Kumarpalcharitrasangraha New Publication of Shrutaratnakar

Author(s): Jinvijay
Publisher: Singhi Jain Shastra Shiksha Pith Mumbai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002501/1

Page #1

भिन्नभिन्नविद्वत्कर्तृकपरमार्हतबिरुदालङ्कृत-गूर्जरचौलुक्यचक्रवर्तिनृपति
कुमारपालचरित्रसग्रहः
सङ्ग्राहक एवं सम्पादकः आचार्य जिनविजय मुनिः
नवीनसंस्करणसम्पादकः जितेन्द्र बी.शाह
सहयोगी साध्वीश्री चन्दनबालाश्रीजी
प्रकाशकः
श्रुतरत्नाकर १०४, सारप, नवजीवन प्रेस सामे,
आश्रम रोड, अहमदाबाद-१४
For Povate & Periphatuse only

Page #2

भिन्नभिन्नविद्वत्कर्तृकपरमार्हतबिरुदालङ्कृत-गूर्जरचौलुक्यचक्रवर्तिनृपति
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
सङ्ग्राहक एवं सम्पादक आचार्य जिनविजय मुनिः
नवीनसंस्करणसम्पादकः जितेन्द्र बी० शाह
सहयोगी पूज्यपादरामचन्द्रसूरीश्वरजीम.सा.ना साम्राज्यवर्ती तथा पू.प्रव.सा.रोहिताश्रीम.ना
शिष्या सा. चन्दनबालाश्री
प्रकाशकः
श्रुतरत्नाकर १०४, सारप, नवजीवन प्रेस सामे,
आश्रम रोड, अहमदाबाद-१४

Page #3

कुमारपालचरित्रसग्रहः
सम्पादकः आचार्य जिनविजय मुनि: नवीनसंस्करणसम्पादकः जितेन्द्र बी० शाहः
सहयोगः साध्वी चन्दनबालाश्री
प्रकाशकः
श्रुतरत्नाकर १०४, सारप, नवजीवन प्रेस सामे, आश्रम रोड, अहमदाबाद-१४
अहमदाबाद
वि. सं. २०६४ ईस्वीसन् : २००६
प्रतियाँ : ५००
मृल्य : ४००/-रुपये
ग्रन्थ आयोजन शारदाबेन चिमनभाई एज्युकेश्नल रिसर्च सेन्टर, ३०३, बालेश्वर स्केवर, इस्कोन मन्दिर, सरखेज गांधीनगर हाइवे
अहमदाबाद

Page #4

પ્રકાશકીય
સોલંકીકાળ એટલે ગુજરાતનો સુવર્ણયુગ. આ સમય દરમ્યાન ગુજરાતની રાજગાદી ઉપર પ્રતાપી રાજાઓ એ રાજ કરી ગુજરાતની પ્રજાની સુખ સમૃદ્ધિમાં અભિવૃદ્ધિ કરી અને રાજયની સીમાઓ દૂરસુદૂર સુધી વિસ્તારી હતી. ગુજરાતની રાજગાદીને ગૌરવ અપાવનારા બે રાજાઓ એક સિદ્ધરાજ જયસિંહ અને બીજા પરમાહત કુમારપાળ. આ બન્ને રાજાઓએ ગુજરાતમાં બધા જ ક્ષેત્રોમાં પ્રગતિ સાધી હતી. પોતાના પરાક્રમ અને શૌર્યથી શત્રુ રાજાઓને હતપ્રભ કરી દીધા હતા, કુશળ અને બાહોશ મંત્રીઓએ રાજયનો સુંદર વહીવટ કરી દેશની પ્રજાને સુખ શાંતિ બક્યા હતા, જયારે પ્રકાંડ પંડિતોએ નવા નવા ગ્રંથોની રચના કરી ગુજરાતની કીર્તિને અમર બનાવી હતી. પાટણ પંડિતોનું કાશી બન્યું હતું. કલિકાલ સર્વજ્ઞ આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજાએ પાટણને પોતાની કર્મભૂમિ બનાવી હતી.
સિદ્ધરાજ જયસિંહને અનેક લોકોપયોગી કાર્યો કરવા માટેની પ્રેરણા આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજા તરફથી મળતી હતી. મહારાજા સિદ્ધરાજની વિનંતીથી જ આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજે ગુજરાતને અપૂર્વ ગૌરવ અપાવનાર સંસ્કૃત ભાષાનું સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન નામનું વ્યાકરણ રચ્યું હતું. આ વ્યાકરણના આઠમા અધ્યાયમાં પ્રાકૃત ભાષાઓનું વ્યાકરણ આવ્યું છે. આ વ્યાકરણને અંતે જૂની ગુજરાતી ભાષા જેને અપભ્રંશ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તેનું સર્વપ્રથમ વ્યાકરણ રચી અદ્ભુત કાર્ય કર્યું. રાજા કુમારપાળ તો કલિકાલ સર્વજ્ઞ આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજાને પોતાના ગુરુ જ માનતા હતા. તેમની પ્રેરણાથી જીવનમાં અનેક પ્રકારના વ્રતાદિ ગ્રહણ કર્યા હતા. પૂર્વાવસ્થામાં કુમારપાળે આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજા દ્વારા રક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું ત્યારબાદ રાજા બનતા તેમણે ઉપકારનો બદલો ધર્મનું આચરણ કરીને વાળ્યો. આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજે પણ રાજા કુમારપાળને રાજધર્મ અને જીવનધર્મનો ઉપદેશ આવી સ્વપરના કલ્યાણના માર્ગે આગળ વધાર્યો. રાજા કુમારપાળની વિનંતિથી આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિ

Page #5

४
મહારાજે યોગશાસ્ત્ર આદિ ગ્રંથોની રચના કરી.
આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજ પાસેથી અહિંસાના પાઠો શીખનાર રાજા કુમારપાળે સત્તા મળતા જ અહિંસાનો પ્રચાર થાય તેવા કૃત્યો કરવામાં જરાય પાછી પાની ન કરી. સમગ્ર શાસનમાં અમારીની ઘોષણા કરી. ગુજરાતની પ્રજામાં અહિંસાના બીજ રોપ્યા. આ કારણે ગુજરાતમાં અહિંસાના મૂળીયા વધુ ને વધુ ઊંડા ઊતર્યા. જેના કારણે આજે પણ સમગ્ર વિશ્વમાં ગુજરાતની ધરતી અહિંસા માટે વિખ્યાત છે. આ ઉપરાંત રાજા કુમારપાળે જૈનધર્મનો અંગીકાર કરી જીવનને ધન્ય બનાવ્યું અને પરમાર્હત ઉપાધિ પ્રાપ્ત કરી. સાતેય ક્ષેત્રોમાં વિશિષ્ટ કાર્યો કરી ગુજરાતની ધરતીને ધન્ય બનાવી. તેમના કાર્યોની નોંધ ઇતિહાસે તો લીધી જ છે, સાથે સાથે તે સમયના આચાર્યોએ તથા સાધુઓએ પણ લીધી છે. આ તેમના ગુણોની મહત્તા સ્થાપિત કરે છે.
તત્કાલીન આચાર્યો અને ત્યારબાદના વિદ્વાનોએ રાજા કુમારપાળના ચરિત્રને વર્ણવતા ગ્રંથો લખ્યા. તેમના કાર્યોની અનુમોદના કરી છે. આવા વિશિષ્ટ ચરિત્રના ધારક કુમારપાળના ચરિત્રોનો સંગ્રહ વર્ષો પૂર્વે સીંઘી જૈનગ્રંથમાળા દ્વારા મુનિશ્રી જિનવિજયજીએ પ્રકાશિત કર્યો હતો. પરંતુ તે સંગ્રહ વર્તમાનમાં અપ્રાપ્ય છે, તેથી તેના પુનઃ પ્રકાશનની યોજના વિચારવામાં આવી. સંસ્થા દ્વારા આ સંગ્રહ ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવે તો અનેક જિજ્ઞાસુઓને લાભ થાય તેવી શુભભાવનાથી આ કાર્ય હાથ ધરવામાં આવ્યું.
ગ્રંથના પ્રકાશનનું કાર્ય હાથ ધરતાં જ જણાયું કે જ્યારે ગ્રંથ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો હતો ત્યારે મુનિશ્રી જિનવિજયજીને અન્ય હસ્તપ્રતો પ્રાપ્ત થઈ હતી, પરંતુ પ્રકાશન કાર્ય છેલ્લા તબક્કામાં હતું તેથી નવી હસ્તપ્રતોના પાઠો સંપાદિત ગ્રંથમાં સમાવિષ્ટ કરવા સરળ ન હતું. તે યુગમાં એક એક ફરમો છપાતો જાય અને ગ્રંથ તૈયાર થથો જાય. આવી પરિસ્થિતિમાં તેમણે હસ્તપ્રતોના પાઠાન્તરો ગ્રંથના પરિશિષ્ટમાં પાછળ છાપ્યા હતા. આ પાઠોને આધારે મૂળગ્રંથને પુનઃ સંપાદન કરવું તે એક મોટું કાર્ય હતું. નવું રાંધવું સરળ હોય છે પરંતુ રાંધેલાને રાંધવું અઘરું હોય છે. આ કાર્ય કષ્ટ સાધ્ય હતું. આ અંગે વિદુષી સાધ્વીશ્રી ચંદનબાળાશ્રીજી મહારાજ સાથે વાત થઈ, તેમણે આ કાર્યમાં સહયોગ આપવાની ભાવના દર્શાવી. મારું કાર્ય સરળ થતું જણાયું. પૂ. સાધ્વીજીની તબિયત નાજુક હોવા છતાં રાતદિવસ જોયા વગર શરીરની અવગણના કરીને પણ

Page #6

ગ્રંથના પુનઃ સંપાદનના કાર્યમાં જોડાઈ ગયા. તેમણે ખૂબ જ ચીવટપૂર્વક શુદ્ધિ-વૃદ્ધિ અને પુનઃ સંપાદનના કાર્યમાં સહયોગ આપ્યો. તેમની અથાક મહેનતથી થોડાં સમયમાં જ ગ્રંથે નવું રૂપ ધારણ કર્યું. તેમનો ઉપકાર અવિસ્મરણીય છે.
આ ગ્રંથના પ્રકાશનનું કાર્ય ચાલતું હતું ત્યારે વિદુષી સાધ્વી શ્રી ચંદનબાળાશ્રીજી મહારાજ સાથે વાત થઈ, તેમણે જેમ ગ્રંથસંપાદનકાર્યમાં સહયોગ આપ્યો તેમ ગ્રંથપ્રકાશનકાર્ય માટે પણ કહ્યું કે, ગ્રંથપ્રકાશનના આર્થિક બોજની ચિંતા ન રાખતા. આવા ઉત્તમ ગ્રંથો પ્રકાશિત થાય તે આવશ્યક છે. આ ગ્રંથ સારી રીતે તૈયાર થાય તે જ વિચારો અને તેમણે વિ. સં. ૨૦૬૩માં માલેગાંવ ચાતુર્માસ બીરાજમાન સ્વાધ્યાયપ્રેમી વદ્ધમાનતપોનિધિ પૂજય ગણિવર્ય શ્રીનયભદ્રવિજયમહારાજને જણાવ્યું કે, કુમારપાળચરિત્રસંગ્રહ પ્રાચીન ગ્રંથના પુનઃ સંપાદનનું કાર્ય ચાલી રહ્યું છે, તેથી પૂ.શ્રીએ માલેગાંવ ગુજરાતી સંઘના ટ્રસ્ટીઓને આવા ઉત્તમ પ્રાચીન ગ્રંથના પ્રકાશનકાર્યમાં લાભ માટે પ્રેરણા કરી અને પૂ.શ્રીની પ્રેરણાને ઝીલીને શ્રીજૈન શ્વેતાંબરમૂર્તિપૂજક ગુજરાતી પંચ માલેગામના જ્ઞાનખાતામાંથી આ ગ્રંથપ્રકાશનકાર્યમાં ઉદારતાપૂર્વક સંપૂર્ણ લાભ લીધેલ છે. પૂ.શ્રીની પ્રેરણા અને માલેગાંવ ગુજરાતી સંઘની ઉત્તમ ભાવના વંદનીય અને અનુમોદનીય છે. તેમના તરફથી અમને આર્થિક સહયોગ પ્રાપ્ત થતાં જ અમારી ચિંતા ટળી ગઈ અને આ પ્રકાશનનું મહાકાર્ય સંપન્ન થયું છે.
આ ગ્રંથમાં ગુજરાતના ગૌરવ સમાન અને જૈન ધર્મના ઉપાસક અને પરમાતનું બિરુદ પ્રાપ્ત કરનાર કુમારપાળ મહારાજાના જીવનને આલેખતી કથાઓ છે. આ કથાઓમાં ગુજરાતનો ભવ્ય ઇતિહાસ ગૂંથાયેલો છે. જિજ્ઞાસુઓને આ ગ્રંથ ઉપયોગી થશે તેવી અમને શ્રદ્ધા છે.
આ ગ્રંથના પ્રકાશન કાર્યમાં કૉપ્યુટર ક્ષેત્રે શ્રી અખિલેશ મિશ્રા તથા શ્રી મૃગેશભાઈનો સહયોગ પ્રાપ્ત થયો છે. પ્રૂફ રિડીંગ ક્ષેત્રે શ્રી ઉત્તમસિંહનો સહયોગ ઉલ્લેખનીય છે. પ્રૂફો સમયસર પહોંચાડવા અને લાવવા માટે શ્રી રિદ્ધીશભાઈનો સહકાર પ્રાપ્ત થયો છે. આ ઉપરાંત આ ગ્રંથના પ્રકાશનમાં સહયોગ આપનાર તમામનો આભાર માનવામાં આવે છે.
– જિતેન્દ્ર બી. શાહ

Page #7

श्री चौलुक्य ! स दक्षिणस्तव करः पूर्वं समासूत्रित - प्राणिप्राणविघातपातकसखः शुद्धो जिनेन्द्रार्चनात् । वामोऽप्येष तथैव पातकसखः शुद्धि कथं प्राप्नुयात् न स्पृश्येत करेण चेत् यतिपतेः श्रीहेमसूरिप्रभोः ॥
श्रीसूरीश्वर ! हेमचन्द्र ! भवतः प्रक्षाल्य पादौ स्वयम्, स्वर्धेनोः पयसा विलिप्य च मुहुः श्रीखण्डसान्द्रद्रवैः । अर्चामोऽम्बुदमौक्तिकैर्यदि तदाऽप्यानृण्यमस्तु क्व नो; विश्वैश्वर्यदजैनधर्मविविधाम्नायाप्तिहेतू (तुः ) ह्यम् ॥
श्रीहेमसूरिप्रभुपादपद्मं वन्दे भवाब्धेस्तरणैकपोतम् । ललाटपट्टान्नरकान्तराज्याक्षरावली येन मम व्यलोपि ॥
- कुमारपालप्रबोधः

Page #8

યુવભક્તિ-અનુમોદવા |
લાભાર્થી
પૂજ્યપાદ આચાર્યભગવંત શ્રીમદ્વિજય રામચંદ્ર-ભદ્રંકરકુંદકુંદસૂરીશ્વરજી મહારાજસાહેબના શિષ્યરત્ન વર્ધમાનતપોનિધિ ૧૦૦+૫૮ ઓળીના આરાધક પૂજ્ય ગણિવર્ય શ્રીનયભદ્રવિજય મહારાજ સાહેબના સદુપદેશથી
શ્રી જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક ગુજરાતી પંચ
માલેગામના જ્ઞાનખાતામાંથી આ ગ્રંથના પ્રકાશનકાર્યમાં ઉદારતાપૂર્વક સંપૂર્ણ લાભ લીધેલ છે.
આપે કરેલી શ્રુતભક્તિની અમો હાર્દિક અનુમોદના કરીએ છીએ અને ભવિષ્યમાં પણ આપ ઉત્તરોત્તર ઉત્તમકક્ષાની ઋતભક્તિ કરતા રહો એવી શુભેચ્છા પાઠવીએ છીએ.
લિ. શ્રતરત્નાકર

Page #9

કુમારપાલચરિત્રસંગ્રહ દ્વિતીયાવૃત્તિ સંપાદનની વેળાએ માફકથન
"सन्त्यन्ये कवितावितानरसिकास्ते भूरयः सूरयः, क्ष्मापस्तु प्रतिबोध्यते यदि परं श्रीहेमसूरेगिरा । उन्मीलन्ति महामहांस्यपि परे लक्षाणि ऋक्षाणि खे; नो राकाशशिनं विना बत भवत्युज्जागर: सागरः ॥ स्वर्गे न क्षितिमण्डले न वडवावक्रे न लेभे स्थिति, त्रैलोक्यैकहितप्रदाऽपि विधुरा दीना दया या चिरम् । चौलुक्येन कुमारपालविभुना प्रत्यक्षमावासिता,
निर्भीका निजमानसौकसि वरे केनोपमीयते सः ॥" - કવિતાની વિશિષ્ટ રચના કરવામાં રસિયા એવા અન્ય સૂરિઓ ઘણા છે, પણ આચાર્ય ભગવંત શ્રીહેમસૂરિની વાણી કે જેનાથી એક રાજા પ્રતિબોધ પામે છે તે અનોખી છે. મોટા પ્રકાશવાળા બીજા તારાઓ લાખો ઊગે છે પણ પૂર્ણિમાના ચંદ્ર વગર સાગર વિશેષ જાગૃત થતો નથી – ઉલ્લાસ પામતો નથી.
–એક કવિ-જિનમંડનકૃત કુમારપાલપ્રબંધ' પૃ. ૫૭ – ત્રિલોકમાં જે એકલી હિતપ્રદ હોય તો તે દયા પણ લાંબા કાળ સુધી વિધુર અને દીન બની સ્વર્ગમાં કે ભૂમંડલપર કે સમુદ્રના મુખમાં સ્થિતિ કરી શકી નહિ-રહી નહિ તેને નિર્ભીક બનાવી ચૌલુક્ય કુમારપાળ રાજાએ પોતાના માનસરૂપી ઉત્તમ સ્થાનમાં પ્રત્યક્ષ આવાસ આપ્યો. આ રાજાને કોની ઉપમા આપવી? – અર્થાત્ તે અનુપમેય છે.
અખિલવિદ્યાપારંગત, સકલશાસ્ત્ર નિષ્ણાત, સર્વતંત્ર સ્વતંત્ર, કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા તથા તેમના પરમભક્ત, પરમાહત, ધર્માત્મા, અતિદયાળુ, ૧. મુનિ જિનવિજયજીનું વિચિત્ પ્રાસ્તાવિક લખાણ અને જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ (લેખક
મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ)નો આધાર લઈને આ પ્રાકથનની સંકલના કરેલ છે.

Page #10

ચૌલુક્યચૂડામણિ, ગુર્જરધરાધિપતિ, રાજર્ષિ શ્રીકુમારપાળદેવના ભવ્યજનમનોરંજક, લોકોત્તર, પવિત્ર જીવનચરિત્રના વિષયમાં, પૂર્વકાળમાં અનેક જૈન વિદ્વાનોએ વિવિધ ગ્રંથ લખ્યા છે અને આ મહાપુરુષોના અગણિત ગુણસમુદાયનું મુક્તકંઠથી ભક્તિસભર ગુણગાન કરીને પોતાને કૃતાર્થ કરેલ છે અને ભાવી પ્રજાજનોને ભક્તિનો માર્ગ બતાવીને આત્મિકશક્તિને અભ્યદય કરવામાં અત્યંત આલંબન આપેલ છે.
ગુજરાતના સુવર્ણયુગના શિખરભૂત ચૌલુક્યનૃપતિ કુમાળપાળનો ઇતિહાસ વિશ્રુત છે. પોતાના સમયમાં બહુશ્રુત વિદ્વાન, સર્વશાસ્ત્રનિષ્ણાત, અનેકાનેકગ્રંથપણેતા, જૈનાચાર્ય શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજાના સદુપદેશથી પ્રતિબદ્ધ થઈને પોતાના રાજજીવનના ઉત્તરકાળમાં જૈનધર્મના બાર અણુવ્રતસ્વરૂપ દેશવિરતિધર્મનો સ્વીકાર કરેલ તેથી એમના તત્કાલીન અને ઉત્તરકાલીન અનેક જૈન વિદ્વાન મહાપુરુષોએ તેમના જીવનવૃત્તને લક્ષ્ય કરીને પ્રાકૃત, સંસ્કૃત અને દેશ્યભાષામાં નાના-મોટા અનેક ગ્રંથ-પ્રબંધ આદિની રચના કરેલ છે. આ બધા ગ્રંથોમાંથી કેટલાક ગ્રંથો પ્રકાશિત થઈ ચૂક્યા છે અને કેટલાક ગ્રંથો હજુ સુધી અપ્રકાશિત છે. ઐતિહાસિક સાધનસામગ્રી આદિની ઉપયોગિતાની દૃષ્ટિથી આ બધા ગ્રંથો મહત્ત્વના અને પ્રસિદ્ધિ પામવા યોગ્ય છે. | મુનિ શ્રીજિનવિજયજીએ આ ગ્રંથની પૂર્વે કુમારપાલપ્રતિબોધ, પ્રભાવકચરિત્ર, પ્રબંધચિંતામણિ, પ્રબંધકોશ, પુરાતન પ્રબંધસંગ્રહ આદિ ગ્રંથોને સંપાદન-પ્રકાશન કરી આ ચરિત્રવિષયક સામગ્રીને યોગ્યરૂપમાં પ્રકાશિત કરવાનો યથાશક્ય પ્રયત્ન કર્યો છે, અને તે લક્ષ્યાનુસાર આ પ્રસ્તુત કુમારપાલચરિત્રસંગ્રહ નામનો ગ્રંથ પણ સિંઘી જૈન ગ્રંથમાલાના ૪૧મા પુષ્પસ્વરૂપ વિદ્વાનોના કરકમળમાં ઉપસ્થિત કરેલ છે.
આ સંગ્રહમાં જે પ્રબંધો અથવા ચરિત્રોનો સંગ્રહ કરેલ છે તેમાંથી પ્રાયઃ ઘણા અપ્રસિદ્ધ અને અજ્ઞાતસ્વરૂપ હતા, આ સંગ્રહગ્રંથ પ્રકાશિત થવાથી ઇતિહાસની અન્વેષણ દૃષ્ટિથી આમાંની કેટલીક એવી વિચારસામગ્રી વિદ્વાનોને ઉપયોગી થયેલ છે.
કુમારપાલચરિત્રસંગ્રહની પુસ્તકાકારૂરૂપે આ દ્વિતીયાવૃત્તિ “શ્રતરત્નાકર' થી પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે. આ સંગ્રહમાં સંકલિત અને પ્રકાશિત કૃતિઓનો કાંઈક પરિચય આ પ્રમાણે છે.
(૧) અજ્ઞાતકર્તક પુરાતન સંક્ષિપ્ત કુમારપાલદેવચરિત
આ સંગ્રહનું પહેલું ચરિત્ર અત્યંત સંક્ષિપ્ત અને સારરૂપ છે. મુનિ શ્રીજિનવિજયજીએ પાટણના ભંડારની વિ.સં. ૧૩૮પની લખેલી કાગળની પ્રતિ ઉપરથી આ ચરિત્રનું સંપાદનકાર્ય કરેલ છે. આ ચરિત્રમાં કુમારપાળરાજનું રાજ્યપ્રાપ્તિ પૂર્વેનું

Page #11

१०
વર્ણન છે, રાજ્યપ્રાપ્તિ પછીનું કોઈ વર્ણન આ ચરિત્રમાં નથી.
આ ચરિત્રના છેલ્લા પાંચ શ્લોકમાં ફક્ત આટલું સૂત્રરૂપથી સૂચિત કર્યું છે કે, રાજ્યગાદી ઉપર બેસ્યા પછી કુમારપાળરાજાએ પહેલા તે બધા પોતાના ઉપકારીજનને બોલાવ્યા અને તેમનો યથોચિત આદર-સન્માન કર્યો. ત્યારપછી યથાસમયે આમ્રના વૃક્ષો ઉપર કર લેવાનું માફ કર્યું, નિસંતાન મૃત્યુ પામેલા કુટુંબોની સંપત્તિ જપ્ત કરવાનું બંધ કર્યું, સાત દેશોમાં સાત વ્યસનોનું સેવન બંધ કરાવ્યું અને બાર વર્ષ સુધી બધા પ્રાણીઓની હિંસાઓનો ત્યાગ કરાવ્યો, ઉત્તરમાં તુરુષ્કદેશ સુધી, પૂર્વમાં ગંગાતીર સુધી, દક્ષિણમાં વિંધ્યાચલ સુધી અને પશ્ચિમમાં સમુદ્ર સુધીની પૃથ્વી પોતાના શાસનમાં અધિકૃત કરી અને તેને જૈનમંદિરોથી અલંકૃત કરી જૈનધર્મનું આરાધન કરતાં સ્વર્ગમાં ગયા.
આ ચરિત્રમાં ૨૨૧ શ્લોકો છે, પ્રસ્તુત સંગ્રહમાં બીજું ચરિત્ર પૂજ્ય આચાર્યભગવંત સોમતિલકસૂરિમહારાજાકૃત કુમારપાલદેવચરિત છે તેના પ્રારંભના ૧૯૫ શ્લોક જેટલો ભાગ આ પહેલા ચરિત્રના સંપૂર્ણ શબ્દશઃ અવતરણરૂપ છે. ત્યારપછી ત્રીજું ચરિત્ર કુમારપાલપ્રબોધપ્રબંધ છે તેમાં પણ મહારાજા કુમારપાળના પૂર્વ જીવનનો વર્ણનાત્મક ભાગ ઘણો ખરો આ સંક્ષિપ્ત ચરિત્રના આધાર પરથી લખ્યો છે અને આ સંક્ષિપ્ત ચરિત્રના ઘણા શ્લોક પણ તેમાં યથાવત્ ઉદ્ધૃત કર્યા છે. પૂજ્ય શ્રીજિનમંડનગણિકૃત કુમારપાલપ્રબંધમાં પણ આના ઘણા શ્લોકો ઉત્કૃત છે. આનાથી જણાય છે કે અન્ય અન્ય ચરિત્ર અને પ્રબંધના લેખકોએ આ સંક્ષિપ્ત ચરિત્રનો મહારાજા કુમારપાળના પૂર્વજીવનના વર્ણન માટે વિશેષ આધારભૂત અને મૌલિક માનીને આનો પૂરો ઉપયોગ કર્યો છે, આથી જ મહારાજા કુમારપાળના ચરિત્રાત્મક સાધનોમાં આ એક પ્રમાણભૂત ચરિત્ર છે.
(૨) પૂજ્ય આચાર્ય શ્રીસોમતિલકસૂકૃિત કુમારપાલદેવચરિત
ર.
આ સંગ્રહનું બીજું ચરિત્ર પૂ. આ. શ્રીસોમતિલકસૂરિકૃત કુમારપાલદેવચરિત છે.
कृतोपकारानाकार्य सर्वान् सर्वहितस्ततः । कृतज्ञः कृतवान् राजा तेषां पूजां यथोचितम् ॥ २१७॥ सहकारकरो मुक्तस्त्यक्तं च रुदतीधनम् । व्यसनानि निषिद्धानि सप्त देशेषु सप्तसु ॥२१८॥ वधो निषिद्धो वर्षाणि द्वादशाखिलदेहिनाम् । विश्वम्भरा तेन तेने जैनप्रासादमण्डिता ॥ २१९ ॥ स कौबेरीमातुरष्कं पूर्वामात्रिदशापगाम् । याम्यामाविन्ध्यमावाद्धि पश्चिमां साध्वसाधयत् ॥ २२०॥ कुमारपालदेवस्य किमेकं वर्ण्यते क्षितौ । जिनेन्द्रधर्म्यमाराध्य माहेन्द्रं यो दिवं ययौ ॥२२९॥

अज्ञातकर्तृकपुरातनसंक्षिप्तकुमारपालदेवचरि

·

Page #12

આ આચાર્યભગવંત શ્રી રુદ્રપલ્લીયગચ્છના પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંત શ્રીસંઘતિલકસૂરિ મહારાજાના શિષ્ય છે. વિક્રમના ચૌદમા શતકના અંતિમકાળમાં આ ચરિત્રની રચના થયેલી છે. વિ. સં. ૧૫૧૨માં લખેલી પ્રાચીન અને આદર્શભૂત પ્રતિમા આધાર પર મુનિ જિનવિજયજીએ આનું સંપાદન કરેલ છે, અને પ્રત્યંતરના રૂપમાં એક બીજી પ્રતિનો પણ ઉપયોગ કર્યો છે તે પૂજ્ય મુ. શ્રીપુણ્યવિજયજીમહારાજની કૃપાથી પ્રાપ્ત થયેલી છે તે પ્રતિ પણ પ્રાચીન અને શુદ્ધપ્રાયઃ છે.
આ ચરિત્રમાં જે પાઠભેદ નોંધ્યા છે તેમાં પ્રથમપ્રતિની A સંજ્ઞા રાખેલ છે અને પૂ. મુ. પુણ્યવિજય મહારાજ દ્વારા પ્રાપ્ત પ્રતિની B સંજ્ઞા રાખેલ છે તથા પાછળથી એક ભાવનગર આત્માનંદસભાની પ્રતિ તેમને પ્રાપ્ત થઈ છે તેમાંથી પાઠભેદ અને શુદ્ધપાઠ પાછળ પરિશિષ્ટમાં શુદ્ધિ-વૃદ્ધિપત્રક આપેલું છે તેમાં નોંધ્યા છે. અમે આ દ્વિતીયાવૃત્તિમાં તે પ્રતિની C સંજ્ઞા રાખી ગ્રંથમાં નીચે ટિપ્પણીમાં A-B પ્રતના પાઠભેદ આપ્યા છે તેમાં C પ્રતના પણ પાઠભેદ આપ્યા છે અને મૂળમાં તદ્દન અશુદ્ધ પાઠ હોય ત્યાં અમુક સ્થાને શુદ્ધિ-વૃદ્ધિપત્રકમાં પાછળથી મળેલ પ્રતિઓમાંથી શુદ્ધપાઠ આપેલ છે તે શુદ્ધપાઠ લીધેલ છે.
११
આ ચરિત્ર પણ બીજા બીજા ચરિત્રોની અપેક્ષાએ સંક્ષિપ્ત છે. આ ચિરત્રના કુલ ૭૪૦ શ્લોક છે. પ્રારંભના ર∞ શ્લોકોમાં તો તે જ કુમારપાળનું રાજ્યપ્રાપ્તિ પૂર્વેનું જીવનવર્ણન છે અને તે ઉપર્યુક્ત પહેલાં સંક્ષિપ્ત ચરિત્રમાં વર્ણિત છે, તે જ શબ્દોમાં લીધું છે. ત્યારપછીના ૫૦૦ શ્લોકોમાં મહારાજા કુમારપાળના રાજજીવનનું વર્ણન છે અને તેમાં પ્રાયઃ મુખ્ય મુખ્ય પ્રબંધોનો સાર આપ્યો છે જે પ્રભાવકચરિત્ર, પ્રબંધચિંતામણિ અને પ્રબંધકોષ આદિ ગ્રંથોમાં ઉપલબ્ધ છે. આ સિવાય બિલ્કુલ નવી પણ કોઈ કોઈ વાત આ ચરિત્રમાં આવે છે. દા.ત. પૃષ્ઠ ૬૮ થી ૭૦ ઉ૫૨ શ્લોક ૬૧૨ થી ૬૩૩ સુધી નાગપુરના મહામાંડલિક કુમારની સાથે કુમારપાળરાજાના યુદ્ધનો ઉલ્લેખ છે તે અન્ય કોઈ પ્રબંધમાં જોવામાં આવતો નથી. સમુચ્ચયરૂપથી આ ચરિત્ર પણ વ્યવસ્થિત અને તથ્યપૂર્ણ છે. આ ચરિત્રનું વર્ણન ક્રમબદ્ધ હોવાથી થોડામાં કુમારપાળરાજાના જીવનનો ઘણો પરિચય આપે છે. જાણી શકાય છે કે, આની સંકલના મુખ્ય કરીને આના પછી જે ત્રીજા નંબરની કૃતિ કુમારપાલપ્રબોધપ્રબંધ છે એના આધારે કરેલી છે. કેમ કે આ ચરિત્રના અંતના શ્લોકમાં ચરિત્રકારે સ્પષ્ટ લખ્યું છે કે, અમે ગુર્જરનરેશ કુમારપાળનું આ ચરિત્ર સંક્ષેપમાં લખ્યું છે. જેમને વિશેષ સ્વરૂપે જાણવાની ઇચ્છા હોય તેમણે કુમારપાલપ્રતિબોધકનામક ગ્રંથથી જાણવું. આનાથી એ સૂચિત થાય છે કે આ
3.
इति सङ्क्षेपतः प्रोक्तं चरित्रं गूर्जरेशितुः । कुमारपालप्रतिबोधशास्त्राद् सेयं विशेषतः ||

आ. सोमतिलकसूरिविरचित श्रीकुमारपालदेवचरिते श्लो. ७४०

Page #13

કુમારપાલપ્રતિબોધ ગ્રંથ તે જ જણાય છે કે જે પ્રસ્તુત સંગ્રહમાં આ ચરિત્રની પછી પ્રકાશિત છે અને જેનું પૂરું નામ કુમારપાલપ્રબોધપ્રબંધ અથવા કુમારપાલપ્રતિબોધપ્રબંધ છે. (૩) કુમારપાલપ્રબોધપ્રતિબોધ) પ્રબંધ
આ સંગ્રહના ત્રીજા ગ્રંથનું નામ કુમારપાલપ્રબોધપ્રબંધ કે કુમારપાલપ્રતિબોધપ્રબંધ છે. આ નામ ગ્રંથની પ્રારંભિક કંડિકાના ઉલ્લેખ ઉપરથી અંકિત કરેલ છે. તેમાં લખ્યું છે કે “શ્રીમરપતિપૂપાનસ્થ પ્રારતેવું પ્રવોધપ્રબન્ધ:' આ ઉલ્લેખ સિવાય આ ગ્રંથમાં અન્ય કોઈ સ્થાનમાં કે અંતિમ પુષ્પિકા લેખમાં પણ આ ગ્રંથનું નામ લખેલું પ્રાપ્ત થતું નથી. પૂનામાં ઉપલબ્ધ એક ત્રુટિત પ્રતિમાં “પ્રબોધ' શબ્દની જગ્યાએ પ્રતિબોધ' એવો પાઠ મળે છે એના ઉપરથી અનુમાન થઈ શકે છે કે આ ગ્રંથનું નામ કુમારપાલપ્રતિબોધપ્રબંધ' પણ હોઈ શકે છે અને આ નામને લક્ષ્ય કરીને પ્રસ્તુત સંગ્રહના બીજા નંબરના કુમારપાલદેવચરિત્રાના કર્તા પૂ. આ. શ્રી સોમતિલકસૂરિ મહારાજાએ લખ્યું છે કે આનો વિસ્તાર કુમારપાલપ્રતિબોધ” શાસ્ત્રથી જાણવો.
આ ગ્રંથનું મુદ્રણ કરવાના સમયે મુનિ જિનવિજયજીને પ્રથમ એક જ પ્રતિ પ્રાપ્ત થયેલી અને તે પાટણના જ્ઞાનભંડારની છે. તે પ્રતિના અંતમાં ગ્રંથલેખનપ્રશસ્તિ આપેલી છે તે આ ગ્રંથની સાથે મુદ્રિત કરેલી છે. (જુઓ પૃઇ- ૨૧૨-૨૧૩) તેનાથી જણાય છે કે વિ. સં. ૧૪૬૪માં દેવલપાટક (કાઠિયાવાડના દેલવાડા)માં પંડિત દયાવર્ધન નામના યતિવરના આદેશથી શ્રાવકવર્ગે પોતાના ગચ્છના અનુયાયીઓને ભણવા માટે આ ચરિત્રની પ્રતિલિપિ કરાવી છે.
આ ગ્રંથનું સંપૂર્ણ મુદ્રણ થયા પછી બીકાનેરથી એક પ્રતિ મુનિ જિનવિજયજીને મળી અને તે વિ. સં. ૧૬પ૬ની લખેલી છે. ઉપર જણાવેલ પાટણની પ્રતિ અને બીકાનેરની આ પ્રતિમાં પરસ્પર કોઈ કોઈ પાઠભેદ ઉપલબ્ધ છે. એમાંથી જે પાઠભેદ ખાસ વિશેષ છે તે પ્રથમવૃત્તિમાં મુનિશ્રી જિનવિજયજીએ પરિશિષ્ટમાં શુદ્ધિ-વૃદ્ધિ પત્રકમાં આપેલ છે. પ્રારંભના મંગલાચરણના ચાર પદ્ય મુદ્રિતગ્રંથમાં છે તેના કરતાં બીકાનેરવાની પ્રતિમાં તદ્દન ભિન્ન જોવા મળે છે. (જુઓ પૃષ્ઠ-૮૦ ટિપ્પણીમાં) આનું કારણ આ હોઈ શકે છે કે આ ગ્રંથના સંકલનકર્તાએ પહેલાં જે એક આદર્શ તૈયાર કર્યો છે તેની પ્રતિલિપિવાળી પાટણ અને પૂનાની પ્રતિઓ છે અને તેના પછી સંકલનકર્તાએ ગ્રંથમાં જે કાંઈ પાછળથી સંશોધન પરિવર્તન કર્યું હશે તે આદર્શની પ્રતિલિપિવાળી પરંપરાની આ બીકાનેરવાની પ્રતિ હોવી જોઈએ. કેમ કે બીકાનેરવાની પ્રતિનો પાઠ પ્રસ્તુત ચરિત્ર જે પ્રતિ ઉપરથી મુદ્રિત થયેલ છે તે પાટણની પ્રતિના પાઠથી શબ્દસંદર્ભ અને વાક્યરચનાની દૃષ્ટિથી કાંઈક વિશેષ પરિમાજિત જણાય છે. ત્યારપછી પૂનામાં પણ

Page #14

१३
આ ગ્રંથની એક પ્રતિ બીજી પ્રાપ્ત થઈ જે ભાંડારકર ઇન્સ્ટિટ્યૂટના રાજકીય ગ્રંથસંગ્રહમાં રક્ષિત છે. પૂનાની આ પ્રતિ ત્રુટિત છે. એમાં પ્રારંભના દશ પત્રો નથી અને વચમાં પણ ઘણા પત્રો નથી પરંતુ અંતનો પત્ર છે, તેમાં આ પ્રતિ વિ.સં. ૧૪૮૨ની લખેલી છે અને ભટ્ટારિક શ્રીજયતિલકસૂરિ મ.ના શિષ્ય પં.દયાકેશરગણિને ઓસવંશીય ગોઠડી સંગ્રામની પત્ની બાઈ જાસુએ લખાવીને સમર્પિત કરેલી છે એમ લખેલ છે. તેનો પુષ્પિકા લેખ આ પ્રમાણે છે.*
મુનિ જિનવિજયજી સંપાદિત પ્રથામાવૃત્તિમાં બીકાનેરવાની પ્રતિ અને પૂનાની બંને પ્રતિઓના પાઠભેદ અને શુદ્ધપાઠ પરિશિષ્ટમાં પાછળ શુદ્ધિ-વૃદ્ધિપત્રકમાં આપેલા છે. લગભગ ૧૨ પૃષ્ઠનું શુદ્ધિ-વૃદ્ધિપત્રક આપેલ છે તે અમે આ દ્વિતીયાવૃત્તિમાં પાઠભેદ નીચે ટિપ્પણીમાં આપ્યા છે અને કોઈ કોઈ સ્થાને તદ્દન અશુદ્ધ પાઠ મુદ્રિત ગ્રંથમાં છે.
ત્યાં શુદ્ધિ-વૃદ્ધિપત્રકમાં આપેલ શુદ્ધ પાઠ અમે મુદ્રિતગ્રંથમાં લીધેલ છે. ૫ નંબર મૂકી ટિપ્પણીમાં પાઠભેદ જે આપ્યા છે તેમાં પાટણની પ્રતિની A સંજ્ઞા, બીકાનેરવાળી
४.
૫.
इति संवत् १४८२ वर्षे फागुण शुदि पंचम्यां गुरौ श्रीमति श्री तपापक्षे श्रीरत्नागरसूरीश्वराणां गच्छे भट्टारिक श्रीजयतिलकसूरीस्व(श्व)राणां शिक्ष(ष्य) पं० दयाकेशरिगणिवराणां श्रीओससवंश अं(V)गार गोठी संग्रामकस्य भार्या बाई जासू नाम्ना लिषाप्य प्रददौ मुदा । चिरं नंदतु । શુદ્ધિ-વૃદ્ધિપત્રકમાં શુદ્ધપાઠ આપેલ ન હોય તેવા પણ કોઈક અશુદ્ધ પાઠ મુદ્રિતગ્રંથમાં છે, ત્યાં બાજુમાં ( )માં શુદ્ધપાઠ અમે આપેલ છે. જેમ પૃઇ-૧૫૩ શ્લોક-૩૧૬ | પંક્તિ ૨૫માં કૃષિા વિવાનિનામ્' પાઠ છે, તે પાઠ સંગત જણાતો નથી, આ ઉદ્ધત પદ્ય યોગશાસ્ત્ર પ્રકાશ-૩ | શ્લોક ૭૬મો છે અને તે શ્લોકમાં આ પદ્યનું પ્રથમ ચરણ આ રીતે છે – “પૃપમાન ૯મય ક્ષેત્ર પદ્રય વનિન:' ! તેથી ‘ષ પઢય વાનનઃ' પાઠ અમે બાજુમાં ( )માં આપેલ છે.
વળી, ૨૧૬ -કંડિકા-૪/પંક્તિ-૧૮માં લક્ષ્મજં [સુધા' ! તા] આ રીતે પાઠ મૂકેલ છે ત્યાં [સુધા' | નાતા] આ રીતે પાઠ મૂકવો જોઈએ તેથી અમે એ રીતે મૂકેલ છે.
વળી, પૃષ્ઠ-૨૪૫ કંડિકા-પ૫ પંક્તિ-૨પમાં ‘ાયતને પાઠ છે તે સંગત જણાતો નથી માયતને હોવું જોઈએ તેથી અમે ‘ા(ગા) તને આ પ્રમાણે પાઠ મૂકેલ છે.
વળી, પૃષ્ઠ-૨૪૭-કંડિકા-૫૭/ પંક્તિ ૭માં સ્વાનં પાઠ છે તે અશુદ્ધ જણાય છે, સ્વાનં પાઠ હોવો જોઈએ તેથી અમે સ્વા(વા) આ પ્રમાણે પાઠ મૂકેલ છે.
વળી, મુદ્રિતગ્રંથમાં એક જ ઘાટના અલગ અલગ અલગ કૃતિમાં ભિન્ન ભિન્ન નામો જોવા મળે છે તે અંગે ઘાટનું વાસ્તવિક નામ કર્યું છે તે નિર્ણય થઈ શક્યો ન હોવાથી જેમ છે તેમ જ રાખેલ
છે.
જેમ – પૃષ્ઠ ૪ - શ્લોક - ૧૪ | પંક્તિ-૧૩માં “પાટે વૃષ્ટિવાયાઝ' પાઠ છે, પૃષ્ઠ-૨૨-શ્લોક૨૧} પંક્તિ-૩માં “હે વુદ્ધિબ્રિજાપટ્ટે પાઠ છે, અને પૃષ્ઠ-૯૫-શ્લોક-૪ર | પંક્તિ-૯માં “ઘાટે

Page #15

૨૪
પ્રતિની B સંજ્ઞા અને પૂનાની બે પ્રતિ છે તેની Pa અને PB સંજ્ઞા આપેલ છે. પૂનાની બંને પ્રતિઓ ત્રુટિત છે.
આ પ્રબંધની રચના પ્રબંધચિંતામણિ આદિ કોઈ પુરાતન પ્રકીર્ણ પ્રબંધોના આધાર પર કરેલી છે. આ ગ્રંથમાં જે પદભાગ છે તે બધો અન્ય ગ્રંથોમાંથી ઉદ્ધત છે અને જે ગદ્યભાગ છે તે કેટલોક સંગ્રાહકનો સ્વયં સંકલિત કરેલો છે અને કેટલોક ભાગ ગ્રથિત કરેલો છે. પ્રસ્તુત ચરિત્રના ગ્રંથકર્તાએ સ્વયં ગ્રંથના અંતમાં કહ્યું છે કે કેટલુંક ગુરુમુખથી જે સાંભળ્યું છે તેના પરથી અને કેટલુંક જે લિખિત રૂપમાં મળે છે તેના આધારથી મેં આ કુમારપાળરાજાનો પ્રબંધ નિર્મિત કરેલો છે.
પૂ.જિનમંડનગણિવર્યએ પોતાના કુમારપાલપ્રબંધની રચના પ્રાયઃ આ પ્રબંધના આધાર પર કરેલ જણાય છે. વર્ણનક્રમ અને રચનાશૈલિની સમાનતા ઉપરાંત ઘણા વાક્યસંદર્ભ પણ બંને પ્રબંધોમાં એકસરખા જોવા મળે છે. પૂ.જિનમંડનગણિની કુમારપાલ પ્રબંધની રચના વિ.સં. ૧૪૮૯માં પૂર્ણ થયેલી છે, તેથી તે રચના પ્રસ્તુત પ્રબોધપ્રબંધની પછીની રચના છે એમાં કોઈ સંદેહ નથી. કેમકે જે પ્રતિના આધાર ઉપરથી આ પ્રબંધ અહીં મુદ્રિત કર્યું છે તે પ્રતિની પ્રતિલિપિ વિ.સં.૧૪૬૪માં અર્થાત્ પૂ. જિનમંડનગણિવર્યશ્રીની રચનાના ૩૫ વર્ષ પૂર્વે થયેલી છે.
આ કુમારપાલપ્રબોધપ્રબંધના પ્રારંભભાગમાં ૨૦૦ પદ્યાત્મક સંક્ષિપ્ત ચરિત્ર જે આ સંગ્રહમાં પ્રથમ કૃતિના રૂપમાં મુદ્રિત કરેલું છે તે પૂર્ણરૂપે અન્તર્ગથિત કરેલું છે. એ રીતે પ્રબંધચિંતામણિ આદિ ગ્રંથોમાં જે વર્ણન છે તેના પણ અનેક અંશો યથાવત્ સંકલિત
દ્વિતિયાશ' પાઠ છે આ રીતે એક જ ઘાટના વૃદ્ધ&િા, દ્ધિછિકા અને દ્વિત્રિા ત્રણ ભિન્ન ભિન્ન નામો જોવા મળે છે, તેથી વાસ્તવિક નામ કયું છે તે વિદ્વાનોના સંશોધનનો વિષય બને છે.
વળી, ઉજ્જયિની નગરીમાં કુડગેશ્વરનું મંદિર આવેલું છે તે અંગે કુઇંગેશ્વર કે કુંડગેશ્વરનું બેમાં કયું નામ વાસ્તવિક છે તે અંગે સ્પષ્ટતા થતી નથી. પૃષ્ઠ-૧૦-શ્લોક-૧૩૦ | પંક્તિ ૨૪માં કુંડલેશ્વરન્તિ પાઠ છે, પૃષ્ઠ-૩૧-શ્લોક-૧૪૨ / પંક્તિ ૧૪માં “કેમ્' પાઠ છે, પૃષ્ઠ-૩૨
શ્લોક-૧૫૧ | પંક્તિ-૫ માં ‘ડેશ્વરમ્' પાઠ છે, પૃષ્ઠ-૧૦૩-શ્લોક-૧૩૨ / પંક્તિ ૨૭માં ‘ગુડફ્રેશ્વરમન્દિરે પાઠ છે, પૃષ્ઠ-૧૦૪-શ્લોક-૧૩૬ / પંક્તિ-૧૦માં નિષ્ફ પાઇ છે અને પૃષ્ઠ૨૧૬-કંડિકા-૫ | પંક્તિ-૨પમાં ફ્રેશ્વરપ્રસાદે પાઠ છે આમ બધે મૂળ ગ્રંથમાં તો ૩૨૦ પાઠ જોવા મળે છે પરંતુ પૃષ્ઠ ૧૦૩-૧૦૪ ઉપરના પાઠમાં B પ્રતિમાં કુશ્વ૬૦ પાઠ છે તે પાછળ પરિશિષ્ટમાં આપેલ છે તેથી એ પાઠ બે સ્થાનમાં પાઠભેદ તરીકે અમે નીચે ટિપ્પણીમાં આપેલો છે. આ બંને પાઠમાંથી વાસ્તવિક ક્યો પાઠ છે તે વિદ્વાનોના સંશોધનનો વિષય બને છે. किञ्चिद् गुरुमुखाच्छ्रुत्वा किञ्जिदक्षरदर्शनात् । प्रबन्धोऽयं कुमारस्य भूपतेलिखितो मया ॥ - कुमारपालप्रबोधे श्लो० ५५१

Page #16

१५
કરેલા છે. આ રીતે આ પ્રબંધમાં ચરિત્રાત્મક વર્ણન સિવાય ઉપદેશાત્મક અને પ્રચારાત્મક ઉદ્ધરણોનો પણ ઘણો સંગ્રહ કરેલો છે તેથી સંગ્રાહક ગ્રંથકારશ્રીએ આ ગ્રંથનું નામ “કુમારપાલપ્રબોધપ્રબંધ' રાખવું યોગ્ય માન્યું છે.
આ પ્રબંધમાં કુમારપાળરાજાના જીવનવિષયક મુખ્ય મુખ્ય ઘટનાઓનું ક્રમબદ્ધ વર્ણન કરેલું છે. જેનો ઉલ્લેખ પૂર્વકાલીન ચરિત્રગ્રંથોમાં અને પ્રબંધોમાં એક અથવા બીજા સ્વરૂપે જોવા મળે છે, સાથે સાથે પ્રસંગોપાત્ત ઉપદેશાત્મક ઉલ્લેખ પણ વિસ્તૃતરૂપમાં સંગૃહીત કરેલ છે, તેથી એક પ્રકારે ધાર્મિક કથાગ્રંથનું સ્વરૂપ આ પ્રબંધને પ્રાપ્ત થયેલું છે. (૪) ચતુરશીતિપ્રબન્ધાન્તર્ગત કુમારપાલદેવપ્રબંધ
આ કુમારપાલચરિત્રસંગ્રહની ચોથી કૃતિ “કુમારપાલદેવપ્રબંધ છે. પૂ. આ. રાજશેખરસૂરિ મ.નો પ્રબંધકોશ નામનો ગ્રંથ છે તેમાં કુલ ચોવીસ પ્રબંધ છે તેથી તે ગ્રંથનું બીજું નામ ચતર્લિંશતિપ્રબંધ પણ સુપ્રસિદ્ધ છે. એ જ રીતે એક ચતુરશીતિપ્રબંધ નામનો પણ સંગ્રહાત્મક ગ્રંથ છે જેમાં ચોરાશી પ્રબંધોનો સંગ્રહ છે. આ ચતુરશીતિ પ્રબંધ ગ્રંથ પૂર્ણરૂપે પ્રાપ્ત થતો નથી પરંતુ તેમાંથી કેટલાક પ્રબંધો પ્રાપ્ત થાય છે.
મુનિ જિનવિજયજી પ્રાસ્તાવિક કથનમાં જણાવે છે કે, જે પ્રમાણે પુરાતન પ્રબંધસંગ્રહ નામના ગ્રંથના સંપાદનમાં ૩-૪ પ્રબંધાત્મક પ્રકીર્ણ સંગ્રહો પરથી ઐતિહાસિક પ્રબંધોનું સંકલન કરેલ છે તે જ પ્રકારના અને પ્રાયઃ તેવા જ વિષયોના પ્રબંધ આ સંગ્રહમાં જોવા મળે છે. તેમાંથી કુમારપાળરાજાના જીવનની સાથે સંબંધ રાખનારા પ્રબંધોને આ ગ્રંથમાં સંકલિત કર્યા છે. જે પ્રતિ ઉપરથી આ સંકલન કર્યું છે તે પ્રતિ અનુમાનથી પ્રાયઃ વિ.સં. ૧૫૦૦ની પૂર્વે લખાયેલી છે, પરંતુ અશુદ્ધ ઘણી છે અને તેની ભાષા પણ બહુ સાદી, કેટલીક અપભ્રંશ અને એક પ્રકારની બોલચાલની સંસ્કૃત ભાષા છે જે લોકગમ્ય દેશ્યભાષાનું અનુકરણ સૂચિત કરે છે.
આ સંકલનમાં કુમારપાળરાજાના જીવનવિષયક કેટલીક નાની નાની ઘટનાઓ પણ સંગૃહીત છે જે અન્ય પ્રબંધોમાં દષ્ટિગોચર થતી નથી. કલિકાલસર્વજ્ઞ પૂજય આચાર્યભગવંત શ્રી હેમચંદ્રસૂરિમહારાજાના પ્રબંધની પણ કેટલીક એવી વાતો આ પ્રબંધમાં લખેલી જોવા મળે છે તે અન્યત્ર અપ્રાપ્ય છે. જો કે આ બાબત ગૌણ છે, પરંતુ આ પ્રબંધમાં કેટલીક વિશિષ્ટ ઐતિહાસિક તથ્યોને જણાવતી વિગતો પણ જોવા મળે છે. (૫) પૂજ્ય સોમપ્રભાચાર્યકત કુમારપાલપ્રતિબોધઉદ્ધત ઐતિહ્યસારાત્મકસંક્ષેપ
- કુમારપાલચરિત્રસંગ્રહગત પાંચમી રચનામાં પૂ.સોમપ્રભાચાર્યકૃત પ્રાકૃત બૃહત્કાયગ્રંથ કુમારપાલપ્રતિબોધનો ઐતિહાસિકસારભાગ સંકલિત છે.

Page #17

મુનિ જિનવિજયજી પ્રાસ્તાવિક કથનમાં જણાવે છે કે, આ ગ્રંથની એક માત્ર પ્રાપ્ત પૂર્ણ પ્રતિ પાટણના ભંડારમાં સુરક્ષિત છે. જે તાડપત્રી ઉપર વિ. સં. ૧૪૫૮માં ગુજરાતના પ્રસિદ્ધ પુરાતનનગર ખંભાતમાં લખાયેલી છે.
મુખ્યરીતે આ ગ્રંથની રચના પ્રાકૃત ભાષામાં કરેલી છે અને ગ્રંથનો વિસ્તાર પ્રાયઃ ૮૮૦૦ શ્લોકપરિમાણ જેટલો વિશાળ છે. પૂજય આચાર્ય સોમપ્રભસૂરિમહારાજાએ વિ.સં. ૧૨૪૧માં આ ગ્રંથની રચના પૂર્ણ કરેલ છે. આ આચાર્ય ભગવંત સ્વયં પૂજય આચાર્ય ભગવંત શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય મહારાજા અને કુમારપાળરાજાના સમસમયવર્તી હતા તેથી તેમની આ રચનાનું ઐતિહાસિક મહત્ત્વ સૌથી વધુ છે. આ ગ્રંથનું સર્વપ્રથમ સંપાદન મુનિ જિનવિજયજી દ્વારા થયું છે અને વડોદરાની ગાયકવાડસ્ ઓરિએન્ટલ સિરીઝમાં ઈ.સ. ૧૯૨૦માં પ્રકાશન થયું છે, અને આ ગ્રંથની દ્વિતીયાવૃત્તિ શ્રુતજ્ઞાન પ્રસારક સભા તરફથી વિ.સં. ૨૦૫૧માં પ્રકાશિત થયેલ છે.) તે સંપાદનમાં ગ્રંથનો જેટલો ઐતિહાસિક ભાગ છે તેને પૃથફ તારવીને પરિશિષ્ટરૂપમાં સંકલિત કરેલ છે તે જ ઐતિહાસિકસારભાગરૂપ સંકલન આ ગ્રંથસંગ્રહમાં પુનર્મુદ્રિત કરેલ છે જે કુમારપાળરાજાના ઇતિહાસના વિષયમાં અન્વેષણ અને અનુસંધાન કરવાવાળા વિદ્વાન અને લેખકો માટે આનું અવલોકન અતિઆવશ્યક જણાય છે.
આ ગ્રંથનું મૂળ નામ તો “જિનધર્મપ્રતિબોધ' છે, પરંતુ આ ગ્રંથની તાડપત્રો ઉપર લખેલી એકમાત્ર સંપૂર્ણ પ્રતિ જે પાટણના ભંડારમાં ઉપલબ્ધ છે અને તેની પ્રતિલિપિ વિ.સં. ૧૪૫૮માં ખંભાતની બૃહત્પૌષધશાળામાં ભટ્ટારક શ્રીજયતિલકસૂરિના ઉપદેશથી કાયસ્થજ્ઞાતીય માં મંડલિકના પુત્ર મહં. ખેતાએ કરેલી છે તે પ્રતિના અંતિમ પુષ્મિકા લેખમાં આ ગ્રંથનો નિર્દેશ કુમારપાલપ્રતિબોધ પુસ્તક આ પ્રમાણે કરેલો છે, તેથી આ નામ વિશેષ અન્વર્થક લાગવાથી આ ગ્રંથનું નામ “કુમારપાલપ્રતિબોધ' રાખવું ઉચિત લાગ્યું છે એમ મુનિ જિનવિજયજી પોતાના પ્રાસ્તાવિક લખાણમાં જણાવે છે. વાસ્તવમાં આ ગ્રંથનું નામ “જિનધર્મપ્રતિબોધ' છે અને કુમારપાલપ્રતિબોધ' નામનો ગ્રંથ તે છે કે, જે આ ७. संवत् १४५८ वर्षे द्वितीयभाद्रपदशुदि ४ तिथौ शुक्रदिने श्रीस्तम्भतीर्थे बृहद्ध(वृद्ध)पौषधाशालायां भट्टा०
श्रीजयतिलकसूरीणां उपदेशेन श्रीकुमारपालप्रतिबोधपुस्तकं लिखितमिदम् ॥ कायस्थज्ञातीय महं मडलिकसुत तालिखितम् । चिरं नन्दतु ।।छ। उ० श्रीजयप्रगभगणिसष्य(शिष्य) उ० श्रीजयमन्दिरगणिसष्य(शिष्य) भट्टा० श्रीकल्याणरत्नसूरिगुरुभ्यो नमः ॥ पं० व(वि)द्यारत्नगणि ।
कुमारपालप्रतिबोधप्रशस्तिः पृष्ठ-२९९ शशि-जलधि-सूर्यवर्षे शुचिमासे रविदिने सिताष्टम्याम् 'जिनधर्मप्रतिबोध' क्लृप्तोऽयं गूजरेन्द्रपुरे । (पृ. ૨૧૬) યથા - નિજધમ્મgf વાદે સમર્થીિમો પઢHસ્થાવો . (પૃ. ર૬૭) વિનધર્મપ્રતિવીધે પ્રસ્તાવ: પશH: : | (g. ૨૬૭)

Page #18

१७
સંગ્રહમાં કુમારપાલપ્રબોધપ્રબંધ કે કુમારપાલપ્રતિબોધપ્રબંધ નામથી પ્રકટ થઈ રહ્યો છે.
પ્રસ્તુત સંગ્રહમાં છેલ્લે–
શ્રીમદ્દહેમચંદ્રાચાર્યવિરચિત ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિતાન્તર્ગતમહાવીરચરિતસ્થકુમારપાલચરિતવર્ણન ૧૨માં સર્ગમાંથી ઉદ્ધત કરીને આમાં લીધેલ છે અને ત્યારપછી શ્રીમહેમચંદ્રાચાર્યવિરચિતત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિતપ્રશસ્તિ લીધેલ છે.
આ રીતે કુમારપાલચરિત્રસંગ્રહ નામક પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં દરેક પ્રાચીન કૃતિઓનો સંગ્રહ છે.
કુમારપાળરાજા અને તેની સાથે તેમના ગુરુ આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિમહારાજાના ચરિત્ર સંબંધી અનેક જૈન વિદ્વાનોએ વિવિધ ગ્રંથો લખ્યા છે. તે આ પ્રમાણે(૧) પૂ. સોમપ્રભાચાર્યકૃત કુમારપાલપ્રતિબોધ – સં. ૧૨૪૧, (૨) યશપાલ મંત્રીકૃત મોહપરાજ્યનાટક- (અજયપાલના સમયમાં), (૩) પૂ. પ્રભાચંદ્રાચાર્યકૃત પ્રભાવકચરિત્ર – સં. ૧૩૩૪, (૪) પૂ. મેરૂતુંગસૂરિકૃત પ્રબંધચિંતામણિ – સં. ૧૩૬૧, (૫) પૂ. રત્નશેખરસૂરિકૃત ચતુર્વિશતિબંધ- સં. ૧૪૦૫, (૬) પૂ. જયસિંહસૂરિકૃત કુમારપાલચરિત્ર- સં. ૧૪૨૨, (૭) પૂ. સોમતિલકસૂરિકૃત કુમારપાલચરિત્ર- સં. ૧૪૨૪, (2) તાડપત્ર પર લખેલો કર્તાના નામ રહિત કુમારપાલપ્રબંધ- સં. ૧૪૭૫, (૯) પૂ. ચારિત્રસુંદરકૃત કુમારપાલચરિત્ર- સં. ૧૪૮૪ થી ૧૫૦૭ વચ્ચે, (૧૦) પૂ. હરિશ્ચંદ્રકૃત કુમારપાલચરિત્ર (પ્રાકૃત) (૧૧) પૂ. જિનમંડનકૃત કુમારપાલપ્રબંધ- સં. ૧૪૯૨, (૧૨) પૂ. દેવપ્રભગણિત કુમારપાલરાસ- સં. ૧૫૪૦ પહેલાં, (૧૩) પૂ. હીરકુશલકૃત કુમારપાલરાસ- સં. ૧૬૪૦, (૧૪-૧૫) શ્રાવક ઋષભદાસકૃત કુમારપાલરાસ સં. ૧૬૭૦, અને તે જ કવિનો નાનો રાસ, (૧૬) પૂ. જિનહર્ષકૃત કુમારપાલરાસ- સં. ૧૭૪૨
આ ઉપરાંત તીર્થકલ્પ, ઉપદેશતરંગિણી તથા ઉપદેશપ્રાસાદ આદિ અનેક અન્ય ગ્રંથોમાં તેમનું વર્ણન મળે છે. કુમારપાળરાજાના સંબંધમાં ખુદ પૂ. આચાર્ય હેમચંદ્રા

Page #19

१८ ચાર્યમહારાજે પ્રાકૃતમાં દ્વયાશ્રય કાવ્ય રચ્યું છે. – જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ નવી આવૃત્તિમાંથી સાભાર ઉદ્ધત
ટિ. ૨૮૯ પૃષ્ઠ-૧૭૬ આ ગ્રંથગણનામાં કુમારપાલપ્રબંધ' નામનો જે ગ્રંથ છે, તેની વિ. સં. ૧૪૯૨માં તપગચ્છાચાર્ય મહાપ્રભાવક પૂ. શ્રી સોમસુંદરસૂરિમહારાજના સુશિષ્ય પૂ. શ્રી જિનમંડનગણિવર્યે રચના કરેલી છે, તે સંપૂર્ણ ગ્રંથ સરળ અને સરસ સંસ્કૃતમય છે, ગદ્ય અને પદ્યથી મિશ્રિત છે વચ્ચે વચ્ચે પ્રસંગવશ પ્રાકૃત પદ્ય પણ તેમાં ઉદ્ધત છે, તે ગ્રંથનો ચરિત્રાત્મકભાગ કેવલ કવિની કલ્પના નથી, પરંતુ ઐતિહાસિક ઘટનાસ્વરૂપ છે.
આ ચરિત્રમાં અણહિલપુર પાટણનગરની સ્થાપના (વિ.સં. ૮૦૨થી લઈને કુમારપાળરાજા (સં.૧૨૩૦) સુધીની ગુર્જર રાજયપ્રવૃત્તિ વગેરે સંક્ષિપ્તથી વર્ણવેલી છે.
તથા સિદ્ધરાજજયસિંહનું બંગાળના મહોબકપુર (મહોત્સવપુર)ના રાજા મદનવર્માની સાથે સમાગમ થવાનો ઉલ્લેખ આ જ ગ્રંથમાં જોવા મળે છે.
જુદા જુદા દેશોને જીતવા, વિદ્યા, કલા, કૌશલ્ય આદિનો દેશમાં પ્રચાર કરવો, નીતિ અને ધર્મમય જીવન વિતાવવા માટે પ્રજાને અનેક રીતે પ્રવૃત્ત કરવી, હિંસા, વ્યસન આદિ અધ:પાત કરાવનારા અકૃત્યોનો સર્વથા નાશ કરવો અને સોમેશ્વર, શત્રુંજય, ઉજ્જયેતાદિ વિવિધ તીર્થોના જીર્ણોદ્ધાર કરાવવા અને અનેક નવીન જિનાલયો બંધાવવા ઇત્યાદિ વિવિધ વિષયોનું મનોહર વિવેચન આ ગ્રંથમાં કરેલું છે. વધારે શું કહેવું? તે સમયની રાજકીય, ધાર્મિક અને સામાજિક સ્થિતિનું એક ઉત્તમ ચિત્રરૂપ આ પ્રબંધ છે.
પ્રસ્તુતસંગ્રહાન્તર્ગત કુમારપાલપ્રબોધપ્રબંધ નામની ત્રીજી કૃતિમાં ત્રણ જગતના સાર્વભૌમ શ્રીમદ્મદ્ધિર્મની અનુકંપાનામની પત્નીની કુક્ષિરૂપી સરોવરમાં રાજહંસી સમાન અસીમ સૌન્દર્યવતી અહિંસાનામની પુત્રી ઉત્પન્ન થઈ છે, તે અહિંસાન્યા સાથે ચૌલુક્યચક્રવર્તી મહારાજા કુમારપાળના પાણિગ્રહણ મહોત્સવનો પ્રસંગ અતિ અદ્ભુત રોમાંચક શૈલિમાં વર્ણવેલ છે. મહારાજાના અહિંસા કન્યા સાથે લગ્ન થયા છે એટલે સ્વસપત્ની અહિંસાની પરમોન્નતિ જોઈને હિંસા શું કરે છે તે આખો પ્રસંગ વાંચતા ઘણો બોધ મળે છે.
-કુમારપાલપ્રબોધપ્રબંધ-પુષ્પિકા ૭૦થી ૭૩ | પૃષ્ઠ ૧૭૯થી ૧૮૨. આ કુમારપાલચરિત્રસંગ્રહમાંની કૃતિઓમાં બે એવા મહાન પુરુષોનું વર્ણન છે કે, જેમની સમાનતા કરનારા તેમના પછી ભારતવર્ષમાં પ્રાયઃ કોઈ થયા નથી. આ પુણ્યપ્રભાવકોના સંપૂર્ણ ગુણોનું વર્ણન તો સાક્ષાત્ બૃહસ્પતિ પણ કરવા સમર્થ નથી, પરંતુ શુમે યથાશ િયતનીયમ્' આ સૂક્તિના અનુસાર ચરિત્રકારો અને પ્રબંધકારોએ આ ૯. પૂ. શ્રી જિનમંડનગણિકૃત કુમારપાલપ્રબંધ ગ્રંથ પણ પુસ્તકાકારે ‘શ્રતરત્નાકર” તરફથી પ્રકાશિત થનાર છે.

Page #20

મહાત્માઓ પ્રત્યે પોતાનો ભક્તિભાવ પ્રકટ કરવા માટે, પૂર્વ ગ્રંથો દ્વારા તથા વૃદ્ધપુરુષોના મુખેથી જે કાંઈ વૃત્તાંત શ્રવણગોચર થયો છે, તેને ભાવિ પ્રજાના હિત માટે પુસ્તકરૂપમાં લખીને પોતાની પરોપકારવૃત્તિ પ્રકટ કરી છે.
આ પ્રાતઃસ્મરણીય મહર્ષિ અને રાજર્ષિના આદર્શ જીવનની એક ક્ષણ પણ એવી નથી કે જે જાણવા માટે અનુપયોગી હોય, તેથી આ મહાત્માઓના સમગ્ર જીવનચરિત્રરૂપી અમૃતનું પાન કરીને પોતાના આત્માને સંતુષ્ટ કરવો જોઈએ.
મુનિ જિનવિજયજીએ પોતાના પ્રસ્તાવનાદિ વક્તવ્યમાં અને રાજર્ષિ કુમારપાલ નામક નિબંધમાં આ મહાપુરુષોના ચરિત્રનો કાંઈક સારાંશ લખેલો છે, તેથી આ મહાપુરુષોના ચરિત્ર અંગે અહીં વિશેષ લખવાનો પ્રયાસ કરેલ નથી, ફક્ત આ ગ્રંથનું નવીન સંસ્કરણ “શ્રતરત્નાકર” તરફથી પ્રકાશિત થઈ રહેલ છે તે પ્રકાશનમાં શ્રુતભક્તિસ્વરૂપ સંશોધનાદિ કાર્ય કરતાં કરતાં આ મહાપુરુષોના જીવનને જાણવામાણવાનો જે અવસર સાંપડ્યો અને આ મહાપુરુષો પ્રત્યે જે વિશેષ અહોભાવ જાગૃત થયો તેની અભિવ્યક્તિરૂપે પૂર્વાચાર્ય રચિત પદ્ય દ્વારા આ મહાપુરુષોના ગુણગાન કરી સ્વજીવનની કૃતાર્થતા અનુભવું છું.
. આચાર્યભગવંત હેમચંદ્રાચાર્યમહારાજાની વિદ્વત્તાથી મુગ્ધ થઈ સિદ્ધરાજજયસિંહદેવ તેમના ઉપર બહુ ભક્તિભાવ ધરાવતો હતો, અને દરેક શાસ્ત્રીય બાબતમાં તેમની પાસે ખુલાસા મેળવી સંતુષ્ટ થતો હતો. તેમના ઉપદેશથી સિદ્ધરાજની જૈનધર્મ ઉપર પ્રીતિ થઈ હતી, અને તેના ઉપલક્ષમાં સિદ્ધરાજે “રાયવિહાર' નામે એક જૈન મંદિર પાટણમાં, ‘સિદ્ધવિહાર' નામે એક ૨૪ જિનપ્રતિભાવાળું મંદિર સિદ્ધપુરમાં બંધાવ્યું હતું. વળી સિદ્ધરાજના કથનથી પૂ. હેમચંદ્રાચાર્યભગવંતે “સિદ્ધહૈમવ્યાકરણ” નામે સર્વાગપૂર્ણ શબ્દશાસ્ત્ર બનાવ્યું હતું. તે “સિદ્ધહૈમવ્યાકરણ' ઉત્સવપૂર્વક રાજકુળમાં લાવવામાં આવ્યું ત્યારે એક કવિ દ્વારા તે ગ્રંથની પ્રશંસા આ રીતે કરવામાં આવી છે
(૧૦“પ્રતિઃ ! સં9 પનિપ્રષિતં તિન્દ્રસ્થા વૃથા, मा कार्षीः कटुशाकटायनवचः क्षुद्रेण चान्द्रेण किम् । कः कण्ठाभरणादिभिर्बठरयत्यात्मानमन्यैरपिः । श्रूयन्ते यदि यावदर्थमधुरा श्रीसिद्धहेमोक्तयः ॥"
૧૦. જુઓ :- પ્રેમસૂરિપ્રવધે 3યાં સ્નો. ૨પૃ. રરર !
जिनमण्डनगणिकृतकुमारपालप्रबन्धे पृ. १६-१७ ।।
ત્રિભુત્વતમારVIનવરિત્રે પૃ. ૮ સ્તો. ર૬-૪૬ | मेरुतुङसूरिकृतप्रबन्धचिन्तामणावपि एतेन श्लोकेन कविभिः श्लाघा कृता ।

Page #21

—‘હે ભાઈ ! જ્યાં સુધી શ્રી સિદ્ધહૈમવ્યાકરણનાં અર્થમાધુર્યવાળાં વચનોનું શ્રવણ કરવામાં આવે ત્યાં સુધી પાણિનિવ્યાકરણના પ્રલાપને બંધ રાખવા દે. (શિવશર્મકૃત) કાતન્ત્રવ્યાકરણરૂપી કથાને વૃથા સમજ, શાકટાયનવૈયાકરણનાં કટુ વચનો કાઢ નહિ; ભલા, ક્ષુદ્ર (ચંદ્રગોમિ નામના બૌદ્ધાચાર્યકૃત) ચાન્દ્રવ્યાકરણથી શું સ૨વાનું ? અને કંઠાભરણ આદિ અન્ય વ્યાકરણોથી પણ આત્માને શા માટે કલુષિત કરે છે ?
અન્યત્ર બીજું કથન છે કે,
२०
" किं स्तुमः शब्दपथोधेर्हेमचन्द्रयतेर्मतिम् । एकेनापि हि येनेदृक् कृतं शब्दानुशासनम् ॥''
શબ્દોના સમુદ્રરૂપ આ. હેમચંદ્રસૂરિભગવંતની મતિની શું સ્તુતિ કરીએ ? (કરી શકીએ), કારણ કે તેમણે એકલાએ આવું શબ્દાનુશાસન રચ્યું છે.
સિદ્ધરાજયસિંહ પછી મહારાજ કુમારપાલદેવ ગાદી પર આવ્યો તે એક અદ્વિતીય અને આદર્શ રાજા હતો. ન્યાયી, દયાળુ, પરોપકારી, પરાક્રમી અને ધર્માત્મા હતો. પૂર્વે થયેલ રાજા ભીમદેવનો એક પુત્ર દેવપ્રસાદ- તેનો પુત્ર ત્રિભુવનપાલ અને તેનો પુત્ર તે આ કુમારપાલ.
કુમારપાલ પ્રજાનું પાલન પુત્રવત્ કરતો હતો. પોતાના રાજ્યમાં એક પણ પ્રાણીને દુઃખી નહિ રાખવાનો મનોરથ રાખતો. તેનું રાજ્ય રામ-રાજ્ય હતું. પ્રજાની અવસ્થા જાણવા માટે ગુપ્ત વેશમાં શહેરમાં ભ્રમણ કરતો. પૂ. હેમચંદ્રાચાર્યમહારાજા કહે છે કે, ‘દરિદ્રતા, મૂર્ખતા, મલિનતા ઇત્યાદિથી જે લોકપીડિત થાય છે તે મારા નિમિત્તથી કે અન્યથા ? આ પ્રકારે બીજાનાં દુ:ખોને જાણવા માટે રાજા શહેરમાં ફરતો રહેતો હતો' આ રીતે જ્યારે ગુપ્ત ભ્રમણમાં કુમારપાળ મહારાજને કોઈ દુ:ખી દેખાતો તો તેનું દુઃખ દૂર કરવા પ્રયત્ન કરતો. નિપુત્ર મનુષ્યના મરણ પછી તેની સંપત્તિ રાજા લઈ લે છે એ નિયમ તેણે બંધ કરાવ્યો. આ સંબંધી એક કવિએ કહેલ શ્લોક છે તે નોંધવા યોગ્ય છે.

" अपुत्राणां धनं गृह्णन् पुत्रो भवति पार्थिवः । त्वं तु सन्तोषतो मुञ्चन् सत्यं राजपितामहः ॥”
–અપુત્રોનું ધન ગ્રહણ કરનારો રાજા તેનો પુત્ર બને છે, પરંતુ આપ તો સંતોષપૂર્વક તેને છોડી દેવાથી રાજપિતામહ થયા છો.
—
• सोमतिलकसूरिकृतकुमारपालदेवचरिते १९ कण्डिकायां श्लो. ४१२ पृ. ५२ યશપાલમંત્રી સ્વરચિત મોહપરાજયનાટકમાં કુમારપાળ રાજાની સ્તુતિ કરતા કહે છે

Page #22

२१
"एको यः सकलं कुतूहलितया बभ्राम भूमण्डलं, प्रीत्या यत्र पतिंवरा समभवत साम्राज्यलक्ष्मीः स्वयं । श्रीसिद्धाधिपविप्रयोगविधुरामप्रीणेद्यः प्रजां;
कस्यासौ विदितो न गूर्जरपतिश्चौलुक्यवंशध्वजः ॥" - જેણે કુતૂહલી થઈ સર્વ ભૂમંડલમાં ભ્રમણ કર્યું, જેને પતિ શોધતી સ્વયંવરા સામ્રાજ્યલક્ષ્મી પોતાની મેળે પ્રીતિ વડે આવી મળી, જેણે સિદ્ધરાજના વિયોગથી વિધુર બનેલી પ્રજાને પ્રસન્ન કરી, એવો એક ચૌલુકયવંશના ધ્વજરૂપ ગૂર્જરપતિ કોનાથી અજાણ્યો છે ? તે કુમારપાળ સર્વવિદિત છે.
ચશપાલકૃત મોહપરાજય ૧-૨૮ "पद्मासद्म कुमारपालनृपतिर्जज्ञे स चन्द्रान्वयी, जैन धर्ममवाप्य पापशमनं श्रीहेमचन्द्राद् गुरोः । निर्वीराधनमुज्झता विदधता द्यूतादिनिर्वासनं;
येनैकेन भटेन मोहनृपतिर्जिग्ये जगत्कण्टकः ॥" - જે લક્ષ્મીનું નિવાસસ્થાન છે, એવો ચંદ્રવંશી કુમારપાલ જભ્યો કે જે એક જ વીરે શ્રી હેમચંદ્રગુરુ પાસેથી પાપનું શમન કરનારો જૈનધર્મ પ્રાપ્ત કરીને અપુત્રનું ધન છોડી દઈ અને ધૂતાદિને દેશવટો આપીને જગતના કંટક એવા મોહરાજાને જીત્યો.
– યશપાલકૃત મોહપરાજય આ રીતે ઉત્તમ મહાપુરુષોના ગુણગાન કરવાથી સ્વજીવનમાં ગુણોની પ્રાપ્તિ થાય છે.
મારી નાદુરસ્ત રહેતી તબીયતમાં પણ પરમાત્માની અને પૂજ્ય ઉપકારી ગુરુભગવંતોની અસીમ કૃપાદૃષ્ટિથી શ્રુતભક્તિનું આ ઉત્તમ કાર્ય પ્રસન્નતાપૂર્વક થયેલ છે. શ્રુતભક્તિના આ કાર્યમાં વર્લ્ડમાનતપોનિધિ પૂજય ગણિવર્ય શ્રીનયભદ્રવિજય મહારાજનું પ્રેરક પરિબળ પ્રાપ્ત થયું અને ખાસ તો લાલભાઈ દલપતભાઈ વિદ્યામંદિરના નિયામક શ્રી જિતેન્દ્રભાઈ બી. શાહે પ્રસ્તુત કુમારપાલચરિત્રસંગ્રહ ગ્રંથના આ નવીન સંસ્કરણના સંપાદનકાર્યમાં શ્રુતભક્તિનો જે લાભ આપ્યો, તેનાથી આવા ઉત્તમ પ્રભાવક મહાપુરુષો પ્રત્યે વિશેષ અહોભાવ જાગૃત થયો, તે બદલ ઉપકારીઓ પ્રત્યે ઉપકૃતતા વ્યક્ત કરીને સ્વજીવનની ધન્યતા અનુભવું છું.
આ ગ્રંથની મુનિ જિનવિજય દ્વારા સંપાદિત પ્રથમવૃત્તિમાં ૧૨ પૃષ્ઠનું શુદ્ધિ-વૃદ્ધિ પત્રક પરિશિષ્ટરૂપે હતું તે આ દ્વિતીયાવૃત્તિમાં અમે ઘણો પરિશ્રમ કરીને ટિપ્પણીમાં ગોઠવેલ છે તથા પ્રસ્તુત સંગ્રહ ગ્રંથની ચોથી કૃતિ ચતુરશીતિપ્રબંધાન્તર્ગત કુમારપાલદેવપ્રબંધ ઇત્યાદિ પ્રબંધો અંતર્ગત પદ્યો અને વિશેષનામોનો પરિશિષ્ટ ૧-૨માં સમાવેશ ન હતો તે પડ્યો અને વિશેષનામોને અમે પરિશિષ્ટ ૧-૨માં ગોઠવીને તેમાં

Page #23

२२
સમાવેશ કરેલ છે. અને પૃષ્ઠ નંબર નવીનસંસ્કરણ પ્રમાણે ગોઠવેલ છે. આ સિવાયના બાકીના ૩થી ૯ પરિશિષ્ટો અમે તૈયાર કરેલ છે. વળી આ ગ્રંથના પૂફવાચન માટે ઘણી કાળજી રાખી શુદ્ધિકરણ કરેલ છે, આમ છતાં દૃષ્ટિદોષથી કે અનાભોગાદિથી ક્ષતિઓ રહી હોય તેનું પરિમાર્જન કરી વિદ્વજ્જન વાંચે એવી ખાસ ભલામણ કરું છું.
પ્રાંત અંતરની એક જ ભાવના છે કે “ગુણીજનના ગુણ ગાવતાં ગુણ આવે નિજ અંગ” આવા ઉત્તમ પ્રભાવક મહાપુરુષોના ગુણગાન કરી એમના જીવનમાં રહેલા વિશેષ ગુણો આપણા સૌના જીવનમાં આત્મસાત્ થાય અને ઉત્તરોત્તર ગુણવિકાસની પરાકાષ્ઠાને પામી નિજ વીતરાગસ્વરૂપ અને સિદ્ધસ્વરૂપને આપણે સૌ પ્રાપ્ત કરીએ એ જ અભ્યર્થના... !
शुभं भवतु વિ.સં. ૨૦૬૪, જેઠસુદ - ૧૪ તા. ૧૭-૬-૨૦૦૮, મંગળવાર એ૨, જેઠાભાઈ પાર્ક, નારાયણનગર રોડ, પાલડી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૭.
સૂરિ “રામચંદ્ર સામ્રાજ્યવર્તી તથા પૂ.પ્રવર્તિની સા.“રોહિતાશ્રી' શિષ્યાણ સા. ચંદનબાલાશ્રી

Page #24

किञ्चित् प्रास्ताविक
गुजरात के सुवर्ण युग का शिखरभूत परमार्हत चौलुक्य नृपति कुमारपाल इतिहासविश्रुत है । अपने समय के भारत के बहुत बड़े बहुश्रुत विद्वान्, सर्वशास्त्रनिष्णात, अनेकानेकग्रन्थप्रणेता, राष्ट्रीयज्योति: स्वरूप, जैनाचार्य हैमचन्द्रसूरि के सदुपदेश से प्रतिबुद्ध होकर उसने अपने राजजीवन के उत्तर काल में, जैनधर्म की अणुव्रतग्रहणात्मक गार्हस्थ्यदीक्षा अंगीकार की थी । इसलिये तत्कालीन एवं उत्तर कालीन अनेक जैन विद्वानों ने उसके जीवनवृत्त को लक्ष्य कर प्राकृत, संस्कृत एवं देश्य भाषा में छोटे बड़े अनेक ग्रन्थ- प्रबन्ध आदि ग्रथित किये हैं । इन ग्रन्थों से कई ग्रन्थ अब तक प्रकाश में आ चुके हैं और कुछ अभी तक अप्रकाशित हैं । ऐतिहासिक साधन-सामग्री आदि की उपयोगिता की दृष्टि से, ये सब ग्रन्थ महत्त्व के हैं और प्रसिद्धि पाने योग्य हैं । हमने इतः पूर्व कुमारपालप्रतिबोध, प्रभावकचरित्र, प्रबन्धचिन्तामणि, प्रबन्धकोश, पुरातनप्रबन्धसंग्रह आदि ग्रन्थों का सम्पादन - प्रकाशन कर, एतद्विषयक सामग्री को योग्य रूप में प्रकाशित करने का यथाशक्य प्रयत्न किया है, और उसी लक्ष्यानुसार, अब यह प्रस्तुत कुमारपालचरित्रसंग्रह नाम का ग्रन्थ भी, सिंघी जैन ग्रन्थमाला के ४१वें पुष्प के रूप में, विद्वानों के करकमलों में उपस्थित किया जा रहा है 1 इस संग्रह में जिन प्रबन्धों अथवा चरितों का संग्रह किया गया है उनमें से प्राय: बहुत से अप्रसिद्ध और अज्ञातस्वरूप हैं । अतः इतिहास के अध्ययन और अन्वेषण की दृष्टि से, इनमें कुछ ऐसी नूतन विचारसमाग्री भी विद्वानों को उपलब्ध होगी जो अभी तक ज्ञात नहीं है।
t
I
कुमारपाल के इस प्रकार के प्रबन्धों-चरित्रों के अन्तर्गत जिनमण्डन गणी का बनाया हुआ संस्कृत कुमारपालप्रबन्ध विशेष प्रसिद्ध और पठनीय रहा है। इस प्रबन्ध का बहुत कुछ उपयोग, गुजरात के इतिहास के उत्साही आलेखक अंग्रेज विद्वान् किन्लॉक फार्बस ने अपनी प्रसिद्ध अंग्रेजी पुस्तक रासमाला लिखते समय किया था । इसका पूर्ण गुजराती अनुवाद बडौदा की गायकवाड सरकार की ओर से, कई वर्षों पहले प्रकाशित हुआ । इस प्रबन्ध का हिन्दी भाषा में साररूप अवतरण स्वर्गवासी मुनिवर श्रीललितविजयसूरि ने किया था जो 'कुमारपाल चरित' के नाम से बम्बई के अध्यात्मज्ञानप्रसारक मण्डल द्वारा विक्रमसंवत् १९७१

Page #25

२४
में प्रकाशित हुआ था । मुनिवर्य्य श्रीललितविजयजी मेरे एक बहुत स्नेहभाजन मुनिमित्र थे । उनके अनुरोध से मैंने, उक्त चरित के प्रास्ताविक रूप में एक छोटा सा हिन्दी निबन्ध लिख डाला था जिसमें कुमारपाल और उसके गुरु आचार्य हेमचन्द्र के विषय में कुछ स्थूल स्थूल घटनाओं का उल्लेख किया था । वि० सं० १९७० के आश्विन मास में उस निबन्ध के लिखते समय, मेरे सामने वह कोई ग्रन्थसामग्री उपलब्ध नहीं थी जिसका उल्लेख मैंने ऊपर किया है । वह मेरी प्राथमिक प्रस्तावना इसके साथ प्रकट की जा रही है । उस समय से ही, कुमारपालविषयक साहित्य जो जैन भण्डारों में छिपा पड़ा था, उसको प्राप्त करने की और प्रसिद्धि में लाने की मेरी अभिलाषा बनी रही है और उसके फलस्वरूप, उक्त रूप में सोमप्रभाचार्यविरचित कुमारपालप्रतिबोध नामक बृहत्काय प्राकृत ग्रन्थ का 'गायकवाडस् ओरिएन्टल सीरीझ' द्वारा, तथा प्रभावकचरित्र, प्रबन्धचिन्तामणि, प्रबन्धकोष, पुरातनप्रबन्धसंग्रह आदि प्रबन्धात्मक कृतियों को, इतः पूर्व प्रस्तुत सिंघी जैन ग्रन्थमाला द्वारा प्रकाशन किया गया है और इसी उद्देश्य की पूर्ति के रूप में प्रस्तुत चरित्रसंग्रह भी अब प्रकाश में आ रहा है ।
चौलुक्यचक्रवर्ती नृपति कुमारपाल को उसके धर्मगुरु कलिकाल सर्वज्ञ आचार्य हेमचन्द्र ने 'राजर्षि' की उपाधि दी थी। इसको लक्ष्य करके मैंने राजर्षि कुमारपाल नामका एक निबन्ध गुजराती में लिखा था जिसमें कुमारपाल के जीवन पर, अत्यन्त विश्वसनीय प्रमाणों के आधार पर, कुछ विशेष प्रकाश डालने का प्रयत्न किया था । वह निबन्ध भी इसके साथ प्रकट किया जा रहा है जिससे पाठकों को इस प्रकार की साहित्य-सामग्री का उपयोग और महत्त्व लक्षित हो सकेगा ।
इस संग्रह में संकलित एवं प्रकाशित कृतियों का कुछ परिचय निम्न प्रकार है
(१) संक्षिप्त कुमारपालचरित
इनमें पहला जो चरित है वह बहुत ही संक्षिप्त और साररूप है । इसके कुल २२१ श्लोक है । इसका कर्ता कौन है सो ज्ञात नहीं हुआ । पाटण के भण्डारों में इसकी दो-तीन पुरानी प्रतियाँ हमारे देखने में आई, जिनमें सबसे जो पुरानी प्रति है वह वि० सं० १३८५ की लिखी हुई कागज की प्रति है । इस प्रति के कुल ८ पत्र हैं जिनमें प्रथम के ६ पत्रों में यह संक्षिप्त कुमारपालचरित लिखा हुआ है और पिछले दो पन्नों में एक श्रावक और श्राविका के व्रतग्रहणविषयक प्रकरण हैं । इसके अन्त में जो उल्लेख है वह इस प्रकार है
" संवत् १३८५ वर्षे वैशाख वदि २ रवौ सूराश्रावकेण परिग्रहपरिमाणं गृहीतम् ।" इससे इतना तो निर्णीत होता है कि उक्त प्रति में जो यह कुमारपाल चरित लिखा हुआ है इसकी रचना, इस समय से पहले की है । कितनी पहले की है इसका निर्णय करने का

.

Page #26

अभी तक और कोई पुष्ट प्रमाण हमें उपलब्ध नहीं हुआ । परन्तु इसमें जो संक्षिप्त चरितवर्णन है वह वहुत ही व्यवस्थित, संबद्ध और किसी प्रकार की अतिशयोक्ति से अस्पृष्ट है । अतः इसकी रचना कुमारपाल की मृत्यु के बाद बहुत थोडे ही समय में हुई हो, ऐसा अनुमान किया जाय, तो उसमें हमें कोई बाधक प्रमाण नहीं दिखाई देता । इस चरित में कुमारपाल का, राज्यप्राप्ति के पूर्व तक का ही, चरित्र दिया गया है। राज्यप्राप्ति के बाद का कोई वर्णन इसमें नहीं है । अन्त के ५ श्लोको में सिर्फ इतना ही सूत्ररूप से सूचित किया गया है कि"राज्यगादी पर बैठने बाद कुमारपाल ने पहले उन सब अपने उपकारी जनों को बुलाया और उनका यथोचित आदर-सन्मान किया । फिर बाद में यथासमय, आम के वृक्षों परका कर लेना माफ किया. निःसन्तान मरनेवाले के कटम्बों की सम्पत्ति का जप्त करना बन्ध किया. सातों देशों में, सातों व्यसनों का सेवन निषिद्ध किया, और १२ वर्ष पर्यन्त सब प्राणियों की हिंसा का परिहार कराया । उत्तर में तुरुष्क देश पर्यन्त, पूर्व में गंगा के तीर पर्यन्त, दक्षिण में विन्ध्याचल और पश्चिम में समुद्र पर्यन्त की पृथ्वी अपने शासन में अधिकृत कर, और उसे जैन मन्दिरों से अलंकृत करके जैनधर्म का आराधन करता हुआ वह स्वर्ग में गया ।"
कुमारपाल के पूर्व जीवन के विषय में जितना भी वर्णन अन्यान्य चारित्रों-प्रबन्धों आदि में मिलता है उन सबमें हमें प्रस्तुत चरितगत वर्णन अधिक प्रमाणभूत और तथ्यरूप मालूम देता है । अन्यान्य चरित्र और प्रबन्ध लेखकों ने इसी के आधार पर से बहुत कुछ अपना वर्णन पल्लवित करके लिखा है । उदाहरण के तोर पर, प्रस्तुत संग्रह में ही जो २ रा चरित सोमतिलक सूरिकृत दिया गया है उसके प्रारम्भ का जो १९५ श्लोक जितना भाग है वह इसी चरित का सम्पूर्ण शब्दशः अवतरण रूप है । इसी तरह उसके बाद, जो बड़ा चरित्रात्मक ३ रा कुमारपालप्रबोध प्रबन्ध है उसमें भी, कुमारपाल के पूर्व जीवन का वर्णनात्मक भाग बहुत कुछ इसी के आधार पर से लिखा गया है और इसके बहुत सारे श्लोक भी उसमें यथावत् उद्धृत किये गये हैं । जिनमण्डन गणिकृत कुमारपालप्रबन्ध में भी इसके बहुत से श्लोक उद्धृत हैं । इससे ज्ञात होता है कि उन अन्यान्य चरित्र-प्रबन्ध लेखकों ने इस संक्षिप्त चरित को, कुमारपाल के पूर्व जीवन के वर्णन के लिये विशेष आधारभूत और मौलिक मान कर, इसका पूरा उपयोग किया है । अत एव कुमारपाल के चरित्रात्मक साधनों में यह एक बहुत प्रमाणभूत प्रबन्ध सा है इसमें कोई सन्देह नहीं ।
(२) सोमतिलकसूरिकृत कुमारपालचरित संग्रह का २ रा चरित है वह सोमतिलकसूरिरचित है । ये आचार्य रुद्रपल्लीय गच्छ के संघतिलकसूरि के शिष्य थे। यद्यपि इसमें इसकी रचना के समय का ज्ञापक कोई निर्देश नहीं किया गया है तथापि सोमतिलकसूरि की अन्य ग्रन्थरचना पर से इनका निश्चित समय ज्ञात है, अतः इस चरित का रचनासमय अनुमान से इस समय के आसपास सहज ही में समझा जा

Page #27

सके ऐसा है।
इस चरित के प्रारम्भ और अन्तिम उल्लेख से ज्ञात होता है कि सोमतिलकसूरि की यह रचना, उनके किसी अन्य बृहद् ग्रन्थ के अन्तर्भूत ग्रथित की गई प्रतीत होती है । इनके बनाये हुए षड्दर्शनसमुच्चयलघुवृत्ति, सम्यक्त्वसप्ततिकावृत्ति आदि कई ग्रन्थ उपलब्ध होते हैं । त्रिपुराभारतीलघुस्तव पर भी इनकी बनाई हुई एक संस्कृत टीका है जिसको हम राजस्थान पुरातनग्रन्थमाला द्वारा प्रकाशित कर रहे हैं । इसकी रचना वि० सं० १३९७ में पूर्ण हुई है अतः विक्रम के १४वें शतक का अन्तिमकाल, प्रस्तुत कुमारपालदेव चरित का समय सुनिश्चित हो सकता है। वि० सं० १५१२ में लिखी गई प्राचीन एवं आदर्शभूत प्रति के आधार पर इसका सम्पादन किया गया है। प्रत्यन्तर के रूप में एक दूसरी प्रतिका भी उपयोग किया गया है जो मुनिवर श्रीपुण्यविजयजी की कृपा से प्राप्त हुई थी। यह प्रति भी वैसी पुरातन और शुद्धप्रायः थी।
यह चरित भी, दूसरे दूसरे चरित्रों की अपेक्षा संक्षिप्त ही है। इसके कुल ७४० श्लोक हैं जिनमें प्रारम्भ के २०० श्लोकों में तो वही, कुमारपाल के राज्य प्राप्त करने के पूर्वका, जीवन वर्णित है और प्रायः उन्हीं शब्दों में है-जो उपर्युक्त प्रथमांक वाले संक्षिप्त चरित्र में वर्णित है । बाद के ५०० श्लोकों में, कुमारपाल के राजजीवन का वर्णन है जिसमें प्रायः उन सब मुख्य मुख्य प्रबन्धों का सार दिया गया है जो प्रभावकचरित्र, प्रबन्धचिन्तामणि और प्रबन्धकोष आदि ग्रन्थों में उपलब्ध है । पर कोई कोई बात बिल्कुल नई भी इसमें मिलती है। दृष्टान्त के लिये, ६८-७०वें पृष्ठ पर श्लोक ६१२ से लेकर ६३३ तक में, नागपुर (मारवाड का आधुनिक नागोर) के जिस महामाण्डलिक कुमार के साथ कुमारपाल के युद्ध का उल्लेख है वह और किसी प्रबन्ध में देखने में नहीं आया । इसी तरह पृ० ७३-७४ पर, श्लोक ६७४ से लेकर ६८४ तक में, राकापक्षीय आचार्य सुमतिसूरि के साथ हेमाचार्य का जो प्रसंग बतलाया गया है वह भी एक विशिष्ट प्रकार का नवीन वृत्तान्त है । इसका थोड़ा सा सूचन सिर्फ चतुरशीति प्रबन्धान्तर्गत कुमारपालप्रबन्ध में मिलता है [देखो, पृ० २४४, 88 ५३ वां प्रकरण] पर, किन्हीं अन्य प्रसिद्ध चरित्रों में नहीं दृष्टिगोचर होता। समुच्चय रूप से यह चरित्र भी बहुत कुछ संबद्ध, व्यवस्थित और तथ्यपूर्ण है। इसका वर्णन क्रमबद्ध होकर थोड़े में कुमारपाल के जीवन का अच्छा परिचय देनेवाला है । मालूम देता है, कि इसकी संकलना मुख्य करके इसके बाद, जो ३ रे अंकवाला बड़ा कुमारपालप्रबोधप्रबन्ध है उसके आधार से की गई है । क्योंकि इसके अन्त के श्लोक में, चरितकार ने स्पष्ट लिखा है कि हमने गूर्जर नरेश कुमारपाल का यह चरित्र संक्षेप में लिखा है । जिनको विशेष रूप से जानने की इच्छा हो वे 'कुमारपालप्रतिबोध' नामक ग्रन्थ से जानें ।' इसमें सूचित किया गया 'कुमारपालप्रतिबोध' ग्रन्थ यही मालूम देता है जो प्रस्तुत संग्रह में इसी चरित के बाद, प्रकाशित है और जिसका पूरा नाम "कुमारपाल प्रबोध (अथवा प्रतिबोध) प्रबन्ध' है ।

Page #28

२७
[ज्ञातव्य टिप्पण-यद्यपि कुमारपाल चरित विषयक सबसे प्राचीन और बहुत बड़ा ग्रन्थ जो सोमप्रभाचार्यकृत प्राकृत भाषामय है और जिसका सबसे पहले हमने कोई ३० वर्ष पूर्व संशोधन-सम्पादन किया और जो बडौदा की 'गायकवाडस ओरिएन्टल सीरिझ' में प्रकाशित हुआ उसका नाम भी 'कुमारपालप्रतिबोध' ऐसा ही विशेष प्रसिद्ध हो गया है, परन्तु ग्रन्थकार ने उसका मूल नाम तो 'जिनधर्मप्रतिबोध' ऐसा रखा है । इस ग्रन्थ की ताडपत्रों पर लिखी हुई एक मात्र सम्पूर्ण प्रति जो पाटण के भण्डार में उपलब्ध है और जिसकी प्रति लिपि वि० सं० १४५८ में खम्भात की बृहत्पोषधशाला में भट्टारक श्रीजयतिलकसूरि के उपदेश से, कायस्थ ज्ञातीय महं० मण्डलिक के पुत्र महं० खेताने की है, उसके अन्तिम पुष्पिका लेख में इस ग्रन्थ का निर्देश 'कुमारपाल प्रतिबोध पुस्तक' ऐसा किया गया है । इस लिए हमको उक्त ग्रन्थ का यह नाम विशेष अन्वर्थक लगने से हमने इसी नाम से उसको मद्रित एवं प्रकाशित करना उचित सोचा। परन्तु वास्तव में इसका नाम 'जिनधर्मप्रतिबोध' है और 'कुमारपालप्रतिबोध' नामक वह ग्रन्थ है जिसको हम इस संग्रह में 'कुमारपालप्रतिबोध प्रबन्ध' के नाम से प्रकट कर रहे हैं ।]
(३) कुमारपालप्रबोधप्रबन्ध जैसा कि ऊपर वर्णन दिया गया है इस संग्रह के तीसरे ग्रन्थ का नाम 'कुमारपालप्रबोधप्रबन्ध' है । यह नाम हमने ग्रन्थ की प्रारम्भिक कण्डिका के उल्लेख पर से अङ्कित किया है । उसमें लिखा है कि-'श्रीकुमारपालभूपालस्य प्रारभ्यतेऽयं प्रबोधप्रबन्धः ।' इस उल्लेख के सिवा ग्रन्थ में और किसी जगह अथवा अन्तिम पुष्पिका लेख में भी इसका खास नाम लिखा हुआ हमें प्राप्त नहीं हुआ । पूना में उपलब्ध एक त्रुटित प्रति में प्रबोध इस शब्द की जगह 'प्रतिबोध' ऐसा पाठ भी मिला है इससे यह अनुमान किया जा सकता है कि इसका नाम 'प्रतिबोधप्रबन्ध' भी हो सकता है और शायद इसी नाम को लक्ष्य कर उक्त दूसरे नम्बर के चरित के कर्ता सोमतलिकसूरि ने यह लिखा है कि इसका विस्तार 'कुमारपालप्रतिबोध' शास्त्र से जानना चाहिए । दोनों शब्दों का अर्थ प्रायः एक ही है, इससे नाम में कोई विशेष भेद नहीं पड़ता । इस ग्रन्थ का मुद्रण करते समय हमें प्रथम एक ही प्रति प्राप्त हुई थी जो पाटण के भण्डार की थी । इस प्रति के अन्त में जो 'ग्रन्थलेखनप्रशस्ति' दी गई है और जिसको हमने इसके साथ मुद्रित किया है (देखो, पृ० २१२-२१३) उससे ज्ञात है कि वि० सं० १४६४ में, देवलपाटक (काठियावाड के देलवाडा) में पण्डित दयावर्द्धन नाम के यतिवरके
१. देखो, ग्रन्थ का अन्तिमप्रशस्तिगतश्लोक- . शशि-जलधि-सूर्यवर्षे शुचिमासे रविदिने सिताष्टम्याम् । 'जिनधर्मप्रतिबोध:' क्लृप्तोऽयं गूजरेन्द्रपुरे ॥ पृ० २९१. इसी तरह प्रत्येक प्रस्ताव के अन्त के पद्य में भी यही नाम सूचित किया गया है। यथा-जिणधम्मप्पडिबोहे समथिओ पढमपत्थावो । पृ० २६७ जिनधर्मप्रतिबोधे प्रस्तावः पञ्चमः प्रोक्तः । पृ० २९७

Page #29

आदेश से, श्रावक लोगों ने अपने गच्छ के अनुयायियों के पढ़ने के लिये इस चरित की प्रतिलिपि करवाई थी।
___ पाटण की उक्त प्रति कुछ कुछ अशुद्ध थी इस लिए इसका संशोधन करने में हमें कुछ कठिनाई ही रही, तो भी यथामति पाठशुद्धि करने का हमने पूरा प्रयत्न किया ।
ग्रन्थ का पूरा मुद्रण हो चुकने बाद, हमें बीकानेर से साहित्यप्रिय श्रावकबन्धु श्रीयुत अगरचन्द्रजी नाहटा की तरफ से इस ग्रन्थ की एक और प्रति मिली जो वि० सं० १६५६ की लिखी हुई है। उससे इसका मिलान करने पर हमें इन दोनों में परस्पर कहीं कहीं पाठभेद उपलब्ध हुए जिनमें कुछ तो मात्र शाब्दिक परिवर्तन स्वरूप के हैं और कुछ पंक्तियों के और पद्यों के न्यूनाधिकत्व बतलानेवाले हैं । इनमें से जो पाठभेद कुछ खास विशेषत्व रखते हैं उनको हमने इसके साथ परिशिष्ट के रूप में दे दिये हैं। सबसे अधिक विशेषतावाला पाठ भेद है वह प्रारम्भ के मंगलाचरणवाले श्लोकों ही का है। हमारे मुद्रित ग्रन्थ में मंगलाचरण के जो ४ पद्य मिलते हैं उनसे सर्वथा भिन्न प्रकार के ४ पद्य इस बीकानेरवाली प्रति में प्राप्त होते हैं। देखो परिशिष्ट A) । इसका कारण यह तो हो सकता है कि इस ग्रन्थ के संकलन कर्ता ने पहले जो एक आदर्श तैयार किया होगा उसकी प्रतिलिपिवाली ये पाटण और पूनावाली प्रतियाँ होनी चाहियें । उसके बाद संकलन कर्ता ने ग्रन्थ में जो कुछ थोड़ा बहुत पीछे से संशोधनपरिवर्तन किया होगा उस आदर्श की प्रतिलिपिवाली परम्परा की यह बीकानेरवाली प्रति होनी चाहिये । क्योंकि इस प्रति के, पाठ, हमारी मुद्रित प्रति के पाठ से, शब्दसन्दर्भ और वाक्यरचना की दृष्टि से कुछ विशेष परिमार्जित मालूम पड़ते हैं । ऐसे संकलनात्मक ग्रन्थों की प्रतियों में इस तरह के विशेष पाठभेद, इस प्रकार किये गए संशोधन-परिवर्तन के कारण, प्रायः उपलब्ध होते रहते हैं । इससे इसमें कोई खास आश्चर्य की बात नहीं है ।
___ बाद में हमें पूना में भी इस ग्रन्थ की एक और तीसरी प्रति प्राप्त हुई जो भाण्डारकर इन्स्टिट्यूट के राजकीय ग्रन्थ संग्रह में रक्षित है। यह प्रति त्रुटित है । प्रारम्भ के १० पत्र बिल्कुल ही नहीं है और बीच में के भी कुछ पत्र लुप्त हैं पर अन्त का पत्र विद्यमान है। यह प्रति वि० सं० १४८२ की लिखी हुई है और भट्टारिक श्री जयतिलकसूरि के शिष्य पं० दयाकेशरगणि को, ओसवंशीय गोठी संग्राम की पत्नी बाई जासू ने लिखा कर समर्पित की है। इसका यह पुष्पिका लेख इस प्रकार है ।।
इति संवत् १४८२ वर्षे फागुण शुदि पंचम्यां गुरौ श्रीमति श्रीतपापक्षे श्रीरत्नागरसूरीश्वराणां गच्छे भट्टारिक श्रीजयतिलकसूरीस्व(श्व )राणां शिक्ष( ष्य) पं० दयाकेशरिगणिवराणां श्रीओससवंश श्र( शृंगार गोठी संग्रामकस्य भार्या बाई जासू नाम्ना लिषाप्य प्रददौ मुदा । चिरं नंदतु ।

Page #30

२९ मालूम देता है कि इस प्रबन्ध की रचना प्रबन्धचिन्तामणि आदि जैसे कुछ पुरातन प्रकीर्ण प्रबन्धों के आधार पर की गई है । इसमें जो पद्य भाग है वह प्रायः सारा ही अन्यान्य ग्रन्थों में से उद्धृत किया गया है । जो गद्य भाग है वह कुछ संग्राहक का स्वयं संकलित किया हुआ और कुछ ग्रथित किया हुआ है । ग्रन्थकर्ता अन्त में कहते हैं कि कुछ तो गुरुमुख से जो सुना उस पर से और कुछ जो लिखित रूप में मिला है उसके आधार से, मैंने यह कुमारपाल राजा का प्रबन्ध निर्मित किया है ।
जिनमण्डन गणी ने अपने कुमारपाल प्रबन्ध की रचना प्रायः इसी प्रबन्ध के आधार पर की मालूम देती है। वर्णन क्रम एवं, रचनाशैली की समानता के उपरान्त, बहुत से वाक्यसन्दर्भ भी दोनों में एक से मिलते हैं। जिनमण्डन गणी के कुमारपाल प्रबन्ध की रचना वि० सं० १४९९ में पूर्ण हुई थी इसलिए वह प्रस्तुत प्रबोधप्रबन्ध के बाद की रचना है इसमें तो कोई सन्देह ही नहीं है। क्योंकि जिस प्रति के आधार पर से यह प्रबन्ध यहाँ मुद्रित किया गया है उसकी प्रतिलिपि ही सं० १४६४ में अर्थात् जिनमण्डन गणी की रचना के ३५ वर्ष पूर्व हुई थी। जैसा कि ऊपर सूचित किया गया है-यह प्रबन्ध भिन्न भिन्न प्राचीन चरितों-प्रबन्धों के उद्धरणों और अवतरणों का एक संग्राहात्मक संकलन सा है । इसके प्रारम्भ भाग में, २०० पद्यों वाला वह संक्षिप्त चरित, जो इस संग्रह में प्रथम कृति के रूप में मुद्रित किया गया है, पूर्ण रूप से अन्तर्ग्रथित कर लिया गया है । इसी तरह से प्रबन्धचिन्तामणि आदि ग्रन्थों में जो वर्णन है उसके भी अनेक अंश यथावत् संकलित कर लिए गये हैं। इस प्रकार इस प्रबन्ध में चरित्रात्मक वर्णन के सिवा उपदेशात्मक और प्रचारात्मक उद्धरणों का भी खूब संग्रह किया गया है और इसीलिए संग्राहक विद्वान् ने इसका नाम कुमारपालचरित्र या कुमारपालप्रबन्ध न रखकर कुमारपालप्रबोधप्रबन्ध रखना योग्य माना है ।
इस प्रबन्ध में कुमारपाल के जीवनविषय की मुख्य मुख्य घटनाओं का क्रमबद्ध वर्णन दिया गया है जिनका उल्लेख पूर्वकालीन चरित्र ग्रन्थों में और प्रबन्धों में एक या दूसरे रूप में मिलता है। साथ में प्रसंगोपात्त उपदेशात्मक उल्लेख भी विस्तृत रूप में संगृहीत किये गये हैं जिससे एक प्रकार से धार्मिक कथाग्रन्थ का स्वरूप इसे प्राप्त हो गया है ।
(४) चतुरशीतिप्रबन्धान्तर्गत कुमारपालदेवप्रबन्ध यह इस संग्रह में ४थी कृति है । राजशेखरसूरि ने जो प्रबन्धकोश नामक ग्रन्थ बनाया है उसमें कुछ मिलाकर २४ प्रबन्ध हैं जिसके कारण उस ग्रन्थ का दूसरा नाम चतुर्विंशतिप्रबन्ध भी सुप्रसिद्ध है । इसी तरह का एक चतुरशीतिप्रबन्ध नाम का भी संग्रहात्मक ग्रन्थ है जिसमें कुल ८४ प्रबन्धों का संग्रह है । यह प्रबन्ध पूर्ण रूप में मुझे कहीं नहीं देखने में आया । पूना के राजकीय ग्रन्थसंग्रह में एक प्राचीन प्रति उपलब्ध है जो

Page #31

३०
खण्डित है । इसमें बहुत से ऐसे ऐतिहासिक प्रबन्ध हैं जो प्रबन्धचिन्तामणि में प्राप्त होते हैं। पुरातन प्रबन्धसंग्रह नामक ग्रन्थ के सम्पादन में, हमने जिस प्रकार के ३-४ प्रबन्धात्मक प्रकीर्ण संग्रहों पर से, ऐतिहासिक प्रबन्धों का संकलन किया है उसी प्रकार के और प्रायः वैसे ही विषयों के फुटकल प्रबन्ध, इस संग्रह में मिलते हैं । इनमें से कुमारपाल राजा के जीवन के साथ सम्बन्ध रखनेवाले प्रबन्धों को एकत्र रूप में यहाँ पर संकलित किये हैं । जिस प्रति पर से यह संकलन किया गया है, वह है तो अच्छी पुरानी हमारे अनुमान से वि० सं० १५०० के पूर्व की लिखी हुई होनी चाहिये-पर अशुद्ध बहुत है । इसकी भाषा भी बहुत सादी, कुछ अपभ्रष्ट और एक प्रकार से बोलचाल की संस्कृत है जो लोकगम्य देश्य भाषा का अनुकरण सूचित करती है । मालूम देता है कि संस्कृत भाषा के प्रारम्भिक शिक्षार्थियों के पठन निमित्त, इसका संकलन किया गया है । इस संकलन में, कुमारपाल के जीवन के विषय की कुछ ऐसी छोटी छोटी घटनाएँ भी संगृहीत हैं जो अन्य प्रबन्धों में दृष्टिगोचर नहीं होती । आचार्य हेमचन्द्रसूरि के प्रबन्ध की भी कुछ ऐसी बातें इस प्रबन्ध में लिखी हुई मिलती हैं जो अन्यत्र अप्राप्य हैं । यद्यपि ये बातें गौण स्वरूप की हैं परन्तु कुछ विशिष्ट ऐतिहासिक तथ्यों को भी प्रदर्शित करती हैं।
(५) सोमप्रभाचार्यकृत कुमारपालप्रतिबोध संग्रहगत ५वीं रचना में, सोमप्रभाचार्यकृत प्राकृत बृहत्काय ग्रन्थ कुमारपालप्रतिबोध का ऐतिहासिक सारभाग संकलित है। इस ग्रन्थ की एकमात्र प्राप्त पूर्ण प्रति पाटण के भण्डार में सुरक्षित है जो ताडपत्रों पर वि० सं० १४५८ में गुजरात के प्रसिद्ध पुरातन नगर खंभायत में लिखी गई है । मुख्य करके प्राकृत भाषा में इसकी रचना की गई है और ग्रन्थ का विस्तार प्रायः ८८०० श्लोकपरिमाण जितना विशाल है । इसके कर्ता सोमप्रभाचार्य हैं जिनने वि० सं० १२४१ में इसकी रचना पूर्ण की । ये आचार्य स्वयं राजा कुमारपाल और आचार्य हेमचन्द्र के केवल सम-समयवर्ती ही नहीं थे अपितु उनके साथियों में से थे, अत: इनकी इस रचना का ऐतिहासिक महत्त्व बहुत अधिक है । इस ग्रन्थ का सर्वप्रथम सम्पादन मेरे द्वारा होकर, बडौदा के [भूतपूर्व] गायकवाड राज्य की सुप्रसिद्ध प्राच्यग्रन्थमाला-गायकवाडस् ओरिएन्टल सिरीझमें, ई० स० १९२० में प्रकाशन हुआ। उस सम्पादन में, मैंने ग्रन्थगत जितना ऐतिहासिक भाग था उसका पृथक् तारण कर, परिशिष्ट के रूप में संकलित कर दिया था, जिससे इस ग्रन्थ का, जो जिज्ञासु विद्वान् केवल ऐतिहासिक वस्तु जानने को दृष्टि से ही उपयोग करना चाहे, उनके सरलता से वह प्राप्त हो सके । वह ग्रन्थ अब प्राय अप्राप्य सा है । अत: उसका वह ऐतिहासिक सारभागरूप संकलन हमने यहाँ पर पुनर्मुदित कर दिया है। कुमारपाल के इतिहास के विषय में अन्वेषण और अनुसन्धान करनेवाले विद्वानों-लेखकों को इसका अवलोकन अत्यावश्यक है । कुमारपाल के जीवन चरित का, सूत्र रूप में परन्तु सर्वथा प्रामाणिक ऐसा,

Page #32

३१
सबसे पहला निरूपण, इसी ग्रन्थ में मिलता है । इस ग्रन्थ के प्रास्ताविक रूप में हमने ग्रन्थकार के परिचय को लक्ष्य कर एक संस्कृत वक्तव्य लिखा है तथा साथ में ग्रन्थ के परिचय को लक्ष्य कर इंग्रेजी वक्तव्य भी दिया । जिज्ञासुओं के अध्ययन और अवलोकन के निमित्त ये दोनों वक्तव्य भी इस प्रास्ताविक के साथ प्रकट कर दिये जाते हैं ।
समाला नामक गुजरात के इतिहास का प्रधान और पहला ग्रन्थ अंग्रेज विद्वान् किन्लॉक फार्बस ने अंग्रेजी में लिखा जिसका गुजराती भाषान्तर पढ़कर मेरे मनमें कुमारपाल के इतिहास के मौलिक साधनों का अध्वय, अवलोकन, अन्वेषण आदि करने की विशेष रुचि उत्पन्न हुई । सौभाग्य से मुझे इस परमार्हत् नृपति की राजधानी अणहिलपुर पाटण में ही कुछ वर्षों तक रहने का सुयोग मिला और मेरी अल्प- स्वल्प ज्ञानपिपासा की परितृप्ति में परमोपकारक का स्थान पाने वाले स्वर्गवासी परमुनिपुङ्गव प्रवर्तक श्रीकान्तिविजयजी महाराज तथा उनके ज्ञानरसिक, ग्रन्थोद्धार, सुशिष्य मुनिवर श्रीचतुरविजयजी महाराज के सात्त्विक सान्निध्य में, वहाँ के बहुमूल्य एवं विशिष्ट समृद्धिपरिपूर्ण भिन्न भिन्न ज्ञानभण्डारों के निरीक्षण का यथेष्ट अवसर मिला । इसी समय से मैंने, अन्यान्य साहित्यिक सामग्री के साथ कुमारपालविषयक साहित्य का भी संग्रह आदि करना प्रारम्भ किया । प्रायः ४५ वर्ष जितने जीवन के विशेष काल में, जो कुछ इस विषय की सामग्री मैं प्राप्त कर सका उसे यथासाधन प्रकाश में रखने का प्रयत्न करता रहा । इस प्रयत्न के फलस्वरूप, जितने प्रबन्ध, चरित आदि प्रकाशित हुए हैं इनक कुछ निर्देश, इस प्रास्ताविक के प्रारम्भ में ही किया जा चुका है I प्रस्तुत संग्रह भी उसी लक्ष्यका एक और विशिष्ट फल है ।
अभी एक और भी ऐसा संग्रह अवशिष्ट है- पर शायद अब उसे में प्रकाश में (रखने का अवसर न पा सकूँगा । इस अवशिष्ट संग्रह में, मेरा लक्ष्य प्राचीन गुजराती-राजस्थानी भाषा में कुमारपाल विषयक जितना साहित्य उपलब्ध है उसे एकत्र कर एक सुसंपादन के रूप में प्रकाशित करना है | बहुत सामग्री तो संकलित रूप में तैयार की हुई पड़ी है - परन्तु अब मन और शारीर दोनों इसके लिये उतना उत्साहित नहीं दिखाई पड़ते ।
इस संग्रह का मुद्रणकार्य प्रारम्भ करते समय मेरे मनमें, इसके साथ कुमारपाल का एक संपूर्ण एवं प्रमाणभूत विस्तृत इतिहास लिखने का संकल्प था, क्योंकि इस विषयकी सबसे अधिक सामग्री आज तक मेरे ही द्वारा सम्पादित हो कर प्रकाश में आई है और जो कुछ अविशिष्ट सामग्री है उसका भी प्राय: सर्वाधिक संकलन एवं संचय मेरे समीप है । महान् गुजरात और विशाल राजस्थान के इतिहास में कुमारपाल का राज्यशासनसमय सर्वोत्तम युग जैसा रहा है । सारे पश्चिम भारत का वह सुवर्णयुग था । समृद्धि, संस्कृति, स्वप्रभुत्व और सौराज्य की दृष्टि से वह गुण अपनी चरम सीमापर पहुँचा हुआ थे । कुमारपाल एक अत्युच्च आदर्शजीवी राजा था । उसने अपने राज्य को - राष्ट्र को सुसंस्कारसम्पन्न, समृद्धिपरिपूर्ण एवं

Page #33

३२
सर्वसुखसुलभ बनाने का यथेष्ट प्रयत्न किया और उसमें यथेच्छ सफल हुआ । इस युग के इतिहास का यथार्थ चित्रण हमारे लिए बहुत प्रेरणादायक और गौरवप्रदर्शन है । पर इस इतिहास के आलेखन का कार्य मेरे लिए अब शक्य नहीं मालूम देता। मेरी मन:कामना है कि हमारी सम्पादित एवं प्रकाशित इस सामग्री का उपयोग कर. कोई अधिक सुयोग्य विद्वान् ऐसा सुन्दर इतिहास लिख कर इस लक्ष्य की परिपूर्ति करे । अनेकान्तविहार
- मुनि जिनविजय अहमदाबाद १-१-१९५६

Page #34

स्वर्गवासी मुनिवरश्री ललितविजयसूरिसङ्कलित
हिन्दी ‘कुमारपालचरित' के प्रारम्भ में लिखित प्रस्तावना
राजर्षि कुमारपाल और महर्षि हेमचन्द्राचार्य
सन्त्यन्ये कवितावितानरसिकास्ते भूरयः सूरयः, क्ष्मापस्तु प्रतिबोध्यते यदि परं श्रीहेमसूरेगिरा । उन्मीलन्ति महामहांस्यपि परे लक्षाणि ऋक्षाणि खे, नो राकाशशिनं विना बत भवत्युज्जागरः सागरः || स्वर्गे न क्षितिमण्डले न वडवावक्रे न लेभे स्थितिं, त्रैलोक्यैकहितप्रदाऽपि विधुरा दीना दया या चिरम् । चौलुक्येन कुमारपालविभुना प्रत्यक्षमावासिता, निर्भीका निजमानसौकसि वरे केनोपमीयते सः ॥
अखिलविद्यापारंगत, सकलशास्त्रनिष्णात, सर्वतन्त्रस्वतन्त्र, कलिकालसर्वज्ञ भगवान् श्री हेमचन्द्रसूरीश्वर, तथा उनके परमभक्त, परमार्हत, धर्मात्मा, अतिदयालु, चौलुक्यचूडामणि, गुर्जरधराधिपति, राजर्षि श्रीकुमारपालदेव के भव्यजनमनोरंजक, लोकोत्तर, पवित्र जीवनचरित्र के विषय में, पूर्व काल के अनेक जैन विद्वानों ने विविध ग्रन्थ लिखे हैं और इन महापुरुषों के अगणित गुणगण का मुक्त कण्ठ से भक्तिभरित गान कर स्वनाम को कृतार्थ किया है । भावी प्रजाजनों को, भक्ति का मार्ग दिखलाकर, आत्मिक शक्ति के अभ्युदय करने में अत्यंत अवलंबन दिया है । हमारे सुनने और देखने में आज तक जितने ग्रन्थ आये हैं, उनके नामादि पाठकों के जानने के लिए यहाँ लिखे जाते हैं
I
१. कुमारपालप्रतिबोध, सोमप्रभाचार्यकृत । इसका दूसरा नाम जिनधर्मप्रतिबोधहेमकुमारचरित्र भी है । इसके कर्ता श्रीसोमप्रभाचार्य बड़े भारी विद्वान् थे । इन्होंने एक काव्य
I
१. विद्वानों के अवलोकनार्थ वह काव्य हम यहाँ उद्धृत करते हैंकल्याणसार सवितान हरेक्षमोह कांतारवारणसमान जयाद्यदेव । धर्मार्थकामद महोदय वीर धीर सोमप्रभाव परमागम सिद्धसूरे ॥
इस काव्य के ऊपर स्वोपज्ञ व्याख्या है जिसमें पृथक् पृथक् १०० रीति से व्याख्यान लिखे हैं ।

Page #35

३४
लिखा है जिसके सौ तरह से अर्थ किए हैं । इस निमित्त इन्हें 'शतार्थी' की बहुविद्वत्तासूचक उपाधि मिली थी । इनकी कवित्वशक्ति बहुत अच्छी थी। जिन्होंने इनकी बनाई हुई 'सूक्तिमुक्तावली'-- जिसका अपर नाम सिंदूरप्रकर है-का पाठ किया है वे इस बात को अच्छी तरह जानते हैं। ये संस्कृत के समान प्राकृत भाषा के भी पूरे पारंगत थे । महाराज कुमारपालदेव के राज्यत्व काल में 'सुमतिनाथ चरित्र' नामक एक बहुत बड़ा ग्रन्थ प्राकृत में लिखा है। इस 'कुमारपाल चरित्र' में भी बहुत भाग प्राकृत ही है। विक्रम संवत् १२४१ में इस ग्रन्थ की समाप्ति हुई है। अर्थात् महाराज कुमारपाल की मृत्यु से ११ वर्ष बाद यह ग्रन्थ लिखा गया है। ग्रन्थ बहुत बड़ा है। श्लोकसङ्ख्या कोई इसकी ९००० के लगभग होगी।
२. मोहपराजयनाटक, यशःपालमन्त्रीकृत । सुप्रसिद्ध युरोपीय पण्डित प्रो० पीटरसन (Prof. Peterson) ने, पूनाकी डेक्कन कालेज (Deccan College) के विद्यार्थीयों के सन्मुख श्रीहेमचन्द्राचार्य के विषय में एक व्याख्यान दिया था । उसमें, इस ग्रन्थ के विषय में बोलते हुए उन्होंने विद्यार्थीयों से कहा था कि-"इस तुम्हारी कॉलेज के, उस अगले दिवानखाने के ही 'पुस्तक संग्रह' में एक पुस्तक पड़ी है, जिसमें यह वृत्तान्त लिखा हुआ है कि, कुमारपाल राजा ने किस वर्ष के किस महिने और किस दिन को जैनधर्म स्वीकार किया। क्रिश्चीयन लोगों के "पिलग्रीम्स प्रोग्रेस' नामक पुस्तक की तरह, अलंकार रूप से, कुमारपाल राजा के जैनधर्म में दीक्षित होने का वर्णन किया गया है । यह पुस्तक नाटक के रूप में ताडपत्र पर लिखी हुई है, और 'मोहपराजय' इसका नाम है । हेमचन्द्राचार्य से सम्बन्ध रखनेवाले इतिहास पर, प्रकाश डालनेवाली पुस्तकों में से, यह पुस्तक सबसे प्राचीन है। इस पुस्तक के कर्ता का नाम यश:पाल है । कुमारपाल राजा की मृत्यु के बाद, उसके राज्य का स्वामी जो अजयपाल हुआ था, उस का यह एक प्रधान था । इस 'मोहपराजय' नाटक में, कुमारपाल राजा के साथ, धर्मराज और विरतिदेवी की पुत्री कृपासुन्दरी का पाणिग्रहण, तीर्थंकर महावीर और आचार्य हेमचन्द्र की सन्मुख, कराया गया है । जैनधर्म की इस बड़ी भारी विजय की मिति संवत् १२१६ के मार्गशीर्ष मास की शुक्ल द्वितीया है-अर्थात् ईस्वीसन् ११६० में, कुमारपाल राजा ने प्रकट रूप से जैनधर्म का स्वीकार किया था । इस तारीख के निश्चय में संशयित होने का कोई भी कारण नहीं है, क्योंकि यह पुस्तक ईस्वीसन् ११७३ से ११७६ के बीच में-अर्थात् इस उपर्युक्त तारीख के बाद १६ वर्ष के अन्दर ही लिखी हुई होनी चाहिए।"
३. प्रबन्धचिन्तामणि, मेरुतुङ्गाचार्यकृत । यह ग्रन्थ बहुत अच्छा है। संस्कृत भाषा में, गद्य में, इसकी रचना की गई है । इसमें अनेक ऐतिहासिक घटनाओं का उल्लेख है । राजतरङ्गिणी के ढंग पर लिखा हुआ है । आधुनिक पाश्चात्य विद्वानों ने इस ग्रन्थ को अन्य सब ऐतिहासिक लेखों से, अधिक विश्वसनीय माना है । गुजरात के इतिहास के लिए तो केवल यही

Page #36

३५
I
एक आधारभूत ग्रन्थ है । इसका इंग्रेजी में अनुवाद करा कर, बंगाल की 'रॉयल एशियाटिक सोसाइटी' ने प्रकट किया है। इसके अन्त में कुमारपाल व हेमचन्द्राचार्य का विस्तृत वर्णन है। संवत् १३६१ के फाल्गुन मास की शुक्ल पूर्णिमा को, काठीयावाड के प्रसिद्ध नगर 'वढवाण' में इसकी समाप्ति हुई थी ।
४. प्रभावकचरित्र, प्रभाचन्द्राचार्यकृत | इस ग्रन्थ में, जगत् में जैनधर्म की प्रभावना करनेवाले अनेक प्रभावक पूर्वर्षियों के जीवन चरित्र हैं । सारा ग्रन्थ संस्कृत पद्यमय है । कविता बड़ी रमणीय है । संस्कृत-साहित्य के प्रेमियों को अवश्य अवलोकन करने लायक है । इसमें पूर्व काल के २३ जैन महात्माओं का वर्णन है । अन्त में हेमचन्द्राचार्य का भी विस्तार से उल्लेख है ।
५. कुमारपालचरित्र, जयसिंहसूरिरचित । ६. कुमारपालचरित, श्रीसोमतलिकसूरिकृत । ७. कुमारपालचरित्र, श्रीचारित्रसुन्दरकृत । ८. कुमारपालचरित्र, हरिश्चन्द्रकृत ( प्राकृत ? )। ९. चतुर्विंशतिप्रबन्ध, श्रीराजशेखरसूरिकृत ।
१०. कुमारपालरास (गुजराती) श्रीजिनहर्षकृत ।
११. कुमारपालरास (गुजराती) श्रावक ऋषभदासरचित ।
इन पुस्तकों के अतिरिक्त 'विविधतीर्थकल्प' 'उपदेशतरंगिणी' तथा 'उपदेशप्रासाद' आदि बहुत से अन्य ग्रन्थों में भी इन महापुरुषों का वर्णन मिलता है ।
इस ग्रन्थ- गणना में हमें अभी एक और महत्त्ववाले ग्रन्थ का नाम लिखना बाकी हैजो कि इस प्रस्तुत चरित्र का मूलभूत है । इसका नाम है 'कुमारपालप्रबन्ध' । संवत् १४९९ में, तपगच्छाचार्य महाप्रभावक श्रीसोमसुन्दरसूरीश्वरजी के सुशिष्य श्रीजिनमंडन गणि ने इसकी रचना की है । सारा ग्रन्थ सरल और सरस संस्कृतमय है । गद्य और पद्य से मिश्रित है । बीच-बीच में प्राकृत पद्य भी प्रसंगवश उद्धृत किए गए हैं। इस ग्रन्थ का चरित्रात्मक भाग, केवल कवि की कल्पना मात्र है, ऐसा नहीं है, परन्तु यथार्थ ऐतिहासिक घटना स्वरूप है । इसका प्रमाण पाठकों को इससे मिल सकेगा कि, इस चरित्र को विश्वसनीय और उपयोगी समझकर, बडौदा के विद्याविलासी नृपति श्रीसयाजीराव महाराज ने पारितोषिक देकर, विद्वान् श्रावक श्रीयुत मगनलाल चुनिलाल वैद्य ( बडौदा) द्वारा, गुजराती भाषा में अनुवाद करा कर, राज्य की तरफ से छपवा कर प्रकाशित किया है । इस पुस्तक में गुजरात के इतिहास की बहुत सी उपयोगी बाते हैं । अणहिलपुर - पाटन नगर की स्थापना (विक्रम संवत् ८०२ ) से लेकर कुमारपाल राजा (सं० १२३० ) पर्यन्त की गुर्जराराज्यप्रवृत्ति वगेरे इसमें संक्षिप्त से वर्णन की गई है | सिद्धराज जयसिंह का, बंगाल के महोबकपुर ( महोत्सवपुर) के राजा मदनवर्मा के साथ, समागम होने का उल्लेख इसी ग्रन्थ में मिलता है, जो बात, जनरल कनिंगहाम ( General

Page #37

३६
Cunnigham), के 'हिंदुस्थान का प्राचीन भूगोल' (The Ancient Gegography of India) वाली हकीकत को पुष्ट करती है । जुदा जुदा देशों को जीतना, विद्या-कला-कौशल्य आदि का देश में प्रचार करना, नीति और धर्ममय जीवन बिताने के लिए प्रजा को अनेक तरह से प्रवृत्त करना, हिंसा, व्यसन आदि अध:पात करानेवाले अकृत्यों का सर्वथा नाश कराना और सोमेश्वर, शत्रुजयादि विविध तीर्थों का जीर्णोद्धार कराना व अनेक नवीन मन्दिरों का बनवानाइत्यादि विविध विषयों का मनोहर विवेचन इस पुस्तक में किया गया है। अधिक क्या ? उस समय की राजकीय, धार्मिक और सामाजिक स्थिति का एक उत्तम चित्ररूप यह प्रबन्ध है । इसी ही 'कुमारपालप्रबन्ध' के ऊपर से लेखकने (स्व० मुनि ललितविजयजी ने) संक्षेप में, यह 'कुमारपालचरित' विशेष कर राजपूताना और पंजाबादि देशवासी जैनी भाईयों के हितार्थ हिन्दी में लिखा है।
इस पुस्तक में दो ऐसे महान् पुरुषों का वर्णन है कि जिनकी समानता करनेवाले उनके बाद, फिर इस भारतवर्ष में कोई हुए ही नहीं । इन पुण्य प्रभावकों के सम्पूर्ण गुणों का वर्णन तो साक्षाद् बृहस्पति भी करने को समर्थ नहीं है, परन्तु 'शुभे यथाशक्ति यतनीयम्' इस सूक्ति के अनुसार प्रबन्ध के मूल लेखक (श्रीजिनमण्डनगणि) ने, इन महात्माओं के प्रति अपना भक्तिभाव प्रकट करने के लिए, पूर्व ग्रन्थों द्वारा तथा वृद्ध जनों के मुख द्वारा, जो कुछ वृत्तान्त श्रवणगोचर हुआ उसको भावी प्रजा के हितार्थ पुस्तक रूप में लिखकर, अपनी परोपकार वृत्ति प्रकट की । इन प्रातःस्मरणीय महर्षि और राजर्षि के आदर्श जीवन का एक क्षण भी ऐसा नहीं है कि जिसका जानना अनुपयुक्त हो, परन्तु पूर्वकालीन भारतीयों का, आधुनिकों की तरह इतिहास तत्त्व की तरफ विशेष लक्ष्य न होने से, इन महात्माओं के समग्रजीवनचरित्ररूप अमृत का पान कर, हम अपनी आत्मा को सन्तुष्ट नहीं कर सकते । इस प्रबन्ध में जिन बातों का उल्लेख है, वह केवल खास खास विशेष घटनाओं का ही समझना चाहिए ।
___यहाँ पर हम यदि, पाठकों के सुबोधार्थ इन महापुरुषों पवित्र चरित्र का कुछ सारांश लिख देवें तो सम्भव है विशेष उपयुक्त होगा।
महर्षि श्रीहेमचन्द्राचार्य
स्तुमस्त्रिसंध्यं प्रभुहेमसूरेरनन्यतुल्यामुपदेशशक्तिम् । अतीन्द्रियज्ञानविर्जितोऽपि यः क्षोणिभर्तुळधित प्रबोधम् ॥ -श्रीसोमप्रभाचार्य ।
विक्रम संवत् ११४५ की कार्तिकी पूर्णिमा को, सकलसत्वसमूह को अद्वितीय आह्लाद उत्पन्न करनेवाला, सांसारिक विषयों के आन्तरिक दाह से संतप्त आत्माओं को शान्ति पहुँचाने वाला, सम्यग्ज्ञान, दर्शन और चारित्र रूप अलौकिक रत्नों को अपने गर्भ में रखनेवाले पवित्र जैनधर्मरूप महासागर की, आनन्दोत्पादक भगवती अहिंसास्वरूपिणी तरंगों को अखिल

-

Page #38

३७
भूमण्डल में फैलानेवाला, भव्यजनरूप कमनीय कुमुदों को विकस्वर करनेवाला और अपनी अपूर्व ज्ञानज्योत्स्ना द्वारा, अज्ञानांधकार से आछन्न भारत धराको उज्ज्वल करनेवाला, तथा जिसका प्रकाश शाश्वत रहनेवाला है ऐसे लोकोत्तर चन्द्र के समान, इस महामुनींद्र हेमचन्द्र का, प्राचीदिक्सदृश पूजनीया देवी पाहिनी के पवित्र गर्भ से अवतार हुआ था । 'जगत् में, जब जब धर्म की कोई विशेष हानि होने लगती है तब तब, उसकी रक्षा करने के लिए अवश्य ही किसी महाज्योति-युगप्रधान का अवतार होता है' इस प्राकृतिक नियमानुसार, जब जैनधर्म में विशेष क्षीणता पहुँचने लगी, परस्पर साम्प्रदायिक झगडों की जड़ जमने लगी, विपक्षिओं की ओर से अनेक प्रकार के प्रहार पड़ने लगे और जैनों का आत्मसंयम शिथिल होने लगा, तब, समाज कोई न कोई ऐसी व्यक्ति की अपेक्षा कर रहा था कि जो अपने सामर्थ्य द्वारा, जैनधर्म पर घिरे हुए, इस विपत्ति रूप बादल का संहार करे । समाज के इस मनोरथ को भगवान् हेमचन्द्र ने पूर्ण किया । इस प्रचण्ड गति वाले महान् दिव्य वायु के सामर्थ्य से वह मेघाडम्बर उड गया ।
दीक्षाग्रहण
चन्द्रगच्छ के मुकुट स्वरूप श्रीदेवचन्द्रसूरि ने अपने ज्ञानबल से, इस व्यक्तिद्वारा जैनधर्म का महान् उदय होनेवाला जानकर, नव वर्ष वाले इस छोटे से बच्चे को ही, संवत् ११५४ में चारित्ररूप अमूल्य रत्न सोंप दिया ! पाठकों को यह पढ़कर आश्चर्य होगा कि इतना छोटा बच्चा साधुपने की जिम्मेदारियों को क्या समझता होगा और साधुजीवन की कठिनाईयों को कैसे सहन कर सकता होगा ? तथा बहुत से अज्ञान मनुष्य इस बात पर उपहास्य ही करेंगे। परन्तु यह एक उनकी अज्ञानजन्य भूल ही समझना चाहिए । महापुरुषों का चरित्र लौकिक न हो कर लोकोत्तर होता है, यह अवश्य ध्यान में रखना चाहिए । चाहे वे वय और शरीर से भले ही छोटे हों, परन्तु सामर्थ्य उनका बहुत बड़ा होता है । वे अपने समकालीन लाखों मनुष्यों जितनी शक्ति, अकेले ही धारण करे रहते हैं। जगत् में उनकी पूजा अपूर्व गुणों के कारण ही होती है, वय या शरीर के निमित्त से नहीं । 'गुणाः पूजास्थानं गुणिषु न च लिङ्गं न च वयः ।' यदि जगत् का इतिहास ध्यान से देखा जाय तो इस बात के प्रमाणभूत बहुत से उदाहरण मिलेंगे । भारतवर्ष में अनेके ऐसे महापुरुष हो गए हैं, जिन्होंने, साधारण जनसमाज की चर्मचक्षु में दीख पड़ने वाली बाल्यावस्था में ही, अपूर्व कार्य किए हैं। श्रीशंकराचार्य तथा महाराष्ट्रीय भक्तशिरोमणि ज्ञानदेव जैसे समर्थ पुरुषों ने १५-१६ वर्ष जैसी अल्प वय में ही, गहनतत्त्वपूर्ण भाष्य लिख डाले थे, कि जिनको समझने के लिए भी साधारण मनुष्यों की तो आयु ही खतम हो जाती है । जैनाचार्य श्रीअभयदेवसूरि, सोमसुन्दरसूरि आदि अनेक पुरुषों ने बाल्यावस्था में ही बड़े बड़े प्रतिष्ठित आचार्यादि पद प्राप्त किये थे । प्रो० पीटरसन, इस अल्पवय में दीक्षा देनेवाली बात ऊपर लिखते हैं कि-"देवचन्द्र ने इस छोटे से बच्चे को

Page #39

३८
दीक्षा देकर अपना शिष्य बना लिया - यह आश्चर्य जैसा मालूम देगा, परन्तु इसमें आश्चर्य होने का कोई कारण नहीं है । इस प्रकार की प्रथा, इस देश (भारतवर्ष) में तथा अन्य देशों में, प्राचीन काल से चली आ रही है, और चल रही है ।......पुख्त उम्र वाले को ही साधु बनाना चाहिए, यह नियम है अच्छा, परन्तु अन्य सभी धर्मो में देखा जायेगा तो इस तरह अल्पवय वाले ही, बहुत से नवीन आचार्य पसन्द किए गए मालूम देंगे ।"
विद्याभ्यास
पूर्व जन्म के सुसंस्कार और क्षयोपशम की प्रबलता के कारण थोड़े समय में ही, हेमचन्द्र मुनि ने सर्व शास्त्रों का अध्ययन कर, पूर्ण पाण्डित्य प्राप्त कर लिया । स्मरण-शक्ति और धारणा - शक्ति बहुत तीव्र होने से अल्प परिश्रम से ही अपार ज्ञान सम्पादन कर लिया । विद्याभिरुचि अत्यन्त तीव्र होने के कारण भगवती सरस्वती देवी प्रसन्न होकर, स्वयं वर प्रदान करने के लिए आई थी !
जितेन्द्रियता
आपका आत्मसंयमन और इन्द्रियदमन अत्यन्त उत्कट था । इतनी अल्प वय में, इस प्रकार की वैराग्य वृत्ति का अस्तित्व होना, अत्यन्त अश्चर्यकारक है । संसार भर में, सबसे कठिन पाल्य नियम ब्रह्मचर्य है । जिनका वर्णन सुनकर रोमांच खडे हो जाय ऐसे घोर तपों को, असंख्य, वर्षों तक तपने वाले बड़े बड़े योगी भी इस दुष्कर नियम की कठोर परीक्षा में, अनुत्तीर्ण हो गए हैं । इसी ब्रह्मचर्य को, पूर्ण रूप से, हेमचन्द्र मुनि ने किस तरह धारण किया था, यह इस चरित्रांतर्गत पद्मिनी (पृष्ठ २५) वाले वृत्तान्त के पढ़ने से अच्छी तरह ज्ञात हो जाता है । धन्य है, इस महापुरुष की सत्त्वशीलता को ! पूर्ण ब्रह्मवृत्ति को ! निर्विकार दृष्टि को ! और उत्कृष्ट योगिता को ! अहो ! कितनी जितेन्द्रियता ? कैसी मनोगुप्ति ? कितना बड़ा दृढ संकल्पबल ? सच्च है इस प्रकार की सच्चरितता को विना अद्भुत विद्यायें कब प्राप्त हो सकतीं हैं, और जगत् का भला भी कहाँ से हो सकता है ? इस महात्मा के ब्रह्म तेज से कोयलों का ढेर भी सुवर्णमय हो जाता था ! ( पृ० २३)
आचार्य पदप्राप्ति
इस प्रकार हेमचन्द्र मुनि के ज्ञानबल और चारित्रबल की उत्कृष्टता का प्रवाह जैन संघ में सर्वत्र प्रसर गया । 'अब जैनधर्म की विजयपताका थोड़े ही समय में सारे भूमण्डल में उडने लगेगी- ' इस प्रकार संघ में आनन्दवार्ता प्रवर्तने लगी। संघ के आग्रह से तथा शासन की

Page #40

महिमा बढ़ाने के लिए, गच्छाधिपति श्री देवचन्द्रसूरि ने नागपुर नगर में, संवत् ११६२ के साल में हेमचन्द्रमुनि को आचार्यपद पर अभिषिक्त किया ।
शासनोद्धार करने की प्रतिज्ञा
जब आपको आचार्यपद दिया गया और जैनधर्म की धुरा कंधे पर रखी गई, तब शासन की स्थिति देखकर आप के मनमें अनेक प्रकार के विचार उत्पन्न होने लगे । जैनधर्म का उद्धार और प्रचार जगत् में किस तरह हो-यह बात दिन और रात मनमें घुलने लगी । हरएक उपाय से भी परमात्मा के शासन की वैजयन्ती पताका को, एक दफे फिर भी, भारतवर्ष में फरकानी चाहिए, ऐसा पूर्ण उत्साह के साथ आपने दृढ़ संकल्प किया । जब तक कोई राजा महाराजा इस धर्म का नायक न हो, तब तक यह संकल्प सिद्ध होना मुश्किल है-ऐसा विचार कर, किसी महाराज को प्रतिबोध करने के लिए, मन्त्राराधन कर, देवता से वर माँगा । आपके प्रबल मनोबल से, सन्तुष्ट होकर देवताने भी ईप्सित वर प्रदान किया ।
गुर्जरपति सिद्धराज का समागम
विविध देशों में विहार करते हुए और उपदेशामृत द्वारा अनेक भव्य जीवों को प्रतिबोध करते हुए, क्रम से गुर्जर राज्यनगर अणहिलपुर-पाटण में प्रवेश किया । इस समय महाराज सिद्धराज जयसिंह यहाँ पर प्रजाप्रिय नृपति थे । धीरे धीरे सारे शहर में तथा राजदरबार में आपकी विद्वत्ता की ख्याति फैलने लगी, जिसे सुनकर महाराज भी आपके दर्शन के लिए उत्कंठित हुए प्रसंगवश एक दिन आपका और महाराज का समागम हुआ । राजा आप की विद्वत्ता और सच्चरितता पर बड़ा मुग्ध हुआ । 'आप कृपा कर निरन्तर यहाँ आया करें और धर्मोपदेश द्वारा हमें सन्मार्ग बताया करें' इस प्रकार की राजा की विज्ञप्ति, धर्म की प्रभावना के निमित्त, स्वीकार कर ली । राजा की इच्छानुसार, आपका आगमन निरन्तर राज्यसभा में होता था । नाना प्रकार की तत्त्वचर्चाएँ हुआ करती थीं । देश-देशांतरों से अनेक मतों के विद्वान् अपनी विद्वत्ता का परिचय देने के लिए सिद्धराज की सभा में उपस्थित होते थे । सबके साथ हेमचन्द्राचार्य का वाद-विवाद होता था, और उसमें सदा आप ही का जय होता था ।
जैनधर्म में अटल श्रद्धा
आपका आत्मा जैनधर्म में पूर्ण रंगा हुआ था । आर्हत धर्म पर आपकी अटल श्रद्धा थी । यदि, जैनधर्म की जयध्वनि को सर्वत्र फैलाने के लिए, रसातल में भी जाना पड़े, तो, आप वहाँ जाने के लिए भी तैयार थे । इस प्रकार जैनधर्म पर जो आपका विश्वास था वह

Page #41

४०
धार्मिक- मोहजन्य नहीं थी, किन्तु जैनधर्म की सत्यता के कारण था । आप एक स्तुति में वीतराग महावीर प्रभु की स्तवना करते हुए कहते हैं कि
न श्रद्धयैव त्वयि पक्षपातो न द्वेषमात्रादरुचिः परेषु । यथावदाप्तात् परीक्षयाच्च त्वामेव वीर ! प्रभुमाश्रिताः स्म ॥
अर्थात् - हे वीर ! केवल श्रद्धा-अंधश्रद्धा से ही तेरे में हमारा पक्षपात है तथा केवल द्वेष मात्र से ही अन्यों में हमारा अनादर है, ऐसा नहीं है, किन्तु परीक्षापूर्वक, हमारा यह व्यवहार है । जैनधर्म के सिद्धान्तों को आप अखण्डनीय समझते थे, और अपने ज्ञानबल से उनकी अखण्डनीयता, समस्त प्रवादियों के सामने, अकाट्य प्रमाणों द्वारा, बड़ी निर्भीकता के साथ, सिद्ध करते थे । इसी ही स्तुति में आप अन्यत्र कहते हैं कि

इमां समक्षं प्रतिपक्षसाक्षिणामुदारघोषामवघोषणां ब्रुवे ।
न वीतरागात् परमस्ति दैवतं न चाप्यनेकान्तमृते नयस्थितिः ।।
अर्थात् - प्रतिपक्षियों के सन्मुख बड़ी गर्जना करके कहता हूँ कि, जगत् में वीतराग के सदृश तो कोई अन्य देव नहीं है और अनेकान्त (स्याद्वाद-जैन) धर्म के सिवा कोई सत्य तत्त्व नहीं है।
निष्पक्षपातता
हम ऊपर कह आये हैं कि, आपकी जो धार्मिक श्रद्धा थी वह पक्षपातपूर्ण न होकर, तात्त्विकी थी । इस का प्रमाण, सिद्धराज ने जब आपको यह पूछा था कि - ' जगत् में कौन सा धर्म संसार से मुक्त करनेवाला हैं ?' इसके उत्तर में आपने जो ब्राह्मण पुराणान्तर्गत संख्याख्यान का अधिकार सुनाया और धर्मगवेषणा के लिए जो निष्पक्षपात भाव प्रकट किया वह आपके जीवन के निष्कर्ष का एक असाधारण उदाहरण है । इस प्रसंग ने आपके जीवन को अत्यन्त महान् सिद्ध कर दिया है। यदि आप उस समय इस प्रकार का मध्यस्थता सूचक जवाब न देकर, जिस धर्म के ऊपर आपका पूर्ण विश्वास था, उसीका नाम लेते, तो आपको कौन रोकनेवाला था ? ऐसा विद्वानों में कौन था जो आपके कथनको खण्डित कर सकता ? किन्तु आप यह अच्छी तरह जानते थे कि जो भव्य और निष्पक्षपाती धर्मेच्छु होगा उसको तो, गवेषणा करने पर, निस्संदेह जैनधर्म सत्य धर्म ही प्रतीत होगा । क्योंकि आपने भी स्वयं जैनधर्म को सत्यता के कारण ही स्वीकार किया था । प्रो० पीटरसन इस विषय में लिखते हैं कि- " सिद्धराज को धर्मसम्बन्धी जो शंकायें होतीं थी, उनको, वह अन्य आचार्यों की माफक, जैनाचार्य हेमचन्द्र को भी पूछता था, और जब, अन्य आचार्य, राजा के मनको सन्तुष्ट कर सके ऐसा जवाब नहीं दे सकते थे, तब हेमचन्द्र अनेक दृष्टान्तों द्वारा ऐसा रमणीय उत्तर देता

Page #42

था कि, जिससे सिद्धराज का मन खुश खुश हो जाता था ।"
एक समय सिद्धराज के मनमें यह शंका हुई कि 'जगत् में मनुष्य का स्थान कैसा है तथा मनुष्य का उद्देश्य क्या है और वह कैसे प्राप्त हो सकता है ?" जुदा जुदा अनेक धर्माचार्यों के पास स उसने इसका जवाब माँगा परन्तु किसी से सन्तोषकारक जवाब न दिया गया। सब ही ने उत्तर देने के समय, अपना मत श्रेष्ठ बतलाकर, अन्य धर्मों की निन्दा की । अन्त में सिद्धराज ने निराश होकर, हेमचन्द्राचार्य से इसका जवाब माँगा, तब, उसने एक बहुत अच्छा दृष्टान्त देकर सिद्धराज की शंका का निराकरण किया ।......सिद्धराज इस जवाब को सुनकर बहुत खुश हुआ ।" हेमचन्द्राचार्य के इस निष्पक्षपातपन पर प्रो० पीटरसन स्वयं बड़ा मुग्ध हुआ था ।
सिद्धराज का अवसान
इस प्रकार, महाविद्वान् श्रीहेमचन्द्राचार्य के सहवास से, सिद्धराज के मनमें, जैनधर्म के विषय में, बहुत कुछ आदर उत्पन्न हो गया था । यद्यपि, स्पष्ट रूप से उसने अपने कुलधर्म का त्याग नहीं किया था, तथापि, जैनधर्म की तरफ उसका भक्तिभाव विशेष हो गया था । वह हेमचन्द्राचार्य को बड़ी आदर की दृष्टि से देखता था । 'सिद्ध-हैमशब्दानुशासन' नामक महान् व्याकरण ग्रन्थ आपने इसी के कथन से बनाया था । यह राजा बड़ा न्यायी और विद्याविलासी था । ४९ वर्ष तक राज्यभार वहन कर संवत् ११९९ में, इसने देह छोड़ दिया ।
हेमचन्द्राचार्य का विहार
__ जब तक, सिद्धराज जीवित था तब तक, बहुत करके आपका निवास, पाटन ही में रहता था । यद्यपि शास्त्रों में, मुनिजनों को चिरकाल पर्यन्त, एक स्थान में रहने का निषेध किया है, परन्तु आप उत्सर्ग-अपवाद और द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव के पूर्ण ज्ञाता थे । अत: आपने, अनेक प्रकार से जैनधर्म की प्रभावना होने का महान् लाभ समझकर, राजा के उपरोध से, अधिक समय तक, पाटन में ही रहना स्वीकार किया था । गुरु महाराज और जैनसंघ की भी यही इच्छा थी । जब सिद्धराज का देहपात हो गया, तब आपने थोड़े समय के लिए, पाटन छोड़ दिया और अन्य प्रदेशों में विचरण किया । इस विहारकाल में आपने जैनधर्म की बहुत प्रभावना की । हजारों मनुष्यों को जैनधर्म का स्वीकार कराया । अपने उपदेश द्वारा, प्रजाजनों को नैतिक और धार्मिक जीवन का सन्मार्ग दिखाया। अवकाश के समय में अनेक ग्रन्थों की रचना कर, जैन-साहित्य की शोभा में असाधारण अभिवृद्धि की और भारत की भावी प्रजा के ऊपर अत्यन्त उपकार किया ।

Page #43

४२
पुनः पाटन में प्रवेश
सिद्धराज के मरने बाद गुर्जरभूमि के अधिपति महाराज कुमारपाल देव हुए । कितनेक वर्षों तक तो वह अपने राज्य की सुव्यवस्था करने में तथा शत्रुओं का मानमर्दन करने में लगे रहे । दिग्विजय कर अनेक राजाओं को, अपनी आज्ञा के वशवर्ती किये। राज्य की सीमा भी बहुत दूर तक बढ़ाई । जब राज्य निष्कंटक हो गया और किसी प्रकार का उपद्रव न रहा तब आप शान्ति से प्रजा का पालन करने लगे। देश में सर्वत्र शान्ति फैल गई और कला कौशल की वृद्धि हो लगी । यह सब वृत्तान्त, जब भगवान् हेमचन्द्राचार्य को ज्ञात हुआ, तब, उनको अत्यन्त खुशी हुई, चित्त बड़ा प्रसन्न हुआ । शासनोद्धार की की हुई प्रतिज्ञा के पूर्ण होने का अवसर, नजदीक आया हुआ समझकर, पुनः पाटन नगर को पवित्र किया। श्रीसंघ ने, इस समय आपका पुरप्रवेश बड़े समारोह से कराया । आपके आगमन से शहर में सर्वत्र हर्ष छा
गया ।
प्रतिज्ञा पूर्ण, सफल मनोरथ
कुमारपाल महाराज को, पूर्वावस्था में - राज्यप्राप्ति के पूर्व में आपने अनेक संकटों से बचाये थे । इस कारण वे आपके उपकार भार से तो दबे हुए थे ही, इस समय आपने, पुनः महाराज को एक प्राणान्त भय से रक्षित किया, जिससे, उस उपकारभार की सीमा, अत्यन्त बढ़ गई। आपकी इस प्रकार निष्कारण परोपकारिता को जान कर महाराज बड़े प्रसन्न हुए । आपकी तरफ उनका भक्तिभाव अत्यन्त बढ़ गया। पूर्व में जो वचन दे चूके छे, उसका स्मरण हो आया । उदयन मन्त्री द्वारा सूरीश्वरजी को अपने पास बुलाए और चरणों में मस्तक रखकर कहा- 'भगवान् ! आपने जो जो उपकार, इस क्षुद्र प्राणी पर किये हैं, उनका बदला तो मैं अनेक जन्मों द्वारा भी नहीं दे सकता, परन्तु इस समय, जो कुछ मुझे आपकी कृपा से मिला है, उसे स्वीकार कर, उपकारके अपार भार को कुछ हलका कर, इस सेवक को उपकृत कीजिए । इस राज्य और राजा के आप ही स्वामी है । यह तन, यह मन और यह धन सब आप ही की सेवा में समर्पित है । इस अनुचर की यह तुच्छ प्रार्थना स्वीकार करें ।" राजा के इन नम्र वाक्यों को सुनकर सूरीश्वर अत्यन्त आनंदित हुए । मनोरथों के सफल होने का समय सामने आया हुआ देख, क्षण भर आनन्द के अपार सागर मे, निमग्न हो गये । आप उत्कृष्ट योगी थे । अत्यन्त निःस्पृही थे । महा दयालु थे । केवल परोपकार के निमित्त ही आपका अवतार हुआ था । आपको न धनकी जरूरत थी, न मान की । न राज्य की इच्छा थी न पूजा A । अभिलाषा थी । आपको केवल संसार मात्र के प्राणियों को अभयदान दिलाने की और परमात्मा महावीर के पवित्र शासन की वैजयन्ती पताका को, इस भूमण्डल में उडती हुई देखने की आपकी यह भव्य भावना, कल्पवृक्ष समान सर्व इच्छाओं को पूर्ण करने में समर्थ और

Page #44

४३
तत्पर, ऐसे महाराजाधिराज कुमारपाल देव द्वारा, पूर्ण होगी, ऐसा जानकर राजा से कहा"राजन् ! भिक्षा माँगकर लूखे सूके अन्न द्वारा उदरपूर्ति करने वाले, जंगलों और शून्य गृहों में भूमिमात्र पर पड़े रहनेवाले और केवल परमात्मा का ध्यान धरनेवाले हम योगियों को, तुमारा राज्य तो क्या परन्तु देवाधिपति महेन्द्र का महाराज्य भी, तुच्छ सा प्रतीत होता है । हमारे ब्रह्मानन्द के अनन्त सुख आगे, समग्र संसार का वैभव भी क्षुद्रमात्र ही प्रतीत होता है, तो फिर, परिणाम में विरस ऐसे इस तुच्छ राज्य को लेकर हम क्या करें ? हमने जो तुम्हारे ऊपर कुछ उपकार किया है वह स्वार्थसाधन के लिए नहीं, किन्तु, भावी काल में तुम्हारे द्वारा, जगत् का महान् उपकार होनेवाला समझकर, हमारा मुख्य कर्तव्य जो संसार की सेवा करना है उसका पालन करने के लिए, हमने तुम्हारी सहायता की है। पूर्व सुकृत के योग से अब तुम्हें उत्तम संयोग मिले हैं, इससे, इनके द्वारा, संसार को सुख पहुँचा कर अपने प्रजापति पद को सार्थक करो । यदि, हमारे उपकार का बदला चुकाने की ही, तुम्हारी दृढ़ इच्छा है, तो हमारी इच्छा पूर्ण करो। हम जगत् में अहिंसा और जैनधर्म का पूर्ण रूप से उत्कर्ष देखना चाहते हैं, इस लिए, हमारी इन तीन आज्ञाओं का पालन करो, जिससे तुम्हारा और तुम्हारी प्रजा का कल्याण हो । प्रथम तो, अपने राज्य में प्राणीमात्र का वध बन्ध कर सब जीवों को अभयदान दो । दूसरा, प्रजा की अधोगति के मुख्य कारण, जो दुर्व्यसन द्यूत, माँस, मद्य, शिकार, आदि हैं, उनका निवारण करो । तीसरा, परमात्मा महावीर की पवित्र आज्ञाओं का पालन कर, उसके सत्य धर्म का प्रचार करो ।" महाराज कुमारपाल बड़े कृतज्ञ थे, भव्य थे, दयालु थे, और अल्प- संसारी थे । अल्प ही समय में मुक्ति जानेवाले होने से उनके विशुद्ध हृदय में, हेमचन्द्राचार्य के इस वचनामृत से बोधि - बीज अंकुरित हो गया । महाराज ने सूरीश्वरजी के चरणों में फिर मस्तक रखकर कहा - " भगवन्! आपकी सर्व आज्ञायें मुझे शिरसा वंद्य हैं ! जीवित पर्यन्त इन पवित्र आज्ञाओं का उत्कृष्टतया पालन करने में, पूर्ण प्रयत्न करूँगा । आप ही मेरे स्वामी, गुरु और प्राण स्वरूप है ।" सूरीश्वरजी को, महाराज के इन वचनों से जो आनन्द हुआ उसके वर्णन करने की शक्ति किसमें है ।
जैनधर्म का साम्राज्य
महाराज कुमारपाल ने उसी क्षण से, गुरु महाराज की आज्ञाओं को अमल में लाने की शुरुआत की । धीरे धीरे आपने अपने सारे राज्य से हिंसा राक्षसी को देशनिकाला दिया । यहाँ तक कि, मनुष्य 'मर' और 'मार' इन शब्दों को भी भूल गये ! पशु से लेकर कीडी और जूँ जैसे अतिक्षुद्र प्राणी पर्यन्त के किसी जीव को, कोई मनुष्य कष्ट नहीं पहुँचा सकता था । मनुष्य जाति के अवनति के कारणभूत दुर्व्यसनों का भी देश से बहिष्कार कराया । अनीतिका नाम सुनना भी प्रजा भूल सी गई ! महाराज निरन्तर सूरीश्वर का धर्मोपदेश सुनने लगे । उनकी दिन प्रति दिन जैनधर्म में श्रद्धा बढ़ने लगी । उनको जगत् जंजाल मिथ्या भासने लगा, संसार

Page #45

४४
की विरसता का अनुभव होने लगा । थोड़े ही समय में आपने जैन शास्त्रोक्त उत्कृष्ट गृहस्थ जीवन पालने के लिए, द्वादशव्रत स्वरूप श्रावक धर्म अंगीकार किया । अनेक प्रकार से जैनधर्म की प्रभावना करने लगे। जैन समाज फिर एक दफह चतुर्थ काल के आ जाने का अनुभव करने लगा । सर्वत्र जैनधर्म की जय जय ध्वनि होने लगी । यह सब देखकर हेमचन्द्राचार्य अपने जीवन को सफल समझने लगे । अपनी प्रतिज्ञा पूर्ण हुई देख, स्वीय आत्मा को कृतकृत्य मानने लगे । वीतराग के सत्यधर्म का इस प्रकार उत्कर्ष देखकर, सत्युग की अपेक्षा कलियुग को ही आप श्रेष्ठ कहने लगे । महाराज कुमारपाल के नित्यपाठार्थ जो आपने 'वीतरागस्तोत्र' लिखा है, उसमें आप कहते हैं कि
यत्राल्पेनापि कालेन त्वद्भक्तैः फलमाप्यते ।
कलिकालः स एकोऽस्तु कृतं कृतयुगादिभिः । अर्थात्-हे वीतराग ! जिस कलियुग में, अल्प समय में ही तेरे भक्त श्रेष्ठ फल प्राप्त कर लेते हैं, वह कलिकाल ही हमारे लिए तो सदा रहो ! हमें उस सत्युग से क्या मतलब है कि जिसमें, तेरे धर्म के विना व्यर्थ ही संसार में मारे मारे फिरते थे । आगे चलकर आप कलिकाल में भी वीतराग के शासन की एकच्छत्रता का वर्णन करते हुए कहते हैं कि
श्राद्धः श्रोता सुधीर्वक्ता युज्येयातां यदीश तत् ।
त्वच्छासनस्य साम्राज्यमेकच्छत्रं कलावपि ।। अर्थात्-हे देव ! यदि, शुद्ध श्रद्धा से निर्मल है अन्तःकरण जिसका ऐसा, श्राद्ध तो हो, और सकलशास्त्रपारंगत तत्त्वपारीण ऐसा, वक्ता हो, तो कलिकाल में भी तेरे शासन का एकच्छत्र साम्राज्य हो सकता है । यह श्लोक बड़े मार्के का है, इसमें भगवान् श्रीहेमचन्द्राचार्य ने अपने जीवन का अनुभव प्रगट किया है। वे कहते हैं कि जहाँ, युगान्तर्वर्ती सकल शास्त्र का पारगामी (मेरे समान) जैनधर्म का वक्ता-उपदेशक है, और चौलुक्यचक्रचूडामणि महाराज श्रीकुमारपाल देव जैसा श्रोता-श्रावक है, तब इस कलिकाल में भी जैन शासन का, एकच्छत्र साम्राज्य हो इसमें आश्चर्य क्या ?
सूरीश्वर की ज्ञानशक्ति-ग्रन्थनिर्माण कार्य
___ भगवान् हेमचन्द्राचार्य के जीवन को जगत् में शाश्वत प्रकाशित रखनेवाला और अन्य धर्मियों को भी आश्चर्य उत्पन्न करनेवाला, उनका अगाध ज्ञानगुण था । उनके जैसा सकल शास्त्रों में पारंगत, ढूंढने पर भी नहीं मिलेगा । इस अपरिमित ज्ञानशक्ति से मोहित होकर, तत्कालीन सर्व धर्म के विद्वानों ने 'कलिकालसर्वज्ञ' जैसी महती उपाधि, उनको समर्पण की थी। सचमुच ही आप 'कलिकालसर्वज्ञ' थे, इसमें जरा भी अत्युक्ति नहीं । इस बात की

.

Page #46

४५ सत्यता आपकी अपार ग्रन्थरत्नराशी, आज भी जगत को करा रही है। आपके ग्रन्थों के समूह को देखकर पाश्चात्य विद्वान् भी, विस्मित होते हैं । वे भी आपको 'ज्ञान के महासागर' (Ocean of the Knowledge) कहकर उल्लिखित करते हैं। कहा जाता है कि आपने अपने जीव काल में ३५०००००० (साढ़े तीन क्रोड) श्लोक प्रमाण ग्रन्थ लिखे थे । परन्तु भारतवासियों के दुर्भाग्य से बहुत से ग्रन्थ तो काल के कराल गाल में दब गये-नष्ट हो गये । इतना होने पर भी, जितने ग्रन्थ वर्तमान काल में विद्यमान हैं, वे भी थोड़ी संख्यावाले नहीं हैं। विद्यमान ग्रन्थ श्रेणी ही आज विद्वत्समूह को विस्मय करा रही है । विद्या के सकल विषयों में आपकी अबाधित गति थी। कोई भी विषय ऐसा नहीं था कि जिसका आपने अवगाहन नहीं किया हो या जिसके ऊपर, अपनी चमत्कारिक लेखिनी न उठाई हो । व्याकरण, न्याय, काव्य, कोष, अलंकार, छन्द, नीति, इत्यादि सब विषयों पर आपने एक या अनेक ग्रन्थ लिखे हैं । कई कई ग्रन्थ तो ऐसे अपूर्व हैं कि जिनकी समानता करनेवाले, भारत में दूसरे ग्रन्थ ही नहीं हैं। हमारी बहुत इच्छा थी कि, हम इस लेख में आपके ग्रन्थों का विस्तार से उल्लेख करेंगे । परन्तु लेख बढ़ जाने के कारण, स्थानाभाव हो जाने से, इस इच्छा को पूरी नहीं कर सके । आपके ग्रन्थों का समूह इतना बड़ा और विचित्र है कि यदि उसका विस्तार से विवेचन किया जाय तो एक बड़ी पुस्तक ही बन जाय ।
शिष्यश्रेणि और शरीरान्त
सूरि भगवान् का शिष्यसमूह बहुत बड़ा और प्रभावशाली था । साधुसमुदाय में, प्रबन्धशतकर्ता श्रीरामचन्द्र, महाकवि श्रीबालचन्द्र, अनेकविधासम्पन्न श्रीगुणचन्द्र, विद्याविलासी श्रीउदयचन्द्र-इत्यादि मुख्य थे । श्रावकसमुदाय में, महाराज श्रीकुमारपाल देव, महामात्य श्रीउदयन, राजपितामह आम्रभट, दण्डनायक श्रीवाग्भट, राजघरट्ट श्रीचाहड, सोलाक इत्यादि अनेक राजवर्गीय तथा लक्षावधि प्रजावर्गीय श्रीमन्तादि थे।
इस प्रकार बहुत समय तक अपने ज्ञानपुंज के पवित्र प्रकाश से सूरीश्वरजी ने भारत को प्रकाशित किया । अपने आयु की समाप्ति का समय प्राप्त हुआ देख, भगवान् ने सकल शिष्यगण को समीप में बुलाया । आत्मिक उन्नति के विषय में विविध प्रकार के हितकर वचनों द्वारा अमृततुल्य उपदेश दिया, जिसे सुनकर महाराज कुमारपाल का हृदय भर आया । सूरि महाराज ने उनको सांत्वन करने के लिए अनेक मिष्ट वचन कहे । अन्तसमय में आपने निरंजन, निराकार और सहजानन्दित परमात्मा का पवित्र ध्यान धरते हुए बहिर्वासना का त्याग किया । विशुद्ध आत्मपरिणति में रमण करते हुए, निर्मल समाधिसहित दशम द्वार से प्राणत्याग किया । संवत् १२२९ में सारे समाज को शोकसमुद्र में डूबो कर, इस भूमण्डल पर से कलिकाल सर्वज्ञ भगवान् श्रीहेमचन्द्राचार्यरूप वह लोकोत्तर चन्द्र, अस्त हो गया !

Page #47

४६
उपसंहार
- पाठको ! सूरि भगवान् के इस चरित्र-सारांश से आपको यह ज्ञात हो जायेगा कि, वे कैसे प्रभावशाली पुरुष थे, उनमें कैसे कैसे गुणों का सन्निपात हुआ था ? सचमुच ही वे एक अद्वितीय महात्मा थे। उनके गुणों का वर्णन करते हुए प्रो० पीटरसन लिखते हैं कि-"हेमचन्द्र एक बड़े भारी आचार्य थे । दुनिया के किसी भी पदार्थ पर उनका तिल मात्र भी मोह नहीं था, तथा उस महापुरुषने अपनी बड़ी आयु और जोखमदार जिन्दगी को बूरे कामों में न लगा कर, संसार का भला करने में बीताई थी । उनके किये हुए सुकृत्यों के बदल इस देश की प्रजा को उनका बड़ा भारी उपकार मानना चाहिए।" विदेशी विद्वान् प्रोफेसर के इन वचनों में हम इतने शब्द और मिलायेंगे, और कहेंगे कि-"वे एक बड़े भारी महात्मा थे, पूर्ण योगी थे, उत्कृष्ट जितेन्द्रिय थे, अत्यन्त दयालु छे, महापरोपकारी थे, पूरे निःस्पृही थे, निष्पक्षपाती थे, सत्य के उपासक थे, और कलिकाल में सर्वज्ञ थे ।" आप के जीवन से, संसार का बहुत उपकार हुआ, जैनधर्म का उद्धार हुआ और सत्य का प्रचार हुआ । नमन है महात्मन् ! तुम्हारे पवित्र जीवन को ! वंदन है भगवन् ! आपके सम्यग् ज्ञान, दर्शन और चारित्र को !!
राजर्षि श्री कुमारपाल देव ।
सत्त्वानुकम्पा न महीभुजां स्यादित्येष क्लृप्तो वितथः प्रवादः । जिनेन्द्रधर्म प्रतिपद्य येन, श्लाघ्यः स केषां न कुमारपालः ||-श्रीसोमप्रभाचार्यः ।
व्यावहारिक जीवन महाराज कुमारपाल देव इस कलियुग में एक अद्वितीय और आदर्श नृपति थे । वे बड़े न्यायी, दयालु, परोपकारी, पराक्रमी और पूरे धर्मात्मा थे।
विक्रम संवत् ११४९ में इनका जन्म हुआ था और सवत् ११९९ में राज्याभिषेक हुआ था । एक पुरातन पट्टावली में राज्याभिषेक की तिथि 'मार्गशीर्ष शुक्ल चतुर्थी' लिखी है। राज्यप्राप्ति के बाद लगभग १० वर्षपर्यन्त आपने राज्य की सुव्यवस्था करने का, और उसकी सीमा बढ़ाने का प्रयत्न किया । दिग्विजय करके आपने अनेक बड़े बड़े राजाओं को अपनी प्रचण्ड आज्ञा के अधीन किये । आप अपने समय में एक अद्वितीय विजेता और वीर राजा थे। भारतवर्ष में, उस समय आपकी बराबरी करने वाला और कोई राजा नहीं था । आपका राज्य बहुत बड़ा था । श्री हेमचन्द्राचार्य ने 'महावीरचरित' में आपकी आज्ञा का पालन "उत्तर दिशा में तुरकस्थान, पूर्व में गंगा नदी, दक्षिण में विंध्याचल और पश्चिम में समुद्र पर्यन्त'' के देशों में होना लिखा है । प्रोफेसर मणीलाल नभुभाई द्विवेदी लिखते हैं कि-"गुजरात यानि

Page #48

४७
अणहिल्लवाड के राज्य की सीमा बहुत विशाल मालूम देती है । दक्षिण में ठेठ कोलापुर के राजा उसकी आज्ञा मानते थे, और भेंट भेजते थे। उत्तर में काश्मीर से भी भेटें आती थी । पूर्व में चेदी देश तथा यमुना पार और गंगा पार के मगधदेश पर्यन्त आज्ञा पहुंची थी। और पश्चिम में सौराष्ट्र तथा सिन्धु देश तथा पंजाब का भी कितनाक हिस्सा गुजरात के ताबे में था । 'राजस्थान इतिहास' के कर्ता कर्न टॉड साहब को, चितौड के किले में, राणा लखणसिंह के मन्दिर में एक शिलालेख मिला था, जो संवत् १२०७ का लिखा हुआ है । उसमें महाराज कुमारपाल के विषय में लिखा है कि "महाराज कुमारपाल ने अपने प्रबल पराक्रम से सब शत्रुओं को दल दिये, जिसकी आज्ञा को पृथ्वी पर के सब राजाओं ने अपने मस्तक पर चढाई। जिसने शाकंभरी के राजा को अपने चरणों में नमाया । जो खुद हथियार पकड़ कर सवालक्ष (देश) पर्यन्त चढा और जिसने सब गढ़पतियों को नमाया । सालपुर (पंजाब) तक को भी उसने उसी तरह वश किया ।" (वेस्टर्न इन्डिया, टॉड कृत)
इन सब प्रमाणों से महाराज कुमारपाल के राज्य के विस्तार का ख्याल हो जाता है । भारतवर्ष में, इतने बड़े साम्राज्य को भोगनेवाले राजा बहुत कम हुए ।
आपकी राजधानी अनहिलपुर-पाटन, भारत के उस समय के सर्वोत्कृष्ट नगरों में से, एक थी । वह व्यापार और कला-कौशल से बहुत बढ़ी चढ़ी थी, समृद्धि के शिखर पहुँची हुई थी। राजा और प्रजा के सुन्दर महलों से तथा पर्वत के शिखर से ऊँचे और मनोहर देवभुवनों से अत्यन्त अलंकृत थी । हेमचन्द्राचार्य ने 'व्याश्रय महाकाव्य' में इस नगरी का बहुत वर्णन किया है। सुना जाता है कि उस समय इस नगर में १८०० तो क्रोडाधिपति रहते थे ! इस प्रकार महाराज एक बड़े भारी महाराज्य के स्वामी थे ।
आज प्रजा का पालन पुत्रवत् करते थे। अपने राज्य में एक भी प्राणी को दुःखी नहीं रखना चाहते थे । प्रजा आपको 'राम' का ही दूसरा अवतार समझती थी । प्रजा की अवस्था जानने के लिए, गुप्त वेश से आप शहर में भ्रमण करते थे । हेमचन्द्राचार्य कहते हैं कि"दरिद्रता, मूर्खता, मलिनता इत्यादि से जो लोक पीडित होते हैं वे मेरे निमित्त से हैं या अन्य से ? इस प्रकार औरों के दुःखों को जानने के लिए राजा शहर में फिरता रहता था ।" इस प्रकार जब गुप्त भ्रमण में महाराज को जो कोई दुःखी हालत में नजर पड़ता था, तो आप झट अपने स्थान पर आ कर, उसके दुःख दूर करने की चेष्टा करते थे । 'व्याश्रय महाकाव्य' के अन्तिम सर्ग (२०) में भगवान् श्रीहेमचन्द्र लिखते हैं कि-"महाराज कुमारपाल ने एक दिन रास्ते में, एक गरीब मनुष्य को, चिल्लाते हुए और जमीन पर गिरते-पड़ते हुए ऐसे ५-७ बकरों को खीच कर ले जाता हुआ देखा । महाराज ने पूछा कि-'इन मरे हुए जैसे बिचारे पामर प्राणियों को कहाँ ले जाता है ? ।' उस मनुष्य ने कहा-'इनको कसाई के यहाँ बेचकर, जो कुछ पैसा आएगा, उससे उदरनिर्वाह करूँगा।' यह सुनकर महाराज बड़े खिन्न हुए और सोचने

Page #49

लगे कि-'मेरे दुविवेकसे ही इस तरह लोक हिंसा में प्रवृत्त होते हैं, इस लिए धिक्कार है मेरे प्रजापति नाम को !' इस प्रकार अपनी आत्मा को ठपका देते हुए राजभवन में आए और अधिकारियों को बुला कर सखत आज्ञा दी की-'जो झूठी प्रतिज्ञा करे उसे शिक्षा होगी, जो परस्त्रीलंपट हो उसे, अधिक शिक्षा होगी, और जो जीवहिंसा करे उसे, सबसे अधिक कठोर दण्ड मिलेगा-इस प्रकार की आज्ञापत्रिका सारे राज्य में भेज दो ।' अधिकारियों ने उसी वखत उक्त फरमान सर्वत्र जाहिर कर दिया । इस प्रकार सारे महाराज्य में यावत् त्रिकूटाचल (लंका) पर्यन्त-अमारीघोषणा कराई । इसमें जिनको नुकसान पहुँचा उनको तीन तीन वर्ष तक का अन्न दिया । मद्यपान का प्रचार भी सर्वत्र बन्ध कराया । 'यज्ञ-याग में भी पशुओं के स्थान पर अन्न का हवन होना शुरु हुआ ! एक दिन महाराज सोये हुए थे, इतने में किसी के रोने की अवाज सुनाई दी । आप ऊठ कर अकेले ही उस स्थान पर पहुँचे । जा कर देखा तो एक सुन्दर स्त्री रोती हुई नजर पड़ी । उसे पूछने पर मालूम हुआ कि, वह एक धनाढ्य गृहस्थ की स्त्री है, उसका पति और पुत्र दोनों मर गये । वह इसलिए रोती थी कि-'राज्य का पूर्वकाल से यह क्रूर नियम चला आता है कि संततिहीन मनुष्य की मिल्कत का मालिक राज्य है-अत: इस नियमानुसार मेरी जो सम्पत्ति है वह सब राज्य ले लेगा तो फिर मैं अपना जीवन किस तरह बिताऊँगी । इसलिए मुझे भी आज मर जाना अच्छा है ।' महाराज ने यह सुनकर उसे आश्वासन दिया और कहा कि-'तूं मर मत । राजा तेरा धन नहीं लेगा । सुखपूर्वक तूं अपनी जिन्दगी को धर्मकृत्य करने में बिता ।' स्वस्थान पर आ कर महाराज ने मनमें सोचा कि इस प्रकार, राज्य के क्रूर नियम से प्रजा कितनी दु:खी होती होगी? आपका अन्त:करण दया से भर आया । प्रजा के इस त्रास को नहीं सहन कर सके । आपने अधिकारियों को बुला कर कहा कि-'निष्पुत्र मनुष्य की मृत्यु के बाद, उसकी सम्पत्ति राज्य ले लेता है यह अत्यन्त दारुण नियम है । इससे प्रजा बहुत पीडित होती है, इस लिए यह नियम बन्ध करो । चाहे भले ही मेरे राज्य की ऊपज में लाख-दो लाख तो क्या परन्तु क्रोड-दो-क्रोड रुपये का भी क्यों न घाटा आ जाय !' अधिकारियों ने आपकी आज्ञा को मस्तक चढाया और उसी क्षण सारे राज्य में इस कायदे की क्रूरता दाब दी गई, जिससे प्रजा के हर्ष का पार नहीं रहा । तथा कर-दण्ड वगैरह भी आपने बहुत कम कर दिये थे। इस प्रकार आपने अपनी प्रजा को अत्यन्त सुखी की थी।
१. इस बात पर गुजरात के प्रख्यात विद्वान, सद्गत प्रो० मणिलाल नभुभाई द्विवेदी लिखते हैं कि"कुमारपाल ने जब से अमारी घोषणा (जीवहिंसा बन्ध) कराई तब से यज्ञयाग में भी मांसबलि देना बन्ध हो गया, और यव तथा शालि होमनेकी चाल शुरु हुई । लोगों की जीव जाति ऊपर अत्यन्त दया बढ़ी । मांसभोजन इतना निषिद्ध हो गया कि, सारे हिन्दुस्थान (बंगाल, पंजाब, इत्यादि) में, एक या दूसरे प्रकार से, थोड़ा बहुत भी मांस, हिन्दु कहलाने वाले, उपयोग में लाते हैं, परन्तु गुजरात में तो उसका गन्ध भी लग जाय तो, झट स्नान करने लग जाते हैं, ऐसी वृत्ति लोगों की उस समय से बन्धी हुई आज पर्यन्त चली जा रही है।" (देखो 'व्याश्रयकाव्य' का गुजराती भाषान्तर, गायकवाड सरकार का छपाया हुआ ।)

Page #50

धार्मिक-जीवन
यहाँ तक हमने आपके व्यावहारिक-सामाजिक जीवन का उल्लेख किया । अब कुछ थोड़े से शब्द, धार्मिक-आध्यात्मिक जीवन के विषय में, कहकर, इस प्रस्तावना की समाप्ति करेंगे।
आप जिस प्रकार नैतिक और सामाजिक विषयों में औरों के लिए आदर्शस्वरूप थे, उसी प्रकार धार्मिक विषयों में भी आप उत्कृष्ट रूप में धर्मात्मा थे, जितेन्द्रिय थे और ज्ञानवान् थे। श्रीमान् हेमचन्द्राचार्य का जब से आपको अपूर्व समागम हुआ तभी से आपकी चित्तवृत्ति धर्म की तरफ जुड़ने लगी । निरन्तर उनसे धर्मोपदेश सुनने लगे । दिन प्रतिदिन जैनधर्म प्रति आपकी श्रद्धा बढ़ने तथा दृढ़ होने लगी । अन्त में संवत् १२१६ के वर्ष में, शुद्ध श्रद्धानपूर्वक जैनधर्म की गृहस्थ दीक्षा स्वीकार की । सम्यक्त्वमूल द्वादश व्रत अंगीकार, कर, पूर्ण श्रावक बने ! उस दिन से निरन्तर त्रिकाल जिनेन्द्र भगवान् की पूजा करने लगे । परमगुरु श्रीहेमचन्द्राचार्य की विशेष रूप से उपासना करने लगे, और परमात्मा महावीरप्रणीत अहिंसा स्वरूप जैनधर्म का आराधन करने लगे । आप बड़े दयालु थे, किसी भी जीव को कोई प्रकार का कष्ट नहीं देते थे । पूरे सत्यवादी थे, कभी भी असत्य भाषण नहीं करते थे । निर्विकार दृष्टिवाले थे, निज की राणियों के सिवाय संसार मात्र का स्त्रीसमूह आपको माता, भगिनी और पुत्रीतुल्य था आपने महाराणी भोपलदेवी की मृत्यु के बाद आजन्म ब्रह्मचर्य व्रत पालन किया था ! राज्यलोभ से सर्वथा पराङ्मुख थे। मद्यपान, तथा मांस और अभक्ष्य पदार्थों का भक्षण कभी नहीं करते थे। दीन दुःखी जनों को और अर्थी मनुष्यों को निरन्तर अगणित द्रव्य दान किया करते थे । गरीब और असमर्थ श्रावकों के निर्वाह के लिए दरसाल लाखों रुपये राज्य के खजाने में से दिये जाते थे । लाखों रुपये व्यय कर जैन शास्त्रों का उद्धार कराया और अनेक पुस्तक-भण्डार स्थापन किये । हजारों पुरातन देवमन्दिरों का जीर्णोद्धार करा कर तथा अनेक नये बनवा कर भारत-भूमि को अलंकृत की । तारंगादि तीर्थक्षेत्रों परके दर्शनीय और भारतवर्ष की शिल्पकला के अद्वितीय नमूने रूप, विशाल और अत्युच्च मन्दिर आज भी आपकी जैनधर्म प्रियता को जगत् में जाहीर कर रहे हैं । इस प्रकार आपने जैनधर्म के प्रभावकों जगत् में बहुत बढाया । संसार को सुखी कर अपने आत्मा का उद्धार किया । एक अंग्रेज विद्वान् लिखता है की-"कुमारपाल ने जैनधर्म का बडी उत्कृष्टता से पालन किया और सारे गुजरात
को एक आदर्श जैन राज्य बनाया ।" अपने गुरु श्रीहेमचन्द्राचार्य की मृत्यु से छ महीने बाद, वि० सं० १२३० में, ८० वर्ष की आयु भोग कर, इस असार संसार को त्याग स्वर्ग प्राप्त किया !

Page #51

५०
अन्तिम निवेदन पाठक ! हमने ऊपर जिन दो महापुरुषों का संक्षेप में वर्णन किया है उन्हीं पुण्यात्माओं का जीवनविस्तार इस कुमारपाल चरित्र में है। इसको. अच्छी तरह पढ़िये और अपनी आत्मा को निर्मल करिये । हर एक समाज और देश की उत्कृष्ट सम्पत्ति उसके आदर्श पुरुष ही है । मनुष्य जीवन को उन्नत करने के लिए महात्माओं का पवित्र जीवनचरित्र ही एक सर्वोत्तम साधन है । जिस समाज और देश को, अपने पूर्वकालीन समर्थ पुरुषों के प्रचण्ड सामर्थ्य का ख्याल नहीं है, उनके सुकृत्यों का अभिमान नहीं है और उनकी आज्ञा का पालन नहीं है, वह समाज और देश कभी उन्नति पर नहीं पहुंच सकता । इसलिए, प्रिय जैनबन्धुओ ! ऐसे महात्माओं के जीवनचरित्रों को पढ़कर आप अपने पूर्वजों के गुणों और सुकृत्यों को अपने हृदय में स्थापन करो, उनकी पवित्र आज्ञाओं का पालन करो और गये हुए जैन-धर्म के गौरव को, अपने पुरुषार्थ द्वारा एक दफह फिर पीछा ला कर, जगत् को उसका सर्वश्रेष्ठत्व बतला
दो!
अन्त में, इस चरित्र के लेखक स्नेहास्पद श्रीयुत मुनिवर ललितविजयजी महाराज का मैं उपकार मानता हूँ कि जिनके प्रसंग से, इस प्रस्तावना द्वारा मुझे महापुरुषों के गुणानुवाद करने का यह सुअवसर मिला। वीर सं० २४४० (वि० सं० १९७०)
- मुनि जिनविजय आश्विन कृ० ५ जैनउपाश्रय, महेसाणा (उत्तर गुजरात)

Page #52

राजर्षि कुमारपाल
[गुजरात की सुप्रतिष्ठित 'गुजरातीसाहित्यपरिषत्' द्वारा, वि० सं० १९९५ में, गुजरात की प्राचीन राजधानी अणहिलपुर पाटण में, 'हैमसारस्वतसत्र' के रूप में एक विद्वत्सम्मेलन का आयोजन किया गया था। उस सत्र में पढ़ने के लिए मैंने राजर्षि कमारपाल नामक गजराती भाषा में निबन्ध लिखा था जो मेरे सम्पादकत्व में प्रसिद्ध होने वाले 'भारतीयविद्या' नामक संशोधनात्मक त्रैमासिक पत्र के वर्ष १, अंक ३ में प्रकट हुआ था । उस गुजराती निबन्ध का हिन्दी अनुवाद, बनारस की 'जैन संस्कृति संशोधन समिति' (Jain Culture and Research Society) ने सन् १९४९ में प्रकाशित किया था । प्रस्तुत 'कुमारपाल चरित्र संग्रह' के विषय के साथ, इस प्रबन्ध का विशिष्ट सम्बन्ध होने से हम यहाँ पर इसको भी संग्रहित कर देना उचित समझते हैं । इस निबन्ध के पढ़ने से विज्ञ पाठकों को प्रस्तुत विषय में कुछ विशेष ऐतिहासिक तथ्य ज्ञात हो सकेंगे । इसके लिए मैं उक्त समिति के मन्त्री प्राध्यापक पण्डितवर्य श्रीदलसुखभाई मालवणिया के प्रति अपना कृतज्ञभाव प्रकट करना चाहता हूँ ।-मुनि जिनविजय]
कुमारपाल-एक धीरोदात्त नायक राजा कुमारपाल का जीवन गुजरात के इतिहास में महत्त्वपूर्ण स्थान रखता है। केवल गुजरात में ही नहीं बल्कि भारतीय इतिहास में भी उसका विशिष्ट स्थान है । वह एक साधारण नरेश न था । उसमें अनेक असाधारणताएँ विद्यमान थीं। मनुष्य जीवन की ऊँची-नीची सभी दशाएँ उसके जीवन में निहित थीं । उसे सुख और दुःख की अनेक अनुभूतियाँ हुई थीं । उसका जीवन एक महाकाव्य के समान था जिसमें शृंगार, हास्य, करुण, रौद्र, वीर, भयानक, बीभत्स अद्भुत और शान्त इस प्रकार सभी रसों का परिपाक हुआ था । उसकी जीवनरूप कविता में माधुर्य, ओज और प्रसाद का अनोखा सम्मिश्रण था । देशत्याग, संकट, सहायअसहाय, क्षुधा-तृषा, भिक्षायाचन, हर्ष, शोक, अरण्याटन, जीवितसंशय, राज्यप्राप्ति, युद्ध, शत्रुसंहार, विजययात्रा, नीतिप्रवर्तन, धर्मपालन, अभ्युदयारोहण और अन्त में अनिच्छित भाव से मरण-इत्यादि एक महाख्यायिका के वर्णन के लिए आवश्यक सभी रसोत्पादक सामग्री उसके जीवन में विद्यमान थी । काव्य-मीमांसकों ने काव्य के लिए जो धीरोदात्त नायक की रम्य कल्पना की है उसका वह यथार्थ आदर्श था । उसका जीवन अपकर्ष और उत्कर्षका क्रीडाक्षेत्र था । उसका पूर्ण इतिहास हमें उपलब्ध नहीं है । जो कुछ थोड़ी बहुत ऐतिहासिक सामग्री

Page #53

उपलब्ध है वह अपूर्ण, अस्तव्यस्त और किञ्चित् अतिशयोक्तिवाली है, तो भी इस सामग्री पर से गुजरात के किसी दूसरे राजा की अपेक्षा उसका अधिक विस्तृत और प्रमाणभूत इतिहास प्राप्त हो सकता है। गुजरात के बाहर भी किसी पुराने भारतीय राजा का इतना विस्तृत जीवनवृत्त प्राप्त नहीं है । इस सामग्री से उसके कुल, वंश, जन्म, बाल्यावस्था, यौवन, देशाटन, संकटसहन, राज्यप्राप्ति, राजशासन, धर्माचरण आदि बातों का यथार्थ परिचय मिलता है। उसके राज्य के प्रधान पुरुषों, मुख्य प्रजाजनों, धर्मगुरुओं और विद्वानों का परिचय भी उस उपलब्ध सामग्री से मिल सकता है। उसके लोकोपयोगी और धर्मोपयोगी कार्यों की रूपरेखा भी इसमें है । मैं यहाँ उसकी कुछ दिग्दर्शन कराना चाहता हूँ ।
कुमारपाल के जीवन की सामग्री ऐतिहासिक दृष्टि से कुमारपाल के राजजीवन का जो रेखाचित्र मैं खींचना चाहता हूँ उसकी सामग्री प्रमाणभूत और सर्वथा विश्वसनीय है। इस सामग्री का श्रेय प्रायः कुमारपाल के थोड़े या बहुत सम्पर्क में आने वाले व्यक्तियों को है। इसमें मुख्य सूत्रधार हैं कुमारपाल के गुरु और गुर्जर विद्वानों के मुकुटमणि आचार्य हेमचन्द्र । हेमचन्द्राचार्य के व्यक्तित्व और कार्य के विषय में बहुत कुछ कहा जा चुका है। उसका पुन: कथन और पिष्टपेषण अनावश्यक है। इन्होंने 'संस्कृतव्याश्रय' काव्य के अन्तिम पाँच सर्गों में और 'प्राकृतद्व्याश्रय' के आठ सर्गों में कुमारपाल का काव्यमय जीवन चित्रित किया है। हेमचन्द्र का यह चित्रण कुमारपाल के राज्याभिषेक से प्रारम्भ होता है । इसमें ऐतिहासिक घटनाओं का उल्लेख नहीं के बराबर है । फिर भी उसके राजजीवन का रेखांकन करने के लिए पर्याप्त सामग्री उपलब्ध है। व्याश्रय काव्य में कवित्व की कोई ऊँची उड़ान नहीं है, इसका कारण है ऐसे काव्यों की पद्धति । ऐसे काव्यों में अर्थानुसारी शब्दरचना नहीं होती किन्तु शब्दानुसारी अर्थरचना होती है। जिस प्रकार के शब्दप्रयोग व्याकरण के क्रम में चले आ रहे हैं, उन्होंने उसी प्रकार के शब्दों की रचना के लिए उपयुक्त अर्थो को कुमारपाल के राजजीवन में से चुन लिया और श्लोकबद्ध कर दिया । इतने ही अंशो में इस काव्य का कवित्व है । इसके अतिरिक्त सरसता की दृष्टि से कही जानेवाली कोई विशेष बात उसमें नहीं है । किन्तु हमारे लिए तो प्रस्तुत विषय की दृष्टि से काव्यविभूति की अपेक्षा यह सादी शब्दरचना ही अधिक उपयोगी है ।
हेमचन्द्राचार्य द्वारा वर्णित कुमारपाल का दूसरा वर्णन 'त्रिषष्टि-शलाकापुरुष-चरित्र' के अन्तिम 'महावीरचरित्र' में है। इसकी रचना हेमचन्द्राचार्य ने कुमारपाल की प्रार्थना से की थी और यही उनके जीवन की अन्तिम कृति है।
जैनधर्म स्वीकार करने के पश्चात् कुमारपाल ने जैसा कुछ उसका आचरण किया है उसका बहुत थोड़ा किन्तु सारभूत वर्णन इस ग्रन्थ में है ।

.

Page #54

५३
हेमचन्द्राचार्य के पश्चात् दूसरी सामग्री 'मोहराजपराजय' नामक नाटक के रूप में है। यह नाटक कुमारपाल के उत्तराधिकारी अजयपाल या अजयदेव के एक मन्त्री मोढवंशीय यशःपालका बनाया हुआ है और यह गुजरात और मारवाड़ की सीमा पर स्थित थारापद्र-इस समय थराद-नगर के 'कुमार विहार' नामक जैन मन्दिर में महावीर यात्रा महोत्सव के समय खेला गया था । कुमारपाल ने जैनधर्म का स्वीकार कर जीवहिंसा, शिकार, जुआ और मद्यपान आदि जिन दुर्व्यसनों का निषेध कराया था उस कथावस्तु को लेकर इस नाटक की रचना हुई है। इस नाटक का संकलन हृदयंगम और कल्पनामनोहर है। इसमें कोई ऐसा स्पष्ट ऐतिहासिक उल्लेख नहीं है किन्तु बहुत सी विशिष्ट बातें ऐसी हैं जो ऐतिहासिक दृष्टि से उपयोगी हो सकती हैं और इसीलिए वे प्रमाणभूत मानी जा सकती हैं ।
तीसरी कृति सोमप्रभाचार्य कृत 'कुमारपालप्रतिबोध' है । कुमारपाल की मृत्यु के ११ वर्ष पश्चात्, पाटन में ही कुमारपाल के प्रसिद्ध राजकवि सिद्धपालके धर्मस्थान में ही यह रचना पूर्ण हुई थी । स्वयं हेमचन्द्राचार्य के तीन शिष्य-महेन्द्र, वर्धमान और गुणचन्द्र-ने इस ग्रन्थ को आद्योपान्त सुना था । यह ग्रन्थ है तो बहुत बड़ा करीब ८-९ हजार श्लोक का किन्तु इसमें ऐतिहासिक सामग्री करीब २००-२५० श्लोक जितनी ही है । इस ग्रन्थकार का उद्देश कुमारपाल का विस्तृत जीवन चरित्र लिखने का नहीं था किन्तु हेमचन्द्राचार्य ने जिन धर्मकथाओं द्वारा कुमारपाल को जैन-धर्माभिमुख बनाया था उन्हीं कथाओं को लक्ष्य कर एक कथासंग्रहात्मक ग्रन्थ बनाने का था । ग्रन्थकार उसका निर्देश प्रारम्भ में ही कर देते हैं । वे कहते हैं कि-"इस युग में हेमचन्द्रसूरि और कुमारपाल दोनों असम्भव चरित्रवाले पुरुष हुए हैं। इन्होंने जैनधर्म की महती प्रभावना द्वारा कलियुग में सत्ययुग का अवतार किया है । यद्यपि इन दोनों पुरुषों का जीवन सम्पूर्णतया मनोहर है लेकिन मैं सिर्फ जैनधर्म के प्रतिबोधक विषय में ही कुछ कहना चाहता हूँ।" इस प्रकार इस ग्रन्थ का उद्देश भिन्न होने के कारण इसमें ऐतिहासिक विवरण की विशेष आशा नहीं की जा सकती, तो भी प्रसंगवश इसमें भी कहीं कहीं ऐसा विवरण मिलता है जो कुमारपाल का रेखाचित्र अंकित करने के लिए बहुत महत्त्वपूर्ण है।
इन तीनों समकालीन-अथवा जिन्होंने कुमारपाल के राज्यशासन को स्वयं अच्छी तरह देखा था-ऐसे पुरुषों का ही आधार मैंने इस निबन्ध में लिया है । यदि कहीं पर उत्तरकालीन कृतियों का आधार लिया गया है तो वह केवल मूल घटना को साधार प्रमाणित करने के लिए।
कुमारपाल का धर्मसंस्कार हमारे देश के इतिहास में कुमारपाल के धार्मिक जीवन के विषय में एक प्रकार की अज्ञानता या गैर समझ फैली हुई है । हेमचन्द्राचार्य के उपदेशों से प्रभावित होकर कुमारपाल

Page #55

५४
ने जैनधर्म का पूर्णतया अंगीकार किया था और वह एक परमार्हत राजा बना था यह सत्य कथा, संकीर्ण मनोवृत्तिवाले बहुत से अजैन विद्वानों को रुचिकर प्रतीत नहीं हुई और इसका खण्डन करने के लिए भ्रमपूर्ण लेखादि लिखे जाते रहे हैं, किन्तु उसके जैनत्व की बात उतनी ही सत्य है जितनी कि उसके अस्तित्व की है । इस विषय का विवरण प्रकट करनेवाली सामग्री अपने आप में ही इतनी प्रतिष्ठित है कि उसको सत्य सिद्ध करने के लिए किसी दूसरे सबूत की आवश्यकता नहीं है। तथ्यदर्शी यूरोपियन विद्वानों ने तो इस बात को सिद्ध कर दिया है किन्तु हम लोगों की धार्मिक संकीर्णता बहुत बार सत्य दर्शन में बाधक होती है । इसी कारण हम लोग अनेक दोषों के शिकार हो गए हैं । कुमारपाल जैन हो तो क्या और शैव हो तो क्या-मुझे तो उसमें कोई विशेषता नहीं प्रतीत होती । महत्त्व है तो उसके व्यक्तित्व का । सिद्धराज जैन न था, वह एक चुस्त शैव था इससे अगर मैं सिद्धराज का महत्त्व न समझैं तो समझ लो कि मेरी सारासारविवेकबुद्धि का दिवाला निकल गया है। अमुक व्यक्ति अमुक धर्म का अनुयायी था इतने मात्र से हम उसके व्यक्तित्व को परखने और अपनाने की उपेक्षा करें तो हम अपनी ही जातीयता-राष्ट्रीयता का अहित करते हैं । शैव हो, या वैष्णव, बौद्ध हो या
जैन-धर्म से कोई भी हो-जिन्होंने अपनी प्रजा की उन्नति और संस्कृति के लिए विशिष्ट कार्य किया है वे सब हमारे राष्ट्र के उत्कर्षक और संस्कारक पुरुष हैं। ये राष्ट्रपुरुष हमारी प्रजाकीय संयुक्त अचल सम्पत्ति हैं । अगर इनके गुणों का यथार्थ गौरव हम लोग न समझें तो हम उनकी अयोग्य प्रजा सिद्ध होंगे । शैव, बौद्ध, जैन ये सारे मत एक ही आर्यतत्त्वज्ञानरूपी महावृक्ष की अलग अलग दार्शनिक शाखाओं के समान हैं । वृक्ष की विभूति उसकी शाखाओं से ही है और जब तक वृक्ष में सजीवता मौजूद है उसमें शाख-प्रशाखाएँ निकलती ही रहेंगी। शाखा-प्रशाखाओं का उद्गम बन्द हो जाना वृक्ष के जीवन का अन्त है । धर्मानुयायी और मुमुक्षु जन पक्षियों के समान हैं जो शान्ति और विश्रान्ति के लिए इस महावृक्ष का आश्रय ग्रहण करते हैं । जिस पक्षी को जो शाखा ठीक और अनुकूल प्रतीत हो वह उसीका आश्रय लेता है और शान्ति प्राप्त करता है । जिस प्रकार कोई पक्षी, अनुकूल न होने पर एक शाखा छोड़कर दूसरी शाखा का आश्रय लेता है उसी प्रकार विचारशील मानव भी स्वरुचि अनुसार किसी एक धर्म का त्याग कर धर्मान्तर ग्रहण करता है और मन:समाधि प्राप्त करता है । कुमारपाल ने भी मन:समाधि प्राप्त करने के लिए ही धर्मपरिवर्तन किया था । सात्त्विकता रूप से किया गया धर्मपरिवर्तन दोषरूप नहीं, गुणरूप होता है। ऐसे धर्मपरिवर्तन से नवीन बल
और उत्साह का चार होता है । प्रजा की मानसिक और नैतिक उन्नति होती है। जैनधर्म का स्वीकार कर कुमारपाल ने जो प्रजा का अनन्य कल्याण किया था वह दूसरी तरह से करना सम्भव न था । उसके धर्मपरिवर्तन ने प्रजा के पारस्परिक विद्वेष को कम किया और सामाजिक उत्कर्ष को आगे बढ़ाया । वस्तुत: उस जमाने में आज के समान धर्मपरिवर्तन की संकुचित विचारश्रेणी नहीं थी । सामाजिक दृष्टि से धर्मपरिवर्तन कोई महत्त्वपूर्ण नहीं है । गुजरात के

Page #56

५५
अनेक प्रतिष्ठित कुटुम्बों में जैन और शैव दोनों धर्मों का पालन किया जाता था । किसी घर में पिता शैव था तो पुत्र जैन, किसी घर में सास जैन थी तो वधू शैव । किसी गृहस्थ का पितृकुल जैन था तो मातृकुल शैव और किसी का मातृकुल जैन था तो पितृकुल शैव । इस प्रकार गुजरात में वैश्य जाति के कुलों में प्रायः दोनों धर्मों के अनुयायी थे । इसलिए इस प्रकार का धर्मपरिवर्तन गुजरात के सभ्य समाज में बहुत सामान्य सी बात थी । राज्य के कारोबार में भी दोनों धर्मानुयायियों का समान स्थान और उत्तरदायित्व था । किसी समय जैन महामात्य के हाथ में राज्य की बागडोर आती तो कभी शैव महामात्य के हाथ में । लेकिन इससे राजनीति में किसी प्रकार का परिवर्तन नहीं होता था । शैवों और जैनों की कोई अलग अलग समाजरचना नहीं थी । सामाजिक विधि-विधान सब ब्राह्मणों द्वारा ही नियमानुसार सम्पन्न होते थे । शैव कुटुम्बों और जैन कुटुम्बों की कुलदेवी एक ही होती थी और उसका पूजन-अर्चन दोनों कुटुम्बवाले कुलपरम्परानुसार एक ही विधि से मिल कर करते थे । इस प्रकार सामाजिक दृष्टि से दोनों में अभेद ही था। सिर्फ धर्मभावना और उपास्य देव की दृष्टि से थोड़ा सा भेद था । शैव अपने इष्टदेव शिव की उपासना और पूजा - सेवा करते, जैन अपने इष्टदेव जिनकी पूजा-अर्चना करते । शिवपूजकों के कुछ वर्गों में मद्यमाँस त्याज्य नहीं माना जाता था परन्तु जैनों में यह वस्तु सर्वथा त्याज्य मानी जाती थी । कोई भी अगर जैन बनता तो उसका अर्थ यही होता था कि उसने मद्य - माँस का सेवन त्याग दिया है और इसका त्याग कर उसने जीवहिंसा न करने का मुख्य जैन व्रत लिया है। शैव और जैन दोनों मुख्य रूप से गुजरात के प्रजाधर्म थे, तो भी सामान्य रूप से राजधर्म शैव ही माना जाता था और गुजरात के राजाओं के उपास्य देव शिव थे । राजपुरोहित शिवधर्मी नागर ब्राह्मण और राजगुरु शिवोपासक तपस्वी थे । किन्तु अणहिलपुर के संस्थापक वनराज चावड़ा से लेकर कर्णवाघेला तक गुजरात के हिन्दू राज्य काल में, जैनधर्म के अनुयायियों का सामाजिक दर्जा सबसे ऊँचा था । प्रजावर्ग में जैन जन विशेष प्रतिष्ठित एवं अग्रणी थे | राज्यशासन में भी उनका हिस्सा सबसे अधिक था । इससे राजाओं के शैव हो पर भी जैनधर्म पर उनकी सदैव आदर दृष्टि रहती थी । विद्वान् जैन आचार्य राजाओं के पास निरन्तर आते रहते थे और राजा लोग भी अपने गुरुओं के समान ही उन्हें आदर देते थे। कई बार तो राजकुटुम्बों में से भी कोई कोई जैन धर्म की संन्यास दीक्षा धारण कर लेता था । अनेक राजपुत्र जैन आचार्यों के पास शिक्षा ग्रहण करते थे । इस प्रकार राजा लोग जैनों के साथ सब प्रकार से निकट सम्बन्ध में रहते थे । उससे इनके मनमें धर्म-सम्बन्धी किसी भी प्रकार का भेदभाव नहीं रहता था । शैव धर्म का आदर्श प्रतिनिधि सिद्धराज भी जैनों से काफी सम्बन्धित था । सिद्धपुर में रुद्रमहालय के साथ-साथ उसने 'रायविहार' नामक आदिनाथ का जैनमन्दिर भी बनवाया था । गिरनार पर्वत पर नेमिनाथ का जो मुख्य जैन मन्दिर आज विद्यमान है वह भी सिद्धराज की उदारता का ही फल है । सोमनाथ की यात्रा के साथ उसने गिरनार और शत्रुञ्जय तीर्थ की भी उसी भाव से

Page #57

यात्रा की थी। शत्रुञ्जय तीर्थ का खर्च चलाने के लिए उसने बारह गाँव उसके साथ लगा देने के लिए अपने महामात्य अश्वाक को आज्ञा दी थी। इससे प्रतीत होता है कि सिद्धराज के हृदय में जैन-धर्म के लिए किसी प्रकार की तुच्छ भावना नहीं थी। उसमें और कुमारपाल में जो अन्तर था वह यही कि सिद्धराज अपने मनमें शैव धर्म को मुख्य मानता था और जैनधर्म को गौण, कुमारपाल अपने पिछले जीवन में जैनधर्म को मुख्य मानने लगा था । सिद्धराज के इष्टदेव अन्त तक शिव ही थे, किन्तु कुमारपाल के इष्टदेव पिछले जीवन में जिन थे । उसने जिनको अपना देव और आचार्य हेमचन्द्र को सद्गुरु, आप्तपुरुष और कल्याणकारी माना था। इसी प्रकार अहिंसा प्रबोधक धर्म को अपना मोक्षदायक धर्म मानकर श्रद्धापूर्वक उसका स्वीकार किया था । इस तरह वह जैनधर्म का एक आदर्श प्रतिनिधि बन गया था । इतनी पूर्व भूमिका के बाद अब मैं कुमारपाल के राजजीवन का रेखाचित्र उपस्थित करना चाहता हूँ ।
अशोक और कुमारपाल कुमारपाल का राजजीवन कई बातों में मौर्य सम्राट अशोक से मिलता जुलता है । राजगद्दी पर आरूढ़ होने पर जिस प्रकार सम्राट अशोक को अनिच्छा से प्रतिपक्षी राजाओं के साथ लड़ना पड़ा उसी प्रकार कुमारपाल को भी अनिच्छा से प्रतिपक्षी राजाओं के साथ लड़ने के लिए बाध्य होने पड़ा । राज्यसिंहासनारोहण के बाद तीन साल तक अशोक का शासन अस्त-व्यस्त रहा । यही हाल कुमारपाल का भी था । जिस प्रकार अशोक ७-८ वर्ष तक शत्रुओं को जीतने में व्यग्र रहा उसी प्रकार कुमारपालको भी इतने ही समय तक शत्रुओं के साथ युद्ध करने में लगा रहना पड़ा । इस तरह आठ-दश वर्ष के युद्धोपरान्त, जीवन के शेष भाग में जिस प्रकार अशोक ने प्रजा की नैतिक और सामाजिक उन्नति के लिए कई राजाज्ञाएँ निकलीं और राज्य में शान्ति एवं सुव्यवस्था बनाये रखने का प्रयत्न किया था, उसी प्रकार कुमारपाल ने भी किया । जिस प्रकार अशोक पहले शैव और फिर बौद्ध हो गया उसी प्रकार कुमारपाल भी पहले शैव था, फिर जैन हो गया । अशोक के समान ही कुमारपाल ने भी स्वीकृत धर्म के प्रचार के लिए अपनी सारी शक्ति लगा दी थी। जिस प्रकार अशोक ने बौद्धधर्म प्रतिपादित शिक्षाएँ तथा उच्च धार्मिक नियमों का स्वीकार कर ‘परमसुगतोपासक' की पदवी धारण की, उसी प्रकार कुमारपाल ने भी जैनधर्म प्रतिपादित गृहस्थ के जीवन को आदर्श बनाने वाले आवश्यक अणुव्रतादि नियमों का श्रद्धापूर्वक स्वीकार करके 'परमार्हत' का पद प्राप्त किया । अशोक के समान ही प्रजा को दुर्व्यसनों से हठाने के लिए कुमारपाल ने कई राजाज्ञाएँ निकाली थी । अशोक के बौद्ध स्तूपों की भाँति कुमारपाल ने भी कई जैन विहारों का निर्माण कराया ।
निर्वंश के धन का त्याग इन सब के उपरान्त कुमारपाल ने एक विशेष कार्य किया था । प्राचीन काल की

.

Page #58

राजनीति के अनुसार लावारिस पुरुष की सम्पत्ति उसके मरने के बाद राजा की हो जाती थी
और इस कारण मरने वाले के, माता, स्त्री आदि आश्रित जन अनाथ और निराधार बन जाते थे तथा मृत्यु से भी अधिक दुःख भोगते थे । इस क्रूर राजनीति से कई अबलाएँ जीवित रहने पर भी मरी हुई के समान हो जाती थीं । जले पर नमक छिडकनेवाली इस दुष्ट प्रथा को कुमारपाल ने अपने राज्य में एक आदेश निकाल कर बन्द करा दिया । कदाचित् ऐसा कार्य अशोक ने भी न किया हो ।
कुमारपाल को इस कुनीति की निष्ठुरता का पता किस भाँति चला उसका वर्णन हेमचन्द्राचार्य अपने व्याश्रय में इस प्रकार करते हैं
किसी रात्रि के समय जब राजा अपने महल में सो रहा था तब उसे दूर से एक स्त्री का बहुत करुण क्रन्दन सुनाई पड़ा । इस बात को जानने के लिए चौकीदार के नील वर्ण वस्त्र धारण कर राजा महल से निकला और कोई न पहचान ले इस तरह धीरे-धीरे उस करुण रुदन की तरफ चला गया । वह जा कर क्या देखता है कि पेड के नीचे एक स्त्री गले में फन्दा डालकर मरने की तैयारी कर रही है और रो भी रही है। राजा ने धीरे से उसके पास जा कर आदर पूर्वक मधुर वचनों से पूछा कि क्या बात है। विश्वास पा कर स्त्री ने कहा-'मेरे पतिदेव इस शहर में परदेश से व्यापार करने के लिए आए थे और मैं भी उनके साथ थी । इस सुशासित शहर में हम लोगों ने व्यापार करते करते बहुत सम्पत्ति इकट्ठी कर ली। इसी बीच में मैंने एक पुत्र को जन्म दिया। हम लोगों ने उसका भरण-पोषण किया । उसे शिक्षित बनाया। योग्य उम्र में एक अच्छे कुल की लड़की के साथ उसका पाणिग्रहण करा दिया । जब मेरा पुत्र वीस वर्ष की अवस्था का हुआ तब उसके पिता स्वर्ग सिधार गए और उनके शोक से पुत्र इतना विह्वल हो गया कि वह भी थोड़े दिनों बाद मुझे अनाथ बना कर पिता के मार्ग पर चला गया । अब मेरी सारी सम्पत्ति नियमानुसार राज्य की सम्पत्ति हो जायेगी और मेरा जीवन बरबाद हो जायेगा । मैं उस करुण अवस्था को नहीं देखना चाहती इसीलिए मरना चाहती हूँ।' राजा स्त्री के इस कथन को सुनकर करुणार्द्र हो ऊठा और उसको आश्वासन देते हुए कहने लाग–'माता ! तुम अपने घर जाओ और इस तरह अपना अपघात मत करो । मैं तुम्हें विश्वास दिलाता हूँ कि राजा तुम्हारी सम्पत्ति नहीं लेगा । तुम अपने धन से यथेष्ट दान पुण्य करके अपना कल्याण करो ।' इतना कहकर राजा ने अपने महलों की ओर चल दिया और सवेरा होने पर मन्त्रियों को बुला कर अपने राज्य में यह घोषणा करने की आज्ञा दी कि'प्राचीन जमाने से चली आई यह राज्यप्रथा, कि लावारिस पुरुष की मृत्यु के पश्चात् उसकी सम्पत्ति राज्य की हो जाय, बन्द की जाती है और आज से यह राजाज्ञा जाहिर की जाती है कि ऐसी सम्पत्ति राज्य की कोई भी कर्मचारी न ले ।' राजा की आज्ञानुसार मन्त्रियों ने इस आज्ञापत्र की घोषणा सारे राज्य में करा दी और मतक-धन लेना बन्द कर दिया । प्रबन्ध कर्ताओं के अनुमान से इससे राज्य में एक करोड की वार्षिक आमदनी होती थी परन्तु राजा ने

Page #59

५८
इसका तनिक भी लोभ न करते हुए इस अधर्म और प्रजापीडक प्रथा को हमेशा के लिए बन्द कर दिया ।
मन्त्री यशपाल ने अपने नाटक में इससे भी बढ़कर हृदयङ्गम वर्णन किया है । माचार्य ने तो अमुक घटना को लक्ष्य को रखकर ही काव्य की पद्धति के अनुसार सिर्फ सूचना मात्र की है । यश: पाल ने उसमें कई ऐतिहासिक घटनाओं को भी अन्तर्निहित किया है। यह नाटक एक रूपक है इसलिए इसमें ज्यादा वास्तविकता का तो न होना स्वाभाविक ही है । यश:पालका वर्णन इस प्रकार है- 'एकदिन जब राजा अपने स्थान पर बैठा हुआ था उसने एक विशाल मकान से स्त्री का करुण रुदन सुना । थोड़ी देर बाद नगर के चार महाजनों ने आकर राजा से निवेदन किया कि नगर का कुबेर नामक एक कोट्याधीश निःसन्तान मर गया है इस लिए उसकी सम्पत्ति लेने के लिए अधिकारी पुरुष भेजिए और हम लोगों को उसकी अन्त्येष्टि क्रिया करने की आज्ञा प्रदान कीजिए । सेठ की मृत्यु का समाचार सुनकर राजा बहुत उद्विग्न होता है और जीवन की अस्थिरता का गम्भीर विचार करने लगता है। साथ ही साथ मृत के कुटम्ब की करुण दशा और राज्य की क्रूर नीति का बीभत्स चित्र देखता है ।
आशाबन्धादहह सुचिरं संचितं क्लेशलक्षैः, केयं नीतिर्नृपतिहतका यन्मृतस्वं हरन्ति । क्रन्दन्नारीजघनवसनाक्षेपपापोत्कटानाम्;
आः किं तेषां हृदि यदि कृपा नास्ति तत् किं त्रपाऽपि ॥
राजा कुछ विचार कर कहता है कि मैं वहीं आता हूँ । तत्पश्चात् राजा पालकी में बैठकर राजभवन से भी अधिक सुशोभित और विशाल ऐसे कुबेर के भवन के पास आया । महल के ऊपर कोट्यधीशता का सूचन करनेवाली नाना प्रकार की ध्वजाएँ फहरा रही थीं । एक दरवाजे पर शहर के सैंकडों सेठ शोकविह्वल दिखाई पड़ रहे थे और घर के अन्दर से रुदन का करुण स्वर आ रहा था। घर के बाहर खड़े हुए सेठों को देखर राजाने अग्रणी सेठ से पूछा कि सब लोग बाहर क्यों खड़े हुए हैं । सेठ का उत्तर था कि हम लोग राजा की आज्ञा की प्रतीक्षा कर रहे हैं । राजा ने कहा इसमें राजाज्ञा की क्या आवश्यकता है ? सेठने उत्तर दियाराज्यनियमानुसार जब राज्याधिकारी सारी सम्पत्ति को अपने अधिकार में कर ले उसके बाद हमें घर में जाना चाहिए । अन्यथा हम लोग दण्ड के भागी होते हैं। राजा पालकी से ऊतर कर घर में जाता है और सेठ उसकी सारी ऋद्धि समृद्धि का उसे परिचय कराता है । राजमहलों में भी अलभ्य ऐसी वस्तुएँ सेठ के मकान में पा कर राजा आश्चर्यचकित हो जाता है । तत्पश्चात् राजा कुबेर की माता के पास जा कर बैठता है और कुबेर की मृत्यु के बारे में सारी हकीकत पूछता है । कुबेर के मित्र सारी हकीकत कहते हैं- 'परदेश में व्यापार चलाने के लिए कुबेर पाटन से भरुच गया था और वहाँ से ५०० नावों में माल भरकर परदेश चला गया था । वहाँ

Page #60

५९
पर सारा माल बेचकर ४ करोड रुपये का अन्य माल प्राप्त किया । वहाँ से स्वदेश आते समय रास्ते में एक भयंकर तूफान आया और उससे सब नावें नष्ट-भ्रष्ट हो गई और कुछ इधर-उधर भटकती भरुच बन्दरगाह पर पहुँची । कुबेर का क्या हाल हुआ यह अभी तक पता नहीं लगा इसीलिए यह ऐसा प्रसंग उपस्थित हुआ है ।' राजा यह सब सुनकर सहानुभूति पूर्ण स्वर से कुबेर की माता को आश्वासन देता है - ' माता ! इस तरह अविवेकी की तरह शोक से विह्वल मत बनो !
आकीटाद्यावदिन्द्रं मरणमसुमतां निश्चितं बान्धवानां, सम्बन्धश्चैकवृक्षोषितबहुविहगव्यूहसांगत्यतुल्यः ।
प्रत्यावृत्तिर्मृतस्योपलतलनिहितप्लुष्टबीजप्ररोह
प्रायः प्राप्येत शोकात् तदयमकुशलैः क्लेशमात्मा मुधैव ॥
माता उत्तर देती है—'पुत्र ! सब समझती हूँ, लेकिन पुत्र का मृत्युशोक सब विस्मरण करा देता है ।' राजा कहता है कि- 'माता ! मैं भी तुम्हारा ही पुत्र हूँ इसलिए शोक करना अच्छा नहीं है।' इतने में राज्य के नौकरों ने कुबेर के घर का सारा धन इकट्ठा करके राजा के सामने ढेर लगा दिया । राजा उसका निषेध करता हुआ महाजनों से कहता है कि - " मैं आज से मृतजनों का धन राजभण्डार में लेने का निषेध करता हूँ । यह कितनी अधम नीति है कि जो मनुष्य अपुत्र मर जाय उसके धन हडपने की इच्छा रखनेवाले राजा उसके पुत्रत्व को प्राप्त करने की इच्छा करते हैं।' राजा वहाँ से महल में आकर मन्त्रियों द्वारा सारे शहर में घोषणा करवाता है कि
निःशूकैः शक्तिं न यन्नृपतिभिस्त्यक्तुं क्वचित् प्राक्तनैः, पत्न्याः क्षार इव क्षते पतिमृतौ यस्यापहारः किल । आपाथोधिकुमारपालनृपतिर्देवो रुदत्या धनं;
बिभ्राणः सदयः प्रजासु हृदयं मुञ्चत्ययं तत् स्वयम् ॥
कविप्रतिभा से चित्रित इस चित्र में नामनिर्देश भले ही काल्पनिक हो परन्तु यह सारा चित्र काल्पनिक नहीं है । इसमें वर्णित घटना अनैतिहासिक नहीं है। इस घटना के अनुरूप अवश्य ही कोई घटना घटी होगी । यह चित्र कुमारपाल की महानुभावता को उत्तम रूप में प्रतिबिम्बित करता है ।

इस प्रकार मृत-स्व-मोचन द्वारा प्रजाहित का कार्य करके कुमारपाल ने इस कीर्ति को प्राप्त किया जिसे सत्ययुग में होनेवाले रघु नहुष, नाभाग और भरत आदि परम धार्मिक राजा भी प्राप्त नहीं कर सके। इसीसे प्रसन्न होकर आचार्य हेमचन्द्र उसकी प्रशंसा करते हैं

Page #61

न यन्मुक्तं पूर्वै रघु-नहुष-नाभाक-भरतप्रभृत्युर्वीनाथैः कृतयुगकृतोत्पत्तिभिरपि । विमुञ्चन् सन्तोषात् तदपि रुदतीवित्तमधुना; कुमारक्ष्मापाल ! त्वमसि महतां मस्तकमणिः ॥ अपुत्राणां धनं गृह्णन् पुत्रो भवति पार्थिवः ।
त्वं तु सन्तोषतो मुञ्चन् सत्यं राजपितामहः ॥ गुजरात का वह सर्वोपरि आदर्श राजा था । वह जैसा वीर, नीतिनिपुण और दुर्धर्ष था वैसा ही संयमी, धर्मपरायण और साम्य भी था । उसमें अनुभव की विशालता के साथ साथ गम्भीर तात्त्विक बुद्धि भी कम न थी । वह त्यागी के साथ मितव्ययी और पराक्रमी के साथ क्षमावान् भी था ।
सिद्धराज और कुमारपाल गुजरात के साम्राज्य के दो ही सर्वोत्कृष्ट प्रभुत्वशाली राजा हुए-सिद्धराज और कुमारपाल । दोनों के पराक्रम और कौशल से गुजरात का गौरव चरम सीमा पर पहुँच गया था। प्रबन्धकारों का कहना है कि सिद्धराज में ९८ गुण थे और २ दोष थे और कुमारपाल में थे ९८ दोष और २ गुण। ऐसा होने पर भी कुमारपाल श्रेष्ठ था । सिद्धराज ने गुजरात के नागरिकों के लिए महास्थान बनाये तो कुमारपाल ने उनका संरक्षण करने के लिए दुर्गों का निर्माण कराया । सिद्धराज ने गुजरात के पराक्रम का गञ्जन करनेवाली महायात्राएँ की तो कुमारपाल ने उन यात्राओं की चिरस्मृति के लिए महाप्रशस्तियों की रचना करवाई । सिद्धराज ने गुजरात के गौरवधाम गिरनार के ऊपर महातीर्थ की स्थापना की तो कुमारपाल ने गुजरात के आबाल वृद्धों को यात्रा सुलभ बनाने के लिए उस पर सीढियों का निर्माण कराया । सिद्धराज ने अगर गुजरात की गुरुता के महालयों का निर्माण किया तो कुमारपाल ने उन महालयों पर स्वर्णकलश और ध्वजदण्ड चढ़ा कर उन्हें सुप्रतिष्ठित किया । कुमारपाल गुजरात की गरिमा का सर्वोपरि शिखर था । उसके समय में गुजरातवासी विद्या और विभुता में, शौर्य और सामर्थ्य में, समृद्धि और सदाचार में, धर्म और कर्म में, उत्कृष्टता पर पहुँच गये थे । उसके राज्य में प्रकृतिकातर वैश्य भी महान् सेनापति हुए, द्रव्यलोलुप वणिग्जन भी महाकवि हुए और ईर्षापरायण ब्राह्मण तथा निन्दापरायण श्रमण भी परस्पर मित्र हुए । व्यसनासक्त क्षत्रिय भी संयमी साधक बने और हीनाचारी शूद्र धर्मशील बने ।
धर्मसहिष्णुता उत्साहप्रवर्तक धर्मपरिवर्तन के पश्चात् भी धर्मसहिष्णुता जितनी उसके राज्य में थी वैसी किसी के राज्य में दृष्टिगोचर नहीं हुई । कदाचित् भारत के प्राचीन इतिहास में वह एक ही

Page #62

पहला और अन्तिम उदाहरण होगा कि हेमचन्द्र जैसा जैन धर्म का महान् आचार्य शिव मन्दिर में श्रद्धालु शैव की तरह
यत्र तत्र समये यथा तथा योऽपि सोऽस्याभिधया यया तया । वीतदोषकलुषः स चेद् भवान् एक एव भगवन्नमोऽस्तु ते ॥
ऐसी अद्भुत कल्पना और अनुपम रचना द्वारा शिव की स्तुति करता है गंड बृहस्पति जैसा महान् शैव मठाधीश जैनाचार्य के चरणों में वन्दन करके
चतुर्मासीमासीत्तव पदयुगं नाथ ! निकषा, कषायप्रध्वंसाद्विकृतिपरिहारव्रतमिदम् । इदानीमुद्भिद्यन्निजचरणनिर्लोठितकले
जलक्लिनैरन्नैर्मुनितिलक ! वृत्तिर्भवतु मे ॥ ऐसी स्तुति द्वारा एक सुशिष्य की भाँति अनुग्रह की याचना करता है ।
इतिहास के सैकड़ों प्रबन्धों में खोजने पर वह एक ही राजा ऐसा मिलता है जो कुलपरम्पराप्राप्त 'उमापतिवरलब्धप्रौढप्रताप' बिरुद में अभिमान करता हुआ भी स्वरुचिस्वीकृत 'परमार्हत' बिरुद से अपने को कृतकृत्य मानता है । जिस आदरभाव से वह सोमेश्वर के पुण्यधाम का जीर्णोद्धार करता है उसी आदर से उसके पड़ोस में पार्श्वनाथ के जैन चैत्य की भी स्थापना करता है । कुमारपाल गुजरात की गर्वोन्नत राजधानी अणहिलपुर में शम्भुनाथ के निवासार्थ 'कुमारपालेश्वर' और पार्श्वनाथ के लिए 'कुमारविहार' नामक दो मन्दिरों का निर्माण एक दूसरे के समीप ही करता है। इससे बढ़कर धार्मिक सहिष्णुता का उदाहरण मिलना कठिन
कुमारपाल स्वभाव से ही धार्मिकवृत्तिवाला था, उससे उसमें दया, करुणा, परोपकार, नीति, सदाचार और संयम की वृत्तियों का विकास उच्च प्रकार का हुआ था । उसमें ये बहुत से गुण पैतृक ही होने चाहिए । उसके प्रपिता के पिता क्षेमराज ने-जो पराक्रमी भीमदेव का ज्येष्ठ पुत्र और सिद्धराज के, भोगपरायण पिता कर्ण का ज्येष्ठ भ्राता था,-पिता द्वारा दी गई राजगद्दी का अस्वीकार कर अपने छोटे भाई कर्म को राज्य दे दिया और स्वयं मंडूकेश्वर तीर्थ में जा कर तपस्वी के रूप में शंकर की उपासना में लीन रहते हुए जीवन सफल बनाया । उसका पुत्र देवप्रसाद भी राजकाज की झंझटों से दूर रहकर स्वयं पिता का अनुकरण करता रहा और जिस समय विलासी कर्णका असमय में अवसान हुआ तो वह इतना उद्विग्न हो उठा कि सजीव देहसे चिता में प्रवेश कर गया । कुमारपाल का पिता त्रिभुवनपाल भी एक सदाचारी और धर्मपरायण क्षत्रिय था । सिद्धराज के लिए वह अत्यन्त आदरणीय पुरुष था । उसके नीतिपरायण जीवन का प्रभाव सिद्धराज के स्वच्छन्द जीवन पर अंकुश का काम करता था ।

Page #63

६२
इस प्रकार कुमारपाल को अपने पूर्वजों से उत्तम गुणों की अमूल्य निधि मिली थी । हेमचन्द्र जैसे महान् साधु पुरुष के सत्संग से वह धर्मात्मा 'राजर्षि' की लोकोत्तर पदवी के महान् यश का. उपभोक्ता हुआ । हेमचन्द्रसूरि ने उसके यश को अमर बनाने के लिए 'अभिधान चिन्तामणि' जैसे प्रमाणभूत शब्दकोश के सुप्रसिद्ध ग्रन्थ में उसके लिए
कुमारपालचौलुक्यो राजर्षिः परमार्हतः ।
मृतस्वमोक्ता धर्मात्मा मारिव्यसनवारकः ॥ ऐसे उपनाम ग्रथित कर सार्वकालिक संस्कृत वाङ्मय में उसके नाम को सार्वभौमिक शाश्वत बना दिया ।
श्रमणोपासक कुमारपाल इसमें तनिक भी सन्देह नहीं कि कुमारपाल अपने अन्तिम जीवन में एक चुस्त जैन राजा था । उसने जैनधर्म प्रतिपादित उपासक अर्थात् गृहस्थ- श्रावक धर्म का दृढ़ता के साथ पालन किया था । ऐतिहासिक काल में कुमारपाल के सदृश जैन धर्म का अनुयायी राजा शायद ही कोई हुआ हो। जैन साहित्य में यों तो बहुत से राजाओं का जैन होने का जिक्र आता है। उदाहरण के तौर पर उज्जयिनीका विक्रमादित्य, प्रतिष्ठानपुर का सातवाहन, वलभी का शिलादित्य, मान्यखेटका अमोघवर्ष, गोपगिरिका आमराज-इत्यादि राजा जैनधर्म के अनुरागी थे। लेकिन वे सब राजा अगर जैनधर्म के अनुरागी बने होंगे तो इतने ही अर्थ में कि उन्होमने जैनधर्म और उनके अनुयायियों में अपना सविशेष अनुराग या पक्षपात बताया होगा, समय समय पर जैन गुरुओं को सबसे ज्यादा आदर प्रदान किया होगा और उनके उपदेश से प्रभावित हो कई एक जैन मन्दिरों आदि का निर्माण भी कराया होगा। कुछ उससे आगे बढ़कर वर्ष के अमुक दिनों या महीनों में जीवहिंसा प्रतिबन्धक राजाज्ञाएँ निकाली होंगी और स्वयं भी मद्यमाँस का सेवन न करने की प्रतिज्ञाएँ की होंगी । लेकिन कुमारपाल के समान गृहस्थ धर्म के आदर्श रूप सम्पूर्ण बारह व्रतों का तो किसी ने अंगीकार नहीं किया होगा ।
उसके द्वारा अंगीकार किये गए उन द्वादश व्रतों का सविस्तर वर्णन, जैन प्रबन्धों में नाना उदाहरणों के साथ दिया गया है। उदाहरणों में कुछ अतिशयोक्ति भले ही हो लेकिन मूल बात मिथ्या नहीं है-यह विश्वास पूर्वक कहा जा सकता है और जो बात स्वयं हेमचन्द्र ही लिखते हैं उसमें असत्य को अवकाश ही कहाँ ? मन्त्री यश:पाल और सोमप्रभाचार्य की जिन कृतियों का परिचय मैंने ऊपर दिया है उनके वर्णनों से यह प्रतीत होता है कि कुमारपाल ने विक्रम संवत् १२१६ में हेमचन्द्राचार्य के पास सकलजनसमक्ष जैनधर्म की गृहस्थ-दीक्षा धारण की थी। इस दीक्षा के धारण करते समय उसने मुख्य रूप से ये प्रतिज्ञाएँ ली थीं :
राज्यरक्षा निमित्त युद्ध के अतिरिक्त यावत् जीवन किसी प्राणी की हिंसा न करना,

Page #64

६३
शिकार नहीं खेलना, मद्य और माँस का सेवन नहीं करना, प्रतिदिन जिन प्रतिमा की पूजाअर्चना करना और हेमचन्द्राचार्य का पदवन्दन करना, अष्टमी और चतुर्दशी के दिन सामायिक और पौषध आदि विशेष व्रतों का पालन करना, रात्रि को भोजन न करना, इत्यादि इत्यादि ।
अमारी घोषणा ऐसी प्रतिज्ञाएँ लेने के पश्चात् उसने अपने राज्य में, दूसरे लोगों को भी धर्म के मोटे नियमों का पालन करवाने के लिए घोषणा करवाई थी । उसमें सबसे मुख्य आज्ञा थी जीवहिंसा के प्रतिबन्ध की । हमारे देश में बहुत प्राचीन काल से दो कारणों से हिंसा होती आ रही है-एक है धर्म के निमित्त अर्थात् यज्ञयागादि धार्मिक कर्मकाण्ड और देवी देवताओं की बली के निमित्त, और दूसरी भोजन के निमित्त । कुमारपाल ने इन दोनों प्रकार की जीवहिंसा का निषेध करने के लिए राजाज्ञाएँ जाहिर की । हेमचन्द्राचार्य के व्याश्रय काव्य में आए हुए वर्णन से प्रतीत होता है कि माँसाहार के निमित्त होने वाली जीवहिंसा का निषेध तो कुमारपाल ने कदाचित् श्रावक धर्म के व्रतों का अंगीकार करने के पहले ही कर दिया था । शाकम्भरी के चाहमान राजा अर्णोराज और मालवा के परमार राजा बल्लालदेव को पराजित करने के पश्चात् एक दिन कुमारपाल ने रास्ते में किसी दीन-दरिद्र ग्रामीण मनुष्य को कसाई खाने की ओर कुछ बकरे ले जाते देखा । उससे पूछताछ की और वस्तुस्थिति का ज्ञान होने पर, उस पामर मनुष्य और उन पशुओं की ऐसी दशा देखकर राजा के मनमें बोधिसत्त्व के समान करुणाभाव उत्पन्न हुआ । उसके मनमें यह विचार आया कि ये लोग दुष्ट जातिवाले और कुत्तों के समान धर्मविमुख है। ये अपने इस पापी पेटके लिए प्राणियों का हनन करते हैं । वास्तव में इसमें शासन करने वाले का ही दोष है। चंकि यथा राजा तथा प्रजा । मुझे धिक्कार है कि मैं सिर्फ अपने सुख के लिए प्रजा से कर लेता हूँ लेकिन प्रजा की रक्षा के लिए नहीं । इत्यादि विचार कर उसने अपने अधिकारियों को आज्ञा दी कि मेरे राज्य में जो कोई भी जीवहिंसा करे उसको चोर और व्यभिचारी से भी अधिक कठोर दण्ड दिया जाय ।
आर्य प्रजा में जो लोग माँसाहारी हैं वे भी जीवहिंसा को घृणास्पद तो मानते ही हैं, क्योंकि दयामूलक धर्म की भावना हमारी प्रजा में कई सदियों से रूढ़ हो गई है । 'अहिंसा परमो धर्मः' का सिद्धान्त भारत के सभी धर्म थोड़े बहुत अंश में स्वीकार करते हैं । इससे माँसाहारी मनष्य जिह्वा इन्द्रिय की लोलुपता के कारण राजाज्ञा को मनसे भले ही अप्रिय समझते हों, तो भी प्रकट रूप से उसका विरोध करने की नैतिक हिम्मत नहीं कर सकते । इसलिए वे बोल नहीं सकते । लेकिन धर्म के बहाने जीवहिंसा करने वालों की स्थिति अलग ही होती है। उनकी हिंसा को धर्मशास्त्रों का, सनातन परम्परा का, रूढियों का और जनता में व्याप्त अन्धश्रद्धा का यथेष्ट समर्थन प्राप्त होता है । इससे राजाज्ञा के विरुद्ध वे कुछ विरोध प्रकट करें तो सर्वथा अपेक्षित ही है। परन्तु गुजरात की कुछ सामाजिक विशेषताओं के कारण

Page #65

६४
तथा तत्कालीन जैनों के सामाजिक प्रभुत्व के कारण इस वर्ग की ओर से भी इस आज्ञा का विशेष विरोध नहीं हुआ और कुमारपाल को विशेष उपद्रव का सामना नहीं करना पड़ा । किन्तु विरोध का सर्वथा अभाव भी न था । कुछ प्रबन्धकारों के कथन से प्रतीत होता है कि पाटण की अधिष्ठात्री कण्टेश्वरी माता के राजपूजारियों ने कुमारपाल को अपने निश्चय में एक बार डावाँडोल कर दिया था। उन्होंने बताया था कि नवरात्रि में नगर देवी की पशुबलि द्वारा पूजा होनी चाहिए, नहीं तो देवी कुपित होगी और उसके कोप से राजा और राज्य पर भयानक
आपत्ति आ जायेगी। राजा ने अपने महामात्य वाग्भट्ट से, जो कुल परम्परा से जैन था, इस विषय में सलाह मांगी । महामात्य चाहे कितना भी शूर-वीर और राजनीतिज्ञ रहा हो आखिर था तो वणिग् ही । उसने सोचा-कहीं ऐसा न हो कि देवी वास्तव में कुपित हो या तथा राजा और राज्य पर कोई आफत आ पड़े। इससे धर्म और जाति दोनों की भारी अपकीर्ति होगी । इस तरक की कितनी ही कल्पनाओं के वशीभूत हो, उसने चतुरता से अस्पष्ट स्वर और अव्यक्त भाव से कहा कि 'देव ! दीयते' अर्थात् पशुबलि तो दी जाती है। ऐसी स्थिति में क्या किया जाय । लेकिन कुमारपाल तो क्षत्रिय था । 'प्राण जाय पर वचन न जाई' इन संस्कारों का पार्थिव पिण्ड था । संसार के सामने ली हुई प्रतिज्ञा और जाहिर की गई आज्ञाओं का भङ्ग सच्चा क्षत्रिय कैसे होने दे । प्रतिज्ञापालन का गौरव के सामने, क्षत्रिय के हृदय में जिन्दगी और सम्पत्ति तृण के, समान है। महामात्य वाग्भट्ट का अर्द्धदग्ध उद्गार सुनकर कुमारपाल खिलखिल उठा और मर्मयुक्त स्वर से बोला-'मन्त्रिन् वाणिगसि यदेवं ब्रूषे' '-महामात्य ! वणिग् हो, इससे ऐसा बोलते हो । भले ही राज्य और जिन्दगी सब नष्ट हो जाए परन्तु ली हुई प्रतिज्ञा नहीं टूट सकती।
राजा की इस व्याकुल दशा का हेमचन्द्रसूरि ने अपनी अद्भुत कुशलता और व्यावहारिक बुद्धि से एक अच्छा और सरल हल निकाल लिया । उनने 'एक पन्थ दो काज' वाली कहावत सिद्ध की । अपनी उस अद्भुत कला का मन्त्र धीरे से उनने राजा के कान में फूंक दिया और राजा हर्ष से गद्गद् हो उठा । बलिपूजा के अवसर पर राजा थोड़े से पशुओं को साथ लेकर माता कण्टेश्वरी के मन्दिर में पहुँचा और पूजारियों से कहने लगा कि–'मैं ये पशु माता को बलि चढाने के लिए लाया हूँ। इनको मैं माता के सामने जिन्दा रखता हूँ। अगर माता को इनके माँस की आवश्यकता होगी तो वह स्वयं ही अपना भक्ष्य ले लेगी । आप लोगों को भक्ष्य तैयार करने का परिश्रम उठाने की आवश्यकता नहीं है ।' यह कहकर राजा ने माता के मन्दिर में पशुओं को भर दिया और बाहर से ताला लगा दिया । दूसरे दिन प्रात:काल राजपरिवार के साथ राजा आया और हजारों लोगों की उपस्थिति में माता के मन्दिर का दरवाजा खोलकर देखा तो पता चला कि रात्रि को बन्द किये हुए पशु मन्दिर के अन्दर शान्ति से जुगाली कर रहे हैं । माताने एकका भी भक्षण नहीं किया । राजा ने सबके सामने उपदेश दिया कि-'माता को पशुओं के माँस की तनिक भी आवश्यकता नहीं है । उसको

Page #66

६५ इनकी भूख नहीं है। अगर उसको भूख होती तो इन पशुओं का निश्चय रूप से उसने भक्षण किया होता । इससे पता चलता है कि माता के बदले ये पूजारी इन पामर पशुओं के माँस के भूखे हैं। लेकिन यह भूख अब मेरे राज्य में नहीं मिट सकती ।' यह कहकर राजा ने देवीदेवाताओं के निमित्त होनेवाली जीवहिंसा का भी समूल उच्छेद कर दिया ।
कुमारपाल की इस अहिंसा प्रवर्तक साधना की सफलता देखकर ब्राह्मण पण्डित श्रीधर एक विशेष प्रसंग पर हेमाचार्य की स्तुति करता हुआ कहता है कि
पूर्वं वीरजिनेश्वरे भगवति प्रख्याति धर्मं स्वयं, प्रज्ञावत्यभयेऽपि मन्त्रिणि न यां कर्तुं क्षमः श्रेणिकः । अक्लेशेन कुमारपालनृपतिस्तां जीवरक्षां व्यधात्;
यस्यासाद्य वचस्सुधां स परमः श्रीहेमचन्द्रो गुरुः ॥ अर्थात्-साक्षात् भगवान महावीर जिसको धर्म का बोध करनेवाले थे और अभयकुमार जैसा प्रज्ञावान् पुत्र स्वयं जिसका मन्त्री था वह राजा श्रेणिक भी जो जीवरक्षा न कर सका वह जीवरक्षा, जिनके वचनामृतका पान करके कुमारपाल राजा अनायास ही साध सका, वे हेमचन्द्र वास्तव में एक परम महान् गुरु हैं ।
स्वयं आचार्य हेमचन्द्र भी, उक्त महावीरचरित्र नामक पुराणग्रन्थ में महावीर के मुख से कुमारपाल के विषय में भविष्यकथनरूप से वर्णन करते हुए लिखते हैं कि
पाण्डुप्रभृतिभिरपि त्यक्ता या मृगया न हि । स स्वयं त्यक्ष्यति जनः सर्वोऽपि तदाज्ञया ॥ हिंसानिषेधके तस्मिन् दूरेऽस्तु मृगयादिकम् ।
अपि मत्कुट-यूकादि नान्त्यजोऽपि हनिष्यति ॥ तस्मिन्निषिद्धे पाप वरण्ये मृगजातयः । सदाऽप्यविघ्नरोमन्था भाविन्यो गोष्ठधेनुवत् ॥ जलचरस्थलचरखेचराणां स देहिनाम् । रक्षिष्यति सदामारिं शासने पाकशासनः ॥ ये चाजन्मापि मांसादास्ते मांसस्य कथामपि ।
दुःखप्नमिव तस्याज्ञावशान्नेष्यन्ति विस्मृतिम् ॥ भगवान् महावीर अपने शिष्यों से कहते हैं कि भविष्य में कुमारपाल राजा होनेवाला है उसकी आज्ञा से सब मनुष्य मृगया का त्याग करेंगे । जिस मृगयाका पाण्डु के सदृश धर्मिष्ठ राजा भी त्याग न कर सके और न करवा सके । हिंसा के निषेध करनेवाले इस राजा के समय

Page #67

में शिकार की बात तो दूर रही खटमल और जूं जैसे जीवों को, अन्त्यज जन भी दुःख नहीं पहुँचा सकेंगे। इस प्रकार मृगया के विषय में निषेधाज्ञा होने पर, मृग आदि पशु निर्भय होकर बाड़े में गायों की तरह चरने लगेंगे। इस प्रकार जलचर प्राणियों, पशुओं और पक्षिओं के लिए वह सदा अमारि रखेगा और उसकी ऐसी आज्ञा से आजन्म माँसाहारी भी दुःखप्न की तरह माँस को भूल जाएँगे।
कुमारपाल की ऐसी अमारिप्रिय वृत्ति देख कर उसके पड़ोसी और अधीन राजाओं ने भी अमारि प्रवर्तन की उद्घोषणा करने के लिए कई आज्ञाएँ जाहिर की थी जिसके प्रमाण में कई शिलालेख मारवाड़ की परली सरहद में मिलते हैं ।
कुमारपाल की इस अहिंसाप्रवर्तक नीतिका यह फल है कि वर्तमान में, जगत् में सबसे ज्यादा अहिंसक प्रजा गुजराती प्रजा है और सबसे अधिक परिमाण में अहिंसा धर्म का पालन गुजरात में होता है । गुजरात में हिंसक-याग प्रायः तभी से बन्द हो गए हैं और देवी देवताओं के लिए होने वाला पशु-वध भी, दूसरे प्रान्तों की तुलना में, गुजरात में बहुत कम है। प्रायः गुजरात का सम्पूर्ण शिष्ट और उच्च समाज चुस्त निरामिषभोजी है। गुजरात का प्रधान किसान वर्ग भी माँसत्यागी है। भले ही अतिशयोक्ति हो, और उसका उपहास भी हो, परन्तु मैं यह कहे बिना नहीं रह सकता कि इसी पुण्यमय परम्परा के प्रताप से जगत् के सबसे श्रेष्ठ अहिंसामूर्ति महात्मा को जन्म देने का अद्वितीय गौरव भी गुजरात को प्राप्त हुआ है ।
मद्यपान का निषेध जीवहिंसा के साथ साथ जिन दूसरी पाप प्रवृत्तियों का कुमारपाल ने अपनी प्रजा में निषेध कराया था उनमें मुख्य मद्यपान की प्रवृत्ति भी थी । मद्य मनुष्य जाति का एक बहुत बड़ा शत्रु है, यह सब जानते हैं । पौराणिक काल में यादवों का नाश भी मद्यपान से ही हुआ था ऐसा पुराणों में वर्णन आता है । ऐतिहासिक काल में भी मद्यपान के कारण अनेक सम्राट और उनके साम्राज्य नष्ट होने के उदाहरण यथेच्छ प्राप्त हो सकते हैं। वर्तमान में क्षत्रिय जाति का जो भयंकर पतन हुआ है और हो रहा है, उसमें मद्य का ही सबसे ज्यादा हाथ है । हमारी गरीब और परिश्रमी जनता की जो इतनी अवनत दशा हुई है उसमें मद्य भी एक मुख्य कारण है, यह हम लोग अच्छी तरह जानते हैं। मद्य के इस बूरे असर को लक्ष्य में रख कर मध्य काल में कितने ही मुसलमान सम्राटों ने इसका जो तीव्र निषेध किया था उससे इतिहास के पाठक अपरिचित नहीं है। अमेरिका जैसे भौतिक संस्कृति के उपासक राष्ट्र ने भी इस बीसवीं सदी में इस उन्मादक मद्यपान को रोकने के लिए राजाज्ञा का उपयोग किया है ।
प्रबन्धगत प्रमाणों से प्रतीत होता है कि कुमारपाल जैन धर्मानुयायी होने से पहले माँसाहार तो करता था लेकिन मद्यपान की तरफ उसे हमेशा से घृणा रही है। यहाँ तक कि

-

Page #68

६७
उसके कुल में भी यह वस्तु त्याज्य समझी जाती थी । हेमचन्द्र के योगशास्त्र में आये हुए एक उल्लेख से प्रतीत होता है कि चौलुक्य कुल में मद्यपान ब्राह्मण जाति की तरह ही निन्द्य
था ।
चौलुक्यों के पुरोगामी चावड़े पूरी तरह से मद्यपायी थे । स्वयं अणहिलपुर का संस्थापक वनराज भी मद्यप्रिय था । उसके पीछे उसके द्वारा निर्माण कराये गये अणहिलपुर के राजमहलों में मदिरा देवी का खूब सत्कार होता था और उसकी यह परिणाम हुआ कि यादवों की भाँति चावड़ा वंश का भी नाश हो गया । यह बात मोहराजपराजय नाटक के कर्त्ता मन्त्री यशपाल अप्रकट रूप से बताते हैं । अन्तिम चावड़ा राजा सामंत सिंह का राजसिंहासन किस भाँति चौलुक्य वंश के प्रतिष्ठाता मूलराज के हाथ में आया, उसका सारा विवरण प्रबन्धचिन्तामणि में दिया है। उससे भी चावड़ों के मद्यपान की बात स्पष्ट रूप से ज्ञात होती
है ।
जुए का निषेध
मद्यनिषेध के साथ जुआ खेलने की मनाही भी कुमारपाल ने उतनी ही सख्ती से की थी। द्यूत को लेकर पाण्डव जैसों को भी कितना कष्ट भोगना पड़ा था और उसी प्रकार नल जैसे राजा पर कैसी आपत्ति आई थी ये सब कथाएँ कुमारपाल ने हेमचन्द्रसूरि से कई बार सुनी थीं और स्वयं ने भी आसपास के लोगों में इसका कुपरिणाम देखा था । इसलिए उसने द्यूतक्रीड़ा पर भी प्रतिबन्ध लगा दिया । यश: पाल मन्त्री के कथन से प्रतीत होता है कि उस समय लोगों में जुए का दुर्व्यसन अत्यधिक फैला हुआ था। बड़े बड़े राजपुरुष भी इस व्यसन में फंसे हुए थे । ऐसे राजपुरुषों में से कुछ लोगों का स्पष्ट निर्देश भी किया गया है, जो बहुत ही उपयोगी है । इस निर्देश के अनुसार मेवाड़ का राजकुमार, सोरठ के राजा का भाई, चन्द्रावती का अधिपति, नाडोल के राजा का दौहित्र, गोधरा के राजा का भतीजा, धारा के राजा का भानजा, शाकंभरी के राजा का मामा, कोंकण के राजा का सौतेला भाई, कच्छके राजा का साला, मारवाड़ के राजा का दौहित्र और खुद चालुक्य नृपति अर्थात् कुमारपाल का कोई पितृव्य आदि जैसे व्यक्ति थे । इस उल्लेख से प्रतीत होता है कि अणहिलपुर के सम्राट् की सेवा में रहनेवाले सारे अधीन राजाओं के प्रतिनिधी इस व्यसन में पूरी तरह आसक्त थे । निकम्मे बैठे हुए इन लोगों को दूसरा और कोई क्या काम हो सकता था । प्रतिदिन नियत किये हुए दो तीन घण्टे राजा के दरबार में वे उपस्थित हों और अपनी हाजिरी दे दें । उसके उपरान्त शांति के समय में ऐसे राज - प्रतिनिधियों को कोई काम न था । इसलिए उनका समय ऐसे ही दुर्व्यसनों में खर्च होता था । आज भी ऐसे लोगों में ऐसी ही स्थिति हम पाते हैं । इसी द्यूत को लेकर जुआरियों में आपस में अनेक प्रकार के भयंकर कलह होते थे, मारामारी होती थी और नाना प्रकार के अश्लील कार्य होते थे । कुमारपाल को यह वस्तुस्थिति अच्छी

Page #69

६८
तरह मालूम थी । ऐसे दुष्परिणामों से प्रजा को बचाने के लिए उसने द्यूतनिषेध को राजाज्ञा जाहिर की थी ।
वेश्याव्यसन की उपेक्षा
इस प्रकार जिस राजनीति को कुमारपाल ने चलाया उसमें एक मुख्य बात नजर नहीं आती, वह है वेश्याव्यसन के विषय में । कुमारपाल को इसकी कल्पना तो होनी ही चाहिए । मद्य और द्यूत की भाँति यह व्यसन भी प्रजा हित की दृष्टि से उतना ही अनिष्टकारी है और धर्मशास्त्रों में भी इसकी अनिष्टता भली भाँति वर्णित है । कुमारपाल ने, चाहे कुछ भी कारण हो, इस व्यसन की उपेक्षा की थी । मोहराजपराजय नाटक में इस विषय में भी एक निर्देश मिलता है । उपरोक्त प्रकार से जब कुमारपाल ने सब दुर्व्यसनों का बहिष्कार कराया तब वेश्याव्यसन को भी भय लगा, परन्तु राजा उसकी उपेक्षा करता हुआ कहता है कि'वेश्याव्यसनं तु वराकमुपेक्षणीयम् । न ते किञ्चिद् गतेन स्थितेन वा' - अर्थात् बेचारे वेश्याव्सन की तो उपेक्षा करनी चाहिए इसके रहने और जाने में कुछ भी नहीं है । यह निर्देश गुजरात की उस समय की वेश्याविषयक स्थिति पर प्रकार डालता है । उस समय समाज में, दूसरे व्यसनों की भाँति, वेश्या-व्यसन बहुत निद्य नहीं समझा जाता था । समाज के शिष्ट कहलाने वाले वर्ग के साथ वेश्याओं का बहुत सम्बन्ध रहता था । उसी प्रकार वेश्याओं की स्थिति भी आज की भाँति हलकी और व्यभिचार पोषक न थी । वेश्याओं का स्थान समाज में एक प्रकार से उच्च समझा जाता था । राज दरबार में हमेशा उनकी उपस्थिति रहती थी । देवमन्दिरों में भी नृत्य संगीत आदि के लिए उनकी उपस्थिति आवश्यक समझी जाती थी । व्यक्तिगत और सार्वजनिक महोत्सवों में भी उनका स्थान पहला रहता था । कला और कुशलता की वे शिक्षिकाएँ मानी जाती थीं । लक्ष्मीदेवी के कृपापात्र राजपुत्रादि उनसे कलाका अभ्यास करते थे। अनेक राजा ऐसी कलाधाम वेश्याओं को अपनी प्रियतमा भी बनाते थे । स्वयं कुमारपाल का पितृकुल भी, ऐसी ही एक वेश्यावर्ग में से अवतीर्ण कलानिधि राजरानी की संतति था । उसके दरबार में भी यह वेश्यावर्ग काफी परिणाम में और अच्छी स्थिति में विद्यमान था । इसलिए उनकी प्रवृत्तियों के विषय में किसी भी प्रकार का विधि-निषेध करने का कुछ भी विचार नहीं किया होगा ।
इस प्रकार कुमारपाल ने जैनधर्म में दीक्षित होकर जैन सिद्धान्तों के अनुसार कई स्थूल धार्मिक और नैतिक नियम जाहिर किये थे और प्रजा द्वारा इन नियमों का पालन कराने के लिए पूरी सावधानी रखी थी । हेमचन्द्र आचार्य का कहना है कि उसके अहिंसा के आदेश का पालन करने के लिए अन्त्यज जन भी जू माकड़ आदि तक की हत्या नहीं करते थे । इस कथन में भले ही कुछ अतिशयोक्ति होगी, लेकिन राजा इस विषय में पूरा-पूरा सतर्क था इसमें कोई शंका नहीं है । प्रबन्धों में जो एक यूकाविहार मन्दिर बन्धवाने का इतिहास मिलता है उससे इस बात की पुष्टि होती है ।

Page #70

६९
कुमारपाल ने इस प्रकार के नैतिक कार्य करने के उपरान्त जैन धर्म के प्रचार और प्रसार के लिए जगह जगह सैकड़ों मन्दिरों का निर्माण कराया था । शत्रुञ्जय और गिरनार जैसे जैन तीर्थों की यात्रा बड़े शाही ठाठ के साथ संघ निकालकर की थी । वह राजधानी में प्रति वर्ष बड़े बड़े जैन महोत्सवों का भी आयोजन किया करता था और दूसरे शहरों में भी महोत्सवों के आयोजन की प्रेरणा दिया करता था ।
राजर्षिकी दिनचर्या
वह राजकाज को नियमित रूप से देखता रहता था । उसकी दिनचर्या व्यवस्थित थी । विलास या व्यसन का उसके जीवन में कोई स्थान न था । वह बहुत दयालु और न्यायपरायण था । अन्तर से वास्तव में मुमुक्षु था और ऐहिक कामनाओं से उसका मन उपशान्त हो गया था । राजधर्म समझकर वह राज्य की सब प्रवृत्तियाँ देखता था लेकिन उनमें उसकी आसक्ति न थी । उसकी दिनचर्या के सम्बन्ध में हेमचन्द्राचार्य ने 'प्राकृतद्वयाश्रय' काव्य में और सोमप्रभाचार्य ने ‘कुमारपाल प्रतिबोध' नामक ग्रन्थ में जो बताया है उससे पता लगता है किवह प्रात:काल सूर्योदय के पहले ही शय्या त्याग करके सबसे प्रथम जैनधर्म में मंगलभूत अरिहंत, सिद्ध, आचार्यादि पाँच नमस्कार पदों का स्मरण करता था । तदुपरान्त शरीरशुद्धि की क्रिया वगैरह से निवृत्त होकर अपने राजमहल के गृहचैत्य में पुष्पादि से जिन प्रतिमा की पूजा करके स्तवन के साथ पञ्चाङ्ग नमस्कार करता था वहाँ से निकलकर वह तिलकावसर नामक मण्डप में जा कर सुकोमल गद्दी पर बैठता था । वहाँ उसके सामने दूसरे सामंत राजा आ कर बैठते थे और पास में चामर धारण किये हुए वारांगनाएँ खड़ी रहती थीं। उसी समय राजपुरोहित या दूसरे ब्राह्मण आ कर आशीर्वाद देते थे और उसके मस्तक पर चन्दन का तिलक करते थे । तत्पश्चात् ब्राह्मणों से तिथिवाचन सुनकर उन्हें दान देकर बिदा करता था और तुरन्त ही फर्यादें सुनता था । यह कार्य समाप्त कर वह राजमहलों की ओर जाता और वहाँ अपनी माता और माता के समान ही राजवृद्धाओं को नमस्कार करके आशीर्वाद प्राप्त करता था । तदनन्तर फल-पूल आदि से राजलक्ष्मी की पूजा करवाता था और दूसरे देवी देवताओं की जो प्रतिमाएँ राजमहल में थी, उनकी स्तुति वगैरह कराता था । वृद्ध स्त्रियों को सहायतार्थ धन बाँटता था । उसके बाद व्यायाम शाला में जाकर व्यायाम से निपट कर स्नान करके वस्त्रालंकार धारण करता था और फिर राजमहल के बाहर के भाग में आता था । वहाँ पर पहले से ही सवारी के लिए सुसज्जित राजगज पर आरूढ़ हो, समस्त सामंत, मन्त्री आदि के परिवार सहित, अपने पिता के पुण्यनामांकित 'त्रिभुवनपालविहार' नामक महाविशाल और अतिभव्य जैनमन्दिर में जिसको उसने करोड़ों रुपये खर्च करके बनवाया था, दर्शन और पूजा करने जाता था । जिस समय वह जिनमूर्ति का अभिषेक कराता था उस समय रङ्गमण्डप में वारांगनाएँ आडम्बर के साथ नृत्य और गान करतीं थीं । जिनमन्दिर में पूजावधि समाप्त करके

Page #71

७०
वह हेमचन्द्राचार्य के चरण वन्दन करता और चन्दन, कपूर एवं स्वर्ण कमलों द्वारा उनकी पूजा करता । उनके मुख से यथावसर धर्मबोध सुनकर वहाँ से राजमहल की ओर लौट जाता था । लौटते समय वह हाथी पर न चढ़कर घोड़े पर सवार होता था । और अपने स्थान पर पहुँचता था । तदनन्तर याचकों आदि को यथायोग्य दान देकर भोजन करता था । उसका भोजन बहुत ही सात्त्विक होता था । जैनधर्म के अनुसार वह बहुत बार एकाशन आदि तप करता था और हरे शाकादि स्वादिष्ट पदार्थों का त्याग करता था । भोजनोपरान्त वह आरामगृह में बैठता था और वहाँ प्रसंगवश विद्वानों के साथ शास्त्र और तत्त्व सम्बन्धी चर्चा करता था ।
तीसरे प्रहर वह अपने शाही ठाठ के साथ राजमहलों से शहर के राजमार्गों में होता हुआ बाहर घड़ी दो घड़ी उद्यान क्रीड़ा करने जाता था । उस उद्यान को संस्कृत में राजवाटिका, गुजराती में रायवाड़ी और राजस्थानी भाषा में रेवाड़ी, कहते हैं । संध्या समय वह वहाँ से राजमहल की ओर लौटता और महलों में आ कर देवकी आरती आदि का संध्याकर्म करता । तत्पश्चात् एक पाट पर बैठकर वाराङ्गनाओं के नृत्य और गान सुनता था । स्तुतिपाठक और चारणलोग उसकी खूब स्तुति करते थे । वहाँ से वह सर्वावसर नामक मुख्य सभा - मण्डप में आकर सिंहासन पर बैठता था । सभी राजवर्गीय और प्रजावर्गीय सभाजन उपस्थित होते थे । राजा और राज्य के कल्याण के लिए राजपुरोहित द्वारा मन्त्र पाठ हो जाने पर चामर धारण करनेवाली स्त्रियाँ आसपास चामरादि उपकरण धारण करके खड़ी हो जाती थी । तदुपरान्त मङ्गलवाद्य बजते थे और दूसरी स्त्रियाँ अपने अपने काम के लिए उपस्थित होतीं थीं । तत्पश्चात् वारांगनाएँ राजा के वारणे लेतीं थीं और दूसरे सामन्त एवं अधीन राजा हाथ जोड़ कर खड़े रहते थे । राजा के सन्मुख राज्य के दूसरे महाजन - जैसे श्रेष्ठिवर्ग, व्यापारी, प्रधान ग्रामजन आदि आ कर बैठते थे । परराज्यों के जो दूत आते थे वे दूरी पर सबसे पीछे बैठते थे । नीराजना विधि पूरी होने के पश्चात् वारांगनाएँ एक तरफ बैठ जातीं थीं और सम्पूर्ण सभा एकाग्र हो राज्य कार्य की प्रवृत्ति देखती थीं। राज्य कार्य में सबसे पहले सान्दिविग्रहिक अर्थात् विदेश मन्त्री (Foreign minister) परराज्यों के सम्बन्धों की कार्यवाही निवेदन करता था । किस राजा के साथ क्या सन्धि हुई है, कौन से राजा ने क्या इष्ट, अनिष्ट किया है, किसके ऊपर फौजें भेजीं है, किन फौजों ने क्या किया है, कौन शत्रु मित्र होता है - इत्यादि परराज्यों के साथ सम्बन्ध रखनेवाली सब बातें निवेदन करता था । राजा यह सब सुनकर उस सम्बन्ध में उपयुक्त विचार व्यक्त करता था । तत्पश्चात् दूसरी सारी राज्य कार्यवाही होती थी । उसके सुनकर भी यथायोग्य विचार करता और अन्त में सभा को विसर्जित कर यथावसर शयनागार में जाकर शय्याधीन होता था । जैनधर्म के व्रतों का स्वीकार करने पश्चात् बह बहुत बार ब्रह्मचर्य व्रत का पालन करता था और पूर्ण रूप से एकपत्नीव्रतधारी था । इस विषय में वह पहले से ही बहुत सदाचारी था । इसी कारण तदाश्रित समस्त राजवर्गीय जनों में उसका बहुत प्रभाव था ।

Page #72

७१
इस तरह कुमारपाल की दिनचर्या नियत थी । विशेष अवसरों पर इन दिनचर्या में जो फेरफार होता था वह प्रासंगिक होता था । प्रजाजनों के आनन्द के लिए गजयुद्ध या मलयुद्ध एवं ऐसे ही दूसरे खेलों का कार्यक्रम जब होता था उस समय राजा अपने राजवर्ग के साथ वहाँ बैठता था और खेलों को देखता था और अपने कार्यक्रम में फेरफार करता था । रथयात्रा आदि धार्मिक उत्सवों में भी वह इसी प्रकार भाग लेता था । कुछ पर्व दिवसों के प्रसङ्ग पर रात्रि में मन्दिरों में नाट्यप्रयोग या संगीतोत्सव होते थे उनमें भी वह उपस्थित रहता था ।
विद्याप्रेम कुमारपाल के जीवन पर दृष्टिपात करने से पता चलता है कि वह सिद्धराज जितना प्रतिभाशाली और विद्यारसिक तो न था, तो भी बुद्धिमान् तो था ही । उसे युवावस्था में विद्याप्राप्ति का अवसर ही कहाँ मिला था ? उसकी युवावस्था का मुख्य भाग सिद्धराज से अपने को बचाने के लिए भटकने और कष्ट सहने में ही व्यतीत हुआ था । पचास वर्ष की उम्र में उसके भाग्य का परिवर्तन हुआ और वह गुजरात के विशाल साम्राज्य का भाग्यविधाता बना। राज्यप्राप्ति के पश्चात् भी उसके ५-६ वर्ष तो विपक्षियों को जीतने में ही गये अर्थात् ५६-५७ वर्ष की अवस्था में उसका सिंहासन स्थिर हुआ और उसके प्रताप का सूर्य सहस्रकिरण के समान तपने लगा । इस उम्र में अध्ययन के लिए कितना अवकाश मिल सकता था ! तथापि प्रबन्धकार कहते हैं कि इतना होने पर भी अवसर मिलने पर अति परिश्रम करके उसके संस्कृत का अच्छा अभ्यास कर लिया था और उससे वह विद्वानों की तत्त्वचर्चा में यथेष्ट भाग ले सकता था । हेमचन्द्राचार्य के द्वारा उसी के लिए बनाये गये योगशास्त्र और वीतरागस्तोत्र का वह प्रतिदिन स्वाध्याय करता था । योगशास्त्र में हेमचन्द्र द्वारा किये गये उल्लेख से प्रतीत होता है कि उसे योग की उपासना प्रिय थी और इसलिए उसने कई योगशास्त्रों का परिशीलन किया था । 'त्रिषष्टिशलाकापुरुष चरित्र' नामक ग्रन्थ जो तीर्थंकर आदि के जीवन पर प्रकाश डालता है, हेमचन्द्राचार्य ने कुमारपाल की खास प्रेरणा से ही बनाया था, यह तो ऊपर बता दिया गया है । इससे प्रतीत होता है कि उसे ऐसे ग्रन्थ पढ़ने का शौख था । कदाचित् प्राचीन बातें जानने की जिज्ञासा उसके अन्दर बहुत परिणाम में विद्यमान थी । राज्यप्राप्ति के पहले एक बार जब वह भटकता भटकता चित्तौड़ के किले पर जा पहुँचा तो वहाँ पर स्थित एक दिगम्बर विद्वान से उसने किले के विषय में सारी हकीकत पूछी थी। उसी प्रकार राज्यप्राप्ति के पश्चात् जब उसने एक बड़ा संघ लेकर, गिरनार की यात्रा की थी और जूनागढ़ में दशदशार मण्डप आदि प्राचीन स्थल देखकर उसने उस विषय में हेमचन्द्राचार्य से प्राचीन विवरण बताने की विज्ञप्ति की थी।
आचार्य हेमचन्द्र का प्रभाव कुमारपाल बहुत भावुक प्रकृतिवाला पुरुष था । भावुक होने के कारण ही वह इस

.

Page #73

७२
प्रकार की धार्मिक वृत्ति में दृढ़ श्रद्धाशील बना था । हेमचन्द्र के प्रति उसकी अन्य भक्ति थी। इसके कई कारण थे-प्रवासी दशा में हेमचन्द्र की प्रेरणा से खम्भात के मन्त्री उदयनकी सहायता मिलना, आचार्य द्वारा भविष्य में उसे राज्यगद्दी मिलने का विश्वास दिलाना, निराश जीवन को आशांकित बनाना और राज्यप्राप्ति के पश्चात् भी उसको समय समय पर अपनी विद्या शक्ति के बल से आश्चर्य चकित करना । इस प्रकार के प्रभाव को लेकर वह हेमचन्द्र का अनन्य अनुरागी हो गया था । ज्यों ज्यों आचार्य से उसका विशेष मिलना जुलना होता रहा
और उनके चारित्र, ज्ञान, तप, आदि के बल से उसका विशिष्ट परिचय होता गया त्यों त्यों वह उनका श्रद्धालु शिष्य होता गया । जब उसे यह विश्वास हो गया कि आचार्य का जीवनध्येय केवल परोपकार वृत्ति है और इतने बड़े सम्राट से भी, दो सूकी रोटी प्राप्त करने तक की भी इनकी अभिलाषा नहीं है, तब तो उसने अपने सम्पूर्ण आत्मा को आचार्य के चरणों में समर्पित कर दिया और इस महर्षि के आदेश से स्वयं भी 'राजर्षि' बन गया ।
राजनीतिनिपुणता यद्यपि कुमारपाल बड़ा पराक्रमी पुरुष था तो भी मिथ्या महत्त्वाकांक्षी न था । उसका साम्राज्य विस्तार सहज ही उतना हो गया था । साम्राज्य विषय में उसकी नीति आक्रमणात्मक नहीं बल्कि रक्षणात्मक थी । परराज्यों पर उसे परिस्थितियों से बाध्य होकर ही चढ़ाई करनी पड़ी । वह महत्त्वाकांक्षी न था तो भी स्वाभिमानी तो था ही । जहाँ आत्मसम्मान को थोड़ी सी भी ठेस पहुँचती थी तो वह उसे सहन नही कर सकता था और राजनीति का भी पूर्ण अनुभवी था । जिस मनुष्य के विशेष प्रयत्न से उसे राजगद्दी प्राप्त करने का सौभाग्य मिला था
और जो उसका एक निकट का सगा बना हुआ था, वैसे कान्हडदेव को भी, जब अपनी पूर्वावस्था को उपलक्ष्य कर उपहास करता देखा तब उसका तत्काल गात्रभङ्ग करा कर उसे निर्जीव बना दिया और उसी प्रकार दूसरे काँटों का भी तत्काल जीवित नाश करवा दिया । पूर्वावस्था में भले ही वह रङ्क की तरह भटका हो परन्तु अब भाग्य ने उसे राजा बनाया है और वह भाग्यदत्त राज्य का रक्षण अपनी शमशेर के बल से करने में समर्थ है, यह स्वाभिमान उसके पौरुष में परिपूर्ण था और इस अभिमान का प्रभाव बताने के लिए उसने अपने आप्तजनों को भी नष्ट करने में देर नहीं की। इसके विपरीत जिस साजण कुम्हार ने एक समय उसे काँटों के ढेर में छिपा कर सिद्धराज के सैनिकों से उसकी रक्षा की थी, राज्य मिलते ही उसे अपनी सेवा में बुलाकर उसके उपकार के बदले सात सौ गाँव के पट्टेवाले चितौड़ की वार्षिक आमदानी उसके लिए निश्चित कर दी । उसका ऐसा बर्ताव देखकर अन्दर के विरोधी थर्रा गये और सारा विरोधभाव छोड़कर उसकी अनन्य सेवा करने लगे । ऐसे विरोधियों में चाहड़ नामक एक कुलीन राजकुमार अग्रणी था जो राज्य की सेना में बहुत माना जाता था और जिसे सिद्धराज ने अपने पुत्र की तरह पाला पोषा था । वह कुमारपाल का सान्निध्य

.

Page #74

७३
छोड़कर शाकम्भरी के गर्विष्ठ राजा अर्णोराज की सेवा में चला गया और उसे कुमारपाल के विरुद्ध खड़ा करके उसके राज्य की जड़ को उखाड़ ने के लिए गुजरात की सीमा पर लड़ाई
मोर्चे खड़े किये । कुमारपाल के भविष्य के लिए यह अत्यन्त विषम परिस्थिति थी । उसके सामन्तों में से बहुत से, ऊपर से तो उसके पक्ष में थे परन्तु अन्दर से विपक्ष में थे । चाहड़ राजकुमार की चालाकी से मालवा का स्वामी बल्लालदेव भी दूसरी तरफ से आक्रमण करने के लिए तैयार हुआ था और उससे कुमारपाल की स्थिति सरौते के बीच रही हुई सुपारी के समान हो गई । परन्तु कुमारपाल के भाग्यबल से उसके वे सभी राज्यभक्त कर्मचारी, जिनकी नियुक्ति उसने राज्य सँभालते ही की थी, वे सभी समर्थ और विश्वासी निकले । उनकी कुशलता से गुजरात की जनता नये राजा की ओर पूर्ण सहानुभूति रखने लगी और सैनिकवर्ग भी पराक्रमी और रणवीर राजा की छत्रछाया में उन्नति की आशा से उत्साहित हुआ । कुमारपाल ने अपने विश्वासी सेनाध्यक्ष काकभटके सेनापतित्व में चुने हुए सैनिकों की एक फौज मालवा में बल्लाल के विरुद्ध भेज दी और स्वयं अपने सारे सामन्तों को लेकर मारवाड़ के अर्णोराज का सामना करने के लिए चल पड़ा । सामन्तों में मुख्य चन्द्रावती का महामण्डलेश्वर विक्रमसिंह था । उसने आबू के पास ही कुमारपाल की हत्या करने का षडयन्त्र को तुरन्त पहचान लिया और वहाँ नहीं ठहरता हुआ सीधा शत्रु की सेना की ओर चला गया । लेकिन समराङ्गण में भी उसने अपने कुछ सामन्तों और सेनिकों को शत्रुपक्ष की ओर मिले हुए देखा । कुमारपाल ने अपने भाग्य का पासा पलटने के लिए सामयिक कुशलता का उपयोग कर एक ही झपाटे में शत्रु के ऊपर आक्रमण कर दिया और पहले ही वार में उसे आहत कर शरणागत होने के लिए बाध्य बनाया । बल्लाल के ऊपर चढ़ाई करनेवाले सेनापति ने भी उतनी ही जल्दी शत्रु का शिरच्छेद करके कुमारपाल की विजयपताका उज्जयिनी के राजमहल पर फहरा दी ।
उस समय के गुजरात के पड़ोसी और प्रतिस्पर्धी मारवाड़ और मालवा के दोनों महाराज्यों को सिद्धराज जयसिंह ने ही गुर्जरपताका के नीचे ला दिया था, परन्तु उसकी मृत्यु के पश्चात् गद्दी पर आनेवाले नवीन राजा कुमारपाल के वास्तविक स्वरूप से अज्ञात रहनेवाले इन राज्यों ने गुजरात की पताका को उखाड़ फेंक देने का प्रयत्न किया और इस प्रयत्न को कुमारपाल ने अपने पराक्रम से निष्फल कर दिया । परन्तु उसके भाग्य में तो और भी अधिक सफलता लिखी हुई थी । गुजरात की दक्षिण की सीमा पर कोंकण का राज्य था । उसकी राजधानी बम्बई के पास ठाणापत्तन थी और वहाँ शिलाहार वंशी राजा राज करते थे । इस कोंकण राज्य के दूसरी तरफ की दक्षिण सीमा पर कर्णाटक के कदम्ब वंशियों का राज्य था जिनकी राजधानी गोपाक पट्टन (वर्तमान पोर्तुगीज बन्दर, गोवा) थी । सिद्धराज की माता मयणल्ला देवी इस राजवंश की कन्या थी अतः कर्णाटक और गुजरात के बीच गाढ़ा सम्बन्ध था । इन दो सम्बन्धी राज्यों के बीच में आनेवाला कोंकण का राज्य गुजरात के साथ युद्ध नहीं कर सकता था । अतः सिद्धराज के समय में तो उसका गुजरात के साथ मैत्रीभाव ही रहा

Page #75

७४
था । पर सिद्धराज की मृत्यु के पश्चात् जब कुमारपाल सिंहासनारूढ़ हुआ तब यह मैत्रीभाव विच्छिन्न हो गया और मारवाड़ और मालवा के राजाओं को कुमारपाल के सामने सिर ऊँचा करते देखकर कोंकण के गर्विष्ठ राजा मल्लिकार्जुन को भी गुजरात पर आक्रमण करने की अभिलाषा जागृत हुई । कुमारपाल ने उसके इस मनोरथ को निष्फल बनाने के लिए मन्त्रिराज उदयन के पुत्र दण्डनायक (सेनापति) आम्बड भट्ट को सेनापति बनाकर एक फौज कोंकण की
ओर रवाना की । मारवाड़ और मालवा आदि प्रदेशों की रक्षा के लिए गुजरात की बहुत सेना रुकी हुई थी अतः आम्बड के पास उचित सैन्य बल न था और इसलिए प्रथम चढ़ाई में गुजरात की सेना को हार खाकर पीछे लौट ने के लिए बाध्य होना पड़ा । परन्तु जब पीछे से मारवाड़ आदि की तरफ से बड़ी संख्या में सेना आ पहुँची तब फिर से उसी दण्डनायक के आधिपत्य में गुजरात की एक प्रबल सेना कोंकणचक्रवर्ती का दर्प चूर्ण करने के लिए दूने उत्साह से रवाना हुई । रणभूमि में दोनों के बीच घमासान युद्ध हुआ और अन्त में गुजरातियों की जय होने के कारण सेनानायक आम्बड के गले में विजयदेवी ने वरमाला डाल दी । राजपितामह बिरुदधारक मल्लिकार्जुन का गर्वोन्नत मस्तक, गुजरात के एक दयाधर्मी वणिक् सुभट ने अपनी तीक्ष्ण तलवार से कमलपुष्प की भाँति काट लिया और उसे स्वर्ण पत्र में लपेट कर श्रीफल की भाँति अपने स्वामी को अर्पित किया । कुमारपाल ने उसके पराक्रम के प्रभाव का सत्कार करने के लिए उस निहत राजा का प्रिय बिरुद आम्बड भट्ट को अर्पित कर उसे 'राजपितामह' बनाया ।
इस प्रकार कोंकणराज का उच्छेद होने पर कुमारपाल की राज्यसत्ता दक्षिण प्रान्त में दूर दूर तक फैल गई थी और कदाचित् सह्याद्रि के सुदूर शिखर तक गुजरात का ताम्रचूड विजयध्वज फहराने लगा था । गुजरात के साम्राज्य की सीमा को बतानेवाली इतनी बड़ी विशाल रेखा भारतवर्ष के मानचित्र में केवल कुमारपाल के पराक्रम ने ही अङ्कित की थी । उसके समकालीन भारतीय राजाओं में कुमारपाल सबसे बड़े राज्य का स्वामी था । हेमचन्द्राचार्य उसके राज्य की चतुस्सीमाओं का इस प्रकार वर्णन करते हैं
स कौबेरीमातरुष्कमैन्द्रीमात्रिदशापगाम् ।
याम्यामाविन्ध्यमावार्धि पश्चिमां साधयिष्यति ॥ अर्थात्-कुमारपाल की राजाज्ञा उत्तर में तुरुष्क लोगों के प्रान्त तक, पूर्व में गङ्गा नदी के किनारे तक, दक्षिण में विन्ध्याचल तक और पश्चिम में समुद्र तक मानी जाती थी। प्रबन्धकारों के अनुसार हेमाचार्य द्वारा बताई गई उस चतुःसीमा में कोंकण, कर्णाटक, लाट, गूर्जर, सौराष्ट्र, कच्छ, सिन्धु, उच्चा, भम्भेरी, मारवाड़, मालवा, मेवाड़, कीर, जाङ्गल सपादलक्ष, दिल्ली, जालन्धर और राष्ट्र अर्थात् महाराष्ट्र इत्यादि अठारह देशों का समावेश होता था । एक दूसरी जगह भी हेमचन्द्रसूरि कुमारपाल ने जिन देशों को जीता था उसका निर्देश करते हैं ।

Page #76

जैसे कि
जिष्णुश्चेदिदशार्णमालवमहाराष्ट्रापरान्तान् कुरून् । सिन्धूनन्यतमांश्च दुर्गविषयान् दोर्वीर्यशक्त्या हरिः ।
चौलुक्यः परमार्हतः विनयवान् श्रीमूलराजान्वयी ॥ इत्यादि कुमारपाल अपने राज्य का कार्यभार सम्भाल ने में कई तरह से सफल हुआ । उसके लगभग तीस वर्ष के राज्यकाल में प्रजा ने अद्वितीय शान्ति और उन्नति प्राप्त की थी । देश समृद्धि के शिखर पर पहुँच चुका था । किसी भी प्रकार का स्वचक्र सम्बन्धी या परचक्र सम्बन्धी उपद्रव नहीं हुआ । लक्ष्मी देवी के समान ही प्रकृति देवी भी उसके राज्य पर प्रसन्न थी और उसके समय में देश में एक भी दुष्काल नहीं पड़ा । उसकी ऐसी भाग्यसफलता प्रत्यक्ष देखने वाले आचार्य सोमप्रभ इस बात पर विशेष जोर देकर लिखते हैं
स्वचक्रं परचक्रं वा नानर्थं कुरुते क्वचित् । दुर्भिक्षस्य न नामापि श्रूयते वसुधातले ॥
गुणवर्णना आचार्य हेमचन्द्र उसके सर्व गुणों के समुच्चय का परिचय बहुत ही परिमित और सर्वथा यथार्थ शब्दों में अपनी अन्तिम रचना में इस प्रकार देते हैं
कुमारपालो भूपालश्चौलुक्यकुलचन्द्रमाः । भविष्यति महाबाहुः प्रचण्डाखण्डशासनः ॥ स महात्मा धर्मदानयुद्धवीर: प्रजां निजाम् । ऋद्धि नेष्यति परमां पितेव परिपालयन् ॥ ऋजुरप्यतिचतुरः शान्तोऽप्याज्ञादिवस्पतिः । क्षमावानप्यधृष्यश्च स चिरं क्ष्मामविष्यति ॥ स आत्मसदृशं लोकं धर्मनिष्ठं करिष्यति । विद्यापूर्णमुपाध्याय इवान्तेवासिनं हितः ॥ शरण्यः शरणेच्छूनां परनारीसहोदरः । प्राणेभ्योऽपि धनेभ्योऽपि स धर्मं बहु मंस्यते ॥ पराक्रमेण धर्मेण दानेन दययाज्ञया ।
अन्यैश्च पुरुषगुणैः सोऽद्वितीयो भविष्यति ॥ यहाँ पर हेमचन्द्रसूरि भविष्य पुराण की वर्णन पद्धति के अनुसार महावीर के मुख से

Page #77

७६
कुमारपाल का भावी वर्णन इस प्रकार से करवाते हैं कि-"चौलुक्य वंश में चन्द्रमा के समान सौम्य और महाबाहु एवं प्रचण्ड रीति से अपना अखण्ड शासन चलानेवाला कुमारपाल राजा होगा । वह धर्मवीर, दानवीर और युद्धवीर के गुणों से महात्मा कहलायेगा और पिता की भाँति अपनी प्रजा का पालन करके उन्हें परम सम्पत्तिशाली बनायेगा । वह स्वभाव से सरल होने पर भी अति चतुर होगा, क्षमावान् होने पर भी वह अधृष्य होगा और इस प्रकार चिरकाल तक पृथ्वी का पालन करेगा । जिस प्रकार उपाध्याय अपने शिष्य को पूर्ण विद्यावान् बनाता है उसी प्रकार कुमारपाल भी अपने समान दूसरे लोगों को भी धर्मनिष्ठ बनायेगा । शरणार्थियों को शरण देनेवाला, परस्त्रियों के लिए भाई के समान निष्काम एवं प्राण और धन से भी धर्म को ज्यादा माननेवाला होगा । इस प्रकार पराक्रम, धर्म, दान, दया, आज्ञा और इसी प्रकार के दूसरे पौरुष गुणों में अद्वितीय होगा।"
हेमचन्द्रसूरि द्वारा आलेखित गुणों के इस रेखाचित्र में वास्तविकता की दृष्टि से किंचित् भी व्यंग्य नहीं है, यह बात कुमारपाल के जीवन के विषय में जिन मुख्य मुख्य बातों का मैंने यहाँ वर्णन किया है उनसे निस्सन्देह सिद्ध होती है। गूर्जरेश्वरों के राजपुरोहित नागरश्रेष्ठ महाकवि सोमेश्वर कीर्तिकौमुदी नामक अपने काव्य में कुमारपाल की कीर्ति-कथा का वर्णन करते समय हेमचन्द्र के उपरोक्त ५-६ श्लोकों के भावका निचोड़ देता है और वह हेमाचार्य के भाव से भी ज्यादा सत्त्वशाली है । सोमेश्वर कहता है कि
पृथुप्रभृतिभिः पूर्वैर्गच्छद्भिः पार्थिवैर्दिवम् । स्वकीयगुणरत्नानां यत्र न्यास इवार्पितः ॥ न केवलं महीपाला: सायकैः समराङ्गणे ।
गुणैौकंपृणैर्येन निर्जिताः पूर्वजा अपि ॥ अर्थात्-"पुराण काल में पृथु आदि जितने महागुणवान् राजा हो गये हैं उन्होंने अपने गुणरूपी रत्नों की धरोहर स्वर्ग में जाते समय मानों कुमारपाल को सौंप दी हो, ऐसा प्रतीत होता है। [यदि ऐसा न होता तो इस कलिकालोत्पन्न राजा में ऐसे सात्त्विक गुणों का समुच्चय कहाँ से होता?]
कुमारपाल ने अपने बाणों से समरांगण में राजाओं को ही नहीं जीता था अपि तु लोकप्रिय गुणों से अपने पूर्वजों को भी जीत लिया था ।"
सोमेश्वर का यह कथन कुमारपाल की जीवनसिद्धि के भाव को सम्पूर्ण रूप से व्यक्त करनेवाला उत्कृष्ट रेखाचित्र है । गुजरात की पुरातन संस्कृति के सर्वसंग्रहालय में यह चित्र केन्द्रस्थान की शोभा प्राप्त करे ।

.

Page #78

विषयः
प्रकाशकीय
द्वितीयावृत्ति -
प्रथमावृत्ति - किञ्चित् प्रास्ताविक
प्रथम निबन्ध-राजर्षि कुमारपाल और महर्षि हेमचन्द्राचार्य
द्वितीय निबन्ध - राजर्षि कुमारपाल
अज्ञातकर्तृकं पुरातनं संक्षिप्तं कुमारपालदेवचरितम्
मूलादर्शे लिखिताः परिशिष्टरूपाः कति श्लोकाः श्रीसोमतिलकसूरिविरचितं
कुमारपालदेवचरितम् कुमारपालगुणोत्कीर्तनश्लोकाः
३ पुरातनाचार्यसङ्गृहीत-गद्य-पद्यमयः कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः
ग्रन्थलेखनप्रशस्तिः चतुरशीतिप्रबन्धान्तर्गत: कुमारपालदेवप्रबन्धः
१
२
४
५
६
- प्राक्कथन
विषयानुक्रमः
शतार्थिकविसोमप्रभाचार्यकृतकुमारपालप्रतिबोधनामकबृहत्प्राकृतग्रन्थस्य
ऐतिह्यसारात्मकः सङ्क्षेपः
प्रथमः प्रस्ताव:
द्वितीय: प्रस्ताव:
तृतीय: प्रस्ताव:
चतुर्थ: प्रस्तावः
पञ्चमः प्रस्तावः
कुमारपालप्रतिबोधप्रशस्तिः
कुमारपालचरितवर्णनम्

श्रीमद्हेमचन्द्राचार्यविरचितत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितान्तर्गतमहावीरचरितस्थं

पृष्ठाङ्कः
३-४
८-२२
२३-३२
३३-५०
५१-७६
१-१७
१८-१९
२०-७८
७९
८०-२११
२१२-२१३
२१४ - २४७
२४८-२६७
२६८-२७७
२७८-२८५
२८५-२९२
२९२-२९७
२९८-२९९
३००-३०४

Page #79

७ श्रीमद्हेमचन्द्राचार्यविरचितत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितप्रशस्तिः
१ कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहान्तर्गतानाम् उद्धरणरूपपद्यानामकाराद्यनुक्रमणिका
२ कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहान्तर्गतानां विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमणिका ३ कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहान्तर्गतानां देश्यपद्यानामकाराद्यनुक्रमणिका ४ कुमारपालप्रबोधप्रबन्धान्तर्गतानां
६
७
८
९
परिशिष्टानि
७८
जीवव्यवस्थापनाषट्त्रिंशिकानामकाराद्यनुक्रमणिका चतुरशीतिप्रबन्धान्तर्गतप्रबन्धानाम्
अकाराद्यनुक्रमणिका कुमारपालप्रतिबोधसङ्क्षेपे उल्लिखितकथानकानामकाराद्यनुक्रमणिक
कुमारपालप्रतिबोधसङ्क्षेपे विषयदिग्दर्शनानामकाराद्यनुक्रमणिका
कुमारपालप्रतिबोधप्रशस्तीनाम् अकाराद्यनुक्रमणिका

श्रीमद्हेमचन्द्राचार्यविरचितत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितप्रशस्तीनामकाराद्यनुक्रमणिका

३०५-३०७
३०९ - ३१८
३१९-३१५
३३६-३३७
३३८-३३९
३४०
३४१-३४२
३४३-३४४
३४५
३४६

Page #80

अज्ञातकर्तृकं पुरातनं संक्षिप्तं कुमारपालदेवचरितम्।
प्रणम्य श्रीमहावीरं सर्वज्ञं पुरुषोत्तमम् ।
कुमारपालदेवस्य चरितं किञ्चिदुच्यते ॥१॥ ६६१. अस्त्यत्र गूर्जरात्रायां नाम्नाऽणहिल्लपत्तनम् ।
पुरं तत्र नृपो भीमदेवो देवोपमर्द्धिकः ॥२॥ क्षेमराज-कर्णदेवौ तत्पुत्रौ भिन्नमातृकौ । परस्परं प्रीतिभाजौ यथा राघव-लक्ष्मणौ ॥३॥ कर्णमातुस्ततस्तेन भीमदेवेन चैकदा । प्रतिपन्नं राज्यदानं श्रीकर्णस्य लघोरपि ॥४।। वशीकर्तुमिव स्वर्गं भीमदेवे दिवङ्गते । राज्यक्षमे क्षेमराजे कर्णे राज्यं न वाञ्छति ॥५।। राम इव क्षेमराजः स्मृत्वा भाषां पितुस्ततः । कर्णं महोपरोधेन स्वयं राज्ये न्यवीविशत् ।।६।। पालयन्नन्यदा राज्यं परनारीसहोदरः । चचाल देवयात्रायां कर्णः कर्ण इवापरः ॥७।। श्रीदेवपत्तनादर्वाग् गव्यूतैः सप्तभिः स्थितः । प्रासादं सोमनाथस्य दृष्ट्वाऽभिग्रहमग्रहीत् ।।८।। 'यथा पापक्षयं हारं चन्द्रादित्याख्यकुण्डले । श्रीतिलकमङ्गदं च परिधीय समाहितः ॥९॥ यदा सोमेश्वरं देवं पूजयिष्यामि भक्तितः । भोक्ष्ये तदाशनं पानं ताम्बूलमपि नान्यथा ॥१०॥'

Page #81

5
10
15
20
25
२

यथा
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
स्नात्वा प्रभासे श्रीकर्णो यदाऽयाचत भूषणम् । कोशाध्यक्षस्तदा स्माह नादिष्टं भवद्भिस्ततः ॥ ११ ॥ आभरणं पत्तनेऽस्थाद् विखिन्नश्च ततो नृपः । तदा मदनपालाख्यो मण्डलीकोऽब्रवीदिति ॥१२॥ मा विषीद महाराज ! मन्त्रसिद्धधरा यतः । मया सन्ति सहानीताः श्रीधनेश्वरसूरयः ||१३|| अथ राज्ञाऽभ्यर्थितैस्तैरणहिल्लाख्यपत्तनात् । आकृष्टिमन्त्रेणाकृष्याभरणं तत् समप्पितम् ॥१४॥ सम्पूर्णाभिग्रहो राजाऽप्याह सूरिवरं प्रति । युष्माभिर्जीवितं दत्तं ममाभिग्रहपूरणात् ॥ १५ ॥ गृहाण तदिदं राज्यमित्युक्तः सूरिरब्रवीत् । रक्ष जीववधं राजन् ! नवरात्रद्वयेऽपि हि ॥ १६ ॥ तथेति कृत्वा संसाध्य सुराष्ट्रामण्डलं नृपः । चकार वामनस्थल्यां सज्जनं दण्डनायकम् ||१७|| ततो मदनपालेन विज्ञप्तः कर्णभूपतिः । सार्द्धं धनेश्वराचार्यैरारूढो रैवताचलम् ॥१८॥ सज्जनोऽपि स्वगुरुभिः श्रीभद्रेश्वरसूरिभिः । चतुर्विधेन सङ्खेन सार्द्धं राजानमन्वगात् ॥१९॥ श्रीनेमि (भ) वनं जीर्ण वीक्ष्य काष्ठमयं ततः । सज्जनो गुरुणादिष्ट जीर्णोद्धारकृते कृती ॥ २० ॥
राया - अमच्च-सिट्ठी कुडंबिए वावि देसणं काउं । जिन्ने पुव्वाययणे जिणकप्पी वावि कारवइ ॥२१॥ जीर्णोद्धाराय विज्ञप्तः सज्जनेन नृपस्ततः । सुराष्ट्रोद्ग्राहितं दत्त्वाऽहिल्लपुरमायौ ॥ २२ ॥ अथ भद्रेश्वरः सूरिः सज्जनेन सहाष्टमम् । तपः कृत्वाऽम्बिकादेवीमाह्वानयददीनघीः ॥ २३॥

Page #82

कुमारपालदेवचरितम् ।
प्रत्यक्षीभूय साऽप्युचे युवाभ्यां किमहं स्मृता । सूरिशह नेमिचैत्यमुद्धरिष्यति सज्जनः ॥२४॥ तदेनमनुजानीहि पाषाणखनिमादिश । अम्बाप्यूचे भवत्वेतदल्पायुः सज्जनः पुनः ॥२५॥ दण्डाधिपः प्राह कार्यस्तीर्थोद्धारो विशेषतः । परलोकप्रस्थितानां पाथेयं धर्म एव यत् ।।२६।। अम्बानुज्ञां ततो लब्ध्वा पाषाणस्य खनिं च सः । श्रीनेमिचैत्यं षण्मास्यां कलशान्तमकारयत् ॥२७।। ज्येष्ठस्य सितपञ्चम्यां शिरो.त्र्तोऽथ सज्जनः । अम्बादेवीवचः श्रुत्वा जातपञ्चत्वनिश्चयः ।।२८।। आदिश्य परशुरामं स्वपुत्रं ध्वजरोपणे । भद्रेश्वरगुरोः पावें संस्तरे व्रतमग्रहीत् ॥२९।। दिनाष्टकं पालयित्वाऽनशनं सज्जनो मुनिः ।
दिवं जगाम पुत्रोऽथ ध्वजारोपं व्यधापयत् ।।३०।। ६६२. अथ पञ्चत्वमापन्ने कर्णदेवमहीपतौ ।
श्रीमान् जयसिंहदेवस्तस्य राज्येऽभ्यषिच्यत ॥३१।। चतु:समुद्रमर्यादा मही तेन वशीकृता । सिद्धो बर्बरकश्चास्य सिद्धराजस्ततोऽभवत् ॥३२।। श्रीहेमसूरीनभ्यर्थ्य सर्वविद्याविशारदान् ।
व्याकरणं सिद्धहेमचन्द्राख्यं स व्यधापयत् ॥३३।। ६६३. इतश्च क्षेमराजस्य पुत्रो देवप्रसादकः ।
तस्य पुत्रास्त्रिभुवनदेवादयस्त्रयोऽभवन् ॥३४॥ त्रिभुवनपालस्याभूत् सुतैका तनयास्त्रयः । आद्यः कुमरपालाख्यो राज्यलक्षणलक्षितः ॥३५॥ महीपालः कीर्तिपालस्तथा प्रेमलदेव्यभूत् । श्रीकृष्णभटदेवेन योदूढा मोढवासके ॥३६॥ भार्या भोपलदेवीति कुमारस्य बभूव च । अत्रान्तरे सिद्धराजो दैवज्ञं पृष्टवानिति ॥३७।।

Page #83

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः 'मम पट्टे को भविता ?, सोऽप्यूचेऽस्ति महाभुजः । मध्ये दधिस्थलिकां यस्ते भ्रातृव्यनन्दनः ॥३८॥' राज्यं न मम पुत्रस्य जीवति भ्रातृनप्तरि । तत्तं ज्ञात्वा हनिष्यामीत्यचिन्तयदयं नृपः ॥३९।। ततोऽसौ पादचारेण कपोतीमुद्वहन् स्वयम् । गत्वा प्रभासे पुत्रार्थं सोमनाथमनाथयत् ॥४०॥ सोमनाथोऽप्यथोवाच मया राज्यधर: पुरा ।। सृष्टः कुमारपालोऽस्ति तदलं पुत्रयाञ्चया ॥४१॥ सविषादस्ततो भूपो व्यावृत्तः पत्तनं प्रति । अस्मिन् जीवति पुत्रोऽपि न मे भावीत्यचिन्तयत् ॥४२॥ मन्त्रिणे कथयच्चैतत् सोऽप्यूचे युक्तमेव तत् । 'यदा पूर्वं देव ! यूयं विजेतुं मालवान् गताः ॥४३॥ घाटे वुद्धल्लिकायाश्च संरुद्धे जसवर्मणा । युष्माभि पितश्चाहं पारापतप्रयोगतः ॥४४।। त्रिभुवनपालस्यैतत् तदा राज्यं समर्प्य ते । त्वत्समीपेऽहमायातस्तेन राज्यं वशीकृतम् ॥४५॥ निजित्य जसवर्माणं त्वय्यातेऽपि वक्ति सः । राज्यं दास्ये स्वपुत्राय हत्वा सिद्धनरेश्वरम् ।।४६॥' इति मन्त्रिवचः श्रुत्वा कुद्ध: सिद्धाधिपस्ततः । त्रिभुवनपालदेवं घातयामास घातकैः ॥४७।। कुमारपालोऽप्यवन्त्यां प्रेष्यन्त भ्रातृपितृव्यकान् । भार्यां भोपलदेवीं तु दधिस्थल्याममुञ्चत ॥४८॥ स्वयं तु त्रिपुरुषाणां मठाधिपतिसन्निधौ । कपटेन जटाधारी भूत्वा श्रीपत्तने स्थितः ॥४९।। सिद्धराजोऽपि तत्रस्थं ज्ञात्वा तं च कथञ्चन । क्षयाहे कर्णदेवस्य द्वात्रिंशत्तापसैः सह ॥५०॥ तं निमन्त्र्य मठाधीशं पङ्क्त्या धावन् पदौ स्वयम् । ददर्श राजचिह्नानि कुमारपालपादयोः ॥५१॥
15
20
25

.

Page #84

5
10
कुमारपालदेवचरितम् ।
उपलक्ष्य कुमारं तं राज्ञा पृष्टो मठाधिपः । अवोचत त्रयस्त्रिंशत् तापसा वयमास्महे ।।५२।। नानाविधैर्भक्ष्यभोज्यै राजा सम्भोज्य तानथ । धौतपौतीकृते तेषां भाण्डागारे स्वयं गतः ॥५३।। अत्रान्तरे कुमारोऽपि गृहीत्वा कुण्डिकां करे । उत्क्रान्तिव्याजतो नष्ट्वाऽचालीत् प्रति दधिस्थलीम् ॥५४।। सिद्धराजोऽप्यदृष्ट्वा तं पृष्ठेऽप्रेषीच्च साधनम् । आसन्नसाधनं दृष्ट्वा कुमारो हालिकं जगौ ॥५५।। रक्ष मामिति तेनापि सञ्छन्नः कण्टकाभरैः । तमदृष्ट्वा सैन्यमपि गतं व्यावृत्य पत्तने ।।५६।। निःसृत्याथ कुमारोऽपि मुण्डाप्य विकटा जटाः । गत्वा दधिस्थली रात्रौ मिलितः सज्जनैः समम् ॥५७।। आकार्य बोसरिविप्रं कुलालं सज्जनं तथा । गन्तुं देशान्तरं ताभ्यां सह यावदमन्त्रयत् ॥५८।। तावदुज्जागरोद्विग्नौ जनकावूचतुस्तयोः । 'भवतां मन्त्रणैर्दग्धा कथं जागरिका मुधा ॥५९।। अथवा कुमारपालस्य यदि राज्यं भविष्यति । तत्कथं बोसरे ! तुभ्यं लाटदेशं प्रदास्यति ॥६०॥ किञ्च रे सज्जन ! तव चित्रकूटस्य पट्टिकाम् ? ।' बबन्ध शकुनग्रन्थि तच्छ्रुत्वा राजनन्दनः ॥६१।। सज्जनं भोपलदेव्या सह प्रैषीदवन्तिकाम् । स्वयं बोसरियुक्तस्तु चेले देशान्तरं प्रति ॥६२॥ आद्येऽह्नि करौटग्रामे उषित्वा जातलङ्घनौ । अच्छचोल्यां द्वितीयेऽह्नि प्रयातौ प्रहरद्वये ॥६३।। कुमारो बोसरिं प्राह अद्य स्याद्भोजनं कथम् । सोऽप्याहास्ति जननी मे सा मे दास्यति भोजनम् ॥६४।।
15
20
25

Page #85

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
यत:
5
10
प्रतिदिनप्रयत्नसुलभे भिक्षुकजनजननि साधुकल्पलते ! । नृपनतिनरकतारिणि भगवति भिक्षे ! नमस्तुभ्यम् ॥६५॥ इत्युक्त्वा बोसरिभिक्षां कृत्वाऽऽयातस्तदन्तिके । करम्भकुम्भी सङ्गोप्य भिक्षासुण्डीमुपानयत् ॥६६।। भुक्त्वोभावपि सुप्त्वाथ पूर्वमुत्थाय बोसरिः । करम्भं यावदश्नाति कुमारोऽचिन्तयत् तदा ॥६७।। अहोऽस्याङ्नता येन सुप्ते मय्येककोऽत्त्यसौ । जीर्णे करम्भे सोऽप्याहोत्तिष्ठ भुक्ष्व नृपात्मज ! ॥६८।। ऊचे कुमारः किं पूर्वमेकाकी भुक्तवान् भवान् । स ऊचेऽद्य मम भिक्षागतस्योक्तं स्त्रियैकया ॥६९।। 'करम्भकुम्भं हे विप्र ! रात्रावुद्धाटितं [स्थितम्]। गृहाण यदि ते कार्यं न पुनर्दूषणं मम ॥७०।।' गोपितः स मयादाय स्वयं भुक्त्वा परीक्षितः । वरं भवतु मे मृत्यू रक्षणीयो भवान् पुनः ॥७१।। राज्ये दास्ये तव ग्राममेनमुक्त्वेति राजसूः । प्राप्तो डागुरकग्रामे साध्वीलक्ष्मीश्रियो मठे ।।७२।। तया च क्षुधितो ज्ञात्वा भोजितश्चारुमोदकैः । तयैवाप्पितपाथेयः पेटलापद्रकं गतः ॥७३।। तत्रेश्वरवणिग्वाट्यां प्रविष्टस्य पटी गता । न लब्ध्वा चाटुभिरपि विषादोऽस्य ततोऽभवत् ॥७४।। प्रावृत्य बोसरिपटीं स्तम्भतीर्थे गतस्ततः । श्रीहेमसूरीन् पप्रच्छ कदा सेत्स्यति वाञ्छितम् ।। ७५।। तेऽप्यूचुः कतिपयैस्ते वर्षे राज्यं भविष्यति ।
स प्राह राज्यसन्देहो मृ(म्रि)यते तु क्षुधयाऽधुना ॥७६।। $$४. इतश्चागादुदयनो गुरून्नन्तुं सुतैः सह ।
आख्यायाऽऽम-बप्पहट्टयोदृष्टान्तं हेमसूरिभिः ॥७७।।
15
20
25

Page #86

कुमारपालदेवचरितम् ।

प्रोवाचेति कुमारोऽयं भविता परमार्हतः । सार्वभौमस्ततो मन्त्रिन् ! सन्मान्योऽतिमहादरात् ॥७८॥ कुमारोऽप्युदयनस्य गृहे तिष्ठन्नथान्यदा । केनाप्युक्तः सिद्धराजः प्रैषीत् तं प्रति घातकान् ॥७९॥ तच्छ्रुत्वा कुमारो भीतः प्राणत्राणकृते कृती । एकाकी निशि निर्गत्य जगाम वटपद्रके ॥८०॥ विशोपकैकचणकान् कडूवणिज आपणे । क्षुधार्त्तो भक्षयित्वाऽसौ खड्गमड्डाणकं ददौ ॥८१॥ निर्द्रव्यं राजपुत्रं तं विलोक्य वणिगूचिवान् । खड्गेनालं मङ्गलीके ( माङ्गलिके) भवन्तु चणकास्तव ॥८२॥ कन्नालीसिद्धपुरके जटीभूत्वाऽथ सोऽगमत् । सिद्धेश्वरपूजनार्थं स्थापितस्तन्निवासिभिः ||८३॥ तत्रैकदा शाकुनिकं मारखं पृष्टवानसौ ।
वाञ्छिताप्तिः कदा मे स्यात् सोऽप्यूचे प्रातपतेः ॥ ८४ ॥ प्रातर्मिलित्वा शकुनान्वेषणाय गतावुभौ । मुनिसुव्रतचैत्योर्ध्वं दृष्ट्वा दुर्गां स्थितौ ततः ॥८५॥
शुभचेष्टाऽकरोद्दुर्गाऽऽमलसारे स्वरद्वयम् । स्वरत्रयं च कलशे दण्डे स्वरचतुष्टयम् ॥८६॥ हृष्टः शाकुनिकोऽवोचत् सिद्धिस्ते वाञ्छिताधिका । गत्वाऽवन्त्यां स्वजनानां मिलितः सिद्धराद्भयात् ॥८७॥ वस्त्रैः सम्पूज्य कुमारस्तं मुक्त्वा तापसव्रतम् । गत्वाऽवन्त्यां स्वजनानां मिलितः सिद्धराद्भयात् ॥८८॥ गत्वा कोल्लापुरेऽद्राक्षीद् दानभोगादिसद्गुणम् । सर्वार्थसिद्धं योगीन्द्रं सेवित्वा चाप्यतोषयत् ॥८९॥ उवाच योगी मन्त्रौ स्त एकः साम्राज्यदायकः । स्वेच्छया धनदाताऽन्य आद्यः सोपद्रवः पुनः ॥९०॥ सत्त्वसारः कुमारोऽथ मन्त्रं जग्राह राज्यदम् । उक्तेन तेन विधिना पूर्व्वसेवा व्यधत्त च ॥९१॥

७
5
10
15
20
25

Page #87

10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ततः कृष्णचतुर्दश्यां गत्वा पितृवने निशि । शबस्य वक्षसि न्यस्य वह्निकुण्डं स्वयं पुनः ॥९२।। उपविश्य तस्य कट्यां यावत् होमं ददाति सः । करालमूर्तिः प्रत्यक्षस्तावत् क्षेत्राधिपोऽवदत् ॥९३।। मामनभ्यर्च्य रे धृष्ट ! किमारब्धं मुमूर्षुणा । इति श्रुत्वापि निःक्षोभः सोऽपि जापं समापयत् ॥९४।। तदा च भूत्वा प्रत्यक्षा महालक्ष्मीरवोचत । गूर्जरात्राधिपत्यं ते दत्तं वषैस्तु पञ्चभिः ॥९५॥ सिद्धमन्त्रः कुमारोऽथ नत्वा सर्वार्थयोगिनम् । कल्याणकटके देशे क्रमात् काञ्चीपुरी ययौ ॥९६।। पुष्पेषु जातिर्नगरीषु काञ्ची नारीषु रम्भा पुरुषेषु विष्णुः ।
सतीषु सीता द्रुषु कल्पवृक्षो जिनस्तु देवेषु नगेषु मेरुः ॥१७॥ ६६५. कुमारः कौतुकात् तस्मात् भ्रमन् परिसरेऽन्यदा ।
कबन्धमेकमद्राक्षीत् वैरिणापास्तमस्तकम् ॥९८।। ततपार्वे मिलितः स्त्रीणां शुश्रावान्योऽन्यजल्पितम् । 'अहो केशकलापोऽस्य अहो श्रवणलम्बता ॥९९।। अहो धनत्वं कूर्चस्याहो ताम्बूलव्यसनिता । अहो विरलदन्तत्वं !' श्रुत्वैति च स ता जगौ ॥१००। कथमेतत् ततस्ताश्चावोचत्-'किं चित्रमत्र यत् । दीर्घ वेणीसलं पृष्ठे स्कन्धे कुण्डलयोः किणे ॥१०१॥ आनाभि हृदि गौरत्वाद् दृष्यते श्मश्रुणः सलम् । ताम्बूलव्यसनाच्चैषोऽङ्गुष्टश्चूर्णेन चर्चितः ॥१०२॥ नित्यं विरलदन्तानां क्षित्यारक्ता कनिष्ठिका ।' तच्छ्रुत्वा चिन्तयदसौ बहुरत्ना वसुन्धरा ।।१०३।। कृत्वा स्नानं कुमारोऽथ सरस्यमृतसागरे । तीरदेवकुले गत्वाऽर्च्यमानं ददृशे शिरः ॥१०४।। तस्येतिवृत्तं पृष्टश्च कश्चन स्थविरोऽवदत् । 'पुरेह प्रवरो राजा कारिते सरसि स्वयम् ॥१०५।।
20
25

Page #88

कुमारपालदेवचरितम् ।
यतः
ऽन्वहम् ॥१०६॥
पद्मकोशाद् विनिर्गत्य शीर्षमेकं सकुण्डलम् । त्रिः कृत्वो ब्रुडतीत्युक्त्वा निमज्जद् ददृशेऽ तदर्थं पण्डितैः पृष्टैः प्राप्य मासचतुष्टयम् । तद् ज्ञातुं प्रस्थिता विप्राश्चत्वारो वृद्धसन्निधौ ॥१०७॥
यदेकः स्थविरो वेत्ति न तत्तरुणकोटयः । नृपं यो लत्तया हन्ति वृद्धवाक्यात् स पूज्यते ॥ १०८॥ ततो गत्वा मरौ देशे स्थविरः कोऽप्यपृच्छ्यते । स्वपिता दर्शितस्तेन तेनापि स्वपितामहः ॥ १०९ ॥ सविंशतिशतवर्षदेशीयस्यास्य सन्निधौ । विप्रैरप्रच्छि शीर्षस्य ब्रुडतीत्युक्तिकारणम् ॥११०॥ सोऽप्यूचे भोजयित्वा तान् शुनीडिम्भचतुष्टयम् । गृह्णीतेदं महामूल्यं शुद्धयत्यध्वव्ययो यतः ॥ १११॥ लोभाद् विप्रा अपि कटौ कृत्वा तांश्चलनाक्षमान् । व्याघुटन्तं वृद्धमूचुः स सन्देहस्तथैव नः ||११२॥ संशयश्छिन्न एवायमित्युक्ते तेन तेऽभ्यधुः । कथं स ऊचे शास्त्रज्ञा अपि तदपि वित्थ न ॥ ११३ ॥ यत उक्तम्

श्वानगर्द्दभचाण्डालमद्यमांसरजस्वलाः । स्पृष्ट्वा देवलकं चैव सचेलस्नानमाचरेत् ॥ ११४॥ शास्त्रनिषिद्धः संस्पर्शो विप्राणां युज्यते कथम् ।
प्यूचुर्बहुमूल्यानि वडिम्भानि त्वमप्यधाः ॥११५॥ ततोऽस्माभिर्गृहीतानि लोभाद् विक्रियते न किम् । ऊचे वृद्धस्तदेवेदं विश्वं ब्रुडति लोभतः ॥ ११६॥ इति ते छिन्नसन्देहाः कुमारेहागताः पुनः । पण्डितैः पुस्तकैष्वेष लिखितोऽर्थः सविस्तरः ||११७||
राज्ञोऽदर्शि नृपोऽप्याह सत्यमेतत् शिरो यदि । श्रुत्वैनमर्थं न पुनः सरसो निस्सरिष्यति ॥ ११८ ॥

5
10
15
20
25

Page #89

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः तथाकृते तथायाते चैत्यं निर्माप्य भूभुजा । देवस्थाने स्थापितं च शीर्षमेतत् प्रसिद्धये' ॥११९।। तच्छ्रुत्वा विविधाश्चर्यदर्शनाज्जातनिश्चयः । किञ्चित्कालं कुमारोऽपि काञ्च्यां स्थित्वा विनिर्ययौ ।।१२०।। मल्लिनाथजनपदे स्थित्वा कोलम्बपत्तने ।
सोमनाथेन कोलम्बस्वामी स्वप्ने न्यगद्यत ॥१२१।। ६६६. भविष्यो गूर्जरात्रायाः स्वामी श्वस्तव पत्तने ।
समेष्यति जटाधारी विधेयं तस्य पूजनम् ॥१२२।। चतसृषु दिक्षु मुक्तैः पुरुषैः पुरसीमनि । यथोक्तलक्षणो वीक्ष्य कुमारो भक्तिपूर्वकम् ।।१२३।। आहूय नृपतेः पार्वे समानिन्ये ततो नृपः । अभ्युत्थाय स्वकीया सने तं स न्यवेशयत् ॥१२४।। निगद्य शम्भोरादेशं राज्ञा राज्ये निमन्त्रितः । निषेध्य कुमारस्तस्य पार्श्वे तस्थौ यथासुखम् ।।१२५।। सोचे(?) तथापि तेऽभीष्टं कुमार ! किं करोम्यहम् । कुमारः प्राह येनात्र ज्ञायते मे समागमः ॥१२६।। दशगव्यूतिविस्तारे कोलम्बपत्तनान्तरम् । भूमीमप्राप्य राज्ञाऽथ सङ्कोच्य निजमन्दिरम् ॥१२७|| कुमारपालेश्वराख्यः प्रासादस्तत्र कारितः ।
कुमारपालनामाङ्क नाणकं च प्रवर्तितम् ॥१२८|| ६६७. ततः कुमारो निर्याय प्रतिष्ठानपुरं गतः ।
द्विपञ्चाशद्वीरकूपाद्याश्चर्याणि तु वीक्ष्य सः ॥१२९॥ प्राप्तः क्रमेणोज्जयिन्यां निजस्वजनसन्निधौ । भ्रमंस्तत्रान्यदा यातः कुडङ्गेश्वरमन्दिरे ।।१३०।। प्रणम्य लिङ्गं तन्मध्ये व्याप्तं सप्तफणाङ्करैः । वीक्ष्य प्रशस्ति तन्मध्ये गाथामेतामवाचयत् ॥१३१॥ पुन्ने वाससहस्से सयम्मि वरिसाण नवनवइ अहिए । होही कुमरनरिंदो तुह विक्कमराय ! सारिच्छो ॥१३२॥
15
20

-

Page #90

कुमारपालदेवचरितम् ।
आत्मनो नामसाम्यं च वर्षाणां वीक्ष्य पूर्णताम् । गाथार्थं कुमारोऽपृच्छज्जैनदर्शन(नि)सन्निधौ ।।१३३।। सोऽप्याख्यत्-'पूर्वमत्रासीत् सिद्धसेनदिवाकरः । विक्रमादित्यभूपस्य तेनाऽभ्यर्थनया किल ॥१३४।। द्वात्रिंशद्-द्वात्रिंशिकाभिर्वीतरागः स्तुतस्ततः । कुडङ्गेश्वरलिङ्गं च स्फुटितं तस्य मध्यतः ॥१३५।। आविरभूद्धरणेन्द्रः श्रीपार्श्वप्रतिमाकरः । तं दृष्ट्वा विक्रमादित्यभूजानिः परमार्हतः ॥१३६।। तेनैकदा सिद्धसेनः पृष्टः किं कोऽपि भारते । अतः परं जैनभक्तः सार्वभौमो भविष्यति ॥१३७।। श्रुतज्ञानेन विज्ञाय गाथेयं गुरुणोदिता । राज्ञा च लेखितात्रैव –' तच्छ्रुत्वा कुमारोऽवदत् ॥१३८॥ 'आर्हतानामहो शक्तिरहो ज्ञानमहो व्रतम् ।
अहो परोपकारित्वं किममीषां हि नाद्भुतम् ।।१३९।।' ६६८. ततः सज्जन-भोपल्लदेवी-बोसरिभिः सह ।
धृत्वा निर्भरवेषं स उज्जयिन्या विनिर्ययौ ॥१४०॥ मध्ये दशपुरं भूत्वा चित्रकूटनगं गतः ।। शान्तिचैत्ये श्वेतभिक्षो रामचन्द्रस्य सन्निधौ ॥१४१॥ जातचित्रश्चित्रकूटदुर्गोत्पत्तिमपृच्छत । रामोऽप्यूचे-'इतः क्रोशत्रयेऽभून्मध्यमापुरी ॥१४२॥ तत्र चित्राङ्गदो राजा सोऽन्यदाऽभिनवैः फलैः । योगिना व्याघ्रयुक्तेन षण्मासावधि सेवितः ॥१४३।। पृष्टो हेतू रहो राज्ञा योग्यूचे मन्त्रसिद्धये ।। द्वात्रिंशल्लक्षणवतः सान्निध्यात् तेऽभवच्च सः ॥१४४।। यतः कृष्णचतुर्दश्यां रात्रौ चित्रनगोपरि ।। मम सिद्ध्यति मन्त्रश्चेत् त्वं तत्रोत्तरसाधकः ॥१४५।। ओमित्युक्त्वा नरेन्द्रेण स योगीन्द्रो व्यसृज्यत ।। राजपत्न्यान्तरितया त्वछ्त्वाऽवाचि मन्त्रिणे ॥१४६।।

Page #91

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः उवाच मन्त्री ज्ञाप्योऽहं यदा तत्र व्रजेन्नृपः । ततो यथोक्तवेलायां खड्गव्यग्रकरो नृपः ॥१४७।। एकाकी निर्ययौ छन्नो राजा ज्ञात्वा च मन्त्र्यपि । दक्षो नरेन्द्रक्षार्थं नृपेणालक्षितोऽन्वगात् ॥ १४८।। नृपोऽपि चित्रशैलाग्रमारूढो वीक्ष्य योगिनम् । व्याघ्रं च होमसामग्री ततोऽजल्पत् करोमि किम् ॥१४९।। रक्षार्थं होमसामग्र्या मुक्त्वा तत्र नरेश्वरम् । योगी जलार्थं सव्याघ्रः क्षीरकूपं गतः स्वयम् ॥१५०।। इतश्च प्रकटीभूय नत्वोच्चैर्मन्त्रिणा नृपः । देवोपकरणैरेभिः साध्यते स्वर्णपूरुषः ॥१५१॥ तत्तं सिसाधिषुर्योगी होमित्वा त्वत्तनु ध्रुवम् । ततो यतस्व रक्षायै इत्युक्त्वाऽन्तरितोऽथ सः ॥१५२॥ राज्ञा सह ततः स्नात्वा जलमानीय योगिना । विलेपनैर्विलिप्याङ्गं होमार्थं ज्चालितोऽनलः ॥१५३।। उक्तश्च राजा-'त्वं देव ! प्रतिपन्नैकवत्सलः । तदस्य वह्निकुण्डस्य देहि प्रदक्षिणात्रयम् ॥१५४॥' राजा सशङ्कस्तं प्राह-'त्वं योगिन् ! अग्रतो भव ।' ततो योगी तथा कुर्खन्न च्छलं प्राप भूपतिः ॥१५५॥ अथ व्यावृत्य सहसा नृपं यावज्जुहोति सः । तावन्नृपेन्द्र-मन्त्रिभ्यां स एवाग्नौ हुतो हठात् ॥१५६।। व्याघ्रोऽप्यनुप्रविष्टस्तं जातोऽथ स्वर्णपूरुषः । सम्पूज्य तं गृहीत्वा च राजाऽगात् मध्यमां पुरीम् ॥१५७॥' यच्छन् यथेच्छं द्रविणं ख्याति स प्राप सर्वतः । ततः ऋद्धिरक्षार्थमादिदेशेति मन्त्रिणे ॥१५८॥ यथा चित्रगिरेः पार्वे कूटशैलोऽस्ति दुर्गमः । तस्योपरि महादुर्गं कारयाभङ्गुरोद्यमः ॥१५९।। मन्त्रिणाऽपि तथारब्धे यावच्चेचीयते दिवा । तावन्निपतति रात्रौ षण्मासा इति जज्ञिरे ॥१६०॥
15
25

Page #92

कुमारपालदेवचरितम् ।
तथाप्यभङ्गुरोत्साहं नृपं कूटाचलाधिपः ।
उवाच माग्राम्य (मा कृथा) दुर्गमत्र कर्तुं न कोऽप्यलम् ॥१६१ ॥ प्राणात्ययेऽपि कर्ताऽस्मि नृपेणोक्ते सुरोऽब्रवीत् । यद्येवं निश्चयस्तर्हि कुरु चित्रनगोपरि ॥ १६२॥ दुर्गस्य नाम मध्ये तु देयं मे नाम भूपते ! । ततश्चित्राङ्गदश्चक्रे दुर्गं चित्रनगोपरि ॥ १६३ ॥ चित्रकूटेति दत्ताख्यं देवेन तदधिष्ठितम् । कोटीध्वजानां यन्मध्ये सहस्राणि चतुर्द्दश ॥ १६४ ॥ लक्षेश्वराणां योग्या च कारिता तलहट्टिका । वापीकूपसरोमुख्यं शेषं देवेन निम्मितम् ॥१६५॥
§§९. इतश्च स्वर्णपुरुषं सिद्धं चित्राङ्गदस्य तम् ।

ग्रहीतुं कन्यकुब्जेशः शम्भलीशनृपो बली ॥१६६॥ अरोत्सीद् दुर्गमागत्य ततश्चित्राङ्गदोऽपि हि । नियन्त्रितपुरद्वारो लसत्युपरि निर्भयः ॥१६७॥ चाराः कौरिकवेषेण वर्षेः कतिपयैः पुरम् । प्रविश्य शुश्रुवुर्वा गृहे शुल्काधिकारिणः || १६८|| गवाक्षस्था मन्त्रिपुत्री लालयन्ती सुतं निजम् । भाषते तात ! किं नैते मुच्यन्ते वणिजारकाः ॥ १६९ ॥ हसित्वा तत्पिताहैते न वत्से ! वणिजारकाः । शम्भलीशचमूरेषाऽवात्सीद् दुर्गजिघृक्षया || १७० ।। वत्से ! जन्म यदा तेऽभूत् तदेदं सैन्यमागतम् । त्वमूढा पुत्रवती वत्से ! जाता चैतत् तथैव तु ॥ १७१ ॥ तच्छ्रुत्वा शम्भलीशोऽपि ससैन्यो दुर्गगोपुरे । प्रोक्तो गवाक्षस्थबर्करीवेश्यया यतः ॥ १७२ ॥ गण्डूपदः किमधिरोहति मेरुशृङ्गं किं वा खेरजगरो निरुणद्धि मार्गम् । शक्येषु वस्तुषु बुधाः श्रममारभन्ते दुर्गग्रहग्रहिलतां त्यज शम्भलीश ! ॥१७३॥

१३
5
10
15
20
25

Page #93

5
१४
10
15
20
25

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
अथापसृत्य राज्ञाऽपि प्रेषिता गूढपूरुषाः । समर्प्य प्राभृतं तस्याः प्रोचुः स्वामिनि ! नः प्रभुः ॥१७४॥ जित्वा चित्राङ्गदं दुर्गं जिघृक्षुस्त्वत्प्रसादतः । तत् प्रसीदादिशोपायं साऽपि हृष्टा जगाद तान् ॥१७५॥ सर्वाः प्रतोलीरुद्घाट्य पूरितार्थिमनोरथः । भुङ्क्ते चित्राङ्गदो नित्यमागन्तव्यं तदा त्वया ॥१७६॥ विवृणोमि गवाक्षस्था यदा केशानहं तदा । ज्ञेया भोजनवेलाऽथ तं ज्ञात्वा शम्भलीशकः ॥ १७७॥ बर्करीगणिकाभेदात् द्वितीये जगृहेऽह्नि तम् । दुर्गतश्च चित्राङ्गदो गृहीत्वा स्वर्णपूरुषम् ॥१७८॥ क्षीरकूपे ददौ झम्पां तच्छ्रुत्वा शम्भलीशराट् । क्षीरकूपाज्जलं कृष्ट्वा दृष्ट्वा तं स्वर्णपूरुषम् ॥ १७९॥ यावत् कर्षयते तावत् पुनः पूर्णः स कूपकः । विलक्षः सोऽथ चित्राङ्गसुतं वाराहगुप्तकम् ॥१८०॥ संस्थाप्य च स्वयं राज्ये कन्यकुब्जं पुनर्गतः । स्वाभार्याग्रेऽपठद्दुर्गं (?) भद्रो वादीश्वरोऽन्यदा ॥ १८१ ॥ 'चित्रकूटमिदं भद्रे ! पृथिव्यामेकलोचनम् । द्वितीयलोचनस्यार्थे तपस्तपति मेदिनी ॥ १८२॥'
कुमारः सपरीवारस्तच्छ्रुत्वाऽऽरुह्य तं नगम् । विस्मितः सर्वतो वीक्ष्य दिग्नागान् सञ्जगाद च ॥१८३॥ शैलाः सर्वे गण्डशैलानुकाराः वृद्धा ग्रामाः क्षामधामोपमानाः । कुल्यातुल्याः प्रौढसिन्धुप्रवाहाः सन्दृश्यन्ते दूरतो ऽत्राधिरूढैः ॥१८४॥
६६१०. ततस्तदीक्षासोत्कण्ठः कन्यकुब्जपुरं ययौ । चूतानां लक्षशो वीक्ष्य लक्षारामान् सविस्मयः || १८५|| पप्रच्छ कञ्चित् किं चूता दृश्यन्ते गणनातिगाः । सोऽप्यूचे न करोऽत्रास्ति चूतानां तद् धना अमी || १८६ |

Page #94

कुमारपालदेवचरितम् ।

राज्येऽहमपि चूतानां करं मोक्ष्ये स्वनीवृति ।
विचिन्त्येति कुमारोऽगात् कासी ( शीं) निर्भरवेषभृत् ॥१८७॥ भ्रमन्नेकेन वणिजा वस्त्राद्यैः सत्कृतः कृती । द्वितीयेऽह्नि लुण्ट्यमानं तद्गृहं वीक्ष्य दुःखितः ॥१८८॥ कञ्चित् पप्रच्छ किमिदं सोचेऽद्यापुत्रको वणिक् । मृतोऽसौ तद्गृहं तेन लुण्ट्यते राजपूरुषैः ॥ १८९॥ कुमारोऽचिन्तयदसौ धिग् ! राज्यं यदपुत्रिणाम् । म्लेच्छानामिव सर्वस्वं राजा गृह्णाति पुत्रवत् ॥ १९०॥ राज्ये नाहं ग्रहीष्यामि स्वदेशे स्वमपुत्रिणाम् । प्रतिज्ञायेति कुमारो गतः पाटलीपुत्रके ॥१९१॥ ततो राजगृहे याते वीक्ष्य वैभारपर्वतम् । श्रुत्वा समवसरणस्थानान्येष विसिष्मये ॥ १९२॥ नवद्वीपकदेशेषु गत्वा जयपुरं ययौ । ततोऽपि कामरूपेऽगात् कामाक्षेक्षणकौतुकी ॥१९३॥ ततोऽगात् तत्र यत्रास्ति सर्परूपेण भूपतिः । भौतिकं दैविकं चापि यद्राज्ये न भयं भवेत् ॥१९४॥
कुमारोऽगाच्चर्म्मकारबालचण्डापणेऽन् ऽन्यदा । उपानदर्थं तेनापि सादरं पूर्वनिम्मितम् ॥१९५॥
प्रधानमुपानयुग्मं कुमारः परिधावितः । एतन्मूल्यं न मेऽस्त्यूचे, चर्मकारस्ततोऽवदत् ॥१९६॥
उपानद्युगलमेतत् युज्यते तव पादयोः ।
मूल्येनालं तव स्वामिन् ! मङ्गलीके ( माङ्गलिके) मया कृतम् ||१९७||
हृष्टस्तच्छुभवाक्येन शुश्राव कुमरस्तदा ।
पत्तने पादुकाराज्यं मरणात् सिद्धभूभृतः ॥ १९८॥
१५
कुमारपालभूपालं शृणोषि पत्तने यदा । शीघ्रमेयास्तदामन्त्र्य मोचिकं कुमरस्ततः ॥ १९९॥ उज्जयिन्यां सानुचरो गत्वाऽखण्डप्रयाणकैः । कन्नालीसिद्धपुरेऽगाल्लात्वाशेषकुटुम्बकम् ॥ २००॥

5
10
15
20
25

Page #95

१६
10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ६६११. तत्र पूर्वप्रतिपन्नमातुलस्य द्विजन्मनः ।
गृहे मुक्त्वा स्वकुटुम्बं एकाकी पत्तने ययौ ॥२०१॥ गत्वाऽऽवासे कृष्णभटदेवस्य भगिनीपतेः । रात्रौ ननाम कुमरो भगिनीं प्रेमलदेविकाम् ॥२०२।। भ्रातेति प्रत्यभिज्ञाय तयापि स्नापितः स्वयम् । स्नाननीरे वीक्ष्य स्नातां दुर्गा शाकुनिकोऽवदत् ॥२०३॥ सप्ताहान्तं भवान् राजा प्रमाणं शकुनो यदि । तदाकर्ण्य भगिन्यापि विज्ञप्तं पत्युरात्मनः ।।२०४।। मण्डलेशः कृष्णदेवः कुमारं परिरभ्य तम् ।। तवैव राज्यं नान्यस्य माविषीदेत्युवाच सः ॥२०५।। महीतटदेशाधीशं विजयपालराणकम् । मित्रमाकार्य कृष्णेन पर्यालोचः कृतस्ततः ॥२०६।। अग्रे प्रधानैश्चौलुक्यौ द्वौ स्तो राज्यार्थमाहूतौ । महीपाल-रत्नपालौ राज्यं त्वस्यैव मे मतिः ॥२०७।। द्वितीयेऽह्नि प्रधानानां ज्ञापयित्वेति तौ ततः । आजुहावतुः कुमार श्रीजयसिंहमेरुके ॥२०८॥ ततः प्रधानैः सम्भूय पूर्व राज्यार्थमाहूतः । महीपालस्तान् नत्वाऽऽह दत्तादेशं करोमि किम् ? ॥२०९।। तं विसृज्य रत्नपालस्तैराहूतो महेश्वरम् । प्रणम्य सचिवादींश्च प्राञ्जलिः प्राह पूर्ववत् ।।२१०।। विसृष्टः सोऽप्यथाहूतः कुमारपाल ईश्वरम् । नत्वा सहेलमावर्योत्तरीयाञ्चलसञ्चयम् ।।२११।। तानाह्वास्ताभिषेकाय मृगेन्द्रासनमास्थितः । ततः कृष्णादिभिः प्रोचे परामर्श विमुच्य भोः ! ॥२१२।। अत्रार्थे मा विलम्बध्वं कार्य चेज्जीवितेन वः । तद्भीतैस्तैस्तथा चक्रे कुमारगुणरञ्जितैः ।।२१३।। मौक्तिकसेतिका क्षिप्ता तच्छीर्षेऽभूत् सपल्लिका । कृष्णभटदेवमुख्यैस्ततो राजेत्यसौ नतः ॥२१४||
15
20
25

.

Page #96

कुमारपालदेवचरितम्।
श्रीकुमारपालदेवो वेष्टितो मण्डलेश्वरैः । पट्टहस्तिसमारूढो मेघाडम्बरमण्डितः ॥२१५।। चामरैर्वीज्यमानस्तु गृह्णन् पौरजनाशिषः । प्रतीच्छन् पौरजनानाशु राजप्रासादमासदत् ॥२१६।। कृतोपकारानाकार्य सर्वान् सर्वहितस्ततः । कृतज्ञः कृतवान् राजा तेषां पूजां यथोचितम् ॥२१७।। सहकारकरो मुक्तस्त्यक्तं च रुदतीधनम् । व्यसनानि निषिद्धानि सप्त देशेषु सप्तसु ॥२१८।। वधो निषिद्धो वर्षाणि द्वादशाखिलदेहिनाम् । विश्वम्भरा तेन तेने जैनप्रासादमण्डिता ।।२१९॥ स कौबेरीमातुरष्कं पूर्वामात्रिदशापगाम् । याम्यामाविन्ध्यमावाद्धि पश्चिमां साध्वसाधयत् ।।२२०।। कुमारपालदेवस्य किमेकं वर्ण्यते क्षितौ । जिनेन्द्रधर्ममाराध्य माहेन्द्रं यो दिवं ययौ ॥२२१।।
10
15
इति श्रीकुमारपालचरितं समाप्तम् ॥

Page #97

कुमारपालदेवचरितम् । मूलादर्श लिखिताः परिशिष्टरूपाः
कति श्लोकाः।
5
येषां कम्पितमन्तरात्मभिरपि श्रुत्वा तयोः सङ्गतं, दृष्टं गूर्जरराज कौतुकमिदं चेतः समुत्कण्ठते । उद्योगे भवतश्चलद्गजघटासङ्घट्टभाराकुलभ्रश्यद्भवलये महीतलभुजां किं किं करिष्यन्ति ते ॥१॥ ब्रूमः किञ्चन काश्यपीधव ! भव श्रोतुं क्षणं सोद्यमः, केयं त्वय्यपि राज्ञि निर्मलकले चन्द्रस्य राजश्रुतिः । शान्तं शान्तमथो सितैर्गुणशतैरेकास्तु भाषानिशं, युष्मद्वंशनिवेशकारणमिदं चन्द्रो ननु श्रीपदम् ॥२।। बाई कामु न होइ याहि परही रूपातिरेकाप्पितं, जाते ताहि कुतस्तनुत्रिनयनप्लुष्टाङ्गयष्टिर्जडि । इन्द्रोऽप्येष कि होइ ताहि विलसच्चक्षुःसहस्रं वपुः, जाणं...रि कुमारपालनृपतिर्मूर्तो नयः क्ष्मातले ॥३॥ शीतांशुर्वपुभारसम्भृतरसं खं मण्डलं खण्डशः, क्षीणं वीक्ष्य बत प्रतापवसते पादाश्रितो यद्भवेत् । तेनैवोपनयेन पुष्टिघटनापात्रं पुनः स्यादसौ, साध्यं किञ्चि(ञ्च) दिनस्य किन्तु कमलोल्लासैकहेतोः स्वयम् ||४|| अप्येकाङ्गपरिग्रहस्य भवतः सप्ताङ्गराज्यश्रिया, श्रुत्वा कर्षणकेलिकौशलकलाप्रौढक्रम विक्रमम् ।
10
15

.

Page #98

मूलादर्श लिखिताः परिशिष्टरूपाः कति श्लोकाः ।
क्षोणीपाल कुमारपाल ! जलधिमध्ये निलीनो हरिः, स्वां लक्ष्मी भुजवज्रपञ्जरगतां धत्ते भयव्याकुलः ॥५॥ एक्कह पाली माटि वीसलस्यउ झगडउ कियउ । कुमरपाल रणहाटि बीजी वार कु बहुरिस्यइ ।।६।। -विसलमारणे । कुमरपाल म चिंति करि चिंतिउ किं पि न होइ । जिणि तउं रज्जि थप्पिउ चिंत करेस्यइ सोइ ॥७॥ -चाहडागमे ।
5

Page #99

5
10
15
श्रीसोमतिलकसूरिविरचितं कुमारपालदेवचरितम् ।
॥ नमः श्रीवीतरागाय ॥
अत्र श्रीकुमारपालदेवचरित्रं व्याक्रियते ।
-

प्रपालयन्तोऽपि कलौ धरित्रीं स्वमज्जका एव पैरे नरेन्द्राः । कुमारपालः परमार्हतस्तु लोकं तथा स्वं च समुद्दधार ॥१॥
तथा हि
६१. स्वस्ति श्रीगौर्जरो देशो न लेशो यत्र पाप्मनाम् । पुरं सुरपुरप्रायं तत्राणहिल्लपत्तनम् ||२|| बभूव भूपतिर्भीमदेवो भीमपराक्रमः । आतपत्रायितं मूर्ध्नि यद्यशश्चन्द्रमण्डलम् ||३|| विमातृजौ क्षेमराज - कर्णदेवौ तदङ्गौ । मिथः प्रीतिपरीणद्धौ दस्राविव बभूवतुः ॥४॥ भीमे दिवङ्गते क्षेमराजो राज्यक्षमो [ पि] हि । पित्रादेशात् प्रीतितश्च कर्णं राज्ये न्यवीविशत् ॥५॥ राज्यं पालयतस्तस्य नीत्या कर्णमहीपतेः । जातोऽङ्गजो जयसिंहदेवनामा विविक्तघीः ||६|| श्रीकर्णे गते दैवाद् बालकोऽपि स एव हि । अभ्यषिच्यत सामन्तैर्बलीयान् पुण्यवैभवः ||७||
1. B ॐ नमो वीतरागाय । 2. B अत्र च । 3. B परै । 4. B अस्ति । 5. A अभिषिच्यत् ।

Page #100

कुमारपालदेवचरितम्।
वशीकृत्य चतुःसिन्धुसमर्यादां वसुन्धराम् । सिद्धबर्बरकः सोऽभूत् सिद्धराज इति श्रुतः ॥८।। सिद्धराजः श्रीहेमसूरीनभ्यर्थ्य सादरम् । श्रीसिद्धहेमचन्द्राख्यं शब्दशास्त्रमचीकरत् ॥९।।
इतश्च
10
15
88२. देवप्रसाद इत्यासीत् क्षेमराजस्य नन्दनः ।
तत्पुत्रश्च त्रिभुवनपालदेवः प्रजाहितः ॥१०॥ त्रयोऽभूवन् सुतास्तस्य प्रशस्यगुणसम्पदः । आद्यः कुमारपालोऽभूत् सार्वभौमगुणालयः ।।११।। महीपाल-कीर्तिपालौ जातौ तस्यानुजावुभौ । पदक्रमाविव स्पष्टं वेदवाक्यस्य संहतौ ॥१२॥ भार्या भोपलदेवीति भगिनी प्रेमलदेव्यभूत् । श्रीकृष्णभटदेवेन योदूढा मोडवासके ॥१३॥ अन्यदा सिद्धराजेन्द्रः पट्टे को भविता मम । दैवज्ञमिति पप्रच्छ सोऽपि ज्ञात्वेदमब्रवीत् ॥१४॥ ग्रामे दधिस्थलीनाम्नि यस्ते भ्रातृव्यनन्दनः । समृद्धमपि ते राज्यं तदायत्तं भविष्यति ।।१५।। तं हत्वाऽपि करिष्यामि निजराज्यं स्वपुत्रसात् । इति श्रीसिद्धभूपालः पुत्रप्राप्तिकुतूहली ॥१६।। पादचारेण कापोतीमुद्वहन् स्कन्धयोर्द्वयोः । प्रभासतीर्थे सद्भक्त्या सोमनाथमयाचयत् ॥१७॥ उक्तं सोमेश्वरेणापि पर्याप्तं पुत्रकाम्यया ।। सृष्टः कुमारपालोऽस्ति मया राज्यधरः पुरा ॥१८॥ जीवत्यमुष्मिन्नो पुत्रसम्पत्तिर्भविता मम । चिन्तयन्निति भूपालो विषण्णः प्राप पत्तनम् ॥१९॥
20
25
1. B देवप्रासाद० । 2. B ०पाल: देवः । 3. A भावलदेवी० । 4. B मोढवासके। 5. A ०मयात्रयत् । 6. B भवता ।

.

Page #101

10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः रहस्यं मन्त्रिणोऽवोचत् सोऽप्याख्यद् देव ! युज्यते । विजेतुं मालवान् यूयं यदा पूर्वमुपस्थिताः ॥२०॥ रुद्ध बुद्धिल्लिकाघट्टे यशोवर्ममहीभृता । राज्यं न्यस्य त्रिभुवनपालेऽहमपि तत्क्षणात् ।।२१।। युष्माकमाज्ञया युष्मत्समीपमुपतस्थिवान् । वशीकृतमिदं राज्यं तेनास्मिन्नन्तरे तव ।।२२।। त्वय्यायातेऽपि निर्जित्य शत्रून् स किल भाषते । सिद्धराजं निहत्याहं दास्ये राज्यं स्वसूनवे ॥२३।। विशिष्येति वचः क्रुद्धो नृपस्त्रिभुवनाभिधम् । घातकैर्घातयामास शेषेष्वपि जिघांसुधीः ।।२४।। तत: कुमारपालोऽपि प्रेष्यावन्त्यां कुटुम्बकम् । भार्यां मुक्त्वा दधिस्थल्यां स्वयं पत्तनमभ्यगात् ॥२५॥ स्थितं(त:?) जटाधरीभूय मठे त्रिपुरुषाभिधे । तं ज्ञात्वा सिद्धभूपोऽपि क्षयाहे कर्णभूपतेः ।।२६।। द्वात्रिंशता जटाभृद्भिः सार्धं गेहे निमन्त्र्य च । प्रत्येकं क्षालयामास तेषां पादौ नृपः स्वयम् ॥२७।। विलोक्य राजचिह्नानि कुमारपालपादयोः । गूढाकारेङ्गितो राजा वरभोज्यैरभोजयत् ।।२८।। वधोपायचिकीर्द्धातोत्तरीयाहरणच्छलात् । यावत् कोशगृहेऽगच्छत् कुमारोऽपि हि तावता ।।२९।। आदाय कुण्डिकां पाणौ वान्तिव्याजेन तत्क्षणम् । निर्गत्य सौधतोऽचालीद् ग्राम प्रति दधिस्थलीम् ॥३०॥ तमदृष्ट्वा नरेन्द्रोऽपि प्रजिघाय चमूं रयात् । तामासन्नां विभाव्योचे हालिकं रक्ष मामिति ॥३१॥ आच्छाद्य कण्टकैः सोऽपि ररक्ष क्षणमात्रतः । गुणाय खलु कल्पन्ते कण्टका अपि कर्हिचित् ॥३२॥
15
20
25
1. B राज्यं दास्ये । 2. B ख्ययाहे । 3. A ०काराङ्गितो । 4. B क्षणमाश्रवः ।

Page #102

5
10
कुमारपालदेवचरितम् ।
इतस्तत: परिभ्रम्य नृपसैन्यं न्यवर्तत । पुण्येषु जागरूकेषु जात्यन्धाः खलु शत्रवः ॥३३॥ कुमारोऽपि विनिर्गत्य दूरीकृत्योत्कटा जटाः । सञ्जग्मे स्वजनैः सार्धं गत्वा ग्रामं दधिस्थलीम् ॥३४॥ भूयोऽपि पत्तनात् त्रस्तो भाण्डान्तर्विनिवेशनात् । सज्जनेन कुलालेन रक्षितो योगिरूपभाक् ॥३५।। तथैव बटुरूपेण गतं ग्रामे यशोधने । दधिभाण्डेषु रक्षत्वा बोसरिमित्रतामगात् ॥३६।। सार्द्ध कुलाल-विप्राभ्यां सुहृद्भयामेकदा पुनः । समगस्त कुटुम्बस्य राज्योपायचिकीरथ ॥३७।। सज्जनेन कुलालेन विप्रबोसरिणा च सः । सार्धं मन्त्रयते यावत् देशान्तरविधित्सया ॥३८॥ तावत् तन्मन्त्रणोद्विग्नौ पितरावूचतुस्तराम् । किमनुत्पन्नपुत्रस्य नामवज्जागरौ मुधा ॥३९।। यद्वा राज्ये कुमारस्य बोसरे ! लाटनीवृतम् । लप्स्यसे सज्जन ! त्वं च चित्रकूटस्य पट्टिकाम् ॥४०॥ श्रुत्वेति शकुनग्रन्थि बद्ध्वा च नृपनन्दनः । साधू बोसरिणाऽचालीद् देशान्तरदिदृक्षया ॥४१॥ स्थितौ करौटकग्रामे प्रथमेऽह्नि बुभुक्षितौ । आछउल्यां पुनः प्राप्तौ यामयुग्मे परेद्यविः ॥४२॥ कुमारपालः प्राह स्म भोजनं कथमद्य भोः ! । अस्ति मे शाश्वती माता भिक्षेत्याख्याय बोसरिः ॥४३॥ प्रविश्य ग्राममादाय भिक्षां प्राप्तस्तदन्तिके । करम्बभाण्डं निहृत्य भिक्षाशुण्डीमदर्शयत् ॥४४॥ भोजनान्ते क्षणं सुप्तो बोसरिमित्रवत्सलः । करम्बं बुभुजे यावदेकाकी पूर्वमुत्थितः ॥४५।।
15
25
1. A बहुरूपेण । 2. A ०मित्राभ्यां । 3. A समागस्त । 4. A ग्रामयुग्मे । 5. B .त्याख्यायि।

Page #103

२४
कुमारपालचरित्रसग्रहः
अल्पनिद्रः कुमारोऽपि तत् तथा वीक्ष्य चक्लृपे । अहो ! विप्रस्य सर्वेष्टा भोजनस्पृहयालुता ॥४६॥ विप्रोऽपि भोजने जीर्णे कुमारं प्राह भुज्यताम् । किमेकाकी पुरो भोक्षीरिति पृष्टः पुनर्जगौ ॥४७।। उक्तमिभ्यस्त्रिया मेऽद्य भिक्षां कर्तुमुपेयुषः । स्थितमस्थगितद्वारं भक्ष्यभाण्डमिदं निशि ॥४८॥ ममात्रादूषणं भद्र ! गृह्यतां यदि वाञ्छसि । भेदं स्याद्दूषितं तेन प्रथमं भुक्तवान् स्वयम् ॥४९।।
यत:
10
15
'यस्याधारण जीवन्ति शतानि खलु देहिनाम् । स एव शतनाशेऽपि रक्षणीयः प्रयत्नतः ॥५०॥' अतः परीक्षितमिदं युक्तं तथैव हि । अभ्यनन्द(त्) कुमारोऽपि मित्रं प्राणप्रियो भवान् ॥५१।। ग्राममेनं तवैवाहं दास्ये राज्ये सति ध्रुवम् ।। ततो डाङ्गुरिकग्रामे सम्प्राप्तः सुहृदा सह ॥५२।। तत्र लक्ष्मिश्रिया साध्व्या कृपयाऽभोजि मोदकैः । ग्रामेऽगात् पेटलापद्रे तयैवार्पितशम्बलः ॥५३॥ तत्रेश्वराभिधानस्य वणिजो वाटिकान्तरे । प्रविष्टः पक्वमाकन्दफलवृन्दजिघृक्षया ॥५४|| दृष्ट्वा च वणिगुद्दाल्य पटीं प्रसभमगृहीत् । न लेभे नि:कृपात् तस्मात् पटीं चाटुशतैरपि ॥५५।। अथाक्रान्तो विषादेन निषादेनेव सत्रपः ।
कुमार: स्तम्भतीर्थेऽगात् पैटी प्रावृत्य बोसरेः ॥५६॥ ६६३. तत्र श्रीपूर्णतल्लाख्यगच्छोदधिसितद्युतीन् ।
कुमारपालः श्रीहेमचन्द्रसूरीनवन्दत ॥५७।।
20
25
1. B पृष्टं । 2. B वेटलापद्रे । 3. B दृष्ट्वाथ । 4. B पटी।

Page #104

कुमारपालदेवचरितम्।
ज्ञानेन लक्षणैश्चापि विज्ञाय गुरवोऽपि हि । अनुगृह्याशिषं राज्यं शशंसुमितवत्सरैः ।।५८।। अथोदयननामा स्वोपासको मन्त्रिसत्तमः । तदाऽभिवन्दितुं सूरीन् समियाय सुतैः सह ॥५९।। ऊचिरे गुरवो मन्त्रिन् ! कालाद् विक्रमभूभुजः । वर्षेनवनवत्यग्रैरेकादशशतैर्गतैः ॥६०॥ मार्गशीर्षस्य कृष्णायां चतुर्थ्यां मेषगे विधौ । मीने लग्ने कुमारस्य राज्यप्राप्तिर्भविष्यति ॥६१।। सार्वभौमो ह्यसामान्यो भविता परमार्हतः । तद् ध्रुवं मान्य एवायं समयः खलु दुर्लभः ॥६२।। यथास्वैरं कुमारोऽपि तिष्ठन्नुदयनालये । प्रेषितान् सिद्धराजेन तत्राश्रौषीच्च घातकान् ।।६३।। ततो निर्गत्य पाथेयरहितो वटपद्रके । ग्रामे क्वचिद्देवकुलच्छायायां समुपाविशत् ॥६४॥ स्वबिलान्मूषकस्तत्र द्रम्ममेकमुपाहरत् । तं मुक्त्वा बहिरन्यं च प्रविश्य पुनरानयत् ॥६५।। क्रमेण जाता द्वात्रिंशत् कृत्वैकं पुनरानने । बिलान्तः प्रविवेशाथ कुमारोऽपि व्यचिन्तयत् ॥६६।। यथैष बहिरानिन्ये तथाऽन्तरपि नेष्यति । पशूनां चेष्टितं यस्मात् कार्याकार्यबहिर्मुखम् ॥६७॥ पाथेयवर्जितोऽहं तद् द्रम्मान् मुञ्चे वृथा किमु । यदुक्तं पुरुषार्थेषु स्वार्थभ्रंशो हि मूर्खता ॥६८।। इत्यादत्ते कुमारस्तान् यावत्तावत् स मूषकः । सत्वरं बहिरायातो नेक्षते द्रम्मपुञ्जिकाम् ॥६९।। ततो दिङ्मूढवत् तत्र धत्तूरित इवाभ्रमत् । घातं घातं भुवः पृष्ठं खरवत् स लुलोठ च ॥७०।।
1. B मीनलग्ने । 2. A यद्येष । 3. B कार्यं ।

Page #105

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
10
मूर्छित्वा पुनरुत्थाय भ्रान्त्वा च परितो दिशः । मूषकः पञ्चतां प्राप बलीयान् मोहविभ्रमः ॥७१॥ भ्रमन्नुर्वीमविश्रान्तं भीतभीतो नपाङ्गजः । त्रिदिनक्षुधितः क्वापि प्रान्तरे प्रातरेकदा ॥७२।। मुत्कलाप्य वधूं किञ्चिदिभ्यपुत्रं निजे गृहे । गच्छन्तं मुक्तधौरेयं भोजनासीनमैक्षत ॥७३।। - युग्मम् । जग्मुषे तत्र दीनाय कुमाराय नवोढया । दत्तं भर्तुरपह्नत्य करम्बं करुणाजुषा |७४।। तृप्तस्ततो गतः क्वापि ग्रामेऽत्यर्थं बुभुक्षितः । कडुयानामधेयस्य वणिजः प्रापदापणे ॥७५।। विशोपकैकचणकान् गृहीत्वा बुभुजे स्वयम् । मूल्यं मार्गयते तस्मै खड्गमड्डाणकं ददौ ॥७६।। सदाचारं राजपुत्रं विमृश्य वणिगूचिवान् । आदत्स्व करवालं स्वं माङ्गल्ये चणकास्तव ।।७७।। तामेवोपकृति तस्य मन्वानोऽवसरोचिताम् । जटीभूय स कन्नाली-सिद्धपुर्यामथागमत् ।।७८।। सविताऽपि दिने क्षीणे पराश्रयमपेक्षते । इति सिद्धेश्वरार्चायां नियुक्तस्तत्र तस्थिवान् ॥७९॥ एकदा मरुदेशीयं तत्र शाकुनिकं जगौ । कदाचित् पदवीप्राप्तिर्ममापि भविता किमु ||८०।। प्रातर्गतौ मिलित्वोभौ शकुनान्वेषणाय तौ । दुर्गा ददृशतुर्जेनचैत्योर्ध्वं शुभचेष्टिताम् ॥८१॥ श्यामा स्वरद्वयं चक्रे चैत्यस्यामलसारके । ऊर्ध्वं चटन्ती कलशे स्वरत्रयमुदाहरत् ॥८२॥ शान्तचेष्टा पुनर्दण्डे चक्रे स्वरचतुष्टयम् । शकुनज्ञोऽपि दृष्ट्वेति मुदितस्तमवोचत ॥८३।।
15
20
25
__1. A भ्राम्यं च । 2. B नृपात्मजः । 3. B प्रान्तरे कदा। 4. B जग्मषे तव दीठाव । 5. B कुडुआ० । 6. B ०मुड्डाणकं । 7. B नियुक्त० ।

Page #106

कुमारपालदेवचरितम् ।
मैनीषितादप्यधिका कार्यसिद्धिर्भविष्यति । जिनधर्मप्रभावात्तु विशेषप्रतिभा तव ॥८४।। सन्तोष्य शकुनाभिज्ञं कुमारो मधुरान्तरः । गत्वोज्जयिन्यामेकान्ते सञ्जग्मे स्वजनैः सह ।।८५।। भीत्या श्रीसिद्धराजस्य क्वाप्यवस्थातुमक्षमः । सर्वार्थसिद्धियोगीन्द्रं गत्वा कोलापुरेभजत् ।।८६।। सद्भावभक्तितुष्टेन योगिनाऽभाणि राजसूः । मत्पार्श्वे सिद्धमन्त्रौ स्तः स्वतन्त्रौ निजकर्मसु ॥८७।। एको राज्यप्रदः किन्तु साधने सदुपद्रवः । द्वितीयो धनदाताऽस्ति स्वस्तिकृद् भाग्यशालिनाम् ॥८८॥ आदाय राज्यदं मन्त्रं कुमारः सत्त्वशेवधिः । निर्मिमे निर्मलस्वान्तः पूर्वसेवां यथोचिताम् ॥८९।। ततः कृष्णचतुर्दश्यां बलिव्याकुलपाणिकः । शबं स्वयमुपादाय गतः पितृवनान्तरे ॥९०।। वह्निकुण्डमथ न्यस्य परासोर्हदि यावता । होमं ददाति तस्यैवोपविश्य च कटीतटे ॥९१।। क्षेत्रपालः करालास्यः प्रत्यक्षस्तावताऽवदत् । किमारब्धमनात्मज्ञ ! मामनभ्यर्च्य रे त्वया ? ॥९२।। श्रुत्वापीत्थं स नि:क्षोभः स्वविधेयमपूपुरत् । प्रत्यक्षाऽथ महालक्ष्मीस्तमुवाच कृतादरम् ॥९३॥ साम्राज्यं गूर्जरात्रायाः पञ्चभिर्वत्सरैस्तव । भविष्यतीत्यथादिश्य महालक्ष्मीस्तिरोदधे ॥९४।। ततो दवीयसी राज्यप्राप्ति ज्ञात्वा नृपाङ्गभूः ।
जातदेशान्तरालोककुतूहलविविक्तधीः ॥९५।। ६६४. समग्रपुरनिर्याससम्भारैरिव निर्मिताम् ।
कल्याणकटके देशे ययौ कान्ती महापुरीम् ।।९६।। 1. A राजप्रदः । 2. B निर्ममे । 3. A हृद्यावनौ । 4. B रिह । ★ मनीषित-मनीषा (बुद्धिः) सञ्जाताऽस्य तत् मनीषितं, तस्मात् मनीषितात्-अभिलषितादित्यर्थः ॥
25

Page #107

5
10
15
20
25
२८

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
तस्याः परिसरेऽनेकवैचित्र्यसुभगे भ्रमन् । कबन्धं कस्यचित् पुंसोर्वीक्षाञ्चक्रे विमस्तकम् ॥९७|| पुंरत्नमवधीत् कश्चिदेनं चौरो धनाशया । यद्वा विराधितः शत्रुः शिरोवर्जममुं व्यधात् ॥९८॥ विमृशन्निति तत्पार्श्वे कुमारो यावदागमत् । अन्योऽन्योक्तिमथाश्रौषीत् तत्र सङ्गतयोषिताम् ॥९९|| श्लाघ्यः केशकलापोऽस्य कटरे कर्णदीर्घता । चारु कूर्चं सताम्बूलं मुखं विरलदन्तकम् ॥१००॥ श्रुत्वेति विस्मितो राजसूनुः कथममूः स्त्रियः । कबन्धस्यास्य सत्केशकर्णादिव्यक्ति भाषिकाः ॥ १०१ ॥ तत्पृष्टास्ता अपि प्रोचुश्चित्रं चेत् श्रूयतामिह । पृष्टे वैणीसलं केशदैर्घ्यं व्यक्तीकरोति नः ॥१०२॥ स्कन्धौ किणाङ्कितौ लक्ष्मीकुरुतः कुण्डलश्रियम् । आनाभिगौरं वक्षोऽस्य श्मश्रुसङ्घनतां वदेत् ॥१०३॥ चूर्णेन चर्चितोऽ ऽङ्गुष्ठस्ताम्बूलं ज्ञापयत्यलम् । विरलत्वं च दन्तानां क्षतिरक्ता कनिष्ठिका ॥ १०४ ॥ ततः स मानी मन्वानो बहुरत्नां वसुन्धराम् । भ्राम्यन्नथो गतः क्वापि सरस्यमृतसागरे || १०५ ॥ स्नात्वा तत्र च तत्तीरे गते देवकुले क्वचित् । पूज्यमानं ददर्शोच्चैर्मस्तकं सविभूषणम् ॥१०६॥ पृष्टाः पुराविदः प्राहुः- ‘पुरेह प्रवरे नृपः । मण्डितं पद्मिनीखण्डैः सरोवरमखानयत् ॥ १०७॥ तत्र चाहर्निशं पद्मकोशान्निर्गत्य मस्तकम् । 'एकेनब्रुडती' त्युक्त्वा निमज्जन्तं स वीक्षते ॥ १०८॥ जाताश्चर्येण भूपेन पृष्टाः सर्वे विचक्षणाः । न च कैश्चन निर्णेतुं शशाक किमपि स्फुटम् ॥१०९॥
1. B ० वैचित्र्यसभये । 2. B विवक्तधीः । 3. A चौरं । 4. B 。वेणीयलं० । 5. B लक्ष्यी० । 6. B ख्यापयत्यलं । 7. B प्रवरो। 8. B कश्चित् ।

Page #108

कुमारपालदेवचरितम् ।
अथाभाषिष्ट भूपालो विप्रान् ग्रासोपजीविनः । षाण्मास्यन्तर्निर्णयध्वं राज्यं वा त्यजतां मम ॥ ११० ॥

मोहाहङ्कारमात्सर्यैः परायत्ततया ध्रुवम् । पक्वाऽपि नो मतिर्यूनां जायते दीर्घदर्शिनी ॥ १११॥ इति ते पण्डिता ज्ञात्वा स्थविरान् दर्शिनः पुनः । प्राहैश्चतुरो विप्रांस्तत् प्रष्टुं मरुमण्डले ॥ ११२ ॥ गतास्ते तां भुवं वर्षैः षष्ट्यातिक्रान्तसम्भवम् । वाहयन्तं हलं कैश्चिद् ददृशुः स्थविरं नरम् ॥११३॥ यावता प्रष्टुकामास्ते काका इत्यालपन्ति तम् । स तावज्जनको मेऽस्ति पुरस्तादिति तान् जगौ ॥११४॥ नूनं जीवन् पिताऽमुष्य भवितेति विमृश्य ते । विस्मिता वृद्धसम्प्राप्तिमुदिताः पुरतो ययुः ||११५|| स्कन्धन्यस्तोरणं वर्षानशीतिमतिगामुकम् । चारयन्तमजाः सर्वपलितं ददृशुर्नरम् ॥११६॥
तात ! त्वामनुगच्छामः संशयानाः परं हृदि । यावत् तमाहुः सोऽप्यूचे पुरस्तातोऽस्ति पृच्छ्यताम् ||११७|| शतादुपरि वर्त्तेत किमायुरिति वादिनः । प्राप्ताश्चित्रहृदः पर्णकुटीरकमयास्पदे ॥११८॥ मुञ्जरज्जुं सज्जयन्तं वेष्टितं श्वानडिम्भकैः । पितामह ! इति प्रोचुस्तं दृष्ट्वा परमायुषम् ॥ ११९॥ पप्रच्छुरथ तं सर्वोदन्तज्ञापनपूर्वकम् । 'एकेनब्रुडती' त्युक्त्वा शिरोनिर्गमकारणम् ॥१२०॥ विदेश इत्यगणितशूद्रदोषानमूनथ । आभीरो भोजयामास दक्षिणेत्यपदेशतः ॥१२१॥
ददौ च जातिवत्तेभ्यः श्वानडिम्भचतुष्टयम् । महामूल्यमिदं मार्गव्ययो वो येन शुद्ध्यति ॥१२२॥
२९
5
1. B पण्डितां । 2. B किश्चित् । 3. B यावत्पप्रष्टुः । 4. A वृद्धि० । 5. B स्कन्धे । 6. A वर्षामशीति० । 7. B वर्तेन । 8 A दक्षिणेत्युपदेशतः ।

10
15
20
25

Page #109

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ब्राह्मणा अपि लोभेन गृहीत्वा तानथार्भकान् । तदुच्छिष्टं पपुस्तकं वृद्धदाक्षिण्यबाधया ॥१२३।। अथ कट्यामुपादाय डिम्भांस्ते चलनाक्षमान् । प्रस्थिता निजदेशाय वृद्धेनानुगतास्ततः ॥१२४|| कियन्तमपि पन्थानं सह गत्वा गरीयसि । व्यावर्तमाने तेऽप्यूचुः स सन्देहस्तथैव नः ॥१२५।। वर्षीयानाह सन्देहापनोदायैव सर्वकम् । मया चेष्टितमेतावत् तन्न बुद्धं बुधैरहो ! ॥१२६।। श्वानगर्दभचाण्डालमद्यभाण्डरजस्वलाः । स्पृष्ट्वा देवलकं चैव सचेलं स्नानमाचरेत् ॥१२७।। न ज्ञानमेतद् ज्ञातं चेत् किं स्पृष्टां शुनका अमी । बहुमूल्यत्वलोभेनेत्युक्ते स पुनरभ्यधात् ॥१२८॥ वक्तुं भवत्सु विज्ञेषु युक्त्यैव खलु युज्यते । सर्वप्रसिद्धमेवेदं विश्वं ब्रुडति लोभतः ॥१२९।। इति ते तेन वृद्धेन छिन्नसन्देहमोदिनः । विदधुः पुस्तकारूढमर्थमेनं सविस्तरम् ॥१३०॥ ततो विज्ञापयामासुर्विज्ञाः सर्वं महीपतेः । तेनोचे सत्यमेवं चेन्न पुनर्निर्गमिष्यति ॥१३१॥ तदर्थे श्राविते शीर्षं निवृत्तं भज्जनात् पुनः । प्रसिद्ध्यै स्थापितं चैत्ये कुमार ! तदिदं शिरः ॥१३२॥ इत्यादिसारासारार्थविवेचनकुतूहली ।
योगीव भुवि बभ्राम कुमारो बहुवेषभृत् ॥१३३।। ६६५. देशे श्रीमल्लिनाथाख्ये गतः कोलम्बपत्तने ।
सोमनाथेन तत्रत्याधीश: स्वप्ने न्यगद्यत ॥१३४।। प्रातरत्रैष्यति स्वामी भविष्यो गूर्जेरावनेः । जटाधारी तदभ्यो दुर्लभा तादृशा नराः ॥१३५।।
15
20
25
1. B चालना० । 2. B ज्ञानमेतद् ज्ञानं । 3. B विज्ञपया० ।

Page #110

३१ .
कुमारपालदेवचरितम् ।
तेनापि स्थापिताः सर्वदिक्षु तद्दर्शिनो नराः । उपलक्ष्य समानिन्ये नृपपर्षदि तैरपि ॥१३६।। निवेश्यार्द्धासने भूमिपालेनाऽपि स सादरम् । राज्यार्धमर्थयाञ्चक्रे तदुक्त्वा शम्भुवाचिकम् ॥१३७।। निषिध्य राज्यं तत्रास्थात् कुमारोऽपि यथासुखम् । भूयोऽप्यभ्यर्थितः प्राह कीर्तनं मे विधापय ॥१३८।। दशगव्यूतविस्तारिवासे कोलम्बपत्तने । भूमिसङ्कोचतो राजा सङ्क्षिप्य निजमन्दिरे ।।१३९।। कुमारपालनामाङ्कं प्रवर्त्य वरनाणकम् ।
कुमारपालेश्वराख्यं चारु चैत्यमचीकरत् ॥१४०।। -युग्मम् । ६६. कीर्त्या प्रकाशयन् विश्वं प्रतिष्ठानपुरं गतः ।।
द्विपञ्चाशतो वीराणां स स्थानाश्चर्यमैक्षत ॥१४१।। पुनरुज्जयिनी प्राप्य सङ्गतोऽभिजनैनिजैः ।। अन्यदा तत्पुरोद्याने कुडङ्गेश्वरमासदत् ॥१४२।। व्याप्तं सप्तफणैलिङ्गं तन्मध्ये स प्रणम्य च । प्रशस्ति वाचयंस्तत्र गाथामेनामवाचयत् ॥१४३।। पुन्ने वाससहस्से सयम्मि वरिसाण नवनवइ अहिए । होही कुमरनरिंदो तुह विक्कमराय ! सारिच्छो ॥१४४॥ विमृश्य नामसादृश्यं वर्षाणां चापि पूर्णताम् । अन्वयुक्त तदर्थं स जैनान् सर्वज्ञपुत्रकान् ॥१४५।। पूर्वं प्रभावको जज्ञे सिद्धसेनो दिवाकरः ।। बुद्धिदर्पण सोऽप्राक्षीदन्यदा स्वगुरूनिति ।।१४६।। भवन्ति प्राकृता ग्रन्थाः पण्डितानां त्रपाकराः । प्राकृतं सर्वसिद्धान्तं संस्कृतं करवाण्यहम् ॥१४७|| प्रायश्चित्तं त्वया प्राप्तं वत्स ! पाराञ्चिकाभिधम् । किं नाभूवन् न श्रुता वा प्राचीनाः सर्ववेदिनः ॥१४८।।
15
20
25
मन्दिरं० । 3. A ऽपि निजैर्जनैः । 4. A बुद्धिदर्पणः । 5. B
1.. Boगव्युति० । 2. B सर्वदेहिनः ।

Page #111

३२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः बालस्त्रीमूढमूर्खाणां नृणां चारित्रकाक्षिणाम् । अनुग्रहार्थं तत्त्वज्ञैः सिद्धान्तः प्राकृतः कृतः ॥१४९॥ ततो द्वादशवर्षाणि प्रायश्चित्तेन तेन सः । अव्यक्तवेषो भ्रमितुं निर्जगाम स्वगच्छतः ॥१५०।। बभ्रमन्नवमे वर्षे कुडङ्गेश्वरमासदत् । बहुशोऽपि जनैरुक्तो न शम्भुं प्रणनाम सः ॥१५१।। आगतो विक्रमादित्यो भूपतिस्तमदो वदत् । न किं सर्वजगत्पूज्यं शम्भुं नत्वा कृतार्थ्यसि ।।१५२॥ स प्राह मत्प्रणामस्य भवद्देवो न सासहिः । कथमित्यूचुषि क्ष्मापे स स्पष्टमपठन्मुनिः ॥१५३।। स्वयम्भुवं भूतसहस्रनेत्रमनेकमेकाक्षरभावलिङ्गम् । अव्यक्तमव्याहतविश्वदोषमनादिमध्यान्तमपुण्यपापम् ॥१५४॥ इत्यादि षोडशाधीते यावद्द्वात्रिंशकाम(ग?)ताः । पुस्फोट तावता लिङ्गं सूर्यालीढमिवाम्बुजम् ॥१५५।। द्वात्रिंशिकासु पूर्णासु द्वात्रिंशति च तत्क्षणम् । उद्ययौ धरणाधीश: श्रीपार्श्वप्रतिमाकरः ॥१५६।। विभाव्यातिशयं हृष्टो विक्रमादित्यभूपतिः । तात्त्विकी देशनां श्रुत्वा सञ्जज्ञे परमार्हतः ॥१५७।। शेषं वर्षत्रयीसाध्यं प्रायश्चित्तं महात्मनः । मुमोच सङ्घो धर्मस्य सर्वस्वं हि प्रभावना ॥१५८।। अन्यदाऽतिशयज्ञानी स पृष्टस्तेन भूभुजा । किं भावी कलिकालेऽपि कोऽपि जैनो नरेश्वरः ॥१५९।। तदुक्तां गाथिकामेनां मण्डपेऽलेखयन्नृपः ।
जैनेष्वेव कुमारोऽपि मेने ज्ञानं ततः परम् ॥१६०॥ ६७. ततो बोसरि-भोपल्लदेवी-सज्जनसंयुतः ।
विधाय मङ्कनेपथ्यमुज्जयिन्या विनिर्ययौ ॥१६१।।
15
20
25
1. B विश्वरोष० । 2. B त्रिंशकाननाः । 3. B किलकाले । 4. A ०भावल्ल० । 5. A शङ्खनेपथ्य० ।

Page #112

कुमारपालदेवचरितम्।
मध्ये कृत्य दशपुरं चित्रकूटपुरे ततः । शान्तिचैत्ये गुरो रामचन्द्रस्य वसतौ गतः ॥१६२।। विलोक्या_लिहं दुर्गमन्वयुत तदुद्भवम् । चित्राङ्गदनृपोपज्ञं शुश्राव स्वर्णपूरुषम् ॥१६३।। कान्यकुब्जपुरं प्राप्तो बहुभूतैरधिष्ठितम् । दृष्ट्वा लक्षाम्रमारामं तत्रत्यानन्वयुक्त सः ॥१६४।। तैरूचे सहकाराणां करो नात्रत्यमण्डले । अतोऽधिष्ठायका यत्र वसन्ति निरुपद्रवाः ॥१६५॥ राज्ये जाते स्वदेशेऽहं मोक्ष्ये चूतकरं ध्रुवम् । विमृशन्निति भूपालसूनुर्वाराणसी ययौ ॥१६६।। वणिजा केनचित्तत्र वस्त्राणि ददिरे मुदा । लुण्ट्यमानं द्वितीयेऽह्नि तद्गृहं वीक्ष्य कञ्चन ।।१६७।। पप्रच्छ किमिदमिति ?, प्रोचे तेनापि कोऽप्यसौ । अपुत्रोऽस्ति मृतस्तेन लुण्ट्यते राजपूरुषैः ॥१६८।। तदुःखवीक्षणोत्पन्नकृपश्चेतस्यकल्पयत् । न ग्रहीष्याम्यहं स्वीयराज्ये धनमपुत्रिणाम् ।।१६९।। मध्येऽथ पाटलीपुत्रं पुरं राजगृहं गतः । वैभारगिरिमारुक्षत् पश्यश्चित्रपरम्पराम् ॥१७०॥ ययौ जयपुरे स्थाने नवद्वीपकनीवृत्ति । कामरूपे ततोऽगच्छत् कामाक्षावीक्षणक्षणी ।।१७१।। प्रशास्ति नागरूपेण यत्र राज्यं महीपतिः । भीत्या भौतिकदेवस्यावजिते तत्र सोऽगमत् ॥१७२।। बालचण्डाभिधानस्य हट्टे चर्मकृतो ययौ । उपानयुगलं रम्यं स तस्य पादयोwधात् ।।१७३।। ईद्दगुपानदुचितं वेतनं दातुमक्षमः । इत्युक्ते कुमारेणोच्चैश्चर्मकारोऽपि तं जगौ ॥१७४।।
1.-A किञ्चन । 2. B दैवक्यावजिते । 3. A बालचन्द्रा० ।

Page #113

5
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः तवैव पादयोः पद्मरूपयोरुचितं ह्यदः । चेन्नास्ति मूल्यं तन्मेऽस्तु प्राभृतं तव पादयोः ॥१७५।। यदा कुमारपालाख्यं राजानं गूर्जरावनौ ।
श्रोताऽसि चर्मकार ! त्वं शीघ्रमेयास्तदा मुदा ॥१७६।। ६८. अथ श्रीपत्तने सिद्धनृपधुगमने सति ।
आकर्ण्य पादुकाराज्यं विदंश्च समयं निजम् ॥१७७|| प्रतिपन्नमातुलस्य सदनेऽपि द्विजन्मनः । कन्नाली-सिद्धपुरके मुक्त्वा सर्वं कुटुम्बकम् ॥१७८।। कुमारपालः श्रीकृष्णभटस्य भगिनीपतेः । गत्वा गृहे निशि निजां भगिनीं पत्तनेऽनमत् ।।१७९।। -त्रिभिविशेषकम् । जामिः प्रेमलदेवी तु गौरवेण सहोदरम् । संस्नप्य भोजयामास स्नेहकृत्यमिदं यतः ॥१८०॥ श्यामां शाकुनिकस्तस्य स्नातां स्नानीयवारिणि । निरीक्ष्य सप्तदिवसाभ्यन्तरे राज्यमाख्यत ॥१८१।। विज्ञप्तं तद्भगिन्याऽपि पत्युरेषोऽपि पक्षभाक् । अस्यैव राज्यं नान्यस्येत्यूचे मण्डलनायकः ॥१८२।। ततो महीतटाभिख्यदेशाध्यक्षेण सादरम् । राजानकेन विजयपालेनालोचमाचरत् ॥१८३॥ शुभेऽह्नि मिलितानेकप्रधानजनमण्डिते । प्रासादे श्रीजयसिंहमेरौ द्वावपि सङ्गतौ ।।१८४।। प्रधानैरथ राज्यार्थमाहूतः परमार्हतः । महीपालः स तान् नत्वा प्राहादेशं प्रदत्त मे ॥१८५।। तं दीनमित्यवज्ञाय रत्नपालमजूहवन् । नत्वा शम्भुं ततस्तांश्च सोऽपि प्रोवाच पूर्ववत् ॥१८६।। अथो कुमारपालाख्य आहूतः सोऽपि धीरदृक् । महेश्वरं नमस्कृत्य संवृत्य च पटाञ्चलान् ।।१८७।।
15
20
1. B ऽस्य । 2. A यामिः । 3. A संस्नाप्य ।

Page #114

कुमारपालदेवचरितम्।
सिंहासनसमासीनस्तानाह स्वजनानिव ।। क्रियतामभिषेको भोस्तत: कृष्णभटादयः ॥१८८।। मन्वाना राज्यधौरेयं गुणप्राज्यमजेयकम् । अभिषेकविधिं चक्रुर्मङ्गलध्वनिपूर्वकम् ॥१८९॥ - विशेषकम् । तच्छीर्षे क्षेपिता मुक्ता सेतिकाऽभूत् सपल्लिका । ततो जय जयेत्युक्त्वा नेमे कृष्णभटादिभिः ॥१९०।। कुमारपालभूपालो नान्दीनि?षपूर्वकम् । पट्टहस्तिसमारूढो मण्डितो मण्डलेश्वरैः ॥१९१॥ धार्यमाणसितच्छत्रो वीज्यमानश्च चामरैः । गृह्णन् पौराशिषः प्राप राजप्रासादमण्डपम् ॥१९२॥ - युग्मम् । 10 कृतोपकारानाह्वाय्य सर्वानुपचकार सः । मुमोच सहकाराणामाज्ञासारः करं रयात् ॥१९३।। अपुत्रिणां सर्वाथापि मुक्त्वा निधनवद्धनम् । स धर्मी विजयी राजा दिक्षु यात्रामसूत्रयत् ॥१९४|| स प्राचीमादितः सिन्धुमाविन्ध्यं दक्षिणामपि । पश्चिमामासमुद्रं च कौबेरीमाम्लिशोऽजयत् ॥१९५।। पञ्चाशद्वर्षदेशीयः प्रौढबुद्धितया नृपः ।
सर्वदेशस्वरूपज्ञः स्वयं साम्राज्यमन्वशात् ॥१९६।। ६६९. तद्वधार्थमथामात्यवृद्धा भूपच्छलैषिणः ।
सान्धकारप्रतोलीषु मुमुचुर्घातकान् रहः ॥१९७।। भाग्याकृष्टेन केनापि ज्ञापितेऽर्थे महीपतिः । प्रविवेशापरद्वारा पुण्यं कुत्र न रक्षकम् ॥१९८॥ कृतद्रोहानथामात्यान् प्राहिणोद् यमपर्षदि । प्रभुतायाः परो धर्मो निग्रहानुग्रहौ यतः ॥१९९।। स कृष्णभटदेवस्तु सहजैः शालकोद्भवैः ।
सर्वदावसरे जाते नर्ममाण्युदाहरत् ॥२००।। 1. B धर्मविजयी । 2. A ०माम्लेच्छेशो। 3. A तद्वधार्थं महामात्यवृद्धा । 4. A ०छलेक्षिणः । 5. A निग्रहानुग्रहौ ।
20
25

Page #115

३६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः रहस्यभाणि भूपेन सर्वमान्योऽसि भावुक ! । न च वाच्यमवाच्यं तु ममेत्थं मूलपर्षदि ॥२०१।। स तूत्कटतया मेने ममापि वचसा खलु । लज्जितोऽयं न जानाति तामवस्थां पुरातनीम् ॥२०२॥ ने वेद यन्नृपा-ग्नि-स्त्री-विप्राः कस्यापि न स्वकाः । तथैव पुनराह स्म भाव्यं केन निषिध्यते ॥२०३।। परेद्यवि नृपादिष्टैर्मल्लैरङ्गैः श्लथीकृतैः । नेत्रयुग्मं च निष्काश्य मन्दिराभरणीकृतम् ॥२०४।। ततो भीमभयभ्रान्तैः सामन्तैः स समन्ततः ।
सिषेवे सततं भक्तिर्न विभाति भयं विना ॥२०५।। 88१०. पूर्वोपकारकत्वेन से कृतज्ञशिरोमणिः ।
आलिगोदयनौ चक्रे प्रधानौ मतिसत्तमौ ॥२०६।। उदयनस्य सूनुश्च वाग्भटो बुद्धिवाग्भटः । महामात्य[:] कृतस्तेन शतशाखो गरीयसाम् ।।२०७।। तद्वन्धुश्चाहड: सिद्धनरेन्द्रस्य सुतोपमः । नाज्ञां कुमारपालस्य भेजेऽल्पायुरिवौषधम् ॥२०८।। किन्तु मन्तुत्रपामग्न इव कालकटाक्षितः । गत्वा सपादलक्षीयक्षोणीपतिमशिश्रयत् ॥२०९॥ श्रीमत्कुमारपालस्य सामन्तामात्यमण्डलम् । दानाद्यैर्भेदयामास सिन्धुपूर इवावनिम् ॥२१०॥ अन्यदा गूर्जरेशेन रणोत्कर्ष चिकीर्षुणा । तेन सीमान्तमानिन्ये स्वामिनः सबलो नृपः ॥२११।। श्रीमत्कुमारभूपोऽपि चतुरङ्गचमूवृतः । अभ्यमित्रीणतां भेजे रौद्रो रस इवापरः ॥२१२।। धरित्र्यां सज्जमानायां निर्णीते रणवासरे । कुमारपालभूपेन कस्मादप्यपराधतः ।।२१३॥
25
1. B निवेदय० । 2. B विनिष्काश्य । 3. A सकृतज्ञ० । 4. B मशिश्रियत् ।

Page #116

कुमारपालदेवचरितम् ।
सन्तज्जितः पट्टहस्तिसादी व ( ? ) उलिगाभिधः । अङ्कुशं परितत्याज प्रतिज्ञामिव निष्कुलः ॥२१४|| तत्पदे नृपतिश्चक्रे वक्रेतरगुणं नवम् ।
सादिनं सामलाभिख्यं कार्यं भाग्यानुसारि यत् ॥ २१५ ॥ कलहपञ्चाननाख्यं सोऽपि प्रक्षरितं गजम् । विधाय सायुधं तत्र नृपासनमसज्जयत् ॥२१६॥ तत्रासीनश्च चौलुक्यचक्रवर्त्ती रणोत्सुकः । ददर्श विघटमानं सैन्यं चाहडभेदतः ॥ २१७॥ समयज्ञस्तदा राजाऽऽदिदेश गजसादिनम् । एकाकिना मयैवाद्य योद्धव्यं रिपुभूभुजा ॥२१८॥ दूरात् सपादलक्षीयमुपलक्ष्य क्षितीश्वरम् । दधावे सम्मुखं तार्क्ष्य इव नागजिघृक्षया ॥ २१९॥ स्वगजेन गजं शत्रोर्दन्तादन्ति नियोजितुम् । पुरतः प्रेरयेत्याशु निषादिनमभाषत ॥ २२० ॥ तथा तमप्यकुर्वाणमूचे विघटितोऽसि किम् । सोऽपि विज्ञापयाञ्चक्रे राजानं रचिताञ्जलिः ॥२२२॥

निषादी सामलो नाम करी चायं कदाचन । न शक्यते चालयितुं मर्यादाया इवाम्बुधिः ॥२२२॥ किन्त्वग्रेऽस्ति गजारूढः कुमारश्चाहडो बली । हक्काया यस्य भज्यन्ते मदान्धा अपि सिन्धुराः || २२३ || ततः कुमारपालोऽपि सिन्धुरश्रवणोपरि । स्वोत्तरीयं निचिक्षेप जयकेतुपटोपमम् ॥२२४॥
पुरः सृत्वा गजोऽपि द्राक् दन्ताभ्यां प्रतिदन्तिनः । पद्यामिव व्यधादन्तः सञ्चाराय जयश्रियः ॥२२५॥ चाहडः पूर्वभेदेन जानन् व( ? ) उलिगाभिधम् । यावता गूर्जरेशस्य गजमभ्येतुमिच्छति ॥२२६॥
1. A निष्कलः । 2. B स्मृत्वा । 3. A सञ्चराय ।

३७
5
10
15
20
25

Page #117

5
10
३८
15
20
25
अपसार्य गजं तावत् सामलस्तमपातयत् । जगृहे तलवर्गीयैर्जीवग्राहं च पत्तिभिः ॥ २२७॥ तमारोप्य गजे राजा जितं जितमिति ब्रुवन् । जयस्य सूचकं सद्यश्चेलाञ्चलमचालयत् ॥२२८॥ विष्वक् पलायमानेषु शत्रुसैन्येषु तत्क्षणम् । तदीयं सारमादाय निवृत्तो गुर्जरेश्वरः ॥ २२९ ॥ ६६११. आलिगाय कुलालाय स कृतज्ञतया ददौ । ग्रामसप्तशतीयुक्तां चित्रकूटस्य पट्टिकाम् ||२३०॥ ते पुनर्निजवंशेन लज्जमाना समृद्धितः । अद्यापि ख्यातमात्मानं सगरा इत्यजूहवन् ॥२३१॥ आच्छाद्य कण्टकैः क्षेत्रे यैस्तदानीं स रक्षितः । निजाङ्गरक्षकास्ते तु कृता विश्वस्तिभाजनम् ॥२३२॥ §§१२. सोलनामाथ गन्धर्वः स्वगीतकलयैकदा ।
सषोडशं द्रम्मशतं लेभे सन्तोषितान्नृपात् ॥२३३॥ लज्जितस्तेन दानेन सोलकोऽप्यवहेलया । बालकेभ्यो ददौ तद्धि समादाय सुखाशिकाम् ॥२३४॥ राज्ञा निर्वासितो देशाद् गतो वाराणसीं पुरीम् । भूमीन्द्रं जयन्तचन्द्रं शिश्राय गुणरागिणम् ॥२३५|| कलासन्तोषितात् तस्मान्मानशृङ्गारपूर्वकम् । गजेन्द्रं हस्तिनीयुक्तं गृहीत्वा पुनरागमत् ॥ २३६॥ कुर्वन्नुपायने सर्वं तं गन्धर्वं पुनर्नृपः । मानयामास सन्तो हि सद्यो गुणिषु वत्सलाः ||२३७|| लब्धप्रतिष्ठः सोलाकः सोल्लासकलयोल्बणः । गान्धर्वज्ञानसीमायां सर्वत्र ख्यातिमासदत् ॥ २३८॥
अन्यदा गायनाः केऽपि स्वकलोत्कर्षकाङ्क्षिणः । कृतबुम्बारवं राजपर्षद्येवं बभाषिरे ॥२३९॥
1. A जग्राह । 2. B गन्धर्व्व ० ।

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः

Page #118

कुमारपालदेवचरितम् ।
देव ! त्वद्देशसीमायामुषिता मुषिता वयम् । पृष्टे केनेति भूभा हरिणैरिति तेऽब्रुवन् ॥२४०॥ ज्ञात्वा गान्धर्वकौशल्यव्यञ्जिका इति तगिरः । नृपोऽप्युल्लासितैकभ्रुः सोलाकमुखमैक्षत ॥२४१॥ सोऽपि विज्ञपयाञ्चके देव ! युक्तममी पुनः । दर्शयन्तु निजांश्चौरान् वयमादातुमीश्महे ।।२४२॥ सोलाकेन समं तेऽथ प्रस्थिताः काननान्तरे । दर्शितास्तैर्मृगाः कण्ठे खेलत्कनकशृङ्खलाः ।।२४३।। सोलाको गातुमारेभे काकलीध्वनिपेशलम् । सञ्जाता हरिणाश्चित्रलिखिता इव तत्क्षणम् ॥२४४।। स्वपुराभिमुखं गायन्नपासर्पद् यथायथा । प्रतिभूमिरिवाकृष्टा मृगा जग्मुस्तथातथा ॥२४५।। मध्येकृत्य पुरं राजमार्गे त्रिपथचत्वरान् । नीता राजसभा सभ्यैस्तस्करा इव ते क्रमात् ॥२४६।। सर्वेऽपि विस्मिता लोकास्तद्विलोक्य कुतूहलम् । मृगा न विविदुः किञ्चिद् गीतैकाग्र्येण मोहिताः ॥२४७।। योगिनामिव तेषां तु निरुद्धेन्द्रियवर्त्मनाम् । जगृहे भूषणं हैमं गलादुत्सार्य लीलया ॥२४८।। पृष्टास्तदा नरेन्द्रेण प्रभुश्रीहेमसूरयः । प्ररोहणावधिं शुष्कतरोर्गीतकलां जगुः ।।२४९।। सोलाकेन तथेत्युक्ते भूमिपालस्तदादिशत् । कौतुकं दर्शयास्माकं पट्टबन्धं गृहाण च ॥२५०॥ सोलाकोऽपि समानाय्य श्रीमदर्बुदपर्वतात् । शुष्का विरहकाख्यस्य तरोः शाखा नृपाङ्गणे ॥२५१॥ कुमारमृत्तिकाक्लृप्तालवाले च नियोज्य ताम् ।
प्रोल्लसत्पल्लवाञ्चक्रे गीतनादानमृतप्लवैः ।।२५२॥ 1. B सोलासं मुख० । 2. B ०मैक्ष्यत । 3. A राजमार्गं । * पतितोऽयं श्लोक: A आदर्श ।
15
20
25

Page #119

5
10
४०
15
20
25
श्लाघितः सचमत्कारं प्रभुश्रीहेमसूरिभिः । सोलाकः श्रीनरेन्द्रेण गन्धर्वाधिपतिः कृतः ॥ २५३ ॥ ६६१३. कदाचिदन्यदा सर्वावसरावस्थितं नृपम् ।
कोऽपि कुङ्कुणदेशीयः सिषेवे मागधोत्तमः ॥ २५४॥ सोऽन्यदा कुङ्कुणाध्यक्षमल्लिकार्जुनभूपतेः । 'राजपितामह' इति पपाठ बिरुदं सुधीः ॥२५५॥ अमर्षणः क्षमेन्द्रोऽपि बद्धवैर इवोरगः । सभासम्मुखमैक्षिष्ट कठोरतरया दृशा ||२५६ ॥ ज्ञात्वा भर्तुरभिप्रायमाम्बडः सचिवाग्रणीः । चकाराञ्जलिबन्धेन नमस्कारं नरेशितुः ॥२५७॥ सभायां तु विसृष्टायां भूपतिर्विकसन्मनाः । पप्रच्छाञ्जलिबन्धस्य कारणं सोऽप्यदोऽवदत् ॥ २५८|| स कोऽपि विद्यते मेऽत्र सभायां यो निहत्य तम् । समानयेदिति श्रुत्वा मुदितो गूर्जरापतिः ॥ २५९॥ तमेव बहुसामन्तसहितं सैन्यनायकम् । विधाय प्रेषयामास कुङ्कुणान् काम्यसिद्धये ॥ २६०॥ कादम्बिनीं समुत्तीर्य नदीं शिबिरमात्मनः । यावदावासयामास स्वामिसम्भावनाबली ॥ २६१ ॥
तावदश्वखुरैः पृथ्वीं जयभम्भामिवापराम् । वादयंस्तत्र सञ्जग्मे मल्लिकार्जुनभूपतिः ॥२६२॥ प्रवृत्ते समरे सैन्यमाम्बडस्य दिशोदिशि । दुग्धं नकुलसञ्चारादिव वित्रोटमासदत् ॥ २६३ ॥ पलाय्य धीसखः कृष्णवदनः कृष्णवस्त्रभृत् । कृष्णच्छत्रः पुरासन्नमागत्य त्रपया स्थितः ॥ २६४ ॥ सेनानिवेशः कस्यायमिति पृष्टे महीभुजा । विद्विषा परिभूतस्य श्रीमदाम्बडमन्त्रिणः ॥ २६५॥
1. B चमत्कारं ।

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः

Page #120

कुमारपालदेवचरितम् ।
विस्मितस्त्रपया तस्य सप्रसादं पुनर्नृपः । तमेव कृत्वा सैनान्यं प्रैषीद् बहुदलान्वितम् ॥२६६॥ कालुम्बिनीं समुत्तीर्य नदीं शिबिरमात्मनः । युयुधे सह तेनैव स्वयं वीररसोत्कटः ॥२६७|| प्रहारै: सिन्धुरस्कन्धान्निपात्यादाय मस्तकम् । रक्षामिव स्वशौर्यस्य स्वर्णेन तदयन्त्रयत् ॥२६८॥ आगच्छन् भृगुकच्छादिहट्टेषु न्यस्य मस्तकम् । प्रेक्षणं कारयामास जये को नाभिमन्यते ॥ २६९ ॥ आलोचनापदेऽमुष्य मदस्थानस्य धीसखः । हेमसूरिगिरा तत्र तत्र चैत्यान्यचीकरत् ॥२७०॥ आज्ञां कौमारपालीयां मण्डले तस्य दापयन् । आनर्च चरणौ राज्ञस्तच्छिरः कमलेन सः ॥२७१॥ द्वासप्तत्या निषण्णेषु सामन्तेषु च पर्षदि । सर्वस्वमुपदीचक्रे तदीयं भूभुजः पुरः || २७२॥ तथा च 'शृङ्गारकोटि:' शाटिका गुणकोटियुक् । पटो 'माणिक्य'नामा तु हारः 'पापक्षयङ्करः ' ॥२७३॥ 'योगसिद्ध्यभिधा' सिप्रा चतुष्टयमिदं तथा । षण्मूटका मौक्तिकानां चतुर्दन्तः सितो गजः ॥ २७४॥ द्वात्रिंशत्कलशा हैमा हेम्नां कोट्यश्चतुर्दश । सर्विंशति शतं पात्रप्रमदानामढौकत ॥ २७५ ॥। §§१४. प्रीतस्तस्यावदातेन भूपतिः सर्वसाक्षिकम् । 'राजपितामह' इति तस्मै तद्विरुदं ददौ ॥ २७६॥ श्रीहेमचन्द्रसूरीन्द्राः कदाचित् पत्तनेऽन्यदा । स्वमात्रे पाहिणीनामन्यै सव्रतानशनं ददुः ॥ २७७॥ एककोटिनमस्कारपुण्ये मातुरुदीरिते । कारिताऽऽराधना पूज्यैदुष्प्रतीकारितोचिता ॥ २७८ ॥
४१

5
1. B कालुम्बिणीं । 2. B सहितेनैव । 3. B कलशा हेमकोट्यः । 4. B ०मढौकयत् । 5. B ० दानेन । 6. A ० प्रतीकारोचिता ।

10
15
20
25

Page #121

5
10
४२
15
20
25
यतः
जाते प्राणव्यये क्लृप्तं विमानं भविकैर्वरम् । महोत्सवेन महता सञ्चचार यदा पुनः ॥ २७९॥ त्रिपूरुषमठस्याग्रे जटाधारिभिरुत्कटैः । स्वभावजातिवैरेण तद्विमानमभज्यत ॥ २८०॥

काजु करेवा माणुसह बीजु' मागुरे न अत्थि ४ ।
कइ आणि 'पहु थाई कइ पहु कीजइ हथि९ ॥ २८९ ॥ उन्मूलनीयास्तत्त्वज्ञैर्धर्मद्विष्टा यथातथा । विमृश्येति च सूरीन्द्रा राजसङ्गतिकाङ्क्षिणः ॥ २८२॥ कुमारपाल भूभर्तुस्तस्थुषो मालवावनौ । स्कन्धावारमलञ्चक्रुर्जानाना आयतौ हितम् ॥ २८३॥ राजप्राप्तिनिमित्तस्य वक्तृन् सूरीन् समागतान् । श्रीमानुदयनो गत्वा स्मारयामास भूपतेः ||२८४॥ तेनाप्यनुमता जग्मुः सूरयो राजपर्षदि । आशीर्वादोक्तिवैचित्र्याद् विस्मितः स्माह भूपतिः ॥ २८५॥ सदैव समुपेतव्यं देवतावसरक्षणे ।
इत्युक्ते सादरं राज्ञा सूरयस्तं बभाषिरे ॥ २८६॥
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
भुञ्जीमहि वयं भैक्ष्यं जीर्णं वासो वसीमहि । शीमहि महीपृष्ठे कुर्वीमहि किमीश्वरैः ॥२८७॥ भूपः प्रोवाच युष्माभिः परलोकहितेच्छया । मैत्र्यं विधातुमिच्छामि मधुना माधवो यथा ॥ २८८॥ "एको मित्रं भूपतिर्वा यतिर्वे 'ति यदुच्यते । उभयोस्तद्धितार्थाय करयोः पुष्पदामवत् ॥ २८९॥
'अनिषिद्धमनुमत' मिति जानन्नदापयत् । अस्खलितप्रचाराय प्रभूणां सर्वद्वयकम् ॥२९०॥
★ B आदर्शे पाठभेदाः । १. कज्ज. २. बीजउ ३ मग्गु ४. आथि ५. आपुणि. ६. प्रभु. ७. थाइय. ८. प्रभु. ९ हाथि । 1 B श्रीमानुदय []] गत्वा च । 2. B विस्मिताश्चाह ।

Page #122

कुमारपालदेवचरितम् ।
जाते गमागमे स्वैरं प्रस्तावोक्तिमनोहरैः । स्नेहोऽधिकमवर्द्धिष्ट वाद्धि - चन्द्रमसोरिव ॥ २९१॥ एकदा च यशश्चन्द्रगणिना प्रत्युपेक्षितम् । आसनं हेमसूरीणां रजोहरणयुक्तितः ॥२९२॥ अज्ञातपरमार्थेन तद् दृष्ट्वाऽयुञ्जि भूभुजा । दशाभिः स्पृश्यते डिम्म इव किं न्विदमासनम् ॥२९३॥ प्रभुभिर्जगदे जीवरक्षार्थो ह्ययमुद्यमः । सस्मेरमाह भूमोऽपि किमदृष्टैरुपक्रमः ||२९४|| बभाषिरे महात्मानो राजन् ! सैन्यं चतुर्विधम् । रिपावुपस्थिते सज्जीक्रियते पूर्वमेव वा ||२९५ ।। व्यवहारो यथा राज्ये सुखकारणमायतौ । ज्ञेयस्तथायं धर्मेऽपि सिद्धये धर्मचारिणाम् ॥२९६॥ इत्याद्यनेकयुक्तीभिर्मुदितो भूभृदेकदा । पप्रच्छोदयनामात्यं पितृवंशादिकं प्रभोः || २९७॥ §§१५. शक्रपत्तनसङ्काशे देशेऽर्धाष्टमनामनि ।
सङ्केतनमिव श्रीणां पुरं धन्धुक्ककाभिधम् ॥२९८॥ तत्रास्ति मोढवंशीयश्चाचिगो व्यवहारिकः । तज्जाया पाहिणिर्नाम चतुःषष्टिकलागृहम् ॥ २९९॥ चामुण्डाया गोत्रदेव्या आद्याक्षरपवित्रितः । तयोः पुत्रश्चाङ्गदेवनामा जातोऽष्टवत्सरः ॥३००|| श्रीदेवचन्द्रसूरीन्द्राः पत्तनात् तीर्थयात्रया । प्रस्थितास्ते क्रमात् प्रापुर्धन्धुक्ककमहापुरम् ||३०१ || श्रीमोढवसतौ तैषां तस्थुषां सोऽपि बालकः । सवयोभिः समं क्रीडन् समियाय सुलक्षणः ||३०२ || चाङ्गदेवस्ततः सिद्धाविव भाग्यपराक्रमः । सिंहासनोपरि स्थाष्णुर्निषिद्यायामुपाविशत् ||३०३||
1. B ० मनौरसैः । 2. B व्यावहारिकः ।

४३
5
10
15
20
25

Page #123

४४
10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः यदि क्षत्रकुले जातः सार्वभोमस्तदा नृपः । वणिग्विप्रान्वये जातो महामात्यः पुनर्भवेत् ॥३०४।। पुण्ययोगेन चेदस्य यतित्वमुपतिष्ठते । दुर्युगेऽपि तदाऽमुष्मिस्तुर्यं युगमुपानयेत् ॥३०५।। धात्वेति धर्मवन्मुख्यव्यवहारिभिरावृताः । सूरयस्तत्पितुर्गेहं जग्मुर्जङ्गमतीर्थवत् ॥३०६।। पतौ देशान्तस्थेऽपि पाहिणिधर्मदीपिका । आनन्दमेदुरं चक्रे सा सङ्घ स्वागतादिभिः ॥३०७|| ज्ञात्वा समागमे हेतुं गृहे पतेरभावतः । विषादानन्दसम्मिश्रां सुदती सा दशामयात् ॥३०८।। धन्याऽस्मि यस्या मे गेहे समीयुः पुरुषा अमी । मिथ्यादृष्टिः पतिः किन्तु तादृशोऽपि गृहे न हि ॥३०९।। किं करोमि कथं वक्त्रं दर्शयामि गुरोः पुरः । ध्यायन्तीति गुरुं नत्वा तस्थौ किञ्चिदवाङ्मुखी ॥३१०॥ कैश्चिदूचे शुभे ! तावन्निजदोषं निराकुरु । त्वं देहि तनयं शेषकार्ये पतिः प्रमाणता ॥३११॥ चाङ्गदेवस्ततः पृष्टः शिष्योऽमीषां भविष्यसि ? । ओमित्युक्ते ददौ माता गुरुभ्यस्तनयं मुदा ॥३१२।। प्रस्थिता गुरवस्तीर्थयात्रायां पुनरागताः । चाङ्गदेवं सहादाय भेजुः कर्णावती पुरीम् ॥३१३।। तत्रास्मदीयगेहेऽसौ सत्रागार इव श्रियाम् । रममाणः सुखं तस्थौ भृङ्गवन्नन्दने वने ॥३१४।। समेतः स्वगृहं श्रुत्वा पुत्रोदन्तं स चाचिगः । दर्शनावधिसंन्यस्तभोज्यः कर्णावती पुरीम् ॥३१५।। श्रीदेवचन्द्रसूरीणां पौषधालयमागतः । सक्रोधोऽपि मनाक् चक्रे नमस्कारं विचक्षणः ॥३१६।।
15
20
25
1. A सार्वभूप० । 2. B धनवन्० । 3. B देह ।

Page #124

कुमारपालदेवचरितम्।
तावदावर्जयाञ्चक्रुर्गुरवो विविधोक्तिभिः । यावतोदयनामात्यस्तं नीत्वाऽभोजयद् गृहे ॥३१७।। स दुकूलत्रिकं लक्षत्रयं पुत्रसमन्वितम् । तदुत्सङ्गे न्यधान्मन्त्री गौरवेण गरीयसा ॥३१८॥ चाचिग: स्माह मूल्येन पर्याप्तं मितवर्तिना । अन? मत्सुतस्तस्मात् तव भक्तिर्गरीयसी ॥३१९।। दत्तस्तुभ्यं मया पुत्रश्चाचिगेनेत्युदीरिते । परिरभ्य समाचष्ट निगदन् साधु साध्विति ॥३२०॥ सखे मह्यं वितीर्णोऽसौ महा?ऽपि तवाङ्गजः । अपमानपदं भावी योगिमर्कटवन्नमन् ॥३२१।। गुरुभिः पुनराप्तोऽसौ ग्राहितः सकला: कलाः । रत्नं वैकटिकेनेव नेष्यतेऽनर्घ्यतापदम् ॥३२२॥ इति सम्बोधितः सोऽपि गुरुभ्यः सुतमर्पयत् । दीक्षामहोत्सवं प्रेम्णा स एवाचीकरत् पुनः ॥३२३॥ चक्रुस्तस्याभिधा हेमचन्द्रेति गुरवो मुदा । जातः क्रमेण शास्त्राब्धिकुम्भयोनिरसौ मुनिः ॥३२४।। न्यस्तः सूरिपदे 'योग्य'-इत्यस्य चरितं नृपः । आकर्योदयनामात्यान्मुमुदे तद्गुणेक्षणी ॥३२५।। निष्कलङ्कगुणग्रामसन्ततप्रीणितान्तरः ।। भूपः श्रीहेमसूरीन्द्रान् सदैव हृदये दधौ ॥३२६॥ पूर्वोपकारतस्तादृग्गुणग्रामाच्च सङ्गतम् ।
तयोनित्यमशोभिष्ट माणिक्य-स्वर्णयोरिव ॥३२७।। ६६१६. एकदा भूभुजा सार्धमुपविष्टां वरस्त्रियम् ।।
व्यावतिषत सूरीन्द्रा द्वारतोऽपि विलोक्य ताम् ॥३२८॥ अनीतिमिव राज्यार्थी प्रभूणां सङ्गमेच्छया । विससर्ज नरेन्द्रोऽपि तामन्तःपुरयोषिताम् ॥३२९।।
1. B ०मार्पयत् । 2. B ०योनिरयं ।

Page #125

४६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः गुरवोऽप्यागमन् दृष्ट्वा तथा मिथ्यानिवेशतः । विरोधादामिगः प्राह पुरोधाः पुरतः प्रभोः ॥३३०॥ विश्वामित्र-पराशरप्रभृतयो ये चाम्बुपत्राशिनस्तेऽपि स्त्रीमुखपङ्कजं सुललितं दृष्ट्वैव मोहं गताः । आहारं सघृतं पयोदधियुतं ये भुञ्जते मानवास्तेषामिन्द्रियनिग्रहः कथमहो दम्भः समालोक्यताम् ॥३३१॥ श्रुत्वेति प्रभवोऽप्याहुः स्वभावः प्राणिनामयम् । किन्तु विज्ञाततत्त्वानां विशेषः श्रूयतामिह ॥३३२॥ सिंहो बली द्विरदशूकरमांसभोजी संवत्सरेण रतिमेति किलैकवारम् । पारापतः खरशिलाकणभोजनोऽपि कामीभवत्यनुदिनं बत कोऽत्र हेतुः ॥३३३॥ इत्युक्तियुक्त्या सूरीन्द्रैः कृते तस्मिन्निरुत्तरे । 'अमी सूर्यं न मन्यन्ते' केनाप्युक्ते पुनर्जगुः ॥३३४॥ अधाम धामधामानं वयमेव स्वचेतसि । यस्यास्तव्यसने प्राप्ते त्यजामो भोजनोदके ॥३३५।। पयोदपटलच्छन्ने नाश्नन्ति रविमण्डले । अस्तङ्गते तु भुञ्जाना अहो ! भानोः सुसेवकाः ॥३३६।। इत्थं दुर्वावदूकानां मुखमुद्रापटीयसः ।
तानेव मेने भूपालः सर्वागममहोदधीन् ॥३३७।। ६६१७. पप्रच्छ चैकदैकान्ते भक्तिमन्थरया गिरा ।
कथञ्चिदपि जायेत चिरस्थायि यशो मम ॥३३८।। विमृश्य प्रभवोऽप्यूचुर्विक्रमादित्यभूपवत् । जगदानृण्यतः सोमनाथचैत्योद्धृतरथ ॥३३९।। तदैव स्थापिते श्रेष्ठमुहूर्ते मुदितो नृपः । निजपञ्चकुलं प्रेष्य चैत्यारम्भमचीकरत् ॥३४०॥
15
20
25
1. B भोजिनोऽपि । 2. B निजं ।

Page #126

४७
5
कुमारपालदेवचरितम्।
समियायान्यदा पञ्चकुलप्रस्थापिता द्रुतम् । विज्ञप्तिः खरशिलाया निवेशानन्दसूचिका ॥३४१।। विज्ञप्ति दर्शयन् प्रीतः प्रभून् प्राह नराधिपः । निर्विघ्नं स्याद् यथा चैत्यं प्रसाद्यादिश्यतां तथा ॥३४२।। प्रभवोऽप्यभिनन्दन्तस्तमाहुः शृणु भूपते ! । 'श्रेयांसि बहुविध्नानि' प्रयत्नोऽत्र हितावहः ॥३४३॥ विचार्याब्रह्मसेवाया यदि वा मद्य-मांसयोः । गृहाण नियमं चैत्ये कलशारोपणावधि ॥३४४॥ तत्क्षणादुदकक्षेपपूर्वकं मद्य-मांसयोः । जग्राह नियमं सन्तः सर्वत्र प्रभविष्णवः ॥३४५।। वर्षद्वयेन सञ्जाते प्रासादे कैलशावधौ । मुमुक्षुर्नियमं राजा सूरीन्द्रानन्वमन्यत ॥३४६।। प्रभुस्तदेव तद्यात्रापर्यन्ते कृतकार्यिणः । युज्यते नियमो मोक्तुमित्युक्त्वा वसतिं ययौ ॥३४७।। तद्गुणैरुल्लसन्नीलीरागः श्रीगूर्जरापतिः । प्रशशंस तमेवैकं गुणाः कस्य न वल्लभाः ॥३४८।। उपभूपमथ प्रोचुर्जातमत्सरिणो द्विजाः । पटुचाटुपर: सर्वो राज्ञां प्रीणाति मानसम् ॥३४९।। नो चेत् प्रातरूपेतोऽयं वाच्यो यात्रां न चैष्यति । अस्मद्धर्मममी यस्माद् दूषयन्ति पदे पदे ॥३५०॥ स्वयमभ्यर्थितः प्रातर्यात्रार्थं भूभुजा प्रभुः । ऊचे वैद्योपदिष्टं चाभीष्टं चेदमुपस्थितम् ॥३५१।। सहजोत्कण्ठिताः प्रायो यात्रायै यतयो नृप ! । सिताक्षेपप्रकारोऽयं पायसे यन्निमन्त्रणम् ॥३५२।। सुखासनवाहनादि किं युष्मद्भ्यः प्रदीयताम् । नृपेणोक्ते, वयं देव ! निरारम्भपरिग्रहाः ॥३५३॥
15
20
25
1. B प्रसद्या० । 2. B विचार्य ब्रह्म० । 3. B कलशावधिः ।

Page #127

10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः गच्छतः पादचारेण शोभामुपलभामहे । प्रस्थाय परमद्यैव नमन्तस्तीर्थमण्डलीम् ॥३५४।। देवपत्तनप्रवेशे भवद्भिर्मिलनेच्छवः । अनुमत्या नरेन्द्रस्य ततः श्रीहेमसूरयः ॥३५५॥ शत्रुञ्जयोज्जयन्तादितीर्थमालां कृतादरम् । नमन्तः सपरीवारा निरूपितदिनोपरि ।।३५६।। मिलिता गूर्जरेशस्य प्रवेशे पत्तनस्य च । जहर्ष सोऽपि केकीव दृष्ट्वा सूरीन् घनानिव ॥३५७॥ बृहस्पत्यभिधानेन गण्डेनानुगतो नृपः । गाढं सोमेश्वरं लिङ्गमालिलिङ्गानुरागवान् ॥३५८।। श्रीजैनादपरं देवं नामी वन्दन्त इत्यसौ । मिथ्याग्वचसा भ्रान्तो भूपः सूरीनभाषत ॥३५९।। 'भगवन् ! यदि युज्येत तदेतैर्बलिभिः स्वयम् । अर्चयन्तु प्रभुं शम्भु' समयज्ञस्ततो गुरुः ॥३६०।। तदैवोद्गमनीयेन भूपादिष्टेन भूषितः ।। आरुह्य चैत्यदेहल्यां शम्भुं दृष्ट्वेदमभ्यधात् ।।३६१।। 'अहो ! दिष्टयाद्य दृष्टोऽसौ कैलासवसतिः प्रभुः' । उपहारप्रकारास्तत् क्रियन्तां द्विगुणा इति ॥३६२।। आह्वाननादिमुद्राभिDसैरंशादिभिश्च सः । पञ्चोपचारैरभ्यर्च्य शिवं शैवागमोक्तिभिः ॥३६३।। कर्पूरागुरुनैवेद्यवस्तुभिर्द्विगुणीकृतैः ।। स्वयमान→ सूरीन्द्रः शम्भुं विधिवदादरात् ॥३६४।। सामन्तशतसंयुक्ते विस्मिते राज्ञि पश्यति । दण्डप्रणामपूर्वं स स्तोतुमेवं प्रचक्रमे ।।३६५॥ यत्र तत्र समये यथा तथा योऽसि सोऽस्यभिधया यया तया । वीतदोषकलुषः स चेद् भवानेक एव भगवन् ! नमोऽस्तु ते ॥३६६॥
15
20
25
1. B मनन्तः । 2. B ०वसति प्रभुः ।

Page #128

कुमारपालदेवचरितम् ।
भवबीजाङ्करजनना रागाद्याः क्षयमुपागता यस्य । ब्रह्मा वा विष्णुर्वा हरो जिनो वा नमस्तस्मै ॥३६७॥ इत्यादि हेमसूरीणां स्तुत्यनन्तरमादरात् । भूपोऽपि शम्भुमभ्यर्च्य न्यषदद् दानमण्डपे ॥३६८।। तुलापुरुषदानानि गजदानानि भूरिशः । विधाय कृतकृत्यात्मा नृपः प्रोचे प्रभूनिति ॥३६९।। न सोमेशसमं तीर्थं न महर्षिर्भवत्समः । मत्समो नास्ति राजाऽन्यस्तदस्मिन्मिलिते त्रिके ॥३७०॥ किञ्चिन्मुक्तिप्रदं देव ! तत्त्वमाविष्कुरु प्रभो ! । विमृश्य गुरवोऽप्यूचुरलं पौराणिकोक्तिभिः ॥३७१।। शम्भुमेव तदिदानी प्रकटीकरवाण्यहम् । जानीते तन्मुखेनैव मुक्तिमार्गं यथा भवान् ॥३७२।। किमेतदपि जाघट्टि संशयाने नृपेऽवदत् । एकाग्रमानसावावां सर्वं सङ्घटते ततः ॥३७३।। किन्तु कृष्णागुरुः क्षेप्यस्त्वया ध्यानं मया पुनः । तावद् विधेयं प्रत्यक्षः शम्भुर्भवति यावता ॥३७४।। क्षणाद्दीपेषु शान्तेषु धूपधूमे च सर्पति । द्वादशात्मप्रकाशाभे महत्तेजसि जाग्रति ॥३७५।। जलाधारोपरि मापो जात्यजाम्बूनदद्युतिम् । चर्मचक्षुर्दुरालोकं ददशैकं तपस्विनम् ॥३७६।। आपादमस्तकं स्पृष्ट्वा मुनि निस्तन्द्रया दृशा । पञ्चाङ्गं चुम्बितक्षोणिः प्राञ्जलिः प्राह तं नृपः ॥३७७॥ कृतार्थे नयने मेऽद्य जगतीश ! तवेक्षणात् । किन्तु मुक्तिप्रदं तत्त्वमुक्त्वा कर्णौ कृतार्थय ॥३७८।। अथाविरासीद् दिव्या गी राजन्नेष महामुनिः । सर्वदेवावतारश्च सर्वज्ञश्च कलावसौ ॥३७९॥
1. A ०दानादि । 2. B तवेदानीं ।

Page #129

10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः तदुक्तः सरलः पन्था ज्ञातव्यो मुक्तिदायकः । शम्भाविति तिरोभूते तस्थौ चित्रमना नृपः ॥३८०॥ सूरीन्द्रोऽपि श्लथोन्मुक्तप्राणायामो विकस्वरः । राजन्नित्यवदत् तावत् त्यक्तराज्यमहामदः ॥३८१।। पादावधार्यतां जीव ! स्वामिन्निति वदन्नृपः । यत्कृत्यमादिशानम्रमौलिः प्राञ्जलिरभ्यधात् ॥३८२।। तत्रैव मदिरा-मांसनियमं जीवितावधिम् । दत्त्वा क्षमापतेः प्राप्तो नाम्नाऽणहिल्लपत्तनम् ॥ ३८३॥ तत्र सर्वोपधाशुद्धसिद्धान्तोपनिषद्गिरा । सम्यक्त्वं ग्राहयामास सम्प्रतेरिव भूपतेः ।।३८४।। प्रबन्धान् योगशास्त्रादीनाकर्ण्य द्वादशव्रतीम् । प्रत्यपादि स भूपाल: पिपासुः सरसीमिव ।।३८५।। त्रिषष्टेः शलाकापुंसां चरित्राणि गुरोर्मुखात् ।
श्रावं श्रावं जैनधर्ममेकच्छत्रमयं व्यघात् ॥३८६॥ 1588१८. शुद्धसम्यक्त्वपूतात्मा महानवमीपर्वणि ।
कुमारपालभूपाल आमिगादिभिराख्यत ॥३८७।। देवी कण्टेश्वरी गोत्रदेवी स्वं भाव्यमीहते । एकं छागशतं चैको महिषः प्रतिपद्दिने ॥३८८॥ एतावदेव द्विगुणं द्वितीये दिवसे पुनः । तृतीये त्रिगुणं यावन्नवमे नव सङ्गुणम् ॥३८९।। तदुक्तं हेमसूरिभ्यस्तैः साम्नाऽभ्यर्थिता च सा । नवाहं यावदादत्स्व भोगं छागादिमूल्यजम् ।।३९०॥ कर्पूरागुरुपीयूषैः प्रीयन्ते खलु देवताः । राक्षसा एव तुष्यन्ति मांसशोणितकीकसैः ॥३९१।। इत्थमुक्ताऽपि साम्नाऽसौ न तुतोष यदा सुरी । कीलनं यन्त्रणं मोरबन्धनं दर्शितं तदा ॥३९२॥
20
25
1. B प्राणायामविकस्वरः । 2. B क्षमापती प्राप्तौ ।

.

Page #130

कुमारपालदेवचरितम् ।
शान्ताऽप्यथैकदा चाटुमांसाहारमयाचत ।
भवनान्तस्ततस्तस्याः क्षेपिता महिषैडकाः ॥ ३९३॥ देवी कदर्थिता सर्वां रात्रिं मूत्रमलस्रवैः । पुरोहितादयः सर्वे बभूवुर्मुद्रिताननाः ॥३९४|| श्रीहेमसूरिध्यानेन स्वभावप्रीणिता सुरी । सान्निध्यकारिणी जाता यदूचे केनचिन्नृपः ॥३९५|| या पूर्वं नवमीमहेषु महिषस्कन्धत्रुटत्कीकसत्राट्कारैरजनिष्ट कर्णकटुकैः कण्टेश्वरी नश्वरी । सा पीयूषपराङ्मुखी रसयति श्रीहेमचन्द्रप्रभोगतं मारिनिवारि सम्प्रति नृपद्वारि स्थिता सुस्थिता ॥ ३९६ ॥ आज्ञाबलेन वित्तेन त्रिघा वीरः स भूपतिः । अमारिघोषणां चक्रे वत्सराणि चतुर्दश ॥ ३९७|| ६६१९. सुपक्वानेकदा भूपो भुञ्जानो घृतपूरकान् ।
मांसास्वादमनुस्मृत्य प्रेभूनेत्य व्यजिज्ञपत् ॥३९८॥ युज्यते वा न वाऽस्माकं घृतपूरकभोजनम् । विज्ञाय तदभिप्रायं प्रभवोऽपि बभाषिरे ॥ ३९९ ॥ वणिग्-ब्राह्मणयोर्युक्तं जातिभावाददूषितम् । कृतमांस्पाकत्यागस्य क्षत्रियस्य तु वर्जितम् ॥४००॥ प्रायश्चित्ते ततस्तस्य द्वात्रिंशद्दन्तसङ्ख्यया । विहारानेकबन्धेन द्वात्रिंशतमचीकरत् ॥४०१॥ पुरा द्रव्ये हृते राजा मूषको यद् व्यपद्यत । तेने तेनास्य शुद्ध्यर्थं विहारो मूषकाभिधः || ४०२॥ करम्भं भोजितः श्रेष्ठिवध्वा यत् त्रिदिनोषितः । करम्भाभिधया चैत्यं तस्याः श्रेयः कृतेऽभवत् ||४०३|| सपादलक्षदेशे च जायया शिरसार्पिताम् । यूकां कोऽपि वणिक् पाणौ मृदित्वा खल्वमारयत् ॥४०४॥
1. A प्रभूनित्यव्यजज्ञपत् ।

५१
5
10
15
20
25

Page #131

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः अमारिघोषणापञ्चकुलेनानीय पत्तने । भूभुजे सोऽर्पितस्तेन प्राप्यादेशं प्रभोरिति ॥४०५।। सर्वस्वेन तदीयेन तद्दण्डपदयुक्तितः । यूकाविहार इत्येवं कारितं कीर्तनं नवम् ॥४०६॥ -युग्मम् ॥ स्तम्भतीर्थे यत्र चैत्ये प्रभोर्दीक्षाक्षणोऽभवत् । तत्र रत्नमयं बिम्बं जीर्णोद्धारश्च कारितः ॥४०७।। कुर्वतेति चतुश्चत्वारिंशदग्राणि भूभुजा । विधापितानि चैत्यानि चतुर्दशशतानि वै ॥४०८।। द्वासप्ततिलक्षमानपट्टकस्फाटनानुगे । विहिते रुदतीवित्तमोचने पण्डितैः स्तुतः ॥४०९।। न यन्मुक्तं पूर्वै रघु-नहुष-नाभाक-भरतप्रभृत्युर्वीनाथैः कृतकृतयुगोत्पत्तिभिरपि । विमुञ्चन् सन्तोषात् तदपि रुदतीवित्तमधुना; कुमारक्ष्मापाल ! त्वमिह महतां मस्तकमणिः ॥४१०॥ श्रुत्वा श्रीहेमचन्द्रोऽपि परमानन्दमुद्वहन् । पुण्यानुमोदनापूर्वं पपाठ नृपतेः पुरः ॥४११॥ 'अपुत्राणां धनं गृह्णन् पुत्रो भवति पार्थिवः ।
त्वं तु सन्तोषतो मुञ्चन् सत्यं राजपितामहः' ॥४१२॥ ६६२०. गण्ड: श्रीसोमनाथस्य विहारे नृपतेर्वसन् ।
अपराधेन केनापि पदभ्रष्टो व्यधीयत ॥४१३।। विषीदन् पत्तनं प्राप्य * द्वारावलगकोपमः । षोढावश्यकपूतात्मा प्रभून् सेवेन्निरन्तरम् ॥४१४।। एकदाऽवसरं प्राप्य* चतुर्मासकपारणे । विधाय द्वादशावर्तवन्दनामिदमब्रवीत् ॥४१५।। चतुर्मासीमासीत् तव पदयुगं नाथ निकषा कषायप्रध्वंसाद् विकृतिपरिहारव्रतमिदम् ।
15
20
25
* एतच्चिह्नान्तर्गतः पाठः पतित: B आदर्श । 1. B ०पर्वणे ।

.

Page #132

___10
कुमारपालदेवचरितम् ।
इदानीमभ्युद्यन्निजचरणनिर्लोठितकले जलक्लिन्नैरन्नैर्मुनितिलक ! वृत्तिर्भवतु नः ॥४१६॥ श्रुत्वा काष्ठामिमां तस्य निजधर्मानुरोधिनीम् ।
प्रभुसङ्केततो राज्ञा पुनः स्वपदभाक् कृतः ॥४१७।। ६६२१. राज्ये श्रीसिद्धभूभर्तुर्वामराशिद्विजः पुरा ।
पाण्डित्यस्पर्धया तत्र कासी(शी )तः समुपेयिवान् ॥४१८|| असहिष्णुः प्रतिष्ठायाः प्रभूणां जातिवैरतः । प्रत्यक्षं सोऽन्यदाऽवोचत् भुक्तोद्गारसमं वचः ॥४१९।। यूकालक्षशतावलीवलवलल्लोलोल्ललत्कम्बलो, दन्तानां मलमण्डलीपरिचयादुर्गन्धरुद्धाननः । नासावंशनिरोधनाद् गिणगिणत्पाठप्रतिष्ठाविधिः; सोऽयं हेमडसेवडः पिलपिलत्खल्लिः समागच्छति ॥४२०॥ श्रुत्वाप्यानन्दतो माद्यच्चित्तैः प्रभुभिरौच्यत । पूर्वं विशेषणमिति किं नाधीतं धियांनिधे ! ॥४२१॥ अत इत्थं प्रयोक्तव्यं सोऽयं सेवडहेमडः । इति वैदुष्यकुन्ताग्रनुन्नो न्यूनमनाः कृतः ॥४२२॥ कुमारपालभूपालराज्ये शस्त्रवधो न हि । इति सोऽपि पदभ्रष्टो वर्तते कणभिक्षया ॥४२३।। अन्यदाऽऽबालभूपालं योगशास्त्रं पदे पदे । पठ्यमानं समाकर्ण्य सकर्णः स्पष्टमब्रवीत् ॥४२४।। आतङ्ककारणमकारणदारुणानां, वक्रेण गालिगरलं निरगालि येषाम् । तेषां जटाधरफटाधरमण्डलानां; श्रीयोगशास्त्रवचनामृतमुज्जिहीते ॥४२५॥ श्रुत्वेत्यमृतसंवादि वचः शान्तान्तरोष्मभिः । प्रभुभिद्विगुणा वृत्तिः पुनस्तस्मै प्रसादिता ॥४२६।।
15
25
1. A राज्ञः । 2. A भक्तोद्गार० । 3. B चलचल० । 4. B मेदस्विचितैः । 5. B राख्यत ।

Page #133

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ६६२२. अन्यदा मागधौ कौचित् स्पर्धमानौ स्वविद्यया ।
सुराष्ट्रादेशतः प्राप्तौ श्रीपत्तनमहापुरम् ॥४२७।। प्रभुभिः श्लाध्यते यो हि स एव विभुरावयोः । मार्गोपक्षयदाताऽन्यो यस्तु हारयति ध्रुवम् ॥४२८॥ प्राप्त एकस्तयोर्मध्ये देशनावसरे प्रभोः । लक्ष्मीवन्तः पण्डिताश्च दृष्ट्वा स्पष्टमुदाहरत् ॥४२९।। लच्छि वाणि मुहकाणि ए पड़ भागी मुहमरउं । हेमसूरिअत्थाणि जे ईसर ते पंडिया ॥४३०॥ द्वितीयो भूपतेश्चैत्ये विधायारात्रिकक्षणम् । नमस्यतः पृष्ठहस्ते दत्ते प्रभुभिरब्रवीत् ॥४३१॥ हेम तुहाला कर मरउं२ जेहं अच्चब्भूय रिद्धि । जे चापं हेठा मुहा ताहं ऊपहरी सिद्धि ॥४३२॥ अनुच्छिष्टेन भूपालो वचसा तस्य रञ्जितः । भूयोऽपि पाठयामास त्रिरुक्ते मागधोऽभणत् ॥४३३।। पठिते पठिते लक्षं किं दास्यति नृपस्ततः । लक्षत्रयं त्रिरुक्तत्वात् स तस्मै तत्क्षणाददात् ॥४३४|| समये बहुपाठोऽपि श्रेयानिति स चारणः ।
सर्वार्थसाधकं मौनमिति व्यर्थममन्यत ।।४३५।। ६६२३. अन्यदा जगदानृण्यचिकीर्षाकौतुकी नृपः ।
प्रभुं विज्ञापयामास सद्यः सौवर्णसिद्धये ॥४३६।। ततः श्रीदेवचन्द्राह्वान् सुगुरून् प्रभवोऽपि हि । श्रीसङ्घ-कुमरक्ष्मापविज्ञप्तिभ्यामजूहवन् ॥४३७।। तेऽपि तीव्रव्रताः किञ्चित् सङ्घकार्यमिति द्रुतम् । यथाविधि विहारेण महात्मानः प्रतस्थिरे ॥४३८॥ प्रवेशोत्सवसामग्री भूपो यावत् प्रचक्रमे । सूरयः पौषधागारं शीघ्रं तावत् समाययुः ।।४३९।।
15
20
25
1 B प्राप्तश्चैक० । B आदर्श -१. तुहारा. २. मरूं. ३. जह. ४. चंपइ हिट्ठा. ५. ताह. | 2. A दास्यसि नृपतिस्ततः ।

Page #134

५५
कुमारपालदेवचरितम् ।
नृपतिप्रमुखानेकश्रावकैः सहितः प्रभुः । विदधे द्वादशावर्तवन्दनां विनयान्विताम् ॥४४०॥ * तस्मिन्नवसरे श्राद्धः श्रीकपद्यपि मन्त्रिराट् । उत्तरासङ्गतो भूमि प्रमाादत्त वन्दनाम् ॥४४१।। ★ अदृष्टपूर्व आचार: क इत्युक्ते महीभुजा ।। सिद्धान्तविधिरेषोऽपीत्याह श्रीगुरुरुत्तरम् ॥४४२।। श्रुतश्रौतोपदेशौ तौ गुरुभिः सूरि-भूपती । सङ्घकार्यं द्रुतं पृष्टौ न श्लथाः क्वापि धीधनाः ॥४४३।। विसृज्य तावपि क्षिप्रं सभां जवनिकान्तरे । ययाचतुः स्वर्णसिद्धि निपत्य गुरुपादयोः ॥४४४।। श्रीहेमसूरयः प्राहुर्भगवन् ! शैशवे मम । काष्ठभारिकतो वल्लीरसबिन्दुरुपाददे ॥४४५।। तेनाभ्यक्तं ताम्रखण्डं संयोगाज्जातवेदसः । सुवर्णं तत्क्षणाज्जातं सिद्धनिष्ठीवनादिव ॥४४६।। वल्लेरादिश्यतां तस्या नामसङ्केतनादिकम् । करोतु क्षितिपः क्षिप्रं धरणीमनृणामयम् ॥४४७।। कुपिता गुरवः प्राहुः पापापसर दूरतः । न योग्य इत्यपास्याचं पादलग्नमिवोरगम् ॥४४८।। अग्रे मुद्गरसप्रायविद्यया त्वमजीर्णभाक् । मन्दाग्नेर्मोदकां विद्यां कथमेतां ददामि ते ॥४४९।। शिष्यमाग्रहतस्तस्मादपथ्यादिव रोगिणम् । निवार्य सूरयो भूरिवैराग्या नृपमभ्यधुः ॥४५०।। जिनचैत्यालङ्कृतक्ष्मा-मारिनिर्धाटनादिभिः । सिद्धे लोकद्वये राजन् ! किमाधिक्यमभीप्ससि ॥४५१।। किञ्च ते जगदानृण्यकारिण्यै हेमसिद्धये । न भाग्यमस्ति तेनात्र युक्ता भावानुमोदना ॥४५२।।
★ एतत्तारकाङ्कितं श्लोकद्वयं नोपलभ्यते B आदर्श ।

Page #135

10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः इत्यादिश्य झटित्येव विहारं सूरयो व्यधुः ।
तत्त्वकार्ये न मुह्यन्ति यतो निबिडबुद्धयः ।।४५३॥ ६६२४. अन्यदा श्रीवीतभयपत्तनस्थलगर्भिताम् ।
ब्रह्मर्षिणा केवलिना कपिलेन प्रतिष्ठिताम् ॥४५४॥ विद्युन्मालिप्रतिमायाः प्रतिच्छन्देन मञ्जुना ।। चण्डप्रद्योतभूपेन कारितां चेटिकाकृते ॥४५५।। सप्तहस्तोच्छ्रितां जात्यचान्दनी कुमरो नृपः । देवाधिदेवप्रतिमां शुश्राव सुगुरोर्मुखात् ॥४५६।। -त्रिभिर्विशेषकम् ।। गुरोर्वचनतः कार्यसिद्धि निश्चित्य भूपतिः । तत्कालप्रहितानेकसामन्तैर्भक्तियुक्तितः ॥४५७।। खानयित्वा वीतभयस्थलमुत्तमभाग्यतः । देवाधिदेवप्रतिमामव्यङ्गां निरकाशयत् ॥४५८|| -युग्मम् ॥ नरेन्द्रादेशतः सर्वग्रामाकरपुरादिषु । रथयात्रास्विव स्वैरं जायन्ते स्म महोत्सवाः ।।४५९।। भाविकैः क्रियमाणेषु पुरा सङ्गीतकादिषु । प्रभावनामयं विश्वं सृजन्ती प्रतिमाऽचलत् ॥४६०॥ ससामन्तेन भूपेन कृतानुकृतमोत्सवा (?) । रथाधिरूढा प्रतिमा प्रापाणहिल्लपत्तनम् ॥४६१।। स्वसौधासन्नभूपीठे प्रासादे स्फटिके नृपः ।
निवेश्य पूजयामास त्रिकालं कलिकीलकः ॥४६२॥ 88२५. अथ श्रीकुमरक्ष्मापः स्वजनुफललिप्सया ।
शत्रुञ्जयोज्जयन्तादितीर्थयात्रां प्रचक्रमे ॥४६३।। श्रीहेमचन्द्रसूरीन्द्रैः श्रीकुमारनरेशितुः । सङ्घाधिपत्यतिलकं विदधे महतो महात् ॥४६४।। देवालयस्य प्रस्थानमुहूर्ते स्थापिते सति । मिमिलुः परितः सङ्घा धर्मा इव चतुर्विधाः ।।४६५।।
15
___20
25
1. C समानं तेन । 2. A कलिकीलनः ।

-

Page #136

५७
10
10
कुमारपालदेवचरितम् ।
कुमारपालभूपालो धन्यम्मन्यमनोरथः । यावत् समग्रसामग्रीमव्यग्रमनसाऽकरोत् ।।४६६।। तावद्देशान्तरायातं चरयुग्मं व्यजिज्ञपत् । श्रीकर्णस्त्वामुदेतीति नृपो डाहलदेशराट् ॥४६७।। आकर्ण्य कर्णशूलाभमिति वाक्यमिलापतिः । स्वेददन्तुरभालो द्राक् मन्त्रिवाग्भटमभ्यघात् ॥४६८।। प्राप्तायां यदि सामग्र्यां धर्मं कर्तुं न चाप्नुमः । निष्पन्नायां रसवत्यां तदिदं मुखवीक्षणम् ॥४६९।। शुशोच गुरुपादाग्रे स्वमधन्यतमं नृपः । स्वामिन् ! रङ्कस्य जीर्येत किं भुक्तिश्चक्रवर्तिनः ॥४७०।। सूरीन्द्रा अपि तत्कालमाकलय्य लवादिकम् । आदिक्षन् द्वादशे यामे निवृत्तिस्ते भविष्यति ॥४७१।। किर्तव्यतया मूढो यावदास्ते नराधिपः । तावन्निर्णीतवेलायां चरयुग्ममुपागमत् ॥४७२।। *दिवङ्गतश्च श्रीकर्ण इति सद्यो निवेदिते । नृपस्ताम्बूलमृत्सृज्य कथमित्यनुयुक्तवान् ॥४७३।। निशि प्रयाणं कुर्वाणः श्रीकर्णः कुम्भिपृष्ठभाक् । जितकाशिमदावेशान्निद्रामुद्रितलोचनः ॥४७४।। कण्ठावलम्बिसौवर्णशृङ्खलेन गरीयसा । न्यग्रोधपादलग्नेनोल्लम्बितः पञ्चतामगात् ॥४७५।। कलौ त्वमेव सर्वज्ञः स्तुवन्निति पुनः पुनः । अक्षेपेण महीपालो जिनयात्रामसूत्रयत् ॥४७६।। दुकूलाच्छादितक्षोणीतललीलागतिक्रमः । नृपः श्रीहेमसूरीणां दत्तहस्तावलम्बनः ।।४७७।। पदे पदे महादानसत्रागारमहोत्सवैः । धर्मैकच्छत्रतां चक्रे शक्रः कल्याणकेष्विव ॥४७८॥ -युग्मम् ॥
15
25
★ नोपलभ्यते एष श्लोक: A आदर्श ।

Page #137

10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः अकुतोभयताहूतपुरुहूतसमृद्धिभिः । किल सङ्घमिषात् स्वर्गो भूमण्डलमवातरत् ॥४७९।। द्विधोपदिश्यमानाध्वा प्रभुश्रीहेमसूरिभिः । धन्धुक्कनगरं प्राप भूपः पापव्यपोहधीः ।।४८०।। स्वयं विधापिते तत्र प्रभोर्जन्मगृहावनौ । सप्तदशहस्तमाने विहारे झोलिकाभिधे ॥४८१।। नृपः प्रभावनां कुर्वन् संयमी स्वेन्द्रियानिव । उपसर्गकृतो विप्रांश्चक्रे विषयताडितान् ॥४८२॥ -युग्मम् ॥ दृष्टवर्धापनापूर्वं प्राप्तः शत्रुञ्जये गिरौ । दृष्टे नाभेयबिम्बे तु योगीवानन्दमुद्वहन् ॥४८३॥ दुःखक्षयश्च मे कर्मक्षयश्च भवतादिना । दण्डकप्रणिधानेन विभालेन भुवं स्पृशन् ॥४८४।। यावदास्ते नृपस्तत्र वास्तवस्तुतिसंस्तवी । समयज्ञस्तदोवाच चारणो वाक्यचञ्चुरः ॥४८५।। -विशेषकम् ॥ इक्कह फूलह माटि देइ जु नरसुरसिवसुहं । तिणिस्यूं केही साटि कटरे ! भोलिम जिणवरहं ॥४८६॥ श्रुत्वेति भूयो भूमीन्द्रः पाठयामास चारणम् ।
ददौ नवसहस्राणि नवकृत्व उदीरिते ।।४८७।। ६६२६. देवकोशप्रभृत्यर्थमेकदा रङ्गमण्डपे ।
अन्तराले धृतं स्थालं ससङ्घन महीभुजा ।।४८८॥ हारकेयूरदीनारमुद्रिकाकुण्डलादिभिः । भविकैर्भावनासारं क्षिप्यमाणैर्विभूषणैः ॥४८९।। कश्चिदाजन्मदारिद्री भावनामनास्तदा । जीर्णचेल: पोट्टलिकश्चिक्षेप द्रम्मपञ्चकम् ।।४९०॥ तद्विलोक्य प्रसन्नास्याः प्रभु श्रीहेमसूरयः । मस्तकं धूनयामासुः पूरिता इव तद्गुणैः ॥४९१।।
15
.
20
25
1. B भवतादिति । 2. B त्रिभालेन । 3. B सहइ । 4. B सउं। 5. B ०वरह ।

Page #138

कुमारपालदेवचरितम् ।
तदा चौलुक्यराजेन्द्रः प्रभूनाचष्ट सादरम् । लघुदानेन भगवन्नत्र का वश्चमत्कृतिः ॥४९२॥ बभाषे प्रभुभिर्भूप ! शृणु यच्चित्रकारणम् । व्ययन्ति लक्षमेवेह ये कोटीन्द्राः स्वभावतः ॥४९३ ॥ लक्षाधिपतयश्चात्र सहस्राणि वितेनिरे । महातीर्थे पुनन्ति स्वं सहस्त्रेशाः शतैः पुनः ॥ ४९४॥ राजन् ! पोट्टलिकश्चायं दारिद्यद्रुमकाननम् । ददावनर्घ्यफलदं सर्वस्वं द्रम्मपञ्चकम् ||४९५॥ ययाचे तमथो भूपः पुण्यं लक्षादिदानतः । स च सन्तोषतो नैच्छद् विस्मितो भूपतिस्ततः ॥ ४९६ || बहुप्रकारं श्लाघित्वा मन्वानस्तुल्यधर्मिणम् । कृतपुण्यं पोट्टलिकं विससर्ज कृतादरम् ॥ ४९७॥ कृत्वा प्रभावनामत्यद्भुतां शत्रुञ्जये गिरौ । ययौ रैवतके राजा राजमानो गुरुश्रिया ॥४९८|| तत्र चाकस्मिके छत्रशिलाकम्पे समुत्थिते । पौराणविदुराः सूरिप्रवरा नृपतिं जगुः ॥४९९॥ इयं छत्रशिला राजन् ! समकं समुपेतयोः । द्वयोः पुण्यवतोः शीर्षे किलाकस्मात् पतिष्यति ||५००|| इत्यत्र सम्प्रदायोऽस्ति तदावां पुण्यवत्तमौ । यदीदं सत्यतामेति दुर्यशो दुर्धरं तदा ॥ ५०१|| तत् त्वमेव महीपाल ! नमस्कुरु जिनाधिपम् । भावपूजावदस्माकं नतिरप्यस्तु भावतः ||५०२|| नृपेण पुनरभ्यर्थ्य ससङ्घाः प्रभवस्तदा । छत्रशैलेयमार्गेण प्रहिता हितभक्तिना ||५०३ ॥ स्नपनावसरे स्थित्वा पर्वताधः स्वयं नृपः । आशैवेयजिनं श्रेण्या स्नात्रकर्तृनधारयत् ॥५०४॥
1. B भवान्नत्र । 2. A पौराणि० ।

५९
5
10
15
20
25

Page #139

5
10
15
20
25
६०
स्नात्रारात्रिकमाङ्गल्यदीपप्रभृतिकक्रियाम् । करात्करेण सञ्चार्य स्वयं चक्रे नराधिपः ||५०५ ||

ऽमुचन् ॥५०६॥
कृत्वाऽऽरात्रिकमाङ्गल्यं नृपोऽन्यस्मै प्रयच्छति । सोऽप्यन्यस्मै यावदन्ये जिनपादान्तिकेऽ भावनार्जितसत्पुण्यफलस्येव भवान्तरे । सर्वोपाधिसमृद्धायाः सामग्र्याः किमु दुष्करम् ||५०७|| यात्रामासूत्र्य सुत्रामसमृद्धिस्पर्धिनीमसौ । सत्रैरामन्त्रयामास पृथ्वीं पृथुराक्रमः ||५०८॥ अथ शङ्कापनोदार्थं जीर्णप्राकारवर्त्मना । मुक्त्वा छत्रशिलामार्गं नव्यपद्याविधौ नृपः ||५०९ || पर्वतोपत्यकामारादाश्रीजिनपदाम्बुजम् । ददौ महाध्वजं स्फूर्ज्जद्दुकूलपटनिर्मितम् ॥५१०॥ आदिश्य वाग्भटं मन्त्रिराजं राजन्वतीं भुवम् । ख्यापयन् प्राणमत् तीर्थमालामम्लानवैभवः ॥ ५११ ॥ लक्षांस्त्रिषष्टिं द्रम्माणां पद्यानिर्माणकर्म्मणि । व्ययीचकार मन्त्रीन्द्रो गणना क्व गरीयसाम् ॥५१२॥ §§२७. नृपं संसुरनामानं विग्रहीतुं स राणकम् । सुराष्ट्रामण्डले प्रैषीदथोदयनमन्त्रिणम् ॥५१३॥ चतुरङ्गचमूसारः सचिवो दलनायकः । वर्धमानपुरं प्राप राज्यसारं हि मन्त्रिणः || ५१४॥ तत्राभ्यर्णतया शत्रुञ्जयं तीर्थं विवन्दिषुः । सैन्यं तत्रैव संस्थाप्य स्वयं नाभेयमानमत् ॥ ५१५ ।। धृतधौतोत्तरासङ्गः सङ्गमुक्ताशयो यदा । सपर्यां कर्तुमारेभे श्रीनाभेयजिनेशितुः ॥५१६॥ तावन्नक्षत्रमालादीपाद् वर्त्तिमपाहरत् । भूषकः स्वर्णशलाकामिव यत्कृत्यमूढधीः ॥५१७||
1. A मन्त्री० । 2. B मूषिकः । 3. B ० शिलाका० ।
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः

Page #140

कुमारपालदेवचरितम् ।
काष्ठप्रासादविवरे तां ज्वलन्तीं यदाऽक्षिपत् । मन्त्री समाधिभङ्गेन त्याजयामास तां ततः ॥५१८॥ चित्तेऽथ तर्कयामास मन्त्री मतिमतां वरः । प्रासादेऽस्मिन् काष्ठमये नैत्योऽयं सङ्कटये महान् ॥५१९॥ ज्वलन्तीं यद्यसौ वर्त्तिमित्थमादाय कर्हिचित् । रहः सञ्चारयेत् क्वापि दारुणं दारुणि क्षणम् ॥५२०॥ मिथः संसज्य काष्ठौघैः प्रासादोऽयं महानपि । तदा भज्येत निर्भाग्यवतामिव मनोरथः ॥ ५२१ ॥ ततः कारयितव्योऽसौ प्रादादोऽश्ममयो मया । चिरं च भविनः सन्तु वर्धमाना मनोरथाः ॥ ५२२|| ब्रह्मचर्यैकभक्तत्वप्रमुखानथ मन्त्रिराट् । जीर्णोद्धाराय जग्राहभिग्रहाज्जिनपादयोः ||५२३|| बलीयः सर्वकार्येभ्यः स्वामिकार्यं नियोगिनाम् । विमृशन्निति मन्त्रीशः स्कन्धावारमुपेयिवान् ॥५२४|| अभ्यमित्रीणतां भेजे भेजे नृपबलैस्ततः । श्रीमानुदयनो योद्धुं स्वयमुत्तस्थिवानथ ॥ ५२५ ॥ अरातिप्रेरितापारप्रहारभरजर्ज्जरः ।

नीतः स्वशिबिरे मन्त्री वण्ठैरुत्पाद्य यत्नतः ॥ ५२६॥ स्वामिकार्ये गतैः प्राणैर्धन्यं मन्योऽपि धीसखः । शुश्रुवे नेत्रयोरश्रु वारि निर्झरणादिव ॥५२७|| किं किञ्चिदन्त: शल्यं ते मन्त्रिन् ! दोदूयते हृदि । पृष्ठे समीपगैरित्थं सोऽप्युवाच सगद्गदम् ॥५२८।। श्रीशत्रुञ्जयतीर्थे च चैत्ये शकुनिकाभिधे । जीर्णोद्धारचिकीर्षोर्मे देवर्णमवशिष्यते ॥ ५२९॥ तैरूचे नन्दनौ मन्त्रिन् ! वाग्भटा ऽऽम्रभटौ तव । गृहीताभिग्रहौ तीर्थद्वैयीमुद्धरिष्यतः ॥५३० ॥
1. B वर्धमान० । 2. B नतैः । 3. B द्वितयी० ।

६१
5
10
15
20
25

Page #141

5
10
15
20
25
६२
1. A ०र्चनावधिम् ।

पर्यन्ताराधनाकामी कृत्वा देवार्चनाविधिम् । मन्त्री समाधिभङ्गेन त्याजयामास तां ततः ॥५३१|| मुनेरभावतो वण्ठं तद्वेषमुपनीय ते । तस्मै निवेदयामासुस्तन्मुनीभावतः स च ॥ ५३२॥ ललाटं घट्टयंस्तस्य पादयोरादिदेववत् । चक्रे तत्साक्षिकीं मन्त्र्याराधनां धिषणाधनः ॥५३३॥ मुदिते मन्त्रिणि प्राप्ते परलोकपथीनताम् । वण्ठः प्रधानैरुक्तोऽपि यतिवेषं न चामुचत् ॥५३४॥ चन्दनेनेव निम्बद्रुर्मन्त्रिवासनया परम् । वासितः पालयामास चारित्रं विमलाचले ॥ ५३५ ॥ मन्त्रिणोऽभिग्रहग्राही श्रीकरीधारकः स च । व्यावृत्य शेषकार्यार्थी श्रीपत्तनमुपेयिवान् ॥५३६॥ राजकार्याकुलत्वेन प्रस्तावाप्राप्तितः स तु । न चाविष्कृतवान् स्वाभिप्रायं सचिवपुत्रयोः ||५३७|| चिरंतपः कृशीभूतः पृष्टो देशालिकोऽन्यदा । वाग्भटा -ऽऽम्रभटयोस्तत्तीर्थोद्धारऋणं जगौ ॥ ५३८ ॥ गृहीताभिग्रहौ तौ तु तीर्थोद्धाराय तत्क्षणम् । प्रेषयामासतुः सूत्रधारान् शत्रुञ्जये गिरौ || ५३९॥ वर्षद्वयेन निष्पन्ने प्रासादे प्रेषितः पुमान् । वर्द्धापनिकया लेभे जिह्वां हेममयीं ततः ॥५४०॥ क्षणेन पुनरागत्य द्वितीयो मानवोऽवदत् । प्रासादः स्फुटितो मन्त्रिन् ! इति वज्रोपमां गिरम् ॥५४१ ॥ ततश्च वाग्भटो धर्मसुभटः स्थिरकर्मधीः । आपृच्छय कुमरक्ष्मापं दृढाभिग्रहाग्रहः ॥ ५४२॥ कपर्दिनि महामात्ये निजमुद्रां नियोज्य च । चतु:सहस्रवाहानां प्रतस्थे शकुनैः शुभैः || ५४३ ॥
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः

Page #142

कुमारपालदेवचरितम्।
शत्रुञ्जयोपत्यकायां सामग्रीपूरणेक्षणी । श्रीवाग्भटपुरमिति नवं पुरमवासयत् ।।५४४।। दृढे दृढेतरे कर्मस्थायेऽपि विहिते सति । स्फुटिते बहुराश्चैत्ये मन्त्री पप्रच्छ शिल्पिनः ।।५४५।। प्रासादे सभ्रमे वायुः प्रविष्टो न निरैति यत् । तेन स्फुटति देवायं पक्ववालुङ्कपिण्डवत् ।।५४६।। भ्रमहीने पुनश्चैत्ये दूषणं निरपत्यता । श्रुत्वेति तत्त्वदृग् मन्त्री मन्त्रयामास चेतसा ॥५४७।। धर्मसन्तानमेवास्तु गत्वरेण कुलेन किम् । श्रीमतां भरतादीनां पङ्क्तौ भवतु नाम मे ॥५४८।। दीर्घदृष्ट्या विचार्येति वाग्भटो निजवाग्भटः । भ्रमभित्त्योरन्तरालं शिलापूरमपूपुरत् ॥५४९।। वर्षत्रयेण सञ्जाते विहारे कलशावधौ । श्रीपत्तनादुपानीय श्रीमत्सङ्घ चतुविधम् ।।५५०।। श्रीविक्रमनपाद्वर्षे रुद्रार्क(१२११)प्रमितैर्गतैः ।। प्रतिष्ठाप्य ध्वजारोपं कारयामास मन्त्रिराट् ।।५५१।। श्रीशैलमयबिम्बस्य मूर्त यश इव स्वकम् । दधे परिकरं तत्र मम्माणीयखनीभवम् ॥५५२।। श्रीवाग्भटपुरे राजपितुर्नाम्ना विधापिते । प्रासादे स्थापयामास पार्श्वनाथं सविस्तरम् ।।५५३।। चतुर्विशतिमारामांस्तीर्थपूजाकृते नृपः । ग्रासवस्त्रादिकं चान्यद् देवलोकाय दत्तवान् ॥५५४॥ सप्तषष्टियतामेकां कोटिं वाग्भटमन्त्रिराट् । ।
तीर्थोद्धारे व्ययीचक्रे प्रतिष्ठायां पुनः पृथक् ॥५५५।। ६६२८. अथाऽऽम्रभटनामा श्रीभृगुकच्छपुरावनौ ।
__शकुनीचैत्यमुद्धर्तुमारेभे श्रेयसे पितुः ।।५५६॥
1. B कलशावधि ।

Page #143

10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः नर्मदादिमहातीर्थव्यन्तरोपज्ञबाधया । शिलान्यासे कृते गर्ता मिमेलामूलचूलिकम् ॥५५७।। अकस्मान्मिलिते गर्ने व्यापृता भूमिशोधने । कलौ गुणा इव सतां छादिताः कर्मकारिणः ॥५५८॥ पापार्जनमिदं पुण्यच्छलेनेति दयापरः । सपुत्रभार्यो मन्त्रीशस्तत्र झम्पां स्वयं ददौ ॥५५९।। सहसाऽतिशयात् तस्य सन्तुष्टा नर्मदासुरी । निराचकार प्रत्यूहं दीपिकेव तमोभरम् ॥५६०॥ वस्त्राभरणसन्मानैः सन्तोष्य स्थपतीनथ । शैलानुवादं प्रासादं कलशान्तमचीकरत् ॥५६१।। सङ्घ सनृपति श्रीमद्धेमसूरिपुरस्सरम् । श्रीपत्तनादुपानीयार्हच्चैत्यं प्रत्यतिष्ठिपत् ॥५६२॥ सङ्घस्यातुच्छवात्सल्यं कृत्वा स्वीयं च मन्दिरम् । अर्थिभिर्मुषितं चक्रे ध्वजारोपाय सञ्चरन् ॥५६३।। सुव्रतस्वामिनश्चैत्ये हर्षोत्कर्षेण धीसखः । ध्वजं महाध्वजोपेतं दत्त्वा जग्राहारात्रिकं करे ॥५६४।। आरात्रिकावताराय भूभुजाऽभ्यथितः स्वयम् । भट्टाय तुरगं दत्त्वा जग्राहारात्रिकं करे ॥५६५।। श्रीमत्कुमारपालेन ललाटे तिलके कृते । द्वासप्तत्या नृपैः क्लृप्तचामरच्छत्रविस्तरः ॥५६६॥ स्थिरीकृतारात्रिकोऽसौ तदैवागतबन्दिने । स्वबाहोः कङ्कणं हैमं ददौ राजपितामहः ॥५६७॥ बलात्कारेण बाहुभ्यां धृत्वा कुमरभूपतिः । नीराजना-माङ्गलिक्यप्रदीपं निरपीपदत् ॥५६८॥ श्रीसुव्रतजिनं नत्वा गुरूंश्च गुरुभक्तितः । शीघ्रनीराजनाकर्महेतु पप्रच्छ भूपतिम् ॥५६९।। द्यूतकारो यथा द्यूते शिरसाऽपि पणायते । अतः परं शिरोदाता तथार्थिभ्यो भवानपि ॥५७०।।
15
25

Page #144

कुमारपालदेवचरितम् ।
सस्नेहमिति राज्ञोक्ते तद्गुणोद्रेकरञ्जिताः । श्रीहेमगुरवः प्राहुविस्मृतान्यस्तुतिव्रताः ॥५७१।। किं कृतेन यत्र त्वं यत्र त्वं किमसौ कलिः । कलौ चेद् भवतो जन्म कलिरस्तु कृतेन किम् ॥५७२॥ अनुमोद्य मनोमोदमेदस्विमनसावुभौ । क्षमापती गतौ सङ्घसहितौ तौ यथागतम् ॥५७३॥ अथ तत्रगतानां श्रीप्रभूणां स्वल्पवासरैः । गतः प्रान्तदशामाभ्रभटोऽचिन्तितबाधया ॥५७४।। ज्ञात्वा विज्ञप्तितस्तादृग् स्वरूपं प्रभवोऽपि हि । बहुविघ्नं हि कल्याणं कार्मणध्यानलीलया ॥५७५।। प्रतिष्ठावसरे चैत्यशिखरे नृत्यतस्तदा । मिथ्यादृशां देवतानां दोषं द्रुतमबूबुधन् ॥५७६।। साधारः प्रयत्नेन रक्षणीयो यथातथा । दयालुतैव च परं जिनशासनजीवितम् ॥५७७।। इति व्योमाध्वनोत्पत्य यशश्चन्द्रेण संयुताः । भृगुकच्छपरिसरं सम्प्राप्ताः प्रभवः क्षणात् ॥५७८।। मूलं मिथ्याक्सुरीणां प्रभवः सैन्धवां सुरीम् । अनुनेतुं तस्थिवांसः कायोत्सर्गेण तत्क्षणम् ॥५७९।। दर्पण सैन्धवा देवी सावहेलं मुखाम्बुजात् । आकृष्य दर्शयामास स्वजिह्वां हेमसूरये ।।५८०॥ सरोषमथ सूरीन्द्रः प्रक्षिप्योदूखले कणान् । ताडयामास मुशलप्रहारैर्गणिपाणिना ॥५८१।। निबिडं पीडिता देवी गृह्णन्ती दशनाङ्गुलीः । ब्रुवाणा रक्ष रक्षेति पपात प्रभुपादयोः ॥५८२।। मुञ्चामात्यमिति प्रोक्ते नाहमेकैव दोषभाक् । ग्रस्तोऽयं सर्वदेवीभिः खण्डशः पूर्वमेव च ॥५८३।।
1.B कर्मेति । 2. B व्रत० ।

Page #145

5
६६
10
15
20
25

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
इत्यादिदीनवचनामप्येनां रोषदारुणाः । निगृह्य सूरयोऽमात्यं मोचयामासुराशु तम् ॥५८४॥ प्रातः श्रीसुव्रतस्वामिप्रणिपातसमाहिताः । आसेदिवांसः प्रासादं तुष्टुवुर्जिननायकम् ॥५८५ ॥ संसारार्णवसेतवः शिवपथप्रस्थानदीपाङ्कुरा, विश्वालम्बनयष्टयः परमतव्यामोहकेतूद्गमाः । किञ्चास्माकं मनोमतङ्गजदृढालानैकलीलाजुषस्त्रायन्तां नखरश्मयश्चरणयोः श्रीसुव्रतस्वामिनः ॥५८६ ॥ श्रीमदाम्रभटस्येत्थमुपकृत्य महर्षयः । ययुर्यथागतं लोकहिताशेषप्रवृत्तयः ॥५८७|| वागभटाम्रभटामात्यौ चक्राते परमार्हतौ । लाट- -कुङ्कणदेशेषु विहारालङ्कृतां भुवम् ॥५८८|| §§२९. अथान्यस्मिन्नवसरे श्रीकुमारनरेश्वरः ।
कामन्दकी महानीतिशास्त्रं शुश्राव कोविदात् ॥५८९ ॥ 'पर्जन्य इव भूतानामाधारः पृथिवीपतिः । विकलेऽपि हि पर्जन्ये जीव्यते न तु भूपतौ ॥५९०॥ ' श्रुत्वेति प्राह भूभर्तुरुपम्या तर्हि नीरदः । '
4
चक्रुः सामाजिकाः सर्वे न्युञ्छनानीयता प्रभोः ॥५९१ ॥ विलोक्यावाङ्मुखं राजा तदानीं तु कपर्दिनम् । न व्यर्थं चेष्टते ह्येष इत्येकान्ते तमब्रवीत् ॥५९२ || स्वामिन् ! ‘उपम्या' शब्दोऽयं सर्वशास्त्रेषु निन्दितः । छन्दानुवर्तिनस्त्वेतेऽभिनन्दन्ति वृथा प्रभुम् ||५९३|| अराजकं वरं स्वामिन् ! न तु मूर्खो महीपतिः । अकीर्तिस्ते च विद्वेषिण्डलेषु प्रसर्पति ॥ ५९४ ॥ उपमेयम्, उपमानम्, औपम्यम्, उपमा तथा । तुल्यार्थवाचकाः शब्दाः शुद्धा व्याकरणेष्वमी ॥५९५॥

Page #146

कुमारपालदेवचरितम्।
श्रुत्वेति युक्तोपन्यस्तं तद्वाक्यं लञ्जितो नृपः । आस्थानोत्थायमेकान्ते पाठवेलामचीक्लृपत् ।।५९६।। पञ्चाशद् वर्षदेश्योऽपि वर्षेणैकेन भूपतिः । वृत्ति-काव्यत्रयं कस्मादप्युपाध्यायतोऽपठत् ।।५९७|| नित्यं पैचुष्यवैदुष्यसामग्र्या पक्वधीनृपः ।
विद्वत्सु बिरुदं लेभे श्रीविचारचतुर्मुखः ॥५९८।। ६६३०. कदाचिदन्यदा विश्वेश्वरनामा महाकविः ।
श्रीसोमनाथमुद्दिश्य प्रतस्थे काशिदेशतः ॥५९९।। अणहिल्लपुरे प्राप्तो हेमसूरीन्द्रपर्षदि । ससामन्तनराधीशसेवितं वीक्ष्य तं जगौ ॥६००। 'पातु वो हेमगोपालः कम्बलं यष्टिमुद्वहन् ।' साभिप्रायं भणित्वेति बुधो यावद् विलम्बते ॥६०१।। नृपं निरीक्ष्य सक्रोधं प्रभूणां हीनवर्णनात् । तदिङ्गितज्ञो विज्ञो द्रागुत्तरार्धमुदाहरत् ॥६०२।। 'षड्दर्शनपशुग्रामं चारयन् जैनगोचरे ।' भूपोऽपि हृषितस्तस्मै तदासनमदापयत् ॥६०३।। पाण्डित्यगोष्ठीमासूत्र्य प्रभुभिः सह पण्डितः । सुतरां मुमुदे राजमराल इव मानसे ॥६०४|| रामचन्द्रादिसाधूनां परीक्षार्थमथो बुधः । 'व्याषिद्धेति' समस्यायास्तुरीयं पादमाख्यत ॥६०५।। रामचन्द्रमुनिर्यावत् प्रकाशं वक्तुमैहत । उत्कल्लोलमनाम्भोधिः श्रीकपर्दी तदाऽवदत् ॥६०६।। नैतस्याः प्रसृतिद्वयेन सबले शक्येऽपि धातुं दृशौ, सर्वत्र प्रतिभाव्यते मुखशशिज्योत्स्नावितानैरियम् । इत्थं मध्यगता सखीभिरभितो दृग्मीलनाकेलिषु; व्याषिद्धा नयने मुखं च रुदती खे गर्हते कन्यका ॥६०७॥
1. B न्यस्ततद्वाक्यं । 2. B पद० । 3. B सर्वत्रापि च लक्ष्यते ।

Page #147

६८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः पञ्चाशतसहस्त्राणां मूल्यं ग्रैवेयकं नृपः । 'भारत्याः पद'मित्यस्याक्षिपत् कण्ठे कपर्दिनः ॥६०८।। इत्यादिदिव्यवैदग्धीस्निग्धचितेन भूभुजा । स्थाप्यमानश्चिरं विश्वेश्वर: कविरुदाहरत् ॥६०९।। कथाशेषः कर्णो धनिजनकृशा काशिनगरी, सहर्ष हेषन्ते हरिहरिति हम्मीरहरयः । सरस्वत्याश्लेषप्रणयलवणोदप्रणयिनि, प्रभासस्य क्षेत्रे मम हृदयमुत्कण्ठितमतः ॥६१०॥ इत्युक्तिव्यक्तिवैचित्रीचमत्कृतहृदा तदा ।
सत्कृतो भूभुजाऽगच्छद् यथास्थानं विशारदः ॥६११।। ६६३१. सपादलक्षभूभर्तुर्भुक्तौ नागपुरे पुरे ।
चिकारयिषया जैनचैत्यस्य कुमरो नृपः ॥६१२।। दूतेन ज्ञापयामास श्रीमद्वीसलभूपतेः । तस्मिन् भूमिमददाने जिनधर्मविरोधतः ॥६१३।। कुमारपालभूपालः स्वयमागत्य सैन्ययुक् । रुरोध श्रीनागपुरं बिले तार्क्ष्य इवोरगम् ॥६१४|| तदन्तः कुमरो नाम महामाण्डलिको बली । चिरं बहि:स्थसैन्येन रणं चक्रे शराशरि ॥६१५।। नागानुभावतो दुर्गं ग्रहीतुं विग्रहेण तम् । न शेके गूर्जरेशोऽपि तदैको मागधोऽभणत् ॥६१६।। एह न होइ धर धार सार पामारनरिन्दह । एह न होइ उज्जेणि जु पइं अंजीय बैलचंडह । मैंडवगढ नहुँ एह जु पई असिवर धंधोलीय । उच्चुयाण नहु एउ जु पंई नियभुयबलि तीलीय । नौगपुरह ऐहु 'चौलक्कुवइ जइ वेठिउ दहदिहि धेणुं । ता नमइ न कुमरमंडलीय वाल एक्क भमुहह तणु ॥६१७॥
15
20
25
1. इत्युक्तियुक्ति० । B आदर्श पाठभेदाः- १. यह. २. ज पइ. ३. भंजिय. ४. मंडवु गढु. ५. एहु. ६. धंधोलिउ. ७. उच्चयाणु. ८. एहु. ९. तई. १०. नियभुअ०. ११. तोलिउ. १२. नायउरु पहु.

Page #148

कुमारपालदेवचरितम् ।
ततः सरोषो भूपालो महारम्भेण सर्वतः । भ्रान्त्वा चतुः प्रतोलीषु युयुधेऽभ्यन्तरादिभिः ॥६१८|| कुमरोऽल्पबलात्माऽपि न मुमोच स्वसाहसम् । चारणोऽपि द्वितीयेऽह्नि राज्ञोऽग्रे पुनरब्रवीत् ॥६१९॥ पुट्ठाउट्टिहिं फेरू फिर तुं दियर देउ जिम । जण कंचणगिरि मेरु कुमरह कुमरप्पाल तिम ॥ ६२० ॥

स सुप्तोत्थापितः सिंह इव भूपालपुङ्गवः । दुर्गं निष्पीडयामास पक्वमाम्रफलं यथा ॥ ६२१॥ तदा माण्डलिको भग्नशौर्यः कातरमानसः । लिखित्वा ज्ञापयामास युक्त्या शाकम्भरीपतेः ||६२२|| चूयहलं परिपक्कं विहलिय साहा सुनिब्भरं पवणं । डाला डुल्लणसीला न याणिमो किं पि निव्वडइ ॥ ६२३॥ विज्ञाय गूर्जराधीशं दुर्जेयं सोऽपि बुद्धिमान् ।
नाजगाम स्वयं तस्मै लिखित्वा चेदमादिशत् ॥ ६२४|| जइ जिप्पड़ तां मंडलीय जिहि
त
I
तुह कुमरु यहु कुमरप्पालु दुन्नि वि होहु किमाउ ॥६२५॥ प्रस्तावेऽस्मिंश्चित्रकूटे श्रीमत्कुमारभूपतेः । श्रीविग्रहनृपानीकैर्गृहीतं हास्तिकं बलात् ॥ ६२६॥
तत्स्वरूपं माण्डलिकः कुमरः प्रेष्य चारणम् । ज्ञापयामास भूभर्तुरुपायोऽवसरे बलम् ||६२७॥
गया जि साजण साथि धरि पइठा वइरी ताइ । कुमरपाल ति हाथि अवसु ति अवसरि बाहडिङ्गं ॥६२८॥
शयिते गूर्जराधीशे किंवदन्तीमिमां तदा ।
हिताय श्रावयामास दारुणामपि चारणः ॥६२९ ॥
१३. घणउं. १४. कुमरामंडलिय० १५. A चालुक्क. १६. तणउं. C आदर्शे पाठभेदा:- १ ★ बलवंडह. २ ★ तह. ३ ★ कुहु तुइ. ४★ नायउरुविह. ५★ चालक्कवइ. ६ ★ वालु एक्कु 1. B फिरइ त । 2. B दियरु । 3. B जणु । 4. C कुमरु । 5. BC जिप्पहिं ता मंडलिउ । 6. B जिणहिं । 7. C होउ हु । 8. A तहावि । 9. B बाहुडहिं, C बाहुडिइहिं ।
६९

5
10
15
20

Page #149

७०
10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः गैंडे फुट्ट वेयण गई वग्गहिं लया गइंद। रमत्तउ चालू चक्कवइ निब्भर ३आवइ निंद ॥६३०॥ ५बलीउ भूयवइ जं करइ तं सह करणह जंतु । "मांडवि जग 'सैरिस्यूं वयरा काइं १°सूइ निच्चंत ॥६३१॥ इत्याकर्ण्य महीपालो जातो भावद्वयाकुलः । प्रधानैश्च कृतः सन्धिः समये शोभतेऽखिलम् ॥ ॥६३२॥ श्रीनागपुरदुर्गान्तः प्रेष्य पञ्चकुलं नृपः ।
प्रासादं कर्तुमारेभे व्यर्थारम्भो न तादृशाः (शाम् ?) ॥६३३।। ६६३२. कुमारपालभूपालः समं वीसलभूभुजा ।
सङ्ग्राममभिसन्धाय जगाम निजपत्तनम् ॥६३४।। राज्ञा वीसलदेवेन भगिनीपतिना समम् । जातं गतागतं दूतैः श्रीमतो गूर्जरेशितुः ॥६३५।। सन्धिविग्रहिकस्तस्यान्यदा पृष्टो महीभुजा । भङ्गया स क्षेममाहेति 'विश्वं लातीति विश्वलः' ॥६३६।। तद्विचक्षणतागर्वखर्वीकरणदक्षणः । श्रीकपर्दिमहामात्यमुत्तरायादिशन्नृपः ॥६३७।। 'विः' पक्षी तद्वदेवासौ 'श्वलती'ति विखण्डिते । 'विग्रहराज' इत्याख्यां स प्रधानो यदाऽभणत् ॥६३८।। 'विग्रौ' विनाशिकौ क्लृप्तौ ह-राजाविति खण्डिते । 'कविबान्धव' इत्याख्यां स्वस्य धारितवान् ततः ॥६३९।। सपादलक्षदेशेऽथ जिनधर्मप्रवृत्तये । कुमारपालभूपालः समियाय बलाधिकः ॥६४०॥ समं विग्रहराजेन विगृह्य रणकौतुकी । जीवग्राहं तमादाय मुमोच भगिनीगिरा ॥६४१॥
15
20
_B आदर्शगताः पाठभेदाः-१. गडफुट्टउ. २. सुत्तउ. ३ आई. ४ निद्द. ५. बलियउ. ६. सुहकरणह जुत्त. ७. मांडिवि. ८. सरिसउ. ९. वयरु. १०. सूयहिं निच्यितु. C आदर्शगताः पाठभेदाः-१* गड फुटुं. २★ विग्गह. ३★ भुयवइ. ४★ जं तु. ५★ सरिसऊं वयर कांई सुहहि निच्चितु. 1. A तामर्थखर्वी० । 2. B दक्षिणः ।

Page #150

10
कुमारपालदेवचरितम् ।
तदीये मण्डले जैन धर्ममार्ग प्रवर्तयन् । तिलपीडनयन्त्राणि मिथ्यात्वमिव भञ्जयन् ॥६४२॥ सर्वत्र स्थापयन् धर्मस्थितिं सह निजाज्ञया ।
श्रीमांश्चौलुक्यराजेन्द्रो गूर्जरात्रामुपागमत् ।।६४३।।-युग्मम् ६६३३. एकदा देवबोधाख्यो योगी कपिलदर्शनी ।
जैनीभूतं नृपं श्रुत्वा स्वकलादुर्मदाशयः ।।६४४।। चकोरहंससारङ्गाधिरूढैर्योगिभिर्वृतः । आगतः कदलीपत्राधिरूढो नृपपर्षदि ॥६४५॥ राजा सर्वोपधाशुद्धधर्मधौतमलोऽपि हि । स्फटिकोपलवत् किञ्चित् तत्कलारञ्जितोऽभवत् ॥६४६।। श्रीवाग्भटमहामात्यज्ञापिताः प्रभवोऽपि हि । योगशक्त्या परित्यज्य चतुरङ्गलभूमिकाम् ॥६४७।। विधाय पश्यतो राज्ञः स्वकायं तूलवल्लघुम् ।। विस्मयं दलयामासुः स्मयं वादिगिरामिव ॥६४८॥ नृपचित्तविमोहार्थं स एव पुनरन्यदा । प्रत्यक्षं मातापितरौ दर्शयामास विद्यया ॥६४९।। पिता जगाद वत्स ! त्वं पाखण्डैविप्रतारितः । कुलाचारमनाचारवचनैर्मुक्तवानसि ।।६५०॥ जैनश्राद्धतया श्राद्धपिण्डादि न ददासि यत् । तेन दिक्षु क्षुधाक्षामो भ्रमामि क्षमापतौ त्वयि ॥६५१॥ यन्मुक्तं तुच्छवाक्येन तिथिपर्वोत्सवादिकम् । न लेभेऽहमतस्तात ! प्रवेष्टुं सुरपर्षदि ॥६५२।। जाते त्वयि मया वत्स ! विहिता ये मनोरथाः । ते सर्वे विफलीभूता भूतावेशोऽस्ति किं नु ते ॥६५३।। दीनानना पुनर्माता ताम्यन्तीव तदाऽवदत् । वरं वन्ध्या वरं निन्दुर्वरं निःस्वसुता प्रसूः ॥६५४।। न पुनस्त्वादृशो वत्स ! सार्वभौमः सुतोत्तमः । यत्कृत्यैर्जायते माता हीनानामपि हास्यताम् ॥६५५।।-युग्मम्
15
25

Page #151

७२
10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः श्रुत्वेति दृढसम्यक्त्वसुधानिर्भरधीरपि । तद्वचो विषवेगेन मोहमित्थमधारयत् ॥६५६।। स्वकर्मवशगा जीवाः स्वकृतं कर्म भुञ्जते । चराचरहितं जैनं वाक्यं चेति मतं मम ॥६५७।। पितृभ्यामुक्तमेवं च शृणोमि निजकर्णयोः । हितौ च मातापितरौ तदिदं किमु सूनृतम् ॥६५८॥ इत्याद्यमन्दसन्देदोलान्दोलितमानसः । यावत्तस्थौ हृदालीनलयो योगीव भूपतिः ॥६५९।। श्रीवाग्भटमहामात्यज्ञापिताः प्रभवस्तदा । तत्कालं कलिताकूतकलाकौशलशालिनः ॥६६०।। कृत्वा जिनार्चनां सद्यो गुरून्नन्तुमुपेयुषः । उपांशु दर्शयामास नृपतेरिन्द्रजालताम् ॥६६१॥ आविर्भूय त्रिभुवनपालः सुतमलीलपत् । धन्योऽस्मि कृतकृत्योऽस्मि वत्स ! यज्जैनधर्म्यसि ॥६६२॥ सुरकिन्नरनारीभिर्गीयमानं यशस्तव ।। श्रुत्वा सर्वाधिकं वत्स ! स्वात्मानमभिमन्महे ॥६६३।। उद्धृताः पूर्वजाः कृत्यैः कुलं चेदं पवित्रितम् । सत्पुत्र ! तव धर्मेण सुरपती रमामहे ॥६६४।। श्रीवाग्भटपुरे पार्श्वचैत्ये मन्नामनिर्मिते । नित्यं कृतार्थयन्नस्मि पूजाकृत्यैर्निजं जनुः ॥६६५।। तथैव माता वात्सल्यकुल्याभिस्तमसिञ्चत । प्रीणितात्मा नृपः स्मित्वा गुरूनाह सविस्मयम् ॥६६६।। किमिदं कौतुकं नाथ ! विनाथीकृतमानसम् । पुरापीदृक्षमेवाहमद्राक्षमिदमन्यथा ॥६६७।। सोल्लासं गुरवः प्राहुस्तथैवेदं यथा 'पुरा । ज्ञातव्या भ्रान्तिरेवेयं तत्त्वं त्वेकं जिनोदितम् ॥६६८।।
15
20
25
1 Boमलालयत् ।

.

Page #152

७३
कुमारपालदेवचरितम् ।
कृत्रिमाडम्बरैरन्यैर्धर्मः प्रौढिमवाप्यते । कर्तुौँकयते प्रौढिं जैन एव परं विधिः ॥६६९।। श्राद्धादौ दत्तपिण्डेन प्रियन्ते पितरो यदि । तदाऽन्यविहितं कर्म भुज्यतामपरैरपि ॥६७०।। तथा च पुण्यलाभाय न केनापि प्रयत्यताम् । सर्वागमविरोधश्चानवस्था च सुदुर्धरा ।।६७१।। सिद्धान्तदुग्धधाराभिधौतभ्रान्तिमलो नृपः । श्रीसर्वज्ञमतेनैव स्वं कृतार्थममन्यत ॥६७२।। इत्यादि बहुशो देशान्तरीयकृतविभ्रमैः ।
अदूषितमनोवृत्ति सूरयश्चक्रिरे नृपम् ॥६७३।। ६६३४. [ द्विजाद्यैः प्रेरितः कैश्चिद् भूपः पप्रच्छ प्रभुम् ।
किं जैनेष्वप्यदो राकाभूतेष्टादिमतान्तरम् ॥६७४॥ ऊचे प्रभुर्न भेदोऽयं तोयं तोयधरस्य वै । तडागाद्यापगाभिन्नभूस्थं किञ्चित्तु भिद्यते ॥६७५।। तद्वद् राकाचतुर्दश्याश्रयेऽप्येको जिनः पतिः । जिनदीक्षेषु सर्वेषु मिथः पर्यायवन्दनम् ॥६७६।। सर्वे जैनर्षयो मान्या जिनाज्ञा चेत्यतो न भित् । राकाद्या भिच्च पाश्चात्या नैव चिन्त्या विपश्चिता ॥६७७|| इत्यालप्य विलुप्य भूपतिमनःकालुष्यमागात् प्रभुः, स्वस्थाने मुनिपुङ्गवांश्च सकलानाकार्य राकाङ्कितान् । मन्यध्वं मुनिनिर्मितां प्रथमतो यूयं प्रतिष्ठां ततो; राकापाक्षिकमागमोक्तविधितः कुर्मो वयं चेत्यवक् ॥६७८॥ प्रपद्य ते स्वीयमुपाश्रयं ययू राकाङ्कगच्छेषु मिलत्सु सत्वरम् । इतः स्थविर्यार्यकया सुमुख्यया सूरिर्बभाषे सुमतिः समौढ्यया ॥६७९।। श्राद्धप्रतिष्ठां विजहन्न लज्जसे सिद्धान्तगुर्वोरपलापपापकृत् ।। गुरुक्रमे चेत् किल कापि शिष्यिणी न्यवेक्ष्यत त्वध्रुवतामलप्स्यत।।६८०।।
25
** एतानि कोष्ठकगतानि सर्वाण्यपि पद्यानि नोपलभ्यन्ते B सञके आदर्श ।

Page #153

७४
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः तदा तया चण्डिकयेव भाषितः, श्रीहेममूचे सुमतिस्त्वकम्पितः । स्याद् यद् यथा तच्च तथाऽस्तु निष्कृपं; प्रभोर्गणिपियति स्म तन्नृपम् ।।६८१।। नृपाज्ञया श्रीसुमतौ तु गूर्जरधरां, विहाय व्रजिते च कुङ्कणम् । नश्यत्सु चान्येष्वपि निश्रया प्रभोः;
कति स्थिताः साधुतया च विश्रुताः ॥६८२।। किञ्च- केकेय्युक्तिवशो व्यधाद् दशरथः पुत्रं प्रवासादरं,
पद्मावत्युदितश्च कौणिकनृपो दुर्थीर्युधं बन्धुभिः । रङ्कः कङ्कसिकार्थमङ्कगसुतानुन्नोऽकरोत् पू:क्षयं;
तद्वत् पाक्षिकमेकतां व्रजदपीत्यस्थाद् व्रतिन्या गिरा ॥ ६८३॥ यत:- कुमारपालभूपालवारके वतिनामभूत् ।
तां राकादुर्दशां मुक्त्वा पूजैवेति प्रसङ्गगीः ॥* ]॥६८४॥ 1588३५. कलिकालैकसर्वज्ञान् मन्वानस्तानथो नृपः ।
पप्रच्छ साग्रहं पूर्वभवं भवविरक्तधीः ॥६८५।। अनन्योपायतासाध्यं विमृशन्तस्तदाग्रहम् ।। सिद्धचक्रमहामन्त्रं सस्मरुविधिपूर्वकम् ॥६८६।। तदधिष्ठायकः शक्रसामानिकसुरोत्तमः ।। पूजाजपतपोहोमध्यानादिप्रीणितान्तरः ॥६८७।। कुमारपालभूपस्य कृतपुण्यस्य भाग्यतः ।। अमलस्वामिनामाऽसौ सर्वद्धिः प्रकटोऽभवत् ॥६८८॥ अभ्यर्थितस्तदा हेमसूरिभिर्गुणभूरिभिः । महाविदेहक्षेत्रेऽगान्न मोघप्रार्थनाः सुराः ॥६८९॥ गत्वा सीमन्धरस्वामिपादान्ते गूर्जरेशितुः । पूर्वजन्म तथा भाव्यसिद्धिप्रान्तमबूबुधत् ॥६९०।। ज्ञापयित्वा च श्रीहेमसूरये हर्षभूरये । यथागतं गतो देवो गुरवो नृपमूचिरे ॥६९१।।
20
25

.

Page #154

10
कुमारपालदेवचरितम् । ६६३६. इहैव जम्बूद्वीपे श्रीदेशे कर्णाटनामनि ।
कल्याणपुरमित्यस्ति यथार्थाभिधया पुरम् ॥६९२।। तत्र श्रेष्ठी गुणश्रेष्ठो धनदो निरवद्यधीः । यो जिनधर्मलाभेन मेने स्वं धनदोपमम् ॥६९३।। तद्धर्मचारिणी जैनधर्मकाननसारिणी । गङ्गा गङ्गाजलस्वच्छा पत्युश्च्छायेव देहिनी ॥६९४।।. आबालकालं तद्नेहे पुत्रवत् पालितश्चिरम् । कर्मकृन्नायको नाम निर्मायो भद्रकाशयः ॥६९५।। सोऽन्यदा लोकमद्राक्षीच्चतुर्मासकपर्वणि । पूजाविधितपोदानपौषधव्रतसोद्यमम् ॥६९६।। अहो धन्या अमी लोका यथावसरमागतम् । समृद्धा धर्मकर्मादि सर्वं सत्यपयन्ति ये ॥६९७।। मादृक्षाः पुनराजन्मदरिद्रा मृतका इव ।। अपूर्णवाञ्छास्ताम्यन्ति भग्नपक्षा इवाण्डजाः ॥६९८।। तदद्य निजशक्त्याहमपि पुण्यमुपार्जये ।। तपःपूजादिकं श्रेष्ठिपृष्ठलग्नोऽनुवादये ।।६९९।। सञ्जातभावनोल्लाससञ्चितैः पञ्चरूपकैः । पञ्चव्रतपदानीव रक्तपुष्पाण्युपाददे ॥७००। पूजोपकृतिभृच्चैत्ये जगाम श्रेष्ठिना समम् । चेतोऽनुसारतो भाव्यसम्पदेव विकस्वरः ।।७०१॥ श्रेष्ठिनः कुर्वतः पूजां तस्य भावं च बिभ्रतः । कोऽपि पुण्यविशेषो यस्तं वेद यदि केवली ॥७०२।। अथारोपयतो जिनबिम्बे पुष्पपरम्पराम् । ददौ सोऽपि स्वपुष्पाणि पूजार्थं श्रेष्ठिनः करे ।।७०३।। श्वेतपुष्पैविधाया! तत्पुष्पाणि तदन्तरे । तथा निवेशयामास रेजे पूजा यथाघिकम् ।।७०४॥
15
20
25
1. B ०सम्पदिव । 2. B जैनबिम्बे ।

Page #155

5
10
15
20
७६
25
नायकोऽपि तथा दृष्ट्वा प्रचुरानन्दतन्मनाः । भावनां भावयामास रङ्को निधिधनं यथा ॥७०५ ॥

धन्योऽहं यस्य पुष्पाणि व्यापृतानि जिनार्चने । अधन्यां रसनां मन्ये या न वेत्ति जिनस्तुतिम् ॥७०६ || इयता कृतकृत्योऽस्मि यत्पुष्पैरन्तरास्थितैः । सुतरां शुशुभे पूजा रत्नैर्मौक्तिकहारवत् ॥७०७॥৷ महाटव्यामिव सरः कानने जातिपुष्पवत् । इयत्कालं गतं जन्म वृथा मे धर्मजीविनः ॥ ७०८।। धन्यः सोऽवसरो भावी यत्राहमपि वासरे । स्वयं पूजां करिष्यामि स्वभुजोपार्जितैर्धनैः ॥ ७०९||
भावनां भावयन्नित्थं गुरुवन्दनकाम्यया । जगाम पौषधागारे श्रेष्ठिना सह सोऽप्यथ ॥७१०|| उपवासतपश्चके वन्दित्वा गुरुपादयोः ।
न न्ययुङ्ग क्वापि कार्ये श्रेष्ठी तमपि तद्दिने ॥७११ || प्रातर्भद्रकतां वीक्ष्य तस्मै पारणकाहनि । परमान्नं ददौ स्वेच्छं पुण्यं हि फलदं सदा ॥ ७१२ || दासोऽपि दध्यौ धर्मस्य प्रभावोऽयमहो ! महान् । अलब्धपूर्वं यल्लेभे पायसं गौरवं च तत् ॥७१३॥ अयमेव महाधर्मोऽनुचार्योऽतः परं मया । आकण्ठभोजनाज्जातमजीर्णं कुक्षिशूलयुक् ॥७१४॥ आराधनां कारयतः श्रेष्ठिनाऽसौ समाधिना । विपद्य गूर्जरात्रायां जातश्चौलुक्यसद्मनि ॥७१५॥ पुत्रस्त्रिभुवनपालदेवस्य परमार्हतः ।
कुमारपाल भूपालः सप्तव्यसनवारकः ॥७१६॥ सम्यक्त्वमाप्य श्रीहेमसूरिपादप्रसादतः । विधास्यति महीपीठं जिनचैत्यविभूषितम् ॥७१७||
1. B oऽधमजीविनः ।
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः

Page #156

७७
10
कुमारपालदेवचरितम्।
पञ्चाशद्वर्षदेशीयो राजाऽष्टादशदेशभुक् । त्रिंशद्वर्षाणि राज्यं च 'भुक्त्वा पुण्यपरो मृतः ॥७१८।। तृतीयदेवलोकेऽसौ देवो भावी महद्धिकः ।। ततश्च्युत्वा विदेहेषूत्पद्य मोक्षं व्रजिष्यति ॥७१९।। श्रुत्वेति जाग्रदुत्कण्ठातरङ्गितभवान्तरः । कर्णाटदेशे भूपाल: प्रैषीच्चतुरमानुषान् ॥७२०।। प्रत्यक्षं सर्वमेवेदं ज्ञात्वा तैस्तैरूपक्रमैः । सर्वोत्तरं महीपालो जैन धर्मममन्यत ॥७२१॥ शङ्कादिदोषनिर्मुक्तं सम्यक्त्वं पालयन् दृढम् । एकच्छत्रं जैनधर्मं चक्रे केनाप्यभाणि यत् ।।७२२।। आज्ञावर्तिषु मण्डलेषु विपुलेष्वष्टादशस्वादरादब्दान्येव चतुर्दश प्रसृमरां मारिं निवार्योजसा । कीर्तिस्तम्भनिभांश्चतुर्दशशतीसङ्ख्यान् विहारांस्तथा;
क्लृप्त्वा निर्मितवान् कुमारनृपति नो निजैनो व्ययम् ॥७२३॥ ६६३७. अथ कच्छपराजस्य भार्यायाः पुष्पभूपतेः ।
महासत्या लक्षराजजनन्याः किल शापतः ॥७२४॥ श्रीमूलराजवंशीयराजन्यानां तदाद्यपि । लूतिनामा महारोगः सङ्क्रामति सुदुर्धरः ॥७२५।। -युग्मम् ॥ कुमारपालभूभर्तुर्लुताव्याधिर्यदा पुनः । बाधामधात् तदा सूरिः प्रणिदध्यौ तदायुषि ॥७२६।। आत्मायुः सबलं वीक्ष्य तं च रोगवशायुषम् । अष्टाङ्गयोगाभ्यासेन तं दोषमुदमूलयत् ॥७२७।। चतुरशीतिवर्षायुर्मितैः श्रीहेमसूरिभिः । निजावसानं निश्चित्यारेभेऽन्त्याराधनाक्रिया ॥७२८।। तदर्थदुःखिताय श्रीभूपाय प्रभवोऽभ्यधुः । षण्मासीशेषमेवास्ति तवाप्यायुरतः परम् ।।७२९।। सन्तानाभावतो विद्यमान एव नराधिप ! । निजोत्तरक्रियां कुर्याः जागर्यां धर्मवर्त्मनि ॥७३०॥
15
20
25

Page #157

७८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः भाव्यराज्याधिपत्वादि कलिभावेन दुर्मदम् । उपदिश्य नृपस्याग्रे प्रभवोऽनशनं व्यधुः ॥७३१॥ पद्मासनसमासीनलयैकाग्र्यवशेन्द्रियाः । सूरयो दशमद्वारा चक्रिरे प्राणनिर्गमम् ।।७३२।। संस्कारानन्तरं सूरेः पवित्रमिति भूपतिः । ववन्दे देहजं भस्म ततः सामन्तमण्डली ॥७३३॥ पौरामात्यादिवर्गश्च तथा मृत्स्नामपाहरत् । यथा तदास्पदं हेमगर्तेत्यद्यापि विश्रुतम् ॥७३४।।
प्रभुश्रीहेमसूरीणां शोकविक्लवमानसः । 10
विज्ञप्तः सचिवै राजा सगद्गदमदोऽवदत् ॥७३५।। पुण्याजितशुभप्राप्तीन्न शोचामि प्रभूनहम् । सप्ताङ्गमपि साम्राज्यमिदं मे त्वप्रयोजकम् ॥७३६।। तदेव खलु शोचामि राजपिण्डेन दूषितम् । यन्न लग्नं प्रभोरङ्गे मदीयमुदकाद्यपि ॥७३७॥ धर्मात्माऽपि स कष्टेन समारं स्मारं प्रभोर्गुणान् । षण्मासीमतिचक्राम च्यवनात इवामरः ।।७३८।। अथ प्रभूक्ते दिवसे समाप्तायुः समाधिना । कुमारपालभूपालः स्वर्लोकमधितस्थिवान् ॥७३९।। इति संक्षेपतः प्रोक्तं चरित्रं गुजरेशितः ।
कुमारपालप्रतिबोधशास्त्राद् ज्ञेयं विशेषतः ॥७४०॥ इति श्रीरुद्रपल्लीयगच्छालङ्कारहारश्रीसङ्घतिलकसूरिशिष्यश्रीसोमतिलकसूरिविरचितं
श्रीकुमारपालभूपालचरित्रं समाप्तं । [A आदर्शे-'सं. १५१२ वर्षे आषाढमासे कृष्णपक्षे नवम्यां लिलेख॥']
15
20
1. B संक्षेपेण । 2. B भूपालप्रतिबोधचरित्रं ।

Page #158

कुमारपालगुणोत्कीर्तनश्लोकाः ।
स्तुमस्त्रिसन्ध्यं प्रभुहेमसूरेग्नन्यतुल्यामुपदेशशक्तिम् ।। अतीन्द्रियज्ञानविवर्जितोऽपि यः क्षोणिभर्तुळधित प्रबोधम् ॥
सत्त्वानुकम्पा न महीभुजां स्यादित्येष क्लृप्तो वितथः प्रवादः । जिनेन्द्रधर्मं प्रतिपद्य येन श्लाध्यः स केषां न कुमारपालः ॥
नृपस्य जीवाभयदानडिण्डिमैर्महीतले नृत्यति कीर्तिनर्तकी । समं मनोभिस्तिमिकेकितित्तिरिस्तभोरणक्रोडमृगादिदेहिनाम् ॥
द्यूतासवादीनि नृणां निषेधाहिदैव सप्तव्यसनानि भूपः । दुष्कर्मतो दुर्गतिसम्भवानि परत्र तेषां त्वमितानि तानि ॥
पदे पदे भूमिभुजा निवेशितैर्जिनालयैः काञ्चनदण्डमण्डितैः । 10 निवारिता वेत्रधरीरिवोद्धृतैः स्फुरन्ति कुत्रापि न केऽप्युपद्रवाः ॥
-श्रीसोमप्रभाचार्यः ।

Page #159

पुरातनाचार्यसङ्ग्रहीत-गद्य-पद्यमयः कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
॥ अहँ नमः ॥
१. स्वयं कृतार्थः पुरुषार्थभावैर्जगाद यस्तान् जगतां हिताय ।
नाथः प्रजानां प्रथमः पृथिव्यां जीयाद् युगादौ पुरुषः स कोऽपि ॥१॥ २. *प्रणमामि महावीरं सर्वशं पुरुषोत्तमम् ।
सुरासुरनराधीशैः सेव्यमानपदाम्बुजम् ॥२॥ ३. परा मनसि पश्यन्ती हदि कण्ठे च मध्यमा ।
मुखे च वैखरीत्याहुर्भारती तामुपास्महे ॥३॥ ४. अज्ञानतिमिरान्धानां ज्ञानाञ्जनशलाकया ।
नैत्रमुन्मीलितं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥४॥
10
६६१. सकलसुरासुरनरनिकरनायकशिरःशेखरायमाणपादरविन्दश्रीसर्वज्ञोपज्ञपथपान्थप्रष्ठस्य कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमसूरिगुरूपदेशविवेकविशेषप्राप्ताशेषभूषलय
★ पङ्क्ति -२ स्वयं कृतार्थः' इत्येतस्य पूर्व इदमधिकं पद्यम्
ज्योतिश्चिदानन्दमयस्वरूपं, निरूप्यते यन्मुनिभिः समाधौ । हेतुर्महानन्दपदस्य सेतुर्भवाम्बुधेस्तज्जयति प्रकामम् ॥१॥ B पङ्क्ति -४-९ द्वितीय-तृतीय-चतुर्थश्लोकस्थाने पद्यद्वयमिदम् - ब्राह्मी परब्रह्मस्वरूपा, संसेवनीया सुमनःसमूहैः । स्वताततुल्या शिवतातिरस्तु, परं चतूरूपधरो स्वयं शया ॥१॥ येषां प्रसादेन समीहितार्थाः, सिद्धयन्ति सर्वे विबुधाधिपानाम् ।
श्रीमद्गुरून् कल्पतरूपमानान्, वन्दे सदानन्दनसावधानान् ॥ B 1. Boपदेशप्रवेकविवेक० ।

Page #160

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः । प्रतिष्ठस्य सकलजन्तुजातजीवातुजीवदयाधर्मनिष्ठस्य निज जबलकलितसकलभूपालकुलविजयविलसद्यशःप्रतापगरिष्ठस्य श्रीकुमारपालभूपालस्य प्रारभ्यतेऽयं प्रबोधप्रबन्धः ।
तत्र केऽपि जिज्ञासवः प्रश्नयन्ति–'कोऽयं कुमारपालभूपालः, कश्चायं कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्रसूरिगुरुः । कथं च तस्य प्रतिबोधः ?' - इति सर्वमिदमावेद्यमानं श्रूयताम् ।
5 ६६२. तथाहि-अस्मिन् जम्बूद्वीपे द्वीपे भरतक्षेत्रे युगलधर्मकाले प्रवर्त्तमाने तृतीयारकपर्यन्ते सप्तकुलकराः पुराऽभूवन् । तेषु सप्तमः श्रीनाभिकुलकरः, तस्यादियोगिनी मरुदेवास्वामिनी धर्मपत्नी बभूव । तयोः पुत्रः सकलधर्मार्थकाममोक्षाणां चतुःपुरुषार्थानां प्रथमः प्रसाधकः, परेषामुपकाराय प्रथमोपदेष्टा, प्रथमः पुरुषः, प्रजानां सम्यग्योगक्षेमकरणात् प्रथमो नाथः, शैशवे प्रचुरेक्षुयष्टिकृतावष्टम्भहृष्टत्वात् प्रणामाग-10 तेन्द्रस्थापितक्ष्वाकुवंशः, समग्रैश्वर्यादिगुणोपेतत्वात् प्रथमो भगवान्, प्रथमो जिनः समजनि। तस्मिश्चक्ष्वाकुवंशे क्रमेण षट्त्रिंशद् राजकुलान्यभूवन् । तेषु महापुरुषरत्नसङ्कुले श्रीचौलुक्यकुले षट्त्रिंशल्लक्षग्रामाभिरामे कन्यकुब्जदेशे कल्याणकटकपुरे श्रीभूयराजा राज्यं करोति । तेन राज्ञा स्वपुत्र्या महणल्लदेव्या गूर्जरधरित्रीकञ्चकसम्बन्धे दत्ता ।
15
६६३. इतश्च गर्जरात्रैकदेशे वढियारदेशे पञ्चासरग्रामप्रदेशे बहिः श्रीशीलगुणसूरयः शकुनावलोकनार्थं गता वनगहनमध्ये वृक्षशाखानिबद्धझोलिकं बालकमेकं दृष्ट्वा समीपस्थतन्मातरमूचुः- 'भद्रे ! काऽसि त्वम् ?।' तयोक्तम् - 'राजपत्नी अहम् । कन्यकुब्जदेशीयश्रीभूयराजभयेन चापोत्कटकुलकमलकमलबन्धोरस्य पुत्रस्य गोपनार्थमत्र स्थिताऽस्मि'। ततः श्रीसूरिभिरपराह्नेऽपि तदृक्षच्छायामनमितामालोक्य 'कोऽप्ययं 20 महानरेश्वरो भावी'ति तत्स्वरूपं श्राद्धानामावेद्य तस्य रक्षा कारिता । स च बालकः श्रीगुरुदत्तवनराजनामाऽष्टवार्षिको राजचिह्न: क्रीडन् परबालकासह्यतेजाः समभूत् । ५. यतः- पीऊण पाणियं सरवरम्मि पिढेि न दिति सिहिडिंभा ।
होही जाण कलावो पयइ च्चिअ साहए ताण ॥१॥ ६६४. ततः श्राद्धैर्मातुः समर्पितः सन् स चौरमातुलेन सह घाट्यादौ परिभ्रमन, 25 अन्यदा काकरग्रामे कस्यापि धनिनो गृहे खात्रं दत्वा प्रविष्टो दधिभाण्डे करे पतिते सति
1. B प्रवरेक्षु० । 2. B प्रणामागतसुरपतिस्था० । 3. B ग्रामाभिगमे । 4. B झोलिकायां । 5. B समीपस्था त० ।

Page #161

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः भुक्तोऽहमति सर्वं हित्वा गतः । प्रातस्तत्पुत्र्या श्रीदेव्या गोरसे हस्ताङ्गलिचिह्नानि घृतभृतानि दृष्ट्वा 'कोऽप्ययं महापुरुषो भाग्यवान्' इति तं बान्धवत्वेन प्रतिपद्य, 'तं दृष्ट्वा मोक्ष्यामी'ति कृतप्रतिज्ञा । तत्स्वरूपमाकर्ण्य रात्रौ समागतो वनराजो गुप्तवृत्त्या
भोजनवस्त्रादिना सत्कृतो 'मम राज्याभिषेके त्वयैव भगिन्या तिलकं कार्य'मिति प्रतिज्ञाय 5 गतः ।
६६५. अन्यदा वनराजेन क्वापि वने जाम्बाको वणिक् रुद्धः । शरपञ्चकमध्यात्, स शरद्वयं भूमौ मुञ्चन् कारणं पृष्टः प्राह-'यूयं त्रयो जनाः, शरास्तु पञ्च; तेन द्वाभ्यामधिकाभ्यां किं प्रयोजनमिति'-तेने प्रोक्ते 'कोऽप्ययं सत्त्वशाली शूरः पुमान्, मम
राज्यकाले महामात्यो भावी'ति मुक्तो जाम्बाकः कृतप्रणामः किमपि शम्बलादिकं दत्त्वा 10 गतः । एकदा गूर्जरपञ्चकुलं षण्मासैरुद्ग्राहितसुराष्ट्रामण्डलं चतुर्विशतिलक्षहैमनाणकान्
चत्वारि शतानि जात्यतुरङ्गमान् लात्वा व्याघुट्यमानं पथि वनराजेन हत्वा सर्वं जगृहे । ततो वर्ष यावत् कालुम्भारवने स्थितिं कृत्वा कन्यकुब्जस्थितिरुत्थापिता ।।
६६. ततो नवीनपुरनिवेशाय भूमिं विलोकयता वनराजेनाऽणहिल्लो नाम गोपः प्राप्तः । तेन यत्र शशकेन श्वा त्रासितस्तत् स्थानं दर्शितम् । ततस्तन्नाम्ना अणहिल्लपुरं 15 पत्तन सकलवास्तुविद्याविचारपुर:सरप्राकार-प्रतोली-परिखा-प्रासाद-विहार-हर्म्य
हस्तिशाला-तुरङ्गमशाला-भाण्डागार-कोष्ठागार-आयुधशाला-राजसभा-अलङ्कारसभास्नानगृह-भूमिगृह-धर्मशाला-दानशाला-सत्रागार-पानीयशाला-नाट्यगृह-क्रीडागृहशान्तिगृह-शिल्पशाला-चन्द्रशालादिभिविशालं स्थापितम् । ततः पञ्चाशद्वर्षवयसो
वनराजस्य राज्याभिषेकः । श्रीपत्तने संवत् ८०२ वर्षे श्रीशीलगुणसूरिभिज॑नमन्त्रै 20 राज्यस्थापना कृता । तदा पुरा प्रतिपन्नभगिन्या तिलकश्चक्रे । तस्या महाप्रसादः । जाम्बाकः सर्वराजकार्यक्षमो महामात्यः समभूत् ।
__ श्रीगुरूपदेशेन राजा वनराजः पुण्यवान् कृतज्ञः पञ्चासरग्रामे श्रीपार्श्वनाथप्रतिमालङ्कृतनिजाराधकमूर्तियुतं प्रासादमचीकरत् ।
६. गूर्जराणामिदं राज्यं वनराजात् प्रभृत्यपि । 25 स्थापितं जैनमन्त्रैस्तु तद् द्वेषी नैव नन्दति ॥१॥
इति लोके प्रसिद्धिरभूत् । ततः षष्टिवर्षं वनराजस्य राज्यम् । पञ्चत्रिंशद्वर्ष तत्पुत्रयोगराजराज्यम् । पञ्चविंशतिवर्षाणि क्षेमराजराज्यम् । एकोनत्रिंशद्वर्षाणि
1. B ०कुब्जराज्यस्थिति० । 2. B चक्रे । 3. B ०प्रसादः कृतः । 4. B लङ्कृतं नि० । ★ 'गुर्जराणामिदं' इत्यारभ्य 'प्रसिद्धिरभूत्' इत्येतदन्तः B प्रतौ नास्ति ।

-

Page #162

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः । भूयराजराज्यम् । पञ्चविंशतिवर्षं वैरसिंहराज्यम् । पञ्चदशवर्षं रत्नादित्यराज्यम् । सप्तवर्ष सामन्तसिंहराज्यम् । एवं चापोत्कटकुले सप्तराजानोऽभूवन् । एवं वर्षाणि १९६ । ततो दौहित्रसन्ताने चौलुक्यकुले राज्यं गतम् ।
६७. कथं गतम् ?-तथा चाह - कन्यकुब्जीयचौलुक्यश्रीभूयडराजस्य सुतः कर्णादित्यः, तत्पुत्रचन्द्रादित्यस्तत्पुत्रसोमादित्यस्तत्पुत्रो भुवनादित्यः । तस्य राज- 5 बीजदड्डक्कनामानस्त्रयः पुत्राः । प्रथमो राजकुमारः ।
७. दीसइ विविहच्चरियं जाणिज्जइ सुजण-दुज्जणविसेसो ।
___ अप्पाणं च कलिज्जइ हिंडिज्जइ तेण पुहवीए ॥१॥ इति विचार्य देशान्तरेषु परिभ्रमन् श्रीपत्तने समायातः । सामन्तसिंहं नृपं वाहकेली कुर्वन्तं दृष्ट्वाऽश्वघाते राज्ञा दत्ते राजकुमारोऽनवसरदत्तेन कशाघातेन पीडितो 'हा हेति' 10 शब्दमकरोत् । राज्ञा कारणं पृष्टोऽवदत्-'देव ! अश्वे कृतशोभनगतौ कशाघातो मम मर्माभिघातः सञ्जातः'। ततो राज्ञा तस्यार्पितोऽश्वः । तेन चाश्वशिक्षाकुशलेन दर्शितं वाहकेलीकौतुकम् । जातस्तयोः सदृशो योगः । ८. यतः- अश्वः शस्त्रं शास्त्रं वाणी वीणा नरश्च नारी च ।
पुरुषविशेष प्राप्ता भवन्त्ययोग्याश्च योग्याश्च ॥१॥ ततः सामन्तसिंहनृपेणाचारादिभिर्महत्कुलमाकलय्य; ९. यतः- अभणंताण वि नज्जइ माहप्पं सुपुरिसाण चरिएण ।
कि बुलंति मणीओ जाओं सहस्सेहिं घिप्पंति ॥१॥ इति सञ्चिन्त्य राजकुमारस्य महताग्रहेण लीलादेवीनाम्नी स्वभगिनी ददे । अन्यदा कालान्तरे साऽऽपन्नसत्त्वा जाता । तस्या अकाण्डमरणे सचिवैरुदरं विदार्य कर्षित- 20 मपत्यम् । मूलनक्षत्रे जातत्वात्, मूलराजोऽयमिति नाम कृतम् । तज्जन्मतो राज्यादिवृद्धि दृष्ट्वा मदमत्तेन सामन्तसिंहेन स कुमारो राज्येऽभिषिच्यते, गतमदेन चोत्थाप्यते । तदादि चापोत्कटानां दानमुपहासाय जातम् । तदुक्तम्-'चाउडा दाति ।' एकदा मदमत्तेन स्थापितो राज्ये मूलराजः । तेन च विकलोऽयं मातुल इति विज्ञाय विनाशितः, गृहीतं स्वयमेव राज्यम् । संवत् ९९८ वर्षे जातो राज्याभिषेकः ।
15
25
1. भूयगडदेवराज्यम् । 2. B चापोत्कटराजकुले । 3. तत्पुत्रचन्द्रादित्य० इति पाठ: B आदर्श न वर्तते । 4. B .भिषेको मूलराजस्य ।

Page #163

८४
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः 88८. स चातुलबलपराक्रमः प्रतापाक्रान्तसकलसीमालभूपाल: स्वबलेन लाखाकं नृपं जितवान् । तत्स्वरूपं यथा-परमारवंशे कीर्तिराजसुता कामलता, शैशवे सखीभिः सह रममाणाऽन्धकारे प्रासादस्तम्भान्तरितं फूलहडाभिधं पशुपालं वृत्वा, ततः
कतिपयैर्वषैः प्रधानवरेभ्यो दीयमाना पतिव्रताव्रतपालनाय तमेवोपयेमे । तयोः पुत्रो 5 लाखाकः । स च कच्छाधिपः सर्वतोऽप्यजेयः । एकादशवारंस्त्रासितमूलराजसैन्यः ।
एकदा कपिलकोटे स्थितो मूलराजेन रुद्धः । द्वन्द्वयुद्धं कुर्वाणस्तस्य अजेयतां दिनत्रयेण विमृश्य तुर्ये दिने निजकुलदैवतमनुस्मृत्य, ततोऽवतीर्णदैवतकलया लाखाको निजघ्ने । तस्याजौ भूपतितस्य वातचलिते श्मश्रुणि पदं स्पृशन् मूलराजस्तज्जनन्या पतिव्रताती
व्रव्रतनिष्ठया 'लूतारोगेण भवद्वंश्या विनश्यस्तु' इति शप्तः मूलराजः पञ्चपञ्चाशद् वर्षाणि 10 यावत् राज्यं कृत्वा, एकदा सान्ध्यनीराजनानन्तरं ताम्बूले कृमिदर्शनात्, पूर्वं गजादिदानं
दत्त्वा सन्न्यासपूर्वं दक्षिणचरणाङ्गुष्ठे वह्निमोचनं कृत्वा अष्टादशदिनैः परलोकमगात् ।
६६९. ततः त्रयोदशवर्षाणि चामुण्डराजस्य राज्यम् । षण्मासान् यावद् राज्यं वल्लभराजस्य । एकादश वर्षाणि षण्मासान् दुर्लभराजराज्यम् । स स्वपुत्रं श्रीभीमदेवं 15 स्वराज्ये न्यस्य स्वयं वैराग्यवान् तीर्थयात्रां कुर्वन् मालवके गतः । श्रीमुर्छन 'छत्रादिकं
मुञ्च वा युद्धं कुरु' इत्युक्तो धर्मान्तरायं मत्वा प्रशमवान् कार्पटिकवेषेण यात्रां कृत्वा परलोकमसाधयत् । तत्स्वरूपं भीमेन ज्ञातम् । ततः प्रभृतिराजद्वयविरोधः । भोजराजेन सार्द्ध भीमदेवस्य [विग्रहः] ।
88१०. तस्य द्वे राज्यौ । एका वउलदेवीनाम्नी पण्याङ्गना, पत्तनप्रसिद्ध 20 रूपपात्रं गुणपात्रं च । तस्याः कुलयोषितोऽपि अतिशायिनी प्राज्यमर्यादां नृपतिर्निशम्य तद्वतपरीक्षानिमित्तं सपादलक्षमूल्यां क्षुरिकां निजानुचरैस्तस्यै ग्रहणके दापयामास ।
औत्सुक्यात् तस्यामेव निशि बहिरावासे प्रस्थानलग्नमसाधयत् । नृपतिर्वर्षद्वयं यावन्मालवमण्डले विग्रहाग्रहात् तस्थौ । सा तु बकुलदेवी तद्दत्तग्रहणकप्रमाणेनैतद्वर्षद्वयं 25 परिहतसर्वपुरुषसङ्गा चङ्गशीललीलयैव तस्थौ । नि:सीमपराक्रमो भीमस्तृतीयवर्षे स्वं स्थानमागतो जनपरम्परया तस्यास्तां प्रवृत्तिमवगम्य तामन्तःपुरे न्यधात् । तदङ्गजो क्षेमराजः । द्वितीया राज्ञी उदयमती, तस्याः सुतः कर्णदेवः ।
1. 'तेन एकादशकृत्वस्त्रासितो मूलराजः ससैन्यः' इति B प्रतौ पाठः ।

Page #164

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
क्षेमराज - कर्णदेव तत्पुत्रौ भिन्नमातृकौ । परस्परं प्रीतिभाजौ यथा राघव - लक्ष्मणौ ॥१॥ कर्णमातुस्ततस्तेन भीमदेवेन चैकदा । प्रतिपन्नं राज्यदानं श्रीकर्णस्य लघोरपि ॥२॥ वशीकर्तुमिव स्वर्गं भीमदेवे दिवङ्गते । द्विचत्वारिंशद् वर्षाणि राज्यं कृत्वा मनोरमम् ||३|| सौदर्यवर्यगाम्भीर्यप्रज्ञाबुद्धिगुणोत्तमे ।
राज्यक्षमे क्षेमराजे कर्णो राज्यं न वाञ्छति ||४||
राम इव क्षेमराजः स्मृत्वा भाषां पितुस्ततः । कर्णं महोपरोधेन स्वयं राज्ये न्यवीविशत् ॥५॥

८५
1. B ०लभभाना । 2. B व्वती । माता च राजानम् । ततो जय० । 3. B श्रीकर्णः स च स्व० । 4. B तस्यां मन्दादरः । जयकेशिनृपस्तु तस्मि । 5. B निरादरतापरो । 6. B प्राणानपि । 7. B परिजिहीर्षुः काष्ठचिन्तां कारितवती । श्रीउद० ।
§§११. तस्य राज्ञी मयणल्लदेवी । तस्याः स्वरूपं किञ्चिदुच्यते - शुभकेशिनामा कर्णाटराट्तुरङ्गमापहृतः प्रान्तरप्रान्तभूमौ नीतः । कुत्रापि पत्रलवृक्षच्छायां सेवमानः प्रत्यासन्नदावपावके प्राणानामाहुतिं चाकरोत् । तत्सूनुः जयकेशिनामा तद्राज्ये सचिवैरभिषिक्तः । तस्य राज्ञी विजया । तत्सुता मयणल्लदेवी नाम्नी समजनि । सा च शिवभक्तैः श्रीसोमेश्वरस्य नाम्नि गृहीतमात्र एव इति पूर्वभवमस्मार्षीत् - 'यत् पूर्वभवेऽहं 15 ब्राह्मणी द्वादशमासोपवासान् कृत्वा, प्रत्येकं द्वादशवस्तूनि तदुद्यापनके दत्त्वा, श्रीसोमेश्वरनमस्याकृते बाहुलोडनगरं प्राप्ता । तत्करं दातुमक्षमाऽग्रतो गन्तुमलभमानाच्च - " अहमागामिभवेऽस्य करस्य मोचयित्री भूयासं" - इति कृतनिदाना विपद्यात्र जाता' - इति पूर्वभवस्मृतिः । अथ सा श्रीबाहुलोडकरमोचनाय गूर्जरेश्वरं प्रवरं वरं कामयमाना मातरं प्रति तं वृत्तान्तं निवेदितवती । जयकेशिराज्ञाऽपि तं व्यतिकरं ज्ञापित: 20 श्रीकर्णः । स्वप्रधानपुरुषैः मयणल्लदेव्याः कुरूपतां निशम्य तस्मिन्मन्दादरे, तस्मिन्नेव राज्ञि निर्बन्धपरां तामेव स्वयंवरां प्राहिणोत् । अथ श्रीकर्णनृपो गुप्तवृत्त्या स्वयमेव तां कुत्सितरूपां विलोक्य सर्वथा निरादरपरो जातः । ततः सा दिक्कन्याभिरिव मूर्ति - मतीभिरष्टाभिः सहचरीभिः सह नृपतिहत्याकृते प्राणान् परिजिहीर्षुः, श्रीउदयमत्या राज्ञ्या तासां विपदं द्रष्टुमक्षमतया ताभिः सह प्राणसङ्कल्पश्चक्रे ।

5
10
25

Page #165

15
१०. यतः - स्वापदि तथा महान्तो न यान्ति खेदं यथा परापत्सु । अचला निजोपर्हतिषु प्रकम्पते भूः परव्यसने ॥१॥
इति न्यायात्, तदाग्रहादेव, अनिच्छुनापि सर्वथा श्रीकर्णेन सा परिणिन्ये । तदनन्तरं हैग्मात्रेण सर्वथा तामसम्भावयन्, कस्यामधमयोषिति साभिलाषं नृपं मुञ्जालमन्त्री 5 कञ्चुकिना विज्ञाय, तद्वेषधारिणीं मयणल्लदेवीं ऋतुस्नातामेव रहसि प्राहिणोत् । तामेव स्त्रियं जानता नृपतिना सप्रेम भुज्यमानायास्तस्या आधानं समजनि । तदा च तया सङ्केतज्ञापनाय नृपकरात् नामाङ्कितमङ्गुलीयं निजाङ्गुल्यां न्यधायि । प्रातः तद्दुर्विलसितात् प्राणपरित्यागोद्यताय नृपतये स्मार्त्तेस्तप्तताम्रमयपुत्तलिकालिङ्गनमिति निवेदिते, प्रायश्चित्ताय तत्तथैव चिकीर्षवे, स मन्त्री यथावदथावदत् । सुलग्ने जातस्य तस्य सूनोर्नृपतिना 10 जयसिंह इति नाम निर्ममे । स बालकस्त्रिवार्षिकः सवयोभिः समं रममाणः सिंहासनमलञ्चक्रे । तद् व्यवहारविरुद्धं विमृश्य नृपेण पृष्टैर्नैमित्तिकैस्तस्मिन्नेवाभ्युदयिनि लग्ने निवेदिते राजा तदैवाभिषेकं चकार । स्वयं तु देवयात्रायां गन्तुमना अभूत् ।
पालयत्यन्यदा राज्यं जयसिंहे नरेश्वरे । चचाल देवयात्रायां कर्णः कर्ण इवापरः ||६|| श्रीदेवपत्तनादर्वाक् गव्यूतैः सप्तभिः स्थितः । प्रासादं सोमनाथस्य दृष्ट्वाऽभिग्रहमग्रहीत् ॥७॥ यथा- पापक्षयं हारं चन्द्रादित्याख्यकुण्डले । श्रीतिलकमङ्गदं च परिधाय समाहितः ॥८॥ यदा सोमेश्वरं देवं पूजयिष्यामि भक्तितः । भोक्ष्ये तदाशनं पानं ताम्बूलमपि नान्यथा ॥ ९ ॥ स्नात्वा प्रभासे श्रीकर्णो यदायाचत भूषणम् । कोशाधिपस्तदा स्माह नादिष्टं स्वामिभिस्ततः ||१०|| आभरणं पत्तनेऽस्थात् विषण्णश्च ततो नृपः । तदा मदनपालाख्यो मण्डलीकोऽब्रवीदिति ॥११॥ मा विषीद महाराज ! मन्त्रसिद्धिधरा यतः । मया सन्ति सहानीताः श्रीधनेश्वरसूरयः ॥ १२॥
20
८६
25
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
1. B व्हन्तृषु । 2. B ज्ञात्वा मात्राग्रहादेव । 3. B हग्मात्रेणापि । 4. B तां न सम्भावयति अन्यदा क० । 5. B चिकीर्षतो राज्ञः स । 6. B विमृशता । 7. B कोषाध्यक्षस्तदा ।

Page #166

८७
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
अथ च राज्ञाभ्यर्थितैस्तैरणहिल्लपत्तनात् । आकृष्टिमन्त्रेणाकृष्याभरणं तत्समर्पितम् ॥१३।। सम्पूर्णाभिग्रहो राजा प्राह सूरिवरं प्रति । युष्माभिर्जीवितं दत्तं ममाभिग्रहपूरणात् ॥१४॥ गृहाण तदिदं राज्यमित्युक्तः सूरिरब्रवीत् । रक्ष जीववधं राजन् नवरात्रद्वयेऽपि हि ॥१५|| तथेति कृत्वा संसाध्य सुराष्ट्रामण्डलं नृपः । चकार वामनस्थल्यां सज्जनं दण्डनायकम् ।।१६।। ततो मदनपालेन विज्ञप्तः कर्णभूपतिः । सार्ध धनेश्वराचार्यैरारूढो रैवताचलम् ॥१७|| सज्जनोऽपि स्वगुरुभिः श्रीभद्रेश्वरसूरिभिः । चतुर्विधेन सङ्घन सार्धं राजानमन्वगात् ॥१८॥ श्रीनेमिभवन जीर्णं वीक्ष्य काष्ठमयं ततः ।
सज्जनो गुरुणादिष्टो जीर्णोद्धारकृते कृती ।।१९।। ११. यतः - जिणभुवणाई जे उद्धरंति भत्तीए सडियपडियाई ।
ते उद्धरंति अप्पा भीमाओ भवसमुद्दाओ ॥१॥ १२. अथवा-अप्पा उद्धरिओ च्चिय उद्धरिओ तह य तेहिं नियवंसो ।
अन्ने य भव्वसत्ता अणुमोयंता य जिणभवणं ॥२॥ युक्तमिदमुपदेशकथनं साधूनाम् । यतःराया-अमच्च-सेट्टी-कुडुंबिए वावि देसणं काउं। जिण्णे पुव्वाययणे जिणकप्पी वावि कारवइ ॥३|| जीर्णोद्धाराय विज्ञप्तः सज्जनेन नृपस्ततः । सुराष्ट्रोद्ग्राहितं दत्वाऽणहिल्लपुरमाययौ ।।२०।। अथ भद्रेश्वरः सूरिः सज्जनेन सहाष्टमम् । तपः कृत्वाऽम्बिकादेवीमाह्वानयददीनघीः ॥२१॥ प्रत्यक्षीभूय साऽप्यूचे युवाभ्यां किमहं स्मृता ।
सूरिराह नेमिचैत्यमुद्धरिष्यति सज्जनः ॥२२॥ 1. B अथ राज्ञा० । 2. ०रणहिल्लाख्य० ।
15
20
१३.
25

Page #167

10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः तदेनमनुजानीहि पाषाणखनिमादिश । अम्बाऽप्यूचे भवत्वेतदल्पायुः पुनः सज्जनः ॥२३।। दण्डाधिपः प्राह कार्यस्तीर्थोद्धारो विशेषतः ।
परलोकप्रस्थितानां पाथेयं धर्म एव यत् ।।२४।। १३.
दीपे म्लायति तैलपूरणविधिः स्तोयं द्रुमे शुष्यति, प्रावारो हिमसङ्गमे जलगृहं ग्रीष्मज्वरोज्जागरे । निर्वातं कवचं शरद्व्यतिकरे रोगोद्भवे भेषजम्, धर्मो मृत्युमहाभये सति सतां संसेवितुं युज्यते ॥१।। अम्बानुज्ञां ततो लब्ध्वा पाषाणस्य खनिं च सः । श्रीनेमिचैत्यं षण्मास्यां कलशान्तमकारयत् ॥२५।। ज्येष्ठस्य सितपञ्चम्यां शिरोऽर्त्याऽऽर्तोऽथ सज्जनः । अम्बादेवीवचः स्मृत्वा जातपञ्चत्वनिश्चयः ॥२६।। आदिश्य परशुरामं स्वपुत्रं ध्वजरोपणे । भद्रेश्वरगुरोः पार्वे संस्तारव्रतमग्रहीत् ॥२७।।* दिनाष्टकं पालयित्वाऽनशनं सज्जनो मुनिः ।
दिवं जगाम पुत्रोऽथ ध्वजारोपं व्यधापयत् ॥२८॥ 88१२. द्वयोः राज्ञोर्नैकत्रावस्थानं युक्तमिति आशापल्लीनिवासिनं प्रबलभुजबलशालिनं आशाकं भिल्लं जित्वा कर्णावती पुरीं विधाय, २९ वर्षाणि राज्यं कृत्वा पञ्चत्वमाप । अत्रान्तरे परशुरामेणाचिन्ति-राजा जयसिंहनामा दण्डं शोधयिष्यति तदा किं
1. B सञ्जनः पुनः । 2. B ग्रीष्मे । 3. B शरव्य० । ★ सप्तविंशतितमश्लोकानन्तरमिदमधिकं पद्ययुग्मम्
जयति यदुवंशकेतुः शिवहेतुः सकण (सकलकर्म) कुलकेतु( तुः)। विषयदु(द्रु)लवननेमिः शतनेमिधरार्चितो नेमिः ॥१॥ [न] यान्ति नामग्रहणेन येषां केषां न[ राणां ?] दुरितानि तानि । तपः प्रभावाः प्रथयतन्तु ते नो भद्राणि भद्रेश्वरसूरिपादाः ॥२॥ Pa E
15

.

Page #168

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
भावी । तदा वामनस्थलीनिवासिभिर्व्यवहारिभिर्दण्डदानं प्रतिपन्नम् । अथ पञ्चत्वमापन्ने कर्णदेवे महीपतौ ।
श्रीमान् जयसिंहदेवः स्वयं राज्यमपालयत् ॥२९॥
ततः समुद्रमर्यादा मही तेन वशीकृता । सिद्धो बर्बरकश्चाथ सिद्धराजस्ततोऽभवत् ॥३०॥
१५. परं ज्योतिः परब्रह्म परमात्मानमित्यपि ।
इति घनतरेषु देशेषु निजाज्ञां जगन्मान्यां दापयित्वा वलमानो रैवताचलासन्नां वामनस्थलीं प्राप । तत्र दण्डनायकमाकार्य दण्डमयाचत । दण्डाधिपेनोक्तम् — श्रीरेवताचलोपरि महाऽभयस्थाने निक्षिप्तोऽस्ति । ततो राजा रैवताचलं गन्तुमिच्छुविप्रैर्मात्सर्याल्लिङ्गाकारमिति निषिद्धोऽपि श्रीकर्णस्य निजपितुर्गमनं श्रुत्वा छत्रशिलायां छत्रमोचनं च कृत्वा गतः । तत्र गजेन्द्रपदकुण्डे स्नात्वा श्रीनेमिजिनपूजां विधाय तुष्टाव | 10
यथा
यं स्तुवन्ति बुधा नित्यं स श्रीनेमिजिनः श्रिये ॥ १ ॥
१६. चिदानन्दमयं यस्य स्वरूपं योगचक्षुषा ।
पश्यन्ति योगिनो नित्यं स श्रीनेमिजिनः श्रिये ॥२॥

१८. चराचरं जगत्सर्वं यस्यान्तः प्रतिबिम्बितम् । तस्मै युगादिदेवाय परमज्योतिषे नमः ॥२॥
८९
इत्यादि स्तुत्वा, धर्मशिलायामुपविश्य प्रासादरम्यतां विलोक्योचे - धन्यौ मातृपितरौ तस्य, येनेदं मन्दिरं कारितम् । अत्रावसरे परशुराम उवाच - 'राजन् ! धरणीतले श्रीकर्णदेव-मयणल्लदेव्यौ धन्यौ, ययोः भवान् सूनुः । श्रीकर्णविहारोऽयं मत्पित्रा कारितो वर्षत्रयोद्ग्राहितव्ययेन । यदि देवपादानां प्रासादेच्छा विद्यते तदा प्रासादः; यदि वा द्रव्येच्छा, तदा द्रव्यं व्यवहारिगृहे स्थापितमस्ति । तन्निशम्य प्रमुदितो राजा प्राह - 20 'भव्यं सज्जनेन दण्डाधिकारिणा कृतम् । यदत्र कृत्यं भवति तत्सर्वमपि त्वं कारय ' इत्यादिश्य देवदाये ग्रामद्वादशकं दत्वा श्रीशत्रुञ्जयमाजगाम । आकृष्टकृपाणकैर्विप्रैर्निषद्धो रात्रौ समारुरोह । श्रीयुगादिदेवस्य सरोमाञ्चं पूजां विधाय स्तुतिमकरोत् । यथा१७. नमोऽस्तु युगादिदेवाय तस्मै ज्ञानमयात्मने । प्रावर्त्तन्त यतः सर्वा हेयोपादेयबुद्धयः ॥१॥
1. B तद् । 2. B श्रीजयसिंहदेवः स श्रीमान् राज्य० । 3. B बर्बरको यक्षः । 4. B ऽस्ति निधिः । ततो । 5. B ल्लिङ्गान्तरमिति ।

5
-
15
25

Page #169

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
इति श्रीआदिजिनं स्तुत्वा द्वादशग्रामान् देवदायं कृत्वा, विविधतोरणपताकालक्षलक्षितं श्रीपत्तनं प्राप ।
९०
§§१३. प्रतिदिनं सर्वदर्शनेषु आशीर्वाददानायाहूयमानेषु यथावसरमाकारिता जैनाचार्याः श्रीहेमचन्द्रमुख्याः । सिद्धराजनृपेण दुकूलादिनाऽऽवर्जिताः । सर्वैरवि 5 कविभिरप्रतिमप्रतिभाभिरामैर्द्विधाऽपि पुरस्कृतो नृपतये श्रीहेमचन्द्र इत्याशिषं पपाठ१९. भूमिं कामगवि स्वगोमयरसैरासिञ्चरत्नाकरा,
मुक्तास्वस्तिकमातनुध्वमुड्डप त्वं पूर्णकुम्भीभव | छित्त्वा कल्पतरोर्दलानि सरलैर्दिग्वारणास्तोरणान्याधत्त स्वकरैर्विजित्य जगतीं नन्वेति सिद्धाधिपः ॥ १ ॥
10
अस्मिन् काव्ये निष्प्रपञ्चे प्रपञ्च्यमाने तद्वचनचातुरीचमत्कृतचेता नृपतिस्तं प्रशंसन्, कैश्चिदसहिष्णुभिरस्मच्छास्त्राध्ययनबलादेतेषां विद्वत्तेत्यभिहिते, राज्ञा पृष्टाः श्रीहेमचन्द्राचार्याः प्राहु: - 'पुरा श्रीजिनेन श्रीमन्महावीरेण इन्द्रस्य पुरतः शैशवे यद्व्याकृतं तत् जैनेन्द्रं व्याकरणं वयमदीयामहे ।' इति वाक्यानन्तरम्, 'इमां पुराणवार्त्तामपहाय, अस्माकं संनिहितं कैमपि व्याकरणकर्त्तारं ब्रूत ।' इति तत्पिशुनवाक्यानन्तरं 15 नृपं सूरयः प्राहुः- ‘यदि श्रीसिद्धराजः सहायीभवति, तदा कतिपयैरेव दिनैः पञ्चाङ्गमपि नूतनं व्याकरणं स्वयं रचयामः ।' अथ नृपेण प्रतिपन्नम् । 'राजन् ! इदं भवता निर्वहणीयमि'त्यभिधाय तद्विसृष्टाः स्वपदं सूरयः प्रापुः । ततो बहुभ्यो देशेभ्यस्तत्तद्वेदिभिः पण्डितैः समं सर्वाणि व्याकरणानि समानीय श्रीहेमचन्द्राचार्यैः श्रीसिद्धहेमाभिधानं प्रदानमभिनवं पञ्चाङ्गमपि व्याकरणं सपादलक्षग्रन्तप्रमाणं संवत्सरेण रचयाञ्चक्रे । 20 राजवाह्यकुम्भिकुम्भे तत्पुस्तकमधिरोप्य सितातपवारणे ध्रियमाणे चामरग्राहिणीभ्यां चामरयुग्मं वीज्यमानं नृपमन्दिरमानीय, प्राज्यवर्यसपर्यापूर्वकं कोशागारे न्यधीयत । नृपाज्ञयाऽन्यानि व्याकरणानि अपहाय तस्मिन्नेव व्याकरणे सर्वथाऽधीयमाने, केनापि मत्सरिणा भवदन्वयवर्णनाविरहितं व्याकरणमिति व्याहरता, क्रुद्धं [ नृपं ] नृपाङ्ग[ रक्षक वचनादवबुद्ध्य द्वात्रिंशत् श्लोकान्, नूतनान् निर्माय, द्वात्रिंशत्सूत्रपादेषु तान् 25 सम्बद्धानेव "लेखित्वा प्रातर्नृपसभायां वाच्यमाने व्याकरणे
1. B सर्वदर्शनिषु । 2. B धृत्त्वा । 3. B शनकैर्दि० । 4 B अस्माकमपि । 5. B कमपि जैनं व्या० । 6. B व्याहृतम् । 7. B क्रुद्धे नृपतौ । 8 B वचनात् तदव० । 9 B निर्माय दैवशक्त्या श्री हेमचन्द्राचार्या द्वात्रिं० | 10 B लेखयति स्म । प्रात० ।

Page #170

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः । २०. हरिरिव बलिबन्धकरस्त्रिशक्तियुक्तः पिनाकपाणिरिव ।
कमलाश्रयश्च विधिरिव जयति श्रीमूलराजनृपः ॥१॥ २१. चक्रे श्रीमूलराजेन नवः कोऽपि यशोऽर्णवः ।
परकीर्तिस्त्रवन्तीनां न प्रवेशमदत्त यः ॥२॥ इत्यादींश्चौलुक्यवंशोपश्लोकान् द्वात्रिंशत्सूत्रपादेषु द्वात्रिंशत् श्लोकानवलोक्य प्रमुदितो राजा व्याकरणं विस्तारयामास । ततो राजाज्ञया सर्वः कोऽपि हैमव्याकरणं 5 पठति । भणति च२२. भ्रात:! संवृणु पाणिनिप्रलपितं कातन्त्रकन्थाकथाम्,
मा कार्षीः कटु शाकटायनवचः क्षुद्रेण चान्द्रेण किम् । कः कण्ठाभरणादिभिर्बठरयत्यात्मानमन्यैरपि, श्रूयन्ते यदि तावदर्थमधुराः श्रीसिद्धहेमोक्तयः ॥१॥
10 श्रीसिद्धराजदिग्विजयवर्णने व्याश्रयनामा ग्रन्थः समर्थितः ।
श्रीहेमसूरीनभ्यर्थ्य सर्वविद्याविशारदान् । व्याकरणं सिद्धहेमं ततो राजा प्रवर्त्तयत् ॥३१॥
६६१४. अथान्यस्मिन्नवसरे श्रीसिद्धराजः संसारसागरतितीर्षया सर्वदर्शनेषु । सुदेवत्व-सुधर्मत्व-सुपात्रत्वजिज्ञासया पृच्छ्यमानेषु निजस्तुति-परनिन्दापरेषु सन्देहदोलाधिरूढमानसः श्रीसिद्धराजो हेमाचार्यमाकार्य विचार्यं कार्यं पप्रच्छ । आचार्यैस्तु चतुर्दशविद्यास्थानरहस्यं विमृश्य इति पौराणिकनिर्णयो वक्तुमारेभे-'यत् पुरा कश्चिद् व्यवहारी पूर्वपरिणीतां पत्नी परित्यज्य सङ्ग्रहिणीसात्कृतसर्वस्वः, सदैव पूर्वपत्न्या पतिवशीकरणाय तद्वेदिभ्यः कार्मणकर्मणि पृच्छमाने कश्चिद् गौडदेशीय इति प्राह- 20 'रश्मिनियन्त्रितं तव पतिं करोमि ।' इति उक्त्वा, किञ्चिदचिन्त्यवीर्यं भेषजमुपनीय 'भोजनान्तर्देयमि'ति भाषमाणः, कियद्दिनान्ते समागते क्षयाहनि तस्मिंस्तथाकृते, स प्रत्यक्षां वृषतामाप । सा च तत्प्रतीकारमनवबुध्यमाना विश्वविश्वाक्रोशान् सहमाना निजदुश्चरितं शोचयन्ती, कस्यापि तरोर्मूले विश्रान्ता निर्भरं विलपन्ती, आलापं नभसि अकस्मात् शुश्राव । तदा तत्रागतो विमानाधिरूढः पशुपतिर्भवान्या तदुःखकारणं पृष्टो 25
____ 1. '०हेमं ततो राजा प्रवर्तयत् ॥' इत्यस्य स्थाने ०हेमचन्द्राख्यं स व्यधापयत् ।' Pb इति पाठः । 2. B अथान्यदान्यस्मि० । 3. B श्रीजयसिंहदेवो हे० । 4. B सर्वस्वो बभूव । सदैव । 5. B भाषते स्म । किय० । 6. B स तया तथाकृते सति स । 7. B पशुपतिर्भगवान् भवा० ।

Page #171

९२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः यथावस्थितं निवेद्य च, तरोश्छायायां पुंस्त्वनिबन्धनमौषधं तन्निर्बन्धादादिश्य तिरोदधे । सा तदनु तदीयां छायां रेखाङ्कितां निर्माय तन्मध्यवर्तिन औषधाङ्करान् उच्छेद्य वृषभवदने निक्षिपन्ती, तेनाऽप्यज्ञातस्वरूपेण औषधाङ्करेण वदनन्यस्तेन स वृषभो मनुष्यतां प्राप ।
यथा तदज्ञातस्वरूपेणापि भेषजाङ्करेण सा समीहितां कार्यसिद्धिं चकार, तथा कलियुगे 5 मोहान्धिते तिरोहितपात्रपरिज्ञाने सभक्तिकं सर्वदर्शनाराधनेनाविदितस्वरूपमपि मुक्तिप्रदं
भवतीति निर्णयः ।
पुनः पात्रपरीक्षाविचारे श्रीहेमसूरयः प्राहुः- राजन् ! द्वैपायन-युधिष्ठिर-भीमसंवादे पात्रपरीक्षायां भीमः प्राह
२३. मूर्खस्तपस्वी राजेन्द्र ! विद्वांश्च वृषलीपतिः । 10
उभौ तौ द्वारि तिष्ठेते कस्य दानं प्रदीयते ॥१॥
युधिष्ठिर उवाच२४. सुखासेव्यं तपो भीम ! विद्या कष्टदुरासदा ।
विद्वांसं पूजयिष्यामि तपसा किं प्रयोजनम् ॥२॥
भीमोऽप्यूचे२५. श्वानचर्मगता गङ्गा क्षीरं मद्यघटस्थितम् ।
अपात्रे पतिता विद्या किं करोति युधिष्ठिर ! ॥३॥
द्वैपायन उवाच२६. न विद्यया केवलया तपसा चापि पात्रता ।
यत्र ज्ञानं क्रिया चोभे तद्धि पात्रं प्रचक्षते ॥४॥ __ 20 एवंविधगुणपात्रभक्त्या मुक्तिः - इति श्रीहेमचन्द्राचार्यैः सर्वदर्शनसम्मते निवेदिते सति
सर्वधर्मान् श्रीसिद्धराज आरराध ।
15
88१५. अथ सा मयणल्लदेवी जातिस्मरणात् पूर्वभववृत्तान्ते श्रीसिद्धराजे निवेदिते सति श्रीसोमनाथयोग्यां सपादकोटिमूल्यां हैममयीं पूजां सहादाय बाहुलोडनगरे
सम्प्राप्ता । तत्र पञ्चकुलेन कार्पटिकेषु कदर्थ्यमानेषु राजदेयविभागस्याप्राप्त्या सबाष्पं 25 पश्चान्निवर्त्यमानेषु श्रीमयणल्लदेवी हृदयादर्शसङ्क्रान्तबाष्पा स्वयमेव पश्चाव्याघुटन्ती
1. B तरोर्मूले तच्छायान्तः पुं० । 2. B निक्षेपयामास । 3. B वापि ।

Page #172

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
९३
अन्तरा अन्तरायीभूतेन श्रीसिद्धराजेन विज्ञपयाञ्चक्रे - 'स्वामिनि ! अलममुना सम्भ्रमेण, कुतो हेतोः पश्चान्निवर्त्यते ?' - इति राज्ञाऽभिहिते 'यदैव सर्वथा अयं करमोक्षो भवति तदैवाहं श्रीसोमेश्वरं प्रणमामि नान्यथेति । किञ्च - अतः परमशन-नीरयोश्च नियमः ' इति राजा श्रुते पञ्चकुलमाकार्य तत्पट्टकस्यान्ते द्वासप्ततिलक्षान् उत्पद्यमानान् विमृश्य, तं पट्टकं विदार्य मातुः श्रेयसे तं करं मुक्त्वा, तत्करे जलचुलुकं मुञ्चति स्म । तदनु विप्राः 5 पृष्टाः - 'करमोक्षे किं फलम् ?' तैरूचे
२७. अकरे करकर्त्ता च गोसहस्त्रवधः स्मृतः ।
प्रवृत्तकरविच्छेदे गवां कोटिफलं लभेत् ॥१॥
इति स्मृति: तच्छ्रुत्वा मुदितो राजा । अथ सा श्रीसोमेश्वरं गत्वा तया सुवर्णपूजयाऽभ्यर्च्य तुलापुरुषगजाश्वगोदानादीनि दत्त्वा महादानानि प्रदाय, 'मत्सदृशा 10 काऽपि नाभूत् न भविष्यती 'ति दर्पाध्माता निशि निर्भरं प्रसुप्ता । तपस्विवेषधारिणा तेनैव देवेन जगदे - 'इहैव मदीयदेवकुलमध्ये काचित् कापटिकनितम्बिनी यात्रायै समायाताऽस्ति । तस्याः सुकृतं याचनीयं त्वया' इत्थमादिश्य तिरोहिते तस्मिन्, राजपुरुषैर्विलोक्य सा समानीता । तस्मिन् पुण्ये याचितेऽप्यददाना कथमपि, 'त्वया यात्रायां किं व्ययीकृतमिति उक्ता सती, सा प्राह- 'भिक्षावृत्त्या मया योजनशतानि 15 देशान्तरमतिक्रम्य ह्यस्तनदिवसे कृततीर्थोपवासा पारणकदिने कस्यापि सुकृतिनः सदने भोजनार्थमुपविष्टा । तदर्द्धमतिथये दत्त्वा च स्वयं पारणकमकार्षम् । भवती पुण्यवती यस्याः पितृ-भ्रातरौ नृपौ पति - सुतौ च राजानौ । बाहुलोडकरद्वासप्ततिलक्षान् मोचयित्वा सपादकोटिमूल्यया सपर्यया अगण्यपुण्यमर्जयन्ती, मदीयपुण्ये कृशेऽपि कथं लुब्धासि ? । अन्यच्च - हे मयणल्लदेवि ! यदि न कुप्यसि तदा किञ्चिद् वच्मि | 20 तत्त्वतस्तव पुण्यात् मम पुण्यं महीतले महीयः । यतः -
२८. सम्पत्तौ नियम: शक्तौ सहनं यौवने व्रतम् ।
दारिद्रये दानमत्यल्पमपि लाभाय भूयसे ॥१॥
इति तस्या युक्तियुक्तेन वाक्येन सर्वङ्कषं गर्वं विससर्ज । श्रीपत्तनं प्राप्ता ।
✡
-
★ §§१६. अन्यदा सिद्धपुरे रुद्रमहालयप्रासादे निष्पद्यमाने मन्त्रिणा च 25 चतुर्मुखश्रीराजविहाराख्य श्रीमहावीरप्रासादे कार्यमाणे पिशुनप्रवेशे राजा स्वयमवलोक
1. B'सा' इत्यस्योपरि 'कार्पटिकभार्या' इति B आदर्शे टिप्पणी । ★★ चिह्नद्वयवर्ती षोडशमी कण्डिका समग्राऽपि Pa प्रत्योर्नास्ति ।

Page #173

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
नार्थमायातः । पप्रच्छ कोऽत्र विशेषः । श्रीहेमसूरिभिः प्रोक्तम्- 'देव ! महेश्वरस्य ललाटे चन्द्रः, श्रीजिनस्य पादान्ते नवग्रहा भवन्ति' - इति विशेषः । राजा तन्न मन्यते । ततो वास्तुविद्याविशारदः सूत्रधारो विचारं प्राह - 'सामान्यलोकानां गृहद्वारं पञ्चशाखम्, राज्ञां सप्तशाखम्, रुद्धादिदेवानां नवशाखम्, श्रीजिनस्यैकविंशतिशाखं द्वारम् । अष्टोत्तरशतं च 5 मण्डपाः । रुद्रादीनामेक एव । श्रीजिनस्य पद्मासनं, छत्रं, पादान्ते नवग्रहाः, सिंहासनं च । नान्यदेवानाम् । चेत् कश्चित् कारयति, सूत्रधारः करोति, तदा द्वयोर्विघ्नमुत्पद्यते । नान्यथात्वं वास्तुविद्यायाः सर्वज्ञभाषित्वात् । एतदाकर्ण्य राजा प्रमुदितः । स्वयं राजविहारे कलशाधिरोपणादिकमकारयत् ।
10
15
20
25
९४
२९. मुद्गानुद्गतमुद्गरानुरुगदाघातोद्यतान् व्यन्तरान्, वेतालानतुलानलाभविकटान् झोटिङ्गचेटानपि । जित्वा सत्वरमाजितः पितृवने नक्तं चराधीश्वरं, बद्ध्वा बर्व्वरमुर्वरापतिरसौ चक्रे चिरात् किङ्करम् ॥१॥
एवं सर्वत्राखण्डप्रतापो जयसिंहो राज्यं करोति । *
✡
१७. इतश्च क्षेमराजस्य पुत्रो देवप्रसादक: । तस्य पुत्रास्त्रिभुवन - देवपालादयोऽभवन् ॥३२॥ त्रिभुवनपालस्याभूत् सुतैका तनयास्त्रयः । आद्यः कुमारपालाख्यो राजलक्षणलक्षितः ||३३|| महीपालः कीर्तिपालस्तथा प्री ( प्रे ) मलदेव्यभूत् । श्रीकृष्णदेवभट्टेन योदूढा मोहडवासके ||३४|| भार्या भोपलदेवीति कुमारस्य बभूव च ।° अत्रान्तरे सिद्धराजो दैवज्ञं पृष्ठवानिति ॥ ३५ ॥ मम पट्टे को भविता सोऽप्यूचेऽस्ति महाभुजः । मध्ये दधिस्थलीकाया यस्ते भ्रातृव्यनन्दनः ||३६|| राज्यं नो मम पुत्रस्य जीवति भ्रातृनप्तरि । तत्तं ज्ञात्वा हनिष्यामीत्यचिन्तयदयं नृपः ||३७||
• कुमारपालस्य पुत्री लीलू । इति टिप्पण्याम् ।

Page #174

10
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
ततोऽसौ पादचारेण कपोतीमुद्वहन् स्वयम् । गत्वा प्रभासे पुत्रार्थं सोमनाथमयाचयत् ॥३८॥ सोमनाथोऽप्यथोवाच मया राज्यधरः पुरा । सृष्टः कुमारपालोऽस्ति तदलं पुत्रयाञ्चया ॥३९|| सविषादस्ततो भूपो व्यावृत्तः पत्तनं प्रति । अस्मिन् जीवति पुत्रोऽपि न मे भावीत्यचिन्तयत् ॥४०॥ मन्त्रिणेऽकथयच्चैतत् सोऽप्यूचे युक्तमेव तत् । यदा पूर्वं देवपादाः विजेतुं मालवान् गताः ॥४१।। घाटे दुद्धिलिकायाश्च संरुद्धे यश( शो)वर्मणा । युष्माभिर्ज्ञापितश्चाहं पारापतप्रयोगतः ॥४२॥ त्रिभुवनपालस्यैतत् तदा राज्यं समर्पितम् । त्वत्समीपेऽहमायातस्तेन राज्यं वशीकृतम् ।।४३।। निर्जित्य जसवाणं त्वय्यायातेऽपि वक्ति सः । राज्यं दास्ये स्वपुत्राय हत्वा सिद्धनरेश्वरम् ॥४४।। इति मन्त्रिवचः श्रुत्वा क्रुद्धः सिद्धाधिपस्ततः । त्रिभुवनपालदेवं घातयामास घातकैः ॥४५।। कुमारपालोऽप्यवन्त्यां प्रेष्य भ्रातृपितृव्यकान् । भार्यां भोपलदेवीं तु दधिस्थल्याममुञ्चत ॥४६।। स्वयं तु त्रिपुरुषाणां मठाधिपतिसन्निधौ । कपटेन जटाधारी भूत्वा श्रीपत्तने स्थितः ॥४७|| सिद्धराजोऽपि तत्रस्थं ज्ञात्वा तं च कथञ्चनः । क्षयाह्ने कर्णदेवस्य द्वात्रिंशत्तापसैः सह ॥४८।। तं निमन्त्र्य मठाधीशं पङ्क्त्या धावन् पदौ स्वयम् । ददर्श राजचिह्नानि कुमारस्य च पादयोः ॥४९।। उपलक्ष्य कुमारं तं राज्ञा पृष्टो मठाधिपः । अवोचच्च त्रयास्त्रिंशत्तापसा वयमास्महे ॥५०॥
15
20
25
1. 'क्षयाह्ने' इत्यस्योपरि 'श्राद्धदिने' B आदर्श टिप्पणी ।

Page #175

5
10
15
20
25
९६

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
नानाविधैर्भक्ष्यभोज्यै राजा सम्भोज्य तानथ । धौतपोतीकृते तेषां भाण्डागारे स्वयं गतः ॥ ५१॥ अत्रान्तरे कुमारोऽपि गृहीत्वा कुण्डिकां करे । उत्क्रान्तिव्याजतो नंष्ट्वा कुम्भकारगृहं गतः ॥५२॥ आपाके रच्यमाने तु मृत्पात्राणां कृपालुना । आलिगेन तदन्तस्तं निधायेति सुरक्षितः ॥५३॥ सिद्धराजोऽप्यदृष्ट्वा तं पृष्ठेऽप्रैषीच्च साधनम् । आगतं साधनं प्रेक्ष्य ययौ सन्मुखमालिगः ॥५४॥ राट्पुरुषैस्ततः पृष्टं पुमान् कश्चिदिहायौ ? | किमन्धा यूयमग्रेऽपि किं न पश्यथ पावकम् ॥५५॥ राजलोके गते तेन नाशितोऽनाशितो निशि । दृष्ट्वा सैन्यं प्रागकस्मात् कुमारो हालिकं गौ ॥५६॥ रक्ष मामिति तेनापि सञ्छन्नः कण्टकाभरैः । तमदृष्ट्वा सैन्यमपि गतं व्याघुट्य पत्तने ॥५७॥ निःसृत्याथ कुमारोऽपि मुण्डाप्य विकटा जटाः । गत्वा दधिस्थलीं रात्रौ मिलितः स्वजनैः समम् ॥५८॥ आकार्य बोसिरिं मित्रं कुलालमालिगं तथा । गन्तुं देशान्तरं ताभ्यां सह यावदमन्त्रयत् ॥५९॥ तावदुज्जागरोद्विग्नौ जनकावूचतुस्तयोः । भवतां मन्त्रणैर्दग्धाः केयं जागरिका मुधा ||६०|| यद्वा कुमारपालस्य राज्यं यदि भविष्यति । तत्कथं बोसिरे ! तुभ्यं लाटदेशं प्रदास्यति ॥ ६१ ॥ किञ्च रे आलिग ! तव चित्रकूटस्य पट्टिकाम् । बबन्ध शकुनग्रन्थि तच्छ्रुत्वा राजनन्दनः ॥६२॥ आलिगं भोपलदेव्या सह प्रैषीदवन्तिकाम् । स्वयं बोसिरियुक्तस्तु चेले देशान्तरं प्रति ॥ ६३ ॥
1. B नाशितो नाशितो । 'नाशितो' इत्यस्योपरि 'निष्काशित:' इति B आदर्शे टिप्पणी । 2. B प्रकस्मात् । 3. B यौ

Page #176

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः । _ व्रजन्नेवं कुमारोऽपि नानाश्चर्यावलोकधीः ।
विश्रान्तस्तरुच्छायायां यावदस्ति समाहितः ॥६४।। तावद् बिलान्मूषकं मुखेन रूप्यनाणकमाकर्षन्तं निभृततया विलोक्य यावदेकविंशतिसङ्ख्यानि दृष्ट्वा एकं गृहीत्वा बिलं प्रविष्टः । कुमारपालः पाश्चात्यानि तु सर्वाणि गृहीत्वा यावन्निभृतीभूत्वा तिष्ठति तावन्मूषकस्तान्यनवलोक्य तदा विपेदे । 5 तच्छोकशङ्काव्याकुलितमनसश्चिरं परितप्य चेतसीदं चिन्तयामास३०. अर्थानामर्जने दुःखमर्जितानां च रक्षणे ।
आये दुःखं व्यये दुःखं धिगर्थो दुःखभाजनम् ॥१॥ ३१. धनेषु जीवितव्येषु स्त्रीषु चान्नेषु सर्वदा ।। अतृप्ताः प्राणिनः सर्वे याता यास्यन्ति यान्ति च ॥२॥
10 तस्मात् पुरो व्रजन् कयापि इभ्यवध्वा श्वशुरगृहात् पितुर्गुहं व्रजन्त्या, पथि पाथेयाभावाद् दिनत्रयक्षुत्क्षामकुक्षिर्धातृवात्सल्यात् कुमारपालः कर्पूरपरिमलशालिना शालिकरम्बेन सुहितीचक्रे । तदौचित्येन हृष्टोऽचिन्तयत्३२. करचलुयपाणिएण वि अवसरदिन्नेण मुच्छियं जियइ ।
पच्छा मुयाण सुन्दरि ! घडसयदिन्नेण किं तेण ॥१॥ ३३. जं अवसरेण न हयं दाणं विणओ सुभासियं वयणं ।
पच्छागयकालेणं अवसररहिएण किं तेण ॥२॥ तस्मिन् करोटकग्रामे उषित्वा जातलङ्घनौ । अच्छाबिल्यां द्वितीयेऽह्नि प्रयातौ प्रहरद्धये ॥६५।। कुमारो बोसिरिं प्राह अद्य स्याद् भोजनं कथम् ।
सोऽप्याहास्ति जननी मे सा मे दास्यति भोजनम् ॥६६॥ ३४. यतः- प्रतिदिनमयत्नलभ्ये ! भिक्षुकजनजननि ! कल्पलते !।
नृपतिनतिनरकतारणि ! भगवति भिक्षे ! नमस्तुभ्यम् ॥१॥ इत्युक्त्वा बोसिरिभिक्षां कृत्वा यातस्तदन्तिके । करम्भकुम्भी सङ्गोप्य भिक्षासुण्डीमुपानयत् ॥६७।। भुक्त्वोभावपि सुप्त्वा च पूर्वमादाय बोसिरिः । करम्भं यावदश्नाति कुमारोऽचिन्तयत् तदा ॥६८।।
15
20
25
1. B विलोकयति । स तावदेकविंशतिसङ्ख्यानि तानि दृष्ट्वा ।

Page #177

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः अहोऽस्यादूनता येन सुप्ते मय्येककोऽत्यसौ । जीर्णे करम्भे सोऽप्याहोत्तिष्ठ भुक्ष्व नृपात्मज ! ॥६९॥ ऊचे कुमारः किं पूर्वमेकाकी भुक्तवान् भवान् । स ऊचे मम भिक्षार्थं गतस्योक्तं स्त्रियैकया ॥७०॥ करम्भकुम्भं हे विप्र ! रात्रावुद्घाटितं स्थितम् । गृहाण यदि ते कार्यं न पुनर्मम दूषणम् ॥७१।। वरं भवति मे मृत्यू रक्षणीयो भवान् पुनः । गोपितः स मयादाय स्वयं भुक्त्वा परीक्षितः ॥७२।। राज्ये दास्ये तव ग्राममेनमुक्त्वेति राजसूः । प्राप्तो डाङ्गरिकाग्रामे साध्वीलक्ष्मीश्रियो मठे ॥७३॥ तथा च क्षुधितो ज्ञात्वा भोजितश्चारुमोदकैः । तयैवार्पितपाथेयः पाटलापद्रकं गतः ॥७४॥ तत्रेश्वरवणिग्वाट्यां प्रविष्टस्य पटी गता । न लब्ध्वा चाटुभिरपि विषादोऽस्य महानभूत् ॥७५।। प्रावृत्य बोसिरिपटीं स्तम्भतीर्थे गतस्ततः । श्रीहेमसूरीन् पप्रच्छ कदा सेत्स्यति वाञ्छितम् ॥७६।। लोकोत्तराणि चिह्नानि तदङ्गे वीक्ष्य सर्वतः । तेऽप्यूचुर्नृपतिर्भावी सार्वभौमो नरोत्तमः ॥७७।। तो च वाणीं निशम्यासौ हर्षमालासमाकुलः । उवाच राज्यसन्देहो म्रियते तु क्षुधाऽधुना ॥७८।। श्रीविक्रमाद्धि शरदां नवनवत्यधिकेषु कात्तिके मासे । हस्तार्करवौ द्वितीयायां गतेष्वेकादशशतेषु ॥७९॥ भवतस्तदाऽभिषेको न भवति यदि राज्यसम्भवस्तन्मे ।
यावज्जीवं नियमोऽतः परं सन्निमित्तस्य ।।८०।। 25 इति निश्चयं श्रुत्वा कुमारपालः प्राह- यद्यदः सत्यं ततस्त्वमेव राजाऽहं तव
सेवकः'। श्रीसूरिर्बभाषे राजन् ! सुरासुरनरनिकरनायकमुकुटमणिकिरणनीराजितपादारविन्दस्य श्रीसर्वज्ञस्य शासने प्रभावको भवतु भवान्'। इति प्रतिपन्नं राज्ञा ।
1. B पेटला० । 2. B तां तद्वाणी ।

Page #178

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
इतश्चागादुदयनो गुरुन्नन्तुं सुतैः सह । आख्यायाम-बप्पभट्योदृष्टान्तं हेमसूरिभिः ॥८१।। प्रोक्तं चेति कमारोऽयं भविता परमार्हतः ।। सार्वभौमस्ततो मन्त्रीन् ! सन्मान्योऽयं महादरात् ॥८२।।
88१८. अस्योदयनस्य पुण्योदयः कथ्यते । यथा-पूर्वं मरुमण्डलवास्तव्यः 5 श्रीमालवंश्य ऊदाभिधानो वणिक् प्रावृषि काले प्राज्याज्यक्रयाय निशीथे व्रजन्, कर्मकरैरेकस्मात् केदारादपरस्मिन् पूर्यमाणेऽम्भोभिः 'के यूयमि'ति तान् पप्रच्छ । तैर्वयममुकस्य कामुका इत्यभिहिते, 'ममापि क्वापि सन्ती'ति पृच्छन्, तैः कर्णावत्यां तवापि सन्ति' इति अभिहिते स सकुटुम्बस्तत्र गत्वा वायडीयजिनायतने विधिवद् देवान्नमस्कुर्वन्, कया छिम्पिकया श्राविकया साधर्मिकत्वाद् ववन्दे । पृष्टश्चेति-'भवान् 10 कस्यातिथिः ?' तेनोक्तम्-'वैदेशिकोऽ[पि]मिति भवत्या एवातिथिः' - इति तद्वाक्ये श्रुते तं सह नीत्वा कस्यापि वणिजो गृहे कारितान्नपाकेन भोजयित्वा, निजतलके निर्मा[पि]तकायमाने निवास्य स्थापितः । स तत्र सम्पन्नसम्पत् इष्टकं गृहं चिकीर्षुः खातावसरे निरवधि सेवधिमधिगम्य तामेव स्त्रियमाकार्य समर्पयत् । तया निषिद्धः । तत्प्रभावेन तत:प्रभृति उदयसंयुक्तत्वात् उदयननामा मन्त्रीति पप्रथे । तेन कर्णाव- 15 त्यामतीत-वर्तमान-भविष्यच्चतुर्विंशतिजिनसमलङ्कृतः श्रीउदयनविहारः कारितः । तस्यापरमातृका बाहड-सोला-आम्बड-चाहडदेवनामानश्चत्वारः सुता अभूवन् ।
कुमारोऽप्युदयनस्य गृहेऽतिष्ठत् तदाऽन्यदा । केनाप्युक्तः सिद्धराजः प्रैषीत् तत्प्रति घातकान् ॥८३।। तत् श्रुत्वा कुमारो भीतः प्राणवाणकृते कृती । एकाकी निशि निर्गत्य जगाम वटपद्रके ॥८४।। विंशोपकैकचणकान् कडूवणिज आपणे । क्षुधातॊ भक्षयित्वाऽसौ खड्गमड्डाणके ददौ ॥८५।।
1. B प्राज्यकेदारक्रियायै । 2. B पृष्टवान् । 3. B 'कर्णावत्या' इत्यस्योपरि 'आशापल्ल्यां इति B प्रतौ टिप्पणी । 4. B नमस्कुर्वन्नेकया । 5. B 'साधर्मिक ! त्वां वन्दे' इति भणित्वा पृष्ट इष्टकचित्तं ।

Page #179

5
10
15
20
25
१००
निर्द्रव्यं राजपुत्रं तं विलोक्य वणिगूचिवान् । खड्गेनालं मङ्गलीके(माङ्गलिके) भवन्तु चणकास्तव ॥ ८६ ॥ कन्नाली - सिद्धपुरके जटीभूत्वाऽथ सोऽगमत् । सिद्धेश्वरस्य पूजार्थं स्थापितस्तन्निवासिभिः ॥८७॥ तत्रैकदा शकुनिनं भारवं पृष्टवानसौ ।
वाञ्छिताप्तिः कदा मे स्यात् सोऽप्यूचे प्रातपतेः ॥८८॥ प्रातर्मिलित्वा शकुनान्वेषणाय गतावुभौ । मुनिसुव्रतचैत्योर्ध्वं दृष्ट्वा दुर्गां स्थितौ ततः ॥८९॥ शुभचेष्टाऽकरोद् दुर्गाऽऽमलसारे स्वरद्वयम् । स्वरत्रयं च कलशे दण्डे स्वरचतुष्टयम् ॥९०॥ हृष्टः शाकुनिकोऽवोचत् सिद्धिस्ते वाञ्छिताधिका । भाविन्येव विशेषात्तु जिनभक्तिप्रभावतः ॥ ९१ ॥ वस्त्रैः सम्पूज्य कुमरस्तं मुक्त्वा तापसव्रतम् । गत्वाऽवन्त्यां स्वजनानां मिलित्वा सिद्धराद्भयात् ॥९२॥ क्वचिद्योगी क्वचिद्बौद्धः क्वचित्तापसवेषभृत् । क्वचित्कार्पटिकाकारो भृशं बभ्राम भूतले ॥९३॥ ९६१९. गत्वा कोलापुरेऽद्राक्षीद् दानभोगादिसद्गुणम् । सर्वार्थसिद्धियोगीन्द्रं सेवित्वा चाप्यतोषयत् ॥९४॥ उवाच योगी मन्त्रौ स्त एकः साम्राज्यदायकः । स्वेच्छया धनदाताऽन्य आद्यः सोपद्रवः पुनः ॥ ९५|| सत्त्वसारः कुमारोऽथ मन्त्रं जग्राह राज्यदम् । उक्तेन तेन विधिना पूर्वसेवां व्यधत्त सः ॥ ९६॥ ततः कृष्णचतुर्दश्यां गत्वा पितृवने निशि । शबस्य वक्षसि न्यस्य वह्निकुण्डं स्वयं पुनः ||९७|| उपविश्य तस्य कट्यां यावद् होमं ददाति सः । करालमूर्त्तिः प्रत्यक्षस्तावत् क्षेत्राधिपोऽवदत् ॥९८॥ मामनभ्यर्च्य रे धृष्ट ! किमारब्धं मुमूर्षुणा । इति श्रुत्वापि निःक्षोभः सोऽपि जापं समापयत् ॥९९॥

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः

Page #180

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१०१
तदा च भूत्वा प्रत्यक्षं महालक्ष्मीरवोचत । गुर्जरात्राधिपत्वं ते दत्तं वस्तु पञ्चभिः ॥१००।। सिद्धमन्त्रः कुमारोऽथ नत्वा सर्वार्थयोगिनम् ।
कल्याणकटके देशे क्रमात् कान्तीपुरीं ययौ ॥१०१।। ३५. यतः-पुष्पेषु जाती नगरेषु कान्ती नारीषु रम्भा पुरुषेषु विष्णुः।
सतीषु सीता द्रुषु कल्पवृक्षो जिनस्तु देवेषु नगेषु मेः ॥
5
10
६६२०. कुमारः कौतुकात् तस्यां भ्रमन् परिसरेऽन्यदा ।।
कबन्धमेकमद्राक्षीद् वैरिणाऽपास्तमस्तकम् ॥१०२।। तत्पार्वे मिलित: स्त्रीणां शुश्रावान्योऽन्यजल्पितम् । अहो कचकलापोऽस्य अहो श्रवणलम्बता ।।१०३।। अहो धनत्वं कूर्चस्य ताम्बूले व्यसनं तथा । अहो विरलदन्तत्वं श्रुत्वेत्येकां ततो जगौ ॥१०४।। कथमेतत्, ततस्ताश्चावोचन् किं चित्रमत्र यत् । दीर्घ वेणीसलं पृष्ठे स्कन्धे कुण्डलयोः किणे ॥१०५।। आनाभि हृदि गौरत्वात् दृश्यते श्मश्रुणः सलम् । ताम्बूलव्यसनाच्चैषोऽङ्गष्ठचूर्णेन चचितः ॥१०६॥ नित्यं विरलदन्तानां क्षित्या रक्ता कनिष्ठिका । तत् श्रुत्वाऽचिन्तयदसौ बहुरत्ना वसुन्धरा ॥१०७||
15
20
६६२१. कृत्वा स्नानं कुमारोऽथ सरस्यमृतसागरे ।
तीरदेवकुले गत्वाऽर्च्यमानं ददृशे शिरः ॥१०८॥ तस्येतिवृत्तं पृष्टश्च कश्चन स्थविरोऽवदत् । पुरे हि प्रवरे राज्ञा कारिते सरसि स्वयम् ॥१०९।।
1. B ०धिपत्यं । * 'रम्भा' यावत् 'मेरुः' ॥१॥' पर्यन्तपाठस्थाने
रम्भा त्रिदशेषु शक्रः । नदीषु गङ्गा पुरुषेषु रामः, काव्येषु माघ: कविकालिदासः ॥१॥ B प्रतौ ।

Page #181

5
10
15
20
25
१०२
पद्मकोशाद् विनिर्गत्य शीर्षमेकं सकुण्डलम् । एकेन ब्रुडतीत्युक्त्वा निमज्जद् ददृशे स्वयम् ॥११०॥ तदर्धं पण्डितैः पृष्टैः प्राप्य मासचतुष्टयम् । तं ज्ञातुं प्रेषिता विप्राश्चत्वारो वृद्धसन्निधौ ॥ १११॥ ३६. यदेकः स्थविरो वेत्ति न तत्तरुणकोटयः । यो नृपं लत्तया हन्ति वृद्धवाक्यात् स पूज्यते ॥१॥ तैश्च गत्वा मरौ देशे स्थविरः कोऽप्यपृच्छत । स्वपिता दर्शितस्तेन तेनापि स्वपितामहः ॥११२॥ सविंशतिशतवर्षदेशीयस्यास्य सन्निधौ । विप्रैरपृच्छि शीर्षस्य ब्रुडतीत्युक्तिकारणम् ॥ ११३॥ सोऽप्यूचे भोजयित्वा तान् शुनीडिम्भचतुष्टयम् । गृह्णीतेदं महामूल्यं शुद्ध्यत्यध्वव्ययो यतः ॥११४॥ लोभाद् विप्रा अपि कटौ कृत्वा तांश्चलनाक्षमान् । व्याघुटन्तं वृद्धमूचुः स्वसन्देहस्तथैव नः ॥११५॥ संशयश्छिन्न एवायमित्युक्ते तेन तेऽभ्यधुः । कथं स ऊचे शास्त्रज्ञा अप्येतदपि वेत्थ न ॥ ११६ ॥
३७.
त्वमभ्यधाः ।
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
1. B oव्यये । 2. B ससन्देहा० । ★ न ॥ ११६ ॥ यदुक्तम् श्वानं । 3 B डिम्भानीति

श्वानगर्दभचाण्डालमद्यभाण्डरजस्वलाः । स्पृष्ट्वा देवकुलं चैव सचैलं स्नानमाचरेत् ॥१॥ शास्त्रे निषिद्धः संस्पर्शो विप्राणां युज्यते कथम् । तेऽप्यूचुर्बहुमूल्यानि श्वडिम्भानि त्वमप्यधाः ||११७॥ ततोऽस्माभिर्गृहीतानि लोभाद् विक्रियते न किम् । ऊचे वृद्धस्तदेवेदं विश्वं ब्रुडति लोभतः ॥११८॥ इति ते छिन्नसन्देहाः कुमारेहागताः पुनः । पण्डितैः पुस्तकेष्वेवं लिखितोऽर्थः सविस्तरः ॥ ११९॥ राज्ञेऽदर्शि नृपोऽप्याह सत्यमेतत् शिरो यदि । श्रुत्वेममर्थं न पुनः सरसो निःसरिष्यति ॥ १२०॥

Page #182

१०३
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
तथाकृते तथाजाते चैत्यं निर्माय भूभुजा । देवस्थाने स्थापितं च शीर्षमेतत् प्रसिद्धये ॥१२१।। तत् श्रुत्वा विविधाश्चर्यदर्शनाज्जातनिश्चयः ।
किञ्चित् कालं कुमारोऽपि स्थित्वा कान्त्या विनिर्ययौ ॥१२२।। ६६२२. मल्लिनाटजनपदे गतः कोलम्बपत्तने ।
महालक्ष्या च कोलम्बस्वामी स्वप्ने न्यगद्यत ॥१२३।। भविष्यो गूर्जरात्रायाः स्वामी यस्तव पत्तने । समेष्यति जटाधारी विधेयं तस्य पूजनम् ॥१२४॥ चतसृषु दिक्षु मुक्तैः पुरुषैः पुरसीमनि । यथोक्तलक्षणैर्वीक्ष्य कुमारो भक्तिपूर्वकम् ॥१२५।। आहूय नृपतेः पार्श्वे समानिन्ये ततो नृपः । अभ्युत्थाय स्वकीयार्द्धासने तं स न्यवेशयत् ॥१२६।। निगद्य च तमादेशं राज्ञा राज्ये निमन्त्रितः । निषिद्धय कुमरस्तस्य पार्श्वे तस्थौ यथासुखम् ॥१२७|| सोचे(?)तथापि तेऽभीष्टं कुमार ! किं करोम्यहम् । कुमारः प्राह येनात्र ज्ञायते मे समागमः ॥१२८।। दशगव्यूतिविस्तारे कोलम्बपत्तनान्तरे । भूमीमप्राप्य राज्ञाऽथ सङ्कोच्य निजमन्दिरम् ।।१२९।। कुमारपालेश्वराख्यः प्रासादस्तत्र कारितः ।
कुमारपालनामाकं नाणकं च प्रवर्तितम् ॥१३०॥ तद् दृष्ट्वा कुमारश्चिन्तितवान्-अहोऽस्य परमा प्रीतिः । ३८. यथा चित्तं तथा वाचो यथा वाचस्तथा क्रिया ।
चित्ते वाचि क्रियायां च साधूनामेकरूपता ॥१॥ तत: कुमारो निर्याय प्रतिष्ठानपुरं गतः ।
द्विपञ्चाशद्वीरकूपाद्याश्चर्याणि विलोकयत् ।।१३१।। ६६२३. प्राप्तः क्रमेणोज्जयिन्यां निजस्वजनसन्निधौ ।
। भ्रमंस्तत्रान्यदायातः कुडङ्गेश्वरमन्दिरे ॥१३२॥ 1. B कुण्डगे०

Page #183

१०४
10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः प्रणम्य लिङ्गं तन्मध्ये व्याप्तं सप्तफणाकुरैः । वीक्ष्य प्रशस्तिमध्ये तु गाथामेतामवाचयत् ॥१३३।। पुन्ने वाससहस्से सयंमि वरिसाण नवनवइ अहिए । होही कुमरनरिंदो तुह विक्कमराय ! सारिच्छो ॥१॥ आत्मनो नामसाम्यं च वर्षाणां वीक्ष्य पूर्णताम् । गाथार्थं कुमरोऽपृच्छत् जैनदर्शनसन्निधौ ॥१३४।। सोऽप्याह पूर्वमत्रासीत् सिद्धसेनो दिवाकरः । विक्रमादित्यभूपस्य तेनाभ्यर्थनया किल ॥१३५।। द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकाभिर्वीतरागः स्तुतस्ततः । कुडङ्गेश्वरलिङ्गं च स्फुटितं तस्य मध्यतः ॥१३६।। आविरभूद् धरणेन्द्रः श्रीपार्श्वप्रतिमाकरः । तं दृष्ट्वा विक्रमादित्यः सञ्जातः परमार्हतः ॥१३७।। गुरूपदेशतस्तेन कारितं भूमिमण्डलम् । अनृणं निजदानेन ततः संवत्सरोऽस्य महान् ।।१३८।। तेनैकदां सिद्धसेनः पृष्टः किं कोऽपि भारते ।। अतः परं जैनभक्तः सार्वभौमो भविष्यति ॥१३९।। श्रुतज्ञानेन विज्ञाय गाथेयं गुरुणोदिता ।। राज्ञा च लेखिताऽत्रैव तत् श्रुत्वा कुमरोऽवदत् ॥१४०।। आर्हतानामहो शक्तिः, अहो ज्ञानमहो व्रतम् । अहो परोपकारित्वं, किममीषां हि नाद्भुतम् ॥१४१।। तत: सज्जन-भोपल्लदेवी-बोसिरिभिः समम् । धृत्वा निर्भरवेषं स उज्जयिन्या विनिर्ययौ ॥१४२।।
15
20
दशपुरे पद्मासनासीनं प्रशमामृतधरं योगिनं विलोक्य ननाम । स ध्यानं मुक्त्वा 25 कुमारमूचे -
1. B कुण्डगे० । 2. B स्फटितं । 3. B निर्जर० ।

.

Page #184

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
४०. सर्वस्मिन्नणिमादिपङ्कजवने रम्येऽपि हित्वा रतिं, शुद्धां मुक्तिमालिकां प्रति दृशं यो दत्तवानादरात् । चेतोवृत्तिनिरोधलब्धपरमब्रह्मप्रमोदाम्बुभृत् ।
सम्यक्साम्यसरोजसंस्थितिजुषे हंसाय तस्मै नमः ॥१॥
ततः कुमारोऽपृच्छत्- 'योगिन् ! किं स्नानं किं दानं किं ध्यानं चेति ?' 5
योग्यूचे -
४१.
एतदाकर्ण्य प्रमुदितः ।
स्नानं मनोमलत्यागो दानं चाभयदक्षिणा । ज्ञानं तत्त्वार्थसम्बोधो ध्यानं निर्विषयं मनः ॥ १ ॥
६६२४. मध्ये दशपुरे स्थित्वा चित्रकूटनगं गतः । शान्तिचैत्ये श्वेतभिक्षो रामचन्द्रस्य सन्निधौ ॥१४३॥ जाते चित्रे चित्रकूटदुर्गोत्पत्तिमपृच्छत । रामोऽप्यूचेऽतः क्रोशत्रयेऽभून्मध्यमापुरी ||१४४|| तत्र चित्राङ्गदो राजा सोऽन्यदाभिनवैः फलैः । योगिना व्याघ्रयुक्तेन षण्मासावधि सेवितः ॥ १४५॥ पृष्टो हेतुरथो राज्ञा योग्यूचे मन्त्रसिद्धये । द्वात्रिंशल्लक्षणवतः सान्निध्यात् ते भवेच्च सः ॥ १४६॥
४२.
नाभिः स्वरः सत्त्वमिति प्रतीतं गम्भीरमेतन्त्रितयं नराणाम् । उरो ललाटं वदनं च पुंसां विस्तीर्णमेतन्त्रितयं प्रदिष्टम् ॥१॥ ४३. वक्षोऽथ कुक्षिर्नखनासिकास्यं कृकाटिका चेति षडुन्नतानि । ह्रस्वानि चत्वार्यथ लिङ्गपृष्ठं ग्रीवा च जङ्गेऽभिमतप्रदानि ॥२॥
राज्ञा पृष्टः पुनः कानि लक्षणानि महीतले । कौतुकं यदि ते तर्हि श्रूयतां तानि भूधर ! ॥ १४७॥

i. B इतः । 2. B हेतुमथो । 3. B व्लक्षणयुजः । 4 B जङ्घाऽ ।
१०५

10
15
20

Page #185

१०६
10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ४४. नेत्रान्त-पाद-कर-ताल्वधरौष्ठ-जिह्वा,
रक्तान्यमूनि ननु सप्त हितप्रदानि। सूक्ष्माणि पञ्च दशनाङ्गलिपर्वकेशाः;
साकं त्वचा कररुहाश्च न दुःखितानाम् ॥३॥ ४५. हनु-लोचन-बाहु-नासिका-स्तनयोरन्तरमत्र पञ्चकम् ।
इति दीर्घमिदं तु पञ्चकं न भवत्येव नृणामभूभुजाम् ॥४॥ ४६. त्रिषु विपुलो गम्भीरस्त्रिष्वेव षडुन्नतश्चतुर्हस्वः ।
सप्तसु रक्तो राजा पञ्चसु सूक्ष्मश्च दीर्घश्च ॥५॥ श्रुत्वेति मुदितो राजा प्राह योगीन्द्रमुत्तमम् । किमु कार्यं मयाख्याहि यथा तथा करोम्यहम् ॥१४८।। यतः कृष्णचतुर्दश्यां रात्रौ चित्रनगोपरि । मम सिद्ध्यति मन्त्रश्चेत् त्वं तत्रोत्तरसाधकः ॥१४९।। ओमित्युक्त्वा नरेन्द्रेण स योगीन्द्रो व्यसृज्यत । राजपत्न्यान्तरितया तत् श्रुत्वाऽवाचि मन्त्रिणे ॥१५०॥ उवाच मन्त्री ज्ञाप्योऽहं यदा तत्र व्रजेत् नृपः । ततो यथोक्तवेलायां खड्गव्यग्रकरो नृपः ॥१५१।। एकाकी निर्ययौ छन्नो राजा ज्ञात्वा मन्त्र्यपि । दक्षो नरेन्द्ररक्षार्थं नृपेणालक्षितो ययौ ॥१५२॥ नृपोऽपि चित्रशैलाग्रमारूढो वीक्ष्य योगिनम् । व्याघ्रं च होमसामग्री ततोऽजल्पत् करोमि किम् ॥१५३॥ रक्षार्थं होमसामय्या मुक्त्वा तत्र नरेश्वरम् । योगी जलार्थं सव्याघ्रः क्षीरकूपं गतः स्वयम् ॥१५४॥ इतश्च प्रकटीभूय नत्वोचे मन्त्रिणा नृपः । देवोपकरणैरेभिः साध्यते स्वर्णपूरुषः ॥१५५।। तत्तं सिसाधिषुर्योगी होमित्वा त्वत्तनुं ध्रुवम् । तद् यतस्व स्वरक्षायै इत्युक्त्वाऽन्तरितोऽथ सः ॥१५६।।
15
20
25
1. B राज्या
।

-

Page #186

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।

राज्ञा सह ततः स्नात्वा जलमानीय योगिना । विलेपनैर्विलिप्याङ्गं होमार्थं ज्वालितोऽनलः ॥१५७॥ उक्तश्च राजा त्वं देव ! प्रतिपन्नैकवत्सलः । तदस्य वह्निकुण्डस्य देहि प्रदक्षिणात्रयम् ॥ १५८॥ राजा सशङ्कस्तं स्माह त्वं योगिन्नग्रतो भव । ततो योगी तथा कुर्वन्न च्छलं प्राप भूपतेः ॥ १५९॥ अथ व्यावृत्त्य सहसा नृपं यावज्जुहोति सः । तावन्नरेन्द्र- मन्त्रिभ्यां स एवाग्नौ हुतो हठात् ॥१६०॥ व्याघ्रोऽप्यनुप्रविष्टस्तं सञ्जातः स्वर्णपूरुषः । सम्पूज्य तं गृहीत्वा च राजाऽगान्मध्यमां पुरीम् ॥१६१॥ यच्छन् यथेच्छं द्रविणं ख्यातिं स प्राप सर्वतः । ततः स्वऋद्धिरक्षार्थमादिदेशेति मन्त्रिणम् ॥१६२॥ यथा चित्रगिरेः पार्श्वे कूटशैलोऽस्ति दुर्गमः । तस्योपरि महादुर्गं कारयाभङ्गुरोद्यमः ॥१६३॥ मन्त्रिणापि तथारब्धे यावच्चेचीयते दिवा । तावन्निपतति रात्रौ षण्मासा इति जझिरे || १६४ || तथाप्यभङ्गुरोत्साहं नृपं कूटाचलाधिपः । उवाच मा कृथा दुर्गमत्र कर्तुं न कोऽप्यलम् ॥१६५॥ प्राणात्ययेऽपि कर्त्ताऽस्मि नृपेणोक्ते सुरोऽब्रवीत् । यद्यैवं निश्चयस्तर्हि कुरु चित्रनगोपरि || १६६ ॥ दुर्गस्य नाम मध्ये तु देयं मन्नाम भूपते ! | तत्र चित्राङ्गदश्चक्रे दुर्गं चित्रनगोपरि || १६७॥ नगरं चित्रकूटाख्यं देवेन तदधिष्ठितम् । कोटीध्वजानां यन्मध्ये सहस्राणि चतुर्दश ॥ १६८ ॥ लक्षेश्वराणां योग्या च कारिता तलहट्टिका । वापीकूपसरोमुख्यं शेषं देवेन कारितम् ॥१६९॥ इतश्च स्वर्णपुरुषं सिद्धं चित्राङ्गदस्य तम् । ग्रहीतुं कन्यकुब्जेशः शम्भलीशो नृपो बली ॥१७०॥

१०७
5
10
15
20
25

Page #187

१०८
10
४७.
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः अरौत्सीद् दुर्गमागत्य ततश्चित्राङ्गदोऽपि हि ।। नियन्त्रितपुरद्वारो लसत्युपरि निर्भयः ॥१७१।। -युग्मम् ।। चराः कौरिकवेषेण वर्षेः कतिपयैः पुरम् । प्रविश्य शुश्रुवुर्वार्ता गृहे शुल्काधिकारिणः ॥१७२।। गवाक्षस्था मन्त्रिपुत्री लालयन्ती निजं सुतम् । भाषते तात ! किं नैते मुच्यन्ते वणिजारकाः ? ॥१७३।। हसित्वा तत्पिताहैते न वत्से ! वणिजारकाः । शम्भलीशचमूरेषाऽवात्सीद् दुर्गजिघृक्षया ॥१७४।। वत्से ! जन्म यदा तेऽभूत् तदेदं सैन्यमागतम् । त्वमूढा च पुत्रवती जाताप्येतत् तथैव च ॥१७५।। तत् श्रुत्वा शम्भलीशोऽपि ससैन्यो दुर्गमे पुरे । प्राप्तः प्रोक्तो गवाक्षस्थबकरीवेश्यया यतः ।।१७६।। गण्डूपदः किमधिरोहति मेरुशृङ्ग, किं वा रखेरजगरो निरुणद्धि मार्गम् । शक्येषु वस्तुषु बुधाः श्रममारभन्ते; दुर्गग्रहग्रहिलतां त्यज शम्भलीश ! ॥१॥ अथापसृत्य राज्ञापि प्रेषिता गूढपूरुषाः । समर्प्य प्राभृतं तस्याः प्रोचुः स्वामिनि ! नः प्रभुः ॥१७७।। जित्वा चित्राङ्गदं दुर्गजिघृक्षुस्त्वत्प्रसादतः । तत् प्रसीदादिशोपायं साऽपि हृष्टा जगाद तान् ॥१७८।। सर्वप्रतोलीरुद्घाट्य पूरितार्थिमनोरथः । भुङ्क्ते चित्राङ्गदो नित्यं प्रवेष्टव्यं तदा त्वया ॥१७९।। विवृणोमि गवाक्षस्था यदा केशानहं तदा । ज्ञेया भोजनवेला सा तं ज्ञात्वा शम्भलीशकः ॥१८०॥ बकरीगणिकाभेदाद् द्वितीये जगृहेऽह्नि तम् । दुर्गं ततश्चित्राङ्गदो गृहीत्वा स्वर्णपूरुषम् ॥१८१॥ -युग्मम् ।
15
20
25
1. B ०बष्करी० । 2. B सर्वाः प्र० ।

Page #188

कमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१०९
10
क्षीरकूपे ददौ झम्पां तत् श्रुत्वा शम्भलीशराट् । क्षीरकूपाज्जलं कृष्ट्वा दृष्ट्वा तं स्वर्णपूरुषम् ॥१८२।। यावदाकर्षते तावत् पुनः पूर्णः स कूपकः ।
विलक्षोऽप्यसौ मनसि स्त्रीचरित्रमचिन्तयत् ॥१८३।। ४८. एता हसन्ति च रुदन्ति च कार्यहेतो
विश्वासयन्ति च परं न च विश्वसन्ति । तस्मान्नरेण कुलशीलसमन्वितेन;
नार्यः श्मशानघटिका इव वर्जनीयाः ॥१॥ अपि च४९. सम्मोहयन्ति मदयन्ति विषादयन्ति
निर्भर्त्सयन्ति रमयन्ति विडम्बयन्ति । एताः प्रवेश्य सदयं हृदयं नराणां;
किं नाम वामनयना न समाचरन्ति ॥२॥ ५०. सउ चित्तहं सट्ठी मणहं पंचासठी हीयाई ।
अम्मी ते नर ढंडसी जे पत्तिज्जइ ताहं ॥३॥ पाहित्थी सवि वंकडी किम पत्तिज्जि तास ।
नीयसिरि घड उवडावि करि पच्छई दिइ जे पास ॥४॥ ५२. प्राप्तुं पारमपारस्य पारावारस्य पार्यते ।
स्त्रीणां प्रकृतिवक्राणां दुश्चरित्रस्य नो पुनः ॥५॥ ततो विलक्ष्य चित्राङ्गसुतं वाराहगुप्तकम् । संस्थाप्य च स्वयं राज्ये महोत्सवपुरस्सरम् ॥१८४।। शनैः शनैर्ऋजन् भूयः कन्यकुब्जं पुनर्गतः ।।
स्वभार्याग्रेऽपठद् दुर्ग भद्रो वादीश्वरोऽन्यदा ॥१८५।। ५३. चित्रकूटमिदं भद्रे ! पृथिव्यामेकलोचनम् ।
द्वितीयस्याम्बकस्यार्थे तपस्तपति मेदिनी ॥१॥
15
20
1. B विलक्षोऽथ स।2. Pa पंचासी। 3. B हियाहं। 4. Pa दढसी। 5. B जे विससई तियाहं। 6. B पाहि थी। 7. B वंकुडी किमु पत्तिज्जइ तासु । 8. B नियसिरि घडा द्यइ । 9. Pa घडउ चडावि। 10. B दिई ज पासु। 11. Pa दुर्गं भट्टो । PB दुर्गभट्टो । B दुर्गभट्टोऽवादीत्ततो। 12. B स्तप्यति ।

Page #189

5
10
20
११०
15
25
५४.
ततः श्रीरघुवंशमौक्तिक श्रीकीर्त्तिधरराजर्षिपुत्रस्य सुकोसलमहर्षेः पूर्वभवमातृव्याघ्रीकृतोपसर्गस्य समुत्पन्नकेवलज्ञानस्य निर्वाणभूमिकां चित्रकूटासन्नां नैत्वा, §§२५. ततस्तदीक्ष्य सोत्कण्ठः कन्यकुब्जपुरं ययौ ।
आम्राणां लक्षशो वीक्ष्य लक्षारामान् सविस्मयः ॥ १८७॥ पप्रच्छ कञ्चित् किमाम्रा दृश्यन्ते गणनातिगाः । सोऽप्यूचे न करोऽत्रास्ति चूतानां तद् घना अमी ॥१८८॥ राज्येऽहमपि चूतानां करं मोक्ष्ये स्वनीवृति । विचिन्त्येति कुमारोऽगात् काशी निर्भरवेषभाक् ॥ १८९॥ भ्रामन्नेकेन वणिजा वस्त्राद्यैः सत्कृतः कृती | द्वितीयेऽह्नि लुट्यमानं तदृहं वीक्ष्य दुःखितः ॥ १९०॥ कञ्चित् पप्रच्छ किमिदं सोचेऽद्यापुत्रको वणिक् । मृतोऽसौ तद्गृहं तेन लुण्ट्यते राजपूरुषैः ॥ १९१।। श्रुत्वेति चकितः स्वान्ते भवरूपं विभावयत्(न्) । यथा क्षणादसौ नष्टः श्रेष्ठी सर्वं तथा भवेत् ॥१९२॥ असारः संसारः सरलकदलीसारसदृशो, लसद्विद्युल्लेखाचकितचपलं जीवितमिदम् । यदेतत् तारुण्यं नगगतनदीवेगसदृशं; अहो धाष्टर्यं पुंसां तदपि विषयान् धावति मनः ॥ १ ॥ कुमारोऽचिन्तन्तयदसौ धिग् राज्यं यदपुत्रिणाम् । म्लेच्छानामपि सर्वस्वं राजा गृह्णाति पुत्रवत् ॥१९३॥

५५.
कुमारः सपरीवारः तत् श्रुत्वाऽऽरुह्य तं नगम् । विस्मितः सर्वतो वीक्ष्य दिग्भागान् निजगाद च ॥१८६॥
शैलाः सर्वे गण्डशैलानुकारा,
वृद्धा ग्रामाः क्षामधामोपमानाः । कुल्याकल्पां प्रौढसिन्धुप्रवाहाः; सन्दृश्यन्ते दूरतो ऽत्राधिरूढैः ॥१॥
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
1. B कुल्यातुल्याः । 2. B मत्वा तत्र गत्वा नमश्चकार तीर्थम् । 3. B ० स्तद्वीक्ष्या । 4. B निर्जर० । 5. B व्यभावयत् । 6. B भवे ।

Page #190

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
५६. दुर्भिक्षोदयमन्नसङ्ग्रहपरः पत्युर्वधं बन्धुकी, ध्यायत्यर्थपतेर्भिषक् गदगणोत्पातं कलिं नारदः । दोषग्राहिनस्तु पश्यति परच्छिद्रं छलं शाकिनी; निष्पुत्रं म्रियमाणमाढ्यमवनीपालो हहा वाञ्छति ॥१॥ राज्ये नाहं ग्रहीष्यामि स्वदेशे स्वमपुत्रिणाम् । प्रतिज्ञायेति कुमरो गतः पाटलिपुत्रके ॥ १९४ ॥
तत्र च पुरा सञ्जातनवनन्दकारितनवस्वर्णमयपर्वतादिस्वरूपं श्रुत्वा मनस्य
चिन्तयत्
५७. येषां वित्तैः प्रतिपदमियं पूरिता भूतधात्री, यैरप्येतद् भुवनवलयं निज्जितं लीलयैव । तेऽप्येतस्मिन् गुरुभवहृदे बुद्बुदस्तम्बलीलां;
धृत्वा धृत्वा सपदि विलयं भूभुजः सम्प्रयाताः ॥१ ॥
यदस्माकं वित्तचयो भविष्यति तदा दानभोगादौ व्ययं करिष्याम इत्यादि बहु विचिन्त्याग्रे चचाल ।
ततो राजगृहे गच्छन् वीक्ष्य वैभारपर्वतम् । श्रुत्वा समवसरणस्थानान्येष विसिष्मिये ॥१९५॥
तत्र प्राग्भवपुण्यप्राग्भारशालिनः श्रीशालिभद्रस्य सौधनिर्माल्योत्तीर्णस्वर्णमाणिक्यमणिमयाभरणप्रक्षेपवापीप्रमुखस्थानानि निरीक्ष्य भोगलीलां वैराग्यं च श्रुत्वा विस्मयस्मेरमनाश्चिन्तयति स्म । यथा
५८. ब्रह्मज्ञानविवेकिनोऽमलधियः कुर्वन्त्यहो दुष्करं, यन्मुञ्चन्त्युपभोगभाञ्ज्यपि धनान्येकान्ततो निस्पृहाः । न प्राप्तानि पुरा न सम्प्रति न च प्राप्तौ दृढप्रत्ययाः; वाञ्छामात्रपरिग्रहाण्यपि परं त्यक्तुं न शक्ता वयम् ॥१॥
१११
1. यैरप्येतद् भुवनवलयं निर्जितं लीलयैव तेऽप्येतस्मिन् गुरुभवहदे बुद० इत्येतत्पाठस्थाने निर्जित्यैतद्भुवनवलयं ये विभुत्वं प्रपन्नाः । संसारेऽस्मिन् सरसविलसद्बुद्बुद० एतादृशः पाठः B आदर्शे । 2. B यद्यस्माकं । 3. B स्थानाद्येष । 4. B सौधे नि० ।

5
10
ततो वैभारगिरिमारुरोह । श्रीशालिभद्रपादपोपगमानशनशिलातलादि निरीक्ष्य चेतसि चमत्कृतो वैराग्यवान् जातः । ततो नवद्वीपकदेशेषु गत्वा जयपुरं ययौ । तत्र 25
15
20

Page #191

११२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः बहि: सर्वर्तुपुष्पफलोपेतमनोरमोद्याने शक्रावतारतीर्थे गतः । तत्र कमपिं वृद्धपुरुषं तत्स्वरूपमपृच्छत् । तेनोक्तम्-‘पुरा श्रीयुगादिदेवस्य शतं पुत्रा आसन् । तेषु जयनामकुमारस्थापितमिदं जयपुरम् । अन्यदाऽत्र शक्रादिसुरासुरनरनिकरनायकसेव्यमान
पादारविन्दः श्रीऋषभदेवः समवासार्षीत् । तदा समवसरणस्थाने शक्र निर्मितः 5 प्रासादोऽयम् । षड्ऋतुमयमुद्यानं च भगवत्पूजार्थमिदम् । एतदाकर्ण्य विस्मयमनाश्चेतसीदं चिन्तयन्-'अहो ! अनादिकालीनोऽयं श्रीजिनधर्मः, महाप्रभावश्च । ततः स्वयं तत्र गत्वा आदिदेवं ननाम ।
ततोऽपि कामरूपेऽगात् कामाख्येक्षणकौतुकी।
तर कामाक्षीदेवीभवने गतः । पूजार्थमागतं निजरूपनिर्जितकामवामाक्षी10गर्वसर्वस्वं स्त्रीवृन्दं देशस्वभावान्मुक्तमर्यादं सकलकलाकुशलमवेक्ष्याचिन्तयत्५९. संसार ! तव निस्तारपदवी न दवीयसि ।
अन्तरा दुस्तरा न स्युर्यदि रे मदिरेक्षणाः ॥ ६०. वैरिवारणदन्ताग्रे समारुह्य स्थिरीकृता ।
वीरश्रीधैर्महासत्त्वैर्योषिद्भिस्तेऽपि खण्डिताः ॥ 15 ६६२६. ततोऽगात् तत्र यत्रास्ति सर्परूपेण भूपतिः ।
___ भौतिकं दैवकं वापि यद्राज्ये न भयं भवेत् ॥१९६॥
कश्चिदृद्धपार्श्वे सर्पराज्यकारणमपृच्छत्-तेनोक्तम्-'भो ! पुरा नागकुमारदेवस्थापितं नागेन्द्रपत्तनमिदम् । तत्र श्रीकान्तराजा अत्यन्त श्रीमान् दाता भोक्ता विवेकी प्रजाप्रियः परं यदपि तदपि कारणं प्राप्य क्रोधी भवति । 20 ६१. यतः- नाकारणरुषां सङ्ख्या सङ्ख्याताः कारणे क्रुधः ।
कारणेऽपि न कुप्यन्ते ये ते जगति पञ्चषाः ॥१॥ ततः स राजाऽन्यदा क्रोधान्धो व्रजन् सौधान्धकारे स्तम्भाभिघातमूच्छितो निष्पुत्रो मृत्वाऽऽर्तध्यानवशात् सप्तफणालङ्कृतः सोऽभूत् स्वभाण्डागारे । स मन्त्रिभिर्वारं वारं
बहिर्मुक्तः स्वद्रविणमोहितः पुनः पुनस्तत्रैवायाति । राज्यं पुत्रं विना शून्यं जातम् । 25 वैरिभिर्निरुद्धम् । ततो महति सङ्कटे लोकैः पुरस्थापकनागकुमारदेवः स्मृतः । स समायातः । स जातिस्मरं नागं सप्तफणालङ्कृतं [ दृष्ट्वा, अयम् ] अस्मदीयकुलोत्पन्नः,
1. सीदमचिन्तयत् । 2. B कामाक्षा० । 3. B स्युर्यदीमा । 4. Pa दैविकं चापि । 5. B क्रोध उत्पद्यते । 6. B राज्यं च । 7. ‘स जाति० यावत् 'अस्मदीय० इति पाठस्थाने सजातिस्मरणो नागः सप्तफणालङ्कृतोऽस्मदीय इति B प्रतौ पाठः ।

-

Page #192

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः। पुराऽप्यस्य पुरस्य स्वामी, ततोऽयमेव राजा भवतु,- इति नागकुमारदेवकृतराज्याभिषेकस्तत्प्रभावाद्राज्यं करोति । देवः सौस्थ्यं विधाय स्वस्थानमगात् । सोऽयं नागराजसाम्राज्यम् । एतन्निशम्य कुमारेण चिन्तितम्-'अहो ! दुर्गतिदाता क्रोधः । ततः पुरमध्ये बभ्राम
कुमारोऽगाच्चर्मकारबालचन्द्रापणेऽन्यदा । उपानदर्थं तेनापि सादरं पूर्वनिर्मितम् ॥१९७।। उपानयुगलमेतद् युज्यते तव पादयोः । मूल्येनालं तव स्वामिन् ! मङ्गलीके(माङ्गलिके) मया कृतम् ॥१९८।। हृष्टश्च शुभवाक्येन शुश्राव कुमरस्तदा । पत्तने पादुकाराज्यं मरणं सिद्धभूपतेः ॥१९९।। कुमारपालराजानं शृणोषि पत्तने यदा । शीघ्रमेयास्तदामन्त्र्य मोचिकं कुमरस्ततः ॥२००॥
10
15
उज्जयिन्यां सानुचरो गत्वाऽखण्डप्रयाणकैः । कन्नाली-सिद्धपुरेऽगाल्लात्वाशेषकुटुम्बकम् ॥२०१॥ तत्र पूर्वप्रतिपन्नमातुलस्य द्विजन्मनः ।
गृहे मुक्त्वा स्वकुटुम्बमेकाकी पत्तने ययौ ॥२०२।। ६६२७. गत्वा गृहे कृष्णभट्टदेवस्य भगिनीपतेः ।
रात्रौ ननाम भगिनी कुमारः प्रमिलाभिधाम् ॥२०३।। भ्रातेति प्रत्यभिज्ञाय तयापि स्नापितः स्वयम् । स्नाननीरे वीक्ष्य स्नातां दुर्गा शाकुनिकोऽब्रवीत् ॥२०४।। सप्ताहान्तर्भवान् राजा प्रमाणं शकुना यदि । तदाकर्ण्य भगिन्याऽपि विज्ञप्तं पत्युरात्मनः ॥२०५।। मण्डलेशकृष्णदेवः कुमारं परिरभ्य तम् । तवैव राज्यं नान्यस्य मा विषीदेत्युवाच सः ॥२०६।। महितटदेशाधीशं विजयपालराणकम् । मित्रमाकार्य कृष्णेन पर्यालोचः कृतस्ततः ॥२०७।।
20
25
1. B तदिद० ।

Page #193

5
10
15
20
25
११४

अग्रे प्रधानैश्चोलुक्यौ तौ द्वौ राज्यार्थमाहूतौ । महीपाल - रत्नपालौ राज्यं त्वस्यैव मे मतिः ॥ २०८॥ द्वितीयेऽह्नि प्रधानानां ज्ञापयित्वेति तौ ततः । आजूहवत् कुमारं च श्रीजयसिंहमेरुके ॥ २०९ ॥ ततः प्रधानैः सम्भूय पूर्वं राज्यार्थमाहूतः । महीपालस्तु तान्नत्वा दत्तादेशं करोमि किम् ॥२१०|| तं विसृज्य रत्नपालस्तैराहूतो महेश्वरम् । प्रणम्य सचिवादींश्च प्राञ्जलिः प्राह पूर्ववत् ॥२११॥ विसृष्टः सोऽप्यथाहूतः कुमारपाल ईश्वरम् । नत्वा सहेलमावर्ज्योत्तरीयाञ्चलसञ्चयम् ॥२१२॥ कुमारपालः [ तै: ] पृष्टः - 'कथं राज्यं करिष्यसि ?' | कृपाणं दर्शितं तेन केनापि पठितं ह्यदः ॥ २१३॥ न श्रीः कुलक्रमायाता शासने लिखिता न तु । खड्गेनाक्रम्य भुञ्जीत वीरभोग्या वसुन्धरा ॥१॥ तानाह्वास्ताभिषेकाय मृगेन्द्रासनमास्थितः । ततः कृष्णादिभिः प्रोचे परामर्शं विमुच्य भोः ! ॥ २१४॥ अत्रार्थे मा विलम्बध्वं कार्य चेज्जीवितेन वः । तद्भीतैस्तैस्तथा चक्रे कुमारगुणरञ्जितैः ॥२१५॥ मुक्तानां सेतिका क्षिप्ता तत्शीर्षेऽभूत् सपल्लिका । कृष्णदेवभट्टमुख्यैस्ततो राजेत्यसौ नतः ॥२१६॥ श्रीकुमारपालदेवो वेष्टितो मण्डलेश्वरैः । पट्टहस्तिसमारूढो मेघाडम्बरमण्डितः || २१७॥ चामरैर्वीज्यमानस्तु गृह्णन् पौरजनाशिषः । विविधातोद्यनिर्घोषैर्बधिरीकृतदिङ्मुखः ॥२१८॥ हास्तिकाश्वीयपादातिरथकोट्याभिकोटिभिः ।
पुरतः पार्श्वतः पश्चाल्लौकैश्च परिवारितः ॥ २१९ ॥
1. B माहृतः । 2. B माचाम्योत्तरीया० । Pb मावार्योत्तरीया० । 3. B कोट्यादिको० ।
६२.
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः

Page #194

११५
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
प्रदत्तच्छटकुङ्कुभिर्मदैर्मृगमदैरिव ।
ददद्दानं तदाऽर्थिभ्यो राजा प्रासादमासदत् ॥२२०॥ 88२८. ततः श्रीमत्कान्हडदेवमुख्यैः समस्तैरपि [सामन्तैः ] पञ्चाङ्गचुम्बितभूतलं नमोऽकारि । स प्रौढतया देशान्तरपरिभ्रमणनैपुण्येन राज्यशास्ति स्वयं कुर्वन्, राज्यवृद्धानां प्रधानानामरोचमानस्तैः सम्भूय व्यापादयितुं व्यवस्थितः । सान्धकारगोपुरेषु 5 न्यस्तेषु घातकेषु प्राक्तनशुभकर्मणा प्रेरितेन केनाप्याप्तेन ज्ञापितस्तद्वृत्तान्तस्तं प्रदेशं विहाय द्वारान्तरेण वप्रं प्रविष्टः । तदनु तान् प्रधानान् यमपुरीं प्रति प्राहिणोत् ।
8६२९. स भावुकमण्डलेश्वरः शालकसम्बन्धात् राजस्थापनाचार्यत्वाच्च राजपाटिकायां सर्वावसरेषु च प्राक्तनदुःखावस्थां समर्मतया जल्पति स्म । राज्ञोक्तम् - 'त्वयाऽतः परमेवंविधं सभासमक्षं न वाच्यं, विजने तु यदृच्छया वाच्यम् । 10 ६३. यतः- आज्ञाभङ्गो नरेन्द्राणां महतां मानखण्डना ।
- मर्मवाक्यं च लोकानामशस्त्रो वध उच्यते ॥१॥ ६४. याचको वञ्चको व्याधिः पञ्चत्वं मर्मभाषकः ।
___ योगिनामप्यमी पञ्च प्रायेणोद्वेगहेतवः ॥ २ ॥ इति राज्ञोपरुद्ध उत्कटतया अवज्ञावशाच्च-रे ! अनात्मज्ञ ! इदानीमेव पादौ त्यजसि?' 15 इति भाषमाणो मर्तुकाम औषधमिव तद्वचः पथ्यमपि न जग्राह । नृपस्तदा तदाकारसंवरणेनापह्नवं विधायापरस्मिन् दिवसे नृपसङ्केतितैर्मल्लैस्तदङ्गभङ्गं कृत्वा नयनयुगलमुद्धृत्य, ततस्तं तदावासे प्रस्थापयामास । ग्रन्थान्तरेऽप्युक्तम्६५. काके शौचं द्यूतकारेषु सत्यं,
सर्प क्षान्तिः स्त्रीषु कामोपशान्तिः । क्लीबे धैर्यं मद्यपे तत्त्वचिन्ता;
राजा मित्रं केन दृष्टं श्रुतं वा ॥१॥ ६६. यतः- शास्त्रं सुनिश्चितधिया परिचिन्तनीय
माराधितोऽपि नृपतिः परिशङ्कनीयः । आत्मीकृताऽपि युवतिः परिरक्षणीया; शास्त्रे नृपे च युवतौ च कुतः स्थिरत्वम् ॥२॥
25
1. B ०कङ्कभि० । 2. B व्यवसितः । 3. B रे रे ! अनात्मज्ञ ! । 4. B द्युतकारे च ।

Page #195

5
११६
20
*§§३०. पट्टाभिषेकादनन्तरं सोलाकनामा गन्धर्वोऽवसरे गीतकलयाऽतुलया रञ्जिताद् राज्ञः षोडशाधिकं शतं प्रसादे द्वैमाणामवाप्य, तैः सुखभक्षिकां विसाध्य, बालकान् तया सन्तर्पयन् 'राज्ञो दानमल्पमित्युपहसन्, कुपितेन राज्ञा निर्वासितो विदेशं गतः । तत्रत्य भूपतेः परितोषिताद् गजयुगलमानीयोपायनीकुर्वन् चौलुक्यभूपालेन सम्मानितः । कदाचित् कोऽपि वैदेशिकगन्धर्वो 'मुषितोऽस्मी'ति तारं बुम्बारवं कुर्वाणः, 10 'केन मुषितोऽसीति राज्ञाभिहितो 'मम गीतकलयाऽतुलया सामीप्यमुपेयुषा कौतुकार्पितगलशृङ्खलेन नश्यता मृगेणे'ति विज्ञापयामास । तदनु सोलाभिधानो गन्धर्वराट् नृपतिना समादिष्टः, अटवीमटन्तं स्फीतगीतादिकृष्टिविद्यया गले खेलत्कनक शृङ्खलमृगं नगरान्तः समानीय तस्य भूपतेः सभासमक्षं दर्शयामास । अथ तत्कलाकौशलेन चमत्कृतमानसः नृपतिः सोलाकं गीतकलाया अवधिं पप्रच्छ । स तु शुष्कदारुणः 15 पल्लवप्ररोहमवधिं विज्ञप्तवान् । तर्हि तत्कौतुकं दर्शयेत्यादिष्टः, अर्बुदाद् गिरेर्विरहनामानं वृक्षमाक्षेपादानाय्य तत्शुष्कशाखाखण्डं राजाङ्गणे कुमारमृत्तिकाक्लृप्तालवाले चिक्षेप । मल्हारवर्णाप्ताऽनवद्यगीतकलया सद्य: प्रोल्लसत्पल्लवितं निवेदयन् स सपरिवारं नृपं तोषयामास । तदा सन्तुष्टेन राज्ञा पारितोषिके ग्रामयमलं दत्तम् । - बइकारसोलाप्रबन्धः । §§३१.कृतोपकारानाकार्य सर्वान् सत्त्वहितस्ततः ।
कृतज्ञः कृतवान् राजा तेषां पूजां यथोचिताम् ॥२२१॥ स्वामिभक्तो जनोत्साही कृतज्ञो धार्मिकः शुचिः । अकर्कशः कुलीनश्च शास्त्रज्ञः सत्यभाषकः ॥१॥ ६९. विनीतः स्थूललक्षश्चाव्यसनी वृद्धसेवकः । अक्षुद्रः सत्त्वसम्पन्नः प्राज्ञः शूरोऽचिरक्रियः ॥२॥
६७. आदौ मयैवायमदीपि नूनं, न तद्दहेन्मामवहीलितोऽपि ।
इति भ्रमादङ्गुलिपर्वणापि, स्पृश्येत नो दीप इवावनीपः ॥३॥ इति विमृशद्भिः समन्ततः सामन्तैर्भयभ्रान्तचित्तैस्ततः प्रभृति स नृपतिः प्रतिपदं सिषेवे |
६८.
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
1. Bस सोलाक० । 2. B द्रम्माणा० । ★ त्रिंशत्तमी कण्डिका समग्रा Pb प्रतौ न वर्तते, अग्रे पञ्चत्रिंशत्तमीकण्डिकायाः पूर्वं चोपलभ्यते । 3. B समादिष्टः - तं मृगमानय । अटवी० । 4. B ० गीताऽऽकृष्टि० । 5. B गलं । 6. B शृङ्खलं मृगं । 7. B दारूणां । 8. B पल्लवितं तं न्यवेदयत ।

Page #196

११७
Сл
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः । ७०. पूर्वपरीक्षितः सर्वोपधासु निजदेशजः ।
राजार्थ-स्वार्थ-लोकार्थकारको निस्पृहः शमी ॥३॥ ७१. अमोघवचनः कल्पः पालिताशेषदर्शनः ।
पात्रौचित्ये च सर्वत्र नियोजितपदक्रमः ॥४॥ ७२. आन्वीक्षिकी-त्रयी-वार्ता-दण्डनीतिकृतश्रमः ।।
क्रमागतो वणिक्पुत्रो भवेन्मन्त्री न चापरः ॥५॥ इति नीतिं विमृश्य तेन राज्ञा पूर्वोपकारकर्तुः श्रीमदुदयनाङ्गजः श्रीवाग्भट्टदेवो महामात्यश्चके । आलिगनामा ज्यायान् प्रधानः, महं उदयनदेवश्च ।
६६३२. तदा चौलुक्यराज्ञा कृतज्ञचक्रवर्तिना आलिगकुलालाय सप्तशतीग्राममिता विचित्रा चित्रकूटपट्टिका ददे । ते तु निजान्वयेन लज्जमाना अद्यापि 'सागरा' 10 इत्युत्यन्ते । यैश्च छिन्नकण्टकान्तरे प्रक्षिप्याक्षतो रक्षितस्तेऽङ्गरक्षकपदे प्रतिष्ठिताः । विस्मृताः श्रीहेमसूरयः ।
88३३. अन्यदा उदयनमन्त्रिणाऽऽहूताः श्रीपत्तने समायाताः समहोत्सवम् । कदाचिद् गुरुभिरुचे-'हे मन्त्रिन् ! त्वं भूपं रहो ब्रूयाः- अद्य त्वया नवीनराज्ञीगृहे न सुप्तव्यं रात्रौ, सोपसर्गत्वात् । केनोक्तमिति पृच्छेच्चेत्, तदाऽत्याग्रहे मम नाम ब्रूयाः'। 15 ततस्तेन मन्त्रिणा तथोक्ते, राज्ञा च तथाकृते, निशि विद्युत्पातात् तस्मिन् गृहे दग्धे, तस्यां च राश्यां मृतायां राजा चमत्कृतः । जगाद सादरम्-'मन्त्रिन् ! कस्येदमनागतज्ञानं, महत्परोपकारित्वं च ?।' ततो राज्ञानिर्बन्धे कृते मन्त्रिणा श्रीगुरूणामागमनमूचे । तत् श्रुत्वा प्रमुदितो नृपस्तानाकारयामास । राजसभायामुपागतानभ्युत्थाय ववन्दे, प्राञ्जलिरुवाच च-'भगवन्नहं निजास्यमपि दर्शयितुं नालं तत्रभवताम् । तदा स्तम्भतीर्थे रक्षितः, 20 भाविराज्यसमयचिट्ठडिका चार्पिता । परमहं प्राप्तराज्योऽपि नास्मार्षम् । युष्माकं निष्कारणप्रथमोपकारिणामहं कथञ्चनापि नानृणीभवामि' । सूरिभिरूचे
इत्थं विकत्थसे कस्मात् त्वमात्मानं मुधा नृप ! ।
उपकारक्षणो यत्ते सम्प्रत्यस्ति समागतः ॥२२२।। कृतज्ञत्वेन चेत् प्रत्युपचिकि(की)स्त्वं, तर्हि विश्वजनीने श्रीजैने धर्मे निजं 25
1. B दुदयनस्याङ्गजः । 2. Pa ०देवनामा महा० । 3. Pa 'गरा' । 4. Pa श्रीहेमसूरयोऽप्याजग्मुः । उदयनेनोत्सवः कृतः । 5. B गुरुभिर्मन्त्री ऊचे। 6. B तत्रभवद्भिस्तदा ।

Page #197

११८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः निधेहि। राज्ञा तत्प्रतिपद्योक्तम्-'युष्माभिरिहानिशमागन्तव्यमिति'। एवमाचार्यैः सह राज्ञः सङ्गतिः समजनि ।
★६६३४. अथ श्रीकुमारपालः समस्तसामन्तचक्रवालचतुरङ्गचमूचङ्क्रमणचलाचलभूवलयः, दिग्विजययात्रायै चचाल । तत्र प्रथमं दक्षिणाशां प्रति प्रस्थितो लाट5 महाराष्ट्र-कर्णाट-तिलङ्गादिदेशानाविन्ध्याचलमसाधयत् । ततो दक्षिणसमुद्रतटनिकटेऽटन् कल्लोलान् दृष्ट्वा कम्पकारणमपृच्छत् । तत्र कवयः प्रोचुः७३. प्राप्तः श्रीरेष कस्मात् पुनरपि मथितं मन्थखेदं विधिच्छ:( त्सुः)
निद्रामप्यस्य सम्प्रत्यनलसमनसो नैव सम्भावयामि ।।
सेतुं बध्नाति भूयः किमिति च सकलद्वीपनाथानुपात10
स्त्वय्यायाते विकल्पानिति दधत इवाभाति कम्पः पयोधेः ॥१॥ सपादलक्षटङ्कानौचित्येऽदात् । ततः सेतुबन्धं विलोक्य श्रीरामदेवप्रशस्तिमवाचयत् । यथा७४. शय्या शाड्वलमासनं शुचि शिलासा द्रुमाणामधः,
शीतं निर्झरवारि पानमशनं कन्दा: सहाया मृगाः । इत्यप्रार्थितलभ्यसर्वविभवे दोषोऽयमेको वने,
दुष्प्रापार्थिनि यत्परार्थघटनावन्ध्यैर्वृथा स्थीयते ॥१॥ अहो रामस्य वदान्यता वनेऽपि । ततः परशुरामस्याश्रमं विलोक्योवाच- 'अहो ! क्रोधस्य विस्फूर्जितम् । यः पूर्वं स्वां जननीमघातयत्'। तत:
७५. येन त्रिःसप्तकृत्वो नृपबलवसासान्द्रमास्तिक्यपङ्क, 20
प्राग्भारेऽकारि भूरिच्युतरुधिरसरिद्वारिपूरेऽभिषेकः । यस्य स्त्रीबालवृद्धावधिनिधनविधौ निर्दयो विश्रुतोऽसौ, राजन्योच्चांसकूटक्रथनपटुरटद् घोरधारः कुठार: ॥१॥
15
.
★ चतुस्त्रिंशत्तमीसमस्तकण्डिकास्थाने Pb प्रतावीदृशो लघुतमः पाठ उपलभ्यते
ततो राजा दिग्विजयं चकार । विन्ध्याचलं यावद् दक्षिणदिशं पश्चिमां सुराष्ट्रा-ब्राह्मणवाहकपञ्चनददेशान्, उत्तरस्यां कास्मीरादिदेशानसाधयत्, प्राच्यां कुरु-सूरसेन-कुशावर्त-पाञ्चाल-विदेहे-दशार्णमगधादीनसाधयत् । 1. B oराष्ट्र-तिलगा० । 2. B प्राप्त श्री० । 3. B विदध्यान्निद्रा ! 4. B नुयात । 5. B पङ्क- । 6. B च्चांशकूट० ।

Page #198

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
अहो प्राणिनां सकलपुरुषार्थप्रत्यर्थी सदा सन्निहितोऽयं क्रोधः आचन्द्रार्कमयश: पटुपटहघटनापण्डित इति सञ्चिन्त्य पश्चाद् व्याघुट्यमानः पथि प्रवीणजनवाणीमशृणोत् । यथा७६. तावकीनकटकैरथोद्धता धूलयो जगति कुर्युरन्धताम् ।
चेदिमाः करिघटामदाम्भसा भूयसा प्रशमयेन्न सर्वतः ॥१॥ सपादलक्षमत्र दानम् ।
अथ पश्चिमां प्रतिचचाल । तत्र सुराष्ट्र-ब्राह्मणवाहक-पञ्चनद-सिन्धुसौवीरादिदेशान् साधयामास । तत्र सिन्धुपश्चिमतटे पद्मपुरे पद्मनृपपुत्री पद्मिनी पद्मावती नाम्नी स्वप्रतीहारीमुखेन श्रीकुमारपालदेवस्यातिरूपादिस्वरूपं श्रुत्वा, ततः कृतनिश्चया पित्रा विसृष्टा, सप्तकोटीद्रव्ययुता, सप्तशतसैन्धवतुरङ्गमपरिवृता, स्वसमान-10 षोडशवराङ्गनासहिता, स्वयंवरा समायाता राज्ञा परिणीता । अस्मिन्नवसरे कश्चित् पपाठ७७. एकस्त्रिधा हृदि सदा वसति स्म
चित्रं यो विद्विषां विदुषां च मृगीदृशां च । तापं च सम्मदभरं च रतिं च सिञ्चत्
सूर्योष्मणा च विनयेन च लीलया च ॥१॥ अत्रापि सपादं लक्षदानम् । ततः पश्चादागच्छन् द्वारिकासन्नः केनापि विज्ञप्त:देवात्र कृष्णराजो बलिनिकन्दनो राज्यमकरोत् । तत्र देवदाये द्वादशग्रामान् ददौ । ।
अथोत्तरां प्रति प्रतस्थे । तत्र कास्मीरोड्डियान-जालन्धर-सपादलक्ष-पर्वतखसादिदेशाना हिमाचलमसाधयत् । तत्र गङ्गातटे नानावेषक्रियाशास्त्रदैवतादिभेदेन । परस्पराधिक्षेपपरान् विवदमानान् बहुविधतीर्थकानवलोक्याचिन्तयत्७८. प्रसन्नस्यास्तसङ्गस्य वीतरागस्य योगिनः ।
भवन्ति सिद्धयः सर्वा विपर्यासे न किञ्चन ॥१॥ ७९. सर्वज्ञता नास्ति मनुष्यलोके नात्यन्तमूर्योऽपि जनो हि कश्चित् ।
- ज्ञानेन हीनोत्तममध्यमेन यो यद् विजानाति स तेन पण्डितः ॥२॥
ततस्तत्र राजा निजकीर्तिप्रसरावसरमवेत्य सकलपाखण्डिनां यथाकामं दानमदात् । 25 ततो वाणारस्यां भूतानन्दयोगिनं बहुपरीवारवृतं अनेकविद्यामन्त्रतन्त्रयन्त्रादिविचित्र
15
20
1. B कटके रथो० । 2. B ०वाराङ्गना० । 3. B विद्विषां च विदुषां । 4. B च कुर्वन् शौर्यो । 5. Pa सिञ्चन् । 6. B तीथिका० ।

.

Page #199

5
15
१२०
20
कलाकौशलेनात्मीयकृतबहुजनं दृष्ट्वाऽचिन्तयत्
ततः प्राचीं प्रति प्रतस्थे । तत्र कुरु - सूरसेन- कुशावर्त्त - पाञ्चाल- विदेहदशार्ण - मागधादीन् देशानसाधयत् । ततो राजाऽग्रतो गच्छन् क्वापि वने निर्विजने रहः प्रदेशे कमपि मुनिपुङ्गवमेकाकिनमन्तः समाधिस्वाधीनमनः प्रयोगं नासाग्रविन्यस्तार्द्धनिमीलितनयनं प्रशमपीयूषपानसुहितं सकलप्राणिवर्गस्य निजसंसर्गप्रणाशितनिसर्गवैरं 10 स्वान्तैकान्तभावज्ञाननृपनिर्मितप्रणामं विलोक्य राजा सविस्मयं चिन्तयति स्म - ८२. तृणं ब्रह्मविदः स्वर्गस्तृणं शूरस्य जीवितम् । विरक्तस्य तृणं नारी निरीहस्य तृणं नृपः ॥ १ ॥
ततो राजा क्षणान्तरे कृतप्रणामः पुनः सकलभवक्लेशनाशिनीं धर्माशिषं समासाद्य प्रश्नकरोत् - 'भगवन् ! कथं दुरन्तविषयाशा निराशाश्चक्रे ?' मुनिरुवाच- 'राजन् ! यस्यात्म-मनसोर्भिन्नरुच्योर्मैत्री प्रवर्तते ।
८३.
८०. ये लुब्धचित्ता विषयार्थभोगे बहिर्विरागा हृदि बद्धरागाः । दाम्भिका वेषधराश्च धूर्त्ता मनांसि लोकस्य तु रञ्जयन्ति ॥ १ ॥
८१. कुलीनाः सुलभाः प्रायः सुलभाः शास्त्रशालिनः । सुशीलाश्चापि सुलभा दुर्लभा भुवि तात्त्विकाः ॥२॥
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
योगविध्नैकनिघ्नेषु तस्येच्छाविषयेषु का ॥१॥
एतन्निशम्य राजा सपरिकरः क्षणं मुनिप्रभावात् प्रशान्तस्वान्तः चेतसि चिन्तां चकार । अहो स्वार्थकृतस्यापि साम्यस्य महिमा न हि मानगोचरः । यतः
८४. सारङ्गी सिंहशावं स्पृशति सुतधिया नन्दिनी व्याघ्रपोतं, मार्जारी हंसबालं प्रणयपरवशा केकिकान्ता भुजङ्गम् । वैराण्याजन्मजातान्यपि गलितमदा जन्तवोऽन्ये त्यजेयुर्दृष्ट्वा साम्यैकरूढं प्रशमितकलुषं योगिनं क्षीणमोहम् ॥१॥
ततो मुनिस्वरूपं निरूप्य स्वात्मानं निनिन्द । अहो विषयाशाकलुषं जगत् । ततो मुनिदेशनां निशम्य कतिभिः प्रयाणैः साधितभूवलयः, निभृतं भृतभाण्डागारः, चतुरङ्ग25 चमूचञ्चलीकृतचतुराश:, पूरितार्थिजनाशः कृतकुनीतिप्रणाशः, प्रादुष्कृतधर्ममार्गप्रकाशः, यशःपुञ्जपूरितत्रिभुवनावकाशः श्रीकुमारपालनरेश्वरः कृतप्रवेशमङ्गलमहोत्सवः श्रीपत्तन
1. B शस्त्रशालिनः । 2 B सुहितं हितं सकल० । 3. B चिन्तयाञ्चकार । 4 B मुनिकृतां देशनां ।

Page #200

१२१
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः। माजगाम । द्वासप्ततिसामन्तभूपालैः कृतराज्याभिषेकः साम्राज्यं करोति ।
६६३५. अथान्यदा श्रीचौलुक्यचक्रवर्ती सर्वावसरे स्थितः कौङ्कणदेशीयस्य मल्लिकार्जुनस्य राज्ञो मागधेन राजपितामह इति बिरुदमभिधीयमानमशृणोत् । ८५. यथा-जित्वा प्राग् निखिलानिलापतिवरान् दुर्वारदोर्वीर्यतः,
कृत्वा चात्मवशंवदानविरतं तान् पौत्रवत् सर्वदा । धत्ते राजपितामहेति बिरुदं यो विश्वविश्वश्रुतं;
सोऽयं राजति मल्लिकार्जुननृपः कोदण्डविद्यार्जुनः ॥१॥ एतदाकर्ण्य सोष्माणं राजानमधिगम्यागाधबुद्धिनिधिर्मागधः पुनरभ्यघात्८६. रवेरेवोदयः श्लाध्यः कोऽन्येषामुदयाग्रहः ।
न तमांसि न तेजांसि यस्मिन्नभ्युदिते सति ॥१॥ ८७. यत:- अहङ्कारे सति प्रौढे वदत्येवं गुणावली ।
अहं कारे पतिष्यामि समायाता तवान्तिकम् ॥२॥ इति मागधवचनैरुद्दीपितो राजाऽवदत्- 'अहो अविज्ञाताहङ्कारस्वरूपोऽयं भूपैः ।' ततस्तदसहिष्णुतया स्वसभां निभालयन्, नृपचित्तविदा मन्त्रिश्रीआम्बडेन कृतं ललाटे करसम्पुटम् । दृष्ट्वा चमत्कृतो भूपतिः । सभाविसर्जनानन्तरमञ्जलिबन्धस्य कारणमपृच्छत् । 15 ततो मन्त्रिपुत्रोऽवदत्-'देव ! यदस्यां सभायां स कोऽपि सुभटोऽस्ति यो मिथ्याभिमानं नृपाभासं चतुरङ्गनृपवत् मल्लिकार्जुनं जयतीति युष्मदाशयविदा मया स्वाम्यादेशक्षमेणायमञ्जलिबन्धश्चक्रे । इति तद्वचः श्रुत्वा राजाऽवदत्-'अहो अस्य चातुर्यम्' । ८८. उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते हयाश्च नागाश्च वहन्ति चोदिताः ।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः ॥१॥ 20 ततस्तद्वचःसममनन्तरमेव नृपस्तं प्रति प्रयाणाय दलनायकं कृत्य(कृत्वा) पञ्चाङ्गप्रसाद दत्त्वा समस्तसामन्तैः समं विससर्ज । स चाविच्छिन्नप्रयाणैः कौङ्कणदेशमासाद्य दुर्वारवारिपूरां कालम्बिणिनाम्नी नदीमुत्तीर्य परस्मिन् कूले गते सैन्ये तं सङ्ग्रामासज्जं विमृश्य मल्लिकार्जुन: सर्वाभिसारेण प्रहरन् तत्सैन्यं त्रासयामास । अथ तेन पराजितः स सेनापतिः कृष्णवदनः कृष्णच्छत्रालङ्कृतमौलिः कृष्णगुड्डरे निवसन् श्रीपत्तनबहिःप्रदेशे स्थितः ।
1. Pa तवान्तिके । 2. B चतुरङ्गनृपकं । * सप्ताशीतितमः श्लोकः त्रयोदशीतमपङ्क्तिगतः ‘भूपः' । इत्यस्य पश्चात् Pa प्रतौ वर्तते ।

Page #201

१२२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः __ अथ विजयादशमीदिने राजपाटिकागतेन श्रीचौलुक्यभूभुजा विलोक्य 'कस्यासौ सेनानिवेश: ?' इति पृष्टे कश्चिदुवाच-'देव ! कौङ्कणात् प्रत्यावृत्तस्य पराभूतस्याम्बडसेनापतेः सेनासन्निवेशोऽयमिति ।' तदीयलज्जया चमत्कृतो नृपश्चिन्तयति स्म'अहोऽस्य लज्जाशीलत्वम्' । अत्रान्तरेऽवसरपाठकः पपाठ८९. लज्जां गुणौघजननी जननीमिवार्या
मत्यन्तशुद्धहृदया अनुवर्तमानाः । तेजस्विनः सुखमसूनपि सन्त्यजन्ति;
सत्यस्थितिव्यसनिनो न पुनः प्रतिज्ञाम् ॥१॥ ततोऽस्य सपादलक्षदानमदात् । पुनः प्रसादललितया दृशाऽऽम्बडं सम्भाव्य 10 तदपरैर्बलवद्भिः सामन्तैः समं मल्लिकार्जुनं जेतुं प्राहिणोत् । ततः कतिभिः प्रयाणैः
पुनस्तां नदीमासाद्य प्रवाहबन्धे विरचिते तेनैव पथा सैन्यमुत्तार्य सावधानवृत्त्या सन्मुखमायातेन मल्लिकार्जुनसैन्येन सहासमसमरारम्भे जायमाने हस्तिस्कन्धारूढं वीरवृत्त्या मल्लिकार्जुनमेव रुरोध । द्वयोश्चिरं खड्गाखड्गि दृष्ट्वा मागधः पपाठ
९०. अभिमुखागतमार्गणधोरणिध्वनितपल्लविताम्बरगह्वरे । 15
वितरणे च रणे च समुद्यते भवति कोऽपि पुरो विरलः पुमान् ॥१॥ इति श्रुत्वा वर्द्धितोत्साह आम्बडः सुभटो दन्तिदन्तमुसलसोपानेन कुम्भस्थलमधिरुह्य माद्यदुद्दामरणरस: 'प्रथमं त्वं प्रहर, इष्टं वा दैवतं स्मर' इत्युच्चरन्, करवालधाराप्रहारात् मल्लिकार्जुनं भूपीठे लोठयित्वा, सामन्तेषु तन्नगरलुण्टनव्यापृतेषु केसरिकिशोर इव करिणं तं लीलयैव जघान । तन्मस्तकं सुवर्णेन वेष्टयित्वा तस्मिन् देशे श्रीचौलुक्यनृपाज्ञां 20 दापयित्वा, त्रिशतीं जालान् प्रज्वाल्य श्रीपत्तनमाजगाम । ततः सभानिषण्णेषु द्वासप्ततिसामन्तेषु तस्य कोशमार्पयत् ।
शाटीं शृङ्गारकोट्याख्यां, पटं माणिक्यनामकं । पापक्षयं करं हारं मुक्ताशुक्तिं विषापहाम् ॥२२३॥ हैमान् द्वात्रिंशतं कुम्भान् मनुभारान् प्रमाणतः । षण् मूडकांस्तु मुक्तानां स्वर्णकोटी: चतुर्दशः ।।२२४।। विंशं शतं च पात्राणां चतुर्दन्तं च दन्तिनम् ।
श्वेतं सेडुकनामानं दत्त्वा नव्यं नवग्रहम् ॥२२५॥ 1. Pa यथाक्रमं सैन्यमुत्तार्य । 2. B केशरि० । 3. B मणभारान् । 4. B षण्मूटकास्तु । 5. B कोटीश्चतुर्दश ।
25

Page #202

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः।
१२३ इत्याद्यपरमपि तत्सत्कं सर्वं समर्प्य तच्छिर:कमलेन स्वस्वामिनः श्रीकुमारपालस्य पादौ पूजयामास ।
महावदातप्रीतेन राज्ञा श्रीआम्बडस्य 'राजपितामह' इति बिरुदं दत्तम् । चतुर्विशतिशतं जात्यतुरङ्गमाश्च प्राप्य तेन स्वगृहादर्वाक् सर्वे याचकेभ्यः प्रदत्ताः । अत्रान्तरे पिशुनप्रवेशः ।
5 ९१. यतः- जम्मे वि जं न हूअं नह होही जं च जम्मलक्खेहिं ।
___ तं चिय जंपति तहा पिसुणा जह सच्चसारिच्छं ॥१॥ ___ ततः प्रभाते किञ्चिद्रूनेन राज्ञा सेवावसरे समायातः प्रणामपर्यन्ते श्रीआम्बडः प्रोक्तः- 'त्वं मम दानादप्यधिकमियत् कस्माद्दत्से ? । यतः, सेवकेन स्वामिन आधिक्येन दानं न देयमिति सेवाधर्मः ।' अत्रावसरे श्रीआम्बडस्य मागधः पपाठ 10 राजसभायाम्९२. शय्या शैलशिला गृहं गिरिगृहा वस्त्रं तरूणां त्वचः,
सारङ्गाः सुहृदो ननु क्षितिभृतां वृत्तिः फलैः कोमलैः । येषां नैर्झरमम्बुपानमुचितं रत्येव विद्याङ्गना;
मन्ये ते परमेश्वराः शिरसि यैर्बद्धो न सेवाञ्जलिः ॥१॥ मन्त्रिणा लक्षमौचित्ये दत्तम् । राज्ञः समधिक: कोपः । ततो मन्त्रिणा प्रोचे'राजन् ! त्वं द्वादशग्रामस्वामिनस्त्रिभुवनपालपुत्रः, अहं त्वष्टादशदेशाधिपत्यभुजस्तव पुत्रः। ततः स्तोकमिदं मम दानमिति' श्रुत्वा राजा प्रमुदितः पुत्रपदमरात् । द्विगुणं च प्रसादमकरोत् । अत्रान्तरे राज्ञो मागधः पपाठ९३. ते गच्छन्ति महापदं भुवि परा भूतिः समुत्पद्यते,
20 तेषां तैः समलङ्कृतं निजकुलं तैरेव लब्धा क्षितिः । तेषां द्वारि नदन्ति वाजिनिवहास्ते भूषिता नित्यशो;
ये दृष्टाः परमेश्वरेण भवता रुष्टेन तुष्टेन वा ॥१॥ राजा सपादलक्षदानमदात् । ततः-- ९४. यः कौबेरीमा तुरुष्कामैन्द्रीमा त्रिदिवापगाम् ।
याम्यामा विन्ध्यमा सिन्धुं पश्चिमां यो ह्यसाधयत् ॥१॥
15
1. B प्रीणितेन । 2. B ०माश्च तेन । 3. B भट्टेभ्यः । 4. B सव्व० । 5. B क्षितिरुहां । 6. B रत्यैव । 7. B पालस्य पुत्रः, अहं त्वष्टादश० ।

Page #203

5
१२४
अष्टादशदेशेषु राज्ञ आज्ञा प्रवर्त्तिता श्रीआम्बडेन ।
§§३६. अथान्यदा श्रीहेमसूरिमाता चाहिणिदेवी प्रव्रजिता । कालान्तरे कृतानशना नमस्कारकोटिपुण्ये दत्ते सति श्रीपत्तने पुण्यवरे त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित्रादिलक्षग्रन्थो नवीनः कार्यः इति प्रोक्ते सति सूरिणा सा मृता । कर्णमेरुप्रासादाग्रे विप्रैस्तथा भरडकैरसूयया तद्विमानभग्नेऽत्यन्तदूनाः श्रीसूरयस्तदुत्तरक्रियां निर्माय तेनैव मन्युना मालवकदेशे संस्थितस्य श्रीकुमारपालस्य स्कन्धावारमलञ्चक्रुः ।
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
९५. प्रभुः स्वयं यदि भवेत् स्वकरे वा यदि प्रभुः । स शक्नोति तदा कार्यं कर्तुं नैवान्यथा पुमान् ॥१॥
इति वचस्तत्त्वं विचिन्तयन्तः श्रीमदुदयनमन्त्रिणा नृपतेर्निवेदितागमनाः कृतज्ञशिरोरत्नेन 10 नृपेण परोपरोधान्महोत्सवपुरस्सरं सौधमानीताः । तद् राज्यप्राप्तिनिमित्तज्ञानं स्मारयन् नृपः, तत्रभवद्भिः सदैव देवपूजावसरेषु समागम्यमिति प्राह । सूरिरुवाच
९६. भुञ्जीमहि वयं भैक्षं जीर्णं वासो वसीमहि ।
शीमहि महीपृष्ठे कुर्व्वीमहि किमीश्वरैः ॥ १ ॥
राजाह - 'महर्षे
अहं परलोकसमाचरणाय समतृणमणिभिर्भवद्भिः सह सङ्गति15 साङ्गत्यमभिलषामि । यतः -
९७. एकं मित्रं भूपतिर्वा यतिर्वा......... .॥१॥
९८. विना गुरुभ्यो गुणनीरधिभ्यो जानाति धर्मं न विचक्षणोऽपि । आकर्णदीर्घोज्जवललोचनोऽपि दीपं विना पश्यति नान्धकारे ॥२॥ महाकविप्रणीतत्वात् । किं मित्रं यन्निवर्त्तयति न पापात्' । श्रीसर्वज्ञशासने महाप्रभावनां 20 ज्ञात्वा श्रीगुरुभिरप्रतिषिद्धं तद्वचनम् । ततो नृपस्तस्य महर्षेः परीक्षितचित्तवृत्तिः श्रीमुखेन सर्वावसरं वेत्रिणमादिदेश ।

३७. अथ तत्र यातायाते सञ्जायमाने सूरीणां गुणग्रामस्तवं कुर्वत्युर्वीपतौ पुरोधा विरोधादित्यभ्यधात्- 'अमी न नमस्कारार्हाः, अजितेन्द्रियत्वात्'। कथमिति राज्ञा पृष्ठे प्राह
1. समग्रा पङ्क्ति: Pa आदर्शे नास्ति । 2. B सूरिभिर्माता । 3. B ०देवी नाम्नी प्रव्राजिता । 4. B तद्विमाने भग्ने । 5. B श्रीहेमसूरय० । 6. B विचिन्तयन्तु । इत्युदयनस्य निवेदितम् । ततः श्रीमदु० । 7. B वरं । 8. B वेत्रिणामा० । 9. Pa विरोधादामिगः प्राह ।

Page #204

१२५
10
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः । ९९. विश्वामित्र-पराशरप्रभृतयो ये चाम्बुपत्राशिनः,
तेऽपि स्त्रीमुखपङ्कजं सुललितं दृष्ट्वैव मोहं गताः । आहारं सघृतं पयोदधियुतं भुञ्जन्ति ये मानवा
स्तेषामिन्द्रियनिग्रहः कथमहो दम्भः समालोक्यताम् ॥१॥ इति वचः श्रुत्वा श्रीसूरिभिरूचे- 'न चैवमाहारमाहारयन्ति मुनयः । न चैकान्तेनाजिते- 5 न्द्रियत्वकारणमाहारः, किन्तु मोहनीयकर्मणः प्रकृतिरपि, तीव्रमन्दमन्दतरभेदा । तथा च१००. सिंहो बली द्विरदशूकरमांसभोजी,
संवत्सरेण रतिमेति किलैकवारम् । पारापतः खरशिलाकणभोजनोऽपि;
कामी भवत्यनुदिनं वद कोऽत्र हेतुः ॥२॥ इति तन्मुखमुद्राकारिणि प्रत्युत्तरेऽभिहिते नृपः प्रमुदितः ।
६६३८. पुनः कियद्दिने गते नृपप्रत्यक्षं केनापि मत्सरिणाऽभाणि-'राजन्नेते जैना: सूर्यं न मन्यन्ते, प्रत्यक्षदैवतम् । तत्र श्रीसूरिः प्राह१०१. अधाम धामधामेदं वयमेव हृदि स्फुटम् ।
यस्यास्तव्यसने प्राप्ते त्यजामो भोजनोदके ॥१॥ इति प्रामाण्याद् वयमेव भक्ताः सूर्यस्य न चैते तत्त्वतः । १०२. पयोदपटलैश्छन्ने नैव कर्वन्ति भोजनम् ।
अस्तङ्गतेऽतिभुञ्जाना अहो भानोः सुसेवकाः ॥२॥ व्यासेनापि प्रोक्तम् - १०३. ये रात्रौ सर्वदाहारं वर्जयन्ति सुमेधसः ।
20 तेषां पक्षोपवासस्य फलं मासेन जायते ॥३॥ ६६३९. इति तन्मुखबन्धे जाते कदाचिद्देवपूजाक्षणे सौघमागते मोहान्धकारतिरस्कारचन्द्रे श्रीहेमचन्द्रे यशश्चन्द्रगणिना रजोहरणेनासनपढें प्रमाय॑ तत्र कम्बले निहिते ज्ञाततत्त्वजुषां किमेतदिति नृपेण पृष्टाः श्रीगुरवः प्राहुः- 'राजन् ! कदाचिदिह कोऽपि जन्तुर्भवति, तदा तत्पीडापरिहरणायासौ प्रयत्नः, सर्वजन्तुरक्षारूपत्वाद् धर्मरहस्यस्य' ।25 'यदा प्रत्यक्षतया दृश्यते जन्तुस्तदैवेदं युज्यते नान्यथा वृथाप्रयासहेतुत्वादिति' युक्तियुक्तां नृपोक्तिमाकर्ण्य श्रीगुरुभिरुक्तम्- 'राजन् ! यथा भवद्भिश्चौराद्यभावेऽपि नगररक्षार्थं
1. B गते तु भुञ्जाना ।
15

Page #205

10
१२६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः प्रत्यहमारक्षिकाः स्थाप्यन्ते, कटकाभावेऽपि गजतुरङ्गमादिचमूः श्रमाभ्यासं काराप्यते, मा मुष्णन्तु नगरमिति । तथात्रापि ज्ञेयम् । राजव्यवहारवद् धर्मव्यवहारः । तथा चागमः१०४. पाणेहिं संसत्ता पडिलेहा होइ केवलीणं तु ।
संसत्तमसंसत्ता छउमत्थाणं तु पडिलेहा ॥१॥
संसज्जइ धुवमेयं..........॥२॥ संसत्तमसंसत्ता................॥३॥ १०५. *तित्थयरा रायाणो साहू आरक्खि भंडगं च पुरं ।
तेणसरिसा य पाणा तिगं च रयणा भवो दंडो ॥४॥ तथा धर्मसमुद्देशेऽप्युक्तम् - १०६. आत्मवत् सर्वजीवेषु कुशलवृत्तिचिन्तनम् ।
धर्माधिगमनोपायः शक्तितस्त्यागतपसी च ॥१॥ एतदाकर्ण्य राजा चमत्कृतोऽवादीत्- 'अहो ! श्रीजैनागमगम्भीरता जीवरक्षादक्षता च'। ततः समधिकः श्रीजिनमतानुरागः समजनि नृपस्य ।
४०. अथ राज्ञा श्रीगुरूणां हैमटङ्ककसहस्रदशकं पुरो मुक्त्वा योगक्षेमकरणाय गृह्यतामित्युक्ते श्रीसूरिभिरूचे-'सर्व दीयमानं द्विजा गृह्णन्ति, न तु वयम्'। ततो राज्ञोचे15 भगवन्नेते परदर्शनिनः सर्वेऽपि मया दीयमानं सर्वस्वमपि गृह्णन्ति । परं ब्रह्मचारिभिनिर्ग्रन्थैर्भवद्भिः कस्मात् कमपि नादीयतेति ?' सूरयः प्राहुः- 'राजन् ! सर्वशास्त्रविरोधहेतुत्वात् प्रतिषिद्धं राजपिण्डम् । यदाह स्मृतौ१०७. *अधीत्य चतुरो वेदान् साङ्गोपाङ्गान् सलक्षणान् ।
शूद्रात् प्रतिग्रहं कृत्वा खरो भवति ब्राह्मणः ॥१॥ 20 __ १०८. *खरो द्वादशजन्मानि षष्टिजन्मानि शूकरः ।
श्वानः सप्ततिजन्मानि इत्येवं मनुरब्रवीत् ॥ १०९. राज्ञः प्रतिग्रहो घोरो मधुस्वादो विषोपमः ।
पुत्रमांसं वरं भुक्तं न तु राजप्रतिग्रहः ॥ ११०. राजप्रतिग्रहदग्धानां ब्राह्मणानां युधिष्ठिर !।
शटितानामिव बीजानां पुनर्जन्मो( न्म ) न विद्यते ॥४॥
25
★ गाथेयं Pa प्रतौ नास्ति । 1. B नादीयते इति । * १०७-१०८ तमौ श्लोकौ Pa आदर्श न विद्यते । 2. B सटिता० ।

Page #206

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
महाभारते शान्तिपर्वेऽप्युक्तम् । तथा जैनागमे च -
१११. संनिही गहमित्ते य रायपिंडे किमिच्छिए । ११२. *संवाहणं दंतपहोयणाय संपुच्छणदेहपलोअणा य ॥ एतत्सर्वं साधूनामनाचीर्णम् ।
११३. आचेलुक्क उद्देसिय सिज्जायर रायपिंड इम् । वयजिपक्किमणे मासं पज्जोसवणकप्पे ॥ १ ॥
इति दशधा साधूनां सामाचारीकल्पः । इत्याकर्ण्य राजा प्रमुदितो जैनाचारप्रशंसामकार्षीत्। लज्जिताश्च द्विजाः सर्वेऽधोमुखा अभूवन् ।
११४. अहिंसा प्रथमो धर्मः सर्वशास्त्रेषु विश्रुतः । यत्र जीवदया नास्ति तत्सर्वं परिवर्जयेत् ॥
४१. अथ कतिभिर्दिनै राजा श्रीपत्तनमाजगाम । अन्यदा सभायां निषण्णे राजनि सपरिकरे कोऽपि मत्सरी प्राह- 'राजन्नेते जैना वेदान् न मन्यन्ते, अतो वेदबाह्या 10 न नमस्कारार्हाः' । किमेतदिति पृष्टा राज्ञा श्रीसूरयः प्राहुः - 'राजन् ! यदि वेदेषु जीवदयाधर्मोऽस्ति तर्हि सकलशास्त्रसंवादशुद्धं जीवदयाधर्मं कुर्वाणा वयं कथं वेदबाह्याः । यदाहुः
११५. ध्रुवं प्राणिवधो यज्ञे नास्ति यज्ञस्त्वहिंसकः । सर्वसत्त्वेष्वहिंसैव दयायज्ञो युधिष्ठिर ! ॥ ११६. यदि प्राणिवधे धर्मः स्वर्गश्च खलु इष्यते । संसारमोचकानां च ततः स्वर्गोऽभिधीयते ॥
जैनागमश्च
११७. सव्वभूअप्पभूयस्स संमं भूयाइं पासओ । पिहियासवस्स दंतस्स पावं कम्मं न बंधई ॥
११८. सव्वे जीवा वि इच्छंति जीविडं न मरिज्जिउं । तम्हा पाणवहं घोरं निग्गंथा वज्जयंति णं ॥
१२७
★ ★ एतत्चिह्नान्तर्गतः समग्रोऽपि ग्रन्थसन्दर्भ: Pa पतौ नोपलभ्यते । 1. B आचेलकुद्दे० । 2. B द्विजाः तूष्णीं स्थिताः ।

5

अथ वेदेषु नास्ति जीवदया तर्हि न प्रमाणम्, चार्वाकधर्मशास्त्रवत्, दया- 25 विकलत्वात् । ‘किमस्माकं दयाधर्मनिष्ठानां तैः प्रयोजनमिति श्रुत्वा ते सर्वे तूष्णीं कृत्वा
15
20

Page #207

१२८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः स्थिताः । चमत्कृतो राजा दयाधर्मे मनो दधौ ।
88४२. अथान्यदा विप्रैः सम्भूय प्रोक्तम्-'शूद्रा एते, न प्रणामार्हाः' । श्रीगुरुभिरुक्तम्- 'किं नाम तत् शुद्रत्वं, ब्राह्मणत्वं वा किमुच्यते । न तावदेकान्तेन जात्या शूद्रत्वं, ब्राह्मणत्वं वा भवति । यदुक्तम्११९. शूद्रोऽपि शीलसम्पन्नो गुणवान् ब्राह्मणो भवेत् ।
ब्राह्मणोऽपि क्रियाहीनः शूद्रापत्यसमो भवेत् ॥ १२०. अत:- सर्वजातिषु चाण्डालाः सर्वजातिषु ब्राह्मणाः ।
ब्राह्मणेष्वपि चाण्डालाः चाण्डालेष्वपि ब्राह्मणाः ॥३॥ १२१. कृषि-वाणिज्य-गोरक्षां राजसेवामकिञ्चनाः ।
ये च विप्राः प्रकुर्वन्ति न ते कौन्तेय ! ब्राह्मणाः ॥३॥ १२२. हिंसकोऽनृतवादी च चौर्ययाभिरतश्च यः ।
परदारोपसेवी च सर्वे ते पतिता द्विजाः ॥ १२३. ब्रह्मचर्यतपोयुक्ताः समानलोष्टकाञ्चनाः ।
सर्वभूतदयावन्तो ब्राह्मणाः सर्वजातिषु ॥ १२४. क्षान्त्यादिकगुणैर्युक्तो व्यस्तदण्डो निरामिषः ।
न हन्ति सर्वभूतानि प्रथमं ब्रह्मलक्षणम् ॥ १२५. सदा सर्वानृतं त्यक्त्वा मिथ्यावादाद् विरच्यते ।
नानृतं च वदेद् वाक्यं द्वितीयं ब्रह्मलक्षणम् ॥ १२६. सदा सर्वं परद्रव्यं बहिर्वा यदि वा गृहे ।
अदत्तं नैव गृह्णाति तृतीयं ब्रह्मलक्षणम् ॥ १२७. देवासुरमनुष्येषु तिर्यग्योनिगतेषु च ।
न सेवते मैथुनं यश्चतुर्थं ब्रह्मलक्षणम् ॥ १२८. त्यक्त्वा कुटुम्बवासं तु निर्ममो निष्परिग्रहः ।
युक्तश्चरति निस्सङ्गः पञ्चमं ब्रह्मलक्षणम् ॥ 25 १२९. पञ्चलक्षणसम्पूर्ण ईदृशो यो भवेद् द्विजः ।
महान्तं ब्राह्मणं मन्ये शेषाः शूद्रा युधिष्ठिर ! ॥
__ 1. B प्रोक्तम् - देव ! शुद्रा ।

.

Page #208

5
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१२९ १३०. कैवर्तीगर्भसम्भूतो व्यासो नाम महामुनिः ।
तपसा ब्राह्मणो जातस्तस्माज्जातिरकारणम् ॥ १३१. हरिणीगर्भसम्भूतो ऋषिशृङ्गो महामुनिः । तप० ॥ १३२. शुनकीगर्भसम्भूतः शुको नाम मुनिस्तथा । तप० ॥ १३३. मण्डूकीगर्भसम्भूतो माण्डव्यश्च महामुनिः । तप० ॥ १३४. उर्वशीगर्भसम्भूतो वशिष्ठस्तु महामुनिः । तप. ॥ १३५. न तेषां ब्राह्मणी माता संस्कारश्च न विद्यते । तप० ॥ १३६. यद्वत्काष्ठमयो हस्ती यद्वच्चर्ममयो मृगः ।
ब्राह्मणस्तु क्रियाहीनस्त्रयस्ते नामधारकाः ॥ इति श्रुत्वा निरुत्तरेषु विप्रेषु प्रमुदितो राजा । जातं मनसि स्थैर्य श्रीजिनधर्मे । 10
88४३. अन्यदा कैश्चित् मत्सरिभिः प्रोक्तम्- 'राजन्नेते मलाविलवस्त्राः स्नानाभावादपवित्रगात्रा राजसभायां स्थातुं नोचिताः ।'-इति श्रुत्वा तत्र सकलराजवर्गसमक्षं श्रीसूरिभिरभिदधे-'कस्य नामापावित्र्यं, शरीरस्यात्मनो वा ? यदि शरीरस्य तर्हि सर्वेषां शरीरस्य तावत् सप्तधातुमयत्वात् पावित्र्यापावित्र्यविभागः कर्तुं केनापि नो पार्यते । आत्मनश्चेत्, तद् युष्मादृशामनतिशयदृशां प्राकृतपुरुषाणामतीव दुर्लक्ष्यम् । जलक्षालनकृतं 15 तु यत् पावित्र्यापावित्र्यविवेचनं तन्मूढविस्मापनम् । यदुक्तम् - १३७. शौचमाध्यात्मिकं त्यक्त्वा भावशुद्ध्यात्मकं शुभम् ।
जलादिशौचं यद् दृष्टं मूढविस्मापनं हि तत् ॥ १३८. कुर्याद् वर्षसहस्राणि प्रत्यहं भज्जनं मुहुः ।
सागरेणापि कृत्स्नेन वधको नैव शुद्धयति ॥ १३९. चित्तं रागादिभिः क्रान्तमलीकवचनैर्मुखम् ।
जीवहिंसादिभिः कायो गङ्गा तस्य पराङ्मुखी ॥ १४०. चित्तमन्तर्गतं शुद्धं वदनं सत्यभाषणैः ।
ब्रह्मचर्यादिभिः कायः शुद्धो गङ्गाविनाप्यसौ ॥ १४१. ब्रह्मचर्येण सत्येन तपसा संयमेन च ।
मातङ्गा अपि शुद्धयन्ति न शुद्धिस्तीर्थयात्रया ॥
20
25
1. B उर्वशीकुक्षिस०

Page #209

१३०
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः १४२. शृङ्गारमदनोत्पादं यस्मात् स्नानं प्रकीर्तितम् ।
तस्मात् स्नानं परित्यक्तं नैष्ठिकैर्ब्रह्मचारिभिः ॥ १४३. सुखशय्यासनं वस्त्रं ताम्बूलं स्नानमण्डनम् ।
दन्तकाष्ठं सुगन्धं च ब्रह्मचर्यस्य दूषणम् ॥ १४४. सत्यं शौचं तपः शौचं शौचमिन्द्रियनिग्रहः ।
सर्वभूतदया शौचं जलशौचं च पञ्चमम् ॥ इति शास्त्रोक्तं किं युष्माभिरपि न दृष्टं न वा श्रुतं, येनेयं चर्चा क्रियते ।'-इति निशम्य नृपः सपरिकरः प्रमुदितः । ज्ञातः शौचस्य समाचारः । प्राह च तदा- 'अहो !
श्रीहेमसूरीणां स्वपरशास्त्ररहस्यस्मृतिः, सदाचार चतुरता च । 10 १४५. यतः- एहिरेयाहिरां चक्रे केषां न श्रुतिषु श्रुतम् ।
परं परिमलस्तस्य विलीनो विमलात्मसु ॥ ज्ञातं च जलशौचं मूढजनमनोविस्मापनम् ।*
६६४४. अथान्यदा क्षमापतिः पप्रच्छ–'कयापि युक्त्याऽस्माकमपि यशःप्रसरः कल्पान्तःस्थायी भवति ?'- इति तदीयां गिरमाकर्ण्य 'विक्रमार्क इव विश्वस्यानृण15 करणात्, 'यद्वा श्रीसोमेश्वरस्य प्रासादं वारांराशितरङ्गनिकरासन्नाम्मोभिः शीर्णप्रायं
युगान्तकीर्तये समुद्धर'- इति चन्द्रातपनिभया श्रीहेमचन्द्रगिरा उद्वेलप्रमदाम्भोधिनृपस्तमेव महर्षि पितरं दैवतं गुरुं मन्यमानो नितरां द्विजान् निन्दन्, तदैव प्रासादोद्धाराय दैवज्ञनिवेदिते सुलग्ने तत्र पञ्चकुलं प्रस्थाप्य प्रासादप्रारम्भमचीकरत् । * अथ श्रीसोमेश्वरस्य प्रासादप्रारम्भे खरशिलानिवेशे सञ्जायमाने सति पञ्चकुलप्रहितवर्द्धापनिकावि20 ज्ञप्तिकां नृपतिः श्रीहेमचन्द्रगुरोर्दर्शयन् 'अयं प्रासादप्रारम्भः कथं निष्प्रत्यूहं प्रमाण
भूमिमधिरोढमेति ?' इति पृथिवीपरिवृढेनानुयुक्तः श्रीमान् किञ्चिदुचितं विचिन्त्य गुरुरूचिवान्-'यदस्य धर्मकार्यस्यान्तरायं परिहाय ध्वजाधिरोपं यावद् अब्रह्मसेवानियमोऽथ मद्यमांसनियमः, द्वयोरेकतरं किमप्यङ्गीकुरु'- इति तद्वचनमाकर्ण्य नृपतिर्मद्यमांसनियम
मभिलषन् श्रीनीलकण्ठस्योपरि जलं विमुच्य तमभिग्रहं जग्राह । संवत्सरद्वयेन तस्मिन् 25 प्रासादे कलशध्वजाधिरोपं यावद् गते सति तं नियमं मुमुक्षुर्गुरूननुज्ञापयन्, तैरूचे'यद्यनेन निजकीर्तनेन सार्द्धमर्द्धचन्द्रचूडं प्रेक्षितुमर्हति भवान् तद्यात्रापर्यन्ते नियममोचनावसरः ।' इत्यभिधायोत्थिते श्रीहेमचन्द्रमुनीन्द्रे गते तद्गुणेरुन्मीलन्नीलिरागरक्तहृदय
1. B प्रमोदा० । 2. B .मानो विजातीनितरद्विजान् ।
★ 'अथ श्रीसोमेश्वरस्य इत्यत आरभ्य १३३तमपत्रस्य २६तमपङ्क्तिपर्यन्तो ग्रन्थसन्दर्भ: Pb
प्रतौ न वर्तते ।
-

Page #210

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१३१ स्तमेकमेव संसदि प्रशंसन् निनिमित्तो वैरी परिजनस्तेजःपुञ्जमसहिष्णुः कश्चिन्मिथ्यादृष्टी राज्ञोऽग्रेऽजल्पत् । १४६. उज्जवलगुणमभ्युदितं क्षुद्रो द्रष्टुं न कथमपि क्षमते ।
दग्ध्वा तनुमपि शलभो दीप्रां दीपार्चिमपहरति ॥१॥ इति न्यायात् पृष्ठिमांसादनदोषमप्युररीकृत्य तदपवादमेवावादीत्- 'यदयममन्दच्छन्दानु- 5 वृत्तिपर: सेवाधर्मकुशलः केवलं प्रभोरभिमतमेव भाषते । यद्येवं न, तदा प्रातरुपेतः "श्रीसोमेश्वरयात्रायां भवता सहागच्छतु" इति गदितः स परतीर्थपरिहारान्न तत्र गमिष्यति, इति अस्मन्मतमेव प्रमाणम्'-नृपस्तद्वाक्यमादृत्य प्रातरुपागतं श्रीहेमचन्द्रसूरीश्वरं श्रीसोमेश्वरयात्रार्थमभ्यर्थयन् (त्) 'बुभुक्षितस्य किं निमन्त्रणम् ?', उत्कण्ठितस्य केकारश्रवणम्- इति लोकरूढिः; तपस्विनामधिकृततीर्थयात्राधिकाराणां को नाम नृपतेरत्र 10 निर्बन्धः ।' इत्थं गुरोरङ्गीकारे 'युष्मद्योग्यं सुखासनप्रभृतिवाहनादि किञ्चित् सज्जीक्रियतामिति ईरिते वयं पादचारेण सञ्चरन्तः पुण्यमुपलभामहे; परं वयमिदानीं त्वामापृच्छ्य मितैः प्रयाणैः श्रीशत्रुञ्जयोज्जयन्तादिमहातीर्थानि नमस्कृत्य भवतां श्रीदेवपत्तने प्रवेशोत्सवे मिलिष्यामः' - इत्युदीर्य तत्तथैव कृतवन्तः । नृपतेः पुर: विप्राः प्रवदन्त्यदः'राजन् ! हेमसूरिनष्ट्वा गतः क्वापि, स न समेष्यति श्रीसोमपत्तने ।' नृपः समग्रसामग्र्या 15 कतिपयैः प्रयाणैः श्रीपत्तनं प्राप्य श्रीहेमसूरीननागतान् वीक्ष्य सर्वत्र-योजनपञ्चमध्ये विलोकापिताः । परं न श्रुता न दृष्टाः । यावत् किञ्चिन्नृपश्चिन्तयति तावत् प्रभुरग्रे धर्माशिषं बभाण । चमत्कृ तो राजा विस्मितश्च । प्रभुरूचे- 'अद्याधुना वयं श्रीरैवताचलोपरि देवान्नमस्कृत्य भवतां प्रवेशमहोत्सवं मत्वा समायाताः'। तदा तच्छ्रुत्वा सर्वेऽपि द्विजा म्लानिं प्राप्ताः ।
४५. अथ महोत्सवेन पुरं प्रविश्य श्रीसोमेश्वरप्रासादसोपानकेष्वाक्रान्तेषु भूपीठलुठनानन्तरं चिरतरातुल्यायल्लकानुमानेन गाढमुपगृहे श्रीसोमेश्वरलिङ्गे, ‘एते जिनादपरं दैवतं न नमस्कुर्वन्ती'ति मिथ्यादृग्वचसा भ्रान्तचित्तस्य श्रीहेमचन्द्रं प्रति एवंविधा गीराविरासीत्- 'यदि युज्यते तदेतैरुपहारैर्मनोहारिभिः श्रीसोमेश्वरमर्चयन्तु भवन्तः ।' तत्तथेति प्रतिपद्य सद्यः क्षितिपकोशादागतेन कमनीयोद्गमेनालङ्कृततनवो 25 नृपतिनिर्देशात् पतीयाणाविप्रश्रीबृहस्पतिना दत्तहस्तावलम्बाः प्रासाददेहलीमधिरुह्य किञ्चिद् विचिन्त्य प्रकाशं- 'अस्मिन् प्रासादे कैलासवासी श्रीमन्महादेवः साक्षादस्तीति
1. B परजन० । 2. B द्विजादयो । 3. B भूपीठे । 4. B चिरन्तनातु० । 5. B श्रीसूरिः सोमेश्वरलिङ्गम, तदा एते । 6. B .चित्तस्य भूपस्य श्री० । 7. B ०दगमनेनालङ्कृततन 8. B प्रकाशितवन्तः । 9. B कैलाश० ।
20

Page #211

१३२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः रोमाञ्चकञ्चकितां तनुं बिभ्राणा द्विगुणीक्रियतामुपहार:'- इत्यादिश्य शिवपुराणोक्तदीक्षाविधिना आह्वान-अवगुण्ठन-मुद्राकरण-मन्त्रन्यास-विसर्जनोपचारादिभिः पञ्चोपचारविधिभिः शिवमभ्यर्च्य तदन्ते१४७. यत्र तत्र समये यथा तथा योऽसि सोऽस्यभिधया यया तया ।
वीतदोषकलुषः स चेद् भवान् एक एव भगवन्नमोऽस्तु ते ॥१॥ १४८. प्रशान्तं दर्शनं यस्य सर्वभूताभयप्रदम् ।
माङ्गल्यं च प्रशस्तं च शिवस्तेन विभाव्यते ॥ १४९. महत्वादीश्वरत्वाच्च यो महेश्वरतां गतः ।
रागद्वेषविनिर्मुक्तं तमहं वन्दे महेश्वरम् ॥ १५०. महाक्रोधो महामानो महामाया महामदः ।
महालोभो हतो येन महादेवः स उच्यते ॥ १५१. महावीर्यं महाधैर्य महाशीलं महागुणाः ।
महापूजाद्यर्हत्वाच्च महादेवः स उच्यते ॥
१५२. एकमूर्तिस्त्रयो भागा ब्रह्मा-विष्णु-महेश्वराः । ___15 ____तान्येव पुनरुक्तानि ज्ञान-चारित्र-दर्शनैः ॥
१५३. *कार्यं विष्णुः क्रिया ब्रह्मा कारणं तु महेश्वरः ।
कार्यकारणसम्पन्नो महादेवः स उच्यते ॥ १५४. प्रजापतिसुतो ब्रह्मा माता पद्मावती स्मृता ।
अभीचिजन्मनक्षत्रमेकमूर्तिः कथं भवेत् ॥
10
1. B इत्यादिशन् । ततः शिव० । 2. A मन्त्राभ्यास । 3. B मभ्यर्चितवन्तः । 4. B ब्रह्म ।
★ १५३तमात् श्लोकादारभ्य १६७तमश्लोकपर्यन्तं पञ्चदशश्लोकानां स्थाने b प्रतौ पुस्तके केवलमिदं श्लोकचतुष्ट्यं समस्ति
हंसवाहो भवेद् ब्रह्मा वृषवाहो महेश्वरः । गरुडवाहो भवेद् विष्णुरेका मूर्तिः कथं भवेत् ॥ अब्जहस्तो भवेद् ब्रह्मा शूलपाणिमहेश्वरः । शङ्खचक्रधरो विष्णुरेका मूर्तिः कथं भवेत् ॥ एका मूर्तिस्त्र० । परस्परविरोधानामेका मूर्तिः कथं भवेत् ॥ भवबीजाङ्करजनना रागाद्याः क्षयमुपागता यस्य । ब्रह्मा विष्णुर्वा शिवो जिनो० ॥

Page #212

१३३
5
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः । १५५. वसुदेवसुतो विष्णुर्माता वै देवकी स्मृता ।
श्रवणं तु जन्मनक्षत्रमेकमूर्तिः कथं भवेत् ॥ १५६. पेढालस्य सुतो रुद्रो माता वै सत्यकी स्मृता ।
मूलं तु जन्मनक्षत्रमेकमूर्तिः कथं भवेत् ॥ १५७. रक्तवर्णो भवेद् ब्रह्मा श्वेतवर्णो महेश्वरः ।
कृष्णवर्णो भवेद् विष्णुरेकमूर्तिः कथं भवेत् ॥ १५८. चतुर्मुखो भवेद् ब्रह्मा त्रिनेत्रस्तु महेश्वरः ।।
चतुर्भुजो भवेद् विष्णुरेकमूर्तिः कथं भवेत् ॥ १५९. ज्ञानं विष्णुः सदा प्रोक्तं चारित्रं ब्रह्म उच्यते ।
सम्यक्त्वमीश्वरः प्रोक्तरर्हन्मूर्तिस्त्रयात्मिका ॥ १६०. क्षितिजलपवनहुताशनयजमानाकाशसोमसूर्याख्याः ।
इत्येत एव चाष्टौ [ हि] वीतरागे गुणाः स्मृताः ॥ १६१. क्षितिरित्युच्यते क्षान्तिर्जलं शान्तिप्रसन्नता ।
निस्सङ्गता भवेद् वायुर्हताशो योग उच्यते ॥ १६२. यजमानो भवेदात्मा तपोज्ञानदयादिभिः ।
सोममूतिर्भवेच्चन्द्रो ज्ञानमादित्य उच्यते ॥ १६३. अकारे च भवेद् विष्णू रेफे ब्रह्मा व्यवस्थितः ।
हकारेण हरः प्रोक्तस्तस्यान्ते परमं पदम् ॥ १६४. पुण्यपापविनिर्मुक्तो मूर्तिरागविवर्जितः ।
अतोऽर्हद्भयो नमस्कार: कर्तव्यः शिवमिच्छता ॥ १६५. हंसवाहो भवेद् ब्रह्मा वृषवाहो महेश्वरः ।
गरुडवाहो भवेद् विष्णुरेकमूर्तिः कथं भवेत् ॥ १६६. कमलहस्तो भवेद् ब्रह्मा शूलपाणिमहेश्वरः ।
शङ्खचक्रधरो विष्णुरेकमूर्तिः कथं भवेत् ॥ १६७. भवबीजाङ्कुरजनना रागाद्याः क्षयमुपागता यस्य ।
ब्रह्मा वा विष्णुर्वा हरो जिनो वा नमस्तस्मै ॥*

Page #213

१३४
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः इत्यादिस्तुतिभिः सकलराजलोकान्विते राज्ञि सविस्मयमवलोक्यमाने दण्डप्रणामपूर्व स्तुत्वा श्रीहेमचन्द्राचार्येषु निषण्णेषु सत्सु, भूपतिः श्रीबृहस्पतिना ज्ञापितः पूजायै समधिकवासनया शिवार्चनानन्तरं धर्मशिलायां शिवशिवेति जल्पन् तुलापुरुषगजाश्वदानादीनि दानानि वितीर्य समग्रं राजवर्गमपसार्य, तद्गर्भगृहान्तः प्रविश्य; न 5 महादेवसमो देवो, न मम तुल्यो नृपतिः, न हेमसूरिसदृशो महर्षिरिति भाग्यवैभववशादयत्नसिद्धस्त्रिकसंयोगोऽभूत् ।
६६४६. अथ कर्पूरारात्रिकावसरे कोऽपि मिथ्याहगाह- 'यदनेन सूरिणाऽर्द्धनारीनाट्येश्वरराज्यप्रदाता नात्मीयदेवो नमस्कृतः; किन्तु वीतरागो मुक्तिदाता । ' राजा
प्राह- 'यदनेन मुक्तिर्न भवति, तदाऽस्माकं राज्यं पुराप्यस्ति, अधुना मुक्तिविलोक्यते । 10 मुक्तिप्रदे आरात्रिकं करिष्यामः'। 'परमेष्ठिमूर्तिर्मुक्तिदाता, तत्रारात्रिकं कुरु' इत्युक्ते तत्र गत्वा परमेष्ठिमूर्तिमवलोक्य यावदारात्रिकं करोति, तावद् रामचन्द्रनामा चारणः पपाठ१६८. काहं मनि विभंतडी अजीय मणिअडा गुणेइ ।
अखयनिरंजण परमपय अजय जय न लहेइ ॥१॥ इति श्रुत्वाऽऽरात्रिकं मुक्त्वा स्थितः । 'बहुदर्शनप्रमाणप्रतिष्ठासन्दिग्धे देवतत्त्वे मुक्तिप्रदं 15 दैवतमस्मिन् तीर्थे तथ्यया गिरा निवेदय' -राज्ञा इत्यभिहिते श्रीहेमचन्द्राचार्याः किञ्चित् धिया निध्याय नृपतिं प्राहुः- 'अलं पुराणदर्शनोक्तिभिः, श्रीसोमेश्वरमेव प्रत्यक्षीकरोमि, यथा तन्मुखेन मुक्तिमार्गमवैषि'-इति तद्वाक्यान्नृपश्चिन्तयति- 'किमेतदपि जाघटीति?'। इति विस्मयापन्नमानसे नृपे 'निश्चितमत्र तिरोहितं दैवतमस्त्येवेति । आवां यदि
गुरूक्तगिरा निश्चलावाराधकौ तदेत्थं द्वन्द्वसिद्धौ सत्यां सुकरं दैवतप्रादुष्करणम् । मया 20 प्रणिधानं भवता कृष्णागुरूत्क्षेपश्च तद्गा परिहार्यो यदा त्र्यक्षः प्रत्यक्षीभूय निषेधति ।' अथोभाभ्यां तथा क्रियमाणे, धूपधूमान्धकारिते गर्भगृहे निर्वाणेषु नक्षत्रमालाप्रदीपकेषु, आकस्मिके प्रकाशे द्वादशात्ममहसीव प्रसरति, नृपो नयने सम्भ्रमादुन्मृज्य यावदालोकते तावज्जलाधारोपरि जात्यजाम्बूनदद्युति चर्मचक्षुषां दुरालोकमप्रतिमरूपमसम्भाव्यस्वरूपं तपस्विनमेकमद्राक्षीत् । तं पादाङ्गुष्ठात् प्रभृति जटाजूटावधि करतलेन संस्पृश्य 25 निश्चितदैवतावतारः । पञ्चाङ्गचुम्बितावनितलं यथाभक्त्या नत्वा भूमानिति विज्ञपयामास'जगदीश ! भवद्दर्शनात् कृतार्थे मयि, आदेशप्रसादात् कृतार्थयं कर्णयुग्मम् ।' इति विज्ञप्य
___ 1. B ०कान्वितेन राज्ञा । 2. B ०लोक्यमाना । 3. IB ०चार्या निषण्णाः अथ भू० । 4. B लपन् राजा उपविष्टः । तत्र तुला० । 5. B प्रविश्यति बभाण न । 6. B नाट्येश्वरो । 7. B काहउं मनि विभंतडी, जी म० । 8. Boपयु अज्जवि जइ न ।

Page #214

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१३५ तूष्णीं स्थिते नृपे तन्मुखादिति गीरभूत्-'राजन् ! अयं महर्षिः सर्वदेवावतारः । अजिह्मपरब्रह्मावलोककरतलकलितमुक्ताफलवद् विज्ञातकालत्रयस्वरूपः, एतदुपदिष्ट एवाऽसन्दिग्धो मुक्तिमार्गः'- इत्यादिश्य तिरोभूते भूतपतौ उन्मनीभावं भजन् भूपतिं प्रति, रचितप्राणायामपवनः श्लथीकृतासनबन्धः श्रीहेमाचार्यो यावदिति वाचमुवाच तावदिष्टदैवतसङ्केतात् त्यक्तराज्याभिमानोऽतीव, ‘पादोऽवधार्यतां, अधुनोत्थीयतां' - इति व्याहृति- 5 परो विनयनम्रमौलिर्यत्कृत्यमादिशेति व्याजहार । अथ तत्रैव नृपतेर्यावज्जीवं पिशितमद्यादिनियमं दत्त्वा, ततः प्रत्यावृत्तौ श्रीहेमसूरि-क्षमापती श्रीअणहिल्लपत्तनं प्रापतुः ।
15
६६४७. अथ प्रत्यहं राजसभायां विचारेषु जायमानेषु राजा श्रीजिनोक्तं धर्म सत्यतया मन्यमानोऽपि परं निजकुलक्रमायातं धर्मं द्विजादीनां लज्जया मोक्तुं न समीहते, परापवादभीतः ।
__10 १६९. यतः-कामराग-स्नेहरागावीषत्करनिवारणौ ।
___दृष्टिरागस्तु पापीयान् दुरुच्छेदः सतामपि ॥ १७०. कुलक्रमेण कुर्वन्ति मूढा धर्मं कुबुद्धयः ।
विपश्चितो विनिश्चित्य स्वचित्ते तु परीक्षया ॥ १७१. आगमेन च युक्त्या च योऽर्थः समभिगम्यते ।
15 परीक्ष्य हेमवद् ग्राह्यः पक्षपातग्रहेण किम् ॥ १७२. श्रोतव्ये च कृतौ कर्णौ वाग् बुद्धिश्च विचारणे ।
यः श्रुतं न विचारेत स कार्यं विन्दते कथम् ॥ इति श्रीगुरुवचनामाकर्ण्य राजा परापवादभीरुः सर्वदर्शनसंवादेन धर्मं जिघृक्षुः सर्वान् .. दर्शनविशेषान् पण्डितम्मन्यान् समाहूय सर्वसमक्षं सभायां धर्मस्वरूपं पप्रच्छ । तेऽपि च यथाज्ञातस्वस्वागमाचारविचारं निजं निजं धर्मस्वरूपं प्ररूपयामासुः ।।
६६४८. तत्र देवतत्त्वविचारणायां क्रियमाणायां सर्वदर्शनिभिर्नाट्याट्टहाससङ्गीतरागद्वेषप्रसादकोपजगज्जननस्थेमविनाशादरशस्त्रस्त्रीपरिग्रहादिसकलसांसारिकजन्तुजातसाधारणे दैवतस्वरूपे निरूप्यमाणे श्रीगुरवः प्राहुः- 'न चैवमर्वाचीनजनैः प्रोच्यमानं पारमेश्वरं स्वरूपम् । यदुक्तम्
25
1. B तिरोभूतो भूतपतिः तत उन्म० । 2. B यावत् किञ्चिद् वदति ता० । 3. B oभिमानः ‘इह
पादो।

Page #215

१३६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः १७३. प्रत्यक्षतो न भगवान् वृषभो न विष्णुरालोक्यते न च हरो न हिरण्यगर्भः।
तेषांस्वरूपगुणमागमसम्प्रदायात् ज्ञात्वा विचारयथकोऽत्र परापवादः॥१॥ १७४. माया नास्ति जटाकपालमुकुट: चन्द्रो न मूर्द्धावली,
खट्वाङ्गं न च वासुकिन च धनुः शूलं न चोग्रं मुखम् । कामो यस्य न कामिनी न च वृषो गीतं न नृत्यं पुनः,
सोऽयं पातु निरञ्जनो जिनपतिर्देवाधिदेवः परः ॥२॥ राजन्नेवंविधेऽपि भगवति निर्दोषे श्रीजिनेन्द्रे यत् परब्रह्मवादिनो मत्सरिणः स्युः, तत् स्वशासनानुरागेण परशासनाभिमानस्य विजृम्भितम्' । इति सर्वसमक्षं श्रीवीतरागस्य
देवतत्त्वमवस्थाप्य सर्वेषां स्वरूपज्ञापनार्थं निजां प्रतिज्ञां प्रादुरकाषुः - 10 १७५. इमां समक्षं प्रतिपक्षसाक्षिणामुदारघोषामवघोषणां ब्रुवे ।
न वीतरागात् परमस्ति दैवतं न चाप्यनेकान्तमृते नयस्थितिः ॥३॥ इति प्रतिज्ञां श्रुत्वा सर्वेषु दर्शनेषु मौनमालम्ब्य स्थितेषु, सर्वेऽपि सभासदो विस्मयस्मेरमानसा मनसि श्रीवीतरागं देवं प्रपद्य 'नमः श्रीजिनाय, नमः श्रीनिरञ्जनाय' इत्यूचुः । ज्ञातं सर्वैरपि देवतत्त्वम् । यथा१७६. सर्वज्ञो जितरागादिदोषस्त्रैलोक्यपूजितः ।
यथास्थितार्थवादी च देवोऽर्हन् परमेश्वरः ॥ १७७. ध्यातव्योऽयमुपास्योऽयमयं शरणमिष्यताम् ।
अस्यैव प्रतिपत्तव्यं शासनं चेतनाऽस्ति चेत् ॥
१७८. ये स्त्रीशस्त्राक्षसूत्रादिरागाद्यङ्ककलङ्किताः । __20
निग्रहानुग्रहपरास्ते देवाः स्युन मुक्तये ॥ १७९. नानाशस्त्रजुषः कथं गतरुषः स्त्रीसन्निधानाः कथं,
नीरागा अशुभाशया अकरुणाः कारुण्यवन्तः कथम् । छत्राद्यष्टमहाविभूतिविरहा देवाधिदेवाः कथं;
तस्मात् सर्वगुणद्धिमान् विजयते श्रीवीतरागप्रभुः ॥ 25 १८०. नै कोपोनलोभो न मानो नमाया, न लास्यं न हास्यं न गीतं न कान्ता ।
न वा यस्य पत्निन मित्रं न शत्र; तमेकं प्रपद्ये जिनं देवदेवम् ॥
15
1. B ०प्रभावात् । 2. B परप्रवादा म० । ★★ १७९-१८०तमे द्वे पद्ये B आदर्श न स्तः ।

.

Page #216

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
इति देवतत्त्वम् । अथ गुरुतत्त्वम्
१८१. त्यक्तदाराः सदाचारा मुक्तभोगा जितेन्द्रियाः । जायन्ते गुरवो नित्यं सर्वभूताभयप्रदाः ॥ १८२. तपः शीलसमायुक्तं ब्रह्मचारिदृढव्रतम् । अलोलमशठं दान्तं गुरुं जानीहि तादृशम् ॥ १८३. स्नानोपभोगरहितः पूजालङ्कारवर्जितः । मद्यमांसनिवृत्तश्च गुणवान् गुरुरुच्यते ॥ १८४. अवद्यमुक्ते पथि यः प्रवर्त्तते, प्रवर्त्तयत्यन्यजनं च निस्पृहः । स एव सेव्यः स्वहितैषिणा गुरुः; स्वयं तरंस्तारयितुं क्षमः परम् ॥ १८५. विदलयति कुबोधं बोधयत्यागमार्थं, सुगतिकुगतिमार्गों पुण्यपापे व्यनक्ति । अवगमयति कृत्याकृत्यभेदं गुरुर्यो; भवजलनिधिपोतस्तं विना नास्ति कश्चित् ॥
—
इति राजन् ! गुरुलक्षणानि । गृणाति तत्त्वमिति गुरुः, न तु नाममात्रेण कुलक्रमायातः कस्यापि गुरुरस्ति । सर्वेषां प्राणिनामनादिकालमेकेन्द्रियादिचतुरशीतिलक्षजीवयोनिषु भ्रमतां यस्मिन् भवे यस्य कस्यापि प्राणिनोऽज्ञानान्धकारमग्नस्य यस्तत्त्वातत्त्वव्यक्ति दर्शयति स एव गुरुगुणैर्गौरवार्हो गुरुरुच्यते । नापरे वञ्चकाः स्वार्थप्रिया गुरवः ।
यदुक्तम्
१८६. दुष्प्रज्ञाबललुप्तवस्तुनिचया विज्ञानशून्याशया, विद्यन्ते प्रतिमन्दिरं निजनिजस्वार्थोद्यता देहिनः । आनन्दामृतसिन्धुसीकरचयैर्निर्वाप्य जन्मज्वरम्; ये मुक्तेर्वदनेन्दुवीक्षणपरास्ते सन्ति केचिद्बुधाः ॥ १८७. वाङ्मात्रसारा: परमार्थशून्या, न दुर्लभाः क्षेत्रकथा मनुष्याः । दुर्लभा ये जगतो हिताय; धर्मे स्थिता धर्ममुदाहरन्ति ॥
1. B चित्रकथा |

१३७

5
10
15
20
25

Page #217

१३८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ये तु स्वरुचिकल्पिताचाराः परस्परविरोधाध्माता मत्सरिणः सदाचारनिन्दकाः कथं ते गुरवः । १८८. सर्वाभिलाषिणः सर्वभोजन( नाः )सपरिग्रहाः ।
अब्रह्मचारिमिथ्योपदेशका गुरवो न तु ॥ 5 श्रीमहाभारतेऽप्युक्तम् -
१८९. ये शान्तदान्ताः श्रुतिपूर्णकर्णा, जितेन्द्रियाः प्राणिवधान्निवृत्ताः ।
परिग्रहे सङ्कुचिता गृहस्थास्ते ब्राह्मणास्तारयितुं समर्थाः ॥ ततः श्रीहेमसूरयः सभायां गुरु-कुगुरुस्वरूपमभिधायावादिषुः
१९०. प्रकाशयन्ति भूयांसो भुवनं भास्करादयः । 10 हार्द पुनस्तमो हन्ति गुरुरेव गुणैर्गुरुः ॥ अत्रान्तरे कश्चित् पपाठ - १९१. जीवोऽयं विमलस्वभावसुभगः सूर्योपलस्पर्द्धया,
धत्ते सङ्गवशादनेकविकृतीलृप्तात्मरुपस्थितिः । यद्याप्नोति रवेरिवेह सुगुरोः सत्पादसेवाश्रमं;
तज्जातोर्जिततेजसैव कुरुते कर्मेन्धनं भस्मसात् ॥ इति श्रुत्वा सर्वेऽपि दानं ददुः । इति गुरुतत्त्वं ज्ञेयम् । अथ राजा धर्मतत्त्वमपृच्छत् । श्रीसूरयः प्राहुः, तत्र प्रथमं धर्मलक्षणम्
१९२. श्रूयते सर्वशास्त्रेषु सर्वेषु समयेषु च ।।
___ अहिंसालक्षणो धर्मस्तद्विपक्षश्च पातकम् ॥ - 20 वेदादिप्रामाण्येन यत् हिंसा विधीयते तत्तेषां जाड्यलिङ्गम् । वेदस्यापौरुषेयत्वेना
प्रमाणत्वात् । न प्रमाणं वेदमतम् । आप्ताधीना हि वाचां प्रमाणता । व्यासेनाप्युक्तम् - १९३. दीयते मार्यमाणस्य कोटिं जीवितमेव वा ।
धनकोटिं न गृह्णाति सर्वो जीवितमिच्छति ॥
15
★ ५-७ पङ्कित्रितयगतः पाठ B आदर्श नोपलभ्यते । 1. B ०न्तरेऽवसरपाठकः प० ।

,

Page #218

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
अत:
१९४. यो दद्यात् काञ्चनं मेरुं कृत्स्नां चैव वसुन्धराम् । सागरं रत्नसम्पूर्णं न च तुल्यमहिंसया ॥
१९५. अमेध्यमध्ये कीटस्य सुरेन्द्रस्य सुरालये । समाना जीविताकाङ्क्षा तुल्यं मृत्युभयं द्वयोः ॥ १९६. यावन्ति पशुरोमाणि पशुगात्रेषु भारत ! । तावद्वर्षसहस्राणि पच्यन्ते पशुघातकाः ॥
१९७. पृथिव्यामप्यहं पार्थ ! वायावग्नौ जलेऽप्यहम् । वनस्पतिगतश्चाहं सर्वभूतगतोऽप्यहम् ॥
१९८. यो मां सर्वगतं ज्ञात्वा न च हिंस्येत् कदाचन । तस्याहं न प्रणश्यामि स च मां न प्रणश्यति ॥ इति विष्णुवाक्यम् ।
१९९. यत्र जीवः शिवस्तत्र इति यो वेत्ति भक्तितः । दया जीवेषु कुर्वाणः स शिवाराधकः स्मृतः ॥
२००. क्व मांसं क्व शिवे भक्तिं क्व मद्यं क्व शिवार्चनम् । मद्यमांसप्रसक्तानां दूरे तिष्ठति शङ्करः ॥
इति भगवद्गीतायाम् ( ? ) ।
२०१. यदा न कुरुते पापं सर्वभूतेषु दारुणम् । मनसा कर्मणा वाचा ब्रह्म सम्पद्यते तदा ॥
२०२. क्षमातुल्यं तपो नास्ति न सन्तोषात् परं सुखम् । न मैत्रीसदृशं दानं न धर्मोऽस्ति दयासमः ॥
- इति जीवदया सर्वेषां मता ।
----
अथ जीवहिंसाभेदानाह
२०३. नवहिं जियवहकरणं, कारावणं, अणुमई य जोगेहिं । कालतिएण गुणिओ पाणिवहो दुसयतेयालो ॥१॥
1. B तुल्यं युधिष्ठिर ! ॥ 2. B समं । 3. B नास्ति तृष्णापरो व्याधिर्न । 4 B इति जीवदयां
सर्वे वदन्ति ।

१३९

5
10
15
20
25

Page #219

5
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
तत्र पृथ्व्यप्तेजोवायुवनस्पतिद्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रिया इति नवभेदा मनोवाक्कायैः सह गुणिता जाता: सप्तविंशतिर्भेदाः । ते च करणकारणानुमतिभिर्गुणिता जाता एकाशीतिः । ते चातीतानागतवर्त्तमानकालत्रयेण गुणिता जातास्त्रिचत्वारिंशद् द्वेशते सर्वे प्राणिवधभेदाः २४३ । कालत्रयेऽपि हिंसासम्भवोऽस्तीति कालत्रयग्रहणम् । यदुक्तम्
अइयं निदामि पडिपन्नं संवरेमि अणागयं पच्चक्खामि - इति । अथ राजन् ! आकर्ण्यतां जीवदयास्वरूपं संयमस्वरूपं च । तथा हि पृथ्व्यप्तेजोवायुवनस्पतिद्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियाणां मनोवाक्कायकर्मभिः करणकारणानुमतिभिश्च संरम्भसमारम्भवर्जनमिति नवधा जीवसंयमः ९, पुस्तकवस्त्रपात्रदण्डकादीनां यतनया धरणमजीवसंयमः १०, स्थण्डिलादिकं चक्षुषा प्रेक्ष्य शयनासनादिकुर्वीतेति 10 प्रेक्षासंयमः ११, सावद्यप्रवृत्तगृहस्थाव्यापारणेनोपेक्षासंयमः १२, स्थण्डिलादौ रजोहरणादिना प्रमृज्य शयनासनादीनि कुर्वतः प्रमार्जनासंयमः १३, भक्तपानादिकमनेषणीयमनुपकारि च निर्जन्तुस्थण्डिले परिष्ठापयतः परिष्ठापनासंयमः १४, मनसोऽशुभपरिणामनिवृत्तिः शुभप्रवृत्तिः मनः संयमः १५, अशुभभाषात्यागः शुभभाषाभाषणं वाक्संयमः १६, अशुभक्रियानिवृत्तिः शुभप्रवृत्ति: कायसंयमः १७, इति प्राणिदयारूप: 15 सप्तदशधा संयमो यतीनामन्यथा यतित्वाभावः ।
१४०
20
अथ राजा गृहस्थानां कथमयं संयम इत्यपृच्छत् । तदा श्रीसूरयः प्राहु:- 'राजन् ! देशतो विरतानां गृहस्थानां देशतः संयमोऽस्तीति श्रूयताम् । यथा
२०४. थूला सुहा हु )मा जीवा संकप्पारंभओ अ ते दुविहा । सवराहनिरवराहा साविक्खा चेव निरविक्खा ॥
तत्र प्राणिवधो द्विविधो ज्ञेयः, स्थूलजीवानां च । तत्र स्थूला द्वीन्द्रियादयः, सूक्ष्मास्त्वेकेन्द्रियाः, न तु सूक्ष्मनामकर्मोदयवर्त्तिनस्तेषां व्यापादनाभावात् स्वयमायुष्कक्षयेण मरणात् । तत्र गृहस्थानां स्थूलप्राणिवधान्निवृत्तिः न तु सूक्ष्मप्राणिवधात्, पृथ्वीजलानलादिषु प्रवृत्तत्वादारम्भास्तेषाम् । स्थूलप्राणिवधोऽपि द्विविध; सङ्कल्पज आरम्भजश्च । सङ्कल्पान्मारयाम्येनं कुलिङ्गिनमिति मनः सङ्कल्परूपाज्जातः । आरम्भजस्तु 25 कृष्यादिषु प्रवृत्तस्य द्वीन्द्रियादिव्यापादनं न तस्मान्निवृत्तः, शरीरकुटुम्बादिभरणनिर्वाहाभावात् । सङ्कल्पजोऽपि द्विविधः सापराधो निरपराधश्च । तत्र निरपराधान्निवृत्तिः, सापराधेऽपि जयणा विधेया । इति गृहस्थानामपि देशसंयमः ।

✡

Page #220

१४१
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः । अथ द्वितीयलक्षणं सत्यं नाम । तत् सत्यं दशधा२०५. जणवय संमय ठवणा नामे रूवे पडुच्चसच्चे य ।
ववहार-भाव जोगे दसमे उ कम्मसच्चे ॥ इति ॥ २०६. एकत्रासत्यजं पापं पापं निःशेषमेकतः ।
द्वयोस्तुलाविधृतयोराद्यमेवातिरिच्यते ॥ २०७. दीक्षा भिक्षा गुरोः शिक्षा ज्ञानं ध्यानं जपस्तपः ।
__ सर्वं मोक्षार्थिनामेतत् सत्येन सफलीभवेत् ॥ अन्यैरप्युक्तम्२०८. यदा सत्यं वदेद् वाक्यं मृषाभाषाविवर्जितः ।
अनवद्यं च भाषेत ब्रह्म सम्पद्यते तदा ॥
10
अथ राजन् ! तृतीयं धर्मलक्षणं अदत्तादानपरिहाररूपम् - २०९. अयशःपटहं दत्त्वा भुक्त्वा विविधवेदनाः ।
इह लोके नरकं यान्ति परलोकेऽदत्तहारिणः ॥ २१०. परद्रव्यं यदा दृष्ट्वा सङ्कुलेऽप्यथवा रहः ।
धर्मकामो न गृह्णाति ब्रह्म सम्पद्यते तदा ॥ २११. अदत्तदानेन भवेद्दरिद्री दारिद्र्यभावात्तु करोति पापम् ।
__ पापं हि कृत्वा नरकं प्रयाति पुनर्दरिद्री पुनरेव पापी ॥
15
अथ राजन् ! चतुर्थ धर्मलक्षणं ब्रह्मचर्यरूपम् । यतः२१२. विदन्ति परमं ब्रह्म यत् समालम्ब्य योगिनः ।
तद् व्रतं ब्रह्मचर्यं स्यात् धीरधौरेयगोचरम् ॥ २१३. यः स्वदारेषु सन्तुष्टः परदारापराङ्मुखः ।
स गृही ब्रह्मचारी च मुक्तिमाप्नोति पुण्यवान् ॥
1..B अथ धर्मस्य द्वि० । 2. B संयम । 3. B उण धम्म० । 4. B ब्रह्मचारीव ।

Page #221

१४२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः अन्यैरप्युक्तम्२१४. एकरात्रोषितस्यापि या गतिर्ब्रह्मचारिणः ।
न सा ऋतुसहस्त्रेण प्राप्तुं शक्या युधिष्ठिर ! ॥ २१५. भोगिदष्टस्य जायन्ते वेगाः सप्तैव देहिनः ।
स्मर भोगीन्द्रदष्टानां दश स्युस्ते महाभयाः ॥ २१६. प्रथमे जायते चिन्ता द्वितीये द्रष्टुमिच्छति ।
स्युस्तृतीयेऽपि निःश्वासाश्चतुर्थे नटते ज्वरः ॥ २१७. पञ्चमे दहते गात्रं षष्ठे भुक्तं न रोचते ।
सप्तमे स्यान्महामूर्छा उन्मत्तत्वमथाष्टमे ॥ २१८. नवमे प्राणसन्देहो दशमे मुच्यतेऽसुभिः ।
एभिर्दोषैः समाक्रान्तं जीवो लोकं न पश्यति ॥ २१९. यस्तपस्वी व्रती मौनी संवृतात्मा जितेन्द्रियः ।
कलयति निःशङ्क स्त्रीसखः सोऽपि संयमम् ॥
10
15
__ अथ राजन् ! पञ्चमं धर्मलक्षणं अकिञ्चनतासन्तोषरूपम्
२२०. धन-धान्यं-स्वर्णरूप्यकुंप्यानि-क्षेत्रवास्तुनी ।
द्विपाच्चतुष्पाद् चेति स्युर्नवबाह्याः परिग्रहाः ॥ २२१. मिच्छत्तं वेयतिगं हासाई छक्कगं न नायव्वं ।
कोहाईण चउक्कं चउदस अब्भंतरा गंथा ॥ २२२. बाह्यानपि हि यः सङ्गान्न मोक्तुं मानवः क्षमः ।
सोऽन्तरङ्गान् कथं क्लीबस्त्यजेदिह परिग्रहान् ॥ २२३. यानपात्रमिवाम्भोधौ गुणवानपि मज्जति ।
परिग्रहगुरुत्वेन संयमी जन्मसागरे ॥ २२४. न यान्ति वायवो यत्र नाप्यन्दुमरीचयः ।
आशामहोर्मयः पुंसां तत्र यान्ति निरर्गलाः ॥ 25 २२५. अधीती पण्डितः प्राज्ञः पापभीरुस्तपोधनः ।
स एव येन हित्वाशां नैराश्यमुररीकृतम् ॥
20

Page #222

१४३
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः । २२६. वाक्येनैकेन तद्वच्मि यद्वाच्यं वाक्यकोटिभिः ।।
आशापिशाची शान्ता चेत् सम्प्राप्तं परमं पदम् ॥
एतानि पञ्च सर्वविरतत्वात् साधूनां महाव्रतान्युच्यन्ते । यदुक्तम् - २२७. महत्त्वहेतोर्गुणिभिः श्रुतानि महान्ति मत्वा त्रिदशैर्नुतानि ।
महासुखज्ञाननिबन्धनानि महाव्रतानीति सतां सतानि ॥
. 5
अथ राजन् ! षष्ठं धर्मलक्षणं तपः, बाह्याभ्यन्तरं द्वादशधा । बाह्यतप:- "अणसणमूणोयरिया० ॥११॥ आभ्यन्तरतपः "पायच्छित्तं विणओ वेया० ॥२॥" यदुक्तम्२२८. निर्जराकरणो बाह्यात् श्रेष्ठमाभ्यन्तरं तपः । तत्राप्येकातपत्रत्वं ध्यानस्य मुनयो जगुः ॥
10 २२९. यस्माद्विजपरम्परा विघटते दास्यं सुराः कुर्वते,
कामः शाम्यति दाम्यतीन्द्रियगणः कल्याणमुत्सर्पति । उन्मीलन्ति महर्द्धयः कलयति ध्वंसं च यः कर्मणां; स्वाधीनं त्रिदिवं शिवं च भवति श्लाध्यं तपस्तन्न किम् ॥ सन्तोषः स्थूलमूल: शमपरिकरः स्कन्धबन्धप्रपञ्चः, पञ्चाक्षीरोधशाखः स्फुरदभयदलः शीलसम्पत्प्रवालः । श्रद्धाम्भ:पूरसेकाद्विपुलकुलबलैश्वर्यसौन्दर्यभोगः;
स्वर्गादिप्राप्तिपुष्पः शिवपदफलदः स्यात्तपःपादपोऽयम् ॥ इति सकलदर्शनमान्यं तपोलक्षणम् ।
15
अथ सप्तमं धर्मलक्षणं क्षमा सा च क्रोधत्यागाद् भवति ।
अथ राजन् ! अष्टमं धर्मलक्षणं मार्दवम् । तत्र मृदुत्वं मदनिग्रहाद् भवति । तथा- 20 २३१. जातिलाभकुलैश्वर्यबलरूपतप:श्रुतैः ।
कुर्वन् मदं पुनस्तानि हीनानि लभते जनः ॥
★ 'भवति' इत्यस्य पश्चादधिकः पाठः-खंती सुहाण मूलं० BI

Page #223

१४४
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
मानप्रतिपक्षो मार्दवम् । यदुक्तम् - २३२. मानग्रन्थिर्मनस्युच्चैर्यावदस्ति दृढो नृणाम् ।
तावद्विवेकमाणिक्यं प्राप्तमप्यपसर्पति ॥
10
अथ नवमं धर्मलक्षणं ऋजुता मायारहितत्वमिति । यदुक्तम्२३३. कूटद्रव्यमिवासारं स्वप्नराज्यमिवाफलम् ।
अनुष्ठानं मनुष्याणां मन्ये मायाविलम्बिनाम् ॥ २३४. नृपाः कूटप्रयोगेण वणिजः कूटचेष्टितैः ।
विप्राः कूटक्रियाकाण्डैर्मुग्धं वञ्चयते जनम् ॥ __२३५. दम्पती पितरः पुत्राः सौदर्याः सुहृदो निजाः ।
ईशा भृत्यास्तथान्येऽपि माययाऽन्योऽन्यवञ्चकाः ॥ २३६. मायायां पटवः सर्वे जलस्थलखचारिणः ।
देवा मायापराः केऽपि नारकाश्च किमुच्यते ॥ २३७. अज्ञानामपि बालानामार्जवं प्रीतिहेतवे ।
किं पुनः सर्वशास्त्रार्थपरिनिष्ठितचेतसाम् ॥ २३८. अशेषमपि दुष्कर्म ऋज्वालोचनया क्षिपेत् ।
कुटिलालोचनां कुर्वन् अल्पीयोऽपि विवर्द्धयेत् ॥ मायाप्रतिपक्षभूता ऋजुता ।
15
अथ राजन् ! दशमं धर्मलक्षणं मुक्तिः, सा च बाह्याभ्यन्तरवस्तुषु तृष्णाविच्छेदरूपा लोभाभाव इत्यर्थः । यदुक्तम्20 २३९. अहो लोभस्य साम्राज्यमेकच्छत्रं जगत्तये ।
तरवोऽपि निधिं प्राप्य पादैः प्रच्छादयन्ति यत् ॥
1. B मायावलम्बि० ।

Page #224

१४५
10
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः । २४०. भुजङ्गगृहगोधाखुमुख्याः पञ्चेन्द्रिया अपि ।
धनलोभेन लीयन्ते निधानस्थानभूमिषु ॥ २४१. पिशाचमुद्गलप्रेतभूतयक्षादयो धनम् ।
स्वकीयं परकीयं चाप्यधितिष्ठन्ति लोभतः ॥ २४२. विमानोद्यानवाप्यादौ मूछितास्त्रिदशा अपि ।
च्युत्वा तत्रैव जायन्ते पृथ्वीकायादियोनिषु ॥ २४३. परप्रत्यायनासारैः किं वा शास्त्रसुभाषितैः ।
मीलिताक्षा विमृश्यन्तु सन्तोषास्वादजं सुखम् ॥ २४४. किमिन्द्रियाणां दमनैः किं कायपरिपीडनैः ।
___ ननु सन्तोषमात्रेण मुक्तिस्त्री सम्मुखीभवेत् ॥ इति सभायां सर्वसमक्षं धर्मलक्षणं श्रीगुरूणां मुखादाकर्ण्य श्रीकुमारपालमुख्याः सर्वेऽपि सभ्याः प्रमुदिताः । सञ्जातश्रीजिनप्रणीतधर्मानुरागाः किमस्माभिरतः परं विधेयमिति प्रश्नमकार्षुः । ततः श्रीगुरवः प्राहुः - राजन् ! २४५. हीनं संहनननं तपोऽतिविषमं कालश्च दुःखावहः, सिद्धान्तः कुवितर्ककैश्च विवृतो नानाव्रता लिङ्गिनः ।
15 लोको भिन्नरुचिर्जडो जिनमतं तत्त्वज्ञवेद्यं सदा;
मत्वैवं सुविवेकिभिः सुचरितैर्वार्या अनार्याः क्रियाः ॥ २४६. प्राणित्राणप्रकारैर्जगदुपकृतिभिर्भक्तिभिः श्रीजिनानां,
सत्कारैर्धार्मिकाणां स्वजनमन:प्रीणनैर्दीनयानैः । जीर्णोद्धारैर्यतिभ्यो वितरणविधिना शासनोद्योतनैश्च;
प्रायः पुण्यैकभाजां भजति सफलतां श्रीरियं पुण्यलभ्या ॥ इति श्रीगुरूणामुपदेशं श्रुत्वा राजा प्राह - भगवन् ! २४७. निद्रा मोहमयी जगाम विलयं सदृष्टिरुन्मीलिता,
नष्टा दुष्टकषायकौशिकगणा माया ययौ यामिनी । पूर्वाद्रिप्रतिमे विवेकहृदये सज्ज्ञानसूर्योदयात् । कल्याणाम्बुजकोटयो विकशिता जातं प्रभातं च मे ॥
20
25
1. B मुक्तिश्री: । 2. Boर्दानमानैः ।

Page #225

१४६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः अत्रान्तरे कश्चिद् विद्वान् पपाठ - २४८. आधारो यस्त्रिलोक्या जलधिजलधरार्केन्दवो यन्नियोज्याः,
प्राप्यं ते यत्प्रभावादसुरसुरनराधीश्वरैः सम्पदस्ताः । आदेशा यस्य चिन्तामणिसुरसुरभीकल्पवृक्षादयस्ते;
श्रीमान् जैनेन्द्रधर्मः किसलयतु वः शाश्वती मोक्षलक्ष्मीम् ॥ लक्षदानमत्रापि । इति धर्मलक्षणम् । इति तत्त्वत्रयी ज्ञाता सर्वैरपि ।
10
15
श्रीकुमारपालभूपालोऽपि गृहस्थोचितं धर्ममपृच्छत् । श्रीगुरवः प्राहु:२४९. सम्यक्त्वमूलानि पञ्चाणुव्रतानि गुणास्त्रयः ।
शिक्षापदानि चत्वारि व्रतानि गृहमेधिनाम् ॥ अज्ञान-संशय-विपर्यासपरिहारेण यत् सम्यक् परमार्थरूपं तस्य भावः सम्यक्त्वम्। द्वादशव्रतानि गृहस्थानां धर्मः सम्यक्त्वमूलानि । एकविंशतिगुणयुक्तो धर्मयोग्यो भवति । २५०. अक्षुद्रो रूप-सौम्यौ विनय-नययुतः क्रूरता-शल्यमुक्तो,
मध्यस्थो दीर्घदर्शी परहितनिरतो लैब्धलक्षः कृतज्ञः । सैद्दाक्षिण्यो विशेषी संदयगुणरुचिः सत्कथ: पंक्षयुक्तो;
वैद्धार्हो लज्जनो यः शुभ नसुभगो धर्मरत्नस्य योग्यः ॥ २५१. या देवे देवताबुद्धिर्गुरौ च गुरुतामतिः ।
धर्मे च धर्मधी शुद्धा सम्यक्त्वमिदमुच्यते ॥ २५२. सर्वज्ञो जितरागादिदोषस्त्रैलोक्यपूजितः ।
यथास्थितार्थवादी च देवोऽर्हन् परमेश्वरः ॥ सम्यक्त्वभूषणानि२५३. स्थैर्य प्रभावना भक्तिः कौशलं जिनशासने ।
तीर्थसेवा च पञ्चाशु भूषणानि प्रचक्षते ॥ स्थैर्य श्रीजिनधर्मे । प्रभावनाष्टधा25 २५४. पावयणी धम्मकही वाई निमित्तिओ तवस्सी य ।
विज्जासिद्धो य कवी अटेव पभावगा भणिया ॥ 1. B •न्तरेऽवसरपाठक: प० ।
20

Page #226

१४७
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
भक्तिः
विनयवैयावृत्त्यरूपा । कौशलेनानार्यदेशवत्त्र्त्यार्द्रकुमारोऽभयकुमारेण प्रतिबोधितः । तीर्थसेवा च द्रव्यतीर्थं भावतीर्थं च । चैत्यादि द्रव्यतीर्थं, भावतीर्थं ध्यानादि । सम्यक्त्वलक्षणानि
-
२५५. शमसंवेगनिर्वेदानुकम्पास्तिक्यलक्षणैः ।
लक्षणैः पञ्चभिः सम्यक् सम्यक्त्वमुपलक्ष्यते ॥
शमः क्षमा १, संवेगो मोक्षाभिलाषः २, निर्वेदो भववैराग्यम् ३, अनुकम्पा चित्तस्यार्द्रता ४, आस्तिक्यं जिनमते दृढनिश्चयः ५ ।
अथ दूषणानि -
५।
२५६. शङ्का काङ्क्षा विचिकित्सा मिथ्यादृष्टिप्रशंसनम् । तत्संस्तवश्च पञ्चापि सम्यक्त्वं दूषयन्त्यमी ॥
अथ सम्यक्त्वाद् विपरीतं मिथ्यात्वम् । तत्स्वरूपमाहुः । तत् पञ्चधा२५७. आभिग्गहियं अणभिग्गहियं आभिनिवेसियं चेव । सैंसइयमणाभोगं मिच्छत्तं पंचहा होइ ॥
२५८. आभिग्गहियं किल दिक्खियाण अणभिग्गहिअं तदितराणं । गुट्टामा हलमाईणतं अभिनिवेसियं जाण ॥
२५९. संसइयं मिच्छत्तं जा संका जिणवरस्स तत्तेसु । एगिंदियमाईणं तमणाभोगं तु निद्दिट्टं ॥
२६०. जन्मन्येकत्र दुःखाय रोगो ध्वान्तं रिपुर्विषम् । अपि जन्मसहस्त्रेषु मिथ्यात्वमचिकित्सितम् ॥
इति मिथ्यात्वम् । तत्र प्रथमं पाखण्डिनां स्वस्वशास्त्रनिरतानाम् १, द्वितीयं सर्वे देवाः सर्वे गुरवः सर्वे धर्माश्च २, तृतीयस्तत्त्वातत्त्वजानतोऽप्यभिनिवेशात् प्ररूपणा ३, चतुर्थ संशयो जीवादितत्त्वेषु ४, अनाभोगिकं विवेकविचारशून्यस्यैकेन्द्रियादेर्वा विशेषज्ञानविकलस्य 20
5

10

15
२६१. तथा - अंतोमुहुत्तमित्तं पि फासियं होज्ज जेहिं सम्मत्तं । सिं अवड्ढपुग्गल परियट्टो चेव संसारो ॥
25
इति सम्यक्त्व-मिथ्यात्वयोः स्वरूपं श्रुत्वा राजा श्रीगुरुमुखेन सम्यक्त्वं जग्राह ।
✡

Page #227

१४८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
अथ राजाऽणुव्रतस्वरूपमपृच्छत् । श्रीसूरयः प्राहुः२६२. विरतिः स्थूलहिंसादेर्द्विविधस्त्रिविधादिना ।
अहिंसादीनि पञ्चाणुव्रतानि जगदुर्जिनाः ॥ २६३. पङ्कुष्ठिकुणित्वादि दृष्ट्वा हिंसाफलं सुधीः ।
निरागस्त्रसजन्तूनां हिंसामन्यस्य नाचरेत् ॥ २६४. मार्यमाणस्य हेमाद्रिं राज्यं वाथ प्रयच्छतु ।
तदनिष्टं परित्यज्य जीवो जीवितुमिच्छति ॥ २६५. स्थूलेषु सर्वसत्त्वेषु यः करोति दयां त्रिधा ।
सूक्ष्मेषु यतनां कुर्वन् गृहस्थोऽपि स मुक्तिभाग् । 10 अथ द्वितीयाणुव्रतम्२६६. मन्मनत्वं काहलत्वं मूकत्वं मुखरोगताम् ।
वीक्ष्यासत्यफलं कन्यालीकाद्यसत्यमुत्सृजेत् ॥ २६७. कन्यागोभूम्यलीकानि न्यासापहरणं तथा ।
कूटसाक्ष्यं च पञ्चेति स्थूलासत्यान्यकीर्तयन् ॥ २६८. असत्यं त्रिषु लोकेषु निन्दितं पापकारणम् ।
दुःखितास्तेन जायन्ते देवदानवमानवाः ॥ २६९. इह लोके गृहस्थोऽपि यशः प्राप्नोति निर्मलम् ।
__सत्येन परलोकेषु सुलभाः स्वर्गसम्पदः ॥ ____ अथ तृतीयाणुव्रतम्20 २७०. दौर्भाग्यं प्रेष्यतां दास्यमङ्गच्छेदं दरिद्रताम् ।
अदत्तात्तफलं ज्ञात्वा स्थूलस्तेयं विवर्जयेत् ॥ २७१. दानशीलतपोभावैः कृतं धर्मं चतुर्विधम् ।
निष्फलं प्राणिनां सर्वं परद्रव्याभिलाषिणाम् ॥ २७२. गृहिणोऽपि हि धन्यास्ते माननीया महात्मनाम् । 25
कुर्वन्ति स्वकरे मुक्तिं ये परस्वपराङ्मुखाः ॥
15

.

Page #228

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
अथ चतुर्थव्रतम्
२७३. षण्ढत्वमिन्द्रियच्छेदं वीक्ष्याब्रह्मफलं सुधीः । भवेत् स्वदारसन्तुष्टो योऽन्यदारान् विवर्जयेत् ॥ २७४. रम्यमापातमात्रं यत् परिणमति दारुणम् ।
किम्पाकफलसङ्काशं तत् कः सेवेत मैथुनम् ॥ २७५. ब्रह्मचर्यं भवेद्येषां स्वाधीनं गृहिणामपि । धन्या जगत्सु तेऽवश्यं लभन्ते परमं पदम् ॥
अथ पञ्चमाणुव्रतं यथा
२७६. असन्तोषमविश्वासमारम्भं दुःखकारणम् । मत्वा मूर्च्छाफलं कुर्यात् परिग्रहनियन्त्रणम् ॥ २७७. असन्तोषवतां सौख्यं न शक्रस्य न चक्रिणः । जन्तो: सन्तोषभाजो यदभयस्येव जायते ॥ २७८. न विश्वसिति कस्यापि परिग्रहविमूढधीः । षट्सु जीवनिकायेषु करोत्यारम्भमन्वहम् ॥ २७९. अनन्तदुःखं संसारे ततः प्राप्नोति मूढधीः । परिग्रहमहत्त्वेन परलोकपराङ्मुखः ॥
२८०. सन्निधौ निधयस्तस्य कामगव्यनुगामिनी । अमराः किङ्करायन्ते सन्तोषो यस्य भूषणम् ॥
इति श्रुत्वा श्रीकुमारपालः श्रीगुरुमुखेन यथाविधि पञ्चाणुव्रतीं जग्राह ।
✡
अथ गुणव्रतान्याहु:
२८१. दशस्वपि कृता दिक्षु यत्र सीमा न लङ्घ्यते । ख्यातं दिग्विरतिरिति प्रथमं तद्गुणव्रतम् ॥ २८२. चराचराणां जीवानां विमर्दनविवर्त्तनात् । तप्तायोगोलकल्पस्य सद्व्रतं गृहिणोऽप्यदः ॥
1. B ० मापातमात्रेण प० । 2. B असन्तोषवतः ।

१४९
5
10
15
20

Page #229

१५०
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः २८३. यत:- तत्तायगोलकप्पोऽपमत्तजीवो णिवारियप्पसरो ।
सव्वत्थ किं न कुज्जा पावं तक्कारणाणुगओ ॥ २८४. जगदाक्रममाणस्य प्रसरलोभवारिधेः ।
स्खलनं विदधे तेन येन दिग्विरतिः कृताः ॥ 5 अथ द्वितीयगुणव्रतम्
२८५. भोगोपभोगयोः सङ्ख्या शक्त्या यत्र विधीयते ।
भोगोपभोगमानं तु द्वितीयीकं गुणवतम् ॥ २८६. सकृदेव भुज्यते यः स भोगोऽन्नसृगादिकः ।
पुनःपुनर्भोग्योपभोगोऽङ्गनादिकः ॥ 10 २८७. मद्यमांसं नवनीतं मधूदुम्बरपञ्चकम् ।
अनन्तकायमज्ञातफलं रात्रौ च भोजनम् ॥ तत्र मद्यं द्विधा-काष्ठ-पिष्टनिष्पन्नम्, मांसं त्रिधा-जल-स्थल-खेचरभेदात् । नवनीतं गोमहिष्यजे(जै)डकाभेदाच्चतुर्धा । मधु त्रिधा-माक्षिकं भ्रामरं कौत्तिकं चेति । २८८. रसोद्भवाश्च भूयांसो भवन्ति किल जन्तवः ।
तस्मान्मद्यं न पातव्यं हिंसापातकभीरुणा ॥ २८९. असत्यं वचनं ब्रूते मद्यमोहितमानसः ।
अदत्तं धनमादत्ते बलाद् भुङ्क्ते परस्त्रियम् ॥ २९०. विवेकः संयमो ज्ञानं सत्यं शौचं दया क्षमा ।
मद्यात् प्रलीयते सर्वं नृणां वह्निकणादिव ॥
15
20
२९१. अथ- चिखादयति यो भांसं प्राणिप्राणापहारतः ।
उन्मूलयत्यसौ मूलं दयाख्यं धर्मशाखिनः ॥ २९२. सद्यः सम्मूछितानन्तजन्तुसन्तानदूषितम् ।
नरकाध्वनि पाथेयं कोऽश्नीयात् पिशितं सुधीः ॥ २९३. अहो मूढजना धर्मं शौचमूलं वदन्ति च ।
सप्तधातुकदेहोत्थं मांसमश्नन्ति चाधमाः ॥
25
1. B पुत्तिकं । 2. B अथ मांसं चि० ।

.

Page #230

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१५१
यदुक्तम्२९४. शुक्रशोणितसम्भूतं मांसमश्नन्ति ये नराः ।
जलेन शौचं कुर्वन्ति हसन्ते तत्र देवताः ॥ २९५. शाकिनी मांसभक्षी च समानमनसाविमौ ।
पुष्टाङ्गं पश्यतो यं यं तं तं हन्तु मतिस्तयोः ॥ २९६. मद्ये मांसे मधुनि च नवनीते तक्रतो बहिर्जीते ।
उत्पद्यन्ते विपद्यन्तेऽनन्तास्तद्वर्णजन्तवः । यदुक्तमागमेऽपि२९७. उच्चारे पासवणे खेले सिंघाणवंतपित्ते य ।
सुक्के सोणियगयजीवकडेवरे नगरनिद्धमणे ॥ २९८. महु-मज्ज-मंस-मंखण-थीसंगे सव्व-असुइठाणेसु ।
उप्पज्जंति चयंति य समुच्छिमा मण्यपंचिंदी ॥
10
15
20
परसमये याज्ञवल्क्यस्मृतौ, उदुम्बरेषु जन्तुसद्भावं लौकिका अपि पठन्ति । २९९. कोऽपि क्वापि कुतोऽपि कस्यचिदहो चेतस्यकस्माज्जनः,
केनापि प्रविशत्युदुम्बरफलप्राणिक्रमेण क्षणात् । येनास्मिन्नपि पाटिते विघटिते विस्फोटिते त्रोटिते;
निष्पिष्टे परिगालिते विदलिते निर्यात्यसौ वा न वा ॥ अनन्तकायिकानां तु लक्षणमिदम्३००. साहारण-पत्तेया वणस्सइजीवा दुहा सुए भणिया ।
जेसिमणंताण तणू एगा साहरणा ते उ ॥ ३०१. सव्वा य कंदजाई सूरणकंदो य वज्जकंदो य ।
अल्लहलिद्दा य तहा अहं तह अल्लकच्चूरो ॥ ३०२. सत्तावरी विराली कुंआरि तह थोहरी गलोईअं।
लसुणं वंसकरिल्ला गज्जर तह लूणो अ लोढा ॥ ३०३. गिरिकन्नकिसलपत्ता खिरिंसुआ थेग अल्लमुत्था य । न तह लूण रुक्ख छल्ली खिल्लुहडो अमयवल्ली अ॥ 1. B मणुय० । 2. B सव्वा उ । 3. B लणओ लोढा । 4. B गिरिकन्नि । 5. B खिल्लोडो ।
25

Page #231

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ३०४. मूला तह भूमिरुहा विरुढाई तह टक्क वत्थूलो पढमो ।
सूअरवल्ली अ तहा पल्लंको कोमलंबिलियाइ ॥ ३०५. आलू तह पिंडालू हवंति एए अणंतनामेणं ।
बत्तीसं च पसिद्धा वज्जेयव्वा पयत्तेणं ॥ ३०६. गूढसिरसंधिपव्वं समभंगमहीरुहं च च्छिन्नरुहं ।
साहारणं सरीरं तव्विवरीयं च पत्तेयं ॥ -इत्यनन्तकायविचारः ।
4.X
10
रात्रिभोजनं सर्वशास्त्रनिषिद्धम्३०७. नोदकमपि पातव्यं रात्रावत्र युधिष्ठिर ! ।
तपस्विना विशेषेण गृहिणा तु विवेकिना ॥ ३०८. त्रैलोक्याशेषभावानां यो ज्ञाता ज्ञानचक्षुषा ।
न भुङ्क्ते सोऽपि सर्वज्ञो रात्रौ किमपरे जनाः ॥ ३०९. सर्वदेवैः परित्यक्तमृषिभिः पितृभिस्तथा ।
तद्रात्रौ भोजनं निन्द्यं विधेयमितरैः कथम् ।
20
15 अथामगोरससम्पृक्तं द्विदलम् । द्विदललक्षणमिदम्
३१०. जम्मि उ पीलिज्जंते नेहो न हु होइ बिंति तं बिदलं ।
बिदले वि हु उप्पन्नं नेहजुयं होइ नो बिदलं ॥ अथ वर्जनीयवस्तून्याहुः३११. पंचुंबरि चउविगई अन्नायफलं हिम-विस-करगे य ।
मट्टी राईभोयण-बहुबीय-अणंतसंधाणं ॥ ३१२. घोलवडा वाइंगण अमुणियनामाणि फुल्ल-फलयाणि ।
तुच्छफलं चलियरसं च तह अभक्खयाणि बावीसं ॥ ३१३. यदुक्तम्- भक्ष्याभक्ष्याणि वस्तूनि यो न जानाति मूढधीः ।
स जानाति कथं धर्मं सर्वजीवदयामयम् ॥ 1. B विरुहाई तह ढक्क वत्थुलो । 2. B सूअरवल्लो । 3. B गई हिमविसकरगे य सव्वमट्टी य। रयणीभोयणगं चिय, ब० । 4. B चयह अभक्खाणि ।

Page #232

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१५३ तत्र पञ्चोदुम्बरी वटपिप्पलप्लक्षकाकोदुम्बरीफलरूपा सा मसकाकारसूक्ष्मबहुजीवभृतत्वाद् वर्जनीया ॥५॥ चतस्रो विकृतयः- मद्य-मांस-मधु-नवनीतरूपा, सद्य एव तत्रानेकजीवसम्मूर्च्छनात् ।।९।। हिमं शुद्धासङ्ख्याप्कायरूपत्वात् ॥१०॥ विषं जीवघातादिसम्भवात् ॥११॥ करका अप्कायासङ्ख्यत्वात् ॥१२॥ मृत्तिका सर्वापि दर्दुरादिपञ्चेन्द्रियप्राणिउत्पत्तिनिमित्तत्वात्, सर्वग्रहणं खटिकादीनाम् ॥१३॥ रजनीभोजनं 5 बहुविधजीवहिंसाप्रदम् ॥१४॥ बहुबीजं पम्पोटकादि प्रतिबीजं जीवोपमर्दकम् ॥१५॥ [अनन्तकायं ] अनन्तजीववधहेतुत्वात् ॥१६॥ सन्धानं बिल्वकादीनां जीवसंसक्तिहेतुत्वात् ।।१७|घोलवटकानि आमगोरससंसक्तद्विदलादिमध्ये सूक्ष्मजीवोत्पत्तिः केवलिदृष्टत्वात् ॥१८॥ वृन्ताकानि निद्राबाहुल्यकामोद्दीपनादिदोषदुष्टत्वात् ॥१९॥ अज्ञातफलपुष्पाणि नियमभङ्गसम्भवात्, विषफले पुष्पे मृत्युरपि ॥२०॥ तुच्छफलमर्द्धनिष्पन्नं 10 कोमलाम्बिलियादि ॥२१॥ चलितरसं कुथितान्नं पुष्पितौदनादि, दिनद्वितयातीतं च दधि वर्जनीयं प्राणातिपातादिदोषसम्भवात् ॥२२॥ एतान्यभक्ष्याणि ।।
____ अथ कर्मतो भोगोपभोगः । अङ्गारकर्म-वनकर्म-शकट-भाटक-स्फोटकदन्तवाणिज्य-लाक्षा-रस-केश-विष-यन्त्रपीडा-निर्लाञ्छन-असतीपोष-दवदान-सर:शोषः - इति कर्मादानानि वर्जयेत् । तदा राजा श्रीकुमारपालः श्रीगुरुमुखेन परिग्रहप्रमाणं 15 भोगपभोगव्रतस्याकरोत् । अथानर्थदण्डव्रतमाहुः३१४. आर्तरौद्रमपध्यानं पापकर्मोपदेशता ।
हिंसोपकारि दानं च प्रमादाचरणं तथा ॥ तत्र ध्यानं चतुर्द्धा३१५. आर्ते तिर्यग्ग( ? )तिस्तथा गतिरधो ध्याने तु रौद्रे सदा,
धर्मे देवगतिः शुभं बत फलं शुक्ले तु जन्मक्षयः । तस्माद् व्याधिरुजान्तिके हितकरे संसारनिस्तारके;
ध्याने शुक्लवरे रजःप्रमथने कुर्यात् प्रयत्नं बुधः ॥ ३१६. वृषभान् दमय क्षेत्रं कृषिषण्डविवाजिनाम् ( कृष षण्ढय वाजिनः)। 25
दाक्षिण्याविषये पापोपदेशोऽयं न कल्पते ॥ 1. B पिप्पलोदुम्बरप्लक्ष० । 2. B ०दिग्रहार्थम् ॥१३|| 3. B तिः सुमानवगतिः शुक्ले । 4. B रुगन्तके।
20

Page #233

5
15
१५४
20
10 सामाईवय० || ३ || सामाईयम्मि कए समणो इव० ||४||
25
३१७. यन्त्रलाङ्गलशस्त्राग्निमुलोदूखलादिकम् । दाक्षिण्याविषये हिंस्त्रं नार्पयेत् करुणापरः ॥ ३१८. जलक्रीडान्दोलनादिविनोदो जन्तुयोधनम् । रिपोः सुतादिना वैरं भक्तस्त्रीदेशराट्कथाः ॥
अथ सामायिकव्रतम्
३२१. अथ - दिग्वते परिमाणं यत् तस्य संक्षेपणं पुनः । दिने रात्रौ च देशावकाशिकव्रतमुच्यते ॥ इति राजन् ! देशावकाशिकव्रतम्, तत्र तत्रारम्भपरिहाररूपम् । अथ पौषधम्
३१९. त्यक्तार्तरौद्रध्यानस्य त्यक्तसावद्यकर्मणः । मुहूर्तं समता या तां विदुः सामायिकव्रतम् ॥ ३२०. सावज्जजोगपरिवज्जणट्ठा सामाईयं केवलियं पसत्थं । गिहत्थधम्मा परमं ति नच्चा कुज्जा बुहो आयहियं परत्थ ॥

३२२. चतुष्पव्र्व्यां च तुर्यादिकुव्यापारनिषेधनम् । ब्रह्मचर्यक्रियास्नानादित्यागः पौषधः व्रतम् ॥
आवश्यकचूर्णौ
३२३. आहारपोसहो खलु सरीरसक्कारपोसहे चेव । बंभव्वावारेसु य तइयसिक्खावयं नाम ॥
अथातिथिसंविभागव्रतम्,
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
३२४. देसे सव्वे य तहा इक्किक्को इत्थ होइ नायव्वो । सामाई विभासा देसे इयरंमि नियमेण ॥ - इति श्रावकप्रज्ञप्तौ ।
राजन् !
३२५. दानं चतुर्विधाहारपात्राच्छादनसद्मनाम् । अतिथिभ्योऽतिथिसंविभागव्रतमुदीरितम् ॥
३२६. वसहीसयणासणभत्तपाणभेसज्जवत्थपत्ताई । जइवि न पज्जत्तधणो थोवावि हु थोवयं देइ ॥

Page #234

१५५
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः। अत्राष्टौ कथानकानि वाच्यानि । यदुक्तम्३२७. एलापूगफलाई साहूणं अकप्पिया अचित्ता वि ।
कामंगं जेण भवे न तेसि दाणं न वा गहणं ॥
अथवा
३२८. अविहियसव्वपलंबा जिणगणहरमाईएहिं नायन्ना ।
___ लोउत्तरिया धम्मा अणुगुरुणो तेण वज्जाओ ॥ व्याख्या-सर्वाणि सचित्ताचित्तादिभेदभिन्नानि कन्दमूलादिभेदाद् दशविधानि । तथा हि३२९. मूले कंदे खंधे तया य साले पवालपत्ते य । पुप्फफले य बीए पलंबसुत्तम्मि दसभेआ ॥
10 पलम्बान्यनाचीर्णानि३३०. सगडबहसमभोमे अवि य विसेसेण विरहियतरागं ।
तहवि खलु अणाइन्नं एसऽणुधम्मो पवयणस्स ॥ यदा श्रीवीरो राजगृहादुदयननरेन्द्रप्रव्राजनाथ सिन्धु-सौवीरदेशे वीतभयं पुरं प्रस्थितस्तदा किलापान्तराले बहवः साधवः क्षुधार्ताः तृषार्ताः सञ्जासम्बाधिताश्च 15 बभूवुः । यत्र च भगवानावासितस्तत्र तिलभृतानि शकटानि, पानीयपूर्णह्रदः, समभौमं च गर्ताबिलादिवजितं स्थण्डिलमभवत् । अपि च विशेषेण तत्तिलोदकस्थण्डिलं जातम् । विरहिततरमतिशयेनागन्तुकैस्तदुत्थैश्च जीवैर्वर्जितम् । तथापि भगवताऽनाचीर्णं नानुज्ञातम् । एषोऽनुधर्मः प्रवचनस्य सर्वैरपि अनुगन्तव्यः । एवमन्यदपि कल्पाकल्पं प्रासुकमपि न देयं दात्रा, न लेयं च साधुना ।
20 ३३१. न स्वर्णादीनि दानानि देयानीत्यर्हतां मतम् ।
अन्नादीन्यपि पात्रेभ्यो दातव्यानि विपश्चिता ॥ अन्यैरप्युक्तम्३३२. क्षेत्रं यन्त्रं प्रहरणवधूर्लाङ्गलं गो-तुरङ्गो,
धेनुर्गन्त्री द्रविणतरवो हर्म्यमन्यच्च चित्रम् । यज्ञारम्भं जनयति मनोरत्नमालिन्यमुच्चैस्;
तादृग् दानं सुगतितृषितैनँव लेयं न देयम् ॥ 1. B अवि य हु सव्व० । 2. B पुप्फे फले । 3. B पूर्णश्च हृदः । 4. B यत् सारम्भं ।
25

Page #235

१५६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ३३३. पात्रदाने फलं मुख्यं मोक्षसौख्यं कृषेरिव ।
पलालमिव भोगास्तु फलं स्यादानुषङ्गिकम् ॥ इति श्रुत्वा राजा श्रीगुरुमुखेन सम्यक्त्वमूलानि व्रतानि जग्राह । ३३४. एवं व्रतस्थितो भक्त्या सप्तक्षेत्र्यां धनं वपन् ।
दयया चातिदीनेषु महाश्रावक उच्यते ॥
88४९. सप्तक्षेत्रीस्वरूपमाहुः- नवीनप्रासादनिर्मापणं जीर्णोद्धारं तत्र महामहिम्ना पूजाकरणं गीतनृत्यवादित्रादिकलशपताकातोरणच्छत्रचामरभृङ्गारशालिभञ्जिकाचन्द्रोद्योतविचित्रचित्रशोभादिकरणम्, तत् प्रथमक्षेत्रं १. बिम्बं स्वर्णरूप्यमणिविद्रुमशैलमयम्, तद्
द्वितीयक्षेत्र २. पुस्तकेषु श्रीजिनागमलिखापनम्, तच्छुश्रूषणम्, तृती० ३. चतुर्विधसङ्घ10 भक्तिश्चेति सप्तक्षेत्री । ३३५. यः सद्बाह्यमनित्यं च क्षेत्रेषु न धनं वपेत् ।
कथं वराकश्चारित्रं दुश्चरं स समाचरेत् ॥ एतदाकर्ण्य नवीनप्रासाद-जीर्णोद्धार- *जिनबिम्ब-पुस्तक-साधु-साध्वी-श्रावकश्राविकादिषु तेषु साधर्मिकवात्सल्यादिभक्तिषु पुण्यकृत्येषु* सादरोऽभूत् ।
1588५०. अथ राजा श्रीजिनोक्तनवतत्त्वान्यपृच्छत् । श्रीसूरयः प्राहुः- तत्रेदं जीवस्वरूपम्३३६. जीवो अणाइनिहणो अविणासी अक्खओ धुवो निच्चो ।
दव्वट्ठयाइ निच्चो परियायगुणेहि अ अणिच्चो ॥ ३३७. कालो जहा अणाई अविणासी होइ तिसु वि समएसु ।
तह जीवो वि अणाई अविणासी तिसु वि कालेसु ॥ ३३८. अक्खयमणंतमउलं जह गयणं होइ तिसु वि कालेसु ।
तह जीवो अविणासी अवट्ठिओ तिसु वि कालेसु ॥
20
1. B मोक्षः शस्यं कृ० । 2. B ०करणं प्रासादे, तत् । 3. B अथान्यदा राजा ।
★ 'जिनबिम्ब०' इत्यत आरभ्य 'पुण्यकृत्येषु' इत्येतदन्तपाठस्थाने-जिनबिम्बाऽऽगम-साधुसाध्वीभक्तिसाधर्मिकवात्सल्यादिषु B प्रतौ ।

Page #236

5
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः । ३३९. गयणं जहा अरूवी अवगाहगुणेहिं घिप्पए तं तु ।
जीवो तहा अरूवी नाणाइगुणेहिं चित्तव्वो ॥ ३४०. अविणासी खलु जीवो विगारणुवलंभओ जहागासं ।
उवलब्भंति वियारा कंभाइविणासिदव्वाणं ॥ ३४१. देहिंदियाइरित्तो आया खलु गब्भगाहपओगे य ।
संडासा अयपिंडा अइगाराइ व्व विन्नेओ ॥ ३४२. देहिदियाइरित्ते आया खलु तदुवलद्धअत्थाणं ।
तव्विगमे विसरणओ गेहगवक्खेहिं पुरिसु व्व ॥ ३४३. ननु इंदियाइ उवलद्धिमंतिविगएसु विसयसंभरणा ।
जह गेहगवक्खेहिं जो अणुसरिया स उवलद्धा ॥ ३४४. अणिंदियगुणं जीवं दुन्नेयं मंसचक्खुणा ।
सिद्धा पासंति सव्वन्नू नाणसिद्धा ण साहूणो ॥ ३४५. जो चिंतेइ सरीरे नत्थि अहं स एव होइ जीव त्ति ।
न हु जीवम्मि असंते संसयमुप्पायओ अन्नो ॥ ३४६. जीवस्स एस धम्मो जा ईहा अत्थि नत्थि वा जीवो ।
थाणुमणुस्साणुगया जह ईहा देवदत्तस्स ॥ ३४७. सिद्धं जीवस्स अत्थित्तं सद्दादेवाणुमीयए ।
नासओ भुवि भावस्स सद्दो हवइ केवलो ॥ ३४८. अत्थि त्ति निव्वियप्पो जीवो नियमाओ सद्दओ सिद्धी ।
कम्हा सुद्धा पयत्ता घड-खरसिंगाणुमाणाओं ॥ ३४९. मिच्छा भवेउ सव्वत्था जे केई पारलोइया ।
___ कत्ता चेवोवभुत्ता य जइ जीवो न विज्जई ॥ ३५०. पाणिदया तव नियमा बंभं दिक्खा य इंदियनिरोहो ।
सव्वं निरत्थयं एयं जइ जीवो न विज्जई ॥ ३५१. छउमत्थअणुबलंभा तहेव सव्वन्नुवयणओ चेव ।
लोगाइपसिद्धीओ मुत्तो जीव त्ति नायव्वो ॥
15
20
25
1. B ०गाहगपओगे।

Page #237

१५८
10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ३५२. मुत्तो अणिंदियत्तो खणिओ न वि होइ जाइसंभरणा ।
थलअहिलासा य तहा अमओ न उ मिम्मउ व्व घडो ॥ ३५३. अमओ अ होइ जीवो कारणविरहा जहेवमागासं ।
समयं च होइ अणिच्चं मिम्मयघडतंतुमाईयं ॥ ३५४. संकोअ-विकोएहि य जह कम्मं देहलोअमित्तु व्व ।
हत्थिस्स व कुंथुस्स व पएससंखा समा चेव ॥ ३५५. आयाणे परिभोगे जोगुवओगे कसायलेसा य ।
आणापाणू इंदियबंधोदयनिज्जरा चेव ॥ ३५६. चित्तं वेयण सन्ना विन्नाणं धारणा य बुद्धी य ।
ईहा मई वियक्का जीवस्स उ लक्खणा एए ॥ ३५७. चित्तं तिकालविसयं वेअण पच्चक्ख सन्न अणुसरणं ।
विन्नाणऽणेगभेयं कालमसंखेयरं धरणा ॥ ३५८. अत्थस्स ऊहबुद्धी ईहा चिट्ठत्थअवगमो उ मई ।
संभावणत्थ तक्का गुणपच्चक्खा घडु व्व त्थि. ॥ ३५९. जम्हा चित्ताईया जीवस्स गुणा हवंति पच्चक्खा ।
गुणपच्चक्खत्तणओ घडु व्व जीवा अओ अत्थि ॥ ३६०. लोइआ वेइआ चेव तहा सामाइआ विऊ ।
निच्चो जीवो पिहो देहा इति सव्वे ववट्ठिआ ॥ ३६१. लोए अच्छिज्ज अभिज्जो वेए स पुरीसदड्व य सियालो ।
समए अहमासिगओ तिविहो दिव्वाइसंसारो ॥ ३६२. लोए वेए समए निच्चो जीवो विभासया अम्हं ।
इहरा संसाराई सव्वं पि न जुज्जए तस्स ॥ ३६३. जह आहारो भुत्तो जिआण परिणमइ सत्तभेएहिं ।
वससोणिअमंसट्ठियमज्जा तह मेयसुक्के य ॥ ३६४. एवं अट्ठविहं पि य जीवेण अणाइसहगयं कम्मं ।
जह कणगं पाहाणे अणाइसंजोगनिप्पन्नं ॥ ३६५. जीवस्स य कम्मस्स य अणाइमं चेव होइ संजोगो ।
सो वि उवाएण पुढो कीरइ उवलाओ जह कणयं ॥
25

Page #238

१५९
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः । ३६६. किं पुव्वयरं कम्मं जीवो वा इत्थ कोइ पुच्छिज्जा ।
सो वत्तव्यो कुक्कुङि-अंडाणं भणसु को पढमो ॥ ३६७. जह अंडसंभवा कुक्कुडि त्ति अंडं पि कुक्कुडिइ भवं ।
न य पुव्वावरभावो जहेह तह कम्म-जीवाणं ॥ ३६८. जह कणगस्स उ कीरंति पज्जवा मउडकुंडलाईआ ।
दव्वं कणगं तं चिय नामविसेसो अ सो अन्नो ॥ ३६९. एवं चउग्गईए परिब्भमंतस्स जीवकणगस्स ।
नामाइं बहुविहाइं जीवं दव्वं तयं चेव ॥ ३७०. पच्चक्खं गहगहिओ दीसइ पुरिसो न दीसइ पिसाओ ।
आगारेहिं मुणिज्जइ एवं जीवो वि देहट्ठिओ ॥ ३७१. अणुमाणुहेउसिद्धं छउमत्थाणं जिणाण पच्चक्खं ।
गिण्हसु नरवर जीवं अणाईअं अक्खयसरूवं ॥ इति जीवव्यवस्थापनाषट्त्रिंशतिका समाप्ता ॥
10
15
६६५१. इति जीवस्वरूपं व्यवस्थाप्य जीवभेदानाहुः- तत्र जीवा द्विधा-मुक्ताः संसारिणश्च । मुक्तानां स्वरूपमिदम्३७२. अनादिभवसंस्कारविकाराकारवर्जिताः ।
स्वस्वरूपमयाः सिद्धा केवलज्ञानगोचराः ॥ संसारिणस्तु चतुर्दशधा । तद्यथा-पृथ्व्यप्तेजोवायुवनस्पतिरूपा एकेन्द्रियाः, सूक्ष्मनामकर्मोदयाज्जाताः सूक्ष्माः; बादरनामकर्मोदयजाता बादराश्चेति द्विभेदाः ।। द्वीन्द्रियाः ।३। त्रीन्द्रियाः ।४। चतुरिन्द्रियाः ५। असज्ञिनः सञ्जिनश्चेति द्विभेदा: 20 पञ्चेन्द्रियाः । एवं भेदाः सप्त ।७।
तत्र सञ्जास्वरूपमिदम्-आहारसञ्ज्ञा वनस्पतीनामपि जलादेराहर: ।१। भयसञ्जा छिद्यमाना लज्जालू सङ्कचति ।२। मैथुनसञ्ज्ञाऽशोकादीनां स्त्रीपादप्रहारादिभिः फलोद्गमः ।३। परिग्रहसञ्ज्ञा वल्ली वालकैः कण्टकान् वेष्टयति ।४। क्रोधसञ्ज्ञा कोकनदो हुङ्कारान् मुञ्चति ।५। मानसञ्ज्ञा रुदती वल्ली छिद्यमाना बिन्दून् श्रवति ।६। मायासञ्ज्ञा 25
1. B देहठिओ। 2. B अणाइयं । 3. B द्विभेदाः ।

Page #239

१६०
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः वल्ल्यः फलानि पत्रैश्छादयन्ति | ७| लोभसञ्ज्ञाऽधस्थे निधाने वृक्षस्य प्ररोहसम्भवात् ICI लोकसञ्ज्ञा कमल - शम्यादीनां रात्रौ सङ्कोचः | ९| ओघसञ्ज्ञा वल्ल्यो मार्गं त्यक्त्वा वृक्षानाश्रयन्ति ।१०। इयं दशधाऽप्येकेन्द्रियाणाम् । यया तु इष्टानिष्टेषु छायातपादिवस्तुषु स्वदेहपालनाहेतोः प्रवृत्ति - निवृत्ती विधत्ते सा हेतुवादोपदेशिकी । इयं तु द्वि-त्रि- चतुः 5 पञ्चेन्द्रियाणाम् । एषा सामान्यसञ्ज्ञा स्वरूपत्वात् स्तोका, तथाभूताऽपि मोहोदयजन्यत्वादशोभनाऽतो नानयाऽधिकारः । किन्तु महत्या शोभनया विशिष्टज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमजन्या मनोज्ञानसञ्ज्ञयैवेति । यया दीर्घमपि कालमतीतमर्थं स्मरति, भविष्यच्च वस्तु चिन्तयति, कथं तु नाम कर्त्तव्यम (मि)ति दीर्घकालव्युपदेशिकी । इयं च सुर-नारक- गर्भजमनुष्य- तिरश्चां मनः पर्याप्त्या पर्याप्तानां स्यात् । यया तु 10हिताहितप्राप्ति-परिहारौ सम्यग्दृष्टिसाध्यौ क्रियेते सा दृष्टिवादोपदेशिकी । इयं सम्यग्दृष्टेरेव भवति । यदुक्तम्
15
20
25
३७३. पंचण्हं मोहसन्ना हेऊसन्ना बिइंदियाईणं । सुरनारयगब्भुब्भवजीवाणं कालिकी सन्ना ॥

३७४. छउमत्थाणं सन्ना सम्मद्दिट्ठीण दिट्टियाईया | मइवावारविमुक्का सन्नाईआओ केवलिणो ॥
सञ्ज्ञाऽस्यास्तीति सञ्ज्ञी । पञ्चेन्द्रियो मनः पर्याप्त्या पर्याप्तः । इतरे पृथ्वादय एकेन्द्रियाः, विकलेन्द्रियाः, समूच्छिमपञ्चेन्द्रियाश्चासञ्ज्ञिनः । एवमेकेन्द्रियाः सूक्ष्मबादः |२| द्वि-त्रि- चतुरिन्द्रियाः । ३। असञ्ज्ञिसञ्ज्ञिपञ्चेन्द्रियाश्च |२| सर्वे सप्तापि भेदाः पर्याप्तापर्याप्तभेदाच्चतुर्दशधा संसारिजीवाः । पर्याप्तयस्त्विमा:
३७५. आहारसरिरिंदीयपज्जत्ती आणपाणभासमणे । चड पंच पंच छप्पिय इगविगला - सन्निसन्नीणं ॥ ३७६. पत्तेयतरुं मुत्तुं पंच वि पुढवाइणो सयललोए । सुहमा वसंति नियमा अंतमुहुत्ताउ अहिस्सा ॥ ३७७. एगिंदिय पंचिंदिय उड्ढे य अहे य तिरियलोए अ । विगलिंदियजीवा पुण तिरियलोए मुणेयव्वा ॥ ३७८. पुढवी आउ वणस्सइ बारसकप्पेसु सत्तढवी । पुढवी जा सिद्धिसिला तेऊ नरखित्ति तिरिलोए ॥ *
1. B ०पदेशिकी सञ्ज्ञा ।
★ ३७८ तमीगाथानन्तरम् 'वायुः सर्वत्र' इति B आदर्शे टिप्पणी ।

Page #240

१६१
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः। ३७९. जइया होही पुच्छा जिणाण मग्गम्मि उत्तरं तइया ।
एगस्स निगोयस्स य अणंतभागो अ सिद्धिगओ ॥ ३८०. गोलाइ असंखिज्जा असंखनिगोअओ हवइ गोलो ।
इक्विक्कम्मि निगोए अणंतजीवा मुणेयव्वा ॥ ३८१. अत्थि अणंता जीवा जेहिं न पत्तो तसाइ परिणामो ।
उप्पज्जंति चयंति य पुणो वि तत्थेव तत्थेव ॥ ३८२. सामग्गिअभावाओ ववहारियरासिअप्पवेसाओ ।
भव्वावि ते अणंता जे सिद्धिसुहं न पावंति ॥ ३८३. सिज्झंति जत्तिआ खलु इहयं ववहारिरासिमझाओ ।
एति( न्ति) अणाइवणस्सइमज्झाओ तित्तिया चेव ॥ ३८४. अक्खीणजीवखाणी हंति निगोआ उ जिणसक्खाया ।
तेण न दोसो संसाररित्तयासंभवो होइ ॥ ३८५. लोए असंखजोयणमाणे पड़ जोअणंगुलासंखा ।
पड़ तं असंख अंसा पइ अंस असंखया गोला ॥ ३८६. गोलो असंखनिगोओं सोऽणंतजिओ जियं पड़ पएसा ।
अस्संख पइ पएसं कम्माणं वग्गणाणंता ॥ ३८७. पइवग्गणं अणंता अणू अ पइ अणु अणंतपज्जाया ।
एवं लोगसरूवं भाविज्ज तह त्ति जिणवुत्तं ॥ ३८८. पत्थेण व कुडएण व जह कोइ मिणिज्ज सव्वधन्नाई।
एवं मविज्जमाणा हवंति लोगा अणंताओ ॥ ३८९. लोगागासपएसे निगोअजीवं खिवेइ इक्विक्कं ।
एवं मविज्जमाणा हवंति लोगा अणंताओ ॥
88५२. एवं जीवतत्त्वे व्याख्याते सति कश्चित्तीर्थान्तरीयः प्राह - 'हे महात्मन् ! एवं च युष्मदुक्तयुक्त्या सूक्ष्मैर्बादरैश्च त्रसैः स्थावरैश्च जीवैः सर्वत्र व्याप्ते लोके कथमहिंसकत्वं नाम, कथं च सर्वप्राणातिपातविरतिव्रतम् ?।' तदा श्रीसूरयः प्राहुः-'भो 25
1 B इन्ति । 2. A असंखयं सा पइ य सअसंखया (?) B असंख अंसा पइ अंस असंखया ।

Page #241

१६२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः वादिन् ! तत्त्वातत्त्वपरिज्ञानानभिज्ञत्वेनेयं भवदुक्तिः । यतः, हिंसापरिणामपरिणत एवात्मा हिंसक इत्युच्यते, न त्वपरिणतः, तस्याहिंसकत्वात् । यदुक्तमहिंसापरमवेदिभिः श्रीसर्वज्ञैः३९०. अज्झत्थविसोहीए जीवनिकाएहिं संघडे लोए ।
देसिअमहिंसकत्तं जिणेहिं ति( ते )लुक्कदंसीहि ॥ ३९१. नाणी कम्मस्स खयट्ठमुट्ठिओ नो ठिओ उ हिंसाए। -
जयइ असढं अहिंसत्थमुट्ठिओ अवहओ सोउ ॥ ३९२. अणुमित्तो वि न कस्स य बंधो परवत्थुपच्चया भणिओ ।
तह वि अ जयंति जइणो परिणामविसोहिमिच्छंता ॥ ३९३. जो पुण हिंसाययणेसु वट्टई तस्स नूण परिणामो।
दुट्ठो न य तं लिंगं होइ विसुद्धस्स जोगस्स ॥ ३९४. तम्हा य सा विसुद्धं परिणामं इच्छया सुविहिएणं ।
हिंसाययणा सव्वे वज्जेयव्वा पयत्तेणं ॥ ३९५. वज्जेमि त्ति परिणओ संपत्तीए विमुच्चए वेरा ।
अवहंतो वि न मुच्चइ किलिट्ठभावोऽइवायस्स ॥ ३९६. न य हिंसामित्तेणं सावज्जेणावि हिंसओ होइ ।
सुद्धस्स उ संपत्ती अफला भणिया जिणवरेहिं ॥ ३९७. जा जयमाणस्स भवे विराहणा सुत्तविहिसमग्गस्स ।
__ सा होइ निज्जरफला अज्झत्थविसोहिजुत्तस्स ॥ 20 अन्यैरप्युक्तम्३९८. अधीत्य सर्वशास्त्राणि जीविहिंसां करोति यः ।
मनोवाक्कायसंश्लिष्टः स पापी सर्वतोऽधमः ॥ ३९९. अकुर्वाणोऽपि पापानि क्लिष्टभावो हि बध्यते ।
विमुच्यतेऽक्लिष्टमनाः कुर्वन्नपि कथञ्चन ॥ 25 ४००. वचोभिरुच्यते सर्वैर्दया जीवेषु दर्शनैः ।
क्रियते वाग्मन:कायैराहतैः किन्तु सर्वदा ॥ इति जीवतत्त्वम् ।
15
1. A तम्हा सया वि० । 2. B ०भावोववायस्स । 3. B .विहियम० । 4. B बाध्यते ।

Page #242

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१६३
५३. अथ अजीवतत्त्वमाहुः- अजीवा दुविहा पन्नता; तं जहा पुग्गला य नोपुग्गला य । पुग्गला छव्विहा पन्नत्ता; तं जहा - सुहुमसुहुमा १, सुहुमा २, सुहुमबायरा ३, बायरसुहुमा ४, बायरा ५, बायरबाय ६ । तत्थ सुहुमसुहुमा परमाणुपुग्गला । सुहुमा दुप्पएसियाओं आढत्तो जाव सुहुमपरिणओ अणंतपएसिओ खंधो । सुहुमबायरा गंधपुग्गला । बायरसुहुमा वाउकायसरीरा । [ बायरा ] उस्साईणं । बायरबायरा तेउ- 5 वणस्सइ - पुढविसरीराणि । अहवा चउव्विहा पुग्गला; तं जहा खंधा १, खंधदेसा २, खंधपएसा ३, परमाणुपुग्गला ४ । एस पुग्गलत्थिकायओ गहणलक्खणो । स्पर्श-रसगन्ध-वर्णशब्दास्तत्र स्वभावजाः, सङ्घातभेदनिष्पन्नाश्च । नोपुग्गलत्थिकाओ तिविहो पन्नतो; तं जहा - धमत्थिकाओ २, अधम्मत्थिकाओ २, आगासत्थिकाओ ३ । एते त्रयोऽपि तत्तदवच्छेदकवशात् स्कन्ध १ स्कन्धदेश २ स्कन्धप्रदेश ३ रूपैर्भेदैः प्रत्येकं 10 त्रिभेदाः । एवं भेदाः ९ । तत्र गतिपरिणतजीवपुद्गलानां गत्युपष्टम्भकारणं धर्मास्तिकायः; यथा चक्षुष्मतो ज्ञानस्य प्रदीपः, मत्स्यानां जलम् । तथा गतिपरिणतजीवपुद्गलानां स्थित्युपष्टम्भकारणमधर्मास्तिकाय: ; यथा तिष्ठासो: पुरुषस्य भूः, मत्स्यानां स्थलम् । तथा जीवानां पुद्गलानां धर्माधर्मास्तिकाययोश्चावगाहकानामवकाशदमाकाशम्; यथा बादराणां घटाकाशः । कालस्तु समयावलिकामुहूर्त्तदिवसपक्षमासादिः । तत्र समयः परमतमसूक्ष्मः, 15 स च कालस्य निर्विभागो भागः । तैरसङ्ख्यातैरेका आवलिका, ताभिः २५६ मिलिताभिः क्षुल्लकभवग्रहणानि निगोदजीवाः पूरयन्ति । ३७७३ उच्छ्वासप्रमाणो मुहूर्त्तः । त्रिंशता तैरहोरात्रः । तैः पञ्चदशभिः पक्षः । ताभ्यां मासः- इत्यादिकालः सर्वत्र नवपुराणतादिपर्यायोत्पत्तिहेतुलक्षणो ज्ञेयः । एवं षोडशभेदं चतुर्दशभेदं वाऽजीवतत्त्वम् । एतत्परिज्ञानमन्तरेणाजीवसंयमो न भवति ॥२॥
20
✡
अथ पुण्यत्त्वम्-४२[भेदम् ] येन जीवः सुखमनुभवति तत्सुखवेदनीयं पुण्यप्रकृतिः ।१। उच्चैर्गोत्रपुण्यप्रकृत्या धन-बुद्धि-रूपादिरहितो लोके पूजां लभते |२| या पुण्यप्रकृत्या मनुष्यत्वं लभते सा मनुष्यगति: । ३ । यया वृषभनासिकारज्जुकल्पया द्विसमयादिवक्रेण गच्छन् जीवो मनुष्यगतावानीयते सा मनुष्यानुपूर्वी |४| एवं देवगति: 25 |५| देवानुपूर्वी |६| पञ्चेन्द्रियजातिः | ७ | औदारिकं शरीरं ।८। तिर्यग्- मनुष्याणां वैक्रियमौपपातिकं लब्धिप्रत्ययं च । ९ । आहारकं चतुर्दशपूर्वविदः कारणे स्यात् | १० | तैजसं भुक्तान्नपरिणतितेजोलेश्याहेतुः । ११ । इत्यादि पुण्यतत्त्वं ज्ञेयम् ।
1. B उस्साईणं बायरा । 2. B ०काओ गहण० । 3. B ०रात्रम् । 4. B इत्यादिकः कालः ।

Page #243

✡
§§५४. अथ राजन् ! निर्जरातत्त्वम् - निर्जरयति रसहान्या कर्मपुद्गलान् जीर्णान् करोति या सा निर्जरा । सा च द्विभेदा - सकामनिर्जरा १ अकामनिर्जरा २ च । तत्र 5 अकामनिर्जरा सहनपरिणाममन्तरेण सकलचातुर्गतिकजीवानां स्वयं परिपाकसमायातकर्मफलवेदनम्; सकामनिर्जरा तु परिज्ञातकर्मविपाकनिर्जरणोपायानां कर्मक्षयार्थं सहनपरिणामवतां सर्वविरत - देशविरतादीनाम् । सा द्वादशधा तपोरूपा
10
15
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
पापतत्त्वम् ८२ [भेदम्], आश्रवतत्त्वम् ४२ [ भेदम् ], संवरतत्त्वम् ५७ [भेदात्मकम्] ।
20
१६४
तत्रानशनं द्विधा - इत्वरम् १, यावत्कथिकं च २ । तत्रेत्वरं चतुर्थषष्ठाष्टमादियावत्संवत्सरं तपः । यावत्कथिकं तु भक्तपरिज्ञा १ इङ्गिनी २ पादपोपगमरूपं ३ त्रिधा । ऊनोदरता द्विधा द्रव्यतो भावतश्च ।
25
४०१. अणसणमूणोयरिया वित्तीसंखेवणं रसच्चाओ । कायकिलेसो संलीणया य बज्झो तवो होइ ॥

४०२. तत्र द्रव्यतः-कवलाण य परिमाणं कुक्कुडिअंडगपमाणमित्ताणं । जं ऊत्तं कीरइ ऊणोयरिया उ सा दव्वे ॥
४०३. भावतः - कोहाईणमणुदिणं चाओ जिणवयणभावणाओ उ । भावेणोणोयरिया पन्नत्ता वीयरागेहिं ॥
वृत्तिसङ्क्षेपो गोचराभिग्रहादिश्चतुर्द्धा । द्रव्यतः १, क्षेत्रतः २, कालतः ३, भावतश्च ४ । तत्र द्रव्यतो निर्लेपादि ग्राह्यम् । उक्तं च
४०४. लेवडमलेवडं वा अमुगं दव्वं च अज्ज घिच्छामि । अमुएण च दव्वेणं इय दव्वाभिग्गहो नाम ॥
४०५. अट्ठ उ गोअरभूमी एलगविक्खंभमित्तगहणं च । सग्गामपरग्गामे एवइय घरा य खित्तम्मि ॥
४०६. काले अभिग्गहो पुण आई मज्झे तहेव अवसाणे । अप्पत्ते सइ काले आई ठिइ मज्झ तइयंते ॥
४०७. उक्खित्तमाइचरगा भावजुया खलु अभिग्गहा हुंति । गायंतो व रुयंतो जं देइ निसन्नमाई वा ॥

Page #244

१६५
10
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः । रसः (रसत्यागः) क्षीरदधिघृतादित्यागस्तपः । उक्तं च४०८. विगइं विगईभीओ विगइगयं जो अ भुंजए साहू ।
विगई विगइसहावा विगई विगई बला नेइ ॥ कायक्लेशो वीरासनादिभेदाच्चित्रः । कायोत्सर्गादिसंलीनता चतुर्धा
४०९. इंदियकसायजोए पडुच्च संलीणया मुणेयव्वा ।
__ तह य विवित्ता चरिया पन्नत्ता वीयरागेहिं ॥ ४१०. भद्दे अभद्दयपावएसु भोअविसयमुवगएसु ।
रुद्रेण व तुटेण व समणेण सया न होअव्वं ॥ एवं शेषेन्द्रियेषु निरोधकरणे संलीनता । उक्तश्च बाह्यतपः । अथाभ्यन्तरं तपः४११. पायच्छित्तं विणओ वेयावच्चं तहेव सज्झाओ ।
झाणमुस्सग्गो वि य अभितरओ तवो होइ ॥ ४१२. पावं छिंदइ जम्हा पायच्छित्तं ति भन्नए तम्हा ।
पाएण वा वि चित्तं विसोहई तेण पच्छित्तं ॥ तद्दशधा४१३. आलोयण-पंडिकमणे मीसविवेगे तहा विउँस्सग्गे ।
तैव-छेय-मूल-अणवठ्ठया य पारंचिए चेव ॥ प्रमाददोषव्युदासभावप्रसादनैःशल्यानवस्थाव्यावृत्तिमर्यादात्यागसंयमदााराधनादिप्रायश्चित्तफलम् । विनीयतेऽष्टप्रकारं कर्म येन स विनयः । स च त्रिधा काय-वाङ् मनोभिः । यथा४१४. अब्भुट्ठाणं अंजलि आसणदाणं अभिग्गहाकिई अ ।
सुस्सूसण-अणुगच्छण-संसाहण काय अट्टविहो ॥ ४१५. हिअ-मिअ-अफरुसवाई अणुवीईभासि वाईओ विणओ ।
अकुसलमणोनिरोहो कुसलस्स उदीरणं चेव ॥ वैयावृत्त्यं दशधा४१६. आयरियउवज्झाए थेरतवस्सीगिलाणसेहाणं ।
साहम्मियकुलगणसंघसंगयं तमिह कायव्वं ॥ वाचना-प्रच्छना-परावर्त्तना-अनुप्रेक्षा-धर्मकथारूपः पञ्चधा स्वाध्यायः । ध्यानं धर्म-शुक्लरूपम् । व्युत्सर्गो द्विधा-द्रव्यतो भावतश्च । यदुक्तम्
1. B सोअ० ।
15
20
25

Page #245

१६६
5 - इति द्वादशधा तपो । [ अथ] निर्जरातत्त्वम्
15
४१७. दव्वे भावे य तहा दुहा विसग्गो चउव्विहो दव्वे । गणदेहवहिभत्ते भावे कोहाइ काओ त्ति ॥ ४१८. काले गणदेहाणं अतिरित्ता सुद्धभत्तपाणाणं । कोहाइयाण सययं कायव्वो होइ चाओ त्ति ॥
४१९. यया कर्माणि शीर्यन्ते बीजभूतानि जन्मतः । प्रणीता ज्ञानिभिः सेयं निर्जरा शीर्णबन्धनैः ॥
✡
§§५५. अथ राजन् ! बन्धतत्त्वम् -अञ्जनचूर्णपूर्णसमुद्गकवन्निरन्तरं पुद्गल - 10 निचिते लोके हेतुभिर्मिथ्यात्वाविरतिकषाययोगादिभिः सामान्यैः प्रत्यनीकत्वनिह्नवत्वादिविशेष-रूपैश्च कर्मयोग्यवर्गणापुद्गलैः सङ्गृहीतैरात्मनो वह्न्यय: पिण्डवदन्योन्यानुगमात्मकः सम्बन्धो बन्धः । स च चतुर्विधो यथा - प्रकृतिबन्धः १ स्थितिबन्धः २, रसबन्धः ३, प्रदेशबन्धः ४ ।

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
४२०. प्रकृतिः परिणामः स्यात्, स्थितिः कालावधारणम् । अनुभागो रसो ज्ञेयः ; प्रदेशो दलसञ्चयः ॥
प्रकृति- स्थित्यादीनाश्रित्य मोदकदृष्टान्तो यथा- कश्चिन्मोदको वातनाशिद्रव्यनिष्पन्नः प्रकृत्या वातमपहरति पित्तापहारिद्रव्यनिष्पन्नः पित्तम्, श्लेष्मापनायिद्रव्यकृतः श्लेष्माणम् । स्थित्या तु स एव कश्चिद्दिनमेकमवतिष्ठते, अपरस्तु दिनद्वयम्, यावन्मासादिकमपि कश्चित् । अनुभागेनापि स्निग्धमधुरत्वं लक्षणेन स एव कश्चिदेक20 गुणानुभागोऽपरस्तु द्विगुणानुभागः इत्यादि । प्रदेशाश्च कणिक्कादिरूपाः । तैः स एव कश्चिदेकप्रसृतिमानोऽपरस्तु द्व्यादिप्रसृतिमानः । एवं कर्मापि किञ्चित् प्रकृत्या ज्ञानाच्छादकम्, किञ्चिद् दर्शनाच्छादकमित्यादि । स्थितिस्त्रिंशत्सागरोपमकोटाकोट्यादिका । तस्य रस एकस्थानादिः । प्रदेशा अनन्ताणुरूपाः । एवं कर्मग्रन्थानुसारेण सविस्तरं बन्धतत्त्वं ज्ञेयम् ।
-
25 §§५६. अथ मोक्षतत्त्वम् - तत्रात्मनः स्वरूपावरणीयानां कर्मणां क्षयात् यः स्वरूपलाभः स मोक्षः । स च तादात्म्येन सम्बद्धयोर्जीवकर्मणोः पृथक्करणं कर्मक्षयः; न तु सर्वथा क्षयः, कर्मपुद्गलानां नित्यत्वात् । यदुक्तम्

Page #246

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१६७ ४२१. जीवस्स अत्तजणिएहिं चेव कम्मेहिं पुव्वबद्धस्स ।
सव्वविओगो जो देण तस्स अह इत्तिओ मुक्खो ॥ तस्य च सत्पदप्ररूपणायाम्-सत् विद्यमानं मोक्ष इति पदम्, शुद्धशब्दवाच्यत्वात् । नत्वसत् अविद्यमानं वन्ध्यास्तनन्धय-गगनकुशेशय-खरविषाणादिवदशुद्धशब्दवाच्यम् । यदुक्तम् -
5 ४२२. चइऊणं संकपयं सारपयमिणं दढेण चित्तव्वं ।
अस्थि जओ परमपयं जयणा जा रागदोसेहिं ॥ गत्यादिषु मार्गणास्थानेषु चिन्त्यमानं नरगतौ १, एवं पञ्चेन्द्रियत्वे २, त्रसत्वे ३, भव्यत्वे ४, सञ्जित्वे ५, यथाख्यातचारित्रे ६, क्षायिकसम्यक्त्वे ७, अनाहारकत्वे ८, केवलज्ञानदर्शने ९ च । मोक्षपदं न शेषेषु । द्रव्यप्रमाणचिन्तायां सिद्धानामनन्तानि 10 जीवद्रव्याणि गृहान्तःप्रदीपितदीपशतसहस्रप्रभावदन्योऽन्यं समवगाढानि सन्ति । यदुक्तम्४२३. जत्थ य एगो सिद्धो तत्थ अणंता भवक्खयविमुक्का ।
अन्नुन्नसमोगाढा पुट्ठा सव्वे वि लोगंते ॥ ४२४. फुसइ अणंते सिद्धे सव्वपएसेहिं नियमसो सिद्धो ।
ते वि असंखिज्जगुणा देसपएसेहिं जे पुट्ठा ॥ क्षेत्रं चतुर्दशरज्ज्वात्मकलोकाग्रं पञ्चचत्वारिंशद्योजनलक्षप्रमाणसिद्धिशिलारूपम् । यदुक्तम् - ४२५. पणयाललक्खजोयणविक्खंभा सिद्धसिल फलिहविमला ।
तदुवरिगजोअणंते लोगंतो तत्थ सिद्धठिई ॥ अथवा चरमभवशरीरप्रमाणात्तृतीयभागोनावगाहनारूपं क्षेत्रम् । यदुक्तम् - 20 ४२६. दीहं वा हस्सं वा जं चरमभवे हविज्ज संठाणं ।
तत्तो तिभागहीणा सिद्धाणोगाहणा भणिया ॥ क्षेत्रात् स्पर्शनाधिका षट्सु दिक्षु स्पर्शनाधिक्यात् । एकसिद्धमाश्रित्य कालः सादिरनन्तश्च, पश्चात् प्रतिपाताभावात् । सिद्धानां नान्तरं सर्वसंसारिकजीवानामनन्ततमे भागे सिद्धाः । सिद्धानां दर्शन-ज्ञाने क्षायिके भावे, जीवितं तु पारिणामिके भावे । 25 सर्वस्तोका नपुंसकसिद्धाः, ततोऽसङ्ख्यातगुणाः स्त्रीसिद्धाः; ततोऽपि पुरुषसिद्धारसङ्ख्यातगुणाः ।
15
1. A ईतिओ।

Page #247

१६८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ४२७. असरीरा जीवगणा उवउत्ता दंसणे य नाणे य ।
सागारमणागारं लक्खणमेयं तु सिद्धाणं ॥ ४२८. निच्छिन्नसव्वदुक्खा जाइजरामरणबंधणविमुक्का ।
अव्वाबाहं सुक्खं अणुहुँति सासयं सिद्धा ॥ ४२९. न वि अस्थि माणुसाणं तं सुक्खं न वि य सव्वदेवाणं ।
जं सिद्धाणं सुक्खं अव्वावाहं उवगयाणं । ४३०. सुरगणसुहं समग्गं सव्वद्धा पिंडियं अणंतगुणं ।
न वि पावइ मुत्तिसुहं अणंताहिं वग्गवग्गूहिं ॥ अन्यैरप्युक्तम्10 ४३१. स्थितिमासाद्य सिद्धात्मा तत्र लोकाग्रमन्दिरे ।
आस्ते स्वभावजानन्तगुणैश्वर्योपलक्षितः ॥ ४३२. यद्देवमनुजाः सर्वे सौख्यमक्षार्थसम्भवम् ।
निर्विशन्ति निराबाधं सर्वाक्षक्षीणनक्षमम् ॥ ४३३. सर्वेणातीतकालेन यच्च भुक्तं महद्धिकैः ।
भाविनो यच्च भोक्ष्यन्ति स्वादिष्टं स्वान्तरञ्जकम् ॥ ४३४. अनन्तगुणितं तस्मादत्यक्षं स्वस्वभावजम् ।
एकस्मिन् समये भुङ्क्ते तत्सौख्यं परमेश्वरः ॥ ४३५. अनन्तदर्शनज्ञानसौख्यशक्तिमयः प्रभुः ।
त्रैलोक्यतिलकीभूतस्तत्रैवास्ते निरञ्जनः ॥ 20- राजन् ! एवं नवतत्त्वानि४३६. जीवाई नवपयत्थे जो जाणइ तस्स होइ सम्मत्तं ।
भावेण सद्दहंतो अयाणमाणे वि सम्मत्तं ॥ ४३७. सव्वाइं जिणेसरभासियाई वयणाइं नन्नहा हुँति ।
इय बुद्धी जस्स मणे सम्मत्तं निच्चलं तस्स ॥ ४३८. अंतोमुहुत्तमित्तं पि फासियं हुज्ज जेहिं सम्मत्तं ।
तेसिं अवड्डपुग्गलपरिअट्टो चेव संसारो ॥
15
25
1. B अणुहंती । 2. Bणताहि वि व० ।

:

Page #248

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
अन्तर्मुहूर्त्तमष्टसमयोर्ध्वं घटीद्वयमध्यं यावदित्यर्थः । तच्चान्तर्मुहूर्त्तप्रमाणं सम्यक्त्वौपशमिकमुच्यते । यथोषरं दग्धं वा वनदेशं प्राप्य वनदवः स्वयमुपशममेति, तथा जीवोऽपि ग्रन्थिभेदानन्तरमन्तर्मुहूर्त्तमतिक्रम्य मिथ्यात्वस्यानुदयमधिगम्यान्तर्मौहूर्तिकमेतत् सम्यक्त्वं लभते । अपकृष्टः किञ्चिन्यूनः पुद्गलपरावर्त्तः । तस्येदं स्वरूपम्४३९. ओसप्पिणी अनंता पुग्गलपरियट्टओ मुणेयव्वो । तेतातीयद्धा अणागयद्धा अनंतगुणा ॥
इति तत्त्वानि । अन्येऽपि च श्रीजिनोक्तभावस्तत्त्वज्ञैर्ज्ञेयाः । यदुक्तम्४४०. तत्त्वानि व्रतधर्मसंयमगतिज्ञानानि सद्भावनाः, प्रत्याख्यानपरीषहेन्द्रियदमध्यानानि रत्नत्रयम् । लेश्यावश्यककाययोगसमितिप्राणप्रमादास्तपः
सञ्ज्ञाकर्मकषायगुप्त्यतिशया ज्ञेयाः सुधीभिः सदा ॥
इत्येतानि नवतत्त्वानि श्रीगुरुमुखेन श्रुत्वा श्रीकुमारपाल भूपालो हैधिगतजीवाजीवादितत्त्वः परिज्ञातषड्द्रव्यस्वरूपः परमार्हतः परमश्रावकः समजनि ।
✡
४४१. निसाविरामम्मि विबुद्धएणं, सुसावएणं गुणसायरेणं । देवाहिदेवाण जिणुत्तमाणं, किच्चो पणामो विहिणायरेणं ॥ ४४२. सिज्जाठाणं पमुत्तूणं चिट्ठिज्जा धरणीयले । भावबंधुं जगन्नाहं नमुक्कारं तओ पढे ॥
४४३. मंताण मंतो परमो इमु त्ति, धेयाण धेयं परमं इमं ति । तत्ताण तत्तं परमं पवित्तं, संसारसत्ताण दुहाहाणं ॥
१६९
§§५७. अथान्यदाऽनेकभूपालचक्रवालपरिवृतः श्रीकुमारपालभूपालः पञ्चाङ्गप्रणामेन * श्रीपरमगुरूणां क्रमपद्मं प्रणम्य गृहस्थानामुचितामहोरात्रिकीं क्रियामपृच्छत् । 15 ततः श्रीगुरवः प्राहुः- राजन् ! संसारविरक्तानां यतिधर्मानुरक्तानां श्रीजिनभक्तानां परमश्रावकाणामहोरात्रिक क्रियां श्रूयताम् । तथा हि

1. B सम्यक्त्वमौप० । 2. B उस्सप्पिणी । ★ 'ऽधिगत' इत्यतः पञ्चदशतमपङ्किगतः प्रणामेन ★ इत्यन्तः पाठः B आदर्शे नास्ति ।
5

10
४४४. कोऽहं पुणो कम्मि कुलम्मि जाओ, किं सम्मदिट्ठी वयनियमधारी । आहु हं दंसणमित्तजुत्तो, एयं तु अन्नं पि विचितइज्जा ॥
25
20

Page #249

१७०
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
'ब्राह्मे मुहूर्ते उत्तिष्ठेत्०' प्रारभ्य इत्याहोरात्रिकीं चर्यां यावत् श्रीयोगशास्त्रतृतीयप्रकाशमध्यात् वाच्यं दिनचर्यास्वरूपं चेति ।
५८. अन्यदा श्रीहेमचन्द्रगुरोर्लोकोत्तरैर्गुणैपरहृदयो नृपतिरुदयनमन्त्रिणं सभायां पप्रच्छ –‘यत् ईदृशं पुरुषरत्नं [कस्मिन् ] समस्तवंशावतंसे वंशे देशे 5 समस्तपुण्यप्रदेशे निःशेषगुणाकरे नगरे च समुत्पन्नमिति ।' नृपादेशादनु स मन्त्री जन्मप्रभृति तच्चरित्रं पवित्रमाह- अर्द्धाष्टमनामनि देशे धुन्धुकाभिधाने नगरे श्रीमन्मोढवंशे चाचिगनामा व्यवहारी सती जनमतल्लिका जिनशासने देवीव तस्य सधर्मचारिणी पाहिणी नाम्नीति । तयोः पुत्रश्चामुण्डागोत्रजायाः आद्याक्षराङ्केन चाङ्गदेवनामा समजनि, प्रवरभाग्यसौभाग्यपवित्रः गर्भे पुष्पितसहकारी गृहाङ्गणात् 10 पौषधशालायां फलितः इति स्वप्नसूचितः । स चाष्टवर्षदेशीयः श्रीदेवचन्द्राचार्येषु श्रीपत्तनात् तीर्थयात्रायै प्रस्थितेषु धुन्धुक्कके श्रीमोढवसहिकायां देवनमस्करणार्थं प्राप्तेषु सिंहासनस्थिततदीयनिषद्यायां सहसा निषण्णः सवयोभिः शिशुभिः समं धर्मदेशनादिकां क्रीडां कुर्वाणस्तैर्व्याघुट्यमानैर्दृष्टः । तदङ्गप्रत्यङ्गानां जगद्विलक्षणानि लक्षणानि निरीक्ष्य चिन्तितम्-यद्ययं क्षत्रियकुले जातस्तदा सार्वभौमो नरेन्द्रः, यदि वणिग्- विप्रकुले तदा 15 महामात्यः । चेद् दीक्षां गृह्णाति तदा युगप्रधान इव तुर्ये युगे कृतयुगमवतारयतीति । ततस्तत्पित्रोस्तस्य च नामादिकं शिशुभ्योऽधिगम्य तन्नगरनिवासि श्रीसङ्घ मेलयित्वा तत्स्वरूपं निरूप्य, तस्य गृहे गताः श्रीसूरयः । चाचिगे ग्रामान्तरगते मात्रा भाग्ययोगेन गृहागतः श्रीसङ्घः स्वागतकरणादिना तोषितः । मम पुत्रार्थमायातः श्रीसङ्घः इति हर्षाश्रूणि मुञ्चन्ती स्वं रत्नगर्भं मन्यमानापि विषण्णा । यतस्तत्पिता सुतरां मिथ्यादृष्टिः; 20 परं तादृशोऽपि ग्रामे नास्ति । तर्हि मया किं कर्त्तव्यमिति क्षणं मूढचित्ताऽभूत् । ततः प्रत्युत्पन्नमतिर्माता श्रीसङ्खेन समं श्रीगुरून् कल्पतरूनिव गृहायातान् ज्ञात्वाऽवसरज्ञा स्वजनानामनुमतिं लात्वा निजं पुत्रं श्रीगुरुभ्यो ददौ । ततः श्रीगुरुभिः श्रीसङ्घसमक्षं- 'हे वत्स ! श्रीतीर्थंकर-चकवर्त्ति - गणधरैरासेवितां सुरासुरनरनिकरनायकमहतीं मुक्तिकान्तासङ्गमदूर्ती दीक्षां त्वं लास्यसि ?' - इति प्रोक्ते स च बालकुमारकः प्राग्भवचारित्रा25 वरणीयकर्मक्षयोपशमेन संयमश्रवणमात्रसञ्जातपरमवैराग्यः सहसा ओमित्युवाच । ततो मात्रा स्वजनैश्चानुमतं पुत्रं संयमानुरागपवित्रं लात्वा श्रीतीर्थयात्रां विधाय कर्णावतीं जग्मुः श्रीगुरवः । तत उदयनमन्त्रिगृहे तत्सुतैः समं बालकधारकैः पाल्यमानः सकलसङ्घलोकमान्यः संयमपरिणामधन्यः वैनयिकादिगुणविज्ञो यावदास्ते तावता ग्रामान्तरादा
―

-
1. B समस्तपुण्यप्रदेशे देशे । 2. B च कस्मिन् समु० । 3. B शासनदेवीव । 4 B प्राप्तेषु पौषधशालायां सिंहा० । 5. B तत्र |
—

Page #250

१७१
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः। गतश्चाचिगः पत्नीनिवेदितश्रीगुरुसङ्घागमनपुत्रार्पणादिवृत्तान्तः, पुत्रादर्शनावधिसन्त्यक्तसमस्ताहारः कर्णावत्यां गतः । तत्र वन्दिता गुरवः, श्रुता धर्मदेशना । सुतानुसारेणोपलक्ष्य विचक्षणतयाऽभाणि श्रीगुरुभिः४४५. कुलं पवित्रं जननी कृतार्था, वसुन्धरा भाग्यवती च तेन ।
अवाह्यमार्गे श्रुतसिन्धुमग्नं, लग्नं परब्रह्मणि यस्य चेतः ॥ 5 ४४६. कलङ्कं कुरुते कश्चित् कुलेऽपि विमले सुतः ।
धननाशकरः कश्चिद् व्यसनैः पुण्यनाशनैः ॥ ४४७. पित्रोः सन्तापकः कश्चिद यौवने प्रेयसीमुखः ।
बाल्येऽपि म्रियते कोऽपि स्यात् कोऽपि विकलेन्द्रियः ॥ ४४८. सर्वाङ्गसुन्दर: किन्तु ज्ञानवान् गुणनीरधिः ।
___ 10 श्रीजिनेन्द्रपथाध्वन्यः प्राप्यते पुण्यतः सुतः ॥ इति श्रीगुरुमुखादाकर्ण्य सञ्जातप्रमोदः प्रसन्नचित्तश्चाचिगः । तत्र श्रीगुरुपादारविन्दनमस्यायै समायातेनोदयनमन्त्रिणा धर्मबान्धवधिया निजगृहे नीत्वा गुरुगौरवेन भोजयाञ्चक्रे । तदनु चाङ्गदेवं तदुत्सङ्गे निवेश्य पञ्चाङ्गप्रसादपूर्वकं दुकूलत्रयं द्रव्यलक्षत्रयं चोपनीय सभक्तिकमावर्जितश्चाचिगः सानन्दं मन्त्रिणमवादीत्-'मन्त्रिन् ! क्षत्रियमूल्ये- 15 ऽशीत्यधिकसहस्रम् १०८०, अश्वमूल्ये पञ्चाशदधिकानि सप्तदशशतानि १७५०, सामान्यस्यापि वणिजो मूल्ये नवनवति ९९ गजेन्द्रा एतावता नवनवतिलक्षा भवन्ति । त्वं तु लक्षत्रयमर्पयन् स्थूललक्षायसे । अतो मत्सुतोऽनय॑स्त्वदीया भक्तिस्त्वनय॑तमा । तदस्य मूल्ये सा भक्तिरस्तु, न तु मे द्रव्येण प्रयोजनमिति शिवनिर्माल्यवदस्पृश्यो मे । दत्तो मया पुत्रो भवताम्'- इति चाचिगवचः श्रुत्वा प्रमुदितमना मन्त्री तं परिरभ्य, साधु 20 साधु ! युक्तमेतदिति वदन् पुनस्तं प्रत्युवाच- 'त्वयाऽयं पुत्रो ममार्पितो योगिमर्कट इव सर्वेषामपि जनानां नमस्कारं कुर्वन् केवलमपमानपात्रं भविता, परं श्रीगुरूणां समर्पितः श्रीगुरुपदं प्राप्य बालेन्दुरिव महतां महनीयो भवतीति विचार्यतां यथोचितम्' । ततः स 'भवद्विचार एव प्रमाणमिति वदन् सकलश्रीसङ्घसमक्षं रत्नकरण्डमिव रक्षणीयं उदुम्बरपुष्पमिव दुर्लभं तं पुत्रं क्षमाश्रमणपूर्वकं श्रीगुरूणां समर्पयामास । श्रीगुरुभिरभाणि- 25 ४४९. धनधान्यस्य दातारः सन्ति क्वचन केचन ।
पुत्रभिक्षाप्रदः कोऽपि दुर्लभः पुण्यवान् पुमान् ॥
1. B कुलेऽतिविमले ।

Page #251

१७२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ४५०. धनधान्यादिसम्पत्सु लोके सारा हि सन्ततिः ।
तत्रापि पुत्ररत्नं तु तस्य दानं महत्तमम् ॥ ४५१. स्वर्गस्थाः पितरो वीक्ष्य दीक्षितं जिनदीक्षया ।
मोक्षाभिलाषिणं पुत्रं तृप्याः स्युः स्वर्गसंसदि ॥ 5 श्रीमहाभारतेऽप्युक्तम्
४५२. तावद् भ्रमन्ति संसारे पितरः पिण्डकाङ्क्षिणः ।
यावत् कुले विशुद्धात्मा यती पुत्रो न जायते ॥ इति श्रुत्वा प्रमुदितेन चाचिगेन प्रव्रज्योत्सवः श्रीस्तम्भतीर्थे आलिगवसहिकायां
कारयितः । सोमदेवमुनि म दत्तम् । 1088५९. यथान्यदा नागपुरे धनदेवनाम्नः श्रेष्ठिगृहे प्रथमालिकार्थं गतः । तद्गृहे
रब्बाभोजनं स्वर्णराशि च दृष्ट्वाऽग्रगं वृद्धसाधुं प्राह यथा- 'अभाग्यवसेनायं निर्धनो जातः । निधानगतमपि स्वर्णमङ्गारीभूतं राशीकृतमस्ति'। सोमदेवमुनिना प्रोक्तम्-'मया तु स्वर्णराशिददृशे' । गवाक्षस्थेन श्रेष्ठिना तन्निशम्य क्षुल्लकमाहूय, अङ्गारकराशौ करो दापितः ।
तत्सर्वं स्वर्णं जातम् । तत्प्रच्छादकः कश्चिद् व्यन्तर: परब्रह्मतेजोऽसहिष्णुर्नष्टः । ततः 15 सञ्जातचमत्कारेण श्रेष्ठिना श्रीसद्धेन च हेमचन्द्रनाम दापितम् । ततः शनैः शनैर्ज्ञानेन तपसा विनयादिगुणैर्वयसा च वर्द्धमानो निजौदार्यगाम्भीर्यादिगुणैरावर्जितश्रीगुरु-गच्छश्रीसङ्घलोकः, कदाचित् श्रीगुरूनापृच्छ्य युगादौ लोकोपकाराय परब्रह्ममयपरमपुरुषप्रणीतमातृकाऽष्टादशलिपिन्यासप्रकटनप्रवीणाया ब्राह्म्या आदिमूर्ति विलोकनाय
काश्मीरदेशं प्रति प्रस्थितः श्रीहेमचन्द्रः । ततः कियति मार्गेऽतिक्रान्ते सति मिथ्या20त्वतम:करालेऽस्मिन् कलिकालेऽस्य श्रीजिनशासनप्रभावकस्य महापुरुषस्य बह्वपायसङ्कले पथि मा भूद् भ्रमणप्रयासः - इति सा भगवती स्वयं दिव्यरूपधारिणी सम्मुखीना समाजगाम निशीथे । अजिह्मपरब्रह्मवर्चसं पद्मासनासीनमर्द्धनिमीलितलोचनं समाधियोगस्वाधीनस्वान्तं ध्यानाधिरूढं श्रीहेमचन्द्रं दृष्ट्वा प्रोवाच४५३. रुद्धे प्राणप्रचारे वपुषि नियमिते संवृतेऽक्षप्रपञ्चे,
नेत्रस्पन्दे निरस्ते प्रलयमुपगते सर्वसङ्कल्पजाले । भिन्ने मोहान्धकारे प्रसरति महसि क्वापि विश्वप्रदीपे; धन्यो ध्यानावलम्बी कलयति परमानन्दसिन्धौ प्रवेशे ॥
25
1. B दापितं श्रीगुरुभ्यः । ततः । 2. B आदिमूर्तिवि० । 3. B प्रवेशं ।

Page #252

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१७३ ४५४. सङ्कल्पमात्रादपि सिद्धकार्या, वाञ्छन्ति ते नैव तथापि किञ्चित् ।
इच्छाविनाशेन यदस्ति सौख्यं, त एव जानन्ति गुरुप्रसादात् ॥ तथाप्ययं परमपुरुषः सकलपुरुषार्थप्रणेताऽस्मिन्निरतिशये काले श्रीशासनस्य प्रभावको भावीति कृत्वा कतिपयविद्यामन्त्रान् श्रीविद्याप्रवादसंवादसुन्दरान् साम्नायान् प्रदाय प्रमुदिता भगवती भारती कृतस्तुतिस्तिरोऽभूत् । पुनः पश्चादागताः ।।
5
६६६०. एकदा श्रीगुरूनापृच्छ्यन्यगच्छीयदेवेन्द्रसूरि-मलयगिरिभ्यां सह कलाकलापकौशलाद्यर्थं गौडदेशं प्रति प्रस्थिताः । खिल्लूरग्रामे गताः । तत्र ग्लानो मुनिर्वैयावृत्त्यादिना प्रतिचरितः । श्रीरैवतकतीर्थे देवनमस्करणकृतातिर्यावद्ग्रामाध्यक्षश्राद्धेभ्यः सुखासनं तद्वाहकांश्च प्रगुणीकृत्य रात्रौ सुप्तास्तावत् प्रत्यूषे प्रबुद्धां स्वं रैवतके पश्यन्ति । शासनदेवता प्रत्यक्षीभूय कृतगुणस्तुतिर्भाग्यवतां भवतामत्र स्थितानां सर्वं 10 भावीति गौडदेशगमनं निषिध्य महौषधीरनेकान् मन्त्रान् नामप्रभावाद्याख्यानपूर्वकमाख्याय स्वं स्थानं जगाम ।
६६६१. एकदा श्रीगुरुभिः सुमुहर्ते दीपोत्सवचतुर्दशीरात्रौ श्रीसिद्धचक्रमन्त्रः साम्नायः समुपदिष्टः । स च पद्मिनीस्त्रीकृतोत्तरसाधकत्वेन साध्यते । ततः सिध्यति, याचितं वरं दत्ते, नान्यथा । ततोऽन्यदा कुमारग्रामे धौतां शोषणार्थं विस्तारितां शाटिकां 15 समालोक्य पृष्टो रजकस्तैः- 'कस्या इयं शाटिकेति ?' सोऽवदद्- 'ग्रामाध्यक्षपत्न्या इयम्'। ततो गतास्तस्मिन् ग्रामे । ग्रामाध्यक्षप्रदत्तोपाश्रये स्थिताः । स च प्रत्यहं समेति, धर्मदेशनां शृणोति । तेषां ज्ञानक्रियावैराग्यप्रमत्तत्वादिगुणान्, दृष्ट्वा, तथाविधभव्यत्वपरिपाकाद् गुणानुरागरञ्जितस्वान्तः प्रमुदितः प्राह- 'यूयमनिच्छपरमेश्वराः, कमपि कार्य मत्साध्यं ममादिशन्तु ।' ततस्ते तं स्वान्तनिवेदिनं गुणानुरागगम्भीरवेदिनं ज्ञात्वा प्राहुः- 20 'अस्माकं श्रीसिद्धचक्रमन्त्रः साधयितुमिष्टोऽस्ति । स च पद्मिनीस्त्रीकृतोत्तरसाधकत्वेन सिध्यति नान्यथा । तेन तव या पद्मिनी स्त्री वर्त्तते, तां लात्वा कृष्णचतुर्दशीरात्रौ रैवतकाचले समागच्छ, अस्माकमुत्तरसाधकत्वं कुरु; विकारदर्शने शिरच्छेदस्त्वयैव विधेयः'- इत्याकर्ण्य ग्रामाध्यक्षो विस्मयस्मेरमना मनाग्विमह्यं चिन्तयाञ्चकार-'एते तावन्महर्षयः समतृणमणिलोष्टकाञ्चनाः परब्रह्मसमाधिसाधकाः, तद्येतेषामिदं कार्यं वर्यं 25
__ 1. B ०दागताः श्रीहेमचन्द्राः । 2. B कृतार्त्तयो याव० ।

Page #253

१७४
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः समर्यादमनया स्त्रिया चेद् भवति तदा तथाऽस्तु, किं बहुविचारेण' -इति विचिन्त्य तैरुक्ते दिने तैः समं सस्त्रीकः सुतरां निर्भीक: श्रीरैवताचलमौलिमलञ्चकार । ते च त्रयः कृतपूर्वकृत्याः श्रीअम्बिकाकृतसान्निध्याः शुभध्यानधीरधियः श्रीरैवतदेवतादृष्टौ त्रियामिन्यामाह्वानावगुण्ठनमुद्राकरणमन्त्रन्यासविसर्जनादिभिरुपचारैर्गुरूक्तविधिना समीपस्थ5 पद्मिनीस्त्रीकृतोत्तरसाधकक्रियाः श्रीसिद्धचक्रमसाधयन् । तत इन्द्रसामानिकदेवोऽस्याधिष्ठाता प्रत्यक्षीभूय पुष्पवृष्टिं विधाय स्वेप्सितवरं वृणुतेत्युवाच । ततः श्रीहेमसूरिणा राजप्रतिबोधः; देवेन्द्रसूरिणा निजावदातकरणाय कान्तीनगर्याः प्रासाद एकरात्रौ ध्यानबलेन सेरीसकग्रामे समानीत:'- इति जनप्रसिद्धिः; मलयगिरिसूरिणा सिद्धान्त
वृत्तिकरणवर:;- इति त्रयाणां वरं दत्त्वा देवः स्वस्थानमगात् । प्रमुदितो ग्रामाधीशः । 10 प्रत्यूषे बहुवित्तव्ययेन प्रभावनां विधाय त्रयाणां ध्यानध्येयं ब्रह्मदाढयँ देवकृतप्रशंसा
वरप्रदानं च जनेषु प्रकटीकृत्य निजजायां गृहीत्वा स्वग्रामं जगाम ।
६६६२. अथ श्रीपत्तने गुरुभिः सह सिद्धराजसभायां गतो हेमचन्द्रमुनिः । स्वविद्वत्तयाऽप्रतिमः प्रीणितान्तर्वाणिगणः प्रमुदितेन सिद्धभूपतिना कारिताचार्यपदमहोत्सवः प्रत्यहं कलाकौशलेन कालं गमयति ।
15 ६ ३. अन्यदा नृपेण 'किं वाच्यतेऽद्यकल्ये?' इति पृष्टे, अजिह्मपरब्रह्मैक
कारणव्रतविचारे 'स्थूलभद्रमुनीन्द्रचरित्रम्' इत्युक्ते राजा समग्रमामूलतस्तच्चरित्रं पप्रच्छ । ततः सविस्तरं कथिते चरित्रे राजा प्रमुदितः । अत्रावसरे मिथ्यादृगालिगो (पाठान्तरेण'मिथ्यादृष्टिागिलो) मन्त्री प्राह-'अहो सम्प्रति काले क्व मनुष्याणामेवंविध इन्द्रिय
जयः । यतः- 'विश्वामित्रपराशरप्रभृतयो०' [इत्यादि पद्यम्] । ततः श्रीसूरिभिः 20 प्रत्युत्तरमदायि-'सिंहो बली द्विरद०' इति श्रुत्वा राजा चमत्कृतः । नवीनं व्याकरणं कृतम् । एते ते हेमसूरयः ।' इति श्रुत्वा राज्ञा श्रीकुमारपालेन श्रीमोढज्ञातीयानां लोकानां चामराः दत्ताः । -इति दीक्षाप्रबन्धः ।
६६४. अन्यदा श्रीगुरवः सभायां व्यसनानि निराकर्तृ प्राहु:४५५. द्यूतं च मांसं च सुरा च वेश्या, *पापद्धिचौरी( चौर्ये ) परदारसेवा ।
एतानि सप्तव्यसनानि राजन् !, घोरातिघोरं नरकं नयन्ति ॥ 1. B ०तः । तदभ्यर्थनया नवीनं । * 'पापद्धिचौर्ये' इति पाठः समीचीनो भाति ।
25

Page #254

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
४५६. द्यूताद् राज्यविनाशनं नलनृपः प्राप्तोऽथवा पाण्डवाः,
मद्यात् कृष्णनृपश्च राघवपिता पापद्धितो दूषितः । मांसात् श्रेणिकभूपतिश्च नरके चौर्याद्धतो मण्डिको; वेश्यातः कृतपुण्यको गतधनोऽन्यस्त्रीमृतो रावणः ॥
ततः सभायामेतानि सप्तकथानकानि व्यसनदोषप्रकाशकानि श्रीगुरुमुखेन श्रुत्वा 5 राजा लोकानां ज्ञापनाय सप्तव्यसनानि मृण्मयानि कारयित्वा रासभेष्वारोप्य राजमार्गे भ्रामयित्वा लकुटादिभिर्हन्यमानानि श्रीपत्तनात् निजदेशाच्च निरचीकशत् ।
✡
६५. अथान्यदा श्रीजिनधर्माभिमुखं नृपं ज्ञात्वा श्रीपर्वताद् भैरवानन्दो नाम योगी पञ्चशतयोगिपरिवृतः श्रीपत्तनमागतः । सम्मुखगमने राज्ञा पृष्टा: श्रीसूरयः प्राहु:'शोभनमिदम्, परं परीक्षा क्रियते, ततो गम्यते ।' समस्यापदं राजपुरुषकरेण प्रेषितम् । 10 यथा - 'च्यारि घाय जोगवई स जोई'- इति एतत्समस्यापदं विचार्य कीदृशाश्चत्वारो घाता भविष्यन्तीति घातभीतस्त्रियामिन्यां नष्टः । प्रत्यूषे घातस्वरूपं राज्ञा पृष्टा गुरवः प्राहु:
४५७. एय अउव्व(व्वी? ) जोई मुद्दामणमेहुणअणवाईनिद्दाए । परमत्थु न बुज्झइ कोई च्यारि घाय जोगवई सो जोई ॥
१७५

✡
६६६६. अथ गङ्गातटे दीपकाख्यद्विजात् त्रैपुरं मन्त्रं प्राप्य नर्मदातटे देवबोधिद्विजोऽसाधयत् । तुष्टा त्रिपुरा तस्य, 'एकवाक्येन याचस्व वरम्' इत्युवाच प्रत्यक्षा। सोऽपि बुद्धिमान् 'भुक्ति-मुक्ति- सरस्वती 'रिति ययाचे । ततः प्रभृति महेन्द्रजालादिविद्यावान्, चूडामण्यादिशास्त्रैरतीतादिज्ञाता, कदलीदण्डपत्रमयमामसूत्रतन्तुबद्धं सुखासनमधिरोहति । चतुरशीत्यासनकरणप्रवीणः, कायगतषट्चक्रविज्ञानचक्रवर्ती, षोडशाधार - 20 धीरधीः, लक्षत्रयदक्षः, व्योमपञ्चकपण्डितः, पूरक- कुम्भक - रेचकादिप्राणायामक्रियाकुशलः, इडा-पिङ्गला- सुषुम्णा- गान्धारी - हस्तिनीप्रमुखदशमहानाडीवातसञ्चारचतुरः, आद्विजमातङ्गप्रार्थकगृहेषु यथार्हं रूपकरणाद् भुक्तिः, श्रीजिनधर्मानुरक्तं नृपं ज्ञात्वा स श्रीपत्तने समायातः । सर्वद्विजै: सत्कारितः, चमत्कारदर्शनाल्लोकैश्च । राजगुरुरिति मत्वा राजापि सम्मुखमागतः । कदलीपत्रसुखासनस्थः शिशुकारितवाहककर्मा राजादि - 25 परिवारपरिवृतः शालाग्रे समायातः । कौतुकाकुलितसकलपरिवारप्रेरितो मध्ये प्रविष्टः । 1. B अउव्वा । 2. B ० धारधीः ।

15

Page #255

5
10
१७६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
सूरयस्तु पुरापि पूरितासनमुद्राः प्राणायामलघुभूतशरीराः शिष्याकर्षितसिंहासना निरालम्बा: स्थिताः सन्ति । तान् तदवस्थान् दृष्ट्वा विस्मितो देवबोधिः । सर्वेऽपि लोका विस्मयस्मेरमानसाः प्रोचुः - अहो ! सूरीणां निराधारमाकाशेऽवस्थानमिति । तेन कवित्वशक्तिपरीक्षार्थं समस्यापदमर्पितम् । यथा
४५८. व्याषिद्धा रुदती मुखं च नयने स्वे गर्हते कन्यका । तदाकर्ण्य-‘भगवन् ! किमुच्यते युष्मच्छिष्याणां विदुषां सरस्वतीसर्वस्वमुखानां प्रथममहमेव श्रीभगवदाज्ञया पूरयामीति प्रमाणं कृत्वा कपर्दी श्रावकः सर्वान् निवार्य पूरयामास
४५९. नैतस्याः प्रसृतिद्वयेन सरले शक्ये पिधातुं दृशौ,

रुद्राक्षी च विलोकते शशिमुखी ज्योत्सनावितानैरियम् । इत्थं मध्यगता सखीभिरसकृद् दृग्मीलनाकेलिषु; व्याषिद्धा रुदती मुखं च नयने स्वे गर्हते कन्यका ॥
श्रीहेमसूरिसेवापरस्य श्रावकस्यापि शीघ्रकवितां दृष्ट्वा विस्मयस्मेरः 'शोभनोऽयम्, वयं समुत्सुकाः स्मः' इत्युक्त्वा गतः । राज्ञाऽन्त्यजात् निमन्त्रापितः । तेन मानितं 15 निमन्त्रणम् । द्विजादीनां विमर्शः कथमन्त्यजगृहे भोजनं करिष्यतीति । सहस्रलिङ्गसरोवरटोडकयोर्मोचितं भोज्यम् । राजा तु राजपाटिकामिषेण सरोवरसमीपे समायातः । देवबोधिः स्नानार्थं जलान्तः प्रविष्टः । कृष्णश्वा भूत्वा निर्गतो भुक्तं तद्भोजनम् । पुनर्जलान्तः प्रविश्य देवबोधिर्भूत्वाऽगात् । राज्ञः सर्वेषां लोकानां च विस्मयोऽभूत् । राज्ञा निजावासे निमन्त्रितः । विविधा भक्तिः कृताः । अन्यदिने देवार्चावसरे 20 सप्तपूर्वजानां मस्तकानि कीटैरावृतानि प्रोचुः - 'हे वत्साऽस्माभिस्तुभ्यं राज्यं दत्तम्, त्वं महतीं प्रौढिं नीतः । अस्मन्मार्गं मुक्त्वा जैनोऽभूत्, तेन राज्यं पश्चाद् ग्रहीष्यामः । सप्तमे नरके पातिता वयम् । त्वया किं कृतम् ? । त्यक्तः स्वकुलाचारः । त्यजाधुनाऽपि कुमार्गप्रवृत्तिम्'। एतदाकर्ण्य राजाऽविज्ञातपरमार्थः किङ्कर्त्तव्यताजडोऽभूत् । सविषादमिदमचिन्तयत् -‘अहो ! सकलशास्त्रसंवादसुन्दरोऽयं जीवदयाधर्मः सर्वप्राणिप्रियः कथं 25 कुमार्गः कथ्यते, किमत्र तत्त्वम् ?' । तस्मिन् दिने लोकमध्ये महाप्रभावोऽभूत् मिथ्यादृक्शासने । द्वितीयदिने व्याख्यानावसरे प्रथमं परिमलसुगन्धः, पश्चाद्विमानम् । विमानादुत्तीर्य मूलराजप्रभृतयः पूर्वजाः श्रीगुरून्नमस्कृत्य श्रीकुमारपालं प्रति प्राहु:'वत्स ! त्वया नरकान्तं राज्यं प्राप्य कलिकालेऽपि महतां महनीयस्त्रिभुवनोत्तमः 1. B प्रणामं । 2. B ऽन्त्यजगृहेषु नि० । 3. B सरोवरतोडक० ।

Page #256

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१७७ श्रीजिनधर्मः प्रतिपन्नः । स्वर्गस्था वयं प्रमुदिता देवसंसदि ।' एतन्निशम्य राजा सचमत्कारमनाः प्राह- ‘भगवंस्तत्र तादृशमत्रेदृशं किमत्र तत्त्वम् ?' श्रीगुरवः प्राहुः'नरेश्वर ! तत्रापि, अत्रापि च नरकस्वर्गादिदर्शने सर्वं कलाकौशलमिदम् । तव पूर्वजाः यत्र स्वकर्मणा गताः, तत्र सन्ति । जिनवाक्यमेतत् । पूर्वोक्तदशलक्षणो धर्मः'। ततो लज्जितो राजा । क्षामिता गुरवः। राजपूर्वजानामागमनं दृष्ट्वा नष्ट्वा पश्चिमरात्रौ गतः। 5
६६६७. एकदा कोऽपि ब्राह्मणः परीक्षार्थं हरीतकी मुष्टौ बद्ध्वा सप्रमुदित
उवाच
४६०. हेमसूरि मू करि किसिउं हरडइ काइं रडेइ ।
जिणि कारणि हुं घालियउ सव्वह वंजण छेहिं । इति श्रुत्वा प्रमुदितः प्राह- 'अतः परं न रटिष्यति । युष्माभिः स्वनामाग्रे स्थापितो- 10 ऽस्ति ।' इत्यादिवाक्यैः ब्राह्मणैर्विद्वद्भिः सह प्रीतिरुत्पन्ना । यतः४६१. असारसंसारमहीरुहस्य, सुधोपमं स्वादुफलं तदेकम् ।
परस्परं मत्सरवर्जितानां, यद्वर्द्धते प्रीतिरियं नराणाम् ॥ ६६६८. एकदा व्याख्यानमध्ये श्रीगुरुभिर्हाहेति प्रोचे, चन्द्रयशगणिना तु हस्तौ घृष्टौ मुक्ते व्याख्याने तु राज्ञा पृष्टम् -'भगवन् ! युवाभ्यां किं कृतम् ?' श्रीगुरुभिरूचे- 15 'राजन् ! देवपत्तने श्रीचन्द्रप्रभप्रासादे दीपेन चन्द्रोदयो लग्नोऽस्माभिदृष्टः । स तु हस्तौ घृष्ट्वा अनेन विध्यापितः । राजा चमत्कृतः, स्वपुरुषैनिर्णयं व्यघात् । अहो ! निरतिशये कालेऽपि श्रीभवतामपूर्वं ज्ञानम् ।
६९. ततः पूर्वभवमपि मे ज्ञास्यन्तीति तदपृच्छत्-'भगवन्निदमपि ज्ञायते, यदहं पूर्वभवे कीदृशोऽभूवम् ।' श्रीगुरुभिरुक्तम्-'राजन्निरतिशयकालोऽयम् । यत: 20 श्रीवीरनिर्वाणाद् वर्षाणां चतुःषष्ट्या चरमकेवली श्रीजम्बूः सिद्धिं गतः । तेन सह द्वादश वस्तूनि त्रुटितानि । ४६२. मणपरमोहिपुलाए आहारग-खवगउवसमे कप्पे ।
संयमतियकेवलसिज्झणा य जंबुम्मि विच्छिन्ना ॥ सहस्रवर्षेण सर्वं पूर्वगतं श्रुतं व्यवच्छिन्नम् । सम्प्रति त्वल्पं श्रुतम् । तथापि देवतादेशेन 25 विज्ञाय किमपि कथयिष्यामः । ततो रात्रौ शुभध्याने स्थिताः । समायातः पूर्वाराधितश्रीसिद्धचक्रसुरः । पृष्टो राज्ञः पूर्वभवम् । तेन निवेदितं सर्वं भवस्वरूपम् । ततः प्रभाते
1. B धर्मस्तत्त्वम् । 2. B गतो देवबोधिः । 3. B बद्ध्वा उ० ।

Page #257

१७८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः राज्ञः समस्तसभासमक्षं कथितम्, यथा-'राजन् ! पूर्वभवे मेदपाटपरिसरे जयपुरे जयकेशी राजाऽभूत, तत्पुत्रो जयताक: सप्तव्यसनवान् पित्रा निष्काशितो मेदपाटपरिसरे पर्वतश्रेण्यां पल्लीपतिर्जातः । अन्यदा नरवीरस्य सार्थवाहस्य सार्थः सर्वोऽपि
लुण्टितस्तेन । सार्थवाहस्तु मालवदेशं गत्वा तत्र राजानं विज्ञप्य सैन्यमानीय 5 पल्लीमवेष्टयत् । तन्महद्बलं मत्वा जयताको नष्टः । नरवीरेण वणिजाकारेण कीटमारि:
कृता । तत्पत्नी सगर्भा हता । भूपतितो बालः शिलायामास्फालितः । ततो मालवकदेशे राज्ञोऽग्रे स्वरूपे निरूपिते, राज्ञा हत्याद्वयं स्त्री-बालरूपं लग्नम्, अतोऽयमद्रष्टव्यमुखोऽस्तीति निष्काशितः स्वदेशात् । स च सार्थवाहो नरवीर: पदे पदे लोकैनिन्द्यमानः
पश्चात्तापपरो वैराग्यात्तापसो भूत्वा तीव्र तपस्तत्त्वा मृत्वा जयसिंहदेवो जातः । स च 10 हत्याद्वयादपुत्रः । जयताकोऽपि देशान्तरं गच्छन् रूपसौभाग्यवानाकर्णाकृष्टकोदण्डो मृगयापर: मार्गे श्रीयशोभद्रसूरिभिदृष्टः । प्रोक्तश्च४६३. क्षत्रियोऽसि नराधीश ! प्रतिसंहर सायकम् ।
आर्त्तत्राणाय वः शस्त्रं न प्रहर्तुमनागसि* ॥
भो क्षत्रिय ! एवंविधं पवित्रं क्षात्रगोत्रमवाप्य मा जीवहिंसा कुरु । एतदाकर्ण्य 15 लज्जितः प्राह- 'भगवन् ! ४६४. बुभुक्षितः किं न करोति पापं, क्षीणा नराः पापपरा भवन्ति ।
आख्याहि भद्रे ! प्रियदर्शनस्य, न गङ्गदत्तः पुनरेति कूपे ॥ ततः श्रीगुरुवचसा व्यसनानि मुक्तानि । श्राद्धैः शम्बलादिकं दत्तम् । शनैः शनैः प्राप्तप्रतिबोधो नवलक्षतिलङ्गे देशे उरङ्गलपुरे ओढरवणिग्गृहे भोजनादिवृत्त्याऽस्थात् । 20 एकदा पर्युषणापर्वणि स श्रीमान् ओढर: श्रावकः पुत्रपौत्रमित्रादिपरिकरः
सप्रधानपूजोपकरणः श्रीजिनगृहमगात् । तत्र विधिना जिनस्य स्नात्रं विधाय पूजावसरे जयताकं प्राह- 'गृहाणेदं पुष्पादिकम्, कुरु जिनेन्द्रपूजाम्, गृहाण स्वजन्मजीवितफलम् ।' ततः स तदाकाचिन्तयत्-'अदृष्टपूर्वोऽयं देवः परमेश्वरः प्रसन्नवदनः नासाग्रन्यस्तहक्
परमयोगमुद्रासीनः निरञ्जनस्वरूपः । तत्कथं परकीयैः पुष्पैः पूज्यते । ततः स्वकीय25 पञ्चवराटकक्रीतपुष्पैरानन्दाश्रुप्लावितदृक् प्रसन्नमनोवाक्कायः पारमेश्वरीं पूजामकरोत् ।
ततोऽहो ! यद्येते भोगभाजोऽपि व्यवहारिणोऽद्य तपः कुर्वन्ति, ततः पुण्यमद्यतनं दिनमित्यहमपि विशेषतस्तपः करोमीति गुरूणां मुखेनोपवासमकरोत् । प्रभाते विशुद्ध
1. B मालवकदेशं । 2. B राज्ञोऽग्रे कैश्चित्तत्स्वरूप० । * 'अनागसि' इत्यस्योपरि B प्रतौ 'अपापे' इति टिप्पणी । 3. B सपुत्र० ।

-

Page #258

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१७९
श्रद्धया साधूनां दानमदात् । ततः स्वं कृतार्थं मन्यमानः कृतपुण्यः सन् मृत्वा त्वं त्रिभुवनपालपुत्रो जातः । ओढरश्रावकस्तु उदयनमन्त्री, यशोभद्रसूरयस्तु वयम् । त्वं पुनरितो निजायुः प्रान्ते महर्द्धिकव्यन्तरदेवत्वमधिगम्य ततश्च्युत्वा चात्रैव भरतक्षेत्रे भद्रिलपुरे शतानन्दनृप - धारिण्योः पुत्रः पैत्रिकराज्यमवाप्य भावि श्रीपद्मनाभजिनेन्द्रधर्मदेशनां श्रुत्वा प्रतिबुद्धः परिहृत्य राज्यलक्ष्मीं प्रव्रज्यैकादशगणधरो भूत्वा 5 केवलज्ञानमासाद्य मोक्षं यास्यसि ।' एतन्निशम्य राजा विस्मितः प्राह - 'भगवन् ! कोऽत्र प्रत्यय: ? ।' श्रीगुरुभिरूचे - 'राजन् ! अद्यापि ओढरवंशीयाः सन्ति उरङ्गलपुरे तेषां गृहे जीर्णदासी पूर्ववृत्तान्तान् जानाति । सा गत्वा पृष्टा सती सर्वं कथयिष्यति ।' ततो राज्ञा निजपुरुषैस्तत्सर्वं स्वरूपं ज्ञातं दास्या मुखेन जयताकभवसत्कम्; ज्ञातं च जयसिंहदेवेन सह वैरकारणम् । चिन्तितं च निजमनसि 'अहो ! वैरकारणम्, दारुणः संसार आत्मन् !' 10 ततो राजा संवेग - निर्वेदाभ्यामालिङ्गितः । सञ्जात श्रीजिनधर्मस्थैर्यः श्रीहेमसूरीणां 'कलिकालसर्वज्ञ 'पदमदात् ।
§§७०. कस्मिन्नप्यवसरेऽणहिल्लपुरे श्रीकुमारपालनामा नरेश्वरो वाहकेल्यां व्रजन् सौन्दर्यवर्यनिर्जितसुरसुन्दरीमबालेन्दुवदनां कामप्यबलां बालिकामालोक्य तद्रूपापहृतहृदयः संनिहितप्रसादचिन्तकं प्रति केयमित्यादिशंस्तेनेति विज्ञपयाञ्चक्रे - 'अपारश्रुतकूपार- 15 पारदृश्वतया सञ्जात' कलिकालसर्वज्ञ 'प्रसिद्धेर्द्वादशभिन्नतपः समाराधनवैशबन्दीकृताष्टमहासिद्धेर्निःशेषभूपालमौलिचुम्बितपादपीठस्य आयुष्मतः श्रीहेमचन्द्रमहर्षेराश्रमनिवासिनी अहिंसानाम्नी कनीयमिति निशम्य सद्यः कदाचित्तान् महर्षीन् हर्षभाक् सभक्तिकं सौधमाकार्य तद्वृत्तान्तं पृच्छंस्तै ( पृष्टैस्तै) रूचे-'त्रिजगदेकसार्वभौमस्य श्रीमदर्हद्धर्मस्य अनुकम्पानाम पत्नी'; 'कथं धर्मस्य राज्यत्वम् ?' यतः
४६५. जिनमतनगरेऽस्मिन् मोहमत्तारिजेता,
जयति जनितधामा धर्मनामा नरेन्द्रः । नियतमर्परिभूतं यस्य राज्यं प्रभूतं; विलसति नयपूतं तत्त्वसप्ताङ्गमेतत् ॥
अर्द्धासनोपविष्टाऽनुकम्पानाम महादेवी । तस्याः कुक्षिसरसि राजहंसी निःसीम - 25 सौन्दर्याऽहिंसाभिधा[पुत्री] । यस्मिन् लग्ने सुताऽजनि, तल्लग्नं ग्रहबलं तत्पित्रा सर्वविदा
1. B श्रद्धया स्वभोजनमध्यात् सा० । 2. B ० त्यादिशत् । ते० । 3. B व्वशंवदी । 4. B राजत्वम् । 5. A ०परिभूयं । 6. B ०सरसी ।

20

Page #259

10
१८०
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः एवमादिष्टम्-यदियमतीव पुण्यवती दुहिता । पुत्रजन्मोत्सवादप्यस्या जन्म श्लाघ्यम् । अतः क्रमेण वर्द्धमाना कन्या साऽनुरूपवराप्राप्त्या वृद्धकुमारी भूत्वाऽनुरूपेण केनापि महीमहीन्द्रेण सोपरोधमूढा, तं च स्वं च जनकं च परामुन्नतेः कोटि नेष्यति-इति तद्वाक्यपर्यन्ते तदर्थिनाऽनुकूल्य तस्याः सविधे सद्गुद्धिनाम्नी दूतीं नृपः प्राहिणोत् । सा तां 5 सप्रश्रयं प्रणिपत्य 'स्वामिनि राजकन्ये ! धन्यतमासि, यत्त्वामष्टादशदेशसम्राट् समस्त
सामन्तसीमन्तकर्मणि मयूखमालालङ्कृतचरणकमलयुगलश्चौलुक्यचक्रवर्ती त्वामुद्वोढुमभिलषती'ति तद्वचसा मुखमोटनया विनयं नाटयन्ती सोपहासं सैवं प्राह४६६. निष्किञ्चनेन दयितेन विवाहितेन,
यद्योषितां सुखपदं न तदीश्वरेण । भागीरथीं वहति यां शिरसा गिरीशो;
लक्ष्मीपतिः स्पृशति नैव पुनः कदापि ॥ अलं नरकान्तप्राज्यसाम्राज्यप्राप्तिप्रलोभनवार्त्तया । ४६७. सत्यवाक्, परलक्ष्मीमुक्, सर्वभूताभयप्रदः ।
सदा स्वदारतुष्टश्च सन्तुष्टो मे पतिर्भवेत् ॥ 15 इति तस्या दुःश्रवं प्रतिश्रवमाकर्ण्य सा विफलवैदग्ध्यमानिनी स्वं पदमुपगता स्वामिनं
सर्वथा निराशमकरोत् । तदनु तं नृपं तद्वियोगाग्निमग्नमाकलय्य श्रीहेमसूरिस्तमिति प्रतिबोधितवान्-'यः कन्याया इतरलोके दुष्करः सङ्गरः स तवाप्युभयलोकहितस्तदनुकूलताहेतुश्च । अतस्तमपि निर्मापय स्वनिस्सीमोन्नतये । ४६८. सुकलत्रस्य सम्पत्तिः पुंसां भाग्यनिबन्धनम् ।
या प्रीतिजननी जन्या सा सौभाग्योपरि मञ्जरी ॥ ४६९. स्थाने निवासः सुकलं कलत्रं, पुत्रः पवित्रः स्वजनानुरागम् ( रागः)।
न्यायाच्च वित्तं सुहितं च चित्तं, निश्छद्म धर्मस्य सुखानि सप्त ॥ सा सर्वथा परिणेतुमुचितैव । यतः
४७०. धन्यां सतीमुत्तमवंशजातां, लब्ध्वाधिकां याति न कः प्रतिष्ठाम् । 25
क्षीरोदकन्यां गिरिराजपुत्रीं; गोपस्तथोग्रश्च यथाधिगम्य ॥ इति तेन महर्षिणा प्रतिबोध्य तानशेषानभिग्रहान् ग्राहयित्वा तस्याः प्रदानं चक्रे ।
20
1. B ०सीमन्तकमणिम० । 2. B सोपहासमेवं । 3. B सम्प्रदानं ।

.

Page #260

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः।
१८१ ६६७१. अथ संवत् द्वादशाधिकषोडश १२१६ वर्षे मार्गशुदि द्वितीयायां लग्ने बलवति संवेगमतङ्गजारूढो रत्नत्रयवस्त्रालङ्कृतो दक्षिणपाणिबद्धोरुदानकङ्कणः सम्यक्त्वानुचरेण समं श्रद्धासहोदरया क्रियमाणलवणावतारणो गुरुभक्तिदेशविरतिजानिणीभ्यां गीयमानधवलमङ्गलः पौषधवेश्मद्वारि अनुकम्पाकन्याजनन्या कृतप्रोङ्खण: श्रीमन्महादेवार्हतः साक्षि स नृपतिरहिंसायाः प्राणिं जग्राह । तदा तारामेलनपर्व । अथ 5 षट्त्रिंशत् सहस्रप्रमाणं त्रिषष्टिचरितं नवाङ्गवेदीमहोत्सवादानीय वेदिपदुद्या(?)स्थाने कपर्दप्रत्येकं विंशति वीतरागस्तवाः । तस्यैकस्यां वेदिकायां वंशान् तथैकैकशमीकाष्ठं तत्पदे श्रीयोगशास्त्रप्रकाशाः १२ । तथा शमीकाष्ठपदे लक्षणसाहित्यतर्केतिहासप्रमुखशास्त्ररचनाभिर्मूलोत्तरगुणाभ्यां च दृढीकृत्य वेदिकायां ज्ञानानलमुदीप्य तत्परितो मण्डलचतुष्टयदापनं 'चत्तारि मंगल'मित्यादि । द्वासप्ततिकालक्षप्रमाणरुदतीद्रव्यकरमोचनं 10 तस्याः कन्यामुखमण्डने दत्तम् । तत्कालमेव तस्याः पट्टबन्धं कारयित्वा तत्पितुर्योग्यानावासान् विहारान् १४४४ कारयामास । ततः सा हिंसा, स्वसपत्न्या अहिंसायाः परमोन्नति तद्विधामालोक्य भर्तुः पराभवनिवेदनाय पितुर्धातुः समीपे समुपागता । चिरदर्शनाद् अभिभववैरूप्याच्च अनुपलक्षिता तेनेत्यभिदधे४७१. का त्वं सुन्दरि ! मारिरस्मि तनया ते तात घात: प्रिया,
किं दीनेव पराभवेन स कुतः किं कथ्यतां कथ्यताम् । हेमाचार्यगिरा परार्द्धगुणभाक् हृद्वक्त्रहस्तोदरात्;
मामुत्तार्य कुमारपालनृपतिः क्षोणितलादाकृषत् ॥ इति तद्भणितेरन्तरं श्रीकुमारपालदेवस्य सत्यप्रतिज्ञस्यापि तस्य लिङ्गिनो गिरा त्वयि विरक्तचित्ततां विमृश्यातः परं भवत्याः स कोऽपि वर: प्रवर: करिष्यते, यस्तवैवैकातपत्रं 20 कुरुते, धीरा भव । तां सम्बोध्य स्वसमीपे स्थापयाञ्चक्रे ।
६६७२. हिंसापिता पापनामा नरेन्द्रवरं विलोकयन् वाणारस्यां जयचन्द्रनृपं सप्तशतयोजनभूमिनाथं दृष्टवान् । अन्यराजकं दासमिव मन्यमानश्चत्वारिंशतानि गजेन्द्राः षष्टिलक्षाश्च वाजिनः द्वादशसतानि पित्तलमयानि निस्वानानि, गङ्गा-यमुनायष्टी विना क्वापि गन्तुं न शक्नोति तेन ‘पङ्गुराजे 'ति बिरुदं वहति । तस्य गोमती दासी ६०००० 25 अश्वेषु प्रक्षरान् निवेश्याभिषेणयन्ती, परचक्रं त्रासयति, राज्ञः श्रम एव कः । तत्र वाणारस्यां नृपाय ददौ । सा वार्ता श्रीकुमारपालेन श्रुता । मदीयपत्न्या गृहान्तरमकारि,
1. Pa बारसोलोत्तरावर्षे मार्गसुदि । 2. B साक्षिकं स । 3. B विंशतिर्वीत० । 4. B तिलक्ष० । 5. B तद्भणिप्तानन्तरं । 6. B नरेन्द्रो वरं । 7. B सोऽन्य० । 8. B ०मयनिस्वा० । 9. B प्रक्षरां । 10. B वाणारस्यां तेन पित्रा सा हिंसा कन्या तस्मै नृ० ।।
15

Page #261

१८२
_कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ततो दूनमना निजप्रधानपुरुषा हेमकोटिद्वयं हयसहस्रद्वयं चित्रपट्टमेकं च समर्प्य प्रेषिताः । तैस्तत्र गतैर्बहुद्रव्यव्ययेन कैवर्तकाखेटकादिपट्टकान् कृत्वा तत्कर्म निवारितम् । कालेन राज्ञा जयचन्द्रेण ज्ञातम् । तत्पृष्टा ग्राममहत्तराः । तैः प्रधानपुरुषाः कथिताः । ततो
राज्ञाऽऽहूताः प्रधानपुरुषा जयचन्द्रसभायां गताः । श्रीकुमारपालप्रेषितं हेमकोटिद्वय5 हयसहस्रद्वयचित्रपटादिकं प्राभृतं समर्पितम् । राजा जयचन्द्रो यावत् पट्टमुद्घाट्य पश्यति, तावत्तत्र स्वमूर्ति-श्रीकुमारपालमूर्तिजीवहिंसादिकपापफलं नारकिकच्छेदनभेदनादियातनाकुम्भीपाकवैतरणकूटशाल्मलिवृक्षोल्लम्बनासिपत्रवनप्रवेशनादिकं दृष्ट्वा चित्रस्थं सञ्जातमहापापभयः प्रकम्पमानशरीरः; पुनः पुरः, सम्यग्जीवरक्षादिपुण्यफलं स्वर्गविमानदिव्यदेहदेवाङ्गनादिव्याभरणगीतनृत्यवाद्यविविधक्रीडारूपसौभाग्यशृङ्गारभोगादिकं 10 चित्रस्थं दृष्ट्वा विस्मयस्मेरमनाः प्रधानपुरुषाणां प्रसादमकरोत् । जीवरक्षार्थं श्रीकुमारपालेन
प्रेषिता वयमिति स्वरूपे प्रोक्ते जयचन्द्रनृपः स्वदेशे सर्वत्र जीवरक्षामकारयत् । १८ लक्षजालप्रज्वालनं कृतम्, द्विगुणं च प्राभृतं श्रीकुमारपालाय प्राहिणोत् । पुनरपि मारि: पितापार्श्वमगात् । ततो म्लेच्छकुले गर्जनपुरे दत्ता ।
६६७३. अथ वर्षासु कटकारम्भे नियमिते तद्वृत्तान्तं ज्ञात्वा प्राक्पराभव15 सञ्जातामर्षों गर्जनपुरेशस्त्वमभिषेणयितुमागच्छतीति चरैः प्रोक्ते दूनो नृपः । श्रीपत्तनेऽपि
साध्वसमभूत् । विज्ञप्तं तद् गुरूणां तैश्च स्तम्भितः स तत्रस्थः । षण्मासजीवदयापणे कृते मुक्तः । मारिः कुत्रापि स्थितिं न लेभे । श्रीगुरुणामुपदेशेनाज्ञाकारिषु नृपेष्वष्टादशदेशेषु चतुर्दशवत्सराणि सर्वप्राणिप्रियाममारिमकारयत् । मारेरपि मारिन कश्चित् कथयति । ४७२. सौनिक-व्याध-कैवर्त्त-कल्यपालादिपट्टकान् ।
अपाटयत् क्वचिच्छक्त्या भक्त्या चार्थव्ययात् क्वचित् ॥
20
६६७४. अथैकदाऽश्वपर्याणस्थसूक्ष्मजीवप्रमार्जनपरं राजानं दृष्ट्वा नृपाः परस्परं भ्रूसञ्जया स्मितमकार्षुः । तद्विज्ञाय विज्ञजनशिरोमणिर्लाहकटाहत्रयं बाणेन प्रस्फोट्य कुन्ताग्रेण लोहभृतगोणिमुत्पाट्य स्वभुजबलमदर्शयत् । तर्जिताश्च ते-'रे ! किमेभिर्वराकैः
सूक्ष्मजन्तुभिरल्पसत्त्वैर्हतैरिति'। ततः कुमरगिरौ राजाज्ञयाऽष्टौ लक्षास्तुरङ्गमा गालितं जलं 25 पिबन्ति । अमारिपटह: सर्वत्र पुर-ग्रामादिषु भ्राम्यति । राजपुरुषाश्चामारिं कारयन्ति ।
1. B स्वमूर्ति श्रीकुमारपालमूर्ति । 2. B पितुः पा० । 3. B ०स्त्वामभिः ।

Page #262

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१८३
§§७५. अथामारिं प्रवर्त्तयति राजनि आश्विनशुक्लपक्षोऽगात् । तत्र कण्टेश्वर्यादिदेवतानामर्च्चकैर्विज्ञप्तम्- 'देव ! सप्तम्यां सप्तशतानि पशवः सप्तमहिषाश्च देवतानां पुरो दीयन्ते राज्ञा । एवमष्टम्यामष्टौ शतानि, नवम्यां नवशतानीति' । राजा तदाकर्ण्य श्रीगुरून् समायातान् विज्ञप्तं तत्स्वरूपम् । गुरुवचनमादाय भाषितास्ते - ' देयं दास्यामो वहिकाक्रमेण । रात्रौ देवीनां सद्मसु निक्षिप्ताः पशुमहिषाः । दत्तानि तालकानि । 5 मुक्तास्तत्र रक्षकाः । प्रातः समायातो राजा । उद्घाटितानि तालकानि । मध्ये दृष्टाः पशवो रोमन्थायमानाः । राजा सर्वसमक्षमिदं जगाद - ' भो अबोटिका इमे पशवो मयाऽमूभ्यो दत्ताः, परं न ग्रस्ताः । तस्माद्भवद्भ्य एव मांसं रुचितम्, नामूभ्यः । तत्कथं जीवान् हन्मि । ततस्ते सर्वेऽपि विलक्षा मौनमालम्ब्य स्थिताः । छागादिमूल्येन नैवेद्यानि कारितानि देवीनाम् । महाहिंसादिनं मत्वा राजा नवम्यां कृतोपवासो निशि चन्द्रशालायां 10 दयारसमयः शुभध्याने स्थितः, बहिरारक्षका मुक्ताः । निशीथसमये दिव्यनेपथ्यधारिणी स्त्री प्रत्यक्षा जगाद -‘राजन्नहं तव कुलदेवी कण्टेश्वरी । ऐषमे वर्षे किमिति त्वयाऽस्मभ्यो देयं न दत्तम् ?'। राजोवाच- 'दत्तं मया सर्वम्, परं भवतीभिर्न गृहीतम् । तदहं करुणामयः कथमशरणान् प्राणिनो निहन्मि । ततः सा क्रुद्धा - 'अहो वचसा मामयं विप्रतारयति' - इति त्रिशूलेन राजानं शिरसि हत्वा गता । क्षणान्तरे राजा स्वशरीरे कुष्ठव्रणानि दृष्ट्वा 15 विषण्णोऽभूत् । तदा सद्य उदयनमन्त्रिणमाहूय प्रोवाच- 'मन्त्रिन् ! अद्य देवी प्रत्यक्षा पशून् याचते किं दीयते न वा ?' मन्त्री प्राह- 'राजन् ! अहं किं वच्मि ? परमिति जाने येन केनोपायेन स्वामिरक्षा क्रियते । यतः
४७३. जेण कुलं आयत्तं तं पुरिसं आयरेण रक्खिज्जा । न हु तुंबम्मि विणट्टेअरयासाहारगा हुंति ॥
एतदाकर्ण्य राजा-‘निःसत्त्वो वणिगसि, भक्तिवचांसि एतानि भाषसे । शृणु, आजलधिमेखला खलाः स्वाज्ञां मया ग्राहिताः, सकलार्थिसार्थप्रार्थना सफलीकृता, प्रीणिता सप्तक्षेत्री पवित्रस्ववित्तेन, आराधितः श्रीधर्मः तत्किं मम जीवितेन कार्यम्; केवलं रहः काष्ठानि देहि, येन प्रातर्मामीदृशं दृष्ट्वा लोको श्रीधर्मस्य निन्दां करिष्यति'। मन्त्रि ‘अहो ! महत्कष्टम् । पारवश्यमूलं नियोगं धिगिति क्षणं विमृश्योवाच- 'देव ! पूर्वं 25 श्रीगुरूणां स्वरूपं विज्ञाप्यते ।' राज्ञोक्तमेवमस्तु । तदैव मन्त्री गतः श्रीगुरूणां पदान्ते । निवेदितं तत्स्वरूपम् । क्षणं स्मरणकरणीयं कृत्वा गुरुभिर्जलमभिमन्त्रयार्पितम् । तदाच्छोटनपानमात्रेण राजा सविशेषशरीरशोभाभागभूत् । अत्यन्त श्रीगुरुभक्तिभावितश्च
1. B स्तत्रारक्षकाः ।

20

Page #263

5
10
15
20
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
प्रातर्महामहोत्सवेन श्रीगुरुपादारविन्दं वन्दितुं यावद्याति, तावद्धर्मशालाप्रथमप्रवेशे स्त्रीकरुणस्वरं शुश्राव । ततस्तामेव कण्टेश्वरीं मन्त्रयन्त्रितां च पश्यति । तावता सोवाच'राजन् ! मोचापय मां सूरिप्रयुक्तमन्त्रबन्धनात् । तवाज्ञावधिदेशेषु जीवरक्षातलारकत्वं करिष्यामीति' । श्रीगुरुवचसा मोचिता । कवयः सर्वे स्वमतिभिः प्रोचुः -
१८४
४७४. श्रीवीरे परमेश्वरे भगवत्याख्याति धर्मं स्वयं,
प्रज्ञावत्यभयेऽपि मन्त्रिणि न यां कर्तुं क्षमः श्रेणिकः । अक्लेशेन कुमारपालनृपतिस्तां जीवरक्षां व्यधात्; यस्यासाद्यवचः सुधां स परमः श्रीहेमचन्द्रो गुरुः ॥ ४७५. पातु वो हेमगोपालः कम्बलं दण्डमुद्वहन् । षड्दर्शनपशुग्रामं चारयन् जैनगोचरे ॥ ४७६. नाभवद्भविता नैव हेमसूरिसमो गुरुः । श्रीमान् कुमारपालश्च जिनभक्तो महीपतिः ॥ ४७७. राजा लुठति पादाग्रे जिह्वाग्रे च सरस्वती ।
शश्वत् स श्रेयसे श्रीमान् हेमसूरिर्नवः शिवः ॥ ४७८. सप्तर्षयोऽपि गगने सततं चरन्तो,
मोक्तुं क्षमा न हि मृर्गी मृगयोः सकाशात् । जीयात् पुनश्चिरतरं प्रभुहेमसूरिरेकेन येन भुवि जीववधो निषिद्धः ॥
४७९. प्राणित्राणे व्यसनिनां शान्ति सुव्रत - नेमिनाम् । माचार्योऽत्र चातुर्ये तुर्यः किं नु स दुर्युगे ॥
सर्वेषां कवीनां लक्षं लक्षं ददौ ।

✡
§§७६. अथान्यदा भोजनं कुर्वतो राज्ञा घेवरभुक्तौ किञ्चिद्विचिन्त्य कृतसकलाहारपरिहारः पवित्रीभूयेति प्रभुं पप्रच्छ-'भगवन् ! घेवराः किं भक्ष्या वाऽभक्ष्याः ? ' श्रीगुरुभिरुक्तम् 'राजन् ! भक्ष्या अभक्ष्याश्चेति' । भणितं पुनः 'भगवन् ! 25 भक्ष्याश्चेदभक्ष्याः कथम्, अभक्ष्याश्चेद्भक्ष्याः कथम् ?' | श्रीगुरुभिरभाणि-'राजन् ! ये क्षत्रियादयः पूर्व ज्ञातमांसास्वादास्तेषामभक्ष्याः, ये तु वणिग्ब्राह्मणादयोऽज्ञात
1. B 0 मि' इति वचसा गुरुभ्यो मो० । 2. B प्राणित्राणव्य० ।

Page #264

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१८५ मांसास्वादास्तेषां भक्ष्याः ।' इत्याकर्ण्य प्रमुदितः । 'अहो ! प्रभूणां युक्ता 'कलिकालसर्वज्ञता' मानसिकपरिणामोऽपि येषां प्रत्यक्षः' । ततो राजा दन्तपातनसोद्यतः श्रीगुरुभिर्निषिद्धः । कृतघेवरभक्षणनियमः प्रायश्चित्तपदे द्वात्रिंशत् प्रासादानेकस्मिन् पीठबन्धेऽकारयत् । द्वात्रिंशत् प्रकाशान् प्रत्यहं गुणयति प्रत्यूषे ।
६७७. अन्यदा, एकस्मिन् दिने कस्मिन् ग्रामे तैलिकेन रात्रौ यूका हता । 5 कण्टेश्वर्या राज्ञो ज्ञापितः स दण्डितः । तद्रव्येण 'यूकावसतिः' कारिता । पुरा गृहीतेनाखुद्रव्येण 'उन्दिरवसति'श्च । यस्याः करेण पुरा करम्बो भुक्तस्तस्या देवश्रिया नाम्ना 'करम्बावसतिः' । अथ श्रीस्तम्भतीर्थे सामान्ये आलिगवसहिकाप्रासादे यत्र दीक्षाक्षणः प्रभूणां बभूव, तत्र रत्नबिम्बालङ्कृतो निरुपमो जीर्णोद्धार: कारितः ।
६६७८. अन्यदा ब्रह्मकविः कृतकृत्रिमदेवरूपः केनाप्यनुपलक्ष्यमाणः कर- 10 गृहीतलेखपत्रः सभायां समायातः । कृतप्रणामः पृष्टो राज्ञा- 'भो ! कुतः, कस्त्वं समायातः ?' तेनोक्तम्-'देव ! देवेन्द्रेण प्रेषितोऽस्मि, युष्मदन्तिके लेखसमर्पणाय' इत्युक्त्वा लेखं समर्पितवान् । सभायां लेखः प्रस्फोट्य वाचितः । यथा४८०. स्वस्ति श्रीमति पत्तने नृपगुरुं श्रीहेमचन्द्रं मुदा,
स्वःशक्रः प्रणिपत्य विज्ञपयति स्वामिंस्त्वया सत्कृतम् । चन्द्रस्याङ्कमृगे यमस्य महिषे यादस्सु यादःपते
विष्णोर्मत्स्यवराहकच्छपकुले जीवाभयं तन्वता ॥ तस्य राजा लक्षं पारितोषिकमदात् ।
15
६६७९. अन्यदा गुरुभिस्तृतीयव्रताधिकारे - ४८१. दुर्भिक्षोदयमन्नसङ्ग्रहपर: पत्युर्वधं बन्धकी,
ध्यायत्यर्थपतेभिषग् गदगणोत्पातं कलिं नारदः । दोषग्राहिजनस्तु पश्यति परच्छिद्रं छलं शाकिनी; निष्पुत्रं म्रियमाणमाढ्यमवनीपाता हहा वाञ्छति ॥

Page #265

5
१८६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः एतन्निशम्य श्रीगुरुगिरा द्वासप्ततिलक्षमृतकद्रव्यपत्रं पाटितवान् । केनापि कविना प्रोक्तम्४८२. अपुत्राणां धनं गृह्णन् पुत्रो भवति पार्थिवः ।
त्वं तु सन्तोषतो मुञ्चन् सत्यं राजपितामहः ॥ अपरेण तु४८३. न यन्मुक्तं पूर्वैरघुनहुषनाभाकभरत
प्रभृत्युर्वीनाथैः कृतयुगोत्पत्तिभिरपि । विमुञ्चन् कारुण्यात्तदपि रुदतीवित्तमधुना;
कुमारक्ष्मापाल ! त्वमसि महतां मस्तकमणिः ॥ - लक्षमत्रापि । 10 अथ चतुर्थव्रते
४८४. एका भार्या सदा यस्य त्रिधा शीलं घनागमे ।
दिनं प्रत्येकशो यस्य द्वात्रिंशत् स्तवस्मृतितः ॥ अथ परिग्रहप्रमाणम्४८५. जन्तून् हन्मि न वच्मि नानृतमहं स्तेयं न कुर्वे पर
स्त्री! यामि तथा त्यजामि मदिरां मांसं मधोर्भक्षणम् । नक्तं नाद्मि परिग्रहे मम पुनः स्वर्णस्य षट्कोटय
स्तारस्याष्टतुलाशतानि च महार्हाणां मणीनां दश ॥ ४८६. कुम्भखारीसहस्त्रे द्वे प्रत्येकं स्नेहधान्ययोः ।
पञ्चलक्षाश्च वाहानां सहस्त्राण्युष्ट्रहस्तिनाम् ॥ 20 ४८७. अयुतानि गवामष्टौ पञ्चपञ्चाशतानि च ।
गृहापणसभायानपात्राणामनसामपि ॥ ४८८. एकादशतानीभा रथाः पञ्चायुतप्रभाः ।
हयैकादशलक्षाश्च पत्तयोऽष्टादशप्रमाः ॥
सैन्यमेलापकप्रमाणम् । साधर्मिकवात्सल्ये त्रुटितधार्मिकस्य दीनारसहस्रदाने श्रेष्ठी 25 आभडो नियुक्तः । वर्षे लेखके कृते एका कोटिर्लग्ना । यावत्तां दापयति तावताऽऽभडेनोक्तम्- 'देव ! द्विधा कोशः स्थावरो जङ्गमश्च । वयं जङ्गमकोशस्थानीयाः' इति जल्पन्निषिद्धः, सर्वं दत्तम् ।।

Page #266

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१८७ ६६८०. एकदा कर्णमेरुप्रासादाग्रे श्रीगुरवो गताः । तदा वामराशिभरड
केनोक्तम्
४८९. यूकालक्षशतावलीवलवलल्लोलोल्लसत्कम्बलो,
दन्तानां मलमण्डलीपरिचयाद् दुर्गन्धरुद्धाननः । नासावंशनिरोधनाद्गिणिगिणी पाठप्रतिष्ठास्थितिः;
सोऽयं हेमडसेवडः पिलपिलत्खल्लिः समागच्छति ॥ श्रीगुरुभिरुक्तम् -- 'अहो ! गालिरपि न शुद्धा । 'ददतु ददतु गालीलिमन्तो भवन्तः० ।' तच्चरैः राज्ञा श्रुतम् । तस्य वृत्तिच्छेदः कृतः । प्रत्यहं शालायां समायाति । श्रीयोगशास्त्रं पठति । अन्यदा राजा तच्छ्रुत्वा प्राह४९०. आतङ्ककारणमकारणदारुणानाम्,
वक्रेषु गालिगरलं निरगालि येषाम् । तेषां जटाधरफटाधरमण्डलानाम्;
श्रीयोगशास्त्रवचनामृतमुज्जिहीते ॥ . पुनः श्रीगुरुवचनात् प्रसादः ।
15
88८१. अन्यदा सुखसुप्तस्य भूपतेः कापि देवता ।
निशीथेऽजनि प्रत्यक्षा शामसर्वाङ्गमण्डना ॥१॥ भूपपृष्टाऽवदत् सापि लूताधिष्ठातृदेवता । त्वदङ्गे प्रविविक्ष्यामि पूर्वशापात्तवान्वये ॥२॥ गतायामथ तस्यां स चिन्तार्तोऽभून्नृपः प्रगे । सूरिपृष्टोऽवदत् सर्वं तमूचे सूरिरप्यथ ॥३॥ भाविभावो भवत्येव नान्यथा सोऽमरैरपि ।
पूर्व कामलदेव्या यत् शापितो मूलभूपतिः ॥४॥ परं पुण्यं कुरु । यतः४९१. दीपो हन्ति तमःस्तोमं रसो रोगभरं यता ।
सुधाबिन्दुर्विषावेगं धर्मः पापहरस्तथा ॥
20
1. B गिणिगिणन् । 2. B श्याम० । 3. B भावी भावो ।

Page #267

१८८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः रात्रौ महाव्यथाऽभूत् । पृष्ठे राजिकाकणोपमः पिट: प्रादुरभूत् । प्रतीकारैरनुपशमने श्रीगुरवः समायाताः । राजानं दुःखार्तं दृष्ट्वा प्राहुः
४९२. सृजति तावदशेषगुणाकरं पुरुषरत्नमलङ्करणं भुवः ।
___ तदनु तत्क्षणभङ्ग करोति चेदहह ! कष्टमपण्डितता विधेः ॥ 5 राज्ञः श्रीगुरुदर्शने क्षणं सुखमभूत् । सूरिः सचिवं प्रत्याह -मन्त्रिन् !
___अपायानामुपायाः स्युर्बहुरत्ना वसुन्धरा ।' . मन्त्री प्राह-भगवन् ! अनुस्वर्णं धातवः, अनुचन्दनं काष्ठानि, तथानुपूज्यान् कलाकोविदाः ।
यथा तमान्तको भानुः सुधा सर्वविषापहा ।
जगत्सञ्जीवनो मेघस्तथा राज्ञो गुरुर्भवान् ।।५।। श्रीगुरुरभ्यधात्-'नात्र मन्त्रतन्त्र भैषज्यप्रभावप्रसरः । किन्तु बुद्धिप्रकारोऽस्ति । यदि राज्यमन्यस्य कस्यापि दीयते, तदा राज्ञः कुशलं स्यात्, परं नायं धर्मः श्रीजिनतत्त्वविदाम् । यतः
४९३. सव्वो न हिंसियव्यो जह महिपालो तहा उदयपालो । 15
न य अभयदाणवइणा जणोवमाणेण होयव्वं ॥ ततोऽस्माकमेव राज्यमस्तु । राजा तु कर्णौ पिधायाभ्यधात्४९४. को नाम कीलिकाहेतोः प्रासादोच्छेदमिच्छति ।
भस्मने भस्मसात् कुर्यात् को हि चन्दनकाननम् ॥ महाराज ! युक्तमेतत् । यदि मम शक्तिर्न भवति । परं20 ४९५. शक्तौ हनूमान् यदबन्धयत् स्वं विष्णुर्दधौ यच्च शिवास्वरूपम् ।
सैरन्ध्रकाकारधरश्च भीमस्तथाहमप्यत्र कृतौ समर्थः ॥ कष्टमपीदं न मम मनसि ।।
४९६. या लोभाद् या परद्रोहाद् यः पात्राद् यः परार्थतः ।
___ मैत्री लक्ष्मी: व्यय: क्लेशः सा किं सा किं स किं स किम् ॥ 25 राजा शनै शनैर्व्यथया शून्यचित्ततामगात् । राजानं विलोक्य सर्वः कोऽपि विधुरोऽभूत् ।
1. B काननम् ॥ गुरुरुवाच - महा० । 2. B शक्तो । 3. B लक्ष्मीय॑यः । 4. B राजानं तथाविधं वि० ।

..

Page #268

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१८९ श्रीगुरुः सर्वसम्मतेन स्वयमुपविष्टो राज्ये । तत्क्षणं राज्ञो व्यथा सूरिशरीरे सङ्क्रान्ता । श्रीगुरुव्यथां ज्ञात्वा राजा मनसि दूनश्चिन्तयति४९७. स्वाङ्गदाहेऽपि कुर्वन्ति प्रकाशं दीपिकादशाः ।
लवणं दह्यते वह्नौ परलोकोपशान्तये ॥ श्रीगुरुरुवाच-'राजन् ! मा चिन्तां कुरु, न मे शक्तिमतोऽसुखम् । मूलाच्चे- 5 न्नोन्मूलयाम्येनां तदा मम वंश्यानां स्यात् । ततः
पक्वं कूष्माण्डमानाय्य प्रविश्यान्तः स्वयं गुरुः । तत्र न्यवीविशल्लतां तदैवाभूत् तदन्यथा ॥६॥ उत्पाट्यान्धप्रधौ क्षिप्तं कश्चिन्नोल्ललते यथा । एवं स्वस्थमभूत् सर्वं सूरेः शक्तिरहो स्फुटा ॥७॥
10
६६८२. अथान्यदा श्रीमहावीरचरित्रे वाच्यमाने श्रीगुरुमुखेन देवाधिदेवप्रतिमासम्बन्धं श्रुत्वा राज्ञा वीतभयं पत्तनं गत्वा महतोपक्रमेण देवतासान्निध्येन सा प्रतिमा पूजिता महोत्सवेनानीता । साऽधुना रामसैन्येऽस्तीति लोकोक्तिः ।
६६८३. कदाचित् पृथिवीमानृणाय नृपतिना सुवर्णसिद्धये श्रीहेमाचार्याणामुपदेशात् तद्गुरवः श्रीदेवचन्द्राचार्याः श्रीसङ्घ-नृपतिविज्ञप्तिकाभ्यामाकारिताः । तीव्र- 15 व्रतपरायणा महत्सङ्घकार्यं विमृश्य विधिविहारेण पथि केनापि अनुपलक्ष्यमाना निजामेव पौषधशालामागताः । राजा तु प्रत्युद्गमनादिसामग्री कुर्वन् प्रभुज्ञापितस्तत्राययौ । अथ गुरोः पुरो नृपतिप्रमुखसमस्त श्रावकयुतैः प्रभुभिादशावर्त्तवन्दनकं दत्त्वा तदुपदेशादनन्तरं गुरुभिः पृष्टे सङ्घकार्ये सभां विसW जवनिकान्तरितौ श्रीहेमचन्द्र-नृपती तत्पादयोर्निपत्य सुवर्णसिद्धियाचनां चक्राते । 'मम बाल्ये विद्यमानस्य सतः ताम्रखण्डं काष्ठभारवाहकात् 20 याचितवल्लीरसेनाभ्यक्तं युष्मदादेशाद् वह्निसंयोगात् सुवर्णीबभूव । तस्या वल्लया नामसङ्केतादि आदिश्यताम्' –इति श्रीहेमाचार्यैरुक्तवति कोपाटोपात् श्रीहेमचन्द्रं दूरतः प्रक्षिप्य-'न योग्योऽसीति, अग्रे मुद्गरसप्रायप्रदत्तविद्यया त्वमजीर्णभाक्, कथमिमां मोदकप्रायां तव मन्दाग्नेर्ददामि' इति तं निषिध्य, नृपं प्रति- 'एतद्भाग्यं भवतां नास्ति,
1. B पररोगोप० । 2. B पृथिवीमनृणां कर्तुं नृ० । 3. B गुरोश्चरणयोर्नुप० । 4. B ०पदेशदानानन्तरं । 5. B .चार्ये उक्तवति ।

Page #269

१९०
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः येन जगदानन्दकारिणी स्वर्णनिष्पत्तिविद्या सिध्यति । अपि च मारिनिवारणजिनमण्डितमहीकरणादिपुण्यैः सिद्धे लोकद्वये किमधिकमभिलषसि ?' इत्यादिश्य तदैव विहारक्रमं कृतवन्तः ।
६६८४. अथ श्रीकुमारपालदेवस्य भगिनी शाकम्भरीशेन चाहुमानवंशेन 5 राज्ञाऽऽनाकेन परिणीताऽस्ति । तयोमिथः सारिक्रीडां कुर्वतोरन्यदा राज्ञा सारिं गृहे
मुञ्चतोक्तम्- 'मारय मुण्डिकान्, पुनर्मारय मुण्डिकान् ।' एवं द्वित्री राजगुरवः श्वेताम्बरा मुण्डिका इति हास्यगर्भोक्तिः । तदाकर्ण्य राज्ञी कुपिता प्राह -'रे जङ्गडक ! किं जिह्लामालोक्य नोच्यसे ? किं वक्ष्यसि, न पश्यसि माम्, न जानासि मम भ्रातरं
राजराक्षसम् ?।' क्रुद्धो राजा पादघातेन तां जघान । साऽप्याह- 'यदि रे तव 10 जिह्वामवडुमार्गेण नाकर्षयामि, तदा राजपुत्रीं मां मा मंस्थाः ।' इति वदन्त्येव सा
ससैन्या निविलम्बं श्रीपत्तनमागत्य श्रीचौलुक्याय तं परिभवं स्वप्रतिज्ञां चाजिज्ञपत् । राजाऽप्यभाषत-'पश्य कौतुकमित्थमेव करिष्यामः ।' ततश्चाऽऽनाकस्तस्यां तत्र गतायां गूर्जरनृपं दुर्द्धरं विदन् क्षुभितः। कुलक्रमायातं स्वसेवकं व्याघ्रराजं दीनारलक्षत्रयं दत्त्वा
भरडकवेषधारिणं श्रीकुमारपालस्य मारणाय प्रेषीत् । एतत्स्वरूपं पूर्वमानाकप्रपञ्च15 परिज्ञानाय भूपतिप्रेषितः प्रधानपुरुषः प्रीतिप्रीणितानाकदासीमुखेन ज्ञात्वा विज्ञप्त्या
श्रीकुमारपालायाज्ञापयत् - 'सावधानैः स्थेयं, भरटकविश्वासो न कार्यः' इति । ततो राजाऽन्यदा लोकव्यवहारेण करणमेरुप्रासादे नवीनं भरटकं प्रधानज्ञापितचेष्टया दृष्टमात्रमेवोपलक्ष्य निजपुरुषैर्बध्वा व्याघ्रसझं प्रकटीकृत्योरुबद्धां च क्षुरिकां प्राह-रे वराक !
जङ्गडकेन प्रेषितोऽसि ?, सेवकस्य विचाराविचारो नास्ति हिताहितस्य । स्वाम्यादेश20 वशंवदस्त्वम्, मा भैषीर्मुक्तोऽसि, तमेव हनिष्यामि, य एवं द्रोहमकरोत् ।' ततः समस्त__ स्वसैन्यपरिवृतः सपादलक्षदेशसीम्नि गतः । श्रीकुमारपालः भट्टेनानाकनृपः प्रोक्त:
४९८. अये ! भेक च्छेको भव भवतु ते कूपकुहरं,
शरण्यं दुर्मत्तः किमु रटसि वाचाट ! कटुकम् ।
पुरः सर्पो दी विषमविषफूत्कारवदनो; 25
ललज्जिह्वो धावत्यहह भवतो जिग्रसिषया ॥ एतदाकाऽऽनाकोऽपि वाजिलक्षत्रयेण पदातिलक्षदशकेन पञ्चाशता गजैः सम्मुखमचलत् । स्वदेशतः पञ्चकोश्या अर्वाक् मेलापकः । तृतीयदिने युद्धं भविष्यतीति
1. B राज्ञाप्य० । 2. B क्षुरिकां दृष्ट्वा प्राह- ।

Page #270

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
१९१
निर्णये बहुद्रव्यप्रदानेन परावर्तितं रात्रौ चौलुक्यसैन्यम् । अर्थो हि परावर्त्तयति त्रिभुवनम् । यतः
४९९. दधाति लोभ एवैको रङ्गाचार्येषु धुर्यताम् । आरङ्कशक्रं यन्नाट्यपात्राणि भुवनत्रयी ॥
तृतीयदिने रणकरणसमये सामलमहामात्रेण कलहपञ्चानने गजे पुरः प्रेर्यमाणे 5 तटस्थान् स्वसामन्तान् दुष्टान्निरणैषीत् । कुमारपालः प्रोवाच- 'श्यामल ! किमी उदासीना इव दृश्यन्ते ?' । तेनोक्तम् -'देव ! अरिकृतार्थदानादिति' । ' तव का चेष्टा ?" श्यामलोऽप्याललाप - 'देवाहं कलहपञ्चाननो देवश्चैते त्रयः कदाचिदपि न परावर्त्तन्ते' तर्हि सम्मुखीने दृश्यमाने रिपौ गजं प्रेरय । अत्रान्तरे चारणः प्राह
अन्यस्तु
५००. कुमारपाल मत चिंत करि चिंतिउ किंपि न होई । जिणि तु रज्जु समोपियउं चिंत कॅरेसिई सोई ॥
५०१. अम्हे थोडा रिउ घणा इय कायर चिंतंति । मुद्ध निहालउ गयणयलु के उज्जोउ करंति ॥
अपरः कश्चित्
10
1. B तर्हि तव । 2. B करेस्यई । 3. B हलु । ★ B आदर्शे उत्तरार्धमीदृक्- खूंटा विणु खीषइ नहीं होडि म खूंटा टालि ॥ 4. B लात्वा युद्धाय डुढौके नृपः । रण० । 5. B चिरं । 6. B पिधाय, तं प्रेरयित्वा रण० । 7. A ०दुक्षिप्तकरणं । 8. B कर्षणस्थाने टोप्यां ।

15
५०२. साहसि जूतउं हैल वहइ दइवह तणइ कपालि । ★ खेडि म खूंटा टालि खूंटा विणु खीषड़ नही ॥
*
I
त्रयाणां लक्षं लक्षं ददौ । तेषां सुशब्दं लात्वा रणभूमौ द्वयोश्चिरैयुद्धम् । आनाकसैन्ये चाहडनाम्ना सुभटेन सिंहनादे कृते कलहपञ्चानने निवर्त्तमाने कुमारपालः सुबुद्धिमान् स्वमुत्तरीयं पाटयित्वा गजकर्णौ पिधाय, रणभुवि विद्युदुत्क्षिप्तकरणं दत्त्वा आनाकगज - 20 स्कन्धमारूढः । करिगुडां छित्त्वा भूमौ पातयित्वा हृदि पदं दत्त्वा - 'रे वाचाट ! स्मरसि वचो मे भगिन्याः ?। पूरयामि तत्प्रतिज्ञाम्, छिनद्मि ते जिह्वा' मित्युवाच । ततः काष्ठपञ्जरे क्षिप्तः । दिनत्रयं स्वसैन्ये स्थापितः । जयातोद्यानि उद्घोषितानि । ततः करुणया पुनः शाकम्भरीपतिः कृतः । उत्खातप्रतिरोपितव्रताचार्यो हि कुमारपालः । अवटुजिह्वाकर्षणं टोप्यां पश्चात् जिह्वाकरणं च । गम्भीरतया स्वभटा नोपालब्धाः । त्यक्तजीविताशास्ते 25 सर्वेऽपि सेवां कुर्वन्ति ।

Page #271

१९२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः मेडतकं सप्तवारं भग्नम् । पल्लीकोटस्थाने रुषाऽर्द्रकमुप्तम् । पुरा मालवीयनृपैगूर्जरदेशे प्रासादाः पातिताः । पापभीरुणा श्रीकुमारपालेन तु रुषा मालवके तिलेक्षुपीडनपाषाणयन्त्राणि भग्नानि । भग्नास्ते घाणका अद्यापि स्थाने स्थाने दृश्यन्ते । ततो ववले परराष्ट्रमर्दनः श्रीचौलुक्यनृपः । समायातः श्रीपत्तने । श्रीगुरूणां पादारविन्दान् पर्युपास्ति । सामायिक-पौषधादि करोति । स्वपरदेशेषु नवीनजीर्णोद्धार5 प्रसादकरणेषु महाप्रयत्नमकरोत् ।
६६८५. अथ सौराष्ट्रदेशीयेन सउराङ्केन राज्ञा प्रच्छन्नं गृहमध्ये प्रविश्य अजा व्यापादिता । कण्टेश्वर्या देव्या राजे निवेदितम् । तं नृपं विग्रहीतुं श्रीमदुदयनमन्त्रिणं
सेनानायकं कृत्वा समस्तकटकबन्धेन प्राहिणोद् राजा । स तु पादलिप्तपुरे श्रीवर्द्धमानं 10 नत्वा श्रीयुगादिदेवं निनंसुः पुरः प्रयाणकाय समस्तमण्डलेश्वरानादिश्य स्वयं श्रीशत्रुञ्जयं
जगाम । विशुद्धश्रद्धया स्नात्रपूजारात्रिकादिकं विधाय यावच्चैत्यवन्दनां विधत्ते, तावत् प्रदीपवर्तिमादाय मूषकः काष्ठमयप्रासादबिले प्रविशन् देवाङ्गपूजकैस्त्याजितः । तदनु स मन्त्री समाधिभङ्गात् काष्ठमयप्रासादविनाशाद् देवाशातनां विमृश्य जीर्णोद्धारं चिकीर्षुः
श्रीदेवपादानां पुरतो ब्रह्मैकभक्तभूशयनताम्बूलादित्यागादिकानभिग्रहान् जग्राह । यतः15 ५०३. एकोऽपि नियमो येन गृहीतो गृहमेदिना ।
जिनाज्ञा पालिता तेन भवकूपारपारदा ॥ ततः कृतप्रयाणः स्कन्धावारमुपेत्य तेन प्रत्यर्थिना समरेण सह सङ्गरे सञ्जायमाने स्वसैन्ये भग्ने स्वयं सङ्ग्रामं कुर्वाणो रिपुप्रहारजर्जरितशरीरो मन्त्री रणभूमौ पतितः । स
करुणं क्रन्दन् केनापि बुद्धिमताऽङ्गरक्षकेण दुःखकारणं पृष्टः स्वमनसः शल्यचतुष्टयं 20 प्राह-१. आम्बडस्य दण्डनायकत्वदापनं, २. श्रीशत्रुञ्जयप्रासादपाषाणमयनिर्मापणं, ३.
श्रीरैवतनव्यपद्यानिर्मापणं, ४. निर्यामकगुरुं विना मम मृत्यु:- इति शल्यचतुष्कमस्ति ममेति श्रुत्वा स प्राह- 'आद्यत्रयं तवाङ्गजो बाहडदेवः कारयिष्यति, आराधनार्थं साधुमानयामी'ति मन्त्रिणं विज्ञप्य स्वयमग्रे गत्वा साधुवेषधरं राजपुत्रमेकं लात्वा समा
यातः । तत्समक्षं दशधाऽऽराधनां विधाय, समाधिधीरचित्तः स्वीकृतानशनः श्रीमानु25 दयन: परलोकमसाधयत् । साधुवेषधरोऽपि नेमिदृष्टौ अनशनपरो मृत्वा स्वर्गं गतः ।
1. B ०कोट्ट । 2. B अद्यापि सन्ति स्था० । 3. A चालुक्य० । 4. B करणीयेषु । ★ 'अथ सौराष्ट्र' इत्यारभ्य 'विग्रहीतुं' यावत् अथ सुराष्ट्रादेशीयं सउरनामानं विग्राहीतुं Pa प्रतौ । 5. B नन्तुं स पुरः । 6. B •स्त्याजितो वर्तिम् । त० । 7. B सकरुणं । 8. B श्रीशत्रुञ्जये पाषणमयप्रासादनि० । 9. B प्राह-देव । आ० ।

Page #272

10
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः।
१९३ ततोऽङ्गरक्षकेणागत्योदयनस्वरूपे प्रोक्ते तज्जयेष्ठपुत्रो बाहडोऽभिग्रहचतुष्टयं जग्राह निजपितुः । ततो बाहड: स्वभ्रातुराम्बडस्य दण्डनायकत्वमदापयत् । स्वयं राजादेशेन पैतृकवैरेण च ससैन्यः पुनः सुराष्ट्रायां गत्वा वैरिणं समरनृपं रणाङ्गणे निर्जित्य श्रीपत्तने श्रीकुमारपालनरेश्वराय गजाश्वभाण्डागारसहितं तन्मस्तकं समर्पयामास । तदनु राज्ञा तन्मस्तकं वंशे बद्ध्वा सर्वत्र देशमध्ये भ्रामितं चोक्तं च- 'यः प्रच्छन्नं जीववधं 5 करिष्यति तस्य शिरछेदो भविष्यति'।
ततो राजाज्ञामादाय श्रीरवतके त्रिषष्टिलक्षद्रव्यव्ययेन नवीनां सुगमां पद्यामकारयत्, अम्बिकाप्रक्षिप्तमार्गेण ।
महतोपक्रमेण वर्षद्वयेन श्रीशत्रुञ्जयप्रासादोद्धारे निष्पन्ने वर्धापनिकापुरुषस्य द्वात्रिंशत्वस्वर्णजिह्वा दत्ताः । यतः
५०४. भवन्ति भूरिभिर्भाग्यैर्धर्मकर्ममनोरथाः ।
____ फलन्ति यत्पुनस्तेऽपि तत् सुवर्णस्य सौरभम् ॥ विद्युत्पाताद्विदीर्णे पुनः कथकपुरुषस्य द्विगुणा वर्धापनिका । अस्मासु जीवत्सु चेद्विदीर्णस्तदा भव्यं जातम्, पुनरपि द्वितीयमुद्धारं करिष्याम इति । ५०५. प्रारभ्यते न खलु विध्नभयेन नीचैः,
प्रारभ्य विध्नभयतो विरमन्ति मध्याः । विध्नैः सहस्रगुणितैः प्रतिहन्यमानाः;
प्रारब्धमुत्तमगुणा न परित्यजन्ति ॥ ऎवं विमृश्य भूपमापृच्छय महं कपर्दिने श्रीकरणमुद्रां नियोज्य तुरङ्गमाणां चतुर्भिः सहस्रैः श्रीशत्रुञ्जयं प्राप । तत्र बाहडपुरनगरं न्यास्थात् । सभ्रमतीयुते प्रासादे पवनः प्रविष्टो न 20
1. B उक्तं । 2. B द्वात्रिंशद् रूप्यदन्तयुताः स्वर्ण० । 3. B विद्युद्धातात् समुद्रवाताद्विदीर्णे प्रासादे पुनः ।
★ एवं इत्यत आरभ्य ‘इति तीर्थोद्धारप्रबन्धः' इत्येतत्पर्यन्तपाठस्थाने B प्रतावयं पाठःएवं वारद्वयेऽपि द्वे कोटी सप्तनवतिलक्षयुता (ते) क्षव्ययना (अत्र व्ययिते ?)
श्री शत्रुञ्जयस्योपत्यकायां बाहडपुरं नगरं न्यास्थात् । तत्र नृपतिपितुर्नाम्ना त्रिभुवनपालविहारे श्रीपार्श्वनाथं स्थापितवान् । तीर्थपूजाकृते चतुर्विंशत्यारामान्, नगरपरितो वप्रं देवकुलस्य ग्रासावासादिकं च कारयामास । प्रासादे कलशध्वजप्रतिष्ठायां श्रीपत्तनादिश्रीसद्धं निमन्त्रणापूर्वमानीय महता महेन १२११ सर्वमकारयन् स्नात्रपूजारात्रिकावसरे कश्चित् कविः
किं कृतेन न यत्र त्वं, यत्र त्वं किमसौ कलिः । कलौ चेद्भवतो जन्म, कलिरस्तु कृतेन किम् ? ॥१॥ लक्षमुचितदानम् ।
15

Page #273

१९४
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः निर्यातीति, स्फुटनहेतुं शिल्पिभिनिर्णीय भ्रमतीहीनेषु प्रासादेषु निरन्वयताकारणं ज्ञात्वा मदन्वयाभावे धर्मसन्तानमेवास्तु, पूर्वोद्धारकारिणां श्रीभरतादीनां पङ्क्तौ नामास्तु; यतः
त्वरितं किङ्कर्त्तव्यं विदुषा संसारसन्ततिच्छेदः । इति दीर्घदर्शिन्या बुद्ध्या विमृश्य भ्रमतीभित्तौ अन्तरालं शिलाभिर्निचितं विधाय वर्षत्रयेण 5 निष्पन्ने प्रासादे कलश-दण्डप्रतिष्ठायां श्रीपत्तनसङ्ख निमन्त्र्यानीय महता महेन संवत् १२११ वर्षे ध्वजाधिरोपं मन्त्री कारयामास । शैलमयबिम्बस्य मम्माणीसत्कपरिकरमानीय निवेशितवान् । श्रीबाहडपुरे नृपतिपितुर्नाम्ना त्रिभुवनपालविहारे श्रीपार्श्वनाथं स्थापितवान् । तीर्थपूजाकृते चतुविशत्यारामान्, नगरपरितो वप्रम्, देवलोकस्य ग्रासावासमुख्यं सर्वं कारयामास । अस्य तीर्थोद्धारस्य व्यये द्विकोटी सप्तनवतिलक्षयुता 10 व्ययिता वारद्वयं मेलयित्वा ।।
पाठान्तरे-लक्षसप्तकयुता कोटी व्ययिता यत्र मन्दिरे । स श्रीवाग्भट्टदेवोऽत्र वर्ण्यते विबुधैः कथम् ॥
इति तीर्थोद्धारप्रबन्धः ।
६६८६. अथो विश्वविश्वैकसुभटेन आम्बडेन स्वपितुः पुण्यार्थं शकुनिका15 विहारस्य भृगुकच्छे जीर्णोद्धारे कार्यमाणे रात्रौ नर्मदादेवी मिथ्यादृष्टिर्दिननिर्मितं
पातयति, सर्वः कोऽपि तत्र बिभेति । अन्यदा आम्बड: स्वं बलिं प्रकल्प्य तत्र रात्रौ स्थितः । समायाता देवी । तत्साहसेन तुष्टा सती प्रासादकरणे साहाय्यमकरोत् । ततः सम्पूर्णे निष्पन्ने प्रासादे कलश-ध्वजप्रतिष्ठासमये श्रीहेमसूरिः श्रीकुमारपालः सपरिकरः
श्रीपत्तनादिबहुग्रामनगरश्रीसङ्घः समैयरुः । अशन-वसन-भूषणादिदानैः श्रीसद्धं सत्कृत्य, 20 ध्वजाधिरोपाय सञ्चरन्, अर्थिभिः स्वं मन्दिरं मुषितं कारयित्वा, सुमुहूर्ते कलशरोपण
ध्वजारोहणादि कृत्वा, हर्षोत्कर्षात्तत्र लास्यं विधाय, आरात्रिकं गृह्णन्, राज्ञा कृतमङ्गलतिलकः स्वयं राज्ञा पुनः पुनः प्रेर्यमाणः, द्वासप्ततिसामन्तैश्चामरपुष्पवर्षादिभिः कृतमहोत्सवः, प्रदत्तकङ्कणकुण्डलहारगजाश्वादिमहादानः, बाहुभ्यां धृत्वा बलात्कारेण
नृपेणावतार्यमाणारात्रिकमङ्गलप्रदीपः श्रीसुव्रतस्वामिनः श्रीगुरोश्चरणौ प्रणम्य सार्मिक25 वन्दनां कृत्वा, नृपति सत्वरारात्रिकहेतुं पप्रच्छ । राजा प्राह- 'मन्त्रिन् ! यथा द्यूतकारो
द्यूतरसातिरेकेण शिर:प्रभृतीन् पदार्थान् पणीकुरुते, तथा भवानपि सर्वं दत्त्वा मा
1. B अथोदयनपुत्रेण आम्ब० । 2. B ०पालनृपः स । ★ 'अशन' इत्यत्र आरभ्य 'कारयित्वा' इत्येतत्पर्यन्तः पाठ: B पस्तके नोपलभ्यते ।

Page #274

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः।
१९५ कस्मैचिद्दानातिरेकाच्छिरोऽपि पणीकरोतु, तदमूल्यं मया सर्वस्वदानेऽपि न छुट्यते-' इति एतदाकर्ण्य सर्वेऽपि चमत्कृताः प्रमुदिताश्च । केनापि पठितं कविना५०६. किं कृतेन न यत्र त्वं यत्र त्वं किमसौ कलिः ।
कलौ चेद्भवतो जन्म कलिरस्तु कृते न किम् ॥ लक्षदानमत्र । ततः श्रीसङ्घलोकाः स्वं स्वं स्थानं जग्मुर्यथोचितमाम्बडमन्त्रिणा सत्कृताः। 5 कृताम्बडप्रशंसौ श्रीगुरु-क्ष्मापती यथागतं जग्मतुः ।
६६८७. अथ श्रीपत्तने समागतानां प्रभूणां श्रीमदाम्बडस्याकस्माद्देवीदोषात् पर्यन्तदशां गतस्य विज्ञप्तिकाऽऽययौ । तां च वाचयित्वा तत्कालमेव 'तस्य महात्मनः प्रासादशिखरे नृत्यतो मिथ्यादृशां दोषः सञ्जातः'- इत्यवधार्य प्रदोषसमये यशश्चन्द्रतपोधनेन समं विद्याबलाद् गगनाङ्गणेन भृगुपुरपरिसरे समागत्य सैन्धवादेवीमनुनेतुं 10 कृतकायोत्सर्गास्तया जिह्वाकर्षणादवगणिताः श्रीहेमसूरयः । उदूखले शालितन्दुला प्रक्षिप्य यशश्चन्द्रेण प्रदीयमाने मुशलप्रहारे प्राक् प्रासादप्रकम्पोऽभूत् । द्वितीयप्रहारे देवीमूर्तिश्चकम्पे । तृतीयप्रहारे स्वस्थानादुत्पत्य देवीमूर्तिः 'मां रक्ष रक्षेति जल्पन्ती श्रीगुरुचरणयोः पपात । इत्थमनवद्यविद्याबलान्मिथ्याग्देवीदोषं निगृह्य श्रीजिनशासनप्रभावनां कृत्वा श्रीसुव्रतजिनं नत्वा श्रीआम्बडस्योल्लाघस्नाने जाते देवीमापृच्छय यथापथमगुः । 15
___ श्रीउदयनचैत्ये कर्णावत्यां, श्रीशकुनिकाविहारे, राज्ञो घटीगृहे, कौङ्कणनृपतेः कनकमयं कलशत्रयं स्थानत्रये न्यास्थदाम्बडमन्त्री राजपितामहः ।
६६८८. अथ कस्मिन्नप्यवसरे सपादलक्षं प्रति सैन्यं सज्जीकृत्य श्रीबाहडाम्बडानुजन्मा चाहडनामा मन्त्री दानशौण्डतया दूषितोऽपि भृशमनुशिष्य भूपतिना सेनापतिश्चक्रे । तेन द्वित्रिप्रयाणानन्तरमस्तोकमर्थिलोकं मिलितमालोक्य कोशाध्यक्षाद् 20 द्रव्यलक्षत्रये याचिते सति नृपादेशात् तस्मिन्नददाने तं कशाप्रहारेणाहत्य कटकान्निरवासयत् । स्वयं यदृच्छया दानैः प्रीणितार्थिलोकः, चतुर्दशशतीसङ्ख्यासु करभीष्वारोपितैर्द्विगुणैः सुभटैः सम सञ्चरन्, शीघ्रं स्तोकप्रयाणै रात्रौ मागितादत्तैकप्रच्छादवस्त्रकृते बम्बेरानगरप्राकारमवेष्टयत् । तस्मिन्नगरे तस्यां निशि सप्तशतीकन्यानां विवाह: प्रारब्धोऽस्ति-इति नगरलोकादधिगम्य तद्विवाहार्थं तस्यां निशि स्थित्वा प्रातः प्राकार- 25 परावर्त्तमकार्षीत् । तत्र गृहीताः सुवर्णकोट्यः सप्त, एकादशसहस्राणि वडवानाम्, प्राकारं घरदैश्चूर्णीचकार इति । सम्पत्तिगर्भितां विज्ञप्तिकां वेगवत्तरैनरैर्नृपं प्राहिणोत् । स्वयं तत्र
1: B जिनस्तुतिं कृत्वा श्री० । 2. B द्रव्यलक्षे । 3. B ०नृपं प्रति प्रा० ।

Page #275

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः देशे कुमारनृपतेराज्ञां दापयित्वाऽधिकारिणो नियोज्य व्याघुटितः । सप्तशती कलावतां तन्तुवायानामादाय श्रीपत्तनं प्रविश्य, राजसभामधिगम्य, नृपं प्रणनाम । श्रीकुमारपालस्तमावर्ण्य, तदुचितालापावसरे तद्गुणरञ्जितोऽप्येवमवादीत्- 'तव स्थूललक्षतैव महद्दूषणं [रक्षामन्त्रः], नो वा चक्षुर्दोषेनोवं एव विदीर्यसे । यद् व्ययं भवान् कुरुते 5 ताद्दक्कर्तुमहमपि न प्रभूष्णुः' -इत्यादि श्रुत्वा चाहडो नृपं प्रत्यवोचत्- 'तथ्यमेतद् यथादिष्टं देवेन । यतः, पुत्रः पितुः कोशबलेन व्ययं करोति, पिता तु कस्य बलेन करोति । तेन मयैव साधीयान् द्रव्यव्ययः क्रियते'-इति वदन्, प्रमुदितेन राज्ञा सत्कृतः । संसद्यनर्घ्यतां लभमानो 'राजघरट्ट'बिरुदं लब्ध्वा नृपतिविसृष्टः स्वं पदं प्रपेदे । सप्तशती तन्तुवाया[नां] छत्राध:स्नानं काराप्य पवित्रीकृताः ।
तस्य भ्राता स्वकीयौदार्यावर्जितसमस्तराजवर्गः सोलाकः 'सामन्तमण्डलीसत्रागार मिति बिरुदं बभार ।
६६८९. अथान्यदा राजा द्वासप्ततिसामन्तैः सहितः श्रीगुरूणां पार्वे धर्मदेशनामशृणोत् । ५०७. भावेह अणिच्चत्तं जुव्वणधणसयणअत्थदाराणं ।
देहस्स जीवियस्स य इक्कं पि न पिच्छहो निच्चं ॥
15
★ 'सप्तशती' यावत् 'पवित्रीकृताः' पर्यन्तः पाठः B प्रतौ नास्ति । 1. B तस्य कनीयान् भ्राता। 2. B श्रीगुरून् वन्दित्वा धर्मदेशनामित्यशृणोत् । • 'निच्चं ॥' इत्यतः पश्चादिदं गाथानवकं B आदर्शऽधिकमुपलभ्यते
विसइस्स न होइ दया, विसई सच्चं चएइ दूरेण । लेइ अदत्तं विसई, सेवेइ य मेहुणं पावो ॥१|| तिव्वारंभपरिग्गहमहाहिगरणाइ कुणइ विसयंधो । जाई अह अइपावो, जइ न तवं कुणइ छड्डे वि ॥२॥ पुव्वि उ दुकयकम्मं, वेइत्ता अह तवेण सोहित्ता । पावेइ जिओ मोक्खं, न हु कम्मं निप्फलं किंपि ॥३।। सुइरमवि रायलच्छी, भुत्ता अइविरस होइ पज्जते । जइ छड्डिऊण न तवं, कीरइ ता नेइ नरयम्मि ॥४॥ माय पिय पुत्त बंधव सकज्जकुसला हियाइ कीरति । न मरंतस्सुवायारो, तिलतुसमित्तो वि हु ज(कु?)णंति ॥५॥ जं तस्स मरंतस्स य, कोइ सहाओ न होइ जीवस्स । तेण सभवणेस गयं, सव्वं पि जिणेहि परिचत्तं ।।६।।

Page #276

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
इत्यादि श्रुत्वा राजा संसारासारतां विभाव्य भवभावविमुखपरिणामः संवेगरसतरङ्गितान्तःकरणः श्रीगुरून् प्रणम्य पप्रच्छ-'भगवन् ! अद्य का तिथिः ?' इति । श्रीगुरवः सहसाऽमावास्यादिने पूर्णिमेत्याहुः । अत्र वामराशिर्लब्धावकाशो मिथ्याद्दग् बाह्यमित्रोऽप्यान्तरशत्रुराह-‘अहो ! कलिकालसर्वज्ञः श्रीहेमसूरिचेदद्य पूर्णिमां कथयति तदा लोकानां भाग्येन पूर्णिमैव भविष्यति' - इत्युपहासगर्भं वचः श्रुत्वा श्रीगुरवः प्राहुः- 5 'सत्यमेतत् भवद्वचः'। तेनोक्तम्- 'कोऽत्र प्रत्ययः ?' श्रीगुरुभिरुक्तम्- 'अहो केयं भवतश्चातुरी चन्द्रोदय एव प्रत्ययः । इति श्रुत्वा सर्वेऽपि विस्मयस्मेराः परस्परमाहुः‘किमित्थमपि भविष्यति ? ' । ततो राजा विस्मयगतस्सन् द्वासप्ततिसामन्तादिवृतो राज - सभामागत्य क्व चन्द्रोदयो भविष्यतीति परिज्ञानाय घटीयोजनगामिनीकरभ्यारूढान्निजपुरुषान् पूर्वस्यां दिशि प्राहिणोत् । ततः श्रीहेमसूरिः पूर्वप्रदत्तवरसिद्धचक्रदेवप्रयोगेन 10 पूर्णिमावत् पूर्वस्यां सन्ध्यासमयं चन्द्रोदयं कृत्वा सकलां रात्रि ज्योत्स्नामयीं विधाय चतुरो यामान् गगनतलमवगाह्य सर्वलोकसमक्षं प्रत्यूषे पश्चिमायां गतोऽस्तमगात् । प्रभाते तेऽपि प्रेषिताः पुरुषाः समागत्य तथैव प्रोचुः । सर्वेषां महान् विस्मयोऽभूद् - अहो ! श्रीगुरूणां काऽपि महती शक्ति:; अहो ! जैनानां कोऽपि महामहिमा लोकोत्तर:- इति जनोक्तिरभूत् ।
✡
६६९०. अथ राजा तेषां विप्रादीनां तदेव छलवचनं स्मरन् श्रीगुरूणां पुरः प्रश्नमकरोत् - ‘भगवन् ! सत्स्वपि बहुदर्शनेषु ब्राह्मणानां कस्माज्जिनधर्मे महान् द्वेषः ? ' । तत्र श्रीगुरुः प्राह ‘राजन् ! पुरा प्रथमजिनो युगादौ विहरन् विनीतासन्ने पुरिमतालपुरे समवसृतः । भरतश्चक्री श्रीजिनस्याष्टानवतिभ्रातृसाधूनां चागमनं श्रुत्वा भक्ताद्यर्थं
१९७
जंतेण समं न य जंति बंधवा नेय मायपियपुत्ता । पत्ती य बलं विउलं, धणं व जं संचियं निच्चं ॥७॥ एसो सं (अ) सारधम्मो, पिओ सयत्थो जियाण सव्वाण । नाऊण जिणा एयं, इट्ठ मुत्तूण पव्वइया ॥८॥
जं जेण कयं कम्मं, सुहं व असुहं व तेण भुत्तव्वं । कम्मफलेणिह जीवा, कम्मे खविए तओ मुक्खो ॥९॥

1. B इत्यादि धर्मदेशनां श्रु० । 2. B अत्र देवबोधिर्ल० । 3. B • मन्तादिपरिवृत्तो । 4. B समये । 5. B तेऽपि पूर्वप्रे० । 6. B इति लोके सर्वत्र जनो० । 7. B राजा देवबोधेस्तदेव । 8. B विनीतानगरीप्रत्यासन्ने । ★ 'श्रुत्वा भक्ताद्यर्थं खादिमादिशकटानि भृत्वा तत्र गतः । प्रभुं प्रणम्य धर्मदेशनां श्रुत्वा भक्ताद्यर्थं सा०' इत्येतत्पाठस्थाने B प्रतौ एतादृशः पाठो वर्तते
श्रुत्वा सार्धद्वादशस्वर्णकोटीप्रीतिदानं दत्त्वा विविधखादिमस्वादिमादिभृतशकटानि लात्वा सपरिकरः

15

Page #277

१९८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः खादिमादिशकटानि भृत्वा तत्र गतः । प्रभुं प्रणम्य धर्मदेशनां श्रुत्वा भक्ताद्यर्थं साधूनां निमन्त्रणामकरोत् । श्रीभगवान् प्राह- 'राजन् ! आधार्मिकाभ्याहृत-राजपिण्डादिदोषदूषितमिदं भक्तादि साधूनामकल्प्य'मिति श्रुत्वा दूनं श्रीभरतं ज्ञात्वा शक्रः प्राह-'मा विषादं कुरु, सर्वज्ञशासने सप्तक्षेत्राणि सन्ति- श्रीजिनभुवन-जिनबिम्ब-जिनागम5 चतुर्विधसङ्घरूपाणि । तत्र ये सार्मिका गृहारम्भपराङ्मुखाः संयमपरिणामभाजः संवेगवैराग्यजुषस्तेषां वात्सल्यं कुरु'- इति सुरेन्द्रवचः श्रुत्वा राजा भरतः पूर्वानीतवस्तुभिः साधर्मिकवात्सल्यमकरोत् । तेषां गृहारम्भादिकं निर्वाय वृत्तिमकार्षीत् । गृहस्थाचारविचारं चतुरध्यायनिबद्धं श्रावकप्रज्ञप्तिग्रन्थमर्थतो जिनप्रणीतं ते पठन्ति 'माहन माहन' इति परेषां कथयन्ति, ते माहना इति लोके प्रसिद्धिमगुः । कालेन तेषां 10 वृद्धिरभूत् । ततः षष्ठे षष्ठे मास्याचारग्रन्थपठनादिकां परीक्षां कृत्वा- 'अयं ज्ञान-दर्शन
चारित्राचारशुद्धः' इति काकिण्या रत्नेन कण्ठे रेखात्रयं कृतम् । ततः कालेन परीक्षापूर्व कनकसूत्रत्रयं क्रमेण रौप्यं जातम् । ततः कालेन नवम-दशमजिनयोरन्तरे सकलसाधुव्युच्छेदे सति सर्वेषां लोकानामपरधर्मप्रकाशकाभावादेते गुरवः सञ्जाताः । क्रमेणा
ब्रह्मचारिणः कण्ठे सूत्रत्रयधारिणश्चाभूवन् । ततः क्रमेणोत्पन्नकेवलज्ञाने दशमजिने धर्म 15 प्रकाशयति, गृहारम्भप्रवृत्तोऽब्रह्मचारिगुरुर्न भवति, इत्युक्ते तेषां जिने जिनधर्मे च महान्
द्वेषोऽभूत् । लोकानामपि मूढमतीनां द्वेषमुत्पादयन्ति । ततः कालेन मिथ्यात्वं गताः । यदुक्तम्५०८. समोसरण भत्तउग्गह अंगुलिझय सक्कसावगा अहिआ ।
जे यावट्टइ कागिणि लंछणअणुमज्जणा अट्ठ ॥ 20 ५०९. अस्सावगपडिसेहो छटे छठे य मासि अणुओगो ।
कालेण य मिच्छत्तं जिणंतरे साहुवुच्छेओ ॥
समवसरणे गतः । समग्रराजचिह्नानि परिहृत्य कृतप्रदक्षिणात्रयविधिः प्रभुं प्रणम्येति धर्मदेशनां शुश्राव । यथा"भो भो भव्वसत्ता ! मा चिट्ठइ विसयपसक्त । अणेगदुहसयसहस्सदारुणो संसारप्पबंधं, मा करेह एयम्मि पडिबंधं । कि.... तं, मा तम्मि मुच्छावह चित्तं । विरसावसाणा कामभोगा, तप्पसत्ताणं जायंति पए पए[व]सणसंजोगा । संझब्भरागसरिसं जव्वणं, मा करेह तम्मि उम्मत्तं मणं । खणदिटुनट्टो इमो संजोगो, मा करेह तम्मि गुरुओ मणरंगो । कुसग्गजलचंचलमाऊ, उज्जमह धम्म काउं । धम्मो चेवित्थः सरणं, जो रक्खइ जम्मजरामरणं । देइ सुरासुररिद्धिं, करेइ सयलसमीहियसिद्धि । आवईओ निवारेइ, संसारसायरमुत्तारेइ । वियरेइ मुक्खं, जम्मि पाविज्जइ अणंतं सुक्खं । ता सव्वहा पयगृह धम्मे, मा रमह पावे कम्मे ।' इति श्रुत्वा श्रीभरतः परमसंवेगसमारूढः श्रीप्रभुं प्रणम्य सार्थमानान(सार्धमानीत) भक्ताद्यर्थं सा० BI ___ . 1. B श्रीभरतेश्वरं । 2. B प्राह-राजन् मा । 3. B अमी । 4. B शुद्धाः' इति काकण्या रत्नेन तेषां क० । 5. B आवट्टइ । 6. B अणुसज्जणा ।

Page #278

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
इति द्वेषकारणं ब्राह्मणानां राजा श्रुत्वाऽचिन्तयद् - अहो ! चन्द्रमण्डलादग्निः सुधाकुण्डाद्विषं प्रादुरभूत् । लोकानामभाग्योदयेन श्रीजिनधर्मादपि मिथ्यात्वमभूदिति । श्रीगुरवः प्राहुः - 'राजन्नेते तु दर्शनान्तरं प्रतिपन्नाः सन्ति, कालेन केऽपि निह्नवाः, केऽपि निह्नवाभासाः श्रीजिनवचनान्यथावादिनः स्वमतिप्रकल्पितमतपक्षपातिनः, साधुवेषधारिणोऽपि साध्वाभासाः, प्रमादशीलत्वेनालम्बनपराः, परलोकनिरपेक्षा अनेकधा मतभेदानकार्षुः । एवं 5 राजन् ! स्वमतेऽप्यनेकमतभेदा अभिमानाज्ञानपरवशैः प्रकल्पिताः सन्ति ।
✡
§§९१. अन्यदा कोऽपि मत्सरी श्रीहेमसूरितेजोऽसहिष्णुरेकान्ते राजानमिदमवादीत् -'देव ! प्राय: प्राकृतमेते पठन्ति, सिद्धान्तोऽप्येतेषां प्राकृतमयः । तत् प्रभातेऽश्रोतव्यमिदम् । संस्कृतं स्वर्गिणां भाषा सैव महतां प्रत्यूषे श्रोतव्या श्रेयस्करी चेति | किमर्थं प्रथमं तच्छ्रवणं विधीयते । एतदाकर्ण्य राजाऽविज्ञातभाषाभेदतत्त्वः, 10 किञ्चित्प्राकृतेऽकृतादरस्तत्स्वरूपं श्रीगुरूणामकथयत् । श्रीगुरवः प्राहुः - 'अनुपासितसद्गुरुकुलस्य अविज्ञातवाङ्मयतत्त्वस्य कस्यापीदं वचः । राजन् ! अनेकधा भाषाभेदवैचित्र्येऽपि परं युगादौ प्रथमपुरुषेण ज्ञातत्रैलोक्यस्वरूपेण प्रथमं चतुर्दशस्वरा ऽष्टत्रिंशद्व्यञ्जनरूपा (?) द्विपञ्चाशदक्षरप्रमाणा मातृकैवोपदिष्टा । सा च प्राकृतस्वरूपा सर्वप्रकृतिलोकानामुपकारिणीति । ततो बाह्या येऽष्टत्रिंशद्वर्णास्तैः संस्कारे कृते संस्कृतं 15 जातम् । ततश्चानेकभाषाभेदा अभूवन् । तेन सकलशास्त्रमूलं मातृकारूपं प्राकृतमेव । प्रथमं युगादौ लोकोपकाराय प्रथमं प्राकृतमुपदिष्टं सर्वज्ञैरिति । सर्वाक्षरसन्निपातलब्धीनां श्रीद्वादशाङ्गीनिर्माणसूत्रधाराणां श्रीगणधराणां सिद्धान्तस्य प्राकृतकरणे कारणमिदम्५१०. बालस्त्रीमूढमूर्खाणां नृणां चारित्रकाङ्क्षिणाम् ।
अनुग्रहार्थं तत्त्वज्ञैः सिद्धान्तः प्राकृतः कृतः ॥
राजन् ! भवतु भाषा याऽपि साऽपि परं परमार्थ एव विलोक्यते । यत्पठन्ति
लोकाः ।
५११. अत्थनिवेसा तच्चिय सद्दा तच्चेव परिणमंता वि । उत्तिविसेसो कव्वं भासा जा होउ सा होउ ॥
१९९
५१२. सो होइ सुहावेई उवभुंजंतो लवो वि लच्छीए । एसा सरस्सई पुण असमग्गा कं न विनडेइ ॥

परं कस्यापि ज्ञानलवदुर्विदग्धस्य खण्डखण्डपाण्डित्यतुण्डकण्डूकरालितस्येयं प्राकृत- 25
निन्दा | यदुक्तम्

20

Page #279

६६९२. अथान्यदा राजा श्रीजिनशासनप्रभावनां कर्तुकामः सङ्घाधिपति5 मनोरथमकरोत् । प्रथमं श्रीतीर्थमहिमां श्रीगुरवः प्राहुः - 'राजन् ! त्रिभुवनेऽपि श्रीजिनमयानि तीर्थानि सन्ति । यदुक्तं श्रीभद्रबाहुस्वामिना चतुर्दशपूर्वधरेण श्रीआचाराङ्गनिर्युक्तौ
10
15
20
२००
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
इति श्रुत्वा राजादयः सर्वेऽपि प्राकृतप्रशंसां कुर्वन्तो विशिष्य तदर्थ श्रवणप्रवणा बभूवुः ।
एवं श्रीहेमसूरिभिरनेके कुतीर्थिनः प्रवादाः सज्जनसभायां निरुत्तरीकृताः । श्रीसर्वज्ञशासनस्यैकातपत्रं साम्राज्यं कारितम् । राजप्रतिबोधश्च कृतः ।
✡
25
५१३. जं जम्माभिसेयनिक्खमणचरणनाणुप्पया य निव्वाणे । दियलोयभवणमंदरनंदीसरभोमनगरेसु ॥
५१४. अट्ठावयमुज्जिते गयग्गपए य धम्मचक्के य । पासरहावत्तनगं चमरुप्पायं च वंदामि ॥
परं राजन् ! सम्प्रतिकाले प्रत्यासन्नं महाप्रभावं च श्रीशत्रुञ्जयतीर्थम् । यदुक्तं श्रीअतिमुक्तमुनिना नारदस्य पुर:
५१५. जं लहइ अन्नतित्थे उग्गेण तवेण बंभचेरेण ।
तं इतित्थपुन्नं सित्तुज्जगिरिम्मि निवसंतो ॥ ५१६. केवलनाणुप्पत्ती निव्वाणं आसि जत्थ साहूणं । पुंडरियं वंदित्ता सव्वे ते वंदिया तित्था ॥
५१७. अट्ठावय- संमेए पावा चंपा य उज्जिल ( उज्जित ) नगेय । वंदित्ता पुन्नफलं सयगुणियं तं पि पुंडरिए ॥
५१८. पूआकरणे पुन्नं एगगुणं सयगुणं च पडिमाए । जिणभवणेण सहस्सं णंतगुणं पालणे होई ॥
५१९. न वि तं सुवन्नभूमी भूसणदाणेण अन्नतित्थेसु । जं पावइ पुन्नफलं पूआन्हवणेण सित्तुंज्जे ॥ ५२०. जं नाम किञ्चि तित्थं सग्गे पायालि तिरियलोगम्मि । तं सव्वमेव दिवं पुंडरिए वंदिए संते ॥
1. B गयग्गपयए। 2. B वास० ।

Page #280

l'inli
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
२०१ श्रीविद्याप्राभृते तु श्रीशत्रुञ्जयस्यैकविंशतिनामानि प्रोक्तानि । विमलगिरिः १. मुक्तिनिलयः २. श्रीशत्रुञ्जयः ३. सिद्धिक्षेत्रम् ४. पुण्डरीकः ५. सिद्धशेखरः ६. सिद्धपर्वतः ७. सिद्धराजः ८. बाहुबलि: ९. मरुदेवः १०. भगीरथः ११. सहस्रपत्रः १२. शतपत्रः १३. अष्टोत्तरशतकूट: १४. नगाधिराजः १५. सहस्रकमलः १६. ढङ्कः १७. कपर्दिनिवासः १८. लौहित्यः १९. तालध्वजः २०. कदम्ब: २१. इति देव-मनुष्यकृतानि 5 नामानि । श्रीभद्रबाहुस्वामिना प्रणीते, श्रीवज्रस्वामिनोद्धृते, ततः श्रीपादलिप्ताचार्येण सङ्क्षिप्तीकृते श्रीशत्रुञ्जयकल्पेऽप्युक्तम्-योऽवप्पिण्यां षट्सु अरकेषु अशीतिसप्तति-षष्टि-पञ्चाशत्-द्वादशयोजन-सप्तकरप्रमोऽभूत् । उत्सप्पिण्यां पुनरुपचीयमानः । यस्मिन्नसङ्ख्याता ऋषभसेनाद्यास्तीर्थंकराः समवसृताः । श्रीपद्मनाभमुख्यास्तीर्थकरा: समेष्यन्ति । श्रीनेमिवर्जास्त्रयोविंशति ऋषभाद्याः समवसृताः । महाविदेहनिवासिनोऽपि 10 सम्यग्दृष्टयो लोका मानसिकभावेन नित्यं स्मरणं कुर्वन्तीति । प्रथमं श्रीऋषभकेवलोदयाद् भरतेन प्रमाणोपेतं रत्नमयं हैमं रूप्यं च बिम्बत्रयं कारितम् । द्वाविंशतिदेवकुलिकाकलितं हैमचैत्यं च । ततोऽसङ्ख्या उद्धारा जाताः, प्रतिमाश्च असङ्ख्याताः, कोटाकोट्यश्च सिद्धाः । पुण्डरीकगणधरः पञ्चकोटिभिः सह मुक्तिं गतः । द्रविडवालिखिल्लादयो दशकोटिभिः । नमि-विनमी विद्याधरौ कोटिद्वयेन । श्रीऋषभसन्ताने 15 भरतेश्वरराज्ये आदित्ययशा महायशा अतिबल: बलभद्रः बलवीर्यः कार्तवीर्यः जलवीर्यः दण्डवीर्यस्त्रिखण्डभोक्तारः प्रथमसङ्घाधिपतिश्रीभरतेश्वरवत् प्राप्तसङ्घाधिपत्या आदर्शभवनप्राप्तकेवलज्ञाना बहुतरेक्ष्वाकुराजकुमारपरिवृताः श्रीशत्रुञ्जये सिद्धाः । अन्येऽपीक्ष्वाकुवंशराजान आदित्ययशाद्याः सगरपर्यन्ताः पञ्चाशत्कोटिलक्षसागराणि यावत् सर्वार्थसिद्धयन्तरचतुर्दशलक्षादिश्रेणीभिरसङ्ख्याताभिरत्र मुक्तिं गताः । श्रीरामादीनां 20 कोटित्रयं सिद्धम् । पाण्डवादीनां विंशतिकोटयः । प्रद्युम्न-शाम्बादीनां सार्धष्टौ कोटयः। नारदाद्याः एकनवतिलक्षाः । अत्रैवाजित-शान्तिजिनौ वर्षाकालमवस्थितौ । मरुदेवी(वा)चैत्यं स्वर्णमयं पुरा बाहुबलिना कारितम् । मरुदेवी(वा)समीपे शान्तिचैत्यं पुरा सुवर्णमयम्, तदने त्रिंशता हस्तैरधः पुरुषसप्तकेन सुवर्ण-रूप्यखानिद्वयम् । ततो हस्तशतेन पूर्वद्वारा रसकूपिका । श्रीशान्तिचैत्याद् हस्ताष्टकेनोद्धारयोग्यं 25 सुवर्णं पादलिप्ताचार्योपदेशेन नागार्जुनेन स्थापितमस्तीति लोकोक्तिः । अष्टमतपसा तुष्टः कपर्दियक्षः श्रीभरतकारितां प्रतिमां वन्दापयति, यदि कश्चित् सत्त्ववानेकावतारी
1. B भागीरथः । 2. B ०मानो यावत् षष्ठारके ऽशीतियोजनविस्तीर्णो मूले भविष्यति । तस्मिन्नसङ्ख्याता अतीता ऋषभ० । 3. B .चैत्याधस्ताद ।

Page #281

२०२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः भवति । कल्की दत्तो नाम तीर्थं सपूजं कारयिष्यति । तत्पुत्रो मेघघोषश्चोद्धारम् । ततः २२१४ अनन्तरम्५२१. नंदीसूरि अज्जे सिरिप्पभे माणिभद्द-जसमित्ते ।
धणमित्त-धम्मवियडे सुमंगले सूरसेणे य ॥ ५२२. एए होही उद्धारकारया जाव सूरिदुप्पसहो ।
पच्छिमउद्धारकरो होही इह विमलवाहणओ ॥ ५२३. वुच्छिन्ने वि य तित्थे होही कूडं तु उसहसामिस्स ।
जा पउमनाहतित्थं सुराइकयपूयसंजुत्तं ॥ -इति तीर्थमहिमा ।
88९३. अथ राजन् ! रैवतकतीर्थमपि महासुप्रभावं प्रत्यासन्नं च वर्त्तते । 10 * अस्य महिमा श्रीविद्याप्राभृते तीर्थमाहात्म्ये गणधरैरुक्तः । श्रीभारत्या काञ्चन
बलानके श्रीनेम्यादिमूर्तिनमस्करणागतया नारदस्य पुरः प्रोक्तस्तेन च लिखितः । इदं तीर्थमनादियुगीनमाहुः । अवप्पिण्यामयं शैलः षड्विंशति-विंशति-षोडश-दशद्वियोजनधनुःशतोच्चशिराः । अनादिकाले यस्मिन्नर्हन्तोऽनन्तसिद्धाः । यस्याकारं
सुरासुरनरेशास्त्रिभुवनेऽपि पूज्यन्ति । अनन्ततीर्थकृतामत्र कल्याणकत्रयमभूत् । अतीत15 चतुर्विशतिकायां नमीश्वराद्यानामष्टजिनानां कल्याणकत्रयमभूत् । अस्यां श्रीनेमिनाथस्य ।
श्रीपद्मनाभाद्या द्वाविंशतिजिना इह सेत्स्यन्ति । इयं मूर्तिर्ब्रह्मेन्द्रकृताऽस्या विंशतिसागरोपमकोट्योऽभूवन् । श्रीऋषभादेशात् भविष्यतो नेमेर्मूत्तिमी रूप्या च भरतेन पूर्व स्थापिता रत्नमयी चेन्द्रार्पिता । अस्यान्तःकाञ्चनबलानके शक्रनिर्मिते रत्नमूर्तिरस्ति
शक्रकृता । शक्रकृतं गजेन्द्रपदकुण्डं सर्वर्तुकं भद्रशालवनं पूजार्थम्, पञ्चमारकपर्यन्ते 20 श्रीनेमिमूर्तिः स्वर्गे सुरेन्द्रपूज्या भविष्यति, उत्सप्पिण्यां पुनरत्र । यस्य ध्यानेनान्यत्रापि स्थिता भव्या भवचतुष्केन मोक्षं यान्ति । इदं तीर्थं सर्वदा सुरासुराच॑म् । तथा श्रीभद्रबाहुप्रणीतं श्रीवज्रस्वामिनोद्धृतं स्वरूपमिदम्
"छत्तसिलाए सिलासणे दिक्खं पडिवन्नो नेमी । सहसंबणे केवलनाणं । लक्खारामे देसणा । अवलोयणाउच्चसिहरे निव्वाणं । रेवयमेहलाए कण्हो तत्थ 25 कल्लाणतिगं नाऊण सुवण-रयणपडिमालंकियं चेईयतिगं, अंबादेविं च करावेइ । इंदो वि गिरिं कारिऊण सुवन्नवन्नं बलाणयं रुप्पमयं चेईयं रयणमया पडिमा
__ 1. B कल्किपुत्रो दत्तो । 2. B २२१४ वर्षान० । 3. B इति श्रीशत्रुञ्जयतीर्थ० | ★ 'अस्य' इत्यत आरभ्य षडोत्तरद्विशततमपत्रस्य त्रयोदशीपङक्तिपर्यन्तः पाठ: B प्रतौ पञ्चपञ्चाशततमपत्रानुपलब्धे!पलब्धः।

.

Page #282

२०३
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः । पमाणवन्नोववेया । सिहरे अंबारंगमंडवे अवलोयणासिहरं बलाणमंडवे संबो । सिद्धविणायगो पडिहारो । तहा सत्त जायवा दामोदराणुरूवा कालमेह १ मेहनाद २ गिरिविडा( दा )रण ३ एकपाद ४ सिंहनाद ५ खोडिक ६ रैवत ७ नामान: तिव्वतवेणं कीडणेणं खित्तवाला उववन्ना । तत्थ य मेहनादो सम्मदिट्ठी नेमिकमभत्तो । मेहलाए गिरिविदारणो । कंचणबलाणए चउद्दारे तत्थ अंबाएसेण 5 पवेसो नन्नहा । तहा अंबापुरओ हत्थवीसाए विवरं तत्थ य अंबाएसेणं उववासतिगेणं सिलुग्धाडणं । हत्थवीसाए संपुडसत्तगं, समुग्गयपंचयं, अहो रसकूविआ । अमावाए अमावाए उग्घाडइ, गिण्हिज्जइ अंबाएसेण । तहा पज्जुन्नकूडे उववासतिगं काऊण सरलमग्गेण बलिपूअणेणं सिद्धिविणायगो लब्भइ । तत्थ य चिंतिया सिद्धी । दिणमेगं ठाइव्वं । जइ पच्चक्खो हवइ । तओ 10 राइमईए गुहाए कमसएणं गोदोहियाए पवेसे रसकूविया किसिणचित्तवल्ली । राइमईए पडिमा रयणमया, अंबा रुप्पमया चिटुंति । तहा छत्तसिला घंटसिला कोडिसिला तिगं पन्नत्तं । छत्तसिलामज्झंमज्झेण कणयवल्ली । सहसंबवणमझे रयय-सुवण्णमयचउवीसं । लक्खारामे बावत्तरी चउवीसं जिणाण गुहा पन्नत्ता । कालमेहस्स पुरओ सुवण्णवालुयाए नईए सडकमसयतिएणं उत्तरदिसीए गमित्ता 15 गिरिगुहं पविसिता, न्हवणं उदएण काऊण ठिए उववासपंचहिं दुवारमुग्धडइ । मज्झे पढमदुवारे सुवन्नखाणी, दुइए रयणखाणी । तत्थ एगो कण्हभंडारो अन्नो दामोदरसमीवे । अंजणसिलाए अहोभागे रययसुवन्नधूली पुरिसबावीसेहिं पन्नत्ता । ५२४. तस्सत्थमणे मंगलयदेवदाली य संतु रससिद्धी ।
सिरिवयरोवक्खायं संघसमुद्धरणकज्जम्मि ॥ ५२५. सस्सकडाहं मज्झे गिण्हित्ता कोडिबिंदुसंजोए ।
घंटसिलाचुन्नयजोयणाओ अंजणगवरसिद्धी ॥ रत्नजाति-महौषध्यादिकं यद् विश्वत्रये वर्त्तते, तत् सर्वमत्रास्ति ।
___अन्यान्यपि चित्ताह्लादकानि पुण्यानि, श्रीजिनमयानि तीर्थानि ग्राम-पुर-पत्तनपर्वतादिषु सन्ति । तेषु सर्वत्र शासनप्रभावका: सुश्रावका दर्शनविशुद्ध्याद्यर्थं तीर्थयात्रां 25 कुर्वन्ति । करणीयमेतत् । कृतं पुरा श्रीभरतेश्वरादिभिर्भूपतिभिः । एतत् श्रीतीर्थद्वयमाहात्म्यमाकर्ण्य राजा सपरिकरस्तीर्थयात्रासामग्रीमकारयत् ।
६६९४. महता महेन श्रीदेवालयप्रस्थाने सञ्जायमाने देशान्तरायातेन पुरुषयुग्मेन 'त्वां प्रति डाहलदेशीयः श्रीकर्णनृपतिरूपैति-' इति विज्ञप्तः । स्वेदबिन्दुतिलाङ्कितं

Page #283

२०४
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ललाटं दधानो मन्त्रिवाग्भटेन साकं साध्वसध्वस्तसङ्घाधिपत्यमनोरथः प्रभोः पदान्ते स्वं निनिन्द । ५२६. श्रेयांसि बहुविध्नानि भवन्ति महतामपि ।।
अश्रेयसि प्रवृत्तानां क्वापि यान्ति विनायकाः ॥ अथ नृपतेस्तस्मिन् महाभये समुपस्थिते किञ्चिदवधार्य 'द्वादशे यामे भवतो निवृत्तिर्भविष्यति' इति आदिश्य विसृष्टो नृपः । किङ्कर्त्तव्यमूढो यावदास्ते, तावन्निर्णीतवेलासमागतनरयुग्मेन ‘श्रीकर्णो दिवङ्गतः' इति विज्ञप्तः । ताम्बूलमृत्सृज्य कथमिति पृष्टौ तौ ऊचतुः- 'कुम्भिकुम्भस्थलस्थः श्रीकर्णो निशि प्रयाणं कुर्वन् निद्रामुद्रितलोचनः कण्ठपीठप्रणयिना सुवर्णशृङ्खलेन प्रविष्टवटशालपादेन उल्लम्बित: 10 पञ्चतामञ्चितवान् । तस्य संस्कारानन्तरमावां चलितौ'- इति ताभ्यां विज्ञप्ते तत्कालं द्वासप्ततिमहासामन्तैः समं राजा श्रीतीर्थयात्राभेरीमवादयत् । सर्वदेशेषु कुङ्कमपत्रिका: प्रेषीत् । तत्रः श्रीसङ्घमेलापके स्वगजाश्वरथपत्तिपरिवृता द्वासप्ततिसामन्ताः, मन्त्री वाग्भट:, २४ प्रासादकारको नृपमान्यो नागश्रेष्ठिसुत आभडः, षड्भाषाकविचक्रवर्ती
श्रीपालस्तत्पुत्रः सिद्धपालः, कवीनां दातॄणां च धुर्यो भाण्डागारिक: कपर्दी, 15 प्रह्लादनपुरनिवेशको राणप्रह्लादनः, ९९ लक्षसुवर्णस्वामी श्रेष्ठी छाडाकः, राज
दौहित्रिक: प्रतापमल्लः, १८०० व्यवहारिणः, श्रीहेमसूरयः । अन्येऽपि लोका ग्रामनगरस्थाननिवासिनो बहवः । षड्दर्शनानि । बहवो बन्दिजनाः । स्थाने स्थाने प्रभावना, जिने जिने छत्र-चामरादिप्रदानम् । स्थाने स्थाने सत्पात्रपूजा । याचकानां मनोवाञ्छिता सिद्धिः । एवं परिवृतो प्रभुणा द्विधोपदिश्यमानवम॑ना धुन्धुकपुरे प्राप्तः । 20 प्रभूणां जन्मगृहभूमौ स्वयं कारितसप्तदशहस्तप्रमाणे झोलिकाविहारे प्रभावनां विधित्सुर्जातिपिशुनानां द्विजातीनामुदितमुपसर्गं वीक्ष्य तान् विषयताडितान् कुर्वन् श्रीशत्रुञ्जयतीर्थं प्राप । पादचारेण पर्वताधिरोहणम् । श्रीजिनेन्द्रप्रासादद्वारे सपादसेतिकामौक्तिकैः प्रासादद्वारवर्धापनकम् । मध्ये प्रदक्षिणात्रयम् । प्रथमपूजायां नवाङ्गेषु नवरत्नानि लक्षमूल्यानि । अष्टाह्निकामहोत्सवः । सुवर्ण-रूप्यादिसप्तध्वजाप्रदानम् । चैत्यपरिपाट्यां 25 वामहस्तं श्रीगुरूणां हस्ते लग्नं वीक्ष्य महं कपर्दी प्राह५२७. श्रीचौलुक्य ! स दक्षिणस्तव करः पूर्वं समासूत्रित
प्राणिप्राणविघातपातकसखः शुद्धो जिनेन्द्रार्चनात् । वामोऽप्येष तथैव पातकसखः शुद्धि कथं प्राप्नुयात् न स्पृश्येत करेण चेत् यतिपते: श्रीहेमसूरिप्रभोः ॥

Page #284

२०५
कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः । प्रमुदितो राजा । अवारितान्नदानयाचकसत्काराः प्रवर्त्तन्ते ।
६६९५. मालोद्घट्टनप्रस्तावे उदयनसुतादिमहापुरुषसङ्घश्रेणिभृते धर्मशिलायां महं वाग्भट: प्रथमं लक्षचतुष्कमवदत् । प्रच्छन्नधार्मिकः कश्चित् कथापयत्यष्टौ लक्षाः । एवमन्योन्येष्वीश्वरेषु वर्द्धयत्सु कश्चित् सपादकोटी चकार । चमत्कृतो राजोवाच'उत्थाप्यतां स यो गृह्णाति' । उत्थितः स यावत् दृश्यते तावद् बादरमलिनवसनो 5 वणिगरूपो विलोकितः । राज्ञा वाग्भटो भाषितः-'द्रव्यसुस्थं कृत्वा देहि' । श्रीवाग्भटो वणिजा सहोत्थाय द्रव्यसुस्थं पप्रच्छ । वणिजा सपादकोटिमूल्यं माणिक्यं दर्शितम् । मन्त्रिणा पृष्टम्- 'कुत इदं ते ?'। वणिगाह- 'महूअकवास्तव्यो मत्पिता हंसाख्यः सौराष्ट्रिकः प्राग्वाटान्वयः । अहं तदभूर्जगडः । माता मे धारूनाम्नी । मत्पित्रा निधनसमयेऽहं भाषित:- "वत्स ! चिरं कृताः प्रवहणयात्रा: । फलिताश्च मे । मेलितं धनं 10 तेन च प्रत्येकं सपादकोटिमूल्यं माणिक्यपञ्चकम् । अधुना प्रभुऋषभचरणौ शरणं मे । अनशनं प्रतिपन्नम् । क्षमिताः सर्वे जीवाः । एकं माणिक्यं श्रीऋषभाय, एकं श्रीनेमिनाथाय, एकं चन्द्रप्रभाय, माणिक्यद्वयमात्मनोऽन्तिके दध्याः ।" मामिति निगद्य गतः परलोकं पिता । तज्जनकवचनसमर्थनाय जनन्याः सहाहमागतः । सा कपर्दिभुवने मुक्ताऽस्ति । तामष्टषष्टितीर्थाधिकां मालां परिधापयिष्यामि ।' श्रुत्वा हृष्टो राजा मन्त्री 15 सङ्घश्च । मालापरिधानं कृतं तेन जगडेन वणिजा । तन्माणिक्यं हेम्ना खचित्वा ऋषभाय कण्ठाभरणं राजा कारयामास । महापूजावसरे चारण: पपाठ
५२८. इक्कह फुल्लह माटि देयइ जु नरसुरसिवसुहइ ।
___ एही करइ कु साटि कट भोलिम जिणवरतणी ॥ नवकृत्वः पठने नवलक्षदानं द्रम्माणाम् । आरात्रिकावसरे महादानम् ।।
६६९६. ततो राजा स्वं कृतार्थं मन्यमानः, कृत्वा अमानमहिमानं श्रीरैवतदैवतं मनस्याध्याय सपरिकरस्तद्दिशं प्रति प्रयाणमकरोत् । पथि च वृक्षानपि पट्टकूलपरिधापनिकया सन्मानयन् रैवतासन्ने समायाते, अकस्मादेव पर्वतकम्पे सञ्जायमाने श्रीहेमचन्द्राचार्या नृपं प्राहु:-'इयं छत्रशिला युगपदुपेतयोर्द्वयोः पुण्यवतोरुपरि 25 पतिष्यति ।' इति वृद्धपरम्परा । तदावां पुण्यवन्तौ, यदियं गी: सत्या भवति, तदा लोकापवादः । नृपतिरेव दैवं नमस्करोतु, न वयम्'- इत्युक्ते नृपतिनोपरुध्य प्रभव एव सङ्घन सह प्रेषिताः, न स्वयम् । छत्रशिलामार्ग परिहत्य परस्मिन् मार्गे जीर्णप्राकारपक्षेन श्रीवाग्भटकारितपद्यां चटितः । तत्र स्नात्रविधिपूर्वकं स्नात्रपूजादानं सर्वस्थानेषु ।
20

Page #285

5
10
२०६
लक्षारामसहस्राम्रवन-चन्द्रगुम्फाम्बिकावलोकनाशिखर - शाम्ब-प्रद्युम्नादिषु चैत्येषु चैत्यपरिपार्टी कृतवान् महाप्रभावनां च ।
आरात्रिकावसरे चारण: पपाठ
५२९. लाछि वाणि मुहकाणि ए तई भागी मुह मरउं । मसूर अत्थाणि जे ईसर ते पंडिआ ॥ वन्दनकसमये नृपस्य पृष्टौ हस्तप्रदाने [ अन्यः ] चारणः५३०. हेम तुहारा कर मरउं जिहिं अच्चब्भुअ रिद्धि । जे चांप ठामुहा ताहं ऊपहरी सिद्धि ॥ द्वयोस्त्रिः पाठे लक्षत्रयमौचित्यमदात् । ततः परमेश्वरं तुष्टाव । ५३१. आजन्म कलिताजिह्मपरब्रह्ममयात्मने । चिदानन्दपदस्थाय श्रीनेमिस्वामिने नमः ॥
अथोभयतीर्थयात्रयाऽऽत्मानं पवित्रीकृत्य राजा परिकरः पथि प्रभावनां कुर्वाणः श्रीपत्तनमाजगाम । प्रौढमहिम्ना नित्यं धर्मध्यानपरो दिनानि सफलयति । *
✡
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
§§९७. अथ श्रीकुमारपालेन द्वासप्ततिसामन्ता भूपालाः स्वाज्ञां ग्राहिताः । 15 अष्टादशदेशेषु अमारिपटहो दापितः । चतुर्दशसु देशेषु अर्थबलेन मैत्रीबलेन च विनयेन च जीवरक्षा कारिता । १४४४ नवीनप्रासादेषु कलशाधिरोपणं कारितम् । १६००० जीर्णोद्धारेषु कलशध्वजारोहोऽकारि । सप्तभिस्तीर्थयात्राभिरात्मा पवित्रितः । एकविंशति ज्ञानकोशलेखनम् । द्वासप्ततिलक्षमृतकद्रव्यपत्रं फाटितवान् । ९८ लक्षप्रमाणं द्रव्यमौचित्ये दत्तम् । परमार्हतबिरुदं लब्धम् । आजन्मपरनारीसहोदरबिरुदं च । सप्तव्यसनानि 20 निवारितानि । श्रीसङ्घभक्ति-साधार्मिकवात्सल्य-त्रिर्जिनार्चा- द्विरावश्यक-पर्वदिनपौषधा
दान- शासनप्रभावना- - दीनोद्धार - परोपकारादिपुण्यकृत्यान्यनेकधा कृतानि ।
1. B ० पालदेवेन द्वासप्ततिसामन्तभू० । 2. B पाटितम् ।
• 'कारिता । १४४४न० इत्येतत्पाठस्थाने
'कारिता । देशनामानि - कर्णाट गुर्जरे लाटे, सौराष्ट्रे कच्छसैन्धवे । उच्चायां चैव भम्भेर्यां, मारवे मालवे तथा ॥१॥ कोङ्कणे च तथा राष्ट्रे, कीरे जालन्धरे पुनः । सपादलक्षे मेवाडे, दीपे जालन्धरेऽपि च ||२|| जन्तूनामभयं सप्तव्यसनानां निषेधनम् । वादनं न्यायघण्टाया रुदतीधनवर्जनम् ||३|| १४४४० B प्रतौ ।

Page #286

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
५३२. कुमारपाल भूपस्य किमेकं वर्ण्यते क्षितौ । जिनेन्द्र धर्ममासाद्य यो जगत् तन्मयं व्यधात् ॥
✡
§§९८. अत्रान्तरे च निर्व्यूढराजव्यापारौ विहितानेकनवीनप्रासादजीर्णोद्धारपरोपकार - दीनोद्धारादिपुण्यकृत्यैः कृतश्रीजिनशासनप्रभावनौ मन्त्रिबाहडदेव - आम्बडौ स्वर्गं जग्मतुः ।
अथैवं काले श्रीकुमारपाल भूपालः श्रीहेमसूरिञ्च कृतकृत्यौ महसा तपसा वयसा च वृद्धौ जातौ । परं श्रीहेमसूरिगच्छे विरोधः । रामचन्द्र - गुणचन्द्रवृन्दमेकतः, एकतो बालचन्द्रः । तस्य तु राजभ्रातृव्याऽजयपालेन सह मैत्री । अन्यदा राजा श्रीगुरुं पृच्छति स्म- 'भगवन् ! अपुत्रोऽहं, क स्वराज्यपदे स्थापयामि ?' | श्रीगुरुभिरुक्तम्-‘राजन् ! अयं भागिनेयः प्रतापमल्लः प्रजाप्रियो न्यायधर्मनिष्ठो बहुराजवर्गीयसम्मतो राज्यभारधुरा - 10 धुरीणोऽस्ति । अजयपालोऽप्यस्ति परं न सत्सङ्गरङ्गः, न न्यायनिष्ठः, न धर्मप्रियः, न `जनानुरागः । यदुक्तम्
५३३. धर्मशीलः सदा न्यायी पात्रे त्यागी गुणादरः । प्रजानुरागसम्पन्नो राजा राज्यं करोति सः ॥
यथा
न चायमेवंविधगुणवान् । अजयपालात् तु त्वत्कारितधर्मस्थानक्षयः कियानस्ति'। एवं मन्त्रे 15 कृते बालचन्द्रेण स्वरूपमेतदजयपालाय न्यवेदि । तस्य रामचन्द्रादिषु महाद्वेषः समजनि । अत्रावसरे चतुरशीतिवर्षायुषः श्रीहेमसूरिवराः परिज्ञातनिजावसानसमयाः समयोचितं चिकीर्षवः समस्तश्रीसङ्घं स्वकीयगच्छं श्रीकुमारपालनृपतिं चाहूय, 'तवापि षण्मासशेषमायुरस्ती'ति प्रज्ञापनां कृत्वा, दशधाऽऽराधनां विधाय, समाधियोगसाधितस्वकृत्याः५३४. निरञ्जनं निराकारं सहजानन्दनन्दितम् ।
निरूप्य मनसा नित्यं स्वरूपं परमेश्वरम् ॥
५३५. कृत्वा तन्मयमात्मानं त्यक्त्वा सर्वं स्वतः परम् । स्वात्मावबोधसम्भूतज्योतिषेति व्यभावयन् ॥
५३६. आत्मन् ! देवस्त्वमेव त्रिभुवनभवनो ज्योतिदीपस्त्वमेव, ब्रह्मज्योतिस्त्वमेवाखिलविषयसमुज्जीवनायुस्त्वमेव ।
२०७
1. B जनानुरागी ।

5

20
25

Page #287

२०८
इति सञ्चिन्त्य चरमोच्छ्वाससमये दशमद्वारेण प्राणोत्क्रान्तिमकार्षुः ।
20
कर्त्ता भोक्ता त्वमेव व्रजसि जगति च स्थाष्णुरूपस्त्वमेव; स्वस्मिन् ज्ञात्वा स्वरूपं किमु तदिह बहिर्भावमाविष्करोषि ॥
तदनन्तरं प्रभोः शरीरस्य चन्दनकर्पूरागरुभिः कृते संस्कारे तद्भस्म पवित्रमिति 5 कृत्वा राजा तिलकव्याजेन नमश्चके । ततः समस्तसामन्तैस्तदनु नगरलोकेश्च तत्रत्यमृत्स्नायां गृह्यमाणायां ‘हेमखड' इत्यद्यापि सा प्रसिद्धाऽस्ति लोके ।
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
✡
§§९९. अथ राजा श्रीगुरुपादानां विरहेणास्तोकशोकाश्रुजलाविललोचनः स्मशाननिभां राजसभां मन्यमानस्तत्र नायाति; दुर्गतिचिह्नान्येतानि इति राजचिह्नानि न धारयति; अयमपारं संसारं प्रापयतीति प्रजाव्यापारं चापि न करोति । भोगान् 10 संसाररोगानिव मन्यते । लास्यहास्यादिविमुखः, सुखाय तान् विना किमपि न पश्यति । सकलकलाकलापकुशलैरपि अनेकधा विनोद्यमानोऽपि न क्वापि रतिं प्राप । ★ सचिवैविज्ञप्त इदमवादीत् - 'स्वपुण्यार्जितोत्तमलोकान् प्रभून् न शोचामि किन्तु निजमेव सप्ताङ्गराज्यम् । सर्वथा परिहार्यराजपिण्डदोषदूषितं यन्मदीयमुदकमपि जगद्गुरोरङ्गे न लग्नं, यस्मात्तदेव शोचामि । *
15 अथान्यदा सान्ध्यविधिविधानाय सन्ध्यासमयमावेदयितुं केनापि विदुषाऽवसरपाठकेन पठितम्

५३७. ध्वान्तं ध्वस्तं समस्तं विरहविपगमं चक्रवाकेषु चक्रे,
सङ्कोचं मोचितं द्राक् किल कमलवने धाम लुप्तं ग्रहाणाम् । प्राप्ता पूजा जनेभ्यस्तदनु च निखिला येन भुक्ता दिनश्रीः; सम्प्रत्यस्तङ्गतोऽयं हतविधिवशतः शोचनीयो न भानुः ॥
इत्याकर्ण्य राजा, शोकं किञ्चित् स्तोकं कृत्वा, श्रीगुरूणां गुणान् लोकम्पृणान् स्मारं स्मारं सुचिरमिदमवादीत्
५३८. श्रीसूरीश्वर ! हेमचन्द्र ! भवतः प्रक्षाल्य पादौ स्वयम्,
स्वर्धेनोः पयसा विलिप्य च मुहुः श्रीखण्डसान्द्रद्रवैः ।
1. B स्थाणु० । 2. B हेमखण्ड ।★ 'सचिवै० इत्यत आरभ्य '०तदेव शोचामि' इत्येतदन्तः पाठः B प्रतौ नास्ति ।

Page #288

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
अर्चामोऽम्बुदमौक्तिकैर्यदि तदाऽप्यानृण्यमस्तु क्व नो; विश्वैश्वर्यदजैनधर्मविविधाम्नायाप्तिहेतू (तुः ) ह्यम् ॥
५३९. श्रीहेमसूरिप्रभुपादपद्मं वन्दे भवाब्धेस्तरणैकपोतम् । ललाटपट्टान्नरकान्तराज्याक्षरावली येन मम व्यलोपि ॥
१०० ततः श्रीगुरुविरहातुरो राजा यावद्दौहित्रं प्रतापमल्लं राज्ये निवेशयति, 5 तावत् किञ्चित् कृतराजवर्गमेदोऽजयपालो भ्रातृव्यः श्रीकुमारपालदेवस्य विषमविषमदात् । तेन विधुरितगात्रो राजा ज्ञातभ्रातृव्यप्रपञ्चः स्वाधीनां विषापहारशुक्तिकां पुरा कोशे स्थापितां शीघ्रमानयतेति निजाप्तपुरुषानादिदेश । ते च तां पुराऽप्यजयपालेन गृहीतां ज्ञात्वा तूष्णीं स्थिताः । अत्रान्तरे व्याकुले समस्तराजकुले विषापहारिशुक्तिकाया अनागमनहेतुं ज्ञात्वा कोऽपि चारण: पपाठ
५४०. कुमरड ! कुमरविहार एता कांई करावीया ।
ताहं कु करिसइ सार सीप न आवई सयं धणी ॥ इत्याकर्ण्य राजा यावद्विमर्शं करोति तावत् कोऽप्यवसरावेदकः पपाठ५४१. कृतकृत्योऽसि भूपाल ! कलिकालेऽपि भूतले । आमन्त्रयति तेन त्वां विधिः स्वर्गे यथाविधि ॥ इति श्रुत्वा राजा शुक्तेरनागमनकारणं ज्ञात्वा सर्वसमक्षमित्युवाच५४२. अर्थिभ्यः कनकस्य दीपकपिशा विश्राणिताः कोटयो, वादेषु प्रतिवादिनां प्रतिहताः संस्कारगर्भा गिरः । उत्खातप्रतिरोपितैर्नृपतिभिः सारैरिव क्रीडितं;
कर्त्तव्यं कृतमर्थना यदि विधेस्तत्रापि सज्जा वयम् ॥
५४३. इत्युदीर्य स्वधैर्येण भूपतिर्भूरिभाग्यवान् । लक्षं लक्षं ददौ तोषादनयोः पारितोषिकम् ॥
1. B ०प्यवसरे वे० । 2. B सप्तदि० ।
२०९

10
✡
§§१०१. ततो राजा त्रिंशद्वर्षानष्टौ मासान् सप्तविंशतिदिवसान् साम्राज्यं कृत्वा कृतपुरुषार्थं सर्वं विरसावसानं विज्ञाय विज्ञशिरोमणिः प्राणान्ते दशधाराधनां विधाय स्वचिते श्रीपञ्चपरमेष्ठीप्रतिष्ठाप्रणष्टकष्टः समाधिस्वाधीनसाध्यः परमविधिना चरमोच्छासे 25 त्यक्तशरीरादिममत्वस्तत्त्वपरिज्ञानवान् प्राणान् अत्याक्षीत् ।
15
20

Page #289

10
15
२१०
✡
5
ततो लोके हाहाकारो महानभूत् । सर्वत्रलोकानामिति गिरः प्रादुरासन् ५४५. आकर्ण्य प्रतिकाननं पशुगणाश्चौलुक्यभूपव्ययम्, क्रन्दन्तः करुणं परस्परमदो वक्ष्यन्ति निःसंशयम् । योऽभून्नः कुलवर्द्धनः स सुकृती राजर्षिरस्तं ययौ, यूयं यात दिगन्तरं झटिति रे नो चेन्मृता व्याधतः ॥
✡
20
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
५४४. सैर्वज्ञं हृदि संस्मरन् गुरुमपि श्रीहेमचन्द्रं प्रभुम्, धर्मं तद्गदितं च कल्मषमषीप्रक्षालनापुष्करम् । व्योमाग्निर्यम( १२३० ) वत्सरे विषलहर्युत्सर्पि मूर्छाभरो, मृत्वाऽवाप कुमारपालनृपतिः स व्यन्तराधीशताम् ॥

*५४६.नाऽभूद् भविता चात्र हेमसूरिसमो गुरुः । श्रीमान् कुमारपालश्च जिनभक्तो महीपतिः ॥ ५४७. आज्ञावर्तिषु मैण्डलेष्वष्टादशस्वादरा
दब्दान्येव चतुर्दश प्रसृमरी मारिं निवार्यौजसा । कीर्त्तिस्तम्भनिभां चतुर्दशशतीसङ्ख्यान् विहारांस्तथा, कृत्वा निर्मितवान् कुमारनृपतिजैनो निजैनो व्ययम् ॥ ५४८. कर्णाटे गूर्जरे लाटे सौराष्ट्रे कच्छ-सैन्धवे । उच्चायां चैव भम्भेर्यां मारवे मालवे तथा ॥ ५४९. कौङ्कणे तु तथा राष्ट्रे कीरे जाङ्गलके पुनः ।
सपादलक्षे मेवाडे दीपे ( ढील्ल्यां ?) जालन्धरेऽपि च ॥ ५५०. जन्तूनामभयं सप्तव्यसनानां निषेधनम् । वादनं न्यायघण्टाया रुदतीधनवर्जनम् ॥
✡
+
1. B नाऽभून्न भ० । 2. B मण्डलेषु विपुलेष्वष्टा० ।★ 'सर्वज्ञं' इति पद्य: Pa प्रतावेवोपलभ्यते । ५४६ श्लोकतः इति कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः समाप्तः इति पाठस्थाने Pa आदर्शे निम्नलिखितंः पाठः समस्ति - संविद्विक्रमतोऽङ्कनन्दगिरिशे सम्प्राप्य राज्यश्रियं हिंसां, सव्यसन........ भुक्त्वाऽखिले भूतले । निर्माप्याप्रतिमांश्चतुर्दशशतीसङ्ख्यान् विहारान् नभोवह्नया.... वत्सरे स सुकृती प्राप व्ययम् ( ? ) ॥ इति श्रीकुमारपालप्रबन्धः समाप्तः । सं० १४८५ ॥ छ। छ। • 'कर्णाटे' इत्येतदारभ्य 'वर्जनम्' इत्येतदन्तं श्लोकत्रितयं B प्रतौ नास्ति ।

Page #290

कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः ।
५५१. किञ्चिद् गुरुमुखाच्छ्रुत्वा किञ्चिदक्षरदर्शनात् । प्रबन्धोऽयं कुमारस्य भूपतेर्लिखितो मया ॥
॥ इति कुमारपालप्रबोधप्रबन्धः समाप्तः ॥ *
★ कुमारपालप्रबोधप्रबन्धसमाप्त्यनन्तरं [पत्र - १११] B प्रतौ अयमधिकः पाठः केनापि पश्चात् समुल्लिखित :
"अथ अजयपालराज्यम् । श्रीहेमचन्द्रद्वेषाद् रामचन्द्रादौ तप्तलोहविष्टरासनयातना लोको वक्ति ।
जो करिवराण कुम्भे पाए दाऊण मुत्तिए दलइ । सो सीहो विहिवसओ जंबूपरिपिल्लणं सहइ ॥१॥
२११
राम: 'महिपीढहं सचराचरह, जिण सिरि दिन्हा पाय । तसु अत्थमीय दिसरह, होड़ ति होउ चिराय ॥

इत्युदीर्य दशनै रसनां छिन्दन् मृतः । एवमाद्रितः राजविहाराणां पातनम् । लघुक्षुल्लकानाह्वाय्य प्रातर्मृगयाभ्यासं कास्यति, 'पूर्वमेते चैत्यपरिपाटीमकार्षुः' इत्युपहासात् । बालचन्द्रोऽपि 'गोत्रहत्याकारापकः ' इति ब्रुवद्भिर्बाह्मणैर्नृपचित्तादुत्तारितः । प्रासादपातनं दृष्ट्वा लोकोऽत्यन्तं खिद्यते । प्रपञ्चेन रक्षा कारिता । कथम् ? नृपवल्लभः कौतुकी शीलणो भूरिहेमदानेन प्रार्थितः । स इष्टकं सौधमेकं कृत्वा धवलितं चित्रितं च 1 पुत्राः पञ्च । कर्णे एवमेवमुपराजं कर्त्तव्यम् । राजान्ते शीलणोऽवक्- 'देव ! राजाज्ञा मे शिरसि स्थिता, पुत्रपौत्रवान् जातः, यद्यादेशः स्यात् तदा तीर्थेषु यामि' ।
राजा - यथारुचिश्चेष्टस्व । नृपे पश्यति पुत्रा भाषिता: - एतन्मे सौधं यत्नतो रक्ष्यम् । तैस्तथैवोक्तम् । अग्रे कियतीमपि भुवं यावद् याति तावत् तैस्तत् सौधं लकुटैर्हत्वा भग्नम् । षाट्कारं श्रुत्वा व्याघुट्योवाचरे हताशाः ! अस्मादपि कुनृपात् कुपात्रा यूयम्, अनेनात्मीये पितरि मृते तद्धर्मस्थानानि पातितानि भवद्भिः पुनरहं पदशतमपि गच्छन्न प्रतीक्षितः । राजा ललज्जे । चैत्यानां रक्षा कारिता । तस्य कुत्सितस्य राज्ञो मातापुत्रयोर्बलाद्विप्लवं कारयितुं रुचिरुत्पन्ना । वण्ठां (ण्ठाना) कारयति । एकदैकेन वण्ठेन छन्नधृतकङ्कलोहकर्तिकया जघ्ने मृतः वर्ष ३ मास १ दिन २८ । मूल [ राज ] राज्यं वर्ष २ मास १ दिन २४ । भीमराजराज्यं वर्ष ६० मास ५ दिन ७ । तिहुणपालराज्यं वर्ष २ दिन १२ । वीसलदेवराज्यं वर्ष १८ मास ७ दिन ७ । अर्जुनदेवराज्यं वर्ष १३ मास ७ दिन २३ । सारङ्गदेवराज्यं वर्ष २१ मास ८ । एवं वर्ष २४ (६७?) मास ९ राजानः पत्तने । ततो म्लेच्छराज्यम् । कल्याणमस्तु ||छ | संवत् १६६३ वर्षे कार्तिकवदि ९ शुक्रवासरे ॥ शुभं भवतु लेखकपाठकयोः ॥

Page #291

ग्रन्थलेखनप्रशस्तिः ।
10
श्रीमच्छ्रीचैत्रगच्छेशा श्रीधनेश्वरसूरयः । ततः क्रमागतान्नौमि श्रीभुवनेन्दुसद्गुरून् ॥१॥ देवभद्रगणीशानां शिष्याः श्रीगच्छनायकाः । विजयचन्द्रसूरीन्द्रस्तपसा द्योतिताम्बराः ॥२॥ वज्रसेन-पद्मचन्द्र-खेमकीर्तिस्तथा गुरुः । हेमकुम्भमुनीन्द्रश्च श्रीयशोभद्रसूरिराट् ॥३॥ श्रीरत्नाकरसूरीणां नाम्ना नश्यति कल्मषम् । मुनिशेखरयोगीन्द्रं धर्मदेवगुरुं वरम् ॥४॥ ज्ञानचन्द्राभयसिंहसूरिं तपः परायणम् । हेमचन्द्रप्रभुं वन्दे गुणश्रेणिविभूषितम् ॥५॥ भविकजनसमूहै: सेव्यपादारविन्दम्, रविकिरणसकासं चन्द्रमाकारसौम्यम् । भवजलनिधिनावं दुःखपाशप्रणाशम्, जयतिलकगुरुं श्रीसूरिराजं नमामि ॥६॥ धर्मशेखर-माणिक्यसूरिं माणिक्यसन्निभम् । रत्नसागरसूरीन्द्रं रत्नसिंहगुरुं तथा ॥७॥ उपाध्यायपदे श्रीमन्मुनिरत्नगणीश्वरान् । नौमि पण्डितसाधूनां क्रमाम्बुजमहं सदा ॥८॥ श्रीगच्छेशक्रमाम्भोजसेवने भ्रमरास्सदा । दयावर्द्धननामानः पण्डितास्सपरिच्छदाः ॥९॥
. 15
20

.

Page #292

२१३
ग्रन्थलेखनप्रशस्तिः ।
वेद-रस-वेद-चन्द्रे गते विक्रमवत्सरे । भव्यलोकप्रबोधाय स्थिता देवलपाटके ॥१०॥ -युग्मम् । तेषामादेशतः श्राद्धैः श्रीकुमारनरेशितुः । वृत्तं लिखापितं रम्यं गच्छोपकृतिहेतवे ॥११॥ यावन्मेरुर्महाशैलो यावच्चन्द्र-दिवाकरौ । भूयात् तावत् पुण्यवृद्ध्यै सङ्के चरित्रपुस्तकम् ॥१२।।

Page #293

चतुरशीतिप्रबन्धान्तर्गतः कुमारपालदेवप्रबन्धः ।
चौलुक्यवंशेग(शध्व )जः श्रीकुमारपालदेवः -
एको यः सकलं कुतूहलितया म( ब )भ्राम भूमीतलं, प्रीत्या यस्य पतिंवरा समभवत् साम्राज्यलक्ष्मीस्वयम् । श्रीसिद्धाधिपविप्रयोगविधुरामप्रीणयत्( द्) यः प्रजां;
कस्यासौ विदितो न गूर्जरपतिश्चा(श्चौ )लुक्यवंशजध्वजः ॥१॥ ६६१. तस्य प्रबन्धो लिख्यते । यथा-श्रीपत्तने श्रियां निकेतने श्रीसिद्धचका क्र]वर्ती राज्यं करोति । तस्य पितृव्यस्य त्रिभुवनपालदेवस्य कुमारपालदेवः सुतोऽस्ति । पुत्र्यौ द्वे स्त: । एका प्रेमलदेवी, सपादलक्षाधिपतिना आनाकेन नृपतिना
परिणीता । द्वितीया नामलदेवी, राज्ञा महासाधनिकेन प्रतापमल्लेन परिणीता । अन्यदा 10 श्रीसिद्धराजो निरपत्यश्चिन्तयति
निर्नामताम्बुधौ मज्जद् राज्यभूवलयोद्धतौ । पुत्राः क्रीडावराहन्तः सम्पद्यन्ते कृताऽऽत्मनाम् ॥२॥ घटिकाऽप्येकया घट्या कुण्डीपयसि मज्जति ।
गोत्रं पुनरपुत्रस्य क्षणान्निर्नामताम्भसि ॥३॥ 15 इति विचिन्त्य देवपत्तने श्रीसोमेश्वरयात्रायै चचाल । तत्र गत्वा सोमेश्वरः पूजादिभिराराधितः । स प्रत्यक्षीभूय उवाच- 'स्कन्धे विहङ्गिकां विधाय इहाऽऽगमने कष्टं कथं कृतम् ?' । तेनोक्तम्-'किं तेन ? राज्यार्थम्'। 'राज्यधरस्ते कुमारपालदेवो भविष्यति'। नृपो निवृत्त्याऽऽयातस्त्वेवमचिन्तयत्- 'चेदमुं मारयामि तदा सोमेश्वरः सुतं यच्छति'।
अतस्तं मारयितुमारेभे । साप(सोऽपि) विंशद्वर्षदेशीयः पुराच्छन्नो निस्ससार । भ्रमन् 20 सप्तवारं केदारयात्रामकरोत् । अन्तराऽन्तरा पत्तने छन्नमभ्येति ।

:

Page #294

कुमारपालदेवप्रबन्धः ।
२१५
६२. एकदा तपश्वि (स्वि) वेषधरः केनापि नृपाय निवेदितः । मार्ग्यमाणो न दृष्टः । सज्जनकुलालेन कच्चकोठीमध्ये नीवाहे प्रक्षिप्य राजपुरुषेभ्यो रक्षितः । तज्जायया उक्तम्-'रक्ष रक्ष, असौ ते चित्रकूटं दास्यति' । अथ निःसृत्य नष्टः ।
६३. पुनरेकदा तपश्चि( स्वि) वेषधरः पत्तनं प्रविष्टः । अनादिराउलमठे प्रविष्टः । तत्र भ्रमन्नेकदा श्रीहेमाचार्याणां पो ( पौ) षधागारे प्रविष्टः । व्याख्याने जायमाने 5 कमलिकोपरि भरितवेष्टनं दृष्टम् । तेन चिन्तितम्- 'याचिष्येऽमुं जटावेष्टनाय, पर (रं) दास्यन्ति न वा इति वक्तुं न शक्नोति । ऊर्ध्वं दृष्ट्वा श्रीहेमाचार्यैनि (र्निर्व्यञ्जनमालोक्य उक्तम्–‘क्षुल्लक ! राजपुत्रार्थे पट्टं मुञ्च' । तेन सक्रोधमुक्तम्- ' अहं राउलो वा राजपुत्रो वा ?' गुरुभिरुक्तम्- 'उत्स (त्सु) को मा भव । यदा भविष्यसि तदा राजानं भणिष्यामि' । तेन स्वजटाभिः पदौ प्रमार्ज्योक्तम्- 'कदा [ स उ ] ष्णो वासरो भावी ?' । तदा 'संवत् 10 ११९९ वर्षे मागसिरवदि ४ रवौ तव राज्यम्' - पत्रिकाऽप्पिता । 'परं निकटा आपदस्ति, शीघ्रं मे पौषधागारे समागन्तव्यम् ।
इतः केनापि नृपा [य] तपश्वि (स्वि) वेषो मठस्थो निवेदितः । राज्ञा तपश्वि(स्वि) नो निमन्त्रिताः । अनादिराउलस्तपश्वि (स्वि) सप्तशत्या भोजनाय गतः । इतः तपश्वि (स्वि) नां पार्श्वयोः खड्गधरा नराः स्थापिताः । तेषामिदमुक्तम्- 'यस्य तपश्वि - 15 (स्वि) नोऽहं पादौ क्षालयन् विमुच्य उपरि यामि स [ मा]रणीय एव' । इतस्तस्य पदक्षालने नृपश्चरणलक्षणं ललाटं चालोक्य विमुच्य 'निर्विण्णोऽहम्' । पुरोहितं तत्र ने (नि) युज्य उपरि गतः । तद्भाग्यात् सञ्ज्ञा सुभटानां विस्मृता । ततः कुमरिक एक करं उदरे दत्त्वा, एकं मुखे [दत्त्वा ] पित्तप्रकोपव्याजान्नष्टः । इतः श्रीमाचार्या भुक्तोत्तरं द्व ( द्वा) रमुद्घाट्य ऊर्ध्वाः सन्ति । सोऽपि पौषधागारे प्रविष्टः । उपवरकान्तः प्रक्षिप्य 20 गुरुभिस्तालकं दत्तम् । पश्चान्नृपः कलकलमश्रुत्वा पत्तीन् हक्कयामास । भरटिका विस्मृता: । ' रे ! रे ! विलोकयत तम्' । अश्ववाराः प्रसृताः । श्रीहेमाचार्यपौषधागाररथ्यायां समायाताः । एकेन हट्टिकेन महेश्वरिणा पृष्टाः - 'किमवि (व) लोक्यते ?" तैरुक्तम्- ‘कुमरिकः' । तेनोक्तम्- 'श्वेताम्बराणां पौषधागारेऽस्ति' । तत्र गताः । नतिपूर्वं हेमाचार्याः पृष्टा: - 'अत्र कुमरिकः कथ्यते ।' 'तं न विद्मः । कोऽपि भिक्षुको द्वारं प्रेर्य 25 प्रविष्टोऽस्यां निःश्रेण्यां अधिरुह्य गतः । ते गताः । पुनभ्र ( ) मन्तो रथ्याद्वारे समायाताः । तेन वणिजा उक्तम्–‘कुमरिकं' [कथं] नापर्य (र्पय)त?' तैरुक्तम्- 'विलोकयत'। सोऽपि राजपुरुषैः सह शोधितुं प्रवृत्तः । तालकं दृष्टम् । 'अमुमपाकुरुत, इहाऽऽस्ते'। पूज्यैरुक्तम्'असौ राजपाटकवास्तव्यस्य व्यव० धरणिगस्य भाण्डशाला । ततः कुञ्चिकामानीयोद्घाटयत' । राजपुत्रैरुक्तम्- 'कस्तत्र गत आयातो वा ?, चलत' । स कथयति - 'मा 30

Page #295

२१६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः व्रजत, अस्त्येव' । इतो राज्ञा चिन्तितम्
मृग-मीन-सज्जनानां तृण-जल-संतोषविहितवृत्तीनाम् ।
लुब्धक-धीवर-पिशुना निष्कारणवैरिणो जगति ॥४॥ एवं चिन्तयन् निरसनो दिनत्रयमस्थात् । तृतीयदिनरात्रौ भाण्डागारिककपर्दी 5 पौषधागारे समायातः । परिजनं बाह्ये स्थाप्य नमस्कारं कृत्वा उपविष्टः । गुरुभिरुक्तम्'कोऽप्यस्माभिर्भवबलाद् यदन्यायः कृतस्तत्र किम् ?' तेनोक्तम्-'न सम्भाव्यते ।' 'भविष्यति चेत् ?' 'तदा वारयितुं क्षमः' । उक्तम्- 'कुमरिकः स्थापितः' । 'किं तेन नृपापथ्यकारिणा ?'। 'असौ कालेन महाप्रभावको भावी; परं दिनत्रयं निरशनस्य जातम्' । ततो द्वारमुद्घाट्य स्ववेषं परिधाप्य गृहं नीत्वा मासे यावच्छन्नं स्थापितः । इतः 10 पत्रदौःस्थ्ये सति नृपेन(ण) भाण्डागारिक उक्त:-'त्वं याहि, मार्गसौस्थ्यं कुरु' ।
भाण्डागारिकेणान्यकरभी शोधिता(?) । स्वयं तथैव स्थितः । बहिर्नीत्वा योजनविंशति प्रान्ते मुमोच ।
88४. स भ्रमन् कान्ती[नगरी गत]स्तत्र सरसि तटे प्रासादे शिर: पूज्यमानं दृष्ट्वा पप्रच्छ–'किमेतत् शिरः पूज्यते ?' देवार्चकेनोक्तम्-'अत्र सरसि तष्क(स्क)रस्य शिर: 15 केनापि नि[:] कृत्य क्षिप्तम् । तदनु तत् प्रातः घातटं (प्रात)रिदं ब्रूते-'बुडति' [ज]वात्
उक्त्वा पुनः प्रातर्वक्ति । नृपेणामात्याः पृष्टास्तैश्च पण्डिताः । तैर्मासो याचितः । मुख्यपण्डितः स्वगृहे सूत्रं कृत्वा निर्ययौ । अटवीं भ्रमन्नेकस्मिन् कोटरे रात्रो स्थितः । तत्र वृक्षे भूता[:] सन्ति । लघुभिरुक्तम्-'ता[त]अस्माकं [क्षुधा'। जाता] तेनोक्तम्'दिनत्रयान्तरं यास्यति' । 'कथं ?' प्रत्यासन्नपुरे [नृपेण] पण्डिताः शिरसो वाक्यं पृष्टाः, 20 ते जानन्ति, नरेन्द्रस्तान् सकुटुम्बान् व्यापादयिष्यति' । तै[:] पृष्टम्-'तात ! किं
कारणम् ?' निर्बन्धे कृते उक्तम्-‘लोभन ब्रुडति' । तत् पण्डितेन श्रुतम् । गृहमायातः । मासश्रा(प्रा)न्ते नृपेणाऽऽहूतस्तेन सरस्तीरे गत्वा उक्तम्- 'यदि ला(लो)भेन ब्रुडति, तदा पुनर्न वाच्यम्' । शिरस्तथैव स्थितम् तं (तत्र) नृपेण प्रासादः कृतः । अतो मध्ये शिरः
पूज्यते' । 25 ६५. ततः कुडनेश्वरप्रासादे श्रीसिद्धसेनदिवाकरेण स्वयं लिखितां गाथां ददर्श
पुण्णे वाससहस्से सयंमि वासाण नवनवइ अहिए । होही कुमरनरिंदो तुह विक्कमराय ! सारिच्छो ॥५॥

Page #296

कुमारपालदेवप्रबन्धः ।
एतां दृष्ट्वा श्रीहेमसूरीणां वचो निश्चिकाय ।
६. एकदा क्वापि वृक्षतले निविष्टः । पत्रपति ( ? ) मूख (ष) केनाऽऽकृष्य द्रम्माणां शतपञ्चकं पुञ्जीकृतं दृष्ट्वा, जग्राह । स अदृष्ट्वा मृतः । नृपः पश्चात्तापपरो जज्ञे । ९६७ इत एकदा शीतार्त्तो जाबालिपुरप्रत्यासन्ने वाघराग्रामे गतः । तत्र तिहुणसिंहव्यवहरकगृहे गोजार्यां शीतरक्षायै कम्बलमेकं याचित्वा सुष्वाप । गच्छन् 5 तमेवाऽऽदाय गतः ।
२१७
§§८. क्रमेण कश्चित् व्यवहारी भार्यां नीत्वा प्रौढपरिकरेण पत्तनं प्रतिनिवृत्तः । तेन सार्थेन मिलितः । सार्थे स्थिते भोजनवेलायां सार्थपेन स्वदृष्टौ परिजनो भोजितः । योगी तथैव निरन्नोऽस्थात् । तद्भार्याऽपि उपविश्य भोक्तुं तस्य क्रूरस्य दृष्टौ दातुमक्षमा सती भोज्यं त्यक्त्वा उत्थिता । एवं द्वितीयदिने, तृतीयेऽपि । चतुर्थे दिने कस्यापि 10 ग्रामस्य प्रत्यासन्ने स्थितः । सोऽन्तर्गतः । ततस्तत्पत्नी परिवेष्य योगिनं ययौ- 'भो योगिन् ! भुज्यताम्' । तेनोक्तम्- 'भुक्ता[ : ] स्मः ' तयोक्तम् -'मा जानीथा यदहं भुक्ता । भुज्यतां यथाऽहमपि भुञ्जे' । राज्ञा चिन्तितम्- 'एषा कल्पवल्ली, स तु विषद्रुः'।
६९. क्रमेण पत्तने गतः । रात्रौ कान्दविकगृहे गतः । लोहटिकः समप्पितः । स दिनद्वयक्षुधितो न तृप्तः । कान्दविकेन प्रिया उक्ता - 'असौ योगी न तृप्तः, तथा 15 परिवेषय, आकण्ठं भोजितः । पश्चात् कम्बल्येका प्रावरणाय दत्ता |
पुन[:] भ्रमन्नेकदोज्जयिन्यां चतुष्पथे मोचिकाऽऽपणिं पादुकासन्धानाय उपविष्टः। इतः केनाप्युक्तम्- 'यत् गूर्जराधिपति [ : ] मृत:' । तत् श्रुत्वा उन्मना [अ]भूद्। मोचिकेन ज्ञातम् - कोऽप्येष नृपसगीतनः । ततः पृष्टवान् - 'नृपः किं वो भवति ?' तेनोक्तम्- 'न किमपि परं राज्ञो [मृत्योः ] दुःखं कस्य न स्यात् ? ' । भ्रान्त्वा 20 पत्तने प्रविष्टः ।
१०. इतः पत्तने भगिनीपतिः प्रतापमलो (लो) महासाधनिकः, तेन जाकरण्येका गृहे समानीता । तया पणबन्धः कृतः - 'यदन्याः सर्वाः प्रियाः पितृगृहे प्र(प्रे)ष्या[:]'। तेन तथाकृते कुमारपाल भगिनी नामलदेवी पितृगृहमदृष्ट्वा समयज्ञा तस्याश्चरणयोः पपात । तयोक्तम्- 'किमिदम् ?' तयोक्तम्- 'मम त्वमेव पितृगृहम्; तव 25 दासीसमा स्थास्यामि' । तयोक्तम्- 'स्थीयताम्' । इतः कुमरिको भगिनीमेत्य प्राह- 'अहं बुभुक्षया म्रिये । मम दशां पश्य । भगिन्या उक्तम्- 'मम भ्राता भवान् ?' । तया वेश्योक्ता - 'मम भ्रातुर्दालिमुष्टेरादेशो दीयताम्' । तथाकृते सति नित्यं नित्यं दालिं खाणउठे गृह्णाति ।

Page #297

२१८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः __ इतो नृपे मृते यो यो राज्ये स्थाप्यते, स स प्रधानैरपाकृ(क्रि)यते । एवं सिद्धराजस्य पादुके एव राज्यं कुर्वतः । एकदा प्रतापमल्लो रात्रौ वैकालिकं कर्तुं उपविष्टः । सा वेश्या परिवि(वे)षयति । नामलदेवी दीपकरा [अवा]ङ्मुखी विद्यते ।
तां दृष्ट्वा प्रतापमल्ल उवाच- 'रे ! वत (तव) भ्राता क्वाप्यस्ति?' तया वेश्या दृष्ट्वा । 5 तयोक्तम्-'खाणउठे प्रतिदिनं दालिं गृह्णा(ह्ला)ति' । तत्र पृ(दृ)ष्टः । तैरु[क्तम्]'राज्यप्राप्तौ देवं नन्तुं पादमवधार[य]त' । तत्रायं सङ्केतः । मध्ये मल्लौ मुच्येते । यः सुखावहो न भवति, तस्याङ्गानि टालयन्ति । ततः प्रतापमल्लेनोक्तम्-'कथमेव देवनमस्करणे आभरणैर्विना कथं गम्यते' । तत् कूटं स्थितम् । अथ माखपाटके(?) जाते
प्रतापमल्लेनोक्तम्-'मम त्रयो लक्षाः प्रसादे देहि'। राज्ञोक्तम्- 'केन कारणेन?'। 'मया राज्यं 10 दत्तम्' । 'स्व(?तव)पितुवा(र्वा) मदीयस्य वा तत्'। ततः प्रतापमल्लेन प्रधानैः सह
पर्यालोचितम्-'यदस्मात् जीवितसन्देहः; ततोऽसौ मार्य एव । आखेटकव्याजाद् बाह्ये नीत्वा'। इत्य(त्या)लोचे क्ष(कृ)ते प्रातर्देवो विज्ञप्तः- देव ! आखेटके गम्यते । यतः
परिचयं च लक्ष( क्ष्य )निपातने भयरुषोश्च तद( दि)ङ्गितबोधनम् ।।
श्रमजयात् प्रगुणां च करोति सा तनुमतोऽनुमतः सचिवीर्ययौ (?) ॥६॥ 15 इतः कालुम्भारवीअपरिसरे प्रतापमले(ल्ले)न नृपाज्ञां दत्त्वा, सर्वः कोऽपि
वारितः । इतः कृष्णमृगं दृष्ट्वा नृपेणाश्व उत्थापितः । प्रधानैरुक्तम्-‘वलमानो व्यापादनीयः'। इतः कृष्णदेवो कटकं विमुच्य पृष्टौ गतः । नृपं मारितमृगं वलमान(नं) प्राह-'एनं त्यज, विधिविनष्टः । गतमात्र एव मारिष्यसे'। तथा प्रतोल्यो दत्ता[:]।
अन्धकारप्रतोल्युद्घाटाऽस्ति । तस्यां प्रविश्य धवलगृहे गतः । पटी फेरिता । इतः 20 प्रतापमलो(ल्लो) भ्रातरमदृष्ट्वा तत एव तथा नष्टः, यथा पुनः शुद्धिरपि न जाता । ततः
सर्वोऽपि व्यावृत्तः । ततो नृपः कुपितो दिने दिने कटमर्दात् व्यापादयितुं लग्नः । एवं दुर्ध्यानपरस्य वर्षत्रयं जातम् । ततो राज्यसलो जातः ।
६६११. इत एकदा नृपस्य शरीरेऽरतिर्जाता । कथमपि निवर्त्तते न । इत रात्रौ राज्ञा कपर्दी भाण्डागारिक उक्त:- मम देहे किञ्चिदसमाधिरस्ति' । कपर्दी पौषधागारे 25 समायातः । तस्यैष निश्चयः । गुरुभिरुक्तम्-'कथमुत्सूरं, कृतम् ?' । देवस्यारतिरुक्ता । 'तर्हि त्वरितं याहि, नृपमुपरितनभूमेरध[:] समानय'। ततः स त्वरितं गतः । राज्ञोक्तम्'क:?'; 'कपर्दी'; 'कथम्?'; 'देव ! विज्ञप्तिरस्ति, अधः पादमवधार्यताम्। यावदधोभूमौ नीतस्तावदुपरि निर्घातोऽभूत् । 'किमिदम् ?' नृपस्त्व(स्तू)परि गतः

Page #298

कुमारपालदेवप्रबन्धः ।
२१९ पश्यति । मण्डपिकां भित्त्वा शय्योपरि तावतीं पतितां शिलां वीक्ष्य कण्टकितो नृपोऽवादीत्- 'भो कपर्दिन् ! त्वयेदं कथं ज्ञातम् ?'; 'देव ! श्रीहेमाचार्यैरुक्तम्' । 'ते महात्मानः मम सारामित्थं कुर्वन्ति । अहं वेद्मि च न त[त्] । प्रादह(१)ष्टैभॊक्ष्ये ।
६६१२. इतः प्रातः श्रीहेमसूरय आकारिताः । नृपस्तु भूलुठनेनाययौ । ततः सिंहासने निवेश्य नमश्चक्रे । तैश्चाशीर्वादो दत्तः
गौः कामधुक् सवृषभा मरुदेविरम्बा कल्पद्रुमोऽरुणरुचिः स युगादिदेवः । चिन्तामणिविमलमूतिरथादिनाथः शत्रुञ्जये ददतु ते तव वाञ्छितानि ॥७॥
नृपेणोक्तम्-'प्रभो ! काऽसौ शिला ?' । उक्तं गुरुभिः-'पउतारपुत्रचाहडो यो राज्याद् दूरीकृतः स श्रीपव(र्व )ते गतः । भैरवानन्दमाराध्य तस्मात् शिलाविकुर्विणी(णीं) विद्यां प्राप । सा शिला ततश्चलिता । इतो भवतामरतिरभूत्' । साऽर्द्धप्रहरे 10 प्रा[प्ता]। नृपेणो(णो)क्तम्-'अतः परं भवद्भिर्दतं राज्यं पाल्यते । परं किञ्चिदथ विज्ञपयामि । भवद्भिः स्वधर्मः सर्वथा नोपदेष्टव्यः । भवतां धर्मे श्रुते, येन सोमेश्वरेण राज्यं दत्तं स एव त्यज्यते' । 'राजन्नस्माकं धर्मोऽधिको नास्ति' । उच्यते
अणवट्ठियस्स धम्मं मा हु कहिज्जासु सुट्ट कुसलो वि ।
कणगाउराण दुद्धं स सक्करं होइ निंबो व्व ॥८॥ ६६१३. एकदा नृपेणोक्ताः- 'भगवन् ! मे किञ्चित् कृत्यं दिशत' । ततो गुरुभिरुक्तम्-'देवपत्तने श्रीसोमेश्वरस्य प्रासादः पतितोऽस्ति, स समुद्धियताम्' । नृपेण द्विजास्तपस्विन उक्ताः-'मम नैकेनाप्युपदेशा(शो) दत्तः' । इतः प्रासादप्रारम्भे कृते श्रीहेमाचार्यैरुक्तम्-‘देव ! कोऽप्यभिग्रहो गृह्यताम्' । 'कस्य ?', 'मांसस्य' । तथाकृते सत्वरं कर्मस्थाये निष्पद्यमाने प्रासादो निष्पन्नः । नृपेणोक्तम्-'भगव[न्]! छिद्रं यच्छत' । 20 'यात्रां विना देव ! कथं छिद्रम् ?'। 'यूयमेष्यथ ?' | 'अस्माकमेतदेव प्रयोजनम्' । किं वाहनादि विलोक्यते ?'। 'तव भूरस्माकं चरणाः'। नृपश्चलितो यात्रायै । श्रीहेमसूरयोऽपि सहैव प्रस्थिताः । धवलक्कके प्राप्ते, तत्र माग्ग(ग)द्वयम्- एकः श्रीशत्रुञ्जयोपरि, द्वितीयो देवपत्तने । गुरुभिर्मुत्कलापित:-'देव ! वयं शत्रुञ्जये देवान् नन्तुं यास्यामः' । द्विजैरुक्तम्-‘चलिताः' । नृपेणोक्तम्- 'देवपत्तने समेस्य(ष्य)थ' । 'भवतां पूर्वं 25 पस्या(श्या)मः' । गुरवस्तीर्थं नत्वा पूर्व[मेव] देवपत्तने गताः । नृपेण शम्भुं नत्वा उक्तम्- 'भगवन्नभिग्रहानुग्रहं यच्छत' । 'देव ! कथमुच्छ(त्सु)काः ? यदि देवः प्रत्यक्षीभूयानुग्रहं यच्छति, तदा भव्यम्' । 'कथमेतत् भविष्यति ?' । इतो द्विजैरुक्तम्'देव ! हेमांचार्याः शिवं न नमन्ति' । 'भगवन् ! ईश: किं न नतिमर्हति' । 'देव ! पूजां
15

Page #299

२२०
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः विना का नति: ?' उपस्करेष्वानीतेषु, मन्त्रपूर्वां पूजां कृत्वा , उक्तम् -
भवबीजाङ्करजनना रागाद्याः क्षयमुपागता यस्य ।
ब्रह्मा वा विष्णुर्वा हरो जिनो वा नमस्तस्मै ॥९॥
इति [उ]दीर्य नतिः कृता । गण्डपतिनाथया(?)दिभिरुक्तम्-'एषा परमार्थतो 5 जिनस्यैव नतिः । देव ! न तेऽर्हस्य नतिः । काऽपरस्य ?' । इतो रात्रौ पूजोपचारान्
सज्जयित्वा, श्रीहेमाचार्याः सनृपा मध्ये प्रविश्य स्थाने स्थिताः । अर्द्धरात्रौ दीपेष्वपाकृतेषु प्रासादः कम्पितः-'भगवन् ! किमेतत् ?'; 'स्थिरीभवत' । इतो जटामुकुटमण्डितशिरा भस्मोद्भूतो वृषवाहनः प्रत्यक्षोऽभूत् । नृपेन(ण) नत्वा हृ(?)ष्टं-'देव !
आदिश, मया धर्मः कः कार्यः । कथं मम कटके मारिनिवत्तिष्यते ?' | सोमे० उक्तम्10
निवसइ हंसी कमलि जिम जीवदया जसु चित्ति ।
तसु पय तुम्ह आराहणिण होस्यइ अशिव निरत्ति ॥१०॥ भो महाराज ! अमुं गुरुं लब्ध्वा सन्देहो न विधेयः' । प्रातर्नृपेण दर्शनिन आहूय रात्रिवृत्तमुक्तम् । तैविमृश्य प्रोक्तम्- 'जिनं विनाऽन्यस्य कस्य' । ततो मांसाभिग्रहः
समस्तोऽभूत् । तदनु श्रावकत्वं सम्यगङ्गीचक्रे । 15 ६६१४. वाग्भटदेवः सर्वसर्वेश्वरः प्रधानः । कपर्दी भाण्डागारिकः कृतः । सज्जनकुम्भकारस्य चित्रकूट(ट) पाटीसहितं दत्तम् । स तत्र राजा कृतः ।
एकादश शतानि श्रीमालीवणिजां व्यापारिणः कृताः । पञ्चाणवति ९५ वणिजो ग्रामादिदानेन महातः(न्तः) कृताः । जिणहाश्रेष्ठेर्धवलक्ककं ददौ ।
88१५. एकदा वाघराग्रामात् शकटानि घृतस्य भृत्वा तिहुणसिंहव्यवहारक: 20 पत्तनमाययौ । मण्डपिकैः स्थितौ पातितः, कथञ्चिन्न छुटति । तेन राजगृहद्वारि पूत्कृतम् ।
नृपेणाकारितः । उपलक्ष्य प्रोक्त:- 'भो श्रेष्ठिन् ! क्व वससि ?' । तेनोक्ते स्थाने नृप[:] प्राह-'यत् शीतकाले कश्चित् योगी तव गौजार्यां त्वयापितकम्बलः सुप्तः, स कम्बलमनर्प्य गतः; तत् स्मरसि ? । तवारतिर्जाता भविष्यति ?'। 'देव ! कम्बलमात्रस्य काऽरतिः' । नृपेणोक्तम्- 'सोऽहम् । तव ना[म्ना] योऽन्योऽपि समायाति तस्य दाणं 25 न' । मण्डपिकान् निर्घाट्य तं च व्यवहारकं सन्म(न्मा)न्य विसृष्टवान् । ब्राह्मणानां गुलवेडं ग्रामद्वादशसहितं ददौ । योगिवेषधरस्य यया श्रेष्ठिपत्न्या मार्गे लङ्घनत्रयान्ते करम्बो दत्तः, तस्या नाम्ना करम्बावसही कारिता, कालिङ्गिकं ना(ग्रा?)म(म) दत्तम् । मूषकद्रव्यनिक्रये उन्दिरवसही कारिता । येन कान्दविकेन[दिन]त्रयान्ते भोजितः, कम्बलिका दत्ता, तस्य ग्रामो दत्तः । उज्जयिन्यां येन मोचिकेन चरणत्राणानि दत्तान्यासन्

Page #300

कुमारपालदेवप्रबन्धः ।
२२१ तस्य मेवाडे ग्रामचतुष्कं दत्तम् । तपस्विवेषधरस्य क्षुधितस्य धरणिगश्रेष्ठिना गृहिणी उक्ता- 'अस्य भोजनं देहि' । तयोक्तम् - 'कथमसौ महुडासापातलां दास्यति ?' । तस्या[:] तां दत्त्वा भगिनीति मानिता । नृपस्तु मज्जाजैनो जातः ।
अथ हेमसूरिप्रबन्धः अथ येषां श्रीहेमसूरीणां प्रा(प्र)सादान्नृपेन(ण) धर्मो ज्ञातस्तेषां सम्बन्धः 5 प्रोच्यते
६१६. धन्धूकापुरे मोढज्ञातीयः श्रेष्ठिचाचउ । तस्य प्रिया पाहिणि[ : ] । सुत २- वृद्धः कान्हः १, [ लघुः ] चाङ्गदेवः २ । अन्यदा श्रेष्टि(ष्ठी) विपन्नः । पाहिणिर्बालकावादाय धवलक्कके किञ्चित् सगीनस्य महं० धरणिग[स्या ]धारे गता ।
इत: श्रीदेवचन्द्राचार्या मन्त्रिणो वन्दापनाय समायाताः । पौषधागारे स्थिताः । 10 मन्त्रिपत्नी पाहिण्या सपुत्रया सह वन्दितुमायाता । इतः पाहिण्यङ्गजो वर्षचतुष्टयमितः सिंहासने निविष्टः । गुरवः समायाताः । तं बालं वीक्ष्य पृष्टम्- 'मन्त्रिपत्नि ! एष भवत्या अङ्गज:?' | 'भगवन् ! अस्याः म[म स] गीनायाः । ज्ञात्वा वि(द्वि)प्रहरानन्तरं मन्त्रिपत्नी आहूय उक्ता-'एष शिशुरस्माकं दीयताम्, असौ प्रभावको भावी' । 'भगवन् ! मम पुत्राणां मध्ये यः कोऽप्युपकुरुते तं गृह्णी(ही)ध्वम् । परमस्य माता दूयते'। गुरुभिरुक्तम्- 15 'तव पुत्रा अस्मदीया एव' । तया मन्त्रिणोऽग्रे उक्तम् । तेन सप्रश्रयं सा पृष्टा, न मन्यते । एकदा सबालका गुरवश्छन्नं मन्त्रिणा स्तम्भतीर्थे प्रहिताः । पाहिणी दुःखपरां मन्त्री चरणयोर्निपत्याह-'त्वं मम माता; अहं तव सुतः । अमु पुत्र(त्र)मे देहि' । तया मानितः । क्रमेण दीक्षा जाता ।
६६१७. अधीतविद्यः सन् गुरुं आह-'भगवन् ! अहं काश्मीरे सरस्वती- 20 माराधयितुं यास्यामि' । निर्बन्धं कृत्वाऽऽत्मतृतीया एकं भारवाहकमादाय सिद्धपुरे गताः। स भारवाहको न तृष्यतिः(?) । दीक्षा दत्ता, यशश्चन्द्रेति नाम कृतम् । इतो स(रा)त्रौ देवी सम्मुखमायाता, प्राह-'वत्स ! नाहं तवागच्छतः प्रत्यवायं सहे । तुष्टाऽस्मि । पत्तने व्रज' । दिनप्रहरैकसमये पत्तने गुरूणां पार्श्वे गताः । गुरवो हृष्टाः । इत एको नरः समेत्याह-'पुस्तकान्यानीतास्मि(नि) सम्भालयत' । उत्थाय कण्ठालामध्ये आनीता[नि] 125 नरः सवृषोऽपि [अ] दृश्यो जातः । य: सन्देहो भवति तेषु पुस्तकेषु सर्वमस्ति । इतो गुरुभिः सूरिपदे स्थापिताः ।

Page #301

२२२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः 88१८. एकदा श्रीसिद्धराजसभायां गताः । तत्र द्विजैरुक्तम्-'व्रजित:(०तिन:)सूर्यं न मन्यन्ते'। हेमाचार्यैरुक्तम्
अधाम धामधामेदं वयमेव सदा हदि ।
यस्यास्तव्यसने प्राप्ते त्यजामो भोजनं सदा ॥११॥ 5 पुनरेकदा तैरेवोक्तं नृपसदसि
विश्वामित्र-पराशरप्रभृतयो ये चाम्बुपत्राशिनस्तेऽपि स्त्रीमुखपङ्कजं सुललितं दृष्टैव मोहं गताः । आहारं सघृतं पयोदधियुतं भुञ्जन्ति ये मानवा
स्तेषामिन्द्रियनिग्रहः कथमहो दम्भः समालोक्यताम् ॥१२॥ 10 श्री हे० उक्तम्
सिंहो बली द्विर[ द]शूकरमांसभोजी, संवत्सरेण रतमेति किलैकवारम् । पारापतः खरशिलाकणभोजनोऽपि;
कामी भवत्यनुदिनं वद कोऽत्र हेतुः ॥१३॥ 15६६१९. अन्यदा द्विजैरुक्तम्- 'श्वेताम्बरा ! व्याकरणमस्माकमेव अधीयताम्' ।
इतः श्रीहेमचन्द्राभिधानं सपादलक्षमितं पञ्चाङ्गमल्पैरेव दिनैनिर्मितम् । पुरुषाः पुस्तकं गृहीत्वा कास्मीरं प्रहिताः । देव्यग्रे पुस्तकमधिवासितम् । प्रातः शलाकाक्षेपेऽहमिति निःसृतं दृष्ट्वा पण्डितैरुक्तम्-'एकदर्शनसम्मतमिति मत्वा देवी भारती न मन्यते'।
पश्चादायाताः । एकेन मन्त्रिणा भ्रष्टाधिकारेणोक्तम्-'मां प्रेषयत' । स पुस्तकमादाय गतः । 20 तथैवाहमिति नि[:] सृतम् । मन्त्रिणोक्तम्-'सर्वदेव[म] यो नमस्कार:
अकारेण भवेद्( द्) विष्णु( ष्णू) रेफे ब्रह्मा व्यवस्थितः ।
हकारेण हरः प्रोक्तस्तस्यान्ते परमं पदम् ॥१४॥ इत्याख्याय भारतीमभ्यर्च्य पुनः पत्तनमाययौ । उत्सवेन राजकुले नीतं पुस्तकम् । ततः कविभिरुक्तम्
भ्रातः ! संवृणु पाणिनिप्रलपितं कातन्त्रकन्था वृथा, मा कार्षीः कटुशाकटायनवचः क्षुद्रेण चान्द्रेण किम् । कः कण्ठाभरणादिभिर्बठरयत्यात्मानमन्यैरपि श्रूयन्ते यदि यावदर्थमधुरा श्रीसिद्धहेमोक्तयः ॥१५॥
25

Page #302

२२३
कुमारपालदेवप्रबन्धः ।
राज्ञा महामानं दत्तम् ।
88२०. एकदा सिद्धराजे धारायां गते द्विजैविज्ञप्त्म्-‘देव ! सर्वत्र माहेश्वरेषु स्थानेषु जैनाः प्रासादाः सन्ति । चतुरशीतिषु महास्थानेषु वृद्धनगरादिषु । तथा केदारे वाराणस्याम् उज्जयिन्यां नागद्रहे द्वारिकायां ...... पाटके देवपत्तनेऽर्बुदाद्रौ सिद्धपुरे मथुरायां हस्तिनापुरे भृगुपुरादौ च । सर्वत्र जिनप्रासादाः सन्ति । जैनस्थानेषु माहेश्वरा 5 न। यदि देवाज्ञा भवति तदा शत्रुञ्जये रैवतके च देवनाम्ना प्रासादाः कार्यन्ते' । राज्ञा[दत्तः] राजादेशः श्रीपत्तनसङ्घस्य । प्रलोक्य द्विधा कृतम् । द्विजैरुक्तम्-‘कथं नृपो मृतो दृष्टः, यदेवं राजशासनं विदार्यते ?' । तैरुक्तम्-'निवेदयत राज्ञः, शासनं विदारितम्; भवतां किम् ?' । तैर्नृपाय गत्वा निवेदितम् । नृपेणोक्तम्-'तत्र गतानां वार्ता' । धारां ति(वि)जित्य प्राप्तस्य प्रवेशे जाते सर्वः कोऽप्याशीर्वाददा[ना]य हेमाचार्यं विना 10 प्राप्तः। 'कथमत्र हेमाचार्या न सन्ति, यन्नायाताः ?' । द्विजैरुक्तम्-‘देव ! राजादेशं विदार्य केन मुखेनायान्ति ?' । इतस्तुर्ये दिने श्रीहेमाचार्यानागच्छतो वीक्ष्य नृपः प्राह'कस्मा[द्] भ्राता चिरादभ्येति ?' । इतः श्रीहे० उक्तम्-'देव ! सामग्री कुर्वतां दिना लग्नाः ' । नृपणोक्तम्
शीतलानं सुताजन्म दुर्वातदूषिता कृषिः ।
स्वजने मिलितस्थैर्यं स्वादुहीनं चतुष्टयम् ॥१६॥ तत आचख्युः- 'देव ! एषा सामग्री मेलिता, "भूमिं कामगवीं" इत्यादि उक्ते, द्विजैरुक्तम्-'देव ! पृच्छयन्ते राजशासनविदा[रणका]रणम्' । राज्ञोक्तम्
आज्ञाभङ्गो नरेन्द्राणां वृत्तिच्छेदो द्विजन्मनाम् ।
पृथग्( क् )शय्या च नारीणामशस्त्रो वध उच्यते ॥१७॥ 20 किमहं विरूपं कारितवान् ? प्रासादकारणे पुण्यं भवति'। 'देव ! श्रूयताम्भवताऽहं बन्धुत्वे स्थापितः । बन्धुः स यो बन्धोहितं चिन्तयति । त्वत्तः पूर्वेण नृपतिना केनापि प्रासादो न कारितः' । 'कथम् ?' 'इदं सिद्धक्षेत्रम, सिद्धस्थानेष्वसिद्धनिवेशो राज्यस्य क्षयहेतवे । अतः स्फाटितम्' । ततस्तत्र महेश्वरप्रासादाः स्थिताः ।
____15
६६२१. अथ श्रीहेमाचार्यास्त्रिभुवनस्वामिनी विद्यामाराधयितुकामा भाण्डा- 25

Page #303

२२४
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः गारिकं कपर्दिनं प्राहु :- ‘यन्मेहताग्रामे तिहुणसिंहः कौटुम्बिकः । तस्य पुत्राश्चत्वारः । लघोर्वधूः पद्मिनी । यदि साऽऽयाति तदा तस्यावाच्यप्रदेशे दिनत्रयं जापे दत्ते देवी प्रसीदति । एतदति दुष्करम्' । कपर्दिनोक्तम्-'चित(न्ता) न विधेया' । भाण्डा
गारिकस्तत्र गतः कौटुम्बिकगृहे । तेन सत्कृतः । प्रयोजनं दृष्टः (पृष्टम्) । भाण्डा० उक्तम्5 'लघुपुत्रवधू ममाप्य' । तेनोक्तम्-'कमिदमादिशसि ?' "एवमेव, विचारोऽपि न
कर्त्तव्यः'। तेनोक्तम्-'यदि भवतां विचारे समायातमिदम्, तदा एवमस्तु'। सुखासनेऽधिरोप्य पत्तने समायातः । श्रीहेमसूरिभिः परमान्नाहारपरैरविकृतचित्तैस्तस्या योनौ दिनत्रयं जापः कृतः । देवी तुष्टा । भाण्डागारिकस्योक्तम्-‘देवी तुष्टा, नृपतिबोधो
याचितः। इयं (मां) स्वस्थाने प्रेषयत' । भाण्डागारिकेण सर्वाङ्गीणाभरणां सवस्त्रां 10 सुखासनमधिरोप्य स्वयं सद्दग्गतः । स क्षुब्धः, पुनः किम् । भाण्डागारिकेणोक्तम्-'इयं
मदीया भगिनी, मया पितृ[ग] हं नीताऽऽसीत् । मम भगिनीपतिः क्व ?'। तं च सम्भूष्य गृहे गतः ।
88२२. अथ श्रीकुमारपालदेवः श्रीहेमचन्द्रमी(मू)चे-'भगवन् ! द्य(य)द्यादिशत तदा दन्तान् पातयामि, यैर्मासभक्षणं कृतम्' । गुरुभिरुक्तम्-‘देव ! दन्ता नेत्रे को 15 नासा-एतानि शरीरे रत्नानि । कथं तैविना शोभा । अतो दन्तनिक्र(क)ये प्रासादान्
कारयत' । एवं ३२ प्रासादा दन्तनिष्क्रये कारिताः । एकदा गुरूणां नृपः स्तुतिमकरोत्
___ श्रीहेमचन्द्रप्रभुपादपद्मं वन्दे भवाब्धेस्तरणैकसेतुम् ।
ललाटपट्टान्नरकान्तराज्याक्षरावली येन मम व्यलोपि ॥१८॥ 20 राजा तु द्विवेलमावश्यर्क करोत्येव । कटके द्रम्मलक्ष३६ग्रासिकस्य अनादि
राउल[स्य] जटामध्ये स्थापनाचार्यो ध्रियते । ततः कृष्ट्वा स्वर्णपट्टे स्थापिते नृपः प्रतिक्रामति ८४ राणकैः सह, मण्डलीक ७२ सह, [च]तुर्भि[:] महाधरैः सह प्रतिदिनं वं[दनां] ददाति, नवनवैः स्तोत्रैः स्तुतिभिर्वारके प्रतिक्रामति । नृपस्य देवीं भोपलां मुक्त्वा परस्त्रीपरिहारः । यदान(न्य)स्यां मनो याति तदा प्रायश्चित्ते ५१६ धर्मव्यये ।
25६६२३. अथैकदा व्याख्यानानन्तरं हरिहरपण्डितेनोक्तम्
पातु वो हेमगोपाल [ : ] कम्बलं दण्डमुद्वहन् ।

.

Page #304

२२५
10
कुमारपालदेवप्रबन्धः । इत्थमुक्त्वा स्थिते, नृपं कुपितं दृष्ट्वा, पुनरुक्तम्
षट ड्)दर्शनपशुग्रामं चारयन् जैनगोचरे ॥१९॥ नृपस्तुष्टो लक्षं ददौ । श्रीहेमाचार्यैः पृष्टम्-'कुत आयाताः ?, क्व यास्यथ ?' पण्डितेनोक्तम्
कथाशेषे कर्णे धनिजनकृशा कासिनगरी, सहर्ष हेषन्ते हरिहरिति हम्मीरहरयः । सरस्वत्याश्लेषप्रवणलवणोदप्रणयिनि;
प्रभासस्य क्षेत्रे मम हृदयमुत्कण्ठितमदः ॥२०॥ एकदा एकेन चारणेनोक्तम्
हेम तुहाला कर [ मर जांह अचब्भू सिद्धि ।
ये चंपिअ हिट्ठामुहा तांह अचब्भू रिद्धि ॥२१॥ नृपेण सहस्रपञ्चकं द्रम्माणां दत्तम् । अन्येन उक्तम्
लच्छि वाणि मुह काणि सा पइं भागी मुह मरउं ।
हेमसूरि अत्थाणि जे ईसुर ते पंडिआ ॥२२॥ तस्य नृपपारितोषिके १०००० । पुनरेकदा पण्डितेनोक्तम्
सिरिहेमचलणचंदणतिलयं उ पिच्छ कुमारपालस्स ।
भालयले सरलयलो पइट्ठिओ मुत्तिमग्गु व्व ॥२३॥ तस्य षोडशसहस्रा दत्ताः । एकदा पं० सोमाईत: श्रीहेमाचार्यास्थानमागत्य[प]त्रक । समर्प[य]त् । 'कुतः आयाताः ?', 'स्वर्गात्'। पत्रकं उद्घाटितम् । स्वस्ति श्रीमति पत्तने नृपगुरुं श्रीहेमचन्द्रप्रभुं,
20 स्व[ : ]शक्रः प्रणिपत्य विज्ञपयति स्वामिन् ! त्वया सत्कृतम् । इन्दोरङ्कमृगे यमस्य महिषे स्वाहाप्रियस्य छगे;
विष्णो[ : ] मत्स्य-वराह-कच्छपकुले श्रुत्वाऽभयं तन्वताम् ॥२४॥ तस्य दाने सहस्र २० । पुनरेकेन पण्डितेनोक्तम्सप्तर्षयोऽपि खचराः सततं चरन्तो,
25 मोक्तुं क्षमा न हि मृगीं मृगयोः सकाशात् । जीयात् सदा नृपगुरुः प्रभुहेमसूरिरेकेन येन भुवि जन्तुवधो न्यषेधि ॥२५॥
15

Page #305

२२६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः -तस्य सहस्र १२ ।
पद्मासद्मकुमारपालनृपतिर्जज्ञे स चन्द्रान्वये, जैन धर्ममदा( था )प्य पापशमनश्रीहेमचन्द्राद् गुरोः । निर्वीराधनमुज्झता विदधता द्यूतादिनिर्नाशनं, नैकेन( ? ) सुभटेन मोहनृपतिर्जिग्ये जगत्कण्टकः ॥२६॥
88२४. एकदा नृपो घृतपुरानश्नन् त्यक्त्वा उत्थाय पौषधागारमगमत् । प्रभुं पप्रच्छ-'भगवन् ! श्रावकाणां घृतपुरा भोक्तुं युज्यन्ते ?'। गुरुराह -'वणिजां युज्यन्ते, क्षत्रियाणां न; तैस्तु तेषां [मांस] विकल्पः स्यात्' । तदा नृप आह-'मम गुरवः कलिकालसर्वज्ञाः'।
15
10 ६६२५. एकदा राजपुरुषैर्देवो विज्ञप्त:- ‘देव ! साधर्मिकवात्सल्यार्थमागच्छत्सु
क्षीरेषु पूतरका दृश्यन्ते' । राज्ञा गुरवः पृष्टास्तैरुक्तम्-'करभीक्षीरे गोक्षीरे चैकत्र मिलिते पूतरकाः स्युः' । 'कथम् ?', 'यथा अकुल्लघाणके बीअयष्टौ(?) इक्षुपीडने मण्डूका दृश्यन्ते'। पृष्टा दुग्धानेतारः । तैरुक्तम्-'देव । करभीमपाकृत्य गौ[:]दुग्धा । ततः स्पृष्टास्पृष्ट्या[ष्टाः] पूतरकाः ।
६६२६. अमारेरुद्घोषणं चकार । सारिं यो मारयति स द्राम ५ दण्ड्यते । पञ्चको यस्य द्वारे दृश्यते स द्राम.....दण्ड्यते ।
कर्णाटे गूर्जरे लाटे सुराष्ट्र कच्छ-सैन्धवे । उच्चायां चैव भम्भेर्यां मारवे मालवे पुनः ॥२७॥ कौङ्कणे च महाराष्ट्र कीरे जालिन्धरे पुनः । सपादलक्षे मेवाडे योगिन्यां काशिदेशके ॥२८॥ जन्तूनामभयं सप्तव्यसनानां निषेधनम् । वादनं न्यायघण्टाया रुदतीधनवर्जनम् ॥२९ ॥
20
88२७. एकदा वाराणस्यां श्रीकुमारपालदेवश्चित्रकरैः पटे सिंहासनस्थं जैत्रचन्द्ररूपं योजितकरसम्पुटमग्रे स्वरूपम्, उपरि काव्यश्लोकयुक्तमप्रैषीत् । तत्र 25 प्रधानैर्नृपस्य पटो दर्शितः । 'किमिदम् ?' | काव्यं वाचितम्

Page #306

कुमारपालदेवप्रबन्धः ।
२२७
श्रीजैत्रचन्द्रं प्रणिपत्य भूपं, विज्ञापयत्येष कुमारपालः ।
एकादशानां धुरि [ श्च ] मुख्यो विष्णुस्तदंशाः परिरक्षणीयाः ॥३०॥
तदोक्तं नृपेण-‘भव्यं ज्ञापित:' । गङ्गातटे जालान्येकत्र कृत्वा लक्ष ९ ज्वालयामास । तत्र जीवदया उघृष्टा ।

✡
कुङ्कणविजेतृभट-अम्बडवृत्तम् ।
'अब- 15
§§२८. अन्यदा कुङ्कुणे जालं पतन्तं श्रुत्वा महिरावण(णा)धिपतिं मल्लिकार्जुनं प्रति दूतं प्राहिणोत् - ' तथा विधेयं यथा जालं न पतति तव देशे' । तेन विज्ञापितम् - 'यदावयोरेष पणःकुङ्कुणाधिपतिर्गुर्जरात्राधिपतेः स्थगिकायां पत्राणि पूरयति । तत् करोमि, अन्यद् अधिकं न जाने । अत्र जना मत्स्यमांसरताः प्रायः अन्नदौःस्थ्यात्' । श्रीकुमारपालेन कथापितम् - ' यदन्नं तथा प्रक्षि (प्रेषयिष्ये यथा यत्तवार्थो भवति' । 10 तेनोक्तम्-‘सर्वथा नैतत्' । इतः श्रीकुमारपालदेवः क्रुद्धः सन् प्राह - ' को बीटकं मल्लिकार्जुनस्य परि गृहीस्य ( ग्रहीष्य ) ति' इति । श्रीबाहडदेव भ्रात्राऽम्बडेन बीटकं गृहीतम् । प्रौढकटकेन चलितः । तेन मार्गे घाटी रुद्धा । तत्र कटकं हतप्रहतं जातम् । अम्बडो निवृत्तः । कृष्णशृङ्गारः कृष्णाश्वः कृष्णगुप्तोदरः पत्तने बाह्ये स्थितः । नृपं नन्तुं न याति । नृपेणो(णो) परिस्थितेन गुप्तोदरं दृष्टम् । पृष्टम् - 'किमेतत् ?' । ( ब ) डोत्तारकः' । इतः सूर्यास्ते अम्बडो द्वारिकया प्रविश्य नृपं पाश्चात्ये नत्वा पृष्टौ स्थितः । ‘अग्रे एही'ति नृपोते, 'देव ! मया स्वस्वामिनः कालिमा नीता, अतो रात्रौ समायातः । यद्युज्जवलो भवामि तदा दिने समागच्छामि' । इतो नृपो बीटकमादाय उक्तवान्-'गृह्णीत' कोऽपि न गृह्णाति । तदा भट्टेनोक्तम्- 'यदि रासभः प्रचण्डा (ण्ड) स्तदा तुरगेन कथमुपमीयते ?, यद्युज्जवलो [ब] कस्तदा हंसेन कथं उपमीयते ?, यदि काको 20 मत्तस्तदा कोकिलास्वर.... स्यात् ? यदि भिक्षुर्दाता स्यात् तदा वणिक् (ग्) नृपप्रसादेऽपि क्षत्रियपौरुषान्वितः स्यात् ' - इत्युक्ते, अम्बडेनाऽऽगत्य बीटकं गृहीतम् । सभ्यैरुक्तम्'अग्रेऽपि कट[कं ]हत- विप्रहतं कृतम्, शेषमपि तथा करिष्यते' । इतो अम्ब नृपसमीपमागत्य जगौ- 'तुरगाणां पञ्चशतीमर्पय, अश्ववाराणां च' । स तान् गृहीत्वा उपरिपथेन हे[रकं] निक्षिप्य गतः । मल्लिकार्जुनं बेडायां स्थितं अश्वान् वाहयन्तं प्राह - 25 'भो !(०स्त्रं) कुरु' । अम्बडस्तं अङ्गाङ्गेन युद्ध्वा शिरोऽपातयत् । इतश्चारणेनोक्तम्
अंबड हूंत वाणिअs, मल्लिकार्जुन हूंतउ राउ । पाडी माथउ वाढिअउं, अउडिहि देविणु पाउ ॥ ३२ ॥

5

Page #307

२२८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः शिरश्छित्त्वा वहिआलेः किशोरसप्तशतीः शेषतुरङ्गाश्च, भाण्डागारं, कोष्ठागारं, सेडुअकं दन्तिनं, नवघडी हिरण(ण्य)स्य, चतुरस्रं कलशं, मूटक ९ मौक्तिकानां, शृङ्गारकोटिक [शाटी], सहस्रकिरणताडङ्कः पापक्षयो हारः, माणिकउ पछेडउ,
संयोगसिद्धि शिप्रा-एवंविधं सर्वमादाय अम्बड[:] पत्तनं गतः । नृपः सम्मुखमाययौ । 5 मल्लिकार्जुनशिरसा नृपपादावपूजयत् । नृपस्तुष्टः । अम्बडस्य लाडदेशमुद्रां ददौ । हस्ती दत्तः । कलशश्च मल्लिकार्जुनजयसूचकः स्वगुप्तोदरे देयः ।
२९. इतो हस्तिनमधिरुह्य अम्बडः स्वगृहं गतवान् । [वाग्भ टदेवा(वो) नमस्कृतः।....... देवं नमस्कुरु । तथा कृते, कथितम्-'इयन्ति दिनानि राजपुत्रस्त्वमभूः,
अधुना व्यापारी जातः । श्रीहेमसूरीन् कुलगुरून् नमस्करउं(स्करोतु) । पौषधागारे गतः । 10 गुरवो नमस्कृताः । तैस्तु धर्मलाभो न दत्तः । आशीर्वादोऽस्तु । गृहे गत्वा उक्तम्-'अहं पौषधागारे प्रहितः, धर्मलाभस्यापि सन्देहः' । वाग्भटदेवेन गुरव उक्ताः । तैरुक्तम्'भृगुकच्छे गतः कथं प्रासादमुद्धरिस्य(ष्य)ति श्रीमुनिसुव्रतस्य ?, अनेकानन्यायान् विधास्यति' । मन्त्रिणा [तस्य] अग्रे उक्तम्-'मम गुरव उद्धृते प्रासादे हृष्टाः' । 'द्विवेलं
उद्धृते भोक्ष्ये, परं मम भूर्ज विना न वक्तव्यम्' । चलित्वा भृगुपुरे गतः । प्रवेशे जाते 15 मुञ्च(मञ्च)मुपविष्टः ।
६६३०. इतो देवीपूज(जि)का योगिनीभिरन्विता समेता । अनभ्युत्थिता समीपे [समे]त्य विवेश । अम्बडेन कूर्पराहता मञ्चकाद् बहि: पपात । मृतमृता । कर्मस्थाय: प्रारब्धः वर्षेसणं (ण सं)पूर्णः । शिलाकोटिघटितः प्रासादो जातः । राणकोदयनस्य
मनोरथश्च [सिद्ध:] । अम्बडे [न] श्रीपत्तने एका विज्ञप्तिः श्रीकुमारदेवस्य, एका 20 गुरूणाम्, एका वाग्भटदेवस्य, एका श्रीसङ्घस्य-एवं ४ प्रहिताः । वाग्भटेन श्रीगुरूणां
पुरतो विज्ञप्ति[:] मुक्ता । 'इदं किम् ?' । 'अम्बडस्य विज्ञप्तिः' । 'वर्षं गतस्याऽऽसीत्, अद्य का विज्ञप्तिः?' । 'विलोकयत' । प्रतिष्ठो(ष्ठो)परि आकारणं दृष्टम् । 'मन्त्रिन् ! एतत् सत्यम् ? । 'विज्ञप्तिः कथयति' । 'तर्हि चल्यताम्' । नृपो गुरुभिः सह प्राचालीत् ।
इतोऽर्द्धमार्गे जनः सम्मुख्य(ख)माययौ-यदम्बडो न शक्नोति । गुरवः सङ्ख 25 विमुच्य भृगुपुरे गताः । प्रक्षीणधातुरम्बडो दृष्टः । देवीप्रासादे गत्वा ध्याने निविष्टाः ।
इतो मुख्यपूजिकोदरे उदरवाढिर्जाता । सा कोकूयते । परिचार्यः समागत्य प्रभुमु(मू)चुः'अस्माकं स्वामिनी मुच्यन्ते(ताम्) । 'तथाऽम्बडोऽपि विमुच्यताम्' । 'स सकलो जा(ज)ग्धः, पीतश्च' । 'तङ्केषाऽपि मृ(नि)यताम्, जीवन्ती किं करोति ? एक एव सार्थोऽस्तु' । साऽत्यर्थं पीडिता प्रभूनेत्यावदत्-‘प्र(प्रा)सादं विधाय मां मुञ्चत' । 'अम्बडं 30 मुञ्च' । 'तरू(रुत?)वेष्टितं कृत्वा घृतकुम्भ्यां प्रक्षिपत । यदेति वक्ति-ममाऽप(र?)तिर्मा

Page #308

कुमारपालदेवप्रबन्धः ।
२२९ कर्षत । ततः कृष्ट्वा स्नानं कार्यम् । यदा [स] जल्पिष्यते तदा त्वमपि सज्जा भविष्यसि । दिनत्रयान्तेऽम्बडः सज्जो जातः । साऽपि च ।
इतः श्रीसङ्घान्वितो नृपः पादमवदारितः । गुरुभिः साकमम्बङः सम्मुखो(खं) ययौ । अम्बडेन दत्तकरा गुरवः प्रदक्षिणां यच्छन्ति । प्रासादं तुङ्गमालोक्य गुरुभिरुक्तम्'मया दे[व]-गुरुं विना कोऽपि न स्तुतः; परं तव कीर्तनेन किञ्चित् वक्षा(क्ष्या)मः' । 5 'आदिशत'
किं कृतेन न यत्र त्वं [ यत्र त्वं किमसौ कलिः ।
कलौ चेत् भवतो जन्मि(न्म) कलिरस्तु कृतेन किम् ॥३३॥ प्रतिष्ठा जाता । आरात्रिकोत्तारणाय नृपो विज्ञप्तः । त्वमेवोत्तारय' । वाग्भटेनाप्यनुमतः । कर्तुमुद्यतः । नृपेण शृङ्खलं स्वकण्ठादुत्तार्याम्बङगले क्षिप्तम् । तेन 10 याचकानां पठतां गृहसारं दत्तम् । द्वारभट्टस्य तस्मिन् शृङ्खले दत्ते नृपेणोक्तम्-'उत्तारय' । तथाकृते अम्बडेन पृष्टम्-'देव ! किमुत्सुका जाताः ?' । 'मया ज्ञातम्, भवान् जीवमपि दास्यसि; मम त्वया बहुकार्यमस्ति' । सङ्घार्चादिषु जातेषु पुनः सङ्घः पत्तनं प्राप्तः । तत्र चैत्यबलानके तं ९घडीसुवर्णस्य चतुरस्त्रं कलशं ददौ ।
20
६६३१. अथैकदा नृपः सेवाऽऽयातं मल्लिकार्जुनसुतं प्राह-'पापक्षयादिरत्न- 15 पञ्चकस्य उत्पत्तिं वद' । 'देव ! मल्लिकार्जुनादेकविंशतितमः पूर्वजो धवलार्जुनः । तस्य पञ्चदश प्रिया आसन् । एका नरेन्द्रसुता खड्गेन परिणीता । [तां] आनीय बन्दी(न्दि)वत् मुक्ता । नृपस्तां वेत्तीव न शेषा मान्यतमाः । सा तु दैवमेव उपालभते स्म । अन्यदा पुरे काचित् परिव्राजिकाऽऽगता । सा चेटीभि(भी) राज्ञीसकाशमानीता । तयोक्तम्-'किं वेत्सि ?' । साऽऽह
दंसेमि तं पि सुणं( ससिणं) वसुहावइन्नं, थंभेमि तस्स वि रविस्स रहं नहद्धे । आणेमि सव्वसुरसिद्धगणं गणाओ;
तं नत्थि भूमिवलए मह जं न सज्झं ॥३४॥ प्रसीद, मम पतिं वसी(शी)कुरु' । तया करे सर्षपा वावि(जपि)त्वाऽर्पिताः । 25 यथा तथा नृपस्य [भोजन] मध्ये देयाः । शाकं कृत्वा शिप्रां भृत्वा चेटयुक्ता‘भोजनावसरोऽस्ति देवस्य नीत्वा परिवेषय' । सा शृङ्गारं कर्तुं गता । देव्या चिन्तितम्'न ज्ञायते कदाचिदेषा वैरिणा प्रहिता स्यात्], तदा मे पतिमारिकायाः का गतिः स्याद्'

Page #309

२३०
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः इति मत्वा अधोगवाक्षस्य समुद्रस्तत्र शिप्रां ढाला(ल)यामास । चेटी उक्ता-'तिष्ठतु' । सा काकरोत्पपात(?) । इतस्तेन वशीकृतः समुद्रो नृपरूपं कृत्वा रात्रौ आयातः । स देव्या नृपवदुपचरितः, नित्यमेति । इतो देवी सगर्भाऽभूत् । चेटी प्राहिणोत्-'देव !
सीमन्तोन्नयनाय मुहूर्तं अस्मत्स्वामिन्या गणापयत' । नृप आह-'का त्वम् ? का तव 5 स्वामिनी ? अहं नामापि तस्या न जाने । कस्य सुता ?, कदा परिणीता ? । तया [यदकृ]त्यं कृतम् । मम किमुच्यते ?' । साऽऽगत्य देवीं प्राह । तयोक्तम्-‘समये ज्ञास्यते' । इतः पुत्रो जातः । सूतकशुद्धेरनन्तरं बालमादाय प्रतोलीमेत्योपविष्टा-'मम शुद्धिं यच्छत । जातायां बालः स्तनं ग्रहीष्यति' । नृपेणोक्तम्-'मम साराऽपि न अधुना ।
खड्गेन परिणीता श्रुता, परं दृष्टाऽपि न । पुत्रस्य का वार्ता ?' । प्रधानानप्रैषीत्-'एतद् 10 मम न दूषणम्, तव, मया न सोढ[व्य]म्' । सा न मन्यते । पट्टराज्ञी प्रहिता । स्त्री स्त्रीभणितेन परिच्छिद्यते । सा एत्यावादीत्-'किमिदमारब्धम् ?' । तयोक्तम्-'तव कुले इदं घटते, मम तु न' । नृप[:] स्वयमेत्य प्राह-'तव ममाधुना दर्शनं न, पुत्रस्य का कथा ?; उत्थीयताम्' । 'देव ! सर्वथा न, भा(वा) पि दिव्यं विना वाच्या । प्रधानैदिव्यं
दत्तम् । राज्ञी सुतमादाय बहिर्ययौ, पौरसहितो नृपश्च । तत्र लोहमयी नौः, तस्यां 15 समधिरोप्य दिव्यकर्ता क्षिप्यते । शुद्धे तरति, अशुद्ध ब्रुडति । सा राज्ञी इतिकामा श्रावणिकामकार्षीत् ।
आदित्य-चन्द्रावने( न्द्रावनिलो?) यमश्च, द्यौर्भूमिरापो हृदयं मनश्च । अहश्च रात्रिश्च उभये( भे च ) सन्ध्ये;
धर्मो हि जानाति नरस्य वृत्तम् ॥३५॥ इत्युक्त्वा नावमधिरुरोह । सपुत्रापि ब्रुडिता । लोकः कलकलं यावत् करोति, तावन्नावमधिरूढा देवी सशृङ्गारा, [शृङ्गार] कोटिसाटीपरिदधाना, सहस्रकिरणताडङ्काभ्यामलङ्कृतकपोला, पापक्षयेन हारेण विराजमानवक्षःस्थला, माणिक्यपटेनाच्छादितबाला, संयोगसिद्धिशिप्राकरा सर्वैरपि हृ(दृ)ष्टा । शुद्धताऽऽललाप । नृपेण मध्ये 25 प्रवेशिता । नृपो रात्रौ तद्वेश्मनि इयाय । तयोपचरितः पृष्टवान्-'अहं सर्वथा न जाने,
वं(त्वं) तु सत्येव, या समुद्रेण शोधिता' । इतः समुद्रदेवेन प्रत्यक्षीभूय आदितोऽपि स्वरूपमुक्तम्-'नास्या अपराधः' । नृपेण सुतस्य बालधवल इति नाम दत्तम् । सा राज्ञी पट्टराज्ञी कृता । एतानि [रत्नानि तयैव समर्पितानीति] ।

Page #310

कुमारपालदेवप्रबन्धः ।
कुमारपालनिवारितमृतधनाहरणवर्णनम् ।
§§३२. अथैकदा नृपो भृगुपो भृगुकच्छं गतः । तत्र कश्चित् श्रेष्ठी अपुत्रः प्रवहणमधिरुह्य परद्वीपे गतः । इतो वार्ता विनष्टस्य जाता । राजा (ज) पुरुषैर्गृहं रुद्धम् । तत्पत्नी सपरिवारा विलपितुं प्रवृत्ताः । नृपः कोलाहलमाकर्ण्य वण्ठं प्रे ( क्ष्य)ष्य वृत्तं ज्ञात्वा प्रातः स्व[यं त] स्य गृहे गतः । तत्पत्नीमाहूयाऽऽह - ' तव प्रियो यद्येति तदा 5 भव्यम् । नैति तदा गृहसारं भुङ्क्ष्व' - इत्युक्त्वा तां सम्बोध्य श्रीपत्तने गतः । पौषधागारमागत्य प्रभुं पप्रच्छ - 'प्रभो ! पुत्राः कियन्तः ?' । तैरुक्तम्- '११' ।
औरसः क्षेत्रजश्चैव पुत्रिकापुत्र एव च ।
दत्तः क्रीतः कृत्रिमश्च तथाऽन्यौ कुण्ड - गोलकौ ॥३६॥ कानीनो नवमः पुत्रो दशमो भ्रातृजस्तथा । एकादशो भवेत् पुत्रो धनग्राही महीपतिः ||३७||
यस्तस्य पट्टकं गृह्णा(ह्णा) ति लक्षपञ्चकं यावत् तस्य; ऊर्ध्वं नृपस्य' । 'भगवन् ! मया कियता पुत्रेण भाव्यम् ? अतो मृतद्रव्यस्य नियमोऽस्तु' । तदा प्रभुणोक्तम्अपुत्राणां धनं गृह्णन् पुत्रो भवति पार्थिवः । त्वं तु सन्तोषतो मुञ्चन् सत्यं राजपितामहः ॥३८॥ तत: 'मृतस्वमोक्ते 'ति नाम पप्रथे ।

सिरिभरहनिवाओ जं [न] केणावि मुक्कं, अइमयधणं जो जं च पावाण मूलं । निअजणवयसीमं वारए जो अ;
जूअप्पमुहवसणचक्कं सो वरो मज्झ होउ ॥३९॥ इति धर्मनरेन्द्रसुताया [अ] हिंसाया वाक्यम् । इति हिंसायाः - श्रीमन्नन्तकतात ! तात तनये हिंसे विहस्ताऽस्ति किं, किं त्वं वेत्सि सुखान् स्वकीयदुहितुर्वैधव्यदुःखं न हि । मय्युत्तीर्णमना: कुमारनृपतिस्तां जीवरक्षां व्यधात्; संसक्तः करुणास्त्रियां स्वविषयान्निर्वासयामास माम् ॥४०॥ पूर्वं वीरजिनेश्वरे भगवति प्रख्याति धर्मं स्वयं, प्रज्ञावत्यभयेऽपि मन्त्रिणि न यां कर्त्तुं क्षमः श्रेणिकः । अक्लेशेन कुमारपालनृपतिस्तां जीवरक्षां व्यधात्; यस्या सा[ द्य ] वचः सुधांशुपरमः श्रीहेमचन्द्रो गुरुः ॥ ४१ ॥
२३१

10
15
20
25

Page #311

२३२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
कस्याऽसौ विदितो न गूर्जरपतिः श्रीसिद्धराजादनु ॥४२॥ -इति कविभिः स्तूयमानो राज्यं करोति स्म ।
इत: केनाप्युक्तम्-'देव ! स भृगुकच्छे श्रेष्ठी समायातः । नृपेणाहूय व्यतिकरं 5 पृष्टः । स आह-'देव ! वाहनाने(न्ये)कपर्वतान्तराले पतितानि । तत्र वायुप्रचारो न ।
व्याकुलीभूतो जनः । नियमिकेणा(न) उक्तम्-'योऽत्र पर्वतेऽधिरुह्य भारण्डपादे स्वं बद्ध्वा रात्रौ तिष्ठति, प्रातस्ते उड्डीय पञ्चशैले द्वीपे यान्ति । तत्र गतो भारण्डानुड्डापयति । तेषां पक्षि(क्ष)वातेन वाहनानि चलन्ति । मागं लभन्ते' । ततः श्रेष्ठी वणिक्पुत्रान्
मुत्कलाप्य जनानामुपकाराय पञ्चशैले गतः । तत्र पक्षि[ण उड्डापितानि(पिताः) । ततः 10 श्रेठी पञ्चशैलाधिपतिवा(ना) उत्पन्नकरुणातिरेकेण वाहनिकानां तटस्थानां मेलितः ।
नृपेण श्रुत्वा सत्कृत्य प्रहितः ॥
15
कुमारपालकृतायास्तीर्थयात्राया वर्णनम् । 88३३. अथैकदा[वै]पेण गुरवोऽभिहिताः । .......यात्रायै मुहूर्तमवलोकितम् । महदुत्सवेन प्रस्थान(नं) कृतम् । सर्वत्र कुङ्कमपु(प)त्र्यः प्रहिताः ।
वाहनौषधि-पाथेयसहाय( यं) वृषभादिकम् ।
यत् यस्य नास्ति तत् तस्मै नृपः सर्वं प्रदास्यति ॥४३॥ ___इतश्चारैरागत्योक्तम्-'देव ! डाहलदेशीयः कर्णो लक्षैस्त्र(स्त्रि)भि[रवानां] गजानां चतुर्दशभिः शतैः, विंशतिलक्षपत्य(त्त्य)न्वितो गूर्जरात्रौ उपर्येति' । तत् श्रुत्वा नृपो व्याकुलः सन् प्रभूनाह-'भगवन् ! अन्तरायमिव बुध्यते । यात्रा क्रियते वा परचक्रसम्मुखं 20 गम्यते । द्वयं कथं स्यात् ?' । 'देव ! स्वस्थैर्भाव्यम् ।
श्रेयांसि बहुविध्नानि भवन्ति महतामपि ।
अश्रेयसि स(प्र)वृत्तानां क्वापि यान्ति विनायकाः ॥४४॥ परमेश्वरप्रसादात् सर्वं[भव्यं] भविष्यति । विषादो न विधेयः' । इतस्त्रयत्रिंशतित(०यस्त्रिंशत्त०)मे दिने निवृत्तिरेष्यति । ......उच्यते २५ मे दिने नृपो राजपाट्य(ट्यै) 25 चचाल । अश्वेनापहृतो व्रजन् वटस्य तरोरधो गतः । वेगवशात् शृङ्खलं शाखायां उत्सल्य
लग्नम् । गले पासकः समायातः, तुरगो गतः । नृपान्वेषका[अ]श्वमादाय गताः । नृपे मृते शाखया भग्नया नृपो भूमौ पपात । इतः श्रीकुमारपालदेवचर आखेटिकरूपेण नृपं

Page #312

कुमारपालदेवप्रबन्धः ।
२३३
पतितं गरुडो हारकुण्डलकान्त्या व्याप्तं दृष्ट्वा भीत इव समीपमायातः । सकुण्डलं नृपसि(स्य) शिरश्छित्त्वा आभरणान्यादाय, स्थाने स्थाने मुक्तैरश्वैः, निर्णीते दिने नृपमेत्य वर्द्धापयामास । नृपेण पारितोषिकं दत्तम् । नृपशिरसः संस्कारं कृत्वा महदुत्सवेन यात्रां चक्रे ।
10
६६३४. तथा एकदा आनाकः सपादलक्षाधिपतिः शाकम्भरपुनि (शाकम्भरिपुर्नि)वासी श्रीकुमारपालदेवभगिनीपतिः । पत्न्या सह क्रीडन् सारैस्तासां मारिमुच्चरति । इतः श्रीप्रेमलदेव्या पत्तने नृपाय ज्ञापितम् - यदसौ सारीणां मारिं कथयति इति च वदति-‘तव बन्धोरेषाऽनिष्टा मम तु इष्टैव । वरं मे वैधव्यमप्यस्तु परं [इदं व]चः सोढुं नोत्सहे' । राजा कटकमादाय चलितः । कथापितम् - 'यदस्य जिह्वां पाश्चात्ये कर्षयामि' । इतः श्रीआनाकोऽपि गुडहापुरे सपादलक्षसीमायां सम्मुखः समायातः । तत्र युद्धे जायमाने श्रीकुमारपालः स्वगजात् कलहपञ्चाननादुत्प्लुत्य आनाक गत्वा तं जयाभिः (ज्याभि: ?) कृष्ट्वा बबन्ध । पश्चात् सहाऽऽयाताः श्रीदेवसूरयः, हेमाचार्याश्च विज्ञप्ताः - 'मम प्रतिज्ञा जिह्वाकर्षणलक्षणा, अतः किं क्रियते ? ' गुरुभिरुक्तम्-‘देव ! एतन्न युज्यते । तथा कुरु यथा टोपीं कारयित्वा तत्र पाश्चात्ये जिह्वां विधाय, कृष्टेत्युक्त्वा मुच्यताम्' । तथा कृत्वा 'पुनर्न वाच्यम्' इत्युक्त्वा पुन (ना) राज्ये संस्थाप्य मुक्तः । तदा श्रीकुमारपालेन तत्र देशे पाषाणमयान् घाणकान् दृष्ट्वा सर्वानभञ्जयत् । पश्चान्निवृत्त्य स्वपुरं गतः । विश्वमल्लः शाकुं ( कं ) भरीराज्यं करोति ।
15
5
§§३५. अत्र सिद्धराज्ञि दिवङ्गते गूर्जरात्राशालापतयः अजयमेरुदुर्गप्रत्यासन्ने बछरापुरे गताः । श्रीविश्वमल्लेन गूर्जरा[ त्रा यां यान्ति पटकुलानि निषिद्धानि । गृह्णा (ह्णा ) ति ( ? ) स महादण्डेन दण्ड्यते ।
20
एकदा कोऽपि स्कन्धवाहिक: बछेरे गतः । एकं श्वेतपट्टकूलं क्रीतं नलीप्रयोगेन पत्तने राजसदसि नृपोपायने कृतम् । स्वरूपे ज्ञा[ते] भाण्डागारिकस्यार्पितम् । यदेतत् वसनार्थे स्थाप्यम् । अस्माकं तनयस्य चाहडस्य न दर्शनीयम् । इतः प्रातर्नृपति (ती) राजपाट्यां निःसृतः । चाहडं प्रतीक्षन्नस्ति । चाहडेन भाण्डा० सकाशात् पटो याचितः । तेनोक्तम्–'नृपादेशो नास्ति' । 'मम को नृपादेश: ?, समर्पय' । गृहीत्वा प्रावृत्यागच्छन् 25 नृपेन(ण) दृष्टः । सामन्तैरुक्तम्- 'वणिक् (ग्) नृपेन (ण) नादेरोपितो (?) नृपाऽऽज्ञामपि न मन्यते' । इतो न्यग्मुखं नृपं दृष्ट्वा कुमारेणोक्तम्- 'देव ! मया तत् कृतं नास्ति येन तातः कृष्णवदनः स्यात् । परं क्षीरोदकानामेषामप्राप्तिहेतुः बीटकप्रसादं कुरु, यता तेषां सुभिक्षं करोमि । नृपो न यच्छति । 'भोक्ष्ये मार्गे भूय' ततो नृपेन (ण) घोटकसहस्र २४, गज २४, लक्षपत्य(त्त्य)न्वितः प्रहितः । वीसलदेवनृपस्तु सम्मुखमाययौ । सीमायां चाहडेन भग्न: 30

Page #313

२३४
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
सन्, नंष्ट्वा गतः । इतश्चाहडेन मंत्र (तत्र) पञ्चविंशति पुराणि भग्नानि । बं बे रे ताम्रमयं दुर्गमादाय शालापतीनां शतसप्तक ७ गृहीतम् । इतः भट्टेनोक्तम्
5
जंगलउरु-जेडहारु-जैगिउ - जैज्जपुर - नैराण, नैयणवाहु- नग्गउरु- नैयरु - नेरवरु-जिट्टाउ सुनपाडु-संरेवाड, भग्ग- संभर- वैग्वेरड- लोडणड, गौ( पो?कन्नु - लोहु-बैंड ज्झिरि-बंबेरउ-पपलउरु ॥ पुरु- मंडलकरु- - मेडेड - ज्झर ...
1
वीसह नारि विलवई अबल लंकदाहु चाहड म करि ॥ ४५ ॥ एवं जयपताकामादाय निवृत्तः । पत्तने गतः । नृपः सम्मुखं समाययैौ । तावद् 10 दुकूलानि बहुकृतानि सन्ति । नृपेन (ण) 'राजघरट्ट' इति बिर (रु) दं दत्तम् ॥
६६३६. अथैकदा पाउन्तारसुतश्चाहडो राज्यं त्याजितः सन् कुमारदेवद्विष्टः सन् श्रीवीसलदेवाय सपाद ल ]क्षाधिपतये मिलित्वा पालीपुरे सकटकः स्थितः । इतः प्रधाना[ना]मग्रे रावा समायाः ( ० याता) । तैरुक्तम्- 'नृपः क्वास्ते ?' | 'पोषधागारे' । प्रधानैरेत्य पृष्टो द्वारपालक :- 'नृपस्य कोऽवसरः ?' | 'सामायिकमस्ति । एकेना15 ऽऽलोकितम्, गृहीतसामाइ ( यि ) कं पट्टकोपविष्टमवलोक्य एकेनोक्तम्- 'ब्रूडिता गुर्जरात्रा, यस्या [अ] यमधीशः । चिणहट्टिकवत्; पश्यताम्' । नृपेन (ण) श्रुतम् । पारिते [ सामायिके] स्वरूपमुक्तम् । नृपेन (ण) दूतः प्रहित: - 'एषा पल्लिकाऽस्माकम् भवता कथमाक्रान्ता ?' । सम्मुखं प्रेषितम्- 'पल्ली दूरेऽस्तु पत्तनमप्यस्माकम् ' । इतो नृपः सज्जीकृत्य चलितः । पल्लीपरिसरे द्वयोर्मेलो जातः । इतश्चाहडेन द्विगुणान् ग्रासान् विधाय 20 सैन्यं परावर्त्तितम् । ततः सन्नद्धे कटके कोऽप्युत्थापनिकां न करोति । इतो नृपेन (ण) कलą पं ]चाननगजाऽऽरूढेन आधोरण उक्तः - 'रे ! त्वमपि परावर्त्तित:, यद् गजं न प्रेरयसि ?' | 'देव ! विश्वमल्लगजारूढश्चाहडो हक्कां करोति । तस्याः श्रुत्या गजो न क्रमते' | 'गजकर्णयोः पटीं विदार्य क्षिप' । तथाकृते नृपस्त्वाह- 'किं जनेन मारितेन, आवयोरेव[र]णोऽस्तु' । तथोक्ते चाहङः खड्गखेटकमादाय स्वगजस्य दन्तयोरागत्य 25 यावन्नृपगजे गमनाय चरणमुत्पाटयति तावदाधोरणेन गजः पश्चात् कृतः । चाहडेऽन्तरा पतिते गजेन चरणोऽदायि । स खण्डीभूतः । श्रीकुमारपालदेवस्तु गजं गत्वा वीसलस्य शिरश्चिच्छिदे । सकलमपि सैन्यं मिलितम् । उभयोरपि सैन्ययोः । इतश्चारणेनोक्तम्

इक्क पाली माटि वीसलखउ झगडगड करइ । कुमारपाल रणहाटि को जाणंतर वुहुहरइ ॥ ४६ ॥

Page #314

कुमारपालदेवप्रबन्धः ।
इतः श्रीहेमाचार्यैरुक्तम्
ग्रस्तामेकामपि जरयितुं पल्लिकां नैव शक्तः, शाकम्भर्याः पतिरतितरां कृत् प्रतापज्वरार्त्तः । आज्ञाकाङ्क्षविषयविमुखश्वेदितोऽनेकधान्यै ( ? )र्जीवत्युर्व्यां यदि परमसौ लङ्घनाभ्यासवृत्त्या ॥४७॥ तत्र गणि प्राकारकरणाय प्रासादस्य च विमुच्य स्वयं पत्तने ययौ ॥ ६६३७. एकदा वर्षाभिग्रहेषु जनैर्गृह्यमाणेषु अनादिराउलस्त्रिपुरुषमठप: ग्रासद्रामलक्ष२७ एत्य प्रभुं विज्ञपयामास ।
चतुर्मास्यामासीत्तव पदयुगं नाथ ! निकषा, कषायप्रध्वंसाद् विकृतिपरिहारव्रतमिदम् । पुनस्त्वस्यां श्रद्धानिजचरणनिर्लोठितकले; जलक्लिन्नैर्मुनितिलक ! वृत्तिर्भवतु मे ॥४८॥
२३५
६६३८. एकदा आमिगपुरोहितः प्रभूणां चरणयोर्वन्दनं न यच्छति मदात् राज्ञा द्रम्मलक्षत्रयग्रासाद् बहिः कृत्वा पुरान्निष्काशि(सि)त: । वर्षत्रयं भ्रान्त्वा पुनरायातः । काव्यमेकं पत्रिकायां[आ] लिख्य पौषधागारमायातः । नमस्कृत्य पत्रिका दर्शिता, वाचिता
ब्रह्मण्युत्पन्नबीजा कलितकिशलया प्राच्यवल्मीकपुत्रे, व्यासे बद्धालवाला स्फुटरुचिररुचिर्व्यानरो कालिदासे । प्रौढा श्रीमुञ्ज - भोजप्रमुखनृपगुणे पुष्पिता देवसूरौ;
आचार्ये हेमसूरौ फलमिह जगृहे भारती[ श्री लतेव ॥४९॥ वन्दनकम्, प्रसादे......युक्तम् । पुनः स्वपदे स्थापितः ।।
5
10
15
20
६६३९. एकदा श्रीपत्तने कान्थडिर्योगी समायातः । स त्वन्यदर्शनिकैरुक्त:'श्वेताम्बरैः पुरं व्याप्तम् । नृपस्तद्वशगोऽस्ति । यदि त्वादृशः कल (ला)वान् काञ्चिदपूर्वां कलां दर्शयति तदा मार्गमभ्येति' । 'स्वशक्त्या यतिष्ये' । प्रातः कदलीपत्रपडे वेसिरकडदण्ड्यां (?) पञ्चवर्षदेशीयाः स्कन्धवाहकाः, तत्राधिरुह्य द्विजैस्स्तूयमानो 25 बभ्राम । इतो नृपेण श्रीहेमाचार्या उक्ताः - 'प्रभो ! कलावान् योगी, तस्य मिलनाय यद्यादेशो भवति तदायामि' । गुरुणोक्तम्- ' विशेषतः, नृपेन (ण) सर्वदर्शनसमा[ने]न भाव्यम्' । नृपश्चलितः । इतो ब्राह्मणैर्योगी वर्धापितः । नृपः समभ्येति । तस्य तृतीयज्वरपाली तदाऽऽसीत् । तेन कन्थायां तृतीयं न्यस्य उत्तार्य मुक्ता । सा धडहडति ।

Page #315

२३६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः इतो ध्यानबलेनावनेश्चतुरङ्गलं अलग्नो भूत्वा स्थितः । नृपेन(ण) दृष्टः । पृष्ठे आधारः । पश्चात् ध्याने पारिते नृपेन(ण) पृष्टम्-'भगवन् ! कन्थाधः कोऽपि क्षुल्लकोऽस्ति ?' । उत्पाट्य दर्शिता । मुक्ता तथैव । 'देव ! तवागमनं श्रुत्वा अत्र तृतीयज्वरो विश्राणितः । यता वार्ताः कर्तुं शक्यन्ते' । नृपः प्राह- तर्हि कथं नोच्छिद्यते ?' । योगिनोक्तम्
नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि ।
अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् ॥५०॥ श्रीहेमाचार्या अपि इत्यादिशन्ति । नृपे उत्थिते जनैः पौषधागारे प्रभूणामुक्तम् । गुरुभिः शिष्याना(णा)मादेशो दत्तः । यद् नृपे आगते उपवेशनात् कम्बलिका
अपाकर्त्तव्या। तथाकृते नृपः करप्रमाणं चतुदिक्षु निरालम्बान् दृष्ट्वा आह-'मम 10 गुरुर्देवरूपी' इत्युक्त्वा नमस्कृत्याऽऽवासे न(ग)तः ।।
६६४०. इतो रामचन्द्रेण जात्या चारणेन श्रीप्र०पार्श्वे व्रतमात्तम् । स सर्वविद्यो जातः । एकदा गुरुभिः सह चैत्यं व्रजन्, रत्नावली पथि पतितां दृष्ट्वा आह
जेसं भूतलयस्स वि कणेसु पडिएसु आसि अहिलासे ।
ते........अस्स पसाया रयणे वि अणायरा जाया ॥५१॥ 15 शतप्रबन्धकर्ताऽऽसीत् ।
एकदा योगशास्त्रमधीयानो रामो "रोम्णां ग्रहणमाकारे" स्थाने "रोम्णो" इति पठन् शेषतपोधनैरुक्तम्-'राम ! “रोम्णां" वद इत्थं', पुनस्तथैव वक्ति । गुरुभिरुक्तम्"किमिति "जातावेकवचनम्"?, भवत्वित्थम्' ।
४१. अथ श्रीकुमारपालनृपतेः सुतो नृपसिंहदेवो नामा षोडशवर्षदशीयः 20 शरीरे म(मा)यावी जातः । वैद्याः परिकर्मणां चक्रुः, परं नालगत् । श्रीनृपो देवी च पार्श्वे
उपविष्टौ स्थः । इतो गुरुभिरुक्तम्-'वत्स ! किं बाधते ?' 'प्रभो ! एकं बाधते । यद् मत्तातो राज्यं प्राप्य कृपणो जातः । प्रासादाः पाषाणमयाः कारित[:] । अहं तु स्वर्णमयान् कारयिष्यामि । असौ मनोरथः सहैव नेयः' । इत्युक्ते प्रभोर्नेत्रेऽश्रुपातो जातः ।
- 'देव ! कुमारो न जीवत्येव, यस्येत्थं मनोरथाः' । अथ कुमारसमाधिना दिवं ययौ ॥ 25 श्रीहेमाचार्याणां शिष्यः सागरचन्द्रो रूपवान् विद्यावान् । स राज्ञा प्रभूणां पार्थात्
राज्यार्थे याचितः । गुरुभिरुक्तम्-'देव ! इदं न युज्येत सर्वथा' । इतः सागरचन्द्रेण चतुर्विशतिनमस्काराः क्रियागुप्तकाः कृताः । सन्ध्यायां प्रतिक्रमणक्षणे उक्ताः । नृपेनो(णो)क्तम्-'अहो कविता ! अहो रूपम् !'

Page #316

कुमारपालदेवप्रबन्धः ।
२३७
नृपः प्रतिक्रम्य धवलगृहं गच्छन् कपर्दिनं प्राह - ' भो भाण्डागारिक ! " गीतं न गायतितरां युवतिर्निशासु" इमां समस्यां यदि प्रातरर्वाक् पूरयसि तदा पट्टाश्वं दद्मि । कपर्दिना पूरिता
श्रुत्वा ध्वनेर्मधुरतां गगनावतीर्णे, भूमौ मृगे विगतलाञ्छन एष चन्द्रः । मा गान्मदीयवदनस्य तुलामितीव; गीतं न गायतितरां युवतिर्निशासु ॥ ५२ ॥
राज्ञा पट्टाश्वो दत्तः । एकदा श्रीगुरुभिः शिक्षा दत्ता -
सदा सदाचारवने यतेथाः,
मा क्वापि सप्तव्यसनीं भजेथाः ।
दीनेषु दौस्थ्यं परिखण्डयेथाः; की
त्रिलोकीमपि मण्डयेथाः ॥५३॥
४२. एकदा नृपे सभामुपविष्टे मालवीया: प्रधाना नृपं नत्वा सभायामुपविशुः । इतो नृपेन (ण) खड्गं कोशादाकृष्य पुनः क्षेप्तुमारब्धम् । न विशति । इतः प्रधानैर्मिथो मुखावलोकनं कृतम् । ततः पुरोहितेनोक्तम्
सौराष्टप्रभृतिक्षितीश्वरशिरः श्रेणीषु कृन्तास्वपि, प्रत्याकारमुखप्रवेशविमुखस्तिष्ठन् कृपाणोऽधना । धाराध्वंसकृतप्रतिज्ञभवतश्चौलुक्यचूडामणे !;
मन्येऽहं नरवर्मचर्मघटितां कोशश्रियं वाञ्छति ॥५४॥

5
10
तत्कालं सैन्यानि सज्जयित्वा नृपो मालवकं प्रत्यचालीत् । वर्षत्रयवि [ग्र] हेण 20 धारामाददे । नरवर्मनृपं वादाय श्रीपत्त[ न मायातः ।

15
एकदा नरवर्मेण राज्ञः किमपि महत् कार्यं कृतम् । नृपस्तुष्ट उक्तवान्- 'वरं वृणु'। इतः सभा श्यामवक्त्रा जाता । असौ माला व ]कं याचिष्यते । इतो नरवर्मभूभुजा उक्तम्-‘देव ! मम देवताऽवसरः प्रसादीक्रियताम् । अपरं न याचे' । तत्र वृद्धभोजनृपकरोडिः स्वर्णरत्नजटिताऽस्ति । तथा सीताया वने यान्त्या नृपदशरथेन 25 मुद्राऽर्पिता-‘बहुडी ! इयं गृह्यताम्' । सा 'बहुडी' इति ख्याता । सा च तत्रास्ति । हेममयी मण्डपिका, चिन्तामणिर्गणपतिः, इन्द्रनीलमयो नीलकण्ठ:- एतानि वस्तूनि सन्ति । तत्. श्रुत्वा सभा हृष्टा । नृ[प]स्तु श्यामो जातः । प्रधानैः पृष्टम् - 'देव ! हर्षस्थाने को विषादः ? यत्र मालवको गणितः, तत्र देवताऽवसरेण किम् ?' 'यूयं मूर्खाः, येन

Page #317

२३८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
पूर्वजा उद्धृताः कष्टा [त्त] तस्तेन सर्वं कृतम्' । गुप्तेः कृष्ट्वा देवताऽवसरं मालवकं च दत्त्वा प्रस्थि (स्थापितः ॥
20
§§४३. कदाचित् कुमारपालनृपतिः सङ्घाधिपतीभूय तीर्थयात्रां चिकीर्षुर्महता 5 महेन देवालयप्रस्थाने जाते देशान्तरायातयुगलिकया 'त्वां प्र[ति] डाहलदेशीयः कर्णनृपतिरूपैति' इति विज्ञप्तः । स्वेदतिलकितं ललाटं दधानो मन्त्रिवाग्भटेन सार्द्धं ससाध्वसं ध्वस्तसङ्घाधिपत्यमनोरथः प्रभोरुपान्ते स्वं निनिन्द । अथ तस्मिन् नृपतेर्महाभये समुत्पन्ने किञ्चिदवधार्य - 'द्वादशे यामे भवतो निर्वृतिर्भविष्यति' इति आदिश्य विसृष्टो नृपः । किङ्कर्त्तव्यतामूढो यावदास्ते, तावन्निश्चितवेलासमागतयुगलिकया- 'श्रीकर्णो दिवं 10 गतः' इति विज्ञप्तः । नृपेण ताम्बूलमुत्सृजता 'कथम् ?' इति पृष्टौ तावूचतुः - 'कुम्भिकुम्भस्थलस्थः श्रीकर्णो निशि प्रयाणं कुर्वन् निद्रामुद्रितलोचनः कण्ठपीठप्रणयिना सुवर्णशृङ्खलेन प्रविष्टन्यग्रोधपादेन उल्लम्बितः पञ्चतामञ्चितवान् । तस्य संस्कारानन्तरमेव आवां प्रचलितौ'- इति ताभ्यां विज्ञप्तः । तत्कालपौषधवेश्मनि समागतो नृपः प्रशंसापरः, कथं कथमप्यपवार्य द्वासप्ततिमहासामन्तैः समं ससङ्खेन च प्रभुणा द्विधोपदिश्यमानवर्त्मा 15 धन्धुक्कनगरे प्रभूणां जन्मभूमौ प्राप्तः । स्वयं कारितसप्तदशहस्तप्रमाणे श्रीझोलिकाविहारे प्रभावनाविधित्सुर्जातिपिशुनानां द्विजानामुदितमुपसर्गं वीक्ष (क्ष्य), तान् निर्विषयताडितान् कुर्व्वन्, श्रीशत्रुञ्जयतीर्थमाराधयन्, 'दुक्खक्खओ कम्मक्खओ' इति प्रणिधानदण्डकं उच्चरन्, देवस्य पार्श्वे विविधप्रार्थनावसरे
इति नरवर्मप्रबन्धः ॥
✡

इक्क फुल्लह माटि देइ जि सग्गह तणां सुह ।
एवड करइ कु साटि बपुरे भोलि म जिणवरह ॥५६॥
इति चारणमुच्चरन्तं निशम्य नवकृत्वः पठितेन नवसहस्रान् तस्मै नृपतिर्ददौ । तदनन्तरं उज्जयन्तसन्निधौ गते तस्मिन् अकस्मादेव पर्वतकम्पे सञ्जायमाने श्रीहेमाचार्या नृपं प्राहुः - 'इयं छत्रशिला युगपदागतयो [ : ] पुण्यवतोरुपरि पतिष्यति' इति वृद्धपरम्परा । तदावां पुण्यवन्तौ, यदि गीः सत्या भवति तदा लोकापवादः । ततो नृ[प] तिरेव देवं 25 नमस्करोतु न वय[मि]त्युक्ते नृपतिनोपरुध्य सङ्घन सह प्रभवः प्रहिताः । स्वयं छत्रशिलामार्गं परिहृत्य जीर्णदुर्गे नवपद्याकरणाय वाग्भटदेव आदिष्टः । तत्पद्याकृते व्ययीकृतास्त्रिषष्टिलक्षाः ॥
॥ इति तीर्थयात्राप्रबन्धः ॥

Page #318

कुमारपालदेवप्रबन्धः ।
२३९
४४. एकदा श्रीपत्तने द्वात्रिंशद्विहारकाणां प्रतिष्ठां महदुत्सवेन प्रारब्धां श्रुत्वा वटपत्र (द्र ) पुरनिवासी वसाहकान्हाकः स्वयंकारितप्रासादबिम्बमादाय श्रीपत्तने प्रतिष्ठार्थमाययौ । श्री[हे]माचार्याः प्रतिष्ठार्थेऽभ्यर्थिताः । तैर्मानितम् । इतस्तस्मिन् दिने जनसम्मर्दो जातः । रात्रौ घटी मण्डिता । इतो वसाहस्य भोगाद्युपस्करो विस्मृतः । तेन त[माने]तुं गते असमये लग्नघटी वादिता । असौ समागतः । मध्ये प्रवेशं अलब्ध्वा 5 लग्नघटीं श्रुत्वा विषि (ष) ण्णः । प्रतिष्ठापश्चाज्जनो विरलो जातः । कान्हाकोऽप्यन्तः प्रविश्य गुरूणां चरणयोर्लगित्वा बाढं रुरोद - ' मदीयं बिम्बं प्रभो ! स्थितम्' । गुरुभिरूर्ध्वमवलोकितम् । लग्नं तदा वहमानं विलोक्योक्तम्- 'भो ! त्वं पुण्यवान्, लग्नमधुनाऽस्ति । परिच्छदं कुरु बिम्बप्रतिष्ठायाम्' । स न मन्यते । गुरुभिः प्रतिष्ठां विधाय उक्तम्- 'यदि न मन्यसे तथा (दा) देवं पृच्छ, एतत् तथ्यं न वा ?' | 10 बिम्बेनोक्तम्-‘भो ! तव बिम्बं वर्षशतत्रयायुः । एतानि वर्षत्रयायूंषि भविष्यन्ति' ।
इतः कश्चिद् व्यवहारी स्तम्भतीर्थं वाणिज्याय गतः । तत्र तेन श्रीदेवाचार्या नमस्कृताः । पृष्टम्-‘किमद्य कल्ये नृपः पुण्यकर्म तनोति ? ' । 'द्वात्रिंशद् विहाराणां प्रतिष्ठा जाता । तस्य उछ (त्स) वस्य किं कर्ण (वर्ण्य) ते ?' । 'लग्नं वेत्सि ?', 'अमुकमनुमानम्' । 'इदं लग्नं हेमाचार्यैनिरूपितं न वा ? यदि निरूपितं तदा म [ह]त् 15 [क्षु]ण्णं जातम्' । स पुनः पत्तनमाययौ । हेमाचार्यैः पृष्टम् -'श्रीदेवसूरयो नमस्कृता: ?' । स्वरूपमुक्तम् । 'त्वया कारणं किमपि न पृष्टम् ?' 'मया ज्ञातं यदुन्नतिम[स]हमानाः कथयन्ति' । इतः श्रीदेवाचार्याः पत्तनमायाताः । श्रीहेमाचार्यान्नमस्करणा[र्थम् ] आगच्छतो दृष्ट्वा उक्तम्- ' तपोधना ! नृपगुरूणामर्थे उपवेशनमानयत' । श्रीहेमाचार्या विस्मिताः, यावद् वन्दन्ति तावदुक्तम्- 'हे नृपगुरवः ! 20 इहाऽऽस्यताम्' । हेमा० उक्तम्- 'प्रभो ! ममोपरि कथमप्रसादः ? प्रभुभिरहं दर्शनविरुद्धे पथि सञ्चरन् दृष्टः श्रुतो वा ?' । 'कथयत, प्रतिष्ठालग्नं भवद्भिः निरूपितं न वा ?' । 'निरूपितम्' । 'तत्र क्रूरकर्तरीयोगोऽस्ति । एतलग्नं पूर्वकृतानामपि प्रासादानामनर्थहेतुः'। ‘भगवन् ! किं क्रियते ?' गुरुभिरुक्तम्- " स्तोकदोषं बहुगुणं कार्यं कार्यं विचक्षणै: " इति विचिन्त्य यदमी प्रासादा मूलतोऽप्यपाकृत्य नूतनास्तदा सर्वेऽपि प्रासादाः स्थिरं 25 स्युः' । 'प्रभो ! एतन्न युज्यते' । ' तर्हि भवितव्यतैव बलवती । भवतां कोऽपराधः' ।
88४५. इत एकदा श्रीहेमाचार्याणां [ शिष्यः ] यशश्चन्द्रगणि[ : ] स्तम्भतीर्थे गतः । तत्र सुखासनारूढश्चतुष्पथं वक्रमवलोक्य पप्रच्छ - 'कथमत्र वक्रम् ?' | 'अस्य जैनप्रासादस्य देवकुलिकाचतुष्कमिहास्ते तेन कारणेन चतुष्पथं वक्रम्' । 'देवकुलिका निपात्य सरलीकृ(क्रि)यताम्' । तासु पात्यमानासु गोष्ठिकैः कलकलः कृतः । तथापि 30

Page #319

5
२४०
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
पातिता एव । तैर्गोष्ठिकैः श्रीदेवाचार्यभक्तैर्गुरवो विज्ञापिताः । तैस्तु हेमाचार्याणामुपालम्भो दत्तः । ते तु गणेर्न्यूनमधिकं न मन्यन्ते । उक्तं- 'प्रभो ! राज्ञा १४४० प्रासादाः कारिताः । चत्वारो न्यूना ज्ञेया: ' । श्रीदेवाचार्यैरुक्तम्
तं किंपि कयं महिसासुरेण पुव्विं कयाइ दुच्चिन्नं । तेण भवाणीभवणे अज्ज वि महिसा वहिज्जंति ॥ ५५ ॥
हेमा० रुक्तम्– ‘मृतानामुपरि शकटानि यान्तु' । इतः श्रीहेमाचार्याः पौषधागारे गताः । प्रतिक्रमणान्ते नृपं प्राहुः - भवद्भिः श्रीदेवाचार्यानां (णां) पौषधागारे गन्तव्यम् । किञ्चित् कुमुखिता: (? कुपिताः) सन्ति । नृपस्त्वच्छूरं भणित्वा न गतः । श्रीदेवाचार्यैः शाकम्भर्या उपरि विहारः कृतः । तत्र वीसलदेवनृपतिना कृ[त] सन्मानाः सन्ति । 10 एकदा श्रीकुमारपालदेवेन प्रधानान् प्रेष्य श्रीपत्तने आकारिताः । देवकुलिकाचतुष्कव्यति[क]रे प्रासादचतुष्कं दत्तम् । एकः श्रीसुवर्णगिरिमण्डनः श्रीपार्श्वनाथस्य, द्वितीयस्तलहट्यां जाबालिपुरीयः, तृतीयो नडूले श्रीयुगादिदेवस्य चतुर्थो गून्दउजपुरे श्रीशान्तिनाथस्य ।
४६. एकदा नृपेण पृष्टाः - 'एते प्रासादा: कियच्चिरं स्थास्यन्ति ?' | 'देव ! 15 त्वज्जीवितावधि:' । 'कोऽनर्थकारी ?' । 'त्वद्भातृपुत्रो अजयी' । 'प्रभो ! यद्येवं तर्हि हन्यते' । 'राजन् ! तिष्ठतु' । एष पर्यालोच: प्रभूणां शिष्येन (ण) बालचन्द्रेण श्रुतः । तस्याग्रे उक्तः । स नंष्ट्वा गतः ।
§§४७. इत एकदा राज्ञि पौषधागारनिविष्टे गणिना पटी एका वितत्य नृपाय दर्शिता । नृपेणोक्तम्- 'कथमेषा पटी लाञ्छनाऽऽकुला दृश्यते' । 'देव ! मदुरो रुधिरेण ' । 20 नृपः क्रुद्धः । स को येन मम गुरोरङ्गाद् रुधिरं कृष्टम् ?' | 'देव ! ईदृशा उच्छृङ्खला द्विजा एव, अपरः कः' । कथकि (मि)ति पृष्टे-रोहेडकस्थाने देवं नन्तुं गताः । तत्रैन द्विजेन गवाक्ष्य (क्ष) रूढेन कक्करकः क्षिप्तः । शिरसि लग्नः । रुधिरं निःसृतम् । शिष्यैरप्युपेक्षितम् । मया संवृत्य मुक्ता कदाचित् ज्ञास्यते । एषा सा' । नृपः कुपितः सन् गणि दलपतिं कृत्वा चन्द्रावती श]धारावर्षं सह प्रहित्य अश्वसहस्त्रैः १२ समं प्राहिणोत् 25 | धारावर्षस्तु टलितः - 'द्विजानां सुता [ ना]मुपरि किं गम्यते' । गणिना ग्रामे वेष्टिते द्विजा वर्चसं कर्त्तु नि[:] सृताः । गणिनोक्तम्- 'यथान्यायं कुरुत, तदा द्विजा न, अधुना द्विजा:'- इत्यभिधाय पटी दर्शिता । 'तदा मया प्रतिज्ञातमासीत्, यद् भवतां रुधिरेण इमां रञ्जयामि । इष्टदेवतां स्मरत' । तैरुक्तम्- 'अधुना त्वमेवेष्टदेवता । यद् रोचते तद् विधीयताम्' । इतः कुण्डी समानीता । तत्र द्विजानामङ्गुलीचीरणं विधाय सा रुधिरेण

Page #320

कुमारपालदेवप्रबन्धः ।
२४१ भृता । तत्र पटी रञ्जिता । द्विजा उक्ता-गेहान् त्यक्त्वा यात' । तेषु बहि:स्थितेषु प्राकारं खण्डशः कृत्वा गेहांश्च इङ्गालान् वाप्य पुनः । पत्तने समायातः । इतो नृपतिना उक्तम्'क्षेमेण समायाताः ?' । 'देव ! धारावर्षस्त्वदाज्ञामतिक्रम्य स्थितः' । नृपेण देशत्यागो दत्तः । वर्षत्रयेण अश्व ५०० दत्त्वा पुनरायातः ।।
इति रोहेडाद्विजानां प्रबन्धः ॥
४८. एकदा जाल्योधरे जिनरथयात्रायां जायमानायां द्विजैः कन्दलं कृत्वा रथबिम्बं भग्नम् । श्रावकैः द्विजाः कुट्टिताः । यावत् ते पत्तने रावायां यान्ति, तावत् पूर्वमेव श्रावकः प्रभवो ज्ञापिताः । इतः प्रतिक्रमणप्रान्ते गुरुभिर्नृपाय सम्भालितम् । प्रातद्विजैरायातैर्नृपेनो(णो)क्तम्-'यूयं म्लेच्छा धर्मस्थानभङ्गात्, अतो नगरं त्यक्त्वा देशत्यागं यात' । तैः प्रभवो विज्ञप्ता:- 'परं क्व याम: ?' । ततो गुरुभिरुक्तम्-'नरकं (नगरं ?) 10 त्यक्त्वा देशत्यागं यात' । अन्यसीमायां तिष्ठत । पुरमुद्वसं कृतम् ।।
६४९. अथ गुरवः पूर्णायुषश्चतुरशीतिवर्षायुः प्रतिपाल्य दिन ३ अनशनं आदाय, नृपेऽसमाधिपरे आहुः-'मा विषीद, भवतामपि षण्मासान्ते मृत्युः' । त[त]: समाधिना रामचन्द्रं स्वपदे संस्थाप्य पञ्चपरमेष्ठिस्मृतिपरास्त्रिदिवं जग्मुः । तदनु महोत्सवपुरस्सरं संस्कारे जाते नृपे[ण] शिखां मत्वा भस्मकणः स्वशिरसि क्षिप्तः । 15 लघुजनेन कणे उत्पाटिते गर्ता पतिता । सा हेमखड इति प्रसिद्धा जाता ॥
॥ इति प्रभूणामवसानप्रबन्धः ॥
88५०. श्रीहेमचन्द्रसूरयः श्रीकुमारपालदेवस्य पूर्वभवं कथयामासुः । महाराजश्रीकुमारपालदेवस्य... स्थानान्तरं इति व्यतिकरान्महाराजं मुत्कलाप्य सीधु(सिद्ध)पुरे यात्वा नदीसमीपे भव्यरमणप्रदेशे त्रिभुवनस्वामिनी विद्यामाराधयितुं प्रवृत्ताः । 20 तृतीयदिवसप्रान्तेऽर्द्धरात्रौ देवी प्रकटीबभूव । तयाऽभिप्राये पृष्टे भणितम्-‘परमेश्वरि ! श्रीकुमारपालदेवस्य पूर्वभवं कथय' । सा प्राह-'मालवकसन्धौ पर्वतमध्ये जयत(न्त)नामा भिल्लो वसति । अन्यदा वाणिज्यकारकजेसलनामा बह्वी वलीवर्दावली गृहीत्वा जयन्तभिल्लपल्ल्याः समीपे जलाऽऽश्रये स्थितवान् । चरेण दृष्ट्वा जयन्तस्य वृत्तान्तः कथितः । जयन्तेन सार्थो गृहीतः । केऽपि क्वापि नंष्ट्वा सार्थिका जग्मुः । 25 जेसलवाणिज्यकारकेण मालविकराज्ञो द्वारं बद्धम् । राज्ञाऽऽकार्य सन्मानितः । राज्ञा जगदे-'यत् त्वदीयं जगाम तद् गृहाण मम पार्धात् । अहमात्मीयं तस्य पार्वाद्

Page #321

२४२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
ग्रहीष्यामि । त्वया मम च पार्श्वे स्थेयम्' । 'आदेश: प्रमाण' मिति भणित्वा स्थितः । प्रस्तावे राज्ञा स सेनानी कृतः । जेसलवाणिज्यकारकः कटकं गृहीत्वा पल्लीं भङ्क्त्वा सर्वं विनाशयामास । जयन्तः पलायाञ्चक्रे । तेन कोपाज्जयन्तपुत्रो बालको मारितः । तत उज्जयिन्यां गतस्य राजप्रसादो बभूव । जयन्तः पल्लीपतिरेकाकी भ्रान्त्वा गङ्गाया5 स्तटे गतः सन् चौरिकया बालवृद्धान् मारयति । क्रूरचित्तो बभूव । कदाचित् श्रीयशोभद्रसूरयो ग्र (गृ) हे चटिताः । अहं मारयिष्यामीति भणितम् । भणितं पूज्यैः'त्वया बहवो लोका विनाशिताः । अग्रेऽपि बहुपातकमर्जितम् ' - इत्यादि[वचनेन] श्रीयशोभद्रसूरिभिर्बोधितः । जीववधे नियमं जग्राह । गङ्गातटं परित्यज्य तिलङ्गदेशे अणघउरनगरे ईश्वरव्यवहारिणो गृहे थावरीनाम्नी कर्मकरी, तस्य (स्या) गृहे स्थितः । 10 तया व्यवहारिणा च पुत्रबुद्ध्या गणित: । तत्रस्थो जीवदयां पालयति । अन्यदा श्रीयशोभद्रसूयोऽनघपुरे समाजग्मुः । मम गुरवः समागताः । मम भाग्यं जागर्त्ति । सदा गुरूणां पार्श्वे उपविष्टस्तिष्ठति । अन्यदा ईश्वरव्यवहारिणा पृष्ट:- ' अद्यकल्ये क्व यासि, गृहे न दृश्यसे । तेनोक्तम्- 'गुरूणां पार्श्वे धर्मं शृणोमि । व्यवहारिणा भणितम्- 'के ते गुरव:' । तेन वर्णना कृता । महामहेश्वरो व्यवहारी गुरूणां समीपे गतः । जैनधर्मं श्रुत्वा 15 सकुटुम्बो जैनो बभूव । अन्यदा देवकुलं कारितम् । श्रीयशोभद्रसूरिभिः प्रतिष्टा (ष्ठा) कृता । ईश्वरस्त्रिकालं देवपूजां करोति । चतुर्मासकदिने जयन्तः [तेन] साकं देवगृहे नीतः । तेनोक्तम्-‘वीतरागं न पूजयसि ?' । जयन्तेनोक्तम्- 'मम [पा ]र्श्वे किमपि द्रव्यं नास्ति येन पुष्पाणि गृहीत्वा पूजयामि' । व्यवहारिणा भणितम्- 'अमूनि पुष्पाणि गृहाणि(ण)' । तेनोक्तम्- 'ममैभिः पुष्पैर्देवं पूजयतः किं पुण्यम् ?' । तेन द्यूतेन पूर्वं 20 जितान् विंशतिकपर्द्दकान् व्ययित्वा पुष्पाणि गृहीत्वा वीतरागः पूजितः । गुरुसमीपे उपवासश्च कृतः । भोजनवेलायामात्मार्थं भोजनं परिवेष्य मुनीनां दत्तम् । आत्मानं कृतार्थं मेने । प्रस्तावे शुभध्यानेन मृत्वा चौलुक्यवंशे तिहुअणपालगृहे कुमारपालो बभूव । देवपूजाप्रभावेण राज्यं जातम् । पूर्वभवे जीवदयाप्रभावेण अमारिः कृता । एतत् कुमारपालदेवो न मानयति । श्रीहेमसूरिभिर्भणितम्- 'लि ( ति )लङ्गदेशे अणधउरपत्तने 25 व्यवहारिणो गृहे थावरीनामकर्म्मकरी सा पृष्टव्या' इति प्रत्ययार्थं राज्ञा आत्मीयसालको मुत्कलितः । तत्र गतेन तेन सर्वं कर्मकर्याः श्रुतम् । तद्दिनादारभ्य श्रीकुमारपालदेवः परमश्रावको बभूव । जेसलवणिजारको बालकहत्याकारी राज्ञा निष्कासितः । स्वकीयपापं ज्ञात्वा कार्पटिकीभूय कावड (डं) स्कन्धे कृत्वा केदारं नमस्कृत्य श्रीसोमेश्वरे गङ्गोदककुम्पान् ढालयति । तत्प्रभावात् कर्णराजगृहे श्रीमयणल्लदेव्याः 30 श्रीजयसिंहदेवो बभूव । श्रीकुमारपालदेवेन सह श्रीजयसिंहदेवस्य पाश्चात्यभवाद् वैरं

Page #322

२४३
कुमारपालदेवप्रबन्धः । सञ्जातम् । इति कुमारपालदेवस्य श्रीहेमसूरिभिः पाश्चात्यभवो भणितः ।
आज्ञावतिषु मण्डलेषु विपुलेष्वष्टादशस्वादराद्, अब्दान्येव चतुर्दश प्रसृमरां मारिं निवार्योजसा । कीर्तिस्तम्भनिभान् चतुर्दशशतीसङ्ख्यान् विहारनसौ;
क्लृप्त्वा निर्मितवान् कुमारनृपतिजैनो निजैनो व्ययम् ॥५७॥ 5 एकदा श्रीकुमारपालेनोक्तम्
धनमहरहर्दत्तं स्वीयं यथार्थितमर्थिने, कृतमरिकुलं नारीशेषं स्वखड्गविजृम्भितैः । प्रणयिनि जने रागोद्रेके रतिर्विहिता चिरं;
किमपरमतः कर्त्तव्यं नस्तनावपि नादरः ॥५८॥ ६६५१. एकदा नृपस्याऽऽयुःक्षये जाते नृपेनना(णान)शनं जगृहे । इतोऽजयपालेन एत्य परिग्रहं परावृत्य भाण्डागारे स्वमुद्रा दत्ता । नृपेण जलमानायितम् । मृत्पात्रेणानीतम् । नृपेणोक्तम्-'शिप्रा क्व?'। 'भाण्डागारे......कथं न उद्धटति' । 'देव ! अजयपालेन मुद्रा दत्ता' । नृपेणोक्तम्-'मयि सत्यप्यजयपालाज्ञा ?' निःश्वासं मुक्त्वा कराद् मृत्पात्रं त्यक्तम् । इतश्चारणेनोक्तम्
15 कुमरड कुमरविहार, इत्ता कांई कराविया ।
तांह कुण करिस्यइ सार, सीप न आवई सई धणी ॥५९॥ इति निःश्वाससमं शिप्रा भग्ना । नृपस्त्रिदिवं ययौ । आयुर्वर्ष ८१ । वर्ष ५०[तमे]राज्यं जातम्, तदनु वर्ष ३० [यावद् राज्यं कृतम्] ॥
इति कुमारपालप्रबन्धः समाप्तः ॥
20
अथ अजयपालप्रबन्धः 88५२. तदनु अजयपालदेवो राज्ये निविष्टः । तेन प्रभोः शिष्यस्य बालचन्द्रस्य प्रीत्या रामचन्द्रमाहूयोक्त:- ताम्रमयः पट्टो ध्मातः समानीतः राज्ञा । भवता उपविश्यते । स्वर्णपट्टानमोक्षयत्(?) । मया त्वयं मुक्तः । इह सत्वरमास्यताम् । रामचन्द्रस्तु
महिवीढह सचराचरह जिणि सिरि दिन्हा पाय । तसु अत्थमणु दिणेसरह होइ त होउ चिराय ॥६०॥
25

Page #323

२४४
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः इति भणन् पट्टे निविष्टः । ज्वालामुखे निर्ययौ । रामस्त्रिदिवं गतः । बालचन्द्र[:] पट्टे निविष्टः ।
इतो नृपो द्विजवाक्याद् नृपकीर्तनान् पातयितुमारेभे । कृष्णवेषो महिषारूढो मुद्गरकरः, मुद्गरकरैर्द्विजैर्वृतः । यमकरणमिति नाम धारयन् कुमारपालप्रासादान् 5 पातयति । तपोधनाः पत्तनं विहाय दिशोदिशं जग्मुः ।
६६५३. अथैकदा श्रीहेमाचार्येषु सत्सु राज्ञा उक्तम्-'प्रभो ! एकस्मिन् शासने पक्षद्वयी का ? । एके चतुर्दशी मन्यन्ते, एके पूर्णिमां मन्यन्ते । तत एकमेव भवति तदा रम्यम् । श्रीहेमसूरिणा पूर्णिमापक्षीयाः सुमतसूरय आहूय उक्ताः-'यद् नृपः कथयति,
एकस्मिन् धर्मे भेदः कः । ततः पूर्णिमायां प्रतिक्रमणं समस्तमपि सङ्घ वयमादर10 यिष्यामः। यदि प्रतिष्ठां यूयं मन्यध्वम्' । तैरुक्तम्-'पर्यालोच्य प्रातनिवेदयिष्यामः' । गुरुभिराहतो मार्गो मोक्तुं न युज्यते, स्थातुं च न शक्यते
रूसउ कुमरनरिंदो अहवा रूसंतु लिंगिणो सव्वे ।
पुन्निमसड्ढपइट्टा सुमतसूरिहिं नो मुक्का ॥६१॥ इति गाथां स्थूलाक्षरैलिखित्वा स्थापनाचार्य आलके मुक्त्वा प्रणष्टाः । प्रातराकारणे गते 15 जनाः पत्रिकामादाय प्रभूणां दर्शयामासुः । प्रभुभिरुक्तम्- 'नष्टाः कियद् यास्यन्ति ।
अधुनैव आनाय्यन्ते, परं सन्तु' । ते भयभीताः कुङ्कणे गताः । तत्र विदेशे कोऽपि नोपलक्षयति, नाऽऽयाति । अत्यन्तं दुःखिताः सन्ति । एकदा तनुगमनिकायां गतैराकुलीतरुं दृष्ट्वा गूर्जरात्रां संस्मृत्य तामनु फेरकान् ददतां हृदयसङ्घट्टः समजनि ।
88५४. इतोऽजयपालराज्ये पूर्णिमापक्षीयः सामन्तसिंहनामा मन्त्री । तेन नृपो 20 विज्ञप्तः-'देव ! पूर्वराज्ञि सति भवान्मावठिं(?) भ्रान्तः श्रीहेमाचार्यैरस्मद्गुरवो निष्कासिताः । देवस्य राज्ये ते युज्यन्ते । यद्यादेशो भवति तदाऽऽनाय्यन्ते । नृपाज्ञयाऽऽहूताः । जनो वक्ति 'अमी के ?' । 'भावठिकाः', 'वराकाः सन्तु' । इत: सामन्तसिंहो मृतः । एकदाऽऽचार्यो लञ्चिकान् परिधाय तलिकैः प्रहतैस्तनुगमनिकायां याति । इतः कुमारगुरुं प्रह्लादं प्रासादगवाक्षस्थं वीक्ष्य प्राह-'कपोतो यां शाखाया25मधिवसति सा शुष्यतितराम्' ।
इत: प्रह्लादेनोक्तम्-'आचार्य ! शृणु, एतत् सत्यमेव
1. B रूसेइ हेमसूरी उ । 2. B ०सड्डि० । 3. B न हु चत्ता पुन्नगच्छेण ।

Page #324

२४५
कुमारपालदेवप्रबन्धः।
गते हेमाचार्य कुमतितिमिरध्वंसतरवौ, स्वपक्षक्षेमार्थं का पट]पटुभिः कैश्चिदधरैः । श्रितः सामन्ताख्यः सपदि स हि पञ्चत्वमगमत्,
कपोतो यां शाखामधिवसति सा शुष्यतितराम् ॥६२॥ इत आचार्यः कृष्णमुखः स्वोपश्रयं ययौ । चिन्तितम्-देवताऽऽराधनं विना 5 मनोरथानां सिद्धिर्न । अतो रैवतकै गत्वा देवीं अम्बां परितोष्य हेमाचार्यसमो भविष्यामि। तत्र गतस्तपश्चरणं प्रारेभे । उपवासत्रयं तदनुं तलहट्टिकायां पारणम् । एकः परिचर्याकरः । एवं मास २ तपःप्रान्ते देव्यम्बा प्रत्यक्षा जाता-'कार्यं वद' । तेनोक्तम्'गूर्जरात्रायां न । अन्यत्र गच्छ'। तेनोक्तम्-'ममाप्यत्रैव पडप(?)मस्ति' । अम्बिकयोक्तम्-'तर्हि याहि' । तेनोक्तम्-'यदि एतत् सत्यं करोमि तदाहं ......' अम्बिकया 10 हेमाचार्यनृपमूोरधिष्ठायिकावुक्तौ- 'यदेष भवद्यशः समीहते' । ताभ्यां पवनयोगाद् यमलपर्वतान्तरे क्षिप्तश्चूर्णितश्च । क्षुल्लकेनावलोकमाने रजोहतिः प्राप्तः । तामादाय समागतः ।
६६५५. अथ [अजयपालेन] प्रासादेषु पात्यमानेषु यमकरणं तारणदुर्गोपरि सन्नद्धम् । प्रातः प्रयास्यतीति श्रुत्वा वसाहआभडमुख्यः[सङ्घः] पर्यालोचितवान्- 15 विलोकयत, श्रीकुमारपालदेवेन प्रासादाः कारिताः । अनेन दुरात्मना पातिताः । कोऽपि न वेत्स्यति यन्नृपः श्रावकोऽभून्न वा । यद्येष तारणदुर्गप्रासादो रक्षितुं शक्यते तदा भव्यम् । सीलणकउतिगिआ विनाऽन्योपायो नास्ति । तस्य गृहे चलत । [गतस्तत्र] सङ्घस्तेनाभ्युत्थितः । करौ संयोज्य उक्तम्-'मयि विषये महान् प्रसादः । किं कार्यम् ?' । 'भो ! त्वं वेत्सि, पूर्वनृपेण प्रासादाः कारिताः, अनेन पातिताः । एकस्तारण- 20 दुर्गस्यावशेषोऽस्ति सोऽपि प्रातः पतिष्यति । यदि त्वया रक्ष्यते, अन्यः कोऽप्युपायो नास्ति' । 'एष भवतां प्रमादः । पूर्वं ज्ञापितोऽभूवं तदैकोऽपि नापतिष्यत्' । 'यज्जातं तज्जातम् । त्वयाऽमुं रक्षता सर्वेऽपि रक्षिताः' । सङ्घः सत्कृत्य विसृष्टः । स नृपसमीपं गत:- 'देव ! मुत्कलापयामि' । 'भो ! क्व यासि ?' । 'देव ! वयमुत्पन्नभक्षकाः । सर्वे भक्षितम् । क्वापि रा(आ)यतने गत्वा कृ(त्व)न्नाम्ना द्रविणमादाय पुनरेष्यामः'। 25 नृपेणोक्तम्-'यदि पत्तनं विहाय यूयमन्यत्र यात, तदाऽहं लज्जे । अवसरं दास्यामि' । 'देव ! [अद्य] अवसरो भवति वा यामि' । 'तर्हि सज्जतां कृत्वा सन्ध्योपर्येहि' । नृपेण सर्वः कोऽप्याहूतः । प्रारब्धं प्रेक्षणम् । इतः सीलणेन इष्टिकाः समानीय पातिताः । मृत्तिकारासभानि रङ्गान्तः समाजग्मुः । पानीयं च । कटिकस्त्वाकारित:-'प्रासादं कुरु' ।

Page #325

२४६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः तेन कृतः मध्ये एकस्य देवस्य स्थापनं कृतम् । ध्वजाऽऽरोपं कृत्वाऽग्रे नृत्यं कृत्वा उक्तम्-'देव ! गजान्ता लक्ष्मीः, ध्वजान्तो धर्मः । अतोऽहममुं निर्माय कृतकृत्यो जातः । शयनं विधास्ये'- इति मुकटीं कृत्वा सुप्तः । पुत्रेणागत्य देवकुलिका पातिता । सीलणः
पटीं त्यक्त्वा उत्थितः सन् प्राह- 'रे ! केनेदं पातितम् ?' । 'भवतो ज्येष्ठपुत्रेण' । 5 सीलणेन स चपेटया हतः-र! त्वमस्यापि सदृशो न ? । एतस्यापि नृपते-नः ! ।
अनेन स्वपितरि मृते तस्य कीर्तनानि पातितानि । त्वया मम जीवतोऽपि पातितम् । मम मृत्युरपि न प्रतीक्षितः' । इति श्रुत्वा नृपस्य नेत्रयोर्नीरं पपात । 'सीलण ! किं कथयिष्यसि (कथयसि) ? देव ! विमृशस्व तथ्यमिदमतथ्यं वा । गृहस्थः कीर्तनं
कारयति । यावन्मम कोऽपि भविष्यति तावदस्य सारा भविष्यति' । 'ये पतितास्ते 10 पतिताः, शेषाः सन्तु' । एक एवावशेषोऽस्ति । यस्तव नाम्ना । यमकरणं व्यावर्त्यताम् । इत्थं कृते प्रासादाश्चत्वार उद्गारिताः ।
इति तारणगढप्रासादरक्षणप्रबन्धः ॥
५६. अथ राज्याद् वर्षे तृतीये पर्युषणपर्वणि थारापद्रीये प्रासादे श्रावका मिलिताः । आभडवसाहेन उक्तम्-'समयं विलोकयत । यत्र तपोधनानां सहस्रा आसन् 15 तत्राद्य स कोऽपि न दृश्यते, यस्य मुखात् प्रत्याख्यानमपि क्रियते । क्वापि कोऽपि
तपोधनः पुरमध्ये श्रुतो दृष्ट्वो वा ?' । एकेन कर्णे प्रविश्य उक्तम्-'यद् राजपुत्रवाटके धरणिगः श्रेष्ठ्यस्ति, तेन जङ्घाबलपरिक्षीणाः स्वगुरवः स्थापिताः सन्ति च्छन्नम्' । तदनु वसाहस्तस्य गृहे गतः । तेनाभ्युत्थितः । पादमवधार्यताम् । 'अद्य सांवत्सरिकपर्वणि
तपोधनान् दर्शय' । तेनोक्तम्-क्व तपोधनाः ।' । 'सन्ति' । तेन भूमिगृहे नीत्वा गुरवो 20 दर्शिताः । वसाहस्तु चरणयोर्निपत्य रोदितुं प्रवृत्तः- 'भगवन् ! स कोऽपि नास्ति, यो
अमुं दुरात्मानं नृपं शिक्षयति' । गुरुभिरुक्तम्-'शक्तिरस्ति, परं सान्निध्यकर्ता कोऽपि विलोक्यते' । वसाहस्तु तस्यैव श्रेष्ठिनः शिक्षां दत्त्वा ययौ । गुरवो जप्तुं प्रवृत्ताः ।
६६५७. इतस्तृतीयदिने नृपस्य कुबुद्धिर्जाता । तदीयौ धाङ्गा-वइजलिआख्यौ पदाती स्तः । तयोर्माता सुहागदेवी सा स्वैरिण्यस्ति । सा नृपेणानीयान्धकारे 25 स्थापिताऽस्ति । इतः सन्ध्यावसरे वइजलिकः पीत्वा समायातः । नृपेण हास्ये प्रारब्धे
उक्तम्-'रे ! याचस्व स्वैरम्' । तेनोक्तम्-'देव ! अधुनाऽवसरयोग्यं दीयताम्' । नृपेणोक्तम्-'उपवरिकायां व्रज । परं वदनं नावलोकनीयम्' । स तत्र गतः । इतः पृष्ठे नृपो दीपकर: समाययौ । तेनाम्बा दृष्टा । सवित्र्या पुत्रो दृष्टः । परस्परं लज्जितौ ।

Page #326

कुमारपालदेवप्रबन्धः ।
२४७ वइजलेन धाङ्गाग्रे उक्तम्-'नृपेणैवंविधं हास्यमकारि, तदहं मरिष्ये' । तेन साक्षेपमुक्तम्'मारयिष्ये न वदसि, मरिष्ये वदसि । अमुं मारयिष्याव:' -इति निश्चित्य स्थितौ । नृपस्तु राजपाट्यां निर्ययौ । सन्ध्यायां सुखासनासीनोऽन्धकारप्रतोल्यां प्रविशन् वइजलेन कपाटपश्चान्निर्गत्य धाङ्गाकेन सह स्थितेन उभाभ्यां नृपो हतः । कलकले जाते धाङ्गाको हतः, वइजलो नष्टः । राजा तु तत्रैव पपात । जनो दिशोदिशं गतः । इतो 5 लब्धसञ्जस्तृषितो राजा रिङन् प्रतोलीप्रत्यासन्ने तन्तुवायगृहे प्रविष्टः । गर्त्तायां मुखे वाहेने (पातिते) तन्तुवायेन लकुटो क्षिप्तः स्वा(श्वा)नं मत्वा । तेन विदीर्णशिराः पपाठ
धांगा दोसु न वइजल्या नवि सामंतह भेउ ।
जं मुणिवर संताविआ तह कम्मह फल एहु ॥६३॥ इति वदन् पीडया मृत्वा श्वभ्रं ययौ ।।
॥ इत्यजयपालप्रबन्धः ॥

Page #327

शतार्थिकविसोमप्रभाचार्यकृत
कुमारपालप्रतिबोधनामकबृहत्प्राकृतग्रन्थस्य ऐतिह्यसारात्मकः सक्षेपः ।
प्रथमः प्रस्तावः ।
88१. ग्रन्थकारकृता प्रस्तावना ।
चउसु दिसासु पसरियं मोहबलं निज्जिउं पयट्टो व्व । पयडियधम्मचउक्को चउदेहो जयइ जिणनाहो ॥१॥ तं नमह रिसहनाहं नाणनिहाणस्स जस्स अंसेसु । अलिकसिणो केसभरो रेहइ रुक्खे भुयंगो व्व ॥२॥ तं सरह संतिनाहं पवन्नचरणं पि जं चरणलग्गा । तियसकयकणयपंकयमिसेण सेवंति नव निहिणो ॥३॥ कज्जलसमाणवन्नं सिवंगभूयं निसिद्धमयमारं । परिहरियरायमइयं दुहा नमसामि नेमिजिणं ॥४॥ मज्झ पसीयउ पासो पासे जस्सोरगिंदफणमणिणो । दिप्पंति सत्तदीव व्व सत्त तत्ताई पायडिउं ।।५।। सो जयइ महावीरो सरीरदुग्गाओ भावरिउवग्गो । चिरमन्नपाणरोहं काउं निव्वासिओ जेण ॥६॥ वित्थारियपरमत्थं अणग्घरयणासयं सुवन्नपयं । दोगच्चदलणनिउणं नमह निहाणं व जिणवयणं ॥७॥ जेसिं तुढेि लट्ठि व लहिउ मंदो वि अखलियपएहिं । विसमे वि कव्वमग्गे संचरइ जयंतु ते गुरुणो ॥८॥
10
15

:

Page #328

२४९
5
10
कुमारपालप्रतिबोधसक्षेपः
कइणो जयंतु ते जलहिणो व्व उवजीविऊण जाण पयं । अन्ने वि घणा भुवणे कुणंति धन्नाण उक्करिसं ॥९।। जलहिजलगलियरयणं व दुल्लहं माणुसत्तणं लहिउं । जिणधम्मम्मि पयत्तो कायव्वो बुद्धिमंतेण ॥१०॥ सग्गो ताण घरंगणं सहयरा सव्वा सुहा संपया । सोहग्गाइगुणावली विरयए सव्वंगमालिंगणं ॥११।। संसारो न दुरुत्तरो सिवसुहं पत्तं करंभोरुहे । जे सम्मं जिणधम्मकम्मकरणे वटुंति उद्धारया ॥१२॥ सप्पुरिसचरित्ताणं सरणेण पयंपणेण सवणेण । अणुमोयणेण य फुडं जिणधम्मो लहइ उक्करिसं ॥१३॥ पुव्वं जिणा गणहरा चउदस-दसपुव्विणो चरिमतणुणो । चारित्तधरा बहवो जाया अन्ने वि सप्पुरिसा ॥१४।। तह भरहेसर-सेणिय-संपइनिवपभिइणो समुप्पन्ना । पवयणपभावणागुणनिहिणो गिहिणो वि सप्पुरिसा ।।१५।। तेसिं नामग्गहणं पि जणइ जंतूण पुन्नपब्भारं । सग्गापवग्गसुहसंपयाउ संपाडइ कमेणं ॥१६॥ संपइ पुण सप्पुरिसो एक्को सिरिहेमचंदमुणिणाहो । फुरियं दूसमसमए वि जस्स लोउत्तरं चरियं ।।१७।। दुइओ य दलियरिउचक्कविक्कमो कुमरवालभूपालो । जेण दढं पडिवन्नो जिणधम्मो दूसमाए वि ॥१८॥ केवलनाणपलोइअतइलोक्काणं जिणाण वयणेहिं । पुव्वनिवा पडिबुद्धा जिणधम्मे जं न तं चुज्जं ॥१९॥ चुज्जमिणं जं राया कुमारवालो परूढमिच्छत्तो । छउमत्थेण वि पहुणा जिणधम्मपरायणो विहिओ ।।२०।। तुलियतवणिज्जकंती सयवत्तसवत्तनयणरमणिज्जा । पल्लवियलोयलोयणहरिसप्पसरा सरीरसिरी ॥२१।। आबालत्तणओ वि हु चारित्तं जणियजणचमक्कारं । बावीसपरीसहसहणदुद्धरं तिव्वतवपवरं ॥२२॥
15
20
25

Page #329

5
10
15
20
25
२५०
६२. अणहिलपाटकपुरवर्णनम्

मुणियविसमत्थसत्था निम्मियवायरणपमुहगंथगणा । परवाइपराजयजाय[सु] कीत्तिमई जयपसिद्धा ||२३|| धम्मपडिवत्तिजणणं अतुच्छमिच्छत्तमुच्छिआणं पि । महुखीरपमुहमुहरत्तनिम्मियं धम्मवागरणं ||२४|| इच्चाइगुणोहं हेमसूरिणो पेच्छिऊण छेयजणो । सद्दहइ अदिट्ठे विहुतित्थंकरगणहरप्पमुहे ॥ २५॥ जिणधम्मे पडिवत्तिं कुमरनरिंदस्स लोइडं लोओ । पत्तियइ व्व चिरंतणभूमिवईणं पि अविअप्पं ||२६|| सिव हकहगे विसयं वीरजिणे सेणिएण नरवइणा । जीवदयं कारविडं न सक्किओ कालसोयरिओ ||२७|| दूसमसमए वि हु हेमसूरिणो निसुणिऊण वयणाई । सव्वजणो जीवदयं कराविओ कुमरवालेण ॥२८॥ तत्तो दुवे वि एए इमम्मि समए असंभवचरित्ता | कयकयजुयावयारा जिणधम्मपभावणपहाणा ||२९|| दुह वि इमाण चरियं भणिज्जमाणं मए निसामेह । वित्थरइ जेण सुकयं थिरत्तणं होइ जिणधम्मे ||३०|| जइ वि चरियं इमाणं मणोहरं अत्थि बहुयमन्नं पि । तह वि जिणधम्मपडिबोहबंधुरं किं पि जंपेमि ||३१|| बहुभक्खजुयाइ वि रसवईए किंचि भुंजंतो । नियइच्छाणुरूवं पुरिसो कि होइ वयणिज्जो ||३२||
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
अत्थि महीमहिलाए मुहं महंतं मयंकपडिबिम्बं । जंबुद्दीवछलेणं नहलच्छि दट्टुमुन्नमियं ||३३|| तुंगो नासावंसो व्व सोहए तियसपव्वओ जत्थ । सीया- सीओयाओ दीहा दिट्ठीओ व सहंति ॥ ३४ ॥ तत्थारोवियगुणधणुनिभं नलाडं व भारहं अत्थि । जत्थ विराय विउलो वेयड्डो रययपट्टो व्व ||३५||

Page #330

२५१
कुमारपालप्रतिबोधसक्षेपः
जं गंग-सिंधुसरियामुत्तियसरियाहिसंगयं सहइ । तीरवणपंतिकुंतलकलावरेहंतपेरंतं ॥३६॥ तत्थत्थि तिलयतुल्लं अणहिलवाडयपुरं घणसुवन् । पेरंतमुत्तियावलिसमो सहइ जत्थ सियसालो ॥३७॥ गरुओ गुज्जरदेसो नगरागरगामगोउलाइन्नो । सुरलोयरिद्धिमयविजयपंडिओ मंडिओ जेण ॥३८॥ जम्मि निरंतरसुरभवणपडिमण्हवणंबुपूरसित्त व्व । सहला मणोरहदुमा धम्मियलोयस्स जायंति ॥३९॥ जत्थ सहति सुवन्ना कंचणकलसा य सुरघरसिरेसु । गयणब्भमखिन्ननिसण्णखयरतरुणीण पीणथणा ॥४०॥ अब्भंलिहसुरमंदिरसिरविलसिरकणयकेयणभुएहिं ।। नच्चइ व जत्थ लच्छी सुट्ठाणनिवेसहरिसवसा ॥४१॥ जत्थ मणिभवणभित्तीसु पेच्छिउं अत्तणो वि पडिबिंबं । पडिजुवइसंकिरीओ कुप्पंति पिएसु मुद्धाओ ॥४२।। जम्मि महापुरिसाणं धणदाणं निरुवमं निएऊण । अजहत्थनामओ लज्जिओ व्व दूरं गओ धणओ ॥४३॥ जस्सि समच्छरमणा जलासया न उण धम्मियसमूहा । कमलोवकारया सूररस्सिणो न उण सप्पुरिसा ॥४४॥ जत्थ रमणीण रूवं रमणिज्जं पेच्छिऊण अमरीओ । लज्जंतीओ व चिंताइ कह वि निदं न पावंति ॥४५॥
10
15
20
88३. चौलुक्यवंशीयराजावलीवर्णनम् ।
तत्थासि मूलराओ राया चोलुक्ककुलनहमयंको । जणिया जणाणुकूला मूलेण व जेण नीइलया ॥४६॥ जसपुंडरीयमंडलमंडियबंभंडमंडवो तत्तो । खंडियविपक्खमुंडो चंडो चामुंडरायनिवो ॥४७॥ तत्तो वल्लहराओ राया रइवल्लहो व्व रमणिज्जो । जेण तुरएहिं जगझंपणु त्ति कित्ती जए पत्ता ॥४८॥
25

Page #331

२५२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः तत्तो दुल्लहराओ राया समरंगणम्मि जस्स करे । करवालो छज्जइ जयसिरीइ मयणाहितिलओ व्व ॥४९।। तत्तो भीमनरिंदो भीमो व्व पयंडबाहुबलभीमो । अरिचक्कं अक्कमिउं पायडिओ जेण पंडुजसो ॥५०॥ तो कण्णदेवनिवई जस्सासिजलंमि विलसिया सुइरं । जसरायहंससहिया जयलच्छी रायहंसी व्व ॥५१॥ तयणु जयसिंहदेवो पयंडभुयदंडमंडवे जस्स । कित्तिपयावमिसेणं चिरकालं कीलियं मिहुणं ॥५२।। तम्मि गए सुरलोयं काउं व सुरेसरेण सह मित्तिं । कमलवणं व दिणिंदे अत्थमिए मउलियं भुवणं ॥५३॥ तत्तो पहाणपुरिसा नियमइमाहप्पविजियसुरगुरुणो । रज्जमणाहं दटुं जपंति परुप्परं एवं ॥५४।।
10
15
६६४. कुमारपालवंशवर्णनम् ।
आसि सिरिभीमदेवस्स नंदणो जणियजणमणाणंदो । कयसयलखोणिखेमो नामेणं खेमराऔत्ति ॥५५।। तस्स तणओ तिणीकयकंदप्पो देहसुंदरत्तेण । देवप्पसायनामो देवपसायणपहाणमणो ॥५६।। तस्संगरुहो गरुओ पररमणिपरंमुहो महासूरो । तियससरिसरिसकित्ती तिहुयणपालो त्ति नामेण ॥५७|| तस्स सुओ तेयस्सी पसन्नवयणो सुरिंदसमरूवो । देवगुरुपूयणपरो परोवयारुज्जओ धीरो ॥५८॥ दक्खो दक्खिन्ननिही नयवंतो सव्वसत्तसंजुत्तो । सूरो चाई पडिवन्नवच्छलो कुमरवालो त्ति ॥५९।। एसो जुग्गो रञ्जस्स रञ्जलक्खणसणाहसव्वंगो । ता झत्ति ठविज्जउ निग्गुणेहिं पज्जत्तमन्नेहिं ॥६०॥ एवं परुप्परं मंतिऊण तह गिहिऊण संवायं । सामुद्दिय-मोहुत्तिय-साउणिय-नेमित्तियनराणं ॥६१॥
20
25
Jain Educatiori International

Page #332

___ २५३
२५३
कुमारपालप्रतिबोधसक्षेपः
रज्जम्मि परिटुविओ कुमारवालो पहाणपुरिसेहिं । तत्तो भुवणमसेसं परिओसपरं व संजायं ॥६२।। तुट्ठहारदंतुरियघरंगण नच्चियचारुविलासपणंगण । निब्भरसद्दभरियभुवणंतर वज्जियमंगलतूरनिरंतर ॥६३।। साहियदिसाचउक्को चउव्विहोवायधरियचउवन्नो । चउवग्गसेवणपरो कुमरनरिंदो कुणइ रज्जं ॥६४।।
5
६६५. कुमारपालस्य धर्मस्वरूपजिज्ञासा ।
अह अन्नया वियड्डे बहुणो बहुधम्मसत्थनाणड्ढे । विप्पपहाणे हक्कारिऊण रन्ना भणियमेवं ॥६५।। करि-तुरय-रहसमिद्धं नरिंदसिरिकुसुमलीढपयवीढं । लंघियवसणसहस्सो संपत्तो जं अहं रज्जं ॥६६॥ तं पुव्वभवे धम्मो सुहेक्कहेऊ कओ मए को वि । कज्जस्स दंसणाओ जाणंति हि कारणं निउणा ॥६७।। ता धम्मस्स सरूवं कहेहि परिभाविऊण सत्थत्थं । जेण तमायारिऊणं करेमि मणुयत्तणं सहलं ॥६८।। मणुयत्तणे वि लद्धे कुणंति धम्मं न जे विमूढमणा । ते रोहणं पि पत्ता महग्घरयणं न गिण्हंति ॥६९॥ तो वुड्डबंभणेहिं निवस्स वेयाइसत्थपन्नत्तो । पसुवहपहाणजागाइलक्खणो अक्खिओ धम्मो ॥७०।। तं सोऊण निवेणं फुरियविवेएण चिंतियं चित्ते । अहह दियपुंगवेहिं न सोहणो साहिओ धम्मो ॥७१।। पंचिंदियजीववहो निक्करुणमणेहिं कीरए जत्थ । जइ सो वि होज्ज धम्मो नत्थि अहम्मो तओ को वि ॥७२॥ ता धम्मस्स सरूवं जहट्ठियं किं इमे न जाणंति ? । किं वा जाणंता वि हु मं विप्पा विप्पयारंति ॥७३॥ इय चिंताए निदं अलहंतो निसिभरम्मि नरनाहो । नमिऊण अमच्चेणं बाहडदेवेण विन्नत्तो ।।७४।।
25

Page #333

10
२५४
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ६६. वाग्भटदेवेन कुमारपालस्य हेमचन्द्रसूरिपरिचयोत्पादनम् । तत्र प्रथम हेमचन्द्रगुरुपरम्परावर्णनम् ।
धम्माधम्मसरूवं नरिंद ! जइ जाणिउं तुमं महसि । खणमेक्कमेगचित्तो निसुणसु जं कि पि जंपेमि ॥७५।। आसि भमरहिओ पुन्नतल्लगुरुगच्छदुमकुसुमगुच्छो । समयमयरंदसारो सिरिदत्तगुरू सुरहिसालो ॥७६।। सो विहिणा विहरंतो गामागर-नगरभूसियं वसुहं । वागडविसयवयंसे रयणपुरे पुरवरे पत्तो ॥७७।। तत्थ निवो जसभद्दो भद्दगयंदो व्व दाणलद्धजसो । वेरिकरिदलणसूरो उन्नयवंसो विसालकरो ॥७८।। तम्मि नरिंदमंदिरअदूरदेसम्मि गिहिउं वसहिं । चंदो व्व तारयजुओ मुणिपरियरिओ ठिओ एसो ॥७९॥ तस्स सुहारससारणिसहोयरं धम्मदेसणं सोउं ।
संवेगवासियमणा के वि पवज्जंति पव्वज्जं ॥८०॥ 15
अन्ने गिहत्थधम्मोचियाई बारसवयाइं गिण्हति । मोक्खतरुबीयभूयं सम्मत्तं आयरंति परे ।।८।। अह अन्नया निसाए सज्झायझुणिं मुणीण सोऊण । जसभद्दनिवो संवेगपरिगओ चिंतए चित्ते ।।८२॥ धन्ना एए मुणिणो काउं जे सव्वसंगपरिहारं । परलोयमग्गमेक्कं मुक्कभवासा पयंपंति ॥८३॥ ता एयाण मुणीणं पयपउमनमंसणेण अप्पाणं । परिगलियपावपंकं पहायसमए करिस्सामि ॥८४॥ एवं धम्ममणोरहकलियमणो पत्थिवो लहइ निदं । मंगलतूररवेणं पडिबुद्धो पच्छिमे जामे ॥८५॥ कयसयलगोसकिच्चो समत्तसामंतमंतिपरियरिओ । करि-तुरय-रहसमेओ पत्तो सिरिदत्तगुरुपासे ।।८६।। भूमिनिहिउत्तमंगो भत्तिसमग्गो गुरुं पणमिऊण । पुरओ निवो निविट्ठो कयंजली भणिउमाढत्तो ॥८७।।
20
25

Page #334

कुमारपालप्रतिबोधसङ्क्षेपः

भयवं ! धन्ना तुब्भे संसारासारयं मणे धरिउं । जे चत्तसव्वसंगा परलोयाराहणं कुणह ॥८८॥ अम्हारिसा अहन्ना परलोयपरंमुहा महारंभा । अनियत्तविसयतण्हा जे इहभवमेत्तपडिबद्धा ॥८९॥ अह जंपिउं पवत्तो सिरिदत्तगुरू नहंगणं सयलं । तवसिरिमुत्तापंतीहिं दंतकंतीहिं धवलंतो ॥९०॥ मुहससिपवेससुविणोवमाइदुलहं नरत्तणं लहिउं । खणमेक्कं पि माओ बुहेण धम्मे न कायव्वो ॥९१॥
✡
[ अत्र ग्रन्थकारेण मूलदेवकथानकं वर्णितम् ।] इय धम्मदेसणामयरसेण सेत्तम्मि भूमिणाहस्स । हिययम्मि समुल्लसिओ जिणिदधम्माणुरायदुमो ॥९२॥ भणियं निवेण भयवं ! कहियमिणं उभयभवहियं तुमए । अन्नो पिओ वि सव्वो जंपइ इहभवहियं चेव ॥९३॥ ता समयम्मि विमुत्तुं तणं व रज्जं विवेयगिरिवज्जं । पडिवज्जिऊण धम्मं सहलं काहं मणुयजम्मं ॥ ९४ ॥ ता वंदिउं मुणिदं नियमंदिरमागओ महीनाहो । धम्मोवएसविसरं सुमरंतो गमइ दियहाइ ॥ ९५ ॥ अह पावसो पयट्टो संपाडियपहियहिययसंघट्टो । समरट्टमारनट्टो कयंबसंदट्ठअलिवट्टो ॥९६॥ जत्थ विरहग्गिडज्झंतविरहिणीहिययलद्धपसरेण । धूमभरेण घणमंडलेण मलिणीकयं गगणं ॥९७॥ नवमेहपिययमेणं समप्पियं जत्थ तडिलयालोयं । कणयमयाभरणं पिव पयडंति दिसापुरंधीओ ॥९८॥ नवपाउसनरवइरज्जघोसणाडिंडिमो व्व सव्वत्थ । जग्गवियविसमबाणो वियंभिओ मेहगज्जिरवो ॥ ९९ ॥ निवडंति माणिणीमाणखंडेण विलसमाणसत्तीओ । जस्स जलधाराओ अणंगसरधोरणीओं व्व ॥१००॥

२५५
5
10
15
20
25

Page #335

२५६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः तस्सि चरिखित्तेसुं नरवइणा वावियाई धन्नाइं । तेसिं दंसणहेउं कयावि राया विणिक्खंतो ॥१०१।। तम्मि समए करिसरोहिं धन्नमज्झाओ पुव्वमुवखणिउं । पुंजीकएसु निष्फलतणेसु पज्जालिओ जलणो ॥१०२॥ तत्थ जलणेण डझंतविग्गहं गब्भनिन्भरं भुयगि । दटुं संविग्गेणं रन्ना परिभावियं एयं ॥१०३।। अहह इमो घरवासो परिहरणिज्जो विवेयवंताणं । बहुजीवविणासकरा आरंभा जत्थ कीरति ॥१०४।। एवं संविग्गमणो राया नियमंदिरम्मि संपत्तो । हक्कारिऊण पुच्छइ एगते सावयं एगं ॥१०५।। संपइ सिरिदत्तगुरू गुणवंतो कत्थ विहरइ पएसे । सो कहइ डिंडुयाणयपुरम्मि मुणिपुंगवो अत्थि ॥१०६।। तो राया रयणीए कस्स वि अनिवेइऊण निक्खंतो । तुरयम्मि समारुहिऊण डिंडुयाणयपुरे पत्तो ।।१०७॥ सिरिदत्तगुरुं नमिऊण तस्स कहिऊण निययवुत्तंतं । जंपइ संपइ काउं अणुग्गहं देहि मह दिक्खं ॥१०८।। गुरुणा वुत्तं जुत्तं उत्तमसत्तस्स तुज्झ नरनाह ! । रज्जं तणं व मुत्तुं करेसि जं संजमग्गहणं ॥१०९।। न हि संजमाउ अन्नो संसारुच्छेयकारणं अत्थि । नवजलहरं विणा किं निव्वडइ दवानलं को वि ॥११०।। रन्ना अणप्पमुल्लं एक्कं एक्कावलिं समप्पेउं । जिणधम्मनिम्मलमणा पयंपिआ सावया एवं ॥१११।। कारवह जिणाययणं इमीए एक्कावलीइ मुल्लेण । तेहि वि तह त्ति पडिवज्जिऊण तं झत्ति कारवियं ॥११२।। तं अत्थि तत्थ अज्ज वि चउवीसजिणालयं जिणाययणं । पुन्नं व मुत्तिमंतं जसभद्दनिवस्स जं सहइ ॥११३॥ रन्ना पुण पडिवन्ना सिरिदत्तगुरुस्स चलणमूलम्मि । अंतररिउवहदक्खा दिक्खा निसियासिधार व्व ॥११४।।
15
20
25

Page #336

कुमारपालप्रतिबोधसङ्क्षेपः

एगंतरोववासे जा जीवं अंबिलं च पारणए ।
काहं ति तेण विहिया वयगहणदिणे च्चिय पइन्ना ॥ ११५ ॥ सुयसागरपारगओ सूरिपयं पाविऊण जसभद्दो | भुवणे चिरं विहरिओ पडिबोहंतो भवियवग्गं ॥ ११६॥
ससमय-परसमयविऊ समए तेणावि नियपए ठविओ । निज्जियपज्जुन्नभडो पज्जुन्नो नाम वरसूरी ॥११७॥ अह जसभद्दो सूरी तिव्वतवच्चरणसोसियसरीरो । नियपरिवारसमेओ आरूढो उज्जयंतगिरिं ॥ ११८ ॥ रेवगिरिंदमउडं व सुकयलच्छीविलासकमलं व । भवजलहिजाणवत्तं व जिणहरं गणहरो पत्तो ॥ ११९॥ नमिऊण नेमिनाहं पमज्जिउं निवसिऊण तस्स पुरो । पज्जुनसूरिपमुहं नियपरिवारं भणइ एवं ॥ १२०॥ रागद्दोसविमुक्को चिरसेवियनाणदंसण-चरित्तो । निच्छयनएण तित्थं अप्प च्चिय वुच्चए जइ वि ॥ १२१ ॥ तह विहु ववहारयेण जो पएसो पणट्टपावाण । तित्थंकराण पएहिं फरिसिओ सो परं तित्थं ॥ १२२॥ इह दिक्खापडिवत्ती नाणुप्पत्ती विमुत्तिसंपत्ती । नेमिस्स जेण जाया तेणेसो तित्थमुज्जितो ॥ १२३॥
अन्नत्थ वि मेल्लिस्सं निस्संदेहं दुहावहं देहं । तत्तो वरं सत्थे तित्थे इत्थे वि मेल्लेमि ॥ १२४ ॥ • इय भणियं पच्चक्खइ जिणपच्चक्खं चउव्विहाहारं । वारंतस्स वि पज्जुन्नसूरिणो सपरिवारस्स ॥ १२५ ।। पउमासोवविट्टो परिचत्तसमत्तगत्तपरिकम्मो । सिरिनेमिनाहपडिमामुहपंकयनिहियनयणजुओ ॥ १२६ ॥ सव्वत्थ वि राग-दोसवज्जिओ परमतत्तलीणमणो । मुणिपुंगवोमुणियागमसवणसमुल्लसियसंवेगो ॥१२७।। पुव्वमहारसिमग्गो दूसमसमये वि सेविओ सम्मं । तेरसदिणावसाणे पत्तो तियसालयं सूरी ॥१२८॥

२५७
5
10
15
20
25

Page #337

5
10
15
20
२५८

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
तत्तो पज्जुनगुरू वियरंतो सयलसंघपरिओ स । सुत्तत्थपयडणपरो परोवयारं चिरं कुणइ ॥ १२९ ॥ सत्तसुहो सुइमुहओ वाइज्जंतो समग्गलोएण । ठाणयपगरणरूवो जस्सऽज्ज वि फुरइ जसपडहो ॥१३०॥ तस्स गुणसेणसूरी सीसो वरसंजमुज्जओ जाओ । जस्स गुण च्चिय बाणा अंतररिउवग्गनिग्गहणे ॥ १३१ ॥ सीसो खमग्गलग्गो तस्सासी देवचंदसूरि त्ति । चंदेण व दियराएण जेण आनंदियं भुवणं ॥ १३२ ॥
✡
कयसुकयकुमुयबोहा चैउरबठरप्पमोयसंजणणी । संतिजिणचरित्तकहा जुण्ह व्व वियंभिआ जत्तो ॥१३३॥ जे ठाणएसु ठविया पज्जुन्नमुणीसरेण धम्मदुमा । काऊण ताण विवइं ते जेण लहाविआ वुद्धिं ॥१३४॥ जस्स चलणारविंदं चरित्तलच्छीविलासवासहरं । मुणिभमरेहिँ अमुक्कं जिणमयमयरंदलुद्धेहिं ॥ १३५॥ सो विहरंतो महीमंडलम्मि खंडियपयंडभावरिऊ । सयलभुवणेक्कबंधू धंधुक्कयं पुरवरं पत्तो ॥ १३६ ॥ सो तत्थ पणमणत्थं समागयाणं जणाण पउराणं । संसारासारत्तणपयासिणि देसणं कुणइ ॥ १३७॥ तं सोउं संविग्गो सरीरसुंदेरविजियसुरकुमरो । एक्को वणियकुमारो कयंजली भणिउमाढत्तो ॥ १३८ ॥ भयवं ! भवण्णवाओ जम्म- जरा - मरणलहरिहीरंतं । मं नित्थारसु सुचारित्तजाणवत्तपयाणेण ॥१३९॥
गुरुणा वुत्तं बालय ! किं नामो कस्स वा सुओ तं स । तो तस्स माउलेणं पयंपिअं नेमिनामेण ॥१४०॥
★ श्लोक - १३३ मध्ये चउरबठर० इति पाठोऽस्ति आचार्यवर्य श्रीदेवसूरिरचितप्राकृतभाषानिबद्ध श्रीशान्तिनाथचरित्रे चउरचओर० इति पाठोऽस्ति परं संतिजिणचरित्तकहा चउरबठरेषु सर्वेषु प्रमोदसंजननीति चउरबठर० पाठोऽपि सङ्गतोऽस्ति ।

Page #338

कुमारपालप्रतिबोधसङ्क्षेपः
§§७. हेमचन्द्रसूरेर्जन्मादिवृत्तान्तः ।

भयवं ! इहत्थि हत्थि व्व मोढकुलविंझसंभवो भो । कयदेवगुरुजणच्चो चच्चो नामा पहाणवणी ||१४१ || निम्मलकुलसंभूया भूरिगुणाभरणभूसियसरीरा । तस्सत्थि गेहिणी चाहिणि त्ति सा होइ मह बहिणी || १४२ ॥ जीए विमलं सीलं दट्टु लज्जाए चंदमा निच्चं । चरमजलहिम्मि मज्जइ कलंकपक्खालणत्थं व ॥ १४३॥ ताण तणओ एसो निरुवमरूवो पगिट्ठमइविहवो । भुवणुद्धरणमणोहरचिचइओ चंगदेवो त्ति || १४४॥ गब्भावयारसमए इमस्स जणणीए सुविणए दिट्ठो । नियगेहे सहयारो समुग्गओ वुड्ढमणुपत्तो ॥ १४५॥ जा पुप्फ-फलारंभी तत्तो मुत्तूण मंदिरं मज्झ । अन्नत्थ महारामे मणाभिरामे इमो पत्तो ॥ १४६॥ छायाए पल्लवेहिं कुसुमेहिं फलेहिं तत्थ पवरेहिं । बहुजणाणं एसो उवयारं काउमाढत्तो ॥ १४७॥। गब्भगए वि इमस्सि इह देसे नट्ठमसिवनामं पि । तह अणभिन्नो जाओ लोओ दुब्भिक्खदुक्खस्स ॥१४८॥ परचक्क - चरड- चोराइविद्दवा दूरमुवगया सव्वे । न फुरंति घूयपमुहा मेहच्छन्ने वि दिणनाहे ॥ १४९॥ इय तस्स जम्मदियहे जायाइं दिसामुहाई विमलाई । देव- गुरुवंदणेण धम्मत्थीणं मणाई व ॥ १५० ॥ हरिसजणणो जणाणं सुयणो व्व समीरणो समुल्लसिओ । रयपसमणं निवडियं गुरूण वयणं व गंधजलं ॥१५१॥ भवणम्मि कुसुमवुट्ठी सुसामितुट्ठि व्व सेवए जाया । कव्वगुणो व्व सहियए फुरिओ गयणम्मि तूरवो ॥१५२॥ एसो परिओसकरो बालत्तणओ वि अमयघडिओ व्व । रयणं व कराओ करं संचरिओ सयललोयस्स ॥१५३॥

२५९
5
10
15
20
25

Page #339

२६०
10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः संपइ इमस्स चित्तं न रमइ अन्नत्थ वज्जिउं धम्म । माणससरम्मि मुत्तुं हंसस्स व पल्ललजलेसु ॥१५४॥ गुरुणा वुत्तं जुत्तं जं कुणइ इमो चरित्तपडिवत्तिं । जेण सो परमत्थो जणणीदिट्ठस्स सुविणस्स ॥१५५।। गहिऊण वयं अवगाहिऊण नीसेससत्थपरमत्थं । तित्थकरो व्व एसो जणस्स उवयारओ होही ॥१५६।। तत्तो इमस्स जणयं चच्चं नामेण भणह तो तुब्भे । जह चंगदेवमेयं वयगहणत्थं विसज्जेइ ॥१५७|| सो बहुसिणेहजुत्तो बहुं पि भणिओ विसज्जइ न पुत्तं । तत्तो पुत्तो वि दढं कउज्जमो संजमग्गहणे ।।१५८।। माउलयअणुमयं गिण्हिऊण ठाणंतरम्मि संचलिओ । गुणगुरुणा सह गुरुणा संपत्तो खंभतित्थम्मि ॥१५९।। तत्थ पवन्नो दिक्खं कुणमाणो सयलसंघपरिओसं । सो सोममुहो सोमो व्व सोमचंदो त्ति कयनामो ॥१६०।। थेवेण वि कालेण काऊणं तवं जिणागमुद्दिटुं । गंभीरस्स वि सुयसागरस्स पारंगओ एसो ॥१६१।। दूसमसमयअसंभवगुणोहकलिओ विभाविउं हियए । सिरिदेवचंदगुरुणा एसो गणहरपए ठविओ ||१६२।। हेमसमच्छविदेहो चंदो व्व जणाण जणियआणंदो । तत्तो इमो पसिद्धो नामेणं हेमचंदो त्ति ॥१६३।। निच्चं सहावउ च्चिय समग्गलोओवयारकयचित्तो । सो देवयाइ वुत्तो विहरंतो विविहदेसेसु ॥१६४।। गुज्जरविसयं मुत्तुं मा कुणसु विहारमन्नदेसेसु । काहिसि परोवयारं जेणित्थ ठिओ तुमं गरुयं ॥१६५॥ तो तीए वयणेणं देसंतरविहरणाउ विणियत्तो । चिट्ठइ इहेव एसो पडिबोहंतो भवियवग्गं ॥१६६।। बुहयणचूडामणिणो भुवणपसिद्धस्स सिद्धरायस्स । संसयपएसु सव्वेसु पुच्छणिज्जो इमो जाओ ॥१६७॥
15
20
25

Page #340

कुमारपालप्रतिबोधसङ्क्षेपः
सद्बोधः ।
एअस्स देसणं निसुणिऊण मिच्छत्तमोहियमई वि । जयसिंहनिवो जाओ जिणिदधम्मारत्तमणो ॥ १६८॥ तत्तो तेत्थि पुरे रायविहारो कराविओ रम्मो । चउजिणपडिमसमिद्धो सिद्धविहारो य सिद्धिपुरे ॥ १६९ ॥ जयसिंहदेववयणा निम्मियं सिद्धहेमवागरणं । नीसेससद्दलक्खणनिहाणमिमिणा मुणिदेण ॥१७०॥

अमओवमेयवाणीविसालमेयं अपिच्छमाणस्स । आसि खणं पि न तित्ती चित्ते जयसिंहदेवस्स ॥ १७१ ॥ तो जइ तुमं पि वंछसि धम्मसरूवं जहट्ठियं नाउं । तो मुणिपुंगवमेयं पुच्छ होऊण भत्तिपरो ॥ १७२ ॥
§§८. कुमारपालस्य हेमचन्द्रसूरिपार्श्वे गमनम्, हेमचन्द्रसूरेः कुमारपालं प्रति
सम्मं धम्मसरूवसाहगो साहिओ अमच्चेणं । तो हेमचंदसूरिं कुमरनरिंदो नमइ निच्चं ॥ १७३॥ सम्मं धम्मसरूवं तस्स समीवम्मि पुच्छए राया । मुणियसयलागमत्थो मुणिनाहो जंपए एवं ॥ १७४॥ भवसिंधुतरीतुल्लं महल्लकल्लाणवल्लिजलकुल्लं । कयसयलसुहसमुदयं जीवदयं चिय मुणसु धम्मं ॥ १७५ ॥ आउं दीहमरोगमंगमसमं रूवं पट्टिं बलं । सोहग्गं तिजगुत्तमं निरुवमो भोगो जसो निम्मलो ॥१७६॥ आएसेक्कपरायणो परियणो लच्छी अविच्छेइणी । होज्जा तस्स भवंतरे कुणइ जो जीवाणुकंपं नरो ॥ १७७॥ नरयपुरसरलसरणी अवायसंघायवग्घवणधरणी । नीसेसदुक्खजणणी हिंसा जीवाण सुहहणणी ॥१७८॥ जो कुणइ परस्स दुहं पावइ तं चेव अणंतगुणं । लब्धंति अंबयाई न हि निंबतरुम्मि ववियम्मि ॥ १७९ ॥
२६१

5
10
15
20
25

Page #341

5
10
20
२६२
155737
25
✡
[ अत्र जीवदयाप्रतिपादकानि अमरसिंहादिकथानकानि ग्रन्थकारेण वर्णितानि । ]

जो जीववहं काउं करेइ खणमित्तमत्तणो तित्तिं । छेयणभेयणपमुहं नरयदुहं सो चिरं लहइ ॥ १८०॥ जं दोहग्गमुदग्गं जं जणलोयणदुहावहं रूवं । जं अरस - मूल - खय-खास - सास- कुट्ठाइणो रोगा ॥ १८१ ॥ जं कण्ण-नास-कर-चलणकत्तणं जं च जीवियं तुच्छं । तं पुव्वारोवियजीवदुक्खरुक्खस्स फुरइ फलं ॥१८२॥ जो जीवदयं जीवो नर - सुर- सिवसोक्खकारणं कुणइ । सो गयपावो पावेइ अमरसीहो व्व कल्लाणं ॥१८३॥
९. कुमारपालस्य जीवदयाभिरुचिः ।
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
इय जीवदयारूवं धम्मं सोऊण तुट्ठचित्तेण ।
रन्ना भणियं मुणिनाह ! साहिओ सोहणो धम्मो ॥ १८४॥ एसो मे अभिरुइओ एसो चित्तम्मि मज्झ विणिविट्ठो । एसो च्चिय परमत्थेण घडए जुत्तीहिं न हु सेसो ॥ १८५ ॥
मन्नंति इमं सव्वे जं उत्तमअसणवसणपमुहेसु । दिन्ने उत्तमाई इमाई लब्धंति परलोए ॥ १८६॥
एवं सुह- दुक्खेसुं कीरंतेसुं परस्स इह लोए । ताई चिय परलोए लब्धंति अनंतगुणियाई ॥ १८७॥ जो कुणइ नरो हिंसं परस्स जो जणइ जीवियविणासं । विरएइ सोक्खविरहं संपाडइ संपयाभंसं ॥१८८॥ सो एवं कुणमाणो परलोए पावए परेहिंतो । बहुसो जीवियनासं सुहविगमं संपओच्छेयं ॥ १८९॥ जं उप्पइ तं लब्भइ पभूयतरमित्थ नत्थि संदेहो । वविएसु कोद्दवेसुं लब्धंति हि कोद्दव च्चेय ॥ १९०॥

Page #342

२६३
कुमारपालप्रतिबोधसङ्क्षपः
जो उण न हणइ जीवे जो तेसिं जीवियं सुहं विभवं । न हणइ तत्तो तस्स वि तं न हणइ को वि परलोए ॥१९१।। ता भद्देण व नूणं कयाणुकंपा मए वि पुव्वभवे । जं लंघिऊण वसणाइं रज्जलच्छी इमा लद्धा ॥१९२।। ता संपइ जीवदया जावज्जीवं मए विहेयव्वा । मंसं न भक्खियव्वं परिहरियव्वा य पारद्धी ॥१९३॥ जो देवयाण पुरओ कीरइ आरुग्गसंतिकम्मकए । जो पसुमहिसाण विणासो निवारियव्वो मए सो वि ।।१९४|| जीववहदुक्कएण वि जइ आरुग्गाइ जायए कह वि । तत्तो दावानलेणं दुमाण कुसुमोग्गमो होज्जा ।।१९५।। जो जन्नेसु पसुवहो विहिओ सग्गाइसाहणनिमित्तं । दियपुंगव ! सेयं चिय विवेइणो तं न काहिति ॥१९६।। बालो वि मुणइ एवं जं जीववहेण लब्भइ न सग्गो । किं पन्नगमुहकुहराओ होइ पीऊसरसवुट्ठी ? ||१९७।। तो गुरुणा वागरियं नरिंद ! तुह धम्मबंधुरा बुद्धी । सव्वुत्तमो विवेगो अणुत्तरं तत्तदंसित्तं ॥१९८॥ जं जीवदयारम्मे धम्मे कल्लाणजणणकयकम्मे । सग्गापवग्गपुरमग्गदसणे तुह मणं लीणं ॥१९९॥
10
15
20
६६१०. कुमारपालस्य सर्वग्रामनगरेषु राजादेशप्रेषणेन जीवदयाप्रवर्तना।
तओ रन्ना रायाएसपेसणेण सव्वगाम-नगरेसु । अमारिघोसणापडहवायणपुव्वं पवत्तिया जीवदया ॥२००।। गुरुणा भणिओ राया-महाराय ! दुप्परिच्चया पाएण मंसगिद्धी । धन्नो तुमं भायणं सकलकल्लाणाणं जेण कया मंसनिवित्ती ॥२०१॥ ता सम्मं पालेज्जसु मंसनिवित्तिं नरिंद ! जाजीवं । सम्मं अपालयंतो कुंदो व्व दुहं लहइ जीवो ॥२०२॥
25

Page #343

२६४
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः [अत्र कुन्दकथानकवर्णनं परिकथितम् ।] जो पुण नियममखंडं पालिज्ज अवज्जवज्जणुज्जुत्तो । सो पुरिसो परलोए सोक्खमखंडं लहइ नूणं ॥२०३।। जो य न करेज्ज नियमं निद्धम्मो जो कयं च भंजिज्जा ।
सो मंसभोगगिद्धो नरयाइकयत्थणं सहइ ।।२०४।। ता महाराय ! जुत्तं तुमए कयं जं सत्तण्हं महावसणाणं दुवे पारद्धी मंसं च परिचत्ताणि सेसाणि वि सव्वाणत्थनिबंधणाणि परिहरियव्वाणि । तत्थ
10
६६११. हेमचन्द्रसूरिकृतो द्यूतपरिहारविषयोपदेशः । तदनुसारेण कुमारपालस्य द्यूतपरित्यागः, राज्येऽपि तन्निषेधः ।
जं कुलकलंकमूलं गुरुलज्जा-सच्च-सोयपडिकूलं । धम्मत्थ-कामचुक्कं दाण-दया-भोगपरिमुक्कं ॥२०५।। पिय-माय-भाय-सुय-भज्जमोसणं सोसणं सुहजलाणं । सुगइपडिवक्खभूयं तं जूयं राय ! परिहरसु ॥२०६॥ जूयपसत्तो सत्तो समत्तवित्तस्स कुणइ विद्धंसं । हारियअसेसरज्जो इह दिटुंतो नलो राया ॥२०७||
15
[ अत्र ग्रन्थकारेण द्यूतविषये नलचरितं ग्रथितम् ।] एयं सोऊण भणियं रन्ना-भयवं ! न मए अक्खाइजूएण कीलामेत्तं पि कायव्वं । गुरुणा वुत्तं-महाराय ! जुत्तं तुम्हारिसाणं विणिज्जियअक्खाणं अक्खजूयवज्जणं । मंतीहिं विन्नत्तो राया-देव ! देवेण ताव सयं परिचत्तं एवं, अओ सव्वत्थ रज्जे निवारिज्जउ त्ति । 20 रन्ना वुत्तं-एवं करेह । 'आएसो पमाणं'ति भणंतेहिं तेहिं तहेव कयं ।

.

Page #344

२६५
कुमारपालप्रतिबोधसङ्क्षपः
६६१२. सूरिकृतः परस्त्रीगमनत्यागोपदेशः । राज्ञस्तत्स्वीकारः । गुरुणा भणियं-सव्वाणत्थनिबंधणं परिहरसु पररमणिसेवणं । जओ
कुलु कलंकिउ मलिउ माहप्पु, मलिणीकय सयणमुह, दिन्नु हुत्थु नियगुणकडप्पह, जगु झंपिओ अवजसिण, वसणविहिय सन्निहिय अप्पह ॥२०८।। दूरह वारिउ भद्दु तिणि ढक्किउ सुगइदुवारु । उभय भवुब्भडदुक्खकरु कामिउ जिण परदारु ।।२०९।। सरहसनमिरनरेसरचूडाचुंबिज्जमाणचलणो वि । परमहिलमहिलसंतो पज्जोओ बंधणं पत्तो ॥२१०।।
10
[अत्र ग्रन्थकृता पारदार्यविषया प्रद्योतकथा कथिता ।] रन्ना वुत्तं-भयवं ! मूलाओ च्चिय मए परित्थीओ । दूरं भयंकरीओ भुयंगमीओ व्व चत्ताओ ॥२११॥ पररमणिपसत्तमणो पाएण जणो न को वि मह रज्जे । गुरुणा भणियं-धन्नो सि जो परित्थीनियत्तो सि ॥२१२।। कमलाण सरं रयणाण रोहणं तारयाण जहा गयणं । परदारनिवित्तिवयं वन्नति गुणाण तह ठाणं ॥२१३।। अह गुरुणा वागरियं-वेसावसणं नरिंद ! मुत्तव्वं । दविणस्स विणासयरं जं कमलवणस्स तुहिणं व ॥२१४।। जं नीररासिमहणं व कालकूडं जणेइ खयरोगं । कवलेइ कुलं सयलं जं राहुमुहं व ससिबिबं ॥२१५।। धूमो व्व चित्तकम्मं जं गुणगणमुज्जलं पि मलिणेइ । जं दोसाण निवासो वम्मियविवरं व भुयगाणं ॥२१६।। वेसावसणासत्तो तिवग्गमूलं विणासिउं अत्थं । पच्छा पच्छायावेण लहइ सोयं असोओ व्व ॥२१७।।
20
25

Page #345

२६६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः [अत्र वेश्याव्यसनविपाकप्रतिपादिका अशोककथा कथिता ।]
रन्ना भणियं-भयवं ! वेसासु मणं अहं पि न करिस्सं । गुरुणा भणियं-भवउ उत्तमपुरिसस्स जुत्तमिणं ॥२१८।।
5
10
६६१३. सूरिकृतो मद्यपाननिषेधोपदेशः, राज्ञस्तस्यापि परिहरणम् । संपयं मज्जवसणदोसे सुणसु
नच्चइ गायइ पहसइ पणमइ परिभमइ मुयइ वत्थं पि । तूसइ रूसइ निक्कारणं पि मइरामउम्मत्तो ।।२१९॥ जणणि पि पिययमं पिययमं पि जणणि जणो विभावतो । मइरामएण मत्तो गम्मागम्मं न याणेइ ॥२२०॥ न हु अप्पपरविसेसं वियाणए मज्जपाणमूढमणो । बहु मन्नइ अप्पाणं पहुं पि निब्भच्छए जेण ॥२२१।। वयणे पसारिए साणया विवरब्भमेण मुत्तंति । पहपडियसवस्स व दुरप्पणो मज्जमत्तस्स ॥२२२।। धम्मत्थ-कामविग्घं विहणियमइ-कित्ति-कंति-मज्जायं । मज्ज सव्वेसि पि हु भवणं दोसाण किं बहुणा ? ॥२२३॥ जं जायवा ससयणा सपरियणा सविहवा सनयरा य । निच्चं सुरापसत्ता खयं गया तं जए पयडं ॥२२४॥
15
[अत्र मद्यपानदोषदर्शिका यादवनाशकथा वर्णिता ।] एवं नरिंद ! जाओ मज्जाओ जायवाण सव्वक्खओ । ता रन्ना नियरज्जे मज्जपवित्ती वि पडिसिद्धा ॥२२५।।
20
१४. सूरेश्चौर्यव्यसनपरिहारोपदेशः, राजस्तन्निवारणम् । मृतधनापहरणस्यापि निषेधः ।
इण्हि नरिंद ! निसुणसु कहिज्जमाणं मए समासेणं । वसणाण सिरोरयणं व सत्तमं चोरियावसणं ॥२२६।।

.

Page #346

२६७
कुमारपालप्रतिबोधसक्षेपः
परदव्वहरणपावदुमस्स धणहरण-मारणाईणि । वसणाई कुसुमनियरो नारयदुक्खाइं फलरिद्धी ॥२२७|| जग्गंतो सुत्तो वा न लहइ सुक्खं दिणे निसाए वा । संकाछुरियाए छिज्जमाणहियओ धुवं चोरो ॥२२८॥ जं चोरियाए दुक्खं उब्बंधण-सूलरोवणप्पमुहं । एत्थ वि लहेइ जीवो तं सव्वजणस्स पच्चक्खं ॥२२९।। दोहग्गमंगछेयं पराभवं विभवभंसमन्नं पि । जं पुण परत्थ पावइ पाणी तं केत्तियं कहिमो ॥२३०॥ हरिऊण परस्स धणं कयाणुतावो समप्पए जइ वि । तह वि हु लहेइ दुक्खं जीवो वरुणो व्व परलोए ॥२३१॥
10
15
[चौर्यकर्मफलविषयं वरुणकथानकमत्र कथितम् ।] . रन्ना भणियं-भयवं ! पुव्वं पि मए अदिन्नमन्नधणं । न कयावि हु गहियव्वं नियरज्जे इय कओ नियमो ॥२३२।। जो उण कयाइ कस्स वि कयावराहस्स कीरए दंडो । सो लोयपालणनिमित्तमव्ववत्था हवइ इहरा ॥२३३।। जं च रुयंतीण धणं महंतपीडानिबंधणत्तेण । बहुपावबंधहेउं अओ परं तं पि वज्जिस्सं ।।२३४॥ न यन्मुक्तं पूर्वं रघु-नघुष-नाभाग-भरतप्रभृत्युर्वीनाथैः कृतयुगकृत्योत्पत्तिभिरपि । विमुञ्चन् सन्तोषात्तदपि रुदतीवित्तमधुना कुमारक्ष्मापाल ! त्वमसि महतां मस्तकमणिः ॥२३५।। इय सोमप्पहकहिए कुमारनिव-हेमचंदपडिबद्धे ।
जिणधम्मप्पडिबोहे समथिओ पढमपत्थावो ॥२३६।। इत्याचार्यश्रीसोमप्रभविरचिते कुमारपालप्रतिबोधे प्रथमः प्रस्तावः ॥
20

Page #347

२६८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
द्वितीयः प्रस्तावः ।
६६१५. कुमारपालं प्रति सूरिप्रदत्तो देवपूजोपास्तिविषयकोपदेशः ।
अन्नं च सुणसु पत्थिव ! जीवदयालक्खणो इमो धम्मो । जेण सयं अणुचिन्नो कहिओ अ जणस्स हिअहेउं ॥२३७।। सो अरहंतो देवो असेसरागाइदोसपरिचत्तो । सव्वन्नू अवितहसयलभावपडिवायणपहाणो ॥२३८।। रागाइजुओ रागाइपरवसं रक्खिउं परं न खमो । न हि अप्पणा पलित्तो परं पलित्तं निवारेइ ॥२३९।। धम्माधम्मसरूवं सक्कइ कहिउं कहं असव्वन्नू । रूपविसेसं वोत्तुं अत्थि किमंधस्स अहिगारो ॥२४०।। परमत्थं अकहंतो वि होइ देवो त्ति जुत्तिरित्तमिणं । गयणस्स वि देवत्तं अणुमन्नह अन्नहा किं न ॥२४१॥ जो अरहंतं देवं पणमइ झाएइ निच्चमच्चे । सो गयपावो पावेइ देवपालो व्व कल्लाणं ॥२४२।।
10
15
[अत्र देवोपासनानिरूपकाणि देवपालादिकथानकानि कथितानि ।]
६६१६. कुमारपालकारितकुमारविहारादिजिनमन्दिरवर्णनम् ।
जंपइ कुमरनरिंदो मुणिंद ! तुह देसणामयरसेण । संसित्तसव्वतणुणो मह नट्ठा मोहविसमुच्छा ॥२४३॥ मुणियं मए इयाणिं जं देवा जिणवरा चउव्वीसं । जे राग-दोस-मय-मोह-कोह-लोहेहिं परिचत्ता ॥२४४।। नवरं पुव्वं पि मए भद्दगभावप्पहाणचित्तेण । पडिहयपावपवेसं लद्धं तुम्हाण उवएसं ॥२४५।। सिरिमालवंसअवयंसमंतिउदयणसमुद्दचंदस्स । मइनिज्जियसुरगुरुणो धम्मदुमआलवालस्स ॥२४६।।
20

.

Page #348

२६९
10
कुमारपालप्रतिबोधसक्षेपः
नयवंतसिरोमणिणो विवेयमाणिक्करोहणगिरिस्स । सच्चरियकुसुमतरुणो बाहडदेवस्स मंतिस्स ॥२४७।। जयपायडवायडकुलगयणालंकारचंद-सूराणं । गग्गतणयाण तह सव्वदेव-संबाण सेट्ठीणं ॥२४८।। दाऊण य आएसं कुमरविहारो कराविओ एत्थ । अट्ठावओ व्व रम्मो चउवीसजिणालओ तुंगो ।।२४९।। कणयामलसारपहाहिं पिंजरे जम्मि मेरुसारिच्छे । रेहंति केउदंडा कणयमया कप्परुक्ख व्व ॥२५०॥ स्तम्भैः कन्दलितेव काञ्चनमयैरुत्कृष्टपट्टांशुकोल्लोचैः पल्लवितेव तैः कुसुमितेवोच्चूलमुक्ताफलैः । सौवर्णैः फलितेव यत्र कलशैराभाति सिक्ता सती; श्रीपार्श्वस्य शरीरकान्तिलहरीलक्षेण लक्ष्मीलता ॥२५१।। पासस्स मूलपडिमा निम्मविया जत्थ चंदकंतमई । जणनयणकुवलउल्लासकारिणी चंदमुत्ति व्व ॥२५२।। अन्नाओ वि बहुयाओ चामीयर-रुप्प-पित्तलमईओ । लोयस्स कस्स न कुणंति विम्हयं जत्थ पडिमाओ ॥२५३॥ संपइ देहसरूवं मुणिऊण समुल्लसंतसुहभावो । तित्थयरमंदिराइं सव्वत्थ वि कारविस्सामि ॥२५४।। तत्तो इहेव नयरे कारविओ कुमरवालदेवेण । गुरुओ 'तिहुयणविहारो' गयणतलुत्तंभणक्खंभो ॥२५५।। कंचणमयआमलसार-कलस-केऊप्पहाहिं पिंजरिओ । जो भन्नइ सच्चं चिय जणेण 'मेरु' त्ति पासाओ ॥२५६॥ जस्सि महप्पमाणा सव्वुत्तमनीलरयणनिम्माया । मूलपडिमा निवेणं निवेसिया नेमिनाहस्स ।।२५७।। कुसुमोहअच्चिया जा जणाण काउं पवित्तयं पत्ता । गंगातरंगरंगंतचंगिमा सहइ जउण व्व ॥२५८॥ वढ्ताण जिणाणं रिसहप्पमुहाण जत्थ चउवीसा । पित्तलमयपडिमाओ काराविया देवउलियासु ॥२५९।।
15
20
25

Page #349

२७०
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः एवमइक्कंताणं तह भावीणं जिणाण पडिमाओ । चउवीसा चउवीसा निवेसिया देवउलियासु ॥२६०।। इय पयडियधयजसडंबराहिं बाहत्तरीइ जो तुंगो । सप्पुरिसो व्व कलाहिं अलंकिओ देवकुलियाहिं ॥२६१॥ अन्नेवि चउव्वीसा चउवीसाए जिणाण पासाया । कारविया तिविहारप्पमुहा अवरे वि इह बहवो ॥२६२॥ जे उण अन्ने अन्नेसु नगर-गामाइएसु कारविया । तेर्सि कुमरविहाराण को वि जाणइ न संखं पि ॥२६३।।
10
६९१७. गुरुतत्त्वोपदेशः ।।
अह गुरुणा वागरियं देवसरूवं जहट्ठियं तुमए । मुणियं, नरिंद ! संपइ गुरुतत्तं तुज्झ अक्खेमि ।।२६४।। अत्थमिएसु जिणेसुं सूरेसु व हरियमोहतिमिरेसु । जीवाइपयत्थे दीवओ व्व पयडइ गुरु च्चेय ॥२६५।। गुरुदेसणावरत्तवरगुणगुच्छं विणा गहीराओ । संसारकूवकुहराउ निग्गमो नत्थि जीवाणं ॥२६६।। गुरुणो कारुन्नघणस्स देसणापयभरेण सित्ताण । भवियदुमाणं विज्झाइ झत्ति मिच्छत्तदावग्गी ॥२६७।। जो चत्तसव्वसंगो जिइंदिओ जियपरीसहकसाओ । निम्मलसीलगुणड्डो सो च्चेय गुरू न उण अन्नो ॥२६८।। नरयगइगमणजुग्गे कए वि पावे पएसिणा रन्ना । जं अमरत्तं पत्तं तं गुरुपायप्पसायफलं ॥२६९॥
15
20
[ अत्र प्रदेशिराजादीनां कथा अनुसन्धेयाः ।]
६६ १८. गुरुसेवाफलविषये सम्प्रतिनृपोदाहरणम् ।
चिंतामणि-कप्पगुम-कामदुहाईणि दिव्ववत्थूणि । जणवंछियत्थकरणे न गुरूणि गुरुप्पसायाओ ॥२७०॥

.

Page #350

२७१
कुमारपालप्रतिबोधसक्षेपः
जो पेच्छिऊण पावंति पाणिणो मणुय-तियससिद्धिसुहं । करुणाकुलभवणाणं ताण गुरूणं कुणह सेवं ॥२७१।। दमगो वि पुव्वजम्मे जं महिवइनिवहनमियपयकमलो । जाओ संपइराओ तं गुरुचलणाण माहप्पं ॥२७२।।
[अत्र सम्प्रतिनृपकथा परिकथिता ।]
10
15
६६१९. सम्प्रतिनृपतेरिव कुमारपालस्य रथयात्रोत्सवकरणम् ।
इय संपनिवचरियं निसामियं हेमसूरिपपासे ।
राया कुमारवालो तहेव कारवइ रहजत्तं ॥२७३।। तं जहा
नच्चंतरमणिचक्कं विसालबलिथालसंकुलं राया । कुणइ कुमारविहारे सासयअट्ठाहियामहिमं ॥२७४॥ नट्ठट्टकम्ममट्ठ वि दिणाइं सयमेव जिणवरं एहविउं । गुरुहेमचंदपुरओ कयंजली चिट्ठइ नरिंदो ।।२७५।। अट्ठमदिणम्मि चित्तस्स पुण्णमाए चउत्थपहरम्मि । नीहरइ जिणरहो रविरहो व्व आसाओ पयडंतो ॥२७६।। ण्हवियविलित्तं कुसुमोहअच्चियं तत्थ पासजिणपडिमं । कुमरविहारदुवारे महायणो ठवइ रिद्धीए ॥२७७|| तूररवभरियभवणो सरहसनच्चंतचारुतरुणिगणो । सामंतमंतिसहिओ वच्चइ निवमंदिरम्मि रहो ॥२७८॥ राया रहत्थपडिमं पढेंसुयकणयभूसणाईहिं । सयमेव अच्चिउं कारवेइ विविहाई नट्टाई ॥२७९।। तत्थ गमिऊण रयणिं नीहरिओ सीहवारबाहिम्मि । ठाइ पवंचियधयतंडवम्मि पडमंडवम्मि रहो ॥२८०।। तत्थ पहाए राया रहजिणपडिमाइ विरइउं पूयं । चउविहसंघसमक्खं सयमेवारत्तियं कुणइ ।।२८१॥
20
25
.

Page #351

२७२
10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः तत्तो नयरम्मि रहो परिसक्कइ कुंजरेहिं जुत्तेहिं ।
ठाणे ठाणे पडमडंवेसु विउलेसु चिटुंतो ।।२८२॥ किञ्च
प्रेवन्मण्डपमुल्लसद्ध्वजपटं नृत्यद्वधूमण्डलं, चञ्चन्मञ्चमुदञ्चदुच्चकदलीस्तम्भं स्फुरत्तोरणम् । विष्वग्जैनरथोत्सवे पुरमिदं व्यालोकितुं कौतुकाल्लोका नेत्रसहस्रनिर्मितिकृते चक्रुर्विधेः प्रार्थनाम् ॥२८३।। एवं अट्ठदिणाइं रहजत्तं जणियजणचमक्कारं । कुणइ जहा कुमरनिवो तहेव आसोयमासे वि ॥२८४|| जंपइ नियमंडलिए एवं तुब्भे वि कुणह जिणधम्मं । ते नियनियनयरेसुं कुमरविहारे करावंति ।।२८५।।। विरयंति वित्थरेणं जिण-रहजत्तं कुणंति मुणिभत्तिं । तत्तो समग्गमेयं जिणधम्ममयं जयं जायं ॥२८६।। अन्नदिणम्मि मणिदो कमरविहारे कुमारवालस्स । चउविहसंघसमेओ चिट्ठइ धम्मं पयासंतो ॥२८७।। बहुविहदेसेहितो धणवंतो तत्थ आगओ लोओ । पढ़ेसुयकणयविभूसणेहिं काऊण जिणपूयं ॥२८८।। कणयकमलेहिं गुरुणो चलणजुयं अच्चिऊण पणमेइ । तत्तो कयंजलिउडो नरवइणो कुणइ पणिवायं ॥२८९।। तो पत्थिवेण भणियं-किमत्थमेत्थाऽऽगओ इमो लोओ ?। एक्केण सावएणं भणियमिणं सुण महाराय ! ।।२९०।। पूर्वं वीरजिनेश्वरेऽपि भगवत्याख्याति धर्म स्वयं, प्रज्ञावत्यभयेऽपि मन्त्रिणि न यां कर्तुं क्षमः श्रेणिकः । अक्लेशेन कुमारपालनृपतिस्तां जीवरक्षां व्यधाललब्ध्वा यस्य वचःसुधां स परमः श्रीहेमचन्द्रो गुरुः ॥२९१।। तत्पादाम्बुजपांशुभिः प्रथयितुं शुद्धि परामात्मनस्त्वद्वकोन्दुविलोकनेन सफलीकर्तुं निजे लोचने । तद्वाक्यामृतपानतः श्रवणयोराधातुमत्युत्सवं; भक्त्युत्कर्षकुतूहलाकुलमना लोकोऽयमत्रागतः ॥२९२।।
15
20
25

Page #352

कुमारपालप्रतिबोधसक्षेपः
२७३
ता नरनाह ! कयत्था अम्हे, अम्हाण जीवियं सहलं । जहिं नमिओ मुणिंदो पच्चक्खो गोयमो व्व इमो ॥२९३।। जिणधम्मे पडिवत्ती दूसमसमए असंभवा तुज्झ । देसंतरट्ठिएहिं सोउं दिट्ठा य पच्चक्खं ॥२९४॥ संपइ वच्चिस्सामो सुरद्धदेसम्मि तित्थनमणत्थं । अन्नसमयम्मि होही मग्गेसु किमेरिसं सुत्थं ? ॥२९५।।
5
10
६६२०. कुमारपालस्य तीर्थयात्राकरणम् ।
रन्ना भणियं-भयवं ! सुरट्ठविसयम्मि अस्थि किं तित्थं ? । तो गुरुणा वागरियं-पत्थिव ! दो तत्थ तित्थाई ॥२९६।। जत्थ सिरिउसभसेणो पढमजिणिंदस्स गणहरो पढमो । सिद्धि गओ तमेकं सत्तुंजयपव्वओ तित्थं ।।२९७।। बीयं तु उज्जयंतो नेमिजिणिंदस्स जम्मि जायाइं । कल्लाणाई निक्खमण-नाण-निव्वाणगमणाई ।।२९८॥ रन्ना भणियं-भयवं ! अहं पि तित्थाण ताण नमणत्थं । वच्चिस्सामि अवस्सं, गुरुणा भणियं इमं जुत्तं ॥२९९।। जं तित्थवंदणेणं सम्मत्तथिरत्तमत्तणो होइ । तप्पूयणेण जायइ अथिरस्स धणस्स सहलत्तं ॥३००।। अन्नेसि पि जणाणं सद्धावुड्डी कया हवइ बाढं । सेवंति परे वि धुवं उत्तमजणसेवियं मग्गं ॥३०१।। इय गुरुवयणं सोउं राया पसरियअतुच्छउच्छाहो । सम्माणिउं विसज्जइ देसंतरसंतियं लोयं ॥३०२।। सोहणदिणे सयं पुण चलिओ चउरंगसेन्नपरियरिओ । चउविहसंघजुएणं गुरुणा सह हेमचंदेण ॥३०३।। ठाणे ठाणे पढ़ेसुएहिं पूयं जिणाण सो कुणइ ।
किं तत्थ होइ थेवं जत्थ सयं कारओ राया ।।३०४॥ . तत्तो कमेण रेवयपव्वयहिढे ठियस्स नयरस्स ।
गिरिनयरस्सासन्ने गंतुं आवासिओ राया ॥३०५।।

Page #353

२७४
10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः 88२१. उज्जयन्तासन्नगिरिनगरवर्णनम् ।
तत्थ नरिंदेण दसारमंडवो भुवणमंडणो दियो । तह अक्खाडयसहिओ आवासो उग्गसेणस्स ॥३०६।। विम्हियमणेण रन्ना मुणिनाहो पुच्छिओ किमेयं ति । भणइ गुरू गिरिनयरं ठाणमिणं उग्गसेणस्स ॥३०७|| बारवईए पुरीए समुद्दविजयाइणो दस दसारा । आसि असिभिन्नअरिणो जायवकुलविंझगिरिकरिणो ॥३०८॥ तत्थ दसमो दसारो वसुदेवो तस्स नंदणो कण्हो । सो आसि तत्थ राया तिखंडमहिमंडलस्स पहू ॥३०९।। पुत्तो समुद्दविजयस्स आसि कुमरो अरिष्टनेमि त्ति । बावीसइमो तित्थंकरो त्ति चारित्तकयचित्तो ॥३१०॥ अविसयतण्हो कण्होवरोहओ उग्गसेणरायसुयं । राइमइं परिणेउं सो चलिओ रहवरारूढो ॥३११।। करि-तुरय-रहारूढेहिं कण्हपमुहेहिं पवरसयणेहिं । सहिओ समागओ उग्गसेणनिवमंदिरासन्नं ॥३१२।। सोऊण करुणसदं जा दिढेि देइ तत्थ ता नियइ । रुद्धे पसु सस-सूअर-उरब्भ-हरिणाइणो जीवे ॥३१३।। तस्सद्दजग्गियदओ किमिमे रुद्ध त्ति पुच्छए कुमरो । तो सारहिणा भणियं-कुमार ! सुण कारणं एत्थ ॥३१४।। हणिउं इमे वराए इमाण मंसेण भोयणं दाही । तुज्झ विवाहे वेवाहियाण सिरिउग्गसेणनिवो ॥३१५।। तो भणियं कुमरेणं धिद्धी ! परिणयणमेरिसं जत्थ । भवकारागारपवेसकारणं कीरए पावं ॥३१६।। भोगे भुयंगभोगे व्व भीसणे दूरओ लहुं मुत्तुं । संसारसागरुत्तरणसंकमं संजमं काहं ॥३१७।। तो वज्जरियं इमिणा इत्तो सारहि ! रहं नियत्तेसु । चालेसु मंदिरं पइ तेणावि तहेव तं विहियं ॥३१८॥
15
20
25

Page #354

कुमारपालप्रतिबोधसङ्क्षेपः
दट्टु कुमरमुवितं रविं व नलिणी विसट्टमुहकमला । आसि पुव्वमिहि तु पिच्छिउं तं नियत्तं सा ॥३१९॥ राइमई खेयपरा परसुनियत्त व्व कप्परुक्खलया । मुच्छानिमीलियच्छी सहस त्ति महीयले पडिया || ३२०|| सत्थीकया सहीहिं बाहजलाविलविलोयणा भणइ । हा ! नाह ! किमवरद्धं मए जमेवं नियत्तो सि ॥ ३२९॥ जइ वि तुमए विमुक्का अहं अहन्ना तहा वि मह नाह ! । तुह चलण च्चिय सरणं ति निच्छिउं सा ठिया बाला ॥ ३२२ ॥ दाऊण वच्छरं दाणमुज्जयंते पवन्नचारित्तो । चउपन्नासदिणंते लहइ पहू केवलं नाणं ॥ ३२३॥ तो नगरागर - गामाइएसं पडिबोहिऊण भवियजणं । सो वाससहस्साऊ इहेव अयले गओ मुक्खं ॥ ३२४॥ रन्ना भणियं भयवं ! अज्ज वि तक्कालसंभवं किमिमं । चिट्ठइ दसारमंडवपमुहं तो जंपियं गुरुणा ॥ ३२५॥ तक्कालसंभवं जं तं न इमं किं तु थेवकालभवं । तमिमं पुण जेण कयं कहेमि तं तुज्झ नरनाह ! || ३२६ ||
२२. पादलिप्तसूरिवर्णनम् ।
गुरुनागहत्थिसीसो बालो वि अबालमइगुणो सुकई । कइया वि कंजियं घेत्तुमागओ कहइ गुरुपुरओ ॥३२७|| अंबं तंबच्छीए अपुप्फियं पुप्फदंतपंतीए । नवसालिकंजियं नववहूइ कुडएण मे दिन्नं ॥३२८॥ गुरुणा भणिओ सीसो वच्छ ! पलित्तो सि जं पढसि एवं । सीसो भणइ पसायं कुरु मह आयारदाणेण ॥ ३२९ ॥

एवं ति भणइ सूरी तो पालित्तो जणेण सो वुत्तो । जाओ य सुयसमुद्दो आयरिओ विविहसिद्धिजुओ ||३३०||

२७५
5
10
15
20
25

Page #355

5
10
15
20
२७६
25
काऊण पायलेवं गयणे सो भमइ नमइ तित्थाई । सुइ सुरट्ठनिवासी भिक्खू नागज्जुणो एवं ||३३१॥ ६६२३. नागार्जुनभिक्षुवर्णनम् ।

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
सो पत्थइ पालित्तं पयच्छ ! नियपायलेवसिद्धि मे । गिve मह कणयसिद्धिं तत्तो पालित्तओ भइ ||३३२|| निक्किचणस्स किं कंचणेण किं चत्थि मे कणयसिद्धी । तुह पायलेवसिद्धिं च पावहेउ त्ति न कहेमि ||३३३|| तो कयसावयरूवेण भिक्खुणा आगयस्स गिरिनयरे । गुरुणो गुरुभत्तीए जलेण पक्खालिया चलणा ||३३४|| पयपक्खालणसलिलस्स गंधओ ओसहीण नाऊण । सत्तुत्तरं सयं तेण पायलेवो सयं विहिओ ||३३५|| तव्वसओ गयणे कुक्कुडो व्व उप्पडइ पडइ पुर्ण भिक्खू । तो कहइ जहावित्तं गुरुणो तेणावि तुट्ठेण ||३३६॥ भणिओ भिक्खू तंदुलजलेण कुरु पायलेवमेयं ति । कुणइ तह च्चिय भिक्खू जाया नहगमणलद्धी से ||३३७|| पालित्तयस्स सीसो व्व कुणइ नागज्जुणो तओ भतं । नेमिचरियाणुगरणं सव्वं पि कयं इमं तेण ||३३८ || तं सोउं भत्तिपरो नरेसरो नेमिनाहनमणत्थं । गिरिमारुहिउं वंछइ तो भणिओ हेमसूरीहिं ॥ ३३९|| नरवर ! विसमा पज्जा अओ तुमं चिट्ठचडउ सेसजणो । लहहिसि पुन्नं संबो व्व भावओ इह ठिओ वि तुमं ||३४०|| तो रन्ना पट्टविया पहुणो पूया पहाणजणहत्थे । तत्थ ठिएणावि सयं गुरुभत्तीए जिणो नमिओ || ३४१ || अह जिणमहिमं काउं अवयरिए रेवयाओ सयलजणे । चलिओ कुमारवालो सत्तुंजयतित्थनमणत्थं ॥३४२॥

Page #356

कुमारपाल प्रतिबोधसङ्क्षेपः
६६२४. कुमारपालस्य शत्रुञ्जयतीर्थयात्राकरणवर्णनम् । पत्तो तत्थ कमेणं पालित्ताणम्मि कुणइ आवासं । अह कुमरनरिंदो हेमसूरिणा जंपिओ एवं || ३४३॥ पालित्ताणं गामो एसो पालित्तयस्स नामेण । नागुज्जुणेण ठविओ इमस्स तित्थस्स पूजत्थं ॥ ३४४॥ पुहइपइट्ठाण-भरुयच्छ- मन्नखेडाइनिवइणो जं च । धम्मे ठविया पालित्तणएण तं कित्तियं कहिमो ॥ ३४५॥ सत्तुंजयमारूढो गया रिसहस्स कुणइ गुरुभति । सो पासायं दट्ठूण विम्हिओ जंपिओ गुरुणा ||३४६|| बाहडमहत्तमेणं उद्धरिओ एस तुह पसाएण । तिहुयणभरणु व्व रिउ व्व पुंजिओ सहइ तुज्झ जसो ||३४७|| तो उत्तरिउं सत्तुंजयाओ नियनयरमागओ राया । उज्जिते नेमिजिणो न मए नमिओ त्ति झूरेइ ||३४८||
जंपर सहानिसन्नो सुगमं पज्जं गिरिम्मि उज्जिते । को कारविउं सक्को ?, तो भणिओ सिद्धवाले ||३४९|| प्रष्टा वाचि प्रतिष्ठा जिनगुरुचरणाम्भोजभक्तिर्गरिष्ठा, श्रेष्ठाऽनुष्ठाननिष्ठा विषयसुखरसास्वादसक्तिस्त्वनिष्ठा । बंहिष्ठा त्यागलीला स्वमतपरमतालोचने यस्य काष्ठा; धीमानाम्रः स पद्यां रचयितुमचिरादुज्जयन्ते नदीष्णः || ३५० || युक्तं त्वयोक्तमित्युक्त्वा पद्यां कारयितुं नृपः । पुत्रं श्रीराणिगस्यानं सुराष्ट्राधिपतिं व्यधात् ॥३५१॥ यां सोपानपरम्परापरिगतां विश्रामभूमीयुतां, स्रष्टुं विष्टपसृष्टिपुष्टमहिमा ब्रह्मापि जिह्मायितः । मन्दस्त्रीस्थविरार्भकादिसुगमां निर्वाणमार्गोपमां; पद्यामाम्रचमूपतिर्मतिनिधिर्निर्मापयामास ताम् ॥३५२॥ इय सोमप्पहकहिए कुमारनिव - हेमचंदपडिबद्धे । जिणधम्मप्पडिबोहे समत्थिओ बीयपत्थावो ॥ ३५३॥ इत्याचार्यश्रीसोमप्रभविरचिते कुमारपालप्रतिबोधे द्वितीयः प्रस्तावः ।

२७७
5
10
15
20
25

Page #357

२७८
10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः तृतीयः प्रस्तावः ६६ २५. कुमारपालाय हेमसूरिप्रदत्तो दानोपदेशः ।
अह जंपइ मुणिनाहो जीवदयालक्खणस्स धम्मस्स । कारणभूअं भणियं दाणं परदुक्खदलणं ति ॥३५४॥ नो तेसिं कुवियं व दुक्खमखिलं आलोयए सम्मुहं, नो मिल्लेइ घरं कमंकवडिया दासि व्व तेसिं सिरी । सोहग्गाइगुणा चयंति न गुणाऽऽबद्ध व्व तेसिं तj, जे दाणम्मि समीहियत्थजणणे कुव्वंति जत्तं जणा ॥३५५।। दाणं पुण नाणा-ऽभय-धम्मोवटुंभमेयओ तिविहं । रयणत्तयं व सग्गा-पवग्गसुहसाहणं भणियं ॥३५६।। नाणं तत्थ दुभेयं मिच्छानाणं च सम्मनाणं च । जं पावपवित्तिकरं मिच्छानाणं तमक्खायं ॥३५७।। तं च इमं वेज्जय-जोइसत्थ-रस-धाउवायकामाणं । तह नट्ट-सत्थ-विग्गह-मिगयाण परूवगं सत्थं ।।३५८॥ जं जीवदयामूलं समग्गसंसारमग्गपडिकूलं । भावरिउहिययसूलं तं सम्मं नाणमुद्दिढें ॥३५९।। तं पुण दुवालसंगं नेयं सव्वन्नुणा पणीयं ति ।
मोक्खतरुबीयभूओ धम्मो च्चिय वुच्चए जत्थ ॥३६०॥ किञ्च
सम्मत्तपरिग्गहियं सम्मसुयं लोइयं तु मिच्छसुयं । आसज्जउ सोआरं लोइय-लोउत्तरे भयणा ॥३६१।। नाणं पि तं न नाणं पावमई होइ जत्थ जीवाणं । न कयावि फुरइ रयणी सूरम्मि समुग्गए संते ॥३६२।। नाणं मोहमहंधयारलहरीसंहारसूरुग्गमो, नाणं दिट्ठ-अदिट्ठ-इट्ठघडणासंकप्पकप्पडुमो । नाणं दुज्जयकम्मकुंजरघडापंचत्तपंचाणणो, नाणं जीव-अजीववत्थुविसरस्सालोयणे लोअणं ॥३६३।।
15
20
25

.

Page #358

कुमारपालप्रतिबोधसङ्क्षेपः

नाणेण पुन्न - पावाई जाणिउं ताण कारणारं च । जीवो कुणइ पवित्तिं पुन्ने पावाओ विणियत्तिं ॥३६४॥ पुन्ने पवत्तमाणो पावइ सग्गा - पवग्गसोक्खाई ।
नारय
- तिरियदुहाण य मुच्चइ पावाओ विणियत्तो ॥ ३६५॥ जो पढइ अउव्वं सो लहेइ तित्थंकरत्तमन्नभवे । जो पुण पढाइ परं सम्मसुयं तस्स किं भणिमो ॥ ३६६ ॥ जो उण साहेज्जं भत्त - पाण-वरवत्थ- पुत्थयाईहिं । कुणइ पढंताणं सो व नाणदाणं पयट्टे || ३६७॥ नाणमिणं दिताणं गिण्हंताणं च मुक्खप (व ? ) रदारं । केवलसिरी सयं चिय नराण वच्छत्थले लुढइ || ३६८|| सम्मं नाणेण वियाणिऊण एगिंदियाइए जीवे । तेसिं तिविहं तिविहेण रक्खणं अभयदाणमिणं ॥ ३६९ ॥ जीवाणमभयदाणं यो देइ दयावरो नरो निच्चं । तस्सेह जीवलोए कत्तो वि भयं न संभवइ || ३७०|| जं नवकोडीसुद्धं दिज्जइ धम्मियजणस्स अविरुद्धं । धम्मोवग्गहहेउं धम्मोवट्टंभदाणमिणं ॥ ३७१||
तं असण- पाण-ओसह-सयणा - ऽऽसण-वसहि-वत्थ - पत्ताई । दायव्वं बुद्धिमया भवन्नवं तरिउकामेण ॥ ३७२|| तं दायग-गाहग-काल- भावसुद्धीहिं चउहिं संजुत्तं । निव्वाणसुक्खकारणमणंतनाणीहिं पन्नत्तं ॥ ३७३ ॥ जो देइ निज्जरत्थी नाणी सद्धाजुओ निरासंसो । मयको जुग्गं जइजणस्स सो दायगो सुद्धो ॥ ३७४ ॥ जो देइ धण-खेत्ताइं जइ जणाणुचियमेअविवरीओ | सो अप्पाणं तह गाहगं च पाडेइ संसारे ॥ ३७५ ॥ जो चत्तसव्वसंगो गुत्तो विजिइंदिओ जियकसाओ । सज्झाय-झाणनिरओ साहू सो गाहगो सुद्धो ||३७६ || कम्मलहुत्तणेण सो अप्पाणं परं च तारेइ । कम्मगुरू अतरंतो सयं पि कह तारए अन्नं ॥ ३७७||

२७९
5
10
15
20
25

Page #359

२८०
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः पुव्वुत्तगुणविउत्ताण जं धणं दिज्जए कुपत्ताण । तं खलु धुव्वइ वत्थं रुहिरेणं चिय रुहिरलित्तं ॥३७८॥ दिन्नं सुहं पि दाणं होइ कुपत्तम्मि असुह फलमेव । सप्पस्स जहा दिन्नं खीरं पि विसत्तणमुवेइ ॥३७९।। तुच्छं पि सुपत्तम्मि उ दाणं नियमेण सुहफलं होइ । जह गावीए दिन्नं तिणं पि खीरत्तणमुवेइ ॥३८०॥ दिन्नेण जेण जइया जइजणदेहस्स होइ उवयारो । भत्तीए तम्मि कालेयं दिज्जइ कालसुद्धं तं ॥३८१।। अप्पाणं मन्नंतो कयत्थमेगंतनिज्जराहेउं । जं दाणमणासंसं देइ नरो भावसुद्धं तं ॥३८२॥ महया वि हु जत्तेणं बाणो आसन्नलक्खमहिगिच्च । मुक्को न जाइ दूरं इय आसंसाए दाणं पि ॥३८३।। मोक्खत्थं जं दाणं तं पइ एसो विही मुणेयव्वो । अणुकंपादाणं पुण जिणेहिं कत्थ वि न पडिसिद्धं ॥३८४।। पत्तम्मि भत्तिजुत्तो जीवो समयम्मि थोयमवि दितो । पावेइ पावचत्तो चंदणबाल व्व कल्लाणं ॥३८५।।
10
[अत्र दानविषये चन्दनबालादीनां कथानकान्यनुसन्धेयानि ।]
20
६६२६. कुमारपालस्य हेमचन्द्रसूरि प्रति स्वभिक्षाग्रहणप्रार्थना, राजपिण्डग्रहणे सूरेनिषेधश्च ।
एवं सोउं मुणिदाणधम्ममाहप्पमुल्लवइ राया । भयवं ! गिण्हह मह वत्थ-पत्त-भत्ताइयं भिक्खं ॥३८६।। तो वज्जरइ मुणिंदो इमं महाराय ! रायपिंडो त्ति । भरहस्स व तुह भिक्खा न गिण्हिउं कप्पइ जईणं ॥३८७।।
[राजपिण्डविषये भरतचक्रिकथाऽत्रानुसन्धेया ।]

.

Page #360

२८१
कुमारपालप्रतिबोधसङ्क्षपः
इय गुरुवागरियं भरहचरियमायन्निउं मुणइ राया । जइ मह भिक्खा न मुणीण कप्पए रायपिंडो त्ति ॥३८८॥ तत्तो भरहो व्व अहं पि भोयणं सावगाणं वियरेमि । गुरुणा वुत्तं जुत्तं अणुसरिउं उत्तमचरित्तं ॥३८९॥
10
15
६६२७. कुमारपालस्य सत्रागारपौषधशालादिकरणम् ।
अह कारावइ राया कणकोट्ठागारघयघरोवेयं । सत्तागारं गरुयाएँ भूसियं भोयणसहाए ॥३९०॥ तस्सासन्ने रन्ना कारविया वियडतुंगवरसाला । जिणधम्महत्थिसाला पोसहसाला अइविसाला ॥३९१।। तत्थ सिरिमालकुलनहनिसिनाहो नेमिनागअंगरुहो । अभयकुमारो सेट्ठी कओ अहिट्ठायगो रन्ना ॥३९२।। इत्थंतरम्मि कविचक्कवट्रि-सिरिवालरोहणभवेण । बुहयणचूडामणिणा पयंपियं सिद्धवालेण ॥३९३॥ देव-गुरुपूयणपरो परोवयारुज्जओ दयापवरो ।
दक्खो दक्खिन्ननिही सच्चो सरलासओ एसो ॥३९४।। किञ्च
क्षिप्त्वा तोयनिधिस्तले मणिगणं रत्नोत्करं रोहणो, रेण्वाऽऽवृत्य सुवर्णमात्मनि दृढं बद्ध्वा सुवर्णाचलः । क्ष्मामध्ये च धनं निधाय धनदो बिभ्यन् परेभ्यः स्थितः; किं स्यात् तैः कृपणैः समोऽयमखिलार्थिभ्यः स्वमर्थं ददन् ॥३९५॥ 20 ता जुत्तं देव ! कयं तुमए जं इत्थ धम्मठाणम्मि । अभयकुमारो सेट्ठी एसो सव्वेसरो विहिओ ॥३९६।। घय-कूर-मुग्ग-मंडग-वंजण-वडयाइकयचमक्कारं । सक्कारपुव्वगं सावयाण सो भोयणं देइ ॥३९७॥ वत्थाई पसत्थाई कुडुंबनित्थारणत्थमत्थं च । एवं सत्तागारं कयं नरिंदेण जिणधम्मे ॥३९८।।
25

Page #361

२८२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः इय जीवदयाहेउं संसारसमुद्दसंतरणसेउं । दाणं मोक्खनिदाणं कहिऊण गुरू भणइ एवं ॥३९९।।
६६२८. सूरिप्रदत्तः शीलव्रतोपदेशः ।।
जीवदयं काउमणो मणुओ सीलं नरिंद ! पालिज्ज । जम्हा जिणेहिं भणिओ मेहुणसन्नाइ जीववहो ॥४००।। रमणीण संगमे होइ मेहुणं तं धणं विणा न हवे । होइ धणं आरंभाओ तत्थ पुण नत्थि जीवदया |४०१।। अगणियकज्जाऽकज्जा निरग्गला गलियउभयलोयभया । मेहुणपसत्तचित्ता किं पावं जं न कुव्वंति ॥४०२।। जलणो वि जलं जलही वि गोपयं पव्वओ वि समभूमी । भुयगो वि होइ माला विसं पि अमयं सुसीलाण ॥४०३॥ आणं ताण कुणंति जोडियकरा दास व्व सव्वे सुरा, मायंगाहिजलग्गिसीहपमुहा वटुंति ताणं वसे । हुज्जा ताण कुओ वि नो परिभवो सग्गाऽपवग्गसिरी ताणं पाणितलं उवेइ विमलं सीलं न लुपंति जे ॥४०४।। विप्फुरइ ताण कित्ती लहंति ते सग्ग-मोक्खसुक्खाइं । सीलं ससंकविमलं जे सीलवइ व्व पालंति ॥४०५।।
10
15
20
[अत्र शीलव्रते शीलवत्यादिकथानकान्यनुसन्धेयानि ।] इय सीलधम्ममायन्निऊण भवजलहितारणतरंडं । संविग्गमणो राया गिण्हइ नियमं गुरुसमीवे ॥४०६।। अट्ठमि-चउद्दसीपमुहपव्वदियहे सुनिच्चमेव मए । कायव्वं बंभवयं भयवं ! मणवयणकाएहिं ॥४०७।।

.

Page #362

२८३
5
कुमारपालप्रतिबोधसक्षेपः ६६२९. तपोव्रतविषयकोपदेशः ।
अह वागरियं गुरुणा-जीवदयाकारणं तवं कुज्जा । छज्जीवनिकायवहो न होइ जम्हा कए तम्मि ॥४०८।। जह कंचणस्स जलणो कुणइ विसुद्धिं मलावहरणेणं । जीवस्स तहेव तवो कम्मसमुच्छेयकरणेण ॥४०९।। कम्माइं भवंतरसंचियाइं तुटुंति किं तवेण विणा । डझंति दावानलमंतरेण किं केण वि वणाइं ॥४१०।। अगणियतणुपीडेहिं तित्थयरेहिं तवो सयं विहिओ । कहिओ तह तेहिं चिय तित्थयरत्तणनिमित्तमिमो ॥४११।। कुसुमसमाओ तियसिंद-चक्कवट्टित्तणाइरिद्धीओ । जाणसु तवकप्पमहीरुहस्स सिवसुक्खफलयस्स ॥४१२।। बारसवरिसाइं तवो पुव्वभवे रुप्पिणीइ जह विहिओ । तह कायव्वो नीसेसदुक्खखवणत्थमन्नेहिं ॥४१३॥
10
15
[अत्र तपोव्रते रुक्मिण्यादीनां कथा अनुसन्धेयाः ।] एवं तवमाहप्पं मुणीऊण तवो नरिंदं ! कायव्वो ।
सो बज्झो छब्भेओ अब्भितरओ य छब्भेओ ॥४१४।। तं जहा
'अणसणमुणोयरिया वित्तीसंखेवणं रसच्चाओ । कायकिलेसो संलीणया य बज्झो तवो होइ ॥४१५।। पायच्छित्तं विणओ वेयावच्चं तहेव सज्झाओ । झाणं च उस्सगो वि य अभितरओ तवो होइ ॥४१६।।' रन्ना भणियं अट्ठमि-चउद्दसीपमुहपव्वदियहेसु । जिणकल्लाणतिहीसु य सत्तीइ तवं करिस्सामि ॥४१७।। एवं बारसभेयं तवधम्मं अक्खिउं गुरू भणइ । बारसविहं नराहिव ! सुण संपइ भावणाधम्मं ॥४१८॥
20
25

Page #363

२८४
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ६६३०. शुभभावनोपदेशः ।
सुहभावणापरिगओ जीवदयं पालिङ खमइ जीवो । सो असुहभावणाए गहिओ पावं न किं कुणइ ॥४१९।। वंझं बिति जहित्थ सत्थपढणं अत्थावबोहं विणा, सोहग्गेण विणा मडप्पकरणं दाणं विणा संभमं । सब्भावेण विणा पुरंधिरमणं नेहं विणा भोअणं; एवं धम्मसमुज्जयं पि विबुहा ! सुद्धं विणा भावणं ॥४२०॥ सत्तमनरयनिमित्तं कम्मं बद्धं पसन्नचंदेण । असुहाइ भावणाए सुहाइ पुण केवलं पत्तं ॥४२१॥
10
15
[ भावनाविषयेऽत्र प्रसन्नचन्द्रादीनां कथानकान्यनुसन्धेयानि ।] अह पुच्छइ कुमरनराहिराउ, मणमक्कडनियमणसंकलाउ । कह कीरहि बारह भावणाउ, तो अक्खइ गुरु घणगहिरनाउ ॥४२२।। 88३०. भावनास्वरूपवर्णनम् । तं जहाचलु जीविउ जुव्वणु धणु सरीरु, जिम्व कमलदलग्गविलग्गु नीरु । अहवा इहत्थि जं कि पि वत्थु, तं सव्वु अणिच्चु हहा धिरत्थु ॥४२३॥ पिय माय भाय सुकलत्तु पुत्तु, पहु परियणु मित्तु सिणेहजुत्तु । पहवंतु न रक्खइ को वि मरणु, विणु धम्मह अन्नु न अत्थि सरणु ॥४२४॥ राया वि रंकु सयणो वि सत्तु, जणओ वि तणउ जणणि वि कलत्तु । इह होइ नडु व्व कुकम्मवंतु, संसाररंगि बहुरूवु जंतु ॥४२५॥ एकल्लउ पावइ जीवु जम्मु, एकल्लउ मरइ विढत्तकम्मु । एकल्लउ परभवि सहइ दुक्खु, एकल्लउ धम्मिण लहइ मुक्खु ॥४२६॥ जहिं जीवह एउ वि अन्नु देहु, तहिं किं न अन्नु धणु सयणु गेहु । जं पुण अणन्नु तं एक्कचित्तु, अज्जेसु नाणु दंसणु चरित्तु ॥४२७॥ वस-मंस-रुहिर-चम्म-ऽट्ठिबद्ध, नवछिड्डु झरंत मलावणद्ध । असुइसरूवनर-थीसरीर, सुइबुद्धि कह वि मा कुणसु धीर ॥४२८॥
25

.

Page #364

5
कुमारपालप्रतिबोधसक्षेपः
२८५ मिच्छत्त-जोग-अविरइ-पमाय, मय-कोह-लोह-माया-कसाय । पावासव सव्वि इमे मुणेहि, जइ महसि मोक्खु ता संवरेहि ॥४२९॥ जह मंदिरि रेणु तलाइ वारि, पविसइ न किंचि ढक्किय दुवारि । पिहियासवि जीवि तहा न पावु, इय जिणिहि कहिउ संवरु पहावु ॥४३०॥ परवसु अन्नाणु जं दुहु सहेइ, तं जीवु कम्मु तणु निज्जरेइ ।
5 जा सहइ सवसु पुण नाणवंतु, निज्जरइ जिइंदिउ सो अणंतु ॥४३१।। जहिं जम्मणु मरणु न जीवि पत्तु, तं नत्थि ठाणु वालग्गमत्तु । उड्डाऽहोचउदसरज्जलोगि, इय चिंतसु निच्चु सुओवओगि ॥४३२॥ सुहकम्मनिओगिण कहवि लद्ध, बहु पावु करेविणु पुण विरुद्ध । जलनिहिचुयरयणु व दुलह बोहि, इय मुणिवि पमत्तु म जीव होहि ॥४३३।। 10 धम्मु त्ति कहंति जि पावु पाव, ते कुगुरु मुणसु निद्दयसहाव । पइ पुन्निहि दुल्लहु सुगुरु पत्तु, तं वज्जसु मा तुहु विसयसत्तु ॥४३४॥ इय बारह भावण सुणिवि राउ, मणमज्झि वियंभिय भवविराउ । रज्जु वि कुणंतु चितइ इमाउ, परिहरिवि कुगइकारणु पमाउ ॥४३५।। इय सोमप्पहकहिए, कुमारनिवहेमचंदपडिबद्धे । जिणधम्मप्पडिबोहे पत्थावो वण्णिओ तइओ ॥४३६॥ इत्याचार्यश्रीसोमप्रभविरचिते कुमारपालप्रतिबोधे तृतीयः प्रस्तावः ॥
चतुर्थः प्रस्तावः । $$३१. हेमसूरिकृतो द्वादशव्रतोपदेशः ।
अह वागरियं गुरुणा जीवदयं धम्ममिच्छमाणेण । सिवमंदिरनिस्सेणी विरई पुरिसेण कायव्वा ।।४३७।। सव्वेंदियवसगाणं समत्तपावासवा नियत्ताणं । जं अविरयाण जीवाण कहवि न वट्टइ जीवदया ॥४३८।। (जं अविरयाण कहमवि वट्टइ सम्मं न जीवदया-पाठान्तरम् ।) जइ कह वि सव्वविरइं मुणिधम्मसरूवमक्खमो काउं ।
25 ___ता देसओ वि विरई गिहत्थधम्मोचियं कुज्जा ॥४३९।।
15
20

Page #365

२८६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः पुव्वपरिक्कम्मियचित्तकम्मजुग्गा जहा भवे भित्ती । .
तह विहियदेसविरई काउमलं सव्वविरई पि ॥४४०॥ भणियं च
'एसा वि देसविरई सेविज्जइ सव्वविरइकज्जेण । पायमिमीए परिकम्मियाण इयरा थिरा होइ ॥४४१॥ पंच उ अणुव्वयाइं गुणव्वयाइं हवंति तिन्नेव । सिक्खावयाइँ चत्तारि देसविरई दुवालसहा ।।४४२॥
तत्र
10
$३२. प्राणातिपातविरत्युपदेशः ।
संकप्पपुव्वयं जं तसाण जीवाण निरवराहाण । दुविह-तिविहेण रक्खणमणुव्वयं बिंति तं पढमं ॥४४३।। चिरजीवी वररूवो नीरोगो सयललोगमणइट्ठो । सो होइ सुगइगामी सिवो व्व जो रक्खए जीवे ॥४४४।।
___15
[अत्र शिवकथानकमनुसन्धेयम् ।] ६६३४. मृषावादविरत्युपदेशः ।
जं गो-भू-कन्ना-कूडसक्खि-नासापहारअलियस्स । दुविह-तिविहेण वज्जणमणुव्वयं बिंति तं बीयं ॥४४५।। भुयगो व्व अलियवाई होइ अवीसासभायणं भुवणे । पावइ अकित्तिपसरं जणयाण वि जणइ संतावं ॥४४६॥ सच्चेण फुरइ कित्ती सच्चेण जणम्मि होइ वीसासो । सग्गा-ऽपवग्गसुहसंपयाउ जायंति सच्चेण ॥४४७॥ कुरुते यो मृषावादविरतिं सत्यवाग्व्रतः । मकरध्वजवद्भद्रमुभयत्रापि सोऽश्नुते ॥४४८||
20

Page #366

२८७
कुमारपालप्रतिबोधसक्षेपः
- [अत्र मकरध्वजदृष्टान्तोऽनुसन्धेयः ।]
६६३५. अदत्तादानविरत्युपदेशः ।
जं चोरंकारकरस्स खत्तखणणाइणा परधणस्स । दुविह-तिविहेण वज्जणमणुव्वयं बिंति तं तइयं ॥४४९।। जो न हरइ परदव्वं इहावि सो लहइ न वहबंधाइं । परलोए पुण पावइ सुर-नररिद्धीओ विउलाओ ॥४५०।। एक्कस्स चेव दुक्खं मारिज्जंतस्स होइ खणमेकं । जावज्जीवं सकुडुंबयस्स पुरिसस्स धणहरणे ॥४५१।। दव्वं परस्स बझं जीयं जो हरइ तेण सो हणिओ । दव्वविगमे जओ जीयमंतरंगं पि जाइ खयं ।।४५२।। जं खत्तखणणबंधग्गहाइविहिणा परस्स धणहरणं । पच्चक्खदिट्ठदोसं तं चिट्ठउ दूरओ ताव ॥४५३।। परवंचणेण घेत्तुं दितस्स वि परधणं परभवम्मि । परगेहे च्चिय वच्चइ दत्तस्स व वणियपुत्तस्स ॥४५४।।
[अत्र वणिक्पुत्रदत्तकथाऽनुसन्धेया ।]
15
६६३६. परदारविरत्युपदेशः ।
जं नियनियभंगेहिं दिव्वाणं माणुसाण तिरियाणं । परदाराणं विरमणमणुव्वयं बिंति तं तुरियं ॥४५५।। चउविहकसायमुक्को चउगइसंसारभवणनिव्विण्णो । जो धरइ चउत्थवयं सो लहइ चउत्थपुरिसत्थं ॥४५६।। निव्वडियसुहडभावाण ताण को वहउ एत्थ समसीसिं । पररमणिसंकडे निवडिया वि न मुयंति जे मेरं ॥४५७।। इणमेव धम्मबीयं इणमेव विवेयकणयकसवट्टो । इणमेव दुक्करं जं कीरइ परदारविरइवयं ॥४५८॥

Page #367

5
10
15
20
२८८
यः पालयति निर्व्याजं परस्त्रीविरतिव्रतम् । परत्रेह च स श्रेयः पुरन्दर इवाश्नुते ॥ ४५९॥
✡
[ अत्र पुरन्दरकथाऽनुसन्धेया ।]
६९३७. परिग्रहविरत्युपदेशः ।

दुपय- चउप्पय-धण-धन्न-खेत्त - घर - रुप्प - कणय - कुप्पाण । जं परिमाणं तं पुण अणुव्वयं पंचमं बिंति ॥ ४६०|| जीवो भवे अपारे गरुयपरिग्गहभरेण अक्कंतो । दुहलहरिपरिक्खित्तो बुड्डइ पोओ व्व जलहिम्मि ||४६१ ॥ धम्मारामखयं खमाकमलिणीसंघायनिग्घायणं, मज्जायातडिपाडणं सुहमणोहंसस्स निव्वासणं । वुड्ड लोहमहण्णवस्स खणणं सत्ताणुकंपाभुवो, संपाडेइ परिग्गहो गिरिनईपूरो व्व वडुंतओ || ४६२॥ लोहपरिचत्तचित्तो जो कुणइ परिग्गहस्स परिमाणं । सो परभवे परिग्गहमपरिमियं लहइ नागो व्व ॥ ४६३ ॥
६९३८. दिग्व्रतोपदेशः ।
✡
[ अत्र नागकथानकमनुसन्धेयम् । ]
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
दससु दिसासुं जं सयलसत्तसंताणताणकयमइणो । गणपरिमाणकरणं गुणव्वयं बिंति तं पढमं ||४६४|| जीवो धणलोभग्गहगहियमणो जत्थ जत्थ संचरइ । विद्दवइ पाणिणो तत्थ तत्थ तत्तायपिंडो व्व ॥ ४६५॥ संतोसपहाणमणो दिसासु जो कुणइ गमणपरिमाणं । सो पावइ कल्लाणं इत्थ वि जम्मे सुबंधु व्व ||४६६||

Page #368

कुमारपालप्रतिबोधसङ्क्षेपः
[ अत्र सुबन्धुकथानकमनुसन्धेयम् ।]
६६३९. भोगोपभोगव्रतोपदेशः ।

बीयं गुणव्वयं पुण भोयणो कम्मओ य होइ दुहा । तं भोयणओ भोगोवभोगमाणं विहेयव्वं ॥४६७|| सइ भुज्जइत्ति भोगो सो पुण आहार - पुप्फमाईओ । उवभोगो य पुणो पुण उवभुज्जइ भुवणविलाई ||४६८ ॥ असणस्स खाइमस्स य विरइं कुज्जा निसाइ आ जीवं । महु-मज्ज-मंस-मक्खणपमुहाण य सव्वहा नियमं ॥४६९ ॥ पनरसकम्मादाणाई कोट्टवालाइणो नियोगा य । तं कम्मओ पणीयं तत्थ करिज्जा बुहो जयणं ||४७०|| पुरुषः पालयन् भोगोपभोगव्रतमादृतः । जयद्रथ इवाभीष्टं लभतेऽत्रापि जन्मनि ॥४७१॥
✡
[ अत्र जयद्रथकथानकमनुसन्धेयम् ।]
§§४०. अनर्थदण्डविरत्युपदेशः ।
दोस भुयंगकरंडो अणत्थदंडो अणत्थदुमसंडो । जं तस्स विरमणं तं वन्नंति गुणव्वयं तइयं ॥ ४७२|| तणुसयणघराईणं अत्थे जं जंतुपीडणं दंडो । सो होइ अत्थदंडो अणत्थदंडो उ विवरीओ ||४७३ || पावोवएस-अवज्झाण-हिंसदाण-प्पमायभेएहिं । चउहा अणत्थदंडो अनंतनाणीहिं निद्दिट्ठो ||४७४॥ करिसण-वणिज्ज-हयवसणछेय-गोदमणपमुहपावाण । जो उवएसो कीरइ परस्स पावोवएसो सो ॥४७५॥ वरिसंतु घणा मा वा, मरंतु रिउणो, अहं निवो होज्ज । सो जिउ, परो भज्जउ, एवं चिंतणमवज्झाणं ||४७६ ॥

२८९
5
10
15
20

Page #369

२९०
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः हल-मुसलु-क्खल-सगडग्गि-खग्ग-धणु-बाण-परसुपमुहाणं । हिंसानिबंधणाणं समप्पणं हिंसदाणमिणं ॥४७७।।। जं मज्ज-विसय-विकहाइसेवणं पंचहा पमाओ सो । अह व घय-दुद्ध-तेल्लाइभायणच्छायणाऽऽलस्सं ॥४७८॥ कयपरपीडमसंबद्धभासणं वज्जरंति मोहरिअं । तं पुण अणत्थदंडस्स पढममंगं ति मोत्तव्वं ॥४७९।। होइ वयणं सुसंधं महुरो सद्दो तह त्ति जं भणियं । आणं कुणंति तियसा वि तस्स जो चयइ मुहरत्तं ॥४८०॥ वज्जियअणत्थदंडो खंदो जाओ निवो पुरिसचंदो । मोहरियं काउं किंचि रुद्दजीवो दुहं पत्तो ॥४८१।।
[अत्र रुद्रजीवदृष्टान्तोऽनुसन्धेयः ।]
६६४१. सामायिकव्रतोपदेशः ।
जं समणस्स व सावज्जजोगवज्जणमरत्तदुट्ठस्स । तं समभावसरूवं पढमं सिक्खावयं बिंति ॥४८२।। जो रागदोसरहिओ गहिउं सामाइयं न खंडेइ । सो सावओ वि साहइ सागरचंदो व्व परलोयं ॥४८३।।
15
[अत्र सागरचन्द्रदृष्टान्तोऽनुसन्धेयः ।]
20
६६४२. देशावकाशिकव्रतोपदेशः ।
जं पुव्वगहियसयलव्वयाण संखेवकरणमणुदियहं । देसावगासियं तं भणंति सिक्खावयं बीयं ॥४८४।। जीवो पमायबहुलो पमायपरिवज्जणे हवइ धम्मो । ता कीरइ पइदियह संखेवस्सावि संखेवो ॥४८५।।

Page #370

२९१
कुमारपालप्रतिबोधसक्षेपः
सच्छंदपयाराइं जहा अणत्थे पडंति डिंभाइं । अनिजंतियवावारा जीवा निवडंति तह नरए ॥४८६।। तेणावायपरंपरविसमविसप्पसरलंभणनिमित्तं । निद्दिटुं रक्खाकंडयं व सिक्खावयं एयं ॥४८७।। अणुवित्तीए वि हु ओसहं व जो कुणइ वयमिणं मणुओ । पवणंजउ व्व पावइ सो इहलोए वि कल्लाणं ॥४८८॥
[अत्र पवनञ्जयकथानकमनुसन्धेयम् ।]
६६४३. पौषधव्रतोपदेशः ।
आहार-देह-भूसण-अबंभवावारचायरूवं जं । पव्वेसु पोसहं तं तइयं सिक्खावयं बिंति ॥४८९।। अट्ठमि-चउद्दसीपमुहपव्वदियहेसु जो कुणइ एयं । पावइ उभयभवेसुं सो रणसूरु व्व कल्लाणं ॥४९०।।
[अत्र रणशूरकथानकमनुसन्धेयम् ।]
15
६६४४. अतिथिसंविभागव्रतोपदेशः ।
साहूण संविभागो जो कीरइ भत्त-पाणपमुहेहिं । तं अतिहिसंविभागं तुरियं सिक्खावयं बिंति ॥४९१॥ जो अतिहिसंविभागं परिपालइ पवरसत्तसंजुत्तो । नरदेवो व्व सउन्नो इहावि सो लहइ कल्लाणं ॥४९२।।
20
[अत्र नरदेवकथानकमनुसन्धेयम् ।] एवं नरिंद ! तुह अक्खियाइं एयाइं बारसवयाइं । रन्ना भणियं भयवं ! अणुग्गहो मे कओ तुमए ॥४९३।।

Page #371

5
10
15
२९२
20
25
पंचमहव्वयभारो धुवं गिरिंदो व्व दुव्वहो ताव 1 तं जे वहंति सम्मं ते दुक्करकारए वंदे ॥ ४९४॥

विहु सलाहणिज्जा न कस्स परिमियपरिग्गहाऽऽरंभा । सक्कंति पालिउं जे इमाई बारसवयाई पि ॥ ४९५ ॥ गुरुणा भणियं आणंदकामदेवाइणो पुरा जाया । जेहिं परिपालियाई इमाइं सावयवयाई दढं ||४९६॥ इण्हि तु वरगिहत्थो इहत्थि नामेण छड्डुओ सेट्ठी । परिमियपरिग्गहो विहियपाववावारपरिहारो ॥४९७|| जो अहिगयनवतत्तो संतोसपरो विवेयरयणनिही । देव-गुरु- धम्मकज्जेसु दिन्ननिय भुयवित्तणो ॥ ४९८ ॥ सो अम्ह पायमूले पुव्वं पडिवज्जिऊण भावेण । बारसवयाइं एयाइं पालए निरइयाराई ||४९९|| रन्ना भणियं एसो आसि धणड्डो त्ति मज्झ गोरव्वो । साहम्मिउत्ति संपइ बंधु व्व विसेसओ जाओ ||५००|| भयवं ! अहं पि काहं सावयधम्मस्स बारसविहस्स । परिपालणे पयत्तं वसुहासामित्तअणुरूवं ॥ ५०१ || तो गुरुणा वागरि नरिंद ! तुममेव पुन्नवंतो सि । जो एरिसो वि सावयवयणाण परिपालणं कुणसि ||५०२ || इय सोमप्पहकहिए कुमारनिव - हेमचंदपडिबद्धे । जिधम्मप्usबोहे पत्थावो वन्निओ तुरिओ ||५०३ || इत्याचार्यश्रीसोमप्रभविरचिते कुमारपालप्रतिबोधे चतुर्थः प्रस्तावः ॥
पञ्चमः प्रस्तावः ।
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
४५. कषायजयोपदेशः ।
अह गुरुणा वागरियं जो जीवदयं समीहए काउं । ते कसायाण पराजयम्मि जत्तो विहेयव्वो ||५०४|| जम्हा कसायविवसो किच्चमकिच्चं च किंपि अमुणंतो । नियमणो पयट्टइ जीवो जीवाण पीडासु ॥ ५०५ ॥

Page #372

२९३
कुमारपालप्रतिबोधसक्षेपः
तो कोहमाणमायालोभा चउरो चउव्विहा हुंति । एक्किक्कसो अणंताणुबंधिपमुहेहि भेएहि ॥५०६।। कज्जाकज्जविचारणचेयन्नहरस्स विसहरस्सेव । कोवस्स कोऽवगासं मइमं मणमंदिरे दिज्जा ? ॥५०७।।
६६४६. क्रोधजयोपदेशः ।
सुट्ठ जलणो जलंतो वि दहइ तं चेव जत्थ संलग्गो । कोहजलणाउ जलिओ सठाणमन्नं परभवं च ॥५०८॥ जिणपरवयणमेहसमुब्भवेण पसमामएण कोवदवं । विज्झवइ जो नरो होइ सिवफलं तस्स धम्मवणं ॥५०९।। कोवेण कुगइदुक्खं जीवा पावंति सिंहवग्ध व्व । होउं खमापरा पुण लहंति सग्गाऽपवग्गसुहं ।।५१०॥
10
[अत्र सिंहव्याघ्रकथानकमनुसन्धेयम् ।]
15
६४७. मानजयोपदेशः ।
अट्ठमयट्ठाणेहिं मत्तो अंतोनिविट्ठसंकु व्व । कस्स वि अनमंतो तिहुयणं वि मन्नइ तणं व नरो ॥५११॥ मयवट्टो उड्डमुहो गयणम्मि गणंतिओ रिक्खाई । अनिरिक्खियसुहमग्गो भवावडे पडइ किं चोज्जं ॥५१२।। राया-ऽमच्चाईणं पि सेवओ माणवज्जिओ चेव । लहइ मणवंछियत्थं पुरिसो माणी पुण अणत्थं ।।५१३।। माणी उव्वेयकरो न पावए कामिणीण कामसुहं । इत्थीण कामसत्थेसु कम्मणं मद्दवं जम्हा ॥५१४॥ मोक्खतरुबीयभूओ माणत्थड्डस्स नत्थि धम्मो वि । धम्मस्स जओ समए विणउ च्चिय वन्निओ मूलं ॥५१५॥

Page #373

5
10
15
20
२९४

जाइकुलाइएहिं नडिओ जीवो वि विडंबणं लहइ । तेहिं पुण वज्जिओ गोधणो व्व सुहभायणं होई ॥५१६ ||
✡
[ अत्र गोधनकथानकमनुसन्धेयम् ।]
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
४८. मायाजयोपदेशः ।
धम्मवणजलणजाला मोहमहामयगलाण [जा] साला । कुगइवहूवरमाला माया सुहमइहरणहाला ॥५१७|| थेवक कवडपरो निविडं निवडंतमावयालक्खं । लक्खइ न जणो लगुडं पयं पियंतो बिडालो व्व ॥ ५१८ || मायावसेण कवडप्पओगकुसला अकिच्चमायरिडं । पत्ता इहेव सयमेव लज्जिउं नाइणी निहणं ॥ ५१९ ||
✡
[ अत्र नागिनीकथाऽनुसन्धेया ।]
४९. लोभजयोपदेशः ।
जो कोह - माण - मायापरिहारपरो वि वज्जइ न लोहं । पोओ व्व सागरे सो भवम्मि बुड्डुइ कुकम्मगुरू ॥५२०॥ ससिकरधवला वि गुणा नियआसयवाहकार लोहे | आवट्टेति जलकणा लोहम्मि व जलणसंसते ॥ ५२१ ॥ इह लोयम्मि किलेसे लहिउं लोभाउ सागरो गरुए । परलोए संपत्तो दुग्गइदुखाइं तिक्खाई ॥५२२॥
✡
[ अत्र सागरदृष्टान्तो ऽनुसन्धेयः । ] इय हेमसूरिमुणिपुंगवस्स सुणिऊण देसणं राया । जाणियसमत्ततत्तो जिणधम्मपरायणो जाओ ॥ ५२३॥

Page #374

२९५
कुमारपालप्रतिबोधसक्षेपः ६६५०. कुमारपालदिनचर्यावर्णनम् ।
तो पंचनमुक्कारं सुमरंतो जग्गए रयणिसेसे ।। *चिंतइ अय दो वि हिय[ए] देवगुरुधम्मपडिवत्तिं ।।५२४॥ काऊण कायसुद्धि कुसुमामिस-थोत्तविविहपूयाए । पुज्जइ जिणपडिमाओ पंचहिं दंडेहिं वंदेइ ॥५२५॥ निच्चं पच्चक्खाणं कुणइ जहासत्ति सत्तगुणनिलओ । सयलजयलच्छितिलओ तिलयावसरम्मि उवविसइ ॥५२६।। करिकंधराधिरूढो समत्तसामंतमंतिपरियरिओ । वच्चइ जिणिंदभवणं विहिपुव्वं तत्थ पविसेइ ॥५२७।। अट्ठप्पयारपूयाइ पूइडं वीयरायपडिमाओ । पणमइ महिनिहियसिरो थुणइ पवित्तेहिं थोत्तेहिं ॥५२८।। गुरुहेमचंदचलणे चंदणकप्पूरकणयकमलेहिं । संपूईऊण पणमइ पच्चक्खाणं पयासेइ ॥५२९॥ गुरुपुरओ उवविसिउ परलोयसुहावहं सुणइ धम्मं । गंतूण गिहं वियरइ जणस्स विन्नत्तियावसरं ॥५३०।। विहियग्गकूरथालो पुणो वि घरचेइयाइं अच्चेइ । कयउचियसंविभागो भुंजेइ पवित्तमाहारं ।५३१।। भुत्तुत्तरं सहाए वियारए सह बुहेहिं सत्थत्थं । कइया वि निवनियुत्तो कहइ कहं सिद्धवालकई ॥५३२॥
10
15
., [अत्र कविसिद्धपालकथिता अपभ्रंशभाषाबद्धा जीवमनःकरणसंलापकथा ज्ञातव्या ] 20
अन्नदिणेऽन्नविबुहेण य जंपियं देव किंपि पुच्छिस्सं । रन्ना भणियं पुच्छसु बुहो पयट्टो भणिउमेव ॥५३३।।
[अत्र कश्चिदन्यविबुधकथितं विक्रमादित्यकथानकं विज्ञेयम् ।]
* . अस्पष्टार्थोऽयं पाठः । जिनमण्डनगणिविरचितकुमारपालप्रबन्धे तु 'चिंतइ य दो वि हियए' (पृ० १०७ प्र०) इत्येवमुपलभ्यते ।

Page #375

२९६
5
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः तो राया बुहवग्गं विसज्जिउं दिवसचरमजामम्मि । अत्थाणीमंडवमंडणम्मि सिंहासणे ठाइ ॥५३४।। सामंत-मंति-मंडलिय-सेट्ठिपमुहाणं दसणं देइ । विन्नत्तीओ तेसिं सुणइ कुणइ तह पडीयारं ॥५३५।। कयनिव्विवेयजणविम्हियाई करि-अंक-मल्लजुद्धाई । रज्जट्ठिइ त्ति कइया वि पेच्छए छिन्नवंछो वि ॥५३६।। अट्ठमि-चउदसिवज्जं पुणो वि भुंजइ दिणट्ठमे भाए । कुसुमाइएहिं घरचेइयाइं अच्चेइ संझाए ॥५३७।। निसि निविसिऊण पट्टे आरत्तियमंगलाई कारवइ । वारवहूनिवहेणं मागहगणगिज्जमाणगुणो ॥५३८।। तो निदं काउमणो मयणभुयंगमविसप्पसममंतं । संथुणइ थूलभद्दप्पमुहमहामुणिचरियमेवं ॥५३९।।
10
15
[अत्र स्थूलभद्रकथाऽनुसन्धेया । नमस्कारमाहात्म्ये च नन्दनकथा वाच्या ।]
परमेष्ठिनमस्कारं स्मरन् भूपतिरभ्यधात् । नमस्कारस्य माहात्म्यं दृष्टप्रत्ययमेव मे ।।५४०॥ तथा हिस्वयं सकलसैन्येन दिग्यात्राः कुर्वतोऽपि मे । असिध्यत [यतो] नार्थोऽनर्थः प्रत्युत कोऽप्यभूत् ॥५४०॥ अधुना तन्नमस्कारं स्मरतो मम शत्रवः । वणिजैरपि जीयन्ते दण्डेशैरम्बडादिभिः ॥५४१॥ स्वचक्रं परचक्रं वा नानर्थं कुरुते क्वचित् । दुर्भिक्षस्य न नामापि श्रूयते वसुधातले ॥५४२॥ ततस्तं संस्मरन्नेवं निद्रां भजति पार्थिवः । रात्रिशेषे तु जागति मागधोक्तैजिनस्तवैः ॥५४३।। ततः पञ्चनमस्कारधर्मस्मरणपूर्वकम् । वन्दित्वा पार्थिवो देवान् भवोद्विग्नोऽभ्यधादिदम् ।।५४४॥
20
25

Page #376

कुमारपालप्रतिबोधसङ्क्षेपः
हहा ! विषयपङ्कौघमग्नस्तिष्ठति मादृशः । धन्यो दशार्णभद्रः स राज्यं तत्याज यः क्षणात् ।।५४५।।
[अत्र दशार्णभद्रकथानकमनुसन्धेयम् ।] एवं कुर्वन्नहोरात्रकृत्यानि परमार्हतः । कुमारपालदेवोऽयं राज्यं पालयति क्षितौ ॥५४६।।
10
नृपस्य जीवाभयदानडिण्डिमैर्महीतले नृत्यति कीर्तिनर्तकी । समं मनोभिस्तिमि-केकि-तित्तिरिस्तुभोरण-क्रोड-मृगादिदेहिनान् ॥५४७।। द्यूतासवादीनि नृणां न्यषेधीदिहैव सप्त व्यसनानि भूपः । दुष्कर्मतो दुर्गतिसम्भवानि परत्र तेषां त्वमितानि तानि ॥५४८॥ पदे पदे भूमिभुजा निवेशितैजिनालयैः काञ्चनदण्डमण्डितैः । निवारिता वेत्रधरैरिवोद्धतैः स्फुरन्ति कुत्रापि न केऽप्युपद्रवाः ।।५४९।। स्तुमस्त्रिसन्ध्यं प्रभुहेमसूरेरनन्यतुल्यामुपदेशशक्तिम् । अतीन्द्रियज्ञानविवर्जितोऽपि यः क्षोणिभर्तुळधित प्रबोधम् ।।५५०॥ सत्त्वानुकम्पा न महीभुजां स्यादित्येष क्लृप्तो वितथ: प्रवादः । जिनेन्द्रधर्मं प्रतिपद्य येन श्लाघ्यः स केषां न कुमारपाल: ॥५५१॥ 15 विचित्रवृत्तान्तसमेतमेतयोश्चरित्रमुत्कीर्तयितुं क्षमेत कः । तथापि तस्यैव.....तार्थिना समुद्धृतो बिन्दुरिवाम्बुधेर्मया ॥५५२।। इति सोमप्रभकथिते कुमारनृप-हेमचन्द्रसम्बद्धे ।
जिनधर्मप्रतिबोधे प्रस्तावः पञ्चमः प्रोक्तः ॥५५३।। इत्याचार्यश्रीसोमप्रभविरचिते कुमारपालप्रतिबोधे पञ्चमः प्रस्तावः ॥ 20

Page #377

कुमारपालप्रतिबोधप्रशस्तिः
10
सूर्याचन्द्रमसौ कुतर्कतमसः कर्णावतंसौ क्षिते(ौँ धर्मरथस्य सर्वजगतस्तत्त्वावलोके दृशौ ।। निर्वाणावसथस्य तोरणमहास्तम्भावभूतामुभावेकः श्रीमुनिचन्द्रसूरिरपरः श्रीमानदेवप्रभुः ॥१॥ तयोर्बभूवाजितदेवसूरिः शिष्यो बृहद्गच्छनभःशशाङ्कः । जिनेन्द्रधर्माम्बुनिधिः प्रपेदे घनोदकः स्फूतिमतीव यस्मात् ॥२॥ श्रीदेवसरिप्रमुखा बभूवुरन्येऽपि तत्पादपयोजहंसा । येषामबाधारचितस्थितीनां नालीकमैत्रीमुदमाततान ॥३।। विशारदशिरोमणेरजितदेवसूरेरभूत्, क्रमाम्बुजमधुव्रतो विजयसिंहसूरिः प्रभुः । मितोपकरणक्रियारुचिरनित्यवासी च यश्चिरन्तनमुनिव्रतं व्यधित दु:षमायामपि ॥४।। तत्पट्टपूर्वाद्रिसहस्ररश्मिः सोमप्रभाचार्य इति प्रसिद्धः । श्रीहेमसूरेश्च कुमारपालदेवस्य चेदं न्यगदच्चरित्रम् ।।५।। सुकविरिति न कीर्ति नार्थलाभं न पूजामहमभिलषमाणः प्रावृतं वक्तुमेतत् । किमुत कृतमुभाभ्यां दुष्करं दुःषमायां; जिनमतमतुलं तत्कीर्तनापुण्यमिच्छुः ॥६।। धर्मे निर्मलतामवाप्तुमतुलां श्रीहेमचन्द्रप्रभौ, भक्तिं व्यञ्जितमद्भुतां भणितिषु द्रष्टुं परामौचितीम् । श्रोतुं चित्रकथाश्चमत्कृतिकृतः काव्यं च लोकोत्तरं; कर्तुं कामयसे यदि स्फुटगुणं तद्ग्रन्थमेतं शृणु ॥७॥
20

Page #378

२२२
5
10
कुमारपालप्रतिबोधप्रशस्तिः
प्राग्वाटान्वयसागरेन्दुरसमप्रज्ञः कृतज्ञः क्षमी, वाग्गमी सूक्तिसुधानिधानमजनि श्रीपालनामा पुमान् । यं लोकोत्तरकाव्यरञ्जितमतिः साहित्यविद्यारतिः श्रीसिद्धाधिपतिः ‘कवीन्द्र' इति च 'भ्राते'ति च व्याहरत् ॥८॥ पुत्रस्तस्य कुमारपालनृपतिप्रीतेः पदं धीमतामुत्तंस: कविचक्रमस्तकमणिः श्रीसिद्धपालोऽभवत् । क्लृप्तं तद्वसताविदं किमपि यच्चायुक्तमुक्तं मया तद्युष्माभिरिहोच्यतामिति बुधा वः प्राञ्जलिः प्रार्थये ॥९॥ हेमसूरिपदपङ्कजहंसैः श्रीमहेन्द्रमुनिपैः श्रुतमेतत् । वर्द्धमान-गुणचन्द्रगणिभ्यां साकमाकलितशास्त्ररहस्यैः ॥१०॥ यावन्निहिताखिलसन्तमसौ नभसि चकास्तो रवि-चन्द्रमसौ । तावत् हेमकुमारचरित्रं साधुजनो वाचयतु पवित्रम् ॥११॥ विमलमतिसुधाच्चिर्नेमिनागाङ्गजन्माऽभवदभयकुमारः श्रावकः श्रेष्ठिमुख्यः । अथ निजकरपद्मप्राप्तधर्मार्थपद्मा विजितपदकपद्मा तस्य पद्मीति पत्नी ॥१२॥ तत्पुत्रा गुणिनोऽभवन् भुवि हरिश्चन्द्रादयो विश्रुताः श्रीदेवीप्रमुखाश्च धर्मधिषणापात्राणि तत्पुत्रिकाः । तत्प्रीत्यर्थमिदं व्यधायि तदुपट्टरागच्छष्टात्मभि(?)भूयिष्ठानि च पुस्तकानि.......सोऽलेखयत् ॥१३।। शशि-जलधि-सूर्यवर्षे शुचिमासे रविदिने सिताष्टम्याम् । जिनधर्मप्रतिबोधः क्लुप्तोऽयं गूजरेन्द्रपुरे ॥१४॥ प्रस्तावपञ्चकेऽप्यत्राष्टौ सहस्राण्यनुष्टुभाम् । एकैकाक्षरसङ्ख्यातान्यधिकान्यष्टभिः शतैः ॥१५॥
15
20
संवत् १४५८ वर्षे द्वितीयभाद्रपदशुदि ४ तिथौ शुक्रदिने श्रीस्तम्भतीर्थे बृहद्धर वृद्ध पौषधाशालायां 25 भट्टा० श्रीजयतिलकसूरीणां उपदेशेन श्रीकुमारपालप्रतिबोधपुस्तकं लिखितमिदम् ॥ कायस्थज्ञातीय महं म मण्ड)लिकसुत (खे )तालिखितम् । चिरं नन्दतु ॥छ।। उ० श्रीजयप्रगभगणिसष्य( शिष्य) उ० श्रीजयमन्दिर-गणिसष्य( शिष्य) भट्टा० श्रीकल्याणरत्नसूरिगुरुभ्यो नमः ॥ पं० व( विद्यारत्नगणि।

Page #379

5
10
15

श्रीमद् हेमचन्द्राचार्यविरचितत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितान्तर्गतमहावीरचरितस्थं
कुमारपालचरितवर्णनम् ।
[ द्वादशसर्गात् समुद्धृतम् ]
पृच्छति स्माभयोऽथैवं कपिलर्षिप्रतिष्ठिता । प्रकाशमेष्यति कदा प्रतिमा पारमेश्वरी ||३६|| स्वाम्याख्याति स्म सौराष्ट्र - लाट - गूर्जरसीमनि । क्रमेण नगरं भावि नाम्नाऽणहिलपाटकम् ||३७|| आर्यभूमेः शिरोरत्नं कल्याणानां निकेतनम् । एकातपत्राद्धर्मं तद्धि तीर्थं भविष्यति ||३८|| चैत्येषु रत्नमय्योऽर्हत्प्रतिमास्तत्र निर्मलाः । नन्दीश्वरादिप्रतिमाकथां नेष्यन्ति सत्यताम् ॥३९॥ भासुरस्वर्णकलश श्रेण्यलङ्कृतमौलिभिः । रोचिष्यते च तच्चैत्यैर्विश्रान्ततपनैरिव ||४०|| श्रमणोपासकस्तत्र प्रायेण सकलो जनः । कृतातिथिसंविभागो भोजनाय यतिष्यते ॥ ४१ ॥ परसम्पद्यनीर्ष्यालुः सन्तुष्टश्च स्वसम्पदा । पात्रेषु दानशीलश्च तत्र लोको भविष्यति ॥४२॥ श्राद्धाश्च धनिनस्तत्रालकायामिव गुह्यकाः । वस्यन्ति द्रविणं सप्तक्षेत्र्यामत्यन्तमार्हताः ||४३|| परस्व - परदारेषु सर्वः कोऽपि पराङ्मुखः । भावी तस्मिन् पुरे लोकः सुषमाकालभूरिव ॥४४॥

Page #380

३०१
5
कुमारपालचरितवर्णनम्।
अस्मन्निर्वाणतो वर्षशतान्यभय ! षोडश । नवषष्टिश्च यास्यन्ति यदा तत्र पुरे तदा ॥४५।। कुमारपालो भूपालश्चौलुक्यकुलचन्द्रमाः ।। भविष्यति महाबाहुः प्रचण्डाखण्डशासनः ॥४६।। स महात्मा धर्म-दान-युद्धवीरः प्रजां निजाम् । ऋद्धिं नेष्यति परमां पितेव परिपालयन् ॥४७॥ ऋजुरप्यतिचतुरः शान्तोऽप्याज्ञादिवस्पतिः । क्षमावानप्यधृष्यश्च स चिरं मामविष्यति ॥४८॥ स आत्मसदृशं लोकं धर्मनिष्ठं करिष्यति । विद्यापूर्णमुपाध्याय इवान्तेवासिनं हितः ॥४९॥ शरण्यः शरणेच्छूनां परनारीसहोदरः । प्राणेभ्योऽपि धनेभ्योऽपि स धर्मं बहु मंस्यते ।।५०॥ पराक्रमेण धर्मेण दानेन दययाऽऽज्ञया । अन्यैश्च पुरुषगुणैः सोऽद्वितीयो भविष्यति ॥५१॥ स कौबेरीमा तुरुष्कमैन्द्रीमा त्रिदशापगाम् । याम्यामा विन्ध्यमा वार्धि पश्चिमां साधयिष्यति ॥५२॥ अन्यदा वज्रशाखायां मुनिचन्द्रकुलोद्भवम् । आचार्यं हेमचन्द्रं स द्रक्ष्यति क्षितिनायकः ॥५३॥ तद्दर्शनात् प्रमुदितः केकीवाम्बुददर्शनात् । तं मुनि वन्दितुं नित्यं स भद्रात्मा त्वरिष्यते ।।५४।। तस्य सूरेजिनचैत्ये कुर्वतो धर्मदेशनाम् । राजा सश्रावकामात्यो वन्दनाय गमिष्यति ॥५५।। तत्र देवं नमस्कृत्य स तत्त्वमविदन्नपि । वन्दिष्यते तमाचार्यं भावशुद्धेन चेतसा ॥५६॥ स श्रुत्वा तन्मुखात् प्रीत्या विशुद्धां धर्मदेशनाम् । अणुव्रतानि सम्यक्त्वपूर्वकानि प्रपत्स्यते ॥५७।। स प्राप्तबोधो भविता श्रावकाचारपारगः । आस्थानेऽपि स्थितो धर्मगोष्ठ्या स्वं रमयिष्यति ॥५८॥

Page #381

३०२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः अन्नशाकफलादीनां नियमांश्च विशेषतः । आदास्यते प्रत्यहं स प्रायेण ब्रह्मचर्यकृत् ॥५९।। साधारणस्त्रीन परं स सुधीर्वर्जयिष्यति । धर्मपत्नीरपि ब्रह्म चरितुं बोधयिष्यति ॥६०॥ मुनेस्तस्योपदेशेन जीवाजीवादितत्त्ववित् । आचार्य इव सोऽन्येषामपि बोधि प्रदास्यति ॥६१।। येऽर्हद्धर्मद्विषः केऽपि पाण्डुराह्वद्विजादयः । तेऽपि तस्याज्ञया गर्भश्रावका इव भाविनः ॥६२॥ अपूजितेषु चैत्येषु गुरुष्वप्रणतेषु च । न भोक्ष्यते स धर्मज्ञः प्रपन्नश्रावकव्रतः ॥६३।। अपुत्रमृतपुंसां स द्रविणं न ग्रहिष्यति । विवेकस्य फलं ह्येतदतृप्ता ह्यविवेकिनः ॥६४॥ पाण्डुप्रभृतिभिरपि त्यक्ता या मृगया न हि । स स्वयं त्यक्ष्यति जनः सर्वोऽपि च तदाज्ञया ॥६५।। हिंसानिषेधके तस्मिन् दूरेऽस्तु मृगयादिकम् । अपि मत्कूट-यूकादि नान्त्यजोऽपि हनिष्यति ॥६६।। तस्मिन् निषिद्धपापार्द्धावरण्ये मृगजातयः । सदाऽप्यविघ्नरोमन्था भाविन्यो गोष्ठधेनुवत् ॥६७|| जलचर-स्थलचर-खेचराणां स देहिनाम् । रक्षिष्यति सदा मारिं शासने पाकशासनः ॥६८॥ ये चाजन्मापि मांसादास्ते मांसस्य कथामपि । दुःस्वप्नमिव तस्याज्ञावशान्नेष्यन्ति विस्मृतिम् ॥६९।। दाशार्न परित्यक्तं यत् पुरा श्रावकैरपि । तन्मद्यमनवद्यात्मा स सर्वत्र निरोत्स्यति ।।७०।। स तथा मद्यसन्धानं निरोत्स्यति महीतले । न यथा मद्यभाण्डानि घटयिष्यति चयपि ॥७१।। मद्यापानां सदा मद्यव्यसनक्षीणसम्पदाम् । तत्राज्ञात्यक्तमद्यानां प्रभविष्यन्ति सम्पदः ॥७२॥
15
25

Page #382

३०३
कुमारपालचरितवर्णनम्।
नलादिभिरपि क्ष्मापै तं त्यक्तं न यत् पुरा । तस्य स्ववैरिण इव नामाप्युन्मूलयिष्यति ॥७३॥ पारापतपणक्रीडाकुक्कुटायोधनान्यपि । न भविष्यन्ति मेदिन्यां तस्योदयिनि शासने ॥७४।। स प्रायेण प्रतिग्राममपि निःसीमवैभवः । करिष्यति महीमेतां जिनायतनमण्डिताम् ।।७५॥ प्रति ग्राम प्रति पुरमा समुद्रं महीतले । रथयात्रोत्सवं सोऽर्हत्प्रतिमानां करिष्यति ॥७६।। दायं दायं द्रविणानि विरचय्यानणं जगत् । अङ्कयिष्यति मेदिन्यां स संवत्सरमात्मनः ॥७७॥ प्रतिमां पांशुगुप्तां तां कपिलर्षिप्रतिष्ठिताम् । एकदा श्रोष्यति कथाप्रसङ्गे स गुरोर्मुखात् ॥७८।। पांशुस्थलं खानयित्वा प्रतिमा विश्वपावनीम् । आनेष्यामीति स तदा करिष्यति मनोरथम् ॥७९।। तदैव मनउत्साहं निमित्तान्यपराण्यपि । ज्ञात्वा निश्चेष्यते राजा प्रतिमा हस्तगामिनीम् ॥८०।। ततो गुरुमनुज्ञाप्य नियोज्यायुक्तपूरुषान् । प्रारप्स्यते खानयितुं स्थलं वीतभयस्य तत् ॥८१।। सत्त्वेन तस्य परमाहतस्य पृथिवीपतेः । करिष्यति च सांनिध्यं तदा शासनदेवता ॥८२॥ राज्ञः कुमारपालस्य तस्य पुण्येन भूयसा । खन्यमानस्थले मङ्घ प्रतिमाऽविर्भविष्यति ॥८३॥ तदा तस्यै प्रतिमायै यदुदायनभूभुजा । । ग्रामाणां शासनं दत्तं तदप्याविर्भविष्यति ॥८४॥ नृपायुक्तास्तां प्रतिमा प्रत्नामपि नवामिव । रथमारोपयिष्यन्ति पूजयित्वा यथाविधि ॥८५।। पूजाप्रकारेषु पथि जायमानेष्वनेकशः । क्रियमाणेष्वहोरात्रं सङ्गीतेषु निरन्तरम् ॥८६॥

Page #383

३०४
10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः तालिकारासकेषूच्चैर्भवत्सु ग्रामयोषिताम् ।। पञ्चशब्देष्वातोद्येषु वाद्यमानेषु सम्मदात् ॥८७।। पक्षद्वये चामरेषूत्पतस्तु च पतत्सु च । नेष्यन्ति प्रतिमां तां चायुक्ताः पत्तनसीमनि ॥८८॥ -त्रिभिर्विशेषकम् ।। सान्तःपुरपरीवारश्चतुरङ्गचमूवृतः । सकलं सङ्घमादाय राजा तामभियास्यति ।।८९।। स्वयं रथात् समुत्तार्य गजेन्द्रमधिरोह्य च । प्रवेशयिष्यति पुरे प्रतिमां तां स भूपतिः ॥१०॥ उपस्वभवनं क्रीडाभवने संनिवेश्य ताम् । कुमारपालो विधिवत् त्रिसन्ध्यं पूजयिष्यति ॥९१॥ प्रतिमायास्तथा तस्या वाचयित्वा स शासनम् । उदायनेन यद् दत्तं तत् प्रमाणीकरिष्यति ॥९२।। प्रतिमायाः स्थापनार्थं तस्यास्तत्रैव पार्थिवः । प्रासादं स्फटिकमयममायः कारयिष्यति ॥९३॥ प्रासादोऽष्टापदस्येव युवराजः स कारितः । जनयिष्यति सम्भाव्यो विस्मयं जगतोऽपि हि ॥९४।। स भूपतिः प्रतिमया तत्र 'स्थापितया तया । एधिष्यते प्रतापेन ऋद्धया निःश्रेयसेन च ॥९५।। देवभक्त्या गुरुभक्त्या त्वत्पितुः सदृशोऽभय ! । कुमारपालो भूपालः स भविष्यति भारते ॥९६।।
20

-

Page #384

श्रीमद्हेमचन्द्राचार्यविरचितत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितप्रशस्तिः ।
10
शिष्यो जम्बुमहामुनेः प्रभव इत्यासीदमुष्यापि च, श्रीशय्यम्भव इत्यमुष्य च यशोभद्राभिधानो मुनिः । सम्भूतो मुनिभद्रबाहुरिति च द्वौ तस्य शिष्योत्तमौ; सम्भूतस्य च पादपद्ममधुलिट् श्रीस्थूलभद्राह्वयः ॥१॥ वंशक्रमागतचतुदर्शपूर्वरत्नकोशस्य तस्य दशपूर्वधरो महर्षिः । नाम्ना महागिरिरिति स्थिरतागिरीन्द्रो ज्येष्ठोऽन्तिषत् समजनिष्ट विशिष्टलब्धिः ॥२॥ शिष्योऽन्यो दशपूर्वभृन्मुनिवृषो नाम्ना सुहस्तीत्यभूद्, यत्पादाम्बुजसेवनात् समुदितप्राज्यप्रबोधद्धिकः । चक्रे सम्प्रतिपार्थिवः प्रतिपुर-ग्रामाकरं भारते; अस्मिन्नड़े जिनचैत्यमण्डितमिलापृष्ठं समन्तादपि ॥३॥ अजनि सुस्थित-सुप्रतिबुद्ध इत्यभिधाऽऽर्यसुहस्तिमहामुनेः । शमधनो दशपूर्वधरोऽन्तिषद् भवमहातरुभञ्जनकुञ्जरः ॥४॥ महर्षिसंसेवितपादसन्निधेः प्रचारभागालवणोदसागरम् । महान् गणः कोटिक इत्यभूत् ततो गाप्रवङ्गाहो हिमवगिरेरिव ॥५॥ तस्मिन् गणे कतिपयेष्वपि यातवत्सु साधूत्तमेषु चरमो दशपूर्वधारी । ____15 उद्दामतुम्बवनपत्तनवज्रखानि-वज्रं महामुनिरजायत वज्रसूरिः ॥६॥ दुर्भिक्षे समुपस्थिते प्रलयवद्धीमत्वभाज्यन्यदा, भीतं न्यस्य महर्षिसङ्गमभितो विद्यावदातः पटे । योऽभ्युद्धृत्य कराम्बुजेन नभसा पुर्यामनैषीन्महापूर्यामक्षु सुभिक्षधामनि तपोधाम्नामसीम्नां निधिः ॥७॥
20

Page #385

३०६
5
10
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः तस्माद् वज्राभिधा शाखाऽभूत् कोटिकगणद्रुमे । उच्चनागरिकामुख्यशाखात्रितयसोदरा ॥८॥ तस्यां च वज्रशाखायां निलीनमुनिषट्पदः । पुष्पगुच्छायितो गच्छश्चन्द्र इत्याख्यायाऽभवत् ॥९॥ धर्मध्यानसुधासुधांशुरमलग्रन्थार्थरत्नाकरो, भव्याम्भोरुहभास्करः स्मरकरिप्रोन्माथकण्ठीरवः । गच्छे तत्र बभूव संयमधनः कारुण्यराशिर्यशोभद्रः सूरिरपूरि येन भुवनं शुभैर्यशोभिर्निजैः ॥१०॥ श्रीमन्नेमिजिनेन्द्रपावितशिरस्यद्रौ स संलेखनां, कृत्वाऽऽदौ प्रतिपन्नवाननशनं प्रान्ते शुभध्यानभाक् । तिष्ठन् शान्तमनास्त्रयोदश दिनान्याश्चर्यमुत्पादयन्; नुच्चैः पूर्वमहर्षिसंयमकथा: सत्यापयामासिवान् ॥११।। श्रीमान् प्रद्युम्नसूरि: समजनि जनितानेकभव्यप्रबोधस्, तच्छिष्यो विश्वविश्वप्रथितगुणगणः प्रावृडम्भोदवद् यः । प्रीणाति स्माखिलक्ष्मां प्रवचनजलधेरुद्धृतैरर्थनीरैरातत्य स्थानकानि श्रुतिविषयसुधासारसध्यञ्च विष्वक् ॥१२॥ सर्वग्रन्थरहस्यरत्नमुकुरः कल्याणवल्लीतरुः, कारुण्यामृतसागरः प्रवचनव्योमाङ्गणाहस्करः । चारित्रादिकरत्नरोहणगिरिः मां पावयन् धर्मराट् सेनानीर्गुणसेनसूरिरभवच्छिष्यस्तदीयस्ततः ॥१३।। शिष्यस्तस्य च तीर्थमेकमवने: पावित्र्यकृज्जङ्गम, स्याद्वादत्रिदशापगाहिमगिरिविश्वप्रबोधार्यमा । कृत्वा स्थानकवृत्ति-शान्तिचरिते प्राप्तः प्रसिद्धि परां; सूरि रितःप्रभाववसतिः श्रीदेवचन्द्रोऽभवत् ।।१४।। आचार्यों हेमचन्द्रोऽभूत् तत्पादाम्बुजषट्पदः । तत्प्रसादादधिगतज्ञानसम्पन्महोदयः ॥१५।। जिष्णुश्चेदि-दशार्ण-मालव-महाराष्ट्रापरान्तं कुरून्, सिन्धूनन्यतमांश्च दुर्गविषयान् दोर्वीर्यशक्त्या हरिः ।
15
20
25

.

Page #386

३०७
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितप्रशस्तिः ।
चौलुक्यः परमाहतो विनयवान् श्रीमूलराजान्वयी; तं नत्वेति कुमारपालपृथिवीपालोऽब्रवीदेकदा ॥१६॥ पापद्धि-द्यूत-मद्यप्रभृति किमपि यन्नारकायुनिमित्तं, तत सर्वं निर्निमित्तोपकृतिकृतधियां प्राप्य युष्माकमाज्ञाम् । स्वामिन्नुर्व्या निषिद्धं धनमसुतमृतस्याथ मुक्तं तथार्हच्चैत्यैरुत्तंसिता भूरभवमिति समः सम्प्रतेः सम्प्रतीह ॥१७॥ पूर्वं पूर्वजसिद्धराजनृपतेर्भक्तिस्पृशो याञ्चया, साङ्ग व्याकरणं सुवृत्तिसुगमं चक्रुः भवन्तः पुरा । मद्धेतोरथ योगशास्त्रममलं लोकाय च व्याश्रयच्छन्दो-ऽलङ्कृति-नामसङ्ग्रहमुखान्यन्यानि शास्त्राण्यपि ॥१८॥ लोकोपकारकरणे स्वयमेव यूयं, सज्जाः स्थ यद्यपि तथाऽप्यहमर्थयेऽदः । माग्जनस्य परिबोधकृते शलाकापुंसां प्रकाशयत वृत्तमपि त्रिषष्टेः ॥१९॥ तस्योपरोधादिति हेमचन्द्राचार्यः शलाकापुरुषेतिवृत्तम्, धर्मोपदेशैकफलप्रधानं न्यवीविशच्चारुगिरां प्रपञ्चे ॥२०॥ जम्बूद्वीपारविन्दे कनकगिरिरसावश्नुते कर्णिकात्वं, यावद् यावच्च धत्ते जलनिधिरवनेरन्तरीयत्वमुच्चैः । यावद् व्योमाध्वपान्थौ तरणि-शशधरौ भ्राम्यतस्तावदेतत्; काव्यं नाम्ना शलाकापुरुषचरितमित्यस्तु जैन धरित्र्याम् ॥२१॥
15
20

Page #387

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहस्य
परिशिष्टानि ।

Page #388

[१] प्रथमं परिशिष्टम् कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहातगतानाम् उद्धरणरूपपद्यानामकाराद्यनुक्रमणिका ।
. १२५, २२२
१४२
१२६ १६२ १६८ १६८ १४९ १५९
१६२
१८८
५२, १८६, २३१
अकरे करकर्ता च अकारे च भवेद् विष्णू० अकुर्वाणोऽपि पापानि अक्खयमणंतमउलं अक्खीणजीवखाणी अक्षुद्रो रूपसौम्यौ अज्झत्थविसोहीए अज्ञानतिमिरान्धानाम् अज्ञानामपि बालानाम् अट्ठ उ गोअरभूमी अट्ठावयमुजिते अट्ठावयसंमेए अणवट्ठियस्स धम्म अणसणमूणोयरिया अणिदियगुणं जीवं अणुमाणुहेउसिद्धं अणुमित्तो वि न कस्स अत्थनिवेसा तच्चिय सद्दा अत्थस्स ऊहबुद्धी अस्थि अणंता जीवा अत्थि त्ति निव्वियप्यो अदत्तदानेन भवेद् दरिद्री
९३ | अधामधाम धामेदम्
अधीती पण्डितः प्राज्ञः १६२/ अधीत्य चतुरो वेदान् १५६ अधीत्य सर्वशास्त्राणि १६१ | अनन्तगणितं तस्माद १४६ अनन्तदर्शनज्ञान०
| अनन्तदुःखं संसारे ८० अनादिभवसंस्कार० १४४ | अपायानामुपायाः स्युः १६४ | अपुत्राणां धनं गृह्णन् २०० | अप्पा उद्धरिओ च्चिय
अप्येकाङ्गपरिग्रहस्य
अब्भुट्ठाणं अंजलि १६४ अंबं तंबच्छीए १५७ अंबडु हूंतउ
अभयंताण वि नज्जइ १६२ | अभिमुखागतमार्गण०
अमओ अ होइ जीवो
अमेध्यमध्ये कीटस्य १६१ अमोघवचनः कल्पः १५७ अम्हे थोडा रिउ घणा १४१ | अयशःपटहं दत्त्वा
२००
१६५ २७५
२२७
१५९ अभणत
१९९ १५८
१२२ १५८ १३९ ११७ १९१ १४१

Page #389

१६५ १६५
८३
११०
३१०
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः अयुतानि गवामष्टौ १८६ | आधारो यस्त्रिलोक्याः
१४६ अये ! भेक च्छेको भव १९० | आन्वीक्षिकी-त्रयी-वार्ता
११७ अर्थानामर्जने दुःखम्
आभिग्गहियं अणभिग्गहियं
१४७ अर्थिभ्यः कनकस्य
आभिग्गहियं किल अवद्यमुक्ते पथि यः
| आयरियउवज्झाए अविणासी खलु जीवो १५७ | आयाणे परिभोगे
१५८ अविहियसव्वपलंबा १५५ | आर्त्तरौद्रमपध्यानम्
१५३ अशेषमपि दुष्कर्म
१४४ आर्ते तिर्यग्ग (?) तिस्तथा १५३ अश्वः शस्त्रं शास्त्रम्
आलू तह पिंडालू असीरा जीवगणा
१६८ | आलोयणपडिक्कमणे असत्यं त्रिषु लोकेषु १४८ आहारपोसहो खलु
१५४ असत्यं वचनं ब्रूते
१५० आहारसरीरिदियपज्जत्ती असन्तोषमविश्वास १४९ | इक्कह पाली माटि
२३४ असन्तोषवतां सौख्यम्
१७७ | इक्कह फूलह माटि ५८, २०५, २३८ असारसंसारमहीरुहस्य
| इत्यालप्य विलुप्य भूपति० असार: संसार: सरलकदली० १७८ | इत्युदीर्य स्वधैर्येण
२०९ अस्सावगपडिसेहो १९८ | इमां समक्षं प्रतिपक्ष
१३६ अहंकारे सति प्रौढे १२१ इह लोके गृहस्थोऽपि
१४८ अहिंसा प्रथमो धर्मः
| इंदियकसायजोए
१६५ अहो मूढजना धर्मम्
| उक्खित्तमाइचरगा
१६४ अहो लोभस्य साम्राज्यम्
उच्चारे पासवणे
१५१ आकर्ण्य प्रतिकाननं पशुगणा० २१० उज्ज्वलगुणमभ्युदितम् आगमेन च युक्त्या च १३५ उदीरितोऽर्थः पशुनापि
१२१ आचेलुक्क उद्देसिय
उर्वशीगर्भसम्भूतः
१२९ आजन्म कलिताजिह्य०
| एए होही उद्धारकारया
२०२ आज्ञाभङ्गो नरेन्द्राणाम् ११५, २२३ एकत्रासत्यजं पापम् आज्ञावतिषु मण्डलेषु ७७, २१०, २४३ / एकमूर्त्तित्रयो भागाः
१३२ आतङ्ककारणमकारण० ५३, १८७ एकरात्रोषितस्यापि
१४२ आत्मन् ! देवस्त्वमेव
एकस्त्रिधा हदि सदा आत्मवत् सर्वजीवेषु
| एकं मित्रं भूपतिर्वा
१२४ आदित्य-चन्द्रा० २३० | एकादशशतानीभाः
१८६ आदौ मयैवायमदीपि ११६ | एका भार्या सदा यस्य
१८६
१५०
२०६

Page #390

उद्धरणरूपपद्यानामकाराद्यनुक्रमणिका ।
१५९
१५६
२
एकोऽपि नियमो येन एक्कह पाली माटि एगिंदिय पंचिंदिय एता हसन्ति च रुदन्ति च एय अउव्वर व्वी ?) जोई एलापूगफलाई साहूणं एवं अट्ठविहं पि य एवं चउग्गईए परि० एवं व्रतस्थितो भक्त्या एह न होइ धर धार सार एहिरेयाहिरां चक्रे ओसप्पिणी अणंता औरसः क्षेत्रजश्चैव अंतोमुहुत्तमित्तं पि अंबडु हूंतउ वाणि० कथाशेषः कर्णो धनिजन० कन्यागोभूम्यलीकानि कमलहस्तो भवेद् ब्रह्मा । करचलुयपाणिएण वि कर्णाटे गूर्जरे लाटे कलङ्कं कुरुते कश्चित् कवलाण य परिमाणं काके शौचं द्यूतकारेषु काजु करेवा माणुसह का त्वं सुन्दरि मारिरस्मि कामराग-स्नेहरागौ कार्यं विष्णुः क्रिया ब्रह्मा काले अभिग्गहो पुण काले गणदेहाणं कालो जहा अणाई काहूं मनि विभंतडी किमिन्द्रियाणां दमनैः
१९२
किं कृतेन न यत्र त्वम् ६५, १९५, २२९ किं पुव्वयरं कम्म
१५९ १६० कुमरड ! कुमरविहार २०९, २४३ १०९ | कुमरपाल म चिंति करि १७५ कुमारपालभूपस्य
२०९ १५५ कुमारपाल मत चिंत
१९१ १५८ कुम्भखारीसहस्त्रे द्वे
१८६ कुर्याद् वर्षसहस्राणि
१२६ कुलक्रमेण कुर्वन्ति
१३५ कुलीनाः सुलभाः प्रायः
१२० १३० कुलं पवित्रं जननी कृतार्था १७१ १६९ कूटद्रव्यमिवासारम्
१४४ २३१ कृतकृत्योऽस्मि भूपाल !
२०९ १४७, १६८ कृत्वा तन्मयमात्मानम्
२०७ २२७ कृषि-वाणिज्य-गोरक्षाम्
१२८ ६८, २२५ | केकेऽय्युक्तिवशो व्यधाद्
७४ १४८ केवलनाणुप्पत्ती
२०० २३३ कैवर्तीगर्भसम्भूतः
१२९ को नाम कीलिकाहेतोः २१०, २२६ कोऽपि क्वापि कुतोऽपि १५१ १७१ | कोहाईणमणुदिणं
१६४ १६४ | कोऽहं पुणो कम्मि कुलम्मि १६९ ११५ | कौङ्कणे तु तथा राष्ट्र २१०, २२६ ४२ क्व मांसं क्व शिवे भक्तिः
१३९ | क्षत्रियोऽसि नराधीश !
१७८ क्षमातुल्यं तपो नास्ति
१३९ क्षान्त्यादिकगुणैर्युक्तः
१२८ १६४ क्षितिजलपवनहुताशन०
२३३ १६६ | क्षितिरित्युच्यते क्षान्तिः
२३३ १५६ | क्षेत्रं यन्त्रं प्रहरणवधूः
१५५ १३४ | खरो द्वादशजन्मानि
१२६ १४५ | गड फुट्ट वेयण गई
९७
१८८
१८१ १३५
१३२

Page #391

३१२
गण्डूपदः किमधिरोहति गते माचार्ये
गयणं जहा अरूवी
गया जि साजण साथि
ग्रस्तामेकामपि
गिरिकन्नकिसलयपत्ता
गूढसरसंधिपव्वं
गूर्जराणामिदं राज्यम् गृहिणोऽपि हि धन्यास्ते
गोलाइ असंखिज्जा
गोलो असंखनिगोओं
घोलवडा वाइंगण
चइऊणं संकपयं
चक्रे श्रीमूलराजेन चराचराणां जीवानाम् चराचरं जगत् सर्वम् चतुष्पर्व्यां च तुर्यादि० चतुर्मासीमासीत् तव चतुर्मास्यामासीत्तव चतुर्मुखो भवेद् ब्रह्मा चिखादयति यो मांसम्
चित्तमन्तर्गतं शुद्धम्
चित्तं तिकालविसयं चित्तं रागादिभिः क्रान्त० चित्तं वेयण सन्ना चित्रकूटमिदं भद्रे !
चिदानन्दमयं यस्य
चूयहलं परिपक्कं विहलिय०
छउमत्थअणुवलंभा
छउमत्थाणं सन्ना
जड़ जिप्पड़ ता जड़या होही पुच्छा

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
१३, १०८
जगदाक्रममाणस्य
२४५
जणवय संमय ठवणा जत्थ य एगो सिद्धा
१५७
६९ | जन्तूनामभयं सप्त० २३५ जन्तून् हन्मि न वच्मि १५१ | जन्मन्येकत्र दुःखाय १५२ जम्मे वि जं न हूअं
८२ जम्हा चित्ताईया
१४८ जलक्रीडान्दोलनादि० १६१
जह अंडसंभवा
१६१ जह आहारो भुत्तो
जं अवसरेण न हुयं
१५२ जह कणगस्स उ कीरंति १६७ ९१ जंगलउरु-जडहारु १४९
जं नाम किंचि तित्थं
८९ जम्मि उ पीलिज्जते
१५२ जं लहइ अन्नतित्थे ५२ जं जम्माभिसेयनिक्खमण०
२३५ जा जयमाणस्स
२३३ | जातिलाभकुलैश्वर्य ० १५० जिणभुवणाई जे उद्धरंति
१२९
जित्वा प्राग् निखिलानिला० १५८ जिनमतनगरेऽस्मिन् १२९ जीवस्स अत्तजणिएहिं १५८ जीवस्स एस धम्मो १०९ जीवस्स य कम्मस्स य
८९ जीवाई नवपयत्थे
६९
जीवो अणाइनिहणो
१५७ जीवोऽयं विमलस्वभाव०
१६० | जेण कुलं आयत्तं तं ६९ जेसं भूतलयस्स
१६१ जो चिंतेइ सरीरे नत्थि

१५०
१४१
१६७
२१०, २२६
१८६
१४७
१२३
१५८
१५४
१५९
१५८
१५९
९७
२३४
२००
१५२
२००
२००
१६२
१४३
८७
१२१
१७९
१६७
१५७
१५८
१६८
१५६
१३८
१८३
२३६
१५७

Page #392

३१३
१६७
१३७ १२८ १५४ १५७ १५७ १४८ १७४ १७५ १७१ १७२
१७२ | दोभाग्य
१२०
उद्धरणरूपपद्यानामकाराद्यनुक्रमणिका । जो पुण हिंसाययणेसु
१६२ / दीसइ विविहचरियं ज्ञानं विष्णुः सदा प्रोक्तम् २३३ / दीहं वा हस्सं वा तत्तायगोलकप्पो०
१५० । दुर्भिक्षादेयमन्नसङ्ग्रहपरः तत्त्वानि व्रतधर्मसंयमगति० १६९ दुष्प्रज्ञाबललुप्तवस्तु० तप:शीलसमायुक्तम्
१३७ | देवासुरमनुष्येषु तम्हा य सा विसुद्धं
१६२ देसे सव्वे य तहा तस्सत्थमणे मंगलय०
२०३ / देहिंदियाइरित्तो तावकीनकटकैरथोद्धता
११९ | देहिंदियाइरित्ते तावद् भ्रमन्ति संसारे
| दौर्भाग्यं प्रेष्यतां दास्य० . तित्थयरा रायाणो साहू
१२६ | द्यूतं च मांसं च सुरा च तृणं ब्रह्मविदः स्वर्गः
द्यूताद् राज्यविनाशनम् ते गच्छन्ति महापदम्
१२३ धनधान्यस्य दातारः तं किं पि कयं
४० | धनधान्यादिसम्पत्सु त्यक्तदाराः सदाचाराः
१३७ धनेषु जीवितव्येषु त्यक्तातरौद्रध्यानस्य
१५४ धनं धान्यं स्वर्ण-रूप्य० त्यक्त्वा कुटुम्बवासम्
१२८ | धन्यां सतीमुत्तमवंशजाताम् त्वरितं किङ्कर्तव्यं
| धर्मशीलः सदा न्यायी त्रिषु विपुलो गम्भीरः
१०६ ध्यातव्योऽयमुपास्योऽयम् त्रैलोक्यशेषभावानाम्
१५२ | ध्रुवं प्राणिवधो यज्ञे थूला सुहमा जीवा
१४० ध्वान्तं ध्वस्तं समस्तम् दधाति लोभ एवैको
न कोपो न लोभः दव्वे भावे य तहा
१६६ / न तेषां ब्राह्मणी माता दशस्वपि कृता दिक्षु
१४९ | ननु इंदियाइ उवलद्धि० दम्पती पितरः पुत्राः
१४४ | नमोऽस्तु युगादिदेवाय दंसेमि तं पि
२२९ | न य हिंसामित्तेणं दानशीलतपोभावैः
१४८ | न यन्मुक्तं पूर्वै रघुनहुष० दानं चतुर्विधाहार०
१५४ | न यान्ति वायवो यत्र दिग्व्रते परिमाणं यत्
१५४ नवमे प्राणसन्देहः दीक्षा भिक्षा गुरोः
१४१ | नवहिं जियवहकरणं दीपे म्लायति तैलपूरणविधिः ८८ | न वि अस्थि माणुसाणं दीपो हन्ति तमःस्तोमम्
१८७ | न वि तं सुवन्नभूमी दीयते मार्यमाणस्य
१३८ | न विद्यया केवलया
१९४
१२७ २०८ २३६ १२९ १५७

Page #393

३१४
न विश्वसिति कस्यापि
न श्रीः कुलक्रमायाता न स्वर्णादीनि दानानि नंदी सूरी अज्जे
नाकारणरुषां सङ्ख्या नाणी कम्मस्स खयट्ठ० नानाशस्त्रजुषः कथं गतरुषः
नाभवद् भविता कथम् नाभिः स्वरः सत्त्वमिति नाभुक्तं क्षीयते कर्म
नाभूद् भविता चात्र
निच्छिन्नसव्वदुक्खा
निद्रा मोहमयी जगाम
निरञ्जनं निराकारम्
निर्जराकरणो बाह्यात् निष्किञ्चनेन दयितेन निसाविरामम्मि विबुद्धएणं नृपाः कूटप्रयोगेण
नेत्रान्तपादकरताल्व०
नैतस्याः प्रसृतिद्वयेन नोदकमपि पातव्यम् पइवग्गणं अणंता
पङ्गुकुष्ठिकुणित्वादि पञ्चक्खं गहगहिओ पञ्चमे दहते गात्रम् पञ्चलक्षणसम्पूर्णः पणयाललक्खजोयण० पत्तेयतरुं मुत्तुं पंच वि पत्थेण व कुडएण
पद्मासद्मकुमारपाल ० पयोदपटलैश्छन्ने
परद्रव्यं यदा दृष्ट्या

१४९ | परप्रत्यायनासारै: परा मनसि पश्यन्ती
११४
१५५ परं ज्योतिः परब्रह्म
२०२ | पर्जन्य इव भूतानाम्
११२ | पंचन्हं मोहसन्ना
१६२ पंचुंबरि चउविगई १३६ पाणिदया तवनियमा १८४ पाणेहिं संसत्ता पडिलेहा १०५ पातु वो हेमगोपाल: २३६ पात्रदाने फलं मुख्यम् २१० पायच्छित्तं विणओ
१६८
१४५
पावयणी धम्मकही
पावं छिंदइ जम्हा
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
२०७ पाहित्थी सवि वंकडी
१४४ | पित्रोः सन्तापकः कश्चिद्
१८० | पिशाचमुद्गलप्रेत०
१६९ पीऊण पाणियं सरवरम्मि १४४ पुट्ठाउट्ठिहिं फेरु फिर १०६ पुढवी आउ वणस्सइ ६७, १७६ | पुण्यपापविनिर्मुक्तः १५२ पुन्ने वाससहस्से १६१ | पुष्पेषु जातिर्नगरेषु कान्ती १४८ पूआकरणे पुन्नं एगगुणं १५९ पूर्वपरीक्षितः सर्वो० १४२ पूर्वं वीरजिनेश्वरे
१२८ | पृथिव्यामप्यहं पार्थ ! १६७ | पेढालस्य सुतो रुद्रः

१६० प्रकाशयन्ति भूयांसि १६१ प्रकृतिः परिणामः स्यात्
२२६ प्रजापतिसुतो ब्रह्मा १२५ प्रणमामि महावीरम्
१४१ प्रतिदिनप्रयत्नसुलभे
१४५
८०
१५६
१६५
१४६
१६५
१०९
१७१
१४५
८१
६९
१६०
२३३
१०, ३१, १०४, २१६
८, १०१ २००
११७
२२१
१३९
१३३
१३८
१६६
१३२
८०
६
८९
६६
१६०
१५२
१५७
१२६
१८४, २२४

Page #394

३१५
१५० ९१, १२२
१७७ १६९ १२९ १५० १५१ १४८ १४३
ہ
ہ
१३२
२४३ १५१ १४४
उद्धरणरूपपद्यानामकाराद्यनुक्रमणिका । प्रतिदिनमयललभ्ये !
| भोगोपभोगयोः सङ्ख्या प्रत्यक्षतो न भगवान्
१३५ भ्रातः ! संवृणु पाणिनि० प्रथमे जायते चिन्ता
१४२ मणपरमोहिपुलाए प्रभुः स्वयं यदि भवेत्
१२४ मंताण मंतो परमो इमु त्ति प्रशान्तं दर्शनं यस्य
१३२ | मण्डूकीगर्भसम्भूतः प्रसन्नस्यास्तसङ्गस्य
११९ मद्यमांसं नवनीतम् प्राणित्राणप्रकारैः
२४५ मद्ये मांसे मधुनि च प्राणित्राणे व्यसनिनाम्
१८४ मन्मनत्वं काहलत्वम् प्राप्तः श्रीरेष कस्मात्
११८ महत्त्वहेतोर्गुणिभिः श्रुतानि प्राप्तुं पारमपारस्य
| महत्त्वादीश्वरत्वाच्च प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन १९३ महाक्रोधो महामानः फुसई अणंते सिद्धे
महावीर्यं महाधैर्यम् बलीउ भूयवइ जं करइ
७० महिवीढह सचराचरह बाई कामु न होइ याहि
१६ | महुमज्जमंसमंखणथीसंगे बालस्त्रीमूढमूर्खाणाम्
३२, १९९ मानग्रन्थिर्मनस्युच्चैः बाह्यानपि हि यः सङ्गान्न १४२ | माया नास्ति जटाकपाल० बुभुक्षित: किं न करोति पापम् १७८ | मायायां पटवः सर्वे ब्रह्मचर्यतपोयुक्ताः
१२८ | मार्यमाणस्य हेमाद्रिम् ब्रह्मचर्यं भवेद्येषां
१४९ | मिच्छत्तं वेयतिगं ब्रह्मचर्येण सत्येन
१२९ | मिच्छा भवेउ सव्वत्था ब्रह्मज्ञानविवेकिनोऽमलधियः
मुत्तो अणिंदियत्तो ब्रह्मण्युत्पन्नजीवा
मुद्गानुद्गतमुद्गरानुरुगदा० ब्रूमः किञ्चन काश्यपीधव !
मूर्खस्तपस्वी राजेन्द्र ! भक्ष्याभक्ष्याणि वस्तूनि
१५२, मूला तह भूमिरुहा भद्देसु अभद्दयपावएसु
१६५ || मूले कंदे खंधे तया य भवन्ति भूरिभिर्भाग्यैः
१९३ | यजमानो भवेदात्मा भवबीजाङ्करजनना ४९, १३३, २२० | यत्र जीवः शिवस्तत्र भावेह अणिच्चत्तं जुव्वण०
| यत्र तत्र समये यथा तथा भुजङ्गगृहगोधाखुमुख्याः
१४५ | यथा चित्तं तथा वाचः भुञ्जीमहि वयं भैक्ष्यम् ४२, १२४/ यदा न कुरुते पापम् भूमि कामगवि स्वगोमय०
| यदा सत्यं वदेत् भोगिदष्टस्य जायन्ते
१४२ | यदि प्राणिवधे धर्मः
१४४ १४८ १४२ १५७ १५८
و 6
8 هه لہ سہ م ل م ل هم
१५२ १५५ २३३ १३९ १३२
९०
१३९ १४१ १२७

Page #395

यदेकः स्थविरो वेत्ति यद्देवमनुजाः सर्वे यन्त्रलाङ्गलशस्त्राग्निम् यद्वत्काष्ठमयो हस्ती यया कर्माणि शीर्यन्ते यस्तपस्वी व्रती मौनी यस्माद् विघ्नपरम्परा विघटते यस्यात्ममनसोभिन्न० यस्याधारेण जीवन्ति यः कौबेरीमा तुरुष्क० यः सबाह्यमनित्यं च यः स्वदारेषु सन्तुष्टः याचको वञ्चको व्याधिः या देवे देवताबुद्धिः यानपात्रमिवाम्भोधौ या पूर्वं नवमीमहेषु या लोभाद् या परद्रोहात् यावन्ति पशुरोमाणि यूकालक्षशतावलीवल० येन त्रि:सप्तकृत्वो० ये रात्रौ सर्वदाहारम् ये लुब्धचित्ता विषयार्थ० ये शान्तदान्ताः श्रुति० येषां कम्पितमन्तरात्मभिरपि येषां वित्तैः प्रतिपदमियम् ये स्त्रीशस्त्राक्षसूत्रादि० यो दद्यात् काञ्चनं मेरुम् यो मां सर्वगतं ज्ञात्वा व्याषिद्धा रुदती मुखं च रक्तवर्णो भवेद् ब्रह्मा रम्यमापातमात्रं यत् रवेरेवोदयः श्लाध्यः
१५८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः ९, १०२ | रसोद्भवाश्च भूयांसः
१५० १६८ | राजप्रतिग्रहदग्धानाम् राजा लुठति पादाने
१८४ १२९ | राज्ञः प्रतिग्रहो घोरः
१२६ | राया अमच्च सेट्ठी
२, ८७ १४२ रुद्ध प्राणप्रचारे वपुषि
१७२ रूसउ कुमरनरिंदो
२४४ लच्छि वाणि मुहकाणि ५४, २२५ लज्जां गुणौघजननीम्
१२२ १२३ लाछि वाणि मुहकाणि
२०६ लेवडमलेवडं वा
१६४ लोइया वेयइआ चेव ११५ लोए अच्छिज्ज अभिज्जो १५८ लोए असंखजोयणमाणे
१६१ लोए वेए समये निच्चो
१५८ लोगागासपएसे
१६१ १८८ वक्षोऽथ कुक्षि खनासिका०
वचोभिरुच्यते सर्वैः ५३, १८७ वज्जेमि त्ति परिणओ
१६२ ११८ वसहीसयणासणभत्त०
१५४ वसुदेवसुतो विष्णुः
२३३ १२० वाक्येनैकेन तद् वच्मि १३८
वाङ्मात्रसाराः परमार्थ १६ वाहनौषधि-पाथेय० १११ विगई विगईभीओ
१६५ | विदलयति कुबोधम्
१३७ विदन्ति परमं ब्रह्म
१४१ विना गुरुभ्यो गुणनीरधिभ्यः १२४ विनीतः स्थूललक्षश्चा०
११६ २३३ विमानोद्यानवाप्यादौ २४९ विरतिः स्थूलहिंसादे:
१४८ १२१ विवेकः संयमो ज्ञानम्
१५०
was sonace com
१२
به
سه
१३९
१४५

Page #396

उद्धरणरूपपद्यानामकाराद्यनुक्रमणिका ।
विश्वामित्रपराशरप्रभृतय: ४६, १२५, २२२ | सकृदेव भुज्यते यः
वच्छिन्ने वि य तित्थे
२०२ स कौबेरीमा तुरुष्क०
वृषभान् दमय क्षेत्रम्
१५३ सङ्कल्पमात्रादपि सिद्धकार्या ११२ सगडद्दहसमभोमे
वैरिवाणदन्ता
शक्तौ हनुमान् यदबन्धयत् शमसंवेगनिर्वेदा०
शय्या शाड्वलमासनम् शय्या शैलशिला गृहम्
शंका कांक्षा विचिकित्सा
शाकिनी मांसभक्षी च
शास्त्रं सुनिश्चितधिया शीतांशुवपुभारसम्भृतरसं शुक्रशोणितसम्भूतम् शुनकीगर्भसम्भूतः शूद्रोऽपि शीलसम्पन्नः
शृङ्गारमदनोत्पादम्
शैलाः सर्वे गण्डशैलानुकाराः शौचमाध्यात्मिकं त्यक्त्वा श्री चौलुक्य ! स दक्षिणस्तव श्रीजैत्रचन्द्रं प्रणिप्रत्य
श्रीमन्नन्तकतात !
श्रीवीरे परमेश्वरे भगवत्या०
श्रीसूरीश्वर ! हेमचन्द्र ! भवतः श्रीहेमसूरिप्रभुपादपद्मम्
श्रुत्वा ध्वनेर्मधुरता
श्रूयते सर्वशास्त्रेषु
श्रेयांसि बहुविघ्नानि भवन्ति श्रोतव्ये च कृतौ कर्णौ
श्वानगर्दभचाण्डाल०
श्वानचर्मगता गङ्गा षण्ढत्वमिन्द्रियच्छेदम् चित्त सी

१८८ सत्तावरी विराली
१४७ सत्यवाक् परलक्ष्मीमुक्
११८
१२३
१४७
१५१ सदा सदाचारवने ११५ सद्यः संमूच्छितानन्त० १६ सन्तोषः स्थूलमूलः १५१ सप्तर्षयोऽपि खचराः १२९ सप्तर्षयोऽपि गगने सततम्
१२८ समोसरण भत्तउग्गह
१३० सम्यक्त्वमूलानि पञ्चाणु० सर्वजातिषु चाण्डाला:
१२९ सर्वज्ञता नास्ति मनुष्य०
१४, ११०
सत्यं शौचं तपः शौचम्
सदा सर्वानृतं त्यक्त्वा
सदा सर्वं परद्रव्यम्
२०४ | सर्वज्ञो जितरागादि० २२७ सर्वज्ञं हृदि संस्मरन् २३१ | सर्वदेवैः परित्यक्तम् १८४ | सर्वस्मिन्नणिमादिपङ्कजवने २०८ | सर्वाङ्गसुन्दरः किन्तु २०९, २२४ सर्वाभिलाषिणः सर्व०
२३७ सर्वेणातीतकालेन
१३८ २०४, २३२
सव्वभूअप्पभूयस्स सव्वाइं जिणेसरभासियाई
१३५ सव्वा य कंदजाई
९, १०२ सव्वे जीवा वि इच्छंति
९२ सव्वो न हिंसियव्वो जह
१४९ सस्सकडाहं मज्झे १०९ | संकोअविकोएहि

३१७
१५०
३०१
१७३
१५५
१५१
१८०
१३०
१२८
१२८
२३७
१५०
१४३
२२५
१८४
१७८
१४६
१२८
११९
१३६
२१०
१५२
१०५
१७१
१३८
१६८
१२७
१६८
१५१
१२७
१८८
२०३
१५८

Page #397

३१८
संनिधौ निधयस्तस्मै
संनिही गहमित्ते य संपत्तौ नियमः शक्तौ संमोहयन्ति मदयन्ति
संवाहणं दंतपहोयणा य संसइयं मिच्छत्तं जा
संसज्जइ धुवमेयं
संसत्तमसंसत्ता
संसार ! तव निस्तार०
संसारार्णवसेतवः
सामग्गिअभावाओ

१४९ | सो होइ सुहावेई १२७ सैनिकव्याधकैवर्त० ९३ | सौराष्ट्रप्रभृतिक्षिती० १०९ स्थाने निवासः सुकलम्
१२७ स्थितिमासाद्य सिद्धात्मा
१४७ स्थूलेषु सर्वसत्त्वेषु
१२६ स्थैर्यं प्रभावना भक्तिः
स्नानं मनोमलत्यागः
१२६
११२
६६
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
स्नानोपभोगरहितः स्वर्गस्थाः पितरो वीक्ष्य
स्वयं कृतार्थः पुरुषार्थ ०
स्वयंभुवं भूतसहस्र ०
स्वस्ति श्रीमति पत्तने
१६१
१२०
१५४
१९१ स्वाङ्गदाहेऽपि कुर्वन्ति
१५१ स्वापदि तथा महान्तः
सारङ्गी सिंहशावं स्पृशति
सावज्जगोपरिवज्जणा
साहसि जूतउं हल वहइ साहारणपत्तेया वणस्सइ
सिज्जाठाणं पमुत्तूणं सिज्झति जत्तिया खलु सिद्धं जीवस्स अत्थित्तं
सिरिभरहनिवाओ
२३१ | हरिणीगर्भसम्भूतः २२५ | हंसवाहो भवेद् ब्रह्मा
सिरिहेमचलणचंदण०
सिंहो बली द्विरदशूकर० ४६, १२५, २२२ | हिअ - मिअ- अफरुसवाई
सुकलत्रस्य सम्पत्तिः
१८० हिंसकोऽनृतवादी च
सुखशय्यासनं वस्त्रम् सुखासेव्यं तपो भीम ! सुरगणसुहं समग्गं सृजति तावदशेषगुणाकरम्
१३१ हीनं संहननं तपोऽति० ९२ | हेम तुहारा कर मरउं १६८ हेमसूरि मू करि किसिउं
१८८
१६३ | स्वामिभक्तो जनोत्साही १६१ | हनुलोचनबाहुनासिका १५७ हरिरिव बलिबन्धकरः

१९९
१८२
२३७
१८०
१६८
१४८
१४६
१०५
१३७
१७२
८०
३२
२२५
१८९
८६
११६
१०६
९१
१२९
२३३
१६५
१२८
१४५
५४, २०६, २२५
१७७

Page #398

अच्छचोली [ ग्राम ] अच्छाबिली [ ग्राम ] अजयपाल [ नृप ]
अतिबल [ नृप ] अतिमुक्त [ मुनि ]
अनघपुर
[२] द्वितीयं परिशिष्टम् कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहान्तर्गतानां विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमणिका ।
अ
अजयी
अजितदेवसूरि
अट्ठावअ
अणघउर [ नगर ]
अणहिल [ गोप ]
अणहिल, ० पत्तन, ०पाडक ०पुर, वाडयपुर

अनादिराउल[ मठ ] अपरान्त [ देश ]
अभय [ मंत्री ] अभयकुमार [ सा० ]
५ अमलस्वामी
९७
२०४, २०९२४२,
२४४, २४५
२४०
१, २, २०, ५०, ५६, ६७, ८२, ८७, १३५, २५१, ३००
२०१
अभयसिंहर
२००
२४२
२१५, २२४, २३५
अमृतसागर [ सरोवर] अम्बड [ दण्डनायक ]२२७,
अम्बा, -०देवी
२९८
२६९ अम्बिकादेवी
२४२
८२ अर्धाष्टम [ देश ] अर्बुद [ गिरि ] अरिनेमि अवन्ती, - ०न्तिका [ नगरी ]
अष्टादशमण्डल [ देश ]
अष्टापद [ पर्वत ] अंजणशिला
आ
३०६ | आचाराङ्गनिर्युक्ति [ ग्रंथ ]
१८४, २७२, ३०१ आछउली [ ग्राम ] २८१, २९९ आणंद [ सा० ]
३, ८८, २०२,
२०३, २४४
२, ८७, १७४, १९३,
२०६, २४४ ४३, १७०
३९, ११६
२७४

२१२ ७४
८, २८, १०१
२२८, २२९, २९६
९५,
४, ५, ७,
९६, १००
२१०
३०४
२०३
२००
२३
२९२

Page #399

३२०
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः आदि,-०जिन,-०देव ९०-११२ | उज्जिन्त [ तीर्थ] २००, २५७, २७७ आदित्ययशा [ नृप]
२०१ | उड्डियान [ देश ] आनाक [ नृप] १९०, १९१, २३३ | उदयण
उदयण । ६, ७, २५, ३६, ४२, ४३, आभड [ श्रेष्ठी ]१८६, २०४, २४५, २४६ उदयन ४५, ६०, ६१ ९९, ११७, आम [ सूरि]
६, ९९ ऊदा १२४, १५५, १७०, १७१, आमिग [ पुरोहित] ४६, ५०, २३५
१७९, १८३, १९२, १९३, आम्बड [ सचिव, सेनापति] ४०, ९९,
२०५, २२८, २६८ १२१, १२२, १२३, १९२,
| उदयनचैत्य,-विहार ९९, १९५ १९३, १९४, १९५, २०७ उदयपाल [ नृप]
१८८ आम्र [नृप] २७७ / उदयमती [ राज्ञी ]
८४-८५ आम्रभट [ मंत्री ६१.६२.६३.६५.EE | उदायन (उदयन) [ नृपति ] ३०३, ३०४ आर्यसुहस्तीसूरि [ पूर्वधर] ३०५
उन्दिरवसति,-०वसही १८५, २२० आलिग [ प्रधान ] ३६, ३८, ९६,
उरंगलपुर
१७०, १७८ ११७, १७४ उसहसामि
२०२ आलिगवसहिका १७२, १८५
ऋ आवश्यकचूर्णि [ग्रंथ]
१५४
ऋषभ,-०देव ११२, २०१, २०२, २०५ आशाक [भिल्ल]
ऋषिशृंग [ ऋषि ]
१२९ आशापल्ली [ ग्राम]
ऋषभसेन
२०१
ओ इक्ष्वाकुवंश
ओढर [ श्रावक]
१७८, १७९ ओढरवंशीय
१७९ ईश्वरवणिक्
२४, ९८, २४२ ईश्वरव्यवहारी |
कच्छ [ देश] ८४, २१०, २२६ कच्छप [ नृप]
७७ उग्गसेण
२७४
कण्टेश्वरी [देवी] ५०-५१, १८३, १८४, उच्चनागरिका [शाखा]
१८५, १९२ उच्चा [ नगरी]
२१०, २२६ कण्ठाभरण [व्याकरण] ९१, २२२ उज्जयन्त [ तीर्थ ]४८, ५६, १३१, २५७,
कण्णदेव (कर्णदेव) [ नृपति] २५२ २७३, २७५, २७७ कण्ह
२७४ उज्जयिनी [ नगरी] १०, ११, १५, २७,
कडु [वणिक्] ७, २६, ९९
कडू ३१, ३२, १०३, १०४ ११३, २२०, २२३, २४२
८८
co
क
कडूया।

Page #400

विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमणिका ।
कन्नाली - सिद्धपुर [ ग्राम ] ७, १५, २६, ३४, १००, ११३
क( का ) न्यकुब्जपुर १४, ३३, १०९,११० कन्यकुब्जेश १३, १०७ कपर्दी [ भांडागारिक ]२०४, २१६, २१८, २१९, २२०, २२४, २३७ ५५, ६२, ६६, ६७,
कपर्दी [ अमात्य ]
कपर्दी [ सा० ] कपिल [ ब्रह्मर्षि ]
कपिलकोट [ ग्राम ]
करणमेरुप्रासाद करम्बावसति, -०वसही
करम्भचैत्य
६८, ७०, १९३, २०५
करोटक [ ग्राम ]
करौ
कर्ण, -०देव,-०नृपति, ०भूपति १, २, ३,
४, २०, २२, ५७, ८४, ८५, ८६, ८७, ८९, ९५, २०३, २०४, २३८ १२४, १८७, १९० ८९
कर्णादित्य [ राजकुमार ] कर्णावती [ नगरी ]
काञ्ची
काञ्चीपुरी [ नगरी ]
कातन्त्र [ व्याकरणग्रंथ ] १७६ | कादम्बिनी [ नदी ]
५६, ३०३ कान्ती - ०पुरी [ नगरी ]२७,

९१, २२२ ४०
१०१, १०३,
८४
१७४, २१६
१८७, १९० का( क ) न्यकुब्ज [ देश ] १४, ८१, ८२, १८५, २२०
८३, १०७
५१ | कान्हडदेव [ नृप ]
११५
२३९
२९२
६६ १५, ३३, ११२ ८४ १८७
२९३
कर्णमेरुप्रासाद
कर्णविहार कर्णाट [ देश ] ७५, ७७, ८५, ११८,
३२१
कल्याणकटक, - ०पुर [ नगर ] ८, २७, ७५, ८१, १०१
७०
८१
२०२
८, १०
५, २३, ९७
कविबान्ध [ बिरुद ]
काकरग्राम
काञ्चनबलानक
कान्हाक [ नृप ] कामदेव [ सा० ]
कामन्दकी [ शास्त्र ] कामरूप [ देश ] कामलता [ राजकुमारी ] कामलदेवी
कामसत्थ [ शास्त्र ] कामाक्षा,
-0
२१०, २२६ कामाख्या कार्तवीर्य
८३ ४४, ८८, ९९, १७०, १७१, १९५
कालम्बिणी [ नदी ] कालिङ्गिक
कर्मग्रन्थ [ शास्त्र ]
१६६ | कालुम्बिनी [ नदी ] कलहपञ्चानन [गज ] ३७, १९१, २३३ कालुम्भार [ वन ] कलि [ युग ] १८५ कलिकालसर्वज्ञ [ बिरुद ] ७९, १७९,
काशि |[ नगरी ] कासी
१८५, १९७, २२६
श्रीदेवी १५, ३३, ११२, १२२
११२
२०१
१२१
१२०
४१ ८२, २१८
१५, ५३, ६७, ६८, ११०, २२५, २२६

Page #401

कुमरु
३२२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः काश्मीर | [ देश] ११९, १७२, २२१,
२५०, २५२, २५३, २६१, कास्मीर
२२२
२६७, २६८, २६९, २७१, कीर [ देश] २१०, २२६
२७२, २७६, २७७, २८५, कीर्तपाल,-र्तिपाल [ राजकुमार ] ३, २१,
२९७, २९८, २९९, ३०१,
३०३, ३०४, ३०७ कीर्तिराज [नृप]
८४ कुमर [ माण्डलिक] कुङ्कण [ देश] ४०, ६६, ७४, ८४, कुमरगिरि
१८२ २२७, २४४
कुमरविहार | २०९, २७०, २७१, २७२ कुडङ्गेश्वर [ मन्दिर] १०, ११, ३१, ३२, कुमारविहार | १०३, १०४, २१६ कुमारग्राम
१७३ कुमर,-०ड | १, ३, ४, ५, ६, ७, ८,
कुमारपाल [नाणक] १०, ३१, १०३ कुमरपाल | ९, १०, ११, १५, १६,
कुमारपालेश्वर [ प्रासाद, चैत्य ] १०, ३१, कुमरप्पालु | १७, १९, २१, २२, २३,
१०३ कुमरवाल | २४, २५, २६, २७, २८,
कुरु [ देश]
१२०, ३०६ कुमारवाल ३०, ३१, ३२, ३३, ३४, ३५, ३६, ३७, ४२, ५०, कुशावर्त्त [ देश]
१२०, ३०६ कुमरनरिंद | ५३, ५४, ५६, ५७, ६२, कृतपुण्यक [ राजा]
१७५ कुमार,-०पाल ६४, ६६, ६८, ६९, ७०, कृष्णनृप
११९, १७५ कुमारपालदेव | ७४, ७६, ७७, ७८, ७९, | कृष्ण,-०देव,-०भट,-०भटदेव ३, १६, ८१, ९४, ९५, ९६, ९७,
२१, ३४, ३५, ९४, ११३, ९८, ९९, १००, १०१,
११४, ११९, २१८ १०३, १०४, १०५, ११०, कूटशैल
१२, १०७ १११, ११३, ११४, ११८, | केकेयी [राज्ञी ]
७४ ११९, १२०, १२३, १२४, केदार
२२३, २४२ १४५, १४६, १६९, १७६, कोटिक [गण]
३०६ १७९, १८१, १८२, १८४, कोडिसिला
२०३ १८६, १९०, १९१, १९२,
कोलम्ब [नगर] १०, ३०, ३१, १९३, १९४, १९६, २०६, | कोलम्बपत्तन ।
१०३ २०७, २०९, २१०, २११,
कोलम्बस्वामी [शिव] १०, १०३ २१३, २१४, २१५, २१६,
कोलापुर |
७, २७, १०० २१७, २२४, २२६, २२७, २३१, २३२, २३३, २३४,
कोल्लापुर २३६, २३८, २४०, २४२,
कौणिक [ नृप] २४३, २४४, २४५, २४९, | कौङ्कण [ देश ]१२१, १२२, २१०, २२६
WWW
७४

Page #402

२०
२१
विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमणिका ।
३२३ कौङ्कणदेशीय
१२१ -०रापति,-०राधिपति ३८, २१७ क्षेमराज [ नृप] १, ३, २०, २१, ८२, -०रेश,-०रेश्वर० [ नृप] ८४, ८५, ९४ | गूर्जरेन्द्रपुर [ नगर,-पाटन ]
२९९ गोमती [ दासी]
१८१ खस [देश]
गौर्जर खंभतित्थ [ नगर]
गौडदेश
१७३ खिल्लूरग्राम
१७३ | गौडदेशीय खेमकीर्ति [ गुरु]
२१२ खेमराअ [ नृप] २५२ | घण्टसिला
२०३ ग गग्ग २६९ | चंगदेव [सा०]
२५९ गजेन्द्रपदकुण्ड [ तीर्थ ] २०२ चच्च [सा०]
२५९, २६० गर्जनपुर [ नगर] १८१ चण्डप्रद्योत [ नृप]
५६ गङ्गा [ नदी] ७५, १८१, २४२, २५१ | चन्द्र [कुल, गच्छ] ३०१, ३०६ गङ्गातट [ प्रदेश] ११९, १७५ चन्द्रप्रभ
२०५ गण्डपति २२० | चन्द्रयश [ गणि] -
१७७ गिरिनयर [ तीर्थ ] २७३, २७४, २७६ | चन्द्रादित्य [ राजकुमार]
८३ गुज्जर [ देश] २५१, २६० | चन्द्रावती
२४० गुज्जरराउ [ गूर्जरराज]
चाचउ गुडहापुर
२३३ | चाचिग [व्यवहारी] ४३, ४४, ४५, गुणचन्द्र [गणि]
२९९
१७०, १७१, १७२ गुणचन्द्र [ सूरि] २०७ | चान्द्र [ व्याकरण]
९१, २२२ गुणसेणसूरी
चाउडा । [वंश]
८१, ८३ गुणसेनसूरि
३०६ चापोत्कट | गुलवेडं
२२० चामुण्डराज। [ नृप] ८४, २५१ गूर्जर,-०धरा । १, १०, २७, ३०,.
चामुण्डराय गूर्जरधरित्री,-०देश | ३४, ४७, ७१, ७४, | चामुण्डा [ देवी, गोत्र ] ४३, १७० गूर्जरात्रा
८१, ८२, १०१,
चारण [जाति] गूजर १०३, १९२, २१०, चालुक्कवइ (चालुक्यपति)
६८ २२६, २३२, २३३, चाहड [ मंत्री]
१९५, १९६ चाहड [ मंत्रीपुत्र ] २४४, ३००
३६, ९९
चाहड [ राजकुमार] ३७, २१९, २३३, गूर्जरराज,-०राधीश, १८, ३६, ३७,
२३४
२२१
२५८

Page #403

३२४
चाड [ सुभट ]
चाहिणि चाहिणिदेवी |
[ श्राविका ]
चाहुमान [ वंश ] चांगदेव
१९०
१७१, २२१
५, ११, १२,
- ० कूट, - गिरि, - ० शैल, १३, १४, २३ - ० नग, -०पुर ३२, ३८, ९६, १०५ १०६, १०७, १०९, ११०, ११७, २१५, २२१
चित्रकूटदुर्ग, - ० कूटनग,
चित्राङ्ग चित्राङ्गद
चूडामणि [ शास्त्र ]
चेदि [ देश ] चैत्रगच्छ
३२,
१०५, १०७, १०८, १०९ १७५
३०६
२१२
चालुक्य [ वंश ] ७६, ८१, ८३, ९१, ११४, ११६, १२२, १९०,
चोलुक्क
चौलुक्य
१९२, २०४, २१०, २१४,
२४२, २५१, ३०१, ३०७
३७, ५९, ७१,
११७, १२१,
१८०
चौलुक्यचक्रवर्ती चौलुक्या चौलुक्यराजेन्द्र
४३, ४४,
छड्डअ [ श्रेष्ठी ] छत्तसिला
छत्रशिला
छाडाक [ श्रेष्ठी ]

[ नृप ] ११, १३, १४,
१९१ | जम्बुद्वीप १२४, २५९ | जम्बुद्दीव जयकेशी [ नृप ]
जगझंपणु जगड [ श्रेष्ठ ] जम्बु | [ केवली ] जम्बू
२९२
५९, ६०, २०२, २०३,
२३८, २९५
२०४
ज
२५१
२०५
१७७, ३०५
क्षेत्र ]
जयचन्द्र [ नृप ]
जयता, -०क [ नृप ] जयन्त [ भिल्ल ]
जयन्तचन्द्र [ नृप ] जयतिलक [ मुनि ] जयनाम [ राजकुमार ]
जयपुर [ नगर ]
जसभद्द [ नृप ] जसमित्र
जयसिंह जयसिंघदेव [ नृप ] जयसिंहदेव जयसिंहमेरु [ प्रासाद ] जलवीर्य
जसवर्म्मा [ नृप ]
जाङ्गल [ देश ]
जबलपुर जाबालिपुरीय
८५, १७८
१८१, १८२
१७८, १७९
२४१, २४२
३८
२१२
३३, ११२ १५, ३३, १११, ११२,
१७८
जालन्धर
जालन्धर [ देश ] जाल्योधर |
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
२५०, ३०७

३, २०, ८६, ८८, ८९, ९४, १७८, १७९ २४२, २५२, २६१
१६, ३४, ११४ २०१
२५४, २५६, २५७
२०२
४, ९५
२१०
२१७
२४०
जैत्रचन्द्र
जैनेन्द्र [ व्याकरण ]
जेसल [ वाणिज्य ]
ज्ञानचन्द्र [ मुनि ]
जांबाक [ वणिक् ]
जीर्णप्राकार ( जीर्णदुर्ग ) [ स्थान ]
११९, २१०, २२६,
२४१
८२
६०,
२०५, २३८
२२६, २२७
९०
२४१, २३८
२१२

Page #404

विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमणिका ।
३२५
झ
WW
३०२
२६९
१७५
झोलिकाविहार ५८, २०४, २३८ | दक्षिण [ देश]
११८ दड्डक्क [ राजकुमार]
८३ ठाणय
दत्त [ नृप]
२०२ ठाणयपगरण [ग्रन्थ]
२५८ | दधिस्थलिक | ४, ५, २१, २२, २३,
दधिस्थली | [ग्राम] ९४, ९५, ९६ डाहलदेश
५७ | दधिस्थलिका डाहलदेशीय २०२, २३२, २३८ | दधिस्थलीका डांगुरिक | [ ग्राम] ६, २२४, ९८ | दयावर्द्धन [गुरु]
२१२ डांगुरिका |
दशपुर [ देश] ११, ३३, १०४, १०५ डिंडुयाणय [पुर] २५६ | दशरथ [ नृप]
७४, २३७ दशार्ण [ देश]
१२०, ३०६ तारणदुर्ग २४५ दसारमंडव
२७४ तिलङ्ग [ देश] ११८, १७८, २४२ दाशार्ह तिविहार [ चैत्य] २७० दीप (ढिल्ली ?) [नगरी]
२१० तिहुणविहार [ चैत्य]
| दीपक [ द्विज] तिहुयणपाल [ नृप] २४२, २५२ | दुद्धिलिका [ग्राम]
९५ तिहुणसिंह
२२७, २२०, २२४ दुर्लभराज | [ नृप] ८४, २५२ तुम्बवन
३०५ | दुल्लहराअ तुरुष्क [जाति]
देवकी
१३३ त्रिपुरा
१७५ | देवसूरि त्रिपुरुष [जटाधारी]
| देवाचार्य
२९८ त्रिपुरुष [ प्रासाद]
४, ९५ देवचन्द्र
४३, ४४, ५४, त्रिपुरुषमठ
१७०, १८९, २२१, त्रिभुवन,०-देव,-०पाल ३, २१, २२ |
| देवचन्द्राचार्य | २३३, २३९, २४०, ३०६ -०पालदेव [ नृप] ७२, ७६, ९४,
| देवेन्द्रसूरि
१७३, १७४ ९५, १२३, १७९, २१४ | देवप्पसाय
२५२ त्रिभुवनपालविहार
१९४ |
| देवपत्तन [ नगर] १, ४८, ८६, १७७, त्रिभुवनस्वामिनी २२२, २४१
२१९, २२३ त्रिषष्टिचरित
५०, १२४] | देवपाल [ राजकुमार]
९४ त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित | [ ग्रन्थ ] १८१ | देवप्रसाद [ राजकुमार] ३, २१
देवभद्र [गणि]
२१२
१२३
४२, २३५ | देवचन्द्रसूरि

Page #405

३२६
न
२४० २०१
२५१
७५
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः देवबोध [ योगी]
७१ देवबोधि [ द्विज]
१७६ | नडूल [ग्राम] देवलपाटक [ ग्राम]
२१३ / नमि [विद्याधर] द्वारिका ११९, २२३ नमीश्वर [जिन]
२०२ द्वयाश्रय [महाकाव्य]
नरवर्म [ नृप]
२३७ नरवीर [ सार्थवाह]
१७८ धण
| नर्मदादेवी
१९४ धणमित्त २०२ | नर्मदातट [ प्रदेश]
१७५ धनद
नर्मदामहातीर्थ
६४ धनदेव [ श्रेष्ठी ] १७२ नल [ नृप]
१७५, ३०३ धनेश्वर,-०सूरि २, ८६, ८७, २१ | नवद्वीपक [ देश]
१५, ३३ धन्धुक
४३, ५८ | नवनन्द [ नृप] धन्धुकपुर | [ नगर] २२१, २३८, २५८ | नहुष । [ नृप] ५२, १८६, २६७ धन्धूकापुर
नघुष धन्धुक्क
नंदीसूरि
२०२ धन्धुक्कक
नागकुमार [ नृप]
११२, ११३ धरणिग २१५, २२१, २४६ | नागज्जुण [ भिक्खु]
२७६ धम्मवियड २०२ नागद्रह
२२३ धर्मदेव [मुनि]
२१२ नागपुर [ नगर] ६८,७०, १७२ धर्मशेखर [ सूरि]
२१२ नागश्रेष्ठी धवलक्क २१९, २२०, २२१ नागहत्थि [ गुरु ]
२७५ धवलगृह २३७ नागार्जुन [भिक्षु]
२०१ धवलार्जुन २२९ नागेन्द्रपत्तन [ नगर]
११२ धाङ्गा २४६, २४७
५२, १८६, २६७ धारा
२२३ नाभाग धारावर्ष २४० नाभि [कुलकर]
८१ धारिणी [राज्ञी] १७९ नाभेय [जिन]
५८, ६० धारू [श्रेष्ठिनी] २०५ नामलदेवी
२१७, २१८ धुन्धुक १७०, २०४ | नायक [कर्मकार]
७५, ७६ धुन्धुक्कक
नारद
१११, २०० धुन्धुकपुर
नेमि,-०चैत्य,-०जिण, २, ३, ८७, ८८,
-०नाथ,-०नाह ८९, २०१, २०२,
२०४
6 dW

Page #406

२०२
११९ २३२
२२३
विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमणिका ।
३२७ -०भवन २०५, २४८, २५७, | परमार [ वंश]
८४ २५८, २६९, २७३, | परमार्हत [ बिरुद] १६९, २०६, २९७, २७६, २७७
३०३, ३०७ नृपसिंह
२३६ परशुराम [ विप्र] नेमि [ सा०]
२५८ परशुराम [ श्रेष्ठिपुत्र ] ३, ८८, ८९ नेमिनाग
२८१, २९९ पराशर [ ऋषि ] ४६, १२५, १७४, २२२
पर्वत [ देश] ११९, १७५, २१९ पइट्ठाण [नगर] २७७ पल्लिका ।
२३४ पउमनाहतित्थ
पल्ली पउन्तार २१९ पल्लीकोट [नगर]
१९२ पाउन्तार २३४ पंगुराज [ बिरुद]
१८१ पज्जुन्नकूड
२०३
पंचनद [ देश] पज्जुन्नसूरि
२५७, २५८ | पंचशैल पतीयाणा [ ग्राम]
पंचासर,-०ग्राम
८१, ८२ पत्तन [ अणहिल्लपुरपत्तन] २, ४, ५, १५, | पाटक [नगर ] १६, २१, २२, २३, ३४, ४१, पाटलापद्रक [ नगर]
९८ ४३, ४८, ५२, ५४, ६३, ७०, पाटलीपुत्र [ नगर] १५, ३३, १११ ८२, ८३, ८४, ८६, ९३, ९५,
पाणिनि [ वैयाकरण] ९१, २२२ ९६, ११३, ११७, १२०, १२१,
पाण्डव [ नृप]
१७५, २०१ १२२, १२४, १२७, १३१, पाण्डु [ नृप]
३०२ १७०, १७४, १७५, १७६, | पाण्डुर [ द्विज]
३०२ १८२, १९०, १९२, १९३, | पादलिप्तपुर
१९२ १९४, १९५, १९६, २१४, पादलिप्ताचार्य
२०१ २१५, २१७, २२१, २२३,
पामारनरिंद २२९, २३४, २३९, २४०, | पालित | [ सूरि] २७५, २७६, २७७ २४१, ३०४
पालित्तय पद्मचन्द्र [ मुनि] २१२ पालित्ताण
२७७ पद्मनाभ [जिन] १७९, २०१, २०२ पालीपुर
२३४ पद्मनृप
११९ पाहिणि | ४१, ४३, ४४, २२१ पद्मपुर [ नगर]
पाहिणी | [ श्राविका] पद्मावती [ राज्ञी, माता] ११९, १३२ | पार्श्व,-०चैत्य-०नाथ ६३, ७२, ८२ पद्मी [ श्राविका]
| पास,-०जिण १३७, १९४, २४८, परमश्रावक [बिरुद]
२६९, २७१

Page #407

१०८
७७
२४
३२८
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः पाञ्चाल [ देश]
१२० | बर्करी,-०करी [गणिका] १३, १४, पुण्डरीक
२०१ पुन्नतल [गच्छ]
२५४ | बर्बर,-०वरक [भिल्ल] ३, ८९ पुरिमतालपुर
१९७ बलचंड पुष्प [ नृप]
बलभद्र
२०१ पूर्णतल्ल [गच्छ]
बलवीर्य
२०१ पूर्णिमापक्षीय
२४४ | बलि [ नृप] पेटालपद्र [ नगर] ६, २४ | बहुडी [मुद्रा ]
२३७ प्रजापति
| बंबेर ।
१९५, २३४ प्रतापमल्ल [ राजवंशीय ]२०४, २०७४, २१८ बंबेरानगर प्रतिष्ठानपुर [ नगर] १०, १०३ बारवई [नगरी]
२७४ प्रद्युम्न [ राजकुमार]
२०१ बालचण्ड,-०चन्द्र [ चर्मकार] १५, ३३ प्रद्युम्नसूरि
बालचन्द्र [ सूरि] ११३, २०७, २४०, प्रभव [ पूर्वधर] ३०५
२४३, २४४ प्रभास,-०तीर्थ [ पत्तन] ४, २१, ८६, बाहड,-०देव [मंत्री] ९९, १९२, १९३, ९५, २२५
१९५, २०७, २२७, प्रमिला [ राजकुमारी]
११३
२५३, २६९, २७७ प्रह्लाद २४४ | बाहडपुर
१९३, १९४ प्रह्लादन [ नृप] २०४ बाहुबलि
२०१ प्रह्लादनपुर [ नगर]
२०४ बाहुलोड [ नगर] ८५, ९२, ९३ प्राग्वाटान्वय
२०५, २९९ | बीज [ राजकुमार] प्रीमलदेवी
बुद्धिल्लिकाघट्ट [ पार्वतीयस्थान] २२ प्रेमलदेविका | [ राजकुमारी ] ३, १६ | बृहस्पति [गण्ड]
४८ प्रेमलदेवी
२१, ३४, ९४ | बृहस्पति [ विप्र] १३१, १३४ पेढाल
१३३ | बोसरि,-०सिरि-०पटी [ विप्र ] ५, ६, ११,
२३, २४, ३२, ९६, ९७, फूलहड [ गोप]
९८, १०४ ब ब्रह्मकवि
१८५ बकुलदेवी [ गणिका]
ब्रह्मा
१२२, १२३, २२२ बछिरापुर |
ब्रह्मेन्द्र
२०२ बछेर
ब्राह्मणवाहक [ देश]
११९ बप्पभटि,-०हट्ट,-०हट्टि [ सूरि] ६, ९९ |
८३
२

Page #408

विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमणिका ।
३२९ भोपलादेवी
२२४ भगवद्गीता [ ग्रन्थ] .
१३९ भद्र [वादी] १४ मण्डिक [ नृप]
१७५ भद्रबाहु,-०स्वामी [ चतुर्दशपूर्वधर] २००, मथुरा [ नगरी]
२२३ २०१, २०२ | मदनपाल [ राजवंशीय] २, ८६, ८७ भद्रिलपुर [ नगर]
मधुर
२७ भद्रेश्वरसूरि
२, ३, ८७, ८८ | मध्यमा,-०पुरी ११, १२, १०५, १०७ भरत [चक्रवर्ती ] ५२, ६३, १८६, | मन्नखेड [ नगर]
२७७ १९४, १९७, २०१, २६७ मम्माणी,-०यखनी ६३, १९४ भरह
२३१, २८०, २८१ | मयणल्लदेवी,-०ल्लादेवी [ राज्ञी] ८५, ८६, भरतक्षेत्र
१७९
८९, ९२, ९३, २४२ भरतेश्वर। २०१, २०२, २०३ मरु
९, २९, ९९, १०२ भरहेसर | [चक्रवर्ती ]
मरुदेश भरुयच्छ [ नगर]
मरुमण्डल भंभेरी
२१०, २२६
| मरुदेवा,-०देवि ८१, २०१, २१९ भारत [ देश] | मरुदेशीय
२६ भारती [ बिरुद]
६८, २०२
मलयिगिर [ सूरि] १७३, १७४ भारह [ देश]
२५०
| मल्लिकार्जुन [ नृप] ४०, १२१, १२२, भीम,-देव,-नरिंद [ नृप] १, २, ४, ५,
२२७, २२८, २२९ २०, ८४, ८५, १८८, २२८, २५२
| मल्लिनाट,-०थ [ जनपद] १०, ३० भुवनादित्य [ राजकुमार]
महणल्लदेवी भुवनेन्दुगुरु [ मुनि] २१२ | महागिरि [ पूर्वधर]
३०५ भूतानन्द [ योगी]
महादेव
१३१, १३२ भूयराज,-०जा
८१, ८३
महापुरी [ नगरी] भृगुकच्छ | [नगर ] ४१, ६३, ६५, १९५ | महाभारत [ ग्रंथ] १२७, १३८, १७२ भृगुपुर २२८, २३१, २३२ | महाराष्ट्र [ देश]
११८, ३०६ भृगुप [ नृप]
२३१ महालक्ष्मी
८, २७, १०१ भैरवानन्द [ योगी] १७५, २१९ | महावीर [ सर्वज्ञ ]१, ८०, ९०, ९३, २४८ भोजराज [ नृप]
८४, २३५ | महावीरचरित [ग्रन्थ]
१८९ भोपलदेवी,-०ल्लदेवी [राज्ञी] ३, ४, ५, | महितट,-०हीतट [ प्रदेश ] १६, ३४, ११३
११, २१, ३२, ९५, महिपाल,-०हीपाल [ नृप] १६, ३४, ९६, १०४
११४, १८८
३०५

Page #409

२९९
६८
१२०
४३
२१२
२०२
my
.
३३०
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः महीपाल [ राजकुमार] ३, २१, ७०, ९४ / महेता [ ग्राम ]
२२४ महूअक [ नगर] २०५ | मेरु [गिरि]
८, १३, १०१ महेन्द्र [ मुनि]
मोडवासक | [ग्राम] २१, ९४ महेश्वर
१३२, १३३, २२३ | मोहडवासक | मंडवगढ [ नगर]
मोढकुल
२५९ मागध [ देश, जन]
मोढज्ञातीय
१७४ मानदेव [ सूरि]
२९८ मोढवसति माणिक्यसूरि
मोढवसहिका
१७० माणिभद्र
मोढवासक [ग्राम] माण्डव्य [ ऋषि]
१२९ मोढवंश मारव [ देश]
२१०, २२६ मोढवंशीय मालव,-०क | [ देश] ४, २२, ४२, ८४, मालवमंडल | ९५, १२४, १७८, १९२, | | यमुना [ नदी]
१८१ |२१०, २२६, २३७, २३८, यशश्चन्द्र [गणि] ४३, ६५, १२५, १९५, २४१, ३०६
२२१, २३९ मालविक [ राजा]
२४१ यशोधन [ ग्राम] मालवीय
१९२, २३७ यशोभद्रसूरि १७८, १७९, २१२, माहन [गोत्र] १९८
२४२, ३०६ मुनिचन्द्र [ सूरि]
२९८ यशोवर्मा [ नृप] __ २२, ९५ मुनिरत्नगणि [ मुनि]
याज्ञवल्क्यस्मृति [ग्रन्थ] १५१ मुनिशेखर [ मुनि ]
२१२ युगादिदेव
८९, ११२, १९३, मुनिसुव्रत,-०चैत्य,-जिन ७, १००, २२८
२१९, २४० मुञ्ज [ नृप] ८४, २३५ युधिष्ठिर
१२६, १४२ मुञ्जाल [ मंत्री]
यूकावसति,-०विहार
१८५ मूलभूपति,-०राअ,-राज [ नृप] ८३, ८४, योगराज [ नृप]
९१, १७६, १८७, २५१, ३०७ योगशास्त्र [ ग्रन्थ ] ५०, ५३, १७०, मूलराजवंशीय
७७
१८१, १८७ मूषकविहार ५१ | योगिनी [ देश]
२२६ मेघघोष [ राजा]
२०२ मेडतक [ देश]
१९२ रघु [ नृप] ५२, १८६, २६७ मेदपाट | [देश] १७८, २१०, २२६ रत्नपाल [ राजवंशीय] १६, ३४, ११४ मेवाड
रत्नसागरसूरि
२१२
८२

Page #410

८, १०१
राकाङ्क
९४
विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमणिका ।
३३१ रत्नसिंह [ मुनि]
रैवताचल २०२, २०५, २४५, २५७, रत्नाकरसूरि २१२ | रैवतकाचल
२७३, २७६ रत्नादित्य [ राजकुमार]
रैवतदेवता रयणपुर [ नगर]
२५४ राइम २७४, २७५ लक्षराज [ नृप]
७७ रम्भा
लक्ष्मण
१, ८५ राका [गच्छ]
७३, ७४ | | लक्ष्मीश्री [ साध्वी ]
२४, ९८ लाखाक [नृप]
८४ राघव,-०पिता
१, ८५, १७५
लाट | [ देश] ५, २३, ६६, ९६, २१०, राज [ राजकुमार]
८३ | लाड|
२२६, २२८, ३०० राजगृह [ नगरी] १५, ३३, १११, १५५ | लीलादेवी [ राजकुमारी]
८३ राजघरट्ट [ बिरुद] १९६, २३४ | लीलू [ राजकुमारी ] राजपाटक
२१५
व राजपितामह [ बिरुद] ६४, १२३, १९५ वइजलि
२४६, २४७ राजपुत्रवाटक
२४६
वउलदेवी [गणिका] राजविहार
९३, ९४
व(च)उलिग [ महामात्र] राणिग [ नृप]
२७७ वज्र [शाखा]
३०१, ३०६ वज्रसूरि
३०५ रामचन्द्र [ नृप] | ११, ३३, १०५, ११८
वज्रसेन [ मुनि]
२१२ रामचन्द्र [ मुनि] ६७, १०५, २०७,
वज्रस्वामी [ पूर्वधारी] २०१, २०२ २४१, २४३, २४४ रामचन्द्र [चारण]
वटपद्र १३४
२५, ९९, २३९ रामदेवप्रशस्ति
वटपद्रक | [नगर] रामसैन्य [नगर]
वढियार [ देश] रायमइय
वनराज [ नृप] रायविहार [चैत्य] २६१ वर्द्धमान [जिन]
१९२ रावण [ नृप]
१७५ | वर्धमान [गणि]
२९९ राष्ट्र
२१० वर्धमानपुर रिसह,-०नाथ २४८, २६९, २७७ वल्लभराज,-०हराअ [ नृप] ८४, २५१ १३३ वसुदेव
१३३, २७४ रुद्रमहालय [प्रासाद]
वशिष्ठ [ऋषि]
१२९ रेवय [पर्वत ] २, ५९, ८७, ८९,
वागड [ देश]
२५४ रैवत,-०क | १७३, १७४, १९२, १९३,
८४ ३७
av
८२
२४८

Page #411

३३२
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः वाग्भट,-०भट्ट,-०देव [ महामात्य ] ३६, | विमलाचल [शत्रुञ्जय ] ५७, ६०, ६१, ६२, ६३, ६६, विश्वमल्ल [गज]
२३४ ७१, ७२, १९४, २०५, २२०,
विश्वामित्र [ऋषि] ४६, १२५, १७४, २२८, २३८
२२२ वाग्भटपुर ६३, ७२ विश्वेश्वर [कवि]
६७, ६८ वाघरा [ग्राम]
२१७, २२० | विष्णु ८, १०१, १३२, १३३, १३५ वाणारसी [ नगरी] ३३, ३८, १८१,
१८५, १८८, २२०, २२५, २२७
२२३, २२६ | वीतभय,-०पत्तन,-०पुर ५६, १५५, वामस्थली | [ नगरी] २, ८७, ८९
१८९, ३०३ वामस्थली
वीतरागस्तव [स्तोत्र-ग्रन्थ ] १८१ वामराशि [ विप्र]
५३, १९७ वीर [जिण]
१८४, २५० वामराशिभरडक
१८७
वीसल,-०देव [ नृप] ६८, ७०, २३३, वायडकुल २६९
२३४, २४० वायडीय [ मंदिर]
वुद्धल्लिका [ स्थान] वाराणसी [ नगरी]
११९ वृद्धभोज [ नृप]
२३७ वाराहगुप्तक
१४, १०९ वृषभ [ जिन]
१३५ विक्कमराय
|१०, ११, २५, |
वैभारपर्वत,-०गिरि १५, ३३, १११ विक्रम,-०नृप,-०मादित्य, ३२, ४६, ५३,
वैरसिंह -०मार्क । १०४, १३० व्याघ्र [ भरटक]
१९० विग्रह,-०राज [ नृप] ६९, ७०
व्याघ्रराज [ सेवक]
१९० विचारचतुर्मुख [बिरुद]
व्यास [ ऋषि]
१२९, २३५ विजयचन्द्र [ मुनि]
२१२ विजयपाल [ नृप] १६, ३४, ११३
शकुनिका
६१, ६३, १९५ विजयसिंहसूरि
| शकुनिकाविहार विजया [ राज्ञी ]
८५ शकुनीचैत्य विदेह [ क्षेत्र]
शक्रावतार [ तीर्थ ]
११२ विद्याप्राभृत [ ग्रन्थ-विभाग] २०१, २०२
शतानन्द [ नृप]
१७९ विनमि
२०१
शत्रुञ्जय [ तीर्थ ] ४८, ५६, ५८, ५९, विनीता [ नगरी]
१९७
६०, ६१, ६२, ६३, ८९, १३१, विन्ध्य [गिरि] ३५, ११८, १२३,
१९२, १९३, २००, २०१, विन्ध्याचल
३०१
२०४, २१९ विमलवाहण [ नृप] २०२ | शत्रुञ्जयकल्प [ग्रन्थ]
२०१
२९८
१२०

...

Page #412

विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमणिका ।
शम्भलीश [ नृप ] १३, १४, १०१, १०८,
१०९
४९
३०५
३०७
९१, २२२
शम्भु शय्यंभव [ पूर्वधर] शलाकापुरुषचरित [ ग्रन्थ ]
शाकटायन [ व्याकरण ] शाकम्भरी [ देश ]
शान्तिचरित [ ग्रन्थ ] शान्ति, - ०चैत्य, -०नाथ
शिवपुराण [ ग्रन्थ ]
शिवा
शाम्ब [ राजकुमार ] शान्तिपर्व [ ग्रन्थ- अध्याय ]
शालिभद्र [ श्रेष्ठी ]
शिव
शीलगुणसूरि
शुभकेशी [ मुनि ] शुक [ मुनि ] शैवेयजिन
शङ्कर
श्यामल [ महामात्र ]
श्रावकप्रज्ञप्ति [ ग्रन्थ ]
श्रीकान्त [ नृप ] श्रीदेवी
श्रीपर्वत [ देश ]
श्रीपाल [ कवि ]
श्रीमाल [ वंश ] श्रीमाली [ वणिक् ] श्रेणिक [ नृप ] श्वेताम्बर
६९,
१९०, १९१,
२३३, २४० ३०६
११, ३३, १०४,
२०१, २४०

सउराङ्क [ कुलाल ]
१९२
सगर [ चक्रवर्ती ]
२०१
सज्जन [ कुलाल ] ५,२३, २१५, २२० सज्जन [ दंडनायक ] २, ३, ११, ३२, ८७, ८८, ८९, १०४ १३३ सत्तुंजय [ महातीर्थ ] २७३, २७६, २७७ संतिजिणचरित्त [ ग्रन्थ ]
सत्यकी [ रुद्रमाता ]
२५८
२०१ १२७ सपादलक्षीय
१११
१३९
१३२
१८८
८२
८५
१२९
५९
१३९
१९१
१९८
११२
८२, २९९
१७५
२०४, २९९
९९
२२०
१७५, १८४, २३१ २१५, २२२, २३५
संतिनाह
२४७
७०, ११९,
सपादलक्ष [ देश ] ५१, ६८, १९०, १९५, २१०, २२६, २३३ ३६, ३७ संप |[ नृप ] ५०, २७१, ३०५, ३०७ सम्प्रति
संभूत [ पूर्वधर]
समर [ नृप ]
समुद्दविजय
०देव
समुद्र, ०
सर्वार्थ, - ० योगी, ०
- ० सिद्धि
स
.० - सिद्ध,
सरस्वती
सव्वदेव [ श्रेष्ठी ]
[ राजकुमार ] संबदेव [ श्रेष्ठी ]
३३३

३०५
१९२, १९३
२७४
२३०
७, ८, १००, १०१
६८, २२५
२६९
२७६
२६९
६०
११७
२३६
६९
संसुर [ नृप ] सागर [ वंश ]
सागरचन्द्र
साजण
सामन्तसिंह [ नृप ] ८३, २४४ सामन्तमण्डलीसत्रागार [ बिरुद ] १९६ ३७, ३८, १९१
सामल [ महामात्र ]

Page #413

२४६ १२०
३३४
कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः सिद्धचक्रवर्ती २१४ | सुप्रतिबुद्ध [ पूर्वधर]
३०५ सिन्धु [ देश, नदी] ३५, ११९, १२३, | सुमत
७३, ७४, २४४ १५५, २५१, ३०६ | सुमति | [ सूरि] सिद्धपाल,-०वाल [कवि] २०४, २७७, | सुमंगल
२०२ २९५, २९९ | सुरसेण [ नृप]
२०२ सिद्धनरेन्द्र०नरेश्वर,-०नृप, ३, ४, ५, | सुरह
| २, ५४, ६०, -०भूप,-०भूपति [ बिरुद]] ७, ११, सुराष्ट्र,-०ष्ट्रा-०ष्ट्रामण्डल | ८७, ११९, सिद्धभूपाल,-भूभृत्- १५, २१, सुराष्ट्रादेश
१९३, २२६, ०भूभ,-बर्बरक, २२, २५
२७३, २७६, २७७ -०राज
३४, ३६, | सुव्रत,-०स्वामि,-जिन ६४, ६६, १९४, सिद्धराजेन्द्र,-०राट,-सिद्धराय | ५३, ८९,
१९५ सिद्धाधिप । ९०, ९१, | सुस्थित [ पूर्वधर]
३०५ ९२, ९३, ९५, ९९, १००, सुहागदेवी ११३, १७४, २१४, २१८, सूरसेन २२२, २२३, २३३, २६० सूरिदुप्पसह [ मुनि]
२०२ सिद्धपुर | [ नगर] ९३, २२१, २२३ | सेणिय [ नृप]
२५० सिद्धिपुर। २६१ सेतुबन्ध
११८ सिद्धेश्वर
७, २६, १०० | सेरीसकग्राम सिद्धविहार [ चैत्य]
२६१ सेवडहेमड सिद्धसेन | ११, ३१, १०४, | सैन्धव [ देश]
२१०, २२६ सिद्धसेनदिवाकर | [ सूरि] २१६ | सैन्धवा,-०देवी
६५, १९५ सिद्धहेम,-०चन्द्र,- ३, २१, ९०, ९१, सैरन्ध्र [ राजी]
१८८ ०वागरण [ ग्रन्थ ] २२२, २६१ सोमचंद्र [ मुनि]
२६० सिरिदत्त [गुरु] २५४, २५५, २५६ सोमनाथ। १, ४, २१, ३०, ४६, ४८, सिरिप्पभ [ आर्य]
२०२ सोमेश |४९, ५२, ६७, ८५, ८६, ९२, सिरिमाल [वंश] २६८, २८१ | सोमेश्वर | ९३, ९५, १३०, १३१, १३४, सिरिवाल
२८१
२१९, २२०, २४२ सीता [ राज्ञी] ८, १०१, २३७ सोमपत्तन (प्रभासपत्तन) १३१ सीमन्धरस्वामी
सोमदेव [ मुनि]
१७२ सीलण
२४५, २४६ / सोमप्पह,-०प्रभ, २६७, २७७, २८५, सिन्धु [ नदी-देश]
३५, ११९ ___-०प्रभाचार्य [ सूरि] २९२, २९७, सुकोशल [ महर्षि ]
२९८
०
१७४
७४
११०

.

Page #414

विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमणिका ।
सोमादित्य [ राजकुमार ]
८३
सोल, -०क [ गन्धर्वराट् ] ३८, ३९, ४०,
सोलाक
११६, १९६
सोला [ मंत्रीपुत्र ] सौराष्ट्र [देश ]
सौराष्ट्रक
सौराष्ट्रदेशीय
सौवीर [ देश ] स्तम्भतीर्थ [ नगर ]
हनूमान
हम्मीर [ नृप ]
हर
स्थानक [ ग्रन्थ ] स्थानकवृत्ति [ ग्रन्थ- वृत्ति ] स्थूलभद्र [ पूर्व ] स्थूलभद्रचरित्र [ ग्रंथ ]
ह
६,
९८, ११७,
हरिश्चन्द्र
हस्तिनापुर
हंस [ वणिक् ]
हिमाचल [ पर्वत ]
हिरण्यगर्भ
हेमकुमारचरित्र [ ग्रन्थ ] हेमकुम्भ [ मुनि ]

९९
२१०, २३७, ३०० हेमगुरु
२०५ | हेमचंद १९२ | हेमचंद्र
११९, १५५ | हेमचन्द्रप्रभु हेमचन्द्राचार्य
१७,२४, ५२,
१७२, १८५,
२३९
३०६
३०६
३०५
१७४
हेमखड [ स्थान ] हेमगर्ता [ स्थान ]
हेमडसेवड
१८८
६८, २२५
१३३, १३५, २२२
२९९
२२३
२०५
११९
१३५
२९९
२१२
२०८
७८
५३, १८७
३, ६, २१, २४, ३९, ४०, ४३, ४५, ४८, ४९, ५०, ५१, ५२, ५४, ५५, ५६, ५७, ५८, ६४, ६५, ६७,
७४, ७६, ७७, ७८, ७९, ८०, ८१, ९०, ९१, ९२,
१३५,
९४, ९९, ११७, १२४, १२५, १३०, १३१, १३४ १३८, १७०, १७२, १७४, १७६, १७७, १७९, १८०, १८४, १८५, १८९, १९४, १९५, १९७, १९९, २००, २०४, २०५, २०६, २०७, २०८, २०९, २१०, २१२, २१५, २१७, २१९, २२०, २२२, २२३, २२४,
२२५,
२२६,
२२८, २३१,
२३३,
२३५, २३६, २३८,
२३९, २४०,
२४१, २४२,
२४४, २४५,
२४९,
२५०, २६१, २६७, २७१,
२६०,
२७२, २७३, २७६, २७७, २८५, २९२, २९४, २९५,
२९८, २९९, ३०१, ३०६, ३०७ हेमव्याकरण [ ग्रन्थ ] ९१
हेमसूरि
माचार्य
३३५

Page #415

[ ३ ] तृतीयं परिशिष्टम् कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहान्तर्गतानां देश्यपद्यानामकाराद्यनुक्रमणिका ।
पद्यांश:
अम्हे थोडा रिउ घणा
अंबडू हूंतइ वाणिअउ
इक्क फुल्लह माटि
इक्क फूलह माटि
इह पाली माट
इक्क फुल्लह माटि
एक्कह पाली माटि एह न होइ धर धार
काहू मनि विभंतडी
कुमरपाल म चिंति
कुमरड कुमरविहार एता
कुमारपाल मत चिंत करि
गड फुट्ट वेयण गई
गया जि साजण साथि चूयहलं परिपक्कं विहलिय जड़ जिप्पड़ ता मंडलीय जंगलउरु जडहारु जगिउ
धांगा दोसु न वइजल्या

पत्रम्
१९१
२२७
२०५
५८
२३४
२३८
१९
६८
१३४
१९
२०९
१९१
७०
६९
६९
६९
२३४
२४७.

Page #416

देश्यपद्यानामकाराद्यनुक्रमणिका ।
निवसइ हंसी कमलि
पीऊण पाणियं सरवरम्मि
पूट्ठाउट्ठहिं फेरु फिर बाई काम न होइ
महिवीढह सचराचरह लाछि वाणि मुहकाणि साहसि जूतउं हलि वहइ
हेम तुहारा कर मरउं म तुहाला कर मरउं मसूर मू करि किसिउं

२२०
८१
६९
१८
२४३
२०६, २०५
१९१
२०६, २२५
५४ १७७
३३७

Page #417

[ ४ ]
चतुर्थं परिशिष्टम् कुमारपालप्रबोधप्रबन्धान्तर्गतानां जीवव्यवस्थापनाषट्त्रिंशिकानामकाराद्यनुक्रमणिका ।
पेद्याङ्कः
३३८
३५८
13
३४८
9
३४४
36 ३७१
18 ३५३
5
३४०
20
३५५
29
३६४
34 ३६९
2
३३७
31
३६५
4
३३९
21 ३५६
22 ३५७
16 ३५१
24 ३५९
1. आंग्ललिप्यां जीवव्यवस्थापनाषट्त्रिंशिकानां पद्याङ्काः पाण्डुलिप्यां च कुमारपालप्रबोधप्रबन्धान्तर्गतानां
उद्धरणपद्यानां पद्याङ्काः सन्ति ।
पद्यांश: अक्खयमणंतमउलं अत्थस्स ऊहबुद्धी अस्थि ति निव्वियप्पा
अणिदियगुणं जीवं
अणुमाणुसिद्धं अमओ अ होइ जीवो
अविणासी खलु जीवो
आयाणे परिभोगे
एवं अहिं
एवं चउग्गईए परिब्भमंतस्स
कालो जहा अणाई
किं पुव्वयरं कम्मं
गयणं जहा अरूवी
चित्तं वेयण सन्ना
चित्तं तिकालविसयं
छउमत्थअणुवलंभा जम्हा चित्ताइया

3
23

पत्रम्
१५६
१५८
१५७
१५७
१५९
१५८
१५७
१५८
१५८
१५९
१५६
१५९
१५७
१५८
१५८
१५७
१५८

Page #418

जीवव्यवस्थापनाषट्त्रिंशिकानामकाराद्यनुक्रमणिका ।
जह असंभवा कुक्कुडि जह आहारो भुत्तो
जह कणगस्स उ कीरंति
जो चिंतइ सरीरे नत्थि
जीवस्स एस धम्मो जो
जीवस्स य कम्मस्स य
जीवो अणाइनिहणो
देहिंदियाइरित्तो आया देहिंदियाइरित्ते आया ननु इंदियाइ उवलद्धि
पच्चक्खं गहगहिओ
पाणिदया तवनियमा
मिच्छा भवेउ सव्वत्था मुत्तो अणिदियत्तो
लोइआ वेइआ चेव
लोए अच्छिज्ज अलिज्जो
लोए वे सम
संकोअ-विकोएहि य सिद्धं जीवस्स अत्थितं

32 ३६६
28
३६३
33
३६८
10 ३४५
11 ३४६
30 ३६५
1
३३६
6
३४१
7
३४२
8
३४३
35 ३७०
15
३५०
14 ३४९
17 ३५२
25 ३६०
26 ३६१
27 ३६२
19
३५४
12
३४७

३३९
१५९
१५८
१५९
१५७
१५७
१५८
१५६
१५७
१५७
१५७
१५९
१५७
१५७
१५८
१५८
१५८
१५८
१५८
१५७

Page #419

[५] पञ्चमं परिशिष्टम् चतुरशीतिप्रबन्धान्तर्गतप्रबन्धानाम्
अकाराद्यनुक्रमणिका ।
पद्यांशः
पत्रम्
س
२४३
ه م له س
२२७
अजयपालप्रबन्धः कुमारपालदेवप्रबन्धः कुमारपालनिवारितमृतधनाहरणवर्णनम् कुमारपालकृतायास्तीर्थयात्रायावर्णनम् कुङ्कणविजेतृभट-अम्बडवृत्तम् तारणगढप्रासादरक्षणप्रबन्धः तीर्थयात्राप्रबन्धः नरवर्मप्रबन्धः प्रभूणामवसानप्रबन्धः रोहेडाद्विजानां प्रबन्धः हेमसूरिप्रबन्धः
२४५
२३८ २३७ २४१ २३९ २२१

Page #420

[६] षष्ठं परिशिष्टम्
कुमारपालप्रतिबोधसङ्क्षपे उल्लिखितकथानकानामकाराद्यनुक्रमणिका ।
पत्रम्
कथानकम् अमरसिंहादिकथानकानि अशोककथा कुन्दकथानकम् गोधनकथानकम् जयद्रथकथानकम् जीवमन:करणसंलापकथा चन्दनबालादीनां कथानकानि दशार्णभद्रकथा देवपालादिकथानकानि नरदेवकथानकम् नलचरितम् नन्दनकथा
विषयः जीवदयाविषये
२६२ वेश्यावचनविपाकविषये
२६६ जीवदयाप्रवर्तनाविषये
२६४ मानजयविषये
२९४ भोगोपभोगविरमणविषये
२८९ कविसिद्धपालकथिता अप्रभंशभाषानिबद्धा २९५ दानविषये
२८० विषयजयविषये
२९७ देवोपासनाविषये
२६८ अतिथिसंविभागविषये
२९१ द्यूतविषये -
२६४ नमस्कारमाहात्म्ये
२९६ परिग्रहविरतिविषये
२८८ मायाजयविषये
२९४ देशावकाशिकव्रतविषये
२९१
नागकथानकम् नागिनीकथा
पवनञ्जयकथानकम्
1. शताथिककविसोमप्रभाचार्यकृतकुमारपालप्रतिबोधनामकबृहत्प्राकृतग्रन्थस्य ऐतिह्यसारात्मकसक्षेपे एतानि
कथानकनामान्युल्लिखितानि । विशेषजिज्ञासुभिः श्रीसोमप्रभाचार्यविरचितकुमारपालप्रतिबोधग्रन्थे एतानि कथानकानि दृष्टव्यानि ।

Page #421

कुमारपालचरित्रसङ्ग्रहः
२६९
२६५
२८४
२८८
२८७ १५५ २८०
२६६
३४२ प्रदेशिराजादीनां कथा प्रद्योतकथा प्रसन्नचन्द्रादीनां कथानकानि पुरन्दरकथा मकरध्वजदृष्टान्तः मूलदेवकथानकम् भरतचक्रिकथा यादवनाशकथा रणशूरकथानकम् रुक्मिण्यादीनां कथा रुद्रजीवदृष्टान्तः वणिक्पुत्रदत्तकथा वरुणकथानकम् विक्रमादित्यकथानकम् शिवकथानकम् शीलवत्यादिकथानकानि सम्प्रतिनृपकथा सागरचन्द्रदृष्टान्तः सागरदृष्टान्तः सुबन्धुकथानकम् सिंहव्याघ्रकथानकम् स्थूलभद्रकथा
गुरुतत्त्वविषये पारदार्यविषये भावनाविषये परदारविरतिविषये मृषावादविरतिविषये प्रमादविषये राजपिण्डविषये मद्यपानदोषविषये पौषधव्रतविषये तपोव्रतविषये अनर्थदण्डविरतिविषये अदत्तादानविरतिविषये चौर्यकर्मफलविषये अन्यविबुधकथितम् प्राणातिपातविरतिविषये शीलव्रतविषये गुरुसेवाफलविषये सामायिकव्रतविषये लोभजयविषये दिग्व्रतपरिमाणविषये क्रोधजयविषये मदनजयविषये
२९१ २८३ २९० २८७ २६७ २९५
२८६
२८२ २७१ २९० २९४
२८९
२९३ २९६

Page #422

विषय:
[७] सप्तमं परिशिष्टम् कुमारपालप्रतिबोधसङ्क्षेपे विषयदिग्दर्शनानामकाराद्यनुक्रमणिका ।
अणहिलपाटकपुरवर्णनम् । उज्जयन्तासन्नगिरिवर्णनम् । गुरुतत्त्वोपदेशः
ग्रन्थकारकृता प्रस्तावना ।
चौलुक्यवंशीयराजावलीवर्णनम् ।
कुमारपालवंशवर्णनम् ।
कुमारपालस्य धर्मस्वरूपजिज्ञासा ।
कुमारपालस्य हेमचन्द्रसूरिपार्श्वे गमनम् ।
कुमारपालस्य जीवदयाभिरुचिः ।
कुमारपालस्य सर्वग्रामनगरेषु राजादेशप्रेषणेन जीवदयाप्रर्वतना ।
कुमारपालस्य द्यूतपरित्यागः, राज्येऽपि तन्निषेधः ।
कुमारपालं प्रति सूरिपदत्तो देवपूजोपास्तिविषकोपदेशः ।
कुमारपालस्य तीर्थयात्राकरणम् ।
कुमारपालस्य शत्रुञ्जयतीर्थयात्रावर्णनम् ।
कुमारपालाय हेमसूरिप्रदत्तो दानोपदेशः ।
कुमारपालस्य हेमचन्द्रसूरिं प्रति स्वभिक्षाग्रहणप्रार्थना, राजपिण्डग्रहणे सूरेर्निषेधश्च ।
कुमारपालस्य सत्रागारपौषधशालादिकरणम् । तपोव्रतविषयकोपदेशः ।

पत्रम्
२५०
२७४
२७०
२४८
२५१
२५२
२५३
२६१
२६२
२६३
२६४
२६८
२७३
२७७
२७८
२८०
२८१
२८३

Page #423

३४४
कुमारपालचरित्रसग्रहः
२७६ २७५ २८४
२५४ २८४
२७१
नागार्जुनभिक्षुवर्णनम् । पादलिप्तसूरिवर्णनम् । भावनास्वरूपवर्णनम् । वाग्भटदेवेन कुमारपालस्य हेमचन्द्रसूरिपरिचयोत्पादनम् । शुभभावनोपदशः । सम्प्रतिनृपतिरेवि कुमारपालस्य रथयात्रोत्सवकरणम् । हेमचन्द्रसूरिकृतो द्यूतपरिहारविषयोपदेशः । हेमचन्द्रसूरेः कुमारपालं प्रति सद्बोधः । हेमचन्द्रगुरुपरम्परावर्णनम् । हेमचन्द्रसूरेश्चौर्यपरिहारोपदेशः, राज्ञस्तन्निवारणम् । हेमचन्द्रसूरतधनापहरणस्यापि निषेधः । हेमचन्द्रसूरिप्रदत्तः शीलव्रतोपदेशः ।
२६४
२६
२५४
لہ
२६६ २८२

Page #424

पद्यांश:
तयोर्बभूवाजितदेवसूरिः तत्पट्टपूर्वाद्रिसहस्त्ररश्मिः तत्पुत्रा गुणिनोऽभवत् धर्मे निर्मलतामवाप् पुत्रस्तस्य कुमारपालनृपति
प्राग्वाटान्वयसागरेन्दु° यावन्निहिताखिलसन्तमसौ
विमलमतिसुधाच्चिनेमि
विशारदशिरोमणेरजित
[८] अष्टमं परिशिष्टम्
कुमारपाल प्रतिबोधप्रशस्तीनाम् अकाराद्यनुक्रमणिका ।
श्रीदेवसूरिप्रमुखा बभूवुः सुकविरिति न कीर्तिम् शशि - जलधि-सूर्यवर्षे . सूर्याचन्द्रमसौ कुतर्कतमसः हेमसूरिपदपङ्कजहंसैः

पद्याङ्कः
२
५
१३
७
९
८
११
१२
४
३
६
१४
१
१०

पत्रम्
२९८
२९८
२९९
२९८
२९९
२९९
२९९
२९९
२९८
२९८
२९८
२९९
२९८
२९९

Page #425

[९]
नवमं परिशिष्टम् श्रीमद्हेमचन्द्राचार्यविरचितत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितप्रशस्तीनामकाराद्यनुक्रमणिका ।
पद्याङ्क
पत्रम्
३०५
०
३०७
३०६
:m -
पद्यांशः अजनि सुस्थित-सुप्रतिबुद्धः आचार्यों हेमचन्द्रोऽभूत् जम्बुद्वीपारविन्दे कनकगिरिं जिष्णुश्चेदि दशार्णमालव तस्माद् वज्राभिधा शाखा तस्यां च वज्रशाखायां तस्मिन् गणे कतिपयेष्वपि तस्योपरोधादिति हेमचन्द्रा दर्भिक्षे समपस्थिते धर्मध्यानसुधासुधांशु पापद्धि-चूत-मद्यप्रभृति पूर्वं पूर्वजसिद्धराजनृपतेः महर्षिसंसेवितपादसन्निधेः लोकोपकारकरणे स्वयमेव वंशकमागतचतुर्दश° शिष्यस्तस्य च तीर्थमेक शिष्यो जम्बुमहामुनेः शिष्योऽन्योदशपूर्वभृत् श्रीमन्नेमिजिनेन्द्रपावितम् श्रीमान् प्रद्युम्नसूरिः सर्वग्रन्थरहस्यरत्नमुकुरः
mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm
३०६ ३०६ ३०५ ३०७ ३०५ ३०६ ३०७ ३०७ ३०५ ३०७
:
»
३०६ ३०५ ३०५ ३०६ ३०६
u
o

.

Page #426
104, सारपतरत्नाकर प्रकाशकः श्रुतरत्नाकर 104, सारप, नवजीवन प्रेस सामे, आमा बोछ ,PSIFE दाबाद-१४ Jan Education International www.jalrelibrary.org