Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥॥
6000-680dean2-6000 श्री हर्षपुष्पामृत जैन ग्रन्थमाला-ग्रन्थाङ्क: २२५
श्री महावीरजिनेन्द्राय नमः ।। श्री मणिबुद्ध्याणंदहर्षकर्पूरामृतसूरिभ्यो नमः । पूज्यपादसूरिपुरन्दराचार्यदेवेशश्रीहरिभद्रसूरीश्वरविरचितः उपदेशपद-महाग्रन्थः सटीकः ।
(तस्य द्वितीयो विभागः) संपादकः संशोधकश्च :- तपोमूर्ति पूज्याचार्यदेवश्रीविजयकर्पूरसूरीश्वर-पट्टधर-हालारदेशोद्धारक सिद्धांतरक्षक
- पूज्याचार्यदेव श्री विजयामृतसूरीश्वर-पट्टधर-पूज्याचार्यदेव श्री विजय जिनेन्द्रसूरीश्वरः सहायकाः,- परमशासनप्रभावक व्या. वा. सूरिगणशिरदार तपागच्छाधिनायक पूज्याचार्यदेवेश श्रीमद् विजय रामचन्द्रसूरीश्वराणां । आज्ञानुवति तपस्वीरत्न पूज्य मुनिराजश्री कमलरत्नविजय सदुपदेशेन रतलाम श्री दान प्रेम रामचन्द्रसूरीश्वर
___आराधना भवन स्थाराधकश्राविकासमुदायो ज्ञानद्रव्यतः
प्रकाशिका-श्री हर्षपुष्पामृत जैन ग्रन्थमाला लाखाबावल - शांतिपुरी (सौराष्ट्र) HI-6000000000000000000000000000000000000
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा
॥२॥
प्रकाशिका-श्री हर्षपुष्पामत जैन ग्रन्थमाला (लाखाबावल-शांतिपुरी)
प्रस्तावना c/o. श्रुतज्ञान भवन, ४५ दिग्विजय प्लोट, विमलनाथ देरासर पाछळ, जामनगर वीर सं. २५१७ : विक्रम सं. २०४७ : सन् १९९१ : प्रथमावृत्तिः : ७५० प्रतय :
आभार दर्शन ___ अमारी ग्रन्थमाला तरफथी प्राचीन साहित्य प्रकाशन योजनामा आ उपदेशपद विभाग बीजो प्रगट करतां आनंद अनुभवीए छीए! .
आ ग्रन्थ माटे परम पूज्य व्या. वा. परम शासन प्रभावक शासनशिरोमणि पूज्याचार्यदेवेश श्रीमद् विजय रामचन्द्रसूरीश्वरजी महाराजाना निश्रावर्ती परम पूज्य तपस्वी रत्न मुनिराज श्री कमलरत्नविजयजी महाराजाना सदुपदेशथी पू. आ. श्री दान-प्रेम रामचन्द्रसूरीश्वर आराधना भवन रतलाम श्राविकाओना ज्ञान खाता तरफथी | सुंदर सहकार मल्यो छे. तेमना तरफथी आ ग्रन्थ प्रकाशित थाय छे. ते माटे पूज्य मुनिराज श्री तथा श्री आराधन भवन श्राविकार
॥२॥ बेनानी आभार मानीए छीए. ता. २१-५-९१
. लि. महेता मगनलाल चत्रभुज शाकमारकेट सामे, जामनगर
__ व्यवस्थापक, श्री हर्षपुष्पामृत जैन ग्रन्थमाला .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥३॥
शा
-: अल्प वक्तव्य :जैन वाङ्मयमां जेमसाहित्य एक आगवें स्थान धरावे छे ते पूज्य हरिभद्रसूरीश्वरजी महाराजाए उपदेशपद महाग्रंथ रच्यो छे. जे अत्यंत उपयोगी बोधक अने जैन शासनना रहस्योने सुझावनार छे. पूर्वोना विच्छेद समये थयेला आ. महान जैन आचार्यश्रीए पोताना साहित्यमा पूर्वनां रहस्योनी छांट उतारोने विषमकालमां दुर्लभ एवं साहित्य उपलब्ध कर्यु छे.
तेओश्री एक ब्राह्मण कुलमां कट्टरवादी छा जेनो अक्षर न समजु तेनो शिष्य थई जवानी सत्यसंशोधक प्रतिज्ञा अने वृत्तिथी याकिनी महत्तराधीना वचनथी जैन मुनि बन्या अने जैन वाङ्मय जोया पछी प्रभुजीने का के-आगमो न होत तो आ विषम कालमां अमारा जेबा अनाथोन शं थात?
आवी अतूट श्रद्धाबले जैन वाङ्मय पारदर्शी बन्या. आचार्य बन्या जैन शासननी जब्बर प्रभावना करी रक्षा करी अने महान ग्रन्थो वि. रची जैन शासनने सदा जयवंतु राखबानी ज्वलंत ज्योत जगावता गया. तेमनी साहित्य समद्धिमाथी उपदेशपद महाग्रन्थ प्रथम विभाग २०४५ मां प्रगट थयो अने आ बीजो भाग आ साल संपादित थइ प्रगट थतां आ ग्रन्थना अर्थीओ माटे सारु साधन प्राप्त थशे. आ ग्रन्थना संपादनमा क्षति रही होय ते जणाववा विद्वानोने भलामण छ जेथी नवा संपादनोमां ते ध्यानमां लइ शकाय. २०४७ चैत्र वद ४, टुवड (शंखेश्वर)
-जिनेन्द्रसूरि
॥३
॥
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद
श्रीउपदेशपदमहाग्रन्थस्यानतिविस्तृतविषयानुक्रमः। 5
अनुक्रम
॥४॥
गाथा
विषय १-२ मङ्गलाभिधेयप्रयोजनादि३ मानुषत्वस्य सफलतार्थ धर्मे नियोगोपदेशः ४ मनुजत्वदुर्लभता . ५ चोल्लकादिदृष्टान्तदशकनामानि ६ (१) चोल्लके-ब्रह्मदत्तचक्रिकथानकम्
[प्रा० ५०५ ] ,, एतच्चरित्रस्योपनयः ७ (२) पाशके-चाणाक्यकला ८ (३) धान्ये-स्थविरायाः ९ (४) द्युते-स्थविरनृपपुत्रस्य १० (५) रत्ने-समुद्रदत्तवणिजः ,,, -आवश्यकचूर्णिगतेभ्यपुत्राणाम्
गाथा
विषय ११ (६) स्वप्ने-कार्पटिक-मूलदेवयोः (प्रा०
. १३०) १२ (७) राधावेधे-समुद्रदत्तस्य (५८) १३ (८) चन्द्रदर्शने-कच्छपस्य १४ (९) यूप-समिलाविषये १५ (१०) परमाणुविषये-दृष्टान्तद्विकम् १६ जीवस्यकेन्द्रियादिभवभ्रमणत्वे बीजम् १७ उत्सपिण्यद स पेण्योस्वररूपम् १८ दोर्घकालपरिभ्रमणप्रमादादिस्थानसेवन
त्यागोपदेशः १९ सत्प्रवृत्तिप्राप्त्यर्थं सूत्रग्रहणे यत्नः २०-२३ विनयादिगुणत एव, सूत्रादीप्सित फलम्,
॥४॥
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
र
पृष्ठ
गाथा
विषय श्री श्रेणिककथा च (६७) २४-२६ तदन्तर्गतबृहत्कुमारीकाख्यायिका . . ७२ २७-२८ अन्वयव्यतिरेकेण विनयभावना, दुविनीत
प्रकृतिक-अविधिप्रधानेभ्यो दानं सूत्रस्य दोषावहं, सप्तधामिथ्यात्वञ्च.
७४ सूत्रदाने-आवश्यकनियुक्तिगतगुरुगोचरविधिः ७६ ३०-३५ सूत्रदाने नन्दसुन्दरीकथागर्भितसिद्धाचार्य
निदर्शनम् (९७) ३५ आसन्नसिद्धिकस्योचितप्रवृत्तित्वम् ३६ अनुचितप्रवृत्तिकारस्येहपरलोकहानित्वम् ३७ मतिमतामेव बोधकत्वम्
३८ बुद्धिनामौत्पत्तिक्यादिभेदाः ३९-४२ औत्पत्तिकीलक्षणं तदुदाहरणद्वाराणि च ४३-४५ वैनयिकीस्वरूपं तदृष्टान्तद्वराणि च . ४६-४७ कर्मजायास्स्वरूपं द्वाराणि च ४८-५१ पारिणामिकीस्वरूप-द्वारसङ्ग्रहः
गाथा विषय
औत्पत्तिक्याम्५२-७९ , भरतशिलायां-रोहकचरितम्
पणिते-द्यूतकाराणाम् वृक्षे-पथिकानाम् मुद्रारत्ने-श्रीअभयकृमारस्य (८२) पटे-कारणिकानाम् सरडे-सर्वज्ञपुत्र-क्षुल्लकस्य ११८ काके
११९ -स्त्रीपरीक्षार्थं वणिक्पुत्रस्य १२० उच्चारे-वृद्धब्राह्मणजायाधूर्तयोः गजे-अमात्यपरीक्षा
१२१ भाण्डे-राझ्या निसर्गवातगन्धपरीक्षणम् गोले-नासिकाप्रविष्टलाक्षागोलकाकर्षणे
ormV..
८७
.
॥५॥
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा
गाथा
विषय
गाथा
पृष्ठ
अनुक्रमः
१००
,
विषय भिक्षौ-द्यूतकारा: चेटके-मित्रद्वयस्य निधान
लाभे
॥६॥
१०२
९२
.
0
पृष्ठ स्तम्भे-कस्यचिन्मतिमतः १२३ क्षुल्लके-परिव्राजकक्षुल्लकयोः काके विष्ठाविकिरणे-प्रश्ने सर्वज्ञपुत्रस्य च
१२४ मूलदेव-कण्डरिकधूर्तयोः स्त्रियाम्-व्यन्तरीविषये कारणिकस्य १२५ पतिविषये-एकस्त्रियाः पतिद्विकस्य स्नेहाधिक्ये पुत्रे-सुतनिमित्तसपत्नीद्वयोः १२७ मधुसिक्थके-कालिककुलटायाः १३१ मुद्रिकायाम्-पुरोहित-द्रम
कयोासापहरणे ___ अडु-ज्यासापहारकस्य दौदृष्टान्ती
१३२ ज्ञाने-मुद्राप्राप्तिकला
१३४
शिक्षायाम्-गोमयपिण्डेऽर्थनिक्षेपकस्य अर्थे-बालकद्विजनन्योः सुव
र्णसिद्धिकारकनृपस्य च १०४
शास्त्र-शस्त्र-राज्ञो बुद्धः । इच्छायाम्--कुलपुत्रकजायायाः १३९
शतसाहस्त्र्याम्-सिद्धपुत्रधर्तस्य १४० वैयिक्याम्
निमित्ते-सिद्धपुत्रस्य १४१ १०८. अर्थशास्त्रे-उदायिनपमारक
कुशिष्यचरितगर्भ-कल्प
कमन्त्रिणश्चरित्रम् (१३०) ": " , चित्रकरपुत्रस्य (१२८) - १५१
॥६॥
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाथा ११८
,
विषय शीताशाटी०-कलाचार्य प्रति सुशिष्याणाम् नीबोदके-प्रोषितभर्तृकायाः गोघोटकपतनादिके-मन्दभाग्यरक्षणेऽमात्यस्य
॥७॥
पृष्ठ लेखने-बिन्दुच्युतादि, .. १६० गणिते-अङ्कनाशः सुवर्णयाचनम्-आयव्ययचिन्ताहतभी ताचाया इत्युदाहराणचतुष्कम् १६१ कूपे-कूपकारज्ञातम् अश्व-अश्वपरीक्षककुमारीकुमारयोः
१६३ गर्दभे-वृद्धपुरुषानुभूतमतित्वम् १६५ लक्षणे-रावणचरणालेखने सीतायाः
१६६ ग्रन्थिविषये-गूढाग्रसूत्रपिण्डपरीक्षायां श्रीपादलिप्ताचार्यस्य १६८।। अगदे-विषपरीक्षणे-वैद्यमन्त्रिणोः १६९ गणिका-रथिकविषये-श्रीस्थूलभद्रार्यचरित्रगर्भितकोशावेश्यायाः (११९)
कर्मजायाम्-- १२१-२२ , सोणिक-कषकया:चार
कृषिकाणाम् १२३ . तृतीयचतुर्थयो:-कोलिकदीकरयोः १८१ १२४
पञ्चमषष्ठके च-मौक्तिकप्रोतघृतप्रक्षेपकयोः
१८२ १२५ ॥
सप्तमाष्टके-प्लवक-तन्तुवाययोः १८२ १२६ ॥ वर्धक्याम्-रथकारज्ञानस्वरूपम् १८३
पूतिके-कान्दविकज्ञानम्
AR.
१८३
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
/
गाथा
पृष्ठ
प्रस्तावन
उपदेशपदार
१३७
~
॥८॥
rm
०
~
गाथा बिषय
. १२७ "
कुम्भकार-चित्रकारयो:-मृत
पिण्डचित्रादिज्ञानम् .. १८३ पारिणामिक्याम्१२८ ॥ अभये-श्रीअभयकुमारस्य (१२२) १८३
श्रेष्ठिनि-काष्ठकश्रेष्ठिनः (३५)१९२ कुमारे-"सुष्टु गाइयं" इत्यादि वाक्यश्रवणत: प्रतिबुद्धक्षुल्लककुमारादीनाम् (४०) १९५ देवी०-कणिकापुत्राभिधाचार्यों पासिकापुष्पचूलायाः (३४) १९८ उदितोदये-उदितोदयराज्ञः २०१ साधौ-श्रीश्रेणिकराजसुतनन्दि षेणस्य
२०२ धनदत्ते-सुंसुमारागि-चिलातीपुत्रस्य (४५)
२०३ श्रावके-स्वसख्युपपन्नस्वपति
विषय
-रक्षिकाश्राविकायाः अमात्ये-ज्वलनप्रवेशवारक
मन्त्रिणः क्षमके-तपस्वि-क्षमकचतुष्कस्य (३३) अमात्यपुत्रे-कुमारोदार्यपरीक्षकामात्यपुत्रस्य चाणाक्ये-चन्द्रगुप्तचरित्रगभितचाणाक्यस्य (१७८) स्थूलिभद्रे-श्रीस्थलि भद्राख्यानकम् (८६-तमेपत्रेभावितम्) नासिक्य-सुन्दरीनन्दवणिजः(२१)२२ वैरे-श्रीववस्वामिचरित्रम् (प्रा० ३४२) -श्रीगौतमस्वामिनिदर्शनम् ।
[प्रा० ३५] २५२ पारिणा०-ब्राह्मणी-देवदत्तावेश्ययोः
१३१
१४०
१३२
१४२
॥८॥
१३४
१४३
,
SAUDAsmages
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाथा
गाथा
१४५-४६
१६७-६८
१६९-७०
॥९॥
१७१
१४७
२८५
१४८ १४९
१७२-७९
५०-५९
विषय
चरणाघाते-नृप-युवकयोः २५७ ,. आमलके-मणीच–कयोश्चिबुद्धिमतोः
२५७ सर्प-चण्डकोशिकस्य (प्रा०४३) २५९ खङ्ग-श्रावकपुत्रस्य २६२ स्तूपेन्द्र-अविनीतकुलबाल
कस्य (प्रा० ९०) २६२ ॥
सुमतिविप्रस्य (प्रा० ३३) २६७
उपसंहारो बुद्धिचतुष्टयसङ्गतः २७४ "
धर्मप्राप्ती निपुणबुद्धिरावश्यिकी २७५ बुद्धिमद्विषया भक्त्यादयोपि फलप्रदाः
२७६ कल्याणमित्रतादियोगे भक्त्यादि २७६ निखलकार्योत्पत्तिः कालदिकारणजम्याकालादिकारणान्यपि समुदितानि सम्यक्त्वभाजिमिथ्यारूपाण्यन्यथा
विषय
पृष्ठ कालस्वभावनियत्यादिस्वरूपञ्च २७७ साधकबाधकतादिनिरीक्षण सम्मतिरेव २८११ इह-नारदपर्वतयोः (प्रा० २२) २८२ “परिज्ञानपूर्वककार्यप्रवृत्ती पराभवाभावत्वम् इहापि-रोहिणीवणिग् (धनश्रेष्ठि-) दृष्टान्त: (यद्भव्यायप्रव्रज्याप्रदानानन्तरं श्रावयते) (प्रा०५९) प्रकृष्टफलसाधकत्त्वानुबन्धप्रधानत्वं सोदाहरणम् निखिलधर्मस्थानेऽहिंसाप्राधान्यम् एतदवगमस्त्वागमादाप्तवचनाच्च चारित्रादिसकलधर्मानुष्ठानादिसर्वज्ञाज्ञाधीनम्
२९६ आज्ञोपयोगभावाभावत्वे दृष्टान्तद्वयी २९७ भावविशुद्धिरेव प्रमाण किमाज्ञया ?
तत्र समाधानम् २९८
१८०-८२
१६१ १६२
१८३
१८४
१८५
१८५-८६
१८७
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा
गाथा
पृष्ठ
अनुक्रमः
गाथा १८८-८९
॥१०॥
ri
ma
विषय अज्ञानजन्यशुभापि परिणामोऽशुभ एव २९९ आज्ञाबाह्यत्वादुपशमोप्यनुपशमो मिथ्यादृशाम् एतदर्थे मण्डुकचूर्णभावना सर्वज्ञाज्ञासम्पर्कानुष्ठानयोगत: क्लेशक्षयतान्यत्राभावत्वम् अविज्ञातशास्त्राणामपि गुर्वायत्ततया लाभाप्तौ मासतुषनिदर्शनम् (२१) ३०२ मंसारनिवृत्तिकारणं धर्मस्तदवाप्तिर्गुरुकुलवासतः गुर्वाज्ञानुल्लङ्घनतः सकलगुणावाप्ति- . श्चन्द्र गुप्तोदाहरणम् विपर्यये मिथ्याभावत्वमसत्प्रवृत्तित्वादि३०६ मार्गानुसारित्व-श्रद्धानत्व-प्रज्ञापनीयस्व-क्रियापरत्व-गुणरागित्व-शक्या
विषय
रम्भयुक्तत्वादिमुनिलक्षणानि ३०८ २०१ (यथा) शक्तिमनतिक्रम्योचितप्रवृत्तिः
शुभावहा २०३-११ अत्र-आर्य महागिरि-आर्यसुहस्तिस्वामि
निदर्शनम् (प्रा० १७६) २०२-११ एषणासप्तकस्वरूपम् ।
३१० २१२ गजानपदतीर्थस्वरूपप्रस्तावे-तीर्थ-शब्द
व्यूत्पत्तिः (अतीव समीचीना) ३२६ २१३-२२० श्रीअवन्तीसुकुमाल चरितगर्भ श्रीआर्य
सुहस्तिस्वामिनरशेषवक्तव्यम् प्रा०५२ ३२६ २२१-२२ उचितप्रवृत्यर्थमुपदेशः फलादि च
२२३ स्थविरकल्पस्थानां करणीयता २२४ विना धर्मबीजं तीर्थकरसद्भावेपि न
मोक्षप्रदो धर्मः २२५ आज्ञारसिकानां धर्मबीजाधानकरणोपदेशः , धर्मबीजविवरणम्
॥१०॥
.
mr
१९७-१८ १९९-२००
mmm
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाथा विषय २२६-२९ सम्यक्त्वप्रापकस्य-तद्विघ्नकरस्य च ।
श्रेष्ठिपुत्रद्वय (स्तेन) चरितम् (३७) २ ३३६ २३० कुशलचित्तन्यासादि-कर्मोपशमतः .. ३४०
२३१-३४ जनशासनसूचितदयादानाद्यनवद्यभावश्रद्धा॥११॥
नप्रधानमेव धर्मबीजमभिमतम् २३५-३७ वैयावृत्यस्वरूपम् ।
३४२ 1४२३८-२४४ शुद्धाक्षायास्सप्रपञ्चविवरणम् २४५-५० आज्ञाबहुमाने भीमष्टान्तः
२५१ आज्ञाप्राणाण्ये लौकिकमतदर्शनम २५२ अभिन्नग्रन्थिनामाज्ञापारतन्त्र्याभावः,
जीवनदीपरिणतिस्रोतस्वरूपञ्च २५३ अपुनर्बन्धकलक्षणगर्भमाज्ञासत्वम् ३५२ २५४-५६ सिद्धान्त नीत्या द्रव्यशब्दस्यार्थः
२५७ द्रव्याज्ञायाः प्रधानाप्रधानत्वं तल्लक्षणञ्च ३५४ २५८ अत्र-अङ्गारमर्दकाचार्यचरित्रम् [३०] ३५५
, गोविन्दवाचकहष्टान्तः [२५] ३५७
गाथा विषय २५९-६० सम्यग्दृष्टेस्तु भावाज्ञावश्यम्भाविनी
तत्करणी च २६१-६३ भिन्नग्रन्थेरपिकण्टक-ज्वर-मोहरूप
प्रतिबन्धकत्रिकं कस्यचित् २६४-७३ (१)-कण्टकरूपे-धीमेधकुमारदृष्टान्तः
[प्रा० १४३] २७४-८३ (२) ज्वरसमे-दहनसुरनिदर्शनम्
[प्रा० २६] २८४-३२२ (३) मोहतुल्ये-अहंद्दत्ताहरणम् [१४९] ३२३-२७ धर्मबीजशुद्धिफलादिभावना
३२८ शुद्धाज्ञायोग एव कर्मोपक्रमहेतुः ३२९ जैनादिन्यायशास्त्राणां-वेदादीनाम्
नृपादीनाम् नीतित्रयपार्थक्यम् ३३०-३९ ज्ञानगर्भमन्त्रिचरित्रम् [६७] ३४० "अवश्यमेव भोक्तव्यम्" इत्यत्र नियत
स्वभावमेवकर्म! इत्याशङ्कायां कर्मणो
॥११॥
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद
।।१२।।
विषय
द्वैविध्यप्रदर्शनम्
३४१-५१ लौकिकान्यतरदेवरूप- पुरुषकाररूपकर्मस्वरूपं सविवरणम्
३५२-५६ एतत्संवादकं लौकिकं पुन्यसारविक्रमचरित्रम् [प्रा० २८]
३५७ लोकोत्तरे — श्रीभरतब्रह्मदत्तचक्रिणोः
गाथा
पृष्ठ
४१२
४१२
४१८
[प्रा० ११९]
३५८-५९ सम्क्त्वादिप्रतिपत्त्यर्थं प्रदीपसहक्शुद्वाज्ञायोग एव प्रवृत्युपदेशः द्वितीय विभागः
४२९
३६० सम्यग्दर्शननिर्मलतापि शुद्धाज्ञायोगत एव ४३१ ३६१-६७ भुमिशुद्धौ चित्रकरदृष्टान्तो दाष्टन्तिक
योजना च [ प्रा० २२]
४३२
३६८-६९ शुद्धाज्ञायोगाविनाभावित्वमध्यात्मस्यापि ४३६ ३७०-७२ शुद्धाज्ञायोगयोगोपि यथाभव्यतया भि नग्रन्थिकानामेव
४२१
४३६
गाथा
३७३-८६
३७७-८२
३८३-९२
३९३-९४
३९५-४०२
४०३-१२
४१३-१५
४१६ ४१७-२०
विषय अभिन्नग्रन्थि-भिन्नग्रन्थिनामज्ञानज्ञा
नादि
भववृक्षमूलेऽशुभानुबन्धरूपपापे व्यव.च्छिन्ने संसारस्तुव्युच्छिन्नएव-लौकिकवानप्रस्थवतो ष्टान्तश्च लब्धरत्नत्रयसम्पदांचतुर्दशपूर्वधरस्यापिचाशुभानुबन्धतोऽनन्त - संसारित्वप्राप्तिस्तथातत्रशङ्कासमाधानादिजातस्खलनावतामप्याज्ञायोगादेवोद्धतिरुदाहरणनामानि च (१) रुद्रोदाहरणम्
(२) चैत्य (देव) द्रव्योपयोगि ( भक्षक ) सङ्काशश्रावकस्य
देवद्रव्य - भक्षणादिना विनाशे दुर्गत्यादिदुःखोपदर्शनम्
देवद्रव्यस्वरूमम् देवद्रव्यरक्षणफलम्
पृष्ठ
४३८
૪૪૦
४४३
४४७ ४४८
४५१
४५५ - ४५७ ४५७
अनुक्रमः
।। १२ ।।
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
- गाथा ४२१-२८
४७५
॥१३॥
४३०-३३
४३४-३६ R४३७-३९
विषय
पृष्ठ (३) शीतलविहारिदेवस्य ४५९ अतिचारादियुक्तत्वेपि संशुद्धमार्गनिरतानन्तमहासत्वानां सिद्धिप्ताप्तित्वप्रद०४६२ औषधज्ञतास्योपनयादि व्यवहारनिश्चय
नयपूर्वम् ग्रन्थिभेदे-परीत्तसंसारित्वपर्ययत्वादि ४६५ वस्तुनिष्पत्ती वैद्यकशास्त्रदृष्टान्तपूर्वककालाकालहेत्वहेतुत्वादि
४६८ मिथ्याक्टेविपर्यासत्वान्नतात्त्विकबोधविपुलसौख्यादि
४७० युक्त्यनुगतं मिथ्यादृष्टेरज्ञानत्वप्रदर्शनम् ४७२ सम्यग्ज्ञानस्वरूपं फलादि च स्वधेयस्साधकानाम्
४७४ परिणतमतिमतांयोनिमित्तं स्वसाम
र्यक्षेत्रकालादिसमालोचपूर्वकसत्प्रवृत्तिः कार्या
गाथा विषय ४५० मुमुक्षूणां क्षणमपि निरभिग्रहत्वेनावस्था
नानुचितम् ४५१-५२ अभिग्रहणपालनस्वरूपम् ४५३-५६ जीर्ण-अभिनवश्रेष्ठिनोश्चरित्रव० ४७५ ४५७-६५ अभिग्रहमाहात्म्ये यमुनराजज्ञातम् । ४६६-७० · कृतेपराधपि पश्चात्तापादिप्रतिकारत्वे
नादुष्टत्वादिलाभसामोपदर्शनम्
सयौक्तिकम् ४७१-७६ कर्मबन्धस्थित्यादिहेतुकयोगकपायाणां
शुभभावत्वापादेन सोपपत्तिकं कर्म
नाशस्यक्षिप्रत्वप्र० ४७७-७९ भावतोऽन्धानन्धविभागः ४८०-८४ अभिग्रहप्रस्तावे आराधकविराधकभाव
तो वणिकपुत्रयोरुदाहरणम् ४८५-९७ सङ्क्लेशयुक्तानां तपः-सूत्रविनय-पूजा
दि नत्राणहेतु इत्यत्रोदाहरणचतुष्टयी ४८९
४४०-४४
४४५-४७
४४८
४९-५०
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठं
अनुक्रमः
उपदेशपदा
॥१४॥
गाथा विषय
, (१) क्षपकस्य , (२) आगमिकस्य , (३) उदायिनृपमारकविनयरत (त्न)स्य
" (४) कुन्तलदेव्याः ४९८ दुःखरूपदुःखफलरूपसङ्क्लेशस्य वर्जनीयत्वम्
४९४ ४९९-५०० प्रकृतोपदेशसाफल्यस्थाननिरूपणम् ४९५
सूत्रार्षदामे प्रज्ञाप्रज्ञावतोभेंदे-भेदप्र० ४९६ ५०२-०३ अपूर्वज्ञानग्रहणताया नित्याभ्यासताया
चकेवलज्ञानोत्पत्तिः ५०३-०५ गुणस्थानकपरिणामे व्याघाताभाव
त्वम्, स्थूलप्राणातिपातादिरात्रिभोजनविरतिविषये यथानुक्रममुदाह- .
रणषट्कम् ५०६-१० (१) श्रावकसुतस्य
गाथा विषय ५११-१५ व्रतपरिणामप्रधान्यम् ५१६-२० (२) सत्योदाहरणम् ५२१--२५ (३) गोष्ठियाद्धस्य ५२६-३० (४) कौशाम्बीस्थसुदर्शनस्य [५६]
, शीलव्रतधारि-चम्पापुरिस्थ
सुदर्शन धेष्ठिनः[प्रा० १६०] ५३१--३५ (५) नन्दहिकस्य ५३६--४० (६) आरोग्यहिजस्य ५४१ गरुलाघवालोचनविकलानां स्वपराक
स्वाणकरत्वम् ५४२-४३ न मुक्तिर्दुरुचीर्णकर्मक्षयं विनाऽत उप
- सर्गादि सोढव्यम् । ५४४-४५. पुष्टालम्बने व्याधिप्रतिकारप्रवृत्तौ सत्यां
निर्जरादि मातृस्थानासेवनञ्च ५२८ ५४६-४८: विपर्यासव्यावृत्तित्वानिवृतिपथप्रवृत्ति त्वम् ५२९
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाथा
।
५४९-६००
॥१५॥
विषय
पृष्ठं अणुव्रतपालनायम्-श्रीमतीसोमाहरणम् [प्रा. २६८]
५३० तत्रावान्तरकथा इमाः॥ १-असमर्थेभ्यो धर्मदानयोग्यत्वे
झुण्टणवणिजः ,, २-प्राणान्तेपि गृहीतधर्मरक्षणादित्वे
गोबर (रत्नद्वीप) वणिजः "३-अहिंसाव्रते-कुटुम्बमारीकस्य , ४-सत्यव्रते-पक्षिसाक्षिस्वे नौक्तिकस्य , ५-अस्तेये-तिलस्तेनस्य .. , ६-चतुर्थव्रते-अश्वरक्षकासक्तमहिलायाः, ,, ७-पञ्चमके-लोभासक्तस्वपुत्रबलिदा
यकदरिद्रस्य ,८-रात्रिभोजनविरत्याम्-प्राप्तरोगबाहुल्यनिशिभोजकस्व
गाथा विषय ६०१-७
__गुणस्थानकपरिणामतो गुणत्वं महाव्रतागुणस्थानकप
धिकारः समितिगुप्तिस्वरूपच ५५९४ ६०५-६६३ समितिपञ्चकमुप्तित्रिकगतोदाहरणाष्टकम् ५६१
आद्यसमिती-बरदत्तमुनेः द्वितीयायाम्-सङ्गतसाधोः ऐषणाख्यतृतीयायाम्-नन्दिषेणभवा
न्तरित वसुदेवस्य [१५७] चतुर्थ्याम्-सीमिलयते: पञ्चम्याम्-धर्मरुचिनामानगारस्य
, नागश्रीचरितभितधर्मरुचि
मुनिपुङ्गवस्य [प्रा० ३४४] मनोगुप्ती-देवोपसगितमुनेः वाग्गुप्तौ-चौरस्वकुटुम्बप्रतिबोधकशमिनः२
कायिकगुप्तौ-सुरकृतपरीक्षावतो महामुनेः१ ६६३-६५ चारित्रिणो महासत्वस्य कदाचिदपि
॥१५॥
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
पदेशपद
गाथा
गावा
अनुक्रम.
६८२-९६
॥१६॥
६६६-६८ ६६९-७१
६९७-७२८
६७२
विषय द्रव्यादिसामग्रीवैगुण्यत्वेप्यकार्य
प्रवृत्त्यमनुसरणम् ६१० 'द्रव्यादिस्वरूपम् शुभसामाचारीरसिकचारित्रिणो ६१४
विपरिणामत्वाभावः दुष्षमायामपि चारित्रसत्ता चारित्रिण्यसद्ग्रहाद्यभावः सर्वक्रियानिरोधसाध्ये स्वाध्या
यादिक्रियाणां निष्प्रयोजनवादिमतनिरास: प्रत्युत तत्रादरकरणोपदेशपुष्टिश्च ६१६
असद्ग्रहफलम् गुरुकुलवासत्यागात्यागगणाभाव
भावत्वम् आद्यधर्माङ्गस्य गुरुकुलवासस्य
विषय
सविस्तरं स्वरूपम् गुरुकुलवासे ज्ञानादिगुणलब्धिः शुद्धोञ्छाद्यनुष्ठानं गुरुकुलवास
त्यागेनाकिञ्चद्गुणकरम् । देशविरतिगुणस्थानकेपि पापाक
रणनियमस्वं ज्ञातचतुष्कञ्च ६२८ १-रतिसुन्दरी (१५५) २-बुद्धिसुन्दरी (५८) ३-ऋद्धिसुन्दरी (११३) ४-गुणसुन्दरी (१२२) ५-चतुसृणामप्युत्तरभव
वर्णनम् (१००) सर्वविरतौ समस्तपापोपरमत्त्वम् ६६५ साम्प्रतीनानां चारित्रभाजी
तीर्थकरकालभाबिसाधूनामिव मोक्षफलप्रापकत्वम् ६६७
१६७४-७५
७३९-३४
॥१६॥
६७७-७२
७२
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाथा ७३६-६०
॥१७॥
८०३
७६१-७१ ७७२-७६
.. विषय धर्माचरणमशठत्वेन श्रेयःपदम्-एत
संवादि शङ्खकलावतीनिदर्शनम [प्रा० ४५१] एतच्चारित्रान्तरितप्रसङ्गानुपतिविषयस्यप्रदर्फनम्मूलकारेणैव कृतम् तदेवम्, यतनास्वरूपफलादि
६७० यतनाविषयकद्रव्यादिछपस्थानांगोचरातीतमितिविचारस्समाधिश्च ७०१ , द्रव्यक्षेत्रकालादिसङ्गतानुष्ठानम् ७०४ , उत्सर्गापवादलक्षणम् सर्वनयाभिमत
त्वेन तात्विक स्वरूपञ्च ७०५ उपत्संर्गापवादरूपमनुष्ठानमप्याज्ञा
युतमेव निर्वाणफलम् मुक्तिप्राप्तिपर्यवसानं शहनपस्योतरभववर्णनमुपसंहारश्च
७०८
गाथा विषय
पृष्ठ ७९९-८०२ सहिष्णावेपि ये कर्मगुरुका निष्कारणं
निषिद्धसेवनं कुर्वन्ति तेषामपायस्तथा कारणप्रतिसेवायां शुद्धभावत्वेन मोक्ष
'हेतुत्वादिसहष्टान्तोपदर्शनम् ३-०६ . स्तेनकज्ञातम् ।
७१२ ८०७ निर्वाणलाभाहकालविरहे सति काल
विलम्बेनापि सिद्धिः भावविशिष्टत्वात् ७१३ ८०८-०९ दुष्षमाकालेपि यावद्दुष्प्रसभसूरि
पर्यन्तं यथासामर्थ्यमाज्ञापालनपराणां
चारित्रम् ८१०
आज्ञाबाह्यानां तु तीर्थकरविहार
कालेपि संयमाभावः ८११ यदृच्छाप्रवर्तकानां दृष्टान्तीकृत्य नासम
जसे प्रवर्तन कार्यम् ८१२-१४ आचरणालक्षणं प्रमाणत्वञ्च
७७७-८० का ७८१-८४
॥१७॥
६७८५-८७
७०७.
४८-९८
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपाव गाथा
८१५-३३
पृष्ठ
गाथा ८५० ८५१
॥१८॥
८५२-५३
0.00
विषय पञ्चमकालभावप्रदर्शकानिष्टफलदस्वप्नाष्टकस्य श्रीमहावीरदेवोक्तभावार्थः, १-गजस्वप्नसारः
२-३-कपि-तरु स्वप्नतत्त्वम् .. ४-५-ध्वाङ्क-सिंहरस्यम् ,,६-७-पप-बीजस्वप्नबीजम्
८-कलशस्वप्नै दम्पर्यम् , एतत्संवादकलौकिकस्वप्नानिकर्तव्योपदेशश्च
७२२ पाखण्डधर्मभ्रष्टान् प्रत्याज्ञाशुद्धसाधुश्रावककर्तव्यत्वम्
७२४ पाखण्डिजनाकुले क्षेत्र स्वरक्षणोपायः ७२५ अगीतार्थबाहुल्ये गीतार्थस्थित्युपदेशः सोपनयं मूर्खबहुलसमूहस्थसप्रज्ञराजमन्त्रिज्ञानम्
७२७
८५४-५६ ८५७-८५ ८८६-८९
विषय
IX अनुक्रम सर्वत्ररक्षणमाज्ञायोगेनैव सूत्रार्थग्रहणादिः परिशुद्धाज्ञायोगोपायश्च गुरोस्सविशेषस्वरूपं स्वसमयप्रज्ञापकलक्षणञ्च गुर्वाश्रयफलादि प्रभूतविस्तरतो व्याख्यानविधिः आज्ञायोगोपि सम्यग्ज्ञानसाध्यो ज्ञानिन इष्टकार्यप्रसाधकत्वञ्च आचार्यप्रतिबोधिततत्वजिज्ञासुनपपत्नीचरित्रम्
७४७ ॥१८॥ "", कर्णदुर्बलनपाख्यानम्
७५२ लोकरूढित्यागोपदेशे युक्तिः रत्न-धान्य-वस्त्र-हिरण्य विक्रेत्ग्राहकाद्यल्पबहुत्वदृष्टान्तेन शुद्धधर्मसे
A८३४-३८
८९०-९८
१८४०-४२
८९९-९०८. ९०९-१० ९११-१९
८४४-४९
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाथा
।
॥१९॥
विषय
पृष्ठ वकसङ्ख्या, धर्मरत्नप्राप्तियोग्यता,
पूर्वोक्तदष्टान्ते स्थिीरीभतनपस्वरूपादि ७५६ ९२०-२१ अधिकारिपरत्व उपदेशसाफल्यम् । ७५९ ९२२-३१ इह-तैलपात्रधारकज्ञातम्
७६. ९३२-३३ अप्रमादसारतायां पात्राभेदे जिनोपदे
शापि नानारूप: स्वकर्मगौरवत्व परित्यज्यय जिनोपदेशस्य दुष्करत्वादिदोषोद्भावनेनस्वस्याराधकत्वं प्रख्यापयत आशातनादोषापत्तिः ७६५ जिनवचनदुष्करत्वदोषपरिहारस्तथाअप्रमत्ततामन्तरेण मोक्षसाधिकानान्याः काश्चित्पौरुषेयीशक्तय राधावेधा
हरणम् २ | ९४४-४५ प्रव्रज्याप्रतिपत्तिकालादारतोऽप्रमत्तत्वेन .
वर्धमानपरिणाम एव सिद्धिप्रदायकः . ७६८ ९४६-४८ - ब्राह्मणवणिग्राजदृष्टान्तद्वयी
गाथा बिषय ९४९-५१ धर्मानुष्ठानस्यान्यरूपेण-सतताभ्यास
विषयाभ्यास-भावाभ्यासयोगतस्वैविध्यम्
७७० ९५२-६९ १-सतताभ्यासे तात्त्विकरहस्यभरं कुरुचन्द्रनुपचरित्रम्
७७१ ९७०-८६ २–विषयाभ्यासे स्वोत्तरभववर्णनसंयुतं
सुरम्यं शुकाख्यानम् [प्रा० ३८३] ७७८ ९८८-९४ ३-भावाभ्यासे नरसुन्दरज्ञातम् ८०4 ९९५-९७ एतदनुष्ठानत्रयस्यैकत्वभावना तथा भव्यत्वादिसामग्रीत्वम्
८११ दैवपुरुषकारविषयसमाप्तिः ९९९-१००२ तथाभव्यत्वव्याख्या १००३-०११ स्वभाववादस्य प्रसक्तित्वम्, तत्स्वरूपं,
तत्र तथा भव्यत्वरूपतद्वादस्वीकारदोषश्च
९३५-४३
९९८
WW.
७६८
८१४
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
पदेशपद
112011
गाया
विषय
१०१२-०१७ स्तोकस्याप्यतिचारस्य त्याभ्यता सूरतेजोदृष्टान्तश्च
१०१८-०३० शुद्धयोगे दुर्गतामारीचरितम्
१०३१ एवं जैनधर्मरागिण: सर्वोपाधिशुद्धानुष्ठानासक्ता अनेके बभ्रुवुस्त शरत्मशि
स्वकथानकम्
१०३२- १०३७ विशुद्धयोगेप्रवृत्त्युपदेशस्तदुपायभूतकल्याणमित्रयोगादिस्वरूपं तत्प्राप्त्युपायप्रदर्शनपूर्वक तत्वभूतोपदेशश्च
पृष्ठ
८१८
८२०
८२४
८४८
卐
गाया
१०३८
१०३९
12
"
विषय
स्वमतिकल्पनीयं परिहृत्येदं तु सिद्धान्तानुगतमिति कथनपूर्वमुपसंहरणम् स्वकृतज्ञतागर्भा स्वमामाङ्का च मूलकप्रशस्ति:
पूज्य प्रवराचार्यपुङ्गवश्री हरिभद्रसूरीणां सूचीरूपं चरित्रम् टीकाकारप्रशस्तिः
ग्रन्थसमाप्तिः 5
पृष्ठ
८५०
८५१
८५१ ८५२
Xexexexe
अनुक्रमः
॥२०॥
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
rel पृष्ठं
४३१ ॥२१॥
४३१
| पृष्ठं
४७४
४३२
४७७
# ॥ शु द्धि पत्र क म् ॥ | पृष्ठं पङ्क्तिः शुद्धम् ४६३, ६ समुचया ४६८ ९ प्रतिषाद्य - ४६८ १० कुसलेहि ४६८ १२ वचनौषध० ४६९१ मध्यमावस्थायां ४६९ ८ लिंगग्राहणं ४६९ ११ भव्यत्वानां ४७१ १४ विसेसणाओ ४७१ १४ मिच्छद्दिहिस्स
२. सर्वभावानां
पङ्क्तिः शुद्धम् ८ राजानमपि ४ श्रीमन्महावीरः १० विजृम्भिताऽभिनव० १२ पृच्छाऽकारि १ होति ४ ददाम्यहमस्मै ६ शशिर्लेष्ठूनामसौ
४७७
पङ्क्तिः शुद्धम् ११.०द्भुतविशेषा ११ संग्रहाः संग्रहका:
४ भूमीकर्मण: । ११ जहक्खरयणेसु १ ज्ञानावरणोदयाद् ९ केवलिना १ प्रसभमुत्सर्पत्सु २ चैत्याश्रयेण ९ गौरवगोचरा २ भन्नइ ५ अकालपयोगो
४३८ ४३९ ४५३ ४५८ ४५८ ४६१ ४६३
४७८
खलबलललललल
४७८ ४८०
॥२शा
م
४८१
له
४८६ ४८७
८ खुड्डया १० करतलकलितमुक्ता६ सज्झिला
سه
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धिपत्रक
| पृष्ठं
५९१
...
५५०
५९७ ५९८
..
५०१
५९९
पृष्ठं पङ्क्तिः शुद्धम् उपदेशपदार
७ .निष्टप्तदेहः, ४९१ ७ प्रासादा०
१२ 'कंक' ॥२२॥
१ 'पिट्टण'
४ चिंतियव्वोत्ति ५०४ ११ कृतायां
५ विसिट्ठसु . २ गोष्ठी
११ पुनरर्थतुभ्यो. .५२७ १ दुश्चीर्णानां ___ ४ दुश्चीर्ण.
९ प्रकृतायां
| पृष्ठं पङ्क्तिः शुद्धम्
३ अच्चुअल ९ मातापित्रादीनां
३ गृहीतं ५५७ १४ कृत इति चेत्, ५६२१
पुताना०
गप्तीना. ५६३ ११ हे मंदभग्ग ५६८ ४ वर्तन्त ५६९ ९ न्याहरणमेष ५७४ १० नामास्य ५७८ ४ ॥७४।। ५८२ १ त्वं पतिवृतः | ५८७ ११ जिणवयण.
६००
पङ्क्तिः . शुद्धम् १४. तप्पभिई १० महसेणाइ० ४ सगउरवेण ४ मज्झत्थयं ४ दुरे य ७ कण्हसमीवे ११ ॥२७२।। १४ सन्ना य ३ तो। ७ रोहगसज्जा ९ जिणा ४ एगाए अन्नाए .
.
५२५
६०२ ६०२ ६०३ ६०३
॥२२॥
६०४
६०५
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८२
م
६८३
گن گن گن کي
॥२३॥
له سه سر
گيا کيا
पृष्ठं । पङ्क्तिः शुद्धम् ६०७ ७ मनोगुप्तावुदा०
८ एवासीत् ८ कदाचिच्छक्रप्रशंसा ५ परिहाणी
०समाचाराणां १३ भोगार्हदिव्य. ६ चरित्रिणां २ .परम्परारूपः १ नत्थि ७ क्रियमाणं ९ नेमित्तिग ६ रागादिरूपे १४ ०प्रयोगादिव १४ णंदणंवणं
| पृष्ठ पङ्क्तिः शुद्धम् ६२६ १४ योगशास्त्रेषु ६२७६ राजय६३२७ मोहविन डियाणं ६४१ ११ कुणइ ' ६४४ ४ सहि ६४८ ६ उप्फालिओ य ६५० १४ तारतारुण्णं
७ चंदमंडलं ४ परिहरे हि
भिक्खट्टा ६६० ५ ०वट्टियामोहे ६६७
कर्मणि
वाणिय० | ६६९ १० हंत
पृष्ठं पङ्क्तिः शुद्धम्
११ कढिण भावाओ ६ हरिसवगरि--
८ तह सुणइ ६८७ १ तणुसुहं ६८७
तरामि ६८८ ११ विचित यंतो ६९१ ३ खणं ण ६९२ १० महुरो ७०३३ व्यवहरन ७०३ १४ तस्याः
३ परमुत्तरणमवि० ७१४ ५ भावादिति ७१५ ११ अशठेना० ७१६ ३ उदाहरणान्येव
کیا
م ی
६५९
॥२३॥
سه
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद
शुद्धिपत्रक
॥२४॥
%
पृष्ठं पङ्क्तिः शुद्धम . पृष्ठं पङ्क्तिः शुद्धम ७१७ ७ अणेगसावयगणाउले ७५३ ३ ०श्रुतग्राही, ७२५
१४ अग्गीयादाइण्णे ७५४ ३ दष्ट ७२६
१३ कायावाइमात्र. ७५४ ४ करोमि
पवयणाणुरागी ७५४.७ मणिमन्त्रौषधीनां ७३० १३ ०त्तरार्द्धतुभ्ये | ७५८ ८ गणविहीणा
६ युक्तिमुद्ग्राह्य० ७६०८ तन्त्रान्तरेऽपि ७३२ ४ पुव्वसूरिहिं
७६२
असमष्टि ८ ऐदम्पयं च पश्चात्
योग्यस्तदपेक्षया ७३७ ११ तद्ग्रहणमेव
७६५
मन्यमानाः ७३८१ बारसहवाणि
७६८ ११
पुनश्चारित्र० ७३८।१२ ०कायक्लेशादि.
७६९
राज्ञो दोषस्तत एतेषां ७७१
व्यवहारतस्तु ७४३ १३ भूतात्मा
७७२ ७ णिच्छएणेए णायव्वो
७७३ २ गृह्यन्ते ७४६ ५ णाणी
७७४ ३ लाभकचेतसो
पृष्ठं पङ्क्तिः शुद्धम ७८७ ३ सुकोमलरावं ७८३ ३ तए ७८९ १० तस्साइसएहि ७९१ ८ कप्पदुमसंगमंपि
२ न जं तेण ९ अक्खलियगई ४ मणोज्जममण. ८ पिव ११ नृपेण १४ पितुौरव्या
६ खड्गाद८१६६ देशकालादिभेदेन ८१६ . १४ आम्रनिम्ब० ८१८ १४ विहृतवानित्यर्थः
%
%
११
%
%
॥२४॥
ه
७४६
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अहम् ॥ प. पू. संघस्थविराचार्यदेवेशश्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरिभ्यो नमः पूज्यपादसूरिपुरंदरपूज्याचार्यदेवेशश्रीहरिभद्रसूरीश्वरविरचितः 2000000000000000000000000
॥ उपदेशपद-महाग्रन्थः ॥
(तस्य द्वितीयो विभागः ) अथ शुद्धाज्ञायोगस्यैव महात्म्यमुपचिन्वन्नाह;
एत्तो उ विट्टिसुद्धी गंभीरा जोगसंगहेसंति । भणिया लोइयदिटुंतओ तहा पुव्वसूरीहिं ॥३६०॥ इतस्त्वित एव शुद्धाज्ञायोगपूर्वकानुष्ठानस्य सानुबन्धत्वाद्धेतोदृष्टिशुद्धिः सम्यग्दर्शननिर्मलता गंभीरानुद्घाटमहानिधानमिव मध्याविर्भूताद्भतविशेषा योगसंग्रहेषु योगस्य साधुजनानुष्ठानस्य संगहाः संगाहकाः सिद्धान्तालापकास्तेषु द्वात्रिंशत्संख्येषु "आलोयणा निरवलावे आवईसु बढधम्मया" इत्यादिश्लोकपञ्चकोक्तेषु, इतिः पदपरिसमाप्ती, भणिता लौकिकदृष्टान्ततः, तथेति तत्प्रकारात् पूर्वसूरिभिः सुधर्मस्वामिप्रभृतिभिः ॥३६०॥
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
चित्रकारो
'पदेशपदः तमेव दृष्टान्तं संगृह्णन्नाह ;
भूमिशुद्धि महाग्रंथः साएयम्मि महबलो विमल पहा चेव चित्तपरिकम्मे । णिप्फत्ति छट्टमासे भूमीकम्मस्स करणं च ॥३६१।।
दाहरण साकेते नगरे 'महबल'त्ति महाबलो नाम राजाऽजनि । 'विमल'त्ति विमलनामा 'पहा चेव'त्ति प्रभाकर श्चैवचित्रक
रावभूताम् । ताभ्यां च चित्रपरिकर्मणि प्रारब्धे निष्पत्तिरेकेन षष्ठमासे दर्शिता । द्वितीयेन तु भूमिकर्मणः करणं ॥४३२॥ चेति ॥३६१।।
इमामेव गाथां व्याचक्षाणो दूयेत्यादिगाथापंचकं किञ्चिदधिकमाह;-- दूयापुच्छण रण्णो कि मज्झं पत्थि देव ! चित्तसभा। आदेसो निम्मवणा पहाणचित्तगरबहुमाणो ॥३६२ ॥ १ अण्णोण्णभित्तिजवणिगकिरिया छम्मासओ उ एगेण । णिम्मवणं अन्नणं भूमीकम्म सुपरिसुद्धं ॥३६३॥ २
रायापुच्छण मेगो जिम्मावियं बीय भूमिकरणम्मि । आहूसुगणिवदसण चित्ते तोसो उचियपूजा ॥३६४॥ ३ X जवणीविक्खेवेणं तस्संकम रम्म रायपासणया । कि वेयारसि ण हु देव ! संकमो जवणिगा णो उ ॥३६५॥ ४ रणो विम्हय तोसो पुच्छा एवं तु चित्तविहि सम्मं । भावण वण्णगसुद्धी थिर बूड्डि विवज्जओ इहरा ॥३६६।। ५ ।
सायं नाम पुरं विसायमायामयाइमुक्कजणं । राया तत्थ महाबलनामा चउरंगबलकलिओ ॥१॥ मंथिञ्जमाणजलनिहिसलिलसमुप्पन्नफेणफाराए। कित्तीए धवलियजओ कयपणयजणामलफलाए ।।२।। संसिद्धरजकजो सहागओ अन्नया भणइ दूयं । जं अन्नेसि निवईणमत्थि तं मज्झ कि नत्थि ॥३॥ (दूतः-) सव्वाणि रजचिंधाणि देव! तव संति
॥४३२॥
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
।४३३||
किंचिदधिकाणि । परमत्थि न चित्तसभा जहन्नराईण तह तुम्भं ॥४॥ विमलपहाकरनामा चित्तकरा सेणिणायगा दोन्नि । सद्दाविया निवइणा गरुयममरिसं वहंतेण ।।५।। भणिया एयसभाए जह चित्तं लहू पसिज्झए कुणह । तह तुब्भे सव्वायरसारा जणचित्तचोरंति ॥६॥ एवंति मनिए गरुयरायसम्माणभायणीभूया। तकालोबट्ठियसयलचित्तपाउग्गसुइंदव्वा ॥७॥ विहिया दुहा सभा सा मज्झम्मि य जवणिया घणा ठविया। मा कोइ अइसयं पेच्छिऊण कस्सावि चोरेजा ॥८॥ आढत्ता चित्तेउ सपरियणा तं सहं कयपइन्ना । विमलेण छट्ठमासे विचित्तचित्ता इमा विहिया ॥९॥ तो रन्ना कोउगपरिगएण जुगवं दुवेवि परिपुट्ठा । हहो ! तुम्भं चित्तं केत्तियमेत्तं विणिप्फन्नं ? ।।१०।। विन्नत्ता विमलेणं जह चित्तं मज्झ अविकलं जायं । णिय दिट्ठिपयाणेणाणुग्गहमेत्तो खणं कुणह ।।११॥ बीएण पुण पयंपियमेगावि मए न निम्मिया रेहा । चित्तपरिकम्मजोगा भूमिच्चिय केवला रइया ।।१२।। दिट्ठो सहाविभागो रन्ना विमलेण चित्तिओ तोसो। तो तस्स समुप्पन्नो कयाय पूया समुचियत्ति ।।१३॥ विक्खिविऊणं जवणियमियरसहाभागमिह पलोइंति । जा नरनाहो चित्तियभित्तिविभागस्स संकमओ ॥१४॥ तत्तो रम्मसरूवा सा भित्ती उझत्ति निवइणा दिट्ठा । चित्तयरवयणविहडणमभिसंकतो लहु विलक्खो ॥१५॥ जाओ निवो पयंपइ अम्हे वियारिया किमेवं ते? । ण हु देव ! संकमातो चित्तस्स इमेरिसं जायं ॥१६॥ संकासंकुलियमणोवि तं जवणियमवणियं जहा कुणइ । ता पेच्छइ भिति चिय निवई ससिनिम्मलालोयं ॥१७॥ विप्फुरियविम्हयमुहो पुच्छइ राया तए न कि विहियं । चित्तं एत्तियकालो जं लग्गो भूमिमेत्तम्मि? ॥१८॥ देव ! न भूमिविसुद्धि विणेह चित्तं कयंपि रमणिज्ज । ओभावइ वनगा जं थिरत्तसुद्धीओ न
||४३३॥
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महाग्रंथ
। ४३४ ।
लहंति ।। १९ ।। अन्वो चित्तगरसिरोमणी इमो अत्थि एरिसो अन्नो । भणिओ अच्छउ एसा इमंपि चित्तं इमं होही ।।२०।। संकमवसाउ अहियं निभालणिअं जओ कुरूवंपि । मुह्मादरिसस्स तले अहियं सोहं समुव्वहइ ||२१|| सक्कारो अइगरुओ तह विहिओ जह स जावजीवंपि । नियबंधुलोयसहिओ परमं सुहिभावमणुपत्तो ॥ २२ ॥
अथलिग गाथाक्षरार्थं ;
-
'यापुच्छण'त्ति दूतस्य पृच्छा समभूद् राज्ञो महाबलस्य, यथा कि वस्तु मम नास्ति ? स आह-देव ! चित्रसभा नास्ति । तदनन्तरमेव द्वयाश्वित्रकरयोरादेशो दत्तः 'णिम्मवण'त्ति निर्मापनाविषयः । तदन्वेव प्रधानचित्रकरबहुमानः प्रवृत्तः ।। ३६२ । १।।
'अन्नोन्नभित्तिज वणिगकिरिया' इति अन्योऽन्यं परस्परभित्त्योचित्रयितुमारब्धयोर्जवनिकाक्रिया विहिता मध्ये काण्डपटस्थापनेनादर्शनं कृतमित्यर्थः । ततः षण्मासतस्तु षण्णां मासानां पर्यन्ते एवैकेन विमलनाम्ना चित्रकारेण निर्मार्पणं चित्रस्य कृतम् । अन्येन प्रभाकरनाम्ना भूमीकर्मचित्रभूमिकानिष्पत्तिरूपं सुपरिशुद्धमिति । ३६३ ॥२॥
राजप्रच्छनमभूत् । एको विमलनामा निर्मापितं चित्रमिति, द्वितीयस्तु भूमिकर्मेति आह ब्रूते । नृपस्य दर्शनं समजनि । चित्रे भित्तिगते तोषो राज्ञः । उचितपूजा कृता विमलस्येति ।। ३६४ ।। ३ ।।
ततो जवनिकाविक्षेपेण काण्डपटापसारेण तत्संक्रमेण द्वितीयभित्तिगतचित्रसंक्रमेण रम्यस्यातिशायिनश्चित्रस्य रातो दर्शनकारि । जातवैलक्ष्यश्च नृपतिराह - किमस्मान् विप्रंतारयसि वंचयसि ? प्रभाकरः न हु नैव देव ! विप्रतारयामि ।
तत उत्सुकस्य
भूमिशुद्धि १ चित्रकारो दाहरण
।। ४३४ ॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
EXI यतः संक्रमो द्वितीयभित्तिगत एषः । ततो जवनिका दत्ता । नो तु नैव संक्रमो वृत्तः ॥३६५॥४॥ १ राज्ञो विस्मयतोषौ सम्पन्नौ । तथा, पृच्छा कृता, किमेवं भवता भूमिकाशुद्धिरारब्धेति । भणितं च तेनैवं
त्वनेनैव विधिना भूमिकाशुद्धिलक्षणेन चित्रविधिः सम्यक् सम्पद्यते । कुतः । यत:, भावना सजीवत्वलक्षणा, वर्णकशुद्धिः ।४३५॥ M कृष्णनीलादिवर्णकानां स्वरूपोत्कर्षरूपा तथा 'थिरवुट्टित्ति स्थिरत्वं वृद्धिश्च स्फारीभवनरूपा सम्पद्यत इति । विपर्ययो
व्यत्यासो भावनादीनां इतरथा भूमिकामालिन्ये सति सम्पद्यत इति । ततः साधुरिति कृत्वा महापूजा कृता भणितं IR चास्तां भित्तिरियमित्थमेव भवति ॥३६६।।५।।
इत्थं दृष्टान्तमभिधाय दार्दान्तिकयोजनामाह ;('तुल्लाए किरियाए अभव्व-दूरभव्वमाइजीवाणं । धम्मट्ठाण विसुद्धी एमेव हवेइ इट्ठफला ॥३६७॥) ___तुल्यायामेव क्रियायां चैत्यवन्दनास्वाध्यायसाधूपासनादिरूपायामभव्य दूरभव्यासन्नभव्यादिभेदभाजां जीवानां धर्मस्थानविशद्धिविधीयमानधर्मविशेषनिर्मलता एवमेव चित्रकर्मवत्, भूमिकाशुद्धौ शुद्धबोधिलाभलक्षणायां सत्यामित्यर्थः, भवतीष्टफला निष्कलंककल्याणलाभप्रयोजना, अन्यथा तद्विपर्यय एवेति ॥३६७॥
एतदेव परमतसंवादेनाह;
१ इयं मूलगाथाऽस्मत्समीपस्थेषु चतुष्वंप्यादर्शपुस्तकेषु नास्ति, टीकाग्रन्थानुसारेण तु पदानि विविच्यात्रगाथारूपेणानुमाथसंहग्धेयं | गाथा, अत एव कोष्ठके दत्ता ।
।।४३५
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
पदेशपदः पहाग्रंथः
अध्यात्मबीजम्
अज्झप्पमूलबद्धं इत्तोणुट्ठाणमो सय बिति । तुच्छमलतुल्लमएवं अन्जेवज्झप्प सत्थण्णू ॥३६८॥
इहाध्यात्मलक्षणमित्थमवसेयं-"औचित्याद् वृत्तयुक्तश्च वचनात् तत्त्वचिन्तनम् । मैत्र्यादिभावसंयुक्तमध्यात्म तद्विदो विदुः ॥१॥” इति । ततोऽध्यात्ममेव मलं तेन बद्धमायत्तीकृतमध्यात्ममूलबद्धम्, अतो भूमिकाशुद्धावेवानुष्ठानस्येष्ट
सफलत्वाद्धेतोर्यदनुष्ठानं परमार्थतस्तदनुष्ठानं ब्रुवते तुच्छ मळतुल्यमसारशरीरलग्नमलसदृशमन्यदध्यात्ममूलबंधविकलमन्येऽपि ||४३६॥
तीर्थान्तरीया अध्यात्मशास्त्रज्ञा ब्रुवन्तीति यदेवाध्यात्मबन्धप्रधानमनुष्ठानं तदेव. भवब्याधिक्षयकरणतया तत्त्वतोऽनुष्ठानम् । तद्विलक्षणं च शरीररूढरजोराशिवद् मालिन्यकारितयाऽत्यन्तसुच्छमन्येऽपि योगशास्त्रविदो विदुरिति ॥३६८।। - इदं चाध्यात्म यतो भवति, यचातः पवर्तते, तद्दर्शयति ;सुद्धाणाजोगाओ अज्झप्पं सति इओ समालोचो । हंदि अणुटुाणगओ ततो य तं नियमतो होति ॥३६९।।
शुद्धाज्ञायोगादध्यात्ममुक्तरूपं सदा सर्वकालं संजायते न पुनरम्यथापि, तस्य तदेककारणत्वात् । तदनु इतोऽध्यात्मात् समालोचो विमर्शश्चिकीर्षासारो 'हदि' इत्युपप्रदर्शने, अनुष्ठानगतस्तचित्रक्रियाकाण्डविषयाः प्रवती । ततश्च
तस्मादेवालोचात् तदनुष्ठानं नियमतो भवति, तस्य तदबंधहेतुस्वादिति ॥३६९।। 8. अयं च शुद्धाज्ञायोगो यथा भवति, तद्दर्शयति,एसो उ लहाभध्वत्तयाए संजोगतो मिओगेण । जायति भिन्ने गठिम्मि अन्नहा णो जलो भणियं ॥३७०।।
एष शुद्धाज्ञायोगः पुनस्तथाभव्यतया उक्तरूपतया संयोगात् तम्पृक्तभावाद् नियोगेंन नियमेन जायते जीवानाम् ।
RAI४३६॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।४३७ ।। ८६
O
कस्मिन्नित्याह-भिन्नेऽपूर्वकरणवज्रसूच्या सम्पन्नच्छिद्रे कृते ग्रन्थौ घनरागद्वेषपरिणामरूपे । अन्यथा ग्रन्थिभेदाभावे सति नो नैव, महामोहसन्निपातोपहतत्वात् । यतो भणितमागमे ||३७० ॥
वेहपरिणामरहिते ण गुणाहाणमिह होति रग्रणम्मि । जह तह सुत्ताहाणं न भावतोऽभिन्नगंठिम्मि ।। ३७१।।
वेधपरिणामरहितेऽपातितमध्यच्छिद्रे तथाविधप्रयोगाद् न नैव गुणाधानसूत्रतन्तुप्रवेश इह भवति रत्ने पद्मरागादौ यथेति दृष्टान्तार्थः तथा सूत्राधानं पारमतगदितागमन्यासः, न नैव भावतस्तत्त्ववृत्त्याऽभिन्नग्रन्थो जीवे, तत्राद्यापि सूत्राधानस्य सद्बोधसम्पादक सामर्थ्याभावात् तत्सम्पादनेन च तस्याविकलस्वरूपलाभसम्भवादिति ॥ ३७१।। अमुमेवार्थं भावयति ; --
जह तम्मि तेण जोगा बज्झा संतोषि तत्तत्रो णेए । तह दम्बसुसजोगा पायं जीवाण विष्णेया ॥ ३७२ ॥
यथा तस्मिन्नेत्र वेधपरिणामरहिते तेन गुणेन योगाः सम्बन्धा बाह्या मध्यप्रबेशविरहाद् बहीरूपास्तत्प्रयोजनाथिभिः पुंभिः सम्पद्यमानाः सन्तोऽपि तत्त्वतः परमार्थरूपतया न नैव एते सूत्रयोगा वर्त्तन्ते, जतुप्रभृतिना श्लेषद्रव्येण गुणसंयोजने रत्नस्य च्छायाविनाशात् तदन्तरेण च तस्य तत्रावस्थानस्थैर्याभावादिति । तथा द्रव्यसूत्रयोगाः प्रायो बाहुल्येन जीवानां विज्ञेयाः । इह द्रव्यशब्दः कारणपर्यायोऽप्रधानपर्यायश्च शास्त्रेषु प्रयुज्यते । तत्र यो सन्निहितग्रन्थिभेदानां दूरभव्यादीनामप्रधानः सूत्रयोगः स एकान्तत एव सद्बोधानाधायकतया तत्त्वपर्यालोचने न किश्विदेव । यस्स्वपुनर्बन्धकमार्ग्याभिमुखमार्गपतितानाम्, स शुद्धबोधलाभावन्ध्यहेतुत्वाद् व्यवहारेण तात्त्विक:, यथोक्तं योगबिन्दौ - - "अपुन -
।। ४३७ ।।
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुल
'पदेशपदः न्धकस्यायं व्यवहारेण तात्त्विक," इत्यादि । इति हृदि समाधाय सूत्रकारेणोक्तं प्राय इति । ततो ये प्रधाना सूत्रयोगा । महाग्रंथः अविरतादीनां ते निश्चयतो व्यवहारतश्च तत्त्वरूपा एव । ये तु सद्बोधहेतुभूतास्ते व्यवहारेण तात्त्विका इति ॥३७२।।
भासत्व
स्थानादि कुत एतदेवमिति चेदुच्यते;-- ..
विसयपडिहासमित्तं बालस्सेवक्खरयणविसयंति । वयणा इमेसु णाणं सध्वत्थण्णाणमो यं ॥३७३।। ।४३८11 विषयप्रतिभासमात्रम्-इह स्पर्शनरसघ्राणचक्षुःश्रोत्राणीन्द्रियाणि, स्पर्शरसगन्धरूपशब्दास्तेषामर्थाः, ततो विषय
स्येन्द्रियगोचरस्य प्रतिभासोऽवबोधः स एव केवलस्तद्गतगुणदोषविमर्शविकलो विषयप्रतिभासमात्रं बालस्येव शिशोरिव । अक्षरत्नविषयं अक्षश्चन्दनको रत्नं पद्मरागादिः, अक्षरत्ने, ते विषयो यस्य तत्तथाविधज्ञानमित्युत्तरेण योगः । इतिः पूरणार्थः । वचनाद् द्रव्यश्रुतयोगरूपात् । एष्वभिन्नग्रन्थिषु जनेषु ज्ञानमवबोधः शब्दार्थमात्रगोचरमेव तद्गतोहापोहशून्यं सर्वत्र जीवादौ विषये ; किमित्याह-अज्ञान मेव ज्ञानफलस्य हेयोपादेयविभागस्य तात्त्विकस्याभावाज्ज्ञेयमिति ।।३७३॥
अत्रैव व्यतिरेकमाह ;-- | भिन्ने तु इतो गाणं जक्खरयणेसु तग्गयं चेव । पडिबंधम्मिवि सद्धादिभावतो सम्मरूवं तु ॥३७४।।
॥४३८॥ भिन्ने तु विघटिते तु पुनर्ग्रन्थो। इतो ग्रन्थिभेदादनन्तरमेव ज्ञानं विशदविमर्शवशोपलब्धविशुद्धतत्त्वतया शुद्धबोधरूपं विज़म्भते । दृष्टान्तमाह-यथाक्षरत्नयोविषये तस्यैव शिशोरशिशुभावप्राप्तौ तद्गतं चेवाक्षरत्नविभागगोचरमेव । ननु, भिन्नग्रन्थीनां केषांचिद् माषतुषादिसदृशानां न किञ्चिद् ज्ञानविज़म्भणमुपलभ्यत इत्याशंक्याह-प्रतिबन्धेऽपि तथाविध
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥४३९॥
ज्ञानवरणोदयाद् विघातेऽपि श्रद्धादिभावतः "तमेव सच्चं नीसंक जं जिणेहि पवेइयं” इत्यादेः श्रद्धानस्य, आदिशब्दाद् गीतार्थप्रज्ञापनीयत्वस्य च भावात् तुच्छमपि ज्ञानं सम्यग्रूपमेव, परिपूर्णलाभहेतुत्वात् । यथा हि शुक्लपक्षक्षपापतेरतितुच्छोऽपि प्रतिपत्तिथावुज्वलतालाभः सम्यगेव, परिपूर्णतदुज्ज्वलभावलाभस्याचिरादेव सम्पत्तिनिमित्तत्वात् ; तथा प्रकृतज्ञानमपि क्रमेण केवलज्ञानाविकलकारणभावापन्नमेव वर्तत इति ।।३७४।। ___ अथास्य सम्यग्रूपतामेव भावयति;जमिणं असप्पवित्तीए दवओ संगयंपि नियमेण । होति फलंग असुहाणुबंधवोच्छेयभावाओ ।।३७५।।
यस्मादिदं सम्यगज्ञानमसत्प्रवृत्त्या प्रबलावश्यवेद्यचारित्रमोहोदयादिन्द्रियानुकूलाचरणरु पया द्रव्यतो मनोरुचिविकलत्वेनाप्रधानभावात् संगतमपि संयोगभागपि नियमेनैकान्तत एव भवति फलांगं मोक्षलक्षणफलनिमितम् । कुत इत्याह-अशुभानां ज्ञानावरणादिपापप्रकृतीनामनुबन्ध उत्तरोत्तरवृद्धिरूपस्तस्य व्यवच्छेदखुटिस्तस्य भावात् ॥३७५।। - अशुभानुबन्धमेवाश्रित्याह ;एसो य एत्थ पावो मूलं भवपायवस्त विनेओ । एयम्मि य वोच्छिन्ने वोच्छिन्नो चेव एसो त्ति ॥३७६।।
एष चाशुभानुबन्धः पुनरत्र सम्यग्रूपज्ञानादशुभानुबंधव्यवच्छेदे प्रस्तुते पापोऽत्यन्ताधमो मूलमादिकारणं भवपादपस्य संसारविषवृक्षस्य नरकादिदुःखफलाकुलस्य विज्ञेयः । एतस्मिश्चाशुभानुबन्धे व्यवच्छिन्ने सम्यग्ज्ञानतो व्यवच्छिन्नश्चंवोपरत एवैष भवपादप इति । विपर्यासजलसिच्यमानमूला एव हि क्लेशपादपा दुःखलक्षणाय फलाय कल्पन्ते ।
॥४३९॥
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
वानप्रस्थ दृष्टान्त
उपदशपदः सम्यग् ज्ञानदहनदह्यमानमूलास्तु त्रुटितसकलफलदानशक्तयो वन्ध्यभावापन्ना असत्कल्पा एव जायन्त इति ॥३७६।। महाग्रंथः
एवं सति यत्सिद्धं तद्दर्शयति;एत्तो च्चिय एयम्मी जत्तोऽतिसएण सेसगाणं पि । एत्थ दुवे सज्झिलगा वाणप्पत्था उदाहरणं ॥३७७।।
इत एवाशुभानुबन्धस्य भवपादपमूलत्वाद् एतद्व्यवच्छेदे च भवस्य व्यवच्छिन्नत्वाद् हेतोः, एतस्मिन्नशुभानुबन्ध|४४०।। व्यवच्छेदे यत्नो निन्दागर्हादिना प्रयत्नोतिशयेन शेषानुष्ठानमपेक्ष्य शेषकाणामपि तीर्थान्तरीयाणां वर्तते, किंपुनरस्माकं
जैनानामित्यपि शब्दार्थः । अत्रानुबन्धव्यवच्छेदे द्वौ सज्झिलको भ्रातरौ वानप्रस्थौ "ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थस्ततो यतिः ।" इत्याश्रमक्रमापेक्षया तृतीयाश्रमवत्तिनौ वानप्रस्थापनवन्तावुदाहरणम् ।।३७७।। अंगिरसगालवा वाणपत्थ लहुगस्स जेट्टवणगमणं । निग्गम कुसादिहेउं तस्सियरपडिच्छणं चेव ।। ३७८ ॥१॥ कालातिक्कम भुक्खा दाडिमगह आगमो उ इतरस्स । वंदण पासण पुच्छा एत्तो पच्छित्ति णो वंदे ॥३७९।।२॥ देह इमं गच्छ निवं मग्गाहि स. दूर पादलेवो त्ति । यमणं निवमग्गण धम्मसत्थि च्छेओ उ हत्थाणं ॥३८०॥३॥ तत्तो आगम चिण्णव्वतोसि वंदण णतीए ण्हाणं तु । हत्थुल्लुब्भण साहण पाणायामे तहा भावो ।।३८१॥४॥ पुच्छा कि णो पढमं असुद्धितो तं वतित्ति गुरुदोसो । किरियापत्थाहरणा ण अन्नहाऽवेति अणुबंधो ॥३८२।।५।।
इह क्वचिद् मागधादी मण्डले आङ्गिरसगालवी ब्राह्मणसुतौ परिपालिताद्याश्रमद्वयो सन्तौ वानप्रस्थावभूताम् । अन्यदा लघुकस्य भ्रातुर्गालवनाम्नः कुतोऽपि प्रयोजनात् स्ववनषण्डाज्येष्ठवनगमनमाङ्गिरसवनावतरणं समजायत ।।
IAl॥४४०॥
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।४४१ ।।
तस्मिश्च समये निर्गमः स्वकीयवनात् कुशादिहेतु कुशादयों दर्भकन्दमूलफलजलेन्धनादयस्तापसजनयेाग्यसमाहरणीयत्वेन हेतवो यत्र तत्तथा क्रियाविशेषणमेतत् । तस्य ज्येष्ठ भ्रातुः इतरप्रतीक्षणमेवेतरेण तत्रस्थेनैव विलम्बनमकारीति ।।३७८ ।। १ ।।
'कालाइकम'त्ति आगमन कालातिवाहने सम्पन्ने सति बुभुक्षा गालवस्य समजायत । ततस्तेन ज्येष्ठवनाद् दाडिमग्रहः कृत: भुक्तानि च तानि । मुहूर्त्तान्तरादागमस्तु प्रत्यावृत्त्य स्ववने ज्येष्ठस्य इतरस्य लघोस्तं प्रति वन्दना बभूव । 'पासण 'त्ति दृष्टं च लुप्तदाडिमफलं स्ववनम् पृच्छा च कृता तेन केनेदमित्थं विहितमिति । कथितं चानेन यथा मयेति । ततः आङ्गिरसेनोचे । इतः स्वयमेव दाडिनग्रहणादत्तादानाद्, यद्यपि "पावं छिदइ जम्हा प यच्छित्तं तु भई तम्हा पाण वावि चित्तं विसोहए तेण पच्छितं ॥१॥ इति वचनाद् अपराधशुध्द्य पायभूतमनुष्ठानं प्रायचितमुच्यते, तथाप्युपचारात् प्रायश्चित्तशोध्योऽपराधोऽपि प्रायश्चित्तशब्दवाच्यः, ततः प्रायश्चित्तमस्यास्तीति प्रायश्चित्ती भवानिति कृत्वा नो नैव वन्दे प्रतिवन्दे प्रतिवन्दनं करोमि ते । निशीथेऽप्युक्तम्- "मूलगुणउत्तरगुणे संथरमाणावि जे विसीति । ते नहु हुंत वंदणिज्जा ।" इति ।। ३७९ ।। २ ।।
गालव उवाच - दत्त यूयमेवेदं मे प्रायश्चित्तम् । आंगिरसः - गच्छ एतन्मण्डलाधिपतिनगरे नृपं राजानं ' मग्गाहित्ति याचस्व शुद्धिम्, दुष्टनिग्रहशिष्टपरिपालनयास्तस्यैव सर्वाश्रमगुरुत्वेनाधिकारित्वात् । गालवः स राजा दूरे महता व्य१ क. 'यद्यपीत्याह पावं छिवत्ति पावं छिदइ; ख. ग. घ. 'यदीत्याह पावं छिदति पावं छिदइ'.
XX
। ४४१ ।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
CH
वानप्रस्थ
उपदेशपदः वधानेन वर्तत इति न शक्यते तस्य समीपे गन्तुम् । तत आङ्गिरसेन पादलेपः समपितो यत्सामर्थ्याद् राजान्तिके महााग्रंथः
गन्तुं शक्यत इत्यस्मात् पादलेपाद् गमनमभूत् । नृपमार्गणाद् राज्ञः समीपात् प्रायश्चित्तस्य याच्या कृता। ततो राजा दिष्टः 'धम्मसत्थि'त्ति धर्मशास्त्रिभिर्मनुप्रभृतिमुनिप्रणीतधर्मशास्त्रपाठकः छेदस्तु छेद एव हस्तयोः प्रायश्चित्तमादिष्टम्, न
पूनरुपवासादि । लौकिकशास्त्रेषु हि येनाङ्गेन योऽपराधो विहितस्तच्छुद्धौ तदेवाङ्गं निगृह्यत इति ॥३८०॥३॥ ॥४४२॥ ततो हस्तच्छेदानन्तरमागमः प्रत्यावृत्तिराङ्गिरससमीपे । तेनोक्तम्-चीर्णव्रतोऽसि समाचरितप्रायश्चित्तस्त्वमिति वि
हिता वन्दना, भणितश्च नद्यां स्नानमाचरेति । तुः पादपूरणार्थः । तत्र च स्नातस्य 'हत्थुल्लुज्झाण'त्ति हस्तयोरुद्रोहणं पुनरुद्गम: सम्पन्नः । तेन च 'साहण'त्ति ज्येष्ठाय साधितं निवेदितं, यथा हस्तौ ममपुनरूद्भुती । तेनाप्युक्तं प्राणावुच्छवासनिःश्वासौ तयोरायामः सामस्त्येन निरोधः प्राणयामश्चित्तवृत्तिनिरोध इत्यर्थः, तस्मिन् मया कृते सति तथा
भावो हस्तयोस्ते सम्पन्नः ।।३८१।। ४ ।। R 'पुच्छ'त्ति पृच्छा कृता तेन किं न प्रथमं नदीनानात् तथा भावो विहितः? स प्राह-अशुद्धितोऽद्यापि तवाशुद्धित्वात् । यतस्त्वं व्रती इत्यस्मात् स्तोकस्खलनायामपि गुरुदोषो वर्तते, क्रियापथ्याहरणात् चिकित्साप्रवृत्तावपूथ्यासेवन
दृष्टान्तात् , न नैवान्यथा हस्तकर्तनमपि नदीनानमन्तरेणापति त्रुट्यत्यनुबन्धोऽपराधलव इति त्वं मया तदनुष्ठापित 0 इति ॥३८२।। ५॥
__ अनुबन्धमेवाश्रित्याह;
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
रुद्दो य इमो एत्थं चइयव्वो धम्ममग्गजुत्तेहिं । एयम्मि अपरिचत्ते धम्मोवि हु सबलो होति ॥३८३।
रौद्रश्च दारुण एवायमशुभानुबन्धोऽत्र जगति त्यक्तव्यः परिहरणीयो निन्दागर्हादिनोपायेन । करित्याह-धर्ममार्ग
युक्तः धर्ममार्गा धर्माराधनोपायाः साधुनावकसमाचारास्तत्समन्वितैः । एतस्मिन्ननुबन्धेऽपरिहृते धर्मः, प्रागुक्तोऽध॥४४३॥ मस्तावत्ततो भवत्येवेत्यपिशब्दार्थः, हुर्यस्मात् संबलकोऽतीचारपङ्कमालिन्यकल्मषरूपतामापन्नो भवति । अयमभिप्रायो
-महति दोषानुबन्धे मूल गुणादिभंगरूपे विधीयमानोऽपि धर्मो न स्वरूपं लभते, अल्पातिचारानुबन्धे च भवन्नपि धर्मः शबलस्वरूप एव । अत एव पठ्यते-'पाडियसव्वसल्लो' इत्यादि ॥३८३।।
इत्थं लौकिकमुदाहरणमभिधाय लोकोत्तरमभिधित्सुराह-- . लोउत्तरंपि एत्थं निदरिसणं पत्तदसणाईवि । असुहाणुबंधतो खलु अणंतसंसारिया बहवे ।।३८४॥
लोकोत्तरमपि न केवलं लौकिकमित्यपिशब्दार्थः, अत्राशुभानुबन्धे निदर्शनमुदाहरणम् । क इत्याह-प्राप्तदर्शनादयोऽपि लब्धविशुद्धसम्यक्त्वज्ञानचारित्रसम्यदोऽपि, कि पुनस्तद्विकलजीवा इत्यपिशब्दार्थः, अशुभानुबन्धत उक्तरूपात्, खलुरवधारणे, अनन्तसंसारिका अनन्तोत्सपिण्यवसप्पिणीप्रमाणः संसारो येषामस्तीति ते तथा बहवो भूयांस इति ॥३८४॥ एतदेव भावयति;चउदसपुव्वधराणं अपमत्ताणं वि अंतरं समए । भणियमणंतो कालो सो पुण उववज्जए एवं ॥३८५॥
चतुर्दशपूर्वधराणां समस्तश्रुतजलधिपरपारप्राप्तानाम् ऋषिविशेषाणाम्, अप्रमत्तानामपि च पुलाकबकुशप्रतिसेव
॥४४३।।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाकुशीलसाधुयोग्य प्रमादस्थान परिहारवतामपि किंपुनः सम्यग्दर्शनादिशेषगुणभाजा मित्यपिशब्दार्थः, अन्तरं प्रतिपतितप्रस्तुत गुणानां पुनर्लाभव्यवधानं समये जिनागमे भणितं निरूपितम् । कीदृशमित्याह - अनन्तकाल:, यथोक्तं-"कालमर्णतं च सुए अद्धा परियट्टओ य देसूणो । आसायणबहुलाणमुक्कोसं अंतर होई ||१|| " स पुनरनन्तकाल उपपद्यते, एवमशुभानुबन्धस्य रौद्रतायां सत्यामिति । नह्यवश्यवेद्य मशुभानुबन्धमन्तरेण प्रकृतगुणभंगे पुनर्लब्ध्या कियत्कालव्यवधाने ।। ४४४ ।। कश्चिदन्यो हेतुरस्तीति ।। ३८५॥ एतदेवभावयति ; --
ओ आरओवि हु असई बंधों ण अण्णहा होइ । ता एसो वि हु एवं णेओ असुहाणुबंधोत्ति || ३८६ ॥
उपदेशपद:महाग्रंथ:
ग्रन्थेरुक्तरूपादारतोऽपि तस्मिन्नभिन्नेऽपि सति कि पुनभिन्नग्रन्थो, अशुभानुबन्धतोऽनन्तसंसार इत्यपिशब्दार्थः, असकृद् अनन्तवारान् बन्धो ज्ञानावरणादीनां कर्मणां स्वीकारः, न नैवान्यथा शुभानुबंधं विना भवति अनुरूपकारणप्रभवत्वात सर्वकार्याणाम् । तत् तस्मादेषोऽप्यसकृदबन्धो न केवलं यतोऽसौ प्रवृत्त इत्यपिशब्दार्थ, हुः स्फुटम्, एवमशुभानुबन्धमूलत्वेन शेयोऽशुभानुबन्ध इति, कार्यकारणयोर्मृद्घटयोरिव कथंचिदभेदात् । तस्मात् कारणकृतस्य कार्यभूतस्य चाशुभानुबन्धस्य त्रोटने यत्नो विधेय इति ॥ ३८६ ॥
अथ परमतमाशंकमानमाह ; -
नणु सुद्धाणाजोगा आसि च्चिय पत्तदंसणाईणं । तेसिमसुहाणुगंधो णावगओ कहणु एत्तो उ ।। ३८७ ।।
नन्विति परपक्षाक्षमायां शुद्धाज्ञायोगो निरवकरपारगत वचनाराधनारूप आसीदेव वृत्त एव । केषामित्याह-प्राप्त
शुभाशुभानुबन्धवि
चारता
।। ४४४ ।।
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥४४५॥
दर्शनादीनामुपलब्धसम्यग्दर्शननादीनामिदानीं तत्प्रतिपातवतामपि । ततः किमित्याह-तेषां प्राप्तदर्शनानामशुभानुबन्धो नापगतो न त्रुटितः, कथं नुः परिप्रश्ने, इतस्तु शुद्धाज्ञायोगादपि अशुभानुबन्धव्यवच्छेदकत्वेन भवद्भिः परिकल्पितादिति ? ॥३८७।।
एवं च सति;एयापगमणिमित्तं कहं व एसो उ हंत केसिंचि । एयं मिहोविरुद्धं पडिहासइ जुज्जए कह णु? ॥३८८।।
एतदपगमननिमित्तमशुभानुबन्धव्यवच्छेदकारणं, वथं वेत्यथवा, एष त्वेष एव शुद्धाज्ञायोगः, हन्तेति कोमलामत्रणे, केषांचिजीवानाम् । तत एतच्छुद्धानायोगादशुभानुबन्धव्यवच्छेदभणनं मिथः परस्परं विरुद्ध प्रतिभासते । न
हि ये यत्कार्यकारिणो भावास्ते तदकारिणोऽपि भवन्ति, वृक्ष इव च्छायायाः । अन्यथा कार्यकारणव्यवस्थाविलोपप्रX सङ्गः । ततो युज्यते घटते कथं केन प्रकारेण भवदुक्तं, नुरिति वितर्कयामि ? ||३८८।। अत्र समाधिमाह ;र भण्णइ जहोसहं खलु जत्रोण सया विहाणो जुत्तं । तह वोच्छिंदइ वाहिं ण अण्णहा एवमेसोवि ।।३८९।।
भण्यते उत्तरमत्र यथोषधं त्रिफलादिः, खलुरवधारणे, यत्नेनादरेण सदा सर्वावस्थासु विधानतः तदुचितानपानादिसेवनरूपाद् युक्तं हीनाधिकमात्रापरिहारेण समुचितं, तथेति विशेषणसमुच्चये, ततो यत्नेन सदा विधानतो युक्तं च समुपजीव्यमानं सद् रोगिणां व्यवच्छिनत्ति व्याधि कण्डूप्रभृतिकम्, न नैवान्यथोक्तक्रमव्यतिक्रमे । एवमौषधवद् एषोऽपि शुद्धाज्ञायोगोऽशुभानुबन्धव्याधिमिति ।।३८९।।
॥४४५॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद एतो उ अप्पमाओ भणिओ सव्वत्थ भयवया एवं । इहरा ण सम्मजोगो तस्साहय सोवि लूहोत्ति ॥३९०॥
औषधट्टमहाग्रंथ व इतः शुद्धाज्ञायोगस्यौषधज्ञातेनाशुभानुबन्धव्यवच्छेदकत्वादेव हेतोरप्रमाद उपयुक्तभावरूपो भणितः सर्वत्र साधुश्रा
ष्टान्तेन
| समाधावकप्रयोगे चैत्यवन्दनादावनुष्ठाने भगवता तोर्थकृता एवमशुभानुबन्धव्यवच्छेदकत्वेन । इतरथाऽशुभानुबन्धव्यवच्छेदा
नादि भावे न नैव सम्यग योगः शुद्धाज्ञालाभलक्षणोऽप्रमाद एव न भवतीति भावः । नहि कारणं स्वकार्यमनुत्पादयत् सत् ॥४४६॥
कारणभावं लभते, इत्यशुभानुबन्धेऽव्यवच्छिद्यमाने तत्साधकत्वेन शुद्धाज्ञानलक्षणोऽप्रमादो निरूप्यमाणः स्वं स्वभावं न लधुमलम् । एवं तर्हि बहवः शुद्धाज्ञायोगवन्तोऽशुभानुबन्धाव्यवच्छेदेऽपि व्यावर्ण्यमाना उपलभ्यन्ते, तत्कथं न दोष ? इत्याह-'तस्साहय'त्ति विभक्तिलोपात तत्साधकः पारंपर्येणाशुभानुबन्धव्यवच्छेदहेतुशुद्धाज्ञायोगसाधकः सन सोऽप्यानन्तर्येणाशुभानुबन्धाव्यवच्छेदहेतुराज्ञायोगो लब्धोऽभिमत इति । यदा हि अद्याप्यतिनिबिडोऽशुभानुबन्धोऽतीव्रश्चाज्ञायोगः, तदाऽसौ तं सर्वथा व्यवच्छेद्यमपारयन्नपि सर्वथा तदुच्छेदकतीव्राज्ञायोगकारणभावापन्नतया सुन्दर एवेति ॥३९॥
अत्र हेतुमाह;अवयारवियारम्मी अणभूए जं पुणो तदभासो । होइ अहिलसियहेऊ सदोसहं जह तहेसोवि ॥३९१।।
27॥४४६॥ अपचारे कर्मव्याधिचिकित्सारूपस्य प्रागादेयतया परिपालितस्य सम्यग्दर्शनादेर्गुणस्य साधुप्रद्वेषादिना पश्चाद् विना10 शने सति, यो विकारो दुर्गतिपातरूपस्तत्रानुभूते तत्तद् विडम्बनासहनेन यद्यस्मात् कारणात पुनर्जन्मान्तरे तदभ्यास
स्तस्य पूर्वभवाराधितस्य सम्यगदर्शनादेः, तस्य "खाओवसमिगभावे दढजत्तकयं सुभं अणुट्टाणं । परिवडियं पि हु जा
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥४४७
यइ पुणोवि तब्भाववद्धिकरं ॥१॥" इति वचनप्रामाण्यात् कथञ्चिद् लब्धस्य पुनरनुशीलनमभ्यासो भवत्यभिलषितहेतुरशुभानुबन्धन्यवच्छेदकारणम् । दृष्टान्तं तदुपनयं चाह-सत प्रस्तुतव्याधिनिग्राहकत्वेनास्खलितसामर्थ्यमौषधमुक्तरूपं यथा तथा एषोऽपि तदभ्यासः । तथाहि-यथाऽऽतुरस्य कुतोऽपि प्रमादात क्रियापचारे सञ्जाते, अनुभूते च तत्फले, पुनस्तक्रियाभ्यास एव व्याधिव्यवच्छेदाय जायते, तथा प्रस्तुतक्रियापि तथाविधप्रमादासेवनादपचारमानीता सत्यपचारविपाकानूभवान्तरमभ्यस्यमानाशुभानुबन्धव्यवच्छेदफला जायत इति ॥३९१।।
अयं चार्थः कथञ्चित् प्रागेव उक्त एवास्ते, इति तं प्रस्तुते योजयन्नाह;- . पडिबंधविचारम्मि य निदंसिओ चेव एस अत्थोत्ति । ओसहणाएण पुणो एसो चिय होइ विष्णेओ ॥३९२॥
प्रतिबन्धविचारे च "पडिबन्धोवि य एत्थं सोहणपंथम्मि संपयट्टस्स" इत्यादिग्रन्थेन प्रागभिहिते पुननिदर्शितश्चैव प्रकाशित एव एषोऽर्थो जो "अवयारवियारम्मि" इत्यादिना ग्रन्थेनोक्तः । इति वाक्यपरिसमाप्तौ। यद्यवं, पुनर्भणनमपार्थकमापद्यत इत्याशंक्याह-औषधज्ञातेन मेघकुमारादिदृष्टान्तेभ्यो दृष्टान्तान्तरभूतेन पुनद्वितीयवारमेष एवान्यूनाधिको भवतीति ज्ञेयम् । न चैवं कश्चिद् दोषः, उपदेश्यत्वादस्य । यथोक्तम्-"सज्झायझाणतवओसहेसु उवएसथुइपयाणेसु । संतगुणकित्तणेसु य न हंसि पुणरुत्तदोसा उ ॥१॥” इति ॥३९२।। एतदेव समर्थयन्नाह ;-- एत्तो उ इओ वीरा कहिंचि खलिएवि अवगमे तस्स । तह एयजोगउ च्चिय हंदि सकज्जे पट्टिसु ॥३९३।।
अत एव तदभ्यासस्याभिलषितहेतुत्वाद् हेतोरितोऽशुभानुबन्धाद् वीराः शिवशर्मस्पृहावन्तो रुद्रक्षुल्लकादयः, कथ
॥४४७॥
व
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः श्चित् तथाविधभव्यत्वपरिपाकाभावात् स्खलितेऽपि निर्वाणपुरप्रापकसमाचारस्य खण्डनेऽपि जाते, अपगमे व्यवच्छेदे । शुद्धज्ञामहाग्रंथः । EX तस्य स्खलितस्य सति, तथा प्रागिव एतद्योगादेव शुद्धाज्ञायोगरूपात्, 'हंदीति' पूर्ववत्, स्वकार्ये निर्वाणपुरपथप्रवृ
योगास्व
कार्य संसित्तिरूपे प्रावतिषत प्रवृत्तवन्त इति ॥३९३॥ सानेव दर्शयति ;
द्धिस्यापसाहुपदोसी खुद्दो चेतियदव्वोवओगि संकासो । सीयलविहारिदेवो एमाई एत्थुदाहरणा ॥३९४।।
नम् ॥४४८॥
o साधुप्रद्वेषी क्षुल्लको लघुसाधुरूपः चैत्यद्रव्योपयोगी संकाशः शीतलविहारी देवः । एवमादीन्यत्र प्रस्तुते उदाहरणानि ज्ञातव्यानि । आदिशब्दाद मरीचि-कृष्ण- ब्रह्मदत्तादिजीवा आज्ञाविघटनानन्तरघटितघटिष्यमाणशुद्धाज्ञायोगा गृह्यन्ते ।३९४।
. उदाहरणाभ्येवानुक्रमेण भावयन् रुद्रोदाहरणमेवाश्रित्य गाथाष्टकेनाह;-- रुद्दो सिक्खवणाए साहुपओसी विसम्मि सादेव्वं । आलुगहत्थे साहण देवयकहणाए निच्छूढो ॥३९५।१।। उन्निक्खमणं वाही मरणं नरगेसु सत्तसुववातो । कुच्छियतिरिएहितो तहा तहा दुक्खपउरेहिं ॥३९६।।२॥ एगिदिएसु पायं कायठिती तह ततो उ उव्वट्टे । सव्वस्स चेव पेसो ठाणेसु इमेसु उववन्नो ॥३९७॥३॥ बव्वरपुलिंदचंडाल-चम्मगररयगदासभियगेसु । चुन्नउरे सेट्ठिसुओ एत्तो तकम्मनिट्ठवणं ॥३९८।४।।
॥४४८॥ तित्थयर जोगपुच्छा कहणे संबोहि किमिह पच्छितं । तब्बहुमाणो पंचसयवंदणाभिग्गहो विणए ॥३९९।।५।। कहवि असंपत्तीए अभुंज छम्मास काल बंभसुरो । तित्थवरभत्ति चवणं चंपाए चंदरायसुओ ॥४००॥६॥ बालस्स साहूदसण पीती सरणमधिती य तविरहे । पियसाह नाम बद्धण- पवज्जाभिग्गहग्गहणं ॥४०१॥७॥
जबबबबबबबर
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥४४९॥
('परिवालण आराहण सुक्काई जहकमेण उववाओ । सम्वत्थागम पव्वज्जसेवणा सिद्धिगमणं ति ॥४०२॥८॥) .
इह क्वचिद् गच्छे स्वस्थसलिलोज्ज्वलातुच्छसाधुसमाचारे, अत एव समुच्छिन्नस्वपक्षपरपक्षमतसर्वक्लेशे नभस्तल इव स्फुरितविमलमङ्गले मणीमण्डलमध्यापलब्धशुद्धप्रसिद्धिबुधे देवमानवमान्यगुरौ प्रपंचितकाव्ये पूर्वविशुद्धानुष्ठानोऽपि पर्यायेण राहुरिव स्वभावादेव मलिनप्रकृतिरेको रुद्रनामा क्षुल्लकः समभूत् । स च तेषु तेषु साधुसमाचारेषु प्रमाद्यन स्मारणवारणनोदनप्रतिनोदनादिभिरनवरतमपरसाधुभिः शिक्षापणायां क्रियमाणायां साधुप्रद्वेषी शिक्षापकसाधुविषये तीव्रमत्सरः समजायत । अन्यदा च तेन सर्वमपि तं गच्छमुपहन्तुमिच्छता पापेन पानभाजने विषं निक्षिप्तम् । तस्मिश्च निक्षिप्ते सति सह देवेन हिताहितचिन्तकेन वर्त्तते यो गच्छः स सहदेवस्तद्भावरतत्त्वं तत समभूत । कथम् । आलुका हस्ते आलुकायां भाजनविशेषे साधुभिर्जलादानार्थं हस्ते प्रसारिते सति साधना निवेदना कृता आकाशान्वितया वाचा, यथा मा गृहीततज्जलं, विषदोषदूषितत्वादस्य केनेदमसमंजसमाचरितमिति विमर्शब्याकुलेषु साधुषु देवताकथना च संजाता, यथा, रुद्रक्षुल्लकेनैतदनुष्ठितमिति । ततो 'निच्छूढो'त्ति गच्छान्निष्काशितः स्थूलापराधत्वात् तस्य। | तदुक्तम् -"तंबोलपत्तनाएण माहु सेसावि उ विणासेज्जा । निज्जूहंति तं तू मा अनोवि तहा कुज्जा" इति ॥ ३९५ ॥१॥ ___ गच्छानिष्काशितस्य च तस्योन्निष्क्रमणं दीक्षात्यागः । ततो व्याधिर्जलोदरादिरूपः, मरणं प्राणत्यागलक्षणं सम्प
१ इयमपि गाथा सर्वेष्वस्मत्समीपस्थेष्वादशंपुस्तकेषु नास्ति, टीकाव्याख्यानानुरोधेन तु म्यात्र लिखिता ।
COM
४९ ।
MO
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा
नम् । मृतस्य च नरकेषु सप्तसु रत्नप्रभापृथिवीप्रभृतीषु उपपातो जन्म च बभूव । कुत्सिततिर्यगभ्यः "अस्सप्णी IX रुद्रक्षुल्लकमहाग्रंथ पढम" इत्यादिग्रन्थोक्तेभ्यः सकाशात्, कीदृशेभ्यः, तथा तथा दाहवाहबन्धनोत्कर्त्तनादिभिः प्रकारैर्दुःखप्रचुरेभ्यः
निदर्शनम् ॥ ३९६ ।। २ ।।
एकेन्द्रियेषु पृथिवीकायिकादिषु प्रायो बहून् वारान कायस्थितिरसंख्योत्सप्पिण्यवसप्पिण्यादिरूपा तस्य समभूत् ॥४५०11
॥३९७॥३॥ - बर्बरा बर्बरकुलवासिनो म्लेच्छाः, पुलिन्दा नाहलाः पर्वताश्रयवासिनः तरुपत्रप्रावरणा म्लेच्छा एव, चण्डालचर्मकाररजकदासभृतकास्तु प्रतीतरूपा एव, ततस्तेषु । तदनन्तरं चूर्णपुरे श्रेष्ठिसुतः समुत्पन्नः । तरुपत्रप्रावरणम्लेच्छादिजन्मसु तत्कर्मनिष्ठापनं साधुप्रद्वेषप्रत्ययोपार्जितं लाभान्तरायदौर्भाग्यादिकर्मानुबन्धव्यवच्छेदः संजात इति ।। ३९८ ॥ ४॥ व तत्र च जन्मनि तीर्थकरस्य भगवतः कस्यचिद् योगे पृच्छा पूर्वजन्मवृत्तान्तविषया तेन कृता । तदनु कथने भग
वता, सम्बोधिः पुनर्बोधिलाभरूपः समुद्घटितः । जातवैराग्यश्च पप्रच्छ-किमिह साधुप्रद्वेषापराधे प्रायश्चित्तमुक्तरूपं विधेयम् । भगवानाह-तबहुमानस्तेषां साधूनामात्मापेक्षया बहुत्वेन मननं प्रायश्चित्तमिति । ततः पञ्चशतवन्दनाभिग्रहः पञ्चानां साधुशतानां प्रतिदिवसं वन्दनार्थोऽभिग्रहो गृहीतो विनयेन साधुविषये कर्त्तव्य इति ॥३९९॥५॥
कथमप्यसम्प्राप्तावभिग्रहस्य 'अभुंज'त्ति तद्दिनेऽनपानपरित्यागस्तरय जायते। एवं चासौ स्थिरप्रतिज्ञः प्रायेणानुपजी
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
वितभोजनः 'छम्मास'त्ति बोधिलाभकालात् षण्मासान् यावज्जीवित्वा 'काल'त्ति कालं कृत्वा ब्रह्मसुरो ब्रह्मलोके देवतया उत्पन्न इति । तत्रापि तीर्थकरभक्तिर्महाविदेहादिषु नन्दीश्वरादित्येषु च सततमेव भगवतामहतां सर्वजगज्जीववत्सला
नामपारकरुणारसक्षीरनीरधीनां स्मरणमात्रोपनीतप्रणतजनमनोवाच्छितानां भक्तिर्वन्दनपूजनधर्मश्रवणादिरूपा समासीत् । ।।४५१॥ कालेन ततश्च्यवनम् । चम्पायां पुरि चन्द्रराजसुत: समुत्पन्न इति ॥४००।६।।
समुत्पन्नस्य च तस्य बालस्य सतः साधुदर्शनमभूत् । दृष्टेषु च तेषु भवान्तरसंस्कारात् प्रीतिः प्रतिबन्धः, स्मरणं पूर्वह भवस्य, अधतिश्चरणरक्षणरूपा तद्विरहे साधुदर्शनाभावे समजनि । ततः पितृभ्यां प्रियसाधुरेष इति नाम कृतम । वर्द्ध
ने बालभावपरित्यागरूपे प्रव्रज्या सावुप्रव्रज्या तस्यां सम्पन्नायां सत्यांमभिग्रहग्रहणं यथा सर्वाङ्गमया साधुविनयः o कर्त्तव्य इति ।।४०१।।७।।
परिपालनमभिग्रहस्याराधना पर्यन्ते । 'सुक्काई' इति शुक्रादिषु देवलोकेषु यथाक्रमेण परिपाट्याधिकाधिकसंयमशुद्धिवशादुपपातोऽभूत् । पर्यन्तभवे सर्वार्थागमप्रव्रज्यासेवना चैव विज्ञेया-सर्वार्थाद् विमानात सर्वविमानमालामौलिमाणि
क्यकल्पाद् इहागमनम् । तत्र च प्रव्रज्या। तस्यामपि च समुपलब्धकेवलालोकस्यास्य सिद्धिगमनमभूदिति । व्याख्यातं पण साधुप्रद्वेषी क्षुल्लक इति ॥४०२॥८॥
... अथ चैत्यद्रव्योपयोगी संकाश इति व्याख्यायते । तत्रIN संकासु गंधिलावइ सक्कवयारम्मि चेतिए कहवि । चेतियदग्ववओगी पमायओ मरण संसारो ॥४०३॥१॥
॥४५१।।
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महाग्रंथः
संकाशश्रावकहष्टान्तः
तण्हाछुहाभिमूओ संखेज्जे हिंडिऊण भवगहणे । घायण-वहण-चुन्नग-वियणाओ पाविउं बहुसो ॥४०४।।२।। दारिद्दकुलुप्पत्ति दरिद्दभ वं च पाविउं बहुसो। बहुजणधिक्कारं तह मणुएसुवि गरहणिज्जं तु ॥४०५।।३।। तगराए इन्भसुओ जाओ तक्कम्मसेसयाए उ । दारिद्दमसंपत्ती पुणो पुणो चित्तनिव्वेओ ।।४०६॥४॥ कैवलिजोगे पुच्छा कहणे बोही तहेव संवेगो। कि एत्थमुचियमिहि चेइयदव्वस्स बुड्डित्ति ।।४०७।।५।। गासच्छादणमेत्तं मोत्तुं ज किंचि मज्झ तं सव्वं । चेतियदव्वं यं अभिग्गहो जावजीवंति ॥४०८।।६।। सुहभावपविसीओ संपत्तीभिग्गहम्मि निच्चलया। चेतोहरकारावण तत्थ सया भोगपरिसुद्धी ।।४०९।।७।। निट्टीवणाइकरणं असक्कहा अणुचियासणादी य । आयतणम्मि अभोगो एत्थं देवा उयाहरणं ॥४१०।।८।। देवहरपमि देवा विसयविसचिमोहियावि न कयाइ । अच्छरसाहिपि समं हासखेडाइवि करेति ।।४११।।९।। इय सो महाणुभावो सव्वत्थवि अविहिभावचागेण । चरियं विसुद्धधम्म अक्खलियाराहगो जाओ ॥४१२॥१०॥
इह संकाशो नाम श्रावकः स्वभावादेव भववैराग्यवान यथोदितश्रावकसमाचारसारव्यवहारः 'गधिलावइ'त्ति गन्धिलावत्यां पुरि समस्ति स्म । स च पाक्रावतारे चैत्ये प्रशरतचित्तःसंश्चिन्तां चकार । अन्यदा च कथमपि गृहव्याक्षेपादिकारणश्चैत्यद्रव्योपयोगी देवद्रव्योपजीवकः प्रमादतोऽज्ञानसंशयविपर्यासादिरूपात्संजातः सन्ननालोचिताप्रतिक्रान्तो मरणमाप ततः संसारे ॥४०३।।१॥
तृष्णाक्षुधाभिभूतः सन् संख्यातानि हिण्डित्वा भवग्रहणानि । तेषु च घातनेन शस्त्रादिभिः, वाहनेन पृष्ठकण्ठभा
I४५२॥
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।४५३ ।।
रारोपणपूर्वकदेशान्तरसंचारणस्वरूपेण चूर्णनेन च या वेदनास्ताः प्राप्य बहुशोऽनेकशः || ४०४ || २ ||
तथा 'दारिद्दकुलुपति' इति दरिद्रकुलोत्पतिं यावजन्म दरिद्रभावं च तत्र प्राप्य, बहुशो बहुजनधिक्कारं यतः कुतोऽपि निमित्ताद् अनिमित्ताच बहोर्जनाद् धिक्कारमवर्णवादं तथेति समुच्चये, मनुष्येष्वपि समुत्पन्नः, गर्हणीयमन्यदपि पुत्रकलत्रादिकं निन्द्यमेव प्राप्य ||४०५ ||३||
पश्चात्तगरायां पुरि इभ्यसुतः सञ्जातः । कस्यां सत्यामित्याह तत्कर्मशेषतायां तु तस्य चैत्यद्रव्योपयोगकालोपाजितस्य कर्मणो लाभान्तरायादेः शेषोऽवशिष्टोंशः, तस्य भावस्तत्ता, तस्यां सत्यमेव परं तत्रापि दारिद्र्य निर्द्धनत्वम्, असम्प्राप्तिर्वास्य । पुनः पुनरनेकश इत्यर्थः, चित्तनिर्वेदो हृदयाद्वेगरूपः समभूत् ॥ ४०६।४।।
अन्यदा च केवलियोगे जाते सति पृच्छा तेन कृता । यथा भगवन्! मया भवान्तरे किं कर्म कृतं येनेत्थमसम्पद्यमानमनोरथोऽहं सम्भूतः ? कथने संकाशादिभवग्र हणवृत्तान्तस्य केवलीना कृते, बोधिरुक्तरूपस्तथैव क्षुल्लकजीववत् संवेगस्तस्य समपद्यत । प्रपच्छ च किमित्यत्र चैत्यद्रव्योपयोगापराधे मम कर्तुमुचितमिदानीं साम्प्रतम् ? भणितं च केवलिना, यथा - चैत्यद्रव्यस्य जिनभवनबिम्बयात्रास्नानादिप्रवृत्तिहेतोहिरण्यादिरूपस्य वृद्धिरुपचयरूपोचिता कर्त्तुमिति
॥ ४०७ ।।५।।
ततोऽस्य ग्रासाच्छादन मात्रं प्रतीतरूपमेव मुक्त्वा यत् किंचिद् मम व्यवहरतः सम्पत्स्यते, तत् सर्वं चैत्यद्रव्यं ज्ञेयमिति । इत्यभिग्रहो यावज्जीवमभूदिति ॥ ४०८ ॥६॥
2
।।४५३ ।।
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महााग्रंथः
संकाशश्रावकह हान्तः
॥४५४॥
ततः शुभभावप्रवृत्तितो लाभान्तरायापायहेतोः शुभस्य पूर्वोक्ताभिग्रहलक्षणस्य भावस्य प्रवृत्तरुद्भवात् प्रक्षीयमाणक्लिष्टकर्मणः सम्प्राप्तिर्धनधान्यादिलाभरूपा जज्ञे । त्यक्तमुर्छस्य चाभिग्रहे प्रागुक्त निश्चलता स्थैर्यलक्षणा सम्पन्ना । कालेन च भूयसो द्रव्यस्योपचये सम्पन्ने सति परद्रव्यसाहाय्यनिरपेक्षत्वेन 'चेईहरकारावण'त्ति तस्यामेव तगरायां चैत्यगृहकारापणं विहितं । तत्र चैत्यगृहे सदा सर्वकाल भोगपरिशुद्धिः चैत्यगृहासेवननिर्मलता कृता अभोगपरिहारेण ॥ ४०९ ॥७॥ ____अभागमेव दर्शयति-निष्ठीवनादिकरणमिह निष्ठीवनं मुखश्लेष्मपरित्यागः, आदिशब्दाद् मूत्रपुरीषताम्बूलकर्णनासिकादिमलप्रोज्झनग्रहः । असत्कथा स्त्रीभक्तचोरजनपदादिवृत्तान्त निवेदनलक्षणा । अनुचितासनादि चानुचितमासनं गुरुजनासनापेक्षयोचं समं वा, आदिशब्दात् पर्गस्तिकादिबन्धग्रहः । एतत्स, किमित्याह-आयतने जिनगृहेऽभोगो वर्त्तते । इह नञ् कुत्सार्थः, यथात्र-"जह दुव्वयणमवयणं कुच्छियसीलं असीलमसईए। भण्णइ तह णाणंपि हु मिच्छद्दिहिस्स अण्णाणं ॥१॥” इति । ततः कुत्सितो भोगश्चैत्यगृहोपजीवनमभोगः, चैत्याशातनाफलत्वेन तस्य दुर्गतिहेतुत्वात् । अत्र भोगपरिशुद्धौ देवा भवनपत्यादय उदाहरणम् ॥४१०।।८।। . एतदेव भावयति-देवेत्यादि । देवगृहके नन्दीश्वगदिगतचैत्यभवनरूपे देवा जिनजन्ममहिमादिषु सन्तः विषयविषमोहिता अपि दुष्टचारित्रमोहोदयाद् न नैव कदाचित् कस्यामपि वेलायामप्सरोभिरपि स्वप्राणाधिकप्रेमपदप्राप्ताभिः समं सहासखेलाद्यपि, इह हासः प्रतीत एव, खेला क्रीडा, आदिशब्दाच्चित्रसूचीवचनग्रहः, अपिशब्दाच्च संभोगादिस्थू
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
लशेषापराधावरोधो दृश्यः, कुर्नन्ति विदधति । यदवाप्सरोग्रहणं तत् तासां हासक्रीडादिस्थानत्वेन ताभिः सह तेषां Kा हासादिपरिहारस्य दुष्करत्वख्यापनार्थमिति ॥४१॥९॥
श इत्येवमुक्तनील्या संकाशजीवो महानुभावः समुद्घटितप्रशस्तसामर्थ्यः सर्वत्रापीहलोकफलेषु परलोकफलेषु च कृत्येष्व॥४५५॥
विधिभावपरित्यागेनानुचितप्रवृत्तिनिरोधरूपेण चरित्वा निषेव्य विशुद्धधर्मं श्रुतचारित्रलक्षणमस्खलिताराधको निर्वाo णस्य सञ्जातः । यदत्र साधुप्रद्वेषिणः क्षुनकजीवस्य नरकप्रवेशेनैकेन्द्रियेषु कायस्थितिवासवशेन चानन्तभवभ्रमणरूपः IN संसार उक्तः, संकाशश्रावकजीवस्य तु "संखेज्जे हिंडिकण भवगहणे" इतिवचनात् संख्यातभवग्रहणरूप एव । तत्रायम
भिप्रायः-प्रमाददोषादेव चैत्यद्रव्योपयोगः संकाशस्य संवृत्तः, इति नासो नरकप्रवेशेन तद्दोषवशोद्भनं कर्मानुभूतवान्, किन्तु कुमानुषत्वतिर्यस्वभवेषु तृष्णाबुभुक्षाघातनवाहनाद्यधिसंहनद्वारेण । इतरस्त्वाकुट्टिकया सनमपि हन्तुमुपस्थित | इत्यत्यन्तदारुणपरिणामाद् नरकादिप्रवेशफलमनन्तसंसारावहं कर्म समुपाजितवान् । इत्यनयोरयं संसारभ्रमणविशेषः
॥४१२॥१०॥ समाप्तं संकाशश्रावकज्ञातम् ।। एतोच्चिय भणियमिणं पुवायरिएहि एत्थ बत्थुम्मि । अन्नयवतिरेगगयं परिसुद्धं सुद्धभावेहि । ४१३।।
यत एव चैत्यद्रव्योपयोगाऽनर्थफलोऽत एव हेतोर्भणितमिदं वक्ष्यमाणं पूर्वाचार्यरत्र चैत्यद्रव्योपयोगानर्थचिन्तालक्षराणवस्तुनि चिन्तयितुमधिकृतेऽन्वयव्यतिरेकगतमन्वयेनास्मिन् विहिते इदं स्यादेनलक्षणेन व्यतिरेकेण चैतद्विपरीतेन युतं
परिशुद्ध स्फुटरूपमेव शुद्धभावैरज्ञानादिदोषोपघातरहितमनोभिः ॥४१३॥ भणितमेव दर्शयति;-- .
॥४५५॥
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महााग्रंथः
।।४५६॥
चेइयदच्वं साहारणं च जो दुहति मोहियमतीओ । धम्म व सो न याणति अहवा बद्धाउओ पुग्धि ॥४१४।।
चैत्यसाचंत्यद्रव्यं चैत्यभवनोपयोगि धनधान्यादि काष्ठपाषाणादि च, तथा साधारणं च द्रव्यं, तथाविधव्यसनप्राप्ती शेषद्र
धारणद्र
व्यविनाव्यान्तराभावे जिनभवनजिनबिम्बचतुर्विधश्रमणसंघजिनागमलेखनादिषु धर्मकृत्येषु सीदत्सु सत्सु यदुपष्टम्भकत्वमानी
शकस्ययते, तत्र यो द्रुह्यति विनाशयति । कीदृशः सन्नित्याह-मोहितमतिको लोभातिरेकेण मोहमानीता मोहितामतिरस्येति मिथ्या. समासः धर्म वा जिनप्रणीतं स न जानाति । अनेन च तस्य मिथ्याहृष्टित्वमुक्तम् । अथवा, जानन्नपि किञ्चिद् धर्म बद्धायुष्को नरकादिदुर्गतौ पूर्व चैत्यद्रव्यादिचिन्ताकालात् प्राग् इति ॥४१४॥ तथा-- चेइयदव्बविणासे तद्दव्वविणासणे दुविहमेए । साहू उवेक्खमाणो अणंतसंसारिओ भणिओ ॥४१५।।
इह चैत्यद्रव्यं क्षेत्रहिरण्यग्रामवनवास्त्वादिरूपं तत्तत्समयवशेन चैत्योपयोगितया सम्पन्नं तस्य विनाशे चिन्तानियुक्तः पुरुषः सम्यगप्रतिजागर्यमाणस्य स्त्रत एव परिभ्रंशे सम्पद्यमाने, तथा तद्रव्यविनाशने चैत्यद्रव्यविलुण्टने परैः क्रियमाणे । कीदृशे इत्याह-द्विविधभेदे वक्ष्यमाणविनाशनीयद्विविधवस्तुविषयत्वेन द्विप्रकारे । साधुः सर्वसावधव्यापारपरामुखोऽपि यतिरुपेक्षमाणो माध्यस्थ्यमवलम्बमानोऽनन्तसंसारिकोऽपरिमाणभवभ्रमणो भवति, सर्पज्ञाज्ञोल्लंघनात् । उक्तं
||४५६।। च पञ्चकल्पभाष्ये, यथा--"चोइए चेइयाणं खेत्तहिरण्णाई गामगावाई । मग्गंतस्स हु जइणो तिगरणसुद्धी कहं नु भवे? ||१।। भण्णइ एत्थ विभासा जो एयाई सयं विमग्गेज्जा । न हु तस्स होइ सुद्धी अह कोइ हरेज्ज एयाई ॥२॥ सम्वत्थामेण तहि संघेणं होइ लग्गियध्वं तु । सचरित्तचरित्तीणं एवं सम्वेसि सामन्नं ॥३॥” इति ॥४१५॥
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।४५७ ।।
अथ यद् द्रव्यद्वैविध्याद् द्विविधं विनाशनमुक्तं, तदेव दर्शयति ; --
जोग्गं अतीयभावं मूलुत्तरभावओ अहव कटुं । जाणाहि दुविहमेयं सपक्खपरपक्खमाइ च ।।४१६ ।।
योग्यं चैत्यगृहनिष्पत्तौ समुचितमेकं द्वितीयं तु अतीतभावं चैत्यगृहनिष्पत्तिमपेक्ष्य समुत्तीर्णयेाग्यतापर्यायं लग्नोत्पाटितमित्यर्थः । मूलोत्तरभावतो वा काष्ठमुपलक्षणत्वाद् उपलेष्टकादि वा ग्राह्यं जानीहि द्विविधभेदं विनाशनीयम् । इत्थं इह मूलभावापन्नं स्तम्भकुम्भिकापट्टादियोग्यं काष्ठदलम्, उत्तरभावापन्नं तु पीठप्रभृत्युपर्याच्छादकतया प्रवृत्तम् । विनाशनीयद्वैविध्याद् विनाशनं द्विविधमुक्तम् । सम्प्रति विनाशकभेदात्तदाह-स्वपक्षपरपक्षादि वा । स्वपक्ष: साधुश्रावकादिरूप:, परपक्षस्तु मिध्यादृष्टिलक्षणो यश्चैत्यद्रव्यविनाशकः, आदिशब्दाद् मिध्यादृष्टिभेदा एव गृहस्थाः पाखण्डिनश्च चैत्यद्रव्यविनाशका गृह्यन्ते । ततोऽयमभिप्रायः - याग्यातीतभेदाद् मूलोत्तरभेदात् स्वपक्षपरपक्षगतयोर्गृहस्थपाखण्डिरूपयोर्वा विनाशकयोर्भेदात् प्रागुक्तं तद्द्द्रव्यविनाशनं द्विविधभेदमिति ॥ ४१६||
अथ चैत्यद्रव्यरक्षाफलमभिधातुमाह; -
forearmबुद्धिकरं पभावगं णाणदंसणगुणाणं । रक्खंतो जिणदव्वं परित्तसंसारिओ होइ ।।४१७॥
जिनप्रवचनवृद्धिकरं भगवदर्हदुक्तशासनोन्नतिसम्पादकम्, अत एव ( प्रभावकं ) विभावनं विस्तारहेतुः । केषामित्याह ज्ञानदर्शनगुणानाम् । तत्र ज्ञानगुणा वाचना- प्रच्छना - परावर्त्तना - अनुप्रेक्षाधर्मकथालक्षणाः, दर्शनगुणाश्च सम्यक्त्वहेतवो जिनयात्रादिमहामहरूपाः रक्षस्त्रायमाणो जिनद्रव्यं निरूपितरूपं, साधुः श्रावको वा परित्तसंसारिकः परिमितभवभ्रमण
।।४५७ ।।
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद महाग्रंथ
।।४५८ ।। ४
भाग् भवतीति । तथा हि- जिनद्रव्ये रक्षिते सति तद्विनियोगेन चैत्यकार्येषु प्रसभर्मुत्सर्पत्सु भविनो भव्याः समुद्गतोदग्रहर्षा निर्वाणावन्ध्यकारणबोधिबीजादिगुणभाजेो भवन्तीति । तथा, चैत्यश्रयेण संविग्नगीतार्थसाधुभिरनवरतं सिद्धान्तव्याख्यानादिभिस्तथा तथा प्रपञ्च्यमानैः सम्यग्ज्ञानगुणवृद्धिः सम्यग्दर्शनगुणवृद्धिश्व सम्पद्यते । इति चैत्यद्रव्यरक्षाकारिणो मोक्षमार्गानुकूलस्य प्रतिक्षणं मिथ्यात्वादिदोषोच्छेदस्य युज्यत एव परीत्तसंसारिकत्वमिति ॥ ४१७ ॥
अथ चैत्यद्रव्यवृद्धिकरस्य फलमाह ; -
furvarवुद्धिकरं पभावगं णाणबंसणगुणाणं । वतो जिणदव्वं तित्थगरतं लहह जोवो ॥ ४१८ ।
पूर्वार्द्धव्याख्या पूर्ववत् । वर्द्धयन् अपूर्वा पूर्वद्रव्यप्रक्षेपेण वृद्धि नयन् जिनद्रव्यं, तीर्थकरत्वं चतुर्वर्णश्रीश्रमणसंघकर्तृस्वलक्षणं लभते जीवः ॥ ४१८ ||
asकुलगणसंघे उवयारं कुणइ जो अणासंसी । पत्तेयबुद्ध गणहर तित्थयरो वा तओ होइ ।। ४१९ ।।
चैत्यं च कुलं च गणश्चेति द्वंद्वैकत्ववद्भावश्चैत्यकुलगणसंघं तत्र विषये उपकारमुपष्टंभं करोति यः प्राणी, अनाशंसी ऐहिकपारलौकिकफलाभिलाषविकलः सन् । किमित्याह 'पत्तेयबुह 'त्ति प्रत्येकबुद्धो बाह्यवृषभादिदर्शनसापेक्ष दीक्षालाभ:, 'गणहर'त्ति गणधरस्तीर्थकरशिष्यो मातृकापदत्रयोपलंभानन्तरं समुद्घाटितसमस्तश्रुतोपयेोगः तीर्थंकरो जिनपतिः, वा शब्दो विकल्पार्थः, तक चैत्याद्य प्रकारको जीवो भवति । इह चैत्यं प्रतीतरूपमेव, कुलं चान्द्रनागेन्द्रादि, गणत्रयाणां कुलानां समानसामाचारकाणामत एव परस्परसापेक्षाणां समवायः, संघस्तु साधुसाध्वीश्रावकश्राविका
विनाशन द्वैविध्यम् चैत्यद्र०रक्षणफ
लख.
।।४५८ ।।
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
समुदाय इति ॥४१५॥ -- ननु चैत्यद्रव्यरक्षादिपरिणामस्ौकाकारत्वात् कथमयं प्रत्येकबुद्धादिफलभेदः स्यादित्याह;
परिणामविसेसेणं एत्तो अन्नयरभावमहिगम्म । सुरमणुयासुरमहिओ सिज्झति जीवो धुयकिलेसा ॥४२०॥ ॥४५९ परिणामविशेषेण मृदुमध्याधिमात्ररूपतया परिणामानां भेदेन, इत एषु प्रत्येकबुद्धादिषु मध्येऽन्यतरभावं प्रत्येकबु- २
द्धादिलक्षणमधिगम्य प्राप्य सुरमनुजासुरमहितो देव: मानवदानवाचितः सिध्यति निष्ठितार्थो भवति जीवो धुतक्लेशः | सन् ॥४२०॥
। अथ शीतलविहारीदेव इत्येतद्गाथाष्टकेन व्याख्यातुमाह;IX देवो नामणगारो कम्मगुरू सीयला विहारेण । निद्धंधसा ति मरिउ भमिओ संसारकतारे ॥४२॥१॥
सीयलविहारओ खलु भगवंतासायणाणिओगेण । तत्तो भवो अणंता किलेसबहुला जओ भणियं ॥४२२॥२॥ तित्थयरपवयणसुयं आयरिगं गणहरं महिड्डीयं । आसायंतो बहुसो अणंतसंसारिओ होति ।।४२३॥३॥ सो तम्मि तम्विवागा हीणो दुहिओ य पेसणयकारी। विहिलकिरियाइभावो पायं होत्तण मंदमती ॥४२४॥४।। खविऊण तय कम्मं जाओ कोसंबिमाहणसुओ त्ति । विज्जामंतोऽगुरुगो चिता ओसरण निक्खमणं ॥४२५।।५।।। लोयावन्ना पुच्छा निमित्तकहणम्मि परमसंवेगा। सव्वत्थुज्जयजोगो सक्कथुती देवहत्थिरिया ॥४२६॥६।। मूइंगलियारक्खणगयचित्तो हत्थिणा समुक्खित्तो। मिच्छादुक्कडसंवेगवुडिओ गतिदुगक्खवणं ॥४२७॥७॥
॥४५९॥
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः वेमाणियसुहमाणुससुद्धाचारपरिपालणाणिरओ । सत्तटुजम्ममज्यो चक्की होऊण संसिद्धो ॥४२८॥८॥
शीतलवि. महाग्रंथः
हारिदेवदेवो नामानगारः साधुरेक आसीत्। कीदृश इत्याह-कर्मगुरुः प्रबलचारित्रमोहः शीतल: शिथिलो विहारेण साधु-साधनिद सामाचारीरूपेण । ततो निद्धधसो मूलगुणोत्तरगुणातिचाराभीरुः सन्, इत्यतोऽपराधाद् मृत्वा भ्रान्तः पर्यटितः
संसारकान्तारे इति ॥४२१॥१॥ ।।४६०।।
एतदेव भावयितुमाह-शीतलविहारत उक्तरूपात्, खलुक्यालंकारे, भगवदाशातना तीर्थकरलाघवानयनरूपा नियोगेन निश्चयेन सम्पद्यते । शीतलविहारेण हि तेषु तेषु प्रमादस्थानेषु समापद्यमानं साधुमालोक्य तथाविधलोकनूनमयमसमंजसरूपो व्यवहार एतच्छास्त्रकारैरेव निरूपित इति मनसि सम्प्रधार्य परिभावयन् भगवति जिने भृशमवज्ञाकारकस्तानि तान्याशातनापदानि समाचरति, इत्यतः शीतलविहारिण: साधोः स्वयमेवाज्ञोल्लंघनहेतुभावाद् नियतमेव भगवदाशातना जायते । ततो भगवदाशातनातो भवः संसारोऽनन्तोऽपरिमाणः क्लेशबहुलः शारीरमानसबाधाभिभूतो
भवति यतो भणितमागमे ।।४२२॥२॥ व तदेव दर्शयति-तीर्थकरप्रवचनश्रुतं तत्र तीर्थकरश्चतुर्वर्णश्रीश्रमणसंघप्रसूतिहेतुः पुरुषविशेषो वृषभादिः, प्रवक्ति o वस्तुतत्त्वमिति प्रवचनं संघः, श्रुतं द्वादशाङ्गम, आचार्य युगप्रधानं, गणधरं तीर्थकरशिष्यप्रधानशिष्यरूपं, महद्धिक 8 वैक्रीयवादादिलब्धिमन्तमाशातयंस्तदुत्प्रेक्षितदोषोद्घोषणेनानुचिताचरणेन वाऽवज्ञास्थानमानयन् बहुशोऽनेकधा अनन्त
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। ४६१।।
संसारिको भवति, सम्यक्त्वादिगुणघातक मिथ्यात्वादिकम्र्मोपार्जनेन दूरं सन्मार्गपराङ्मुखस्य तत्त्रयोपस्थापनाचार णादिति ॥४२३॥३॥
अथ प्रस्तुतं सम्बन्धयन्नाह - स देवनामा साधुस्तस्मिन् संसारे तद्विपाकाच्छीतलविहारोपात्तकर्मोदयाद् हीनो जातिकुलादिभिः, दुःखितश्च शरीरदुःखोपनिपातैः प्रेषणककारी परगृहकर्मकरः सन् तथा विफलो निष्फलतामागतः क्रियादिः कायक्रियावचन चिन्तारूपो भावो व्यापारो यस्य स तथाप्रायो भूत्वा मन्दमतिहिताहितविवेकशून्यमतिः
।। ४२८ ।। ४ ।।
क्षपयित्वा समुच्छेद्य तकं कुकर्म शीतलविहारोपात्तं जातः कौशाम्बीमाहनसुतः कौशाम्ब्यां पुरि ब्राह्मणसूनुरिति । विद्यावान् चतुर्दश विद्यास्थानपरपारगामी, परं अगुरुको राजभवनादिषु महाजनस्थानेषु क्वचिदप्यप्राप्तगौरवः समभूत् । ततश्चास्य चिन्तासमजनि निजविषयप्रवृत्तिगौरवगौचरा कथमहमनपराधोऽपि जनैरित्थमेवावज्ञातः कुतः । 'ओसरण 'त्ति तस्मिश्व समये कस्यचिदर्हतो भगवतस्तत्र समवसरणं समजनि । श्रुतधर्मस्य चास्य निष्क्रमणं व्रतमभूत्तदन्ते ।। ४२५॥५।।
तत्र च लेाकावज्ञा । पृच्छा येथा भगवन्! कुतो निमित्तादहमवज्ञातो जातः । निमित्तकथने च शीतलविहाररूपस्य तो पुनर्निवेदने कृते परमसंवेगः समुदपादि । ततः सर्वत्र साधुसमाचारे उद्यतयोगः सेापयोगप्रवृत्ति: स बभूव । अन्यदा शक्रस्तुतिरुद्यतयोगविषया जाता । ततः 'देवहत्थिरिय'त्ति एकेन देवेन शक्रवचनमश्रद्दधाता हस्तीभूय ईर्यापथ
।।४६१।
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद महाग्रंथ
॥४६२।।
प्रथमसमितिरूपा परीक्षितुमारब्धा ॥४२६ ।। ६ ।।
कथमित्याह-मार्गप्रवृत्तसञ्चरणानां मुइंगलिकानां कीटिकानामित्यर्थः, यद् रक्षणं तत्र गतं चित्तं यस्य स तथा हस्तिना समुत्क्षिप्तोऽसौ । ततो भूमौ निपतितस्य कोटिकारक्षणकपरिणतेरशक्यरक्षं तदुपद्रवं स्वकायेन पश्यतः स्वजीवितव्यनिरपेक्षस्य यत् पुनः पुनर्मिथ्यादुष्कृतं तेन या संवेगवृद्धिस्तस्याः सकाशाद् गतिद्विकस्य नारकतिर्यग्गतिलक्षणस्य क्षपणं निर्लेपनमस्याभूत् तद्गतिसम्पादककर्मानुबन्धव्यवच्छेद इत्यर्थः ।।४२७।।७।।
वैमानिकेषु सौधर्मादिस्वग्र्गोद्भवदेवेषु शुभमनुष्येषु च यः शुद्धाचारो निर्मल स्वावस्थोचितानुष्ठानरूपस्तस्य परिपाल नायां निरतः समाहितः सन् सप्ताष्टजन्ममध्ये, तत्र सप्त देवभवाः कौशाम्बी ब्राह्मण सुतजन्मप्रभृतयश्चाष्टी मनुष्यभवास्तेषां मध्येऽष्टमे मनुष्यभवे इत्यर्थः, चक्री चक्रवर्ती भूत्वा संसिद्धो निर्वृत इति ॥४२८||८|
अथ प्रसंगादेवेदमाह; -
अनेवि महासत्ता अतियारजुयावि तप्फलं भीतुं । संसुद्धमग्गनिरया कालेणमणंतगा सिद्धा ||४२९||
अभ्येऽपि पूर्वोक्तक्षुल्लकादिजीवव्यतिरिक्ता महासत्त्वाः प्रशस्तपरिणतयोऽतीचारयुता अपि पीठमहापीठादिवत् तत्फलमतीचारकार्य स्त्रीत्वादि मुक्त्वानुभूय । किमित्याह - संशुद्धमार्गनिरताः सन्तः कालेन भूयसाऽतीतेनानन्तका जीवाः सिद्धाः ।।४२९ ।। उपसंहरन्नाह ; --
द्रव्यौषध दृष्टान्तउ
पनयप्र०
।।४६२।।
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
र
॥४६३॥
('एवं ओसहणायं भावेअध्वं निउणबुद्धीए । असमयसमयपओगा विहिसइपरिवालणाओ य ॥४३०॥
एवमुक्तवदौषधज्ञातं "मन्नइ जहोसहं खलु जत्तेण सया विहाणओ जुत्तं" इत्यादिग्रन्थोक्तं भावयितव्यं परिभावनीयमिति निपुणबुद्ध्या ऊहापोहसारमित्यर्थः । कथमित्याह-असमयसमयप्रयोगाद् असमयप्रयोगं समयप्रयोगं चाश्रित्यविधेः सदा परिपालनातश्च विधि सदा परिपालनं चोपेक्ष्येत्यर्थः ॥४३०।। एतदेव भावयति;-- होति अकालप्रयोगो निरत्थगो तहवगारपरओ य । हंदि हु सदोसहस्सवि नियमा लोगेवि सिद्धमिणं ॥४३॥
भवत्यकालप्रयोगोऽभिनवज्वरादावोषध्रप्रदानलक्षणो निरर्थको विवक्षितव्याध्युपशमं प्रत्यकिञ्चित्करः । तथेति समुच्चयाक्षेपे। अपकारपरकः रागोत्कोपकारितया समधिकबाधा विधायकः । च समुच्चये । हंदीति पूर्ववत् हुर्यस्मात् सदौषधस्यापि व्याधिनिवृत्ति प्रत्यवन्ध्यशक्तितया सतः सुन्दरस्याप्यौषधस्य नियमाद् निश्चयेन लोकेऽपि न केवलमायुर्वेदशाटेष प्रसिद्ध प्रतीतमिदमनन्त रोक्तमिति ॥४३१।।
अथ दान्तिकतयोंपन्यस्तस्य संसाररोगिषु वचनौषध त्रयोगस्याकालं च निद्दिशन् घणेत्यादिगाथाद्वयमाहा-- घणमिच्छत्तो कालो एत्थ अकालो उ होति नायव्वो । कालो य अपुणबंधगपभिती धीरेहि निद्दिट्टो ॥४३२।। निच्छयओ पूण एसो विन्नेओ गंठिभेयकालो उ । एयम्मी विहिसतिवालणा हि आरोग्गमेयाओ ॥४३३॥ ___घनं महामेघावलुप्तसकलनक्षत्रादिप्रभाप्रसरभाद्रपदामावास्याश्यामामध्यभागसमुद्भ तान्धकारवन्निबिडं मिथ्यात्वं तत्त्व
१ इयमपि मूलगाथा कुत्राप्यादर्शपुस्तके नोपलम्यते । टीकाक्षराव्युपजीव्य त्वत्र लिखिता ।
॥४६३ ।
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः विपर्यासलक्षणं यत्र स तथा; कालश्चरमपुद्गलपरावर्तव्यतिरिक्तशेपपुदगलपरावर्त्तलक्षणः। अत्र च वचनौषधप्रयो- प्रन्थिभेदमहाग्रंथः
गेऽकालस्त्वकाल एव भवति ज्ञातव्यः । चरमपूदगलपरावर्तलक्षणस्त तथा भव्यपरिपाकतो बीजाधानोदभेदपो- IAI फलप्र० षणादिषु प्रवर्त्तमानेषु स्यादपिकाल इति । अत एवाह--कालस्त्ववसरः पुनरपुनर्बन्धकप्रभृतिस्तत्रापुनर्बन्धकः "पानं
न तिब्वभावा कुणइ" इत्यादिलक्षण', आदिशब्दाद् मार्गाभिमुखमार्गपतितौ गृह्यते। तत्र मार्गो ललितविस्त।।४६४॥ रायामनेनैव शास्त्रकृतेत्थंलक्षणो निरूपितो 'मग्गदयाणं इत्याद्यालापकव्याख्यायाम, यथा इह मार्गश्चेतसोऽवक्रगमनं
भुजंगगमननलिकायामतुल्यो विशिष्टगुणस्थानावाप्तिप्रवणः स्वरसवाही क्षयोपशमविशेषो हेतुस्वरूपफलशुद्धा सुखेत्यर्थः । तत्र पतितः प्रविष्टो भव्यविशेषो मार्गपतित इत्युच्यते, तदादिभावापन्नश्च मार्गाभिमुख इति । एतौ च चरमयथाप्रवृत्तकरणभागजावेव विज्ञेयौ अपुनर्बन्धककाल: प्रभृतिर्यस्य स तथा धीरैस्तीर्थकरादिभिनिद्दिष्टो व्यवहारत इति ॥ ४३२ ।। १॥
निश्चयतो निश्चयनयमतेन पुनरेष वचनौषधप्रयोगकालो विज्ञेयः । क हत्याह-ग्रन्थिभेदकालस्तु ग्रन्थिभेदकाल एव, RL यस्मिन् कालेऽपूर्वकरणानिवृत्तिकरणाभ्यां ग्रन्थिभिन्नो भवति तस्मिन्नेवेत्यर्थः । कुतो यत एतस्मिन् ग्रन्थिभेदे सति विधिनावस्थोचितकृत्यकरणलक्षणेन सदा सर्वकालं या पालना वचनौषधस्य तया कृत्वा आरोग्यं संसारव्याधिनिरोधलक्षणमेतस्माद् वचनौषधप्रयोगाद् भवति । अपुनर्बन्धकप्रभृतिषु वचनप्रयोगः क्रियमाणोऽपि न तथा सूक्ष्मबोधविधायकः,
॥४६४।।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। ४६५ ।।
अनाभागबहुलत्वात्तत्कालस्य । भिन्नग्रन्ध्यादयस्तु व्यावृत्तमोहत्वेनातिनिपुणबुद्धितया तेषु तेषु कृत्येषु प्रवृर्त्तमानास्तत्तकर्मव्याधिसमुच्छेदका जायन्त इति ॥ ४३३॥२॥
ग्रन्थिभेदमेव पुरस्कुर्वन्नाह; -
इहरावि हंदि एयम्मि एस आरोग्गसाहगा चेव । पोग्गलपरियदृद्धं ज़मूणमेयम्मि संसारो || ४३४ ||
इतरथापि विधिसदापालनामन्तरेणापि । हंदीति पूर्ववत् । एतस्मिन् गन्थिभेदे कृते सत्येष वचनौषधप्रयोग आरोग्यसाधकश्चैव भावारोग्यनिष्पादक एवं सम्पद्यते । तथा च पठ्यते - " लब्ध्वा मुहूर्तमपि ये परिवर्जयन्ते सम्यक्त्वरनमनवद्यपदप्रदायि । भ्राम्यन्ति तेऽपि न चिरं भववारिराशौ तद्बिभ्रतां चिरतरं किमिहास्ति वाच्यम् ? || १ || ” अत्र हेतुमाह - पुद्गलानामौदारिक- वैक्रिय-तैजस-भाषा-आनप्राण - मनः- कर्म वर्गणापरिणामपरिणतानां विवक्षितकालमादौ कृत्वा यावता सामस्त्येनैकजीवस्य ग्रहनिसग्गी सम्पद्यते स काल: पुद्गलपरावर्त्त इत्युच्यते, पुद्गला ग्रहनिसग्गीभ्यां परिवर्त्तन्ते परापरपरिणति लभन्तेऽस्मिन्निति व्युत्पत्तेः, तस्यार्द्धं यावत्, यद्यस्माङ्कनं किञ्चिद् हीनमेतस्मिन् ग्रन्थिभेदे सति संसारो जीवानां तीर्थकराद्याशातनाबहुलानामपि । अत्र च दृष्टान्ताः कूलबालगोशालकादयो वाच्याः ।। ४३४ ।। एयम्मि एयजागे ण विवज्जयमेति पायसेो जीवा । समुवत्थिय कल्लाणो णहु तव्विवरीयगा होति ||४३५||
एतस्मिन् ग्रन्थिभेदे सति एतद्येागे वचनौषधप्रयोगे सम्पन्ने सति नैव विपर्ययं देवगुरुधर्मतत्त्वगोचरं विपय समेति प्रतिपद्यते प्रायशो बाहुल्येन जीवः । प्रायोग्रहणमवश्यवेद्यमिथ्यात्वादिक्लिष्टकर्म्मणां केषाञ्चिद् विपर्ययसम्भवेन व्यभि
॥। ४६५ ॥
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः चारपरिहारार्थमिति । एतदेव भावयति-समुपस्थितकल्याणः समासन्नीभूताद्भतप्रभूतकुशलो न नैव हुर्यस्मात् तद्विपरी-भिन्नग्रंथिमहाग्रंथः तक: समुपस्थितकल्याण विरुद्धाचारपरायणो भवति । यथा हि समुपस्थितकल्याणो न तद्विपरीतको भवति, तथा ग्रन्थि
नोविपर्य
सीमत्यभाभेदे उपयुक्तजिनवचनौषधः सन् न विपर्येस्तमतिर्जन्तुर्जायते ।।४३५।। एतदेव भावयति
वत्वम्. नो परलाओ न जिणा ण धम्म मो गंडपील सीलं तु । नत्थट्ठमि या य तहा एमादि न मन्नई एसो ॥४३६ । ।।४६६।
नो नैव परलोको वर्तमानभवापेक्षया भवान्तररूपः समस्ति । तस्माद् आगच्छतो गच्छतश्च तत्र कस्यचित् कदाचित् । | केनचिदनवलोकनात् , किन्तु भूतपञ्चकसमुदायरूपकडेव रमेवेदमुद्धत चैतन्यं तासु तासु क्रियासु प्रवर्त्तमानं जीवतीति व्यपदेशं प्रतिपद्यते, तदुपरामं च मृतमिति । तथा, न जिना भवन्तोऽर्हन्तः सर्वथा निवृत्तरागद्वेषमोहमालिन्या मानवविशेषाः सन्ति, तादृशस्य कस्यचिदधुनाऽनुपलभ्भात् , दृष्टानुसारेण चादृष्टकल्पनायाः साधीयस्त्वात् न धर्मो दुर्गतिपतञ्जन्तुजातधारकः एतेषामेव च सुगतौ धावको जीवपरिणामविशेषः, प्रत्यक्षेण साक्षादनिरीक्षणात् । 'मो' इति पूर्ववत् । गण्डस्य तथाविधवणस्य या पीडा तदुपशम शीलं तु बस्तिनिरोधरूपं पुनः । यथा हि गण्डपीडायां सह्यमानायां न कश्चिद् गुणः, किन्तु तन्निपीडनमेव, एवं बस्तिनिरोधपोऽपि भावना कार्या । नास्ति न विद्यतेऽष्टमिका, च तथा, रत्नप्रभादिभ्यो नरकपृथिवीभ्यः सप्तभ्यः पुरतोऽधस्ताद् अष्टमी पृथिवी उपाजितप्रचुरतमसामिति । अयमभिप्रायः-- सप्तसु तावद् गता गच्छन्ति गमिष्यन्ति च जीवाः, कि ताभ्यो भयमस्ति ? अष्टमी च नरकपृथिवी भवद्भिर्न प्रतिपाद्यते, इतीन्द्रियप्रीतिरेव सम्पादपितुं युक्ता, न पुनः पापभयात् तत्सरिहार इति । एवमाद्यन्यदपि वचनापौरुषेयत्वज
॥४६६॥
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥४६७||
गदीश्वरकर्तृत्वादि नास्तिकमीमांसकनैयायिका दिपरिकल्पितं न मन्यते, एष भिन्नग्रन्थिः, सम्यग्बोधप्रदीपप्रभाप्रहतप्रौढमिथ्यात्वान्धकारभावत्वात्तस्य । मन्यते पुनरित्यं यत् कार्य तदनुरूपकारणप्रभवं, यथा शालिगोधूमादिधान्यविशेषः, कार्यं चेहभविका हर्षविषादादयः, यतेषामनुरूपं कारणं तत्प्राग्भवचैत्यन्यमिति परलोकसिद्धिः । तथा संति च जिनाः, तत्साधकप्रमाणस्याबाधित विषयस्य सत्त्वात् । तथा हि-ये यतो हेतोर्देशतः क्षीयमाणा वीक्ष्यन्ते ते ततः प्रकर्षप्राप्तात सम्भवतसर्वक्षया अपि, यथा चिकित्सासमीरणादिभ्यो रोगजलधरादयो, दृश्यन्ते च प्रतिपक्षाभावनातः क्वचित प्राणिनि देशतः क्षीयमाणा रागादयः, ततः प्रस्तुतभावनाप्रकर्षात् सम्भवत्येव तेषां कदाचिद् सर्वप्रलय इति, ये च सर्वप्रक्षीणदोषास्त एव जिनाः । न चादर्शनमात्रेण तेषामसत्त्वमुद्भावनीयमग्दिशिभिरदृश्यामानानामपि पातालतलगतानां मूलकीलादीनां बहूनां भावानां सद्भावात् । धर्मोऽपि समस्ति, सूशे धर्मस्योपलक्षणत्वात् पापमपि गृह्यते । ततः पुण्यं र पापं समस्तीत्यर्थः । कथमन्यथा तुल्यव्यवसाययोरपि द्वयोः फलसिद्धौ सर्वजनप्रतीतो भेद उपलभ्यते ? यथोक्तम् - "तल्यप्रतापोद्यमसाहसाना, केचिल्लभन्ते निजकार्यसिद्धिम् । परेन तामत्र निगद्यतां मे, कास्ति हित्वा यदि कोऽपि हेतः? ॥१॥ विचित्रदेहाकृतिवर्णगन्धप्रभावजातिप्रभवस्वभावाः । केन क्रियन्ते भवनेऽङ्गिवर्गाश्चिरंतनं कर्म X॥४६७॥ निरस्य चित्राः ? ॥२॥ विवर्य मासान् नव गर्भमध्ये, बहुप्रकारः कललादिभावः । उद्वर्त्य निष्कासयते सवित्र्याः को गर्भतः कर्म विहाय पूर्वम् ? ॥३॥" यञ्च गण्डपींडाधिसहनतुल्यं शीलमुक्तं तदपि न चारु, गण्डपीडाप्रतीकारस्य तथाविधरागद्वेषयोरभावेन प्रवृत्तत्वात् । बस्तिनिरोधपीडाप्रतीकारस्य च संसारमूलतीवकामरागमूलत्वेनात्यन्तदुर्वृत्तत्वाद
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
महाग्रंथ
वस्तुप्राप्तिकालाका| लनिरू
पणम्. ,
॥४६८
| न किञ्चित् तत्प्रतीकारयोः साम्यमस्ति । तथा चार्षम्-“मूलमेयमहम्मस्स महादोससमूस्सयं । तम्हा मेहुणसंसग्गि निग्गंथा वजयंति णं" ॥१॥ यच्चोक्तं नास्त्यष्टमी पृथिवीति, सापि शठोक्तिरेव, संसारमयमसारममन्यमान एवेत्थं वक्ति । नहि संसारभीरवोऽन्यतरनरकपृथ्वीदुःखमप्यनुमभ्यन्ते, किं पुनः सर्वपृथ्वीप्रभवमिति । यच्च मीमांसकैर्वचनापौरुषेयत्वमुख़ुष्यते, तदपि सुधीभिर्नेष्यत एव । तथा हि-उच्यत इति वचनं पुरुषव्यापारानुगतं रूपमस्य, कथं तक्रियाया अभावे तद् भवितुमर्हति ? । न चैतत् केवलं क्वचिद् वनादुपलभ्यते । उपलब्धावपि क्वचिददृष्टवक्त्राशङ्का न निवर्त्तते । यच्चेश्वरकारणिकैरीश्वर कर्तक जगदिति प्रोच्यते। तदप्युच्चावचमेव । ईश्वरो हि परैरुत्पत्तिविकलः कल्प्यते । न च तादृशात् | किञ्चित् कार्यमुपपद्यते । यथोक्तम्-'नेश्वरो जन्मिना हेतुरुत्पत्तिविकलत्वतः । गगनाम्भोजवत् सर्वमन्यथा युगपद् भवेत्
॥१॥” इति ॥४३६।। ___इत्थमकाल कालं च वचनौषधप्रयोगस्य प्रतिपद्य दृष्टान्ततयोपन्यस्तं सदौषधमधिकृत्य कालमुपदिशन्नाह;देसावेक्खा चेवं सम्म काला सदासहगओवि । कुललेहिं मुणेयव्वो सइ वेज्जगसत्थनीईए ॥४३७॥
दोषापेक्षया इह दोषा वातपित्तश्लेष्मप्रकोपप्रभवा ज्वरातीसारादयो रोगा मृदुमध्याधिमात्ररूपास्तेषामपेक्षा च तानपेक्ष्येत्यर्थः, एवं वचनोषधप्रयोगवत् सम्यक् कालः प्रयोगयोग्यः सदौषधगतः स्निग्धोष्णादिसुन्दरौषधोपजीवनारूपः, कि पुनः प्रागुक्तो वचनौषधप्रयोगकाल इत्यपिशब्दार्थः, कुशलर्बुद्धि मद्भिर्मुणितव्यो ज्ञेयः सदा सर्वकालम् । कथमित्याह-वैद्यकशास्त्रनीत्या आत्रेयचरकसुश्रुतादिचिकित्साग्रन्थानुसारेण । तत्राधिमात्रे रोगे सदौषधस्याप्रयोगावसर एव,
||॥४६८॥
DHE
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
औषधस्याद्यापि स्वसामर्थ्यमलभमानस्य रोगस्वरूपं त्वनुवर्तमानस्य तत्पुष्टिकारकत्वमेव, यतो मध्यमावस्थयां तु स्यादपि कश्चिद् गुणस्तत्प्रयोगात् , मृदुभूतावस्थायां तु तथा तथा कुशलरुपचर्यमाणो रोगः सर्वथोपरमं प्रतिपद्यत एव । सदोषधानि चैवं शास्त्रे पठ्यन्ते--"तित्तकडुएहि सिमं जिणाहि पित्तं कसायमहुरेहिं । निद्धण्णेहि य वायं सेसा वाही
अणसणाए ॥१॥" ॥४३७॥ परः प्राह ;-- ॥४६९||
कह णु अकालपओगे एत्तो गेवेज्जगाइसुहसिद्धी । णणु साहिगओसहजोगसोक्खतुल्ला मुणेयव्वा ।।४३८॥
- कथं नु प्रश्ने, पृच्छाम्य कालप्रयोगे तथाभव्यत्वापरिपाकलक्षणेऽकाले वचनौषधप्रयोगे जाते सति दुरभव्यानामभव्याX नां च केषांचिद् इतो वचनौषधप्रयोगाद् ग्रैवेयकादिसुख सिद्धिः शास्त्रे श्रूयते । उक्तं च--"तित्थंकराइपूयं वठ्ठणन्नेण वावि कज्जेण । सुयसामाइयलंभो होज्जा भव्वस्स गाँठम्मि ॥१।" ततश्च-"जे दंसणवावन्ना लिंग्गहणं करेंति सामन्ने । तेसि चिय उववाओ उक्कोसो जाव गेवेज्जा ।।२।।" अत्र प्रतिविधीयते-नन्विति परपक्षाक्षमायां, सा ग्रेवेयकादिसुखसिद्धिरधिकृतौषधयोगसौख्यतुल्या मुणितव्या । यथा हि सदोषधं समयप्रयोगात् क्षणमात्रं स्वसम्बन्धसामर्थ्याद असाध्ये व्याधौ सौख्यमुपनयति, तदनु च समधिकव्याधिप्रकोपाय सम्पद्यते । एवमधिकृतवचनौषधप्रयोगोऽप्यपक्वभव्यात्वनां सत्त्वानां ग्रैवेयकादिषु सुखसिद्धिमात्रमाधाय पश्चात् पर्यायेण नरकादिदुर्गतिप्रवेशफलः सम्पद्यते ॥४३८।। _____एतत् स्वयमपि भावयति ;कुणइ जह सण्णिवाए सदासह जोगसोक्खमेत्तं तु । तह एवं विष्णेयं अणोरपारम्मि संसारे ॥४३९॥
||४६९।।
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदाश करोति यथा सन्निपाते वातादिदोषत्रययुगपतप्रकोपरूपे सदौषधं क्रियातिक्तक्वाथादिरूपं योगसौख्यमात्रमेव, न पुन- मिथ्यादृष्टमहाग्रंथ स्तदुच्छेदमपि । तथैतद् अवेयकादिसुखं समयवचनौषधप्रयोगाद् उत्पन्नं विज्ञेयमनर्वापारे संसारे ।।४३९।।
विपुलसी
याभाव1 णय तत्तओ तयंपि हु सोक्खं मिच्छत्तमो हियमइस्स । जह रोद्दवाहिगहियस्स ओसहाओवि तब्भावे ॥४४०॥
त्वम्. न नैव, चकारो वक्तव्यान्तरसूचकः, तत्त्वतो निश्चयवृत्त्या तदपि अवेयकादिगतं, हुः स्फुटं, सौख्यं वर्तते। कस्येत्याह-मिथ्यात्वमोहितमतेः दृढविपर्यासपिशाचाभिभूतचेतसो जीवस्य । दृष्टान्तमाह-यथा रौद्रव्याधिग्रहीतस्य दुःसाधब्याधिबाधाविधुरशरीरस्य कस्यचिद् औषधादपि तद्भावे सौख्यभावे न तत्त्वतः सुखम् । तथा हि स्वभावतस्तावत् तस्य न सौख्यमस्ति, यदि परमौषधात् । परं तत्राप्यत्यन्तदारुणरोगेणानवरतं तुद्यमानमर्मणो बाह्य एव सुखलाभः ।
यथा हि शरत्काले कठोरतरतरणिकिरणनिकरण तापितेष्वपि महाह्रदेषु बहिरेवोष्णानि जलानि, मध्ये पुनरत्यन्तशीतIX लभावभाजि भवन्ति, एवं सक्रियायोगाद् बाह्यसौख्ययोगेऽप्यत्यन्तमिथ्यात्वोपपलुतत्वाह :खमेव ॥४४०।।
पुनरपि दृष्टान्तोपन्यासेनामुमेवार्थ भावयति ;जह चेवोवहयणयणो सम्म रूवं ण पासई पुरिसो । तह चेव मिच्छविट्ठी विउलं सोक्खं न पावेइ ॥४४शा
यथा चैवेत्ति दृष्टान्तार्थः । उपहतनयनः काचकामलादिदोषोपप्लुतलोचनः सम्यग् यथावद्रूपं स्त्रीपुरुषादिलक्षणं ॥४७०॥ न पश्यति न वीक्षते पुरुषः प्रमत्ती जीवः । तथा चैवेति दार्टान्तिकोऽर्थः । मिथ्यादृष्टिरुपहतसम्यग्बोधो विपुलं बहु IN समुपस्थितमपि सौख्यं न प्राप्नोति ।।४४१॥
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुत इति चेदुच्यते;
असदभिणिवेसवं सो णिओगओ ताण तत्तओ मोगो । सम्वत्थ तदुवधाया विसवारिय मेागतुल्लो त्ति ||४४२॥
असदभिनिवेशवान् वितथाभिनिविष्टः स मिध्यादृष्टिनियोगतो नियमेन तत्तस्माद् न तत्त्वतो भोगः स्त्र्यादिविषयव-' ||४७१ ।। स्तुगोचरः, सर्वत्र हेये उपादेये च वस्तुनि तदुपघातादसदभिनिवेशोपद्रवात् । विषधारित भागतुल्यः । यादृशो हि विषविकारविलीभूतचेतसः स्रक्चन्दनाङ्गनादिभोगस्तस्त्वतोऽभाग एव, एवं मिथ्यादृष्टेश्चक्रवत्र्त्यादिपदवीप्राप्तावपि विपर्यासवशाद् न कश्चिद् भागः । इतिर्वाक्यपरिसमाप्ती ||४४२ ॥
225
एतदेव भावयति ;
कत्थs ण णाणमेयस्स भावओ तम्मि असइ भागावि । अंधलयतुल्लभागा पुव्वायरिया तहा चाहु ||४४३ ||
कुत्रचिद् जीवादी वस्तुनि न नैव ज्ञानमवबोध एतस्य मिथ्यादृशो भावतः सम्यगुरूपतया वर्त्तते । ततस्तस्मिन् ज्ञानेऽसति भागोऽपि स्त्र्यादिवस्तुविषयोऽन्धलकभागतुल्यो यादृशोऽन्धपुरुषस्य प्रासादशय्यासनवनितादिभागोऽनुपलब्धरूपतत्त्वस्य न परमार्थतो भोगतां बिभत्ति, मिथ्यादृशोऽपि तथा प्रस्तुतभाग इति । एतदेव द्रढयन्नाह - पूर्वाचार्या जिन भद्रगणिक्षमाश्रमणपादास्तथा च तथैव यथैतद्वस्तु सिध्यति तथाऽऽहुरुक्तवन्तः ।।४४३॥
उक्तमेव दर्शयति ; -
सदसदविसेसणओ भवहेउजहिच्छिओवलंभाओ । णाणफलाभावाओ मिच्छद्दिट्ठस्स अन्नाणं ||४४४॥
।।४७१ ।।
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
रज्ञानस्व
उपदेशपदः सदसतोरविशेषणाद् मिथ्यादृष्टेरज्ञानमित्युत्तरेण योगः । मिथ्यादृष्टिहि यदस्ति तत् सर्वथाऽस्त्येवेति निविशेषणं वदति। शमिथ्यादृष्टे
एवं नास्तीत्यपि वाच्यम् । न चैवं वस्तुस्वरूपमस्ति, सर्वाभावनां स्वरूपेण सत्त्वात् असत्त्वमपि विवक्षितपर्यायापेक्षयव, न पुनः सर्वानपि पर्यायानपेक्ष्य, पर्यायविशेषापेक्षयाऽसत्त्वविवक्षाकालेऽपि घटादेः सत्त्वाभ्युपगमात् तथा, 'भवहेउत्ति
रूपम्. भावप्रधानत्वेन निर्देशस्य, भवहेतुत्वात्, संसारकारणत्वात्, मिथ्यात्वादीनां कर्मबन्धहेतूनां विपरीतज्ञानरूपत्वेन प्रवृत्तेः । ॥४७२। तथा, यदृच्छया स्वेच्छारूपयोपलम्भात् सर्वभावानामवबोधात्, न पुनः सम्यग्दृष्टेरिव सर्वविद्वचनपारतंत्र्यात् । तथा,
ज्ञानफलाभावात् । ज्ञानस्य हि फल विरतिः । सा च ज्ञानाऽभ्युपगमयतनासु सतीषु सम्पद्यते । मिथ्यादृष्टस्तु विपर्यस्तबोधोपहतत्वेन ज्ञानस्यैव तावदसम्भवात् कुतोऽभ्युपगमयतनासम्भवः ? न च स्वकार्यमकुर्वत् कारणं कारणतया विपश्चितो निश्चिन्वन्ति । पठन्ति चात्र-"यदेवार्थक्रियाकारि तदेव परमार्थसत् ।" इति । ततस्तादृशस्य ज्ञानफलस्याभावाद् | मिथ्यादृष्टेरुदीर्णमिथ्यात्वमोहस्य ज्ञानमपि शास्त्राभ्यासादिजन्यमज्ञानं वर्तते ॥४४४ ।
एनामेव गाथाचतुष्टयेन व्याचष्टे ;IPS एगंतणिच्चवाए अणिच्चवाए सदसदविसेसो। पिंडो घडोत्ति परिसावन्नो देवोत्ति णातातो ।।४४५।।
॥४७२।। भवहेउ णाणमेयस्स पायसोऽसप्पवित्तिभावेण । तह तवणुबंधओ चिय तत्तेतरणिदणादीतो ॥४४६।। ___ एकान्तनित्यवादे एकान्तेन स्याद्वादविपरीतरूपेण नित्यस्याप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरकस्वभावस्यात्मादेरभ्युपगमे क्रियमाणे परैः सांख्यादिभिः, सदसदविशेषः प्राप्नोति, विवक्षितावस्थायाः सत्त्वकाले. च द्रव्यस्याविशेषोऽनानात्वमापद्यते । . ततो
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।४७३।।
य एवं पिण्डो भृदः सम्बन्धी स एव घट:, इत्यायातं मृद्रव्यस्योभयावस्थानुयायित्वम्, तिलतुषत्रिभागमात्रमपि स्वरूपभेदाभावात् । न च वक्तव्यमेकाकारेऽपि द्रव्ये पिण्डो घटश्वेत्यवस्थाभेदाश्रयेाऽसौ व्यवहारो लोके न प्रवर्त्यत इति, अवस्थातुरभेदे तन्निबन्धनानामप्यभेदप्राप्तेः कारणभेदपूर्वकत्वात् कार्यभेदस्य । यथोक्तम् - "अयमेव भेदा भेदहेतुर्वा यद् विरुद्धधर्म्माध्यासः कारणभेदश्व" इति । अनित्यवादे चैकान्तक्षणक्षयित्वलक्षणे पुरुषाद् विहितदेवभवप्राप्तिप्रायोग्यपुण्यकर्म्मणः सकाशात् मरणानन्तरं देवभवप्राप्तावन्य एकान्तेनैव विलक्षणो देव इत्यापद्यते । अयमभिप्रायः - - यथा समुपार्जितसुकृताद् मनुष्याद् नारकतयोत्पन्नो जीव: सर्वथाऽन्य एव तथा तद्मरणानन्तरं देवतयोत्पत्तावपि निरम्वयोत्पादस्याभयत्रापि समानत्वात् न चैतद् युज्यते, अकृताभ्यागमकृतनाशदोषप्रसङ्गात् । एवं च नित्यवादे य एव पिण्डः स एव घटो, य एव च घटः स एव पिण्ड इति न्यायात् सदसतोरवस्थयोरविशेषः । अनित्यवादेऽपि पुरुषादन्यो देवो देवाच पुरुष इति । ततो यथा पुरुषस्य विद्यमानताकाले कश्विद्देवतयोत्पन्न एकान्तेनैवाभ्यस्तथा तन्मरणानन्तरमुत्पन्नोऽपि देवोऽन्य एव । ततः पुरुषसत्त्वकालेऽसत्त्वकाले च देवतयोत्पन्नो जन्तुरविशिष्ट एवेति यो न्यायस्तस्मात् सदसतोरविशेष इति ॥ ४४५ । ।
भवेत्यादि । भवहेतुः संसारनिबन्धनं ज्ञानं शास्त्राभ्यासादिजन्यो बोध एतस्य मिथ्यादृष्टेः । कथमित्याह - प्रायशो बाहुल्येनासत्प्रवृत्तिभावेन विपर्यस्तचेष्टाकारणत्वात् तस्य । यदिह प्रायशोग्रहणं तद्यथाप्रवृत्तकरणच रमभागभाजां संनिहितग्रन्थिभेदानामत्यन्तजीर्णमिथ्यात्वज्वराणां केषाञ्चिद् दुःखितदयागुणवद्वेषसमुचिताचाररूपप्रवृत्तिसाराणां सुन्दर प्रवृत्तिभावेन
।।४७३।
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञानकलादि.
R
उपदेशपदः व्यभिचारपरिहारार्थम् । तथेति हेत्वन्तरसमुच्चये । तदनुबन्धत एवासत्प्रवृत्त्यरनुबन्धादेव । एतदपि कुत इत्याह- महाग्रंथः। तत्त्वेतरनिन्दनादितः । स हि मिथ्यात्वोपघातात् समुपात्तविपरीतरुचिस्तत्त्वां सद्भूतदेवतादिकमहदादिलक्षणं निन्दति ।
Himala इतरचातत्त्वं तत्तत्कुयुक्तिसमुपन्यासेन पुरस्करोति । ततस्तत्त्वेतरनिन्दनादिदोषाद् भवान्तरेऽप्यसत्प्रवृत्तिरनुबन्धयुक्तव
स्यादिति ।।४४६॥ ॥४७४॥
उम्मत्तस्सव तो तस्सुवलंमा जहित्थरूवात्ति । मिच्छोदयतो तो चिय भणियमिणं भावगहरवं ॥४४७॥
उन्मत्तस्येव मद्यपानपराधीनमनसो मनुजस्येव विज्ञेयस्तस्य मिथ्यादृष्टरुपलम्भो वस्तुबोधरूपो यदृच्छारूपः स्वविकल्पमात्रसंघटित इति । कुत इत्याह-मिथ्यात्वोदयाद् मिथ्यात्वमोहनीयकर्मविपाकात् । तथा हि-पीतमद्यो मदावेशात किंकरमपि राजीयति, राजनमपि किंकरोयति, तथोदीर्णमिथ्यात्वो जीव: सद्भूतमपि वस्तु अतत्त्वरूपतया व्यवहरति, असद्भूतमपि तत्त्वतयेति । अत एव यदृच्छोपलम्भाद् भणितमिदं मिथ्यात्वं भावग्रहरूपं पारमार्थिकग्रहस्वभावम्, इतरग्रहेभ्यः पिशाचादिरूपेभ्योऽस्य. महानर्थप्रसाधकत्वात् ॥४४७॥ णाणस्स फलं विरती पावे पुन्नम्मि तह पवित्तीओ । जोगत्तादिअणुगया भावेण ण सा अओऽण्णाणं ॥४४८॥
ज्ञानस्य वस्तुबोधस्य फलं कार्य विरतिरुपरमः । क्वेत्याह-पापे प्राणातिपातादिरूपे कुकृत्ये, पुण्ये पवित्रे स्वाध्यायध्यानतपश्चरणादौ कृत्यविशेषे, तथेति समुच्चये, प्रवृत्तिस्तु प्रवर्तनमेव या सम्पद्यते सापि ज्ञानफलम् । कीदृशीत्याह-योग्यव त्वाद्यनुगता योग्यत्वेन योग्यतारूपेण, आदिशब्दाद् द्रव्यक्षत्रकालभावत्वानुकूल्येन चानुगता सम्बद्धा। ततो भावेन भावार्थ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
रूपेण न नैव सा मिथ्यादृष्टः पापे विरतिः, पुण्ये च प्रवत्तिर्योग्यताद्यनुगता सम्पद्यते यतः कारणात्, अतो ज्ञानमप्यज्ञानं तस्याशुद्धालाबुपात्रनिक्षिप्तदुग्धशर्करादिमधुरद्रव्याणामिव ज्ञानस्यापि तत्र मिथ्यात्वोदयाद् विपरीतभावापन्नत्वात् ।।४४८॥
उपसंहरन्नाह;एवमतिणिउणबुद्धीए भाविउं अप्पणो हियट्ठाए । सम्मं पयट्टियव्वं आणाजोगेण सव्वत्थ ॥४४९।।
एतत् पूर्वोक्तमतिनिपुणबुद्ध्या भावयित्वा परिणमय्यात्मनः स्वस्य हितार्थं कल्याणनिमित्तं सम्यग् यथावत् प्रवत्तितव्यमाज्ञायोगेन सर्वत्र धर्मार्थादिकायें ॥४४९।। ततश्च ;णाऊण अत्तदोस वीरियजोगं च खेत्त कालो य । तप्पच्चणीयभूए गिण्हेज्जाभिग्गहविसेसे ॥४५०॥
ज्ञात्वा सम्यगधिगम्यात्मदोषं तीव्रकोपवेदोदयादिकं, वीर्ययोगं च तन्निग्रहसमर्थसामर्थ्यलक्षणं, क्षेत्रकालो च प्रतिपित्सिताभिग्रहपरिपालनानुकूलं क्षेत्रं कालं चेत्यर्थः। किमित्याह-तत्प्रत्यनीकभूतान् स्वयमेव संवेदितस्वदोषप्रतिपक्षभावगतान गृह्णीयात् समादद्याद् अर्हत्सिद्धादिप्रत्यक्षमेवाभिग्रहविशेषान क्षमाशरीराप्रतिकर्मत्वादीन', 'मुमुक्षणां क्षणमपि निरभिग्रहाणामवस्थानस्याक्षमत्वादिति । ४५०।।
न चाभिग्रहा ग्रहणमात्रत एव फलदायिनो भवन्ति, किन्तु परिपालनादिति तद्गतोपदेशमाह -- पालिज्ज य परिसुद्धे आणाए चेव सति पयत्तेण । बझासंपत्तीय वि एत्थ तहा निज्जरा विउला ॥४५॥
पालयेच्च रोत् पुनः परिशुद्धान् सर्वातिचारपरिहारात , आज्ञया चैव प्रवचनोक्तस्तैस्तैरुपायरित्यर्थः, सदा सर्वकालं
०५०11
॥४७५॥
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
अभिग्रहधारणप्रतिपालवानस्व० तनिद.च.
उपदेशपदः प्रयत्नेनादरेण महता । कुतः । यतो बाह्यासम्प्राप्तावपि बाह्यस्याभिग्रहविषयस्य क्षमणीयादेरर्थस्याप्राप्तावपि, अत्राभिग्रहे महाग्रंथः
गृहीते सति तथा तत्प्रकारस्थ निग्रहीतुमिष्टस्य क्रोधादेः कर्मणो निर्जरा क्षपणा विपुला प्रचुरा सम्पद्यत इति ॥४५१॥
एतदपि कुत इत्याह; --
तस्सपायण भावो अबोछिन्नो जओ हवति एवं । तत्तो य निज्जरा इह किरियायवि हंदि विनेया ॥५२॥ ।।४७६।। तत्सम्पादनभावोऽभिग्रहविषयस्यार्थस्य निष्पादनपरिणामोऽव्यवच्छिन्नोऽत्रुटितो यतो भवति एवमभिग्रहप्रतिपत्तौ ।
| एवमपि किमित्याह-तस्मादेवाव्यच्छिन्नात् तत्सम्पादनपरिणामाद् निर्जरेह प्रवचने जैने क्रियायामप्यभिग्रहगोचरार्थनिष्पादनेऽपि भवति, हंदीति पूर्ववत् , विज्ञेयाऽवबोद्धव्या न हि क्रियामात्राद् भावशून्यात् किञ्चित् फलमस्ति, किंतु भावात् । यथोक्तम्--"क्रियाशून्यश्च यो भावो भावशून्या च या क्रिया । तयोरन्तरमुन्नेयं भानुखद्योतयोरिव ॥१॥ खद्योतकस्य यत्तेजस्तदल्पं च विनाशि च । विपरीतमिदं भानोरेवमत्र विभाव्यताम् ॥२॥" ॥४५२।।
अमुमेवार्थ दृष्टान्ततः साधयन्नाह;-- आहरण सेटिदुर्ग जिणिदपारणगदाणदाणेसु । विहिभत्तिभावाभावा मोक्खंग तत्थ विहिभत्ती ॥४५३॥ ___ आहरणं दृष्टान्तः श्रेष्ठिद्विकं जीर्णाभिनवलक्षणं जिनेन्द्रपारणकदानादानयोजिनेन्द्रस्य भगवतो महावीरस्य छन-
स्थकाले विहरतः पारणके प्रवृत्ते दानेऽदाने च विधिभक्तिभावाभावाद विधिभक्त्योर्भावमभावं चापेक्ष्याहरणं मोक्षांगं KI मोक्षकारणं ता पारण कदानेऽपि विधिभक्ती संवृत्ते ॥४५३॥
॥४७६॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥४७७।।
___ एनामेव गाथां गाथात्रयेण व्याचष्टे ;-- वेसालि वासठाणं समरे जिणपडिमसेट्टिपासणया । अतिभत्ति पारणविणे मणोरहो अन्नहिं पविसे ॥४५४।। जातिच्छिदाणधारा लोए कयपुन्नगोत्ति य पसंसा । केवलिआगम पुच्छण को पुग्ने जुन्नसेट्टित्ति ।।४५५।। । इह किलैकदा भगवान् श्रीमन्नहावीरः छद्मस्थकाले विहरन वेशाल्यां पुरि वर्षासु स्थानमकरोत् । ततः 'समरे'इति कामदेवायतने 'जिणपडिमसिटि पासणया' इति तं जिनं प्रतिमास्थितं जीर्णश्रेष्ठी नित्यमागत्य पश्यत्ति स्म । 'अइभत्ति' ति भक्तिश्चातीव तद्विषया तस्य समजनि । अन्यदा चतुर्मासकक्षपणस्य विकृष्टतपसः पारणकदिने प्रवृत्ते मनोरथो वक्ष्यमाणरूपो जज्ञे। गृहद्वारावलोकनादिविनयपरो यावदसावास्ते तावत् सजिनोऽन्यत्राभिनवश्रेष्ठिगृहे प्रविष्टः ।।४५४॥
दापिता च तेन स्वमाहात्म्यौचित्येन तस्मै भिक्षा । कृता च तद्देशविचारिभिर्जुम्भकदेवरर्हत्पारणकसन्तुष्टैर्यादृच्छिकदानधारा वसुधारावृष्टिलक्षणा । सा चैवं विज्ञेया-"अद्धत्तेरसकोडी उक्कोसा होइ तत्थ वसुधारा। अद्धत्तेरसलक्खा जहनिया होइ वसुधारा" ॥१।। ततो लोके कृतपुण्यकोऽसाविति तस्यैवं च प्रशंसा विजृम्भिनताऽभिनवश्रेष्ठिनः । 'केवलि आगम'त्ति कालेन च पापित्योयस्य केवलिनः कस्यचिद् आगमे तत्र बहलकुतूहलाकुलचेतसा लोकेन पृच्चाऽकारि भगवन् ! कोऽत्र परिपूर्णः पुण्यवान् ? भगवता चाचे जीर्णश्रेष्ठीति ॥४५५।।
ननु जीर्णश्रेष्ठिनः पारणकविषयो मनोरथ एवासीन्न कश्चिदभिग्रह इति कथमसो दृष्टान्ततयोपन्यस्त इत्याशंक्याह
॥४७७॥
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपाल एत्थ हु मणोरहो चिय अभिग्गहो हामि नवर विन्नेओ।
अभिग्रहमहाग्रंथ
माहात्म्याजदि पविसति तो भिक्खं देमि अहं तस्स चितणओ ॥४५६।। अत्र पारणकविषये 'हुः' यस्माद् मनोरथ एवाभिग्रहः पात्रदानविषयो नवरं केवलं न पुनरन्यत् किञ्चिद् भवति ॥४७८॥
R| विज्ञेयः । कथमित्याह-यदि प्रविशति कथञ्चिद् मम गृहे भगवानेषः, ततो भिक्षां ददाम्हमस्मै चिन्तनादेवंरूपात् ।।
अयमत्राभिप्रायः-सर्वोऽप्यभिग्रह इच्छा-प्रवृत्ति-स्थैर्य-सिद्धिभेदाच्चतुर्धा परिगीतः। तत्रास्येच्छारूप एव परिशुद्धोऽभिग्रहो भवन् स एव पारणकभेरीशब्दश्रवणकालं यावत् प्रवृद्धः सन् पारंपर्येण मोक्षफलतया संवृत्तः । इतरस्य च महात्म्यौचित्येन दत्तदानस्याप्य भ्युत्थानादेर्भक्तेश्च गुणवद्बहुमानरूपाया अभावाद् यादृच्छिकवसुधारादिफल एव संवृत्तः परिणामो, XI न पुननिर्वाणफल इति ॥४५६।। __ अथान्यदप्यभिग्रहमाहात्म्यभिधातुमाह - पञ्चग्गकयंपि तहा पावं खयमेइऽभिग्गहा सम्म । अणुबंधो य सुहो खलु जायइ जउणो इहं नायं ॥४५७।। प्रत्यग्रमाकुट्टिकादिदोषात् सद्योरूपं कृतं निर्वत्तितं प्रत्यग्रकृतं, किं पुनश्चिरकालकृतत्वेन जीर्णभूतमित्यपिशिब्दार्थः,
॥४७८॥ तथेति वक्तव्यान्तरसमुच्चये, पापं ऋषिघातादिजन्यमशुभं कर्म क्षयमपगममेति प्रतिपद्यते। कुत इत्याह-अभिग्रहात 'सम्म'त्ति सम्यग्रुपतया परिपालितात् । अनुबन्धश्चानुगमः पुनः शुभः पुण्यकानुवृत्तिरूपः, खलुवाक्यालंकारे, जायते । यमुनो राजा इहार्थे ज्ञातं दृष्टान्तः ।।४५७॥ तदेव गाथाष्टकेन संगृह्णबाह ;
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। ४७९ ।।
महुराए जउणराया जउणावंके य डंडमणगारो । वहणं च कालकरणं सक्कागमणं च पव्वज्जा ।।४५८ ।। १ ।। जउणावंके जउणाए कोप्परे तत्थ परमगुणजुत्तो । आयावेण्ण महत्पा दंडो नामेण साहुत्ति ।। ४५९।।२।। काण रायणिग्गम पासणया अकुसलादया कोवा । खग्गेण सीसछंदण अण्णेउ फलेण ताडणया ||४६०|१३|| सेसाण लेट्ठखेवे रासी अहियासणाए जाणति । अंतगडकेवलितं इंदागम पूयणा चेव ||४६१ ||४ || दट्ठूण रायलञ्जा संवेगा अप्पवहपरीणामा । इंदनिवारण सम्मं कुण पायच्छित्तं मो एत्थ ||४६२॥५॥ साहसीवगमणं सवणं तह चेव पायछित्ताणं । किं एत्थ पायच्छित्तं सुद्धं चरणंति पव्वज्जा ॥ ४६३||६|| पच्छायावाइसया अभिग्गहा सुमरियम्मि ना भुंजे । दरभुत्ते चेवं चिय दिवसम्मि न तेण किल भुतं ॥ ४६४ || आराहण कालगओ सुरेसु वेमाणिएसु उववण्णो । एवं अभिग्गहा इह कल्लाणणिबन्धणं णेओ || ४६५ ||८||
इह मध्यमप्रतिष्ठितगगनतलोल्ले खिशिखर रत्नमय देवताविनिर्मित जिनस्तूपप्रभावोपलब्धसर्व दिङ्मण्डलव्याप्तिश्लाघायां मथुरायां पुरि यमुनो राजाऽभूत् । तत्र च यमुनावक्रे दण्डो नामानगार आतापनां चकार । 'वहणं च'त्ति हननं च यमुनेन राज्ञा तस्य कृतम् । कालकरणं च सञ्जातं शक्रागमनं चेन्द्रावताररूपम् । ततः प्रव्रज्या यमुनस्य समजनीति
।।४५८।। १ ।।
एतामेव गाथां गाथासप्तकेन व्याचष्टे - 'जउणा' इत्यादि यमुनावक्रे, एतदुक्तं भवति - यमुनाया नद्याः कूर्परे, कूर्परो नाम समाकुश्विताग्रभागस्य बाहोर्यादृश आकारस्तदाकारं यत् क्षेत्रं तत्र, परमगुणयुक्त आतापयति शीताद्यधिसहने
।।४७९
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
अभिग्रह
उपदेशपदः महााग्रंथः
तम्.
॥४८०॥
नात्मानमायासयति महात्मा प्रशस्तपरिणामो दण्डो नाम्ना साधुरिति ॥४५९।।२॥ एवं च तस्मिन्नातापयति, कालेन केनचिद् गतेन, राज्ञो यमुनस्य 'निग्गम'त्ति नगराद् वहिनिर्गमे जाते 'पासणय'त्ति विषये यमु
नराजज्ञादण्डानगारदर्शनमभूत् । ततो निनिमित्तमेवाकुशलोदयात् क्लिष्टकर्मविपाकात् तस्य तत्र दण्डानगारे कोपो बभूव । तत ऐहिकमामुष्मिक च पापफलमनालोच्यैव तेन तस्य साधोः खङ्गेन शीर्षच्छेदनमकारि । अन्ये त्वाचार्याः फलेन बीजपूरादिना तेन ताडना कृतेति ब्रुवते ।।४६०॥३॥ . तदनु शेषाणां सेवकलोकानां सम्बन्धिनि लेष्ठुक्षेपे राशिर्लेष्ठनामसौ जातः । अधिसहनायां 'स्वकृतकर्मफलपाकोऽयं मे समुपस्थितो न कश्चित् कस्यचिद् अपराधः' एवंरूपायां जातायां समुल्लसितशुक्लध्यानस्य ज्ञानं केवलाख्यमजायत । ततोऽन्तः कर्मणां सर्वेषामेव तत्कालं कृतो येनासावन्तकृतः, स चासौ केवली च तस्य भावस्तत्त्वं सम्पन्नमस्य, तत्क्षणमेव सिद्धोऽसावित्यर्थः । तत इन्द्रागमः शक्रावतारः पूजना चैव पुष्पधूपादिभिस्तच्छरीरस्य कृता शक्रेणेति ॥४६॥४॥
दृष्ट्वेन्द्रागमनं पूजनं च राज्ञो यमुनस्य लज्जा तेन महता स्वस्यानुचितचेष्टनेन त्रपा संवृत्ता । संवेगाद् "धिग्मामेवमसमञ्जसकारिणम्' एवंरूपादात्मवधपरिणामः समजनि । लब्धाभिप्रायेण चेन्द्रेण निवारणमकारि । अभाणि च सम्यग् on४८०।। यथावत् कुरु प्रायश्चित्तमेतदपराधशुद्धिरूपं, 'मो' इति पुर्ववत्, अत्रापराधप्राप्ताविति ॥४६२।।५।। ___ साधुसमीपे गमनं कृतं, श्रवणमाकर्णनं, तथा चैवेति समुच्चये, प्रायश्चित्तानामालोचनादीनां पाराञ्चिकपर्यवसानानाम् । ततः किमत्रापराधे प्रायश्चित्तमिति पप्रच्छ । कथितं च साधुभिः शुद्धं चरणं प्रायश्चित्तमित्येवं प्रतिपाद्यते । प्रव
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥४८१||
ज्या सर्वसावद्ययोगविरहलक्षणा तेन प्रतिपन्ना ॥४६३॥६॥
प्रतिपन्नायां च तस्यां पश्चात्तापातिशयात् तेनाभिग्रहो गृहीतो यथा भोजनकालाद् अर्वाक् स्मृतेऽपराधे नो नैव तद्दिने ? मुजे, दरभुक्तेऽप्यर्द्धभुक्तेऽपि सति यदि स्मरामि तदा एवमेव न भुञ्ज इत्यर्थः। एवं गृहीताभिग्रहेण तेन भगवता दिवसमप्येकमपि च दिवसमित्यर्थः, किलेत्याप्तप्रवादसूचनार्थः, न भुक्तम् , अभिग्रहस्य नित्यमेवानुस्मरणात् ॥४६४।।७।।
आराधना आलोचना व्रतोच्चारादिका पण्डितमरणरूपा जाता। कालगतः सन् सुरेषु वैमानिकेषूत्पन्नः । उपसंहरनाह-एवममुना प्रक्रमेणाभिग्रहो यमुनराजर्षिगृहीताभिग्रहवद् इह प्रवचने कल्याणनिबन्धनं ज्ञेय इति ॥४६५॥८॥
अथ परमतमाशंकते;-- जइ एवं रिसिघाएवि हंत आराहणा इमस्सेसा । कह खुड्डया इयाणं दोसलवाणंतसंसारो ? ॥४६६।। IN यदि चेदेवमाकुट्टिकया ऋषिघातेऽपि दण्डनामानगारमारणेऽपि बोधिलाभमूलाग्नीकृते सति । 'हंत' इति कोमलाम- 8
त्रणे । आराधना परिशुद्धप्रव्रज्यालाभलक्षणा अस्य यमुनराजस्यैषा सुगतिलाभफला जाता। कथं तहि क्षुल्लकादीनां R "साहुपओसी खुड्डो" इत्यादिग्रन्थोक्तानां दोषलवात् साधुप्रद्वेषादिमात्रलक्षणादनन्तसंसारः, उपलक्षणत्वात् संख्या
तोऽसंख्यातश्च केषाञ्चिदिति ? ॥४६६।। भण्णइ अप्पडियारो दोसलवो तेसि ण पुण इयरस्स । कयपडियारा य इमो ण फलइ विसमेत्थमाहरणं ।।
भण्यते समाधिरत्र । अप्रतिकारोऽकृतप्रायश्चित्तरूपप्रतिविधानो दोषलवस्तेषां क्षुल्लकादीनामिति स तथा विकारमा
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
अपराधपश्चात्तापेलाभसाम
र्थ्यम्.
उपदेशपदार पन्नः, न पनरितरस्य यमुनराजर्षेस्ततक्षणमेव प्रतिपन्नोदग्रप्रायश्चित्तस्य । यदि नामैवं ततः किमित्याह-कृतप्रतीकार- महाप्रथा श्व.यं दोषलवो न फलति न विपच्यते । विषं स्थावरादिभेदभिन्नमत्रार्थे आहरणं दृष्टान्तः ।।४६७।।
तदेव भावयति ;
मारइ विसलेसोवि हु अकयपडीयार मो णउ बहुपि । कयपडियारं तं. चिय सिद्धमिणं हंत लाएवि ।।४६८।।। ।।४८२
मारयति च्युतजीवितं करोति विषलेशोऽपि हु, किं पुनः प्रभूतं तदित्यपिहशब्दार्थः, 'अकयपडियार'त्ति अकृतप्रतीकारोऽविहितमंत्रतत्रप्रतिविधानो 'मा' इति पूर्ववत् । न तु न पुनर्बह्वपि कृतप्रतीकारं तदेव विषं मारयति । सिद्ध प्रतीतमिदं हन्त लोकेऽपि पृथग्जने, कि पुनः शास्त्रे, इत्यपिशब्दार्थः ।।४६८।।
प्रतीकारमेव भावयति ;-- मंतागयरयणाणं सम्मपओगो विसम्मि पडियारा। आणेसणिज्जभिग्गहरूवा एते उ दोसविसे ॥४६९।।
मंत्रा गारुडशास्त्रप्रसिद्धाः, अगदा औषधानि यथा--"मरिचं निम्बबीजानि सैन्धवं मधुना सह । घृतपीतोऽगदो हन्ति विषं स्थावरजङ्गमम्" ॥१रत्नानि सर्पशिखामणिप्रभृतीनि । ततस्तेषां मंत्रागदरत्नानां सम्यक् प्रयोगो यथावद् विनियोजनं विषे प्रतोकाराः । तथा, आज्ञा सर्वविद्वचनोपयोगरूपा, एषणीयमाधाकर्मादिदोषविकलमन्नपानवस्त्रपात्रादि, अभिग्रहा द्रव्यक्षेत्रकालरूपाः, ततस्ते रूपं येषां त आशेषणीयाभिग्रहरूपा एते तु प्रतीकाराः सम्यक् प्रयुक्ता दोषविषे विज्ञेयाः। यथा हि मंत्रादिभिनिगृह्यमाणं विषं निष्फलीभवति तथा षणाभिग्रहमन्त्रागदरत्नसमानैर्दोषविष
॥४८२।।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
||४८३।।
प्रतिविधीयमानं निष्फलीभावमाप्नोतीति ।।४६९॥ एए पउंजिऊणं सम्मं निज्जरइ अइबहूयंपि । दोसविसमप्पमत्तो साहू इयरोव्व बुद्धिजुओ ॥४७०॥
एतानाशैषणीयाभिग्रहान प्रयुज्य सम्यग् अविपरीतरूपतया निर्जरयति परिशाटयति अतिप्रभूतमप्यसंख्यातभवोपात्ततया प्रचुरमपि दोषविषमप्रमत्तः सर्वातिचारपरिहारवान् साधुर्यतिः । दृष्टान्तमाह-इतर इव स्थावरादिविषवेगव्याकलकलेवर इव नरो बुद्धियुतो विषपरिणामदारुणभावदर्शी मंत्रादिसम्यगप्रयोगवान् इंतरविषमिति ।।४७०।।
एतदेव विस्तरतो भावयति;-- कम्म जोगनिमित्तं बज्मइ बंधद्विती कसायवसा। सुहजोयम्मी अकसायभावओऽवेइ तं खिप्पं ॥४७१।। ___कर्म ज्ञानावरणादि योगनिमित्तम्, इह योगो मनोवाक्कायव्यापारः । यथोक्तम्--"मणसा वाया काएण वावि जुत्तस्स विरियपरिणामो । जीवस्स अप्पणिज्जो स जोगसन्नो जिणक्खाओ ॥१॥" ततो योगा निमित्तं यस्य तत् तथा बध्यते संगृह्यते । तस्य च बन्धस्य बन्धस्थितिबन्धावस्थानकालो जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदभिन्नः कषायवशात | तथापकषायपारतंत्र्यात् । यदि नामैवं ततः किमित्याह-शुभयोगे प्रत्युपेक्षणादिर पे साधुजनयोग्ये क्रियमाणेऽकषायभावतः कषायपारतंत्र्यवैकल्यादपैति नश्यति तत् कर्म क्षिप्रं झगिति तैलवत्तिक्षयात् प्रदीप इवेति ॥४७१।। ___ अत्रोपपत्तिमाह;-- गरुओ य इहं भावो णेओ सहगारिगरुयभावेण । तित्थगराणा णियमा एत्थं सहगारिणी जेण ॥४७२।।
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुभयोगे आज्ञायासहकारित्वप्रद०
उपदेशपदार गुरुकश्च गरीयानेव इह शुभयोगे प्रवृत्तेः तत्तक्रियोपयोगरूपो ज्ञेयः । केन हेतुनेत्याह-सहकारिगुरुकभावेन । एतमहाग्रंथ
देव दर्शयति-तीर्थकराज्ञा भगवदादेशरूपा नियमादवश्यं भावादत्र शुभयोगे सहकारिणी सहायभूता येन कारणेनवर्त्तत इति ॥४७२।।
बोसो उ कम्मजो च्चिय ता तुच्छो सो इमंतु अहिगिच्च । लेसो वि अग्गिणो डहइ हंदि पयरंपि हु तणाणं ॥४७३॥ ।।४८४||
| दोषस्तु ऋषिघातादिः पुनः कर्मज एव जीवस्वरूपविलक्षणकषायादिकर्मोद्भव एव, ततस्तुच्छः फल्गुरूपः स दोषः, पुनस्तुशब्दस्य पुनःशब्दार्थस्येह योजनात्, इमां सर्वज्ञाज्ञामधिकृत्यापेक्ष्य । अत्र प्रतिवस्तूपमालक्षणं दृष्टान्तमाह-लेशोप्यग्नेः, किं पुनर्बहुरसावित्यपिशब्दार्थः, दहपि भस्मभावमानयति व्रातमपि हु तृणानां, कि पुनः स्तोकानि तानीत्यपिहुशब्दार्थः ॥४७३॥ ___कथमित्याह ;-- . अणुकूलपवणजोगा ण तु तस्विरहम्मि सिद्धमेयं तु । भावो उ इहं अग्गी आणा पवणो जहा भणिओ ॥४७४।। ___अनुकूलपवनयोगाद् दाह्यतृणाभिमुखप्रवृत्तपवनसम्बन्धात् , न पुनस्तद्विरहे, सिद्धं प्रतीतमेतत् त्विदं पुनः । अथ ( दृष्टान्तयोजनामाह-भावः प्रायश्चित्तप्रतिपत्त्यादिपरिणामरूपः, तुः पादपूरणार्थः, इह दोषतृणदहनेऽग्निरनलः, आज्ञा पवनो यथा भणितो भावाग्निसाहाय्यकारी ।।४७४।।
नन्वाज्ञापवनयोवृहदन्तरत्वात् कथं दृष्टान्तदान्तिकभाव इत्याशंक्याह;
॥४८४॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥४८५॥
सा पुण महाणभावा तहवि य पवणाइरूव मो भणिया । विवरीएसा समओदिया य तह बंधवुड्डिकरा ॥४७५।। ।
सा पुनराज्ञा महानुभावा पवनमपेक्ष्य प्रौढसामर्थ्याऽशेषदाहका, दाह्यकर्मकचवरभस्मभावसम्पादनात्, तथापि च लोकप्रतीतशेषोपमानाभावादिह तावत् पवनरूपा । अन्यत्र तु "आणा हि मोहविसपरममंतो, जलं रागाइजलणस्स, कम्मवाहिविमिच्छासत्यं, कप्पपायवो सिवफलस्त" इत्यादिसूत्रेषु परममंत्रादिरूपा भणिता । 'मो' पूर्ववत् । तथा विपरीता द्रव्यक्षेत्राद्यनौचित्यसेवनेन विपर्यस्ता एषा आज्ञा, किं विशिष्टापि सतीत्याह-समयोदितापि सामान्यतः सिद्धान्त- 5 निरपितापि, तथेति समुच्चये, बन्धवृद्धि करी कर्मोपचयकारिणी ॥४७५।।
उपसंहर्तुमाह ;आलोचियव्वमेयं सम्म सुद्धाए जोगिबुद्धीए । इयरीए उ ण गम्मइ एवं व सबंधसण्णाए ॥४७६।।
आलोचनीयं मीमांसनीयमेतद् यथेहेयमाज्ञा सम्यक् प्रयुक्ता भावाग्नेः पवनतुल्या, विपरीता तु बन्धवृद्धिकरी, सम्यक् 'शुद्धया योगिबुद्धया सज्ञानगुणपात्रजनयोग्यप्रज्ञया, इतरया त्वयागिबुद्धया न गम्यते न बुद्धयते । दृष्टान्तमाहरूपवद् नीलपीतादिलक्षणं रूपमिव सदान्धसंज्ञया जात्यन्धविहितहस्तस्पर्शादिलक्षणबुद्द्या ॥४७६॥
अथ भावतोऽन्धानम्धविभागं दर्शयति ;-- जच्चंघो इह णेओ अभिण्णगंठी तहंधलयतुल्लो । मिच्छद्दिट्ठी सज्जक्खओ य सइ सम्मदिट्ठी ओ ॥४७७।।
जात्यन्धो जन्मकालप्रभृत्येव नयनव्यापारविकल इह सद्भूतभावरूपोपलब्धौ ज्ञेयोऽभिन्नग्रन्थिः कदाचनाप्यव्यावृत्त
॥४८५॥
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद: महाग्रंथः
||४८६॥
मिथ्यात्वतिमिरपटलो जीवः ।।१ तथान्धकतुल्यः पश्चान्नष्टदृष्टिजनसमानो मिथ्यादृष्टिः, अवश्यवेद्यमिथ्यात्वमोहोदयाद 101 आजायाग्रन्थिभेदेऽपि सम्यक्त्वभ्रंशानन्तरं मिथ्यात्वगतो जीवः ।।२।। सज्जाक्षश्च प्रगुणलोचन एव सदा सर्वकालं सम्यगदृष्टि
मन्धान
न्धविभास्त्वविचलितसम्यग्बोधः पुनर्जन्तुः ॥३॥ यथैको जात्यन्धो, द्वितीयोऽन्धः, तृतीयः सज्जाक्ष इति त्रयो लोके रूपोपलंभ
गप्र० योग्या नरा वर्तन्ते । तथा धर्मतत्त्वरपोपलं भविषयेऽप्यभिन्नग्रन्थिभिन्नग्रन्थिश्च मिथ्यादृष्टिः सम्यगदृष्टिश्च तृतीया योग्यरूपतया वाच्य इति ।।४७७॥
यश्चैतेषु सज्जाक्षतुल्यः सम्यग्दृष्टिः, स यत् करोति तदाह ;-- एसो मुणेइ आणं विसयं च जहट्ठियं णिोगेणं । एईए करणम्मि उ पडिबंधगभावओ भयणा ॥४७८॥
एष सम्यग्दृष्टिMणति जानीते आज्ञां विषयं चोत्सर्गापवादरूपं यथावस्थितं द्रव्यक्षेत्रकालभावादिशुद्धं नियोगेन नियमेन, एतस्या आज्ञायाः करणे पुनः प्रतिबन्धकभावाद् दृढचारित्रमोहोदयात् तीव्रवीर्यान्तरायभावाच्च परिनिश्चिताज्ञा स्वरूपस्यापि जन्ताजना कदाचिद् आज्ञाकरणं न स्यादपीत्यर्थः । तथा हि कृष्णश्रेणिकादीनां करतलकतिलमुक्ताफलन्यायेन निश्चिताज्ञास्वरूपाणामत एव भवनिष्क्रमणाभिमुखमानसजन जनिताद्भतसाहाय्यानाम्, तथा, "जैन मुनि
॥४८६॥ व्रतमशेषभवात्तकर्मसन्तानतानवकर स्वयमभ्युपेतः । कुर्यात् तदुत्तरतरं च तपः कदाहं भागेषु निःस्पृहतया परिमुक्तसङ्गः ! ॥१॥" इत्येवं प्रवर्द्धमानाधिकमनोरथानामपि पूर्वभवनिकाचितक्लिष्टकर्मविपाकाद् न चारित्रलाभोऽभूत् । अत एव पठ्यते--"कम्माई पुण घणच्चिक्कगाइं कठिणाई वज्जसाराई। नाणड्वयंपि पुरिसं पंथाओ उप्पहं णिति" ॥शा
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
B इति ॥४७८॥ उपसंहरन्नाह - र कयमेत्थ पसंगणं समासओ जेण एस आरंभा । दिसिमत्तदंसणफलो पगयं चिय संपयं वोच्छं ॥४७९॥
- कृतं पर्याप्तमत्राज्ञामाहात्म्यख्यापने प्रसङ्गेन विस्तरेण । समासतः संक्षेपेण येन कारणेनैष उपदेशपदग्रन्थरूप o आरंभः प्रयत्नः । कोश इत्याह-दिङमात्रदर्शनफलः कस्यचिद् उपदेशस्य परिपूर्णतया भणितुमनुपक्रान्तत्वात् । ततः ॥४८७॥
प्रकृतमेवाभिग्रहमाहात्म्यख्यापनरूपं वस्तु साम्प्रतं वक्ष्ये ॥४७९॥ एतदेव दर्शयति ;अण्णंपि इहाहरणं वणियसुया सुज्झिला उ बोहीए । पव्वज्ज सीयल मणोरहो य सुद्धाए फलभेओ ।।४८०॥ . अन्यदपि पूर्वोदाहरणविलक्षणमिहाभिग्रहमाहात्म्यप्रस्तावने वणिकसुतौ वाणिजकनन्दनौ 'सज्झिलाउ'त्ति सज्झिलको सौदरौ। तुः प्राग्वत् । कथमुदाहरणमित्याह-बोधौ प्राप्तायामेकस्य 'पव्वज्जसीयल'त्ति प्रव्रज्या शीतला मन्दा समुदग्राचारगुरुगच्छादिसहकारिकारणवैकल्याजाता। द्वितीयस्य तु मनोरथस्त्वभिलाषः पुनः शुद्धायां प्रव्रज्यायामेव समुत्पादि, न तु प्रव्रज्या । मतयोश्च समकमेव फलभेद आराधकविराधकजन्यदेवत्वलाभरूप इति ॥४८०॥ इमामेव गाथां गाथाद्वयेन प्रपञ्चयति ;-1 (ग्रन्थान० ८०००)...
X४८७।। तगराए वसुसुया सेण-सिद्ध धम्मगुरुबोहि एगस्स । णिक्खमणमकिरिय मणोरहो उ अण्णस्स सुद्धम्मि ।। कालेण मिलणमसणीधाओ उबवाय वंतरविमाणे। केवलिआगम पुच्छा कहणं भावम्मि बहुमायो ।।४८२।।
तगरायां पुरि वसुसुती वसुनामकवेष्ठिसुतौ पुत्री सेनसिद्धनामानावभूताम् । तयोश्च कदाचिद् 'धम्मगुरुबाहित्ति
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः - महाग्रंथ :
धर्माभिधानगुरुपार्श्वगतयोर्बोधिः धर्मप्राप्तिरजायत । ततश्चैकस्य निष्क्रमणं प्रव्रज्या प्रतिपत्तिरूपं संवृत्तं परमक्रिया कुतोऽपि प्रमादात् प्रत्युपेक्षणा - प्रमार्जनादिक्रियाहानिरूपा संवृत्ता । मनोरथस्तु मनोरथ एवान्यस्य द्वितीयस्य शुद्धे निष्क्रमणे प्रवृत्तः, न पुनः कथञ्चित् तज्जातमिति । ४८१ ॥
कालेन कियतापि गतेन मिलनमेकत्रावस्थानलक्षणं तयोर्जातम् । सुखासीनयोश्च समुचितस्ववृत्तान्तकथनश्रवणप्रवृ।। ४८८ ।। तयोरशनिघालोऽकस्मादेव नभस्तलाद् विद्यन्निपाताद् विनाशो जातः । तदनूपपातस्तयोरजनि । क्वेत्याह-व्यन्तरविमाने प्रथमस्य व्यन्तरे द्वितीयस्यतु विमाने सौधर्माद्यमरावासलक्षणे इति । अन्यदा केवलिनः कस्यचिदागमे पृच्छा लोकेन कृता, यथा-तयोः कः कुत्रोत्पन्नः ? कथनं यथा वृत्तान्तस्य तेन कृतम् । ततो लोकस्य भावे शुद्धधर्म्ममनोरथलक्षणे बहुमानोऽजनि न स्वशुद्धानुष्ठाने इति ||४८२ ।। अथप्रकृतयोजनामाह ; --
एत्थवि मणोरहोचिय अभिग्गहो सुद्धणिक्खमणगम्मि । बहुमाणओ वि अविराहणाए एत्थं फलमुदारं ॥ ४८३॥
अत्रापि न केवलं प्राच्ये जीर्णश्रेष्ठिदृष्टान्ते मनोरथ एवाभिग्रहः शुद्ध निष्क्रमणके शुद्धायामेव प्रव्रज्यायामित्यर्थः । ततो बहुमानतोsपि पुरस्कारपरिणामादप्यविराधनायां प्रतिपन्नस्य कस्यचिद् अभिग्रहस्याभञ्जनलक्षणायां सत्यामत्र शुद्ध निष्क्रबहुमाने च सति फलमुदारमविराधितदेवभवलक्षणं सम्पन्नमिति ॥। ४८३ । । एवं स्थिते सति यत्कर्त्तव्यं तदुपदिशन्नाह ; -- अबिराहणाए सुद्धे धम्मट्ठाणम्मि बुहजणेण तओ । जत्तो खलु कायव्वो ण अण्णहा संकिलिटुम्मि ||४८४ |
अविराधनया तिलतुषत्रिभागमात्रमपि भावतः प्रतिपन्नाभ्रंशरूपयोपलक्षिते शुद्ध े निर्मलीमसे धर्मस्थाने चैत्यवन्दनादी
अभिग्रहेवणिकसुतौउदा०
।।४८८।।
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८९||
तत्तद्गुणस्थानोचिते बुधजनेन मतिमता लोकेंन ततः सुमनोरथस्याप्युदग्रफलत्वाद्ध तोर्यत्न आदरः, खलु शब्दः पूर्ववत् , कर्तव्यो विधेयः; न नैवान्यथा शुद्धमनोरथोल्लंघनेन संक्लिष्टे क्रोधादिसंक्लेशबहुले धर्मानुष्ठाने ॥४८४।। कुतः ? यतः,-- तवसुत्तविणयपया ण संकिलिटुस्स होति ताणंति । खमगागमि विणयरओ कुंतलदेवी उदाहरणा ।४८५।।
तपःसूत्रविनयपूजाः प्रतीतरूपा एव न नैव संक्लिष्टस्य जन्तोर्भवन्ति त्राणं संसारगर्ते पतितस्यालम्बनम । इति प्राग्वत । अत्र क्षपको मासोपवासादिक्षपणकारी, आगमी पारगतागमसूत्रार्थोभयकुशल आचार्यः, विभक्तिलोपश्चोभयत्रापि, प्राकृतत्वात, विनयरत उदायिनृपमारकः, कुन्तलदेवी कुन्तलदेशाधिपनरनाथपत्नी, उदाहरणानि दृष्टान्ताः ॥४८५।। . अथोदाहरणचतुष्टयमपि प्रत्येक गाथात्रयेण भावयन् गाथाद्वादशकमाह ;कुसुमपुरे अग्गिसिहो खमओ लिंगडओ य अरुणोत्ति। वासट्ठाणविहारे अहरुत्तरकोटगे वासो ॥४८६॥१॥ पढमस्स संकिलेसो पावो एसोत्ति पायसो णिच। बिइयस्स उ संवेगो साहुवरि वसामधण्णाहं ॥४८७॥२॥ भवबुद्धि तत्परित्तीकरणं वासंतगमणमोसणे । वासे णिज्जरपुच्छा कहणं पुव्वोइयत्थस्स ॥४८८॥३॥ आगमिय किरियणाणं खुड्डग बहुमाण तप्पदूसणया । अणुगंध काल सप्पे उज्जाणे साहुठाणम्मि ॥४८९॥४॥ समायभूमि खुडुगगमणे अणिमित्त गुरुणिवारणया। पेहण सप्पे पडिणीयणाणमोहेणमह गुरुणो ॥४९०॥५॥ केवलिआगम पुच्छा विसेसकहणाए साहुसंवेगो । तन्वयणओ य खामण सरणं आराहणा चेव ॥४११॥६।।
॥४८९।।
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदविणरओ उ उदाई राया आणाओ चित सामंते । एगस्स कहणमम्हं ण कोइ जो तं विणासेइ ॥। ४९२ ।।७।। उच्छिण कुमारो लग्गणाए अहयं तु देहि आएसं । पडिसुणण गम अप्पवेससाहू अयं ति णिक्खमणं ।।४९३||८|| किरिया विणए बारस वरिसा' विसंभ पोसहे गुरुणा । पविसण सुत्ते कंकं गुरुणावि हवो सुदीहोत्ति ॥ ४९४ || ९ || सम्मे कुंतलदेवी तदण्णदेवीण मच्छरसमेया । पूयं कुणइ जिणाणं अइसयमो वचई कालो || ४९५ ।। १० ।। गेलपण मरणवत्था पडरयणावणयणं अवज्झाणं मरणं साणुप्पत्ती केवल तज्जम्मपुच्छणया ।।४९६ ।। ११ ।। कहणा देवीसंवेगवासणा नेह पूजकरणं च । सरणं बोही खामण पसमो आराहणा चेव ||४९७ ॥१२॥
तत्र कुसुमपुरे पाटलिपुत्रापर नाम्नि नगरेऽग्निशिखो नाम क्षपकः षष्ठाष्टमादिनिष्ठुरतपाऽनुष्ठाननिष्टप्तवेहः, लिङ्गध्वजश्व लिङ्गमात्रोपजीवी साधुवेषविडम्बक इत्यर्थः, अरुणोऽरुणाभिधानो बभूव । इति पूर्ववत् । तयोश्व वर्षस्थानार्थं विहारो वर्षास्थानविहारस्तत्रोपस्थितेऽधरोत्तरकोष्ठके वसुभूतिश्रेष्ठसमीपापलब्धेऽधः कोष्ठकेऽधः स्थानाप्रवरके उत्तरको के च तदुपरिभागवत्तनी अपवरके एव वासोऽवस्थानमभूत् ||४८६ | | १|| तत्र च प्रथमस्याग्निशिखक्षपकस्य तपेामदमत्तः स्यात एवात्मानं बहु मन्यमानस्य संक्लेशोऽक्षमारूपः । कथमित्याह - पापः पापाचार एषोऽरुणनामायमित्थं मामभिभूय स्थित इत्येवंरूपः प्रायशो बाहुल्येन नित्यं सर्वदिनेषु दुर्गतिफलः प्रादुरभूत् । द्वितीयस्य त्वरुणस्य पुनः प्रायेण नित्यमेव संवेगः पश्चात्तापरूपः परिणामः । कथमित्याह - साधूपरि अस्य साधोः समुज्ज्वलशीलभरभाजः सर्वजगज्जीववत्सलस्य परमकरुणामृतनिधेर्देर्शन मात्र पवित्रीकृतजननयनस्योपरि वसाम्यवतिष्ठे । अधन्योऽहम् एकं तावत् साधुसमाचार
महाग्रंथ
।।४९० ।।
संक्लिष्टानुष्ठानेक्षपणदिनिदर्शनचतुष्ट
यभावना.
।।४९० ॥
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। ४९१ ।।
मान्यात्, द्वितीयं पुनरस्य श्रमणसिंहस्योपरि स्थानात ॥४८७॥२॥
एवं च तयोस्तथावस्थितयोर्भववृद्धिः, तत्परित्तीकरणं सम्पन्नम्, अग्निशिखस्य भववृद्धिररुणस्य तु भवतुच्छभावकरणं समजायतेत्यर्थः । वर्षान्ते गमनं वर्षाकालपर्यन्तेऽन्यत्र विहरणं ताभ्यामक्रियत । अम्यदा च कस्यचित् केवलिनः समवसरणे प्रवृत्ते 'बासे' इति वर्षाकालावस्थानविषये लोकेन निर्जरापृच्छा कर्मसाटपरिभ्रंशरूपा कृता, यथा-भगवन् ! अनयास्तपस्विनोरत्रकृतवर्षाकालावस्थानयोः कस्य कियती निर्जरा जातेति । तेन च केवलिना कथनं पूर्वोक्तस्यार्थस्य भववृद्धि - तत्परित्तीकरणलक्षणस्याकारीति ॥ ४८८ ।। समाप्तं च क्षपकज्ञातम् ||१||
साम्प्रतं चागमिकज्ञातमाह - तत्रागमिकः कश्चिदाचार्य: स्वभावत एव मेधादिगुणपात्रं सुगुरुपदप्रासदाभ्यस्तसमस्तागमः स्वगच्छनायकत्वमनुभवन्, परमृद्धिरससातगौरवपारवश्यमुपगतो वर्त्तते स्म । 'किरिय णाणं खुड्डग - 'ति तस्य च सूरे: सम्बन्धिनि गच्छे क्षुल्लके । लघुवयसि कस्मिश्चित् साधौ क्रिया प्रत्युपेक्षणा - प्रमार्जनादिरूपा सामाचारी सकलमनस्विमानवमानससन्तोषसम्पादिका ज्ञानं च व्याकरणतर्कगणितज्योतिषस्वसमयपरसमयशास्त्रपरिज्ञानलक्षणं तत्कालवतिविद्वज्जन शिरोमणिभावसूचक तथाविधकर्महासाद् युगपदेव समारूढे अभूताम् । ततो लोकस्यासाधारणतद्गुणाकृष्टचेतसो गुरुपूजोपेक्षणेन तत्र 'बहुमाण'त्ति बहुमानो वन्दनपूजनगुणग्रहणवस्त्रपात्र प्रतिलाभनादिरूपो भूयान् विजृम्भितः । पठ्यते चात्र – “ शुद्धाः प्रसिद्धिमायांत लघवोऽपीह नेतरे । तमस्यपि विलोक्यन्ते दन्तिदन्ता न दन्तिनः ॥१॥" इत्येवं च स्थिते 'तप्पदूषणय त्ति तस्य गुरोरसमशिष्यमत्सरक्षारविच्छुरितस्य प्रदूषणा प्रकृष्टदूषणारूपा प्रवृत्ता शिष्यं
।। ४९१ ।।
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्षप
उपदेशप प्रति महत् कालष्यमित्यर्थः । 'अणुबंधकालसप्पे' इति अनुबन्धेऽनुगमें प्रवेषस्य प्रवेसे सति कालो मरणमभूत् । मृतश्च सम् महाग्रंथसपः अञ्जनपुञ्जकालकायोऽनाकलितकोपप्रसर उद्यान तंत्र साधुस्थाने मुनिलोकनिवासभूते से संभूतः ॥४८९॥४॥
आगमि
की कज्ञात ___अन्यदा च स्वाध्यायभूमी वाचन प्रच्छनादेः श्रुतधर्मस्य योग्यायां भूवि तेन क्षुबकेन गमने क्रियमाणेऽकस्मादेव
'अनिमित्त'त्ति अनिमित्तमपशकुनः संवृत्तः । 'गुरुणिवारणवी' इति । ज्ञामस्य गुरुणाभिनवाचार्येण ततस्तेन तत्रगमने॥४९२
निधारणा कृता । भणितं च तत्र गुरुणा निमित्त किर्तिमे अत्ति निमित्ते' इति । दृष्टश्च सर्पस्तं क्षुलक प्रति वेगेन से प्रवर्त्तमानः । ततः प्रत्यनीकज्ञानं कश्चिदस्य प्रत्यनीकोऽयमिति परिज्ञानलेक्षणमोधेन सामान्यैन, न त्वसाविति विशेषेण, अथ सर्पदर्शनानन्तरं गुरोरभिनवाचार्यस्य सङ्गीतम् ॥४९०॥५। समये च केवल्यागमे पृच्छा जाता । विशेषकथनायां यथा--अयमेव भवतां पूर्वाचार्योऽमुमेव क्षुल्लक प्रति बुद्धकीपी मृत्वा सर्पतया समुत्पन्न एवरूपायां कृतायां साधुसंवेगः सञ्जातः, यथा--अहो दुरस्तता कषायाणां यदेवंविधा सकलविद्वश्चक्रचित्तचमत्कारकारिणीं वर्तमानयुगकागेमिकतामुपलभ्यायमस्मद्गुरुर्दत्तधार्मिकजनोद्वेगां सर्पतां प्राप्तः । तद्वचनतस्तु केवलिवचमात् पुनः क्षामणी सर्वेरेवं साधुभिः समकालमेव बद्धाञ्जलिभिः क्षमस्वास्मदीयमपराधमित्येवंरूपा तस्य कृती । ततः स्मरणं , जातिस्मरणलक्षणं, कृतानशनस्याराधना चैव पण्डितमरणेन देवलीकलाभलक्षणा संजातेति ।।४९१॥६॥ समाप्तमार्गमिकास्थानकम् ॥२॥
विनयरतस्तु यथोदाहरणं सम्भूतस्तथोच्यते-इह पाटलिपुत्री पूर्वमेव कल्पकज्ञातोक्तवृत्तान्त उदायीनाम राजा
॥।॥४९२॥
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।४९३ ।।
समभूत् । स च तेषु तेषु निमित्तेषु सामन्तान् नित्यमेवाज्ञापयन् कालमतिवाहयचिकार । अन्यदा च ' आणाओचितसामंते एगस्स' त्ति आज्ञया तत्सत्कया कृत्वा एकस्य सामन्तस्य चिन्ता समुत्पन्ना - कथं वयं हस्तीवाङ्कुशेनानया आज्ञया कदाचनापि मस्तकादनुत्तीर्णया सकष्ट जीवामः ? ततैः कथनं निजाभिप्रायप्रकाशनं कृतं तेन स्वकीय परिमितपरिषदे, यथाऽस्माकं न कश्चित् स जीवः समस्ति, यस्तैर्मुदायिनमुद्ग्रशासनं विनाशयति ॥। ४९२ ।। ७ ।। तत उवायिना प्राक् कुतोऽप्यपराधादस्यैकस्य राज्ञी राज्यं 'उच्छित्ति' उच्छिन्न मुद्दा लितमित्यर्थः, तस्य कुमारस्तस्यावलग्नार्या प्रवृत्तौ य आसीत् तेन प्रोक्तमहकं त्वमेव तं विनाशयामि, दत्त आर्देशम् 'पडितुंणणगंमत्यवैसे' इति प्रतिश्रवण कृतमनेन राज्ञा । ततस्तस्य पाटलिपुत्रे नगरे गमे गमने जाते बहूपायपरस्यापि राजकुलेऽप्रवेशे प्रवेशाभावे संपद्यमाने साधवोऽस्खलितं प्रचारास्तत्र प्रविशन्तस्तेन दृष्टास्ततरिवर्तितमेष एवात्र प्रवेश उपाय इत्यस्माद्ध तोनिष्क्रमणं व्रतग्रहणलक्षणमकार्यनेन ॥४९३ || ८|| प्रारब्धा च क्रिया चक्रवालेसामाचारीलक्षणेति । 'विणए बारस वरिसा' इति, विनये सर्वसाधुगोचरे महान यत्नोऽस्येति सर्वसाधुभिः प्रतिष्ठितविनयेरताभिधानस्य तस्य गतानि द्वदिश वर्षाणि । विश्वस्तां गुरवः । अन्यदा पोषधोऽष्टमीचतुर्द्दश्योः पर्व्व दिवसयोरन्यतमदिवसरूपे । गुरुणा सह तंत्र राजकुले प्रवेशनमभूत् । ततो रात्रौ सुप्ते प्रतिवन्नपोषधे उदायिराजे मुनिमायके च 'कक' इति कंकलोहकर्तिका कण्ठकर्त्तनाय राज्ञीं गले दत्ता । निर्गतश्चासौ ततः स्थानांत् । गुरुणापि लब्धवृत्तान्तेन भवः सुदीर्घो नूनं मे प्रवचनीड्डाहांद् भविष्यतीति विचिन्त्य विहिततत्कालोचितकृत्येन सैव ककलोहकत्तिका निजकण्ठे नियोजिता । प्राप्ती च द्वावपि देवलोकम् । स
।। ४९३ ।।
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः ___महाग्रंथः
॥४९४॥
पुनः परिपालितद्वादशवर्षव्रतः संक्लेशातिरेकाद् अनन्तभवमिति ।।४९४।।९।। समाप्तं विनयरत्नाख्यानकम् ॥३॥ विनयदत___अथ कुन्तलदेव्युदाहरणमुच्यते-तत्र 'सम्मे' इति सम्यक्त्वसमाचारे जिनभवनजिनबिम्बजिनयात्रादिके प्रारब्धे कौंत- कुन्तलदेलदेवी, तस्याः सकाशाद् अन्यास्ताश्च ता देव्यस्तासां विषये मत्सरसमेता राजलक्षणकभर्तद्रव्याभिलाषवशसमुत्पन्ना-शाह दोषविषविकारा पूजां प्रत्यहं पुष्पधूपाद्य पचाररूपां करोति जिनानामहंतां, 'अइसयमो'त्ति शेषदेवीभिः क्रियमाणपूजाया अतिशयवतीम् । एवं च व्रजति कालस्तस्या इति ॥४९५।।१०।। अम्यदा तथाविधरोगवशाद् ग्लान्यं ग्लानिभावस्तस्माद मरणावस्थोपस्थिता तस्याः । तदवस्थाया एव च तथाविधं प्रयोजनमपेक्ष्य प्रागनुभूतपटरत्नस्य कम्बलरत्नादेरपनयनमुदालनमकारि राज्ञा अपध्यानमार्तध्यानलक्षणं समभूदस्याः । तदनुमरणमभूत । 'साणुप्पत्ती' इति शुनीभावोत्पत्तिः संवत्ता । कालेन च केवलिनस्तत्रागतस्य कस्यचित् पार्श्वे तज्जन्मप्रच्छनमकारि लोकेन ॥४९६॥११॥ कथना तज्जन्मनस्तेन कृता । ततो 'देवीसंवेग'त्ति शेषदेवीनां संवेगः समजनि-अहो दुरन्तो मत्सरः, यदेवंविधधर्मकर्मनिर्मापणपरापि शुनीभावेनोत्पन्ना। ततः शेषदेवीभिस्तद्दर्शनमकारि । स्नेहश्च तस्यास्तासु संवृत्तः । पूजाकरणं तु धूपपुष्पादिसमभ्यर्चनरूपं | ताभिस्तस्याः पुनः कृतम् । स्मरणं प्राग्भवस्य, बोधिः धर्मप्राप्तिस्तस्याः संवृत्ता। क्षामणा च ताभिस्तस्याः कृता। ॥४९४|| प्रशम आराधना चैव तस्याः संवृत्तेति ।।४९७॥१२॥ समाप्तं कुन्तलदेव्युदाहरणम् ॥४॥
अथोपसंहरन्नाह;एयमिह दुक्खरूवो दुक्खफलो चेव संकिलेसो त्ति । आणासम्मपओगेण वज्जियव्यो सयावेस ॥४९८।।
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। ४९५ ।।
एवं क्षपकाद्य ुदाहरणानुसारेणेह प्राणिवर्गे दुःखरूपोऽमर्षस्वभावो दुःखफलश्चैव शारीरमानसादिव्यसनपरंपरारूपोतरोत्तरकार्यः संक्लेशः कषायकालुष्यलक्षणः इत्यस्मात् कारणादाज्ञासम्यक् प्रयेोगेणावितथजिनादेशव्यापारणेन वर्जयितव्यः सदाप्येष संक्लेश इति ।। ४९८ ।। येषु जीवेष्वेष उपदेशो दीरामानः सफलः स्यात्, तान् सप्रतिपक्षान् आह; - सफलो एसुवएसो. गुणठाणारंभगाण भव्वाणं । परिवडमा णाण तहा पायं न उ तट्ठियाणंपि ।। ४९९ ।।
सफलः सप्रयोजन एष संक्लेशपरिहाररूप उपदेशो गुणस्थानारंभकाणां सम्यगृदृष्ट्यादिगुणस्थानकस्यात्मनि प्रवर्तकानां भव्यानां, विवक्षितगुणस्थानकं प्रति सम्पन्नाविकलयोग्यभावानां परिपततां जीवानां तथाविधक्लिष्टकर्मोदयाद् विवक्षितं गुणस्थानकसौधशिखरादधः प्रारब्धपातानां, तथेति समुच्चये, प्रायेो बाहुल्येन । एवमुक्तं भवति ये निकाचितकर्मोदयात् प्रारब्धपातास्तेषामफल एव ये तु सोपक्रमकर्माणिस्तेषु स्यादेव फलवानुपदेश इति । व्यवच्छेद्यमाह-न तु न पुनस्तत्स्थितानामपि सर्वात्मना समधिष्ठितगुणस्थानकानामपीति ।। ४९९ ।। अमुमेवोपदेशमाश्रित्याह; - सहकारिकारणं खलु एसो दंडोव्व चक्कुभमणस्स । तम्मि तह संपयट्टे निरत्थगो सा जह तहेसो ||५०० ।।
सहकारिकारणं, खलुरेवकारार्थः, एष उपदेशः स्वयोग्यतयैव गुणस्थानकारम्भकाणां प्रतिपाते च स्थैर्ययोग्यानां जीवानाम् । दृष्टान्तमाह- दण्डवत् कुलालदण्ड इव चक्रभ्रमणस्या । तथा हि-अनारब्धभ्रमणं चक्रं दण्डेन भ्राभ्यते, प्रारब्धभ्रमणमपि मन्दीभूते तत्र पुनस्तेन भ्रमणतीव्रतां नीयते; एवमत्रापि भावना कार्या । तस्मिन् भ्रमणे तथा सर्वभावमन्दतापरिहारवता प्रकारेण सम्प्रवृत्ते निरर्थको भ्रमणकार्यविकलः स दण्डो यथा, तथैष उपदेशः प्रारब्ध
KOXXX
।।४९५।।
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
Gril
उपदेशपदः स्वगुणस्थानसमुचितक्रियाणामिति ॥५०॥ अथात्रैव परमतमाशंक्य परिहरन्नाह;
प्रकृतोपदेरहााग्रंथः जइ एवं किं भणिया निच्च सुत्तत्थपोरिसीए उ । तद्वाणंतरविसया तत्तोत्ति न तेण दोसोऽयं ॥५०॥
| शसाफ
सल्यस्थानयदि चेदेवमेतत् 'सफलो एसुवएसो' इत्यादि प्रगुक्त वर्त्तते, ततः किं कस्माद् गदिते निरूपिते नित्यं प्रतिदिवसं Mo1 निरू०
सूत्रार्थपौरुष्यौ ? तुः पादपूरणार्थः । इह द्विविधाः श्रुतग्राहिणः कठोरप्रज्ञास्तदितरे च । तत्र ये कठोरप्रज्ञास्ते प्रथमपौ४९६॥
रुष्यां यत् सूत्रमधीयते, द्वितीयायां 'सुत्तत्थो खलु पढमों' इत्यादिनानुयोगक्रमेण तस्यार्थमाकर्णयन्ति । ये तु न तथारूपास्ते पौरुषीद्वयेऽपि सूत्रमेव पठन्ति, पश्चात् कालान्तरेण सम्पन्न प्रज्ञाप्रकर्षाः पौरुषीद्वयेऽप्यधीतसूत्रार्थग्रहणाय यत्न
माद्रियन्त इति । अत्र समाधि.--तयोः सूत्रार्थयोः स्थानान्तरमपूर्वापूर्वरूप उत्तरोत्तरविशेषः स विषयो ययोस्ते तथा* रूपे सूत्रार्थपौरुष्यो, इति न नैव तेन कारणेन दोषोऽयमित्थं सूत्रार्थपौरुष्युपदेशलक्षणः ।।५०१॥ एतदेव भावयति;-- अप्पुव्वणाणगहणे निच्चब्भासेण केवलुप्पत्ती । भणिया सुयम्मि तम्हा एवं चिय एयमवसेयं ॥५०२॥
अपूर्वज्ञानग्रहणेऽपूर्वस्य ज्ञानस्य श्रुतरूपस्य सूत्रार्थभेदभिन्नस्य ग्रहणे क्रियमाणे; कथमित्याह-नित्याभ्यासेन प्रतिदिवसमभ्यसनेन, केवलोत्पत्तिः-निखिलशेयावलोकनकुशलज्ञानलाभरूपा भणिता श्रुते 'अप्पुव्वनाणगहणे' इत्यादिलक्षणे । तस्मादेवमेवैतत् सूत्रार्थपौरुष्युपदेशनमवसेयम् । अयमभिप्रायः-नैतद् गुणस्थानारंभिणां, नापि ततः परिच्यवमानानां, किन्तु प्रारब्धस्वगुणस्थानकोचितकृत्यानां केवलज्ञानलाभावन्ध्यबीजयोः सूत्रार्थमेव तत्पौरुष्युपदेशः कृतः ।।५०२।।
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥४९७
किञ्च;-- गुणठाणगपरिणामे संते उवएसमंतरेणावि । नो तव्वाघायपरो नियमेणं होति जीवोत्ति ॥५०३।।
गुणस्थानकपरिणामे सम्यग्दर्शनादिगुणविशेषपरिणतिलक्षणे सति, उपदेशं तीर्थकरगणधरादिप्रज्ञापनारूपमन्तरेणापि नो नैव तद्व्याघातपरः स्वयमेवस्वगतगुणस्थानकपरिणतिव्याहतिप्रधानो नियमेन भवति जीव इति, प्रस्तुतगुणस्थानकात्यन्तराधनावशेन तद्बाधकसंक्लेशानां हानिभावादिति ॥५०३।। एत्थवि आहरणाई णेयाइंऽणुव्वएवि अहिगिच्च । इटुत्थसाहगाई इमाई समयम्मि सिद्धाइं ॥५०४॥
अत्र च पूर्वोक्तेऽर्थे आहरणानि दृष्टान्तलक्षणानि विज्ञेयानि बोध्यानि, अणुव्रतानि स्थूलप्राणातिपातविरमणादीनि PO रात्रिभोजनविरति च, न केवलं प्रागुक्तेष्वर्थेष्वित्यपिशब्दार्थः, अधिकृत्याश्रित्य । कीदृशानीत्याह-इष्टार्थसाधकानि-वक्तु
मिष्टार्थसंसिद्धिकारणानि। इमानि वक्ष्यमाणानि समये जिनप्रवचने सिद्धानि प्रतिष्ठितानि ॥५०४॥ तान्येवाह;जिणधम्मो सच्चोविय गोट्टीसड्डा सुदंसणो मइमं । तह चेव धम्मणंदो आरोग्गदिओ य कयपुण्णो ॥५०५॥
जिनधर्मः श्रावकसुतः प्रथमः । द्वितीयः सत्यः सत्यनामा । अपिचेति समुच्चये । तृतीयो गोष्ठीश्राद्धः । चतुर्थः सुदर्शनो नाम मतिमान प्रशस्तप्रज्ञः । तथा चैव पञ्चमो धर्मनन्दः । षष्ठश्च दृष्टान्त आरोग्यद्विजकश्च कृतपुण्य इति ॥५०५॥ 'यथोद्देशं निर्देशः' इति न्यायाजिनधर्मदृष्टान्तमेव भावयन् गाथापञ्चकमाह;भरुयच्छे जिणधम्मो सावगपुत्तो अणुव्वयधरो त्ति । अवहरिओ परकूले विक्कीओ सूवहत्थम्मि ॥५०६॥१॥
॥४९७।।
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
तदर्थेदृष्टान्तपरिभावनम्
उपदेशपदा लावेससासाणा मोयण रुटूण ताडिओ धणियं । एवं पुणोवि नवरं कहणा एएसु पडिसेहो ।।५०७।२।। महाग्रंथ ने
दासो मे आणत्ति कुण सच्चमिणं करेमि उचियंति । मज्झतु एत्थ दोसो अतत्तमिणमग्गिनाएण ॥५०८॥३॥
पिट्टण बोले रायायन्नण परिओसविम्हयाहवणं । भावपरिक्खण मायाकोवो वावत्ति हत्थाणा ॥५०९।।४।। ॥४९८॥
लोलण पुच्छा भावा पडिसेहण मोयणा सम्मं । सक्कारविउलभोगा खग्गधरनिरूवणा चेव ॥५१०।।५।।
भरुकच्छे भरुकच्छनाम्नि पुरे दक्षिणापथमुखमण्डनभूते जिनधर्मों 'नाम श्रावकपुत्रोणुव्रतधरः समासीदिति । स चान्यदा म्लेच्छस्तत्पत्तनभङ्गेऽपहृतः सन् परकूले कुंकणादौ विक्रीतः सूपहस्ते सत्कूलवासिनो नरपतेर्यः सम्बन्धी सूपकारस्तस्य हस्ते इति ॥५०६॥१॥ तस्य च तेन 'लावेसूसासाणा'इति लावकेषु लावकनामसु पक्षिषु विषये उछ्वासायाज्ञा दत्ता, यथैतान पञ्जरगतान् लावकान् त्वमुच्छ्वासय । तेन चात्यन्तदयापरायणतया उच्छ्वासा मोचन मितिपरिकल्प्य च 'मोयण'त्ति मोचनं कृतं रुष्टेन च तेन सूपकारेण ताडितः स धणिकमत्यर्थम् । एवं पुनरपिद्वितीयवेलायामाज्ञप्तेन नवरं केवलं कथना निवेदना कृता तेन, यथैतेषु लावकेषु वधस्य मे प्रतिषेधः प्रत्याख्यानं वर्तत इति ॥५०७।।२।। पुनस्तेन सूपेनोक्तं भणितं, यथा-दासो मूल्यक्रीतत्वात् त्वं मे, आज्ञापितं कुरु । भणितं जिनधर्मेण-सत्यं यथाऽहं तव दास: करोम्युचितामाज्ञां, न तु लावकोच्छ्वासरूपामत्यन्तसावद्यरूपामिति । प्राग्वद् भणितं च सूपकारेण-मम तु ममैवात्र लावकवधे दोषोऽपराधः । जिनधर्मः प्राह-अतत्त्वमिदमपरमार्थोऽयं, यदन्येन हन्यमानेषु प्राणिषु अन्यस्य वधापराधः सम्पद्यते न तु घातकस्याग्निज्ञातेन । न ह्यग्निना स्वसम्बद्धवस्तुव्यतिरेकेणान्यत्र वस्तुनि दाहः क्रियते
॥४९८॥
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। ४९९ ।।
XOXOX
||५०८|| ३॥ इत्युत्तरे तेन विहिते सूपकारेणं 'पिट्टण' त्ति ताडना यष्टिमुष्ट्यादिभिस्तस्य कृता । ततो 'बोले' दीनप्रलापरूपे तेन विहिते 'रायायन्नण'त्ति राज्ञः समाकर्णनमभूदस्य वृत्तान्तस्य । ततः परिओस विम्याहवणंति' परितोषो जीवा हिंसासंभवाद् विस्मयाच्च - अहो ! परायत्ततायामपि स्वप्राणनिरपेक्षता परप्राणरक्षापरिणामोऽस्येत्येवंरूपात् आह्वा नाकारणं तस्या राज्ञा कृतं भावपरीक्षणं परिणामपरीक्षणमारब्धं तस्य राज्ञा मायया कोपः कृतः तद्विषयो व्यापत्तिहस्त्याज्ञा यथा व्यापादयतेनं हस्तिनेति ॥ ५०९ || ४ || लोलनं वारणेन वसुन्धरायां कृतं तस्य । ततः पृच्छा कृता राज्ञा, यथा- मोक्ष्यसि वा नवाऽभिग्रहमिति । ततो निश्चलभावादभिग्रहगतात् प्रतिषेधः कृतः सूपस्य यथा- न त्वया किञ्चिदयं विरूपकं वाच्यः । मोचना च कृता तस्य करिणः सकाशात्, सम्यग् यथावत् । ततो नूनमयं नियोगरक्षाकदभावयोग्यतायां वर्त्तते, निजप्राणव्ययेऽपि परप्राणरक्षानिपुणचित्तत्वात् इति परिभाव्यसत्कारेण सत्क्रियया युता ये विपुलभागा विस्तीर्णविभूतिरूपास्ते तस्य कृताः । खड्गधरनिरूपणा चैव नित्यं ममाङ्गरक्षाकरो भव त्वमित्येवंरूपा, चैवेति समुच्चये, विहिता तस्य ||५१० ||५|| प्रस्तुतमेव व्रतपरिणाममधिकृत्याह ; -
एवं वयपरिणामो धीरोदारगरुओ मुणेयव्वा । सण्णाणसद्दहाणाहि तस्स जं भावओ भावा ।। ५११ ॥
एवं जिनधर्मोदाहरणन्यायेन व्रतपरिणामो निरूपितरूपो धीरोदारगुरुको - धीरः परैः क्षोभ्यमाणस्याप्यक्षोभात्, उदात्युत्तममोक्षलक्षणफलदायकत्वात् गुरुकश्चिन्तामणिप्रभृतिपदार्थेभ्योऽपि दूरमतिशायित्वाद् मुणितव्यः । अत्र हेतुमाह - सज्ज्ञानश्रद्धानात् सज्ज्ञानादविपर्यस्ताद् व्रतगत हेतुस्वरूपफलपरिज्ञानात् श्रद्धानाच्चेदमित्थमेवेति प्रतीतिरूपात् ।
॥४९९ ॥
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः तस्य व्रतपरिणामस्य यद्यस्माद् भावतस्तत्त्ववृत्त्या भावः समुत्पादः । इदमुक्तं भवति-अव्रतपरिणामस्तत्त्वविषयादज्ञाना- | जिनधर्ममहााग्रंथः दश्रद्धानाच्च जीवानामस्वभावभूतः प्रवर्तते, इति नासौ धीरोदारगुरुक इति चालयितुमपि शक्यते । व्रतपरिणामस्त्वे- ज्ञातम्
तपरिणातद्विपरीत इति न चालयितुं शक्यः ॥५११।। एतदेव भावयति ;
मप्राधान्यजाणइ उप्पण्णरुई जइ ता दोसा नियत्तई सम्मं । इहरा अपवित्तीयवि अणियत्तो चेव भावेण ॥५१२॥ ॥५००
जानाति हेतुतः स्वरूपतः फलतश्च दोषं जीवहिंसादिरूपं, तत उत्पन्नरुचिः समुन्मीलितश्रद्धानः पुमान् मिथ्यात्वमोहोदयविगमाद् यदि चेत् ततो दोषाद् निवर्त्तते सम्यग् मनःशुद्धिपूर्वकम् । इतरथा ज्ञानश्रद्धानाभावे कुतोऽपि लाभादिकारणादप्रवृत्तावपि दोषेऽनिवृत्तश्चैवानुपरत एव भावेन परमार्थेन । यथा दाहकशक्तिव्याघाताभावे कुतोऽपि वैगुण्याददहन्नपि दहनस्तत्त्वतो दाहक एव, एवं ज्ञानश्रद्धानाभावे दोषनिवृत्तावपि जीवो दोषेष्वनिवृत्त एव दृश्यः दोषशक्तेः
कस्याश्चिदनुपघातादिति ।।५१२।। पुनरप्येतदेव समर्थयन्नाह ;IXI जाणंता वयभंगे दोसं तह चेव सद्दहतो य । एवं गुणं अभंगे कह धीरो अण्णहा कुणइ ? ॥५१३॥
जानन्नवबुध्यमानो व्रतमले प्रतिपन्नव्रतविनाशें दोषं नरकपातादिलक्षणं, चैवेति समुच्चये, श्रद्दधानश्च श्रद्दधान एव; र | एवं जानानः श्रद्दधानश्च गुणं स्वर्गादिलाभरूपम् अभङ्गे व्रतस्य कथं धीरः सात्त्विकोऽन्यथा करुते? प्रतिपद्य व्रतं INT 1 तस्य भङ्गं न कुरुत इति भावः ॥५१३।। कुतः । यतःस तुच्छ कज्जं भंगे गरुयमभंगम्मि णियमओ चेव । परमगुरुणो य वयणं इमंति मइमं ण लंघेइ ॥५१४ ।
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
- तुच्छमल्पमिन्द्रियप्रीत्यादिरूपं कार्य भङ्गे व्रतस्य गुरुकं महद् व्रतभङ्गकार्यापेक्षया निर्वाणादिलक्षणमभङ्गे नियमतश्चैवावश्यमेवेति मन्यमानः परमगुरोश्च भगवतोऽहंतो वचनमाज्ञा इदं व्रतपरिपालनमित्यस्माच्च हेतोर्मतिमान् भूरिप्रज्ञा
न लंघयति नातिक्रामति ॥५१४।। तथा;-. ॥५०१ साहाविओ य वयपरिणामो जीवस्स अण्णहा इयरो। एवं एस सरूवेण तत्तओ चिंतयव्वोत्ति ॥५१५।।
स्वाभाविकश्च स्वभावभूत एव व्रतपरिणामो जीवस्य सक्रियाऽनिवृत्तिरूपत्वाद् व्रतपरिणामस्य । अस्याश्च कर्मसामर्थ्यनिग्रहोद्भ तत्वाद् न बाह्यरूपता । व्यतिरेकमाह-अन्यथा कर्मोदयजन्यत्वेन जीवोऽस्वभावभूत इतरोऽव्रतपरिणामो वर्त्तते । एवमुक्तनीत्या एष व्रतपरिणामः स्वरूपेण जोवस्वाभाव्येन तत्त्वतश्चिन्तयितव्यो मीमांसनीयः । ततः "अन्तरंगबहिरङ्गयोरन्तरङ्गो विधिर्बलवान्" इतिन्यायाद् बलीयानेव व्रतपरिणामः । इति परिसमाप्तौ ॥५१५।।
. अथ सत्योदाहरणमाह ;वडवद्दे सच्चो खलु वणियसुओ साबगोत्ति विक्खाओ। भाइसमपारसकुलं गंतुं आगच्छमाणाणं ॥५१६॥१॥ अण्णेहि समं पासण तिमिगिलस्सा जलोवरिट्टियस्स । ते मच्छोतिमहल्लो भणंतिभायाउदोवोत्ति ॥५१७॥२॥
सव्वस्सेणं जूयं पडिसेह बलाउ तस्स करणंति । णिज्जामगम्गिजालण बुड तह कूल उप्पत्ती ॥५१८॥३॥ No मग्गण विप्पडिवत्ती राउलववहार सक्खिभासणया । मिलियत्ति निवपरिच्छा पूजा सेट्टिम्मि जाणणया ॥१९॥४॥
पूजा महंतसेट्ठिम्मि जोगाया इच्छ आवकहियत्ति । वोमंसाए मुयणं वाणियगेणंपि रित्थस्स ।।५२०॥५
११॥
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्रतपरिणामप्राधान्य मसत्योदा
शाहरणच
उपदेशपद वटपद्रके वटपद्रकाभिधाने स्थाने सत्यः सत्याभिधानः, खलुक्यालंकारे, वणिकपुत्रो वाणिजकनन्दनः श्रावको विख्यात महाग्रंथ
इत्यनुव्रतादिधारकत्वेन प्रसिद्धः । अन्यदा भ्रातृसमं भ्रात्रा साद्धं पारसकूलं नाम द्वीपविशेषं गत्वा समागन्तुं लग्नः ॥५१६॥१।। आगच्छतोश्चेतयोर्यदभूत् तदाह-अन्यः प्रावहणिकैः समं 'पासण' त्ति दर्शनमभूत् तिमिङ्गिलस्य महामत्स्यविशेषस्य जलोपरिस्थितस्य सर्वेषां प्रावहणिकानाम् ततस्ते सर्वे प्रावहणिका: 'मत्स्यो महानेषः' इति भणन्ति
भ्राता त्वेतस्य सत्यस्य द्वीप इति समभाणीत् ।।५१७॥२॥ सर्वस्वेन सर्वगृहसारेण द्यूतं पणो व्यवस्थापितः। प्रतिषेधः ॥५०॥
सत्येन कृतो-नैवं पणबंधो व्यवस्थापयितुं युक्तः । तथापि बलाद् हठवृत्या अस्य पणस्य करणं निवर्त्तनमिति । ततो महामत्स्यद्वीपयोः परीक्षार्थं निर्यामकेण प्रवणप्रवर्तकेन पुरुषेण पृष्ठप्रदेशे वैश्वानरप्रज्वालनं कृतम् । तदनु प्रतापितपृष्ठेन तेन मत्स्येन ब्रुडनं निमज्जनं जलमध्ये विहितम् । अथ कालेन तेषां कुलप्राप्तिः सम्पन्ना ।।५१८।३।। मार्गणा सर्वस्वलक्षणस्य पणस्य प्रवाहणिकस्तस्य कृता । विप्रतिपत्तिविहिता तेम सत्यभ्रात्रा। ततो राजकुले व्यवहारः प्रवृत्तः । साक्षिभाषणा-केऽत्र साक्षिण इति भाषितं राज्ञा । भाषितः स च प्रतिवादिना, यथा-अस्यैव भ्राता सत्याभिधान:
साक्षी । ततः भ्राता भ्रातुर्मिलितो भवतीति । नासवेवंविधार्थसाक्षिभावेन व्यवहाँ युक्त इत्यस्मात् कारणाद् नृपपरीक्षा २ नृपेण परीक्षा कर्तुमारब्धा । कथमित्याह-पूजा सत्कारः श्रेष्ठिनि नगरप्रधानवणिग्विशेषे कृता । भणितश्चासौ पृच्छ सत्यं कोऽत्र सद्भावः । ज्ञातश्च श्रेष्ठिना सत्यात् परमार्थः । निवेदितश्च राज्ञः तेनापि ढौकितं सर्वस्वं प्रतिवादिने ॥५१९॥४॥ पूजा कृता सत्यस्य कीदृशीत्याह-महाश्रेष्ठिनि सर्वश्रेष्ठिवर्गप्रधानभावभाजि सति तस्मिन् योग्यतानगर
॥५०२॥
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
कार्यचिन्तारूपा जाता । इच्छया स्वाभिलाषेण यावत्कथिका यावज्जी विकी तस्येति । विमर्शेऽहो । सत्येन दुष्करं कृतं यद् भातृस्नेहमुपेक्ष्य सद्भूतव्यवहारोऽवलम्बित इत्येवंरूपे सति मोचनं कृतं जातसन्तोषेण वाणिजकेनापि रिक्थस्य सर्वस्वरूपस्य ॥५२०।।५।। अथ तृतीयोदाहरणमाह ;
--
।। ५०३ ।। २४ दक्खिणमहरा गोट्टी एगो सडोति वच्चए कालो । तत्थनयाउ परिक्क थेरिगेहम्मि मुसणा य ॥५२१।१।। जो सड्डे बेरिपायवडण लंडणा मोरवित्तरसएण | सावगभागागहणं गोट्ठीपरिवज्जणाभावो ।। ५२२।।२।। थेरीए रायकहणं गोट्ठाहवणमगमो उ सङ्घस्स । एत्तिय विसेसकहणे आहवणमचिधगो नवरं ।। ५२३ ॥ ३॥ पुच्छण चिता गोट्ठी कइआ अज्जेव किमिति एमेव । चारियपसिणे खुद्धा सव्वे ण उ सावगा नवरं ।। ५२४ || ४ | रनो भावपरिक्षा विसेसपुच्छाए भूयसाहणया । निग्गहपूजा उ तहा दोहवि गुणदासभावेणं ।। ५२५ । । ५॥
इह दक्षिणमथुरायां काचीति सर्वत्र प्रख्यातायां काचिद् दुर्व्वलितगोष्ठी समभूत् । एकः श्राद्धः सदाचारः श्रावकपुत्रस्तस्यां समभूत् । इत्येवं व्रजति काल: । तत्र दक्षिणमथुरायामेवान्यदा तु कालान्तरे पुनः 'पइरिक्क' विजने सम्पन्न एकत्र स्थविरागृहे 'मुसणा य' त्ति सर्वस्वमोषणं तया कृतम् चः पूरणे ।। ५२१ || १ || नो नैव 'सङ्घ' ति श्रावकेण किञ्चित् कृतम् । ज्ञातं च स्थविरया, यथा-मदीयं गृहं दुर्ललितगोष्ठया मोषितुमारब्धम् ततः 'थेरिपायवडण' त्ति स्थविरया पादपतनव्याजेन मा मुष्णीत मदीयं गृहमिति भणन्त्या पादस्पर्श क्रियमाणे लाञ्छना चिह्नकरणं दुर्ललितगोष्ठीपादानां तालतललग्नेन मयूरपित्तरसकेन मयूरवसयेत्यर्थः । तत्र च स्थविरागृहद्रव्ये विभज्यमाने श्रावकभागाग्रहणं
।।५०३॥
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद स्थविरागृहमोषस्य न तेन भागो गृहीत इत्यर्थः । तथा गोष्ठीपरिवर्जनाभावः-तां गोष्ठीं परिवर्जयितुं परिणामस्तस्य महाग्रंथ |
समजायत, यथा-न सुन्दरपरिणामेयं गोष्ठी, ततो मोक्तुमुचितेति ॥५२२।।२।। स्थविरया च प्रभातकाले राजकथनमकारि । राज्ञा च गोठयाह्वानं दुर्ललितगोष्ठयाकारणं व्यधायि । अगमश्च नागमनं च श्राशस्य श्रावकपुत्रस्य सम
जायत राजकुले । पपृच्छे च राज्ञा किमेतावन्त एव भवन्त उतान्योऽपि कश्चिद् अस्ति? ततो विशेषकथने दुर्ललित॥५०४॥
गोष्ठया कृते आह्वान श्रावकसुतस्य संजातम् आगतश्चासावचिह्नको मयूरपित्तचिह्नरहितो नवरं केवलम् ॥५२३॥३॥ प्रच्छनमचिह्नितभावविषयं राजा कृतं, यथा-किनिमितं भवानचिह्नितः ? तस्य च चिन्ता समुत्पन्ना कि निमित्तं कथयामि नवेत्येवंरूपा । एवं च बद्धमौने तत्र राज्ञा भणितं-गोष्ठी कदेयं समाश्रिता त्वया ? श्रावकपुत्रः प्राह-अद्य व। राजा-किमिति-कस्मात् समाश्रिता? श्रावकपुत्रः प्राह-एवमेवानाभोगादेवेत्यर्थः । ततश्चोरिकाप्रश्ने-किमिति भवद्भिः स्थविरागृहे रात्री चौर्यमाचरितमित्येवंरूपे राज्ञा कृते क्षुभिताः क्षोभमागताः सर्वेऽपि दुर्ललितगोष्ठीवत्तिनस्ते, न पुनः | श्रावको नवरं केवलं क्षुभितोऽनपराधत्वादेव ॥५२४॥४॥ ततो राज्ञो भावपरिज्ञा क्षोभाक्षोभाभ्यां तत्परिणामविशेषनिश्चयो वृत्तः । विशेषपृच्छायां को भवतां मध्ये चोरोऽचोरो वेति भूयो राज्ञा कुतायां 'भूयसाहणय'त्ति यथाव- स्थितार्थनिवेदना तैः कृता ततो निग्रहपूजे चोराणां निग्रहः श्रावकसुतस्य पूजा प्रवृत्ता तथा स्वव्यवहरणोचिते, द्वयोरपि गुणदोषभावेन श्रावकसुतस्य गुणभावेन, इतरेषां तु दोषभावेन हेतुनेति ॥५२५।।५।। अथ चतुर्थोदाहरणम् ;कोसंबीए सडो सुदंसणो नाम सेट्टिपुत्तोति । देवीसंववहारे दसणओ तीए अणुरागो ।।५२६॥१॥
॥५०४॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५०५॥
चेडिपेसण पीती तुमम्मि जइ सच्चयं ततो धम्मं । कुणसु विसुद्ध एवं एसा जं होइ सफलत्ति ।।५२७॥२॥ रायनिवेयण दोसो एसो सपराण निरयहेउत्ति । एमाइधम्मदेसण पडिमाए आगमुवसम्गो ॥५२८॥३॥ तत्तो पोस रन्नो माइट्ठाण कहणाए गेण्हणवा । पडिकूल कयत्थणपत्थणाहिं खहिओ न सो धीरो ॥५२९॥४॥ देवीए सप्पभक्खण जीवावण देसणाए संबोही। चेतीहरकारावण विरमणमो चेव पावाओ ||५३०।।५।।
कोसंबी नाम पुरी पुराणदेउलतलायसंकलिया। अत्थि नहंगणपरिरिखमाणबहुधयवडाडोया ॥१॥ सेसालंकाराणायरेण जा चंदमंडलमुहीओ। मन्नति कुलबहूओ सोहग्गं चिय अलंकारं ।।२।। पुरिसा उण अञ्चत्तमसत्तुक्करिसाऽवगनियविसाया। मोत्तु परक्कममन्नं मन्नंति न भूसणं किंचि ।।३।। बंधो कव्वेसु परं दंडो छत्तेसु कंटगा णाले। पउमाण विरहदुखं निसाए किल चक्कवायाणं ॥४॥ संतावहरा तुंगा बहलफला सव्वओ चिय नमंता । सरसा सच्छाया जत्थ संति तरुणो कुलीणा य ॥५।। जह दुज्जणाववाया न फुसंति नरं सया सयाचारं । तह दुटुग्गहविहिया अवग्गहा जत्थ धण्णाणि ॥६॥ जह दीवपहापरिपूरियम्मि देसे तमो ण ओयरइ । तह धम्मगुणपहाणाए तीए खुद्दाण संतावा ।।७। जियसत्तू णाम निवो तत्थासि पयंडपोरिसकरंडो। नयववहरणसमुज्जियखीरोयजलुज्जलजसोहो ॥८॥ तस्सासि हिययदय्या देवी देवीव सुंदगवयवा । लायन्नसलिलजलही नामेणं कमलसेणत्ति ॥९॥ सेणच्चिय वम्महणायगस्स जगजगडणापसत्तस्स । उन्नयतारुनगुणादवमन्नियसेससोहग्गा ॥१०॥ पंचप्पयारविसओवभागभोगीणवासरा तेसि । बोलिति अभग्गमणारहाणमप्पत्तविरहाण ।।११।। इओ य तत्थ गरिठ्ठपइट्ठो सुदंसणोसेट्ठिणंदणो आसि । सड्डो सम्मई-श
॥५०५॥
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः - सणगुणाइरयणिड्डिसंपन्न ||१२|| सील सुरसिंधु निग्ग महिमायलो निलो पन्नाए । जिणसमय भणियसमणावासयजण. महाग्रंथः जोग्गचरियरओ ।।१३।। देवीए कमलसेनाए तेण सद्धि महापबंधेण । गंधग्गहणाईओ संलग्गो सव्वववहारो ।।१४।। ववहारसमुचिए किजंतेसु य अहोवयारेसु । लग्गम्मिसिट्ठिजणसमुचियम्मि गेहे पभूयम्मि ॥ १५॥ तस्स अइचोक्खयाए अक्खित्तमणों पइक्खणं वग्गो । चेंडीण तम्मि देवीबहुमाणपसाहगो जाओ ||१६|| अह अन्नया कयाई दिट्ठो ।। ५०६ ।। देवीए सा सयं चेव । जाया तक्खणओ रागपरवसा सा विविते ||१७|| धन्नाओ ताओ जाओ रामाओ एयदंसणसुहाए । सिचंति समुग्गयहरिसपुलयपरिकलियदेहाओ ।। १८ ।। जाओ पुण सप्पणयं संभासपहं इमेण उवणीया । ताओ धण्णयराओ कमलदलच्छीण मज्झम्मी ||१९|| ताओ धन्नतमाओ सब्वगालिंगणेण रयणोसु । जाओ सरयनिसाकरकरगोरासुं रमिति ॥ २० ॥ मज्झमहण्णाए पुणो दंसणमेत्तंपि णो जहण्णाइ । जायमिमस्स नियरूवचंगिमाविजियमयणस्स ।।२१।। तो सा चंदालोएवि ससयणे सिसिरनीरसंगे य । अंतोज लियमणेाभवजलणा णो निव्वुई लहइ : | २२ ॥ गत्तो कुललज्जा अलंघणिज्जा हिमाचल सिहव्व । अण्णत्तो पलयाणलतुल्लो मयणाणली जलइ ||२३|| ता लोगाहाणमिणं संजायं जह खरोरुनहरालो । एगतो सद्गुलो अन्नत्तो दोत्तडी विडा || २४| ता कि कुणमाणाए कल्लाणं होहिइति चितंती । अइपोढरागवसगा तं पइ पेसेइ सा चेडिं ॥ २५ ॥ भणिओ तीए मम सुहयचक्कचूडामणिम्मि देवीए । पीई परमा जाया दंसणदिवसा भवंतम्मि ||२६|| मुणियाभिप्पाएणं अइदढवरसीलकवयजुत्तेणं । भणियमिमेण सिणेहो जइ सञ्चं चिय तओ कुणइ ||२७|| धम्मं जिणपण्णत्तं एवं सफलो कओ हवइ एसो । जो पुणकामसिणेहो सो सपरेसि नरहेऊ ॥ २८ ॥
चतुर्थोदाहरणम् -
॥५०६ ।।
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५०७॥
रागंधा अंधा इव पडंति गहणासु वसणगत्तासु । हारियमणुस्सजम्मा कुकम्मभरभारिया जीवा ॥२९।। तहा तव कुलछायाभंसा पंडिच्चभसणा अणि?पहा । वसणाणि रणमुहाणि य इंदियवसगा अणुहवंति ॥३०॥ पजलियजलणजालाउलम्मि जलणमिम खित्तओ अप्पा । वरमेसो न उ सीलं विलुत्तमपवित्तचित्तेण ॥३१।। कप्पद्द मोवि चिंतामणीवि जीवाण कामधेणूवि । ण तहा कप्पंति फलं जहप्पणो सुद्धचरियाई ॥३२॥ को णाम किर सकन्नो गुणेसु सुइजुत्तमेतसज्झेसु । अप्पाणमगुणसंभावणामसीमीसियं कुणइ ? ॥३३।। एमाइएहि निउणेहिं धम्मवयणेहिं पडिहया बाढं । परमंतो रागविसुग्गारो गरुओ ण उत्तरिओ ॥३४॥ अह अन्नया महप्पा सो पव्वदिणम्मि विहियउववासो। राओ चच्चरदेसे पडिमाए संठिओ संतो ॥३५।। णाओ तीए देवीए चेडियाचक्कवालवयणाओ। अइदुव्विसहो इयराण तस्स विहिओ उवस्सग्गो ॥३६।। अक्खोहम्मि पओसं सा तम्मि गया तओ भणइ एवं । रे रे में ज न गणेसि भग्ग भग्गो तओ पेच्छ ॥३७॥ वंतरपडिमामिसओ संगोवियचेडिचक्कवालेण । आणाविओ नियगिहं रयणीए चियस देवीए ॥३८॥ परिणयवयपरिणामो सो अणुकूलेहिं तह य इयरेहिं । उवसग्गेहिं न खुद्धो दुद्धोदहिगब्भगंभीरो ॥३९॥ ततश्च-दाविय भूरिवियारा नियनहरविदारियाखिलसरीरा। उक्कइउं पयत्ता जह सेट्ठिसुओ इमो मज्झ ॥४०॥ एवं परिभवकारी | संजाओ चितिए अपुजते । दूरमणिच्छंतीए किमेत्थ काहामि मूढमणा? ॥४१॥ नाओ एस वइयरो रन्ना मायाइ तीइ परिकहिओ । गहिओ सुदंसणो ठाविओ य चारगगिहे गहिरे ।।४२।। पुव्वावज्जियसरइंदुधवलसच्चरियगुणपहाणाए । कित्तीए दूरमक्खित्तमाणसो चितई राया ॥४३।। णूणं ण एस काही असमंजसमेरिसं महाभागा। देविचरियं सुरूवं
al॥५०७॥
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदनिहालिउं जुञ्जए एतो ||४४|| यतः पठन्ति - "गंगाए वालुयं सायरे जलं हिमवओ य परिमाणं जाणंति बुद्धिमंता महाग्रंथ महिलाहिययं न याणंति || १ || ” देवीए परिवाराओ विसममुवलद्धवइयरो राया । चितइ काउं कोवा ण जुञ्जए एत्थ जं भणियं ॥ ४५ ॥ " पक्कान्नमिव राजेन्द्र ! सर्वसाधारणाः स्त्रियः । तस्मात्तासु न कुप्येत न रज्येत रमेत च ॥४६॥ तो सा मुक्को परिपूइओ य गुणरंजिओ य नरवइणा । एत्थंतरम्मि देवी सप्पसरविसेण सप्पेण ||४७ || डक्का सा ज्झत्ति तओ अईव पीडापरव्वसा जाया । करुणामयजलनिहिणा पडिवन्ना तेण विहिणा य ।।४८ || मंतेहि य तंतेहि य चित्तेहि तहा २ उत्तेहिं । जुत्ति विहिया नियत्तियविसदासा सा तओ राया ||४९ || दूरतरं संतुट्ठो कलासु कोसल्लमउव्वमेयस्स । अब्भत्थिओ य अभयं नराहिवो तेण देवीए ॥ ५०॥ अइसुंदरपरिणामेण तेण दट्ठूणमवसरं कहिओ । रन्नो सागजाग्गो सग्गसिवसुहावहो धम्मो ॥ ५१ ॥ जहा । पढमं चिय जिणभवणं नियदव्वनिओयणेण कायव्वं । जम्हा तम्मूलाओ सुहकिरियाओ पवत्तंति ॥ ५२ ॥ | जिणबिंबपइट्ठाओ सुसाहुजिणधम्मदेसणाओ य । कल्लाणगाइअट्ठाहियाओ निञ्च च पूयाओ ।। ५३ ।। एयं संसारोदहिमज्झनिबुड्डाण तारणतरंडं । जं दंसणस्स सुद्धी एएण विणा ण संभवइ ॥५४॥ कारावियं मनोहर मुत्तुंग सिहरोहपूरिमनहग्गं । तियसविमाणसरिच्छं लच्छीगेहं जिणाययणं ॥ ५५ ॥ तेसि अन्नेसि चिय जीवाणं विरमणं च पावाओ । पाणवहाईयाओ संजायं तत्थ परिसुद्ध ।। ५६ ।। अथ संग्रहगाथाक्षरार्थः ;
कौशाम्ब्यां पुरि श्राद्धो जिनवचनश्रद्धालुः सुदर्शनो नाम श्रेष्ठपुत्रः समभूत् । तस्य च जितशत्रुराज्ञो देव्या कमलसेनाभिधानया संव्यवहारे क्रयविक्रयलक्षणे सम्प्रवृत्ते यत्कथंचिद्दर्शनं संजातम् । तस्मात्तस्याः सुदर्शनेऽनुरागः
||५०८ ||
चतुर्थोदाहरणेद्वितीयज्ञतिम्
||५०८||
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५०९॥
Kा ..
| कामलक्षणः संपन्नः ॥५२६॥१॥ तं च प्रलयज्वलनतुल्यदाहकारिणमसहमानया चेटीप्रेषणमकारि, भणिता च यथादेवी ब्रूते-प्रीतिस्त्वयि मम सम्पन्ना । भणितं च सुदर्शनेन, यदि सत्यक निर्मायमेतत् , ततो धर्मं जिनप्रज्ञप्तं परपुरुषनिवृत्तिलक्षणं कुरुष्व विशुद्ध चित्तरुचिसारम् । एवं धर्मकरणे एषा मयि प्रीतिर्यद्यस्माद् भवति सफला मच्चित्तावर्जनरूपफलवती । इतिः प्राग्वत् ॥५२७।।२॥ रागनिवेदना तया कृता, यथा-रागे निवर्तमाने शक्यते धर्मः कर्त, ततः कुरु मदुक्तमिति तेनोक्तं दोषोऽपराध एष पररामाभिगमरूपः स्वपरयो रकहेतुरिति । एवमादिधर्मदेशनया प्रतिषिद्धया तया पर्वदिवसे प्रतिमास्थितस्य स्वयमागम्योपसर्गः प्रस्तुतव्रतभङ्गफलः कर्तुमारब्धः ॥५२८॥३॥ ततो व्रताचलनात् सा राज्ञी तं प्रति प्रद्वेषं गता । ततो राज्ञो मातृस्थानेन मायाप्रधानतया कथनायां कृतायां यथाऽयं मद्गृहप्रवेशेन मामभिभवितुमिच्छति, इति राज्ञा तस्य ग्रहणं निरोधलक्षणमकारि । लब्धावृत्तान्तेन च मुक्कलीकृतः । एवं च प्रतिकूलकदर्थनप्रार्थनाभी राजपत्नीकृताभिः क्षुभितश्चलितो न धीरः ।।५२९॥४।। मुक्तमात्रे च तत्र देव्याः कमलसेनाभिधानायाः सर्पभक्षणं वृत्तम् । तेन च तस्या मन्त्रतन्त्रप्रयोगेण जीवापनं जीवनमाहितं, देशनया सम्बोधिजिनधर्मप्राप्तिलक्षणा । ततश्चैत्यभवन कारणं राज्ञा विहितं, विरमणं चैव पापादिति ।।५३०।।५।। _____ अन्नोवि य चंपाए सुदसणो सीलपालणवयम्मि । सत्यंतरेसु सुबइ एवं चिय तंपि वोच्छामि ॥१॥ सिरिवासवपुज्जपयारविंदजुगलस्स वासुपुज्जस्स । भवणपरिमंडियाए अहेसि चंपाए णयरीए ॥२॥ सिरिएरावणवाहणसमाणविहवेण संजुओ राया। दहिवाहणोत्ति जणगोत्ति विस्सुओ चंदणज्जाए ॥३॥ वीरजिणसिस्सिणीए सीसारोवियगुरूजणा
॥५०९॥
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महाग्रंथः
चतुर्थोदा
हरणेद्विती
यज्ञातम्
॥५१०॥
णाए । नियसोलसमहिणंदियसंकंदणयमुहहिययाए ॥४॥ छत्तीससहस्सज्जासमूहपरिवजमाणचलणाए । उग्घडियकेवलामल- णाणाए सिवग इगयाए ॥५॥ करकंडुणोवि जणओ भयदंडमखंडिओरुवइरस्स । भूवइणो बालस्सवि पुन्नवसाणीयरजस्स ॥६॥ तस्सासि सरयससिबिंबवयणिया नोलनलिणसमणीया। अभया णामेण पिया सव्वंते उरपहाणगुणा ॥७॥ तञ्चितियकजाणं सव्वेसि पंडिया विहाणम्मि । नामेण पंडया तीए अंबधाई तह अहेसि ।।८॥ तह तत्थ उसभदासो सेट्री सुपइट्टिओ विसट्टेसु । दुद्धोयहिसलिलसरिच्छसच्छसच्छायलच्छीए ॥९॥ सुगुरुसमीवाहिन्जियजिणसमयवसोवलद्धसब्भावो। निययावत्थोच्चियधम्मकज्जबोलिजमाणदिणो ॥१०॥ तस्साणवजकज्जा लज्जामजायमंदिर भजा । आसी य अरहदासीनामा सव्वंगचंगीगी ॥११॥ तेसि गिहे महिसोणं एगो रक्खाकरो सुभगनामो। होत्था पत्थुयकों समत्थओ भद्दगप्पगई ।।१२।। सो अन्नया नईए तडम्मि सीयम्मि दुरहियासम्मि। निवडतम्मि वियाले गेहाभिमुहं अइच्छंतो ॥१३॥ महिसीसहिओ चारणसाहुं गयणंगणाओ ओइन्नं । अवलंबियबाहुजुयं काउस्सग्गे ठियं संतं ॥१४॥ दूरनिरावणतणुं पेच्छइ तो तम्मिलग्गबहुमाणो । तग्गणसंभरणाए तं रणिं कहवि वोलेई ॥१५।। संपत्ते पञ्चूसे समूसुग्गो जाव तत्थ सो जाई। ता सूरूग्गमसमओवियंभिओ भिन्नतिमिरभरो ।।१६।। उस्सारियभुयजुयला नमो अरिहंताणमिइ भणेऊण । सो साह गयणयले उप्पण्णो तक्खेणञ्चेव ।।१७।। उप्पयमाणो दिट्ठो तेण सेा निसुणिओ नमोकारो। तो जायसहहाणो अहन्निसं तं चिय पढेइ ।।१८।। अह सेट्टिणा कयाई जहा कहंची पढंतयं दटुं । पडिसिद्धो जह एवं पढिजमाणे धुवं दोसो ।।१९।। पडिभणियं तेण जहा एवं पयमंतरेण सकेमि । ण खणंपि ठाउमिय भासियम्मि सेट्री विचितेइ
॥५१॥
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥२०॥ आसण्णसिद्धिलाभो कोइ इमो जस्स एरिसी भत्ती। एयम्मि ता समग्गो दिजउ एसो नमोकारो ॥२१॥ जिणपडिमापञ्चक्खं सुमुहत्ते दिन्नओ तओं भणिओ। जह सोम! सुद्धसमाए समयं परिभावणिजोत्ति ॥२२।। अह
अन्नया पवते वासारत्ते गहित्तु महिसीओ। पत्तो नईसमीवे पारद्धा चारित्रं ताओ ॥२३।। परतीरगयाओ खेत्तियस्स ॥५१॥
| अन्नस्स खेत्तभूमीओ। लग्गा चरिउं अइवरिसणेण जाया नई सुभरा ॥२४।। सामिउवालंभभया तासि महिसीण रक्खणनिमित्तं । दिन्ना नईए झंपा भिन्नो उयरम्मि कीलेण ।।२५॥ इह लोए आरोग्गं अभिरुइयनिष्फत्ती अत्थकामाण । सिद्धीय, सग्गसुकुले पञ्चायाई य परलोए ॥२६।। जस्सेरिसा गुणा वित्थरंति तं भावओ अणुसरंतो। पंचनमोकारमईवगायराकालमणुपत्तो ॥२७॥ तस्सेव सेट्ठिणो भारियाए गब्भम्मि अब्भुयब्भूओ। उववन्नो सो जलनिहिमुत्तिपुडे मोत्तियमणिन्व ॥२८॥ तस्माणुभावओ किंचिदंगमणघत्तणं पवजेइ । वयणांभोरुहयं पंडुरं च जायं गई मंदा ॥२९।। जा आसि सहावाओ गब्भभरेणं च सा दढं जाया। नीलमुहं परिपंडुरछायं ससिमंडलविडंबि ॥३०॥
बच्छोरहाण जुयलं छप्पयपरिभुञ्जमाणसुहदेसं । कमलजुयलं व राइयअञ्चग्गललग्गसोहग्गं ॥३१॥ जंघाओ सहीओ इव R संभूयाओ पभूयरूवाओ। अलसत्तं मित्तंपिव तीए सयासं न उज्झेइ ।।३२॥ उदरेण समं वुद्धि पत्ता लज्जा अहुजमो
णट्ठो। उदरवलीहिं सह तह नयणजुयं पंडुरं जायं ॥३३॥ परिपोढपुन्नगब्भाणुभावओ तीए कमलवयणाए। संपुन्नो इयरूवो तइए मासम्मि दोहलओ ||३४॥ जह जिणहरेस पूया होइ पभूया दया य जीवेसु । सुहिओ सम्वोवि जणो जइ ता मइ मो वियंभिजा ॥३५।। तम्मि असंपज्जंते ओलग्गमुही सुपंडुरसरीरा । खीरकवोला वित्थारनयणिया झत्ति
॥५१॥
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः सा जाया ॥३६।। पुट्ठा य सेट्ठिणा दढमक्खायं जह इमो मणोभावो । संपइ संपन्नोऽपूरणेण तस्सेरिसाऽवत्था ॥३७॥ श्रीसुदर्शन महाग्रंथः महया विहववएणं दूरं परिमुक्त किविणचरिएणं । सेो सिट्टिणा पहि₹ण सुठ्ठ संपाडिओ सव्वो ॥३८॥ पइरिक्काए
श्रेष्ठिनिद
र्शनम्सुहाए सेजाए एत्थ भोयणेहिं च। सा गब्भं वहइ महासमाहिसारं तओ नवसु ।।३९।। मासेसु समहिएK गएसुस
| सुहजोगलग्गसमयम्मि । पुन्नाए तिहीए सुकिलम्मि पक्खे वरे रिक्खे ॥४०॥ उच्चट्ठाणगएसु गहेसु दिसिमंडलेसु विमलेसु । ॥५१२॥ झति पसूया रविमंडलं व पुवा सुयं सा य ।।४१।। विहियं वद्धावणयं तूररवापूरपुन्नदिसिचक्कं । सयलपुरलोयलोयण
मणहरणं दिनबहुमाणं ॥४२॥ पत्ते दुवालसदिणे विहिएसुं सूइ समय किच्चेसु । संमाणियबंधुजणो पियरजणो नाममिय कुणइ ।।४३।। जं सणसुद्धिपरा जाया जणणी इमम्मि गब्भगए । तम्हा सुदंसणो एस होउ पुत्तो पवित्तगुणो ॥४४।। नीरोगो निस्सोगा विगय विओगो पवड्डिउं लग्गा । सेा बालो बहुलेयरपक्खे ससिमंडलकलब्ब ॥४५॥ समए संगहियाओ | कलाओ सव्वाओ जायतारुन्नो । संपत्तो स मणुत्रो गुणन्नजणजणियसंतोसा ॥४६।। वसणं दाणम्मि परं पणओ य मुणीसु सुगरुसु विणओ य। सीलम्मि रई न मई सुविणेवि अकञ्जकरणम्मि ।।४७।। परिणाविओ य पिउणा सुकुलुग्गयमग्गलं गुणगणेण । सयलमहिलाण मज्झे मणोरम नाम वरकन्नं ॥४८॥ ठाणे २ परिगिजमाणगुणगउरवो गणिजणेणं । | गमयइ दिणाई मइविहवविजियगिव्वाणबहुमंती ॥४९॥
इओ य दहिवाहणस्स रन्नो पुरोहिओ आसि कविलनामोत्ति । कविला नामेण पिया अहन्नया तीए सो पुरओ ॥५०।। सेट्ठिसुदंसणचरियं कयबहुमाणो पसंसिउं लग्गो । जह एत्थ णत्थि संपइ गुणेहिं एयस्स कवि तुल्लो ॥५१॥
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
"द्वावेतौ पुरुषौ लोके परप्रत्ययकारकौ । स्त्रियः कामितकामिन्यो लोकः पूजितपूजकः ॥५२॥ | " इय वयणमणुसरंती सा रागपरव्त्रसा बहुं जाया । तस्संगमाय मग्गइ बहू उवाए अह कयाइ ।५३ ।। पेसविया नियचेडी भणाविया जह पुरोहिओ सरुओ । किचि असत्थसरीरो इच्छइ तुह दंसणं काउं ॥ ५४ ॥ तो सो अइसरलमणो सच्चं नियतुल्लचरिय।।५१३।। मिक्खतो । अकयण्णमणवियक्को सच्चं चिय मन्नइ तहाहि ।। ५५ ।। निययाणुमाणकप्रियपरासओ सव्वहा जणो सव्वो । णीयाण नाखलो नामहाणुभावो महंताणं ।। ५६ ।। पत्तो परिमियपरिवारपरगओ से पुरोहियगिहम्मि । पुच्छइ अपेच्छमाण पुरोहियं कत्थ सो एत्थ ॥५७॥ ता उग्घडियमणोगयभावा कविला पयंपिउं लग्गा । भट्टो गओ निवहिं परोक्खरागं परिवहंती || ५४ || ज्झीणा दीणाणि बहुयाणि अहमिओ तुहविओयदुक्खमिणं । सक्का सोढुं न कहिंवि वंछियं ता कुण ममंति ॥५९॥ सूणासालगओ इव छगलो भयविम्हलो हमो जाओ । धी देव्वपरिणईए जुत्तो दुग्धमिमं जायं ॥६०॥ सयलसमीहियसंपायगस्स चिरपालियस्स सीलस्स । भंगो धुवं इमाए जइऽचितियकारगो होमि ।। ६१ ।। अन्नह अतुच्छमच्छर विच्छुरियाइह असंतदासेण । मज्झ अकलंकचरियस्त लंछणं लाइही एसा ॥६२॥ ता निउणबुद्धिजोएण केणई एयंवसणसलिलाओ । उत्तरियव्वंति तओ परूवियं उत्तरं तेण ।। ६३॥
भद्दे ! नरनेवत्थो नपुंसगो परिभ्रमामि पुरिमज्झे । ता किं करोमि तुमए न चितणिजो पणयभंगो ।। ६४ ।। झत्ति तओ निक्खतो कयत्थमप्पाणयं परिगणंतो । जम्हा न सीलविलओ नवा अलीओ कलंको मे ।। ६५ ।। इह जो चेव वसंतो लक्खिज्जइ बुहजणेण मासेसु । णो अन्ने जं सुण्णा गुणेहिं जणजणियहरिसेहिं ॥ ६६ ॥
सेा अन्नया महू
2x2
।।५१३॥
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसुदर्शन श्रेष्ठिनिदर्शनम्
उपदेशपदार
सवसमओ जणजणियवम्महुम्माहो। जाओ जाइपुरस्सरनवकुसुमवियंभियामोओ ॥६७।। कलकूजिरकोइलकुलमणुन्नमहाग्रंथ
संपुन्नकाणणाभाओ। भोगपरलोगकिज्जतवित्तकड्डापविच्छड्डो ।।६८॥ महुरारवछप्पयपिज्जमाणमयरंदकमलसरसुहओ।
बाहुल्लुम्मिल्लियपल्लवालिसोहिल्लसालिभरो ॥६९।। सुरहिकुसुमोववेओ ठाणे २ तहा इमो जम्हा । तो सरहित्ति ॥५१४॥
निरूवियनामा सयलम्मि भुवणम्मि ७०॥ चंदणतरुसाहंदोलणेण संपुण्णपरिमलो पवणो । मलयाओ निग्गओ निव
वेइ खाणीतलं जत्थ ॥७१।। उज्झाणपालगेहिं राया दहिवाहणो पर्णमिऊण । विण्णत्तो जह सामी ! महू महीए । & समोइण्णो ॥७२।। उप्पन्नकोउहल्ला सुमहल्लसमिद्धिसंगओ संतो। नयराओ निग्गओ सेट्ठिपमुहनागरजणाणुमओ ॥७३॥
देवी अभया कविला पुरोहिया तह मणोरमा तइया । सेट्ठिसुदंसणभजा । सिबियारूढा पचलियाओ ॥७४।। निय देह पहापूरियदिसामुहा ससिकलव्व सोहंती । दिट्ठा अभयाए मणोरमेहिं पुत्तेहिं. सव्वत्तो ॥७५॥ परिवेढिया सिरीसमनेवत्था सा मणोरमा तत्तो। पुट्ठा कविला तीए कस्सेसा चिन्नपुन्नस्स ? ॥७६।। हसिया कविला तक्खणमव्वो! अच्चभयं इयमिमीए । संढेवि पइम्मि सुया गयाववाया जओ जणिया? ॥७७।। भणइ. अभया कहं ते णायं जह संढओ पई इस्से? । उग्घाडियभिष्पाया पुग्विल्लं चरियमक्खेइ ।।७८।। देवीए पुणो भणियं णपुंसओ सो भवारिसीणं ति । कामुगसस्थनिरूवियपवंचएगंतविमुहाणं ।।७९॥ ण उणो मणोरमाए पव्वइयाए जिणाणुरत्ताए। ता कह भणियं तुमए जहा सुनिउणा इमा जीए ।।८०॥ जणियाणि पुत्तभंडाणि रक्खिओ तह जणाववाओवि । संते सुदंसणे नियपइम्मि सप्पुरिसचरियम्मि ॥८१।। चितेइ तओ कविला धुत्तेण पवंचिया जणेणाहं । एवमईए कज्जे फुरइ न कोई
||५१४॥
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
११५॥
सवाउत्ति ॥८२।। भणिया देवी जइ नाम एस जाओ नपुंसओ मज्झ । ता कि तीरइ तुमए पुरिसो काउं सुकुसलाए? ॥८३॥ अभया भणइ जइ इमं रमाविउं नो तरामि तो नियमो । जावज्जीवं महिलत्तणस्स अइनीयचरियस्स ॥८४॥ इय विहियपइन्नाए समए नयरंतरम्मि पविसित्ता । भणिया पंडियाधाई सुदंसणेणं जहा संगो ॥८५।। सिज्झई लहुं कुण तहा एयम्मि अनिम्मिए न मम जीयं । भणिया एसा तीए न सुंदरं चितियं तुमए ।।८६।। सो पररामासु सहोयरत्तमेगंतियं समुबहइ । किं पुण तुह सरिसीसुं नरेंदभजासु, तो भणइ ॥८७।। अम्मो ! जहा कहंची संपाडेयब्वओ मम तुमए । जम्हा कविलाय पुरो मया पयिण्णाकया एसा ॥४८॥ धाईए चितियं धणियमेत्थ एक्को परं उवाओत्ति । सो पव्वदिणे चउरंगपोसहो सुन्नगेहम्मि ।।८९।। ठाइ मसाणे वा काउसग्गपडिमाण जीवियनिरासो। एगागी तत्थ ठिओ अनजमाणो निसासमए ॥९०॥ जइ कामदेवपडिमानिभेण सकिजए इहाणेउं । वंचेत्तु दारपाले ता कहसु जहा तहा काहं ॥९१॥ भणियं देवीइ अवित्थमेव संपज्जए तओ धाई । अट्टमिपव्वे सुन्ने गिहम्मि पडिमाठियं संतं ॥९२॥ दद्रु निठुरहियया तस्सुप्पाडणमहायरइ ताहे । उप्पाडित्ता चेडीहिं अप्पिओ अभयदेवीए ॥९३।। तो कामसत्थावित्थारिएहिं नाणाविहोवयारेहिं । तं खोभिउं पयट्टा विमुक्कनीसेसनियलज्जा ।।९४।। सो सविसेसं पच्चक्खाणट्ठाणे मणं निरुभित्ता । सिद्धिसिलोवरिसरइंदुकुंदसंखुजलच्छाए ॥९५।। अप्पाणं. ठावित्ता तद्देससमीववत्तिणो सिद्ध । धुणियासेसकिलेसे निउणं परिचिंतिउ लग्गो ॥९६॥ तो कटुनिम्विसिट्ठ तणुचेटुंदुद्धरं धरंतस्स। रयणी अइच्छिया सा न कोवि जाओ वियारो से ॥९७।। जाया पभायसमए बहु विलक्खत्तणं परिवहंती। तिक्खेहिं निययनक्खेहिं दारिउ देहमह लग्गा
I
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपाल ॥९८॥ उकइयं इमो जं नो पडिवन्नो पइव्वयाइ मए । सो जायपओसो मज्झ निग्गहं एवमायरइ ॥९९।। अमयस्स श्रीसुदर्शनमहानथ विसस्सवि णूणमेत्थ ठाणं इमाओ रामाओ। रत्ताउ होंति अमयं विसं पओसं पवनाओ॥१०॥ उच्छलिए तुमुलरवे
श्रेष्ठिनिदरायावि समागओ पलोएइ । देवि जा तदवत्थं विहिओ सो दुद्धरो रोसो ॥१०१।। माणन्नयाण जम्हा इत्थीण
र्शनम्पराभवो सुदुव्विसहो। नो अन्नो कत्तोवि य निमित्तओ जं सहिजंति ॥१०२॥ तो वज्झो आणत्तो सव्वत्थवि भासिओ ॥५१६॥
नयरमज्झे । रत्तंदणाणुलित्तो सीसोवरिधरियछित्तरओ ॥१०३॥ खरमारूढो पुरओ ताडियउइंडविरसडिडिमओ । कजलकयमुहपिंडो गललंबिसरावमालो य ॥१०४।। उग्घोसियं न रायावि अन्नो वा कोववरज्झइ इमस्स । नियदुचरियं केवलमेयफलं ज्झत्ति संजायं ॥१०५।। निसुओ मणोरमाए बुत्तंतो एस कन्नदुहदाई । परिभावियं महप्पा सुविणेवि न एरिसं कुणइ ॥१०६।। जइ मज्झ अत्थि तस्स य सीलस्स निसेवियस्स फलमेत्थ । ता अक्खओ इमाओ वसणाओ लहुं स उत्तरउ ।।१०७॥ _ इय चितिय पवयणदेवयाए विहिओ थिरो तणुस्सग्गो। वज्झट्ठाणोवगओ पडिवन्नो पवयणसूरीए ॥१०८। सो पुण नियकम्मफलं परिभावइ न उण कस्सई दासा । जमलीयदीसंदाणं भवंतरे इयफलं हाइ ॥१०९॥ आरोविओ
॥५१६॥ जया सो सूलाओ तक्खणेण सा जाया । सिंहासणं मणिखंडमंडियं फुरियतेयभरं ॥११०।। तत्तो. असिप्पहारो खित्तो खंधम्मि सोवि संजाओ । अइबहलपरिमला मालईए माला गले तस्स १११॥ जा पुण साहोलंबणहेऊ रज्जू ) गलम्मि से दिन्ना। सा थूलामलमुत्ताहलपरिकलिओ लहु हुओ हारो ॥११२॥ जं जं कुणंति ते वज्झभूमिपु
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५ १७।। ५४
रिसा नराहिवनिउत्ता । तस्साणुकूलभावं तं तं पडिवज्जए सव्वं ॥ ११३ ।। तो ते अदिट्ठपुव्वं अस्सुयपुव्वं च वइयरं सव्वं । भीया कहंति रन्नो देव ! न जाग्गो इमाए इमो ।। ११४ || हीलाए धुवं पुरिसंतरं तु एसा अउव्वयं किंचि । सं यम्मि एयम्मि सव्वपलओ फुडं हाही ॥। ११५ ।। णूणमसञ्जण चरियाइ मज्झ देवीइ अलियगो एस। आरोविओ कलंको ता खमणिजेोत्ति वितित्ता ॥ ११६ ॥ चउरंगबलसमेओ णागरगजणाणुगम्ममाणपहा । दहिवाहणो तयं तम्मि अप्पणा विणयपणयसिरो ।। ११७ । पत्तो नियम्मि जयकुंजरम्मि आरोविडं नयरमज्झे । जा आणिञ्जइ एसाता उच्छलिया जणसलाहा ।।११८ || निम्महियखी रसायर फेणुज्जलसीलसालिचरियस्स । कत्तो एसो सुविणंतरेवि तुह लग्गइ कलंको ? ॥ ११९ ॥
अजवि सीलस्स फलं दोसइ एयारिसम्मि वसणम्मि । सव्वंगनिबुड्डावि हु जमुत्तरंती महासत्ता ।। १२० ।। उज्जालियं नियकुलं कित्ती देसतरेंसु संठविया । उग्घाडिओ य सजणमग्गों एवं तए अज || १२१|| एमाइयाई सजणजण वयणाई वुचमाणा । निसुणता संपत्तो कुसुमेहिं विकिजमाणसिरो । १२२ ।। रायभवणम्मि पत्तो विन्नत्तो नरवई जहा सामि ! | मं अणुमन्नसु काउं सामन्नं जम्मणो अहयं ॥ १२३ ॥ दहिवाहणेण तह बंधवेहि सयलेण नयरलोएण । पडिवञ्जं तावि वयं लद्धावसरोपवन्ना सा ।। १२४ । । सावि य अभया देवी अइनिठुरं हिययचेट्ठियवसाओ । उप्पन्नतिव्वलज्जा गइमन्नमपस्समाणी य ।। १२५ ।। केणावि अनअंती उवंधिय पाणहाणिमायरइ । जाया य वणयरी कुसुमणयरपरिसरमसाणम्मि || १२६ ॥ सावि य पंडियधाई तत्तो निस्सारिया इहागंतुं । गणियाएं देवद
।।५१७।।
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिनम्
पिदेशपदःताए मंदिरे चेडिया जाया ॥१२७॥ पइदिवसं वृत्तंतं अहप्पणो तस्स सा परिकहेइ । जह अभयाए न खामं नोओ श्रीसुदर्शनमहाग्रंथः विहियायराएवि ॥१२८।।
श्रेष्ठिनिदसोवि महप्पा कइयावि विहरमाणो गओ पुरे तम्मि। दिट्रो तीए गायरचरियं सणियं परिभमंतो ॥१२९।।
कहिओ गणियाए जहा एसा सेट्ठी सुदंसणी जत्तो । मम सामिणीए पत्तो वृत्तंतो मरणपजंतो ॥१३०॥ नियसोह1५१८।। ग्गस्स असज्झमेकिंची अपेच्छामाणा सा । कोऊहलाउला तस्स खेाभकामा भणइ चेडि ।।१३१॥ एस हले!
विस्सासिय तहा २ तं कुणेसु जह मज्झ । पविसह गिहम्मि तत्तो जं जोग्गं तं करिस्सामि ।।१३२।। तत्तो पणामपुवं भणिओ तीए इमस्स गेहस्स । नियचरणफंसणेणं कुणसु पवित्ते बहुपएसे ।।१३३।। गिण्हसु भत्तं पाणं च एत्थ मुणिलोगजोगमेयं च । अइसरलमणो महिलामणाई कुडिलाइं अमुणंतो ।।१३४॥ पत्तो गिहम्मि तीए ठइयं दारं विचित्तसालाए । णेऊण भणइ गणिया कि सुभग ! वयं पवन्नो सि? ॥१३५।। भुंज ताव विसए मणोहरे, कुण पसायमिह ठासु मंदिरे । तुज्झ मज्झ मणुरूवजोवणं, मा कुणेस् मम पणयखंडणं ॥१३६।। णत्थि जम्मफल मन्नमुज्जलं, वजिऊण रइसोक्खमग्गलं । ता परूढपणयं तुम मम, किं न मनसि सुरंगणासमं! ॥१३७।। दिमत्थमवहाय खिजसे, ॥५१८।।
किं परत्थ अहवा न लजसे ! । सववंछियपयत्थकारयं, मं मुयंतु विलसंतहारयं ॥१३८॥ किंच दुक्कारवएवि सेविए, X ४ एयमेय फलमेत्थ पाविए । अत्तणो कुणइ को कयत्थणं, अणुसरंत पग्लोयपत्थणं? ॥१३९। सेविएसु विसएसु अत्थि मे,
चितियं जह वयम्मि एत्थिमे। उग्गरूवतव चरणकारया, होमु दोवि दुग्गइनिवारया ।।१४०।।
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
इय पत्थिओवि जाहे सुरमिहरिसरिच्छधीरिमा मुयइ । न पइनमेस लग्गा ताहे उवगृहणाईहिं ॥१४१॥ चालेउं Tell कामुगलोयसत्थवित्थारिएहि विविहेहिं । तहवि य अजायखोभा दिणावसाणे खमावित्ता ॥१४२॥ तह अप्पाणं निदिय
सविदियसंवरेण मयकप्पो। चेडीहिं समुप्पाडिय मसाणठाणे परिदृविओ ।।१४३।। पडिवन्नकाउसग्गा तत्थवि वंत॥५१९॥ रियसुराए अभयाए । उवस ग्गिउमाढत्तो सम्म सहमाणओ सत्त ।।१४४।। दिवसाणि जाव गमयइ सूरुग्गमणे अहट्टम
दिणम्मि । पयडियलोयालोयं पावइ सो केवलालोयं ॥१४५।। सच्चरियाखित्तमणा समागया तत्थ चउविहदेवा । अइधवलविसालदलं सुवन्नकमलासणं रइयं ।।१४६।। उवविट्ठो. तत्थ इमो केवलमहिमा कया, तओ कहिओ । धम्मो भवन्नबुद्धारधीरबोहित्थसारिच्छो ॥१४७।। जहा-"लद्ध णुत्तममाणुसत्तणमिणं कत्तीवि पुण्णोदया, धम्म तित्थयराण तत्थवि तहा पावेत्तु तुम्भेहितो। नीहारिदुसमुज्जलेण मणसा देवो जए पूज्जउ, पूयापुव्वगमायरेण महया सम्माणणिज्जो जिणो ।।१४८॥ पञ्चक्खाणमणुक्खणं जलहरासारोवमाणो तहा, कामक्कोहदवग्गिनासणकए सग्गापवग्गावहो । सज्झाओ पडिवन्नपुन्नणियमा णिचं तमब्भुज्जमा, कायव्वा जिणदेसिएण विहिणा दीणाइदाणेवि य ॥१४९।। बाढं नायणहपरायणत्तणरई नीहारहारुज्जले, लोलत्तं जससंगहम्मि गरुई दक्खिन्नबुद्धीवि य । णिचं मच्चुझडप्पवाहतसणं तप्पेलणे जो सुए, मग्गो तस्स निरूवणं सुनिउणं पज्जतकालोचिओ ॥१५०।। वच्छल्लं समधम्मियाण परमं जीवाण रक्खा दढा,
वेरग्गं विसएम दुग्गइपुरीपंथेसु लोलेसु य । अन्नोवेत्थ विहि जिणिंदसमए जो बंभचेराइओ, पण्णत्तो सुपवित्तसंपयIN करो सो सेवणिजओ सया ॥१५१॥ लद्धो कप्पतरूवि कप्पियफलो चिंतामणी चितिओ, घेणू कामदुहा निहाणमणहं
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
पदा दिव्वासहीओवि य । णो लब्भंति सुहेण धम्मगुरवा सन्नाण नीरकरा, सुद्धायारपरा सुदेसणसुहाकोसा अरोसा सयात्रीसुदर्शनमहान ॥१५२।। जे गोसीससरिच्छसोरभभरा सीलेण लीलालए, जेऽणुड्डामरवम्महारिपसरा जे बुद्धसुद्धागमा। साहणं सम- श्राठा
al र्शनम्धम्मियाण य तुम मुंचेञ्ज मा संगम, तेसिं दासविसोसहाण महिमा माणिक्कठाणेण य ॥१५३।। नो भूपालपए न रोगविलए ना चेव देवालए, णो चितामणिणो ण कप्पतरुणो लाभेवियंभेज सेो । निविण्णाण भवन्नवाओ धणियं निव्वाणकंखीण जो, संजाएज गुणब्भुयम्मि सुयणे दिटे पाओ मणो ।।१५४॥ सम्मं णाहिगयागमा गुरुकुले संविग्गमग्गाणुगे, नो वृत्था पसमं सभाववसओ नोप्पन्नपुव्वा तहा। तेसिं मूढमणाण देसणगुणाऽजोग्गाण जा देसणा, सा X दूरेण दवग्गिदूमियमहारन्नव वजा जओ ॥१५५।। नो सत्थं न विसं न साइणिवसा नो भूययेयग्गहा, दुकालो न दुराउलं ण जलणो जालाकराला य तं । सिद्धता जिणभासिओ कुमइणा लोएण मिच्छागहा, संपाडेज जए अणत्थमिहज देसिजमाणोऽन्नहा ॥१५६॥ .
एसो धम्मोवएसो निविडतमभरुत्तारतारप्पईवा, एस धम्मोवएसो निबिडतममहावाहिनासोसही य । एस धम्मोवएसे सिवसुहभवणारोहसोवाणसेणी, एसा धम्मोवएसो भवियजण ! तओ नावणिजो मणाओ ॥१५७।। बुद्धा बहवो जीवा
॥५२०॥ | 'वंतरदेवी य देवदत्ता य । तह पंडिया य धाई एवं सो विहियकल्लाणो ॥१५८॥ केवलिविहारमाराहिऊण निस्सेसखीo णकम्मं सो । सिवमयलमरुयमभयं पत्तो सिवनामगं ठाणं ॥१५९॥ इय परिणयवयसारा भव्वा कल्लाणकारणं होति ।
दढमप्पणो परेसिं च जायहारुजलजसोहा ।।१६०॥ इति ॥
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।५२१।४
अथ पञ्चमोदाहरणम् ; -
नासेके नंददुयं एगो सङ्गोऽवरो उ मिच्छत्तो । राय तलाग णिहाणगसेावण्णकुसाण पासणया ।। ५३१ । । १ । । तह किट्ट लोहमयगा अजत कम्मकर गहण विक्कणणं । सङ्घपरिण्णाणग्गह इच्छा परिमाणभंगभया ॥ ५३२।। २ ।। इयरगह पइदिणमिहं आणिज्जेह गहणमहिगेणं । बहु गमण निमंतणाओ तह पुत्तनिरूवणा गमणं ॥ ५३३||३|| आगम अहिगादाणं वावंडमग्गण य रोस खिवणम्मि । मलगम सुवण्णदंसण खरवंडिय पुच्छ सेसेसु ।। ५३४॥४॥ - साहणगदिट्ठपुव्वा अण्णेणेगेण दिट्ठगहणं च । पुच्छा सावगपूया दंडो इयरस्स अंइरोद्दो ||५३५ ।५॥
नासिक्य नगरे नन्दद्विकं द्वौ नन्दनामनो वणिजो समभूताम् । तयोश्चैकः श्राद्धो जिनवचनश्रद्धालुः गृहीताणुव्रतादिश्रावक जनयेाग्यसमाचारो भगवदर्हद्वचनमेव सर्वसमीहितसिद्धिहेतुतया नित्यं मन्यमानः सन्तोषपीयूषपानप्रभावान्निवारित विषयलोभविषवेगः प्रशमसुखखानिमध्यमग्नः कालमतिवाह्यांचकार । अपरस्तु द्वितीयः पुनः 'मिच्छत्तो' इति मिथ्यात्वं युक्तायुक्त वस्तुविचारतिरस्कारकारी जीवपरिणतिविशेषस्तेनार्त्तः पीडिता मिथ्यात्वार्त्तः; अथवा दण्डयेोगाद्दण्डवद् मिध्यात्वयेोगाद् मिथ्यात्वः सन् अतितीव्रलोभा भृशं सर्वक्रियासु गुणदोषयाः परिणाममगणयन् प्रवृत्तिमाललम्बे | अन्यदा 'रायतलाग' त्ति राज्ञा तडागमोड्डेः खानयितुमारब्धम् । तत्र च निधानगतसौवर्णकुशानामतिचिरकालनिधाननिक्षिप्तसुवर्णमयकुशाना मोड्डानां दर्शनमजायत ।। ५३१ ॥ १ ॥ 'तह किट्ट' त्ति तथाविधताम्रमयाधारमलसंगलनात् सम्पन्नकिट्टास्ते संजाताः । ततः सुवर्णछायाभङ्गालोहमयका इति संभाव्यायत्नाऽनादरस्तेषु तैर्विहितः । कर्मकरैश्च तडा
।।५२१॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
नन्दद्विकादाहरणम्
पदेशपदः
| गखानककिलरैर्ग्रहणक्रिया तेषु दानं तेषां कृतम् । विपणिपथावतारणेन च विक्रयणमारब्धम् । तत्र च 'सङ्कपरिणाणगह'त्ति हााग्रंथः
तेन नन्दश्राद्धेनाकारविशेषात् तौल्यविशेषाच्च किट्टावृता अपि ते सुवर्णमया इति ज्ञानविषयतां नीताः । अग्रहाऽनुपादानं च कृतं चैषाम् । कुत इत्याह- इच्छापरिमाणभंगभयात् । यद्यपि राजलोकेन तथा गृह्यमाणेषु ज्ञातेषु तेषु सर्वस्वापहा
रादिको निश्चितो दण्डः सम्पद्यत इति मनसि तस्य वितर्कणमस्ति, तथापि तदवधीरणेन प्रतिपन्नस्येच्छापरिमाणव्रतस्य ॥५२२॥ तत्सुवर्णकुशसंग्रहेणाधिक्यं संजायते, इति मा भूत् प्राणभङ्गादपि दारुणफलो व्रतभङ्ग इत्यभिप्रायाद् न गृहीता इति
॥५३२॥२॥ इतरग्रहः इतरेण मिथ्यादृशा नन्देन दारुणलोभभुजगविषविह्वलेन ग्रहस्तेषां विज्ञाततथावस्थिततत्स्वरूपेणापि कृतः । भणितं च प्रतिदिनमिहानयत कुशानेतान् कार्य महदस्माकमेतैः । आगतानां च ग्रहणमधिकेन लोहमयकुशमौल्याद् अतिरिक्तेन द्रव्येण करोति स्म । एवं च बहुग्रहणं प्रतिदिवसं गृह्यमाणतया बहूनां प्रभूतानां ग्रहणमजनि । अन्यदा च कस्यचित् स्वजनादेरलंघनीयवचनस्य गहे कश्चिदुत्सवो बभूव । तेन चासावागत्य निमंत्रितः। ततो निमन्त्रणात्-यथाऽहं तडागखानकहस्तात् कुशान् गृहीतवान् तथा भवतापि ग्राह्या इति पुत्रनिरूपणानन्तरं तेन तत्र गमनं कृतम् ॥५३३॥३॥ तस्य च तत्रागमः समागमनं तडागखानकानां कुशहस्तानां हट्टे संजातम् । तैश्चाधिकधनेन ते कुशा दातुमारब्धाः। तेन चादानमधिकमूल्यस्य कृतम् । ततेो व्यावृत्तमार्गणा च व्यावृत्तस्य हट्टव्यवहारे तस्य पार्थात् पुनरप्यधिकमूल्यमार्गणा सत्वरैः सद्भिरतैर्यदा कृता, तदा तेन रोषणाक्षमया तेषां कुशानां हट्टाद् बहि
||५२२॥
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।५२३।। ९
"देशे क्षेपे कृते सति मलस्य किट्टलक्षणस्य गमोऽपगमः । ततस्तस्मात् सुवर्णदर्शनं खरकर्मणां दण्डपाशिकनराणां तैश्च निवेदितम् । दण्डिक पृच्छा - राज्ञा प्रश्नः कृतः शेषेषु कुशेषु विषये यथा क्व शेषाः कुशा विक्रीता भवद्भिरिति ।। ५३४ ॥ ४ ॥
तैश्च साधनं निवेदनं कृतं यथा दृष्टपूर्वा अन्येनैकेन नन्देन दृष्टाः परमग्रहणं चाग्रहणमेव तेन तेषां कृतम्, अनेन तु गृहीताः प्रभूता इति । ततः पृच्छा तस्य राज्ञा कृता, यथोपस्थिता अध्यमी कुशाः कस्माद् न गृहीताः ? भणितं च तेन देव ! इच्छापरिमाणव्रतभङ्गभयात् । ततः श्रावकपूजा श्रावकस्य शुद्धव्यवहारतया पूजा महागौरवरूपा कृता, दण्ड इतरस्य मिथ्यादृशो नन्दस्य पुनः रौद्रः सर्वस्वप्राणहारणलक्षणः कृतः । तथा ह्यसौ मित्रगृहाद् निवर्तमान एवं वृत्तान्तमाकर्ण्य 'अहो ? निजजंघाबलादेव हट्टादुत्थायाहमन्यत्र गतः, ततो नूनमेतयेारेवापराधः तच्छेदनीये एते' इति परिभाव्य तीक्ष्णधारेण कुठारेण तयोर्धातमाचचार । ज्ञातवृत्तान्तेन च राज्ञा तदवस्थस्यापि तस्य दण्डो विहित इति ।।५३५ ।। ५ ।। अथ षष्ठमुदाहरणं गाथापञ्च केनाह ; -
उज्जेणीए रोगो णामं धिज्जाइओ महासड्डो । रोगहियासण देविदपसंसा असद्दहण देवा ||५३६ ।। १ ।। काऊण वेजरूव भणति तं पण्णवेमो अम्हेति । रयणीए परिभोगो महुमाईणं चउन्हं तु ॥ ५३७ ।।२।। तस्माणिच्छण कहणा रन्नो सयणस्स चेव तेसि तु । लग्गण सत्यकहाहि ताणं इयरस्स संवेगो ।।५३८॥३॥ देहत्थपीडाणाया पडिबोहण मो तु णवरमेतसि । आया तु देहतुल्लो देहा पुण अत्थतुल्लोत्ति ॥५३९।।४।। देववओगे तोसो नियरूवं रोगहरण नामंति । आरोगो से जायं वयपरिणामोत्ति दट्ठव्व ॥ ५४० ॥५ ।।
।।५२३।।
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदार महाग्रंथ
॥५२४॥
उज्जयिन्यां नगर्या बालकालादेव रोगबहुलतया रोगा नाम रोग इत्याख्यया प्रसिद्धः, धिग्जातीयो महालोभाभिभू- I आरोग्यततया परप्रार्थनाप्रवणत्वेन धिग निन्दनीया या जातिस्तस्या भवो ब्राह्मण इत्यर्थ । कीदृशः इत्याह-महाश्राद्धोऽणुव्रतादिश्रावकसमाचारशुद्धपरिपालनतया प्रधानश्रावकः । तस्य च भवान्तरोपाजितासद्वेद्यादिकर्मपरिपाकतः कश्चिदनिर्धारित
र्शनम्स्वरूपो रोगो जातः । तेन च सम्पद्यमानचिकित्सासामग्रीकेणापि तस्य रोगस्याधिसहनमाश्रितम्, यथा-"सह कडेवरखेदमचिन्तयन् स्ववशता हि पुनस्तव दुर्लभा । बहुतरं च सहिष्यसि कर्म हे परवशा न च तत्र गुणोऽस्ति ते ॥१॥ अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् । नामुक्त क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि ॥२॥" एवं च तस्य तं रोगं सम्यगधिसहमानस्य, अत एव रोगप्रतीकारपराङ्मुखस्य गच्छत्सु दिवसेसु देवेन्द्रप्रशंसा प्रवृत्ता, यथा-अहो! महासत्वो रोगनामोजयिन्यां ब्राह्मणो यदेवमुपस्थाप्यमानचिकित्सोऽपि तदनपेक्षतया रोगमधिसहमानस्तिष्ठति । ततश्च तस्याश्चाश्रद्धानेऽप्रतीतौ कौचिद् द्वौ देवी ॥५३६।।१।। कृत्वा विधाय वैद्यरूपं भणतः, यथा-त्वां प्रज्ञापयावो नीरोगदेहं विदध्वः आवाम्, इति वाक्यपरिसमाप्तौ, परं रजन्यां रात्री परिभोगाऽशनादीनां मधुमद्यमांसम्रक्षणानां चतुर्णा ) त्वेतेषां भोगा विधेय इत्यर्थः ॥५३७॥२॥ ततस्तस्य रोगनाम्नो ब्राह्मणस्य बृहस्पतेरपि सकाशात् समधिकप्रतिष्ठस्या- ॥५२४।। नेषणमप्रतिपत्तिरूपं संवृत्तम् । यतः परिभावितमनेन "वरंशृङ्गात्तुङ्गाद् गुरुशिखरिणः क्वापि विषमे, पतित्वाऽयं कायः कठिनहषदन्तविदलितः। वरं न्यस्तो हस्तः फणिपतिमुखे तीक्ष्णदशने, निपातो वा वह्नौ तदपि न कृतः शीलविलयः ॥१॥" इति । ततस्तस्य चिकित्साऽनिच्छायां कथना निवेदना राज्ञः स्वजनस्य चैव बान्धवलोकस्य 'तेसिं तु' ताभ्यां
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५२५॥
कककालकर
वैद्याभ्यां पुनः कृता, यथायमावाभ्यां क्रियमाणामपि चिकित्सां नेच्छति, न चैतत् सुन्दरम्, यतः पठन्ति कुशला:-- "विषं कुपठिता विद्या, विषं व्याधिरुपेक्षितः । विषं गोष्ठि दरिद्रस्य, वृद्धस्य तरुणी विष्णम ॥१॥" इति । ततो "लग्गण सत्थकहाहि ताणंति" लगनं बद्धादरत्वं तस्य चिकित्साकारणे, कथमित्याह-शास्त्रकथाभिस्तेषां राज्ञः स्वजनानां च; राजा स्वजनाश्च शास्त्रकथाभिस्तं चिकित्सायां प्रवर्तयितुं लग्ना इति भावः; यथा-"शरीरं धर्मसंयुक्त रक्षणीयं प्रयत्नतः । शरीराच्छवते धर्मः प्रर्वतात् सलिलं यथा ॥१॥" नहि देहविनाशे कस्यचित् काचित् प्रत्याशा साफल्यमश्नुते, इति सर्वथा देह एव रक्षणीय इति । इदं च तैरुच्यमानस्येतरस्य रोगनाम्ना द्विजस्य संवेगो देहादिप्रत्याशापरिहारेण निर्वाणाभिलाष एव विजम्भितः । यथोक्तम्-"जं अज्ज सुहं भविणो संभरणीयं तयं भवे कल्लं । मग्गंति निरुवसग्गं अपवग्गसुहं बुहा तेण ॥१॥" ॥५३८।३।। ततस्तेन देहार्थपीडाज्ञानाद् देहार्थयोः पीडादृष्टान्तात "आपदर्थे धनं रक्षेद् दारान् रक्षेद्धनैरपि । आत्मानं सततं रक्षेद् दारैरपि धनरपि ।।१॥" एवंरूपात्, किमित्याह-प्रतिबोधनं तु सन्मार्गावतारणमेव नवरमेतेषां राजादीनां कृत्तम्, न पुनश्चिकित्साङ्गीकार इति । यात्र तेन दृष्टान्तदार्टान्तिकभावना कल्पिता ता दर्शयति-आत्मा तु आत्मा पुनर्देहतुल्यः शरीरसदृशः देहः पुनरर्थल्योऽर्थसमः प्रतिभासते। इति प्राग्वत् । यथा हि लोकनीत्या देहार्थयार्युगपत पीडायामर्थपरिहारेण देह एव रक्ष्यते, तथा धार्मिकाणां देहपीडोपेक्षणेनात्मैव रक्षणीयतया प्रतिभासत इत्युत्सर्ग एषः । अव्युच्छित्त्यादिप्रयोजनान्तरासहानां युक्तमेव देहानुप्रेक्षणम । यदवाचि निशीथभाष्ये-"काहं अछित्ति अदुवा अहीहं तवोवहाणेसु य उज्जमिस्सं । गणं च नीईय व सारइस्सं
बालकलाक
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद महाग्रंथ
॥५२६॥
सालंबसेवी समुवेइ मोक्ख ||१||" ५३९॥४॥ ततो देवोपयेागे देवाभ्यां निजप्रतिज्ञातेऽर्थे निश्चलतायास्तस्यालोकेऽवधिना कृते तयोर्देवयेास्ताषो हर्षो जातः, -अहो ! सत्यप्रशंस एष इति । तदनु निजरूपं दिव्यभावलक्षणं समुपदर्शितम् । ताभ्यां तदनु रोगहरणं ज्वरातिसारादिसर्वरोगापहारः कृतः । तस्य नामाभिधानं च, इतिशब्दो भिन्नक्रमे । तत आरोग्य इति 'से' तस्य जातम्, परिशुद्धारोग्यगुणानन्यरूपत्वात् । तथा हि- प्राग् रोगेभ्योऽभिन्नरूपत्वेन रोग इति तस्य नाम रूढं तथा सम्प्रति देवप्रसादोपलब्धावारोग्यगुणादव्यतिरिक्तरूपादारोग्य इति नामास्य रूढिमगमत् । उपसंहरन्नाह व्रतपरिणामः प्राणातिपातादिविरतिपरिणतिरूपः, इत्येवं कष्टदशायामप्यविचलमना द्रष्टव्यः || ५४० ॥ ५ ॥ अत्र च सति यत् स्यात्तद्दर्शयति ;
-
सइ एयम्मि विचारति अप्पबहुत्तं जहट्ठियं चेव । सम्मं पयट्टति तहा जह पावति निज्जरं विउलं ।। ५४१ ||
सत्येतस्मिन् व्रतपरिणामे विचारयति मीमांसते । किमित्याह - अल्पबहुत्वं गुणदोषयोः सर्वप्रवृत्तिषु यथावस्थितमेवाविपर्यस्तरूपं न त्वथित्वातिरेकात् । आरूढविपर्ययः सदपि दोषबाहुल्यं नावबुध्यत इति । तथा, सम्यक् परिशुद्धोपायपूर्वकतया प्रवर्त्तते सर्वकार्येषु तपेोऽनुष्ठानादिषु तथा, यथा प्राप्नोति लभते निर्जरां कर्मपरिशाटरूपां विपुलाम क्षीणानुबन्धत्वेन विशालामिति । असम्पन्नव्रतपरिणामा हि बहवो लेाकात्तरपथावतारिणोऽपि गुरुलाघवालोचनविकला अत एवाव्यावृत्तविपर्यासास्तथा प्रवर्त्तन्ते यथा स्वपरेषां दिङ्मूढनियमका इवाकल्याण हेतवो भवन्ति ।। ५४१ । । एतदेव भावयति ; पुव्वि दुच्चिन्नाणं कम्माणं अक्खएण णो मोक्खो । पडियारपवित्तीवि हु सेया इह वयणसारति ।। ५४२ ||
व्रतपरिणा| मगुणदापाल्पबहुत्वम् -
।।५२६।।
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।५२७॥
पूर्वभवान्तरे दुश्चिर्णानां ततस्ततो निबिडाध्यवसायाद् निकाचनावस्थानीतानां कर्मणां ज्ञानावरणादीनामक्षयेणानिजरणेन ना नैव मोक्षः परमपुरुषार्थलाभसरूपा यतः सम्पद्यते, किन्तु क्षयादेव । ततः कर्मक्षयार्थिना उपसर्गाश्चेदुपपस्थिताः सम्यक् सेोढव्याः। यदा कश्चित् साढुं न शक्यते, तदा प्रतीकारप्रवृत्तिरपि प्रतिविधानचेष्टारूपा श्रेयसी. । इह दुश्चिर्णकर्मणां क्षये, वचनसारा कल्पादिग्रन्थोक्ता ग्लानचिकित्सासूत्रानुसारिणी, यथा-फासुयएसणिएहि फास्यओहासिएहि कोएहि । पईए मिस्सएहिं आहाकम्मेण जयणाए ॥१॥" न तु गुरुलाघवालोचनविकला स्वविकल्पमात्रप्रवृत्ता ॥५४२॥ एतदेवाधिकृत्याह;
अट्टज्झाणाभावे सम्म अहियासियव्वतो वाही । तब्भावम्मिवि विहिणा पडियारपवत्तणं णेयं ।।५४३।।
आर्त्तध्यानाभावे "तह सूलसीसरोगाइवेयणाए विओगपणिहाणं । तदसंपओगचिता तप्पडियाराउलमणस्स ॥" इत्येवंलक्षणस्य ध्यानशतकोक्तस्यार्तध्यानस्याभावे सति सम्यक् प्रागभवोपाजितकर्मनिर्जरणाभिलाषयुक्तत्वेनाध्यासि तव्योऽधिसोढव्यो मुमुक्षुणा जीवेन व्याधिः कुष्ठातिसारादिः सनत्कुमारराजर्षिवत् । तथा च पठ्यते--"कंडू अभत्तसद्धा तिव्वा वियणा य अच्छिकुच्छीसु । सासं खासं च जरं अहियासे सत्त वाससए ॥१।" यतः, "पुब्धि कडाणं दुप्पडिकताणं वेयइत्ता मोक्खो, नत्थि अवेयइत्ता तवसा च ज्झोसइत्त" त्ति । अथ दुर्बलसत्त्वतया व्याधिबाधामसह| मानस्य कस्यचिद् यदा-ध्यानमुत्पद्यते संयमयोगा वाऽवसीदेयुः, तदा किं कर्त्तव्यमित्याशंक्याह-तद्भावेऽप्या-ध्यानभावे, अपिशब्दांत संयमयोगापगमे च विधिना निपुणवैद्यगवेषणादिलक्षणेन प्रतीकारप्रवर्त्तनं चिकित्सारम्भणं ज्ञेयम् ,
| ।५२७।
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महाग्रंथः
।।५२८ ।। । 6
अन्यथा चिकित्साप्रवृत्तावपि न कस्यचिद् व्याधेरुपशमः स्यात्, किन्तु तद्वृद्धिरेवेति ॥ ५४३॥
--
ननु कश्चित् साध्वादिः पुष्टालम्बनमुद्दिश्य प्रतिकारं कुर्यात्ततः किं निर्ज्जरा स्याद् नवेत्यत्राह ;सव्वत्थ माइठाणं न पयट्टति भावतो तु धम्मम्मि । जाणता अप्पाणं न जाउ धीरेरा इहं दुहइ || ५४४ ।।
सर्वत्र गृहस्थसम्बन्धिनि यतिसम्बन्धिनि वाऽनुष्ठाने मातृस्थानं मायालक्षणं न नैव प्रवर्त्तते । क्वेत्याह- भावतस्तु परमार्थत एव धर्मे व्रतपरिणामे सम्पन्ने सति । यतः कुतः । जानन् लब्धसम्यग् बोध आत्मानं सर्वापरप्रियपदार्थाभ्यधिकं न नैव जातु कदाचिदपि धीरो बुद्धिमान् इह जगति द्रुह्यति द्रोहविषयं करोति मातृस्थानविधानेनेति । । ५४४ ॥
एतदेव कुत इत्याह-
कोडगा काfगणिगहणं पावाण ण उण धन्नाणं । धन्नो य चरणजुत्तोत्ति धम्मसारे सया होति ।। ५४५ ॥
कोटित्यागात् कोटिसंख्यादीनारपरिहारात् काकीणीग्रहणं काकिणी- पश्चातैश्चतुभिर्वराटकः काकिणी चैका" इति वचनात् कपर्दकविंशतिरूपा, तस्याः काकिण्या उपादानं पापानामुदीर्णलाभान्तरायादिप्रचुराशुभकर्मणां न पुनर्धन्यानां धर्मधनलब्ध्ऋणाम् । एवमपि प्रस्तुते किमित्याह - धन्यश्च धन्य एव चरणयुक्तो निष्पन्ननिष्कलंक व्रत परिणामः पुमान, वर्त्तते इत्यस्मात् कारणाद् धर्मसार: सदा सर्वकालं भवति, न तु मातृस्थानप्रधानः । इति कथमसौ कोटितुल्यनिर्ज| रालाभत्यागाद् मातृस्थानप्रधानवृत्तकारितया काकिणीतुल्यपूजाख्यात्यादिस्पृहा परः स्यादिति भावः । । ५४५ ।।
अत्रैवाभ्युच्चयमाह; -
पुष्टळंबचें निर्जरादि
।।५२८।।
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। ५२९ ।। ।
गुणठाणगपरिणामे संते तह बुद्धिमंपि पाएण । जायइ जीवा तप्फलमवेक्खमनेउ नियमत्ति || ५४६ ॥
गुणस्थानक परिणामे गुणविशेषस्य जीवदयादिरूपस्यात्मनि परिणामे सति, तथेति समुच्चये, बुद्धिमानपि युक्तायुक्तविवेचन चतुरशेमुषी परिगताऽपि न केवलं धर्मंसारः सदा भवति, प्रायेण बाहुल्येन जायते जीवः, महतामप्यनाभागसम्भवेन कदाचित कृत्येष्वबुद्धिमत्त्वमपि कस्यचित् स्यादिति प्रायेोग्रहणम् । अत्रैव मतान्तरमाह - तत्फलं बुद्धिमत्त्वफलं स्वर्गापवर्गादिप्राप्तिलक्षणमपेक्ष्य समाश्रित्यान्ये पुनराचार्या नियमोऽवश्यंभावा बुद्धिमत्त्वस्यानाभोगेऽपि गुणस्थानक - परिणतौ सत्यामिति ब्रुवते; अयमभिप्रायः - सम्पन्ननिर्व्रणव्रतपरिणामाः प्राणिनेा 'जिनभणितमिदम्' इति श्रद्दधानाः क्वचिदर्थेऽनाभागबहुलतया प्रज्ञापकदोषाद्वितथश्रद्धानवन्तोऽपि सम्यक्त्वादिगुणभङ्गभाजा न जायन्ते, यथेोक्तम् - "सम्मट्ठी जीवा उवइट्ठ पवयणं तु सद्दहइ । सद्दहइ असब्भावं अजाणमाणो गुरुनिओगा || १||" इति बुद्धिमत्त्वे सति व्रतपरिणामफलमविकलमुपलभन्त एवेति || ५४६ ।। अत्रैव हेतुमाह ;;--
चरणा दुग्गतिदुवखं न जाउ जं तेण मग्गगामी सो । अंधोव्वसायरहिओ निरुवद्दवमग्गगामिति ॥ ५४७ ॥
चरणाचारित्राद्देशतः सर्वतो वा परिपालिताद् दुर्गतिदुःखं नारकतिर्यक्कुमानुष कुदेव स्वपर्ययलक्षणमशर्म नैव जातु कदाचिञ्जीवानां सम्पद्यते यद्यस्मात् तेन कारणेन मार्गगामी निर्वाणपथानुकूलप्रवृत्तिः स व्रतपरिणामवान् जीवः । दृष्टान्तमाह-अन्धवच्चक्षुर्व्यापारविकलपुरुष इव । असातरहितोऽसद्वेद्यकम्र्म्मोदयविमुक्तो निरुपद्रवमार्गगामी मलिम्लुचादिकृतविप्लवविहीन पाटलिपुत्रादिप्रवरपुरपथ प्रवृत्तिमान् भवतीति । यथा असातरहितोऽन्धो निरुपद्रवमार्गगामी सम्पद्यते,
।।५२९।।
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद
महाग्रंथ
।।५३० ।।
तथा चारित्री व्यावृत्तविपर्यासतया दुर्गतिपातलक्षणोपद्रवविकलो निर्वृतिपथप्रवृत्तिमान् स्यादिति ॥ ५४७॥ अमुमेवार्थमधिकृत्य ज्ञातानि प्रस्तावयन्नाह ; --
सुव्वंति य गुणठाणगजुत्ताणं एयवइयरम्मि तहा । दाणातिसु गंभीरा आहरणा हंत समयम्मि || ५४८ ||
श्रूयन्ते चाकर्ण्यन्ते एव गुणस्थानकयुक्तानां परिणतगुणविशेषाणां जीवानामेतद्व्यतिकरे व्रतप्रस्तावे, तथेति समुच्चये, 'दाणाइसु' त्ति व्रतानां दाने आदिशब्दाददाने च गंभीराणि कुशाग्रीयमतिगम्यानि आहरणानि दृष्टान्ताः हन्तेति कोमलामन्त्रणे, समये सिद्धान्ते निरूपितानि ।। ५४८ ||
आहरणसंग्रहमेव तावदाह; -
सिरिउर सिरिमइसेामाऽणुव्वयपरिपालणाए णयणिउणं । कुसलाणुबंधजुत्ता णिद्दिट्ठा पुव्वसूरीहि ॥ ५४९ ॥
श्रीपुरे नगरे श्रीमतीसेामे श्रेष्ठिपुरोहितपुत्र्यौ अणुव्रतपरिपालनायां प्रकृतयां नयनिपुणं निपुणनीतिपरिगतं यथा भवति कुशलानुबन्धयुक्ते उत्तरोत्तर कल्याणानुगमसमन्विते निद्दिष्टे प्ररूपिते पूर्व्वसूरिभिरिति । । ५४९।।
एनामेव गाथामेकोनपञ्चाशता गाथाभिर्व्याचष्टे ;
सिरिउरणगरे णंदणधूया णामेण सिरिमई सड्डी । सामा य तीए सहिया पुरोहियसुयत्ति संजाया ।। ५५० ॥ १ ॥ काले पीइवुड्डी धम्मविचारम्मि तीए संबोहि । वयगहणेच्छ परिच्छा झुंटणवणिएण दिट्ठतो ॥५५१।२।। अंगतिया धणसेठ्ठी सामिउरे संखसेट्ठि दढपीई । तीए वुड्ढिणिमित्तं अजायवचाण तह दणं ।। ५५२।।३।।
अणुव्रतपालनोदहर
भावना
॥५३०॥
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५३१॥
धणपुत्त- संखध्या विवाह भोगा कहिंचिदारिदं । पत्तीभणणं गच्छसु ससुरगिहं मग्ग झुंटणगं ॥५५३॥४॥ साणागिई तओ खलु कंबल रयणं च तस्स रोमेहिं । जायइ छम्मासाओ कत्तामि अहं महामोल्लं ॥५५४॥५॥ सो पुण उस्संघटो ण मेल्लियव्वा सयावि मरइत्ति । हसिहिइ मोक्खो लोगो ण क अओ सो गणेयव्वा ॥५५५।६।। पडिवण्णमिणं तेणं गओ य लद्धो य सो त ओ नवरं । अप्पाहिओ य बहुसा तेहिवि तह लोगहसणम्मि ॥५५६॥७॥ आगच्छतो य तो हसिजमाणो कहिंचि संपत्तो। णियपुरबाहि मुक्कों आरामे तह पविट्ठो उ ॥५५७॥८॥ भणिओ तीए कहिं सो मुक्को बाहिम्मि हंत भव्वासि । मयगो सो थेवफलं णय लाभो तह उ एयस्स ॥५५८॥९॥ मुंटणतुल्ला धम्मो सुद्धा एयम्मि जोइयव्वमिणं । सव्वं णियबुद्धीए असुहसुहफलत्तमाईहिं ।।५५९।।१०॥ रिसयाणं एसो दायव्वा तेसिमेव उ हियट्ठा । गाढगिलाणाईणं हाइजुओ व आहारो ।।५६०॥११॥ सोमाह णेरिसच्चिय सव्वे पाणी हवंति णियमेण । बुद्धिजुयावि हु अण्णे गोव्वखणिएण दिद्रुतो ॥५६॥१२॥ वीसउरीए पयडो दत्तो णइत्तगो अह कहंचि । कालेणं दारिदं अप्पाहियसरणमन्भिज्जे ॥५६२॥१३॥ तंबगकरंडिपट्टग गोयमदीवम्मि कज्जबुज्झणया। रयणतणचारिगोदसणं तओ गोव्वरेरयणा ।।५६३।।१४।। णाऊणमिणं पच्छा नगरीए एवमाह सव्वत्थ । बुद्धत्थि णस्थि विहो गहोवि रण्णा सुयं एयं ॥५६४॥१५॥ सद्दाविऊण भणिओ गेण्हह विहवत्ति लक्खगहणं तु । तद्दीवण्णूणिजामग वहणभरणं कयवरस्स ।।५६५॥१६॥ एवं च हसइ लोगो गमणं तह कज्जवुज्झणं चेव । गावीदेसण गोमयभरणं वहणाण अच्चत्थं ॥५६६।।१७।।
HORROR
॥५३१॥
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
अणुव्रतपालनोदाहररणभावना
उपदेशपदः
आगमण रायदंसणमाणीयं किंति गोव्वरो देव ! । उस्सुक्कं तुह भंडं पसाय हसणं पवेसणया ॥५६७॥१८॥ .. महाग्रंथः
अग्गीजालण रयणा विक्कय परिभोग लोगपूजतं । तहणिच्छयओ पत्तं एएणं भव्वसत्तेणं ।।५६८।।१९।। पट्टगसरिसी आणा एमाइ इहंपि जोइयव्वं तु । णीसेसं णियबुद्धीए जाणएणं जहाविसयं ॥५६९॥२०॥
एरिसयाणं धम्मो दायब्बो परहिउज्जएणेह । अप्पंभरित्तमिहरा तमणुचियं ईसराणंव ॥५७०॥२१॥ ॥५३२॥ णीया वइणिसमीवं पडिस्सयं साहिऊण वृत्तंतं । तत्थवि पवित्तिणीए जहाविहिं चेव दित्ति ॥५७शा२२।।
बाणाइमेयभिण्णो कहिओं धम्मो चउन्विहा तीए । कम्मोवसमेण तहा सोमाण परिणओ चेव ॥५७२।।२३।। विहिणाणुव्वयगहणं पालणमप्पत्तियं गुरुजणस्स । छड्डेह इमं धम्मं गुरुमूले तेसि तहिं णयणं ॥५७३॥२४॥ कुशलाए चितियमिणं संमुहवयणं गुरूण न हु जुत्तं । तत्थवि पवित्तिणीदसणेणमेयाणावि य बोही । ५७४।।२५।। गच्छंतेहि य दिटुं वणिय गिहे वइससं महाघोरं । हिंसाअणिवित्तीए वियंभियं कुलविणासकरं ।।५७५। २६।। दुस्सीलगारि भियगे लग्गा सुयघायणंति संगारो। पेसण सुएण तग्घायणं तओ केवलागमणं ॥५७६ ।२७।।
तोएवि तस्स वहणं सिलाए वहुयाए तीए असिएणं । धूयाए णिव्वेओ हा कि एयंति बोलो य ।।५७७॥२८।। X लोगमिलम्मि वयणं तएवि किण्णेस घाइया साह । हिंसाए नियत्ता हं एयऽणिवित्ती अहो पावा ।।५७८॥२९॥
तोए भणिया य गुरू मएवि एगं वयं इमं गहियं । ता कि मोत्तव्वमिणं, ते आहु ण अच्छउ इमंति ॥५७९॥३०॥ एवं विणट्ठवहणो मंदो भियगेण सुठु पडियरिओ। धूयादाया वणिओ जीवगभिणहि विष्णेओ ॥५८०॥३१॥ .
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५३४।।
महिलाइवस विलोट्टो रणो सिट्रोत्ति पक्खिसक्खिज्जे । गंतणं ते आणिय विह्मिय विरलंति पुच्छाए ॥५८१॥३२।। कत्थ छगणम्मि किमिदंसणेण कह एरिसेहि कम्मेहिं । धाडिय धिक्कारहओ विट्ठो विइएविय णिसेहो ॥५८२।।३३।। | एवं चियतिलतेणो ण्हाउल्ला कहवि हट्टसंवट्टो । गोपिल्लिय तिलपडिओ तेहि समं तह गओ गेहं ॥५८३॥३४॥ जणणोए पक्खोडिय लोइय पडिदिण्णखद्धमोरंडो । तत्तो तम्मि वलग्गो तहा पुणो हरियतिलणियरो ।।५८४॥३५॥ एवं चिय सेसम्मिवि गहिओ जणणीए खद्धथणखंडो। पलिच्छिण्णगोत्ति दिवो णिवारणा णवर तइएवि ॥५८५॥३६॥ | एवं घोडगगलिया दुस्सीला मोहओ महापावा । विणिवाइयभत्तारा परिदविती तयं घोरा ।।५८६॥३७॥ देवयजाइयपिडिया गलतवसरुहिरभरियथणवट्टा । अंधा पलायमाणी णियत्तमाणी य सज्जक्खा ॥५८७॥३८ । डिभगबंदपरिगया खिसिज्जंती जण रोवंति। दिट्टा धिज्जाइगिणी एवं च चउत्थपडिसेहो ।।५८८॥३९॥
एवमसंतोसाओ विवण्णवहणो कहिंचि उत्तिण्णो । मच्छाहाराजोगो अच्चतं वाहिपरिभूओ ॥५८९॥४०॥ Pा आयण्णिय णिहि सुयबलिदाणाओ तप्फलो पउत्तविही । अफलो तदण्णगहिओ विण्णाओ जयरराईहि ॥५९०॥४१॥
तत्तो उच्छुभंतो बहुजणधिकारिओ वसणहीणो। दिट्ठो कोइ दरिद्दो पडिसेहो पंचमम्मि तहा ॥५९११॥४२॥ पत्ताई तो एवं संविग्गाइं पडिस्सयसमीवं । तत्थवि य वइससमिणं दिटुं एएहि सहसत्ति ॥५९२॥४३॥ राईए भुंजता मंडगमाइगणेहिं कोइ गरो। विच्छं छोढूण मुहे अविटुगं विद्धओ तेण ॥५९३।।४४।। वितरजाइविसाओ उस्सूणमुहो महावसणपत्तो। तेगिच्छगपरियरिओ पउत्तचित्तोसहविहाणो ॥५९४॥४५॥
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
अणुव्रतपालनोदाहरभावना
उपदेशपाउवेलतो बहसो सगग्गयं विरसमारसंतो य । हा दुमिणं पावं जाओ छट्टम्मि पडिसेहो ॥५९५।।४६।। महाग्रंथ
एसो य मए गहिओ पायं धम्मो तओ य ते आह । पालेज्जसि जत्तेण पेच्छामो तह य तं वइणि ॥५९६॥४७ गमणं चिइवंदण गणिणिसाहणं तीए उचियपडिवत्ती। दंसण तोसो धम्मकह पुच्छणा कहणमेवं च ॥५९७॥४८॥
आसी पुरं सिरिउरं जं रेहइ सिरिउरव भुवणस्स । उत्तुंगधवलपागारसिहरपरिचुंबियनहग्गं ॥१॥ सुविभत्ततियच॥५३४॥
उक्कं सुविपंचियवित्तचच्चरसमूह। सुविसड्डहट्टमग्गं सुपयट्टवणिजविच्छ९ ॥२॥ तत्थ य पुवाभासित्तपरोवयारदक्खिन्नसञ्चचरणट्ठो । सुकयण्णुयत्तसद्धम्मकम्मजुत्तो पुरिसवग्गा ॥३।। रूवविणिज्जियसुरसुंदरीओ मणहरसुवेसलडहाओ। सोहग्गसंजुयाओ सुसीलकलियाओ नारीओ ॥४॥ राया पियंकरोनाम रम्मरामाभिरामसव्वंगा । होत्था तत्थ पसत्थायरणवसोवजियसलाहो ।।५।। नवकमलमुही नवहरिणलोयणा नवससंकसुइसीला । नवनवयरगुणलाभम्मि उज्जुया सुंदरी नाम ॥६॥ सव्वंतेउरसारा अहेसि उवहसियसुरवहूरूवा । णरवइणो तस्स पिया पियामहस्सेव सावित्ती ॥७॥ सेट्ठी नंदणनामो सजणजणजणियमाणसाणंदो। अइपाढविभवविसओ उवहसियकुबेरधणकोसो ॥८॥ भजा सुजायलज्जामंदिरमाणंदनिभ्भरमणेण । सज्जणजणेण संगिजमाणसीला रई नाम ॥९।। जाया सुया सुलक्खणदेहा तेसिंच सिरिमई नाम । सा वालकालओ चिय एगग्गमणा जिणमयम्मि ।।१०॥ पढइ नवाई सुयाइं पढियाण वियारमायरइ निन्छ । जहसत्ती कुणइ वियारियाई भवभमणनिस्विन्ना ॥११॥ गुणिलोगसंगईए तूसइ रूसइ पराववाएसु । भूसइ सीलालंकारजोगओ नियकुलं निच्चं ॥१२॥ तीए पुरोहियसुया सोमा नामेण पियसही आसि । कालेण पीइवुड्डी अलंघणिज्जा समुप्पण्णा ॥१३॥
॥५३४॥
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
तासिं धम्मवियारे जओ तओ कारणा पयट्टते । सिरिमइपडिबंधाओ नियाउ मिच्छत्तपसमाओ ॥१४॥ सामाए बोहिR लाभो संजाओ सयलकुसलफलहेऊ । दिट्ठो बालजणोच्चियधूलीहरसरिसगो य भवो ॥१५॥ परितुलियअप्पसत्तीए तीए
जाया अणुव्वएस मई । भणिया य सिरिमई. सहि ! जह तुज्झ तहा ममंपि जहा ॥१६।। हुंति वयाई तहा कुण कयम्मि ॥५३५॥ एयम्मि सरिसचरियाण । धम्मपरिपालणेणं तुल्लच्चिय जं गई होइ ।।१५।। भणिया य सिरिमईए तिणतुल्लत्तण गणियपा
णाण । धीराण जणाण इमाई हुंति ण उणो य इयरेसिं ।।१८।। अलिओ बलिओ य दढं तुह बंधुजणो कओवहासम्मि। तम्मि तुमं झुंटणवाणिओव्व इह झुटणपसुस्स ।।१९।। चागं खणेण काहिसि दुरंतओ सोय तप्परिचाओ । ता इच्छामेत्तं चिय वएस तुह सुंदरं भद्दे ! ॥२०॥ सोमाय सिरिमई तो भणिया मह काउगं बहुं जायं । को सो झुंटणवणिओ झुटणचाओ य तस्स कहं ? ॥२१।। काउमणुग्गहमसमं अक्खिजउ णन्नहा इमं काउं । जुज्जइ, पसन्नवयणा लग्गा तीए परिकहेउं ॥२२॥ सेामे ! सोमसरूवे निसुणिजउ होउमेगचित्ताए । अंगइया नाम पुरी समत्थि सेट्टी घणो तत्थ ॥२३॥ सामिपुरे तह सेट्ठी संखो नामेण संखधवलगुणो । सो ववहारवसेणं अंगइयाए कयाइ गओ ॥२४।। विहिओ धणेण सद्धि ववहारो गरुयअत्थसंभारो । सव्वावसरीरहिओ ठिओ बहू वासरे तत्थ ॥२५।। निच्चं च दंसणाओ परोप्परं माणसाणुसरणाओ । दाणपडिदाणओ चिय जाया पीई घणा तेसिं ।२६।। पुत्तनिही मित्तनिही धम्मनिही धणनिही य सिप्पनिही । पंचसु निहीसु एK मित्तनिहिं चिय परिगणंता ॥२७॥ ते उत्तमं दढत्तणहे मित्तीए दोवि भासंति । नावञ्चविवाहं वजिऊण जं दढयरा पीई ।।२८।। संपजइ, तो जइया अवञ्चजागा हवेज अम्हाणं । तइया परिणयणविही को जहजाग्ग
ककककककक
॥५३५॥
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः
श्रीमतीप्र
मेएसि ॥२९।। इय विहियवरणगाणं ठाणेसु निएसु बद्धवासाणं । कालंतरेण जाओ पुत्तो धणसेट्ठिणो तत्थ ॥३० संखस्स पुण सुया सदयचंदबिबावमाणणा जाया। जोवणमणुपत्ताणं ताणं विहिओ य वीवाहो ॥३१॥ समयम्मि ससुरगेहे संखस्स सुया गया कओ य महो । जो तदवत्थाए समुचिओत्ति जाणणणाईओ ॥३२।। अविरत्तमाणसाणं विसयपराणं गएसु दिवसेसु । तेसि कइवइएK गिहम्मि दारिद्दमाइण्णं ॥३३।। तिमिरेणव कमलवणं सिसिरेणव तारयाणं जोण्हाओ । गिहकिरियाउ जायाउ झत्ति विच्छायरूवाओ ॥३४॥ चिंतइ भज्जा अव्वो! किंचि अपुवं इमस्स माहप्पं । दालिहस्स वसाओ जस्स जणो परिचिओवि दढं ॥३५।। दीसंतोवि गुरुतरो गिरिवरसिहराओ होइ तिणतुल्लो । अनिहालियपुव्वो इव नरो सिरीसंगसुभगाणं ॥३६॥ जाई रूवं विजा तिण्णिवि गहिए महीए विवरम्मि । पविसति वट्टउ धणे जेण गुणा पायडा होति ।।३७।। एमाइचित्तचितापरवसहिययाए तीए भत्तारी। भणिओ इमस्स नासे दोगचविसस्स इह हेऊ ।।८।। अन्नो न कावि दीसइ पइदिवसं झिज्जई य माहप्पं । जं भोयणमेत्तंपि हु संपडइ न खीणविहवाणं ॥३९।। ता गच्छ ससुरकुलमेत्थ मग्ग झुंटणगमेगमेसो य । सुणहागारो ऊरणगजाइओ चउपयविसेसो ॥४०॥ रोमेंहि तरस कंबलरयणं कत्तामि मास छक्कस्स । मज्झम्मि तस्स मुल्लं दीणाराणं सयसहस्सं ।।४१।। सो य पुण माणुसाणं सरीरउम्हाए जीवइ सयावि । तो तुमए नो खणमवि देहा दूरेण मोत्तब्वो ॥४२॥ तह अलिओ बलिओवि य मुक्खजणो संगमे कए तस्स । हसिही सहरिसकरतालदाणपुव्वं तहावि तए ॥४३॥ न हु उज्झियम्वओ सो निचलनियकजसज्जचित्तेण । कि जूयाण सकण्णो भयाओ इह साडगं मुयइ ॥४४॥ पडिवण्णमिमेण तओ गओ य सिरिसामिनामनयरम्मि । ससुरकु
lain५३६।।
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
||१३७॥
लम्मि अइगओ दिट्ठो य सगउरवं तत्य ॥४५॥ समयम्मि पुच्छिओ कहसु कारणं किं तुम इहेगागी? । कहिओ सवित्थरो गिहवुत्तंतो ससुरलोगस्स ।।४६।। लद्धो स झुंटणपसू अक्खयनिहिसन्निहो समस्थतणू । अप्पाहिओ य बहुसो ससुरजणेणावि जह लोगो ॥४७॥ हसिही मुक्खो, न तए विवजणिजो इमो अहागंतुं । लग्गो नियनयराभिमुहमंतराले हसिअंतो ॥४८॥ लोगेण नियपुरबहिं पत्तो मुक्को स तेण आरामे । अइलजमुव्वहंतेण हीणपुन्नत्तणाओ य ॥४९॥ दिट्टो गिहंगणगओ भजाए ऊसुगे पए दितो। णायमणेणं निल्लक्खणेण णूणं हयं कजं ।।५०॥ पुढो किं सो लद्धो झुटणओ आममह कहिं मुक्को । बाहिं भणियमणाए अभग्गसिरसेहरा तं सि ॥५१॥ तक्खणमेव निउत्ता सा तेण तयाणणत्थमह भणइ । पवणंतरेहिं पुट्ठो णूणं इण्हि मओ हाही ॥५२।। सा तुरियपयपयारा तत्थ गया जा निभालए ताव । दिट्टो तह चिय इमे। विच्छायतणूरुझरो य ॥५३॥ विहियं रोमुद्धरणं तुच्छफलो कंबलो तहिं जाओ । मग्गंतेणवि लद्धो न उणो अन्नो ससुरगेहे ॥५४॥ सामे ! झुंटणतुल्लो सुद्धो धम्मो इमम्मि गहियम्मि । उवहसणपरी होहो तव सयणजणा, परिचाए ॥५५।। एयस्स फलं तुच्छं पुणो अलाहो इहं परभवे य । एयारिसाण तम्हा नो दायव्वा इमो धम्मो ॥५६।। तेति चेव हियकए अन्नह अइगाढरोगविहुराणं । ओसहदाणमकाले जहा तहाणि?फलहेऊ ॥५७॥ इय सिरी मईए भणिए सोमा सोमव्व रुइरमुहसोहा । भणइ न सव्वे पाणी नियमेण हवंति एरिसगा ।।५८। जलहिजलगहिरबुद्धीवि होंति केई सुनिश्चला कज्जे । सुरसेलोव्व अमन्नियवालिसजणपेलवालावा ॥५९॥ णाणाविहेसु अक्खाणएसु कुसलाए कि सुओ न तए । गोवरवणिओ अवहेरितप्परो मुक्खभणिएस ॥६०॥ तो सिरिमईए भणियं भणसु तुमं केरिसो
॥५३७ ।
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महााग्रंथः
श्रीमती| सोमाहरणप्र०
॥५३८॥
इमो वणिओ । बालिसजणाण वयणं अवगणियं जेण नियकज्जे? ॥६॥ सोमाह समत्थि पुरी विस्सउरी नाम सधणजणकलिया। तत्थ सुविढत्तवित्तो दत्तो नाम इब्भओ आसि ॥६२॥ पुण्णपरिहाणिदोसा कालेण दरिद्दभावमणुपत्तो सययमसंपजं ते मणोरहे सो विचितेइ ॥६३॥ को नाम किल उवाओ स होज जत्तो पुणोवि विभवपहु । होहामि, सुमरियं वयणमप्पणो तेण जणयस्स ॥६४।। जइ पुत्त! कहवि विहो न होज तो निविडमज्झभागम्मि । कट्ट समुगम्मि करंडियाए तुह तंबगमईए ॥६५।। अंतो मए च्चिय कओ निरिक्खणिजोत्थ पट्टओ तुमए । जं तत्थ किंचि भणियं न कहिंचि पयासणिजं तं ॥६६॥ केवलमिहुत्तकजं अइनिउणमणेणऽणुट्ठियव्वं तं । एवं कयम्मि एयम्मि ते सिरी सव्वओ होही ॥६७।। इइ समरियपिउवयणो केणावि अलक्खमाणओ संतो। एगंतम्मि विहाडिय समुग्गयं लेइ तं पढें
॥६८॥ लिहियं च तत्थ दीवे गोयमनामम्मि रयणतिमचारी । सव्वत्थ अत्थि तं किल सुरहीवग्गो तहिं चरइ ।।६९।। | इह देसाओ उक्कुरुडिगाए खत्तमि णीणिए तत्थ । निक्खित्तम्मि पएसे तहिं २ उसिणफासस्स ॥७०॥ लोभेण निसासमए तत्थाइण्णाओ ताओ मुंचंति । गोमयमहुब्भडेणं जलणेणं जालिए तम्मि ॥७१।। रयणाई अणग्घेयाइं हुंति पंचप्पयारवण्णाई । इय नायपट्टयत्थो अह सो एवं विचितेइ ॥७२॥ हियकारिणा परेण वि न बुद्धिमतेण भासियं चलइ । किं पुण पिउणा निउणेण मज्झ एगंतभत्तेण ॥७३।। कजपरमत्थमेवं विणिच्छिउं घोसए नगरमज्झे । बुद्धी ममस्थि विउला विहवा पुण नत्थि कि काहं ।।७४।। एवं पहतियचच्चरदेसेसु भणंतओ भमंता य । खीणविहवोत्ति लोगेण कप्पिओ वाउला एस ॥७५।। निसुयं रखा तन्नगरसामिणा कोउगं तओ जायं । सहाविओ निउत्तो विभवग्गहणम्मि पजंने
।।५३८।।
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५३९||
॥७६।। दीणारलक्खमेगं गहियं मुकं च किंचि गहिलतं । गोयमदीवपहण्ण गहिओ निजामगा एगो ।।७७॥ भरियाई पवहणाइं गामागरनगरकयवरस्स तओ । भणइ जणो को गहिलो नरवई एयाण मज्झम्मि ॥७८।। जो एवं देइ धणं एयरस निओयणे कयवरं च । जो गेण्हइ परतीरे ववहारकए कयपणामो ॥७९॥ अवहीरियइयरजणो खेमेण गओ स तत्थ दीवम्मि । अणुचिट्टिओ य सव्वो अत्था जो पट्टए लिहिओ ।।८।। दिट्ठाओ गावीओ बहुगोमयगह णमह पवहणाई। भरिऊण तस्स खिप्पं समागओ निययदेसम्मि ॥८॥ वेलाऊलम्मि ओयारियाणि सव्वाणि तेण पोत्ताणि । दिट्ठो य भूमिनाहो सप्पणयं पुच्छिओ तेण ॥८२॥ किं हो ! दीवंतरसंकमाओ नियपाणसंसयकराओ। भंड्डोल्लमिहाणीयं । तेणुत्तं गोव्वरो देव ।।८३॥ कि एसो सच्चो चिय गहिलो अहवावि कञ्जमासज्ज । ता होउ जो उ सो वा न कञ्जमेयस्स सुकेण ॥८४॥ इय चितिय तब्भंडं कयमस्सुकं इमो पसाओ भे। भणिओ निवेण हसिओ जणेण धी धी गहिलभावो ॥८५॥ जस्स वसाउ पसाओ एयारिसगो अपुव्वओ लद्धों। अगहिल्लगहिल्लेणं तेणवि अवहीरिउ लोयं ॥८६॥ ते छगपिंडगा नियगिहम्मि संचारिया जया सव्वे । तइया अग्गीपज्जालणेण रयणाणि विहियाणि ।।८७।। जो नरवइणो लक्खो दीणाराण गहिओ पुरा आसि । सो दुगुणो भंडारो पवेसिओ तदधिगारेण ।।८८॥ पइदिवसं रयणाणं विकिणणं IA ||५३९॥ तप्पभावओ भोगा। भुवणम्मि तस्स जाओ भोयणवत्थाइवत्थूण ॥८९।। जाओ य पूयणिज्जो सो बंधवमित्ततत्थयजणाण । इच्छियपयत्थसंपाडणेण कयहिययसंतोसो ॥९०॥ जह सो जणगनिरूवियपट्टगलिहियत्थ निचला संतो। जाओ भायणमइरेगभावओ चितियत्थाण ॥९१।। आणाए जिणिदाणं पट्टगसरिसीए निच्छियाए तहा । कोइ जइ होइ कत्थइ
सरकरकाप
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमतीसोमाहरणप्र०
उपदेशपद: बालिसलोगावहीरणओ ॥१२॥ सो पत्थुयधम्मस्सा किमजोग्गो भणसु मे तुमं चेव । अप्पंभरित्तमणुचियमेवं सधणाण | महाग्रंथ व नराण ॥९३।। सा तीए वयणनिउणत्तणेण संतोसमागया भणइ । जोग्गा सि धम्मदाणस्स को परो इय समुल्लवइ?
॥९४॥ केवलमिमो मए ते कहियो ण उण एइ दायव्वो। देइ पुणो गुरुलोगो तत्तो एसा सिरिमईए ॥९५।। नीया
समणीण पडिस्सयम्मि दिट्ठा पवत्तिणी तत्थ । नियसीलमुद्धिसुरसरिपवाहपक्खालियतिलाया ॥९६॥ लज्जामन्जायाईगु॥५४०।। णाण पच्चक्खरूवपुंजोव्व । विहीयाणुढाणत्थं सुसिलिट्ठनिविट्ठमणपसरा ॥९७॥ नरनाहकुलभवाणं ईसरकुलसंभवाण सुकु
लाणं । अन्नासि च बहूणं समणीण पहत्तणं पत्ता ॥९८।। रूवेण तणूसुकुमारयाए वन्नेण देहपभवेण । निद्धच्छवीए परिवड्डियाए दढसंनिरोहाओ ।।९९।। असुराण णराण णहवराण णारीण मंगलावन्नं । एकपए बिय निब्भच्छणाए पयमुवणमंतीए ॥१००। कोइलकुलाउ अइकोमलेण कन्नामयं झरतेण । पंचप्पयारमणुचिटुंती सद्देण सज्झायं ॥१०१।। संभमवसमिलियमहीयलेण सीसेण वंदिया गणिणी । संनिहियसाहुणीवि य तीए सा निद्धदिट्ठीए ।।१०२।। अवलोइया चिरंभासियाय तकालउचियवयणेहिं । कहिओ दाणाइओ चउविही जिणमओ धम्मो ॥१०३।। तं जहा ;-दाणं सीलं तव भावणा य धम्मो चउव्विही एस । णाणाभयधम्मोवग्गहाणुकंपावियरणाओ ॥१०४॥ पुण चउभेयं दाणं णाणपयाणं कहिज्जए तत्थ । जीवाण मोहबहुलाण तत्तचिताविउत्ताणं ॥१०५।। जं बहिस्सुप्पायणमारब्भइभद्दियाइं भणिईहिं । भव्वाण जियाणं सारसमयकुसलेण गुरुणेह ॥१०६।। पियपाणाणं पाणीण पाणदाणं विहिजए जमिह । तं अभयपयाणं देससव्वभेएण दुविगप्पं ॥१०७।। जं धम्मियाण धम्मियमणाण समणाण सावयाणं च । अन्नाईहिं उवग्गहकरणं चित्तण
॥५४०॥
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।५४१ ।।
कुले ॥ १०८ ॥ तं धम्मावग्गहदाणम हु अणुकंपदाणमिणमुत्तं । दुहियाणदुत्थियाणं जमुचिय उवयारकरणं तु ।। १०९ ।। जं इंदियणो इंदियविगारपरिवञ्जणं कसायजओ सीलं चित्तसमाहाणलवखणं भन्नए एयं ॥ ११० ॥ कम्मपरितावकारणमुववासाई तवा अणेगविहों । जो अगिलाए अणाजीवणाए कीरइ विवेगीहि ।। १११ ।। जं जीवियधणजोयणमुहाण खणभंगुरत्तणं हियए । भाविज्जइ एसो भावणागओ भासिओ धम्मो ॥ ११२ ॥ एसो सयलाण सुहाण खाणिभूओ वह धम्मो | ऐसो अपारसंसारखारजलरासिवरपाओ ।।११३ ।। एसो वियडदुहाडविनिडुहणपयंडजालहव्त्रवहो । एसेा समत्थतिहुयण जण लच्छीवल्लिमंडवओ ।। ११४ ।। एसेा सयलसमीहियफललाभे निच्छएण कप्पतरू । किं बहुणा णो एतो सुंदर तर मण्णमुत्थि जए ।। ११५ ।।
एवं सुयधम्माए सामाए वासिइन्त्र वत्थम्मि । रंगों सव्वंगेवि य तक्खणओ परिणओ धम्मा ।। ११६ ।। सयलभुवणावांसा भत्तिभरा णयसमत्यतियसेसेा । पडिवो अरिहंता भगवंता देवबुद्धीए ॥। ११७ ।। समतणमणी मुणी जे ते गुरुणो सयलसुगुणजियगुरुणों । निस्सेसकम्मसेलासणी य धम्मा जिणाणं मे ।। ११८ ।। इय पडिवन्ना सम्म - त्ततत्तमित्तो अणुव्त्रए पंच । राईभोयणविरई छट्ठे तुट्ठा पणट्टमले ।। ११९ ।। पीयामयरसपूरव्व झति सा निव्वुई परं पत्ता । गिहमागयाए तत्तो कहिओ जणयाण वृत्तंता ॥१२०॥ नियवंसम्मि क्याइवि केणावि अणुट्ठिओ ण जो धम्मा । सा पडिवन्नो धूयाए अम्ह इय सुनियमेत्ताओ || १२१ ।। उप्पन्न अणन्नसमाणमन्नुवेगो तओ जणगलागो । भणइ वच्छे ! तुमए अणुट्ठियं दुठु जं धम्मा ।। १२२ ।। मुक्को नियवंसवसा समागओ वंससंभवा सव्वे । एयस्स कारिणो बालिस
।।५४१ ।
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमती
IN सोमाहर
शणप्र.
उपदेशपदःशा तमारोविया जेण ॥१२३॥ ता वच्छे ! मंच इमं धम्मं नियवंससंभवं भयसु । पुव्वपुरिसाण लंघणममंगलाणं जओ
मूलं ।।१२४॥ कह देवयासमाणं गुरूण पडिउत्तरं ममं काउं । जुज्जइ ता केण अह तोसमुवाएण आणेमि ? ||१२५।। एवं चिंतंतीए तीए आभासियाई जह धम्मो । गहिओ गणिणिसमीवे तयंतीए चेव मोत्तव्वो ॥१२६॥ तह नीयाणि
तयंते मा नाम कहंचि उवसमं जंति । इय चिंतिऊण तीए पवत्तिणीए समीवम्मि ॥१२७।। जा निजंति निवपहे ॥५४२॥ घरमारी ता निभालिया घोरा । सा पुण जह संजाया तह किंपि समासओ वोच्छं ॥१२८।। तत्थेव पुरे बहुवि
हवभायण सयलवणियलोयमओ। सेट्टी सागरदत्तो आसी सम्वत्थ सुपसिद्धो ॥१२९।। भजा य संपया से पुत्तो मुणिचंदनामगो ताण । धूया बंधुमई दासचेडओ थावरो नाम ॥१३०।। तस्स पुरस्स अदूरे वडवद्दभिहाणगोउले नियगे। सेट्टी गंतुं चितं करेइ नियगोसमूहस्स ।।१३१॥ पइमासं आणेइ य तत्तो घयदुद्धभरियसगडाई । वियरइ य बंधुमित्ताण दीणदुत्थाण य जणाण ॥१३२॥ वंधुमईवि जिणाणं धम्मं सोऊण साविगा जाया । पाणिवहपमुहपावट्ठाणविरता पसंता य ॥१३३।।
अह अन्नया कयाई हरिधणुचवलत्तणेण जीयस्स । सागरदत्तो सेट्टी कमेण पंचत्तमणुपत्तो ॥१३४।। ठविओ तस्स पयम्मी मुणिचंदो पउरसयणलोएण । पुवट्टिईए वट्टइ सव्वेसुवि सपरकन्जेसु ॥१३५॥ दंसेइ य बहुमाणं पुवपवाहेण थावरो तस्स । घरकज्जाणि य चितइ सुहिव्व पुत्तोव्व बंधुव्व ॥१३६।। नवरं इत्थिसहावा विवेयवियलत्तणेण य विसीला । तं दळूणं चितेइ संपया मयणसरविहुरा ॥१३७॥ केणोवाएण समं इमेण अणिवारियं विसयसोक्खं । भुंजि
॥५४२।।
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्समहं निप्पञ्चवायमेगंतमल्लीणा? ॥१३८॥ कह वा मुणिचंदमिमं वावाइत्ता सयस्स भवणस्स । धणकणगसमिद्धस्स विणाहमिमं ठावइस्सामि ॥१३९।। एवं विचिंतयंती सविसेसं पहाणभोयणाईहिं । उवचरई थावरं अहह दुट्टया पावमहिलाण ॥१४०।। अमुणियतदभिप्पाओ वटुंति तं च तह निएऊण । चितेइ थावरो इय जणणित्तमह करेइ इमा )
।।१४१।। अह उज्झिऊण लज्जं दूरे मुत्तुं च सकुलमजायं । तीए तस्सेगंते सव्वायरमप्पिओ अप्पा ॥१४२।। भणिओ य ॥५४३॥
भद्द ! वावाइऊण मुणिचंदमेत्थ गेहम्मि । सामिव्व मए सद्धि भागे भुंजाहि वीसत्थो ।।१४३।। तेणं भणिओ एसो मुणिचंदो कह णु मारियव्वोत्ति । तीए वुत्तं गोउलपडियरणत्थं तुमं तं च ॥१४४॥ पेसिस्सामि अहं किर तो तुममसिणा
वहेज तं मग्गे । पडिवन्नमिमं तेणं किमकजं चत्तलजाण? ॥१४५।। बंधुमईए एसो य वइयरो निसुणिओ सुणेहेण । 8 सिट्ठो य भाउणो तक्खणेण गेहम्मि पत्तस्स ।।१४६॥ तं तुहिक काउं मुणिचंदो मंदिरम्मि संपत्तो । कवडेणं जणणीवि
हु रोविउमचंतमारद्वा ॥१४७।। पुटुं तेण किं रुयसि अम्मो! तीए पयंपियं वच्छ ! । नियकजाई सीयंतयाई दटळूण रोएमि ॥१४८। जीवंतो तुज्झ पिया जया तया णूण मासपञ्जते । गंतूण गोउलाओ घयदुद्धाइं पणामंतो ॥१४९॥ इण्हि तु तुम पुत्तय ! अञ्चंतपमायसंगओ संतो। गोउलतत्ति न करेसि किपि भण कस्स साहेमि? ॥१५०॥ भणियं च
।।५४३।। तेण अम्मो! मा रुयसु अहं सयं पभायम्मि । वच्चामि गोउले थावरेण सद्धि चयसु सोगं ॥१५१॥ इय सोउं सा तुद्रा
ठिया य मोणेण अह बिइजदिणे । आरुहिऊण तुरंगं चलिओ सो थावरेण समं ।।१५२॥ वच्चंतो य विचिंतइ थावरओ o जइ कहंपि मुणिचदो। पुरओ बच्चइ ता खग्गजट्ठिणा लहु हणामि ॥१५३।। अह मुणिचंदोवि य भइणी निवेइयं वइयरं
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा ४, विभावेंतो । जमलो से अपमत्तो मग्गे गंतुं पवत्तोत्ति ।। १५४ । । अह विसमगडदेसे पत्तो तुरओ कसप्पहारेण । पहओ महाग्रंथ थावरएणं पुरओ गंतुं पयट्टो सो ॥ १५५ ॥ । मुणिचंदो य ससंको जा गच्छइ तावतेण करवालो । पट्ठिट्ठिएणायड्डिउमारद्धो तव्वह्निमित्तं ।।१५६'। पेच्छइय पडिच्छायं मुणिचंदो तारिसं तओ तुरगो । वेगेण वाहिओ तेण वंचिओ खग्गघाओ य ॥१५७।। पत्तो य गोउलं सो गोउलवइणा कया य पडिवत्ती । अन्नोन्नसंकहाहि ठिया य ता जाव दिवसंतं ॥ १५८॥ घाओवाए पेहइ तम्मारणकारणेण थावरगो । चितेइ य रयणीए वावाइस्सामि धुवमेयं ॥ १५९ ॥ अह मंदिरस्त मज्झे सयणिज्जे विरइयम्मि रयणीए । मुणिचंदेणं भणियं चिरकाला आगओहमिह ॥ १६०॥ तो गोवाडम्मि इमं रएह जह तत्थ संठिओ सव्वं । गोमहिसीणं संखं सव्वं पेहेमि पत्तेयं ।। १६१ । । तह चैव तं कयं परियणेण तो तत्थ सेा ठिओ संतो । चितेइ भिचविलसियमसेसमहमज्ञ्ज पेच्छामि ।। १६२ ।। पइरिक्के य ठियं तं दठ्ठे तुट्ठो मणम्मि थावरगा । निठ्ठयणिजं अजं सुहेण वज्झोत्ति काऊण ।। १६३ ।। अह सुत्तम्मि जणम्मी मुणिचंदा निसियखग्गमादाय । पडपाउयं च खोडिय नियसयणिञ्जम्मि ठविऊण ।।१६४ ।। तद्द विलसियअवलोयणट्टया बाढमप्पमत्तमणो । निहुओ माणेण ठिओ एगंते अह क्खणस्संते ।।१६५।। आगंतुं थावरओ वीसत्था जाव पहरए तत्थ । ता मुणिचंदेण हओ असिणा पत्तो य पंचतं ।। १६६॥ चिंतंतस्स य एयस्स गोवणटुं स समग्गगावग्गं । वाडाओ णीणिता वाहरिउमिमा समाढत्तो ।।१६७॥ हा धावह २ गावीओ तक्करेण हरियाओ । वहिओ य थावरे। सो सव्वतो धाविया पुरिसा ।। १६८ ।। गावीउ वालियाओ नट्ठा चोरत्ति चितियं तेहि । मयकिच्चं निव्वत्तियमसेसमवि थावरस्स तओ ।। १६९ । । कि होहित्ि
।। ५४४ । । ।
Xoxoxox
श्रीमतीसोमाहर
णप्र०
।। ५४४।।
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५४५॥
सचिंता जा तम्मग्गं पलोयए जणणी । ता एगागी गेहे मुणिचंदो झत्ति संपत्तो।।१७०॥ दिन्नासणो निसन्नो खग्गं गिहकीलगे विमोत्तूण । पयसोहणं च काउं पारद्धं तस्स भजाए ॥१७१॥ पुढो य ससोगाए जणणीए वच्छ ! थावरो कत्थ ? तेणं वुत्तं अम्मो! मंदगई पिट्ठओ एइ ।।१७२।। तो संखुद्धा एसा असिहुत्तं जा पलोयए ताव । पेच्छइ पिवीलियाओ इंतीओ रुहिरगंधेण ॥१७३।। सम्मं पेहंतीए दिट्टो खग्गो वि लोहियविलित्तो। तो पबलकोहहुयवहपलितंगताए पावाए ।।१७४।। संनिहियाए सिलाए जवगोहुमपेसणाए हेऊए। खित्ताए सिरसि सहसा पंचत्तं पाविओ पुत्तो ॥१७५॥ तो सामिमारणुप्पन्नतिव्वकोहाए तस्स भजाए। असिएण मारिया सा बंधुमईए नियंतीए ।।१७६।। घरसारं नरवइणा गहियं सुण्हा य चारगे धरिया । इयरी य पूइया गुरुजणेण सव्वं च तं दिटुं ।।१७७।।
भणियं च अहो पावा हिंसा जीवाण एरिसं चरियं । तत्तो होइ दुहाणं निहाणमिह परभवे चेव ॥१७८।। लद्धावसराए तओ भणियं सोमाए एयविरइमओ। गहिओ मएवि धम्मो किं कीरउ अहव मुंचउ सो ॥१७९।। पुत्ति! न मोत्तव्यो ता इण्हि तो किंपि जाव गच्छंति । दिट्ठो विणट्ठवहणो अलियपलावी विहम्मतो ॥१८०॥ वयणेहि जणाण सुनिठुरेहिं नाइत्तओ जहा एसो। संजाओ तह भन्नइ वसंतपूरनामगे नयरे ॥१८१।। पवहण वाणिजपरो सुहंकरो आसि नाम नायत्तो। सयलगिहकजसज्जा भज्जा मंदोयरी तस्स ॥१८२॥ ताण सुया संजाया सुकुमालतणू परूढसोहग्गा । नामेण संखिणी खीणदेहदोसा कमलवयणा ||१८३।। सो अन्नया भरित्ता इहदेससमुब्भवाण वत्थूण । दिव्वाणं पवहणाई जलनिहिपरपारमणुपत्तो ॥१८४॥ विहिओ बवहारो आयरेण जाओ बहू य धणलांभो।
।।५४५।।
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमतीसोमाहरणप्र०
उपदेशपर पडिइंतस्स विलोटे पुण्णम्मि महण्णवस्संतो।।१८५।। कहवि जलसेलसिंगरस घट्टणेणं विहाडियं वहणं । मोत्तयप- महाग्रंथ
वालसंखाइयाणि दव्वाणि बुडाणि ॥१८६।। सो लद्धफलगखंडो तडम्मि भियगेण सममहाइन्नो। एगम्मि जलहिकूलम्मि गामनगराइसकिण्णे ॥१८७।। तत्थवि विहिणा अइनिठुरेण छिद्दे छलंतरसरेण। मंदोकओ सुतिन्वं वाहिवियारं जणेऊण
॥१८८।। एगंतभत्तिमंतेण तेण भियगेण ओसहाईहिं । पडियरिओ तह पवणो पुव्वंव जहा स संजाओ।।१८९।। तुटेण तेण धूया ॥५४६॥
तस्स विदिन्ना तओ य तेणावि । सक्खिजणविप्पहीणा ववहारो अलियगो होइ ।।१९।। को एत्थ ममं सक्खी भणिए भियगेण जीवगा नाम। जे संति एत्थ पक्खी पगईए चिय सविनाणा ।।१९१।। ववहारविसंवाए ते तुह सक्खी, निवे इओ सव्वो । तेसि दोहिवि कन्नादाणग्गहणाण वुत्तंतो।।१९२॥ कालेण निए देसे संपत्ता दोवि पत्थुए दाणे । कन्नाए सयणमहिलाईलोयवसओ विलोट्टो सो ।।१९३।। कहमुत्तमकुलजायं कहमुत्तमरूवसंपयं चेव । नियधूयं तव भिच्चस्स मे मणो दाउमुच्छहइ ।।१९४।६ राता मुंच वइयरमिमं भी भियग ! मुहाए खिज मा एवं । इय पडिसिद्धो सो तेण रायपासं समल्लीणो ॥१९५।। कहिओ
वृत्तंतों जह इमेण निरुईकएण मे दिण्णा । नियधूया सक्खी को इमम्मि कजम्मि ते अत्थि ? ||१९६।। देवत्थि को पुणो सो, जीवगनामा विहंगमा कस्थ । ते संति भणई निवई, भियगो ते देव ! परकले ॥१९७।। आणिज्जंतू ते इह, छिज्जइ जेणेस तुम्ह ववहारो। तत्थ गओ सो भियगो आणीया पंजरंतरगा ॥१९८॥ विरलोकयम्मि लोए पुट्ठा ते निवइणा जहा तुब्भे । एत्थ पमाणं भणिया ता भणह जमेत्थ सचंति ? ॥१९९॥ किमिभोयणाण तेसि पुराणछगणे विरेल्लिए संते । जे किमिणो पायडभावमागया दरिसणेणेसि ॥२००॥ नियचंचुचालणाओ तहा कओ तेहिं कोइ संकेओ।
॥५४६॥
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
जह अलियभासगनरा भवंतरे होंति एरिसंगा ॥२०११॥ अइकुहियछगणभवक्खणपरायणो एरिसो इमो होही। जो नीयजीहाए पयंपिऊण चुक्त्तणं वहइ ॥२०२।। लद्धा कन्ना भियगेण सोवि वणिओ जणाओ धिक्कारं । पत्तो दिट्ठो तग्गुरुजणेण तह चेव पडिसेहो ॥२०३॥ एवं थेवपएसं गएहिं दिट्ठो य छिन्नकरचलणो । आरक्खिएहिं एगो पुरिसो
तिलतेणओ नाम ॥२०४।। सो पुण एवं जाओ महिला एगा अहेसि तम्मि पुरे । अइवल्लहेगपत्ता तजम्मिच्चिय पहीण।।५४७॥
पई ॥२०॥ तरुणत्तणमणुपत्तो सो पुत्तो तीए अन्नया हविओ। उदउल्लसरीरो 'च्चिय ओइण्णो हटसंवट्रे ॥२०६।। कहमवि गोणेण समत्यएण परिपेल्लिओ तिलाणुवरि । पडिओ समुट्ठिएणं तणुलग्गतिलो गिहम्मि गओ ॥२०७।। तत्तो
जणणीए तिले पप्फोडिय मोरअंडयं काउं। दिण्णो तल्लुद्धो सो दिणे २ तं तहा कुणइ ।।२०८॥ मोरंडगेसु लुद्धो र सेण पगारेण पइदिणं हरइ। तिलनियरमहन्नपि य पइदिवसं चोरिउ लग्गो ॥२०९॥ आरक्खिएहि लद्धो गहिओ
जणणीए एस किल दोसो। जीए निसिद्धो तिलतिण्णतप्परो पढमओ णाहं ।।२१०॥ इय अमरिसं वहंतेण तेण खद्ध थणस्स जणणीए। खंड तलारलोया जाओ य विलुत्तकरचरणो ।।२१।। दिढे तम्मि विचारे जाओ जह चोरया अहो रुद्दा । तेसि सोमाए तव्वयम्मि चागस्स पडिसेहो ॥२१२॥ तत्तो थेवपएसे गएहि दिट्टा महेलिगा एगा । विणिवाइयभत्तारा खिसिज्जंती पुरजणेण ॥२१३॥ किल कत्थई पएसे कुले महंतम्मि काइ तरुणतणू। आसि महेला चवलतणेण पविलुत्तकुलसीला॥२१४॥ नियगेहे घोडगरक्खगेण निच्चपि दिस्समाणेणं । भासिज्जंतेण तहा सद्धि संबंधमणुपत्ता ॥२१५। अवहीरिओ नियपई भिन्ना कुलसीलसंभवा लज्जा। सज्जीकओ तहप्पा दुहाण इहपरभवगयाण ॥२१॥
सलललललललललल
||५४७।।
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमतीसोमाहरणप्र.
उपदेशपदा अग्गी जहदारुणं जहा समुद्दो गईसहस्साण । णो तित्तिमेइ विहडियमणा तहित्थी णराणंति ।।२१७॥ णारीणं णत्थि पिओ महाग्रंथ |
यापिओ कोइ जह तणं रणे । गावीओ नवा उ नवं इच्छंति इमाओ तह पुरिसं ॥२१८।। तो तीए तम्मि लुद्धाए नियपई विग्धकारगो गाउं । सुत्तो व पमत्तो वा पइरिके निहणमाणीओ ॥२१९॥ खंडीकाऊण कओ पिडियाए
तप्परिट्ठवणहेउं । सीसारोवियपिडिया विणिग्गया जा गिहाओ तओ ॥२२०॥ कहवि कुलदेवयाए कुलरक्खानिविड़नि॥५४८॥
हियचित्ताए । दिट्ठा रुटाए सिरम्मि जोइया तीए सा पिडिया ॥२२१।। अणवरयझरंतवसारुहिरविलंपिञ्जमाणसव्वंगा । उविग्गमणा णियकम्मलजिया जाइ जा अडविं ॥२२२॥ पावेई अंधभावं मूलाओ उक्खयच्छिजुयजन्व । वसिमाभिमुहमइंती सोषिय होइ सज्जक्खा ॥२२३।। अद्दिट्ट पुव्ववइयरनिहालणाओ सकाउगमणेण । डिभनियरेण अणूगम्ममाणमग्गाकयरवेण ।।२२४॥ लोएण विहियधीधीरवेण पइमारियत्ति भणिऊण। अइदूरं निप्पिहमाणसेण पायडियरोमेण ।।२२५॥ खिसिजंती पुरचच्चरेसु रच्छासु तह चउक्केसु । हिंडंती मग्गंती भिक्खामेत्तंपि अलहंती ॥२२६।। कलुणवयणा पलावे पए २ णेगहा कुणंती य । दिट्ठा तजणगजणेण मुणियकज्जेण भणियं च ॥२२७।। ही ही सोलविलंघणमलंघदुहलक्खखाणिभूयमिणं । जत्तो एसा इह चेव पाविया आवई गरुयं ॥२२८॥ तो सोमाए निवेइयमम्मो ! विरई इमस्स मे गहिया । पुत्ति ! कयत्था सि तुम मरणेवि इमा न मोक्तव्वा ॥२२९।। तत्तो थेवंतरमागयाण पडिओ पहम्मि दिट्ठीए। अच्चतमसतुट्टो विवन्नवहणो णरो एगो ॥२३०।। कहमवि समुद्दमज्झाओ तीरभागं समागओ रोगी। मच्छाहारवसाओ परिभूओ सव्वलोएण ॥२३१।। लोभभुयंगमविसविभलेण तेणं कयावि सुयमेयं । परवंचणापराओ धुत्तजणाओ भमतेणं ॥२३२।।
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५४९॥
पुत्ते बलिम्मि गहिए अमुगट्ठाणम्मि जो निही अस्थि । सो उग्घडइ निहाडियदालिद्दविडंबणादुक्खो ॥२३३॥ कसिणाए चउदसीए समयम्मि णिसाए तेण णियपुत्तो। दिनो निहाणरक्खाकराए देवीए खंडित्ता ॥२३४॥ अञ्चंतपाववसओ उग्घडिओवि हु न सो निही तस्स । फलिओ णाओऽण्णजणेण वंछिओ बली गओ तस्स ॥२३५।। निन्भच्छिओ जणेणं एसो अहमाहमो अदट्टव्वा । अग्गेज्झनामगो एस एव महता समाणेण ॥२३६।। गहिओ नगरारक्खगलोएणं नग्गओ कओ संतो। चारगगेहाभिमुहं निजतो चारविच्छरिओ॥२३७।। दिट्ठा जणगेहिं तओ पायमसंतोसफलमणुहवंतो। इय जाओ एस वियाणिओ य भणियं सदुक्खमहो ॥२३८॥ लोभाभिभूयचित्ता जीवा गुणदोसणाणपरिहीणा । पार्वति एरिसाइं अहह दुरंताई वसणाई ॥२३९।। ता सोमाए पयंपियमेसो लोभो भयंगमोव्व मए। गाढं वियंभमाणो विथंभिओ तो समंतेण ॥२४०॥ पुत्ति ! तए अइसुंदरमायरियं जं पवनओ तोसो। एसो तुमए कहमवि न उज्झियव्वो खणद्धपि ॥२४१॥ आसवदाराण फलं पंचण्हमणुक्कमेण पासित्ता । संजायगरुयसंवेगभावियाइं समीवम्मि ।।२४२॥ पत्ताई ताइं गणिणीवसहीए वइससं इमं दिटुं । तत्थवि इमेहिं सहसा जह कोवि नरो निसासमए ।।२४३।। तिमिरभरनिब्भरे मंडगे उ वाइंगणेहि भंजतेो। कहमवि मुहंतराले छुढेणं विच्छुगेण मुहे ॥२४४॥ अद्दिस्समाणदेहेण विद्धओ कंटगेण तिक्खेण । वंतरजाइत्तणो तस्स विसं दारुणसहावं ।।२४५।। तत्तो उस्सूणमुहो संपत्तो दुक्खमइमहं तो सो। (ग्रंथा ९०००) णाणाविज्जपरिगओ पउत्तचित्तोसहसहस्सा ॥२४६।। उन्भीकयबाहुजुओ पीडावेसासगग्गिरगिरो य । अइविरसमारडतो दिट्ठो परिभावियं च तओ ॥२४७॥ रयणीभोयणफलमस्स भणइ सोमा मए परिचाओ । विहिओ इमस्स पुत्ते !
॥५४९।।
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
महाग्रंथ
श्रीमती| सोमाहरणप्र०
उपदेशपदा जयम्मि ता तं कयत्था सि ॥२४८। पेच्छामो तुह गुरुणि गणिणि निस्सेसदासनिम्महणि । तो सविणयं तदंते गयाई
पढमं पणमियाई ॥२४९।। सेजायरस्स गिहचेइयाइं वसहीए संनिहाणम्मि । अच्चवहाणेण परिट्टियाइं तत्तो सपरिवारा ।।२५०।। गणिणी अच्चुअलसीलसालिणीणं बहूण समणीणं । ताराणव ससिमुत्ती मज्झम्मि बहुं विरायंती ॥२५१।। दिवा
हिट्ठमणेहिं सप्पणयं वंदिया भणई सोमा । एसो मम जणगजणो गणिणीयवि उच्चियनीईए ॥२५२॥ दिट्ठाणि तओ कहिओ ||५५०111
धम्मो पुच्छाणुसारओ तेसि । ताओ पुण पुच्छाओ तदुत्तराई च जाणे ॥२५३।। (यथा सोमाजनलोकः-)को धम्मो धम्माणं जणम्मि रूढाणणेगभेयाणं? । (गणिनी-)जं जीवाणं तसथावराण विहिणा दयाकरणं ।।२५४॥ (सोमा-पियसंगमाइयाणं सोक्खाणं तिहुयणम्मि कि सोखं? । (गणिनी-)जं जरकोटाईणं वाहीणमसंभवो देहे ॥२५५॥ (सोमा-) इय भासणभायणवसणदाणमाईण को भवो नेहो ? (गणिनी-)जमवंचणं परोप्परमइणिउणं सव्वकज्जे पू ॥२५६।। (सोमा-)बहु सत्थब्भासाइसु कि भण्णइ पंडियत्तणं लोए ? (गणिनी-अप्पसुयाणवि पुरिसाण होइ जं निच्छओ कजे ॥२५७।। (सोमा-) किं दुक्करं मुणेउं गहनिवनारीजणाइचरिएसु? । (गणिनी-) अइविसरिसविहवससं घडंतविहडंत कज्जगई ॥२५८॥ (सोमा-)सोहग्गविहवभूसणवरभायणपमुहवत्थसु बरं किं ? । (गणिनी-)जो तारा पुंजुज्जलगुणाण लाए समुग्घाडो ॥२५९।। (सामा-) को बंधवाइयाणं विहियपियाणं जणाण सुहगेज्झो? । (गणिनी-)आयारधणाण जणो सुयणो सुहगेज्झओ होइ ।।२६०।। (सोमा-)मंतकरिकु वियपन्नगपमुहाण को णु एत्थ दुग्गेज्झो? । (गणिनी-जणियप्पिओवि बहुसेो एसो चिय दुज्जणो लोगो ॥२६१॥ (सोमा-)का भन्नए अविज्जा सज्जणलोएण
०॥
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
कहसू तं अज्जे? । (गणिनी-सव्वगुणवणदवग्गी जोहंकारो नराण मणे ॥२६२।। (सोमा-)कज्जुज्जयाण पुरिसाण किमिह सज्ज भणिज्जए चक्ख? । (गणिनी-)सुपसत्थसत्थकहिया जे सुत्तत्था विणीयाण । २६३॥ (सोमा-)का लच्छी
उभयभवेस होइ भवियाण भव्वपरिणामा? । (गणिनी-)संतम्मि असंतम्मिवि विहवे संतोसकरणं जं ॥२६॥ ।।५५१|| (सोमा-)किमिह विसं थावरजंगमाइभेएणिमेसि भिन्नाणं? । (गणिनी-)विसयसुहस्सासेवणमसमंजसविहिकयं जमिह
।।२६५।। एमाई वहुया पुण पुच्छाउ तहा तदुत्तराईपि । लद्धाइं मुद्धजणदुल्लहाई तो ताई जायाइं ॥२६६॥ जिणध
म्मभद्दगाइं तह जह सुमिणेवि तीए वयणस्स । णो पडिबंधकराई अविय तदुच्छाहणपराई ॥२६७॥ सा सिरिमई तहा रसा सोमा परिपालिऊण जिणधम्मं । सुगई गयाओ कालेण गलियकलिलासिवपयम्मि ॥२६८॥ इति श्रीमतीसोमाकPथानकं समाप्तम् । अथसंग्रहगाथाक्षरार्थः-- -..
श्रीपुरनगरे नन्दनदुहिता नाम्ना श्रीमती, श्राद्धा जिनशासनश्रद्धानवती समासीत् । सोमा च तस्याः सखिका मैत्र्यस्थानं पुरोहितसुता, इति प्राग्वत् संजातेति ॥५५॥१॥ कालेन तयोः प्रीतिवृद्धिरभूत् । धर्मविचारे प्रतिदिनं प्रवर्तमाने तस्याः सोमायाः संबोधिः सम्यक्त्वरूपा समपद्यत । तथा, व्रतग्रहणेच्छा श्रावकजनयोग्यव्रताङ्गीकारवाञ्छा समजनिष्ट । श्रीमत्या च परीक्षा प्रस्तुता । तस्यां च झुंटणवणिग्दृष्टान्तो विहितः ।।५५१।।२।। स चायम्-अङ्गदिका नाम नगरी। तस्यां च धनश्रेष्ठी समभूत् अन्यदा च स्वामिपुरात् शंखश्रेष्ठी तबाजगाम । तयोश्च व्यवहरतोईढा प्रीतिरभूत् । तस्याः प्रीतेर्वद्धिनिमित्तमजातापत्ययोरनुत्पन्नापत्ययोः, तथेति समुच्चये, दानं वरणकरणरूपमजायत
॥५५॥
।
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महाग्रंथः
1५५२।।
॥५५२॥३॥ समये च धनस्य पुत्रः शंखस्य दुहिता जाता । प्राप्तवयसोश्च तयोविवाहः कृतः । भोगाश्च प्रवृताः । संग्रहगाकथञ्चिद् भाग्यपरिहाणौ दारिद्र्यं समुत्पन्नम् । पत्नीभणनं. पत्युरभूत् , यथा-गच्छ श्वशुरकुलं मदीयं पितृगृहमित्यर्थः
गाथार्थ:मार्गय याचस्व झुंटणकं पशुविशेषम् ॥५५३ ।। ४।। 'साणागिइ'त्ति श्वाकृतिः श्वाकारः, तको झुण्टणकः, खलुर्वा-2 क्यालंकारे, कम्बलरत्नं च तस्य पशो रोमभिर्जायते षड्भिर्मासरित्यर्थः कर्तयाम्यहं महामूल्यं दीनारलक्षमूल्यमित्यर्थः ॥५५४॥५।। स पुनः पशुरुत्संघट्टः शरीरसंघट्टविकलो न मोक्तव्यः । सदापि रात्री दिवा चेत्यर्थः । म्रियत इति कृत्वा, हसिष्यति च मूर्खलेोकः कार्यपरमार्थमजानाना न नैव कार्यतः कार्यमपेक्ष्य स गणयितव्य इति ।।५५५।।६।। प्रतिपन्नमिदं तेन तत्पतिना। गतश्च लब्धश्च स झुंटणकः, ततः श्वशुरकुलात्, नवरं केवलं 'अप्पाहिउ'त्ति शिक्षितश्च बहुशो| वहून् वारान् तैरपि श्वशुरकुलमानुषैः, तथा तत्प्रकारं यल्लोकहसनं तत्र विषयभूते ॥५५६ ॥७॥ आगच्छंश्च ततः श्वशुराकुलाद् हस्यमानो मार्गजनेन कथंचिद् महतो लज्जाभरात् तुच्छीभूतानयनात्साहः सम्प्राप्तो निजपुरबहिरंगदिकानगरबहिःप्रदेशे मुक्तः आरामे, तथाप्रविष्टस्तु आराममुक्तपशुरेव च गृहे प्रविष्ट इति ॥५५७॥८॥ ___भणितश्च तया पत्न्या क्व स झुंटणकः ? स प्राह मुक्तो बहिरिति । सा प्राह हन्त भव्योऽसि त्वम , यतो
॥५५२॥ मृतकोऽसावेतावता कालेन, स्तोकफलं कम्बलरत्नं भविष्यति । न च लाभो यथा पूर्व तथा तु तथा पुनरेतस्य पशोरिति ॥५५८॥९॥
प्रस्तुते योजयन्नाह-झुटणतुल्यः प्रस्तुतपशुसदृशो धर्मः शुद्धः पारमाथिकः । एतस्मिन् धर्मे योजयितव्यमिदं झुंटण
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
गतमदाहरणं सर्वमशेषं निजबुद्धया। · कथमित्याह-अशुभशुभफलत्वादिति अशुभशुभफलत्वेन, आदिशब्दात्पुनर्दलंभत्वादुर्लभस्वाभ्यामिति । इदमुक्तं भवति-यादृशो धनपुत्रस्तादृशोऽयं गुणदरिद्रः संसारी जीवः । यथा च पत्नीवचनोत्साहाज्झंटणलाभार्थं श्वरशरकुलमसौ जगाम, लब्धाश्च तं तत्र, एवं मोहनीयक्षयोपशमात् श्वशुरकुलतुल्यं गुरुकुलं झटणतुल्यं धर्म लब्धं कश्चिद् गच्छति, लभते च तं तत्र । यथाऽसौ तश्शाशिक्षितोऽपि मन्दभाग्यतया लोकापहासभयादन्त-18 राल एव स्वशरीराद् उत्संघट्टीकृत्य मुमोच, तथायमपि दीर्घसंसारितया लब्धमपि धर्म तथाविधलोकाविज्ञातभावभयादकृतकार्यमेव समुज्झति । यथाऽसौ झुटणपरित्यागे बहुदुःखितो बभूव तथाऽसौ प्रस्तुतधर्मत्यागे। यथा तस्य पुनः स दुर्लभी बभूव, तथा तस्य मुक्तः प्रस्तुतो धर्मः । एतदेव च लोकोपहासभयादन्तराल एव स्वशरीरादुत्संघट्टीकृत्य मोचनं सर्व योजनीयमिति ।।५५९।।१०।। इत्थं झुंटणदृष्टान्त सापनयमभिधाय प्रस्तुते योजयति ;-न नैवेदृशानां झुंटणवणिक् सदृशानामेष धर्मो दातव्यः । किमर्थमित्याह-तेषामेव तु धर्म । ग्रहीतुमुपस्थितानामेव हितार्थम्, दृष्टान्तमाह-गाढालानादीनां प्रबलज्वरादिरोगोपहतानां स्नेहादियुत इव घृतगुडादिसन्मिश्रित इवाहारः सूपोदनादि ॥५६०॥१॥ सोमाह ब्रवीति नेदृशा एव झुंटणवणिकल्पाः सर्वे प्राणिनो भवन्ति नियमेन । कुतः यतो बुद्धियुता अपि, हुर्यस्मादर्थे, अन्वे केचन भवन्ति । अत्र च गोव्वरवणिजा दृष्टान्तः ।।५६१।।१२।।।
तमेव दर्शयति-विश्वपूर्या नगर्यां प्रकटं प्रसिद्धो बत्तो नाम नौवित्तको बभूव । अथ कथञ्चित् कालेन गच्छता रिदयमुत्पन्नं तस्य । तत 'अप्पाहियसरणं'ति परलोकप्रयाणप्रस्थितेन पित्रा या शिक्षा दत्ता तस्याः स्मरणमभूत् ।
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
संग्रहगा
IXI थार्थ:
उपदेशपदः, अप्पाहियमेव दर्शयति-अभेद्य मंजूषादौ स्थाने ॥५६२।१३।। या ताम्रककरण्डी तस्यां पट्टक: समस्ति । तत्र च गोत-
मद्वीपविशेष एव 'कजवोज्झना' उत्कुरुटिकाकचवरप्रोपः कार्यः। तत्र कृते रत्नतृणचारिगोदर्शनं भविष्यति । ततो गोबरे तासां गवां छगणे रत्नानि भविष्यन्तीति लिखितमास्ते ॥५६३।।१४।। ततो ज्ञात्वेदं पट्टकलिखितं वस्तु पश्चा
नगर्यामेवमाह सर्वत्र त्रिकचतुष्कादौ । यदाह तदेव दर्शयति-बुद्धिरस्ति, नास्ति विभवः । ग्रहोऽस्य च वर्त्तते इति||५५४॥ कृत्वाऽवधीरितो लोकेन । राज्ञा श्रुतमेतदस्य व्याहरणम् ॥५६४।।१५।। शब्दयित्वा भणितो गृह्णीत विभवमिति ।
लक्षग्रहणं तु ततस्तेन दोनारलक्षग्रहणं च कृतम् ततः 'तद्दीवन्नूनिजामग'त्ति गौतमद्वीपज्ञनिर्यामको गृहीतः । वहनभरणं कचवरस्य विहितम् ॥५६५।।१६।। एवं च विहिते हसति लोकः अहो? ग्रहगृहीतव्यवहारः । गमनं तत्र द्वीपे । तथा कजवोज्झनं चव । तत्र विहिते गोदर्शनं गोमयभरणं वहनानामत्यर्थमिति ॥५६६।१७॥ आगमनं निजनगरे । ततो राजदर्शनम् । आनितम् त्वया द्वीपान्तरात् किमिति राजप्रश्ने गोबरो देव ! आनीत इत्युत्तरं दत्तम् । राजा प्राह-उच्छुल्कं तव भाण्डम् । प्रसाद इति तेन भणिते हसनं लोकस्य । प्रवेशना ततः स्वगृहे भाण्डस्य । ५६७॥१८॥ समये चाग्निज्वालनं गोमयपिण्डानाम् । ततो रत्नानि व्यक्तीभूतानि । अतश्च विक्रयेण रत्नानां परिभोगोऽन्नादिगोचरः समजनि। एवं च लोकपूज्यत्वं तथा लीकोपहासावधीरणेन यो निश्चयः कार्यगतस्तस्मात्प्राप्तमेतेन भव्यसत्त्वेन कल्याणयोग्यजीवेनेति ।।५६८॥१९॥ पट्टकसदृशी आज्ञा, एवमादोहापि धर्मविषये योजनीयमेव निःशेषं निजबुद्धया ज्ञायकेन सता यथाविषयं यथायोगमिति । तथाहि-पट्टकसदृशी आज्ञा, पितृस्थानीयो गुरुः, उपहासस्थानीया अन्यजनवादाः,
द
॥५५४।।
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।५५५॥
ग्रहीत्वस्थानीयं स्वाभिप्रायस्य ज्ञानं लोके स्वप्रकाशनं, रत्नस्थानीयो धर्म इति ॥५६९।।२०।। ईदृशानां गोबरवणिकसहशानां धर्मो दातव्यः परिहितोद्यतेन गुरुणा । इह जगत्यात्मभरित्वमितरथा ईदृशानामप्यदाने । यदि नामैवं ततः किमित्याह-तदात्मभरित्वमनुचितमीश्वराणामिव ।।५७०॥२१॥
एवं लब्धतदभिप्रायया श्रीमत्या नीता वतिनीसमीपं साध्वीसकाशम् । कमित्याह-प्रतिश्रयं वसतिम् । कमित्याह साधयित्वा वृत्तान्तं न कल्पते मम व्रतदानं कत्तुं, किन्तु प्रवत्तिन्या एवेतिरूपम् । तत्रापि प्रतिश्रये गता प्रवत्तिन्या महत्तरया यथाविधि उचितसम्भाषणादिना विधिनेत्यर्थः दृष्टा सा । इति प्राग्वत् ॥५७१।।२२।। दानादिभेदभिन्नः कथितो धर्मश्चतुर्विधस्तस्याः, कर्मोपशमेन तथा सोमाया: परिणतश्चैव ॥५७२।२३।। ततो विधिनाऽणुव्रतग्रहणं पालनमनुवर्त्तनं तस्य ततोऽप्रीतिकं गुरुजनस्य । भणितं च तेन छर्दय मुञ्च इमं धर्मम् । तयोक्तं-गुरुमूले. मोक्तव्यः। ततस्तेषां तत्र गुरुमूले नयनमारब्धम् ।।५७३॥२४॥ कुशलया सोमया चिन्तितमिदं, यथा-संमुखवचनं प्रत्युत्तरदानरूपं गुरूणां मातापित्रादिनां नो नैव युक्तम् । तथा च तत्र प्रवर्तिनीदर्शने तेषामपि गुरूणां बोधिर्भविष्यति ॥ ५७४ ॥२५।। गच्छद्भिश्च तैदृष्टं वणिग्गृहे वैशसमसमंजसं महाघोरम् । किं तदित्याह-हिंसानिवृत्तेविजृम्भितं कुलविनाशकरम् ।।५७५॥२६॥ दुःशीला- ॥५५५।। ऽगारी गृहस्था। सा च भृतके लग्ना । तया च सुतघातनं त्वया विधेयमिति तेन सह संगारः संकेतः कृतः । I ततःप्रेषणं ग्रामे तयार्योगपद्य न कृतम्। सूतेन तद्धातनम् । ततः केवलागमनं केवलस्यैव सुतस्य गृहागमनमजनीति
५७६ ॥२७ ।। तयाप्यगार्या तस्य वधनं घातः कृतः शिलया प्रतीतरूपया, वध्वा तस्या असिकेन। चुल्लीपुत्रकेण
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद:
संग्रहगागाथार्थ:
महाग्रंथः
1५५६ ।
दुहितुनिर्वेदनमित्यर्थः । हा किमेतदिति बोल: कोलाहलो जातः ॥५७७॥२८॥ लोकमिलने वचनं प्रवृत्तं त्वयापि कि न एषा वधूर्मातृघातिका घातिता? साऽऽह-हिसाया निवृत्ताऽहम् भणितं च जनेन एतदनिवृत्तिहिंसाया अविरमणमहो पापेति ।।५७८।२९।। तया सोमया भणितौ च गुरू मयाप्येकं तावद् व्रतमिदं हिंसानिवृत्तिरूपं गृहितं वर्तते, तकि मोक्तव्यमिदमिति पृष्टे तावाहतुः-न नैव मोक्तव्यम्-आस्तामिदं व्रतमिति ॥५७९॥३०॥ एवं यथा पथि गच्छद्भ्यां गुरुभ्यां कुटुम्बमारी दृष्टा; तथा, विनष्टवहनः कश्चिन्नौवित्तको द्वीपान्तरे मन्दः सन् भृतकेन कर्मकरेण सुष्ठु सावरं प्रतिजागरितः, तुष्टश्चासौ तं प्रति दुहितृदाता वणिक् सम्पन्नः, स च भृतकेनोक्तः-विवादे कथंचित्प्रवृत्ते जीवकाः पक्षिविशेषाः, ते चाभिज्ञाश्च साक्षिणः, तेभ्यो विज्ञेयो भवान् मिथ्याभाषी व्यवहारे इति ।।५८०॥३१।। गृहागतश्च महेलादिवशाद् विलोट्टो दुहितृदानं प्रति सः । ततो विवादो जातः । भृतकेन राज्ञः शिष्टो निवेदितो दुहितृदानव्यवहारः । इति प्राग्वत् । तथा, देव ! पक्षिणः साक्षिणो वर्तन्ते, इति पक्षिसाक्ष्ये प्रतिपादिते नृपानुज्ञातेन तेन गत्वा ते आनीताः। विस्मयश्च राज्ञः संवृत्तः। ततः 'विरलं'ति संनिहितजनापसारणे कृते । ततः पृच्छा च प्रवृत्ता, यथा॥५८१॥३२।। कुत्र साक्ष्यमेषाम् । ततश्छगणे गोमये कृमिदर्शनेन-चञ्चप्रान्तभागेन कृमीणां कीटकानां भोजनार्थ निक्षितानां दर्शनमन्येषां परिपाश्वतोऽवस्थितानां स्वत एव क्रियमाणं पश्यतां प्रयोजनं तेन तैः साक्ष्यं कृतम् । कथमित्याहईदृशैः कर्मभिरलीकभाषणरूपरेवंरूपगोमय भक्षकभूयत इति । ततो धाटितश्चासौ धिक्कारहतश्चेति धाटितधिक्कारहतो दृष्टः सोमाजनकलोकेन । ततो द्वितीयेऽपि च व्रते मुच्यमाने निषेधः कृतः ।।५८२॥३३॥ एवमेव तिलस्तेनः नानाः कथमपि
॥५५६।।
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। ५७।।
हट्टसंवर्ती गे प्रेरितः संस्तिलपतितः - तिलराशिमध्ये निमग्नः तैस्तिलैः समं तथार्द्र एव गतो गेहमिति || ५८३ ||३४|| जनन्या प्रच्छाद्य तिलान् लोचयित्वा निस्तुषीकृत्य प्रतिदत्तखादितो मयूराण्डः कृतः । ततो मयूराण्डकभक्षणात् तस्मि स्तिलस्तैन्ये लग्नो बह्वादरो वृत्तः, तथा स्नानार्द्रप्रकारेण पुनरिति पुनः पुनर्हततिलनिकरः ||५८४ ।। ३५ ।। एवमेव तिलवच्छेषेऽपि वस्त्रादौ प्रलग्नः । गृहीतो राजपुरुषः । ततो जनन्याः खादित: स्तनखण्डः । परिच्छिन्नकः कृत्तहस्तपादावयव इत्येवंरूपो दृष्टः । निवारणा नवरं केबलं तृतीयेऽपि व्रते मुच्यमाने कृते ॥ ५८५ ।। ३६ ।। एवं घोटकघटिता घोटकरक्षानियुक्तपुरुष विशेषप्रसक्ता दुःशीला काचिन्महिलामोहात् कामोन्मादाद् महापापा । कीदृशी विनिपातितभर्तृका परिष्ठापयन्ती तकं भर्त्तारं घोरा रौद्रप्रकृति ॥ ५८६ ।। ३७ ।। देवताय जितपिटिका मस्तकेनैव सह संयोजितहत भर्तृनिक्षिपपिटिका गलद्वसारुधिरभृतस्तनपृष्ठा अन्धा सती पलायमाना वनं प्रति निवर्त्तमाना च पुरं प्रति सज्जाक्षा भवन्ती ।।५८७।। ३८ ।।
डिम्भकवृन्दपरिगता खिस्यमाना जात्याद्धट्टनतो जनेन रुदती करुणस्वरैर्दृष्टा विग्जातीया सोमाजनक लोकेन । एवं चैत्रमेव चतुर्थप्रतिषेधो वृत्तः ।। ५८ ।। ३९ ॥ एवमसन्तोषाल्लोभाद्रेक लक्षणाद् विपन्नवहनो विनष्टयानपात्रः समुद्रात् कथंचिदुत्तीर्णो मत्स्याहारस्यायेागे । सम्यक्प्रयेागस्तस्मादत्यन्तं व्याधिपरिभूतः कुष्ठाभिधानिष्टव्याधिविधुरितः सञ्जातः ५८९ ।। ४० ।। ततस्तेनाकणितं यन्निधिः सुतबलिदानं तस्मात् तत्कलो निधिलाभफलः 'पउत्तेत्ति प्रयुक्तो विधिः पुत्र बलिदानलक्षणः परम्, अफला वृत्त । कृत इति चेत्, यतस्तदन्य गृहीतस्तस्मात् पुत्रबलिदायकादन्येन केनचिद्
१.५५७।।
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
संग्रहगाथार्थः
उपदेशपदः गहीतः प्रागेव निधिरिति । विज्ञातश्चासौ नगरराजनगरारक्षकर्यथाऽयं निधानार्थे दत्तपुत्रबलिः ॥५९०॥४१॥ तत
तत महााग्रंथः
उत्क्षुभ्यमाणो निन्द्यमानो बहुजनधिक्कारितो धिक्कारमानीतो वसनहीनो वस्त्र विकला दृष्टः कश्चिद्दरिद्रः । ततो जनकलाकेन प्रतिषेधः पञ्चमेऽपि व्रते परित्यज्यमाने कृतस्तथा यथा प्राच्येष्विति ॥५९१॥४२॥ प्राप्तानि ततः सोमाजनकमा
नुषाणि, एवं पूर्ववत् संविग्नानि प्रतिश्रयसमीपं गणिनीसंनिधानम् । तत्रापि च वैशसमिदं दृष्टमेतैः सोमाजनकमानुषः ॥५५८॥ सहसेति ।। ५९२।।४३।। वैशसमेव दर्शयति-रात्रौ भुञ्जाना भोजनं कुर्वन् । करित्याह-मण्डकवृन्ताकैः कश्चिद् नरः
पुमान् । किं कृत्वेत्याह-विच्छंति वृश्चिकं 'छोढूण' क्षिप्त्वा मुखेऽदृष्टकमज्ञातमेव । ततो विद्धकस्ताडितस्तेन बृश्चिकेन ॥५९३।। १४॥ व्यन्तरजातिविषाद्-भावप्रधानत्वानिर्देशस्य व्यन्तरजातिविषत्वाद् वृश्चिकस्य, उच्छूनमुखः सम्पन्नश्वयथुवदनोऽत एव महाव्यसनप्राप्तश्चैकित्सिकपरिकरिती वैद्यसंघातसमन्वितः प्रयुक्तचित्रौषधनिधानः ।। ५९४ ।। ४५।। उद्वेल्लमानः कृताङ्गभङ्गो बहुशः सगद्गदं विरसमारटंश्च । दृष्ट इति सम्बध्यते । ततो हा दुष्टमिदं पापं रात्रिभोजनमिति मन्यमानानां तेषां जातः षष्ठे व्रते परित्यागस्य प्रतिषेधः ॥५९५॥४६।। अत्रान्तरे सोमयाभिहितमेष त्वेष एव मया गृहीतः, प्रायो बाहुल्येन, धर्मः, अन्येषामपि नियमविशेषाणां केषाश्चिद् ग्रहणादेवमुक्तमिति । ततश्च ते सोमाजनकलोका आहुर्बुवते-पालयेस्त्वं यत्नेन, प्रेक्षामहे, तथाचेति समुच्चये, तां तव गुरुत्वाभिमतां व्रतिनीमिति ॥५९६॥४७॥ गमनं प्रतिश्रये चैत्यवन्दनं सन्निहितशय्यातरगृहे चैत्यप्रतिमानाम् । ततः सोमया गणिनीसाधनं यथैष मम गुरुलोक इति । तया गणिन्या 'उचियपडिवत्ती' इति उचितप्रतिपत्त्या पूर्वाभाषणादिकया देशनमकारि । तोषस्तेषां संवृत्तः ।
॥५५८।।
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५५९॥
धर्मकथा सामान्येन जाता। प्रच्छनं विशेषेण केषाञ्चिदर्थानां तैः कृतम् । कथनं गणिन्या एवं च वक्ष्यमाणनीत्या ॥५९७॥४८॥ को धम्मो जीवदया, किं सोक्खमरोम्गया उ जीवस्स । को हो सब्भावो, कि पंडिच्च परिच्छेओ ॥५९८॥ कि विसमं कज्जगती, कि लद्धं जं जणो गुणग्गाही । कि सुहगेज्मं सुबणो, कि दुग्गेज्झ खलो लोओ ॥५९९॥ एमादि पुच्छवागरणतो तहा भद्दयाणि जायाणि । जइ तीए धम्मविग्धं पायं सुविणेऽवि ण करेंति ॥६००।
इदं च महता प्रबन्धेन व्याख्यातत्वात् सुगमत्वाचन व्याख्यायते । एवमादीनि प्राग गाथाग्रन्थोक्तानि यानि पृच्छाव्याकरणानि, तेभ्यस्तथा भद्रकाणि जातानि, यथा तस्या धर्मविघ्नं प्रायः स्वप्नेऽपि न कुर्वन्तीति ।।५९८॥५९९॥६००॥
इत्थं श्रीमतीसेामोदाहरणमभिधाय प्रस्तुते योजनामाहगुणठाणपरिणामे संते जीवाण सयलकल्लाणा । इय मग्गयामिभावा परिणामसुहावहा होंति ६०१॥
गणस्थानकपरिणामे उक्तलक्षणे सति जीवानां सकलकल्याणानि, इत्येवं मार्गानुगामिभावात् शुद्धनीतिपथानुसरणलक्षणात्, परिणामसुखावहानि परंपरया सुखानुबन्धप्रधानानि भवन्ति । गुणस्थानकपरिणामवन्तो हि जीवा नियमाद् मार्गमेवानुसरन्ति, उन्मार्गानुसरणकारिणो मिथ्यात्वादे: कर्मक्षयेणैव गुणस्थानकपरिणामसंभवात् । ततः सकलकल्याणलाभः सम्पद्यत इति ॥६०१।। अथ महाव्रतान्यधिकृत्याह;गुणठाणगपरिणामे महब्वए तु अहिगिच्च णायाइं। समिईगुत्तिगयाइं एयाइं हवंति ताइं॥६०२॥
गुणस्थानकपरिणामे उक्तलक्षणे सति महाव्रतानि, तुः पुनरर्थे, अधिकृत्याश्रित्य ज्ञातान्युदाहरणानि समितिगुप्तिग
||५५९।।
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
महाव्रताधिकारे समितिसंख्यादि.
| तानि समितिगुप्तिप्रतिबद्धान्येतानि भवन्ति ज्ञेयानि । समितिगुप्तोनां महाव्रतरूपत्वेनेत्थमुपन्यासः कृतः ॥६०२।। महाग्रंथ
अथ समितिसंख्यां स्वरूपं चाह:fol इरियासमियाइयाओ समितीओ पंच होंति नायव्वा । पवियारेगसराओ गुत्तीओऽतो परं वोच्छं ॥६०३।।
ईर्यासमिति षासमितिरेषणा-समितिरादानभाण्डमात्रनिक्षेपणासमितिरुच्चारप्रस्रवणखेलसिंघाणजल्लपरिष्ठापनिकासमि।।६०॥
तिरितिनामिकाः समितयः पञ्च भवन्ति ज्ञातव्याः। किंलक्षणा इत्याह-प्रवीचारैकसराः प्रवीचाराः कायवचसाश्चेष्टाविशेषाः, तमेवैकं सरन्त्यनुवर्तन्ते यास्तास्तथा, समिति संगतवृत्त्या इतिः प्रवृत्तिरित्यर्थयोगात । गुप्तीरतः परं वक्ष्य इति ॥६०३॥
मणगुत्तिमाइयाओ गुत्तीओ तिन्नि समयकेऊहिं । पवियारेतररूवा निहिट्टाओ जओ भणियं ।।६०४।। IN मनोगुप्तिर्वचनगुप्तिः कायगुप्तिरित्येवंलक्षणा गुप्तयो रागद्वेषादिभिर्दोषैविक्षोभ्यमाणस्यात्मनो गोपनानि तिस्रः समयB केतुभि: सिद्धान्तधवलग हध्वजकल्पैराचार्यैः कीदृश्य इत्याह-प्रवीचारेतररूपाः प्रवीचार उक्तरूपः, इतरशब्दात तत्प्र
तिधरूपोऽप्रवीचारस्तौ रूपं यासा तास्तथा निर्दिष्टा निरूपिता वर्तन्ते । यतः कारणाद् भणितं समयकेतुभिरेव ॥६०४॥ . भणितमेव दर्शयति;o समिओ नियमा गुत्तो गुत्तो समियत्तणम्मि भइयव्वो । कुसलवइमुदीरतो जं वइ गुत्तोवि समिओवि ॥६०५॥
___ समितः सम्यग योगप्रधानतया गमनभाषणादावर्थे इतः प्रवृत्तः सन् मुनिनियमाद् अवश्यंभावेन गुप्तः स्वपरयो
॥५६॥
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५६१॥
रक्षाकरो वर्त्तते । गुप्तः समितत्वे भजनीयो विकल्पनीयः । अत्र हेतुमाह- कुशलवाचं कुशलमधुरत्वादिगुणविशेषणां वाचं गिरमुदीरयन्नुद्गिरन् सन् यद्यस्मात् 'वइत्ति वाचा गुप्तोऽपि समितोऽपि स्यात् । अनेन च समितो नियमाद् गुप्त इत्येतद् भावितं, गुप्तस्तु मानसध्यानाद्यवस्थासु प्रवीचाररूपकायचेष्टावि रहेऽपि गुप्तः स्यादेव ॥ ६०५ ।।
एताश्च यथा शुद्धाः स्युस्तथा चाह; --
पुव्वि सरूव पच्छा वाघायविवज्जयाओ एयाओ। कज्जे उवउत्तस्साणंतरजागे य सुद्धाउ ॥ ६०६॥
पूर्वं गुप्तिसमिति प्रयोगकालात् 'सरूव'त्ति पर्दैकदेशेऽपि पदसमुदायोपचारात् स्वरूपावगमे सत्यासां पश्चात् प्रयोगकाले व्याघातादिविवर्जिता धर्मकथादिव्यापारान्तरविकला एता गुप्तिसमितयः शुद्धा भवन्तीत्युत्तरेण योगः । कीदृशस्य साधोरित्याह-कार्ये ज्ञानादावुपस्थिते एवोपयुक्तस्य सर्वात्मना सामीप्येनात्मनोऽनन्तरयोगेऽपि ततोऽपि कार्यादव्यवहित एव कार्यविशेषे, उपयुक्तस्येति योज्यते, शुद्धा निर्मला भवन्ति । इदमुक्तं भवति - प्रथमत आसां स्वरूपे प्रवीचारादिलक्षणे ज्ञाते, ततः प्रयोगकाले व्यापारान्तरपरिहारेण व्याघातवर्जने सति, सर्वात्मनोपयुक्तस्यानन्तरयोगे च तथारूप एव चिकीर्षिते, एताः शुद्धि प्रतिपद्यन्ते, हेतुस्वरूपानुबन्धानां विशुद्धिभावात् । अत्र स्वरूपावगमो हेतुः । व्याघातवजिता कार्ये प्रवृत्तिः स्वरूपम् । अनन्तरयोगश्चानुबन्ध इति ।।६०६ ।।
अथ तासामाहरणानि बिभणिषुराह; -
एयासि आहरणा निट्ठिा एत्थ पुव्वसूरीहि । वरदत्तसाहुमादी समासता ते पवक्खामि ||६०७।।
।।५६१॥
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप महाग्रंथ
॥५६२॥
एतासां समितिगुप्तिनामाहरणानि दृष्टान्तां निर्दिष्टा अत्र जैने मते पूर्वसूरिभिः। कीदृशानीत्याह-वरदत्तसाध्वादी- समितिगुन्यष्टौ समासतस्तानि प्रवक्ष्यामीति ॥६०७।। एतान्येवैकोनपञ्चाशद्गाथाभिर्व्याचष्टे ;
| प्तिशुद्धि
प्रकारवरदत्तसाहु इरियासमितो सक्कस्स कहवि उवओगो। देवसभाए पसंसा मिच्छद्दिहिस्सऽसद्दहणं ॥६०८॥१॥ आगम वियारपंथे मच्छियमंडुक्कियाण पुरउत्ति । पच्छा य गयविउठवण बोला सिग्यो अवेहित्ति ॥६०९।।२।। अक्खाभिरियालायणगमणमसंभंतगं तहचेव । गयगहणुक्खिवणं पाउणं च कायस्स सयराहं ॥६१०॥३॥ ण उ भावस्सीसिपि हु मिच्छा दुक्कड जियाण पीडत्ति । अवि उदाणं एवं आभागे देवतासो उ ॥६१।।४।। संहरण स्वदंसण वरदाणमणिच्छ चत्तसंगोत्ति । गमणालायणविम्हय जागंतरसंपवित्तीय ॥६१२।।५।। संगयसाह कारणिय रोहगे भिक्खणिग्गमण पुच्छा । कत्तो तुब्भे जगराओ को अभिप्पाओ णवि जाणे ॥६१३।।६।। तत्थ वसंताणं कहं अग्वावारा उ किमिह पंति । एत्थवि अव्वावारो कि साहणमाणमत्थंपि ।।६१४॥७॥ सुम्मइ दीसइ किंची सव्वं साहिज्जए न सावज्ज । किं वसहेत्थ गिलाणो किमिहाडह अपडिबंधाओ ॥६१५।।८।। चारग तुम्मे समणा को जाणइ अप्पसक्खिओ धम्मो। ण हु एत्थं छुट्टिज्जइ जं जाणह तं करेज्जाहि ।।६१६॥९।।
॥५५९॥ कह सत्ति मिय णु सत्तिमयसासण को णु एस सव्वण्ण । एमाइ अणुचियं सइ भासासमिओ ण भासेइ ॥६१७॥१०॥ वसुदेव पुथ्वजम्मे आहरणं एसणाए समिईए। मगहा गंदिग्गामे गायम धिज्जाई चक्कयरो ॥६१८॥११॥ तस्स य धारिणि भज्जा गब्भत्ताए कुओ उ आहूओ। धिज्जाई मओ छम्मासगब्भ धिज्जाइणी जाए ॥६१९॥१२॥
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।५६३।।
माउल के संवडूण कम्मकरण वियारणा य लाएणं । णत्थि तुह एत्थ किंची तो बेई माउला तमिह ।। ६२० ।। १३ ।। मा सुण लोगस्स तुमं धूयाओ तिष्णि तासि जेट्टयरं । देहामि करे कम्मं पकओ पत्तो य बीवाहा ।। ६२१ ।। १४ ।। सा णिच्छ विसण्णो माउलओ बेइ बीय दाहामि । सावि य तहेव णिच्छइ तइयत्ती णेच्छइ सावि ।। ६२२ ।। १५ ।। णिfotoण दिवणआयरियाणं सगासि णिक्खता । जाओ छट्ठक्खमओ गेव्हइ यमभिग्गहमिमं तु ।। ६२३ ।। १६ ।। बालगिलाणाईणं वेयावच्च मए उ कायव्यं । तं कुणइ तिव्वसड्ढो खायजसो सक्कगुणकित्ती ||६२४ ||१७|| अस्तद्दहणा देवस्स आगमो कुणइ दो समणरूवे । एगो गिलाणो अडवीए चिट्ठई अइगओ विइओ || ६२५।। १८ ।। बेइ गिलाण पडिओ वेयावच्चं तु सद्दहे जो उ । सेा उट्ठेज्ज खिप्पं सुयं च तं णंदिसेणेण ॥६२६।।१९।। छट्टोववासपारणमाणीयं कवल घेत्तुकामेणं । तं सुयमेत्तं रहसुट्ठिओ य भण केण कज्जति ॥ ६२७ ||२०| पाणगदव्वंति तहि जं णत्थी बेइ तेण कज्जंति । णिग्गय हिंडते कुणयणेसणं गवि य पेल्लेइ ॥ ६२८||२१|| इय एक्कवार बीयं च हिडिओ लद्ध तइयवारम्भि । अणुकंपा तूरंतो गओ य सेा तस्सगासं तु ।। ६२९ । २२ ।। खरफरुसणिट्टुरेहि अक्कोस से गिलाणओ रुट्ठो । मंदभग्ग ! फुक्किय ! तूससि तं णाममेत्तेण ||६३०।।२३।। साहुवगारिति अहं णामड्डो तह समुद्दिसिउमाओ। एयाए अवस्थाए तं अच्छसि भत्तलेोहिल्ला ।। ६३१ ।। २४ ।। अमयमिव मण्णमाणो तं फरुसगिरं तु सा ससंभंता । चरणगओ खामेई घुवइ य तं समललितं ॥ ६३२ ॥ २५ ॥ उट्ठेह वयंमोती तह काहामी जहा हु अचिरेण । होहिह जिरुया तुम्मे बेई ण तरामि गंतुं जे ॥६३३॥२६ ।
॥५६३॥
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
A वरत्तादि
उपदेशपद महानथ
निदर्शनसिंग्रहगाथा:
॥५६४||
आरुह मे पिट्टीए आरूढो तो तहिं पहारं च । परमासुइदुग्गंधं मुयई पट्ठीए केसयरं ॥६३४॥२७॥ बेइ गिरं धिय मुंडिय ! वेगविहाओ कउत्ति दुक्खविओ । इय बहुविहमक्कोसइ पए पए सावि भगवं तु ॥६३५॥२८॥ ण गणइ तं फरुसगिरं ग य तं मरहइ दुरहिगंधं तु। चंदणमिव मण्णता मिच्छा मि दुक्कडं भणइ ॥६३६।।२९।। चितेइ किं करेमी कह णु समाही भवेज्ज साहुस्स । इय बहुविहप्पगारं णवि तिण्णो जाव खोभेउं ॥६३७॥३०॥ ताहे अभियुणित्ता गओ तओ आगओ य इयरो उ । आलोइए गुरूहि धण्णोत्ति तहा समणुसिट्टा ॥६३८॥३१॥ जह तेणमेसणा गो भिण्णा इय एसणाए जाइयव्वं । सव्वेण सया अद्दोणभावओ सुत्तजाएण ।।६३९॥३२।। धिज्जाइसोमिलज्जो आदाणाइसमिईए उवउत्तो । गुरुगमणत्थं उग्गाहणा उ गमणे णियत्तणया ॥६४०॥३३।। तह मुयण सम्म चोयण किमेत्थ सप्पो त्ति एव पडिभणिओ । संविग्गो हाऽजुत्तं भणियंति सुराएऽणुग्गहिओ ॥६४३।।३६।। तह सप्पदंसणेणं सुठ्यरं तिब्वसद्धसंपण्णो । दंडगगहणिक्खेवे अभिग्गही सव्वगच्छम्मि ॥३४२॥३५।। अण्णोण्णागम णिच्च अन्भुट्ठाणाइजोगपरितुट्ठो । जत्तेणं हेटरि पमज्जणाए समुज्जुत्तो ॥६४३॥३६॥ जावज्जीवं एवं गेलण्णम्मिवि अपरिवडियभावो । आराहगो इमीए तिगरणसुद्धण भावेण ॥६४४॥३७॥ धम्मरूई णामेणं खड्डो चरिमसमिईए संपण्णो । कहवि ण पेहियथंडिल ण काइयं वासिरे राई ॥६४५॥३८॥ जाया य देहपीडा अणुकंपा देवयाए उप्पण्णा । तीए अकालपहायं तहा कहं जह समुज्जाओ ॥६४६॥३९॥ वोसिरणा अंधारं हंत किमयंति देवउवओगा। जाणण मिच्छाउक्कड अहो पमत्तोम्हि संवेगो ॥६४७॥४०॥
॥५६४॥
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५६५॥
अण्णावि य धम्मरूई खमगो पारणग कडुयतुंबम्मि । गुरुवारण नायालायणाए भणिओ परिटवसु ॥६४८॥४१॥ el आवागथंडिल पिपीलियाण मरणमुवलब्भ तद्देसा । करुणाए सिद्धवियडण भातूणमओ महासत्तो ॥६४९॥४२॥
मणगुत्तीए कोई साहू झाणम्मि णिच्चलमईओ। सक्कपसंसा असद्दहाण देवागमो तत्थ ॥६५०॥४३॥ दिट्टो उस्सग्गदिओ बिउब्वियं जणणिजणगरूवं तु । करुणं च संपलतो अणेगहा तत्व सा तेसि ।।६५शा४४॥ पच्छा भज्जारूवं अण्णपससं समतसिंगारं। भूओ य अहिलसंतं सुगमच्चंतणेहजुयं । ६५२॥४५।। तहवि ण मणगुत्तीए चलणं णियस्वदेववंदणया । थुणण लोगपसंसा एवंपि ण चित्तभेओ उ ॥६५३।।४६।। वयगुत्तीए साहू सण्णायगठाण गच्छए दट्ठ। चारग्गह सेणावई विमोइउ भणइ मा साह ।।६५४॥४७॥ चलिया य जण्णयत्ता सण्णायगमिलणमंत्तरा चेव । मायपियभायमाई सो वि णियत्तो सम तेहिं ॥६५५।।४८।। तेहिं गहियमुसिया मुक्का ते विति सो इमो साहू । अम्हेहिं गहिय मुक्को तो बेई अम्मगा तस्स ॥६५६।।४९।। तुब्मेहिं गहियमुक्को, आम आणेह बेइ तो छुरियं । जा छिदेमि थणं णणु कि ते सेणावई भणइ ॥६५७।।५०॥ दुज्जम्मजायमेसो दिट्ठा तुब्भे वहा वि नवि सिटुं। कह पुत्तो त्ति अह ममं किह णवि सिटुंति धम्मकहा ।।६५८॥५१॥ आडट्टो उवसंतो मुक्को मज्झपि तं सि माइत्ति । सव्वं समप्पियं से बइगुत्ती एव कायव्वा ।।६५९॥५२॥ काइयगुत्ताहरणं अद्धाणपवण्णगो महासाहू । आवासियम्मि सत्थेण लहइ तहि थंडिलं किंचि ॥६६०॥५३॥ लद्धं च मेण कहवी एगो पाओ जहिं पइट्ठाइ । तहिं ठिएगपाओ सव्वं राई तहिं थद्धो ॥६६शा५४।।
५६५।।
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महाग्रंथः
अत्थंडिलमागो तेण कओ तत्थ धोरपुरिसेणं । सक्कपसंसा देवागमो य तह मेसणमखोहो ।।६६२।। ५५ ।। सीतग्गहसंपाडणमचलमं गाण दुक्कडं सम्मं । सुरवंदणा पसंसण अईव लोगेणमुक्करिसो ॥ ६६३॥५६॥
तत्र वरदत्तसाधुः क्वचित् सन्निवेशे वरदत्तनामा मुनिरीर्यासमितस्तथास्वाभाव्यादीर्यासमितावत्यन्तमुपयुक्तः सर्वदा ससभूत् । तत्र मुनिवृषभे नित्यं समाहितात्मनि सुगृहीतनामधेये शक्रस्य सौधर्मदेवलोकाधिपतेः स्वभावत एव निष्पन्न।। ५६६ । । गुणेषु गुणिषु प्रवृत्तदृढानुरागस्य कथमपि विपुलेनावधिना मनुष्यक्षेत्रमवलोकमानस्योपयोगो वरदत्तसाधुगोचरं ज्ञानं समभवत् । दृष्ट्वा च तस्येर्यासमितावत्यन्तनिश्चलत्वं, देवसभायां सुधर्मानामिकायां तेन प्रशंसा प्रवत्तिता, यथा-अहो ! एष वरदत्तसाधुः सदेवमनुजासुरेणापि जगता नेर्यासमितेः क्षोभयितुं शक्यते । तत्र च मिथ्यादृष्टेरेकस्य देवस्याश्रद्धानं शक्रप्रशंसितगुणेषु समजनि, यथा सुष्ठुक्तं केनापि - " जा इच्छा सा कीरइ बोल्लिज्जइ जं मणस्स पडिहाइ । इयरे जणे न संका पहुत्तणं तेण रमणीयं " ||६०८ ||१|| तत आगम इहावतरणलक्षणस्तस्य बभूव । ततो विचारपथे बहिर्भूमि लक्षणे मक्षिकामण्डुकिकानां पुरतोऽग्रतो मार्गे निरन्तरं विकुर्व्वणं कृतम् । इति प्राग वत् । पश्चाश्च पश्चिमभागे पुनर्गजविकुर्व्वणा -- गजस्य गिरिशिखरानुकारिणः पवनजवनवेगस्य दूरं समुत्सारितकरस्य विकुर्व्वणा विरचना कृता । ततो बोल: कलकल हस्तिपालकेन कृतः, यथा -- शीघ्रमपैहि मार्गादपसर, अन्यथा ते न जीवितव्यमस्ति ।। ६०९ || २ || ततोऽक्षोभस्य त्यक्तसकलत्रासस्येर्यालोकनेन गम्यमानमार्गावलोकनरूपेण गमनमसंभ्रांतकमविह्वलं तथा चैव यथा गजविकुर्व्वणात् प्राक् । ततो गजग्रहे क्षेपणं गजेन कराग्रेण गृहीत्वा गगनतले दूरमुत्क्षेपणं, पातनं च भूमितले कायस्य 'सयराह' ति समकमेवोत्
संग्रहगाथार्थ:
॥५६६।।
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्षेपणातनयोरत्यन्ताव्यवधानेन भावात समकमित्युक्तम् ॥६१०॥३॥ व्यवच्छेद्यमाह--न तु नव भावस्येर्यासमितिपरिणतिरूपस्येषदपि ह पातनमजायत । कुतः । यतो मिथ्यादुष्कृतं मे समस्तु इत्युक्तं तेन, जीवानां मक्षिकामण्डकिकालक्षणानां पीडा बाधा वर्तत इति कृत्वा; अपि च, उत्थानं संवृत्तगाणवमीर्यासमितिप्रधानतया तेन कतम । तत
आभोगे तद्धावोपलम्भे कृते देवतोष एवं जातः, न पुनरुदासीनतादिभावान्तर भाव इति ॥६११॥४।। तदनन्तरं ॥५६७॥
संहरणं मक्षिकामण्डुकिकानां गजस्य च देवेन विहितम् । रूपदर्शनं चलत्कुण्डलस्योरःस्थलविसारिस्फारहारस्य बहलकिरणजालविलुप्ततमःपटलविकटमुकुटस्य निजरूपस्य दर्शनमकारि । ततो वरदानं वरं वृण्वित्येवंलक्षणमुपस्थापितम । अनिच्छा निःस्पृहता वरदत्तसाधुना त्यक्तसंग इति कृत्वा । ततो देवो भक्तिभरस्तचरणकमलमभिवन्द्य सम्पन्नसन्तोषः स्वस्थानं
जगाम । वरदत्तसाधूनापि ततो गमनं पूर्वप्रवृत्तविचारपथे एवालोकनं च जीवानां कृतम् । अविस्मयश्च 'साक्षादेव देवो न मया दृष्ट' एवंरूपस्य विस्मयस्याकरणम् । योगान्तरसंप्रवृत्तिश्च विचारगमनापेक्षया यद्योगान्तरं स्वाध्यायध्यानादिलक्षणं
तत्र सम्यक् प्रवर्त्तनं च जातमिति ॥६१२॥५॥ ___अथ द्वितीयसमित्युदाहरणमाह;-किल क्वचिन्नगरे संगतनामा साधुनिखिलसाधुसामाचारीकरणपरायणः। तथा KI "जा य सच्चा अवोत्तव्वा सच्चामोसा य जा मुसा । जा य बुद्धहिं णाइण्णा ण तं भासेज्ज पण्णवं" ॥१॥" TRA एवंरूपायां वाक्यशुद्धौ स्वभावत एवोपयुक्तः समवतिष्ठत । स चान्यदा कारणिको ग्लानप्रतिजागरणकारणवान् रोधके
सर्वतो नगरनिरोधलक्षणे कृते 'भिक्खनिग्गमण'त्ति नगर एव मध्ये पुष्कलायां भिक्षायां लभ्यमानायामपि प्रति
॥५६७।।
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
संग्रहगाथार्थ:
उपदेशपदः बन्धपरिहारार्थ बहिः शत्रुराजसैन्ये भिक्षार्थं निर्गमनं कृतवान् । ततः पृच्छा सैन्यलोकेन कृता-कुतो भवन्त इहागताः? महानथः मुनिः प्राह-नगरात् । संन्यलोकः प्राह-कोऽभिप्राय एतन्नगरप्रभाः-किमरमाभिः सह संघटिष्यते नवेति? मुनिः प्राह
नापि च जाने नैवाहं जानामि कोऽपि कस्मिन्नभिप्राये वर्त्तत इति ॥६१३।।६।। सैन्यं-तत्र नगरे वसतां भवतां कथ
मभिप्रायपरिज्ञानं न संजातमिति ? मुनि:-अव्यापारास्तु लोकव्यापाररहिता एव साधवो वर्तन्त इति । सैन्यं-यद्य1५६८। भिप्रायो न ज्ञायते तर्हि किमिह पुरमध्ये जना जल्पन्ति सन्धिविग्रहयोविषये ? मुनिः-अत्रापि · जल्पविषयेऽव्यापारो
ऽहम् । सैन्यं-कि साधनमानं हस्त्यश्वादिसंग्रामाङ्गपरिमाणम् ? मुनि:-अशापि च साधनमानपरिज्ञानेऽव्यापारोऽहमिति ॥६१४।।७।। मुनिरेवाह-श्रूयते कर्णाभ्यां, दृश्यते लोचनाभ्यां किञ्चिच्छब्दरूपलक्षणं वस्तु, शब्दरूपयोर्ग्रहणस्वभावत्वात् तेषां, परं सर्व साध्यते कथ्यते न सावद्य सपापम्, किन्तु कार्ये समुत्पन्ने निरवद्यमेव; सावद्य' सवं यद्भवद्भिः पृच्छयत इति । अत्र एव पठन्ति-"बहुं सुणेइ कणेहिं बहुं अच्छीहिं पेच्छए । न य दिटुं सुर्य वावि भिक्खू अक्खाउमरिहइ ॥१॥" सैन्यं यद्यवं नियापारा यूयं, किं तहि वसथात्र? मुनिः--ग्लानः साधुरस्मदीयः समस्ति । सैन्यं-किमिह सैन्येऽस्मदीयेऽटथ ? अप्रतिबन्धात् क्वचिदप्येकत्र ग्रामकुलनगरादावसंगमात् ।। ६१५ ॥८॥ सैन्यंचारिका हेरिका यूयम् । मुनिः-नैव चारिकाः किन्तु श्रमणा वयम् । सैन्यं-को जानाति कीदृशा यूयम् ? मुनिःआत्मसाक्षिकः, आत्मा साक्षी यत्रेति समासः स धर्मः, मात्र वस्तुन्यन्यस्य कस्यापि साक्षित्वमस्तीत्येवमुपन्यासः । सैन्य-न हु नैवेत्थमुत्तरप्रदानेन छुटयते मुच्यतेऽस्मत्सकाशात् । मुनिः-तहि यजानीथ तत् कुरुध्वम् । इति प्राग्वत्
६५
॥५६८॥
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६१६।।९।। सैन्यं-'कह सत्ति मिय णु'त्ति कथं शक्तिः सामर्थ्यरूपा, मकारोऽलाक्षणिकः । इयं तव, नुम्वितर्के ततो | वितर्यतेऽस्माभिः कथञ्चित्तव शक्तिरुत्पन्ना यथा यदस्माभिः करिष्ये तत् सहिष्यत इति ? मुनिः--शक्तिमच्छासनात् सकलत्रलोक्यसमर्गलसामर्थ्यस्य पुरुषविशेषस्य शिक्षणात् । सैन्यं-को नु को नामेष शक्तिमान् पुरुषविशेष ? मुनिः-- सर्वज्ञः सर्वमतीतानागतादिभेदभिन्नं वस्तु जानाति हस्ततलन्यस्तनिस्तलस्थूलमुक्ताफ़लमिवानवरतमाकलयते यः सकलसुरासुरनरवृन्दवन्द्यपादारविन्दो भगवानहन्निति । ततः ससन्तोषं सैन्यलोकेन विसृष्टो मुनिः स्वस्थानं ययौ। एवमादि नगराभिप्रायप्रकटनाद्यनुचितं साधुजनायोग्यं सदा सर्वकालं भाषासमितः सन् न भाषते, किन्तु यथा तेन संगतसाधुना भाषितं तथा भाषेतेति ।।६१७॥१०॥ ... अथैषणासमितावुदाहरणमाह ;-वसुदेवः--सहजनिजसौभाग्यवशभग्नसुभगंमन्यमनुजाभिमानो, दशमदशाहः, अन्धकवृष्णिताममहाराजाङ्गजः, तत्कालहरिवंशप्रसूतिपितामहीभूतः, वासुदेवपिता, पूर्वजन्मन्याहरममेषणायामेषणानामिकायां समितौ। तदेव दर्शयति;--'मगह'त्ति मगधविषये नन्दिग्रामे गौतमो नाम धिगजातिर्ब्राह्मणः, चक्रचरः कुलालचक्रवद् यो भिक्षार्थी सन् ग्रामादौ चरति स चक्रचरो भिक्षाचर इत्यर्थः, समभूत् ॥६१८॥११॥ तस्य च गौतमचक्रचरस्य धारणी नाम भार्या आसीत् । एवं कुटुंबधर्मे प्रवर्त्तमाने कियति कालेऽतिक्रान्ते सति गर्भस्तस्या धारण्याः कुतोऽपि | गत्यन्तरादभूत् समुद्भूतः । स च स्वभावादनुपचितसमीहितसिद्धिहेतुपुण्यस्कन्धो वर्तते । अत एव धिगजातिगौतमनामा मृतः परामुतामापन्नः । क्वेत्याह-'छम्मासे गन्भ'त्ति षण्मासगर्भे षड् मासा यस्य स तथा तस्मिन् गर्भे सति--तस्य
५६९।
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद महाग्रंथ
॥५७० ॥
गर्भेऽवतीर्णस्य षष्ठे मासे पिता मृत इत्यर्थः । 'धिज्जाइणि'त्ति जननी जाते उदरान्निर्गते तत्र गर्भे मृतेति ।। ६१९ ।। १२ ।। ततो मातुलेन प्रतीतरूपेण संवर्द्धनं वृद्धिमानीतोऽसौ प्रतिष्ठितनन्दिषेणनामा । तत्रैव मातुलगृहे 'कम्मकरण 'त्ति कुषिपाशुपात्यादिकर्म कर्त्तुमारब्धः । निश्चितस्तस्य संवृत्तो मातुलः । एवं व्रजति काले वितारणा च विप्रतारणा - र्लोकेन परव्यसनसुस्थितेन कर्त्तुमारब्धा तस्य । कथमित्याह - नास्ति न विद्यते तवात्र गृहे दूरं वृद्धि गतेऽपि कविभाव्यम् | गृहकर्मसु मन्दादरे जाते ब्रवीति प्रतिपादयति मातुलो लब्धवृत्तान्तस्तमिह ग्रामे स्वभावत एव परगृहततिकारके उच्छृंखलमुखे ।। ६२० ।। १३ ।। मा श्रृणु लोकस्य वचनानि त्वं, परगृहभञ्जनप्रियत्वाल्लोकस्य । यतो दुहितरस्तिस्रः सन्ति मम गृहे । तासां या ज्येष्ठतरा सर्वज्येष्ठा तां प्राप्तयौवनां तव दास्यामि । एवं मातुलेनोक्तः 'करे'त्ति कर्तुं कर्म प्रकृतः प्रवृत्तवान् । कालेन प्राप्तश्च विवाह इति ।।६२१|| १४ || सा ज्येष्ठा दुहिता तत्र विवाहे पित्रा समुपस्थापिते तं नन्दिषेणं तुच्छौपृच्छदमुखतया समुद्घाटदशनं चिपिटनाशिक मतिगभीरनेत्ररन्ध्रममनोहरस्वरमतिलम्बोदरसंक्षिप्तवक्षः प्रदेशं विकटपादपातमलिगवलव्यालकालकायं साक्षादपुण्यराशिमिव निभालय नेच्छति परिणेतुम् ; भणितवती च यदि मामनेन परिणाययिष्यथ तदा नूनं मया मर्त्तव्यमिति । ततोऽसौ विखिन्नो मन्दादरश्च गृहकर्मसु संवृत्तः । मातुलो ब्रवीति-यदि नामानया दुहित्रा नाभिलषितस्त्वं तथापि द्वितीयां दुहितरं दास्यामि । सापि च दुहिता तथैव प्रथमदुहितृवत् तं नेच्छति । 'तइयत्ती' इति, अतस्तृतीया प्रतिपन्ना, इत्येवं प्रथमदुहितृद्वयवत् सापि नेच्छति तृतीया ।।६२२ ।। १५ ।। ततो निर्विण्णोऽसौ गृहवासाद् नन्दिवर्द्ध नाचार्याणां सकाशे निष्क्रान्तः प्रतिपन्नव्रतः सम्पन्नः । ततोऽसौ
संग्रहगाथार्थ:
।।५७० ॥
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५७१॥
पूर्वभवविहितानां दुष्कृतानामुदग्रं तपो विना नान्यो विनाशहेतुः समस्तीति मन्यमानो जातः षष्ठक्षमकः । षष्ठं नाम षष्ठभक्तं तपः । तच किल भक्तपञ्चकपरिहारेण षष्ठं भक्तमुपादेयतया यत्र तपसीत्यन्वर्थप्रधानतया उपवासद्वयं तत् क्षमते सहते यः तथा । तथा, स्वसामर्थ्यालोचनेन गृह्णाति चाभिग्रहमिमं तु वक्ष्यमाणं पुनः ।। ६२३ ।। १६ ।। तमेव दर्शयति ; - बाल ग्लानादीनां शिशुस रोगवृद्धप्रांघूर्णकाचार्योपाध्यायतपस्विशैक्षादिभेदभाजां साधूनां वैयावृत्त्यमन्नपानदानाद्य पष्टम्भलक्षणं मया तु मयैव केवलेन कर्त्तव्यं, न पुनरन्यः कश्चिदिच्छाकारविषयः कर्त्तव्यः केनापीति । एवं गृहीताभिर हो निधिलाभादपि समधिकं सन्तोषमुद्वहं स्तमभिग्रहं करोति तीव्रश्रद्धः समुद्घटितातितीव्राभिलाषः । जातश्चतुर्वर्णश्रीश्रमणसंघमध्ये ख्यातयशाः समुत्पन्नश्लोकः तदा तस्य शक्रगुणोत्कीत्तिः शक्रेण सौधर्मप्रभुणा गुणानां वैयावृत्त्यादीनां कीर्त्तनमकरोति || ६२४ ।। १७ ।। ततोऽश्रद्दधानस्य शक्रकृतगुणोत्कीर्त्तनं कस्यचिद्देवस्येहागमोडवतरणलक्षणो जज्ञे । स च करोति द्वे श्रमणरूपे । तयोरेको ग्लानः सन् अटव्यां तिष्ठतीति विकुर्व्यातिगतो यत्रासौ नन्दिषेणः साधुस्तत्राश्रये प्रविष्टो द्वितीयः साधुः ।। ६२५ ।। १८ ।। ब्रवीति स उपाश्रयागतेः - ग्लानः पतितोऽटव्यामेकः साधुः समस्ति । वैयावृत्त्यं तूक्तलक्षणं श्रद्धत्ते रुचिविषयीकरोति यस्तु कश्चित्, तुशब्दौ पादपूरणार्थी, स उत्तिष्ठतु उद्यमं करोतु क्षिप्रमिदानी - मेव । श्रुतं च तद्वचनं नन्दिषेणेन मुनिना ।। ६२६ ।। १९ ।। कीदृशेनेत्याह -- षष्ठोपवास उक्तलक्षणः, पायंते तीरं नयते येन स तथा तमानीतं स्वयमेव सर्वसम्पत्करी भिक्षाविशेषलब्धं कवलं ग्रासरूपं विभक्तिलोपः प्राकृतत्वात प्रथमत एव ग्रहीतुकामेन । तद्देववचो यदा श्रुतमात्रं श्रुतिपथावतारि सम्पन्नम्, तदा रभसेोत्थितश्च रभसादुत्थित
।।५७१।।
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः एव सन ब्रवीति भण त्वं केन वस्तुना कार्य प्रयोजनमिति ॥६२७ । २०॥ पानकद्रव्यम, इति प्राग्वत् तत्र संग्रहमहाग्रंथः सन्निवेशे यन्नास्ति द्राक्षापानकादि, ब्रवीति तेन कार्यम् । इतिः पूर्ववत् । ततो निर्गत उपाश्रयाद नन्दिषेणः
गाथार्थ:पानकगवेषणार्थम् । तत्र च हिण्डमाने तृष्णाबुभुक्षाक्षामकुक्षौ करोत्यनेषणां पानकाशुद्धिलक्षणां स देवः । नापि च नैव
प्रेरयति स साधुस्तम् ।।६२८।।२१।। इत्येवमेकवारां द्वितीयां च वारामुपदिष्टपानकार्थं हिण्डितस्तत्र सन्निवेशे । न च । ५७२।। || लब्धं तत् । 'लद्ध'त्ति लब्धं च तृतीयवारे । वारशब्दस्येह पुल्लिंगत्वादेवं निर्देशः । ततो 'अणुकंपत्ति अनुकम्पया दयया र
त्वरमाणो गतश्च स नन्दिषेणसाधुस्तत्सकाशं तस्वैव समीपं पुनरिति ॥६२९।।२२।। गतं सन्तं तं खरपरुषनिष्ठरैक्यिराक्रोशति शपते स ग्लानको ग्लान एवानुकम्पनीयतां गतो रुष्टो दर्शितभ्रकुटीमङ्गादिकापविकारः । कथमित्याह-हे मन्दभाग्य तुच्छीभूतपुण्यस्कन्ध ! फूत्कृत अत्यन्तासारतया तुषादिवत्फूत्कारयोग्य ! तुष्यसि सन्तुष्टो भवसि त्वं नाम
मात्रेण नाम्नव केवलेन वैयावृत्त्यकरोऽहमित्येवंरूपेण ॥६३०॥२३॥ 'साहुवगारित्ति अहं नामड्डो' इति साधूपकार्यहPoमित्येवंरूपनाम्नाऽऽढयः, तथा समुद्दिश्य भोजनं कृत्वा आगत इति, एतस्यां भवतैवावलोक्यमानायामवस्थायां त्वमास्ते
भक्तलोभवान् सन्निति ।।६३१।।२४।। अमृतमिव पीयूषमिव मन्यमानस्तां परुषां गिरं तु परुषामपि गिरं "जो सहइ ॥५७२॥
उ गामकंटए अकोसवहारतज्जणाउ य । भयभेरवसहसप्पहासे समसुहदुक्खसहे. य जे स भिक्खू" इत्यादिसूत्रवासितान्त:४ करणत्वात् स नन्दिषेणः ससंभ्रातः ससंभ्रमः सन् चलनगतः क्षमयति, यथा-क्षमस्व ममैकमपराधं न पुनरेवं करिष्ये,
धावति च तं साधुं स्वमललिप्तं .स्वकोयविष्ठामूत्रलक्षणमलोपदिग्धमिति ॥६३२।२५।। बभाण चोत्तिष्ठत यूयमितः
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। ५७३ ।।
स्थानाद् व्रजाम इति । तथा करिष्यामि वसतिकामध्यप्राप्तं सन्तं भवन्तं 'जहा' हु'त्ति यथा चिरेण शीघ्रमेव 'होहि 'त्ति भविष्यथ नीरोगा यूयम् । ततो ब्रवीति ग्लानो न तरामि गन्तुमितः स्थानात् क्वचिदपि । 'जे' इति वाक्यालंकारार्थः ।।६३३ ।। २६ ।। नन्दिषेणः प्राह - आरोह समारूढो भव पृष्ठौ मदीयायाम् । आरूढस्ततः सः । प्रहारं च मूत्रपुरीषलक्षणं पुनः परमाशुचिमत्यन्तमशुचिरूपम्, अत एव दुर्गन्धं मृतकुथितशृगालमार्जारादिकडेवरादपि विरुद्धगन्धं मुञ्चति पृष्ठिक्लेशक रमत्यन्तासाधारण स्पर्शत्वेन पृष्ठप्रदेशापकारि ॥ ६३४ ।। २७ । ब्रवीति गिरं धिग् मुण्डिन् ! त्वं, वेगविधातो मूत्रपुरीषप्रवृत्तिनिरोधः कृतस्त्वया, इत्यस्माद् दुःखापितो दुःखवान् कृतोऽहमित्येवं नानारूपमाक्रोशति पदे पदे । सोऽपि भगवान् यत्कुरुते तदाह ।। ६३५ ||२८|| न गणयति न मन्यते तां परुषगिरं न च गर्हतेऽपि तं परुषवचनवक्तारं दुरभिगन्धं विलीनगन्धमपि सन्तम् । तहि किं कुरुते इत्याह-- चन्दनमिवं मन्यमानस्तत्पुरीषादि, मिथ्या मे दुष्कृतं यदत्र प्रमादादनुचितमाचरितमिति भणति ॥ ६३६ ।। २९ ।। तथा चिन्तयति मीमांसते- किं करोमि अन्नपानदानादिरूपं कृत्यं कथं तु केन नाम प्रकारेण समाधिर्भवेदस्य साधोः । इत्येवं बहुविधप्रकारं भोजनभङ्गएषणाविघातनिष्ठुराक्रोशादिप्रकारवद्, यथा भवति । नापि नैव तीर्णः शकितो यदा क्षोभयितुम् ॥ ६३७||३०| तदाऽभिष्टुत्यअहो ! सुलब्धं ते जन्म, सफलं जीवितव्यमित्यादिभिर्वचनैस्तं प्रशंस्य गतस्तको देवः । आगतश्चेतरः स्वोपाश्रयम् । आलोचिते यथावस्थितस्वरूपे निवेदिते सति गुरुभिर्धन्य इति भणित्वा, तथेति समुच्चये, समनुशिष्टः स प्रशंसित इति ।।६३८||३१|| अथ प्रस्तुतयोजनामाह; - - यथा तेन नन्दिषेणसाधुना एषणा पानकशुद्धिरूपा नो नैव मिन्ना विनाशिता
।। ५७३।।
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
दाहरणम्
उपदेशपदर इत्येवमेषणायां यतितव्यं सर्वेण सदा साधुना अदीनभावतोऽक्षीणपरिणामात् सूत्रयोगेन सूत्रानुसारेणेत्यर्थः ।।६३९॥३२॥ वसुदेवामहाग्रंथ |
ततोऽसौ नन्दिषेणाख्यः साधुः साधितसाधिमा । अखण्डाभिग्रहो मृत्यो कालेन समुपस्थिते ॥१॥ चकारानशनं
भव्या भावयामास भावनाः । अवश्यवेद्यदुष्कर्मविपाकादित्यचिन्तयत् ॥२॥ मन्ये नान्यस्य कस्यापि दुर्भगत्वं तथाऽ॥५७४।।
भवत् । यथा ममेति संमूढो निदानमकरोदिदम् ॥३॥ यद्यस्ति तपसा मेऽस्य फलमग्रभवे ततः। समस्तसुभगस्तोमशेखराकारधारकः ॥४॥ भवेयमिति संक्लेशादनुत्तीर्णो मृतश्च सन् । जोतो वैमानिको देवः स्थितो भूरिमनेहसम् ।।५।। तत्रासावायुषो हानौ च्युत्वाऽस्मिन्नेव भारते । नगरे सौर्यपुराभिख्ये समाख्यामुक्तमां गते ॥६॥ समृद्धलोकसंवाससुन्दरे मन्दरोपमै । देवागारैर्वराकार राजमाने पदे पदे ॥७॥ अनेककुलकोटीभिः संकुले नकुलाकृतौ। विपक्षदन्दशूकानामुग्रवरविषात्मनाम् ॥८॥ हरिवंशशिरोरत्नतुल्यस्य वसुधाभुजः । अन्धकवृष्णेः प्रवरपल्यामुत्पन्नवानसौ ॥९॥ गर्भत्वेन तिथौ शुद्ध दोहदे च विनादिते। पर्यन्ते नवमासानां सा तं देवी व्यजीजनत ॥१०।। समुद्रविजयादीनां देवताकारधारिणाम् । दशानामन्तिमं सूनुं सोभाग्यमणिरोहणम् ॥११॥ विहितश्चोत्सवश्चोच्चैर्यादवानन्ददायकः । समयेऽदायि नामस्य | वसुदेव इलाभुजा ।।१२।। बद्धः कलाकलापेन लेभे यौवनमुत्तमम् । अत्रान्तरे पिता राज्यं दत्त्वा प्रथमसूनवे ॥१३।। ||५७४।। & व्रतं गृहीत्वा संसिद्धः सेोऽपि राज्यं यथास्थिति । चक्रे शक्र इव स्वगर्गे बन्धुवृन्दादिनन्दितः ।।१४॥ यदा यदा कुमा
रोऽसौ वसुदेवा गृहाबहिः । बम्भ्रमीति तदा तस्य सौभाग्यगुणविह्वलाः ।।१५।। पुरनार्योऽनिवार्येण कौतुकेन कुलस्थिIA तिम व्यतीत्याक्षिप्तमनसस्तमेवैकं विलोकितुम् ।।१६।। स्वगृहोपरिभागस्था गृहद्वारगतास्तथा । वर्तन्ते नो निवर्तन्ते
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
11५७.॥
& समीपस्थे गुरावपि ॥१७॥ जातमत्यन्तमुन्मत्तं तत्पुरं परितस्ततः । पुरप्रधाना राजानं संभूयेदं व्यजिज्ञपन् ॥१८॥
देवोऽयं शीलजलधिः कुमारोऽबालचेष्टितः । प्राणभङ्गेऽपि कुरुते चेष्टां नैव मलीमसाम ।।१९॥ सौभाग्यातिशयादस्य परे युवतयः पुरे। दर्शने निस्त्रपीभूता विचेष्टन्ते सविक्रियाः ॥२०॥ ततो राजगृहस्यास्य मध्य एव यथा स्थितिः । संभवेदस्य देवेन स प्रकारो विचिन्त्यताम् ॥२१॥ उक्तः कुमारो राज्ञाऽथ यथावत् स गृहस्थितः । सौकुमार्यात् क्रियाः सर्वाः कर्तुमर्हसि नो बहिः ॥२२॥ ततो विनीतरूपत्वात् स राजन्यगिरं मुदा । मेने पञ्जरसंक्रान्तकीरवत् स्थातुमुद्यतः ॥२३॥ शिवादेव्याः कदाचिच्च सोऽद्राक्षीद् गन्धपेषिकाम् । बृहत्सौरभसंभारगन्धभाजनसङ्गताम् ॥२४॥ स्वज्येष्ठभ्रातृजायायाः सत्केयमिति केलितः। गन्धमुष्टि बलात्तस्या जग्राह ग्रहवानिव ॥२५।। तयासौ बभणे किञ्चिजातरोषातिरेकया। यत एवमनाढयस्तत एव निरुध्यसे ।।२६।। तच्छ्रुत्वा कर्णकटकं वचस्तस्याः शनैरसौ। पप्रच्छ भद्रे ! वृत्तान्तः कीदृशोऽयं निवेद्यताम् ॥२७।। तयाऽप्यूचे पुरस्त्रीणामसमंजसमगलम् । त्वत्तो जातमिति स्वामी त्वां गृहान्तय॑वीविशत् ॥२८॥ निविण्णोऽसौ ततश्चित्ते चिरमेवमचिन्तयत् । निष्कलंकप्रवृत्तम सम्पन्नः कथमीदृशः ॥२९॥ पौरलोकादसद्वादो गच्छामि तदहं दिशम् । एकां काञ्चित्समाश्रित्य यत्रायं मां न पश्यति ॥३०॥ अस्तंगते जगद्वन्धौ भास्करे तिमिरे भरे । विजृम्भमाणे सज्जाक्षे जाते चोलूकमण्डले ॥३१॥ पद्माकरेषु संकोचभावभाक्षु निशामुखे । स्थगिते नगरद्वारे निःसंचारेसु चाध्वसु ॥३२॥ एकाक्यलक्षितः सर्वनिर्जगाम पुरोदरात् । तद्द्वारि मृतकं दग्ध्वा वस्त्रखण्डे लिलेख सः ॥३३।। अंगारक जलेनैवं यथा भ्राता कनिष्ठकः । समुद्रविजयादीनां राज्ञां विश्रुततेजसाम् ॥३४॥ जनापवाद
॥५७५॥
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद: महाग्रंथः
1५७६ ।
दुःखेन शल्यादपि गरीयसा । पीडितो ज्वलनज्वालापातमित्थमिहाकरोत् ॥३५॥ नगरप्रतोलिद्वारे वंशखण्डावलम्बि-वसुदेवोदातम् । तन्मुमोच त्वरावद्भिः पादस्तस्मादपाक्रमत् ॥३६॥ शरीरवर्णभाषादिभेदकारिभिरौषधः । संयोजिताः पुरा तेन | गुटिकास्तिष्ठता गृहे ॥३७॥ तासां प्रभावतोऽलक्ष्या वसुदेवोऽयमित्यभूत् । कदाचित् केनचित् क्वापि प्रच्छादितनिजाकृतिः ॥३८॥ सम्यङ्मार्गमजानानः प्रवृत्तो गन्तुमिच्छया । लब्धमार्गश्चिरेणैष ददृशे रथसंस्थया ॥३९।। एकया तारतारुण्यराजा कथमपि स्त्रिया। पित्रा गृहं निजं भर्तृगेहतो नीयमानया ॥४०।। अभाणि च तया तात! रथमारोप्यतामयम् । तथाकृते सहवायं जगाम ग्राममनिमम् ॥४१॥ ततो भुक्तश्च तत्रायं सन्ध्याकाले समागते । तद्ग्राममध्यभागस्थे ययौ यक्षस्य मन्दिरे ।।४२।। शुश्राव च जनाद् वार्ता तद्वासरसमुद्भवाम् । यथा सौर्यपुरे वह्नावद्य पातं व्यधालघुः ।।४३।। अन्धकवृष्णिपुत्राणां, प्रारब्धा यादवास्ततः । सान्तःपुरा महाक्रन्दं कत्तुं वत्सनिमित्तकम् ।।४४।। किमर्थमित्थं वृत्तोऽसि कत्तुं मूढजनोचितम् । स्वप्नेऽपि विप्रियं वत्स! व्यधात्तव न कश्चन ।।४५।। प्रतिवासरमुच्चोच्चदशितप्रियचेष्टितः । सर्वोऽप्येष जना वत्स! तवासीद्गुणवत्सलः ॥४६।। एवमाक्रन्द्य सुचिरं कृताः प्रेतक्रियाः पुरम् । प्रतिजग्मुः सशोकेन चेतसा मलिनैर्मुखैः ॥४७॥ ततश्चिन्तितमेतेन नूनं मद्विषया स्पृहा । मुक्ता सौर्यपुरस्थेन जनेनेत्थं ॥५७६॥ निचेष्टता ॥४८॥ अतः स्वच्छन्दचारेण विहर्तुमुचितं मम । तथैव कर्तुमारब्धस्ततः सौभाग्यनीरधिः ॥४९॥
ततो विजयसन्याख्ये नगरे बहिरवस्थितः । दृष्टस्तत्रत्यलोकेन के वाऽकस्मादिहागताः ॥५०॥ यूयमेवं तथा पृष्टस्तेनाप्येवमकथ्यत । ब्राह्मणस्य सुतो विद्यासङ्ग्रहस्य कृतेऽधुना ॥५१॥ इहागतोऽहमुक्तस्तैस्तं प्रति प्रीतमानसः । अस्यां वाप्यां
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुरु स्नानं मुञ्च खेदं च देहतः ॥५२॥ तथा च विहितं तेन ततः पौरजनैः सह । छायां तरोरशोकस्य बहलां शीतलां श्रितः ॥५३।। ततोऽसौ पुरलोकेन जगदे शृणु सम्प्रति । यदत्र नगरे वृत्तं विजयाख्यो नराधिपः ।।५४।। दुर्वारवैरि
मातङ्गमदमर्दनकेसरो । अस्यास्ति सुजया देवी तस्यास्तद्गर्भसम्भवे ॥५५॥ द्वे पुग्यौ स्तस्तयोरेका श्यामाख्या विजया ॥५७७॥
परा। गान्धर्वे नृत्यमार्गे च परां निष्ठामुपागते ॥५६॥ वितीर्णस्तोषतः पित्रा स्वयंवरविधिस्तयोः। लक्ष्मीभाजनमित्येवं लक्ष्यसे त्वं विचक्षणः ।।५७॥ यद्यस्ति गीते नृत्ये च कौशलं ते ततो व्रज । यतस्ताभ्यां प्रतिज्ञातं सर्वलोकपुरस्सरम् ।।५८।। गीतनत्ये प्रकृष्टो यः स नो भर्ता भविष्यति । समादिष्टा वयं राज्ञा, रूपस्वी तरुणः पुमान् ॥५९।। ब्राह्मणः क्षत्रियो वापि गीतनृत्यविशारदः । द्रुतं कश्चित्समानेयस्तेनोक्तं काचिदस्ति मे ॥६०।। शिक्षा प्रस्तुतविद्यायां दर्शितो भूभुजस्ततः । सस्नेहया दृशा तेन दृष्टः पूजां च लम्भितः ॥६१। तत्रैव राजभवने स्थितश्चाभ्यासवासरे । गन्धर्वनृत्ययोदृष्टे ते कन्ये पुण्यदर्शने ॥६२।। उत्फुल्ललोचनाम्भोजे कुम्भिकुम्भपयोधरे। स्वःसिन्धुसंकताकारपृथुलश्रोणिमण्डले ॥६३।। उन्मत्तकोकिलालापे कोमलस्वरभाषिते । गन्धर्वनृत्यशास्त्रेषु निपुणे अपि तेन ते ।।६४॥ किञ्चिद्विशेषमानीते राज्ञा संस्तुष्टचेतसा । प्रशस्ते वासरे पाणि तेनासौ ग्राहितस्तयोः ॥६५।। राज्यस्याद्ध तथा दत्तं तत्संगमपरायणः । विन्ध्यशैलगजो यद्वत स्वछन्दः संचरन्नसौ ॥६६॥ यावदास्तेऽन्यदा ताभ्यां पत्नीभ्यां समपृच्छयत । चेद् ब्राह्मणकुलो
त्पन्नी भवान् किमिति कौशलम् ।।६७॥ साझाहिकासु सञ्जातं कलासु सकलासु ते । प्रहढे प्रणये तेन सद्भावः पर कथितस्तयोः ॥६८॥ आपन्नसत्त्वा सम्पन्ना श्यामा पुत्रमसूत च । अक्रूर इति तन्नाम स्थापितं तत्र तिष्ठतः ॥६९।।
.५७७॥
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा जनानां प्रत्यभिज्ञानं वसुदेवोऽयमित्यभूत् । ततस्तस्मादपक्रान्तो वसुधां बहुविस्मयाम ||७०॥ आहिण्डमानः प्रोद्दण्ड- वसुदेवादामहाग्रंथ - चेष्टितः परिणीतवान् । कन्यां विजयसेनाद्या यौवनोदग्रविग्रहाः ॥७१।। कालेन कौशलाभिख्यं देशमागतवानसौ ।
हरणम्तत्राकाशस्थया देव्या बभाषे सोमया यथा ॥७२।। रोहिणोनामिका कन्या वितीर्णा ते स्वयंवरा। त्रिविष्णुपणवं तत्र
विवाहे त्वं च वादयेः ।।७३ । तत्तेनानुमतं सर्वं गतो रिटाभिधं पुरम् । रोहिणी कन्यका लाभसस्पृहर्नरनायकैः ।।४७।। ॥५७८॥
कृतावासर्बहिर्देशे विहितोत्तुंगमण्डपैः । जरासंधादिभिः सर्व राजमानं समंततः ॥७५।। आतोद्यवादकैः सार्द्ध देशे चैकत्र संस्थितः । शृणोत्युद्घोषणां राज्ञा सन्ध्याकाले प्रतिताम् ॥७६।। कल्ये रुधिरराजस्य मित्रादेवीतनूद्भवा । पुत्री या रोहिणी नाम भविताऽस्याः स्वयंवरः ॥७७।। विवाहप्रगुणः सर्वैस्ततो भूत्वा नराधिपः । विवाहमण्डपः सर्वैर्भूषणीयः सभूषणैः ॥७८।। द्वितीये दिवसे सूर्ये पूर्वाव्योममधिष्ठिते । तदाताम्रकरालेपात् कुंकुमेनेव रञ्जितम् ।।७९।। ततो गृहीतशृङ्गारा: कल्पपादपसन्निभाः । तालसिंहादिभिश्चिह्न राजन्तो राजलाञ्छनः ।।८०॥ रभसोल्लासितातोद्यशब्दपूर्णनभान्तराः । उद्दण्डधवलच्छत्रच्छायाछिन्नातपास्तथा ॥८॥ हस्त्यश्वरथयानानि यथायोग्यमधिष्ठिताः। सन्दधानाश्च सम्पूर्णा स्वशोभा बलवाहनः ।।८२॥ प्राप्ताः स्वयंवरस्थाने सन्निविष्टा यथास्थिति । हेमाद्रिशिखरोत्तुङ्गविष्टरस्था यदा
॥५७८॥ स्थिताः ॥८३॥ जरासंधादयः सर्वे राजनश्चलचामराः। तदा स्वयंवरभुवं रोहिणी सर्वतो वृता ॥८४॥ चेटिकाचक्रवालेन वृद्ध रान्तःपुरैर्नरैः । छत्रछन्नशिरोद्देशा चलत्पाण्डुरचामरा ॥८५॥ स्फुरत्सौरभसंभारगृहीतवरमालिका। विहितोदनशृङ्गारा साक्षालक्ष्मीरिवाययौ ॥८६॥ क्रमेण दर्शयामास लेखिका नाम भूपतीन् । अम्बधात्री स्थितानग्रे पुरंदर
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
समाकृतीन ॥८७॥ यथा वत्से ! जरासंध : सिन्धुप्रान्तमहीपतिः । राजासौ निखिलक्ष्मेशशिरःपुष्पाचितक्रमः ॥८॥ र उग्रसेनसुतः शूरसेनाविषयनायकः । एष कंसाभिधः पुत्रि ! प्रतापाद् मित्रवत् स्थितः ॥८९।। अन्धकवृष्णेश्च सुता XI
एते नीतिपयोधयः । समुद्रविजयं पूर्व विधाय विधिना स्थिताः ॥९०॥ कुरूणामधिपः पाण्डुरेष राजा सनन्दनः। ॥५७९।। अयं च दमघोषाख्यश्चेदिराजो निभाल्यताम् ॥९१।। पांचालविषयस्वामी द्रुपदोऽयं नराधिपः । एवमन्येऽपि
भूपालाः क्रमशो दर्शितास्तया ॥९२।। अरोचितेषु सर्वेषु व्यतिक्रान्तेषु च क्रमात् । मलिनच्छायेषु जातेषु रात्री दीपोज्झितेष्विव ॥९३॥ राजमार्गेषु, पणवशब्दसम्बोधिता सती। वसुदेवं प्रपेदे. सा प्रातः श्रीरिव पङ्कजम् ॥९४|| विनिद्रपारिजातादिकुसुमग्रथितां स्रजम् । कण्ठदेशे मुमोचास्य सर्वाङ्गेषु दृशं तथा ।।९५।। यदा शिरसि तस्यैषा निचिक्षेपाक्षतान किल । तदा प्रलयकालान्तकल्लोला इव पार्थिवाः ॥९६।। सर्वेऽपि चुकधुर्भीमकोलाहलपरायणाः । अन्योऽन्य प्रश्नयामासुः को वृतः कन्ययाऽनया ? ॥९७।। उक्तं कैश्चिद् विलन्ध्येतान् राज्ञः पणववादकः। कश्चिदज्ञातजात्यादिगुणग्रामो निराकृतिः ।।९८।। रुधिरो दन्तवल्केन प्रोचे प्रोच्चगिरा यथा। नो चेत्कुलेन ते कार्य किममी निकलान्वयाः ।।१९।। मीलिताः पार्थिवाः सर्वे, रुधिरः प्रत्यभाषत । दत्तः स्वयंवरोऽमुष्या वृतः स्वरुचितस्ततः ॥१०॥
ततः को नाम दोषोऽस्य परदारेषु चाधुना । न कश्चित् कुलजातेन व्यवहारः कर्तुमिष्यते ॥१०॥ दमघोषेण भणितo मज्ञातकुलसंस्थितेः। एतस्येयमयोग्योच्चैर्दीयतां क्षत्त्रजन्मनः ॥१०२।। विदुरेण कुलीनोऽयं नाम कश्चन सम्भवेत् ।
इत्यूचे वंशमस्याथ विज्ञातं कुरुतादरात् ॥१०३।। ततश्च वसुदेवेन भाषितं कः कुलस्य मे। प्रस्तावः कथने वाद एवम
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद स्मिन्नुपस्थिते ।। १०४ ।। कुलं बाहुबलेनैव प्रकटं मे भविष्यति । सगर्ध्वं तद्वचः श्रुत्वा जरासंघोऽभ्यधादिदम् ।। १०५।। महाग्रंथ सरत्ननाभं रुधिरं रे रे गृह्णीत सत्वरम् । येन पाणविकोऽप्येष आनीतः पदमीदृशम् ॥ १०६ ॥ तदादेशवशात् सर्वे यावत् क्षोभमुपागताः। तावद् रुधिरराजोऽपि रोहिणीवसुदेववान् ॥१०७॥ समकं रत्ननाभेन प्रविष्टो रिष्टनामके । निज पुरे कृतश्चाथ सन्नाहः समरोचितः ॥ १०८ ॥ विद्याधरप्रभुः पूर्वं वसुदेववशोकृतः । सारथिस्तत्क्षणे जातो लब्धप्रौढबलस्ततः ।। १०९।। निर्गतो नगरादेको लग्नं युद्ध परस्परम् । शितोग्रशर संघातपात च्छिन्नदिगन्तरम् ॥११०॥ तस्यानुमागंश्चलितो रत्ननाभसमन्वितः । रुधिरोऽत्र क्षणं युद्ध्वा निर्जितः प्राविशत् पुरम् ।। १११ ।। विद्याधराधिपतिना सारथित्वमुपेयुषा । सहितः केवलं तस्थौ वसुदेवो रणाङ्गणे ।। ११२ ।। तरुणैणपसंकाशमक्षोभं पुरतः स्थितम् । विलोक्य भूभुजो जाता विस्मयाकुलमानसाः ।।११३ ॥ ततो विमृश्य गदितं पाण्डुना कीर्त्तिपाण्डुना । न राजधर्म एषोऽयं यदेको बहवा वयम् ॥ ११४॥ जरासंधो बभाणाथ कश्चनैकोऽत्र युध्यताम् । एतेन सह या जेता भविता तस्य रोहिणी ।। ११५ ॥ शत्रुञ्जयस्ततः प्राप्तः प्रोज्झन बाणभरं पुनः । वसुदेवेन विहितः क्षणाच्छिन्नरथध्वजः ॥ ११६ । । यमजिह्वातितीव्रेण क्षुरप्रेण कचस्पृशा । एवं कालमुखोऽनेन मुण्डमौलिकृतो नृपः ॥११७॥ एवमन्येऽपि राजानो हतविप्रहताः कृताः । तदा समुद्रविजयः प्रोत्थितो रोषरोषितः ।। ११८ ।। लग्नो मोक्तुं शितान् शरान् स्वजीवितगतस्पृहः । वसुदेवश्च विदितभ्रातृकः प्रहरत्यमुम् ।।११९|| न सर्वथा परं छिन्ते आयुधानि ध्वजानि च । निरायुधविलक्ष्यत्वमानीतं वीक्ष्य तं नृपम् ।। १२० ।। निजनामाङ्कितो मुक्तो लिखितः पूर्वमेव यः । पादवन्दनसंसूचापरमः पुरतः शरः ।। १२१ ॥ गृहीत्वा वाचयित्वाथ
।।५८० ।।
वसुदेवादाहरणम्
।।५८० ।।
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
लब्धार्थः ससहोदरः । मुमोच चापं सञ्जातप्रसन्नहृदयः क्षणात् ॥१२२॥ वसुदेवो रथं मुक्त्वा यावदायाति संमुखम् । तावदास्यप्लुताक्षेण रथादुत्तीर्य भूभुजा ॥१२३।। पादयोर्निपतन्नेष सर्वाङ्गालिङ्गितः कृतः । ततो मुक्तमहाक्रन्दो प्रवृत्ती तो प्ररोदितुम् ।।१२४।। अक्षोभ्यः स्तिमितोऽन्येऽपि सोदराः स्वजनाश्च ये। लब्धप्रस्तुतवृत्तान्ता ज्येष्ठं संजग्मिरे मुदा
॥१२५।। जरासंधादयो जाताः ससन्तोषा यथोचितः । रोहिण्या जगृहे भर्ती रुधिरश्चाभिनन्दितः ।।१२६।। कृतार्थो॥५८१।।
ऽसि सुता यस्य हरिवंशशिरोमणिम् । अवृणीत कृता चास्य पूजा दर्शितसम्भ्रमैः ।।१२७।। यथोचितेन वित्तेन विधिना राजभिस्तकः । शोभने दिवसे प्राप्ते पाणिग्रहविधिः कृतः ॥१२८॥ विभवव्ययेन महता रुधिरेण धराधिपाः। जग्मुः । सम्पूजिताः स्थानं स्वं स्वं प्रीतिभरोद्ध राः ॥१२९।। द्वात्रिंशतं ददौ कोटीहिरण्यस्य नराधिपः । जामातुश्चातुरङ्गं च बलं ददौ मदोत्कटम् ॥१३०।। समुद्र बिजयेनोक्तो रुधिरः स्वपुरं प्रति । कुमारं नेतुमिच्छामः सोत्कण्ठा बान्धवा यतः ।।१३।। आस्तां तावदिहवैष कालं कश्चन मन्मुदे। प्रस्थानसमये राज्ञा कुमारः प्रत्यपद्यत ।।१३२॥ अलं ते हिण्डितव्येन नाम दृष्टः कथंचन । नष्टो भविष्यसि पुनः, पादप्रणतमस्तकः ॥१३३।। बभाण बान्धवान सर्वान मिलितानानकदुन्दुभिः । क्षमणीयोऽपराधो मे यदुद्वेगः पुराकृतः ॥१३४॥ जातः परं तथा कार्य यथा शोको भविष्यति । भवतां स्वप्नकालेऽपि ॥५८१।। मय्यैवार्पितचेतसाम् ॥१३५।। समुद्र विजयप्रमुखा यादवाः सह बान्धवैः । प्रतिजग्मुर्निजं स्थानं तत्रैव स्थितवानसौ |
॥१३६॥ अन्यदा रोहिणी पृष्टा तेन कस्मादहं त्वया । विमुच्य क्षितिपालानशेषानवगीतो वृतस्त्वया ।।१३७॥ देवता र रोहिणी नाम प्रसन्ना मम वर्त्तते । तया निवेदितं भद्रे ! यः स्वयंवरमण्डपे ॥१३८॥ पणवं वादयेत् तस्य भार्यात्वेन
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
पदेशपदः ग्रंथ:
।।५८२।७
. भविष्यसि । तच्छब्दाकर्णनाज्जाततेोषया त्वंन् पतिर्वृतः ।। १३९ ।। उदग्रभागः संतस्थे यावत्तत्रान्यदा निशि । रोहिणी चतुरः स्वप्नानर्द्ध रात्रे व्यलोकत ।। १४० ।। गजाद्यन्यतमान कालेनाभ्यसूत सुतं वरम् । रामोऽयमिति नामास्य कीर्त्तितं परमोत्सवे ।।१४१।। ततः कालेन वैताढ्य भूमौ चाप्सरसां समाः । कम्या बहललावण्या बह्वीः परिणिनाय सः ॥ १४२॥ पुरं यादवसम्बन्धी समायातः कदाचन | नगर्यां मृतिकावत्यां देवकीं देवकात्मजाम् ।। १४३।। शुश्राव श्रवणानन्दकारिचेष्टां कृतस्पृहः । तां प्रति प्रगुणो यावदास्ते तावत्समागतः ।। १४४ || नारदः पूजितस्तेन पपृच्छे देवकीगतम् । रूपं तेन च तुष्टेन सप्रपचं प्रशंसितम् । । १४५ ।। ततः केलिकिलत्वेन तस्यामेष गतः पुरि। देवकीमूलमागम्यमागम्य च गुणान् बहून ॥ १४६ ॥ तथा प्रोचे यथैतस्याश्चुक्षोभ स्मरसागरः । ततो देवकराजेन पुत्रीचित्तं विजानता ।।१४७।। वसुदेवः समाहूतः प्राप्तः कंससमन्वितः । शुभे दिने समाहूते देवकीं परिणीतवान् ॥ १४८ ॥ दत्तं भारा शो हेम नानामाणिक्यराशयः । कोटिर्गवां च गोपेन नन्देन कृतरक्षणा ॥ १४९॥ सूचितः सप्तभिः स्वप्नैः पद्मनाभः सुतोऽभवत् । श्रीवत्सालंकृतोरस्कस्तमालदलसन्निभः ।। १५० ।। तस्मिन सुते परं प्राप्ते यौवनं घातिते सति । तेन कंसे तथारूपाद् वृत्तान्ताद् बहुविस्तरात् ।। १५१ । जरासंधेऽधिकं क्रुद्ध कंसस्य श्वशुरे सति । त्यक्त्वा सौर्यपुरीं भीता यादवाः पश्चिमां गताः ।। १५२ ।। अनेककुलकोटीभिः सहिता लवणोदधेः । नेतारं याचयामास हरिस्तत्रोपवासवान् ।। १५३।। निवासस्थण्डिलं तत्र पुरन्दरनिरूपिताम् । पुरीं निर्मापयामास धनदः सर्वकाञ्चनाम् ।। १५४ ॥ वसुदेवान्वयः स्फीति पुत्रपौत्रादिभिस्तथा । गतो यथा स वंशस्य पितामहपदं ययौ ॥ १५५ ॥ । विशुद्धपालितप्राच्यभवाभिग्रहतः फलम् । सम्प
नन्दिषेण
गर्भितवसुदेवचरि
त्रम्
।।५८२ ।।
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
नमस्य सुभगलोकचक्रशिरोमणेः ॥१५६। प्रसङ्गागतमेतच्च नन्दिषेणभवान्तरम । यदुक्तं वसुदेवस्य चरितोद्धारतो - मया ॥१७५॥ इति नन्दिषेणचरितं समाप्तम् ॥
अथ चतुर्थोदाहरणमाह-धिग्जातिाह्मणः सोमिलार्यः सोमिलनामा मुनिः क्वापि गुरुकुले वसति स्म । स च
स्वभावादेवादानादिसमितावादानभाण्डमात्रनिक्षेपणानामिकायां समितावुपयुक्तः सदैव कृतप्रयत्नः समभवद् । एवं काले ॥५८३॥
व्रजति कदाचिद्गुरुणा सन्ध्यासमये भणितो यथा-भद्र ! प्रातामगमनमुपस्थितमास्ते। तेन च गुरुगमनार्थं गुरोग्रामस्य गमननिमित्तमुद्ग्राहणा पात्रवस्त्रादिप्रगुणीकरणरूपा कृता । तु शब्दः समुच्चये, भिन्नक्रमश्च । ततो गमने च प्राप्ते कुतोऽपि निमित्तदोषाद् गुरोनिवर्त्तनमभूत् ।। ६४० ।। ३३॥ तथा मुञ्च सम्यक् प्रत्युपेक्ष्य प्रमायं च यथास्थानमुपकरणमिति प्रेरणा गुरुणा मधुरया गिरा कृता । तेन चाकस्मादेव कियत्संपन्नाऽक्षमापरिणामेन किमत्रोपकरणनिक्षेपस्थाने सर्पस्तिष्ठतीत्येवं प्रतिभणितो गुरुः । ततो मुहूर्तात संविग्नो भावयति चित्तेन सम्पन्नतीव्रपश्चात्तापः । कथमित्याह-'हा' इति खेदे, अयुक्तमनुचितं गुरून प्रति भणितं मया, अविकल्पकरणीयादेशत्वाद् गुरूणाम्, इत्येवं संविग्नः सन् सुरया गुरोरधिष्ठायिकया देवतयाऽनुगृहीतः ।। ६४१ ।। ३४ ॥ कथमित्याह-आदानभाण्डमात्रनिक्षेपस्थानस्थितस्य सर्पस्य यद्दर्शनं तेन । ततः सुष्ठुतरं तद्दर्शनात तीव्रश्रद्धासम्पन्नो दण्डकग्रहनिक्षेपे दण्डकानां विचारभूम्यादेरागतहस्ताद्ग्रहे निक्षेपे चाभिग्रहो मौवेदं कर्त्तव्यमिति प्रतिज्ञावान संजातः सर्वगच्छे ।। ६४२ ।। ३५॥ ततः 'अन्नोनागम'त्ति अन्येषां च साधूनां स्वगच्छयुतानां चागमस्तत्र गच्छे नित्यं समभूत । स चाभ्युत्थानादियोगपरितुष्ट:--अभ्युत्थानपादप्रमार्जनदण्डकग्रहत
५८३।।
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः - महाग्रंथः
पञ्चमसमित्युदाहशरणम्
1५८४ |
स्थाननिक्षेपासनप्रदानादिना योगेन साधुसमाचाररूपेण परितुष्टः पीतपोयूष इव परां प्रीतिमागतः सन यत्नेनादरेणाध- स्तादुपरि च दण्डनिक्षेपस्थानस्य या प्रमार्जना तस्यां समुधु क्तो जातः । यश्चात्राधस्तादुपरीति व्यत्ययेनानयोः पदयोरुपन्यासः कृतः, स च्छन्दोभङ्गभयात् , अन्यथोपर्यधस्तादिति वक्तुमुचितम् । यथोक्तमन्यत्र “उरि हेट्ठा य पमज्जिऊण लट्टि ढवेज्ज सट्टाणे" इति ।। ६४३ ।। ३६ ॥ ततो यावज्जीवमेवं यथैकस्यां वेलायां ग्लान्येऽपि ग्लानभावलक्षणेऽपरिपतित भावः कथञ्चित् क्रियाया अभावेऽपि अत्रुटितपरिणाम आराधकोऽस्याः समितेस्त्रिकरणशुद्धेन भावेन । एतदाराधकश्च सन शेषाणामप्याराधको, भावाद् भावान्तरप्रसूतिनियमात सम्पद्यत इति ।। ६४४ ।। ३७ ॥
अथ पञ्चमसमित्युदाहरणमाह ;-धर्मरुचिर्नाम्ना क्षुल्लकः चरमसमित्या उच्चारप्रस्रवणखेलसिंघाणजल्लपरिष्ठापनिकाभिधानया सम्पन्नः क्वचिद्गच्छे समभूत । स च कथमप्यनाभोगादे: कारणाद् न नैव सन्ध्याकाले प्रेक्षितस्थण्डिल:-- उच्चारप्रस्रवणयोग्यानि स्थण्डिलानि न प्रत्युपेक्षितवान , नापि प्रमाजितवानित्यर्थः। ततो न नव कायिका प्रस्रवणलक्षणं कर्तुमभिलषन्नपि व्युत्सृजति मुञ्चति, रात्रौ स्थण्डिलजीवरक्षादृढबद्धकक्षत्वात् । ६४५।।३८॥ जाता च देहपीडा, प्रस्रवणनिरोधात । ततोऽनुकम्पा देवताया, उत्पन्ना--'मा अयं महानुभाव इत एव देहपीडालक्षणाद् व्यसनाद् मरणं प्रापत' इत्यध्यवसायात तया देवतयाऽकाले प्रभातं तथा कृतं यथा जातः समुद्योत: सूर्यबिम्बोदय इव ।।६४६।।३९।। ततो व्युत्सर्जन प्रस्रवणस्य प्रत्युपेक्षितप्रमाजितस्थण्डिलेन सता कृतं तेन । तत उद्द्योतसंहारे सद्य एवान्धकारं समजायत । हन्त किमिदमिति विमर्शप्रधानस्य चास्य देवे उपयोगः सञ्जातो, ज्ञानच निश्चयो देवविषयो जातस्ततो मिथ्यादुष्कृतं
॥५८४।।
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
EXI दत्तमहो प्रमत्तोऽस्मि येन कृत्रिमेतरयोः प्रभातयोविशेषो न ज्ञात इति ॥६४७॥४०॥
अथाव समितौ दृष्टान्तान्तरमभिधातुमाह;-अन्योऽपि च पूर्वनिरूपितधर्मरुच्यपेक्षया धर्मरुचिर्नाम क्षमको
मासोपवासक्षमणवान दृष्टान्तो वक्तव्यः । स च कदाचित् पारणके प्रवृत्त कटकतुम्बकं लब्धवान् । तत्र भोक्तव्ये ॥५८५॥
MR गुरुवारणा गुरुणा निवारणा कृता । कीदृशे सतीत्याह-'नाय'त्ति भोक्तमयोग्यतयावगते सति, तथा आलोचनायां तुम्बकस्वरूपप्रकाशनायां कृतायां भणितो गुरुणा यथा प्रतिष्ठापर्यंतदिति ॥६४८॥४१॥
तत आपाकस्थण्डिले इष्टकादिपाकस्थाने तत्परिठापनार्थ गतेन पिपीलिकानां तत्तुम्बकगन्धलुब्धानां मरणमुपलभ्य तद्देशे आपाकस्थण्डिलप्रदेशे एव करुणया समुद्घाटितातितीव्रकीटिकाविषयदयापरिणामलक्षणया 'सिद्धविकटन' इति सिद्धान् साक्षीकृत्य दत्तायामालोचनायां तत् तुम्बकं भुक्त्वा मृतो महासत्त्वः सुगतिगामी च सम्पन्न इति गाथाक्षरार्थः । विस्तरार्थः पुनः कथानकादवसेयस्तश्चेदम् ;
अत्थि इहेव जंबुद्दीवे दाहिणभरहमज्झखंडम्मि । अब्भंलिहपायारा चंपा नामेण पवरपुरी ॥१॥ धवलुत्तुंगसुरालयसहस्ससोभंतमज्झभागाए । तीए पुरीए भविंसु विस्सुया माहणा तिण्णि ॥२॥ सोमे य सोमदत्त तहावरे सोमभूइ इयनामे । एगोदरा परोप्परपरूढदढपणयसम्पन्ना ।।३।। सव्वे पभूयविभवा सव्वेवि य फुरियफारजसपसरा । सव्वे विसालभवणा सव्वे केणइ अपरिभूया ॥४॥ तेसिं ताओ हिययप्पियाओ चित्ताणुवत्तणपराओ । मियमहरभासिणीओ नियकुलकम्माणुसीलाओ ॥५॥ सुकुमालपाणिपायाओ पुन्नसव्वंगियाओ चंगाओ। ते ताहिं समं विसए निसेवमाणा
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद महाग्रंथ
॥५८६॥
दिणे नेति ॥६॥ अह एगया गयाणं समवायं ताण एरिसुल्लावा। जाया जह अम्हाणं समत्थि जा सत्तिमो पुरिसो X
भितधर्मरु॥७॥ भोत्तुं दाउं परिभाइउं च जोग्गा सिरी अइविसाला। ता तिसुवि गिहेसु कमेण पइदिणं भोयणं काउं ॥८॥
IM चिचरिजुञ्जइ समवायपराणमन्नहा किं तु बंधुभावस्स । होजा फलं जमेवं सत्थेसु मुणीसिणो बेंति ॥९।। संभोजन संलपन
त्रम्रा संप्रश्नोऽथ समागमः । एतानि ज्ञातिकार्याणि न विरुन्ध कदाचन ॥१०॥ अन्नोन्नस्स पडिस्सुयमेवं ते काउं पइदिणं | लग्गा। तह चेव भंजिउं निच्चमेव बटुंतविस्संभा ॥१॥ कइयावि तत्थ सूरी सूरोव्व असेसभव्वकमलाण । नामेण धम्मघोसो नवघणघणगहिरनिग्घोसो ॥१२।। बहुपरिवारो सूबहस्सुओ य दुश्चरचरित्तसंजुत्तो। विहरंतो संपत्तो कमेण चंपाए णयरीए ।।१३॥ ईसाणकोणपरिसंठियम्मि रम्मे सुभूमिभागम्मि । उजाणम्मि निवेसो गहिओ समउदियविहीए ॥१४॥ धम्माणुरागरत्तो पुरीजणो तस्स बंदणनिमित्तं । हरिसाओ 'निग्गओ खुहियजलहि कल्लोलसारिच्छो ॥१५॥ निसुओ धम्मो गुरुणा कण्णामयपूरमणहररवेण । ससमयपरसमयवियाणगेण एवं कहिजंतो ॥१६॥ यथा । निसुणंतु ) खणं परिरंभिऊण भव्वा! मणं समाहिम्मि । उवएसलेसमणवज्जकजमेवं भणिजंतं ॥१७।। दुलहं ता मणुयत्ते पत्ते खेत्तारियत्तमेत्तो य । निम्मलकुलजाइसमग्गरोगयारूवसामग्गी ॥१८॥ तत्थवि महद्दहट्रियकुम्मस्स मयंकमंडलालाओ। धम्मतरेण दुलहो जह तह जीवाण जिणधम्मो ॥१९॥ पत्तोवि पमत्तेहिं सत्तेहिं पत्तयाविउत्तेहिं । चिंतारयणंव महायहिम्मि हारिजए एसो ॥२०॥ ता पाविऊण एयं मुक्कपमाएण कुसलपुरिसेण । एयथिरत्तनिमित्तं निसेवणिज्जाई एयाइं ॥२१॥ जिणसासणाणुरागो निचमचागा सुसाहुसंगस्स । सम्मं च सुयब्भासा तह तह भवभावणुलासा ।।२२।।
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।५८७ ।।
मरुपहपहिओ कप्पदुमंव पायंव जलहिजलपडिओ । चितारयणंव चिरं दालिद्दोवद्दवाभिहओ ||२३|| संपइ रे जीव ! तुमं धम्मं सव्वण्णुणाहपण्णत्तं । पत्तो कहिचि णूणं ता तं संपुन्नपुन्नो सि ||२४|| सुलहं सव्वंपि जए रे जीव सुरेसरत्तयं । निव्वसुहाण साहणमणहा दुलहा य जिणधम्मो ||२५|| तम्हा इणमेव पुरो काउं हाउं च पावचरियाई । जुत्तं पवत्तिउं ते जेण खणो दुल्लहो एस ॥ २६ ॥ एवमणुसासणिजो अप्पा. निश्चपि भवविरत्तेण । चित्तेणं जेण न जाउ जिणमयं हाउमुच्छहइ ||२७|| कमलुजलसीलसिरीसुगंधिणो बंधुणो य भुवणस्स । णिचं निसेवणिजा मुणिणो गुणिणो पयत्तेण ।।२८।। दढमारूढगुणोवि हु जीवो इह साहुसंगपरिहीणो । पाउणइ गुणविणासं जएज ता तेसि संगकए ।। २९ ।। सिद्धतधारगाणं विसुद्धसीलंगसंगसुभगाण | दूरठियाणं पि मणे करेञ्ज सुमुणीण संभरणं ||३०|| मंतविवजियमोमजणंव निज्जीवदेहकिरियव्व । सुयबहुमाणविहीणं सुण्णं मन्त्रेञ्जऽणुद्वाणं ||३१|| तत्थ पढमं पढिज्जा सुत्तं तत्तो सुणेन तस्सत्यं । सुत्तविहीणं पुण सुयमपक्कफलसंसणसरिच्छं ||३२|| सुत्तं पढियंपि बहुं अपरिण्णायत्थमेत्थमक्खायं । सुक्कस्स इक्खुणो भक्खणंव ण खमं सकज्जस्स । ३३ ।। भणियाणायरणवओ समयण्णू पण्णवंति णाणंपि । भारकरं चियदूभग महिलाहरणंव बहुयंपि ||३४|| ता भववाहिचिगिच्छासत्थं सुत्थियपसत्यपरमत्थं । जीणवयणमणुदिणं चिय पढिज निसुणेञ्जऽणुट्ठिञ्जा ।।३५।। भाविज भवसरूवं जह इह सरयब्भविब्भमं सव्वं । जीयं जोव्वणपियसंगमाइखर्णादिट्ठट्ठेति ।।३६।। उव्वणपवणपणोल्लिय महल्लहलंतजलणजालम्मि । गेहम्मिव मन्नेजा खर्णपि न खमो भवे वासो ||३७|| जह दुञ्जणजणसंगो भंगफलो तह दुहावसाणो य । संसारे तह तियसत्तणाइसाक्खाण परिणामो ||३८|| एकोऽत्थ समत्थ
।।५८७।।
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रम्
उपदेशपदा समत्थपसत्थवत्थुवित्थारफुरियमाहप्पो। पमुहावसाणसुंदरपरिणामो णवरि जिणधम्मो ॥३९॥ तेण अलद्ध लद्ध नागश्रीगमहाग्रंथ लद्ध परिपालिउं इमं तुब्भे । परिपालियं च परमं वुड्डि नेउं पयट्टेज्जा ॥४०॥ धण्णा भवदुक्खाणं तिक्खाणमसं
भितधर्मरुखलक्खसंखाणं । एयं विरेयणोसहमुवएस केइ पावंति ॥४१॥ पडिबोहमागयाऽणेग तत्थ पाणी गया य सगिहेसु । एवं
चिचरिबाहिजते काले कइयावि धम्मरुई ॥४२॥ सच्चं चिय धम्मरुई अणगारो मासखमणपारणए । पढमाए पारिसीए सज्झाय१५८८॥
मझीणमणवित्ती । ४३॥ बीयाए ज्झाण जोगं तइयाए काउं पत्तगुग्गाहं । इरियासमिइपरिगओ अंतो चंपाए पविसेइ ॥४४॥ तम्मि दिणे णागसिरीए वारओ भायणस्स णिम्मवणे । कहवि पमाया तीए उवक्खडं तुंबगं कडुयं ॥४५॥ बहुनेयं तह बहुतित्तमहुररसदव्वसंजुयं ताहे । संजायं विसरूवं कत्तोवि कुजोगदोसाओ ।।४६।। गंधाउ तीए नायं तओ विलक्खा मणम्मि चिंतेइ । धी धी मम माहप्पं कुडंबमज्झे जमुवलद्ध ॥४७।। जइ नाम सेसयाओ कहिंचि एयं वियाणइस्संति । तो मम निंदाखिसाओ उवरमिस्संति न कयाइ ॥४८॥ तो बाढं गोवेत्ता ठवेमि गेहस्स एग
देसम्मि । इय चितिय तं ठवियं तह चेब लहुं तओ अन्नं ।।४९॥ आणित्तु साउरसमायरेण महया सुसंभियं विहियं । ४ हायासुइवत्थाए तीए जेमाविया विप्पा ॥५०॥ पच्छा पुण सयमवि ताओ महाणीओ कमेण भुत्ताओ। सब्बो जणो ||॥५८८।। रस भुत्तो नियकम्मपरायणो जाओ ॥५१॥ एत्थंतरम्मि साहू धम्मरुई उच्चनीयमज्झाइं। गेहाइं परिभमंतो नागसिरी
गेहमणुपत्तो ।।५२।। सा दूरा दठूणं गेहे पविसंतमुग्गयपमोया। तत्तुंबगेडणकए ससंभमा आसणाउ लहुं ॥५३॥ उद्वित्ता भत्तघरं पविसइ तं कड्डयतुंबगं लाउं । धम्मरुइसाहुणो सयलमेव निसिरई पडिग्गहगे ॥५४॥ पजत्तं मह जायं
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५८९॥
तिकट्ठ गेहाओ ताओ निक्खमइ । जेणेवुजाणं सूरिणो ये तेणेव पडिएइ ॥५५॥ तेसिं सूरीणमदूरदेस ट्ठियओ पडिक्कमइ इरियं । वियडेइ भत्तपाणं दंसेइ य करयले काउं॥५६॥ तस्सुग्गगंधपरवसघाणो मुणिणायगो विचितेइ । नूणं विसन्नमेयं न अन्नहा एरिसे गंधो ॥५७।। गेण्हित्तु करयले बिंदुमेगमित्तो निभालए जाव । ता तं तहच्चिय जओ धम्मरुइ भासिओ एवं ॥५८॥ जइ तं भुंजसि एयं तओ अकालेवि मरणमुवल भसि । ता गच्छ थंडिलं सुद्धमेयमेत्थं परिट्ठवसु ॥५९॥ अन्नं गवेस फासुयमहेसणिजं विसुद्धमाहारं । एवं भणिए गुरुणा धम्मरुई निग्गओ ताहे ॥६०॥ अविसन्नमणो दसदोसवजिए थंडिलम्मि गंतूणं। कयसयलदिसालोओ. पइक्खणल्लसियपरिणामो ॥६॥ जा तं परिढुवेई तग्गंधाओ वणंतरगयाओ। मिलिया पिवीलियाओ मरिउं च खणेण लग्गाओ ॥६२ । मा माझं पमायाओ एयासि एत्तियाण विणिवाओ। होउ, वरं ता भात्तुं सयमेव इमं समुचियंति ॥६३।। ठविउं सिद्ध सक्खित्तणेण अवराह वियडणं कुणइ । उच्चरियवओ परिसुद्धभावणो तमुव जित्ता ।।६४॥ तव्वेयणापरतो पंचनमोकारसारपरिणामो। मरिउं जाओ सवट्ठसिद्धणामे वरविमाणे ।।६५।। गुरुणावि चिराउ अणागयम्मि तम्मी मुणीण परिकहियं । गच्छह धम्मरुइस्सालहह पउत्ति समंताओ ॥६६॥ मग्गंतेहि लद्धो थंडिलभूमीए तेहिं मुयजीवो। आगम्म सूरिमूले निवेइयं जह गओ कालं ॥६७।। पुव्वगए उवओगं मुणिवइणो तक्खणेण गच्छंति । उवलद्धो नागसिरीकडुतुंबगदाणवुत्तंतो ॥६८॥ एवंविहो पमाओ चेइयजइघायगो समत्थाणं। णोवेक्खिउं समुचिओ समाणदोसप्पसंगाओ ॥६९।। एवं मणे विमंसिय सव्वो सहाविओ समणसंघो। कहिओ जहेस साहू धम्मरुइ अज्ज कालगओ ॥७०॥ एयारिसेण विहिणा नागसिरीए न सुंदरं
॥५८९।।
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
नागश्रीगभितधर्मरुचिचरि
त्रम्
उपदेशपदः विहियं । जं एस भावसाहू तीए विणिवाइओ एवं ॥७१॥ निब्भग्गाणं दोहग्गियाण लोयाण मत्थयमणित्तं । नरगाइ- महाग्रंथः
याण दुक्खाण खाणिभावं च सा पत्ता ॥७२॥ ता एसो इह दोसो नामसिरीए न जुजए छन्नो। काऊणेवं भणिया मुणिणो नयरीए मज्झम्मि ॥७३॥ तियचच्चराइठाणेसु दूरमुग्घोसणं बहुजणाण । पञ्चक्खं कुणह जहा नागसिरीए
इमं चरियं ॥७४।। भो भी कस्सवि दटुं एसा जुजइ न यावि आलविउं । जं तदसणकारी तत्तुल्लोचिय मुणेयव्वो ॥५९०। ॥७५॥ तो ते मुणिणो वयणं गुरूण इय मुणिय नयरमज्झम्मि । ठाणे ठाणे एयं करेंति उग्घोसणं पयडं ॥७६।। विन्ना
यवइयरेहिं निच्छुढा सा गिहाओ विप्पेहिं । नयरीए परिभमंती तियचच्चरमाईठाणेसु ।।७७॥ निदिजंती खिसिज्जंती हीलं परं उवलभंती । कालं गमेइ कत्थइ ठाणे गासं अपावंती ॥७८।। सोलसवाहिपरिगया जीविसु मरित्तु छट्टपुढवीए। उववन्ना उक्कोसगढिईए उव्वट्टिउं मच्छो ॥७९।। जाया जलंतजलणेण तहय सत्थेण तिक्खरूवेण । सव्वंगं दाहकरेण सव्वजम्मेसु हम्मंती ॥८॥ सव्वासु नरगपुढवीसु णेगवाराओ पाविउं जम्मं । तह अन्नेसुवि अइकुच्छणिज्जरूवेसु ठाणेसु ।।८।। किं बहुणा गोसालो पन्नत्तीए जहेव पन्नत्तो । भवदुक्खभायणं तह इमावि वच्चा निरवसेसं ॥८२।। __कालाओ अणंताओ इहेव दीवे पुरीए चंपाए। सागरदत्तस्स गिहम्मि सत्थवाहस्स भद्दाए ॥८३।। भजाए उववण्णा धूया कुच्छिसि मासनवगस्स । अंतम्मि पसूया मंखणंव सुकुमालकरचरणा ॥८४।। विहियं नामं सुकुमालियत्ति पत्ता
कमेण तारुन्न । वम्महमहल्लभल्लेकभवणमइभूरिलावण्णं ।।८५॥ चेडीचक्कपरिवुडा अहन्नया व्हायविहियसिंगारा । निय-| र गेहस्सुवरितले निहालिया कीलमाणी सा ॥८६॥ जिणदत्तसत्थवाहेण तीए रूवम्मि जोव्वणगुणे य । विम्हयमुवागओ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
TA माणसम्मि एवं विचितेइ ॥८७।। एयं मोत्तूणं सागरस्स भाए अंगजायस्स । मम पुत्तस्स ण णूणं अण्णा भजा समु
चियत्ति ॥८८।। पुट्ठो समीववत्ती जणो जहा कस्स एस वरधूया। महिलाणं सयलाणं जा देहसिरिं समुप्फुसइ ॥८९।। । कहियं सागरदत्तस्स सत्थवाहस्स तो गिहं गंतुं । हाओ कयसिंगारो नियपरियणपरिवुडो संतो ॥९०॥ जेणेव गिहं|
सागरदत्तस्स समुजुओ तओ गंतुं । दटुं गिहमिजंतं तं सो सहसा समुद्रुइ ।।९१।। पुच्छइ सुहासणत्थं आगमणपओ॥५९१॥
यणं स तो भणइ । सुकुमालियाभिहाणा जा तुह धूया वरेउं तं ॥९२।। नियनंदणस्स सागरनामस्स कए समाणरूवस्स। अम्हे समागया इह समलावण्णाइगुणनिहिणो ॥९३।। ता जइ जुत्तं पत्तं च भाइ ता किजउ इमं एवं । पत्थावविहडियाणं कजाण पुणो गई नस्थि ।।९४।। भणिए जिणदत्तणं सागरदत्तो तओ इमं भणइ । अम्हाण गिहंगणमागयाण होजेह किमदेयं ।।९५॥ परमेक्का मे धूया उंबरपुप्फाउ दुल्लहा एसा। ण खणंपि तीए विरहं सहामि मणणयणदइयाए
॥९६।। ता जइ तुह सागरओ मम गिहजामाउओ सुओ होइ । तो धूयं सुकुमालियमहं पइच्छामि नो इहरा ॥९७॥ | गेहागएण भणिओ जणगेण स सागरो जहा वच्छ ! । जइ घरजामाया हासि लहसि सुकुमालियं धूयं ॥९८॥ तीए दढाणुराओ सव्वं तं सव्वहा पवजेइ । तो जिणदत्तो सव्वायरेण परमूसवं कुणइ ॥९९।। सिबियाए पुरिससहसोचियाए आरुहिय सागरो ताहे । सागरदत्तस्स गिहं हरिसुल्लसिरो समणुपत्तो ॥१०॥ तेणावि गोरवाओ महाविभूईए विहियसकारो। पडिवन्नो वीवाहं च कारिओ दारियाए समं ॥१०१।। जम्मि समयम्मि तीसे करफासो तस्स ईसि संजाओ। तप्पमिदं सिरसूलं सदाहजरमस्स उब्भूयं ॥१०२।। जह दारुणेण फणिणा अहवा जह विच्छुएण डक्कस्स । जह मुम्मु
॥५९१।।
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः -- महाग्रंथः
।।५९२ ।। ५
राभित्तिस्स तह दुक्खं तक्खणं जायं ॥। १०३ ।। लज्जाविलंघिओ तक्खणम्मि तुहिक्कओ ठिओ कहवि । पत्तम्मि सय णकाले सेजातलसंठियस्सेसा || १०४ || पक्खुहियरागजलही सव्वंगपसाहिया सणियसणियं । पासम्मि नुवन्ना अच्छरव्व सग्गाओ ओइण्णा ।। १०५ ।। अह पुणरवि तीए अंगफासमुवलद्धभागयविसाओ । चितेइ को खणो मज्झ होज एईए विरहकरो ॥ १०६ ॥ तत्तो सुहपासुत्तं तं मोत्तुं उट्ठऊण सेजाओ । मरणाउ विमुक्को वायसोव्व सो ताउ गेहाओ ।। १०७ ।। दूरं पलाइओ सावि तक्खणं विहियनिद्दपामोक्खा । सागरमपासमाणी पव्वइया सव्वओ नियइ ।। १०८ ।। वासघरस्स दुवारं विहालियं पासई मलक्खमणा । करयलपल्हत्थमुही विच्छायतणू विचितेइ ॥ १०९ ॥ न मए कओ अविणओ ण यावि एण बंधवजणेण । ता कत्तो मम दोहग्गदोसओ दूरगो जाओ ।। ११० ।। एवं झियायमाणा रुयमाणा विस्सरं विलवाणा । मुम्मुरगयव्व कहकहवि रयणिसेसं परिगमेइ ।। १११ ।। रयणीए पभायाए चेडिं सद्दाविउं भणइ जणणी । गच्छ वहूवरमुहधोवणियं खिप्पं उवणमेहि ।। ११२ ।। सोमालियासमीवे वासघरे सावि गच्छई जाव । पेच्छइ विलक्खदिट्ठि मम्मि तं किंचि चिति ।।११३ ।। पुट्ठा कीस झियायसि तुमेवमिहि भनाइ सा भद्द ! । सो सागरओ सुत्तं मं मोत्तुं कत्थइ गओति ।। ११४ ।। सा उवलद्धवइयरा जणयाणं साहए जहावृत्तं । तो कोवमिसमिसंता तज्जणओ सागरसुवरि ।। ११५ ।। गच्छइ जिणदत्तगिहं भणाइ हंभा ! किमेवमुचियंति । पुत्तस्स, जो अदोसं सहसा सोमालियं मुयइ ।।११६ ॥ नेयं कुलाणुरूवं न पत्तकालं न चेव जुत्तंपि । सुकुलीणाण जणाणं जं विहियं सागरेणञ्ज ।। ११७ ॥ एवं बहूवलंभे अइनिष्पिहमाणसो चिरं दाउं । जा चिट्ठइ एगंते ता सागरमाह इय जणगो ।।११८।। दुट्ठ तए पुत्त ! कयं घर
नागश्रीगभितधर्मरुचिचरित्रम्
।। ५९२।।
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥५९३H
जामाउयपयं पवज्जित्ता। सागरदत्तस्स गिहाउ निग्गओ जमिहमायाओ ॥११९॥ भणइ तओ सागरओ पियरमहं गिरिसिराउ पडणं व । सलिलपवंसं व विसस्स भक्खणं वा करिस्सामि ।।१२०॥ण उणो सागरदत्तस्स मंदिरे इह भवे पविस्सामि । सुकूमालियत्ति णामेण चेव सा ताय ! विक्खाया ॥१२१।। जं तकरफासेवि हु दाहजरो दारुणो महं जाओ। कुटुंतरिओ निसुणइ तं सागरभासियं सव्वं ।।१२२।। सयमवि सागरदत्तो तत्तो लज्जापरो बहूं जाओ । नियधूयाए दोहग्गमगलं एरिसं सोउं ॥१२३।। जिणदत्तगिहाओ निक्खमेइ गेहे नियम्मि गंतूण । सुकुमालियं नियंके निवेसिउं एरिसं भणइ ।।१२४।। अविणयपरेण किं ते सागरएणं वरेण कन्जंति ? । तस्स मए दायब्वा मणप्पिया जस्स तं होसि ॥१२५।। कन्नामओवमेहि खणं समासासिउं स बयणेहिं । सट्ठाणम्मि विसज्जेइ अन्नया गेहउवरितले ॥१२६॥
अवलोयतो आसामुहाइं पासई स रायमग्गम्मि । एगं दमगं परिसडियवसणमहखंडघडहत्थं ॥१२७।। सद्दाविउं नियगेहे तं भासइ किं करे जहा एयं । असणाइणोवलंभेह कुणह तह परमनेवच्छं ।।१२८।। जं पुण तं नेवच्छं जो खंडघडो य तस्स एगते । ठाविति ते, महग्घाभरणालंकारओ विहिओ ॥१२९॥ दिन्ना तस्स सगउरवमेसा भजत्तणेण दमगस्स । राओ कउवयारे वासघरे तं पवेसंति ॥१३०॥ सुकुमालियाए सेजातलम्मि जा चवललोयणो संतो। पासम्मि नुवन्नो तीए | ॥५९३।। देहसंफास दोसाओ ॥१३१॥ सव्वंगुप्पन्नजरो ता चिंतइ नूण मज्झ मरणकए । उवणीया एसा निन्निमित्तवेरेण एएण
॥१३२।। जाव न पञ्चासन्नो मच्च मे होइ अंगफासाओ। एईए जलणजलणोवमाए दोहग्गभरियाए ।।१३३॥ लहुमेवाX बक्कमणं जुज्जइ णेवत्थमप्पणो मोत्तुं । खंडघडगं च मोत्तुं सुत्तं तं दूरमोसरिओ ॥१३४।। पडिबुद्धा जा तंपिय न पेच्छइ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपाल ताव इय विचितेइ । एसोवि गओ दोहग्गदोसओ तणुगयाओ ममं ॥१३५॥ उवलद्धवइयरेणं पिउणा संभासिया पभा- नागश्रीच महाग्रंथ यम्मि। पुत्ति ! न कस्सइदोसो सकम्ममवरज्झए नवरं ॥१३६।। ता जह इय कम्मखओ संपज्जइ तह जएह दाणम्मि । भारतउत्तर
भवस्वरूसमणाण माहणाणं दीणाणाहाइयाण तहा ॥१३७॥ सा पिउणाणुण्णाया सूरुदयाओ निरंकुसा संती। जा तस्सत्थमणखणो'
पम्ता देइ निरंतरं दाणं ॥१३८।। एवं कालम्मि गए केवइए सुव्वया बहुसुयाओ। अइनिम्मलसीलकरेणुसुदिढआलाण॥५९४॥
खंभाओ ।।१३९।। तत्थ समोसरियाओ गोवालियनामिगाओ अजाओ। समए विहरंतीणं तासि संघाडिगा एगा ॥१४०।। तीए गिहम्मि पविट्ठा सम्म पडिलाभिउं सबहुमाणं । पडिया पाएसु कयंजली य विन्नविउमारद्धा ।।१४१॥ अहममणामा जाया सागरगस्सा पइव्वया संती। तह अन्नस्सवि देज्जा जम्मदमगस्सवि, तओ मे ।।१४२।। काउं पसायमोसहमन्नं वा मंतमाइ तं कुणइ । जस्साणुभावओ हं सुभगा होहामि नियपइणो ।।१४३।। तव्वयणाणंतरमेव ताओ कन्नेपिहित्तु पभणंति । भद्दे ! अयाणुगाओ एयस्स तहा अणुचियाओ ॥१४४।। अम्हाणं कोसल्लं समस्थि सत्थेसु धम्मविसएस् । ता जइ भणसि कहिज्जइ तुझं जिणदेसिओ धम्मो ॥१४५॥ कहिओ सवित्थरो से सम्म संबाहमागया ताहे। जाया सुसाविया तह पिउणोऽणुनाए पध्वइया ॥१४६॥ इरियासमियाईओ समिईओ पंच तिन्नि गुत्तीओ। मणगुत्ति
॥५९४। माइयाओ जणणिव्व पवज्जए तत्तो ॥१४७।। अइगुत्तबंभचेरा खंता दंता तहा समुवसंता । सीलंगाण सहस्से अट्ठारस दुद्धरे धरइ ॥१४८। आसन्नयाओ गोवालियाओ अज्जाओ वंदिउं भणइ । तुब्भेहिं अणुन्नाया इच्छामि सुभूमिभागस्स ॥१४९।। उज्जाणस्स अदूरे च्छटुंछट्टेण निच्चरूवेण । तवकम्मणा परिगया सूराभिमुही पयावेउं ॥१५०॥ तो अज्जाओ
रक
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
|-ताओं भासंति न जुज्जए इमं अज्जे !। अम्हं काउं गामाइयाण बाहिं जमुस्सग्गा ।।१५१।। अंतो उवस्सयस्सा वइपरिखित्तिस्स पाउयतणूण । समपायतलाणं समुचियम्ह आयावणं काउं । १५२॥ तं वयणमवगणेउं जहिच्छमायावणं तओ |
| काउं । पारद्धा अह कइयाइ देवदत्तेत्ति णामेणं ॥१५३।। वेसा पंचनिसेवगपुरिसोवगया सुभूमिभागस्स । उज्जाणस्स ॥५९५॥
समंता लच्छीविच्छड्डमिक्खेइ ॥१५४॥ तीसे तेसुं पंचसु जणेसु सिरिसेहरं रयइ एगो । एगो चंपइ पाए एगो छत्तं सिरे धरइ ॥१५५॥ एगो चमरुक्खेवं करेइ उच्छंगियं कुणइ एगो। तं साहग्गपगरिसं पत्तं दटुं विचितेइ ॥१५६॥ दुहगाए मज्ज एगोवि सागरो सायरो ण संजाओ। एईए पूण एवं पंच इमे सायरा जाया ।।१५७॥ ता एईए सुलद्धो जम्मो जीयं च सप्फलं जायं । नियसोहग्गमडप्फरवसाउ इच्छाए जा चरई ॥१५८॥ जइ मे तवस्स नियमस्स अस्स फलमस्थि तो अहं होजा। नियसाहग्गोनामियनिस्सेसमहेलियावग्गा ॥१५९।। एवं विहियनियाणा किंची सोहग्गमेत्थमवहंती। लग्गा सरीरवत्थाइयाण पक्खालणविहीए ॥१६०॥ भणिया गणिणीइ न सव्वहेव तुह सुंदरं इमं काउं। एवं चरित्तभंगा तुह चेव तहा पराणं पि ॥१६॥ अन्नं च दारुणफलो एसो जम्मंतरम्मि तुह होही । ता धम्मसीलसुकुलुग्गयाए तुह जुज्जए नेयं ।।१६२॥
X||५९५॥ एवं अणेगवारे पण्णत्ता चायणं असहमाणा। नियउवगरण समेया भिन्नम्मि उवस्सयम्मि ठिया ॥१६३॥ पासत्थाईण पमत्तयाण साहूण जाणि ठाणाणि । ते सेविउं पवत्ता ण उण अहछंदठाणाणि ॥१६४॥ वासाणि बहूणि X तहाविहेण विहिणा विहारमायरिउ । पक्खपमाणमणसणं काउं चरिमम्मि कालम्मि ॥१६५।। उववण्णा ईसाणे
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः
महाग्रंथः
हा(द्रौपदीच
।।५९६॥
गणियादेवित्तणेण पल्लाई । णव तीए परममाउं कालेण तओ चइत्ताणं ।।१६६।। एत्थेव जंबुद्दीवे भरहे पंचालजणवएशनागश्रियासुपुरे। कंपिल्ले नरवइणो दुवयत्स पियाए देवीए ॥१६७।। चुलणित्तिणामिगाए कुच्छीए दारीगा समुप्पण्णा । उत्तरजम्म धद्वज्जुणजुवरणो कणिट्ठिया सोदरा भगिणी ॥१६८।। दुवयस्स अंगाजाया एसा धूया जओ तओ नामं । समयम्मि पसत्थे दोवइत्ति संठावियं तीसे ॥१६९।। सा चंदकलव्वसिए पक्खम्मि पइक्खणं पवडती। पत्ता तारुण्णमणण्णतुल्लमह पेच्छिउं जणगो ॥१७०॥ परिभावेइ ण रूवेण जोवणेण व समाऽपरा एत्थ। इत्थी समत्थियाए तुलिय' सुर-रा रमणिरूवाए ।।१७१।। उचिओ सयंवरो काउमेवमेसा परं सुही होइ । तो नियअंकम्मि निवेसिऊण सो दोवइं भणंइ ॥१७२॥ वच्छे ! सयंवरविहीए वरसु जो रोयए वरो तुज्झ । तत्तो बारवईए कण्हस्साकारणनिमित्तं ।।१७३।। नियपरियणजुत्तस्सा दूयं तप्पढमयाए पेसेइ । तइया तस्स दसारा समुद्दविजयाइया दस ओ॥१७४।। पंच महावीरा मुसलपाणिपमुहा तहुग्गसेणाई । सोलस रायसहस्सा अट्ट कुमारकोडीओ ॥१७५।। पज्जुण्णमाइयाओ संबाईयाण सटुिंसहसाणि । दुइंतकुमाराणं सव्वत्थऽनिवारियगईणं ।।१७६॥ सहसाणि एकवीसं वीराणं वीरसेणपमुहाणं । महासेणाइबलीणं छप्पन्नं तह सहस्साणि ।।१७७।। अन्ने तलवरईसरमाडंबियपभिईओऽणेगगुणा । गंतुं कयंजली सा दूओ पणमित्तु इय भणइ
॥५९६।। | ॥१७८ । कंपिल्लपुरे रण्णो धूया दुवयस्स दोवईनामा । दिन्नो सयंवरो से पिउणा ता तस्स पत्थणया ।।१७९।। काले विलंबहीणं कपिल्लपुरस्स बाहिदेसम्मि । नियनियरिद्धिसमेया सपरीवारा समोसरह ।।१८०।। हस्थिणपुरम्मि रण्णो पंडस्स सनंदणस्स एमेव । दूयं दुइज्जयं पेसवेइ तइयं च चंपाए ।।१८१॥ कण्हस्स अंगरण्णो, चउत्थयं पंचसोयसरस
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
| यस्स। सोत्तिमईए पुरीए रन्नो सिसुपालनामस्स ।।१८२।। पंचमयं दमदंतस्स राइणो हत्थिसीसनयरम्मि । छटुं महराए पुरीए राइणो धरभिहाणम्मि ॥१८३।। सत्तमयं रायगिहे सहदेवसनामगस्स भूवइणो। अट्ठमयं कोडिण्णे पुरम्मि भेसग
निवसुयस्स ॥१८४॥ नवमं कोयगरण्णो विराडदेसे सभाउयसयस्स । सेसाण भूमिपालाण सेसनयरेसु दसमं तु ॥१८५॥ ॥५९७॥ तस्साहवणेण सगउदवेण ते तूरमाणमणपसरा । समगं कंपिल्लपुरे गंगातीरे विसालम्मि ॥१८६।। कयसिबिरसं निवेसा
दुवयनिरूवियनिवासठाणेसु । पक्खुभियजलहिकल्लोलतुल्लसत्ताठिया सव्वे ॥२८७॥ उत्तुंगथंभसंभारभासमाणं करावए राया। तीए सयंवरमंडवमुदंडपडागसयसहियं ।।१८८।। रयणमय भूरितोरणमइरम्मयसालिभंजियाकलियं । बहुमत्तवारणं वारणाण दसणेहि निम्मवियं ॥१८९।। अह वासरे पसत्थे दोवइकण्णं समं समीहंता । रूढक्कमेण सव्वे नराहिवा तत्थ उवविट्ठा ॥१९०॥ सावि य ण्हाया कयसिंगारा गिहचेइएऽभिवंदित्ता। पुवुत्तरोहिणीकन्नगव्व अह तत्थ संपत्ता ॥१९१॥ सक्खं अपासमणा कस्स वि सा राइणो वयणकमलं । ता दप्पणतलसंकंतमेवमालोइइं लग्गा ।।१९२॥ जं जं हेच्छइ सो सेा न रोयए जा गया निविट्ठाण । पंचण्ह पंडवाणं पुरओ दिढेसु तेसु कमा ।।१९३।। नो अग्गओ न पच्छावि गंतुमेसा सहावओ झत्ति । पुवनियाणवसाओ तेसिं खंधे खिवइ मालं ॥१९४॥ तो जायपमोयभरा वसुदेवाई नराहिवा सव्वे । उच्छालियतुमुलरवा भणंति अव्वो ! सुवरियंति ॥१९५।। धन्नो दुवओ धन्ना य चुलणिया जेसिमं
गजायाए । नरपवरा भत्तारा समगं चिय पंचसंपन्ना ॥१९६।। विहिए पाणिग्गहणे सुवण्णकोडीओ अट्ठ दुवयनिवो। P रुप्पस्स तहा वियरइ धूयाए दोवईए तया ॥१९७॥ विहिउत्तमसकारा तो तेण विसज्जिया पुहइवाला । विम्हियहियया
॥५९७।।
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा सव्वे नियनियठाणेस संपत्ता ॥१९८॥ पंचहि सुएहिं बहुयाइ दोवईए बहुं विरायंतो। एत्तो नियम्मि नयरे दुवएण नागथियामहाग्रंथ विसजिओ पंड ।।१९९।। ते पंच पंडवा दोवईए देवीइ वारगवसेण । भोगे उदाररूवे दिणाणि भुंजतगा निति ॥२००॥XIVE
उत्तरजन्म
(द्रौपदीच___कइयावि पंडुराया जुहिट्ठिराईहिं पंचहि सुएहिं । कुंतीए दोवईए परिगओ चिट्ठई निसन्नो ॥२०१॥ अंतेउरस्स
रितम्)||५९८॥
अंतो ता रणकंडूपिओ कुओ वि तहिं । नारयमुणी समायाओ दंसणेणं अइपसन्नो ॥२०२१: अंतो अइकलुसमणो बाहिं मज्झपरं पत्तो । कालमिगचम्मवत्थो वरदंडकमंडलूहत्थो ।।२०३।। जन्नोवइयगणित्तियजुत्तो नवमुंजमेहलाणुगओ। वीणागंधव्वपरो सदक्खिणं कलहमिच्छतो ॥२०४॥ दळु तमेजमाणं पंडू ससुओ सकुंतदेवीए । अब्भुट्टिओ पयक्खिणसारं वंदइ नमंसई य ॥२०५॥ दिण्णम्मि आसणे उदगबिंदुपरिफोसियाए भिसियाए । दब्भतणोवरी पच्चत्थुयाए आसोणओ संतो ॥२०६।। अंतेउरपरिवाराओ कोसलवत्तं सपुच्छए जाव । ता दिट्टा नियपडिवत्तिपरंमुहा दोवई देवी । २०७॥ एसो मिच्छद्दिट्ठी असंजओ वा ण कप्पए मज्झ । एयस्स पणामाई काउं इय सा ठिया एवं ॥२०८॥ सा तं तहट्ठियं पासिऊण रोसाउरो विचितेइ । पंचण्ह पंडवाणं लाभा दप्पुद्धरा पावा ॥२०९।। सुबहूण सवत्तीणं मज्झे तह कहवि पक्खिवेयव्वा । ईसामहल्लसल्लेण सल्लिया जह दुहं हियइ ॥२१०।।
।।५९८॥ तत्तो समुप्पइत्ता धाईसंडम्मि भारहेवासे । नयरीए अमरकंकाए पउमनामस्स नरवइणो ॥२११।। गंतुं पासे तेणं पणामियं गेहए तओ अग्घं । अंतोअंतेउरसंठिएण सो पुच्छिओ तेण ॥२१२॥ जारिसयं मह एयं किं अन्नस्सावि । IN कस्सई अत्थि । तारिसयं अंतेउरमीसि हसंतो स ओ भणइ ॥२१३॥ जह कूयददुरो जम्मओ वि अनिहालिओदहि
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिलाहो। मन्नइ अन्नं नो किंपि अस्थिए तो 'महं नयरं ॥२१४॥ एवं तुमंपि अंतेउराइं अन्नाण भूमिनाहाण। अनि
हालंतो मनसि मज्झतेउरसमं न परं ॥२१५।। जंबुद्दीवे भारहवासे नयरम्मि हत्थिणागम्मि । पंडस्स राहणो पंडवाण
पंचण्ह जा जाया ॥२१६॥ नामेण दोवईए पायंगुटुंपि नो इमं भवइ। तह तियसासुरखेयरनारीओ संदराओवि ॥५९९॥ ॥२१७।। जं दुलहं च दूरे त जं च जं जं परेसिमायत्तं । तम्मि जणो रायपरो पाएण न इयररूवम्मि काय
से तव्वयणायण्णणेण जलणोव्व पवलपवणेण । उच्छालिओ सुतिब्वो मयणो कयनिब्भरुम्माहो ॥२१९।। तो पवसंगयामरपणिहाणपरो स अट्टमं कुणइ । तप्पजते सयमेव भणइ स सुरो पउमनाहं ।।२२।। उचियं जं ते काउं तं भासह तो भणाइ सो एवं। जंबुद्दीवाओ भारहाओ हत्थिणपुराउ तहा ।।२२१।। पंचण्हं पंडवाणं घरणि दुवयस्स अंगसंभूयं । भवणंगणापहाणं इच्छामी दोवईदेवि ॥२२२॥ इहमाणीयं तो भणइ एस एयं कयाइ नो होइ । जं पंचपंडवे वजिऊण सा अन्नमभिलसई ॥२२३।। तुह पुण पियसंपायणहेउं तं इण्हिमेत्थ आणामो । सुत्तं जुहिडिरेणं सद्धि राओस अवहरइ ॥२२४॥ आणेइ पउमनाहस्स मंदिरे तं असोगवणियाए । ठावेइ साहिउं जहवुत्तं नियठाणमणुसरइ ॥२२५।। सा तक्खणं पबुद्धा जा नियइ पलायए ण तं भवणं । णो उववणं विलक्खा चितइ हीही किमयंति ॥२२६॥ देवेण दाणवेण व कस्सइ भूमीवइस्स गेहम्मि । अहमाणीया कहमन्नहा खणा एरिसं जायं ॥२२७।। पउमोवि निवो व्हाओ कयसिंगारो सहावरोहेण । जेणेव दोवई जाइ जाव ता तं निहालेइ ॥२२८॥ ओहयमणसंकप्पं भणिया सा तेण करसि र किमेवं ?। तं पुव्वसंगएणं सूरेण मम हेउमाणीया ॥२२९।। ता भद्दे ! रमसु ममं एसा सव्वा वि ते परिवारो।
॥
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः तो भणइ दोवई मम कण्हा पियभाउगा अत्थि ॥२३०॥ बारवईए पुरीए सो जइ मासाण छहमारेण । न कुणेइ मज्झ नागश्रियामहाग्रंथः तत्ति तो सं जं भणसि तं काहं ।।२३।। तेणावि य पडिवघ्नं कन्नतेउरगयं तयं कुणइ। अंबिलपग्गहिएणं
उत्तरजन्म
(द्रौपदीचछट्टेणसया अमुक्केण ॥२३२।। तवकम्मणा परिगया सा धीरा तत्थ ठाइउं लग्गा । एत्तो मुहत्तमेत्ता जुहिट्ठिलो
रितम्)जाव जागरिओ ॥२३३॥ ताव न पेच्छइ सेज्जायल म्मि देवि ससंभमो ताहे । मग्गणगवेसणं सब्वओवि तो। 1६००। काउमारद्धो ॥ २३४ ॥ अलहंतेण पभाए निवेइओ रयणिवइयरो अन्नो । नियकिंकरविणिओगेण तेण सव्वम्मिर
तम्मि पुरे ॥ २३५ ॥ आघोसणापुरस्सरमुत्तं जो दोवइं लहई देवि । तस्स पसायं सुमहंतमहमकाले K करिस्सामि ।। २३६ ॥ जाव कहिंवि न लद्धा पुरेसु गामेसु वा तओ कुंती। भणिया कण्हासमीवे बारवईए तुमं |
गच्छ ।। २३७ ।। कण्हस्स एयम? साहेसु निवेण पंडुणा भणिया। गयखंधगया चलिया कण्हाभिमुहं लहुं एसा ।। २३८ ।। बारवईए पुरीए पत्ता बहुगउरवेण पडिवन्ना। कण्हेण पुच्छिया भणसु किमिहमागमणकजति ॥२३९॥ पुत्त ! निसाए जुट्टिरपासे सेजायले सुहपसुत्ता । केणावि दोवई अवहरित्तु नीया कहंचित्ति ।।२४०॥ ता
॥६ जह तीए पउत्ती लब्भइ तह ज्झत्तिं कुणसु तं जुत्तं । तत्तो को अन्नो एरिसम्मि कजे सहो अत्थि ।।२४१॥ इय । भणिए कुंतीए तक्खणसंजायपारिसक्करिसो। पायालाओ सुरलोगओ व सलिलालयाओ वा ॥२४२। जह उवलभामि
तह मे जइयव्वं मेवमग्गओ तोसे । कुणइ पइण्णं अम्मो ! चिट्ठह वीसत्थया तुभे ।।२४३।। सकारयित्तु सम्माणयित्तु र तं गयउरे विसज्जेइ। गहिया गवसणा सव्वओवि ना जाव उवलभइ ॥२४४।। ता नारओ कयावि हु समागओ
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।६०१ ।।
वासुदेवभवणम्मि । अग्घप्पयाणपुब्वं तेणवि बहुगउरवपरेण ।। २४५ ।। पुट्ठो सुहासणत्या हरिणा नियगेहकुसलपसिणपरो । दिट्ठा सुया व कत्थइ भयवं ! तुमए रइहराओ || २४६ ।। अवहरिऊणं नीया देवी दुवयंगया सुहपसुत्ता । राओ समं जुहिट्ठिररण्णा केणवि अणज्जंती || २४७ ।। ता ईसिहसिरवयणेण तेण भणियं न एरिसेसु ममं । अहिगारो अस्थिपरं तुहावरोहा भणामि जहा ।। २४८ । । सा अन्ना वा किमु होज्ज एत्थ मे निच्छओ न कोइत्ति । परममरकंकनयरीए पउमनाहस्स भवणम्मि ।। २४९ ।। दिट्ठा तीए सरिच्छा एगा नारी विवन्न मुहवन्ना । भूमीनिहित्तनयणा पासेवि ग अच्छंती ।। २५० ।। भणियं हरिणा ताहे तुमए उट्ठ। विओ कली एस । आगासगामिविज्जं सरिउं से अदंसणीहूओ ।। २५१ ।। तो दूयपेसणेणं निवेइयं पंडुणो गयउरम्मि । जह दावईए लद्धा कुंसलसरीराए मे वत्ता ।। २५२।। तो पंचवि नियपुत्ता चउरंगबलाणुगा तडम्मि जहा । पुत्र्वसमुद्दस्सा ओयरंति तह तं लहुं कुणसु ।। २५३॥ कण्होवि पहदुंदुहिसद्दा ऊरियदिसतरा भोगा । सव्वनियपरियणजुओ पुरीए सहसा विणिक्खतो ।। २५४ || पुव्वजल हिस्स वेला उलम्मि पंचहि सुएहि पंडुस्स । जाओ समागमा सिबिरसंनिवेसं तहिं कुणइ ।। २५५ ।। सो तत्थ कुणइ पासहसालं तवम मं पवञ्जइ । सुत्थियदेवं चित्ते काउं जा चिट्ठइ तयंते ।। २५६ ।। ता सो लवणाहिवई हरिणो पञ्चक्ख दंसणीहूओ | भइ म कायब्वं जं तुज्झ निवेयसु तयंति ।। २५७॥ कण्हो पभणइ देवी संहरिया पउमनाहभूवइणा । गेहम्मि अमरकंकाए दोवती ॥२५८॥ पंचह पंडवाणं छट्ठस्स ममं रहा जहा जंति । लवणोदहिजलमज्झे तहा पहं लहु ममं दे ।। २५९ ।। प्रभिणियं तेण जहा किमेत्तिएणं समेण ते कञ्जं । एत्थवि ठियस्स जह सा हत्थगया होइ तह काहं ॥ २६०॥ लं
||६०१ ॥
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
महाग्रंथ
उपदेशपदा पउमनाहरायं सपुरं च सपरियणं च सबलं च । लवणोदहि सलिलगयं काहं जइ मं तुम भणसि ।।२६।। कित्तियमेत्ता नागश्रिया
सत्ती तस्स नराहिवपसुस्स, मे काउं । जुत्तं तीए परिक्षणमाणेमि तओ सयं चेव ॥२६२॥ इय हरिवयणायन्नणपरेण उत्तरजन्मसलिलं विहाडिउं तेण । दिण्णा पहा रहाणं छण्हं तो जलहिसलिलस्स ॥२६३॥ मज्झं मज्झेण विईवइत्तु पत्ता पुरि अव
(द्रौपदीच
परितम्)रककं । अग्गुजाणम्मि रहे ठवित्तु विसंतगा जाया ॥२६४।। दारुयनाम.सारहिमह कण्हो सद्दिउं इमं भणइ। गच्छं तुम ।।६०२॥
नगरंतो भणाहि पउमं पुहविपालं ।।९६५।। पाएण पायवीढं हणेत्तु कुंतग्गसंगयं लेहं । उवणेत्तु दोवईए कूवग्गाहा पईवं च ॥२६६॥ छ8ो य वासुदेवो समागओ दोवई समप्पेसु । अन्नह संगामपरो भवसु लहुं नन्नहा मोक्खो ॥२६७। किमिदं तए न नायं जह दुवयसुयाए भाउगो कण्हो। रणकम्मसतिण्हो जस्स नत्थि भुवणेवि कावि समो ॥२६८।। इय सो हरिणा भणिओ घेत्तुं सप्पणयमाणमह चलिओ । तं अमरकंकनयरिं पइ पत्तो रायभवणम्मि ।।२६९।। यजणोचियविणए विहिए भणियं जहेस मह विणओ। मम सामिणो पुण इमो पाएण तदासणं हणइ ॥२७०॥ कुंतग्गेण पणामइ लेहं तो पउमनाहनरवइणा । दंडिकिओ समाणो तमवद्दारेण नीणेइ ॥२७१।। भणइ य पञ्चप्पिणणस्स हेउमेसा मए न आणीया। ता जइ रणेण कज सजो एजामि कहसु तुमं ॥२६२।। परभूमिमागओ सा अहं सभमोए राठिओ बलवं । ॥६०२।। एसो अप्पपरियरो अहमेत्थ पभूयपरिवारो ॥२७३॥ इय चितिय चउरंगाए संगओ रणसहाए सेणाए। गयखंधगओ नयराओ रोसरत्तो स नीसरइ ॥२७४।। हरिणाओ ते पंचवि पंडुसुया भासिया किमिह कजं । ते भासंति जहर्ज अम्हे व इमे व नो हाजा ॥२७५।। णाणाविहेहिं आउहसएहिं संपन्नविहियरहगब्भा । आओहणं पवना सन्नाय खणेण
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।६०३।।
संजाया ।।२७६ ।। बहुप उमनाहसेणा मुश्चंत विचित्तसत्यनिवहेण । छिन्नझयसत्तमउडा सरछिद्दतणू पराहुत्ता ॥ २७७॥ विहिया हरिपासगया भणति अव्वा ! महाबला एस। वज्जर हरी तुब्भे जइ निच्छियभासगा होउं ॥ २७८ ॥ अज वयं न उ पउमो हामा इय जुद्धमनुसरता । तो दुज्जयविजियविपक्खा सियकित्तिपयं परं हुंता || २७९ ॥ | पेच्छह अज न पउमा अहमेव भवामि भासिउं एवं वयणपवणेण पूरइ पंचजण्णं महासंखं ||२८० ।। ता तस्स रवेण हओ सुत्तो मत्तोव्व तक्खणा जाओ । तस्स बलस्स तिभागो तत्तो धणुदंडमामुलइ ॥ २ १|| तस्स पणुच्चाटंकार सद्दबहिरीकओ दुइजोवि । भागो जाव असत्थोदिट्ठो पउमा तओ नट्ठो ।। २८२ । तियनयरीए पविट्ठो दारपिहाणं च निट्ठरं विहियं । विहिया राहग गसजा नयरी कहो रहारूढो ।। २८३ ।। पागारपरिसरे गंतुमोय रेऊण नारसिंहतणू । सज्जो विउव्वई पायदद्दरं तह करेइ जहा ।।२८४।। टलटलियसुरालयसिहरभारभज्जंत मेइणीवीढा । खुब्भंत तुंगपासायमंडला सा पुरी जाया ।। २८५॥ कयपाण संसओ से किंचिदुवायं परं अपासंता । दुवयसुयाए समीवे गंतुं दीणाणणो भणइ ॥ २८६ ॥ तुह कुवियाए फलमिमं दिट्ठ एतो मए उ कि कज्जं । सा भणइ ममं घेत्तुं कण्हस्स पुणो समप्पेसु ॥ २८७ ।। सप्पुरिसाण अमरिसो पणामपज्जतओ जओ हाइ । एवं कयम्मि जीयं रज्जं च अगंजियं हाही ॥ २८८ ॥ व्हायनिवेसियसुइवत्थ जुवलओ दावई पुरो काउं । गंतु पाए अभिवंदिऊण एवं खमावेइ ।। २८९ ॥ । दिट्ठो परकमा तुम्हमेवमञ्चभुओ पुणो नाहं । एवं कयाइ काहं खमणिज्जा मेऽवराहोऽयं ।। २९० ।। निज्झाडियगव्वं सव्वहेव काउं स पउमनरनाहं । नियनयरीए विसज्जइ सयं रहारूढओ घेत्तुं ||२९१|| दुवयसुयं पंडुसुया जेणेव उवेइ तं समुप्पइय । नियनयर पर
॥६०३॥
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
नागश्रियाउत्तरजम्म(द्रौपदीचरितम्)
उपदेशपदा चलिओ स अप्पछट्टो छहिं रहेहिं ।।२९२॥ महाग्रंथ
.. जम्मि समयम्मि संखो हरिणा मुहवायपूरिओ विहिओ। चंपापुरीए तब्भरहअड्डराया कविलनामा ॥२९३॥ आसि * तहा मुणिसुब्धय नामा अरिहा समोसढो बाहिं । धम्मं तदंतिए सो सुणेइ तह संखसदं च ॥२९४॥ ताहे विलक्खओ
सेा चितेइ दुइज्जओ हरी किमिह । उप्पन्नो जं नन्नो इयरस्सिइ पंचजन्नाओ । २९५।। भणियं जिणेण नेयं भूयं न ॥६०४।।
भविस्सई नवा भवइ । जिणचक्किहराईया जमेगखेत्ते दुवे होति ।।२९६॥ जंबुद्दीवगभारहवासाओ हत्थिणागनयराओ। सुण्हा पंडुस्स सुयाण भारिया एत्थ पंचण्हं ॥२९७॥ आणीया पुव्वावज्जिएण देवेण पउमनाहकए । ता बारवइपुरीओ समनिओ पंडुतणएहिं ॥२९८।। कण्हो तीए गवेसणहेउ नयरीए अमरकंकाए । सिग्घं समागओ तेण समगमिह समरपारंभे ।।२९९।। लग्गे पवाइओ पंचजन्ननामा इमो महासंखो । तन्वयणसवणओ दंसणत्थमह सो समुटेइ ॥३०॥ वुत्तो जिणेणणह सुव्वएण नेयं कयाइ संभवइ । जं दुन्नि जणा चक्की हरी बला वा इह मिलंति ॥३०॥ तहवि तुहं हरिणो तस्स छत्तझयचिंधदसणं होही । तक्खणमेव गयगओ पत्तो वेलाउले नियइ ॥३०२।। लवणोदहिमज्झगयस्स तस्स दठ्ठण ताई बहुहरिसो। चिंतइ नियतुल्लपहाणपुरिसदसणमिमं जायं ॥३०३।। मुहपवणपूरियं तो करेइ सो पंचजन्न
मियरोवि । एवं चिय सद्दायन्नणेण ते दावि किल मिलिया ।।३०४॥ कविलेण पउमनाहा महावराहात्ति कट्ट निव्विसओ। Kा आणत्तो तप्पुत्तो अहिसित्तो तस्स रजम्मि ।।३०५॥
ते लवणजलहिमइलंधिऊण दोलक्खजायणविसालं ! पत्ता महानईए गंगाए पवेसमग्गंपि ।।३०६।। हरिणा ते पंडुसुया
॥६०४||
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।६०५।२
• भणिया गंगं समुत्तरह तुब्भे । पासामि जाव सोत्थियसुरमुदहिपई खणं एकं ॥ ३०७ ॥ णावाए गवेसणमायरेण काऊण ते तदारूढा । जा उत्तरति ता तेसिमण्णमणं समृल्लावो ॥१३०८॥ जाओ, महाबलो एस ताव कण्हो पहू समुत्तरिउ । गंगं न वत्ति कुणिमा परिक्खणं ठावणेण इहं ॥ ३०९ ॥ नावाए, तीरपत्ता सकेोउंगा जाव तत्थ चिट्ठति । ताव हरी बाहाए घेत्तूण रहं ससारहियं ॥ ३१०|| एगाए कन्नाए पारो दुद्धरं तरिउं गंगं । ता जाव मज्झभागे नईए बाढ परिस्ता ।। ३११|| गंगादेवी थाहं रएइ विस्संतओ तओ चलइ । तीरं पत्तेण निहालिऊण इय पंडवा भणिया ।। ३१२ ।। तुभे महाबला भो ! जमकिच्छेणं णई समुत्तिन्ना । अहमश्चंत किलेसेण एयं तत्तीरमणुपत्तो ॥ ३१३ ।। नावाए सामि ! अम्हे गंगं उत्तिष्णगा परं तुम्हं । सामत्थपरिक्खण कोउगेण एसा इहं ठविया ||३१४ || जलणकरालवियंभिय
वेण जणद्दणेण ता भणियं । इव्हि मज्झ परिक्खा कज्जइ धी ! तुम्ह चरियमिणं ॥ ३१५॥ जइया स पउमनाहा संगामसिरम्मि निष्फुरो विहिओ । भग्गा य अमरकंका तथा परिवखा न मे विहिया ।। ३१६ ॥ अच्चुग्गलोहदंडेण तेण तेसि रहा सरोसेण । परमाणुनिव्विसेसा जहा तहा चुण्णिया जाया ।। ३१७ || निब्विसया आणत्ता अह हरिणा निययसिबिरसंजुत्ता । ते गंतूण गयउरे पंडुस्स सरूवमाहंसु ।। ३१८ । । तेणवि कुंती कण्हंतियम्मि तक्कालमेव पेसविया । भणिया जहा पन्ना एसी होउत्ति तह जयसु || ३१९|| सप्पणयं तह तह भासिओवि जइया न रोसमुज्झेइ । भणियं कुंतीए तया भरहद्धमिमं तुहायत्तं ॥ ३२० ॥ ता कत्थ जंतु कहसु संपयं अप्पणा तुमं चेव । कोमलहियएणुत्तं दाहिणजल हिस्स तीरम्मि ।। ३२१|| तो हत्थिणा उराओ सपरियणा तत्थ गंतु विरयंति । पंडुमहुराभिहाणं नगरि कंचित्ति विक्खायं ॥ ३२२|| ते
।।६०५ ।।
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद: महाग्रंथः
।।६०६ ।। ५
विउलभागभायणमेत्थवि जाया परूढरजभरा। अह दावई कयावि हु पगब्भगब्भा समुब्भूया ।। ३२३ ।। मासाण नवण्हमइक्कमम्मि दारयमुदाररूवधरं । सुकुमालपाणिपायं निरोगतणुं पसूयत्ति ॥३२४|| निव्वत्तवार साहस्स तस्स नाम इमेरि विहियं । जं पंचपंडवसुओ होइ इमे पंडुसेणोत्ति ।। ३२५ || कालम्मि कलाउ सुनिम्मलाउ बावर्त्तारिपि कलियाओ । जाओ भोगस मत्थे। सेा जुवरजम्मि अहिसितो ॥ ३२६ ॥ अह तस्थ कयाइवि जलहिगन्भगंभीर माणसा थेरा । भव्वकमलाण भाणू समासढा असढपरिणामा || ३२७|| नयराओ जणो तह पंच पंडवा तेसि वंदणनिमित्तं । नीहरिया परिकहिओ धम्मो पंचवि पबुद्धा ते ।। ३२८ ।। भालयलमिलियकरकमलजुगलया वज्जरंति पुच्छामो । देवि दुवयंगरुहं पुत्तं रज्जम्मि ढावेमो ।। ३२९|| जा ताव तुम्हपयपंकयस्स मूले वयं पवज्जामा । पुत्तारोवियरजा समगं देवीए निक्खता ।।३३० ॥ जाया समणा खंतिक्खमा य गुणरायरायहाणि समा । अजाए सुव्वयाए सिस्सिणिया दावई जाया ।।३३१।। मोक्खंगाई कमेण सव्वाई अहिजियाई अंगाई । छट्ठट्ठमाइकट्ठे तवं अणुट्टेउमारद्धा ||३३२।। ते रा भगवंता पुरंतरं विहरिया अह कयाई । भगवं अरिट्ठनेमी कुणइ विहारं सुरट्ठाए ।। ३३३॥ परिभावंति य पंचवि जइ नेमी कचि बंदिओ हाइ । कयलक्खणा भवामो जम्मं च इमं सुलद्धति ।। ३३४ ॥ जाव सुरट्ठाभिमुहं चलिया थेरे अणन्नचित्ता णं । पत्ताय हत्यिकप्पं नयरं सहसंबनामम्मि ।। ३३५ || उज्जाणम्मि ठियाणं मासक्खवणस्स पारणगदिवसे । तइयाए पोरिसीए नगरस्संतो अहंताणं ॥ ३३६ ॥ लहुयाण चउन्हें पंडवाण सवणेसु कहवि संपत्ता । वत्ता जहज राओ उज्जते निव्बुओ नेमी ||३३७|| तक्खणमेव नियत्ता जेणेव जुहिट्टिलो मुणी तत्तो । साहिति जहावत्तं भत्तं पाणं च
नागश्रिअंतर्गत
धर्मरुचि
द्रौपदीचरित्र
समाप्ति:
।।६०६।।
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
K| उज्झंति । ३३८॥ भाविति अहो ! विसमाणि कम्मुणा चेट्टियाणि जेणम्हं। दूरपरकमसाराण वंछियत्था न सिद्धोत्ति
॥३३९॥ किं जीविएण एत्तो जिणविरहकरालजलणदड्डेण । कायव्वमओ गंतुं सेत्तुजे अणसणं कुणिमो ॥३४०।। गंतूण
तत्थ दामासियाए संलेहणाए संलिहिया । उप्पन्नाणुत्तरणाणदंसणा निव्वुया जाया ॥३४१॥ अज्जावि दावई सिक्खिऊण ।।६०७॥
सामाइयाणि अंगाणि । एक्कारस पजते मासक्खवणेण. कालगया ।।३४२॥ बंभम्मि देवलाए उववन्ना अयरदसगपरमठिई। तत्तो चुया समाणा महाविदेहम्मि सिज्झिहिहो ॥३४३॥ एत्थ पसंगेणागयमेयं जम्मंतराणुगं चरिअं। भणियं नागसिरीए धम्मरुइच्चिय इहं पगओ ॥३४४।। इति श्रीधर्मरुचिकथानक सप्रसंगं समाप्तम् ॥६४८॥४२॥
मनोगुप्तवुदाहरणमाह--मनोगुप्तावुदाहर्त्तव्यायां कश्चित् साधुः । ध्याने धर्मध्यानलक्षणे शुक्लध्यानलक्षणे वा निश्चलमतिको निबिडनिबद्धमानस एतासीत् । तस्य च लदाचिच्छक्रशंसा संवत्ता, ततश्चाश्रद्दधानदेवागमः संवृत्तः। तत्रागमे सति ॥६४९॥४३॥ तेन देवेन दृष्ट उत्सर्गस्थितः कायोत्सर्गव्यवस्थितः स साधुः । विकुर्वितं च तुशब्दस्य समुच्चयार्थस्येह सम्बन्धाज्जननीजनकरूपम् । करुणं च प्रदर्शितकारुण्यं सम्प्रलप्तो व्यज्ञप्तोऽनेकधा तत्र कायोत्सर्ग व्यवस्थितः स साधुस्तैर्जननीजनकलोकर्यथा वयं न जीवामा भवन्तमन्तरेण, वचनमात्रेणापि तावदनुगृहाणेत्यादि ॥६५०॥ ॥४४॥ यदा एवमपि न किञ्चित् क्षुमितः, तदा पश्चात् तेन देवेन भार्यारूपं विकुर्वितम् । कीदृशमित्याह-अन्यप्रसक्तं परपुरुषनिबद्ध समस्तशृङ्गारं परिपूर्णगृहीतशरीरभूषं भूयः पुनरपि तं साधुमभिलषत् सद् अभिलाषविषयीकुर्वदित्यर्थः । उत्सुकमतीव स्वरावदत्यन्तस्नेहयुतमिति । ६५१ ॥ ४५ ॥ तथापि न मनेागुप्तेश्वलनं यदाऽस्य मनागपि संजातं, तदा
॥६०७।।
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाग्गुप्तादुदाहरणम्
उपदेशपदा निजं रूपमस्येति निजरूपः स चासो देवश्च तेन वंदना मुनेविहिता। तथा स्तवनं यथा-सुलब्धं ते जन्म, कृतलक्षणः महाग्रंथः ।
समाचारः, सुदृढा मनोनिरोधवृत्तिः; को हि नामान्य इहलोकपरलोकयोरेवं निःस्पृहत्ववृत्तिरिति । ततश्च साधोर्लोके प्रशंसा जाता, यथा-एवमस्य महात्मनो न नैव चित्तभेदः प्रादुरभूत् । तुः पूरणार्थः ॥६५२॥ ४६॥
___ अथ वाग्गुप्ताबुदाहरणं यथा;--कश्चित्साधुः संज्ञापकस्थानं गच्छाम्यहं द्रष्टुमित्यध्यवसितः । तत्र संजानन्तोति संज्ञा1६०८। पकाः सम्यक्प्रत्यभिज्ञानवन्तः स्वजनास्तेषां स्थानं ग्रामनगरादिरूपमिति । मार्ग गच्छतश्चौरग्राहा वृत्तः । गृहीतः साधु ।
विमुच्य भणति तं सेनापतिः--मा शाधि मामत्र स्थितं केषामपि मा कथयेस्त्वमिति ।।६५३।।४७।। यावदसौ कश्चिद् मार्गभागं गच्छति तावचलिता यज्ञयात्रा विवाहप्रवृत्तजनसमूहरूपा । तत्र च संज्ञापकः स्वजनलोकस्तस्य मिलनं संज्ञापकमिलनं 'अंतरा चेव' अन्तराले एव 'गन्तव्यस्थानापेक्षयेति । कश्च स संज्ञापक इत्याशंक्याह-मातापितृभ्रात्रादिः प्रतीतरूप एव । परिभावितं च तेन-किं मम इतोऽग्रता गमनेन, स्वजनदर्शनस्यात्रव भूतत्वात् ? अतो निवर्त्तनमेव सङ्गतमिति सोऽपि निवृत्तः समं सार्द्ध तैरेव संज्ञापकैरिति ॥६५४॥४८॥ स्तेनैश्चौरैर्गृहीताश्च ते मुषिताश्च गृहीतमुषिताः सन्तो मुक्ताः संज्ञापकाः। ततस्ते स्तेना ब्रुवते । कथमित्याह-सोऽयं साधुर्योऽस्माभिः साम्प्रतमेव गृहीत्वा मुक्त इति, तत एतद्वचश्रवणानन्तरं ब्रवीति 'अम्मग'त्ति जननी तस्य साधोः सत्का ॥६५५।।४९।। कथमित्याह-किं सत्यमेतद् यदयं युष्माभिर्गृहीत्वा मुक्तः ? चौराः प्राहुः-आमेवम् । 'आणेह बेइ तो छुरिय'ति आनयत क्षुरिकामिति ब्रवीति ततो माता; यद्यस्माच्छिननि स्तनं (ग्रंथाग्रं-१००००) ननु निश्चितमेतद्गतदुग्धपायितया सापराधत्वात् पयोधरस्य । ततः
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६.९॥
किं तवायं भवतीति सेनापतिर्भणति ॥६५६॥५०॥ ततो माता ब्रवीति-दुर्जन्मजातः-दुष्टेन जन्मना लब्धप्रादुर्भाव | KM एष साधुः, यतो दृष्टा यूयं, तथापि नापि नैव शिष्टं कथितं यथा-मार्गे चौरसेनापतिरस्ति । अतः कथं केन प्रका
रेण पुत्र इत्येषोऽथ मम वर्तते ? । यो हि पुत्रो भवति, न स मातापित्रादिव्यसनमुपस्थितमुपेक्षते, किन्तु यथाशक्ति निरुणद्धथव । ततः सेनापतिना सविस्मयचेतसा भणितं- कथं नापि नैव शिष्टं भोः साधो ! यथात्र मार्गे चौराः सन्ति ? इत्युक्तेन साधुना धर्मकथा प्रारब्धा, यथा-अस्मिन्ननादौ संसारे जीवानां भ्राम्यतां सताम् । को न बन्धुतया जातः पररूपतया तथा? ॥१॥ अत एव विवेकाढ्या न निह्यन्ति कदाचन । कुत्रापि द्वेषिणो वापि कषायविषनिग्रहात् ॥२॥ तथा; बहु श्रृणोति कर्णाभ्यामक्षिभ्यां बहु पश्यति । न च दृष्टं श्रुतं भिक्षुः सर्वमाख्यातुमर्हति ॥३॥ इत्यादिभिः सुधावर्षसन्निभैर्वचनैः श्रुतैः । सद्यः सेनापतिर्बोधि लब्धवान् दुःखनोदिनीम् ॥६५७॥५१॥ ततश्च आवृत्तः प्रत्यावृत्तः कुपरिणामात् । अत एवोपशान्तो मुक्ता मुत्कलीकृता साधुमाता ममापि त्वमसि मातेति । तथा सव्वं समर्पितं 'से' तस्य यद्विवाहोचितमुपकरणं गृहीतमासीत् । उपसंहरन्नाह-वाग्गुप्तिरेवं प्रस्तुतसाधुवच्छेषसाधुभिः कर्त्तव्येति ॥६५८॥५२॥ . अथ कायिकगुप्तावुदाहरणमुच्यते;-अध्वप्रपन्नको महाटवोमार्गप्रविष्टः कश्चिद् महासाधुः क्वचित्समये समभूत । आवासिते गृहीतावासे सति सार्थे न लभते तत्र सार्थाधिष्ठितायां भुवि स्थंडिलं किञ्चिद्, यत्र साधुसामाचार्यबाधया स्थाबादि विधातुं पार्यते ।।६५९॥५३॥ लब्धं चानेन कथमपि स्थण्डिलमेकः पादो यत्र प्रतिष्ठते । तत्र स्थण्डिले
।।६०९॥
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
समितिगुप्तिस्वरूपोपसंहर
उपदेशपदःस्थितैकपादः सर्वां रात्रि यावदासितः, तावत्तत्र पादः स्तब्धः सञ्जातस्तम्भोऽभूत् ॥६६०॥५४॥ न च नैवास्थण्डि-
लभोगः साधुजनायोग्यभूमिभागपरिभोगलक्षणस्तेन साधुना कृतस्तत्र समये । कीदृशेन सतत्याह-धीरपुरुषेण सात्त्विकेनेत्यर्थः । ततश्च शक्रप्रशंसा यथाऽहो ! साधुरयं दुष्करकारको वर्तते, य इत्थमस्थग्डिलपरिहारेण व्यवस्थितः ।
तथाशक्रप्रशंसाऽसहिष्णोदेवस्येहागमश्च संवृत्तः । तथेति समुच्चये । भेषणं हस्त्यादिरूपविकुर्वणेन प्रारब्धम्, तथापि तस्य ||६१०॥
महापुरुषस्याक्षोभः क्षोभाभावः सम्पन्नः, मम म्रियमाणस्यापि न काचित् कार्यक्षतिरस्तीत्यध्यवसायादिति ॥६६१।।५५।। यदासी भेषितोऽपि न क्षुभितस्तदा शीतमेव ग्रहः, पारवश्यसम्पादकत्वात, तस्य संपादनं देवेन कृतम् । तत्र चाचलनमङ्गानां शीतबाधितानाम् । ततो दुष्कृतं प्राग्भवोपात्तमित्थमुपस्थितमिति सम्यक् स्थातुं प्रवृत्तः । ततः सुरवन्दना कायप्रणामरूपा, तथा प्रशंसनमहो धन्योऽसि त्वं, तथाऽतीव लोकेनोत्कर्षः प्रमोदो व्यूढ इति ॥६६२ ।। ५६॥ उपसंहरन्नाह ;एवंविहो उ भावो गुणठाणे हंदि चरणरूवम्मि । होति विसिट्टखउवसमजोगओ भव्वसत्ताणं ॥६६३।। ___ एवंविधस्त्वेवंविध एव व्यसनप्राप्तावपि गुप्तिसमित्यनुल्लंघनरूपो भावः परिणामो भवतीत्युत्तरेण योगः । क्व सतीत्याहगुणस्थाने, हंदीति पूर्ववत्, चरणरूपे चारिशलक्षणे भवति विशिष्टक्षयोपशमयोगतो विशिष्टो वज्राश्मवदत्यन्तनिबिडो यश्चारित्रमोहस्य क्षयोपशमः क्षयविशेषस्तद्योगात्, भव्यसत्त्वानां समासन्नीभूतनिर्वृतिगमनानाम् । ये हि निवृत्तचारित्रमाहात्मानो महासत्त्वा मुनयः स्युस्त एव प्राणप्रहाणेऽपि न समितिगुप्तिभङ्गभाजो भवन्तीति ॥६६३॥ कुत एतदिति चेदुच्यते;
॥६१०॥
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६११॥
X देहाऽसामथम्मिवि आसयसुद्धी ण ओघओ अन्ना । चरणम्मि सुपुरिसो ण हि तुच्छोवि अकज्जमायरति ॥६६४॥
देहासामर्थ्यऽपि दुष्कालरोगवार्द्धकादिकारणहस्य विहितकृत्येष्वसमर्थतायामपि, किं पुनरितरत्रेत्यपिशब्दार्थः, आशयशद्धिः परिणामनर्मल्यरूपा न नवौघतः सामान्येनान्या हीयमाना विपरीतरूपा वा सम्पद्यते । क्व सतीत्याह--चरणे | सर्वसावधपरिहारलक्षणे । यच्चौघत इत्युक्त, तत तथाविधोत्कर्षवशाद् मेघकुमारादीनामिव मनाग मालिन्यमपि कदाचित संभाव्यत इति व्यभिचारपरिहारार्थम् । एतदेव समर्थमान आह--सुपुरुषः शान्तदान्तस्वभावः, स च विशेषतः "असत्सङ्गाद् दैन्यात प्रखलचरितैर्वा बहुविधैरसद्भूतैम तैर्यदि भवति भू तेरभवनिः। सहिष्णोः सबुद्ध: परहितरतस्योन्नतमतेः परा भूषा पंसः स्वविधिविहितं वल्कलमपि" ॥१॥ इत्यध्यवसायप्रधानः पुरुषविशेषः, न नैव हिर्यस्मात् तुच्छोऽपि शरीरविभवसहायादिबलविकलतया कृशीभूतोऽपि, किं पुनरितरः, अकार्य कुलकलंकादिकारणं कृत्यविशेषमैहिकं पारशिकं च | समाचरत्यासेवते । तथा च पठन्ति-"निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् । अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ॥१॥" सुपुरुषशिरोरत्नभूतश्च चारित्री, कथमस्यान्यथा भावशुद्धिः सम्पत्स्यते ? इति ॥६६४।।
॥६११।। दव्वादिया न पायं सोहणभावस्स होंति विग्घकरा । बज्झकिरियाओ तहा हवंति लोगेवि सिद्धमिणं ॥६६५।।
द्रव्यादयो द्रव्यक्षेत्रकालभावाः कुतोऽपि वैगुण्याद् वाढमननुकूलभावापन्ना न नैव प्रायो बाहुल्येन शोभनः शान्तोदात्तधारिणतिरूपा भावा मनःपरिणतिर्यस्य चारित्रिणः स तथा तस्य, अथवा, शोभनश्चासौ भावश्चोक्तरूप एव तस्य,
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद महाग्रंथ
।६१२।।
भवन्ति विघ्नकरा व्याघातहेतवः । प्रायोग्रहणं च मन्दमेाहादिक्लिष्टकर्मक्षयोपशमवतः शोभनभावविघ्नसंभवेन मा भूत् सर्वत्र व्यभिचार इति । पठ्यते च "निमित्तमासाद्य यदेव किञ्चित् स्वधर्ममार्ग विसृजन्ति बालिशाः । तपः श्रुतज्ञानधना हि साधवो न यान्ति कृच्छ्र परमेऽपि विक्रियाम् ||१|| " । इति । व्यवच्छेद्यमाह - बाह्यक्रियास्तु बहिर्व्यापाररूपाः कायिक्यादयः पुनस्तथा यादृशा द्रव्यादयो वर्त्तन्ते तादृशा एव भवन्ति । नहि द्रव्यादिषु प्रतिकूलभावमागतेषु सामान्यात् शिष्टानां दानादयो, यतीनां चैषणाशुद्धयादयोऽध्ययनादयश्च प्रवत्तन्ते । अत एवोक्तम् ; - "कालस्य य परिहाणि संजम जग्गाई नत्थि खेत्ताइं । जयणाए वट्टियव्वं न हु जायणा भंगए अंगं ||१|| ” अथैतदेवेापचिनोति - लेाकेऽपि शिष्टजनलक्षणे, न केवलमस्माभिरुच्यत इत्यपिशब्दार्थः, सिद्धमिदं यथा न द्रव्यादयः शुद्धभावविघ्नकराः सम्पद्यन्ते ।।६६५।। एतदेव गाथात्रितयेन भावयति ; -
दइया कण्णुप्पलताडणंव सुहडस्स णिव्वई कुणइ । पहुआणाए संपत्थियस्स कंडपि लग्गतं ॥ ६६६ ॥
जह चैव सदेसम्मी तह परदेसेवि हंदि धीराणं । सत्तं न चलइ समुत्थियम्मि कज्जम्मि पुरिसाणं ॥ ६६७॥ कालोव य दुभिक्खा लक्खणो ण खलु दाणसूरांण । भेदइ आसयरयणं अवि अहिगयरं विसोहेई ।। ६६८ ।।
दयिताकर्णे | स्पलताडनवद् -- रतिकेलिकालकुपिताभीष्ट कामिनी साक्षेप करमुक्त कर्णस्थानावतं सितामन्दमकरन्दामोदितमधुकरकुलावकम्पिसहस्रपत्रप्रहतिरिव सुभटस्य रणसंघट्टसमुद्घटित शौर्यप्रकर्षस्य पुंसा निर्वृति समीहितसमरसम्म लाभलक्षणं करोति । कीदृशस्येत्याह - प्रभ्वाज्ञया तत्तत्प्रसादप्रदानप्रमोदसम्पादकनायकनिरूपितादेशलक्षणया सम्प्रस्थितस्य
समितिगुप्ति स्वरूपोपसंहरणम्
॥६१२॥
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
परबलविलोलनाय चलितस्य काण्डमपि, किं पुनरुज्ज्वलपुष्पमालादि, लगच्छरीसंस्पर्शमागच्छत् सत्। समीहितसिद्धिTo रेव सर्वत्र निर्वृतिहेतुः स्यात् । समीहितश्च सुभटेन स्वस्वाम्यादेशात् समरसंघट्टे प्रवर्त्तमानेन काण्डादिप्रहार इति कथ-४
मसौ न तल्लाभे वृत्तिमान् स्यादिति ॥६६६।।१।। यथाचवेति दृष्टान्तार्थः । स्वदेशे सौराष्ट्रादौ वर्तमानानां तथा पर॥६१३॥ देशेऽपि मगधादी कुतोऽपि निमित्ताद् गतानां, हंदीत्युपप्रदर्शने धीराणां धैर्यव्रतभाजाम्। किमित्याह-सत्त्वमवैक्लव्य
करमध्यवसानकरं च जीवपरिणतिविशेषलक्षणम्, न नैव चलति क्षुभ्यति, समुपस्थिते तथाविधविरुद्धजनाध्यारो
पितविविधबाधेऽपि कार्ये व्यवहारराजसेवादी पुरुषाणां पुंसाम् । अयमभिप्रायः-यथा स्वदेशे पूर्वपुरुषपरंपरासमावजित1 जनविहितसाहाय्यभाजि न कार्ये क्वचिनिपुणनीतिभाजां मरणाबसानेऽपि सत्त्वहानिर्भवति, तथा विदेशेऽपि केनाप्य
विज्ञातपूर्वापरसमाचाराणां नयनिष्ठुरप्रवृत्तीनां तथाविधव्यसनप्राप्तावपि न सत्त्वभ्रंशः सम्पद्यत इति ॥६६७ ।२।। ER कालोऽपि च दुर्भिक्षादिलक्षणः । इह दुःशब्द ईषदर्थः । ततो भिक्षुकलोकस्य भिक्षाणामीषल्लाभा यत्र तह भिक्षम् ।
आदिशब्दाद् राजकराक्रान्त्यादिशेषदौःस्थ्यग्रहः । ततो दुर्भिक्षादयो लक्षणं यस्य स तथा, नैव दानशूराणाम्, इह त्रिधा शूरः-दानशूरः, सङ्ग्रामशूरः तपःशूरश्च । तत्र दानशूर उत्तराशाधिपतिः कुबेरादिः । सङ्ग्रामशूरो वासुदेवादिः । तपःशूरो दृढप्रहारादिः । तत इतरद्वयपरिहारेण दानशूराणाम् । भिनत्ति चालयत्याशयरत्नमौदार्यातिरेकलक्षणम् । अपिचेति समुचये । अधिकतरं सविशेषं शोधयति समुत्कर्षयति । यथा कस्यचित् समुत्कटमन्मथस्य भोगार्हादिव्यकामिनीसम्प्राप्तौ तद्विकाराः सुदूरमनिवाराः समुज्ज भन्ते, तथा दानशूराणां समंततः समुपस्थितयाचकलोकं कालमवलोक्य सविशेषदान
॥६१३॥
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद परायणता जायत इति ।।६६८।३।। इत्थं द्रव्यादयो लोकेऽपि शोभनभावविघ्नकरा न भवम्तीति प्रसाध्य प्रस्तते IX समितिगुमहाग्रंथ योजयन्नाह;
प्तिस्वरूपाएवं चिय भव्वस्सवि चरित्तिणो णहि महाणुभावस्स । सुहसामायारिगओ भावो परियत्तइ कयाइ ॥६६९॥
पसंहरएवमेव काण्डलगनादाविव सुभटानां भव्यस्योक्तनिरुक्तस्य, किं पुनः सुभटादीनां स्वकार्यसिद्धयर्थमुपस्थितानामित्य
णम्॥६१४॥
पिशब्दार्थः, चारित्रिणः सम्पन्नचारित्रमोहदृढक्षयोपशमस्य न हि नैव महानुभावस्य 'प्रशस्तसामर्थ्यस्य शुभसामाचारीगतः
प्रत्युपेक्षणाप्रमार्जनादिविषयो भाव उत्साहलक्षणः परिवर्त्तते विपरिणमते कदाचिद् दुभिक्षादावपि, तस्यात्यन्तशुभसामाXचारीप्रियत्वेनान्यत्र प्रतिबन्धाभावात् ॥६६९।। तथा ;र भोयणरसण्णुणोऽणुवहयस्स णोऽसाउभोइणोवि तहा । साउम्मि पक्खवाओ किरियावि ण जायइ कयाइ ॥६७०।।
भोजनरसज्ञस्य शर्करासंमिश्रहविःपूर्णादिभोजनास्वादविदः पुरुषस्यानुपहतस्य धातुक्षोभविकलस्य नो नैव अस्वादुभोजिनोऽपि तथाविधकष्टप्रघट्टकवशाच्चिरपर्युषितवल्लचणकादिभोजनवतोऽपि, तथेति दृष्टान्तान्तरसमुच्चयार्थः, स्वादुनि उक्तरूपे एव भोजने पक्षपातो लोल्यातिरेकाद् निरंतरं बहुमानः क्रिया वा कथञ्चित् पुनरपि तत्प्राप्तिहेतुश्चेष्टा न जायते कदाचित्, किन्तु जायत एव ॥६७०॥
R॥१४॥ एवं सझायाइसु तेसिमजोगे वि कहवि चरणवओ । णो पक्खवायकिरिया उ अण्णहा संपर्याट्टति ॥६७१॥ ___ एवं स्वादुभाजने इव तद्रसविदः स्वाध्यायादिषु स्वाध्याये वाचनादिरूपे, आदिशब्दाद् ध्यानविनयमोनादिषु च
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
साधुसमाचारेषु, तेषां स्वाध्यायादीनामयोगेऽपिं अघटनेऽपि कथमपि द्रव्यादिव्यसनोपनिपातलक्षणेन केनापि प्रकारेण चरणवतो जीवस्य नो नैव पक्षपातक्रिये तु, पक्षपातश्च बहुमानः क्रिया च यथाशक्त्यनुष्ठानम्, अन्यथा विपरीतरूप
तया सम्प्रवर्तेते ॥६७१॥ अथ प्रसंगत एवं प्रस्तुतकालमधिकृत्याह॥६१५।। तम्हा उ दुस्समाएवि चरित्तिणोऽसग्गहाइपरिहीणा । पण्णवणिज्जा सद्धा खंताइजुया य विष्णेया ॥६७२॥
यतश्चारित्रिणो द्रव्याद्यापद्यपि न भावः परिवर्तते, तस्मादेव दु:षमायामपि प्रस्तुतकाललक्षणायां सर्वतः प्रवृत्तनिरंकुशासमंजससमाचारायामपि, किं पुनः सुषमदुःषमा-दुःषमसुषमालक्षाणयोरित्यपिशब्दार्थ , चारित्रिणो यथायोग्यं सामायिकच्छेदोपस्थापनीयचारित्रवन्तः साधवा विज्ञेया इत्युत्तरेण योगः। कीदृशाः सन्त इत्याह--असद्ग्रहादिपरिहीणाअसन असंदरो ग्रहः स्वविकल्पात् तथाविधागीतार्थप्रज्ञापकोपदेशाद्वा विपर्यस्तरूपतया कस्यचिच्छास्त्रार्थस्यावधारणमसद्ग्रहः, आदिशब्दात् तत्पूर्वकयोः प्रज्ञापनानुष्ठानयोर्ग्रहः, तैः परिहीणा विप्रमुक्ताः, अत एव प्रज्ञापनीयाः कुतोऽप्यनाभोगादसद्ग्रहादियोगेऽपि संविग्नैर्गीतार्थेश्च प्रज्ञापयितुं शक्याः । तथा, श्राद्धा उत्तरोत्तरानुष्ठानचिकीर्षापरिणामवन्तः क्षान्त्यादियुताः क्षमामाईवादिसाधुधर्मसमन्विताः । चः समुच्चये । विज्ञया बोद्धव्या इति ॥६७२॥
___अथासदग्रहपरिहाणावेव चारित्रिणो भवन्तीति समर्थयन्नाह;शिणांणम्मि सम्मि य सइ चरणं जं तओ ण एयम्मि । णियमा णसग्गहाइ हवंति भववद्धणा घोरा ॥६७३।।
ज्ञाने मति ज्ञानादिलक्षणे, दर्शने च जिनोक्ततत्त्वश्रद्धानलक्षणे सम्यक्त्वे सति विद्यमाने, चरणं चारित्रं यद्यस्मात् |
५॥
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपा सम्पचते, तत्तः कारणात् न नैवं तस्मिन चरणे सति निजमादसद्ब्रह्मादय उक्तलक्षणा भवन्ति भववचनाः संसारकृति- स्वाध्यामहाग्रंथ हेतवः । अत एव घोरा नरकगादिषातफलाः, तन्मूलबीजमिथ्यात्वह्रासेनच चारित्रप्राप्तरिति ॥६७३।।
यादिक्रि
यायामादआह्व-मा भूवन चारित्रिणोऽसद्ग्रहादयश्चारित्रघातकाः परिणामाः, परं "मोक्षः सर्वोपरमः क्रियासु" इति वचनात्
रकरणोपसर्वक्रियानिरोधे साधयितुमारब्धे किमर्थं स्वाध्यायादिषु क्रियाविशेषेषु यत्नः कर्तब्यतयोपदिष्ट इत्याशंक्याह;-- ॥६१६॥
देशपुष्टिःसम्झायाइसु जत्रो चरणविसुखत्यमेव एयाणं । सत्तीए संपयट्टइ | उ लोइयवत्थुविसओ उ ॥६७४॥
स्वाध्यावादिषूक्तलक्षणेषु यत्न आदरश्चरणविशुद्धयर्थमेव चारित्रसंशुद्धिनिमित्तमेवैतेषां चारित्रिणां शक्त्या सामानुरूपं सम्प्रवर्तते । यथोक्तम्--"पढमं नाणं तओ दवा एवं चिटुइ सम्बसंजए । अनाणी कि काही किंवा णाही छेयवाक्यं" न तु नैव लौकिकानि सामान्यलोकोपयोगीनि यानि बस्तूनि हस्तिशिक्षाधनुर्वेदनृत्तगीतादीनि विषयो यस्य स तथा, तुः पुनरर्थः, यत्नः सम्प्रवर्तत इति । इदमुक्तं भवति-यः स्वाध्यायादिषु चरित्रियां चतुष्कालाधाराधनया यत्नः प्रवर्तते । पापश्रुतावज्ञातीकरणे न स मोक्षाक्षेपैकहेतोश्चारित्रस्य संशुद्धिनिमित्तमेव । अत एवोक्तम्--पैशाचिकमात्यानं भूत्वा
गोपायनं च कुलवध्वाः । संयमयोगैरात्मा निरन्तरं न्यावृतः कार्यः ॥१॥ इति" ॥ ६७४ ।। अस्यां च सत्यां ॥६१६॥ Mall. यत्स्यात्तद्दर्शयति;तत्तो उ पइदिणं चिय सणाणविषद्धणाए एएसि । कल्लागपरंपरओ गुरुलाधवभावणाणाओ ॥६७५॥
ततश्चरणशुद्धेः स्वाध्यायादिसंयोगापादितायाः सकाशात् प्रतिदिनमेव संज्ञामनिवर्द्ध नया संज्ञानस्य मार्गानुसारिणी
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६१७॥
रागाविवध्यपटहभूतस्य सुरलोक सौधाध्यारोहसोपानसमस्य श्रुतज्ञानलक्षणस्य या विवर्द्धना विशिष्टा वृद्धिस्तया, एतेषां चरित्रवतां किमित्याह-- कल्याणपरंपरको भद्रभावपरम्पपारूप: सम्पद्यते । कुत इत्याह- गुरुलाघवभावज्ञानाद् गुरुभूथान लघुश्च तद्विपरीतो गुरुलघु तयोर्भायो गुरुलाघवं तेन गुणदोषावपेक्ष्य भावानामुत्सर्गापवादप्रवृत्तिरूपाणां वज्ज्ञानमवबोधस्तस्मात् । इदमुक्तं भवति - ते हि शुद्धचारित्रतया प्रतिदिनं संज्ञानवृद्धौ सत्यां सर्वप्रवृत्तिषु गुणानां दोषाणां यथासंभवं गुरुत्वं लघुत्वं चावलोकमाना गुणगौरवपक्षाश्रयेणैव प्रवर्त्तन्ते । ततोऽस्खलित्तप्रसरां कल्याणपरम्परामवाप्य परमपदभाजो जायन्त इति ।। ६७५ ।। अथासग्रहफलं विभणिषुराह; --
एहि अयता असग्गहा तुच्छबज्जोगम्मि । णिरया पहाणजोगं चयंति गुरुकम्मदोसेण ॥ ६७६ ।।
एतद्गुरुलाघवमिह धर्मप्रवृत्तिष्वजानन्तोऽनवबुद्धयमाना असद्ग्रहा मिथ्याभिनिवेशवन्तः केचित् स्वबुद्धिकल्पनया धर्ममाचरन्ताऽपि तुच्छबाह्ययोगे - तुच्छोऽत्यल्प कर्मनिर्जरो बाह्य यथावत् परमगुरुवचनोपयोगशून्यतया शरीरव्यापारमात्ररूपा या योगोऽनुष्ठानं तत्र, निरता अत्यन्तबद्धादराः प्रधानयोगं गुरुकुलवासादिरूपं त्यजन्ति मुञ्चन्ति । केनेत्याह-गुरुकर्मदेाषेण गुरोमिथ्यात्वमोहादेः कर्म्मणो विपाकप्राप्तस्य यो दोषस्तेन ।।६७६ ॥
अत्र च त्यक्तं बाह्ये योगे यादृशः स्यात्तद्दर्शयति ; -
सुद्धं छाइसुजत्तो गुरुकुलचागाइनेह विष्णेओ । सबरस रक्खपिच्छत्थघायपायाविनतुल्लो ||६७७।।
शुद्ध द्विचत्वारिंशद्दोषविकलः स चासावुञ्छश्च भिक्षावृत्तिरूपः, आदिशब्दाचिद्रव्याद्यभिग्रहासेवनाग्रहः । ततः
॥६१७।।
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः शुद्धोञ्छादिषु साधुसमाचारेषु यत्न आदरः क्रियमाणः केषाञ्चिदलब्धसिद्धान्तहृदयानां गुरुकुलत्यागादिना गुरोः "पडि-गुरुकुलवामहाग्रंथः रूवो तेयस्सी" इत्यादिगाथाद्वयोक्तलक्षणस्य कुलं परिवारो गुरुकुलं तस्य त्यागः प्रोज्झनम, आदिशब्दात्सत्रार्थपौरषो- सत्यागा
त्यागगुणायथाज्येष्ठादिविनयवैयावृत्यादिपरिहारग्रहः, तेनोपलक्षित इह धर्मविचारे विज्ञेयः। कीदृश इत्याह-शबरस्य म्लेच्छरूपस्य
भावभावकस्यचित् सरजस्कानां शैवानां पिच्छार्थं मयूरपिच्छनिमित्तं यो घातो मारणं तत्र यत्पादाच्छपनं चरणसंस्पर्शपरिहाररूपं ॥६१८ ।
तत्तल्य इति । अयमभिप्रायः-कश्चिद्धर्मार्थी सम्यगपरिणतजिनवचनो गुरुकुलवासे तथाविधां भिक्षाशुद्धिमपश्यन् “आ- AKA यन्नयामहाणो कालो विसमो सपक्खिओ दोसो। आइतिगभंगगेणवि गहणं भणियं पकप्पम्मि ॥१॥" इति पञ्चकल्पभाष्यमश्रद्दधानः शुद्धोञ्छार्थी गुरुकुलवासपरित्यागेन विहारमवलम्बते । स च विहारः प्रस्तुतशबरपादाच्छुपनतुल्यो बहुदोषोऽल्पगुणः संभावनीय इति । अा चादित्रिकभंगको यतिधर्मादिभूतोद्गमोत्पादनषणाशुद्धिविनाशः प्रकल्पस्त्वपवादः । प्रस्तुतदृष्टान्तविस्तारार्थश्चैवं ज्ञातव्यः-किल कस्यचिच्छबरस्य कुतोऽपि प्रस्तावात् 'तपोधनानां पादेन स्पर्शनं महतेनाय सम्पद्यते' इति श्रुतधर्मशास्त्रस्य कदाचिन्मयूरपिच्छैः प्रयोजनमजायत । यदाऽसौ निपुणमन्यत्रान्वेषमाणोऽपि तं न लेभे तदा श्रुतमनेन, यथा-भौतसाधुसमीपे तानि सन्ति, ययाचिरे च तानि तेन तेभ्यः, परं न किञ्चि
॥६१८॥ लेभे । ततोऽसौ शस्त्रव्यापारपूर्व तान्निगृह्य जग्राह तानि पादेन स्पर्श च परिहृतवांस्तेषाम् । यथास्य पादस्पर्शपरिहारो गुणोऽपि शस्त्रव्यापारेणापहतत्वान्न गुणः, किंतु दोष एव, एवं गुरुकुलवासद्वेषिणां शुद्धोञ्छादि योजनीयमिति ॥६७७॥ - आह-यदि शुद्धोञ्छादयः क्रियमाणा अपि न कञ्चिद् गुणमावहन्ति किंतु दोषमेव, तकिमुच्यते-"पिंडं अविसा
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
हितो अचरित्ती एत्थ संसओ नित्थ । चारितम्मि असंते सव्वा दिक्खा निरत्थया" इत्याशंक्याह:णहि एयम्मिवि न गुणो अत्थि विहाणेण कीरमाणम्मि । तं पुण गुरुतरगुणभावसंगयं होइ सम्वत्थ ॥६७८।।
नहि नैवैतस्मिन शुद्धोञ्छादौ, किं पुनः शेषेष्वनुष्ठानेष्वपिशब्दार्थः, न गुण उपकारः, किंतु गुण एवास्ति विधा॥६१९।। 8 नेन सर्वज्ञाज्ञापारतंत्र्यलक्षणेन क्रियमाणे । तत्पुनर्विधानं गुरुतरगुणभावसङ्गतं गुरुतराः शुद्धोञ्छादिसकाशादतिमहान्तो
नवनवतरश्रतज्ञानलाभादयः प्रतिदिनप्रवर्द्धमानातितीव्रसंवेगनिर्वेदफलास्तेषां भावः समुद्भवस्तेन सङ्गतं भवति सर्वत्र सर्वेष्वपि कृत्येषु । यत्र हि नाधिकः कश्चिद् गुणलाभः किन्तु लब्धानामपि गुणानां हानिरुत्पद्यते, तदनुष्ठानमविधिप्रधानमेव बुधबुद्धयत इति ॥६७८॥ एतदेव समर्थयमान आह;तित्थगराणा मूलं णियमा धम्मस्स तीए वाघाए । किं धम्मो किमधम्मो णेवं मूढा वियारंति ॥६७९।।
तीर्थकराज्ञा भगवदहदुपदेशो मूलं कारणं नियमादवश्यं भावेन धर्मस्य यतिगृहस्थसमाचारभेदभिन्नस्य । अतीन्द्रियो ह्यसौ । चान्यस्यासर्वदर्शिनः प्रमातुरुपदेश एतत्प्रवृत्तौ मतिमतां हेतुभावं प्रतिपत्तुं क्षमते, एकान्तेनैव तस्य तत्रानधिकारित्वात् , जात्यन्धस्येव भित्त्यादिषु नरकरितुरगादिरूपालेखने इति । तस्यास्तीर्थकराज्ञाया व्याघाते विलोपे किमनुठानं धर्म', अथवा किमधर्मो वर्त्तते ? अन्यत्राप्युक्तम्--"आणाए च्चिय चरणं तब्भंगे जाण किं न भग्गति । आणं च अइक्वंतो कस्साएसा कुणइ सेसं ? ॥१॥" इति नियामकाभावान्न विवेचयितुं शक्यते यदुतैतदनुष्ठानं धर्मः, इदं चाधर्म इति । न नैवैवमनेन प्रकारेण मूढा हिताहितविमर्शविकला विचारयन्ति मीमांसन्ते ।।६७९।।
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद
महाग्रंथ
।। ६२० ॥
अथ गुरुकुलवासः प्रथमं धर्माङ्गमिति प्रपश्यतः पुरस्कुर्व्वशाह; -- आयारपढमसुते सुयं मे इवाइलक्खणे भणिओ । गुरुकुलबासी सक्खा अइणिउणं मूलगुणसूओ ।।६८० ॥
आचर्यते मुमुक्षुभिरासेव्यते इत्याचारो ज्ञानाद्याराधनारूप: पंचप्रकाराराधनारूपः पंचप्रकारस्तत्प्रतिपादकत्वाद् द्वादशाङ्गप्रवचनपुरुषस्य प्रथममङ्गमाचारस्तस्य प्रथमसूत्रे । "सुयं मे इच्चाइलक्खणे" इति श्रुतमित्यादिलक्षणे -- "सुयं मे आउसंतेगं भगवया एवमक्लायं" इत्येवंरूपे भणितो गुरुकुलवासो धर्माचार्यपादान्तेवासित्वलक्षणः साक्षात् सूत्राक्षराभिधेय एवातिनिपुणमतिसूक्ष्मं यथा भवति ऐदम्पर्यपर्यालोचनेनेत्यर्थः, मूलगुणभूतो यतिधर्मप्रधानोपकारक इति । तत्र हि सूत्रे श्रुतं मया आजुषमाणेन भगवत्पादारविन्दं निषेवमाणेन भगवता सिद्धार्थ पार्थिवकुलाम्बरशरच्छशधराकारेण वर्द्धमाननाम्ना जिनेनाख्यातमित्यादिभिरने कैरथैर्व्याख्यायमानेऽवगम्यते, यथा भगवान् सुधर्मस्वामी जम्बूनाम्ने स्वशिष्याय निवेदयति, यथा गुरुपादसेवावशोपलब्धोऽयमाचार ग्रन्थो मया ते प्रतिपाद्यत इति । अतोऽन्येनापि तदर्थना गुरुकुलवासे वसितव्यमिति ख्यापितं भवतीति ।।६८० ।। मूलगुणभूतत्वमेव दर्शयति ; -
णाणस्स होइ भागी थिरतरतो दंसणे चरिते य । धण्णा आबकहाए गुरुकुलवासं ण मुंचति ।। ६८१ ॥
ज्ञानस्य श्रुतज्ञानलक्षणस्याङ्गप्रविष्टादिभेदभाजो भवति भागी पात्रं गुरुकुलवासे वसन् सन् । यथोक्तम्- "गुर्वासा यस्माच्छाखारंभा भवन्ति सर्वेऽपि । तस्माद् गुर्वाराधनपरेण हितकाङ्क्षिणा मान्यम् || १ ||” इति । तथा, स्थिरतरोऽत्यतस्थिरो दर्शने तत्त्वश्रद्धानरूपे चरित्रे च विहितेतरवस्तुप्रवृत्तिनिवृत्तिरूपे भवति । न हि विशुद्धगुरुकुलवासमन्तरेण
१ गुरुकुलवा - सस्यादिधर्माङ्गताज्ञानादिलाभवर्ण ०
॥६२० ॥
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६२१॥
सर्वतोमुखीभिरगीता: परतीथिकश्च प्रवत्तिताभिः प्रज्ञापनाभिः सम्यग्बोधे निरन्तरं विक्षोभ्यमाणे चारित्रे च चित्राभिः | स्वचित्तविश्रोतसिकाभिरसमंजसाचारलोकसंसर्गभाषणादिभिश्च मन्दीभावमानीयमाने स्थिरतरभावसिद्धिः सम्पद्यत इति । ततो धन्या धर्मधनलब्धारो यावती चासौं कथा च जीवितलक्षणा यावत्कथा तयोपलक्षिता यावजीवमित्यर्थः, गुरुकुलवासमुक्तरूपं न मुञ्चन्ति ।।६८१॥ ता तस्स परिचाया सुद्धछाइ सयमेय बुद्धिमया । आकोएयम्वमिणं कीरंतं कं गुणं कुणह ॥६८२॥
यत एवं महागुणो गुरुकुलवासस्तस्मात्तस्य गुरुकुलवासस्य परित्यागे शुद्धोञ्छादि प्रामुक्तमनुष्ठीयमानं स्वयमेवात्मनवर o परोपदेशनिरपेक्षमित्यर्थः, बुद्धिमताऽतिशायिप्रज्ञेन आलोचयितव्यं मीमांसनीयमिदं, यथा-क्रिययाणं कं गुणमुपकारं करोति, कुलटोपवासवद् न किञ्चिदित्यर्थः ॥६८२॥ तथाउववासोधिएकासणस्त चाया ॥ सुंदरो पार्य । णिचमिणं उववासो णोमित्तिग मो जओ भणिओ ॥६८३।।।
उपवासोऽपि प्रतीतरूपः, किं पुनर्गुरुकुलवासत्यागेन शुद्धोञ्छादियत्नो न सुन्दर इत्यपिशब्दार्थः, हुरलंकारे, एकाशर नस्य प्रतिदिनमेकवारभाजनरूपस्य त्यागाद् न नैव सुन्दरः श्रेयान् प्रायो बाहुल्येन । अत्र हेतु:-नित्यं सार्बदिकमिद- B ॥६२१।।
मेकाशनकम्, उपवासो नैमित्तिकः तथाविधनिमित्तहेतुको यतो भणितः सूत्रेषु ।।६८३।। एतदेव दर्शयति ;अहोनिश्चतबोकम्माधिसुत्तो हदि एवमेयंति । पडिवजेयव्वं खलु पन्बाबिसु तम्बिहाणाओ ।।६८४।।
अहोनिश्चेत्यादि । 'अहोमिचंतवोकमाइसुत्सओं' इति-"अहो निचं तवो कम्मं सव्वबुद्धहि वन्नियं । जायलजासमा
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद: महाग्रंथः
गुरुलाघवालोचनापूर्वकस्वाध्यायादि
१६२२
वित्ती एगभत्तं च भोयणं" इत्यादिसूत्रतो, हंदीतिपूर्ववत्, एवमेवोक्तप्रकारवदेव एतत्प्रागुक्तं प्रतिपत्तव्यमभ्युपगमनीयम् । खलुक्यालंकारे । पर्वादिषु तद्विधानादुपवासविधानात् । तत्र पर्वाणि चतुर्दश्यादीनि, यथोक्तं व्यवहारभाष्ये- "चउछट्टमकरणे अट्टमिपक्खचउमासवरिसेसु । लहुओ गुरुगो लहुगा गुरुगा य कमेण बोधव्वा' 'पक्ख'त्ति पाक्षिक पर्व, तच्च किल चतुर्दशी, तस्यैव व्यवहारभाष्ये-'चाउद्दसिगा होइ कोई' इत्यादिषु सूत्रेषु चतुर्दशीत्वेन भणनापलंभात । आदिशब्दादातंकादिशेषकारणग्रहः । -यथोक्तम्-"आयके उवसग्गे तितिक्खया बंभचेरगुत्तीसु । पाणिदया तवहेउ ५ सरीरवोच्छेयणढाए ६ ॥१॥" अयमत्राभिप्रायः- उक्तकारणविरहेणकभक्तमपेक्ष्योपवासे क्रियमाणे सूत्रपौरुष्यादयः शेषसाधुसमाचारा बहुतरनिर्जराफलाः सीदन्तीति परिभाव्योक्तं नैमित्तिक उपवासो नित्यत्वेकभक्तमिति ।।६८४॥
भूयोऽपि गुरुलाघवालोचनायां किंचित्सावद्यापि प्रवृत्तिर्मतिमतां गुणावहवेति दर्शयन्नाह ;आउत्ताइएसुवि आउक्वायाइजोगसुज्झवणं । पवयणखिसा एयस्स वजणं चेव चितमियं ।।६८५।। ___ आयुक्तादिष्वपि । आयुक्त समयपरिभाषया कल्पत्रयलक्षणे कर्तव्ये, आदिशब्दात् कथञ्चित् तथाविधमातङ्गाद्यस्पृश्यस्पर्शनादौ च सम्पन्ने सति, आगाढशौचवादिधिग्वर्णाद्यत्यन्तसंकीर्णस्थानवासस्य कथञ्चिद् दैवदुर्योगात् प्राप्तौ कजिकादिना वा शौचे विप्लाव्यमानेऽप्कायादियोगशोधनम्-अप्कायेन सचित्तेनाम्भसा, आदिशब्दादनेषणीयेनोष्णोदकलक्षणेन योगस्य कायलक्षणस्य पुरीषोत्सग्दो मलिनीभूतस्य शोधनमपानादिप्रक्षालनेन शुद्धीकरणं कस्यचित् साधोर्गीतार्थस्य तावत् प्रवचनखिसारक्षणार्थं क्वचित् काले सम्पद्यते । एवं च कदाचिदगीतार्थेन साधुना प्रवचनखिसायामशौच
॥२२॥
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ex-मिदं दर्शन मिति विपलवरूपायां धिगजातीयादिना जनेन क्रियमाणायामेतस्याप्कायादियोगशोधनस्य वर्जनं परिहरणं
कञ्जिकादिना प्रासुकैषणीयेन योगशोधनं क्रियमाणमित्यर्थः 'चेव' इति समुच्चये, यथा गुरुकुलवासत्यागेन शुद्धोञ्छादि तथा चिन्यं चिन्तनीयमिदं प्रस्तुतं गुरुलाघवालोचनपरायणैर्बहुश्रुतैर्यथा कं गुणं करोति । चरित्रिणो हि जीवाः प्रव
चनखिसामुपस्थितां स्वप्राणव्ययेनापि निवारयन्ति । यथा, उदायिनृपकथायां दुविनेयप्रयुक्तकंकलोहकत्तिकाकण्ठकर्तन-15 ॥६२३॥
द्वारेणोदायिनपमृत्यौ सम्पन्ने सूरिणा उपायान्तरेण प्रवचनमालिन्यमापन्नं प्रज्वालयितुमशक्नुवता विहिततत्कालोचितकृत्येन चारित्र्यपरसाधुसदृश आत्मैव व्यापादित इति ।।६८५॥ अथैतदुपसंहरन्नाह ;- .. इच्चाइसु गुरुलाघवणाणे जायम्मि तत्तओ चेव । भवणिव्वेया जीवो सज्झायाई समायरइ ।।६८६।।
गुरुकुलवासत्यागपुरस्सरशुद्धोञ्छादिषु गुरुलाघवज्ञाने गुणदोषयोर्गुरुलघुत्वपर्यालोचे जाते सति तत्त्वतश्चैव तत्त्ववृत्त्यैव भवनिर्वेदात् संसारनैर्गुण्यावधारणाजीवः स्वाध्यायादीन् साधुसमाचारान् समाचरति सम्यगासेवते ॥६८६।।
स्वाध्यायादिसमाचारफलमाह;गंभीरभावणाणा सद्धाइसओ तओ य सक्किरिया । एसा जिणेहिं भणिआ संजमकिरिया चरणरूवा ॥६८७।।
गंभीराणां भावानां जीवानां जीवास्तित्वादीनां सम्यक्त्वाभिव्यक्तिभूतानां यज्ज्ञानमवबोधस्तस्मात् । किमित्याहश्रद्धातिशयस्तत्त्वरुचिलक्षणः समुज्जृम्भते । ततश्च पुनस्तस्मात् श्रद्धातिशयात सक्रिया निर्वाणफलसमाचाररूपा प्रवतते । सक्रियामेव ब्याचष्टे-एषा सस्त्रिया पुजिनर्भगवद्भिर्भणिता संयमक्रिया अभिनवकर्मोपादाननिरोधफला पूर्वो
।।६२३।।
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महााग्रंथः
रयणम्मि होइ
अवा दन्ता न्तिकभा वना
ओत्ति । अञ्चत
जायइ विसिटुका
।।६२४
पात्तनिर्जरणफला च चरणरूपा ।।६८७।। एतदेव दृष्टान्तदासन्तिकभावनया गाथाचतुष्टयेन भावयति;सम्म अण्णायगुणे सुंदररयणम्मि होइ जा सद्धा । तत्तोऽणंतगुणा खलु विण्णायगुणम्मि बोद्धव्वा ।।६८८॥ तीएवि तम्मि जत्तो जायइ परिपालणाइविसओत्ति । अच्चतभावसारो अइसयओ भावणीयमिणं ॥६८९॥ एवं सज्झायाइसु णिच्च तह पक्खवायकिरियाहिं । सइ सुहभावा जायइ विसिटुकम्मक्खओ णियमा ॥६९०।। तह जह ण पुणो बंधइ पायाणायारकारणं तमिह । तत्तो विसुज्झमाणो सुज्झइ जीवो धुवकिलेसो ॥६९१।। ____ सम्यग् यथावदज्ञातगुणेऽपरिनिश्चितदारिद्रयोपशमादिमाहात्म्ये सुन्दररत्ने जात्यपद्मरागादिरूहे भवति या श्रद्धा रुचिः स्वभावत एव कल्याणभाजो जीवस्य, ततः श्रद्धाया अनन्तगुणा, खलुरेवकारार्थः, विज्ञातगुणे स्वप्रज्ञाप्रकर्षात् शिक्षागुरूपदेशाद्वा अवगतमाहात्म्ये तत्रैव रत्ने बोद्धव्या ॥६८८॥१॥ तस्या अप्यतिशयवत्याः श्रद्धायाः सकाशात तस्मिन् रत्ने यत्नो जायते । कीदृश इत्याह-परिपालनादिविषय इतीति परिपालनपूजनस्तवनादिरूपोऽत्यन्तभावसारोडतिगाढप्रतिबन्धप्रधानः। अशैवविशेषोपदेशमाह-अतिशयत अत्यादरेणभावनीयमिदमस्मदुक्तम् अपरिभाविते उक्तेऽप्यर्थे सम्यग बोधाभावात् ॥६८९॥२॥ एवं सुन्दररत्नवत्स्वाध्यायादिषूक्तलक्षणेषु नित्यं प्रतिदिनं चतुष्कालाद्याराधनया क्रियमाणेषु तथा पक्षपातक्रियाभ्यां तत्प्रकारात तत्त्वाचरात पक्षपाताच्छक्त्यनुरूपं क्रियातश्च सदा शुभभावात परिशुद्धपरिणामाज्जायते विशिष्टकर्मक्षयो विशिष्टः सानुबन्धो ज्ञानावरणादिकर्मक्षयोपशमो नियमाद् निश्चयेन सम्यचिकित्साप्रायोगादिव तथाविधरोगनिग्रह इति ॥६९०॥३॥ तथा विशिष्टकर्मक्षयों जायते यथा न पुनद्वितीयवारं बध्नाति
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६२५॥
समादत्ते प्रायो बाहत्येनानाचारकारणं नरकांदिपातनिमित्तं तत्कर्म इह प्रस्तुतशुभभावलाभे सति । प्रायोग्रहणं च शुभभावलाभेऽपि निकाचिताशुभकर्मणां केषाञ्चित् स्कन्दकार्यादीनामिवानाचारकारणाशुभकर्मबन्धेऽपि मा भूद् व्यभिचार इति । ततोऽनाचारकारणकर्मबन्धाभावाद्विशुद्धचमानः प्रतिदिनमवदायमानमना सिद्धयति निष्ठितार्थो भवतीति जीवो धुतक्लेशः क्षीणसर्वकर्मा ॥६९१॥४॥ अमुमेव क्षयोपशमं परमतेनापि संभावयन्नाह;इत्तो अकरणनियमो अन्नेहिवि वण्णिओ ससथम्मि । सुहभावविसेसाओ न चेवमेसो न जुत्तोत्ति ॥६९२॥
इतोऽस्मादेव कारणादकरणनियम एकान्तत एव पापे प्रवृत्तिरूपः, अन्यैरपि तीर्थान्तरीयैर्वणितो निरूपितः स्वशास्त्रे पातञ्जलादौ । कुतो हेतोरकरणनियम इत्याह--शुभभावविशेषाद् वज्रवदभेद्यात् प्रशस्तपरिणामभेदादेः शास्त्राभ्यासभस्मपरामर्शवशविशदीभूतहृदयादर्शानां भावसाधूनां बंधक्षयोपशम एव परैरकरणनियमनामतयोक्त इति तात्पर्यम् । वर्ण्यतां नामासावन्यैः स्वशास्त्रे, परं न सौन्दर्यभागभविष्यतीत्याह--न चैवं तीर्थान्तरीयोक्तत्वेन हेतुना एषोऽकरणनियमो न युक्तः, किन्तु युक्त एव ।।६९२॥ कुत एतदेवमित्याशंक्याह;-- जं अत्थओ अभिण्णं अण्णत्था सद्दओवि तह चेव । तम्मि पओसो मोहो विसेसओ जिणमयठियाणं । ६९३।।
यद्वाक्यमर्थतो वचनभेदेऽप्यर्थापेक्ष्याभिन्नमेकाभिप्रायम् । तथाऽन्वर्थादनुगतार्थाच्छन्दतोऽपि शब्दसन्दर्भमपेक्ष्य तथा चैवाभिन्नमेव । इह परसमये द्विधा वाक्यान्युपलभ्यन्ते--कानिचिदर्थत एवाभिन्नानि "अप्पा गई वेयरणी अप्पा मे कूडसामली । अप्पा कामदुहा घेणू अप्पा मे गंदणंदणं ॥१॥" इत्यादिभिर्वाक्यर्यथा भारतोक्तानि "इन्द्रियाण्ये व तत्सर्व
॥६२५॥
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा यत्स्वर्गनरकाबुभौ । निगृहीतविशिष्टानि स्वर्गाय नरकाय च ॥१।। आपदा प्रथितः पंथाः, इन्द्रियाणामसंयमः । तज्जयः परमतमहाग्रंथ सम्पदामग्रे येनेष्टं तेन गम्यताम् ॥२॥" इत्यादीनीति । कानिचिच्छब्दतोऽर्थतश्च 'जीवदया सच्चवयणं' इत्यादिभिः स्यापि
सद्धचोग्राप्रसिद्धैरेव वाक्यैः सह यथा--"पञ्चतानि पवित्राणि सर्वेषां धर्मचारिणाम् । अहिंसा सत्यमस्तेयं त्यागो मैथुनवर्जनम् ।
त्यम्॥६२६॥
॥शा" इत्यादीनि । एवं स्थिते तस्मिन्नभिन्नार्थेऽकरणनियमादौ वाक्ये विशिष्टक्षयोपशमादिवाक्येन सह प्रद्वेषः परसमयप्रज्ञापनेयमितीारूपो मोहो मूढभावलक्षणो वर्त्तते बौद्धादिसामान्यधार्मिकजनस्यापि, विशेषतो जिनमतस्थितानां सर्वनयवादसंग्रहान्मध्यस्थभावानीतहृदयाणां साधुश्रावकाणाम् । अत एवान्यत्राप्यनेनोक्तम्--गुणतस्तत्त्वे तुल्ये संज्ञामेदागमान्यथादृष्टिः । भवति यतोऽसावधमो दोषः खलु दृष्टिसंमोहः ॥१॥” इति ।।६९३।। एतत्सर्वं समर्थयन्नाह; -- सव्वप्पवायमूलं दुवालसंग जओ समक्खायं । रयणागरतुल्लं खलु तो सव्वं सुंदर तम्मि ॥६९४।।
सर्वप्रवादमूलं भिक्षुकणभक्षाक्षपादादितीर्थान्तरीयदर्शनप्रज्ञापनानामादिकारणम् । किं तदित्याह-द्वादशाङ्गं द्वादशानामाचारादीनामङ्गानां प्रवचनपुरुषावयवभूतानां समाहारः, यतः कारणात्समाख्यातं सम्यक प्रज्ञप्तं सिद्धसेनदिवाकरादिभिः। यतः पठ्यते--"उदधाविव सर्वसिन्धवः समुदीर्णास्त्वयि नाथ ! दृष्टयः । न च तासु भवान् प्रदृश्यते प्रविभक्तासु
1 ।।६२६॥ * सरित्स्विवोदधिः ।।१।।" अत एव रत्नाकरतुल्यं क्षीरोदधिप्रभृतिजलनिधिनिभं, खलु निश्चयेन, तत् । तस्मात् सर्वमप
रिशेषं सुन्दरं यत् किञ्चित् प्रवादान्तरेषु समुपलभ्यते तत् तत्र समवतारणीयम् । इत्यकरणनियमादीन्यपि वाक्यानि तेषु २ योगाशास्त्रेषु व्यासकपिलातीतपतञ्जल्यादिप्रणीतानि जिनवचनमहोदधिमध्यलब्धोदयान्येव दृश्यानीति । तेषामवज्ञाकरणे
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
स सकलदुःखमूलभूताया भगवदवज्ञायाः प्रसङ्गा, न काचित्कल्याणसिद्धिरिति ॥६९४॥ अथाकरणनियमलक्षणमाह ;-- पावे अकरणनियमो पायं परतमिबिसिकरवाओ। नेओ य मंपिए भुम्जा तदकरणरूको ॥६९५॥
पापेब्रह्मसेवादी शीलभङ्गादिरूपेऽकरणनियम उक्तरूपः, प्रायो बाहुल्येन, परतनिवृत्तिकरणात् परेषां विवक्षित॥६२७॥ पापं प्रति कृतात्यन्तोत्साहानां केषांचिद् भव्यविशेषाणां या तन्निवृत्तिः- पापनिवृत्तिस्तस्याः करणात, ज्ञेयश्च ज्ञातव्यः ।
< पुनर्ग्रन्थिभेदे उक्तलक्षणमोहग्रन्थिविदारणे भूयः पुनरपि तदकरणरूपस्तु व्यावत्तितपापाकरणरूप एव । इह यथा कस्य.
चिनीरोगस्यापि दुर्भिक्षादिषु तथाविधभोजनाभावात् शरीरकार्यमुत्पद्यते, अन्यस्य तु पूर्यमाणभोजनसंभवेऽपि राज्यक्ष्मिनाम्नो रोगविशेषात् । तत्र प्रथमस्य समुचितभोजनलाभेऽविकलस्तदुपचयः स्यादेव। द्वितीयस्य तु तेस्तैरुपचयकाIN रणरुपचर्यमाणस्यापि प्रतिदिनं हानिरेव । एवं सामान्यक्षयोपशमेन निवृत्तिमन्त्यपि कृतानि पापानि सामग्रीलाभात्
पुनरपि समुजुम्भन्ते । विशिष्टक्षयोपशमवतस्तु, सम्पन्नराजयक्ष्मण इव शरीरं, तावत् पापं प्रतिभवं हीयते यावत्सर्वक्लेशविकलो मुक्तिलाभ इति । परेषां चासौ स्वाचारनिश्चलताबलात्तैस्तैरुपायैः पापे निवृत्तिहेतुर्जायत इति ॥६९५।। अथात्र ज्ञातानि वक्तुमिच्छुराह;
॥६२७॥ णिवमंतिसेट्ठिपमुहाण णायमेत्थं सुयाउ चत्तारि । रइबुद्धिरिद्धिगुणसुंदरीउ परिसुद्धभावाओ ॥६९६।।
नृपमंत्रिवेष्ठिप्रमुखानां राजसचिवश्रेष्ठिपुरोहितानामित्यर्थः ज्ञातमुदाहरणमत्र पापाकरणनियमे सुता दुहितरश्चतस्रः।। ताश्च नामतो रतिबुद्धिऋद्धिगुणसुन्दर्यः, सुन्दरीशब्दस्य प्रत्येक योजनात रतिसुन्दरी बुद्धिसुन्दरी ऋद्धिसुन्दरी गुणसुन्दरी
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
उदाहरण
द्वार
गाथा:
चेति । कीदृश्य इत्याह-परिशुद्धभावाः शरदिन्दुसुन्दरशीलपरिणतय इति ॥६९६।। महाग्रथा अथासां कथानकानि संगृह्णन् साकेतेत्यादिकां गाथाद्वात्रिंशतमाह ;
साकेए रायसुया सड्डी रतिसुंदरिति रूवबई । नंदणगसामिणोढा सुयाए रागो उ कुरुवतिणो । ६९७।।
जायणदाणा विग्गह गह रागनिवेयणम्मि संविग्गा । तन्निव्वत्तण चित्तण चाउम्मासम्मि बयकहणा ॥६०८।। ।६२८॥
पडिवालणं तु रण्णो तीए तह देसणा असक्कारो । पुनम्मि य निब्बंधे फलवमणं तहवि न विरागो ।।६९९॥ कि एत्थ रागजणणं अच्छीण पयावितो त मोल्लंति । संवेगा तहाणं विम्हियरनो विरागो य ॥७००॥ गंभीरदेसणा उ उभयहियमिणंति पावरक्खा य । रन्नो बोही तोसो करेमि कि चयसु परदारं ॥७०१॥ वयणं तसा अकरणणियमा तीए एत्थ वत्थुम्मि । रन्नो सेोगा उस्सग्ग देवया अच्छि णिवथेजं ।।७०२।। एत्थेव मंति धूया एरिसिया बुद्धिसुन्दरी नाम । पासायले विट्ठा रना अझोववन्नो य ॥७०३।। चेडोपेस अणिच्छे मंतिग्गह मंतभेयकवडेण । पत्तियण मोक्ख तब्बंदिधरण कहणम्मि संवेगा ॥७०४।।
तन्निव्वत्तचिता देसण निब्बंध तक्कहा चेव । नियविद्धरूबमयणासुचिभरियसमप्पणे साहं ॥७०५।। शनिवतोस एरिसच्चिय छड्डिहिसि न जातु भंगखिवणाउ । साहुकयं निव हिरिया पावयरा हंत संवेगो ॥७०६॥ .
देसण निवसंबोली सुट्टो परद्वारचागहरिमालपसंस. करुणपियो मोषणा तह व सकारो .. एत्थेव सेद्विषया एरिसिया रिद्धिसुंदरी नवरं । परिणीया सड्डेणं धम्मेणं तामलित्तीए ॥७०८॥
॥६२८॥
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६२९।।
परतीरवहणभंगे अण्णागम विट्ठ राग धम्मस्स । खेवो भंगे जीवण मिलणा कहणम्मि संवेगो ॥७०९।। अन्नत्थ गमणठाणं इयरस्सवि मच्छभत्तओ वाही। देवा तत्थागमणं दंसण पतिकहणमाणयणं ।।७१०।। आसासण वेजाण य पुच्छणा किरिय सम्म पडियरणं । इयरस्स हिरिय देसण संवेगातो ततो बोही ॥७११।। पन्नवण किं करेमी परदारचायमेव परमधिती। एत्तो अकरणणियमो एवं सिवणागमागमणं ।।७१२।। एत्थेव एरिसिच्चियगुणसुंदरिसन्निया पुरोहसुया । तप्पुरबडुरागाढा सावत्थिपुरोहियसुएण ।।७१३॥ बडु सबरासय तग्गयनिवेयणा धाडि गहिय कहणाओ। संवेगबोहणिच्छा निब्बंधे वयकहक्लेवो ॥७१४।। भाववियणा ण कित्तिमरोगकरण देसणा य अप्पगया बडु निव्वेया परायण अभयद्दाणाण परिओसो ॥७१५॥ अहिवंसे जीवावण कहणा संवेग किं करेमित्ति । चय परदारं चत्तं हंत कयत्थो सि. पणिहाणा ॥७१६।। एत्थं अकरणणियमा जाओ संसारबीयडहणो त्ति । उरिपि तप्पभावा तप्पालणधम्मवुड्डीए ॥७१७॥ एएण पगारेणं परपुरिसासेवणम्मि काऊण । अकरणणियमं एया णियमेण गया य सुरलायं ॥७१८।। तत्तो चुयाउ चंपापुरीए जायाओ सेट्टिधूयाओ । रूववती उ तारा सिरि विणयदेविनामाओ ॥७१९॥ परिणीया जम्मंतरजिणपारणदाणदेवचुयएणं । विणयंधरनामेणं स्ववया इन्भपुत्तेण ॥७२०॥ गयसीसे वेयाली दाणरओ दिनभायणे नियमा। बिदुज्जाणे जिणदसणाओ सद्धा य दाणं च ७२१।। घुटुं च अहोदाणं दिव्वाणि य आहयाणि तूराणि । देवा य सन्निवतिया वसुहारा चेव बुट्टा य ॥७२२।।
।।६२९।।
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
सद्धातिसया दंसण विणिओगा तीए सावगतं च । सुरलोगगमण भागा चवणं जाओ य सेट्ठिसुओ ।।७२३|| तेोढा जणवाओ रूववती धम्मबुद्धि निवरागेो । निवकडगपीतिकारणगाहाए लिहावणं चेव ।। ७२४ ।। पसयच्छ रतिवियवखणि अज्जम भव्वस्स तुह विओयम्मि । सा राई चउजामा जामसहस्सं व वालीणा ।।७२५ ।। भुज्जगह तत्तो देवि चेडिवासपुडयम्मि किल दिट्ठा। कइयवकोवो पउरम्मि पेसणा लिविपरिक्खणया ।।७२६ ।। ।।६३० ।। बहुसो विमरिसियालोयणा य मिलियत्ति तह निवेयणया । इय दोसगारि एसो णायं तुम्ह एयंति ।। ७२७ ।। हिमुद्दा पत्तिग्गह कुरुवसंका जिणागमे पुच्छा । कहणं संवेगं मो चरणं सव्वेसि पव्वज्जा ।।७२८ ।।
तत्र च । अत्थि कलाविकुलड्डुं कइविसरविरायमाणघणसालं । साएयपुरं गिरिकाणणंव सच्छंदराय ||१|| तत्थ य हयगयनाहो उन्नामियकेसरो अइकराला । विष्फुरियपारुसा केसरिव्व नरपारुसी राया ॥२॥ कमला इव कमलकरा तस्स पिया कमलसुंदरी नाम । रइसुंदरी य दुहिया रइव्व रूवेण सुपसिद्धा ||३|| अह बुद्धिरिद्धिस्य संपयाहिं निश्वोवलद्धमाहप्पा | मंतिम हिन्भपुरोहा सति पसिद्धा तहि नयरे ||४|| सिरिदत्त - सुमित्त-सुघोसना मया बहुमया महीपहुणो । रयणायव्व ते उण नियनियमेरं न लंघंति ॥ ५ ॥ तेसि लक्खण - लच्छी - ललियाघरिणीण कुच्छिखाणीसु । उत्पन्नमणग्धेयं कन्नारयणत्तियं अस्थि || ६ || ता बुद्धिरिद्धिगुणपुव्वसुंदरीनामधेयपयडाओ । उवहसिय-सुरबहूओ तिन्निवि लायन्नरूवेहि ||७|| गिण्हंतीण कुलाउ तासि एगत्थ लेहसालाए । रइसुंदरीए सद्धि जाया पीई समगुणाणं ||८|| विउसाण कुलीणाणं धणीण धम्मीण तदियराणं च । पायं तुल्लगुणाणं जायइ जीवाण मित्तत्तं ॥ ९ ॥ नेहनिरंतरयाए ताओ चउरो
उपदेशपदः महाग्रंथः
दृष्टान्तद्वारगाथा:
।। ६३० ।।
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
EXI वि पायमेगत्यं । भुजंति सुवंति रमंति लोयलॉयणकयाणंदा ॥१०॥ एसा कञ्जवसेण वम्महपिया जाया चउद्धा णु
किं, देवी कि व सरस्सई फुडमहा एवंसरूवा लिया। रूवं णाणगुणं चणण्णसरिसं तासि समं पेच्छिरो, जाओ विम्हयमाणसा पुरजंणो एवं वियप्पाउलो ।।११।। अह रिद्धिसुंदरीमंदिरम्मि एयाहि णं रमंतीहि । निज्झाइया कयाई पर्वोत्तणी
गुणसिरी णाम ॥१२॥ जा मयकलंकमुक्का दूरियदोसुग्गमा थिरसहावा । निश्चमक्खंडायारा अउव्वगहनाहमुत्तिव्व ॥१३॥ ॥६३१॥
वासोउब्व सुमेहा अदिट्ठदोसायरा अरयसंगा। ससियरधवलंबरसच्छमाणसा सरयलच्छिव्व ॥१४॥ अंगीकयपरमैहिमा विउडियकमलायरा हिमोउव्व । किजंतसयलदोसा सुसीयला सिसिरमइयव्व ॥१५॥ परहुयमहुरालावाऽऽणंदियभुवणा वसंतमुत्तिव्य । गिम्हमया इव कयजणबहुसेया उग्गतवणाहा ॥१६।। इय सव्वकालसीलं पवित्तचित्तं पवत्तिणि दटुं। भणियं रायसुयाए वियसंतमुहारविदाए ॥१७॥ चंदकलव्व सतारा उज्जलवेसा हु साहु का एसा । सहिया समाणवेसाहि रायहंसिव्व हंसीहिं? ॥१८॥ भणियं वणियसुयाए अम्हगुरूणं पि गउरवट्ठाणं । उग्गतवक्किसियंगी एसा समणी समियपावा ।।१९।। अञ्चन्भुयं च सामिणि ! एयाए माणसे विसालम्मि । निम्मलदयकलियम्मिवि न रायहंसा पयं कुणइ
॥२०॥ धन्ना नियंलि एयं धन्ना वंदंति भत्तिराएण । धन्ना इमीए वयणं निसुणंति कुणंति य सयावि ।।२१।। इय साउं | सव्वाहि गंतूणं ताहि वंदिया गुरुणी । तीएवि सुत्तविहिणा धम्मकहा तासिं पारद्धा ।।२२।। दुलहं माणुसजम्मं लणं
रोहणंव रोरेण । रयणंव धम्मचरणं बुद्धिमया हंदि घेत्तव्वं ॥२३॥ सिद्धपि महाविजं असरंतो निष्फलं जहा कुणइ। तह धम्मपमाइलो हारइ पत्तंपि मणुयत्तं ॥२४॥ जह पत्थणालसाणं चिंतामणिणो न देंति धणरिद्धि । धम्मचरणा
॥६३१।।
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः लसाणं तह विहला मणुयजम्मोबि ।। २५ ।। जह दुलहं कष्पतरुं दठ्ठे मग्गइ वराडियं मूढो । मोक्खफले मणुयत्ते तह महाग्रंथः मूढो मग्गए विसe ||२६|| तो गिन्हह सम्मत्तं पडिवजह संजमं घ्यावज्जं । तप्पह तवं महंतं जइ मग्गह जम्ममरणंतं ||२७|| छूढं संजमकोट्टे ताविजंतं तवग्गिणा धणियं । मुंचउ कम्मकरंकं जीवसुवनं न संदेहो ||२८|| देहो धुवं विणासी तवसंजमसाहणं फलं तस्स । वालइ हुलियं जीवं ता मा धम्मे पमाह ।। २९ । । इय गणिणिमुहमयंका झरियं वयणामयं पयंतीणं । मिच्छत्तविसमसेसं णटुं तासि खणद्वेण ||३०|| तो ताहि सप्पसायं भणियं भयवइ ! न अन्नहा एयं । जं तुमए आइट्ठ किंतु वयं मंदसत्ताओ ||३१|| जओ || उप्पाडिओवि तुम्भेहि अक्कतूलंव एस हेलाए । तवचरभरो अहं भासइ गिरिरायगुरुययरो ||३२|| ता मोहविवडियाणं पडियाण पमायकंदरे णीए । हत्थालम्बस माणं देहि हित्थोचियं धम्मं ॥ ३३॥ | कलिऊण जाग्गयं मग्गसाहणे साहुणी पहाणाए । दिनं तासु विसुद्ध सम्मत्तं निम्ममत्ताए ||३४|| भणियं च जइ न सकह सव्वाणुव्वयगुणव्वए धरिउं । तहवि परपुरिससंगे अकरणनियमं दढं कुणह ॥ ३५ ॥ पावं सयं न कीरइ विणियत्तिज्जइ परोवि पावाए. 1 मइविहवा नयनिउणं अकरणनियमस्सरूवमिगं ||३६|| इत्तो वित्थर जए विमला आचंद्रसूरियं किती । इत्तो कल्याणपरंपरेण पाविजए मुसी ||३७॥ वट्टेति वसे तियसा चितियमेत्ताई सव्वाई | संपति जियाणं एत्तो एत्थेव जम्मम्मि ||३८|| उचियं कुलंगणाणं परलोयसुहावहं च तुम्भेहि । आहट्टमीसह जह मिट्ठ गुरुरोगहरणं च ||३९|| इय जंपिरीहिं हरिसुल्लसंतगत्ताहि ताहि सव्वाहि । गुरुबहुमाणपहाणो पडिनो एस वरनियमो ॥४०॥ पालंतीण य एवं जिणगुरुसकारकरणनिरयाणं । जिणमयसुइरसियाणं सुहेण कालो गओ को
।।६३२ ।।
रतिसुन्दचार
तम्
।।६३२ ।।
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।६३३।।
॥४१॥ अह नंदणम्मि नयरे चंदनरंदेण नियययाओ । रूवाइसओ रइसुंदरीए निसुओ हिययहारी ||४२ || अणुरायरसाइसया तेण निउत्तो तयत्थणे मंती । लद्धा य तेण पडिवत्तिनिउणमइमग्गमाणेण ||४३|| तओ विच्छड्डेण सुमहया विसजिया राइणा सुहमुहुत्ते । लच्छिव्व पुन्ननिहिणो सयंवरा तस्स सा पत्ता ||४४ अह वासरे पसत्थे वत्ते वीवाह मंगले रम्मे । वद्धावण्याणंदो नंदणनयरे पवित्थ रिओ || ४५ ॥ किं एसा सग्ग्रवहू किं वा पायाल कण्णगा धण्णा । लच्छी गोरी विजाहरिव्व मयणप्पिया किंवा || ४६ || पइभवणं पइहट्टं पइमग्गं पइसहं पइनियाणं । सुव्वंति तम्मिनयरे इय नरनारीगणुल्लावा ||४७|| कालेण निक्कलंको चंदो चंदोव्व तीए जोण्हाए । जाओ जयम्मि पयडो संपत्तविसुद्ध - क्खाए ।।४८।। अन्नदिणे कुरुवइणो महिंदसीहस्स संतिओ दूओ | चंदनराहिवपुरओ संपत्तो भणिउमाढत्तो ॥ ४९॥ संदिट्ठ मह पहुणा अम्हं तुम्हं च पुव्वपुरिसाणं । इयरजणासामन्नो आसि दढं नेहपडिबंधो ।। ५० ।। ते यि सुय सुजाया चिट्ठति धयन्त्र निययवंसग्गे । दुव्वायहयावि न जे मुयंति पुव्विल्लसंबंधं ॥ ५१ ॥ सायरनिसायराण महेसिहंडीण मिहिरनलिजीणं । दूरेवि वसंताणं पडिवन्नं नन्नहा होई ॥५२॥ किंवा भणउ अन्नं अगन्नसोजण्णमुव्वहंतस्स । सव्वं पओयणं मे कहियव्वं सव्वहा तुम || ५३ || अन्न व नवोढा जा सुब्बइ रइसुंदरी पिया देवी । तं अम्हं पाहुणिगं पेससु संमाणिमो जेण । ||५४ || जो मन्निजइ संयणो तस्स कलत्तंपि गउरषद्वाणं | जम्हा पुत्तम्मि पिए होइ पियं पुत्तवेढणयं ॥ ५५ ॥ सोऊण दूयवयणं भणियं चंदेण ईसि हसिऊण । सव्वस्स जणियपणया भण कस्स न वल्लहा सुयणा ? ॥ ५६ ॥ भत्ती परोवयारो सुसीलया अजवं पियालवणं । दक्खिन्नविषयवाया सुयणाण गुणा निसग्गेण ।। ५७ ।। ता दूय ! जुत्तमेयं संदिट्ठ अम्ह
2
। ६३३।।
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
रीचरि
रतिसुन्दतम्
उपदेशपदा तुह नरिंदेण । उत्तमजसा हु सुयणा नियकुलमेरं न लंघंति ॥५८॥ अम्हाणवि कहियव्वं पओयणं सव्वमेव जं उचियं । महाग्रंथ [अथ देवीएपेसणे पुण अजवि न हु अवसरो कोवि ॥५९।। वायापडिवत्तीएवि कलिओ नेहो महिंदसीहस्स । किं बज्झगोर
वेणं पढंति खलु पंडिया जेण ॥६०॥ बझंति मुक्खविहगा नेहविहूणेण बज्झदाणेण । छेयाणं बंधणं पुण नन्नं सब्भा
वभणियाओ ॥६१॥ तहा ।। वाया सहस्समइया सिणेहनिज्झाइयं सयसहस्सं । सम्भावो सजणमाणुसस्स कोडिं विसे॥६३४॥
सेइ ॥६२।। अह भणइ पुणो दूओ देवीदसणसमूसुओ देवो। ता न हु जुत्तं तुम्हं ववजणं अन्नहा काउं ।।६३।। ताव
सुहओ गइंदा जामजायं धरेइ हिययम्मि । अन्नह रुट्ठो दारुणभयंकरो कस्स नो होइ ? ॥६४।। तुह चेव हियं भणिमो X कीरउ सामेण तस्स आएसो । अन्नह बलिमड्डाए गहिउमणो सोम ! एकलियं ॥६५।। ताव कयभिउडिभंगो पभणइ
चंदो अहो कुलायारं। पालिउमिच्छइ स निवो मग्गंतो परकलत्ताई ।।६६।। अहवा ।। जं छण्णं आयरियं तइया जणजीए जोव्वणमएण। तं पयडिजइ इण्हि सुएहिं सीलं चयंतेहिं ॥३७॥ किं दूय ! घडइ एयं जंपंतो! (जीवंतो) नियपियं मुयइ कोवि । अप्पेइ पन्नगो कि जीवंतो मत्थयाहरणं ? ॥६८॥ दूमिजंति नरिंदा छुप्पंते चंददिणयरकरहिं । निययकलत्ते जे ते कह तं पेसंति परगेहं ।।६९।। पुणरविं दूओ जंपइ नरवइ ! निसुणेहि सत्थपरमत्थं । आया हु रक्खियव्वा सव्वपयत्ता जओ भणियं ।।७०॥ भिच्चेहिं धणं रक्खह दारं रक्खह धणेण भिच्चेहिं । नियजीवियं सुरक्खह धणेण दारेहि भिच्चेहिं ।।७१॥ इय सो समुल्लवंतो नरवइभिच्चेण चंडसीहेण । निब्भच्छिऊण हत्थं निच्छूढो अद्धयंदेण ॥७२।। गंतूण हा तेण सिट्टे कुविओ धणियं महिंदसीहोवि। चलिओ निम्मजाओ जलहीवप्पबलपवणेण ।।७३।। अविय ।। करिवरगुरुक
॥६३४॥
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६३५॥
बोलो फुरंतघणपुंडरीडिंडीरो। पसरंतपउरवाहो अइभीमो खुहियजलहिव्व ।।७४॥ साऊण तमासन्नं चंदनरिंदो विवड्डियामरिसो। विप्फुरियरणुच्छाहो पत्तो संवडम्मुहो तुरियं ॥७५॥ नियनियसामिय कजजयाण जसलालसाण तो सहसा। दोण्हंपि अणीयाणं पयट्टमाओहणं भीमं ॥७६॥ सुहडेहि समं सुहडा जुडिया तह साइणोवि साईहिं । रहिएहिं महारहिणो निसाइणो पुण निसाईहिं ॥७७॥ खित्तं च खणेण पडिप्रहेण चंदस्स सेन्नमियरेण । थेवं बहुणा सरियाजलंव जलनाहनीरेण ॥७८।। अह पवणजवणउत्तुंगतुरंगजुत्तं रहं समारूढो । रोसानलदुप्पेच्छो सयमेव समुट्ठिओ चंदो ॥७९।। तो कुंताहयकुंजरविरसियभजंतसेसदोघढें । मोग्गरपहारवज्झं तरहवरुत्तठ्ठहयथट्ट ।।८०॥ अणवरयवारधोरणिविज्झंतपलायमाणपाइकं । खित्तं तेण रिउबलं केसरिणा हरिणजूहंव ।।८।। ता उट्ठिओ सुरुट्ठो महिंदसीहोवि जीवि
यनिरीहो। जायं च वणगयाणव तेसि दोण्हवि चिरं समरं ॥८२।। कहकहवि गयाघायासाइयमुच्छो छलं लहेऊण । - भवियव्वयानिओया बद्धो चंदो महिंदेण ॥८३।। भो साहु साहु सुपुरिस ! निव्वडिओ अज ते सुहडवाओ । इयजंपिरेण मंतिस्स अप्पिओ जीयरक्खत्थं ॥८४।। गंतूण तओ तुरियं पलायमाणम्सि चंदसेन्नम्मि । हाहारवं कुणंती गहिया रइसुंदरी तेण ॥८५।। मायाविऊण चंदं रइसुंदरिलाभवट्टियाणंदो । पत्तो नियम्मि नयरे भणिऊण तइं समारूढो ॥८६॥ सुंदरि ! सुयमेत्ताहे अणुराओ मे तुमम्मि संजाओ । तव्वसएण य विहिओ संरंभो एत्तिओ एस ॥८७॥ ता एस पयासतरू साहल्लं लहउ तुह पसाएण। पडिवज सुयणु ! संपइ कुरुजणवयसामिसीलत्तं ।।८८। तो चितइ चंदपिया धिरत्यु संसारविलसियं पावं । रूबंपि मज्झ एवं अणत्थमूलं 'जओ जायं ॥८९।। जं किर एयनिमित्तं संपत्तो पाणसंसयं
॥६३५॥
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदाला दइओ। एसोवि मुक्कलजो इच्छइ एवं नरयवायं ॥९०॥ अवियाणिय मह चित्तं कामग्गहमोहिएण एएण । हा कह
रतिसुन्दमहाग्रंथ
रीचरिकओ निरत्थो संहारो भूरिसत्ताण? ॥९१॥ कि बहुणा ते धन्ना संपत्ता मुत्तिमुत्तमं जे उ । जम्हा ते जीवाणं न कारणं
तम्दुहलवस्सावि ॥९२।। कह नाम रक्खियव्वं सीलं एयाओ पावचरियाओ। अहवावि कालहरणं भणियं असुहस्स नीईए ॥९॥ तासामपुव्वगं चिय कालविलम्ब इमं विहावेमि । सामं विणा ण तीरइ वारिउमेसो जओ लुद्धो॥९४|| इय भाविऊण पभगइ कलिया गाढाणुरागया तुज्झ । पत्थेमि अओ किंचि जइ न कुणसि पत्थणा भंग ॥९५।। भणइ निवो जीयस्सवि पहवसि तं तहवि जंपसि किमेवं ? । जो देइ सिरं सुंदरि! सो किं जाइजए निउणं? ॥९६।। अहवा तिलायमंदिरमझंगयं दुलहंपि जाएहि । संपाएमि अवस्सं तणंव तुलिऊण जीयंपि ॥९७।। रइसुंदरीए भणियं अलाहि अन्नेण एत्तियंत्र भणिमो। मा बंभव्वयभंग कुणसु महं जाव चउमासं ॥९८॥ पडिभणइ पत्थिवो तो वजपहाराओ दारणं एयं । तहवि तुहाणाभंगो न हु कायव्वोत्ति पडिवन्नं ॥९९॥ तो रुंदवसणसायरपडिया दीवंव पाविया सहसा । एद्दहमेत्तेणं चिय जाया सा निव्वया किंचि ॥१०॥ ण्हाणंगरायममुहं अकुणंती सयलमंगपरिकम्मं । सोसंती य सरीरं निचं आयंबिलाईहिं ।।१०१॥ जाया खलकवोला परिसोसियमंससोणिया धणियं । सुक्ककडीयडसिहिणा पयडनसा फरुसकेसा य ॥१०२॥ ।।६३६॥ मलकिणकसिणियकाया दवदड्डा कमलिणिव्व नरवइणा। दिट्टा सा अन्नदिणे पडिपुन्नप्पायवयसमणा ।।१०३॥ भणिया य सुयणु ! किं पुण संजाया एरिसी तुहावत्था। कि अस्थि कोइ रोगो दुक्खं वा माणसं तिव्वं ? ॥१०४॥ भणइ रइसुदरी तो नरवर ! वेरग्गओ महाघोरं। पडिवन्नं वयमेयं ओलग्गा तेण जायम्हि ॥१०५।। पालेयव्वं च मए तहावि अइ
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६३७॥
दुकरं च वयमेयं । जं वक्भंगो नरयस्स कारओं नियमओ भणिओ ॥१०६। वजरई तओ राया कि पुण वेरग्गकारणं तुज्झ । जेणेरिसमारद्ध मुद्ध! उग्गं तवोकम्मं? ॥१०७॥ सा भणइ मेइणीसर! सरीरमेवप्पणो महापावं । वेरग्गकारणं मे पायडदीसंतदोससयं ।।१०८॥ अविय । वसमंससुक्कसोणियमुत्तासुइसिंभपित्तपडिहत्थं । दारेहिं नवहिं एवं झरइ सया असुइनीसंदं ॥१०९॥ परिसीलियंपि मुहु मुहु धोवण-धूवण-विलेवणाईहिं । न मुयइ विगंधिभावं सुनियंसियभूसियमवीमं ॥११०॥ अंतो बहिं च जं जं भौगंगमिमस्स सुठ्ठ सुहगंधं । उवणिजइ णिज्जइ तं इमेण सहसा असुइभावं ॥१११।। अञ्चतं दुव्विसहो गंधो एयस्स खलसरीरस्स । कस्स न करेइ गरुयं वेरग्ग णणु सयण्णस्स? ॥११२॥ अन्नं च एस अन्नो दोसो एयस्स पावदेहस्स । इय निग्गुणेण इमिणा मोहिजइ जं गुणड्डोवि? ॥११३।। एवं विरागजणणि सोउं तद्देसणं मणागपि । न हि भाविओ नरिंदो घणंबुणा मुग्गसेलोव्व ॥११४॥ चिंतइ य अपरिकम्मा एसा अंगे विरागयं पत्ता। होही पुणोवि सत्था णूणं नियमे समत्तम्मि ॥११५॥ मा कुणसु सुयणु ! खेयं पुजउ नियमो सुहेण तुह एसो। इय जंपिऊण हसिरो तो राया पडिगओ तत्तो ।।११६।। अवहिम्मि पुणो पुन्ने वुत्ता भुत्तुत्तरे महिंदेण । उकंठिओम्हि सुंदरि! बाढं तुह संगमे अब्ज ॥११७॥ तो भणियं देवीए सच्चयमाहाणयं इमं जायं। इयरस्स मरणसमओ मग्गिजइ पंचहि सएहि ॥११८।। अज्ज मए बहुकाला परिभुत्तं निद्धमणहरं भत्तं । तेण सरीरे संपइ वट्टइ हबोहलो अउलो ॥११९।। फुडइ सिरं वियणाए अइरुंदा सूलवेयणा तुंदे । तुटुंतिव संधीबंधणाणि सव्वाणि समकालं ॥१२०॥ इयदा णं भणिरीए मयणहलमलक्खियं कयं वयणे । वमियं च तेण सहसा तक्खणभुत्तं सयलभत्तं ॥१२१।। भणियं च पेच्छ नरवइ ! एय
॥६३७।।
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महााग्रंथः।
रित
।।६३८॥
सरीरस्स असुइरूवत्तं । तविहमणुन्नमन्नं खणेण असुईकयं जेण ॥१२२॥ अन्नं च सुहय ! साहसु अइसयहिओवि कोविरति-बुद्धिकि एयं । इच्छइ पुरिसो भोत्तुं तुम्हारिसबालिसं मोत्तुं ॥१२३।। जंपइ पुहइपई तो सुंदरी अह बालिसो कहं होमि ? । सुन्दरीकह वा एरिसभत्तं भोत्तुं इच्छामि पसयच्छि ! ॥१२४।। इयरी भणइ वियक्खण ! पयर्ड एयंपि किं ण लक्खेसि ?। परपरिभुत्तकलत्तं एत्तोवि विहीणयं होई ॥१२५।। सच्चं सुंदरि! एयं इह परलोए विरुद्धमञ्चंतं । रागाइरेगओऽहं तहावि तुह संगमे लुद्धो ॥१२६॥ इयजंपिरो नरिंदो भणिओ तीएवि मुक्कनीसासं । एत्थ निहीणे देहे किं रागनिबंधणं तुज्झ ? | ॥१२७॥ भन्नइ निवेण ताहे सुंदरि! तवसोसिएवि तव देहे । नयणंबुरुहस्स फुडं मोल्लं पुहवीवि नो होइ ॥१२॥ णाऊण निच्छयं से उवायभन्नं अपेच्छमाणीए। नियसीलरक्खणत्थं अगणंतीए तणुविणासं ॥१२९।। रइसुंदरिदेवीए अवलंबिय साहसं महाचोजं । उप्पाडिऊण सहसा लोयणजुयमप्पियं रन्नो ॥१३०।। भणियं च गेण्ह सुपुरिस ! इमाई अइवल्लहाई हिययस्स । कुगइनिवाडणपडुणा अलाहि सेसंगसंगेण ।।१३१।। दळूण तं विचक्टुं वियलियराओ नरेसरो जाओ । वड्डियगरुयविसाओ सविम्हओ भणिउमाढत्तो ॥१३२॥ हा सुयण ! कीस तुमए कयमेवमईवदारुणं कम्मं । मम अप्पणो य दुहदाहदायगं दुक्करं सुटुं । १३३।। तीए भणियं नरवर ! मम तुम्ह य सुहनिबंधणं एयं । कडुमोसहंव
।।६३८।। आगाढरोगिणो रोगसमदच्छं ॥१३४।। जं मइलिज्जइ वंसा वजइ भवणे सया अयसपडहो । पाविजइ नरयगई नरवर! परदारसंगेण ॥१३५।। दालिई दोहग्गं नपुंसगत्तं भगंदरं कोढं। जीवा अणंतखुत्तो लहंति परदारसंगेण ।।१३६॥ निरएसु तिव्वदुक्खं निबंछणमाइ एसु तिरिएसु। जीवा अणंतखुत्तो लहंति परदारसंगेण ॥१३७।। एयारिसदुक्खाणं
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
- चुक्का अहयं तुमं च इत्ताहै। इय उभयहियंएवं कयं मए दुक्करं जइवि ॥१३८॥ अन्नं च । मह दोसेण महायस पावाभिमुहो तुमंपि संजाओ। ता कह दंसेमि नियं वयणं तुह मंदभग्गाह ? ||१३९।। जइ लोयणहाणीए वारिजइ तुम्ह
दुग्गईगमणं । ता किं न मए लद्धं परत्थसारा जओ पाणा ॥१४०। एमाइ जुत्तिसारं गंभीरं देसणं निसामंतो। पडि॥६३९॥
बुद्धो नरनाहा परिओसवसा भणइ देवि ॥१४१।। सुंदरि ! हियाहियाणं सुट्ठ विभागं तुमं वियाणेसि । ता आइस जमियाणि जुत्तं मम मंदपुग्नस्स ? ॥१४२॥ सा भणइ निवं सुंदर ! कुण विरइं परकलत्तसँगस्स । जेण भवसंभवाणं दुक्खाण न भायणं होसि ॥१४३।। अणुतावतिव्वहुयवहडज्झतमणोवणो तओ राया। मन्नतो धम्मगुरु तं पडिवाइ तयाएसं ।।१४४।। हा! कह महा सईए कओ अणत्थो मए अणजेण । इय सोयमीसहंगो जाओ य विमुकवावारो ।।१४५।। अह रइसंदरिदेवी सासणदेविं मणम्मि काळण । काउस्सग्गम्मि ठिया झायंती जिणनाकारं ॥१४६।। आकंपिया य सहसा तयंतियं देवया समायाया । कुणइ णयणाइं तीसे सविसेसविलाससोहाइं ॥१४७।। तइंसणसीयलवारिवारियासेससोयसंतावो। जाओ थिरयरचित्तो पडिवन्नवए नरवरिंदो॥१४८॥ मरिसाविऊण बहुहा पञ्चइयमहंतएहिं परियरियं ।
कयबहुविहप्पसायं पेसइ तं नंदणं नयरं ॥१४९।। संदिटुं चंदस्सवि जह एसा मज्झ सोयरी भगिणी । धम्मगुरू परमप्पा 1 महासई देवकयरक्खा ॥१५०॥ ता एयाए उरि असुहासंका न काइ कायव्वा । खमियन्वो अवराहा ममावि पाविट्ठल
ठुस्स ॥१५१॥ धन्नो तं जस्स घरे तिहुयणलच्छिन्व पंकयदलच्छी। अच्छइ निच्छियसारा एसा सुररक्खिया सक्खा X॥१५२॥ दठ्ठण तं किसंगि सोऊण महिंदसीहसंदिदै। वृत्तंतं च पवित्तं चंदनरिंदो दढं तुट्रो ॥१५३॥ तीए सदि
X॥६३९॥
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
पदेशपदः महाग्रंथः
१६४० ।।
XOXOXOX
सद्धम्मविद्धिसारं मणोरम्मं रजं । परिवालिउमारद्धो फुरंतजसकित्तिसंताणो || १५४ || एवं अकरण नियमा सम्म आराहिओ निवसुयाए । वयणं पवत्तिणीए निरंतरं संभरतीए ॥१५५॥ छ ॥
अह बुद्धिसुंदरीवि य दिण्णा पिउणा सुसीमनयरम्मि । कयपत्थणस्स बहुसो सुकित्तिणा रायमंतिस्स || १ || उत्तमकलाकलावं पुष्णं ताराहिवंत्र तं लहिउं । छणजामिणिव्व सुहया सुसोहिया सा जए जाया || २ || अण्णदिणे नरवणा नहरमाणेण रायवाडीए । दिट्ठा पासायतले फुरंतकंती सुरबहुव्त्र || ३ || लायन्नमणन्नसमं तीए दट्ठूण माणसं तस्स । खुत्तं सिलाजउम्मिव संचरिउं तरइ नन्नत्थ ||४|| कामग्गितत्ततणुणा उवायमन्नं अपेच्छमाणेण । तेणण्णदिणे दूई नियदासी पेसिया तीसे ||५|| उवलोहिया य तीए विचित्तजुत्तीहि मणहरुतीहि । निब्भच्छिऊण हत्थं निद्वाss चेडियं तत्तो ॥ ६ ॥ तहवि निवा मोहंधो गहिओ कामग्गहेण उग्गेण । ववगयलजोऽणजो सज्जो गहणुञ्जओ संतो ||७|| सहसा सपुत्तदारं बंधाविय चारए खिवइ मंति । मंतविभेयवराहं पयडं कवडेण जंपतो ||८|| पउरेहिं 'पहो ! विषयं कुणइ एसो इमं विहिं । कहकहवि मोइओ सो ण य मुंबई सुंदरि तहवि || ९ || संलवइ उच्चसद्दं भो भो ! ता कुणह पचयं मज्झ । मुंस्सिामि इमं तो न अन्नहा अइचिरेणावि ॥१०॥ विनायतयज्झप्पा नागरया पडिगया विलियचित्ता । अंतेउरं पवेसिय इयरेणवि सुंदरी भणिया ||११|| विन्नत्ता दूईए मह वयणा तहवि कि न मन्नेसि । सोहग्गाओ उवरि किं मग्गसि मंजरि शुद्ध ! ॥। १२|| को एत्तियं कुणतो पडिवन्नं होज जइ पुरा तुमए। कजम्मि सामसज्झे को चंड दंडमानरइ ? ।। १३ ।। एयारिसनिब्बंधा मइ मुणिओ जइ सिणेहसम्भावो । ता मा मामवमन्नसु अखंडिओ होइ जेणेसो ॥ १४ ॥
बुद्धिसुदचरितम्
।।६४० ।।
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।६४१।।
सोऊण रायवयणं संवेगरसं परं अणुहवंती । तं पडिबोहिउकामा मंतिपिया भणिउमाढत्ता ॥१५।। एयारिसे अकजे रमंति जे होंति हीणजाइल्ला । तुम्हारिसाण नरपहु ! नहु छजइ एरिसं पावं ।।१६।। न चयइ मेरं सुयणो ताविजंतोवि तिव्वदुक्खेण । पहओवि चंडमरुया लंघइ किं सायरो सीमं? ॥१७॥ रायरिसिणो य तुब्भे दुन्नयनासणनिमित्तमिह सिट्टा । सयमेव दुन्नयरया कहन्नलायं निवारिहिह ॥१८॥ अन्नं च पत्थिवाणं अवञ्चपाया पया सदेसस्था । ता तत्थ पेमरागा न संगओ नायसाराण ॥१९॥ उत्तमकुलजायाओ जायाओ संति ते अणेगाओ। लज्जसि किं न महंतो हीणाओ मारिसित्थेणा? ॥२०॥ पोरुसपयावपायवदवपायरंगणासमं तेण । मा मा निरसु निरत्थं अयसपसत्थं मयंकम्मि ।।२१॥ इय सोववत्तियं तीए मंतियं संतियंपि मूढस्स । भरियघडस्सव नीरं न तस्स कण्णंतरे थक्क ॥२२।। हसिऊण भणइ तो सो सुंदरि! जाणामि निच्छियं सव्वं । किंतु न जुञ्जइ एरिसवियारणा णेहरसियाण ।।२३।। भणियं च । “जत्थु गणंतिहि अत्थु वइजइ तुच्छवि पाणपीड रक्खिज्जइ । जत्थु अजुत्तु जुत्तु जोइजइ नेहह तासु जलंजलि दिजइ ॥२४॥" गाऊण णिच्छयं से कलिऊण य कालजावणाकालं । तं बुद्धिपुव्वयं बुद्धिसुंदरी सायरं भणइ ॥२५॥ जइ एस निच्छओ ते तहावि पडिवज पत्थणं एयं । परिपालिज्जइ नियमा नियमसमत्ती तुमे मज्झ ।।२६।। जो कुणह नियमभंगं जोवि य 8 कारेइ कहवि दुब्बुद्धी। ते दोवि हुति दुहलक्खभायणं भीमभवगहणे ॥२७॥ पडिवन्नमकामेणावि मेइणीसामिणा इमं बायणं । मा हाज सज्झसं भामिणीए परिभावयंतेण ॥२८॥ इयरीवि किंचि निवुयहियया रन्नो विबाहणोवाए। मग्गति चिय कालं गमेइ णाणाविणोएहिं ॥२९॥ अन्नदिणे आणाविय सुपसत्थं सित्थयं पसत्थाए । घडियं नियपडिछंदं निउ
।।६४१।।
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
बुद्धि-ऋद्धिसुन्दरीचरिते
उपदेशपद
णाए पात्थकम्मम्मि ॥३०॥ तं पुण अंतो सुसिरं भरियममिज्झस्स दुरहिगंधस्स । बाहिं सुसिलिटुं कयसुरहिविलेवणामहाग्रंथ
डोवं ॥३१॥ तो ईसि हसंतीए गोटिकए आगयस्स भूवस्स । दंसिय भणियं तीए होमि नवा एरिसी अहयं? ॥३२॥ विम्हियमणेण तेणवि भणियं ते साहु सुयणु! कोसल्लं । सच्चवियं सविसेसं जेण इमं अत्तणो रूवं ॥३३॥ जस्स तुम
हिययगया निच्छयमाणस्स तस्स फुडमेयं । निउणमणोनिव्वाणं सुंदरि! निस्संसयं कुणइ ॥३४।। जइ एवं ता सुपुरिस! ॥६४२।।
धरेहि एवं समंदिरे निच्चं । मुंचाहि मं इयाणिं निबंधणं कुलकलंकस्स ॥३५॥ इयतीए संलत्ते पडिवुत्तं पत्थिवेण णणु एयं । पवणेण घणा इव झत्ति मज्झ पाणा विलिजंति ॥३६॥ जे तुह संगसुहासा रज्जुनिबध्धा दुहं मए रुध्धा। घाडेरुयससया इव अबंधणा ते पलायंति ॥३७।। मन्ने मम संगाओ एईए संगमा सुहय ! सुहओ । अहयं मयणविउत्ता मयणमया चेव जं एसा ॥३८॥ इय चिंतिऊण तीए उवणीया राइणो मयणमहिला । तेण उ सासूयं पिव पणोल्लिया पाविया भंगं ॥३९॥ दळूण असुइनियरं जंपइ राया किमेरिसं मुद्ध ! । बाढं दुगंछणिज्जं बालाणव चेट्टियं तुमए? ॥४०॥ सा भणइ देव ! एसा नियपडिछंदा मए विणिम्मविओ । एयारिसच्चिय अहं अहवा एत्तो वि हीणयरी ॥४१॥ जलजलणाइपओगा सेाहिजंतो विसुज्झई एस । एयं तु मज्झ अंगं नरनाह ! न सोहिउं सकं ।।४२॥ असुइम्मि समुप्पन्नं असुईरस| एण पावियं विद्धि । अंतोऽसुइपडिपुन्नौं असुई पज्झरइ सव्वत्तो ॥४३॥ जं किर इमस्स मज्झे तं जइ बाहिपि पायर्ड
| होजा। कायसुणयाण ता को रक्खेज इमं सुदक्खोवि ! ॥४४॥ अविगणिय कुलकलंक इय कुहियकरंककारणे कीस । IN वियरसि संचकारं तं नारयतिरियदुक्खाण? ॥४५॥ तिलतुसमेत्तसुहत्थे मीणा इव मंसपेसियालुद्धा । पाडेहि अप्पयं मा
॥६४२॥
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
हुधीर ! णरयाणले घोरे ॥४६।। भुजंतो परदारं दारं पाउणइ नरयगुत्तीए । नय संपावइ पारं पारंपरियाण दुक्खाणं ॥४७।। कस्स न सुहय ! सुहायइ संगो तुम्हारिसेहिं सुयणेहिं । किंतु न सका साढुं नरए वजग्गिजालाओ ॥४८॥
भोगसुहं मणुयाणं संजायइ केइ परिमिए दिवसे । नरए दारुणदुक्खं सागरपल्लोवमाणेहिं ॥४९।। अन्नं च ॥ किं पेच्छसि ॥६४३॥
मम अहियं नरवर ! अंतेउराओ निययाओ। जं कूणसि असग्गाहं बालोव्व अनायपरमत्थो ॥५०॥ अवि य ।। मग्गंति विम्हिया जह एगं चंदं जले जले बाला। तह दुलहं भोगसुहं मूढा अन्नन्ननारीसु ॥५१॥ इय निसुणंतो सहसा राया संवेगसारमुल्लवइ । साहु सुभणियं सुंदरि! नायं तत्तं मएदाणि ॥५२॥ मोहंधस्स तए मम विवेगचक्खू सुनिम्मलं दिन्नं । नरयागडे पडतो झडत्ति धरिओ अहं तुमए ॥५३॥ भण किं करेमि इण्हि तुज्झ पियं सुयणु ! मंदभग्गो हं। तीए भणियं गिण्हसु विणिवत्ति परकलत्तस्स ॥५४॥ तो हरिसपुलइयंगो चक्कोइव दिट्ठउग्गयपयंगो। विरओ परदाराओ राया
कयधम्मगुणराओ ॥५५॥ भी साहु साहु सुपुरिस ! मुणियं तत्तं उरीकयं सत्तं । नय मयलिओ सवंसा इय सुंदरीए PS कयपसंसो ॥५६।। खामिय पुणो पुणो तं पूयइ सक्कारियं विसज्जेइ । मंतिस्स य सपसाओ राया पुब्विव संजाओ।॥५७॥ एवं अकरणनियमो अकलंको पालिओ इमीएवि । जिणसासणसरसिरुहं सेसंव सिरे धरतीए ॥५८॥
अह तामलित्तिउत्तमचित्तंगयणेगमंगओ धम्मो । वाणिज्जकए सागेयमागओ मुणियजिणधम्मो ॥१॥ तेण य कयाइ विवणिट्ठिएण किर रिद्धिसुंदरी दिदा । सहसा सहीहिं सहिया वच्चंती रायमग्गेण ॥२॥ परिचितियं च ताहे अहो असारेवि एत्थ संसारे । एसा सारंगच्छी सारायंतिव्व पडिहाइ ॥३॥ जइ कीरइ गिहवासो आसाबंधो य विसयसुहलेसे । ता
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
E४४
पदेशपदः सह इमीए जुत्तो इहरा उ विडंबणा चेव ॥४॥ इयचितिरस्स अहियं वच्चइ तहियं पुणो पुणो तस्स । वारेंतस्सवि बला हिााग्रथः दिट्री गिट्रिव्व जवसम्मि ॥५॥ एत्थंतरम्मि देवा कुऊहलालोयवाउलमणाए। तीएवि लोयणाई सहसच्चिय तम्मि पत्ताईसाराचारतम्
॥६॥ तं पेच्छिउकामाए तत्तो उद्दिस्स सहियणं भणियं । एसो हला! नवल्लो दीसइ वाणुंजुओ कोवि ।।७।। मुणियमणोभावाए भणियं एगाए ईसि हसिऊण । सच्चं एस नवल्लो दीसइ सही ! तिलमओ जेण ।।८।। अन्नाए संलत्तं सहि ! एसो निउणकरिसगो कोइ । जो उप्पायइ खिलवल्लरेसु सहसा तिले विउले ।।९।। अन्नावि आह मुद्ध ! णणु एसो पस्स ओहरो तेणो। जेण सहिचित्तवित्तं हरियं सव्वासिं पच्चक्खं ॥१०॥ ता उवणिजउ मुद्धे ! एस महारायगोयरं तुरियं ।
जेणम्ह सामिणीए अप्पइ सयलं हिययरित्थं ॥११॥ अन्ना भणइ सयं चिय गहिओ एसो हलाणुराएण । नजइ जीविK यकजे महइ अहो ! सामिणि सरणं ॥१२।। नाया हंत विलक्खा अह पभणइ रिद्धिसुंदरी ताओ । संचलह हला! हुलियं
अलं असंबद्धवाएण ॥१३॥ एस्थंतरम्मि सहसा छीयं धम्मेण णियणिमित्ताओ। भणियं च तयवसाणे नमो नमो जिणवरिंदाणं ॥१४।। तं सुणिय समुल्लसियं अहिययरं रिद्धिसुंदरीएवि । भणियं च चिरं जीवउ जिणिदभत्तो जणो एस ।।१५।। आयण्णिय नीसेसं वित्तंतमिणं सुमित्तवित्तेसो। पुच्छइ धम्मसरूवं तयभिन्ने भव्वजीव्वोव्व ।।१६।। घेत्तूण परियणाओ चेइयजइपूयणेकरसियं तं । तस्स सयमेव गंतुं वियरइ धूयं सुहमुहुत्ते ॥१७॥ मग्गंताणवि कुलरूवविहवकोसल्लकित्तिकलियाणं । जिणमयबज्झाण बहूण जा न दिन्ना पुरा पिउणा ॥१८॥ संपइ अमग्गिया सा लद्धा धम्मेण जिणमयरएण । अहवा अमग्गियं चिय लहंति सोक्खं जिणमयत्था ॥१९॥ वारिजयम्मि वित्ते संपुग्नमणोरहो सह
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
पियाए । कयकायव्वो धम्मो संपत्तो तामलित्तीए । २०॥ जायं च तहा तेसि पेमं निव्वडियहियययसब्भावं । न सहति । विप्पओगं जह दोवि निमेसमेत्तं पि ॥२१॥
अह अन्नया सभजो पाएण महग्घभंडभरिएण। धम्मो धणज्जणत्थं संपत्तो सिंहलद्दीवं ॥२२॥ तत्तो विढत्तवित्तो ॥६४५॥ पमुइयचित्तो लहुं पडिनियत्तो । पत्तो अंतो रयणायरस्स भवभीमरूवस्स. ।।२३।। भवियव्वयानिओया अतक्कियं चेव दुद्दिणं
जायं। उल्लालियकल्लोलो उच्छलिओ कालियावाओ ॥२४॥ दळूण पलयमारुयपहयंव महोदहिं महाभीमं । उल्लम्बिया खणद्धेण गंगरा पोयभियगेहिं ।।२५।। संकोइओ सियवडो पारद्धा देवयाण विन्नत्ती । वणियमिहुणेण विहियं सागारं तत्थ संवरणं ॥२६॥ भमिऊण जाणवत्तं चक्काइटुंव ताव खणमेकं । सीमंतिणिहिययगयं गुज्झं पिव तक्खणा फुटुं ।।२७।। परिमुक्कजीवियासं उब्बुडनिबुड्डणं कुणंतेहिं । कहकहवि फलयजुयलं सुंदरिधम्मेहिं संपत्तं ।।२८। चउपंचवासरेहि लग्गाइं दोवि एगदीवम्मि । मिलियाइं च कयाई हरिसविसायं वहंताई ॥२९।। सुलहाओ विवयाओ दुलहा सुविसुद्धधम्मसंसिद्धी । इह संसारे घोरे अणोरपारे समुद्देव्व ॥३०॥ संपत्तीसु पमोओ न हु जुत्तो आवईसु य विसाओ । जाणियअसारसंसाररूवजिणभणियतत्ताणं ॥३१॥ धीरेहिं कायरेहि य सोढव्वमवस्समेव सुहदुक्खं । तम्हा धीरेहिं वरं सोढुमिणं | | बद्धिमंतेहिं ।।३२॥ ते धीरा साहसिणो उत्तमसत्ता महायसा पुरिसा। आवइगयावि जे इह न धम्मकम्मे पमायंति
॥३३॥ इय अन्नोन्नं कयदेसणाई उद्धरियधीरभावाई। सावयधम्म सम्म कुणंति ताई पसत्ताई ॥३४॥ उद्धीकयं Pच तेहिं दीवतड़े भिन्नवाहणियचिंधं । तं पेच्छिऊण पत्ता तत्थ नरा बेडियारूढा ।।३५॥ भणिओ य तेहिं धम्मो
॥६४५।।
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
-महाग्रंथः
॥६४६॥
लोयणवणिएण पेसिया अम्हे । जइ एसि जंबुदीवं ता आरुह एत्थ बेडाए ॥३६।। ताहे पियासमेओ धम्मो तं ऋद्धिसुन्दबेडियं समारूढो । आरोविओ य पायं सगोरवं पोयवणिएण ॥३७॥ वचंति भरहसमुहं सन्नाहकहाहिं पमुइया
रीचरितम् दोवि । जाव जलणाहकूलं जायमहोरत्तदुगगम्मं ॥३८॥ अह धम्मभारियं हिययहारियं लोयणो पलोयंतो । वम्महकिसाणुकीलाकवलियकाओ विचितेइ ॥३९॥ अहह चिराओ विहिणा. सयलो विन्नाणपगरिसो नियओ । पयडीकओ इयाणिं रइऊण इमं वरं रमणि ॥४०॥ अहवा अविरयभावा पगाढसुढियस्स कुसुमचावस्स । मन्नामि हत्थभल्ली जयविजगत्थं इमा सिट्ठा ॥४१॥ किं जोवणेण किंवा धणेण किं जीविएण स्वेण । जइ मे सयं न लग्गइ एसा उकठिया कंठे ? ॥४२।। णूणं ण चेव इच्छइ नरमन्नं निययभत्तुणो एस । को परिणयचूयफलं मोत्तुं निबप्फलं असइ?॥४३।। एवं स पावकम्मो अणप्पकुवियप्पसप्पगसियप्पा । धम्मविघायाभिमुहो संवुत्तो दूरभवियन्व ॥४४।। जायम्मि मज्झरत्ते पसुत्तविक्खित्तपरियणे तेण । खित्तो पमत्तचित्तो धम्मोऽगाहे नईनाहे ॥४५।। जाए तओ पहाए अनियंती रिद्धिसुंदरी दइयं । किंकायव्वविमूढा परोविया करुणसद्देण ॥४६॥ दासत्तंपि पवन्जिय काहं मणनिव्वुइं अहं तुज्झ । कहसु किमन्नं संपइ सक्कइ अम्हारिसो काउं? ॥४७॥ इयनिसुयतदुल्लावा वियक्खणा लक्खिऊणभिप्पायं। संवेगभावियमणा निदइ हियए ॥६४६॥ नियं रूवं ।।४८।। चिंतइ इमेण णूणं कयमेयं एरिसं महापावं । जं रागगहग्गहिया कजाकजं न बुज्झंति ।।४९।। जुत्तं ममावि शृणं पडिउं रयणायरम्मि रयणीए । जं कंतविउत्ताणं मरणं सरणं कुलवहूणं ।।५०॥ अहवावि बालमरणं IN पडिसिद्ध जिणमए पयत्तेणं । संभवइ जियंतीए कयाइ सद्धम्मचरणंपि ॥५१॥ ता जोविउंपि जुत्तं किंतु न याणामि ।
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६४७॥
कमि पाए । अक्खंडियसीलगुणा पाविस्सं जलहिपेरंतं ? ॥५२॥ अहवा अत्थि उवाओ सामेणं कालगमणिया एत्थ ।
सापडिया पुरिसा वासाण संयंपि विसर्हति ॥ ५३ ॥ इय चिंतिऊण भणियं का पुण अन्ना गई मह इयाणिं । उत्तरिमो जलहीओ चिंतिस्सामो तओ उचियं ॥ ५४ ॥ संजायासाबंधो पडिवज्ञ्जिय तग्गिरं स मोहंधो । परिवालिउं पवत्तो सुणओ इव पालियासत्तो ।। ५५ ।। ह दुन्नयदंसणकुवियदेवया दुप्पउत्तपवणेण । फुडिऊण जाणवत्तं सहसा असणं पत्तं ॥ ५६ ॥ लण सुकयजागा संमत्तं पिव सुहावहं फलयं । संसारभीमजलहिं संतिष्णा सुंदरी तेण ॥५७॥ मिलिया य पुव्वविहडियपवहणफलएण पुव्वपत्तस्स । धम्मस्स धम्मजोगा थाणे थाणेसरे तुरियं ।। ५८ ।। परिओसामयरस सित्तसव्वगत्तेहिं निययमणुभूयं । लक्खियलोयणचरियं परोप्परं पुच्छियं कहियं ॥ ५९ ॥ सोउं लायणवसण धम्मो धणियं विसायमानो । अवयारकारणमिवि कारुणिया सजणा हुंति ॥६०॥ भणियं च पिए ! धन्ना जिणगणहरमाइणो महाभागा । जेसिं अब्भासस्था चयंति जीवा असुहभावं ॥ ६१ ॥ अम्ह पुण संनिहाणे दूरे ता सुद्धधम्मपडिबोहो । पिच्छाsसुहपरिणामो अहिययरो चेव संजाओ ।। ६२ ।। जेणम्हं उवयरियं दावियतीरेण अइनिरीहेण । सेवि कह एत्थ पत्तो जीवियसंदेह -
हाणि ।। ६३ ।। इय तं सायंताई ताई दिट्ठाई गामनाहेण । रूवमउव्वं तेसि दट्ठूण विचिंतियं चेवं ।। ६४ ।। मयणोव्व वियासहिओ एसो खलु कोवि उत्तमो पुरिसेो । विहिविलसिएण केणइ एगागी इह समायाओ ।। ६५ ।। तम्हा करेमि उचियं गोरवमेयस्स देवरूवस्स । अब्भुट्ठाणं च तहा अणुरूवं निययविहवस्स || ६६ || कड्डिति गइंदा पंके खुत्ता महागइदेहिं । आवइवडिया सुयणा सुयणेहिं समुद्धरिति ।। ६७ ।। इय चिंतिऊण बहुमाणसारमाभासिओ वणी तेण ।
।।६४७ ।।
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद धरिओ पवरावासे कयप्पसाओ धुयविसाओ ॥६८॥ कालोचियववसाया वर्ल्डति धणस्सऽणाउलमणस्स । वच्चंति तत्थ दियहा Xऋद्धिसुन्दमहाग्रंथ सुहेण धम्मस्स धन्नस्स ॥६९॥ सावि पुण लोयणो कंठपत्तपाणो पुराणकट्टेण । कट्टेण णट्ठचित्तो लग्गो तीरे समुदस्स
रीचरितम् ॥७०॥ कहकहवि लद्धसन्नो ठिओ तयासन्नपल्लिगामम्मि । तत्थ य मच्छाहारे गिद्धो गिद्धोव्व मोहंधो ॥७१।। वलियं ॥६४८॥
च से सरीरं रसंसदोसेण थेवदियहेहिं । इय दुटुकुट्ठनिद्दानिट्ठियचेट्टो जियइ कटुं ॥७२॥ अविय । धम्मविघाएण णरो इच्छंतो माणिउं पियसुहाई। गयबुद्धिलोयणो लोगणोव्व दुहभायणं होइ ॥७३।। संपत्तो य भमंतो कयाइ थाणेसरं दुहकिलंता । उदयत्थनिग्गयाए दिट्ठो धम्मस्स जायाए ॥७४।। संवेगघणघिणारसवसेण उप्फालिओ दइयस्स । कारुनसारयाए तेणावि गिह समाणीओ ॥७५।। भणिओ या पहसंगमसालस्सव बहुजणसुहयारिचारुचरियस्य । हा कहमिमा अवत्था वड्डइ अइदारुणा भवओ? ॥७६। अहवा । गरुयाणं चिय भुवणम्मि आवया न उण हंति लहुयाण । | गहकल्लोलगलस्था ससिसूराणं ण ताराणं ॥७७।। ता होसु धीरचित्तो मा वह सुमिणे विसायलेसंपि । कारेमि निरुयदेहं
मित्तं वित्तेण बहुणावि ॥७८॥ एवमणुसट्टिपुव्वं पडियरिओ सम्ममोसहाईहिं । जाओ य निरुयकाओ सुमित्तसामग्गिसु IN कएहिं ।।७९।। सोजण्णमणण्णसमं तेसिं दण लोयणो धणियं । लजामउलियणयणो झायइ सययं निराणंदो ।।८।।
॥६४८॥ भई सञ्जणचंदणतरूण सव्वंगचंगसंगाणं । डझंताणवि जेसिं गंधो भवणं सुहावेइ ।।८१॥ अवयारसयाणिवि पम्हुसंति तणुयंपि णेगमुवयारं । सुण्णहियया सहियया व हंति सुयणा न नजंति ॥८२।। एयारिसाणवि मए ववहरियं निग्घिणं अणजेण । मए पूण पावेवि इमाण माणसं णेहपडिहत्थं ।।८३।। तइयच्चिय जलहिजले निहणमहं पाविओ वरं
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६४९॥
होतो। नो कयपावो एएसिं नयणविसयम्मि जीवंतो ॥८४॥ इच्चाइ चिंतयंतो भणिओ धम्मेण पुन्नकम्मेण । चिंतामिलाणवयणो कि चिट्ठसि मित्त ! तुममेवं ॥८५।। किं अत्थहाणिजणयं सयणविओगुब्भवं च तुह दुक्खं । किं वावि वाहिविहियं, सुणाहि णणु एत्थ परमत्थं ॥८६।। होही पुणोवि विहवो मिलिही सयणोवि जीवमाणस्स । वाहीवि न तिट्ठाही चिरं सहाए मइ धरते ।।८७।। गिम्हुण्हसोसियाणवि पुणो सिरी हाइ नईतलायाणं । झीणोवि ससी कइवय-12 दिणेहिं भुजो हवइ पुन्नो ॥८८। झडिऊण पल्लविल्ला पुणोवि जायंति तरुवरा तुरियं । धीराणवी धणरिद्धी गयावि न हु दुल्लहा एवं ।।८९।। अन्नं च । सव्वं चिय सुहदुक्खं पुवञ्जियसुकयदुक्कयविवाया । जायइ जियाण जं ता को खेओ सकयउवभोगे? ॥९०। जुत्तं च नायतत्तस्स जंतुणो सुहकयसाहणं निययं । जत्तो जायई जम्मंतरम्मि नहु दुस्सहं दुक्खं ॥९१॥ सोऊण तयणुसढि जंपइ इयरोवि मुकनीसासं । नियदुचरियं मोत्तुं न मज्झ दुहकारणं अन्नं ॥९२॥ तं मह दढं खु दुक्खं हिययग निसियनट्ठसल्लंव । जं खित्तो सि गभीरे समुद्दतीरे तुमं तइया ॥९३।। तं दहइ अविस्सामं हिययगयं उस्सुरांव जलमाणं । जं अहिलसिया एसा महासई कूरचरिएण ॥९४।। पत्तं पावस्स फल अचिरेण मए इहेव जम्मम्मि । अइपावोत्ति य काउं नीओम्हि न पेयवइणावि ॥९५॥ अहवा डज्झउ निहुयं निद्भूमं फुफुमव्व चिरमेसो। इय भाविऊण विहिणा धरिओऽहं पावभरिओवि ॥९६॥ जत्तियमेत्तं मेत्तय ! तुरियं संचरसि कारणे मज्झ । तत्तियमेत्तं अणुतावपावए खिवसि में अहियं ।।९७।। इय विविहं पलवंतो भणिओ सो रिद्धिसुंदरीएवि । धन्नो सि जेण पावे पच्छायानं वहसि एवं ॥९८॥ जं काऊणवि पावं पावा पायंति परमपरिओसं। धीरा न कुणंते च्चिय कएवि अणुताविणो दुक्खं
॥६४९।।
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५०॥
उपदेशपदा ९९ को वा तुहेत्थ दोसो अन्नाणवियंभियं खु तं सनं । अंधस्स कूवपडणे को देइ बुहा उवालंभं ? ॥१००।। ता Xऋद्धिसुन्दमहाग्रंथ
उज्झसु अण्णाणं लग्गसु मग्गम्मि सुद्धपण्णाणं । कुण आयहिए बुद्धि धरेहि निचं मणविसुद्धिं ॥१०१॥ रक्खेहि सुकय- रीचरितम् वित्तं पंचेंदियतकरहिं हीरतं । मा दालिद्ददुहत्तो सोयइहिसि कुजोणिसंपत्तो ॥१०२।। जं पेच्छियावि पुरिसा मायण्डियमोहिया कुरंगाव्व । अलियसुहासानडिया पडंति वयणे कयंतस्स ॥१०३।। वरमिह विसमुवभोत्तुं वरं पविटुं जलंतजल
णम्मि । नय इंदियवसयाणं जत्थ व तत्थ व मणं काउं ॥१०४॥ मायंगमीणपन्नगपयंगसारंगपमुहसत्तोहा । इंदियवसेण | * मूढा लहंति वहबंधमरणाई ॥१०५।। मणुयावि पेच्छ निचंपि दुत्थिया इंदियत्थवित्थारं । पेच्छंता पत्थिवपत्थिणा इणा णण
किलिस्संति ।।१०६।। विसयाण कए मूढा कुणंति चित्ताई पावकम्माई। निवडंति अपुग्नमणोरहावि नरए महापावा ॥१०७।। 10 जे उण विसयपरम्मुहहियया सव्वणुसासणे लीणा । तेसि सुरनरसिवपयसुहाइं करपल्लवस्थाई ॥१०८। इच्चाइ निसा
मेंतो पडिबुद्धो लोयणो भणइ सम्मं । सुठ्ठ सुदिट्ठो मग्गो सुंदरि ! तुमए सउग्णाए ।।१०९।। तं मज्झ गुरू सुंदरि ! ता आइस किं करेमि एत्ताहे ? । तीए भणियं परदारवजणं कुणसु जाजीवं ॥११०।। एवंति पहिट्ठमणो पडिवन्नाणुव्वओ य सेा तीए । उवहिओ खमाविय गओ सनयरं निरुयदेहो ।।११।। धम्मोवि पियासहिओ अजिइच्छियधणो सह- ६५०॥ सुहेण । गंतूण तामलित्ति पवालिओ नियकुलायारं ॥११२॥ इय रिद्धिसुंदरीए गुरुजणबहुमाणपूयपावाए। सम्मं अकरणनियमाऽणुवालिओ सुद्धभावाए ॥११३॥
गुणसुंदरीवि सुरसुंदरीव वियसंतसारसुंदेरा । संपत्ता जणमणहारहारयं तारतारूण्णं ॥१॥ दिट्ठा य सहीसहिया कयाइ
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६५॥
श
तणएण वेयसम्मस्स । बड़एण वेयरुइणा जोव्वणगुणरूवमत्तेण ।।२।। परिचिंतियं च धन्नो अज्जाहं जं पलोइया अजा । पउमव्व पउमपाणी अणमिसनयणा सुरवहुव्व ॥३। अविय । “पंकय पंकि वहोडिय कुवलय बुद्धदहि, बिंबबिंघाडि घल्लिय ससहरु खित्तु नहि । निम्मिवि करु णयणाऽहर मुह लीलावइहि, उचिट्ठी निय सिट्ठि विनाइ पयावइहि ।।४॥" तहा । कासकुसमंव मन्ने सनिष्फलं जम्मजीवियं निययं । जइ ता इमा मयच्छी न विसयलच्छीव मम गेहे ॥५।। इय विविहं झायंता मयणानलताविओ ठिओ एसो । जा नयणगोयराओ पत्ता अन्नत्थ सा मुद्धा ।।६ । नायाकूएहिं गिहं नीओ मित्तेहिं देहमित्तेण । मणभमरो पुण तीए मुहारविंदे चिय चहलो ।।७।। अवउज्झिय भायणमजणाइआवस्सओ मयणवसओ। मित्रोहिंता कहमवि विनाओ वेयसम्मेण ॥८॥ पुत्तसिणेहाइसया सय मेव पुरोहिओ पुणो तेण । कन्नं विमग्गिओ सो पडिवत्तिपुरोहियं बहु सो ॥९॥ सावस्थिपुरोहियनंदणस्स दिन्नत्ति तेण ना दिण्णा । उत्तमजणाण णणं नन्नहा हाइ पडिवन्नं ॥१०॥ रागग्गहेण नडिओ वियडमणो दुक्खसंक डावडिओ। णहु हाइ अवेयरुई वेयरुई तहवि तव्विसए ॥११॥ सच्चं वामो कामा जं जं अइदुल्लहं पराहीणं । वियरइ तत्थणुरायं साहीणे नायरं कुणइ ।।१२।। वम्महपित्तपलित्तो तो सो गुणसुंदरी निहियचित्तो। सिक्खइ मंतपयाई इच्छइ उवाइयसयाई ॥१३॥ नवरं ऊसरववियं बीयं व फलंति ताई नो तस्स । आरंभा पुनविवज्जियाण कत्तो फलं देंति ? ||१४।। परिणीया य कयाई सावत्थीआगएण सुमुहुत्ते । पुन्नाहिएण विहिणा सा बाला पुन्नसम्मेण ॥१५॥ घेत्तूण तं मच्छिं नियनयरि पडिगओ पुरोहसुओ। इयरो विसायविहुरो छोहियकियवोव्व संजाओ ।।१६।। वियलियकुलाभिमाणो विरलीकयदेवविप्पबहुमाणो। बट्टइ
॥६५॥
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
रीचरितम्
उपदेशपदः अट्टवसट्टो सो तइया वेयरुइभट्टो ॥१७॥ पीयासवाव्व धुत्तीरिओव्व विसघारिओव्व गहिलेोव्व । जाओ तओ वराओ महााग्रंथः
कजाकज्जाइमइविमुहा ॥१८॥ अण्णदिणे संभाविय किं तीए वज्जियस्स जीएण । अवउज्झिऊण सव्वं सागेयाओ विणिक्खंतो ॥१९।। चलिओ सावत्थि पइ तल्लाभोवायमग्गणसयोहा । पत्तो गिरिदुग्गगिरि पल्लि सबराण सुविसालं ॥२०॥
ओलग्गिउं पवत्तो तयहिवई विणयसारमचंतं । जाओ पच्चयठाणं कमेण सेा सबरपवरस्स ।।२१।। अब्भत्थिओ विस॥६५२॥ त्थो बडुणा सबराहिवो अह कयाई । सावत्थिपुरोहियमंदिरम्मि धाडीनिमित्तेण ॥२२॥ पडिवजिऊण तेणवि लक्खिय
थक्केहि चरनरेहि तओ। दिन्ना झडत्ति धाडी निहेलणे पुन्नसम्मस्स ॥२३॥ अवसायणिविज्जाए पसुत्तपायम्मि परियणे सहसा। सव्वं से घरसारं अवहरियं सबरविसरेण ॥२४॥ बडुएणवि विलवंती गहिया गुणसुंदरी पहिलैण । संपा
विया य पल्लिं महरगिरं संठवंतेण ॥२५॥ भायणवत्थाहरणं संपायंतेण सबमक्खूणं । मणहरवयणविणोया पसाइया PM वासरे केइ ।।२६।। ___अन्नम्मि दिणे भणिया तुह सुयणु ! गुणकणेहिं विविहेहिं । जं तइया मम हरियं हिययधणं तं समप्पेहि ॥२७।। वियरामि सुन्नवुण्णो तेण विणा जीवियंतपत्तोव्व । कुणसु दयं ता धम्मिणि ! कि चिट्ठसि निठुरा सुठु ॥२८॥ अन्नं च । निवससि हियए सइणेस दीससे दिसिमुहेस घोलेसि । फुरसि फुडं जीहग्गे विहिणा दूरीकया जइवि ।।२९।। इयजंपिरे सविय
कमेव गुणसुंदरीए संलत्तं । नाहं मुणेमि सुंदर! इमस्स भणियस्स परमत्थं ।।३०।। कइयावहं वहरियं को सि तुमं कत्थ ते lal सुपुव्वा हं । इय पुच्छिएण बडुणा निवेइयावेइयं निययं ॥३१॥ तं साऊणं चिंतइ इणमो गुणसुंदरी सुसविग्गा ।
६५२।।
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
ही गरुओ अणुबंधो दीसई एयस्स मूढस्स ॥३२॥ एगागिणी असरणा अणजमेच्छाण मज्झयारम्मि । एत्तो रागंधाओ न
याणिमा कह णु छुट्टिस्सं? ॥३३।। अहवा । अवि चलइ मेरुचूला उदेइ सूरोवि पच्छिमदिसाओ । मइलेमि जियंती नियकुलं 1 च सीलं न कइयावि ॥३४॥ नय एरिसा वराओ एगंतेणेव निग्गुणो जेण । पत्थेइ नीइ निउणं मड्डाए खंडइ न सील ॥६५३॥ ॥३५।। ता एस बोहियध्वो न खंडियव्वं च अत्तणो सीलं । एवं पवत्तिणीए आएसा पालिओ हेाइ ॥३६॥ मायाविर
एत्थ कज्जे पउंजियव्वा असंकहिययाए । जं पावजणे सटुं उवइटुं नीइसत्थेसु ॥३७॥ इय चिंतिय भणिओ से जई एवं उज्जओ तुमं आसि । ता कीस ण तइयच्चिय तुमए जाणावियं मज्झ? ॥३८॥ तइ सन्निहिए सहए यिं कर्ज मज्झ दूरगमणेण। को फलियंबयपत्तो दूरत्थं सिबलिं महइ ॥३९॥ ण य परलोगविरुद्धं न कलंको कुलदुगस्स विमलस्स । जोगे कुमारयाणं सव्वं चिय सुंदरं होतं ।।४०।। इण्हि तु संपओगे लोगे गरहा कुलस्स मालिन्नं । दुग्गइगमणं दारुणदुहाई बहुसो
परे लोगे ॥४१।। ता परिभावसु सम्म संपइ कालोचियं महासत्त ! परिण मसुंदरं जं वियारसारा जओ विउसा ॥४२।। Mनाएण जं न सिद्धं को सफलो खलु तयत्थ मन्नाओ ? । निहओ चडफडतो अहिययरं फुसणं लहइ ।४३।। एमाइवय- 8 ४ णरयणारंजियचित्तेण चितियं बड़णा । विनाणबुद्धिनिउणा सच्चं गुणसंदरी एसा ।।४४॥ अइवच्छला य मज्झं उवइसइ ॥६५३।। सिणेहसारमिय जेण । सव्वं, पउणोवाओ कजस्स मए ण विण्णाओ ।।४५।। नवरं एयनिमित्तं कओ मए एत्तिओ परिकिलेसेो । ता कह मुयामि एवं पतं भत्तंव अइछुहिओ ॥४६॥ इय चितिय सा भणिया सुंदरि! सबंपि अवितहं भणसि । किंतु न तरामि धरिउ खणंपि पाणे तुह विओए ॥४७॥ जं जीविओ म्हि सुंदरि ! कालं किर एत्तियं तुह
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद महाग्रंथ
।। ६५४ ।।
-विओए । तं सुयणु ! संगमासादिव्वोसहिसंपओगेण ॥४८॥ मइलिजंतु कुलाई होउ परत्थवि दुरंतदुखाई । परिनिव्ववेहि सुंदरि ! तवियं विरहग्गिणा अंगं ||४९ ।। णाऊण णिच्छां से भणियं गुणसुंदरीइ जइ एवं । जं सुंदर ! तुझ हियं मएवि तं चैव कायव्वं ॥ ५०॥ जइ मज्झ संपओगा होइ सुहं सुहय ! उत्तमं तुज्झ । पल्लीवि सग्गतुल्ला ता पडिहा सइ फुडं मज्झ ॥ ५१ ॥ किंतु मए पारद्धो साहेउं दुल्लहो महामंतो । पडिवन्नं च तयत्थं मासे बंभव्वयं चउरो ॥५२॥ समइच्छियं तयद्ध मासदुगं सेसयं पुणो अत्थि । सहियं च तुमे बहुयं ता विसहसु थेवमेयंपि ॥ ५६ ॥ तत्थ पुण एस कप्पो पुरिसा सव्वोवि भाइपिइकप्पो । दट्ठव्वो अवियष्पं भुञ्जो भोगंगमवियप्पं ॥ ५४ ॥ भणियं च तेण सुंदरि ! सिज्झइ किं नाम तेण मंतेण ? तीए भणियं विहवो पुत्तुप्पत्ती अवेहव्वं ॥ ५५ ॥ एतहियं एवं ममंति तुट्टेण मन्नियं तेण । इयरीवि ठिया तहियं दुहावि मोक्खं अहिलसंती ॥५६॥ तओ । सव्वायरेण सव्वं गिहकिचं कुणइ पश्ञ्चयनिमित्तं । सयणासण अट्ठाण माइणा दंसइ सिहं ॥५७॥ णाणावंजणपक्कन्नसुंदरं कुणइ सुंदरं पायं । घणगोरसाइपउरं परिवेसइ विष्प
इयं ॥ ५८ ॥ अयि ।। जोयइ तं सा वरभोयणेहि नय लोयणेहिं निद्ध हिं । सायइ सययं चिय माणसेण सच्छेण ण जले ।। ५९ ।। दंसिय कारिमनेहं तह तीए पत्तियाविओ एसो । जह मन्नइ एयाए वसामि हियाए अहं चेव ||६०|| परिसेसिओ य अप्पा आयंबिल ओमभोयणाईहिं । हाणुव्वट्टणपमुहं चत्तं तह देहपरिकम्मं ॥। ६१ ।। अण्णामम्मि सहसा रयणीए पच्छिमम्मि जामम्मि । अकंदिउं पवत्ता सा नियमे पुन्नपामि ॥ ६२ ॥ भणिया दिएण सुंदरि ! किं ते बाहर सरीरमज्झम्मि ? तीएवि सदुक्खं चिय भणियं अफुडक्खरं सूलं ।। ६३|| तं दट्ठूण विसन्नो वेयरुई कुणइ उव
श्रीगुणसुदरीचरि तम्
।। ६५४।।
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।६५५।। ५
समोवाए । मणिमंतोसहिभेयसओ य परओ जहा गाणं ।। ६४ ।। गुणसुंदरीवि मणां गोसे उवसंतवेयणा सृणियं । कुणइ खलंतपडती कंदती गेहकिचाई || ६५|| भणइ य अहं अजोग्गा तुह घरवासस्स सुहय ! निव्वग्गा । जेणेरिसं महंत उवट्ठियं दारुणं दुक्खं || ६६ || तिव्वा सिरम्मि वियणा डज्झइ अंगं हुयासगसियंव । छिजंति व अंताई फुडंति सव्वंगसंधीओ ।। ६७ ।। इय दुहदाहवलित्ता मण्णे पाणे चिरं न धारिस्सं । तं पुण तवेइ अहियं न पूरिया जं तुह महासा ||६८ || मह पावाए कजे सुइरं आयासिओ तुमे अप्पा | मायहियाणुधाविरहरिणाण व न य फलं पत्तं ।। ६९ ।। अन्नं च । काउं परस्स पीडं जं रइयं अप्पणो सुहं पुव्वि । तस्स विवागमणाहा सहामि अइदारुणं मन्ने । ७० ।। दाऊण मए हरियं चंदमलंडं व कस्सई दिनं । भग्गं च वयं पुव्वं हरियं दइयं व कस्सावि ॥ ७१ ॥ । तं दुकडेण तविया एसा उज्झामि तुज्झ गयणग्गे । देहि लहुं कट्ठाई न अन्नहावेर मह दाहो ॥७२॥ इय विविहं विलवंति अकयाहारं सनिंदणपरं च । पेच्छिय पच्छायावी जंपइ विप्पो सनिव्वेयं ॥७३॥ पाणेवि अड्डवेउं किर सुंदरि ! तुहप्पियं करिस्सामि । विहिणो वसेण णवरं जायं तुह एरिसं दुक्खं ॥ ७४ ॥ | ता जइ भणेसि संपइ सार्वात्थ पुरवरं तुमं णेमि । विज्जोसहाइजोगा संभवइ अरोगया तत्थ । ७५ ।। तीए भणियं सुंदर ! न याणिमो किंपि दुखणो भणिहि । कह पत्तिएज भत्ता अइसयईसालुओ सो मे ॥७६॥ एवं ता दुक्खमिणं बीयं पुण दुजणाणमुल्लावा । खारक्खेवंव खए को एयं विसहिउं तरइ ? ॥७७॥ ता परिभावसु सम्मं किंवा अन्नेहिं इय वियारेहिं । इय दुक्खपीडियाए मरणं चिय संपयं सरणं ॥ ७८ ॥ | वेयरुइणावि भणियं दठ्ठे न तरामि तुह दुहमिणं पि । किं पुण उदग्गहुयवहजालावलिकवलणं मुद्धे ! ।। ७९ ।। ता वचसु निस्संकं काह
।।६५५ ।।
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
कसद
उपदेशपदः सक्खित्तणं अहं तुज्झ । जं जीवंतो जीवो पावइ भद्दाइं रुदाई ॥८॥ एवं बहुप्पयारं भणमाणो तीए बंभणो भणिओ। श्रीगुणसुमहाग्रंथः जह तुह न होइ दुक्खं तह सुयण! करेहि किं बहुणा ? ॥८१।। आरोविऊण जाणं णेऊण य णयरबाहिरे तेण। भणिया
न्दरीचरि
तम्कह दाइस्सां नियवयणं एत्थ लोयस्स? ॥८२।। जई ताव तरसि गंतुं अहं नियत्तामि ता इओ चेव । परिचित्यिं च
तीए मुयामि अविबोहिओ कह णु ? ।।८३।। तओ भणियं ।। पञ्जत्ता अन्नकहा संपइ त निद्धबंधवो मज्झ । ता परिहर हि ॥६५६।। लज वच्चामो ताव गेहम्मि ॥८४॥ नियभईणिपरानयणे का लज्जा अवि य ऊसवो एस । मणणिव्वुई कह ते होही एत्तो
नियत्तस्स ? ||८५।। इय भाविय गुणदोसं पत्ताई दोवि मंदिरे ताई । जाओ सयणाणंदो परितुट्ठो पुन्नसम्मो वि ।।८६ । भणिओ य संदरीए पिययम! एएण भाउणा अहियं । जत्तण मोइया रक्खिया य कूराण सबराण ॥८७॥ ता एस महासत्तो उवयारी अम्ह पल्लिवासीवि । एयस्स य ज उचियं तं जाणइ पिययमो चेव ।।८८॥ भणियं च पुनसम्मेण भद्द ! तुम्हरिसस्स विउसस्स । छज्जइ न पल्लिवासो हंसस्सव कायसंवासा ।।८९॥ ता चिट्ठ इहेव तुहं पूरिस्स ज न पुजई तुज्झ । इय वयणामयसित्तो चितइ लजोणओ सावि ।।९०॥ गंभीरिमतुंगिममहुरवाणिरूवाणि ताव एएण । | रयणायरसुरगिरिवणसवाइमयणाण गहियाइं ॥९१॥ अण्णासंभवि एव सोजण्णं पुण ण याणिमो कत्तो। खलसेहरेवि
॥६५६।। ज मारिसम्मि इय पेसलालावा ॥९२॥ अहवा ॥ णियगरिमगुणेण मुणति णेय खुद्दाण विलसियं गरुया । निवडंति तणोत्थयकूवियास तुंगावि मायगा ॥९.३॥ हा कह को निरस्थो मए अणत्थों इमस्स सुयणस्स । फोडेइ बिरालो लोलयाए सारपि उत्तिवडं ।।९४॥ एयारिसं पमोत्तुं कि रजइ सुंदरी मइ अभब्वे । किं कमलायरलच्छी अकवणे कत्थई
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।६५७।।
रमई ? ।। ९५ ।। निउणा इमीए बुद्धी जं एवं पालियं नियं सील । अहयंपि पडतो पावपावए वारिओ विहिणा ।। ९६ ।। गरुयावराहगहिओ जइ एत्तो नीहरेज जीवंतो । भुजो एवंविहदुन्नएसु ता नेव वट्टिस्सं || ९७।। अह मज्जणवेला वट्टइत्ति किंकरगणेण विन्नत्तो । आमंतिऊण इयरं समुट्ठिओ पुन्नसम्मोवि ।। ९८|| अब्भंगुव्वट्टणमज्जणाई कारावियाइ एयरूस । पढमं खु पुरोहियनंदणेण पच्छा सदेहस्स ।। ९९ ।। दाऊण चुक्खजुयलं विहिणा कयभेोयणाइकायन्वा । गमिऊण दि सुत्तारयणीए उचियसेज्जाए ||१०० ॥ अवराहित्ति ससको न लहइ निद्दं तहावि वेयरुई । अइतरलता रनयणो मग्गइ य विणिग्गमोवाए ॥। १०१ ।। णहि पत्तियंति पावा चलभावा सरलसजणापि । आयावराहभीया संकंति असंकपि ॥ १०२ ॥ इय सा मज्झिमरत्ते निग्गंतुमणा समुट्ठिओ सणियं । को य दिव्वजोग्गागएण सहसा भुयंगेण ।। १०३ ।। पुक्क रियं निसामिय आणावियदीवरण सच्चविओ । घोरो कसिणभुयंगो सपरिच्छ्यपुन्नसम्मेण ।। १०४ ।। वाहरिया सयराहं ताहे णयरी सिद्धगारुडिया । पकया य ते तिगिच्छं ससत्तिओ मंततंतेहि ।। १०५ ।। पेच्छंताण य तेसिं रुद्धा वाणी ठियं अचलमंगं । नवरं तु किंतु सच्चेपणाई मणसवणनयणाई || १०६ || ताहे पच्चक्खाओ विजेहिं किलेस कालदट्ठोत्ति । जाओ तओ निरासा वेयरुई पुण्णसम्मोवि ।। १०७ । एत्थंतरम्मि गुणसुंदरीए जलकरयव हत्था । सित्तो जलेण सहसा भणमाणीए इमं वयणं ।। १०८ ।। जइ ताव निकलंका विजइ मम सीलसंपया देहे । ता एसेा मम भाया होउ लहुं निव्विसा अज ।। १०९ ।। इय वारतियं सित्तो संजाओ निव्विसे खणद्वेण । विम्हियमणेण भणियं जणेण सी ं जए जयइ ।। ११० ।। मिलिओ णयरीलोओ जयहि महासइत्ति जंपतो । पकओ पूयं तीसे कुसुमंजलि अक्खयाईहि
।।६५७।।
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा महाग्रंथ
॥६५८॥
॥१११॥ भणियं च वेयरुइणा भी भो! अचंतविम्हओ मज्झ । को एसा वुत्तता करेह मं गहियसंबंधं ॥११२।। सिटुं श्रीगुणसुजणेण भो अग्गजम्म ! जम्मंतरंव संपत्तो । आसि तुमं पहरदुगं गारुडियाणंपि मड्डाए ॥११३।। जेण जणियचमकारं.
आन्दरीचरि. काउं नियसीलसावणं सहसा । जीवाविओ सि नवरं एयाए निययभगिणीए ॥११४।। तम्हा महासईए कीरइ अम्हेहिं
तम्पूयसकारो । इय भणिय गए लाए वेयरुई भणइ तं पणओ ॥११५॥ आसि पुरा तं भइणी संपइ पुण जीयदाणओ जणणी । पावमइवारणाओ गुरूवि तं निच्छियं मज्झ ॥११६॥ मुणियं तुह माहप्पं मए तए पावचेट्ठियं मज्झ । ता भण कं उवयारं करेमि तुह पावकम्मो हं ? ॥११७।। तीए भणियं सुंदर ! उवयरियं सव्वमेव मह तुमए । जइ परदारनिवित्ति । करेसि परमत्थबुद्धीए ॥११८।। दोग्गइमलं अयसस्स कारणं कुलकलंकखयहेऊ । आयासकिलेसमहाविरोहजणणं खु परदारं ॥११९।। अहवा तए सयं चिय दिट्ठो परदार वजणपहावो । ता बुज्झसु आयहियं किं बहुणा भाय ! भणिएण? ।।१२०।। पडिवज्जिय वयमेयं कहिऊण पुरोहियस्स सब्भावं । तं खमिऊण बहुहा सट्टाणं पडिगओ बडुओ ।।१२१।। पइहरकुलहरकय उच्चवाए गुणसुंदरीए धीराए । एवं अकरणनियमो बाढं अणुपालिओ सुइरं ॥१२२।।। एएण पगारेणं रइसुंदरिमाइयाओ चउरोवि। परपुरिससंगपावे अकरणनियम चिरं काउं ॥१॥ उववन्नाओ तिय
श॥६५८।। सालयम्मि रइसुंदरे वरविमाणे । फारफुरंततणुतेयलच्छिपजोइयदिसाओ ॥२॥ देवीओ दिवसुहं चिरमुवभोत्तूण पुन्नसेसेण । आउक्खए चुयाओ चंपाए पुरीए अवयरिया ॥३॥ कंचणसेटिस्स पिया वसुहारा पउमिणी कुबेरस्स । धरणस्स महालच्छी वसुंधरा पुन्नसारस्स ॥४॥ एयासि सिप्पीणव वियडोयरसंपुडेसु विमलाओ। जायाओ सुवित्ताओ ताओ
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुत्तामणीउव्व ॥५॥ तारासिरिविणयादेविनामधेयाई सकुलसाराई । पप्फुल्लप्पलनयणाहिं ताहिं नलिणीहिंव सहति ॥६॥ सुहसंगहियकलाओ लायण्णुवहसियसिययरकलाओ। जणनयणहारिणीओ कमेण जायाओ तरुणीओ ।।७।। पुवि पिव
पुन्नाओ अन्नोन्नममंदनेहपुन्नाओ। सावयकुलजम्माओ पावियवरविरइधम्माओ ||८|| जिणदाणपुन्नगुणसंकलाओ आय-. ॥६५९॥
ट्टिऊण एयाओ । विणयंधरनामेणं विवाहिया इब्भपुत्तेण ॥९॥ एसो पण इह भरहे गयसीसे पुरवरम्मि सुपयासे । राया पियारधवलो रजधुरा वहणवरधवलो ॥१०॥ तस्स वरो वेयाली उदारचित्तो दयाइगुणसाली । सययं परोवयारी आसि दढं पावपरिहारी ॥११।। सो पुण उदारयाए निच्चं असणाइयं मणुन्नपि । कस्सइविस्साणिऊण उचियं उवभुत्तवं नियमा ॥१२॥
अह अन्नदिणे दिट्टो उस्सप्पिणिनवमजिणवरो तेण। बिंदुजाणे पडिमाए संठिओ मेरुथिरमुत्ती ॥१३॥ दळूण तस्सरूवं उवसमलच्छि च चारुतवचरणं । असमप्पमोयवसओ पढिउमिणं सो समाढत्तो ।।१४॥ "वपु सुंदर अंगविन्नासु कट मणहर तेयसिरि कटरि कटरि लायण्णुबवणह अइउवसमु लोयणहं अइय अइय वलि धम्मचरणहं कर हुरि नयणइं रंधकणि बज्ज हु अज्ज सुसेउ वलि वलि जोयहु चोज्ज करुइ हु परमप्पा देउ ॥१॥” इय उल्लसंतसद्धो थोउम
सीमंतभत्तिराएण। बहुमाणमुव्वहंतो जिणम्मि एसो गिहं पत्तो ॥१५॥ कुसलाणुबंधिकम्मोदएण अह तस्स भोयणाMal वसरे । पत्तो तिलोयनाहो मिक्खट्टा गिहदुवारम्मि ॥१६॥ तं पेच्छिऊण बंदी आणंदरसोवरुद्धवंनियमो। पडिलाभेइ8
जिणिदं परिवेसियकामगुणिएण ॥१७।। चितइ य अहं धन्नो सफल मे अज्ज जीवियं अञ्ज । जं भयवं दाणमिणं पडिच्छए
९
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः पाणिपुडएणं ॥१८॥ एत्थंतरम्मि गयणे उच्छलिओ देवदुंदुहिनिनाओ। घोसिति अहो दाणं अहो महादाणमिइ विबुहा महााग्रंथः ।।१९।। जणजणियमहच्छेरं गंधोदयपुप्फवरिसणं जायं । उक्कोसा वसुहारा पडिया य घरंगणे सहसा ।।२०।। अविय ।
सत्तरभवनरनरवइसुरअसुरा वंदित्तं वंदिणोवि से पत्ता । किंवा सुपत्तदाणा जायइ अञ्चब्भयं न जए? ॥२१॥ इय पयर्ड
वर्णनममाहप्पं पेच्छंतो विसुद्धदाणधम्मस्स । भेत्तूण कम्मगंठिं दंसणसको इमो जाओ ॥२२॥ विणिओइऊण वित्तं पवित्त।।६६० पत्तेसुदूरमहुरा सो। चइऊण पूइदेहं पत्तो पढमं अमरगेहं ॥२३॥ भोत्तण चिरं भोए सुरसुंदरिविसरवट्टियामाहे ।
चविउममरालयाए इहेव विणयंधरो जाओ ॥२४॥ जाओ जहत्थनामो इमेण जाएण रयणसारिब्भो। जणणीविय पुनजसा पुनजसा चेव संपन्ना ।।२५।। रूवं कलाकलावो लच्छी कित्ती कलंकनिम्मुक्का । अंतेउरं सुतारं सव्वं दाणस्स फलमेयं ॥२६।। अविय “दाणं पुन्नतरुस्स मूलमणहं पावाहिमंतक्खरं, दालिद्दद्द मकदलीवणदवो दोहग्गरोगोसह । सोवाणं गुरुसग्गसेलचडणे मोक्खस्स मग्गो वरो, ता दायव्वमिणं जिणुत्तविहिणा पत्ते सुपत्ते सया ॥११॥" पत्तो कमेण जोयणमुजोयणमखिलकामचरियाण। जिणदाणपभावाओ इमस्स एयाओ घडियाओ ।।२७।।
॥६६०।। तम्मि समयम्मि राया तम्मि पुरे आसि धवलजसपसरो। णामेण धम्मबुद्धो सच्चं चिय धम्मबुद्धित्ति ॥२८॥ लायण्णणीरसरिया गुणमणिभरियाऽकलंककुलचरिया। घणदंती वरकंती देवी तस्सासि विजयंती ।।२९।। सुपइट्ठिय सीमंतं विसयग्गामोवसोहियं निच्चं । तं वरघरणिं धरणिव भंजमाणस्स से रन्नो ॥३०॥ नयरे नयरेहिलो को सुहिओ सुत्थओ दढं एस? । एवं पवत्ता वत्ता कइयावि तस्स अत्थाणे ॥३१॥ भणियं भडेण केणई अग्गमणी सुत्थियाणमिह
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६६॥
नयरे । वरइब्भसुओ धीमं धणियं विणयंधरो नाम ॥३२॥ जस्स धणं धणयस्स व मयणस्स व जणविमोहणं रूवं । विण्णाणं विबुहाणंददायगं देवगुरुणोव्व ॥३३॥ तह वरघरिणि चउक्कं पहसियसुरखयरनारि संदेरं । जस्साणासंपायणपउणं पुलएइ मुहकमलं ॥३४॥ भणियमवरेण तत्तो वणियवहूवण्णवायकरणेण । मा सुरखयरनरीसरदइयाओ होलसु अणज! ॥३५।। इयरेण तओ भणियं का हीला एत्थ वण्णओ को वा। भणियः सरूवमेयं सुपसिद्धं सव्वनयरीए ॥३६॥ देवाण दाणवाण य कुणंति उवाइयाइं जुबईओ। तारिसरुवस्स कए तविहदारस्थिणो तरुणा ॥३७।। वन्नति कामिणीओ सव्वाओ निगयरूवगव्वाओ। चंकमियं ललियं जंपियं च तासिं सओसाओ ।।३८॥ एवं बहुप्पयारं सेोऊणमईव वणयं तासि । भवियव्वयानिओगा राया रायाउरो जाओ ॥३९॥ ण तहा दिट्टसरूवे रअंति जणा जणे गुणदेवि । जह निग्गुणेवि परवयणवन्निए जयदिई एसा ॥४०॥ होति वि धम्मबुद्धी अधम्मबुद्धी खणेण सो जाओ। कस्स व विवरीयत्तं ण होइ मयणेण मूढस्स ॥४१॥ एगत्तो कुलममलं मइलिजइ दहइ अन्नओ मयणो । दुत्तडिवग्धंतरसंठिओव्व दुहिओ तओ जाओ ॥४२॥ कुवियप्पलहरिहीरंतएणं चिंतामहण्णवुच्छंगे। आसासदीवभुओ लदो तेणेरिसोवाओ ॥४३।। पञ्चाइयपउरजणं दासं उप्पाइऊण से वणिणो। गिण्हामि बला ताओ न होमि गरहारिहो जेण ॥४४॥ इय निच्छिऊण पच्छण्णमेव भणिओ पुरोहिओ तेण । विणयंधरेण सदि कुण मेत्ति कवडनेहेण ॥४५।। तत्तोवि भुजखंडे एयं गाहं लहुं लिहावित्ता । पच्छण्णमेव मज्झं उवणेहि अयाणियं तेण ॥४६॥ सा पुण ।। पसयच्छि! रइवियक्खणि! अज अभव्वस्स तुह विओगे मे। सा राई चउजामा जामसहस्संव वोलीणा ॥४७।। बडुएण तहेव कए रण्णा पउ
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
ROR
उपदेशपदा राण पेसियं भुजं । किर देविगंधपूडए पहियं विणयंधरेणेयं ॥४८॥ता भो लिवीपरिच्छं काउण विणिच्छयं कहह मज्झ । रतिसुन्दमहाग्रंथ रमा पच्छावि भणीहह अजुत्तमेयं कयं रण्णा ॥४९।। तेहिवि न हंति दुद्धे पूयरया तहवि सासणं पहुणो। कायव्वंति पावर
र्यादीनाम
तरभवभयंतेहिं लिवीपरिच्छा कया हत्थं ॥५०॥ दटुं लिविसंवायं भणियं पउरेण सुठ्ठ सुविसायं । अत्थि लिवीसंवाओर
वर्णनम्॥६६२॥
नय घडइ इमं तु एयाओ ॥५१॥ अविय । जो चरइ मणभिरामे दक्खारामे सुहं विगयसंको। सो कंटहयसरीरे करी करीरे नहि रमइ ॥५२॥ अविय ॥ जो चेट्टइ गोट्टीए मुहुत्तमेत्तंपि तस्स धण्णस्स । वंजुलसंगेण विसंव पण्णगो मुयइ सो पावं ॥५३।। ता परिभावउ देवो सम्मं परमत्थमेत्थ वत्थुम्मि । अघडतयंपि घडियं एयं पिसुणेण केणावि ॥५४।। सच्छंपि फलिहरयणं उवहाणवसा कलिज्जए कालं । इय खलसंगाओ खलु खलियं अक्खलियचरियस्स ।।५५।। इय जंपते पउरे पडियारं कंजरोव्व अगणितो। वियरियमेरालाणो पकओ असमंजसं राया ॥५६॥ पभणइ पुरिसे रे रे! आणेह बलावि तस्स जायाओ । मुद्देह. मंदिरं लहुं निद्धाडिय परियणं दूरं ॥ ५७ ।। तुब्भे पुण णायरया विरुद्धयारिम्मि पक्खवाइल्ला । तं कारवेह सुद्धि मम पुरओ जेण मुंचामि ।।५८॥ एवं ते फरुसगिरं पउरा पउरा खणेण विमुहासा । किवणेण मग्गणा इव गेहाओ धाडिया रण्णा ।।५९॥ एत्थंतरम्मि ताओ विणयंधर- 18|॥६६२।। भारियाओ चउरोवि। छिवणभयाओ पुरओ ठियाओ पत्तीणपत्ताओ ॥६०॥ दळूण ताण एवं अप्पडिरूवं पबिंतिओ | राया । सर्व न संति अमरालएवि एवंविहवहओ ॥६॥ अणुकुलो मज्झ विही णूणं जं किर सुयाओ दिट्ठाओ । पत्ताओ य गिहं मे एयाओ अमयकूवीओ ॥६२।। कह नाम पुण इमाओं नवनेहरसेण पुलइयंगीओ । लग्गिस्सति सयं
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६६३
मे कंठे उक्कंठियमणाओ? ॥६३॥ भुजंतीओं चिय णराण मयणरसकारणं जओ होति । तयभावे किमिह सुहं जायइ मयरमणिरमणेव ॥६४।। अहवा सहेमि कालं परिणामे.सिज्झिही इमं सव्वं । भुक्खियवसेण पञ्चंति उंबरा पेह कईयासि ॥६५॥ इचितिरेण तुरियं ताओ अंतेउरंमि खित्ताओ। सयणासणाई सव्वं दवावियं चंगभोगंगं ॥६६॥ तं पुण विसंव गणिउं ताओ गुरुदुहतवग्गितवियाओ। उबविट्ठाओ धरणीयलम्मि सुद्धम्मि सुद्धाओ ।।६७।। भणियाओ य सविणयं रायनि उत्ताहिं बाहुजुत्ताहिं । चेडीहिं निउणमेयं देवीओ मुयह उव्वेयं ।।६८।। फलियं तुम्हाण फुडं पुवजियपुन्नपायवेणज । जं एस अम्ह सामी वट्टइ अञ्चंतमणुकूलो ।।६९।। जस्स पसज्जइ एसो तस्स हु चिंतामणिव्व सुहहेउ । रुट्ठो जमोव्व जीवंतकारओ होइ नियमेण ॥७०॥ ता एयस्य पसाया भुंजह भोए वइच्छियविसाया । मुंचह मणसंतावं कुणह कयत्थं पणयभावं ॥७१। इयजंपिरचेडीओ भणियाओ सुठ्ठनिठुरमिमाहिं । उव्वेवकरेण हला ! अलाहि हलबोलकरणेण ॥७२॥ जइ सट्ठो जीयंत करेइ ता सुठु सुंदरो एस । अखलियसीलाण जओ जणयइ मरणंपि सुहमेव ।।७३।। मड्डाग हणेण परित्थियाओ भुंजइ य नेह भिल्लोवि । लंघियकुलमज्जाओ तओवि अहमो इमो जाओ ॥७॥ इच्चाइवयणनिब्भच्छियाहिं चेडीहिं साहियं रणो। उच्चडइ ण चक्को कहवि देव ! फलिहामलसिलासु ॥७५॥ णाऊण निच्छयं नरवईघि चिताउरो दढं जाओ। तत्तपुलिणम्मि मीणोव्व ण हु रई लहइ सयणीए ॥७६।। अविय ॥ सुयइ सुहं
गयराओ घणकंटय संगएवि सयणीए। रागीवि हंसतूलीगओवि निदं न पावे ॥७७॥ चिंतग्गिसंपलित्तो रयमि * संवच्छरोवमं गमिउं । कयसिंगारो सूरोदयम्मि तासिं गओ पासं ॥७८॥ अन्भुट्ठिओ न ताहिं तुच्छंपि न इच्छिमो
॥६६३।।
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महाग्रंथः
।।६६४।
नय तहावि । ईसरसिरिव्व रोरो न पत्थिओ ताण सो रुवं ।। ७९ ।। अह पेच्छइ सव्वाओहुयवहजालालिकर्विलकेसाओ । अणिव्विरनासाओ जरचीवरमलिनवेसाओ ॥८०॥ मज्जारलोयणाओ दंतुरलंबोट्ठवंकवयणाओ । परिगलियजोव्वणाओ तुच्छं गलियाणिचरणाओ ॥८१॥ अइसयबीभच्छाओ रागीणवि रागहरणदच्छाओ । दट्ठूण ता नरिंदों चितइ धणियं निराणंदो ॥ ८२ ॥ किं एस दिट्टिबंधो मइमोहो सुविणयं व पेच्छामि । किं वा देव्वपओगो किं वा पावभावो मे ? ॥ ८३ ॥ | हंहो महंतमेयं अच्छेरमदिट्ठमसुयमेत्ताहे । कत्थ गयं एयासि खणेण तं तारिसं रूवं ? ॥८४॥ अह जाणियवृत्तंता सहसा तत्थागय महादेवी । पायडियपेमकूवा पयंपिडं चेवमारद्धा ||८५ || हद्धी अणज ! रजसि विलीणहीणासु एरिसित्थीसु । अमुणियपत्तविसेसो अवगन्नसि रायदुहियाओ ॥ ८६ ॥ न कलेसि कुलकलंक विरज्जमाणं गुणं न लक्खेसि । एवं णिम्मजाओ कह धावसि परज्जणे मेरं ? ॥८७॥ एवं बहुप्पयारं उद्धो पत्थवो पिययमाए । लज्जोणओ विसजइ सजो विणयंधरपियाओ ||८८ | दठ्ठे विसज्जियाणं रूवं साहावियं पुणो तासि । कारणजिन्नासाएं चिट्ठइ चिताउरो णिचं ॥ ८९ ॥ | आयण्णिय मण्णदिणे सूरी सन्नाणसंपयानिलओ । नयरुजाणे रम्मे ओसरिओ सूरसेणोति ॥९०॥ चलिओ पमोयकलिओ संपउरभिच्चो तओ पुरीनाहो । उवविट्ठो य सुट्ठिो तयंतिए वंदणापुव्वं ॥ ९१ ॥ पारद्धा य भयवया धम्मक हा मोहकंदनिद्दलणी । लद्धावसरेण तओ पुच्छियमेयं पुहपहुणा ।। ९२ ।। भयवं! कि कयमसमं सुकयं विणयंधरेण पुव्वभवे । जं विजियसुरवहूओ कण्णा ओणेण पत्ताओ ? ।। ९३ ।। कत्तो वा सुकयाओ एयासि रूवमेरिसमपुव्वं । केण पओगेण तया विरूवया झत्ति संजाया ? ।। ९४ ।। इय
रति सुन्दर्यादीनामु
त्तरभव
वर्णनम् -
।।६६४।।
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६६५।।
XI नरवइणा पटे पउरा विणयंधरो सह पियाहिं । सव्वे सकोउगमणा गुरुवयणमुवट्टिया साउं ।।९५।। अह सुरदुंदुहिघोसो
परिसायणजणियबहलपरितोसो । वजरइ परहिएसी जहट्टियं केवलिमहेसी ॥९६॥ विणगंधरपुत्वभवे कहिए तासिं च तस्स घरिणीण । तह देवयापभावे विरूवभावस्स हेउत्ति ॥९७।। उग्घडियतिव्वसंवेगभावणाभावियाण सयराहं । जाओ विसयविरागो तेसिं नरनाहपमुहाणं ॥९८॥ महया विच्छड्डेणं जणाणसाणंददायगेण वढं । पव्वइयाणि कमेणं पत्ताणि य सासयं ठाणं ॥९९॥ एवं अकरणनियमो सयं अणायारपरिहरणहेऊ । अन्नेसिपि बहूणं एउदाहरणओ नेओ॥१०॥ एतत्कथानकसंग्रहगाथाक्षरार्थस्य विस्तरः कथानकादेव सुखेनावगम्यत इति नातिविस्तरभीरुतया व्याख्यात इति ।।७२८।
॥समासं च रति-बुद्धि-रिद्धि-गुणसुन्दरीणां कथानकम् ।। इत्थं देशविरतिमपेक्ष्याकरणनियमज्ञातान्यभिधाय सर्वविरतौ तद्वैशिष्टयमभिधित्सुराह;देसबिरइगुणठाणे अकरणणियमस्स एव सब्भावो । सव्वविरइगुणठाणे विसिट्टतरओ इमो होइ ।।७२९।।
देशविरतिगुणस्थाने यावजीवं परपुरुषपरिहारलक्षणेऽकरणनियमस्योक्तलक्षणस्यैवं रतिसुंदर्यादिशीलपालनन्यायेन सद्भावः सम्भव उक्तः । देशविरतिगुणस्थानकेऽपि पापाकरणनियमः सम्भवतीत्यर्थः। सर्वविरतिगुणस्थानके यावजी
समस्तपापोपरमलक्षणे विशिष्टतरको देशविरत्यकरणनियमापेक्षयाऽकरणनियमो भवति ॥७२९॥ अत्र हेतुमाह;राजं सो पहाणतरओ आसयभेओ अओ य एसोत्ति । एत्तो चिय सेढीए ओ सव्वत्थवी एसो ॥७३०।।
यद्यस्मात्कारणात् स सर्वविरतिलक्षणः प्रधानतरकः अतिप्रशस्त आशयभेदः परिणामविशेषः । अतश्चास्मादेव परिणाम
।।६६५॥
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकरणनि
यमस्य सर्वविरतौ
16 वैशिष्ठयम्
उपदेशपदः । विशेषादेषोऽकरणनियमः प्रधानतर इति प्रकृतेन सम्बन्धः । इति प्राग्वत् । अत एकाशयभेदात् श्रेण्यां क्षपकणिनामि- महााग्रंथः
कायां "अणमिच्छमीससम्म" इत्यादिकर्मप्रकृतिक्षपणसिद्धायां ज्ञेयः सर्वत्रापि सर्वकर्मस्वपि तत्र तत्र गुणस्थानके क्षयमुपग- तेष्वेषोऽकरणनियमः, यत्क्षीणं तत् पुनर्न क्रियत इत्यर्थः । कर्मप्रकृतिक्षयक्रमश्चायं कर्मस्तक्शास्त्रप्रसिद्धो यथा-"अणमि
च्छमीससम्म अविरयसमाइ अप्पमत्तत्ता। सुरनरतिरिनिरयाउं निययभवे सच्चजीवाणं ॥१॥ सोलसअटेकेक छक्कक ॥६६६॥ खीणमनियट्टी। एवं सुहमसरागे खीणकसाए य सोलसगं ॥२॥ बातरि दुचरिमे तेरसचरिमे अजोमिणो खीणो।
| अडयालं पयडिसयं खविय जिणं नेव्वयं वंदे ॥३॥" ||७३०।।
एत्तो उ वीयरागो ण किंचिवि करेइ गरहणिज्जं तु । ता तत्तग्गइखवणाइकप्प मो एस विण्णेओ ।।७३१।। ___इतस्त्वित एव अकरणनियमात् प्रकृतरूपात्, बीतसमः क्षीणमोहादिषुणस्थानकवर्ती मुनिर्न नैव किश्चिदपि करोति जीवहिंसादि गर्हणीयं त्ववद्यरूपं देशोनपूर्वकोटीकालं जीवन्नपि । तत् तस्मात् तत्तद्गतेस्तस्या मते स्कतिर्यग्गतिरू
पायाः क्षपणादिविकल्पः, तत्र क्षपणं निर्मूलमुच्छेदः, स चानयारमिवृत्तिबादरगुणस्थाने प्रयोदशनामप्रकृतिक्षपणकाले PK सम्पद्यते । आदिशब्दात् पुनरनुदयरूपोऽनुबन्धव्यवच्छेदः । स च निवृत्तप्रकृतिमतद्वयप्रवेशानामद्याप्यप्राप्त क्षपक
श्रेणीनां शालिभद्रादीनां वाच्यः । (ग्रन्थ० ११०००) एषोऽकरणनियमो विज्ञेयः । अयमन भाव:-यथा नरकगस्यादिकर्मक्षयादिभिरनुदययोग्यतानीतं सन्न कदाचिदुदयमासादयति, तथाऽकरणनियमे संजाते न कदाचित् पापे प्रवृत्तिः प्राणिनामुपजायत इति ॥७३१।।
है।।६६६।।
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६६७।।
तह भावसंजयाणं सुबह इह सुहपरंपरासिद्धी । सावि ह जुज्जइ एवं ण अण्णहा चितणीयमिणं ॥७३२॥
तथेति दृष्टान्तान्तरसमुच्चये । भावसंयतानां निर्व्याजयतीनां श्रूयते समाकर्ण्यते इह जिनप्रवचने सुखपरंपरा सिद्धिःप्रतिभवं विशिष्टसुखलाभात् पर्यन्ते निर्वृतिरिति । सापि सुखपरंपरासिद्धिर्न केवलं तत्तद्गत्यादिक्षपणम्, हुर्यस्माद्, युज्यते एवं पापाकरणनियमलक्षणात् प्रकारात्; न नैवान्यथा एतत्प्रकारविरहेण । चिन्तनीयं विमर्शनीयमिदमस्मदीयमुक्तम् ॥७३२॥ एतदेव भावयति;सइ गरहणिज्जवावारबीवभूयम्मि हंदि कम्मम्मि । खबिए पुणो य तस्साकरणम्मी सुहपरंपरओ ॥७३३।।
सदा सर्वकालं गहणीयव्यापारबीजभूते शीलभंगादिकुत्सितचेष्टाविषवृक्षप्ररोहहेतो, हंदीति पूर्ववत्, कर्मणी मिथ्यात्वमोहादी क्षपिते, पुनश्च पुनरपि तस्याकरणे स्वप्नावस्थायामप्यविधाने सुखपरंपरक उक्तरूपः सम्पद्यते ॥७३३॥ आहरणा पुण एत्थं बहवे उसमाइया पसिद्धत्ति । कालोवओगओ पुण एत्तो एक्को पवक्खामि ।।७३४।।
आहरणानि ज्ञातानि पुनरत्र प्रकृतेऽर्थे बहवो भूयांस ऋषभादिका ऋषभभरतादयः प्रसिद्धाः सर्वशास्त्रेषु विख्याताः, इति नात्र तद्वक्तव्यताप्रपंचनमाद्रियते । कालोपयोगतः प्रवर्त्तमानदुष्षमालक्षणः कालोपयोगमाश्रित्य पुनरित ऊर्ध्वमेकमाहरणं प्रवक्ष्यामि ॥७३४॥ एतदेव प्रस्तावयति;- . एपम्मिवि कालम्मी सिद्धिफलं भावसंजयाणं तु । तारिसर्यपि हणियमा बज्माणुट्ठाण मो णेयं ।।७३५।।
एतस्मिन्नपि काले प्रायः कलहडमरकराऽसमाधिकारकैः स्वपक्षगतैः परपक्षगतैश्च जनः सर्वतः संकीर्णे दुष्षमालक्षणे
।।६६७।।
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद सिद्धिफलं बाह्यानुष्ठानं ज्ञेयमित्युतरेण योगः । केषामित्याह - भावसंयतानां तु 'आजीविका दिदोषपरिहारेण प्रारब्धमहाग्रंथ सद्भूतव्रतानामेव साधूनाम् । तादृशकमपि संहननाद्यभावेन कालानुरूपमपि । हुरवधारणे भिन्नक्रमश्च । ततो नियमादेव बाह्यानुष्ठानम्, आलयविहारादिकम् इच्छामिच्छाकारादिकं च ज्ञेयम् । तथाहि यादृशीमीश्वरस्तथाविधदेवतापूजनादिकाले कोटिव्ययेनाशय शुद्धिमासादयति तादृशीं दरिद्रः काकिणीमपि व्ययमान इति लौकिकदृष्टान्तसामर्थ्याद इहाशठप्रकृतयो वर्त्तमानानुरूपं धर्मचरणमनुतिष्ठन्तः साम्प्रतमुनयस्तीर्थकर कालभाविसाधुसाधव इव मोक्षफलचारित्रभाजो जायन्त इति ।।७३५ ।। अथैतद्वक्तव्यतायां 'संखो' इत्यादिगाथासमूहमाह; -
संखो कलावई तह आहरणं एत्थ मिहुणयं णेयं । चरमद्वायऽवितहचरणजोगओ सति सुहं सिट्ठ || ७३६ || संखो नामेण निवो कलावती तस्स भारिया इट्ठा । तीए भातिणियंगयपेसणमच्चगमिति रन्नो ।।७३७ ।। गुव्विणिविसज्जगाणं हत्थे देवंगमा इयाणं च । पढमं च देविदंसण साहण तह तस्स एएति ॥ ७३८ || तन्नेहा सयगहणं एए अहमेव तस्स अपिसं । परिहणतोसा सहिसंनिहाण तह भासणं चित्तं ॥ ७३९ ।। एएहि दिट्ठेहि सोचिय दिट्ठोत्ति परिहिएहि तु सो चिय ओसत्तो सहि ! एमादि अतीवनेहजुयं || ७४० ।। वीसत्य भासियाणं सवणत्थं आगएण रन्ना ओ | सयमेव सुयं एवं कोवो अवियारणा चैव ॥ ७४१ || एत्थ य इमं निमित्तं अन्नमिणं मग्गियंपि नो दिनं । अण नियपियाणेहओत्ति गयसेट्ठिपुत्तेण ॥ ७४२ ।। पटुवणमागयाणं चंडालीणं च द्राणमाणाए । रन्नमि बाहुछेयं कुणहत्ति इमीए पावाए । १७४३ ।।
।
।।६६८ ।। 8
शङ्खकलावतीनिदर्शनम् -
| ।। ६६८।।
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६६९॥
XI.करणं वाहाणयणं तह दुक्खा पसवणं णईतीरे । डिभपलोट्टण णइपइमुहधरणं कहवि किच्छेण ।।७४४॥
देवयकंदण सच्चाहिठाण तह बाहुभावओ चरणं । तावसकुमारदसण गुरुकहण तवोवणाणयणं ॥७४५।। रण्णो अंगयदरिसण णामे संका य सेट्टिपुच्छणया । चिट्ठति दसणे गाण सोगमरणस्थणिग्गमणं ।।७४६।। बहि चेईहर अभि. अमियतेय सुनिमित्त जोंगओ. धरणं । कहणा ण इमोवाओ एयम्मी पत्थुए णायं ॥७४७।। गंगातीरे सोत्तिय चंडालइरच्छाइजरचीरे । धण्णे विच्छिसगुद्धयपरंपराए । महादोसो ॥७४८।। तस्स परिवज्जणत्थं णिज्जामगपुच्छ उच्छदीवम्मि । कहिए यावणमच्छणा य तह उच्छुवित्तीए ।।७४९।। कालेण भिष्णवाहण वावियगमणमुच्छरस सण्णा । पिंडागारा बहुसो जायाणेगेसु ठाणेसु ।।७५०।। इक्खाहारा सोत्तियमुहदुक्खणयम्मि सन्नपासणया । इक्खुफलत्ति य भक्खण गवेसणा चेव जत्तेण ॥७५११ः एवं नियसन्नायवि भक्खण कालेण दंसणं तस्स । पुच्छण साहण पीती ततो य आहार बोल्लंति ॥७५२।। भक्खामि णिच्चमुच्छु कि ण लभसि तफले ण होतित्ति । दंसेमि अहं भद्दत्ति दंसणे हंह सण्णेसा ॥७५३।। कस्स ममं चिय किं णो अच्छा कालेण काढणभावाओ । सच्चं ण अण्णहेयं विण्णासणओ तहा णाणं ॥७५४।। पच्छायावो बोहणमेसा लोगट्टिई ण तत्तमिणं । आणायारो सेयं तत्तो सुद्धी उ जीवस्स ॥७५५।। णियदेसागम कहणं पायच्छित्तकरणं च जत्तेण । सवणं च तत्तनाणं आसेवणमुचियजोगस्स ॥७५६।। ता जह सो असुइभया मोहाओ असुइभक्खणं पत्तो । तह दुक्खभया तंपि हु मा दुक्खोहं समादियसु ॥७५७।।
।।६६९।।
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाथा:
उपदेशपदः मत्थभणिएण विहिणा कुणसु तुम एत्थ दुक्खपडियारं । अप्पवहो पुण सावग! पडिसिद्धो सव्वसत्येसु ॥७५८॥ उदाहरणमहाग्रंथः
EXI अप्पपरोभयभेया तिविहो खलु वण्णिओ वहो समए । जंतेणाकालम्मी इओवि दोसोत्ति एसाणा ॥७५९॥
दोसा उ य गराणं विण्णेयं सव्वमेव वसणंति । जं पावफलं दुक्खं ता अलमेएण पावेण ॥७६०।।
अण्णं च निमित्ताओ मुणेमि गंतियं तुहं वसणं । अवि अन्भुदयफलमिणं ता चिट्ठह जाव अज्जंति ॥७६१।। 1६७०11 एवंति अन्भुवगयं ठिओ य जयराओ बाहिरे राया । धम्मकहसवण तोसो सूवणं तत्थेव विहिपुव्वं ॥७६२।।
सुमिणो य चरमजामे कप्पलया फलवई तहा छिण्णा । लग्गा विसिट्ठ फलया हवेणऽहिगा य जायत्ति ॥७६३।। मंगलपाहाउयसद्द बोहणं सहरिसो तओ राया । विहिपुव्वं गुरुमूलं गओ तहा साहियमिणं तु ॥७६४॥ गुरुणो जहत्थ बीणण रणो तोसो गवेसणुवलद्धी । सव्वस्स जहा वत्तस्स हरिसलज्जाउ तो रणो ॥७६५।। मिलणं गुरुबहुमाणो धम्मकहा बोहि सावगत्तं च । बंभवय जावजीवं उभयाणुगयं दुवेण्हंपि ॥७६६॥ अहियं च धम्मचरणं चेईहरकारणं तहा विहिणा । पुत्तविवद्धण ठावण णिक्खमणं दाण विहिपुव्वं ॥७६७।। चरमद्धादोसाओ संघयणाइविरहेवि भावेण । संपुण्णधम्मपालणमणुदियहं चेव जयणाए ॥७६८॥
॥६७०। __ आसीह जंबुदीवे दाहिणभरहड्डमज्झभागम्मि । सिरिमंगलाभिहाणो देसो देसियविहियतोसो ॥१॥ णट्टपरचक्कतकरसंचारे छंदचारिचउचरणे। देसम्मि तम्मि रम्म संखपुरं नाम वरनयरं ॥२॥ तं पुण तरुणिमुहंपिव सुदीहरच्छं, समुज्जलदियं च । सइ संचरंतसूरं ताराहरणं च गयणं व ॥३॥ रेहंतचित्तसाल बहुसाहारं सुजाइरमणीयं । पुन्नाग-2
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६७१||
नागरम्मं परमुजाणं तयं नयरं ॥४॥ सुरघरझउब्भियंगुलि कहइ व तं तूरगहिरघोसेण । भणह जणा! जइ अन्नं नरलोए एरिसं नयरं? ॥५।। संखोब्व धवलवन्नो नियरवसुदेरजणियजणतोसो। सुद्धकुलजलहिजाओ अहेसि संखो निवो तत्थ ॥६॥ रज्जमवजविरहिओ सो पालई दूरमुजलपयावो अमयकरोव्व सहकरो करेहिं अइसिसिररूवेहिं ॥७॥ अन्नम्मि दिणे रन्नो अत्थाणगयस्स विणयसंपन्नो। गयसेट्ठिसुओ दत्तो पडिहारनिवेइओ पत्तो ॥८॥ मोत्तूण चलणमूले रायारिहपाहुडं कयपणामो। सप्पणयमासणगओ भणिओ सो नरवरिदेण ।।९।। कीस चिराओ दीससि गयनंदण! सुठ्ठ देहकुसलं ते । भणियं च तेण कुसलं संपइ देवाणणे दिट्टे ॥१०॥ कारणमेत्थ महापहु ! कुलधम्मो एस वणियलोयस्स । कीरइ धणज्जणं जं दिसिजत्ताएवि गंतूण ॥११।। अन्नं च ॥ दुपरिचयघरिणिघरो जो न नियच्छेइ महियलं मणुओ। सो कयदद्दरो इव सारासारं ण याणेइ ।।१२।। नजंति चित्तभासा तह य विचित्ताउ देसनीईओ। अच्चब्भुयाई बहुसो दीसंति महिं भमंतेहिं ।।१३।। ता देव ! देवसालं नयरं नयराइयं जयपयासं । अहमत्थत्थी सुत्थं वणिजकले | गओ आसि ॥१४॥ रन्ना भणियं साहसु जंताईतेण तत्थ व गएण । किं सच्चवियमउव्वं अच्छरियं विउसमणहरणं? ।।१५।। दत्तेण भणियमिह देवसालमइचोजसयसमाइन्नं । पुरमत्थि विसालं फलिहसालपरिवेढियं तत्थ ॥१६॥ अप्पडिमाइं सुरमंदिराई अकरो इव निवसइ सुहत्थी। कस्सवि य नत्थि माया गयबाहो तह जणो सव्वो ॥१७॥ णारीणंपि ण रक्खा इच्छिजई जत्थ वेसलोगेवि । नो मनिजइ बुद्धी केसाणं सव्वहा जत्थ ॥१८॥ अविय । मासाहारा धीवरचरिया तह देव ! जत्थ सकलत्ता। दीसंति पहाणमुणी कहिमो भे ! कित्तियं देव ! ॥१९॥ अन्नपि किंपि चोज
।।६७११॥
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
वतीनिद
र्शनम्
उपदेशपद दिटुं तं पुण ण साहिउं सका। सयमेव तं पलोयउ णीलुप्पललोयणो देवो ॥२०॥ इय भणिऊण पयत्तेण गोवियं शङ्खकला
कड्डिऊण नरवइणो । चित्तफलयं पणामइ राया पासइ करे धरिउं ॥२१॥ दिट्ठा तत्थोवहसियतियसवहूमणचमक्कसंजणणी। एगा कन्ना लायण्णसलिलकलसोवमाणथणी ॥२२॥ विहिओ गेण पणामो णूणं रंभा तिलोत्तमा वावि । एसा देवी
इय माणसम्मि परिचिंतियं तेण ।।२३।। अव्वो! सरलसहावस्स तुज्झ एसा कहं कुडिलरूवा। जाया वयणपउत्ती ॥६७२।।
सहासवयणेण इय भणिओ ॥२४॥ निज्झाइया अइचिरं भणियं अव्वो! अउव्वगो कोवि । विन्नाणपगरिसो तस्स जेण लिहिया इमा एवं ॥२५।। का पुण एसा देवित्ति, पुच्छिए राइणा भणइ दत्तो । दिट्ठमणुण्णं लिहमाणगस्स को पगरिसो INT एत्थ? ॥२६॥ एगस्सच्चिय विण्णाणपगरिसो भण्णए पयावइणो। जेण पडिच्छंदस्सवि विरहे एसा विणिम्मविया ॥२७॥ किं एत्थ अपडिपुण्णं भणियं रण्णा जमिदुबिंबनिभं । वयणं कमलदलोवममच्छिजुयं, किंपि रमणिजो ॥२८।। अंगाणं विनासो, लायन्नं जलहिसलिलओ अहिगं । दिट्ठीभंगो रंगस्स सरिसओऽणंगणदृस्स ॥२९॥ कण्णंतपत्ततिक्खंतलोयणा किंच हसिरभणिरेसा । चित्तट्टियावि देवी हरेइ चित्तं फुडं मज्झ ॥३०॥ दत्तणुतं देवेण माणुसीवि र य इमा कया देवी । अहवा मणुस्सिओ चिय देवस्स हवंति देवीओ ॥३१।। एवंविहाओ कि माणुसीओ भी दत्त !
॥६७२॥ K कत्थइ भवंति । पहसियवयणेण अणेण भासियं सुणउ ता देवो ॥३२।। सा अन्नच्चिय लीला भन्ना सा अंगचंगिमा
कावि । जा तीए माणुसीए लिहणं पुण सरणकब्जेण ॥३३।। भणियं सविम्हएणं रन्ना ता भद्द ! कहसु का एसा। पडिभणइ तओ दत्तो एसा मम देव ! भइणित्ति ॥३४॥ जइ तुह भइणी ता दत्त ! सा ण दिट्ठत्ति भणसि किं
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६७३॥
एसा । इयरेण भणियमिहि कहेमि देवस्स परमत्थं ॥३५॥ जणगस्सुम्मड्डाए चलिओहं देसदसणट्टाए। गहियसुमहग्घभंडो अक्खंडपयाणओ संतो ॥३६॥ लंघियअणेगदेसो संपत्तो देवमालनगरस्स । जं संधीए अरण्णं सुण्णं गजंतसर्लं ॥३७॥ सन्नद्धपवरसुहडपरिवुडो तुरियतुरयमारूढो । सोहेमि अग्गमग्गं भिल्लपुलिंदाइसंकाए ॥३८॥ भीमम्मि तम्मि दिट्ठो एगो एगस्थ पहसमासन्नो । आसन्नमयतुरंगो सहसा पुरिसो अविचलंगो ॥३९॥ सव्वंगसुंदरो कि रइविरहे एस मुच्छिओऽणंगो। एमाइकयवियप्पो पलोइओ सो मए गंतुं ॥४०॥ सो सावसेसजीओ गाउं सो सिसिरवारिणा सित्तो। लद्धपुणण्णवसण्णो पुणोवि सो पाइओ नीरं ॥४१॥ छाओयरोत्ति स मए मोयगभोगेण पीणिओ तत्तो । पुट्ठो सुपुरिस ! कत्तो कह वा पत्तो सि वणगहणं? ॥४२।। तेण वुत्तं । जं ण मणोहरविसओ न कामचारेण गम्मए जत्थ । कम्मपवणेण पाणी निजइ उप्पाडिउ ताहे ॥४३।। ता देवनंदिदेसा तुरंगहरिओ अहं इहायाओ। तुब्भेवि भणह सुपुरिस ! एत्तो संपत्तिया कत्थ? ॥४४॥ भणियं मयावि अम्हे तद्देसविभूसणं गमिस्सामो। सिरिदेवसालनयरं एगो सत्थो तओ दोण्हं ॥४५।। हयवाहगपरितत्ता तुब्भे ता मे सुहासणं भयह । एवंति भणिय सो तं सुहासणं लहुं समारूढो ॥४६॥ तो हासतोसबहुला अइच्छिया कित्तियंपि तं रनं । जाया विभावरी विहियमुप्पयाणं तओ तत्थ ॥४७॥ बीयदिवसम्मि सहसा तुरियतुरंगथट्टदोछठें । लब्बकहक्कबोकाकोलाहलभरियदिसिचक्कं ॥४८॥ वजंतढक्कडकाहुडुक्ककंसालकाहलरवेण । पूरियभुवणं सहसा पुरओ सेन्न पुलाएमो ॥४९॥ खुहिया य सत्थसुहडा तुरियं सण्णहिउमहसमाढत्ता। मा भाहित्ति भणंतो ममासवारो पुरो पत्तो ॥५०॥ भो भो दिट्ठो कच्चइ भणमागेणं अयंछिओ हत्थो । सयमेव तेण एसो जाया
॥६७३।।
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः - हरिसाउला दोवि ॥ ५१ ॥ तो विन्नायवइयरों समागओ तत्थ विजयभूवाला । जयसेणकुमारो जयउ जंपियं बंदिलाएण महाग्रंथः ।।५२।। तेणवि पयचारपरायण अब्भुट्टिऊण णरनाहा । णियजणओ सप्पणयं पणओ रोमंचियंगेण ।। ५३ ।। आपुच्छि कह तुमं वच्छ ! इमं रन्नमज्झमावडिओ । तेणवि भणयं जह देव ! तेण दुट्टेण अस्सेण ॥५४ || अडव पवेसिओ इमममाणुसं तो मए सुखिष्णेण । मुक्का वग्गा परिसंठिओ य एसेा लहुं चेव ॥ ५५ ॥ उन्नो हं तत्तो अकञ्जकारित्ति एस मुणिऊण । मन्ने मुक्की पाणेहिं तक्खणा ताय ! तत्तो हं ॥ ५६ ॥ गिम्हसमुब्भवतण्हापरायणो दारुणं समं पत्तो । अंधारियं जयमिणं समंतओ पेच्छिउं लग्गो ॥५७॥ एतो परं ण जाणामि किपि संजायमंतरे तम्मि । जीवओ म्हि अनिमित्तबंधुणा पुरिससीहेण ॥५८॥ एएण सत्थवाहेण जंपमाणेण एवमुवइट्ठो । तेणाहं नरवइणा सक्खं च णिभालिओ तेण ।। ५९ ।। भणियं कयप्पणामेण मज्झ सत्ती ण पाणदाणम्मि | देवस्सेव पभावा कुमरो जं जोविओ एसेा ॥ ६० ॥ रन्ना परितासमुवागरण आलिंगिओ दढं भणिओ । तं भद्द ! मज्झ पुत्तो पढमो निरुविग्गओ विससु ॥ ६१ ॥ तो सत्थरक्खवाले निरूविरं देवसालनयरम्मि । नीओ समगंचिय दाविया य पडिवत्तिया रम्मा ॥६२॥ ततः । कहकवि तेहि हरियं रायकुमारेहिं देव ! मह हिययं । जह जणणिजणयनयरदेसवासस्स नो सरइ । ६३ ।।
।।६७४ ।।
अत्थि पुण तस्स रन्नो धूया सिरिदेविकुच्छिसंभूया । लक्खणधरी सुरूवा अणुया जयसेणकुमरस्स ||६४ || तुलियतिलोत्तमतेया कलाकलावम्मि सुट्टु पत्तट्ठा | जणमणहरणसुचरिया कलावई सच्चवियनामा || ६५ ॥ तीए अणुरूववरो गवेसिओ सव्वओ न उण लद्धो । चिंताणलेण उज्झति तेण पियरो य भाया य ॥६६॥ अविय । जायंतिय
शङ्खकलावतीनिद
र्शनम्
।। ६७४।।
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७५॥
दीणिम जणंति, जोयणसंपत्तिय, चिंतासायरि खिवहिं तवहिं परमंदिरि जंतिय । पियपरिचत्त अहंतपुत्त मणुतावहि जणयह, जम्मदिणिच्चिय नयण नीरु निदिज्जइ धूयहं ॥६७॥ भणिओ तेहिं तओ हं भइणीए लहसु किंचि वरमुचियं । जं बहुरयणा पुहवी तुमंपि बहुहिंडणसहावा ।।६८॥ एवंति भणंतेणं मएवि लिहिओ इमीए पडिच्छंदो। तयणुण्णाओ कमसोहिजो गेहम्मि पत्तो म्हि ॥६९।। फुरइ पुण मज्झ हियए एसा देवस्स चेव, उचियत्ति । नियसामियं पमोत्तुं रयणं को सहइ अन्नस्स ? ।।७०॥ कुलगिरिसमुब्भवाणं ठाणं रयणायरो हु सवियाणं । मोत्तूण ससि अन्नत्थ कत्थई घडइ कि जोण्हा ? ॥७१।। तं सोऊण गरिंदो ताहे चिंताउरो दढं जाओ। कह मज्झ इमाए समं लहुमेव समागमो होही ? ॥७२।। एत्थंतरम्मि मज्झण्हसमयसूयाकरो सुरगिहेसु । संखरवो संजाओ पढियं तह कालकहगेण ॥७३॥ उल्लसियतेयपयरो सूरो जणमत्थयं कमइ एसो । तेयगुणब्भहियाणं किमसज्झं जोवलोगम्मि ? |७४।। सिंगारवुड्डिजणणी मणोरमा बहुमहूसवसणाहा । देवच्चणेण लब्भइ लच्छी दइया य कमलच्छी ॥७५।। अत्थाणमंडवा सो उठ्ठित्ता कयसिणाणकायव्वो । देवाइपूयणं काउं किंचि आहारमुवभुत्तो ॥७६।। उवलद्धो रसणाणं महुराईणं ण कोवि आसाओ। तं चिय कलावई माणसम्मि सइ संभरंतेण ॥७७।। तो सुत्तो ससयणीए कत्थइ वत्थुम्मि रइमयावंतो। परिचितिउं पवत्तो इमेरिसं उम्मणो संतो ॥७८॥ भई ते देव्व ! जेणं जियतियसवहू निम्मिया सा मयच्छी, तं खूणं जं न सिद्धा गयणगमखमा माणवाणंपि पक्खा । तम्हा अम्हंपि इण्हि कुणसु पहु ! लहुं सुंदरं पिच्छभारं, पेच्छामो जेण हत्थं वयणजलरूहं दुल्लहं वल्लहाए ॥७९॥ किं होही सा राई दिवसो वा अमयणिम्मिओ कोइ । जत्थ रमिस्स
॥६७५।।
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः तीसे उरम्मि हंसो सरवरेव्व ।।८।। कइया वा महुराहरदलकलिए वयणपंकए तीसे । काहं महुयरलीलं अवियण्हो मंथ-शकलामहाग्रंथः रामोए ? ॥८१॥ एमाइचित्तचिंताहीरंतो अच्छिऊण किंपि खणं । पुणरवि अत्थाणगओ तीए कहाए दिणं नेइ ।।८२॥
वतीनिद
र्शनम्अह दुइयदिणे रन्नो नमंतसामंतचक्कवालेण । सेविजमाणचरणारविंदजुयलस्स सहसत्ति ।।८३।। चारपुरिसेण केणइ IN सिटुं गुरुसासरुद्धकंठेण । देव ! महंतं सेन्नं पविसइ कत्तोवि तुह देसे ।।८४।। रहचक्कघणघणारवगयगज्जियतुरयखुरर॥६७६॥ वुम्मीसो । कोलाहलो दिसाओ पूरइ वणसत्तसंतासी ।।८५॥ अविय । उदंडधरियवरपुंडरीयडिंडीरपिंडपंडरियं ।
उम्मग्गलग्गखीरोयनीरसंकं तयं कुणइ ।।८६।वटुंति विणयंपणया सव्वे देवस्स सीमसामंता। तं पुण अणजमाणं समागयं देव ! कत्तोवि ॥८७।। सोऊण इमं रणकेलिकोड्डिओ भिउडिभंगभीमंगो । लीलालयनियनिहयमहियलो आह भूवालो ।।८८।। रे रे दिजउ तुरियं पयाणढक्का करेह संजत्ति । तूरह भो सामंता खेल्नणयं आगयं किंपि ।।८९।। लद्धाएसा सिन्नं पउणीकाउं भडा समाढत्ता। रहगयतुरंगवाहणसंणाहे पहरणोहं च ॥९॥ किं किंति वाहरंतो सव्वत्तो भमइ णायरो लाओ। आयन्निजइ बहलो पए पए हलहलारावा ।।९१।। एत्थंतरम्मि दत्तो पहसंतो नरवरंतिए पत्तो। जंपई अकंड विड्डरमेयं किं देव ! पारद्धं? ॥९२।। णणु एयं तं रयणं सयंवरं एइ जमिह देवस्स । चित्तट्ठियंपि दिटुं चिट्ठइ चित्तट्ठियं चेव ॥९२॥ सो एस जयकुमारो दिसिदिसिवित्थरिय कित्तिपब्भारो । रूवविणिजियमारो संपत्तo कलाजलहिपारो ।।९।। तव्वयणाओ राया सहसा वुड्डोव्व अमयकुंडम्मि । उवसंतचित्तदाहो सपमोयमणो दढं जाओ XI S ९५॥ दाऊण कणयजीहं सयलं दत्तस्स अंगलग्गं च । पभणइ कह पुण एवं सुंदर! अइदुग्घडं जायं ॥९६।। दत्तो.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
आह हसंता अचिंतमाहप्पयाए देवस्स । संघडंइ दुग्घडंपि. हु भन्नइ अन्नं किमम्हेहिं ? ॥९७॥ मइसारमंतिणा जंपियं तिओ देव ! एस किल दत्तो । सप्पुरिसज्जियविहवोव्व नायगहिओ सयाकालं ॥९८॥ किंच । रंजइ सयणे महुरप्फलेहिं
वडपायवो अपुप्फोवि । न पलासतरू कुसुमुब्भडोवि विरसं फलं देंतो ॥९९।। गज्जति मियं महुरं वरिसंति घणा घणं॥६७७॥ बुणा भरिया । रित्ता कक्खडखडहरबुब्भडा तुच्छयं पिच्छ ॥१०॥ सव्वा भणाइ महुरं पुरओ रिउणोवि छंदवित्तीए।
अंतरबहुमाणे पुण परोक्खगुणवन्नणं चिंधं ।।१०१।। संथुणइ विणयपणओ बहुं कुभिच्चोवि विविहवयणेहिं । कजेहिं सच्चविजइ पहुम्मि भत्ती सुभिच्चाणं ॥१०२।। ता सव्वहा अकित्तिमणेहो देवम्मि एस सेट्टिसुओ। गहिरत्ताउ न कहियं संभवई देव ! पुण एयं ॥१०३।। एईए बालगाए पुरओ तइ भत्तिमणुसरंतेण । गुणकित्तणं कयं तेण तीए रागा समु. भूओ ॥१०४।। एसो चिय जणएहिं विसजिओ एत्थ तीए सममेव । एसो संचल्लो देवपायजाणावणणिमित्तं ॥१०५॥ नवरं तुरियतरपओ समागओ भासियं च दत्तेण । मइसारो मंती एस णूणं सच्चाभिहाणोत्ति ॥१०६॥ कहमन्नहा परोक्खं वत्तं देसंतरेहिं अंतरियं । पञ्चक्खुवलद्ध पिव वजरइ सपच्चयमिमंति ॥१०८।। अहवा । दूरनिहित्तंपि निहिं तिणवल्लिसमोत्थयाए भूमीए। णयणेहिं अपेच्छंता कुसला बुद्धीए पेच्छंति ॥१०८।। ततो रन्ना सेन्नं संजत्तिपरं निवारियं झत्ति । पञ्चोणोए णिउत्तो मंती तो धोधणो तीए ॥१०९।। नगराक्खगलोगो भणिओ नगरं जहायरपरेहिं । सभितरबाहिरियं पयट्टमहसवं कजं ॥११०॥ तह चारगसोहणयं धवलाई देउलाई सयलाई। वारेह संकसालं जहा न सुंकं गहेयव्वं ॥१११॥ सव्वो य पगइवग्गो मालियतंबोलियाइओ वच्चो । नियवावारपरेहिं होयव्वं सव्वहा इण्हि ॥११२॥
॥६७७॥
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद
महाग्रंथ
॥६७८॥
KORE
उब्भेह तोरणाई जन्नावासे नहंतए कुणह । गरतुरयवसहकरभाइघाससंपायणं चेव ॥११३॥ इय नरवइणाऽऽणत्ता पगया शङ्खकलासव्वंपि ते जहाजुत्तं । रायावि पमोयभरं अउव्वमणुभविउमारद्धो ॥११४।।।
वतोनिद
र्शनम्___ अह धोधणेण धणियं धुणाविओ मत्थयं समत्थोवि । जयसेणसेन्नलोओ समाणसम्माणकरणेण ॥११५।। आवासिओ जहोचियठाणे जाया पुरी ससंतोसा । कुमरो पणओ रन्नो सीसेण महीविलग्गेण ॥११६॥ आलिंगिओ ससंभममापुट्ठो सागयं पुहइपहुणो। पवरासणे णिसन्नो सपरियणो स बहुगोरविओ ॥११७। तेणावि मंतिपमुहो परिवारो समुचियाए णीईए। कयसम्माणो विहिओ तेसु सुहासणनिविट्ठसु ॥११८॥ एत्थंतरे विरंगो कुमारमंती पसंतमुहकंती । भणइ बहु अम्हपहुणो हरियं हिययं तुह गुणेहिं ॥११९॥ तह कहवि सरूवं वो सिटुं दत्तेण वणियपुत्तेण । जह टंकुक्किन्नं पिव ठियममलं चित्तभित्तीए ॥१२०।। ताएण तुम्ह एवं संदिटुं हनिब्भरं धीरे । तुह गुणनिहिणो दूरट्ठिया हु किं गउरवं कुणिमो? ॥१२१।। का तस्स छेयया का उदारया को गुणेसु अणुराओ। वियरइ जो ण गुणीणं पसत्थवत्) सुइटुंपि? ॥१२२।। ता गुरुगुणाणुराया लायन्नकलाकलावगुणकलिया । अइवल्लहावि बाला एसा संपेसिया तुम्ह ॥१२३।। नय एयाए राओ जाओ अन्नेसु रायकुमरेसु । कमलायरं पमोत्तुं कत्थ व कमला रई कुणउ ? ॥१२४॥ ता एयाए
POI ||६७८॥ पाणि पणईयणपणयपालणप्पवण! । गिण्हित्तु तुमं सुपुरिस ! करेसु मणनिव्वुइं अम्ह ।।१२५ । ण कयाइ दिट्ठपुव्वं एयाए विप्पियं ममाओवि । ता तह करेज जह मे ण सरइ करिणिव्व विझस्स ।। १२६॥ किं वा कुलुग्गयाणं पुरओ परिजपिएण बहुएण?। पडिवन्नवच्छंला ते सभावओ चेव जं होंति ॥१२७। आइक्खिऊण एवं विरए मंतिम्मि
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।६७९ ।। -
भिणियपि । पडिभणई संखराया संखो इव महुरनिग्घोसों ।। १२८ ।। अव्वो ! किंपि अउव्वं सोजनं विजयणरवदिस्स । अम्हाणंपि गुणेहि रंजिञ्जइ जेण से हिययं ।। १२९ ।। जइ बालयावि अम्हे जणगविओगेण णिवपयं पत्ता । कि तित्तिएण गुणिणो जाया उत्ताणमइणोवि ? ।। १३० ।। घणगुणरसपुन्नाई पुरिसफलाई हवंति परिणामे । तरुणाई णिग्गुणाई सउणाण मणं ण रंजंति ।। १३१ ॥ अहवा । - दोसेवि गुणे च्चिय परजणस्त पेच्छंति उत्तमा लोया । छायाहरणंपिण मुयइ हिमकिरणो लछणं जेण ।। १३२|| जाणंति पियं चिय वोत्तुमुत्तमा अमयमुत्तिणो णूणं । किं अमयाओ अन्नं झरिउं मयलंछणो मुणइ ? ।। १३३ ।। ता तस्स पुहइवइणी णिकारणवच्छलस्स गुणनिहिणों । कह न करिस्सामि अहं वयणं णणु जणयतुल्लस्स ? ।। १३४ ।।
अह जयसेणकुमारो पभणइ दत्तं समागयं हरिसा । अजम्ह तुम्ह वयणे सविसेसं पञ्चओ जाओ ।। १३५ ।। जओ । एरिसमशुद्धयत्तं एसो नयसुंदरी वयणविहवो । दक्खिन्नविणय उचियन्नुयाओ देवे अउव्वाओ ॥ १३६ ॥ तहवि न तोसो नियगुणगणेसु परगुणथुईसु अणुराओ । अहवा एरिसयच्चियमहाणुभावा जओ भणियं ।। १३७ ।। भरियभुवणंतरेहिं गुणेहिं यिहिं कुंदधवलेहि । बहु तुसंति न धीरा जह परगुणलेसभणणेण ।। १३८ ।। अवब्भुयगुणरयणेहिं पूरियं वरनिहिव्व देवस्स । चरियं पमोयकारणमिह कस्स न होइ दीसतं ? ।। १३९ ।। ससिणेहलोयणेहिं रण्णा कुमरो पयंपिओ एवं । सुंदर ! अईव सुयणो सि घेप्पसे जं मम गुणेहिं ॥ १४० ॥ अहवा ॥ घेप्पंति सुहेणं चिय सहावविमलाई सुयणहियया । पडिबिबिजइ अप्पा किल केण ण दप्पणुच्छगे ? ॥ १४१ ॥ जं विजयरायतणओ तेण तए एरिसेण होयव्वं ।
।। ६७९ ।।
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः सहयारपायवाओ न होइ कइयावि निंबफलं ॥१४२॥
महाग्रंथः
।।६८०।।
एत्थंतरे पढियमवसरपाढएण जहा ।। " अह सो सक्करचुन्नमज्झिगयपुन्नु विलेाट्टइ, खंडुम्मीसियसत्तुकुंडि घयबाहु पट्ट । वाउञ्जायं कढियदुद्धि लहसि हत्थह पडियं, जं दइवि सञ्जणकुडुंब एरिस निम्मवियं ॥ कहि गुणसायरु संखपहु, विजयराउ कहिं संवसइ । दीवंतरह वि रयणु विहिजोग्गि जोग्गुवनिवसइ ॥" तओ । तस्सावसरपयट्टिय पाढस्स पसायमा गया सव्वे । सक्कारमइमहंतं कुणंति पुलयंकियसरीरा || १४३ ।। विउससहासमुचियसंकहाहि ठाऊण कित्तिपि खणं । पच्छा पसन्नहियया नियनियगेहेसु संपत्ता ॥ १४४ ॥ । दाणगहणुञ्जयाणं निच्चं वडूंतनिद्धभणिईण । अण्णोष्णं चित्तणुव्वत्तगाण तेसि दिणाण गमे ।। १४५ ।। केवइयाण विवाहो पारद्धो सुंदरम्मि दिवसम्मि । उच्चट्ठाणगएसुं सु विमलम्मि गयणयले || १४६ ।। वजंतचित्ततरं तुररवारद्धवारबहुनट्टं । नट्टायट्टियलायं लायमणोनयणकयतो सं ।। १४७ ।। तोसभरमिलियका मिणिमुहपंकय राइयंगणाभोयं । भोयणविभत्तिभावियणायरणरणारिकयवण्णं ॥ १४८ ॥ वन्नंतवित्तचारणमणोरहाईयदाणरमणीयं । रमणिगिज्जत सुतारमहुरवरमंगलसमिद्धं ।। १४९ ।। मंगलसमिद्धकयविविहको उयं जणियस्य परितोसं । परितोसबहुलवरवहुकीरंत मिलंत करकमलं ।। १५० ।। पुरपवरहिययहरणं वड्डियपणयं अदाणसवरणं । तेसि पाणिग्गहणं वत्तं कुलकिश्च निव्वहणं ॥ १५१ ॥ । जयसेणकुमारेणवि हयगयधणकणयभूसणाईयं । दिन्नं कलावईए अइरित्तं जणयभणियाओ ।। १५२ ।। अह संखमहाराया तिहुयणविजयंव पाविओ सहसा । लाभे कलावईए अहियं मणणेव्वुई पत्तो ।। १५३ ।। जयसेणस्सवि हियए पीई एयम्मि भइणिणेहेण । पडिवत्तिगेारवेहिय जाया अहिया
वती र्शनम् -
1182011
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६८१॥
गुणनिहिम्मि ।।१५४॥ परिहासतोसपंडियकहाहिं सुहमच्छिऊण बहुदियहे । पीहिययदुक्खभीरू तहावि गमणूसुओ जाओ ॥१५५।। भणिओ य तेण राया तुह पाया देव! दुच्चया अम्हं । तहवि पियरो महंतं काहिति मणे असंतोसं ॥१५६।। सट्ठाणमओ जामो अणुजाणह राइणा तओ भणियं । पियदसणधणजसजीवियाण को लहइ पअत्ति ?।।१५७।। ता कुमर कि भणिजं तहावि जह संगमो पुणो होइ। सिग्घं चिय तह जत्तो कजो पीऊसवुद्धिसमो ।।१५८॥ सुविणेवि मा कुणेजसु देवीए कलावईए विसयम्मि । चितं, जओ न रयणं कस्सवि चिंताए अग्धेइ ।।१५९॥ जयसेणकुमारेणवि भणियं सचं ण अन्नहा एयं । जं पुण इह भणियव्वं ताए पुरावि भणियं तं ॥१६०।। नासगभूया तुम्हाणमप्पिया सव्वहावि तुन्भेहिं । एसा चितेयव्वा वसणे तह ऊसवे य सया ॥१६१॥ इय संभासपरो सो विरहग्गिकरालियंव रुयमाणि । संठाविउ कलावइमणुगम्मतो नरिदेण ।।१६।। कुमरो गंतुं लग्गो कमेण पत्तो य देवसालम्मि । दिट्ठा पियरी हिट्रेण साहिओ वइयरो सव्वो ।।१६३।। संखोवि य खोणिवई संपुन्नमणोरहो सह पियाए । तीए अपत्तविरहो भोए भोत्तुं समारद्धो ।।१६४॥ तीए अदंसणे हिययनिव्वुई न हु खणंपि पावेइ । नियजीवियंपि दिच्छइ अच्छइ सइ तकहक्खणिओ X ॥१६५॥ किं बहुणा । कजाई कुणइ अंगं चित्तं चिट्ठइ कलावई जत्थ । अंतेउरंपि सव्वं कलावईणामगं जायं ॥१६६॥
तह तीए तणुईए रन्नो रुद्ध विसालमवि हिययं । ओगास जह अण्णा पावइ थेवंपि नो तत्थ ॥१६७ । सा पुण न मुणइ वोत्तुं कयावि अलियं न यावि पेसुन्न । ईसावसं ण गच्छइ न यावि सोहग्गगव्वं च ॥१६८॥ जाणइ पियाई भणिउं जाणइ सव्वस्स उचियपडिवत्ति । जाणइ दुहिएसु दयं जाणइ परिपालिउ सोलं ॥१६९।। हयहियओ होइ णिवो
।।६८१।।
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद महाग्रंथ.
।।६८२।।
रंजिज्जइ परियणोवि किर तीए । गुणसंथवणे लग्गो संवत्तित्वग्गोवि तं चित्तं ॥ १७० ॥ सुहसायरमग्गाए ती ए तणतुल्लगणिय सन्गाए । सिसिरदिवसायमाणा गणिया दिवसा न वयमाणा ।। १७१ ।। अह अन्नया णिसाए मज्झिमभाग सुहपत्ता सा । पेच्छइ सुवन्नकलसं सुरचंदण कचचिकं ।। १७२ ।। खीरोयसलिलभरियं विजुप्पुंजुजलं कमलपिहियं । णिय उच्छंगणिविद्धं विसिट्ठमणिजालसंघडियं ।। १७३॥ तक्खणमेव पबुद्धा उट्ठावेऊण नरवई कहइ । जह देव ! मए सुमिणो एहि एयारिस दिट्ठो ।। १७४ ।। भणइ निवो तुज्झ पिए ! होही पुत्तो कुलंबरमियंको । कुलकप्पतरू कुलदीओ य कुलमंदिरज्झओ य ।। १७५ ।। एवंति होउ इय मन्निऊण सा गब्भमुव्वहई धीरा । पीयामयरसपूरव्व हरिस गरि समणुपत्ता ।।१७६ ।। अविय ॥ अब्भवहरइ ण उन्हं ण य सीयं छुहतिसावि नो सहइ । चंकमइ ण य तुरियं गभासायाओ बीहंती ।।१७७।। पियइ विविहोसहाई निश्वं चिय गब्भवुड्डिजणयाई । बंधेइ ओसहीओ आराहइ देवयाणेगा ।। १७८ ।। पुन्नप्पासु तओ मासेसुं नवसु पेसिया पिउणा । पडिजन्गया वियायइ पंढमं जं पिउगिहे नारी ।। १७९ । जयसेणकुमारेणवि अइसुंदरमेयमिइ मुणंतेण । अंगयजुयलं पहियं सविसेसं पाहुडं रनो ॥ १८० ॥ पत्ता कमेण आवासिय य ते दत्तपरिचयवसाओ । गयसेट्टिगिहे सम्माणठाणमा रोविया तेण ।। १८१ । । भवियव्वयानिओगेण तेहिं पढमं निभालिया देवी । कहिओ पिउसंभासो आगमणपओयणं चेव ।। १८२ ॥ अह चिरकालस्स इमा जणयप उत्तित्ति तक्खणा देवी । रोमंचकंचुयंचियकाया जाया पसन्नमुही || १८३|| ईसिहसिरंपि वयणं जायं हासाउलं सुदंतीए । आणंदोदयपुन्नं वियसियमहलोयण जयंपि ।। १८४ । । सागयमिह तुम्हाणं कुसलं तायस्स नीरुया अंबा । णंदइ भाया मज्झं इय पुव्वं पभणिया
शङ्खकलावतीनिदर्शनम्
।।६८२ ।।
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६८३।।
बहुसो ॥१८५।। एमाइसिणेहपरेण उचियसंभासणेण कयतोसा । तो भासंति जहेसि कुसलं सव्वेसि तुझ परं ॥१८६।। उक्कंठियाणि सव्वाणि भोगसाहणमिमाणि वत्थाणि । देवेण तुम्ह पहियं इमं च देवंगदोसजुयं ॥१८७॥ अंगयजुयं कुमारेण पेसियं राइणो सिणेहेण । अइवल्लहं च एवं कुमरस्स जओ नियपियाए ॥१८८॥ भूसणहेउं मग्गियमलं घणिजगयसेट्रिपुत्तेण । तस्सवि न दिण्णमेयं तो देवी भाउकयनेहा ॥१८९।। सयमेव तं पगिव्हिय भणेइ अहमेव अप्पइस्सामि । अहिगं ते सम्माणिय विसजिया नियनिवासम्मि ॥१९०॥ देवी सहीसमक्खं भुयजुयले अंगए परिहिऊण । परिओसनिब्भरा निचलाए दिट्ठीए पिच्छेइ ॥१९१॥
एत्यंतरे नरवई पत्तो देवीए मंदिरदुवारे । हसियरवं आयण्णिय किमेत्थ एयाउ जंलि ॥१९२॥ इय सवियको जा नियइ ताव पासइ गवक्खगयणयले । देवीभुयासु अंगयजुयलं तर सुणइ उल्लावं ।।१९३।। अमयरसेण व सित्तं मह णयणजुयं इमेसिं दंसणओ। अहवा सो चेव मए दिट्ठो एएहिं दिढेहिं ॥१९४।। एएहिं परिहिएहिं ओसत्तो नेहनिब्भरो समए। मरिउं च जीवियं मे हिययं तण्णामगहणण। १९५॥ अन्नं च उयह चोजं गयसेट्ठिसुएण मग्गियं एयं । तहवि नहु तेण दिन्नं पाणपिओ सोवि जं तस्स ॥१९६॥ भणियं सहीहिं सामिणि ! तुमम्मि जं तस्स नेह- सव्वस्सं । अन्नत्थ तारिसं कि संभवइ किमेत्थ किर चोजं? ||१९७।। एवं अगहियनाम उल्लावं तासिं बहुविहं सोउ।। ईसावसेण राया गहिओ कुवियप्पसप्पेहिं ॥१९८॥ हिययस्स कयाणंदो एयाए वल्लहो वरो कोइ । अयं विणोयमेत्तं वसीकओ कवडनेहाए ॥१९९।। किं निहणामि इमं चिय किंवा घाएमि वल्लहमिमीए । का होज एत्थ दूई संजोगो
॥६८३।।
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
वतीनिद
उपदेशपाल जीए इय घडिओ? ॥२००॥ एवं गुरुरोसाणलजालाकवलियसरीरओ राया। कअनकहणिजमिमंति पुच्छिउँ किपि कला महाग्रथः असमत्थो ॥२०१॥ अइवल्लहासु गरुयं सम्माणट्ठाणमाणियासुंपि । को विस्सासं इत्थोसु नाम विबुहा जणो कुणउ ?
र्शनम्॥२०२।। एसा कलावई जं निम्मलकुलसंभवावि सासेइ । असमंजसाई एवंविहाई णूणं गलियसीला ॥२०३॥ एवंश असंकणिज्ज संकतो तक्खणा पडिनियत्तो। दुक्खेण दिवसमेगं गमेइ गुरुदुक्खसंतत्तो ॥२०४॥ अत्थंगयम्मि रविमंडलम्मि दूरं वियंभिए तिमिरे । सोयरियाण बहूओ पच्छन्नं वाहरेऊण ॥२०५।। भणियाओ समइकप्पियमत्थं पडिवजिउं गया ताओ। रन्नावि समाणत्तो निकरुणो नाम निययभडो ॥२०६।। जह भद्द तुमं पच्छन्नमेव देवि कलावई मज्झ । पञ्चसे चिय नेउं उज्झसु अमुगत्थ रन्नम्मि ॥२०७।। अह सो पभायसमए पउणीकाउं रहं तुरियतुरयं पभणइ देवि आरुह रहम्मि एयम्मि अविलंबं ॥२०८॥ कुसुमुजाणे नमिउं राया संपत्थिओ गयारूढो । तुह आणणे सामिणि ! आएसो मज्झ संजाओ ॥२०९॥ सरलसहावा एसा ससंभमं रहवरं समारूढा । तेणावि चोइया तक्खणेण तुरया पवणजवणा ॥२१०। केत्तिदूरे राया सुंदरि ! एसो स अग्गओ जाइ । एवं जंपंताई ताई रनम्मि पत्ताई ॥२११॥ ताव पभाया रयणी विमलीभूयाई दिसिवहुमुहाई। रायाणमपेच्छंती देवी दढमाउला ॥६८४॥ जाया ॥२१२॥ हा निकरुण ! किमेयं न य दीसइ एत्थ कत्थई राया । उज्जाणंपि न दीसइ बेलविया कीस तुमए हं? ॥२१३॥ नय सुव्वइ तूररवा न जणरवो किंतु रनमेयंति। सुमिणमिणं मइमोहो किमिदजालं कहसू सच्चं? ॥२१४॥ इय संभमप्पलावं देवि वियलत्तमागयं दर्छ । निकरुणोवि सकरुणो ण तरइ पडि उत्तरं दाउं ॥२१५।।
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६८५॥
ओयरिय रहा तत्तो पुरओ कयकरंजली होउं । सायभररुद्धकंठो रुयमाणो भणिउमारद्धो ॥२१६।। हद्धी धिरत्थु पावो देवि ! अहं सच्चमेव निकरुणो । जेणेरिसम्मि कम्मे निओइओ हयकयंतेण ॥२१७।। सो देवि ! वरमजाओ पावयरो पावचेट्टिओ दुदो। जो एयारिसवित्ति धारेई जीविउं पुरिसो ।।२१८॥ जुज्झइ जणएण समं विणिवायइ भायरं सिणिद्धपि । सेवयसुणओ वरओ पहुवयणा विसइ जलणम्मि ॥२१९।। ओयरिय रहवराओ ता निवससु एत्थ सालछायाए । एसो रायाएसो अन्नं भणिउं ण पारेमि ॥२२०॥ विजुनिवायब्भहियं तव्वयणं सुणिय मुणिय तत्तत्थं । ओयरमाणी मुच्छावसेण धरणीगया देवी ।।२२१॥ इयरोवि रहं घेत्तुं रुयमाणो चेव पडिगओ नयरं । पत्ता कमेण कहकहवि चेयणं अह पुणो देवी ।।२२२।। जा चिट्ठइ रुयमाणी अइकरुण कुलहरस्स समरिऊण । ता पुव्वनि उत्ताओ पत्ताओ पाणविलयाओ ।।२२३॥ ताहिं च रक्खसीहिं करसंठियकत्तियाकरालाहिं । णिकरणकोउभडभिउडीभीसणणिडालाहिं ।।२२४॥ हा दुटे ! दुहचेटे ! ण याणसी माणिउं निवइलच्छि । जं पडिकूलं वट्टसि रण्णो णेहाउलस्सा वि
॥२२५।। ता सहसु संपयं दुक्यस्स फलमेरिसाई फरसाइं । वयणाई भासिऊणं छिण्णं सहसा भुयाण जुयं ॥२२६।। केऊरं कणयभूसागविराइयं निवडियं धरावलए। कहकहवि लद्धसन्ना विलावमिय काउमारद्धा ।।२२७॥ हा दिव्व ! कीस मज्झं एवं कुविओ सि निग्घिणो होउं । जेण अतक्कियमेवं करेसि अइदारुणं डंडं ? ॥२२८॥ किं णत्थि तुज्झ गेहे मए समा कावि बालिया पाव । जेण ण याणसिणिटुं हयविहि ! दितो दुहमणिटुं ? ॥२२९॥ हा अजउत्त ! जुत्ता असमिक्खियकारिया ण ते एसा । दहिही हिययं अहियं अणुतावो धीर ! तुह विउणो ॥२३०।। जाणंतीए ण
॥६८५॥
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद महाग्रंथ:
।। ६८६।।
कओ णाह ! मए तुज्झ विप्पियलवावि । अण्णाणकए पिययम ! नहु जुत्तो एरिसो दंडो || २३१|| कन्ने वेण केणवि सिद्धं तुह किंपि तं न याणामि । सद्दहसु मा वि सुमिणंतरेऽवि सीलस्स मालिणं ॥ २३२ ॥ सेा हो सा पणओ सा पडिवत्ती तयं सुहालवणं । एकपए चिय निग्घिण ! कह पम्हुट्टं तुहेयाणि ? || २३३ ।। खणरत्तखणविरत्ता नारी, पडिवन्नपालिणो पुरिसा । एसावि जणपसिद्धी विवरीया अञ्ज संजाया ॥ २३४ ।। हा ताय ! माय ! भाउय ! आसि अहं पाणवल्लहा तुम्ह । ता किं ण परित्तायह मरमाणि दुक्खमरणेण ॥ २३५ ।।
पीडावसाउ तीए तक्खणमाउलियमुयरमइलज्जं । चित्तम्मि वहंती जाणिऊण पसंवस्स सा समयं ।। २३६ ।। पच्चासन्नम्मि गया व गुम्मे सूलवेयणा जाया । कहवि पसूया किच्छेण वेयणाएवसाणम्मि ||२३७॥ चलणाणमंतराले देवकुमारोवमं सुयं नियइ । गहिया हरिसेण तहा तक्खणओ गुरुविसाएण ||२३८ || जहा । आवइगयंपि सुहयई तोसइ गुरुसोयमहियहिययपि । मरमाणंपि जियावइ अवच्चजम्मो जणं लाए ॥ २३९ ॥ भणइ सुजायं पुत्तय ! होञ्जसु दीहाउओ सुही सययं । वच्छ ! करेमि किमन्नं वद्धावणयं तुह अभग्गा ? | २४० ।। एत्थंतरम्मि पुत्तो तडफडतो णईतडाभिमुहं । लुढिउं लग्गो चलणेसु धरिय अह जंपिउं लग्गा ।। २४१ । । हाहा कयंत ! निग्विण ! तुट्ठो सि न एत्तिएण किं पाव ! । दाऊण पुत्तयं जं पुणोवि अवहरिउमारद्धो ? ।। २४२ || भयवइ ! इदेवि ! तुहं पडिया पाएसु दीणवयणा हं । पणयपियंकरि ! करुणं करेहि अवहीर मा एयं ।। २४३ || जइ जयइ जए सीलं जइ ता सीलं कलंकियं न मए । ता देव्वनाणनयणे ! कुण बालयपालणोवायं ॥ २४४ ॥ इय दीणं कंदंती कारुन्नगयाए सिंधुदेवीए । सोहणकरभुयलइया निरुया य क्या
शङ्खकलावतीनिदर्शनम् -
॥ ६८६॥
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
खणेणेसा ।।२४५।। अमयरसेणव सित्ता अणुभूया अणुसुहं अइपभूयं । करयलदुएण घेत्तुं बालं संठवइ अंकम्मि ॥२४६।। M जयं नंद देवि ! भदं णिकारणवच्छलाए तुह होउ । जीवाविया अणाहा सामिणि ! तुमए सुदीणा हं ॥२४७।। किं
To मझ जीविएणं एवंविहपराभवग्गिभुग्गाए ?। किंतु न तारामि मोत्तुं वच्छमणाहं विसालच्छं ॥२४८।। किर काही ..८ ॥६८७॥ सुयजम्मे जणओ नयरे छणं महच्छरियं । नवरं विहिपरिणामो एसो अइदारुणो जाओ ।।२४९।। रजति जाव कजं |
कयकजा दुजणव्व दुम्मति । जे ते कारिमनेहा हाहा धी निग्गिणा पुरिसा ॥२५०।। पियपडिबंधपिसल्लो जाण मणोमंदिरे न संवसिओ। निमिसंतरंपि तासिं नमो नमो बालसमणीणं ॥२५१। बालत्तणेवि जइ ता हुंता हं बंभचारिणी समणी । एरिसयं ता वसणं सुमिणम्मिवि ही न पेच्छंता ॥२५२।। इयं विविहं विलवंती रुयंतवणदेवयं रुांती य । तावसमुणिणा केणवि दिट्ठा सा पुनजोएण ॥२५३।। एसा किं सग्गवहू किंवा विजाहरित्ति तकतो। गंतूण आसमपयं कुलवइणो तरखणं कहइ ॥२५४॥ तेणावि य सदएणं सावयमाईहिं हाउ मा ईए । कोई उवद्दवो तुरियतुरियमाणविया ताहे ॥२२५।। सावि न संपइमण्णा मे अस्थि गइत्ति आगया विहिओ। कुलसामिणो पणामो सप्पणयमुदतमह पुट्टा ॥२५६॥ मन्नुभरनिब्भरा सा अव्वत्तंपि हु भणेउमतरंती। महुरवयणेहिं आसासिया य णिउणेण कुलवइणा ॥२५७।। ॥६८७।।
भणिया वच्छे ! उत्तमकुलसंभूया तुम जओ देहो । णाणा विहेहिं लक्खणसएहिं णज्जइ सुकल्लाणो ॥२५८॥ को To एत्थ निच्चसुहिओ कस्स व लच्छी अखंडियच्छाया। कस्स चिरं पेम्मसुहं खलियं न समागणं कस्स? ॥२५९॥ ता
धीरिममवलंबिय पालेहि तवस्सणीण मज्झगया । देवकुमारनिभमिण पुत्तं गुरुदेवपणयपरा ॥२६०।। जाव तुह पुश्व
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
शलकला६ वतीनिद
र्शनम्
रियं सद्देह समागमाय भाविऊण पाणासि सेो । मुर
उपदेशपदः जम्मावजियपुन्नद्द मा फलं देइ । एवं वुत्ता संजायजीवियासा ठिया तत्थ ॥२६॥ महाग्रंथः एत्तो मायंगीहिं केऊरजुया पदंसिया बाहू । रन्नो सेवि निभालइ जा निउणं ताव पेच्छेइ ॥२६२।। जयसेण
कुमरनामं अंगयजुयलंपि गरुयमुव्वेयं । सहसा गओ तहिंगारपूरियं पिव उरो जायं ॥२६३॥ तहवि हु निच्छयहेलं
गयसेट्ठी सदिऊण संपुढो । जह देवसालनयराओ कोई संपइ समायाओ? ॥२६४।। तेणुत्तमाममिह देव ! संति मह
दरी मंदिरम्मि देवीए । मोणावणानिमित्तं निवंतरंगा नरा पत्ता ॥२६५॥ लद्धो न अवसरो तेहिं तेण दिवा न देवपायत्ति । ॥६८८॥
भणियं रन्ना तुरियं सद्देह समागया तेवि ॥२६६॥ भणिया किमयमंगयजुयलं पडिजंपियं तओ तेहिं । देव ! अणग्धेयमणीहिं मंडियं सुंदरागारं ॥२६७।। इय भाविऊण पाणप्पियस्स देवस्स कारणा पहियं । जयसेणेण कुमारेण एयमम्हेहि देवीए ॥२६८।। मुकं गिहम्मि आसित्ति भासगाणं खणेण तेसिं सो । मुच्छानिमीलियच्छो पडिओ सीहासणे झत्ति ॥२६९॥ सीयलपवणपओगेण पवणिओ कहवि लद्धचेयण्णो । परिचितिउं पवत्तो अणवेक्खियकारिया धी मे ॥२७०।। सुकयण्णुया अहो मे अहो ममण्णणपगरिसो गरुओ । निब्भग्गसेहरत्तं निद्दयभावो हो दुटठ्ठ ।।२७१।। एवं निचितयंता पुणोवि मुच्छावसो महीपडिओ। पुणरवि लद्धासासो भणिओ सामंतमाईहिं ।।२७२।। देव ! किमेयमकंडे संजायं आउलत्तमइविसमं ? । एवं पुणो पुणो सो आपुट्ठो कहिउमारद्धो ॥२७३।। भो भो मुद्धो अहयं नियदुचरिएण चोरवकेण । जम्हा मए ण गणिया वच्छलया विजयरायस्स ॥२७४।। जयसेणकुमरमेत्ती पम्हसिया, णय कलावईपणओ। बहु मनिओ कलंको न चिंतिओ नियकुलस्स मए ।।२७५।। जमसंभवतदोसा दोसवई कप्पिऊग
॥६८८॥
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
पविलित
॥६८९॥
एक: ठिचा सारि
जमगेहे। विजयसुया पेसविया आसन्नीभूयसुयपसवा ॥२७६।। ता मे न अत्थि सुद्धी पुंजस्सव असुइणो अदट्टव्वो। अहमेत्थ सिट्ठलायस्स कस्स चंडालभावाओ ।।२७७।। णीणेह झति कट्ठाई जेण जलणम्मि पविसिउं सुद्धि । काहमहं लहु संतावतावियं निव्ववेमंग ॥२७८।। सोचा निववयणमिणं अकालविज्जूनिवायसारिच्छं । सयलोवि परियणोन्नोन्नवयणमवलोइउं लग्गा ॥२७९॥ हाहा किमेयमेवं रन्ना बुच्चइ विलक्खओ ठिच्चा । समकालमुकलल्लकपाकओ विलवए एवं ॥२८०॥ हा अजउत्त! अइनिग्घिणो सि कह ववसियं तए एयं? । सा मुहमंडणमम्हं कत्थत्ति भणंति जायाओ? ॥२८१॥ हा रायंगणमेयं वट्टइ सुन्नं च तं विणा मुद्धं । मा रूस पसिय आणेसु सामि ! तं परियणो भणइ ॥२८॥ हा हत्ति किं किमेयं धी धी एयारिस विहिविहाणं । नरनारिगणो नयरे रुयइ समंता इय भणंतो ॥२८३॥ अकंदसद्दभीमं निकरुणाणंपि जणियकारुनं । दळूण पुरं राया ऊसुयचित्तो पुणो आह ।।२८४।। भी मंति! किं चिरावह किं मे ना मुणह वेयणं अंगे? । हा निठुरं न फट्टइ हिययं मे गरुयदुक्खंपि ।।२८५।। अह मंतिदारसयणा सयराहमुदाहरंति रुयमाणा । मा कुण वियक्खण ! खए खारक्खेवंखणेणम्ह ।।२८६।। जइ कहवि बुद्धिखूणं संजायं दिव्व
जोगओ एगं । ता मा करेह वीयं गंडोवरिफोडियातुल्लं ॥२८७।। भयकायराण सरणं भवंति धीरा धराहरत्थेजा। * धीरावि धीरयं जइ चयंति ता हो उ किं सरणं? ॥२८८।। अन्नं च । चिरपरिपालियमेयं रजमसंपत्तसत्तुसंतावं ।
हयविप्पहयं होही तुमए मुकं मुहुत्तेण ॥२८९॥ काऊण कुलच्छेयं मा पूर मणोरहे रिउजणस्स । पज लिऊण भुवण को उजोयं कुणइ मइमं? ॥२९॥ इय सविणयं सपणयं गुणदोसवियारसारमवि भणियं । अवगन्निऊण राया चलिओ
। ६८९॥
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
अणुतावतो ।। २९९ ।। न तहा तवेइ तवणो न जलियजलणो न विज्जुनिग्धाओं । जह अवियारियकक्षं विसंवयंत तवइ गंतुं ।।२९२।। तत्तो अणुगम्मंतो स मंतिसुद्धतपत्तिपवरेहिं । कहकहवि अणेच्छंतोवि तुरयमारोविओ तेहिं ।। २९३॥ दितो दुक्खं सेवयजणस्स धम्मुज्जुयाण वेरग्गं । सोयंसुवारिधोयाणणाहि तरुणीहि दीसंतो ।। २९४ ।। वारियगीयाओ, वज्ञ्जियधयछतचमरचिधोहो । निग्गंतूण धराओ पत्तो नंदणवणासन्न ।। २९५ ।। अलहंतेणोवाय निवारणे तस्स अन्नमह ।।६९० ।। भणियं । गयसेट्ठिणा जह इहं उज्जाणे देवदेवस्स ।। २९६ ।। सयलजयंमउलिमणिणों मंदिर मुद्दामसुंदरागारं । ता तत्थ देव ! पूयणवंदणगाई खणं कुणह ॥ २९७॥ एत्थेव अमियतेओं णामेण मुणीसरो विउलणाणो । गंभीरिमजियजल ही दूरोसारिसयलदोसो ||२९८ ॥ ता तंपि खणं पेच्छह तस्सुवएसेण होहिइ महंतं । कल्लाणमेस जं सव्वसत्त हियकरणतमिच्छो ।।२९९ ।।
एवंति मन्त्रिऊणं विहियं जिणपूयणं सुविच्छडुं । तह वंदणं जहोचिय विहिणा हरिसाउलमणेण ॥। ३०० ।। तत्तो य गुरुसमीवं गओ कओ सविणां पयपणामो । उवविट्ठो उचिए आसणम्मि तो मुणियवृत्तंता ||३०१ || भणइ गुरू भवजलनिही इट्ठविओगाइवाडवालीढो । एस दुरंतो पावा जरमरणजलाउला राय ! ॥ ३०२ || नारयतिरियनरामरगईसु सव्वत्थ एत्थ दुखाइं । पुणरुतमणंताई पत्ताइं सव्वजीवेहिं ।। ३०३ || एयरस हेउभूया चउरो कोहाइविसहरा घोरा । कुद्धेहि जेहि जणो अयाणंगा हिययमग्गम्मि | | ३०४ || दट्ठो कजाकजं जुत्ताजुत्तं हियाहियं मूढो । वत्तव्वमवत्तध्वं सारासारं ण याणेइ ।।३०५ ॥ किं बहुणा तव्वसओ तं तं आयरइ बुद्धिमंतोवि । एत्थ परत्थ य रतो पावइ गुरु
उपदेशपद:महाग्रंथः
शङ्खकलावतीनिदर्शनम् -
।।६९० ।।
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६९शा
दुरिछोलि ॥३०६॥ तुम्हाणंपि अणत्थो एयाण वसेण एरिसो जाओ। अच्चंतहिययदाही नरयदुहाओवि अहिगयरो ॥३०७॥ एत्थ न जुत्तं मरणं धम्म पडिवजऽवजदुहहरण । अन्नं न अत्थि सरणं अवस्समाणाण भवसरणं ॥३०८॥ आयन्निऊण एवं भणियं रन्ना सुहावही धम्मो। परमच्चंतदुहत्तो सकेमि ख णणं जीवे ॥३०९।। ता आयरामि पत्थूयमत्थं कालोचियं परभवस्स । जं जोग्गं पत्थयणं कयप्पसाया तयं देह ॥३१०।। भणियं गुरुणा दुक्खस्स चेववुड्डी | पूणारद्धा । सुण एगं अक्खाणगमिहि वुचंतयं मए राय ! जह आसि गंगतीरे विप्पो कविलात्ति जामेण ॥३१॥
सो सोयपिसायवसीकयलओ सोत्तियत्तणं होइ । कइयाइ सोयचिंतासंकडपडिओ विचितेइ ॥३१२॥ अग्गाहारे किल एत्थ सवओ संचरंतमायंगे । रच्छालुलंतजरचम्मचीरनियरे सुई, नत्थि ॥३१३॥ नरसारमेयजंबुयमजाराईण कायमुच्चारा । वासजलवासवूढा णईतलाईसु निवडंति ॥३१४॥ ता जइ कहिंचि माणुसपसुरहिए जलहिमज्झदीवम्मि। कीरइ वासो ता सोयसंभवो नन्नहा मन्ने ॥३१५॥ पुच्छंतस्स पइदिणं कहियं निजामएण केणावि । पंहुच्छुभरियमरुयं दीवमहं दळुमायाओ ॥३१६।। सोऊण तस्स वयणं महानिहाणंव दट्ठमूससिओ। पभणइ कहंपि भद्दय ! णेह मम सव्वहा तत्थ ॥३१७॥ बोहिजंतो पंडियजणेण सयणेहिं तह निरुब्भंतो। कूडाभिमाणणडिओ चलिओ निजामएण NI समं ॥३१८॥ पत्तो य नीरनिहिणी संसारस्सव अणोरपारस्स। मज्झे आसासकरं माणुसजम्मंव तं दीवं ॥३१९।। विसएव्व महुरसाए तहि य दट्ठण उच्छुणो वरओ । मोत्तुं पोयं धम्मव पाविय सो ठिओ मुइओ ॥३२०॥ तडखणियविवरगोदगवसविहियतिसंझसोयववहारो । भक्खंतो उच्छुदले गमेउमह कालमारद्धो ॥३२१॥ नवरमइउच्छृभक्खण
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
G4
वतीनिद
उपदेशपदा दोसाओ छोइयाहिं उट्टजुयं । छिण्णं उच्छृचव्वणकिरियाए अक्खमं जायं ॥३२२॥ परिभाविउं पवत्तो जइं उच्छृणं शङ्खकलामहाग्रंथ
फलाइं होताई। ता सुंदरं भवंतं जयनिम्माणं पयावइणो ॥३२३।। सुयणाण णिद्धणत्तं कुणउ कुलबालियाण वेहव्वं । उच्छृण णिप्फलत्तं धिरत्थु बुद्धी पयावइणो ॥२४॥ अम्हाण चेव देसे अहवा ण फलंति इह पुणो एए । भूमिगुणाओ
साफलमिति संभावणिअंति ॥३२५।। ता जुज्जइ मे सम्म गवेसिउं ताव तं तह करेइ । पुव्वागयस्स एगस्स भिन्न॥६९२।।
वहणस्स (मणूयाणं) ॥३२६।। एगस्थ दिवायरकिरणसोसियाओ अमेज्झपिंडीओ। पेच्छइ चिंतइ एयाई ताई णूणं फलाइंति ॥३२७॥ भोत्तुं ताई पवत्तो कयायरो तह गरेसिउं निचं । हा धी अन्नाणवसो जं सो जाओ इमेरिसओ
॥३२८॥ कि बहुणा सो पत्थिव ! तारिसरुवीकयं रविकरहिं । आहारइ नीहारं नियंव अचंतमूढप्पा ॥३२९।। कालेण | कयाइ वणी मिलिओ सो अह कओ य संभासो । समदेसवासगत्तेण दोवि हरिसं परं पत्ता ॥३३०।। वणिएण पुच्छिओ
सो कहं सरीरट्टिई इहं तुज्झ? । उच्छृण भक्खणेणं तेणुत्ते भणियमियरेण ॥३३१।। णो लहसि किं फलाई उच्छृणं तेण भासियमभावो। तेसिं भद्द ! फलाई भण तं चिय केरिसो साओ ॥३३२।। भणइ स अईव महुरा दंसेह ममंति भासिए ताई। जा दंसियाई ता दूरहसियवयणो भणइ वणिओ ।।३३३।। एए पुरीसपिंडा रविकरसुक्का फलाइं न हु
||६९२।। होति । गोरूवाण पहेणं भट्ट ! पयट्टो न सिट्ठाण ॥३३४।। कत्तियदिणाणि भुंजंतयस्य ते अइगयाणि, सो भणइ ।
एगो मासो वणिएण वृत्तमन्नाणफलमेयं ।।३३५।। रक्खंतएण पाए पुरीसगड्डाए वोलियं सीसं । असुइलवसंगभीओ रओ Mo1 सि जं असुइभोगम्मि ॥३३६॥ उच्छूण णिप्फलत्तं असद्दहंतेण सयलजणपयडं । सुइवाइणा तए भो विट्ठाए विनडिओ
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।६९३ ।।
अप्पा ||३३७|| कविलो भणइ पुरीसं कस्सेरिसमाह सा महं तुह य । णणु सा अईवसिढिला होइत्ति भाइ तो. इयरो ॥३३८|| बहु दिणवसओ रविकरसुकं एयारिसं इमं जायं । तहवि असद्दहंतेण विम्हओ अप्पणा विहिओ ।।३३९।। अइगरुयविसायवसेा रडिउं लग्गो विमुक्कपोकारो। मम भो अणञ्ज ! निग्धिण ! निक्कारणवेरिओ दिव्व ! ||३४० ।। विट्टालिओ जमेवं तुमए हं धम्मकम्मकारीवि । किर सुद्धसोयजोग्गं साहिस्सं मुत्तिआयारं ||३४१॥ इय सयणधणे सुहिणो चइऊण इहागओऽहमसहाओ । तं पावकयं वसा विवरीयं पेच्छ संजायं ।। ३४२ ।। किं कुणउ पुरिसयारो नरस्स दइवे परंमुहे जाए | साहेमि कस्स एयं कस्स व गच्छामि सुद्धिकए ? || ३४३ || पच्छातावपरढो ओ से वाणिण भुजोवि । आयकए अवराहे मा रूससु भट्ट दइवस्स || ३४४ ।। विउसेहिं समाइन्नं सायं चइऊण कूडबुद्धीए । अइवाएण दुमो इव भग्गो सि फुडं तुमं मूढ ! ||३४५ ।। एसेोवि महामोहो जह किर नीरेण सुज्झए पावं । हायाण होइ धम्मो निबंधणं सग्गमोक्खाण || ३४६ || अंगस्सवि जेण मलो सुज्झइ बज्झो न अंतरंगवि । जीव विलग्गं सुहुमं कह तेण विसुज्झई पावं ? ||३४७ || देहगयं बज्झमलं सुज्झइ णीरेण खालिए देहे । जीवगयं पुण पावं सुज्झइ परिणामसुद्धीए ॥ ३४८ ॥ एवं पवत्तियं पुण पुराणपुरिसेहि असुइदेहस्स । दोसच्छायणहेउं किंचि विभूसानिमित्तं च ।। ३४९ ।। देवचणम्मि जम्हा अवस्सकायव्वमेयमुवइटुं । तेण पसिद्धी लोए धम्माय भवे सिणाणमिह ।।३५०।। मा होंतु अमज्जाया मणुया तिरियन्त्र अविरयाहारा । भायणपतम्मि सायविहाणं अओ दिट्ठ || ३५१ ।। तह होणजाइयाणं कीरइ खलु छुत्तिओत्ति परीहारो । तेसि पावायारं कुलयावि कुणंति णो जेण ।। ३५२ ।। एवं सोया
।।६९३।।
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
నానా
उपदेशपयारे कारणभेया अणेगहा रूढे | धम्मस्थिणावि एसो आयरियव्वो अओ चेव ।।३५३॥ परिहरियव्वं सकं ण उण शङ्खकलामहाग्रंथः असकंति एस परमत्थो । तुम्हाणंपि सुईसुं दियवर! जम्हा इमं भणियं ॥३५४॥ "मक्षिकासंततिद्वारा विषो जल
वतीनिद
शिर्शनम्बिन्दवः । श्रीमुखं बालवृद्धाश्च न दुष्यन्ति कदाचन ॥१॥ देवयात्राविवाहेषु संभ्रमे राजदर्शने । संग्रामे हद्रमार्गे । स्पृष्टास्पृष्टं न दुष्यति ॥२॥" "शुचि भूमिगतं तोयं" इचाई किं नु तुम्ह पम्हटुं ?। चइऊण लोइयं जं लग्गा सि
अलोइए मग्गे? ॥३५५।। ॥६९४||
_ इय नियकयम्मि दोसे उवलंभं कीसदेसि देवस्स? । एयविसुद्धिनिमित्तं सम्म पडिवज पच्छित्तं ॥३५६॥ एयं च तस्स भणियं पडिवन्नं सव्वमेव भट्टेण । पोयवणिएण केणइ नीया ते दोवि सट्टाणे ॥३५७॥ ता जह सो असुइभया मोहाओ असुइभायणे लग्गो । तह तंपि दुक्खभीओ मा निवडसु अहिगदुक्खोहे ॥३५८॥ पावेण होइ दुक्खं पावं पुण पाणघायणाईहिं । परघाया पावयरो भणिओ नियपाणघाओवि ॥३५९।। इय अहिगदुक्खहेऊ ववसाओ तुज्झ संतिओ एसो। भावेह राय ! सम्म मा मुझसु सव्वकज्जेसु ॥३६०॥ पाउब्भवदुक्खाणं पुन्नं धम्मुभव खु पडिवक्खो । आयरसु दुक्खभीरुय ! ता धम्मं जिणवराणाए ।।३६१॥ अन्नं च दिट्टपञ्चयनिमित्तओ जाणिमो लहुं चेव । होही तुह संजोगा तोए
॥६९४॥ संपुन्नदेहाए ॥३६२॥ अब्भुयभूयब्भुदयं लधुणं नरभवं सुदीहद्धं । वजियरजो अजसु णूणं अणवजपवजं ॥३६३।।
ता पत्थिव ! सुविसत्थो दिणमेगं ठाहि एत्थ मम वयणा । संजायपञ्चओ गणू करेज उरि जहा जुत्तं ।।३६४॥ & एवं च सिसिरमहरेण सूरिवयणेण जलभरेणेव । निव्ववियमणो मणयं ठिओ बहिं चेव नयरस्स ॥३६५।। सुप
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
सत्यमणो सत्तो रयणीए पच्छिमम्मि जामम्मि । पेच्छइ सुमिणं बहुपुन्नलब्भमेयारिसं राया ॥३६६।। किल काइ कप्पतरुणो लया सुनिष्फन्नसुंदरेगफला । केणइ छिण्णा धरणीए निवडिया कहवि तत्थेव ॥३६७।। लग्गा तप्फलवसओ सोहाइसयं परं तहा पत्ता । जह सव्वलोगलोयणसंतोसविहाइणी जाया ॥३६८।। झत्ति विउद्घो तत्तो पाहाउयमहुरतूरसद्देण।'
परिभावेइ सुमिणओ एसो अचम्भुयब्भूओ ॥३६९।। णजइ वयणं गुरुणो अणुस्सरंतो सयं च पुच्छामि। गुरुमेवत्ति ॥६९५॥
विचिंतिय निम्मावियगोसकरणिजो ॥३७०।। तुरियं गओ सगासे गुरुणो कयपायवंदणो कहइ । तं सुमिणं परिभाविय सम्मं गुरुणा समाइटुं ।।३७१।। कप्पतरू तं नरवर ! छिन्नलया पुण विउत्तिया देवी । मन्नामि जायपुत्ता मिलिही अञ्जव सा तुज्झ ॥३७२।। तुह पायपसायाओ एवं होउत्ति णिच्छओ एस । गुरुआणाकारीणं किं नाम न होइन कन्नाणं? ॥३७३॥ एवं बहुमाणपरो गुरुमभिवंदिय गओ नियावासं । आकारिओ य दत्तो भणिओ लजोणयमुहेण ॥३७४।। एयमकजं विहियं मित्त! मसीकुञ्चओ तहा दिन्नो । पव्विदुमंडल निभे कुलम्मि निययम्मि मूढेण ॥३७५।। तीए अदंसणे सव्वहेव मरियव्वमेस मे णियमो। तहवि तुमं रहसहिओ तुरगारूढो वणं गंतुं ॥३७६।। अन्नेसिऊण
आणेह जीवमाणं लहु इहं देवि । तम्मरणनिच्छयं वा लहाहि इय भासिओ दत्तो ॥३७७।। X झत्ति तओ निक्खंतो ससंभमं तं वणं परिभमंतो। दिव्वणिआगेणेगं तावसकुमरं निभालेइ ॥३७८॥ भो भो
दिट्ठा तुमए अन्नेण व तावसेण इह रन्ने । पसविउकामा एगा तरुणी रमणी सुरवहुव्व ? ॥३७९॥ भणियं तेण कओ र इह तुम्भे दत्तेण संखपुरउत्ति । इयरेण पुण निवो कि तीए उरि न उज्झेइ ॥३८०॥ अञ्जवि वइरं अन्नेसणस्थमिह
॥६९५॥
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद: महाग्रंथः
शङ्ख कलावतीनिदर्शनम्
॥६९६॥
मागओं तुमं जम्हा? । जाणइ एसोत्ति परं पहरिसमणुपत्तओ भणइ ॥३८१॥ गरुई कहा इमीए सकिजइ रिसिकुमार! नो कहिउं । परमत्थो इत्थ इमो जइ जीवंति ण पेच्छेइ ।।३८२।। संखो राया ता जलियजलणमज्झम्मि नियमओ विसइ । तो कहसु-तप्पत्ति जीवावसु संखणरणाहं ॥३८३।। एवं भणिओ दत्तेण सो दयं माणुसे परिवहंतो। णेइ समीवे कुलसामियस्स कहिओ य वुत्तंतो ।।३८४॥ तावसिमझाओ तओ वाहरिया तह निहालिओ दत्तो। सहसा निरुद्धकंठं परोइया मुक्कनीसासा ॥३८५॥ धीरत्तणेण धरियंपि हिययरुद्धं दुहं अइमहंतं । रोयंतीए तीए झडत्ति दत्तग्गओ वमियं ॥३८६।। आसासिया खणाओ दत्तणवि मंथरं रुयंतेण । मा कुण सामिणि! खेयं एसो खलु कम्मपरिणामो ॥३८७।। पावंति सुहं दुक्खंपि दारुणं चित्तगोयराईयं । चित्तसुहासुहकम्मेहिं पाणिणो एत्थ संसारे ।।३८८।। एयम्मि अणणुकूले माया भाया पई पिया सयणा । वदि॒ति वेरिया इव रिउणोवि इमेव्व अणुकूले ॥३८९।। भवियन्वयानिओया एवं अञ्चन्भुयं तुहं वित्तं । तहणेहणिब्भरेणं रण्णा जं कारियं एयं ॥३९०।। अणुभूयं सुयणु ! तए सव्वं अच्चंतदारुणं दुक्खं । एत्तोवि अणंतगुणं रन्नावि अओ निमित्ताओ ॥३९१।। संपइ पच्छायावी इच्छइ सो साहिउं खलु हुयासं । अजेव जइ न पेच्छइ तुह वयणं जीवमाणीए ॥३९२।। ता मुयसु मण्णुमहुणा कालक्खेवोवि खमइ णो एत्तो। आरुह रहवरमेयं एवं चिय संपयं जुत्तं ॥३९३॥ कयनिच्छयं नरिदं गाउं गमणूसुया इमा जाया । पडिकूलस्स य पइणो हियमेव मणे कुलवहूणं ॥३९४।। णमिऊण य पुच्छिऊण य कुलवइमह रहवरं समारूढा । पत्ता य पओसे नयरबाहिरे नरवरावासे ॥३९५॥ संपुन्नतणुं दइयं लद्धणं तोसमुव्वहंतोवि । लजोणामियवयणो ण तरेइ पलोइउं राया ॥३९॥
॥६९६॥
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥६९७॥
एत्थंतरम्मि रम्मं वदावणयं पवञ्जियं तरं । आरत्तियाइकब्जे-समागयं पायमूलम्मि ॥३९७।। पिसुणियपरमाणंदे मणह-X रगंधव्वतूररवमुहले । निव्वत्तियम्मि सयले - संझाकज्जे पुहविपालो ॥३९८॥ आणंदामयसंसित्तगत्तसामंतमंतिचक्केण । सलहिजंतो उचियं दाणं दाऊण अत्थीणं ॥३९९।। लद्धाबसरो परिओसनिब्भरो उट्ठिओ सउक्कंठो । पत्तो पियासमीवं रोहिणिमूलं मर्यकोव्व ॥४००॥ दिवा य मन्नुभरमंथराणणा सा कलाबई तेण । उन्नामिऊण से उत्तिमंगमिय भणिउमारद्धो ॥४०१।। दिप्पतरयणमेयं महाणिहाणंव देवि ! तव वयणं । जलहिजलं पिव विद्द म छायाहरमुग्गलावण्णं ॥४०२॥ उव्वेयरोयगहियस्स अज्ज संजीवणोसहं एयं । इय जंपतो तीए भणिओ बाहोल्लनयणाए ॥४०३।। देव ! अलं मे वन्नणविहिणा निब्भग्गजोग्गचरियाए । भणइ निवो देवि ! अहं पावो दूरं अणजो य ॥४०४॥ जेण मए एरिसयं दारुणमुप्पाइयं तुहं दुक्खं । लज्जामि तुझ पुरओ नियएणं दुद्रुचरिएण ॥४०५।। तुममचन्मयभूयाण भायणं हासि देवि! पुन्नाण । अहमच्चतमजोग्गा जो एयं ववसिओ सहसा ॥४०६॥ भणियं देवीए नो एत्थं दोसो तुहं मम चेव । एसा पावपरिणई जत्तो एयारिसं जायं ॥४०७।। सव्वो पुवकयाणं कम्माणं पावए फलविवागं । अवराहेसु गुणेसु य निमित्तमेत्तं परो हाइ ॥४०८।। पुच्छामि देव ! दोसस्स कस्स वसओ इमेरिस जायं? । ता मलिणमुहच्छाओ राया वजरइ इह देवि !॥४०९॥ जह नस्थि फलं वंजुलदुमस्स वडउम्बरेसु वा पुप्फ । तह अच्चंतसुलक्खणदेहाए णत्थि ते दोसो ॥४१०।। अन्नाणंधेण मए अहंतदोसो विभाविओ तुम्ह । पेच्छंति कामलच्छा दीवे मंडलमसंतंपि ॥४११।। कहिउंपि तं न तीरइ अण्णाणविगंभियं महापावं । तह वि तुहाकहणिजं णस्थित्ति सुणेहि हरिणच्छि! ॥४१२।। कहिओ नियबुद्धीए बिब्भमहेऊ इमीए
७।।
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप महाग्रंथ
र्शनम्
॥६९८॥
नियरियं । तं सोउं नरनाही सविम्हओ भणिउमारद्धो ॥४१३॥ वजिस्सइ मम एसो आससिसूरंपि एसऽजसपडहो । शङ्खकल
वतीनिव तुह पुण सीलपडाया सपाडिहेरा जए फुरिही ।।४१४॥ अणुतावग्गिपलित्तं विज्झाइस्सइन माणसं मज्झ । विस्सरिउमसज्झं तुझ दुहमरं संभरंतस्स ।।४१५।। जं च तुह संगमासा जाया सा एयपवरगुरुवयणा । तेण ण मओ म्हि सुंदरि! दुक्खंतरभीरुओ तुज्झ ।।४१६।। तो भणियं देवीए मन्ने पुन्नेहिं अस्स बालस्स । विसमीभूयावि दसा समत्तमम्हाण पडिवन्ना ॥४१७॥ दंसेहि तं मुणिदं महाणुभावं ममं पभायम्मि । एयति अब्भवगयं एवं रना पसंतेण ॥४१८।। इय अवरुप्परमणुणयपराण सुपसन्नवयणमणिराण । खीणा खणेण खणया तेसिं नवघडियनेहाण ॥४१९॥ सूरुग्गमम्मि दोहिवि | पणिवइओ अमियतेयमुणिनाहो । तेणावि कया गंभीरदेसणा सीलथुइजणणी ॥४२०॥ जहा । सीलं कुलुण्णइकर सीलं जीवस्स भूसणं परमं । सीलं परमं सोयं सीलं सयलावयानिहणं ॥४२१।। एमाइसीलफलवण्णणेण तह देवतत्तकहणेण । गुरुगुणनिवेयणेण य जीवाईपयडणेणं च ॥४२२।। निभिन्नकम्मगंठीणि ताई उवलद्धसुद्धधम्माइं। जायाइं दोवि पण| मंतमत्थयाई भणंति इमं ॥४२३।। भयवं! सच्चसरूवो एसो धम्मो अवञ्चनेहो य । दुपरिचओ तओ जा बालगमणुपा| लिमो ताव ॥४२४॥ दिजउ गिहत्थजोग्गो धम्मो तो दंसणेण सह पंच । दिन्नाणणुव्वयाइं जाजीवं बंभचेरं च ।।४२४॥
MO६९८ जयसिंधुरखंधगओ सव्वत्तो जायनिब्भरपमोयं । नयरं नराहिवो विसई तयणु देवीपरिग्गहिओ ॥४२६।। पत्तो कमेण णियमंदिरम्मि पारद्धमुदुरं ताहे । वद्धावणयं सुयजम्मसमुचियं दिवसदसगं जा ॥४२७॥ मरणा निवो नियत्तो मिलिया देवी सुओ अ पढमोत्ति । अमयमयं पिव भवणं संजायं तेसु दिवसेसु ॥४२८॥
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
क
एवं पमोयसारं समइकते दुबालसाहम्मिं । सुहिसयणबंधवेहिं बालस्स पइट्ठियं नामं ॥४२९।। जं एस पुनपुनो 10 जणणीजणयाण जीवणगुणेण । कलससुमिणेण लद्धो ता भन्नउ पुग्नकलसोत्ति ॥४३०॥ सत्थभणिएण विहिणा कारिय
चेईहरस्स से रन्नो । देवगुरुभत्तिसारं धम्मस्सवणं कुणंतस्स ।।४३१।। सावगजणसमुचियस्स (समत्थ) आयारपालणपरस्स । ॥६९९॥
सद्धि कलावईए गएसु दिवसेसु बहुएसु ॥४३२।। अह अन्नया निएऊण रजभरधरणपञ्चलं कुमरं । पव्वजापडिवजणसज्जाणि दुवेवि जायाणि ॥४३३।। तप्पुन्नपभावाओ समयम्मि इमम्मि अमियतेयगुरू । उजाणम्मि उवगओ बहुसाहुसमूहपरियरिओ ।।४३४॥ अह वसुमइणाहो चारुभत्तीसणाहो, सयलबलसमग्गो लोयरुब्भंतमग्गो। चरणधरणसज्जो मुत्तिगामी सभज्जो, सुगइसमणुकूलं पाविओ सूरिमूलं ।।४३५।। अभिवंदिऊण विहिणा विन्नत्तो तेण मुणिवरो एवं । रुद्दम्मि भवसमुद्दे बुडुतं पाहि मं भयवं! ।।४३६।। देहि लहु सारफलयं सयण्णधारं अलोहसंबद्धं । दिक्खानावं विभयं सियवडसमहिट्रियमच्छिदं ।।४३७।। गुरुणावि तओ भणियं जुत्तमिणं मुणियभवसरूवाण । को णाम पालित्तगिहे धरेइ डज्जतमप्पाणं? ॥४३८।। पत्तं च तए नरवर ! फलमउलमिमस्स मणुयजम्मस्स । अञ्चंतदुल्लहो जं पत्तो चारित्तपरिणामो ॥४३९ । चाईसु तुमं पढमो संपइ नीसेससंगचायाओ। सूरेस तुमं सूरो इय दुक्करसाहसरसाओ ॥४४०॥ उववूहिओ स एवं नियपयसंठवियपुन्नकलसा उ । पव्वइओ अइमहया गुरुणो मूले विहाणेण ।।४४१।। रज्जुवलंभब्भहियं पमोयसुहसागरं परं पत्तो । जइकिचनिच्चनिरओ संजाओ संखरायरिसी ॥४४२।। कालोचियसुत्तत्थो कालोचियचरणकरणतलिच्छो । कालोचियतवकम्मो कालोचियउज्जयविहारी॥४४३॥ दूसमदोसा जइवि हु तुच्छं संघयणमवलमंगपि । दुलहाइं विचित्ताइसंजमजोग्गाई
X॥६९९।
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा महाग्रंथः
॥७००॥
खेत्ताइं॥४४४।। विरियपि कालदोसा ण पहुप्पइ दुकरासु किरियासु । अइदुलहा सहायावि दुल्लहा निच्छिउच्छाहा ।।४४५।। आज्ञारहतहवि हु अकज्जविसए अकरणनियमो इमस्स फुडमत्थि । जयणावित्तिपहाणो अनासगो चरणरयणस्स ॥४४६।।
स्यकथनम् खेत्तविहाराभावे वसहीसंथारयाण परियत्तो। पडिमासु असामत्थे दव्वाइअभिग्गहासेवा ॥४४७॥ एसणविसए असण्हं ) गुरुलाघवमागमाणुसारेण । णाऊण तणुं जावइ ओमगिलाणादवत्थासु ॥४४८।। सुत्तविहिणाऽववाएवि वट्टमाणो ण बाहए चरणं । भणिओ तयत्थमेव हि जम्हा एसो जिणिदेहिं ॥४४९।। कारणकयंपि कम्मं आलोयणणिंदणाहिं गुरुमूले । सेवियपायच्छित्तो सोहइ एसो महासत्तो ।।४५०॥ एवं कलावईवि य समणी तक्कालजोगमणुचरइ । सामण्णमणण्णमणा पसमाइसयं परिवहंती ॥४५॥
एतत्कथानकस्यैतदन्तस्य द्वात्रिंशत्ससंग्रहगाथाः सुगमार्था एव । परं 'तीए भाइनियंगयपेसणमचंतगमिइ रनो'त्ति तस्याः कलावत्या भ्रात्रा जयसेनकुमारेण निजाङ्गदयोः प्रेषणमत्यन्तमुत्कृष्टमिदं प्राभृतमिति कृत्वा राज्ञः शंखस्य विहितमिति । 'गुम्विणि विसजगाणं हत्थे देवंगमाइयाणं च'त्ति गुन्विणी विसर्जयन्ति श्वशुरकुलाद् मोचयन्ति ये ते विणीविसर्जकास्तेषां हस्ते देवदुष्यादीनां च प्रेषणं कृतम् । 'सयगहणं ति स्वयमेवाङ्गदादीनां देव्या ग्रहणं कृतम् । 'अन्नमिण'ति अन्यत्तु द्वितीयं पुनरिदं निमित्तमिति । 'पढवणं'ति प्रेषणं प्रागुक्ताभिप्रायेणाटव्यां तस्याः कृतम् । 'आगयाणंति' आकारणेन समीपागतानां चण्डालीनामिति । 'नइपइमुहंति नदी प्रतिमुखं नदीसंमुखं पततो डिम्भस्य धरणमित्यर्थः । 'देवयकंदणसञ्चाहिट्ठाण'त्ति ततस्तया नदीदेवतामुद्दिश्य क्रन्दने विलापे कृते सत्याधिष्ठानात् सत्यस्य शोलव्रतस्य देवता
॥७००।
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७०१॥
भिरधिष्ठितभावादिति । 'आणायारो सेयंति आज्ञाचार आप्तप्रणीतवचनानुष्ठानं श्रेयः कल्याणं वर्तते ।।७६८।।
एतेन च दुषमाकालेऽप्याज्ञानुसारिणी यतना समासेवितेति तामेव फलोद्देशेन स्तुवन्नाह - जयणा उ धम्मजणणी जयणा धम्मस्स पालणी चेव । तम्वुट्टिकरी जयणा एगंतसुहावहा जयणा ॥७६९।।
यतना पुनर्वक्ष्यमाणलक्षणा धर्मजननी प्रथमत एव धर्मप्रसवहेतु: । यतना धर्मस्य श्रुतचारित्रात्मकस्य पालनी उपद्रव निवारणकारिण्येव । तद्वद्धिकरी धर्मपुष्टिहेतुर्यतना, किं बहुना, एकान्तसुखो मोक्षस्तदावहा तत्प्रापिका यतनेति ॥७६९।।
एतदपि कुत इत्याह;जयणाए वट्टमाणो जीवो सम्मत्तणाणचरणाण । सद्धाबोहासेवणभावेणाराहओ भणिओ ॥७७०।।
यतनायां वर्तमानो जीवः सम्यक्त्वज्ञानचरणानां प्रतीतरूपाणां श्रद्धाबोघासेवनभावेन, भावशब्दस्य प्रत्येकमपि सम्बन्धात्, सन्मार्गश्रद्धाभावात्, जीवादितत्त्वावगमभावात्, सम्यक्रियासेवनभावाच्च, कश्चित् परिपूर्णरूपाणामाराधको भणिता जीवो जिनैरिति ॥७७०॥ एतदपि कुत इत्याह;जीए बयतरासप्पवित्तिविणिवित्तिलक्खणं वत्थु । सिमति जयणाए जओ सा जयणाणाइ विवइम्मि ॥७७१॥ ____ यया कयाचित् तत्तदृव्यक्षेत्रकालभावान् अपेक्ष्य चित्ररूपत्वेन प्रवृत्तया बहुकतरासत्प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणं बहुकतरायाः सुबहार्यतनाकालभाविन्या असत्प्रवृत्तेः शास्त्रनिषिद्धाचरणरूपायास्तथाविधग्लानदुभिक्षकान्ताराद्यवस्थाबलसमायातायाः सकाशाद् या निवृत्तिरात्मनो निरोधस्तल्लक्षणं स्वरूपं यस्य तत् तथा वस्तु सम्यग्दर्शनाद्याराधनारूपं सिद्धयति
॥७.१॥
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थाकथनम्
उपदेशपदा निष्पद्यते चेष्टया परिमिताशुद्धभक्तपानाद्यासेवनारूपया। यतो यस्मात् कारणात् सा चेष्टा यतना, आशया निशीथादिमहाग्रंथ
ग्रन्थोक्तापवादलक्षणया विपदि द्रव्यक्षेत्रकालभाववैधुर्यलक्षणायामापदि, न पुनर्गुरुलाघवालोचनशून्या परमपुरुषलाघवकारिणी संसाराभिनन्दिजनासेविता प्रवृत्तिर्यतनेति ॥७७१॥ आह-द्रव्याद्यापदि यतना सम्यग्दर्शनादिसाधिकेत्युक्ता।
न च च्छद्मस्थेन यतनाविषया द्रव्यादयो ज्ञातुं शक्याः। कुत इति चेदुच्यते ;॥७०२॥
जं साणुबंधमेवं एवं खलु होति निरणुबंधति । एवमइंदियमेवं नासवण्ण बियाणाति ॥७७२॥
यद्यस्मात् सानुबंधमव्यवच्छिन्नप्रवाहं सम्यग्दर्शनादि, एवं गुरुलाघवालोचनया विरुद्धष्वपि द्रव्यादिषु सेव्यमानेषु सत्सु, एवं गुरुलाघवालोचनामन्तरेण नो सेव्यमानेषु द्रव्यादिषु, खलुक्यालंकारे, भवति निरनुबन्धं समुच्छिन्नोत्तरोत्तरप्रवाहं सम्यग्दर्शनाद्यव । इत्येतत् पूर्वोक्तं वस्त्वतीन्द्रियं विषयभावातीतम्, एवमुक्तप्रकारवान्, नैवासर्वज्ञः प्रथमतो विजानाति निश्चिनोतीति । अतीन्द्रियो ह्ययमों यदित्थं व्यवहियमाणे सम्यग्दर्शनादि सानुबन्धमित्थं च निरनुबन्धं सम्पद्यते, इति कथमसर्वज्ञो निर्णेतुं पारयतीति ॥७७२॥ इत्थमाक्षिप्तः सूरिराहा-- तव्वयणा गीओऽवि हु धूमेग्गिव सुहुचिहिं । मणमाइएहि जाणति सति उवउत्तो महापन्नो ॥७७३।।
तद्वचनात् सर्वज्ञशासनाद् गीत इति गीतार्थो यथावदवगतोत्सर्गापवादशुद्धसर्वज्ञवचनगर्भः साधु विशेषः, कि पुनः सर्वज्ञ इत्यपिहुशब्दाथः; दृष्टान्तमाह;--धूमेनाग्निमिव सूक्ष्मचिह्नः सूक्ष्मः स्थूलमतीनामगम्यश्चिहरासेवकासेवनीयद्रव्याद्यवस्थाविशेषलक्षणे करणभूतैर्जानातीति सम्बन्धः । कीदृशः सन्नित्याह-मनआदिभिर्मनोवाकायरित्यर्थः, सदा सर्व
॥७०२॥
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
||७०३।।
कालमुपयुक्तः प्रवृत्तावधानो महाप्रज्ञः प्रशस्तोत्पत्तिक्यादिबुद्धिधनो मुनिः । यथा हि कश्चिदेव महाप्राज्ञो रत्नवाणिज्यकारी तद्गतविशेषान् रत्नपरीक्षाशास्त्रानुसारिण्या प्रज्ञया सम्यगुपलभ्य तथैव च मूल्यं व्यवस्थापयति, एवं गीतार्थोऽपि वचनानुसारेण व्यवहारन् विषमावस्थां प्राप्तोऽपि द्रव्यादिविशेषानासेवनीयान् सम्यग्दर्शनादिवृद्धिकरान गईभिन्तराजापहृतश्रमणीरूपनिजभगिनीकालिकाचार्यवजानीते। न हि सम्यक्प्रयुक्तायाः प्रज्ञायाः किञ्चिदगम्यमस्ति । तथा च पठ्यते-- "दूरनिहितंपि निहिं तणबल्लिसमोत्थयाए भूमीए । नयणेहि अपेच्छंता कुसला बुद्धीए पेच्छंति ॥१॥" ॥७७३॥
अत्रैव दृष्टान्तातरमाह-- जह जोइसिओ कालं सम्म वाहिविगमं च वेज्जोत्ति । जाणति सत्थाओ तहा एसो जयणाइविसयं तु ॥७७४।। ___यथा ज्योतिषिको ज्योतिश्चारविशारदः सम्यगविपरीतरूपतया कालं सुभिक्षादिलक्षणं, व्याधिविगमं च जलोदरादिमहाव्याधिविनाशं पुनर्वैद्यः सुश्रुतादिचिकित्साशास्त्राणां सम्यगध्येता पुमान्, इतिः प्राग्वत्, जानात्यवबुध्यते शाखाद् | वराहमिहिरसंहितादेः सुश्रुतादेश्च । तथैष गीतार्थो यतनादिविषयमन्नपानादिप्रतिषेधलक्षणम् । तुशब्द एवकारार्थः । स KI च जानात्येवेत्यत्र संयोजनीय इति ॥७७४॥ तथा;तिविहनिमित्ता उवओगसुद्धिओऽणेसणिजविन्नाणं । जह जायति परिसुद्धं तहेव एत्थंपि विन्नेयं ॥७७५।।
त्रिविधनिमित्तात् कायिकवाचिकमानसिकलक्षणात् परिशुद्धिमागताद् योपयोगशुद्धिर्भक्तादिग्रहणकालप्रवृत्तस्य साधुजनप्रसिद्धस्योपयोगस्य निर्मलता तस्या सकाशादनेषणीयविज्ञानमशुद्धभक्तपानाद्यवबोधो भावयतीनां यथा जायते परिशुद्ध
७०३॥
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महाग्रंथः
।।७०४ ।।
मस्खलितरूपं, तथैवात्रापि यतनाविषये विज्ञानं परिशुद्ध विज्ञेयमिति ॥ ७७५ ।। ननु सर्वत्र धर्मार्थिनो लोकस्य तदर्थंपाकादिप्रवृत्तावनेषणीयबाहुल्येनैषणीयविवेकाद् दुष्करं तत्परिज्ञानं कथमिदं दृष्टान्ततयोपन्यस्तमित्याशंक्याह ; - सुत्ते तह पडिबंधा चरणवओ न खलु दुल्लहं एयं । नवि छलणायवि दोसो एवं परिणामसुद्धीए ||७७६ ॥
सूत्रे आगमे पिण्डनिर्युक्त्यादौ, तथेति वक्तव्यान्तरसमुच्चये, प्रतिबंधादत्यादराच्चरणवतो जीवस्य न खलु नैव दुर्लभ दुष्करमेतदनेषणीय विज्ञानम् । न च च्छलनायामपि व्यंसनारूपायां दोषोऽपराधोऽनेषणीयग्रहणरूपः सूत्रप्रतिबन्धात् परिणामशुद्ध रन्तःकरणनैर्मल्यादिति ॥ ७७६ ।। अत्रैव व्यतिरेकमाह ;
जयणाविवज्जया पुण विवज्जओ नियमओ उ तिहंपि । तित्थगराणाऽसद्धाणओ तहा पयडमेयं तु ॥७७७ ||
यतनाविपर्ययाद् उक्तलक्षणा यतना; विपर्ययो व्यत्ययः स्वरूपहानिरित्यर्थः, नियमतस्त्वेकान्तभावादेव त्रयाणामपि सम्यक्त्वादीनाम् । कुत इत्याह- तीर्थकराज्ञायाः 'जयणा उ धम्मजणणी' इत्यादिकाया अश्रद्धानतोऽरोचनात् । तथा तत्प्रकाराद्, न हि रोचमानां यतनामुल्लंघ्य कश्चिदन्यथा व्यवहत्तुं प्रवर्त्तते, प्रवर्त्तते चेत् तहि तस्य तत्र यतनायां न श्रद्धानमस्तीति प्रकटमेतदिति । हि लोकेऽप्युल्लंघ्यमानोऽर्थो गौरवपदमापद्यत इति ।। ७७७॥ तथा; - 'जं दव्वखेत्तकालाइसंगयं भगवया अणुट्टाणं । भणियं भावविसुद्ध निष्फजई जह फलं तह उ ।।७७८॥
यद्यस्माद् द्रव्यक्षेत्रकालादिसंगतं तत्तद्द्रव्यक्षेत्रकालभावानुकूलं भगवताऽर्हताऽनुष्ठानमन्नपानगवेषणादिरूपं भणितं भावविशुद्ध मौदयिकभावपरिहारेण क्षायोपशमिकभावानुगतम्, अत एव निष्पद्यते यथा फलं ज्ञानाद्याराधनारूपं, तथा
आज्ञारह
।। ७०४।।
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।७०५ ।।
तथैतदनुष्ठानं भणितं, सम्शगुपायत्वात् ।। ७७८।। अत एवाह; -
afa fafafa अणुणातं पडिसिद्धं वावि जिणर्वारिदेहि । तित्थगराणं आणा कज्जे सच्चेण होयध्वं ।।७७९ ।।
नापि नैव किञ्चिद् मासकल्प विहाराद्यनुज्ञातमेकान्तेन कर्त्तव्यमेवेत्यनुमतं, प्रतिषिद्ध वाप्येकान्तेन वारितं न यथा न विधेयमेवेदमिति जिनवरेन्द्र ऋषभादिभिस्तीर्थकरैः । तहि किमनुज्ञातं तैरित्याह - तीर्थकराणा मियमाज्ञा यथा कार्ये सम्यग्दर्शनाद्याराधनारूपे सत्येनाशठपरिणामेन भवितव्यमिति । । ७७९ ।। तथा
मणुयत्तं : जिणवयणं च दुल्लहं भावपरिणतीए उ जह एसा निप्फज्जति तह जइयव्वं पयत्तेण ||७८० ॥
मनुजत्वं मनुष्यजन्मलक्षण, जिनवचनं च सर्वज्ञशासनं दुर्लभं दुरापं वर्त्तते । प्रागुक्तैरेव चुल्लकादिभिर्दृष्टान्तैः । ततः किं कर्त्तव्यमित्याशंक्याह - भावपरिणत्या त्वन्तःकरणपरिणामेनैव न तु बाह्यद्यनुष्ठानेन भावपरिणतिशून्येन तस्यात्यन्तफल्गुत्वात् । यथोक्तं "तात्त्विकः पक्षपातस्तु भावशून्या च या क्रिया । तयोरन्तरमुन्नेयं भातुखद्योतयोरिव ॥ १॥ खद्योतकस्य यत्तेजः, तदल्पं च विनाशि च । विपरीतमिदं भानोरेवमत्रापि भाव्यताम् ||२|| " किमित्याह-यथैषाऽऽज्ञा निष्पद्यते तथा यतितव्यं प्रयत्नेनेति ।। ७८० ॥ आज्ञानिष्पत्त्यर्थं च यत् कर्त्तव्यं तद्विशेषेणाह ; - उस्सग्गववायाणं जहट्ठियसरूवजाणणे जत्तो । कायवो बुद्धिमया सुत्तणुसारेण णयणिउणं ॥ ७८१ ॥
सामान्योक्ता विधिरुत्सग्र्गो, विशेषोक्तस्त्वपवादः । तत उत्सग्र्गापवादयेार्यथास्थितस्वरूपज्ञाने यत्नः कर्त्तव्या बुद्धिमता पुरुषेण सूत्रानुसारेण निशीथाध्ययनादितत्प्रतिपादकागमानुरोधेन नयनिपुणं नैगमादिन्यविचारसारमिति ॥७८१॥
Xexa
।।७०५ ।।
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महाग्रंथः
।।७०६ ।।
अथ सर्वनयाभिमतमुत्सग्र्गापवादयेारेकमेव तत्त्वतः स्वरूपमङ्गीकृत्याह ;
दोसा जेण निरुम्भंति जेण खिज्जंति पुव्वकम्माई । सो खलु मोक्खोवाओ रोगावस्थासु समणंव ॥ ७८२ ।।
दोषा मिथ्यात्वादयेा येनानुष्ठानेनोत्सर्गरूपेणापवादरूपेण वा सेव्यमानेन निरुध्यन्ते सन्तोऽप्यप्रवृत्तिमन्तो जायन्ते ; तथा येन क्षीयन्ते समुच्छिद्यन्ते पूर्वकर्माणि प्राग्भवोपात्तानि ज्ञानावर्णादीनि स खलु स एव मोक्षोपायो मोक्षमार्गः । दृष्टान्तमाह - रोगावस्थासु व्याधिविशेषरूपासु शमनवच्छमनीयौषधमिव । यथा हि "उत्पद्यते हि सावस्था देशकालामयान् प्रति । यस्यामकृत्यं कृत्यं स्यात् कर्म कार्यं च वर्जयेत् ||१||" इति वचनमनुसरन्तो गुरुलाघवालोचने निपुणवैद्यकशास्त्रविदो वैद्यास्तथा तथा चिकित्सां प्रवर्त्तयन्तो रोगोपशमनं जनयन्ति तथा गीतार्थास्तासु तासु द्रव्याद्यापत्सु चित्रान् अपवादान् सूत्रानुसारेण समासेवमाना नवदोषनिरोधपूर्णकृतकर्मनिर्जरणलक्षणफलभाजो जायन्त
इति ॥ ७८२ |
अथोत्सग्र्गापवादयेास्तुल्य संख्यत्वमाह; -
उन्नमवेक्ख इयरस्स पसिद्धी उन्नयस्स इयराओ । इय अन्नोनपसिद्धा उस्सग्गववाय मो तुल्ला ||७८३||
bhaka
उन्नतमुच्चं पर्वतादिकमपेक्ष्येतरस्य नीचस्य भूतलादेः प्रसिद्धिबलाबलादेर्जनस्य प्रतीतिः; तथोन्नतस्योक्तरूपस्येतरस्माद् निम्नात् तदपेक्ष्येत्यर्थः प्रसिद्धिः सम्पद्यते । एवं सति यत् सिद्धं तदाह-- इत्येवमुक्तदृष्टान्तादन्योन्यप्रसिद्धाः परस्परमपेक्षमाणाः प्रतीतिविषयभावभाजः सन्त उत्सग्र्गापवादास्तुल्याः समानसंख्याः सम्पद्यन्त इति ॥ ७८३ ||
उत्सर्गापवादयेार्लक्षणम्
।।७०६ ॥
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७०७॥
अथोत्सर्गापवादयोर्लक्षणमाह;-- दव्वादिएहि जुत्तस्सुस्सग्गो जदुचियं अणुट्टाणं । रहियस्स तमववाओ उचियं चियरस्स न उ तस्स ॥७८४।।
द्रव्यादिभिर्युक्तस्य साधोरुत्सग्र्गो भण्यते । किमित्याह-यदुचितं परिपुर्णद्रव्यादियोग्यमनुष्ठानं शुद्धानपानगवेषणादिरूपं परिपूर्णमेव । रहितस्य द्रव्यादिभिरेव तदनुष्ठानमपवादो भण्यते । कीदृशमित्याह-उचितमेव पञ्चकादिपरिहाण्या तथाविधानपानाद्यासेवनारूपम् । कस्येत्याह--इतरस्य द्रव्यादियुक्तापेक्षया तद्रहितस्यैव, न तु नैव तस्य द्रव्यादियुक्तस्य । यत्तदौचित्येनानुष्ठानं स उत्सर्ग', तद्रहितस्य पुनस्तदौचित्येनैव च यदनुष्ठानं सोऽपवादः । यच्चतयोः पक्षयोविपर्यासेनानुष्ठानं प्रवर्तते, न स उत्सग्गेऽिपवादो वा, किं तु संसाराभिनन्दिसत्त्वचेष्टितमिति ॥७८४॥
अथोपदेशसर्वस्वमेवाह;जह खलु सुद्धो भावो आणाजोगेण साणुबंधोत्ति । जायइ.तह जइयव्वं सव्वावत्थासु दुगमेयं ।।७८५।।
यथा खलु यथैव शुद्धो रागद्वेषाद्यकलुषितो भावो मनःपरिणामः, आज्ञायोगेन सर्वज्ञवचनानुसारलक्षणेन, सानुबन्धो भवान्तरानुयायी जायते, तथा यतितव्यम् । सर्वावस्थासूत्सर्गकालेऽपवादकाले चेत्यर्थः, द्विकमेतच्छुद्धो भाव आज्ञायोगश्च । एवंलक्षणं कर्त्तव्यम् ॥७८५।। कुतो यतःजं आणाए बहुगं जह तं सिज्झइ तहेत्थ कायव्यं । ण उ जं तव्विवरीयं लोगमयं एस परमत्थो ।।७८६।।
यद्यस्माद् आज्ञयोत्सर्गरूपमपवादरूपं वा बहुकं बहुरूपमनुष्ठानं निर्वाणफलमित्यर्थः, 'जायते । तस्माद् यथा तत्
॥७०७।।
बलरलकर
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
शंखोत्तरभवकथनम्
।
उपदेशपदा सिध्यति तथैव बुद्धिमता कर्त्तव्यम् । व्यवच्छेद्यमाह-न तु न पुनर्यत् तद्विपरीतमाज्ञाविपरीतं लोकमतमपि गतानुगमहाग्रंथ:
तिकबहुलोकानुवर्तितमपि लौकिकं तीर्थस्नानदानरूपं, लोकोत्तरमपि प्रमत्तजनाचरितं चित्ररूपमिति । एष परमार्थः सर्वज्ञशासनरहस्यमित्यर्थ इति ॥७८६।। अथ प्रसङ्गमुपसंहरन् प्रस्तुतमाह;
कयमेत्थ पसंगेणं स भावओ पालिऊण तह धम्मं । पायं संपुण्णं चिय ण दव्वओ कालदोसाओ ॥७८७॥ ॥७०८॥
___ कृतमत्र प्रसंगेन, स शंखराजमुनिर्भावता मनःपरिणत्या पालयित्वा तथा तत्प्रकारं धर्म, प्रायः सम्पूर्णमेव, अनाभागादेः क्वचित् खण्डमपि स्यादिति प्रायोग्रहणम् । व्यवच्छेद्यमाह-न नैव द्रव्यतः कायानुष्ठानमपेक्ष्य कालदोषाद् दुष्षमालक्षणकालापराधादिति ॥७८७॥ काऊण कालधम्म परिसुद्धाचारपक्खपाएणं । उववण्णो सुरलाए तओ चुओ पोयणपुरम्मि ॥७८८।।
कृत्वा कालधर्म पण्डितमरणलक्षणं परिशुद्धाचारपक्षपातेन सर्वथा निरतिचारसाधुधर्मबहुमानेनोपपन्नः सुरलोके & सौधर्मनाम्नि । ततः सुरलेोकाच्च्युतः पातनपुरे इति ॥७८८।। रायसुओ उवसंतो पायं पावविणिवित्तवावारो । कालोचियधम्मरओ राया होऊण पव्वइओ ॥७८९।।
राजसुतो जातः । स च बालकालादेवोपशान्तः । प्रायः पापविनिवृत्तव्यापारोऽतिसावद्यानुष्ठानपरिहरणपरः कालोचितधर्मरतो राजा भूत्वा प्रवजित इति ।।७८९।। साम्प्रतं यद् दृष्ट्वा परिभाव्य चासौ प्रवजितस्तद् नईत्यादिगाथात्रयेणाह;Xणइपूरकूलपाडणमूढं कलुसोदयं णिएऊण । ओयट्टणम्मि तीए तहत्थयं चेव पडिबुद्धो ।।७९०॥
॥७०८॥
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७०९॥
जह एसा वटुंती कूले पाडेइ कलुसए अप्पं । इय पुरिसेावि हु पायं तवण्णपोडाए दृढव्वा ।।७९१।। जह चेवोबटुंतो सुज्झइ एसा तहेव पुरिसेावि । आरंभपरिचागा कुसलपवित्तीए विण्णेओ ॥७९२॥
सुगम चैतत् ।।७९०-९२ ॥ एवं पव्वइऊणं सामण्णं पालिऊण परिसुद्धं । सिद्धो सुदेवमाणुसगईहिं थेवेण कालेणं ॥७९३॥
अथ ता एव सुदेवमानुषगतीः बंभेत्यादिगाथात्रयेणाह;बंभसुर महरराया सुक्कसुराओमुहीए राओत्ति । आणयदेव सिवणिवा आरण मिहिलाय देवणिवो ॥७९४।। गेवेज्ज तियस गज्जणसामी गेवेज्ज पुंढसुरराया । गेवेज्ज बंगसुरराय विजयदेवंगराया य ॥७९५।। सव्वट्ठामर उज्माणरिद पव्वज्ज सिज्झणा चेव । एयस्स पायसो तह पावाकरणम्मि नियमोत्ति ॥७९६।। ____ ततः पोतनपुरराजसुतजन्मानन्तरं ब्रह्मसुरो ब्रह्मलोके देवः समभूत् । ततो मथुराराजः तदनन्तरं शुक्रसुरस्ततोऽप्ययोमुख्यां नगर्यां राजेति । इतोऽप्यानते देवस्ततोऽपि शिवनपः तस्मादप्यारणदेवः । तदनन्तरं मिथिलायां देवनप इति ॥७९४।। इतोऽपि प्रथमवेयकत्रिके त्रिदशः । तस्मादपि च्युतो गजनस्वामिजीवः । ततोऽपि मृतो मध्यमवेयकत्रिके सुरः । ततोऽपि पुंडजनपदे नामतः सुरराजः । ततोऽप्युपरिमत्रिके सुरः। ततोऽपि बंगजनपदेषु सुरराजः । इतोऽपि विजयविमाने देवः। तदनन्तरमङ्गराज इति ॥७९५॥ अस्मादपि सर्वार्थसिद्धविमानेऽमरः। ततोऽप्ययोध्यायां मरेन्द्रः । तत्र च प्रव्रज्या, सिद्धनं चेति । एतस्य शंखजीवस्य प्रायशो बाहुल्येन तथा तेन प्रकारेण पापाकरणे नियमः
॥७०९॥
R
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
महाग्रंथ
७१०॥
उपदेशप -सम्पन्न इति ।।७९६॥
दुष्षमायाभावाराहणभावा आराहगो इमो पढमं । ता एयम्मि पयत्तो आणाजोगेण कायम्वो ॥७९७।।
मपिचर
णत्वम् एवमुक्तरूपेण भावाच्छुद्धमनःपरिणामरूपाराधनाभावाद् आराधकोऽयं प्रथमं दुष्षमाकाले समभूत् । तस्मादेतस्मिन् | भावाराधने प्रयत्न. आदर आज्ञायोगेन कर्त्तव्यः ।।७९७॥
॥ इति शंखराजर्षिकथानकं समाप्तम् ॥ अथ प्रस्तुतमेवाधिकृत्याह;['इय एयम्मिवि काले चरणं एयारिसाणं विष्णेयं । दुक्खंतकरं णियमा धन्नाणं भवविरत्ताणं ॥७९८।।] व इत्येवमेतस्मिन्नपि काले चरणं चारित्रमेतादृशानां (विज्ञेयं कीदृशानां) शंखमुनिसदृशानां विज्ञेयम् । कीदृशमित्य ह Vol- दुःखान्तकरं सर्वसांसारिकबाधापहारि नियमाद् अवश्यंतया धन्यानां भवविरक्तानां जीवानामिति ॥७९८॥ तथा l PN जे संसारविरत्ता रत्ता आणाए तीए जाहसत्ति । चेटूति णिज्जरत्थं ण अण्णहा तेसि चरणंतु ॥७९९॥
___ये संसारविरक्ताः सत्त्वाः प्राणिनो रक्ता विहितबहुमाना आज्ञायां जिनवचनरूपायां; तथा, तस्यामाज्ञायां यथाशक्ति स्वसामर्थ्यानुरूपं तिष्ठन्ति तदुक्तानुष्ठानपरा भवन्ति । किमर्थ-निर्जराथं सर्वकर्मक्षयनिमित्तम् । 'न अन्नहा तेसि
॥७१०॥ चरणं तु' तेषामेव चरणमस्खलितरूपं विज्ञेयं । न नैवान्यथा संसाराविरक्तानामाज्ञायामसक्तानां यथाशक्ति तत्राकृतावस्था
१ इयमपि गाया न वचनादर्शपुस्तकेषूपलब्धा, टीकामुपजीव्य त्वत्रोपनिबद्धा।
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७११॥
नानामनिर्जरार्थिनां चरणं स्यादिति ।।७९९।। अधुना ये कर्मगुरवः प्राणिनो दुष्षमाकालादीन्यालम्बनान्यालम्ब्य सहिष्णवोऽपि तथाविधजनाचरितं प्रमाणीकृत्य निषिद्धसेवां कुर्वन्ति, तेषामपायं दर्शयति ;मारेंति दुस्समाएवि विसायओ जह, तहेव साहूणं । णिक्कारुणपडिसेवा सव्वत्थ विणासई चरणं ॥८००।
मारयन्ति प्राणांस्त्याजयन्ति दुष्षमायामपि, न केवलं सुषमायामित्यपिशब्दार्थः, विषादयस्तालपुटशस्खवह्नयादयों यथा येन प्रकारेण मूर्छासम्पादनादिना; तथैव साधूनां निर्द्धर्माणां वतिनां निष्कारणप्रतिसेवाऽपृष्टालम्बनेन सर्वत्र सर्वास्ववस्थासु विनाशयति विध्वंसयति चरणं चारित्रमिति ॥८००।। अर्थतव्यतिरेकमाह;-- कारणपडिसेवा पुण भावेण असेवणत्ति बटुवा । आणाए तीए भावो सो सुद्धो मोक्खहेउत्ति ।।८०१।। ___ कारणप्रतिसेवा ग्लानाद्यालम्बनेन विरुद्धार्थासेवनरूपा पुनर्भावेन परमार्थतोऽसेवना विरुद्धार्थानासेवनरूपा इत्येवं द्रष्टव्या । कुतो, यत आज्ञायां तस्यां कारणप्रतिसेवायां भावो मनःपरिणामो वर्त्तते भगवताऽस्यामवस्थायामिदं कर्त्तव्यतयोपदिष्टमित्यध्यवसायात् । यदि नामैवं ततः किमित्याह--स भाव आज्ञानुगतः शुद्धः सन्मोक्षहेतुरिति ॥८०१॥
इत्थं कारणप्रतिसेवायामपि शुद्धो भावो मोक्षहेतुरित्युपदर्य साम्प्रतमकृत्येऽप्यर्थे विहिते भावशुद्धिः पापक्षयायेति लोकप्रसिद्धेन दृष्टाम्तेम दर्शयति;अकिरियाएवि सुद्धो भावो पावक्खयत्थमो भणिओ । अण्णेहिवि ओहेणं तेणगणाएण लोगम्मि ॥८०२।।
अक्रियामामपि लोकलोकोत्तरविरुद्धार्थसेवायामपि शुद्धो निर्व्याजः पश्चात्तापानुगतो भावः परिणामः पापक्षयार्थ
॥७११।।
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद पापापगमहेतुर्भणितो निरूपितः स्वशास्त्रेष्वन्यैरपि तीर्थान्तरीयरोघेन सामान्येन । तथा चैते पठन्ति “मायाम्भस्तत्त्वतः महाग्रंथ. श
I तादिपश्यन्ननुद्विग्नस्ततो द्रुतम् । तन्मध्येन प्रयात्येव यथा व्याघातजितः ।।१॥ भोगान स्वरूपतः पश्यंस्तथा मायोदको७१२॥
पमान् । भुञ्जानोऽपि झसंगः सन् प्रयाति परमं पदम् । २।।" इति । स्तेनकज्ञातेन चौरोदाहरणेन लोको इति ॥८०२॥
स्तेनकज्ञातमेव भावयति;तेणदुगे भागम्मी तुल्ले संवेगओ अतेणतं । एगस्स गहियसुद्धी सूलहि भेयम्मि सादेव्वं ।।८०३॥ तह चित्तकम्मदोसा मुटे भागसमयम्मि अणुतावो । एत्तो कम्मविसुद्धी गहणे दिव्वम्मि सुझणया ।।८०४॥ इयरस्स गहण कहणा आमं सूलाए तस्स मेओ उ । अब्भुवगमणा गुहमेयवुन्भणगुत्तरण मा सम्मं ॥८०५।। विम्हय देवयकहणा कयमिणमेएण भावओ खवियं । संवेगा वयगहणं चोररिसी सुप्पसिद्धोत्ति ।।८०६ ।
क्वचित् सन्निवेशे स्तेनद्विके द्वयोश्चोरयो गे मुषितद्रव्यस्य तुल्ये प्रवर्त्तमाने संवेगाद् धिग् मां विरुद्धकर्माध्यासितमिति पश्चात्तापलक्षणाचौर्यप्रत्ययपापक्षपणे जातेऽस्तन्यमचारभावः संवृत एकस्य चौरस्य । कथमित्याह-कुतोऽपि निमित्तात् संजातशंक राजपुरुषर्गृहीतस्य कारणिकैस्तप्तमाषादिना शुद्धिः कृता । पुनरपि 'सूलहि भेयंति' शूलवाधिष्ठानस्या
॥७१२॥ भिभेदे सादिव्यं देवतानुग्रहो वृत्त इति ॥८०३॥ तथा, चित्रकर्मदोषात् तत्प्रकारस्य चित्रकर्मणोऽपराधाद् मुष्टे मुषिते सति परकीयद्रव्ये भोगसमयेऽनुतापः पश्चात्तापा जात एकस्य । अत एवं पश्चात्तापात् कर्मविशुद्धिश्चौर्यप्रत्ययकर्मप्रक्षालः । ततश्च राजपुरुषैर्ग्रहणे दिव्ये तप्तमाषादौ शुद्धिः संवत्ता ।।८०४।। इतरस्य द्वितीयस्य ग्रहणं कथना ग्रहणे सति
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१३॥
X कारणिकः पृष्ठस्य कथना । कथमित्याह-आममावां चौराविति । ततः शूलया तस्य द्वितीयस्य भेदो जातः । तुः पुन
रर्थः । ततः प्रथमस्य चौर्याभ्युपगमना चौर्यप्रतिपत्तिः 'विहितं मयापि चौर्यम्' इति । ततो गुदभेदेनारोपणं शलायां कृतम्, परमुत्तरणविद्धस्यवं सम्यक् शूलायां संवृत्तमिति ।।८०५॥ विस्मये सर्वलोकस्य देवतया कथना कृता, यथाकृतमिदं चौर्यमेतेन, परं भावतः पश्चात्तापलक्षणात् क्षपितं चौर्यजन्यं कर्म । ततः संवेगाद् व्रतग्रहणं कृतम् तेन तदनु चौरषिः सुप्रसिद्ध इति ॥८०६।। अत्रैव दृष्टान्तान्तरमाह;__ एवं विसिटकालाभावम्मिवि मग्गगामिणो जह उ । पार्वति इच्छियपुरं तह सिद्धि संपयं जीवा ॥८०७॥
एवं-यथा भावविशेषाचौरोऽप्यचोरः संवृत्तस्तथा, विशिष्टकालाभावेऽपि निर्वाणलाभयोग्यसमयविरहेऽपि मार्गगामिनः सत्पथप्रवृत्ता यथा तु यथैव प्राप्नुवन्तीप्सितपुरं पाटलिपुत्रकादि तथा सिद्धिं निर्वृतिलक्षणां साम्प्रतं दुष्षमायां सन्मार्गप्रवृत्ताः सन्तो जीवा भावविशेषाद् अवाप्नुवन्ति, परं कालविलम्बेनेति ॥८०७॥ ___ननु निष्ठुरक्रियासाध्यो मोक्षः, कथं साम्प्रतकालयोग्या मृद्वी क्रिया तद्धेतुः स्यादित्याशंक्याह;मउईएवि किरियाए कालेणारोगयं जह उविति । तह चेव उणिव्वाणं जीवा सिद्ध तकिरियाए ॥८०८।।
मृदयापि साधारणयापि क्रियया घातचिकित्साक्रियया कालेन चिरतररूपेणारोगतां नीरोगभावं यथापयान्ति प्रतिपद्यन्ते, तथा चैव तु तेनैव प्रकारेण निर्वाणमपवर्ग जीवाः सिद्धान्तक्रियया मूलगुणोत्तरगुणप्रतिपालनरूपया साधारणरूपयापीति ॥८०८।। आह-निष्ठुरक्रियापरिपालनरूपं चारित्रं, न चासावद्य दुष्षमायां सम्पद्यते, तत्कयं निर्वाण
॥७१३॥
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः मार्गरूपं चारित्रं भवद्भिः प्रतिज्ञायत इत्याशंक्याह
दुष्षमाकामहाग्रथः दुप्पसहतं चरणं भणियं जं भगवया इहं खेते । आणाजुत्ताणमिणं ण होंति अहुणत्ति वामोहो ॥८०९।।
लिपिचरणदुःप्रसभान्तं दुष्षमापर्यन्तभागभाविदुःप्रसभनामकमुनिपुंगवपर्यवसानं गङ्गाप्रवाहवदव्यवच्छिन्नं चरणं भणितं
त्वम्यद्यस्माद् भगवता. इह क्षेत्र। आज्ञायुक्तानां यथासामार्थ्यमाज्ञापरिपालनपरायणानामिदं चारिशं न भवत्यधुनैष व्या॥७१४॥
मोहो वर्त्तते, यथाशक्त्याज्ञापरिपालनस्यैव चारित्ररूपत्वात्, तस्य च साम्प्रतमपि भावदिति ॥८०९।।
विपर्यये बाधकमाहआणाबज्झाणं पुण जिणसमयम्मिवि म जातु एयंति । तम्हा इमीए एत्थं जत्रोण पयट्टियव्वंति ॥८१०॥ ___ आशाबाह्यानामुच्छृखलप्रवृत्तीनां पुनजिनसमयेऽपि तीर्थकरविहारकालेऽपि न नैव जातु कदाचिद् एतच्चारित्रं सम्पनमिति । तस्माद् अस्यामाज्ञायां दुष्षमाकालेऽपि यत्नेन प्रवत्तितव्यमिति ॥८१०।। अत एवाह;गंतेणं चिय लोयणायसारेण एत्य होय । बहुमंडादिवयणओ आणावित्तो इह पमाणं ॥८११॥ न नैवैकान्तेन सर्वथैव लोक एव पार्श्वस्थादिरूपो यदृच्छाप्रवृत्तो ज्ञातं दृष्टान्तं तत् सारमवलम्बनीयतया यस्य स )
७१४।। तथा तेनात्र चारित्राराधने भवितव्यम् । कुत इत्याह-'बहुमुण्डादिवचनतः' "कलहकरा डमरकरा असमाहिकरा अनि
व्युइकरा य । होहिंति भरहवासे बहुमुण्डे अप्पसमणे य ॥१॥” इति वचनात् एतद्वचनपरिभावनेन पार्श्वस्थादीन् o दृष्टान्तीकृत्य नासमंजसे प्रवर्तनीयमित्यर्थः । तथाविधापवादप्राप्तौ तु गुरुलाघवालोचनपरेण गीतार्थेन साधुना कदाचित्
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७१५॥
प्रवृत्तिसारेणापि भवितव्यमिति सूचनार्थमेकान्तेनेत्युपात्तम् । “बहुवित्थरमुस्सग्गं बहुविहमववाय मो वियाणित्ता । लंघेऊणनविहं बहुगुणजुत्तं करेज्जा सुं ॥१॥" अत एवाह-आज्ञावित्तक:-आजैव वित्तं धनं सर्वम्वरूपं यस्य स तथा पुमानिह लोकोत्तराचारचिन्तायां प्रमाणीकर्तव्य इति ॥८११॥ ननु च 'आगम सुय आणा धारणा य जीए य पंच
मए' इति वचनप्रामाण्याद् आचरितमपि प्रमाणमुक्तं, तत् किमुज्यते 'आज्ञावित्तक इह प्रमाणम्' इति हृदि व्यवस्थाप्याह;RA आयरणावि ह आणाविरुद्धगा चेव होति नायं तु। इहरा तित्थगरासायणत्ति तल्लक्खणं चेयं ॥८१२॥
आचरणापि तत्तदाचीर्थरूपा हुर्यस्माद् 'दोसा जेण णिरुब्भंति जेण खिजति पुव्वकमाई' इत्यादिलक्षणाया आज्ञाया अविरुद्धिका चैवाविरोधवत्येव । तुशब्दोऽवधारणे भिन्न क्रमश्च । ततो भवत्येव ज्ञातमुदाहरणं कर्तव्येष्वर्थेषु प्रमाणमित्यर्थः । विपर्यये बाधकमाह-इतरथा आज्ञाविरोधेनाचरणे सति तीर्थकराशातना भगवदर्हद्वचनविलोपलक्षणा सम्पद्यते । इतिः प्राग्वत् । तल्लक्षाणमाचरणालाणं चेदम् ॥८१२॥ असढेण समाइग्नं नं कत्थति केणती असावज्ज । न निवारियमन्नेहि य बहुमणुमयमेयमायरियं ॥८१३॥
- असठेनाऽमायाविना सता समाचीर्णमाचरितं यद् भाद्रपदशुक्लचतुर्थीपर्युषणापर्ववत् कुत्रचित्काले क्षेत्रे वा केनचित् संविग्नगीतार्थत्वादिगुणभाजा कालिकाचार्यादिना सावद्य मूलोत्तरगुणाराधनाऽविरोधि । तथा, न नैव निवारितमन्यैश्च तथाविधरेव गीतार्थः, अपितु बहु यथा भवत्येवं मतं बहुमतमेतद् आचरितमुच्यत इति ॥८१३॥ किंच उदाहरणाई बहुजणमहिगिच्च पुव्वसूरीहिं । एत्थं निदसियाई एयाइं इमम्मि कालम्मि ।।८१४।।
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महाग्रंथ
एतत्कालोपयोगिस्व
नाष्टक प्रदर्शनम्
11७१६॥
किचेत्यभ्युपाये, उदाहरणानि दृष्टान्ता बहुजनमधिकृत्य बहोरसंविग्नलोकस्य प्रवृत्तिमधिकृत्य पूर्वसूरिभिः प्राक्तनाचायॆरत्र प्रवचने निशितान्येतानि । अस्मिन् दुष्षमालक्षणे काले एतत्कालोपयोगीनीत्यर्थः ॥८१४॥
उदाहहणान्येव विवक्षस्तावत्ततसम्बन्धमाह;-- केणइ रना दिट्ठा सुमिणा किल अट्ठ दुसमसुसमंते । भोई चरमोसरणे तेसि फलं भगवया सिटुं ॥८१५ । ।
केनचिदनिर्दिष्टनाम्ना राज्ञा उपलब्धा स्वप्ना निद्रायमाणावस्थायां मनोविज्ञानविकाररूपाः। किलेत्याप्तप्रवादसूचनार्थः। अष्टेतिसंख्या दुःषमसुषमान्तेऽस्यामवसपिण्यां चतुर्थारकपर्यवसाने । ततो जागरितस्य भीतिर्भयमुत्पन्नम् ततोऽपि च चरमसमवसरणे कार्तिकमासामाधास्यायां तस्य पृच्छतः, तेषां स्वप्नानां फलं भगवता श्रीमन्महावीरेण शिष्टं कथितमिति ॥८१५॥ स्वप्नानेवाह;-- 'गय 'वाणर 'तर 'चंखे सिंहे' तह 'पउम बीय 'कलसे य । पाएण दुस्समाए सुविणाणि? फला धम्मे ॥८१६।।
'गजवान रास्त'रवो ध्वांक्षाः', 'सिंहस्तथा 'पद्मबीजानि कलशाश्चेति । प्रायेण दुःषमायां स्वप्ना एतेऽनिष्टफला धर्मे अधर्मविषय इति । अत्र च गाथायां वचनव्यत्ययः प्राकृतत्वात् ।।८१६।। ___एतानेव स्वप्नान् प्रत्येक गाथानां द्वयेन द्वयेनोपदर्शयन् गाथाषोडशकमाह;-- चलयासाएसु गया चिटुंति पडतएसुवि ण णिति । णितावि तहा केई जह तप्पडणा विणस्संति ॥८१७॥ विरलतरा तह केई जह तप्पडणावि णो विणस्संति । एसो सुमिणो विट्ठो फलमत्थं सावगा णेया ॥८१८॥
॥७१६॥
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
||७१७॥
बहुवाणरमझगया तव्वसहा असुइणो विलिपति । अप्पाणं अण्णेवि य तहाविही लोगहसणं च । ८१९।। बिरलाणमलिंपणया तवण्णखिसा ण एयमसुइत्ति । सुविणोयं एयस्स उ विवाग मो गवरि आयरिया ।।८२०॥ खोरतरुसुहछाया तेसिमही सीहपोयगा बहुगा । चिटुंति संतरूवा लोगपसंसा तहाहिगमा ॥८२१॥ ते सिंखडा उ पायं सुणगा तरवणलयत्ति पडिहासो । एसो सुमिणों, विट्ठो फलमत्थं धम्मगच्छत्ति ॥८२२।। धंखा वावीय तडे विरला ते उण तिसाए अभिभूया । पुरओ मायासरवंसणेण तह संपयति ॥८२३।। केणइ कहणा णिसेहे सद्दहणा पायसो गम विणासं । सुमिणो यं एयस्स उ विवाग मो मूढधम्मरया ॥८२४।। सीहो वणमझम्मी अणेगसावयणाउले बिसमे । पंचतगमो चिट्ठा णय तं कोई विणासेइ ॥८२५॥ तत्तो कोडगभक्खणपायं उप्पायवठ्ठमण्णेवि । सुमिणोत्ति इमस्सत्यो पबयणनिबंधसाईया ।।८२६॥ पउमागरा अपउमा गद्दभगजुयाय चत्तणियरूबा। उकुकुरडयाए पउमा तत्थवि बिरला सहावा ।।८२७।। तेवि य जणपरिभूया सकज्जणिप्फायगा पाएण । सुमिणसरूवं वीणणमिमस्स धम्मम्मि पञ्चत्ता ।।८२८।। बीएस करिसगो कोइ दुखियड्रोत्ति जत्तओ किणइ । बीजेत्ति अबीजेविय पइरइय तहा अखित्तेसु ।।८२९।। अवणेइय तं मज्झे विरलं बीयं समागयंपोहं । सुमिणेति इमस्सत्यो विष्णेओ गमण पत्ताई ।।८३०॥ कलसा य दुहा एगे पासाओवरि सुहा अलंकरिया । अण्णे पुण भूमीए ब्राजमो मालिसयकलिया ॥८३१।। कालेण दलणपागं समभंगुप्पाय बठ्ठमप्पाणं । सुमिणसरूवं राया अबंभसाहू य एसत्यो ।।८३२॥
७१७।।
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद महाग्रंथ :
॥७१८।।
कूंबावाहाजीवण तरुफलवह गाविवच्छिधावणया । लाहिविवज्जयकलमल सप्पगरुडपूजपूजाओ ||८३३॥
विविहावद्दवबहुला चलंतसुहिसयणचित्तसंजोगा । चलपासायसमा खलु गिहवासा राय ! होहिंति ||१|| सण्णायगुगड्डा परदुद्धरिसा गयन्त्र सङ्कावि । तेसु अइलुद्धगिद्धा विवेयकलियावि बाहिति ॥ २ ॥ विसयाण कडुविवागं अणिवयं जीयजोव्वणधणाण । जाणतावि हु मोहा निक्खमिउं नो तरिहिति || ३ || विहडंतम्मिवि विहवे पुणो दुरासाए मेोहियाधणियं । वेरग्गविध्यमुक्का दुक्करकम्माई काहिति ||४|| निक्खमिऊण य अण्णे घरसंयणधणेसु निश्चपडिबद्धा । नीयावासविहारी दट्ठूण य तव्विवत्तीओ ||५|| पडिबंधदोसओ च्चिय मंतासहिमूलकम्ममाईसु । सावजेसु पसत्ता पाय होहित चुयधम्मा ।।६।। विरलाओ दूसमाएवि पडिबंधविवजिया जियकसाया । हो हिति सुद्धचरणा एसत्यो पढमसुविणस्स ॥ ७ ॥
'बहुवानरेत्यादि' चलचित्ताण सहावा गुणतरुविहरेसु निच्चमथिराण । जइवानराण वसहा आयरियाई भविस्संति ॥ १ ॥ आहाकम्मुवभोगो पडिबंधो गेहसाणससु । उवहिम्मि गाढमुच्छा परोप्परासंखडं असई ||२|| संजमविरुद्धचेट्ठा सव्वा दव्वत्थयाइया अहवा । असुई तेणप्पाणं लिपिस्संती तह परपि ॥ ३ ॥ तहियं पवत्तयंता पक्खग्गाहेण वा विसंवाए । एवं ते हासपयं परतित्थीपि होहिति ॥४॥ काहिति तहा खिंसं अन्नेसिं तप्पवित्तिविमुहाणं । पनविया भणिहंती न हु दोसो एत्थ सुणहित्थं ॥ ५॥ कलहेमो नीइकए दव्वत्थओ तित्थउन्नइनिमित्तं । आहाकम्मेण विणा नगउरवं गुरुजणे होइ ||६|| अक्खरसिक्खावणओ किसिआरंभो न होइ सड्डाणं । वेज्जयवेजाईहि सावयरक्खा तओ तेहि ॥७॥ एवं तु अहाच्छंदा पायं होहिति निग्गुणा गुरुणो । विरला उ सुद्धसीला बीययसुविणस्स एसत्थो ॥८॥
Maxxxxx
स्वप्नफलप्ररूपणम्
।। ७१८ ।।
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७१९
'खीरतरू' इत्यादि । इह खोरतरुसरिच्छा सुसावगा पवयणुन्नइपसत्ता । गुरुवच्छला सुभणिया उदारचित्ता महासत्ता ॥१॥ तण्णिस्साछायासुं पसंतरूवा वसंति मुणिसीहा । उवसग्गपरीसहसज्झसुज्झिया सुट्ठ सोंडीरा ॥शा लद्धपसंसा लोए अहो इमे एत्थ पुन्नजम्माणो। अक्खलिओऽहिगमो वत्थपत्तपाणासणाईण ॥३। सुद्धाणट्ठाणवसा निव्वाणफलप्पसाहगा पुवि । ते दूसमाणुभावा होहिंति पमाइणो पायं ॥४॥ काहिति संखडाई न उज्जमिस्संति चरणकरणेसु । तो ते अन्नेवि मुणी होहिंति अणाझ्या लोए ।।५।। होहिंति य पाएणं सणबज्झव्व साहुपडिणीया। सड्डावि दुव्वियड्डा नडिया कुग्गाहमाईहिं ।।६।। तो दाणधम्मबुद्धि विहणंता अप्पणो परेसिं च । वट्टिस्संति न पायं उवग्गहे तदुचियाणंपि ॥७॥ णाणलवबद्धगव्वा उत्तरपडिउत्तरेहिं गुरुवग्गं । दुव्वयणकटियाहिं तवहिंति परोक्खपच्चक्खं ॥८॥ एवं बब्बूल समा होहिंति उवासगावि दुसमाए। पडिकूलाणवि तेसिं इयरे काहिंति अणुवित्ति ॥९॥ गुणरहियअप्पसत्ता पायडदोसत्ति दीणयं पत्ता । जुत्तमजुत्तं तेसिं बहु मनिस्संति ववहारं ॥१०॥ बहुकम्मरया एवं सुणगा होहिंति धम्मगच्छावि । थोवा पुव्वुत्तगुणा उभएवि य तइयसुविणत्यो ॥११॥ ___'धखेत्यादि । इह तुच्छणाणसलिला पयईए संकडा अगंभीरा । वाविव्व दुरवगाहा गुरुणो होहिंति णरनाह ! ॥१ ॥७१९। धंखव्व तयासन्ने अमहिच्छा चलमणा अथिरदिट्ठी । समणोवासगजइणो सिढिलायारा चरिस्संति ॥२॥ तेसिं च केइ सविसेसधम्मतण्हालुया अविनाणा । कालाणुरूवकिरियपि नियगुरुं निग्गुणं गणिउं ॥३॥ मायण्हियासमेसु नियमइकप्पियगुणेसु । विविहेसु । संजायभत्तिराया पासत्थाईसु गमिहिति ॥४॥ मज्झत्थजाणगेहिं पण्णवियावि हु असद्दहाणे उ। ठाहिति ते
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा
महाग्रंथ
॥७२० ।।
यपायं मरिहंति य धम्मजीएण ||५|| गुरुजणजणियावण्णा सङ्घावि कुतित्थियाइजएण । दंसणजीयविउत्ता भर्मिहिंति भवन्नवे घोरे || ६ || अप्पा विवेयकलिया वाविसमाणवि गुरुण आणाए । साहिस्संति सुधम्मं चउत्थसुविणप्फलं एयं ॥ ७ ॥ 'सीहो' इत्यादि । अइसयणाणपरक्कम वित्तासियविविहकुमयमयनिवहो । कुग्गाहगयपणासी सहसमो एस जिणधम्मो ||१|| बहुविहलद्धिजुएहि देविदाईहि वंदियपएहि । साहूहि परिग्गहिओ परिभूओ णेय केणावि ||२|| कुमयवणसंडगुविले कुदेसणावल्लिभग्गमग्गम्मि । कुग्गाहगत्तपउरे भरहारण्णम्मि दुसमाए || ३ || सो मयसीहसरिच्छो होही वोच्छिनअइसयप्पसरो । तहवि हु पुव्वगुणेहि न हु गम्मो खुद्दलोयस्स ||४|| होहिति कोडयसमा संपागडसेविणो दुरायारा । एत्थेव य जइगिहिणो पवयणनिधसा खुद्दा ||५|| छक्कायनिरणुकंपा कय विक्कयमंतविजयाईहि । अत्थञ्जणेकरसिया लोयावज्जणपरा पावा ।।६।। अनेवि आइसद्दा अवन्नवाउज्जुया मुणिजणस्स । समइविगप्पियकिरिया तवस्सिणो जे अगीयथा ||७|| एएहि जणियछिद्दं दठ्ठे अनेवि तव्विघायत्थं । वट्टिस्संति गयभया पंचमसुविणस्स फलमेयं ||८||
'पउमारा' इत्यादि । एत्थ य सहावविमलाणि सीलसुरभीणि अप्पसत्ताणि । सिरधारणोचियाई तियसाणवि पउमकप्पाइं ।।१।। धम्मियजणपत्ताई तयागरा उग्गभोगमाईणि । उत्तमकुलाणि अहवा सांगेयपुराइनयराणि ॥ २॥ दूसमवसेण होही न धम्मपत्ताण तेसु उप्पत्ती । गद्दभगविभमाणं सबलसहावाण वा भावा ||३|| ताणिवि न नियं रूवं धरिहिंति जह्नुत्तलिंगमेत्तंपि । उक्कुरुडियासरिच्छं पंतकुला अहव पचंता ||४|| धम्मत्थिनरा तेसुं वक्कजडा मंदबुद्धिणोपायं । होहिति अप्पछंदा गुरुलाघवणाणपरिहीणा ||५|| थेवा पसंतरूवा गुरुजणबहुमाणिणो असढसीला । मइमंतो सक्किरिया
स्वप्नफलप्ररूपणम्
।।७२० ॥
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७२॥
विरियणुरूवं जइस्संति ।। सुहसीलथूलमइणा जणेण पाएण तेवि परिभूया। साहिस्संति न सुगई अणुसइगव्वाइदोसेहिं ॥७॥ एत्थम्मि अप्पतरगा सद्धम्माराहगा भविस्संति । छट्ठसुविणस्स एसो परूविओ तुम्ह भावत्थो ॥८॥
'बीएसु' इत्यादि। किसिकम्मसमो सुरनरभोगफलो सुद्धदाणधम्मुत्थ । करिसगसमा य पहुणो छित्ताई सुद्धपत्ताई॥१॥ बीयाणि पुणो णायागयाओ आहारउवहिवसहीओ। उग्गमउप्पायणएसणाहिं णियमा विसुद्धाइं ॥२॥ दुसमाए दायारो सबुद्धिबहुमाणिणो अगीया य । दुवियडकरिसगा इव न सुद्धदाणे रमिस्संति ॥३॥ धरिहिति पक्खवायं आहाकम्माइ दोसदुट्ठम्मि । पउरम्मि मणुन्नम्मि दाणम्मि अ बीयकप्पम्मि ॥४॥ वियरिस्सति तयं पुण छक्कायविराहणापसत्तेसु । निकारणपडिसेविसु ऊसरसरिसेस पत्तेसु ।।५।। सुद्धपि घयगुलाई काउं ओगाहिमाइरूवेण । दाहिति तुच्छवीया मिच्छावच्छल्लनत्तिल्ला ।।६।। अहव तिलभूमिगावीजुत्तहलाईणि पावहेऊणि । पार्य दाहिति जणा सारंभाऽबंभयारीणं ॥७॥ सुद्धविवेगा विरला जहागर्म दाणधम्मववहारे । पट्टिस्संति सरूवं सत्तमसुविणस्स मिद्दिढें ॥८॥ ____ 'कलसा येत्यादि' । कम्ममलहरणपञ्चलचलणजलाधारभूयनेवच्छा। दुसमद्धाए जईणो कलसव्व दुहा भविस्रांति ।।१।। एगे विसुद्धजिमपासाओवरि सुहा अणाणंदा । उवसमपउमपिहाणा तवसिरिसिरिखंडचच्चिका ॥२॥ विविहगुणकुसुममालालंकियमंगलभूइसत्तिल्ला । सुहगुरुआणाथालीसु राठिया जाणकतिल्ला ॥३॥ अन्ने पमायमहियलखुत्तंगा भग्गसुद्धवयकन्ना । अयसोगालिविलिता पायडअइयारपका ॥४॥ तेवि पुण कालदोसा उग्घाडमुहेवि भासकिरियाए। दठूण उवरिमावि हु तेंसिं दोंसे पयासेंता ।।५।। खावेता निययगुणे कलहंता गझयमच्छरामरिसा । टलिऊण संजमाओं आणा
॥७२१॥
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वप्नफलप्ररूपणम्
उपदेशपदार
थालीस परिभट्टा ॥६॥ पडिहिंति ताण उवरि तुल्लगुणटाणजोगओ पायं । दोग्गई अबोहिरूवं भंगं च समं लहिस्संति महाग्रंथ
॥७॥ उप्पइऊणं विरला सुगई जाहिंति जे उ चरणजुया । अट्टमसुमिणस्स इमो भणिओ नरनाह ! गब्भत्थो ॥८॥
उप्पाय दठ्ठमप्पाणमेयबकस्स पुण इमो अत्थो । अप्पाणं थोवाणं उप्पाओ राइणा (णेओ?) ॥९॥ ॥७२२॥
गाथाक्षरार्थस्तु भाष्यानुसारेण विज्ञेय इति । .
इत्थं लोकोत्तरे दुष्षमायां निगुणं बहुजनमाश्रित्य ज्ञातान्यभिहितानि । लाकेऽपि निजशैल्या कलियुगमाश्रित्य ज्ञाता. न्तराणि परैः प्रतिपादितानि दृश्यन्ते । 'कूपेत्यादि' कूपावाहाजीवनं कूपेनावाह उपजीविष्यते । तथा 'तरुफलवहंति' तरुणां फलनिमित्तं वधच्छेदो भविष्यति। तथा 'गाविवच्छिधावणया' इति गौः सुरभिर्वच्छिकां निजामेव धास्यति । 'लोहि. विवज्जयकलमल'त्ति लोही अयोमयी महाकटाही तस्यां सुगंधितैलपाकोचितायां विपर्ययेण व्यत्ययेन कलमलस्य दुर्गन्धिपिशितादेः पाको भविष्यति । तथा 'सप्पगरुडपूजपूजाउ'त्ति सर्पगरुडयोर्यथाक्रमं पूजा चापूजा चेति ।।८३३।। तथा;हत्थंगुलिदुगघट्टण गयगद्दभसगड बालसिलधरणं । एमाई आहरणा लोयम्मिवि कालदोसेणं ।।८३४॥ 'हस्ताङ्गुलिद्वयघट्टनेति' हस्तस्य प्रसिद्धरूपस्याङ्गुलिद्वयेन घट्टनं स्वरूपाच्चलनं भविष्यति । 'गयगद्दभसगड'त्ति गजवो
I ढव्यं शकटं गईभवोढव्यं भविष्यति । 'बालसिलधरणं ति बालबद्धायाः शिलाया धरणं भविष्यति । एवमादीन्याहरणानि लोकेऽपि कालदोषेण कलिकालापराधेन कथ्यन्त इति ।।८३४।। अथैतेषामेव दार्शन्तिकानर्थान् दर्शयन्नाह;रणो दियाइगहणं पुत्तपिउब्वेग कन्निविविणणं । इडीपरजणचाओ णिद्दयदाणं ण इयरेसि ।।८३५।।
७२२॥
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।७२३ ।।
'राज्ञः कूपस्थानीयस्य द्विजादिग्रहणं ब्राह्मणक्षत्रियविट्शूद्रेभ्यः स्वयमेव भर्त्तव्येभ्य अवाहस्थानीयेभ्यः सकाशाञ्जलतुल्यस्यार्थस्य ग्रहणमुपादानमिति प्रथमज्ञातार्थः । द्वितीयस्य तु 'पुत्र पित्रुद्वेग' इति पुत्रेण फलभूतेन तरुभूतस्य पितुर्गेौरवार्हस्याप्युद्वेगो धनपत्रलेखनादिना जनयिष्यत इति । तृतीयस्य तु 'कन्याविक्रयण 'मिति गोस्थानीयाभ्यां मातापितृभ्यां वच्छकातुल्यायाः कन्याया विक्रयणं विनियमनं करिष्यते, तैस्तैरुपायैस्तदुपजीवनमित्यर्थः । चतुर्थस्य तु 'ऋद्धिपरजनत्याग' इति ऋद्धलक्ष्म्या उपार्जितायाः परेषु जनेष्विहलोक परलोकावपेक्ष्यानुपकारिषु त्यागो वितरणं भविष्यतीति । पवमस्य तु 'निर्द्दयवानं' निर्द्दयेभ्यो हिंसादिपापस्थानात् कुतोऽप्यनिवृत्तेभ्यो दानं पात्रबुद्धधा स्वविभववितरणं, न नैवेतरेभ्यः सदयेभ्यो ब्रह्मचारिभ्यः साधुसाधुभ्य इति ॥ ८३५ ।।
जुयधरकलह कुलेयरमेर अणुसुद्धधम्मपुढविठिई । वालुगवक्कारंभो एमाई आइसद्देण || ८३६||
षष्ठस्य तु जुयेत्यादि । 'जुयहरकलह 'त्ति युतगृहेण वधूवरकृतेन कुटुम्बस्य कलहो जनकच्छायाविध्वंसकारी भविष्यति । सप्तमस्य तु 'कुलेयरमेरा' इति । कुलेभ्य इक्ष्वाकुप्रभृतिभ्य इतराणि यानि विजातिकुलानि तेषु मर्यादा प्राप्स्यत इति । अष्टमस्य तु 'अणुयुद्धधर्मपृथ्वी स्थितिः' इति । अणुना बालतुल्येन शुद्धधर्मेण शिलातुल्यायाः पृथ्व्याः स्थितिरवस्थानं भविष्यति । वालुकायाः सकाशाद् वल्कारम्भस्त्वगुच्चाटनरूप इत्येवमाद्य ुदाहरणमादिशब्दाद् द्रष्टव्यम् । अस्य त्वयमर्थः - यथा वालुकायाः वल्कोपाटनमतिदुष्करं तथा राजसेवादिष्वर्थोपायेषु क्रियमाणेष्वप्यर्थलाभ इति ॥ ८३६ ॥ यथा चैतानि लौकिकज्ञातानि जातानि तथा दर्शयति ;
102105
।।७२३।।
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
दुष्षमाकालस्वरूपकथनलोकिकदृष्टान्ता :
उपदेशपर कलिअवयारे किल णिजिएसु पाउसपि पंडवेसु तहाँ । भाइवहाहकहाए जामिगजोगम्मि कलिणा उ ॥८३७॥ महापथ कले: कलियुगस्थ द्वात्रिसत्सहस्राधिकवर्षचतुष्टयलक्षेप्रमाणस्थावतारे प्रवेशे सम्पन्ने सति, किलैति परोक्ताप्तप्रवादसू
व चनार्थः, निजितेषु चतुष्यपि पाडवेषु मीमार्जुननकुलसहदेवलक्षणेषु; तथा, तत्प्रकारया भ्रातृवधस्य शंतप्रमाणदुर्योधनों
दिपितृव्यपुत्रपातलक्षणस्य कथथा यामिकवाचे प्रतिप्रहरमन्यान्याहरिकव्यवस्थापनलक्षणे कलिना चतुर्थयुगलक्षणेन । ७२४ातु: पूर्ववत् । तथाहि पाण्डवा विहितसमस्तकौरवरूपकण्टकोद्धाराश्विरकालपालितसमजितराज्याः पश्चिमे वयसि निज
गोत्रक्षयलक्षणं महदामाभिरकार्यमकारि । अतो हिमपथप्रवेशमन्तरेण नैतच्छुद्धिरस्तीति विमुच्य राज्य पश्चापि हिमपथं प्रतिप्रस्थिताः चिनोद्देश प्राप्ताः । संध्यासमये तती युधिष्ठिरण भीमादयश्चत्वारोऽपि प्रतिप्रहरं प्राहरिका निरूपिता । सुषु युधिष्ठिरादिषु कलिः पुरुषरूपेणावतीर्य भीमप्रहरके तमधिक्षेप्तमारब्धो यथा त्वं भ्रातृगुरुपितामहादीन् हत्वा धथि प्रस्थितः। स च तवचीक्षाम्यस्तेन सह यौद्धमारब्धः । यथा २ च भीमः क्रुध्यति तथा तेथीसौ वर्धते । एवमसी निर्जितः कलिना। शेषा अध्येवं स्वप्रहरकेष्वधिक्षिप्ता हटा जिताश्चेति । ततः सावशेषायां निशायां युधिष्ठिरै उत्थिते आगतोऽसौ । निजितश्च क्षमापलानि कलिः । ततो निजिते स्थगित सरावेणे दर्शितै प्रभाते भीमादीनां तस्मिने कीले भणितं तेन-क्षमानिमायोऽह, ममावतारेण च कुलवरमिदं भवता संलग्नम् । तथा, एवमाद्यष्टोत्तरशतेन कैपावाहाजीवनादिना शिष्टा निस्थितिस्तेन तेषामिति ॥८३७॥ एवं पाएण अणा पालणुभावा हाप सव्वैवि । भी सुंदरति तम्हा आणासुद्धसु पडिबंधी ॥८३८॥
॥७२४॥
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
एवमुक्तीदाहरणवत् प्रायेण बाहुल्येन जना लोकाः कालानुभावाद् वर्तमानकालसामर्थ्याविहापि जैने मते सर्वेऽपि । साधवः श्रावकाच नो मैव सुन्दराः शाखोक्ताचारसारा वर्तन्ते । किंत्वनाभोगादिदोषाच्छास्त्रप्रतिकूलप्रवृत्तयः । इति पूर्ववत् । तस्मात् कारणादाशाशुद्धेषु सम्यगधौतजिनागमाचारवशात् शुद्धिमागतेषु साधुषु श्रावकेषु प्रतिबन्धो बहुमानः
कार्यः ।।८३८॥ तन्येषु कि कार्यमित्याह ;-. । ७२५॥ श
इयरेसंपिय पओसी भी कायवो भवदिई एसा । वर विवज्जणिज्जा विहिणी सई मग्गणिरएण ।।८३९॥
इतरेष्वपि जिनवचनप्रतिकूलाऽनुष्ठानेष समुपस्थितदुर्गतिपातफलमोहाद्यशुभकर्मविपाकेषु लोकोत्तरभिन्नेषु जन्तुषु प्रद्वेषो मत्सरस्तदर्शने तत्कथायां वाऽक्षमारूपो नो नैव कर्तव्यः । तहिं कि कर्तव्यमित्याशंक्याह-भवस्थितिरेषा; यतः कर्मगुरवोऽद्याप्पकल्याणिनी न जिनधर्माचरण प्रति प्रहपरिणामी जायन्त इति चिन्तनीयं । तथी, मवरं केवलं विवजनीया आलापसलापवित्रम्भाविभिः परिहरणीया विधिना विविक्तग्रामनगरवसत्यादिवासरूपेण सदी सर्वकालं मार्गनिरतेन सम्यग्दर्शनादिमोक्षमार्गस्थितेन साधुना श्रावकेण च । अन्यथा तदालापसंभाषादिना संसर्गकरणे कुष्ठज्वररोगोपहतसं
सर्ग इव सत्तदोषसंचारादिहलोकपरलोकयोरमवाप्तिरेव । अत एवोक्तम् --"सोहगुह बग्धगुहं उदयं चे पलित्तर्य च सिौ पविसे । असिर्व औमीयरियं दुस्सीलजणप्पिओ जो उ ।।१।।" इति ॥८३९।।
... ननु प्रमत्ताखण्डिजनाकुलत्वात् प्रायो विहारक्षेत्राणामशक्यमालापादिवर्जनमित्याशंक्याह;-- Tai अम्मियादाइण्णे खेत अणस्थ ठिइअभावम्मि । भावाणुवघायणुवत्तणाए ते सि तु वसियव्वं ।।८४०॥
७२५।।
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महाग्रंथः
।।७२६॥
' 'अगीताद्याकीर्णे' अगीतार्थेरादिशब्दाद गीतार्थैरपि मंदधर्मः पार्श्वस्थादिभिस्तीर्थान्तरीयश्च भागवतादिभिराकीर्ण सम-पाखण्डिन्ताद् व्याप्ते क्षेत्र, अन्यत्रागीतार्थाद्यनाकीर्णक्षेत्रे दुभिक्षराजदौस्थ्याद्य पप्लववशेन स्थित्यभावे सति भावानुपघातेन सम्य
जनाकुलेप्रज्ञापनारूपस्य शुद्धसमाचारपरिपालनरूपस्य च भावस्यानुपघातेन याऽनुवर्तना 'वायाए णमोकारों' इत्यादिरूपानुव
क्षेत्रस्थि
तुलतिदुष्करत्तिस्तया तेषां तु तेषामेव वसितव्यं तत्र क्षेत्रे । एवं हि तेऽनुवत्तिताः स्वात्मनि बहुमानवन्तः कृता भवन्ति, राजव्य
त्वम्सनभिक्षादिषु साहाय्यकारिणश्चेति ॥८४०॥ विपर्यये बाधकमाह;इहरा सपरुवघाओ उच्छुभाईहिं अत्तणो लहुया । तेसिपि पावबंधो दुर्गपि एवं अणिटुंति ।।८४१।।
इतरथा तेषामननुवर्तनया वासे क्रियमाणे स्वपरोपघातः सम्पद्यते। एनमेव दर्शयति । तत्रोत्क्षोभो हेरिकाचौर्याद्यध्यारोपरूपः । आदिशब्दात कथञ्चित् कस्यचित् प्रमादाचरितस्योपलब्धस्य मत्सरातिरेकात् सुदूरविस्तारणं, तथाविधकुलेष्वन्नपानादिव्यवच्छेदश्च गृह्यते । ततस्तैरात्मनः स्वस्य लघुताऽनादेयरूपता भवति । तेषामपि पापबंधो बोधिघातफलो, न केवलं स्वस्य तन्निमित्तभावेनेत्यपिशब्दार्थः । एवं च सति यत् स्यात् तद्दर्शयति-द्विकमप्येतत् पूर्वोक्तमनिष्टं दुर्गतिपातकारि जायते । इतिः पूर्ववत् ।।८४१।।
8॥७२६।। ता दव्वओ य तेसि अरत्तदुद्वेण कज्जमासज्ज । अणुवत्तणत्थमेसि कायव्वं किंपि णउ भावा ॥८४२॥
यत एवमनुवर्तनायां दोषः, तत् तस्माद् द्रव्यतस्तु कायवाङ्गात्रप्रवृत्तिरूपादेव तेषामगीतार्थादीनाम्, अरक्तदुष्टेन रागद्वेषयोरन्तरालवतिना सता कार्य निरुपवासलक्षणमाश्रित्यानुवर्त्तनार्थमनुकूलभावसम्पादननिमित्तम्, एषामगीतार्था
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
-दीनां कर्त्तव्यं किमपि वचनसंभाषादि, न तु . भावाद् बहुमानरूपात् । कलाघ्ययनोक्तश्चेत्थमेतद्वन्दनाविषयोऽपवाद उपलभ्यते । यथा-"परिवारपरिसपुरिसं खेत्तं कालं च आगमं गाउं । कारणजाए जाए जहारिहं जस्स जं जोग्गं ।।१।।
परिवारो से सुविहिया परिसगओ साहई च वेरग्गं । माणी दारुणभावो निसंसपुरिसाहमो पुरिसो ॥२।। लोगपगओ ॥७२७।। निवो वा अहवा रायाइदिक्खओ होजा । खेत्तं विहिमाइ अभावियं व कालो अणागालो ॥६॥ विहिमाइत्ति-कांता
रादि । दंसणणाणचरित्तं तवविणयं जत्थ जत्तियं पासे । जिणपण्णत्तं . भत्तीए पूयए तत्थ तं भावं ॥४॥ तथा ।। गच्छपरिरक्खणट्टा अणागयं आउवायकुसलेण। एवं गणाहिवइणा सुहसीलगवेसणा कजा ॥५।। उप्पन्नकारणम्मी कीकम्मं जो न कुञ्ज दुविहंपि । पासत्थाईयाणं चउगुरुगा भारिया तस्स ॥६॥” इत्यादि ।।८४२।। अत्रैव दृष्टान्तमभिधातुमाह;-- एत्थं पूण आहरणं विण्णेयं णायसंगयं एयं । अगहिलगहिलो राया बुद्धीए अणदरज्जोत्ति ॥८४३।।
अत्रागीतार्थाद्यनुवृत्तौ पुनराहरणं विज्ञेयं न्यायसङ्गतं युक्तियुक्तमेतद् वक्ष्यमाणम् । तदेव दर्शयति-अग्र हिलग्रहिलोJio ऽग्रहवान् अहिलः संवृत्तः कश्चिद् राजा। बुद्धया बुद्धिनाम्ना मन्त्रिणा अनष्टराज्यः कृतः । इति: पूर्ववत् ॥८४३।।
* इदमेवोदाहरणं विशेषतो गाथाचतुष्टयेन भावयति ;पहविपुरम्मि उ पुण्णो राया बुद्धि य तस्स मंतित्ति । कालण्णुणाण मासुवरि बुद्धि दग गह सुवासं तो ॥८४४।। रायणिवेयण पडहग दगसंगह जत्तओ अहाथामं । वुट्टि अपाणं खीणेपाणम्मी गह कमा पायं ।।८४५।।
। अयमान तसेच वसीयत-च हिला हिला
॥७२७ ।
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद सामंताईयाणवि दुक्कं वासं दवं च रण्णोत्थि । तेस मंतण णिवगह बंधामो मंतिणाणं ति ||८४६ || महाग्रंथ सिट्टे णत्थि उवाओ तं दग कित्तिमगहो य मिलणंति । तोसो रज्जम्मि ठिती सुवास सव्वं तओ भद्दं ॥ ८४७ ॥ तत्र पृथ्वीपुरे नगरे पूर्णो नाम राजा बुद्धिश्च तस्य मन्त्री सचिव इति । अन्यदा कालज्ञस्य कस्यचित् ज्ञानमभूत् । यथैतन्मासोपरि वृष्टिर्भविष्यति । 'दगगहत्ति' तद्दृष्ट्य दकाच्च पीताद् ग्रह उन्मादः संपत्स्यते लोकानां । 'सुवासं तो ' इति । ततः कियत्यपि काले गते सुवर्षं सुवृष्टिर्भविष्यति । तस्मिश्च सुन्दरे सम्पन्ने सर्वं सुन्दरं भविष्यति । प्रज्ञप्तं तेन राजपुरतः || ८४४ ।। एवं कालज्ञेन कथिते राज्ञा निवेदना लोकस्य -- ' पडहगहत्ति' पटहकप्रदापनेन कृता । तत उदकस्य संग्रहो यत्नतो॒ यथास्थाम यथासामर्थ्यं कृतः सर्वेणापि लोकेन । वृष्टिनिरूपितमासोपरि संवृत्ता, अपानं तज्ञ्जलस्य । क्षीणे संगृहीते जले पाने प्रवृत्ते नव्यनोरस्य ग्रह उन्मादरूपः क्रमात् प्रायो बाहुल्येन लोकस्य संवृत्तः ।। ८४५ ।। सामन्तादीनामपि प्रचुरतरगृहीतादूषितजलानां तज्जलक्षये ढुक्कमुपस्थितं वर्षं दूषितवृष्टिनीरं तेऽपि तत्पीतवन्त इत्यर्थः । द्रवं च पुराणपानीयस्यन्दसंग्रहो राज्ञोऽस्ति न पुनरन्यस्य कस्यचित् । ततो राजाऽग्र हिलतया यदा तेषां सामंतादीनां न काचिचेष्टासु मिलति, तदा तेषां मन्त्रणमभूत् - 'निवगहत्ति' । यथाऽयं नृपोऽस्मासु सत्सु राज्यसुखभागी भवति, अस्मम्मताननुवर्त्तकस्तु क्रियच्चिरं राज्यं करिष्यतीति गृहीत्वा बन्धीम एनम् । एवं मन्त्रयमाणानां तेषां मन्त्रिणो बुद्धेनमभूदिति ।। ८४६ ।। ततः शिष्टे ( ग्रं० १२०००) मन्त्रिणा नृपस्य नास्त्यन्य उपाय एतदनुवर्त्तनमन्तरेण राज्यजीवितव्ययो रक्षणे इति तत्पुराणोदकमुदकं पिबता सता कृत्त्रिमग्रहश्व कृत्रिम एव ग्रहो दर्शितो, राज्ञा मिलनं कृतम् । ततस्तेषां मध्ये
।।७२८।।
| अगीतार्थबाहुल्येंगीतीर्थस्थित्युपदेश:
।।७२८ ।।
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।७२९॥
इत्येतेषां तोषः प्रमोदो राज्ये स्थितिनिश्चलतारूपा जाता। कालेन सुवर्षमभूत् । सर्वं ततो भद्रं संवृत्तम् ।।८४७॥ एएणाहरणेणं आयाराया सुबुद्धिसचिवेण । दुसमाए कुग्गहोदगपाणगहा रक्खियब्वात्ति ।।८४८॥
एतेनाहरणेन आत्मा राजा वर्तते । स राजकल्प आत्मा सुबुद्धिचिवेन शास्त्रानुसारिणी बुद्धिरेव सचिवस्तेन, दुष्षमायां कुग्रह एव शास्त्रबाधितबोधलक्षणः उदकपानग्रहो जलपानोत्पन्नग्रहरूपस्तस्माद्रक्षितव्य इति ।।८४८।।अत एवाह;बहुकुग्गहम्मिवि जणे तदभोगणुवत्तणाए तह चेव । भावेण धम्मरज्जे जा सुहकालो सुवासंति ॥८४९।। - बहवः प्रभूताः कुग्रहा विपरीतार्थाभिनिवेशरूपा यस्य स तथा तस्मिन्नपि जने लोके वर्तमानकालभाविनि, तदभोगेन तस्य कुग्रहजलस्यानुपजीवनेन याऽनुवर्तनोक्तरूपा तया, तथा चैव राजमन्त्रिदृष्टान्तेनैव, भावेन परिपूर्णसाधुधर्मसाधनेच्छारूपेण धर्मराज्ये सर्वसावद्यविरतिलक्षणे स्थापयित्वा आत्मा रक्षणीय इत्यनुवर्तते। यावच्छुभकालः सुषमादुःषमादिलक्षणः शुद्धसाधुधर्माराधनायोग्यः सुवर्षमिति सुवृष्टिकालतुल्यः समभ्येतीति ॥८४९॥ अस्यैव रक्षणीयोपायमाह;आणाजोगेण य रक्खणा इहं ण पुण अण्णहा णियमा । ता एयम्मि पयत्तो कायब्वा सुपरिसुद्धम्मि ।।८५०।।
आज्ञायोगेन पूर्वमेव निरूपितरूपाजाराधनेनैव रक्षणा परिपालनाऽत्रात्मनि, न त्वन्यथा मणिमन्त्रौषधाद्य पयोगेन मिथ्याचारपरिपालनेन वा नियमान्नियमेन, तथारक्षितस्याप्यकृताज्ञाराधनादिकस्य नरकादिदुर्गतिपातसम्भवेन परमार्थतोऽरक्षणमेव तस्य संपद्यत इति । तत्तस्मादेतस्मिन्नाज्ञायोगे प्रयत्न आदरः कर्तव्यः सुपरिशुद्धे उत्सर्गापवादतया सम्यग् | निर्णीते इति ।।८५०।। अथ परिशुद्धाज्ञायोगोपायमाह;
लहरुलकर
७२९।।
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वसमयप्रज्ञापकलक्षणम्--
उपदेशपदा तित्थे सुत्तत्थाणं गहणं विहिणा उ एत्थ तिथमियं । 'ता एयम्मि पयत्तो कायम्वो सुपरिसुद्धम्मि ॥८५१।। महाग्रंथः
तीर्थे वक्ष्यमाणलक्षणे सूत्रार्थग्रहणं विधिना तु विधिनैव वक्ष्यमाणेन । अत्र सूशावयवे तीर्थमिदमुच्यते । उभयज्ञश्चैव सूत्रार्थरूपज्ञातव गुरुर्व्याख्याता साधुः विधिश्च सूत्रार्थग्रहणे विनयादिकश्चित्रो नानारूपः । इह विनयः कायिकवाचिक
मानसभेदात्रिधा । आदिशब्दाद् वक्ष्यमाणमण्डलीप्रमार्जनादिग्रह इति ॥८५१।। अथ गुरोरेव विशेषतः स्वरूपमाह;-- ॥७३०॥
उभयण्णूवि य किरियापरो वढं पवयणाणुशगी य । ससमयपण्णवओ परिणो य पण्णो य अञ्चत्वं ॥८५२॥
उभयज्ञोऽपि च गुरुः क्रियापरो मूलगुणोत्तरगुणाराधनायां बद्धकक्षो, दृढमत्यर्थं प्रवचनानुरागी च जिनवचनं प्रतिबहुमानत्वात् । तथा, स्वसमयप्रज्ञापकः स्वसमयस्य चरणकरणाद्यनुयोगभेदभिन्नस्य तैस्तैरुपायैः प्ररूपकः । परिणतश्च वयसा व्रतेन च । प्राज्ञश्च बहुबहुविधादिग्राहकबुद्धिमानऽत्यर्थमतीव । एवंविधेन हि गुरूणा प्रज्ञाप्यमानोऽर्थो न कदा| चिद्विपर्ययभाग्भवतीत्येवमेष विशेष्यत इति ।।८५२।। अथ स्वसमयप्रज्ञापकलक्षणं विशेषत आह;-- जो हेउवायपक्खम्मि हेउओ आगमे य आगमिओ । सो ससमयपन्नवओ सिद्धतविराहगो अण्णो ।।८५३॥
यः कश्चिद्धेतुवादपक्षे जीवकर्मादी युक्तिमार्गसहे वस्तुनि हेतुवादप्रणयनप्रवीणः । यथा-"बोहसरूवनिमित्तं विसयपरिछेयगं च जं नाणं । विवरीयसरूवाणि य भूयाणि जगप्पसिद्धाणि ॥१॥ ता कह तेसि धम्मो फलं च तं होज्ज जस्स
१ सर्वेष्वव्यादर्शपुस्तकेष्वस्यां गाथायामस्मिन् पूर्वगाथोत्तरार्द्धतुरये उत्तरार्धे सत्यपि टीकानुरोधात् “उभयष्णू चेव गुरू विहीय विणयाइओ चित्तो" इत्युत्तरार्धपाठेन भवितव्यम् ।
॥७३०॥
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७३॥
पुण एयं । धम्मो फलं च होज्जा स एव आया मुणयन्वो ॥२॥" तथा । "जो तुल्लसाहणाणं फले विसेसो न सो विणा हेउं । कज्जत्तणओ गोयम ! घडोव्व हेऊ य से कम्मं ॥१॥" इत्यादि । आगमे च देवलोकपृथ्वीसंख्यादावर्थे आगममात्रगम्ये आगमिकः- आगममात्रप्रज्ञापनाप्रवणः स्वसमयप्रज्ञापक उच्यते । व्यच्छेद्यमाह-सिद्धान्तविराधको जिनवचनानुयोगविनाशकः, अन्यः प्रागुक्तविशेषणविकलः साधुः । तथा हि-युक्तिमार्गसहेष्वप्यर्थेष्वागमगम्यत्वमेव पुरस्कुर्वता तेन नास्तिकादिप्रणीतकुयुक्तिनिराकरणाभावाद् न श्रोत्ऋणां दृढा प्रतीतिः कर्तुं पार्यते। आगमगम्येषु तु युक्तिपथातीतेषु युक्तिमुन्द्रायन्नसम्पादितविवक्षितप्रतीतिनिष्फलारम्भत्वेन स्वयमेव वैलक्ष्यं श्रोतुश्चानादेयस्वभावं प्राप्नुयात्, इति न सम्यक् सिद्धान्तस्तेनाराधितो भवति, विपरीतव्यवहारित्वात् तस्य । ८५३।। एवंविधमुरुसमाश्रयणे फलमाह;('एत्तो सुत्तविसुद्धी अत्थविसुद्धी य होइ णियमेणं । सुद्धाओ एयाओ गाणाईया पयट्टति ॥८५४॥) __इतोऽस्मादेव गुरोः सूत्रविशुद्धिय॑ञ्जनस्वरपदमात्राबिन्द्वादिभिरविकलपाठनेन वचनरूपागमनिर्मलता, अर्थविशुद्धिश्च यथार्थव्याख्यानेनाविपर्यस्तार्थबोधरूपा भवति नियमेन निश्चयेन व्याकरणच्छन्दोज्योतिःशास्त्रादिसिद्धान्तव्याख्यानांगप्रवीणत्वात् तस्य । शुद्धाचास्मात् सूत्रादर्थाच्च ज्ञानादयो मोक्षमार्गभूता अविकलाः प्रवर्तन्ते ॥८५४।। अत्रैव विशेषमाह; सुत्ता अत्थे जत्तो अहिगयरो णवरि होइ कायव्वो। एत्तो उभयविसुद्धित्ति मूयगं केवलं सुत्तं ॥८५५।।
सूत्राद् वचनस्वरूपादर्थे तद्व्याख्यारूपे यन्नोऽधिकतरः सुबहुर्भवति । 'नवरि'त्ति नवरं केवलं कर्तव्यः । इतोऽर्थशु१ इयमपि मूलगाथा नास्ति पुस्तकेषु । टीकानुसारेण त्वत्रोपनिबद्धा।
RAI॥७३॥
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा धेरुभयविशुद्धिः सूत्रार्थनिर्मलतारूपा यत् सम्पद्यते । इत्यस्मात् कारणादधिकतरः प्रयत्नस्तत्र कर्त्तव्य इति । अत एवाह नव्याख्या-1 महाग्रंथ मूककं मूकपुरुषतुल्यं कस्यचिदर्थस्थावाचकं केवलं व्याख्यानरहितं तत् सूत्रमिति न ततस्तात्त्विककार्यसिद्धिः, किं तु विधिः, म
तान्तरञ्चतव्याख्यानादेवेति ।।८५५।। अथार्थरूपमेव व्याचष्टे :
अत्यो वक्खाणंति य एगट्ठा एत्थ पुण विही एसो। मंडलिमाई भणिओ परिसुद्धी पुव्वसुरीहि ॥८५६॥ ॥७३२॥
___ अर्थो व्याख्यानमिति कावितौ शब्दी । अत्र व्याख्याने पुनर्विनिर्नोतिरेष वक्ष्यमाणो मण्डल्यादिर्भणितः परिशुद्धः । सकलदोषविकलः पूर्वसूरिभिर्भद्रबाहुस्वामिप्रभृतिभिः ॥८५६।। तमैव विधि दर्शयति;मंडलि णिसिज्ज अक्खा किइकम्मुस्सग्म वंदणं जे? । उवओगा संवेगो पसिणुत्तर संगयत्थ ति ॥८५७।।
'मण्डलीति' व्याख्यानमण्डलीभूमिप्रमार्जना, ततो निषद्या आसनरूपा आचार्यस्याक्षाणां च, किन्तु सा सविशेषोच्चा कर्तव्या । कृतिकर्म द्वादशावर्त्तवन्दनरूपं देयं व्याख्यात्र । तत उत्सर्गोऽनुयोगप्रस्थापनाय कायोत्सर्गः, वन्दनं तस्मिन्नेव । समये दातव्यं ज्येष्ठे इति । ज्येष्ठाय ज्येष्ठश्चह गृह्यते यश्चिन्तनिकां कारयति न तु पर्यायतः, श्रुतज्येष्ठस्यैव तदानी बहषकारित्वात् । तथोपयोगी व्याख्यायमानार्थावधानरूपः । संवेगो वैराग्यम तथा, प्रश्नोत्तरे-तत्र प्रश्नः श्रोतरनधिंगतार्थ
तुरनधिगताथ- ॥७३२।। पृच्छारूपः, उत्तरञ्च शिष्यपर्यनुयोगगर्तपातोत्तारकारिप्रतिवचनं गुरोः 1 कोदृशे प्रश्नोत्तरे इत्याह-संगतार्थे युक्तियुक्ते ने त्वप्रस्तुताभिधायितासूचके । इतिः व्याख्या विधिसमाप्त्यर्थः ।।८५७॥ अव मैतान्तरमाह;सौसविसेसे जाउ सुत्तत्थाइविहिणा व काऊण | वक्खाणिज्ज चउद्धा सुतपर्यत्थाइमैएण ॥८५८।।
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
। ७३३ ।।
शिष्यविशेषान् मृदुमध्याधिमात्रप्रज्ञाभेदभिन्नान् ज्ञात्वा सूत्रांर्थादिविधिना । "सुत्तत्थों खलु पढमो बीओ निजुत्तिमीसिओ भणिओ । तइओ य निरवसेसेा एस विही होइ अणुओगे ॥१॥" इत्येवंलक्षणेन विशेषितं वाशब्दः प्रकारान्तर सूचनार्थः, स च भिन्नक्रमोऽग्रयोक्ष्यते, कृत्वा विधाय सूत्रमिति गम्यते, व्याख्यानयद् विवृणीयात् । चतुर्द्धा वा सूत्रपदार्थादिभेदेन; इह सूत्रपदानामर्थः पदार्थमात्रीलिंगना, आदिशब्दाद् वाक्यार्थमहावाक्यार्थेदम्पर्यग्रह इति ॥८५८॥ अथेदमेव व्याचष्टे ;
पयवक्कमहावक्कत्थमेदपजं च एत्थ चत्तारि । सुयभावावगमम्मि हंदि पगारा विणिद्दिट्ठा ॥ ८५९ ॥
पदं च वाक्यं च महावाक्यं च पदवाक्यमहावाक्यानि तेषामर्थः प्रादुष्कर्त्तव्यः प्रथमतः शिष्यस्य । मकारोऽलाक्षणिकः । एदम्पर्यं च पश्चात् प्रकाशयेत् । एवमत्र व्याख्यान विधिनिर पणायां चत्वारः श्रुतभावावगमे, हंदीत्युप प्रदर्शने, प्रकारा भेदा विनिद्दिष्टा इति । तत्र द्विविधं पदं सुबन्तं तिङन्तं च । पुनरपि सुबन्तं त्रिधा, नामोंपसर्गनिपातभेदात् । तत्र नाम घट इत्यादि, उपसर्गः प्रपरेत्यादि, निपातश्च वाहीत्यादि । तिङन्तं च भवति पचतीत्यादि । एकार्थप्रतिपादकानि पदानि वाक्यं पदार्थचालनार पं, वाक्यान्येव विशिष्टत रैकार्थचालितार्थप्रत्यवस्थानर पं महाव क्यम् । इदं परं प्रधानं यत्र भणने तत् तथा, तद्भाव ऐदम्पर्यं सूत्रार्थभावार्थ इत्यर्थः ॥ ८५९ ॥
अथ कस्मादेषां पदार्थादीनां व्याख्याभेदानामंगीकार इत्याशंक्याह; -
संपुण्णेहि जायइ सुर्यभावावगमो इहरहा उ । होइ विवजासोवि हु अणिटुफलओ य से मि ॥८६० ॥
।।७३३ ।।
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा महाग्रंथः
॥७३४॥
सम्पूर्णैः पदार्थादिभिर्दशितैर्जायते श्रुतभावस्य शास्त्रपरमार्थलक्षणस्यावगमोऽवबोधः श्रोतुः । विपर्यये बाधकमाह--X व्याख्यान इतरथा त्वन्यथा पुनर्भवति विपर्यासो विपरीतशास्त्रार्थप्रतिपत्तिरूपोऽपि, हु शब्दात् संशयानध्यवसायौ गृह्यते । यदि स्वरूपा नामैवं ततः किमित्याह-अनिष्टफलप्रदश्च नरकादिदुर्गतिपातहेतुः पुनः स विपर्यासो नियमादवश्यम्भावेन ॥८६०॥ दृष्टान्तादि __अथैतानेव पदार्थादीन् परमतोपन्यस्त दृष्टान्तद्वारेण साधयितुमिच्छुराह;एएसि च सरूवं अण्णेहिवि वणियं इहं णवरं । सत्तुग्गहणट्ठद्धाणभटुंतण्णाणणाएणं ॥८६॥
एतेषां च पदार्थादीनां स्वरूपमन्यैरपि तीर्थान्तरीयैर्वणितम्, इह व्याख्यानावसरे नवरं केवलं व्याख्येयसूत्रपदानुपन्यासेनेत्यर्थः । कथमित्याह-शत्रुग्रहनष्टाध्वभ्रष्टतज्ज्ञानन्यायेन कस्यचित् क्वचित् पाटलिपुत्रादौ गन्तुं प्रवृत्तस्य काञ्चिद् विषमां भुवं प्राप्तस्य शत्रुग्रहे प्रवृत्तं नष्टस्य ततोऽध्वभ्रष्टस्य मार्गच्युतस्य यस्तज्ज्ञाने मार्गावबोधे न्यायस्तेनेति ।।८६१।।
अथैनमेव न्यायं दर्शयति;दतॄण पुरिसमेत्तं दूरे जो तस्स पंथपुच्छत्थं । जुज्जइ सहसा गमणं कयाइ सत्तू तओ होज्जा ।।८६२।। ___दृष्ट्वा समवलोक्य पुरुषमात्रमज्ञातविशेष पुरुषमेव केवलं दूरे महतान्तरेण व्यवधाने नो नैव तस्य विमर्शकारिणः
।।७३४॥ पथिकस्य शत्रुभयाद् मार्गाद्धृष्टस्य पथिच्छार्थं मार्गजिज्ञासानिमित्तं युज्यते घटते सहसाऽपर्यालोच्येत्यर्थः गमन तत्समीपे । कुतो । यतः कदाचिच्छत्रुद्विषन्नपि यद्भयान्नष्टस्तकः पुरुषो भवति ।।८६२ । वेसविवज्जासम्मिवि एवं बालाइएहिं तं गाउं । तत्तो जुञ्जइ गमणं इट्ठफलत्थं णिमित्तेण ॥८६३॥
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।७३५ ।।
वेषविपर्यासेऽपि शत्रुविशेषस्य यो विपर्यासो वैलक्षण्यं परिव्राजकादिलिंगधारणरूपं तत्रापि किं पुनः शत्रुविशेषे सतीत्यपिशब्दार्थः, एवं तत्समीपे पथिपृच्छार्थं गमनं न युज्यते, शत्रोरपि पथिकविश्वासनार्थं तथाविधवेषप्रतिपत्तेः सम्भाव्यमानत्वात् । तर्हि कि कर्तव्यमित्याशंक्याह - बालादिकेभ्या बालवृद्धमध्यमवयः स्येभ्यः स्त्रीपशुपालभामहादिरूपेभ्य एकान्तत एव सत्यवादितया सम्भाव्यमानेभ्यस्तं पुरुषं मार्गपृच्छायेोग्यं ज्ञात्वा ततस्तदनन्तरं युज्यते गमनम् । किमर्थमित्याह—इष्टफलार्थं इहेष्टं फलं निरुपद्रवमार्गपरिज्ञानं निमित्तेन मन पवनशकुनादिनाऽनुकूलेनेति ।।८६३।।
इत्थं प्रतिवस्तूपमारूपं दृष्टान्तमभिधाय दाष्टन्तिके योजयति ;
एवं तु पयत्थाई जाएजा एत्थ तंतणीईए । अइदंपअं एवं अहिगारी पुच्छित्ति ॥ ८६४ ||
एवं त्वनन्तरोक्तनीत्यैव पदार्थादीन् पदवाक्य महावाक्यार्थान् योजयेद् दाष्टन्तिकतया घटयेत् अत्र प्रस्तुते व्याख्यानविधौ । कथमित्याह - तन्त्रनीत्या श्रुतानुसारेण । तथा ह्यत्र दर्शनतुल्यः पदार्थो न तस्मादिष्टानिष्टयेोः प्राप्तिपरिहारी स्यातां शत्रोरपि तत्रानिवृत्तेः; शत्रुवेषभेददर्शनतुल्या वाक्यार्थो न तस्मादपीष्टसिद्धघादिभाव:, पूर्वोक्तादेव हेतो:; बालाबलादिभ्यस्तदवगमतुल्यस्तु महावाक्यार्थः, सिद्धयति चास्माजिज्ञासितोऽर्थः । ऐदम्पर्यं तु साक्षादाह- ऐदम्पर्यमेतद् यथा एवं शुद्धोऽधिकारी पन्थानं प्रष्टव्या नान्यः । इतिः प्राग्वत् ॥ ८६४॥
- अथ साक्षादेव कतिचित्सूत्राण्याश्रित्य पदार्थादीनि व्याख्यांगानि दर्शयन्नाह ;
हिसिज ण भूयाइं इत्थ पयत्था पसिद्धगा चेव । मणमाइएहि पीडं सव्र्व्वेसि चैव ण करिजा ।।८६५ ।।
र
।।७३५ ।।
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः
हिंस्याद् व्यापादयेद् न नैव भूतानि पृथिव्यादीन् प्राणिनः । अत्र सूत्रे पदार्थः प्रसिद्धकश्चैव प्रख्यातरूप एव । तमेव दर्श- व्याख्या महााग्रंथः यति-मनआदिभिर्मनोवाक्कायैः पीडां बाधां सर्वेषां चैव समस्तानामपि जीवानां न कुर्याद् न विदध्यादिति ॥८६५। तथा;
विधौ वा आरंभिपमत्ताणं इत्तो चेइहरलोचकरणाई । तकरणमेव अणुबंधओ तहा एस वक्वत्थो ।८६६।।
क्यमूहा
शिवाक्या ____ आरंभः पृथिव्याद्य पमईः स विद्यते येषां ते आरंभिणो गृहस्थाः, प्रमाद्यन्ति निद्राविकथादिभिःप्रमादैः सर्वसावद्य
दिभेदाः ॥७३६॥ योगविरतावपि सत्यां ये ते प्रमत्ता यतिविशेषाः, आरम्भिणश्च प्रमत्ताश्च आरंभिप्रमत्तास्तेषाम्, इतः पदाच्चित्यगृहलो
चकरणादि, चैत्यगृहमहतो भगवतो बिम्बाश्रयः, लोचकरणं च केशोत्पाटनरूपम्, आदिशब्दात् तत्तदपवादाश्रयणेन तथाप्रवचनदुष्टनिग्रहादिपरपीडाग्रहः। तेषां करणं तत्करणमेव प्रागनिषिद्धहिंसाकरणमेव प्राप्तम् । कुत इत्याशंक्याहअनुबन्धतोऽनुगमात् तथा तत्प्रकारायाः परपीडाया इत्येष चालनारूपो वाक्यार्थ इत्यर्थः ।।८६६।। अविहिकरणम्मि आणाविराहणा दुट्ठमेव एएसि । ता विहिणा जइयव्वंति महावक्वत्थरूवं तु ॥८६७।। ____ अविधिकरणेऽनीतिविधाने चैत्यगृहलोचादेरर्थस्याज्ञाविराधनाद् भगवद्वचनविलोपनाद् दुष्टमेवैतेषां चैत्यगृहादीनां करणम् । तत्र चेयमाज्ञा "जिनभवनकरणविधिः शुद्धा मूमिर्दलं च काटादि । भूतकानतिसन्धानं स्वाशयवृद्धि. समासेन ॥५॥" लोचकर्मविधिस्तु "धुवलोओ य जिणाणं वासावासासु होइ राणं । तरुणाणं चउमासे वुड्डाणं हाइ
छम्मासे ॥१॥" इत्यादि । तत् तस्माद् विधिना जिनोपदेशेन यतितव्यम् । इत्येवं महावाक्यार्थस्य प्राक्चालितप्रत्यवa| स्थानरूपस्य रूपं तु स्वभावः पुनः ।।८६७।। महावाक्यार्थमेव गाथापूर्वार्द्धनोपसंहरदम्पर्यमाह;--
॥
७
६।।
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
एवं एसा अणुबंधभावओ तत्तओ कया होइ । अइदंपज्जं एवं आणा धम्मम्मि सारोत्ति ॥८६८।।
एवं विधिना यत्ने क्रियमाणे एषा हिंसाऽनुबन्धभावत उत्तरोत्तरानुबन्धभावाद् मोक्षप्राप्तिपर्यवसानानुगमात् तत्त्वतः
परमार्थतः कृता भवति, मोक्षसम्पाद्यजिनाज्ञाया उपरमाभावादिति । ऐदम्पर्यमेतदत्र यदुताज्ञा धर्मे सारः । इतिः ॥७३७॥ परिसमाप्तौ ।।८६८॥ न (एवं चइज्ज गंथं इत्थ पयत्यो पसिद्धगो चेव । णो किंचिवि गिहिज्जा सचेयमाचेयणं वत्थु ॥८६९।।)
एवं प्रागुक्तपदार्थवत् त्यजेद् ग्रन्थम् । अत्र वचने पदार्थः प्रसिद्ध कश्चैव प्रतीतरूप एध । तमेव दर्शयति नो किञ्चिदपि | गृह्णीयात् परिग्रहविषयीकुर्यात् सचेतनाचेतनं शिष्यवस्त्रादि वस्तु ॥८६९।। र एत्तो अईयसावेक्खयाण वत्थाइयाणमग्गहणं । तगहणं चिय अहिगरणबुड्डिओ हंदि वकत्थो ॥८७०।। | इतोऽस्मात् त्यजेद् ग्रन्थमित्येवंरूपाद्ववचनात् । अतीतसापेक्षतादीनामतीतातिक्रान्ता सापेक्षता शरीरमागेऽपि स्पृहारपा
येषां ते तथा तेषां भावसाधूनामित्यर्थः, वस्त्रादीनां वस्त्रपात्रशिष्यादीनां वस्तूनामग्रहणमापन्नम् । एतच्च वखाद्यग्रहणं र तद्गहणमेव मिथ्यात्वादिरूपग्रन्थग्रहणमेव। कुत इत्याह-अधिकरणवृद्धितोऽधिक्रियत आत्मा नरकादिष्वनेनेत्यधिकरण
मसंयमस्तस्य वृद्धिरुपचयस्तस्याः सकाशात् सम्पद्यत एव रजोहरणाद्य पधिमन्तरेण जिनकल्पिकादीनामप्यसंयमवृद्धिः । हंदीति पूर्ववत् । एष वाक्यार्थो, यथा न सर्वथा ग्रन्थत्यागः श्रेयान्, य उच्यते 'चएज गंथं' इत्यादिवचनेनेति ॥८७०।। आणाबाहाए तहा नहर्णपि ण सुंदरंति दटुव्वं । ता तीए वट्टियव्वंति महावछत्थमो ओ ॥८७१।।
॥७३७॥
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः आज्ञाबाधया "जिणा बारसर दाणि थेरा चउदसर विणो । अजाणं पन्नवीसं तु अओ उडमुवग्गहो ॥१॥" | व्याख्यामहाग्रंथः
इत्यादिवचनोल्लङ्घनेन तथेत्याधिकरणवृद्धिभयाद् ग्रहणमिति वस्त्रादीनां न सुन्दरमिति द्रष्टव्यं, किं पुनः सर्वथैवाग्रहण-विधी वामित्यपिशब्दार्थ । तत् तस्मात् तस्यामाज्ञायां वत्तितव्यमिति महावाक्यार्थो ज्ञेय इति ॥८७१॥
क्यमहा
वाक्यार्थामहावाक्यार्थमेव गाथाप्रथमार्द्धन निगमयन्नदम्पर्यमाह;
दिभेदाः ॥७३८।। To एयं एवं अहिगरणचागओ भावओ कयं होइ । एत्थवि आणातत्तं धम्मस्स इदं इदंपज्जं ॥८७२॥
एतद् ग्रन्थत्यजनं 'चएज्ज गंथं' इति वचनोक्तमेवमाज्ञानुसरणेनाधिकरणत्यागतोऽसंयमपरित्यागाद् भावतः परमार्थेन कृतं भवति । यो ह्याज्ञामनुसरन् वस्त्रादिग्रहणे प्रवर्त्तते तस्य कदाचित् कथञ्चनासंयमभावेऽपि बहुतरगुणान्तराराधनेन भावतोऽधिकरणत्याग एव, तदर्थत्वेनैव तस्य सर्वक्रियासु प्रवृत्तेरिति । अत्रापि पदार्थादिषु 'जह्याद् ग्रन्थं' रा इत्यादिषु आशातत्त्वं धर्मस्येतीदमेतत् 'इदंपजति ऐदम्पर्यम् ॥८७२।।
एवं तवझाणाई कायन्वंति पयडो पयत्थो यं । छठ्ठस्सग्गाईणं करणं ओघेण लोगम्मि ।।८७३।। PA एव प्रागुक्तपदार्थवत् 'मुमुक्षुणा तपोध्यानादि कर्त्तव्यम्' इत्यत्र प्रकटः स्फुटः पदार्थोऽयं यथा षष्ठोत्सर्गादीनां
षष्ठादीनां तपोविशेषाणामुत्सर्गादीनां च कायोत्सर्गकालक्लेशादिलक्षणानां करणं विधानम्, ओघेन सामान्येन समर्थासमर्थादिपरिहारविशेषरूपेण लोकेऽपि धार्मिकजनलक्षणे रूढं वर्त्तत इति ।।८७३॥ तुच्छावग्गाणंपि हु एत्तो एयाण चेव करणं ति । अकरणमो दट्टव्वं अणिट्टफलयंति ववत्थो ।।८७४।।
७३८॥
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३९॥
तुच्छा असमर्था बालवृद्धादिलक्षाणाः, अव्यक्ताश्चागीतास्तेिषां, न केवलमितरेषामित्यपिशब्दार्थः, इतो वचनादेषामेव षष्ठोत्सादीनां करणं प्राप्तम्, तेषामपि मुमुक्षुत्वात् । इतिः प्रागवत् । एतच्च तपोध्यानादिकरणमकरणं द्रष्टव्यं तुच्छाव्यक्तादीनाम । कुतो, यतोऽनिष्टफलदं शक्त्यतिक्रमेण तपोध्यानादिकष्टानुष्ठानस्यार्तध्यानत्वेन तिर्यग्गत्याद्यशुभजन्महेतुत्वात् । इत्येष वाक्यार्थः ॥८७४।। आगमणीईए तओ एयाणं करणमित्थ गुणवंतं । एसा पहाणरूवत्ति महावकत्थविसओ उ ॥८७५।।
आगमनीत्या आगमानुसारेण यत एवं महान् दोषस्तत तपोध्यानादीनां करणमत्र धर्माधिकारे गुणवद् गुणाव. हम् । आगमनीतिश्चेयं-"तो जह न देहपीडा न यावि चियमससोणियत्तं च । जह धम्मझाणवडी तहा इमं हंइ कायव्वं ।।१॥" तथा । “कायो न केवलमयं परितापनीयो, मिष्ट रसर्बहुविधैर्न च लालनीयः । चितेन्द्रियाणि न चरन्ति यथोत्पथेन, वश्यानि येन च तदाचरितं जिनानाम् ॥२॥" एषा आगमनीतिः प्रधानरूपा सारभावमागता वर्तते धर्मे साध्ये । इत्येष महावाक्यार्थविषयः पुनरवगन्तव्यः ।।८७५।। अत्रापि महावाक्यार्थनिगमनेनैदम्पर्यमाह ;एवं पसत्थमेय णियफलसंसाहगं तहा होइ । इय एस चिय सिट्ठा धम्मे इह अइदपजं तु ।।८७६॥
एवमागमनीत्या प्रशस्तं प्रशंसास्पदमेतत्तपोध्यानादि भवति सतां । तथा निजफलसंसाधकं मोक्षलक्षणफलहेतुः । तथेति समुच्चये । भवत्येषैवागमनीतिरेव श्रेष्ठा प्रधाना धर्मे इहदम्पर्यमिदं पुनर्जेयम् ॥८७६।। तथा;दाणपसंसाईहिं पाणवहाईओ उजुपयत्यत्ति । एए दोवि हु पावा एवंभूओऽविसेसेणं ॥८७७।।
॥७
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद महाग्रंथ :
।। ७४० ।।
दानप्रशंसादिभिर्दान प्रशंसया, आदिशब्दात् तन्निषेधदेशनया च प्राणवधादिः दानप्रशंसायां प्राणिवधः, तन्निषेधे च क्षपणादिलाभान्तरायः । अत एव सूत्रकृतांगे पठ्यते - " जे उ दाणं पसंसंति वहमिछंति पाणिणं । जेणं पडिसेहंति वित्तिछेयं कुति ते ।। १ ।। 'उजुपयत्थाति' अयं च ऋजुरेव पदार्थः । एनमेवाह - एतौ द्वावपि प्राणिवध करणादिवृत्तिव्यवच्छेदौ पापावसमंजसो वर्त्तेते एवंभूतः पदार्थोऽविशेषेण सामान्येन । अयमभिप्रायः- धर्मस्यादिपदं दानं दानं दारिद्र्यनाशनम् । जनप्रियकरं दानं दानं सर्वार्थसाधनम् ||१|| इत्यादिभिर्वचनैर्नानारूपस्य जनप्रसिद्धस्य शस्त्रादिरूपदानस्य स्वभावत एव पृथिव्यादिजीवहिंसात्मकस्य प्रशंसायां नियमात् साधोर्जीव हिसानुमतिः सम्पद्यते । तथा; तथाविधशास्त्रसंस्कारात् स्वयमेव कैश्चिद्धर्माथिभिः प्रवर्त्यमानस्योक्तरपस्य दानस्य "बीजं यथेाषरे क्षिप्तं न फलाय प्रकल्पते । तथाऽपात्रेषु दानानि प्रदत्तानि विदुर्बुधाः ||१||" इत्यादिवचननिषेधे क्रियमाणे क्षपणादिलाभान्तरायः सम्पद्यत इति ।। ८७७॥ एवं पडिवत्तीए इमस्स तह देसणाए वोच्छेओ । तम्हा विसेसविषयं ददृण्वमिति वक्कत्था ||८७८||
एवमविशेषेण प्रतिपत्तौ पदार्थस्य तथाविधरूपतया वा दानविषयाया देशनाया व्यवच्छेदः प्राप्तः । न चासौ युक्तो, यतो दानशीलतपोभावनात्मकस्य धर्मस्य सर्वास्तिकशास्त्रेषु प्रतिपादयितुमधिकृतत्वात् । तस्मादहो सूरे ! विशेषविषयं विभागेनेत्यर्थः, द्रष्टव्यमिदं दानविधानं तन्निषेधनं चेति वाक्यार्थः ।। ८७८ । ।
आगमविहितं तम्मि पडिसिद्धं वाहिगिच णो दासा | तब्बाहाए दासोति महावक्कत्थगम्मं तु ||८७९॥ आगमविहितं शास्त्रानुमतं यद्दानं तस्मिन्नेवागमे प्रतिषिद्धं वा निवारितं यत् तदधिकृत्य देशनायां दानस्य विधिवि
व्याख्या विधी वा क्यमहा
वाक्यार्था दिभेदाः
।। ७४० ।।
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७४।।
Nषयायां प्रतिषेधविषयायां च क्रियमाणायां न दोषो जीवहिंसानुमत्यादिलक्षणः कश्चित् प्रज्ञापयितुः सम्पद्यते। यदागमे विहितं दानं तस्य विधिदेशनायां, यच्च तत्र निषिद्धं तनिषेधदेशनायां च न कश्चिद् दोष इत्यर्थः । तत्र चायमागमः"नायागयाणं कप्पणिजाणं अन्नपाणाईणं देसकालसद्धासकारकमजुयं आयाणुग्गहबुद्धीए संजयाणं दाणं"। तथा, समगोवासयस्स गं भंते ! तहारूवं समणं वा माहणं वा पडिहयपच्चक्खायपावकम्मं फासुएणं एसणिज्जेणं असणपाणखाइमसाइमेणं पडिलामेमाणस्स कि कजति ?, गोयमा ! एगंतसो निजरा एव । समणोवासयस्स णं भंते ! तहारूवं समणं वा माहणं वा पडिहयपच्चक्खायपावकम्म अफासुएणं अणेसणिज्जेणं असणपाणखाइमसाइमेणं पडिलामेमाणस्स कि कति ? गोयमा ! बहुया से निजरा अप्पे पावकम्मेत्ति" । तथा समणोवासयस्स णं भंते ! तहारूवं समणं वा माहणं वा अप्पडिहयपच्चक्खायपावकम्मं फासुएण वा अफासुएण वा एसणिज्जेण वा अणेसणिज्जेण वा असणपाणखाइमसाइमेणं पडिलामेमाणस्स किं कज्जति ?, एगंतसो पावं कम्मे कज्जति" । तथा मोक्खत्थं जं दाणं तं पइ एसो विही समक्खाओ । अणुकंपादाणं पुण जिणेहि न कयावि पडिसिद्धं ॥१। संथरणम्मि असुद्धं दोण्हवि गिण्हततयाण हियं । आउरदिट्टते णं तं चेव हियं असंथरणे ॥२॥" आदिधार्मिकमाश्रित्य पुनरयमागमः--पात्रे दीनादिवर्गे च दानं विधिवदिष्यते । पोष्यवर्गाऽविरोधेन न विरुद्धं स्वतश्च यत् ॥१॥ व्रतस्था लिङ्गिनः पात्रमपात्रास्तु विशेषतः । स्वसिद्धान्ताविरोधेन वर्तन्ते ये सदैव हि ॥२॥" एवं चागमे व्यवस्थिते तद्वाधया आगमोल्लंघनरूपया विधिप्रतिषेधयोः क्रियमाणयोर्दोष इत्येष जीववधादिलक्षणो महावाक्यार्थगम्यस्तु महावाक्यार्थगम्य एव ।।८७९॥ महावाक्यार्थमेव निगमयन्नदम्पर्यमाह;--
H७४१॥
ECE
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४२॥
उपदेशपदा इय एपस्साबाहा दोसाभावेण हाइ गुणहेऊ। एसा य मोक्खकारणमइदंपज्ज तु एयस्स ।।८८०।।
आगममहाग्रंथा इत्येवमागमबाधायां दोषे सति एतस्यागमस्याबाधाऽनुल्लङ्घनमुत्सर्गासेवनेनापवादासेवनेन वा दोषाभावेनाशातनाप-8
व्याख्या
याः सकलरिहाररूपेण भवति गुणहेतुः । एषा चेयमेवागमाबाधा मोक्षकारणं निर्वृतिहेतुरित्यैदम्ययं स्वेतस्य दानसूत्रस्येति ।।८८०॥
1८८" त्रविषयन केवलमनन्तरोदितकतिपयपदार्थविषयमेव पदवाक्यादिसमनुगतं सर्ववित्प्रणीतागमव्याख्यानं, किन्तु सकलसूत्रविषय
त्वम्मिति मनसि समाधायाह ;एवं पइसुत्तं चिय वक्खाणं पायसो बुहजणेण । कायव्वं एत्तो खलु जायइ ज सम्मणाणं तु ।।८८१।।
एवमुक्तक्रमेण प्रतिसूत्रमेव यावन्ति सूत्राणि तान्यङ्गीकृत्येत्यर्थः । व्याख्यानं प्रायशो बुधजनेनावगतसमयरहस्येन साधुना कर्त्तव्यम् । कुत इत्याह-इतो व्याख्यानात् खलु निश्चयेन जायते यद्यस्मात् सम्यग्ज्ञानं त्वविपर्यस्तबोधः। यथा --मध्यमतीर्थकृतां चत्वारि महाव्रतानि, प्रथमपश्चिमयोस्तु पञ्चेति । अत्र श्रौत एव शब्दार्थः-एतेषां चत्वारि महावतानि प्राणातिपातमृषावादादत्तादानपरिग्रहविरमणरूपाणि, प्रथमचरमयोस्तु पञ्च महाव्रतानि सह मैथुनविरत्या इत्येवं रूपः । परिग्रहविरत्यन्तर्गतैव मैथुनविरतिः, नापरिग्रहीता योषिद् उपभुज्यते इति परमार्थतो मध्यमानामपि पञ्चैवेति
।।७४२।। वाक्यार्थः । रागद्वेषावेव परिग्रहः, तद्भावनान्तरोयकत्वात् तदुपयोगस्येति महावाक्यार्थः । एवमेव निष्परिग्रहता, अन्यथा तद्भावेऽपि न तद्दोषनिवृत्तिरित्यैदम्पयमिति । एवमन्यसूत्रोष्वपि पदार्थादयः सम्यग् उत्प्रेक्ष्य योजनीयाः । ८८१।। साम्प्रतमुक्तोपदेशव्यतिक्रमे दोषमादर्शयन्नाह ;--
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७४३॥
इहरा अण्णयरगमा विट्रेविरोहणाणविरहेण । अणभिनिविट्ठस्स सुयं इयरस्स उ मिच्छणाणंति ॥८८२॥
इतरथा यथोक्तपदार्थादिविभागव्यतिक्रमेण व्याख्यानकरणे श्रुतं सम्पद्यत इत्युत्तरेण सम्बन्धः। कथमित्याह-अन्य-- तरगमाद, इह गमा अर्थमार्गाः, ते च प्रतिसूत्रमनन्ताः संभवन्ति, यथोक्तं-"सव्वनईणं जा होज्ज वालुया सव्वउदहिज उदगं । एत्तो य अणंतगुणो अत्थो एगस्स सुत्तस्स ॥१॥" अतोऽन्यतरश्चासौ गमश्चान्यतरगमस्तस्मादेकस्यैवार्थमार्गस्याचालिताप्रत्यवस्थापितस्य समाश्रयणादित्यर्थः, दृष्टेष्टविरोधज्ञानविरहेण दृष्टः प्रत्याक्षानुमानप्रमाणोपलब्धः, इष्टश्च शास्त्रादिष्टोऽर्थस्तयोविरोधे बाधायां यज्ज्ञानमवबोधस्तस्य विरहेणाभावेन, अनभिनिविष्टस्येत्थ मेवेदं वस्त्वित्यकृताग्रहस्य श्रुतमागमार्थोऽधीयमानः सम्पद्यते, न तु चिन्ताज्ञानभावनाज्ञानरूपज्ञानता प्रतिपद्यते । इह त्रीणि ज्ञानानि श्रतज्ञानादीनि । तल्लक्षणं चेदं-"वाक्यार्थमात्रविषयं कोष्ठकगतबीजसंनिभं ज्ञानम् । श्रुतमयमिह विज्ञेयं मिथ्याभिनिवेशरहितमलम् ।।१।। यत्तु महावाक्याजमतिसूक्ष्मसुयुक्तिचिन्तयोपेतम् । उदक इव तैलबिन्दुविसपि चिन्तामयं तत् स्यात् ॥२॥ ऐदम्पर्यगतं यद्विध्यादौ यत्नवत्तथैवोच्चः। एतत्तु भावनामयमशुद्धसद्रत्नदीप्तिसमम् ॥३॥" अशुद्धसद्रत्नदीप्तिसममिति । अशुद्धस्य मलिनस्य च ततः प्राक् सतः सुन्दरस्य रत्नस्य पद्मरागादेर्दीप्त्या तुल्यमिति । इतरस्य त्विति अभिनिविष्टस्य पुनमिय्याज्ञानं मिथ्याश्रुतरूपतां प्रतिपद्यते । इदमुक्तं भवति-इह कश्चित् 'एगे आया' इति स्थानाङ्गङ्गप्रथमसूत्रस्य श्रवणादेक एव हि मूतात्मा देहे देहे व्यवस्थितः । एकधा बहुधा वापि दृश्यते जलचन्द्रवत् ॥१॥" इत्येवं प्रतिपन्नात्माद्वैतवादः सङ्ग्रहनामैकनयाभिप्रायेणेदं सूत्रं प्रवृत्तमिति परमार्थमजानानः, तथाऽत्र मते दृष्टस्य पुरुष
॥७४३॥
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः नानात्वस्येष्टस्य च संसारापवर्गविभागस्य, बाधामपश्यंस्तथाविधज्ञानावरणक्षयोपशमाभावादेकात्मसत्त्वलक्षणमेवैकमर्थ- पदार्थादोमहााग्रंथः मार्गमधितिष्ठते, निराग्रहश्च प्रकृत्या तस्य सोऽर्थमार्गः श्रुतं न तु चिन्ताभावनाज्ञानरूपम् । यस्तु स्वबोध एवाभिनि
नारूढत्वेविष्टो गीतार्थः प्रज्ञाप्यमानोऽपि न सम्यगमार्गार्थ प्रतिपद्यते तस्य तन्मिथ्याज्ञानमेव । एवमन्यसूशेष्वपि भावना कार्येति
येतत्प्रज्ञा11८८२॥ आह-एवं प्रतिनियतसूत्रोद्देशेन लोके पदार्थादयो रूढास्तत्कथमित्थमेतत्प्रज्ञापना क्रियते ? सत्यम् ;
पनाहेतु:॥७४४॥
लोउत्तराउ एए जत्थ पयत्थादओ मुणेयव्वा । अस्थपदणाउ जम्हा एत्थ पयं होइ सिद्धति ॥८८३।। ___लोकोत्तरास्तु जैनेन्द्रशासनानुसारिणः पुनरेतेऽनन्तरोक्ताः 'न हिंस्याद् भूतानि' इत्येवंलक्षणा अत्र प्रकृते पदार्थादयो र मुणितव्याः । ननु 'न हिंस्याद् सर्वभूतानि' इति वाक्यमेते एव, क्रियाधिष्ठितपदसमुदायात्मकत्वात्, अतः कथमेतदोघार्थः पदार्थों भवतीति ? उच्यते-अर्थपदनात् अर्थस्य सामान्यर पस्य अचालिताप्रत्यवस्थापितस्य पदनात् गमनात् प्रत्यायनादित्यर्थः, यस्मादत्र प्रथमे पदं भवति सिद्धं प्रतिष्ठितं इत्यस्माद्ध तोरोधार्थः पदार्थ एव । एवं वाक्यार्थादयोऽपि | सद्भूतविशिष्टतरविशिष्टतमार्थ पदनादेव स्वं स्वर पं लभन्ते, न पुनर्बहुतरपदसमूहमयत्वेन फल्गुर पतयाऽर्थविशेष कञ्चनापादयन्तो लौकिकशास्त्रेष्विवेति ॥८८३॥ लोयम्मिवि अत्थेणं णाएणं एवमेव एएत्ति । विण्णेया बुद्धिमया समस्थफलसाहगा सम्मं ॥८८४॥
तथा लोकेऽपि शिष्टजने, अर्सेन न्यायेनार्थापत्त्येत्यर्थः, एवमेव लोकोत्तरपदार्थादिप्रकारेणते पदार्थादयः, इतिः प्रागवत्, विशेया बुद्धिमता जनेन समर्थ फलसाधकाः प्रौढशास्त्रार्थ प्रतीति हेतवः, सम्यग् यथावत् । तथा हि लोके-"संहिता
॥७४४।।
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। ७४५ ।।
च पदं चैव पदार्थः पदविग्रहः । चालना प्रत्यवस्थानं व्याख्यानं तस्य षड्विधम् ||१| " इति व्याख्याक्रमः । अत्र च पदार्थो लोकोत्तरपदार्थतुल्य एव, अविशिष्टार्थ पदार्थं गम्यत्वात् । चालना वाक्यार्थ:, प्रत्यवस्थानं तु महावाक्यार्थः । ऐदम्पर्यं चात्र व्याख्यालक्षणे साक्षादनुक्तमपि सामर्थ्यदुक्तमेव द्रष्टव्यं संहितादिव्याख्यानांगैर्व्याख्यार्थस्यैदम्पर्यविषयत्वात् ।।८८४।। अथ लोकोत्तरदृष्टामाद्वारेण लौकिकपदार्थ स्वर्पमभिधत्ते ;-.
वक्खाइसद्दओ जं अविसिट्ठा चेव होइ बुद्धित्ति । उत्तर धम्मावेक्खा जहेव हिंसा इसाओ ||८८५ ।।
वृक्षादिशब्दतो वृक्षघटपटादिशब्देभ्येा यद् यस्मादविशिष्टा चैवात्र निम्बादिविशेषैरनालीदैव भवति बुद्धिरिति प्राग्वत् । कीदृशीत्याह- उत्तरधम्र्म्मापेक्षा वृक्षस्यात्तरधर्मा मूलकन्दस्कन्धादयेा जम्बूनिम्बादयश्व घटादीनां तु ताम्ररजतसौवर्णादयः, तानपेक्षते आकाङ्क्षते या सा तथा । यथैव हिंसादिशब्दाद् “हिंस्याद् न सर्वभूतानि" इत्यादिलक्षणात् । तत इदमर्यादापन्न - यथा हिंस्यान्न सर्वभूतानीत्यादयः शब्दाः पदार्थवाक्यार्थादिप्रकारेण निराकाङ्क्षस्वार्थप्रतिपादका भवन्ति तथा वृक्षादयोऽपि शब्दाः पदार्थवाक्यार्थ महावाक्यार्थेदम्पर्यविषयभावमापन्नाः श्रोतृप्रतीतिमविकलामाराधयन्तीति । तथाहि - दूरे शाखादिमन्तं पदार्थमुपलभ्य कश्चित् कश्चित् प्रति ब्रूयात् 'अग्रे वृक्षस्तिष्ठति' इति । तस्य च श्रोतुः श्रत एव शब्दार्थः पदार्थः, अयं च वृक्षो भवन् किमाम्रो निम्बो वा स्यादिति चालनारूपो वाक्यार्थः, ततः प्रतिविशिष्टाकारावलेाकनेनाम्र एव निम्बादिर्वायमिति प्रतिनियतः प्रत्यया महावाक्यार्थः इत्थमेव निर्णयपुरःसरमाम्राद्यथिना प्रवर्तितव्यमित्यैदम्पर्यमति ॥ ८८५ ।। उपसंहरन्नाह ;
।। ७४५ ।।
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
नपपत्नीनिदर्शनम्
उपदेशपदाकयमेत्थ पसंगणं इमिणा विहिणा निओगओ गाणं । आणाजोगावि इह एसोच्चिय हाइ णायच्चो ।1८८६।। महाग्रंथः
। कृतं पर्याप्तमत्र व्याख्याविधिकथने प्रसंगेन विस्तारेण, अनेन मण्डलीप्रमार्जनादिना विधिना नियोगतो नियमेन ज्ञानमागमश्रवणप्रवृत्तस्य श्रोतुः सम्पद्यते । आज्ञायोगाऽपि सम्यगज्ञानसाध्योऽत्र व्याख्याने एष एवोक्ताचारपरिपालनारूपो
भवति ज्ञातव्यः ॥८८६॥ ज्ञानवांश्च यत्करोति तदाह७४६॥ xणाणि य णिच्छएणं पसाहई इच्छियं इहं कजं । बहुपडिबंधजुयपि हु तहा तहा तयविरोहेण ।।८८७ ।
ज्ञानी चात्र विधिगृहीतशास्त्रार्थावबोधः पुनः पुमान्निश्चयेन प्रसाधयति निष्पादयतीप्सितमाप्तुमिष्टमिह कार्य धर्मार्थाद्याराद्यनरपं बहुप्रतिबन्धयुतमप्यनेकविघ्नप्रतिस्खलितमपि, तथा तथा तत्तहव्यक्षेत्रादिस्वरूपानुवर्तनापायेन, तदविरोधेन तस्येप्सितकार्यस्य योऽविरोधो घटना कार्यान्तरैरीप्सितैरेव तेनोपलक्षितः सन् । न हि धर्मान्तराणि बाधमानो धर्मो धर्मरपता प्रतिपद्यते । यथोक्तम्-"धर्म यो बाधते धर्मो न स धर्मः सतां मतः । अविरोधेन यो धर्मः स धर्म इति कोतितः ॥१॥" तथा ।"वेदवृद्धानुपचरेच्छिक्षितागमतः स्वयम् । अहेरिव हि धर्मस्य सूक्ष्मा दुरनुगा गतिः॥१॥" ।।८८७॥ मग्गे य जायइ तहा केई भावाणुवत्तणणएण । बोजाहाणं पायं तदुचियाणं कुणइ एसो ॥८८८।।
मार्गे च सम्यग्दर्शनादिके निर्वाणपथे योजयति, तथेति समुच्चये, कांश्चिद्भव्यसत्त्वान् भावानुवर्तननयेन मदुः खरो मध्यमो वा यः शिक्षणीयस्य प्राणिनो भावो मनःपरिणामस्तस्यानुवर्तनमेव नयो नीतिः सामलक्षणभावेनेयमेव च प्रधाना नीतिः कार्यसिद्धी । यथोक्तम्-"यद्यप्युपायाश्चत्वारः प्रथिताः साध्यसाधने । संज्ञामात्र फलं तेषां सिद्धिः साम्नि प्रति
॥७४६॥
E
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
ष्ठिता ॥१॥" तथा । "अतितीक्ष्णोऽपि दावाग्निदहन मूलानि रक्षति । समूलमुन्मूलयति वायुर्यो मृदुशीतलः ॥२॥" र तथा, बीजाधानं धर्मप्रशंसादिकं प्रायश्च बाहुल्येनैव तदुचितानां 'कुलनगागतमनिन्द्यं विभवाद्यपेक्षया न्यायतोऽनुष्ठा
२ नम्' इत्यादिशिष्टगृहस्थाचारपरतया बीजाधानयोग्यानां करोत्येष ज्ञानी ।।८८८॥ अत्र दृष्टान्तमाह; ॥७४७All सुम्वइ निवस्स पत्ती झाणग्गहसंगया विणीयत्ति । मुच्छिमगकण्णंदुब्बलणिवो य तह पुव्वसूरीहि ।।८८९॥
श्रूयते निशम्यते प्रवचने नृपस्य पार्थिवस्य कस्यचित् पत्नी भाया ध्यानं चित्तवृत्तिनिरोधस्तस्मिन् गृहो निर्बन्धरास्तेन संगता समेता सती विनीता मार्गयोजिता, इत्येवं वक्ष्यमाणक्रमेण । तथा मूच्छिमकोऽस शिप्रायः कर्णदुर्बलो बहु
मतकर्णेजपो नपश्च राजा, विनीत इति प्रकृतेन सम्बन्धः, तथेति तद्भावानुवर्तननयेन, पूर्वसूरिभिश्चरन्तनाचार्यः ।।८८९।। ____ तथायं दृष्टान्तं भावयन् गाथानवकमाह ;णिवपत्ती णिविण्णा झाणा मोक्खो त्ति तग्गहसमेया। ससरक्ख पउममज्झे तिणयणदेवम्मि ठियचित्ता ॥८९०।। तवखीणसाहुदंसण बहुमाणा सेवणा तहा पुच्छा । झाणे दंडगकहणे बज्झा एएत्ति अणुकंपा ॥८९१॥ गीयणिवेयण-मागमज्झाण-कहन्भुवगमे तह क्खेवो। कोई किदूरपवेस धम्मिगाईहिं जा देवो ॥८९२॥ निचलचित्ता साहण समओ नण्णेसिं आम पडिवण्णे । तदुवरि उद्धटुकला अओऽण्णमब्भासदसणयं ।।८९३॥ ससरक्खविज्जमादि न तत्त तह सणा विगप्पोत्ति । संकाए गुरु सच्चा कि तत्तं उचियणुद्वाणं ॥८९४॥ इहरा एयं चिय छत्तरयणपरिच्छित्तितुल्ल मो भणियं । पाएण विग्धभूयं सति उचियफलस्स विनेयं ।।८९५।।
॥७४७।।
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा पत्तीए रयणसारं आहरणं सिरिफलंति सोत्तूणं । आईए तप्परिच्छालग्गो चुक्को ततो सब्वा ॥८९६॥
नुपपत्नीमहाग्रंथ. एत्तो चिय झाणाओ मोक्खोत्ति निसामिऊण पढमं तु । तल्लग्गोवि हु चुक्छति नियमा उचियस्स सव्वस्स ॥८९७।।
निदर्शनम ता सुद्धधम्मदेसण परिणमणमणुव्वयाइगहणं च । इय गाणी कल्लाणं सव्वेसिं पायसो कुणति ॥८९८॥
नृपपत्नी कस्यचिद् राज्ञः कलत्रम् । सा च सहजमन्दमोहमालिन्यतया निविण्णा-"जरामरणदौर्गत्यव्याधयस्ताव॥७४८॥
दासताम् । मन्ये जन्मैव धीराणां भूयो भूयत्रपाकरम् ॥१।।" इत्यादिवचनाकर्णनाद् भवादुद्विग्ना । ततः संसारचारकनिःसारोपायमन्वेषमाणा शुश्राव कुतोऽपि 'ध्यानाद् मोक्षः' इति । ततस्तद्ग्रहसमेता ध्यानविषयाऽत्यन्ताग्रहसंयुता जाता । अन्यदा 'ससरक्खे' इति कश्चित् सरजस्कः शैवव्रती तया पृष्टो यथा 'कोडशो ध्यानमार्गः' इति । कथितं च तेन, यथा-पद्ममध्ये चतुर्दलनाभिकमलाभ्यन्तरेऽपि त्रिनयना देवः काशकुसुमसंकाशदेहः शशिखण्डमण्डितोत्तमाङ्गः तृतीयनेत्रप्रवृत्तज्वलनज्वालासमुज्वलीकृताखिलदिग्वलयो देहार्धधृतप्राणप्रियपार्वतीको ध्यातव्यः । तथा च तत्प्रक्रियासिद्धि'ऋद्धि'धृति लक्ष्मी मघा क्षान्तिः स्वधाः स्थितिः । सद्यो देवकला ह्यष्टौ समासात् परिकीतिताः" । सद्यः-पश्चिमदले पूजयेत् । "रयो' रक्षा' रतिः पाल्या' काम्या कृष्णा' रतिः क्रिया । वृद्धिः कालश्च" रात्रिश्च" भ्रामणी' मोहनी'' तथा ।।१।। वामदेवकला होताखयोदश उदाहृताः" । वाणदेव उत्तरदले पूजयेत् ।। "ततो 'मोहो 'मदो 'निद्रा 'माया 'मृत्युभयं "जरा' अघोरस्य कला होताः समासात परिकीत्तिताः ॥१॥". दक्षिणदलेऽघोरं पूजयेत् । “निर्वृत्तिश्च' प्रतिष्ठाश्च विद्या' 'शान्तिस्तथैव च। तत्पुरुषस्य कला हाताश्चतस्रः |
॥७४८॥
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
1.७४९॥
परिकीत्तिताः ॥१॥" पूर्वदले तत्पुरुषं पूजयेत् । “तारा' सुतारा' तरणी' तार यन्ती सुतारणी' । ईशानस्य कलापञ्च पूजयेच प्रयत्नतः ।।१॥" कणिकामध्ये ईशानं पूजयेत् । अत्रिंशत्कलोपेतं पञ्चतत्त्वसमन्वितम् । प्रासादं यो न जानाति नासो जानाति शंकरम् ।।१।। इति । ततः सा तत्र त्रिनयनदेवे स्थितचित्ता निरन्तरमेव समारूढमानसा बभूव ।।८९०॥ अन्यदा च तपःक्षीणसाधुदर्शनं षष्टाष्टमादिकष्टरूपतपःकृशीकृतकायस्य कस्यचिद् जैनमुनेदर्शनमभूत् तस्याः । ततो बहुमानात् सेवना पर्युपासना तया तस्य प्रारब्धा । तथा तत्प्रकारसमये पृच्छा ध्याने ध्यानगोचरा तया तदग्रतः कृता, यथा 'कीदृशं ध्यानम्' । तेन चागीतार्थत्वाद् दण्डककथने कृते यथाऽस्माकं दण्डको भिक्षादिकाले हस्तग्राह्यो यष्टिविशेष ईर्यापथिकाप्रतिक्रमणादिसमोऽग्रे कृत्वा ध्यायत इति । बाह्या ध्यानमार्गबहिर्वत्तिन एते जैना इत्यनुकम्पा दयाऽभूत् तस्याः ॥८९१॥ तेन च साधुना तां विषण्णपरिणामामुपलभ्य गीतनिवेदनं गीतार्थस्य कस्यचित् सूरेः कथनमकारि स्वप्रज्ञापनायाः । तेनापि प्रस्तावं प्राप्य तस्या आगमध्यानकथा। आगमे जनशासने यदस्ति ध्यानं तस्य कथा प्रज्ञापना कृता । गथास्मन्मते तावदेकोऽयं ध्यानमार्गः-"संपुन्नचंदवयणो सीहासणसंठिओ सपरिवारो । कायव्यो य जिणिदो केवलनाणुज्जलो धवलो ।।१।।" इति । ततस्तस्या ध्यानाभ्युपगमे सम्पन्ने तथा क्षेपे जाते कौतुकमभूत्, यथा--कियदूरं गावद् धार्मिकादिभिस्तत्र प्रवेशः क्रियते? । तत उक्तमाचार्येण 'यावदेवः । अयमत्राभिप्रायः-यदा भगवान् देशनार्थमुपतिष्ठते, तदैकेनैव महद्धिकेन वैमानिकदेवेन कदाचित् प्रकारयोपगतमशोकवृक्षाद्यष्टमहाप्रतिहार्योपेतं योजनाप्रमाणभूभामव्यापि समवसरणं निष्पाद्यते, कदाचिच्च सर्वैरेव भवनप
||७४९॥
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
नपपत्नीनिदर्शनम्
उपदेशपदा. त्यादिभिर्देवनिकायरिति । तत्र मानवाहनानि सचेतनान्यचेतनानि च तृतीयप्रकाराभ्यन्तर एव प्रविशन्ति । ये च महााग्रंथः
भक्तिमात्राकृष्टाः करितुरगादयस्तियंगविशेषास्ते द्वितीयशालाभ्यन्तराले, ये च शेषधार्मिका देवदानवमानवास्ते यावद्देबस्तावत् प्रविशन्ति इति ।।८९२।। ततो यदा निश्चलचित्ता सा सम्पन्ना तदा साधनं निवेदनं गुरुणा कृतं, यथासमयः
संकेतोऽयं यः प्रागुक्तः स नान्येषां तीर्थान्तरीयाणां वर्तते । तया च आमं--एवमिति प्रतिपन्ने गुरुणा कथितं, यथा-- ॥७५०॥ 'अन्येनापि ध्यानार्थिना तथारूपं तं भगवन्तं हृदयमध्ये परिकल्प्य देवदानवादिवत् तं यावत् प्रवेशः कर्त्तव्यः, ततस्तदुपरि
प्रवेशोपरि 'अध्युष्टकला' इति सार्धाभिस्तिसृभिः कलाभिः समनुगतो भगवान् ध्येयः' । इहाऽष्टौ कला:--ज्ञानावरणादिकर्माष्टकरूपाः । तत्र घातिकर्मरूपाश्चतस्रः कियत्यपि चायुःकर्मकला केवलज्ञानोदयकाले भगवतः क्षीणा, शेषास्तु सा - स्तिस्रः कला अवशिष्यन्ते । अतस्ताभिः समनुगः केवलिविहारकालं यावद् ध्यातव्यः । तदुक्तमनेनैव शास्त्रकृता ब्रह्मप्रकरणे--"सर्व धर्मादि य: साक्षायुगपद्वेत्ति तत्त्वतः । रागादिरहितश्चैव स सर्वज्ञः सतां मतः ॥१॥ सार्धसत्त्रिकलोपेत- क्षीणसार्द्धचतुष्कलः । सर्वार्थ गिरतः श्रीमान् नृसुरासुरपूजितः ॥२॥ अन्वर्थयोगतश्चायं महादेवोऽहंतस्तथा । बुद्धश्च गीयते सद्भिः प्रशस्तै मभिस्तथा ॥३॥" इत्यादि । सार्द्ध सत्त्रिकलोपेत इत्यादि-सार्धाभिः तिसृभिः सतीभिः प्रशस्तकर्मत्वेन सुन्दराभिः कलाभिरुपेतः । अतोऽस्मादन्यत् सिद्धस्वरूपलक्षणं द्वितीयं ध्यानं ध्यातव्यम् , यथोक्तम-- "अनन्तदर्शनं ज्ञानं सम्यक्त्वादिगुणान्वितम् । स्वोपात्तानन्तरत्यक्तशरीराकारधारिणम् ॥१॥ साकारं च निराकारममूर्तमनरामरम् जिनबिम्बमिव स्वच्छस्फटिकप्रतिबिम्बितम् ॥२॥ लोकाग्रशिखरारूढमूदूढसुखसम्पदम् । सिद्धात्मानं
।।७५०।।
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
। ७५१॥
निराबाषं ध्यायेदुखतकल्मषम् ॥३॥" इति । एतस्य च द्वितीयस्यापि ध्येयस्याभ्यासाद् दर्शनमवलोकनं सम्पद्यते । । स्वच्छाभ्रकगृहान्तरगतप्रदीपस्येव बहिः स्थितानामिति ॥८९३॥ सरजस्कविद्यामन्त्रादि सरजस्केणोपदिष्टं यद् विद्यादि र विद्यामन्त्रतन्त्रात्मरक्षादि तत् सर्वमतत्त्वं वत्तंत इति गुरुणा प्रतिपादिते तस्यास्तथादर्शनादतत्त्वरूपतयैवावलोकनात् विकल्पश्चित्तद्वैविध्यलक्षणो, यथा-पूर्वो ध्यानमार्गः प्रमाणतया प्रतिपन्नोऽप्यतत्त्वरूपः सम्पन्नो, माऽत एषोऽपि तथा भविष्यतीत्येवंरूपो जात इत्येवं शंकायां जातायां ज्ञानक्रियोपशमादिगुणान् गुरोरनन्यसाधारणानवलोकमाना स्वयमेव सम्पन्न दृढश्रद्वाना परिभावितवती, यथा-सत्यो गुरुरयम् । ततः पुनरपि पृष्टवती-भगवन् ! किं तत्त्वम् ? गुरुराह-उचितानुष्ठानं-यद्यदा कर्तुमुचितं ध्यानमध्ययनं देवतापूजादि साधुदानादि च तत् तदा विधेयमित्येवंलक्षणम् ।।८९४॥ विपर्यये बाधकमाह इतरथा उचितत्वमन्तरेण एतदेवानुष्ठानं छात्ररत्नपरिच्छित्तितुल्यं भणितं, प्रायेण बाहुल्येन, विघ्नभूतमन्तरायरूपं सदा सर्वकालमुचितफलस्य साधयितुमिष्टाद् दुःशकात् फलादन्यस्य साधयितुं योग्यस्य फलस्य विशेयमिति ॥८९५।। छात्र रत्नपरिछित्तिज्ञातमेव भावयति-पत्न्या रत्नसारं मणिखण्डितमाभरणं कण्ठाभरणादि श्रीफलं सम्पद्यत इति श्रुत्वा कश्चिच्छात्र आदी प्रथममेव शेषजीवनोपायपरिहारेण तत्परीक्षालग्नो रत्नपरीक्षायामादरणाद् ('चुक्को ततो सव्व'त्ति भ्रष्टस्ततः) सर्वस्मात् ग्रासाच्छादनादेरपि ॥८९६।। एवमेव 'ध्यानान्मोक्षः सम्पद्यते' इत्येतद् निशम्य समाकर्ण्य प्रथमं तु प्रथममेव शेषगुरुविनयशास्त्राभ्यासादिविहितानुष्ठानपरिहारेण तबग्नो ध्यानलग्नः, किं पुना रत्नपरीक्षालग्नश्छात्र इत्यपिहशब्दार्थः, 'चुक्कइत्ति भ्रस्यति नियमादुचितस्य सर्वस्योचितात् सर्वस्मादित्यर्थः । अयमत्राभिप्रायो, यथा सम्पूर्ण
।।७५१॥
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
महाग्रंथ
॥७५२॥
उपदेशपाल भोजनाच्छादनादिसौख्यस्य पुंसो विशेषविभवाकाङ्क्षायां रत्नपरीक्षणमुपपन्नं स्यात, तथा साधोः शिक्षितनिखिलसाधु-कर्णदुर्बल
समाचारस्य सम्यगभ्यस्तधर्मध्यानशुक्लध्यानयोग्यसूत्रार्थस्य शेषविहितानुष्ठानाबाधया प्रागुक्तमेव ध्यानमिति श्रमणोपास- नृपादाकानामपि शेषविहितानुष्ठानाबाधया समुचितसमये युक्तमेव नमस्कारादिध्यानमिति ।।८९७)। ततः शुद्धधर्मदेशना सरिणा कृता साधुश्रावकधर्मप्रतिपादनरूपा । परिणमनं देशनायाः सम्पन्नम् । अणुव्रतादिग्रहणं च तया कृतम । इत्येवं ज्ञानी गीतार्थः कल्याणं भद्रं सर्वेषां स्वस्य परेषां च प्रायशः करोतीति ।।८९८।। ___ अथ द्वितीयज्ञातं गाथादशकेन भावयति;समुच्छिमपाओ सवणदुब्बलो चेव कोइ रायत्ति । उत्तमधम्माजोग्गी सद्धो तह कुपरिवाओ य ॥८९९।। रिसिमित्तदंसणेणं आउट्टो पूयदाणनिरओत्ति । अण्णापोहाहिगरणकह विपरिणओ य मुक्खत्ति ॥९००॥ गीयनिवेयणमागम तम्भावावगम पुच्छ कि तत्तं । अइगंभीरं साहह जइ एवं सुणसु उवउत्तो ॥९०१॥ सत्थिमईए माहणधूया सहिया विवाहभेओत्ति । सुत्यासुत्थे चिता पहुणगमणे विसाओत्ति ।।९०२।। पुच्छा साहण पावा दूहब मा कुण करेमि ते गाणं । मलिगदाणं गमणं तीए अप्पत्तिय पओगो ।।९०३॥
॥७५२॥ गोणत्तं विद्दाणा गोमीलणमनपासणण्णाए। कहणं मणुओ तोए कह पुण मूलाए सा कत्थ ॥९०४।। Kणगोहतले सवणं णिवत्तणा चित सव्वचरणति । पत्ता मणुओ एवं इह एसा धम्ममूलत्ति ॥९०५।।
ता अमेहेणं इहयं उचियत्तणविरोहओ जत्तो । कायन्वो जह भव गोणक्गिमओ जीवमणुयत्तं ॥९०६॥
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
AN
M
* तोसा सासणवण्णो पूजा भत्तीए बोजपक्खेवो । एवं गाणी बाहुल्लओ हियं चेव कुणइत्ति ॥९०७॥ एयारिसओ लोओ खेयण्णो हंदि धम्ममम्गम्मि । बुद्धिमया कायवो पमाणमिइ ण उण सेसोवि ॥९०८॥
संमूच्छिमप्रायोऽसशितुल्यो युक्तायुक्तविवेचनासहोऽत एव श्रवणदुर्बलो यत्किञ्चनश्रुतग्राहि, चेवेति समुच्चये, कोऽपि
राजा आसीदिति । तथोत्तमधर्मायोग्यो विभक्तरूपदेवधर्मादिप्रतिपत्त्यसहिष्णुः प्रकृत्या श्राद्धो धर्मश्रद्धालुः, तथा कुप॥७५३॥
रिवारश्च दुःशिक्षितपरिवारानुगतश्च ।।८९९।। स चान्यदा मुग्धधर्मश्रद्धालुतया ऋषिमात्रदर्शनेन तथाविधबठरजनतपोधनावलोकनेन आवृत्त आक्षिप्तः सन्, तं प्रति पूजादाननिरतोऽभूत् । तत्र पूजाऽभ्युत्थानादिप्रतिरूपा, दानं च वस्त्रपात्रादिवितरणमिति । तेन च ऋषिणा कदाचित् तदग्रतः अन्यापोहः शाक्यादितीर्थान्तरोयनिरासः, तथा, अधिकरण| कथा अधिकरणस्य सस्थावरभूतोपमर्दरूपस्य कथा कृता, तत्र तन्निरास: यथते सन्मार्गविद्वेषिणः कुमार्गपुरस्कारिणश्च वर्तन्ते । अधिकरणकथा च नैतेषां त्रसस्थावरजीवपरिज्ञानं, तद्रक्षणोपायश्च कश्चिदस्तीति । एतच्च श्रुत्वासौ विपरिणतश्च तं प्रति विरक्तमानसः पुनः संवृत्तः, मूर्योऽयं य इत्थं परदर्शनगोचरमत्सरभरपरवशो वर्तत इति कृत्वा ॥९००। तेन च साधुना गीतनिवेदनं गीतार्थसूरिनिवेदन कृतम् । यथाऽसौ राजाऽस्मत्प्रज्ञापनाया विपरिणत आस्त इति । समये चागमस्तस्य सूरे राजान्तिके सम्पन्नः। ततस्तद्भावावगमस्तस्य राज्ञः सम्बन्धिनो भावस्य परिज्ञानमभूत्। सूरेः समये च राज्ञा पृच्छा कृता, यथा--'भगवन् ! कि तत्त्वम् ? इति । गुरुणा चोक्तमतिगंभीरं तत्त्वं स्वयमेव ज्ञातुमशक्यमित्यर्थः । स प्राह--साधयत कथयत यद्य वमतिगम्भीरं तथा ज्ञातुमशक्यम् । गुरुः-शृणूपयुक्तः सन् ॥९०१।। स्वस्ति
७५३।।
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७५४॥
उपदेशपर्दा मत्यां पुरि ब्राह्मणदुहिता काचित् । तस्याश्च सखिका भूता । तयोश्च कालेन भिन्नयो: स्थानयाविवाहाद् भेद सम्पन्नः। कर्णदुर्बल. महाग्रंथ
इति प्राग्वत् । अन्यदा च ब्राह्मणदुहितुः सुस्थासुस्थे सौख्ये दौख्ये चेत्यर्थः सखीगोचरे चिन्ताऽभूत् ततः स्वयमेव नृपोदाप्राघुर्णगमने प्राघुर्णकभावेन तदन्ते गमने कृते विषादस्तस्यास्तया दृष्टि इति ॥९०२॥ ततः पृच्छा विषादनिमित्तविषयाश
हरणम्तया कृता। सख्या च साधनमारब्धं, यथा--पापाऽहं यतो दुर्भगा पत्युवेर्ते इति । तया चोक्तं-मा कुरु खेदं, करेमि । ते तव पतिं गाम वाहम् । ततो मूलिकादानं कृत्वा गमनं निजस्थाने ब्राह्मणपुत्र्याऽकारि । ततस्तया सख्याऽप्रीत्या | यथाऽहं चिरकालमनेनापमानितेत्यभिप्रायेण प्रयोगश्चूर्णादिव्यापाररूपः तया मूलिकायाः पत्यौ कृतः ।।९०३।। अचिन्त्यो हि मणिमन्त्यौषधीनां प्रभाव इति गोत्वं भर्तुः समजनि । तं च तथाविधमालोक्य सा विद्राणा विषण्णा, यथा--कथमयं | पुनः पुमान् भविष्यतीति । ततस्तया बहिश्वारिचरणार्थ गवां मध्ये तस्य मीलनं कृतम् । स्वयं च पृष्ठलग्ना भ्राम्यतीति । अन्यदा चानेन केनचिद् विद्याधरयुग्मेन वटशाखावलम्बिना दर्शनं तस्य कृतम् । तेन च तस्मिन् कथनं सहचर्याः कृतं विद्याधरेण, यथैष मनुजः सन् वृषभतया वृत्तो वर्तते । ततस्तया पृष्टः कथमयं पुनरपि ममुजो भविष्यतीति । स प्राह --मूलया। विद्याधरी--इयं मूला कुत्र तिष्ठतीति ॥९०४॥ विद्याधरः--न्यग्रोधतलेऽस्यैव पादपस्य मूले । इत्युक्त्वा
॥७५४॥ विद्याधरयुग्मं तिरोऽभूत् । अस्य च समग्रस्यापि वृत्तान्तस्य गोपत्न्याधःस्थितया श्रवणमकारि । तदनुगृहगमनादेनिवर्त्तना कृता । चिन्ता-कथमियं मूला प्राप्स्यते ? । ततः सर्वचरणं कारयितुमारब्धोऽसौ तया । इत्येवं प्राप्ता मूला। तद्भक्षणाच्च मनुजः समजनीति । एवमनेन न्यायेनेह गम्भीरतत्त्वविचारे प्रस्तुते सत्येषा धर्ममूला विपर्यस्तज्ञानरूपपशुभाव
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।७५५।।
निवर्त्तनक्षमा लभ्या इति ।। ९०५ ।। तत् तस्मादद्यापि देवगुरुधर्माणामनेकधा लोकवृत्तानां सम्यक्परिज्ञानाभावे सति ओघेन सामान्येन सर्वदेवताराधनरूपेणेह धर्मतत्त्वे साध्ये, उचितत्त्वेन यो देवादिर्यावत्याः प्रतिपत्तेर्योग्य इत्येवंरूपेण' अविरोधतः शिष्टलोकरूढविभवोपार्जना दिन्यायानतिक्रमेण यत्नः कर्त्तव्यः । तथा यथा भवतो गोत्वविगमतः संसारिस्वरूपगाभावह्रासेन जीवमनुजत्वं केवलजीवलक्षणं मानुष्यमाप्यत इति ।। ९०६ ।। ततस्तोषात् तस्य राज्ञः प्रमोदा'दहो ! महद् माध्यस्थ्यमित्येषाम्' इत्येवंलक्षणात् शासनवर्णो जैनदर्शनप्रशंसारूपः सम्पन्नः । पूजा च गौरवरूपा शास नस्यैव कृता । तया च दर्शनगोचरया भक्त्या बीजप्रक्षेप आत्मक्षेत्रे राज्ञा विहितः । एवं प्रागुक्तगीतार्थाचार्यवत् ज्ञानी बाहुल्यता हितमेव कुरुते । इति प्राग्वत् ॥ ९०७॥ यत एवं ततः 'एयारिसओ' इत्यादि । एतादृशश्व तादृश एव निरूपिताचार्य सदृशो लोकः खेदज्ञो निपुणो । हंदीति पूर्ववत् । धर्मे श्रुतचारित्राराधनलक्षणे बुद्धिमता नरेण कर्त्तव्यः प्रमाणं निर्णयहेतुः । इत्यस्मादगीतार्थप्रमाणकरणानर्थंभावाद् हेतोर्न पुनः शेषोऽपि तत्सदृशाकारधारकोऽपि, आकारसाम्येऽपि भावानां परस्परं चित्रशक्तित्वेन भेदात् ।। ९०८ || आह-यद्य वमल्प एव लोकः प्रमाणीकर्त्तव्यः स्यात, तथा चाल्पलोकपरिगृहीतत्त्वेन धर्मो नात्यर्थमादेयतां नीतो भवेदिति मनसि परिभावयतो भव्यान् शिक्षयन्नाह ; - बहुजण वित्तिमेत्तं इच्छंतेहि इहलोइओ चेव । धम्मो ण उज्झियव्वो जेण तहि बहुजणपविती ॥ ९०९ ॥
बहुजन प्रवृत्तिमात्रं गतानुगतिकरूपं लोकरूढिमेवेच्छद्भिरिह धर्मचिन्तायां लौकिकश्चैव लोकरूढ एव धर्मो हिमपथज्वलनप्रवेशभृगुपातादिलक्षणो नोज्झितव्यः, येन तत्र धर्मे बहुजनवृत्तिर्लक्ष कोट्यादिसंख्यलोक समाचाररूपा दृश्यते ।। ९०९ ।।
।।७५५ ।।
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
लोखरूढित्यागोपदेश:
उपदेशपदाता आणाणुगयं जं तं चेव बुहेण सेवियव्वं तु । किमिह बहुणा जणेणं हंदि ण सेयत्थिणो बहुया ॥९१०॥ महाग्रंथः
तत् तस्मादाज्ञानुगतं सर्वज्ञप्रवचनप्रतिबद्ध यदनुष्ठानं तदेव मोक्षाभिलाषिणा बुधेनोत्तमप्रकृतिना पुरुषेण सेवितव्यम्। तुःपादपूरणार्थः । किमिह धर्मकरणे बहुना जनेन स्वच्छन्दचारिणा लोकेन प्रमाणीकृतेन ? हन्दीति पूर्ववत् । न श्रेयोऽ
थिनो निर्वाणाभिलाषिणो बहवो जना यतः ।।९१०॥ एतदेव भावयति;॥७५६॥
रयणस्थिणोऽतिथोवा तद्दायारोवि जह उ लोयम्मि । इय सुद्धधम्मरयणत्थिदायगा दढयरं णेया ॥९११॥
रत्नार्थिनः पद्मरागपुष्परागादिप्रस्तरखण्डाभिलाषिणोऽतिस्तोकाः पञ्चषादिरूपाः, तद्दातारोऽपि रत्नविक्रेतारोऽपि यथा तु यथैवातिस्तोका लेाके घृततैलधनधान्यादिवाणिज्यकारिणि जने । इत्येवं शुद्धधर्मरत्नार्थिक्रायका निर्वाणावन्ध्यकारणसम्यग्दर्शनादिशुद्धधर्मरत्नार्थिनो भव्यजीवाः, तद्दायकाश्च गुरवः स्वभावत एव भवोद्विग्ना लब्धागमरहस्याः, अत एव मोक्षमार्गकरतयो दृढतरमत्यर्थं ज्ञेया अतिस्तोका इति ॥९११।। अत्र हेतुमाह;बहुगुणविहवेण जओ एए लन्भंति ता कहमिमेसु । एयदरिद्दाणं तह सुविणेवि पयट्टई चिता ।।९१५॥
- बहुभिर्गुणैरक्षुद्रताभिः, बहुना च विभवेन धनेन धान्यादिसम्पत्तिरूपेण यत एतानि रत्नानि शुद्धधर्मश्च लभ्यन्ते, - बहुभिर्गुणधर्मो लभ्यते, विभवेन तु बहुना रत्नानीत्यर्थः । ततः कथमेतेषु रत्नेषु धर्मे चैतद्दरिद्राणां बहुगुणविभवशूor न्यानां तथा गुणरत्नस्पृहाप्रकारेण स्वप्नेऽपि निद्रायमाणावस्थायामपि प्रवर्तते चिन्ता, सर्वचिन्तानां प्रायः स्वप्राप्त्यनुIN सारेण लोके प्रवृत्तिदर्शनात् ॥९१२।। एतदेव सविशेष भावयति;-..
॥७५६॥
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।७५७।।
घणासु विगइच्छा वत्थहिरण्णाइएस तह चेव । तञ्चिताए विमुक्का दुहावि रयणाण जोगति ।। ९१३ ॥
धान्यादिषु धान्ये शालिगोधूमादी, आदिशब्दाद् महिष्यादिषु च विगतेच्छा उपरतवाञ्छा, तथा वस्त्रहरण्यादिकेषुवत्राणि चीनांशुकादीनि, हिरण्यं घटितकनकादि, आदिशब्दादन्यविचित्रवस्तुग्रहः, ततस्तेषु तथा चैव विगतेच्छा एव; अत एव तचिन्ता धान्यादिग्रहणविक्रयबुद्धिस्तया विमुक्ता विकला द्विधापि रत्नानां येोग्याः धर्मरत्नस्य द्रव्यरत्नानां चाही भवन्तीत्यर्थः । इति प्राग्वत् ।। ९१३।। अधुना व्यतिरेकमाह; -
जे पुण वत्तणओ एएसुं चैव अविगच्छति । ते एयाण अजोग्गा अणिउणं चितियव्वमिणं ।। ९१४।।
ये पुनः पुण्यविकलाः स्तोकस्वतस्तुच्छत्वेन धनादीनामेतेष्वेव धान्यादिष्वविगतेच्छास्तदभिलाषिण, इति पूर्ववत्, ते पुरुषां एतेषां द्रव्यरत्नानां धर्मरत्नस्य चायेोग्या वर्त्तते । अतिनिपुणं सूक्ष्माभोगसंगतं यथा भवत्येवं चिन्तयितव्यमालोचनीयमिदं पूर्वोक्तं वस्त्विति ।। ९१४ || अथ पूर्व गाथेोदृिष्टं गुणविभवं धर्मरत्नार्थिनां धाम्यादिरूपतया परिकल्प्य निदर्शयन्नाह ;
अक्खुदाई घण्णाइया उ बत्थाइया उ विष्णेया । मज्झत्थाई इइ एक्कबीमगुणयोगओ विहवा ।।९१५॥
'अक्षौद्योदयाऽक्षयमक्षुद्रता', आदिशब्दाद् 'रूपवत्व - सौम्या कृतित्व' - जनप्रियत्वाऽक्रूरत्वाऽभीरुत्वा' शठत्व''दाक्षिण्य - लजालुत्व - दयालुत्वग्रहः ततोऽक्षोद्यमादिर्येषां दशानां गुणानां ते तथा । किमित्याह - धान्यादयो वर्त्तते धान्यधनादिकल्पा इत्यर्थः । तुः पूर्ववत् । वखादयस्तु विज्ञेया माध्यस्थ्यादयः । वस्त्रादिकल्पा माध्यस्थ्यादय एकादश
।।७५७।।
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा गुणा. इत्यर्थः । अत्र माध्यस्थ्यं मध्यस्थवृत्तित्वं' । आदिशब्दात् सौम्यष्टित्व'-गुणरागित्व'-सत्कथासुपक्षयुक्तत्व'- धर्मरत्नमहाग्रंथः दीर्घदर्शित्व-विशेषज्ञत्व-'-वृद्धानुगामित्व-विनीतत्व-कृतज्ञत्व-परहितार्थकारित्व"-लब्धलक्षत्वग्रहः" । इत्येवमेक
प्राप्तियो
ग्यतादिविंशतिगुणयोगतो धार्मिकस्य गुणविभवो भावनीयः । यथा हि पूर्व धान्यादिगुणप्राप्तौ कुटुम्बनिर्वाहहेतुभूतायां, पश्चाद्
वस्त्रादिप्राप्तौ च सत्यां रत्नवाणिज्यं कुर्वन् व्यवहारी समभिलषितसिद्धसिद्धिभावेन सर्वांगकल्याणभाग भवति, तथाऽक्षौ॥७५८॥
दयादिगुणयोगेन प्राक्, पश्चाद् माध्यस्थ्यादिगुणयोगत: परिपूर्णकविंशतिगुणयोगविभवेन शुद्धधर्मरत्नप्राप्तियाग्यो भवतीति
॥९१।। ननु यदि पूर्वोक्तकविंशतिगुणविभवयोगेन धर्मरत्नाधिकारिणो निरूप्यन्ते, तत् किमेकादिगुणहीना अनधिकारिण To एवेत्याशंक्याह;M पायगुणविहिणा एएसि मज्झिमा मुणेयव्वा । एत्तो परेण हीणा दरिद्दपाया मुणेयव्वा ॥९१६।।
पादेनार्धेन च प्रमितंर्गुणैविहीनाः प्राणिन एतेषां गुणानां मध्याद् मध्यमा, परमध्यमा जघन्याश्च ज्ञेया ज्ञातव्याः। इतो विभागत्रयात् परेण हीना दरिद्रप्रायाः पूर्वोक्तगुणाधानापेक्षया निर्धना मुणितव्याः, न ते शुद्धधर्मरत्नयोग्या इत्यर्थः । ॥९१६॥ एतदेव भावयति ;
।।७५८॥ जह ठिइणिबंधणेसुं धम्म कम्पिति मूढगा लोया। तह एएवि बरागा पायं एवंति बदम्वा ।।९१७॥
यथा येन प्रकारेण स्थितिः शरीरादिनिर्वहणं, तन्निबन्धनेषु तत्कारणेषु वापीकूपतडागादिषु क्रियमाणेषु धर्म सुगतिर फलं सुकृतं कल्पयन्ति मूढका निर्वाणमार्गमजानाना लोका द्विजातितथाविधा जनाः, तथैतेऽपि गुणदारिद्रयभाजो जीवा
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
लोकोत्तरमार्गमवतार्यमाणा अपि वराकाः कृपास्पदतामागताः प्रयो बाहुल्येन यत्र तत्रैव बहुलोकपरिगृहीते कुतीर्थगम-| | नादौ धर्मकल्पनाकारिणः, एवं पूर्वोक्तमूढलोकवत् । इतिः पूरणे द्रष्टव्यः ॥९१७।। एतदेव दृष्टान्तेन भावयति;
एएणं चिय कोई राया केणावि सूरिणा सम्मं । णाएणमेवदिट्ठी थिरीकओ सुद्धधम्मम्मि ॥९१८॥ ॥७५९॥ एतेनैव यथा रत्नार्थिनः स्तोका इत्यनेन कश्चिद् राजा केनापि सूरिणा सम्यग यथावद् ज्ञातेन दृष्टान्तेन, एतद्दृष्टि ।
बहुजनपरिगहीतो धर्मः प्रमाणमित्येवं पश्यन्, स्थिरीकृतः शुद्धधर्म स्तोकतरविवेकिलोकपरिगृहीते।।९१८ एतदेव भावयति;नयरं पवेसिऊणं सागेंधणधण्णमाइठाणाई। बहुगाइं दंसिऊणं रयणावणदंसणेणं तु ॥९१९॥ . व नगरं प्रतीतरूपमेव प्रवेश्यावतार्य शाकेन्धनधनधान्यादिस्थानानि बहुकानि प्रभूतानि दर्शयित्वा रत्नापणदर्शनेन तु lol अतिस्तोक रत्नवाणिज्य हट्टदर्शनेनैव-यथा हि महाराज ! अत्र तव नगरेऽतिबहूनि शाकेन्धनादिव्यवहारस्थानानि, अतिस्तोकानि रत्नवाणिज्यस्थानानि, तथैव शुद्धधर्मग्राहिणोऽत्र नगरस्थानीये जने अतिस्तोका इतरे त्वतिभूरय इति ॥९१९॥
यद्यवं ज्वरहरतक्षकचूडारत्नालङ्कारवद् दुष्करः शुद्धधर्मस्तत्कि तस्योपदेशेन ? इत्याशंक्याह;-- णय दुक्करं तु अहिगारिणो इहं अहिगयं अणुदाणं । भवदुक्खभया गाणी मोक्खत्थी कि ण करेइ ? ॥९२०।।
नच नैव दुष्करं दुरनुष्ठेयं, तुरेकारार्थः, अधिकारिणो मोक्षं प्रति बद्धस्पृहस्येहाधिकृतं, शुद्धधर्माराधनारूपमनुष्ठानं Pal सर्वसावधविरमणरूपम् । कुतः, यतः भवदुःखभयाजातिजरामरणादिसंसारोद्वेगाद्, ज्ञानी निश्चितहेयोपादेयविभागो
श्रीक्षार्थं किं न करोति? अपि तु शक्त्यनुरूपं तत्साधकतया निश्चितं सर्वमपि ॥९२०॥ एतदेव भावयति;
॥७५९॥
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदभवदुक्खं जमणंतं मोक्खसुहं चेव भाविए तत्ते । गरुपि अप्पमायं सेवइ णउ अण्णहा नियमा ॥ ९२९ ॥ महाग्रंथ
॥७६० ।।४
भवदुःखं नरकतिर्यगादिजन्मस्वशर्मलक्षणं यद्यस्मादनंतमनवधि, अनाद्यनंतत्वाच्च संसारस्य; मोक्षसुखं चैवापवर्गसुखमप्यनन्तमेव, अनागतकालप्रमाणत्वात् । एवं भाविते तत्त्वे दुःखसुखस्वरूपलक्षणे गुरुकर्मभिः संसाराभिनन्दिभिः स्वप्ने - ऽप्यनध्यवसेयं अप्रमादं निद्राविकथादिप्रमादपरिवर्जनरूपं सेवतेऽधितिष्ठति, न त्वन्यथोक्तरूपतत्त्वज्ञानाभावे नियमादवश्यम्भावेन । अन्यत्राप्युक्तं -- "भवस्वरूपविज्ञानात्तद्विरागाञ्च तत्त्वतः । अपवर्गानुरागाञ्च स्यादेतन्नान्यथा क्वचित् || १ || ” ॥ ९२९ ॥ एतत्समर्थनायैवाह;
--
इह तेल्लपत्तिधारगणायं तंतंतरेसुवि पसिद्धं । अइगंभीरत्थं खलु भावेयव्वं पयत्तेण ।।९२२ ।।
इह गुरुकाऽप्रमादसेवायां तैलपात्रीधारकज्ञातं तन्त्त्रान्तरेऽपि दर्शनान्तरशास्त्रेष्वपि प्रसिद्ध अतिगम्भीरार्थं महामतिगम्यं खलुर्वाक्यालङ्कारे, भावयितव्यं प्रयत्नेन ॥ ९२२ ॥ एतदेव गाथानवकेन दर्शयति ; -- सद्धी पण्णी राया पायं तेणोवसामिओ लोगो । णियनगरे णवरं कोति सेट्ठिपुत्तो ण कम्मगुरू ।। ९२३ ।। सो लोगगहा मण्णइ हिंसंपि तहाविहं ण दुट्ठति । हिसाणं सुहभावा दुहावि अत्थं तु बुद्देयं ॥ ९२४ ।। 'अपमायसारयाए णिव्विसयं तह जिणोवएसपि । तक्खगफणरयज़गयं सिरत्तिसमणोवएव ।। ९२५ ।। तस्सुवसमणणिमित्तं जक्खो च्छत्तो समाणदिट्ठित्ति । णिउणोकओ समप्पिय माणिक्कं सागओ तत्तो ।।९२६ ।। अवरो रायासण्णो अहंति परिबोहगो असमदिट्ठी । कालेणं वीसंभो तओ य मायापओगोत्ति ।। ९२७।।
शुद्धधर्मंदुष्करत्वेप्यु
पदेशमा
फल्यम्
।।७६० ।।
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७६१॥
णटुं रायाहरणं पउहगसिटुंति पउरघरलामे । माहण पच्छित्तं बहुभयमेवमदोस तहवित्ति ॥९२८॥ जक्खब्भत्थण विण्णवण ममत्थे तं शिवं सुवंडेण । तच्चोयण परिणामो विष्णत्ती तइलपत्ति वहो ॥९२९।। संगच्छण जहसत्ती खग्गषरक्खेव छणणिरूवणया । तल्लिच्छ जत्तनयणं चोयणमेवंति पडिवत्ती ॥९३०।। एवमणंताणं इह भीया मरणाइयाण दुवखाणं । सेवंति अप्पमायं साहुं मोक्खत्थमुजता ॥९३१।। __ श्राद्धः सर्गज्ञदर्शनश्रद्धालुः प्राज्ञः स्वभावत एव परोपकारोपायप्रवीण: क्वचिद् नगरे जितशत्रुनामा राजाऽभूत् । प्रायो बाहुल्येन, तेन राज्ञा दानसन्मानारिभिरुपायैः सन्तोषमानीयोपशामित उपशममानीतो जिनशासनं प्रति सानुरागो विहित इत्यर्थः, लोकोऽमात्यवेष्ठिप्रभृतिको निजनगरे । नवरं केवलं कश्चित् श्रेष्ठिपुत्रो न शकित उपशामयितुम् । कीदृशः सन्नित्याह-कर्मगुरुर्बहलमिथ्यात्वतमः पटलसमाच्छादितशुद्धबोधसम्पादकपरिणाम इति ॥९२३॥ सो इत्यादि । सर, श्रेष्ठिपुत्रो लोकग्रहात् संसारमोचकनामकपाखण्डिकसंसर्गलग्नभ्रमाद् मन्यते हिंसामपि प्राणव्यपरोपणरूपां, सर्वेषां तदन्येषामास्तिकानामेकान्ततोऽनभिमतां तथाविधां दुःखितसत्त्वगोचरां न नैवं दुष्टां दारुणपरिणामां, किं तु कल्याणावहामेव । इति प्राग्वत् । कुत इत्याह-हिंसाणं सुहभावा' इति हिंस्यानां हिंसनीयानां हिंस्राणां च हिंसकानां सुखभा- X॥७६१।। वाच्छुभभावाच । तत्र हिंस्यानां हिंसाकालप्रवृत्तपीडानुभवेन प्राग्भवोपात्तासवेंदनीयनिर्जरणाद् भवान्तरे सुगतिलाभेन सुखभावः । अन्येषां च दुरन्तदुःखनिम्नगातस्तदुत्तारणकरणेन परोपकारसम्भवाच्छुभस्य सुकृतलक्षणस्य लाभः । इति निरवद्यमेव दुःखितस्य व्यपरोपणम् । तथा द्विधापि द्वाभ्यामपि हेतुभ्यां क्लेशोपार्जनमूर्छात्यागदुष्करत्वलक्षणाभ्यामर्थं
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद महाग्रंथ:
।।७६२ ।। ५
स्वर्थं पुनर्दुर्देयं मन्यते । ततः सुगर्त्यर्थिनां निरूपितनीत्या हिसैव कर्तुमुचिता, न पुनरन्यो धर्मो दानादिरिति ।।९२४ ।। अप्रमादसारतया अप्रमादः प्रमादाभावः सारो यत्र तत्तथा तद्भावस्तत्ता तया निर्विषयं निर्गोचरं, तथेति समुच्चये, जिनोपदेशमपि सर्वज्ञप्रज्ञापनामपि मन्यते, किं पुनः प्रज्ञापकान्तरोपदिष्टमर्थमित्यपिशब्दार्थ । कथमिवेत्याह- तक्षकफणरत्नगतं तक्षकस्य महानागस्य फणारत्नं तक्षकफणरत्नं तद्गतं करणीयत्वेन तद्विषयं शिरसोऽतिः पीडास्तस्याः शमने उपदेशः शिरोत्तिशमनेापदेशस्तमिव । यथा केनचिच्छिरः पीडाकरालितेन कश्चिद् भणितो यथा महती मम शिरःपीडा समु
ता वर्त्तते, किं क्रियतामिति ? तेन चोक्तम् - तक्षकफणरत्नालङ्कारे। गले बध्यतां येन सद्य एव पीडोपशमः सम्पद्यते । यथासौ दुष्करत्वेन निर्विषय उपदेशः, तथायमप्रमत्तोपदेशः जिनेाक्तो निर्विषय एव ममाभासत इति परिभावयति स श्रेष्ठसूनुः ।। ९२५ ।। ततः परिभावितं राज्ञा नैष प्रदीपनकवदुपेक्षितुं युक्तः । इति तस्योपशमनिमित्तं जैनधर्मप्रतिबोधनार्थ यक्षो नाम च्छात्रो विद्यार्थितया गुरुणा सह भ्राम्यति आतपनिवारणार्थं छत्रवान् समाना सम्यग भावेन कृत्वा दृष्टिस्तत्त्वश्रद्धानमस्येति समानदृष्टिरित्यर्थः इत्यस्मात्कारणान्निपुणो जीवादिषु पदार्थेषु कृतो राज्ञैव । समर्पितं माणिवयं निजमुद्रारत्नरूपम् । अनुस्वारलोपः प्राकृतत्वात् । स यक्षच्छात्र उपलब्धराजाभिप्रायः सम्रागतो राजसमीपाद् दूरीभूतस्तदनन्तरम् ॥९२६ ।। श्रेष्ठितसमीपं गत्वा बभाण' - अन्या जैनमतवासितांतःकरणः कोऽपि राजाऽऽसन्नो वर्त्तते, अहं पुनः प्रतिबोधको लग्नजैनदर्शनग्र होत्तारकारी, कसमदृष्टिर्नृपेण सह वर्त्ते इति कश्चिन्मयि विश्रम्भरसः समस्ति, समानशी - लव्यसनयेारेव विश्रम्भरससम्भवात् । यदवाचि – “मृगा मृगैः संगणनुव्रजन्ति गावश्च गोभिस्तुरगास्तुरंगैः । मूर्खाश्र्व
तलपात्री*धारकज्ञा
तम्
।।७६२।।
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
। ७६३।।
मूर्खः सुधियः सुधीभिः समानशीलव्यसनेषु संख्यम् ||१|| ” कालेन तु गच्छता विश्रम्भो विश्वासः समजनिश्रेष्ठि सूना२छात्रे । ततश्च मायाप्रयोगः प्रागेव राजार्पिततन्माणिक्यस्य तदाभरणमध्ये तस्याजानतो निक्षेपलक्षणः कृतस्तेन । इति प्रागवत् ।।९२७ ।। प्रवत्तितश्च पुरमध्ये प्रवादा, यथा-नष्टं राजाभरणम् । पटहको निष्कासितो, यथा-कथयतु येन दृष्टं श्रुतं वा तदिति । ततः केनाप्यशिष्टमिति कृत्वा 'पउरघर'त्ति पौरंग हेषु प्रत्येकं निभालयितुमारब्धेषु लाभे श्रेष्ठितरत्नकरंडिकामध्ये निक्षिप्तस्य राज्ञो माणिक्यस्यावाप्तौ जातायां स दण्डपाशिकलाकेन हन्तुमारब्धः । भणितं च यक्षेण माहन मा घातयतैनं प्रायश्चित्तमापन्नमिदमस्य, शुद्धिश्चास्य परिभाव्य करिष्यते । ततो बहु भूरि भयमस्य जज्ञे । न ज्ञायते केनापि प्रकारेण शुद्धिर्भविष्यति । ततः श्रेष्ठिसुतेन परिभावितं यथैवं राजमाणिक्यापहारद्वारेण या दोषम्भावना तामपेक्ष्याsदोषोऽहं वर्त्ते, तथापि किं करोमीत्येवंलक्षणेन प्रकारेण || ९२८ ॥ यक्षाभ्यर्थना तेन कृता, विज्ञापय ममार्थं मन्निमित्तं तं नृपं राजानं यथा— सुदण्डेन सुकुमारेण केनचिद्दण्डेन निगृह्य मां मुश्वतेति । ततो यक्षेण तत्प्रेरणा कृता, यथा--शिक्ष्यसे शरीरनिग्रहमन्तरेण यदन्यत् ते प्रायश्चित्तम् अहं दापयिष्यामि तत् कर्तुमिति । तेनाभाणि-बाढमिति । एवं परिणामो लब्धस्तस्यानेन । तदनुविज्ञप्तिः कृता । राज्ञा चोचे – तैलपात्री भृतोभयकरगृहीता नगरमध्ये भ्रमणीया, यदि पुनस्तत्तैलबिन्दुरेकोऽपि पतति तदा तस्य निश्चितो वधो विधेय इति ॥ ९२९ ॥ 'संगच्छण 'त्ति अभ्युपगमस्तेन जीवितार्थिनाकृतो, यथा -- अहं यथाशक्त्यमुमर्थं साधयिष्यामि । एवं प्रतिपन्ने खड्गधरास्तस्य चतसृsafप दिक्षु निरूपिताः, यथा -- अयमस्मिन्नर्थे प्रमादं करोति तदाऽतीव निग्रहणीय इति । ततस्तस्यास्तैलभृतायाः पात्र्या
।।७६३ ।।
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
तैलपात्रोधारकज्ञा
तिम्
उपदेशपदर उत्क्षेप उत्पाटनं कृतं तेन । राज्ञा च तच्चित्तव्याक्षेपार्थ क्षणस्योत्सवस्य निरूपणा सर्वत्र त्रिकचतुष्कचत्वारादिषु प्रारब्धा। महाग्रंथः | तल्लिप्सया जीवितवाञ्छया यत्ननयनं तस्यास्तैलभृतायाः पात्र्या यत्नेन कायिकवाचिकमानसव्याोपपरिहारेण राजपदा
न्तिकं यावन्नयनं कृतम् । ततस्तस्मिन्नत्यन्तदुष्करेऽत एव केनाप्यनध्यवसेये वस्तुनि सम्पादिते राज्ञा प्रेरणं तस्य कृतं, यथा--समस्त्यप्रमादो दुष्करार्थविधायी, किमिति त्वं मुधा भणसि, यथा--न कश्चिदप्रमत्तः समस्तीति । तेन चैवमिति
प्रतिपत्तिः कृता । प्रतिबोधितश्च धर्ममार्गे ॥९३०।। यथा त्वमेवं मरणमात्रभयात् दुष्करमप्रमत्तताभावमङ्गीकृतवान , ॥७६४॥
एवमनन्तानामपरिमाणानामिह भीतास्त्रस्ता मरणादिकानां दुःखानां सेवन्तेऽप्रमादमुक्तलक्षणं साधवो मोक्षार्थं मुक्तिनिमित्तं उद्य क्ता उद्यमवन्त इति ।।९३१॥ आह-यदि जरामरणादिभयाद् मोक्षार्थितयोपतिष्ठन्ते जीवास्ततः कि सर्वे
भव्या अप्रमादसारं न प्रतिपद्यन्ते ? इत्याशंक्याह;- . * अपरिणए पुण एयम्मि संसयाईहिं ग कुणइ अभव्वो। जह एवं गुरुकम्मो तहेव इयरोवि पव्वजं ॥९३२॥ व अपरिणते अङ्गाङ्गीभावलक्षणपरिणाममनागते पुनरेतस्मिन् जिनवचने संशयादिभिः संशयविपर्ययानध्यवसायधुर्य
मानीते न करोति न विधत्ते अभव्यो निर्वाणगमनान) जन्तुर्यथैनं जिनोपदेशमिच्छाविषयभावानयनमात्रेणापि, गुरुकर्मा lion उदीर्ण दृढचारित्रमोहः तथैवेतरोऽपि जन्तुः परिणतजिनवचनसर्वस्वाऽपि प्रव्रज्यामप्रमादरूपाम् ।। अत एव पठ्यते;-- IN सम्मट्टिीवि कयागमोवि अइविसयरागसुहवसओ । भवसंकडम्मि पविसइ एत्थं तुह सुव्वई णायं ॥१॥" ॥९३२।।
अथ प्रस्तुतं निगमयन्नाह;
॥७६४।
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७६५।।
एवं जिणोवएसो उचियाविक्खाए चित्तरूवोत्ति । अपमायसारयाएवि तो सविसय मो मुणेयवो ।।९३३।।
एवं गुरुकर्मणां प्रव्रज्याप्रत्तिपत्त्यसहिष्णुत्वे सति जिनोपदेशः सर्वज्ञप्रज्ञापनारूपः उचितापेक्षया यो यत्प्रमाणस्योपदेशस्य योग्यस्तपेक्षया चित्ररूपा नानारूपतया प्रवर्तते । इति प्राग्वत् । अप्रमादसारतायामपि अप्रमाद: सारः करणीयतया गत्र जिनोपदेशे स तथा तस्य भावस्तत्ता तस्यामपि; तत्तस्मात् सविषयः सगोचरो, 'मो' इति पूर्ववत्, मुणितव्यः। यदा हि जिनोपदेशचित्ररूपतया व्यवस्थितो प्रमादसारोऽपि, तदाऽपुनर्बन्धकादीन्निर्वाणमार्गप्रज्ञापनायोग्यानधिकृत्य केचित्सामान्यदेशनायाः, केचित् सम्यग दृष्टिगुणयोग्यप्रज्ञापनायाः, केचिद्देशविरतिगुणस्थानकाहप्ररूपणायाः, केचिनिधूतचारित्रमोहमालिन्या अप्रमत्ततारूपप्रव्रज्यादेशनाया योग्या इति नाविषयाऽप्रमत्तताप्रज्ञापना इति ।।९३३॥ अधुना स्वकर्मगोरवदोषं परिहृत्य जिनोपदेशस्य दुष्करत्वादिकथनद्वारेणावधीरयतामाशातनाविधायिनां तदपरिज्ञानदोषमाह ;-- गंभीरमिणं बाला तब्भत्ता म्हात्ति तह कयत्थंता । तह चेव तु मण्णंता अवमण्णंता ण याणंति ॥९३४।। . गम्भीरं दुरवगाहमिदं जिनवचनं बाला जडधियः, तस्य जिनवचनस्य भक्ता आराधकास्तद्भक्ताः किल वयमिति परिभावयन्तोऽपि; तथा, दुष्करत्वादिदोषोद्भावनप्रकारेण कदर्थयन्ता विराधयन्तः सन्तस्तमेव जिनोपदेशं मान्यमानाः स्वाभिप्रायेण श्रद्दधानाः, तथाऽवमन्यमाना निर्विषयत्वकथनेनाशातयन्तो न जानन्ति नावगच्छन्ति परमार्थं जिनवचनस्य यथाशक्त्यानुरूपप्रवृत्त्या जिनवचनमिदमाराधनीयं भवतीति ।।९३४।।
साम्प्रतं साधुशब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य सद्भावाजिनवचनदुष्करत्वदोषं परिहरन्नाह;
॥७६५॥
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
राधावेधाo हरणम्
उपदेशपदा सिद्धिए साहगा तह साह अण्णत्थओवि णिहिट्ठा । राहावेहाहरणा ते चेवं अत्थओ णेया ॥९३५॥ महाग्रंथःश
सद्धेः कृत्स्रकर्मक्षयलक्षणाया: साधका निष्पादकाः, तथा तेनाप्रमत्तताविधानद्वारेण साधवो मुनयोऽन्वर्थतोऽप्यनगतमर्थमाश्रित्य गुणनिष्पन्नाभिधानेनापीति यावद् निर्दिष्टा निरूपिताः शास्त्रेषु । तथा चोक्तं-'सम्यग दर्शनज्ञानचारित्रम
यीभिः पौरुषंयीभिः शक्तिभिर्मोक्षं साधयन्तीति साधवः । राधावेधाहरणाद् वक्ष्यमाणात्, ते च साधव एवमप्रमाद७६६॥
साराः सन्तः अर्थतः सामर्थ्याज्ज्ञेयाः सिद्धिसाधकत्वेन । नाप्रमत्ततामन्तरेणान्याः काश्चित्पौरुषेय्यो मोक्षसाधिकाः शक्तयः सन्तीति ॥९३५॥ राधावेधाहरणमेव गाथासप्तकेनाह;इंदपुर इंददत्ते बावीस सुया सुरिंददत्ते य । महुराए जियसत्तू सयंवरो णिव्वुईए ओ ॥९३६।। अग्गियए पव्वयए बहुली तह सागरे य बोद्धव्वे । एतेगदिवसजाया सह तत्थ सुरिरदत्तेणं ॥९३७॥ इंदउरसामिणो पुत्तवंति महुराहिवेण तो धूया । पढवियत्ति सयंवरराहावेहेहेण वरमाला ॥९३८॥ बावीसेहि ण विद्धा तेवीसइमेणमग्गियाइजया । अब्भासाओ विद्धा तेहिं परिपंथिगेहिपि ॥९.३९॥ सो तज्जएण सइ उक्खयासिपुरिसदुग भीइओ गुरुणा । तह गाहिओ त्ति भेत्तं जहट्ठ चक्के तओ विद्धा ।।९४०।। रायसुओ इह साहू अग्गियगाई कसाय पुरिसा उ । रागद्दोसा खोमे मरणं असइ भवावत्ते ॥९४१।। रायसुया उ परीसह सेसा उवसग्गमाइया एत्थ । गाहण सिक्खा कम्मट्ठभेयओ सिद्धिलामा उ ॥९४२।।
एतदाहरणविस्तारार्थः प्राक् 'चुलगवासगेत्यादिगाथाव्याख्यायां चक्रदृष्टान्ते प्रतिपादित इति संग्रहगाथाक्षरार्थो व्या
॥७६६॥
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
||७६७
ख्यायते ;-इन्द्रपुरे नगरे इन्द्रदत्तो नाम राजा । तस्य च द्वाविंशतिः सुताः द्वाविंशतो पल्नीषु । सुरेन्द्रदत्तश्च त्रयोविशोऽमात्यपुत्रपुत्रीतनयः । मथुरायां जितशत्रू राजाऽभूत् । तेन च स्वयंवरो विवाहविशेषो निर्वत्तेः पुत्रिकाया वितीर्णः। तुः पूर्ववत् ॥९३६।। अग्निककः पर्वतको बहुली तथा सागरश्च बोद्धव्यः । एते एकदिवसजाताः सह तत्र सुरेन्द्रदत्तेन १९३७।। इन्द्रपुरस्वामिनः 'पुत्रवान्' इति कृत्वा मथुराधिपेन ततस्तदनन्तरं दुहिता प्रस्थापिता। इतिः प्राग्वत् । तया च तत्रागतया 'सयंवर'त्ति स्वयंवरमण्डपे राधावेधेन. सुरेन्द्रदत्तकृतेन रञ्जितया वरमाला प्रक्षिप्ता कण्ठे सुरेन्द्रदत्तस्येति गम्यते ।।९३८॥ द्वाविंशत्या श्रीमालिपुत्रप्रभृतिकया न विद्धा राधा, त्रयोविंशतितमेन सुरेन्द्रदत्तानाम्ना अग्निकादिज| यात सहजातंचटुलचेटकचतुष्कंपरिभावदभ्यासाद् राधावेधस्य पुनःपुनरनुशीलनाद् विद्धा राधा । तैर्वाविंशत्या राजपुत्रः । परिपंथिकैरपि सद्भिः ।।९३९॥ स सुरेन्द्रदत्तस्तजयेन चेटकजयेन सदा सर्वकालमुत्खातासिपुरुषद्वयभीतितः समुदगीर्णखड्गपुरुषद्वयभयात्, गुरुणा कलाचार्येण तथा ग्राहित: शिक्षितो राधावेधः । इतिः पूर्ववत् । भित्त्वा यथाऽष्ट चक्राणि ततो विद्धा राधा ॥९४०।। अथोपनयनमाह-राजसुतः सुरेन्द्रदत्तनामा इह साधुः, अग्निककादयः कषायाः क्रोधादयश्चत्वारः, पुरुषौ तु खड्गव्यग्रकरौ रागद्वैषौ,क्षोभे व्रतात् परिभ्रंशे मरणमसकृद् भवावर्ते ॥९४१।। राजसूतास्तु परि
पहा. द्वाविंशतिः, शेषाः परिषल्लोका उपसर्गादयो ज्ञेयाः । अत्र व्यतिकरे इहादिशब्द उपसर्गभेदानामेव संग्रहार्थः । ग्राहणं Fol राधावेधस्य शिक्षा ग्रहणासेवनारूपा बोद्धव्याः । कर्माष्टकभेदतश्चक्राष्टकभेदतुल्यात् सिद्धिलाभा निर्वृतिकन्यकालाभकल्पः । सम्पद्यते । तुः पूर्ववत् ॥९४२॥ अधुना व्यतिरेकमाह;
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्राह्मणवणिग्राजज्ञातानि
उपदेशपदा जो अण्णहावि सिद्धी पाविज्जइ जं तओ इमोए उ। एसो चेव उवाओ आरंभा बड्डमाणो उ ।।९४३।। महाग्रंथः
म नैवान्यथाप्यनन्तरोक्तक्रमवपरीत्येनापि सिद्धिः सकलकर्मक्षयलक्षणा प्राप्यते यद्यस्माद्ध तोः, तत् तस्मादमुष्याः सिद्धेस्त्वेष एव सदाऽप्रमत्तताभ्यसनलक्षण एवोपायः । कीदृगित्याह--आरम्भात् प्रव्रज्याप्रतिपत्तिकालादारभ्य वर्द्धमान
Xउत्तरोत्तरगुणस्थानकारोहणक्रमेण । तुः पूर्ववत् ॥९४३॥ अत्र ज्ञातमाह ;॥७६८॥
मग्गण्णुणो तहिं गमणविग्घ कालेण ठाणसंपत्ती । एवं चिय सिद्धीए तदुवाओ साहुधम्मो त्ति ।।९४४॥ ____ मार्गज्ञस्य विवक्षितपुरसत्पथवेदिनस्तत्र तस्मिन्नेव वर्त्मनि 'गमणविग्धत्ति गमनं व्रजनमविघ्नेन व्याक्षेपनिबन्धनत्यागेन
कुर्वाणस्य सतः कालेन यथा स्थानसम्प्राप्तिर्विवक्षितपुरसम्प्राप्तिर्भवति । एवमेव दृष्टान्तोक्तक्रमेण सिद्धर्मुक्तेस्तदुपायः साधु( धर्मः क्षान्त्यादिः । इतिः प्रागवत् ।।९४४।।। एवविहं तु तत्तं णवरं कालोवि एत्थ विण्णेओ । ईसि पडिबंधगो च्चिय माहणवणिरायणाएण ॥९४५।।
एवंविधमेव साधुधर्म एव सिद्ध रुपाय इत्येवंवक्षणं तत्त्वं न पुनरन्यत्, नवरं केवलं कालोऽपि दुष्षमालक्षणः, किं पुनश्चरित्रमोहक्षयोपशममन्दतेति, अत्र साधुधर्मस्य' सिद्धय पायत्वे विज्ञेय ईषन्मनागेकादिभवव्यवधानकारकत्वेन प्रतिबन्धक एव प्रतिस्खलक एव । कथमित्याह--ब्राह्मणवणिग्राजज्ञातेन ।।९४५।। ज्ञातानेव गाथाद्वयेन भावयति ;सत्यत्थिमाहणपुरे वणिजायण सुद्धभूमिगह पाए । णिहि वणिकहणं अग्गह रण्णा सिटे य पण्णवणा ।।९४६॥ सुत्तुट्टिचिंतणमण्णया य सम्वेसिमिच्छ गह विग्छ । मिहु किमियंति वितक्के केवलि कलि चाग भागगहो ॥९४७।।
॥७६८।
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७६९।।
शास्त्राथिनो वेदाध्येतारो ये ब्राह्मणास्तेषां किञ्चित् पुरमासीत् तत्र 'वणिजायण' त्ति केनचिद् वणिजा ब्राह्मणा भमि याचिताः । शुद्धभूमिग्रहे च शल्यादिदोषानुपहतभूमेरुपादाने कृते पादे शुद्धिमानीयमाने निधिश्चिरकालनिहित उद्घटितः । वणिक्कथनं वणिजा राजो निवेदितम्, यथा देव! मया गृहपादशोधने क्रियमाणे निधिलब्ध आस्ते अग्रहो निधेरौदार्यातिरेकात् सत्यवादितया च राज्ञो वृत्तः । शिष्टे च कथिते राज्ञा मन्त्र्यादीनां, प्रज्ञापना तैः कृता, यथा न देव ! नीतिरेषा निनिमित्तमेव स्वकीयार्थपरित्याग इति ॥९४६।। सुप्तोत्थितचिन्तनं सुप्तोत्थितेन राज्ञा चिन्तितमन्यदा यथा न मया सुष्ठु कृतं यन्निधिः सिद्धः सन्नुपेक्षित इति । ततः सर्वेषां मन्त्रिपुरोहितानां इच्छयाऽनुमत्या ग्रहणं निधेः कृतम् । ततस्तादृशि महत्यनर्थे प्रवत्तिते 'विग्घति विघ्न इष्टकलत्रविपत्त्यादिः सद्य एव कश्चिजात इति । मिथः परस्परं किमिदमित्थमिति वितर्के सर्वत्र प्रवृत्ते केवली कश्चिदागतः, ततस्तेन पृष्टे सति शिष्टं, यथा-कलिरेवावतीर्णस्तदोषादिदमित्थं जातमिति । ततो राज्ञा निधेस्त्यागः कृतः, भागस्य निजाभाव्यरूपस्य पुनर्ग्रह इति । यदत्र वेदाथिब्राह्मणपुराश्रयणं शास्त्रकृता कृतं तदैवं ज्ञापयति वेदविद्याविशारदब्राह्मणवासितस्थाने न काचिदनीतिः प्रवर्त्तते, तथापि कलियुगावताराच्चतुराश्रमगुरुणापि राज्ञा स्ववचनविलोपनेन पुननिधिग्रहणमारब्धम् । विघ्नोत्थानेन सवितर्के लोके जाते केवलिना च स्वरूपे निवेदिते स्वसत्त्वाभ्यधिकतया नीतिमागतोऽसौ राजेति ॥९४७॥ एवमिह दुस्समेयं कलुसइ भावं जईणवि कहिंचि । तहवि पुण कज्जजाणा हवंति एएच्चिय जहए ॥९४८।। . एवं प्रकृतराजादिवदिह भरतक्षेत्रे दुःषमा दुष्टकाललक्षणेयं प्रत्यक्षोपलक्ष्यमाणफला कलुषयति मलिनीकरोति, भावं
॥७६९॥
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः मनःपरिणामं यतीनामपि-लाभालाभसुखासुखादिषु तुल्यतया प्रवृत्तचित्तानां, कथंचिदनाभोगादिदोषात्, तथापि पुनः का अनुष्ठानमहााग्रंथः कार्यज्ञाः कार्यपरमार्थविदो भवन्ति एत एव, यथते राजादय इति ॥९४८॥
विध्यमु. अर्थतदेव धर्मानुष्ठानं मतान्तरैराचिख्यासुराह;
दाहरणच अण्णे भणंति तिविहं समयविसयभावजोगओ णवरं । धम्मम्मि अणुढाणं जहुत्तरपहाणरूवं तु ॥९४९॥ ॥७७०॥
अन्येऽपरे आचार्या भणन्ति ब्रुवते त्रिविधं त्रिप्रकारम् । प्रकारानेव दर्शयति-सततविषयभावयोगतः 'भीमो भीम सेनः' इति न्यायेन पदैकदेशेऽपि पदसमुदायोपचारात् सतताभ्यासयोगतः, विषयाभ्यासयोगतः, भावाभ्यासयोगतश्च । नवरं केवलं धर्म विषयभूतेऽनुष्ठानं देवपूजनादिलक्षणं योत्तरप्रधानरूपं तु यद्यस्मादुत्तरं तदेव प्रधानमित्येवंलक्षणमेव च। तत्र सतताभ्यासः नित्यमेवोपादेयतया लोकोत्तरगुणावाप्तियोग्यताऽऽपादकमातापितृविनयादिवृत्तिः । विषयाभ्यासो विषयेऽहल्लक्षणे मोक्षमार्गस्वामिनि योऽभ्यासः पूजादिकरणस्य सः । भावाभ्यासः पुनर्दूरं, भवादुद्विग्नस्य सम्यग्दर्शनादीनां भावानामभ्यास इति ।।९४९॥ एयं च ण जुत्तिखमं णिच्छयणयजोगओ जओ विसए। भावेण य परिहोणं धम्माणुट्ठाण मा किह णु ॥९५०।।
।।७७०।। एतच्च द्विविधमनुष्ठानं न युक्तिक्षमं नोपपत्तिसहं निश्चयनययोगतो निश्चयनयाभिप्रायेण । कुतो, यतो विषये साक्षात् सम्यग्दर्शनाद्यनाराधनारूपे मातापित्रादिविनयस्वभावे, तथा भावेन च भववैराग्यादिना पुनः परिहीणं विषयेऽपि धमांनुष्ठानं कथं नु ? न कथंचिदित्यर्थः। परमार्थोपयोगरूपत्वाद्धर्मानुष्ठानस्य इत्येकमेव भावाभ्यास्रानुष्ठानमुपादेयमिति
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७७॥
॥९५०।। अत्र त्रिविधमप्यनुष्ठानं कथंचित समर्थमान आह;ववहारओ उ जुज्जइ तहा तहा अपुणबंधगाईसु । एत्थउ आहरणाई जहासंखेणमेयाइं ॥९५१।।
व्यहारतस्तु व्यवहारनयादेशात पुनर्युज्यते तथा तथा विषयभेदप्रकारेणापुनर्बन्धकादिषु, अपुनर्बन्धकः पापं न तीव्रभावात करोतीत्येवंलक्षणः, आदिशब्दादपुनर्बन्धकस्यैव विशिष्टोत्तरावस्थाविशेषभाजो माीभिमुखमार्गपतितौ अविरतसम्यग्दृष्टयादयश्च गृह्यन्ते । अत्र तु व्यवहारादेशास्त्रिविधेऽनुष्ठाने आहरणानि ज्ञातानि यथासंख्येनानुक्रमलक्षणेन एतानि वक्ष्यमाणलक्षणानि ॥९५१॥ तत्रप्रथमोदाहरणं भावयन् गाथाष्टादशकमाह - सययब्भासाहरणं आसेवियजाइ सरणहेउत्ति । आजम्मं कुरुचंदो मरिउ गरगाओ उन्वट्टो ।।९५२॥ मायापिइपडिवत्ती गिलाणभेसज्जदाणमाईहिं । तह चिइणिम्मलकरणं जाईसरणस्स हेउत्ति ।।९५३।। णिवपरिवारुवलंभा सरणं भीओ कहं पुणो एत्य । ठिइमूगत्तासेवण णाओ बिज्जेहि णिद्दोसो ॥९५४।। मंतिणिवेयण जाणण धण्णो सरणाओ कोइ उब्विग्गो । भवठिइदंसणकहणं गुणकरमेयस्स तहिं जुत्तो ।।९५५।। भूसिय जंपाणगओ इड्डीए णोणिओ विभागण्णू । भागम्मी जायछणे मयरुवणदरिद्दग भणीसु ।।९५६।। लाभगचेयग भोगी जाए उ छणो सुवाहितुल्लो त्ति । मरणे दुक्खमवेक्खा किमिह दरिद्दोवि परलोए ॥९५७।। | रायणिवेयण दंसण तोसो पियवयण पुच्छ पसिणत्थे । णमणमणुणा संवेगसाहणं भावसारमिमं ॥९५८॥ धम्मकरणेण भागी लाभा इहरा उ तुच्छभोगोत्ति । रज्जफलोत्ति सुवाही तच्छणसरिसो उ एएसु ।।९५९॥
७७॥
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद महाग्रंथः
||७७२।।
मालालुगप्पभोगाइणायओ दुक्खकारणमविक्खा । पम्मी दरिद्दगो इह अओण्णहण्णावि परलोए ॥९६०॥
Xसतताभ्या-. मायापिउणा भणिओ इह धम्मण्णू तुमं तहावम्हं। ठिइमूयतेहि इह दुखं कुणसित्ति सो आह ॥९६१॥
साहरणम् गंतव्वं सगईए गुरुयणसंवुड्डिकारयं गच्छे । आसासमाइदीवगजोगम्मि ग अण्णहा जुत्तं ॥९६२॥ बोल्लेमि य जं उचियं इहरा उ जुत्तमेव बोत्तुं जे । जं इह एस कुहाडी जोहा धम्मेयरतरूणं ॥९६३।। एवं ति तेसि बोहो धम्मपरिच्छाए पायसो गवरं। माइपिइपूयघायाणमित्थ कि जुत्तमच्चत्थं ॥९६४।। पूजत्ति आहु पायं अण्णेऽणेगंतवायओ तत्तं । ववहारणिच्छएहिं दुविहा एए जओ या । ९६५।। बवहाराओ पसिद्धा तिण्हा माणो य णिच्छएणेए। आइमगाणं पूया इयरेसिं बहोत्ति ता जुत्तं ।।९६६॥ बझयरचिट्ठाणं अण्णो का साहणत्ति आहेसो । अण्णयरावाहेणं उभयं भेयाओ एयस्स ॥९६७॥ अभितरा ण बज्ज्ञां वभिचरइ णिओगओ ण बज्झे । अभितरंति अण्णे एगच्चिय उभयरूवे सा ॥९६८॥ एवं च मग्गलंभो पवज्जाराहणा .य सुपसत्था । दुग्गइदुवारठयणी सुगइसिवपसाहिया चेव ।।९६९॥ ___ सतताभ्यासाहरणं-आसे वितजातिस्मरणभवात् प्राक्तृतीयभवे आसेविता वक्ष्यमाणा जातिस्मरणहेतवो येनेति समासः ।
I ७७२॥ इति प्रागवत् । कथमित्याह--आजन्म यावजीवं कुरुचन्द्रो. नाम राजा. गजपुरस्वामो मृत्वा 'नरके उत्पन्नः' इति वाक्यशेषो दृश्यः । ततो नरकादुवृत्तः सन्निति ॥९५२।। जातिस्मरणहेतूनेव दर्शयति--मातापितृप्रतिपत्तिः, सा चवं द्रष्टव्या;-"पूजनं चास्य विज्ञेयं त्रिसन्ध्यं गमनक्रिया । तस्यानवसरेऽप्युञ्चश्वेतस्यारोपितस्य तु ॥१॥ इत्यादि । तथा,
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
1 ग्लानस्य रोगिणः साधुश्रावकादेः भैषज्यदानादीनि भैषज्यदानमौषधप्रदानमादिशब्दादंगप्रतिजागरणादीनि शेषाणि IXI
समाधिकारणानि गृह्यते । तथा, चितिनिर्मलकरणं देवताप्रतिमानमल्यविधानं जातिस्मरणस्य हेतव इत्येते । अन्यत्र
पुनरेवमुपलभ्यन्ते-"ब्रह्मचर्येण तपसा सद्वेदाध्ययनेन च । विद्यामन्त्रविशेोण सत्तीसेवनेन च ॥१॥ पित्रोः सम्य॥७७३॥
गपस्थानाद ग्लानभैषज्यदानतः । देवादिशोधनाचैव भवेज्जातिस्मरो नरः ॥९५३।। स च नरकादुद्धृत्तः सन् साकेतपुरे महामहीपतेर्महेन्द्रनाम्नः पत्न्या महिमानामिकायाः कुक्षौ समुद्रदेवाभिधानतया पुत्र उत्पन्नः । तत्र च यौवनस्थस्य तस्य नृपपरिवारोपलम्भाद् मंत्रिप्रभृतेनूपपरिवारस्य सामान्यतः प्राग्भव दृष्टस्योपलम्भादवलोकनात् स्मरणं प्राग भवस्य जातम् । ततो भीतस्त्रस्तः संश्चिन्तयितुमारब्धः । कथं पुनरत्र नरके गन्तव्यमिति विचिन्त्य स्थितिमूकत्वासेवनं स्थितेरचलनस्य मुकत्वस्य च वाग्निरोधरूपस्यैव निषेवणं कृतम् । ततो जनकेन व्याधिनिग्रहार्थं चिकित्सापक्रमे कृते ज्ञाता वैद्य - यथा निर्दोषो वातादिविकारशून्य एष इति ।।९५४॥ मन्त्रिनिवेदना राज्ञा कृता-यथाऽयं निर्दोषोऽपि किमित्येवमवतिछते? इति । ज्ञातं च मन्त्रिणा धन्यः स्मरणाजातिस्मरणत्वलक्षणात् कश्चिदेष जीवो भवादुद्विग्ना वर्तत इति । ततः 'भवठिइदंसणकहणत्ति' भवस्थिते ऋचनुभवरूपाया इतरस्याश्च दर्शनमस्य योग्यं बर्तत इति कथनं निवेदनं मन्त्रिणा राजे कृतम्। तत्त्वज्ञानं गुणसम्पादकं एतस्य मत्सुतस्य भविष्यतीति परिभाव्य राज्ञा तत्र भवस्थितिदर्शने युक्तो नियुक्तः स: ॥९५५।। कथमित्याह-भूषितोऽलंकृतः सन याप्ययानगतः सुखासनरूढः ऋचा विशिष्टपरिवारलक्षणया नि सारितः प्रासादात् । कीदृशः सन्नित्याह- विभागज्ञः हेयोपादेयपदार्थविशेषकुशलः। तत्र च निर्गते भोगिनि भोगभाजि
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
सतताभ्यासाहरणम्
उपदेशपदारण क्वचित् पुरुषे दृष्टे, तथा जातक्षणे नवप्रसूतपुत्रोत्सवलक्षणे, तथा 'मयरुयणदरिद्दग भणीसु' इति मतरोदने दरिद्रके च
| भिक्षाचरादौ दृष्टेऽभाणिषुर्भणितवन्तस्ते पार्श्ववत्तिनो जनाः, यथा-किमिह भोगित्वादी तत्त्वमिति ॥९५६॥ स प्राह- लाभकचेतसौ वृद्धयादिप्रयुक्तधनधान्याद्य पचयरूपस्य लाभकस्य चेतसः समयपरिभाषया दाता परिभुज्यमानस्यादिलोकोपभोगी भवति । मूलद्रव्यव्ययेन पुनर्यों भोगी स परमार्थतो भाग्येव (न भवति), निरनुबन्धत्वात्तद्भोगस्यति तावत्
लोके नीतिः। आत्माभिप्रायेण तु भागिनं 'धम्मकरणेण भोगी' इत्यादिना कथयिष्यति । जाते तु पुत्रादौ क्षणो वद्धा॥७७४।।
पनकरूपः सुव्याधितुल्यः सुष्ठ-अतिशयेन व्याधिना कण्डूर्दुप्रभृतिना सदृशः; यथा हि सरोगः कण्डूयमानो मूले किंचित् सुखकारणतया प्रतिभासमानोऽपि परिणामे महान्तमुपतापं दर्शयति, एवं पुत्रजन्मादौ क्षणो विधीयमानः प्रथमत आह्लादमुपनयन्नपि तन्मरणादौ सन्तापहेतुरेव स्यात् । यच्चैतद् मरणदुःखं रोदनक्रियाभिव्यंग्यं तदपेक्षेति अपेक्षानिमित्तमित्यर्थः, स्वजनत्वेन ह्यपेक्षितो जनोऽबन्धुरपि म्रियमाणो दुःखमुत्पादयति, न तु बन्धुरपि परतया संकल्पितः । कुतोऽप्यपराधादिति । तथा, दरिद्रविषये किंचिदुच्यते । किं भवद्भिरिह दरिद्रो विवक्षितः, अथ परलोके दरिद्रः, इहपरलोकदरिद्रयोदूंरं विसद्दशत्वात् ॥९५७।। यदा तेनैवं चतुर्णामर्थानां पृष्टानामुत्तराणि विहितानि तदा लोकेन राजनिवेदनं कृतम्, यथा--अयमित्थमित्थं च भाषितः । ततो राज्ञा स्वसमीपमानाय्य तस्य दर्शनमकारि तोषो हर्षश्च वृत्तः ततो राज्ञा प्रियवचनप्रयोगपूर्वक 'पुच्छ पसिणत्थे' इति प्राक्प्रदर्शितप्रश्नार्थस्य पृच्छा कृता । तेन च तदर्थे निवेदिते नमनं परिणाम धर्मगोचरो जनकस्य वृत्तः । ततोऽनुज्ञा--अस्माकमनुमतं यत् त्वया निवेद्यते इत्येवंलक्षणाऽनु
७७४।।
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
मितिः पितुः सम्बन्धिनी यदा लब्धा, तदा संवेगसाधनं संवेगसारेण भूत्वा कथनं भावसारमिदं कृतम् ॥९५८॥ एतदेव २ दर्शयति--धर्मकरणेन शुद्धसुकृतापादनेम सर्वतो भोगी सर्वतोमुखप्रवृत्ताद्धनधान्यादेाभादिहभवे परभवे च भोग
वान् स्यात् । इतरथातु धर्मस्याकरणे पुनस्तुच्छभोगी, धर्मकरणमन्तरेण निरनुबन्धत्वेन भोगस्य तुच्छफलत्वात् । इतिः ॥७७५॥ प्राग्वत् । तथा, राज्यफलस्तु व्याधिरिति राजस्येव फलमुपचाररूपं यस्य स तथा, तुः प्राग्वत् । सुव्याधिर्गडुव्रणकुष्ठा
दिदारुणरोगः । य एव [पचारोऽभिषेकपट्टबन्धवालव्यजनादौ राज्ये प्रवर्तते, स एव सुव्याधावपीति न कश्चिद् विशेषो व्याधिराज्ययोरिति कथं मतिमान् राज्याभिलाषी स्यात् ? तत्क्षणसदृशस्तु व्याधिनिविशेषराज्योत्सवसदृशः पुनरेतेषु प्रत्यक्षतो दृश्यमानेषु पुत्रादिषु 'य उत्सवः' इति वाक्यशेषः । यथा राज्योत्सवो न परिणामसुन्दरः "त्रय एते नरकं यान्ति राजा चित्रकरः कविः ॥” इत्यादि वचनात्, तथैतेऽपि पुत्रजन्माधु त्सवाः प्रमोदहेतुत्वाद्धंगावसानत्वाच्च न परिणामसुन्दराः ॥९५९।। मालालुकाल्पभोगादिज्ञाततो मालायाः पुष्पस्रजोऽल्पो भोगो बहुमूल्याय अपि, आलुकायाश्च वार्घटिकाया अल्पमूल्याया अपि बहुर्भोगः संभावितः । अतो मालालुकाल्पभोगाद्य व ज्ञातं दृष्टान्तस्तस्माद् दुःखकारणं वर्तते । अपेक्षा आलुकायाः स्थिरत्वसंभावनारूपा सतीति । यतः पठ्यते--"अनित्यताकृतबुद्धिानमाल्यो न IAL॥७७५॥ शोचते । नित्यताकृतबुद्धिस्तु भग्नभांडोऽपि शोचते ॥१॥" तथा, धर्मी धर्मवान् दरिद्रकः अल्पारम्भपरिग्रहतया निरारम्भपरिग्रहतया वा दरिद्रः स्यादिहलोके, स एवातो दरिद्रादन्यथा ईश्वरः परलोके स्यात्, प्राग्भवोपात्तपुण्यसंभारत्वात्तस्य । तथान्योऽपीह लोक ईश्वरः सोऽपि परलोकेऽन्यथा दरिद्र इत्यर्थः । आरंभपरिग्रहपरायणत्वेन प्राग्भवेऽनुपा.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप जितपुण्यत्वात् ॥९६०॥ एवं सर्वप्रश्नोत्तरविधायी स मातापितृभ्यां भणित इत्येवं वैराग्यभावनया' धर्मज्ञो वर्तसे सतताभ्या महाग्रथ.
त्वम् । तथापि धर्मज्ञत्वेऽपि सत्यस्माकं स्थितिमूकत्वाभ्यामुक्तलक्षणाभ्यामिहावसरे दुःखं मनोऽसमाधानलक्षणं करोषि । साहरणम् इत्येवमुक्तः स राजसूनुराह--अद्यापि गन्तव्यस्थानाभावान्न मया गतिः कृता, न पुनः कस्याश्चिदशक्तेरिति ॥९६१।।
गन्तव्यस्थानमेव दर्शयति--गन्तव्यं मया स्वगत्या प्रव्रज्याप्रतिपत्तीरूपया गुरुजनस्य मातापितृलक्षणस्य धर्माचार्यस्य च ॥७७६
संगतवृद्धिहेतुर्यथा भवत्येवं गच्छे गुरुपरिवाररूपे । कीदृश इत्याह--इह दीवगशब्दस्य संस्कारद्वयसहनाद् आश्वासद्वीपकयोगिनि, आदिशब्दात प्रकाशदीपकयोगिनि च नान्यादृशे गच्छे युक्तं गमनमिति । इहाश्वासद्वीपोद्विविधः--द्रव्यातो भावतश्च । तत्र द्रव्यतो जलधिजलमध्ये तथाविधोच्चभूभागलक्षणः । सोऽपि स्पन्दनोऽस्पन्दनश्चेति द्विविध एव। तत्र स्पन्दनो यः कदाचिजलेन प्लाव्यते, इतरस्त्वस्पन्दन इति । एवं दीपकोऽपि प्रकाशरूपो द्विविध एव स्थिरोऽस्थिरश्च । तत्र स्थिरोऽत्र तारार्कचन्द्ररूपोस्थिरश्च तृणगोमयकाष्ठाग्निकणप्रदीपरूपः । भावाश्वासद्वीपोऽपि चारित्ररूपो द्विविध एव-स्पन्दनोऽस्पन्दनश्च । तत्र क्षायोपशमिकचारित्ररूप: स्पन्दनः, अतिचारजलेन प्लाव्यमानत्वात्, क्षायिकचारित्ररूपस्त्वेतद्विलक्षण इति । भावप्रकाशदीपस्तु मतिज्ञानादिरूपः । तत्र स्थिरः केवलालोकरूपः, अस्थिरस्तु मत्यादिज्ञान
।।७७६॥ चतुष्टयरूप इति । ततो यत्र गच्छे भावाश्वासद्वीपयोगो भावप्रकाशदीपयोगश्च समस्ति तत्र गच्छे मया गन्तव्यमिति
भावः ९६२।। तथा यद् मूकत्वविषये भवद्भिः पृष्टमासीत्तत्रेदमुत्तरं ब्रवीमि च भणाम्येव यदुचितं परिणती सुन्दरं & स्यात्, इतरथा त्वनुचितं पुनर्न युक्तमेव वक्तुं मतिमतां 'जे' इति वचनालंकारे । अत्र हेतुः--यद्यस्मादिहलोके एषा
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७७।।
कुठारी जिह्वा वर्तते । केषामित्याह--धर्मेतरतरूणां, धर्मः श्रुतचारित्ररूपः, इतरस्त्वधर्मस्तावेव तरवस्तेषाम् । तथाहिअसम्यक् प्रयुक्तंषा धर्मतन् , सम्यक् प्रयुक्ताऽधर्मतःश्छिनत्तीति ।।९६३॥ एवं यथैव भवानाह तथैव इत्येतदिति ब्रुवतां तेषां मातापितृप्रभृतीनां बोधो जातः । 'धम्मपरिच्छाए पायसो नवरं'त्ति नवरं केवलं धर्मपरीक्षायां प्रकृतायां । सत्यामाभ्यां पृष्टः, यथा-प्रायशो बाहुल्यवृत्त्या मातापितृपूजाघातयोर्मध्येऽत्र जगति किं युक्तमुचितमत्यर्थं बाढमतिशोनेत्यर्थः ।।६६४॥ एवमसौ ताभ्यां पृष्टः प्राह--पूजा युक्तेत्याहुः प्रायोऽन्य धार्मिकाः, अहं पुनर्ब्रवीमि--अनेकान्तवादतस्तत्त्वं--अनेकान्तवादेन पूजाघातयोस्तत्त्वं व्यवस्थापनीयम् । अत्र हेतुः--व्यवहारनिश्चयाभ्यां द्विविधावेतौ मातापितरौ यतो ज्ञेयौ वर्तेते इति ॥९६५।। व्यवहारनयमतमाश्रित्याह--व्यवहारतो व्यवहाराभिप्रायेण प्रसिद्धौ जनप्रतीतौ मातापितरौ । तृष्णा लोभो मानश्चाहंकारो निश्रयेन निश्चयमतेनैती मातापितरौ भवतः, सर्वसंसारिणामेतयोरेव जन्मलाभहेतुत्वात् । एवं द्विविध्ये मातापित्रोः प्रतिपादिते यदुचितं तदाह--आदिमकयोर्मातापित्रोः पूजा त्रिसन्ध्यं प्रणामादिका, इतरयोनिश्चयनयमतेन तयोर्वधो विनाश्यता। इतिः वाक्यपरिसमाप्तौ। तत्तस्माद्य क्तमनेकान्तवादस्तत्त्वमिति ॥९६६।। बाह्येतरयोश्चेष्टयोर्बाह्यायाः प्रत्युपेक्षणादिरूपाया इतरस्याश्च ध्यानभावनारूपाया मध्ये का शोभना श्रेयसी चेष्टा वर्त्तते ? एवमुक्तो मातापितृभ्यां प्राहेष राजपुत्र:--अन्यतगपोहेनान्यतरस्या बाह्याया आभ्यन्तराया वा चेष्टाया अपोहेन प्राधान्यनिवारणा न, अप्राधान्यनिवारणा न, उभयं शोभनीया यत्र काले उत्कलितरपतया विज़म्भते सैव तदा शोभनेत्यर्थः । लोकेऽपि बहुष्वपि मध्ये उत्कलितरूपस्यैव राजादिशब्दवाच्यत्वात् । कुत एतदेवमित्थमित्याह--भेदा
॥७७७॥
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महााग्रंथः
विषयाभ्यासाहरणम्
।।७७८॥
परस्परवलक्षण्यादेतस्योभयस्य यतोऽनयोर्भेदः । ततोऽन्यतरापोहेनोभयमपि प्रशस्तमिति भावः ॥९६७।। इत्थं व्याव-10 हारनयमतमभिधाय निश्चयनयमतमाह--आभ्यन्तरा चेष्टा न नैवं बाह्यां चेष्टां व्यभिचरति, वृक्ष इव स्वच्छायां नियोगतो नियमेन, तथा न नैव बाविमनेन क्रमेणाभ्यन्तरां चेष्टां व्यभिचरति, वृक्ष इव मूलानि, इत्यस्माद्धेतोरन्ये निश्चयनयव्यवहारिणो ब्रुवते एककचेष्टा उभयरूपा बाह्याभ्यन्तररूपा एषा । ९६८।। तदनु यत्तस्य कुरुचन्द्रस्य सम्पन्नं तदाह-- एवं चानेनैवंप्रकारेण मातापितृप्रतिपत्तिकरणलक्षणेन तस्य मार्गलाभः सम्पन्नः । प्रवज्याराधना च सर्वविरतिप्रतिपत्तिरूपा सुप्रशस्ता निरतिचारा । पुनः कोदृशीत्याह-दुर्गतिद्वारस्थगनी नरकादिदुष्टगतिप्रवेशनिरोधिनी, सुगतेः सुदेवत्वसुमानुषत्वरूपायाः शिवस्य च मोक्षरूपस्य प्रसाधिका चैव सम्पन्ना ॥९६९।। समाप्तमिदं सतताभ्यासोदाहरणम् ॥
विसयभासाहरणं सुयओ इह सुहपरपरं पत्तो । तित्थगरचूयमंजरिपूजाबीजेण सकलत्तो ॥९७०।।
विषयाभ्यासाहरणं-शुककः कोर इह जगति सुखपरम्परां कल्याणसन्तति प्राप्तः । कथमित्याह-तीर्थकरस्याहतः प्रतिमारूपस्य चूतमञ्जरीभिः सहकारपुष्पकलिकाभिः पूजाभ्यर्चनं सैव बीजं पुण्यानुबन्धिपुण्यं तेन तीर्थकरचूतमञ्जरीपूजाबीजे न सकलत्रः सन्निति ॥९७०।। सुखपरम्पराप्राप्तिकारणमाह;कुसलासयहेऊओ विसिटूसुहहेउओ य णियमेण । सुद्धं पुण्णफलं चिय जीवं पावा णियत्तेइ ॥९७१।।
कुशलाशयहेतुतः हेतुशब्दस्य भावप्रधानत्वेन कुशलाशयहेतुत्वतः सुशीलत्वादिप्रशस्तपरिणामकारणत्वात्, विशिष्टसुखहेतुतश्च विशिष्टस्य परिणामसुन्दरस्य सुखस्यानुकूलविषयानुभवजन्यशर्मलक्षणस्य हेतुत्वाच्च नियमेन निश्चयेन शुद्ध
॥७७८।।
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७७९।
* सर्वकलंकविनिर्मुक्त पुण्यफलमेव पण्यानुबन्धिजन्यसर्वलक्षणोपेतकलत्रपुत्रादिलक्षणमेव वस्तु, जीवमात्मानं पापादनाचा
रासेवनारूपानिवर्तयति । इदमुक्तं भवति-शुद्धपुत्रकलत्रादिलाभवतः पुरुषस्य सर्वक्रियासु तदधीनस्य स्वप्नेऽप्यनाचारसेवनं न संभवतीति ।।९७१।। अथ यजन्मानुभवनेन सुखपरम्परामसौ प्राप्तस्तन्निदर्शयन्नाह ;सुग णिहिकंडल सोधम्म ललिय ईसाण देवसेणो य । बंभिद पियंकरचक्कि सिज्झणा होइ विष्णेया ॥९७२।।
शुकः कीरः प्रथमभवे, द्वितीये निधीकुण्डलो नाम राजपुत्रो बभूव । तृतीयभवे सौधर्मदेवलोकं गतः। चतुर्थे 'ललिय'त्ति ललिताङ्गकनामा राजपुत्रोऽजनि । पच्चमे त्वीशानदेवलोके देवत्वेनोत्पन्नः । ततोऽपि च्युत्वा देवसेनश्च देवसेननामा राजाङ्गजो जातः । ततो विशिष्टतपःसंयमसेवनेन ब्रह्मलोके इन्द्रत्वेनोत्पन्नः । ततोऽपि च्युत्वा प्रियंकरनामा चक्री । ततो निरतीचारप्रव्रज्यापरिपालनेन सिद्धता भवति विशेयेति ।।९७२।। साम्प्रतं भार्याया भवानभिधित्सुराह;सुविगा पुरंदरजसा उम्मायंती य चंदकंता य । मइसागरो य मंती पिओत्ति पुच्छा य संवेगो ॥९७३॥
सुकिका तावदासीद् आद्यभवे । ततः पुरन्दरयशोनाम्नी राजपुत्री बभूव । ततः सौधर्म गता । ततश्च्युत्वोन्माद्यन्ती च नपसुता जाता । ततस्तपः कृत्वेशानं देवलोकं गता । ततश्च्युत्वा (चन्द्रकान्ता नाम राजसुताऽजनि) मतिसागरमन्त्री प्रियंकरचक्रवत्तिनो बभूव । स च चक्रिण: प्रियो वल्लभोऽत्यर्थमिति कृत्वातिशयज्ञानिनः पृच्छायां कृतायां यथा भगबन् ! केन कारणेनायमस्माकमतीवेष्ट इति। तेनापि पूर्वभवव्यतिकरे कथिते संवेगो जातो द्वयोरपीति ॥९७३।।
अर्थतद्वक्तव्यतां विस्तरेण बिभणिषुः सुयमरणेत्यादिगाथाचतुर्दशक (द्वादशक) माह ;
७७९॥
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः सुग मरण रायपत्तीकुंडलसुविण तह जम्मनाल णिही । णिहीकुंडल नाम कला जोव्वण इत्थीसु णो राओ ॥९७४॥ विषयामहाग्रंथ इय सुविगाएवि अण्णत्थ रायधूयाइ णवर पुरिसम्मि । गरुजणचिता मंतीणाणे उट्ठी य णामाई ॥९७५।।
भ्यासाहर
नाणे गाथाइयरस्सवि सुविणम्मी तीए रागो मिहात्ति चित्तम्मि । दंसण णाणे वरणं लाभो गमणस्स हरणंति ॥९७६॥
मंतट्रिहरिय घायत्थमंडले तीए पासणं मोक्खा । गमण विवाहो भोगा पिइवह चिइ तित्थगर दिक्खा ॥७७७॥ ७८०।।
सोहम्म भाग चवणं णिवसुय ललियंग कलगह वउत्ति । इयरी रिंदधूया सयंवरागमण बहुगाण ।।९७८।। चउकलपच्छा जोइसविमाणधणुगारुडेसु य विसेसेो। धणु ललियंगे रागो मयणुढाणा ओहरणं च ॥९७९।। जाणाण विजेस विमाणघडण जेऊणमागमेऽहि जिया। पिइचिंता सासण जलणकरण जम्मंतरविभासा ॥९८०॥ ललियंगम्भुवगम जलण भंस ऊढत्ति तेस पण्णवणा । भोगा सरदब्भुवलंभ चित तित्थगरदिक्खा य ।।९८१।। (ईसाणजम्म भोगा चवणं रायसुय कल वयवं । एसा उम्मायती राओ सवणाइणा तत्थ ।।९८२।।) विज्जाहरखिसा माणुसात्ति अणियत्तणे असमगो य । पडिछंदयचंडाली राय णिवणाए वीवाहो ॥९८३।। भागो विज्जाहरसाहहिं णो एक्कसे मिलाणाई। सहिहासा संवेगो अरहागमणं च णिक्खमणं ॥९८४।।
।।७८०।। Pol. बभिद भोग चवणं रायसुय पियंकरोत्ति चक्वित्तं । एयस्सा मंतित्तं अइसयपीईए चितत्ति ॥९८५।। अरिहागमम्मि पुच्छा सिट्ठ संवेग चरणपव्वज्जा। चित्ताभिग्गहपालण सेढी गाणं च सिद्धी य ॥९८६।।
आसि महावणनाम महावणं नंदणंव अइरम्मं । सव्वोउयतरुगणकुसुमसोरभाऊरियदिसोहं ॥१॥ कुसुमासवपाणस
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७८१॥
मत्तमहुयरारावजणियसंतोसं। लीलाललंतमयगलकुलगलगजियरवमणोजं ॥२।। तत्थत्थि थोरथंभं थंभट्ठिय सालभंजियभिरामं । रामायणंव लक्खणकलियं चलियामलपडागं ॥३॥ तुहिणगिरिसिहरतुंगं फालियमणिमयविसालसालजुयं । किन्नरगणवच्चारद्धगेयरवबहिरियदियंतं ॥४॥ अइकंताए सिरिरिसहनाहपडिमाए मज्झकयसोहं । साहासंभारविरायमाणवणसंडपरिक्खित्तं ॥५॥ एगं जिणिदभवण जणणयणमणोहरं सुहच्छायं । जयलच्छिकुलहरं पिवहरहासपयासकंतिभरं ।।६।। तम्मेव उ वणमझे समत्थि एगो सुओ तह सुई य । माणुसभासाणि दुवेवि ताणि अइनिबिडनेहाणि ॥७॥ सच्छंदचराणि कयाइ ताणि तीए जिणिंदपडिमाए। पासे पत्ताणि भणंति पेच्छिउ सहरिसमणाणि ॥८॥ अव्वो ! अपुव्वमेयं रूवं नयणामयं तओ निच्चं । जुञ्जइ पेच्छिउमम्हाणमन्नवावारविमुहाणं ॥९।। एवं पायं परिगलियमोहमालिनयाण जा जंति । दिवसाणि ताव पत्तो वसंतमासो रइनिवासो ॥१०॥। समकालं तत्थ तरू सव्वेवि हु कुसुमभारसंच्छन्ना । जाया अईवसुंदेरविजियसुरकाणणाभाया ॥११॥ तो ताहिं चंचुपुडएहिं भत्तिभरिएहिं पूयणनिमित्तं । सहयारमंजरोओ घेत्तुं दिजंति जिणसीसे ॥१२॥ परितुच्छकसायाणं मज्झिमगुणसंजुयाण केवइए। काले गयम्मि तेसि | संजाओ मरणपरिणामो ॥१३॥ इओ य। अत्थि इह भरहवासे कोसलदेसम्मि सुहपएसम्मि। वियसियकमलायररेह| माणबहुसरवरसहस्से ।।१४।। साकेयं णामपुरं पुराणदेउलसहासहस्सेहिं । ठाणे ठाणे संपत्तसोहमुवहसियसुरलायं ॥१५॥
तम्मि नियवंसमोत्तियमणीसमो सोमसरिसजसपसरो। रोसारुणवेरिविणासकालभासंतकरवालो ।।१६॥ नामेण समरर सोहो सीहो इव कुनयनयकुरंगाणं । राया नमंतसामंतमउडतडताडियकुमग्गो ॥१७॥ देवी य तस्स वियसियकमल
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेश पदः महाग्रंथः
।। ७८२ ।।
लच्छी संखमेव कुललच्छी । णियरजजीवियं पिव मन्निजइ जा सयं रन्ना ।। १८ ।। णामेणं दमयंती तीए समं चित्तहारिणो विसए । जंति दिणा सेवंतस्स तस्स अप्पत्तविरहस्स ॥ १९ ॥ सा अन्नया य देवी सुहं पसुत्ता निसाए मज्झम्मि ।' कुंडलमाखंडलधणुहरुइरमालोयए सुमिणे ॥ २० ॥ एत्तो य कोरजीवो जिणपूयाकरणपरिणइवसेण । उवलद्धबोहिबीओ तग्गब्भत्तेण संजाओ ||२१|| पडिबुद्धा पइणी तक्खणेण सव्वं निवेयए सावि । भणइ पिए! तुह पुत्तो पवित्तगत्त धुवं होही ||२२|| जायम्मि तम्मि अम्हं कुलमुदही इंदुणो व्व उदयम्मिं । वित्थारमंणुत्तरमवणिगयणपरिपूरगं लहिही ।।२३।। ता मासाण णवण्हं गयाण थेवेण साइरेगाण । जाओ सुओ तणुप्पहसंभारविभूसियदिसोहो ||२४|| तयणंतरं च छिन्नेनाले निक्वणत्थमेयस्स । भूमीए खणिज्जंतीए उग्गओ रयणभरियनिही ||२५|| वित्ताए जम्ममहिमाए णाममेयस्स ठावियं पिउणा निहिकुंडलुत्ति जम्हा कुंडलनिहिदंसणं जायं ॥ २६ ॥ एवमणेगमहामहसहस्स उवजीवणेण वढतो । पत्तो जोव्वणमइसुंदराण तरुणीण हिययहरं ||२७|| सावि य कोरी मरिउं सावत्थीए कुणालविसयम्मि । सिरिसे - मही वो कंताए कंतिमइयाए ||२८|| मंदारमालियालाभ सुमिणसंसूइया सुहमुहुत्ते । धूयत्तणेण जाया विहिओ य महो कयं नामं ।। २९ ।। एसम्ह पुरंदरकुसुमदामसुमिणेण सूइया जाया । तम्हा पुरंदरजसा णामेण होउ तणयति ॥ ३० ॥ सावि घणपीणथणभारभंगुरं जोन्त्रणं परं पत्ता । तरुणजणुम्मायकरं वामहदइया मरगृहरं ||३१|| एत्तो य स निहिकुंडरायन्नसुओ गओवि तारुन्न । कुणइ इत्थीसु मणो सोहग्गमणोरमासुंपि ||३२|| जाओ जणे पवाओ जह एसो रूवजोव्वणजुओवि । अव्वो ! अच्छेरमिणं विसएसु न रजई जेण ||३३|| सो बालकालपरिचयगयासु अइनिक्कलासु सय
विषयाभ्यासाह रणे शुक
शुकीउत्त
रभवस्व
रूपयुतंचरित्रम्
।।७८२॥
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
लासु । लिविमाइकलासु दिणाणि नेइ कुव्वंतउम्मासं (?) ॥३४॥ सावि य पुरंदरजसा जणाओ निहिकुंडलस्स निसुणंती। सरयससिकरसरिच्छं कित्ति पुरिसंतरेसु तओ ॥३५।। नो रमइ मणागपि हु नयावि कस्सइ मणोगयं कहइ । जाया
गुरूण चिंता अकयविवाहा कहं कज्जा ।।३६॥ रन्ना मंती भणिओ तं कपि उवायमत्तणो कुणसु । एसा रायकुमाराण ||७८३॥
Ex कंपि जह वरइ अचिरेण ॥३७॥ तो मंतिणो पवत्ते णाणे वरलाभगोयरे पडिया । सव्वत्तो पेसविया कुमारपडिछंदगाण
कए ॥३८॥ नामेसु कुलेसु गुणेसु चेव रूवेसु रायपुत्ताण । नाएसु कहवि जइ होज कत्थई नाम अणुराओ ॥३९।। उसुंगाणेयकलाकलावकलियाण विमलसीलाण । रायसुयाण समंता पडिच्छंदा दंसिया तीए ॥४०॥ निहिकुंडलपडिछंदे दिटे सहसति सव्वगत्तेसु । उल्लसिओ पुलओ थंभियव्व दिट्ठी ठिया तत्थ ॥४१।। संजाओ रणरणओ तं चेव मणे निहालयंतीए । तक्खणमेव समग्गं भवणं पडिहासियं सुन्नं ॥४२॥ वम्महवियारतावो स कोवि तीए वियंभिओ देहे । जो ससिकरचंदणरसबिसाण सिसिराणवि असज्झो ॥४३॥ इओ य । निहिकुंडलेण कइयाइ सुमिणकाले निहालिय तीए । रूब जहट्ठियं क्खणेण तपडिबोहमावन्नो ॥४४॥ जाओ पुणरवि तहसणसुओ तं च कहवि अनियंतो । विरहग्गिसपलित्तो कत्थवि य धिइं अपावेतो ॥४५॥ जा चिटुइ तो पिउणा णाओ सुमिणस्स वइयरो कहवि । चरियाओ निउत्ताओ सयलासु दिसासु सयराहं ।।४६।। निवधूयाणं पडिच्छंदकारणाओ पुरंदरजसाओ । दिटे पडिछंदे सोवि तीए सारिच्छओ जाओ ।।४७।। णायम्मि तीए विसए अणुरागे मंतिणा सयं गंतुं । बहुपणयवयणगब्भं मग्गित्ता जणयपासाओ ॥४८॥ वरिया पुरंदरजसा चलिओ निहिकुंडलो नियपुराओ । सावत्थीए पुरीए तीए वीवाहणणिमित्तं ॥४९॥
X॥७८३॥
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
हाग्रंथ:
पदेशपदा, महया विभूइजोएण जा गओ केत्तियंपि तं मग्गं । आवासिओ अरने एगम्मि हएण अवहरिओ ॥ ५० ॥ पेच्छइ पुरंदरजसं मंतनिमित्तं नियाओ ठाणाओ । अवहरिय मंडलंतो निवेसियं घायणस्स कए ॥ ५१ ॥ एगेणं कावालियतवस्सिणा भीमडमरुयरवेण । पडिच्छंदमणुसरंतो चितेउमिमं समाढत्तो ||५२॥ किं एसा मम दइया अहवा तीए इह कहंभावो । चित्ता दिव्वस्स गई तत्तो कि वा न संभवइ ? ।।५३ | अहवा जा कावि इमा होउ अहं ताण कारगो होमि । एयाओ रक्खसचेट्टियाओ अइदुट्ठचित्ताओ ||५४|| तो हक्कारवबहिरियरण्णुद्देसेा भणेइ तं कुमरो । रे रे ! अणजकज कह एयं ववसिओ सिति ॥५५॥ उक्खित्तमंडलग्गं तं पेच्छिय निच्छियं च घायकए । संजायमच्चतासो सहसा अहंरुणीभूओ ।। ५६ ।। उवलद्धजीविया सा भणिया तो तेण कहसु तं एत्थं । कह पत्ता सा भासइ रयणीए सुहपसुत्ता हं ॥ ५७॥ केणावणञ्जचरिएण आणिया तक्खणं च पडिबुद्धा । जा पेच्छामि समंता दिट्ठो कावालिओ एस ।। ५८ ।। सुहय ! तुहं पडिच्छंदस्स दंसणाओ समप्पिओ अप्पा । पुव्विपि संपयं पुण विक्कमकिणिया अहं जाया ।। ५९ ।। कहिओ नियवृत्तंतो कुमरेणवि तुज्झ परिणयणहेउं । चलिओ सुंदरि ! तुरएण आणिओ देवजोगेण ||६० ।। एयम्मि अवसरे कुमरसेन्नमह सव्वमेव संपतं । घेत्तुं पुरंदरजसं तो पत्तो तीए पिउगेहे ॥। ६१ ।। जाओ महामहेणं वीवाहो ताण बहुलनेहाण । कालेण पिउपुरीए समागओ पणमिओ जणी ।। ६२ ।। तो धणकोडी बहुयाओ जं च अन्नंपि निवईगिहजोगां । दाएणगुणं बहुयाए दावियं रणा ।। ६३ ।। जह दोगुंदुगदेवस्स दिव्वभोगेहि वोलए काली । तह तस्सवि य मणोरहसमणंतरसिद्धकजस्स ।।६४।। कइयाइ सोमपालो नरपालो कुणइ आउलं देस लद्धपउत्ती निधिकुंडलस्स जणओ पुरा नीइ
७८४ ।।
विषयाभ्यासाह रणे शुक
शुकीउत्तरभवस्व
रूपयुतं
चरित्रम्
।। ७८४ ।।
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७८
॥
शि॥६५॥ तस्सासणत्थमइभूरिरोसपसरो समग्गसेणाए। पलयानिललोलियजलहिसलिलकल्लोलदुद्धरिसो ॥६६॥ पत्तो
य देससीमाए लग्गमाओहणं महाघोरं । छलघायगेण रिउणा उवणीओ कहवि निहणमिमो ॥६७।। जणगपएसं ठविओ तत्तो निहिकुंडलो परियणेण । णिद्धपयावहुयासणभासीकयसयलसत्तुगणो ।।६८॥ कइयाइ णंदिवद्धणणामा सूरी समोसढो | तत्थ । सो गउरवेण महया गओ तदंते सपरिवारो ॥६९।। दिट्ठो सूरी अभिवंदिओ य रोमंचकंचुयंगेण । निसुओ धम्मो कन्नामओवमो सायरमणेण ॥७०।। जह णयमाण पडलाणमवगमे ज्झत्ति कोवि पेच्छेइ । तह मोहपडलविलए स तत्तमवलोइउं लग्गो ॥७१।। पडिवन्नो वा समणोवासगधम्मो पुरंदरजसाए । सद्धि अलुद्ध बुद्धो पायं भोगेसु संजाओ ॥७२।। जाओ पडिपुन जसो कालेण सुओ निहाणमणहाणं । गुणरयणाण सेसि खीरोयजलुज्जल जसोहो ॥७४॥ जम्म तरजिणपूयापरिणामुब्भव विसुद्धसद्धाए । कारे इ जिणाययणं सुरगिरितुंगं तओ रम्मं ॥७४॥ पुण्णाणुबंधिपुण्णाणुभावओ अह कयाइ तित्थयरो । णामेण सुमइणाहो तत्थायाओ मुणिसणाहो ।।७५॥ तव्वयणामयधारानिवायनिव्ववियविसयविसदाहो । पव्वज्जमुञ्जलं काउमुजओ ठवइ निययपए ॥७६॥ पुत्तं पवित्तविहिणा काऊण जहोचियाई कब्जाई। सावजकज्जभीरू एस सभजो विणिक्खंतो ।।७।। परिवालियतिव्ववओ तवोविहीऽणेगहा करेऊण । पजंतसमाहिपरो कालं काऊण सोहम्मे ।।७८।। उववण्णो देवो देवभोगभूमीए भायणं जाओ । सावि य पुरंदरजसा जाया तत्थेव तद्देवी पंचपलिओवमाइं आउं तत्थच्छिउँ तओ देवो । पुव्वविदेहे पुंडरिगिणीए एत्थेव दीवम्मि ॥८०॥ निवचंदणवइणो भारियाए सिरिचंदणामधेयाए । एरावणवारणसुमिणसूइओ सो सुओ जाओ ॥८१॥ ललियंगो से णामं ठवियं कलियाओ तह
॥७८५॥
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा कला सव्वा । पत्तो कमेण तारुन्नमुन्नयं भूरिसोहग्गं ॥८२॥ देवीवि य इह विजए मणिणिहिणयरम्म रम्मरूवम्मि विषयामहाग्रंथः सिवराइणो सिवाए देवीए सुया समुप्पण्णा ॥८३॥ णामेणुम्मायंती उम्मायंती मणाणि तरुणाण । पत्ता जोव्वणमुच्च
भ्यासाहत्थणच्छण्णं बहललावण्णं ।।८४।। णाऊण विवाहोचियमेयं जणणी कयाइ कयण्हाणं । सव्वंगगहिसिंगारमणहरं अप्पए
पारणे शुक
शकीउत्तपिउणो ।।८५।। सेोवि य तीए रूवं निभालिउं तो समाउलो जाओ। को नाम होज उचिओ इमीए भूवालतणएसुरभवस्व॥७८६।।
॥८६॥ जुत्तो सयंवरविही वरेउ तो तम्मि निययइच्छाए । एवं कएन दोसो अणुचियवरदाणओ मज्झ ॥८७॥ 1 रूपयुतं| रइओ सयंवरकए अइविउलो मंडवो निवसुया य। दूयमुहेण सुबहुया आहूया सव्वओ तत्थ ।।८८॥ मिलिया चलंत चरित्रम्सियचारुचामरीछत्तछाइयदियंता । सुपसत्थदिणे वीवाहणत्थमन्भुट्टिया सब्वे ॥८९॥ तेसि निवणंदणाण मज्झे चत्तारि चऊसु विजासु । रायसुया कोसल्लं पत्ता बहुजणकयाणंदं ।।९०॥ जोइसविसए सिंहो विमाणविजाए पुण पुहविपालो। गारुडविजाए अजो ललियंगेा धणुहविजाए ।।९१।। सावि य कसिंगारा तत्थेव समागया भणइ एवं । जोइसविमाणधुणगारुडेसु जो पत्तकोसल्लो ।।९२।। एगम्मिवि सो मज्झ होई बरो तो पबंधिउ राहं । ललियंगा धणुवेए पवीणयं दंसए तीसे ।।९३।। तो तीए समुग्गयगरुयतोसपसराए तस्स कंठम्मि। उक्कंठियाए खित्ता वरमाला चलिरभमराली
॥७८६॥ ॥९४॥ एत्थंतरम्मि केणावि वम्महुम्माहिएण खयरेण। अवहरिया मायागालगाव साऽदसणीभूया ॥९५।। सव्वे ललियंगाई रायसुया तीए जणगलोगा य । अप्पाणं मन्नता परिभूयं लज्जमणुपत्ता ॥९६।। सामत्थेण तओ कयमन्नेसिजइ इमा पयत्तेण । अन्नह अपोरिसकहा आससिसूरं न फिटेही ।।९७।। जोइसविउणा णिवणंदणेण भणियं इमेरिसे लग्गे।
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७८७।।
र अवहरिया सा जत्तो समागमो अक्खओ होही ॥९८॥ घडियं तक्खणमागासगमणसज्जं विमाणमन्नेण। जोइसियकहियमग्गे चलिओ ललियंगओ तत्थ ॥९९।। पत्तो हिमवंतसिरे पेच्छइ खयरं पसाइउं लग्गं । तीए चलणुप्पलेसु भसलंव सुकोमलरावं ॥१०॥ जहा । मा अवमन्नसु सुंदरि! जम्हा अवहीरिओ तह नाहं । दुव्वारवम्महहओ सहामि खणमवि य जीवेउं ॥१०१।। तो ललियंगा पलयाणलुब्भडं नियमणम्मि वहमाणो । कोवं तं फरुसगिराहि दूरमेवं अहिविखवइ ॥१०२।। रे रे ! न निम्मलकुलो तं होसि जओ परेसिमवहरसि । एवं कलत्तमपवित्तदसणो तं अदट्ठव्वा ।।१०३।। अह 28 सोवि तिव्वरोसो तं पइ उद्धाविओ गहियखग्गो । उग्घडियविजुदंडोव्व नजए जलहरो गयणे ॥१०४।। जाव परक्कमपगरिसपरायणो पहरिउं तयं पतो। ताव धणदंडमुइंडमेस सहसावि कड्वेइ ।।१०५।। काऊण कन्नपज्जतमागयं अंतयस्स जीहाए । अणुरूवं बाणं चोरपाणहरणं विसज्जइ ॥१०६।। तेणेस हिययमम्मे तह विद्धो जह सरेण सह पाणा । निस्सरिया देहाओ तम्मित्तत्तंव वहमाणा ।।१०।। सा पुण तम्मि विमाणे वियसियकमलाणणा समारूढा । आणीया पिउपासे जाओ तेसिं महातोसो ॥१०८।। अह कहवि रयणिसमए सुहं पसुत्ता भुयंगमेण सिरे । डक्का अइउग्गविसेण तक्खणं आउलीहूओ ॥१०९॥ सव्वो संनिहियजणो मंता तंता महासहीओ य। णाणाविहा पउत्ताओ णेव लद्धो गुणलवोवि ।।११०॥ तत्तो गारुडविउणा चउत्थएणं महीवइसएण । मंतेहि य तंतेहि य उवयरिउ सा कया पउणा ॥११॥ एत्थंतरे विवाओ जाओ वीवाहगोयरो तेसि । जम्हा कओवयारा ते सव्वे तीए सजाया ॥११२।। अच्चंताउलियमणो जणगजणो तीए चितए तत्तो। कस्सेसा दिजउ समगमेव जं उठ्ठिया एए ॥११३।। उम्मायंतीए तओ भणिओ जणओ
॥७८७॥
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदार कुणेसु मा खेयं । हे ताय ! जेण झगडगमेयमहं चिय विहाडिस्सं ॥११४॥ तो तीए संलत्ता रायसुया जम्ह जो मए विषयामहाग्रंथः
सद्धि । जम्मंतरमणुसंधइ स तत्थ Yणं पई होइ ॥११५।। तो ललियंगेण भवंतरम्मि आरूढपोढपेमेण । एयंपि ह भ्यासाह पडिवन्नं णत्थि असज्झ सिणेहस्स ॥११६।। णीहारियाणि कट्ठाणि विरइया तह मसाणदेसम्मि । एगा चिया पविट्ठाणि
शिरणे शुक
शुकीउत्त दोवि पजालिओ जलणो ।।११७।। पुव्वंपि सुरंगाए तद्देसे विहियछन्नदाराए । (ग्रंथान० १३०००) अक्खय देहाणि
शरभवस्व ॥७८८॥ विणिग्गयाणि पताणि जणगंता ॥११८।। ललियंगएण सद्धि विहिओ वीवाहऊसवो रम्मो । सव्वम्मि पुरे तोसो जाओ
रूपयुतंय सुहावरिसतुल्लो ।।११९॥ पण्णविया पिउणा रायणंदणा सेसगा तओ तिण्णि । एगा कन्ना बहुयाण तुम्ह कह चरित्रम्जुज्जए दाउं? ।।१२०।। सट्ठाणगएस य सेसरायपुत्तेसु अच्छिउं तत्थ । दिवसाणि कइवि नवनवसंमाणनिहाणभूयाणि ।।१२१।। उम्मायतीसहिओ विसजिओ तेहिं जणयणयरम्म । सव्वत्तो विहियमहामहम्मि ललियंगओ पत्तो ॥१२२।। दिन्नं पिउणा रज सयं च पव्वजमुज्जलं पत्तो । गुरुया भागा भोगा जाया ललियगयस्सावि ।। १२३॥ पत्तम्मि सरयसमए उम्मीलियकमलकुमुयसोरन्भे। अइधवलमरालकुलुञ्जलासु सयलासुवि दिसासु ॥१२४॥ नियमंदिरोवरि गओ सहिओ देवीए पेच्छइ कयावि। सरयब्भखंडमुड्डीणतूल लवपेलवं पढमं ॥१२५।। तत्तो महंतगंगातरंगभंगावमं तमेव खणं । पच्छा सिसिरमहीहरसिहरागारं निभालेइ ॥१२६।। तो सयलंबरवित्थाररोहगं फुरियविजविज्जोयं । पेच्छंतस्स य एत्तो पयंडपवणाहयं संतं ॥१२७।। जायं दुखंडमित्तो तिखंडमह बहुदलं तओ पलयं । आमूलओवि पढम चितेउमिमं समाढत्तो ।।१२८।। एवं लच्छीओ माणवाण बहुणा किलेसनिवहेण । समुवज्जियाओ गरुयं कमेण वित्थारमागम्म ।।१२९॥
॥७८८॥
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।७८९॥
दुव्वारवसणविया उ झत्ति निन्नासमेंति ता एत्तो। जुत्तो सुकयविसेसेा विसेसओ मे सयं काउं ॥१३०।। एवं चिंतापीऊसजलहिबुडस्स जा दिणा जंति। ता अन्नदिणे पडिहारसूइओ एइ वणवाला ॥१३१॥ भालयलनिहियकरकमलसंपुडो पणमिऊण भूनाहं । विष्णवइ देवजं अञ्ज तुम्ह तयणम्मि उजाणे ।।१३२।। नामेण य अत्थेण य मणोरमे गंधलुद्धभसरम्मि । बहलदलभारसाले तमालमालाखलियतावे ॥१३३।। सिरिहरनामा तित्थाहिनायगो जह सिरीए कुलभवणं । संपत्तो सयलसुरासुरिंदवंदिजमाणकमो ॥१३४।। वयणे जस्स विसुद्धादरिसयले इव गुणा य दव्वा य। पडिबिंबियव्व दीसंति जमगसमगं बुहजणाण ॥१३५।। जस्संगसंगयावि हु गुणा समग्गे जयम्मि वियरंति । हुंतावि अणंता तह लहंति | गणणं गुणिजणेसु ।।१३६।। जस्स पयपंसुपरिफंसणेण भूसियसिरोरुहा संता । सुरअसुरनरा न कुणंति वासचुन्नेसु
अहिलासं ॥१३७।। तह तत्थ वणे जा कावि देवसोहा समागए तम्मि । जाया तन्नो वोत्तुं सत्तो हं कयपयत्तोवि ॥१३८॥ तहवि तुममेगचित्तो आयन्नसु नाह ! किंपि जंपेमि । जं तग्गुणतरलमणो मोणं काउं न तीरेमि ॥१३९।। अप्पत्तेवि वसंते तस्साइएहिं विम्हियमणव्व । रोमंचे चूयतरू अंकुरमिसेण मुंचंति ॥१४०॥ तस्साणुसंगगुणउव्व सोगतरुणोवलद्धपसमेण । नो सोढं फुल्लंतेण ताडणं तरुणिचरणस्स ॥१४।। बउलावि कयाणुव्वयगहणत्थ तयं निभालिउ जाया । जं बहुमइरागंडूसपाणमणवेक्खिउं फुल्ला ॥१४२॥ तं देव ! भूमितिलयं पेच्छिय तिलओवि विहसिओ सहसा । कस्स व न समाणगुणे दिटे संजायए हरिसो? ॥१४३।। जह सोहंति पलासा सव्वत्तो किंसुएहिं तम्मि वणे। तह जंबूतरुणोवि हु तरुणेहिं न कि सुएहिं पहू ? ॥१४४॥ जहसदं विहगरवेहि देव ! देवीए काणणसिरीए । दंतावलिव्व रेहइ कुंदतरूणसु
॥७८
SIL
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदशपदा कुल माला ॥१४५॥ तह तस्स भयाओ पलायमाणवम्महमहल्लभिल्लस्स । बाणावलिव्व रेहइ करगलिया तत्थ बाणोली | विषयामहाग्रंथ:| ॥१४६।। सुइ संगाउ विगासो मे को अन्नोवि ओ सुई अत्थि । इय मल्लिया नवल्लं मिल्लइ कुसुमुक्करं सहसा ॥१४७।।
भ्यासाह
करणे शुकतत्थ विरुद्धावि सया जे केई जंतुणों परिवति । ते तस्साइसयाओ धणियं बंधुत्तणं पत्ता ।।१४८।। इय तव्वयणसव
शुकीउत्तणओ उल्लसियपमोयपरवसो संतो। ललियंगो नियेयंगे न माइ जलहिव्व उव्वेलो ॥१४९।। निययंगसंगएहिं सव्वेहिं विभू-रा ॥७९॥
सणेहि वणपालं । कुणइ कयत्थं परितोसिएहि अन्नेहिवि धणेहिं ॥१५०।। जस्स समीवे देसंतरेवि गंतुं समीहियं आसि । रूपयुतं सो देवो मज्झ इह टियरस सयमेव आयाओ ।।१५।। इय नवजलहरगहिरेण घोसणं काउमुच्चसद्देणं । सहसा समुट्टिओ चरित्रम्आसणाओ तत्तो महीनाहो ॥१५२।। जस्स दिसाए सो भुवणभूसणो तीए कई पए गंतुं । सणियं पयप्पणामं भूनिहियसिरो समायरइ ।।१५३॥ पडपडहसहसारं नगरे घोसावणं करावेइ। जह जिणचंदस्स पयारविंदवंदणकए सव्वो ॥१५४॥ पउणीहोउ पुरजणो तत्तो संखित्तपरियरो पढमं । गंतुं लग्गो अइबहलपरियणो झत्ति संजाओ ॥१५५।। सकलत्तो सतणूओ सपरलोओ सबंधवो ससुही । सामंतसेन्नपरिवारिओ य तं वणमणुप्पत्तो ॥१५६।। अप्पाणं पिव पुन्नागपरिगयं तह असोगसंजुत्तं । दूरं परिओसपरो तत्थ पविट्ठो महीनाहो ॥१५७॥ मोत्तूण रज्जलीलं चामरछत्ताइयाण चाएण । पत्तो तित्थयरसमीवदेसमुग्गाढविणयपरो ॥१५८। दिट्टो सिंहासणतलनिविट्ठदेहो पयक्खि णेऊण । महिमिलियसिरेण नमंसिओ य थुणिओ तहा एवं ॥१५९।। "त्रिलोकप्राकारप्रतिमपरिगीतव्रतविधेनिधूतागस्त्यागश्च रितशतसाध्यस्य यशसः । भवन्तं सद्ध्यानानलनिहितचेतो भववनं, नमस्यन् सन्नहन्नलमिह जनो जन्महतये ॥१॥ क्व निःशेषश्रेयःप्रचयपरिचेय
॥७९०।
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रमयुगः, त्वमेकं श्रीसद्म क्व च पुनरपुण्यप्रभुरहम् । त्वदालोकस्तन्मे शरदि हिमरश्मी परिणते यथा जात्यन्धस्य प्रवर
जगतोऽप्यद्भुतमिदम् ॥२॥" इय थुणिऊणुवविट्ठो नियठाणे पत्थुया य धम्मकहा । पीऊसजलहरासारमहुरवाणीए To जयगुरुणा ॥१६०।। जीवा कसायइंदियविगारवसगा विसोवमं कम्मं । बंधति भूरिभवभमणकारणं बहुविहवियप्पं ॥१६१॥ ॥७९१।। एगिदियाइसु तओ जाईसु अणेगहा भमेऊण । कहकहवि कोवि कइयावि जइ परं लहइ मणुयत्तं ॥१६२॥ लद्धेवि
तम्मि निम्मलकुललाभो दुल्लहो जओ जीवा । सारयससंककरपसरगोरजसभाइणो होति ॥१६३॥ तम्मिवि लद्ध रूवा| इयाण गुणकारणाण भावाण । दुल्लहो समागमो भंद ! भव्वजणजणियतोसाण ।।१६४ । तत्थवि अरिहा तग्गणहरो य
अन्नोवि बहुसओ साह । कहवि य जई पाविजइ पन्नवओ सुद्धधम्मस्स ।।१६५।। पत्तेवि तम्मि सद्धा नो परिसुद्धा२ पयत्तए तत्तो । ता सव्वगुणुवलंभे जुत्तो धम्मुञ्जमो काउं ॥१६६॥ इहरा कप्पद मसंगमपि जह कोवि निप्फलं नेइ। लिक्खाजूयत्तणपत्थणाए तह भोगसहलतो ।।१६७॥ एसो जणो सहाणेककारणं लछुमेयगुणनिवहं । मूलाओं निप्फलत्तं नेइ दुरप्पा तहाहि इहं ॥१६८॥
कत्थइ पुरे किलेगो आसी कूलपूत्तओ सभावेण । निद्धणचंगो निष्फलवावारो सयलकालंपि ॥१६९।। एत्तोच्चिय सकारं सिरम्मि कइयावि अलभमाणो सो। जाओ लेक्खालक्खेहि तह य जयासहस्सेहिं ॥१७०॥ परिखजमाणमत्थयदेसो पोडं परं परिवहंतो। निम्विन्नो इच्छंतो मरणंपि रई अलभमाणो ॥१७१।। देसंतरसरणाओ पायं णासं उवेइ दालिई । इय चितंतो भुक्खाइ सो किलंता परिभमतो ॥१७२।। पत्तो तत्थ पएसे जत्थेगो कप्पपायवा अत्थि । नियकुसुमसारभुग्गा
॥७९
१॥
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदारलुद्ध फल्लंधयसणाहा ॥१७३॥ गयणयलविसप्पिरडालजालसालंतसव्वपरिणामा । धयछत्तचिंधमालाकयजणलायणमणाणंदा महाप्रथ ॥१७४॥ संपाडियपणइजणब्भत्थणसमणंतरब्भुयपयत्थो। नाणाकुसुमंसुयमाइएहिं कयपीढसक्कारो ॥१७५।। निसुयमणेणार
भ्यासे शुजणाओ जह एसो कप्पपायवा कुणइ । सम्मं सेविजंतो मणिच्छियं इच्छियं झत्ति ॥१७६।। तो चिंतिउं पयत्तो
कोदाहरजयाओ ताव थूलभावाओ। हत्यग्गसंगहगयाओ मत्थयाओ सुहेणेव ॥१७७॥ वीणिज्जंति इमाओ लिक्खाओ पुण कहिंचि
नो जेण । ता एयासि जूयाभावं मग्गामि कप्पतरूं ।।१७८॥ तत्तो गओ णईए हाओ पुप्फाणमंजलिं भरिउं । पत्तो ॥७९२
तरुणो तस्संतियम्मि तोसं परिवहंतो ।।१७९।। काउं पयक्खिणाइगमवणीतलमिलियमत्थओ णमिउं । भालयलनिहियकरकमलजुयलिओ विन्नवेइ जहा ।।१८०॥ तं भयवं! कप्पतरू जहत्थनामा अहं तु दुक्खत्तो। ता तह कुणसु पसायं एयाओ जह सिरे लिक्खा ।।१८१।। जयाभावेणं परिणमंति उज्झेमि जं सुहेणाहं । तक्खणमेव जहिच्छियभागी सो दुग्गओ जाओ ॥१८२।। जह सेा रज्जाइफले लद्धे कप्पद मम्मि गयबुद्धी। जाओ दुहिच्चिय इमो तह धम्मपरंमुहा लोगो ॥१८३।। इय सवणसुहयमायण्णिऊण वयणं जिणेण पण्णत्तं । तक्खणमेव विरत्तो ललियंगा भवनिवासाओ ॥१८४॥ पुत्तं ठवित्तु रज्जे महाविभूईए तस्समीवम्मि । उम्मायंतीसहिओ संजमगिरिसिहरमारूढो ।।१८५।। काऊण
॥७९२।। दुक्करतवं पजंताराहणाविहाणेण । ईसाणदेवलोए तियसत्तं दावि पत्ताई ॥१८६।। ___ जाया उदारभोगा चिरकालं तत्थ अह चवित्ताण । धायईसंडे पुव्वविदेहे रयणावइपुरीए ।।१८७।। सिरिरयणणाहणरवइ (देवी) कमलावईसणामाए। ससिपाणसुमिणसंसूइओ इमा गब्भभावेण ॥१८८।। उववण्णो पुण्णनिहाणमणह
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
मह मासनवगपज्जते । संजाओ तणओ लायलोयणकमलायरदिणिदो ॥१८९।। पिउणो य तम्मि काले सव्वच्चिय देवसेन्नसारिच्छा । सेणा आसि कयं तो णामं से देवसेणोति ॥१९०॥ अहिगयकलाकलावा वरपुरफलिहोवमाणबाहु जुओ। पत्तो वम्महरण्णो निवासनयरं स तारुणं ।।१९१।। सा पुण उम्मायंती वेयडे उत्तराए सेढीए । मणिकुंडलम्मि णयरे
मणिवइणो राइणो धूया ।।१९२।। मणिमालियाए भजाए चंदकताभिहाणिया जाया । पत्ता जोव्वणमुम्माहकारणं तरु। ७९३॥
णलोयाणं ।१९३॥ सो तेण सचरिएणं सरयससिनिम्मलेण लोगम्मि । जाओ सलाहठाणं खयराणं भूचराणं च ।।१९४।। तीए न कत्थवि नरे मणोहरम्मिवि निभालिए रागा। जं णा जायइ, जणगाण तो मणो आउलीभूय ।।१९५।। जं जोव्वणवंतीओ णारीओ भत्तुणा परिग्गहिया । सुहगत्तं जंति जणे न अन्नहा ता कहं कजं ।।१९६॥ एवं ताई चिताउराई चिटुंति जाव ता कत्तो । निसुओ लायमुहाओ जसवाओ देवसेणस्स ।।१९७।। तस्सवणाणंतरमेव तीए पुग्विल्लभवसिणेहवसा । खीरजलहिव्व चंदादयम्मि रागा समुग्घडिओ ।।१९८॥ तयणंतरमेव निए देहेवि न संठिई कुणइ किंचि । उम्मुक्कफुल्लचंदणपमुहुत्तमवत्थुपरिभोगा ।।१९९।। परिसुन्नमणा आसामुहाई सयलाई सा निहालेती। जरविरहियावि न कुणइ रई सया अन्नपाणम्मि ॥२००॥ हिममलियनलिणदेहाए तीए वच्छत्थल म्मि तक्खणओ । णयणंबु सेसिमितं कहेइ | ॥७९३।।
अंतागयं तावं ।।२०१।। कमलासंकाए मुहम्मि तीए भसलावली निवयमाणा । बारिजइ विरहहुयासधूमसरिसेहिं ससि1 एहि । २०२॥ मम बिंबसिरी मुसिया मुहेण एयाए इय विहियरोसो । अमयकरोवि ससहरो संजाओ तीए विसकिरणो
॥२०३।। परितावावसमकए सजिजइ पल्लवेहिं जा सेजा । सावि हु दवग्गिजालावलिव्व देहं दहइ तीसे ॥२०४।। नाओ
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
कोदाहर
या विषयाउपदेशपदः य कहवि विजाहराण लोगेण तीए अणुरागो। ते खिसिउमाढत्ता असमाणवरब्भवगमाओ ॥२०५।। जहा। कत्थेसा महााग्रंथः
भ्यासे शुतियसवहू साहग्गामाणणे पवीणतणू । णिप्पडिमगुणा बहुमाणभायणं खेयरजणस्स ।।२०६॥ कत्थ पुण देवसेणो माणुर समेत्तं नराहिवसुओवि । ता जायमिणं णायं विक्खायं जं जए सयले ॥२०७॥ कह माणससरववरायहंसिया कणयप- IA
णम्उमकयवासा। कह विट्ठाविट्टालियचंचुपुडो नाम धंखुत्ति ।।२०८॥ एवं अणेगहा सा खिसिजंतीवि णो जया चयइ। तं ।।७९४॥ पइ अणुरागं तो जाया चिंता पिउजणस्स ।।२०९।। जह एईए रागो तं पइ तत्साविमीए कि अत्थि । भावप्पेमपरि-5
च्छणमायरओ जुञ्जए काउं ।।२१०।। तो लिहिओ पडिछंदो तीए सविसेससंदरायारो । रयणवईए पुरीए विजाहरदारगेण तओ ॥२११।। काउं देसियरूवं नीओ समयम्मि चित्तकम्मस्स । मीमसाए पयट्टाएऽणेगहा देवसेणस्स ॥२१२।। ढकंतेसु अणेगेसु चित्तफलिहेस मित्तसहिएण । तेण णिभालिज्जतेस तेस् सो तेण उवणीओ ।।२१३॥ दिट्ठो दूरवियासियलोयणजुयलेण तेण तो झति । जाओ सविम्हओ पुच्छियं च कस्सेरिसं रूवं? ॥२१४।। कहियं तेण जहेयं केणावि सकोउगेण दिट्टाए । कहमवि चंडालिए रूवं लिहियं मए लद्ध॥२१५।। तो सव्वंगं आले।इयम्मि रूवम्मि तम्मि सो जाओ तक्खणमक्खित्तमणो सुन्नो व्व गहेण गहिओव्व ॥२१६।। भणियं खणंतराओ जह सेाम ! इमा जहा तए भणिया। तह अन्नहावि हाजत्ति सव्वहा सव्वमालवसु ॥२१७।। णणं न हीणजाई रूवं न घडइ जमन्नहा एयं । णो अमयवल्लरी मारुयम्मि कत्थइ थले हाइ ॥२१८।। अहवा जा वा सा वा होउ इमा एयविरहिओ णाहं। सकेमि जीविउं ता कहेसु एईइ निवसं तं ।।२१९।। एवं भणिए कुमरेण तिव्ववम्महपरायणमणेण । पेच्छंताणं सव्वेसि तेसि सेोऽदसणीहओ।।२२०॥
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।७९५
- अह चिंतेइ कुमारो किमेस असुरो सुरो व खयरो वा । हाजा अम्हं विम्हयमेवं काउ गओ सहसा ॥२२१।। नरवइणो
मणिवइणो सेोवि य पासे गओ निवेएइ । वृत्तंतमपरिसेसं सविसेसं देवसेणस्स ॥२२२॥ आणत्तो तेण तओ विचित्तमाओ त्ति नाम पाइको । जह भद्द ! देवसेणं आणेसु लहुं इहं णयरे ॥२२३॥ जं आणवेइ देवो तं काहामित्ति मन्निऊणं सो। तढाणा अवसरिओ ओयरिओ गिरिसिरोहितो ।।२२४। तम्णि समयम्मि कुमारो तीए उम्माहिओ गिहम्मि रई । अलहंता संपत्तो उजाणे णंदणभिहाणे ॥२२५॥ जयकुंजरखंधगओ उजाणं सव्वओवि जा नियइ । फलफुल्लसमाउलमाउलेण मणसा तओ हत्थी ॥२२६।। अई बहलदलावलिसालियम्मि एगम्मि चंदणतरूण । गहणम्मि संपविट्ठो तग्गंधुग्गारलुद्धमणो ।।२२७।। अइसकडत्तणाओ न परिवारो पविटुओ तत्थ । किंतु परिक्खित्तं तक्खणेण तं सव्वओ तेण ॥२२८।। एत्थंतरम्मि सो चित्तमायनामा विउव्विय सरीरं । गयणंगणग्गलग्गं ताडतरुदीहभुयजुयलं ॥२२९।। कुंजरखंधाओ महंधयारमुप्पाइउं तमुक्खिवइ । नेइ य खणेण मणिकंडलस्स नयरस्स उजाणे ॥२३०॥ णायमणेण जहा हं केणावि कओवि कारणवसाओ । अवहरिओ तो इह कि करेमि अहवा निहालेमि ||२३१।। एत्थं ठिओवि परिणाममस्स विहियस्स इइ वियकता । जा चिट्ठइ ता राया विनायतदागमा सहसा ।।२३२॥ पञ्चुग्गमणनिमित्तं सपरिवारो X ॥७९ ।। महाविभूईए । तूररवपूरियंबरकुहरो नयराओ नीहरिओ ॥२३३।। पत्तो तयंतिए देवकुमरसरिसं तयं निहालेंतो ।मन्नइ नियनयणाणं सहलं विहिणोवि निम्माणं ॥२३४।। अब्भट्रिओ य तेणावि सायरं पणमिओ य सप्पणयं । आभासिओ सुबहुयं (तत्थ) तहा राइणा एसो ॥२३५॥ नीओ णियम्मि गेहे जणगेणव गरुयगउरवसणाहं । उवयरिओ सयणा
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयाभ्यासे शु
कोदाहर
णम्
aa
उपदेशपदः सणभायणसंपाडणाईहिं ॥२३६॥ निसुयं जणाओ अइगोवियंपि अवहारकारणं तेण । जाओ सविम्हयमणों तद्ध यादंसमहाग्रंथ
णस्स कए ॥२३७।। कइयावि तेण नियमंदिरंगणे सा चलंतिया दिट्ठा । पुब्बविलोइयपडिछंदयाणुसारेण विन्नाया ॥२३८॥ जह सा एसा जं पुण जाइविहीणत्तणं तया तेण। कहियं तं मम मन्ने पडिबंधपरिच्छणणिमित्तं ॥२३९।। अणुकूलम्मि
य दिव्वे तं नत्थि सुहं बराय जं एत्थ । ण घडइ मणोरहाणवि अगायरा जं इमा दिट्ठा ॥२४०।। ता कइया सो ७९६।।
हाही दिवसो पाणिग्गहेण एईए। हाहामि कयत्था अमयकुंडबुड्डाव्व जम्मि अहं ॥२४१॥ एमाइचित्तचितासंताणसमुल्लसंतसंतोसो। जा चिट्ठइ ता राया सयमेव समागओ भणइ ।।२४२।। कुमर ! मम चंदकंता धूया एसा निसामिऊण गुणे । उम्माहिया तुह कए वालावइ वासरे कहवि ॥२४३॥ ता किजउ पसाओ वीवाहिजउ इमा कए एवं । पडिपुण्णचंदमंडलजोगा संपज्जइ निसाए ।।२४४॥ एवं बहूप्पयारं पडिवजाविय दिणे पसत्थम्मि। विहिओ वीवाहो खयरसुंदरीविहियमंगलो ॥२४५।। सयलिंदियाणुकूला सुहमूला जणियसत्तुसिरसूला। जाया विउला भोगा तेसिं अइसइयसुरलेोगा ॥२४६॥ एत्तो य जणा णिसुयं जणणी जणओ य मह ममं विरहे । तद्दिणमेव विलावे अकरिसु इमेरिससरूवे ।।२४७।।
कि तं सुरेण असुरेण खेयरेणं व बच्छ ! अवहरिओ। अनिमित्तवेरिणा दारुणाई दुक्खाई देंतेण ॥२४८॥ मात्तूणमP सरणाई अम्हे उच्छंगसंगदुल्ललिओ। कत्थ गओसि महायस ! पुणोवि नियदसणं देसु ॥२४९॥ पुत्त ! तव पेमपरव
समणेहि न कयावि अविणओवि कओ। भणियममणोरमं ते ता कत्ती इय विरत्तो सि ॥२५०।। अमओवमेहि वयणेहि | सवणजुयलं सुहावस पुणोवि। किमकुसलसंकिराइं तमुवेक्खसि अम्ह हिययाई ॥२५१॥ नियवंसनीरहिससि गुणरयण
।।७९६॥
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७९७॥
PO निहिं हरंतएण तुमं । विहिणा निहिमादंसिय नयणुप्पाडो कओ अम्ह ॥२५२॥ भुवोदय गिरिसिहरारूढेणच्चुच्चयं पव
नेण। सूरेण तए रहिया अम्ह दिसो तिमिरभरियव्व ।।२५३॥ विभवस्स सुहस्स तहा जसस्स तं अम्ह केवला हेऊ ।
दूरं गयम्मि पइ वच्छ ! सव्वमवहत्थियं झत्ति ॥२५४॥ एवं सोउं जणगाण वसणमइदारुणं समुप्पण्णं । उत्ताणमणो ४ जणगाण संगमे तक्खणा जाओ । २५५।। परिभावियं च मज्झकिमिमिणा भोगेण लद्धपसरेण । जम्मि पसरुट्टियाणं
न दंसणं जणयपायाणं ॥२५६।। ता जुज्जइ मे गंतुं विलंबरहियस्स जणगपासम्मि 1 एवं चिंतासागरमज्झगओ चिटई जाव ॥२५७॥ लद्धो कहवि मणौगयभावो विजाहराहिनाहेण । भणिओ कुमर ! अजाणियवुत्ता तं इहायाओ।।२५८।। मन्ने अईब महई अधिई जणगाण वट्टइ मणम्मि । ता नियदसणसेोक्खं काउं तुह जुजई तेसि ॥२५९॥ जं आणवेह तुब्भे इय पडिवज्जिय अणेगलेोगाण । विजाहराणमण गयमग्गा नयराओ नीहरिओ ॥२६०।। गयणदुमकुसुम पिव महंतमेगं विमाणमारूढो । चारणसहस्सपरिगिजमाणससिसिहरजसपसरो ॥२६१।। वज्जतचित्ततूरारवाहबहिरियनहंगणो पत्तो। पिउणगरासन्ने ऊसुगा य जणगावलेोगकए ॥२६२।। नयरजणेण सुदूराउ पुव्वमालाइउं विमाणं तं। अनिलंदोलियधयवडमालासालंतसिहरग्गं ॥२६३॥ निसुओ य चारणाणं सिणिद्धकंठाण जयजयारावो। कण्णाणममयधारा धोरणिसरिसो इमेरिसओ ॥२६४।। जयइ रयणिनाहो भूमिनाहो महीए, सयलणरवईणं सेहरत्तं पवनो। इय सहइ पवित्तो जस्स पुत्तो सुकित्ती, सुहयजणपहाणो देवरोणाभिहाणो ॥२६५।। जा ऊससियमणोरहमालो लाओ खणं निवेएइ । कुमरागमणं ता झत्ति रायभवणम्मि सो पत्तो ॥२६६।। अब्भुट्टिओ मणागं जणएण पमोयपुलयकलिएण। अंसुजल
| ॥७९७॥
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद महाग्रंथः
विषयाभ्यासे शु
कोदाहर
णम्
॥७९८॥
धोरणी सिच्चमाणवच्छत्थलेण तओ ॥२६७।। संभमवसा महियलमिलतसिरसेहरेण कुमरेण । पणिवइओ तेणवि सो सव्वंगालिगिओ य कओ ॥२६८॥ तयणंतरं च बहुया बहुमुल्लदुगुल्लठइयमुहकमला । पणमइ पाए रन्नो ईसि दूरट्ठिया संती ॥२६९।। आलोइयमुयवयणो खणमेगं निव्वुइं लहेऊण । वाहरइ वच्छ ! पेच्छसु जणणी जं ऊसुआ सुबहुं ॥२७०॥ संजोइयकरकमलो भणाइ जं आणावेइ में ताओ। तप्पायपणामपुरस्सरेण संपट्टिओ विहिणा ॥२७१।। बहुदिणविरहेण तणूकयदेहं खामपंडुरकरोलं । जम्मंतरपत्तं पिव पासइ जणि पढमयाए ॥२७२।। तो निययदसणाओ धाराहयनीवकुसुममालं व । तक्खणमेव विहसियं अंगम्मि णिए अमायंती ॥२७३॥ पणमइ बहूसमेओ सावि य आसीसमेरिसं देइ । जह पुत्त ! पव्वयाऊ भव तं बहुयावि अट्टसुया ।।२७४।। परिवारनिवेइयसव्ववइयरो अच्छिउ खणं एकं । जणगनिरूवियपासायमागओ सो सुहं वसइ ।।२७५।। लद्ध च तेण रज्जं. कमेण सव्वा मही वसीहूया । पलयानलतुल्लपयावपहयपरपक्खरुक्षेण ।।२७६॥ विज्जाहरोवणीएहि फुल्लगंधाइएहिं पइदिवसं । पञ्चग्गेहिं पयट्टइ भोगो सिरिचंदकंताए ।।२७७॥
एवं वच्चइ कालो अइनिबिडसिणेहनिगडगढियाण । सुमिणम्मि सुहपसुत्ता अहन्नया सा नियच्छइ ॥२७८।। कप्पद्द मं मणोरमफलकुसुमसमूहन मिरसोहग्गं । गेहंगणे समुट्ठियमइनिद्धदलं सहच्छायं ॥२७९ । कहियं पइणो सव्वं सुमिणसरूवं पलावियं तेण । नियकुलकप्पद मसन्निहस्स पुत्तस्स लाभेण ॥२८०॥ साहिगनवमासते जाओ पुत्तो पइट्ठियं नामं । कुलकप्पत्तरुत्ति कमा पत्तो तारुण्णयं एसो ॥२८१।। कइयाइ पडिच्चारगपमायदोसाओ अहिणवाइं लहुं । भोगंगाई न
॥७९८॥
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
पत्ताई. फुल्लफलगंधमाईणि ॥२८२।। परिवासिएहि विहिओ सिंगारो तीए चंदकताए । सो अच्चंतमणोरमरूवो जाओ त जं तेण ॥२८३॥ विहिओ सहीजणेणं उवहासो वल्लहा न तं पिउणो। जं एवं परिहाणी भोगंगाणं कया तुज्झ ॥२८४।। जायं च तक्खणाओ वेरग्गं ही पियावि कह मज्झ । जाओ सिणेहसुन्नो मन्ने अन्नपि इय होही ॥२८५।। जं जणगाओ को नाम होज पेमालुओ जणे अन्नो । जइ सोवि नेहरहिओ मन्ने ता सुन्नमेव जयं ॥२८६।। इय चित्तचिंतणाहिं विहड़ियमाहा जया निवेणेसा । दिट्ठा पेमपिसाओ नट्ठो तस्सावि विसएसु ॥२८७।। तत्तो सयलंपि जयं निभालियं तेहिं बाललोयाण । धूलीहरसरिसं पवणचलियधयवडसमाणं वा ॥२८८।। एवं संसारविरत्तमाणसाणं वयंति जा दिवसा । विउलजसो नामेणं संपत्तो ताव तित्थयरो ।।२८९॥ दिणयरबिंबागारेण धम्मचक्केण भूरि भासंतो। दूरगलत्थियतिमिरेण अग्गओ चंकमंतेण ॥२९०॥ तह फालिहेण सिंहासणेण अइरुइरपायवीण । उवरि नहंगणचंदाणुकारिणो छत्ततियगेण ॥२९१।। विजपुंजुञ्जलहेममइयनवपउमगब्भकयचलणो । बहु तियसकोडिपणओ ढलंतसियचामरुप्पीलो ॥२९२॥ पलयघणगहिरदुंदुहिभंकारारावबहिरियदियंतो। सग्गं पिव पच्चक्खं अवयारितो महीवलए ।।२९३।। कहिओ य पउत्तिनिवेयगेहिं पुरिसेहिं देव ! जह अन्ज । तित्थाहिवो इह पुरे समोसढो विउलजसनामा ॥२९४।। सव्वि-8॥७९९।। ड्डिसारमेसो विणिग्गओ तस्स वंदणणिमित्तं । पंचविहाभिगमजुओ पत्तो तप्पायमूलम्मि ॥२९५।। कहिओ य तेण धम्मो जह जम्मो माणुसो इमो दुलहो । नो वालीणमिहाउं विणियत्तइ तियसपहुणोवि ॥२९६।। जीवियसारा नीरोगयाइ अइचंचला, सिणेहपरो । नियकजबद्धबुद्धी सयलोवि इमो सयणलाओ ॥२९७॥ विरियपि धम्मविसयं ना निययं ता
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा लहित्तुमियमित्तो । जुञ्जइ सम्मं धम्मुञ्जमेण सहलत्तमाणेउं ॥२९८॥
महाग्रंथ:
||८००||
एवं सुणित्ताण जिणस्स वाणि, समत्तदोसाण कयप्पहाणि । सव्वस्स संगस्स विवज्जणेण समुट्ठिओ सव्ववयाई घेत्तुं ।। २९९ ।। भणाइ एवं जह नाह ! लाओ एसो पलित्तालय तुल्लरूवा । नेच्छामि एत्थं परिसंठिउं जं समंतओ दुक्खपरंपरेह् ।। ३०० ।। ता जाव पुत्तं निययम्मि रज्जे ठवेमि ता तुम्ह पयाणमूले । गिण्हामि दिक्खं एवं कयोक्खाक्खं एवं कुणेहत्ति जिणो भणाइ ।। ३०१ ।। तत्तौ पुत्तं ठावइत्ता पम्मी, रजे सज्जा चंदकंताए जुत्तो । गेहा कारामंदिराउव्व सम्मं संविग्गेणं नीसरेई मणेण ।। ३०२ ।। पढिओ जिणपण्णत्तो सिद्धता भाविओ चरित्तेण । चितेहि तवोकम्मेहिं तह चिरं सोसिओ अप्पा ||३०३ ।। अच्चंत विसुद्ध णं वेयाववेण निश्वरूवेण । बहुगच्छउवग्गहहेउणा तहा निउणरूवेण ॥ ३०४ || निजरियकलुसकम्मा समुवज्जियबहुलपुन्नपन्भारो । सो जीवियावसाणे बंभम्मि सुराहिवो जाओ ।। ३०५ ।। सा उण तस्सामाणियदेवत्ताए तहि चिय महिड्डी । जाया तस्स निरंतरमानंदममंदमुवणंती ||३०६ ॥ । सो बंभाइयसेसो णिचं सिद्धालएसु विविहाओ । महिमाउ कुणंता नेइ कालमाकालसुद्धमणो ||३०७॥ तह जिणवराण भरहे एरवयम्मी महाविदेहम्मि । जे कल्लाणाण दिणा तेसु महामहपरे जाओ 1 ३०८|| तह जे महामुणी तेसु निश्चतवकारिणो निहयरिउणो । अइसयणाणपहाणा तथ्पूयाकरणनिरयमणो ॥ ३०९ || जे जे जत्थ गुणेहिं खीरोयहिणी रणिम्मलत रेहिं । वट्टेति ताण गुणसंकहाए दूरं च तूसंता ॥ ३१०।। दस सागरोवमाई अच्छित्ता तत्थ तक्खए जाए। धाईसंडे पुव्विल्लमंदरासन्नविजयम्मि ॥३११ ॥
विषयः भ्यासे शु कोदाहरु
णम्
1120011
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ८०१ ।।
अमरावईपुरीए आसी सिरिसेणणामगो राया । रायन्नचकचूडामणिकिरण छुरियपयपीढो ।। ३१२।। तस्स य देवी देविव्व दिव्वलायन्नपुन्नसव्वंगी । आसि सुजसाभिहाणा कोइलकुलकोमलालावा ।। ३१३|| तीए उयरम्मि जाओ निय च्छई सा तओ वरे सुमिणे । गयवसहसीहमाई पडिबुद्धा भत्तुणो कहइ ।। ३१४ | सोवि य नियबुद्धीए पुत्तं रज्जाचियं फलं कहइ | एवं भवउत्ति परेण पणयजेगेिण सा भइ ।। ३१५ ।। पत्ते पभायसमए निमित्तए अट्ठ सुमिणसत्थण्णू । आकारेइ पणायं अचइ कुसुमाइदाणेण ।। ३१६ ।। पुच्छइ ते सुमिणाणं एएसि किमिह मह फलो हाही । ते मीमंसियसत्था सुविसत्था संगया बेंति ।। ३१७ ।। देवी देव ! नवहं मासाणं किंचि साइरेगाण । पुत्तं जगही हीरंव विक्कमकंतभूचकं ।। ३१८ ।। परिणामे सो चक्की नवनिहित्रिणिओगफलियस यलिच्छो । सालसजक्खसहस्सेहि रक्खिओ मञ्चलोगपहू ।।३१९।। अहवावि भत्तिपणमंततियसबहुसीसकुसुमदामेहि । ओमालिजंतकमा नियमा तित्थाहिवो हाही ।।३२२ ।। संमाणिया सुबहुयं वित्तिपयाणेण तो गया ठाणं । णिययं निमित्तिया ओ जाओ य सुओ स समयम्मि ।। ३२१|| दिनं पियंकरोत्ति य णामं सव्वस्स जं पियं जायं । जायम्मि तम्मि वसुहामंडलमंडणसमाणम्मि ।।३२२|| साय पुण चंदकंताजीवो मंतिस्स सुमइनामस्स । तत्थेव पुरे जाओ पुत्तत्ताए पवित्तगुणो ॥ ३२३ ॥ मइसागर इय नामं तस्स कयं जायणं कमा पत्तो । तो दावि मंतिरायण्णनंदणा पाढपेमपरा || ३२४ ॥ काले किल केवइए वालीणे भूवई य सिरिसेणो । पलियकलियं नियं सिरमादरिसतले निभालेइ || ३२५ ।। तक्खणमेव स चितेति एवमेसेो निओवि जइ देहो । पडिवञ्जई विगारं को नामन्नो धुवा होही ? ॥३२६ ॥ ता सव्वमिणं जलबुब्बुयव्व दिट्ठ तहा विणट्ठे च ।
॥८० १ ॥
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः महाग्रंथः
मइमंतस्स पसत्ती न जुञ्जए काउमेयम्मि ।। ३२७।। तहा हि । जग्गंति संपयासुं विवईए दूरदुक्खपयवोओ निचं मच्चू तह जीवियम्मि आसाण मूलम्मि || ३२८|| पियपुस्तकलत्ताईण संगमा दुस्सहा विओगोवि । परिजज्जरभावकरी जोवणलच्छीए एत्थ जरा ।। ३२९ ।। जह गोवाला गोवग्गपालणे इह लहेइ नियविति । तह छट्ठसं राया जणलाभाओ परिलहंता । ३३०।। पुहवीए पालणाओ निचतक्कज्जचितणादुहिओ । किंकरसमावि मन्नइ अप्पाणं णायगं मूढो ||३३१ || ।।८०२ ।। नाहत्तणमयमत्तो जीवा तं किंचि कम्ममायरइ । जेण कलुसीकयप्पा पावइ पावाई ठाणाई ॥ ३३२ ॥ बंधुं पियरं तह मायरं च बहुनेहनिब्भरंपि न । लुद्धो मुद्धो विहलेइ दूरमवगणियवय णिज्जा ॥ ३३३॥ जह चुल्लीओ अन्नस्स कारणा कावि कड्डइ करेहिं । जलणं स डज्झइ चिय तह थ इमो परियणनिमित्तं ।। ३३४|| कुणमाणो पावाई हिंसाईयाइं विविहरूवाई | पावफलमप्पणचि परिभुंजइ निच्छया ताव ।। ३३५ ।। धी धी भागा धणमवि धीधी इंदियसमुब्भवं साक्खं । धीधी पियसंजागा धीधी एसो परियणोवि ॥ ३३६ ॥ जं एएसु पसत्ता सत्ता पत्ता पमत्तचरियाई । पावति दुहाई दुत्तराई नरगाइरूवाई ॥ ३३७ ॥ ता जुत्तो मे काउं कुसलारंभा भवा विरत्तस्स । जं दुलहा संजोग मणुयत्तणसुकुलमाईणं ।।३३८ ।।
एत्थंतरम्मि उज्जाणपालगेणं नरेण विन्नत्तो । जह देव ! तुहुज्जाणे समोसढो सिरिधरो सूरी ॥ ३३९ ॥ पुलयंकुरियसरी हरिसाओ सुणिय वयणमेयस्स । चितइ अहा ! अपुत्र्वा सुहोदओ मज्झ संजाओ ॥३४०॥ कत्थेसा मम चिंता कत्थेसेो गुणनिही मुणी पत्तो । मात्तु विलंबं जमुचियमेयस्स खणस्स तं काहं ।। ३४१ ।। तो सयलपरि
विषयाभ्यासे शुकोदाहर
णम्
।।८०२।।
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥८०३।।
यणजुओ तक्खणमब्भुज्जओ तयंतम्मि । गंतु कमेण पत्तो ससंभमं वंदिउं विहिणा ॥३४२॥ जाओ कमेण चक्को नियचक्ककमियसयलमहिवलओ । नवनिहिवई चउद्दसरयणपहू पहूयगुणो ।।३४३॥ चकं फुरंतकरपहकरेण वित्थरियरोमविवरेण । नज्जइ निज्जियतेओ रविव्व सेवत्थमिहं पत्तो ॥३४४॥ तरुणतमालदलाभा तस्सासी वेरिसीसनिन्नासी । जेण पयासियजिब्भो जमाव्व सेवापरो भाई ॥३४५।। धम्मजलपंसुवारणमायववारणमहावरि तस्स । नज्जइ सेवाए कए सिरीए कयपंकयं ठवियं ॥३४६॥ नइजलतरणाईसुं लद्धवओगं सयावि दुग्गेसु । चम्मरयणं समुन्भुयमस्स संपुनपुन्नस्स ॥३४७।। तह उइंडो दंडो गिरिखंडणपमुहकज्जदुल्ललिओ । मुंचंता. करनियरं नहमंडलमंडणं जाओ ||३४८॥ दिवसकरकरागोयरतिमिरभरुद्धारधीरसामत्था। करभावंव गया सइ चंदकला कागिणी तस्स ।।३४९।। जाओ सिरीसिरोमणिसारिच्छो अह मणी फुरियकिरणो । नवमेहनीलतमभारभंजणे लद्धमाहप्पा ।।३५०॥ तग्गरिमगंजिआ इव पणआ नीलो गिरी गओ तस्स । चलमाणचारुचामरविराइओ संदमाणमओ ॥३५॥ अक्खलिगई बलवं मणजवणो अह तुरंगमा तुंगो। वाओ इव सेवत्थं संपुन्नो तस्स पुन्नेहिं ॥३५२॥ वेरिभयाणमभूमी भूमी सूरत्तणस्स पउरस्स । सेणाहिवा पराभूयभूरिसूरो समुन्भूओ ॥३५३।। तह दाणवमाणवविहियवसणसंतिक्खमेकसत्तिजुओ। जाओ पुरोहिओ हियनिमित्तसवणत्थमेयस्स ॥३५४॥ तकालाभिलसियतियसनाहगेहाणुकारिभवणकरो। अह वट्टई विवड्डियमाहप्पो विस्सकंमसमो ॥३५५॥ चिंतारूढापच्चयववहारो सामिगेहकज्जपरो। लोगाचारसुकुसलो अहेसि गाहावई तस्स ॥३५६।। सव्वंगलक्खलक्खणलक्खं पइचित्तरंजणे दक्खं । रम्मं रामारयणं रयणपहारंजणेदण्णं (?) ॥३५७॥
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदा महाग्रंथः
।।८०४ ।।
पंडुयनिही समप्पे तस्स जहकालमखलियकमाओ सालिजवाईयाओ धन्नाओ सव्वजाईओ ॥ ३५८|| कुंडलतिलयंगयअंगुलिज्जमणिमउडतारहाराई । दिव्वालंकारविही संपज्जइ पिंगलनिहीओ ।। ३५९ ।। सारभभरभरियदिसं सब्वाइयमुज्जलं फुरंतदलं | मंदारपमुहमल्लं उम्मेल्लइ कालगनिहीओ ॥ ३६० ॥ वियरइ तस्सासंखं संखनिही सवणसुहयरारावं । विविहं आउज्जविहि मण।न्ज्जमणवरयवज्जंतं ।। ३६१।। णाणाविभत्तिकलियाई तस्स चीणंसुगाई वत्थाई । आमयहराई पउमा निही निसिद्धं उवणमेइ || ३६२ ।। तउतंबतारमणिकंचणाई घडियं गिहे जमुवगरणं । तं तस्स महाकाला निही निहित्तं सया कुणइ ।। ३६३ ।। तारतरवारितामरसरचक्क मुसुंढिभिडिमालाई । पहरणगणो रणसहो माणवगाओ समुट्ठेइ । ३६४।। सपाओ सयणासणाई सुकुमालफंसकलियाई । तस्स तणूनिव्वुइसाहगाई बहु भत्तिजुत्ताई ।। ३६५ ॥ सव्वरयणामयाओ निहिणो निणं कहिचि अलहंता । सव्वावि वंछियत्था सिज्झइ तस्सुग्गपुन्नस्स ॥ ३६६ ॥ बीयं जीयं पीव तरस चारुणो मंतिनंदणो जाओ । विस्सासठाणमेकं निक्कित्तिमनिबिडपेमपयं । ३६७॥ बत्तीससहस्सा सुंदरीण सुंदेररयणखाणीण । रिउकल्लाणभिहाणाण तस्स जायाण संजाया ।। ३६८ ।। जणवयकल्लाणिगणामिगाण तह एत्तियाण अन्नासि । जाओ पई मलाण हीलियामरबहुगणाण ।। ३६९ ।। सोऽणे गखेडकव्वडमडंबगामा गराइसकिन्न । भुंजिता तो सुबहुं पुव्वाणमणेगलक्खाई ||३७०|l
अह अन्ना सिवंकरनामा अरिहा समोसढो तत्थ । तस्स पउत्तिनिउत्तेहि झत्ति पुरिसेहि विन्नत्तो ।। ३७१।। देव ! तुहुज्जाणे अज्ज सयलजगजीववच्छलो भयवं । संपत्तो तिजयसिरि सज्जा एत्थं समच्छेतेा ॥ ३७२ ॥ अद्धत्तेर
excxc
विषया भ्यासे शुकोदाहर
णम्
।।८०४।।
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
( सलक्खे तक्खणमेयाण सेा सुवघ्नस्स । दावेइ वित्तिदाणं एत्तियकोडीओ पुण तोसा ॥३७३। रइयम्मि समोसरणे
समागए देवदाणवसमूहे । संतेउरो सपुत्तो सपरियणो निग्गओ स पुरा ॥३७४।। अभिवंदिओ य सामी निसामिओ
मुक्खसाहगो धम्मो । तत्कालमेव उल्लसियबहलभावो भणइ एवं ॥३७५।। भयवं ! सचिवसुओ मे किमेस रज्जस्सिमस्स ॥८०५॥ मज्झम्मि । दूरं मणप्पिओ भाइ भयवया भासियं तत्तो ।।६७६।। जह एत्तो जम्मे अट्टमम्मि तुह कीरभावभाइस्स । एसो
आसि कलत्तं कहिए एमाइवुत्तंते ॥३७७॥ जायं जाईसरणं दढमारूढो मणे स वेरग्गं । विन्नवइ भुवणभाणुं जोडियकरसंपुडो एवं ॥३७८।। भयवं ! तुह पयमूले मूले सयलाण पत्थियत्थाण । इण्हि गिण्हामि वयं परं सुयं ठाविउं रज्जे ॥३७९।। तो भगवयावि भणियं णो पडिबंधी खमा इहं काउं । जं उत्तमाण मोक्खं मोत्तण न पत्थणिज्जति ।।३८०॥ निययम्मि पयम्मि पइट्ठिऊण पुत्तं पगिट्ठसंजोगा। गिण्हइ वयं सुविम्हयहेऊ सव्वस्स भुवणस्स ॥३८१।। सावि य तस्स वयस्सो सममेव पवज्जए वयं सम्मं । कालेण केवलं पाविऊण पत्ता दुवेवि सि ॥३८२।। विसयब्भासवसाओ पइजम्मं खीयमाणमोहमला । बढतकुसलकिरिया इय मोक्खपसाहगा जाया ॥३८३।। इति । _ संग्रहगाथाक्षरार्थः,-शुकः कश्चिन्तमञ्जरीभिः कृतजिनप्रतिमापूज आसीत् । तस्य च मरणमभूत् । स च राजपल्याः कुण्डलस्वप्नसूचितः पुत्रो जातः । तथा तस्य जन्मनि नालनिखननार्थं भूमौ खन्यमानायां निधिरुद्धटितः तस्य निधिकुण्डल इति नाम कृतम् । कलाश्च गृहीताः । यौवनं प्राप्तः । स्त्रीषु ना रागः संभूतः ।।९७४।। इत्येवं शुकिकाया अप्यन्यत्र नगरान्तरे राजदुहितुर्जातायाः सत्या न नैवापरपुरुषे क्वचिदपि रागः समभूत् । मुक्त्वैकं समाणितासाधारण
॥८०५।
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
का
उपदेशपदा गुणं निधिकुण्डलमिति । गापितश्च तया निजाऽभिप्रायः । ततो गुरुजने चिन्ता संवृत्ता । मंत्रिणो ज्ञाने पुरुषानुरागविषये. विषयामहाग्रंथः जाते सति उष्टयाश्चरिकारूपाः सर्वत्र प्रहिताः । नामादि च नामस्थानरूपादिलक्षणं प्रतिच्छन्दकारूढं राजपुत्राणां दर्शितं
O दृष्टान्ततस्याः ॥९७६॥ इतरस्यापि निधिकुण्डलस्य स्वस्वप्ने दृष्टायां तस्यां रागोऽभूत् । तस्यास्तु तत्कीत्तिसमाकर्णनेन रागः
| सङ्ग्रहसम्पन्न एवेत्यपिशब्दार्थः। मिथः परस्परम् । इति च्छन्दःपूरणार्थः। चित्रे प्रतिबिम्बरूपे विषयभूते दर्शनाज्ज्ञाने सम्पन्ने गाथार्थ:
सति वरणं कन्यकायाः। तता लाभः संवृत्तः। विवाहार्थं गमने निधिकुण्डलस्याटवीमध्येऽश्वहरणं सम्पन्नम् । इति प्राग॥८०६॥
वत् ॥९७६।। मन्त्रार्थिना कापालिकेन हृता पुरन्दरयशा घातार्थमण्डले निवेशिता । अत्रान्तरे तस्य दर्शनं निधिकुण्ड: लस्य सञ्जातं, मोक्षश्च तस्याः कृतः । गमनं च श्वशुरगृहे। विवाहो वृत्तः। भोगा लब्धाः । अन्यदा पितृवधः सम्पन्नः । कन्धराज्येन च निधिकुण्डलेन चैत्यभुवनमकारि । तीर्थकरसमीपे दीक्षा प्रतिपन्ना ।।९७७।। ततः सौधर्मे देवतयात्पन्नस्य तस्य कलत्रस्य भोगाः संवृत्ताः । च्यवनं च तस्मात् । जातश्च नुपसुतो ललितांगनामा । कलाग्रहो वयश्च सम्पन्नम् । इतिः प्राग्वत् । इतरा पुरन्दरयशा नरेन्द्रदुहिता समजनि । स्वयंवरों विहितः तत्रागमनं बहूनां राजपुत्राणाम् ।।९७८।। मिलितेषु च राजपुत्रेषु चतसृषु कलासु पृच्छा विहिता । कथमित्याह-ज्योतिषविमानधनुर्गरुडेषु, चः पूरणार्थः, विशेषो
८०६॥ यस्यास्ति स मां परिणयतु । ततो धनुर्विद्यायां ललिताङ्गे सातिशये जाते रागस्तस्याः प्रकटीबभूव । अत्रान्तरे मदनास्थानादतितीव्रमन्मथोद्रेकलक्षणात् केन विद्याधरेणोत्पत्य सहसा तस्या अपहरणं च कृतम् ॥९७९।। ततो ज्ञानं विद्यशस्य ज्योतिषिकस्य समभूत्, यथाऽसौ जीवति, अमुत्र स्थाने सङ्गोपिताऽऽस्ते । ततो विमानघटना विमानविद्याविदा
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०७।।
नरेन्द्रेण कृता । ततो ललिताङ्गेन धनुर्विद्यया विद्याधरं जित्वा आगमः तस्याः कृतः । सा चागता अहिना दष्टा जीविता च गारुडवेदिना । ततः पितृचिन्ता कथमसौ वीवाहितव्या । ततस्तया शासनं कृतं ज्वलनकरणेनाग्निप्रवेश लक्षणेन यजन्मान्तरं तस्या या विभाषा प्रज्ञापना तद्रूपम् ॥ ९८० ॥ ततो ललिताङ्गस्याभ्युपगमः संवृत्तः । तता ज्वलने प्रज्वालिते चिताभ्रंशं कृत्वा पूर्वखातया सुरङ्गया निर्गत्य ऊढा सा तेन । इतिः प्राग्वत् । पित्रोस्तोषः संवृत्तः । प्रज्ञापना च शेषाणां कृता यथा कथमेकाऽनेकैः सह परिणाय्यते । भागा जाताः । कदाचिच्छरदभ्रोपलम्भः संवृत्तः । तत्र तद्विषया चिन्ता । निर्विण्णयाश्व तीर्थंकरसमीपे दीक्षा सम्पन्ना ।। ९८१ ।। ईशानदेवलेाके ततेो जन्म भागाश्च । तत्र च्यवनम् । तता राजसूता देवसेननामा जातः । कला गृहीताः, वयस्वांश्व संवृत्तः । एषा उन्मादयन्ती विद्याधरदारिका चन्द्रकान्ता नाम जाता । तस्याः श्रवणादिना गुणाकर्णनादिना रूपेण देवसेने तत्र रागो जातः ॥ ९८२ ॥ । 'विज्जाहखिसा माणुसो 'त्ति 'अणियत्तणे असमगो य' इति ततस्तस्यास्तद् गोचरे रागेऽनिवर्त्तमाने विद्याधरैः खिसा प्रारब्धा, यथा -- मानुष आकाशगमनादिलब्धिविकलो नरः असमकश्च विभवादिभिरसदृशोऽस्याः पतिश्चेतसि वर्त्तत इति । तत्र प्रतिच्छन्दके चण्डालीति नाम स्थापयित्वा तस्या रूपं दर्शितं तस्मै तथापि 'राग निवन्नाए वीवाहो' इति रागे नृपेन ज्ञाते वीवाहः कारितः ।। ९८३ ॥ भागो भूमिचरनगरगताया अपि तस्या विद्याधरसाधनैविद्याधरसत्कैः पुष्पताम्बूलवस्त्रादिभिः पित्रा सम्पाद्यमानैर्वृत्तः । ततो ना एकदा प्रतिचारिकाप्रमादात् प्रत्यग्ररूपाणि पुष्पादीनि सम्पन्नानि, तदा 'मिलाणा' इति म्लानादिभिः पुष्पप्रभृतिभिर्भोगः । तता सखीहासाद् यथा त्वं न पितृगैरव्या, कथमन्यथेयं पुष्पादीनामवस्थेति संवेगोऽर्हदागमनं
1120011
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावाभ्यासेनरसुन्दशरज्ञातम
उपदेशपदाच। निष्क्रमणं जातमिति ॥९८४।। ब्रह्मेन्द्रो ब्रह्मलोकप्रभुभूता, भागाश्च्यवनम् । ततो राजसुतः प्रियङ्कर इति नामा । __ महाग्रंथ | स च चक्रवत्तित्वं प्राप्तः । अस्याश्चन्द्रकान्ताया मन्त्रित्वम् । अतिशयप्रीत्या परस्परं चिन्ता जाता मूनमावयाः कश्चिज
IX न्मान्तरगतस्नेहानुबन्धः समस्तीत्येवंरूपा ।।९८५।। अर्हदागमे पृच्छा प्रवृत्ता । शिष्टे भगवता संवेगा जातः । ततः
'चरण'त्ति चरणपरिणामः । इतिः पूर्ववत् । ततः प्रव्रज्या दीक्षा गृहीता । तस्यां च चित्राभिग्रहपालना ततः श्रेणी ॥८०८ ॥ क्षपकश्रेणीलक्षणा, ज्ञानं च केवललक्षणं, सिद्धिश्च सर्वकर्मोपरमलक्षणा वृत्तेति ॥९८६।।
॥ समाप्तं चेदं विषयाभ्यासगतं शुकोदाहरणमिति ।। भावभासाहरणं णेयं अच्च ततिव्वभावोत्ति । णिव्वेया संविग्गो कामं परसुंदरो राया ॥९८७।। __ अथ भावाभ्यासोदाहरणं ज्ञेयमत्यन्तमतीवतीव्रभाव उत्कटपरिणामः । इति: पूर्ववत् । निर्वेदात् स्वयमेव विहितासमंजसव्यापारोकेंगरूपात् संविग्नो मोक्षाभिलाषुकः काममत्यर्थं नरसुन्दरो राजा ।।९८७।। ___ अर्थतद्वक्तव्यतामेव संगृह्णन् गाथासप्तकमाह ;-- जगरी उ तामलित्ती राया परसुंदरो ससा तस्स । बंधमई परिणोया अवंतिरण्णा विसालाए ॥९८८॥ अइरागपाण वसणे मंडलणास सचिवऽण्णठावणया । मत्तपरिट्ठावणमुत्तरिज्जलेहो अंणागमणं ॥९८९॥ मयविगम लेह कोवे देवीविण्णवण तामलित्तगमो । उज्जाणरायठावण देवीपवेसे णिवागमणं ॥९९०॥ भुक्खा कच्छगे कक्कडि तेणऽवदार लउडेण मंमम्मि । मोहो रायागमऽवट्ट चक्क कोट्टाए अवणयणं ।।९९१॥
।।८०८॥
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥८०९॥
रायादसण मग्गण देवी आहवण णिउणमग्गणया । दिट्रे देवीसोगो अग्गी रणो उ णिव्वेओ ।।९९२।। धी भवठिई अणसणं इमीए मो आगमम्मि पणिहाणं । मरणं बंभववाओ ओसरणे सामिपासणया ॥९९३॥ दसणसंपत्ती भवपरित्तया सुहपरंपरज्जिणणं । गइदुगविगमा मोक्खो सत्तमजम्मम्मि एयस्स ।।९९४।। __नगरी, तुः पादपूरणार्थः, ताम्रलिप्तो नाम समासीत् । तां च राजा नरसुन्दरः पालयामास । स्वसा भगिनी तस्य नरसुन्दरस्य राज्ञो बन्धुमती नामा भूता। सा च परिणीताऽवन्तीराजेन मालवमण्डलाखण्डलेन पृथ्वीचन्द्रनाम्ना विशालायामुज्जयिन्यामिति ।।९८८।। तस्य च तस्यामतीव रागोऽजनि क्षणमपि विरहं न सहते मद्यपानप्रवृत्तश्च जातः । ततोऽतिरागपानाद् व्यसने सति राजकार्यचिन्तावधीरणायां प्रमत्तीभूतेषु देशचिन्ताधिकारिषु, समुज्जृम्भितेषु च सर्वतो निर्भयनीयमनस्स मलिम्लुचेषु, लुण्टयमानासु च सीमासु सीमापालभपालैः, एवं मण्डलनाशे जायमाने परिचितितं सचिवेन यथा "त्रस्तमुद्धान्तहृदयं हाहाभूतमचेतनम् । क्षणाद् विनश्यत्यखिल यदि राजा न रक्षति ॥१॥" तथा, राजमूलाः सर्वाः प्रकृतयः, अमूलेषु तरूषु किं कुर्यात् पुरुषयत्नः" इति राजा च धार्मिकः कुलाचाराभिजनविशुद्धिः प्रतापवान् न्यायानुगतश्च कार्य इति । इति विचिन्त्यान्यस्य तत्पुत्रादेस्तत्पदे स्थापना कृता । ततस्तस्य बन्धुमत्या सह शायि| तस्य परिष्ठापनं महति निर्जनवने समुज्झनं सचिवः कारयामास । बद्धश्चोत्तरीये लेखो यथाऽनागमनं तव गुणावहमिति ।।९८९।। ततो मदविगमे जाते दृष्टे च लेखे कोपः समुदपादि, यथा-अहं निजेनैव परिजनेन राज्यान्निर्वासितः, युज्यते च तन्निर्घाटनम् । ततो देवी बन्धुमती विज्ञपनमकरोत्, यथा-देव ! क्षीणपुण्यानामेवेयमवस्था सम्पद्यते, तन्न तन्नि
॥८०९॥
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावाभ्यासेनरसुन्दर रज्ञातम्
उपदेशपदः र्घाटनोपक्रमेऽपि काचित् कार्यसिद्धिरस्तीति युक्तस्ताम्रलिप्तीगमः। ततः प्रचलिते द्वे अपि तां प्रति । प्राप्ते च क्रमेण महाग्रंथः
तत्समीपे। तत उद्याने राज्ञः स्थापना देव्या कृता । नगराभ्यन्तरे च देवीप्रवेशे जाते नृपेण नरसुन्दरेणागमनं भगिनी भर्तुः प्रत्युत्थानायारब्धम् ॥९९०॥ तस्य च मालवमण्डलभर्तुः तत्क्षणमतीव बुभुक्षा समजनि । ततः कच्छके कर्कटी
निमित्तं प्रविष्टः। तद्रक्षाकारकेण च स्तेनश्चौरोऽयमपद्वारप्रविष्टत्वादिति लकुटेन मर्मणि हतः। ततो मोहो म सञ्जा८१ ताऽस्य। राजागमे तुरगखरखुरोत्खातक्षोणीरजः पुंजान्धकारितासु दिश्वत्यन्तक्षामीभूते सैनिकलोकदृष्टिसञ्चारे 'अब
चक्क कोट्टाए' इति आवर्तायां राजपथबहिर्भागरूपायां पतितस्य तस्य केनाप्यदृश्यमानस्य नरसुन्दररथचक्रेण खड्गाद्प्यतितीक्ष्णाग्रभागेनातिसत्वरं गच्छताऽन्तीराजस्य कुट्टायाः प्रतीतरूपाया अपनयनं छेदनमकारि ॥९९१।। राज्ञो नरसुन्दरस्यादर्शनमवन्तिराजानवलोकनं यदा जातं तदा मार्गणं गवेषणं तस्य तेन कृतम् । यदा तथापि न लब्धः, ततो
देव्याह्वानं देवीसमाकारणमकारि । ततो निपुणमार्गणा विहिता । दृष्टश्च कथञ्चिद् बहलधूलीपटलावलुप्तसकलदेहः । Vol तस्मिश्च तथावस्थे उपलब्धे देव्याः शोकः समजनि । ततोऽग्निर्वैश्वानरो निजोत्सङ्गारूढं तं विधायानया साधितः । ततो
राज्ञस्तु नरसुन्दरस्य पुनर्भवान्निर्वेदः सम्पन्नः ॥९९२॥ कथमित्याह-धिग् निन्द्या वर्तते भवस्थितिः, अचिन्त्येवंविधानर्थसार्थसम्पादिका । तदन्वेवानशनं सर्वाहारपरिहारलक्षणं तेन कृतम् । तथा तस्या भवस्थितेनिरूपितायाः सकाशाद् 'मा' इति प्रागवत्, आगमे सर्वज्ञवचने कुतोऽपि धार्मिकादाकणिते प्रणिधानं श्रद्धानरूपं संज्ञानम् । अनशनपर्यन्ते च मरणम् । ब्रह्मोत्पादो ब्रह्मलोके देवत्वलाभलक्षणः समभूत् । अवसरणे समवसरणलक्षणे स्वामिनस्तीर्थकरस्य कस्यचिद
॥८१०॥
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।८११॥
दर्शनमभूत् ।।९९३।। तत्र च दर्शनसम्प्राप्तिः सम्यक्त्वप्राप्तिरूपा। तथा, भवपरीत्ततासंसारतुच्छीकरणं सुखपरम्परार्जनं प्रतिभवं विशिष्टविशिष्टतरविशिष्टतमशर्मपरम्परोपार्जनरूपं जातम् । ततो गतिद्विकविगमान्नरकगतितिर्यग्गतिप्रवेशविरहान्माक्षो जातः सप्तमजन्मन्येतस्य नरसुन्दरस्य ॥९९४।। अथैतदनुष्ठानत्रयमपि कथञ्चिदेकमेवेति दर्शयन्नाह ;['एवं विसयगयं चिय सम्वेसि एसिं हतणदाणं । णिच्छयओ भावविसेसओ उ फलभेयमो णेयं ॥९९५॥]
एवमुक्तनीत्या विषयगतमेव मोक्षानुकूलभावप्रतिबद्धमेव सर्वेषां त्रयाणामप्येतेषां कुरुचन्द्रादीनां, हन्तेति वाक्यालंकारे, अनुष्ठानं मातापितृविनयादिकृत्यं निश्चयतो निश्चयप्रापकाद व्यवहारनयात् । यद्यवं कथमित्थं फलविशेषः सम्पन्न इत्याशंक्याह-भावविशेषतस्तु भावस्य भववैराग्यलक्षणस्य यो विशेषस्तारतम्यलक्षणस्तस्मात् पुनः फलभेदः फलनानात्वं, 'मा' प्राग्वद्, दृष्टव्यः । यथा माधुर्यसामान्येऽपीक्षुरसखण्डशर्करावर्षागालकानां नानारूपो विशेषः, तथा सामान्येन भववैराग्ये सत्यपि सतताभ्यासादिष्वनुष्ठानेष्वन्योऽन्यं भावभेदो वर्त्तते, तस्माच्च फलविशेष इति ॥९९५।। यत एवम् ; सम्माणुट्ठाणं चिय ता सव्वमिणंति तत्तओ गेयं । णय अपुणबंधगाई मोत्तुं एवं इहं होइ ।।९९६॥
सम्यगनुष्ठानमेवाज्ञानुकूलाचारणमेव, तत तस्मात सवं त्रिप्रकारमपि इदमनुष्ठानं तत्त्वतः पारमार्थिकव्यवहारनयदृष्टया ज्ञेयम् । अत्र हेतुमाह-नच नैव यतोऽपुनर्बन्धकादीन् अपुनर्बन्धकमार्गाभिमुखमार्गपतितान् मुक्त्वा एतदनुष्ठानमिहै
१ इयमपि गाया क्वचनादर्शपुस्तकेष्वस्मत्समीपस्थेषु नोपलब्धा । टीकामुपजीव्य त्वत्रोपनिबद्धा। एवमन्यत्रापि सर्वत्र कोष्ठकलिखितेषु मूलपाठेषु टीकापाठेषु च विज्ञेयम् ।
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथाभव्यत्वव्याख्या
तेषु जीवेषु भवति । अपुनर्बन्धकादयश्च सम्यगनुष्ठानवन्त एव ।।९९६।। महाग्रंथः र एयं तु महाभम्वत्ताए संजोगओ णिओगेणं । तह सामग्गीसज्झ लेसेण जिंदसियं चेव ॥९९७॥
एतत्त्वनुष्ठानं तथाभव्यत्वादिसंयोगता नियोगतो नियमेन भवति । तत्र तथाभव्यत्वं वक्ष्यमाणमेव, आदिशब्दात् ॥८१२।।
कालनियतिपूर्वकृत पुरुषकारग्रहः । अत एवाह-तथा तत्प्रकारा या सामग्री समग्रकालादिकारणसंयोगलक्षणा तत्साभ्यम्, एकस्य कस्यचित् कारणत्वायोगात् । एतच लेशन संक्षेपेण निदर्शितमेव प्रकटितमेव ।।९९७।।
यथा तनिदर्शनं तथैव स्फुटयति;दइवपुरिसाहिगारे अत्थावत्तीए गरुयणयणिउणं । परिभावेयध्वं खलु बुद्धिमया णवरि जत्तेण ।।९९८।।
देवपुरुषाधिकारे "एत्तो य दोवि तुल्ला विन्नेया दइवपुरिसगारावि । इहरा उ निष्फलत्तं पावइ नियमेण एगस्स" इत्यादि प्रागुक्तलक्षणेऽर्थापत्त्या सर्वकार्याणां तदधीनत्वप्रतिपादनलक्षणया गुरुकनयनिपुणं प्रधानयुक्तिसन्दर्भितम् परिभावयितव्यम्, खलुक्यालंकारे, बुद्धिमता पुरुषेण, नवरं केवलं यत्नेनादरेणेति ।।९९८।। अथ तथाभव्यत्वमेव व्याचष्टे ;तहभव्वत्तं चित्तं अकम्मजं आयतत्तमिह णेयं । फलभेया तह कालाइयाणमक्खेवगसहावं ॥९९९।।
तथाभव्यत्वं चित्रं नानारूपं, भव्यत्वमेवेति गम्यते, अकर्मजमकर्मनिर्मितमात्मतत्त्वं साकारानाकारोपयोगवजीवस्वभावभूतमिह विचारे ज्ञेयम् । अत्र हेतुः-फलभेदात्तीर्थकरगणधरादिरूपतया भव्यत्वफलस्य वैचित्र्योपलम्भात् । तथेति
।।८१२॥
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
||८१३॥
समुच्चये । कालादीनां कालनियतिपूर्वकृतकर्मणां समग्रान्तररूपाणामाक्षेपकस्वभावं संनिहितताकारकस्वभावम् ॥९९९॥
विपक्षे बाधकमाह;इहराऽसमंजसत्तं तस्स तहसभावयाए तहचित्तो। कालाइजोगओ णण तस्स विवागो कहं हाइ ॥१०००। _____ इतरथा वैचित्र्याभावेऽसमंजसत्वमसांगत्यं प्राप्नोति। कुतो, यतस्तस्य भव्यत्वस्य तथास्वभावतायामेकस्वभावत्वलक्षणायां परेणाभ्युपगम्यमानायां तथाचित्ररतत्प्रकारवैचित्र्यवान् कालादियोगतः कालदेशावस्थाभेदता ननु निश्वितं तस्य जीवस्य विपाकः फललाभरूपः कथं भवति ? न कथञ्चिदित्यर्थः ।।१०००। । एसो उ तंतसिद्धो एवं घडएत्ति णियमओ एवं । पडिवज्जेयव्वं खलु सुहमेणं तकजोगेणं ॥१००१।। __ एष तु कालादियोगतश्चित्रो विपाको जीवस्य तन्त्रसिद्धः सिद्धान्तनिरूपितः, यथा 'तित्थयरसिद्धा अतित्थयरसिद्धा' इत्यादि, एवं भव्यत्वविचित्रतायां घटते, इतिर्वाक्यालंकारे, नियमतो नियमेन । एवमुक्तलक्षणं वस्तु प्रतिपत्तव्यं, खलुरवधारणे, सूक्ष्मेण निपुणेन तर्कयोगेन ऋजुसूत्रादिपर्यायनयपर्यालोचेन। ऋजुसूत्रादयो हि पर्यायनयाः कारणभेदपूर्वकमेव कार्यभेदं मन्यन्ते, अन्यथा एकस्मादेव कारणात् सकलत्रैलोक्यकार्योत्पत्तिप्रसंगेन व्यर्थमेव कारणान्तराणां सकलजनप्रसिद्धानां परिकल्पनं स्यादिति ।।१००१।। एवं विय विन्नेओ सफलो नाएण पुरिसगारोवि । तेण तहक्खेवाओ स अन्नहाऽकारणो ण भवे ॥१००२॥
एवमेव तथाभव्यत्वचित्रतायामेव विज्ञेयः सफलो न्यायेन पुरुषकारोऽपि पुरुषव्यापाररूपः । अत्र हेतुः--तेन तथा
॥८१३॥
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
कवलस्व
उपदेश पदाः भव्यत्वेन तथाचित्ररूपतया आक्षेपात् समाकर्षणात् पुरुषकारस्य । स पुरुषकारः अन्यथा भव्यत्वाक्षेपमन्तरेणाकारणो महानथ निर्हेतुको न नैव भवेत्, नित्यं सत्त्वादिप्रसगात् ॥१००२।। एवं च सति यदन्यदपि सिद्धं तदाह;
भाववादः उवएससफलयावि य एवं इहरा न जुज्जति ततेोवि । तह तेण अणक्खित्तो सहाववादो बला एति ॥१००३।।
उपदेशसफलतापि च उपदेशस्यापुनर्बन्धकादिधर्माधिकारिसमुचितस्य तत्तच्छास्त्रनिरूपितस्य सफलता तत्तदनाभोगनिवर्त्तनरूपा, किं पुनः प्रागुक्तपुरुषकाराद्याक्षेप इत्यपिशब्दार्थः, एवं तथाभव्यत्वस्यैवापेक्ष्यत्वे घटते, (नान्यथा)। तकोऽप्युपदेशोऽपि किं पुनः पुरुषकार इत्यपिशब्दार्थः, तथेति समुच्चये, चित्रभव्यत्वानभ्युपगमे सति तेन च तथाभव्यत्वेनानाक्षिप्तोऽनालीढ एकाकार इत्यर्थः, स्वभाववादा वक्ष्यमाणरूपा बलाद्य क्तिसामर्थ्यादेति प्रसज्यते, तथाभव्यत्वरूपस्तु स्वभाववादो न बाधाकरः ॥१००३।। केवलस्वभाववादमेव दर्शयति;
को कुवलयाण गंधं करेइ महुरत्तणं च उच्छृणं । वहरत्थीण य लीलं विणयं च कुलप्पसूयाणं? ॥१००४॥ शिश कः कुवलयानां जलजविशेषाणां गन्धं सौरभं करोति, मधुरत्वं च माधुर्यलक्षणमिक्षूणां, बरहस्तिनां च जात्यस्तम्बेर| माणां लीलां गमनसौन्दर्यरूपां, विनयं च सर्वार्थेषचितप्रवृत्तिरूपं . कुलप्रसूतानामिक्ष्वाक्वादिनिर्मलकुलसमुद्भवानां पुरु- In८१४||
षाणाम् ? किं तु स्वभाव एव नान्यः कालादिः । अन्यत्राप्युक्तम्-"कः कण्टकानां प्रकरोति तक्ष्ण्यं, विचित्रभावं मृग४ पक्षिणां च । स्वभावतः सर्वमिदं प्रवृत्तं न कामचारोऽस्ति कुतः प्रयत्नः ? ॥१॥" ॥१०॥
अथ प्रस्तुतं तथाभव्यत्वमेवाश्रित्याह;--
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥८१५॥
एत्थ य जो जह सिद्धो संसरिउं तस्स संतियं चित्तं । किं तस्स भावमह णो भव्वत्तं वायमुद्देसा ॥१००५॥
अत्र च तथाभव्यत्वप्रतिष्ठायां यो जौवा यथा तीर्थकरादिपर्यायप्राप्त्या सिद्धो निद्भुतकर्मा जात: संसृत्यानर्वापारे संसाराकपारे पर्यटय तस्य सत्कं चित्रं भव्यत्वमापन्नं तावत्, अन्यथा चित्रसंसरणाभावात् । एवं च पृच्छयसे त्वं, किं तत्स्वभावं चित्रस्वभावं, अथ ना चित्रस्वभावम् । तथाभ्युपगमे न भव्यत्वं सिद्धिगमनयोग्यत्वं वर्त्तते, वादमुद्रा वादमर्यादा एषानन्तरोक्ता कृतप्रयत्नेनापि परेणोल्लंघयितुमशक्या । इदमुक्तं भवति-येऽमी ऋषभादयो भव्यास्तत्तन्नरनारकादिपर्यायपरम्परानुभवनेन नियतक्षेत्रकालावस्थाभाजः सिद्धास्तेषां भव्यत्वं चित्ररूपमचित्ररूपं वा स्यात् ? ॥१००५।।
कि चातः-- जइ तस्सहावमेयं सिद्धं सव्वं जहाइयं चेव । अह णो ण तहासिद्धी पावइ तस्सा जहण्णस्स ॥१००६॥
यदि स परस्परभिन्नपर्यायप्राप्तिहेतुः स्वभावो यस्य तत् तथा एतद्भव्यत्वं तदा सिद्ध सर्व, चैवशब्दस्य वक्ष्यमाणस्येहाभिसम्बन्धात्, समस्तमेव यथोदितं पुरुषकारवैचित्र्यादिलक्षणं वस्तु । अथ द्वितीयविकल्पशुद्धयर्थमाह-अथ ना | तथास्वभावं अपरप्राणिप्राप्यपर्यायवैलक्षण्यहेतुस्वलक्षणं; एवं सति न नैव तथा ऋषभादिपर्यायप्रापणेन सिद्धिनिर्वतिः प्राप्नोति । तस्य ऋषभादेर्जीवस्य तदानीं यथाऽन्यस्य महावीरादेः । को हि नाम विशेषहेतुर्यत् तुल्येऽपि भव्यत्वे परमेतेनैकस्यकत्र काले सिद्धिर्न पुनद्वितीयस्यापि ? तुल्यस्वभावाक्षिप्तत्वेन युगपदेव सिद्धिसंभवः स्यात् ।।१००६॥ एसा ण लंघणीया मा हाज्जा सम्मपञ्चविणासा। अविय णिहालेयव्वा तहष्णदोसप्पसंगाओ ।।१००७।।
॥८१५॥
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप महाग्रंथ:
तथाभव्यत्वलक्षणम्
॥८१६॥
एषा न्यायमुद्रा न लङ्घनीया मतिमद्भिः। कुतो. यतो मा भवेत् मा भूयात् एतदुल्लंघने सम्यक्प्रत्ययविनाशःयथावस्थित वस्तु निर्णय विप्ल्वः । अपिच, निभालयितव्या सम्यग् निरीक्षणीया । कुत इत्याह । तथा-अनिभालने अन्यदोषप्रसङ्गात् सम्यक्प्रत्ययविनाशापेक्षयाऽन्यस्य दोषान्तरस्य प्राप्तेः ॥१००७।। एतमेव दर्शयति;-- जइ सव्वहा अजोग्गेवि चित्तया हंदि वणियसरूवा । पावइ य तस्सहावत्तविसेसा णणु अभव्वस्स ॥१००८।।
यदि सर्वथा सर्वेरेव प्रकारैरयोग्येऽप्येकस्वभावतया तच्चित्रपर्यायाणां चित्रता देशकाकादिभेदेन निर्वाणगमनस्य, हंदीति पूर्ववत्, वणितस्वरूपा । यदि हि भव्यता एकाकारा सती चित्रतया निर्वाणगमनस्य हेतुभावं प्रतिपद्यते तदा प्राप्नोति च प्राप्नोत्येव तत्स्वभावत्वाविशेषाद्--अचित्रकजीवस्वरूपस्वभावत्वाविशेषात्, ननु निश्चितमभव्यस्य निर्वाणगमनायोग्यस्य जन्तोः । अयमभिप्रायः--ऋषभादेनिर्वाणकाले यः स्वभाव: स चेन्महावीरस्यापि, तहि द्वयोरपि निर्वाणगमनकालैक्यं स्यात्, भव्यत्वभेदस्याभावात् । न चैवमभ्युपगम्यते । तस्मात् तत्कालायोग्यस्यैव ऋषभादेनिर्वाणमित्यायातं, तथा च सत्यभव्यस्यापि निर्वाणं स्यात्, तत्कालायोग्यत्वस्याविशेषात् ।।१००८॥ अह कहवि तन्विसेसो इच्छिज्जइ णियमओ तदक्खेवा । इच्छियसिद्धी सव्वे चित्तयाए अणेगातो ॥१००९।। ___ अथ कथमपि चित्रपर्यायप्राप्त्यन्यथानुपपत्तिलक्षणेन प्रकारेण तद्विशेष ऋषभादीनां भव्यत्वविशेष इष्यते। तदा निय. मतोऽवश्यंभावेन तदाक्षेपात् प्रतिविशिष्टभव्यत्वेनाक्षेपणादिष्टसिद्धिरभिलषिततीर्थकरादिपर्यायनिष्पत्तिः । तथा, एवं च भव्यत्वस्य चित्रतायामनेकान्तः । यथा भव्यत्वं तावत् सामान्येनैकरूपमेव, आम्रानिंबकदम्बादीनामिव वृक्षत्वम् । विशे-.
।।८१६॥
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।८१७।।
पचिन्तायां तु यथाम्रादीनां रसवीर्यविपाकभेदान्नानारूपता, तथा परस्परभिन्नपर्यायभाक्षु जंतुषु भव्यत्वस्यापीति ।।१००९।। अथ स्याद्वक्तव्यं यद्यपि स्वतो भव्यत्वमेकरूपं, तथापि स्वकार्यनिष्पादने ऽनियतरूपम् , अतः कार्यभेदेऽपि न तद्वैचित्र्यं स्वरूपेणकत्वादित्याशंक्याह;-- अणिययसहावयावि हु ण तस्सहावत्तमंतरेणत्ति । ता एवमणेगंतो सम्मति कयं पसंगणं ॥१०१०॥ ___ अनियतस्वभावतापि कार्यजननं प्रत्यनियमलक्षणा, किं पुनरस्मदभ्युपगतं तद्वैचित्र्यमित्यपिहुशब्दार्थः, न नैव तत्स्वभावत्वं भव्यत्वस्य चित्रस्वभावतामन्तरेण । इति प्राग्वत् । उपसंहरन्नाह-तत् तस्मादेवमुक्तन्यायेनानेकान्तो नानारूपता भव्यत्वस्य सम्यग् यथावत् । इति कृतं प्रसंगेन विस्तरभणनेन ॥१०१०।। आह-यदि भव्यत्वं चित्ररूपं तदाक्षिप्तश्च कालभेदेन भव्यानां बीजाधानादिगुणलाभः, तदा न यत्नः सम्यक्त्वाद्याराधनायामुपपन्नः स्यात्, तदशेनैवाप्रार्थिताऽप्यभिलषितसिद्धिः सम्पत्स्यते, इत्याशंक्याह;एवंपि ठिए तत्ते एयं अहिगिच्च एत्थ धीराणं । जुत्तं विसुद्धजोगाराहणमिह सव्वजत्तेण ॥१०११।।
एवमपि स्थिते तत्त्वे भव्यत्वचित्रतालक्षणे एतत् तत्त्वमधिकृत्याश्रित्यात्र जिनप्रवचने धीराणां बुद्धिमतां युक्तं विशु- द्धयोगाराधनं निरतिचारसम्यक्त्वाद्याचारपरिपालनमिह जगति सर्वयत्नेन समस्तादरेण । न हि पुरुषकारमन्तरेण तथाभव्यत्वोपनीतान्यपि कार्याणि निष्पद्यन्ते, "काला सहाव नियई" इत्यादिवचनप्रमाण्येन शेषपुरुषकारादिकारणकलापसव्यपेक्षस्यैव तथाभव्यत्वलक्षणस्य स्वभावस्य स्वकार्यकारित्वोपपत्तेः ॥१०११।। तत्र च;-.
॥८१७।।
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः
|सुरतेजोदृष्टान्त:
।।८१८॥
थेवोवि ह अतियारो पायं जं होति बहुअणि?फलो । एत्थं पुण आहरणं विनेयं सूरतेयनिवो ॥१०१२।।
अतिवारा . स्तोकोऽपि किं पुनर्भूयान् हुर्वाक्यालंकारे, अतीचारो दर्शनादिविराधनारूपः, प्रायो बाहुल्येन यद्यस्माद् भवति, निष्टफल बह्वनिष्टफलो दारुणपर्यवसान इति शुद्ध एव योगे यत्नो विधेयः । प्रायोग्रहणं निन्दागर्हाभ्यां सम्यकृताभ्यां निरनुबन्धी कृतो विपरीतरूपोऽप्यतीचारः स्यादितिज्ञापनार्थम् । अत्र पुनराहरणं विज्ञेयं सूरतेजो नप इति ॥१०१२।।
तदेव दर्शयन् गाथापंचकमाह;नरसुंदरवुत्तंतं सोउं पउमावतीए णयरीए । देवीसहितो राया निक्खंतो सरतेओत्ति ।।१०१३॥ पव्वज्जकरण कालेण गयउरे साहुसाहुणीकप्पो । विण्डसुय दत्त लंखिग रोगो तत्थेव परिणयणं ।।१०१४॥ जह कह साहुसमीवेवि दुक्कर नत्थि हंत रागस्स । इय आह सरतेओ देवी कि नीयबोल्लाए ? ||१०१५॥ इय सुहुमरागदोसा बंधो नालोइयम्मि कालो य । सुर भाग चवण वणिलंखगेहजम्मो कलग्गहणं ॥१०१६॥ अन्नत्थराग कालेण दंसण चक्खुराग परिणयणं । गरिहा हिंडण जतिसणाओ सरणेण बोही य ।।१०१७॥
नरसुन्दरवृत्तान्तमनन्तरमेव प्रपञ्चितं श्रुत्वा पद्मावत्यां नगर्या देवीसहितोऽग्रमहिषीसमन्विता राजा महद्वैराग्यं वहमानो निष्क्रान्तः प्रव्रज्यां प्रतिपन्नः सूरतेजा इति ॥१०१३॥ तस्य च सिंहतया निष्क्रान्तस्याग्रेण विहारेण 'पवज्जकरण' त्ति प्रव्रज्याकरणे प्रवृत्ते कियतापि कालेन गतेन गजपुरे साधुसाध्वीकल्पा मासादिविहाररूपः सञ्जातः-- सूरतेजोराजर्षिनिजसाधुसाध्वीवर्गानुगतस्तत्र विहृतवानित्यर्थः । एवं च तत्र विहारे प्रवृत्ते समुत्सापत्सु साधुसाध्वीयोग्येषु
ककककककरू
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
समाचारेषु, प्रतिबुद्धयमानेषु जन्तुषु, निर्मथ्यमान मिथ्यात्वविषविकारतया परमानन्दभाजि पुरजने कदाचिद्विष्णोरिभ्यस्य सर्वदैव प्रवृत्तनिष्कलंक कुलाचारस्य शीलसलिलक्षीरवारिधेः सर्वत्र समुद्धटित कीर्तिकल्लोलिनी कुलशैलस्य यः सुता दत्त - नामा बालकाल एव सम्यगभ्यस्त कलाकलापः सततमेव निजकुलानुरूपाचारसारः पितुः परमप्रणयपात्रं कुलकल्पतरुतया सम्भावितः । तस्य सकललेाकलेाचनचकोरचन्द्रिकाकारमुदारं यौवनमनुप्राप्तस्य लेखिकायां नटयां कथंचिद् दृष्टिप्राप्तायां दुर्व्वारो महानुरगविषविकारादपि समधिको रागोऽभिष्वंगः समुज्जृम्भते स्म । तस्माच्च तां विना मुहूर्तमपि स्थातुमशक्नुवनटपेटकाच्चान्यत्र नेतुमलभमानो लंघितसकलकुलमर्यादस्तत्रैव नटपेटके परिणयनं तस्याश्चकार ॥। १०१४ ।। स च वृत्तान्तोऽत्यन्तमसम्भावनीयो दुर्जनलोकोपहासस्थानं शिष्टजनशोचनीयो बान्धवजनमनः सन्तापहेतुः सलिलपतित इव तैलबिन्दुः सहसा सर्वत्र नगरे विस्तारमनुभवन् 'जहकह' त्ति यथाकथंचित् साधुसमीपेऽपि सूरसेन ( सूरतेजो ) राजर्षिसनिधानेऽपि किं पुनरन्यत्र नगरे गतः । ततश्च दुष्करं दुरनुष्ठेयं नास्ति न विद्यते हन्तेति कोमलामन्त्रणे, रागस्य स्त्रीलोकगोचरस्येत्येतदाह सूरतेजा मुनिः । एवं तेन नटत्ववृत्तान्तेन ' हा धिक् कुलीनजनानुचितमाचरितमनेन' इत्येवंरूपनिन्दाया अकरणेन मनाग् बहुमानविषयमानीते कथंचित्तद्वन्दनार्थमागता देवी राजपर्यायाग्रमहिषी, सम्प्रति तु प्रतिपन्नप्रव्रज्या । तां नटीं प्रति समुत्पन्नकिचिदीर्ष्याविषावेशात् प्राह- किं न किंचिदित्यर्थः 'नीयबोल्लाए' त्ति नीचजनकथा । न ह्युत्तमाः स्वप्नेऽपि नीचजनवार्त्ता शृण्वन्ति कुर्वन्ति वा ।। १०१५।। इत्येवं, 'सुहुमरागदोसा 'त्ति सूक्ष्माद्रागाद् द्वेषाच्च बन्धो नीचाचारसम्पादकस्य कर्मणस्ताभ्यां कृतः । अनालोचितेनाभेागात्तत्रापराधे कालश्च मरणलक्षण
॥ ८१९।।
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धयोगे दुर्गतानारी
उपदेशपदः स्तयोरजनि । तदनु सुरेषु वैमानिकेषु भोगा: सम्भूताः। कालेन च च्यवनं देवलोकात् । सूरतेजोजीवः क्वचिन्नगरे वणि- महाग्रंथ
कसतः सम्पन्नः, देव्याश्च लंखगृहे जन्म पुत्रीभावेन । कलाग्रहणमुभाभ्यामपि कृतम् ॥१०१६।। द्वयोरपि प्राप्ततारुण्ययोरन्यत्र स्त्र्यन्तरे पुरुषान्तरे चारागो रागाभावः सम्पन्नः । कालेन च गच्छता कदाचिद् द्वयोरपि परस्परं दर्शनम
भूत् । ततश्चक्षुरागे दृष्टिरागलक्षणे कथंचिदनिवर्तमाने द्वयोरपि परिणयनमजायत । ततश्च गर्दा परस्परायोग्यसम्बन्धा॥८२०।।
पवादरपा सर्वत्र प्रवृत्ता । तां चावधार्येव हिण्डनं देशान्तरपर्यटनलक्षणमारब्धं ताभ्याम् । प्रस्तावे च यतिदर्शनाच्छुद्धसमाचारसाधुसमवलोकनात् स्मरणेन प्रागनुभूताया जाते बोधिश्च धर्मप्राप्तिलक्षणः समजनि तयारिति ।।१०१७।। इय थोवोवइयारो एसो एयाण परिणओ एवं । सुद्धे पुण जोग्गम्मि दुग्गयनारि उदाहरणं ॥१०१८॥
इत्येवं स्तोकोऽप्यतीचारो रागद्वेषलक्षण एष यः प्रागुक्तः एतयोः परिणत एवमनुचिताचारहेतुतया । तस्मात् सर्वथा शुद्धाचारपरेण मतिमता भाव्यमिति । अत्र शुद्ध पुनर्योगे समाचारे दुर्गतनारी वक्ष्यमाणलक्षणा उदाहरणं वर्तते इति ॥१०१८॥ एतदेव संक्षेपतस्तावदाह ;सुव्वति दुग्गयनारी जगगुरुणो सिंदुवार कुसुमेहिं । पूजापणिहाणेणं उववन्ना तियसलेोगम्मि ॥१०१९।।
श्रूयते जिनागमे दुर्गतनारी दरिद्रा जरती स्त्री जगद्गुरोः सिन्दुवारकुसुमैनिगुण्डीपुष्पैः कृत्वा यत् पूजाप्रणिधाIN नमभ्यर्चनाभिलाषस्तेनोपपन्ना त्रिदशलोके ।।१०१९॥ एतामेव गाथां गाथैकादशकेन व्याचष्टे :--
कायंदो ओसरणे भत्ती पूजत्थि दुग्गयत्ति ततो । तह सिंदुवारगहणं गमणंतरमरण देवत्तं ॥१०२०॥
।।८२०॥
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥८२१॥
जणदगसिंचण संका मोहो भगवंत पुच्छ कहणा य। आगमणे एसो सा विम्हय गंभीरधम्म कहा ||१०२१ ।। gift उदर्गाबिंदु जह पक्खित्तं महासमुद्दम्मि । जायति अक्खयमेवं पूजावि हु वीयरागेसु ।। १०२२।। उत्तमगुणबहुमाणो पयमुत्तमसत्तमज्झयारम्मि । उत्तमधम्मपसिद्धी पूजाए वीयरागाण ।। १०२३ ।। एएणं बीजेणं दुखाई अपाविऊण भवगंहणे । अञ्च तुदारभोगो सिद्धो से अट्टमे जम्मे ।। १०२४।। कणगउरे कणगधओ राया हाऊण सरयछणगमणे । दट्ठूण वइससमिणं जाओ पत्तेयबुद्धोत्ति ||१०२५ ।। मंडुक्कसप्पकुररजगराण कूरं परंपरग्गसणं । परिभाविऊण एवं लागं होणाइमेयंति ||१०२६॥ मंडुको इव लोगो होणो इयरेण पन्नगेणंव । एत्थ गसिज्झति सोवि हु कुररसमाणेण अत्रेण ॥। १०२७ ।। सोवि य न एत्थ सवसो जम्हा अजगरकयंतवसगोत्ति । एवंविहेवि लोए विसयपसंगो महामोहो ।।१०२८ ।। इय चितिऊण य भयं सम्मं संजायचरणपरिणामो । रज्जं चइऊण तहा जाओ समणो समयपावा ||१०२९ ।। सिद्धो य केवलसिरि परमं संपाविऊण उज्झाए । सक्कावयारणामे परमसिवे चेइउज्जाणे ॥१०३०||
काकन्दी नाम मध्यदेशावतंसभूता सद्भूतभावसंभूतिहेतुः पुरुहूतपुरसमृद्धिस्पर्द्धनी पुरी समभूत् । तस्यां च कदाचिच्चित्रीति निखिलभुवनजनो जनितजनताप्रमादगुणग्रामो ग्रामाकरनगरपुरपूरपृथं पृथ्वीं पर्यटन् कश्चित् तीर्थकृत् समवसृतः । तत्र च समवसरणे चलामलचामरविसरवीजिततनौ शरच्छशांकमण्डलोज्ज्वलपुण्डरीकत्रितयतलभागवर्त्तिनि भगवति धर्मदेशनां विदधति, नानाविधयानवाहन समारूढप्रौढप्रतिपत्तिपरिगते गन्धसिन्धुरोद्ध, रस्कन्धमधिष्ठिते छत्रच्छन्ननभस्तले
॥८२१॥
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धयोगे
दुर्गता
नारी
मागधोपगीतगुणगणे भेरीभांकारभरिताम्बरतले नरपतौ, तथा द्विजवरक्षत्रियवैश्यादिके पुरजने गन्धधूपपुष्पपटलप्रभृति महाग्रंथः
पूजापदार्थव्यग्रकरकिंकरीनिकरपरिगते विविधवसनाभरणरमणीयतरशरीरे नगरनारीनिकरे च तद् वन्दनार्थं प्रचलिते सति, एकया वृद्धदरिद्रयोषिता जलेन्धनाद्यर्थ बहिनिर्गतया कश्चिन्नरः पृष्टः, यथा-क्वायं लोक एकमुखस्त्वरितपद
प्रचारः प्रचलितो विलोक्यते ? । तेनोक्तं--जगदेकबान्धवस्य जन्मजरामरणरोगशोकदौर्गत्यादिदुःखच्छिदुरस्य ॥८२२॥
श्रीमतो भगवतस्तीर्थकरस्य वंदनपूजनाद्यर्थम् । ततस्तच्छवणात् तस्या भगवति भक्तिरभवत् । अचिन्तयच्चाहमपि भगवतः पूजाद्यर्थ यत्नं करोमि । ततः सा पूजाथिनी सती एवं विचिन्तयति-अहो ! अहमतिदुर्गता पुण्यरहिता विहितपूजांगवजिता । इतिः प्रागवत् । अतोरण्यदृष्टानि मुधालभ्यानि तथाप्रकाराणि यानि सिन्दुवारकुसुमानि तेषां स्वयमेव ग्रहणं कृत्वा भक्तिभरनिर्भरांगी, अतो 'धन्या पुण्या कृतार्था कृतलक्षणाहं सुलब्धं मम जन्म जीवितफलं चाहमवाप्ता' इति भावनया पुलककंटकितकाया प्रमादजलप्लवप्लावितकपोला भगवन्तं प्रति गमनमाचरन्ती समवसरणकाननयोरन्तर एव वृद्धतया क्षीणायुष्कतया च झटिति मरणमुपगता। ततोऽसावविहितपूजापि पूजाप्रणिधानोल्लसितमानसतया देवत्वमवाप्तवती ॥१०२०।। ततस्तस्याः कडेवरमवनिपीठलुठितमवलोक्यानुकम्पापरीतान्तःकरणो जन उदकेनाम्भसा सेचनमकरोत् । ततस्तामपरिस्पन्दामवलोक्य लोकस्य शंका किमियं मच्छिता उत मृतेत्येवंरूपा आरेका सम
जायत । ततो यदा माह उक्तरूपेऽर्थे निर्णयाभावरूपो न निवर्त्तते तदा भगवतः पृच्छा कृता, यथा-भगवन्नसौ वृद्धा 10 किं मूच्छिता उत मृतेति । ततः कथना च कृता भगवता, यथा-मृताऽसौ देवत्वं चावाप्ता । ततः पर्याप्तिभावमुपग
॥८२२॥
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।८२३॥
| तेन प्रयुक्तावधिना पूर्वभवानुभूतमवगम्य जिनवन्दनाथं तेनागमने कृते 'एष देवः सा स्त्री' इति पुनरपि भगवता निवेदिते विस्मयो लोकानां समभूत्, यथा-अहो पूजाप्रणिधानमात्रेणापि कथममरतामवाप्यमिति । ततो भगवता गंभीरा धर्मकथा कर्त्तमारब्धा यथा स्तोकोऽपि शुभाध्यवसायो विशिष्टगुणपात्रविषयो महाफलो भवति ॥१०२१॥ यत एकोउप्युदकबिन्दुर्जलावयवरूपो, लिंगव्यत्ययः प्राकृतत्वात्. यथा प्रक्षिप्तो महासमुद्रे स्वयंभूरमणादौ जलराशौ जायते अक्षत आश्रयशोषाभावादक्षयः, एवं पूजापि, हुः पूर्ववत्, वीतरागेष्वर्हत्सु । इति ॥१०२२।। तथा उत्तमगुणेषु प्रधानगुणेषु जिनेषु, वीतरागत्वादिषु वा जिनगुणेषु बहुमानपक्षपात उत्तमगुणबहुमानः स पूजया वीतरागाणां भवतीति सम्बन्धः, पूजकस्येति गम्यते । तथा पदमवस्थानमुत्तमसत्त्वमध्यकारे प्रधानप्राणिनां प्रधानाशयविशेषाणां वा जिनगणधरनाकिनरनायकादीनां मध्ये ; तथा, उत्तमधर्मप्रसिद्धिः प्रधानधर्मस्य पूजाकाले प्रकृष्टपुण्यकर्मबंधरूपस्याशुभकर्मक्षयरूपस्य च कालान्तरे क्रमेण यथाख्यातचारित्ररूपस्य च निष्पत्तिर्भवति । अथवा उत्तमधर्मप्रसिद्धिजिनशासनप्रकाशः पूजयाऽभ्यर्चनेन वीतरागाणां जिनेन्द्राणाम् ॥१०२३।। प्रस्तुतमेवाह--एतेन बीजेन पूजाप्रणिधानलक्षणेन दुःखानि दारिद्र्यादीन्यप्राप्य भवगहने संसाराण्येऽत्यन्तोदारभोगः--अतिप्रधानशब्दादिविषयसुखः सन् सिद्धोऽसावष्टमे मनुष्यजन्मनि । एते चाष्ट भवाः सप्तभिर्देवभवरन्तरिताः पृथगेव ग्राह्याः। अन्यथोभयजन्मगणनायामष्टमो देवभव एव | स्यात् । न च तत्र सिद्धिः संभवतीति ।।१०२४।। यथा चाष्टमजन्मनि सिद्धस्तथाह-कनकपुरे कनकध्वजो राजा भूत्वा शरत्क्षण इन्द्रोत्सवस्तदर्थं नगराद् बहिनिर्गमने कृते दृष्ट्वा वैशसमसमंजसमिदं वक्ष्यमाणं जातः प्रत्येकबुद्धः । इतिः
1८२३॥
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धयो
गे दुगता नारी
उपदेशपा
प्राग्वत् ॥१०२५।। वैशसमेव दर्शयति-मण्डूकसर्पकुरराजगराणां क्रूरं दारुणं परम्पराग्रसनं दृष्ट्वेत्यनुवर्तते । तथा महापथ
हि-मण्डूकं सर्पण, सर्प कुररेण पक्षिविशेषेण, कुररं चाजगरेण ग्रस्यमानं ददर्श । ततः परिभाव्यवं मण्डूकादिन्यायेन लोकं सर्वजनपदगतं हीनादिभेदं हीनमध्यमोत्तमभेदं परस्परया ग्रस्यमानं प्रत्येकबुद्धो जातः। इतिः प्राग्वत् ।।१०२६।।
यथा परिभावितवांस्तथा चाह-मण्डूक इव लोको हीनो जातिकुलविभवादिना इतरेण बलवता पन्नगेनेवात्र जगति ॥८२४॥
ग्रस्यते सपीडः सन्नुपजीव्यते, सेाऽपि कुररसमानेनान्येन बलवत्तरेण ॥१०२७॥ सेाऽपि च बलवत्तरो नात्र स्ववशो यस्मादजगरकृतान्तवशग:-अजगराकारवशवर्ती । इत्यस्मात् कारणादेवंविधेऽपि लोके विषयप्रसंगो विषयसुखगृद्धिलक्षणो महामोहः परममूर्खत्वलक्षणः ।।१०२८।। इत्येवं चिन्तयित्वा भयं मृत्युलक्षणं सम्यक् संजातचरणपरिणामो राज्यं त्यक्त्वा, तथेति समुच्चये, जात. क्रमेण श्रमणः शमितपापः ॥१०२९॥ सिद्धश्च केवलिश्रियं परमां संप्राप्याऽयोध्यायां शक्रावतारनाम्नि परमशिवे परमकल्याणहेतुत्वाच्चैत्येनोपलक्षिते उद्याने ।।१०३०।। दुर्गतनारीउदाहरणं समाप्तम् ॥
अण्णेवि एत्थ धम्मे रयणसिहादी विसुद्धजोगरया । कल्लाणभाइणो इह सिद्धा गे महासत्ता ।।१०३१।।
अन्नेवीत्यादि । अन्येऽप्यत्र जैनधर्मे रत्नशिखादयो रत्नशिखप्रागुक्तसुदर्शनश्रेष्ठिप्रभृतयो विशुद्धयोगतः सर्वोपाधिशुद्धानुष्ठनासक्ताः कल्याणभागिनः संतः सर्वकालं सिद्धा निष्ठितार्थाः संजाताः, अनेके महासत्त्वा: ।। तत्र रत्नशिखकथानकमेवं श्रूयते;. अत्थि इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे अद्धचक्कोव सहलहरो (हलहरो) इव सगोविंदा गोविंद इव गरुडासणसु
॥८२४॥
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
। ८२५॥
थिओ सुग्गामो नाम गामा तत्थ य पयइभद्दओ विणयजवाइगणसंगओ संगओ नाम पामरो अहेसि । तेण य कयाइ कहिंचि तत्थागयाणं मुणीणं सबहुमाणं दिन्नो रयणिनिव्वाहणत्थमुवस्सओ। कया य सहरिसेण पज्जुवासणा । साहूहिवि कया से अक्खेवणी धम्मदेसणा । कहं । मायंगा गिरिसिंगतुंगतणणो दाणंबुसित्तंगणा, निच्चं कंचणसंकलच्चियगणा णाणा हरीणं गणा । सामंता पणयप्पणामपवणा सेवाविहाणुज्जया, देसा पट्टणगामकब्बडघणा लभंति धम्मेण भो ॥१॥ पासाए वसही मही वसगया तारं तहतेउरं, कोसो सुठ्ठ अणि ट्ठिओ मणहरं गंधवनट्टाइयं । देव्वा देहजुई जसो ससिसियं सारं बलं पारुस, जं जं वा भवणे सुहं सुहतरं धम्मेण तं लब्भए ॥२॥ जं पढेंसुयदेवदूसयसरीसारं विचित्तं वरं, मुत्ता, हारयहारि जं च विविहं ते उज्जलं भूसणं । कप्पूरागरुकुंकुमाइसुहया भागंगभूईवि जं जीवाणं सयलं तमब्भुयगुणं धम्मस्स लीलाइयं ॥३।। ता महाभाग ! करेहि किंचि धम्मकम्म, जेण जम्मतरे सहभायणं हाहि, ति मुणीहिं भणिएण चितियं संगएण को धम्मो, कहं वा कीरइत्ति विनाणंपि मे नत्थि, दूरे ताव तकरणं, वच्छलया य ममेगतेण भगवओ, ता करेमि उचियमेयाएसं ति । भणियं च भयवं! कुवाससिया अणभिन्ना धम्मसरूवस्स, तहा हि आणवेह जमम्हाणमुचियं ति । ततो साहूहि जोग्गं तमवगच्छिय उवइट्टो पंचनमोकारो, भद्द! पावभक्खणो एस मंता, ता सव्वायरेण तुमए तिसंझं तओ पंच अट्ट वा वारे नियमओ पढियव्वओ, विसेसओ भायणसयणेसु न मोत्तव्वा खणंपि एत्थ बहुमाणो,त्ति बहुविहमणुसासिऊणमुवगया अन्नत्थ साहुणो । इयरोवि भावसारं गुरुवयणं चिरमणुचरिऊण, सरीरपरिच्छायं काऊण, पंचनमेक्किारसरणनिच्छओवज्जियपुन्नप्पभावेण समुपन्नो पुहइवरंगणातिलए सयलसिरिकुलनिलए संडिल्लविसयसुंदरे नंदिपुरनयरे
॥८२५।
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धानुष्ठानि रत्नशिखकथा
उपदेशपदः पारुसोवहसियपंचाणणस्स पउमाणणस्स गरवइणो पियपणइणीए कुमुइणीए देवीए कुच्छिसि पुत्तत्ताए । रयणरासिसुवि- महााग्रंथः
णयसूइयत्तेण कयरयणसिहाभिहाणो सुहेण पत्तो सुकयकलाकलावोवलंभं जोव्वणारंभं । परिणाविओ य पिउणा कुमारकलाकोसल्लातिसयसवणाणुरंजियं सुकयायट्टियं लच्छि पिव सयंवरमागयं सुकोसलाभिहाणं कोलाहिवधूयं । अन्नया देवी
दंसियसीसकेसुप्पाइयवेरग्गा तस्स रजं दाऊण पियासंगओ गओ वणवासं पउमाणणनियो । इयरो य कोमुइमयंकाव्व ॥८२६॥
अखंगमंडलालंकिओ अणुरत्तमंतिसामंतविंदो जाओ महानरिंदो। अइकोउयं च एयस्स अक्खाइयासु । अओ देइ वित्ति कहगभट्टाणं, निसामेइ अउव्वा अउव्वकहाओ, हरिसिज्जइ बहुकोउगभरिएहिं महासत्तचरिएहिं, वियरइ तेसिं तुट्टिदाणं । ___ अन्नया पारद्धं कहगभट्टण वीरंगयसुमित्तमित्तजुयलकहाणयं,;-अत्थि समुद्दम्मिव मदालच्छिनिवासे महादयभरसुन्दरे य विजयउरे नयरे सूरस्स व बहुतमारिविद्धंसणावलद्धपसिद्धिणो सूरंगयनरिदस्सा पुव्वावज्जियपुन्नोदओवणीयरूवाइगुणसंगओ विरंगओ नाम कुमारो । सो उण चिंतामणी अत्थिसत्थस्स, वज्जपंजरं सरणागयाणं, अम्मापियरं दीणदुहियाणं, ऊसरधरणी दुन्नयधन्नाणं । तस्सा य महामंतिपत्तो सुमित्तो णाम मित्तो। तेण य सब्भावसिणेहनिब्भरेण सद्धिमभिरममाणस्स कुमारस्सा कयाइ जाओ समुझावो-गंतूण देसंतरं, करेमो नियपुन्नपरिच्छं, कहं पुण जणणिजणयाणि मुच्चिस्संति ति उवायमग्गणुज्जयाणं अण्णया उज्जाणे कीलावाउलाण सरणं सरणंति भणंता निवडिओ वीरंगयकुमारस्स चरणेसु कयवज्झमंडणो कोवि चोरपुरिसो । पत्ता य तयणुमग्गेण दंडवासिया । भणिउं च पवत्ता-कुमार ! एस पावतक्करो सुदत्तसेट्ठिमंदिराओ खत्तमुहेण णिग्गच्छंतो अम्हेहिं गहिओ, देवसासणाओ य सूलारोवणणिमित्तं वज्झभूमिमुव
॥८२६।।
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीओ, पलाइऊणेत्थागओ, ता अणुजाणउ कुमारो, जेण संपाएमो देवसालणं । तओ न जुत्तं सरणागयसमप्पणं तकर
रक्खणंपि त्ति किंकायव्वमढेण सरणागयपालणपक्खवायाओ भणियं कुमारेण-भो ! न एस मइ धरते वावाहती ।
A ता मुयह एयं, कह वा तायस्स, को किर कुलाभिमाणो, माहप्पं पारुसं च कि तस्स, जस्स सरणागओ गयगउव्व नो ॥८२७।। K भमइ सच्छंद ? विनायनिच्छएहि निवेइयमिणं राइणो दंडवासिएहिं । तेणावि गाढरुट्टेण समाइट्ठो निव्विसओ कुमारो।
तओ मणोरहाणकलो तायाएसोत्ति सहरिसो निवारियसयलपरियरो सुमित्तदुइओ पयट्टो देसंतरं । लंघियाणेगरज्जोय परि-1 ब्भमंतो एगत्थ महारन्ने परिस्समविणोयणत्थं पसुत्तो णग्गाहगंधिल्लीए, सुमित्तोवि अप्पमत्तो पमहिउ' से जंघियाओ। एत्यंतरे णग्गाहवासिणा जक्खेण तेसिं रूवाइसयरंजिएण दिव्वनाणोवलद्धगुणाइसएण य करेमि किंपि एएसि महासताणं पाहण्णयंति विचिंतिय दिन्नं दंसणं सुमित्तस्स । तेणावि देवोत्ति तुटेण अभट्टिओ, पणमिओ य एसो। तओ जक्खेण भणियं-महाभाग ! अतिहिणो मम तुब्भे, भण किं ते पाहुण्णयं करेमि ? सुमित्तेण वुत्तं दंसणदाणाओ चेव कयं मणोरहाईयं अम्ह सव्वं, न एत्तोवि दुल्लहमण्णमत्थि। जओ-"तप्पंति तवमणेगे जवंति मंते तहा सुविजाओ। वियरंति दसणं पुण देवा धन्नाण विरलाण ॥१॥" जक्खेण भणियं-"अंगुट्टियगुणसज्जणहं जं पत्थणु ण मुणंति ।
11८२७॥ अगणियजीविय विहववयविहलुद्धरण कुणति ।।।" तहावि देवदंसणसहलीकरणत्थं गिण्हाहि एवं मणिदुर्ग, एन्थ एस नीलमणो तिरत्तोववासेण पूइओ विसिटूरज पयच्छइत्ति रायसुयस्स उवउंजियव्वो, एस उण सोणकंती णवमायाबीयाभिमंतिओ तुह चेव मणोग्हाइरित्तविसयसुहसंपायणे भविस्सइत्ति । तओ सुमित्तेण विम्हयसारं जमाइसहत्ति चित्तेण
a
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीरत्नशिखचरि
र तम्
उपदेशपदा कयप्पणामं पडिच्छिया करसंपुडेण मणिणो । चितियं च-अहो! सबमेयं-"पहरइ रणे पुरत्थं होइ सहायं वणे सम- महाग्रंथः !
तेण । अइसुत्तस्सवि जग्गइ नरस्स पुवक्कियं कम्मं ॥१॥" सव्वहा महापुन्नभंडारो एस कुमारो, जस्स देवावि एवमुवगरंतित्ति । एत्थंतरे तिरोहिओ जक्खो । तओ विउद्धो कुमारो । पुणोवि पत्थिया। वारिओ सुमित्तेण फलाइभक्खणाओ
कुमारो । तिरत्तोववासेण पत्ता महासालणयरुज्जाणं । ताहे दंसियं नीलमणि सुमित्तेण, भणिओ कुमारो-पूएहि एयं ॥८२८॥
मणिरयणं, जेण राया भवाहि । विम्हिएण भणियमणेण मित्त! कुओ पुण इमंति? सुमित्तेणावि सामण्णेण ताव तुहपुण्णाणुभावो, विसेसं पुण पत्तरजस्स पिसुणिस्सामित्ति वुत्ते कयमणि रयणपूओवयारो 'कहमिवेदाणी मित ! रजलाभा भविस्सइ'त्ति सविम्हओ निसन्नो सहयारछाहियाए रायउत्तो । इयरेणावि लयामंडवम्मि पूइऊण विहिणा चिंतामणी पत्थिओ सरीरट्टिइसामग्गि । अचिंतसामत्थओ य रयणस्स तक्खणा चेव तत्थागया अंगमद्दया । सविणयमभंगियसंमहिया दावि तेहिं । तओ समागया सुगंधुव्बट्टणसणाहपाणिपल्लवाओ तरुणिरमणीओ । तीहिं उव्वट्टिया दोवि । तओ उवढिओ मजणविही । तओ तक्खणुप्पन्नेसु विचित्तविहाणगेसु मजणगमंडवेसु मणिरयणकिरणचक्कवालोवदंसियसकसरासणेसु कणयमयपवरासणेसु सुगंधनीरभरियभूरिभिंगारेहिं मणहरगीयाउन्जनट्टसारं पहाविया दोवि दिव्बंगणागणेहिं । परिहाविया देवंगवत्थाई । कयपुप्फविलेवणोवयाराण य उवट्टिओ सव्वकामगुणोवेयं खजाइसंगओ भायण वत्थारो। तओ पहइपाललीलाए जिमियाण इंदजालमिव तिरोहियं खणेण सयलं पहाणभौयणोवगरणपरियणं । ताहे विम्हिएण संलत्तं रायनंदणेण-वयंस! किमच्छरियं, कि णीलमणिप्पभावो एस? मित्तेण भणियं-कुमार! नेयमेवं, किंतु अन्नो एत्थ
॥८२८॥
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।८२९ ।।
परमत्थो, तं पुण पत्थावे तुम्ह साहिस्सं ति । तमायण्णिय सुट्ठयरं विम्हिओ वीरंगयकुमारो । इओ य तम्मि नयरे अत्तो राया कयंतातिहितं पत्तो त्ति अहिया सियगयतुरयाइपंचदिव्वयं परिब्भमंतमागयं तं पएसं । तओ गुलुगुलंतेण दंतिणा कयाभिसेयमारोविओ निययकंधराए रायसुओ । अलंकिओ छत्तचामरेहिं जयइ महाराओ त्ति भणतेहि पणमिओ मंतिसामंतेहिं । विन्नत्तो य नयरपवेसं पइ । साय असंभावणिज्जसंपत्तिविम्हिओ पवत्तो मित्तमुहमवलोइउं । मित्तो उण सुत्थीहूओ ताव मम पियवयंसो, अहंपि जहिच्छमच्छामि पच्छतो इयम्मि एयमुहकमलं पलोएमाणोत्ति संपहारिऊण तुरियमोसरिओ । तओ विभागाओ पविट्ठो नयरब्भंतरं, परिणाविओ य पुत्रपत्थिवतणयाओ अट्ठकष्णाओ । ताव अखलियसासणं रज्जमणुहवंतो चिट्ठइ । सुमित्तोवि परिब्भमंतो दिट्ठो पुरिसदेसणीओ रइसेणभिहाणाए पन्नगणा दुहियाए । ससिणेहं च निज्झाइओ तुरियं । तओ विन्नायतयाकूयाए संगोरवमाहूओ स मयहरिगाए । त्रितियं च सुंदरागिई एस महाधणा लक्खिज्जइ । अवि य " जइवि हु पत्थति परं जइवि तविज्जंति तिव्ववसणेण । तहवि सा वाणीवि थिरा धणद्वाण ॥ १ ॥ जइवि न दीसइ पयडा तहावि लीलाइएहि अंगस्स । एज्जइ लच्छी ललियंगणा य पुरिसाण साहीणा ||२||" एवं संपरिभाविय तीए कया सुमित्तस्स पवरा परिवत्ती । इयरेणावि रइसेणरूवालोयणुद्दीवियमयणाणलेण चितियं -- कणयं कुरगाराणं रंभाथारूरुयाण महदासा । वेसाण हलिद्दारायसरिसपेमाओ जं हुंति ॥ १ ॥ रति धणे पणगणाओ न गुणेसु कुंदधवलेसु । सज्जति चिलीणे मच्छियाओ घणचंदणं मोत्तुं ||२||" जाणामि अहमिणं, तहावि मम मणो बलाए एयं । तरुणिमणुसरइ तो चिट्ठामि किचि कालमिहेवत्ति संपहारिऊण ठिओ एसा ।
॥८२९।
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीरत्नशिखचरितम्
उपदेशपदा जाओ रइसेणाए पेमनिबंधणं । परितुद्रा कुट्टणीवि परं न किचि वियरइत्ति संदिद्धधणासाए जाइयं तीए किंपिअंगभामहाग्रथः
गोचियं । तओ भारतुलाइ व लोहग्गला वराई न एस थावदाणेण णमिहित्ति कलिऊण चित्ते विहिणा सुमरिओ ण चिंतामणो । तप्पभावेण दिन्नं से महामोल्लं वत्थाहरणं । तुट्ठा कुट्टणी तहावि लोहदोसेण पुणो पुणो जाएइ सुमित्तोवि
पयच्छइ । अण्णया विम्हियाए चिंतियमणाए-णूणमत्थि एयस्स चितारयणं परिग्गहे, कहमन्नहा एरिसदाणसत्ती, ता ॥८३०॥
गिण्हामि तयंति । ताहे ण्हाणोवविट्ठस्स तस्स कुप्पासखल्लयाओ गहिओ तीए महामणी । पुणो किंपि जाइएण निहालियमणेण क्खल्लयं । अपेच्छंतेण य पारद्धा गवसणा। तओ भणिओ कुट्टणीए-- पजतं तुह दाणेण, मा मम परियणम
भक्खाणेण दुम्महिसि । ततेा णूणमणाए गहिओ, कहमन्नहा सिद्धपओयणब्व निद्दक्खिन्न मुल्लवइ एसत्ति संभाविय सामरिसो निग्गओ मंदिराओ लज्जाए रायाणमवि विन्नविउमणिच्छंतो पत्थिओ देसंतरं । चितइ य--"धी अन्नाणं हय कुट्टणीय लोहज्जराभिभूयाए । जम्मग्गिएवि दिन्ने सुहोदए. वट्टिया तण्हा ॥१॥ असमिक्खियतत्ताए वीसासदोहदिन्नभावाए । अयं न केवल चिय च्छलिओ अप्पावि पावाए ॥२। जं अमुणियविहिमतेा संताधि मणी मणिच्छियं तीसे । थेवंपि न वियरिस्सइ णूणं सामण्णसेलेोब्ध ॥३।। को होज्ज सा पयारो जेणाहं तीए विप्पियं काउं । दंसियनियमाहप्पो तं वररयणं गहिस्सामि ॥४॥ उवयारं उवयारीण वेरणिज्जायणं च वेरोणं । काउं जो न समत्थो धिरत्थु पुरिसत्तणं तस्स ॥॥" इय विविहवियप्पकल्लोलाउलहियओ परिब्भमतो व इयावि विचितपासायपंतिदंतुरियं नंदणवणाणुगारिभवणुज्जाणमंडियं पवरपायारवलयालिंगियमेगं नयरं अइरमणीयमजणसंचरं चत्ति सविम्हओ पविट्ठो नयरब्भतरं ।
श॥८३०।।
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।८३१।८
तत्थ
पैच्छंता य किलिकिलंतकइकुलालंकियाई, देवकुलाई, घोरं घोरखग्धाई घोरयराई घराई, नवंगभुयंगकंचुयाई तोरणाई, गओ रायमंदिरं । तत्थवि य अपेच्छता मणुस्मरूवं रम्यावलेायणवाउलो समारूढो सत्तमभूमितलं । पेच्छइ य कुंकुमरायपिंजरियसरीरं कप्पूररेणुधवलिउत्तमंगं सुरहिकुसुममालुम्मालिय सरलगीवं गुरुलाहनियल संदामियचारुचरणं करहजुवइजुयलं । तओ कहमेत्थ सुन्ननयरे करहीओ, कहं वा एत्थारूढाओ सोवभोगसरीराओ च त्ति वियता पेच्छ गवक्खसंठियं समुग्गयदुगं । तत्थवि एगत्थ धवलमंजणं, इयरम्मि कसिणं सलागादंसणओ जागंजणमिणंति कयनिच्छओ । नियच्छs धवलियपम्हलाई करहीलोयणाई । ततो णूणं माणुसीओ एयाओ धवलंजणेण करहीओ कयाओ, संभवइ य कयाइ कसिणेण य पयइभावा एयासि ति पाउन्भूयमइप्पसरेण अंजियाई कण्हंजणेण तयच्छीणि सुमित्तेण । ताहे ठियाओ पयइरूवाओ । तरुणमणीओ । कुशलं तुम्हाणंति ससिणेहमालत्ताहि भणियं ताहि संभवइ कुशल संपयं तुम्हाणुभावेण । को पुण एस असंभावणिज्जवइयरो तुम्हंति पुच्छियाहि ताहि साहिओ निययवृत्तंता;
किर अस्थि इओ उत्तरदिसाए गंगाए महाणईए परकूले संनिहियसयलभद्दे सुभद्दे नयरे अणिदिय कि वो गंगाइचो नाम पहाणसेट्ठी । तस्स य सयलकुलंगणागुणाहाराए वसुहाराए घरिणीए नीसेसगुणसंपउत्ताणमदृण्ह पुत्ताणमुवरि संभूयाओ अम्हे जयविजया भिहाणाओ जमलधूयाओ जणणीजणयमणोरहेहिं सद्धि पवद्रुमाणीओ जोयणर्णारिंदरायहाणी । तत्थेव गंगासणे वणसंडे नियकिरिया सुट्ठिओ पियाभासी पत्यावकहाणगाइनिउणो किंचि निमित्तविजयकुसलो दंसणीओ पयासियमज्झत्थभावो बहुजणसंमओ सुसम्मो नाम परिव्वायगो होत्था । सा य एगया अम्ह पिउणा
||८३१||
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदःभोयणत्थं सगौरवमाहओ कयचलणाइसोओ निवेसिओ अग्गासणे । पवत्तं कमलकराइपरिवेसणं । तम्वेलं च तस्मश्रीरत्नमहााग्रंथः तायसमाएसेण पारद्धमम्हाहिं वीयणगेण पवणदाणं । तओ सो परिव्वायगो अम्हरूवं निरूवेतो अजुत्तगारित्ति व कुवि- शखचरि
तमएण पहओ सव्वबाणेहिं वम्महेण । तओ चिंतिउं पवत्तो-"डज्झउ वयपासंडु धिसि धिसि झाणग्गाहु, झिजउ सिव
पुरि पडउ वज वइकुंठह सग्गाहु । जइ एरिसतरणीहि सणाहु रइसोक्खु न माणउं, ता मन्नउ मयनिव्विसेसु निच्छ इं ।।८३२ अप्पाणउं ॥१॥" तहा-"जइ अच्छराहिं बंमा गंगागोरोहि खोहिओ य हरो। गोववहि गोविंदो को वयमाणो
तओ मज्म? ॥१॥" इय कयवियप्पो परिकप्पियपियालाभोवाओ अवहीरिऊण भोयणं, ठिओ किंपि झायमाणो । संभंतेण य भणिओ सिट्ठिणा-भुंजह ताव किमियाणि चिंताए, न हि सीयभत्तं सुहपरिणाम होति । तओ पुणो पुणो भन्नमाणेण किमेरिसदुक्खियाणं भोयणेणंति भणिऊण कयं कइवयगासग्गहणं परिवायगेण । भुत्तुत्तरं च पुच्छिओ सेट्टिणा महरिसी, किं पुण तुममेव दुक्खिओसित्ति । दिट्ठतायनिब्बंधण भणियमणेण-चत्तसंगाणवि अम्हाण तुम्हारिससुयणसंगो उव्वेयकारणं, अओ न तरामो तुम्हाणऽकुसलत्तं वात्तुं । एत्तियमेव कहिउं न तरामित्ति भणंता गओ नियट्ठाणं परिव्वायगा। हंत किमेयंति आउलमणेण तत्थवि गंतूण सविसेसायरसारमेगते पुच्छिओ, ताहे तेण भणियं--कि करेमि, एगओ वग्घो अन्नत्तो दोत्तडी, जओ अलंघणिजो तुम, अवत्तध्वं चेरिसं मुणिजणस्स, तथावि गोरवत्थाणं तुमंति निसामेहि तत्तं । तत्थ भायणावसरे उवविद्वेण दिट्टा मए तुह दारियांण लक्खणपंती, जणगपक्खक्खयकारिणित्ति लक्खिया य । एयसल्लायल्लिएण परिचत्तं भायणं, तुहोवरोहेण भुत्तं किंचिम्मित्तं । एयमायण्णिय महाणाणी अविसंवा
॥८३
२।।
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
यवयणो य एसत्ति भयाउरेण भणियं ताएण--भयवं! किमथि एत्थ कोवि उवाओ? तेण भणियमत्थि किंतु दुक्करो, जओ कुलक्खणं वत्थु परिचत्तमेव न पीडइ, पाणप्पियाओ य ताओ सबकुडुंबस्स । जइ पुण कुमारियाओ
सव्वालंकारकलियाओ कट्ठमंजूसाए चेव छोढूण पच्छन्नमेव गंगाए पवाहिज'त्ति कम्मं च कीरइ, तओ सव्वं सुत्थं ।।८३३॥ हवइ । एवं तस्स पावपलवियमइ तहं मन्नमाणेण ताएण कुलरक्खानिमित्तं कारिया महई मंजूसा। हायविलित्ता
लंकियाओ सोवियाओ वयं तत्थ । ठइऊण मीणसारियाइ से च्छिद्दाई, त) अपिसुणिऊण परमत्थमम्बाईण, अम्ह कुले कुमारिगाहिं गंगा दट्ठव्वत्ति भणंतेण पभाए गंतियारोवियाओ णेऊण परिव्वायगदुइएण कयसंतिकम्म पवाहियाओ
अम्हे गंगाजले गओ ताओ । सविसाओ य बला नईए नीयाउत्ति रुयंतेण पारद्धं सोगकिच्चं । परिव्वायगेणवि मढियं 1गंतूण भणिया नियसीसा--जहा रे अजगंगाए भगवईए हिमवंताओ मम मंतसिद्धिनिमित्तं पूओवगरणमंजूसा आणिया,
तं तुरियं गतूण हेट्ठिमतित्थे पडिच्छह । अणुग्घाडियं च आणेजह, जेण मंतविग्धो न होइति । तेषि अहो! अम्ह IM गुरुणो माहप्पंति सविम्हया गया दुतिगाउयमेत्तसंठियं भणियतित्थं । णिउणं चोवरिज तं नई निहालिउ पवत्ता ।
इओ य सा मंजुसा महापुरस्स नगरस्स सामिणा सुभीमेण णावाकडएण तत्थ णइजले कीलतेण दिट्ठा सा कट्टपेडा । सकोउगेण गहिया, उग्धाडिया य । तओ दळूण अम्हरूवं सविम्हयं मयणगोयरगएण मंतिं पइ संलत्तं--अच्छेरयं पेच्छ पायालकनियाओ, किंव्वा विजाहरीओ एयाओ, किंवा सग्गवहूओ, किंवा नरनाहधूयाओ । का भाईओ ! तुन्भे इय साणुणयं बहुपि भणियाहिं दुहनिब्भराहिं नय किंपि जंपियं तत्थ अम्हाहि । एत्थंतरे विनायनरिंदाकूएण जंपियं
।।८३३।।
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीरत्नशिखचरि
a तम्
उपदेशपदः मंतिणा देव ! न एवमलंकियकन्नयाओ कारणं विणा को वि परिचयई, ता इट्टसिद्धिनिमित्तं केणवि सुरसरियाए महाग्रंथः
उवेहारीकयाओ एयाओ। ता एत्थं मंजूसाए अन्नमेत्थिदुगं पक्खिविय एयाओ घिप्पंतु । अन्नेण भणियं--कओ इह अन्ननारीउ, एत्तो तीरवण्णसंडाओ वाणरीदुगमेत्थ छुब्भउ । तओ अहो! सुंदरंति भणमाणेण परिंदेण पक्खित्तं
दित्तमक्कडीजुयं । तहेव ठइऊण पवाहिया पेडा । तओ विढत्तरजंतरो इवामंदाणंदरसामुगओ अम्हे गहायाऽऽगओ इमं ॥८३४||
नयरं । तेहिवि परिवायगसीसेहिं न अन्नहा वाई गुरुत्ति कयनिच्छयं नियच्छमाणेहिं चिरेण दिट्ठा कट्टपेडा । गहिऊण तुरियमुवणीया तस्स पावगुरुस्स । तस्सवि अइउकंठियस्स कहकहवि अत्थमिओ दिणनाहो । तयणु भणिया एएण विणेया--भो अज्ज तुब्भेहिं मढियाकवाडेसु तालयं दाऊण दूरे ठाइयव्वं, पउरपोकारयपि सोऊण णागंतव्वं जाव न भाणुदंसणं, सव्वहा न मम मंतसिद्धिविद्धंसणेणावयायकारिएहिं होयव्वंति अप्पाहियं विहियं मढियादुवारं। तओ सुंदरीउ सुट्ठ तुट्ठाभे गंगादेवी, अओ सग्गवासी अहं तुम्ह भत्ता दिन्नो, ता जोडियकरस्स किंकरस्स ण मे माणभंगो कायव्वो त्ति समुल्लवंतेण उग्घाडिऊण मंजूसं छूढा तग्गहणत्यं दोवि हत्था, ताव य निरोहकुवियाहि गहिओ सहसा दुटुमक्कडीहिं । अविय--"खरनहरदारियंगो तोडियकन्नो विदारियकवोलो । दंतग्गभग्गनासो कओ हयासेो पवंगीहि ।।१।। हाहा धावह सीसा एसो हं रक्खसोहिं खजामि । इय विलवंता तिव्वं पडिओ.सहसत्ति धरणीए ॥२॥ सीसावि तस्स लल्लक
पोक्किगं दुस्सहं सुणंतावि । नायाया विग्घभया किर मुरुणा वारिया म्हो ति ।।३।। ता सेावि सव्वराई तडफडता पुणो To पुणो ताहिं। निभिन्नकुच्छिवच्छो मुक्को पावोत्ति व असूहि ॥४॥ भवियव्वयानिओगा जाओ सो रक्खसेा महारोद्दो ।
11८३४॥
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥८३५॥
गाणोवलद्धनियमरणकारणो दारुणायारो ॥५।। एएग मह पियाओ हरियाओ मक्कडीपओगेण । वावाइओ य अहगंति
आसुरुत्तो सुभीमस्स ।।६।। पत्तो इमम्मि नयरे वहिऊण य तं नरिंदमह तेण । निव्वासियं पुरमिणं दावि य अम्हे पमो* तूणं ।।७।। संजोइओ य एसा रूवपरावत्तिकारओ दुविहो । अंजणजोगा सयमेव लक्खिओ जो तए सुहय ! ॥.
एसो पुणवुत्तंतो एएणम्हं जहट्ठिओ सिट्ठो । नेहग्गहं महंतं नियहिययत्थं कहतेण ॥९॥" ता महासत्त! एस अम्ह वृत्तत्तो निम्विन्नाओ अम्हे संपणं सुन्नारनवासाओ एयाओ, मोएह कहंचि एत्तो कयंतघोराओ जाउहाणाउत्ति । तमायणिऊण पत्थणभंगभीरुणा कारुन्नसारयाए तल्लावेणुल्लासियमाणसेण भणियं सुमित्तेण -कत्थ पुण सो गओ, कत्तियदिणंते तुम्ह समीवमागच्छइ? ताहि च भणियं-सो रक्खसदीवं गंतूण दोहिं तिहिं दिणेहि इच्छाए आगच्छइ, तुरियमाहूओ विवरीयत्तेण पक्खमासोवि चिट्ठइत्ति, अज्ज पुण नियमेण निसाए आगमिस्स इत्ति । ता तुमए हेट्ठिमभूमीए रयणवक्खारगएण जीवियरक्खा कायब्वा, सुए जहाजुत्तमायरिज्जासित्ति । ताहे तोक्वायं तुरियं वाहरियम्वोत्ति भयंता पुणरवि ताओ उट्ठी काऊण निलुक्को सुमित्तो। रक्खसेवि पओसपत्तो सहावत्थाओ ताओ काऊण वीछी ! कहमज माणुसगंधोत्ति वाहरंतो णणु अम्हे चेव माणुसीउत्ति बितीहिं पञ्चाइओ एयाहि । तओ रयणिमच्छिय वच्चंतो देव ! बीहामोत्ति एगागिणीओ ता तुरियमागंतव्वति भणिओ गओ अहिप्पेयट्टाणं । सुमित्तेणावि गहिया अंजणसमुग्गया माणुसीओ काऊण ओयारियाओ ताओ। पुणोवि कयकमेलगीभावाओ आरोविय रयणभायराओ गहाय चलिओ महासालाभिमुहं । कइवयदिणतेहिं मिलिओ एगस्स भूयतंतणि उणविन्जासिद्धस्स । साहियसभावो य धीरविओ तेण । ताव य कयलल्लकरूवो घोरट्टहासु
॥३५॥
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपर तासियगयणचारिपोकारचमक्कियतेलाको पच्चासन्नमागओ सो दुटुरक्खसेो। तओ अचितयाए मंतमाहप्पस्स रेरे ! पाविट्ठ! |
श्रीरत्नमहाग्रंथ:
शिखचरिदुट्ठ गट्ठो सि अणज्ज ! लज्जं ति भणंतेण थंभिऊण थाणुव्व निश्चलो धरिओ सा मंतसिद्धेण । विनायतम्माहप्पो भणिउमारद्धो
तम्अज्ज सच्चविओ तए हाति "रक्खसाणंपि भक्खस" त्ति जणप्पवाओ, ता मुंच संपयं जमाणवेसि तं करिस्सामि ।
सिद्धेण वुत्त-जइ एवं ता परिचयसु इमम्मि वेरभाव । सेा आह-एवं, नवरमप्पावेहि मम पिययमाओ तओ । णणु ।।८३६।।
पवरवहूपत्यणाओ तवभंसं दारुणमरणं च पत्तावि कह न मुंचसि एयासि पडिबंध, किंतु न तुट्ठो सि एरिसदुग्गईए जमणुचियदेवभावस्स निबंधणे नरयानलसंतावस्स, कुच्छिामणुस्ससंगे अभिरमसि, सव्वहा विसज्जेहि एयाओ, एवं चएबाहमाण एयाउ । सिद्धेण भणिए एवंति पडिवज दिन्नवायातिओ वसउ संप यं महापुर ति भणंतो गओ निसायरो। तओ सहरिसेण अहो महासत्तो महासाहसिओ महाकारुणिओ य तुम जेण परत्थसाहणवद्धबुद्धिणा एस दुवो निरुद्धो त्ति सलाहिओ मंतसिद्धो सुमित्तेण । तेणावि भणियं सुपुरिस ! तुममेव पत्थुयथुइवायस्स उचिओ जेण मंताइरहिएणावि अगणियभएण एरिसं महासाहसमणुट्टियं। महासुकयसंगओ य तुमं, कहमण्णहा एरिसावसरे मए सद्धि समागमो त्ति । एवमाइसुयणो चियसंलावच्छिऊण गओ सकजेण विजासिद्धो । सुमित्तोवि सुहसुहेण पत्तो महासालं कयप्पहाणमिह परिग्गहा ताहिं सद्धि अभिरमंता चिट्ठइ । इओ य सा रइसेणा सुमेत्तमपेच्छंती परिचत्तभत्तवत्ताइया तिरत्तं; तओ कुट्टणीए वराडियामेत्तंपि तओ रयणाओ अलहतीए महाणुतावत वियचित्तगत्ताए विचित्तजुनिपडिवत्तिसारं भणिया तहावि न मुयइ तयग्गह, भणइ य "अवि दारूहि हुयासेो तिप्पइ रयणायरो सवंतीहि । नय तं तिप्पसि पावे !.
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
11८३७||
तहावि देंतेण दइएण ||१।। अवियालिंगई अंग भयवं धूमद्धओ धुवं मज्झ । ण उण सुमित्ता अन्नो पुरिसो सरिसोवि मयणेण ॥२॥" एवं च कयनिच्छयं तं बहप्पयारसवहेहिं काराविऊण पाणवित्ति जाया सुमित्तमग्गणिकमणा वड्डा । । अन्नया दिट्ठो कसिंगारो घरासन्नरच्छाए बोलितो । तओ तुरियं गंतूणं, सविणयमाणीओ निहेलणं, काऊण महंतं पडिवत्ति, भणिओ य पुत्त ! जुत्तं किं नाम तहा पवसणं । अविय -"जलपाणत्थ निविट्ठो उड्डेतो कहइ पंछिओ वत्तं । तं
पुण दंसियनेहा कहमकहता पउत्था सि ? किर कत्थ कत्थ न मए पुत्त ! गविट्ठो सिं एत्तियं कालं । णय दंसणदाणेणं र कओ पसाओ तह अम्ह ।।२।। एसा य मज्झ दुहिया संपत्ता पेच्छ पाणसंदेहं । नय निन्नेहा जाया मुक्का अवराह
विरहेवि ॥३॥" तओ सुमित्रोण अहो धुत्तीए धिया जमेहहमेत्तावराहपि निण्हवेइ, तहावि न अन्नो चितामणि लहणोवाओत्ति भावेंतेण अदंसियवियारं भणियं-मा एवमन्नहा संभावेह, अहं खु उत्तालपओयणेण देसंतरं गओ, अजं चेवागओ, वक्खेवाओ य नेह पत्तो म्हि । एयमायण्णिय पम्हट्ठविलीउत्ति तुट्ठा कुट्टणी, तहावि चप्फलिया भविस्सामित्ति न समप्पेइ चिंतामणि । तओ कयाइ वीसत्था भणिया णेण रइसेणा-पिए ! दंसेमि एकंपि कोउयं जई न रूसिहिसि । तओ दंसेहित्ति भणिए पुव्वं भणिएणंजणेणं तं करहिं काऊण गओ समंदिरं । इयरीवि भायणावसरे वाहरिया वाइगाए, अदिनपडिवयणत्ति संभमाओ सबविया य । दळूण तहारूवं, किमन्ने एयाए खइया हाही णूणं, रक्खसी एसा कहमण्णहा एत्थ पासायतले आरूढत्ति भीयाए सहसा उकइयं वाइगाए। ताहे धाविओ परियणो सेसजणो य । जाओ सव्वेसि विम्हओ को पुण तुहं सुयाए भुयंगोत्ति पुच्छिए साहियं तप्परियणेण अणजमाणगो देसंतरिओ कोवि।
७॥
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपद
महाग्रंथ:
॥ ८३८ ।।
तओ लोगो सव्वण्णू होहित्ति भणिउं पवत्तो भद्दे ! एसा तुह धूया चेव, णूणं तेणं ढमालिएण कुओ विप्पिया एवं कया । ता जाव सा दूरं न वचइ ताव तुरियं रंन्नो निवेएहित्ति तओ कुट्टणीए सिग्धं गंतूण निवेश्यं वीरंगयनिवस | एरिसमब्भूयं मम मित्तादन्नस्स न संभावीयइत्ति संकिएण भणिया एसा - भद्दे ! केवइयकालो तुम्ह तेण सह समागमस्स ? तीए भणियं जम्मि दिणे देवेण णयरमेयं सणाहीकयं, तओ आरम्भ, नवरमंतराले चेव सो केहिंचि गओ आसि आओ संपयं पेक्खियमित्तो चेवत्ति साऊण सभंतेण निउत्ता राइणा नयरारविखया तदन्नेसणे । भणिया देवंब विणयसारं तं लहुमागमेह । तओ तं कुट्टणिचेडीदावियमणिच्छमाणंपि पेसलालावपरा घेत्तूणागया दंडवासिया । दूराओ चेव परिण्णाओ । अब्भुट्ठिऊणमालिगिओ सो राइणा । भणियं च कुसलं महाधुत्तस्स मम मित्तस्स । तेणाविकपणामेण भणियमोणामिउत्तमं गेण देवपायप्पसाएणति । राइणा भणियं चिट्ठउ ताव सेसवत्तंता, कहेहि संपयं, कीस उण एयाए चराई कुट्टिए दुहिया उट्ठीकया । सुमित्तेण भण्णयं जेण समयमेत्र तरुपल्लवे चरई, एईए भोयणव्वओ न होइ, वाहणतरवओ न संभवइ । ताव वाहगाए भन्नइ - - होउ कवालवाएण, पउणीकरेहि तं दिट्ठ तुह जाउंडविन्नाण । सुमित्तेण संलत्तं--पावे ! केत्तियमेयं जाउंडं, तुमं पुण महोयरि रासह काउण सयलनयर विट्ठा ओवारिस्सामि, जेण मम सालनयरे असुहगंधो न हाइ; समप्पेहि वा तं महारयणं । राइणा वृत्तं मित्त ! केरिसं रयणं । सेा आह-- जस्प पसायाओ मए देवस्स तथा मञ्जणभोयणाइपडिवत्ती कया । तओ कोवारुणलोयणेण राइणा श्रट्टे ! पश्चक्खतकरि ! मम मित्तं मुससित्ति वृत्ता भयसंभंता दंतग्गेहि अंगुलीओ गहाय सरणं सरणंति भणंती निर्वाडिया चलणेसु सुमित्तस्स कुट्टणी । तेणावि -
श्रीर शिखचलि
तम्-
॥। ८३८||
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
11८३९॥
स्समिओ नराहिवो । लद्धरयणेण पउणीकया रइसेणा। सा य विनायजणणिचरिया जाया एतरत्ता सुमित्ते। दिट्रप्पभावा य समणुकलीभूया वडा। तओ समप्पिया तीए तस्स घरसारा दारिया । एवं जाया सव्वेसि निव्वुई। अन्नदिणे नरवईणा वुत्तो मित्तो-वयंस ! मं मोत्तुं कत्थ गओ सि, किमत्थं, सुहदुक्खं किं च पत्तो सि, कहसु य पुवुद्दिटुं मणिजुगलयलाभवइयरं तुरियं, कोऊहलविरहेहिं चिरमाउलियं मणो मज्झ । तओ सुमित्तण साहिओ जहट्ठिओ मणिलाभवइयरो। तहा किर मम मित्तो सुकयफलमणुभवंता जाव सुहं चिट्ठइ तावाहंपि एयाणभावलद्धण इमिणा चिंतामणिणा विलसंतो मित्तमुहं च पइदिणमवलायंता इहेव इच्छाचारसुहमणुभवामि किंचिकालंति कयसंपहारो गणियागिहे ठिओ म्हि, पुणो वि कुट्टणीवंचणाओ देसंतरं गओ म्हि इचाइसंजोगावसाणो साहिओ सव्ववइयरोत्ति । एयमायण्णिऊण्ण विम्हिएण भणियं नराहिवेण-सुठ ते ववसायसारया, सव्वंहा सच्चमेयं ;-विणयाओ गुरुपणआ ववसायाओ मणिच्छिया लच्छी । पच्छा उ आरोग्गं सग्गा मोक्खावि धम्माओ ॥१॥" सुमित्तेण भणियं-देव! किं ववसाएणं, पुन्नमेव पहाणं जं ववसायं विणा सुहमावहइ, जेण य विणा ववसाओ बज्झरुक्ख इव निष्फलो चेव हवई। भणियं च"जं दुल्लह जं जिदूरि दुग्गमि संचिउ जं परवसु चिरकाल सजु दुजणिहिं अहिट्ठिउ तं सुहु चितियमेत्तु जेण य लीलई संपज्जइ पव्वजिउ धम्मलेसु सुसहिजउ चिट्ठइ ॥शा" पुन्नब्भहिओ य देवो, जस्स लीलाइ ललियंगणा इव सयमुवागया एसा रायलच्छी अन्नं च जदि देवो चित्तं करेइ, ता तंपि महापुरं वसाविय समंडलमज्झे पवेसेई । एमाइ परोप्परं वन्नमाणाणमगाहसुहसायरम्मि बुडमाणाण ताण कालो वचइ। .
॥८३९
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
Pातम्
उपदेशपदा अन्नया कोउगवसेण गओ राया महापुरं। तनिसाए मिलिया तप्पगईओ ठियाओ नियनियगेहेसु । तओ ठाविऊण
श्रीरत्नमहाग्रंथः पुव्वनीइय निरूविऊण य तयारक्खगे, पडिगओ महासालं, परिवालिउं च पवतो सयलजणसलाहणिजं महारज्जं । ता
शिखचरिश देव ! एस कहाणगपरमत्थो-"वश्चउ. जत्थ व तत्थ व जं वा तं वा करोउ ववसायं । पुन्नाहिओ सुहाई पावइ वीरंग
रायव्व ॥१॥ सांऊण भट्टकहियं कहियं एयं नराहिवो सहसा । चितइ सुइसुहयाई अन्वो ! चरियाई धीराणं ॥२॥ अविना ॥४०॥
य। आवईसहस्सैकसर्वट्टएसु धणियं कसिन्जमाणस्स । पुरिसस्स सुवन्नस्सव माहप्पं पायडं होइ ।।३।। को नाम नरकुरंट४यपसर्व संसइ सुरूवकलियंपि । अब्भयभूओ भुवणं गमेइ जत्तो न जसगंधो ।।४।। को उत्तमाण माणी कुलक्कमेणागयाई
भूमीए । खायंति आमिसं कुक रावि तुट्टा पहविदिन्नं ॥५॥ उव्वहउ पुरिसवाय एको पंचाणणों पयडगव्वं । नियविक्कमेण पत्तो मइंदसद्दो जए जेण ॥६॥" ती सव्वहां देसंतरं गंतूण करेमि नियपुन्नपरिक्खंति संपहारिय निवेइओणण नियाभिप्पाओ पुन्नभद्दसचिवस्स । तेणावि भर्णियं-देवं ! को तुम्ह इच्छाभंग करेइ, तहावि विनवेमि दुग्गमाइं देसंतराई, बहु अवाया मग्गा, छिद्दन्नेसिणो पञ्चत्थिणो, आणायाससहं च देवसरीरं । अओ पालह पत्तरज एयं चेव महा
पुन्नफलं किं फलंतरसमीहाए ? एमाइ बहुंपि मंलिणा भणिओ न ठिओ राया। काऊण मंतगुत्ति पच्छिमनिसाए खग्गर सहाओ निग्गओ नयराओ उत्तराभिमुहो । कहं । उच्छाहरहारूढो अंगीकयपुन्न सेन्नसन्निज्झो। परिओसनि भरो रायवा
डियं काउकामोव्व ॥१।। पेच्छंतो णाणाकारयाइं गुरुगामनगरनिगमेसु । दीसंतो विम्हयरसफारियनयणाहिं IN तरुणीहिं ।।२।। जस्सेव गिहे पविसइ देवो इव निबंधुबुद्धीए । कयसम्माणी सत्वेण तेण धणियं धरिजतो ॥३।।
०
॥
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
iic४१॥
अकूणतो पडिबंध कत्थवि मुणिपुंगवोव्वऽणुश्विगो । पत्तो कयाइ वियडं नरवसहो भीमकतारं ।।४।। सजारवंजवंजुलवंडवेडिसकुडयकडहपडिहत्थं । अंकोल्लबिल्लसल्लइकयमालतमालसाला ।।५।। निम्बंबउम्बउम्बरकोउम्बरिबोरिकेरिखइरघणं । पिप्पलपलासनलनीलझिल्लिभिल्लायइकडिल्लं ॥६॥ जंबूकयम्बम्बिलियाकवित्थकथारिथोहरीपउर । टिबरुणिवरुणअरडुयसिरीससीवन्निसंकिन्नं ॥७॥ हितालतालसीसमसमिर्सिबलिलग्गमग्गुबब्बूलं । धवधम्मणवणवेणुर्यपालद्द हलेठ्याइण्णं ॥८॥ तडवडयअककंकइकंटियतिरिभिटियालिदुग्गम्मं । पणसेणिसेलुझिझिणिविणिवारियचलणसंचारं । ९।। तओ । अगणेतो पंचमुहे गुंजते गरुयगिरिनिगुंजेसु । निज्झायंतो निहुयं पसुत्तवग्घे य घोरते ॥१०॥ हरिपुच्छघायकंपियतरुतत्थविहंगविरुयतुमुलेण । मुहलियमासाचकं निव्वणंतो समासेण ॥११॥ जा केत्तियंपि पत्तो वणभूमि ताव पेच्छई पुरओ । कंठत्थकणयदोरं सविज्जुगं पाउसघणंव ॥१२।। सवणगयसंखमाल गयणंव बलायर्पतिसंजुत्तं । लंबंतबालगहवइसच्छहपवरंकुसक्खंघं ।।१३।। मंजुलघंटासिजियउग्गीवीकयकरंगसबवियं । वरवारणमइसयबोञ्जकारणं मेइणीनहिो
॥१४॥ कह पुण एत्थारणे एरिसरूवो करित्ति चिंतता । करिणावि झत्ति दिट्टो हरिव्व भयविरहिओ एसों R॥१५॥ ऊसियसुंडादंडो पत्तो तत्तो निवंतियं दंती । अभिरामिऊण सुइरं वसोकओ पत्थिवेणावि ॥१६॥ अह XI ॥८४१॥
गयणमंडलाओ रनो कंठम्मि निवडिया झत्ति । गुंजिरमहुयरमाला अउव्वगुंफा सुमणमाला ॥१७।। विम्हयवसेण सहसा निज्झायंतेण नहयले निसुयं । वच्चंतीणं जुवईण जंपियं साहु चरियंति ॥१८॥" तओ। विम्हयरसमणुहवंतो कयथिरासणबंधो कुसुमदामसोहियखंधो, मणपवणवेगेण महानागेण पसंतपरिस्समदुहो पत्थिओ उत्तराभिमुहो । दूरंतरपत्तो
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीरत्नशर
उपदेशपदः य मणयमुप्पण्णतण्हायवसंतावो पेच्छइ पुरओ विविहविहंगकोलाहलं वेल्लंतमहल्लकल्लोलमालियापणोल्लणापयट्टविसट्टकंदोट्ट- महााग्रंथः
नदृविमलजलं सिणिद्धवणरायरायंतमहंतपरिसरं एगं महासरं । तओ । “चिरविरहियंव बंधुं दद्धण पहट्टवयणकमलेण । रयणसिहवसुहवइणा तयहत्तं चोइओ दंती ॥१॥ सावि उदन्नाखिन्नो ओइन्नो सिग्धमेव तस्सतो । पीयजला परिकी..
लिउमारद्धो तह सइच्छाए ॥२॥" रायावि तं मोत्तूण महामच्छो - इवालाडियजलुप्पीलं खणं मजिऊण समुत्तिण्णो ।।८४२॥ सराओ ताव य उवणीयाणि से वणदेवयाणगारिणीए एगाए रमणीए महग्घमुल्लाइ दुगुल्लाइं । तयणु समप्पियं सव्वं
गोवंगपसाहणं पज्जत्तमाहरणं । पुणो ढोइयं पुप्फविलेवणाणुगयं सकप्पूरेलाककोलं तबोलं । भणियं च-सागयं अउव्वदेवस्स । राइणा भणियं-भद्दे ! कहं 'अउवदेवो हं?' तीए वुत्तं-"आराहियावि सुइरं देंति नवा निव्वुइं सुरा सब्जे । दिन्ना अम्ह सहीए तुमए जं दिट्ठमेत्तेण ॥१॥" ताहे का एसा तुह सही, कहं कया वा हं तीए दिट्ठोत्ति राइणा पुच्छिए पकहिया एसा-अत्थि इओ उत्तरदिसाए पृहइमंडलमाणदंडमिव पुवावरोयहिपत्तपेरते वेयड्डाभिहाणसा गुमंते सुररायहाणीरमणीयं सुरसंगीयं नाम नयरं । तत्थ य सयलमाणिणीमाणमूरणो सुपक्कपरचक्कचूरणो समत्थअत्थिसत्थमणोरहपूरणो सूरणो णाम राया होत्या । तस्स य सयंपभामहापभाणं पियपणइणीणं ससिवेगसूरवेगा विसिटुविजाबलजुत्ता दुवे पुत्ता (ग्रंथा० १४०००) । ___अन्नया रवितेयचारणसमीवे सुयधम्मो ससिवेगं नियपए निवेसिय पव्वइओ सुरराया। ससिवेगावि रजमणुपालिउं पवत्तो । तल्लीलावलोयणाओ रजकामी जाओ सूरवेगा । तओ महासाहणं सुवेगं माउलगं सहायं काऊण समुवट्ठिओ
CORRC
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
संगामेण ससिवेगस्स । सावि असमाणविग्गहो त्ति कलिऊण मंतिवयणाणुवित्तीए सबलवाहणो त्ति गंतण इमीए वियIO डाडवीए सुरगिरिपव्वयाओ परेण नवनिविटुनयरे ठिओ। अत्थि य तस्स नयणनिमेसमित्तुब्भासियसुरबहुवेहम्मा चंदप्पभा
नाम दुहिया । तं च दळूण समाइटुं निमित्तिणा-जो एयं विवाहिस्सइ तओ तुम्ह रजसंपत्ती भविस्सति । कहं पुण ॥८४३।।
सो नायव्वोत्ति पिउणा वुत्ते भणियं तेण-सुग्गीवपुरसामिगंधसिंधुरं महदप्पुद्धरं इहारने परिभमंतं जो वसे धरिजइत्ति । तओ तद्दिवसाओ आरब्भ निउत्तविजाहरेहिं पडियरिओ अणुदिणमेस गंधहत्थो जावहिजो कुपुरिसाव्व कुलमेरमालाणं मोत्तूण पट्टिओ उम्मग्गेणऽगलियमेंठो पविट्ठो एत्थाडवीए । अओ अज जणयाएसा गयाए सहीसंगयाए नहगामिणीह अम्ह सामिणीए दंतकंति उज्जोइयनहाए चंदप्पहाए बसीकयकरिरायाणं देवपायाणं सउकंठं कंठमारोविया वरमालिया। एयं च वत्थाई समत्थं तीए चेव देवस्स पेसियंति जाव खेयरी तस्स एत्तियमाइक्ख इ, ताव उम्मग्गलग्गजलहिवेलाविब्भमं समंतओ पसरंतमागयं कुओवि तुरियवेगं तुरंगसाहणं । तं च सवियकं पलायंता रयणसिहरामा देवोत्ति मण्णमाणेण णामपुध्वं विनत्तो एगेण अस्सवारेण सोयं काऊण-साहेउ देवो-"जो एवं मत्तगयं आरूढो आगओ ण, नणु सो । कत्थ गओ मत्तगओ, अवि कुसलं तस्स सरीरस्स? ॥२॥ तो भण्णइ खयरीए हत्थि हरिऊण आगओ किं सो? जं एवमन्निसिजइ, आह तओ न खलु एवं तु ॥२॥ मन्ने साहसतुट्ठो अम्ह पहू तस्स दंसणं महइ । को पुण जाणइ तत्तं हिययगयं गुरुगंभीराणं ॥३।। ता काऊण पसायं भणह फुडं तप्पउत्तिमेत्ताहे । तयदंसणे अवस्सं न सामिणो निव्वुई होइ ॥४॥ तो भणइ तयं खयरी कयंतभीमो महाकरी एस। किं माणुसेण दम्मइ, दंतो देवेण खलु इमिणा
॥८४३।
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीरत्न
तम
1८४४||
उपदेशपदः ॥५॥ ता एयं तुह सामी पेच्छउ एत्थेव संठियं हत्थं । जइ निव्वईकजं सुंदर ! एसित्थ परमत्थो ॥६॥ एयमाय- महाग्रंथः
ण्णिय सविम्हयं साहियमणेण नियसामिणो वसुतेयरायस्स । तेणावि अचिंतणीयाणि पुण्णविलसियाणि, अमोहाई च मुणिवइवयणाई, ता होयव्वं तेण पुरिसोत्तमेणंति भाविऊण पेसिओ तस्समीवं पहाणमंती । एत्थंतरे पडिगया सट्ठाणं विज्झाहरी । तओ विविहविणयपडिवत्तीहिं आवजिऊण मंतिणा नीओ रायसमी रयणसिहो । गयवरोवि ओयरिओ महामिठेण । तओ सिद्धपओयणोत्ति सहरिसं पत्तो सुग्गीवनयरं वसुतेओ । तओवि अणेगभंगसंमाणमहग्धं परिणाविऊण अट्ठ कन्नयाओ ठाविओऽणेण नियरले रयणसिहो । भणिओ य महाभाग ! भगवओ सुमंगलकेवलिस्स वयणेणावगयसंसारासारभावा निविण्णो म्हि दढमिओ नरयनिवासनिबंधणाओ रजबंधणाओ। अविजमाणरजाहिपत्तस्स य तेण चेव भगवया गंधहत्थिगहणचिंधेण तुमं ममोवइट्ठो सि । ता इहपरलोयाविरुद्धववहारेण वट्टिस्सामित्ति अणुजाणाहि ममं संपइ पब्वयामित्ति । रयणसेहेणावि दक्खिन्नसारयाए पडिवन्ना तयब्भत्थणा । चितियं च “साहीणा रायसिरी मुंबइ जुण्णं तणं व सहसत्ति । अव्वा! साहसभरियं उत्तमचरियं महच्छरियं ।।१॥ अहवा । मुंचंति सिरि तुरियं विरत्तचित्ता नर त्ति कि चाजं । उप्पन्नविलीया खलु वमंति भत्तं मणुन्नपि ॥२॥" तओ पसत्थे तिहिकरणमुहुत्ते
विहिणा गुरुसमीवे पवन्नो धम्मो सामण्णं वसुतेओ । रयणसिहोवि पत्तसम्मत्तो जाओ महाराओ। अह विनायपउत्ती K ससिवेगा सयलबलसमिद्धीए । आगंतूण पयच्छइ चंदप्पहदारियं तस्स ।।१।। अवराइयं च विजं अणेगविजासहस्सपरि
वारं । वियरइ विहिणा साहणसारं कयकामियविहारं ॥२।। णाऊण वइयरमिणं सुरवेगविजाहरो वलुम्मत्तो। कय
ना॥८४४।
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
गयरूवो पत्तो सुग्गीवपुरंतियवणंता ॥३॥ काउगवसेण तग्गहणलालसो अप्पसाहणसमेओ । संपत्तो रयणसिहोवि सिंहो इव तं वणं तुरिओ ॥४॥ कोलाविऊण सुइरं विचित्तकरणेहिं जाव सो तहियं । आरूढो ता सहसा उप्पइओ नह
यले एसो ।।५।। तओ असंभंतेण ताडिओ णेण वजदंडचंडेण मुट्रिणा मत्थयपएसे । तओ महापहारविहुरा पम्हुट्ठमंत11८४५॥ चितणो सहावरूवत्था निवडिओ धरणीए । को उण एसोत्ति सविम्हयं सच्चवितेण य "णमो अरिहंताणं"ति भणंतो
सुओ रयणसिहेण । ताहे अहो साहम्मिओ आसाइउत्ति संभतेण सिंचाविओ नीरेण । पवणाइपओगेण सत्थीकाऊण र भणिओ य-महामत्त! साहु साहु ते सम्मत्तं, जमावइकालेवि नमुक्कारं करेसि, खमसु -ममावराहं जमन्नायतत्तेण दढं
पीडिओसि । तेण भणियं सुसावय! को तुहाविनायतत्तस्स दासो ?, अहं चेव महापावो जो जाणतोवि भवओ IPI महासाहम्मियस्स पावं ववसिओ म्हि । अविय । “भोगग्गहगहगहिया कजाकजं जिया न याति । चेयंति न अप्पाणं
विलीणभग्गं विगुत्तंपि ॥१॥ पेच्छइ लुद्धो दुद्ध मजारो (सणय) पायओ पूरओ । न उणो चंडं दंडं ऋडत्ति निवडतयं सीसे ॥। एसो य एत्थ परमत्था-चक्कउरनयरनाहो सुरवेगो नाम अहयं ति । निश्वासिओ य मए भइणिनंदणपक्खवायाओ जणयविदिण्णरञ्जो ससिवेगखयरो । तस्स पुण जामाउगाओ सरजलाभो होहित्ति साऊण तुह वहपरिणओ ॥८४५॥ करिरूवेणाहमेत्थागओ म्हि । बोहिओ य तुमए साहम्मियवच्छलेण । दढताडणंपि सुहयं जायं मम बोहिहेउभावेण । AI तित्तकडुयंपि णूण ओसहमिव संनिवाईण । पायच्छित्तमिणं चिय मन्ने साहम्मियपओसस्स जं गंतुं गुरुमूले कीरइ सुद्धा XI तवचरणं । ता. सव्वहा पडिच्छाहि त मम रजं । अहं पुण ससिवेगं खामिऊण साहेमि नियसमीहियं । एवं भणंतस्स चेब
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
18 तम्
उपदेशपदा तस्स चरखयराओ नायवुत्तंतो समागओ तत्थेव ससिवेगा । खामिऊण य बहुविहं भणिओ सुरवेगेण-सव्वहा एयं मम श्रीरत्नमहाग्रंथः
रजे निवेसिज्जासि । सो वि भणिओ रयणसिहससिवेगेहि महासत्त! भुंजाहि ताव कुलक्कमागयं रजं, पच्छा परिणय-शिख चरि
बओ तवोवजणे जएज्जासि । जओ। "दुजओ इंदियग्गामा, दुरहियासा परीसहावसग्गा, पवणुद्धयधयग्गचंचला मणो
P वित्ती, महाणत्थनिबंधणं च वयम्भंगा त्ति भन्नमाणो वि महावेरग्गजोगओ गओ सुगुरुसयासं सुरवेगा । पवइओ य । ॥८४६॥
इयरे य रजसुत्थं काऊण गया चक्कउरं । कमेण जाओ विजाहरसेढिसामी रयणसिहो । सुरवेगोवि अवगयमाउलवुतो समुग्गउग्गसंवेगा धरिज्जमाणावि भाउणा पवनो माक्खमग्गं ।
अह दिट्ठउत्तरुत्तरसुहसंताणो संपुन्नमप्पाणं मन्नतो रयणसिहा सुत्थीकयसयलसुहिसयणो जिणगणहरकेवलिणो वंदता सयलमणुयलोगम्मि जइचेइयकयमहिमा पालइ सम्मत्तवररयणं । एवमणेगे लवखा वासाणमइच्छिया अह कयाइ । पेच्छइ सागेयपुरे ओसरियं जिणवरं सुजसं ॥१॥ तत्तो भत्तिवसुग्गयरोमंचंचियतणू विणयपणओ। भालकयपाणिपंकयसंपुडमह थाउमाढत्तो ।।२।। जय जय जयजणवच्छल !, नवजलहरपवणवणयसमणयण ! । नयणमणपमयवद्धण!, धणकणयलक्खणयसमण ॥१॥ समणमणभसलजलसय !, सयत्थसत्थत्थपयडणसमत्थ ! । मत्थयनमंतनरवर !, वरवरयवरगगयसंग !
। ॥२। संगरगररससयगय !, गयमच्छररयणमयणदढजलण!। जलणजलसप्पभयहर!, हरहसधवलयरजसपसर !
॥३॥ सरणपवन्नसरन्नय!, नयसयगमरम्मसम्ममयसमय! । मयमयगलनहपहरण !, रणरणयभयब्भमसवत्त ! | ॥४॥ वत्तसयवत्तगहवर !, वरकलसलसंतसंखचकंक! । कंकफलसरलनयण !, नयपमयअसत्तअपमत्त ॥५।। मत्तगय
अKOO
॥८
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥। ८४७ ।। ८
2x
गमणगयमण !, मणगयसंसय सहस्सतमतवण ! । तवणप्पहपहयर !, हयतमपरमपयनयरस्स ||६|| इय पढमसरनिबद्ध घणक्ख रंगहियमुक्कयपयङ्कं । काऊण संथवं भत्तिनिब्भरो नरवरो पणओ ||७|| नमिऊण य मुणिवग्गं सेसंपि महीयले सुहनिसन्नो । सियकयकरयलमउलो जिणवयणं साउमारो ||८|| अविय । एत्थं णं भवकंतारे कम्मायत्ता सरीरिणा । निन्नुन्नएसु ठाणेसु चरंति ते निरंतरं ||९|| एगया नरयं जंति देवलेागमहेगया । माणुसत्तं समायंति तेरिच्छं च पुणो पुणेो ॥ १० ॥ पुढवीभउतेऊसु वाउकायवणेसु य । बेइंदियाइठाणेसुं संभवंति मुहुं हुं ||११|| रायाणो हुति रंका य बंभणा य जणंगमा । दरिद्दा य धणड्डा य गुणड्डा निगुणावि य ।। १२ ।। सुरूवा रूवहोणा य महामोक्खा विखणा । काणा कुंटंधपंगू य कल्ला बहिरमूयगा ||१३|| सुभगा दुर्भाग्गा सूरा कायरा रोगिनीरुया । सुसरा दुसरा पुजा निंदिया बलिणोऽबला || १४ || भोगिणो भोगहीणा य दुक्खिया सुहिया सया । अकलंकसमा - यारा हीणायारपरायणा ।। १५ ।। एवं जीवा भवारण्णे अणाईए निरंतए । पुन्नपावस्सहावेण भामिजंति सकम्मुणा ||१६|| मिच्छामोहा दिसामोहा मूढा मोत्तूण वर्त्ताण । कुजेोणिकुंटिगुम्मेसु विलग्गंति अनंतसो ||१७|| चित्तपाडहं पेया विपडिप्पहं । चेयंति णेव अप्पाणं पाणिणो पावमोहिया ।। १८ ।। जया उ पुण्णजागेण णाणिणं मग्गदेसयं । पाउणति तया धन्ना भग्गे लग्गंति केइवि ||१९|| एवं नाऊण भो भव्वा! पुण्णपाववियंभियं । पावहेउपरिचाया पुन्ने कुह उज्जमं ॥ २० ॥
एयमायणिय सकोउगेण भणियं राइणा-भयवं ! केरिसं पुण पुरा पुन्नमुवजियं मए, जस्स फलं संपयमणुहवामि ?
।। ८४७ ।।
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्त्वोपदेशगभितीपसंहार:
उपदेशपदा भयवया भणियं-पंचनमोकारसरणनिच्छयमाहप्पमिणं । अविय । भद्दयभावो भव्वो एत्तो पावेइ सुद्धसम्मत्तं । सम्मद्दिट्टी महाग्रंथ:
विरई विरओ सिवसंपयं खिप्पं ॥१॥ जं पुण सुहसोहग्गं रूवं लच्छी पहुत्तदेवत्तं । एयं पलालकप्पं पसंगपत्तं अणप्पंपि ॥२।। इय सव्वगुणट्ठाणगकारणमेसेा महापभावो य । इहपरभवसुहजणओ पहाणमंतो नमोकारो ॥३।। एमाइ
गुणविसिटे भगवया जिणेणणमुक्कारमाहप्पे निसामियपुत्वभवो भवविरत्तचित्तो सुयस्स रजं दाऊण, काऊण य विसुद्ध 11८४८।।
संजमं, समुप्पण्णविमलकेवलो पाविओ सिवपयं रयणसिहो महारिसित्ति ॥३०३१।। अथोपरांहरन्नाह;एवं जाऊण इमं विसुद्धजोगेसु धम्ममहिगिच्च । जइयव्वं बुद्धिमया सासयोक्खस्थिणा सम्मं ।।१०३२॥
एवं सातिचारनिरतिचारानुष्ठानयोर्ज्ञात्वा अवगम्य इदं समलं विमलं च फलं विशुद्धयोगेषु देवताराधनादिषु धर्म निःश्रेयससाधनं स्वपरिणामं साधयितुमिष्टमधिकृत्य यतितव्यं बुद्धिमता नरेण। कीदृशेनेत्याह-शाश्वतसौख्याथिनाऽनुपरमस्वरूपशर्माभिलाषिणा सम्यग् यथावत् ॥१०३२।। अथ विशुद्धयोगप्रयत्नोपायमाह ;कल्लाणमित्तजोगादिओ य एयस्स साहणोवाओ । भणियं समयणहि ता एत्थ पयट्टियव्वंति ॥१०३३ . कल्याणमित्त्रयोगदिकश्च श्रेयोनिमित्तं स्निग्धलोकसंगमादिकश्च भावकलापः पुनरेतस्य शुद्धयोगप्रयत्नस्य साधनोपायो निष्पत्तिहेतुर्भणितः समयज्ञैः सिद्धान्तविशारदः । तत्तस्मादत्र कल्याणमित्त्रयोगादिके वस्तुनि प्रवत्तितव्यम् । इतिः प्राग्वत् ॥१०३३।। उपायमेव गाथाचतुष्टयेनाह;सेवेयव्वा सिद्धंतजाणगा भत्तिनिब्भरमणेहि । सायव्वं णियमेणं तेसि वयणं च आयहियं ॥१०३४।।
TAI ||८४८।।
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
11८४९।।
दाणं च जहात्ति देयं परपोडं मो न कायव्वा । कायव्वोऽसंकप्पो भावेयव्वं भवसरूवं ।।१०३५।। मन्ना माणेयव्वा परिहवियय्वा न केइ जियलोए । लोगोऽणुवत्तियन्वो न निदियवा य केइत्ति ॥१०३६॥ गुणरागो कायव्वो णो कायव्वा कुसोलसंसग्गी । वज्जेयव्वा कोहादयो य सययं पमादो य ।।१०३७।।
- सेवयितव्याः शुश्रूषणीयाः सिद्धान्तज्ञायकाः परमपुरुषप्रणीतागमरहस्यविदो गुरवः भक्तिनिर्भरमनोभिः परमप्रमोदापूरितमानसः । श्रोतव्यमाकर्णनीयं नियमेनावश्यंतया प्रतिदिनमित्यर्थः, तेषां सिद्धान्तज्ञायकानां वचनं धर्मोपदेशरूपं, चः प्रागवत , आत्महितं स्वश्रेयस्कारि ॥१०३४।। दानं च ज्ञानाभयधर्मोपग्रहानुकम्पादानभेदभिन्नं यथाशक्ति स्वसाम•नुरूपं देयं दातव्यं, परपीडा परोपतापरूपा मो पूर्ववत् , मनसा वाचा कायेन च नानुष्ठेया, कर्तव्योऽसंकल्पः; संकल्पो नाम स्त्रीगोचरो रागपरिणामः पुरुषाणां, स्त्रीणां त्वेतद्विपर्ययरूपः, तदुक्तं--"काम! जानामि ते मूलं संकल्पात् किल जायसे । अतस्तं न करिष्यामि ततो मे किं करिष्यसि ? ॥१॥" तत एतद्विपर्ययरूपोऽसंकल्पो विषयविराग इत्यर्थः, विषयानुरागविरागयोरेव सर्वानर्थार्थमूलत्वात् । यथोक्तम्--"जयो यद्बाहुबलिनि दशवक्त्रे निपातनम् । जिताजितानि राजेन्द्र ! हृषीकान्या कारणम् ॥१॥" यदि वा, संकल्पः सङ्गतार्थविषयः समर्थभावः । भावयितव्यं भवरवरूपम् । इहार्थाभिधानप्रत्ययास्तुल्यनामघेया इति वचनात् भवस्वरूपविषय उपयोगा भवस्वरूपमुच्यते । ततस्तद् भवदुत्पद्यमानं
तथाविधकर्मक्षयोपशमात् तद्भावनाग्रन्थाभ्यासात् प्रयोजनीयं भावयितव्यं भावस्वरूपम् । “यथेह लवणांभाऽभिः पूरितो म लवणोदधिः । शारीरमानसर्दुःखैरसंख्येयैर्भवैस्तथा ॥१॥ किं च स्वप्नाप्तधनवद् न तथ्यमिह किञ्चन । असारं राज्य
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपदः वाज्यादि तुषखण्डनवत्तथा ॥२॥ तडिदाडम्बराकारं सर्वमत्यन्तमस्थिरम् । मनोविनोदफलदं बालधूलीगृहादिवत् ॥३॥ || तत्त्वोपदेमहाग्रंथः
शभितोयश्च कश्चन कस्यापि जायते सुखविभ्रमः । मधुदिग्धासिधारामग्रासवन्नेष सुन्दरः ॥४॥" ||१०३५।। मान्या लोकला
पसंहारःकोत्तरभावानुगता महान्ता जना मानयितव्या मनोवाकायक्रियामिः 'मान पूजायाम्' इति वचनात् पूजनीयाः । तत्र
लौकिकभावानुगता मातृपितृस्वामिप्रभृतयः, लोकोत्तरास्तु धर्माचार्यदय इति । परिभवितव्या न्यकारमानेतव्या न ॥८५०॥ केचिज्जघन्यमध्यमोत्तमभेदभाजो जन्तवो जीवलोके । लोक इति विशिष्टलोकाचारः, अनुवत्तितव्योऽनुशीलनीयः । अत
एव पठ्यते-"लोकः खल्वाधारः सर्वेषां धर्मचारिणां यस्मात् । तस्माल्लोकविरुद्ध धर्मविरुद्धच संत्याज्यम् ॥१॥" न नव निन्दितव्याश्चावर्णवादोद्घट्टनेनावज्ञातव्याः पुनः केचित् । इतिः प्रागवत् ॥१०३६।। गुणराग औदार्यदाक्षिण्यादि गुणबहुमानः कर्तव्यः कुतोऽपि वैगुण्यात् स्वयंगुणानुष्ठानासामर्थ्येऽपि निबिडगुणानुरागवशाद् भावातिशयतस्तदनुष्ठान फलवन्तो भवन्ति जन्तवः । तथा चोक्तम्-"अप्पहियमायरतो" इत्यादि । नो कर्तव्या न विधेया कुशीलसंसगिः -असदाचारजनालापसंवासादिलक्षणा । यतः पठ्यते--"अम्बस्स य निम्बस्स य" इत्यादि । वर्जयितव्याः क्रोधादयः
॥८५०।। कषायाः क्षान्तिमार्दवार्जवसन्तोषावलम्बनेन । तथा, सततं निरन्तरं प्रमादश्चाज्ञानसंशयमिथ्याज्ञानादिरष्टप्रकारो वर्जयितव्यः, तस्यैव सर्वानर्थमूलत्वात् । यथोक्तम्-"यन्न प्रयान्ति पुरुषाः स्वर्गे यच्च प्रयान्ति विनिपातम् । तत्र निमित्तमनार्यः प्रमाद इति निश्चितमिदं में" ॥१०३७।। अथोपसंहरन्नाह;लेसुवएसेणेते उवएसपया इहं समक्खाया । समयादुद्धरिऊण मंदमतिविबोहणट्टाए ।।१०३८।।
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
11८५१॥
लेशोद्देशेन लेशतः सामान्यभणनरूपेण एतानि उपदेशपदानि मया समाख्यातानि समयात् सिद्धान्तादुद्धृत्य पृथकृत्य । किमर्थमित्याह--मन्दमतिविबोधनार्थं मन्दा संशयानध्यवसायविपर्यासविह्वला मतिरर्थावबोधशक्तिर्येषां ते तथा तेषां विबोधनार्थमिति ॥१०३८॥ सिद्धस्तावदयं ग्रन्थः परं केन रचित इत्यस्यां जिज्ञासायां ग्रन्थकार एव कृतज्ञतागर्भा स्वनामाङ्कामिमां गाथामाह;-- जाइणिमयहरियाए रइता एते उ धम्मपुत्तेण । हरिभद्दायरिएण भवविरहं इच्छमाणेण ॥१०३९॥
* -* - * -* -* -*
समाप्तोऽयमुपदेश पदग्रन्थः
* -* -* -* -*---* ___याकिनीमहत्तराया याकिनीनामिकायाः श्रुतशीलजलधिवेलायाः प्रवत्तिन्याः, रचितानि दृब्धान्येतानि त्वेतानि पुनरुपदेशपदानि, धर्मपुत्रेण धर्म प्रतीत्य नन्दनेन तदन्तरंगधर्मशरीरनिष्पादकत्वात् तस्याः । केनेत्याह--हरिभद्राचार्येण -यः किल श्रीचित्रकूटाचलचूलानिवासी प्रथमपर्याय एव स्फुटपठिताष्टव्याकरणः सर्वदर्शनानुयायितर्ककर्कशमतिरत एव मतिमतामग्रगण्यः प्रतिज्ञातपरपठित ग्रन्थानवबोधे तच्छिष्यभावः, आवश्यकनियुक्तिपरावर्तनाप्रवृत्तयाकिनीमहत्तराश्रयसमीपगमनोपलब्ध 'चक्किदुगं हरिपणगं'--इत्यादिगाथासूत्रः, निजनिपुणोहापोहयोगेऽपि कथमपि स्वयमनुपलब्धत
।।८५१॥
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलाकार प्रशस्ति.
उपदेशपदः । दर्थः, तदवगमाय महत्तरोपदेशात् श्रीजिनभद्राचार्यपादमूलमुपसर्पन्नन्तरा जिनबिम्बावलोकनसमुत्पन्नानुत्पन्नपूमहाग्रंथः
बहलप्रमोदवशात् समुच्चरित--'वपुरेव तवाचष्टे-इत्यादिश्लोकः, सूरिसमीपोपगतावदातप्रव्रज्यो ज्यायसी स्वसमय
परसमयकुशलतामवाप्य महत् प्रवचनवात्सल्यमवलम्बमानश्चतुर्दशप्रकरणशतानि चकार, तेन हरिभद्रनाम्नाऽऽचार्येण
TO कीदृशेनेत्याह-भवविरहं संसारोपरममिच्छताभिलषता ॥१०३९।। ॥८५२।।
॥ इति समाप्तेयं सुखसम्बोधनी नामोपदेशपदवृत्तिः ॥
॥८५२।
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
11८५३॥
-
16
පපපපපපපපප4
टीकाकार-प्रशस्तिः
००००००००० क्षमालीनोऽत्यन्तं गगनतलतुङ्गकमहिमा, दधानः शैली च स्थितिमतिशुचिं साधुरुचिताम् । बृहद्गच्छोऽतुच्छोच्छलितशुभसत्त्वः समभवत्, सुवंशच्छायाढयः स्फुटमुदयनामा नग इव ॥१॥
तत्रोंदियाय तमसामवसायहेतुनिस्तारका तिभरो भुवनप्रकाशः ।
श्रीसर्वदेव इति साधुपतिनमस्यपादो नवार्क इव सन्नतमीनकेतुः ।।२।। ततश्च श्रीयशोभद्रनेमिचन्द्रादयोऽभवन् । अष्टावाशागजाकाराः सूरयस्तुङ्गचेष्टिताः ॥३॥ अजनि विनयचन्द्राध्यापको ध्यानयोगाद, विधुतविविधबाधाधायिध्यान्ध्यप्रधानः । मुनिगुणमणिवाद्धिः शुद्ध शिष्योपलब्धिः, सततसमयचर्यावजितार्याशयश्च ॥४॥ प्रायस्तत्सर्वसन्तानभक्तिमान्मुनिनायकः । अभूत् श्रीमुनिचन्द्रास्यस्तेनैषा विवृतिः कृता ॥५।। प्रकृता श्रीनागपुरे समथिताऽणहिल्लपाटके नगरे । अब्धिमुनिरुद्रसंख्ये (१९७४) वहमाने विक्रमे वर्षे ॥६॥ दृष्ट्वा शक्त्या सुनिपुणतथारूपबोधादृते वा, यच्चाभागाभवनवशती हीनमात्राधिकं वा । किञ्चित् कस्मिश्चिदपि च पदे दृब्धमुत्तार्य धीरस्तन्मे धर्म घटयितुमनाः शोधयेच्छास्त्रमेतत् ॥७॥
॥८५३
-
-
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपदेशपदारया महाग्रंथः टीकाकार प्रशस्तिः साहाय्यमत्र परमं कृतं विनेयेन रामचन्द्रेण / गणिना, लेखनसंशोधनादिकं शेषशिप्यश्च / / 8 / / विप्रेण केशवेनैषा प्रागादर्श निवेशिता / अत्यन्तमुपयुक्तेन शुद्धघशुद्धी विजानता // 9 // // ग्रन्थानं 14500 सूत्रसंयुक्तोपदेशपदवृत्तिश्लोकमानेन प्रत्यक्षरगणनया / / छ / / श्रीः // // 854 // इति-प्रकरणचतुर्दशशतीसमुत्तुङ्गप्रासादपरम्परासूत्रणेकसूत्रधाररगाधसंसारवारिधिनिमज्जज्जन्तुजातसमुखरणप्रधानधर्मप्रवहणप्रवर्तनकर्णधारभगवतीर्थकरप्रवचनावितथतत्त्वप्रबोधप्रभूतप्रज्ञाप्रकाशतिरस्कृतसमस्ततीथिकचकप्रवावप्रचार प्रस्तुतनिरतिशयस्याद्वादविचारैः श्रीमदहरिभद्रसूरिभिः प्रणीतः अनेकप्रकरणकुलकटीकादिग्रन्थनिर्मातृपूज्यश्रीमुनिचन्द्रसूरिविरचितसुखसम्बोधनी वृत्तियुतः श्रीउपदेशपदमहामन्यः /