM vilekhne| 564 arha 565 maha pUjAyAn / 462 garva drp| 507 kaSa 508 ziSa 509 jaSa 566 ukSa secne| 463 STivU 464 kSivU nirsne| 510 jhaSa 511 vaSa 512 maSa | 567 rakSa paalne| 465 jIva praanndhaarnne| 513 muSa 514 ruSa 515 riSa |568 makSa 569 mukSa sngkaate| 466 pIva 467 mIva 468 tIva 516 yUSa 517 jUSa 518 zaSa | 570 akSau vyAptau ca / 466 nIva sthaulye| 516 caSa hisAyAm / | 571 takSau 572 tvakSau tnuukrnne| 470 urva 471 turve 472 thurve | 520 vRSU seMdhAte c| | 573 NikSa cumbne| 473 durve 474 dhurve 475 jurve | 521 bhaSa bhartsane / 574 tRkSa 575 stRkSa 476 arva 477 bharva / 512 jiSU 523 viSU 524 miSU | 576 NakSa gatau / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 ] ghAtupAThaH 577 vakSa rosse| / 621 caki tpti-prtiighaatyoH| / 670 ceSTi ceSTAyAma / 578 tvakSa tvcne| 622 kakuGa, 623 zvakuGa 671 goSTi 672 loSTi sNghaate| 579 sUkSa anaadre| 624 kuGa 625 zrakuGa 673 veSTi veSTane / 580 kAkSu 581 vAkSu 626 zlakuGa, 627 DhokRGa 674 aTTi hiMsA-'tikramayoH / 582 mAkSu kAGkSAyAm / 628 zrIkRGa 629 SvaSki 675 eThi 676 heThi vibAdhAyAm 583 drAkSu 584 dhrAkSu 630 vaski 631 maski 677 maThuGa 678 kaThuG zoke / 585 dhvAkSa ghoravAzite ca / 632 tiki 633 Tiki 679 muluGa palAyane / // iti parasmaimASA / / / 634 TIkRGa 635 sekRGa 680 vaThuGa ekacaryAyAm / 586 gAMGa gtau| 636 srakRG 637 raghuGa 681 aThuG682 paagto| 587 miGa ISaddhasane / 638 lavuGa gtau| 683 huDuG 684 piDuG sngghaate| 588 DIGa vihAyasAM gtau| 639 adhuGa 640 vadhuGa gatyAkSepe| 685 zaDuG rujAyAM ca / 589 uMGa 560 kuMGa 561 guMDa | 641 maghuGa ketave ca / 686 taDuGa, taaddne| 592 dhuMGa 593 DuGa shbde| 642 rAghRGa 643 lAghRGa 687 kaDuGa mde| 594 cyuGa 565 jyuGa sAmarthya / 688 khaDuG mnthe| 566 juMGa 597 zrRMGa 644 drAGa AyAse c| 689 khddunggtivaiklye| 568 pluMGa gtau| 645 zlAghuGa ktthne| 690 kuddungdaahe| 566 ruMGa reSaNe ca / 646 locUGa darzane / 661 vaDuGa 692 maDuGa vessttne| 60. pUGa pvne| 647 Saci secne| 693 bhaDuGa pribhaassnne| 601 mRGa bndhne| 648 zaci vyaktAyAM vAci / / 694 muDuG majjane / 602 dhRGa avidhvaMsane / 649 kaci bndhne| 695 tuDuG toddne| 603 meMGa prtidaane| 650 kacuGa dIptau ca / 666 bhuddungvrnne| 604 deMGa 605 traiDa pAlane / 651 zvaci 652 zvacuGa gto| | 697 caDuG kope| 606 zyaGa gtau| 653 vaci diiptau| 698 drADaG 699 dhADaGa vizaraNe 607 pyaGa vRddhau| 654 maci 655 mucuGa kalUne / 700 zADDa zlAghAyAm / 608 vakuGa kauttilye| 656 macuGa dhAraNocchAya-pUjaneSu / 701 vADaG aaplaavye| 606 makuGa mnnddne| 657 pacuGa vyktiikrnne| 702 heDaG 703 hor3a anAdare / 610 akuGa lkssnne| 658 STuci prasAde / 704 hiDuG gatau ca / 611 zIkRGa secane / 656 ejuGa 660 bhrejuGa 705 ghiNuG 706 ghuNuGa 612 laukRGa darzane / 661 bhrAji diiptau| - 707 ghRNuG grhnne| 613 zlokaGa sngghaate| 662 ijuGa gtau| 708 dhuNi 706 ghUNi bhrmnne| 614 drekRGa 615 dhekRGa 663 Iji kutsane ca / 710 paNi vyavahAra stutyoH / shbdotsaahe| 664 Rji gatisthAnArjanojaneSu ! 711 yataiG prayatne / / 616 rekRGa 617 zakuGa 665 RjuGa 666 bhRjaGa bharjane / 712 yutRG 713 jutRG bhAsane / zaGkAyAm / | 667 tiji kSamA-nizAnayoH / 714 vithaGa 715 vethaGyAcane / 618 kaki laulye| 668 ghaTTi calane / 716 nAthaGa upatApaizvaryAzIHSu ca 619 kuki 620 vRki aadaane| / 669 sphuTi vikasane / | 717 zrathuGa shaithilye| Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtupAThaH [ 485 718 grathuG kauttilye| / 756 gepRS757 kapura clne|| 803 kSmAyaiGa, vidhuunne| 716 katthi zlAghAyAm / / | 758 glepRGa dainye ca / 804 sphAyaG 805 opyAyaG 720 zviduGa, shvaitye| 759 mepRGa, 760 repRGa vRddhau| 721 vaduGa stutyabhivAdanayoH / / 761 lepRDa gtau|| 806 tAyaDa santAna-pAlanayoH / 722 bhadui sukh-klyaannyoH| / 762 apauSi lajjAyAm / 807 vali 808 valli sNvrnne| 723 maduGa stuti-moda mada-svapna- 763 gupi gopana kutsanayoH / 806 zali calane ca / gatiSu / / 764 abuGa 765 rabuGa zabde / | 810 mali 811 malli dhaarnne| 724 spaduG kinycicclne| 766 labuGa avasra sane / 812 bhali 813 bhalli paribhA. 725 klidungpridevne| 767 kabRG vrnne| ssnn-hiNsaa-daanessu| 726 mudi harSe / 768 klIbRja adhASye / 814 kali zabda-saMkhyAnayoH / 727 dadi daane| 769 kSIvRkSa mde| 815 kalli ashbde| 728 hadi puriissotsrge| 770 zIbhRGa 771 vIbhRGa 816 tevRDa 817 devRSa devane / 729 vvadi 730 svardi 772 zalbhi ktthne| 818 vRGa819 se vRddha 731 svAdi AsvAdane / 773 valbhi bhojane / 820 kevRDa 821 khebuGa 732 udi mAna-krIDayozca / 774 galbhi dhASTya / 822 gevRGa823 glevRGa 733 kuMdi 734 gudi 775 rebhuGa776 abhuGa 824 pevRcha 825 plevRGa 735 gudi krIDAyAm / 777 rabhuG 778 labhuG zabde / / 826 mevRDa 827 mlevRG sevane / 736 SUdi kssrnne| . 776 STabhuGa780 skabhuGa 828 revaDa 826 pavi gatau / 737 hrAdi shbde| 781 STubhuGga stmbhe| 830 kAzRGa, diiptau| 730 hlAdaGgasukhe c| 782 jabhu 783 jabhA 1 831 klezi vivaaghne| 736 padi kutsite zabde / 784 jubhuGa gAvinAme / 832 bhASi ca vyaktAyAM vAci / 740 skuduGa aaprvnne| 785 rbhiraabhsye| 833 ISa gati-hiMsA-darzaneSu / 741 edhi vRddhau| 786 DulabhiSa praaptii| 834 geSA anvicchAyAm / 742 spaddhi saGgharSe / 787 bhAmi krodhe| 835 yessprytne| 743 gAdhRGapratiSThA lipsA. 788 kSamauSi sahane / 836 jeSaG 837 jeSaG / grantheSu / 786 kmuuhkaantau| 838 eSaG 839 hraSaG gatau / 744 bAdhaGa rottne| 790 ayi 791 vayi 840 reSaD 841 heDa avyakte 745 dadhi dhaarnne| 762 payi 763 mayi shbde| 746 badhi bandhane / 764 nayi 795 cayi 842 parSi snehane / 747 nAdhRG nAthavat / 796 rayi gtii| 843 ghuSuGa kaantiikrnne| 748 pani stutau| 797 tayi 798 Nayi rakSaNe ca / 844 srasUG prmaade| 749 mAni pUjAyAm / 799 dayi dAna gati-hiMsA daha- 845 kAsRGa zabdakutsAyAm / 750 tiG 751 STipRGa neSu ca / 846 bhAsi 847 TubhrAsi 752 STepRGa kssrnne| 800 UyaG tantusantAne / 848 TubhlAsRGa, diiptau| 753 tepRGa kampane ca / 801 pUryaG durgndh-vishrnnyoH| 849 rAsRGa850 NAsRG zabde / 754 TuvepRGa, 755 kepRGa / 802 knUyaiDa shbdondnyoH| / 851 NAsa kAATa Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtupAThaH 852 myasi bhye| | 891 DuyAga yAJcAyAm / / 927 laSI kAntau / 853 AGaH zasuGa icchAyAm / paake| 928 caSI bhkssnne| 854 asUG 455 glasUG adane / 893 rAjaga 864 TubhrAji dIptau 929 chaSI hiMsAyAm / 856 ghasuGa krnne| 895 bhajI sevAyAm / 630 tviSIM diiptau| 857 Ihi ceSTAyAm / 896 rajI raage| 631 aSI 932 asI gatyA858 ahaGa856 plihi gtau| 867 reTaga paribhASaNa-yAcanayoH - dAnayozca / 860 gahi 861 galhi kutsane / | 868 veNag gati jJAna-cintA. 633 dAsRg dAne / 862 vahi 863 valhi prAdhAnye / nizAmana-vAditra-grahaNeSu / / 934 mAhaga maane| 864 barhi 865 balhi paribhA- 899 catega yaacne| 935 guhauga sNvrnne| SaNa-hiMsA-cchAdaneSu / 900 proga pryaaptau| | 936 mlakSI bhkssnne| 866 vehRG 867 jehRG 901 mithaga medhA-hiMsayoH / / // iti ubhayato bhASAH / / 868 vAhRG prytne| 602 methaga saGgame ca / | 937 dyuti diiptau| 869 drAhaGa nikSepe / 903 cadega yaacne| | 938 ruci abhiprotyAM ca / 870 Uhi trke| 904 UbundRg nishaamne| | 939 ghuTi parivartane / 871 gAhauGa viloDane / 905 Nihaga 906 Nehaga kutsA | 640 ruTi 641 luTi 872 glahauG grhnne| sannikarSayoH / | 942 luThi prtiighaate| 873 bahuGa 874 mahuG vRddhau / | 907 mig 608 mehag medhA. 943 zvitAGvarNa / 875 dakSi zaidhye c| hisyoH| 944 nimidAG snehane / 876 dhukSi 877 ghikSi sandI | 606 medhRg saGgame ca / 945 trividaa|| pana-klezana-jIvaneSu / | 910 zRdhUg 611 mRdhUga unde / / 646 trividAi mocane ca / 878 vRkSi vrnne| 912 budhag bodhne| 947 zubhi diiptau| 879 zikSi vidyopAdAne / 913 khanUga avdaarnne| 948 kSubhi saMcalane / 880 bhikSi yAJcAyAm / 614 dAnI avakhaNDane / 949 Nabhi 650 tubhi hiMsAyAm 881 dIkSi mauNDyajyopanayana- 615 zAnI tejne| | 651 srambhUG vizvAse / niyama-vratAdezeSu / | 916 zapI aakroshe| 952 bhraMzUGa 953 sra sUGa - 882 IkSi drshne| 617 cAyag pUjA-nizAmanayoH / avasra sne| 618 vyayI gtii| 954 dhvaMsUGa gatau ca / // iti AtmanebhASAH // 919 alo bhUSaNa-paryApti-vAra- 655 vRtUGa vatane / 483 zrig sevAyAm / __NeSu / | 556 syandauG srvnne| 884 NIMga praapnne| 620 dhAvUg gati-zuddhayoH / / | 957 vRdhUGa, vRddhau| 885 haga hrnne| 621 cIvRg jhaSIvat / 958 zRdhUG zabdakutsAyAm / 886 bhRga bhrnne| 922 dAzaga dAne / 959 kRpauG saamyeN| 887 dhRga dhaarnne| 923 jhaSI AdAna saMvaraNayoH / // vRta dyutaadyH|| 488 DukRg krnne| 924 bheSag bhye| 660 jvala diiptau| 886 hikkI avyakte zabde / 925 bhraSaga calane ca / 661 kuc samparcana-kauTilya890 aJcUga gatau ca / 626 paSI baadhn-sprshnyoH| / prtissttmbh-vilekhnessu| Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtupAThaH [487 962 patla 963 pathe gtau| | 667 Tvozvi gati-vRddhayoH / 1036 laDa jihvonmanthane / 964 kvathe nisspaake| 668 vada vyaktAyAM vAci / 1037 phaNa 1038 kaNa 965 mathe viloddne| EEE vasaM nivaase| 1039 raNa gtii| 166 padla vizaraNa // vRt yjaadiH|| 1040 caNa hiMsA-dAnayozca / ___ gatyavasAdaneSu / 1041 zaNa 1042 zraNa dAne / 967 shdlushaatne| 1000 ghaTiS ceSTAyAm / 1043 snatha 1044 knatha 668 budha avgmne| 1001 kssjung-gti-daanyoH| 1045 Rtha 1046 klatha 1002 vyathiSa bhy-clnyoH| 969 TuvamU udgirnne| hiMsAH / 1003 prathiSa prkhyaane| 670 bhramU calane / 1047 chada uurjne| 971 kSara saMcalane / 1004 mradiS mardane / 1048 madai harSa glapanayoH / * 972 cala kampane / 1005 skhadiS khadane / 1049 STana 1050 stana 973 jala dhaatye| 1006 kadui 1007 Rdui 1051 dhvana shbde| 974 Tala 675 Tavala vaivala 1008 kladuvaiklavye / 1052 svana avataMsane / 976 SThala sthaane| 1006 Rpi kRpAyAm / / 1053 cana hiMsAyAm / 977 hala vilekhne| 1010 tritvariS smbhrme| 1054 jvara roge| 978 Nala gandhe / 1011 prasiS vistaare| 1055 cala kmpne| 979 bala prANanadhAnyAvarodhayoH 1012 dakSi hiMsA-gatyoH / 1056 hvala 1057 hmala calane 680 pula mhtve| / 1013 zrAM paake| 1058 jvala dIptau ca / 681 kula bandhu-saMstyAnayoH / 1014 mRaadhyaane| 682 pala983 phala // vRda ghttaadiH|| 1015 du bhye| 984 zala gatau / 1016 nu naye / // iti vAkyo miranubandhA . dhAtavaH samAptAH / / 1017 STaka 1018staka 985 hula hiMsA-saMvaraNayozca / 986 kruzaM AhvAna-rodanayoH / prtiighaate| | 1059 adaM 1060 psAMka 987 kasa gtii| 1016 tRptau ca / bhkssnne| 988 ruhaM janmani / 1020 aka kuTilAyAM gatau / 1061 bhAMka diiptau| 989 rami kroDAyAm / 1021 kakhe hsne| 1062 yAMka praapnne| 990 Sahi mrssnne| 1022 aga akavat / 1063 vAMka gati-gandhanayoH / 1023 rage zaGkAyAm / 1064 SNAMka shauce| // vRt jvalAdiH / / 1024 lage sngge| 1065 zrAMka paake|| 591 yajI devapUjA saGgati- 1025 hrage 1026 lage 1066 drAMka kutsitgtau| karaNadAneSu / 1027 Sage 1028 sage 1067 pAMka rkssnne| 992 veMg tntusntaane| 1029 STage 1030 sthage saMvaraNe | 1068 lAMka AdAne / 993 vyaMg sNvrnne| 1031 vaTa 1032 bhaTa paribhASaNe| 1066 rAMka dAne / 994 hvega spardhA-zabdayoH / | 1033 NaTa ntii| 1070 dAMva lavane / 995 TuvapI biijsntaane| 1034 gaDa secne| 1071 khyAMka prthne| 696 vahIM praapnne| / 1035 heDa vessttne| 1072 prAMka puurnne| Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488] dhAtupAThaH 1073 mAMka maane| | 1106 ha nuka apnyne| / 1138 DudAMgk dAne / 1074 iMk smrnne| 1107 dhUDauk prANigarbhavimocane | 1136 DudhAMgaka dhAraNe ca / 1075 iMNk gtau| 1108 pRcaiGa, 1109 pRjuGa | 1140 TuDubhRgaka poSaNe ca / 1076 vIMka prajana-kAntyasana- 1110 pijuki sNprcne| 1141 Nija kI zauce ca / khAdane c| 1111 vRjaiki vrjne| 11 1142 viz2a kI pRthagbhAve / 1077 dhuka abhigme| | 1112 Nijuki zuddhau / 1143 viSla kI vyAptI / 1078 Suk prsvaishvryyoH| 1113 zijuki avyakta zabde / // iti ubhayatobhASAH // 1076 tuka vRtti-hiMsA-pUraNeSu | 1114 IDika stutau / vRtahvAdayaH 1080 yuk mishrnne| 1115 Irika gti-kmpnyoH| 1081 Nuk stutau| 1116 Izik aishvrye| iti adAvayaH kito dhAtavaH // 1082 Nuka tejane / 1117 vasika AcchAdane / 1144 divUca krIDA-jayecchA1083 snuka prasnavane / 1118 AGaH zAsUki icchAyAm __ paNi-dyuti-stuti-gatiSu / 1084 TUkSu 1085 ru 1119 Asik upveshne| 1145 jRS 1146 jhuSca 1086 kuka shbde| jrsi| . 1120 kasuki gati-zAtanayoH / 1087 rudak ashruvimocne| 1121 Nisuki cumbane / | 1147 zoMca tkssnne| 1088 triSvapaMka shye| | 1122 cakSika vyaktAyAM vaaci| 1148 do 1146 choMca chedne| 1089 ana 1060 zvasaka 1150 SoMca antakarmaNi / ||iti prAtmanebhASAH / / 1151 vIDaca lajjAyAm / praannne| 1123 UNu gk AcchAdane / 1091 jakSaka bhkss-hsnyoH| 1152 nRtaMca nrtne| 1124 STugka stutau| 1062 daridrAk durgatau / 1153 kuthac pUtibhAve / 1125 brUka vyaktAyAM vAci / 1093 jAgRk nidraakssye| | 1154 puthac hiMsAyAm / 1126 dviSIka apriitau| 1064 cakAsRk dIptau / 1155 gudhac pariveSTane / 1127 duhIka kssrnne| 1156 rAdhaMca vRddhau| 1065 zAsUk anushissttau| | 1128 dihIMka lepe| 1096 vacaMka bhaassnne| 1157 vyadhaMca tADane / 1129 lihIMka AsvAdane / 1097 mRjauka shuddhau| 1158 kSipaMca prernne| ||iti ubhayatobhASAH / / 1098 sastuka svpne| 1156 puSpaca vikasane / 1130 huk daanaa-'dnyoH| 1066 vidak jnyaane| 1160 tima 1161 tIma 1131 ohAMka tyaage| 1100 hanaMka hiMsA-gatyoH / | 1162 STima 1163 STImaca 1132 tribhIk bhye| __ aardrbhaave| 1101 vazak kaantau| 1133 hrIMk ljjaayaam| 1102 asak bhuvi / | 1164 SivUca utau| 1134 pRk pAlana-pUraNayoH / 1103 Sasaka svapne / 1165 zrivUca gati-zoSaNayoH / 1135 Rk gtau| yaGlup ca / 1166 SThivU 1167 zivUca ||iti parasmaibhASAH / / nirasane / // iti parasmaibhASAH / / 1136 ohAMGaka gtau|| | 1168 iSaca gtau| 1104 iMka adhyayane / 1137 mAMGka maan-shbdyoH| 1166 SNasUca nirasane / 1105 zIG svapne / // iti aatmnebhaassaaH|| / 1170 knasUca hvti-diiptyoH| Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtupAThaH [ 489 1171 saica bhye| / 1208 zuSaMca shossnne| / | 1243 dUc pritaape| 1172 pyusac daahe| 1206 duSaMca vaikRtye / | 1244 dIDac kssye| 1173 Saha 1174 Suhaca zaktau / 1210 zliSaMca aalinggne| 1245 dhIMgc anaadre| 1211 pluSUc daahe| 1246 mIca hiMsAyAm / 1175 puSaMc pussttau| 1212 bitRSaca pipAsAyAm / 1247 rIc srvnne| 1976 ucaca smvaaye| 1213 tuSaM 1214 hRSaca tussttau| 1248 lIMc shlessnne| 1177 luTac vilottne| 1215 ruSaca rosse| 1246 DIc gtau| 1178 vidAMca gaatrprkssrnne| 1216 pyuSa 1217 pyus / 1250 vIMc vrnne| 1179 klidauca aardrbhaave| 1218 pusaca vibhaage| / / vRta svaadiH|| 1180 trimidAca snehne| 1216 visaca prernne| .1181 nividAca mocane c| 1220 kusac shlesse| 1251 pIc pAne / 1182 kSudhaMc bubhukSAyAm / / 1221 asUca kssepnne| 1252 Ic gtau| 1183 zudhaMca shoce| 1222 yasUca prayatne / 1253 prIMc protau| 1184 krudhaMca kope| 1223 jasUca mokssnne| 1254 yujic smaadhau| 1185 SivUca sNraaddhau| 1224 tasU 1225 dasUca 1255 sRjic visrge| 1186 RdhUc vRddhau| upkssye| 1256 vRtUci vrnne| 1187 gRdhUca abhikAGkSAyAm / 1226 vasUc stambhe / 1257 padic gtau| 1188 radhauca hiNsaa-sNraaddhyoH| 1227 vusac utsrge| 1258 vidic sattAyAm / 1189 tRpauca prItau / 1228 musaca khnnddne| 1256 khidica dainye / 1190 pauca hrss-mohnyoH| 1229 masaica prinnaame| 1260 yudhiMca smprhaare| 1191 kupaca krodhe / 1230 zamU 1231 damUca 1261 ano rudhica kAme / 1192 gupaca vyAkulatve / upshme| | 1262 budhi 1263 manica jJAne 1193 yupa 1194 rupa 1232 tamUca kAGkSAyAm / 1264 anica prANane / 1195 lupac vimohane / 1233 zramUca khed-tpsoH| | 1265 janaici prAdurbhAve / 1196 Dipac kssepe| 1234 bhramUca anvsthaane| 1266 dIpaici diiptau| 1167 STUpaca smucchraaye| 1235 kSamauca sahane / 1267 tapi ca aizvarye vaa| 1168 lubhaca gAddharya / 1236 madaic harSe / 1268 pUraici ApyAyane / 1166 kSubhac sNclne| 1237 klamUca glAnau / 1269 ghUraiG 1270 jUraci 1200 Nabha 1201 tubhaca 1238 muhauca vaicittye| jarAyAm / : hiMsAyAm / / 1236 Qhoca jighAMsAyAm / / 1271 pUraiG 1272 gUraici gatau 1202 nazauca adarzane / 1240 SNuhauca udgirnne| 1273 zUraici stmbhe| 1203 kuzac shlessnne| 1241 SNihau ca priitau| 1274 tUraici tvarAyAm / 1204 bhRzU 1205 bhraMzUc ghurAdayo hiMsAyAM ca / // vRt puSAviH / / adha: ptne| 1275 cUraici daahe| 1206 vRzaca vrnne| ||iti parasmaibhASAH / / 1276 klizica upatApe / 1207 kRzaca tanutve / 1242 SUDIc praanniprsve| / 1277 liziMca alpatve / Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46. ] ghAtupAThaH 1278 kAzica diipto| 1310 kRvuTa hiMsA-karaNayoH / / 1336 tvacat saMvaraNe / 1279 vAzica zabde / 1311 dhivuTa gtau| 1340 rucat stutau| // iti praatmnebhaassaaH|| 1312 bidhRSAT praaglbhye| | 1341 ovascaut chedane / 1280 zakIMca mrssnne| // iti parasmabhASAH / / 1342 Rchat indriyapralaya-mUtti1281 zucugaica puutibhaave| 1313 STighiTa aaskndne| bhAvayoH / 1282 rajIMca raage| 1314 azauTi vyaaptii| 1303 vichat gtaa| 1283 zapIMca aakroshe| | 1344 uchat vivaase| // iti prAtmanebhASA: // 1284 mRSIca titikSAyAm / 1345 michat utkleshe| // iti svAdayaSTito dhAtavaH / / 1285 NahIca bandhane / 1346 uchut uJche / // ubhayatobhASAH // 1315 tudIt vythne| 1347 prachaMt jJopsAyAm / // iti vivAdayazcito dhAtavaH // 1316 bhrasjIt paake| 1348 ujat Arjave / 1317 kSipIt prernne| 1286 dhuMgT abhissve| 1346 sRjat visrge| 1318 dizIt atisarjane / 1287 bigT bndhne| 1350 rujoMt bhne| 1316 kRSIt vilekhane / 1288 ziMgT nishaane| 1351 bhujoMt kauttilye| 1289 DuminTa prakSepaNe / 1211 TumasjoMt shuddhau| 1320 mucla tI mokssnne| 1353 jarja 1354 jhajhaMt 1290 ciMgT cyne| 1321 SicIt kssrnne| pribhaassnne| 1261 ghUgT kmpne| 1322 vidlutI laabhe| 1262 stRgTa aacchaadne| 1355 udjhat utsrge| 1323 luplutI chedne| 1293 kRgT hiMsAyAm / 1356 juDat gtau| 1324 lipIt updehe| 1294 vRnTa vrnne| 1357 pRDa 1358 bhRDat sukhne| // iti umytobhaavaaH|| // iti ubhytobhaassaaH|| 1359 kRDat made / | 1325 kRtat chedne| 1265 hiMTa gti-vRddhyoH|| 1360 pRNat priinnne| / 1326 khidaMt paridhAte / 1361 tuNat kauttilye| 1296 zrRMT shrvnne| 1327 pizat avyve| 1362 mRNat hiMsAyAm / 1297 TukuMTa uptaape| 1363 druNat gati kauTilyayozca / 1298 pRT priitau| // vRta mucAdiH / / 1266 smRT pAlane ca / 1364 puNat shubhe| 1328 ri 1326 pit gtau| 1330 dhit dhaarnne| 1365 muNat prtijnyaane| 1300 zakalaMTa shkto| 1301 tika 1302 tiga 1366 kuNat zabdopakaraNayoH / 1331 kSit nivAsa-gatyoH / 1367 ghUNa 1368 ghRNat bhramaNe 1303 SaghaTa hiMsAyAm / 1332 SUta prernne| 1369 caitat hiMsA-granthayoH / 1304 rAdhaM 1305 sAghaMTa 1333 mRt praanntyaage| sNsiddhau| | 1334 kat vikssepe| 1370 NudaMta prernne| 1306 RghUTa vRddhau| 1335 gut nigrnne| 1371 Sadlut avsaadne| 1307 AplaT vyAptau / 1336 likhat akssrvinyaase| / 1372 vighat vighAne / 1308 tRpaTa pronnne| 1337 jarca 1338 jharcat 1373 juna 1374 zunat gatau / 1309 dambhUTa dmbhe| pribhaassnne| / 1375 chupat sprshe| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1376 riphat kathana yuddha hiMsAdAneSu / 1377 tRpha 1378 tRmphat tRptau 1376 Rpha 1380 Rmphat hiMsAyAm / 1381 dRpha 1382 dRmphat utkleze / 1383 gupha 1384 gumphat granthane / 1385 ubha 1386 umbhat pUraNe / 1387 zubha 1388 zumbhat zobhA / 1386 dRbhait granthe / 1360. lubhat vimohane / 1391 kurat zabde / 132 kSurat vikhanane / 1393 khurat chedane ca / 1394 ghurat mImArthazabdayoH / 1365 purat agragamane / 1396 murat saMveSTane / 1397 surat aizvarya - dIptyoH / 1368 sphara 1399 sphalat sphuraNe / 1400 kilat zvaitya krIDanayoH / 1401 ilat gati svapna-kSepaNeSu 1402 hilat hAvakaraNe / 1403 zila 1404 silat ucche 1405 tilat snehane / 1406 calat vilasane / 1407 cilat vasane / 140 vilatvaraNe / 1409 bila bhedane / 1410 lit gahane / 1411 milat zleSaNe / 1412 spRzaMt saMsparze / dhAtupAThaH 1413 ruzaM 1414 rizaMt hiMsAyAm / 1415 vizaMt pravezane / 1416 mRzaMt Amarzane / 1417 liza 1418 RSat gatau / 1419 iSat icchAyAm / 1420 miSat sparddhAyAm / 1421 vRhat udyame / 1422 tRhau 1423 tR ho 1424 stRhau 1425 stR hot hiMsAyAm / 1426 kuTat kauTilye / 1427 guMtU purISotsarge / 1428 dhuMt gati sthairyayoH / 1429 t stavane / 1430 ghUt vighUnane / 1431 kucat saMkocane / 1432 vyacat vyAjIkaraNe / 1433 gujat zabde / 1434 ghuTat pratIghAte / 1435 cuTa 1436 chuTa 1437 truTat chedane / 1438 tuTat kalahakarmaNi / 1439 muTat AkSepa pramardanayoH / 1440 sphuTat vikasane / 1441 puTa 1442 luThat saMzle[DAnto'nityanye / ] 1443 kRDat ghasane / 1444 kuDat bAlye ca / 1445 guDat rakSAyAm / 1446 juDat bandhane / 1447 tuDat toDane / 1448 luDa 1449 thuDa 1450 sthuDat saMvaraNe / 1451 vuDat utsarga ca / [ 491 1452 bruDa 1453 dhruDat saMghAte 1454 duDa 1455 huDa 1456 truDat nimajjane / 1457 cuNat chedane / 1458 Dipat kSepe / 1459 churat chedane / 1460 sphurat sphuraNe / 1461 sphulat saMcaye ca / / / iti parasmaibhASAH / / 1462 kuMG 1463 kUt zabde / 1464 guraiti udyame / // vRt kuTAdiH / / 1465 pR.Gat vyAyAme / 1466 dR MGat Adare / 1467 dhR MGat sthAne / 1468 ovijaiti bhaya-calanayoH / 1469 olajaiG 1470 olasjaiti vrIDe / 1471 SvaJjit saGage I 1472 juSaiti prIti sevanayoH / / / iti Atmane bhASAH / / / / iti tudAdayastito dhAtavaH / 1473 rughRpI AvaraNe / 1474 ripI virecane / 1475 vi pI pRthagbhAve / 1476 yu pI yoge / 1477 bhidu pI vidAraNe / 1478 chipI dvaidhIkaraNe / 1479 kSupI saMpeSe / 1480 UchRdUpI dIpti devanayoH 1481 UtRpI hiMsA 'nAdarayoH // iti ubhayatobhASAH // 1482 pRcaip saMparke / 1483 vRcaip varaNe / Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 ] dhAtupAThaH 1484 taJcU 1485 tajaup | 1510 prIMgz tRpti-kAntyoH / / 1543 bhrIMz bharaNe / ___ sNkocne| 1511 zrIMgz paake| 1544 heThaz bhUtaprAdurbhAve / 1486 bhaJjoMp Amardane / / 1512 mIMgz hiMsAyAm / 1545 mRDaza sukhne| 1487 bhujap pAlanA-'bhyavahA- | 1513 yuMgz bandhane / 1546 zranthaz mocanarayoH / / 1514 skaMgz aaprvnne| prtihrssyoH| 1488 ajop vyakti-mrakSaNa- | 1515 knUgz zabde / 1547 manthaz viloDane / gtissu| / 1516 dUgza hiMsAyAm / 1548 granthaza saMdarbhe / 1489 ovijaipa bhy-clnyoH|| 1517 grahIza upAdAne / 1546 kunthaz saMkleze / 1460 kRtaipa vessttne| 1518 pugz pvne| 1550 mRdaz kssode| 1461 undaip kledne| 1516 lUgz chedane / 1551 gudhaz rope| 1492 ziSlapa vishessnne| 1520 dhUgz kmpne| 1552 bandhaMza bandhane / 1463 piSla p saMcUrNane / 1521 stRgz AcchAdane / 1553 kSubhaz sNclne| 1494 hisu 1495 tRhap 1522 kRgz hiMsAyAm / 1554 Nabh 1555 tubhaz hiMsAyAm / 1523 vRgz vrnne| hiMsAyAm / // iti parasmabhASAH // // iti ubhytobhaassaaH|| 1556 khavara heThazvat / 1557 klizoz vibAdhane / 1466 khidipa dainye| 1524 jyAMza hAnI / / 1558 azaza bhojne| 1467 vidipa vicAraNe / 1525 rIz gti-ressnnyoH| 1556 iSaz AbhIkSNye / 1498 triindhaipi diiptau|| 1526 lIMz shlessnne| 1560 viSaz viprayoge / ||iti aatmnebhaassaaH|| 1527 blIMz vrnne| 1561 puSa 1562 pluSaz // iti rudhAvayaH pito dhAtavaH // 1528 lvIz gtau| __sneha secana pUraNeSu / 1499 tanUyI vistaare| 1529 kR 1530 mR 1563 muSaz steye| 1500 SaNUyI daane| 1531 zuz hiMsAyAm / 1554 puSaz pussttau| 1501 kSaNUga 1502 kSiyI 1532 pRz pAlana-pUraNayoH / 1565 kuSaz niSkarSe / 1533 bRz bhrnne| hiMsAyAm / 1566 dhrasUz ucche / 1503 RNa yI gtau| 1534 bhaz bharjane c| // iti parasmaibhASAH / / 1504 tRNuyI adne| 1535 dRz vidaarnne| 1536 jaza vyohaanau| 1567 vRGaz smbhktau| 1505 ghRNUyI diipto| 1537 nRz nye| // iti AtmanebhASAH / / // iti ubhayatobhASAH / / 1538 gRz zabde / // iti yAdayaH zito dhAtavaH // 1506 vanUyi yaacne| 1536 Rz gtau| 1568 curaNa steye| 1507 manUyi bodhane / // vRt pvAdiH / / 1569 pRNa puurnne| // iti prAtmanebhASAH / 1570 vRNa srvnne| // vRt lvaadiH|| / iti tanAdayo yito dhAtavaH // 1540 jJAMza avabodhane / 1571 zvalka 1572 valUNa bhaassnne| 1508 Dukrogz drvyvinimye| / 1541 kSiSz hiMsAyAm / 1573 nakka 1574 dhakkaNa 1509 kiMgz bndhne| | 1542 vIMzu vrnne| nAzane / Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtupAThaH 15 1575 cakka 1576 cukkaN / 1615 ruTaNa rosse| / 1655 chadaN sNvrnne| vythne| / 1616 zaTha 1617 zvaTha 1656 cudaN sNcodne| 1577 TakuN bandhane / 1618 zvaThuNa sNskaar-gtyoH| / 1657 miduN snehane / 1578 arkaN stvne| 1616 zuThaNa aalmye| 1658 gurdaN niketne| 1579 piccaN kuTTane / 1620 zuThuNa shossnne| 1659 chardaN vmne| 1580 pacuNa vistaare| 1621 guTuNa veSTane / 1660 budhuN hiMsAyAm / 1581 mlecchaNa mlecchne| | 1622 laDaNa upasevAyAm / 1661 vadhaN chedana-pUraNayoH / 1582 UrjaN bl-praannnyoH| | 1623 sphuDuNa prihaase| 1662 gardhaN abhikAGkSAyAm / 1583 tuju 1584 pijuNa | 1624 olaDuNa utkssepe| 1663 bangha 1664 badhaNa hiMsA-bala-dAna-niketaneSu / / 1625 poDaN gahane / saMyamane / 1585 kSajuN kRcchrjiivne|| 1626 taDaN aaghaate| 1665 chapuN gtii| 1586 pUjaN pUjAyAm / 1627 khaDa 1628 khaDuNa bhede|| 1666 kSapuNa kssaantau| 1587 gaja 1588 mArjaNa zabde 1629 kaDuNa khaNDane ca / 1667 STUpaNa samucchAye / 1589 tijaNa nizAne / 1630 kuDuNa rkssnne| 1668 DipaN kssepe| 1590 vaja 1561 vrajaN 1631 guDuN veSTane ca / 1666 hvapaNa vyaktAyAM vAci / ___ maargnnsNskaargtyoH| 1632 cuDuN chedne| 1670 Dapu 1671 DipuNa 1592 rujaN hiMsAyAm / 1633 maDuN mUSAyAm / sNghaate| 1593 naTaNa avsyndne| 1634 maDuNa klyaanne| 1672 zUrpaNa mAne / 1594 tuTa 1595 cuTa 1635 piDuNa sNghaate| 1673 zulbaN sarjane ca / 1596 cuTu 1597 chuTaNa chedane / 1636 IDaNa stRtii| 1674 Dabu 1675 DibuNa kSepe / 1598 kuTaNa kutsane c| 1637 caDuN kope| 1676 sambaNa sambandhe / 1599 puTTa 1600 cuTa 1638 juDa 1636 cUrNa 1677 kubuN aacchaadne|| 1601 SuTTaNa alpIbhAve / 1640 varNaNa prernne| 1678 lubu 1679 tubuNa 1602 puTa 1603 muTaNa 1641 cUN 1642 tUNaN ardne| sNcuurnnne| saMkocane / 1680 purbaNa niketne| 1604 aTTa 1605 smiTaNa 1643 zraNaN daane| 1681 yamaN pariveSaNe / anaadre| 1644 pUNaNa sNghaate| 1682 vyayaN kssye| 1606 luNTaN steye ca / 1645 cituN smRtyAm / / 1683 yatruNa saMkocane / 1607 sniTaN snehane / 1646 pusta 1647 bustaNa 1684 kudruNa anRtabhASaNe / 1608 ghaTTaNa clne| aadraa-'naadryoH|| | 1685 zvamraNa gtii| 1606 khaTTaNa svrnne| 1648 mustaNa sNghaate| 1686 tilaN snehane / 1610 SaTTa 1611 sphiTTaNa 1646 kRtaNa saMzabdane / 1687 jalaNa apavAraNe / hisAyAm / 1650 svarta 1651 pathuNa gtau|| 1688 kSalaNa shauce| 1612 sphuTaN parihAse / 1652 zrathaN prtihrsse| 1686 pulaN samucchAye / 1613 kITaN vrnnne| 1653 pRthaN prakSepaNe / 1690 bilaNa bhede / . 1614 vaTuN vibhAjane / | 1654 prathaNa prkhyaane| 1661 talaNa pratiSThAyAm / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 ] dhAtupAThaH 1692 tulaN unmaane| | 1726 carcaNa adhyayane / 1761 ghrasaNa utkssepe| 1663 dulaN utkssepe| 1730 aJcaN vizeSaNe / 1762 grasaN grhnne| 1664 bulaN nimjjne| 1731 mucaNa prmocne| | 1763 lasaN shilpyoge| 1695 mUlaN rohnne| 1732 arjaN prtiyle| 1764 arhaNa pUjAyAm / 1696 kala 1667 kila 1733 bhajaNa vizrANane / 1765 mokSaNa asane / 1698 pilaNa kssepe| 1734 caTa 1735 sphuTaNa bhede| | 1766 loka 1767 tarka 1666 palaN rkssnne| 1736 ghaTaN saMghAte 1768 raghu 1769 laghu 1700 ilaN prernne| (hantyarthAzca) | 1770 loca 1771 vicha 1701 calaN bhRto| 1737 kaNaNa nimiilne| 1772 aju 1773 tuju 1702 sAntvaNa saampryoge| 1738 yataNa nikAropaskArayoH | 1774 piju 1775 laju 1703 dhUzaNa kaantiikrnne| (nirazca pratidAne / ) 1776 luju 1777 bhaju 1704 zliSaNa zleSaNe / 1739 zabdaN upasargAd bhASA- 1774 paTa 1779 puTa 1705 lUSaNa hiNsaayaam| . visskaaryoH| 1780 luTa 1781 ghaTa 1706 ruSaNa rosse| 1740 SUdaN aasrvnne| 1782 ghaTu 1783 vRta 1707 pyuSaN utsrge| 1741 GaH krandaN sAtatye / 1784 putha 1785 nada 1708 pasuNa naashne| 1742 vvadaN aasvaadne| 1786 vRdha 1787 gupa 1706 jasuNa rkssnne| [ AsvadaH sakarmakAt ]. 1788 dhUpa 1786 kupa 1710 puMsaNa abhimardane / | 1743 mudaNa sNsrge| 1790 cIva 1761 dazu 1711 brUsa 1712 pisa 1744 zRdhaN prshne| 1792 kuzu 1793 trasu 1713 jasa 1714 barhaNa 1745 kRpaNa avklpne| 1794 pisu 1765 kusu hisaayaam| | 1746 jamuNa naashne| 1766 dasu 1797 vaha 1715 plihaN snehne| 1747 amaNa roge| . 1798 vRhu 1799 valha 1716 mrakSaNa mlecchne| 1748 caraNa asaMzaye / 1800 ahu 1801 vahu 1717 bhakSaNa adne| 1749 pUraNa ApyAyane / 1802 mahuNa bhAsArthAH / 1718 pakSaNa parigrahe / 1750 dalaNa vidaarnne| ||iti parasmaibhASAH / / 1716 lakSIN drshnaangknyoH|| 1751 divaNa ardne| 1752 paza 1753 paSaNa | 1803 yuNi jugupsAyAm / ito'rthavizeSe AlakSiNaH / bandhane / 1804 gRNi vijnyaane| 1720 jJANa mAraNAdiniyojaneSu 1754 puSaNa dhaarnne| . 1805 vaJciN pralambhane / 1721 cyuNa shne| 1755 ghuSaNa vishbdne| 1806 kuTiNa pratApane / 1722 bhUNa avakalkane / ( AGaH krande / ) 1807 madiNa tRptiyoge / 1723 bukkaNa bhssnne| | 1756 bhUSa 1757 tasuN / | 1800 vidiNa cetanA-''khyAna1724 raka 1725 laka alNkaare| nivAseSu / 1726 raga 1727 lagaN 1758 jasaN taaddne| 1809 maniNa stmbhe| AsvAdane / 1756 asaN vaarnne| 1810 bali 1811 bhaliNa 1728 liguNa citriikrnne| | 1760 vasaNa sneha-chedA-'vaharaNeSu aabhnnddne| Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1812 divi parikUjane / 1813 vRSiNa zaktibandhe / 1814 kutsiN avakSepe / 1815 lakSiNa Alocane / 1816 hiSki 1817 kiSki hiMsAyAm / 1818 niSkiN parimANe / 1816 tarjiNa saMtarjane / 1820 kUTiNa apramAde / 1821 truTi chedane / 1822 zaThiNa zlAghAyAm / 1023 kUNiNa saMkocane / 1824 tUNiNa pUraNe / 1825 bhrUNiNa AzAyAm / 1826 citiNa saMvedane / 1827 vasti 1828 gandhiN ardane / 1826 Dapi 1830 Dipi 1831 Dampi 1832 Dimpi 1833 Dambhi 1824 DimbhiN saMghAte / 1835 syami vitarke / 1836 zamiNa Alocane / 1837 kusmiNa kusmayane / 1838 gari udyame / 1839 tantriN kuTumbadhAraNe / 1840 mantriNa gupta bhASaNe / 1841 laliN IpsAyAm / 1042 spaziNa grahaNa - zleSaNayoH 1843 daziNa dazane / 1844 daMsi darzane ca / 1845 bhatsiN saMtarjane / 1846 yakSiN pUjAyAm / // iti AtmanebhASAH / / 1847 aGkaN lakSaNe / dhAtupAThaH 1844 bleSkaN darzane / 1849 sukha 1850 du:khaN tatkriyAyAm / 1851 aGga pada lakSaNayoH / 1852 aghaN pApakaraNe / 1853 racaNa pratiyatne / 1854 sUcaN paizUnye / 1855 bhAjaN pRthakkarmaNi / 1856 samAjaN prIti-sevanayoH 1857 laja 1858 lajuN prakAzane / 1856 kUTaNa dAhe / 1860 paTa 1861 vaTaN granthe / 1862 kheTaN bhakSaNe 1 1863 khoTaNa kSepe / 1864 puTaN saMsarga | 1865 vaTuN vibhAjane / 1866 zaTha 1867 zvaThaN samyagbhASaNe / 1868 daNDaN daNDanipAtane / 1869 vraNaNa gAtravicUrNane / 1870 vaNN varNakriyA vistAra - guNavacaneSu / 1871 parNaNa haritabhAve / 1872 karNaNa bhede | 1873 tUNaNa saMkocane / 1874 gaNaN saGkhyAne / 1875 kuNa 1876 guNa 1877 keta AmantraNe / 1878 pataNa gatau vA / 1879 vAtaN gati sukha se vanayoH 1880 katha vAkyaya prabandhe / 1881 zratha daurbalye / 1852 chedaNa dvaidhIkaraNe 1 1883 madaN garje / 1884 anghaN dRSTya pasaMhAre / [ 495 1885 stanaN garje / 1886 dhvanaN zabde / 1887 stena corye / 1888 UnaN parihANe / 1889 kRpaNa daurbalye / 1890 rUpaNa rUpakriyAyAm / 1891 kSapa 1892 lAbhaN preraNe 1893 bhAmaN krodhe / 1894 gomaNa upalepane / 1895 sAmaN sAntvane / 1896 zrAmaNa AmantraNe / 18e7 stomaN zlAghAyAm / 1898 vyayaN vittasamutsarge / 1899 sUtraNa vimocane / 1900 mUtraNa prasravaNe / 1901 pAra 1902 tIraN karmasamAptau / 1903 katra 1604 gAtraNa zaithilye / 1905 citraNa citra kriyAkadAciddRSTyoH / 1906 chidraNa bhede / 1907 mizraNa saMparcane / 1908 varaN IpsAyAm / 1909 svaraNa AkSepe / 1910 zAraNa daurbalye / 1911 kumAraN krIDAyAm / 1912 kalaN sakhyAna- gatyoH / 1913 zIlaN upadhAraNe / 1914 vela 1915 kAlaN upadeze / 1916 palyUlaN-labana pavanayoH / 1917 aMzaNa samAghAte / 1918 paSaN anupasarga: / [paSo vAdhana sparzanayoH, paSaN bandhane] Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 ] dhAtupAThaH 1619 gaveSaN maargnne| | 1941 yujaNa saMparcane / | 1965 AGaH sadaNa gatau / 1920 mRSaN kssaantau| 1942 lINa drviikrnne| 1966 rudaNa sNdiipne| 1921 rasaN AsvAdana-snehanayoH | 1943 mINa mtau| 1967 zundhiNa shuddhau| 1922 vAsaNa upasevAyAm / 1944 prIgNa tarpaNe / 1968 tanUNa zraddhAghAte / 1923 nivAsaN aacchaadne| / 1945 dhUgNa kampane / (upasargAd dairghy|) 1924 cahaNa klkne| | 1946 vRgNa aavrnne| | 1669 mAnaNa pUjAyAm / 1625 mahaNa pUjAyAm / | 1947 jaNa vayohAnau / / 1970 tapiNa daahe| 1626 rahaNa tyaage| 1948 cauka 1946 zokaNa | 1971 tRpaNa pRnnne| 1927 rahuN gtau| ___ aamrssnne| | 1972 ApMNa lambhane / 1928 spRhaNa IpsAyAm / 1952 ricaNa viyojane ca / | 1673 bhaiNa bhye| 1929 rukSaNa paarussye| 1950 mArgaNa anvessnne| 1974 IraNa kssepe| // iti parasmaibhASAH / / 1951 pRcaNa sNprcne| 1675 mRSiNa titikSAyAm / 1930 mRgaNi anvessnne| 1953 vacaNa bhaassnne| | 1676 ziSaNa asrvopyoge| 1931 arthaNi upacAyane / . (vipUrvo atishye|) 1954 aciNa puujaayaam| .. 1632 padaNi gatau / 1955 vRjaiNa vrjne| 1977 juSaNa paritarkaNe / 1933 saMgrAmaNi yuddhe / 1656 mRjauNa zaucA-'laGkArayoH | 1978 dhRSaNa prasahane / 1957 kaThuN shoke| 1976 hisuNa hiMsAyAMm / 1634 zUra 1635 vIraNi 1958 zrantha 1659 granthaN / 1680 garhaNa vinindne| vikraanto| 1926 satraNi sandAnakriyAyAm / sndrbhe| | 1981 SahaNa marSaNe / 1937 sthUlaNi parivRhaNe / 1960 Rtha 1961 adiNa * bahulametannidarzanam / 1638 garvaNi maane| hiMsAyAm / vRt yujAdiH parasmaibhASAH 1939 gRhaNi grhnne| | 1962 zrathaNa bandhane ca / 1940 kuhaNi vismaapne| 1963 vadiNa bhaassnne| // ityAcAryahemacandrAnusmRtA ( saMdezane ityanye / ) . curAdayo Nito dhAtavaH / / // iti aatmnebhaassaaH|| 1964 chadaNa apvaarnne| / ___* yadetad bhavatyAdidhAtuparigaNanaM tabAhulyena nidarzanatvena jJeyam / tenA'trA'paThitA api klaviprabhRtayo laukikAH, stambhUprabhRtayaH sautrAzralumpAdayazca vAkyakaraNIyA dhAtava udAhAryAH / vardhate hi dhAtugaNaH(klaviprabhRtayo laukikA ghAtavaH) | 1987 skambhU 1988 skumbhU / 1992 mahIG vRddhau pUjAyAJca / 1982 klavi vicchAyIbhavane / rodhnaarthaaH||1993 haNI roSa-lajjayoH / 1903 kSIc kssye| 1989 kge| kriyAsAmAnyArtho- | 1964 veG dhaurya pUrvabhAve 1984 mRgac anvessnne| 'yamityeke / anekArtho svapne c| 1984 mRgaca anvessnne| 'yamityanye / ( sautraH) | 1965 lAG veGvat / (stambhUprabhRtayaH sautrA dhAtavaH) | 1990 jaM gtau| (sautraH) | 1666 mantu roSa vaimanasyayoH / 1985 stambhU 1986 stambhU / 1991 kaNDUga gAtravigharSaNe / / / 1997 valgu mAdhurya-pUjayoH / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtupAThaH [ 497 1968 asu maansoptaape| / 2022 godhA 2023 meghA | 2048 rikhilikhe: smaanaarthH| ( atra asU asUg ityeke / AzugrahaNe / / 2049 2046 luka kmpne| anye tu asUGa doSAviSkRtau / 2024 magadha pariveSTane / 2050 culumpa vinaashe| roge cetyaahuH|) (nIcadAsye ityanye / ) sautradhAtuvyAkhyA1999 veT 2000 lAT veDvat / / 2025 iradha 2026 iSudha kriyAvAcitve sati pAThAs( lAT jIvane ityeke / veTlATa | . shrdhaarnne| 2027 kusubha kssepe| paThitatve sati sUtragRhItatvaM sautraityanye / ) [zrIhaimazabdAnuzAsane 'kuSumbha' tvm| 2001 liT alpArthe kutsAyAJca | iti, kriyAratnasamuccaye ca 'kururu ___ artha-jo kriyAvAcaka ho, dhAtu2002 loT diipto| kSepe' iti pAThaH / ] pATha meM nahIM kahe gae ho aura sUtra (leT loT dhautyai pUrvabhAve svapne | 2028 sukha 2026 du.kha meM jinakA grahaNa nahIM huA ho cetyeke / lelA dI'tAviti kacit ) takriyAyAm / unheM 'sautradhAtu' kahate haiN| 2003 uras aizvarye / 2030 agada nirogatve / vAkyakaraNIyadhAtuvyAkhyA2004 uSasa prbhaatiibhaave| 2031 gadgada vAkaskhalane / kriyAvAcitve sati pAThA2005 iras IrSyAyAm / 2032 taraNa 2033 varaNa gatau / paThitattve sa ta sUtrAgRhItatve sati (iraj irag ityapi kecit ) 2034 uraNa 2035 turaNa ziSTaprayogaprayojyagrahaviSayatvaM 2006 tiras antddhauN| svarAyAm / vAkyakaraNAyatvam / 2007 iyas 2008 imas 2036 puraNa gtau| artha-jo kriyAvAci ho, 2006 payas 2010 as / 2037 bhuraNa dhAraNa-poSaNa-yuddheSu | 2038 curaNa mti-cauryyoH| ghAtupATha meM apaThita ho aura sUtra prsRtii| | meM grahaNa nahIM kie ho, phira bho 2011 sambhUyas prabhUtabhAve / (hemazagdAnuzAsane-'vuraNa' iti ) | | ziSTaprayoga se prayojya jJAna ke 2012 duvas paritApa2036 bharaNa prsiddhaarthH|| viSaya ho unheM vAkyakaraNIyadhAtu pricrnnyoH| 2040 tapusa 2041 tampas 2013 duraj 2014 bhiSaj duHkhaarthH| kahate haiN| cikitsAyAm / (tantasa pampasa itynytr)| laukikadhAtumyAkhyA2015 bhiSNuka upasevAyAm / / 2042 arara aaraakrmnni| kriyAvAcitve sati pAThA(bhiSNaja upasevAyAmityeke ) | 2043 sapara pUjAyAm / / paThitatve sati sUtrAgRhItatve sati 2016 rekhA shlaaghaa-saadnyoH| 2044 samara yuddhe / kevalalokaprayuktatvaM laukikatvam / 2017 lekhA vilaas-skhlnyoH| // iti knnddvaadyH|| ____ artha-kriyAvAcaka hone para (adnto'ymitypre| 2045 andolaNa bhI dhAtupATha meM apaThita ho, sUtra 2018 elA 2019 velA 2046 preraGkholaN andolne| meM agRhIta ho aura kevala loka 2020 kelA 2021 khelA vilAse | 4047 vIjaNa viijne| meM prayukta ho use 'laukikadhAtu' ( ilA ityanye / khala ityeke / ) / [ete trayo'pyadantAH ] / kahate hai / // iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitaSAtupAThaH samAptaH / / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CREXXXXXXX Co zuddhi-patra gaNAte gRNAte sUtraM na azuddhi zuddhi peja naM. paM. naM. kArodayo kArAdayo 1 17 tasyAsavartho tasyAsAvartho 2 21 vibhAgAvAt vibhAgAbhAvAt 3 18 kartu mityAdiSu katu mityAdiSu / sAdhye 4 2 prakRte paricchanneti paricchinneti 5 5 utsusukAyate utsusukAyiSate 5 31 sISTha sISTa syat syata 8 9 zabdaparA- zabdaspardhAt parA-8 24 mAtrAzaya mAtrAzraya bhavatA, bhavatA zayanIyam , bhvtii| bhavatA 11 pratipAditvAt pratipAditatvAt 11 31 zayanaH zayAnaH 12 10 apauna atha pauna 13 14 katmine kartaryAtmane parA 14 12 __ karta 16 12 bhuGkte, pari bhuGkte, upabhute, pari 17 8 nirdeza nirdezo 17 11 samavAyayi samavAyi 16 2 krodharayA krodhajayA 166 dadAti dadAti, pradadAti 22 leSaH zleSaH 23 17 azuddhi zuddhi peja naM. paM.naM. 24 28 26 18 cikarSati cikIrSati 26 30 kartayA kartaryA 26 46 smarasi. keno / kenollekhena sabhaviSyAva iti vAkyasyApyakarmakatvam / svamate tvabhijAnAsi kiM tat saMbhaviSyAva iti vAkyakarmatvAnnAtmanepadaM iti zabdo'dhyAharttavyaH / kopaparAGmukhIti / tanmate'jAhaM jAne kenollekhen| 30 24 zabdaM zabde Ggati geti cetayati secayati 32. 25 gamayate gaNayate 33 2 iti iti tu 33 23 zabdAt zabdAt, sahArthe 35 30 jyAyastvam jyAyastvAt 39 2 tuSTu yaGa dikatvena dikatvena zaviSayatvAt 41 10 vyAkulve vyAkulatve 41 18 zRzA bhRzA 44 5 bhRzabdena bhRzazabdena mapAdAya mupAdAya 45 20 cakrapIti caMkramIti 46 10 pari taSTu paG kata 44 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi-patra [ 466 zuddhi bhUSa hapada xxx 100 kRte azuddhi peja naM.paM. naM. | azuddhi peja naM.paM.naM. bhRS 47 20 lAlasye lAlasyate 87 12 bhatsiNa bhastiNa calIkkRpyate calIklapyate 89 24 mRNa mRjauNa 48 21 dRSada 92 26,27 bAdhate bAdhyate kaSi kapi 62 27 kicI cikI 50 11 taspazeraH taspazera kim kvipa 51 tayA'syo tayA'sya 94 12 dupAdAnaM dupamAdAnaM bhajyate bhRjjya te 97 25 udgorya - udgIrya 54 12 tanmata tanmate 16 koTo kITo tadvani tadvati mudramati mudvamati yavAgaH yavAgUH 102 paridhArjane paridhAnArjane 56 12 kRti 104 10 SaSTho SaSThI 56 24 pidhUca vidhUca 110 putro putrI 56 26 vilAlayati vilAyayati 111 tItyAdiSva 59 vatya tItyASva / vRttya 112 ThaleSayati Thalepayati niyama niyamA 59 27 112 zlezIt zleSIt 62 22 112 zilakSanta . zlibhata 62 krUyi knUyi 25 kartaya knopa kartarya kropa 112 vyayayati vyathayati 113 12 veSane veSTane astubhavat, astubhat 113 dayamati damayati astumbhIt dupAttya dupAntya 117 kha tvaGa uduSA uduSoM 120 puSaca pusaca vigalita vilagita 121 mramUca bhramUca vigalyate zitI vilagyate zitA vanapaNa vanaSaNa pratyaye pratyayo 124 meSAM idameSAM . 128 2 gudhaz gudhaz , bandhaMz 69 22 sya stha 132 17 skanugaza skugaz 69 19 ivaM itva gurati 70 15 lope lope'nena 136 kazUla kuzUla 71 18 sIdati sIdati,sIdan 136 bhitsAt bhitsIt 74 28 tica 142 daNDI saMgrA saMgra 143 ekatsUtraM etatsUtraM 77 25 tRSitvA taSitvA 146 25 kAriyatva kAyitva 78 14 kRpISTa, kRSISTa cazcota cuzcota hapISTa 149 vRddhi 3 114 Im 5 109mM guraiti tiva 31 druNDI hraSoSTa Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 ] zuddhi-patra 152 161 197 babhU azuddhi peja. naM. paM. naM. | azuddhi zuddhi peja naM. paM. naM. 151 25 udantA udanta 186 11 mili sici yuji yuji 186 14 badhate vadhate 154 13 lasjau lasjai 190 12 pUrvasya vi pUrvasya 155 2 2-3-63 2.3-63 kakArA rukArA 156 17 itiNaH piya piba 'tavargasya' 190 31 syA sthA 157 20 jiheSu jihvaSu 192 31 ghrAzA ghrAzA. soM juhati juhvati 192 31 saiM veti 158 7 vaNatva vaNatvaM 164 kasA kvasA 160 25 vaNatvaM varNatvaM 164 11 mUcyitA 'sUcyitA 161 25 catraH caitraH sthAttadA syAttadA kaso kvaso saka rAdau sakArAdau 164 17 vamayoni vamayoni 167 hya bhayoH hya bhayoH 167 vabhU 167 vizeSaNa vizeSeNa 168 pratikINaM pratikINaM, cvo cvau 168 21 upakIrNa 201 2 thathA yathA 168 29 prAtta prAttu 201 18 vRSa Dani vani 205 13 sayajaH samajaH 170 27 pUvuH pUnyuH 207 171 kRtat vA kRtat kRtapvA 207 zvAdi zravAdi 172 kattayava kartaryeva 208 yavA yabA 174 mamena manena 209 zadapaH zadapraH 175 12 dhAvata dhAtava 210 180 23 caruH 211 anAtmenAm anAtmane 186 27 kriyA vya- kriyAvyaviSaz viSaz , puSaMca tihAre tihAre dyotite 212 puSaz 187 21 rAjA rAjJA 213 saMvanddhA saMbanddhA 188 12 yA 2184 vudhiMca budhiMc 188 12 savadamanaH sarvadamanaH 220 13 tuSaMc 188 26 avyAhArI avyAhArI, vRgana vRgz 188 36 asaMvyAhArI 220 25 trividAca jizvidAG mintra mitra 224-10-11-12 vA sveditA, nividAca nirvatya nirvartya 224 19 zikSvidAGa vA sveditA 186 4. | dvArapAla dvArapAla: 224 21 sudhI kSudhI 186 18 / aGga 225 25 vRpa bhUjyate bhRjyate 25 pUDau khUGo varuH tusaMca agu Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi-patra [501 227 235 tena bhit bhUyate azuddhi peja naM. paM. naM. | azuddhi zuddhi peja saM.paM.saM. bhojana bhAjana 226 AkAyabhagniM citau dhRtam ghRtam AkAyagni 289 30 chatradhAra chatradhAraH 226 Dita Divata 261 6 anudyame- aMzaharo saMvaraNaM saMravaNaM 262 5 aMzaharo dAyAdaH, zvA vA 296 16 dAyAdaH anudyame 229 12 tUtiH titiH 297 17 aibhyo ebhyo 232 2 / mUtiH mUtiH, pacale: priyaMbhAvukaH, priyaMbhAvukaH, pUH pUti: 267 18 andhabhaviSNu iti itiandhaM bhAvuka: 235 7 praNuvantyanena 301 nAgnI nagnI prasAdaH prAsAdaH 302 hastI muniH 236 14 tena tasmin bhit prabhit 240 7 vA 302 kharanAdI kharanAdI, rbhayate / 305 18 siMhanAdI 241 23 bhAva bhavA ramye rabhye 243 19. prabandhA tamudyatanaH 6-1-148 5.1-148 243 26 prabandhA 308 19 'rthe vartamAnAt 245 29 tat 306 3 kurvan kurvanna 250 27 yacca yacca yatra 313 parSa 252 vidhiH yato vidhiH 316 vatiSNu vatiSNaH 259 spaSTAthaH spaSTArthaH 317 29 cAla cala 262 spta ghinaNa bhuGkta bhuGkte 324 20 ityata ityatra tAvaduvataM tAvaduktam 326 2 pacidhAtoH 269 13 sUyasA sUyayA 326 11 dhIH dhI:, sudhIH 270 9 daNDa daNDe 332 22 sahA'teH sahA'taH 271 11 tahi tahi 336 tIryati tIyati 271 15 vRtteH 338 rakSatiH rakSitaH 'uNa 281 'viSaiH 'vizarSa 5-3-64 5-1-83 guhibhya, guhibhyaH 340 svaDaiva tvanaDeva 283 15 rASiH rAjarSiH 341 ghA vA 285 pratra degpatra prakANaH prakvANaH 285 sapla sRpla 342 bhikSaH bhikSaH 286 vilana vilasana 343 'rtha yat varSa 320 ghiNan vRttI 272 uNa zR 283 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 ] zuddhi-patra azuddhaH svambha dhu-yu jhaSa ca peja naM.paM.naM. 343 28 344 14 azuddhiH svayathuH stambha bhokSaM ghu-yu juSa ca 349 eva pRz paza zRza mUt pUgataru 346 349 349 350 mRt pUgataruH cate. 351 gRta zuddha peja naM.paM.naM. zvayathuH 388 24 kSoma 3861 sa eva 3828 DimaH vasyanideg 391 | pAke tuSaMca 400 404 akServA 405 13 bhrasjIta 406 20 bhrASTram 406 28 viSla kI 406 31 saMgharaNe 407 22 luplatI . 407 23 puSTo 414 28 carmakRtA 434 25 loha 443 arje 444 20 vasaM 451 17 naram nagaram uSU 354 363 kroDADayaH kroDAdayaH sUrya; sArathiH sUryasArathiH 368 vRz vRz 368 kRta 368 vRjinam vajanam 379 380 dheyam dharyam tAbhyate tAmyate 385 gat 386 gat DitaH vasyami 10 zrAM pAke tapaMca kSudrA akSarvA bhrAsjIt bhASTram viSla ko 26 saMravaNe luplutI puSTA 22 karmakRtA 'lauha parama 29 / aje 28 / vaMsa yu pI yupI 443 parame gat