Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIrake 2500veM nirvANa mahotsava varSakI puNya smRti meM bhAratake digambara jaina tIrtha [ caturtha bhAga ] rAjasthAna-gujarAta-mahArASTra bhAratIya jJAnapIThake saMyojana, sampAdana evaM nirdezanake antargata lekhaka balabhadra jaina prakAzaka bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, hIrAbAga, bambaI-4
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIrake 2500 veM nirvANa mahotsava varSakI puNya smRtimeM bhAratake digambara jaina tIrtha [ caturtha bhAga ] rAjasthAna-gujarAta-mahArASTra bhAratIya jJAnapIThake saMyojana, sampAdana evaM nirdezanake antargata lekhaka balabhadra jena prakAzaka bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, hIrAbAga, bambaI-4
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jainatIrtha bhAga-4 ( rAjasthAna-gujarAja mahArASTra) lekhaka : balabhadra jaina sampAdaka-niyojaka : lakSmIcandra jaina, mantrI, bhAratIya jJAlapITha prakAzaka: bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, horAbAga, bumbaI-4, prathama saMskaraNa : 1978 mUlya : tIsa rupaye (c) Bharata varshiya Digamber Jain Tirthakshetra Committee, Hirabaug, Bombay-4 mudraka : sanmati mudraNAlaya, durgAkuNDa mArga, vArANasI-221005 grantha-prApti sthAna * bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, hIrAbAga, bambaI-4 * bhAratIya jJAnapITha, bI/45-47, kanaoNTa plesa, maga dillI-12001
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Amukha Sat bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTIko isa bAtakA bahuta harSa hai. ki usane bhagavAna mahAvIrake 2500veM nirvANa mahotsava varSake upalakSyameM 'bhAratake digambara jaina tIrtha' granthako pAMca yA chaha bhAgoMmeM prakAzita karanekI jisa yojanAkA samArambha kiyA thA usakA aba yaha caturtha bhAga bhI prakAzita hokara Apake hAthoM pahuMca rahA hai| isakA sambandha rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTrake jaina tIrthose hai| pUrva prakAzita isake tIna bhAgoMmeM kramazaH uttarapradeza (dillI tathA podanapura-takSazilA sahita ), bihAra-baMgAla-ur3IsA aura madhyapradezake tIyaukA unake paurANika, aitihAsika, sAMskRtika, sthApatya evaM kalA Adika sandarbhameM vistRta vivecana kiyA gayA hai| __vAstavameM hamArI pIr3hI kA yaha parama saubhAgya hai ki hameM bhagavAn mahAvIrake nirvANake DhAI hajAraveM varSakI parisamAptike isa mahAn parvako manAnekA avasara prApta huaa| hamArI sad-AsthAko AdhAra denevAle, hamAre jIvanako kalyANamaya banAnevAle, hamArI dhArmika paramparAkI ahiMsAmUlaka saMskRtikI jyotiko prakAzamAna rakhanevAle, jana-janakA kalyANa karanevAle hamAre tIrthakara hI haiN| janma-maraNake bhavasAgarase ubArakara akSaya sukhake tIrapara le jAnevAle hamAre tIrthakara pratyeka yugameM 'tIrtha'kA pravartana karate haiM arthAt mokSakA mArga prazasta karate haiN| tIthaMkaroMkI isa mahimAko apane hRdayameM basAye rakhane aura apane zraddhAnako akSuNNa banAye rakhaneke lie hamane una sabhI vizeSa sthAnoMko 'tIrtha' kahA jahA~-jahA~ tIrthaMkaroMke janma Adi 'kalyANaka' hue; jahA~ se kevalI bhagavAn, mahAn AcArya aura sAdhu siddha' hue aura jahA~ ke 'atizaya' ne zraddhAluoMko adhika zraddhAyukta banAyA, unheM dharma-prabhAvanAke camatkAroMse sAkSAtkAra kraayaa| aise pAvana sthAnoMmeM se kucha haiM jo aitihAsika kAlake pUrvase hI pUje jAte haiM aura jinakA varNana purANa-kathAoMkI paramparAse puSTa huA hai| anya tIrthoke sAtha itihAsakI koTimeM AnevAle tathya jur3ate cale gaye haiM aura manuSyakI kalAne unheM alaMkRta kiyA hai| sthApatya aura mUrtikalAne evaM vividha zilpakAroMne ina sthAnoMke mahattvako bar3hAyA hai| anAdi-ananta prakRtikA manorama rUpa aura vaibhava to prAyaH sabhI tIrthopara vidyamAna hai| aise sabhI tIrtha-sthAnoMkI vandanAkA prabandha aura tIrthokI surakSAkA dAyitva samAjakI jo saMsthA akhila bhAratIya starapara vahana karatI hai, use gauravakI apekSA apanI sImAoMkA dhyAna adhika rahatA hai, aura yahI aisI saMsthAoMke lie zubha hotA hai, yaha jJAna unheM sakriya rakhatA hai| isa samaya tIrthakSetra kameTIke sAmane ina pavitra sthAnoMkI surakSA, punaruddhAra aura nava-nirmANako dizAmeM eka bar3A aura vyApaka kAryakrama hai| ise pUrA karaneke lie hamAre pratyeka bhAI-bahanako yathAsAmarthya yogadAna karanekI antaHpreraNA utpanna honA svAbhAvika hai| yaha preraNA mUrta rUpa le aura yAtrI bhAI-bahanoMko tIrthavandanAkA pUrA suphala, Ananda aura jJAna prApta ho, tIrthakSetra kameTIkA isa granthamAlAke prakAzanameM yaha dRSTikoNa rahA hai| grantha prakAzanakI isa parikalpanAko paga-pagapara sAdhanekA sarvAdhika zreya zrAvaka-ziromaNi, dAnavIra sva. sAhU zAntiprasAdajIko hai jinake sabhApatitva kAlameM isa granthakI sAmagrIke saMkalana aura lekhanakA kArya prArambha huA thaa| isake prathama tIna bhAgoMkA prakAzana bhI unake nirdezana meM hI huA hai / granthake prastuta bhAga 4
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha tathA Ageke bhAgoM ko, jinakA sambandha dakSiNa bhAratake digambara jaina tIrthose hai, parikalpanA bhI unake nirdezanameM taiyAra kara lI gayI thii| Aja vaha hamAre bIca nahIM haiN| unakA Akasmika nidhana dezake lie aura vizeSakara hamArI samAjake lie eka vajrapAta hai| hamAre bIca hokara jaba ve bar3I-bar3I yojanAoMko bhI sahaja rUpa dekara sAdhana juTA dete the to hamameM kArya karanekI dugunI kSamatA A jAtI thii| sAmAjika jIvanake aneka pakSoMse vaha vyaktigata rUpase sampRkta the aura sabako sAtha lekara calanA unake netRtvakA bahuta bar3A guNa thaa| bhagavAn mahAvIrake pacIsasau-veM nirvANa mahotsavapara dezameM jo jAgRti AyI, jainadharma-darzanakA abhUtapUrva pracAra huA, ekatAkI jo nIMva rakhI gayI vaha hamArI isa pIr3hIke lie gauravakI bAta hai| Aja zrI sAhUjIke prati apane hRdayakI sampUrNa zraddhA arpita karate samaya hama unake abhAvameM kiMkartavyavimUr3ha ho rahe haiN| phira bhI, unake diye hue dAyitvoMkA nibhAnA, unake batAye hue mArgapara calanA hamArA kartavya hai| hamArA pUrA prayatna hai ki dakSiNa bhAratake jaina tIrthose sambandhita donoM bhAga bhI jaldI prakAzameM aayeN| tIrthakSetra kameTI aura bhAratIya jJAnapIThake saMyukta tatvAvadhAnameM isa granthakI sAmagrIkA saMkalana, lekhana, sampAdana evaM prakAzana huA hai, ho rahA hai| prastuta granthake prakAzanameM jina-jina mahAnubhAvoMkA sahayoga prApta huA hai, maiM una sabhIkA tIrthakSetra kameTIkI orase bAbhArI hU~ / . lAlacanda hIrAcanda sabhApati bhA. di. jaina tIrthakSetra kameTI, bambaI dinAMka 15 janavarI, 1978
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuti 'bhAratake digambara jaina tIrtha' granthamAlAkA yaha cauthA prasUna hai / pahale prasUnoMkI hI bhA~ti yaha bhI bhagavAn mahAvIrake pacIsasauveM nirvANa mahotsava varSakI puNya smRtimeM samarpita hai / granthamAlAkI prakAzana yojanAke pUrNa hone meM isake abhI do bhAga aura zeSa raha jAte haiM jinakA sambandha dakSiNa bhAratake jaina tIrthoMse hai / sarvekSaNa, sAmagrI saMkalana, lekhana evaM sampAdanakA kArya cala rahA hai| prayAsa yahI hai ki ye bhAga bhI Apake hAthoMmeM yathAzIghra pahu~ceM / jaisA ki aba taka prakAzita ina cAra bhAgoMke avalokanase spaSTa hogA, tIrthoke paricayAtmaka varNanameM paurANika, aitihAsika aura sthApatya evaM kalAparaka sAmagrIkA saMyojana bahuta hI parizrama aura sUjha-bUjhase kiyA gayA hai | grantha-lekhaka paM. balabhadrajIko isa kAryameM vyApaka anubhava hai, lagana to hai hI / sAmagrIko sarvAMgINa banAnekI dizAmeM jo bhI sambhava thA -- kameTI ke sAdhana, jJAnapIThakA nirdezana evaM sva. zrI sAhU zAntiprasAdajIkA mArgadarzana aura preraNA paNDitajIko upalabdha rahI hai / bhAratIya jJAnapIThakI orase sAmagrIkA na kevala sampAdakIya niyamana huA hai apitu sAre mAnacitroMkA nirmANa prathama bAra karAyA gayA hai / tIrthakSetra kameTIne yAtrAoMke niyojana, sAmagrI - saMkalana, sampAdana, lekhana tathA phoTogrAphsa prApta karAne meM paryApta dhana vyaya kiyA hai / isa sArI sAmagrIpara aura isake saMyojana - prakAzanapara bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTIkA sampUrNa adhikAra hai / sAmagrI-saMkalana, lekhanakArya aura mudraNa - prakAzanapara yadyapi adhika dhanarAzi vyaya huI hai phira bhI tIrthakSetra kameTIne isa granthamAlAko sarvasulabha banAnekI dRSTise kevala lAgata mUlyake AdhArapara dAma rakhanekA nirNaya kiyA hai / bhAratIya jJAnapIThakA vyavasthA sambandhI jo vyaya huA hai aura jo sAdhana-suvidhAe~ isa kAryake lie upalabdha kI gayI haiM, unakA samAveza isa vyaya rAzimeM nahIM kiyA gayA hai / tIrthakSetra kameTI tathA bhAratIya jJAnapITha dvArA niyojita kI gayI paNDita balabhadrajIkI yAtrAoMke avasarapara tIrthoke mantriyoM aura prabandhakoM tathA tIrthoMse sambandhita anya sajjanoMse jo lekhana-sAmagrI yA sUcanAe~ upalabdha huIM tathA jo sahayoga prApta huA usake lie hama apanA hArdika AbhAra vyakta karate haiM / paga-paga para jinakA mArgadarzana prApta thA, kSaNa-kSaNa jo hameM utsAhase bharate the, jinakI chatrachAyAmeM hama niHzaMka apanI yojanAoMkI pUrti meM Age bar3hate jAte the Aja una zrAvaka - ziromaNi sAhU zAntiprasAdajIkI anupasthitimeM isa yojanAko pUrA karanekA kaThina mArga hama kaise taya kara pAyeMge, yaha socakara cintA hotI hai / kintu vaha hameM jo AtmavizvAsa de gaye haiM vahI hamArA pAtheya hai / zrI sAhUjIkI smRtimeM unake prati hamArI zraddhAMjali arpita hai /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha hamArA vizvAsa hai ki yaha prakAzana paryApta upayogI, sundara, jJAnavardhaka aura tIrthaM vandanA ke lie preraNAdAyaka mAnA jAyegA / pUrA prayatna karanepara bhI truTiyA~ raha jAnA sambhava hai / ataH isa granthake sambandha meM sujhAvoM aura saMzodhanoMkA hama svAgata kareMge / lakSmIcandra jaina, mantrI, bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI- 110001 dinAMka 10 janavarI, 1978 jayantIlAla ela. parikha mahAmantrI bhA. di. jaina tIrthakSetra kameTI, bambaI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama pRSTha 1-21 23-136 jaina dRSTise rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra rAjasthAnake digambara jaina tIrtha zrImahAvIrajI 22, camatkArajI 27, cAMdakher3I 31, jhAlarApATana 34, jayapura 38, padmapurA 48, ajamera 52, bagherA 55, narainA 59, maujamAbAda 61, kezorAyapATana 62, bijauliyA 68, caMvalezvara pArzvanAtha 85, cittaur3a 87, bamotara ( zrI zAntinAthajI ) 99, andezvara pArzvanAtha 101, nAgaphaNI pArzvanAtha 103, RSabhadeva ( kezariyAjI ) 106, AbU 127, tijArA 133 / gujarAta digambara jaina tIrthaM 137-201 tAraMgA 137, giranAra 144, sonagar3ha 167, zatruMjaya 171, ghoSA 176, pAvAgar3ha 178, mahuvA (vighnahara pArzvanAtha ) 185, sUrata 189, aMkalezvara 195, sajoda 198, amIjharo pArzvanAtha 200 / mahArASTrake digambara jaina tIrthaM 203-330 gajapanthA aura aMjanerI 203, mAMgItuMgI 208, cAMdavaDa guphA mandira 217, borIvalI ( bambaI ) 218, dahIgA~va 220, kuNDala ( kalikuNDa pArzvanAtha ) 223, bAhubalI 227, kolhApura 233, kunthalagiri 237, dhArAzivakI guphAe~ 245, tera 251, sAvaragA~va 255, kAsAra ASTA 257, elaurAkI guphAe~ 259, daulatAbAdakA kilA 271, auraMgAbAdakI guphAe~ 273, paiThaNa 274, navAgar3ha 279, jintUra 281, ziraDa zahApura 285, ase gA~va 288, antarikSa pArzvanAtha ( sirapura ) 288, kAraMjA 303, bADhINA rAmanAtha 309, bhAtakulI 310, rAmaTeka 311, muktAgiri 319 / pariziSTa-1 331-344 rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra ke digambara jaina tIrtha : saMkSipta paricaya aura yAtrAmArga 333 / I
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana tIrtha tIrtha-mAnyatA pratyeka dharma aura sampradAyameM tIrthoM kA pracalana hai| hara sampradAyake apane tIrtha hai, jo unake kisI mahApuruSa evaM unako kisI mahattvapUrNa ghaTanAke smAraka hote haiN| pratyeka dharmake anuyAyI apane tIrthoM kI yAtrA aura vandanAke lie bar3e bhakti-bhAvase jAte haiM aura Atma-zAnti prApta karate haiM / tIrtha-sthAna pavitratA, zAnti aura kalyANake dhAma mAne jAte haiN| jaina dharmameM bhI tIrtha-kSetrakA vizeSa mahattva rahA hai / jaina dharmake anuyAyI prati varSa bar3e zraddhA-bhAvapUrvaka apane tIrthoM kI yAtrA karate haiN| unakA vizvAsa hai ki tIrtha-yAtrAse puNya-saMcaya hotA hai aura paramparAse yaha mukti-lAbhakA kAraNa hotI hai| apane isI vizvAsake kAraNa vRddha jana aura mahilAeM bhI sammeda zikhara, rAjagRhI, mAMgItuMgI, giranAra-jaise duruha parvatIya kSetroMpara bhI bhagavAnkA nAma smaraNa karate hue car3ha jAte haiN| binA AsthA aura niSThAke kyA koI vRddhajana aise parvatapara ArohaNa kara sakatA hai ? tIrthakI paribhASA tIrtha zabda tR dhAtuse niSpanna huA hai| vyAkaraNakI dRSTise isa zabdakI vyutpatti isa prakAra hai'tIryante anena asmin vaa|' 'tR plavana-taraNayoH' (mbA. pa. se.) 'pAtRtudi'-( u. 217 ) iti thak / arthAt tR dhAtuke sAtha thak pratyaya lagAkara tIrtha zabdako niSpatti hotI hai| isakA artha hai-jisake dvArA athavA jisake AdhArase tarA jAye / koSake anusAra tIrtha zabda aneka arthoM meM prayukta hotA hai / yathA nipAnAgamayostIrthamRSijuSTajale gurau / -amarakoSa, tu. kANDa, zloka 86 tIrthaM zAstrAdhvarakSetropAyanArIrajaHsu ca / avatArarSijuSTAmbupAtropAdhyAyamantriSu / / -medinI isa prakAra koSakAroMke matAnusAra tIrtha zabda jalAvataraNa, Agama, RSi, juSTa, jala, guru, kSetra, upAya, strI-raja, avatAra, pAtra, upAdhyAya aura mantrI ina vibhinna arthoM meM prayukta hotA hai| jaina zAstroMmeM bhI tIrtha zabdakA prayoga aneka arthoM meM kiyA gayA hai| yathA saMsArAbdherapArasya taraNe tIrthamiSyate / ceSTitaM jinanAthAnAM tasyoktistIrthasaMkathA // -jinasenakRta AdipurANa 48 arthAt jo isa apAra saMsAra-samudrase pAra kare use tIrtha kahate haiN| aisA tIrtha jinendra bhagavAnkA caritra hI ho sakatA hai / ataH usake kathana karaneko tIrthAkhyAna kahate haiM / yahA~ jinendra bhagavAnke caritrako tIrtha kahA gayA hai| AcArya samantabhadrane bhagavAn jinendradevake zAsanako sarvodaya tIrtha batAyA hai[2]
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha sarvAntavattadguNamukhyakalpaM sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // -yuktyanuzAsana 62 arthAt "ApakA yaha tIrtha sarvodaya (sabakA kalyANa karanevAlA) hai| jisameM sAmAnya-vizeSa, dravyArthika-paryAyAthika, asti-nAsti rUpa sabhI dharma gauNa-mukhya rUpase rahate haiM, ye sabhI dharma paraspara sApekSa hai, anyathA dravyameM koI dharma yA guNa raha nahIM paayegaa| tathA yaha sabhIkI ApattiyoMko dUra karanevAlA hai aura kisI mithyApavAdase isakA khaNDana nahIM ho sakatA / ataH ApakA yaha tIrtha sarvodaya-tIrtha kahalAtA hai|" yaha tIrtha paramAgama rUpa hai, jise dharma bhI kahA jA sakatA hai| bRhatsvayaMbhU stotrameM bhagavAn mallinAthakI stuti karate hue AcArya samantabhadrane unake tIrthako janmamaraNa rUpa samudrameM DUbate hue prANiyoMke lie pramukha taraNa-patha ( pAra honekA upAya ) batAyA hai tIrthamapi svaM jananasamudra trAsitasattvottaraNapatho'gam // 109 puSpadanta-bhUtabali praNIta SaTkhaNDAgama ( bhAga 8, pR. 91 ) meM tIrthaMkarako dharma-tIrthakA kartA batAyA hai / AdipurANameM zreyAnsakumArako dAna-tIrthakA kartA batAyA hai| AdipurANameM ( 2 / 39) mokSaprAptike upAyabhUta samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritrako tIrtha batAyA hai| Avazyaka niyuktimeM cAturvarNa arthAt muni, ajikA, zrAvaka, zrAvikA isa caturvidha saMgha athavA caturvarNako tIrtha mAnA hai / inameM bhI gaNadharoM aura unameM bhI mukhya gaNadharako mukhya tIrtha mAnA hai aura mukhya gaNadhara hI tIrthaMkaroMke sUtra rUpa upadezako vistAra dekara bhavyajanoMko samajhAte haiM, jisase ve apanA kalyANa karate haiN| kalpasUtra meM isakA samarthana kiyA gayA hai| tIrtha aura kSetra-maMgala kucha prAcIna jainAcAryoMne tIrthake sthAnapara 'kSetra-maMgala' zabdakA prayoga kiyA hai| SaTkhaNDAgama (prathama khaNDa, pR. 28 ) meM kSetra-maMgalake sambandhameM isa prakAra vivaraNa diyA gayA hai tatra kSetramaMgalaM guNapariNatAsana-pariniSkramaNa-kevalajJAnotpatti-parinirvANakSetrAdiH / tasyodAharaNamUrjayanta-campA-pAvAnagarAdiH / ardhASTAratnyAdi-paJcaviMzatyuttarapaJca-dhanuHzatapramANazarIrasthitakaivalyAdyavaSTabdhAkAzadezA vA, lokmaatraatmprdeshlokpuurnnaapuuritvishvlokprdeshaa vA / arthAt guNa-pariNata-Asana kSetra arthAt jahA~para yogAsana, vIrAsana ityAdi aneka AsanoMse tadanukUla aneka prakArake yogAbhyAsa, jitendriyatA Adi guNa prApta kiye gaye hoM aisA kSetra, pariniSkramaNa kSetra, kevalajJAnotpatti kSetra aura nirvANa kSetra Adiko kSetra-maMgala kahate haiN| isake udAharaNa Urjayanta (giranAra ), campA, pAvA Adi nagara kSetra haiN| athavA sAr3he tIna hAthase lekara pAMca sau pacIsa dhanuSa takake zarIrameM sthita aura kevalajJAnAdise vyApta AkAza pradezoMko kSetra-maMgala kahate haiN| athavA loka pramANa Atma-pradezoMse lokapUraNasamudghAta dazAmeM vyApta kiye gaye samasta lokake pradezoMko kSetra-maMgala kahate haiM / bilakula isI AzayakI 4 gAthAe~ AcArya yativRSabhane tiloyapaNNatti nAmaka granthameM (prathama adhikAra gAthA 21-24 ) nibaddha kI haiM aura unhoMne kalyANaka kSetroMko kSetra-maMgalakI saMjJA dI hai| gommaTasArameM batAyA haikSetramaMgalamUrjayantAdikamahadAdInAm / isa prakAra hama dekhate haiM ki tIrtha zabdake AzayameM hI kSetra-maMgala zabdakA prayoga milatA hai| yadi antara hai to itanA ki tIrtha zabda vyApaka hai| tIrtha zabdase una sabakA vyavahAra hotA hai, jo pAra karane meM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 11 sAdhana haiM / ina sAdhanoMmeM eka sAdhana tIrtha-bhUmiyA~ bhI haiN| ina tIrtha-bhUmiyoMko hI kSetra-maMgala zabdase vyavahRta kiyA gayA hai / ataH yaha kahA jA sakatA hai ki tIrtha zabdakA Azaya vyApaka aura kSetra-maMgala zabdakA artha vyApya hai / tIrtha zabdake sAtha yadi bhUmi yA kSetra zabda aura jor3a diyA jAye to usase vahI artha nikalegA jo kSetra-maMgala zabdase abhipreta hai| tIrthoM kI saMracanAkA kAraNa tIrtha zabda kSetra yA kSetra-maMgalake arthameM bahapracalita evaM rUr3ha hai| tIrtha-kSetra na kahakara kevala tIrtha kahA jAye to usase bhI prAyaH tIrtha-kSetra yA tIrtha-sthAnakA Azaya liyA jAtA hai| jina sthAnoMpara tIrthaMkaroMke garbha, janma, abhiniSkramaNa, kevalajJAna aura nirvANakalyANakoMmeM se koI kalyANaka huA ho athavA kisI nirgrantha vItarAga tapasvI muniko kevalajJAna yA nirvANa prApta huA ho, vaha sthAna una vItarAga maharSiyoMke saMsargase pavitra ho jAtA hai| isalie vaha pUjya bhI bana jAtA hai| vAdIbhasiMha sUrine kSatracUr3AmaNi ( 6 / 4-5 ) meM isa bAtako bar3e hI buddhigamya tarIkese batAyA hai / ve kahate haiM pAvanAni hi jAyante sthAnAnyapi sadAzrayAt // sadbhiradhyuSitA dhAtrI saMpUjyeti kimadbhutam / kAlAyasaM hi kalyANaM kalpate rasayogataH // arthAt mahApuruSoMke saMsargase sthAna bhI pavitra ho jAte haiN| phira jahA~ mahApuruSa raha rahe hoM vaha bhUmi pUjya hogI hI, isameM Azcaryako kyA bAta hai| jaise rasa athavA pArasake sparza mAtrase lohA sonA bana jAtA hai| mUlataH pRthvI pUjya yA apajya nahIM hotii| usameM pUjyatA mahApuruSoMke saMsargake kAraNa AtI hai| pUjya to vastutaH mahApuruSoMke guNa hote haiM kintu ve guNa ( AtmA ) jisa zarIrameM rahate haiM, vaha zarIra bhI pUjya bana jAtA hai / saMsAra usa zarIrakI pUjA karake hI guNoMkI pUjA karatA hai / mahApuruSake zarIrakI pUjA bhaktakA zarIra karatA hai aura mahApuruSake AtmAmeM rahanevAle guNoMkI pUjA bhaktakI AtmA athavA usakA antaHkaraNa karatA hai / isI prakAra mahApuruSa, vItarAga tIrthaMkara athavA munirAja jisa bhUmikhaNDapara rahe, vaha bhUmikhaNDa bhI pUjya bana gayA / vastutaH pUjya to ve vItarAga tIrthaMkara yA munirAja hai / kintu ve vItarAga jisa bhUmikhaNDapara rahe, usa bhUmikhaNDakI bhI pUjA hone lagatI hai| usa bhUmikhaNDakI pUjA bhaktakA zarIra karatA hai, usa mahApuruSakI kathA-vArtA, stuti-stotra aura guNa-saMkIrtana bhaktakI vANI karatI hai aura una guNoMkA anucintana bhaktakI AtmA karatI hai| kyoMki guNa AtmAmeM rahate haiM, unakA dhyAna, anucintana aura anubhava AtmAmeM hI kiyA jA sakatA hai| vItarAga tIrthaMkaroM aura maharSiyoMne saMyama, samAdhi, tapasyA aura dhyAnake dvArA janma-jarA-maraNase mukta honekI sAdhanA kI aura saMsArake prANiyoMko saMsArake duHkhoMse mukta honekA upAya btaayaa| jisa mithyAmArgapara calakara prANI anAdi kAlase nAnA prakArake bhautika aura Atmika duHkha uThA rahe haiM, usa mithyAmArgako hI ina duHkhoMkA ekamAtra kAraNa batAkara prANiyoMko samyak mArga batAyA / ataH ve mahApuruSa saMsArake prANiyoMke akAraNa bandhu haiM, upakAraka haiM / isIlie unheM mokSamArgakA netA mAnA jAtA hai / unake upakAroMke prati kRtajJatA prakaTa karane aura usa bhUmi-khaNDapara ghaTita ghaTanAko satata smRti banAye rakhane aura isa sabake mAdhyamase una vItarAga devoM aura guruoMke guNoMkA anubhava karaneke lie usa bhUmipara una mahApuruSakA koI smAraka banA dete haiN| saMsArako sampUrNa tIrthabhUmiyoM yA tIrtha-kSetroMkI saMracanAmeM bhaktoMko mahApuruSoMke prati yaha kRtajJatAkI bhAvanA hI mUla kAraNa hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 bhAratake digambara jaina tIrtha tIrthoM ke bheda digambara jaina paramparAmeM saMskRta nirvANa-bhakti aura prAkRta nirvANa-kANDa pracalita haiN| anuzrutike anusAra aisA mAnate haiM ki prAkRta nirvANa-kANDa ( bhakti) AcArya kundakundakI racanA hai| tathA saMskRta nirvANa-bhakti AcArya pUjyapAda dvArA racita kahI jAtI hai / isa anuzrutikA AdhAra sambhavataH kriyAkalApake TIkAkAra prabhAcandrAcArya haiM / unhoMne likhA hai ki saMskRta bhaktipATha pAdapUjya svAmI viracita hai| prAkRta nirvANa-bhaktike do khaNDa hai-eka nirvANa-kANDa aura dUsarA nirvANetara-kANDa / nirvANa-kANDameM 19 nirvANakSetroMkA vivaraNa prastuta karake zeSa muniyoMke jo nirvANa kSetra hai unake nAmollekha na karake sabakI vandanA kI gayI hai / nirvANetara kANDameM kucha kalyANaka sthAna aura atizaya kSetra diye gaye haiN| aisA pratIta hotA hai ki prAkRta nirvANa-bhaktimeM tIrthabhUmiyoMko isa bheda kalpanAse hI digambara samAjameM tIna prakArake tIrtha-kSetra pracalita ho gaye-siddha kSetra (nirvANa kSetra ), kalyANaka kSetra aura atizaya kSetra / saMskRta nirvANa-bhaktimeM prArambhake bIsa zlokoMmeM bhagavAn vardhamAnakA stotra hai| usake pazcAt bAraha padyoMmeM 25 nirvANa kSetroMkA varNana hai / vAstavameM yaha bhaktipATha eka nahIM hai| prArambhameM bIsa zlokoMmeM jo vardhamAna stotra hai vaha svatantra stotra hai| usakA nirvANa bhaktise koI sambandha nahIM hai| yaha isake par3hanese hI spaSTa ho jAtA hai / dvitIya padyameM stutikAra sanmatikA pA~ca kalyANakoMke dvArA stavana karanekI pratijJA karatA hai aura bIsaveM zlokameM isa stotrake pAThakA phala batAtA hai / yahA~ yaha stotra samApta ho jAtA hai / phira ikkIsaveM padyameM arhantoM aura gaNadharoMkI nirvANa-bhUmiyoMkI stuti karanekI pratijJA karatA hai aura battIsaveM zlokameM unakA samApana karatA hai / jo bhI ho, saMskRta nirvANa-bhaktike racayitAne prAkRta nirvANa-bhaktikArakI taraha tIrtha-kSetroMke bheda nahIM kiye / sambhavataH unheM yaha abhipreta bhI nahIM thaa| unakA uddezya to nirvANakSetroMkI stuti karanA thaa| ina do bhaktipAThoMke atirikta tIrthakSetroMse sambandhita koI svatantra grantha digambara paramparAmeM upalabdha nahIM hai / jo hai, ve prAyaH 16vIM, 17vIM zatAbdIke bAdake hai / kintu digambara samAjameM ukta tIna hI prakArake tIrthakSetroMkI mAnyatAkA pracalana rahA hai-(1) nirvANa kSetra, (2) kalyANaka kSetra aura (3) atizaya kSetra / nirvANa kSetra-ye ve kSetra kahalAte haiM, jahA~ tIrthaMkaroM yA kinhIM tapasvI munirAjakA nirvANa huA ho / saMsArameM zAstroMkA upadeza, vrata-cAritra, tapa Adi sabhI kucha nirvANa-prAptike lie hai| yahI carama aura parama puruSArtha hai / ataH jisa sthAnapara nirvANa hotA hai, usa sthAnapara inda aura deva pUjAko Ate haiN| anya tIrthoMkI apekSA nirvANa kSetroMkA mahattva adhika hotA hai / isalie nirvANa-kSetra ke prati bhakta janatAkI zraddhA adhika rahatI hai / jahA~ tIrthaMkaroMkA nirvANa hotA hai, usa sthAnapara saudharma indra cihna lagA detA hai| usI sthAnapara bhakta loga una tIrthaMkara bhagavAnke caraNa-cihna sthApita kara dete haiN| AcArya samantabhadrane svayambhUstotrameM bhagavAn neminAthakI stuti karate hue batAyA hai ki Urjayanta (giranAra ) parvatapara indrane bhagavAn neminAthake caraNa-cihna utkIrNa kiye| - tIrthaMkaroMke nirvANa-kSetra kula pAMca haiM-kailAsa, campA, pAvA, Urjayanta aura sammedazikhara / pUrvake cAra kSetroMpara kramazaH RSabhadeva, vAsupUjya, mahAvIra aura neminAtha mukta hue| zeSa bIsa tIrthaMkaroMne sammedazikharase mukti prApta kI / ina pA~ca nirvANa-kSetroMke atirikta anya muniyoMkI nirvANabhUmiyA~ haiM, jinameM se kuchake nAma nirvANa-bhaktimeM diye hue haiN| kalyANaka kSetra-ye ve kSetra haiM, jahAM kisI tIrthakarakA garbha, janma, abhiniSkramaNa ( dIkSA) aura kevalajJAna kalyANaka huA hai / jaise mithilApurI, bhadrikApurI, hastinApura Adi /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 13 atizaya kSetra-jahA~ kisI mandirameM yA matimeM koI camatkAra dikhAI de, to vaha atizaya kSetra kahalAtA hai / jaise zrI mahAvIrajI, devagar3ha, hummaca Adi / jo nirvANa-kSetra athavA kalyANaka-kSetra nahIM haiM, ve sabhI atizaya-kSetra kahe jAte haiM / tIrthoMkA mAhAtmya saMsArameM pratyeka sthAna samAna haiM, kintu dravya, kSetra, kAla aura bhAvakA prabhAva hara sthAnako dUsare sthAnase pRthak kara detA hai / dravyagata vizeSatA, kSetrakRta prabhAva aura kAlakRta parivartana hama nitya dekhate haiM / isase bhI adhika vyaktike bhAvoM aura vicAroMkA cAroM orake vAtAvaraNapara prabhAva par3atA hai / jinake AtmAmeM vizuddha yA zubha bhAvoMkI sphuraNA hotI hai, unameM-se zubha taraMgeM nikalakara AsapAsake sampUrNa vAtAvaraNako vyApta kara letI haiM / usa vAtAvaraNa meM zucitA, zAnti, nirvairatA aura nirbhayatA vyApta ho jAtI hai| ye taraMgeM kitane vAtAvaraNako gheratI haiM, isake lie yahI kahA jA sakatA hai ki una bhAvoMmeM, usa vyaktizucitA AdimeM jitanI prabalatA aura vega hogA, utane vAtAvaraNameM ve taraMgeM phaila jAtI haiM / isI prakAra jisa vyaktike vicAroMmeM jitanI kaSAya aura viSayoMkI lAlasA hogI, utane parimANameM, vaha apanI zakti dvArA sAre tA hai| itanA hI nahIM, vaha zarIra bhI pudgala-paramANu aura usake cAroM orake vAtAvaraNake kAraNa dUSita ho jAtA hai| usake azuddha vicAroM aura azuddha zarIrase azuddha paramANuoMkI taraMgeM nikalatI rahatI haiM, jisase vahA~ke vAtAvaraNameM phailakara ve paramANu dUsareke vicAroMko bhI prabhAvita karate haiN| prAyaH sarvasvatyAgI aura AtmakalyANake mArgake rAhI ekAnta zAntiko icchAse vanoMmeM, girikandarAoMmeM, suramya naTI-taToMpara AtmadhyAna lagAyA karate the| aise tapasvI-janoMke zubha paramANu usa sAre vAtAvaraNameM phailakara use pavitra kara dete the| vahA~ jAti-virodhI jIva Ate to na jAne unake manakA bhaya aura saMhArakI bhAvanA kahA~ tirohita ho jaatii| ve usa tapasvI muniko puNya bhAvanAko snigdha chAyAmeM paraspara kilola karate aura nirbhaya vihAra karate the / isI Azayako bhagavajinasenane AdipurANa 2 / 3-26 meM vyakta kiyA hai / magadha nareza zreNika gautama gaNadharakI prazaMsA karate hue kahate haiM-"ApakA yaha manohara tapovana, jo ki vipulAcala parvatake cAroM ora vidyamAna hai, prakaTa hue dayAvanake samAna mere manako Anandita kara rahA hai| isa ora ye hathiniyA~ siMhake bacceko apanA dUdha pilA rahI haiM aura ye hAthIke bacce svecchAse siMhanIke stanoMkA pAna kara rahe haiN|" isa prakArakA camatkAra to tapasvI aura RddhidhArI vItarAga muniyoMkI tapobhUmimeM bhI dekhaneko milatA hai / jo usa tapobhUmimeM jAtA hai, vaha saMsArakI AkulatA-vyAkulatAoMse kitanA hI prabhAvita kyoM na ho, munijanoMko tapobhUmimeM jAte hI use nirAkula zAntikA anubhava hone lagatA hai aura vaha jabataka usa tapobhUmimeM ThaharatA hai, saMsArako cintAoM aura Adhi-vyAdhiyoMse mukta rahatA hai / jaba tapasvI aura RddhidhArI muniyoMkA itanA prabhAva hotA hai to tIna lokake svAmI tIrthaMkara bhagavAnke prabhAvakA to kahanA hI kyA hai| unakA prabhAva to acintya hai, alaukika hai / tIrthaMkara prakRti sampUrNa puNya prakRtiyoMmeM sarvAdhika prabhAvazAlI hotI hai aura usake kAraNa anya prakRtiyoMkA anubhAga sukharUpa pariNata ho jAtA hai| tIrthaMkara prakRtikI puNya vargaNAe~ itanI tejasvI aura balavatI hotI haiM ki tIrthakara jaba mAtAke garbhameM Ate haiM, usase chaha mAha pUrvase hI ve devoM aura indroMko tIrthaMkarake caraNoMkA vinamra sevaka banA detI haiN| indra chaha mAha pUrva hI kuberako AjJA detA hai-"bhagavAn trilokInAtha tIrthaMkara prabhukA chaha mAha pazcAt garbhAvataraNa honevAlA hai / unake svAgatakI taiyArI karo / trilokInAthake upayukta nivAsa sthAna bnaao| unake Agamanake upalakSyameM abhIse unake janma paryanta ratna aura svarNakI varSA karo, jisase unake nagarameM koI nirdhana na rhe|"
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha aise ve tIrthaMkara bhagavAn jisa nagarameM janma lete haiM, vaha nagara unakI caraNa-dhUlise pavitra ho jAtA hai| jahA~ ve dIkSA lete haiM, usa sthAnakA kaNa-kaNa unake virAga raMjita kaThora tapa aura AtmasAdhanAse zucitAko prApta ho jAtA hai / jisa sthAnapara unheM kevalajJAna hotA hai, vahIM deva samavasaraNakI racanA karate haiM, jahA~ bhagavAnkI divya dhvani prakaTa hokara dharmacakrakA pravartana hotA hai aura aneka bhavya jIva saMyama grahaNa karake Atma-kalyANa karate haiM, vahA~ to kalyANakA AkAzacumbI mAnastambha hI gar3a jAtA hai, jo saMsArake prANiyoMko AmantraNa detA hai-'Ao aura apanA kalyANa kro|' isI prakAra jahA~ tIrthaMkara deva zeSa aghAtiyA karmoMkA vinAza karake niraMjana paramAtma dazAko prApta hote haiM, vaha to zAnti aura kalyANakA aisA ajasra srota bana jAtA hai, jahA~ bhakti-bhAvase jAnevAloMko avazya zAnti milatI hai aura avazya hI unakA kalyANa hotA hai / nirvANa hI to parama puruSArtha hai, jisake kAraNa anya kalyANakoMkA bhI mUlya aura mahattva hai| yaha mAhAtmya anya muniyoMke nirvANa-sthAnakA bhI hai / yaha mAhAtmya usa sthAnakA nahIM hai, kintu una tIrthakara prabhukA hai yA una niSkAma tapasvI munirAjoMkA hai, jinake antarameM Atyantika zuddhi prakaTa huI, jinakI AtmA janma-maraNase mukta hokara siddha avasthAko prApta ho cukI hai| isIlie to AcArya zubhacandrane jJAnArNavameM kahA hai siddhakSetre mahAtIrthe purANapuruSAzrite / kalyANakalite puNye dhyAnasiddhiH prajAyate / / siddhakSetra mahAn tIrtha hote haiM / yahA~para mahApuruSakA nirvANa huA hai / yaha kSetra kalyANadAyaka hai tathA puNyavarddhaka hotA hai| yahA~ Akara yadi dhyAna kiyA jAye to dhyAnako siddhi ho jAtI hai| jisako dhyAnasiddhi ho gayI, use Atma-siddhi honemeM vilamba nahIM lgtaa| tIrtha-bhUmiyoMkA mAhAtmya vastutaH yahI hai ki vahA~ jAnepara manuSyoMkI pravRtti saMsArakI cintAoMse mukta hokara usa mahApuruSakI bhaktise AtmakalyANakI ora hotI hai| gharapara manuSyako nAnA prakArako sAMsArika cintAe~ aura AkUlatAe~ rahatI hai| use gharapara AtmakalyANake lie nirAkula avakAza nahIM mila pAtA / tIrtha-sthAna prazAnta sthAnoMpara hote haiN| prAyaH to ve parvatopara yA ekAnta vanoMmeM nagaroMke kolAhalase dUra hote haiM / phira vahA~ke vAtAvaraNa meM bhI preraNAke bIja chitarAye hote haiN| ataH manaSyakA mana vahA~ zAnta. nirAkula aura nizcinta hokara bhagavAnkI bhakti aura Atma-sAdhanAmeM lagatA hai| saMkSepameM, tIrthakSetroMkA mAhAtmya ina zabdoMmeM kahA jA sakatA hai . zrItIrthapAntharajasA virajIbhavanti tIrtheSu vibhramaNato na bhave bhramanti / tIrthavyayAdiha narAH sthirasaMpadaH syuH pUjyA bhavanti jagadIzamathAzrayantaH // ahA! tIrthabhamike mArgakI raja itanI pavitra hotI hai ki usake Azrayase manuSya rajarahita arthAta karma mala rahita ho jAtA hai| tIrthopara bhramaNa karanese arthAt yAtrA karanese saMsArakA bhramaNa chUTa jAtA hai| tIrthapara dhana vyaya karanese avinAzI sampadA milatI hai / aura jo tIrthapara jAkara bhagavAnkI zaraNa grahaNa kara lete haiM arthAta bhagavAna ke mArgako jIvanameM utAra lete haiM, ve jagatpUjya ho jAte hai| nirAkula aura nijA sakatA hai.. vibhramaNato na bhava tIrtha yAtrAkA uddezya tIrtha-yAtrAkA uddezya yadi eka zabdameM prakaTa kiyA jAye to vaha hai Atma-vizuddhi / zarIrakI zuddhi tela-sAbuna aura anya prasAdhanoMse hotI hai| vANokI zuddhi lavaMga, ilAyacI, sauMpha Adise hotI hai, aisI loka-mAnyatA hai| kucha logoMkI mAnyatA hai ki pavitra nadiyoM, sAgaroM aura bhagavAna ke nAma saMkIrtanase sarvAMga vizuddhi hotI hai / kucha mAnate haiM ki tIrtha-kSetrakI yAtrA karane mAtrase pApoMkA kSaya aura puNyakA saMgraha ho jAtA hai / kintu yaha bahirdRSTi hai| bahirdRSTi arthAt bAharI sAdhanoMkI ora unmukhtaa| kintu tIrtha-yAtrAkA uddezya
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana bAhyazuddhi nahIM hai, vaha hamArA sAdhya nahIM hai. na hamArA lakSya hI bAhyazuddhi mAtra hai| vaha to hama gharapara bhI kara lete haiM / tIrtha yAtrAkA dhyeya Atma-zuddhi hai, AtmAkI ora unmukhatA, parase nivRtti aura Atma-pravRtti hamArA dhyeya hai / bAhyazuddhi to kevala sAdhana hai aura vaha bhI eka sImA taka / tIrtha yAtrA karane mAtrase hI Atma-zuddhi nahIM ho jaatii| tIrtha yAtrA to Atma-zuddhikA eka sAdhana hai| tIrthapara jAkara vItarAga muniyoM aura tIrthaMkaroMke pAvana caritrakA smaraNa karake hama unakI usa sAdhanApara vicAra kareM, jisake dvArA unhoMne zarIra-zuddhikI cintA chor3akara AtmAko karma-malase zuddha kiyaa| yaha vicAra karake hama bhI vaisI sAdhanAkA saMkalpa leM aura usakI ora unmukha hokara vaisA prayatna kreN| kucha logoMko aisI dhAraNA bana gayI hai ki jisane tIrthakI jitanI adhika bAra vandanA kI athavA kisI stotrakA jitanA adhika bAra pATha kiyA yA bhagavAnkI pUjAmeM jitanA adhika samaya lagAyA, utanA adhika dharma kiyaa| aisI dhAraNA puNya aura dharmako eka mAnanekI paramparAse paidA huI hai| jisa kriyAkA Atma-zuddhi, AtmonmukhatAse koI nAtA nahIM, vaha kriyA puNyadAyaka aura puNyavarddhaka ho sakatI hai, vaha bhI taba, jaba manameM zubha bhAva hoM, zubha rAga hoM / puNya yA zubha rAga sAdhana hai, sAdhya nahIM / puNya bAhya sAdhana to juTA sakatA hai, AtmAkI vizuddhi sktaa| AtmAko vizuddhi AtmAke nija puruSArtha se hogI aura vaha zubha-azubha donoM rAgoMke nirodhase hogii| tIrtha-bhUmiyA~ hamAre lie aise sAdhana aura avasara prastuta karatI haiN| vahA~ jAkara bhakta jana usa bhUmise sambandhita mahApuruSakA smaraNa, stavana aura pUjana karate haiM tathA unake caritrase preraNA lekara apanI AtmAkI ora unmukha hote haiM / puNyakI prakriyA sarala hai, Atma-zuddhikI prakriyA samajhane meM bhI kaThina hai aura karane meM bhii| kintu eka bAta smaraNa rakhanekI hai| bhakta jana ghATe meM nahIM rhtaa| vaha pApa aura azubha saMkalpavikalpoMko chor3akara tIrtha-yAtrAke zubha bhAvoM meM lIna rahatA hai| vaha apanA samaya tIrtha-vandanA, bhagavAnkA pUjana, stuti AdimeM vyatIta karatA hai / isase vaha puNya saMcaya karatA hai aura pApoMse bacatA hai| jaba vaha AtmAkI ora unmukha hotA hai to karmoM kA kSaya karatA hai, Atma-vizuddhi karatA hai| arthAt svakI ora upayoga jAtA hai to asaMkhyAta gunI karma-nirjarA karatA hai aura para (bhagavAn Adi) kI ora upayoga jAtA hai to puNyAnubandhI puNya saMcaya karatA hai| yahI hai tIrtha-yAtrAkA uddezya aura tIrtha-yAtrAkA vAstavika lAbha / tIrtha yAtrAse Atma-zuddhi hotI hai, isa sambandhameM zrI cAmuNDarAya 'cAritrasAra' meM kahate haiM tatrAtmano vizuddhadhyAnajalaprakSAlitakarmamalakalaGkasya svAtmanyavasthAnaM lokottarazucitvaM, tatsAdhanAni samyagdarzana-jJAna-cAritratapAMsi tadvantazca sAdhavastadadhiSThAnAni ca nirvANabhUmyAdikAni / tatprAptyupAyatvAcchucivyapadezamarhanti / (azuci anuprekSA) arthAta vizuddha dhyAnarUpI jalase karma-malako dhokara AtmAmeM sthita honeko AtmAkI vizuddhi kahate haiM / yaha vizuddhi alaukika hotI hai| Atma-vizuddhike lie samyagdarzana, samyak-jJAna, samyak-cAritra, samyak-tapa aura inase yukta sAdhu aura unake sthAna nirvANabhUmi Adi sAdhana haiN| ye saba Atma-zuddhi prApta karaneke upAya haiN| isalie inheM bhI pavitra kahate haiM / gommaTasArameM AcArya nemicandra ne kahA hai"kSetramaMgalamUrjayantAdikamahaMdAdInAM niSkramaNakevalajJAnAdiguNotpattisthAnam / " arthAt niSkramaNa ( dIkSA ) aura kevala-jJAnake sthAna AtmaguNoMkI prAptike sAdhana haiN|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 bhAratake digambara jaina tIrtha tIrtha-pUjA vasunandI zrAvakAcAra meM kSetra-pUjAke sambandha meM mahattvapUrNa ullekha milatA hai, jo isa prakAra hai 'jiNajammaNa NikkhamaNe NANuppattIe titthatiNhesu / NisihIsu khettapUjA puvvavihANeNa kAyavvA' // 452 // arthAt jina-bhagavAnkI janmakalyANaka bhUmi, niSkramaNa kalyANaka bhUmi, kevalajJAnotpatti sthAna, tIrthacihna sthAna aura niSIdhikA arthAt nirvANa-bhUmiyoMmeM pUrvokta vidhAnase kI huI pUjA kSetra-pUjA kahalAtI hai| AcArya guNabhadra 'uttara-purANa' meM batalAte haiM ki nirvANa-kalyANakakA utsava manAneke lie indrAdideva svargase usI samaya Aye aura gandha, akSata Adise kSetrakI pUjA kI aura pavitra bnaayaa| 'kalpAnirvANakalyANamanvetyAmaranAyakAH / gandhAdibhiH samabhyarcya tatkSetramapavitrayan // -uttarapurANa 66 / 63 pA~ca klyaannkoke samaya indra aura deva bhagavAnkI pUjA karate haiN| aura bhagavAnke nirvANa-gamanake bAda ina kalyANakoMke sthAna hI tIrtha bana jAte haiN| vahA~ jAkara bhakta jana bhagavAnke caraNacihna athavA mUrtikI pUjA karate hai tathA usa kSetrakI pUjA karate haiN| yahI tIrtha-pUjA kahalAtI hai| vastutaH tIrtha-pUjA bhagavAnkA smaraNa karAtI hai kyoMki tIrtha bhI bhagavAnke smAraka hai / ataH tIrtha-pUjA prakArAntarase bhagavAnkI ho pUjA hai| tIrthakSetra aura mUrti pUjA jaina dharma meM mUrti-pUjAke ullekha prAcInatama kAlase pAye jAte haiN| pUjA pUjya puruSakI kI jAtI hai / pUjya puruSa maujUda na hoM to usako mUrti banAkara usake dvArA pUjya puruSakI pUjA kI jAtI hai| tadAkAra sthApanAkA Azaya bhI yahI hai / isalie itihAsAtIta kAlase jaina mUrtiyAM pAyI jAtI haiM aura jaina mUrtiyoMke nirmANa aura unakI pUjAke ullekhase to sampUrNa jaina sAhitya bharA par3A hai| jaina dharmameM mUrtiyoMke do prakAra batalAye gaye haiM-kRtrima aura akRtrima / kRtrima pratimAoMse akRtrima pratimAoMkI saMkhyA asaMkhya guNI batAyI hai / jisa prakAra pratimAe~ kRtrima aura akRtrima batalAyI haiM, usI prakAra caityAlaya bhI do prakArake hote haiM-kRtrima aura akRtrima / ye caityAlaya nandIzvara dvIpa, sumeru, kUlAcala, vaitADhya parvata, zAlmalI vRkSa, jambU vRkSa, vakSAragiri, caitya vRkSa, ratikaragiri, rucakagiri, kuNDalagiri, mAnuSottara parvata, iSvAkAragiri, aMjanagiri, dadhimukha parvata, vyantaraloka, svargaloka, jyotirloka aura bhavanavAsiyoMke pAtAlalokameM pAye jAte haiM / inakI kula saMkhyA 85697481 batalAyI gayI haiN| ina akRtrima caityAlayoMmeM akRtrima pratimAeM virAjamAna haiN| saudharmendrane yugake AdimeM ayodhyAmeM pAMca mandira banAye aura unameM akRtrima pratimAeM virAjamAna kii| kRtrima pratimAoMkA jahA~ taka sambandha hai, sarvaprathama bharata kSetrake prathama cakravartI bharatane ayodhyA aura kailAsameM mandira banavAkara unameM svarNa aura ratnoMkI mUrtiyA~ virAjamAna karAyIM / inake atirikta jahA~para bAhubalI svAmIne eka varSa taka acala pratimAyoga dhAraNa kiyA thA, usa sthAnapara unhIMke AkArakI arthAt pA~ca sau pacIsa dhanuSakI pratimA nirmita kraayii| aise bhI ullekha milate haiM ki dUsare tIrthakara ajitanAthake kAlameM sagara cakravartIke putroMne tathA bIsaveM tIrthaMkara munisuvratanAthake tIrthameM munirAja vAlI aura pratinArAyaNa rAvaNane kailAsa parvatapara ina bahattara jinAlayoMke tathA rAmacandra aura sItAne bAhubalI svAmIkI ukta pratimAke darzana aura pUjA kI thii|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 17 purAtAttvika dRSTise jaina mUrti-kalAkA itihAsa sindhu sabhyatA taka pahuMcatA hai| sindhughATIkI khudAImeM mohana-jo-dar3o aura har3appAse jo mUrtiyA~ prApta huI haiM, unameM mastakahIna nagna mUrti tathA sIlapara aMkita RSabha jinakI mUrti jaina dharmase sambandha rakhatI haiN| aneka purAtattvavettAoMne yaha svIkAra kara liyA hai ki kAyotsargAsanameM AsIna yogI-pratimA Adya jaina tIrthaMkara RSabhadevakI pratimA hai / bhAratameM upalabdha jaina mUrtiyoMmeM sambhavataH sabase prAcIna jaina mUrti terApurake layaNoMmeM sthita pArzvanAthakI pratimAe~ haiN| inakA nirmANa paurANika AkhyAnoMke anusAra kaliMganareza karakaNDune karAyA thA, jo pArzvanAtha aura mahAvIrake antarAlameM huA thaa| yaha kAla IsA pUrva sAtavIM zatAbdI hotA hai / - isake bAdakI mauryakAlIna eka mastakahIna jinam ti paTanAke eka muhalle lohAnIpurase milI hai| vahA~ eka jaina mandirakI nIMva bhI milI hai| mUrti paTanAke saMgrahAlayameM surakSita hai| vaise isa mUrtikA har3appAse prApta nagnamUrti ke sAtha adbhuta sAmya hai| IsA pUrva pahalI-dUsarI zatAbdIke kaliMganareza khAravelake hAthI-gamphA zilAlekhase pramANita hai ki kaliMgameM sarvamAnya eka 'kaliMga-jina' kI pratimA thI, jise nandarAja ( mahApadmananda ) I. pUrva. cauthI-pAMcavIM zatAbdImeM kaliMgapara AkramaNa kara apane sAtha magadha le gayA thaa| aura phira jise khAravela magadhapara AkramaNa karake vApasa kaliMga le AyA thA / isake pazcAt kuSANa kAla (I.pU. prathama zatAbdI tathA IsAkI prathama zatAbdI) kI aura isake bAdakI to aneka mUrtiyAM mathurA, devagar3ha, pabhosA Adi sthAnoMpara milI haiN| tIrtha aura mUrtiyoMpara samayakA prabhAva ye mUrtiyA~ kevala tIrthakSetroMpara hI nahIM milatIM, nagaroM meM bhI milatI haiN| tIrthaMkaroMke kalyANakasthAnoM aura sAmAnya kevaliyoMke kevalajJAna aura nirvANa-sthAnoMpara prAcIna kAlameM, aisA lagatA hai, unakI mUrtiyAM virAjamAna nahIM hotI thiiN| tIthaMkaroMke nirvANa-sthAnako saudharmendra apane vajradaNDase cihnita kara detA thaa| usa sthAnapara bhakta loga caraNa-cihna banavA dete the| tIrthaMkaroMke pA~ca nirvANa sthAna haiN| unapara prAcIna kAlase abataka caraNa-cihna hI bane hue haiM aura saba unhIMkI pUjA karate haiN| zeSa tIrtha-sthAnoMpara prAcIna kAlameM caraNa-cihna rhe| kintu vahA~ mUrtiyA~ kabase virAjamAna kI jAne lagIM, yaha kahanA kaThina hai| isakA kAraNa yaha hai ki vartamAnameM kisI bhI tIrthapara koI mandira aura mUrti adhika prAcIna nahIM hai| bhAratIya itihAsako kucha zatAbdiyA~ jainadharma aura jaina dharmAnuyAyiyoMke lie atyanta durbhAgyapUrNa rahI, jabaki lAkhoM jainoMko balAt dharma-parivartana karanA par3A, lAkhoMko apanA mAtRsthAna chor3akara visthApita honA par3A aura apane astitvakI rakSA aura nivAsake lie naye sthAna khojane pdd'e| aise hI kAlameM aneka tIrthakSetroMse jainoMkA samparka TUTa gyaa| ve kSetra virodhiyoM ke kSetrameM honeke kAraNa vahA~kI yAtrA banda ho gyii| aneka mandiroMko virodhiyoMne tor3a DAlA, aneka mandiroMpara jainetaroMne adhikAra kara liyaa| aise hI kAlameM jaina loga apane kaI tIrthoM kA vAstavika sthAna hI bhUla gye| phira bhI unhoMne tIrtha-bhaktise prerita hokara una tIrthoMkI naye sthAnoMpara unhIM nAmoMse, sthApanA aura saMracanA kara lii| kucha jaina tIrthoMkA navanirmANa pichalI kucha zatAbdiyoMmeM hI kiyA gayA hai / unake mUla sthAnoMkI khoja honA abhI zeSa hai| tIrthopara prAyaH caraNacihna hI rahate the aura unake lie ekAdha mandira banAyA jAtA thaa| jaba mandiroMkA mahattva bar3hane lagA to tIrthopara bhI aneka mandiroMkA nirmANa hone lgaa| tIrthopara tIrthakaroMkI jo mUrtiyA~ nirmita hotI thIM unakA adhyayana karanese hama isa pariNAmapara pahu~cate haiM ki ve sabhI nagna vItarAga hotI thIM / jitanI prAcIna pratimAe~ upalabdha hotI haiM, ve sabhI nagna haiN| [3]
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 bhAratake digambara jaina tIrtha sambhavataH mathurAmeM sarvaprathama aisI mUrtiyA~ upalabdha hotI haiM, jina pratimAoMke caraNoMke pAsa vastra khaNDa milatA hai / kaDorA yA laMgoTase cihnita pratimAoMke nirmANakA kAla to guptottara yuga mAnA jAtA hai aura usa samaya bhI isa prakArakI pratimAoMkA nirmANa apavAda ho mAnA jA sakatA hai| jaba nirgrantha jaina saMgha-se phUTakara zvetAmbara sampradAya nikalA, to use eka sampradAyake rUpameM vyavasthita rUpa lene meM hI kAphI samaya laga gyaa| itihAsakI dRSTise ise IsAkI chaThI zatAbdI mAnA gayA hai / isake bhI paryApta samayake bAda vItarAga tIrthakara mUrtiyoMpara vastrake cihnakA aMkana kiyA gyaa| dhIre-dhIre yaha vikAra bar3hate-bar3hate yahA~ taka pahu~ca gayA ki jina-mUrtiyA~ vastrAlaMkAroMse AcchAdita hone lagI aura unakI vItarAgatA isa parigrahake ADambarameM daba gayI / kintu digambara paramparAmeM bhagavAn tIrthakarake vItarAga rUpakI rakSA abataka akSuNNa rUpase calI A rahI hai / tIrtha-kSetroMmeM prAcIna kAlase stUpa, AyAgaTTa, dharmacakra, aSTa prAtihArya yukta tIrthakara mUrtiyoMkA nirmANa hotA thA aura ve jaina kalAke apratima aMga mAne jAte the| kintu 11vIM-12vIM zatAbdiyoMke bAdase to prAyaH inakA nirmANa samApta-sA ho gyaa| isa bIsavIM zatAbdImeM Akara mUrti aura mandiroMkA nirmANa saMkhyAkI dRSTi se to bahuta huA hai kintu aba torthakara-mUrtiyA~ ekAko banatI haiM, unameM na aSTa prAtihAryakI saMyojanA hotI hai, na unakA koI parikara hotA hai / unameM bhAvAbhivyaMjanA aura saundaryakA aMkana sajIva hotA hai / pajAkI vidhi aura usakA kramika-vikAsa zrAvakake dainika Avazyaka karmoMmeM AcArya kundakundane prAbhUtameM tathA varAMgacarita aura harivaMza-purANameM dAna, pUjA, tapa aura zIla ye cAra karma batalAye haiM / bhagavajjinasenane isako adhika vyApaka banAkara pUjA, vArtA, dAna, svAdhyAya, saMyama aura tapako zrAvakake Avazyaka karma batalAye / somadeva aura padmanandine devapUjA, gurUpAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna ye SaDAvazyaka karma btlaaye| ina sabhI AcAryoMne deva-pUjAko zrAvakakA prathama Avazyaka kartavya batAyA hai| paramAtmaprakAza (168) meM to yahA~ taka kahA gayA hai ki "tUne na to munirAjoMko dAna hI kiyA, na jina bhagavAnkI pUjA hI kI, na paMca parameSThiyoMko namaskAra kiyA, taba tujhe mokSakA lAbha kaise hogA?" isa kathanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki bhagavAnkI pUjA zrAvakako avazya karanI caahie| bhagavAnkI pUjA mokSa-prAptikA eka upAya hai| Adi-purANa-parva 38 meM pUjAke cAra bheda batAye haiM-nityapUjA, caturmukhapUjA, kalpadrumapUjA aura assttaahnikpuujaa| apane gharase gandha, puSpa, akSata le jAkara jinAlaya meM jinendra devakI pUjA karanA sadArcana arthAt nityamaha (pUjA) kahalAtA hai| mandira aura mUrtikA nirmANa karanA, muniyoMkI pUjA karanA bhI nityamaha kahalAtA hai| mukuTabaddha rAjAoM dvArA kI gayI pUjA caturmukha pUjA kahalAtI hai| cakravartI dvArA kI jAnevAlI pUjA kalpadruma pUjA hotI hai| aura aSTAhnikAmeM nandIzvara dvIpameM devoM dvArA kI jAnevAlI pUjA aSTAhnika pUjA kahalAtI hai| pUjA aSTadravyase kI jAtI hai-jala, gandha, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa aura phala / isa prakArake ullekha prAyaH sabhI ArSa granthoMmeM milate haiN| tiloyapaNNatti (paMcama adhikAra, gAthA 102 se 111 ) meM nandIzvara dvIpameM aSTAhnikAmeM devoM dvArA bhaktipUrvaka kI jAnevAlI pUjAkA varNana hai / usameM aSTadravyoMkA varNana AyA hai| dhavalA TIkAmeM bhI aisA hI varNana hai| AcArya jinasena kRta AdipurANa (parva 17, zloka 252 ) meM bharata dvArA tathA parva 23, zloka 106 meM indroM dvArA bhagavAnako pUjAke prasaMgameM aSTadravyoMkA varNana AyA hai|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana pUjana vidhike prasaMgameM samAja meM kucha mAnyatA-bheda hai / aSTadravyoMke nAmoM ke sambandha meM koI matabheda nahIM hai / kevala matabheda hai sacitta aura acitta ( prAsuka) sAmagrIke baaremeN| eka vargakI mAnyatA hai ki aSTadravyoMmeM jo nAma haiM, pUjanameM ve hI vastu car3hanI caahie| isake viparIta dUsarI mAnyatA hai ki sacitta vastumeM jIva hote haiM, unakI hiMsAkI sambhAvanAse bacane ke lie prAsuka vastuoMkA hI vyavahAra ucita hai| matabhedakA dUsarA muddA hai-bhagavAnpara kezara cacita karanekA / isake pakSameM tarka yaha diyA jAtA hai ki aSTadravyoMmeM dUsarA dravya candana yA gandha hai / usakA eka mAtra prayojana hai bhagavAnpara gandha vilepana krnaa| dUsarA pakSa isa bAtako bhagavAn vItarAga prabhukI vItarAgatAke viruddha mAnatA hai aura gandhalepako parigraha svIkAra karatA hai| pUjanake sambandhameM tIsarA vivAda isa bAtako lekara hai ki pUjana baiThakara kiyA jAye yA khar3e hokara / cauthA vivAdAspada viSaya hai bhagavAnkA paMcAmRtAbhiSeka arthAt ghRta, dUdha, dahI, ikSurasa aura jala / pA~cavA~ mAnyatA-bheda hai striyoM dvArA bhagavAnkA prakSAla / ina mAnyatA-bhedoMke pakSa-vipakSameM par3e binA hamArA vinamra mata hai ki bhagavAnkA pUjana bhagavAnke prati apanI vinamra bhaktikA pradarzana hai / yaha kaSAyako kRza karane, manako azubhase rokakara zubhameM pravRtta karane aura Atma-zAnti prApta karanekA sAdhana hai| sAdhanako sAdhana mAneM, use sAdhya na banA leM to mAnyatA-bhedakA prabhAva kama ho jAtA hai / zAstroMko TaToleM to isa yA usa pakSakA samarthana zAstroMmeM mila jaayegaa| jisa AcAryane jisa pakSako yuktiyukta samajhA, unhoMne apane granthameM vaisA hI kathana kara diyaa| unheM na kisI pakSakA Agraha thA aura na kisI dUsare pakSake prati dveSa-bhAva / hameM lagatA hai, apane pakSake prati durAgraha aura dUsare pakSake prati Akroza aura dveSa-buddhi, yaha kaSAya meM-se upajatA hai / isameM sandeha nahIM ki sacitta phaloM aura naivedya ( miSTAnna Adi) kA varNana tiloyapaNNattimeM nandIzvara dvIpameM devatAoMke pUjana-prasaMgameM milatA hai, anya zAstromeM bhI milatA hai| kintu hamArI vinamra mAnyatAmeM jaba zuddhAzuddhi aura hiMsA AdikA vizeSa viveka nahIM rahA, usa kAla aura kSetrameM sudhAravAdI pravRtti calI aura isapara bala diyA gayA ki jo bhI vastu bhagavAnke Age arpaNa kI jAye, vaha zuddha ho, prAsuka ho, sUkhI ho, jisameM hiMsAkI sambhAvanAse bacA jA sake / yahI bAta gandha-vilepana aura paMcAmRtAbhiSekake sambandhameM hai| dharma aura puNya-kAryako kaSAyakA sAdhana na bnaaveN| manakI caMcalatA, manake saMkalpa-vikalpase dUra hokara Apa bhagavAnke guNoMke saMkIrtana-cintana aura anubhavameM apane Apako jisa upAyase, jisa vidhise kendrita kareM vahI vidhi Apake lie upAdeya hai| dUsarA vyakti kyA karatA hai, kyA vidhi apanAtA hai, aura usa vidhimeM kyA truTi hai, Apa isapara apane upayogako kendrita na karake yaha Atma-nirIkSaNa kareM ki merA mana bhagavAnke guNoMmeM AtmasAt kyoM nahIM huA, merI kahA~ truTi raha gayI, taba phira kyA matabheda mana-bheda bana sakate haiM ? tIna sau tiresaTha virodho matoMke vividha raMgI phUloMse syAdvAdakA sundara guladastA banAnevAlA jaina dharma eka hI vItarAga jinendra bhagavAnke bhaktoMkI vividha prakArakI pUjana-vidhiyoM ke prati anudAra aura asahiSNu banakara unakI mImAMsA karatA phiregA? aura kyA jinendra prabhukA koI bhakta kaSAyako kRza karanekI bhAvanAse jinendra prabhuke samakSa yaha dAvA lekara jAyegA ki jisa vidhise maiM prabhukI pUjA karatA hU~, vahI vidhi sabake lie upAdeya hai ? nahIM, bilakula nhiiN| hamAre ajJAna aura kujJAnameM-se dambha ghUratA hai aura dambha arthAt madameM-se svake prati rAga aura parake prati dveSa nipajatA hai| yaha samyak mArga nahIM hai, yaha mithyAmArga hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 bhAratake digambara jaina tIrthaM tIrtha-yAtrAkA samaya yoM to tIrtha-yAtrA kabhI bhI kI jA sakatI hai| jaba bhI yAtrA kI jAye, puNya saMcaya hI hogA / kintu anukUla dravya, kSetra, kAla aura bhAva dekhakara yAtrA karanA adhika upayogI rahatA hai| dravyakI suvidhA honepara yAtrA karanA adhika phaladAyaka hotA hai| yadi yAtrAke lie dravya kI anukulatA na ho, dravyakA kaSTa ho aura yAtrA ke nimitta karja liyA jAye to usase yAtrAmeM nizcintatA nahIM A pAtI, saMkalpa-vikalpa bane rahate haiN| kisa yA kina kSetroMkI yAtrA karanI hai, ve kSetra parvatapara sthita haiM, jaMgalameM haiM, zaharameM haiM athavA sudUra dehAtI aMcalameM haiM / vahA~ jAne ke lie rela, basa, nAva, rikzA tA~gA yA paidala kisa prakArakI yAtAyAtakI suvidhA hai, yaha jAnakArI yAtrA karanese pUrva kara lenA Avazyaka hai| isake sAtha-sAtha kAlakI anukUlatA bhI Avazyaka hai| jaise sammedazikharakI yAtrA tIvra grISma Rtu athavA varSA Rtu karanese bar3I kaThinAI uThAnI par3atI hai / uttarAkhaNDa ke tIrthoMke lie varSA Rtu athavA sardIkI Rtu anukUla nahIM hai / usake lie grISma Rtu hI upayukta hai| kaI tIrthoM para nadiyoM meM bAr3ha Anepara yAtrA nahIM ho sakatI / kucha tIrthoMko chor3akara udAharaNataH uttarAkhaNDake tIrtha - zeSa tIrthoMkI yAtrAkA sarvottama anukUla samaya akTUbarase lekara mArca takakA hai / isameM mausama prAyaH sApha rahatA hai, bAr3ha AdikA prakopa samApta ho cukatA hai, ThaNDe dina hote haiM / garmI kI bAdhA nahIM rahatI / zarIrameM sphUrti rahatI hai| yaha mausama parvatIya aura maidAnI zaharI aura dehAtI sabhI prakArake tIyoMkI yAtrAke lie anukUla hai| bhAvoMkI anukUlatA yaha hai ki yAtrApara jAneke pazcAt apane bhAvoM ko bhagavAn kI bhakti-pUjA, stuti, stotra, jApa, kIrtana, dharma-carcA, svAdhyAya aura AtmadhyAnameM lagAnA caahie| anya sAMsArika kathAe~, rAjanItika carcAeM nahIM karanI caahie| tIrtha-yAtrAkA adhikAra tIrtha-yAtrAkA uddezya, jaisA ki hama nivedana kara Aye haiM, pApoMse mukti aura AdhyAtmika zAnti prApta karanA hai / jo bhI vyakti ina uddezyoMse tIrtha-yAtrA karanA cAhatA hai, vaha kara sakatA hai| usake lie mukhya pArta hai jinendra prabhuke prati bhakti jo pradarzanake lie hI tIyapara jAnA cAhate haiM, unake lie adhikArakA prazna hI nahIM utthtaa| kintu jo vinaya aura bhaktike sAtha, vahA~ke niyamoMkA Adara karate hue tIrthavandanAko jAnA cAheM, ve vahA~ jA sakate haiM / tIrtha yAtrA adhikArakA prazna na hokara kartavyakA prazna hai / jo kartavyako apanA adhikAra mAnate haiM, unake lie adhikArakA koI prazna nahIM uThatA / kintu jo adhikArako hI apanA kartavya banA lete haiM, unakA uddezya tIrtha-vandanA nahIM hotA, balki usa tIrthakI vyavasthApara apanA adhikAra karanA hotA hai| tIrtha tIrthaMkaroM yA kevaliyoMke smAraka haiM / unakI upadeza sabhAmeM saba jAte themanuSya, deva, pazu-pakSI taka / unake pAvana smArakasvarUpa tIrthoMmeM saba jAyeM, manuSya mAtra jAyeM, sabhI tIrtha - vyavasthApakoMkI yaha hArdika kAmanA hotI hai kintu unakI isa sadicchAkA durupayoga karake kucha loga usa tIyaMpara hI adhikAra jatAne lageM to yaha prazna yAtrAkA na rahakara vyavasthAke svAmitvakA bana jAtA hai| jahA~ prANI kalyANa aura vizva maitrIkA ghoSa uThA thA, vahA~ yadi kaSAyake nirghoSa gUMjane lageM to phira tIrthoM kI pAvanatA kaise banI raha sakatI hai aura tIrthoke vAtAvaraNa meM se pAvanatAkA vaha svara manda par3a jAye to tIrthokA mAhAtmya aura unakA atizaya kaise banA raha sakatA hai Aja tIthoMpara vaisA atizaya nahIM dokha par3atA, jaisA madhyakAla taka thA aura unake jimmedAra hai ve loga, jo yojanAnusAra Aye dina tIrthakSetroMke unmukta bIta rAga vAtAvaraNa meM kaSAyakA viSailA dhuA~ chor3akara vahA~ ghuTana paidA kiyA karate haiM / prAcIna kAla meM tIrtha-yAtrA prAcIna kAla meM tIrtha yAtrA kaise hotI thI, isake lie kucha ullekha zAstroMmeM milate haiM athavA unake yAtrA vivaraNa upalabdha hote hai unase jJAta hotA hai ki pUrvakAlameM yAtrA saMgha nikalate the| saMghakA eka saMcA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 21 laka hotA thA, jo saMghakA vyaya uThAtA thA / saMghameM vividha vAhana hote the-hAthI, ghor3e, ratha, gAr3I aadi| saMghake sAtha muni bhI jAte the| usa samaya yAtrAmeM kaI-kaI mAha laga jAte the| mahArAja aravinda jaba muni bana gaye aura jaba ve eka bAra eka saMghake sAtha sammeda-zikharakI yAtrAke lie jA rahe the, acAnaka eka jaMgalI hAthI AkramaNake uddezyase unapara A jhapaTA / aravinda avadhi-jJAnI the| unhoMne jAnA ki yaha to mere mantrI marubhUtikA jIva hai| ataH unhoMne usa hAthIko sambodhita karake upadeza diyaa| hAthIne aNuvrata dhAraNa kara liye aura prAsuka jala aura sUkhe pattoMpara nirvAha karane lgaa| vahI jIva bAdameM pArzvanAtha tIrthakara banA / isa prakArakA kathana paurANika sAhityameM milatA hai| bhaiyA bhagavatIdAsa kRta 'argalapura jina-vandanA' nAmaka stotra hai| usase jJAta hotA hai ki rAmapurake zrAvakoMke sAtha bhaiyA bhagavatIdAsa yAtrA karate hue argalapura (AgarA) Aye the| unhoMne apane stotra meM AgarAke tatkAlIna jaina mandiroMkA paricaya diyA hai / isase yaha bhI patA calatA hai ki usa samaya jaina samAjameM kitanA adhika sAdharmI vAtsalya thaa| taba yAtrA saMghake loga kisI mandirameM darzanArtha jAte the to usa muhalleke jaina bandhu saMghake logoMko dekhakara bar3e prasanna hote the aura unakA bhojana, pAnase satkAra karate the| dukha hai ki vartamAnameM sAdharmI vAtsalya nahIM rahA aura na yAtrA-saMghoMke svAgata-satkArakA hI vaha rUpa rahA / yAtrA saMghoMke aneka ullekha vibhinna granthoMkI prazastiyoM AdimeM bhI milate haiN| tIrtha yAtrA kaise kareM ? vartamAnameM yAtAyAtake sAdhanoMkI bahulatA aura sulabhatAke kAraNa yAtrA karanA pahale-jaisA na to kaSTasAdhya rahA hai aura na adhika samaya-sAdhya / yAtrA-saMghoMmeM yAtrA karaneke pakSa-vipakSameM tarka diye jA sakate haiM / kintu ekAkIkI apekSA yAtrA-saMghoMke sAtha yAtrA karanekA sabase bar3A lAbha yaha hai ki aneka paricita sAthiyoMke sAtha yAtrAke kaSTa kama anubhava hote haiM, samaya pUjana, darzana, zAstra-carcA AdimeM nikala jAtA hai; vyaya bhI kama par3atA hai| relakI apekSA moTara-basoM dvArA yAtrA karane meM kucha suvidhA rahatI hai| jaba yAtrA karanekA nizcaya kara leM to usI samayase apanA mana bhagavAnkI bhaktimeM lagAnA cAhie aura jisa samaya gharase ravAnA hoM, usI samayase ghara-gRhasthIkA moha chor3a denA cAhie, vyApArako cintA chor3a denI cAhie tathA anya sAMsArika prapaMcoMse mukta ho jAnA caahie| yAtrAmeM sAmAna yathAsambhava kama hI rakhanA cAhie kintu Avazyaka vastue~ nahIM chor3anI caahie| udAharaNake rUpameM yadi sardI meM yAtrA karanI ho to or3hane-bichAneke ruIvAle kapar3e ( gaddA aura rajAI ) tathA pahananeke garma kapar3e avazya apane sAthameM rakhane cAhie / vizeSataH gujarAta, madrAsa Adi prAntoMke yAtriyoMka uttara pradeza, bihAra Adi pradezoMke tIrthoM kI yAtrA karate samaya isa bAtako dhyAnameM rakhanA cAhie / kapar3oM ke alAvA sTova, Avazyaka baratana aura kucha dinoMke lie dAla, masAlA, ATA Adi bhI sAthameM le jAnA caahie| maidAnI ilAkoMke tIrthoM kI yAtrA kisI bhI mausamameM kI jA sakatI hai| jina dinoM adhika garmI par3atI aura varSA hotI hai, unheM bacAnA cAhie jisase asuvidhA adhika na ho| tIrthakSetrapara pahu~canepara yaha dhyAna rakhanA cAhie ki tIrthakSetra pavitra hote haiN| unakI pavitratAko kisI prakAra Antarika aura bAhya rUpase kSati nahIM pahu~canI caahie| jJAnArNavameM AcArya zubhacandrane kahA hai "janasaMsargavA cittaparispandamanobhramAH / uttarottarabIjAni jJAnijanamatastyajet // " arthAt adhika manuSyoMkA jahAM saMsarga hotA hai, vahAM mana aura vANImeM caMcalatA A jAtI hai aura manameM vibhrama utpanna ho jAte haiM / yahI sAre anarthoMkI jar3a hai / ataH jJAnI puruSoMko adhika jana-saMsarga chor3a denA cAhie /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM yadi zAstra-pravacana, tattva varSA, prabhu-pUjana, kIrtana, sAmAyika pratikramaNa yA vidhAna pratiSThotsava Adi dhArmika prasaMga hoM to jana-saMsarga anarthakA kAraNa nahIM hai, kyoMki vahA~ sabhIkA eka hI uddezya hotA hai| aura vaha hai- dharma - sAdhanA / kintu jahA~ janasamUhakA uddezya dharma-sAdhanA na hokara sAMsArika prayojana ho, vahA~ jana-saMsarga saMsAra-paramparAkA hI kAraNa hotA hai / 22 tIrtha kSetroMpara jo janasamUha ekatrita hotA hai, usakA uddezya dharma-sAdhana hotA hai / yadi usa samUha meM kucha tattva aise hoM jo sAMsArika carcAoM aura azubha rAgavarddhaka kAryoM meM rasa lete hoM to tIrthoMpara jAkara aise tattvoM ke samparka se yathAsambhava bacanekA prayatna karanA cAhie tathA apane cittakI zAnti aura zuddhi bar3hAnekA hI upAya karanA cAhie / yahI Antarika zuddhi kahalAtI hai / bAhya zucitAkA prayojana bAharI zuddhi hai / tIrthakSetroMpara jAkara gandagI nahIM karanI cAhie / malamUtra yathAsthAna hI karanA caahie| baccoMko bhI yathAsthAna hI baiThAnA caahie| dIvAloMpara azlIla vAkya nahIM likhane cAhie | kUr3A, rAkha yathAsthAna DAlanA caahie| rasoI yathAsthAna karanI cAhie / sArAMza yaha hai ki tIrtha para bAhrarI saphAIkA vizeSa dhyAna rakhanA caahie| striyoMko eka bAtakA vizeSa dhyAna rakhanA caahie| mAsika dharmake samaya unheM mandira, dharmasabhA, zAstra- pravacana, pratiSThA maNDapa Adi meM nahIM jAnA caahie| kaI bAra isase bar3e anartha aura upadrava ho jAte haiM / jaba tIrtha kSetra ke darzana ke lie jAyeM, taba svaccha dhulA huA ( sapheda yA kezariyA ) dhotI- dupaTTA pahanakara aura sAmagrI lekara jAnA caahie| jahA~ taka ho, pUjanakI sAmagrI gharase le jAnA cAhie / yadi mandirakI sAmagrI leM to usakI nyauchAvara avazya de denI cAhie jahA~ mandirakA zikhara yA mandira dikhAI dene lage, vahIMse 'dRSTASTaka' athavA koI stotra bolate jAnA cAhie / kSetrake Upara yAtrA karate samaya yA to stotra par3hate jAnA cAhie athavA anya logoMke sAtha dharma-vArtA aura dharma carcA karate jAnA cAhie / kSetrapara aura mandirameM vinayakA pUrA dhyAna rakhanA caahie| sAmagrI yathAsthAna sAvadhAnIpUrvaka car3hAnI caahie| use jamIna meM, pairoMmeM nahIM girAnI caahie| gandhodaka bhUmipara na gire, isakA dhyAna rakhanA Avazyaka hai / gandhodaka kaTi bhAgase nIce nahIM lagAnA caahie| pUjanake samaya sirako DhakanA aura kezarakA tilaka lagAnA Avazyaka hai / jisa tIrthapara jAyeM aura jisa mUrtike darzana kareM, usake bAremeM pahale jAnakArI kara lenA jarUrI hai / isase darzanoMmeM mana lagatA hai aura manameM preraNA aura ullAsa jAgRta hotA hai / tIrtha yAtrA ke samaya camar3ekI koI vastu nahIM le jAnI caahie| jaise-- sUTakesa, bistarabanda, jUte, bailTa, ghar3IkA phItA, parsa Adi / antameM eka nivedana aura hai / bhagavAn ke samakSa jAkara koI manautI nahIM manAnI cAhie, koI kAmanA lekara nahIM jAnA caahie| niSkAma bhakti sabhI saMkaToM ko dUra karatI hai| smaraNa rakhanA cAhie ki bhagavAn se sAMsArika prayojanake lie kAmanA bhakti nahIM, nidAna hotA hai| bhakti niSkAma hotI hai, nidAna sakAma hotA hai| nidAna midhyAtva kahalAtA hai aura mithyAtva saMsAra aura dukhakA mUla hai| viSApahAra stotra meM kavi dhanaMjayane bhagavAn ke samakSa kAmanA prakaTa karanevAloMko A~khoMmeM u~galI DAlakara unheM jagAte hue kitane sundara zabdoM meM kahA hai iti stuti deva vidhAya dainyAd varaM na yAce tvamupekSako'si / chAyAtaruM saMbhavataH svataH syAt kazchAyayA yAcitayAtmalAbhaH //
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 23 arthAta he deva ! stuti kara cukanepara maiM Apase koI varadAna nahIM maaNgtaa| mA~gaM kyA, Apa to vItarAga hai / aura mA~geM bhI kyoM ? koI samajhadAra vyakti chAyAvAle per3ake nIce baiThakara per3ase chAyA thor3e hI mAMgatA hai| vaha to svayaM binA mAMge hI mila jAtI hai| aise hI bhagavAna kI zaraNa meM jAkara unase kisI bAtakI kAmanA kyA karanA / vahA~ jAkara sabhI kAmanAoMkI pUrti svataH ho jAtI hai| prastuta grantha bhAga 4 kI saMyojanA prastuta grantha 'bhAratake digambara jaina tIrtha' granthamAlAkA caturtha bhAga hai| isameM rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra ina tIna prAntoMke digambara jaina tIrthakSetra sammilita haiN| tIrtha granthamAlAke anya bhAgoMke samAna isa bhAgameM prAntoMko janapadoMmeM vibhAjita nahIM kiyA gayA apitu ina tIna pradezoMke AdhAra para hI tIrthoMkA paricaya diyA gayA hai| AdipurANameM jina 52 janapadoMkA varNana kiyA gayA hai, unameM se vartamAna tIna prAntoMmeM nimnalikhita janapada sammilita the azmaka, Anarta, kaccha, vidarbha, karahATa, mahArASTra, surASTra, AbhIra, koMkaNa, sauvIra aura aparAntaka / ina janapadoMkA paricaya isI granthameM anyatra diyA gayA hai| ina janapadoMmeM vartamAna tInoM prAntoMkA sampUrNa bhUbhAga nahIM AtA tathA kucha janapada aise bhI haiM jinakI sImAeM uparyukta tInoM prAntoMse bar3hakara anya prAntoMmeM calI jAtI haiM / ina saba kAraNoMse yahI ucita samajhA gayA ki isa bhAgameM tIrthakSetroMkA vibhAjana janapadoMke AdhArapara na karake prAntoMke AdhArapara kiyA jaay| isI prakAra isa bhAgameM janapadoMke nakze na dekara tInoM prAntoMke alaga-alaga nakze diye gaye haiM tathA tInoM prAntoMkA eka bar3A nakzA bhI diyA gayA hai| ina nakzoMmeM jaina tIrthoMko lAla varNameM dikhAyA gayA hai| tInoM prAntoMke saMyukta bar3e nakzemeM yAtriyoMkI suvidhAke lie tIrake cihna bhI diye gaye haiM / ina cihnoMse yaha samajhane meM sahAyatA mila sakegI ki yAtrA kisa kramase karanI caahie| granthake antameM eka pariziSTa bhI diyA gayA hai-rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra ke jaina tIrtha, unakA saMkSipta paricaya aura yAtrA-mArga / antameM pratyeka tIrthakSetrake mukhya mandiroM, mUlanAyaka athavA purAtAttvika aura kalAko dRSTise mahattvapUrNa mUrtiyoM, mAnastambhoM, zikharoM, guhAmandirI, zilAlekhoM aura zAsana devatAoMke citra diye gaye haiN| kSamA-yAcanA yahA~ maiM apanI eka bhUlake lie pAThakoMse kSamA yAcanA karatA huuN| muktAgiri kSetra vastutaH madhyapradezameM avasthita hai| yaha siddhakSetra madhyapradeza aura mahArASTrakI sImApara sthita hai| yadyapi isakA jilA baitUla ( madhyapradeza ) hai, kintu isake posTala patemeM jilA amarAvatI ( mahArASTra ) likhA jAtA hai| mujhe isIke kAraNa bhrama ho gayA aura ise madhyapradezameM nahIM de paayaa| aba ise mahArASTra meM denA par3a rahA hai / apanI isa asAvadhAnI aura ajJAnatAke lie mujhe vastutaH kheda hai / AzA hai, sahRdaya pAThaka merI isa bhUlako isI rUpameM leMge aura mujhe kSamA kreNge| AbhAra-pradarzana sarva prathama maiM svanAma dhanya sva0 sAhU zrI zAntiprasAdajI kI smRtimeM zraddhA sumana arpita karatA hai jinhoMne mujhe yaha grantha likhaneke lie prerita aura niyojita kiyA thaa| aura jinake mArgadarzanameM isa tIrthagranthake cAra bhAga taiyAra karane meM saphala ho skaa| unake isa mArgadarzana aura sAnnidhyako maiM apanA parama
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 bhAratake digambara jaina tIrtha saubhAgya mAnatA hai| maiM bhAratavarSIya di. jaina tIrthakSetra kameTI, bambaIko dhanyavAda detA hai jisane ina granthoMkA samasta vyaya-bhAra vahana kiyaa| bhAratIya jJAnapIThake suyogya mantrI bAbU lakSmIcandrajIkI kRpA aura snehako nahIM bhulA sakatA, jinhoMne mujhe hara prakArako suvidhA pradAna kii| ve mere bar3e bhAIke samAna haiM aura mere prati unakA vyavahAra sadA isI rUpameM rahA hai / maiM unakI prazAsanika kuzalatA, sAhityika pratibhA aura vyAvahArika nipuNatAkA sadA kAyala rahA huuN| apane mitra DA. gulAbacandra jIke prati bhI apanA hArdika AbhAra prakaTa kiye binA nahIM raha sakatA, jinhoMne mujhe hara prakArakA sahayoga diyA aura grantha-sampAdana, sambandhita citroMkA cunAva, mAnacitra taiyAra karAne Adi bAtoMse lekara granthake prakAzana taka sampUrNa vyavasthAmeM ruci lii| bhAratakI samasta jaina patra-patrikAoMmeM vizeSakara anekAntameM samaya-samayapara tIrthakSetra Adise sambandhita aitihAsika sAmagrI prakAzita hotI rahI hai| prastuta granthake lekhanameM unase bahuta sahAyatA milI hai / ataH unake lekhakoMke prati AbhAra vyakta karanA merA kartavya hai / antameM, maiM una sabhI sajjanoMkA hRdayase AbhArI haiM, jinhoMne isa granthake nirmANameM kisI rUpameM bhI suvidhA yA sahayoga pradAna kiyA / samayAbhAvake kAraNa kucha tIrthasthAnoMpara svayaM jAkara sarvekSaNa kArya nahIM 'kayA jA skaa| kintu vahA~ke prabandhaka tathA sambandhita sajjanoMse samaya rahate sAmagrI prApta honese usakA upayoga kara liyA gyaa| una sabhI tIrtha prabandhakoM aura sajjanoMke prati bhI maiM bahuta AbhArI huuN| -paM. balabhadra jaina
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dRSTise rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dRSTise rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra rAjasthAna yaha pradeza itihAsameM apane zauryake lie prasiddha rahA hai| muslima kAlameM yahA~ke raNabAMkure vIroMne mAtRbhUmiko rakSA aura svatantratAke lie muslima AkrAntAoMse nirantara lohA liyA aura apanA sarvasva samarpita kara diyaa| jaba bhI muslima AkrAntAoMne unake rAjyapara AkramaNa kiyA, vahA~ke sabhI rAjapUta kezariyA bAnA dhAraNa karake aura DhAla-talavAra lekara raNabhUmimeM kUda pdd'e| yadyapi muslima sainikoMkI vizAla saMkhyAke sAmane unakI saMkhyA nagaNya rahI, kintu apane jIte jI unhoMne kabhI zatruko Tikane nahIM diyaa| rAjapUta ramaNiyAM bhI kabhI pIche nahIM rhiiN| rAjapUta patniyA~ raNabhUmimeM jAte hue apane patidevake bhAlapara kezarakA tilaka karatI thIM, unakI AratI utAratI thIM aura yuddha-vijayakI kAmanA karatI huI apane patiyoMse apekSA karatI thIM ki ve zatrukA vAra sadA chAtIpara hI jheleM, pIThapara nahoM aura jaba lauTeM to vijaya lekara; yuddha meM pITha dikhAkara prANa lekara ve na AveM, balki yuddha-bhUmimeM hI apane prANa homa deN| itihAsameM aise bhI udAharaNa prApta hote haiM, jaba patideva apanI navavivAhita patnIke vyAmohameM yuddha-bhUmimeM jAte samaya kAtara ho uThe to unakI vIra patnIne apane sira talavArase kATate hue kahA ki aba Apa yuddhameM nizcintatAse lar3a skeNge| aise dRSTAntoMkI bhI kamI nahIM hai, jaba pati yuddhase palAyana karake zrAntaklAnta aura kSata-vikSata dazAmeM isa AzAse lauTA ki apanI patnIke sukhada aMkameM apanI klAnti dUra kara sakegA, kintu usakI vIra patnIne gharakA dvAra nahIM kholA aura patiko yuddhabhUmimeM vijaya yA mRtyuke lie vApasa lauTaneko bAdhya kara diyaa| jaba rAjapUta bAlAe~ yaha anubhava karatI thIM ki yuddha meM vijaya pAnA asambhava ho gayA hai to ve zrRMgAra karake eka sthAnapara ekatrita ho jAtI thIM aura vizAla citA jalAkara apane zIlako rakSAke lie usameM AtmAhuti kara detI thiiN| yaha jauhara vrata kahalAtA thaa| prAcIna kAlameM rAjasthAna aneka choTe-choTe rAjyoMmeM vibhakta thaa| sabhI rAjya svatantra the| unameM paraspara aikya aura sadbhAva kA abhAva thaa| unameM jitanA zaurya, sAhasa aura mAtRbhUmike prati bhakti thI, usakI samAnatA itihAsameM milanA kaThina hai| kintu apane saMkacita svArtha. anaikya aura rAjanItika dUradRSTike abhAvake kAraNa ve muslima AkrAntAoMko kabhI sthAyI parAjaya nahIM de ske| dUsarI ora, muslima AkrAntAoMko nIti rAjapUtoMke vaMza-nirmUlana aura dharma-nAzakI rhii| jisa rAjyako ve jItate the, usa rAjyake adhikAMza vIra yuddha meM mAre jAte the yA yuddhabandI banA liye jAte the jinheM balAt islAma kabUla karanepara bAdhya kiyA jAtA thaa| vijita nagarakI rAjapUta striyA~ svecchAse jauhara karake agnijvAlAmeM bhasma ho jAtI thiiN| jo sundara yuvatiyA~ zeSa raha jAtI thIM, unheM vijayI senA lUTa letI thii| nagarake pramukha mandiroM aura mUrtiyoMkA vidhvaMsa kara diyA jAtA thA athavA mUrtiyA~ naSTa karake mandiroMko masajida ke rUpameM parivartita kara diyA jAtA thaa|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha rAjasthAnameM yAdava, cAhamAna (cauhAna), paramAra, guhila, sIsaudiyA, jhAlA Adi aneka rAjapUta rAjavaMzoMne rAjya kiyA hai, kintu inameM koI jaina nareza nahIM thaa| kintu udayapura, jodhapura, jaisalamera, jayapura, bharatapura Adi rAjyoMmeM pradhAna amAtya, senApati evaM koSAdhyakSa padoMpara prAyaH jaina hI niyukta kiye jAte the| sambhavataH isakA kAraNa jainoMkI nItikuzalatA, cAritrika dRr3hatA, vIratA, aura ImAnadArI thaa| eka anya bhI kAraNa rahA hogaa| jaina prAyaH sampanna hote the| rAjyako dhanakI AvazyakatA par3anepara ve dhana juTA sakate the| mAtRbhUmiko rakSAkA prazna Anepara ve mAtRbhUmike lie apanA sarvasva samarpaNa karane meM kabhI saMkoca nahIM karate the| jaba mahArANA pratApa rAjya gavAkara jaMgaloMmeM ekAkI nirAza bhaTaka rahe the, usa samaya unake senApati aura koSAdhyakSa bhAmAzAhane apane jIvana-bharako saMcita pUMjI lAkara mahArANAke caraNoMmeM rakha dI thii| vaha pU~jI nagaNya nahIM thI, balki itanI thI, jisase 25000 sainikoMko vizAla senA 12 varSa taka yuddha kara sakatI thii| isI dhanake balapara mahArANA pratApane senA saMgraha karake yuddha lar3A aura cittaur3ako chor3akara zeSa sampUrNa rAjya mukta karA liyaa| itihAsameM mAtRbhUbhike lie diye gaye aise vizAla dAnakA udAharaNa dUsarA nahIM miltaa| __ rAjasthAnameM koI siddhakSetra nahIM hai aura na koI kalyANaka kSetra hI hai| atizaya kSetroMkI saMkhyA bhI kula 16-17 hai / kalAtIrthoM meM eka ora zvetAmbara jainoM dvArA nirmita AbUke saMgamaramarake aura rANakapura evaM kumbhAriyAke dezI pASANake kalApUrNa mandira haiM to dUsarI ora digambara jaina jIjA aura usake putra puNyasiMha dvArA nirmita cittaur3akA candraprabha jinAlaya aura usakA kIrtistambha hai jo apanI utkRSTa kalA aura zAnadAra sthApatyake lie jagadvikhyAta hai| isa pradezake citrakUTa (cittaur3a) nagarameM AcArya elase vIrasenane AThavIM zatAbdoke antima caraNameM siddhAnta granthoMkA adhyayana kiyA thaa| isa pradezameM jainoMkI saMkhyA vizAla hai / yahA~ke nivAsI apanI vyAvasAyika aura audyogika vicakSaNatAke lie saMsAra-bharameM prasiddha haiN| bhAratake prAyaH sabhI prAntoMmeM inake vyApAra aura udyoga-pratiSThAnoMkA jAla phailA huA hai| gujarAta __ isa pradezako bAIsaveM tIrthaMkara bhagavAn neminAthake giranArameM dIkSA, kevalajJAna aura nirvANa kalyANaka manAnekA saubhAgya prApta huA hai| giranArameM dharma-cakra-pravartana karake bhagavAnne isa sampUrNa pradezameM vihAra kiyA thA aura unakI kalyANI vANIke dvArA aneka bhavya jIvoMne apanA kalyANa kiyA thaa| giranArake atirikta isa pradezameM tAraMgA, zatrujaya aura pAvAgar3ha siddhakSetra bhI haiN| atizaya kSetroMkI saMkhyA adhika nahIM hai| yahA~ atizaya kSetra kevala 4 haiN| AcArya puSpadanta aura AcArya bhUtavaline AcArya dharasenase siddhAnta zAstroMkA jJAna grahaNa karake sarvaprathama cAturmAsa aMkalezvarameM kiyA thA aura yahIM rahakara unhoMne zrutako nibaddha karanekI yojanA banAyI thii| gujarAtakA madhyakAlIna itihAsa anahilapATanake cAlukyavaMzI narezoMke zaurya, kalAprema aura mandira-nirmANa-jaise uccAdarzose anuprANita hai, vahIM unake dharmonmAdase kalaMkita bhI rahA hai / gUrjara cAlukya nareza bhImane lagabhaga san 1031 meM Avako paramAra dhAMdhukase chInakara prAgvATavaMzI vimalako vahAMkA prazAsaka niyukta kiyA, jisane 18 karor3a rupaye vyaya karake vahA~ saMsAraprasiddha AdinAtha mandirakA nirmANa kiyaa| jayasiMha siddharAjake daravArameM prasiddha jainAcArya hemacandra
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dRSTise rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra 5 rahate the| siddharAja ke uttarAdhikArI kumArapAlake darabArameM bhI ve bahuta kAla taka rahe the / unake hI prabhAvase kumArapAlane jainadharmaM aMgokAra kara liyA aura apane guruke AdezAnusAra aneka sthAnoMpara zvetAmbara mandiroMkA nirmANa aura jIrNoddhAra kraayaa| usane apane rAjyameM jIva-hiMsA aura dyUtapara pratibandha lagA diyA / jayasiMhane saurASTrake zAsaka navaghana - jo digambara jaina thA - ko giraphtAra karake usake sthAnapara sajjana mahatAko prazAsaka niyukta kiyA / isane bhI giranArameM atyanta kalApUrNa jaina mandira banavAyA / bhIma dvitIyane apane mausA dhavalako vyAghrapallI grAma bakhazIzameM diyA thA / usake pautra lavaNa prasAdane DholakA meM apanI rAjadhAnI banAyI / prAgvATavaMzI vastupAla aura tejapAla donoM bhAI usake amAtya the / unhoMne sAr3he bAraha karor3a rupaye vyaya karake AbU meM neminAtha mandirakA nirmANa kiyA / unakA banavAyA huA eka mandira giranAra meM bhI hai / kintu isI kAla meM kumArapAlake uttarAdhikArI ajayapAlane aneka jainoMkA badha kiyA, aneka jaina mandiroM aura mUrtiyoMkA vidhvaMsa kiyA / vaha jainoMkA itanA vidveSI thA ki usane prasiddha zvetAmbarAcArya rAmacandrakI bhI hatyA kara dI thI / ina nirmama kRtyoMko eka ora rakhakara yadi vicAra kareM to lagatA hai, ye gurjaranareza - cAhe ve zaiva hoM yA jaina - jainoMke prati atyadhika udAra the aura unake zAsana kAlameM aneka jaina mandiroMnirmANa huA aura vipula sAhitya-sRjana huA / mahArASTra isa pradezameM kisI tIrthaMkarakA eka bhI kalyANaka nahIM huA, kintu tIrthaMkaroM kA yahA~ vihAra avazya hotA rahA hai / kuNDala, tera Adi sthAnoMpara to yaha anuzruti abataka pracalita hai ki yahA~ bhagavAn mahAvIrakA samavasaraNa AyA thA / yahA~ aise kSetra bhI haiM jahA~ prAcIna kAlameM munijana tapasyA kiyA karate the aura jahA~ unhoMne ghora tapa dvArA karmoM kA vinAza karake nirvANa prApta kiyA thA / aise nirvANakSetroMkA nAma hai - gajapaMthA, mAMgItuMgI, kunthalagiri / isa pradezameM atizaya kSetra aura guhAmandira to aneka haiM / ailorA, dhArAziva jaisI prasiddha guphAe~ yahIM haiM / isa pradeza se kaI mahAn jainAcAryoMkA sambandha jur3A huA hai / AcArya vIrasena ke vidyAguru ailAcAryakA vihAra ailorA guphAoMvAle parvata aura usake nikaTastha zUlibhaMjanameM bahuta kAla taka huaa| unhIM ke nAmapara isa parvatakA nAma elApura par3a gayA / usa kAlameM zUlibhaMjana rASTrakUTa narezoMkI uparAjadhAnI thA / AcArya jinasenane yahA~ aura vATagrAmameM rahakara apane guruvarya AcAryaM vIrasena ke svargavAsa ho jAnepara jayadhavalA TIkAke avaziSTa bhAgapara cAlIsa hajAra zloka pramANa TIkA likhI thI / use zaka saMvat 759 meM kolhApurake neminAtha digambara jaina mandirameM baiThakara samApta kiyA, aisI bhI anuzruti hai / zUlibhaMjana meM rASTrakUTa nareza amoghavarSa (dhruvagovinda jagattuMga ) kA bAlyakAla vyatIta huA / usane AcArya jinasenase jaina siddhAntakA jJAna prApta kiyA aura unhIMse jenadharmaMkI dIkSA lI / akolA jile meM bAr3egA~va nAmaka eka grAma hai / yahA~ kucha varSa pUrva saikar3oM prAcIna svarNa mudrAe~ utkhanana meM prApta huI thIM / prAcIna kAlameM isa grAmakA nAma vaTagrAma thA / AcAryaM vIrasena apane guru ailAcAryaM se siddhAnta granthoMkA adhyayana karake citrakUTase isI grAma meM padhAre the aura Anatendra dvArA banavAye hue jinAlaya meM Thahare the / yahIMpara unheM vappadevakI vyAkhyA prajJapti nAmakI TIkA prApta huI thii| isa TIkAke adhyayanase unhoMne yaha anubhava kiyA ki isameM siddhAnta ke aneka viSayoMkA vivecana skhalita hai / ataeva eka bRhat TIkAke nirmANako AvazyakatA hai / aisA vicAra kara unhoMne dhavalA aura jayadhavalA TIkA likhiiN|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha isa pradezako dhArAzivako jaina guphAoMkA nirmANa sAhityika sAkSyoMke anusAra IsA pUrva sAtavIM zatAbdImeM karakaNDu narezane karAyA thA aura pAzvanAtha bhagavAnkI pratimAoMkI pratiSThA kI thii| acalapura nareza aila zrIpAlane 10vIM zatAbdImeM ailorAmeM jaina guphAoMkA nirmANa karAyA thaa| isake atirikta usane pavalI, antarikSa pArzvanAtha sirapura, vAzima, muktAgiri Adi aneka sthAnoMpara jinAlaya banavAye the| yAdavavaMzI jaina nareza bhillamane devagiri (daulatAbAda) nagarako sthApanA kI, vahAM eka sudRr3ha durgakA nirmANa karAyA aura vahIM apanI rAjadhAnI sthApita kii| isa durgameM usane eka vizAla jinAlayakA nirmANa karAyA jo muslima kAlameM masajida banA diyA gayA aura svatantratA-prAptike pazcAt bhAratamAtA mandira banA diyA gyaa| isa jaina mandirakI aneka mUrtiyA~ aba bhI durgameM vidyamAna haiN| akolA jileke naranAlAmeM prAcIna durga hai| akolA DisTrikTa gajeTiyarake anusAra isakA nirmANa kisI jaina narezane karAyA thaa| isa pradezameM rASTrakUTa, cAlukya, zilAhAra, yAdava, aila Adi vaMzoMne zAsana kiyaa| inameM aneka rAjA jaina dharmAnuyAyI the| prAyaH sabhI nareza jainadharmake prati sahiSNa evaM udAra the| kaI rAjAoMne jaina na honepara bhI jaina mandira banavAye evaM jaina mandiroM aura bhaTTArakoMko bhUmidAna kiyaa| zilAhAravaMzake gaNDarAdityane jaina mandira banavAyA thA tathA usake lie bhUmi bhI dI thii| zilAhAravaMzake vijayAdityake do zilAlekha kolhApurake pAzvanAtha digambara jaina mAnastambha mandira gaMgAvezameM rakhe haiN| unase jJAta hotA hai ki isa rAjAne do jaina mandiroMke lie gAMva dAnameM diye the| kadambavaMzI nareza mayUravarmAne ambikA devIke mandirake lie jainAcArya zrIpAlake ziSya guNadevako eka grAma dAna kiyA / bhaTTArakoMko to aneka rAjAoM aura bAdazAhoMne bhUmi aura grAma bheMTa kiye / isase una rAjAoM aura bAdazAhoMpara una bhaTTArakoMkA kitanA prabhAva thA, isakA patA calatA hai| mahArASTra pradezameM sadAse jainoMkA prabhAva rahA hai| isa pradezane jaina samAjako aneka jainaAcArya aura muni diye haiM / isa pradezake aneka sthAnoMpara bhaTTArakoMke pITha rahe haiN| jaina mandiroMpara jainetaroMkA adhikAra yoM to prAyaH sabhI prAntoMmeM aneka digambara jaina mandiroMpara hinduoM, musalamAnoM aura zvetAmbaroMne adhikAra kara liyA hai aura unheM parivartita karake apane dharmakI mUrtiyAM unameM virAjamAna kara dI haiM, aneka mandiroMko masajida banA diyA hai, aneka jaina mUrtiyoMpara sindUra potakara unheM khairamAI yA khairadayyAke nAmase pUjA jAtA hai, kintu uparyakta rAjasthAna, gajarAta aura mahArASTra ina tIna prAntoMmeM parivartita digambara jaina mandiroMkI saMkhyA bhI nagaNya nahIM hai| jayapura aura AmerameM aneka digambara jaina mandira hinduoMke adhikArameM haiN| unake zikharoM aura praveza dvAroMpara aba bhI jaina tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM dekhI jA sakatI haiN| kolhApurakA mahAlakSmI mandira mUlataH jenokA ambAdevI mandira thaa| aba bhI chatoM AdimeM jaina matiyA~ dRSTigocara hotI haiN| vahA~ke trikUTa caityAlayameM pArzvanAthake sthAnapara bhairava virAjamAna haiN| vahA~ke dIpAdhAroM aura sadara ( pAlakI rakhanekA sthAna ) para hinduoMkA adhikAra hai| giranArake ambAdevI mandirako hinduoMne balAt hathiyA liyA hai| paMDharapurakA biThauvA mandira mUlataH neminAtha mandira thaa| hinduoMne neminAthako hI biThauvA banA diyA hai| daulatAbAda durgakA jaina mandira masajida banA diyA gayA thA, aba vaha bhAratamAtA mandira bana gayA hai| jintUrameM aneka mandiroMko muslima AkrAntAoMne naSTa kara diyA yA masajida banA diyaa| isI prakAra zvetAmbaroMne giranAra, zatrujaya,
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dRSTi se rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra amIjharo pArzvanAtha, bhadrAvatI, mANikya svAmI Adike kaI mandiroMpara adhikAra kara liyA hai tathA ve antarikSa pArzvanAtha, RSabhadeva kezariyAnAthake prasiddha digambara jaina mandiroMpara apanA svAmitva jatAte haiN| rAjasthAna-gujarAta-mahArASTrake prAcona janapada bhagavajjinasenake 'AdipurANa ke anusAra bhagavAn RSabhadevakI AjJAse saudharmendrane bhAratako 52 janapadoMmeM vibhAjita kiyA thaa| unake nAma isa prakAra haiM sukozala, avantI, puNDra, uNDra, azmaka, ramyaka, kuru, kAzI, kaliMga, aMga, baMga, suma, samudraka, kAzmIra, uzInara, Anarta, vatsa, paMcAla, mAlava, dazArNa, kaccha, magadha, vidarbha, kurujAMgala, karahATa, mahArASTra, surASTra, AbhIra, koMkaNa, vanavAsa, Andhra, karNATa, kozala, cola, kerala, dAru, abhisAra, sauvIra, zUrasena, aparAntaka, videha, sindhu, gAndhAra, yavana, cedi, pallava, kAmboja, AraTTa, bAlhIka, turuSka, zaka aura keky| ina janapadoMmeM nimnalikhita janapada rAjasthAna-gujarAta-mahArASTra meM haiM azmaka, Anarta, kaccha, vidarbha, karahATa, mahArASTra, surASTra, AbhIra, sauvIra aura apraantk| azmaka-godAvarI aura mAhiSmatIke madhyameM yaha narmadA taTapara avasthita thaa| ise alaka yA mUlaka bhI kahate the| isakI rAjadhAnI pratiSThAna ( vartamAna paiThaNa ) thii| yaha vidarbhako rAjadhAnI | azmaka mahArASTrako kahate the| azmaka mahAbhAratakA azvaka thaa| bauddha granthoM meM isakA nAma assaka AyA hai| Anarta-gujarAta aura mAlavAkA bhAga / isakI rAjadhAnI kuzasthelI (Adhunika dvArakA ) thii| uttarI gujarAtakI rAjadhAnI AnaMrtapura thii| pazcAt isakA nAma Anandapura ho gayA jo vartamAnameM bar3anagara kahalAtA hai| bar3anagara uttara gujarAtameM siddhapurase dakSiNa-pUrvameM 112 ki. mI. hai| lekina vartamAnameM Anandapura nAmaka eka sthAna hai jo balabhIse uttara-pazcimameM 80 ki. mI. hai| prAcIna kAlameM ise hI Anartapura kahate the| yahA~ hventsAMga bhI AyA thaa| Anandapura yA bar3anagarako nagara bhI kahate the aura yaha gujarAjake nAgara brAhmaNoMkA mUlasthAna thaa| gujarAta nareza dhruvasenakI yaha rAjadhAnI thii| usake darabArameM san 411 meM kalpasUtrake racayitA bhadrabAhu svAmI rahate the| kumArapAlane isake cAroM ora majabUta koTa banavAyA thaa| & History of Bawari, Spence Hardy's Manual of Budhism Sutta mpatta and Parayanavagga. 2. daNDIkRta dazakumAra carita, harSacarita / 3. kauTilya arthazAstrake TIkAkAra bhaTTasvAmI / 4. bhISmaparva, adhyAya 9 / 5. zrImadbhAgavata a. 10 / 6. skanda purANa, nAgarakhaNDa, adhyAya 65 / 7. Bombay Gazetteer, Vol 1, Part 1, page 6, note 2. 8. san 649 aura 651 ke AlinAke do tAmrapatra /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha kaccha-ise marukaccha bhI kahate the| yaha vartamAna kaccha hI thaa| vidarbha-barAra aura khAnadeza / pahale isakA kucha bhAga madhya pradezameM thA aura kucha bhAga nijAma sTeTameM thaa| yaha rukmiNIke pitA bhISmakakA pradeza thaa| isake mukhya nagara kuNDinanagara aura bhojakapurA the| purANoMmeM ullikhita bhoja vidarbhameM rahate the| prAcIna kAlameM vidarbhameM vartamAna bhopAla aura vidizA jiloMse narmadA takakA bhAga sammilita thaa| karahATa-satArA jile meM kolhApurase uttarameM 64 ki. mI. karAr3a sthaan| yaha zilAhAra rAjAoMkI rAjadhAnI thaa| karahATaka kArASTra dezakI rAjadhAnI thaa| yahA~ svAmI samantabhadra apanI digvijaya yAtrAmeM Aye the aura bAdameM yahA~ke vidvAnoMko parAsta kiyA thaa| mahArASTra-marAThA deza, jo godAvarI aura kRSNA nadIke madhyameM phailA huA hai / buddhake samaya ise azmaka yA assaka bhI kahate the| azokane yahA~ mahAdhammarakSitako bauddhadharmake pracArake lie bhejA thaa| isakI prAcIna rAjadhAnI pratiSThAna thii| yaha AndhrabhRtyoMkI rAjadhAnI thI jo sAtavAhana yA zAlivAhana kahalAte the| AndhrabhRtyoMke pazcAt kSatrapoMne (kucha bhAgapara san 218 se 232 taka), phira AbhIroMne (san 399 taka), pazcAt rASTrakUToMne isa pradezapara zAsana kiyaa| ye rASTrika bhI kahalAte the| inhIMke nAmapara mahArASTrika, phira mahArASTra kahalAne lgaa| inakA zAsana-kAla tIsarIse chaThI zatAbdI taka rhaa| phira cAlukyoMne (chaThI zatAbdIse 753 taka) zAsana kiyaa| inheM haTAkara rASTrakUToMne punaH isapara adhikAra kara liyaa| isa vaMzake govinda tRtIyake putra amoghavarSane paiThaNase rAjadhAnI haTAkara mAnyakheTako apanI rAjadhAnI bnaayaa| pazcAt yahA~ cAlukyoM (san 973-1162), kalacuriyoM (san 1162 se 1192), yAdavoM (1192 se 1318) kA Adhipatya rhaa| isake pazcAt musalamAnoM aura aMgarejoMne yahAM zAsana kiyaa| yAdavavaMzake rAmacandra narezakA mantrI hemAdri thA, jise hemADapanta bhI kahate the jisane aneka mandira banavAye, usane mandira nirmANakI eka vizeSa zailI pracalita kii| isa zailImeM bane mandira hemAr3apanthI mandira kahalAte haiN| surASTra-sindhase bhaDauMca takakA pradeza / isameM gujarAta, kaccha aura kAThiyAvAr3a sammilita the| isakI rAjadhAnI balabhI thI / guptakAlameM isakI rAjadhAnI vanasthalI (vartamAna banthalI) rhii| AbhIra-narmadAke muhAneke nikaTa gujarAtakA dakSiNa-pUrvI bhAga AbhIra kahalAtA thaa| brahmANDa purANake anusAra AbhIra dezameM sindhu nadI bahatI thii| mahAbhArata (sabhAparva a. 31) ke anusAra AbhIra loga samudra taTapara aura sarasvatIke kinAre (somanAthake nikaTavAlI nadI) rahate the| sara hainarI IliyaTake anusAra bhAratake pazcimI samudra taTapara tAptIse devagar3ha takakA bhAga AbhIra kahalAtA thaa| DablyU. eca. zAphake matAnusAra gujarAtakA dakSiNI bhAga, jisameM sUrata sammilita hai, AbhIra thaa| tArAtantrako mAnyatAnusAra koMkaNase dakSiNako ora tAptI nadIke pazcimI taTavartI bhAgako AbhIra kahA jAtA thaa| ___sauvIra-kaniMghama gujarAtake IDara jileko sauvIra mAnate haiN| DaoN. rAisa DeviDa kAThiyAvAr3ake uttarameM kacchakI khAr3Ike kinAre ise mAnate haiM / 1. bRhatsaMhitA, a. 14 / 2. Cunningham's Bhilsa Topes, page 363. 3. skandapurANa, sahyAdri khaNDa / 4. dazakumAracarita, a. 6 /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dRSTise rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra aparAntaka-uttarI koMkaNa pradezako aparAntaka kahate the| isakI rAjadhAnI sarika (vartamAna sapArA) thii| bhAratakA pazcimI samudrI taTe aparAntaka kahalAtA thaa| raghuvaMzake anusAra yaha sahya (pazcimI ghATa) aura samudrakA madhyavartI pradeza thaa| yaha mAhI nadIse goau taka phailA huA thaa| rAjasthAna-gujarAta-mahArASTrameM jainatIrtha . rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra prAnta saMyukta rUpase tIrthakSetroMkI dRSTise atyanta samRddha haiN| ina prAntoMke tIrthakSetra uttara pradeza, bihAra-baMgAla-ur3IsA aura madhyapradezake tIrthakSetroMkI apekSA saMkhyAkI dRSTise to adhika haiM hI, purAtattva aura kalAkI dRSTise bhI atyadhika sampanna haiN| prastuta granthameM diye gaye tIrtha-paricayakI dRSTise rAjasthAnameM 16, gujarAtameM 10 aura mahArASTrameM 26 isa prakAra kula 52 tIthaM haiN| ina tIrthakSetroMko hama suvidhAke lie 4 bhAgoMmeM vibhAjita kara sakate haiM-(1) siddhakSetra, (2) atizayakSetra, (3) kalA-tIrtha aura (4) bhaTTAraka pITha-sthAna / yahA~ yaha ullekha karanA aprAsaMgika na hogA ki yahA~ bhaTTAraka pITha-sthAnoMke pRthak ullekha karanekA vizeSa kAraNa hai kyoMki ina prAntoMmeM bhaTTArakoMkI vibhinna paramparAoMke pITha aneka sthAnoMpara the| aneka sthAnoMpara ina bhaTTArakoM dvArA pratiSThita mandira aura mUrtiyAM aba bhI upalabdha hotI haiN| siddhakSetra siddhakSetra yA nirvANakSetra una sthAnoMko kahA jAtA hai, jahAM kisI tIrthakara yA muniko nirvANa prApta huA ho / ina tInoM prAntoMmeM siddhakSetroMkI kula saMkhyA 7 hai| inake nAma isa prakAra haiM-giranAra, tAraMgA, zatrujaya, pAvAgar3ha, gajapaMtha, mAgItuMgI aura kunthlgiri| inameM se prArambhake 4 kSetra gujarAta prAntameM aura zeSa 3 kSetra mahArASTra prAntameM haiN| ina sabameM giranArakA sarvAdhika mahattva hai kyoMki vahA~ bAIsaveM tIrthakara neminAtha bhagavAn mukta hue the| zeSa sthAnoMse muniyoMko nirvANa prApta huA thaa| giranAra yahA~ bhagavAn neminAthake tIna kalyANaka hue the-dIkSA, kevalajJAna aura nirvANa kalyANaka / bhagavAnkI prathama divyadhvani yahIM khirI thI, yahIM unakA prathama aura antima samavasaraNa lagA tathA yahIMpara unhoMne dharma-cakra pravartana kiyaa| ve aneka bAra yahA~ padhAre aura unakI kalyANamayI dezanAse aneka bhavya jIvoMkA kalyANa huaa| inake atirikta yahA~se pradyumnakumAra, zambukumAra, aniruddhakumAra, varadatta Adi bahattara karor3a sAta sau muniyoMne mukti prApta kI thii| yahA~ ambAdevIkA vikhyAta mandira thaa| isa devIke atizayoMkI bar3I khyAti thii| yaha devI neminAtha tIrthaMkarako sevikA aura zAsana devI kahalAtI hai| AcArya dharasena yahA~kI candraguphAmeM tapasyA karate the| yahIMpara unhoMne bhUtavali aura puSpadantako sampUrNa zrutajJAna diyA thA, jo unheM paramparAgata AcArya-paramparAse prApta huA thaa| tAmralekha aura zilAlekhoMse jJAta hotA hai ki yahA~ I. pUrva 1140 meM bhagavAn neminAthake mandira bana gaye the tathA mauryakAlameM bhI yahAM neminAtha-jinAlayakA nirmANa huA thaa| 1. R.G. Bhandarkar. 2. bhagavAnalAla indrajI 3. Bombay Gazette, Vol. 1, Part 1, p. 36, note 8.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha tAraMgA - yahA~se varadatta Adi sAr3he tIna karor3a muniyoMne nirvANa prApta kiyA thA / zatruMjaya - yahIM para duryodhanake bhAgineya kumuMdharane tapasyArata pA~coM pANDavoMpara apane mAtRkulake vinAzakA pratizodha leneke lie bhayAnaka upasarga kiye| usa zaThane una nispRha yogiyoM ke vibhinna aMgoMmeM tapta lohe ke AbhUSaNa pahanAkara ghora yAtanA denekA prayatna kiyaa| una yogiyoMke zarIra dagdha ho gaye, kintu una AtmaniSTha muniyoMne zukladhyAna dvArA karmoMko dagdha kara diyA / apane utkRSTa dhyAna dvArA yudhiSThira, bhIma aura arjunane karmoMkA pUrNa nAza karake mukti prApta kI / inake atirikta yahA~ dravir3a dezake rAjA aura ATha karor3a muniyoMne bhI siddha pada prApta kiyA thA / pAvAgar3ha - rAmacandrajI ke putra lavaNAMkuza aura madanAMkuzane muni avasthAmeM yahA~ Akara ghora tapa dvArA karma-mala naSTa karake mukti-lAbha kiyA thA / yahA~se lATa nareza aura pA~ca karor3a muniyoMko mokSa prApta huA / gajapantha - balabhadra 9 hote haiM / unameM 7 balabhadroMne yahAMse nirvANa prApta kiyA thA / unake nAma haiM-1 sudarzana, 2 nandi, 3 nandimitra, 4 suprabha, 5 sudharma, 6 acala aura 7 vijaya / inake atirikta 8 karor3a muniyoMko bhI yahA~ se mukti prApta huI thI / mAMgItuMgI - zrIrAmacandrajI, hanumAn, sugrIva, gavaya, gavAkSa, nIla, mahAnIla Adi 99 karor3a muniyoMne yahAM se mukti prApta kI / 10 kulagiri - yahA~ muni kulabhUSaNa aura muni dezabhUSaNa tapasyA karate the / apane vanavAsa - kAlameM rAmacandrajI sItA aura lakSmaNa sahita yahA~ padhAre / una dinoM eka asura ina muniyoMpara ghora upasagaM kara rahA thA / nagaravAsI usake bhayase trasta the aura rAtri honese pUrva ve nagarako chor3akara anyatra bhAga jAte the / rAmacandra aura lakSmaNane usa parvatapara jAkara asurako bhagAyA aura muniyoMkA upasargaM dUra kiyaa| tabhI una muniyoMko kevalajJAna prApta ho gyaa| devoMne Akara gandhakuTIkI racanA kI / kucha kAla pazcAt una donoM muniyoMko yahIMse nirvANa prApta huA / ina siddhakSetroM meM gajapanthako vAstavika sthitike sambandha meM kucha vidvAnoMne sandeha prakaTa kiyA hai / unakA tarka hai ki vartamAna sthAnapara isa kSetrakI sthApanA lagabhaga 80-90 varSaM pUrvaM kI gayI thI / yahA~ koI aisA purAtAttvika pramANa nahIM milA, jisake AdhArapara mAnA jA sake ki vastutaH gajapantha kSetra yahIMpara thA / ina vidvAnoMke prati hamAre hRdaya meM AdarabhAva hai / kintu unakA dhyAna hama yahA~kI una guphAoMkI ora AkarSita karanA cAhate haiM jinheM cAmaralainI kahA jAtA hai / yadyapi saundaryapriya bhaktoMne ina Ubar3a-khAbar3a guphAoMko palastara Adi dvArA surucipUrNa banAnekA prayatna kiyA hai aura yahA~ko prAcIna mUrtiyoM ke Upara lepa car3hAkara unake saundayaMse nikhAra diyA hai, kintu palastara aura guphA aura mUrtiyoM kI kalA aura prAcInatAko Dhaka diyA hai| isase ve Adhunika lagane lagI haiM / vastutaH cAmaralainI guphAoMkA itihAsa IsvI sanse bhI pUrvakA hai / inakA nirmANa maisUra ke cAmarAjane karAyA thA aura unameM jaina mUrtiyoMkI pratiSThA karAyI thI / ye cAmarAja paurANika sAkSya ke AdhArapara IsA pUrva 900 ke batAye jAte haiM / purAtattvavettA sambhavataH ina guphAoMkA yaha kAla svIkAra na kareM, kintu isameM sandeha nahIM hai ki ye guphAe~ prAcIna haiM / isa kSetrase lagabhaga 10 mIla dUra pANDava guphAeM haiN| aMjanerImeM bhI guphAe~ aura bhagna jinAlaya haiM / ina guphAoM meM pratimAe~ bhI haiM / ye 11-12vIM zatAbdIkI mAnI gayI haiN| hamArA anumAna hai ki cAmaralenI guphAe~ bhI isI kAla kI yA isase kucha pUrvako hoMgI / yahA~kI kaI mUrtiyoM kA bhI kAla yahI anumAnita hotA hai / 1
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dRSTise rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra 'bhagavatI ArAdhanA' meM bhI gajapanthako nAsikake nikaTa mAnA hai| vartamAna gajapantha kSetra bho nAsikake nikaTa, nAsikase 6 ki. mI. hai| ina pramANoMse gajapantha kSetrakI vartamAna sthiti asandigdha bana jAtI hai| atizaya kSetra ukta tInoM prAntoMmeM atizaya kSetroMkI saMkhyA paryApta hai / ina kSetroMke sambandhameM kiMvadantiyA~ atyanta rocaka haiN| kucha kiMvadantiyAM to ekAdhika kSetroMke bAremeM milatI-julatI haiM / yathA kisI Tolepara gAyakA dUdha jharanA aura vahA~se utkhananameM mUrti prakaTa honA-jaise zrI mahAvIrajI, bhaatkulii| bAvar3ImeM apanI AvazyakatAke bartanoMkI sUcI likhakara kAgaja DAlanA aura bAvar3ImeM bartana A jaanaa| yathA madanapura ( uttara pradeza) aura ter| sarakaNDekI gAr3Ipara bhagavAnkI vizAla mUrti le jAnA aura pIche mur3akara dekhanepara mUrtikA vahIM acala ho jAnA, jaise cA~dakher3I, nAgaphaNI pArzvanAtha aura antarikSa pArzvanAtha / kiMvadantiyoMkI yaha samAnatA sambhavataH saMyogavaza hai| ina kSetroMke camatkAroMmeM bhI samAnatA hai, jaise manautI pUrI ho jAnA, mandirase rAtriko nRtya-gAnakI dhvani AnA, siMha Adi hiMsra jIvoMse bhare jaMgalameM rAtrimeM pazuke akele raha jAnepara manautI dvArA prAtaH sakuzala vApasa lauTa aanaa| aise adbhuta camatkAroMke kAraNa hI ye sthAna atizaya kSetra kahalAte haiN| bhAtakulI kSetrapara to aura bhI vismayakAraka camatkAra dekhA-sUnA jAtA hai| kahate haiM ki bhagavAnke abhiSekake lie jo dUdha AtA hai, usameM yadi koI gvAlA jala milA detA hai to usa gvAleke pazuke thanase dUdhake sthAnapara rakta nikalane lagatA hai| rakta tabhI banda hotA hai, jaba vaha gvAlA bhagavAnke caraNoMmeM jAkara apane kRtyakA pazcAttApa kare aura bhaviSyake lie pratijJA kre| ina saba kiMvadantiyoMmeM kahAM taka sacAI hai yaha vicAraNIya hai| kucha kiMvadantiyA~ to satyase bahuta hI dUra huI lagatI haiN| una taka hamArI sahaja AsthA nahIM pahu~ca paatii| uparyukta prAntoMke atizaya kSetroMke nAma isa prakAra haiM -RSabhadevake kezariyAjI, nAgaphaNI pArzvanAtha, andezvara pArzvanAtha, vamotara zAntinAtha, bijauliyA, kezorAya pATana, padmapurA, zrImahAvIrajI, camatkArajI, cA~dakher3I, jhAlarApATana, tijaaraa| -ghoghA, mahuA, aMkalezvara, sajoda / -dahIgAMva, kuNDala, bAhubalI, tera, sAvaragAMva, kAsAra ASTA, paiThaNa, navAgar3ha, jintUra, ziraDazahApura, asegAMva, antarikSa pAzvanAtha, vADhoNA rAmanAtha, bhAtakulI, rAmaTeka / kalAtIrtha ina prAntoMmeM kaI sthAna aise haiM jo apane zilpa, sthApatya aura kalAke kAraNa vikhyAta haiN| jaise cittaur3akA kIrtistambha apanI anupama racanA-zailI, sUkSma evaM kalApUrNa zilpa aura apanI uttuMgatAke kAraNa bhAratIya zilpameM apanA mahattvapUrNa sthAna banAye hue hai| saMsArake kisI stambhameM sUkSma kalAko dRSTise isakI tulanA evaM spardhA karanekI kSamatA nahIM hai| bhAratIya kalAvidoMkI mAnyatAnusAra citaur3a durga meM sthita jayastambhake nirmANako kalpanAke mUlameM yaha kIrtistambha hI thaa| jayastambha kIrtistambhake lagabhaga do zatAbdI pazcAt nirmita huaa| kintu kalAkI dRSTise vaha bhI isakI samatA nahIM kara sktaa| kIrtistambha vastutaH ekAkI nahIM hai, balki vaha apane sammukha
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha khar3e hue jaina mandirakA mAnastambha rUpa hai| isalie isa parisarameM phaile hue samUce parivezameM isakA mUlyAMkana karanA hogaa| kahanA hogA, yaha vikasita sthApatya aura zilpa kalAkA pratinidhitva karanevAlA sarvotkRSTa nidarzana hai| ina prAntoMmeM aneka sthAnoMpara guhA-mandira aura guphAeM haiN| parvatoMko tor3akara chAtI cIrakara banAyI gayI ina guphAoM aura unameM utkIrNa vividha mUrtiyoMmeM kalAkAroMne apanI sampUrNa yogyatAse kalAko ujAgara kiyA hai| aise sthAnoM meM dhArAziva, ailaurA, auraMgAbAda, cA~dabar3a, aMjanerIko sammilita kiyA jA sakatA hai| ina sabhI sthAnoM para guhA-mandira bane hue haiM aura sabhI kisI na kisI dRSTi se mahattvapUrNa haiM / kAla-kramakI dRSTise dhArAzivakI guphAeM inameM sarvAdhika prAcIna pratIta hotI haiN| vartamAna purAtAtvika mAnyatAnusAra inakA nirmANa-kAla IsAkI 7-8vIM zatAbdI hai| sambhavataH ailaurAkI jaina guphAe~ inake kucha kAla pazcAtkI haiM, kintu ve apanI maka saMracanAke kAraNa vizvakI kalAkRtiyoM meM apanA mahattvapUrNa sthAna grahaNa kara cakI haiN| zeSa jaina kalAtIrtha sambhavataH inake pazcAtkAlIna haiM aura ailaurAke samAna kalAke samunnata rUpakA pratinidhitva nahIM kara sake haiN| kintu yaha to svIkAra karanA hI hogA ki ina kalAtIrthoMkI bhI apanI-apanI pRthak vizeSatAeM haiN| bhaTTAraka-poTha-sthAna ina pradezoMmeM nimnalikhita sthAnoMpara bhaTTAraka-pITha yA unake zAkhA-pITha the nAgaura, zrImahAvIrajI, RSabhadeva, ajamera, jayapura, bhAnapura, IDara, sUrata, aMkalezvara, sojitrA, kolhApura, antarikSa pArzvanAtha sirapura aura kaarNjaa| ___ ina sthAnoMmeM-se aba kevala RSabhadeva aura kolhApura meM hI bhaTTAraka-pITha haiM, yahA~ bhaTrAraka rahate haiN| zeSa sthAnoMpara vartamAnameM koI bhaTTAraka nahIM haiN| nAgaurameM bhaTTAraka devendrakIrti aura zrImahAvIrajImeM bhaTTAraka candrabhUSaNa antima bhaTTAraka hue, jinakA svargavAsa kucha varSoM pUrva huA thA aura unake pIThapara phira koI bhaTTAraka nahIM bnaa| inameM kucha sthAnoMpara pahale ekAdhika bhaTTAraka rahA karate the| jaise RSabhadevake kezariyAnAtha mandirameM kASThAsaMgha aura mUlasaMghake bhaTTArakoMke pITha bane hue haiN| ina pIThoMpara donoM paramparAoMke bhaTTAraka rahate aura upadeza diyA karate the| aMkalezvarameM mahAvIra mandira aura AdinAtha mandira kASThAsaMghake haiM, cintAmaNi pAzvanAtha mandira mUla saMghakA hai aura neminAtha mandira navagraha saMghakA hai| ina saMghoMke bhaTTAraka kabhI-kabhI yahA~ Akara Thaharate the| kolhApurameM lakSmIsena aura jinasena ina do bhaTTArakoMkI gaddiyAM aura maTha haiN| donoM pIThoMke bhaTTAraka yahA~ rahate haiN| bhaTTAraka lakSmIsenakA eka upapITha rAyabAgameM aura bhaTTAraka jinasenakA eka upapITha nAMdaNImeM haiN| donoM bhaTTAraka kabhI-kabhI apane upapIThoMpara bhI jAkara rahate haiN| antarikSa pArzvanAthameM devendrakIrti svAmI kAraMjA, bhaTTAraka vIrasena aura bhaTrAraka vizAlakItike pITha aba bhI bane hue haiN| pahale yahA~ bhaTTAraka rahA karate the| inameM devendrakIrti mUlasaMgha balAtkAragaNa sarasvatIgacchake bhaTTAraka the / ye kAraMjAke balAtkAragaNa mandirameM pIThAdhIzvara the / inakA svargavAsa ziraDazahApurameM huA thaa| inake bAda isa pIThapara koI bhaTTAraka nahIM bnaa| bhaTTAraka vIrasena senagaNake bhaTTAraka the| unakA bhaTTAraka-pITha kAraMjAke senagaNa mandirameM thaa| saMvat 1995meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apa ho isa pIThake antima bhaTTAraka the|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dRSTi se rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra jaina kalA evaM purAtattva rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTrameM jainakalA aura purAtattvakI vipula sAmagrI hai| ina prAntoMmeM bhI apekSAkRta purAtana sAmagrIkA parimANa vizAla hai| yaha sAmagrI parvatoM aura nagaroMmeM yA unake pAsa phailI huI hai| isakA mUlyAMkana sAvadhi kAla-krama aura jaina zilpakI vividha vidhAoMke pariprekSyameM kiyA jA sakatA hai| aitihAsika dRSTi se hama prAggupta kAla, madhyakAla aura uttarakAlake rUpameM kAla-vibhAjana kara sakate haiN| prAgguptakAlameM guptakAlase pUrvavartI kAla liyA gayA hai| madhyakAlase IsAko sAtavoMse bArahavIM zatAbdI takakA kAla abhipreta hai| aura uttarakAlameM bArahavIM zatAbdIkA pazcAdvartIkAla liyA gayA hai| isI prakAra suvidhAke lie jaina zilpakI vibhinna vidhAoMko hama pA~ca bhAgoMmeM vibhAjita kara sakate haiM-(1) tIrthaMkara mUrtiyA~, (2) zAsana devatAoMkI mUrtiyAM, (3) devAyatana, (4) guhAmandira aura (5) abhilekh| tIrthaMkara-mUrtiyA~-ina prAntoMmeM tIrthaMkara-mUrtiyAM tIna AsanoMmeM milatI haiM-khaDgAsana, padmAsana aura ardhapadmAsana / donoM pairoMkA cAra aMgula pramANa antara rakhakara aura donoM bhujAoMko nIce laTakAkara nAsikAna ardhonmIlita dRSTi rakhakara khar3e honA khaDgAsana kahalAtA hai| ise kAyotsargAsana bhI kahate haiM / yaha jina mudrA kahalAtI hai| pracalita mAnyatAnusAra donoM pAMvoMke Takhane UparakI ora karake arthAt donoM pA~voMko 1. prabhAcandrakRta kriyaaklaap| 2. gulphottAna-karAGgaSTharekhAromAlinAsikAH / samadRSTiH samAH kuryAnnAtistabdho na vAmanaH // bodhapAhur3a TIkA, 51 / kintu prabhAcandrakRta kriyAkalApa aura AzAdharakuta anagAradharmAmRta (adhyAya 8) meM ina AsanoMkA rUpa bhinna prakArase diyA hai| inake anusAra donoM jaMvAoMse donoM pairoMke saMzleSako padmAsana kahate haiM / arthAta dAyeM goDake nIce bAyeM pairako rakhanA aura bA~yeM goDake nIce dAhine pairako rakhanA / bAyeM goDake Upara dAhine gor3ako rakhanA paryakAsana hai| donoM UruoM (jA~ghoM) ke Upara donoM pairoMko rakhanA vIrAsana kahalAtA hai / sambandhita sandarbha isa bhA~ti hai 'padmAsanaM zritau pAdau jaGghAyAmuttarAdhare / te paryakAsanaM nyastAvUrvorvIrAsanaM kramau ||prbhaacndr, kriyAkalApa jaGghAyA jaGghayAzliSTe madhyabhAge prakIrtitam / padmAsanaM sukhAdhAyi susAdhyaM sakalairjanaiH // budhairuparyadhobhAge jaGgayorubhayorapi / samastayoH kRte jJeyaM paryaGkAsanamAsanam / / Urvorupari nikSepe pAdayovihite sati / vIrAsanaM ciraM kartuM zakyaM dhIrairna kAtaraiH // jaGghAyA madhyabhAge tu saMzleSo yatra jaGghayA / padmAsanamiti proktaM tadAsanavicakSaNaH // syAjjaGghayoradhobhAge pAdopari kRte sati / paryako nAbhigottAnadakSiNottarapANikaH // vAmoddhidakSiNorUz2a vAmorupari dakSiNaH / kriyate yatra taddhIrocitaM vIrAsanaM smRtam // anagAra dharmAmRta 8179-83 /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 bhAratake digambara jaina tIrtha jaMghAoM para rakhakara unake Upara donoM hAthoMko Upara-nIce rakhe arthAt bAyeM hAthakI hathelIpara dAyeM hAthakI hathelI rakhe, tAki hAthake donoM aMgUThe donoM TakhanoMke Upara A jaayeN| peTa, chAtIko romAvalI aura nAsikA eka sIdhameM raheM / na adhika akar3akara aura na adhika jhukakara baitthe| ise sukhAsana yA padmAsana kahate haiM / yaha yogamudrA kahalAtI hai| isI prakAra bAyIM jaMghAke Upara dAyeM pairako rakhakara pUrvavat donoM hatheliyoMko eka dUsareke Upara rakhakara nAsAgra ardhonmIlita dRSTi rakhanA ardhapadmAsana kahalAtA hai| yaha bhI yogamudrA kahalAtI hai| ina prAntoMmeM jitanI tIrthaMkara-mUrtiyA~ milatI haiM, ve sabhI inhIM tIna AsanoM aura do mudrAoMmeM milatI haiM / kintu khaDgAsanakI apekSA padmAsana mUrtiyoMkI saMkhyA atyadhika hai| jisa prakAra madhyapradezake atizaya kSetroMpara khaDgAsana mUrtiyoMkI saMkhyA adhika rahI hai, usI prakAra isa prAntake tIrthopara padmAsana pratimAoMkA adhika pracalana rahA hai / ardhapadmAsana pratimAeM dhArAziva, ailorA, jintura aura antarikSa pArzvanAtha (sirapUra) meM prApta hotI haiN| khar3agAsana mUrtiyoMmeM borivalI (bambaI) meM ina tInoM prAntoMmeM sarvAdhika avagAhanAvAlI pratimA bhagavAn AdinAthako hai jo 31 phoTakI hai| isake atirikta yahIMpara bharata aura bAhubalIkI 29-29 phoTa, kolhApurameM AdinAthakI 28 phoTa, zrImahAvIrajImeM zAntinAthakI 23 phoTa, bAhubalImeM bAhubalI svAmIkI 28 phITa, kunthalagirimeM bAhubalIko 18 phoTa, jhAlarApATanameM zAntinAthakI 12 phoTa, ailorAmeM pArzvanAtha aura bAhubalIko kaI mUrtiyAM 12 phoTa uttuMga haiN| padmAsana mUrtiyoMmeM sabase bar3I avagAhanAvAlI mUrti bhagavAn pArzvanAthako hai jo 16 phITa U~cI hai| yaha mUrti ailaurA parvatake Upara pArzvanAtha mandirameM virAjamAna hai| ina pradezoMmeM tIrthaMkara-mUrtiyoMmeM vaividhyake darzana hote haiN| yahA~ trimUrtikA ( jinheM mahArASTrameM ratnatraya mUrti kahane kA pracalana hai ), sarvatobhadrikA, caitya, caubIso paTTa aneka sthAnoMmeM milate haiN| mUrtiyoMmeM AdinAtha, candraprabha, neminAtha, pAzvanAtha aura mahAvIrakI pratimAoMkI saMkhyA sarvAdhika hai / AdinAthakI jaTAyukta pratimAeM kaI sthAnoMpara milatI haiM, kintu anya kaI tIrthaMkaroMkI bhI jaTAyukta pratimAeM milI haiN| pArzvanAthakI sAta, nau, gyAraha, teraha aura sahasraphaNAvaliyukta pratimAe~ bhI haiN| ailaurAmeM sambaradevakRta upasargavAlI aura kevalajJAna prAptike pazcAt devadeviyoM dvArA moda prakaTa karanevAlI pratimAe~ bhI kaI vidyamAna haiN| yahA~ pArzvanAtha- pratimAoMke aneka nAma rakha liye gaye haiM; jaise vighnahara pAzrvanAtha, vighnezvara pArzvanAtha, andezvara pArzvanAtha, caMvalezvara pAzvanAtha, nAgaphaNI pArzvanAtha, kalikuNDa pAzvanAtha, jharI pArzvanAtha, girI pArzvanAtha, amIjharo pArzvanAtha, antarikSa pArzvanAtha aadi| bhAtakulomeM AdinAtha mUrtimeM adbhuta vizeSatA dikhAI par3atI hai| isa mUrtike hAtha aura pairoMkI aMguliyA~ paraspara saMzliSTa na hokara manuSyoMke samAna pRthak-pRthak haiM tathA isake nAkhUna bar3he hue haiM / jintUrameM eka mandira meM pArzvanAthakI eka mUrti aisI hai, jisake Upara bAhubalIke samAna latAeM car3hI huI haiM aura unake sirake Upara sarpaphaNAvalI hai| yaha mati bhagavAnako dhyAnAvasthAko prakaTa karatI hai| sirapUrakI pArzvanAtha mUrti to nizcaya hI adbhuta hai kyoMki vaha 3 phITa 8 iMca U~cI aura 2 phITa 8 iMca caur3I hone aura bhArI sapta phaNAvalI yukta honepara nirAdhAra (eka koNapara kiMcit AdhAra pAkara ) antarikSameM bhUmise 2-3 aMgula Upara ThaharI huI hai| isI prakAra jintUrameM pArzvanAthakI 5 phITa 10 iMca U~cI aura 4 phITa 5 iMca caur3I nau phaNavAlI eka bhArI mUrti kevala 2-3 iMca caur3e caukora pASANa-khaNDapara TikI huI hai| kaI pratimAeM aisI bhI batAyo jAtI haiM jo bAlU aura gArekI banI huI haiM; jaise
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dRSTi se rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra kAraMjAmeM bhUgarbhase prApta jaTAmaNDita supArzvanAtha pratimA bAlukAmaya hai| paiThaNake munisuvratanAtha bhI bAlU nirmita batAye jAte haiM / dhArAzivakI pArzvanAtha-mUrti gAre-miTTIkI banI huI hai| aitihAsika kAlakramakI dRSTise abhilikhita mUrtiyoMmeM ina pradezoMmeM prAcInatama mUrti kezorAyapATanameM upalabdha hotI hai| isa mUrtike Upara lAMchana nahIM hai kintu mUrti-lekha hai jisake anusAra isakA pratiSThA-kAla saMvat 664 hai| yahIMpara kaI anya mUrtiyA~ bhI haiM jo apanI racanA zailIse isake samakAlIna lagatI haiN| yahAMkI mUlanAyaka munisuvratanAthakI pratimAko kucha loga 2000 varSa prAcIna batAte haiN| jinake hRdayameM isa pratimAke prati bhaktikA atireka hai, ve to ise rAmacandrakAlIna batAte haiN| kintu ise IsAko prathama-dvitIya zatAbdI yA isake uttarakAla kI hI mAnA jA sakatA hai| isake lie Thosa sAhityika sAkSya upalabdha haiN| prAkRta nirvANa kANDameM isakA ullekha milatA hai| dhArAziva guphAoMkI mUrtiyoMkI pratiSThA jaina sAhityake AdhArapara mahAvIra svAmIse pUrvakAlIna karakaNDa narezane kI thii| purAtattvavettA inakA kAla 7-8vIM zatAbdI mAnate haiN| isI prakAra ailaurA aura auraMgAbAda guphAoMkI aneka mUrtiyoMkA nirmANa bhI isI kAla meM huA thaa| terakI mUrtiyA~ dhArAzivako mUrtiyoMke lagabhaga samakAlIna mAnI jAtI haiN| cAMdavar3a guhAmUrtiyoMkA kAla kucha pazcAdvartI pratIta hotA hai| gajapantha kSetrakI guhA-mUrtiyA~ inake lagabhaga samakAlIna lagatI haiN| cAMdavar3a aura gajapantha na kevala nikaTavartI haiM, inakI mUrtiyoMkI racanAzailI meM bhI atyadhika sAmya hai| mAMgItuMgIkI parvatastha guhA-mUrtiyA~ kAlakI dRSTise sabase prAcIna lagatI haiN| inheM IsAkI prathama zatAbdI yA isase bhI kucha pUrvakA mAnA jA sakatA hai| udayagiri-khaNDagirikI mUrtiyoMse yahA~kI mUrtiyoMmeM zailI, abhivyaMjanA Adi kisI dRSTise sAmya nahIM hai, unake pASANoMmeM bhI maulika antara hai / udayagiri-khaNDagirikI mUrtiyoMkA pASANa Thosa hai, jabaki mAMgItuMgIkI mUrtiyAM ravAdAra burabure pASANa kI haiM jisase ye khira-khirakara aparUpa ho gayI haiN| ataH donoM sthAnoMkI mUrtiyoMmeM samAnatA DhU~r3hanA vyartha hogaa| kintu yaha svIkAra karanA hogA ki mAMgItuMgImeM mUrtiyoMkA nirmANa usa kAlameM huA thA, jaba isa pradezameM mUrti-kalAkA vikAsa nahIM huA thaa| ataH isa pradezameM mUrti-kalAke prArambhika kAlameM mAMgItuMgImeM mUrtiyoMkA nirmANa kiyA gyaa| isIlie gajapantha, aMjanerI, cAMdavar3a, ailorA Adiko pazcAtkAlIna mUrtiyoMmeM mAMgItuMgIkI apekSA adhika sughar3atA, adhika samAnupAtikatA aura adhika nikhAra pAte haiN| nauvIM zatAbdIse 12vIM zatAbdI taka kI mUrtiyA~ nimnalikhita sthAnoMpara isa kAlakI mUrtiyAM upalabdha hotI haiM kuNDala-pArzvanAthakI eka mUrti para saMvat 964 aMkita hai| lepake kAraNa yahA~ko kaI mUrtiyoMke lekha daba gaye haiN| kintu ve bhI isI kAlakI lagatI haiN| ____ aMjanerI-yahA~ 12vIM zatAbdIkA zilAlekha prApta huA hai| yahA~ kaI mUrtiyA~ isI kAlakI haiN| ___ kolhApura-mAnastambha digambara jaina mandira gaMgAvezameM mAnastambha aura mUrtiyA~ 12vIM zatAbdI kI haiN| sirapura-pavalI aura antarikSa pArzvanAtha mandira meM 10vIM zatAbdIkI aneka mUrtiyA~ haiN|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha muktAgiri - mandira naM. 7, 10, 15, 18, 26, 45, 46, 48 kI aneka mUrtiyA~ 9vIM se 11vIM zatAbdI taka kI haiN| mandira naM0 7 meM neminAthako mUrti ke pAdapITha para saMvat 904 aMkita hai / mandira naM0 10 aila zrIpAla nareza dvArA banavAyA gayA thA / ataH isakI mUrtiyA~ nizcita rUpase 10vIM zatAbdI kI / zeSa uparilikhita mandiroMmeM isake AsapAsako mUrtiyAM vidyamAna haiM / kucha mUrtiyA~ khaNDita dazA meM ikaTThI rakhI huI haiM jo prAyaH 10vIMse 12vIM zatAbdI takakI pratIta hotI haiM / 16 AbU -- kunthunAtha digambara jaina mandirakA nirmANa zvetAmbara mandiroMke sAtha huA thA, aisA kahA jAtA hai / bijauliyA - yahA~kI mUrtiyAM saMvat 1226 kI haiM / ajamera--bar3A dhar3A mandirameM DhAI dinake jhoMpar3ese utkhanana meM prApta 84 mUrtiyA~ rakhI haiM, jinameM se aneka para saMvat 1150 aura 1230 aMkita haiN| isI prakAra choTA ghar3A mandira meM AdinAtha mUrti bhI isI kAlakI lagatI hai / jayapura - mahAvIra mandira kAlADerAmeM saMvat 1948 kI mahAvIra - mUrti hai / sAMgAnera meM eka mUrti saMvat 1989 kI hai / AmerameM neminAtha- mUrti aura bAharakI nasiyAmeM kaI mUrtiyA~ 12vIM zatAbdI kI haiM / cA~dakher3I --- zeragar3ha se lAyI huI tIna mUrtiyA~ rakhI haiM jo 11-12vIM zatAbdI kI haiN| eka mUrti saMvat 1946 kI hai| jhAlarApATana - nasiyA meM saMvat 19226 kI eka mUrti hai / anya kaI mUrtiyA~ bhI isI kAla kI haiN| tAraMgA - neminAtha, mallinAtha tathA anya kaI mUrtiyAM saMvat 1992 kI haiN| do khaDgAsana mUrtiyAM saMvat 1203 kI haiM / pAvAgar3ha - yahA~ sambhavanAtha aura ajitanAthakI saMvat 1245 kI do mUrtiyA~ haiM / sUrata - pAzrvanAtha kI saMvat 1960 aura 1235 kI do mUrtiyA~ haiM / inake atirikta kucha aise sthAna haiM, jahA~ jaina purAtattva bhagnAvazeSarUpa meM par3A hai, yA jahA~ prAcIna jaina pratimAe~ haiM / pAtUra meM rASTrakUTakAlIna eka jaina tIrthaMkara mUrti hai jise sindUra potakara devI mUrti banA diyA gayA hai / vArzITAkalI meM 12vIM zatAbdIkI eka jaina mUrti nikalI thI jo aba nAgapura saMgrahAlaya meM hai / rAjanApura - jo rASTrakUTa kAlameM acalapurake bAda uparAjadhAnI thI -- yahA~ san 1926 meM jaina mandirake bhagnAvazeSoMke nIcese 27 digambara jaina mUrtiyA~ nikalI thIM jo nAgapura saMgrahAlaya meM surakSita haiM / ye mUrtiyA~ 7vIM, 9vIM aura 12vIM zatAbdI kI haiM / inakA zilpa evaM kalA atyanta utkRSTa koTi kI haiM / inheM jarmanI, sviTajaralaiNDa, phrAMsa, iTalI aura dillI kI kalA pradarzaniyoM meM bhejA jA cukA hai| isI prakAra mahArASTra pradezake voragAMva ( maMjU ), akoTa, mahAna, piMjara, maMgarula, mAnorA, kinhIrAjA AdimeM bhI ati prAcIna jaina mUrtiyA haiM / uttarakAla meM jaina mUrtiyA~ - uttara kAlakI 13-14vIM zatAbdiyoMkI tIrthaMkara - mUrtiyAM nimnalikhita sthAnoMpara upalabdha hotI haiM kezorAyapATana ( saMvat 1321 - 1350 - 1419 ), camatkAra jI ( saMvat 1390 ), sUrata ( saMvat 1376-1380 ), ailorA ( saMvat 1956 ), auraMgAbAdake savAI digambara jaina mandira ( saMvat 1272-1345 ), jintUra ( hijarI san 631 arthAt IsvI san 1233 se pUrva kI aneka
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dRSTise rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra 17 mUrtiyA~ ) kAraMjA-kASThAsaMgho mandira ( saMvat 1272 kI aneka mUrtiyAM ), bADhINA rAmanAtha (saMvat 1457), bhAtakulI (zaka saMvat 1153 arthAt san 1231), sirapura-pavalI (saMvat 1457) / isake pazcAtkAlakI mUrtiyA~ to sabhI kSetroMpara milatI haiN| saMvat 1548 ko jIvarAja pApaDIvAla dvArA pratiSThita pratimAe~ prAyaH sabhI kSetroMpara milatI haiN| Upara abataka jina mUrtiyoMkA kAla-nirdhAraNa kiyA gayA hai, ve sabhI pASANa kI haiN| ina prAntoMmeM dhAtu-mUrtiyA~ vizeSa prAcIna upalabdha nahIM hotii| zAsana-devatAoMkI mUrtiyA~ tInoM prAntoMmeM zAsana-devatAoM arthAt tIrthaMkaroMke sevaka yakSa-yakSiyoMkI saMkhyA vizAla hai| prAyaH adhikAMza tIrthakSetroMpara inakI mUrtiyA~ upalabdha hotI haiN| yakSoMmeM sarvAdhika mUrtiyA~ gomeda, dharaNendra aura mAtaMga yakSoMko milatI haiN| kahIM-kahIM gomukha yakSakI mUrti bhI milatI hai| yakSiyoMmeM ambikA, padmAvatI, jvAlAmAlinI, cakrezvarI aura siddhAyikAkI mUrtiyAM atyadhika saMkhyAmeM milatI haiN| inameM bhI ambikA aura padmAvatIkI mUrtiyoMkI saMkhyA vizAla hai| yakSa prAyaH dvibhujI hI milate haiM, kintu yakSiyoMmeM SoDazabhujo, dvAdazabhujI aura caturbhajI matiyA~ bhI upalabdha hotI haiN| bAhubalI kSetrapara 16 bhujI jvAlAmAlinI, caturbhujo padmAvatI hai| ailorAmeM dvAdazabhujI yakSI mUrti hai| kuNDala, kolhApura, jintUra, zrImahAvIrajI, cA~dakher3o, pAvAgar3hameM caturbhujI devI-mUrtiyAM haiN| caturbhujI deviyoMkI mUrtiyAM pASANa aura dhAtu donoM prakArako milatI haiM / ailaurAkI yakSa-yakSI-mUrtiyoMkI apanI kucha pRthak vizeSatAe~ haiN| yahA~kI mUrtiyoMkA AkAra vizAla hai; yakSa alaMkAroMke atirikta yajJopavIta dhAraNa kiye hue haiN| gomedako aneka mUrtiyAM yahA~ aisI hai, jinake sirake Upara kAphI vizAla Amragucchaka hai| ambikAko mUrtiyoMmeM bhI sirake Upara yA hAthameM Amrastavaka haiM aura bAlaka bhI haiN| prAyaH deviyoMke zIrSa bhAgapara tIrthaMkara-mUrti hotI hai, kintu ailaurA yakSa-yakSiyoMkI mUrtiyAM svatantra haiM, unake sAtha tIrthaMkara-mUrti nahIM hai| ina mUrtiyoMkI alaMkaraNa-sajjA, sughar3atA aura saundaryakI ora zilpIne vizeSa dhyAna rakhA hai| khajurAhokI yakSa-yakSiyoMkI mUrtiyoMko chor3akara sundaratA aura sughar3atAmeM ailaurAkI ina mUrtiyoMko samAnatA anya kisI sthAnako yakSa-yakSI mUrtiyA~ sambhavataH nahIM kara sktiiN| ___ina yakSa-yakSI mUrtiyoMke atirikta sarasvatIkI mUrtiyAM bhI milatI haiM, yadyapi unakI saMkhyA alpa hai / dhArAziva guphAoM meM sarasvatIko zyAmavarNa pratimA hai| yaha ardha padmAsanameM hai| devI kandheke sahAre vINA rakhe hue hai| use dAyeM hAthase bajA rahI hai| usakA bAyAM hAtha varada mudrAmeM hai| rAjanApurase prApta eka sarasvatI-mUrti nAgapura saMgrahAlayameM surakSita hai| devI lalitAsanase virAjamAna hai / usake vAhana haMsako coMcameM sAta maNiyoMkI mAlA laTaka rahI hai jo sapta tattvoMkI pratIka hai / haMsavAhinI sarasvatIkI eka manojJa pASANa-mUrti boragAMva (maMjU) meM hai| ailaurAko guphA naM. 30 va guhA-mandirakI bAhya bhittiyoMpara eka ora dvAdazabhujI indra nRtya mudrAmeM pradarzita hai| indra alaMkAra dhAraNa kiye hue hai| usakI bhujAoMpara deviyA~ nRtya kara rahI haiM / kucha deva vAdya bajA rahe haiN| bhittike dUsare pArzvameM indra caturbhujI hai| vaha bhI nRtya mudrAmeM utkIrNa hai / yahI dvArake donoM pAryo meM dvArapAla vizAla AkArameM bane hue haiM, jinake hAthameM bhayAnaka gadA hai| kAlakramakI dRSTise ina pradezoMmeM zAsana-devatAoMkI sarvAdhika prAcIna mUrtiyAM dhArAziva
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 18 bhAratake digambara jaina tIrtha aura ailorA guphAoMmeM hI milatI haiM, jinakA kAla IsAkI 7-8voM zatAbdI hai| anya sthAnoMkI mUrtiyA~ isake bAdakI haiN| jinAyatana ina prAntoMmeM prAcIna jinAlaya atyalpa haiN| adhikAMzataH prAcIna kAlake jinAlaya naSTa ho gaye yA dharmonmAdane naSTa kara diye| phira bhI jo bace hae haiM, unakA jIrNoddhAra kiyA jA cukA hai| aise jinAlayoMkI saMkhyA to u~galiyoMpara ginI jA sakatI hai jo apane mUlarUpameM abataka surakSita haiN| kezorAyapATanakA zikhara abataka surakSita khaDA hai. yadyapi isake Adhe bhAgakA jIrNoddhAra kiyA jA cukA hai| kintu jitanA apane mUlarUpako surakSita rakha sakA hai usakA kAla IsAkI 7-8vIM zatAbdI hai aura yaha sambhavataH ina tInoM pradezoMmeM sarvAdhika prAcIna hai| pAvAgar3hameM parvatapara kucha jinAlaya bhasmAvazeSa rUpameM bikhare par3e haiM kintu eka aba bhI upekSita aura bhagnaprAya dazAmeM tAlAbake taTapara khar3A haA hai| usakI jaMghAoM, zukanAsikA, Amalaka aura zikharapara zAsana-devatAoM aura tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ utkIrNa haiN| isakI samAnatA kAla aura kalAko dRSTise madhyapradezake Una, gyArasapura, mAlAde aura bajramaThake prAcIna jinAlayoMse kI jA sakatI hai| tAraMgAkA jaina mandira bhI cAlukya kAlakA pratIta hotA hai| usakI bhI zukanAsikA aura zikharapara nAnAvidha matiyA~ utkIrNa haiM aura choTA hote hue bhI samrATa kumArapAla dvArA nirmita zvetAmbara jinAlayake sAtha kalAmeM hor3a karatA pratIta hotA hai| vijauliyAkA pArzvanAtha mandira zilAlekhake anusAra 12vIM zatAbdIkA hai aura 800 varSoM ke kAla aura dharmonmAdake krUra prahAroMke madhya abhI taka surakSita hai| ghoghAke jinAlaya bhI sambhavataH12-13vIM zatAbdIke haiN| cittauDagaDha aura AbUke jainamandira isake kucha bAdake haiN| aMjanerImeM eka jaina mandira kisI prakAra apanI jINaM dazAmeM abataka khar3A haA hai| isameM 12vIM zatAbdIkA eka zilAlekha bhI hai| kolhApurakA pArzvanAtha mAnastambha jaina mandira gaMgAvaiza lagabhaga 1000 varSa prAcIna hai| isameM zaka saMvat 1065 kA eka zilAlekha bhI hai| neminAtha digambara jaina mandira maMgalavAra peThakA nirmANa mahAlakSmI mandirake samakAlIna hai| yaha bhI kahA jAtA hai ki bhagavajjina senAcAryane SaTakhaNDAgamake lekhanakI samApti isI mandirameM baiThakara kI thii| SaTkhaNDAgamakI samApti zaka saMvat 759 ( I. san 837) meM huI thii| yadi yaha siddha ho jAtA hai ki SaTkhaNDAgamakA antima bhAga ukta mandirameM likhakara grantha sampUrNa kiyA gayA to isa mandirakA kAla IsAkI nauvIM zatAbdI sunizcita ho jAtA hai| terake mandirameM koI zilAlekha yA anya aisA koI sAkSya upalabdha nahIM hai, jisase mandirake nirmANa-kAlapara prakAza paDa ske| kinta isameM sandeha nahIM hai ki yaha kamase kama 10vIM zatAba yA usase kucha pUrvakA hI honA caahie| jinturakA nagara mandira aura sirapurake donoM mandira bhI 10vIM zatAbdIke haiM, yadyapi sirapurake mandiroMmeM jIrNoddhAra ho cukA hai| vArzITAkalImeM eka hemAr3apanthI mandira hai| isameM 11vIM zatAbdIkA eka zilAlekha bhI hai| mandirameM bhagavAn mahAvIrake jIvana sambandhI ghaTanAe~ aMkita haiN| isa mandirako bAhya bhittipara Der3ha phuTa UMcI khagAsana jaina mUti utkIrNa hai| yaha mandira aba bhagnAvazeSarUpameM khar3A hai| jinAlayoMkI eka vidhA talaprakoSTha yA bhoyarA bhI hai| dahIgA~va, paiThaNa, auraMgAbAda, jintUra, sirapura ( antarikSa pAzvanAtha ), kAraMjA, muktAgiri, kezorAyapATana, cA~dakher3I, mahuA, aMkalezvara aura sajodameM talaprakoSTha bane hue haiM, jahAM tIrthaMkara-mUrtiyA~ virAjamAna haiN| nandIzvara jinAlaya bhI jinAyatanakA eka rUpa haiN| kaI sthAnoMpara inakI racanAe~ kI gayI haiM, jaise bAhubalI, ajamera, shriimhaaviirjii| yahA~ nandIzvara dvIpake 52 jinAlaya laghu rUpameM banAye
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dRSTise rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra gaye haiN| nandIzvara jinAlayake 52 jinAlaya pItala yA pASANastambhoMmeM banAnekI bhI prathA hai| aise nandIzvara jinAlaya kunthalagiri, RSabhadeva, cA~dakher3I, tAraMgA aura mahuAmeM milate haiN| pAvAgar3hameM pItalakA 4 phITa 10 iMca UMcA jinAlaya hai jo saMvat 1537 kA hai| ___ sahasrakUTa jinAlayameM bhagavAnkI 1008 mUrtiyA~ hotI haiN| yaha pASANa aura dhAtu donoMmeM hI milatI haiN| ghoghAmeM saMvat 1561 kA dhAtukA eka sahasrakUTa hai| dahIgAMvameM saMvat 1665 kA hai| kolhApura meM pItalakA zikharAkAra sahasrakUTa jinAlaya hai| paiThaNameM bhI eka jinAlaya hai| auraMgAbAdameM eka sahasrakUTa jinAlaya hai| yaha pItalakA hai| isameM 69x4 mUrtiyA~ haiN| kintu ise sahasrakUTa jinAlayakI saMjJA denA upayukta nahIM lgtaa| jintUrameM pItalake do sahasrakUTa jinAlaya saMvat 1541 ke haiN| inameM eka lokAkAra hai, dUsarA zikharAkAra hai / ye donoM hI pA~ca phoTake lagabhaga UMce haiN| inameM 1000 + 24 mUrtiyA~ haiN| sambhavataH 1000 mUrtiyAM sahasrakUTa jinAlayakI pratIka haiM aura 24 mUrtiyAM tIrthaMkaroMkI pratIka haiN| karaMjAke balAtkAragaNa mandirameM pItalake do sahasrakUTa caityAlaya haiM / ekameM 1008 mUrtiyA~ banI huI haiM, jabaki dUsaremeM 1728 mUrtiyA~ haiM / 1728 mUrtiyoMkA kyA uddezya ho sakatA hai, yaha jJAta nahIM ho paayaa| jinAyatanakI racanA-zailImeM mAnastambha bhI jinAlayakA eka bhAga mAnA gayA hai| ajamera, jayapura, zrImahAvIrajI, gajapantha, dahIgAMva, bAhubalI, kAraMjA, sAvaragA~va, paiThaNa, muktAgiri, tAraMgA, giranAra, sonagar3ha, zatrujaya, sUratameM vizAla mAnastambha bane hue haiN| guhAmandira-ina prAntoMmeM nimnalikhita sthAnoMpara guhA-mandira bane hue haiM dhArAziva, ailorA, mAMgItuMgI, gajapantha, aMjanerI, jintUra, tAraMgA, giranAra, kuNDala, auraMgAbAda, caaNdvdd'| inameM dhArAziva aura ailaurAke guhAmandira nizcita rUpase 7-8vIM zatAbdIke svIkRta kiye gaye haiN| mAMgItuMgIke guhAmandiroMkA purAtAtvika dRSTise abhI taka kAla- nirdhAraNa nahIM kiyA gayA, kintu apanI saMracanA-zailIse ye IsApUrva yA IsAkI prArambhika zatAbdiyoMke lagate haiN| aMjanerI aura gajapanthake guhAmandira prAyaH 8-9vIM zatAbdIke anumAnita kiye jAte haiN| cAMdavar3ake guhAmandira bhI lagabhaga isI kAlake pratIta hote haiN| jintUrakI candraguhAkA ullekha prAkRta bhaktipAThoMmeM AtA hai| prAkRta bhaktipATha kundakundAcAryapraNIta batAye jAte haiN| ataH inakA nirmANa-kAla IsAkI prathama-dvitIya zatAbdI ho sakatA hai| auraMgAbAdakI nipaTaniraMjana guhAoMkA kAla pUrAtattvavettAoMne 7-8vIM zatAbdI nirdhArita kiyA hai| ye guhAmandira bauddha aura jainoMke saMyukta mandira haiN| inameM donoM dharmokI mUrtiyAM haiN| giranArakI rAjula guphAkA samaya IsAkI prArambhika zatAbdiyAM athavA isase kucha pUrvakA ho sakatA hai| tAraMgAkI guphA koTizilA aura siddhazilApara pAyI jAnevAlI saMvat 1192 kI mUrtiyoMse isI kAlakI anumAnita kI jAtI haiN| kuNDalakI guphAe~ dasavIM zatAbdI kI haiN| kalikuNDa pArzvanAtha mandirameM eka mUrtipara saMvat 964kA lekha utkIrNa hai| ataH yaha dhAraNA svAbhAvika hai ki parvatakI guphAeM isI kAlameM nirmita huI hoNgii| isa prakAra ye guhAmandira IsAkI prathama zatAbdIse 12vIM zatAbdoke madhyake nirmita haiN| ina guphAoMmeM kaI guphAe~ to prAkRtika lagatI haiM, jinheM bAdameM chenI-hathaur3oMkI sahAyatAse sAdhAraNa saMvArA gayA lagatA hai| jaise giranArakI rAjula guphaa| mAMgItuMgI aura gajapantha guphAe~ cUnA-sImeNTakI sahAyatAse abhI sa~vAra dI gayI haiN| ataH unakA maulika rUpa daba gayA hai, jisase unake sambandhameM nizcita dhAraNA nahIM banAyI jA sktii| mAMgItuMgI parvatameM ina guhA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 bhAratake digambara jaina tIrtha mandiroMse lagabhaga 3 mIla dUra dharAtalase 1000 phITa Upara abhI eka prAkRtika guphA banI huI hai, jisakA rahasya Aja taka anAvRta banA huA hai| ise dekhate hue yaha sambhAvanA kI jA sakatI hai ki ina guhAmandiroMkI guphAoMmeM saba nahIM to kucha avazya prAkRtika hoNgii| yahI bAta gajapanthakI guphAoMke lie bhI kahI jA sakatI hai| ___ina guphAoMmeM AkAra, vizAlatA aura sughar3atAkI dRSTise dhArAziva aura ailaurAkI guphAe~ sabase bAjI mAra le jAtI haiM / kalAko dRSTise ailaurAkI indrasabhA guphA, jagannAtha guphA aura choTA kailAza gaphAe~ bejoDa haiN| inake stambha alaMkRta haiN| kaI stambhoM para tIrthaMkaroM aura sAdhuoMkI mUrtiyA~ utkIrNa haiN| kaI stambhoMpara sarasa lokajIvanakA aMkana kiyA gayA hai| kahIM koI mugdhA tribhaMga mudrAmeM khar3I huI hai; kahIM saMgIta-samAja juTA huA hai, nartakI capala gatise nRtya kara rahI hai, koI vAdya aura saMgItameM magna hai| kahIM koI surasundarI akelI hI nRtyameM lIna hai| ina dRzyoMmeM alhar3a yauvana chalakatA dikhAI par3atA hai| zilpone unake saundarya aura yovanako saMvAranemeM apanI kalAkA, apane naipuNya aura kalpanAkA pUrA upayoga kiyA hai| ailaurA aura mAMgItuMgIko guphAoMmeM kalA aura AkAra-prakArameM to koI samAnatA nahIM hai kintu eka bAtameM samAnatA avazya hai| donoM hI sthAnoMpara tIrthaMkara aura zAsana-devatAoMkI mUrtiyoMke sAtha sAdhu-mUrtiyoMkA aMkana kiyA gayA hai| balki isa dRSTise mAMgItuMgIkI guphAe~ atyadhika samRddha haiN| yahAM sAdhu-mUrtiyoMko saMkhyA saikar3oM hai, jabaki ailaurAmeM zAsana-devatAoMkI mUrtiyAM adhika haiM / anya sthAnoMko guphAoM meM kevala tIrthaMkara-mUrtiyAM hI haiM, unameM zAsana-devatAoMkI mUrtiyA~ bahuta kama haiN| dhArAziva aura ailaurAkI guphAeM lagabhaga samakAlIna mAnI jAtI haiN| dhArAzivameM stambhoM AdimeM koI alaMkaraNa nahIM hai, mUrtiyoMko saMkhyA bhI alpa hai, vahA~ mUrtiyAM bhI mukhyataH pArzvanAthakI haiN| kintu isameM sandeha nahIM hai ki dhArAzivako mUrtiyAM ailorAkI mUrtiyoM kI apekSA adhika sajIva, bhavya aura suDaula haiN| dhArAzivakI sabhI pArzvanAtha mUrtiyA~ ardhapadmAsanameM sthita haiM, AkAra-prakArameM vizAla haiM, unake aMga-pratyaMgameM adhika sughar3atA hai aura unakI bhAvAbhivyaMjanA adhika prabhAvaka hai / dhArAzivakI guphAoMke nirmANakA mukhya uddezya pUjA aura sAdhuoMke dhyAnake lie ekAnta suvidhApUrNa sthAna nirmita karanA thA, jabaki ailaurAkI guphAoMkA nirmANa kalAyatanoMke rUpameM kiyA gayA thaa| isa dRSTise donoM hI sthAna apane uddezyoMmeM saphala rahe haiN| abhilekha abhilekhoMke aneka prakAra haiM--zilAlekha, tAmrapatra, muurti-lekh| ina prAntoMmeM kuNDalako chor3akara kahIM tAmralekha upalabdha nahIM hue| kuNDalameM dasalAr3ha nAmaka eka vyaktiko gharameM tIna tAmrapaTa prApta hue the| prathama tAmrapaTa rASTrakUTa nareza govinda tRtIya dvArA diye dAnase sambandhita hai / dvitIya tAmrapaTa pulakezI paNatu vijayAdityake dAnapatrake sambandhameM hai tathA tRtIya dAnapatra zaka saMvat 1210 meM kadambavaMzI mayUravarmA dvArA jainAcArya zrIpAlake ziSya guNapAlako jaina mandirake lie diye gaye eka grAmake dAnake sambandhameM hai| ye tAmrapaTa aitihAsika dRSTise atyanta mahattvapUrNa haiN| ____mUrti-lekha to prAyaH sabhI kSetroMpara milate haiN| prAcIna mUrtiyoMpara prAyaH lekha nahIM milte| kucha atizaya kSetroMpara aisI mUlanAyaka aura atizayasampanna pratimAe~ haiM jinapara koI lekha nahIM
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dRSTi se rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra haiM / ataH unheM bhakta loga caturthakAlIna arthAt IsA pUrva chaThI-sAtavIM yA usase pUrvako mAnate haiN| yadyapi yaha mAnyatA kevala unakI atizaya bhaktikA pramANa hai| purAtattvavettA mUrtiyoMkA kAlanirdhAraNa mUrtiyoMke pASANa aura unakI racanA-zailIke AdhArapara karate haiM aura vahI prAmANika mAnA jAtA hai / jaise kezorAyapATana, paiThaNa, dhArAziva, ghoghA Adi sthAnoMpara kaI mUrtiyoMko bhaktajana caturthakAlIna mAnate haiM kintu purAtattvavettA ise svIkAra nahIM krte| mUrti-lekhoMmeM ina prAntoMmeM sarvAdhika prAcIna lekha kezorAyapATanakI eka mUrtipara aMkita hai| vaha hai saMvat 664 / isase prAcIna koI mUrti-lekha ina prAntoMmeM upalabdha nahIM huaa| isake pazcAt muktAgirikA mandira naM.7 kA saMvata 904 aura kuNDalakA saMvat 964 kA mUrti-lekha hai| kintu ina mUrti-lekhoMse yaha nahIM samajhA jA sakatA ki inase prAcIna mUrtiyA~ ina prAntoMmeM nahIM haiN| ina prAntoMmeM zilAlekhoMkI saMkhyA adhika nahIM hai| inameM bijauliyA aura kolhApurake zilAlekha sabase adhika mahattvapUrNa haiM / bijauliyAmeM kaI zilAlekha haiN| eka lekha 19 phoTa 3 iMca lambI aura 5 phITa 4 iMca caur3I zilApara hai| isameM kula 42 paMktiyAM haiN| yaha capaTI caTTAna pahAr3akI jamInake talapara prAkRtika ubharI huI hai| isI prakArakI eka zilA hai jo 10 phoTa 6 iMca lambI aura 3 phITa 6 iMca caur3I hai| isameM 30 paMktiyA~ haiN| usapara lekha utkIrNa haiN| yahIM eka anagar3ha 3 phITa 8 iMca caur3I aura 1 phoTa 3 iMca UMcI zilA-jise pattharakA Thoka kahanA cAhie-para 10 paMktiyoMkA lekha utkIrNa hai| isa kSetrake mandirameM do caityastambha bane hue haiN| inameM se eka 5 phITa 6 iMca aura dUsarA 7 phITa 6 iMca UMcA hai| ina donoMpara kramazaH 24 aura 40 paMktiyoMke lekha haiM / mandirakI dIvAla aura pharzapara bhI laghulekha utkIrNa haiN| bar3I zilApara saMvat 1226 meM isa mandirake nirmAtA zreSThI lolArkane cAhamAnanareza somezvarake rAjyakAlameM mandirake nirmANa aura usakI pratiSThAke sambandhameM eka lekha utkIrNa karAyA thaa| dUsarI zilApara 'unnata zikhara purANa' nAmaka kAvyagrantha utkIrNa hai| caityastambhoMpara saMvat 1465 aura 1483 ke lekha aMkita haiN| kolhApura meM pArzvanAtha mAnastambha digambara jaina mandira gaMgAvezameM do zilAlekha rakhe hue haiN| inameM se eka 3 phITa 6 iMca U~cI aura 2 phITa 5 iMca caur3I pASANa zilApara utkIrNa hai| isameM 31 paMktiyA~ haiN| dUsarA zilAlekha 3 phITa 1 iMca lambe-caur3e pASANa-phalakapara utkIrNa hai| inameM zaka saMvat 1065 aura 1073 meM zilAhAranarezoM dvArA jaina mandiroMko diye gaye dAnakA ullekha hai| cAMdakheDImeM eka stambhapara saMvat 1746 kA lekha utkIrNa hai| inake atirikta vArzITAkalIke hemAr3apanthI jaina mandirameM 11vIM zatAbdIkA eka zilAlekha hai| rAjanApurameM saMvat 1140 kA eka zilAlekha upalabdha huA hai / aMjanerIke eka jaina mandirameM 12vIM zatAbdIkA zilAlekha hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ |||||| ..... Dan Ih saMketa deza kI rAjadhAnI rAjya kI rAjadhAnI jilA mukhyAlaya anya nagara jhIla jaina tIrtha antarrASTrIya sImA rAjya kI sImA jilA kI sImA relave nadiyA~ rAjakIya mArga anya mArga nira virAba 0 munyAo 'kuccha kA raNu stA [5] tArA goriyA mera bhA na unI jA lI jasavaMta gAMdhInagara nasara 01 roDa kelavAr3A udayapura udayapura pAdarI 0 deva * bhAratake mahAsarvekSakakI anujJAnusAra bhAratIya sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitrapara AdhArita / isa mAnacitrameM diye gaye nAmoMkA akSaravinyAsa vibhinna sUtroMse liyA gayA hai / ra bhIlavAr3A jA maMdasaura ma saMgakara higI ujjaina ba ara rohataka 'a la alavara nArAjI zAjApura, dillI gur3agA~va CHRIS dilAsa mAnacitra rAja sthA na jaina tIrtha evaM prasiddha sthAna sonIpata, mAdhopu barata sihora B zivapurI to jiyAdA nAgarA gvAliyara ta za vidizA rAyasena (c) bhArata sarakArakA pratilipyadhikAra 1977 * samudrameM bhAratakA jalapradeza upayukta AdhAra rekhAse mApe gaye bAraha samudrI mIlakI dUrI taka hai|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna pradeza zrImahAvIrajI camatkArajI cA~dakher3I jhAlarApATana jayapura pApUrA ajamera bacerA narainA maujamAbAda kezorAyapATana bijauliyA cambalezvara pArzvanAtha cittaur3a bamotara (zrI zAntinAthajI) andezvara pArzvanAtha nAgaphaNI pArzvanAtha RSabhadeva (kezariyAjI) AbU tijArA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImahAvIrajI mArga aura avasthiti zrI digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI, rAjasthAna prAntake savAI mAdhopura jile meM avasthita hai| pazcimI relavekI dillI - bambaI mukhya lAinapara bharatapura aura gaMgApura relave sTezanoMke bIca 'zrImahAvIrajI' nAmakA relave sTezana hai jahA~ phranTiyara mela sahita prAyaH saba hI gAr3iyA~ ThaharatI haiM / relave sTezanase mandira taka jAne-Ane hetu kSetrako orase niHzulka basa sevA upalabdha hai | relave sTezanase mandira 6 kilo mITara dUra hai jahA~ taka pakkI sar3aka banI huI hai / kSetrake pUrvaMkI ora zrI caraNoMko pakhAratI huI gambhIra nadI bahatI hai| isapara pula banA huA hai| jisase pratyeka Rtu meM yAtAyAta kI suvidhA ho gayI hai / yaha sthAna sar3aka mArgase jayapurase 175 kilo mITara evaM AgarAse 170 kilo mITara hai aura rAjapatha saMkhyA 11 ke mahuvA grAmase 55 kilo mITarako dUrIpara sthita hai / yahA~ nala, bijalI, posTa oNphisa, tAra ghara, Telophona, baiMka ( baiMka oNpha bar3audA ) Adi sabhI prakArakI Adhunika suvidhAe~ upalabdha haiM / itihAsa mandira cA~danapura gA~vake ati nikaTa hai / isa kSetrapara bhagavAn mahAvIrakI jisa mUrti ke atizaya kI khyAti hai, bhUgarbhase usakI prAptike sambandha meM adbhuta kiMvadantI pracalita hai| kahA jAtA hai ki eka gvAle kI, jo jAtise camAra thA, gAya jaMgalase carakara jaba ghara lauTatI to usake stana dUdhase khAlI milte| eka dina gvAlene jaba gAyakA pIchA kiyA to usako yaha dekhakara vismaya huA ki eka TIlepara gAya khar3I hai aura usake stanoMse svataH dUdha jhara rahA hai / dUsare dina gAyako usane usa TIlepara jAnese rokanA cAhA para gAya rukI nahIM / dUdhakA jharanA vaha roka kaise sakatA thA / usake lie yaha eka anabUjha pahelI bana gayI / usake mana meM aneka vikalpa uThane lage / kahIM gAyako koI roga to nahIM laga gayA, yaha UparI havAkA to prakopa nahIM hai, kahIM kisIne koI Aseva to nahIM kara diyA / aneka AzaMkAoM ke madhya vikalpoMke tAne-bAne bunate hue use usa sthAnako khodakara dekhanekA vicAra AyA aura phAvar3A lekara khodane lagA / use AvAja sunAI dI - 'jarA sAvadhAnI se khoda / ' AvAja sunakara vaha sAvadhAna ho gayA aura phAvar3A dhIre-dhIre calAne lagA / tabhI phAvar3A kisI kaThora vastuse TakarAyA / vaha dhIre-dhIre miTTI haTAne lagA / miTTI haTAte - haTAte use mUrtikA sira dikhAI diyaa| sira dIkhate hI usakA utsAha dUnA ho gayA / vaha mUrtike cAroM orakI miTTI haTAne meM juTa pdd'aa| aba to pUrI mUrti dikhAI dene lgii| usane sAvadhAnI se mUrti bAhara nikAlakara rakhI aura usake sAmane khar3A hokara ekaTaka nihAratA rahA / vicitra kautUhala thaa| bAra-bAra vaha dekhatA thA apanI isa upalabdhikI ora jo anAyAsa rUpase usako apanI ora khIMca rahI thI / Anandavibhora ho gayA, netra bhara gaye / sahaja saralatAse plAvita azrudhArAse sabhI kalmaSa tirohita ho cale, bhaktikA srota baha nikalA / bhUgarbhase bhagavAna prakaTa hue haiM yaha bAta cAroM ora phaila gayI / dUra-dUrase darzanArthI khiMcakara Ane lage / melA juTane lagA / jo bhI AtA mantramugdha-sA ho bhaktiko gahanatAmeM DUba jAtA / atIva zAntikI denahArI isa manohArI pratimAke atizayoM kI carcA sarvatra phailane lagI /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha vasavA grAma ( jayapura )ke nivAsI digambara jaina khaNDelavAla zrI amaracandajI vilAlA bhI darzanArtha aaye| bhagavAnke darzanoMse unheM bar3I zAnti anubhava huii| unakI bhAvanA huI ki jinAlaya banAkara bhagavAnko virAjamAna kiyA jaaye| mandirakA nirmANa huaa| bhagavAnkI isa manohArI pratimAko usameM virAjamAna karanekA samaya AyA, para mUrti acala ho gyii| apane sthAnase nahIM haTa sakI / tabhI usa gvAle (camAra ) kA sahayoga cAhA gayA aura pratimA samArohapUrvaka zrI mandirameM lAkara virAjamAna kara dI gyii| atizayoMse AkarSita hokara aneka vyakti manokAmanAeM lekara Ane lge| una vyaktiyoMse manokAmanA pUrNa honeke samAcAra paricita janoM taka pahu~cate rhe| isa prakAra thor3e hI kAlameM cA~danapuravAle mahAvIrake atizayakA yajJa-saurabha cAroM dizAoMmeM phaila gyaa| yAtriyoMkI saMkhyA nirantara bar3hatI gyii| yAtriyoMkI suvidhAke lie dharma-premI digambara jaina bandhuoMne vahAM dharmazAlAe~ banavAyIM aura mandirameM bhI dhIre-dhIre parivartana-parivardhana hote gye| isa kSetrakA prAdurbhAva kauna-se saMvatmeM huA, yaha abhI taka ThIka jJAta nahIM ho sakA hai parantu rAjakIya rekArDase jo jAnakArI milatI hai usake anusAra vikrama saMvat 1771 se pUrva bhI yaha mandira vidyamAna thaa| isakI sevA-pUjArtha rAjyase nakada sahAyatA milatI thii| saMvat 1839 meM jayapura rAjyake tatkAlIna narezoMne to eka gAMva hI zrI jIko bheMTa kara diyA thaa| ina tathyoMke AdhArapara anumAnataH kSetrakA prAdurbhAva va mandirakA nirmANa vikrama kI 16vIM-17vIM zatAbdImeM huA hogaa| yaha sthAna Amera gaddIke mUlasaMgha AmnAyake digambara jaina bhaTTArakoMkA kendra rahA hai| ina di. jaina bhaTTArakoMkA tatkAlIna bAdazAhoM va rAjAoMpara paryApta prabhAva thA aura usase prabhAvita hokara hI ina bhaTTArakoMko usa samayake sammAnake pratIka cavara, morachala Adi tAjImeM dI gayI thii| isa kSetrakA prabandha prArambhase hI jayapurake digambara jaina samAja, unakI paMcAyatoM va bhaTTArakoM dvArA hotA rahA hai| ina bhaTTArakoMkI niyukti jayapurakI jaina paMcAyateM karatI thiiN| san 1918 meM bhaTTAraka mahendra-kIrtijIke nidhanake pazcAt jayapura kI digambara jaina paMcAyatoMne pUrva prathAnusAra bhaTrAraka candrakIrtijIko niyukti kii| san 1923 meM jaba gA~vake jamIMdAroMne hA~sila denemeM AnAkAnI kI to jayapura digambara jaina paMcoMkI prArthanApara tatkAlIna rAjyake korTa oNpha bArDa sa vibhAga dvArA yahA~kA prabandha kiyA gayA aura paMcAyata kI taraphase bhI eka motamida barAbara mukarrara rahA / san 1930 meM jayapurakI digambara paMcAyatane eka rukkA peza kiyA ki korTa oNpha bADsakA intajAma haTA liyA jAve / jayapura rAjya sarakAra (mahakamA khAsa) ne yaha tajabIja kiyA ki pahale sarAvagI paMcoMke rukkepara hI korTa oNfa bAsakA prabandha kiyA gayA thA, aba paMca isa prabandhako rakhanA nahIM cAhate haiM ataH korTa oNpha bADsakA prabandha haTA liyA jAve aura cArja paMcoMko saMbhalA diyA jaave| taba se yaha kameTI kSetrakA vAkAyadA prabandha kara rahI hai| rAjasthAna sArvajanIna pranyAsa adhiniyamake antargata isakA niyamAnusAra 1966 meM rajisTrezana karA liyA gayA hai| _isa kSetrapara jo kucha vaibhava dIkha par3atA hai, vaha sAre bhAratake digambara jaina bandhuoMkI zraddhAkA phala hai| prabandhakAriNI kameToke kAryakAlameM kSetrakA bahuta vikAsa huA hai| kSetrapara jalakI vyavasthAke lie iMjina phiTa haa| pAipa lAina par3I, eka lAkha gailanakI kSamatAvAlI do TaMkI banI, prakAzake lie zaktizAlI janareTara lagAkara bijalIke khambhe aura tAra DAle gaye / sTezanase kSetra taka pakkI sar3aka banavAyI gyii| sTezanako Adhunika suvidhAoMse sampanna karavAyA gyaa| nadIpara pula banA jisase bArahoM mahIne yAtrAko suvidhA ho gyii| yAtriyoMke Thaharaneke
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha lie kaTaleke atirikta chaha dharmazAlAeM bniiN| sar3akake donoM ora kaTaleke daravAje taka dukAneM bana gayI haiM / kSetrake AsapAsako bhUmiko samatala kiyA gayA aura vahA~ke grAmavAsiyoMko yojanAbaddha tarIkese basAyA gyaa| sTezanake sAmane yAtriyoMkI sUvidhAke lie dharmazAlA banAyI gyii| pAkaM. auSadhAlaya, vAcanAlaya, skUla Adi sabhI prakArako suvidhAeM juTAyI gayI haiN| isa prakAra sabhI Adhunika suvidhAoMse susajjita zAnta va suramya laghu nagarIya va bhakti-sthalakA yojanAbaddha vikAsa kiyA jA rahA hai| isake sAtha hI dUsarA ullekhanIya kArya hai anusandhAnakA / isa vibhAga dvArA saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI, tamila Adi bhASAoMke prAcIna sAhityake anusandhAna tathA rAjasthAnake mandiroMke zAstra-bhaNDAroMkI sUciyoMkA prakAzana kiyA gayA hai| itihAsake AlokameM bhagavAna mahAvIrakI ma~gA varNakI jo pratimA eka Tolese nikalI, vaha yahIM kisI prAcIna mandira meM virAjamAna thI aura kinhIM kAraNoMse mandira naSTa honepara vaha daba gayI tho athavA kisI dUrastha mandirameM thI aura muslima kAlameM naSTa honeke bhayase vaha yahA~ lAkara chipA dI gayI, aise aneka vikalpa manameM uThate haiM kintu jijJAsAkA samAdhAna ho sakane yogya Thosa athavA purAtattva sambandhI pramANa abhI taka aprApya haiN| isalie AdhikArika rUpase isa mUrtike sambandhameM vistArapUrvaka kucha nahIM kahA jA sktaa| isa mUrtikI zilpayojanA aura racanA zailI guptottara kAlakI pratIta hotI hai| mUrti Thosa grenAiTakI na hokara ravAdAra balue pASANako hai| isalie vaha kAphI ghisa cukI hai| yaha pASANa grenAiTake mukAbale alpAyu hotA hai phira varSoM taka yaha kSAravAlI miTToke nIce dabI rahI hai isalie isakI surakSAkI ora dhyAna denekI atyanta AvazyakatA hai| isa sthAnake donoM ora do prasiddhi sattA kendra the| eka ora bayAnA ( zAntipUra ) kA vijaya mandAragar3ha tathA dUsarI ora taahngddh'| tAhanagar3ha bayAnAse dakSiNa meM 14 mIla, hinDonase pUrvameM 15 mIla aura karaulIse 24 mola thA / zrImahAvIrajIkA ilAkA ina donoM prasiddha nagaroMke madhya thA aura idharase udhara Ane-jAnekA yahI mArga thaa| muslima senAoMkA AvAgamana isa mArgapara sadA hI banA rahatA thA isalie ina donoM nagaroM aura vikhyAta durgopara ghaTanevAlI ghaTanAoMkA isa sthAna aura mUrtipara prabhAva par3anA anivArya thaa| hamArA anumAna hai ki mahAvIra svAmIko mUrti kAlAntarase athavA ina paristhitiyoMmeM TolemeM daba gayI athavA dabA dI gyii| kSetra darzana zrI mahAvIrajI kSetrako yAtrAke lie jAnevAle naranAriyoMne ke manameM eka adbhuta sphuraNA, umaMga aura puNya bhAvanA utpanna hotI hai| ve jaba sTezanase calate haiM to dRSTi mandirakI ora hI lagI rahatI hai / rAtrike samaya to mandirake unnata tIna zikharoMkI rozanI mIloM dUrase hI dikhAI dene lagatI hai tathA dinameM dharma-dhvajA phaharAtI huI dikhAI detI hai| dekhate hI manameM harSakI adbhuta taraMgeM uThane lagatI haiN| kSetrapara pahuMcate hI kaTaleke vizAla uttaramukhI siMha dvArase praveza karate haiN| isake Upara nagAr3akhAnA hai| madhya meM mandira hai aura usake cAroM ora do maMjilI dharmazAlA banI huI hai| yahI kaTalA kahalAtA hai / bAyIM ora sAdhAraNa U~cA cabUtarA hai| yaha mandirake mukhya dvArake sAmane banA huA hai| isake Upara mAnastambha banA huA hai| mandirake mukhya dvAra para saMgamaramarakI tIna kSatriyA~ suzobhita haiN| sIr3hiyA~ car3hakara Upara pahuMcate haiN| donoM ora saMgamaramarakI khulI chata hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha sAmane mandirakA praveza dvAra milatA hai| isameM praveza karanepara mandirakA cauka AtA hai| mahAmaNDapameM praveza karaneke lie sAta dvAra bane hue haiN| pA~cake Upara khaDgAsana pratimAeM banI haiN| sAmane hI bar3I vedImeM jo tIna darakI hai, katthaI varNake bhagavAn mahAvIrakI mUrti virAjamAna hai| isake bAyIM ora zyAma aura dAyIM ora bhUre varNakI tIrthaMkara pratimA virAjamAna hai| katthaI varNakI mukhya pratimA kSetrakI mUlanAyaka pratimAse milatI-julatI hai| isa vedIke bAyIM ora mur3anepara eka vedImeM zveta varNa padmAsana mahAvIra pratimA hai| pAda pIThapara siMha lAMchana hai / yaha vedI eka hI darakI hai| yahA~ do sIr3hI car3hakara garbhagRha AtA hai| garbhagRhake bAhya toraNapara lagabhaga 6 iMcakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| dvArake donoM pakSoMpara daNDadhara bane hue haiM aura unake Upara khaDgAsana tIrthaMkara pratimA hai| garbhagRhameM prathama vedI tIna darakI hai jisameM pASANa evaM dhAtukI aneka pratimAeM virAjamAna haiN| isase AgekI vedImeM bhagavAn zAntinAthakI zveta varNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| avagAhanA 3 phuTa hai / pAdapIThapara hiraNakA lAMchana banA huA hai| Age bar3hanepara mukhya vedI milatI hai jo 3 darakI hai| isake madhyameM bhUgarbhase milI huI bhagavAn mahAvIrakI atizayasampanna pratimA virAjamAna hai| yaha mUMgA varNakI padmAsana pratimA hai| isakI bAyIM ora halake lAla raMgakI aura dAyIM ora zveta cittIdAra pratimA virAjamAna hai| isa mUtike Age ghoke dIpaka jalAye jAte haiN| loga chatra car3hAte haiN| yahIM manautI manAte haiN| malanAyakake parikramA-pathase Age bar3hakara eka darakI vedI hai jisapara zveta pASANakI bhagavAn mahAvIrakI pratimA virAjamAna hai| usake donoM ora anya tIrthaMkaroMkI pratimAe~ virAjamAna haiN| Age bhagavAn kunthunAthakI mUrti virAjamAna hai| isakI caraNa caukIpara bakarekA lAMchana banA huA hai| isake donoM ora eka-eka pASANako mUrti hai / donoM hI pratimAeM prAcIna haiM / inake Age kaI choTI-choTI dhAtu pratimAeM haiN| yahA~ dvArase nikalate hI bAharakI ora pahalI jaisI hI padmAsana tIrthaMkara pratimA, dvArapAla aura unake UparakI ora khaDgAsana pratimA banI hai| usake donoM ora ati-prAcIna katthaI varNakI khaDgAsana pratimAeM haiN| unake nIcekI ora caMvaradhArI yakSI banI huI haiN| bAharavAlI bar3I vedIke eka orakI vedImeM padmAvatIkI pratimA virAjamAna hai tathA dUsarI ora kSetrapAla virAjamAna haiN| bhakta janatAmeM isa kSetrapAlakI bahuta mAnyatA hai| logoMkA vizvAsa hai ki mahAvIra svAmIjIkI pratimA aura mahAvIrajI kSetrapara jo atizaya hai vaha inhIM kSetrapAlakA hai| isa vizvAsake kAraNa manautI mAnanevAle bahuta-se strI-puruSa inake Age dhUpa-battI jalAte haiN| ___mandirake bAhara parikramA-patha hai| koI tIna parikramA lagAtA hai aura kaI bhakta 108 parikramA bhI lagAte haiN| parikramA-pathapara dIvAlameM makarAnA pASANapara atyanta kalAtmaka 16 paurANika dRzyoMkA aMkana karAyA gayA hai| ye dRzya bahuta sundara lagate haiN| mandirake Upara tIna vizAla zikhara bane hue haiN| mandirake nIce eka ora sIr3hiyoMke bagalase zrImahAvIrajI digambara jaina kSetrakA kAryAlaya hai| dUsarI ora mandirake bAyIM ora kSetrakI orase saMcAlita sarasvatIbhavana hai| mandirake nIceke bhAgameM bhANDAgAra, pUjana prakSAla hetu snAnaghara aura pUjana-sAmagrI dhonekI vyavasthA hai|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha kaleke dakSiNa mukhI pichale phATakako morI daravAjA kahate haiM / morI daravAjeke sAmane pUrva meM nadIta sundara udyAna banA huA hai| isameM bhagavAn mahAvIra nirvANotsava varSameM 33 phuTa U~cA kIrtistambha makarAnekA nirmANa kiyA jA rahA hai / pUrvakI ora eka chatarImeM caraNa cihna bane hue haiM / kahA jAtA hai ki bhagavAn mahAvIrakI mUrti yahIM TIlese utkhanana dvArA nikalI thI jahA~ aba caraNa-cihna sthApita haiM / jisa gvAlene yaha mUrti nikAlI thI, usIke vaMzadhara ina caraNoMmeM car3hAye hue car3hAve sAmagrI Adiko lete haiM / 26 kaleke bAhara pazcima kI ora kSetrakI orase saMcAlita auSadhAlaya hai / isa auSadhAlayake pazcima meM elopaithika DispensarI hai / kaleke bAhara bAjAra hai jahA~ AvazyakatAkI hara eka vastu milatI hai| bAjArakI dukAnoM para AvAsIya kamare bane hue haiN| mandirake mukhya dvArake bagala meM posTa oNphisa aura tAraghara hai / kSetrapara TelIphonakI bhI suvidhA hai / yahA~ eka choTA sA pArka bhI hai| kSetrapara nimna dharmazAlAe~ avasthita haiM / 1. dharmazAlA nambara tIna / 2. di. jaina jaisavAlAna dharmazAlA / 3. seTha badhIcandajIkI dharmazAlA / 4. revADIvAloMkI dharmazAlA / 5. seTha banajIlAlajI TholiyA jayapuravAloM kI dharmazAlA / 6. dehalIvAle lAlA santalAlajI godhAkI dharmazAlA / kSetrapara kaTalA evaM anya dharmazAlAoMmeM Adhunika suvidhAyukta kamare haiM / ina dharmazAlAoM aura kaTalemeM lagabhaga pA~ca hajAra vyakti eka sAtha Thahara sakate haiM / kSetrapara sthita saMsthAeM kSetrapara anya kaI sevAbhAvI saMsthAe~ haiM / 1 mandirake pazcima kI ora lagabhaga eka pharlAMga dUra kRSNAbAI dvArA saMcAlita mahilA vidyAlaya hai jisameM eka vizAla mandira hai / 2. mandirase pUrva kI ora nadIkI tarapha Adarza mahilA vidyAlaya hai / isameM hAI skUla takakI zikSA dI jAtI hai / kSetra aura samAjake sahayogase AzramakA vizAla bhavana nirmita ho cukA hai / vartamAna meM isameM 500 bAlikAe~ adhyayana karatI haiM / isa saMsthAkI isa jilekI pramukha saMsthAoM meM ginatI hai / isakI saMcAlikA bra. kamalAbAIjI haiM / 3. zAnti vIranagara - yaha nadIke dUsarI ora pUrvI kinArepara sthita hai| isakI sthApanA sva0 AcArya zivasAgarajIkI preraNAse AcArya zAntisAgarajI aura AcArya vIrasAgarajIke nAmapara kI gayI hai / yahA~ aTThAIsa phITa U~cI zAntinAtha svAmIkI vizAla mUrtike atirikta 24 tIrthaMkaroM aura unake zAsana devatAoMkI mUrtiyAM virAjamAna haiM / mandirake samakSa mAnastambha banA huA hai| mandirake eka ora zAnti vIra jaina gurukula hai / isameM choTe bAlakoMke nivAsa aura zikSaNakI vyavasthA hai / isake sAmane hI kSetrase sambandhita kIrti Azrama hai jahA~ eka caityAlaya hai jisakI sthApanA bra0 kortilAlajIne karAyI thI / sTezana zrImahAvIrajIpara dharmazAlA meM kSetrakI orase prAimarI skUla cala rahA / kSetrapara rAjya sarakArakI orase sekeNDarI hAIskUla hai / isa prakAra bAlaka-bAlikAoMke lie isa tIthaMsthAnapara zikSA ke lie samucita vyavasthA hai /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha bra. kRSNAbAIke Azramake dakSiNakI ora kSetra kI orase netra cikitsAlayake vizAla bhavanakA nirmANa kArya cala rahA hai| pUrA bana jAnepara isa jilekA yaha pramukha netra cikitsAlaya hogaa| melA bhagavAn mahAvIrakI jayantIke avasarapara prati varSa kSetrapara caitra zuklA 11 se vaizAkha kRSNA 2 taka vizAla melA bharatA hai / vaizAkha kRSNA 1 ko kaTalese bhagavAn mahAvIrakI rathayAtrAkA julUsa nikalatA hai aura nadopara jAkara kalazAbhiSeka hotA hai| isa avasarapara digambara jaina yAtriyoMke atirikta bhINA, gUjara, jATava Adi bhI bahuta bar3I saMkhyAmeM bhagavAnke darzanArtha ekatrita hote haiM / isa melemeM prAyaH DhAI-tIna lAkha vyakti ekatrita ho jAte haiN| bhagavAn mahAvIrake nirvANotsava ( dIpAvalI) para hajAroMkI saMkhyAmeM digambara jaina yAtrI nirvANa lADU car3hAne isa tIrthapara ekatrita hote haiN| yaha kSetra bhagavAn mahAvIra svAmIkI sAtizaya pratimAke nikalaneke pazcAt prakAza aura prasiddhi meM AyA hai| yahA~ke mandira va dharmazAlAoMkA nirmANa digambara jaina samAjane karAyA hai| mandira va mUrtiyAM digambara jaina AmnAyakI haiN| pUjana, rathayAtrA, abhiSeka, lADU va anya sabhI utsava Adi digambara mAnyatAke anusAra hotI hai / isa kSetrakI dhArmika paramparA evaM rIti-rivAja tathA vyavasthA evaM AdhipatyameM digambara samAjake atirikta anya kisI sampradAya va mAnyatAkA prabhAva, hastakSepa athavA adhikAra nahIM hai| digambara jaina matAvalambiyoMkA vItarAgI sAdhanA va bhaktikA pramukha kendra hote hue bhI yahA~para zraddhA va atizayoMse AkRSTa hokara sabhI jAti, varga vA sampradAyake loga binA bhedabhAvake bhagavAn mahAvIrake darzana karane Ate haiN| isa prakAra yaha kSetra atizayake kAraNa sabakA zraddhAsthala banA huA hai| kSetra-sthApanA kAlase hI yahAMkI vyavasthA digambara jaina bhaTTArakoM aura bhUtapUrva jayapura rAjyako rAjadhAnI jayapurakI digambara jaina samAjakI paMcAyatoM dvArA hotA AyA hai| vartamAnameM prabandha kAriNI kameTI, digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI yahA~kI vyavasthA va prabandha karatI hai| kSetrake mantrI kAryAlayakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI digambara atizayakSetra zrImahAvIrajI, mahAvIra bhavana savAI mAnasiMha hAive, jayapura camatkArajI mArga aura avasthiti zrI digambara jaina atizaya kSetra camatkArajI Alanapura rAjasthAnake savAI mAdhopura jilemeM savAI mAdhopura nagarase pazcimakI ora relave sTezana (savAI mAdhopura ) aura nagarake madhyameM 5 ki. mI. dUra avasthita hai| savAI mAdhopura sTezanase nagarakI ora jAnevAlI sar3akase thor3A haTakara atizaya kSetra camatkArajIkA vizAla mandira avasthita hai| isa kSetrakA posTa oNphisa Alanapura hai aura samIpavartI relave sTezana pazcimI relavekA savAI mAdhopura hai|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 bhAratake digambara jaina tIrtha atizaya kSetrakA itihAsa aura kiMvadantiyA~ isa kSetrakI mUlanAyaka pratimAke sambandhameM yaha anuzruti pracalita hai ki vikrama saM. 1889 kI bhAdrapada kRSNA 1 ko Alanapurake nAtha sampradAyake eka jogIko svapna huA, "kala khetameM jahA~ terA calatA huA hala rukA thA, vaha calegA nahIM; vahA~ khodanepara bhagavAn prakaTa hoNge|" prAtaHkAla uThanepara vaha apane svapnake sambandhameM vicAra karake bar3A vismita haa| usane isa svapnakI carcA apanI strI aura putroMse kii| nizcaya huA ki svapnakI satyatAkI jAMca kI jaaye| phalataH saba loga khetapara pahuMce aura jahAM hala rukA huA thA, usa sthAnakI khudAI prArambha kii| kucha samaya pazcAt hI kA~cakI koI vastu dikhAI dii| taba dhIre-dhIre usake cAroM orase miTTI haTAkara use nikAlA / dekhA ki vaha to sphaTikakI bhagavAnkI pratimA hai| bhagavAnakI pratimAke nikalanepara jogI aura usake parivArake sabhI loga atyanta harSita hue| jogIne bhagavAnko eka U~ce sthAnapara rkhaa| tabhI AkAzase kezara-varSA huI aura jayajayakArakI dhvani huii| bhagavAn bhUgarbhase prakaTa hue haiM, yaha samAcAra vidyut-vegase nikaTavartI nagarImeM phaila gyaa| samAcAra sunate hI sahasroMkI saMkhyAmeM jainAjaina yahA~ Akara bhagavAnke darzana karane lge| jainoMne dekhA ki mUrtike nIce vRSabhakA cihna aMkita hai| unhoMne kahA-yaha mUrti bhagavAn RSabhadebakI hai| taba sabane bhagavAn RSabhadevake jayakAroMse AkAza guMjA diyaa| tava pratimAko uThAkara usa sthAnapara lAye jahA~ kSetrakA mandira hai| vahA~ uccAsanapara pratimAko virAjamAna karake jainoMne bhaktibhAvapUrvaka aSTa dravyase pUjA kii| tadanantara sabhI samAgata jainoMne vicAra-vimarza kiyA ki isa matiko kahA~ virAjamAna kiyA jAye / vibhinna sthAnoMse Aye hue sajjana use apane-apane yahA~ le jAnekI vAta karane lge| antameM nizcaya huA ki yaha pratimA savAI mAdhopurameM virAjamAna honI caahie| nizcayAnusAra dUsare dina rathameM pratimAko virAjamAna karake savAI mAdhopura le jAnekA Ayojana kiyA gayA, kintu AzcaryakI bAta huI ki ratha calAnepara Tasase masa nahIM huA, vaha acala ho gyaa| becArA jogI duHkhase vyAkula thaa| ye loga bhagavAnko balAt anyatra liye jA rahe the| jabase usane bhagavAnko anyatra le jAne kI bAta sunI. tabhIse usakI A~kheM sAvana-bhAdoM bana rahI thI, vaha lambI-lambI sAMseM letA huA kevala bhagavAnko hI nihAre jA rahA thaa| jaba ratha prayatna karanepara bhI nahIM calA to saba loga bar3e nirAza hue| rAtrimeM sabane vahA~ vizrAma kiyaa| saba nidrAkA Ananda le rahe the, kintu jogIko A~khoMmeM nIMda kahA~ / manameM eka hI bAta aneka rUpa dhAraNa karake A rahI thI-"bhagavAn ! kyA tuma mujhe chor3akara cale jAoge? agara tumheM jAnA hI thA to phira mujhe darzana hI kyoM diye ?" rAtrike antima praharameM jogIko nIMda A gyii| usane svapnameM dekhA, koI usase kaha rahA hai-"bhagavAn kahIM nahIM jAyeMge, yahIM raheMge aura unakA mandira yahIM banegA, bhagavAnkA ratha yahA~se kabhI nahIM clegaa|" prAtaHkAla honepara jogIne apane svapnako carcA kii| udhara punaH prayatna karanepara bhI jaba ratha nahIM cala sakA, taba jainoMne yahI ucita samajhA ki yahIMpara vedIkA nirmANa karake bhagavAnako virAjamAna kara diyA jAye, phira yahIMpara mandirakA nirmANa karAyA jAye / jahA~ mUrti nikalI thI, vahA~ chatarI banAnekA nirNaya kiyA gyaa| nirNayAnusAra vedI, mandira aura chatarIkA nirmANa karAyA gyaa|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha jabase yaha pratimA bhUgarbhase nikalI hai, tabase aneka camatkAra hote rahe haiM / ataH isa kSetrakA nAma hI camatkArajI par3a gyaa| yahA~ aneka jainAjaina vyakti manokAmanAeM lekara Ate haiN| kucha vyaktiyoMne apanI manokAmanAeM pUrNa honepara chatarI AdikA bhI nirmANa karAyA hai jo abataka yahA~ vidyamAna haiN| nijAmata savAI mAdhopurameM nasIruddIna nAmaka eka nAjima the| unheM kisI gambhIra abhiyogameM rAjyane padacyuta kara diyaa| bahuta prayatna karanepara bhI unheM bahAla nahIM kiyA gyaa| tabhI kisIne unako bhagavAn RSabhadevake camatkAroMkI bAta btaayo| ve bhagavAnke darzanake lie Aye aura hAtha jor3akara prArthanA kI- "bhagavan ! yadi maiM apane padapara punaH bahAla ho jAU~ to maiM mandirake dvArapara eka chatarI bnvaauuNgaa|" isa prakAra manautI manAkara ve cale to mArgameM hI unheM sUcanA milI ki sarakArane unakI pada-cyatikA Adeza vApasa le liyA hai aura ve punaH apane padapara bahAla kara diye gaye haiN| yaha samAcAra milate hI ve punaH mandirameM vApasa Aye aura bar3I bhaktise bhagavAnke darzana kiye| unhoMne apane vacanAnusAra lAla pASANakI chatarIkA nirmANa karAyA, jo mandirake bAhara abataka vidyamAna hai| unake kucha samaya pazcAt sapharuddIna nAmaka nAjima Aye / ve sadA rugNa rahate the| unhoMne sabhI prakArake upacAra karAye, kintu unakA roga dUra nahIM ho skaa| unheM kisIne RSabhadeva bhagavAnke camatkArakI bAta btaayii| ve bhI bhagavAnke darzanoMke lie aaye| unhoMne manautI manAyI-"prabhu ! yadi maiM roga-mukta ho jAU~ to maiM cAroM konoMpara cAra chatariyoMkA nirmANa kraauuNgaa|" kucha hI dinoMmeM pUrNataH svastha ho gaye / taba unhoMne apanI pratijJAke anusAra mandirake cAroM ora cAroM konoMpara cAra chatariyoMkA nirmANa kraayaa| ve bhI abataka vidyamAna haiN| kSetra-darzana yaha kSetra eka galI meM hai / yaha sTezanase zaharako jAnevAlI sar3akase thor3A haTakara hai| mukhya phATakameM praveza karanepara kSetrake darzana hote haiN| cAroM ora kaTalA banA huA hai, jisameM yAtriyoMke Thaharaneke lie kamare bane hue haiM / bhItarI maidAnake madhya meM zikharabanda jinAlaya hai / jinAlayameM kula do vediyAM haiM / bAhara paTe hue prAMgaNameM tIna darako vedI hai| yaha vedI prAcIna hai| isameM mUlanAyaka bhagavAn padmaprabhakI 1 phuTa 3 iMca UMcI katthaI varNakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakA pratiSThA saMvat 1546 hai| bAyIM ora saMvat 1542 meM pratiSThita candraprabha bhagavAnkI bhUre varNakI 11 iMca U~cI padmAsana pratimA hai tathA dAyIM ora 10 iMca UMce eka pASANa phalakameM paMcabAlayatikI pratimA hai / usase Age 2 phITa 2 iMca UMce phalakameM eka khaDgAsana tIrthaMkara pratimA hai| hAthoMse nIce indra karabaddha mudrAmeM khar3e haiN| pratimAkA varNa maTamailA hai| mUlanAyakake Age do zveta pASANa pratimAeM haiM / inake atirikta 7 dhAtu pratimAeM virAjamAna haiM, jinameM eka caubIsI hai tathA 5 iMca U~cI eka devI-pratimA hai / yaha vedI mandirake nirmANake samaya hI banI thii| mukhya vedIke pIchekI vedImeM bhUgarbhase utkhanana dvArA prApta AdinAtha bhagavAnkI 6 iMca UMcI sphaTika pratimA virAjamAna hai| pratimAkI caraNa-caukIpara vRSabha lAMchana banA huA hai| lekha nahIM hai| isI pratimAke camatkAroMke kAraNa yaha kSetra camatkArajI kahalAtA hai| bAyIM ora 2 phITa unnata kRNavarNavAle pArzvanAtha bhagavAnkI padmAsana pratimA virAjamAna hai| mUrti-lekhake anusAra isakI pratiSThA saMvat 1390 caita sudI 13 guruvArako balAtkAragaNake bhaTTAraka kumudakIrti devane karAyI thii|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha dAyIM ora 1 phuTa 9 iMca unnata aura saMvat 1826 meM pratiSThita pArzvanAthako zvetavarNa pratimA hai / isakI pratiSThA bhaTTAraka surendrakIrtine saMvat 1826 meM savAI mAdhopurameM karAyI thI / inake atirikta 1 pASANakI tathA 7 dhAtukI pratimAe~ vedI meM virAjamAna haiM / 30 isa mandirake uttarakI ora kucha pharlAMgapara chatarI banI hai aura usameM caraNa-cihna bane hue haiM | AdinAtha bhagavAnkI pratimA isI sthAna para bhUgarbhase prApta huI thI / usIkI smRti meM isa chatarIkA nirmANa kiyA gayA thA / dakSiNakI ora kucha dUrIpara paNDitajIkI nasiyA hai, jisameM neminAtha bhagavAna kI mUlanAyaka pratimA virAjamAna hai / dharmazAlA mandirake cAroM ora dharmazAlA banI hai, jisameM 41 kamare haiN| yAtriyoMke lie nala aura format suvidhA hai / eka dharmazAlA phATakake sAmane hai kintu vaha abhI banI nahIM hai / TUTI-phUTI dazAmeM par3I hai / vArSikotsava : mele yahA~ varSameM pA~ca mele hote haiM - (1) Azvina sudI 15 aura kArtika kRSNA 1 | yaha utsava dakSiNakI ora sar3aka ke kinAre bane hue cabUtarepara hotA hai / (2) caitra kRSNA 9 ko bhagavAn AdinAthakA janma-kalyANaka manAyA jAtA hai| yaha utsava mandirake pazcimakI ora 1 phlIMgapara eka udyAnameM banI huI pANDuka zilApara manAyA jAtA hai / (3) vaizAkha kRSNA 2 / (4) campApurIkA melA jo zrAvaNameM bharatA hai / ( 5 ) vArSika utsava bhAdrapada kRSNA 2, jisa dina bhUgarbha se AdinAtha bhagavAnkI pratimA nikalI thI / vyavasthA isa kSetrako vyavasthA digambara jaina samAja savAI mAdhopura dvArA nirvAcita prabandha kAriNI kameTI dvArA hotI hai / nagarake mandira savAI mAdhopura prAcIna nagara hai| isake cAroM ora pakkA koTa banA huA hai| nagara meM sAta digambara jaina mandira haiM : (1) terahapanthI mandira (2) dIvAnajIkA mandira - isameM pA~ca sau pratimAe~ virAjamAna haiM / (3) paMcAyatI mandira (4) sA~valAjIkA mandira - isa mandira meM mUlanAyaka pratimA sA~vale varNakI hai| isalie mandirakA nAma bhI sA~valAjIkA mandira par3a gayA hai / (5) bhUsAvar3I mandira, (6) digambara jaina naziyA aura (7) mU~dAmI mandira / inake atirikta do caityAlaya haiM / ina sabhI mandiroM meM no sause adhika pratimAe~ haiM / nikaTavartI kSetra isa kSetra ke AsapAsameM zrImahAvIrajI aura padmapurIjI prasiddha kSetra haiM / donoM kSetroMke lie Trenase sIdhA mArga hai / isa kSetrase 6-7 mIla dUra suprasiddha aitihAsika raNathambhaurakA kilA hai / isa kile meM prAcIna jaina mandira banA huA hai| usameM eka mUrti vikrama saMvat 10 kI batAyI jAtI hai / isase eka kosa Age zerapura hai| yahAM bhI jaina mandira hai| isameM mUlanAyaka pArzvanAtha svAmIkI pratimA vikrama saMvat 15 kI batAyI jAtI hai / yaha bhI atizaya kSetra hai / yahA~ke atizayoMke sambandhameM bhI aneka kiMvadantiyA~ pracalita haiM / isase 4-5 mIla Age kilA khaNDAra hai / yahA~
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha pahAr3apara eka prAcIna jaina mandira banA huA hai| vahAM pahAr3akI caTTAnoMmeM cAra pratimAeM ukerI huI haiN| ye khaDgAsana aura padmAsana donoM hI AsanoMmeM haiN| inakI avagAhanA pAMca phuTa hai| ye pratimAeM vikrama saMvat 12 se 30 takakI batAyI jAtI haiM / kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI digambara jaina atizayakSetra mandira camatkArajI Alanapura ( jilA savAI mAdhopura ), rAjasthAna / cA~dakher3I avasthiti aura mArga zrI digambara jaina atizaya kSetra cAMdakher3I jhAlAvAr3a jileke khAnapura kasbese tIna phalAMga dUra rUpalI nadIke taTapara avasthita hai| kSetrapara pahu~caneke lie bambaI-dehalI lAinapara pazcimI relaveke jhAlAvAr3a roDa, rAmagaMjamaNDo, koTAse, bInA-koTA brAMca lAinapara aTarU va bArAM tathA indaurase jayapura aura koTA jAnevAle basa mArgapara sthita jhAlAvAr3a jA sakate haiN| jhAlAvAr3ase baseM hara samaya upalabdha hotI haiN| yaha kSetra jhAlAvAr3a-bArAM sar3akapara sthita khAnapurase kevala tIna phalAMga dUra hai| kSetrase aTarU sTezana 35 ki. mI. aura jhAlAvAr3a roDa sTezana 62 ki. mI. hai| sabhI orase khAnapura utaranA par3atA hai| kSetrakA itihAsa isa kSetrakA nirmANa mugala samrATa auraMgajebake zAsana kAlameM san 1746 meM khIcIvAr3A maNDalake cauhAnavaMzI mahArAjA kizorasiMha koTAke dIvAna zAha kizanadAsa bagheravAla sAMgoda ( jilA koTA) ne karAyA hai| ___ isake sambandhameM eka anuzruti paramparAse prasiddha hai ki zAha kizanadAsa khAnapurameM mavezI melemeM Aye hue the| unheM rAtrimeM svapna huA ki bArahapATI, jo khAnapura aura zeragar3hake bIca meM khAnapurase 9 ki. mI. dUra hai, ke pADAkhohake bhUgarbha meM kaI sAtizaya pratimAeM dabI par3I haiN| jaba ve nIMdase jAge to kucha sAthiyoMko lekara usa sthAnapara pahuMce aura nirdiSTa sthAnapara khudAI kraayii| phalataH vahA~ bhagavAn AdinAtha, bhagavAn mahAvIrakI tathA anya kaI digambara jaina pratimAeM prApta huii| sambhavataH prAcIna kAla meM yahAM koI vizAla jaina mandira rahA hogaa| pratimAoMke darzana karake logoMne bhaktibhAvase unheM namana kiyaa| kahate haiM, bhagavAn AdinAthakI pratimAko uThAneke lie sabhI logoMne bar3e-bar3e prayatna kiye, kintu ve uThAnemeM saphala nahIM ho sake aura rAta ho gyii| taba rAtrimeM zAha kizanadAsako svapna huA, "bhagavAnko tuma akele uThAo aura sarakaNDeko gADImeM le jAo kintu pIchekI ora maDakara mata dekhnaa|" prAtaHkAla hote hI zAhane sAmAyika, pUjana-pATha Adi kara svapnAnusAra usa vizAlakAya pratimAko sarakaNDekI gAr3ImeM rkhaa| unake AzcaryakA ThikAnA na thA ki bIsiyoM manuSyoM dvArA uThAye jAnepara bhI jo pratimA na uTha sakI, vaha itanI saralatAse kaise uTha gyii| _ zAhakA vicAra isa pratimAko sAMgoda yA koTA le jAnekA thaa| jaba pratimAko liye hae gAr3I rUpalI nadImeM utarI to unake manameM sandeha jAgRta huA ki pratimA kahIM rAstemeM hI to nahIM gira pdd'ii| ataH usa saMzayAtmAne pIche mur3akara jo dekhA to pratimA vahIM acala ho gyii|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha kaI jor3I baila jotakara use le jAnekA prayatna kiyA, kintu saba prayatna viphala rhe| taba usa buddhimAna zreSThIne nadIko dUsarI ora mor3akara usI sthAnapara san 1742 meM mandirakA nirmANa karAnA prArambha kiyaa| nirmANa kArya cAra varSameM ( san 1746 ) meM pUrNa huaa| usI varSa mAgha sudI 6 ko vizAla samArohake sAtha paMcakalyANaka pratiSThA huI / jisameM hajAroM yAtriyoMne bhAga liyA / yaha pratiSThA Amera pIThake bhaTTAraka jagatkIrtine karAyI thii| atizaya kSetra bhagavAn AdinAthakI ukta pratimAke camatkAroM aura atizayoMkI khyAti sudUra dezoMmeM bhI vyApta hai| pratimA atyanta kalApUrNa, samacaturasrasaMsthAnayukta aura bhavya hai| aisI bhuvanamohana pratimA kama hI haiN| isake darzana karane mAtrase hRdayameM apUrva zAnti evaM AhlAdakA anubhava hotA hai| pratimAkI prazAnta mudrA, usakA lAvaNya aura usakA kalA-sauSThava hI usakA sabase bar3A zaya hai| yahA~ke logoMkA kahanA hai ki yadA-kadA rAtri meM devagaNa bhI isa mandirameM Ate haiM aura ve atyanta madhura dhvanimeM nRtya, vAdya aura gAnake sAtha bhagavAnkI stuti-bhakti kiyA karate haiM / kSetra-darzana kSetrake mukhya praveza-dvArameM praveza karanepara eka vizAla ahAtA milatA hai| usake madhya meM saMgamaramarakA samavasaraNa mandira hai jo abhI nirmANAdhIna hai| isake bAda dAyIM ora eka dvArase dUsare ahAtemeM jAte haiN| isameM cAroM ora dharmazAlA banI huI hai| dvArake bAyIM ora kSetrakA kAryAlaya hai| ahAteke prAMgaNake madhyameM jinAlaya banA huA hai| mandirake cAroM konoMpara Upara chatariyAM banI huI haiN| mandirake samunnata zikhara kalazamaNDita haiN| mandirake dvAra-maNDapameM eka stambha hai / isameM cAroM dizAoMmeM tIrthaMkara-mUrtiyAM banI huI haiN| madhyameM tIna ora 1 phuTa 6 iMca UMcA aura itanA hI caur3A zilAlekha hai| isameM mUlasaMgha balAtkAragaNa sarasvatIgaccha kundakundAcAryAnvayake bhaTTAraka narendrakIrti, tat-ziSya bhaTTAraka surendrakIrti, tat-ziSya bhaTTAraka jagatkIrti dvArA saMvat 1746 meM mAgha zuklA 6 somavArako cA~dakher3ImeM bimba-pratiSThA karAnekA ullekha kiyA gayA hai| dvArameM praveza karanepara mandirakA antaHbhAga milatA hai| isameM pA~ca vediyAM aura eka gandhakuTI banI huI hai| ina vediyoMmeM kula 13 tIrthaMkara-mUrtiyA~ aura 1 sAdhu-mUrti hai| gandhakuTImeM kRSNavarNake supArzvanAthakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| ye vediyA~ evaM gandhakuTI barAmadoMmeM banI huI haiN| yahA~ garbhagRhameM tIna vediyAM haiN| prathama vedImeM 5 pASANa-mUrtiyAM, 4 iMca U~cA eka pASANacaitya jisameM sarvatobhadrikA pratimAeM haiM tathA 3 dhAtu-mUrtiyA~ haiN| dvitIya vedImeM bAhubalI svAmIkI 5 phITa samunnata khaDgAsana pratimA hai| isake atirikta 3 pASANa kI tathA 1 dhAtu kI mUrti hai| tRtIya vedI meM 8 mUrtiyA~ virAjamAna haiM / ye sabhI vediyAM aura gandhakuTI navanirmita haiN| isa garbhagRhake nikaTa eka sopAna-mArga banA huA hai jo tala-prakoSThako jAtA hai| isa prakoSTha meM utaranepara bAyIM orakI dIvAlameM 2 phITa 6 iMca samunnata eka zilAphalakameM caturbhujI devI utkIrNa hai| isake donoM dAhine hAthoM meM kramazaH mAlA aura aMkaza haiM tathA bAyeM hAthoM trizUla aura daNDa haiN| isake zirobhAgapara tIrthaMkara pratimA padmAsana mudrAmeM AsIna hai| devIkA vAhana khaNDita hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 33 sAmane kI dIvAlapara 2 phITa 4 iMca UMce phalakameM caturbhujI ambikA banI huI hai / dAyeM hAthoM meM eka aMkuza hai tathA dUsarA varada mudrAmeM hai / bAyeM hAthoMmeM ekameM kamala hai tathA dUsare hAthase godameM putrako liye hue hai / yaha devI hAthoMmeM kaMkaNa, cUr3iyA~; bhujAoMmeM bhujabanda; galemeM maMgala sUtra, hAra aura mauktika mAlA; kAnoMmeM kuNDala aura sirapara pagar3InumA mukuTa dhAraNa kiye hue haiM / isake zIrSa bhAgapara tIrthaMkara mUrti nahIM hai / bAyIM ora garbhagRhameM 8 phITa 4 iMca U~ce aura 7 phITa 3 iMca caur3e zilAphalaka meM 2 phITa 9 iMca U~cI khaDgAsana tIrthaMkara pratimA utkIrNa hai / isake atirikta isa phalaka meM 55 tIrthaMkarapratimAe~ donoM dhyAnAsanoMmeM banI huI haiM / isake parikarameM gaja, mAlA liye hue deva, camarendra, vyAla aura donoM ora yakSa-dampatI haiM / isa mUrtikA pratiSThA kAla saMvat 1146 pauSa sudI 6 caraNa caukIpara aMkita hai / yaha mUrti bhagavAn mahAvIrakI kahI jAtI hai / mUrti atyanta kalApUrNa aura manojJa hai / isa mandirake mukhya garbhagRhameM vedIpara mUlanAyaka bhagavAn RSabhadevakI halake lAla pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai / pratimAke vakSapara zrIvatsa hai / hAthoM aura pairoMpara padma bane hue haiN| isake pAdapIThapara lekha utkIrNa hai jo 3 phoTa 1 iMca lambA hai tathA jisameM 8 paMktiyA~ haiN| isa lekha ke anusAra saMvat 1746 mAgha sudI 6 somavArako mUlasaMghake bhaTTAraka jagatkIrti dvArA khIcIvAr3A dezameM cAMdakher3I meM zrI kizorasiMha ke rAjya meM bagheravAlavaMzI bhUpati aura jaulAdeke putra saMgahI kizanadAsane bimba pratiSThA karAyI / yaha pratimA 6 phITa 3 iMca UMcI aura 5 phITa 5 iMca caur3I hai / bhagavAn RSabhadevakI isa pratimA ke mukhapara zAnti, virAga aura karuNAkI nirmala bhAva pravaNatA jhalakatI hai / pratimAke darzana karate hI manameM apUrva vItarAgatA aura zAntike bhAva prasphuTita hoM uThate haiM / isa pratimAkA nirmANa-kAla ajJAta hai / kucha loga isakA nirmANa-kAla saMvat 512 mAnate haiM kintu isakA AdhAra kyA hai, yaha jJAta nahIM ho sakA / pratimApara jo lekha aMkita hai, vaha to bhUgarbha se utkhanana dvArA nikalanepara pratimAkI pratiSThAkA kAla hai / vaha pratimAkA nirmANakAla nahIM hai / pratimA isa kAlase kahIM prAcIna hai / isa pratimAke sAtha hI bArahapATIke bhUgarbhase uparyukta bhagavAn mahAvIrakI pratimA bhI prakaTa huI thI / usakA pratiSThAkAla saMvat 1946 hai / vizvAsa kiyA jAtA hai ki bArahapATImeM eka yA ekAdhika jaina mandira the / unake bhagnAvazeSa abataka vahA~ pahAr3I para bikhare par3e haiM / unhIM bhagnAvazeSoM meM RSabhadeva aura mahAvIrakI ukta donoM pratimAe~ nikalI thIM / ataH AzcayaM nahIM ki donoM samakAlIna hoM / yadi saMvat 512 vAlI mAnyatA ke samarthana meM koI prAmANika aura puSTa AdhAra mila sake to use svIkAra karane meM kisIko koI Apatti nahIM hogI / isa vedIpara eka pASANa - phalakameM tIna tIrthaMkara - mUrtiyAM eka dUsareke Upara banI huI haiM / Upara zikhara banA huA hai / eka anya zilAphalaka meM, jo 6 phITa 5 iMca UMcA ora 4 phITa caur3A hai, madhyameM bhagavAn pArzvanAtha padmAsana mudrAmeM AsIna haiN| unake ubhaya pAvoMmeM do khaDgAsana pratimAe~ haiM / isa prakAra yaha caturviMzatimUrti phalaka hai / isake zIrSa bhAga meM zikhara banA huA hai / bAyIM ora eka phalakameM eka padmAsana aura usake ubhaya pArzvomeM do khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| Upara zikhara banA hai /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 bhAratake digambara jaina tIrtha bAyIM ora dIvAla vedImeM bhagavAn sambhavanAtha virAjamAna haiN| isI prakAra dAyIM orakI dIvAla vedImeM 4 mUrtiyAM virAjamAna haiN| ye sabhI mUrtiyA~ saMvat 1746 meM pratiSThita huI haiN| yahIM 1 phuTa 9 iMca UMcA zikharAkAra nandIzvara jinAlaya bhI hai| tala-prakoSThake sabhAmaNDapameM eka stambhameM cAroM dizAoMmeM 52-52 mUrtiyA~ utkINaM haiN| yaha bAvana-jinAlaya-stambha kahalAtA hai| aisA bAvana-jinAlaya-stambha anyatra kahIM upalabdha nahIM hotA jisameM 208 mUrtiyA~ hoM, kintu pratIkAtmaka rUpameM use bAvana-jinAlayakI saMjJA pradAna kara dI gayI hai| tala prakoSThakA yaha bhAga utanA hI bar3A hai, jitanA mandirakA UparI bhaag| isakI bhittiyA~ 8 phITa caur3I haiN| sambhavataH nadIke kAraNa mandira itanA sudRr3ha aura majabUta banAyA gayA thaa| mandirake praveza-dvArake sAmane eka barAmademeM zeragar3hake jaina mandirase lAyI huI tIna tIrthaMkara mUrtiyAM rakhI huI haiN| anumAnataH ye 11-12vIM zatAbdIkI hoNgii| mUrtiyA~ suDaula aura bhAvapUrNa haiN| ' mandirake ahAtese saMlagna kSetrake bagIcemeM do chatariyAM banI huI haiN| inameM se eka chatarIkA nirmANa siroMja paTTake bhaTTAraka bhuvanendrakItine saMvat 1860 meM tathA dUsarIkA nirmANa bhaTTAraka rAjendrakIrtine saMvat 1883 meM karAyA thaa| dharmazAlA kSetrapara vizAla dharmazAlA banI huI hai| isameM 70 kamare haiN| yahA~ kuA~, haiNDapampa, bijalI aura gadde-takiyoMkI suvidhA upalabdha hai| melA kSetrapara prativarSa caitra kRSNA 5 se 9 taka melA hotA hai| kSetrapara ullekha yogya mele saMvat 1974 aura 2010 meM hue the| donoM hI bAra paMcakalyANaka pratiSThAeM huI thiiN| vyavasthA vArSika meleke avasarapara prabandhakAriNI samitikA nirvAcana hotA hai / yahI samiti kSetrakI sampUrNa vyavasthA aura usakI gatividhiyoMkA niyamana karatI hai / kSetrakA patA isa prakAra haimantrI, zrI digambara jaina atizaya kSetra cA~dakher3I po0, khAnapura (jilA jhAlAvAr3a) rAjasthAna jhAlarApATana mArga aura avasthiti zrI zAntinAtha digambara jaina atizaya kSetra jhAlarApATanameM avasthita hai| jhAlarApATana eka prasiddha vyApArika kendra hai| yaha pazcima relavekI dillI-bambaI mena lAinapara jhAlAvAr3a roDase 28 ki. mI. dUra hai| sTezanase nagara taka pakkI sar3aka hai aura niyamita basa sarvisa hai| koTA,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 35 ajamera, jayapura, indaura Adi zaharoMke sAtha isakA sar3aka dvArA samparka hai / zaharoMmeM upalabdha sabhI Adhunika suvidhAeM yahA~ upalabdha haiM / yaha jhAlAvAr3a jilekA heDakvArTara hai / atizaya kSetra yahA~ bhagavAn zAntinAthakA eka vizAla mandira banA huA hai| isa mandirameM mUlanAyaka bhagavAn zAntinAthakI 12 phuTa U~cI atyanta saumya khaDgAsana pratimA hai| isake darzana mAtrase manameM apUrva zAntikA udreka hone lagatA hai| aneka bhaktajana inake samakSa apanI vyathAkA nivedana karate haiM aura kahA jAtA hai ki bhaktibhAvapUrvaka kI gayo unakI prArthanAse kAmanA pUrNa ho jAtI hai| isa mandirake bAhara bane hue tIna ora barAmadoMmeM 15 vediyA~ haiN| prAcIna kAlameM yahAM bhagavAn zAntinAthakA eka prasiddha mandira thA, jisakA nirmANa san 1046 meM zAha pApA hUmar3ane karAyA thA aura usakI pratiSThA bhAvadeva sUrine kI thii| sAtasalAkI pahAr3Ipara sthita stambhake san 1109 I. ke zilAlekhameM zreSThI pApAkI mRtyukA varNana milatA hai / sambhavataH ye zreSThI pApA aura zAntinAtha mandirake nirmAtA pApA eka hI vyakti haiN| san 1113 ke zilAlekhameM zreSThI sADhilakI mRtyukA ullekha milatA hai / sambhavataH zreSThI pApA aura zreSThI sADhilake madhya pArivArika sambandha thaa| prAcIna kAlameM isa mandirako bahata khyAti thii| aneka zrAvaka aura munijana isake darzanoMke lie Ate rahate the| san 1047 ke eka zilAlekhameM eka yAtrIke nAmakA ullekha milatA hai| uparyukta mandirake sthAnapara hI vartamAna mandirakA nirmANa huA hai, aisA lagatA hai| mUlanAyaka bhagavAn zAntinAthakI mUrti prAcIna mandirakI hI mUrti hai aura isakI pratiSThA san 1103 meM huI thI, aisA vizvAsa kiyA jAtA hai| isakA mUrti-lekha par3hA nahIM jA sakA hai| __ mandirake dvArapara do vizAla zveta vaNaM hAthI bane hue haiN| itane vizAla pASANa-gaja anyatra kahIM dekhanemeM nahIM Aye / yahA~ hastalikhita granthoMkA eka vizAla zAstra-bhaNDAra bhI hai| isameM aneka aprakAzita evaM anupalabdha zAstra vidyamAna haiN| yahA~ eka prAcIna jala ghar3I hai| usIke anusAra yahA~ ghaNTe bajAye jAte haiN| pUrvAhna, madhyAhna, sandhyA aura ardharAtriko prAcIna kAlakI rItike anusAra mandirameM naubata bajatI hai| mandirakI kucha prAcIna pratimAoMke mUrti-lekha isa prakAra haiM 1-saMvat 1490 varSe mAgha vadi 12 gurau bhaTTAraka zrI sakalakIti hUmar3a dozI meghA zreSThI arcati / 2-saMvat 1492 varSe vaizAkha vadI 1 some zrI mUlasaMghe bhaTTAraka zrI padmanandidevAstatpaTTe bhaTTAraka zrI sakalakorti hUmar3a jJAtIya 3-saMvat 1504 varSe phAguna sudI 11 zrI mUlasaMghe bhaTTAraka zrI sakalakIrtidevAstatpaTTe bhaTTAraka zrI bhuvanakIrti devA hUmar3a jJAtIya zreSThi khetA lAkhU tayoH putrAH __4-saMvat 1535 pauSa badI 13 budhe zrI mUlasaMghe bhaTTAraka zrI sakalakIti bhaTTAraka zrI bhuvanakoti bhaTTAraka zrI jJAnabhUSaNa gurUpadezAt hUmar3a zreSThi padmA bhAryA bhAU suta AsA bhA0 kaDU suta kAnhA bhAryA kuMderI bhrAtR dhanA bhAryA baihanUM ete caturviMzatikAM nityaM praNamaMti 5-pArzvanAtha pratimA-saMvat 1620 vaizAkha sudI 9 budhe zrI mUlasaMghe balAtkAra gaNe sarasvatI gacche kundakundAcAryAnvaye bhaTTAraka zrI padmanandi devAstatpaTTe sakalakIrti devAstatpaTTe
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 bhAratake digambara jaina tIrtha zrI bhuvanakoti devAstatpa? zrI jJAnabhUSaNa devAstatpaTTe zrI vijayakIrti devAstatpaTTe sumatikIrti gurUpadezAt ( isake pazcAt pratiSThAkArakake parivArake nAma diye gaye haiM ) nityaM praNamaMti / uparyukta sabhI bhaTTAraka balAtkAragaNakI IDara zAkhAke the| nasiyA~-jhAlAvAr3a aura jhAlarApATanake madhya sar3aka kinAre nasiyAMjI hai| isameM bAyIM orakI vedImeM halake lAla varNako pAzrvanAtha bhagavAnakI pratimA virAjamAna hai| isakA AkAra 2 phoTa 8 iMca hai| yaha pratimA eka zilAphalakameM hai| pratimAke Upara sapta phaNAvali suzobhita hai| parikarameM chatra, gaja, mAlAdhArI deva aura camarendra haiN| mUrtike donoM pAryo meM 7 padmAsana tathA chatrake Upara 8 khaDgAsana pratimAeM banI huI haiN| padmAsana pratimAoMke nIce dharaNendra aura padmAvatI haiN| mUrtikA pratiSThA-kAla saMvat 1226 jyeSTha sudI 10 budhavAra hai| ___ dAyIM vedI 3 darakI hai| vedIke Age cabUtarA banA huA hai| yaha pUjAke prayojanake lie hai| mUlanAyaka bhagavAn pAzvanAthako 1 phuTa 2 iMca avagAhanAko aura saMvat 1545 meM pratiSThita zveta varNakI padmAsana pratimA hai| isake atirikta isa vedImeM saMvat 1665 aura 1669 kI 7 mUrtiyAM haiN| nasiyA~ke cAroM ora vizAla kampAuNDa aura barAmade bane hue haiN| mandirake bAhara tIna niSadyA yA chatariyA~ banI huI haiN| unameM se ekapara mAgha sudI 3 saMvat 1066 aMkita hai| usa dina AcAryazrI bhAvadevake ziSya zrImantadevakA nidhana huA thaa| AcArya mahodayakA eka citra bhI milA hai| vaha adhyayana mudrAkA hai| sAmane thUNIpara zAstra rakhA huA hai| dUsarI chatarImeM saMvat 1180 meM AcArya devendrakA ullekha hai| eka chatarI kumudacandrAcAryakI AmnAyake bhaTTAraka kumAradevakI hai, jo saMvat 1289 ke mUlanakSatrameM guruvArako svargavAsI hue the| sAta-salAkI pahAr3Ike stambhakA 1009 I. kA zilAlekha nemidevAcArya baladevAcAryakA ullekha karatA hai| isI stambhapara 1242 I. ke zilAlekhameM mUlasaMgha aura devasaMghakA ullekha hai|| chatariyoMke nikaTa eka pakko bAvar3I banI huI hai| bAvar3Ike cAroM ora pakke ghATa aura barAmade haiN| sthApanAkA itihAsa jhAlarApATanake sambandhameM eka kiMvadantI hai ki yahAM prAcIna kAlameM 108 mandira the, jinakI ghaNTiyA~ bajA karatI thiiN| ataH isa nagarakA nAma jhAlarApATana par3a gyaa| jhAlarApATanakA artha hai ghaNTiyoMkI jhAlaroMkA ngr| kucha loga isakA artha karate haiM jhAlAkA nagara / zAntinAthakA mandira inhIM 108 mandiroMmeM-se thaa| isa nagarakA prAcIna nAma candrAvatI thA aura isake bIca meM-se candrabhAgA nadI bahatI thii| isa nagarakI sthApanAke sambandhameM aneka prakArako kiMvadantiyA~ aura lokagIta pracalita haiN| eka lokagItameM isa nagarakA saMsthApaka rAjA hUNa batAyA hai| kucha loga mAlavAke paramAranareza candrasenakI putrIko isa nagarakI saMsthApikA mAnate haiM, yAtrA karate hue isa sthAnapara Akara jisake putra utpanna huA thaa| kaI loga isa bAremeM eka bar3I rocaka kahAnI kahate haiM ki jassU nAmaka eka bar3haI kAma karake apane ghara jA rahA thaa| usane rAstemeM jaise hI kulhAr3I rakhI, vaha sonekI ho gyii| isa taraha use pArasa patthara mila gyaa| usakI sahAyatAse usane eka nagarIkA nirmANa kiyA, jisakA nAma candrAvatI rkhaa| eka tAlAbakA nAma to aba taka 'jassU orakA tAlAba' kahalAtA hai| eka kiMvadantI yaha bhI hai ki vanavAsake dinoMmeM pANDava yahA~ Aye
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 37 the / zAntikA sthAna dekhakara bhImane yahA~ tapasyA kI / zatruoMne use DigAneke kaI prayatna kiye / antameM eka devatA rIcha banakara use DarAne AyA / kintu bhImane kasakara eka tIra maaraa| rIcha to jhAr3iyoM meM ghusa gayA, kintu jahA~ tIra girA, vahA~se eka jala-dhArA phUTa nikalI, jisakA nAma candrabhAgA par3a gayA / nagarakA saMsthApaka koI bhI kyoM na ho, kintu yaha nizcita hai ki mAlavanareza udayAditya - kA pautra jassU varmA hI jassU bar3haI ho gayA hai / yahA~ke eka zilAlekhameM usake nAmakA ullekha bhI AyA hai / hindU tIrtha candrabhAgA nadIke taTapara aneka hindU mandira avasthita haiM / kucha mandiroMke avazeSa bhI bikhare par3e haiN| inameM sabase prasiddha mandira zItalezvara mahAdevakA hai / isa mandirakA vidhvaMsa kisI muslima AkrAntAne kara diyA thA, kintu bAdameM isakI marammata kara dI gayI / isa mandirake sambandha meM mi. phargyusana ne apane vicAra prakaTa karate hue likhA hai ki yaha sabase prAcIna aura kalApUrNa mandira hai / bhArata ke prasiddha kalAtmaka nidarzanoM meM yaha eka uttama namUnA hai / isa mandirake eka stambhapara AThavIM zatAbdIkA eka lekha bhI hai, jisameM isa mandira meM rAjA zaMkarake darzanArthaM AnekA ullekha kiyA gayA hai / zaMkaragaNa mauryanareza durgaMgaNakA sambhavataH uttarAdhikArI thA / nokakA putra maMcuka bhI nauvIM sadI meM isa sthAnakI pUjAke lie AyA thA / zItalezvara mahAdeva tathA usake lagabhaga samakAlIna kAlikA mandira ke stambhoMpara aise zilAlekha milate haiM, jisameM 78vIM zatAbdIse 12vIM zatAbdI taka yahA~ Aye hue viziSTa yAtriyoMke ullekha haiM / inase siddha hotA hai ki yaha sthAna kAphI prAcIna hai / ye sabhI mandira eka ahAte ke andara bane hue haiM aura bhArata sarakAra ke purAtattva vibhAgake saMrakSaNa haiM / vastutaH candrAvatI (jhAlarApATana) jainadharmaM, zaivadharma aura vaiSNava dharmakA eka suprasiddha kendra thaa| sabhI dharmavAle ise apanA tIrthaMsthAna mAnate Aye haiM / sarasvatI bhavana nagara meM zrI zAntinAtha jaina prAthamika vidyAlaya, zrI zAntinAtha jaina auSadhAlaya, zRMgAraprasUti gRha Adi kaI sArvajanika saMsthAe~ haiM / inameM sarvAdhika ullekhanIya zrI ailaka pannAlAla digambara jaina sarasvatI bhavana hai / isakI sthApanA ailaka pannAlAlajIne saMvat 1972 meM kI thii| isake pazcAt unhoMne isakI eka zAkhA sukhAnanda jaina dharmazAlA bambaI meM sthApita kI / bAdameM seTha campAlAla rAmasvarUpakI nasiyA~ vyAvara meM isakI eka anya zAkhA sthApita kI / isa varSa jyeSTha vadI 5 saMvat 2033 meM ujjaina meM isakI zAkhA kholI gayI hai / yahA~ bambaI zAkhAke zAstra lAye gaye haiN| tInoM sthAnoMpara hastalikhita aura mudrita zAstroMkI kula saMkhyA 15000 hai / dharmazAlA nagarameM eka lakSmaNalAla digambara jaina dharmazAlA hai, jahA~ nala aura bijalIkI suvidhA hai / 1. Annual Report Rajputana Museum Ajmer, 1912-13, p.2. 2. Progress Report Archeological Survey of Western India, 1905-6.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 bhAratake digambara jaina tIrtha melA yahA~ koI vArSika melA nahIM hotaa| kSetrakA patA isa prakAra haimantrI, zrI zAntinAtha digambara jaina mandira jhAlarApATana (jilA jhAlAvAD) rAjasthAna jayapura mahattva rAjasthAnakI rAjadhAnI jayapura gulAbI nagarake nAmase sAre deza meM prasiddha hai| isa nagarako nIMva mahArAja savAI jayasiMhajIne 18 navambara san 1927 meM DAlI thii| yaha zahara rAva kirapArAmajI sarAvagIke parAmarzapara basAyA gayA thaa| ve usa samaya auraMgajebake dillI darabArameM vakIla the| mahArAja jayasiMhajIne auraMgajebase savAIkI padavI prApta kI thii| isa zaharakA nirmANa yojanAnusAra vyavasthita DhaMgase kiyA gayA thaa| yojanA nirmANakA kArya vidyAdhara nAmaka eka mahAna zilpIko sauMpA gayA thaa| usakI yojanAke anusAra isa nagarakI racanA caupar3ake rUpameM kI gyii| sabhI bAjAra eka sirese dUsare sire taka sIdhe cale gaye haiN| isI taraha galiyA~ aura rAste bhI sIdhe cale gaye haiN| zaharake cAroM ora zaharapanAha (cahAradIvArI) banAyI gayI jisameM U~cI-U~cI barje aura bIca meM U~ce-U~ce daravAje banAye gye| isa parakoTeke andara lambAI do mIla aura caur3AI eka mIla hai / aba to parakoTeke bAhara dUra-dUra taka zaharakA vistAra ho gayA hai / san 1971 kI janagaNanAke anusAra isa nagarakI AbAdI lagabhaga 6,50,000 tathA jainoMkI saMkhyA 27000 hai| isa nagarake saMsthApaka mahArAjA savAI jayasiMha bahata bar3e gaNitajJa aura jyotiSI the| unhoMne jayapura aura dillI meM sUrya-ghaTikA aura vedhazAlAeM banavAyI thI jo aba bhI vidyamAna haiN| isa nagarake mukhya bAjAra kAphI caur3e haiN| makAnoM aura dukAnoMkI saMracanA yojanAnusAra huI hai| ye makAna aura dukAneM gulAbI raMgase putI huI haiN| saba eka raMga aura rUpake dekhane meM bar3e AkarSaka pratIta hote haiM / yahAMke mukhya rAste bhI caur3e haiM / yahA~kA jauharI bAjAra 40 gaja caur3A hai| pratyeka caupar3a kAphI khulI huI hai / jaba sara mirjA ismAilakhA~ yahA~ke pradhAnamantrI the (svatantratAse pahale), usa samaya isa nagarako atyadhika AkarSaka banAnekA prayatna kiyA gayA thaa| isa nagarameM prArambhase ho jainoMkA prAbalya rahA hai| yahA~ke dIvAna tathA anya ucca sarakArI padoMpara jaina rahate Aye haiN| yaha krama san 1947 taka barAbara calatA rahA / isIlie kucha loga vinodameM ise jainapura bhI kaha dete the| isase pUrva Amera rAjadhAnI thii| jayapura jainoMkA prasiddha kendra rahA hai| yahA~kI samAjameM dhArmika ruci sadAse rahI hai| apane jamAne meM yahA~ko svAdhyAya-goSThI prasiddha thI aura usakA sambandha AgarA tathA mulatAnakI svAdhyAya goSThiyoMke sAtha thaa| ina goSThiyoMmeM carcA yA svAdhyAyake samaya jo zaMkAe~ uThatI thIM aura jinakA samAdhAna ApasameM nahIM ho pAtA thA, ve zaMkAe~ dUsarI goSThiyoMke pAsa bheja dI jAtI thiiN| jina dinoM jayapura meM AcAryakalpa paM. ToDaramalajI virAjamAna the, una dinoM unake pAsa malatAna Adise barAbara zaMkAeM AtI rahatI thIM aura ve unakA samAdhAna bhejA karate the|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 rAjasthAnake digambara jaina tIrtha paM. ToDaramalajI apane yugake sarvazreSTha aura sulajhe hue vidvAn the| unhoMne kaI siddhAnta granthoMkI hindI TIkA aura vacanikA likhakara tathA mokSamArgaprakAza grantha likhakara hindI jagatke lie jaina siddhAntakA bodha sugama kara diyaa| inake atirikta yahA~ paM. daulatarAmajI, paM. jayacandajI, paM. mannAlAlajI, paM. sadAsukhajI, saMghI pannAlAlajI, zAha dIpacandajI Adine saMskRtaprAkRtake aneka granthoMkI TIkAe~ kii| isa prakAra yahA~ke vidvAnoMkA sAhityika yogadAna avismaraNIya hai| jayapurameM koI mandira aThArahavIM zatAbdIse pUrvakA nahIM hai / isase pUrva jayapura nAmaka koI nagara hI nahIM thaa| kintu mandiroMmeM isase pUrvako pratimAe~ avazya milatI haiN| jIvarAja pApar3IvAla dvArA pratiSThita saMvat 1548 kI pratimAe~ kaI mandiroMmeM haiN| kintu isase prAcIna pratimA sambhavataH nigotiyoMke mandirameM hai| yahAM pAzvanAthakI eka pratimA saMvat 1171 kI hai| eka pratimA pAnadarIbAke aThAraha mahArAja mandirameM hai jo saMvat 1320 ko hai / yaha bhUgarbhase nikalI thii| vaidoMke mandirameM saMvat 1400 kI eka mUrti virAjamAna hai / bUcaroMke mandira (cAkasUkA cauka) meM bhagavAn mahAvIrakI zveta pASANakI pratimApara saMvat 117 utkIrNa hai| kintu yaha sahI pratIta nahIM hotA / mUrtikI racanA-zailIse yaha 17-18vIM zatAbdIkI lagatI hai| jayapurake mandiroMmeM jo pratimAeM virAjamAna haiM, ve prAyaH yahIMke athavA AsapAsake bimba pratiSThotsavoMmeM pratiSThita huI thiiN| jayapurake nikaTa phAgo nagarameM saMvat 1851 meM eka pratiSThotsava haA thaa| isa utsavameM ajamera, gvAliyara aura dillIke bhI bhaTrAraka sammilita hae the| isI prakAra eka pratiSThA mahotsava bAr3IgrAmameM mAgha zuklA 5 guruvAra saMvat 1883 meM sampanna huA thaa| isa utsavake karAnevAle chAvar3A gotrI dIvAna bAlacandrajIke supUtra saMghavI rAmacandrajI aura dIvAna amaracandrajI the| jaina dharmazAlAe~ jayapurameM Thaharaneke lie nimnalikhita jaina dharmazAlAe~ haiM ghIvAloMke rAstemeM TholiyoMkI dhrmshaalaa| rAmagaMja bAjAra mANaka cauka thAneke pAsa bakzIjIko dhrmshaalaa| ajamerI roDapara malajI chogAlAlajIkI dhrmshaalaa| lAlajI sAMDake rAstemeM dIvAnajIkI dharmazAlA, dIvAna amaracandajIke mandirake sAmane / pramukha jaina saMsthAe~ jayapurameM pramukha jaina saMsthAe~ isa prakAra haiM digambara jaina saMskRta kAleja-yaha manihAroMke rAstemeM avasthita hai| isakI sthApanA vi. saM. 1942 meM huI thii| isameM jaina dharma, sAhitya aura Ayurveda viSayakI AcArya parIkSA taka ucca zikSAko vyavasthA hai| iMgalizameM hAI skUla taka tathA kalakattAkI nyAyatIrtha, kAvyatIrtha AdikI parIkSAko vyavasthA hai| digambara jaina mahAvIra hAI skUla-yaha TholyoMkI dharmazAlAke sAmane hai| isI hAI skUlake nikaTa digambara jaina padmAvato kanyA pAThazAlA hai| isameM viduSI aura sarasvatI taka zikSA dI jAtI hai| zrI mahAvIra digambara jaina bAlikA vidyAlaya-yaha modIkhAnA caukar3ImeM corukoMke rAstemeM hai| isameM bhI viduSI, sarasvatIke atirikta nyAyatortha taka kI zikSA dI jAtI hai| jainadarzana vidyAlaya aura jJAnavidyAlayake nAma bhI ullekhanIya haiN|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 bhAratake digambara jaina tIrtha zrI mahAvIrajI digambara jaina atizaya kSetrakA mantrI kAryAlaya savAI mAnasiMha hAIvemeM mahAvIra bhavanameM avasthita hai| yahIMpara usakA sAhitya zodha saMsthAna hai| bApUnagarameM paM. ToDaramalajIko smatimeM seTha puraNacanda godikA dvArA saMsthApita 'ToDaramala smAraka bhavana' hai| seThI kAlonImeM vizAla sanmati pustakAlaya hai jise motIlAlajIne sthApita kiyA thaa| jayapurake jaina dIvAna jayapura rAjyameM aneka vyakti dIvAna hue haiM, unameM nAnU godhA, rAvakRpArAma, saMghI jhUthArAma, rAmacandra chAvar3A, amaracandra, bAlacandra, ratanacandra, rAmacandra Adi sabhI dIvAna jena the| ye jaina dIvAna kuzala prazAsaka, catura rAjanItijJa aura kartavyaparAyaNa the| sAtha hI ve dezabhakta aura dharmaniSTha bhI the / inake sambandhameM adhika vivaraNa upalabdha nahIM hotA hai| jo kucha vivaraNa milatA hai, vaha prAyaH grantha prazastiyoM athavA unake dvArA pratiSThita mUrtiyoM aura mandiroMke aadhaarpr| unakA sAdhAraNa paricaya isa prakAra hai sAhU nAnUlAla godhA-ye Amerake tatkAlIna nareza mahArAjA mAnasiMhake prathama pradhAna amAtya the| inake pitA isI nagarake nivAsI zrI svarUpacandrajI godhA the| ve bar3e dharmaniSTha, udAra aura guNajJa the| zrI nAnUlAla bhI apane pitAke samAna dharmAtmA aura udAra dAnI the| Apake anurodhase mUlasaMgha sarasvatIgacchake bhaTTAraka AdibhUSaNake ziSya jJAnakotine yazodhara-carita nAmaka saMskRta kAvyako racanA kii| Apane maujamAbAdameM eka vizAla aura kalApUrNa jinamandirakA nirmANa karake jyeSTha kRSNA 3 somavAra vikrama saMvat 1664 (san 1607) ko paMcakalyANaka bimba pratiSThA mahotsava kiyaa| isa utsavameM sahasroMkI saMkhyA meM jainAjaina sammilita hue| isa mandirake Upara tIna zikhara haiN| mandirake Age vizAla cauka hai| mandirakA praveza-dvAra atyanta kalApUrNa hai| zveta aura lAla pASANoMpara addhata kalAkRtiyAM aMkita kI gayI haiN| deva-deviyA~ vibhinna mudrAoMmeM dikhAye gaye haiN| eka dRzyameM vINApANi sarasvatI khar3I hai| usakA vAhana haMsa motI cuga rahA hai| lAla aura zveta pASANoMmeM aMkita yaha kalA rAjasthAnI kalAkA eka namUnA kahI jA sakatI hai| isa mandirameM do bhoyare haiN| eka bhoyaremeM saMvat 1664 meM pratiSThita jina mUrtiyAM virAjamAna haiM tathA dUsare bhoyaremeM bhagavAn AdinAthakI vizAla padmAsana mUrti hai jo saMvat 1400 kI hai| yahAM eka chatarI bhI banI huI hai| isakA nirmANa caudharI nandalAlake putra jodharAjane karAyA thaa| yazodhara-caritakI prazastise jJAta hotA hai ki nAnUlAlane tIrtharAja sammedazikharake Upara bIsa tIrthaMkaroMke mandira banavAye the| prazastimeM batAyA gayA hai "rAjAdhirAjo'tra tathA vibhAti zrImAnasiMho'jitavairivargaH / anekarAjendravinamyapAdaH svadAnasaMtarpitavizvalokaH / / tasyaiva rAjJo sa mahAnamAtyo nAnU sunAmA vidito dharitryAm / sammedazRMge ca jinendragehAnyaSTApade vAdimacakradhArI // yo'kArayadyatra ca tIrthanAthAH siddhiMgatA viNshtimaanyuktaa|" isa prazastise prakaTa hai ki nAnU mAnasiMhake mahAmAtya the aura unhoMne sammeda giripara nirvANa-lAbha karanevAle caubIsa tIrthaMkaroMke jinAlaya usI prakAra banavAye, jisa prakAra prathama cakravartI bharatane aSTApadake Upara jinabhavana banavAye the|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 rAjasthAnake digambara jaina tIrtha saMghI jhthArAma-Apa bar3e pratibhAzAlI, udAradAnI aura prabandhapaTu vyakti the| jainadharmameM ApakI gaharI niSThA thii| mandiroMkI pratiSThA aura jIrNoddhAra karAne meM ApakI vizeSa ruci thii| ApakI prazAsanika yogyatAke kAraNa corI, rizvata-jaise anaitika kArya karanekA sAhasa kisIko nahIM hotA thaa| ina guNoMke kAraNa janatAmeM ApakA bar3A Adara bhI thA aura AtaMka bhii| usa samaya senAkA sArA kArya inake bar3e bhAI saMghI hukumacandake supurda thaa| ina dinoM riyAsatoMmeM aMgreja apane paira jamA rahe the| riyAsatoMmeM rejIDeNTa poliTikala ejeNTa Adi padoMpara aMgrejoMkI niyuktiyAM ho cukI thiiN| kintu jayapura riyAsatake kAryoM meM aMgrejoMkA hastakSepa jhUthArAmako pasanda nahIM thaa| ve gulAmIko jaMjIroMko majabUta karanevAlI aMgrejI cAloMko bhI pasanda nahIM karate the, balki unakA virodha karate the| aMgreja adhikArI isa vidrohako kaise sahana krte| unhoMne jhUthArAmake viruddha SaDyantra karanA prArambha kara diyaa| kucha jAgIradAroM aura bar3e logoMko lAlaca dekara apanI ora milA liyA aura unheM pradhAnAmAtya padase haTAne kA prayatna karane lge| SaDyantra bhayAnaka thaa| jayapura mahArAjako hatyA 23 pharavarI 1835 ko karavA dI gayI aura isakA samparNa doSa jhathArAmake sira maDha diyA gyaa| poliTikala ejeNTane kalakattA se phaurana Adeza ma~gAkara unheM pradhAnAmAtya padase pRthak karake pahale eka mahalameM aura phira dausAmeM najarabanda kara diyaa| jayapurake poliTikala ejeNTa mi. Albsane jo riporTa kalakattA bhejI, usameM usane likhA thA ki aMgarejoMkA AnA jayapurako janatAko bahuta acchA lagA hai| kintu janatA mahArAjakI hatyA aura unake lokapriya dIvAnajIko najarabandIse atyanta kSubdha ho uThI hai| aMgarejoMne 'jayapura TrAyala' nAmaka jo pustaka chApI thI, usake anusAra eka dina dinAMka 4 jUna 1835 ko dina-dahAr3e mahalake sAmane Albsako hajAroM logoMne ghera liyaa| kintu vaha kisI prakAra baca gyaa| isa ghaTanAko SaDyantrakA nAma dekara usako jimmedArI bhI jhUthArAma aura unake bhAI saMghI hukamacandrake sira thopa dI gyii| phira do mukadame calAye gye| eka saMghI jhUthArAma, unake bhAI saMghI hukamacandra aura putra phthlaalpr| dUsarA dovAna amaracandra aadipr| dIvAna amaracandra saMghI hukamacandrake samadhI the| dIvAna amaracandrapara hatyAkA ilajAma lagAyA gayA aura unheM zUlIpara laTakA diyA gyaa| saMghI jhUthArAma Adipara SaDyantra karane, vidroha bhar3akAne aura Albsapara AkramaNa karavAnekA jurma lagAyA gayA aura donoM bhAiyoMko Ajanma kArAvAsakA daNDa diyA gyaa| unheM cunAragar3ha ( uttarapradeza) ke kilemeM kaida kara diyA gayA tathA unake parivAravAloMko 24 ghaNTemeM jayapura chor3anekA Adeza diyA gyaa| dIvAna amaracandra-Apa bar3e dharmAtmA aura dayAlu prakRtike the| jaba ye dovAna padapara AsIna the, usa samayakI do ghaTanAeM bahuta prasiddha haiM, jinase unakI dayAlutA, dRr3ha dharmaniSThA aura nirbhayatApara prakAza par3atA hai| eka bAra logoMke kahanese jayapura mahArAjane cir3iyAgharake babara zerake bhojanakI vyavasthAkA bhAra dIvAnajIko sauMpa diyaa| dIvAnajIke samakSa dharmasaMkaTa A gyaa| zerakA AhAra mAMsa hai, kintu dIvAnajI mAMsakI vyavasthA kara nahIM sakate the| kintu dIvAnajI kartavyaparAyaNa the| ve siMhakA AhAra thAloMmeM lekara cle| piMjar3ekA dvAra khulvaayaa| zera bhUkhA thA, joroMse dhaadd'aa| dovAnajI kartavyapara prANa deneke lie taiyAra the / ve thAla lekara nirbhaya hokara Age bddh'e| thAla jamInapara rakhA aura bole-"vanarAja ! tujhe bhojana cAhie to ye jalebiyAM rakhI haiM, tujhe mAMsa cAhie to maiM khar3A huuN| maiM mAMsa de nahIM sakatA, yaha mere dharmakA prazna hai| mAMsa tere lie jarUrI nahIM; ina jalebiyoMse bhI peTa bhara sakatA hai| aba tujhe cunAva karanA hai-maiM yA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake bigambara jaina tIrtha jlebii|" sambhavataH vanarAja dIvAnajIke hRdayako bhASAko samajha gayA aura dUsare hI kSaNa siMha jalebI khA rahA thA / jIvanameM pahalI bAra siMhane jalebiyA~ khAyoM aura jIvanameM pahalI bAra darzakoMne siMhako jalebiyAM khAte dekhA / avizvasanIya kintu satya / hRdayako bhASA pazu bhI samajhate haiM / .: eka dUsarI ghaTanA aura-dIvAnajIse dveSa rakhanevAle musAhiboMne mahArAjake phira kAna bhare / phalataH mahArAja zikAra khelaneke lie jAne lage to dIvAnajIko bhI sAtha le liyA / jaMgalameM hiraNoMkA eka jhuNDa dekhA to mahArAjane apanA ghor3A unake pIche DAla diyaa| Age-Age bhayavihvala hiraNa, unake pIche mahArAjakA ghor3A aura mahArAjake pIche dIvAna amaracandrakA ghodd'aa| dIvAnajI socate jA rahe the, "kyA bigAr3A hai ina nirIha mUka pazuoMne manuSyakA jo inheM jabataba mAratA phiratA hai aura kaisA avivekI hai yaha manuSya jo ina nibaMla pazuoMko mArakara apanI vIratAkA dapaM karatA hai| ye becAre bhAgakara kahA~ jaayeNge| jaba rAjA hI inake prANa leneko Atura hai to ye apane prANa kaise bacAyeMge? akasmAt unake antarbhAva vANI banakara phUTa par3e-"hiraNo! maiM kahatA hU~, jahA~ ho vahIM ruka jaao| jaba rakSaka hI bhakSaka ho jAye to bacakara kahA~ jaaoge|" vANI nahIM nikalI mAno koI sammohana mantra nikalA ho| hiraNa jahA~ the, vahIM khar3e raha gye| dIvAnajI Age bar3he, vinata kintu karuNAvihvala svarameM bole-"mahArAja ! ye khar3e haiM Apake sAmane, jitane cAhie, le leN|" mahArAja kabhI dIvAnajIko dekhate, kabhI hirnnoNko| jo kucha dekhA, vaisA to jIvanameM kabhI nahIM dekhA thaa| adbhuta thA, apUrva thaa| mahArAjake hRdayase eka hilora-sI uThI, bole-"dIvAnajI! tumane merI AMkheM khola dIM / Ajase zikArakA tyAga karatA huuN|" aise the amaracandra dIvAna / unake banavAye hue kaI mandira jayapurameM aba bhI vidyamAna haiN| ullekhanIya jainamandira . yoM to jayapurameM lagabhaga 187 caityAlaya evaM jainamandira haiM, kintu kucha mandira vizeSa ullekhanIya haiM; jaise mahAvIra mandira kAlADerA-yahAM bhagavAna mahAvIrako lAla varNako khaDgAsana mUrti hai, jo saMvat 1148 meM pratiSThita huI thii| isa mUrtike camatkAroMko aneka kahAniyAM nagarameM pracalita haiM / kahA jAtA hai ki bhaktajanoMkI manokAmanAeM yahA~ pUrI ho jAtI haiN| isa khyAtike kAraNa yahAM pracura saMkhyAmeM darzanArthI Ate haiN| ., siramauriyoMkA mandira-yaha mandira chatoMmeM huI kalApUrNa racanAke kAraNa prasiddha hai| badhIcandajIkA mandira-isa mandirameM svarNakI kalAkArI darzanIya hai| isakA gumbaja atyanta kalApUrNa hai / isI mandirameM baiThakara mahApaNDita ToDaramalajI zAstra-racanA kiyA karate the| digambara jaina bar3A mandira-paM. ToDaramala isa mandirameM zAstra-pravacana kiyA karate the| saMghIjIkA mandira-isa mandirameM san 1084 ko eka caturmukhI mUrti hai tathA 11-12vIM zatAbdIkI anya bhI kaI mUrtiyA~ haiN| sA~valAjIkA mandira-bhagavAn neminAthakI kRSNavarNakI bhavya pratimA hai| yaha atyanta atizaya sampanna hai| sAMgAnera aura Amerake mandiroMmeM bhI kaI mUrtiyA~ 11-12vIM zatAbdIkI haiN|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha ina mandiroMke atirikta ullekhanIya mandiroMmeM pATaudIkA mandira, lazkarakA mandira, bar3e dIvAnajI kA mandira, choTe dIvAnajIkA mandira, dArogAjIkA mandira, ThIlyoMkA mandira aura caubIsa mahArAjakA mandira sammilita hai| ___ vartamAnameM khAniyAmeM rANAoMkI naziyAke pAsa pahAr3ake Upara cUlagiri pArzvanAtha mandira to tIrthakSetra hI bana cukA hai| isake darzanoMke lie pratidina nagarake aura bAharake aneka vyakti jAte haiN| pahAr3apara jAneke lie pakkI sIr3hiyAM banI huI haiN| mandirake pRSTha bhAgameM kaccI sar3aka bhI bana gayI hai| isapara Traka aura kAra suvidhApUrvaka cala sakatI haiN| isa puNya kSetrako sthApanA aura mandiroMke nirmANameM AcAryaratna zrI dezabhUSaNajIkI preraNA hI mukhya kAraNa thii| san 1963 meM yaha kArya Arambha huA thA aura san 1964 meM pArzvanAtha tathA anya mUrtiyoMkI paMcakalyANaka pratiSThA sampanna huii| isa alpakAlameM vizAla mandirakA nirmANa huA, sIr3hiyAM banIM, sar3aka banI, bijalI lagI, pAipa lAina DAlI gayI, rANAoMkI naziyoMke kueM meM moTara phiTa kI gyii| mandirameM aneka ToMkeM aura vediyA~ banIM / mandirameM do cauka haiM, jinake pharza makarAneke bane hue haiN| yahAM mUlanAyaka bhagavAna pArzvanAthako zyAmavarNa 7 phoTa 3 iMca avagAhanAvAlI khaDgAsana mati hai| usake Age padmAvatI devI virAjamAna haiN| ye prAMgaNake madhya banI eka vedImeM virAjamAna haiN| inake Age do mandariyoMmeM dAyIM ora neminAtha aura bAyIM ora mahAvIrakI mUrtiyA~ virAjamAna haiN| inake cAroM ora 24 tIrthaMkaroMkI 24 ToMkeM banI huI haiN| isa mandirake pRSThabhAgameM bhUgarbhameM bhagavAn mahAvIrakI 2 phITa 6 iMca unnata padmAsana mUrti virAjamAna hai tathA isake prAMgaNameM 17 phITa U~cI mahAvIra svAmIkI khaDgAsana mUrti hai| ___mandirake cAroM ora dUra taka parvatamAlA chitarAyI huI hai, jisake kAraNa yahA~kA dRzya atyanta manorama lagatA hai| yAtriyoM evaM tyAgiyoMke Thaharaneke lie yahA~ dharmazAlA bana gayI hai| yaha sthAna nagarake kolAhalase dUra ekAntameM hai aura dhyAna-sAdhanAke lie atyanta upayukta hai| jayapurake bhaTTAraka balAtkAragaNakI uttara zAkhAke bhaTTAraka padmanandike eka ziSya bhaTTAraka zubhacandrakA saMvat 1450 meM paTTAbhiSeka huA thaa| unhoMne dillImeM svatantra bhaTTAraka poThako sthApanA ko / inake padapara saMvat 1507 meM jinacandra abhiSikta hue| mur3AsAke zAha jIvarAja pApar3ovAlane inake dvArA saMvat 1548 meM saikar3oM mUrtiyoMko pratiSThA karAyI thii| inake eka ziSya ratnakotine nAgaura meM bhaTTAraka pITha sthApita kiyaa| inakA paTTAbhiSeka saMvat 1581 meM huA thaa| bhaTTAraka jinacandrake pazcAt prabhAcandra dillIko bhaTTAraka pIThapara AsIna hue / ina tInoM bhaTTArakoMkA rAjA aura prajApara bar3A prabhAva thaa| inhoMne apanI vidvattA evaM tantra-mantrako zaktise jainadharmako bar3I prabhAvanA kii| inake kAlameM aneka mandiroMkA nirmANa huA, aneka granthoMkA nirmANa aura pratilipi huii| bhaTTAraka prabhAcandrake eka ziSya maNDalAcArya dharmacandrane saMvat 1581 meM cittaur3ameM bhaTTAraka pIThakI sthApanA kii| cittaur3apara mugaloMke nirantara AkramaNa hote rahate the| ataH bhaTTAraka dharmacandrake ziSya lalitakIrtine bhaTTAraka pITha cittaur3ase AmerameM sthAnAntarita kara diyaa| mukhya pIThapara bhaTTAraka prabhAcandrake pazcAt candrakIrti, devendrakIrti aura narendrakIrti hue| narendrakIrti atyanta prabhAvazAlI the| kintu inake samayameM pratiSThA, vidhAnAdimeM vyApta dharmaviruddha kriyAkANDoM aura ADambaroMke viruddha samAjake eka varga meM asantoSa vyApta ho rahA thaa| phalataH terahapanthake nAmase
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha sudhAravAdI Andolanane jora pkdd'aa| sAMgAnerameM amarA bhauMsA apAra vaibhava aura sampattike svAmI the| bhaTTArakoMke virodhI honese unake kAraNa terahapantha Andolana zaktizAlI ho gyaa| amarA bhauMsAkA pUtra jodharAma vaibhavasampanna honeke sAtha-sAtha vidvAna bhI thaa| usane saMskRta aura hindImeM aneka granthoMkI racanA kI thii| usane bhI isa AndolanakA samarthana kiyaa| bhaTTAraka narendrakItike bAda kramazaH bhaTTAraka surendrakIti ( saMvat 1722 ), bhaTTAraka jagatkIrti ( saMvat 1733 ), bhaTTAraka devendrakIti ( saMvat 1770), bhaTTAraka mahendrakIrti ( saMvat 1790 ) aura bhaTTAraka kSemendrakIti ( saMvat 1815 ) paTTAdhIza hue| 18vIM zatAbdIke antima aura 19vIM zatAbdIke prathama caraNameM dezameM jayapura, AgarA, mulatAna Adi aneka sthAnoMpara mandiroMmeM adhyAtma zailIke nAmase svAdhyAya goSThiyAM calatI thiiN| isa kAlameM jayapura meM prasiddha vidvAn paM. ToDaramalajI, kavivara daulatarAmajI, paNDita jayacanda chAbar3A, paNDita gumAnIrAmajI bhAvasA, paNDita sadAsukhajI kAsalIvAla Adi aneka vidvAna hue, jinhoMne jaina vAGmayakI mahAn sevA kii| ye sabhI bhaTTAraka sampradAyameM AyI huI vikRtiyoM aura ADambaroMke kaTTara virodhI the| jayapura rAjyake tatkAlIna dovAna ratanacandra, dIvAna bAlacandra, bhAI rAyamalla Adi samAjamAnya aura prabhAvazAlI vyaktiyoMkA bhI isa Andolanako pUrA samarthana prApta thaa| isa Andolanane samAjake prabuddha aura vicAraka vargakI sahaja hI sahAnubhUti prApta kara lii| ye adhyAtma zailiyA~ ho terahapanthakI goSThiyoMmeM parivartita ho gyiiN| samAjapara isa AndolanakA gaharA prabhAva par3A, vizeSataH uttara bhAratakI jaina samAjake cintana aura pUjA-pAThapara isane gaharI chApa aMkita kara dii| aba yaha kevala Andolana hI nahIM thA, balki isa vicAradhArAne eka sampradAyakA rUpa le liyA thaa| paM. ToDaramalajI-jaise vidvAnoMke sahayogane isa sampradAyakI vicAra-paddhatiko atyanta tejasvI aura prabhAvaka banA diyA thaa| isI pariprekSyameM jayapurake terahapanthI samAjane saMvat 1821 meM jayapura meM 'indradhvajapUjA mahotsava' kA Ayojana kiyaa| isa AyojanameM dIvAna ratanacandra aura dIvAna bAlacandrakA sampUrNa sahayoga thaa| jayapura narezane isa Ayojanako saphala banAneke lie sabhI rAjakIya suvidhAeM dI thiiN| isa utsavameM dezake sabhI bhAgoMse sAdharmIjana hajAroMko saMkhyAmeM sammilita hue the| lagatA hai, yaha Ayojana samAjapara terahapantha sampradAyakA prabhAva aMkita karaneke lie kiyA gayA thaa| dUsarI ora samAjameM paramparAvAdI vicAradhArAkA, jise bosapantha kahA jAtA thAprabhAva bhI kucha kama nahIM thaa| bhaTTAraka isa vicAradhArAke poSaka aura pratinidhi the| tatkAlIna sthitiyoMkA adhyayana karanepara aisA pratIta hotA hai ki terahapantha sampradAyako cunautIko bIsapantha sampradAyane usa samaya svIkAra kara liyA thaa| isIlie bhaTTAraka kSemendrakIrtikA paTTAbhiSeka saMvat 1815 meM jayapurameM hI kiyA gyaa| inake pazcAt surendrakIrti bhaTTAraka poThapara AsIna hue aura unakA paTTAbhiSeka bhI saMvat 1822 meM jayapurameM hI kiyA gyaa| itanA hI nahIM, bhaTTAraka surendrakIrtine bhaTTAraka pITha bhI jayapurameM sthAnAntarita kara diyaa| vidvAnoMkA uttara vidvAnoMne diyA aura utsavakA uttara utsava dvArA diyA gyaa| bhaTTAraka paramparAke kaTTara samarthaka paNDita bakhatarAma zAhane paNDita ToDaramalajIkI vicAradhArAkA khaNDana kiyaa| unhoMne 'mithyAtva khaNDana' evaM 'buddhivilAsa' nAmaka granthoMmeM terahapanthakI vicAradhArAko kar3I AlocanA kii| isI prakAra bhaTTAraka surendrakItike netRtvameM saMvat 1826 meM savAI mAdhopurameM paMcakalyANaka pratiSThAkA vizAla samAroha kiyA gyaa| pratiSThAkAraka nandalAla saMgahIne isa samArohameM lAkhoM rupaye vyaya
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha karake aura rAjasthAnake pratyeka mandirameM apanI orase mUrtiyAM pahu~cAkara bIsapantha aura bhaTTArakI pratiSThA evaM prabhAvakI punaH pratiSThA kii| donoM sampradAyoMkI yaha spardhA ubharakara jayapurake sAmAjika saMgaThanameM bhI parilakSita huii| bIsapantha sampradAyane jayapurake pATaudI mandira aura cAkasUke mandirameM apanI paMcAyateM sthApita kI to terahapanthI sampradAyane bhI bar3A mandira aura badhIcandajIke mandira meM apanI paMcAyatoMkI sthApanA kii| yaha kitane Azcaryako bAta hai ki jayapUrameM paramparavAdo aura sudhAravAdI vicAradhArAoMmeM vibhakta jaina samAja parasparameM usa kAlameM saMgharSarata thI, jisa samaya vahA~kI sampUrNa jaina samAjapara bhayAnaka saMkaTa AyA huA thaa| usa samaya jayapurake zAsaka apanI hI samasyAoMmeM ulajhe hue the| savAI IzvarIsiMhako (saMvat 1800-1807) sAta varSake alpakAlika zAsanameM marAThoM aura mugaloMke nirantara AkramaNoMse ghabar3Akara AtmahatyA karanI pdd'ii| tatpazcAt savAI mAdhosiMha (saMvat 1807se 1825)kA adhikAMza samaya marAThoMse lar3ane meM hI vyatIta huA / isakA lAbha vahA~ke kucha sAmpradAyika tattvoMne utthaayaa| inakA saraganA zyAma tivAr3I nAmaka eka vyakti thA, jisane saMvat 1818 meM ukta narezako kisI prakAra prabhAvita kara liyaa| phalataH narezane use sabhI dharmaguruoMkA pradhAna banA diyA aura use prazAsakIya adhikAra bhI de diye| adhikAra prApta hote hI tivAr3Ine apanA nakAba utAra pheMkA aura IrSyA aura dveSase prerita hokara jainoMke viruddha aneka Adeza nikAle / una AdezoMpara narezakI svIkRti prApta kara lii| ina AdezoMke dvArA usane jaina mandiroMmeM pUjA-pAThapara pratibandha lagA diyA; jainoMko rAtri-bhojanake lie bAdhya kiyA jAne lagA; jaina mandiroMko tor3A jAne lagA; aneka jaina mandiroMko ziva mandirameM parivartita kiyA jAne lgaa| Amera aura jayapura meM aise aneka jaina mandira haiM, jinako usake kopakA bhAjana bananA par3A hai| jaba ina atyAcAroMke viruddha jainoMne AvAja bulanda ko aura rAjyako sthitiko khatarA paidA honekI sambhAvanA prabala ho uTho, taba mahArAjAne zyAma tivAr3Ise adhikAra chInakara use jayapura nagarase nikAla diyaa| ___isase jayapurameM kucha samayake lie zAnti ho gayI, kintu vahA~ke asAmAjika tattva avasarakI pratIkSA karate rhe| saMvat 1821 meM jayapurameM jainoMne indradhvaja vidhAnakA mahAn Ayojana kiyaa| isameM hajAroM vyakti bAharase Aye the| aisA utsava jayapura nagarameM pahale kabhI nahIM huA thaa| isase una sAmpradAyika tattvoMne khisiyAkara kucha samaya pazcAt jainoMpara eka ziva-mUrti tor3anekA Aropa lagAyA aura mahArAjAko bhI prabhAvita kara liyaa| jisa samaya rAjAkI nAkake nIce jainoMke mandira aura mUrtiyAM tor3I jAtI rahIM, usa samaya usa rAjAko nyAyakI sudhi nahIM AyI, kintu zivaliMga tor3aneke mithyA Aropako jAMca kiye binA usane usapara vizvAsa kara liyA aura vaha akasmAt hI itanA nyAyapriya ho uThA ki usane aneka jainoMko giraphtAra kara liyA aura jaina samAjake mahAn netA aura mUrdhanya vidvAn mahApaNDita ToDaramalajIko mRtyudaNDa de diyaa| isase bhI adhika krUratA aura adhamatA usane usa samaya dikhAyI, jaba usane unakI lAzako gandagIke Dherapara phiMkavA diyaa| riyAsatI damana aura gulAmImeM pisatI huI jaina samAja AtaMka aura bhayake mAre eka zabda taka isake virodhameM nahIM bola skii| isase rAjyameM mautakI-sI zAnti ho gyii| saMvat 1826 meM aise hI tattvoMne eka bAra phira apanA sira utthaayaa| usa samaya jayapurakI gaddIpara savAI mAdhosiMhakA pAMca varSIya putra savAI pRthvIsiMha AsIna thaa| rAjyasattApara isa samaya vastutaH ina asAmAjika tattvoMkA hI prabhAva thaa| avasara pAte hI inhoMne jaina mandiroMko lUTanA aura jaina mUrtiyoMko tor3anA cAlU kara diyaa| rAjyameM guNDoMkI bana aayii| inakI ye
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 bhAratake digambara jaina tIrtha kAryavAhiyAM jayapura nagara taka sImita na rahakara sampUrNa jayapura rAjyameM phaila gyiiN| jayapura, Amera, savAI mAdhopura, khaNDAra Adi sthAnoMke jaina mandira isa samaya lUTe gaye aura aneka jaina mUrtiyA~ tor3I gyiiN| ina kANDoMke pratyakSadarzI kavivara bakhatarAma zAhane apanI 'buddhivilAsa' aura kavivara thAnasiMhane 'subuddhi prakAza meM ina ghaTanAoMkI carcA kI hai| ina racanAoMse yaha bhI patA calatA hai ki ina duSkANDoMkI punarAvRttise trasta hokara aneka jaina jayapura nagarako chor3akara anyatra cale gaye / apane-apane svArthoMko dRSTimeM rakhakara ina kANDoMke pazcAt jayapurake ukta narezoMne zAnti to sthApita ko, kintu jaina mandiroM aura mUrtiyoMkA vidhvaMsa karanevAle kisI vyaktiko koI sajA nahIM dI gyii| jina jaina mandiroMpara inhoMne balAt adhikAra kara liyA thA, una mandiroMko bhI jainoMko vApasa nahIM dilAyA gyaa| isase isa duSkAryameM ina narezoMkA hAtha honese inakAra nahIM kiyA jA sktaa| yahA~ aise saMkaTa kAlameM bhI jaina samAjameM aikya aura sadbhAvakI sthApanA nahIM ho sakI aura usa samaya bhI terahapantha aura bIsapanthake rUpa meM sparddhA aura dveSako bhayAnaka agniko vivekazIla loga havA dete rahe, eka dUsareko nIcA dikhAnemeM hI lage rhe| mahApaNDita ToDaramalakI hatyAkA koI virodha na honA isakA pramANa hai| Amera aura jayapura donoM hI bhaTTArakoMke kendra rahe haiN| pahale bhaTTArakoMkI gaddI AmerameM thii| lekina jayapUrameM rAjadhAnI bananeke pazcAt bhaTrAraka gahI jayapUrameM sthAnAntarita kara dI gyii| bhaTTAraka kSemendrakIti ( saMvat 1815 ), bhaTTAraka surendrakIti ( saMvat 1822), bhaTTAraka sukhendrakIrti ( saMvat 1842), bhaTTAraka narendrakIrti ( saMvat 1880), bhaTTAraka devendrakIrti ( saMvat 1883 ), bhaTTAraka mahendrakIrti ( saMvat 1939 ) evaM bhaTTAraka candrakIti ( saMvat 1975) sabhIkA jayapurameM hI paTTAbhiSeka huaa| antima do bhaTTArakoMko chor3akara zeSa bhaTTArakoMkA apane samayameM bar3A prabhAva thaa| jayapurameM saMvat 1861 meM jo vizAla pratiSThA huI thI, usameM bhaTTAraka sukhendrakItikA pramukha hAtha thA / AmerameM samRddha zAstra bhaNDArako sthApanA inhoM bhaTTArakoMko dena hai| jayapurake jaina vidvAn jayapura rAjyako rAjadhAnI Amera thii| Amera narezoMmeM mahArAja mAnasiMhakI khyAti bhAratIya itihAsameM eka mahAna vIrake rUpameM huI hai| ve samrATa akabarake pradhAna senApati the aura akabarakI paTarAnI jodhAbAIke sahodara bhrAtA the| akabarake sAmrAjya-vistArameM inakA mahattvapUrNa yogadAna thaa| inhoMne bar3e-bar3e yuddhoMkA saphalatApUrvaka saMcAlana kiyA thA aura unameM vijayalAbha kiyA thaa| savAI jayasiMhane san 1725 meM 'jaya nivAsa' nAmaka mahala banavAyA aura san 1727 meM usake cAroM ora yojanAnusAra eka navIna nagarakA nirmANa kraayaa| yahI nagara jayapurake nAmase vikhyAta huaa| yadyapi isa nagarake nirmANako kevala DhAI sau varSa hue haiM, kintu jayapura nareza kalArasika evaM vidyApremo rahe / isalie jayapura nagarameM aneka kalAvid aura vidvAn hue aura unhoMne apanI pratibhA dvArA jayapurakI khyAtimeM cAra cA~da lagA diye| sarasvatIko sAdhanAmeM jainoMkA bhI mahattvapUrNa sthAna rahA hai| DhAI sau varSakI isa alpa avadhimeM aneka jaina vidvAnoMne vividha viSayoMmeM sAhitya sRjana karake hindI sAhityake koSako atyanta samRddha kiyaa| jaina vAGmayake kSetrameM ina vidvAnoMkA jitanA UMcA sthAna hai, utanA hI hindI sAhityake kSetrameM bhI hai| inhoMne apane sAhityameM gadya aura padya donoM hI vidyAoMko apanAyA hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha paM. ToDaramalajI-ina vidvAnoMmeM paNDita ToDaramalajo sarvAdhika lokapriya aura sammAnAspada vidvAn hue haiM / inhoMne tatkAlIna samAjameM pUjApATha aura pratiSThAoMmeM vyApta mithyArUr3hiyoM aura bAhyADambaroM evaM kevala vyavahAravAdo dRSTikoNake viruddha janamAnasameM cetanA jAgRta kii| inhoMne ekAMgI vyavahAra mArgase janatAko ruci haTAkara vyavahAra aura nizcayake ArSasammata mArgako samanvayaparaka dRSTi pradAna kii| inhoMne gommaTasAra, trilokasAra, labdhisAra, kSapaNAsAra-jaise duruha siddhAnta granthoMko subodha TokAeM kiiN| inakA 'mokSamArga prakAzaka' grantha to svAdhyAyapremiyoMkA sarvapriya grantha rahA hai| paNDita daulatarAma kAzalIvAla-ye eka lokapriya kavi aura vidvAn the| inhoMne AdipurANa, padmapurANa, harivaMza purANa Adi aneka granthoMko TIkA karake jana-janake lie unakA svAdhyAya sugama banA diyaa| unhoMne aneka maulika granthoMkI bhI racanA kii| unake 18 grantha aba taka prakAzameM A cuke haiM / ye jainoMke sarvapriya sAhityakAra the| adhyAtma bArahakhar3I inakI adbhuta racanA hai| kavivara bakhatarAma zAha-ye mUlataH cAkasUke nivAsI the, kintu bAdameM jayapurameM A base the| ye bIsapantha aura bhaTTArakoMke samarthaka the| inhoMne 'mithyAtva khaNDana' aura 'buddhivilAsa' nAmaka granthoMmeM yadyapi terahapantha aura paNDita ToDaramalajIke vicAroMkA khaNDana kiyA hai, kintu ina granthoMse tatkAlIna samAja, rAjya vyavasthA, jayapura nagara-nirmANa Adike itihAsapara bhI paryApta prakAza par3atA hai| paNDita jayacanda chAbar3A-ye jayapurake nikaTastha phAgI nagarake rahanevAle the, kintu bAdameM jayapurameM sthAnAntarita ho gaye the| inhoMne 15 granthoMkI racanA kI / inakI bhASA rAjasthAnI ( DhuMDhArI ) hai| ina granthoMmeM adhikAMza vanikAe~ haiM / tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi, samayasAra, dravyasaMgraha, prameyaratnamAlA Adi durbodha granthoMko inhoMne apanI vacanikAoM dvArA sugama aura subodha banA diyA hai| jaina samAjameM Aja taka inake granthoMko bar3I ruci aura sammAnake sAtha par3hA jAtA hai| thAnasiMha-inakI racanAe~ 'thAna vilAsa' aura 'subuddhi prakAza' meM saMgrahIta haiN| mahArAja mAdhosiMhake kAlameM hue sAmpradAyika upadravoMke sambandhameM kavikI ina kRtiyoMse paryApta prakAza par3atA hai| - inake atirikta aneka zAstroMke TIkAkAra paM. sadAsukha kAzalIvAla, paM. gumAnIrAma bhAvasA~ tathA kaI bhaTTAraka hue, jinhoMne apanI racanAoMse jaina vAGmaya aura hindI sAhityakI zrIvRddhi kii| ina vidvAnoMke atirikta aneka vidvAn Amera aura sAMgAnerameM hue| ye donoM hI nagara jayapurake atyanta-nikaTa haiM / sAMgAnerake vidvAnoMmeM khuzAlacanda kAlA, jodharAja,, kizanasiMha tathA Amerake vidvAnoMmeM Tepacanda kAzalImALa, nemicandra ajayarAja pATanI Adi mukhya haiN| ina vidvAnoMkI aneka racanAeM prakAzameM A cukI haiN|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 bhAratake digambara jaina tIrtha padmapurA mArga aura avasthiti padmapurA (bAr3A) jayapurase 33.3 ki. mI. dakSiNako ora sthita hai| jayapurase ToMka jAnevAlI sar3akapara zivadAsapurA nAmaka eka sthAna hai| vahA~se pUrvakI ora zrI digambara jaina atizaya kSetra padmapurA 5 ki. mI. hai| kSetra taka sar3aka pakkI hai| relamArga dvArA jayapura-savAI mAdhopura brAMca lAinake zivadAsapurA-padmapurA sTezanase yaha kSetra 6.2 ki. mi. hai| sTezanase kSetra taka jAneke lie basakI vyavasthA hai| jayapurameM ghATageTase kSetrake lie prAiveTa baseM calatI haiN| ye khAniyA, gonera hotI huI jAtI haiN| isa mArgase kSetra 15 mIla hai| bhaTTArakajIkI nasiyAse sarakArI baseM jAtI haiN| ve sAMgAnera, zivadAsapurA hokara jAtI haiN| isa mArgase kSetra 20 mIla par3atA hai| pahale isa gAMvakA nAma bAr3A thA jahA~ mUrti prakaTa huI hai| jahA~ navIna vizAla mandira hai usakA nAma dharmapurA thaa| Aja vaha padmapurA kahalAtA hai| kSetrakA itihAsa ___isa kSetrakA itihAsa vizeSa prAcIna nahIM hai| kevala 32 varSake alpa samayameM isakA nikAsa aura vikAsa huA hai / kSetra prakAzameM kisa prakAra AyA, isakA eka rocaka itihAsa hai| bAr3A grAma eka choTA-sA grAma thA jisameM 40-50 kisAnoMkI jhopar3iyAM thiiN| gAMvavAloMko pAnIkA bar3A kaSTa thaa| gAMvake hI jagannAtha nAmaka eka vyaktike andara bhaiMrojIkI savArI AtI thii| eka dina usa vyaktike andara bhaiMrojIkA abhiniveza huaa| gAMvavAloMkA jamaghaTa lagA huA thaa| loga apane sukha-dukhake bAremeM prazna kara rahe the aura usa vyaktike mAdhyamase bhaiMrojI uttara de rahe the| tabhI eka vyaktine pUchA-"mahArAja ! kabhI hamAre isa bAr3A grAmakA bhI bhAgya udaya hogA aura pAnIkA saMkaTa dUra hogA ?" bhairojIne uttara diyA-"zIghra hI yahAM eka bAbAko mUrti niklegii| vaha bar3I camatkArI hogii| usake kAraNa yaha gAMva badala jaayegaa| yaha nagara jaisA ho jAyegA aura pAnIkA saMkaTa bhI dUra ho jaayegaa|" dina bItate gaye aura yaha bAta loga bhUla-se gye| mUlA jATa apane pitAkI mRtyuke bAda apanI mAMke sAtha apane nAnAke ghara bAr3AmeM bacapanameM hI A gayA thaa| vahIM nAnAke gharameM vaha bar3A huaa| eka dina mAmAne usase kahA-"mUlA ! tuma pAsavAle revaDameM apane lie makAna banA lo| mAtA aura putra donoM makAnake kAmameM juTa gaye / beTA phAvar3ese nIMva khodatA aura mAtA DaliyAmeM miTTI bharakara bAhara ddaaltii| usa dina vi. saM. 2001 kA vaizAkha zuklA paMcamIkA dina thaa| vaSAke Agamanase pUrva hI makAna banA leneko jaldI thii| mAM-beTe donoM apane-apane kAmameM juTe hue the| ekAeka mUlAkA phAvar3A eka zveta pASANase ttkraayaa| TakarAnese adbhuta prakArako madhura dhvani huii| mAM-beTe donoMko hI bar3A vismaya huaa| kizora mUlAne daur3akara isa adbhuta ghaTanAko sUcanA gAMvavAloMko dii| alpakAlameM hI gAMvavAle vahAM ekatrita hue| dhIre-dhIre sAvadhAnIse cAroM orase miTTI haTAyI gayI aura usameM se zveta pASANakI divya mUrti prakaTa huii| mUrti padmAsana thI aura pAdapIThapara kamalakA cihna banA huA thaa| mUrtiko usI cabUtarepara virAjamAna kara diyA, jisapara bhairoMjI aura mahAdevajIkI mUrtiyAM virAjamAna thiiN|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha mUrti nikalane kA samAcAra cAroM ora bijalIke samAna tejIse phaila gyaa| cAroM orase strI-puruSa Ane lge| dina-pratidina bhakta janoMko bhIr3a bar3hane lgii| eka dina par3osake grAma ballaparA nivAsI zrI phalacanda jaina bADA gAMvake pAsase nikale to gA~vake eka vyaktine unheM batAyA ki hamAre yahA~ eka bAbAkI mUrti nikalI hai| usameM bar3A camatkAra hai| usake kahanese phUlacandajI bhI usa mUrtiko dekhane Aye / mUrtiko dekhate hI ve bole-"yaha to jainiyoMke padmaprabhu bhagavAnkI mUrti hai / ise jaina mandirameM bheja do|" gA~vavAloMne yaha svIkAra nahIM kiyaa| Akhira par3osI gA~voMke jaina loga vahIM Akara sevA-pUjA karane lge| prati varSa gAMvameM kaI gAya, bhaiseM rogAkrAnta ho mara jAtI thIM, mUrti nikalaneke bAda eka bhI jAnavara nahIM marA tathA isa varSa khetIkI paidAvAra itanI acchI huI jitanI kabhI nahIM huii| grAmavAsiyoMne ise mUrtikA camatkAra mAnA aura zraddhApUrvaka bhakti karane lge| dhIre-dhIre mUrtikI khyAti bar3hane lgii| bhakta strI-puruSoMkI saMkhyA bhI bar3hane lgii| loga manautiyA~ manAne lge| unake kaSTa bhI dUra hone lge| dUra-dUrase aneka loga bhUta-vyantarakI bAdhA dUra karAne vahAM pahuMcane lge| aura isa prakAra isa sthAnane svataH hI eka atizaya kSetrakA rUpa le liyaa| prArambhameM AsapAsake gA~voMke jainoMne vyavasthA kI, para jaba yAtriyoMkA AvAgamana adhika hone lagA taba isakA kAma vyavasthita rUpase calAneke lie jayapura meM eka prabandha-kAriNI samitikA gaThana kiyA gyaa| yahA~ AnevAle yAtriyoMko ThaharAneke lie eka kaccI dharmazAlAkA nirmANa kiyA gayA, jo bAdameM samAjake udAra sahayogase pakkI banA dI gyii| tatpazcAt pakkA kuA~ banavAyA gyaa| Aja tIna kuoMmeM iMjina lagA huA hai| aura naloMkI vyavasthA hai| dhIre-dhIre pakkI sar3aka, posTa oNphisa, TelIphona aura bijalIko vyavasthA karAyI gyii| mandirakA nirmANa prabandha samitine nizcaya kiyA ki bhagavAn padmaprabhakI isa mUrtiko usakI khyAtike anurUpa vizAla mandira banavAkara usameM virAjamAna kiyA jaaye| isa prakAra mandira-nirmANa karAnekA jina dinoM nirNaya kiyA gayA, unhIM dinoM jayapura rAjyake tatkAlIna mukhya mantrI mirjA ismAila khAM isa mUrtikI prazaMsA sunakara bAr3A gAMvameM pdhaare| unheM jaba yaha bAta batAyI gayI ki kameTIne yahA~ mandira-nirmANakA nizcaya kiyA hai to ve bole ki padmaprabha bhagavAnkA itanA sundara mandira banavAo, jo rAjasthAnameM hI nahIM, sAre bhAratameM apanI tarahakA akelA mandira ho| unakI preraNA pAkara mandira-nirmANake kAryameM gati A gyii| jayapurake vAstukalA vizeSajJa evaM jayapura rAjyake imArata vibhAgake dArogA (adhikArI) zrI kastUracandajI jaina luhADiyAkI dekharekhameM unake suputra prakhyAta AciTekTa zrI gulAbacandajI luhADiyA dvArA mandirakA DijAina va nakzA banavAyA, jo golAkAra bar3A sundara hai| usakA maoNDala banavAyA gyaa| mandira nirmANake lie jamInakI AvazyakatA huii| dharmapurAke jAgIradAra zrI moharIlAlajI godhA jainane 37 bIghA jamIna mandira evaM yAtriyoMkI AvAsa vyavasthAke lie bheMTa kI aura zubha muhUrtameM 14 disambara san 1945 ko ajamera nivAsI saraseTha bhAgacandajI sonI dvArA zilAnyAsa kiyA gyaa| mandirakA nakzA atyanta sundara thA aura maoNDala to itanA kalApUrNa thA ki jo dekhatA, vahI prazaMsA karatA thaa| vaha pradarzaniyoMmeM bhI bhejA gayA thA aura sarvatra usane janatAko prazaMsA prApta kii| eka bAra kameTIke kucha sadasyoMne mirjA ismAila sAhabase bheMTa kI aura unheM maoNDala dikhAkara kArya-pragatikA vivaraNa diyA tathA apanI Arthika kaThinAI unake samakSa rkhii| taba
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 bhAratake digambara jaina tIrtha mirjA sAhabane unheM protsAhana dete hue kahA-"tuma mandira banavAo, rupayA mAMgakara maiM laauuNgaa|" kintu kucha dinoM bAda mirjA sAhaba haidarAbAda cale gaye / Arthika prazna banA hI rhaa| kSetra prabandhasamitike padAdhikArI evaM sadasyoMke ziSTa-maNDalane jayapura prAntake pratyeka grAmameM ghUmakara arthasaMgraha kiyA / AsAma prAntase bhI dhana lAye / mandirakA nirmANa kArya pragati karatA gyaa| jayapura nivAsI zrI moharIlAla godhAne ukta jamInake atirikta aura bhI kAztakI bhUmi mandirako khAtedArIke rUpameM bheMTa dI / mUrti nikalaneke 18 varSa pazcAt vi. saM. 2019 meM vaizAkha zuklA 7 (10 maI 1962) ko vizAla samArohake sAtha vedI pratiSThA haI aura bhagavAna padamaprabhako cabUtarese lAkara navIna mandira meM virAjamAna kara di gayA / abhI taka mandirakA eka caraNa-nija mandirakA kArya pUrA huA hai / nija mandirakA gumbaja atyanta kalAtmaka aura vizAla hai| vaha dharAtalase 85 phuTa UMcA hai| nija mandirameM bhagavAn padmaprabhakI vedIke atirikta 9 vediyA~ aura bana cukI haiN| mandirakA nirmANa kArya cAlU hai| yojanA mahattvAkAMkSI hai / kArya vizAla hai| usameM prabhUta dhana aura kAlakI apekSA hai| mandira golAkAra bana rahA hai| jitanA bana cukA hai, vaha bhI kAphI sundara hai, jaba yojanAnusAra pUrA bana jAyegA to vAstavameM yaha apane DhaMgakA eka hI mandira hogaa| jisa sthAnapara bhagavAn bhUgarbhase prakaTa hue the, vahA~ saMgamaramarakI chatarIkA nirmANa karA diyA gayA hai aura usameM bhagavAnke caraNa-cihna bhI virAjamAna kara diye haiM / kSetra-darzana eka vizAla kaTalemeM phATakameM ghusakara sAmane bhavya kalApUrNa mandirake darzana hote haiN| mandira 2004 200 phuTa hai tathA kaTalA 1000x1000 phuTa hai| mandirakA gumbaja jamInase 85 phuTa U~cA hai / yojanAnusAra zikhara jaba banegA to vaha jamInase karIba 125 phuTa UMcA hogaa| nija mandirake nIcekA bhAga arthAt prathama maMjilameM Thosa banA huA hai| dUsarI maMjilameM mandira hai / sopAna mArgase mandirameM jAte haiM / gumbaja stambhoMpara AdhArita hai| mandirameM golAkAra hAla yA sabhAmaNDapa hai| isameM dasa vediyAM banI huI haiN| pUrvAbhimukha praveza-dvArake ThIka sAmane padmaprabha bhagavAnkI makarAnekI mukhya vedI banI huI hai| eka saMgamaramarake bane hue kamalAsanapara 2 phuTa 4 iMca uttuMga zvetavarNa bhagavAn padmaprabhakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yahI vaha pratimA hai, jo mUlAne apane makAnakI khudAI karate samaya bhUgarbhase nikAlI thI aura jisake camatkAroMne asaMkhya logoMko apanI ora AkarSita kiyA hai| mUlanAyakake sAmane pItalakI AdinAtha pratimA vidhinAyakake rUpameM virAjamAna hai| yahAMse dAyIM ora bar3hanepara vedI naM. 2 meM saMvat 2420 ko pratiSThita 2 phuTa 8 iMca UMcI bhagavAn mahAvIrakI zveta varNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| bAyoM ora candraprabha aura dAyIM ora zAntinAtha haiN| inake Age pASANako 2 aura dhAtuko 5 pratimAeM virAjamAna haiN| vedI naM0 3-bhagavAn neminAthakI zveta pASANako 3 phuTa 3 iMca U~cI padmAsana pratimA hai| pratiSThAkAla vIra ni. saMvat 2495 hai / saM. 2495 meM padmapurA kSetrapara vizAla paMca kalyANakapratiSThA huI thii| isa saMvatkI mUrtiyoMkI yahIMpara prANa-pratiSThA huI hai| vedI naM. 4-4 phuTa 4 iMca avagAhanAvAlI RSabhadevakI zyAma varNa aura saMvat 2495 meM pratiSThita padmAsana pratimA hai|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 51 vedI naM. 5-isa vedImeM halake gulAbI varNake padmaprabha bhagavAn padmAsana mudrAmeM virAjamAna haiN| inakI avagAhanA 4 phuTa 5 iMca hai| inakI pratiSThA saMvat 2492 meM huI thii| ____ vedI naM. 6-yahA~ 8 phuTa 3 iMca avagAhanAke zveta varNa bAhubalI svAmI kAyotsargAsanameM dhyAnArUr3ha haiN| unake mukhapara virAgaraMjita muskAnase aisA pratIta hotA hai mAno bAhubalI SaTkhaNDa pRthvIko vijaya karake bhI bharatake vyavahArase isake prati virakta ho uThe hoM, sAtha hI ve una vyaktiyoMke moha-mAyApara bhI haMsa rahe hoM jo jagatke vaibhavako nazvara jAnakara bhI usake lie hI sampUrNa Ayojana karate rahate haiN| unake caraNoMke nikaTase nikalakara unakI TAMgoM aura bhujAoMko gheranevAlI mAdhavI latAe~ usa kAmajetA kAmadevakI avicala dhyAna-niSThAko prakaTa kara rahI haiN| isa mUrtikI prANa-pratiSThA saMvat 2495 meM huI thii| vedI naM.7-zveta varNa zAntinAtha 4 phuTa 3 iMca avagAhanAmeM padmAsana mudrAmeM virAjamAna haiM / inakI pratiSThA saMvat 2495 meM huI thii| vedI naM. 8-mahAvIra bhagavAnkI 4 phuTa 1 iMca UMcI zveta varNa padmAsana mUrti saMvat 2495 meM pratiSThita hokara yahA~ virAjamAna kI gyii| vedo naM. 9-zyAma varNa, padmAsana mudrA, saptaphaNa maNDita, 3 phuTa 3 iMca avagAhanA aura saMvat 2495 meM pratiSThita padmAsana mUrti isa vedImeM virAjamAna hai| vedI naM. 10-isa vedomeM bhagavAn mahAvIrakI DhAI phuTa UMcI zveta pASANakI padmAsana mUrti virAjamAna hai / bAyIM ora AdinAtha aura dAyIM ora candraprabha haiM / AgekI paMktimeM mahAvIra aura unake donoM pAzryoM meM pArzvanAtha aura padmaprabha haiN| isake atirikta 6 dhAtu pratimAeM bhI haiN| bAr3A grAmameM jahA~ bhagavAn padmaprabha prakaTa hue the, saMgamaramarako chatrI banI huI hai| usameM bhagavAnke caraNa-cihna virAjamAna haiN| inakI pratiSThA mAgha zuklA 3 saMvat 2003 ko huI thii| yahA~ naiRtya koNameM eka gumaTIke nIce akhaNDa dIpaka jalatA hai| isake nikaTa hI vaha cabUtarA hai, jahA~ 18 varSa taka bhagavAn padmaprabhako mUrti virAjamAna rhii| isa samaya yahAM eka kASThAsanapara bhagavAn padmaprabhako vora saM. 2477 meM pratiSThita 1 phuTa 2 iMca UMcI zveta varNa padmAsana mUrti virAjamAna hai| isake Age TonakA eka maNDapa banA huA hai| dharmazAlA yahA~para pahale kaccI dharmazAlA banAyI gayI thii| vaha yAtriyoMkI AvazyakatAke anurUpa nahIM thii| ataH usake sthAnapara pakkI dharmazAlA banAyI gyii| isameM kula 52 kamare haiM jinameM se 45 kamaroM meM bijalI, paMkhe lage hue haiM / mandirake cAroM ora kaTalA bana rahA hai / isameM mahAvIrajI na cAroM ora vizAla dharmazAlA rhegii| isameM 60 kamare bana cuke haiN| zeSa kamare bhI jaldI bana jaayeNge| yahAM yAtriyoMko suvidhAke lie AvazyakatAnusAra gadde, rajAiyoM aura bartana AdikI vyavasthA hai| relave sTezanapara eka choTI dharmazAlA aura pyAU banI huI hai| auSadhAlaya tathA anya suvidhAe~ kSetrakI orase yAtriyoMkI suvidhAke lie eka Ayurvedika auSadhAlaya calAyA jA rahA hai| yAtriyoMke atirikta gAMvoMke hajAroM vyakti isa auSadhAlayase lAbha uThAte haiN| mahAvIrake 2500veM nirvANa varSa meM auSadhAlayake lie vizAla bhavanakA nirmANa huA hai| yahAM janopayogI kArya bhI kAphI hote rahate haiM / kaI bAra niHzulka netra cikitsA yahA~ Ayojita huI jisase saikar3oM logoMko netra-jyoti prApta huI hai|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 bhAratake digambara jaina tIrtha jalakI vyavasthAke lie mandirake nikaTa eka TaMkIkA nirmANa kiyA gayA hai jisase nala dvArA jala-vitaraNa vyavasthA sucAru rUpase calatI rhe| hAla hI meM 3 kilo mITara dUra gonera grAmase pAipa lAina bichAkara moThe peya jalako vyavasthA kSetrake prayatnoMse sarakAra dvArA kI mayI hai| melA yahA~ vaizAkha zuklA 5 ko eka melA bharatA hai, jisa dina yahAM mUrti nikalI thii| kSetrapara dUsarA melA phAguna kRSNA 4 ko hotA hai| yaha padmaprabha bhagavAnkA mokSa-kalyANaka divasa hai| kintu kSetrakA mukhya vArSika melA AsaujameM dazahareke avakAzameM hotA hai| isa avasarapara yahA~ ratha-yAtrA nikalatI hai| kSetrapara eka smaraNIya melA 4 se 8 pharavarI san 1969 ko huA thaa| isa avasara para paMca kalyANaka-pratiSThA huI thI jisameM lagabhaga eka lAkha jana-samudAya ekatrita huA thaa| prabandha ___ kSetrakA prabandha cunI huI prabandha samiti dvArA hotA hai jisakA vidhAnAnusAra cunAva hotA hai| saMsthA sarakAra dvArA rajisTarDa hai| kSetrakA patA isa prakAra hai : zrI digambara jaina atizaya kSetra, padamapurA po.hA pahamapurA, jilA jayapura (rAjasthAna) ajamera itihAsa itihAsa-granthoMse patA calatA hai ki madhyayugameM rAjasthAnameM cAhamAna rAjapUtoMne zAkambharI (sAMbhara), raNastambhapura (raNathambhaura), nADaula aura jAvAlIpurA (jAlaura) meM apane rAjya sthApita karake sattAko rAjanItimeM prabhAvapUrNa adhikAra jamA liyA thaa| inameM zAkambharoke cAhamAnoMkA prabhAva bArahavIM zatAbdImeM prabala vegase bddh'aa| isase pUrva ve choTe-moTe rAjAoMmeM gine jAte the| jaba pRthvIrAja prathamake putra ajayarAjane zAkambharIko rAjasattA samhAlI, taba usake manameM samrATa bananekI mahattvAkAMkSA jAgRta huii| usa samaya usake cAroM ora prabala zaktizAlI rAjya the| dillI meM tomaroMkA zAsana thaa| mAlavAmeM paramAroMkA Adhipatya thaa| gajarAta caulakyoMke adhi meM thaa| kannaujapara gAhar3avAloMkI dhvajA laharA rahI thii| madhyapradezake bahubhAgapara kalacuriyoMkA adhikAra thA / isa paristhitimeM bhI ajayarAjane ujjainapara AkramaNa kara diyA aura paramAra nareza naravarmanake senApati sulhaNako pakar3a liyaa| yuddhoMmeM usane cAciga, sindhula aura yazorAja Adi kaI rAjAoMko mAra DAlA / isa prakAra usane alpakAla meM hI apane rAjyako sImAeM cAroM ora bar3hA liiN| use yuddhoMmeM jo nirantara vijaya prApta huI thI, isa harSake upalakSyameM usane ajayameru nAmaka eka nagarako sthApanA kI / yaha ajayameru hI bAdameM ajamera kahA jAne lgaa| isI vaMzameM Age calakara pRthvIrAja tRtIya huaa| usake pitA somezvarakI jaba mRtyu huI, taba vaha choTA thaa| usa samaya rAjyako dekhabhAla usako mAtA karpUradevI karatI thI jo
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 rAjasthAnake digambara jaina tIrtha kalacuri vaMzakI rAjakumArI thii| usa samaya usake rAjyameM DhillikA (dillI), AzikA (hA~sI), pallikA (pAlI), jAvAlipura ( jAlaura ), nADaula, bijaulI Adi sammilita the| isa kAlameM ajayamerukI janasaMkhyA bahuta bar3ha gayI thii| sudUra dezoMke vyApArI vahA~ Akara basane lage the| nagarakA vyApAra aura samRddhi nirantara bar3hatI jA rahI thii| pRthvIrAja san 1178 meM rAjagaddIpara baiThA / san 1192 meM gajanIke bAdazAha zahAbuddIna gorIke sAtha yuddha karate hue pRthvIrAja bandI banA liyA gyaa| pazcAt pRthvIrAjakA vadha kara diyA gyaa| muhammada gorIne kaI dina taka ajamerako laTA, vahA~ke sabhI mandiroko naSTa kara diyA aura unake sthAnapara masajideM banA liiN| muhammada gorIne dillIpara bhI adhikAra kara liyA aura kutubuddIna aibakako vahA~kA prazAsaka niyukta karake vaha gajanI lauTa gyaa| kucha samaya pazcAt pRthvIrAjake bhAI harirAjane ajamera aura raNathambhaurapara punaH adhikAra kara liyA, kintu kutubuddInane samAcAra pAte hI vizAla senAke sAtha ajamerapara AkramaNa kara diyA / harirAja una dinoM surA aura sundariyoMmeM DUbA rahatA thaa| vaha pratirodha nahIM kara sakA aura kile meM chipa gyaa| jaba zatrusenAkA dabAva adhika bar3hA to usane apane parivArake sAtha AtmahatyA kara lI / isa prakAra san 1193 meM ajamerapara kutubuddInakA punaH adhikAra ho gayA aura cAhamAnoMke zAsanakA sadAke lie anta ho gyaa| kutubuddInane dillIpara adhikAra karake vahA~ke 27 mandiroMko (prAyaH jaina mandiroMko) naSTa karake unakI sAmagrIse kubbatula islAma nAmaka masajida banAyI, jo Ajakala bhagnadazAmeM kutubamInArake bagala meM khar3I hai aura jisameM aba bhI jaina mUrtiyAM aura jaina cihnoMse alaMkRta stambha aura chatroMke paTala dekhe jA sakate haiN| isI prakAra usane ajamerameM jainoMke 'DhAI dinakA jhoMpar3A' nAmaka vikhyAta mandirakA vidhvaMsa karake usake sthAnapara masajidakA nirmANa kiyaa| yaha san 1200 meM pUrI ho paayii| kaI vidvAn yadyapi isa jhoMpar3eko vaiSNava mandira mAnate haiM, kintu vastutaH mUla rUpase yaha jaina mandira thaa| ___isake kucha samaya bAda ajamerakI mehara jAtine cAlukyoMse milakara rAjapUtAnAse muslima AkrAntAoMko bhagAnekA saMyukta prayatna kiyA, kintu ve asaphala rahe aura ajamerake Upara ekake pazcAt dUsare muslima AkrAntAkA adhikAra hotA rhaa| ajamerakI bhaugolika sthiti atyanta mahattvapUrNa hai| sampUrNa rAjapUtAnAkA rAjanItika niyantraNa yahA~ baiThakara suvidhApUrvaka kiyA jA sakatA hai / isIlie pratyeka muslima zAsakane usake Upara adhikAra jamAnekA prayatna kiyA aura usake vinAzakArI pariNAma ise bhugatane pdd'e| musalamAna zAsakoMke pazcAt aMgarejoMne bhI isakA rAjanItika mahattva smjhaa| yahA~ ejeNTa TU do gavarnara janarala rahate rhe| unakA zItakAlIna kAryAlaya bhI yahAM rahA karatA thaa| bhaTTAraka pITha ajamera meM bhaTTArakoMkI gaddI thii| yahA~ balAtkAragaNakI uttarazAkhA aura nAgaura zAkhAke kaI bhaTTArakoMkA pITha rahA hai| grantha prazastiyoMmeM inake gaNagacchAdikA paricaya isa bhA~ti diyA gayA hai-mUlasaMgha nandyAmnAya balAtkAragaNa sarasvatIgaccha kundkundaacaayonvy| balAtkAragaNakI uttarazAkhAkI paTTAvaliyoMmeM ajamera pIThase sambandhita bhaTTArakoMmeM vasantakIrtikA sarvaprathama ullekha milatA hai / ye mAgha zuklA 5 saMvat 1264 ko paTTArUr3ha hue| ye bagheravAla jAtike the / ye kula 1 varSa 4 mAsa 22 dina paTTArUr3ha rahe / SaTprAbhRta granthako TIkAke anusAra muniyoMko avAMchanIya
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha vyaktiyoMke upadravoMse bacAneke lie caryAke samaya vastra dhAraNa karanekA apavAda mArga inhoMne hI batAyA thaa| ___ inake bAda vizAlakIti ( saMvat 1266 ), zubhakIrti, dharmacandra (saMvat 1271), ratnakIrti (saMvat 1296) ye sabhI ajamerameM rhe| bhaTTAraka prabhAcandra (saMvat 1310) dillImeM rhe| ve brAhmaNa jAtike the aura ajamerake nivAsI the| balAtkAragaNako nAgaura zAkhAke bhaTTAraka bhuvanakIrti (saMvat 1586) chAvar3A gotrake the aura ajamera nivAsI the| bhaTTAraka dharmakIti (saMvat 1590) ajamerake seThI vaMzake the| bhaTTAraka anantakIrti (saMvat 1773) ajamerake pATanI gotrake the| bhaTTAraka vijayakIrti saMvat 1802 meM ajamerameM paTTArUr3ha hue| __ ajamera nagarameM bhaTTAraka nemicandrakI ziSyA sabIrA bAIne vasunandi zrAvakAcArako prati karAyI thii| usakI prazastimeM bhaTTAraka nemicandra takakI bhaTTAraka paramparA isa prakAra dI huI haibhaTrAraka padmanandi, zubhacandra, jinacandra, prabhAcandra. candrakIti / ye saba uttarottara padAdhikArI hote rahe / candrakItiko AmnAyameM bhuvanakIrti (saMvat 1546), dharmakIti (saM. 1590), vizAlakIrti (saMvat 1601), likhimIcandra (saMvat 1611 ), sahasrakIti ( saMvat 1631 ) aura nemicandra (saM. 1650) hue| ____ bhaTTAraka nemicandrake pazcAt sUratase prakAzita gautamacaritrakI prazastike anusAra yazaHkoti, bhAnukoti, zrIbhUSaNa, dharmacandra he| tatpazcAt isa zAkhAmeM devendrakIti. surendrakIti, ratnakIrti, vidyAnanda, mahendrakIrti, anantakIrti, bhavanabhUSaNa aura vijayakIrti bhaTTAraka hue| ajamerase lagabhaga 5 ki. mI. dUra AMter3ameM inameM se kucha bhaTTArakoM aura unake ziSyoMko chatariyAM, cabUtare aura caraNa bane hue haiN| inake Upara utkIrNa abhilekhoMse ina bhaTTArakoMkI svargArohaNa tithikA paricaya milatA hai jo aitihAsika dRSTise atyanta mahattvapUrNa hai| yahAM kaI chatariyoM aura cabUtaroMpara caraNa yA lekha nahIM haiM / ve sambhavataH naSTa ho gye| jinake saMvat par3he jA sake, unakI sUcI isa prakAra hai bha. ratnakoti (saM. 1572), bha. anantakoti (saM. 1760), bha. ratnakIrti (saM. 1766), bha. vizAlakIti (saM. 1782), bha. devendrakIrti (saM. 1810), bha. rAjakIrti (saM. 1810), bha. vijayakIrti (saM. 1811), bha. surendrabhUSaNa (saM. 1813), bha. bhuvanakIti (saM. 1892), bha. ratnabhUSaNa (saM. 1992), bha. lalitakIrti (saM. 1992) / pramukha mandira yahA~ke jaina mandiroMmeM sarvAdhika mahattvapUrNa aura darzanIya seThajIkI naziyA hai / yaha siddhakUTa caityAlaya naziyA kahalAtI hai| yaha mandira lAla varNakA hai| isameM mUlanAyaka bhagavAn AdinAthakI pratimA hai / isakA nirmANa san 1865 meM seTha mUlacanda sonIne karAyA thaa| isameM 80440 phuTake eka kakSake Adhe bhAgameM teraha dvIpakI racanA hai jisameM mukhyatayA DhAI dvIpakA vistArase aMkana kiyA gayA hai / AThaveM dvIpameM nadIzvarakI racanA aMkita hai| zeSa Adhe bhAgameM bhagavAn RSabhadevakI janmanagarI ayodhyApurIkI bhavya racanA hai| teraha dvIpakI racanAmeM kendrameM sumeru parvata hai| usake cAroM ora jambUdvIpa, usako veSTita kiye hue lavaNodadhi, usake cAroM ora dhAtakI khaNDa, kAlodadhi, puSkarAdha dvIpa eka dUsareko ghere hue haiN| ayodhyAnagarIkI racanAmeM madhyameM nAbhirAyakA prAsAda hai evaM agala-bagalameM pitA va mAtAke mahattva haiN| usake cAroM ora sAmantoM
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 55 aura nAgarikoMke bhavana bane hue haiN| ayodhyA dakSiNa bhAgameM purimatAla (prayAga) tathA vaTavRkSa pradarzita haiM, jisake nIce bhagavAn RSabhadeva dhyAnamagna haiN| isake pUrva bhAgameM bhagavAnke sammukha nRtyamudrAmeM nIlAMjanA devI pradarzita haiM / ayodhyAke cAroM ora bhagavAnke janma kalyANakako zobhAyAtrAkA bhavya dRzya hai| isa vizAla kakSameM paurANika citrAMkana aura dIvAloM evaM chatoMmeM kAMcakI paccIkArIkA kAma darzakako barabasa apanI ora AkRSTa kara letA hai| isa bhavya dRzyako dekhaneke lie pratidina saikar3oM darzaka Ate haiM / mandirake svarNamaNDita kalaza evaM mandirake sAmane banA huA uttuMga mAnastambha ajamera nagarake kisI bhI UMce bhavana yA pahAr3Ise sugamatAse dikhAI detA hai / choTA dhar3A naziyAmeM AdinAtha bhagavAnkI eka zyAmavarNa pratimA hai| yaha padmAsana mudrAmeM hai| isakI caraNa-caukIpara lekha nahIM hai| kintu zailIse yaha 11-12vIM zatAbdIkI pratIta hotI hai| bar3A dhar3A mandirameM 84 pASANa pratimAeM haiM / ye 'DhAI dinake jhoMpar3e kI khudAImeM prApta huI thiiN| inameM kaI pratimAoMke pAdapIThapara saMvat 1150 aura 1230 utkIrNa hai| ina pratimAoMmeM adhikAMza pratimAe~ bhI isI kAlakI pratIta hotI haiN| zrI mahApUta jinAlayameM samavasaraNakI racanA darzanIya hai| racanA itanI bhavya hai ki kaI sthAnoMpara samavasaraNako racanAmeM isakA anukaraNa kiyA gyaa| yaha mandira seTha juhAramalajI mUlacandajIne san 1855 meM nirmANa karAyA thaa| ina sabako milAkara nagarameM kula 21 jinAlaya haiM / darzanIya sthala ajamera bhAratake darzanIya nagaroMmeM hai / yaha eka ghATImeM basA huA hai aura isake cAroM ora pahAr3iyA~ haiN| cauhAnavaMzI arNorAja dvArA san 1135 meM banavAyA huA 8 mIlakI paridhivAlA AnAsAgara tathA san 1892 meM banA huA phAya sAgara paryaTakoMko vizeSataH AkarSita karate haiN| AnAsAgarake saundaryase prabhAvita hokara mugala bAdazAha jahA~gIrane yahAM eka zAhIbAga banavAyA aura isa jholake kinAre mahala banavAye / isake bAda samrAT zAhajahA~ne yahA~ 1240 phITa lambA kaTaharA tathA saMgamaramarakI pA~ca bArahadariyA~ banavAkara isa sthAnako atyadhika sundaratA pradAna kii| isa nagarako khvAjA muInuddIna ciztIko daragAhane musalamAnoMkA pavitra tIrtha banA diyA hai| isa nagarake nikaTa puSkara hinduoMkA mahAn tIrtha bhI hai| yahA~kA 'aDhAI dinakA jhoMpar3A' to vastutaH bhAratIya zilpakalAkA anupama udAharaNa mAnA jAtA hai jo spaSTataH jainakalAse prabhAvita hai| baghesa mArga aura avasthiti zrI zAntinAtha digambara jaina atizaya kSetra bagherA kekar3I (ajamera) se 17.3 ki. mI. dUra pUrvameM hai / ajamerase yaha dakSiNameM 97.3 ki. mI. hai| yaha eka choTA-sA gAMva hai, jisakI kula janasaMkhyA 4500 hai| isa gA~vameM AnekA sAdhana kAra yA basa hai, kintu varSA kAlameM yahA~ baseM prAyaH nahIM aatiiN| yaha grAma yadyapi choTA-sA hai, kintu yahAM kalA aura purAtattvako mUlyavAn
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 bhAratake digambara jaina tIrtha sAmagrI honese yaha purAtattvavidoM, itihAsakAroM aura anusandhAtAoMkA eka AkarSaNa kendra bana gayA hai| purAtattva bagherA grAmakA aitihAsika mahattva kyA hai, yaha to jJAta nahIM ho skaa| kintu purAtattvakI dRSTise isakA vizeSa mahattva hai / yahA~ samaya-samayapara prAcIna mUrtiyAM bhUgarbhase nikAlI jAtI rahatI haiN| yahA~ aba taka jitanI bhI mUrtiyAM upalabdha huI haiM, ve prAyaH 11vIM se 13vIM zatAbdI takakI haiM aura adhikAMza mUrtiyA~ jaina tIrthaMkaroMkI haiN| ye mUrtiyA~ 8-9 iMcase lekara 7-8 phuTa taka UMcI haiN| prAyaH sabhI jaina mUrtiyA~ padmAsana mudrAmeM milI haiM, kintu kucha mUrtiyA~ kAyotsargAsanameM bhI haiN| mUrtiyA~ prAyaH pASANakI haiM, kintu kucha dhAtu pratimAe~ bhI milI haiM jo pASANa mUrtiyoMke samAna hI prAcIna haiN| yahA~ do digambara jaina mandira haiM-(1) zrI zAntinAtha mandira aura (2) zrI AdinAtha mandira / bhUgarbhase nikAlI gayI jaina mUrtiyA~ inhIM mandiroMmeM virAjamAna kara dI gayI haiN| ina donoM mandiroMmeM-se zAntinAtha mandira atizaya kSetra kahalAtA hai aura yahA~ jaina-ajaina loga manautI manAne Ate rahate haiN| zAntinAtha mandirakI mUlanAyaka pratimA solahaveM tIrthaMkara bhagavAn zAntinAthakI hai jo lagabhaga 8-9 phuTa avagAhanAkI hai| yaha mUrti bhUgarbhase nikalI thI, aisA kahA jAtA hai| isa pratimAke lekhase pratIta hotA hai ki yaha lATa-bAgar3a sAdhu saMghameM (sAdhu durlabhasena kRta) padasiddhike vicArakartA zrI padmasena guruke dvArA kisI zrAvakane saMvat 1254 meM pratiSThita karAyI thii| isa mandirakA nirmANa kisane karAyA thA yaha nizcita rUpase nahIM kahA jA sktaa| hA~, bijauliyAke zilAlekhase vyAghraraka (bagherA) meM jaina mandira nirmANa karanekA jo ullekha AyA hai vaha isI mandirake sambandhameM pratIta hotA hai| bijauliyAke zilAlekhameM tatsambandhI ullekha isa prakAra hai "zrImAlazailapravarAvacUla: pa (pU) rvottara satvaguruH suvRtta (ttH)| prAgvATavaMzo'sti va (ba) bhUva tasminmuktopamo vaizravaNAbhidhAnaH // 31 // taDAgapattane yena kAritaM jinamandiraM (rm)| (tIrkhA) bhrAntvA yasa (za) statvamekatrasthiratAM gatAM (tam) // 32 // yo'cIkaraccandrasu (zu) ri (ci) prabhANi vyAghrarakAdau jinamaMdirANi / kIrtidramArAmasamRddhihetovibhAMti kaMdA iva yAnyamaMdAH // 33 // " artha-zrImAla parvatake unnata zikharake samAna akSaya sAmarthyavAn aura sadAcAraparAyaNa yaha prAgvATa (poravAr3a) vaMza hai| usameM motIke samAna vaizravaNa huaa| vaizravaNane taDAgapattanameM jinamandira banavAyA jo ghUma-phirakara eka sthAnapara sthita hae yazake samAna lagatA thaa| usane vyAghraraka (bagherA) Adi sthAnoMpara candramAke samAna dhavala jinamandira banavAye the| ye mandira kIrtirUpI vRkSoMke udyAnako bar3hAnevAle nirdoSa tanoMke samAna suzobhita haiN| bijauliyA ke isa zilAlekhake anusAra zreSThI lolakane bijauliyAke pAzvanAtha mandirakI pratiSThA saMvat 1226 meM phAlguna kRSNA 3 guruvArako karAyI thii| isI zilAlekhako sUcanAnusAra zreSThI lolakake pUrvaja vaizravaNane vyA rakameM jinAlaya nirmita karAyA thaa| lolaka zreSTho ukta zilAlekhameM dI huI vaMzAvalIke anusAra vaizravaNase AThavIM pIr3hImeM huA thaa| ausatana eka pIr3hIke
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 rAjasthAnake digambara jaina tIrtha lie 25 varSa bhI rakhe jAyeM to usake anusAra lolaka vaizravaNase lagabhaga 200 varSa pazcAt huaa| isa hisAbase bagherAkA zAntinAtha mandira, yadi vaha vastutaH vaizravaNake dvArA banavAyA huA hai to IsAkI 10vIM zatAbdImeM nirmita huA mAnanA caahie| eka khetameM pArzvanAthakI mUrti prApta huI thii| yaha atyanta manojJa evaM saumya hai / isapara koI lekha nahIM hai, kintu racanA zailIse yaha madhyakAlakI pratIta hotI hai| yahA~ bhUgarbhase eka bArameM sarvAdhika mUrtiyAM 24 evaM 25 julAI 1972 ko prApta huI thiiN| isa dina prApta huI mUrtiyoMkI kula saMkhyA 24 thI / ghaTanA isa prakAra batAyI jAtI hai bagherA grAmake raigar3apAr3A muhalle meM rAmadevajIkA eka mandira banA huA hai| grAmavAsI isa mandirake sAmane par3e hue bhUbhAgapara eka dharmazAlA banAnA cAhate the| 24 julAIko dharmazAlAkI nIMva khodI jA rahI thii| isa kAmameM sabhI grAmavAsiyoMkA sahayoga thaa| lagabhaga pAMca phuTa gaharI nIMva khodI jA cukI thii| aparAhNakA samaya thaa| rAmanAtha raigar3a nIMvakI khudAI kara rahA thaa| khudAI karate hue eka kAlI camakIlI cIja dikhAI dii| usane khudAI banda kara dI aura dhIre-dhIre miTTI haTAnA Arambha kiyaa| kucha prayatnake bAda vahA~ do zyAma varNa mUrtiyA~ nikliiN| ina donoM matiyoMko rAmadevajIke mandirake bAhara rakha diyA gyaa| sUryAstakA samaya thaa| ataH usa dina kAma banda kara diyA gyaa| dUsare dina 25 julAI ko nAthU mAlIne nIMvakI khudAIkA kArya prArambha kiyaa| pahale dina jo mUrtiyAM nikalI thIM, unake kAraNa usake manameM kucha kautUhala bhI thA aura AzA bhI thii| vaha bar3e utsAhase khudAIke kAmameM juTa pdd'aa| usakA utsAha carama sImApara pahuMca gyaa| taba use khodate hue zyAma varNa mUrti dikhAI dii| usane sAvadhAnIpUrvaka miTTI haTAnI prArambha kI aura ekake bAda eka isa prakAra 22 mUrtiyA~ nikliiN| sabase AzcaryakI bAta yaha thI ki ye mUrtiyA~ karInese ekake Upara eka rakhI huI thIM tathA bIca-bIca meM miTTIkI parata lagI huI thii| isase lagatA hai ki ye matiyA~ jAnabajhakara isa prakAra vyavasthita DhaMgase rakhI gayI hoNgii| sambhavataH dharmonmatta maslima AtatAiyoMse surakSita rakhaneke lie mUrtiyA~ mandirameM-se nikAlakara yahA~ rakhI gayI hoNgii| isase yaha AzaMkA nirasta ho jAtI hai ki mandira dhvasta honepara ye mUrtiyAM yahA~ daba gayo hoNgii| ina mUrtiyoMmeM pAMca zyAma pASANakI haiM tathA zeSa sabhI zveta pASANakI haiN| ye mUrtiyAM padmAsanameM haiM, kevala 2-3 mUrtiyA~ kAyotsargAsanameM haiN| inakI avagAhanA 8 iMcase lekara DhAI phuTa takakI hai| mUrtiyoMke milanekA samAcAra gAMvake atirikta AsapAsake dUsare gAMvoMmeM bhI pahuMca gyaa| grAmavAsiyoMke jhuNDake jhuNDa unheM dekhaneke lie Ane lge| jaina loga bhI aaye| unhoMne dekhate ho ye jaina mUrtiyA~ pahacAna liiN| kintu inake milanemeM bAdhA Ayo raigar3a logoMkI orse| ina logoMkA gA~vameM bahumata hai / ve ina mUrtiyoMko jainoMko sauMpa deneke lie pahale to sahamata nahIM hue kintu gA~vake ThAkura evaM anya pratiSThita vyaktiyoMke prayatnoMse antataH ve sahamata ho gaye aura mUrtiyAM jainoMke supurda kara dii| jainoMne bagherA tathA nikaTavartI gAMvoMke logoMko jAti aura sampradAyake bhedabhAvake binA nimantraNa diyA aura gAje-bAjeke sAtha ina mUrtiyoMko eka julUsake rUpameM zrI zAntinAtha digambara jaina atizaya kSetra taka le gye| vahA~ zuddhividhAnapUrvaka mUrtiyoMko vedImeM virAjamAna kara diyaa| isa utsavameM sabhI jAti aura sampradAyake loga sammilita hue| saba loga bar3e prasanna the aura isa utsavako apanA utsava mAnakara gauravakA anubhava kara rahe the|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha ye sabhI mUrtiyAM 12vIM zatAbdIkI hai / kalA aura purAtattvakI dRSTise inakA vizeSa mahattva hai / bagherA grAmake bAhara pArzvanAtha TekarI hai, jahA~ zilAoMmeM utkIrNaM pArzvanAtha mUrtiyA~ haiM / ye prAyaH 5-6 phuTa U~cI haiN| pahAr3Ike Upara kaI guphAe~ aura niSadyAeM haiM / inake sAmane eka prAcIna nandIzvara jinAlaya hai / kucha andha zraddhAluoMne pahAr3I aura niSadyAmeM kaI jaina mUrtiyoMko sindUrase ra~gakara virUpa kara diyA hai| isase ina mUrtiyoMkI kalAgata vizeSatAe~ aura purAtAttvika mahattva dhUmila par3a gayA hai / gA~vake bAhara ajamerake bhaTTAraka zrI ratnabhUSaNajI ke ziSya harasukhajI, tat ziSya paM. sarvasukhake vi. saM. 1956 ke caraNa bane hue haiM / utkhanana meM prApta ina prAcIna mUrtiyoM ko dekhanese aisA lagatA hai ki prAcIna kAlameM bagherA koI mahattvapUrNa sthAna thA aura jainadharmakA kendra thA / yahA~ tAlAbake kinAre 'sUra bArAha' kI eka mUrti khudAI meM nikalI thii| isase lagatA hai ki yahA~ prAcIna kAla meM hindU mandira bhI the / kucha mUrtilekha 58 prAyaH sabhI mUrtiyoM para abhilekha utkIrNa haiM / ye abhilekha atyanta mahattvapUrNa aura upayogI haiM / inase mUrtikA pratiSThAkAla, pratiSThAkAraka Adike sambandhameM Avazyaka jAnakArI milatI hai / yahA~ kucha mUrtilekhoMkA bhAva diyA jA rahA hai-- 1 - RSabhanAthakI pratimA / saM. 1213 / mAthura saMghameM sAdhu sehila putra rAjazrIke putra zubhacandra, mahIcandra aura guNacandrapAla zrI RSabhanAthako praNAma karate haiM / 2 - saMvat 12-9 yazodeva bhAryA - subhadrA ke putra zrI lhAlane karmakSayake lie pratiSThA karAyI / 3 - saMvat 11-5 dikaSu suta saljune pratiSThA karAyI / 4 - zAntinAtha prtimaa| zrI lATavAgar3a sAdhu saMgha meM (sAdhu durlabhasena kRta) padasiddhike vicArakartA zrI padmasena guruke dvArA... zrAvakane saMvat 1254 meM.... pratiSThA karAyI / 5 - saMvat 1197 vaizAkha vadI 12 ko deu gurvAcArya dvArA pratiSThita 6 - saMvat 12 - 1 RSabhadeva bhagavAn 7 - saMvat 1231 rAvaNa suta dvaihaDikI mAtA padminIke nimitta zAntinAthako pratiSThA karAI... 8 - saMvat 1245 vaizAkha sudI 7, mAthura saMgha meM AcArya zrI mahasena ziSya AcAryaM brahmadeva zrI RSabhadevako praNAma karatA hai / 9 - saMvat 1989 neminAtha caitra... 10 - saMvat 1215 vaizAkha sudI 7 mAthura saMghake AcArya mahasena ziSya AcArya brahmadeva zrI RSabhadevako praNAma karatA hai / 11 - saMvat 1203 pANibha suta vIlhA vIranAthako namaskAra karatA hai | 12 - pArzvanAtha pratimA manopabhUpa pratiSThA 13 - saMvat 1245 ASAr3ha sudI 2 zanivAra ke dina sAdhu rAvaNa suta bharata vIranAthako praNAma karatA hai / 14 - saMvat 1231 caitra sudI 10 vIlhA vAdila puNyApuNya zrAvikAne ambikAkI pratiSThA zrI dharmaghoSa sUri ziSya paNDita haribhadra gaNIne... -500
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 15-saMvat 1250 ASAr3ha vadI 13 sovanIkA putra kAhar3a praNAma karatA hai| 16-silhukane ambikA virAjamAna kraayo| 17-dhAtuko pratimA hai aura saMvat 1159 kA lekha hai| 18-saMvat 1634 bhaTTAraka sumatikItike upadezase.... kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI zAntinAtha digambara jaina atizaya kSetra bagherA, po. kekar3I (ajamera) rAjasthAna narainA narainA ( narAyanA ) koI tIrthakSetra nahIM hai| na to yaha siddhakSetra hai aura na hI kalyANaka yA atizaya kssetr| kintu yahA~para jo purAtAttvika sAmagrI, jinameM aneka bhavya mUrtiyA~ prApta huI haiM, ko dekhate hue ise tIrthakI saMjJA de denA anucita nahIM hai| mArga aura avasthiti ____narainA relave sTezana pazcima relaveke phulerA relave jaMkzanase dakSiNakI ora 11 kilomITarakI dUrIpara hai| yaha AgarA-ajamera roDapara sthita dughUse uttarakI ora 14 kilomITara sAMbhara jAnevAle roDapara avasthita hai| prAcIna samayameM yaha prasiddha nagara rahA hai| 11-12vIM zatAbdImeM yaha bahuta samRddha avasthAmeM thaa| vyApArakI dRSTi se bhI isa nagarakI khyAti thii| bhAratake kone-konese tathA videzoM takase isakA vyApArika sambandha thaa| itihAsa narainAko kaba aura kisane basAyA yaha patA nahIM cala skaa| aitihAsika tathyoMke AdhArapara itanA avazya kahA jA sakatA hai ki san 1009 meM mahamUda gajanavIne narainApara AkramaNa kiyA thaa| usa samaya narainApara sA~bharake dulaMbharAjake putra govindarAja dvitIyakA zAsana thaa| mahamUdase vaha bar3A bahAdurIse lar3A thA, para hAra gayA thaa| sulatAnane yahA~ke mandira, mUrtiyoMko tor3A aura lUTapATa kI thii| cauhAnavaMzake zAsanakAlameM (bArahavIMse pandrahavIM zatAbdI taka) jainadharmako pallavita honekA yatheSTa avasara milaa| ajamera tathA dillIke cauhAna rAjyoMmeM hI kyA, AgarAke samIpavartI candravAr3ake cauhAnavaMzI rAjAoMke rAjya-kAlameM bhI jainadharmakI vizeSa prabhAvanA huii| usI kAlameM narAyanA bhI jainadharmakA eka bar3A kendra bana gayA thaa| bArahavIM zatAbdIke lekhaka siddhasena sUrine apane sakalatIrtha stotrameM narainAko jainiyoMkA prasiddha tIrtha batAyA hai / jaina sAdhu bhI yahA~ bahulatAse rahA karate the| ____ san 1170 IsavI ke bijauliyAke zilAlekhake anusAra prAgvATa (poravAla jaina) jAtike lolakake purakhe punyarAzine narainAmeM vardhamAna svAmIkA jaina mandira banavAyA thA aura IsvI san 1079 ke yahIMke eka zilAlekhake anusAra prAgvATa jAtike hI mathana nAmaka vyaktine mUrti-pratiSThA karAyI thii|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha san 1172 meM pRthvIrAja tRtIyane yahAM apanA eka sainika kaimpa DAlA thA jo rAjA kumbhAke samaya ( san 1433-68) taka banA rahA / san 1192 meM mohammada gorI dvArA pRthvIrAja tRtIyako harAneke pazcAt narainApara dillIke sulatAnoMkA kabjA ho gyaa| unhoMne apanI dharmAndhatAmeM aneka hindU aura jaina mandiroMkA vinAza kiyaa| narainAmeM vardhamAna svAmIkA jo kalAtmaka mandira san 1970 meM banA thA, lagatA hai, san 1192 yA isake Asa-pAsameM hI musalamAna sulatAnoM dvArA yaha dharAzAyI kara diyA gayA thaa| khudAIke samaya jamInameM prApta mUrtiyoMkI sthitiko dekhakara kahA jA sakatA hai ki narainAkI jaina samAjane musalima AkramaNake pahale hI mandirakI mUrtiyoMko usake samIpa hI 10-12 phuTa gaDDhA khodakara usameM bar3I vyavasthita aura sAvadhAnIke sAtha gAr3a diyA thaa| mUlanAyaka vardhamAna svAmIkI pratimA itanI adhika bhArI thI ki use mandirase nahIM haTAyA jA skaa| usake atirikta aura bhI do-cAra pratimAeM usa samaya mandirameM hI raha gyiiN| mandirake sAtha hI ina Upara raha gayo mUrtiyoMko bhI AkramaNakAriyoMne tor3a-phor3a ddaalaa| vi. saMvat 1954 kI mAgha sudI 5 ko narainAke prasiddha seTha zAha ajItamalajI luhADiyAko svapnameM kucha mUrtiyAM jamInameM gar3I huI honekA AbhAsa huaa| tadanusAra usa sthAnapara khudAI karAyI gyii| phalataH bahuta hI manojJa 11 pratimAe~ prApta huii| inameM eka pratimApara candramAkA cihna hai, zeSa binA cihna kI haiN| jisa sthAnapara ye mUrtiyAM nikalI haiM usake bilakula samIpa hI bhairujIkA eka maTha bhI maujUda hai| anumAna hai ki isa maThake nIce hI ukta jaina mandira dhvasta hokara daba gayA hogaa| maTha binA nIMvake hI pakkA banA huA hai| maThake AsapAsa khudAI karAnepara mandirake bhagnAvazeSakhaNDita mUrtiyA~, toraNa, khambhe Adi prApta hue the| khudAIse prApta mUrtiyA~ khudAIse prApta mUrtiyoM meM se eka mUrti candraprabha svAmIkI hai| yaha 3 phuTa U~cI, padmAsana mudrAmeM hai / prApta mUrtiyoMmeM yaha sabase manojJa hai| anya do mUrtiyA~ sapheda pASANakI haiM aura candraprabhakI mUrtiko apekSA kucha choTI haiN| eka choTI mUrti sarasvatIko bhI prApta huI hai| isakA varNa sapheda hai| yaha bahuta hI AkarSaka hai| isapara saMvat 1102 kA lekha hai| eka caraNa-pAdukA yugala bhI isa khudAImeM prApta huA hai jisapara saMvat 1083 kA lekha hai| inake atirikta khudAImeM prApta saMgamaramarakI 6 tIrthaMkara pratimAeM aura haiN| inameM se do mUrtiyA~ lagabhaga 3 phuTa avagAhanAkI haiN| zeSa apekSAkRta choTI haiN| siMhavAhinI deviyoMkI bhI karIba 2 phuTa U~cI manohAriNI mUrtiyAM yahA~se upalabdha huI haiN| ___ukta mUrtiyoMke nikalaneke lagabhaga 25-30 varSa pazcAt yahA~ aura bhI mUrtiyA~ nikalanekI AzAmeM usI sthAnake irda-girda phirase bahuta sArI jamInako khudAI kI gyii| phalataH eka mUrti prApta huii| yaha lagabhaga eka phuTa UMcI zveta-varNa padmAsana mudrA meM hai aura manojJa hai| dinAMka 3-9-1974 ko yahA~ke eka TIlese bhI khudAImeM kucha mUrtiyAM prApta huI haiN| inameM zveta saMgamaramarakI do pratimAeM tathA eka caraNa-pAdukA hai| pratimAoMkI avagAhanA karIba paune tIna phuTakI hai, ye padmAsana mudrAmeM haiN| inakA pratiSThAkAla 14vIM zatAbdI hai| ye sabhI mUrtiyA~ yahA~ke digambara jaina bar3e mandirameM virAjamAna kara dI gayI haiN| pAzvanAthakI eka zveta saMgamaramarakI mUrti, jisakI avagAhanA lagabhaga 5 phuTa hai, bhI isa bar3e mandira meM virAjamAna hai| isapara saMvat
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 1009 kA Alekha hai| yaha pratimA khaDgAsana hai| hameM batAyA gayA ki yaha pratimA bhI kahIM anyatra jamInase nikAlakara yahA~ virAjamAna kI gayI thii| anya vivaraNa san 1388 meM phiroja tugalakake pazcAt musalamAnoMkA sAmrAjya chinna-bhinna hone lagA thaa| jisa samaya phiroja khA~ nAgaurakA zAsaka huA usa samaya narainA bhI nAgaurake hI antargata thaa| san 1420 meM mokala mevAr3akA mahArANA haa| usane phirojakhA~ ko harAkara samasta sapAdalakSa ( sA~bhara rAjya ) ko jIta liyaa| ataH narainA bhI usa samaya mokalake adhikArameM A gayA thaa| kucha hI dina bAda phiroja khA~ke bhAI mujare khAne mokalako harAkara narainAko phira apane kabje meM le liyA thaa| san 1437 IsvImeM usane kile tathA tAlAbakI marammata karAyI aura apane nAmapara tAlAbakA nAma rkhaa| vartamAna meM isa tAlAbako gaurIzaMkara tAlAba kahate haiN| mujare khAMne yahA~ke mandiroMko tor3akara tAlAbake kinAre eka jAmAmasajida aura usake samIpa hI eka tripoliyAkA nirmANa kraayaa| ina donoM imAratoMmeM jo maiTeriyala lagAyA gayA vaha yahA~ke kalApUrNa jaina aura hinduoMke dhvasta mandiroMkA hai| san 1439 ke raNakapurake zilAlekhase vidita hotA hai ki bAdameM narainAko rANA kumbhAne jIta liyA thaa| akabarake rAjyakAla (san 1556-1606 ) meM yaha nagara ajamera rAjyake adhIna ho gayA thaa| akabara svayaM narainA AyA thaa| mugaloMke samayameM narainApara kacchAoMkA rAjya rhaa| Amerake rAjA pRthvIrAjake putra jagamalane tejasiMha aura hamIradevako harAkara jobanera aura narainA jIta liyA thaa| phalasvarUpa akabarane use 1000) rupayekA inAma diyA thaa| jagamala rAjA mAnasiMhake sAtha rANA pratApake rodhameM laDane gayA thaa| jagamalake do patra the-khaMgAra aura rAmacandra / khaMgArase khaMgArota vaMza pracalita huA jisane jobanera aura narainApara rAjya kiyaa| rAmacandrane jammU rAjyakI sthApanA kii| isIlie vaha kazmIrake rAjAoMkA purakhA kahalAtA hai| pazcAt san 1726 meM narainA jayapura rAjyakI amaladArImeM A gayA thaa| san 1691 meM IDarake bhaTTAraka kSemendrakIrtijI aura cAkasUke bhaTTAraka jagatkIrtijI eka samaya sAtha-sAtha yahA~ Aye the, usa upalakSyameM narainA jaina samAjane bahuta bar3A utsava manAyA thaa| narainAmeM hI nayanarucine bhaktAmarastotravRttikI prati taiyAra karAyI thii| maujamAbAda narainAkI taraha maujamAbAda bhI rAjasthAnake prAcIna nagaroMmeM se eka hai| narainAke pAsa hI dughUse yaha dakSiNa-pUrvameM lagabhaga 11 kilomITara hai| vikramakI satrahavIM zatAbdImeM isa nagarakA vaibhava apanI carama sImApara thaa| mugala samrATa akabara aura jayapurake zAsaka donoM hI isa nagarase AkRSTa the| sAhitya evaM kalAkI dRSTise bhI isa nagarakA apanA mahattva rahA hai| jayapura aura ajamerake madhya sAhitya-nirmANa aura usake pracArake lie yaha rAjasthAnameM usa samaya pramukha kendra rahA AyA / aneka jaina kaviyoMne yahA~ janma liyaa| vikrama saMvat 1660 meM yahAM hindIke jainakavi chItaramala TholiyA hue jinhoMne holI kathAko caupAImeM chandobaddha kiyaa| yaha nagara usa samaya Amerake mahArAjA mAnasiMha prathamake zAsanameM thaa| chItaramala
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 bhAratake digambara jaina tIrtha TholiyAke samayase hI isI nagarake eka anya sajjana zrI svarUpacandrake putra sAhU nAnUlAla godhAke Agrahase mUlasaMgha sarasvatIgaccha bhaTTAraka vAdibhUSaNake ziSya AcArya jJAnakotine saMskRtameM yazodharacarita kAvyakI racanA kI thii| zrI nAnUlAla godhA usa samaya mahArAjA mAnasiMhake pradhAna amAtya the| vikrama saMvat 1664 ( san 1607) miti jyeSTha kRSNA 3 somavArakA dina isa nagarake lie svarNa dina thaa| isa dina yahA~ digambara jaina mandirakA nirmANa honeke bAda eka vizAla melekA Ayojana kiyA gayA thaa| usa samaya yahAM paMcakalyANaka pratiSThA huii| pratiSThAkAraka svayaM zrI nAnUlAla godhA the| sArA utsava rAjakIya starapara Ayojita huaa| isa avasarapara bhagavAn AdinAthakI mUrti sahita aura bhI anekoM jaina mUrtiyoMkI pratiSThA huI thii| tabase maujamAbAdake isa mandirakI sAre rAjasthAnameM prasiddhi bar3hatI gayI aura dUra-dUrake prAntoMse darzanArthI yahAM Ane lge| digambara jaina mandirake Upara jo tIna zikhara haiM, ve dUrase hI janasAdhAraNako apanI ora AkarSita karate haiM / mandirake praveza-dvArakA bhAga atyanta kalApUrNa hai| isapara zveta tathA lAla pASANapara adbhuta kalAkRtiyoMko ukerA gayA hai| deviyoMkI sAja-sajjA aura nRtya karate hue unakI bhAva-bhaMgimAe~ darzanIya haiN| eka kalAkRtimeM sarasvatI haMsako motI cugA rahI hai| mandirake praveza-dvArake Age eka vizAla cauka hai| isa mandirameM bhUmigata do bahare ( bhoyare ) bhI haiN| inameM tIrthaMkaroMkI bhavya evaM kalApUrNa mUrtiyAM virAjamAna haiN| sabhI mUrtiyA~ vikrama saMvat 1664 meM pratiSThita kI gayI thiiN| eka baharemeM bhagavAna AdinAthakI eka vizAla evaM bhavya padmAsana mati hai| yahA~ saMskRta, prAkRta, apabhraMza tathA hindIkI hastalikhita prAcIna pANDulipiyoMkA eka vizAla bhaNDAra bhI hai| kezorAyapATana mArga aura avasthiti zrI munisuvratanAtha digambara jaina atizaya kSetra kezavarAyapATana bUMdI jilemeM cambala nadIke uttarI taTapara avasthita hai| yaha bUMdIse 43 ki. mI., koTAse 14 ki. mI. aura kezavarAyapATana sTezanase 3 ki. mo. dUra hai| saba sthAnoMse baseM milatI haiN| koTAse Anepara cambalake dakSiNI taTapara utaranA par3atA hai| vahAMse nAva dvArA nadI pAra karake pahuMca sakate haiM / tIrthakI prAcInatA atyanta prAcIna kAlase isa sthAnakI prasiddhi eka tIrthakSetrake rUpameM rahI hai| prAkRta nirvANakANDameM isakA ullekha atizaya kSetrake rUpameM kiyA gayA hai 'assAramme paTTaNi muNisuvvao taheva vNdaami|' arthAt AzAramya paTTana (nagara) meM munisuvratanAtha bhagavAnko maiM namaskAra karatA huuN| muni udayakIti viracita apabhraMza nirvANa-bhaktimeM bhI isI AzayakA eka padya milatA hai'muNisuvvau jiNu taha aasrmmi|' ina ullekhoMse yaha spaSTa pratIta hotA hai ki AzAramya nagarameM munisuvratanAtha bhagavAnko eka mUrti thI, jisake camatkAroMkI khyAti dUra-dUra taka thii|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 63 yativara madanakIrtine zAsana-catustrizikA meM munisuvratanAthakI isa mUrti kI sthApanAkA eka sAMketika itihAsa bhI diyA hai, jisase isa mUrtike akalpya camatkArapara prakAza par3atA hai / yativara batAyA hai ki eka bAra nadIse eka zilA Azrama ( nagara ) meM lAyI gyii| isa zilAko lekara brAhmaNoM aura jainoMmeM vivAda ho gayA / brAhmaNa usa zilApara apane devoMkI sthApanA karanA cAhate the aura jaina bhagavAn munisuvratanAthako mUrti sthApita karanA cAhate the| taba devoMne brAhmaNoMko aisA karanese rokA, unhoMne zilApara bhagavAn munisuvratanAthakI mUrti virAjamAna kI evaM AkAzameM jaya-jayakAra kiyA / pazcAt brAhmaNoMne usa mUrtiko vahA~se haTAnA cAhA, kintu vaha haTa nahIM sakI / yativarakI vaha kArikA isa prakAra hai "pUrvaM yAzramamAjagAma saritAM nAthAttu divyA zilA, tasyAM devagaNAn dvijasya dadhatastastho jinezaH sthiram / kopAt viprajanAvarodhanakaraiH devaiH prapUjyAmbare, yo munisuvrataH sa jayatAt digvAsasAM zAsanam // " uparyukta sabhI ullekhoM ke prakAzameM eka bAta to spaSTa hai ki munisuvratanAthako eka atizayasampanna pratimA nirvANakANDa (prAkRta) ke racayitAke kAlameM vidyamAna thI / vidvAnoMkI dhAraNA hai ki prAkRta bhASAkI bhaktiyoMkI racanA AcArya kundakundane kI hai / yadi yaha dhAraNA satya hai, taba to isa kSetrakI mAnyatA IsAkI prathama zatAbdI taka jA pahu~catI hai| kucha vidvAnoMkI mAnyatA hai ki prAkRta nirvANakANDa meM kucha gAthAe~ bAda meM milAyI gayI haiM, vizeSataH atizaya kSetroM aura kalyANaka kSetroM sambandhI / una vidvAnoMke matAnusAra yaha milAvaTa IsAkI 9-10vIM zatAbdI meM kI gyii| ina vidvAnoMko isa mAnyatAko sahI mAnA jAye to isa kSetrakI mAnyatA 9-10vIM zatAbdI se pUrva meM thI / isake pazcAt yativara madanakIrtine isa kSetrakA ullekha kiyA hai / yativara terahavIM zatAbdI ke vidvAn haiM / yativarake pazcAt udayakIrtine kSetrakA ullekha kiyA hai| ina tInoM sandarbhoMmeM do sandarbhoM - prAkRta nirvANa-bhakti aura apabhraMza nirvANa-bhakti meM nagarakA nAma AzAramya paTTana diyA hai aura zAsanacatustrizikA meM kevala Azrama nAma diyA hai / kintu tInoM hI sandarbhoM meM bhagavAn munisuvratanAthakI vandanA yA prazaMsA kI gayI hai / ataH yaha sunizcita hai ki AzAramya yA Azrama nAmaka sthAnameM munisuvratanAtha jinendrakA atizaya jagatprasiddha thA / AzramapaTTana kahA~ hai ? zodha-khojake pariNAmasvarUpa vidvAn isa niSkarSaMpara pahuMce haiM ki vartamAna kezorAyapATana hI prAcIna AzramapaTTana hai / kezorAyapATana nAmaka nagara rAjasthAna ke bUMdI jilemeM cambalake taTapara avasthita hai / cambala nadI hI bU~dI aura koTA jiloMkI vibhAjaka rekhA banAtI hai / nagarakA nAma kezavarAya - viSNu ke vigrahake kAraNa kezorAyapATana par3A hai| kezorAyake mandirakA nirmANa san 1601 meM hAr3Anareza mahArAva zatrusAlane karAyA thA / tabase nagarakA nAma badalakara kezavarAyapATana ho gayA / isase pUrvaM isakA nAma paTTana thA / usase bhI pUrva rANA hammIrake samaya taka isa nagarakA nAma Azramapattana thA / prAcIna sAhitya meM cambalake taTapara Azramapattana nAmake eka hindU tIrthaMke sambandhameM ullekha milate haiM / yahA~ mRtyuMjaya mahAdevakA vikhyAta devAlaya thA / yahA~ mAgha mAsameM zivarAtrike dina melA lagatA thA / hammIra ke samayameM ise hI jambupatha sArthavAhI kahate the, akabarake kAlameM yaha sthAna jambumArga kahalAne lagA aura Ajakala jambu- patha kahalAtA hai / aba bhI yahA~ do zivaliMga vidyamAna haiN| hindU janatA ise apanA tIrthakSetra mAnatI hai /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha nayacandra sUrike 'hammIra mahAkAvya' meM carmaNvatI nadIke kinAre Azramapattanake jambUpatha sArthavAhI zivakA varNana milatA hai / usakA sambandhita aMza isa prakAra hai| datveti zikSA zubhabaddhasakhyAM, gehe ca dehe ca nirIhacittaH / jaitraprabhuH svAtmahitaM cikIrSan, zrI AzramaM pattanamanvacAlIt / / 106 / / zivApi jambUpathasArthavAhI, virAjate yatra zivaH svayaMbhUH / yo dhyAtamAtro'pyurubhaktibhAjAM, datte na kiM bhuktimivAzu muktim / / 107 / / majjacchacIdRgyugalIkuvela-viSvaggalatkajjalamecakAmbu / carmaNvatI yatra sarid vahantI, puNyazriyo veNurivAvabhAti // 108 / / isameM batAyA hai ki raNathambhaurake rAjA hammIrake pitA jaitrasiMha apane putrako rAjya sauMpakara Azramapattanake lie cala diye| unakI icchA Atmahita karanekI thii| ve deha aura gehase virakta ho gaye / AzramapattanameM jambUpatha sArthavAhI zivajI virAjate haiM / bhakti dvArA ve bhukti aura mukti donoM pradAna karate haiM / vahA~ carmaNvatI nadI bahatI hai| ___ isI prakAra akabarakAlIna gaur3akavi candrazekhara viracita 'sujanacarita' meM carmaNvatI nadIke kinArepara avasthita jambUmArgake mRtyuMjaya mahAdevakA varNana hai| kintu isameM AzramapattanakA ullekha na karake usake sthAnapara paTTanakA ullekha milatA hai aura use puTabhedanako saMjJA pradAna kI hai| puTabhedanakA artha hai jala aura sthala mArgoMse vyApAra karanevAlA nadI-taTapara avasthita nagara / hammIra mahAkAvyameM Azrama-paTTana nAma diyA gayA hai| paTTanakA artha hai bandaragAha, cAhe vaha samudra taTapara ho yA nadI-taTapara / Azrama paTTana bhI thA aura puTabhedana bhii| sujanacaritase yaha bhI jJAta hotA hai ki raNathambhaura aura Azramapattanake bIcameM pallI, tiladroNI nadI, pAriyAtra giri sthita vilvezvara mahAdeva aura SaTpura Adi sthAna the| ye sthAna aba bhI maujUda haiM / hAM, kisI-kisI nAmameM sAdhAraNa-sA parivartana ho gayA hai| jaise, tiladroNI tilajanI kahalAtA hai| pallI vilvezvara mahAdevase aDhAI mIla dara hai| ise pAlAI bhI kahate haiM / SaTapura Ajakala khar3avar3a kahA jAtA hai| vilvezvara mahAdevakA mandira bhI isa parvatapara hai / zivarAtriko yahAM melA bhI bharatA hai| ina sAhityika sAkSyoMke AdhArapara vizvAsapUrvaka yaha kahA jA sakatA hai ki kezorAyapATana hI vastutaH Azrama (AzAramya) pattana hai / prAkRta nirvANakANDa, apabhraMza nirvANa-kANDa aura zAsana-catustrizikAmeM Azramapattana yA AzAramyapattanake jina bhagavAn munisuvratanAthakI mUrtike atizayoMkA varNana kiyA gayA hai, vaha mUrti bhI aba taka vidyamAna hai| isI Azramapattana nagarake manisavratanAtha tIrthaMkarake caityAlaya meM baiThakara zrI nemicandra siddhAntadevane soma nAmaka rAjazreSThIke nimittase laghu-dravyasaMgraha aura bRhad-dravyasaMgrahakI racanA kI thii| bRhad-dravyasaMgrahake vRttikAra brahmadevane apanI TIkAke utthAnikA vAkyameM isa bAtakA spaSTa ullekha kiyA hai| ve utthAnikA-vAkya isa prakAra haiM_ 'atha mAlavadeze dhArAnAmanagAdhipati rAjA bhojadevAbhidhAnakalikAlacakravatisaMbandhinaH zrIpAlamahAmaNDalezvarasya saMbandhinyAzramanAma-nagare zrImunisuvratatIrthaMkaracaityAlaye...bhavyavarapuNDarIkasya bhANDAgArAdyanekaniyogAdhikArisomAbhidhAnarAjazreSThino nimittaM zrInemicandrasiddhAntadeva pUrvaM SaDviMzatigAthAbhilaghudravyasaMgrahaM kRtvA pazcAd vizeSatattvaparijJAnArthaM viracitasya dravyasaMgrahasyAdhikArazuddhipUrvakatvena vyAkhyAvRttiH praarbhyte|'
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 65 isa utthAnakA vAkyase kaI bAtoMpara prakAza par3atA hai / yathA ( 1 ) Azramanagara meM munisuvratanAtha tIrthaMkarakA caityAlaya thA / (2) isI caityAlaya meM baiThakara zrI nemicandra siddhAntadevane aneka niyogAdhikArI rAjazreSThI somake nimittase pahale 26 gAthAtmaka laghudravyasaMgrahakI racanA kI aura pazcAt vizeSa tattvake parijJAnake lie unhoMne bRhad - dravya saMgrahakI racanA kI / (3) usa kAlameM dhArAnareza mahArAja bhojake sambandhI zrIpAla Azramanagarake mahAmaNDalezvara padapara AsIna hokara zAsana kara rahe the / itihAsa-granthoMse vidita hotA hai ki carmaNvatI nadIke donoM orakI bhUmi cirakAla taka paramAra sAmrAjya ke antargata rahI hai| mahArAja bhojake laghubhrAtA udayAditya ke samayakA eka zilAlekha zeragar3ha (koTA jilA ) meM milA hai / isakA prAcIna nAma kozavardhana durgaM thA / mahArAja bhoja ke daurbalya ke dinoM meM bhI unakA zAsana cambala nadoke donoM ora rahA thA / uparyukta pramANoMke AdhArapara vartamAna kezorAyapATana hI prAcIna Azramapattana siddha hotA hai / usI nagarakA nAma AzAramyanagara, Azramanagara Adi thA / prAcInakAlameM isa nagarakA nAma rantideva-pattana thA kyoMki isa nagarako candravaMzI rAjA hastike cacere bhAI rAjA rantidevane basAyA thA / yaha mahezvarakA rAjA thA / atizaya bhagavAn munisuvratanAthakI pratimAke camatkAroMko lekara aneka kiMvadantiyA~ janatAmeM pracalita haiM / kahA jAtA hai ki muhammada gorI rAjasthAna - vijaya ke silasile meM yahA~ para bhI pahu~cA / usane kSetrapara AkramaNa kara diyA aura mukhya mUrti tor3anekI AjJA de dI / phalataH sainikoMne munisuvratanAtha kI mUrtipara prahAra karanA prArambha kara diyaa| lekina prayAsa karanepara bhI mUrtikA kucha nahIM bigar3A / taba use TA~kiyoMse kATanekA prayatna kiyA gayA / jaba pairake a~gUTheko kATA gayA to usameM se dUdhako dhArA itane prabala vega se baha nikalI ki AkramaNakArI vahA~ Thahara nahIM sake aura bhAga gaye / hathaur3oMkI coTake nizAna mUrtipara aba taka bane hue haiM / isa mUrtikA eka aura camatkAra sunanemeM AtA hai / vahA~ke kucha pratyakSadarzI logoM kA kahanA hai ki lagabhaga 60 varSaM pahale isa nagara meM bhayaMkara rUpase plega phailii| isameM nagarake kucha loga bhI mara gaye / taba bhayabhIta hokara saba nagaravAsI nagara chor3akara jaMgaloMmeM bhAga gaye / kucha zraddhAlu jaina loga bhI jaba yahA~se bhAge to ve bhAganese pUrvaM bhagavAn munisuvratanAthake darzanoMke lie gaye aura bhagavAn ke sAmane jota jalA gaye / 3-4 mAha bAda mahAmArI zAnta huI / loga jaMgaloMse apane gharoMko lauTane lage / jaba jaina loga lauTe aura bhagavAn ke darzanoMke lie gaye to unheM yaha dekhakara sukhada AzcayaM huA ki jota usa samaya taka jala rahI thI / kSetra darzana zrI munisuvratanAtha digambara jaina atizaya kSetrakA mandira cambalake taTapara taTase 40 phITa U~cI coTIpara banA huA / bAr3ha Adise surakSA ke lie cambala taTapara uttara aura pazcimakI ora majabUta dIvAra banI huI hai / kintu cambalakA pravAha bahuta teja hai aura varSAkAlameM jaba vaha uphanakara bahatI hai to usakA rUpa atyanta raudra aura bhayAnaka ho uThatA / vaha taTa-bandhoM aura taTavartI bhavanoM ko kATatI huI bahA le jAtI hai / cambalake krodha ke isI uphAna meM uttaravartI sudRr3ha dIvAra bhI jIrNakAya ho gayI hai / vaha cambalase adhika dinoM taka jUjha sakegI, isameM sandeha hai aura 9
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 bhAratake digambara jaina tIrtha isa rakSAbhittike Dhaha jAnepara mandira kitane dinoMtaka cambalakA mukAbilA kara sakegA? ataH jaina samAjako isa sambhAvita paristhitike pratikArakA upAya abhI kara lenA buddhimattApUrNa hogaa| mandirakA mukhya pravezadvAra uttarAbhimukhI hai / yadyapi mandira vizAla bhUkhaNDameM banA huA hai, kintu vaha yojanAbaddha rItise nahIM banAyA gayA, ataH usakA bahuta bar3A bhAga, vizeSataH mandirake bAhya bhAgakA adhikAMza, upayogayogya nahIM hai| sambhavataH isakA kAraNa yaha rahA ho ki mandira jisa UMce TIlepara banAyA gayA thA, vaha samatala na hokara U~cA-nIcA thaa| mandirake bAhya bhAgameM do kamare aura dAlAna haiN| isameM do cauka bhI haiN| bhItarake caukameM mandirakA pravezadvAra hai| mandirake UparI bhAgameM tathA bhUgarbhagRhameM vediyAM banI huI haiN| UparakI vediyoMkA vivaraNa isa prakAra hai : vedI naM. 1-tIrthakara neminAthakI zyAma pASANakI 1 phuTa 4 iMca UMcI padmAsana mUrti virAjamAna hai| caraNa-caukIpara lekha aura lAMchana nahIM hai| bAyIM ora 8 iMca UMcI zyAmavarNa padmAsana pratimA hai| lAMchana nahIM hai| isake pIThAsanake Upara isa prakAra lekha aMkita hai-'saMvat 664 jyeSTha vadi 3' / dAyIM ora bhagavAn puSpadantako zvetavarNa padmAsana pratimA hai| pratiSThAkAla saMvat 1548 hai| yaha jIvarAja pApar3IvAla dvArA mur3AsAmeM pratiSThita hai| isase Age bhagavAn mahAvIrako saMvat 2032meM pratiSThita zvetavarNa padmAsana pratimA hai| 10 iMcakA bhUre varNakA eka zvara jinAlaya hai| isameM cAroM dizAoM meM 13-13 pratimAeM haiN| yaha vedI tIna darakI hai tathA prAcIna hai| vedI naM. 2-yaha vedI sahanameM madhyameM banI huI hai| vedI tIna darako mArbalakI hai| mUlanAyaka mahAvIrakI 1 phuTa UMcI zveta varNa padmAsana mUrti hai / bAyIM ora saMvat 1581 meM pratiSThita aura 11 iMca UMcI zvetavarNa candraprabhakI padmAsana mUrti hai / dAyIM ora dhAtukI do pratimAeM haiN| vedI naM.3-vedI tIna darakI hai| vedIke Age cabatarA hai| katthaI varNakI pArzvanAtha mati 1 phuTa avagAhanAmeM padmAsana mudrAmeM virAjamAna hai| mUrtike sirake Upara saptaphaNa-maNDapa hai| bAyIM ora saMvat 1826 meM pratiSThita zvetavarNa neminAtha aura dAyIM ora saMvat 1549 meM pratiSThita candraprabhakI zvetavarNa padmAsana pratimA hai / inake atirikta 5 choTI-choTI zyAmavarNa pratimAe~ haiN| ye pratimAeM 7-8vIM zatAbdIkI anumAnita kI jAtI haiN| eka bhUre varNake zilAphalakameM, jo 7 iMca 46 iMca AkArakA hai, eka padmAsana mUrti hai| usake sirake Upara chatra haiN| unake donoM pAvoM meM AkAzacArI deva haiN| mUrtike donoM ora camarendra haiM tathA Asanake siMhoMke donoM ora yakSa-yakSI haiN| mUrtike Upara lekha aura lAMchana nahIM hai / yaha mUrti lagabhaga 7-8vIM zatAbdIkI pratIta hotI hai| saMvat 1419 meM pratiSThita bhUre varNakI eka phuTa UMcI eka padmAsana pratimA bhI hai| ___ vedI naM. 4-eka laghu vedImeM AdinAthakI katthaI varNakI eka 10 iMca unnata padmAsana pratimA hai| __ vedI naM. 5-isa vedIpara saMvat 1746 meM pratiSThita aura eka phuTa U~cI pAzvanAthakI zyAmavarNa padmAsana pratimA hai tathA usake donoM pAzvoM meM pArzvanAthakI zvetavarNa pratimAeM virAjamAna haiN| inake atirikta 22 dhAtu pratimAeM bhI haiN| bhUgarbhako pratimAoMkA vivaraNa ___ina vediyoMke pAsa hI nIce bhUgarbhagRhameM jAnekA sopAna-mArga banA huA hai| isake Upara eka kalApUrNa gumbajayukta chatarI ( maNDapa ) tanI huI hai| isameM 8 stambha lage hue haiM / musalamAnoMke
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha AkramaNameM gumbajameM nIcekA bhAga kSatigrasta ho gayA hai kintu Uparake bhAgako koI kSati nahIM phuNcii| ise dekhanese yaha maNDapa gupta-kAlakA pratIta hotA hai| purAtattvavettAoMkI bhI isase sahamati hai| kucha loga to ise kuSANa-kAla yA usase bhI prAcIna kAlakA mAnate haiN| kucha loga isa bhoyareko tilasmI bhoyarA kahate haiM / ___sopAna-mArgase utaranepara dAyoM ora bhittimeM 2 phuTa 2 iMcake zilAphalakameM eka padmAsana mUrti hai| sirake pRSTha bhAgameM bhAmaNDala hai / isake alAvA kucha aura mUrtiyA~ haiM / 1 phuTa 10 iMcake eka anya zilAphalakameM zyAmavarNakI eka khaDgAsana pratimA banI huI hai| isake donoM pAryo meM zArdUla aura camaravAhaka haiN| Age bar3hanepara sAmane eka bhitti-vedImeM 2 phuTa 6 iMcake zilAphalakameM lAla varNakI pAvanAtha pratimA hai / isake donoM ora zyAmavarNake phalakameM stambhoMmeM eka padmAsana aura eka khaDgAsana mUrti hai| yahA~se bhoyarA mur3atA hai| sAmane eka zilAphalakameM 4 phuTa 5 iMca UMcI munisuvratanAthako saleTI varNakI padmAsana mUrti hai| sirake donoM ora mAlAdhArI deva aura zArdUla bane hue haiM / nIce caraNa-caukIpara donoM ora kacchapa lAMchana bane hue haiN| yahA~se bhoyarA punaH mur3atA hai| dvArake bhItara praveza karanepara bhoyarA maNDapakA rUpa dhAraNa kara letA hai| yaha 16 stambhoMpara AdhArita hai| bAyIM ora eka cabUtarenumA vedIpara 4 mUrtiyAM virAjamAna haiM / eka zveta zilAphalakameM mUlanAyaka padmaprabhakI khaDgAsana mUrti hai| parikarameM chatra, usake Upara hAtha jor3e hue deva aura deviyA~, idhara-udhara gaja, chatrake donoM ora mAlAdhArI devayugala, unase nIce khaDgAsana pratimA, usase nIce devI hAthoMmeM morachala liye hue tathA bhagavAnke caraNoMke donoM ora camarendra khar3e haiN| isa vedIse 2-4 kadama bar3hanepara sAmane munisuvratanAtha kI 4 phuTa 5 iMca U~cI kRSNa varNakI padmAsana mUrti virAjamAna hai| yaha eka zilAphalakameM hai| sirake pIche bhAmaNDala banA huA hai, sirake Upara chatratrayI hai| usase bhI UparI bhAgameM dundubhi, usake donoM ora mAlA liye hue deva haiM / adhobhAgameM bhagavAnke sevaka varuNa yakSa aura bahurUpiNI yakSiNI hai / isa mUrtike Upara opadAra pAliza hai jo ise maurya aura kuzANa kAlake madhyavartI kAlakI siddha karatI hai| mUrtiko nAka, hAthakA aMgUThA aura pairakA aMgUThA kucha kSatigrasta haiN| mUrtipara jagaha-jagaha choTe gaDDhe par3e hue haiN| jaba maslima AtatAyiyoMne matiko toDaneke prayatna kiye the. usa samaya unhoMne hathauDoMkA prayoga kiyA thaa| ye gaDDhe Adi unhIM coToMke nizAna haiN| yaha mUrti atyanta atizayasampanna hai| ___isake Age bAyIM ora 1 phuTa 10 iMca U~cI zveta varNakI padmAsana pratimA hai| isapara koI lekha yA lAMchana nahIM hai| dAyIM ora 1 phuTa 9 iMca avagAhanAkI AdinAtha kI kRSNa varNa padmAsana pratimA hai / isapara lekha nahIM hai| inake atirikta yahA~ tIna mUrtiyA~ aura haiN| inakI avagAhanA kramazaH 2 phuTa 10 iMca, 1 phuTa 8 iMca aura 3 iMca hai| inakA pratiSThA saMvat kramazaH 1321, 1350 aura 1321 hai| bhUgarbhagRhase nikalane para prAMgaNameM kSetrapAla virAjamAna haiN| dharmazAlA yahA~ dharmazAlAmeM 11 kamare haiN| nala aura bijalIko vyavasthA hai| nikaTa hI cambala nadI bahatI hai|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 bhAratake digambara jaina tIrtha melA yahAM prativarSa kArtika zuklA pUrNamAsIse agahana vadI 5 taka melA hotA hai| isI avasara para kezorAya mandirakA bhI melA hotA hai| prativarSa vaizAkha vadI 10 ko jaina melA karanekA prayAsa jArI hai| saMvat 2016 meM yahA~ paMcakalyANaka pratiSThAkA vizAla samAroha huA thaa| vyavasthA nagarameM digambara jainoMke kevala 4-5 ghara haiN| yahA~ko vyavasthA digambara jaina paMcAyatakI orase seTha mohanalAlajI aura unake parivAravAle karate haiN| kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI munisuvratanAtha digambara jaina atizaya kSetra po0 kezorAyapATana (bUMdI ) rAjasthAna bijauliyA mArga aura avasthiti rAjasthAna pradezake bhIlavAr3A jilemeM uparamAla paraganeke nikaTa zrI digambara jaina atizaya kSetra bijauliyA avasthita hai| yahAM pahuMcaneke lie tIna mArga haiM-(1) koTAse bUMdI hote hue yaha sthAna 85 ki. mI. tathA bUMdI roDase 10 ki. mI. hai, pakkI sar3aka hai| moTara sugamatAse pahu~ca sakatI hai / yaha mArga sabase sugama hai| (2) bhIlavAr3Ase mANDalagar3ha hote hue yaha kSetra lagabhaga 85 ki. mI. hai| mANDalagar3hase kSetra 37 ki. mI. hai| (3) nImaca kaiNTase siMgaulI hokara lagabhaga 100 ki. mI. hai| kintu siMgaulIse lagabhaga 22 ki. mI. kaccA mArga hai| UMTa yA ghor3e dvArA yahA~ pahu~ca sakate haiN| bijoliyA, udayapurase pUrva meM 224 ki. mI. aura koTAse pazcimameM 85 ki. mI. hai aura cittauDase uttara-pUrvameM 112 ki.mI. dUra hai| bijoliyA grAma prAcIna hai| grAmake cAroM a cahAradIvArI banI huI hai| cahAradIvArIse dakSiNa-pUrvameM 1 mIla dUra yaha kSetra hai| bijauliyAkA itihAsa zilAlekhoMmeM isa sthAnake kaI prAcIna nAma milate haiM, jaise vindhyavallI, vijayavallI, ahecapura, morAkurA, vindhyAvalI aadi| sambhavataH vijayavallIkA apabhraMza hokara vijahalyA aura usase phira bijolyA bana gyaa| kintu ye nagara ThIka usI sthAnapara nahIM the jahA~ vartamAna bijauliyA hai| morAkurA vartamAna nagarase dakSiNa-pUrva meM pauna mIla dUra basA huA thaa| ahecapura kahA~ thA, yaha nizcita rUpase jJAta nahIM hotaa| bijauliyA sundara nagara hai| parakoTeke kAraNa yaha eka choTA-moTA kilA-jaisA pratIta hotA hai| yaha vindhyAcala parvatamAlAkI uparamAla parvata zrRMkhalAkI dakSiNa-pazcimI DhalAnapara basA huA hai| jJAta hotA hai, isa nagarakI sthApanA hUNa jAtike kisI rAjAne kI thii| sthAnIya anuzrutike anusAra isa nagarake saMsthApaka rAjAkA nAma auna yA hUNa thaa| ina hUNoMko cauhAnoM yA gahalotoMne parAjita karake yahA~se ukhAr3a pheNkaa| inake bAda yahA~kA zAsana-sUtra 'rAva' yA 'rAvala'
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69 rAjasthAnake digambara jaina tIrtha narezoMke hAthoMmeM A gyaa| ye ujjaina yA dhArake paramAravaMzI narezoMke vaMzadhara the| jaba dillIke sulatAna muhammada tugalakane mAlavApara adhikAra kara liyA, usa samaya ye paramAra idhara-udhara cale gye| unameM se kucha ajamera aura kucha dakSiNa bhAratakI ora cale gye| bijoliyAke zAsaka 'bhI paramAra the aura ye malataH AgarA-bayAnAke madhya meM sthita jaganerake rahanevAle the| jaganerake rAva azoka paramAra sambhavataH musalamAnoMke AkramaNake phalasvarUpa san 1610 ke AsapAsa udayapurameM jaba rANA amarasiMha sIsodiyA zAsana kara rahe the, yahA~ Aye / rANA amarasiMhakA vivAha rAva azoka kI putrIse ho gyaa| rANAne prasanna hokara rAvako bijauliyAkA pradeza de diyA / tabase yahA~para san 1948 meM riyAsatoMke ekIkaraNa taka ye hI paramAra rAva nareza zAsana karate rhe| kSetrakA itihAsa yahA~ upalabdha zilAlekhoMmeM kSetrakA jo itihAsa diyA gayA hai, vaha isa prakAra hai eka bAra zreSThI lolArka kAryavaza vindhyavallI (bijauliyA) aayaa| eka dina vaha rAtameM zayyApara so rahA thaa| usane sAmane eka zreSTha puruSako khar3A huA dekhA / lolArkane usase pUchAtuma kauna ho, yahA~ kyoM Aye ho, kahA~se Aye ho ? usa puruSane uttara diyA-"maiM nAgendra huuN| maiM pAtAla lokase tumheM upadeza dene AyA hU~ ki yahA~ bhagavAn pAzvanAtha svayaM aaveNge|" prAtaHkAla uThanepara seThane usa adbhata svapnake bAremeM socA aura vAtAdi vikAroMke kAraNa isa prakArake nirarthaka svapna Ate haiM, yaha vicAra karake usane svapnakI upekSA kara dii| seThake tIna patniyAM thIM-lalitA, kamalazrI aura lkssmii| dUsare dina lalitAko svapnameM usa divya puruSane kahA-"bhadre ! suno ! maiM dharaNendra huuN| prabhu pArzvanAtha yahA~ Akara darzana deNge|" lalitA bolI-"nAgendra ! mere pati pArzvanAtha svAmIko nikAleMge, unakA mandira banavAyeMge aura samArohake sAtha unakI pUjA rcaayeNge| kintu Apa mere patise yaha bAta kaha do|" dharaNendra punaH lolArkake pAsa gaye aura usase kahane lage-"bhadra ! prabhu pAzvanAtha yahAM revatI tIrapara A gaye haiN| inheM tuma nikAlo, dharmakA arjana karo, jinAlaya banavAo, jisase lakSmI, vaMza, yaza, putra-pautra, santAna-sukhameM vRddhi hogii| yahA~ke bhIma nAmaka vanameM bhagavAnakA vAsa hai| tInoM lokoMke prANiyoMko jJAna denevAle pAzvanAtha jinezvara aba yahAM vAsa kreNge|" prAtaHkAla uThanepara lolArkane svapnapara punaH vicAra kiyaa| nirdiSTa sthAnapara svayaM hI khodA, tyoM hI kuNDase akRtrima svayaMbhUta bhAmaNDala yukta atyanta zobhanIya pArzvaprabhuke darzana hue| ___ lolAkaMke pitA sIyakako jaba yaha samAcAra milA to vaha bhI pramudita manase yahAM aayaa| usake Anepara kuNDameM-se padmAvatI, kSetrapAla, ambikA, jvAlAmAlinI aura dharaNendrakI mUrtiyA~ niklii| taba lolArkane apane guru zrI jinacandra sUrike parAmarzase yahAM pAzvanAtha svAmIkA vizAla jinAyatana banavAyA aura isa tIrthakI sthApanA kii| zilAlekhake anusAra lolArka zreSThIne yaha mandira sapta Ayatanayukta bnvaayaa| isa mandirakI cauhaddI isa prakAra thI-pUrvameM revatI nadI aura devapura, dakSiNameM maThasthAna, uttarameM kuNDa aura dakSiNottarameM nAnA vRkSoMse bhUSita vaattikaa| isa mandirako pratiSThA vikrama saMvat 1226 phAlguna kRSNA 3 guruvAra, hasta nakSatra,
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha dhRti yoga tathA taitila karaNameM huii| isa mandirake mukhya zilpIkA nAma sUtradhAra harasiMgakA pautra, pAlhaNakA putra Ahar3a thaa| yaha pradeza apanI samRddhike kAraNa AkrAntAoMkA AkarSaNa-kendra rahA hai| isIlie surakSAkI dRSTise isa nagarake cAroM ora bahuta U~cA parakoTA banAyA gyaa| isameM do hI dvAra haiM / isa parakoTeke kAraNa yaha nagara sadiyoMse surakSita rahA hai| isa parakoTemeM prAcIna mandiroMkI sAmagrI kAmameM lAyI gayI hai| yahAM yaha kiMvadantI pracalita hai ki pahale bijauliyAmeM 108 vizAla mandira the| dharmAndha mUrtibhaMjakoMne ina mandiroMko tor3a diyaa| una TUTe hue mandiroMke pASANa Adise hI yaha parakoTA banAyA gayA hai| aba bhI prAcIna mandiroMke bhagnAvazeSa yahA~ cAroM ora bikhare par3e haiN| nagarake bAhara dakSiNa-pUrvameM lagabhaga 2 phalgapara mandAkinI kuNDake bAyeM taTa para, nIcI bhUmipara tIna prAcIna ziva mandira khar3e haiM, jinake nAma haiM-hajArezvara, mahAkAlezvara aura uNDe jalezvara / hajArezvarameM zivaliMgake Upara saikar3oM liMga khude hae haiN| isalie ise sahasraliMgakA mandira bhI kahate haiN| mandiroMko kalA aura zilpa-vaibhava darzanIya hai| ye mandira aura zikhara khajurAhoke mandiroMkI kalAse prabhAvita aura usake anuvartI pratIta hote haiN| donoM sthAnoMkI kalAmeM sAdRzyake sAtha antara bhI spaSTa hai| khajurAhoke mandiroMke samAna ye mandira bhI AmUlacUla khude hue haiM kintu khajurAhoke mandiroMmeM deva, devI, mithuna, mAnava AdikI mUrtiyA~ banI huI haiM, kintu yahA~ke ina mandiroMmeM khajurAhoke mandiroMkI taraha mAnava-mUrtiyA~ na hokara kevala bela-bUTe hI bane hue haiN| ina mandiroMke nirmANa-kAlapara prakAza DAlanevAle pramANa athavA koI zilAlekha upalabdha nahIM haiN| kintu ina mandiroMke nikaTa sthita mandAkinI kuNDakI dIvAlapara 16 paMktiyoMkA eka zilAlekha utkIrNa hai jo 8 phuTa lambA aura 3 phuTa caur3A hai / isameM vibhinna prasaMgoMmeM kucha tithiyoMkA ullekha AyA hai| jaise saMvat-1332, 1352, 1376, 1386 ( isa saMvatkA ullekha tIna bAra AyA hai|) yaha sambhAvanA adhika tarkasaMgata pratIta hotI hai ki kuNDakA nirmANa mandiroMke nirmANake pazcAt kiyA gayA ho| dUsarI sambhAvanA yaha bhI hai ki ye mandira kinhIM prAcIna mandiroMke kalAtmaka avazeSoMse nirmita kiye gaye hoN| isa sambhAvanAkA kAraNa yaha hai ki ina mandiroMke DhA~cemeM kucha citrita pASANa aura stambhake bhAga lage hue haiM, jo DhA~cekI banAvaTase mela nahIM khaate| prasiddha vidvAn zrI gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA ina mandiroMko saM. 1226 se pUrvakA mAnate haiM kyoMki jaina zilAlekhameM mahAkAla Adi kaI mandiroMkA ullekha AyA hai| nagarake dakSiNa-pUrvameM digambara jaina pArzvanAtha kSetra hai| yaha kSetra sudRr3ha parakoTese ghirA huA hai| isake cAroM konoMpara duharI gumbadadAra cAra devariyA~ yA choTe mandira bane hue haiM tathA madhyameM eka mandira banA huA hai| yahI pAzvanAtha mandira kahalAtA hai| parakoTekA mukha pazcimakI ora hai tathA mandira pUrvAbhimukha hai| ____ yaha mandira paMcAyatana hai / mandirake cAroM konoMpara cAra devariyAM banI huI haiM tathA madhyameM mandira banA huA hai / garbhagRha yA nijagRha 7 phuTa 2 iMca lambA, 7 phuTa 1 iMca caur3A aura 6 phuTa 7 iMca U~cA hai| vedopara madhyameM 6 phuTa 4 iMca UMcI pASANako eka zikharAkRti hai| zikharameM eka dvArAkRti banI huI hai| isake rikta sthAnapara mUlanAyaka pratimA virAjamAna rahI hogo, kinta isa samaya yaha sthAna rikta hai| isakI mUlanAyaka pratimA bhagavAn pAzrvanAthakI rahI hogI, aisA vizvAsa kiyA jAtA hai| yaha pratimA Ajakala yahA~ nahIM hai| zilAlekhameM dharaNendra dvArA svapnameM jisa pratimAkA saMketa kiyA gayA hai tathA lolAkaM zreSThIne jise nikAlakara pratiSThita kiyA thA,
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha lagatA hai, vaha pratimA zikharAkRtikI mUlanAyaka pratimAse bhinna thI, kyoMki zilAlekhameM pArzvanAtha pratimAkA ullekha vistArapUrvaka kiyA gayA hai| usameM zikharAkRtikA koI ullekha nahIM kiyaa| isa prakAra pArzvanAthakI do pratimAeM honI cAhie, kintu unameM-se vartamAnameM eka bhI pratimA nahIM hai| itanA hI nahIM, mUlanAyaka pArzvanAthake atirikta vedIpara anya pratimAe~ bhI rahI hoMgI jabaki isa samaya zikharAkRtike atirikta aura koI bhI prAcIna pratimA vahA~ nahIM hai| yadi ye khaNDita kI gayI hotI, to khaNDita pratimAeM bhI milanI cAhie thiiN| yaha vicAraNIya hai| darzakako yaha dekhakara bhI Azcarya hue binA nahIM rahatA ki vedIpara koI mUlanAyaka pratimA nahIM hai| taba ise pArzvanAtha mandira kisa AdhArapara kahA jAtA hai| isameM to koI sandeha nahIM ki prAcIna kAlameM yahA~ pAzvanAtha pratimA thI, isIlie isa mandirako pArzvanAtha mandira kahA jAtA thA, isIlie aba bhI, jabaki pArzvanAthakI mUlanAyaka pratimA nahIM hai isa mandirako pAzrvanAtha mandira kahA jAtA hai| zikharakI dvArAkRtipara caubIsa tIrthakara mUrtiyAM tathA madhyameM pArzvanAtha mUrti utkIrNa hai| madhya-mUrtike Upara chatratrayo tathA gajalakSmI hai| chatroMke Upara padmAvatI devI hAtha jor3e hue baiThI haiN| usake sarpaphaNake Upara madhya koSThakameM tathA koNa koSThakoMmeM pArzvanAtha mUrtiyAM utkIrNa haiN| gajalakSmoke donoM konoMpara devayugala mAlA liye hue khar3e haiN| konekI pArzvanAtha pratimAoMse nIce donoM ora alaga-alaga koSThakoMmeM sAta-sAta devI mUrtiyAM haiN| donoM ora indra khar3e haiM / indra dAyeM hAthameM camara tathA bA~yeM hAthameM bijaurA phala liye hue haiN| inake atirikta donoM ora camarendra khar3e haiN| inake pAzvameM bAyIM ora padmAvatI aura dharaNendra tathA dAyIM ora ambikA aura gomeda yakSa khar3e haiM / ambikAkI godameM eka bAlaka hai tathA dAyIM ora eka bAlaka Amragucchaka liye khar3A hai / gomeda yakSa hAtha jor3e khar3A hai| mukhya zikharake Upara konoMpara do padmAsana tIrthaMkara mUrtiyAM hai| zikhara-mandirake donoM ora 2 phuTa 1 iMca UMcI kRSNa varNa aura saMvat 2031 meM pratiSThita pArzvanAthakI padmAsana mUrtiyAM haiN| garbhagRhakI dIvAroMpara muniyoM aura bhaTTArakoMkI mUrtiyA~ utkIrNa haiN| kintu TAilsa lagAkara unheM Dhaka diyA gayA hai| garbhagRhake praveza dvArapara bAyIM ora yaha lekha utkIrNa hai-'sAdhu mahIdhara putra mevAratho praNamati nityaM saMvat 1226 vaizAkha vadI 11 / ' isake Upara bhI eka lekha hai jo aspaSTa hai| garbhagRhake sAmane pharzapara eka pASANapara 'sopAna' zabda aMkita hai| vizvAsa kiyA jAtA hai ki isa sthAnapara bhUgarbha gRhake lie sopAna-patha banA huA hai| yaha bhI sambhAvanA vyakta kI jAtI hai ki bhUgarbha-gRhameM vedIko sabhI prAcIna pratimAeM surakSita rakhI huI haiN| muslima kAlameM surakSAkI AzaMkA honepara surakSAkI dRSTise ye pratimAeM bhUgarbhameM pahu~cA dI gayI hoNgii| sabhAmaNDapameM eka ora ve chaha devI-mUrtiyAM rakhI huI haiM jo revatI kuNDase nikalI thIM aura jinakA ullekha zilAlekhameM kiyA gayA hai| cAroM konoMkI devariyA~ khAlI haiN| unameM koI mUrti nahIM hai| uttara-pazcimakI devarIke nikaTa mAnabhadrakI 5 phuTa 8 iMca U~cI mUrti hai| ye kSetrake rakSaka kSetrapAla haiN| mandirake sAmane maNDapameM do caturasra stambha haiN| ye donoM niSadhikAe~ haiN| dAyIM orakA stambha 7 phuTa 6 iMca UMcA hai| Uparake bhAgameM cAroM dizAoMmeM cAra tIrthaMkaroMkI khaDgAsana mUrtiyAM virAjamAna haiM-candraprabha, neminAtha, varddhamAna aura pArzvanAtha / pArzvanAthakI mUrtike nIce do muniyoMkI mUrtiyA~ banI huI haiN| unake madhyameM zAstrako caukI (rihala ) bhI banI huI hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 bhAratake digambara jaina tIrtha isa stambhapara bhaTTAraka padmanandideva aura bhaTTAraka zrI zubhacandradevakA nAma aMkita hai| donoMke madhyameM do kamaNDalu bane hue haiM aura inake nIce unake caraNa bane hue haiN| zeSa tInoM ora 3 khaDgAsana muniyoMkI mUrtiyAM banI huI haiN| unake caraNa bhI bane hue haiN| caraNoMke nIce saMskRtameM eka lekha utkIrNa hai kintu isakA kucha bhAga jamInake andara dabA huA hai| yaha lekha saMvat 1483 phAlguna zuklA 3 guruvArakA hai| isameM mUlasaMgha sarasvatIgaccha balAtkAragaNa kundakundAnvayake bhaTTAraka zrI vasantakIrtideva, vizAlakIrtideva, damanakIrtideva, dharmacandradeva, ratnakIrtideva, prabhAcandradeva, padmanandi aura zubhacandradevake nAma diye gaye haiN| yaha niSadhikA AryikA AgamazrIko smRtimeM banAyo gayI hai| dUsarA stambha jamInase 5 phuTa 6 iMca UMcA hai| isameM pAzrvanAtha, varddhamAna, neminAtha aura sambhavanAthakI mUrtiyAM virAjamAna haiN| ina tIrthaMkara mUrtiyoMke nIce maniyoMkI bhartiyAM banI huI haiN| yaha niSadhikA bhaTTAraka zubhacandrake ziSya hemakIrtikI hai| isapara bhI lekha aMkita hai jo saMvat 1465 phAlguna zuklA 2 budhavArakA hai| niSadhikA maNDapake samIpa naucaukI maNDapa banA huA hai| isakI lambAI-caur3AI 364 25 phUTa hai| isameM 16 stambha haiN| isakA nirmANa mandirake bAda huA jAna par3atA hai| isake dakSiNapUrva meM eka vApikA aura udyAna hai tathA uttara dizAmeM eka vApikA aura revatI kuNDa hai| i kuNDakI lambAI-caur3AI 60 x 60 phuTa tathA gaharAI 21 phuTa hai| yahIMse devI-devatAoMkI mUrtiyA~ nikalI thiiN| isa kuNDake sambandhameM zilAlekhameM likhA hai ki revatI kuNDake jalase jo strI snAna karatI hai, vaha patike sukha, putra tathA sthira lakSmIko prApta karatI hai| brAhmaNa, kSatriya, vaizya athavA zUdra jo bhI revatI kuNDameM snAna karatA hai, vaha uttama gatiko jAtA hai| dhana-dhAnya, bhUmi, pratApa, dhairya, pramakhatA, buddhi, rAjasammAna tathA vizAla lakSmIko pAtA hai|| kuNDake uttarakI ora dIvArake nikaTa eka mahuA vRkSake nIce eka bar3I zilApara lekha aMkita hai| isameM 42 paMktiyAM haiN| yaha 19 phuTa 3 iMca lambA aura 5 phuTa 4 iMca caur3A hai| yaha lekha cAhamAna (cauhAna ) somezvarake rAjyakAlameM vi. saM. 1226 meM zrI digambara jaina pArzvanAtha mandirakI pratiSThA tathA dAnAdiko smRtike lie svayaM seTha lolArkane utkIrNa karAyA thaa| isake Age eka zilApara 10 paMktiyoMkA eka lekha hai / yaha 3 phuTa 8 iMca lambA tathA 1 phuTa 3 iMca caur3A hai| upavanake pRSThabhAgameM acala revA nadI hai| isa nadIke nikaTa hI eka anya zilAlekha hai, jisameM 30 paMktiyAM haiM tathA isake pRSTha bhAgameM bhI 2-3 paMktiyA~ haiM kintu ve aspaSTa haiN| isa zilAlekhameM 'unnata zikhara purANa' nAmaka eka digambara jaina kAvya grantha aMkita hai| yaha abhI taka aprakAzita aura apaThita hai| bijauliyAke nikaTa bhinna-bhinna AkRtikI capaTI prAkRtika caTTAneM aneka sthAnoMpara nikalI huI haiN| inhIM caTTAnoM meM se dopara lekha aura purANa utkIrNa karAye gaye haiN| yahA~ nagarameM do zikharabaddha mandira haiM-bar3A mandira aura nayA mandira / atizaya eka bAra san 1858 meM aMgareja yahA~ Aye / mandirake cAroM ora koTa aura zilAlekha dekhakara unhoMne samajhA ki yahAM apAra dravya milegaa| isalie unhoMne zilAlekhake AsapAsa bArUdakI suraMga lagA dii| tabhI na jAne kahA~se madhumakkho aura bhauMroMke jhuNDa nikala par3e aura logoMse cipaTa gye| becAre sabhI apane prANa bacAkara bhaage| tabhI eka aura camatkAra haa| sUraMgase dudhakI dhAra nikalane lgii|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 73 isa atizayakI yaha kathA paramparAse logoM meM pracalita hai aura yaha vahA~ke loka-gItoM meM sunAI par3atI hai / saMvat 1958 meM eka aura vismayakAraka camatkAra huaa| aisA kahA jAtA hai ki usa samaya kSetrameM mUlanAyaka pratimAko na dekhakara logoMke manameM nAnA prakArakI zaMkAe~ thiiN| taba eka sambhAvanA yaha bhI prakaTa kI gayI ki bhUgarbha meM koI gupta bhavana ho aura pratimA vahA~ virAjamAna ho| yaha bAta yahA~ rAjA kRSNasiMhako jJAta huii| unhoMne Adeza diyA ki bhUmi khudavAkara usa gupta sthAna pratimA niklvaao| samasta paMca aura anya loga jaina mandira meM pahu~ce / vahA~ mandirameM eka pASANapara 'sopAna' zabda likhA huA dekhaa| unhoMne usa pASANako ukhar3avAyA aura vahAMkI bhUmiko khudavAne lage / kintu bhUmi nahIM khudI / tabhI akasmAt eka bhayaMkara zveta nAga dakSiNa dvArase AyA aura jisa sthAnapara majadUra jamIna khoda rahe the, vahA~ Akara baiTha gayA aura phuMkArane lagA / saba loga bhayabhIta hokara cale gaye / isa kSetrake camatkAroM kI aisI aneka kathAe~ isa pradezameM bahupracalita haiM / aneka loga bhaktibhAvase yahAM manotI manAne Ate haiM / zilAlekha prathama zilAlekha (1) siddham // OM namo vItarAgAya // cidrUpaM sahajoditaM niravadhi jJAnaikaniSThApitaM / nityonmIlita mullasatparakalaM syAtkAravisphAritaM ( tam ) [ ] suvyaktaM paramAdbhutaM zivasukhAnandAspadaM zAstra (zva ) taM / naumi staumi japAmi yAmi zaraNaM tajjyotirAtmA [tthi ] taM (tam ) // 1 // nAstaM gataH kugrahasaMgraho na / no tIvra tejA............ (2) [a]: 1 naiva suduSTa deho'pUrvI ravi stAtsamude - vRSo vaH // 2 // [sa] bhUyAcchrIzAMti : zubhavibhavabhaMgIbhavabhRtAM / vibhoryasyAbhAti sphuritanakharociH karayugaM ( gam ) / vinamrANAmeSAmakhilakRtinAM maMgalamayIM / sthirIkattaM lakSmImuparacitarajju vrajamiva ||3|| nAzA ( sA ) svA ( zvA ) sena yena prabalabalabhRtA pUrita: pAMcajanyaH (3) -- varadalamali [nI pAda ] padmAgradezaiH / hastAMguSThena zAMggaM (zAGgaM) gha (dha) nuratulava (ba) laM kRSTamAropya viSNo / raMgulyAM dolitoyaM hala bhRdavanitaM tasya menomi // 4 // prAMzu prakArakAMtA tridaza parivRDhavyUha (ru) ruddhAvakAzAM / vAcAlA ketukoTi [ kva ] danaNumaNI kiMkiNIbhiH samaMtAt / yasya vyAkhyAnabhUmi mahaha kimidamityAkulAH kautukena prekSaMte prANabhAjaH (4) [ sa bhu] [vi] vijayatAM tIrthakRtpArzvaM ( va ) nAthaH // 5 // varddhatAM varddhamAnasya varddhamAna mahodayaH / varddhatAM varddhamAnasya varddhamAna [ maha ] dayaH || 6 || sAradAM sAradAM staumi sAradAnavisAradAM (dAm ) / bhAratIM bhAratIM bhaktabhukti mukti vizAradAM ( dAm ) // 7 // niH pratyUhamupAsmahe jinapatInanyAnapi svAminaH / zrInAbheya purassarAn para kRpApIyUSapAthonidhIn / ye jjyo (jyo) tiH parabhAga bhAja (5) na tayA muktAtmatAmA [zri ] tAH zrImanmukti nitaMvi ( bi ) nIstanataTe hArazriyaM vi (bi) bhrati // 8 // bhavyAnAM hRdayAbhirAmavasatiH saddhammaM [ma] [ ] sthitiH kamrmonmUlanasaMgatiH su (zu) bhatatiH nirvvA (brbA ) dhavo (bo) dhoddhatiH [ ] jIvAnAmupakArakAraNaratiH 10
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 bhAratake digambara jaina tIrtha zreyaH zriyAM saMsRtiH deyAnmebhavasaMbhRtiH ziva [ ma ] ti jene catudhviMsa (za ) tiH // 9 // zrI cAhamAnakSitirAjavaMzaH paurvopyapUrvo ni ( na ) jaDAvanaddhaH / bhinno na cAM (6) [ go] [ na ca ] raMdhrayukto no niH phala: sArayuto nato no // 10 // lAvaNyanimmalamahojva (jjva) litAMgayaSTiracchocchalacchuci payaH paridhAna dhA [trI] [ / uttuM ] ga pavvaMtapayodharabhArabhugnA zAkaMbha [ rA ] jani janIva tatopi viSNoH / / 11 // vipraH zrIvatsagotrebhUdahiccha [va] pure puraa| sAmaMtonaMtasAmantaH pUrNatalle (llo ) nRpastataH // 12 // tasmAcchIjayarAja vigrahanRpo zrIcandragopendrako tasmAdu [llaM ] bhagUvako zazi (7) nRpo gUvAka saccaMdanI [1] zrI maduppayarAja vidhyanapatI zrIsiMharAvvi (Dvi) grho| zrImaddurlabha guMduvAkpatinRpAH zrIvIryarAmo'nujaH // 13 // [ cAmuMDa ] 'vanipe (po ) 'ti (tha) zca rANakavaraH zrIsiMghaTo dUsalastabhrAtAtha tatopi vIsalanRpaH zrI rAjadevI priyaH [1] pRthvIrAjanRpotha tattanubhU ( bha ) vo rAsalladevIvibhustatputro jayadeva ityavanipaH somalladevIpatiH // 14 // hatvA caccigasiMdhalAbhidhayaso (zo) rAjAdi vIratrayaM / (8) kSipraM krUrakRtAMtavaktrakuhare zrImArgaduddI ( ) nvitaM ( tam ) / zrImatso (lla ) Na daNDanAyakavaraH saMgrAmaraMgAMgaNe jIvane ( vanne ) va niyaMtritaH karabhake yena --- [kSi ] sAt / / 15 / / arNorAjosya sUnurdhatahRdaya hariH satvavAMzi (vAJchi)STa sImo gAMbhIryaudAryaba (va) yaH samabhavada [ ci ] rAladhva (llabdha ) madhyo na diinH| taccitraM jaM na ( yanna ) jAdya ( Dya ) sthitiravRta mahApaMkahetunna mathyA na zrImukto na doSAkararacitaratirna dvijahvAdhisevyaH / / 16 / / yadrAjyaM / (9) yadrAjyaM kuzavAraNaM pratikRtaM rAjAMkuzena svayaM / yenAtraiva nu citrametatpunarmanyAmahe taM prati / taccitraM pratibhAsate sukRtinA nirvANanArAyaNanyakkArAcaraNena bhaMgakaraNaM zrIdevarAja prati // 17 // kuvalaya vikAsakartA vigraharAjojani (nI) [stu (ti) ] no citraM (tram) tattanayastaccitraM ya [nna ] jaDakSINa sakalaMkaH / / 18 / / bhAdAnatvaM cakre bhAdAnapateH parasya bhAdAnaH [ / ] yasya dadhatkaravAla: krtlaaklitH| (10) karatalAkalitaH // 19 // kRtAMtapatha sajjobhUtsajjano sajjano bhuvH| vaikutaM kutaMpAlogA [dyata] vai kuM [ta] pAlakaH // 20 // jAvAlipuraM jvAlA (pu] raM kRtA pallikApi pallIva / na dva (Dvi) latulyaM roSAnnadU (6 ) la yena sau (zau) ryeNa / / 21 / / pratolyAM ca balabhyAM ca yena vizrAmitaM yshH| DhillikAgrahaNadheta mAzikAlAbha laMbhitaM (tam) // 22 // tajjyeSTha bhrAtRputro'bhUtpRthvIrAjaH pRthUpamaH / tasmAdajjitahemAMgo hemaparvatadAnataH // 23 // atidharmaratenA " (11) pi pAzrvanAtha svayaMbhuve / dattaM morAjharI grAma bhuktimuktizca hetunA // 14 // svarNAdidAnanivahaidazabhirmahadbhistolAnarainnaMgaradAnacayaizca vipraaH| yenAccitAzcaturabhUpativastupAlamAkramya cArumanasiddhikarI gRhItaH // 25 // somezvarAlladhva (bdha) rAjyastataH somesva ( zva ) ro nRpaH [1] somesva (zva) ra nato yasmAjjanaH somesva (zva) ro bhavat // 26 // pratApalaMkesva (zva) ra ityabhikhyAM yaH prAptavAn praur3ha pRthu pratApaH [1] yasyAbhimukhye varavairimukhyAH kecinmRtA kecidabhidrutAzca // 27 // yena zrI (12 ) pArzvanAthAya revAtIre svayaMbhuve / sA (zA) sane revaNAgrAma dattaM svargAya kAMkSayA ||28||ch|| atha kArApaka vaMzAnukramaH / / tIrthe zrIneminAthazca rAjye nArAyaNasya ca / aMbhodhimathanAddeva va (ba) libhirva (bba) lazAlibhiH // 29 // nirgataH pravaro vaMzo (de) va vRMdaiH samAzritaH / zrImAlapattane sthAne sthApitaH zatamanyunA // 30 // zrImAlazailapravarAvacUlaH pa (pU) rvottarasatvaguruH
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha suvRta (ttaH) / prAgvATa vaMzo'sti ba(ba)bhUva tasminmuktopamo vaizravaNAbhidhAnaH // 31 // taDAgapattane yena kaarit| (13) jinamaMdiraM (rm)| [ tIrvA] bhrAMtvA yasa (za) statvamekatra sthiratAM gatAM (tam) // 32 // yo'cIkaraccaMdrasu (zu) ri (ci) prabhANi vyArakAdau jinamaMdirANi / kIrtidrumArAmasamRddhihetovibhAMtikaMdAiva yAnyamaMdAH // 33 // kallolamAMsalitakIrti zuddhA (dhA) samudraH / sadu (bu) ddhivaM (ba) dhuravadhUdhu (dha) raNe dha [rI (re) zaH / ] [bhU] [ta] pokAra karaNa praguNAMtarAtmA zrI cacculasvatanayaH [ -] pade'bhUt // 34 // zubhaMkarastasya sutojaniSTa ziSTamaMhiSThaH prikiiyNkiittiH|| (1) zrIjAsaTosUta tadagajanmA yadaMga janmA khalu puNyarAsi (zi) / / 35 / / maMdiraM varddha (14) mAnasya zrInArANakasaMsthitaM (tam) bhAti yatkAritaMsvIyapuNyaskaMdhamivojva (jjva) laM (lam) // 36 / / catvArazcaturAcArAH putrAH pAtraM shubhshriyH| amuSyAmuSyadharmANova (va) bhUburbhArja (N) yoddhayoH // 37 // ekasyAMdvAvajAyetAM shriimdaamvttpdmttii| aparasyAM sAto jAtozrI malla] kSmaTadesalI // 38 // pAkANAM nakhare vIravezmakAraNapATavaM ( vam ) / prakaTitaM svIyavittena ghA (dhA) nu(tu) neva mahItalaM ( lam ) // 39 // putrau pavitro guNaratnapAtro vizuddhagAtrI samasI ( zI ) la sattyo (tyau) [1] va (ba) bhUvatullakSmaTakasya jaitrI munIMdurAmeMdrabhiddhI (dhau) prasa (za) stau (sto) // 40 // (15) SaTvaM ( TkhaM ) DAgamabaddha sauhRdabharAHSaDjIvarakSezvarAH SaTbhe (Dbhe) deMdriyavasya (shy| tAparikarAHSaTkammaMkR-( klu) ptAdarAH [1] SaTSaM (khaM ) DAvanikIrtipAlanaparAH Sa (SA) T gu (D gu ) NyaciMtAkarAH SaTTa ( dR ) STyaMbu (bu) ja bhAskarA [:] samabhavaH SaTde (D de) zalasyAMgajAH // 41 // zreSTI (SThI ) dudyakanAthakaH prathamakaH zrI mosalo vIgaDivasparza itopi sIyakavaraH zrIrAhako nAmataH ete tu kramato jinakramayugAMbhojaka gopamA mAnyA rAjazataivvaMdAnyamatayoH rAjati jaMvU bU ) tsavAH / / 42 / / hamyaM zrI vardhamAnasyAjayamerovibhUSaNaM ( Nam ) [1] kAritaM yaimmahAbhAgaivvi (16) mAnamiva nAkinAM (nAm ) // 43 // teSAmaMtaH zriyaH pAtraM [sIya ] kaH zreSTi (SThi ) bhUSaNaM ( Nam ) / maMDalakara mahAduggaM bhUSayAmAsa bhUtinA // 44 // yo nyAyAMkurasecanekajaladaH kIrti (rte| nidhAnaM paraM / saujanyAMbu (bu) jinovikAsanaraviH pApAdri bhede paviH [1] kAruNyAmRta vAridhevilasane rAkAza [ saM ] (zAM) ko [pa] mo nityaM sAdhujanopakArakaraNavyApAra va (ba) ddhAdaraH // 45 / / yenAkAri jitArinemi bhavanaM devAdrizrRMgoddharaM caMcatkAMcanacArudaMDakalasazreNIprabhAbhAsvaraM (ram ) / khelatkhecara sundarIzramabharaM bhaMjaddhvajodvIjanairddhatteSTApadazailasuM (zRM) gajinabhRtproddAmasamazriyaM (yam ) // 46 // zrI sIyakasyabhArye dve / (17) sau nAgazrImAmaTAbhighe (dhe ) / AdyAyAstuna (tra) yaH putrA dvitIyAyAHsutadvayaM (yam ) // 47|| pNcaacaarpraaynnaatmmtyH| paMcAMga maMtrojva (jjva) laaH| paMcajJAnavicAraNA sucturaaH| pNceNdriyaarthojjyaaH| zrImatpaMcagurupraNAmamanasaH pNcaannushuddhvrtaaH| paMcaite tanayAH gRha [ii tavi ] nayAH zrosIyakazreSThinaH // 48|| Adya [ : ] zrInAgadevo'bhUllolAkazcojva (jjva ) lstthaa| mahIdharo devadharo dvAvetAnya mAtRjau // 49 // ujva (jjva ) lasyAMga janmAnI zrIma [ du] llabhalakSmaNau / abhUtAM bhavanodbhAsiyaso (zo ) durlabha lakSmaNau // 50 // gAMbhIrya jaladheHsthiratva macalAtteja (18) svitA ( tAM ) bhaasvtH| saumyaM caMdramasaHsu (zu ) citvamamarazro (sro ) tasvinItaH paraM ( ram ) [1] ekaikaM parigRhya visva (zva) vidi [to] yo vedhasA sAdaraM manye vI ( bI ) ja kRte kRtaH sukRtinA saH lollakazreSTi (SThi ) naH // 51 // athAgamanma [ dirame ] SakIrteH zrI vi [ dhyava ] llI dhanadhAnyaba ( va ) llI (llIm ) / tatrAlu [ locehyAbhi ] [ talpa suptaH ] kaMcinnaresaM (zaM)
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 bhAratake digambara jaina tIrtha purataH sthitaM saH // 52 // uvAca kastvaM kimihAbhyupetaH kutaH sa taM prAha phaNIsva (zva ) rohaM (ham ) / pAtAlamUlAttava dezanAya [zrI ] pArzvanAtha svayameSyatIha / / 53 / / prAtastena samutthAya na kaM ( kiM) cana vivecitaM ( tam ) / svapnasyAMtammanobhAvA yato vAtAdi dUSitAH // 54 // lolA (19) ka [sya] priyAstizro ( sro) va (ba) bhUvumanasaH priyaaH|| ( / ) lalitA kamalazrIzca lakSmI lakSmI sanAbhayaH // 55 // tataH sa bhaktAM lalitAM va (ba) bhASe gatvA priyAM tasya nisi (zi ) prasuptAM (ptAm) [1] zRNuSvabhadre dharaNohamehi zrI [ pArzvanAthaM ] [ khalu da ] rzayAmi // 56 / / tayA sa cokto [ ma]~-~----~ya [tva ( tvaM ) na ( na ) hi ] satyametat / zrI pArzvanAthasya samu ddhRti sa prAsAdamA ca kariSyatoha / / 57|| gatvA punarlolika mevamUce bho bhakta zaktAnugatAtirakta / deve dhane dharmavidhau jinoSTI zrIrevatItoramihApa pArzvaH // 58 / / samuddharenaM kura ( ru ) dharmakArya tvaM kAraya zrIjinacai (20) tya gehaM / yenApsyasi zrIkulakIrtiputrapautrorusaMtAnasukhAdivRddhi ( ddhim ) // 59 // ta / de][ta.ddhI ] mAkhyaM ba (va) na miha nivAso jinapatesta ete grAvANAH ( NaH) zaThakamaTha gaganataH / sadhA ( dA ) rA [ maH ] [ zazvatsa ] dupacayataH kuMDasarita (to) stadatraitat sthAnaM -~-[ni ] gamaM prAya paramaM ( mam ) // 60 // atrAstyuttama muttamAdi (dri ) siSa ( zikha ) raM sAddhaM (dhi ) STha maMcocchitaM / tIthaM zrIvaralAikAtra paramaM devoti muktA bhidhaH / satyazcAtra ghaTesva (zva ) raH suranato devaH kumAre sva ( zva ) raH saubhAgyesva (zva) radakSiNesva (zva ) ra suro mAkkaDaricche sva (zva ) rau||61|| satyoMbaresva ( zva ) ro devo brahmamA sva ( zva ) rA vapi / kuTi (21) lezaH karka rezo yatrAsti kapilesva ( zva ) raH // 62 / / mahAnAla mahAkA [ labha ] rathesva (zva ) rasaMjJakAH / zrI tripuSkaratAM prAptA [ : saMti ] tribhuvanAccitAH // 33 // ka ( kI) ttinAthaM (tha) ca (zca) [ ke ] [ dAraH].... ..............misvAminaH [1] saMgamIsaH ( mezaH ) puTIsa (za) zca mukhesva (zva ) ra [vaTe] sva (zva) raaH|||64|| nityapramodito devo siddhesva (zva) ra gayA ( ye ) vu ( zva ) rAH [1] gaMgAbheda zca ] somI ( me ) zaH gaGga (GgA ) nAtha tripurAMtakAH // 64 (65) / / saMsnAtrI koTiligAnAM yatrAsti kuTilA nA (na) dii| svarNajAlesva (zva) ro devaH samaM kapila dhArayAH // 65 (66) // nAlpa mRtyuna vA rogA na durbhikSamavarSaNaM (Nam ) / yatradevaprabhAvena kali (22) paMka pradharSaNaM (Nam ) // 66 (67) / / SaNmAse jAyate yatra zivaliMgaM svayaMbhuvaM (vam ) / tatra koTIsva (zva) re tIrthe kA zlAghA kriyate mayA / / 67 (68) // ityevaM ja~-~ --------------------: kRtvAvatArakriyAM (yAm ) / kartA pAzvajinesva (zva) rotra kRpayA sothAdya vAsaH pateH zakte 3 (. ) kriyika [:] zriyastribhuvanaprANi prabodhaM prabhuH // 68 (69) // ityAkarNya vaco vibhAvya manasA tasyoragasvAminaH sa prAtaH prativu (bu) dhya pArva (zva) mabhitaH kSoNI vidArya kSaNAt tAvattatra vibhuM dadarza sahasA niHprAkRtAkAriNaM kuMDAbhyagata eva dhAma dadhataM svAyaMbhuvaM zrIzritaM ( tam ) // 69 (70) / (23) nAzI (sI) dyatra jinendrapAdanamanaM no dharmakarjinaM na snAna na vilepanaM na ca tapo dhyAnaM na dAnArcanaM (nam) no vA sanmunidarzanaM [na][~----~--~-] [dyatannikhilaM babhUva sdnN]--~--~-[||70 (71)] || tatkuMDa madhyAdatha nijaMgAma zrIsIyakasyAgamanena pnaa| zrI kSetrapAlastadathAMbi (bi) kA ca [zrI jvA ] linI zrIdharaNorageMdraH // 71 (72) // yadAvatAramakArSIdatra pArvajinesva (zva) raH [I] tadA nAgahade
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 77 yakSagiristaMvaH [baH] prapAta saH // 72 (03) / yakSopi dattavAn svapnaM lakSmaNaH bra (ba) hmacAriNaH / tatrAhamapi yAsyAmi yatra pAzvavibhurmama ||73 (71) // revatIkuMDa (24) nIreNa yA nArI snAnamAcaret [1] sA putraM bharte saubhAgyaM [ la ] kSmI ca ] labhate sthiraM ( ram ) // 74 (75) // brAhmaNaH kSatriyo vApi [vai] zyo vA zUdra eva vaa| reva ] tI snAnakartA-[ yaH ] sa prApnotyuttamAM gatI ( tim ) // 75 (76) // dha [naM] dhA [naM (nyaM) dha [ saM dhAma dhairya dhaureyatAM dhiyaM-( yam ) / dharAdhipati sanmAnaM lakSmI cApnoti puSkalAM (lAm ) // 76 (77) / tIrthAzcaryamidaM janena viditaM yadgIyate sAMprataM kusR (Tha) pretapizAcakujvararujAhInAMgagaMDApahaM [ham] / saMnyAsaM ca cakAra nirgatabhayaM ghUkasRgAlIdvayaM kAkI nAkamavApa devakalayA kiM-kiM na saMpadyate // 77|| [78] zlAghyaM janma kRtaM dhanaM ca saphalaM nItA prasiddhi mtiH| (25) saddharmopi ca darzitastanuruhasvapnoppita [ : ] satyatA ( tAm )|---rdRssttiduussitmnaaH sadR ( dR) STimAgrge kRto jai [ne] -~~-~- [sukRti] nA zrI lolakazreSThinaH / / 78 (79 / / kiM meroH zRGgametat kimutahimagireH kUTakoTiprakAMDaM kiM vA kailAsakUTaM kimatha surapate svavimAnaM vimAnaM (nam) [1] itthaM yattakyaMte sma pratidinamamaraima ( 4 ) tyarAjo karairvA manye zrI lolakasya tribhuvana bharaNAducchitaM kIrtipujaM ( jam // 79 80 ) // pavanadhutapata ( tA ) kApANito bhavya mukhyAma paTupaTahaninAdAdA hvayatyeSa jainaH / kalikaluSamathoccaihramutsArayedvAtribhuvana vi (26) [bhu] [lA] bhAnnRtyatIvAlayoyaM (yam) // 80 (81) // [ kAzci [sthA] naka mAdharaMti dadhate kAzcicca gItotsavaM kAzcidvi ( dvi) bhrati tAlavaM ( ka ) sa (su) lalitaM kuvaMti nRtyaM ca kaaH| kAzcidvAdyamupAnayaMti nibhRtaM / vINAsvaraM kAzcana yatroccaddhvaja kiMkiNIyuvatayaH keSAM mude nAbhavan / / 81 (82) // yaH savRttayutaH sudIptikalitastrAsAdidoSojjhitazcitAkhyAtapadArthadAnacaturazcitAmaNeH sodrH| sobhUchIjinacandrasUri sugurustatpAdapaMkeruhe yo bhRGgAyata eva lolakavarastIthaM cakAraiSa saH / / 82 (83) // revatyAH saritastaTe taruvarA yatrAhvayaMte bhRzaM / / (27) zAkhAvA ( bA ) hulatotkarainna [rasu] rAnpuM- skokilAnAM rutaiH / matpuSpoccayapatrasatphalacayairAni [rma] [lai] Aribhirbho bhobhyaccayatA bhiSakayata vA zrIpAzrvanAthaM vibhuM (bhum) // 83 ( 84 ) // yAvatpuSkaratIrthasaikatakulaM yAvacca gaMgAjalaM yAvattAraka candrabhAskarakara( rA) yAvacca dikkuNjraaH| yAvacchojinacandrazAsana madaM yAvanma- [heM] draM padaM tAvattivya (STha) tu dyaH prazasti sasti sahitaM jainaM sthiraM mandiraM (ram) // 84(85) / pUrvato revatIsiMdhuddevasyApi puraM tathA / dakSiNasyAM maThasthAnamudIcyAM kuNDamuttamaM [mam) / / 85 (86) // dakSiNottarato vATI nAnA vRkssairlNkRtaa| kaaritN| (28) lolikenaitat saptAyatana saMyutaM (tam) // 86 ( 87 ) // zrI manmAM (nmA ) [ thu ] rasiM (saM) ghebhUdguNabhadreNa mahAmuni [:] kRtA prasa (za) stireSAzca (ca) kavi [ka] / [vi] bhUSaNA (Nam) // 87(88 / / naigamAnvaya kAyastha chItagasya ca suununaa| likhitA kesa (za) venedaM (yaM) muktAphalamiva (vo) va (jjva) lA // 88(89) / harasiga sUtradhArAya tatputro pAlhaNo bhuvi / tadaMgajemAhaDenApi nirmApita jinamaMdiraM (ram) // 89 (90) // nAnigaH (ga) putra goviMda paalnnsutdelhnnii| utkIrNAprasa (za) stireSA ca kIrtistaMbhaM ( bhaH) pratiSThitaM ( ) // 90 (91) // prasiddhi magamaddevaH kAle vikrmbhaasvtH| SaddhiM (Diva) sa (za) dvAdazazate phAlgune kRSNapakSake // 91 (92) // (22) [4] tIyAyAM tithau vAre guru (rau) stA (tA) re ca hstke| dhRtinAmani yoge ca karaNe taitile tathA // 9 [2] (93) // [saM] vat 1226 phAlguna vadi 3 [1] kAMvArevaNAgrAma
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 bhAratake digambara jaina tIrtha yorataMrAle guhila pu (pu) tra rA0 dAdharamahaM ghaNasI (siM) hAbhyAM datta (ttA) kSetra DohalI 1 [ / khadUMvarAgrAma vAstavya-gauDa sonigavAsudevAbhyAMdatta ( tA ) DohalikA 1 [1] AMtarI pratigaNake rAyatAgrAmIya mahaM (ha) tamaloMbaDipopalibhyAM datta (tA) kSetra DohalikA 1 [1] baDauvA grAmavAstavya pArigrahI AlhaNena datta (ttA) kSetra DohalikA [1] laghuvIjholIgrAmasaMguhilaputra rA0 vyAharUmahaM (ha) ttamamAhavA ___ (30) [ bhyAM da ] tta (ttA ) kSe [ 2 ] DohalikA 1 [1] va (ba) hubhivaMsuddhA (dhA) bhuktA rAjabhirbharatAdaya (dibhiH) / yasya yasya [ya] dA bhUmo tasya tasya tadA phalaM (lam) ||ch|' dUsarA zilAlekha dAyIM orake mAnastambhapara utkIrNa dvitIya zilAlekha isa bhAMti hai zrI gurubhyo namaH / zrImatparamagaMbhIraM syAdvAdamoghalAMchanaM / jIyAttrailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanaM // 1 // zrIbalAtkAragaNe / sarasvatIgacche zrI mahi (mUla) saMghe kundakundAcAryAnvaye bhaTTAraka zrIvasaMtakIrtidevAstatpaTTe bhaTTAraka zrIvizAlakIrtidevAstatpaTTe bhaTTAraka zrIdamanakIrti devAstatpaTTe bhaTTAraka zrIdharmacandradevAstatpaTTe bhaTTAraka zrIratnakIrtidevAstatpaTTe bhaTTAraka zrIprabhAcandradevAstatpaTTe bhaTTAraka zrIpadmanaMdidevAstatpaTTe bhaTTAraka zrI zubhacandradevAH kasya tIrthaMkarasyeva mhimaabhuvnaatigH| ratnakotiyatistutyaH sa na keSAm... // 1 // ahaMkAra sphAro bhavadamita ve.."vibudholasatklAMtazreNI kSapaNa nidhanokti dyuticuraH / adhItI jainendre jani rajaninAtha pratinidhiH prabhAcandraH sAMdrodayazamitatAya vyatikarAH // 2 // zrImatprabhAcandra munIndra paTTe labdha pratiSThA pratibhAgariSThaH vizuddhasiddhAMtarahasyaratna ratnAkaro naMdatu padmanaMdi // 3 // padmanaMdi mune paTTe zubhacandro yatIzvaraH / tarkAdika vidyAsu [padaM] dhArosti sAmprataM // 4 // paTTe zrI yati padmanaMdi viduSazca cAritracUDAmaNiH saprAsyA"kairava kulaM tuSTi parAM nItivAn / vANI labdha"vaH prasAdamahimA zrImacchubhe durguNI mithyAdhvAMta vinAzanaika sUkaraH saH''ca cintAmaNiH // "|| AryA vAI lokasirI, vinayasiri tasyAH zikSaNo vAI caaritrsiri| vAI cAritrakI zikSaNI vAI Agamasiri vAIzcari"......." tasyA iyaM niSedhikA Acandra tArakAkSayaM // saMvat 1483 varSe phAlguna sudi 3 gurau| niSedhikA jaina AryA vAI Agama zrI zubhamastu / tIsarA zilAlekha bAyIM orake mAnastambhapara utkIrNa zilAlekha isa bhAMti hai OM arhadbhayo namaH / svAyaMbhuva cidAnandaM svabhAve zAzvatodayam / dhAmadhvastatamastoma mameyaM mahima stumaH // 1 // dhrauvyopetamapi vyayodayayutaM svAtma krama...'loka vyApi paraM yadekamapi cAnekaM ca sUkSmaM mahat / zrI candAmRtapUra pUrNamapi yacchUnyaM svasaMvedanam / jJAnAdgamyamagamyamapyabhimata prAptyai stuve brahmatAt // 2 // tvamarka somovRta [bhUta] lesmin ghanAna mUrtiH kimu vizvarUpaH / sraSTA viziSTArtha vibheda dakSaH sa pArzvanAthastanutAM zriyaM vaH // 3 // zrIpArzvanAtha kriyatAM zriyaM vo jagattrayI nanditapAdapadmaH / vilokitA yena padArtha sArthaH nijena sajJAnavilocanena // 4 // sadvRttAH khala yatra lokamahitA makA bhavanti thiyo ramAnA aa bhavanti zriyoH ratnAnAmapi bhadraye sUkRtino yaM sarvadopAsate / saddha Ta pUra puSTasumanasyAdvAdacandrodayAH kAMkSI sonnasanAtano vijayate zrImUlasaMghodadhiH // 5 / / zrIgautamasyAdi 1. epigrAphikA iMDikA bhAga 26, pR. 102 /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 79 gaNIza vaMze zrI kundakundo hi munirvabhUva / padeSvenakeSu gateSu tasmAcchI dharmacandro gaNiSu prasiddhaH // 6 // bhavodbhavaparizrama prazamakeli kautUhalI / sudhArasa samaH sadA jayati yadvacaH prakramaH sa me munimatallikA" vikaca mallikA jitvara, prasRtvara yazobharo bhavatu ratnakIrtimuMde ||7|| prasapyaMdvedyanti prazamanapaTuH saugataziraH karoTI kuTTA kakaSitakha racAvanikaraH / ahaMkAraH smeraH smaradamana dIkSAparikaraH / prabhAcandro jIyAjjina patimatAM bhonidhividhuH // 8 // zrIpadmanandividvan vikhyAtA tribhuvane'pi kIrtiste / hArati horati hasati harottaMsa manuharati // 2 // eke tarkavitarka karkazadhiyaH kecitparaM sAdasA anye lakSaNa lakSaNA param "dhoreya sAraH pare / sarvagrantharahasyadhItadhiSaNo vijJAnavAcaspatiH, kSoNI maNDala maNDanaM bhavati hI zrIpadmandiguruH // 10 // zrI matprabhendupaTTesminpadmanandI yatIzvaraH / tatpaTTAmbudhi sevIva zubhacandro virAjate // 11 // gambhIradhvani sundare samakare cAritryalakSmyAkare kAruNyAmRta devate guNagaNazreNI maNi dustare / sa... "tamullasatmavilA kule sAgare; paTTe zrImuni padmanaMdiprabhendurgaNI | // 12 // mahAvrateH yo'tra vibhUSito'pi saMsaktacetAH samitI gariSThaH / tathA hi kIrtyA samalaMgakaraca zrIhema kIrtirabhavadyatIndraH || 13 || ziSyo'yaM zubhacandrasya kIrti mahAnsudhIH yena vAkyAmRte nApi poSitA bhavyapAdapAH // 14 // ni..........dhikeya ..... sakalA ........ ....vizuddhA zrI hemakIrtiyatinaH susiddhaH AstAM ca tAvajjagato tale'smin yAvat sthirI candradivAkarau ca // 15 // saM0 1465 varSe phAlguna sudi 2 budhau ... zilAlekhoM kA adhyayana ye zilAlekha aitihAsika dRSTise atyanta mahattvapUrNa haiM / ye lekha pratiSThApakoMne svayaM utkIrNa karAye haiM, isalie prAmANikatAko dRSTise bhI inakA bahuta mahattva hai / ina zilAlekhoMse tIna bAtoMpara prakAza par3atA hai / (1) kSetrakI pratiSThA cauhAna ( cAhamAna ) vaMzI somezvarake rAjyakAlameM huI thI, ataH cauhAna narezoMkI vaMzAvalI dI gayI hai / (2) kSetrakI sthApanA, pratiSThAkAraka, pratiSThAcA, prazasti athavA zilAlekha ke racayitA, mukhya zilpI tathA jinakI niSadhikA hai, unakA paricaya Adi prAmANika aitihAsika sAmagrI dI gayI hai / (3) pratiSThAcArya bhaTTArakoMkI paramparA dI gayI hai / cauhAna vaMzAvalI - isa zilAlekhameM cauhAna vaMzAvalI isa prakAra dI gayI hai-- 1. cAhamAna 2. viSNu (vAsudeva) 3. sAmantadeva - ahicchatrapura meM zrIvatsagotra meM utpanna 4. pUrNata 5. jayarAa 6. vigraharAja 7. candra 8. gopendraka 9. durlabha ... 10. gUvaka 11. zazirAja ( candrarAja )
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha 12. gUvAka 13. candana 14. vappayarAja 15. vindhyarAja 16. siMharAja 17. vigraharAja 18. dulaMbha (dvitIya) 19. guNDu ( govindarAja) 20. vAkpati 21. vIryarAya ( vAkpatike anuja ) 22. cAmuNDarAya 23. siMghaTa 24. dUsala 25. bIsalarAja ( patnI rAjadevI) 26. pRthvIrAja (inakI patnIkA nAma rAsalladevI thA ) 27. jayadeva ( bIsalarAjake putra ) ( inako rAnIkA nAma somalladevI thA ) 28. arNorAja 29. vigraharAja 30. pRthvIrAja (dvitIya ) ( vigraharAjake bar3e bhAIke putra) 31. somezvara zilAlekhameM dI huI isa vaMzAvalIkI prAmANiktA asandigdha hai, kyoMki isameM diye hue nAma zekhAvATIke harSanAthake mandirameM lagI huI vikrama saM. 1030 kI cauhAna rAjA siMharAjake putra vigraharAjake samayakI prazasti, kinasariyA ( jodhapura jilemeM ) se mile hue sAMbharake cauhAna rAjA durlabharAjake samayake vikrama saM. 1056 ke zilAlekha tathA 'pRthvIrAja vijaya' mahAkAvyameM milanevAle nAmoMse ThIka mila jAte haiN| ___isa zilAlekhase ina rAjAoMke sambandhameM kucha aura bhI naye tathya prakAzameM Aye haiN| svayaMbhUta pArzvanAtha mandirako bhukti aura muktike lie pRthvIrAja (dvitIya) ne morAjharI nAmaka gA~va dAnameM diyA thaa| isake atirikta isa zilAlekhase ina rAjAoMkI kucha mahattvapUrNa sainika vijayoMpara bhI prakAza par3atA hai| jaise -mahArAja jayadevane zrImArga, durda, caMciga, siMghala aura yazorAja jaise vIroMko svarga phuNcaayaa| saMgrAma kSetrameM sollaNa nAmaka pradhAna daNDanAyaka A~kha dikhAne mAtrase U~Tapara baiThA huA nizceSTa ho gyaa| -jayadevake putra arNorAja atyanta vIra, gambhIra, dhIra, udAra aura ojasvI the| inhoMne kuza, (kannauja), bAraNa (bulandazahara ) ke rAjAoM aura nirvANa nArAyaNa (naravarmana ) jaise balavAna rAjAoM taka kA tiraskAra kiyA thaa| -arNorAjakA putra vigraharAja atyanta dayAlu thA, kintu yuddhakSetrameM hAthameM talavAra pakar3ane para yaha atyanta krUra ho jAtA thA aura zatruoMke lie kAlarUpa bana jAtA thaa| isane sajjana
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 81 nAmaka nareza, kunta (jAlaura) narezako burI taraha parAsta kiyA thA / kuntakI rAjadhAnI jAbAlipura meM Aga lagAkara use naSTa kara diyA / pAlI aura naTula nAmaka nagaroM kA vinAza kiyA / AzikA ( hA~sI) kI vijaya karake DhillI (dillI ) para adhikAra kara liyA / -vigraharAja ke bar3e bhAIkA putra pRthvIrAja ( dvitIya ) thA / usane svarNa Adi dasa prakAra - kI bahumUlya vastuoM ke tulAdAna se brAhmaNoM kA satkAra kiyA thaa| isane vastupAla narezapara AkramaNa karake 'manasiddhi' nAmaka prasiddha hAthI chIna liyA thA / - pRthvIrAjakA putra somezvara prabala pratApake kAraNa 'pratApa laMkezvara' nAma se vikhyAta huA thaa| isake sAmane par3anepara zatruoM kI do hI gati hotI thI- yA to ve yuddha bhUmise bhAga jAte the / yadi ve vahA~ Thaharate the to mAre jAte the / mUrti nirmANakA itihAsa aura pratiSThAkArakakI vaMzAvalI isa zilAlekha se svayaMbhUta pArzvanAtha bhagavAn kI mUrtike pratiSThAkAraka prAgvATa vaMzI lolArka zreSThake pUrvajoM ke dhArmika kArya, mUrti nirmAtA, zilpakAra, zilAlekha racayitA, zilAlekhako utkIrNa karanevAle zilpI Adike sambandhameM vistRta paricaya prApta hotA hai / isake anusAra lolArka zreSThoke pUrvaja vaizravaNane taDAgapattanameM jinamandira banavAyA / vyAghreraka ( bagherA ) meM bhI inakA banavAyA huA jina-mandira hai / inake viSNu aura caMcula nAmaka do putra hue | caMculase zubhaMkara, zubhaMkarase jAmuTa, jAmuTase puNyarAzi hue| inakA banavAyA huA nArAyaNa kSetrakA varddhamAna jina-mandira inakI puNyarAziko bar3hAne meM sahAyaka huA / inakI do patniyoMse cAra putra hue- AmbaTa, padmaTa, lakSmaTa aura desala / inhoMne pAkoMke naravarameM bhagavAn mahAvIrakA jinAlaya banavAyA / lakSmaTake do putra hue- munIndu aura rAmendu / desalake chaha putra hue -- duddavanAtha, mosala, vizadi, devasparza, sIyaka aura rAhaka / ina bhAiyoMne ajayameru (ajamera) meM varddhamAna mandirakA nirmANa karAyA / inameMse sIyakane mANDalagar3ha durga kI sAja-sajjA karAyI tathA svarNadaNDa aura svarNakalazoMse suzobhita zrIneminAtha mandira banavAyA / sIyakake do patniyAM thIM--nAgazrI aura mAmaTA / pahalIse tIna aura dUsarIse do putra huenAgadeva, lolArka, ujjala, mahIdhara aura devadhara / inameMse lolakane svayaMbhUta pArzvanAtha mandirakA nirmANa karAyA / isake atirikta isa zreSThIne yahAM sAta aura mandira banavAye the / inake TUTa jAnepara pA~ca mandira naye banAye gaye haiM, jinheM paMcAyatana mandira kahA jAtA hai / pArzvanAtha mandirako pratiSThA bhaTTAraka jinacandrake tattvAvadhAna meM kI gayI thI / prastuta zilAlekhakI racanA mAthura saMghake guNabhadra nAmaka mahAmunine kI / isa zilAlekhako naigama kAyastha choti ke putra kezavane likhA / mandirake zilpIkA nAma Ahar3a thA jo sUtradhAra harasiMgakA potra aura pAlhaNakA putra thA / nAnigake putra govinda tathA pAlhaNa ke putra delhaNane isa zilAlekhako utkIrNa kiyA / isa mandira aura mUrtikI pratiSThA vikrama saMvat 1226 phAlguna kRSNA 3 guruvArako huI thI / isa kSetrako vibhinna vyaktiyoMne jo dAna diye, unakA bhI vivaraNa isa zilAlekha meM milatA hai / usake anusAra kA~vA ( kAmA) aura revata ( raMdholapurA ) ke bIca kI kRSi bhUmi guhila putra rAvala dAghara maha. gharNAsiMhane pradAna kI / khaMduvara ( khAr3Ipura ) grAmavAsI soni tathA vAsudeva go 1. zrogaurIzaMkara hIrAcanda ojhA, rAjapUtAnAkA itihAsa, bhAga 1, pR. 362 11
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 bhAratake digambara jaina tIrtha kRSi-bhUmi dii| vAMtarI (uparamAla ) paraganAke rAyanA grAmake mahato lovaMDi popali, bar3aura ( bar3auvA ) grAmavAsI pArigrahI AlhaNa, aura laghu bIjholI (choTI bijaulI) ke guhila putra rAvala vyAhaka mahato mAhavane kSetrako kRSi-bhUmi pradAna kii| zilAlekhoMmeM ullikhita bhaTTAraka isa kSetrapara upalabdha zilAlekhoMmeM, jo niSadhikA stambhoMmeM utkIrNa haiM, balAtkAragaNa, sarasvatIgaccha, mUlasaMgha, kundakundAcAryAnvayake bhaTTArakoMko paramparA dI gayI hai, vaha isa prakAra hai1. vasantakIrti (saMvat 1264) 2, vizAlakIrti (saMvat 1266 ) 3. damana kIrti 4. dharmacandra ( saMvat 1271-1296 ) 5. ratnakIrti (saMvat 1296 se 1310) 6. prabhAcandra (saMvat 1310 se 1384) 7. padmanandi (saMvat 1385 se 1450) 8. zubhacandra (saMvat 1450 se 1507) 9. hemakIti inameM prathama bhaTTAraka vasantakIrtine digambara muniyoM para mlecchoM Adi dvArA upasarga hote dekhakara caryAke samaya nagnatAko DhaMkane aura caryAse lauTanepara AcchAdana chor3akara punaH digambaratva raNa karanekA upadeza diyA thA, aura use maniyoMke lie apavAda veSa batAyA thaa| jaisA ki SaTprAbhRta TIkAmeM samullekha hai "kalau kila mlecchAdayo nagnaM dRSTvopadravaM yatInAM kurvanti tena maNDapadurge zrI vasantakIrtinA caryAdivelAyAM taTTIsAdarAdikena zarIramAcchAdya caryAdikaM kRtvA punastanmuMcantItyupadezaH kRtaH saMyaminAM itypvaadvessH|" ___balAtkAragaNa mandira aMjanagAMvakI hastalikhita paTTAvalImeM ina bhaTTArakake sambandhameM nimnalikhita ullekha milatA hai _ "saMvat 1264 mAha sudi 5 vasantakIrtijI gRhastha varSa 12 dIkSA varSa 20 paTTa varSa 1 mAsa 4 divasa 22 antara divasa 8 sarva varSa 33 mAsa 5 bagheravAla jAti paTTa ajmer|" __isa sUcanAke anusAra bhaTTAraka vasantakIrti saMvat 1264 meM paTTAdhirUr3ha hue aura ve kevala 1 varSa 4 mAha 22 dina hI paTTAdhipati rahe / kintu usa kAlameM kucha digambara muniyoMne unakA upadeza svIkAra kiyA, isase pratIta hotA hai ki usa yugameM ve atyanta prabhAvazAlI the| inakI paramparAmeM prAyaH sabhI bhaTTAraka bar3e prabhAvazAlI hue| zubhakIrti bhaTTArakako kisI musalamAna bAdazAhane namaskAra kiyA thaa| bhaTTAraka prabhAcandra saM. 1310 pauSa zuklA 15 ko bhaTTAraka padapara pratiSThita hue| ye jAtise brAhmaNa the / inase dillImeM muhammada zAha bahuta prasanna thaa| bhaTTAraka padmanandike tIna ziSya hue, jinhoMne tIna bhaTTAraka paramparAeM calAyIM-bhaTTAraka zubhacandrane balAtkAra gaNako dillI-jayapura zAkhAko sthApanA kii| inakA paTTAbhiSeka saMvat 1450 mAgha zuklA 5 ko huaa| IDara zAkhAkA prArambha bhaTTAraka sakalakIrtise huaa| tathA, bhaTTAraka devendrakItine sUrata zAkhA claayii|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha kSetrapara upasarga isa mandira tathA anya cAra devariyoMkA nirmANa zreSThI lolArkane karAyA thaa| isa bAtakI puSTi yahA~ke zilAlekhase hotI hai| isa mandirapara svAmitva sadAse digambara jaina samAjakA rahA hai / sampUrNa kSetrapara anya kisI dharma yA sampradAyase sambandhita koI mUrti yA tatsambandhI lekha nahIM hai| itanA honepara bhI kabhI-kabhI kucha asAmAjika aura kalahapriya tattva nirAdhAra aura tarkahIna upadrava khar3A kara dete haiN| kSetrapara isa prakArake do upadrava kucha varSoM ke bhItara ho cuke haiN| prAyaH digambara jaina kSetroMpara zvetAmbara-digambara samAjameM jhagar3e calate rahate haiN| digambara jaina samAja meM jisa kSetrako mAnyatA adhika hotI hai, usake Upara zvetAmbara jaina samAja apanA adhikAra jatAne lagatI hai, bhale hI zvetAmbara samAjameM usa kSetrako mAnyatA ho yA na ho / kintu isa kSetrapara jainetara samAjake eka vargane aise upadrava kiye, jisako misAla anyatra kama milegii| pahalA upadrava saMvat 1985 meM huaa| isa vargane Aropa lagAyA ki jainoMne isa kSetrapara mahAdevajIkI mUrti ukhAr3a pheMkI hai aura hamAre devatAkA apamAna kiyA hai| isa nirAdhAra aura mithyA AropameM isa vargane phaujadArI mukadamA calAyA aura jaina samAjake aneka pramukha aura pratiSThita vyaktiyoMko isameM abhiyukta bnaayaa| kintu asatyake paira nahIM hote| adAlatameM jAkara yaha asatya Aropa nahIM cala pAyA aura nirAdhAra honese khArija ho gyaa| apanI asaphalatAse yaha varga kSubdha ho uThA aura avasarakI talAzameM rhaa| saMvat 2011meM zrI bhaMvaralAla hIrAlAlajI seThiyAkI bhAvanA paMcakalyANaka pratiSThApUrvaka eka vizAla mUrtikI sthApanA karAnekI huii| sthAnIya samAjane nikaTavartI sabhI sthAnoMke jaina samAjase parAmarza karake paMcakalyANaka pratiSThAkI anumodanA kara dI tathA jainetara samAjase isa dhArmika kAryameM sahayoga denekA anurodha kiyaa| pahale to hindU samAjake sammAnita aura sabhya logoMne sahayoga denA prasannatApUrvaka svIkAra kara liyA, kintu bAdameM uparyukta asAmAjika tattvoMke dabAvameM Akara unhoMne asvIkAra kara diyaa| itanA hI nahIM, una tattvoMne adAlatase sTe ArDara lekara mUrti virAjamAna karaneke viruddha niSedhAjJA prApta kara lo aura dUsarI ora jaina samAjase asahayoga karanekA aisA Andolana kiyA jisakA uddezya alpasaMkhyaka jaina samAjako usake nAgarika aura dhArmika adhikAroMse vaMcita karake usake dharmAyatanoMpara adhikAra karanA thaa| ina tattvoMne gharelU kAmagaroM aura grAhakoMpara kAnUna viruddha hathakaNDe apanAkara anucita dabAva ddaalaa| phalataH hindU grAhakoMne jainoMkI dukAnoMse sAmAna lenA chor3a diyA, gharelU kAma karanevAloMne kAmakAja banda kara diyA, pAnI bharanevAloMne jainoMkA pAnI bharanA chor3a diyA, Dhora carAnevAloMne jainoMke Dhora carAnA banda kara diyaa| isI prakAra nAI, dhobI, darjI, camAra Adine isa vargake anucita dabAvameM Akara jainoMke sAtha asahayoga karanA zurU kara diyaa| isa vargane hindU janatAmeM dhArmika unmAda aura sAmpradAyikatAkA bhayAnaka viSa phailA diyaa| jaba sthAnIya hindU janatAkA netRtva isa vargake hAthameM A gayA to isane abodha aura nirIha hindU janatAmeM galata aphavAheM phailAkara aura usameM dhArmika uttejanA bharake use manamAne DhaMgase lttaa| isa asAmAjika vargakA makhya uddezya yahI thaa| dUsarI ora nyAyAlayameM kesa calatA rhaa| mukadamA kramazaH sivila, saizana aura hAIkorTa taka calA aura saba jagaha isa kalahapriya vargane muMhakI khAyI / nIrakSIra-vivekazIla nyAyAlayake jajoMne satyako ujAgara karake jainoMke pakSameM nirNaya diye| ina nirNayoMse yaha siddha ho gayA ki jaina samAja atyanta zAntipriya, sahiSNu aura nyAyanItiparAyaNa samAja hai| ina upadravoMne yaha bhI pramANita
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 bhAratake digambara jaina tIrtha kara diyA ki jaina samAja eka jIvita aura saMgaThita samAja hai jo apane adhikAroMkI rakSAke lie satata jAgarUka hai aura dharma-rakSAke lie bar3ese bar3A balidAna dene meM bhI saMkoca nahIM krtii| mAnya jajoMke nirNayoMse sAmAnya hindU janatAne ina asAmAjika svArthI tattvoMke vAstavika rUpa aura uddezyako pahacAna liyA tathA bhaviSyameM ina logoMse sAvadhAna rahanekA saMkalpa kara liyaa| smaraNa rahe, isa nagarako kula AbAdI 6000 hai, jisameM jainoMko kula janasaMkhyA 500 hai| dharmazAlA nagarameM do jaina dharmazAlAe~ haiM-jaina bhavana aura jaina paMcAyatI nauharA / inameM kula 9 kamare haiN| inameM nala, kuAM aura bijalIkI vyavasthA hai| melA zilAlekhakI zloka saMkhyA 60 meM yaha ullekha hai ki yahI vaha bhImavana hai jahA~ jinarAjakA vAsa hai, ye hI ve zilAe~ haiM jinheM kamaThane AkAzameM pheMkA thA tathA yahI vaha kuNDa aura saritA hai jahA~ ( pArzvanAtha ) paramasiddhiko prApta hue the| ____ isa ullekhase aisA pratIta hotA hai ki yahIMpara pArzvanAtha bhagavAnke Upara kamaThAsurane bhayaMkara upasarga kiye the aura yahIM pArzvanAthako kevalajJAna huA thaa| abhI yaha nirNaya honA zeSa hai ki mAthura saMghake bhaTTAraka guNabhadrane isa sthAnako pAzvanAtha bhagavAnkI kevalajJAna kalyANaka bhUmi kisa AdhArapara zilAlekhameM mAnA hai| kyoMki zAstrIya sAkSyoM aura paramparAse ahicchatrako pAzvanAthakA kevalajJAna kalyANaka sthAna mAnA jAtA hai| ukta zilAlekhako isa mAnyatAkA samarthana jabataka anya prAmANika srotoMse nahIM ho jAtA, tabataka ise svIkAra karane meM saMkoca honA svAbhAvika hai| sthAnIya samAjane to zilAlekhakI isa mAnyatAko pramANita satya mAna liyA hai| isalie kSetrakA vArSika melA caitra kRSNA 4 ko kiyA jAtA hai, jisa dina pAzrvanAtha bhagavAnko kevalajJAna huA thaa| san 1955 meM nagarameM paMcakalyANaka pratiSThAkA vizAla samArohapUrvaka melA huA thaa| isa avasarapara sudUra aura nikaTavartI prAntoMse lagabhaga 25000 darzanArthI Aye the| yaha pratiSThA samAroha mukadamemeM saphalatA prApta karaneke pazcAt kiyA gayA thaa| san 1969 meM yahA~para AcArya dharmasAgarajI mahArAjakA cAturmAsa huA thaa| usa samaya kArtikI aSTAhnikAmeM yahA~ siddhacakra vidhAna huA thaa| vyavasthA kSetrako vyavasthA eka nirvAcita samiti karatI hai, jisakA nAma 'zrI digambara jaina pAzvanAtha atizaya kSetra kameTI' hai| kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI digambara jaina pArzvanAtha atizaya kSetra kameTI, bijoliyA ( jilA bhilavAr3A) rAjasthAna
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 rAjasthAnake digambara jaina tIrtha caMvalezvara pArzvanAtha avasthiti aura mArga zrI caMvalezvara pArzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra rAjasthAna pradezake bhIlavAr3A jile meM bhIlavAr3Ase 45 ki. mI. pUrvakI ora hai| bhIlavAr3Ase pAraulI taka pakkI sar3aka hai, baseM jAtI haiN| vahA~se lagabhaga 6 ki. mI. kaccA mArga hai. bailagAr3I milatI hai| dUsarA mArga ajamerase khaNDavA jAnevAlI pazcimI relave lAinapara vijayanagara hai| vahA~se 42 ki. mI. zAhapurA hai| pakkI sar3aka hai| baseM calatI haiN| zAhapurAse bailagAr3IkA rAstA hai / savArI milatI hai| tIsarA mArga devalI kaiNTase jahAjapura hote hue basa dvArA pAraulI pahuMcanekA hai| vahA~se kSetra taka bailagAr3I dvArA pahu~ca sakate haiN| yahAM arAvalI parvata zRMkhalAne prakRtiko anindya suSamAkA akSaya koSa luTAyA hai| ina parvata mAlAoMke caraNoMko mevAr3akI vizruta banAsa nadI pakhAratI hai| inhIM parvatamAlAoMke madhya kAloghATI avasthita hai / isIke eka pahAr3apara caMvalezvara kSetra vidyamAna hai| atizaya kSetrakA itihAsa ___ kahA jAtA hai, inhIM parvatoMke madhyameM prAcInakAlameM 'darivA' nAmaka eka nagara thA jo dhanadhAnyase sampanna aura vyApArake kAraNa atyanta samRddha thaa| isa nagarameM zAha zyAmA seTha rahate the| unake putrakA nAma thA seTha nathamala zAha / eka gvAlA inakI gAyako carAne le jAtA thaa| kucha dinoMse gAya dUdha nahIM detI thii| jaba carakara AtI to usake stana khAlI milte| seThane gvAlese isakA kAraNa pUchA, kintu vaha javAba nahIM de sakA / taba gvAlene unheM AzvAsana diyA ki maiM isa bAtakA patA lgaauuNgaa| dUsare dina gvAlene seThakI gAyapara barAbara najara rkhii| jaba godhUli velAmeM gAyoMke vApasa honekA samaya huA to gvAlene dekhA ki seThajIko gAya svataH hI pahAr3akI cUlapara jA rahI hai aura eka sthAnapara khar3I honepara usakA dUdha svayaM jhara rahA hai| sArA dUdha jharanepara gAya vApasa Akara svataH hI gAyoMke jhuNDameM mila gayI hai| gvAlene apanI A~khoM dekhA sArA vRttAnta seThajIko sunA diyaa| seThajI socane lage"gAyakA dUdha svataH hI kyoM jharatA hai aura vaha bhI eka nizcita sthAnapara!" isakA koI samA na unheM prApta nahIM ho skaa| ve isI viSayapara vicAra karate-karate so gye| rAtrike antima praharameM unheM svapna aayaa| koI deva puruSa unase kaha rahA thA-"jahA~ gAyakA dUdha jharatA hai, usa sthAnapara bhagavAn pAzvanAthakI mUrti hai| use tuma nikAlo aura jinAlaya banavAkara usameM pratiSThA kro|" prAtaH jAganepara seThajI svapnakA smaraNa karake bar3e prasanna hue| isa daivI preraNAse ve apane Apako bhAgyazAlI mAnane lge| unhoMne sAmAyika kiyA, nityakriyAse nivRtta hokara snAna karake zuddha vastra dhAraNa kiye aura kucha vyaktiyoMko sAtha lekara svapnameM nirdiSTa sthAnapara phuNce| unhoMne nau bAra NamokAra mantra par3hakara jamIna khodanA prArambha kiyaa| kucha samaya pazcAt unheM mUrtikA eka bhAga dikhAI diyaa| taba dhIre-dhIre sAvadhAnIpUrvaka miTTI haTAyI gayI, mUrtiko bAhara nikaalaa| dekhA ki mUrti sacameM bhagavAn pArzvanAthakI hai jo baluAI pASANakI saleTI varNakI padmAsana
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha mudrAmeM do phuTa avagAhanAko hai| isa manojJa mUrtike darzana karate hI upasthita sabhI vyaktiyoMkA roma-roma harSita ho gyaa| sabane bhagavAnkA abhiSeka-stavana-pUjana kiyaa| mUrtikA samAcAra cAroM ora phaila gyaa| bhagavAnkA darzana karaneke lie vahAM dUra-dUrase loga Ane lge| taba seThajIne mandira nirmANakA saMkalpa kiyA aura use banavAnA prArambha kara diyaa| mandirakA nirmANa usI sthAnapara kiyA gayA, jahAMse mUrti prakaTa huI thii| kucha hI samayameM zikharabanda mandira banakara taiyAra ho gyaa| seThajIne vaizAkha zuklA 10 vikrama saMvat 1007 ko paMcakalyANakapUrvaka bhagavAn pAzvanAthako mUrtiko pratiSThA kraayii| isa utsavameM sAdharmI jana hajAroMkI saMkhyAmeM padhAre the| aisA bhI jJAta hotA hai ki seTha nathamalajI kI sevAoM aura janakalyANakArI kAryoMse prasanna hokara mevAr3a narezane unheM 'rAjabhadra' kI upAdhi pradAna kI thii| yahI upAdhi bAdameM rAjabhadrA kahalAne lgii| seThajI rAjamAnya the, yaha to jJAta hotA hai kintu unheM yaha rAjamAnyatA mandira-pratiSThAke pazcAt prApta huI athavA usase pUrva meM thI, yaha jJAta karanekA koI sAdhana nahIM hai| ___ isa mandirakA nAma pahale cUlezvara rahA hai, aisA purAne lekhoMse patA calatA hai| bAdameM calezvarase caMvalezvara kaise bana gayA, isa bAtakA koI ullekha dekhane meM nahIM aayaa| sambhavataH cUlezvarase hI bigar3ate-bigar3ate caMvalezvara bana gyaa| kSetra-darzana kSetra choTI-sI pahAr3Ipara hai| isake Upara jAneke tIna dizAoMse mArga haiN| pUrvako ora 256 pakkI sIr3hiyAM banI huI haiM / usake bAda eka chatarI banI huI hai jo yAtriyoMke vizrAmake lie banAyI gayI pratIta hotI hai| isake bAda do phalA~gakA kaccA mArga hai| rAstemeM eka pakkA tivArA par3atA hai| isameM pAnIkA eka kuNDa hai, jisameM bArahoM mahIne jala bharA rahatA hai| bhagavAnke abhiSekake lie yahIMse jala le jAyA jAtA hai| isa sthAnako 'tivArA khAna' kahate haiN| kacce rAsteko pAra karake punaH 110 pakkI sIr3hiyAM haiN| mandirakA zikhara bahuta dUrase dikhAI par3atA hai / usake AkarSaNase khicA huA bhakta yAtrI thakAnakA anubhava nahIM krtaa| sIr3hiyAM car3hanepara samatala bhUmi milatI hai, jisapara mandirakA parakATA banA huA hai| parakoTeke andara praveza karanepara maidAna AtA hai| usake madhyameM mandira banA huA hai / mandirake dvArake UparI bhAgameM padmAsana tIrthaMkara pratimA banI huI hai, jise dekhate hI anubhava ho jAtA hai ki vaha jainamandira hai / mandirameM praveza karanepara choTA cauka milatA hai / isameM makAna bane hue haiN| pazcimakI ora eka chatarI banI huI hai, jisameM pASANake caraNayugala virAjamAna haiM / bAdameM maNDapa milatA hai| phira mohana-gRha milatA hai| mohana-gRhake praveza-dvArake siradalapara tIna tIrthaMkara pratimAeM utkIrNa haiN| madhyameM padmAsana aura usake donoM ora khar3agAsana / vedI eka hI hai| usapara mUlanAyaka bhagavAn pAzvanAtha virAjamAna haiN| inake dAyoM ora bhavya caubIsI hai| vedoke cAroM ora parikramA-patha hai| mandirake nikaTa hI masajida hai aura usake pAsa hI mahAdevajIkI chatarI hai| lagatA hai, masajidakA nirmANa mandira-nirmAtAne AtatAyiyoMse surakSAko dRSTise karAyA thaa| kintu tathAkathita mahAdeva chatarI pahale kevala chatarI hI thI, zivapiNDI bahuta Adhunika hai aura chatarI khAlI dekhakara usameM yaha rakha dI gayI hai| suvidhAke lie ise phira mahAdevakI chatarI kahane lge| mandirake pIche choTI-sI dharmazAlA hai|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha pahAr3ake nIce talahaTImeM eka mandira hai| usameM bhagavAn pArzvanAthakI vizAla avagAhanAvAlI khaNDita pratimA virAjamAna hai| yahIMpara navanirmita jaina dharmazAlA hai / vyavasthA kSetrako vyavasthA eka nirvAcita prabandhakAriNI samiti karatI hai| yaha samiti paMjIkRta hai| vArSika-melA isa kSetrapara prativarSa pauSa vadI 9 aura 10 ko melA bharatA hai| cittaur3a cittaur3akA kilA cittaur3akA vizvavikhyAta kilA aitihAsika dRSTise atyanta mahattvapUrNa rahA hai| mevAr3ake sIsaudiyAvaMzI rANAoMkI rAjadhAnIke rUpameM isane zatAbdiyoM taka khyAti prApta kI hai| jaba yaha rAjadhAnI thA, taba yahA~ke mahala aura bAjAroMko zrIsamRddhi aura zobhA dekhane yogya thI, kintu aba to lagabhaga cAra zatAbdiyoMse yaha ujar3a gayA hai aura kileke bhItara eka choTA-sA gAMva raha gayA hai| yaha kilA rAjasthAnake dakSiNa-pUrvI paThArI bhAgameM arAvalI parvatake dakSiNa-pUrva meM sthita hai| samudra-talase yaha 1810 phuTa UMcI pahAr3Ipara sthita hai / yaha uttara-dakSiNameM sAr3he tIna mIla lambA aura AdhA mIla caur3A hai| yaha 690 ekar3a bhUmipara banA haA hai| isake Upara car3hane ke lie ghUmatI laharAtI eka sar3aka jAtI hai| isapara sAta dvAra bane hue haiN| inameM se ekakI to mAtra caukI avaziSTa hai| dakSiNa-pUrvako orase car3hanepara pahale pADana pola AtA hai| phira jIrNa-zIrNa bhairo yA phUTA pola milatA hai| isake bAda kramazaH hanumAn pola, gaNeza pola, jor3alA pola, lakSmaNa pola, rAma pola aura bar3I pola milate haiN| rAmapolake sAmane eka kamarA hai jo pASANastambhoMpara banA huA hai| Ajakala yaha paharedAroM, rakSakoMke upayogameM AtA hai| eka stambhake zIrSa bhAgameM vikrama saM. 1538 kA eka zilAlekha aMkita hai| isa lekhameM kisI viziSTa jainakI yAtrAkA ullekha hai| isa kamareke Upara donoM ora chatarI banI huI haiN| isase Age bar3hanepara bAyeM dakSiNakI ora jAnevAlI sar3aka milatI hai| jarA Age bar3hanepara pattAsiMhakA cabUtarA hai| usase dakSiNako ora kucha mur3anepara eka choTA hindU mandira hai| usake nikaTa vikhyAta jaina kIrtistambha garvase mastaka uThAye khar3A hai| jaina kotistambha ___ sthAnIya janatA ise choTA kIrtama kahatI hai| yaha 75 / / phuTa U~cA hai| nIce isakA vyAsa 31 phuTa hai tathA Upara jAkara yaha 15 phuTa raha gayA hai| prasiddha itihAsavettA karnala TADako isa stambhake adhobhAgameM zilAlekhakA eka khaNDita bhAga prApta huA thA, jisake anusAra yaha prathama jaina tIrthaMkara AdinAthako arpita kiyA gayA thaa| zilAlekhameM isakA kAla vikrama saM. 952 vaizAkha sudI pUrNamAsI guruvAra diyA hai| hamArI mAnyatA hai ki yaha zilAlekha kisI anya mandirakA hogA jo mandirake naSTa honepara yahA~ rakha diyA gayA hogaa|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 bhAratake digambara jaina tIrtha yaha sAta maMjilA hai evaM zilpakalAkA anupama udAharaNa hai| isake cAroM konepara tIrthaMkara AdinAthakI digambara mUrtiyA~ khaDgAsana dhyAna mudrAmeM 5 phuTa avagAhanAko sthita haiM / isake bAhya bhAgameM jaina mUrtiyAM utkIrNa haiM / pASANoMke alaMkaraNa pAramparika haiM, jo usa kAlameM hindU aura jaina donoMke sthApatyameM vyavahRta hote the| inakA zilpa saundayaM pazcAtkAlIna jayastambhase kahIM utkRSTa hai|' isako caukopara car3haneke lie 69 sIr3hiyAM banI huI haiN| mi. gairikako UparI maMjilameM eka paMktikA zilAlekha milA thA, jisakI lipise jJAta hotA hai ki yaha stambha jayastambhako apekSA kAphI prAcIna hai| isa kIrtistambhake Uparako chatrI bijalI giranese TUTa gayI thI, jisase isa stambhako bhI hAni pahuMcI thii| parantu udayapuranareza mahArANA phatahasiMhajIne anumAnataH 80 hajAra rupaye lagAkara pUnaH vaisI hI chatrI banavA dI aura stambhako bhI marammata karA do| kotistambhakA nirmAtA aura nirmANa-kAla isa kotistambhake nirmAtA aura usake nirmANa-kAlake sambandha meM kucha aise asandigdha pramANa prApta hue haiM, jinase jJAta hotA hai ki isa stambhakA nirmAtA sAhU nAyakakA putra sAhU jIjA thaa| yaha bagheravAla jAtikA eka dedIpyamAna ratna thaa| sAhU nAyakakI dharmapatnI nAgazrIse chaha putra hue the-hAlla, jIjU, nyoTTala, asama, zrIkumAra aura sthira / inameM dvitIya putra jIjU bar3A jainadharmaparAyaNa thaa| usakI ruci jIva-dayA, jinAlayoMke nirmANa aura jIrNoddhAra-jaise kAmoMmeM adhika thii| usIne tIrthakSetroMkI yAtrAke pazcAt isa kotistambhakA nirmANa kraayaa| usakI dhArmika rucikA pramANa isase adhika kyA ho sakatA hai ki isa kIrtistambhake atirikta usane citrakUTa (cittaur3a) meM bhagavAn candrapramakA vizAla zikharabaddha jinAlaya banavAyA; talahaTI, khohara, sAMcora, bUr3hA DoMgara Adi sthAnoMpara bhI jaina mandira banavAye / jIjUkA putra puNyasiMha huaa| yaha mahArANA hamIrakA samakAlIna thaa| zodha-khojake pariNAmasvarUpa kucha aise prAcIna lekha aura zilAlekha upalabdha hue haiM, jinase isa kIrti-stambhake nirmAtA jIjUke sambandhameM vizeSa jJAtavya bAtoMpara prakAza par3atA hai| eka lekhe isa prakAra hai "svasti zrI saMvat 1541 varSe zAke 1491 pravartamAne kodhItA saMvatsare uttaragaNe mAse zukla pakSe 6 dine zukravAsare svAtinakSatre yoge 2 karaNe mithunalagne zrI varATadeze kAraMjAnagare zrI supAzvanAtha caityAlaye zrI mUlasaMghe senagaNe puSkaragacche zrIman vRddhasenagaNadharAcArye pAraMparyAdgata zrI devavIra mahAvAdavAdIzvara rAyavAdIryakI mahAsakala vidvajjana sArvabhauma sAbhimAna vAdIbhasiMhAbhinava traividya somasena bhaTTArakANAmupadezAt zrobagheravAla jJAti khama urADagotre aSTottarazata mahottuMga zikhara prAsAda samuddharaNe dhIraH trilokazrIjinamahAviboddhAraka aSTottarazata zrIjinamahApratiSThAkAraka aSTAdazasthAne aSTAdazakorizratabhaMDArasaMsthApaka sapAdalakSavandImokSakAraka medapATadeze citrakUTanagare zrIcandraprabhajinendracaityAlayasyAgre nijabhujopArjitavittavalena zrokIrtistambhaAropaka sAha jijA suta sAha pUnasiMhasya-sAha deu tasya bhAryAvUhatukAi tayoH putrAH catvAraH teSu prathama putra sAha lakhamaNa bhAryA vAI jasamAI suta saMghavI isarAja bhAryA hArAI dvitIya putra sA. bhIma tRtIya putra saMghavI vIkU bhAryA saMghaviNi gaurAI caturtha putra-made bhAryA padamAI tayoH sutAH 1. Report of a tour in the Panjab and Rajputana, by H. B. W, Garrick, ___Vol. XXIII, page 117. 2. nAMdagAva jaina mandirameM sthita matikA lekha /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha saM. pUnasI sA. dharmaso sA. dedasI caityAlayodbharaNadhoreNa nija bhujopArjitavittAnusAreNa mahAyAtrA pratiSThA tIrthakSetra uparyukta lekha adhUrA hai, kintu isase kIrtistambhake nirmAtAkA paricaya, usakI vaMzAvalI, usake dhArmika kRtyoM Adipara prakAza par3atA hai| isameM batAyA hai ki bagheravAla jAtike, khamaDavADa gotrake sAha jIjAne 108 zikharabaddha vizAla jinAlayoMkA jIrNoddhAra karAyA, aneka jina bimba pratiSThita karAye, 108 bimba pratiSThAeM karAyIM; 18 sthAnoMmeM 18 koTi zrutabhaNDAroMko sthApanA kraayii| eka koTiko kyA saMkhyA mAnI jAya yaha vicAraNIya hai| jainakIrtistambha aura jIjAse sambandhita tIna zilAlekhoMkI pratilipiyAM udayapura saMgrahAlayameM surakSita haiM / eka zilAlekha, jo sambhavataH kisI mandirameM lagA huA thA; vartamAnameM cittaur3ameM gusAIMjIke cabUtarepara sthita samAdhipara laga rahA hai / yaha khaNDita hai aura kAphI ghisa gayA hai / yaha zilAlekha isa prakAra par3hA gayA hai "sUnustasya tu dInAko vaacchiibhaaryaasmnvitH| adhaH sU (ka) roti pUjAye puraMdara sa (za) cIrucam // 21 // nAyAkhyaH sUnurasyAsIt nAyakA (ko) dharmakarmaNi / athavA na..."karmasu sarddha (va) dA // 22 // vizAlakaccha ketucchcchaayaachldhvjvjaiH| nijaprAsAdasaudhAgranRtyatuMgakariva // 23 // tatra yaH kaaryaamaas...................| ramyakAmyaM samyaktvave (ce) tasAm // 24 // svaHsopAnopadezaM dRDhayati jinaH zrIpadotkaMThitAnAMsopAnamaMDapo'pi prakaTayati ha.........vivAhaH / uccaiH prAsAdacaMcatkanakamayamahAkuMbhazuMbhadhvajAgnerArUDhA nRtyatIva prabhupadajayinI mAnasI siddhirasya // 25 // . nAgazrIsaMgatodena...........jaDAgnayaH / kAlakUTAnvayonyAthI yo vRSAMkaH kalau yuge // 26 // hAllajijustathA nyoTTalasamabhidhaH zrIkumArasthirAkhyaH SaSThaH zrIe...pi vijayinazcakravartIzriyastam / teSAM yA (yo) jijunAmAjani janihananaprANaporAgamAyaH prajJAtizrItrivargaprabhurabhavadasau jaina [dharmAbhilambI] ||27|| yazcandraprabhamuccakUTaghaTanaM zrIcitrakUTe naTatkotpallava taalviijnmruprdhvstsuuryaashrme| zrIcaitye talahaTTikA samaghaTI zrIsAdamIdhyA........... .... vi jinezvarasya sadanaM zrIkhoTTare satpure // 28 // bUDhADogarakebhadhAca sumirau jAne samArabhya tanmAnastaMbhamahAdimaM .. midaM nivatya... satyaM sa ya . sumaMgalAya jayine zrIpUrNasiMhAya vai. gIrvANodayinIzca yaM samagama dharmAnurAgolvaNaH // 30 // 12
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 bhAratake digambara jaina tIrtha puNyasiMho'pi dharmadhurAdhavalavRhaNaH / jitAriH pitRsadbhAradattaskaMdho jayatyasau // 31 // kiMcidAropitaskaMdhobhyAsayogAddine dine| viSamedhivalo bhUyo dhavala: zavalocanaH // 32 // anvmaagtsddhrmbhaardhoremvikrmH| akiNAMkaSTathuskaMdhaH puNyasiMho mahAdbhutam // 33 // yatpuNyaM niTale bhAti bhaarliickrmNddle| yatkIrtistrijagatsaudhe dharmalakSmImalAMbuje // 34 // apUrvo'yaM dhanI kazcid yacchannapi ydRcchyaa| varddhayatyanizaM svaM svaM paraM satpuNyasaMcayaH // 35 // urarIkRtanirvAhaniva saumyaiva saMpadaH / sthirAzrayapadaM bhejustejokRmittavigrahAH // 36 // puNyasiMho jayatyeSa dAninAM jnkuNjrH| yatkIrtikAminInetre kajjalaM bhuvanAMvaram // 37 // ki meruH kanakaprabhaH kimu harirgIrvANa....priyaH kiM somaH saMkalaM cakAra....puNyodayA peyaM dharmadhurAdharA ( ro) vijayate zrIpUrNasiMhaH kalau // 38 // ki meruH kiM nameruH kimuta suraguruH kiM hariH kiM murAriH kiM rudraH kiM samudraH kimuta ca vilsccNdrikaacNdrcNdrH| unnatyA sveSTadattyA vimalataradhiyA saddhi bhUtyA vimatyA gonItyA ratnabhRtyA sakalatanutayA pUrNasiMhaH pRthivyAm // 39 // dhyeyastasya vizAlakIrtimunipaH sArasvatazrIlatAkaMdobhedadhanAyamAmavaghanaH syaadvaadvidyaaptiH| vargatyAsavagaMcovilomavilasadardabholidIyaMtyasva kSoNIccatsamayAstaponidhisAvAsIddharitrItale // 40 // katArkAkAI ( ka ) zyaM kRsita paravAdidviSamadaM kva niH shriimtpremprcurrsnisyNdikvitaa| upanyAsaprApte kva ca vihitavargavyajanitA manogamyaM ramyaM zrutamiha yadIyaM vilasitam // 41 // yogAnaMgatrinetrastribhuvanaracanAnUtanepi trinetro mImAMsAvAgnirodhaprakaTanadinakRt, saaNkhymttebhsiNhH| udyadvodvAhidapa'sphuradajagaruDaH prauDhayAdhIruzailazreNIsaMpAtazaMpAkalitavaravacovaNinI vallabho yaH // 42 / / tatputraH zubhakIrtirUjitataponuSThAnaniSThApatiH zrI sNsaarvikaarkaarnngunnstRssynmnodevtH| prArabdhAya padaprayANakalasatpaMcAkSaroccAraNaputyatkIkRta nibhave himakakRkSabdhatsamAdhyAbdhikaH // 43 //
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha siddhAMtodadhivIcivaddhanastraddhaMdroyitaMdrodhunA vikhyAtosti samagrazuddhacaritaH zrIdharmava...yatiH / tatkItiH kila dhIravADhinRpatizrInArasiMhAdiha svIkRtya prakaTIcakAra satataM hamIravIropyasau // 44 // taccaraNakamalamadhupe mAnastaMbhapratiSThayA mAnam / prakaTIcakAra bhuvane dhanikaH zrIpUrNasiMhotra / / 45 / / yaha zilAlekha adhUrA hai, prArambhake 20 zloka nahIM haiM tathA bIca-bIcameM kucha zloka adhUre haiM, zloka saMkhyA 29 hai hI nahIM zloka saMkhyA 38 meM eka caraNa nahIM hai| yaha saba honepara bhI isa lekhake mahattva aura isakI upayogitAse inakAra nahIM kiyA jA sktaa| isa zilAlekhake upalabdha bhAgameM kIrtistambhake nirmAtA jIju yA jIjA athavA jIjAka ( inake ye tIna nAma milate haiM ) ke pitAmahase inakA vaMza-gaurava prakaTa kiyA gayA hai| jIjAke pitAmaha dinAka the, unakI strIkA nAma vAchI thaa| una donoMke nAyaka nAmaka putra utpanna huaa| isane aneka zikharabaddha jinAlayoMkA nirmANa kraayaa| isakI strIkA nAma nAgazrI thaa| isake chaha putra hue-hAlla, jIju, nyohala, asama, zrIdumAra aura sthira / inameM jIju bahuta dharmAtmA thaa| isane citrakUTa (cittaur3a) meM candraprabha bhagavAnkA vizAla jinAlaya bnvaayaa| aura bhI kaI sthAnoMpara jinAlaya banavAye / isa sabake atirikta usane isa mAnastambha (kIrtistambha ) ke nirmANakA prArambha karake isako pUrA karanekI jimmedArI apane putra pUrNasiMhake Upara sauMpakara samAdhimaraNa dhAraNa kara svargavAsI hue / pUrNasiMhakA aparanAma puNyasiMha bhI thaa| jimmedArI Aneke pazcAt pUrNasiMhako aneka pratikUla paristhitiyoMkA bhI sAmanA karanA par3A kintu usane pitAke isa adhUre svapnako pUrNa kiyaa| puNyasiMha ( pUrNasiMha ) ke dharmagurukA nAma bhaTTAraka vizAlakIrti thaa| ve kundakundAnvaya aura sarasvatIgacchake the| ve syAdvAdavidyApati kahalAte the| ve vAdI, upanyAsake kartA aura paravAdiyoMkA gavaM dalana karanevAle the| ve SaDU darzanoMke pAragAmI vidvAn the| inake ziSya bhaTTAraka zubhakIti hae / ye taponuSThAnameM rata rahate the| unake samAdhimaraNake pazcAt unakI gAdIpara dharmacandra AsIna hue| ye prakANDa vidvAn the| hamIra nareza inase bar3e prabhAvita the| mAnastambha pUrNa honepara puNyasiMhane bhaTTAraka dharmacandrase pratiSThA kraayii| ___isa zilAlekhase yaha to spaSTa nahIM hotA ki jIjA aura puNyasiMha kahA~ke nivAsI the, kintu isase kucha mahattvapUrNa bAtoMpara prakAza par3atA hai| (1) jIjAne mAnastambha ( kIrtistambha nAma na dekara lekhameM ise mAnastambha kahA gayA hai ) ko banavAnA prArambha kiyA thA, kintu use pUrNa nahIM karA sakA aura usakI mRtyu ho gyii| stambhakA nirmANa kArya jIjAke putra puNyasiMhane pUrNa kraayaa| (2) isa stambhakI pratiSThA bhaTTAraka dharmacandrane kraayii| ye bhaTTAraka mUlasaMgha balAtkAragaNa, jisakA apara nAma sarasvatIgaccha hai, paramparAke the| (3) yaha stambha sambhavataH prArambhameM kIrtistambha nahIM kahalAtA thA, isakA nirmANa mAnastambhake rUpameM kiyA gayA thaa| hamArI mAnyatA hai ki jIjA dvArA citrakUTapara banAye gaye jisa candraprabha jinAlayakA ullekha ukta lekhameM milatA hai, usI jinAlayake sAmane yaha mAnastambha nirmita karAyA gayA hogaa|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha bhaTTAraka dharmacandrakI guru-paramparAke sambandhameM kucha mUrti-lekhoM jaura zilAlekhoMse prakAza par3atA hai| cittaur3ameM prApta eka khaNDita lekhameM, jo vikrama saM. 1357 ( I. saM. 1300) kA hai, inakI guru-paramparA isa prakAra dI hai "mUlasaMgha-nandisaMgha-balAtkAragaNameM kundakundakI AcArya paramparAmeM kezavacandra (jo tIna vidhAoMmeM vizArada the tathA unake eka sau eka ziSya the), devacandra, abhayakIrti, vasantakIrti, vizAlakIti, zubhakIti aura dharmacandra hue| isa lekhameM puNyasiMhakA bhI nAma AyA hai| lekhameM kula 25 paMktiyA~ haiM tathA 29 zloka haiN| devagar3hake mandira naM. 14 ke eka stambha lekhameM mUlasaMgha kundakundAcAryAnvayake kezavacandra, abhayakIrti tathA vasantakItike nAma aMkita haiN| cittaur3ake uparyukta lekhameM vizAlakIti, zubhakIti aura dharmacandrakA ullekha hai| bhaTTAraka dharmacandrakI prazaMsAmeM eka lekhameM nimnalikhita zloka upalabdha hotA hai "zrI dharmacandro'jani tasya paTTe hmiirbhuupaalsmrcniiyH| saiddhAntika: saMyamasindhucandraH prakhyAtamAhAtmyakRtAvatAraH" / / 24 // aMjanagAMvake balAtkAragaNa mandirameM eka hastalikhita padAvalI hai, jisameM bhaTTAraka dharmacandrakI Ayu-gaNanA, unakA samaya aura jAti AdikA vivaraNa diyA gayA hai| isase na kevala bhaTTAraka dharmacandrake kAla-nirNayameM sahAyatA milatI hai, apitu cittaur3ake kIrti-stambhakI pratiSThAkA bhI kAla-nirNaya kiyA jA sakatA hai kyoMki usakI pratiSThA inhIM bhaTTArakajIne karAyI thii| padAvalIkA pATha isa prakAra hai ___ "saMvat 1271 zrAvaNa sudi 15 dharmacandrajI gRhastha varSa 18 dIkSA varSa 24 paTTa varSa 25 divasa 5 antara divasa 8 sarva varSa 65 divasa 12 jAti hU~bar3a paTTa ajmer|" bhaTTAraka dharmacandrake sambandhameM itanA spaSTa vivaraNa anyatra kahIM dekhanemeM nahIM aayaa| vikrama saM. 1271 ( I. saM. 1214 ) meM ve paTTapara AsIna hue aura 25 varSa taka paTTapara rahe arthAt ve saM. 1271 se 1296 ( I. saM. 1214 se 1239 ) taka bhaTTAraka padapara rhe| kIrtistambhakI pratiSThA unhoMne isI avadhimeM karAyI thI / ataH kIrti-stambhakA nirmANa-kAla nizcita tithi jJAta na honepara bhI IsAko terahavIM zatAbdI nizcita hotA hai| eka dUsarA zilAlekha bhI udayapura saMgrahAlayameM surakSita hai| usakA kucha bhAga khaNDita hai| usakA mUla pATha isa prakAra par3hA gayA hai "...tisAyanasudhA saMddhAvamaMdrodayaH // 1 // durvAra pratipakSazaktivibhavanyagbhAvabhaMgodgatasvavyApAramanArataM yadavR................pada svAdyAkArarasAnurakti khacitaM kSobhabhramAvartitaM cittakSetraniyaMtritaM mahadaNakhyAtyaMkitaM vinita tyAgAdi.......tat koTasthyaM pratipadya vaMdatha sadAmuddhi parAM bibhratA // 4 // 1. Annual Report of Indian Epigraphy-1956-57, P. 51, Ins. No. B 108. 2. jaina siddhAntabhAskara, bhAga 1, ki. 4, pR. 53 /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha pratyekArpitasaptabhaMgyupahitadharmeranantaividhi...tadrUpavidrUpazazvadanehasA navanavIbhAvaM svasAtkurvatA / bhAvAniviMzataH parAkRtatRSo dveSyAnazeSA....macala svacchaprabhaMge sphuran dUraM svairamasaMkaravyatikaraM tiryanaletova'tAm / / 7 / / AkAraiviyutaM yutaM ca.... ....svamahasi svArthaprakAzAtmake majjaMto nirupAkhyamoghacidacinmokSAtitIrthakSipaH / kRtvA nAdya....... ....sthitikRte svrgaapvrgaattye| yaH prAjJairanumIyate sukRtinA jIjena nirmApita staMbhaH sai ...... ...."subhAlokairna kairaMcyate // vagheravAla jAtIya sAH nAyasutajIjAkena staMbhaH kArApitaH // zubhaM bhavatu / " isa zilAlekha meM yadyapi 'anumIyate' pada diyA hai arthAt yaha stambha puNyAtmA jIjAne banavAyA, aisA vidvAn anumAna lagAte haiN| kintu zilAlekhako utkIrNa karAnevAle sajjanane antima paMktimeM apanA abhimata diyA hai ki bagheravAla jAtIya nAyake putra jojAkane isa stambhakA nirmANa karAyA, yadyapi yaha zilAlekha jIjAkake pazcAtvartI kAlameM utkIrNa karAyA gayA, isameM sandeha nahIM hai, kintu jaba bhI yaha utkIrNa karAyA gayA ho, usa kAlameM bhI sabakI paramparAgata dhAraNA yahI thI ki isa stambhakA nirmANa karAnevAlA jIjA hI thaa| eka tosarA zilAlekha hai jisameM saMgha sahita jIjAkI tIrtha yAtrA samApta kara lauTanekA varNana hai| isa zilAlekhameM prArambhameM AcArya pUjyapAdakI saMskRta nirvANabhaktike antima 12 padya dekara antameM nimnalikhita pATha diyA hai... "tena suvAnantajine ( zvarA ) NAM munigaNAnAM ca (nirvANa ) sthAnAni nivRttyai (vA) pAMtu saMghaM jIjAnvitaM sdaa||" ___ arthAt ananta tIrthaMkaroM aura muniyoMkI nirvANa bhUmiyA~ yAtrA karake lauTe hue jIjA sahita saMghakI rakSA kreN| yaha zilAlekha nizcaya hI usa samaya utkoNaM karAyA gayA hogA, jaba jIjA yAtrA saMghake sAtha tIrthakSetroMkI yAtrA samApta karake yahAM sAnanda vApasa loTA hogaa| uparyukta zilAlekhoMse yaha to spaSTa hI hai ki cittaur3akA kIrtistambha nizcita rUpase bagheravAla jAtike nAyakake putra jIjAne banavAnA prArambha kiyA thaa| usake putra puNyasiMha athavA pUrNasiMhane usakA nirmANa kArya pUrA karAyA aura usakI pratiSThA kraayii| ina lekhoMse yaha bhI siddha hotA hai ki jIjA aura usakA putra atyanta vaibhavasampanna aura rAjamAnya vyakti the| kotistambhake sambandhameM bhrAnta dhAraNAe~ ___cittaur3ake kIrtistambhake nirmAtA aura nirmANa-kAlake sambandhameM kucha vidvAnoMne avazya hI bhinna vicAra prakaTa kiye haiN| isa prakArake kucha matoMko yahA~ uddhRta karanA upayukta pratIta hotA hai, jisase ucita nirNayapara pahuMcane meM sahAyatA mila ske|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha ..."jaina kIrtistambha AtA hai jisako digambara sampradAyake bagheravAla mahAjana sA. nAyake patra jIjAne vi.saM.kI caudahavIM zatAbdIke uttarArdhameM banavAyA thaa| yaha kIrtistambha AdinAthakA smAraka hai| isake cAroM bhAgoMpara AdinAthako eka-eka vizAla digambara ( nagna ) jaina mUrti khar3I hai aura bAkIke bhAgapara aneka choTI jaina mUrtiyAM khudI huI haiN|" -zrI gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA, udayapura rAjyakA itihAsa __ zrI ojhAjIne vikramakI caudahavIM sadIke uttarArdhameM isa stambhakA nirmANa svIkAra kiyA hai, jo vicAraNIya hai kyoMki bhaTTAraka paramparA, paTTAvaliyoM, zilAlekhoM aura mUrtilekhoMke AdhArapara yaha siddha hotA hai ki jina bhaTTAraka dharmacandrane puNyasiMhake Agrahase kIrtistambhako pratiSThA karAyI thI, unakA bhaTTArakIya kAla vi. saM. 1271 se 1296 taka hai| ataH pratiSThA isI bIca karAyI hogii| isalie vikramako caudahavIM zatAbdIko bajAya terahavIM zatAbdIkA uttarArdha isakA nirmANa-kAla mAnanA yuktisaMgata pratIta hotA hai| "kIrtistambhako saM. 952 meM bagheravAla jAtike jIjA yA jIjakane banavAyA thaa|" -bA. kAmatAprasAda "ise bagheravAla jIjAne saM. 1100 ke lagabhaga banavAyA thaa|" -bra. zItalaprasAdajI..madhyabhArata va rAjapUtAneke jaina smAraka, pa. 133-41 cAritraratnagaNikI citrakUTIya mahAvIra mandirako prazastimeM rAjA kumArapAlako isakA nirmAtA batAyA hai| _ "je kIrtistambha Upara jaNAvyo che te kIrtistambha prAgvaMza ( poravAr3a) saMghavI kumArapAlo AprAsAdanI dakSiNe baMdhAvyo hto|" -zrI mohanalAla dalIcanda desAI, jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pR. 455 "cittaur3anA killAM mAM ve UMcA kIrtistaMbho che jo paikIno eka bha0 mahAvIra svAmInA kaMpAuMDa mAM jaina kIrtistambha che je samaye zvetAmbara ane digaMbaranA pratimA bhedo paDyA hatA te samaya no eTale vi. saM. 895 pahelA no e jaina zvetAmbara kIrtistambha cha / ullaTa rAjA jainadharma premI hto| tenA samaya mAM bha0 mahAvIra svAmI ne mandira ane kotistaMbha nano hse| A kItistaMbha no zilpa sthApatya ane pratimA vidhAna te samayane anurUpa che / " / -jena satya prakAza, varSa 7, aMka 1-2-3, muni jJAnavijayajI isa prakAra isa kIrtistambhake sambandhameM aneka vidvAnoMne vibhinna mata prakaTa kiye haiN| isakA kAraNa yaha rahA hai ki ina vidvAnoMke samakSa isase sambandhita paryApta sAmagrIkA abhAva rahA hai| kintu jabase cittaur3ake uparyukta zilAlekhoM tathA anya prAmANika sAmagrIkA prakAzana huA hai, tabase yaha svIkAra kara liyA gayA hai ki cittaur3akA kIrtistambha bagheravAla jAtIya digambara jainadharmAnuyAyI jIjAne nirmANa karAyA aura usake putra puNyasiMhane use pUrNa karake pratiSThA kraayii| bA. kAmatAprasAdajIne kIrtistambhako bagheravAla jAtike jIjA dvArA banavAyA huA to svIkAra kiyA hai kintu usakA samaya unhoMne jo saMvat 952 diyA hai, vaha karnala TADakI riporTake AdhArapara diyA hai| karnala TADako kotistambhake adhobhAgameM saMvat 952 kA eka zilAlekha upalabdha huA thA, jisameM isa stambhako AdinAtha mandira mAnA hai, jaba ki vastutaH yaha mandira nahIM, mAnastambha thaa| isase svabhAvataH yaha niSkarSa nikalatA hai ki TADa sAhabako prApta zilAlekha mUlataH kIrtistambhakA nahIM thA, kintu kisI anya AdinAtha mandirakA rahA hogaa| vaha mandira saMvat 952 meM yahA~ hogaa|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha bra. zItalaprasAdajIne kIrti-stambhakA nirmANa-kAla saMvat 1100 batAyA hai, kintu unakI isa mAnyatAkA kyA AdhAra rahA hai, yaha spaSTa jJAta nahIM ho paayaa| kaI zvetAmbara vidvAnoMne citrakUTIya mahAvIra mandirako prazastike AdhArapara kIrtistambhake nirmAtAkA nAma 'rAjA kumArapAla' athavA saMghavI kumArapAla likhA hai| ina vidvAnoMne bhramavaza athavA pAThakA artha ThIka DhaMgase na samajhaneke kAraNa isa prakAra likha diyA hai| prazastikA mUla pATha isa prakAra hai "uccaimaNDapapaMkti-deva-kulikA vistIrNamANazriyaM kIrtistambhasamIpavartinamamuM zrIcitrakUTAcale / prAkSAdasRjataH prasAdamasamaM zrI mokalArvIpateH AdezAd guNarAjasAdhuramita svaccaidadhAsInmudA // 86 / / prAgvaMzasya lalAmamaNDapagiri zobhAnamannaiSThikaH praSThaH pratyahaSTadhAjinapateH pUjA sRjan dvAdaza / saMghAdhIza kumArapAla sukRtI kailAzalakSmIhRto dakSaH dakSiNato'sya sodaramiva prAsAdamAdIdhaSat // 95 // " ina zlokoMmeM batAyA hai ki mokala rAjAke Adezase guNarAjane citrakUTa parvatapara kIrtistambhake samIpa maNDapoM aura devakulikAoMse yukta jinaprAsAda (jinAlaya ) kA nirmANa kraayaa| isa jinAlayake dakSiNameM prAgvATa (poravAr3a) vaMzake saMghapati kumArapAlane bhagavAn candraprabhakI dvAdaza pUjA vidhAna karake jinaprAsAda bnvaayaa| prazastike ina zlokoMmeM kahIM bhI saMghAdhIza ( saMghapati ) kumArapAla dvArA kIrtistambhake nirmANako carcA nahIM hai aura na kahIM kumArapAlako saMghavI hI batalAyA hai| ye donoM bhUleM saMskRtakA jJAna na honeke kAraNa huI lagatI haiN| isI prakAra muni jJAnavijayajIkI mAnyatA, 'vikrama saM. 895 pahelA no e jaina zvetAmbara kIrtistambha che' na kevala bhramamUlaka hai, apitu pUrvAgraha aura kalpanApara AdhArita hai| isa mAnyatAkA koI aitihAsika athavA purAtAttvika AdhAra nahIM hai| svayaM zvetAmbara lekhakoMne isa kotistambhako digambara pUnA ( puNyasiMha ) dvArA banavAyA huA mAnA hai| saMvat 1566 ke pUrva racita jayahemakRta cittaur3a caityaparipATImeM likhA hai "huMvar3a pUnA taNI dhUA teNi e mati maMDA / kIratithaMbha karAvi jAta mA harI sUkhaDIa / sAta a~hi sohAmaNIi viva sahasa doi dekhi / paMkhI pAchA sacariA e vaMdI vIra vizeSa // 18 // " isI prakAra saMvat 1573 meM gayaMdi racita cittaur3a caitya paripATImeM isa stambhake sambandhameM isa prakAra ullekha hai "pAsai huMvaDa pUnAnI sutA de vAta kahai ika tAtA tAta re / sUkhaDI nai dhana vegi karAvIu re kIratithaMbha vikhyAta re / caupari cokhI cihu pari koraNI re UMcau ati vistAra re| caDatA je bhuMi sAta soha maNI re viva sahasadoi sAra nara //
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha DhAla-havai digaMvara deharai re tihAM je navasai viva / bhAmaMDala pUThai bhalau re chatratraya paDiviva / aviyAM pUjai prabhu pAsa etu pUrai manakI Asa / carcA caMdana kevaDai re gorI gAvai rAsa / bhAviyAM pU0 // " ina donoM racanAoM meM se pahalI racanAmeM batAyA hai ki hUmar3a pUnAne kIrtistambha bnvaayaa| vaha sAtoM bhuvanoMmeM vikhyAta thA aura usameM do hajAra jinabimba the| tathA dUsarI racanAmeM batAyA hai-hUmar3a pUnAko putrIne apane pitAse kahA-"Apa isa vikhyAta kIrtistambhako pUrA karA diijie| isase dhanakI bela sUkhego nhiiN| ise atyanta kalAtmaka aura U~cA banavAie, jisase isakI sAtoM bhuvanoMmeM kIrti ho| isameM do sahasra bimba virAjamAna kraaie|" vahA~ pAzvaMprabhukA eka digambara jinamandira thA, jisameM 900 jinabimba the| bhAmaNDala, tIna chatra bhagavAnke Upara suzobhita the| bhavyajana pAzvaMprabhukI pUjA karate haiN| candana, kevar3A caracate haiN| ye prabhu manako AzA pUrI karate haiN| ina zvetAmbara muniyoM dvArA viracita racanAoMse bhI siddha hai ki kotistambha digambara zilpa hai, usako puNyasiMhane apanI putrIke kahane se pUrA karAyA thaa| usa stambhameM 2000 jinabimba the| vahA~ eka pArzvanAtha digambara mandira thA, jisameM 900 jinabimba virAjamAna the| jainadharmakA kendra isa pArzvanAtha jainamandirake sambandhameM itanA hI jJAta ho sakA hai ki yaha jinadAsa zAhakA banavAyA huA thA / gommaTasAra TIkAkI prazastise jJAta hotA hai ki isa TIkAke kartA bhaTTAraka nemicandra lAlA brahmacArIke Agrahavaza gujarAtase Akara citrakUTameM isI pAzvanAtha mandirameM Thahare the| yaha TIkA vIra ni. saM. 2177 ( I. sa. 1651 ) meM samApta huI thii| bhaTTAraka nemicandra usase pUrva hI ukta mandirameM gaye hoNge| isase pratIta hotA hai ki ukta mandira bahata vikhyAta thA aura vaha 17vIM zatAbdImeM bhI vidyamAna thaa| isa mandirake atirikta cittaur3ameM usa samaya zilAlekhameM ullikhita AdinAtha mandirakA astitva siddha hotA hai| kintu ina mandiroMke atirikta koI anya digambara jainamandira thA yA nahIM, yaha jJAta nahIM hotaa| jo bhI ho, pAzrvanAtha digambara jaina mandira aura kIrtistambhakI khyAtise hI pratIta hotA hai ki cittaur3ameM jainoMkA bahuta prabhAva thA tathA yaha sthAna jainadharmakA prabhAvazAlI kendra thaa| durga-darzana cittaur3ake durgake sambandhameM vikhyAta hai--'gar3ha to cittaur3a gar3ha aura saba gaDhyA haiN'| isa gar3hakA nirmANa citrAMgada mauryane karAyA thaa| usake nAmapara hI isa sthAnakA nAma citrakUTa par3a gyaa| usIkA apabhraMza hokara cittaur3a bana gyaa| yaha 5vIM zatAbdIse 16vIM zatAbdI paryanta guhilota tathA mevAr3ake sisaudiyA narezoMkI rAjadhAnI rhaa| yaha gar3ha zilpa aura sthApatya kalAkA anUThA udAharaNa hai / yaha apane dezako svAdhInatAke lie prANoMkA utsarga karanevAle vIroM aura apane zolakI rakSAke lie dhadhakatI huI agni-jvAlAoMmeM ha~sate-ha~sate kUda par3anevAlI vora lalanAoMkA amara samAdhi-mandira hai| cittaur3agar3hapara prathama AkramaNa san 1303 meM huaa| yaha AkramaNa alAuddIna khilajIne cittaur3ake zAsaka rAvala ratanasiMhakI atyanta sundarI rAnI padminIko prApta karanekI AzAmeM kiyA
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 97 thA / vaha padminIko to prApta nahIM kara sakA, alabattA usane cittaur3apara avazya adhikAra kara liyA / amIra khusaroke grantha 'tArIkha-e-alAI' kI sUcanAnusAra alAuddInane kilA phataha karaneke bAda tIsa hajAra hinduoMko katla karavA diyaa| rAnI padminIne anya aneka striyoMke sAtha johara kiyA / yaha cittaur3akA prathama zAkA kahalAtA hai / san 1532 meM gujarAtake sulatAna bahAdurazAhane rANA vikramAditya ke zAsanakAla meM cittaur3a para AkramaNa kiyA / vikramAdityake azobhanIya vyavahArake kAraNa mevAr3ake saradAra usase aprasanna rahate the / ataH rAjamAtA karmavatIne use bUMdI bheja diyA / saradAroMne deoliyAke rAvata siMhako rAjyacihna dhAraNa karAkara yuddhakAla taka mahArANAkA pratinidhi niyukta kiyA / donoM orase ghamAsAna yuddha huA / isa yuddha meM sulatAnako vijaya milii| rAjamAtA karmavatIne 13 hajAra vIrAMganAoMke sAtha jauhara kiyA / bAghasiMha Adi aneka saradAra mAre gaye / isa yuddha ke samaya meM hI mahArAnI karmavatIne mugala samrAT humAyU~ko rAkhI bhejakara sahAyatAhumAyU~ko cittaur3a pahu~cane meM kucha vilamba ho gayA / cittor3apara bahAdurazAhakA adhikAra ho gayA / jaba humAyU~ yahA~ pahu~cA to bahAdurazAha bhayabhIta hokara kilA chor3akara bhAga gayA / yaha cittor3akA dUsarA zAkA kahalAtA hai / san 1567 meM mugala bAdazAha akabarane cittaur3ake Upara AkramaNa kiyaa| mahArANA udaya siMha badanaura ke rAThaur3a jayamala aura kelavAke sisodiyA phattAko yuddhakA nAyaka banAkara sainya saMgraha karaneke lie pahAr3oMmeM cale gye| donoM nAyakoMne yuddhameM vIragati prApta kI / durgapara akabarakA adhikAra ho gayA / yaha cittaur3akA tIsarA zAkA kahalAtA hai / isa yuddha ke pazcAt hI rANA udayasiMhane eka navIna nagara udayapurakI nIMva DAlI aura use hI mevAr3a rAjyakI nayI rAjadhAnI banAyA / isake pazcAt mahArANA pratApane apanI mAtRbhUmiko rakSAke lie nirantara yuddha kiye / phalataH unhoMne cittaur3ako chor3akara sampUrNa mevAr3ako mugala dAsatAse mukta karAne meM saphalatA prApta kI / durgaM cittaur3a zahara ke nikaTa hI hai / durgaMmeM darzanIya sthala dikhAneke lie tAMge mila jAte haiN| tathA durga meM gAiDa bhI milate haiM / durgakA prathama pravezadvAra pADana pola hai / isa dvArameM praveza karanese pUrva hI bAyIM ora rAvata bAghasiMhakA smAraka ( cabUtarA ) banA huA hai / dvitIya pola bhairoM polako pAra karate hI sar3aka ke dAhinI ora cAra khambhoMvAlI choTI chatarI jayamalake sambandhI kallAkA smAraka hai tathA chaha khambhoMvAlI bar3I chatarI 16 varSIya rAThor3a jayamalakA smAraka hai / isake bAda kramazaH hanumAna pola, gaNeza pola, joralA pola, lakSmaNa pola aura rAma pola milate haiM / yahA~se dakSiNakI ora jAnevAle mArgapara sisaudiyA phattAkA smAraka hai / thor3A Age bar3hanepara banavIrakI banAyI huI dIvAra hai / yaha rANA sAMgAke bhAI pRthvIrAjakA dAsIputra thA / isane mahArANA vikramAdityako mArakara cittaur3akI gaddI hathiyA lI thI / isane kumAra udayasiMha ko bhI mAranekA prayatna kiyA thA kintu pannA dhAyane apane putrako udayasiMhake vastra pahanAkara banavIrake krodhakA zikAra banA diyA aura udayasiMhakI rakSA kii| yahIM naulakhA bhaNDAra hai / kahA jAtA hai, yahA~ pahale rAjya koSa rahatA thaa| ukta dIvArake pUrvI bhAga meM topakhAnA aura saMgrahAlaya banA huA hai / banavIrakI dIvArake madhya meM jaina mandira bane hue haiM jo rAjapUta va jaina sthApatya kalA ke utkRSTa namUne haiM / yahA~ prApta eka zilAlekha ke anusAra inakA nirmANa mahArANA kumbhA ke koSAdhyakSa aura zAha kolAke putra belakAne san 1448 meM karAyA thA aura jinasAgara sUri dvArA isa mandira meM 13
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha zAntinAtha bhagavAnkI pratiSThA karAyI thii| yaha mandira pAMca phITa UMce prAsAda poThapara vargAkAra banA huA hai| pravezadvAra uttara aura pazcima dizAmeM haiN| inake siradalapara tIrthaMkara pArzvanAthakI mUrti banI huI hai| dakSiNa aura pUrva dizAmeM gavAkSa bane hue haiN| isa mandirameM garbhagRha aura khelAmaNDapa athavA sabhAmaNDapa hai / vartamAna vedI sUnI hai / isake bagala meM bhI eka mandira hai / isameM khulA garbhagRha aura Age UMcI caukIkA maNDapa hai| isa mandirameM bhI koI mUrti nahIM hai| inakI bAhya bhittiyoMpara jaina tIrthaMkaroM aura unake zAsana devatAoMkI mUrtiyAM utkIrNa haiN| kucha loga isa mandirako zRMgAra caMvarI kahate haiN| unakA kahanA hai ki mahArANA kumbhAko rAjakumArIke vivAhakI caMvarI (vivAha maNDapa ) yahI vedI hai / aise loga jaina mandiroM aura unakI vedI-racanAke sambandhameM jAnakArI na honeke kAraNa aisI bhUla karate haiN| upalabdha zilAlekhoM aura mandirake pravezadvArake Upara evaM bhittiyoMpara banI torthaMkara-mUrtiyoMse isake jaina mandira hone meM koI sandeha nahIM hai| banavorakI dIvArake dakSiNameM mahArANA kumbhAke mahala haiN| kahate haiM, inake tahakhAnese eka suraMga gomukha taka jAtI hai| inake nikaTa ho kaMvarapadAke khaNDahara haiN| yahIM udayasiMhakA janma, pannA dhAya dvArA apane pUtrakA balidAna, mahArANA vikramAditya dvArA mIrAbAIko viSa-pAna karAnA Adi ghaTanAeM huI thiiN| kumbhAmahalakA praveza-dvAra 'bar3I pola' yA 'tripoliyA' kahalAtA hai| isa polake sAmane mahArANA phatahasiMha dvArA navanirmita do maMjilA bhavya mahala hai| isameM sarakArI saMgrahAlaya hai| isake pazcimameM motIbAjArake khaNDahara haiN| phatahaprakAza mahalake dakSiNa-pazcimameM eka bhavya zvetAmbara mandira hai jo 27 devariyoM-ke kAraNa 'satavIsa devarA ke nAmase prasiddha hai| yaha 11vIM zatAbdIkA batAyA jAtA hai| yahA~se eka choTI sar3aka dakSiNa-pazcimakI ora vijayastambhake lie jAtI hai / isI sar3akapara mahArANA kumbhA dvArA nirmita kumbhazyAmakA mandira hai| isa mandirake ahAtemeM mIrA~ mandira hai jahA~ morAbAI muralI bajAte hue kRSNake sAmane bhaktimeM lona dikhAI gayI hai| isa mandirake sAmane mIrA~ke guru raidAsakI chatrI banI huI hai| ina mandiroMse Age 10 phoTa U~cI caukIpara 122 phITa UMcA nI maMjilakA vijayastambha banA huA hai| isameM Upara jAneke lie 157 sIr3hiyAM banI huI haiN| isake Antarika aura bAhya bhAgameM paurANika deva-deviyoMkI mUrtiyA~ banI huI haiN| isa stambhakA nirmANa mahArANA kumbhAne mAMDUke sulatAna mahamUda khilajIke Upara apanI vijayake upalakSyameM san 1440 se 1448 meM karAyA thaa| isake nikaTa eka samatala sthala hai jo yahA~ke mahArANAoMkA zmazAnasthala thA tathA yahIMpara karmavatI Adi rAniyoM aura rAjapUtalalanAoMne jalatI huI citAoMmeM jauhara vrata kiyA thaa| . isake nikaTa hI gomukha kuNDa hai| isameM eka caTTAnameM bane gomukhase pahAr3I srota dvArA nirantara jala giratA rahatA hai| isake uttarI kinArepara pArzvanAtha jaina mandira hai| yaha choTA-sA mandira zvetAmbaroMkA hai| isameM eka caitya hai| kumbhA mahalase isa mandira taka suraMga AtI hai| gomukha kuNDake dakSiNameM jayamala aura phattAke bhagna mahala khar3e haiN| ina mahaloMke dakSiNameM aura saDakake pazcimI kinArepara kAlikA mandira hai| yaha 8-9vIM zatAbdIkA batAyA jAta isake dakSiNa-pazcimameM naugajA pIrakI kabra banI huI hai| yaha 9 gaja lambI hai| yahA~se sar3aka dvArA kucha Age bar3hanepara padminI mahala milate haiN| eka choTA mahala tAlAbake bIcameM banA huA hai| isake sAmane bane hue mahalake eka kamaremeM bar3e-bar3e darpaNa lage hue haiN| kahate haiM, jala mahalameM
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha padma khar3I ho gayI thI tathA alAuddIna khilajIne darpaNavAle kamare meM khar3e hokara mahArAnIkA pratibimba dekhA thA / isake nikaTa citrAMga tAlAba, isake pUrva kI ora sar3aka ke kinAre rAjaTIlA, yahA~se sar3aka uttara kI ora sUrajapola hotI huI kIrtistambhako jAtI hai| isa mArgapara pazcima kI ora gorAbAdala ke makAnoMke khaNDahara milate haiN| sUrajapolase uttarakI ora jAnevAlI sar3akapara jaina kIrtistambha khar3A hai / yaha sAta maMjilakA 75 phoTa U~cA hai / isameM Upara jAneke lie sIr3hiyA~ banI huI haiN| isake sAmane mahAvIra digambara jaina mandira banA huA hai / kIrtistambha isa mandirakA mAnastambha kahalAtA hai / sambhavataH yaha mandira pahale candraprabha mandira kahalAtA thA, jisakA nirmANa sAha jIjAne kiyA thA / muslima kAla meM mUrti zAyada khaNDita kara dI gayI / phira zAntikAlameM yahA~ mahAvIra svAmIko mUrti virAjamAna kara dI gyii| yaha mandira atyanta kalApUrNa hai / bAhya bhittiyoMpara jaina devatAoM, tIrthaMkaroM aura lokajIvanase sambandhita dRzyoMkI mUrtiyoMkA sUkSma aMkana kiyA gayA hai| yaha mandira, kIrtistambha aura banavIrako dIvArake nikaTastha mandira purAtattva vibhAgake saMrakSaNa meM haiM / 99 yahA~ eka sar3aka pazcima kI ora satavIsa devarA hotI huI nagarakI ora jAtI hai| mArga hai jisase Aye the / dharmazAlA nagara meM eka digambara jaina mandira aura do caityAlaya haiM / mandirameM kaI mUrtiyA~ prAcIna haiM / yahA~ digambara jainoMko saMkhyA nagaNya hai / nagara meM koI digambara jaina dharmazAlA nahIM hai / Thaharane lie sTezana ke nikaTa paryaTaka vizrAma gRha, sarakArI sarAya aura zvetAmbara jaina dharmazAlA hai / anya dharmazAlAe~ aura lAja bhI haiM / mArga cittaur3a pazcimI relavekI ajamera-khaNDavA zAkhApara ajamerase 189 ki. mo., nImacase 53 ki. mI., ratalAma se 375 ki. mI. hai| udayapura se relamArga dvArA 117 ki. mI. hai| dillI se udayapura jAnevAle relamArga dvArA yaha 630 ki. mI. hai| sar3akase bhI isakA sabhI bar3e sthAnoMse sambandha hai | yaha prasiddha paryaTana kendra hai / mora ( zrI zAntinAthajI ) avasthiti aura mArga zrI digambara jaina atizaya kSetra zAntinAtha, rAjasthAna pradezake cittor3agar3ha jile meM pratApagar3hake uttara meM pratApagar3ha-choTI sAdar3I-cittaur3agar3ha sar3akapara 5 ki. mI. dUra bamotara gA~va meM avasthita hai / yahA~ jAneke lie mandasaura sTezanapara utaranA par3atA hai / mandasaurase pratApagar3ha taka 32 ki. A. pakkI sar3aka hai / pratApagar3hase kSetra takakA mArga pakkA hai / kSetra sar3akase lagabhaga 100 gaja dUra hai|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 bhAratake digambara jaina tIrtha atizaya vi. saMvata 1902 meM bhagavAna zAntinAthakI 5 phUTa uttaMga ati manojJa pratimA virAjamAna kI gyii| isa pratimAko sthApanAke bAda isa mandirako atizaya kSetra mAnA jAne lgaa| atizaya kSetrake rUpameM isakI mAnyatA nirantara bar3hatI gyii| jainoMke atirikta AsapAsako grAmINa aura bhIla janatAmeM bhI isa kSetrakI bahumAnyatA hai / phalataH prativarSa yahAM hajAroM jainetara bhI darzanArtha Ate haiN| inakA vizvAsa hai ki bhagavAn zAntinAthako mAnyatAse unake sabhI manovAMchita kArya pUre ho jAte haiM / sAdhAraNa janatA hI nahIM, yahA~ke rAjA aura jAgIradAra bhI isa pratimAke bar3e bhakta rahe haiN| manokAmanAeM pUrNa honepara ve yahA~ bheTeM bhI dete rahe haiN| mahArAja raghunAthasiMhajIke mahArAjakUmAra mAnasiMhajIne isa mandirake lie jAgIra dI thii| isI prakAra unake supUtra antima mahArAja rAmasiMhajIne putrajanmakI mAnyatA pUrI honeke upalakSyameM vikrama saM. 1905 meM apane Adeza saMkhyA 2328 dinAMka 7-3-34 dvArA pratApagar3ha riyAsatakI sImAmeM eka varSa meM do bAra arthAt phAlguna zuklA 8 aura 14 ko kisI jIvakI hiMsA na karanekA Adeza jArI kiyA thA. jisakA pAlana aba taka hotA calA A rahA hai| isI mUrtike cAmatkArika prabhAvoMke kAraNa mandirakA nAma bhI zrI zAntinAtha mandira ho gayA hai / mUtike camatkAroMke sambandhameM janatAmeM aneka kiMvadantiyAM pracalita haiN| ___ kahA jAtA hai ki vikrama saM. 1990 meM jaba mandirakA jIrNoddhAra karAyA gayA thA, mandirakA dvAra bahata choTA thaa| usameM se pratimA andara nahIM jA sakatI thii| pratimAko andara vedImeM virAjamAna karanA thaa| saba loga isa samasyAke kAraNa cintita the| taba rAtrimeM pratiSThAcArya bhaTrAraka hemacandrajIko svapna haA, "maiM Aja rAtriko svayaM apane sthAnapara ArUr3ha ho jAUMgA, tuma kevala apanA hAtha hI lagA denaa|" prAtaHkAla logoMne dekhA ki pratimA apane uddiSTa sthAnapara virAjamAna ho gyii| isI prakAra eka dUsarI kiMvadantI hai ki vamotara gAMvase 5 ki. mI. dUra vamotara gAMvake jAgIradAra Asauja sudI 8 arthAt homASTamIko zAntinAtha mandirase 2 phalAMgapara sthita khambA devIke mandirameM prativarSa 20-25 bakaroMkI bali diyA karate the| unheM zAntinAthakI duhAI dekara balise rokA gayA, kintu ThAkura sAhaba nahIM maane| unhoMne jyoM hI talavAra uThAyI ki hAtha talavArase cipaka gaye / jaba unheM zapatha dilAkara zAntinAthakA gandhodaka pilAyA gayA, taba unake hAtha talavArase pRthak hue| kSetrapara jIrNoddhAra kArya kSetrakA jIrNoddhAra sarvaprathama vikrama saM. 1960 meM harajIta TekevAle digambara jaina pratApagar3hane karAyA thaa| isake pazcAt saMvat 1990 meM saMghapati seTha ghAsIlAla pUnamacandajIne pratiSThA kraayii| isa mahotsavameM lagabhaga eka lAkha vyakti bAharase padhAre the| isa pratiSThA-samArohakI sarvAdhika ullekhanIya ghaTanA cAritra-cakravartI AcArya zAntisAgarajI mahArAjakA saMghasahita yahA~ padhAranA thaa| AcArya mahArAja bIsavIM zatAbdIke pUrvArdhameM sarvAdhika prabhAvazAlo digambara jainAcArya the| kSetra-darzana mandirameM garbhagRha aura do khelA maNDapa haiN| garbhagRhameM cabUtarenumA vedIpara bhagavAn ajitanAthakI mUlanAyaka mUrti virAjamAna hai| yaha 2 phuTa 7 iMca U~cI kRSNavarNa padmAsana hai| gii|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 101 isakI pratiSThA saMvat 1712 meM huI thii| mUrtikI nAka kucha khaNDita hai| yaha eka zilAphalakake phemameM virAjamAna hai / zilAphalaka 4 phuTa 8 iMca UMcA hai| mUrtike sirake Upara chatratrayI hai| usake donoM pAzvoM meM gaja aura mAlAdhArI deva haiN| zeSa sAre phalakapara khaDgAsana aura padmAsana 57 mUrtiyAM haiN| phalaka khaNDita haiN| lagatA hai, kucha mUrtiyAM khaNDita ho gayo haiM / sambhavataH isa phalakapara 72 mUrtiyAM hoNgii| phalaka prAcIna hai aura kisI anya mUrtikA lagatA hai| - isake Age bAyIM ora saMvat 1828 kI 11 iMca U~cI zvetavarNa padmaprabha bhagavAnakI padmAsana mati hai tathA dAyIM ora 1 phaTa 3 iMca U~cI candraprabhakI saMvata 1659 meM pratiSThita kRSNavarNako padmAsana mUrti hai| inake atirikta 8 dhAtu mUrtiyAM bhI haiN| ___ garbhagRhake Age khelA maNDapameM 1 phuTa 4 iMca UMce cabUtarepara zAntinAthakI 5 phuTa U~cI aura 4 phuTa 2 iMca caur3I kRSNavarNa padmAsana bhavya mUrti hai| isakI pratiSThA saMvat 1902 phAguna kRSNA 9 ko huI thii| isakI dAyIM bhujAse peTa taka tathA bAyIM bhujApara nizAna bane hue haiN| isake Age 2 phuTa UMce cabUtarepara vAsupUjyako saMvat 1929 meM pratiSThita aura 2 phuTa 3 iMca U~cI kRSNavarNavAlI mUrti virAjamAna hai / bAyIM orakI dIvArameM kSetrapAla virAjamAna haiN| ___isa khelA maNDapake Age eka khelA maNDapa aura hai jisameM madhyameM pUjAkA cabUtarA banA huA hai| dharmazAlA kSetrapara dharmazAlA hai, jisameM 23 kamare haiN| prakAza ke lie bijalI hai tathA jalake lie kuA~ hai| melA yahAM jyeSTha sudI pUrNimAko vArSika melA hotA hai / vyavasthA kSetrakI vyavasthA bosA narasiMhapurA paMcAna pratApagar3hakA eka TrasTa karatA hai, jisake pramukha zrI harajIta TekevAloMke kuTumbIjanoMmeM se koI vyakti hote haiN| kSetrakA patA isa prakAra hai mainejiMga TrasTI, zrI zAntinAtha digambara jaina atizaya kSetra bamotara, po. sidhapurA ( jilA cittaur3agar3ha ) rAjasthAna / andezvara pArzvanAtha mArga aura avasthiti 'zrI digambara jaina atizaya kSetra andezvara pArzvanAtha' rAjasthAna pradezake bAMsavAr3A jilekI kuzalagar3ha tahasIlameM hai / samIpakA relave sTezana pazcimI relavekA udayagar3ha hai jo yahA~se 50 ki. mI. hai| yaha kSetra dAhodase uttarakI ora 50 ki. mI., kuzalagar3hase pazcimakI ora 15 ki. mI. tathA kaliMjarAse pUrvakI ora 8 ki. mI. dUra hai| yaha kuzalagar3ha aura kaliMjarAke madhya hai| niyamita basa sevA hai| basa mandirake Age hI rukatI hai / isakA posTa oNphisa kuzalagar3ha hai| yaha kSetra eka choTI-sI pahAr3Ipara hai| cAroM ora saghana vana hai|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 bhAratake digambara jaina tIrtha kSetrakA itihAsa isa kSetrake sambandhameM aneka kiMvadantiyAM pracalita haiN| kahate haiM, ekta bhIla kisAna eka bAra apane khetameM hala calA rahA thA / akasmAt usakA hala pattharase ttkraayaa| kisAnane usa pattharako prayatnapUrvaka nikaalaa| kintu use yaha dekhakara Azcarya huA ki vaha sAdhAraNa pASANa nahIM hai, balki pASANake bhagavAn haiM / bhagavAnne sAkSAt darzana diye haiM, isa vizvAsase vaha bhagavAnke sAmane bhaktise nRtya karane lgaa| dhIre-dhIre yaha samAcAra usake parivAra aura jAtivAloMko bhI mAlUma huaa| abodha bhaktoMkA vahA~ melA laga gyaa| sabane bhagavAnke Upara tela-sindUra potakara khUba bhakti kii| pratidina ye loga isI prakAra bhagavAnko bhakti karake rijhAne lage / bhagavAnkA thAna bhI eka khejar3e ke vRkSake nIce bana gyaa| eka dina kaliMjarAke zrI bhImacanda mahAjanako svapna aayaa| dUsare dina mahAjana yahA~ pahuMcA, darzana kiye, abhiSeka kiyaa| yaha samAcAra digambara jaina samAjako bhI jJAta huaa| jaina loga yahA~ Aye aura choTA-sA mandira banavAkara usameM mUrtiko virAjamAna kara diyaa| dhIre-dhIre andezvara pArzvanAthakI prasiddhi sAre bAgar3ha, madhyapradeza aura gujarAta prAntameM phaila gyii| phalataH janatA adhikAdhika saMkhyAmeM Ane lgii| atizaya __ bhagavAn pAzvanAthako uparyukta mUrtike atizayoMke sambandhameM logoMmeM aneka kiMvadantiyA~ pracalita haiM / kahate haiM, eka bAra coroMne cA~dIke kivAr3a utAra liye aura unheM lekara cala diye / eka bAra unhoMne phira prayatna kiyA aura abako bAra tijor3I kholakara rupaye nikAla liye / kintu isa bAra ve jA nahIM sake, ve andhe ho gaye aura yahIMpara pAsake jaMgalameM bhaTakate rhe| kahA nahIM jA sakatA ki ina bAtoMmeM kahA~ taka sacAI hai| mUrtike atizayoMse prabhAvita hokara aneka jaina aura jenetara vyakti yahA~ manokAmanA lekara Ate haiN| kSetra-darzana yaha kSetra pahAr3ake Upara jaMgalameM hai| yahAM koI bastI nahIM hai, kevala do digambara jaina mandira aura dharmazAlA haiM / donoM hI mandira pArzvanAtha mandira kahalAte haiM / eka mandira kuzalagar3hako zrI digambara jaina paMcAyatane banavAyA thaa| isakI pratiSThA saMvat 1965 meM huI thii| bhagavAn pAzvanAthakI zyAmavarNa cAmatkArika mati isI mandira meM virAjamAna hai| dasarA mandira kazalagaDha vAsI zrI hIrAcanda mahAjanane banavAyA thA, jisakI pratiSThA vikrama saMvat 1992 meM huI thii| isakA nirmANa kArya aba bhI cala rahA hai| inameM pahalA mandira hI bar3A-mandira kahalAtA hai| bar3e-mandirameM garbhagRha aura sabhA-maNDapa hai| usake Age sahana hai| mUlanAyaka bhagavAn pArzvanAthakI 1 phuTa 8 iMca UMcI kRSNa pASANako padmAsana pratimA hai| pratimAke Upara sapta phaNAvalI hai| yaha pratimA eka zilAphalakameM hai| bhagavAnake sirake Upara tIna chatra haiN| unake dundubhivAdaka haiN| unake Upara bhI pAMca padmAsana tIrthaMkara pratimAeM haiN| inake donoM pAvoM meM AkAzacArI deva aura gaja haiN| phaNake pAryoM meM mAlAdhArI gandharva haiN| unase nIce donoM ora khaDgAsana mUrtiyA~ haiM / isa mUrtike Upara koI lekha nahIM hai| yaha mUrti isI sthAnapara nikalI thii| kahate haiM, jaba isa mUrtiko bAhara mandira meM virAjamAna karaneke lie le jAnA cAhA to vaha uThAye na uTho / taba usI sthAnapara dUsarA mandira banAyA gyaa|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 103 yaha mUrti anumAnataH 12-13vIM zatAbdIkI pratIta hotI hai / isa mUrti ke atirikta vedIpara pASANakI 8 aura dhAtukI 9 mUrtiyAM aura bhI virAjamAna haiM / isa mandirase Age sar3aka ke kinAre dUsarA mandira hai / isameM bhagavAn pArzvanAthakI 2 phuTa 7 iMca avagAhanAvAlI kRSNa pASANakI padmAsana mUrti virAjamAna hai| yaha 9 phaNavAlI hai / isakI pratiSThA saMvat 1992 meM huI thii| isake atirikta vedopara 8 pASANakI aura 10 dhAtukI mUrtiyA~ bhI haiM / donoM ho mandira zikharabanda haiM / dharmazAlA kSetrapara digambara jaina dharmazAlA hai / prakAzake lie lAlaTenoMko vyavasthA hai / mandirase lagabhaga 100 gaja dUra eka tAlAbake nikaTa kuAM hai / jala-pUrti ke lie yahI ekamAtra sAdhana hai / kSetra nAgarika kolAhala se dUra ekAnta aura zAnta vAtAvaraNa meM avasthita hai / vyavasthA vyavasthAkI dRSTise yaha nirNaya kiyA gayA ki andezvara kaliMjarAke nikaTa hai, parantu tatkAlIna kuzalagar3ha sTeTameM honese tathA bA~savAr3A - kuzalagar3ha sTeToMke boca sImA vivAda honeke kAraNa kaliMjarAke mArgase sAmAna pahu~cAnA kaThina thA / ataH kSetrako vyavasthAkA bhAra digambara jaina samAja kuzalagar3ha ko diyA gayA / vArSika melA kSetrakA vArSika utsava kArtika pUrNimAko hotA hai / isI dina andezvara pArzvanAtha prakaTa hue the | ghoDA bhImacandako svapna diyA thA / ataH tabhIse prathama dhvajArohaNa ghoDA bhImacanda evaM unake vaMzajoM dvArA hI kiyA jAtA hai jo aba taka kAyama hai / patA - mantrI, zrI andezvara pArzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra andezvara, po. kaliMjarA ( jilA bA~savAr3A ) rAjasthAna / nAgaphaNI pArzvanAtha mArga aura avasthiti yaha eka atizaya kSetra hai / RSabhadevase lagabhaga 40 ki. mI. dUra bochIvAr3A nagara hai / niyamita basa sevA hai / bIchIvAr3Ase maisvo nadI taka 10 ki. mI. lambI pahAr3I sar3aka hai jo pattharoMke Tukar3e DAlakara banAyI gayI hai| bIchIvAr3A hotI huI basa lagabhaga 6 ki. mI. taka jAtI hai | vahA~se kAphI car3hAI aura utarAI hai / ataH paidala hI yAtrA kI jA sakatI hai / maisvo nadIpara pahu~ca kara, modara gA~va se pUrva hI nadI ke kinAre bAyIM ora lagabhaga eka pharlAMga calakara pahAr3ake Upara mandira dikhAI dene lagatA hai / mandira taka jAneke lie lagabhaga 50 sIr3hiyA~ car3hanI par3atI haiM / jahA~ sIr3hiyA~ prArambha hotI haiM, vahA~ eka jalakuNDa hai| pahAr3ake kaI srotoMse jala nirantara AtA rahatA hai aura eka gomukhI se isa kuNDameM giratA rahatA hai / isI kuNDakA jala pIne aura
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 bhAratake digambara jaina tIrtha bhagavAnke abhiSekake kAmameM AtA hai| kahate haiM, kabhI-kabhI yahAM siMha Adi vanya pazu bhI jala pIne A jAte haiN| yaha sthAna rAjasthAna prAntake DUMgarapura jile meM hai| prAcInakAlameM kSetrake nikaTa bastI thii| kSetra-darzana pahAr3Ike Upara mandira banA huA hai / mandirameM garbhagRha aura usake Age khelA maNDapa hai| mUlanAyaka pratimA bhagavAn pArzvanAthakI hai| kintu pAzvanAthako yaha svatantra pratimA nahIM hai, apitu pAzvanAthake sevaka dharaNendrake zIrSapara pAzvanAthakI laghu pratimA virAjamAna hai / yaha kAphI ghisa gayI hai jisase pratIta hotA hai ki pratimA kAphI prAcIna hai| bhagavAnke sirapara saptaphaNamaNDapa banA huA hai| inameM tIna phaNa khaNDita haiN| dharaNendra lalitAsanameM baiThe hue haiN| unake dAyeM hAthameM puSpa hai tathA bAyAM hAtha jaMghApara rakhA hai| unake hAthoMmeM dastabanda, bhujAoMmeM bhujabanda tathA gale meM ratnahAra haiN| dhotIkI cunnaToMkA aMkana bar3A bhavya bana par3A hai / bAyeM hAthake nIce uttarIya laTakA huA hai| isa pratimAkA varNa zyAma hai| avagAhanA 2 phuTa 2 iMca hai| pratimAkI caraNa-caukIke Upara koI lekha nahIM hai| mastakakA pRSThabhAga khaNDita hai| yahI pratimA janatAmeM nAgaphaNI pAzvanAthake nAmase prasiddha hai| nAgaphaNI pAzrvanAthako dAyIM ora mallinAthako kRSNavaNaM vAlI aura 1 phuTa 4 iMca UMcI padmAsana pratimA virAjamAna hai| bAyIM ora pArzvanAthakI pratimA hai| yaha kRSNa varNa hai. padmAsana hai aura 1 phuTa 3 iMca unnata hai| mallinAtha pratimAke pAdapIThapara isa prakAra lekha aMkita hai"zrI mUlasaMghe 1637 varSe vaizAkha vadi 8 budhe bhaTTAraka zrI guNakIrti guruupdeshaat"| vedI para dhAtuke pArzvanAtha aura eka caubIsI virAjamAna hai| garbhagRhake dvArapara pAzrvanAtha bhagavAnko eka mUrti hai / mUrti-lekhake anusAra isakI pratiSThA vikrama saMvat 2008 jyeSTha kRSNA 5 ko huI thii| khelA maNDapake tIna ora char3adAra kivAr3eM lagI huI haiN| yahA~kA dRzya bilakula tapovana-jaisA lagatA hai| maNDapake Age donoM ora UMcI parvatamAlAeM aura hare-bhare vRkSoMkI katAreM haiM / parvatoMke madhya caurasa bhAgameM maisvo nadI hai| yaha nadI barasAtI hai| grISma RtumeM yaha sUkho par3I rahatI hai| yaha sthAna bilakula nirjana hai| isakA nikaTavartI modara gAMva yahA~se prAyaH do phalA~ga dUra hai| atizaya jaina evaM jenetara janatAmeM eka atizaya kSetrake rUpameM isa kSetrakI mAnyatA hai| bhakta jana manokAmanAeM lekara yahA~ Ate haiN| grAmavAsiyoMke pazu pahAr3apara carane jAte haiN| kabhI koI pazu carate-carate dUra nikala jAtA hai aura sandhyAko bahuta DhUMr3hanepara bhI jaba nahIM milatA to pazukA mAlika nAgaphaNI bAbAkI duhAI dekara bolatA hai-"bAbA ! agara merA jAnavara subaha ghara A jAyegA to maiM tere Upara dUdha cddhaauuNgaa|" kahate haiM, isa pahAr3apara siMha dampatI rahatA hai| kintu Aja taka kabhI bhI siMhane yahA~ kisI pazukA zikAra nahIM kiyaa| yahA~ke AdivAsiyoMkA yaha dRr3ha vizvAsa hai ki nAgaphaNI bAbAkI chatrachAyAmeM kabhI bhI unakI koI hAni nahIM ho sktii| dharmazAlA mandirake donoM pAzvoM meM dharmazAlA banI huI hai| mandirakI dAyIM bAz2ameM nIce Upara hAla bane hue haiN| bAyeM pAzvameM nIce tIna kamare aura Upara eka aura hAla banA huA hai|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 rAjasthAnake digambara jaina tIrtha yAtriyoMke lie gadde, rajAiyAM aura bartanoMkI suvidhA upalabdha hai| jalakI suvidhA prakRtine kara hI do hai| pratimAkA itihAsa aura kiMvadantI nAgaphaNI pArzvanAtha pratimAkI prAptike sambandhameM eka adbhuta kiMvadantI pracalita hai| kahate haiM, pahale yaha pratimA Upara pahAr3apara per3oMke jhuramuTameM par3I huI thii| eka mahilA kisI kAryavaza pahAr3apara jA rahI thii| jaba vaha isa pratimAke nikaTase gujarI to akasmAt usakI dRSTi pratimAke Upara pdd'o| bhagavAnke darzana pAkara use bar3I prasannatA huii| usane manautI manAyI"bAbA ! agara merI kAmanA pUrNa ho jAye to maiM pratidina terI sevA-pUjA kiyA kruuNgii|" jaba isa bhakta mahilAkI kAmanA pUrNa ho gayI to vaha apanI pratijJAnusAra pratidina vahAM Akara bhagavAnkI sevA-pUjA karane lgii| usane anya logoMse bhI isa pratimAke sambandhameM carcA kii| phalataH bhaktajanoMkI saMkhyA bar3hane lgii| eka dina usa bhakta mahilAne apane bhagavAnse kahA"bAbA ! maiM bUr3hI aurata tthhrii| mujhameM hara roja itanA UMcA car3hakara AnekI zakti nahIM hai| tuma nIce A jAo, varanA maiM kalase nahIM aauuNgii|" bhaktake nizchala hRdayakI pukAra thI yaha / phalataH rAtrimeM devane svapnameM use upAya batAyA-"tU sarakaNDekI gAr3I banA aura kacce sUtakI guNDI bnaa| tU mujhe gAr3Ipara rakhakara le jaanaa| lekina pIche mur3akara na dekhnaa|" vaha vaddhA svapnameM batAye gaye upAyakA smaraNa kara baDo prasanna hii| prAtaHkAla hote hI usane sarakaNDoMkI gAr3I banAyI, kacce sUtase use kasA aura gAr3I lekara apane bhagavAnko lene phuNcii| usake manameM khuzI samA nahIM pA rahI thI ki Aja bhagavAn usake gharapara pdhaareNge| usane bhagavAnkI agavAnIke lie bar3I taiyAriyAM kI thiiN| usane apanI jhoMpar3Iko sajAyA-saMvArA thaa| gobarase use lIpA thaa| Aja trilokInAtha bhagavAn apanI icchAse usakI jhopar3I meM AnevAle the| tInoM lokoMmeM kauna itanA bhAgyazAlI hogaa| ___aisI humasa liye gAr3I lekara vaha bhagavAnke pAsa pahu~cI / usake zarIrapara par3I huI jhurriyoMmeM Aja umaMga, utsAha aura zaktiko alaukika vidyut pravAhita ho rahI thii| usake bhAgyase spardhA karanekI kSamatA Aja kisImeM nahIM thii| usane jAkara apane bhagavAnke Age hAtha jor3e, sASTAMga namaskAra kiyA aura uThakara Adezake svarameM bolI-"aba calo bhagavAn !' yoM kahakara usane bhagavAnko uThAyA / lagA ki bhagavAn to calaneke lie jaise bar3e utsuka hoN| usa vRddhAkA jarAsA sahArA milA ki bhagavAn gAr3ImeM savAra ho gye| gAr3I khIMcatI huI bhagavAnko le clii| gAr3I khIMcane meM use koI jora nahIM lagAnA par3a rahA thaa| gADI Ubar3a-khAbar3a pahADI rAstepara aise calI jA rahI thI, mAno koI cikanI sImeNTa kI sar3aka ho| gAr3I eka jharaneke nikaTa aayii| vaha pahAr3ase utara AyI thii| aba taka vaha vRddhA harSa aura bhaktise vihvala mAno besudha banI calI A rahI thii| jharanepara Akara usake manameM sandeha jAgA-'gAr3I itanI halakI kaise laga rahI hai| bhagavAn to bahuta bhArI haiM, kintu gAr3I to bhArI nahIM lgtii| kahIM bhagavAn rAste meM hI to nahIM gira gye|' usane mur3akara dekhaa| bar3I prasanna huI ki bhagavAn to gAr3Ipara baiThe haiN| phira usI umaMgase usane gAr3I khIMcI, kintu gAr3I Tasase masa nahIM huii| bhaktike jisa sambalake sahAre vaha bhagavAnko yahA~ taka lAne meM saphala huI thI, sandeha hote hI bhaktikA vaha sambala hAthase chUTa gayA thaa| AdivAsI gAje-bAje lekara bhagavAnkI agavAnIke lie vahA~ aaye| una sabhIne milakara bhagavAnko le jAneke aneka
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 bhAratake digambara jaina tIrtha upAya kiye, kintu saba vyartha siddha hue| vRddhA apanI bhUlapara bahuta royI, kintu bAdameM yaha anubhava kara usane santoSa dhAraNa kiyA ki bhaktike pravAhameM yadi thor3A-sA bhI sandehakA aMza banA rahatA hai to vaha bhakti phaladA nahIM hotii| nAgaphaNI pArzvanAtha tabase usI sthAnapara virAjamAna haiN| tabhIse inakI khyAti dinoMdina bar3hatI gayI aura usane tIrthakSetrakA rUpa dhAraNa kara liyaa| sarakArane mandirake cAroM ora pahAr3apara 10 bIghA jamIna mandirako bheMTasvarUpa pradAna kI hai| vArSika melA yahA~ pratyeka pUrNimAko melA bharatA hai kintu yahAM ASAr3hI pUrNimAko bar3A melA bharatA hai| isa dina kaI hajAra jaina aura jainetara janatA yahA~ ekatrita hotI hai| vyavasthA kSetrakI vyavasthAke lie eka prabandhaka samiti banI huI hai| patA-yahA~kA patA isa prakAra hai mantrI, zrI nAgaphaNI pAzvanAtha digambara jaina mandira po. maudara, vAyA-bIchIvAr3A (jilA DUMgarapura ) rAjasthAna RSabhadeva (kezariyAjI) mArga aura avasthiti zrI RSabhadevajI tIrtha rAjasthAna pradezake udayapura jilemeM udayapura zaharase 64 ki. mI. dura kheravADA tahasIlameM koyala nAmaka choTI-sI nadIke kinAre avasthita hai| grAmakA nAma dhaleva hai| isakI janasaMkhyA lagabhaga 5000 hai / isa gAMvake uttara aura pazcimameM nadI tathA dakSiNa bhAgameM pahAr3I nAlA hai| yaha gAMva RSabhadevakI mUlanAyaka pratimAke prakaTa honeke pazcAt basA hai, aisA lagatA hai| bhagavAnke nAmapara gAMvakA nAma bhI RSabhadeva tathA kezara car3hAnekI prathAke kAraNa kezariyAjI pracalita hai| yahA~ pahu~caneke lie pazcimI relaveke udayapura sTezanapara utaranA par3atA hai| vahA~se RSabhadevajI taka pakkI sar3aka hai tathA niyamita basa-sevA hai| dUsarA mArga DUMgarapurase RSabhadevakA hai| yaha sar3aka bhI pakkI hai| eka anya rAstA ahamadAbAda-himmatanagara-udayapura lAinase hai| cauthA mArga udayapura-DUMgarapura-himmatanagara relave lAinakA hai| isa mArgapara RSabhadeva roDa sTezana RSabhadevase lagabhaga 12 ki. mI. pdd'egaa| yahA~ posTa oNphisa aura TelIgrApha oNphisa hai| TelIphonakI bhI suvidhA hai| gAMvameM pulisa suparinTeNDeNTakA oNphisa hai| posTameM gA~vakA nAma RSabhadeva hai| rAjya sarakArakI orase hAspiTala, hAIskUla tathA pustakAlaya haiM /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 107 atizaya kSetra zrI RSabhadeva ( kezariyAjI ) kSetra atizaya kSetrake rUpameM vikhyAta hai| yahAMkI mUlanAyaka pratimA bhagavAn RSabhadevakI hai| pratimA zyAmavarNakI honese bhIla loga ise kAlAjI aura kAriyA bAbA kahate haiN| kucha loga dhUlevAthaNI yA 'kezariyAlAla' bhI kahate haiN| yaha pASANanirmita padmAsana pratimA zyAmavarNa sAr3he tIna phuTa avagAhanAvAlI hai| yaha samacaturasra saMsthAnayukta aura atyanta cittAkarSaka hai| isa pratimAke nAnAvidha camatkAroMko kiMvadantiyA~ janatAmeM bahupracalita haiM / isake camatkAroMse AkarSita hokara na kevala digambara jaina, apitu zvetAmbara jaina, hindra, bhIla Adi sabhI loga yahAM Akara manautI manAte haiN| aneka loga yahA~ kezara car3hAte haiM, jisase isa kSetrakA nAma 'kezariyAjI' par3a gayA hai| santAna-prAptikI kAmanA lekara AnevAle kucha bhakta to santAna honepara usake bhArake barAbara kezara car3hAte haiN| kucha loga apane baccoMko cA~dI, rupaye, ghI, zakkara, gur3a Adise taulakara ye vastueM bhagavAnke caraNoMmeM car3hAte haiN| bhagavAnkI yaha sakAma bhakti bhI puNya-bandhakA kAraNa hai / bhagavAnkI bhaktise manameM zubha bhAvoMkA saMcAra hotA hai / nizcaya hI isase pApakA kSaya aura puNyakA saMcaya hotA hai| usa puNyake kAraNa manokAmanA pUrNa hotI hai| yahA~ kitane bhakta manameM kAmanA lekara Ate haiM aura kitanoMko kAmanAe~ pUrNa hotI haiM, yaha batAnA kaThina hai| kintu sarvasAdhAraNameM kezariyA bhagavAnke prati jo agAdha AsthA aura zraddhA hai usase hI lagatA hai ki kezariyAnAthake camatkAroMkA janatA anubhava karatI hai, unakI acintya mahimAko hRdayase svIkAra karatI hai| usako zraddhA anubhavase upajI hai| isIlie zatAbdiyoMkA lambA kAla bhI usa zraddhAko kama nahIM kara sakA hai| vahA~ke camatkAroMko aura kAmanA-patike aneka AkhyAnoMko sunAte hae bhaktajanoMko AhlAdakA anubhava hotA hai| aisI hI eka bAta vi. saM. 1863 kI hai| holkarakA senApati sadAzivarAva galiyAkoTa DUMgarapura Adi gA~voMko lUTatA huA dhuleva aayaa| vaha mandirameM jA ghusA aura vedIke pAsa khar3e rahakara vaha abhimAnapUrvaka bhagavAnse bolA "jainadeva ! le maiM rupayA pheMka rahA huuN| agara tujhameM zakti hai to merA rupayA svIkAra kara le|" bhagavAnko to vinaya aura bhaktise prasanna kiyA jA sakatA hai, azraddhA aura ahaMkArake svara bhagavAnkA prasAda nahIM pA sakate / sadAzivane ahaMkArake jisa prabala vegase rupayA bhagavAnakI ora pheMkA thA, vaha rupayA usI vegase lauTakara usake mastakameM Akara lagA / mastakase rakta nikalane lgaa| vivekI puruSoMko saMketa hI paryApta hotA hai kintu jinakI antarakI AMkheM aviveka, azraddhA aura abhimAnake madase unoMdI ho rahI haiM, ve Thokara khAkara bhI sAvadhAna nahIM ho paate| madAndha sadAzivako A~kheM isase bhI nahIM khuliiN| usane senAko AjJA dI-"mandirako lUTa lo|" senA mandira lUTaneke lie jyoM hI bar3ho, mandirameM-se TiDDIdalake samAna bhauMre nikalakara usa senApara TUTa par3e / mUkhaM sadAziva apanI senAke sAtha vahAMse prANa bacAkara bhaagaa| vaha vaha har3abar3ImeM bahuta-sA sAmAna bhI chor3a gyaa| usake manapara itanA AtaMka chA gayA ki usane jIvanameM dubArA phira kabhI idhara AnekA sAhasa nahIM kiyaa| isa ghaTanAkI gUMja usa pradezake lokagItoMmeM bhI sunAI par3atI hai| eka lokagItakI paMkti isa prakAra hai 'topakhAnA to par3A rahA ne rAva sadAziva bhAga gyaa|' isase milatI-julatI kaI aura bhI kiMvadantiyA~ pracalita haiN| kahA jAtA hai, pahale yaha pratimA yahA~se 20 kosa dUra jaMgala meM eka mandira meM virAjamAna thii| alAuddIna khilajI somanAtha
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 bhAratake digambara jaina tIrtha ke mandirako tor3akara lauTatA huA yahAM AyA aura isa mUrtiko tor3anA caahaa| kintu usakI sArI phauja andhI ho gyii| bAdazAhane punaH pratimApara AkramaNa karanA caahaa| kintu rAtameM pujArIko svapna aayaa| usake anusAra pujArI kAMvarameM isa mUrtiko dhuleva gAMva le AyA aura mandira banavAkara yahAM virAjamAna kara diyaa| isI prakArakI eka dUsarI kiMvadantI bhI baha pracalita hai| mahamada gajanavIne aneka mandiroM aura mUrtiyoMko tor3A / bhaktajana isa mUrtikI surakSAkI dRSTise ise kAMvarameM rakhakara khazAdarI le aaye| kintu Azcarya ki mUrti vahA~se antardhAna ho gyii| pujArI use DhUMr3hatA phiraa| mahAjanakI gAyeM vahA~ jaMgalameM carane jAtI thIM, unameM se ekAeka eka gAyane dUdha denA banda kara diyaa| eka dina naukara gAyake pIche gyaa| dekhA ki gAya eka jhAr3ImeM gayI aura eka pratimApara usakA dUdha jhar3ane lagA / saba loga isa camatkArako dekhakara bhagavAnkI jaya-jayakAra karane lge| vahA~ jhopar3I banAkara pUjAko vyavasthA kI gyii| kucha samaya pazcAt vahA~ mandirakA nirmANa kiyA gyaa| kezariyAnAthake camatkArako eka aura ghaTanA isa prakAra pracalita hai-jahAja samudra meM phaMsa gyaa| usake baca sakanekI AzAeM kSINa ho cukI thiiN| jahAjake yAtro mRtyukI vibhISikAse AtaMkita the| mRtyuke isa bhaMvarameM phaMsakara unameM se kucha bhaktoMne saMkaTamocanahAra kezariyAnAthakA dhyAna kiyA aura prArthanA kI-"prabho ! tuma karuNAsAgara ho / jo tumhArI zaraNameM jAtA hai, use tuma bhavasAgarase pAra kara dete ho| ApakA nAma-smaraNa karanese hamArA yaha jahAja sAgarase pAra ho jAye to isameM Azcarya kyA hai!" sabane Azcaryake sAtha dekhA ki phaMsA huA jahAja laharoMpara haule-haule utaratA huA taTapara jA lagA / bhaktajanoMkI karuNa pukAra karuNAsAgara kezariyAnAthane suna lI thii| pratidina Aratoke bAda bole jAnevAle eka stavana meM isa ghaTanAkA ullekha rahatA hai| usa stavanakI prathama kar3I isa prakAra hai 'kezariyAjIne jahAjako loga tiraaye| mAne ehI acaraja bhArI Ayo / ' isa prakAra kezariyAjIke camatkAroMke sambandhameM na jAne kitanI kiMvadantiyA~ lokameM pracalita haiN| mUlanAyaka pratimAkA itihAsa mUlanAyaka bhagavAn RSabhadevako pratimAkA nirmANa-kAla aura itihAsa atyanta vivAdAspada hai| 'impIriyala gajeTiyara oNpha iNDiyA' meM isake sambandhameM batAyA hai ki yaha pratimA terahavIM zatAbdIke anta meM gujarAtase yahA~ lAyI gayI thii| kucha logoMkI mAnyatA hai ki gujarAtase yaha ujjaina lAyI gayI athavA yaha ujjainameM hI virAjamAna thI aura vahA~se musalamAnoMke AkramaNake kAraNa yahA~ lAyI gyii| kucha loga isa pratimAko prAptikA adbhuta itihAsa batAte haiN| unakA kahanA hai ki jaba zrI rAmacandrajI laMkAse ayodhyA Aye, taba ve apane sAtha bhagavAn RSabhadevakI isa pratimAko bhI lAye the| bahuta samaya pazcAt ayodhyAse yaha ujjaina meM, vahA~se DUMgarapura rAjyake antargata bar3audA gA~vameM pahuMcI / vahA~se kisI daivI camatkArase yA anya kisI prakAra usa TIlemeM pahu~ca gayI, jahA~ ki 'pagalyA' ( caraNa ) bane hue haiN| vahA~se hI yaha prakaTa huii| uparyukta mAnyatAoMmeM tathyAMza kama aura kalpanA adhika hai| kintu kucha logoMko yaha kahAnI isase bhI adhika rocaka hai ki terahavIM zatAbdImeM musalamAnoMne AkramaNa karake mUrti khaNDita kara
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ GITTIS rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 109 dI thii| usa samaya mandirameM-se agaNita bhauMre nikale aura AtatAyiyoMpara AkramaNa kara diyaa| phalataH AtatAyI mAre gaye / bAdameM pujArIko svapna huA ki savA sau mana lApasI banAkara eka gar3hemeM bhara do aura pratimAke khaNDita Tukar3oMko yathAsthAna jor3akara pratimA usameM dabA do| pujArIne aisA hI kiyaa| pratimA na dekhakara kucha bhaktoMne usake bAremeM pUjArIse pUchatAcha kii| pU sArI ghaTita ghaTanA sunA dii| bhaktoMne pujArIse pratimAke darzana karAnekA atyadhika Agraha kiyaa| antameM pujArIne bAdhya hokara sAtaveM dina hI pratimA nikaalii| pratimAke Tukar3e yadyapi jur3a cuke the kintu do dina pUrva nikAlaneke kAraNa pratimApara ghAvake cihna bane raha gaye jo aba taka vidyamAna haiN| jisa prakAra isa mUrti kI prAptikA koI prAmANika itihAsa upalabdha nahIM hotA, usI prakAra isa matikA nirmANa-kAla bhI vivAdAspada banA haA hai| bhakta loga usako caturthaM kAlakI mAnate haiN| kucha logoMkI mAnyatA hai ki isa mUrtikA nirmANa IsavI pUrva 6-7 zatAbdImeM huA hogaa| anya kucha logoMkI mAnyatA hai ki isa pratimAkA nirmANa AThavIM zatAbdImeM huA aura ujjaina saMghake AcArya ( bhaTTAraka ) vidyAnandine, jinakA bhaTTAraka-kAla san 751-783 hai, isakI pratiSThA karAyI thii| isa mAnyatAke samarthanameM kucha loga isI mandirake khelA maNDapameM lage hue saMvat 1572 ke zilAlekhako pramANameM upasthita karate haiN| usa zilAlekhako antima paMkti meM nimnalikhita pATha milatA hai-'sahasa TaMkA sI 800 iTar3I kthyH'| isa vAkyAMzakA artha kucha loga '800 TaMkA ( tatkAlIna pracalita mudrA) kharca karake banavAyA' karate haiM; anya kucha loga artha karate haiM ki saMvat 800 meM kaccI IMToMkA mandira banavAyA gyaa| mUrtike nirmANa-kAlakI uparyukta samasta mAnyatAeM kalpanAmUlaka haiN| kisI purAtAttvika sAkSya yA aitihAsika AdhArake binA ina mAnyatAoMkA samarthana juTAnA kaThina hai| mUrtiko caturtha kAlakI mAnanA to tabataka sambhava nahIM hai, jabataka purAtattvavettA isa mAnyatAko apanA samarthana pradAna nahIM karate / haDappAke zirohIna kabandhako chor3akara anya koI jJAta mUrti aba taka IsavI sanse pUrvakAlakI upalabdha nahIM ho pAyI aura ye mUrtiyAM yA pleTeM bhI jaina yogI RSabhadevakI haiM, isakI bhI sarvasammata svIkRti aba taka prApta nahIM huI / jJAta mUrtiyoMmeM sarvAdhika prAcIna paTanAke lohAnIpura muhallese prApta zirohIna kabandha hai, jise mauryakAlIna svIkAra kiyA gayA hai aura jise jaina tIrthaMkarakI kAyotsargAsana mUrti honekI sarvasammata svIkRti prApta ho cukI hai| bhAratameM upalabdha pASANa mUrtiyA~-cAhe ve jaina, hindU yA bauddha kisI dharmase sambandhita hoM-mauryottarakAlIna mAnI jAtI haiN| aisI dazAmeM kezariyAnAthakI mUrtiko caturthakAlIna mAnanA dhArmika zraddhA aura bhAvukatAkA pariNAma hai / isa mAnyatAkA mUlAdhAra mUrtipara kisI lAMchana yA lekhakA abhAva hai| bhAratameM isa prakArakI lekha-lAMchanahIna mUrtiyoMko saMkhyA paryApta hai, jabaki unakA nirmANa-kAla IsavI sanke pazcAtkAlakA rahA hai| ukta mUrtiko racanA zailI aura vikasita bhAvAbhivyaMjanA aura zilpa vidhAnako dekhakara use AThavIM yA usake Asa-pAsako zatAbdIkI mAnanA yuktasaMgata pratIta hotA hai| bhaTTAraka vidyAnandi dvArA pratiSThita kiye jAnekI bAta bhI ayathArtha nahIM jAna pddtii| kintu isake lie bhI kucha sabala pramANa khojanekI AvazyakatA hai| khelA maNDapake saMvata 1572 ke zilAlekhase isa mAnyatAko puSTi nahIM hotI aura na usakA artha hI vaha nikalatA hai| Adi tIrthaMkara RSabhadevakI yaha digambara jina pratimA jina mandirameM virAjamAna hai| yaha eka phuTa U~ce dhAtuke Asanapara virAjamAna hai| isa caraNa caukIke madhya meM do bailoMke madhya meM devI banI huI hai jo sambhavataH RSabhadevakI yakSI cakrezvarI hai| isake atirikta hAthI, siMha, deva
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 bhAratake digambara jaina tIrtha Adi bhI bane hue haiN| isa caraNa caukIpara 16 svapna aMkita haiN| unake Upara 9 jina pratimAoMkA bhavya aMkana hai, jinheM navadevatA kahA jAtA hai| isa dhAtu siMhAsanake donoM bhAgoMmeM Upara teIsa jina pratimAeM banI huI haiM, jinameM do kAyotsargAsanameM tathA zeSa padmAsanameM virAjamAna haiN| madhyameM mUlanAyaka RSabhadevakI pratimA honese aura parikarameM teIsa pratimAeM honese svataH hI yaha caubIsI bana gayI hai| mUlanAyaka bhagavAn RSabhadevakI kRSNa pASANakI yaha pratimA sAr3he tIna phuTa uttuMga hai| isake sirake Upara tIna chatra suzobhita haiM, sirake pRSTha bhAgameM bhAmaNDala hai| bhagavAnke donoM ora akhaNDa dIpakakA snigdha madhura prakAza sadA vikIrNa rahatA hai / yahA~kA vAtAvaraNa nAstika vyaktike manameM bhI bhaktikI taraMgeM paidA kara detA hai| bhagavAn RSabhadeva to jagatpUjya, lokanAyaka haiM, ve sabake haiM, saba unake haiM / yaha camatkAra yahA~ Akara dekhaneko milatA hai / yaha kitane sukhada AzcaryakI bAta hai ki yaha pratimA digambara jaina AmnAyakI hai, mandira digambara jaina AmnAyakA hai aura digambara jaina bhaTTArakoMkA poTha kendra rahA hai| kintu isa adbhuta Azcaryajanaka pratimAke darzana karaneke lie digambara jainoMke atirikta zvetAmbara jaina, vaiSNava, zaiva, bhIla, yahA~ taka ki sacchudra bhI binA kisI bAdhAke aura samAna rUpase jAte haiN| kaisI adbhuta mahimA hai bhagavAn kezariyAnAtha kI! mandirakA itihAsa kezariyAnAtha arthAt RSabhadevakA yaha mandira lAkhoM-karor3oM bhaktoMkI zraddhAkA kendra hai / kintu isa mandirake nirmANakA itihAsa aura kAla kyA hai, yaha mUrtike itihAsake samAna abhI taka anirNIta aura vivAdAspada banA huA hai| kucha logoMkI dhAraNA hai ki isa mandirakA nirmANa vi. saMvat 2 meM huA thaa| usa samaya vaha kaccI IMToMkA banA huA thaa| AThavIM zatAbdImeM yaha pArevA pattharakA banAyA gyaa| caudahavIM zatAbdImeM isakA jIrNoddhAra kiyA gyaa| itihAsameM tathyoM aura unake samarthaka pramANoMkI AvazyakatA par3atI hai| pramANahIna tathya svIkArya nahIM mAne jaate| jinhoMne isa mandirakA nirmANa-kAla vi. saMvat 2 arthAt IsA pUrva 55 mAnA hai, unhoMne yaha kalpanA kisa AdhArapara kI hai, yaha spaSTa nahIM ho paayaa| isake samarthaka pramANa bhI abhI taka prakAzameM nahIM A paaye| ataH jabataka isa prakArake pramANa upalabdha nahIM hote, tabataka ukta mAnyatAko prAmANika svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| AThavIM zatAbdImeM mandirake nirmANakI kalpanA kucha yuktiyukta pratIta hotI hai| jisa mandirakA jIrNoddhAra codahavIM zatAbdImeM huA ho, usakA nirmANa cAra-pA~ca zatAbdI pUrva mAnA jAnA kucha ThIka lagatA hai| kezariyAnAthakI mUrtikA nirmANa-kAla bhI yahI honA cAhie, isa prakArake pUrva anumAnakI bhI isase sampuSTi ho jAtI hai| vartamAna sampUrNa mandirako saMracanA eka hI kAlameM nahIM huI, balki usake bhinna-bhinna bhAgoMkA nirmANa bhinna-bhinna kAloMmeM huA thaa| isa bAtakA samarthana mandirameM upalabdha zilAlekhoMse hotA hai| ina zilAlekhoMkA apanA vizeSa aitihAsika mahattva hai| inase saMgha, gaNa, gaccha, anvaya, taSThAtA aura pratiSThA-tithi Adi aneka mahattvapUrNa bAtopara prakAza par3atA hai| isAlae upalabdha sabhI zilAlekhoMko yahA~ uddhRta kiyA jA rahA hai| bhagavAn RSabhadevakI pratimA jisa garbhagRha (nija mandira) meM virAjamAna hai, usake bAhara
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 111 khelA maNDapakI dIvAloMmeM Amane-sAmane do zilAlekha utkIrNa haiM / unameM bAyIM orakA lekha isa bhA~ti hai zilAlekha naM. 1 "zrI AdinAthaM praNamya loka AzvAsitA kecana vita kAryena mokSamArge tamAdinAthaM praNamAdi nityamAditya saMvat 1431 varSe vaizAkha sudI akSayatithI budha dinAH gurAvaddehA vApI kUpa prasari sarovarAlaMkRta kher3avAlA pattane rAjya zrIvijaya rAjya pAlayati sati udayarAja selamA zrImajjinendrArAdhanatatpara paMcUlI bAgar3a prati yAtrA zrI kASThAsaMghe bhaTTAraka zrI dharmakIrti guropadezena vA sAdha vIjAsuta haradAsa bhAryA hAru tadapatyoH saM puMjA kotAbhyAm zrI RSabhezvara prAsAdasya jIrNodvAra zrI nAbhirAja varavaMza kRtAvatAra kalpadramA mAha sevaneSu I " isakA Azaya yaha hai ki saMvat 1431 meM vaizAkha sudI tRtIyA (akSaya tRtIyA) budhavAra ke dina vApI-kUpa-tar3Aga-sarovaroMse alaMkRta kher3avAlA nagarameM vijayarAjake zAsanakAla meM kASThAsaMgha bhaTTAraka zrI dharmakIrti guruke upadezase zAha haradAsa aura usakI bhAryA hAruke putra puMjA aura kotAne zrI RSabhadevake mandirakA jIrNoddhAra kiyA / isI prakAra khelA * maNDapameM dAyIM ora jo zilAlekha utkIrNa hai, vaha isa bhAMti par3hA gayA hai zilAlekha naM. 2 "lokA AzvAsitAH kecana AdinAthaM praNamAmi nityaM vikramAditya saMvat 1572 varSe vaizAkha sudI 5 vAra some bhaTTAraka zrI yazakIrti rAjye zrI kalA bhAryA sonavAI vIjirAja idA... ghulIya grAme zrI RSabhanAthaM praNamya phar3iyA kohiyA bhAryA bharamI tasya putra hosA bhAryA hilasade tasya putra kAnhA devarA raMgA bhrAta veNadAsa bhAryA lAchI bhrAta sAvA bhAryA pAMcI suta nAthA narapAla zrIkASThAsaMghe vAcanyAte kAzyapa gotre kaDiyA hosA maMDapaH navacaukIyao sanI bar3aputtalA sahasa TaMkA sI 800 iTar3I kathyaH zrI RSabhajI zrI nAbhirAja kukha pujaH / " isa zilAlekhakA Azaya yaha hai ki vikrama saMvat 1572 vaizAkha sudI 5 somavArako bhaTTAraka zrI yazakIrti rAjyameM dhulIya grAma meM phar3iyA kohiyA aura usakI bhAryA bharamI, unake putra hIsA usakI bhAryA hilasade unake putra kAnhA devarA TaMgA bhAI veNadAsa usakI bhAryA lAchI bhAI sAvA usakI bhAryA pAMcI usake putra nAthA narapAla kASThAsaMghI vAca jJAtike kAzyapa gotrI phar3iyA hasAne sabhAmaNDapa aura naucaukIkA nirmANa eka hajAra TaMkA ( tatkAlIna mudrA ) vyaya karake karavAyA / ( yahA~ '800 iTar3I kathya' isakA artha spaSTa nahIM ho pAyA ) ina zilAlekhoMse pramANita hotA hai ki vi. saMvat 1431 meM garbhagRha aura khelA maNDapa tathA vi. saMvat 1572 meM sabhAmaNDapa aura naucaukI bane the| donoM zilAlekhoMse yaha bhI siddha hotA hai ki donoM zilAlekhoM meM ullikhita nirmANa kArya kASThAsaMghI bhaTTArakoM ke upadezase unake anuyAyI bhakta digambara jainoMne karAye / isameM sandeha karanekI tanika bhI guMjAyaza nahIM hai ki RSabhadeva mandirakA jIrNoddhAra karAnevAle puMjA aura kotA donoM bhAI digambara jaina the aura unhoMne yaha puNya kArya kASThAsaMgha bhaTTAraka dharmakIrtike upadeza se karAyA thA / isI prakAra sabhAmaNDapa aura naucaukIkA nirmANa karanevAle phar3iyA hIsA kASThAsaMghake bhaTTAraka yazakIrti ke ziSya the / ve digambara jaina dharmAnuyAyI the /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 bhAratake digambara jaina tIrtha nija mandirake cAroM ora 52 jinAlaya bane hue haiN| cAroM dizAoMmeM 13-13 jinAlaya bane hue haiN| ina jinAlayoMmeM pratyeka dizAmeM eka-eka jinAlaya zikharabaddha haiM aura unake Age maNDapa banA huA hai / ina cAroM dizAoMke cAroM jinAlayoMmeM mUlanAyaka bhagavAn RSabhadevakI padmAsana pratimAeM virAjamAna haiN| ina pratimAoMke kandhoMpara keza laharAte hue dikhAye gaye haiN| sabhI 52 jinAlayoMmeM digambara vItarAga pratimAe~ padmAsanameM virAjamAna haiN| jinAlayoMkI pazcima dizAkI paMktimeM zyAma pASANakA lagabhaga chaha phuTa U~cA eka pASANa-stambha banA huA hai, jisake Upara 1008 digambara vItarAga jina-mUrtiyA~ utkIrNa haiM / yaha sahasrakUTa caityAlaya kahalAtA hai| 52 jinAlayoMkI racanA nandIzvara jinAlayoMkI pratIka hai| yaha digambara jaina mAnyatAnukUla hai| sahasrakUTa caityAlayameM 1008 mUrtiyoMkI mAnyatA bhI digambara mAnyatAke anukUla hai kyoMki zvetAmbara mAnyatAnusAra sahasrakUTa caityAlaya meM 1024 mUrtiyAM hotI haiM / pUrvako ora nija mandirake sAmane bIcoMbIca eka pASANa-gaja banA huA hai| isake Upara gumbaja banA huA hai| hAthIke donoM ora pASANa-caraNa bane hue haiN| unake nIce camaravAhaka indra khar3e haiM / nija mandirake sAmane pUrvake praveza-mArgake Upara bharata-bAhubalokA saMgharSa aura bAhubalIkA saMnyAsa prastaroMpara utkIrNa kiyA huA hai| ___ina jinAlayoMkA nirmANa nija mandirake nirmANake pazcAt huA hai| vaha vibhinna kAloMmeM huA hai| bAvana jinAlayoMkI pratimAoMke lekhase jJAta hotA hai ki inakI pratiSThA saMvat 1611 se saMvat 1863 ke madhyameM huI hai| inake pratiSThAtA bhI bhinna-bhinna vyakti rahe haiN| dakSiNa paMktiko devakulikAoMmeM bar3e mandirake dvArake pAsakA zilAlekha isa prakAra haizilAlekha naM. 3 "svasti zrI saMvat 1753 varSe zAke 1619 pravartamAne sarvajina nAma saMvatsare mAsottame vaizAkha mAse zukla pakSe 13 tithau zukravAsare zrI kASThAsaMghe lADabAgar3agacche lohAcAryAnvaye tadanukrameNa bhaTTAraka zrI pratApakoAmnAye zrI kASThAsaMghe nadItaTagacche vidyAgaNe bhaTTAraka zrI rAmasenAnvaye tadanukrameNa bhaTTAraka zrI bhImasena tatpaTTe bhaTTAraka zrI candrakoti tatpaTTe bhaTTAraka zrI rAjakorti tatpaTTe bhaTTAraka zrI lakSmIsena tatpaTTe bhaTTAraka zrI aindrabhUSaNa tatpaTTe kamala madhukarAyamAna bhaTTAraka zrI surendrakIti virAjamAne pratiSThita bagheravAla jJAtau govAla gotre saMghavI zrI AlhA bhAryA kur3AI tayoH putra bhoja sA bhAryA ambAI siMghavI bhImA dviye bhAryA padmAI bIjI haraSAI tapo saMghapati vApR bhAryA jamavAI dvitIya pUtrAd bhAryA pUtalAI tadgacche vapUjI pasaravAra saMghapati bhojA dvitIya bhAryA padAjI tanmadhye saMghapati bhojA bhAryA padmAI tayo putra catvAri, prathama mImAsA bhAryA ga dvitIya putra Adu bhAryA magomAI, tRtIya putra prajani bhAryA sakAI tayo putra siMghavI tavanosAha bhAryA dvi prathama marudevI vIjI gotAI tojI duga caturtha putra siMghavI sitala bhAryA hIrAI tayo putra prathama putra bhojA bhAryA jIvAI dvitIya putra siMghavI bhImA bhAryA...prathama kAlAI putra sItalA dvitIya bhAryA devakuH ityAdi samasta kuTumba varga saMyukta zrI RSabhadeva svAzAsadini maNDita pratiSThA mahochava kRtvA zrI vRSabhadevasya nityaM praNamati zrIrastu / zubhaM bhUyAt zrI.... abapravyAgra zrI dharmaprabhA tatsokSya vijayaputra likhatiMga zrIvAlya...." dakSiNake mukhya mandirake pAsa bAyIM ora prathama jinAlayameM bhagavAn RSabhadevakI pratimA virAjamAna hai| usakI caraNa-caukIkA lekha isa prakAra hai
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 113 zilAlekha naM. 4 "svasti zrI saMvat 1756 varSe zAke 165 (2) 9 pravartamAne sarvajitanAma saMvatsare mAsottamamAse kRSNapakSe 13 tithI zakravAsare zrI kASThAsaMghe lADabAgar3a gacche lohAcAryAnvaye tadanukrameNa bhaTTAraka zrI pratApakIrti AmnAye zrI kASThAsaMghe nandItaTa gacche vidyAgaNe bhaTTAraka zrI rAmasenAnvaye tadanukrameNa bhaTTAraka zrI zrIbhUSaNa...bhaTTAraka zrI indrabhUSaNa tatpaTTakamalamadhukarAyamAna bhaTTAraka zrI surendrakIti virAjamAne pratiSThita bagheravAlajJAti govAla gotra saMghavI zrI alhA bhAryA kuddh'aaii...|" isa jinAlayakI dIvAlapara bhI aisA hI lekha aMkita hai| pazcimameM sahasrakUTa caityAlayake pAsa jinAlayameM bhagavAn zAntinAthakI caraNa-caukopara isa prakAra lekha haizilAlekha naM. 5 ___ "saMvat 1766 nA caitra vadI 5 vAra candre zrImat kASThAsaMghe naMdotaTa gacche vidyAgaNe bhaTTAraka zrIrAmasenAnvaye tadanukrameNa bhaTTAraka zrI rAjakIrti tadanukrameNa bhaTTAraka zrI sumatikIrti tat anukrameNa huMvara nyAtIya budha gotra saMghavI zrI rAmajI bhAryA siddharade dharmArtha zrI zAntinAtha bimbaM AcArya zrI pratApakIrti svahastena pratiSThApitam ||shrii||" bAvana jinAlayoMkI kucha pratimAoMko chor3akara zeSa sabhI pratimAoMpara mUrtilekha milate haiN| inase jJAta hotA hai ki ye sabhI pratimAeM digambarAmnAyo bhaTTArakoMke upadezase athavA unake dvArA unake bhaktoMkI orase pratiSThita kI gayI haiN| dakSiNake jinAlayoMke madhyameM maNDapa sahita jo mandira hai, usake dvArake nikaTa dovArameM eka zilAlekha lagA huA hai / usakA Azaya isa prakAra hai ___'digambara kASThA saMghake nandItaTa gaccha aura vidyAgaNake bhaTTAraka zrI surendrakItike samayameM bagheravAla jAtike govAla gotrI saMghavI AlhAke suputra bhojake kuTumbiyoMne yaha mandira banavAkara pratiSThita kiyaa| ___ mandirake cAroM ora bane hue pakke koTakA siMhadvAra atyanta vizAla hai| usake donoM ora chatariyAM banI huI haiM / isa koTakA nirmANa mUla saMgha, balAtkAragaNake kamalezvara gotrI gAndhI vijayacanda sAgavAr3A digambara jainane vi. saM. 1863 (I. san 1806) meM karAyA thaa| isa AzayakA eka zilAlekha koTameM lagA huA hai| mandira mUlataH digambara AmnAyakA hai mUla mandira, bAvana jinAlaya, mUrtiyA~, koTa aura usake dvArake sambandhameM aneka zilAlekha aura mUrtilekha yahA~ upalabdha hote haiM / yadyapi inase mukhya mandirake nirmANa-kAlapara koI prakAza nahIM par3atA, kintu eka zilAlekhase jJAta hotA hai ki isa mandirakA jIrNoddhAra vi. saM. 1431 meM kASThAsaMgho bhaTTAraka dharmakIrtike upadezase zAha haradAsa aura usake putra puMjA tathA kotAne karAyA thaa| khelA maNDapake bAharakI naucauko aura sabhA-maNDapa vi. saM. 1572 meM bhaTTAraka yazakIrtike samaya kASThAsaMgho vAca jAtIya kAzyapa gotrI phaDiyA kohiyA aura usakI patnI bharabhIke patra hosAne banavAyA thaa| khelA maNDapameM 23 digambara jaina pratimAeM virAjamAna haiN| saMvat 1431 aura 1572 ke zilAlekhoMke nIce siMhAsanapara virAjamAna zyAmavarNakI paMca bAlayati arthAt pA~ca
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 bhAratake digambara jaina tIrtha bAlabrahmacArI tIrthaMkara-vAsupUjya, mallinAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura mahAvIrakI digambara pratimAeM banI huI haiN| pAMca tIrthakaroMkI brahmacArI dazAmeM dIkSA lekara kevalajJAna prApta karanekI paramparA digambara samAjameM hI pracalita hai / zvetAmbara samAja to mallinAthako strI mAnatA hai tathA pArzvanAtha evaM mahAvIrako vivAhita mAnatA hai| bAvana jinAlayoMkI saMracanA digambara bhaTTArakoMke upadezase digambara dharmAnuyAyI zrAvakoMne kI thI, jaisA ki zilAlekhoMse jJAta hotA hai| aura yaha racanA vastutaH nandIzvara dvIpakI pratIka hai jaisI ki digambara mAnyatA hai| unameM virAjamAna sabhI pratimAeM digambara vItarAga tIrthaMkaroMkI haiN| inakI pratiSThA bhI kASThAsaMghI yA mUlasaMdhI bhaTTArakoMke dvArA athavA unake upadezase digambara dharmAnuyAyo zrAvakoMne karAyI thii| yaha bAta mUrtilekhoMse spaSTa ho jAtI hai| mandirameM hI uttarI bhAgameM malasaMghI bhaTTArakoMkI tathA dakSiNI bhAgameM kASThAsaMghI bhaTTArakoMkI gaddiyA~ mandirake nirmANakAlase aba taka haiN| pahale ye donoM saMghoMke bhaTTAraka hI mandirako sampUrNa vyavasthA karate the| mandirakA koTa aura siMhadvAra bhI digambara bhaTTArakoM aura zrAvakoMne banavAyA thA, jaisA ki zilAlekhase pramANita hotA hai| ___ ina spaSTa pramANoMke rahate hue isameM sandehako kiMcinmAtra bhI avakAza nahIM rahatA ki yaha sampUrNa mandira digambara AmnAyakA hai aura sadAse isa mandirapara usIkA sampUrNa svatva rahA hai| prasiddha itihAsakAra rA.ba. gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA aura karnala TADane bhI isa mandirako digambara AmnAyakA mAnA hai| kSetra-darzana mandirake cAroM ora pakkA koTa banA huA hai / usakA praveza-dvAra vizAla hai| usake donoM ora chatariyAM banI huI haiN| usake Upara nakkArakhAnA banA hai| usa dvArameM praveza karate hI bAharI parikramAkA cauka hai| vahA~para dUsarA dvAra milatA hai / isake donoM ora kRSNa pASANakA eka-eka hAthI banA huA hai| UArako chatameM 81 koSThakakA eka yantra banA haA hai| inheM kisI bhI orase jor3anepara yoga 369 AtA hai| isa dvArake donoM ora tAkoMmeM brahmA aura zivakI mUrtiyA~ haiN| ye bAdameM rakhI gayI haiM / isa dvArase dasa sIr3hiyA~ car3hanepara mandirake bAharI caukameM pahuMcate haiN| vahA~se tIna sIr3hiyAM car3hanepara eka maNDapa milatA hai| isameM nau stambha haiN| isalie ise no-caukI kahate haiM / vahA~se tIsare dvArameM praveza karate haiN| taba khelA maNDapameM pahuMcate haiN| isI maNDapameM hokara nija mandirameM pahuMcate haiM / isI garbhagRhameM bhagavAn RSabhadevakI vizvavizruta pratimA virAjamAna hai| garbhagRhake Upara dhvajA daNDa sahita vizAla zikhara banA huA hai| isake dvArake siradalapara pArzvanAthakI mUrti hai / khelA maNDapameM do zilAlekha haiM, jinakA ullekha Upara kiyA jA cukA hai| khelA maNDapa aura naucaukIpara gumbaja bane hue haiN| khelA maNDapameM 23 digambara jina pratimAe~ virAjamAna haiN| khelA maNDapake donoM zilAlekhoMke nIce siMhAsanapara virAjamAna paMca bAlayatiyoMkI zyAmavarNa pratimAeM haiN| madhyako pratimA padmAsana hai tathA usake donoM ora do-do pratimAeM khaDgAsana haiN|| naucaukI maNDapake madhyameM Der3ha phuTa UMcI vedI banI huI hai| isapara pratidina digambara jaina nitya niyama pUjana karate haiM / aSTAhnikA Adi vizeSa avasaroMpara maNDapa banAkara yahA~ naimittika pUjana kiyA jAtA hai| vedIke samIpa eka stambhapara kSetrapAlakI mUrti hai| usake nikaTa dUsare stambhapara dasa digpAla bane hue haiN|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrthaM 115 naucaukI ke sAmane sabhA maNDapameM eka laghu vedI banI huI hai, jisapara mANDanA mAr3hakara digambara loga pUjana karate haiM tathA vizeSa avasaroM para isapara vizeSa sajAvaTa karake digambara loga kIrtana karate haiM / paryuSaNa parva 10 dinoM meM nIcekI vedI aura UparakI vedIpara digambara samAja maNDapa banAkara aura mADane mAr3akara sAre dina pUjana karatI hai / yahIM digambara loga vratoMkA udyApana karate haiM / maNDapake dakSiNa bhAga meM siMhAsananumA eka cabUtarA banA huA hai / yaha sthAna sadAse mAthura saMghI digambara bhaTTArakoM ko zAstra sabhA ke lie gaddI ke rUpameM prayukta hotA rahA hai / kintu vi. saM. 1969 meM mandirake darogA zrI takhatasiMhane sAmpradAyika vyAmohavaza marammata karAneke bahAne cabUtarepara 'zrImadbhAgavata' likhavA diyaa| unhoMne yaha kAryaM bhAdrapada mAsakI eka hI rAtrimeM karavA DAlA / apane adhikArakA ullaMghana kara jainoMko dhArmika bhAvanAoMko coTa pahu~cAnevAle usa karmacArIke viruddha rAjyakI orase koI kAryavAhI nahIM kI gayI, apitu usake anadhikArapUrNaM isa kRtyako sthAyitva pradAna karake rAjyane mAno mauna svIkRti pradAna kara dI / nija mandirake cAroM ora 52 jinAlaya yA devakulikAeM banI huI haiN| inameM pratyekake madhya meM maNDapa sahita mandira bane hue haiN| ina mandiroMmeM skandhacumbI jaTAyukta bhagavAn RSabhadevakI mukhya pratimAe~ haiM / ye mandira zikharabanda haiM / ina jinAlayoM aura nija mandirake bIca bhItarI parikramA hai / isase ina mandiroMke darzana karanese nija mandirako parikramA svataH ho jAtI hai / ina jinAlayoM meM pazcimako paMkti meM eka stambhameM 1008 digambara jina pratimAe~ banI huI haiM / jise sahasrakUTa caityAlaya kahate haiM / pUrva meM jinAlayoMke madhya meM eka hAthI banA huA hai / hAthI ke donoM ora pASANa-caraNa bane hue haiN| unake nIce caMvaravAhaka indra haiM / pUrvameM pASANoMmeM eka ora bharata- bAhubalIkA yuddha pradarzita kiyA gayA hai aura sAtha hI bAhubalIko munike rUpameM dhyAna karate hue dikhAyA hai / dakSiNakI orase bAvana jinAlayoMkA prArambha hotA hai / ye jinAlaya vi. saM. 1611 se 1863 taka bane haiM / inakI racanA kramazaH huI hai, eka sAtha nahIM huI / dakSiNa ke jinAlayoM meM maNDapa sahita jo mandira haiM, usake pAsa eka koTharI hai / pahale isameM bhaTTArakajI nivAsa karate the / kintu Ajakala mandirake upakaraNa rakhe jAte haiM / usake sAmane maNDapameM kASThAsaMgha ke bhaTTArakajI kI hai / bhaTTArakajI tathA unake ziSya brahmacArIgaNa yahIM para gaddI bichAkara baiThate haiM aura zAstra par3hate haiM / uttarakI jinAlaya paMkti meM bar3e mandirake caukameM mUlasaMgho bhaTTArakajI kI gaddI hai / isase Age jinAlayoM meM mandirakA prAcIna bhaNDAra hai / Upara jisa caityAlayakA ullekha kiyA gayA hai, vaha kA~cakI eka alamArI meM hai / usameM 9 dhAtu mUrtiyA~ haiM / yaha kASThAsaMgho bhaTTArakoM kA caityAlaya kahalAtA hai / jaba ye bhaTTAraka bAhara jAte the, taba ve ise pravAsameM apane sAtha le jAte the / isake Age eka jinAlaya meM pASANakA nandIzvara jinAlaya hai / jinAlayoM meM kaI sthAnoMpara cakrezvarI, padmAvatI, ambikA Adi deviyoMkI mUrtiyA~ haiM / dakSiNakI ora snAnAgArake mArga meM bhagavAn pArzvanAthakA mandira hai / mandirakI pratiSThA saMvat 1801 meM huI thii| isameM mUlanAyaka bhagavAn pArzvanAthakI zyAma-varNa padmAsana pratimA virAjamAna hai / pratimApara sahasra phaNAvali suzobhita hai| isalie isa pratimAko sahasraphaNI pArzvanAtha kahA jAtA hai / isa mandira meM digambara saptarSiyoMkI dhyAnamagna mudrAkI pratimAe~ haiM / mandira meM TAilsa aura kAMca jar3akara atyAdhunika rUpa de diyA gayA hai / mandirase Age bhaTTArakoM kA vizrAmasthala, kUpa aura snAnAgAra bane hue haiN| uttarI bhAga meM
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 bhAratake digambara jaina tIrtha mandirake prabandhaka tathA anya karmacAriyoMke kAryAlaya bane haiN| ye koTa bananeke bAda saMvat 1873 meM bane haiN| isase Age eka koTharImeM utsavakI sAmagrI rahatI hai| ___mukhya mandirameM mUlanAyakake Upara vizAla aura bhavya zikhara hai| isake atirikta cAroM dizAoMmeM cAra zikhara haiM jo kAphI vizAla aura uttuMga haiN| choTe-moTe 49 zikhara aura haiN| mandirakI bAhya bhittiyoMpara koSThakoMmeM aneka khaDgAsana jina-pratimAeM banI huI haiN| kezariyA mandirameM kula 72 pASANakI mUrtiyAM haiM jinameM 9-10 zvetavarNakI haiM, zeSa zyAmavarNako haiM / mandirake pratiSThA mahotsava aura dhvajAdaNDArohaNa __mandirameM pratiSThA mahotsava aura dhvajArohaNa kaba-kaba hue, isakA pUrA itihAsa batAnA kaThina hai| kintu vibhinna kAloMmeM mandiroMko pratiSThA huI athavA mUrtiyoM kI sthApanA huI, una avasaroMpara pratiSThA mahotsava hue aura dhvajArohaNa bhI huA, yaha vizvAsa karaneke tarkasaMgata kAraNa haiM / inake samarthaka kucha lekha aura zilAlekha vidyamAna haiN| nija mandira aura mukhya mUrtikI pratiSThA prArambhameM kaba huI, isakA nirNaya abhI taka nahIM ho pAyA hai| isalie usakA koI kAla nizcita karanA sambhava nahIM hai| kintu vi. saM. 1431 meM mukhya mandirakA jINoddhAra huaa| usa avasarapara pratiSThA mahotsava huA thaa| dhvajAdaNDArAhaNa bhI pratiSThA-vidhAnakA eka aMga honeke kAraNa vaha bhI haA thaa| isake pazcAt vi. saM. 1572 kA zilAlekha milatA hai| isake anusAra nija mandirake AgekI naucaukI aura sabhAmaNDapakA nirmANa huA thA aura khelA maNDapameM paMcabAlayatiko pratimAeM virAjamAna kI gyii| isa avasarapara bhI ina mUrtiyoMkA pratiSThotsava aura dhvajAdaNDArohaNa kiyA gyaa| tatpazcAt saM. 1611-12 meM khelA maNDapakI kucha pratimAoMkI pratiSThA huI thii| taba taka bAvana caityAlayoMkA nirmANa nahIM haA thA, usa samaya vicArAdhIna avazya thaa| ataH inakI pratimAoMkI pratiSThA bhI isa avasarapara huI thii| yaha pratiSThA honeke pazcAt jaise-jaise caityAlayoMkA nirmANa hotA gayA, pratimA virAjamAna kara dI gyii| ina pratimAoMkI pratiSThA mUlasaMghake bhaTTAraka zubhacandrajIne karAyI thii| isake pazcAt bhaTTAraka vAdobhUSaNane vi. saM. 1651 meM eka pratimAkI pratiSThA kraayii| saMvat 1651 se 1734 takake antarAlameM koI pratiSThA nahIM huii| kintu bAvana caityAlayoMkA nirmANa nirantara ho rahA thaa| jaba nirmANa kArya pUrA ho gayA, taba svatantra rUpase samaya-samayapara pratiSThAeM bhaTTArakoMke tattvAvadhAnameM hotI rhiiN| ina pratiSThAoMke pratiSThAcArya bhaTTAraka ho the| inameM ullekhanIya pratiSThAeM saMvat 1754 aura 1863 meM huii| ina pratiSThAoMke avasarapara bhAratake digambara jaina dharmAnuyAyo sahasroMkI saMkhyAmeM ekatrita hue the| saMvat 1572 ke pazcAt saMvat 1686 meM bAja jAtike kASThAsaMgho kor3iyA bhImAke putra jasavantane nija mandirapara kalaza aura dhvajAdaNDa car3hAye / isakA pramANa saMvat 1730 meM likhe gaye lekhase milatA hai jo isa prakAra hai ___ "saMvat 1686 varSa jyeSTha sudI 9 some khaDaga deze dhuleva nagre rAvalajI zrI sUryamalajI vijaya rAjye girIpure rAvala zrI pUMjAjI vijaya rAjye zrImatkASThAsaMghe bhaTTAraka zrI rAjakIrtijI upadezAt koThiyA zrI padmasI bhAryA padmAde suta kor3iyA bhImA prathama bhAryA padmAvatI dvitIya bhAryA bAI manakAI suta koDiyA jasavanta prathama bhAryA sujANade dvitIya bhAryA somAgade tasya suta 4 prathama putra kor3iyA siMghajI bhAryA kezarade tatsuta kor3iyA jetasiMhajI dvitIya putra kor3iyA bAghajI bhAryA mopaNade tRtIya putra koDiyA lAmajI prathama bhAryA bAlamade dvitIya bhAryA lANagade suta manoharadAsa
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 117 caturtha putra koDiyA kAnajI bhAryA kosamade idaM samasta kuTumbena kanaka kalaza daNDa IDo suvarNako karApati dhuleva nagne zrI RSabhadeva caityAlaye zubham / " yaha nakala saMvat 1730 meM pauSa sudI 5 ko rAvala zrI jetasiMhajIke samayameM bhaNDArI rAvala vAghajI meghajI pujArIne likhI thii| isakI kApI saMvat 1730 meM bhaTTAraka vizvasenajIne thANAgAmake koThAro abhayarAjase karavAyI thii| yaha nakala jorNa-joNaM dazAmeM RSabhadevameM bhaTTAraka yazakIrti sarasvatI bhavanameM vidyamAna hai| isake pazcAt saMvat 1793 meM dhvajAdaNDa car3hAye jAnekA lekha milatA hai jo isa prakAra hai "saMvat 1793 mahAsudI 1 guruvAre zrI mUlasaMghe sarasvatI gacche balAtkAra gaNe zrI kundakundAcAryAnvaye bhaTTAraka sakalakoti tadAmnAye bhaTTAraka vijayakIrtijI tat ziSya brahma nArAyaNa upadezAt zrI sUratavAstavyaH hUMbar3a jJAtIya laghu zAkhAyAM saMghavI zrI manoharadAsa manajI suta kizoradAsa dayAladAsa bhagavAnadAsa ete zrI sUrata nagarAdAgatya zrI RSabhadeva kalaza tathA dhvajAsta soDyo saM. manoharadAsa svaparika zrIRSabhadeva nityaM prnnmti|" isa lekhako nakala bhI bhaTTAraka yazakIrti sarasvatI bhavanameM vidyamAna hai| saMvat 1863 meM sAgavAr3A nivAsI dhanajo karaNajAne parakoTA bnvaayaa| usa samaya pratiSThA huI aura dhvajAdaNDa car3hAyA gayA thaa| saMvat 1984 meM seTha pUnamacandajI karamacandajI pATana nivAsI ( koTAvAle ) ne pAMca hajAra rupayA nakada bheMTa karake dhvajAdaNDa cddh'aayaa| kintu yaha atyanta durbhAgyapUrNa rahA / digambaretara samAjane isa avasarapara bhayAnaka upadrava kiye aura cAra digambara jainoMko hatyA bhI kara dI gyii| aniSTa samayameM car3hAyA huA yaha dhvajadaNDa gira pdd'aa| kSetrapara bhayAnaka hatyAkANDa aura dhvajAdaNDa kamIzanakA phaisalA RSabhadevakA sampUrNa mandira, mUlanAyaka kezariyAnAthajI tathA zeSa sabhI pratimAeM digambara AmnAyakI haiM / inakA nirmANa evaM pratiSThA digambara bandhuoM dvArA huI hai / mandirameM mUlasaMgha aura ThAsaMghake bhaTrArakoMkI gahiyA~ prArambhase hI rahI haiN| ataHmalataH yaha kSetra aura pratimA digambara hai| isa tathyako kabhI cunautI nahIM dI jA sakatI hai| lekina mandirako vyApaka mAnyatA aura vizAla Ayako dekhakara zvetAmbara bhAiyoMne kSetrapara apanA adhikAra jamAnekA kuTila prayatna karanA prArambha kiyA / mandirakA prabandha pahale yahA~ke bhaTTAraka hI karate the| kAlakramase bhaTTArakoM aura sthAnIya digambara jaina samAjake hAthoMse nikalakara mandirakA prabandha udayapurake mahArANAke hAthameM pahu~ca gyaa| mahArANAkI dekharekhameM tIrthakA prabandha hone lgaa| usa sasaya mevAr3a sarakArameM zvetAmbara jaina karmacAriyoMkA bolabAlA thaa| ataH zvetAmbaroMne apane prabhAvakA anucita lAbha uThAnA cAhA / jaba saMvat 1984 meM seTha pUnamacanda karamacandajI koTAvAloMko orase dhvajAdaNDArohaNakA samAroha ho rahA thA, zvetAmbaroMne mahArANAkI anumatike binA dhvajAdaNDa car3hAnekA anadhikAra prayatna kiyaa| unhoMne dhvajAdaNDa car3hAneke sAtha isa bAtakA bhI prayatna kiyA ki dakSiNa dizAvAle bar3e maNDapakI pratimAoMpara mukuTa kuNDala bhI car3hA diye jAyeM / yadyapi digambara bhAiyoMne zvetAmbaroMkI anadhikAra ceSTAkA virodha kiyA, kintu usakA koI prabhAva nahIM pdd'aa| balki zvetAmbaroMke saMketapara mandirake hAkima zrI lakSmaNasiMhane digambaroMko mandirase nikAlanekA Adeza de diyaa| sipAhiyoMne Adeza pAte hI mArakATa zurU kara dI, mandirake phATaka banda kara diye gaye, bhAganevAloMko dvArapara roka diyA gyaa| kSetrapara darzanoMke lie Aye hue
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 bhAratake digambara jaina tIrtha nirIha digambara bandhuoMpara sipAhiyoMne nirdayatApUrvaka lAThiyAM calAyoM, pariNAmasvarUpa cAra digambara bhAI ghaTanAsthalapara hI mAre gaye aura 44 ghAyala ho gye| mRta vyaktiyoMke nAma paM. giradharalAlajI, parazAdake dopacandajI nAgadA, pUnamacandajI, semArIke mANikacandajo the| digambara-zvetAmbaroMke pArasparika matabhedoM aura saMgharSoM ke itihAsameM yaha ghaTanA amiTa kalaMkake rUpameM sadA smaraNa kI jAtI rhegii| jina sthAnIya zvetAmbara-adhikAriyoMne isameM madada dI thI, unake viruddha bAdameM kaThora kAryavAhI ko gyii| isa bhayAnaka durghaTanAke bAda digambara aura zvetAmbara samAjameM mukadamebAjI huii| phalataH udayapara mahArANAne vaizAkha vadI 1 saMvata 1990 ko naM. 10338, 539, 1-90 po. sana 1933 ke anusAra dhvajAdaNDa kamIzana niyukta kiyaa| kamIzana meM cAra sadasya niyakta kiye gye| kamIzanane apanI riporTa 10-4-45 ko dii| riporTako mukhya-mukhya bAteM nimnalikhita haiM 1. yadyapi prArambhase hI RSabhadevajo mandira digambara jaina mandira hai kintu phira bhI prAcIna kAlase hI yaha hinduoM, jinameM bhIla bhI zAmila haiM tathA hara eka phirakeke jaina logoM dvArA pUjA jAtA hai| 2. digambaroM aura zvetAmbaroMmeM se kisI bhI samAjako dhvajAdaNDArohaNakI dhArmika vidhi karanese rokA gayA ho, yaha siddha nahIM ho sakA hai| 3. koI bhI dala jIrNoddhAra pratiSThA yA dhvajAdaNDArohaNa karanA cAhe to use sarvaprathama devasthAna vibhAgase AjJA prApta karanI hogii| 4. dhvajArohaNa utsavake avasarapara devasthAna nidhi saba sampradAyavAloMko apanI AmnAyake anusAra apane kharacese vidhi-vidhAna karaneke lie nimantrita kre| devasthAna nidhi eka oNphisarako, jo samArohakA adhyakSa hogA, niyukta kregii| ukta phaisalese digambara sampradAyameM bar3A asantoSa rahA hai| kSetrako vartamAna vyavasthA prAcIna kAlameM mandirakA tamAma prabandha IDarako mUlasaMghI gaddIke bhaTTArakoMke adhikArameM thaa| ve sthAnIya karmacAriyoMke dvArA kArya calAte the / kahate haiM, sthanIya karmacAriyoMne bhaTTArakajIko mArakara yahA~kA prabandha hathiyA liyaa| bhaTTArakajIke mAre jAnekA smAraka sUraja kuNDake pAsa candragiri nAmaka pahAr3Ipara banA huA hai / kucha samaya bAda bhaTTArakajIke ziSyoMne punaH yahA~kA prabandha apane adhikAra meM le liyaa| ve audIcya jAtike brAhmaNa bhaNDAriyoMkI dekharekhameM kAma karAne lge| vi. saM. 1890 taka mandirakA sArA prabandha bhaTTAraka candrakItike praziSya bhaTTAraka yazakIrti tathA unake ziSya paM.gautamajIke adhikArameM thaa| isake bAda kASThAsaMghake bhaTTAraka aura bhaNDArI vyavasthA calAte rhe| phira kucha samaya taka akele bhaNDAriyoMne vyavasthA sNbhaalii| bhaNDAriyoMkI vyavasthA ThIka na hone para DUMgarapurake mahArAvalake adhikArameM vyavasthA calI gyii| unase punaH bhaNDAriyoMke hAthoMmeM prabandha vyavasthA pahu~ca gyii| kintu saMvat 1932 se vyavasthA santoSajanaka na honeke kAraNa udayapura riyAsatane vyavasthA apane hAthoMmeM le lo aura devasthAna vibhAga dvArA isakA prabandha hone lgaa| usakA oNphisa udayapura rakhA gyaa| riyAsatoMke vilaya ho jAne aura rAjasthAna prAntake nirmANake bAda isakA oNphisa jaisalamera calA gayA hai| isa vibhAgakI orase vyavasthA karaneke lie eka adhikArI yahA~ rahatA hai| jise pahale dArogA kahA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrthaM 119 jAtA thA, kintu aba insapekTara hAkima bhaNDAra dhuleva kahA jAtA hai| usake nIce 24 karmacArI haiM / mandirakI orase 100 AdamiyoMkI RSabhadeva miliTarI phorsa rahatI hai / mandirako lagabhaga eka lAkha rupaye vArSika Aya hai aura lagabhaga itanA hI usakA vyaya hai / dainika kAryakrama mandirakA sArA kAryakrama niyata hai / sArA kAryaM jala ghar3Ike anusAra calatA hai / yaha ghar3I caubIsa minaTako hotI hai| isa prAcIna paddhatimeM kArya ATha pahara yA cauMsaTha ghar3iyoMke anusAra hotA hai / 1 prAtaH mandirakA eka karmacArI dharmazAlA meM jAkara prakSAlakI sUcanA detA hai / bhaktajana Avazyaka kriyAse nivRta hokara mandirameM A jAte haiM / vahA~ garma aura ThaNDe jalakI tathA zuddha vastroMkI vyavasthA hai / mandirake 2 baje arthAt 7 20 ke lagabhaga 24 minaTa taka mUlanAyaka bhagavAnkA jala se abhiSeka hotA hai / usa samaya paMcakalyANaka pATha hotA hai / 7-45 ke karIba 3 bajate haiM / taba dugdhakA abhiSeka hotA hai / dugdhAbhiSekake pazcAt punaH jalAbhiSeka hokara 'aMgapoMchana' hotA hai / kaccI ghar3Ike 4 bajanepara dhUpakSepaNa hokara kezara aura puSpoMse pUjana hotA hai / tatpazcAt baiNDa bAje ke sAtha AratI hotI hai aura stavana, bhajana hotA hai / jala-prakSAla, dugdha-prakSAla aura zara pUjAkI bolI hotI hai / bolIkA rupayA pujAriyoMko milatA hai| eka bajese cAra baje taka dundubhi bAjoM ke sAtha prAtaHkAlakI taraha jalAbhiSeka, dugdhAbhiSeka aura kezara - pUjA calatI hai / sAyaMkAla mUla pratimAko AMgI dhAraNa karAyI jAtI hai jo 7 baje taka rahatI hai / 7 baje baiNDa bAjeke sAtha bhagavAn kI AratI hotI hai aura nija mandirameM tathA sabhAmaNDapameM bhagavAn ke stavanAdi hote haiM / rAtrike zAnta vAtAvaraNameM 11 bajeke bAda bhakti-stavana hote haiM / isa kAryakramameM sammilita hone ke lie mandirake kAmadArase svIkRti lenA Avazyaka hotA hai / yaha vizeSa jJAtavya hai ki bhagavAn kA abhiSeka jinendra paMcakalyANaka stotra ke sAtha hotA hai / evaM AratI, kIrtana, pUjana aura zAstra sabhA Adi digambara jaina AmnAyake anusAra hote haiM / vizeSa avasaroMpara ratha Adike julUsa Ayojita hote haiM / sthAnIya digambara samAjakI orase naucaukIkI vedI para nitya niyama pUjana hotA hai / prAtaH aura rAtrimeM pratidina zAstra sabhA hotI hai / mandira meM brAhmamuhUrtameM, prAtaHkAla, madhyAhna, sAyaMkAla aura rAtrimeM kula pA~ca bAra nobata tI hai / isake atirikta prAtaH, madhyAhna aura sAyaMkAla AratIke samaya bhI naubata bajatI hai / do bAra AratI ke samaya baiNDa bajatA hai / darzanIya sthAna isa kSetrapara AnevAle yAtriyoMke lie nimnalikhita sthAna darzanIya haiM pagalyAjI - jahA~ RSabhadevajI bhUgarbhase prakaTa hue the, vahA~ eka chatarI meM pASANa caraNa bane hue haiN| chatarI navIna hai / pahale yahA~ eka cabUtarA banA huA thA / yaha sthAna gA~va se dakSiNa-pUrva meM lagabhaga tIna pharlAMga dUra hai| chataroke nikaTa eka sabhAmaNDapa bhI banA huA hai jise 'Ama khAsa' kahA jAtA hai / vArSika mele, rathayAtrA, athavA jalayAtrAke samaya isI maNDapameM pratimA lAyI jAtI hai / nikaTa hI mahue ke vRkSake nIce bhagavAn RSabhadevakA vizrAmasthAna banA huA hai / pAsameM yahA~ eka kuNDa aura barasAtI nAlA hai / ye sabhI sthAna arvAcIna haiM / candragiri - kSetra ke nikaTa eka pahAr3I TIlepara bhaTTAraka candrakIrtikI chatarI banI huI hai /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 bhAratake digambara jaina tIrtha kahate haiM, tatkAlIna bhaNDAriyoMne bhaTTArakajIkI hatyA karake kSetrapara apanA adhikAra jamA liyA thaa| yahAM do chatarI aura eka kuTIra banI huI hai| bhaTTArakajIke nAmapara isa pahAr3Ipara unakA yaha smAraka banA hai / eka chatarIpara saMvat 1737 kA lekha bhI aMkita hai| isa pahAr3Ike nIce sUraja kuNDa hai / mUlanAyakake abhiSekake lie dinameM do bAra yahIMse jala le jAyA jAtA hai| bhImapagalyA-gAMvakI parikramA karatI huI eka choTI-sI sadAtoyA nadI bahatI hai jise koyala yA kuMvArikA kahate haiN| isa nadIpara pakkA ghATa aura pula bhI hai| nadIke daravAjeke pAsa kASThAsaMghake suprasiddha bhaTTAraka bhImasenakA prAcIna smAraka hai| yaha purAtattva vibhAgake surakSita smArakoMmeM hai| caityAlaya gAMvameM cAra caityAlaya haiM / RSabhadeva-udayapura mArga meM yahAMse 5 mIla dUra pIpalI grAmameM eka mandira hai| bhaTTAraka yazakoti gurukula pagalyAjI mArgapara vizAla gurukula banA huA hai jisameM isa kSetrake bAharake lagabhaga 50 chAtra rahakara zikSaNa prApta karate haiN| isa gurukulameM 50 kamare bane hue haiN| yahIM bhaTTAraka yazaHkIrtijI aura unake vidvAn ziSya rahate haiN| ina kamaroMmeM kucha kamare dharmazAlAke rUpameM prayukta hote haiM, jinameM bAharase AnevAle yAtrI Thaharate haiM / gurukula bhavanake sAmane khelakA vizAla maidAna hai jisameM chAtra khelate haiM / gurukulakI sthApanA san 1968 meM huI thii| jinAlaya gurukula bhavanake prAMgaNameM eka bhavya jinAlaya banA huA hai| usameM nIce aura Uparake bhAgameM do vediyAM banI huI haiM / nIce garbhagRha, vizAla sabhAmaNDapa aura ardhamaNDapa yA barAmadA hai / vedIpara bhagavAn RSabhadevakI 6 phuTa UMcI zyAmavarNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| isako pratiSThA vaizAkha sudI 11 saMvat 2032 meM huI thii| isake Age dhAtukI caubIsI hai| ___ Upara eka cabUtarepara zveta pASANakI bhagavAn mahAvIrakI padmamAsana pratimA virAjamAna hai jisakI avagAhanA 5 phuTa 5 iMca ( Asana sahita ) hai / bAyoM aura dAyIM ora 4 phuTa 9 iMca UMcI bharata aura bAhubalIkI zveta pASANakI khaDgAsana pratimA haiM / pratiSThA saMvat 2032 meM huI thii| inake Age RSabhadeva, mahAvIra, zAntinAthako dhAtu-pratimAeM tathA dhAtukI eka caubIsI hai| mandirakI paMcakalyANaka pratiSThA 21 maI san 1975 ko huI thii| isa avasarapara lagabhaga 50 hajAra vyakti mahotsavameM sammilita hae the| bhaTTAraka yazakIrtijIne apanI sampUrNa sampattikA lokahitArtha eka TrasTa banA diyA hai, jisake antargata gurukula, bhaTTAraka yazakIrti bhavana, bha. yazakIrti di. jaina sarasvatI bhavana, caityAlaya Adi saMsthAe~ haiM / bhaTTAraka yazakIrti bhavana pA~ca maMjilakA hai / pahale isImeM bhaTTArajI rahate the| isameM tIsarI maMjilameM sarasvatI bhavana aura caityAlaya haiN| isameM bhagavAn AdinAthakI 1 phuTa 9 iMca U~cI zyAmavarNa padmAsana mUlanAyaka pratimA hai| isakI pratiSThA saMvat 2015 meM huI thii| isake atirikta yahA~ dhAtuko 27 mUrtiyAM haiN|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 121 isI sandarbhameM koTameM uttarakI ora lage hue eka aura zilAlekhakA ullekha kara denA yahA~ anucita na hogaa| yaha zilAlekha isa prakAra hai zrI Adozvara nI pAdinA nAma mahAdeva / sakala jinezvara yaha nami praNami sarasvati mAya / zrI gurunA yaha anusarI karo budhi upAya // Adi jinezvara maMdire dise durga uttuMga / candrakIrti surivara jahA~ kodho mana taNe raMga / / daMDAraga desa mevAr3ameM udiyApura sujANa / rAja karai tihA~ rAjavI bhImasiMha rAjAna / hindupata pAtamA bhalo samovar3a ark-prtaap| guNa gaMbhIra sAyara samo kalpataru sama sAkha / / saMvat 1863 meM asAr3ha sudI tiij| guruvAre muhUrta ju karau bhalI tarai pUjA kIdha / / mUla saMgha gaccha sarasvatI blaatkaargnndhaar| kundakunda sUrIvara bhalo su AmnAya teha udhAra / / taha anukrame sUrIvara bhalo sakala kIrti gacharAya / teha pATai guru zobhato bhuvanakIrti namUM NAya // jJAnabhUSaNa pATe pragaTa vijayakIrti suri Iza / subhacandra sUrIvara sadA sumatikIrti guNakIrti / guru gupAtilo vAdibhUSaNa tasapATa / rAmakIrti pATa sobhato rAcyo dharma no ThATha // padmanandI pATe sujasa devendrakIrti guNadhAra / khemakIrti paTa ujvalo narendrakIrti manuhAra / / vijayakIrti pATe guru nemicandra bhavatAra / candrakIrti candrasamau rAmakIrti sukhakAra // yazakIrti surIjI saha udayo punya aMkUra / karI pratiSThA durgataNI jasa vyApyo bharapUra / / vAgar3a deza sohAmaNo sAgala puravara grAma / saMghapati sAha rAtriyA maNi sundara sainI nAma / / gAMdhI dhanajIkaraNa jI kasanajI suta aann| kamalezvara gotraja taNu yasava dhAraNavAna / / bhAryA ANande kuMvara je suta mANakacanda / jeha bhAryA kasanavAI nirmalI mANakadevIjI teha suta ajecandra jANiye / puNyavaMta guNavaMta bAlamade bhAryAmalI zolavaMti susaMta suta nvlcnd| janamiyo putrI haMsI jANa puNyavaMta pratapo ghaNu guNa kalA nidhAna / candrakIti guru ujvalA ko durga utaMga / yazakIrti guru nirmalo kari pratiSThA manaraMga / /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 bhAratake digambara jaina tIrtha gAMdhI vajaivaMdhajI alI guru AjJA-pratipAla / jazalIdho ati ujvalo jasakIrti taNuM pratApa / bhaTTArakajI zrI nayaratna sUrIstojI sAhAjI dharmacandajI, paNDita kizanajI, paNDita motIcandajI rAvatajI jotasiMhajI, bhaMDArI kuverajI hUmar3a jJAtIye vRddhazAkhAyAM gAMdhI vacandajI suta navalacandajI ciraMjIvata jozI bhAgacandreNa lipikRtaM dhulevanagare / zrIrastu / soraNa jotazrI daulatarAmajI bhaTa kRpAzaMkarajI / / zilAlekha aura mUrti-lekha : eka adhyayana RSabhadeva (kezariyAnAtha ) mandirameM jo zilAlekha aura mUrti-lekha upalabdha hote haiM, unase aneka mahattvapUrNa bAtoMpara prakAza par3atA hai| vizeSataH itihAsakI dRSTise inakA bahuta mahattva hai| ina lekhoMse isa kSetrase sambandhita bhaTTArakoM, unake saMgha, AmnAya, gaNa, gaccha, anvayake sambandhameM prAmANika jAnakArI milatI hai| inake sAtha-sAtha ina jinAlayoMke nirmAtA tathA mUrtiyoMke pratiSThAkArakoMke nAma, jAti, gotra, nivAsa tathA inakA nirmANa-kAla athavA pratiSThA-kAlakA jJAna hotA hai| isalie ina zilAlekhoM aura mUrti lekhoMpara itihAsake pariprekSya meM vicAra karanA Avazyaka hai| yahA~ upalabdha zilAlekhoMkI saMkhyA adhika nahIM hai| kula milAkara 7-8 zilAlekha haiM, kintu mUrti-lekha 50 se bhI adhika haiN| ina donoM prakArake lekhoMke adhyayanase nimnalikhita niSkarSa nikalate haiM mandira aura mUrtiyoMkA nirmANa evaM pratiSThA-- yahA~ke mUla mandira arthAt kezariyAnAthajIke mandirakA jIrNoddhAra, bAvana jinAlayoM, naucaukI, sabhAmaNDapa, pArzvanAtha jinAlaya, evaM mandirake bAharI koTa aura usake siMhadvArakA nirmANa kASThAsaMghI digambara jaina bhaTTArakoMke upadeza athavA preraNAse digambara jaina dharmAnuyAyiyoMne karAyA hai| jina bhaTTArakoMne inake nirmANako preraNA kI, unhoMne hI inakI pratiSThA karAyI arthAt pratiSThAcArya aura pratiSThAkAraka donoM hI digambara jaina the| mUrtilekhoMse jJAta hotA hai ki inakI pratiSThA kASThAsaMgha aura mUlasaMgha donoM hI saMghoMke bhaTTArakoMne karAyI thii| kucha mUrtiyAM mUlasaMghake bhaTTArakoMne pratiSThita karAyI aura kucha mUrtiyoMkI pratiSThA kASThAsaMghI bhaTTArakoMne kraayo| sahasrakUTa caityAlayako pratiSThA vikrama saMvat 1742 meM mUlasaMghake bhaTTAraka nemicandrajIne kraayii| sabhI tIrthakara mUrtiyA~ digambara jaina AmnAyakI haiM aura sabhI pratiSThAkAraka vibhinna jAtiyoMse sambandha rakhanevAle digambara jaina dharmAnuyAyI haiN| mUla mandirakA jIrNoddhAra vi. saM. 1431 meM bhaTTAraka dharmakIrtike upadezase huA thaa| bhaTTAraka saMgha yahAM sadAse mUla saMgha aura kASThAsaMghake bhaTTArakoMko gaddI rahI hai| inhIM donoM saMghoMke bhaTTArakoMne yahA~ sArA nirmANa aura pratiSThA kArya sampanna kraayaa| mUlasaMghake bhaTTArakoMke gaNa, gacchAdike sambandhameM mUrti-lekhoMmeM isa prakAra paricaya milatA hai-mUlasaMgha kundakundAcAryAnvaya, sarasvatIgaccha, balAtkAragaNa / inake pazcAt bhaTTArakakA nAma AtA hai| isa prakAra kASThAsaMghake bhaTTArakoMke sambandhameM donoM prakArake lekhoMmeM gaccha-gaNAdikA vivaraNa isa prakAra diyA gayA hai
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 123 kASThAsaMgha, nandItaTagaccha, vidyAgaNa, raamsenaanvy| kisI mUrti-lekhameM lohAcAryAnvaya bhI milatA hai| saMvat 1753 ke zilAlekhameM lADavAgar3a gacchakA aura bhaTTAraka pratApakIrti AmnAyakA bhI ullekha hai| mUlasaMgha balAtkAragaNa RSabhadeva kSetrako vyavasthA pahale mUlasaMghako balAtkAragaNa IDara zAkhAke bhaTTArakoMke hAthameM thii| ataH unhoMne apanI eka gaddI isa kSetrameM sthApita kara lI, jisase vyavasthA karane meM suvidhA rhe| balAtkAragaNa IDara zAkhAkA prArambha bhaTTAraka sakalakIrtise huaa| Apa bhaTTAraka padmanandike ziSya the| bhaTTAraka padmanandike tIna pramukha ziSyoM dvArA balAtkAragaNakI tIna bhaTTAraka paramparAeM prArambha huI-zubhacandrane dillI-jayapura zAkhA, sakalakotine IDara zAkhA aura devendrakIrtine sUrata zAkhA prArambha kii| zilAlekhoMmeM balAtkAragaNa IDara zAkhAke jina bhaTTArakoMkA ullekha AyA hai, unakA kAlapaTa isa prakAra hai 1. sakalakIrti ( saMvat 1450-1510) 2. bhuvanakIrti ( saMvat 1508-1527) 3. jJAnabhUSaNa (saMvat 1534-1560) 4. vijayakIrti (saMvat 1557-1568) 5. zubhacandra (saMvat 1573-1613) 6. sumatikIrti (saMvat 1622-1625 ) 7. guNakIrti (saMvat 1631-1639 ) 8. vAdibhUSaNa ( saMvat 1652-1656 ) 9. rAmakIrti (saMvat 1657-1682 ) 10. padmanandi (saMvat 1683-1702) 11. devendrakIrti (saMvat 1713-1725) 12. kSemakIrti (saMvat 173413. narendrakIrti ( saMvat 176214. vijayakIrti 15. nemicandra 16. candrakIrti 17. rAmakIrti 18. yazaHkIrti ( saMvat 1863- ) uparyukta nAmoMke atirikta bhI kucha nAma mUrti-lekhoMmeM Aye haiN| jaise premakIrti, surendrakIrti / inakA bhI kAla-nirdhAraNa honA hai| inameM bhaTTAraka premakIrtikA nAmollekha saMvat 1746 ke mUrtilekhameM AyA hai arthAt saMvat 1746 meM inhoMne pAzvanAtha pratimAkI pratiSThA karAyI thii| isI prakAra surendrakItike nAmakA ullekha sakalakoti, padmanandIke bAda aura kSemakIrtise pUrva vi.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 bhAratake digambara jaina tIrtha saM. 1746 ke mUrti lekhameM AyA hai| arthAt surendrakItikA kAla vi. saM. 1746 se pUrvakA hai| kyoMki saM. 1746 meM bhaTTAraka kSemakIrtine mUrti-pratiSThA karAyI thii| mUlasaMghake bhaTTArakoMkA ullekha ina mUrti-lekhoMmeM vi. saM. 1611 se 1863 taka milatA hai| unhoMne yahAM para vi. saM. 1611, 1711, 1742, 1746, 1767, 1768, 1769, 1773, 1863 na saMvatsaroMmeM aneka mUrtiyoMkI pratiSThA kraayii| kASThAsaMgha AcArya devasenane 'darzanasAra' meM likhA hai ki AcArya vinayasenake ziSya kumArasenane vi. saM. 753 meM nandiyaDa ( vartamAna nAnder3a ) meM kASThAsaMghako sthApanA kii| bAdameM kASThAsaMghakI kaI zAkhAeM ho gayIM / jaise mAthuragaccha, bAgar3agaccha, lADavAgar3agaccha tathA nndiitttgcch| kASThAsaMghakA nAma dillIke nikaTavartI kASThA nAmaka grAmake nAmapara rakhA gyaa| bArahavIM zatAbdImeM yaha Takka vaMzake zAsakoMkI rAjadhAnI thii| yahA~ke Takka zAsaka madanapAlane 'madanapAla nighaNTu' nAmaka vaidyaka granthako racanA kI thii| phIrojazAha tugalakakI mAtA yahA~ke zAsakakI putrI thii| RSabhadevameM kASThAsaMghakI zAkhA nandItaTagacchake bhaTTArakoMkA prabhAva prArambhase hI rahA hai| zatAbdiyoM taka isa kSetrako vyavasthA bhI inake hAthameM rahI hai| isa kSetrake jJAta itihAsake prArambhase hI isa saMghake bhaTTArakoMkI gaddI bhI isa kSetrapara rahI hai| yahA~ sabase prAcIna zilAlekha vi. saMvat 1431 kA milatA hai| isa samaya isa prAcIna mandirake jIrNoddhAra kA ullekha milatA hai jo kASThAsaMghI bhaTTAraka dharmakIrtike upadezase sampanna huA thaa| isa kSetrapara upalabdha zilAlekhoM aura mUrtilekhoMmeM kASThAsaMghako eka zAkhA nandItaTagaccha vidyAgaNake nimnalikhita bhaTTArakoMkA ullekha milatA hai bhaTTAraka rAmasena, dharmakIti, yazakIti, vizvabhUSaNa, tribhuvanakIti, bhImasena, gopasena, rAjakIrti, lakSmIsena, indrabhUSaNa, surendrakIrti, pratApakoti, zrIbhUSaNa, zubhacandra, jayakIrti, sumatikIrti, devendrakIrti, jnyaankiirti| yahAM kASThAsaMghakI eka anya zAkhA lADavAgar3a-gacchakA ullekha saMvat 1753 ke eka zilAlekhameM AyA hai kintu isa gacchakA kevala ullekha mAtra AyA hai, bhaTTAraka paramparA nandItaTagacchakI hI dI hai| ina bhaTTArakoMne yahA~ mUla mandirakA jIrNoddhAra karAyA, navIna jinAlayoMkA nirmANa karAyA, mUrtiyoMkI pratiSThA kI tathA anya aneka mahattvapUrNa kArya kiye / inake lekha vi. saM. 1431 se 1849 takake upalabdha hote haiN| sarvaprAcIna nAmollekha bhaTTAraka dharmakItikA aura sabase antima nAmollekha bhaTTAraka jJAnakIrtikA milatA hai| kASThAsaMgha-nandItaTagacchake bhaTTArakoMkA suvicArita kAlapaTa isa prakAra hai
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. ratnakIrti 2. lakSmIsena I rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 3 bhImasena 4. somakIrti ( saMvat 1526 - 1540 ) 5. vijayasena 6. yazaH kIrti 7. udayasena 8. tribhuvanakIrti 9. ratnabhUSaNa ( saMvat 1674 ) 5. vijayakIrti 10. jayakIrti ( saMvat 1686 ) 11. kezavasena 12. vizvakIrti ( saMvat 1696 -1700 ) 12. lakSmIsena I vijayakIrti 1. dharmasena 2. vimalasena 3. vizAlakIrti 4. vizva sena ( saMvat 1596 ) vidyAvibhUSaNa (saM. 1604-1636 ) 6. zrIbhUSaNa (saM. 1634-1676 ) 7. candrakIrti ( saM 1654 - 1681 ) 8. rAjakI 9. lakSmIsena (saM. 1696-1703 ) 10. indrabhUSaNa (saM. 1715-1736 ) 11. surendrakIrti ( saM. 1744-1773 ) I 125 I devendrakIrti (saM. 1881 - 1885 ) sakalakIrti (saM. 1816 ) (saM. 1862 ) yaha tAlikA pUrI nahIM hai tathA kAla-gaNanA bhI adhUrI hai| isa tAlikAmeM kaI nAma chUTa gaye haiM jo RSabhadevameM zilAlekhoM aura mUrtilekhoM meM Aye haiM- jaise dharmakIrti, vizvabhUSaNa, gopasena, pratApakIrti, zubhacandra, sumatikIrti, jJAnakIrti / inameM se kucha tAlikA meM diye gaye nAmoMse milate-julate haiM kintu unakI kAlagaNanA zilAlekhoM aura mUrtilekhoMke samayase nahIM miltii| isase lagatA hai, samAna nAma bhinna vyaktiyoMke rahe haiN| aise bhaTTAraka haiM- yazaH kIrti, tribhuvanakIrti, bhImasena, devendrakIrti / zilAlekhoM aura mUrtilekhoM ke anusAra kASThAsaMghake bhaTTArakoMne vi. saM. 1572, 1704, 1734, 1753, 1754, 1756, 1760, 1763, 1764, 1766, 1768, 1849 meM mandiroM aura mUrtiyoM kI pratiSThA karAyI / jJAti aura gotra zilAlekhoM aura mUrti-lekhoMse mandiroM aura mUrtiyoMkI pratiSThA karAnevAle dhArmika vyaktiyoM ke paricaya ke atirikta unakI jAti aura gotrake bAremeM bhI prakAza par3atA hai / ina lekhoM ke anusAra hUmar3a, dasA hUmar3a, narasiMgapurA, khaNDelavAla, bagheravAla, vAca, AvAMsitA, lADa jAtike udAra sajjanoMne mandira nirmANa, jIrNoddhAra aura pratiSThA kArya karAye /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 gotra bhAratake digambara jaina tIrtha ina jAtiyoMke pratiSThAkAraka sajjanoMke gotra bhI diye gaye haiM jo isa prakAra haiM : jAti (dasA) hUmar3a vRddhazAkhA vizvezvara, kavura, kamalezvara, budha khaNDelavAla luhADyA, TholyA narasiMgapurA sAMpar3iyA, kaMkulola, aMgati bagheravAla govAla lADa vAca kAzyapa melA zrI kezariyA kSetrapara digambara samAjakI orase varSa meM kaI bAra mele utsava hote haiN| caitra vadI 8 aura 9 ko melA hotA hai / isa avasarapara jalUsa nikalatA hai jo pagalyAMjI taka jAtA hai| caita vadI 9 bhagavAn RSabhadevakA janmakalyANaka divasa hai| ataH aSTamIko rAtameM 12 baje janma mahotsava manAte haiN| isa avasarapara bhajana, kIrtana, AratI Adi hote haiN| caitra zaklA 13 ko mahAvIra svAmIkA eka jalasa mandirajIse nikalatA hai| yaha bhI pagalyAMjI taka jAtA hai| vahAM mUrti virAjamAna karake digambara samAja pUjana karatI hai| isa avasarapara prabhAvanA bAMTI jAtI dazalakSaNa parvake 10 dina taka nIce aura UparakI vedIpara maNDapa banAkara aura mAMDane mAr3hakara digambara sampradAyake loga sAre dina pUjana karate haiM / yahIMpara vratoMkA udyApana hotA hai / ___Asoja kRSNA 1 aura 2 ko digambara samAjakI orase maya baiNDa aura lavAjameke rathayAtrA nikalatI hai| ratha pahale dina nadI-taTapara jAtA hai| vahA~ bhagavAnkA abhiSeka aura pUjana hotA hai / vahA~se lauTakara ratha bagIceke nukkar3apara ThaharatA hai| dUsare dina zAmako 6 bajese bhajana, kIrtana, nRtya karate hue vApasa lauTate haiM aura rAtako 2 baje mandirajImeM jalUsako visarjita karate haiN| usa samaya sampUrNa digambara samAja maya Dhola-nagAr3oMke nIcekI vedI taka jAtI hai| vahA~ bhaktajana garavA nRtya karate hue mUlanAyaka bhagavAnkI pradakSiNA karate haiN| isa melemeM hajAroM vyakti sammilita hote haiM / isa avasarapara sArA nagara sajAyA jAtA hai| kArtika kRSNA amAvasyAke prAtaHkAla mahAvIra svAmIkA nirvANa mahotsava manAyA jAtA hai| nirvANa lADU car3hAyA jAtA hai / pUjana hotA hai / isa mandirase nikalakara sabhI digambara bandhu nagarake sabhI caityAlayoM aura mandiroMmeM nirvANa lADU car3hAne jAte haiN| ____ mAgha kRSNA 14 ko RSabhadeva bhagavAnkA nirvANa jalUsa mandirase nikalatA hai| jalUsa nagarameM bhramaNa karatA huA mandirameM vApasa AtA hai| vahAM nirvANa lADU car3hAyA jAtA hai| mandirameM kASThAsaMgha aura mUlasaMghakI donoM gaddiyoMpara pratidina donoM samaya zAstra pravacana hotA hai, jisameM digambara bandhu sammilita hote haiM tathA digambara samAja yahAM pratidina pUjA karatI hai| jaba digambara muni yA AcAryoMkA padArpaNa hotA hai, taba samaya-samayapara yahAM unakA pravacana hotA hai|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 127 dharmazAlA ___ kSetrapara AnevAle yAtriyoMke Thaharaneke lie tIna dharmazAlAeM banI huI haiN| inameM or3hanebichAne, Thaharane, jala, prakAza, bartanoM AdikI vyavasthA hai| dharmazAlAoMkI vyavasthAke lie eka mainejara bhI rahatA hai / ina dharmazAlAoMmeM digambara, zvetAmbara, hindU Adi sabhI yAtrI Thaharate haiN| inameM kucha kamare zulka dekara liye jA sakate haiN| zulkavAle kamare sApha-suthare haiM tathA unake lie jalakI vyavasthA acchI hai| bhaTTAraka yazaHkIrti digambara jaina gurukulameM bhI yAtriyoMke Thaharaneke lie kucha kamare upalabdha haiN| yahAMkI vyavasthA apekSAkRta acchI hai| yahAM kamare adhika havAdAra aura sAphasuthare haiN| vyavasthA ___ kezariyAjI mandirako vyavasthA rAjasthAna sarakArakA devasthAna vibhAga karatA hai / usako orase yahA~ insapekTara hAkima bhaNDAra dhuleva apane pUre amale aura sainikoMke sAtha rahatA hai aura niyamAnusAra yahAMkI vyavasthA dekhatA hai / kintu digambara samAjake hitoMkI rakSAke lie yahA~ 'zrI RSabhadeva (kezariyAjI) digambara jaina tIrthakSetra rakSA kameTI RSabhadeva' nAmaka eka vyavasthA samiti banI huI hai| yaha bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI bambaIse sambandhita hai| isakA kAryAlaya mandira-koTake praveza-dvArake dAyIM ora hai / isakA patA isa prakAra haimantrI, zrI RSabhadeva (kezariyAjI) digambara jaina tIrtharakSA kameTI, RSabhadeva (udayapura) rAjasthAna AbU mArga ___ yaha kSetra pazcima relaveke ajamera-ahamadAbAda rela-mArgake AbU roDa sTezanase 29 ki. mI. dUra dilavAr3A nAmaka grAmameM hai| dilavAr3A AbUse Der3ha ki. mI. hai aura pahAr3akI coTIpara hai| AbU roDa ajamerase 305 ki. mI. hai aura ahamadAbAdase 186 ki. mI. hai| AbU roDase 10 ki. mo. AbU parvatakI talahaTI hai aura phira 19 ki. mI. pahAr3apara pakkI sar3akapara calanA par3atA hai| yahA~ko prAkRtika dRzyAvalI atyanta nayanAbhirAma hai| yaha parvatIya paryaTana kendra hai tathA svAsthyaprada sthAna ( Sanitorium ) hai| yaha samudrake dharAtalase 5350 phuTa UMcA hai| paryaTana kendrake rUpameM sarakArane isakA khUba vikAsa kiyA hai tathA paryaTakoMke Thaharaneke lie yahA~ aneka suvidhAeM upalabdha haiM / yahA~kA posTa oNphisa mAuNTa AbU hai aura jilA sirohI ( rAjasthAna ) hai| tIrthakSetra AbU parvatapara dilavAr3AmeM vizvavikhyAta jinamandira haiN| yahAM pAMca mandira zilpakalAke mUrtimAna nidhAna haiN| ye saMgamaramarake bane hue haiN| inake stambhoM, dilahoM, toraNoM aura chatoMmeM atyanta sUkSma aMkana kiyA gayA hai| kalAke ina anUThe upAdAnoMko dekhakara aisA lagatA hai, mAno
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 bhAratake digambara jaina tIrtha kalAkI devI ina pASANoMmeM avatarita haI hai| aisI anindya kalAkI samAnatA vizvaprasiddha tAjamahala bhI nahIM kara sktaa| isalie aneka vidvAn isa niSkarSa para pahu~ce haiM ki tAjamahalakI kalAkI apekSA dilavAr3Ake ina jaina mandiroMkI kalA kahIM utkRSTa hai| kintu tAjamahalakI jo itanI khyAti prApta huI hai, usakA kAraNa rAjakIya saMrakSaNa evaM tAjamahalakA bAhya pariveza hai| ye donoM hI suvidhAe~ dilavAr3Ake jaina mandiroMko upalabdha nahIM haiN| yadi ina mandiroMko ye suvidhAe~ prApta huI hotI to tAjamahalakA sthAna sambhavataH usa sthitimeM dUsarA hotaa| ina adbhuta kalAgAroMke nirmAtA mantrI vimalazAha aura vastupAla-tejapAla hai| AcArya jinaprabhasUrine arbudAdrikalpa ( vividha tIrthakalpa pRSTha 15 ) kI racanA kI hai, jisameM avaMdAcala kSetrakA itihAsa aura mandira nirmANakA vivaraNa diyA hai| isI granthameM vastupAla-tejapAla mantrikalpa (pRSTha 79 ) nAmaka eka anya kalpa bhI diyA hai, jisameM ina donoM bhrAtAokA jIvanaparicaya aura unake dvArA kiye gaye dhArmika aura pAramArthika kAryoMkA byaurA diyA hai| __ zrIsUrijI yahA~ke prAkRtika vaibhavakA varNana karate hue kahate haiM ki na to koI aisA vRkSa hai, na aisI latA hai, na aisA koI puSpa hai, na aisA phala hai, na koI aisA kanda hai, na koI aisI khAna hai, jo yahA~ na ho| yahA~ aisI mahauSadhi haiM jo rAtrimeM dIpakake samAna camakatI haiN| yahAM aise vRkSa haiM, jinameM sugandhi bhI hai aura rasa bhI hai| yahAM mandAkinI nadI bahatI hai, aneka nijhara aura prapAta haiN| unhoMne yahAMke mandiroMke nirmAtAoMkA paricaya isa bhAMti diyA hai isa mahAdrike zAsaka paramAranareza the| candrAvatI nagarI unakI rAjadhAnI thI jo dhanavaibhavase sampanna thii| unakA daNDanAyaka nirmala buddhivAlA vimala thaa| yahA~ RSabhadeva caitya thA, jisameM dhAtuko pratimA thii| inhIM vimalazAhane vikrama saMvat 1088 meM karor3oM rupaye vyaya karake vimala-vasati ( mandira ) kA nirmANa kraayaa| isa mandirako AdinAtha mandira bhI kahate haiN| isa mandirake sAmane zilpIne eka rAtrimeM hI atyanta sundara pASANa-azva bnaayaa| vikrama saMvat 1288 meM vastupAla-tejapAla bhrAtAoMne yahA~ lUNiga-vasatikA nirmANa kraayaa| isa vasatiko neminAtha mandira bhI kahate haiN| AkramaNakArI musalamAnoMne ina devAyatanoMko bhI nahIM chodd'aa| unake aviveka aura dharmonmAdake kAraNa ina mandiroMko bar3I kSati phuNcii| taba zaka saMvat 1243 ( IsavI san 1321 ) meM eka mandirakA jIrNoddhAra mahaNasiMhake putra lallane karAyA tathA dUsare mandirakA jIrNoddhAra caNDasiMhake putra pIthaDane kraayaa| caulukyavaMzI nareza kumArapAlane mahAvIra jinAlayakA nirmANa kraayaa| AcArya jinaprabha sUrine vastupAla-tejapAlake sambandhameM jo paricayAtmaka vivaraNa diyA hai, vaha vastutaH upayogI hai / saMkSepameM unakA Azaya isa prakAra hai pattananivAsI prAgvATavaMzI Thakkura caNDapake pautra, Thakkura caNDaprasAdake putra candravaMzI Thakkura AsarAja aura kumAradevIke do putra hue-vastupAla aura tejapAla / eka bAra donoM bhAI zatrujaya, giranAra Adi tIrthoMko yAtrAke lie gaye / jaba ve haDAlA grAmameM pahuMce to unhoMne apanI sampattikA Akalana kiyA to tIna lAkhako baittho| unhoMne eka lAkha rupaye bhUmiseM gAr3anekA nizcaya karake rAtrimeM eka bar3e pIpalake per3ake nIce bhUmiko khodanA prArambha kiyaa| vahAM unheM svarNa mudrAoMse bharA huA kalaza prApta huaa| isa dhanako apanI bhAbhI anupamAdevIke parAmarzase vastupAlane zatrujaya, giranAra Adi tIrthoM meM lagA diyaa| yAtrAke pazcAt ve dhavalakkakapura pahu~ce /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 rAjasthAnake digambara jaina tIrtha eka dina vahAMke zAsaka vIradhavala narezako svapnameM kisI devIne Adeza diyA ki "tuma vastupAla-tejapAlako apanA mantrI banA lo| tumhAre rAjyako zrIvRddhi hogI aura tuma nizcintatApUrvaka zAsana kroge|" devIke AdezAnusAra rAjAne prAtaHkAla hote hI donoM bandhuoMko bulAyA aura unheM mantrI pada de diyaa| itanA hI nahIM, vastupAlako stambha tIrtha aura dhavalakkakakA zAsaka banA diyA aura tejapAlako sampUrNa rAjya-vyApArakI mudrA de dii| unhoMne apane jIvanameM savA lAkha mUrtiyoMko pratiSThA kraayii| unhoMne zatrujaya tIrthapara 18,96,00000 rupaye, giranArapara 12,80,00000 rupaye aura adagiripara lUNigavasatike nirmANameM 12,53,00000 rupaye lgaaye| unhoMne 984 pauSadhazAlAeM nirmita karAyIM, 1304 zikharabaddha jaina mandira banavAye tathA 2300 jaina mandiroMkA jIrNoddhAra kraayaa| inake atirikta aneka kArya kiye / kula milAkara unhoMne apane jIvanameM 3001418800 rupaye vyaya kiye| jaba vIradhavala rAjAkA- svargavAsa ho gayA to unhoMne rAjAke putra bIsaladevako rAjasiMhAsanapara ArUr3ha kiyaa| kintu kucha samaya pazcAt usane abhimAnameM Akara inheM mantrIpadase pRthak kara diyA tathA anya vyaktiko mantrI banA liyaa| rAjAke purohita somezvara mahAkavine eka kAvya dvArA isake lie rAjAkI bahuta bhartsanA kii| isa prakAra ina donoM bhrAtAoMkA jIvana atyanta yazasvI thaa| unhoMne AbU parvatapara mandira nirmANameM sAr3he bAraha karor3a rupayese adhika vyaya kiyaa| nizcaya hI yaha vyaya pASANa, nirmANa sAmagrI aura majadUrIke liye huA, ina cIjoMkA hisAba kiyA jA sakatA hai| kintu ve pASANa kalAkA varadAna pAkara bola uThe, vahAM kalA apane sahasra rUpoMmeM makharita ho uThI hai. usakA mUlyAMkana karanekA sAmarthya bhalA kisameM hai ? kalAkA mUlyAMkana sone-cAMdIke mAnakoM dvArA nahIM hotaa| ____ bhaTTAraka jJAnasAgarajIne 'sarvatIrthavandanA' meM AbU tIrthako prazaMsA karate hue likhA hai ki "AbUgar3ha abhirAma kAma tribhuvana mA~ sAre / zrI jinabimba aneka samasta bhavajala tAre / jinavara bhuvana vizAla dekhata pApa paNAse / kahetA na lahu~ pAra karma ananta vinAse / AbUnI racanA prabala dekhata jana mana ullase / brahma jJAnasAgara vadati mujha mana jinacaraNe base // 16 // " isI prakAra bhaTTAraka jayasAgarane AdinAthakI manojJa pratimAko namaskAra kiyA hai'suAbugar3ha jinabimba manohAra / suAdinAtha pAlI bhavatAra // ' isase pratIta hotA hai ki bhagavAn AdinAthakI kisI mUrtikI bar3I khyAti rahI hogii| kSetra-darzana mAuNTa AbU basa sTaiNDase 3 ki. mI. Age dilavAr3A hai| basa digambara jaina mandirake sAmane rukatI hai| kucha sIr3hiyAM car3hakara mandirakA dvAra milatA hai| cAroM ora dharmazAlA hai aura madhyameM zikharabaddha mandira hai| mandirameM garbhagRha, sabhAmaNDapa, usase Age eka kamaremeM maNDapa, usake nIce pUjAkA cabUtarA hai| mukhya vedIpara bhagavAn AdinAthakI 3 phITa 2 iMca UMcI zveta padmAsana mUrti 2 phITa 1 iMca U~ce pIThAsana para virAjamAna hai| pIThAsana saMgamaramarakA hai|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 bhAratake digambara jaina tIrtha pIThAsanapara koSThakoMmeM donoM konoMmeM yakSa-yakSI aura madhyakoSThakameM yakSI banI huI hai| madhya koSThakake donoM ora gaja aura siMha utkIrNa haiN| madhya-yakSIke nIce dharmacakra banA huA hai tathA lekha aMkita hai| mUlanAyaka eka zilAphalakameM utkIrNa haiN| yaha phalaka 5 phITa UMcA hai| mUrtike sirake Upara chatratrayI, usake Upara deva-dundubhi, usake donoM pAryoM meM gajArUr3ha camaravAhaka, unase nIce bAyIM ora padmAsana jinendra pratimA, mAlAdhArI AkAzacArI deva tathA inase nIce khaDgAsana pratimA hai| AdinAthake bagala meM donoM ora siMhAsanameM pItalakI 6 iMca UMcI mati tathA 8 iMcakI eka kRSNa pASANakI mUrti virAjamAna hai / inake atirikta donoM pAryo meM 2 phITa U~cI padmAsana mUrtiyA~ haiM / pIThAsanase nIce donoM ora 2 phITakI padmAsana mUrtiyAM haiN| __bAyIM ora dIvArameM eka vedIpara 2 phoTa 8 iMca aura 2 phITa 3 iMcakI do pASANa mUrtiyAM haiN| isI prakAra dAyIM orakI dIvAravedImeM isI AkArakI AdinAtha aura mahAvIrakI mUrtiyAM haiN| garbhagRhake madhya meM eka mejapara sthita siMhAsanameM 4 dhAtu mUrtiyAM haiN| garbhagRhake praveza-dvArake siradalapara ahaMnta pratimA hai| pravezadvArake bAyIM ora caukhaTake bagalameM 2 phITa UMcI candraprabhakI padmAsana pratimA hai tathA bAyoM dIvArameM 2 phoTa 1 iMca UMcI eka zveta varNa padmAsana pratimA hai| isI prakAra dAyIM ora pItavarNako 1 phuTa 8 iMca U~cI dharmanAthakI padmAsana pratimA hai aura dAyIM dIvArameM 1 phuTa 8 iMcakI AdinAthakI zveta pratimA hai| sabhI pratimAeM eka hI kAlakI haiN| garbhagRha aura sabhAmaNDapake Upara zikhara haiN| mUlanAyaka pratimA jamInameM-se utkhanana dvArA nikalI thii| saMvat 1494 meM IDarake bhaTTArakajIne isakI punaH pratiSThA kI thii| mUrti sambhavataH 11-12vIM zatAbdIkI hai / dilavAr3Ake kalApUrNa mandira digambara mandirase kucha Age jAnepara zvetAmbara mandiroMkA samUha hai| sarvaprathama vimalavasahi milatI hai| yaha prasiddha jinAlaya rAjA bhImadevake mantrI vimalazAhane san 1031 meM banavAyA thaa| isake nirmANameM 18,53,00000 rupaye vyaya hue the| vimalazAha poravAr3a jAtike the tathA cAlukya rAjA bhImadeva prathamake mantrI the| bhImadeva prathama nAgadevakA putra thA aura cAlukyavaMzI durlabharAjake bAda san 1022 meM gaddIpara baiThA thaa| san 1031 se kucha pUrva usane paramAravaMzI dhAndhukApara AkramaNa karake AbUpara adhikAra kara liyA tathA vimalazAhako vahA~kA zAsaka ( gavarnara ) niyukta kara diyaa| vimalazAhane vahA~ke manorama prAkRtika saundaryako dekhakara jinAlaya banavAnekA vicAra kiyaa| kintu unhoMne jinAlayake lie jo sthAna pasanda kiyA, vaha brAhmaNoMkA thaa| ve loga jinAlaya nirmANake lie jamIna deneko taiyAra nahIM the| taba vimalazAhane jitanI jamInakI AvazyakatA thI, utanI jamInapara soneke sikke bichA diye aura ve sikke una brAhmaNoMko dekara jamIna prApta kii| - isa mandirameM cAroM ora 12 stambhoMkI tIna paMktiyoMpara AdhArita maNDala bane hue haiM, jinameM 52 dehariyAM banI huI haiN| inameM vibhinna tIrthaMkaroM kI mUrtiyAM virAjamAna haiM / ina maNDapoMke madhya prAMgaNameM AdinAtha mandira banA huA hai / garbhagRhameM bhagavAn AdinAthakI mUlanAyaka pratimA virAjamAna hai| garbhagRhake Age sabhAmaNDapa hai| yaha 20 stambhoMpara AdhArita hai| maNDapake Upara zikhara hai| isakI chatameM 16 vidyA-devatAoMkI kalApUrNa mUrtiyAM banI huI haiN|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 rAjasthAnake digambara jaina tIrtha mandira aura dehariyoMke Upara bhI zikhara bane hue haiN| pratyeka deharIke sAmane nakkAzI kI huI gummaTavAlI caukI hai| dehariyoMke dvAroM, toraNoM, maNDapake stambhoM aura chatoMmeM sUkSma zilpAMkana kiyA gayA hai / isameM puSpa, tIrthakara, tIrthaMkara mAtAke caudaha svapna, neminAthakI bArAta, zAsana-devatAoM Adike aMkana haiN| chatoMmeM puSpoMke kaTAvakA vaividhya itanA kalApUrNa, surucipUrNa aura saundaryapUrNa hai, jisase nirjIva pASANa sajIva ho uThe haiN| zAsana devatAoMkI mUrtiyA~ to itanI sundara bana par3I haiM jo dekhanepara sAkSAt sajIva devatAoMkA bhrama utpanna kara deto haiM / vastutaH yahA~kI kalA soddezya hai| vimalazAhakI kuladevI neminAtha tIrthaMkarakI zAsanadevI ambikAkA mandira isa vizAla jinAlayase dakSiNa-pazcimameM mandirake sAmane banA huA hai| kahate haiM, yaha isa jinAlayase bhI prAcIna hai| isake bAhara bhairava kSetrapAla apane vAhana zvAnake sAtha virAjamAna haiN| dvArake pAsa hastizAlA hai| isameM pASANake 10 hAthI bane hue haiN| eka ghor3epara ArUr3ha vimalazAhakI mUrti hai| mavyameM caturmukhI caitya hai| isa mandirake Age bhagavAn kunthunAthakA digambara jaina mandira hai| mandirameM garbhagRha, sabhAmaNDapa aura ardhamaNDapa hai| mUlanAyaka bhagavAn kunthunAthakI 2 phITa 10 iMca U~cI zvetavarNa padmAsana pratimA hai| isake donoM pAryoM meM eka-eka tathA Age tona mUrtiyA~ virAjamAna haiN| dAyoM aura bAyIM dIvAravediyoMmeM 3-3 mUrtiyAM haiM, tathA garbhagRhake praveza-dvArake bAhara bAyIM aura dAyIM ora 3-3 mUrtiyA~ virAjamAna haiN| sabhI zveta pASANakI aura padmAsana haiN| ___ isa mandirake nikaTa neminAthakA prasiddha mandira hai| isa mandirakA nirmANa vIradhavalake mantrI vastupAla-tejapAla nAmaka donoM bhAiyoMne san 1231 meM 12,53,00000 rupayoMkI lAgatase karAyA thaa| vastupAla aura tejapAla cAlukyavaMzI lavaNaprasAda aura usake putra vIradhavalake mantrI the| lavaNaprasAdake pitA arNorAjase prasanna hokara cAlukya kumArapAlane use anahillapATanase 10 mIla dUra vyAghrapallI gA~va puraskArasvarUpa de diyaa| tabase isake vaMzaja gAMvake nAmapara baghela kahalAne lge| ye cAlukya bhImadeva dvitIyake sahAyaka the| bhImadeva kamajora zAsaka thaa| cAroM orase usake rAjyapara yAdava siMhana, lATanareza zaMkha, goDUhanareza ghughula, mAlavanareza devapAla, mAravADa saradAra, iltamaza, bhadrezvarake bhImasiMha Adi aneka rAjA AkramaNa kara rahe the| bhImadevane ina baghela saradAroMko rAjyako surakSAkA dAyitva sauMpa diyA aura unheM prazAsanake adhikAra de diye| ina baghela narezoMne apane mantrI tejapAlako apanI rAjadhAnI DholakA aura vastupAlako stambha (vartamAna kAmbe) kA gavarnara banA diyA aura donoM bhAiyoMko dakSiNa gujarAtakI surakSAkA bhAra de diyaa| vastupAla vastutaH kuzala kUTanItijJa aura vIra yoddhA thaa| usane apane jIvanameM 63 yuddhoMmeM bhAga liyA aura vijayazrI prApta kii| inhIM bhAiyoMne yaha neminAtha mandira banavAyA thaa| isa mandirameM 48 dehariyAM haiN| mandirakI kalA, zilpa-saundarya aura pASANoMmeM sUkSma khadAI AdinAtha mandirase hoDa karatI pratIta hotI hai| mandirake garbhagRhake dvArake donoM pAvoM meM do gokhar3e haiN| ye devarAnI aura jiThAnIke gokhar3e kahalAte haiM / ye donoM gokhar3e vastupAla aura tejapAlakI patniyoMne banavAye the aura usa samaya inake banavAnemeM savA lAkha rupaye vyaya hue the| isa mandirake pRSTha bhAgake pRSTha maNDapameM hastizAlA banI huI hai / isameM 10 khaNDa haiM aura pratyeka khaNDameM saMgamaramarakA eka-eka hAthI hai / ina hAthiyoMke pIche dIvArase lagI vastupAla-tejapAla aura unake parivArI janoMkI pUre kadakI mUrtiyAM banI huI haiM / hAthiyoMke bIcameM kAle pASANake tIna maMjilake caumukha bane hue haiN| sAtaveM khaNDameM vastupAla
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 bhAratake digambara jaina tIrtha aura usakI donoM patniyoM-lalitAdevI aura baijalAdevIkI tathA AThaveM khaNDameM tejapAla aura unakI patnI anupamAkI mUrtiyAM banI huI haiN| isa mandirake bAhara eka bagIcemeM dAdA sAhabakI pagalyA~ aura eka stambha banA huA hai / isake nikaTa lUNigavasahi hai| yaha mandira bhI vastupAla-tejapAlane apane bar3e bhAIke nAmapara banavAyA thaa| lUNigakA bAlyakAlameM hI nidhana ho gayA thaa| isase Age pittalahara mandira hai| ise gurjara jAtike bhAmAzAha mahAjanane banavAyA thaa| mahArANA sAMgAne inheM raNathambhaurakA kiledAra niyukta kiyA thaa| isakI pratiSThA ahamadAbAdake sulatAna muhammada begar3Ake mantrI sundara va gadAne saMvat 1525 meM karAyI thii| isa mandirameM bhagavAna RSabhadevako 108 manakI paMcadhAtuko pratimA hai / dAyoM ora bhI mandira aura mUrtiyAM haiN| __ isase Age kharatarasahi hai| isa mandirake aura bhI nAma haiM jaise caumukhIjI, zilpiyoMkA mandira aura cintAmaNi pAzrvanAtha mndir| isa mandirameM cAroM dizAoMmeM dvAra haiM aura pratyeka dvArake sAmane maNDapa banA huA hai / maNDapoMke zikharoMkI chateM kalApUrNa haiM / dvAroM ko bAhya bhittiyAM alaMkRta haiN| isa mandira-gucchakameM do mandira atyanta bhavya, kalApUrNa aura darzanIya haiM-AdinAtha mandira aura neminAtha mndir| ina mandiroMko dekhane ke lie deza aura videzake hajAroM vyakti Ate haiN| ye mandira saMgamaramarake bane hae haiN| ina mandiroMke antaHbhAgakI kalA atyanta uccakoTikI hai| kintu inakI zikhara saMyojanA sAdhAraNa hai| varSA, AMdhI Adike kAraNa zikhara aura chateM kAlI par3a gayI haiN| unheM dekhakara aisA lagatA hai ki zikhara aura chatoMmeM sAmAnya pASANa lagAyA gayA hai| dilavAr3Ase acalagar3hako pakkI sar3aka jAtI hai| acalagar3ha yahA~se 6 ki. mI. hai| acalezvara mahAdeva mandira taka basa, TaiksI jAtI haiN| yahA~ aneka choTe-choTe hindU mandira bane hue haiM / yahA~se acalagar3ha parvatapara car3haneke lie pakkA mArga aura sIr3hiyAM banI huI haiN| Upara car3hanepara kunthunAtha mandira, RSabhadeva mandira milate haiN| phira sIr3hiyAM car3hakara AdinAtha mandira hai| isakI pratiSThA saMvat 1566 phAguna sudI 10 ko huii| mUlanAyaka bhagavAn AdinAthakI pratimA 1544 mana aSTadhAtukI kahI jAtI hai / sabhAmaNDapameM cAroM ora sundara citrAMkana hai| mandirake bAhara cAroM ora dehariyA~ banI huI haiN| dharmazAlA digambara jaina mandirake cAroM ora dharmazAlA banI huI hai| isameM kula 38 kamare haiN| nala aura bijalIko vyavasthA hai| yAtriyoMkI suvidhAke lie gadde, bartanoMkI bhI paryApta vyavasthA hai| yahA~ koI vArSika melA nahIM hotaa| vyavasthA yahA~ke donoM mandiroMkI vyavasthA bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI bambaIkI orase hotI hai| kintu ina donoM mandiroMkI vyavasthAke lie eka sthAnIya kameTI bhI hai| kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI digambara jaina mandira dilavAr3A, po. mAuNTa AbU jilA-sirohI ( rAjasthAna)
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 rAjasthAnake digambara jaina tIrtha tijArA mArga aura avasthiti zrI candraprabhu digambara jaina atizaya kSetra deharA tijArA rAjasthAnake alavara jilekA eka sundara nagara hai| yaha alavarake uttara-pUrvameM 50 kilomITara tathA mathurAke uttara-pazcimameM 96 ki. mI. dUra hai| isake cAroM ora saghana vRkSAvalI aura udyAna hai| anuzrutike anusAra isa nagarako sthApanA yaduvaMzI rAjA tejapAlane ko tho / jaba muslima bAdazAha muhammada bina kAsimane bayAnA aura tAhanagar3hapara adhikAra kara liyA, taba rAjA tejapAlane vahA~se bhAgakara sarahaTA ( tijArAke pUrvameM 4 mIla dUra ) ke rAjAke yahA~ zaraNa lii| tabhI usane tijArA nagara bsaayaa| tejapAlake mahaloMke avazeSa tijArAke miona muhalle meM aba bhI dikhAI par3ate haiN| mevAtake khAnajAdoMke samayameM tijArAko bahuta prasiddhi milI aura kucha samaya taka yaha nagara unakI rAjadhAnI bhI rahA / yahAM jAneke lie dehalI, revADI, alavara, phirojapura, jhirakA aura khairathala sTezanase basoMkI vyavasthA hai| dehalIse eka basa dinameM prAtaH 7 bajakara 50 minaTapara calakara 12 baje tijArA pahuMcatI hai aura tijArAse 1-40 para calakara 5|| baje dehalo pahu~catI hai| kSetra sthApanAkA itihAsa atizaya kSetrake sthApanAkAlase pUrva yaha sthAna deharA kahalAtA thaa| alavara rAjyake prAcIna rikArDoMmeM bhI yaha sthAna deharA likhA huA milatA hai| deharAkA artha hai jaina devAlaya / sthAnIya jaina samAjameM anuzrutike rUpameM bhI yaha bAta pracalita thI ki yahAM kabhI jaina mandira thA aura prAcIna bhavanake khaNDaharoMke TIleko jaina mandirake khaNDaharoMkA TIlA mAnA jAtA thaa| vRddhajanoMse calI A rahI isa anuzrutipara sandeha karanekA koI kAraNa bhI nahIM thaa| yahAMpara lagabhaga 13-14vI zatAbdIse musalamAnokA zAsana rhaa| ataH isa sambhAvanAse inakAra nahIM kiyA jA sakatA ki muslima zAsanakAlameM jaina mandira tor3a diyA gayA ho| ataH isa TIlekI khudAI karAnekA vicAra jaina samAjameM kaI bAra utthaa| eka bAra san 1944 meM zrI dhanapAlajI jyotiSI lakhanaU (jo mUlataH khekar3A-meraThake nivAsI haiM aura janmAndha hote hue bho jyotiSakA jinheM acchA jJAna hai ) yahAM aaye| unase jaba pUchA gayA to unhoMne batAyA ki vartamAna rAjya parivartana honeke pazcAt svayaM aise kAraNa baneMge jinase isa khaNDaharako khodanepara zrI jinendra bhagavAnkI mUrtiyA~ prakaTa hoNgii| julAI san 1956 meM aise kAraNa svayaM hI bana gye| sthAnIya nagarapAlikA choTI aura saMkarI sar3akoMko caur3A kara rahI thii| isa khaNDaharake nikaTa majadUra deharese miTTI khodakara sar3akapara DAla rahe the, tabhI eka tahakhAnA dRSTigocara huaa| sthAnIya jaina samAjane jyotiSIkI uparyukta bhaviSya vANIse protsAhita hokara deharekI khudAI karAnekA nizcaya kiyaa| isake lie rAjyAdhikAriyoMse svIkRti le lI gyii| nagarapAlikAne bhI isa kAryameM ruci dikhalAyI aura isake lie usane 250) rupaye diye| pulisakI dekharekha meM khudAIkA kArya Arambha ho gyaa| 2-3 dinakI khudAIke phalasvarUpa bhI kucha nahIM nikalA to nagarapAlikAne isa kAryase apanA hAtha khIMca liyaa| taba samAjake dravyase khudAIkA kArya cAlU rakhA gyaa| kintu phira bhI koI saphalatA nahIM milii| isase samAjameM nirAzA chAne lgii| taba rAtrimeM nagInAvAsI zrI jhabbUrAmajIko svapna huaa| svapnameM usa sthAnakA spaSTa nirdeza thA jahA~ khodanepara pratimAeM mila sakatI haiN|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha svapnake saMketAnusAra usa sthAnakI khudAI huii| phalataH 12-8-56 ko tIna khaNDita jaina pratimAeM miliiN| isase logoMkI nirAzA dUra huI aura AzA baMdhI ki abhI akhaNDita pratimAe~ aura mileNgii| kintu cAra dinakI khudAIkA bhI koI pariNAma nahIM niklaa| taba logoMmeM punaH nirAzA chAne lgii| vaidya bihArIlAla tijArAkI dharmapatnI sarasvatIdevIne pratimAe~ na milaneke kAraNa tIna dinase anna-jalakA tyAga kara rakhA thaa| usa puNyazIlA mahilAko svapna huA aura pratimA-prAptike nizcita sthAnakA saMketa milaa| saMketa prApta honepara usa dharmaniSTha mahilAne rAtriko 1 baje usa saMketita sthAnapara ghI kA dIpaka jalAkara rakhA aura prAtaHkAla honepara usa sthAnapara rekhA khIMca dii| janatAmeM ullAsa chA gyaa| khudAI joroMse cAlU kI gyii| phalataH dinAMka 16-8-1956 ko madhyAhnameM zveta sira dikhAI diyaa| taba AhistAse miTTI haTAyI gayI, caraNa caukIpara aMkita candra lAMchanase jJAta huA ki mUrti candraprabhu bhagavAnko hai| mUrtilekhake anusAra isakI pratiSThA vi. saM. 1554 vaisAkha sudI 3 ko kASThAsaMgha puSkaragaNake bhaTTAraka malayakIrtidevane karAyI thii| isa mUrtike milanepara sAre nagarameM harSollAsa chA gayA aura sahasroM vyakti isake darzanArtha Ane lge| bar3e samAroha aura gAje-bAjeke sAtha bhagavAnkA abhiSeka aura pUjana kiyA gayA tathA TInakA maNDapa banAkara mUrtiko eka kASTha-siMhAsanapara virAjamAna kiyA gyaa| pazcAt mUrtike sAmane akhaNDa jyoti jalAyI gayI jo Aja bhI usI prakAra jala rahI hai| isI prakAra kIrtanakA jo krama usa dina prArambha huA thA, vaha bhI barAbara cAlU hai / bhagavAn candraprabhuke atizaya ___ jisa dina bhagavAn candraprabhukI mUrti prakaTa huI, usake do-cAra dina bAda vyantara-bAdhAse pIr3ita eka ajaina mahilA svayaM prerita hokara bhagavAnke darabAra meM AyI aura apanA sira ghumAnA prArambha kara diyaa| usa vyantarane apanA paricaya Adi diyaa| 2-4 dina bAda usa vyantarane bhagavAnke samakSa mahilAko chor3ane aura punaH na AnekI pratijJA kii| isake pazcAt to vyantara bAdhAse pIr3ita nara-nAriyoMkI saMkhyA bar3hatI hI calI gayI aura kaI logoMko isa bAdhAse mukti bhI milii| aba bhI aise vyakti Ate rahate haiN| __aneka bhakta aneka prakArako manokAmanAeM lekara bhagavAnke darabArameM Ate haiN| koI vyakti apane yA apane priya janake rogase muktiko kAmanA lekara Ate haiM, to koI mukadamemeM vijaya cAhatA hai, koI dampatI putra-prAptiko kAmanA manameM saMjokara AtA hai aadi| bhaktoMke manameM bhaktikI jo ajasra dhArA pravAhita hotI hai, usase unake azubhodaya zubhodayameM pariNata ho jAte haiM, arthAt unake azubhakarmakA kSaya ho jAtA hai aura zubhakarmakA udaya ho jAtA hai, jisase unakI kAmanAe~ pUrI ho jAtI haiN| mandira aura dharmazAlAkA nirmANa prArambhameM yaha vicAra thA ki navIna mandirakA nirmANa na karake utkhananameM prApta candraprabhuko mUrtiko zrI pAzrvanAtha mandirameM virAjamAna kara diyA jaaye| kintu mUrtike atizayoM aura darzanAbhilASI bhaktoMkI bar3hatI huI bhIr3ake kAraNa yaha nizcaya karanA par3A ki bhagavAn candraprabhukA svatantra mandira nirmANa karAyA jaaye| phalataH mandirake lie dehareke AsapAsakI 12000 varga gaja bhUmi sarakArase kharIdI gyii| phira muhUrta nikalavAkara dinAMka 23 se 25 navambara 1961 taka
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake digambara jaina tIrtha 135 ratha yAtrA mahotsava kiyA gayA aura 24 navambarako madhyAhnameM mandirakA zilAnyAsa vidhi-vidhAna - pUrvaka kiyA gayA / mandirakA nirmANa kArya cAlU ho gayA aura vaha nirantara rUpase hotA calA A rahA hai / mandirajIkA mukhya bhavana, usake AgekA vizAla haoNla, gaganacumbI zikharakA nirmANa evaM mukhya vedIkA nirmANa lagabhaga pUrNa hone ko hai / mandira bhavya aura vizAla banA hai / prakSAlake jala ke lie kue~kA nirmANa ho cukA hai / kue~ meM moTara evaM pampa phiTa hokara eka TaMkI banA dI gayI hai| mahilAoM aura puruSoMke lie snAnAgAroMkA nirmANa bhI ho cukA hai, jisase yAtriyoM ko aba snAnAdikI koI asuvidhA nahIM rhii| bijalI laga cukI hai / I mandira ke pAsa hI eka do maMjilI vizAla dharmazAlAkA nirmANa pUrNa ho cukA hai| isameM 55 kamare, jalaplAvita zaucAlaya, nala, bijalI, rasoIke bartana va vistara Adiko samucita vyavasthA hai / dharmazAlApara eka mainejarakI niyukti kI huI hai, jo hara samaya vahAM rahakara yAtriyoMkI pratyeka suvidhA juTAtA hai / mandirake cAroM ora eka kaTalekA nirmANa cala rahA hai, jisameM aba taka lagabhaga 200 kamare Ageke barAmadoM sahita bana cuke haiM / kucha phleTa Adhunika sukha-suvidhAse sajjita banane zeSa haiM, jo zIghra hI nikaTa bhaviSya meM banane prArambha ho jAyeMge / mandirajIke mukhya dvArake barAbara hI dUkAneM haiM, jinapara pUjana sAmagrI, jyoti evaM yAtriyoMkI AvazyakatAkI pratyeka vastu upalabdha hotI hai / nagarakA mukhya bAjAra bhI bahuta samIpa hI hai / vArSika melA candraprabhu bhagavAnako mUrti zrAvaNa zuklA 10 ko prakaTa huI thI, ataH prati varSa isa tithiko vArSika melA kiyA jAtA hai| isake atirikta candraprabhu bhagavAn ke nirvANa divasa phAlguna zuklA 7 ko bRhad ratha-yAtrA hotI hai / isa avasarapara janatAkI bahuta bhIr3a rahatI hai| isa dina zobhAyAtrA, dhvajArohaNa, maNDalavidhAna, vidvAnoMke upadeza Adi hote haiM / prati mAha antima ravivArako dehalI evaM anya nagaroMse kSetrapara kAphI saMkhyA meM baseM AtI haiN| isase prati mAha kSetrapara eka acchA melA laga jAtA hai / isa dina pUjana, kIrtana, AratI Adi kAryakrama bar3I dhUmadhAma se sampanna hote haiM / isa prakAra varSameM ye 12 mele vArSika meloMke atirikta lagate haiM / kSetrakA prabandha kSetra ke prabandha evaM dhana AdikI vyavasthAke lie eka prabandhakAriNI kameTI banI huI hai, jisameM 5 sadasya sthAnIya samAjase nirvAcita hokara tathA eka sadasya zrI pArzvanAtha mandirajIkA adhyakSa isa prakAra chaha vyakti hote haiM / inakA cunAva prati cauthe varSa hotA hai / nagara meM digambara jainoMke lagabhaga 100 ghara haiM jinakI janasaMkhyA lagabhaga 1000 hai / sthAnIya mandira evaM saMsthAeM yahA~ nagarake madhya meM zrI pArzvanAtha digambara jainamandira hai / yaha do maMjilA hai / isameM 4 vediyA~ haiM / mandirakA zilAnyAsa vi.saM. 1895 jyeSTha kRSNA 13 ko kiyA gayA thA / isa mandira meM sabase prAcIna pratimA zvetavarNaM zrI neminAtha bhagavAnkI hai, jisake Asanapara saM. 1169 kA lekha khudA huA hai / isa mandirakI pratiSThA san 1859 meM huI thI / isa avasarapara rathayAtrA huI thii| isa pratiSThA pratiSThAcArya jayapura nivAsI paM. sadAsukhajI the, jinhoMne ratnakaraNDazrAvakAcArako bRhat TIkA likhI hai /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 bhAratake digambara jaina tIrtha nagarameM zrI pArzvanAtha mandirake pAsa eka jaina dharmazAlA hai| nagarake bAhara eka jaina vATikA hai| ise naziyA bhI kahate haiN| yaha bar3A sundara udyAna hai| isameM nIbU, santarA evaM mausamIke phala vizeSa rUpase hote haiM / yahA~para kSamAvaNI parvake dina melA bhI lagatA hai| nagarameM jaina pAThazAlA, kanyA pAThazAlA, vAcanAlaya, jaina chAtrAvAsa hai| bhagavAn mahAvIrake 2500veM nirvANa mahotsavake upalakSya meM kSetrapara eka jaina dAtavya niHzulka auSadhAlayakI sthApanA kI gayI hai| nagara tathA Asa-pAsake gAMvoMke bahuta-se rogI tathA kSetrapara padhAranevAle yAtrIgaNa isase samucita lAbha uThAte haiN| kSetrake patra-vyavahArakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI candraprabha digambara jaina atizaya kSetra deharA. po. tijArA jilA alavara (rAjasthAna)
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAta pradeza tAraMgA giranAra sonagar3ha zatraMjaya ghoghA pAvAgar3ha mahuvA ( vighnahara pArzvanAtha) sUrata aMkalezvara sajoda amIjharo pArzvanAtha
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ na cittaur3agar3ha pA ki stA na jarAja sirohI sthA / 7-? rAnIbAhA SAAC1 - H NAmatanaya T rAyA RE para sabharAI bArAgIyAnA pana -CA mAnava ahamada 5 bhaTodA surendranagara kaccha kI khAmiya) para N ..more dvArika rAjakoTalA nagara rANA mijAra wa /21 PHead RECYC porabandara 8 sAniyA nAgara navIbadara mAdhavapura jUnAga 1 maMgarola9 // PR na bAlapa0 lAlInadI din| giranA ma saMketa - 2 rAjya kI rAjadhAnI jilA mukhyAlaya anya nagara a ra ba sA ga ra ... damaNa mAha mAnacitra sanabAmA ubAgava jaina tIrva antarrASTrIya sImA rAjya kI sImA jilA kI sImA relave nadiyAM rAjakIya mArga anya mArga gujarAta jaina tIrtha evaM prasiddha sthAna / dAdarA aura nagara havelI hA zrI banA kara * bhAratake mahAsarvekSakakI anujJAnusAra bhAratIya sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitrapara aadhaarit| * isa mAnacitrameM diye gaye nAmoMkA akSaravinyAsa vibhinna sUtroMse liyA gayA hai| (c) bhArata sarakArakA pratilipyadhikAra, 1977 * samudra meM bhAratakA jalapradeza upayukta AdhAra rekhAse mApe gaye bAraha samudrI mIlakI dUrI taka hai|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAraMgA siddhakSetra ___ tAraMgA eka prasiddha siddhakSetra hai / yahA~se varadatta, varAMga, sAgaradatta Adi sAr3he tIna koTi muniyoMne nirvANa prApta kiyA thaa| isa nagarake nAma tArAnagara, tArApura, tArAgar3ha, tAraMgA Adi milate haiN| isakA prAcIna nAma tArApura pratIta hotA hai, tAraMgA yaha nAma to 15vIM zatAbdIke bhaTTAraka guNakItiko marAThI racanA 'tIrthavaMdanA meM sarvaprathama prayukta huA milatA hai| isase pUrvakI racanAmeM tAraMgA nAma kahIM dekhane meM nahIM aayaa| 'tArApura' yaha nAma kyoM par3A, isake sambandhameM AcArya somaprabha kRta 'kumArapAla pratibodha'meM yaha kAraNa diyA gayA hai ki yahAM vaccharAjane bauddhoMkI tArAdevIkA mandira banavAyA thA, isalie yaha sthAna tArApura kahalAne lgaa| kintu yaha kAraNa samucita nahIM lgtaa| vaccharAjakA samaya AThavIM zatAbdI mAnA gayA hai| jabaki isase pUrva bhI isa nirvANa-kSetrakA nAma tArAnagara thaa| prAkRta nirvANa-kANDa, jo IsAko prathamadvitIya zatAbdIkI racanA mAnI jAtI hai, meM isake sambandhameM nimnalikhita gAthA upalabdha hotI hai "varadatto ya varaMgo sAyaradatto ya taarvrnnyre| AhuTThaya koDIo NivvANa gayA Namo tesi // 4 // " isake pazcAtkAlIna lekhakoM-jaise guNakIrti, zrutasAgara, megharAja, dilasukha Adine tAraMganagarakI bar3I prasannatAke sAtha carcA kI hai aura use nirvANa kSetrakA vizeSa gaurava pradAna kiyA hai / bhaTTAraka jJAnasAgara, devendrakIti aura sumatisAgarane tAraMgAke Upara koTizilA honekA ullekha kiyA hai| jJAnasAgarane tAraMgA kSetrakI vandanA do chappayoMmeM kI hai| unameM se eka chappaya isa prakAra hai "tAraMgo gar3hasAra siddhakSetra manuhAraha / jinavara bhuvana utaMga vaMdata sukha adhikAraha / koDizilA abhirAma auTha koDi muni zivakara / pUjata suranaranAtha sevata kinnara munivara / / je nara manavacaneM karI bhAvasahita yAtrA kare / brahmajJAnasAgara vadati te nara bhavasAgara tare // 17 // " isameM batAyA hai ki tAraMgA gar3hake Upara koTizilA hai, jahA~se sAr3he tIna koTi muniyoMne mukti prApta kI thii| usa siddhakSetrakI pUjA indra, narendra, muni aura kinnara sabhI karate haiN| bhaTTAraka devendrakIrtine bhI tAraMgAke Upara hI koTizilA mAnI hai| ve isa sambandhameM likhate haiM ki "gujjara deza sutAraMga parvata koDizilopari koDi muniisaa| koDI auTTha balI baradatta puraHsara bhedi javai jaba khAsA // " bhaTTAraka sumatisAgarane bhI 'sutAraMga koDisilA pvitr| susamare Atama hoya pavitra / / ' isI uparyukta mAnyatAkA samarthana kiyA hai|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 bhAratake digambara jaina tIrtha ina vidvAnoMkI ukta mAnyatAkA kyA AdhAra rahA, yaha to spaSTa nahIM ho pAyA kyoMki kisI bhI zAstrameM isa mAnyatAkA samarthana nahIM miltaa| prAkRta nirvANa-kANDameM to tArAnagara ( tAraMgA ) aura koTizilAke sambandhameM do pRthak gAthAeM dI haiM aura ve bhI eka sthAnameM nhiiN| tArApura sambandhI gAthAko saMkhyA 4 hai, jabaki koTizilAse sambandhita gAthAkI saMkhyA 18 hai| koTizilA sambandhI gAthAmeM to yaha spaSTa bhI kara diyA hai ki koTizilA kaliMga dezameM hai| isalie jinhoMne bhI tAraMgA parvatake Upara koTizilA honekI kalpanA kI hai, vaha vicAraNIya hai| hamArI vinamra sammati hai ki tAraMgApara koTizilA nAmaka parvata hai| vartamAnameM eka pahAr3akA nAma yahA~ koTizilA hai / koTizilAse abhipreta vaha koTizilA nahIM hai jise nArAyaNa uThAte haiN| nAmasAmyake kAraNa aisA bhrama honA svAbhAvika hai| isI prakAra tArAnagara yA tArApurase tAraMgA kisa prakAra ho gayA, yaha bhI anveSaNIya hai| sambhava hai, tAragAMvase apabhraMza hokara tAraMgA bana gayA ho| kSetra-darzana tAraMgA parvatakI talahaTImeM eka koTa banA huA hai, jisake bhItara digambara jaina dharmazAlA, mandira aura kSetrakA kAryAlaya hai| dharmazAlAke pRSTha bhAgameM koTizilA parvatapara jAneke lie pakkA mArga hai / lagabhaga AdhA mIla calanA par3atA hai| pahAr3akI car3hAI prArambha honese pahale eka tAlAba milatA hai| pahAr3apara kucha Upara car3hanepara dAyIM ora eka guphA milatI hai / isa guphApara zvetAmbaroMkA adhikAra hai / guphAmeM eka vedI banI huI hai / vedImeM eka ghor3A tathA vedoke idhara-udhara bahuta-se khilaune rakhe hue haiM / yahA~se Age bar3hanepara eka ToMka milatI hai jisameM caraNa virAjamAna haiN| yaha bhI zvetAmbaroMke adhikArameM hai| yahA~se Age jAnepara guphAe~ milatI haiN| guphAoMke bIcase bAyIM ora rAstA jAtA hai| taba eka ToMka milatI hai / isameM eka zilAphalakameM banI bhagavAn neminAthakI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai / pratimA zveta varNakI hai / phalakakI avagAhanA 5 phuTa hai| pratimAke sirake Upara chatratrayI hai| isake donoM ora dundubhivAdaka tathA gajArUr3ha bherIvAdaka haiN| sirake donoM ora puSpamAlA liye nabhacArI devayugala haiN| inake nIce zArdUla bane hue haiN| bhagavAnke caraNoMke donoM ora indra-indrANIkA aMkana hai| indra bhagavAnke Upara camara Dhola rahA hai tathA indrANI nRtya-mudrAmeM khar3I hai / inase adhobhAgameM sambhavataH pratiSThAkAraka aura unakI patnI karabaddha mudrAmeM AsIna haiN| pIThAsanapara kamalakA cihna hai kintu mUrti-lekhameM 'zrI neminAtha bimbaM pratiSThitaM' aMkita hai| ataH mUrti neminAtha bhagavAnkI hai| lekhake anusAra isakI pratiSThA vikrama saMvat 1192 vaizAkha sudi 9, ravivArako zrI siddhacakravartI jayasiMhadevake zAsanakAlameM huI thii| jayasiMhadeva cAlukyavaMzI samrAT thaa| usakA viruda siddharAja thA tathA usakA itihAsasammata zAsana-kAla I. san 1094 se 1143 hai| isIke darabArameM prasiddha jainAcArya hemacandra rahate the| uparyukta mUrtike bAyeM pArzvameM eka zilAphalakameM bane hue do stambhoMke madhyameM 1 phuTa 6 iMca unnata neminAtha bhagavAnkI zveta pASANakI khaDgAsana mUrti hai| mUrtike sirake Upara chatra haiM aura unake Upara abhiSeka karate hue gajoMkA aMkana hai| isa mUrtike Age bhaTTAraka surendrakIti dvArA saMvat 1902 meM pratiSThita caraNa bane hue haiN| neminAtha bhagavAnke dAyeM pArzvameM saMvat 1654 vaizAkha vadI 10 ko pratiSThita 1 phuTa 4 iMca U~cI kRSNavarNa neminAthakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakI bagalameM 6 iMca unnata khar3I hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 139 kRSNa pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| pIThAsanapara lekha aura lAMchana nahIM hai| isake Age saMvat 1902 meM pratiSThita caraNa virAjamAna haiN| ukta guphAmeM-se lauTakara bAyIM ora pAzvanAtha ToMkako mArga jAtA hai| Age jAnepara eka choTI ToMka milatI hai / isa ToMkake madhya cabUtarepara eka caitya hai, jisameM cAroM dizAoMmeM pAzvanAtha bhagavAnkI 1 phuTa U~cI aura saMvat 1866 meM pratiSThita pratimAeM banI huI haiN| ___isake nikaTa eka zvetAmbara ToMka hai| isameM bhI caitya banA huA hai| isa prakAra koTizilAkI ToMkoMkI vandanA karake utarate haiM aura dharmazAlAke mukhya praveza-dvArase nikalakara kuNDapara hote hue tAraMgAke dUsare parvata siddhazilApara caDhate haiN| isakI caDhAI koTizilAkI apekSA sarala hai| isa parvatake lie kaccA mArga hai| pahAr3ake Upara car3hanepara eka choTI-sI ToMka milatI hai, jisameM bAhubalI svAmI kI 10 iMca U~cI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| vedIke sAmane 9 iMca lambe zveta caraNa bane haiN| inakI pratiSThA bhaTTAraka AdibhUSaNake ziSya bhaTTAraka rAmakItine kraayii| ___isake pAsa cAra sIr3hiyAM car3hakara eka zilApara eka choTI ToMka banI huI hai / isameM bAhubalI svAmIko 11 iMca U~cI zveta pASANakI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| isakI pratiSThA saMvat 1912 meM huI thii| pahalI ToMkake bagalameM eka zilAke nIce jamInapara 1 phuTa 9 iMca UMcA caitya rakhA huA hai jisake cAroM ora 6 iMca UMcI padmAsana pratimA banI huI haiM / pratimAeM khaNDita haiM / caityake Upara koI lekha nahIM hai| __yahA~se kucha Age jAnepara eka ToMka milatI hai| isameM 4 phuTa 9 iMca UMcI mallinAthakI zvetavarNa khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| isakA parikara koTi-zilAke bhagavAn neminAthake samAna hai| bhakta strI-puruSameM sAdhAraNa-sA antara dRSTigocara hotA hai| puruSake dAr3hI hai| vaha kAnoMmeM kuNDala, bhujAoMmeM bhujabanda aura hAthoMmeM dastabanda pahane hai| isa mUrtikA pratiSThAkAla bhI saMvat 1192 hai| arthAt neminAtha aura mallinAthakI donoM mUrtiyoMkI pratiSThA eka sAtha huI thii| inake pratiSThAkAraka the prAgvATa kulake zAha lakhana / / ___ isa mUrtike donoM ora 1 phuTa 1 iMca avagAhanAvAlI khaDgAsana tIrthaMkara pratimAeM haiN| inake Age saMvat 1902 meM pratiSThita cAra caraNa virAjamAna haiM jinameM 2 zveta, 1 katthaI aura 1 saleTI varNake haiN| ____ isa prakAra koTizilA aura siddhazilA nAmaka donoM parvatoMpara lagabhaga 900 varSa prAcIna pratimAeM vidyamAna haiN| yahA~ jo guphAeM banI huI haiM, ve prAkRtika haiM aura unake nirmANa-kAlake sambandhameM koI nizcita abhimata prakaTa nahIM kiyA jA sktaa| yadyapi zAstroMmeM tAraMgA yA tArAnagarako nirvANa kSetra mAnA hai, koTizilA aura siddhazilA bhI usake hI bhAga haiN| kisI prAcIna granthameM tAraMgA kSetrapara koTizilA aura siddhazilAkA nAmollekha nahIM miltaa| isase pratIta hotA hai ki ye nAma bahuta bAdameM pracalita hue haiM, pahale ina donoM parvatoMko tAraMgA hI kahA jAtA hogaa| talahaTIke mandira nIce digambara jaina mandiroMko saMkhyA 13 hai tathA 1 mAnastambha hai| ina mandiroMmeM do mandira vizeSa mahattvapUrNa mAne jAte haiM-(1) sambhavanAtha mandira aura (2) AdinAtha mandira / sambhavanAtha mandira cAlukya kAlakA pratIta hotA hai| digambara mandiroMke nikaTa bane hue samrATa
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 bhAratake digambara jaina tIrtha kumArapAlake mandirakI kalA aura isa mandirako kalA samakAlIna hai| donoM hI mandiroMkI zikharasaMyojanA tathA mandirako jaMghApara zAsana-devatAoMkI mUrtiyoMke zilpameM adbhuta samAnatA hai / lagatA hai, donoMke zilpI eka hI the| gujarAtake muhammadazAha devar3A tathA anya muslima AkrAntAoMne donoM mandiroMko kSati pahuMcAyI thii| usake pazcAt bhAvI vinAzako sambhAvanAse digambara mandirako cUne-gArese DhaMka diyA gyaa| kumArapAla mandirakI surakSAke bhI isI bhAMti prayatna kiye gaye the, kintu isa zatAbdImeM zvetAmbara samAjane lAkhoM rupaye vyaya karake mandirakA jIrNoddhAra karA diyA aura usake sthApatya evaM zilpako aura adhika nikhAra diyaa| idhara digambara mandirakA uddhAra karate samaya usake Upara cunA saphedI pUtavA diye jAnese mandirakA sArA zilpasaundaya hI AcchAdita ho gayA, yadyapi jahA~-tahA~ vaha zilpa vaibhava aba bho dikhAI de jAtA hai| isa mandirameM bhagavAn sambhavanAthakI zveta pASANakI eka padmAsana pratimA hai| isake pAdapIThapara koI lekha aura lAMchana nahIM hai / ataH loga ise caturtha kAlakI mAnate haiM / kintu isakI racanA zailIkA adhyayana karanepara isake Upara cAlukya kalAko chApa spaSTa dikhAI par3atI hai| sambhavataH isa mandirake sAtha isa mUrtiko bhI pratiSThA huI thii| yaha bhI sambhAvanA hai ki pratiSThAkArakane siddha bhagavAnkI pratimAke rUpameM isakI pratiSThA karAyI ho| isIlie isake Upara lekha, lAMchana aura aSTa prAtihAryakA aMkana nahIM karAyA gyaa| pratiSThA granthoMke anusAra siddha pratimAoMkA rUpa prAcIna kAlameM aisA hI hotA thaa| ise sambhavanAthake rUpameM mAnyatA to anuzrutike AdhArapara milI pratIta hotI hai / isa pratimAke Age akhaNDa dIpaka jalAyA jAtA hai| ___ (2) dUsarA mandira bhagavAn AdinAthakA hai| isameM bhagavAn AdinAthakI paMca dhAtukI DhAI phuTa U~cI padmAsana pratimA virAjamAna hai / pratimA bhavya hai| talahaTIke mandiroM aura mUrtiyoMkA vivaraNa isa prakAra hai (1) sambhavanAtha mandira-isameM garbhagRha aura sabhAmaNDapa haiN| sabhAmaNDapake dvArake siradalake Upara arahanta pratimA banI huI hai| sabhAmaNDapake Age do maNDapa aura haiN| sambhavataH ye khelA maNDapa rahe hoNge| inameM se eka maNDapake Upara tathA garbhagRhake Upara vizAla zikhara haiN| mUlanAyaka bhagavAn sambhavanAthakI 2 phuTa 3 iMca UMcI zveta pASANakI padmAsana pratimA ati manojJa aura atizayasampanna hai / isa mUrtike Upara koI lAMchana aura lekha nahIM hai| bAyIM ora bhagavAna pArzvanAthakI zveta padmAsana pratimA hai| isakI avagAhanA 1 phuTa 4 iMca hai / dAyIM ora zreyAnsanAthakI pratimA hai| yaha zveta varNako hai aura padmAsana mudrAmeM virAjamAna hai / yaha 1 phuTa uttuMga hai / Ageko paMktimeM 44 dhAtu pratimAeM haiN| bAyIM ora eka dIvAra-tAkameM padmAvatI aura sarasvatIko pASANa mUrtiyAM virAjamAna haiN| (2) caitya mandira-yahA~ 5 phuTa 6 iMca UMcA eka caitya hai| isameM cAroM dizAoMmeM 7 iMca UMcI 2 zveta tathA 2 zyAma varNakI padmAsana pratimAeM haiN| pratimAoMke cAroM ora caraNa-cihna aMkita haiN| isakI pratiSThA saMvat 1921, caita sudI 11, guruvArako kI gyii| (3) choTI deharI-vedImeM mUlanAyaka bhagavAn munisuvratanAthako zveta pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai / avagAhanA 1 phuTa 5 iMca hai tathA pratiSThAkAla saMvat 1928, mAgha sudo 13 guruvAra hai| isake donoM ora zveta, zyAma pASANakI 10 iMca UMcI padmAsana pratimAeM haiN| inakA pratiSThA-kAla saMvat 1523 hai| (4) nandIzvara jinAlaya-3 phuTa UMco vedopara zveta saMgamaramarakA 2 phuTa 8 iMca UMcA nandIzvara jinAlaya hai| cAroM dizAoM meM 13-13 arhanta pratimAe~ utkINaM haiN| vedIpara cAroM
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 gujarAtake digambara jaina tIrtha dizAoMmeM 1 phuTa 6 iMca U~cI khaDgAsana pratimAeM virAjamAna haiN| nIce vedIpara zyAma varNake caraNacihna bane hue haiN| ye saMvat 1976 meM pratiSThita kiye gaye the| (5) mAnastambha-52 phuTa samunnata bhavya mAnastambha banA huA hai| zikhara-vedIpara cAra dizAoMmeM cAra bAhubalI pratimAe~ haiN| mAnastambhake madhyameM cAra tIrthaMkara pratimAeM bhI utkIrNa haiN| isa mAnastambhakI nIMvakI khudAIke samaya zveta pASANakI 9 pratimAeM bhUgarbhase prApta huI thiiN| sambhavataH yahA~ prAcIna kAla meM koI jinAlaya rahA ho jo svataH gira gayA ho yA girA diyA gayA ho| upalabdha pratimAoMmeM-se do phuTa UMcI bhagavAn pAzvanAthakI zyAma varNa pratimA sTezana caityAlayameM virAjamAna hai tathA zeSa pratimAe~ yahA~ke vibhinna mandiroMmeM virAjamAna haiN| ___ (6) mahAvIra mandira-isameM zveta pASANakI do phuTa U~cI aura phAguna sudI 2 saMvat 1923 meM pratiSThita bhagavAn mahAvIrakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake bAyIM tathA dAyIM ora zveta pASANakI zAntinAtha aura AdinAthakI padmAsana pratimAeM haiN| donoMkI pratiSThA saMvat 1928 meM huI thii| inake atirikta vedIpara 3 pASANakI aura 10 dhAtukI mUrtiyAM bhI haiN| eka dIvAra-tAkameM 1 phuTa 2 iMca UMco zveta pASANako saMvat 1651 meM pratiSThita pratimA virAjamAna hai| dUsare AlemeM bAhabalo svAmIkI 1 phuTa 8 iMca U~cI zvetavarNa khaDgAsana pratimA hai| (7) ajitanAtha mandira-eka cabUtarenumA vedImeM zveta pASANakI tIrthaMkara ajitanAthakI pratimA virAjamAna hai| avagAhanA 2 phuTa 3 iMca hai aura padmAsana mudrAmeM hai| bAyIM ora zAntinAtha aura munisuvratanAtha tathA dAyIM ora zreyAnsanAtha tathA mahAvIrako pratimAeM haiN| ye sabhI 1 phuTa 8 iMca UMcI haiM aura zvetavarNa haiN| kevala munisuvratanAthakI avagAhanA 2 phuTa 1 iMca hai / ye cAroM mUrtiyA~ mAnastambhakI nIMvako khudAI karate samaya bhUmike andarase prApta huI thiiN| inake atirikta vedIpara tIrthaMkaroMkI 13 dhAtu-mUrtiyAM haiN| dhAtuko hI eka mUrti padmAvatIkI hai| (8) RSabhadeva mandira-bhagavAn RSabhadevakI 2 phuTa 1 iMca avagAhanAvAlI zvetavarNa padmAsana pratimA isa mandirako mUlanAyaka pratimA hai| isakI pratiSThA saMvat 1865 caitra vadI 7 ko huI thii| bAyIM ora neminAthakI zveta varNa pratimA padmAsana mudrAmeM virAjamAna hai| avagAhanA 1 phuTa 5 iMca hai| dAyIM ora zreyAnsanAtha bhagavAnko pratimA hai| isakA varNa aura AkAra bhI neminAthakI pratimAke samAna hai| inake atirikta pASANakI 2 mUrtiyAM evaM dhAtukI 17 mUrtiyA~ aura haiM / padmAvatI aura sarasvatIkI bhI 2 dhAtu-mUrtiyAM haiN| eka dIvAra-tAkameM 1 phuTa 6 iMca uttaMga zvetavaNaM khaDagAsana pratimA hai tathA dasare AlemeM bhI isI AkAra aura varNavAlI pratimA hai| isakI pratiSThA saMvat 1203 phAguna sudI 2 meM huI thii| dAyIM ora 1 khaDgAsana tathA bAyIM ora 4 padmAsana aura 1 khaDgAsana pratimAeM haiN| (9) ajitanAtha ToMka-isameM ajitanAtha bhagavAnkI 4 iMca UMcI padmAsana pratimA virAjamAna hai / poThAsanapara koI lekha nahIM hai| __(10) RSabhadeva mandira-yaha bar3A mandira kahalAtA hai| isameM mUlanAyaka pratimA bhagavAn RSabhadevakI hai / yaha paMcadhAtu nirmita padmAsana pratimA hai| isakI avagAhanA 2 phoTa 6 iMca hai tathA isakI pratiSThA phAguna sudI 2, saMvat 1923 ko huI thii| isake donoM ora RSabhadeva aura zAntinAthakI zvetavarNa padmAsana pratimAeM haiN| inakA AkAra 1 phuTa 5 iMca hai| inameM se pahalI
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 bhAratake digambara jaina tIrtha pratimAko pratiSThA jyeSTha vadI 5, saMvat 1901 ko aura dUsarIkI pratiSThA phAguna sudI 2, saMvat 1923 ko huI thii| inake atirikta vedIpara do zvetavarNa pASANa-pratimAeM haiM, jo mAnastambhakI khudAImeM prApta huI thI tathA 16 dhAtu-pratimAeM bhI haiM / isa mandirameM garbhagRha, sabhA-maNDapa aura ardha-maNDapa haiN| tInoMke hI Upara zikhara haiN| (11) eka caityameM cAroM dizAoMmeM bAhubalI svAmIkI 1 phuTa 2 iMca UMcI zveta varNa khaDgAsana pratimAe~ haiN| 12. padmaprabha mandira-eka cabUtarenumA vedImeM tIna pratimAeM virAjamAna haiM-padmaprabha aura usake donoM ora kunthunAtha aura supaarshvnaath| tInoM hI 1 phuTa 5 iMca unnata haiN| inakI pratiSThA saMvat 1928 meM huI thii| 13. candraprabha mandira-eka cabUtarepara candraprabha bhagavAnkI 2 phuTa 1 iMca uttuMga aura saMvat 1923 meM pratiSThita pratimA virAjamAna hai| bAyIM ora neminAtha bhagavAnko 1 phuTa 8 iMca UMcI aura saMvat 1662 meM pratiSThita pratimA hai tathA dAyIM ora ajitanAtha bhagavAnkI 1 phuTa 8 iMca UMcI aura saMvat 1630 meM pratiSThita pratimA hai| 14. vAsupUjya mandira-bhagavAn vAsupUjyakI zvetavarNa padmAsana pratimA hai jisakI avagAhanA 1 phuTa 6 iMca hai tathA jisakI pratiSThA saMvat 1918 meM huI thii| isake donoM bAjuoMmeM 1 phuTa 1 iMca UMcI zvetavarNa padmAsana pratimAeM haiN| inapara lekha aura lAMchana nahIM haiN| yahA~ muniyoMke cAra caraNa bhI virAjamAna haiN| ina mandiroM aura dharmazAlAke pRSTha bhAgameM pahAr3apara guphAe~ haiN| eka guphAmeM jaina zAsanadevIkI mUrti hai| kahate haiM, ina guphAoMmeM eka siha dampatI nivAsa karatA hai kintu Aja taka kabhI koI durghaTanA sunane meM nahIM aayii| digambara dharmazAlAke nikaTa hI zvetAmbara samAjake 9 mandira haiN| inameM samrAT kumArapAla dvArA nirmita vizAla mandira hai, jisakI zikhara saMyojanA aura rathikAoMmeM deva-mUrtiyoMkA aMkana darzanIya hai| isa mandirameM bhagavAn ajitanAthakI 12 phuTa U~cI mUrti mUlanAyakake sthAnapara virAjamAna hai| yahA~se pUrvakI ora lagabhaga 1 mIla dUra pahAr3ake Upara mokSavArI nAmaka sthAna hai| yahA~ 1 digambara samAjakI tathA 1 zvetAmbara samAjako ToMka banI huI hai| donoMmeM caraNa virAjamAna haiM / isa sthAnake nAmase aisA pratIta hotA hai ki yaha siddhabhUmi hai aura yahA~se muniyoMne mokSa prApta kiyA hai| dharmazAlAse uttarakI ora siddhazilA parvatapara jAte samaya eka bAvar3I par3atI hai jisameM paryApta jala rahatA hai| isake nikaTa hI kSetrakA udyAna hai / dharmazAlA ___ kSetrapara eka dharmazAlA hai, jisameM 54 kamare haiM / yAtriyoMkI suvidhAke lie 200 gadde, 200 rajAiyAM, 200 takiye, 100 choTe gadde aura bartanoM AdikI vyavasthA hai| jalake lie dharmazAlAse uttarakI ora bAvar3I banI huI hai tathA dakSiNakI ora dharmazAlAse bAhara eka kueMkA nirmANa karAke usameM moTara phiTa karake pAipoM dvArA jala saplAI kiyA jAtA hai| prakAzake lie bijalI aura lAlaTenoMkI vyavasthA hai /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 143 vyavasthA isa kSetrako vyavasthA bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTIke uddezyAnusAra sthAnIya kSetra kameTI karatI hai| yaha kameTI zrI tAraMgAjI digambara jaina siddhakSetra prabandhakAriNI kameTI kahalAtI hai| 11-12vIM zatAbdIse aise pUrAtAttvika aura sAhityika sAkSya upalabdha hote haiM jinase yaha pramANita hotA hai ki isa kSetrapara digambara jaina samAjakA adhikAra rahA hai| eka zilAlekhake anusAra vaizAkha sudI 9 saMvat 1192 ko cakravartI ( samrAT jayasiMha ) ke zAsana-kAlameM prAgvATa kulake zAha lakhanane tAraMgA parvatapara bimba-pratiSThA karAyI thii| isa lekha tathA 'kumArapAla pratibodha' nAmaka zvetAmbara granthase yaha spaSTa jJAta hotA hai ki samrAT kumArapAlake samaya taka samUce tAraMgA kSetrapara digambara jaina samAjakA ekAdhikAra thaa| digambara samAjakI sadbhAvanAke kAraNa zvetAmbara samAjane talahaTImeM mandiroMkA nirmANa kiyaa| ve digambara mandiroMmeM darzanoMke lie bhI jaba-taba jAte rahate the| dhIre-dhIre zvetAmbara samAjameM kSetrapara adhikAra karanekI bhAvanA bar3hatI gayI aura vaha samUce tIrthapara apane svAmitvakA dAvA karane lgii| zvetAmbara samAjake durAgrahapUrNa aura tarkahIna vyavahArake kAraNa yahA~ donoM samAjoMmeM manomAlinya bar3hatA gyaa| yahA~ taka ki donoMmeM mukadamebAjI calane lgii| pazcAt zrI maijAmbika ( tatkAlIna pAliTikala ejeNTa mahIkAMThA ejensI) ke satprayatnoMse bambaI sacivAlayameM dinAMka 9 aktUbara 1927 ko tAraMgA kSetrakA mAmalA taya huaa| nirNayake anusAra digambara samAjakI imAratoM, mandiroM, dharmazAlAoM, dehariyoM aura cabUtaroMpara digambara samAjakA adhikAra rahA aura zvetAmbara imAratoMpara shvetaambroNkaa| tAraMgA parvata TIvA~ke jamIMdAroMkI jamIMdArImeM thaa| ataH ina jamIMdAroMke sAtha bhI isI samaya egrImeNTa karA liyA gyaa| donoM samAjoMke samajhautemeM yaha bhI taya kiyA gayA ki koTizilA parvatake rAstoMkI marammata AdikA bhAra zvetAmbara samAjake Upara rahegA aura siddhazilA parvatake rAstoMkI marammata digambara samAja karatI rhegii| isa samajhauteke pazcAt aba taka yahI vyavasthA calatI A rahI hai| melA kArtika zuklA 15 ko bhagavAn sambhavanAthakA pavitra janma-divasa hai| ataH yahA~ prativarSa bhagavAn sambhavanAthake janma kalyANakake rUpameM samArohapUrvaka yaha divasa manAyA jAtA hai| isa dina vizAla melA bharatA hai jisameM jaina aura jainetara janatA hajAroMko saMkhyAmeM sammilita hotI hai| isa dina sabhI mandiroMpara dhvajArohaNa, sAmUhika abhiSeka aura pUjana hotA hai| sandhyAko jalayAtrAkA jalUsa nikalatA hai / pANDuka zilApara jAkara bhagavAnkA abhiSeka hotA hai| varSa meM eka dUsarA melA caitra sudI 13 se 15 taka hotA hai| 15 ko jalayAtrAkA vizAla jalUsa nikalatA hai aura pANDuka zilApara abhiSeka hotA hai| eka vizAla melA yahA~ saMvat 2018 meM huA thaa| usa samaya mAnastambhakA abhiSeka huA thaa| atizaya aisA kahA sunA jAtA hai ki kabhI-kabhI yahAM sambhavanAtha bhagavAnke mandirameM rAtrimeM gIta, nRtya, vAditrakI dhvani sunAI detI hai| lagatA hai jaise devagaNa yahAM pUjanake lie Ate rahate haiN|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha mArga aura avasthiti tAraMgA kSetra uttara gujarAtake mahasANA jilemeM arAvalI parvatamAlAoMkI eka manorama . TekarIpara avasthita hai| yahAM jAneke lie pazcimI relavekI dillI-ahamadAbAda lAinapara mahasANA jAnA par3atA hai| mahasANAse tAraMgA hilake lie 57 ki. mI. lambI relave lAina hai| tAraMgA hila sTezanake nikaTa hI digambara jaina dharmazAlA hai, jisameM 14 kamare haiN| dharmazAlAmeM caityAlaya bhI haiN| dharmazAlAke sAmanese tAraMgA kSetrake lie TIvAM hote hue baseM jAtI haiN| pakkI sar3aka hai| tAraMgA hilase tAraMgA kSetra 9 ki. mI. hai| jabataka yahAM sar3aka nahIM banI thI aura basoM kI vyavasthA nahIM huI thI, tabataka yAtrI tAraMgA hilakI dharmazAlAmeM sAmAna rakhakara paidala hI yAtrA karate the| yahA~se kSetrakA paidala mArga 6-7 ki. mI. par3atA hai / tAraMgAse IDara hote hue kezariyAjI jA sakate haiM tathA tAraMgAse mahasANA hokara giranAra Adi tIrthoM kI yAtrAke lie jA sakate haiN| yahA~kA patA isa prakAra hai: mantrI, zrI tAraMgA digambara jaina siddhakSetra, po. tAraMgA hila ( jilA mahasANA) uttara gujarAta / giranAra siddhakSetra giranAra parvata suprasiddha tIrtha-kSetra hai| SaTkhaNDAgama siddhAnta-zAstrakI AcArya vIrasena kRta dhavalA TIkAmeM ise kSetra-maMgala mAnA hai| kSetra-maMgalakI paribhASA karate hue AcArya vIrasena likhate haiM : tatra kSetramaMgalaM gnn-prinntaasn-prinisskrmnn-kevljnyaanotpttiprinirvaannkssetraadiH| tasyodAharaNam, Ujayanta-campA-pAvA-nagarAdiH ( 1-1-1 pR. 28-29 ) / arthAt guNapariNata Asana kSetra arthAt jahA~para yogAsana, vIrAsana ityAdi aneka AsanoMse tadanukUla aneka prakArake yogAbhyAsa, jitendriyatA Adi guNa prApta kiye gaye hoM aisA kSetra, pariniSkramaNa kSetra ( jahAM kisI tIrthakarane dIkSA lI ho) aura nirvANa kSetra Adiko kSetra-maMgala kahate haiN| jaise Urjayanta (giranAra ), campApura, pAvApura Adi nagara kSetra-maMgala haiN| aise kSetra maMgalakArI hote haiM, isalie inheM kSetra-maMgala kahA jAtA hai| AcArya yativRSabhane bhI 'tiloyapaNNattI (prathama adhikAra, gAthA 21-22 ) meM isI Azayako puSTi karate hue Urjayantako kSetra-maMgala svIkAra kiyA hai| Urjayanta kSetrapara bAIsaveM tIrthaMkara ariSTanemi (neminAtha ) ke tIna kalyANaka hae thedIkSA, kevalajJAna aura nirvANa / jisa kSetrapara kisI tIrthaMkarakA eka hI kalyANaka ho, vaha kalyANaka kSetra yA tIrthakSetra kahalAtA hai| jahAM kisI tIrthaMkarake tIna kalyANaka hue hoM, vaha kSetra to vastutaH atyanta pavitra bana jAtA hai / ataH giranAra ( UjaMyanta ) kSetra atyanta pAvana tIrthabhUmi hai / bhagavAn neminAthakA nirvANa bhI isI kSetrapara huA thA, isalie yaha nirvANa-kSetra yA siddhakSetra hai| siddhakSetra honeke nAte ise tIrtharAja bhI kahA jAtA hai| tiloyapaNNattI' zAstra meM bhagavAna neminAthakI dokSAke sambandhameM jJAtavya bAteM isa prakAra dI haiM
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAta digambara jaina tIrtha cettAsu suddhasaTThI avara sAvaNammi NemIjiNo / tadiyakhavaNammi hidi sahakAraM vaNammi tava caraNaM // 4665 arthAt bhagavAn neminAthane zrAvaNa zuklA SaSThIko citrA nakSatrake rahate sahakAra vanameM tRtIya bhakta ke sAtha tapako grahaNa kiyA arthAt dIkSA lI / 145 yaha sahakAra vana giranAra parvatapara hai aura vartamAna meM ise sahasrA mravana kahA jAtA hai / neminAthane dIkSA lekara isI parvatapara tapazcaraNa kiyA aura kevala chappana dina pazcAt hI unheM kevalajJAna prApta ho gyaa| chappana dina pUrvaM isa girirAjake Upara devatAoM aura manuSyoMne bhagavAn kA dIkSA kalyANaka mahotsava manAyA thaa| bhagavAnko kevalajJAna utpanna honepara cAroM nikAyake asaMkhya deva aura deviyA~ indroMke sAtha Aye / Akara unhoMne bhagavAnkI pUjA kI aura kevalajJAna-kalyANaka mahotsava mnaayaa| saudharmendrakI AjJAse kuberane vahA~ samavasaraNakI racanA kI / bhagavAnne gandhakuTI meM siMhAsanapara virAjamAna hokara dharmacakra pravartana kiyA / bhagavAna neminAtha kevalajJAnakI prAptike sambandha meM vizeSa jJAtavya tathyoMpara prakAza DAlate hue 'tiloyapaNNattI' zAstra meM isa prakAra vivaraNa diyA hai assauja sukka paDivadapuvvaNNe ujjayaMtagirisihare / citte rikkhe jAdaM missa ya kevalaM gANaM // 4699 arthAt neminAtha bhagavAnko Asoja zuklA pratipadAke pUrvAhna samayameM citrA nakSatrake rahate Urjayanta girike zikharapara kevalajJAna utpanna huA / bhagavAn neminAtha kevalI avasthAmeM kula 699 varSa 10 mAsa 4 dina rahe / unakI upadezasabhA ( samavasaraNa ) meM gyAraha gaNadhara the / jaba nirvANa-kAla samIpa A gayA to bhagavAn punaH giranAra parvatapara lauTa aaye| unake Anepara punaH yahA~ samavasaraNakI racanA ho gayI / bhagavAnkA antima upadeza isI parvatapara huA / jaba AyukA eka mAsa zeSa raha gayA to bhagavAn yoga nirodha kara AtmadhyAnameM lIna ho gaye / antameM avaziSTa cAroM aghAtiyA karmoMko nirmUla karake unhoMne nirvANa prApta kiyA / 'tiloyapaNNattI' zAstrameM bhagavAn ke nirvANakI tithi AdikA ullekha isa prakAra upalabdha hotA hai bahulaTTamIpadose AsADhe jammabhammi ujjaMte / chattIsAdhiyapaNasayasahido NemIsarI siddho || 4|1206 arthAt bhagavAn nemIzvara ASAr3ha kRSNA aSTamIke dina pradoSakAlameM apane janma nakSatrake rahate 536 muniyoMke sAtha Urjayanta girise siddha hue / bhagavAnkA nirvANa honepara asaMkhya devoM, unake indroM aura manuSyoMne nirvANa - kalyANaka mahotsava mnaayaa| tabase isa parvatakI khyAti eka prasiddha siddhakSetra ke rUpameM ho gayI / AcArya jinasenane 'harivaMzapurANa' meM bhagavAn ke nirvANakA atyanta rocaka varNana kiyA hai, usase kaI navIna tathyoMkA udghATana hotA hai / ataH upayogI samajhakara yahAM usakA bhAvArtha diyA jA rahA hai / "" samavasaraNakI vibhUtise yukta nemi jinendra jaba dakSiNa dizAmeM vihAra kara rahe the, taba vahA~ deza svargake samAna suzobhita hote the / jaba antima samaya AyA, taba nirvANa kalyANakakI vibhUtiko prApta honevAle nemi jinendra manuSya, sura aura asuroMse sevita apane-Apa giranAra parvata para ArUr3ha ho gaye / vahA~ pahale hI ke samAna phirase kaluSatArahita tiyaMca, manuSya aura devoMke samUhase yukta samavasaraNakI racanA ho gayI / samavasaraNake bIca virAjamAna hokara jinendra 19
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha bhagavAnne svarga aura mokSakI prAptikA sAdhanabhUta ratnatrayase pavitra evaM sAdhusammata dharmakA upadeza diyaa| jisa prakAra sarvahitakArI jinendra bhagavAnne kevalajJAna utpanna honeke bAda pahalI baiThakameM vistArake sAtha dharmakA upadeza diyA thA, usI prakAra antima baiThakameM bhI unhoMne vistArake sAtha dharmakA upadeza diyaa| jisa prakAra agnimeM Urdhva jvalana aura uSNatA, pAnImeM zItalatA, vAyumeM tiryaggamana, sUrya-candra Adi tejasvI padArthoM meM kAnti, AkAzameM amUrtikapanA, pRthvImeM dhAraNa karanekI kSamatA svabhAvase hotI hai, usI prakAra kRtakRtya jinendra bhagavAnkA dharmopadeza bhI svabhAvase hotA thA, kisIkI preraNAse nhiiN| tadanantara yoga nirodha karanevAle nemi jinendra aghAtiyA kamaukA anta kara kaI sau muniyoM ke sAtha nirvANa-dhAmako prApta ho gye| jinake Age-Age indra cala rahe the, aise cAroM nikAyake devoMne bhagavAnke antima zarIrase sambandha rakhanevAlI nirvANakalyANakakI pUjA kii| divya gandha tathA puSpa Adise pUjita tIrthaMkara Adi mokSagAmI jIvoMke zarIra kSaNa-bharameM bijalIke samAna AkAzako dedIpyamAna karate hue vilIna ho gye| kyoMki yaha svabhAva hai ki tIrthaMkara Adike zarIrake paramANu antima samayameM bijalIke samAna kSaNa-bharameM skandha paryAyako chor3a dete haiN|' isa kSetrapara bhagavAn neminAthake atirikta karor3oM muniyoMko nirvANa prApta huA hai, isa rake ullekha jaina vAGamayameM pracaratAse prApta hote haiN| prAkRta nirvANakANDameM Urjayanta parvatase bahattara koTi sAta sau muniyoMke nirvANa-gamanakA ullekha kiyA gayA hai| vaha gAthA isa prakAra hai "NemisAmI pajjuNNo saMvukumAro taheva anniruddho| vAhattari koDIo ujjate sattasayA siddhA // 5 // " arthAt neminAtha bhagavAnke atirikta pradyumna, zambukumAra, aniruddha kumAra Adi bahattara karor3a sAta sau muniyoMne Urjayanta girise siddhapada prApta kiyaa| yahA~ smaraNa rakhanA cAhie ki paramparayA jaina vidvAnoMmeM aisI mAnyatA calI A rahI hai ki prAkRta nirvANa-kANDa AcArya kundakunda dvArA viracita hai tathA saMskRta nirvANa-bhaktikI racanA AcArya pUjyapAdane kI hai / kundakunda IsAkI prathama zatAbdIke AcArya mAne jAte haiM aura 1. Arhantyavibhavopete mahIM viharatIzvare / dakSiNAM dakSiNA dezA rejire svargavibhramAH // tatrorjayantamante'sAvantakalyANabhUtibhAk / Aruroha svabhAvena nRsurAsurasevitaH // pUrvavatsamavasthAnabhUmistatrAbhavatprabhoH / tiryagmAnavadevaudharanaghaH samadhiSThitA / / dharma tatra jino'vocadratnatritayapAvanam / svargApavargasaukhyaikasAdhanaM sAdhusaMmatam / / niSadyAyAM yathAdyAyAM pUrva sarvahito jinaH / antyAyAM ca tathA dharma sa savistaramabravIt / / UrdhvajvalanamuSNatvaM yathAgneH zItatApyapAm / javanaM marutastiryagbhAsvaratvaM ca taijasaH // amUrtatvaM yathA vyomnaH svabhAvAddhAraNaM kSiteH / kRtArthasya jinendrasya tathA dharmasya dezanam // aghAtikarmaNAmantaM tato yoganirodhakRta / kRtvAnekazataiH siddhi jinendro munibhiryayau / / parinirvANakalyANapUjAmantyazarIragAm / caturvidhasurA jainI cakruH zakrapurogamAH // gandhapuSpAdibhirdravyaiH pUjitAstanavaH kSaNAt / jainAdyA dyotayantyo dyAM vilInA vidyuto yathA // svabhAvo'yaM jinAdInAM zarIraparamANavaH / 'muJcati skandhatAmante kSaNAtkSaNarucAmiva // -harivaMzapurANa, sarga 65, zloka 3-13
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAta ke digambara jaina tIrthaM 147 pUjyapAdakAkAla pA~cavIM zatAbdI anumAnita hai / AcAyaM pUjyapAdane bhI nirvANa-bhakti meM bhagavAn neminAtha prasaMga meM unakA nirvANa Urjayanta girise mAnA hai / sambandhita zloka isa prakAra hai - yatprAyaM zivamayaM vibudhezvarAdyaiH pAkhaNDibhizca paramArthaMgaveSazIlaiH / naSTASTakasamaye tadariSTanemiH saMprAptavAn kSitidhare bRhadUjayante // 22 isa prakAra yaha svIkAra karanemeM koI Apatti nahIM ho sakatI ki Urjayanta girise na kevala neminAtha bhagavAn hI mukta hue haiM, apitu vahA~se anya bho aneka muni mukta hue haiN| isakA samarthana harivaMzapurANase bhI hotA hai / isa sambandha meM AcAryaM jinasenane muniyoMke kucha nAma dekara yaha bhI sUcita kiyA hai ki ina muniyoM Adike nirvANake kAraNa hI Urjayantako nirvANa kSetra mAnA jAne lagA aura aneka bhavyajana tIrthaMyAtrAke lie Ane lage / ve likhate haiM 'dazAha diyo munayaH SaTsahodarasaMyutAH / siddhi prAptAstathAnye'pi zambapradyumnapUrvakAH // UrjayantAdinirvANasthAnAni bhuvane tataH / tIrthayAtrAgatAnekabhavyasevyAni rejire // - harivaMzapurANa, sagaM 65, zloka 16-17 arthAt samudravijaya Adi nau bhAI, devakIke yugaliyA chaha putra, zambu aura pradyumnakumAra Adi anya muni bhI Urjayantase mokSako prApta hue / isalie usa samayase giranAra Adi nirvANasthAna saMsAra meM vikhyAta hue aura tIrthayAtrA ke lie bhavya logoMke Ane se ve suzobhita hue / AcArya guNabhadrakRta uttarapurANa meM pradyumna Adi muniyoMke sambandha meM Urjayantagirise nirvANa prAptike sAtha jina kUToMse unhoMne nirvANa prApta kiyA thA, usakI bhI sUcanA dI gayI hai / isase sambandhita vivaraNa isa prakAra hai dvIpAyananidAnAvasAne jAmbavatIsutaH / aniruddhazca kAmasya sutaH saMprApya saMyamam // pradyumnamuninA sArthaM mUrjayantAcalAgrimam / kUTatrayaM samAruhya pratimAyogadhAriNaH // zukladhyAnaM samApUrya trayaste ghAtighAtinaH / kaivalyanavakaM prApya prApanmuktimathAnyadA // ---uttarapurANa, sarga 72, zlo. 180 - 182 arthAt dvIpAyana muni dvArA dvArakA dAhakA nidAna karanepara jAmbavatI ke putra zambu aura pradyumna ke putra aniruddha saMyama dhAraNa kara liyA / ve donoM pradyumna munike sAtha Urjayantagiri U~ce tIna zikharoM para ArUr3ha hokara pratimAyogase sthita ho gaye / unhoMne zukladhyAnako pUrA karake ghAtiyA karmo kA nAza kiyA aura nau kevalalabdhiyAM pAkara mokSa prApta kiyA / isameM jina tIna kUToM kA saMketa AyA hai, usake anurUpa Aja bhI mAnyatA pracalita hai / dvitIya kUTapara aniruddha kumArake caraNa-cihna bane hue haiN| tIsare kUTapara zambukumArake aura cauthe kUTapara pradyumnakumArake caraNa-cihna utkIrNa haiM / udakIrti kRta apabhraMza nirvANa-bhakti meM prAkRta nirvANa-kANDake anurUpa hI Urjayantako bhagavAn neminAtha, pradyumna, aniruddha aura 772 koTi muniyoMkA nirvANa sthala mAnA hai / usakA mUla pATha isa prakAra hai -
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 bhAratake digambara jaina tIrtha "Ujjata mahAgiri siddhipattu / siri NemiNAhu jAdava pavittu / aNNu vi puNu sAmi pajjaNa Navevi / aNuruddhai sahiyara Namavi tevi // 3 // aNNu vi puNu sattasayAI titthu / vahattari koDiya siddhajetthu / " isI prakAra bhaTTAraka zrutasAgarane saMskRtameM', bhaTTAraka guNakotine marAThImeM, bhaTTAraka jJAnasAgarane hindImeM aura cimaNA paNDitane marAThImeM tIrthavandanA likhI haiN| unameM bhI Urjayantako siddhakSetra mAnA hai| bra. nemidatta racita nemipurANa ( adhyAya 16 ) aura AcArya dAmanandI viracita 'purANasAra saMgraha' ( sarga 5, zloka 134-136 ) meM bhI yathokta varNana hai| gajakumAra gajakumAra zrIkRSNakA anuja thaa| vaha devakIse utpanna huA thaa| eka bAra bhagavAn neminAtha dvArakApurI padhAre / samasta yAdava unake darzanoMke lie gye| gajakumArako bhagavAnke AgamanakA samAcAra jJAta huA to vaha bhI samavasaraNameM bhagavAnke darzanArtha pahuMcA aura bhagavAnkA upadeza sunakara use vairAgya ho gyaa| usane bhagavAnke samIpa munidIkSA dhAraNa kara lI aura ghora tapa karane lgaa| eka dina muni gajakumAra rAtrike samaya ekAntameM pratimAyogase dhyAnameM avasthita the| tabhI somazarmA brAhmaNa saMyogavaza udhara A niklaa| somazarmAko kanyA somAkA varaNa gajakumArake lie kiyA gayA thA, kintu vivAha honese pUrva hI gajakumArane dIkSA le lo| apanI putrIke parityAgase somazarmA atyanta khinna thaa| jaba usane gajakumArako muni-veSameM tapa karate hue dekhA to usake hRdayameM bhayaMkara krodha umar3a aayaa| usane pratizodha lenekA koI krUratama upAya socA / 1. Urjayanta-zatrujaya-lATadeza-pAvAgiri-AbhIradeza-tuMgIgiri...... tIrthaMkarapaMcakalyANakasthAnAni....( bodhaprAbhRta-TIkA, gAthA 27 ) 2. ujjaMta mahAsiddhagiripaMthu zrInemizvarusvAmi pajjaNNu anuruddha mukhyakarauni sAta sai bAhAttara koDi yAdavarAya siddhi pAvale / tyA siddhAsi namaskAra mAjhA / -tIrthavandanA, dharmAmRta, pariccheda, 167 3. soraTha deza pavitra ujjayaMta giri nAmaha jUnAgar3ha ne pAsa jagamaMDana subha ThAmaha / darzana thI sukha hoya pUjata pApa vinAze / sevata zivapada lahata navanidhi nikaTa nivAse / rAjimatI rANA tajI neminAtha dhyAne rahyA / brahmajJAnasAgara vadati karmahaNI mokSe gyaa| -sarvatIrthavandanA, 9 4. ujjaMtagirI nemitIrthakarAdi / harivaMsIrAya paridamanAdi / sAtasai vAhAttari koDI munIzA / giranArI muktinamItI surezA ||-tiirthvndnaa saMghena vihRtyAnte smArohatyUrjayantagirim // 134 // ASADhazuklapakSe saptamyAM dazadhanuH samuttuMgaH / SaTtriMzatA yatInAM paJcazatenApi sAhasram // 135 // trINyapi nirudhya yogAnta yogitAmetya pUrvazarvAm / parinirvate jinendra vinAzya karmANyazeSANi // 136 // 5.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha phalataH usane munirAjake sirapara agni prajvalita kii| usa agnise munirAjakA zarIra jalane lgaa| usI avasthAmeM ve zukla dhyAnake dvArA karmoMkA kSayakara antakRta kevalI ho muktiko prApta hue| sura-asuroMne Akara unake zarIrakI pUjA kii| gajakumAra munikA maraNa jAnakara dukhI hote hue bahutase yAdava tathA vasudevako chor3akara samudravijaya Adi dazAha mokSakI icchAse dIkSita ho gye| zivA Adi deviyoM, devakI aura rohiNIko chor3akara vasudevakI anya striyoM tathA kRSNakI putriyoMne bhI dIkSA dhAraNa kara lo|' 'harivaMza purANa' ke isa kathana meM gajakumArake mukti-sthAnakA ullekha nahIM kiyA gayA / kintu hariSeNa kRta bRhatkathAkoSameM sthAnakA spaSTa ullekha milatA hai jo isa prakAra hai 'atrAntare kumAro'yaM neminAthAntike mudaa| dharma zrutvA pravavrAja vairAgyAhitamAnasaH / / 14 / / tato gajakumAro'pi kurvANo vividhaM tpH| prApa raivatakodyAnaM nAnAtaruvirAjitam // 15 // pAdopagamanaM mRtyuM vAMchannatra vane sudhIH / uttAnazayyayA tasthau kumAro bhayavarjitaH // 16 // -hariSeNa kathAkoSa, pR. 314 isameM spaSTa ullekha kiyA gayA hai ki gajakumAra muni raivataka udyAnameM pahu~ce aura vahIM unhoMne prAyopagamana maraNa kiyaa| yadyapi kathAkoSameM gajakumArako svargalokakI prApti batAyI gayI hai, kintu isa sambandhameM AcArya jinasenakA kathana adhika prAmANika mAnA jaayegaa| ataH gajakUmArako bhI raivataka (giranAra) se hI mokSa prApta huA, yaha asaMdigdha satya hai| - isa prakAra giranAra parvatase karor3oM muniyoMko nirvANa prApta huaa| ataH vaha nirvANa kSetra yA siddhakSetra hai| yahAM eka bAtakA ullekha karanA Avazyaka pratIta hotA hai| prAkRta nirvANakANDameM Urjayantagirise mukti prApta karanevAle muniyoMkI saMkhyA dI hai, jo isa bhAMti hai'bAhattari koDIo ujjate sattasayA vNde|' isake arthaka sambandhameM vidvAnoMmeM mati-vibhrama hai| kucha vidvAn isakA artha 72 karoDa 700 muni karate haiM aura anya vidvAn 772 karor3a muni karate haiM / bhaiyA bhagavatIdAsa kRta nirvANa-kANDa ( bhASA ) meM isakA anuvAda isa prakAra kiyA gayA hai-'zrI giranAra zikhara vikhyAta / koDi bahattara aru sau sAta // ' kintu bhaTTAraka guNakIrti aura cimaNA paNDitane marAThI tIrtha vandanAmeM 'sAta sau bAhattara koDi yAdavarAyasiddhi pAvale' kiyA hai / AcArya jinasena, yativRSabha Adi isa sambandhameM mauna haiN| kintu samAjameM pracalita mAnyatA 72 karor3a 700 kI hai, yadyapi nirvANa-kANDakI gAthAke donoM hI artha kiye jA sakate haiN| indra dvArA cihnita siddhazilA bhagavAn neminAtha jisa sthAnase mukta hue the, vaha sthAna atyanta pavitra aura lokapUjya thaa| usa sthAnake gauravako sadA kAlake lie akSuNNa banAye rakhaneke lie indrane vajrase siddhazilAkA nirmANa kiyA aura usapara bhagavAnke caraNa-cihna utkIrNa kiye| isa AzayakI sUcanA AcArya jinasenane 'harivaMzapurANa' ( sarga 65, zloka 14 ) meM dI hai / Apa likhate haiM "UrjayantagirI vaz2I vajreNAlikhya pAvinIm / loke siddhizilAM cakre jinalakSaNapaGktibhiH / / " 1. harivaMzapurANa, sarga 61, zloka 2-10 /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 bhAratake digambara jaina tIrtha AcArya dAmanandIne bhI 'purANasArasaMgraha' meM isa bAtakA samarthana karate hue likhA hai'kulizena sahasrAkSo lakSaNapaMkti lilekha tatrezaH / bhavya hitAya zilAyAmadyApi ca zobhate pUtA / / ' 5 / 139 isa sUcanA ke anusAra vaha zilA, jisameM indrane vajrase bhagavAn ke cihna aMkita kiye the, aba taka maujUda hai / AcAryaM jinasenane indra dvArA Urjayantake zilAtalapara vajrase cihnAMkita karanevAlA tathya pragaTa kiyA hai, usa rahasyakA udghATana inase kaI zatAbdI pUrva hI AcAryaM samantabhadra kara cuke the / unhoMne Urjayanta giriko prazaMsA karate hue 'svayaMbhUstotra' meM batAyA hai ki " kakudaM bhuvaH khacarayoSiduSita zikharairalaGkRtaH / meghapaTalaparivItataTastava lakSaNAni likhitAni vajriNA // 127|| " arthAt, he Urjayanta ! tU isa pRthvItalake madhyameM kakudake samAna U~cA hai, vidyAdhara- dampatI tere Upara rahate haiM, tU zikharoMse suzobhita hai, meghapaTala tere taTa bhAgako hI chU pAte haiM tathA svayaM indra tere pavitra aMgapara vajrase neminAtha bhagavAn ke cihna aMkita kiye the / giranArapara indra dvArA sthApita mUrti indrane jisa prakAra bhaktivaza vajrase bhagavAn ke cihna aMkita kiye the, usI prakAra usane bhaktivaza giranAra parvata para bhagavAn neminAthakI bhavya mUrtikI bhI sthApanA kI thI / isa AzayakI sUcanA yatipati madanakIrtine 'zAsana catustrizikA' meM isa prakAra dI hai-- "saurASTre yaduvaMzabhUSaNa maNeH zrIneminAthasya yA mUrtirmuktipathopadezanaparA zAntAmudhApohanAt / vastrairAbharaNairvinA girivare devendrasaMsthApitA cittabhrAntimapAkarotu jagato digvAsasAM zAsanam ||20|| " arthAt saurASTra meM giranAra parvatapara yaduvaMzabhUSaNa zrI neminAtha tIrthaMkarako Ayudha, vastra aura AbharaNarahita bhavya, zAnta aura mokSa mArgakA mUka upadeza karanevAlo jo mUrti sthita hai, vaha indra dvArA sthApita kI gayI hai / vaha saMsArake cittakI bhrAntiko dUra kare aura digambara zAsanakA loka prasAra kare / indra dvArA sthApita usa mUrtikA kyA huA, isakA kucha patA nahIM calatA / kintu zvetAmbarAcArya zrI rAjazekharasUrikRta 'prabandha koSa' (vi. saM. 1405 ) meM ratnazrAvaka sambandhI eka prabandha hai / usase isa mUrtike sambandhameM jAnakArI prApta hotI hai / usameM batAyA hai ki 'kAzmIra dezake navahulla pattanake nivAsI ratna nAmaka eka jaina zrImanta saMgha sahita giranArakI vandanA ke lie AyA / unhoMne kUSmANDI devI aura sAta kSetrapatiyoMke darzana kiye| phira saMgha raivataka parvatapara gayA / vahA~ bhagavAn neminAthakI jo ati prAcIna mUrti thI, ratnane usakA jalAbhiSeka kiyaa| pratimA lepakI thI, isalie vaha gala gayI / isase ratnako bar3A paritApa huA / usane upavAsa kiyaa| rAtrimeM ambikA devI prakaTa huI aura usane anya pratimA sthApita karanekA Adeza diyA / tadanusAra ratnane 18 sonekI, 18 cAMdIkI aura 18 pASANakI pratimAe~ banavAyIM / yadi isa vivaraNako prAmANika svIkAra kiyA jAye to madanakIrti (vi. saM. 1285 ) ne neminAthakI jisa bhavya digambara mUrtikA ullekha kiyA hai vaha vi. saM. 1405 meM likhita 'prabandhakoSa' ke anusAra ratna nAmaka yAtrIke hAthoM naSTa huii| isase lagatA hai ki madanakortike dvArA I
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 151 ullikhita mUrti vi. saM. kI 14-15vIM zatAbdI taka avazya vidyamAna thii| sambhava hai, madanakotine usake darzana bhI kiye hoN| kintu itanA to nizcita hI hai ki vaha mUrti digambara thI aura atyanta AkarSaka thii| giranArako ambikA devI _ giranArake dUsare zikharapara ambA yA ambikA devIkA mandira hai| isa mandirako mAnyatA jainoM aura hinduoMmeM donoMmeM hI hai| mandirapara Ajakala hinduoMkA adhikAra hai| mi. bargesane mUlataH isa mandirako jainoMkA batAyA hai| ambikA devIke kaI nAma jaina zAstroMmeM milate haiM - kUSmANDI, kUSmANDinI, AmrA devI, ambA devI, ambikA devI / yaha devI tIrthaMkara neminAthakI zAsana devI kahalAtI hai / digambara jaina zAstroMmeM ambikA devIkA svarUpa isa prakAra kA batAyA hai "savyekApagapriyaMkarasutukaprItyai kare bibhratIM, divyAmrastavakaM zubhaMkarakarazliSTAnyahastAMgulim / siMhe bhartRcare sthitAM haritabhAmAmradrumacchAyagAM, vandAruM dazakArmukocchayajinaM devImihAbhrAM yaje // 22 // " arthAt dasa dhanuSa zarIravAle neminAtha bhagavAnkI zAsana devI AmrA hai| vaha nIle varNa vAlI, siMhakI savArI karanevAlI, AmrachAyAmeM rahanevAlI aura do bhujAvAlI hai| bAyeM hAthameM priyaMkara nAmaka putrake premake kAraNa AmakI DAlIko aura dAyeM hAthameM apane dvitIya putra zubhaMkarako dhAraNa karanevAlI hai| ____zvetAmbara paramparAmeM ambikA (kUSmANDo devI) kA rUpa isa prakAra batAyA hai-"tasminneva tIrthe samutpannAM kUSmANDI devI kanakavarNAM siMhavAhanAM caturbhujAM mAtuliMgapAzayuktadakSiNakarAM punnAGakuzAnvitavAmakarAM ceti // " arthAt neminAthake tIrthameM kUSmANDI nAmaka devo hai| vaha suvarNavAlI, siMhakI savArI karanevAlI aura cAra mukhavAlI hai| dAyeM hAthameM bijaurA aura pAza hai aura bAyeM hAthameM putra aura aMkuza hai| AcArya jinasenane 'harivaMzapurANa' ( sarga 66, zloka 44 ) meM giranArakI ambikA devIke sambandha meM vizeSa ullekha kiyA hai jo isa prakAra hai "gRhItacakrApraticakradevatA tthojNyntaalysiNhvaahinii| zivAya yasminniha sannidhIyate kva tatra vighnAH prabhavanti zAsane // " arthAt cakrako dhAraNa karanevAlI apraticakradevatA tathA giranAra parvatapara nivAsa karanevAlI siMhavAhinI ambikAdevI jisa jinazAsanameM sadA kalyANake lie sannaddha rahatI hai, usa jinazAsana para vighna apanA prabhAva kahA~ jamA sakate haiN| ambikAdevIkI mUrtiyAM bahusaMkhyAmeM prApta hotI haiN| isa devIkA mukhya cihna yaha haisiMhArUr3ha devIkI godameM eka bAlaka hotA hai tathA eka bAlaka bagalameM khar3A hotA hai| devI AmravRkSake nIce baiThI hotI hai athavA vRkSa nahIM hotA to hAthameM Amrastavaka rahatA hai| devIke zirobhAgapara bhagavAn neminAthakI padmAsana pratimA banI hotI hai| 1. Burgess, The Report on the Antiquities of Kathiawad and Kachha, p. 129. 2. Thakkura pherukRta 'vAstusAra prakaraNa' pR. 199
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 bhAratake digambara jaina tIrtha devIke isa rUpake sambandhameM jaina zAstroMmeM bar3A rocaka AkhyAna diyA gayA hai "saurASTra dezameM kisI gAMvameM somazarmA nAmaka brAhmaNa rahatA thaa| agnilA nAmaka usakI strI thI, bo bar3I jinadharmaparAyaNa thii| usake do putra the-zubhaMkara aura priitikr| somazarmA vedAnuyAyI thaa| eka dina somazarmAne pitAkA zrAddha kiyaa| vaha brAhmaNoMko bulAne lgaa| idhara mAsopavAsI muni varadatta pAraNAke lie aaye| agnilAne unako par3agAhakara vidhivat AhAra diyaa| devoMne brAhmaNIke isa kAryakI sarAhanA kii| kintu brAhmaNoMko yaha kArya rucikara na lgaa| unhoMne bhojana karanese inakAra kara diyA aura uThakara cale gaye / somazarmAko isa asahya apamAnase bar3A krodha AyA aura vaha krodhAndha hokara brAhmaNIko pITane lagA aura use gharase nikAla diyaa| duHkhita hotI huI agnilA apane donoM putroMko lekara giranAra parvatapara phuNcii| vahA~ usane varadatta munikI vandanA kI aura putroMke sAtha eka AmravRkSake nIce sahasrAmra vanameM baiTha gyii| jaba baccoMko bhUkha lagI, taba agnilAko cintA huI kintu tabhI usake puNya prabhAvameM AmravRkSoMpara phala lahalahAne lge| bacce pake AmraphaloMko khAkara bar3e santuSTa hue / " ___"kabhI-kabhI atarkita ghaTanAeM ho jAtI haiN| somazarmAke gAMvameM Aga laga gyii| sArA gAMva jala gayA, kintu agnilAkA ghara nahIM jlaa| logoMne ise koI daivI camatkAra samajhA aura saba agnilAke dharma-premakI prazaMsA karane lge| somazarmAko bhI apanI bhala anubhava hii| vaha apanI patnIko leneke lie giranAra parvatapara gyaa| jaba agnilAne apane patiko Ate dekhA to vaha bar3I bhayabhIta huI aura eka U~ce zikharase nIce kUda pdd'ii| marakara vaha devI bnii| somazarmA bhI apanI patnIke pIche zikharase kUda par3A aura marakara nimnakoTikA deva banA aura usa devIkI sevAmeM rahane lgaa|" "aba devI bhagavAna neminAthako sevAmeM rahane lgii| vaha dIna-dukhiyoMkA kaSTa dUra karane lgii| loga Adarase use ambA yA ambikA ( mA ) kahate the| vaha dayAkI sAkSAt mUrti thii| bhagavAn neminAtha aura unake zAsanakI sevA karane aura usakI prabhAvanA karanemeM use bar3A Ananda milatA thaa|" isa prakAra ambikA neminAtha tIrthaMkarakI sevikA zAsanadevI mAnI gyii| ambikAkI mAnyatA lokavyApI ho gyii| usakI mUrti banAkara loga pUjane lge| giranAra parvatapara bhI ambikA devIkI mUrti prAcIna kAlameM banAyo gayI thii| isa sambandhameM zilAlekha bhI prApta huA hai| yaha zilAlekha DaoN. vargesako giranArake neminAtha mandirakI cahAradIvAromeM prApta huA thaa| vaha isa prakAra par3hA gayA hai ___ "saMvat 1215 varSe caitra sudi 8 ravI adyeha zrImadujaMyantatIrthe jagatyAM samastadevakulikAsatkachAjAkubA lisaMviraNasaMdyaviTha sAlavAhaNa pratipatyA sU. jasahaDa Tha. sAvadevena paripUrNA kRtA / / tathA Tha. bharathasUta paNDitasAlivAheNa nAgajarisirAyA paritaH kArita [bhAga 1 catvAribiMbIkRta kuMDakarmAtara tadadhiSThAtrI zrIambikAdevIpratimA devakulikA ca nisspaaditaa|" ___ artha-saMvat 1215, caita sudI 8, ravivArake zubha dina Urjayanta tIrtha para ThAkura sAlivAhanakI sammatise rAja ( mistrI) jasahaDa aura sAvadevane samasta jaina devatAoMkI pratimA banAkara pUrNa kI tathA bharathake putra paNDita sAlivAhanane 'nAgaja (jha) ri sirA' ( Elephar Fount ) ke cAroM ora eka dIvAla khIMca dI, jisameM cAra bimba padharAye gye| kuNDa bana jAneke 1.jaina zilAlekha saMgraha bhAga 3, pR. 109 (bhAratIya jJAnapITha prakAzana )
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 153 bAda usakI adhiSThAtrI zrI ambikA devIkI mUrti aura anya devoMkI mUrtiyAM usake Upara banAyo gyiiN| kucha zvetAmbara granthoMmeM aisI bhI kathAe~ dI gayI haiM, jinameM yaha siddha karanekA prayatna kiyA gayA hai ki ambikAne zvetAmbara-digambaroMke vivAdameM zvetAmbara pakSako satya aura vijayI ghoSita kiyaa| ratnamandira gaNi kRta 'upadeza taraMgiNI' nAmaka granthameM likhA hai-sUrASTra dezake gomaNDala (goMDala ) nAmaka gAMvameM dhArAka nAmaka saMghapati rahate the| unake 7 putra, 700 yoddhA, 1300 gAr3iyA~ aura 13 karor3a azarphiyAM thiiN| zatrujayakI yAtrA karake giranAra tIrthakI yAtrAko gye| isa tIrthapara 50 varSase digambaroMkA adhikAra thaa| vahA~ rAkhaMgAra nAmaka kiledAra thA, jo digambara dharmAnuyAyI thaa| saMghapatikA kiledArake sAtha yuddha ho gyaa| isa yuddha meM saMghapatike sAtoM putra aura sAre yoddhA kAma Aye / saMghapati nirAza hokara vApasa lauTa aaye| unhoMne sunA ki gopagiri ( gvAliyara ) ke rAjA Ama haiM aura unheM vappabhaTTa sUrine pratibodhita kiyA hai / saMghapati gvAliyara Aye aura unheM digambarAdhikRta giranAra tIrthakI hAlata sunaayii| sunakara Ama rAjAko baDA kSobha utpanna haA aura usane pratijJA kI ki giranArake neminAthakI vandanA kiye binA maiM bhojana grahaNa nahIM kruuNgaa| eka hajAra zrAvakoMne bhI aisI hI pratijJA kii| vaha tatkAla saMgha sahita giranArako cala diyA / khambhAta pahu~cate-pahuMcate usakA zarIra atyanta kSINa ho gyaa| taba vappabhaTTa sUrine ambikAko bulAkara apApamaThase eka pratimA maMgAkara use darzana kraaye|" isake bAda granthameM ullekha hai ki digambara jainoMke sAtha zvetAmbaroMkA zAstrArtha huaa| zAstrArtha eka mAha taka calA kintu nirNaya nahIM ho skaa| taba ambikA devIne 'ujjita selasihare' gAthAe~ par3hakara zvetAmbaroMko vijayI ghoSita kara diyaa| isa taraha tIrtha lekara digambara-zvetAmbaroMkI pratimAoMmeM nagnAvasthA aura aMcalikAkA bheda kara diyA, jisase bhaviSyameM donoMkI pratimAoMkI pRthak-pRthak pahacAna ho ske| lagatA hai, yaha kathA zvetAmbaroMke Agrahako satya siddha karaneke lie gaDhI gayI hai| isase eka tathyapara avazya prakAza par3atA hai ki usa samaya taka giranAra parvatapara digambara jainoMkA adhikAra thA aura dUsare yaha ki usa samaya taka digambara zvetAmbaroMko pratimAoMmeM koI bheda nahIM thA kintu tabase donoMkI pratimAoMmeM antara ho gyaa| paurANika aura aitihAsika ghaTanAeM giranArapara aneka paurANika aura aitihAsika ghaTanAeM ghaTita huI haiM, jinakA vizeSa mahattva hai / caturtha zrutakevalI govardhanAcArya giranArakI yAtrAke lie gaye the| antima zrutakevalI bhadrabAhune bhI yahAMko yAtrA kI thii| inake pazcAt eka mahattvapUrNa ghaTanAkA giranArake sAtha sambandha hai, jisake dvArA jaina vAGmayakA itihAsa jur3A huA hai| vaha ghaTanA isa prakAra hai "dharasenAcArya giranArakI candraguphAmeM rahate the| nandisaMghako prAkRta 'paTTAvalI' ke anusAra ve AcArAMgake pUrNa jJAtA the| unheM isa bAtako cintA huI ki unake pazcAt zrutajJAnakA lopa 1. karjayantaM giri nemi stotukAmo mahAtapAH / viharan kvApi saMprApa koTInagaramuddhvajam / -hariSeNa kathAkoSa, kathA 131, pR. 371 2. SaDkhaNDAgama ( satprarUpaNA khaNDa ) bhAga 1, pR. 57-71 / 3. hariSeNa kathAkoSa, kathA 26 / 20
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 bhAratake digambara jaina tIrtha ho jaayegaa| usa samaya mahimAnagarImeM muni-sammelana ho rahA thaa| unhoMne muni-sammelanako eka patra likhA, jisameM unhoMne apanI cintA vyakta kii| phalasvarUpa do muni bhUtabali aura puSpadanta unake pAsa pahuMce jo vyutpanna aura vinayI the, jo vidyA grahaNa karane aura use smaraNa rakhanemeM samartha the| dharasenAcAryane unakI parIkSA lI / ekako adhikAkSarI aura dUsareko hInAkSarI mantra diyA aura SaSThabhaktopavAsapUrvaka use siddha karaneko khaa| jaba mantra siddha hue to mantroMko eka adhiSThAtrI devI bar3e-bar3e dAMtoMvAlI aura dUsarI kAnI pragaTa huii| unheM dekhakara catura sAdhakoMne jAna liyA ki unake mantroMmeM kucha truTi hai| unhoMne vicArapUrvaka unake adhika aura hIna akSaroMko ThIka karake punaH sAdhanA kI, jisase deviyA~ apane saumya rUpameM pragaTa huii| unakI isa kuzalatAse gurune jAna liyA ki ye siddhAnta sikhAne yogya pAtra haiN| phira unhoMne unheM kramase sArA siddhAnta par3hA diyaa| yaha zrutAbhyAsa ASAr3ha zuklA ekAdazIko samApta huaa| usI samaya bhUtoMne puSpopahAroM dvArA zaMkha, tUrya aura vAditroMkI dhvanike sAtha eka ziSyakI pUjA kI / isIse AcAryane unakA nAma bhUtabali rkhaa| dUsareko danta-paMkti asta-vyasta thii| use bhUtoMne ThIka kara diyaa| isase unakA nAma puSpadanta rakhA gyaa| AcAryane donoM ziSyoMko adhyayana samApta hote hI vahA~se vidA kara diyaa| AcAryane cAturmAsa itanA samIpa hote hue bhI unheM tatkAla kyoM vidA kara diyA, isakA uttara indranandi kRta 'zratAvatAra' tathA vibudha zrIdhara kRta 'zrutAvatAra' meM diyA hai ki dharasenAcAryako jJAta huA ki unakI Ayu jaldI kSINa honevAlI hai, ziSyoMko duHkha na ho, isa kAraNa unheM vidA kara diyaa| gurukI AjJA alaMghanIya hotI hai, aisA vicAra kara ve vahA~se cala diye aura aMkalezvarameM varSAkAla bitaayaa| varSAyoga samApta kara aura jinapAlitako le puSpadanta AcArya to vanavAsako cale gaye aura bhUtabali bhaTTAraka dramila dezako cale gye| tadanantara puSpadanta AcAryane jinapAlitako dIkSA dekara, bIsa prarUpaNA ( adhikAra ) garbhita satprarUpaNAke sUtra banAkara aura jinapAlitako par3hAkara unheM bhUtabali AcArya ke pAsa bhejaa| bhUtabaline unheM alpAyu jAnakara dravyapramANAnugamase lagAkara AgekI grantha racanA kii| dhavalA TIkAmeM isake AgekA vRttAnta nahIM diyaa| kintu anya granthoMke anusAra bhUtabali AcAryane SaTkhaNDAgamakI racanA pustakArUr3ha karake jyeSTha zuklA 5 ko caturvidha saMghake sAtha una pUstakoko jJAnakA upakaraNa mAna zrutajJAnakI pUjA kI, jisase zrata paMcamI parvakI prakhyAti hii| phira bhUtabaline una SaTkhaNDAgama pustakoMko jinapAlitake hAtha puSpadantake pAsa bheja diyaa| puSpadanta use dekhakara atyanta prasanna hue| unhoMne bhI cAturvarNya saMgha sahita siddhAnta granthoMkI pUjA kii| - isa prakAra siddhAnta granthoMkI vidyA-bhUmi giranAra hI hai| puSpadanta aura bhUtabaline giranArakI siddhazilApara baiThakara, jahA~ bhagavAn neminAthako mukti prApta huI thI, mantrasiddhi kI thii| AcArya kundakunda bhI giranArako vandanA karane Aye the| purANoMmeM isa tIrthase sambandhita aneka ghaTanAoMkA ullekha huA hai| kucha pramukha ghaTanAeM isa prakAra haiM-girinagarakA rAjA bhUpAla samyagdRSTi thaa| svarUpA usakI rAnI thii| usa nagarakA 1. indranandikRta zrutAvatAra / 2. jJAna prabodha, pANDavapurANa /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 gujarAtake digambara jaina tIrtha nagaraseTha gaMgapati thaa| usakI strI sindhumatI thI jo mithyAdRSTi thii| eka bAra mAsopavAsI muni samAdhigupta pAraNAke lie nagarameM pdhaare| nagaraseTha apanI patnI sahita rAjAke sAtha vana-vihArake lie jA rahA thA / nagaraseThane munirAjako gocarI karate hue dekhA to usane apanI patnIse kahApriye ! munirAjane caryAke lie hamAre gRhameM praveza kiyA hai| tuma jAkara unheM pahale AhAra do, phira vanameM A jaanaa| patike kahanese vaha lauTa to gayI, kintu vaha munipara mana-hI-mana bar3I ruSTa huii| vaha muniko par3agAhakara bhItara le gyii| usane dhAya dvArA manA karanepara bhI AhArameM kar3avI tumbI dii| munine use samabhAvase grahaNa kiyA aura samAdhimaraNa karake svargameM deva bne| rAjAne vanase lauTakara munirAjakI mRtyukA samAcAra sunaa| pUchanepara jJAta huA ki sindhumatI seThAnIne AhArameM kaTu tumbI dI thI, jisase munirAjakI mRtyu ho gyii| sunakara rAjAko bar3A krodha aayaa| usake Adezase seThAnIkA sira muMDAkara, gadhepara biThAkara, kAlA mukha karake nagarase nikAla diyA gyaa| vaha pApinI sAta dina kuSTha rogase tar3apa-tar3apakara marI aura chaThe narakameM utpanna huii| ____eka anya kathA isa prakAra milatI hai-saurASTra dezake girinagarameM atiratha rAjA aura gominI nAmaka rAnI thii| unakI atyanta rUpavatI manoharI nAmaka eka kanyA thii| rAjAke purohitakA nAma vijaya thA, kuberazrI usakI patnI thii| unake kUberakAnta nAmaka ati sundara putra thaa| rAjAke nagarazreSThI dhanadeva aura usakI seThAnI dhanazrIke zrIdhara nAmakA putra thaa| rAjapurohita aura zreSThI donoMke putroMmeM bar3I mitratA thii| zrIdharakI strI kuberazrI ratnakambalakI pharamAiza pUrI na honepara mahalase kUdakara mara gyo| donoM mitra isa ghaTanAko lekara zoka-vArtA kara rahe the| kuberakAnta bolA, "mitra ! tumhArI strIkA samAcAra sunakara merI strI bhI parvatake zikharase kUdakara mara gyii|" isake pazcAt kuberakAnta Urjayantagiripara apanI priyA malayAkI talAzameM gyaa| vahAM usane rAjaputrI manoharoko dekhA aura donoMke mana meM prema utpanna ho gyaa| kuberakAnta Urjayanta girike Upara pratidina jAtA aura eka vidyAdharase vidyA sIkhA krtaa| jaba manoharIkA svayaMvara huA to usane kuberakAntake galemeM varamAlA DAla dii| isase narezagaNa kSubdha ho gye| kintu kuberakAntane vidyAke balase sabhI yuddhalipsu rAjAoMko jIta liyA aura AnandapUrvaka manoharIke sAtha vivAha kara liyaa| eka dina donoM mahalakI chatapara baiThe hue the| akasmAt donoMke Upara AkAzase bijalI girI aura donoMkA prANAnta ho gyaa| isa kathAke uttara bhAgameM eka mahattvapUrNa sUcanA milatI hai ki usa samaya Ujayantagirike Upara neminAtha niSadhikA ( nasiyA ) banI huI thii| isase sambandhita aMza isa prakAra hai-- vijayAdha parvatako dakSiNa zreNImeM alaMkArapura nAmaka nagara thaa| vahA~kA nareza caNDavega aura rAnI taDitprabhA thii| kuberakAntakA jIva inake yahA~ vidyunmAlI putra ke rUpameM utpanna huaa| tathA manoharI marakara isI nagarameM meghamAlIkI putrI huii| eka dina rAjA caNDavega apanI patnI aura putrake sAtha UjaMyantagiripara neminAtha niSadhikoMkI vandanA karane jA rahA thA / Urjayantagiriko dekhakara vidyunmAlIko pUrvajanmakA smaraNa ho aayaa| vaha manoharIkA smaraNa karake mUrchita 1. hariSeNa kathAkoSa, kathA 57, pR. 107 / 2. anyadA caNDavegena vidyunmAlItaDitprabhaH / Urjayantagiri yAto nantuM neminiSadyakAm ||-hrissenn kathAkoSa, kathA 127, pR. 312
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 bhAratake digambara jaina tIrtha ho gyaa| phira usane prajJapti vidyAkA sAdhana kiyaa| usakI sahAyatAse use jJAta huA ki manoharI marakara usake hI nagarameM meghamAlI vidyAdharakI viralavegA nAmaka putrI banI hai| rAjA caNDavegako yaha jJAta huA to usane donoMkA vivAha kara diyaa| giranArake zilAlekha yahAM kucha aise zilAlekha diye jA rahe haiM, jinameM giranAra ( Urjayanta, raivatakagiri ) kI mahattA, parvatase neminAthakA sambandha athavA anya nirmANa kAryoM kA ullekha milatA hai / aitihAsika pariprekSyameM ina zilAlekhoMkA bar3A mahattva hai| neminAtha mandirake dakSiNakI taraphake praveza-dvArake prAMgaNameM TUTe hue khambhekI pazcima dIvArapara utkIrNa lekha isa prakAra hai "saMvat 1522 zrI mUlasaMghe zrI harSakIrti padmakIrti bhuvanako ti....' anuvAda-saM. 1522, zrI mUlasaMghake zrI harSakIrti, padmakoti, bhuvanakIrti / (yaha lekha khaNDita hai|) giranAra parvatapara kSatrapa rudradAmankA zaka saMvat 72 (san 150 ) kA eka zilAlekha, jisameM sudarzana jhIlake nirmANa, jIrNoddhAra AdikA rocaka vivaraNa diyA hai| lekha kAphI vistRta hai / ataH yahA~ usake Avazyaka aMza diye jA rahe haiM "siddham ! idaM taDAkaM sudarzanaM girinagarAdapi....mRttikopalavistArAyAmocchaya niHsandhivaddhadRDhasarvapAlIkatvA, parvatapAdapratispardhisuzliSTabandhaM....mavajAtenAkRtrimeNa setubandhenopapannaM suprativihitapraNAlIparIvAhamIDhavidhAnaM ca triskandhaM...nAdibhiranugrahaimahatyupacaye vartate / tadidaM rAjJo mahAkSatrapasya sugRhItanAmnaH svAmicaSTanasya pautrasya rAjJaH kSatrapasya jayadAmnaH putrasya rAjJo mahAkSatrapasya gurubhirabhyastanAmno rudradAmno varSa dvisaptatitame mArgazIrSabahalapratipadAyAM suSTavRSTinA parjanyenaikArNavabhUtAyAmiva pRthivyAM kRtAyAM girerurjayataH suvarNasikatApalAzinIprabhRtInAM nadInAmatimAtroddhRtervegeH setuma.. nadItalAdudghATitamAsIt / ........ __mauryasya rAjJaH candraguptasya rASTriyeNa vaizyena puSyaguptena kAritamazokasya mauryasya kRte yavanarAjena tuSAsphenAdhiSThAya praNAlIbhiralaMkRtam.......mahAkSatrapeNa rudradAmnA varSasahasrAya gobrAhma...thaM dharmakIrtivRddhayarthaM cApIDayitvA karaviSTipraNayakriyAbhiH paurajAnapadaM janaM svasmAt kozAnmahatA dhanaughenAnatimahatA ca kAlena triguNadRDhataravistArAyAma setuM vidhAya sarvataTe...sudarzanataraM kAritamiti...2 bhAvArtha-girinagarako sudarzana jhIlakA setu mahAkSatrapa caSTanake pautra aura kSatrapa jayadAmAke putra mahAkSatrapa rudradAmAke 72veM varSameM mArgazIrSa kRSNA pratipadAko Urjayanta girikI suvarNa ktA palAzinI Adi nadiyoMmeM bhayaMkara bADha Aneke kAraNa TUTa gyaa| isa (jhIla)kA nirmANa maurya samrATa candraguptake rASTrIya vaizya puSyaguptane karAyA thaa| maurya samrATa azokake lie yavanarAja tuSAsphane isameM nAliyAM nikalavAyIM aura mahAkSatrapa rudradAmAne nAgarikoMpara atirikta kara lagAye binA apane koSase bahuta dhana lagAkara thor3e hI samayameM pahalese tigunA bar3A setu bnvaayaa| gupta zAsanameM skandhaguptake samaya saurASTrakA zAsaka parNadatta thaa| jaba vaha vRddha ho gayA 1. jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 3, pR. 491 / / 2. Selections from Sanskrit Inscriptions, Part I, by D. B. Diskalkar, Epigraphia Indica, Vol. VIII, P. 47.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 157 to usane pradezako surakSAkA bhAra apane suyogya putra cakrapAlitako sauMpa diyaa| eka bAra usake rAjyakAlameM joroMkI varSA huii| isase raivatakagirise nikalanevAlI palAzinI aura siktA nadiyoMmeM bhayaMkara bAr3ha A gyii| usase sudarzana jhIlameM jagaha-jagaha darAra par3a gayI, taTa-bandha TUTa gye| usake kAraNa pralaya-jaisI bAr3ha A gyii| taba cakrapAlitane gupta saM. 137 meM jhIlakA jIrNoddhAra kiyaa| isase sambandhita eka zilAlekha giranArapara milA hai| isameM 39 zloka haiN| jIrNoddhArakA kArya grISma Rtuke prathama pakSameM prathama dina prArambha kiyA gayA aura do mAhameM pUrNa ho gyaa| isakA sambandhita aMza isa prakAra hai "greSmasya mAsasya tu pUrvapakSe...prathame'hni samyak / mAsadvayenAdaravAnsa bhUtvA dhanasya kRtvA vyayamaprameyam // 35 / / AyAmato hastazataM samagraM vistArataH SaSTirathApi cASTau / utsedhato'nyatpuruSANi sapta...hastazatadvayasya // 36 / / babandha yatnAnmahato nadevAnabhyarcya samyagghaTitopalena / ajAtiduSTaM prathitaM taTAkaM sudarzanaM zAzvatkalpakAlam // 37 // " mahAkSatrapa rudradAmanke eka anya zilAlekhakA ullekha mi. bargesane apanI riporTa meM isa prakAra kiyA hai ..........vata... .... ...Na...rAjJo mahAkSatrapasya sugRhItanAmnaH svAmicaSTanasya pautrasya rAjJaH kSatrapasya svAmijayadAmnaH putrasya rAjJo mahAkSatrapasya gurubhirabhyastanAmno rudradAmno varSe ...caitrazuklapakSasya divase paMcame...girinagare devAsuranAgayakSarAkSasendri ... ... ... .... .... ......... .... ............. praka (?) mitra pa...........kevalijJAnaprAptAnAM jitjraamrnnaanaaN....................| isa lekhake viSayameM mi. bergesane likhA hai-"isa lekhameM eka zabda vizeSa ullekhanIya hai kevalijJAnasamprAptAnAM arthAt jinhoMne kevalajJAna prApta kara liyA hai, jo ki vizeSataH jaina granthoMmeM prayukta hotA hai / ataH yaha pramANita hotA hai ki yaha zilAlekha jainoMkA hai| isase yaha bhI siddha hotA hai ki giranArako ina guphAoMkA nirmANa sAhI vaMzake rAjAoMne sambhavataH IsAkI dUsarI zatAbdIke antameM jainoMke lie karAyA thaa| sambhava hai, guphAeM isase bhI prAcIna hoN| jaina mandiroMke mukhya dvArapara giranAra gar3hake zAsaka rAmaNDalIkakA bahuta bar3A padyamaya zilAlekha hai| isameM rAmaNDalIka dvArA bhagavAn neminAthakA svarNakhacita mandira banAnekA ullekha hai / vaha isa prakAra hai 1. Dr. Burgess, the Report on the antiquities of Kathiawad and Kachha p. 141. The most interesting point about it, the word 'Kevalijnana Samprapta nam' of those, who have obtained the knowledge of Kevalins, which occurs most frequently Jain Scriptures, and denotes a person, who is possessed of the Kevalijnana or true knowledge, which produces final emancipation. If would, therefore, seem that the inscription is of jainas, from this it would appear that these caves were probably excavated for the jainas by the Sahi Kings of Saurastra about the end of the second Century of the Christian era. They may however, be much older, -ibid, p. 143.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 bhAratake digambara jaina tIrtha "vaMze'smin yadunAmakAvarapaterabhyugrazauryAvalerAsIdrAjakulaM guNodhavipulaM zrIyAdavakhyAtimat / atrAbhUnnRpamaNDalInatapadaH zrImaNDalIka: kramAt prAsAdaM guruhemapatratatibhiryocIkaranneminaH // " isa zilAlekhameM cUr3AsamAsa vaMzakI vaMzAvalI bhI dI gayI hai, jo aitihAsika dRSTise atyanta mahattvapUrNa hai / yaha vaMzAvalI prathama navadhanase prArambha hotI hai| navaghanakA putra mahIpAladeva ( usane prabhAsapaTTanameM somanAthakA mandira banavAyA ) usakA putra khaMgAra prathama, usakA putra jayasiMha deva, usakA putra mokala siMha, phira melagadeva, mahIpAladeva aura mANDalika dvitIya hue| prathama navaghanane dasavIM zatAbdImeM ahIroMkI sahAyatAse yahA~kA rAjya prApta kiyA thaa| prathama mANDalikane bArahavIM zatAbdIke uttarArdhameM zAsana kiyA thaa| zrI neminAtha mandirake sahanameM eka zilAphalakapara nimnalikhita lekha aMkita hai| yahAM caraNa-cihna bhI bane hue haiM "harSakIrtijI pAdukA" "saMvat 1692 zrI mUlasaMghe zrI harSakIrti zrI padmakIrti zrI bhuvanakIti bra. amara sibhANamanajI paM. vIra jaiyanta mAidAsadayAlA tesAM 9 nemiyAtrA saphalAstu / " isa zilAlekhase yaha siddha hotA hai ki ina digambara bhaTTArakoMne yahA~kI 9 yAtrAeM kI thIM aura isa antima yAtrAmeM harSakIrtijI bhaTTArakake caraNa-cihna virAjamAna kraaye| giranArakA sambandha neminAtha tIrthakarake sAtha rahA hai| unake dIkSA, kevalajJAna aura nirvANake kAraNa hI yaha parvata tIrthake rUpameM prasiddha huaa| aise zilAlekha aura tAmrapatra mile haiM, jinameM neminAthake nirvANakA ullekha milatA hai athavA unheM giranAra (raivataka parvata ) kA deva kahA gayA hai| yahA~ kevala do zilAlekhoM yA tAmrapatroMkA ullekha karanA paryApta hogaa| eka zilAlekha kallUraguDDU ( zimogA paraganA ) meM siddhezvara mandirakI pUrva dizAmeM par3e hue pASANapara utkIrNa hai jo zaka saMvat 1043 ( san 1121 I0) kA hai| usakA sambandhita aMza isa prakAra hai "harivaMzaketuH nemIzvaratIrthavati suttagire gaMgakulAMvara bhAnu puTTidaM bhaa-| surateja viSNuguptanemba nRpAlam / A-dharAdhinAthaM sAmrAjyapadaviyaM kaikoNDahicchatra-puradolu sukhamirdu nemitIrthaMkaraparamadeva-nirvANakAladoL aindradhvajavembapUjeyaM mADe devendranosedu anupama daivAvatayaM / manonurAgadoLe vissnnuguptNgittm| jinapUjeyinde muktiya / nanadhyamaM paDegusendoDuliduTTha piride / / -jaina zilAlekha saMgraha bhAga 2, pR. 408-9 artha-jaba nemIzvarakA tIrtha cala rahA thA, usa samaya rAjA viSNuguptakA janma huaa| vaha rAjA ahicchatrapurameM rAjya kara rahA thaa| usI samaya nemi tIrthaMkarakA nirvANa huaa| usane aindradhvaja pUjA kI / devendrane use airAvata hAthI diyaa| viSNugupta gaMga vaMzakA eka aitihAsika vyakti huA hai| neminAtha bhagavAnkA nirvANa usake zAsana kAlameM huA thaa| isase neminAthakI aitihAsikatA asandigdha ho jAtI hai| isa viSayameM prabhAsapaTTanase bebIloniyAke bAdazAha nevucaDanajjarakA tAmrapaTa lekha sarvAdhika prAcIna hai / DaoN. prANanAtha vidyAlaMkArane usakA anuvAda isa prakAra kiyA hai
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 159 "revAnagarake rAjyakA svAmI, sujAtikA deva nevucaDanajjara AyA hai| vaha yadurAjake nagara (dvArakA) meM AyA hai| usane mandira bnvaayaa| sUrya....deva nemi ki jo svarNasamAna raivata parvatake deva haiM, ( unako) hamezAke lie arpaNa kiyaa|" nevucaDanajjarakA kAla 1140 I. pU. mAnA jAtA hai| arthAt Ajase 3000 varSase bhI pahale raivataka parvatake svAmI bhagavAn neminAtha mAne jAte the| usa parvatakI khyAti unhIM bhagavAn neminAthake kAraNa thii| usa samaya dvArakAmeM yaduvaMziyoMkA rAjya thA aura vahA~para bhagavAn neminAthakI atyadhika mAnyatA thii| isIlie bebIloniyAke bAdazAhane dvArakAmeM neminAthakA mandira bnvaayaa| giranAra kSetrapara digambara samAjakA adhikAra Urjayanta ( giranAra, raivataka ) parvata digambara paramparAmeM tIrtharAja mAnA gayA hai| sammedazikharako to anAdinidhana tIrtha mAnA gayA hai kyoMki huNDAvasarpiNI kAlake kucha apavAdoMko chor3akara bhUta, bhaviSya aura vartamAnake sabhI tIrthaMkaroMkA nirvANa isI parvatase hotA hai| inake atirikta jina muniyoMko yahA~se mukti lAbha ho cukA hai, unakI saMkhyA hI ananta hai / ina kAraNoMse sammedazikharako tIrthAdhirAjakI saMjJA dI gayI hai| kintu Urjayantagirise 72 karoDa 700 muniyoMkI mukti aura tIrthaMkara neminAthake dIkSA, kevalajJAna aura nirvANa kalyANaka yahA~para hue haiM, sammedazikharako chor3akara anya tIrthaMkaroMse sambandhita kisI sthAnase itane muniyoMkA nirvANa nahIM huaa| isa dRSTise tIrthoM meM UrjayantagirikA sthAna sammedazikharake bAdameM AtA hai| yaha bhI eka aitihAsika tathya hai ki prAcIna kAlameM tIrthaMkara mUrtiyA~ digambara hI banatI thoM / isalie sabhI tIrthaMkara mUrtiyAM digambara hI milatI haiM, cAhe ve kAyotsarga mudrAmeM hoM athavA padmAsanameM, cAhe ve aSTaprAtihAryayukta hoM athavA prAtihArya rahita, cAhe ve yakSa-yakSiNI sahita hoM athavA ekaakii| jainetara sAhityameM bho jaina tIthaMkaroM aura jaina muniyoMkA jo varNana upalabdha hotA hai, usameM unheM digambara nirgrantha (niggaMTha ) zramaNa aura UrdhvamanthA vAtarazanA hI batAyA hai| mahAvIrakA ullekha bauddha granthoMmeM niggaMTha nAtaputta aura unake muniyoMkA niggaMThake rUpameM hI sarvatra pAyA jAtA hai| mathurAmeM kuSANa kAlakI upalabdha sabhI pratimAeM digambara haiN| kucha mUrtiyoMpara zvetAmbarIya saMgha aura gacchoMke bhI nAma aMkita haiN| isase yahI niSkarSa nikalatA hai ki zvetAmbara sampradAyameM bhI digambara mUrtiyoM kI hI mAnyatA thii| mathurAke kaMkAlI Tolese prApta prasiddha vodva stUpa tathA kucha AyAgapaTToMmeM aisI bhI kucha mUrtiyA~ upalabdha huI haiM, jinameM nagna sAdhu hAthameM eka khaNDa vastra liye hue haiM aura usase apanI nagnatAko chipA rakhA hai| aisI mUrtiyAM usa aitihAsika ghaTanA kI ora saMketa karatI haiM, jaba bAraha varSake duSkAlake samaya antima zrutakevalI AcArya bhadrabAhu maurya samrATa candragupta aura bAraha hajAra muniyoMko lekara dakSiNakI ora cale gye| bAraha varSa pazcAt vizAkhAcAryake netRtvameM muni-saMgha uttara bhAratameM lauTA / unhoMne Akara dekhA ki jo muni idhara raha gaye haiM ve hAthameM DaNDA rakhate haiM, gharoMse AhAra lAkara basatikAmeM grahaNa karate haiM tathA jaba ve AhArake lie jAte haiM to eka khaNDa vastra kalAIpara laTakA lete haiM, jisase nagnatA DhaMka 1. TAimsa oNpha iNDiyA, 19 mArca, 1935 "jaina" bhAvanagara, bhA. 35 aMka 1, pR. 2
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 bhAratake vigambara jaina tIrtha jAye / vizAkhAcAryane una muniyoMko isa unmArga pravRttikA tyAga karanekI preraNA kii| unake samajhAnese aneka muniyoMne ApattikAlameM apanAye isa unmArgakA tyAga kara diyA, kintu kucha muni suvidhAparaka abhyAsakA tyAga karaneke lie sahamata nahIM hue| bhagavAn mahAvIrake nimrantha panthameM isa suvidhAvAdI pravRttike kAraNa bheda ho gyaa| tIrthaMkaroMke nirgrantha mArgako chor3akara jo nayA pantha nikAlA, vahI zvetAmbara sampradAya kahalAyA / astu! ___kalAIpara laTake hue khaNDa vastravAlI kucha mUrtiyAM mathurAmeM milI thiiN| ye mUrtiyAM ardhaphAlaka sampradAyake sAdhuoMkI thiiN| yaha sampradAya adhika dina taka nahIM cala paayaa| jaise-jaise suvidhAvAdI pravRtti bar3hatI gayI, vastrakA vyAmoha bhI bar3hatA gyaa| phira vastra kalAIse kaTi taka phuNcaa| usakA AkAra-prakAra aura saMkhyA saba kucha bar3hatA hI gyaa| ardhaphAlaka sampradAyakI mUrtiyA~ adhika dinoM taka nahIM cliiN| taba kevala digambara mUrtiyAM hI calatI rhiiN| sambhavataH 11-12vIM zatAbdI taka sabhI jaina mUrtiyAM digambara hI bniiN| giranArapara bhI 11-12vIM zatAbdIse pUrvakI koI sarAga savastra jaina pratimA nahIM milatI / isa kSetrapara atyanta prAcIna kAlase hI digambara samAjakA adhikAra calA A rahA hai| hameM yaha mAnane meM koI Apatti nahIM ki isa kSetrako mAnyatA zvetAmbara samAjameM bhI rahI hai| isalie zvetAmbara zrAvakoMne bhI yahA~ mandira bnvaaye| samrATa samprati, vastupAla-tejapAla Adi dvArA nirmita jaina mandira aba taka vidyamAna haiN| kintu unameM bhI digambara mUrtiyAM hI virAjamAna kI gayI thiiN| bAda meM unheM vastrAbharaNoMse yukta banA diyA gyaa| muni jinavijayajIne 'jaina hitaiSI' bhAga 13 aMka 6 meM likhA hai ki mathurAke kaMkAlI TolemeM jo lagabhaga do hajAra varSa prAcIna pratimAe~ milI haiM, ve nagna haiM aura unapara jo lekha haiM, ve zvetAmbara kalpasUtrako sthavirAvalIke anusAra haiN| giranAra kSetrapara sabhI pratimAeM nagna digambara thIM, bAdameM unapara vastra lAMchana lagAyA gyaa| isa sambandhameM 17vIM zatAbdIke zvetAmbara vidvAn paM. dharmasAgara upAdhyAyane 'pravacana parIkSA' nAmaka granthameM likhA hai ki giranAra aura zatrujayapara eka samaya donoM sampradAyoMmeM jhagar3A haA aura usameM zAsana devatAkI kRpAse digambaroMkI parAjaya huii| jaba ina donoM tIrthopara zvetAmbara sampradAyakA adhikAra siddha ho gayA, taba Age kisI prakArakA jhagar3A na ho sake, isake lie zvetAmbara saMghane yaha nizcaya kiyA ki abase jo nayI pratimAeM banavAyI jAyeM, unake pAda mUlameM vastrakA cihna banA diyA jaaye| digambariyoMko yaha ucita nahIM lagA aura unhoMne apanI pratimAoMko spaSTa nagna banAnA zurU kara diyaa| isa taraha hama dekhate haiM ki samprati rAjA Adiko banavAyI huI pratimAoMpara vastra lAMchana nahIM hai aura Adhunika pratimAoMpara hai| pUrvakI pratimAoMpara vastra lAMchana bhI nahIM hai aura spaSTa nagnatva bhI nahIM hai| isa vivaraNase yaha siddha hotA hai ki pUrvokta vivAdake pahale donoM pratimAoMmeM koI bheda nahIM thaa| donoM eka hI jinAlayameM apanI-apanI upAsanA karate the| paM. dharmasAgara upAdhyAyane jisa vivAdakA ullekha kiyA hai, usakA saMketa nandisaMghakI gurvAvalImeM bhI prApta hotA hai| usameM likhA hai "padmanandI gururjAto blaatkaargnnaagrnnii| pASANaghaTitA yena vAditA zrIsarasvatI // 36 / / ujjayantagirI tena gaccha: sArasvato bhavet / atastasmai munIndrAya namaH zrIpadmanandine // 37 // "
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 161 isI ghaTanAke sambandhameM kavivara vRndAvanane bhI likhA hai "saMgha sahita zrI kundakundaguru vandana heta gaye giranAra / vAda paryo tahaM saMzayamatisoM sAkhI vadI ambikaakaar| 'satyapaMtha nirgrantha digambara' kahI surI tahaM prakaTa pUkAra, so gurudeva basau ura mere vighana haraNa maMgala karatAra // " nandisaMghako gurvAvalI aura vRndAvanake ullekhoMmeM sAdhAraNa-sA antara parilakSita hotA hai| gurvAvalomeM sarasvatIko madhyastha banAkara digambara panthako satya ghoSita karanekA saMketa hai aura vRndAvana ambikAke mukhase yaha ghoSaNA karAte haiN| dUsarA bheda unake nAmoMmeM hai| gurvAvalImeM padmanandIke sAtha yaha ghaTanA ghaTita huI hai, jabaki vRndAvanako kundakunda abhipreta haiN| yadyapi kundakundakA eka nAma padmanandI bhI hai / yadyapi padmanandI nAmake kaI AcArya aura bhaTTAraka bhI ho gaye haiM / sarasvatIgacchake ullekhase gurvAvaloke padmanandI kundakundase bhinna pratIta hote haiN| giranArapara digambara-zvetAmbaroMke eka prAcIna saMgharSakA vivaraNa 'sukata sAgara' granthameM milatA hai| usameM likhA hai ki "eka bAra seTha pethar3azAha giranArakI yAtrAko gye| usase pahale vahA~ digambaroMkA eka saMgha AyA huA thaa| usa saMghake saMghapati dillIke seTha pUrNacandrajI agravAla the| ye zAha 'alAuddIna zAkhIna mAnya' the| pUrNacandrajIne tIrthakI vandanA pahale karanekA Agraha kiyA kyoMki ve pahale Aye the| dUsare ve isa tIrthako digambaroMkA batAte the| unhoMne kahA, "yadi yaha tIrtha zvetAmbaroMkA hai to bhagavAn neminAthakI mUrtipara aMcalikA aura kaTisUtra prakaTa kro|' kintu zvetAmbara aisA nahIM kara ske| unhoMne kahA, 'bhagavAn AbharaNa sahana nahIM kara skte|' antameM taya huA ki indramAlakI bolI lagAyI jaaye| jo UMcI bolI lagAkara indramAla le le, vahI yAtrAkA adhikArI mAnA jaaye| zvetAmbaroMne 51,000 svarNa muharoMkI bolI lagAkara indramAla le lI, digambarI isase UMcI bolI nahIM lagA ske| ataH zvetAmbaroMne mAlA le lii| prathama yAtrA zvetAmbaroMne kI, pazcAt digambaroMne yAtrA kii|" isa ghaTanAse bhI yaha siddha hotA hai ki giranAra kSetrapara digambaroMkA adhikAra thA, mUrti nirAbharaNa hotI thIM aura bhagavAn neminAthakI mUlanAyaka mUrti bhI nirAbharaNa digambara thii| indramAlakI bolI bolI jAtI thI aura use digambara athavA zvetAmbara koI bhI le sakatA thaa| indramAlakI UMcI bolIse kSetrakA adhikAra siddha nahIM hotA, bolI lagAnevAlekI dhArmikatA aura dhanasampannatA avazya siddha hotI hai| isa siddhakSetrapara Akara digambara muni dhyAna, adhyayana aura tapasyA kiyA karate the| jaisA ki Upara batAyA jA cukA hai, yahAM bhadrabAhu padhAre the, dharasenAcArya yahA~ko candraguphAmeM dhyAna kiyA karate the| unhoMne bhUtabali aura puSpadantako siddhAntakA jJAna yahIM diyA thaa| yahAM kundakunda Adi aneka digambara muniyoMne yAtrA kI thii| aise aneka ullekha prApta hote haiM, jinase jJAta hotA hai ki prAcIna kAlase yahAM digambara jaina vyaktizaH aura yAtrA saMghake rUpameM yAtrAke lie Ate rahe haiN| kavivara raidhUne 'sammaijinacariu' nAmaka apabhraMza kAvyakI antima prazastimeM hisAra nagaravAsI sahajapAlake putra sahadeva dvArA jinabimba-pratiSThA karAne aura usa avasarapara pracura dAna denekA ullekha karate hue likhA hai ki sahajapAlake putroMne giranArakI yAtrAke lie caturvidha saMgha nikAlA aura usakA kula Arthika bhAra vahana kiyaa| 21
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha isI kavike eka anya grantha 'jasahara cariu' meM yoginIpura ( dillI) nivAsI agravAla vaMzI sAhU kamalasiMha aura unake putra sAhU hemarAja aura unake vaMzakI prazaMsA karate hue batAyA hai ki ukta sAhU parivArane giranArakI tIrthayAtrA ke lie saMgha calAyA thA / isa kavike 'yazodhara carita' kI prazastise bhI jJAta hotA hai ki lAhaNa yA lAhar3apurake nivAsI sAhU kamalasiMhane saMgha nikAlakara giranArakI yAtrA kI thI / isa prakArake ullekha bahusaMkhyA meM prApta hote haiM / 162 'upadeza taraMgiNI' nAmaka granthameM vastupAla mantrI dvArA giranArakI yAtrA ke lie nikAle gaye saMghakA varNana milatA hai / yaha saMgha saMvat 1285 meM nikalA thA / isa saMgha meM 24 dantamaya devAlaya, 120 kASTha devAlaya, 4500 gAr3iyA~, 1800 DoliyA~, 700 sukhAsana, 500 pAlakiyA~, 700 AcArya, 2000 zvetAmbara sAdhu, 1100 digambarI, 1900 zrIkarI, 4000 ghor3e, 2000 U~Ta aura 7 lAkha manuSya the / isa vivaraNa se niSkarSa nikalatA hai ki usa samaya taka digambara aura zvetAmbarakI mUrtiyoM meM antara nahIM thA / mUrtiyAM digambara hI hotI thIM, donoM hI unheM pUjate the / yahI kAraNa thA ki isa saMgha meM zvetAmbara aura digambara donoM hI sammilita the / isase yaha bhI pratIta hotA hai ki usa samaya taka mandiroM aura mUrtiyoM ko lekara donoM samAjoMmeM itanI adhika kaTutA nahIM thI, jitanI aba hai | kSetra-darzana zrI digambara jaina siddhakSetra giranAra parvatake Upara pAMca ToMkeM haiM tathA pahalI ToMkake pAsase sahasrAmravanako mAgaM jAtA hai / sahasrAmravana meM bhagavAn neminAthane dIkSA lI thI, yahIMpara manuSyoM aura devoMne bhagavAnkA dIkSA kalyANaka manAyA thA / bhagavAnkA kevalajJAna kalyANaka bhI yahIM manAyA gayA thA / yahA~ bhagavAn neminAthake caraNa-cihna bane hue haiN| pA~coM ToMkoM aura sahasrAmravanake lie pakkI sIr3hiyA~ banI huI haiN| sIr3hiyoMkI kula saMkhyA 9999 hai / pahalI ToMka taka 4400, pahalI dUsarI ToMka taka 900, dUsarIse tIsarI ToMka taka 700, tIsarIse pA~cavIM ToMka taka 2500 tathA pahalI ToMka se sahasrAmravana taka 1499 sIr3hiyAM haiN| cauthI ToMka ke lie sIr3hiyoMkI vyavasthA nahIM hai / anagar3ha pattharoM para car3hakara jAnA par3atA hai / yahA~ car3hanA strI- bAlaka aura vRddhoM ke lie atyanta kaThina aura jokhama bharA hai / ataH prAyaH loga isa ToMkapara nahIM car3hate, na yahA~ DolIvAle ho jAte haiM / sahasrAmravanako jAneke lie jo sIr3hiyAM banI huI haiM, unhIMse vApasa lauTanA par3atA hai kyoMki sahasrAmravana se dharmazAlA ke lie kaccA mArgaM jAtA hai / vaha bahuta asuvidhAjanaka hai| sIr3hiyoMkA mArga hI suvidhAjanaka hai / yahA~ anya kSetroMkI apekSA DolIkA bhAr3A bahuta adhika hai / bhAr3A bhArake anusAra hai / sUcanArthaM tAlikA nimna prakAra hai - 95-00 55 kilo taka 55 kilose 80 kilo taka 80 kilose 100 kilo taka 250-00, 155-00, baccoMkA cArja 1 mAha se 5 varSa taka 18-00, sahasAvana ke 40-00 - kula 135-00 50-00 = kula 205-00 70-00 = kula 320 -00 " 23 sahasAvana 4-00 = * kula 22-00
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha pahAr3akI yAtrAko jAnevAle yAtriyoMko yaha dhyAnameM rakhanA cAhie ki isa parvatapara digambara, zvetAmbara aura hindU sabhI loga jAte haiM / sadAse isa pavitra kSetrapara digambara samAjakA adhikAra rahA hai| digambara samAjake bahumAnya tIrthakSetroMpara adhikAra karaneke abhiyAnameM zvetAmbara samAjane isa kSetrapara bhI apane svAmitvakA dAvA kiyaa| kaI mandiroMpara adhikAra bhI kara liyaa| donoM samAjoMmeM mukadame cle| donoM samAjoMke anaikyakA lAbha uThAkara hindU samAjane bhI dAvA karanA prArambha kara diyA / vyavahArataH zvetAmbara loga prathama ToMka taka hI jAte haiN| rAkhaMgArake durgake dvArake nikaTa unake 9 mandira haiM, vahIM khAne-pInekI vyavasthA hai| ve loga vahA~ke AdinAtha mandirameM hI pUjA-pATha karate haiM / ve loga anya ToMkoMpara bahuta kama saMkhyAmeM jAte haiM / hA~, hindU samAjake sAdhuoMne rAste meM bane hue maNDapoM, bhavanoM aura ToMkoMpara adhikAra kara rakhA hai| unhoMne gomukhIpara aura ambAdevoke mandirapara to apanA pUrNa adhikAra jamA hI liyA hai, neminAtha ToMka (pAMcavIM ToMka) para bhI hindU sAdhu baiThe rahate haiN| vahAM yAtrI jo kucha car3hAte haiM, use tatkAla sameTa lete haiM / ve jaina bandhuoMke sAtha kabhI-kabhI bar3A abhadra vyavahAra karate haiN| kaI bAra to unhoMne jaina muniyoM aura AcAryoMke sAtha bhI apamAnajanaka vyavahAra kiyA hai / neminAtha ToMkake sAmane prAcIna smArakoMke saMrakSaNase sambandhita borDa lagA huA hai| kintu purAtattva-vibhAga aura palisa donoM hI ToMkapara sAdhaoMke avaidha adhikArake prati udAsIna haiN| anya ToMkoMpara bhI ina sAdhuoMne isI prakAra adhikAra kara rakhA hai| kintu yaha kitanA rocaka tathya hai ki cauthI Tokapara ye sAdhu nahIM baiThate kyoMki vahA~ sor3hiyA~ nahIM haiM, ataH vahA~ prAyaH yAtrI nahIM jaate| uparyukta sUcanAeM yAtriyoMkI jAnakArIke lie dI gayI haiN| aba yahA~ kSetra-darzana diyA jA rahA hai dharmazAlAse kucha dUra calanepara pahAr3a A jAtA hai aura sIr3hiyoMkA silasilA prArambha ho jAtA hai| prathama ToMka-lagabhaga do mIlakI car3hAI car3hanepara digambara mandira aura dharmazAlAse kucha pahale rAjImatIkI guphA milatI hai / ise rAjula guphA kahate haiN| yaha guphA bahuta nIcI hai| isameM baiThakara jAnA par3atA hai tathA usake andara bhI khar3e nahIM ho sakate / zvetAmbara mAnyatA hai ki sAdhvI rAjulamatI isa guphAmeM tapasyA karatI thii| eka dina vaha isa guphAmeM ekAnta jAnakara apane gIle vastra sukhA rahI thI, tabhI usakI dRSTi eka konemeM baiThe hue rathanemike Upara gayI jo atyanta kAmuka dRSTise rAjulakI ora nihAra rahA thaa| rathanemi neminAthakA laghubhrAtA thA aura vaha muni-dIkSA lekara sAdhu bana gayA thaa| kintu ekAntameM rAjalake yauvana aura saundaryako dekhakara vaha kAmavihvala ho uThA aura usane rAjulase kAma-yAcanA kii| rAjula avicala niSThAse apane kaThora vratoMke pAlanameM dattacitta thii| kisI puruSakI upasthitiko jAnakara usane apanI zATikA vyavasthita kI aura muni rathanemike sthitikaraNake lie upadeza diyaa| rathanemi apane kRtyapara atyanta lajjita huA aura prAyazcitta lekara apanI sAdhanAmeM punaH dattacitta ho gyaa| isa guphAmeM bAyIM ora dovArameM rAjulakI zRMgAravibhUSita khar3I mUrti hai| isake nikaTa rathanemikI mUrti banI huI haiN| yaha uparyukta kathAnakake anurUpa hai| ye mUrtiyA~ Adhunika haiM aura zvetAmbaroMne yahAM rakha dI haiN| isa guphAse Age bar3hanepara digambara jaina dharmazAlA hai tathA isake kucha Age eka ahAtemeM 3 mandira aura eka chatarI hai / eka mandariyAmeM saleTI varNako 4 phuTa UMcI khaDgAsana mUrti hai| yaha mUrti bAhubali svAmIkI hai| isake nAka, oTha kAphI ghise hue haiN|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 bhAratake digambara jaina tIrtha isake pArzvameM eka chatarImeM kundakundAcAryake 1 phUTa 2 iMca lambe caraNa zveta pASANake bane hue haiN| sAmane dIvArameM paMca parameSThIkI 5 mUrtiyAM banI huI haiN| ___ isa chatarIke pArzvameM eka mandira hai| vedIpara kRSNa pASANakI saMvat 1745 meM pratiSThita 1 phuTa 7 iMca UMcI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake donoM pAryoM meM isI kAlakI 1 phuTa 11 iMca U~cI pArzvanAthakI zveta varNa padmAsana pratimAeM haiN| isa ahAteke prAMgaNameM bar3A mandira banA huA hai| isa mandirameM garbhagRha aura sabhAmaNDapa bane hue haiN| vedIpara madhyameM kRSNavarNa padmAsana 1 phoTa 4 iMca avagAhanAkI saMvat 1924 meM pratiSThita neminAtha bhagavAnkI pratimA virAjamAna hai| bAyIM ora 1 phuTa 5 iMca aura 1 phuTa 8 iMca U~cI do pArzvanAtha pratimAeM tathA isI AkArakI do zAntinAtha pratimAe~ haiN| dAyIM ora 8 iMca U~cI kRSNa varNako pAzvanAtha aura 1 phuTa 8 iMca UMcI saMvat 1749 meM pratiSThita zveta varNa neminAthakI pratimAeM haiN| inake atirikta 1 phuTa UMcI saMvat 1665 meM pratiSThita pArzvanAthakI pratimA hai| digambara mandirase thor3A Age bar3hanepara gomukhI gaMgA hai| eka gomukhase jaladhArA nikalatI rahatI hai, jisake jalase kaI kuNDa bana gaye haiN| gomukhake pRSTha bhAgameM dIvArameM eka vedIpara tIrthaMkaroMke caubIsa caraNa-cihna bane hue haiN| yaha prathama ToMka kahalAtI hai| zvetAmbara ise jJAnazilA kahate haiN| isa pavitra kalyANaka sthAnapara hinduoMne adhikAra kara rakhA hai| caraNoM taka pahuMcaneke lie eka kamaremeM hokara jAnA par3atA hai| bhakta hindU loga una kuNDoMmeM paise car3hAte haiN| ina kuNDoMko dekhanepara unake talameM aneka sikke par3e hue dikhAI par3ate haiN| isa gomukhI gaMgAke nikaTa hI sahasrAmravanako mArga jAtA hai| kintu vahAM yAtrAko samAptipara hI jAnA caahie| yahA~se kucha Age calanepara rA khaMgArake durgakA dvAra milatA hai| dvArake bAyIM ora neminAthakA vizAla aura darzanIya mandira hai / yaha mUlataH digambara AmnAyakA thaa| lagabhaga 125 varSa pUrva donoM sampradAyoMne isa mandirakI saMyukta vyavasthA kara rakhI thii| isa mandirakI vyavasthAmeM eka samaya zvetAmbara samAjakA bahumata thaa| unhoMne isakA lAbha uThAkara isa mandirapara adhikAra kara liyA aura neminAtha bhagavAnakI digambara vItarAga pratimAko AbharaNAdise maNDita kara diyaa| anya bhI aneka parivartana kiye| isa mandirake nikaTa vastupAla-tejapAla, samrAT kumArapAla, mantrI sajjana Adike banavAye hue 9 kalApUrNa zvetAmbara mandira haiN| dvitIya ToMka-900 sIr3hiyAM car3hanepara dvitIya ToMka milatI hai| bAyIM ora eka cabUtarepara chatarIke nIce aniruddhakumArake caraNa haiN| aniruddhakumArane yahIM tapa karake nirvANa prApta kiyA thaa| isake nikaTa hI ambA devIkA UMcI caukIpara vizAla mandira hai| yaha vahI mandira hai jisakA ullekha isa lekhameM Upara A cukA hai / yaha mUlataH digambara mandira thaa| kintu Ajakala yaha hinduoM ke adhikArameM hai| tRtIya ToMka-Age bar3hanepara rAsteke bAyIM ora zambukumArake caraNa bane hue haiN| yahIMse zambukumArako nirvANa prApta huA thaa| yahAM bhI hinduoMne apane mandira banA liye hai| yaha tIsarI ToMka kahalAtI hai| cauthI ToMka-tIsarI ToMkase sIr3hiyA~ nIcekI ora jAtI haiN| lagabhaga 1500 sIr3hiyA~ utarane aura car3hanepara cauthI ToMkakA parvata milatA hai| isa parvatapara car3haneke lie sIr3hiyoMkI
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 165 vyavasthA nahIM hai / khar3A pahAr3a hai| mArga-darzanake lie lAla raMgase caTTAnoMpara tIrake saMketa cihna banA rakhe haiN| car3hAI kaThina hai| kintu yuvaka sAhasa aura parizramase thor3A kaSTa sahakara car3ha sakate haiN| parvatakI coTIpara eka zilAmeM caraNa bane hue haiN| ye caraNa pradyumnakumArake smAraka haiN| yahI vaha sthAna hai, jahA~se zrIkRSNa-rukmiNIke putra pradyumnakumArane karmokA nAza karake mokSa prApta kiyA thaa| caraNoMke nikaTa hI eka zilAmeM eka phuTa UMcI mUrti banI huI hai| pA~cavIM ToMka-vahA~se utarakara phira sIr3hiyAM kucha dUrapara Uparako pA~cavIM ToMkake lie jAtI haiN| yahAM mukhya chatarIke nIce bhagavAn neminAthake caraNa bane hue haiN| hindU loga inheM dattAtreyake caraNa kahate haiN| caraNoMke pIche bhagavAn neminAthakI bhavya digambara pratimA virAjamAna hai| yahAM hinduoMne balAt adhikAra kara rakhA hai| yadyapi, yaha tathA anya ToMkeM aura neminAthakA mandira sarakArake purAtattva vibhAgake adhikArameM hai| yahA~se usI mArgase vApasa lauTate haiM, jisa mArgase gaye the| prathama ToMkake pAsa sahasrAmravanake lie sIr3hiyAM jAtI haiM / yahA~ isa dIkSA vanameM eka chatarIke nIce caraNa bane hue haiM / yahA~se eka kaccA mAgaM dharmazAlAke lie jAtA hai, kintu yaha bahuta kaSTakara hai| ataH sIr3hiyoM dvArA hI lauTakara mukhya mArgase jAnA caahie| ___lauTate huai mArgameM bAyIM ora eka zilAmeM 1-1 phuTa UMcI do mUrtiyAM utkIrNa haiN| bAyoM orako mUrti padmAsana hai / yaha tIrthaMkara mUrti hai| dAyoM ora gomeda yakSa aura ambikAkI mUrti haiM tathA unake zIrSabhAgapara bhagavAn neminAthakI mUrti banI huI hai| talahaTIke mandira ___ digambara jaina dharmazAlAmeM eka jinAlaya banA huA hai| mandirake sAmane eka samunnata dhavala mAnastambha banA huA hai| mandirakI mukhya vedoke Upara bhagavAna neminAthakI kRSNavarNa bhavya pratimA padmAsana mudrAmeM zveta pASANa kamalapara virAjamAna hai| mUrtiko avagAhanA pIThAsana sahita 4 phuTakI hai| isakA pratiSThA kAla vikrama saMvat 2029 vaizAkha zuklA 8 hai| pIThAsanapara zaMkha lAMchana banA huA hai| bhagavAnke sirake pIche UMcI vedIpara bhagavAn munisuvratanAthakI kRSNavarNavAlI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha saMvat 1548 meM jIvarAja pApar3IvAla dvArA pratiSThita huI thii| yahI mUlanAyaka pratimA kahalAtI hai| isIke kAraNa yaha mandira bhI munisuvratanAtha mandira kahalAtA hai| zeSa vediyoMkA ( bAyIMse dAyoM ora ) saMkSipta paricaya isa prakAra hai : vedI naM. 2-bhagavAn pArzvanAthakI kRSNavarNa padmAsana pratimA 1 phuTa 7 iMca avagAhanAkI, saMvat 2002 phAguna zuklA 2 kI pratiSThita hai| bAyIM ora gulAbI varNakI, saMvat 2002 meM pratiSThita, bhagavAn mahAvIrakI 1 phuTa UMcI pratimA hai tathA dAyIM ora zveta varNa kI, saMvat 2002 meM pratiSThita, 11 iMca U~cI, neminAtha pratimA hai| vedo naM. 3-bhagavAn AdinAthakI saMvat 1987 meM pratiSThita padmAsana dhAtu pratimA hai| isakI bAyIM ora bhagavAn mahAvIra kI, saMvat 1989 meM pratiSThita, padmAsana dhAtu pratimA tathA dAyIM ora neminAthako, saMvat 1926 meM pratiSThita, padmAsana dhAtu pratimA hai| ina tInoMkI avagAhanA kramazaH 8, 5 aura 5 iMca hai|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha vedI naM. 4-bhagavAn pUSpadantakI padmAsana, saMvat 1926 meM pratiSThita aura 9 iMca unnata dhAtu pratimA virAjamAna hai| isakI bAyIM aura dAyIM ora 4 // aura 7 iMca UMcI pAzvanAthakI padmAsana dhAtu pratimAeM haiN| vedI naM. 5-zAntinAtha bhagavAn saMvat 1984 meM pratiSThita padmAsana mudrAmeM AsIna haiN| AkAra 10 iMca hai| bAyIM ora dhAtukI siddha pratimA hai tathA dAyIM ora dhAtukA 1 phuTa U~cA caitya hai| vedI naM. 6-10 iMca avagAhanAvAlI saMvat 1991 meM pratiSThita neminAthakI dhAtu pratimA padmAsana mudrAmeM virAjamAna hai| bAyIM ora neminAtha aura pradyumnakumArakI, saMvat 2021 meM pratiSThita, 1 phuTa 1 iMca UMcI dhAtu mUrtiyAM haiN| dAyIM ora zambukumAra aura aniruddhakumArako dhAtumUrtiyA~ haiM / ye tInoM hI khaDgAsana haiN| vedI naM. 7-saMvat 1990 meM pratiSThita kRSNa varNa bhagavAn neminAthakI 1 phuTa 6 iMca UMcI padmAsana pratimA hai| bAyoM ora neminAthakI saMvat 1917 meM pratiSThita 9 iMca UMcI zvetavarNa padmAsana pratimA hai aura dAyIM ora saMvat 1926 meM pratiSThita 11 iMca avagAhanAvAlI bhagavAn ajitanAthakI zveta varNa padmAsana pratimA hai| neminAtha pratimAke Age eka caukora pASANa paTTapara 24 caraNa bane hue haiN| eka anya zilApaTTapara saMvat 1991 meM pratiSThita bhagavAn neminAthake caraNa haiN| vedI naM. 8-bhagavAn neminAthakI saMvat 1947 meM pratiSThita zyAmavarNavAlI aura 2 phuTa 10 iMca U~cI padmAsana pratimA hai| vedI naM. 9-gandhakuTImeM bhagavAn pAzrvanAthakI 9 // iMca UMcI zvetavarNavAlI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha siMhAsanameM AsIna hai| inake Age pArzvanAthakI 5 iMca UMcI eka dhAtu pratimA virAjamAna hai| anya do siMhAsanoMmeM 2 iMca aura 2 // iMca UMcI dhAtu pratimAeM virAjamAna haiN| dharmazAlAe~ giranAra kSetrapara talahaTImeM eka vizAla dharmazAlA banI huI hai| isameM kula 84 kamare haiN| yAtriyoMke lie yahA~ bijalI, nala, bartana aura bistarakI suvidhA prApta hai| pahAr3ake Upara prathama ToMkapara bhI eka dharmazAlA banI huI hai| isameM kula 6 kamare haiN| isI prakAra jUnAgar3hameM bhI Upara koTake nikaTa kSetrakI eka dharmazAlA banI huI hai jisameM 25 kamare haiM / isameM bhI yAtriyoMko sabhI prakArako suvidhAeM upalabdha haiN| kAryAlaya kSetrakA kAryAlaya jUnAgar3hake jagamAla caukameM 'zrI baNDIlAla digambara jaina kArakhAnA' ke nAmase sthita hai| isake bagalameM zrI neminAtha digambara jaina mandira hai| kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI baNDIlAla digambara jaina kArakhAnA, zrI giranAra ( jUnAgar3ha ) gujarAta
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 167 sonagar3ha avasthiti aura mArga sonagar3ha gujarAta prAntake bhAvanagara jile meM avasthita hai| ahamadAbAdase vIramagAMva, surendranagara aura vahAMse bhAvanagara jAnevAlI Trenase dhaulA aura sIhora jaMkzanake madhya meM sonagar3ha sTezana hai| yaha sTezana dhaulA jaMkzana se 21 ki. mI. hai| dhaulA aura sonagar3hake madhyameM do choTe sTezana haiM-sanosarA aura vajUDa / sonagar3ha sTezanase sonagar3ha gAMva eka mIla hai| sTezanase tA~ge milate haiN| svAmIjIkA nAma lenese jainadharmazAlAmeM pahuMcA dete haiN| ahamadAbAdase voTAda aura voTAdase dhaulA jaMkzana pahuMcakara bhI sonagar3ha jA sakate haiN| jo loga giranArakI yAtrA karake sonagar3ha jAnA cAhate haiM, unheM jUnAgar3ha, jaitalasara, DhasA hokara dhaulA utaranA cAhie aura dhaulAse bhAvanagara jAnevAlI Trenase sonagar3ha utaranA caahie| jo loga sonagar3hase pAlItANA jAnA cAheM, unheM sonagar3hase basa dvArA jAnA cAhie / sonagar3hase pAlItANA kevala 22 ki. mI. hai| sonagar3hase bhAvanagara 28 ki. mI. hai| roDase ahamadAbAdase bhAvanagara jAkara vahAMse sonagar3ha jA sakate haiN| athavA ahamadAbAdabhAvanagara roDapara sIhora (bhAvanagarase 19 ki. mI. pahale) se sonagar3hako pakkI sar3aka jAtI hai| tIrthakSetra yadyapi sonagar3ha koI tIrthakSetra nahIM hai, kintu AdhyAtmika santa zrI kAnajI svAmIke kAraNa yaha eka mahattvapUrNa sthAna aura tIrthakSetra hI bana gayA hai| svAmIjIke darzana karane, unake AdhyAtmika pravacanAmRtakA pAna karane evaM unake AdhyAtmika satsaMgameM rahaneke lie yahA~ bahusaMkhyAmeM bhaktajanoMkA Agamana hotA rahatA hai| janmataH kAnajI svAmI sthAnakavAsI jaina the| phira ve 23 varSakI AyumeM sthAnakavAsI sAdhu aura phira AcArya bane / apanI vidvattA aura viziSTa vyaktitvake kAraNa saurASTrake sthAnakavAsI sAdhuoMmeM unakA sthAna aura mAnyatA sarvopari thii| kintu apane maulika cintana aura tAttvika pravacanoMke kAraNa apane sampradAyameM hI unake aneka virodhI ho gye| sthAnakavAsI sampradAyake patroMmeM unakI kar3I AlocanA hotI rahatI thii| eka dina unheM 'samayasAra' grantharAja kahIMse mila gyaa| unhoMne isakA gahana adhyayana kiyA, gahana manana aura cintana kiyA aura ve isa niSkarSapara pahuMce ki dharma vastutaH yahI hai, AtmazraddhA evaM AtmAnubhavake binA samasta cAritra aura bAhya pariveza niSphala hai| usa samaya ve vihAra karate hue sonagar3ha cale aaye| yahA~ jainakA koI gRha nahIM thaa| isa ekAnta sthAnameM caitra sUdo 13 saM. 1991 ko inhoMne sthAnakavAsI sampradAyako mAnyatAkA tyAga karake mukhapaTTikA utAra dI aura digambara dharmake prati apanI AsthAkI ghoSaNA kii| isase sthAnakavAsI sampradAyameM eka bhayAnaka tUphAna uTha khar3A huaa| sthAnakavAsI patroMmeM unakI kar3I AlocanA hone lgii| kucha samaya pazcAt zrI rAmajI bhAI rAjakoTase yahA~ A gye| dhIre-dhIre virodhakA vAtAvaraNa zAnta hotA gayA aura inake bhakta yahA~ Ane prArambha ho gye| pahale ve loga Aye jo sAdhu avasthAmeM inake bhakta the| ve sAdha dazAmeM bhI inako apanA guru mAnate the aura aba isa dazAmeM bhI apanA guru mAnate the / gurune pahale jisa mArgako satya batAyA thA, usako satya mAnakara usakA pAlana karanA hai kyoMki gurukA vacana tathya hotA
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 bhAratake digambara jaina tIrtha hai| mArga-darzana to guru hI karAte haiM, unhoMne jo mArga dikhAyA, guru vacanoMpara vizvAsa karake usa mArgako ho satya svIkAra karanA hai| isa prakAra guru-bhaktise prerita hokara dhIre-dhIre saurASTrake unake sampUrNa bhakta anuyAyI sonagar3hameM Ane lge| kucha hI samayameM jaMgalameM maMgala ho gyaa| usa ajJAta, ekAntameM par3e hue gAMvameM jIvana A gyaa| bhaktoMne vahAM lAkhoM rupaye vyaya karake dharmAyatanoMkA nirmANa kraayaa| vahA~ digambara jaina mandira, samavasaraNa mandira, mAnastambha, svAdhyAyazAlA, atithigRha, pravacana maNDapa, zrAvikAzrama, paramAgama mandira bana gaye / presa laga gayA, patroM aura pustakoMkA prakAzana hone lgaa| sampanna bhaktoMne vahAM apane Thaharaneke lie sundara bhavana banavA liye| aneka bAlikAoMne AjIvana brahmacarya vrata aMgIkAra kiyaa| aneka dharmarasika gRhavirata hokara sthAyI rUpase vahIM rahane lge| isa sampUrNa bAhya parivezake kendrabindu zrI kAnajI svAmI haiN| isa kAyAmeM parispandana karanevAlI zakti zrI kAnajI svAmI haiN| unake prabhAvaka vyaktitva, samartha vANI, suniyojita sugaThita pracArane sampUrNa bhAratako sampUrNa digambara samAjake sahasroM vyaktiyoMko unakA anuyAyI aura samarthaka banA diyA hai| sahasroM vyaktiyoMkI sahAnubhUti unake sAtha hai| unake upadezoMse aneka sthAnoMpara digambara jaina mandira bana gaye haiN| jisa saurASTrameM digambara jainoMkI saMkhyA nAmamAtrakI thI, vahAM Aja hajAroM digambara jaina dikhAI dete haiN| yaha svIkAra karanA par3egA ki isa sabake pIche kevala svAmIjIkA vyaktitva hI kAma nahIM kara rahA hai balki unako apratima pratibhA, sUjhabUjha aura saMgaThana zakti bhI kAma kara rahI hai| isa sabake atirikta dhanakI bhI mahattvapUrNa bhUmikA hai| svAmIjIkA vyaktitva atyanta vivAdAspada hai| ve jaba sthAnakavAsI sampradAyameM the, taba bhI vivAdAspada rahA thA aura jabase digambara sampradAyameM Aye haiM, taba bhI unako lekara vivAda uTha khar3e hue haiN| vivAdakA mUla muddA yaha hai-kyA vyavahAranirapekSa ekAnta nizcaya jainadharmake nizcaya-vyavahAra samanvayaparaka mokSamArgake anukUla ho sakatA hai ? sthiti pAlaka aura virodhI pakSakI eka mukhya Apatti yaha bhI hai ki kAnajI svAmI aura unake pakSadhara samasta digambara muniyoMkI avahelanA karate haiM, unheM dravyaliMgI kahate haiN| balki nirgrantha muniyoMke mukAbale sagrantha zrAvaka kAnajI svAmIko mahAn sadgurudevake rUpameM mAnyatA dete haiN| aisI bAtoMko lekara hI virodhI pakSa yaha pracArita karane meM lagA huA hai ki kAnajI svAmI eka pRthaka sampradAyakI yojanAmeM lage hue hai| nissandeha kAnajI svAmI sadAse vivAdAspada vyaktitvake vyakti haiM, kintu unhoMne adhyAtmakI jo rasa-gaMgA bahAyI hai, usane digambara samAjako vartamAna vicAradhArAmeM samartha spandana utpanna kara diyA hai| samAjameM eka aisA varga utpanna ho gayA hai jise svAdhyAya yA zAstrasabhAmeM prathamAnuyogake 'rAjA-rAnIke kissoM ke sthAnapara dravyAnuyogake zAstroMkI carcAmeM adhika rasa AtA hai| aise adhyAtma rasika vyaktiyoMkA vizAla samUha sonagar3ha jAtA rahatA hai aura kAnajI svAmIke mukhase adhyAtmakA dhArAvAhI pravacana sunanemeM apane Apako dhanya mAnatA hai| isameM koI sandeha nahIM hai ki jo vyakti sonagar3ha jAtA hai, vaha kAnajI svAmIse aura vahA~ke vAtAvaraNase prabhAvita hokara lauTatA hai| kAnajI svAmI aura unake vidvAna pracArakoM ko pracAra-zailI ucca starakI hai| ve apanI bAta dRr3hatAke sAtha kahate haiM, dUsaroMkI nindA yA AlocanA nahIM karate / ve virodhako bhI carcA nahIM karate aura na virodhI pakSako koI uttara hI dete haiN| sonagar3hakA sampUrNa kAryakrama atyanta samayabaddha, anuzAsanapUrNa aura niyamita hotA hai| vahA~ adhyAtma carcAke atirikta anya
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAta digambara jaina tIrtha 169 koI carcA nahIM hotI / ataH vahA~kA vAtAvaraNa atyanta zAnta aura adhyAtma raMjita rahatA hai / vahA~ jAnevAle vyaktise dhanakI yAcanA nahIM kI jAtI, sabakA samAna Atithya kiyA jAtA hai / vahA~ke Arthika viniyogakI apanI pRthak prabhAvazAlI paddhati hai / usase kAnajI svAmIko pRthak rakhA gayA hai| ina kAraNoMse sonagar3ha eka tIrtha- jaisA bana gayA hai / vaha hajAroM vyaktiyoMkI zraddhAkA bhAvanAtmaka kendra bana gayA hai| isalie hajAroM vyakti vahA~ yAtrA ke nimitta jAte haiM / ve usa sthAna ( tIrthaM ) kI yAtrA isalie karate haiM kyoMki usa tIrtha meM jaMgama tIrtha virAjamAna hai jo unakI dhArmika zraddhA aura AdhyAtmika AkAMkSAoMkA kendra hai / yaha hama pUrva meM nivedana kara cuke haiM ki sonagar3ha koI tIrthakSetra nahIM hai, na yaha nirvANa-kSetra hai, na kalyANaka kSetra, na atizaya kSetra aura na kalAtIrthaM hI hai / kintu hajAroM vyaktiyoMkA zraddhAkendra avazya hai / ataH ise zraddhA-tIrthaMke rUpameM mAnakara yahA~ usakA paricaya diyA jA rahA hai / sonagar3ha-darzana yahA~para zrI sImandharasvAmI digambara jaina mandira, mAnastambha, samavasaraNa mandira, zrI kundakunda kahAna digambara jaina sarasvatI bhavana, zrI mahAvIra kundakunda digambara jaina paramAgama mandira, bhagavAn zrI kundakunda pravacana maNDapa, svAdhyAya mandira, jaina atithi sevA samiti, jaina vidyArthI gRha, zrI kahAna rAhata kendra TrasTa aura zrI gogIdevI brahmacaryAzrama nAmaka saMsthAe~ haiM / zrI sImandharasvAmI digambara jaina mandira - mUlanAyaka bhagavAn sImandharakI 3 phuTa uttuMga zveta varNa padmAsana mUrti hai / yaha yahA~kI mUlanAyaka mUrti hai isake donoM pAvoMmeM padmaprabha aura zAntinAtha bhagavAnkI 2 phuTa 6 iMca U~cI bAdAmI varNakI padmAsana mUrtiyAM haiM / inake atirikta yahA~ dhAtuko 5 aura sphaTikakI 1 mUrtiyA~ hai / sabhAmaNDapameM paurANika dRzyoMkA sundara citrAMkana kiyA gayA hai / isakI UparI maMjila meM vedI meM kRSNa varNaM bhagavAn neminAthakI 2 phuTa 6 iMca U~cI padmAsana mUrti hai / isake bAyIM ora sImandhara aura bhagavAn pArzvanAthakI dhAtu-mUrtiyA~ haiM tathA dAyIM ora bhagavAn mahAvIrakI zveta varNa padmAsana mUrti hai | samavasaraNa mandirake sammukha 63 phuTa uttuMga mAnastambha hai / isakI pratiSThA saMvat 2009 meM huI thii| isakI zIrSaM vedImeM sImandhara svAmI virAjamAna haiN| mAnastambhako nocekI vedI meM bhI sImandhara svAmIkI cAroM dizAoM meM mUrtiyA~ haiM / . samavasaraNa mandira - sImandhara mandirake pRSTha bhAga meM samavasaraNa mandira hai / isameM samavasaraNakI racanA kI gayI hai / gandhakuTI meM cAroM dizAoMmeM sImandhara svAmI virAjamAna haiM / eka ora AcAryaM kundakunda khar3e hue haiM aura bhagavAn ke darzana karate hue dikhAye gaye haiM / racanA bhavya banI hai / svAdhyAya mandira - mandirake eka ora svAdhyAya mandira hai / isameM samayasAra zAstra sthApita kiyA gayA hai| pUrA zAstra cA~dI ke patroMmeM utkIrNa hai / 'vandittu' zabdameM saccA hIrA lagA hai tathA 'OM' sacce mANikyase banAyA gayA hai / zrI kundakunda kahAna digambara jaina sarasvatI bhavana - sonagar3ha TrasTake bhUtapUrvaM pramukha zrI rAmajI bhAIko unakI 83vIM janma jayantI ke avasarapara mumukSu maNDaloMkI orase 83000 rupaye bheMTa kiye gaye the / ve rupaye unhoMne AbhArasahita lauTA diye| una rupayoMse isa sarasvatI bhavanakA 22
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 bhAratake digambara jaina tIrthaM nirmANa huA hai| isameM zAstroMkA saMgraha kiyA gayA hai / isImeM svAdhyAya mandira TrasTakA kAryAlaya hai / zrI mahAvIra kundakunda digambara jaina paramAgama mandira - sImandhara mandira ke pAsa meM yaha nava-nirmita mandira hai / isakA sabhAmaNDapa 80 X 40 phuTakA hai / yaha pUrA saMgamaramarakA banA hai / isameM lagabhaga 26 lAkha rupaye vyaya hue haiN| isameM bhagavAn mahAvIrakI bAdAmI saMgamaramarakI 5 phuTa U~cI mUrti sthApita hai / AcArya kundakunda kRta pAMca Agama grantha samayasAra, niyamasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya aura aSTapAhuDa ) 4x2 phuTakI 448 pATiyoMpara mazIna dvArA utkIrNa karAye gaye haiM / ye pATiye kramazaH isa maNDapameM jar3e hue haiN| ina pA~ca AgamoMkI pratiSThA kI gayI hai / ina AgamoMmeM mUla gAthA aura amRtacandrAcAya~kI TIkA dI gayI hai / AcArya kundakunda, AcArya amRtacandra aura muni padmaprabha maladhArI devake bhavya citrAMkana kiye gaye haiM / paurANika dRzyoMkA bhI bhavya citrAMkana kiyA gayA yaha mandira do maMjilA hai / UparakI maMjila meM bhI tIrthaMkara mahAvIrakI pratimA virAjamAna hai / isa mandirake Upara 3 bhavya zikhara haiM / bhagavAn zrI kundakunda pravacana maNDapa - paramAgama mandirake pIche yaha pravacana maNDapa banA huA hai / yaha 100 phuTa lambA aura 50 phuTa caur3A hai| svAmIjIke pravacana isI maNDapameM hote the / vartamAna meM unake ye pravacana paramAgama mandirake vizAla haoNlameM hote haiM / jaina vidyArthI gRha - isameM 70 vidyArthI rahate haiM / skUla meM ye laukika zikSA prApta karate haiM tathA chAtrAvAsameM inheM dhArmika zikSaNa aura anuzAsanakI zikSA dI jAtI hai / zrI gogIdevI brahmacaryAzrama - yahA~ 64 bahaneM rahatI haiM jo bAlabrahmacAriNI haiM aura jinhoMne . AjIvana brahmacaryaM vrata liyA hai| ye bahanazrI campA bahanake nirdezana meM jJAna, zIla aura anuzAsanaIT abhyAsa karatI haiM / zrI kahAna rAhata kendra - isakI orase bhagavAn mahAvIra Ayurvedika auSadhAlaya cala rahA hai | akAla aura sUkhe avasarapara kendrakI orase jana-sevAke kAryaM kiye gaye the / kucha jJAtavya bAteM - svAmIjI varSa meM 9 mAha sonagar3ha meM rahate haiM / prAtaH aura madhyAhnameM unakA pravacana hotA hai| rAtri meM tattva carcA calatI hai / mandirameM prAtaH pUjana tathA madhyAhna pravacanake bAda svAmIjIkI upasthiti meM sAmUhika jinabhakti hotI hai / - dazalakSaNa parva meM sabhI mumukSu maNDale yahAM ekatrita hote haiM / - prativarSa dazalakSaNa parvake pUrva yahA~ 20 dina taka zikSaNa zivira calatA hai| zikSaNArthiyoMke lie saMsthAkI orase rahane aura khAnekI vyavasthA hotI hai / zivirameM lagabhaga 250 zikSaNArthI bhAga lete haiM / yahAMse hindI aura gujarAtI bhASA meM 'Atmadharma' nAmaka mAsika patra prakAzita hotA hai / pustaka prakAzana vibhAgakI orase aba taka hindImeM 100 tathA gujarAtI meM 75 grantha prakAzita ho cuke haiN| dharmazAlA yahA~ 2 dharmazAlAe~ haiM jinameM 46 kamare haiN| bijalI hai / 250 vyaktiyoMke lAyaka gadde, rajAI, takiye Adi sAmAnako vyavasthA hai / nala, kue~ aura haiNDapampa haiM /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171. gujarAtake digambara jaina tIrtha prAiveTa gesTa hAusa hai, jisameM prati kamarekA dasa rupaye dainika zulka hai| yahAMkA patA isa prakAra hai mainejara, zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa, po0 sonagar3ha ( saurASTra) zatrujaya siddhakSetra zatrujaya giri nirvANa-kSetra hai / isa sthAnase yudhiSThira, bhIma aura arjuna ye tIna pANDava tathA ATha koTi dravir3a rAjA aSTakarmoMkA nAza karake mukta hue the| jaisA ki nirvANa-kANDameM batAyA hai "paMDusuA tiNNijaNA daviDariMdANa atttthkoddiio| . sattuMjaya girisihare NivvANagayA Namo tesi // " isI prakAra saMskRta nirvANabhaktimeM bhI pANDavoMkA mukti-sthAna zatrujayagiriko mAnA hai| yathA hi "zatrujaye nagavare damitAripakSAH paNDoH sutAH prmnirvRtimbhyupetaaH|" AcArya jinasenane 'harivaMza-purANa' meM pANDavoMkI antima avasthAkA varNana karate hue batAyA hai ki 'jJAtvA bhagavataH siddhi pshcpaannddvsaadhvH| zatrujayagirau dhIrAH pratimAyoginaH sthitAH // 65-18 // zukladhyAnasamAviSTA bhiimaarjunyudhisstthiraaH|| kRtvASTavidhakarmAntaM mokSaM jagmustrayo'kSayam / / 65-22 / / arthAt bhagavAn neminAthako nirvANa-prAptikA samAcAra jAnakara pAMcoM pANDava muni zatrujayake Upara pratimAyoga dhAraNa karake sthita ho gaye / yudhiSThira, bhIma aura arjuna zukladhyAnameM sthira hokara aura AThoM karmoMkA vinAza karake muktimeM cale gaye arthAt mukta ho gye| ina pANDavoMke sambandhameM harivaMza-purANa AdimeM kathAnaka milatA hai ki pANDavoMne bhagavAn neminAthase apane bhavAntara sunakara muni dIkSA grahaNa kara lI aura kaThina tapazcaryA karane lge| unheM aneka prakArako RddhiyAM prApta ho gayIM.kintu unheM ina RddhiyoMse kyA prayojana thA, aba to unakI dRSTi bAhyase haTakara Atmakendrita ho gayI thii| ve aneka varSoM taka bhagavAn neminAthake sAtha vihAra karate rahe aura antameM zatrujaya parvatapara jAkara AtApana yoga dhAraNa karake virAjamAna ho gye| eka dina kauravoMkA bhAnajA kUyaMvara bhramaNa karatA haA udhara A nikalA / :pANDavoMko dekhate hI use apane mAmAke vadha aura mAtula kulake vinAzakA smaraNa ho AyA / smaraNa Ate hI usake manameM bhayAnaka krodhAgni prajvalita ho uThI aura usane pANDavoMse pratizodha lenekA saMkalpa kara liyaa| vaha nagarameM gayA aura lauhakArase loheke mukuTa, kuNDala, hAra, keyUra Adi banavAkara laayaa| usane unheM agnimeM tpaayaa| una tapta AbhUSaNoMko pANDavoMko pahanA diyaa| pANDavoMke aMga jalane lge| kintu unheM to bAhyakI sudhi hI nahIM thI,
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 bhAratake digambara jaina tIrtha unakA upayoga to AtmAmeM kendrita thaa| ve zukladhyAnameM lIna ho karma zatruoMkA saMhAra kara rahe the| udhara kuryuvara unake tila-tila jalate hue aMgoMko dekhakara mana meM atyanta mudita ho rahA thA aura apane pratizodhako saphalatApara garva kara rahA thaa| zukladhyAnake balase yudhiSThira, bhIma aura arjanane ghAtiyA evaM aghAtiyA karmoMkA vinAza kiyA aura makta ho gye| unake janma-maraNako zrRMkhalAkA anta ho gyaa| nakUla aura sahadeva pUrNataH Atma-vijaya nahIM kara paaye| ataH ve karmokA nAza nahIM kara sake / ve sarvArthasiddhi vimAnameM ahamindra bne| isa prakAra zatrujaya parvata pANDavoMkI nirvANa-bhUmike rUpameM vikhyAta hai| pazcAtkAlIna lekhoMmeM bhaTTAraka udayakIrti, zrutasAgara, guNakIti, megharAja, sumatisAgara, somasena, jayasAgara, cimaNA paNDita, devendrakIrti, paNDita dilasukha, kavIndra sevaka Adine bhI ise siddhakSetra mAnA hai| inameM se kisIne to kevala siddhakSetrake rUpameM isakA nAmollekha-bhara kara diyA hai aura kisIne pANDavoM tathA 8 koTi dravir3a rAjAoMke mukti-kSetrake rUpameM isakA ullekha kiyA hai| bhaTTAraka devendrakItine yahA~ mAgha kRSNA 4 somavAra zaka saM. 1651 ( san 1708-9 ) meM yAtrA kI thii| usa yAtrAke saMsmaraNa rUpameM unhoMne jo padya-racanA kI hai, usameM unhoMne zatrujayakA nAma arijaya diyA hai| ___kintu bhaTTAraka jJAnasAgarane zatrujayakA jo varNana kiyA hai, usameM kucha bAteM adbhuta haiM / unhoMne siddhakSetra honekI mAnyatAke sAtha yaha bhI likhA hai ki yahA~ bhagavAn RSabhadeva bAIsa bAra padhAre the tathA yahAM lalita sarovara evaM akSaya vaTa hai| RSabhadeva bhagavAnke bAIsa bAra padhAranekI jo bAta inhoMne likhI hai, vaha atyanta mahattvapUrNa hai| sambhavataH akSaya vaTake sAtha bhI bhagavAnkA sambandha rahA ho| kintu jJAnasAgarajIne yaha bAta kisa AdhArase likhI hai, vaha avazya anveSaNIya hai kyoMki kisI jaina zAstra yA purANameM kisI sthAnapara kisI tIrthaMkarake padhAranekI saMkhyA nahIM dI hai / jJAnasAgarajIkA ukta chappaya isa bhAMti hai "zatrujaya suvizAla nayara tihA~ paaliitaanno| aSTa koDi muni mukti siddhasukSetra bkhaanno| vRSabhadeva jinarAya vAra vAvIsa padhAryA / kahi upadeza anaMta bhavika jIva baha tAryA / / lalita sarovara akhayabaDa dekhata AnaMda uupje| brahmajJAnasAgara vadati svarga mokSa sukha saMpaje // 11 // " zvetAmbara sampradAyameM zatrujayakI mAnyatA zvetAmbara sampradAyameM zatrujaya tIrthakI mAnyatA anya sabhI tIrthoMse adhika hai, yahA~ taka ki sammeda zikharakI apekSA bhI zatrujayako vizeSa mahattva prApta hai| AcArya jinaprabhasUrine vividhatortha-kalpake zatrujaya tIrthakalpameM zatrujayakI mahimAkA varNana kiyA hai| unhoMne isameM batAyA hai ki zatrujayake 21 nAma haiM-siddhikSetra, tIrtharAja, marudeva, bhagIratha, vimalAdri, bAhubalI, sahasra kamala, tAladhvaja, kadamba, sahasrapatra, DhaMka, lohitya, kapardinivAsa, siddhizekhara, zatrujaya, zatapatra, nagAdhirAja, aSTottara zatakUTa, mukti-nilaya, siddhi parvata aura puNDarIka / 1. uttarapurANa 72 / 267-270; harivaMzapurANa 63 / 18-22 /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiyATi naregone dasa gujarAtake digambara jaina tIrtha 173 isa tIrthako atizaya mAnyatAkA kAraNa batAte hue AcArya jinaprabha kahate haiM-yahA~se vRSabhasena Adi asaMkhya muni mukta hue haiM aura padmanAtha Adi bhAvI tIrthaMkaroMke samavasaraNa yahA~ AveMge / neminAtha bhagavAnko chor3akara zeSa teIsa tIrthaMkaroMke samavasaraNa yahAM Aye the / bharatacakrIne yahA~ caitya nirmita karAyA / yahA~se bharatacakroke prathama putra aura RSabhadevake prathama gaNadhara mukta hue / nami-vinami do karor3a muniyoMke sAtha yahIMpara mukta hue| dravir3a bAlakhilyAdi koTi muniyoMke sAtha yahIMse siddhi-lAbha kiyaa| jayarAma rAjarSi Adi tIna koTi muniyoMkA yahA~ Agamana huaa| nArada Adi 91 lAkha muniyoMne yahA~se zivapada paayaa| pradyamna, zAmba Adi kumAroMne sAr3he ATha karor3a muniyoMke sAtha yahA~se nirvANa prApta kiyaa| RSabhadevake vaMzameM Adityayazase lekara sagara paryanta pacAsa karor3a lAkha narezoMko zivapada milaa| bharatake pUtra zailaka, zuka Adi asaMkhyAta koTAkoTi muniyoMne mukti prApta kaa| kuntIke sAtha bIsa koTi muni aura pA~coM pANDava yahA~se mukta hue| ajitanAtha aura zAntinAtha tIrthaMkaroMne yahA~ cAturmAsa vyatIta kiye / neminAthake upadezase yAtrArtha Aye hue nandiSeNa-gaNezane ajitanAtha-zAntinAthakA sarva-rogahara stavana kiyA aura asaMkhya pratimA aura mandiroMkA yahA~ nirmANa kiyA / samprati, vikramAditya, sAtavAhana, vAgbhaTa, pAdalipta, Amadatta Adine yahA~ uddhAra-kArya kiye| tIrthoMkA uccheda honepara isakA RSabhakUTa padmanAbha ( bhAvI prathama tIrthaMkara ) ke tIrthakAla taka sthira rahegA aura pUjA jAtA rhegaa| vAgbhaTa mantrIne tIna lAkha kama tIna karor3a mudrAeM vyaya karake AdIzvara mandirakA nirmANa kraayaa| vi. saM. 108 meM jAvaDine bahuta dhana lagAkara ratna pratimA virAjamAna kraayii| isa prakAra yaha tIrtha anAdi-nidhana hai| kSetra-darzana pAlotAnA zaharase zatrujaya giriko talahaTI eka mola dUra hai| pAlItAnA zahara meM eka digambara jaina mandira hai jo saMvat 1948 meM taiyAra huA aura usakI pratiSThA saMvat 1951 meM mAgha sudo 5 ko saMghapati seTha haribhAI devakarana tathA seTha motIcanda padmacanda zolApuravAloMne bhaTTAraka kanakakItijI dvArA kraayii| yahA~se pahAr3ako talahaTI takake lie savAriyAM milatI haiN| parvatakI sampUrNa car3hAI lagabhaga 4 ki. mI. hai| pattharakI sar3aka tathA sIr3hiyA~ banI huI haiM, jinake kAraNa car3hAI sarala ho gayI hai| yaha parvata eka prakArase jaina mandiroMkA gar3ha hai| parvatake Upara zvetAmbara samAjake lagabhaga 3500 mandira aura mandariyA~ haiN| eka sthAnapara itanI bhArI saMkhyAmeM kahIMpara hinduoM aura bauddhoMke bhI mandira nahIM haiN| ina mandiroMmeM kaI mandiroMkA zilpa-saundarya aura unakI sthApatya kalA anUTho hai| ina mandiroMkA bAhya vaibhava bhI mohita karanevAlA hai| inameM se aneka mandiroMmeM vibhinna prakArake ratnoM aura svarNakI pratimAe~ haiM, aneka pratimAoMke mukuTa, kirITa, AbhUSaNa ratnajaTita haiN| bhaktoMne jinendra prabhuke caraNoMmeM karor3oM-araboM rupaye bhaktivaza arpita karake jinAyatana nagarIkA nirmANa kiyA hai| yaha apAra vaibhava samrAT evaM nareza tIrthaMkaroMkA hai| ___ ina sarAga vaibhavasampanna jinAyatanoMkI mAlAmeM maNike samAna jAjvalyamAna eka vItarAga digambara tIrthaMkara mandira zobhAyamAna hai| isa parvatapara mukhya do ToMke haiN| prathama ToMkapara koI digambara mandira nahI saro Tokapara zvetAmbara mandiroMke kendrameM parakoTeke bhItara eka
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 bhAratake digambara jaina tIrtha prAcIna digambara jaina mandira hai| lagatA hai, dedIpyamAna tArAvalike bIcameM pUrNa candra camaka rahA ho| yaha mandira paryApta prAcIna hai| isameM nau vediyA~ banI huI haiN| ___mukhya vedImeM bhagavAn zAntinAtha virAjamAna haiN| zAntinAtha bhagavAnkI 3 phITa 6 iMca UMcI zveta varNa padmAsana pratimA hai| isakI pratiSThA vaizAkha sudI 5 saMvat 1686 meM mUlasaMgha sarasvatIgaccha balAtkAragaNa kundakundAnvayake bhaTTAraka sakalakIrti unake ziSya bhuvanakIrti tacchiSya jJAnabhUSaNa tacchiSya vijayakIrti tacchiSya zubhacandra tacchiSya sumatikIrti tacchiSya guNakIrti tacchiSya vAdibhUSaNa tacchiSya rAmakIrti tacchiSya bhaTTAraka padmanandine karAyI thI, jaisA ki isake mUrtilekhase jJAta hotA hai| isake donoM pAryoM meM 2 phoTa 3 iMca UMcI dhAtuko khaDgAsana mUrtiyAM haiN| ye cAMdIkI vediyoMmeM haiM / bAyIM ora saMvat 1959 meM pratiSThita aura 1 phuTa 9 iMca U~cI neminAthakI kRSNa varNa padmAsana pratimA hai| pArzvanAthakI 1 phuTa 7 iMca unnata zveta varNa padmAsana pratimA hai| eka pratimA 10 iMca unnata zvetavarNakI padmAsana mudrAmeM virAjamAna hai| isake bagala bAyIM orakI dIvArameM candraprabha bhagavAnko 11 iMca uttuMga zveta varNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake Age tIna padmAsana pratimAeM virAjamAna haiM-prathama 7 iMcakI zveta varNa, dUsarI 5 iMca U~cI kRSNa varNa aura tIsarI 7 iMca UMcI zveta vrnn| inake bagalavAlI vedImeM saMvat 1863 meM pratiSThita 2 phITa 6 iMca U~cI ajitanAtha bhagavAnkI zveta padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake bagalavAle AlemeM pASANako padamAsana pratimA hai| dAyIM orakI dIvArameM 1 phuTa avagAhanAmeM zAntinAtha prabhuko zvetavarNa pratimA hai| inake Age tIna pratimAeM virAjamAna haiM-prathama 7 iMcakI zveta, dUsarI 5 iMcakI kRSNa aura tIsarI 6 iMcakI shvet| isase AgekI vedImeM 2 phITa 4 iMca UMcI zveta varNa supArzvanAthakI padmAsana pratimA virAjamAna hai / pahale yaha pratimA mUlanAyakake rUpameM virAjamAna thI kintu pairakA aMgUThA khaNDita ho jAnese ise mukhya vedIse haTAkara yahAM virAjamAna kara diyA hai| isake Age padmAvatI devI hai| garbhagRhake dvArapara bAyIM ora eka vedImeM dhAtukI eka phuTa U~cI yudhiSThira arhantakI saMvat 2025 meM pratiSThita pratimA hai| isI prakAra dAyIM ora vedImeM arjuna aura bhImakI dhAtu mUrtiyAM haiN| " sabhAmaNDapameM garbhagRhakI bAhya bhittimeM sAmanekI ora donoM pAryoM meM 2 phuTa uttuMga aura saMvat 1734 meM pratiSThita pAzvanAthakI padmAsana dhAtu pratimAeM haiN| mandirake uttara dvArapara donoM ora RSabhadeva aura sambhavanAthake caraNacihna haiN| pazcima dIvArake Age tIna mandariyoMmeM 5 caraNa-pAdukAe~ haiN| isI prakAra dUsarI ora tIna mandariyoMmeM 3 caraNayugala haiN| isake madhyameM eka zikharabaddha mandariyA hai| isameM tIna pANDavoMke caraNa-cihna virAjamAna haiN| nagara-mandira nagarake madhya meM eka digambara jaina mandira banA huA hai| isa mandira meM bhagavAn zAntinAthakI DhAI phITa UMcI padmAsana mUlanAyaka pratimA hai| isakI pratiSThA saMvat 1951 meM huI thii| bAyIM ora saMvat 1951 meM pratiSThita zveta pASANakI aranAtha bhagavAnkI padmAsana pratimA hai|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 175 isake bagala meM saMvat 1951 meM pratiSThita 2 phITa 2 iMca UMcI AdinAthakI zveta varNa padmAsana pratimA hai / dAyIM ora saMvat 1951 meM pratiSThita 1 phuTa 8 iMca U~cI ajitanAthakI zveta pASANakI padmAsana pratimA hai| isake pArzvameM 2 phoTa 4 iMca UMcI zveta varNavAlI candraprabhakI padmAsana pratimA hai| inake atirikta vedIpara 30 dhAtu pratimAeM haiM, jinameM 5 caubIsI, 1 caitya aura zeSa tIrthakara pratimAeM haiN| mandirakA sabhAmaNDapa atyanta sundara hai| parvatake digambara mandirako lekara digambara aura zvetAmbara samAjake bIcameM kucha samaya taka tanAva rahA hai| parantu bAdameM bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI aura seTha AnandajI kalyANajI per3hI ahamadAbAdake madhya san 1928 meM eka egrImeNTa huaa| isake anusAra isa mandirakA sampUrNa svatva aura svAmitva digambara samAjakA rahegA aura zvetAmbara samAja unakI pUjA aura vyavasthAmeM koI hastakSepa nahIM kregii| parvatapara zvetAmbara mandiroMmeM AdIzvara, kumArapAla, vimalazAha, samprati narezake mandira darzanIya haiM / eka Agama mandira banAyA gayA hai, jisameM sampUrNa Agama pASANa para aMkita karAye gaye haiN| karamukta ___ bhAratako svAdhInatAse pUrva yahA~ AnevAle pratyeka yAtrIse yahA~ke ThAkura sAhabakI orase kara liyA jAtA thaa| bAdameM zvetAmbara samAja aura pAlItAnA darabArake madhya eka samajhautA huA, jisake anusAra zvetAmbara samAja ThAkura sAhabako 60 hajAra rupaye ekamuzta vArSika kara dene lgii| bhAratakI svatantratA aura riyAsatoMke vilayake bAda zvetAmbaroMko usa karase mukti mila gyii| dharmazAlA pAlItAnA nagarakA nAma hai tathA zatrujaya parvatakA nAma hai / pAlItAnA nagarake bhairavapurA muhallemeM digambara jaina dharmazAlA banI huI hai| dharmazAlA kAphI vizAla hai| isameM 40 kamare haiN| nala aura bijalIkI vyavasthA hai| yAtriyoMkI suvidhAke lie 25 rajAI, gaddoM aura takiyoMkI vyavasthA hai / baratana AdikI bhI vyavasthA hai / bojAra dharmazAlAke nikaTa hI hai| melA kSetrapara koI vArSika melA nahIM hotaa| sAta varSa pahale parvatapara avazya hI dhvajArohaNakA melA huA thaa| mArga sar3aka-mArgase yaha sonagar3hase 22 ki. mI. tathA bhAvanagarase 57 ki. mI. hai| rela-mArgase pazcimI relake mahasAnAse surendranagara, surendranagarase sIhora aura sohorase sohaura-pAlItANA brAMca lAinase pAlItAnA pahuMca sakate haiN| kintu basoMkA cAroM ora jAla phailA huA hai| mahasAnAse tAraMgA, jUnAgar3ha-giranAra, pAlItAnA saba sthAnoMke lie basa-sevA hai|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 bhAratake digambara jaina tIrtha vyavasthA yaha kSetra bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTIke antargata hai| isa kSetrake do TrasTo haiM jo bambaI rahate haiN| ve hI isa kSetrako vyavasthA karate haiN| kSetrakA patAmantrI, zrI digambara jaina dharmazAlA bhairavapurA, pAlItAnA ( gujarAta ) ghoghA mArga aura avasthiti 'zrI digambara jaina atizaya kSetra ghoghA' bhAvanagara ( gujarAta ) se sar3aka mArga dvArA sambaddha hai tathA lagabhaga 23 ki. mI. hai| bhAvanagarase ghoghA jAneke lie basoMkI suvidhA hai| vartamAna ghoghA sAdhAraNa nagara hai aura yaha khambhAtakI khAr3Ike taTapara avasthita hai| nagarameM bikhare hue khaNDaharoMmeM isake samRddhizAlI atItake darzana hote haiN| lagatA hai, yaha atItameM pattana thA aura vyApArika kendra thaa| yahA~se sudUra araba dezoMko vyApArika mAlakA niryAta aura AyAta hotA thaa| atizaya-kSetra yaha eka atizaya-kSetra mAnA jAtA hai| yahAM zveta pASANakI eka padmAsana pratimA hai| isake pAdapIThapara lAMchana aura lekha nahIM hai| kintu bhakta janatAne apanI kalpanA dvArA ina donoM bAtoMkI pUrti kara lI hai| bhakta loga ise caturtha kAlako mAnate haiM tathA lAMchana na hote hue bhI ise bhagavAn zAntinAthakI pratimA mAnate haiN| yahAMke atizayoMko isa pradezameM vizeSa carcA sunI jAtI hai| kahate haiM, kabhI-kabhI mandirameM rAtrikI nIravatAmeM ghaNToMkI AvAja sunAI detI hai| bhakta loga yahA~ manautIke lie Ate haiN| purAtattva prAcIna kAla meM yaha nagara vizAla aura samRddhizAlI rahA hogA, nagarameM bikhare hue bhagnAvazeSoMse aisA pratIta hotA hai / samudra mArgase yahAM sudUra dezoM taka vyApAra hotA thaa| bhAvanagarase cale hue pota yahA~ke pattanapara Akara rukate the aura yahA~se mAlakA ladAna karate the| isI prakAra araba sAgarase AnevAle pota isa pattanapara mAla utArate the| vividha prakArake AyAta-niryAtake kAraNa yahA~kI samRddhi nirantara bar3hatI gyii| jaba taka cAlukya vaMzake solaMkI aura bAghelA narezoMkA yahAMpara zAsana rahA, yahA~kA vyApAra phalatA-phUlatA rhaa| kintu jaba rAjyasattA musalamAnoMke hAthameM Ayo, unake nirantara AkramaNoM aura atyAcAroMne yahAMke vyApAra aura samRddhiko gaharA AghAta phuNcaayaa| dhIre-dhIre yahA~kA pattana samApta ho gayA, vyApAra samApta ho gayA aura nagarakA vaibhava samApta ho gyaa| yahAM digambara samAjake do khaNDavAle do jinAlaya haiM, donoM hI AdinAtha jinAlaya haiN| ina mandiroMse thor3I dUrapara tIna zvetAmbara mandira haiM- navakhaNDa pAzrvanAtha mandira, candraprabha
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAta ke digambara jaina tIrtha 177 mandira aura jIrAvAlA pArzvanAtha mandira / donoM hI samAjoMke mandiroMko dekhanese aisA lagatA hai ki zvetAmbara mandira usa kAlameM bane the, jaba yahA~ cAlukya vaMzakA zAsana thA aura vyApAra apane yauvanapara thaa| jabaki digambara mandiroMko dekhanese yaha prabhAva par3atA hai ki ye mandira usake uttarakAlameM bane haiM, jaba nagara meM vyApAra kSINAvasthA meM pahu~ca cukA thaa| yahI kAraNa hai ki zvetAmbara mandiroM meM vi. saMvat 1276 se saMvat 1379 takakI mUrtiyAM milatI haiM, jabaki digambara mandiroM meM saMvat 1511, 1643 aura 1679 kI mUrtiyAM haiN| inameM eka mUrti avazya aisI hai, jisake Upara lAMchana aura lekha nahIM hai / logoMkI dhAraNA hai ki yaha mUrti caturtha kAlakI hai / isa dhAraNAkA ekamAtra AdhAra mUrtipara lAMchana aura lekhakA abhAva hai / isa prakArakI dhAraNA aneka sthAnoMpara aneka mUrtiyoMke sambandha meM pracalita haiM / kintu racanA zailIse yaha mUrti 11-12vIM zatAbdIkI pratIta hotI hai / sambhavataH yaha kisI anya mandira meM virAjamAna thI aura usa mandirake naSTa honepara vaha isa mandirameM virAjamAna kara dI gayI / hamArA yaha anumAna mandirake nirmANakAlapara AdhArita hai kyoMki mandira 500 varSase adhika prAcIna pratIta nahIM hotA / kSetra-darzana nagarake madhya meM AdinAtha mandira avasthita hai / isameM praveza karate hI sAmane pItala ke sahasrakUTa jinAlaya ke darzana hote haiN| isakI U~cAI 3 phuTa 6 iMca aura caur3AI 1 phuTa 11 iMca hai / isakA pratiSThAkAla saMvat 1611 hai / dAyIM ora eka cabUtarAnumA vedImeM bhagavAn AdinAthakI 2 phuTa U~cI saMvat 1679 meM pratiSThita zyAma pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai / bAyIM ora 2 phuTa 3 iMca U~cI eka padmAsana pratimA kRSNavaNaMkI hai| pIThAsanapara pratiSThAkAla saMvat aMkita nahIM hai / isI prakAra dAyIM ora sAr3he nau iMca U~ce eka phalaka meM zveta varNakI padmAsana mUrti hai| usake donoM ora khaDgAsana mUrtiyA~ haiM / yahA~ eka zilApaTameM caubIsI banI huI hai / AdinAtha bhagavAn kI ukta mUrti atyanta atizaya sampanna hai / isa vedIpara zvetavarNakI 2 phuTa 7 iMca U~cI eka padmAsana mUrti virAjamAna hai| isake pIThAsana para cihna aura lekha nahIM hai / ise kucha loga caturthaM kAlakI mAnate haiM / isakI racanA - zailIko dekhate hue ise 11-12vIM zatAbdIkI mAnA jA sakatA hai / ina mUrtiyoM atirikta samavasaraNa meM 2 zveta, 3 rakta aura 1 kRSNavaNaMkI pASANa mUrtiyA~ tathA 3 dhAtu mUrtiyA~ haiM / Marat ora eka dIvAra tAkameM 1 phuTa 6 iMca AkAravAle pASANameM cobIsI virAjamAna hai / isa mandirake uparikhaNDa meM eka vedImeM candraprabha bhagavAnkI 2 phuTa 6 iMca avagAhanAvAlI zveta pASANakrI padmAsana mUrti hai / isake samavasaraNameM 4 pASANakI tathA 38 dhAtukI mUrtiyA~ haiM / pASANa mUrtiyoMke Upara samudrakI kSArayukta vAyukA duSprabhAva par3A hai| mUrtiyoM para dhabbe par3a ye haiM tathA pASANa yA pAlizakI camaka dhuMdhalI par3a gayI hai / isa mandirake kampAuNDa meM eka aura digambara jaina mandira hai / isameM mUlanAyaka pratimA bhagavAn AdinAthakI hai / yaha zveta pASANakI hai aura padmAsana mudrAmeM hai / isake samavasaraNa meM dhAtukI 39 aura sphaTikakI 1 mUrti hai / UparI maMjila meM eka vedI hai| isameM saMvat 19643 meM pratiSThita sAr3he ATha iMca U~cI bhagavAn AdinAthako zveta pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai / isake atirikta pASANakI eka 23
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 bhAratake digambara jaina tIrtha caubIsI, eka khaDgAsana aura eka padmAsana tIrthaMkara pratimA haiM, paMcadhAtukI 9 pratimAeM haiM aura 3 caraNa cihna virAjamAna haiN| ___nagarameM zvetAmbaroMke bhI tIna mandira haiM-navakhaNDa pArzvanAtha, candraprabha aura jIrAvAlA pArzvanAtha / ina mandiroMmeM saMvat 1276 se 1359 taka mUrtiyAM haiN| isa bIca gujarAtakI rAjasattA cAlukya vaMzI bhImadeva dvitIya, tribhuvanapAla aura baghela vaMzake hAthoMmeM rahI thii| ye sabhI prAyaH jaina dharmAnuyAyI the| dharmazAlA mandirake nikaTa 1 dharmazAlA hai| vartamAnameM isameM kSetrakA kAryAlaya hai| dharmazAlAmeM kevala eka hI kamarA hai| yahAM jo yAtrI darzanArtha Ate haiM ve prAyaH darzana karake bhAvanagara vApasa lauTa jAte haiN| nagarameM digambara jainakA koI ghara nahIM hai| kSetrakA patA isa prakAra haimantrI, zrI digambara jaina mandira, hUmar3akA DelA, ghoghA jilA bhAvanagara ( gujarAta ) pAvAgar3ha nirvANa-kSetra pAvAgar3hakA prAcIna nAma pAvAgiri thaa| bAdameM parvatapara durga bana jAneke kAraNa isakA nAma pAvAgar3ha ho gyaa| yaha sthAna siddhakSetra yA nirvANa-kSetra hai| yahA~para rAmacandrake do putroManaMgalavaNa aura madanAMkuzane ghora tapa karake karmoMkA nAza kara nirvANa prApta kiyA thaa| inake atirikta lATa dezake pAMca koTi narezoMne bhI yahA~para tapasyA karake mukti prApta kI thii| isa pavitra nirvANa-bhUmike sambandhameM prAkRta nirvANakANDameM bar3e gauravapUrNa zabdoMmeM nimnalikhita ullekha prApta hotA hai "rAmasuA veNNi jaNA lAuriMdANa pNckoddiio| pAvAgirivarasihare NivvANagayA Namo tesiM // 6 // " bhaTTAraka udayakotine 'tIrthavaMdanA meM apabhraMza bhASAmeM pAvAgirike sambandhameM nirvANa-kANDakA hI anukaraNa karate hue likhA hai "pAvai lavaNaMkusa raamsuaa| paMceva koDi jahiM siddha huA // 9 // " bhaTTAraka guNakItine bhI marAThImeM 'pAvAmahAgar3hi zrI lavAMkuza mukhya karoni pAMcakoDi siddhi pAvale tyA siddhakSetrAsi namaskAra mAjhA' likhakara isa siddhakSetrakI vandanA kI hai| isI prakAra bhaTTAraka megharAjane nirvANa-kANDakA hI anusaraNa karate hue gujarAtI bhASAmeM isa kSetrake sambandhameM likhA hai-'pAvAgiri pAMcakoDi lahu aMkusa siddhi gyaae|' bhaTTAraka jinasAgarane likhA hai "tevhA doya kumAra rAjya karitA vairAgyatA paavle| ghetI paMcamahAvratAsi varave saMbodhatA laadhle|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake vigambara jaina tIrtha 179 kelA bhavyajanAsi bodha bahudhA pAvApurI lAdhale / gele mokSapadAsi bhavya kavi te zrotyA janA dAvile // " -lahu aMkuza kathA, zloka 77 isI prakAra zrutasAgara, jJAnasAgara, cimaNA paNDita Adi aneka lekhakoMne bhI isa kSetrako siddhakSetra mAnA hai| pAvAgar3hakI avasthiti nirvANakANDameM tIna pAvAoMkA ullekha AyA hai| (1) prathama pAvAke sambandhameM usameM likhA hai-'pAvAe Nivvudo mahAvIro' arthAt eka pAvA vaha thI, jahA~se mahAvIra mukta hue the| (2) dUsarI pAvAkA nAma pAvAgiri thA jahAMse rAmake do putra aura pAMca koTi lATa nareza mukta hue the, jaisA ki tatsambandhI uparyukta gAthAse spaSTa hai| (3) tIsarI pAvA bhI pAvAgiri kahalAtI thI aura vahA~se suvarNabhadra Adi cAra muni mukta hue the| yaha pAvAgiri celanA nadIke taTapara avasthita thii| yathA "pAvAgirivarasihare suvaNNabhaddAi muNivarA curo| calaNANaI taDagge nivvANagayA Namo tesiM // 12 // " ina tInoM pAvAoMmeM vaha pAvA kauna-sI hai jahA~se rAmake putra mukta hue the| isakA uttara bhaTTAraka zrutasAgarane bodhaprAbhRtakI gAthA naM. 27 kI TIkAmeM tIrthakSetroMke nAmollekha karate hue diyA hai| usameM ina tIna pAvAoMmeM antara batAneke lie lATadeza pAvAgiri, pAvApurI aura calanAnadI-taTa isa prakAra nAmollekha kiyA hai| arthAt lATadezakI pAvAgiri rAmaputroMkI nirvANabhUmi, pAvApurI mahAvIrakI nirvANa-bhUmi aura calanAnadI-taTa (para sthita pAvAgiri) suvarNabhadrAdikI nirvANa-bhUmi / isase siddha hotA hai ki rAma-putroMkI nirvANa-bhUmi lATadezameM thii| bhaTTAraka jJAnasAgarane 'sarvatIrthavaMdanA' meM isa kSetrake lie vartamAna nAma pAvAgar3ha hI prayukta kiyA hai aura isakA do bAra varNana kiyA hai| unhoMne isa kSetrako gujjara deza (gUrjara, gujarAta) meM batAyA hai| yathA 'pAvAgar3ha supavitra deza gujjara mukha maMDana / sundara jinavara bhuvana pApa saMtApa vikhaMDana / vighana Talata savi dUra darzana bhusukhkaarii| vaMdata naravara khacara dukhadAridra nivArI // bhAvasahita nara je bhajata tasa mana icchita savi phale / brahmajJAnasAgara vadati sukha saMpati vege male // 19 // ' isI prakAra eka anya padyameM bhI pAvAgar3hako gujjara dezameM hI batAyA hai| yathA-'gujjara deza pavitra pAvAgar3ha atisaarh|' lATadeza saurASTrako kahA jAtA thA aura gujjara gujarAtako / donoM pradeza prAyaH sammilita rahe haiM, ataH donoM eka mAne jAte haiN| isalie pAvAgar3ha lATameM thA yA gurjara dezameM, eka hI bAta hai| pAvAgar3hakA itihAsa atiprAcIna kAlase pAvAgiri tIrthabhUmi rahA hai| kintu yaha sainika surakSAko dRSTise bhI atyanta mahattvapUrNa sthAna rahA pratIta hotA hai| isIlie isakI talahaTImeM cAMpAnera zahara basAkara
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 bhAratake digambara jaina tIrtha parvatake Upara gar3ha banAyA gyaa| isa gar3hake kAraNa hI cAMpAnera zatAbdiyoM taka surakSita rahA aura yaha dhana-dhAnyase sampanna rhaa| isa nagarake cAroM ora bhI koTa banA huA thaa| aba bhI isa nagarakA kucha bhAga koTase ghirA huA hai| isa koTameM pUrva aura pazcimako ora do bar3e daravAje haiM, jinheM pAra karake nagarakA bAjAra milatA hai / phATakoMpara purAtattva vibhAgako orase sUcanA-paTa lage hue haiN| unake anusAra prAcIna kAlameM isa nagarako lambAI 12 kosako batAyI jAtI hai| yaha bhI kahA jAtA hai ki yahA~para 84 couTA the aura yahA~ 52 bAjAra the| yahA~ nagarameM aura bAhara prAcIna bhavanoMke khaNDahara par3e hae haiN| inameM naulakkhI koThAra, makaI koThAra aura phataI rAvalake mahaloMke avazeSa bhI pAye jAte haiN| yahAM bahuta kAla taka jainoMkA rAjya rahA thaa| isa kAlameM kisI jaina rAjAne 52 jinAlaya banavAye the| parvatake Upara bhI jaina mandira aura bhavana banAye gaye the| cimaNA paNDitane bhI pAvAgar3hake Upara jaina mandira nirmANa karAnekI sUcanA 'tIrtha vaMdanA' nAmaka apanI racanAmeM isa prakAra dI hai rAmanaMdana lahu aMkusa jAnA / pAvAgiri ubhaya gele nirvaanaa| pAMca koDi muni mugati nivAsI / gaMgAdAse caityAli kelI puNyAsi // 15 // isameM batalAyA hai ki gaMgAdAsane pAvAgirike Upara caityAlayakA nirmANa karAyA thaa| parvatake madhyameM khAparA nevarIkA sAta khaNDakA bhavana aba taka khar3A haA hai| isa bhavanake cAra khaNDa pRthvIke bhItara haiM tathA zeSa tIna khaNDa pRthvIke Upara haiN| ise loga dekhane jAte haiN| jaina rAjAoMke pazcAt yahA~para tomara vaMzakA zAsana ho gyaa| saMvat 1484 meM ahamadAbAdake muhammada vegar3Ane phataI rAvala rAjA jayasiMhako parAjita karake isa nagarapara adhikAra kara liyaa| usane pavaMta aura nagarake mandiroMko karatApUrvaka vinaSTa kara diyaa| jaina mandiroMkA vinAza bhI isIne kiyA thA, jinake bhagnAvazeSa aba taka milate haiN| parvatapara kAlI devIkA bhI eka mandira hai| hindU loga vahAM darzanArtha jAte haiN| isa kAlI devIke sambandhameM kaI adbhuta kiMvadantiyAM sunaneko milatI haiN| eka to yaha ki muni vizvAmitrane isa sthAnapara tapasyA kI thii| kucha loga kahate haiM ki vizvAmitra RSine yahAM tapasyA karate samaya kAlIdevIko virAjamAna karake usakI pUjA kI thii| eka aura kiMvadantI isa devIke sambandhameM sunanemeM AyI hai| kahA jAtA hai ki phataI rAvalake rAjya-kAlameM navadurgA ( navarAtri ) ke utsavameM striyAM garavA nRtya kiyA karatI thiiN| ina striyoMmeM kAlI devI bhI sundara strI-veSameM sammilita hotI thii| eka dina rAjAke nAIne kSaura kriyA karate samaya striyoMke garavA nRtyameM eka yauvanavatI sundarIke Aneko carcA cher3a dii| nApitane usa yuvatIke rUpa-saundaryakA itanA sarasa varNana kiyA ki rAjA use dekhaneke lie adhIra ho uThA / vaha veSa badalakara vahA~ pahuMcA jahA~ nRtya cala rahA thaa| rAjAne usa sundarIko dekhA aura kAmavihvala hokara usane sundarIkA AMcala pakar3a liyaa| devIne rAjAko bahuta smjhaayaa| unhoMne sAMsArika bhoga-sAmagrI denekI bAta kahI, kintu rAjA nahIM mAnA, vaha barAbara Agraha karatA rhaa| isase devIko krodha A gyaa| usane zApa diyA-'tere vaMzakA nAza hogA, terI mRtyu hogI aura isa nagarakA vinAza hogaa|' zApa dekara devI antardhAna ho gyii| isake kucha samaya pazcAt hI rAjyapara musalamAnoMne prabala vegase AkramaNa kiyaa| isameM rAjA mArA gayA, aneka kuTumbI mAra DAle gaye, striyoMne agnimeM kUdakara zIla-rakSA kii| AtatAyiyoMne nagarako lUTa liyaa| nagarameM vidhvaMsa-lIlA macA dii| mandira aura mUrtiyA~ naSTa kara
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 181 diye gaye aura mandiroMke sthAnapara bar3I-bar3I masajideM khar3I kI gyiiN| pazcimakI ora aba bhI usa kAlakI eka vizAla masajida khar3I huI hai| usake nikaTa nirmala jalase paripUrNa bAvar3I hai| lagabhaga 11 masajidoMke avazeSa aba bhI bikhare par3e haiN| kSetra-darzana ___ dharmazAlAse nikalate hI sammukha parvatarAjake darzana hote haiN| parvatapara car3haneke lie sar3aka banI huI hai jo lagabhaga DhAI mIla hai / parvatakI car3hAI lagabhaga sAr3he tIna mIla hai| ataH eka mIla kaccA mArga hai / isa parvatapara prAcIna kAlameM satraha gar3ha the jinake sAta daravAje bhagnAvasthAmeM Aja bhI vidyamAna haiN| antima daravAjA nagAr3akhAnekA daravAjA kahalAtA hai| yahA~ke purAtana digambara jaina mandira muhammada vegar3A nAmaka navAbane vi. saM. 1540 meM prAyaH vinaSTa kara diye the| __ jahAM taka pakkI sar3aka banI huI hai, vahAM taka baseM, TaiksI aura kAreM jAtI haiN| vahAMpara raisTorainTa, lAja, khAne-pIneke sAmAnakI dukAneM aura sarakArI raisTa hAusa bane hae haiN| vahA~ jainoMke samAna hindU bhI vizAla saMkhyAmeM Ate haiN| parvatake UparI zikharapara kAlIdevIke mandirako mAnyatA hindU samAjameM dUrake prAntoMmeM bhI hai| kahate haiM, isa mandirakA nirmANa gvAliyara narezane karAyA thA tathA isameM jena mandiroMkI sAmagrI prayukta huI thii| nagAr3akhAnekA daravAjA pAra karaneke bAda lagabhaga eka ki. mI. sIdhA jAnepara pahAr3ake zikharapara bAjAra basA haA hai| vahA~para nirmala jalase paripUrNa sA~siyA nAmaka eka tAlAba hai| tAlAbase dAyIM ora kucha Age bar3hanepara sarvaprathama tIna jaina mandira aura eka mandiriyA milate haiN| sabhI mandiroMkA saMkSipta varNana isa prakAra hai 1. prathama mandira supArzvanAthakA hai| isameM mUlanAyaka bhagavAn supAzvanAthakI 13 phaNAvaliyukta 3 phuTa 10 iMca UMcI zvetavarNakI eka padmAsana pratimA virAjamAna hai| caraNa-caukIpara svastika lAMchana hai / isakI pratiSThA bhaTTAraka kanakakotine mAgha zuklA 13, saMvat 1937 meM karAyI thii| bAyIM ora bhagavAn RSabhadevakI 2 phuTa UMcI saMvat 1643 meM pratiSThita zveta pASANakI padmAsana pratimA hai tathA dAyIM ora saMvat 1678 meM pratiSThita ajitanAthako 2 phuTa 1 iMca UMcI zvetavarNa padmAsana pratimA hai / bagalameM 1 phuTa 2 iMca UMcI khaDgAsana pratimA hai| mUlanAyakake Age 2 phuTa 1 iMca U~cI aura saMvat 1937 meM pratiSThita padmAsana tIrthaMkara pratimA virAjamAna hai| bAyIM ora gulAbI varNakI 1 phuTa 9 iMca avagAhanAvAlI aura saMvat 1669 meM pratiSThita sambhavanAtha bhagavAnako pASANa-mati hai| inake atirikta 3 pASANa-matiyA~ saMvat 1937 aura 1 pASANa-mUrti saMvat 1665 kI bhI hai| garbhagRhake dAyIM ora eka pASANameM do caraNa-cihna bane hue haiN| mandirake pravezadvArameM ghusate hI bAyIM ora eka vedImeM 2 phuTa 10 iMca uttuMga eka khaDgAsana mUrti hai| caraNoMke donoM ora do khaDgAsana mUrtiyAM banI huI haiN| donoM siroMpara indra khar3e hue haiN| sirake donoM ora puSpamAladhArI gandharva haiN| bAyIM ora 1 phuTa 3 iMcakI tathA dAyIM ora 1 phuTakI khaDgAsana mUrtiyAM haiN| ye mUrtiyAM eka choTe kamare meM cabUtarAnumA vedIpara haiN| 2. mahAvIra mandira-supArzvanAtha mandirake dvArake sAmane eka mandiriyA banI huI hai|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 bhAratake digambara jaina tIrtha isameM mahAvIra svAmIkI zveta pASANako 1 phuTa 6 iMca UMcI aura vIra ni. saMvat 2477 meM pratiSThita padmAsana pratimA virAjamAna hai / pIThAsanake sAmane do caraNacihna bane hue haiN| 3. zAntinAtha mandira-mandariyAke sAmane eka U~ce cabUtarepara yaha mandira banA huA hai| isameM kevala garbhagRha hai / eka UMce cabUtarepara 1 phuTa 7 iMca UMcI vI. ni. saMvat 2477 meM pratiSThita bhagavAn zAntinAthakI zveta pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| bAyIM ora 1 phuTa 4 iMcakI saleTI varNakI khar3agAsana pratimA hai| usake bagalameM 1 phaTa 3 iMca avagAhanAvAlI 21 khaDgAsana pratimAeM haiN| dAyIM ora saleTI varNakI 1 phUTa 9 iMca U~cI khar3agAsana pratimA hai| bagalameM 1 phuTa 2 iMcako khaDgAsana pratimA hai| inake atirikta 10 pratimAe~ aura haiN| yahA~se kAlIdevIke mandirake lie mArga jAtA hai| yaha eka U~cI TekarIke Upara hai| ina jinAlayoMke darzana karake lauTanA caahie| lauTate hue lagabhaga do phalAMga calanepara dAyIM ora candraprabha mandira milatA hai| 4. candraprabha mandira -- isa mandirameM garbhagRha aura sabhAmaNDapa bane hue haiN| vedIpara mUlanAyaka bhagavAn candraprabhakI saMvat 1967 meM pratiSThita 2 phuTa 3 iMca uttuMga zveta vaNaM padmAsana pratimA virAjamAna hai| bAyIM ora 1 phUTa 9 iMca U~cI kRSNavarNa neminAthakI aura dAyIM ora 1 phuTa 10 iMca U~cI kRSNavaNaM munisuvratanAthakI pratimA hai| ye donoM hI pratimAeM saMvat 1967 meM pratiSThita huI thiiN| isa mandirake sAmane teliyA tAlAba hai| isake kinArepara eka UMcI caukIpara prAcIna mandira bhagnAvasthAmeM khar3A hai| mandirameM koI mUrti nahIM hai| mandirakI bAhya bhittiyoMpara tIrthaMkaroM aura zAsana-devatAoMkI mUrtiyAM utkIrNa haiN| mandirake zilpako dekhanese yaha mandira 11-12voM zatAbdIkA pratIta hotA hai / isake nikaTa kaI jinAlayoMke bhagnAvazeSa par3e hue haiN| ina avazeSoMmeM alaMkRta stambha, toraNa Adi bahumUlya purAtana sAmagrI bikharI huI hai| yaha sAmagrI purAtattva vibhAgake saMrakSaNameM hai| 5. bhagna mandirake nikaTase eka kaccA mArga anya prAcIna mandiroMko jAtA hai| sarvaprathama mallinAtha mandira milatA hai| isa mandirameM garbhagRha, sabhAmaNDapa aura adhamaNDapa bane hue haiN| garbhagRhameM vedopara mUlanAyaka mallinAthako 2 phuTa 10 iMca UMcI zvetavarNako padmAsana pratimA virAjamAna hai| caraNa-caukIpara koI lekha nahIM hai| bAyIM ora padmaprabha bhagavAnkI zvetavarNakI aura dAyIM ora RSabhadevakI kRSNavarNakI padmAsana pratimAeM haiN| donoMkI avagAhanA 1 phuTa 10 iMca hai tathA ye saMvat 1918 meM pratiSThita isa mandirake nikaTa do mandira aura haiN| yahAM cAroM ora prAcIna mandiroMke bhagnAvazeSa bikhare par3e haiN| sambhavataH prAcIna kAlameM eka kampAuNDake andara ye mandira bane hue the| mandiroMkI AdhAra caukiyoMko dekhanese aisA pratIta hotA hai ki pahale yahA~ madhyameM koI vizAla mandira hogA aura usake cAroM ora anya mandiroMkA gucchaka hogaa| 6. pAzvanAtha mandira-pArzvanAthako yaha pratimA cintAmaNi pArzvanAtha kahalAtI hai| yaha pratimA saptaphaNAvalise maNDita hai| yaha kRSNa pASANakI 3 phuTa 4 iMca UMcI hai aura padmAsana mudrAmeM hai| isakI pratiSThA vaizAkha sudI 3, ravivAra saMvat 1660 ko balAtkAragaNake bhaTTAraka vAdibhUSaNake dvArA huI thii|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 183 bAyIM ora 3 phUTa 5 iMca UMcI zAntinAtha bhagavAnkI zveta pASANakI khar3agAsana pratimA hai| yaha eka zilAphalakameM utkIrNa hai| isake donoM pAzryoM meM do khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| isake Upara konoMpara do mAlAdhArI deva haiM tathA adhobhAgameM hAtha jor3e hue do bhakta baiThe haiN| ___ dAyIM ora 3 phuTa 3 iMca U~cI AdinAtha bhagavAnkI zvetavarNa padmAsana pratimA eka pASANaphalakameM utkIrNa hai| phalakameM do padmAsana aura do khaDgAsana mUrtiyAM aura haiN| sabhAmaNDapameM saptaphaNayukta pAzvanAthakI 3 phuTa 5 iMca avagAhanAvAlI kRSNavarNakI padmAsana pratimA virAjamAna hai jisakI pratiSThA vIra ni. saMvat 2477 meM huI thii| bAyIM ora 11 iMcake eka zilAphalakameM zvetavarNakI eka khar3agAsana pratimA hai| usake parikarameM do padmAsana aura do khaDgAsana pratimAe~ haiN| pratimAke Upara chatra aura do gaja bane hue haiN| dAyIM ora eka phuTake zilAphalakameM eka khaDgAsana pratimA utkIrNa hai| pUrva pratimAke samAna isameM bhI do padmAsana aura do khaDgAsana pratimAeM, chatra aura do gaja haiN| eka AlemeM bhUre varNakI 1 phuTa 8 iMca U~cI ajitanAtha bhagavAnkI khaNDita padmAsana pratimA rakhI hai / isa phalakameM Uparake bhAgameM mAlA liye hue deva-deviyAM, gaja aura do khaDgAsana pratimAeM banI huI haiN| eka khaNDita mUrti aura bhI rakhI hai| yaha phalaka 1 phuTa UMcA aura 1 phuTa 9 iMca caur3A hai| mUrti padmAsana hai| dAyIM ora mAlAdhArI deva utkIrNa haiN| 7. pArzvanAtha mandira-isa mandirameM garbhagRha, sabhAmaNDapa aura tIna aura ardhamaNDapa bane hue haiN| vedIpara nauphaNayukta bhagavAn pArzvanAthako 2 phuTa 10 iMca uttuMga aura saMvat 1960 meM pratiSThita zveta pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| bAyIM ora saMvat 1642 meM pratiSThita 1 phUTa 8 iMca UMco zveta pASANakI padmaprabha bhagavAnakI padmAsana pratimA hai / tathA dAyIM ora 1 phuTa 5 iMca U~co saMvat 1548 meM pratiSThita pAzrvanAthakI padmAsana pratimA hai| mandirako rathikA aura jaMghApara devI-mUrtiyAM utkIrNa haiN| ye sabhI mandira 11-12vIM zatAbdIke anumAna kiye jAte haiN| kintu vartamAnameM ina mandiroMmeM jo mUrtiyA~ virAjamAna haiM, ve saMvat 1548 ke pazcAtkAlIna haiN| ina mandiroMko mUla pratimAoMkA kyA huA, isa sambandhameM kucha nahIM kahA jA sktaa| ina mandiroMse kucha UparakI ora pahAr3a para jalake do gahare kuNDa bane hue haiN| kucha varSa pUrva eka siMha kuNDameM gira par3A thaa| prayatna karanepara bhI vaha kuNDase bAhara nahIM nikala sakA thaa| vaha kaI dina taka kuNDameM par3A huA dahAr3atA rhaa| usa samaya kuNDameM adhika jala nahIM thaa| taba sarakArakI orase use nikAlakara piMjar3e meM banda karake cir3iyAghara bheja diyA gyaa| talahaTIke mandira talahaTImeM do mandira bane hue haiN| eka to mahAvIra mandira, jo dharmazAlAke madhya meM banA huA hai tathA dUsarA pArzvanAtha mandira, jo dharmazAlAse bAhara banA huA hai| mahAvIra mandira-vedIpara 2 phUTa 6 iMca uttaMga aura saMvata 1944 meM pratiSThita bhagavAna mahAvIrakI zveta padmAsana pratimA virAjamAna hai| bAyoM ora 5 phuTa 3 iMca U~ce eka zilAphalakameM sambhavanAtha bhagavAnkI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| phalakakA varNa zveta hai| pratimAke Upara chatra hai| usake Upara dundubhivAdana karate hue deva haiN| chatrase nIce gajapara ArUr3ha puSpamAla liye devI hai| usase nIce donoM pAryoM meM 1-1 padmAsana tIrthaMkara pratimA tathA usase
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 bhAratake digambara jaina tIrtha nIce 1-1 khaDgAsana pratimA hai| sabase adhobhAgameM khaDgAsana pratimAeM haiN| isa phalakakA pratiSThAkAla saMvat 1245 hai| dAyIM ora eka zveta phalakameM ajitanAtha bhagavAna kI padmAsana pratimA hai| phalakakA AkAra 4 phuTa 5 iMca hai| UparakA tathA dAyIM orakA bhAga khaNDita pratIta hotA hai| nIce khaDgAsana pratimAeM haiN| isakI pratiSThA vaizAkha sudI 4 zukravAra saMvat 1245 meM paNDitAcArya bhaTTAraka sahasrakIrtine kI thii| AgekI paMkti meM 1 phuTa 7 iMca UMcI aura saMvat 1944 meM pratiSThita 6 pASANa mUrtiyAM tathA unase Age 7 dhAtu-mUrtiyAM haiM, jinameM 2 caubIsI haiN| garbhagRhake dvArake donoM pAryo meM 1-1 vedI hai| bAyIM orakI vedImeM vIra ni. saMvat 2477 meM pratiSThita 1 phuTa 6 iMca UMcI zvetavarNa sambhavanAthakI padmAsana mUrti hai / isake Age 1 phuTa 1 iMca U~cI do khaDgAsana dhAtu-mUrtiyA~ haiN| ye mUrtiyA~ rAma-putra madanAMkuza aura lavaNAMkuza ahaMntoMkI haiN| inakI pratiSThA saMvat 2025 meM huI thii| dAyIM ora ko vedImeM zveta pASANakI 2 phuTa 2 iMca U~cI pAzvanAtha bhagavAnkI saMvat 1944 ke pratiSThita padmAsana pratimA hai| isake Age dhAtukI do caubIsI haiN| pAzvanAtha vedIke nikaTa pItalakA 4 phuTa 10 iMca UMcA paMcameru jinAlaya hai| yaha caturmukhI hai| pratyeka khaNDameM eka padmAsana pratimA hai| usake Upara chatra hai| chatrake donoM ora hAthIpara kalaza liye hue indra haiN| hAthIse noce do padmAsana mUrtiyAM haiN| unase nIce do khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| pIThAsanake nIce hAthI aura siMha haiM tathA donoM ora konoMmeM yakSa-yakSI haiN| isa prakAra pratyeka khaNDameM 544= 20 mUrtiyAM haiM aura cAra khaNDoMmeM 2044=80 mUrtiyA~ haiN| mUrtiyoMse noceke bhAgameM sakalakIrti, bhuvanakIrti, jJAnakIrti aura jJAnabhUSaNa bhaTTArakoMkI kAyotsarga mudrAvAlI mUrtiyAM haiN| inake hAthoMmeM mAlA aura pIchI hai tathA nIce kamaNDalu rakhA hai / mUrtiyoMke nIce unake nAma bhI aMkita haiN| isapara aMkita lekhake anusAra saMvat 1537, vaizAkha sudI 3, somavArako diluligrAmameM rAjAdhirAja bhAnuvijayake rAjya meM mUlasaMgha nandisaMgha sarasvatIgaccha balAtkAragaNa kundakundAcAryAnvayake bhaTTAraka padmanandideva, tatpaTTastha bhaTTAraka sakalakIrtideva tatpaTTastha bhaTTAraka bhuvanakIrtideva tatpaTTastha bhaTTAraka jJAnabhUSaNa guruke upadezase isako pratiSThA kI gyii| bhaTTArakoMkI cAra mUrtiyoMmeM jo bhaTTAraka jJAnakotikI mUrti utkIrNa kI gayI hai, ve bhaTTAraka jJAnabhUSaNake gurubandhu aura bhaTTAraka bhuvanakotike ziSya the| bhaTTAraka jJAnakIrtine mAnapurameM bhaTTAraka pIThako sthApanA kI, jabaki zeSa tIna bhaTTAraka IDarako pIThase sambandhita the| lekhase yaha jJAta hotA hai ki yaha paMcameru mUlataH isa mandirakA nahIM hai, balki dUsare mandirase lAkara yahA~ virAjamAna kiyA gayA hai| isI prakAra mukhya vedIpara virAjamAna sambhavanAtha aura ajitanAthakI bArahavIM zatAbdIko donoM pratimAeM bhI isa mandirakI nahIM haiM, balki kisI anya mandirase lAyo gayI haiN| hamArA anumAna hai ki ye pratimAe~ pAvAgar3ha parvatake prAcIna mandiroMse lAyI gayo hoNgii| yahI hamArA anumAna sahI hai to ve mandira 12 zatAbdI yA isase pUrvake haiM, isa bAtakI bhI puSTi ho jAtI hai| isa mandirake sAmane 50 phuTa UMcA bhavya mAnastambha hai| pArzvanAtha mandira-dharmazAlAse bAhara pArzvanAtha mandira hai| isa mandirameM garbhagRha, sabhAmaNDapa aura banda barAmadA hai| garbhagRhameM mUlanAyaka bhagavAnkI pratimA virAjamAna hai| yaha kRSNa pASANako hai, padmAsana hai, saptaphaNI hai aura 1 phuTa 8 iMca uttuMga hai| isakI pratiSThA vIra ni. saMvat 2477 meM huI thii|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha bAyIM ora AdinAtha aura dAyIM ora padmaprabha bhagavAnkI 1 phuTa 2 iMca UMcI aura vIra saMvata 2477 meM pratiSThita zvetavarNa padmAsana pratimAe~ haiN| mUlanAyakake sAmanekI paMkti meM kRSNa pASANakI do padmAsana pratimAeM virAjamAna haiN| bAyIM orakI pratimA 1 phuTa 2 iMca U~cI hai aura 15 phaNayukta hai tathA dAyIM orakI pratimA 1 phuTa 4 iMca UMcI hai aura 13 phaNavAlI hai| donoMkI pratiSThA vIra saMvat 2477 meM huI thii| nIcekI kaTanIpara eka siMhAsanameM pItalako 8 iMca UMcI pArzvanAtha mUrti hai| dAyIM ora dhAtukI haMsavAhinI caturbhujI padmAvatIkI mUrti hai| isake zIrSa bhAgapara pArzvanAtha virAjamAna haiN| _garbhagRhake dvArake Upara bhittipara zayana karatI huI tIrthakara mAtA aura rAtrimeM dekhe hue usake 16 svapnoMkA bhavya citrAMkana hai| dharmazAlAeM kSetrapara kula tIna dharmazAlAe~ haiM, jinameM kamaroMkI kula saMkhyA 68 hai| dharmazAlAke bAhara hI posTa oNphisa aura bAjAra haiN| yahA~ke parvatakA dRzya atyanta manamohaka aura AhlAdakAraka hai| yahA~ko prAkRtika suSamA aura dRzyAvalI darzanIya hai| yahA~ke jala-prapAta aura nadIne to yahA~ke saundaryako cAra cAMda lagA diye haiN| kSetrapara yAtriyoMke lie laimpa, gadde, rajAI, bartana, rasoIkA sAmAna, pUjana-sAmagrI Adiko samucita vyavasthA hai / dharmazAlAke bAhara hI bAjAra hai, jahA~ sabhI Avazyaka sAmAna mila jAtA hai| mArga pazcimI relavekI bar3audA-ratalAma lAinapara cAMpAnera roDa sTezana hai| vahA~se pAvAgar3hake lie choTo lAina jAtI hai| sTezanase lagabhaga Adhe mIlakI dUrIpara digambara jaina dharmazAlA hai / bar3audA aura godharAse pAvAgar3ha taka niyamita basa sevA hai / basa jaina dharmazAlA taka pahu~cAtI hai| vArSika melA yahA~para mAgha zuklA 13 se mAgha zuklA 15 taka prativarSa melA hotA hai / kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI digambara jaina siddhakSetra, pAvAgar3ha ( bar3audA ), gujarAta / mahuvA ( vighnahara pArzvanAtha ) avasthiti aura mArga 'zrI vighnahara pArzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra mahuvA' sUrata jilemeM vAraDolI sTezana se 15 ki. mI. dUra pUrNA nadIke taTapara avasthita hai| yaha kSetra 'vighnahara zrI pArzvanAtha mahuvA'ke nAmase prasiddha hai| yahAM jAneke lie vAraDolI, navasArI aura sUratase baseM milatI haiN| mahavAmeM posTa oNphisa, TelIphona bhI hai| eka mahuvA bhAvanagara jile meM bhI hai kintu vahA~ koI digambara jaina tIrtha nahIM hai| 24
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake vigambara jaina tIrthaM 186 atizaya kSetra yahA~ bhagavAn pArzvanAthakI pratimAke camatkAroMke sambandhameM bar3I khyAti hai / kahate haiM, isa pratimA ke bhAvasahita darzana karanese Aye hue samasta vighna dUra ho jAte haiM / isIlie isake darzana karane ke lie evaM manautI manAneke lie yahA~ jainoMke atirikta jainetara bhI bar3I saMkhyAmeM Ate haiM / isa mUrti ke bAre meM aisA kahA jAtA hai- eka bAra mahuAke seTha DAyabhAI ora kAyabhAI donoM bhAiyoMko svapna AyA / svapnameM unhoMne pArzvanAthakI isa mUrtiko dekhA / koI divya puruSa unheM preraNA kara rahA thA ki bhagavAn pArzvanAthako ukta mUrti sulatAnAbAda ( pazcima khAnadeza ) ke tulAania bhUmike andara amuka sthAnapara hai / usa sthAnako khudavAnekA prabandha kreN| prAtaH kAla uThane para donoM bhAI Avazyaka kRtyoMse nivRtta hokara devadarzana aura pUjanako gaye, vahA~se lauTakara svapna meM dekhe hue tulAvagA~va meM pahu~ce aura svapna meM yathAnirdiSTa sthAnakI khudAI karAyI / khudAI karAnepara bhagavAn pArzvanAthakI bhavya pratimA niklii| use rathameM virAjamAna karake mahuA lAye aura vahA~ke candraprabha digambara jaina mandirameM bhaTTAraka zrI vidyAnandajI dvArA isakI pratiSThA karAyI gayI / mUrti prakaTa honeke sambandha meM eka anya kiMvadantI bhI pracalita hai / kahate haiM, sulatAnAbAda gAMvakA eka kisAna kheta jota rahA thA / akasmAt usakA hala kisI Thosa vastuse ruka gayA / taba usane vahAM khudAI kI to yaha mUrti prakaTa huii| kucha dinoM taka to kisAnane pratimAko eka jhoMpar3I meM rkhaa| jaba jainoMko jJAta huA to ve use rathameM virAjamAna karake le cle| vaha ratha yahA~ Akara Thahara gayA / phalataH isa mandira ke bhUgarbhagRhameM usa mUrtiko virAjamAna kara diyA gyaa| virAjamAna hote hI isa mUrtike camatkAroM kI khyAti janatA meM phailane lagI / janatAke hara sampradAya aura jAti ke loga usa khyAtise AkarSita hokara pArzva prabhuke caraNoM meM pahu~cane lage / kahate haiM, jo vyakti manameM koI kAmanA lekara bhaktibhAva ke sAtha pArzvanAthake darabAra meM jAtA hai, usakI manokAmanA avazya pUrI hotI hai / jisa prakAra 30-40 varSaM pUrvaM zrI mahAvIrajI kSetrapara bhakta mainA aura gUjara bhaktike atireka meM mahAvIra bAbAke lie kar3hI-cAvala taka car3hAte the, kucha vaisA hI dRzya yahA~ bhI dekhaneko milatA hai / aneka bhaktajana to yahAM baiMgana-jaise phala aura sabjI taka car3hAte haiM / kucha bhakta jana manautI manAte haiM to bhagavAn ke lie maMgala kalaza aura gAje-bAje ke sAtha car3hAvA car3hAne Ate haiM / unakI kAmanAe~ pUrNa ho jAtI haiM / isIlie pArzvanAthako ye niSkapaTa avodha bhaktajana saMkalpasiddhi ke devatA kahate haiM / jina logoMko putra prAptikI kAmanA hotI hai, ve cAMdIkA pAlanA car3hAte haiM, netra rogI cA~dIke netra, paMgu cA~dIkI vaizAkhI, isI prakAra anya rogI cA~dIkI koI vastu svecchAse banavAkara yahA~ car3hAte haiM / aneka bhaktajana apane ArAdhya ke lie rupaye-paise bhI car3hAte haiM / yahA~ saptAha meM zanivAra aura ravivArako vizeSa bhIr3a rahatI hai / kSetrakA mAhAtmya isa kSetrakI mahimAkA varNana karate hue brahma jJAnasAgarajIne 'sarvatIrthaM vandanA' nAmaka apanI racanAyeM batAyA hai ki isa kSetrapara muni-janoMkA vihAra hotA thA aura munijana yahA~ Thaharakara granthoM kA abhyAsa karate the / ullekha isa prakAra hai " madhukara nayara pavitra yatra zrAvaka ghana vAsaha | munivara karata bihAra bahuvidha grantha abhyAsaha |
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAta digambara jaina tIrthaM jinavara dhAma pavitra bhUmigRhameM jina pAsaha / ... .... || nAme navanidhi saMpaje sakala vighna bhaMje sadA / brahmajJAnasAgara vadati vighnaharo vaMdUM mudA ||69 // 187 lagatA hai, prAcIna kAla meM yaha kSetra vidyArasikoMke lie kendra-sthAna rahA hai / yahIM para baiThakara mUlasaMgha sarasvatIgacchake bhaTTAraka prabhAcandrake ziSya bhaTTAraka vAdicandrane 'jJAnasUryodaya' nATakakI racanA kI thI / unhoMne isa granthakI samApti vikrama saM. 1648 meM kI thI, jaisA ki isa nATakake antima zloka se jJAta hotA hai "vasu- veda-rasAbjake varSe mAghe sitASTamI divase / zrImanmadhUkanagare siddho'yaM bodhasaMrabhaH // " arthAt - madhUka nagara ( mahuvA ) meM saM. 1648 meM yaha grantha pUrNaM huA / isI prakAra kAraMjAke senagaNAnvayI lakSmIsenake ziSya brahmaharSaMne bhI 'mahuvA vighana hare sahu dhenaM' kahakara mahuA ke pArzvanAthakA ullekha kiyA hai / yaha ullekha unakI 'pArzvanAtha jayamAlA' kA hai / bhaTTAraka jJAnasAgara aura vAdicandrake ullekhoMse yaha bhI jJAta hotA hai ki mahuAkA prAcIna nAma madhukara nagara yA madhUkanagara thaa| tathA yahAM prAcIna kAlameM jainoMkI vizAla janasaMkhyA thI / kahIM-kahIM isa nagarakA nAma madhupurI bhI milatA hai / mandirakA vinAza isa atizaya kSetrapara na jAne kyA bhayaMkara bhUla yA azuddhi huI, jisake pariNAma svarUpa isa kSetrako bhoSaNa Aga aura bAr3hakI durghaTanAkA tIna bAra zikAra honA pdd'aa| prathama bAra san 1929 meM mandira ke AsapAsa 10 gharoMmeM bhISaNa agnikANDa huaa| jisameM mandirakI UparI maMjilakA bhAga agnimeM bhasma ho gayA / vahA~ bhaTTAraka -gaddI aura zAstra bhaNDAra thA / yahA~ usa samaya do mandira the - candraprabha mandira aura pArzvanAtha mandira / ina mandiroMmeM lakar3Ipara darzanIya nakkAzIkA kAma thA / kintu adhikAMza naSTa ho gayA / dUsarI bAra san 1968 ora tIsarI bAra san 1970 meM vinAzakArI bAr3hake prakopane mandirako apanI capeTa meM le liyaa| donoM hI bAra mandirakA adhikAMza bhAga pAnImeM DUba gayA / isase mandirako bahuta kSati pahu~cI / tIna bArakI ina durghaTanAoMmeM donoM mandira dharAzAyI ho gaye athavA kSatigrasta ho gaye / kintu yaha saMyoga hI thA ki kisI mUrtiko koI kSati nahIM pahu~cI aura vighnahara pArzvanAthakI pratimA evaM bhoMyarA surakSita rahe / taba bambaI, sUrata tathA anya sthAnoMke jaina bandhuoMne ekatrita hokara mandirake punarnirmANakA nizcaya kiyA / phalataH aba navIna mahattvAkAMkSI yojanAke anusAra zikharabanda mandira, dharmazAlA aura svAdhyAya mandirakA nirmANa kiyA jA rahA hai / vizvAsa kiyA jAtA hai ki nirmANakArya sampanna honepara mandira vizAla, bhavya aura adhika surakSita bana jAyegA / 1 kSetra-darzana mandirakA nirmANa kArya cala rahA hai / candraprabha mandirakI mUrtiyA~ eka kamare meM virAjamAna kara dI gayI haiM / tathA vighnahara pArzvanAtha apane mUlasthAna bhoMyaremeM hI virAjamAna haiM / kucha
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 bhAratake digambara jaina tIrtha sIr3hiyAM utarakara bhayaremeM eka vedIpara zyAmavarNakI cAra phuTa UMcI evaM sapta phaNavAlI zrI vighnahara pArzvanAthakI bhavya pratimA virAjamAna hai / pratimAko nAka aura hAtha kucha khaNDita haiM / bAyIM ora bhagavAn candraprabhako 2 phuTa 2 iMca avagAhanAvAlI zveta pASANakI padmAsana pratimA hai jo saMvat 1648 ko pratiSThita hai tathA dAyoM ora zvetavarNa zAntinAtha virAjamAna haiN| avagAhanA Adi pUrva pratimAke samAna hai| AgekI paMktimeM bhagavAn mahAvIrakI sAr3he sAta iMcakI tathA usake idhara-udhara sAr3he pAMca iMca U~cI pArzvanAthako dhAtu pratimAeM haiN| garbhagRhako char3adAra kivAr3oMkA avarodha dekara surakSita kara diyA gayA hai| eka anya kamaremeM 23 pASANa pratimAeM tathA 29 dhAtu pratimAeM virAjamAna haiN| mUrtilekhoMke anusAra inameM saMvat 1390, 1522, 1535, 1548, 1614, 1661, 1665, 1827 aura 1911 ko pratimAe~ haiN| kucha pratimAoMke pIThAsanapara lekha nahIM haiN| inameM do mUrtiyA~ ullekhanIya haiM-pahalI hai AdinAtha bhagavAnkI aura dUsarI hai padmAvatIko / sAr3he cAra phuTa UMce eka zilAphalakameM bhagavAn AdinAthakI khaDgAsana pratimA hai| chatravAlA bhAga khaNDita hai| sirake donoM ora gandharvayugala mAlA liye hue haiN| mukhya mUrtike donoM pAryo meM 11-11 padmAsana mUrtiyA~ tathA caraNoMse adhobhAgameM khar3agAsana matiyAM haiN| caraNoMke donoM ora bhakta hAtha joDe hae baiThe haiN| isase adhobhAgameM bAyIM ora yakSa tathA dAyIM ora yakSI hai| siMhAsanake siMhoM aura gajoMke madhyameM lalitAsanameM eka devI baiThI hai| ___isa mUrtike pAdapIThapara koI lekha aMkita nahIM hai| kintu zailIke AdhArapara yaha 11-12vIM zatAbdIko anumAnita kI gayI hai| eka anya mUrti padmAvatI devIkI hai jo saMvat 1827 kI hai| isakI avagAhanA 2 phuTa 1 iMca hai| devIke zIrSapara tIna phaNoMkA maNDapa hai| usake Upara bhagavAn pArzvanAtha virAjamAna haiN| isa kamareke nikaTa hI eka anya bhoyaremeM bhI kucha mUrtiyA~ virAjamAna haiN| dharmazAlA mandirake nikaTa dharmazAlA hai| isake adhikAMza bhAgameM mandiroMkA sAmAna rakhA huA hai, jisameM lakar3Ike kucha aise khaNDa bhI haiM, jinake Upara lekha aMkita haiN| ye khaNDa ina lekhoMke kAraNa atyanta mahattvapUrNa aura bahumUlya kahe jA sakate haiN| inheM vyavasthita karake kA~cake phremameM rakha denA cAhie, jisase kIr3oM Adise inakI rakSA ho ske| zilAoM, bhittiyoM Adipara utkIrNa lekhoMke samAna hI ina dAru-lekhoMkA bhI apanA aitihAsika mahattva hai| _____dharmazAlAmeM bijalIkI vyavasthA hai| mandirameM kuAM hai, mandirake nikaTa pUrNA nadI hai| AzA hai, mandirakA nirmANa honepara dharmazAlAmeM yAtriyoMko sabhI Avazyaka suvidhAeM upalabdha hoNgii| melA yahA~ dinAMka 8 maI san 1974 ko nirmANAdhIna mandirake zilAnyAsa muhUrtake avasarapara eka vizAla samAroha huA thA / vArSika melA yahAM nahIM hotaa|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 189 vyavasthA ____ mandirakI vyavasthAke lie 'zrI vighnahara pArzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra mahuA prabandhaka samiti' hai| patA mantrI, zrI vighnahara pArzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra, po. mahuA ( jilA sUrata ), gujarAta / sarata mArga aura avasthiti __ sUrata pazcimI relavekA prakhyAta sTezana hai| bambaI nagarase yaha 263 ki. mI. hai| yaha tAptI nadIke taTapara basA huA hai jabaki dUsare taTapara rAMdera hai| isakA aparanAma sUryapura bhI mUrtilekhoM aura prazastiyoMmeM upalabdha hotA hai| prAcIna kAla meM yaha eka prasiddha bandaragAha thA aura jalamArga dvArA bar3e paimAnepara vyApAra hotA thaa| tabase isa nagarakI samRddhi nirantara bar3hatI gayI aura aba yaha eka prasiddha vyApArika kendra bana gayA hai| sthApanAkA itihAsa isakI sthApanAke sambandhameM batAyA jAtA hai ki pahale sUryapura nAmakA eka choTA-sA gA~va thaa| kintu bAdameM eka hindU gRhastha gopIke prayatnoMse isa gAMvakI kAyA palaTa ho gyo| brAhmaNaputra gopIne 'sUraja' kI smRtimeM, jo eka prasiddha nataMkI thI, san 1521 meM tatkAlIna bAdazAha mujaphpharazAhake dvArA isa gA~vakA nAma 'sUrata' rakhAyA aura usakA vikAsa kraayaa| dhIre-dhIre gA~va lupta ho gayA aura usakA sthAna eka vikasita aura vaibhavazAlI zaharane le liyaa| san 1526 meM gopIne yahA~ eka tAlAba banavAyA jo khetarabAr3Ike pAsa gopI tAlAbake nAmase aba bhI maujUda hai| sUratapara tugalakavaMzane zAsana kiyaa| phira gujarAtake bAdazAha yahA~ke zAsaka bane / gujarAtake tIsare mujaphpharazAhane bAdazAha akabarake viruddha bagAvata kara dii| tava akabara phauja lekara svayaM AyA aura sUratapara adhikAra kiyaa| mugaloMke bAda yaha aMgarejoMke adhikArameM calA gyaa| isake vyApArika mahattvako dekhate hue aMgarejoMne san 1614 meM mugala bAdazAha jahAMgIrase AjJA lekara eka koThI kAyama kii| usa samaya mugala darabArameM sara TAmasa ro aMgareja rAjadUta thA / auraMgajeba bAdazAhake samaya tArIkha 5 janavarI 1664 ko hindU-kula-gaurava chatrapati zivAjIne isa zaharako burI taraha luuttaa| kahate haiM, isa lUTameM unheM tIsa karor3a rupayekI Aya huii| jaina mandira - sUratameM sAta digambara jaina mandira aura 6 caityAlaya haiN| navApurAmeM cAra mandira haiMmevAr3AkA, gujarAtiyoMkA, caupar3AkA aura daaNddiyaakaa| eka digambara jaina mandira gopIpurAmeM hai, jisameM bhaTTArakoMkI gaddI hai / candAvAr3Ike pAsa do digambara jaina mandira haiN|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 bhAratake digambara jaina tIrtha yahA~ pahale tIna mandira bahuta prasiddha the-(1) candaprabha jinAlaya, (2) AdinAtha jinAlaya aura (3) vAsupUjya jinAlaya / ina jinAlayoMke ullekha vibhinna granthoM, prazastiyoM aura mUrtilekhoMmeM bhI milate haiN| candraprabha jinAlayake sambandhameM bhaTTAraka jJAnasAgarajIne apanI 'sarvatIrtha vandanA' meM isa prakAra vandanAparaka vivaraNa diyA hai 'gujjara deza pavitra dharmadhyAna guNa maNDita / nagara sUryapura nAma pApa mithyAta vihaMDita / zrIcandraprabhadeva manamohana prAsAdaha / agaNita mahimA jAsa dekhata mana AlhAdaha / / stavana kahe pAtaka hare bhavika jIva seve sdaa| brahma jJAnasAgara vadati candraprabha vaMdU mudA // 71 / / ' sambhavataH candraprabha jinAlayakI bahamAnyatA usakI atizayasampannatAke kAraNa thii| kintu AdinAtha jinAlaya aura vAsupUjya jinAlaya usa samaya sAhityika kendra bane hae the| vahA~ rahakara bahuzruta bhaTTAraka grantha praNayana karate the athavA prAcIna granthoMkI pratilipi karate the| yahIM rahakara senagaNake bhaTTAraka narendrasenane zaka saM. 1656 Azvina kRSNa 13 ko yazodhara-caritakI prati kii| mUlasaMgha balAtkAragaNa sarasvatIgacchake bhaTTAraka mahIcandrake ziSya jayasAgarane saMvat 1732 magasira sudI 13 meM sItAharaNa aura aniruddhaharaNa nAmaka do grantha likhe| isI prakAra vAsupUjya jinAlayameM giranArakI yAtrAke lie jAte hue bhaTTAraka devendrakotijI sUrata Thahare, jahA~ mAgha zuklA 1 saMvat 1785 ko rAmajI saMghAdhipake putra Ananda nAmaka hUmar3a zrAvakane Apako NAyakumAracariuko eka prati bheMTa kii| isI jinAlayameM jaba ukta bhaTTArakajI Thahare hue the, usa samaya saMvat 1787 bhAdrapada zuklA 5 ko AryikA pAsamatIke lie zrIcandra viracita kathAkoSakI prati likhvaayii| ina mandiroMmeM eka choTA kintu sabase purAnA mandira gujarAtiyoMke mandirakI zAkhA khapATiyA cakalAmeM candAbAr3I dharmazAlAke pAsa hai| isa mandirameM bhoyarA ( garbhagRha ) bhI hai| isameM sabase prAcIna mUrti pArzvanAtha bhagavAnkI hai jo saMvat 1235 vaizAkha sudI 10 ko pratiSThita huI thii| saMvat 1956 meM mandirakA jIrNoddhAra huaa| pratimAoMko bhoyarAmeMse Upara lAyA gayA aura eka UMcA zikharabanda mandira banavAyA gyaa| candAvAr3Ike pAsa dUsarA bar3A mandira hai| dinAMka 24 apraila san 1837 meM yahA~ke mAchalIpITha muhalle meM bhayAnaka agnikANDa huA thaa| usameM 6000 makAna jala gaye the| lagabhaga AdhA zahara jala gayA thaa| isI agnikANDameM yaha mandira bhI jalakara bhasma ho gayA thA, kintu pratimAeM surakSita rahI thiiN| san 1839 se 1841 taka isa mandirakA punarnirmANa huA aura san 1842 meM mandirakI pratiSThA huii| isa mandirameM saMvat 1376 se 1899 takakI mUrtiyAM haiN| mUlanAyaka pratimA bhagavAn AdinAthakI hai / yaha saM. 1376 kI hai| ina donoM mandiroMmeM jitanI matiyAM haiM, ve saba balAtkAragaNake bhaTArakoM dvArA pratiSThita haiN| navApurAmeM cintAmaNi pArzvanAthakA prasiddha mandira hai jo mevAr3A jAtike logoMne banavAyA thaa| isa mandirake sambandhameM eka bar3I rocaka kiMvadantI pracalita hai / gopIpurAke bhaTTArakake do ziSya the-eka mUrkha thA aura dUsarA vidvAn / una donoMmeM ApasameM jhagar3A ho gyaa| mUrkha ziSyako lajjA aayii| vaha vidyAdhyayanake lie karnATaka calA gayA aura khUba vidvAn bana gayA tathA karamasadakI gaddIkA bhaTTAraka bana gyaa| usane sUrata AnekA vicAra kiyaa| usakA gurubandhu
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 gujarAtake digambara jaina tIrtha gopIpurAkA bhaTTAraka ho gayA thaa| gopIpurAke bhaTTArakane sUratake navAbase yaha pharmAna nikalavA diyA ki karamasadake bhaTTArakako narmadAke pAra na utarane diyA jaaye| jaba karamasadake bhaTTAraka sUratake lie prasthAna karake bhar3oMca ( bhRgukaccha ) Aye to nAvikoMne unheM narmadAke pAra utAranese inakAra kara diyA / taba bhaTTArakajIne vahIM zataraMjI bichA lI aura mantra-balase narmadAke dUsare taTapara A gye| nAvikoMne bhaDoMcake navAbako isa adabhata ghaTanAkI sacanA dii| navAba vahAM AyA aura bhaTTArakajIse kSamA yAcanA kii| bhaTTArakajI vahAMse calakara bariyAva Aye aura tAptI nadI pAra karanI cAhI kintu vahA~ bhI nAvikoMne unheM pAra utAraneke lie inakAra kara diyA / bhaTTArakajI punaH mantra-balase sUratameM bariyAvI bhAgala dvArapara A gye| yahAM unheM rokaneke lie dvAra banda kara diye gye| taba ve mantra-zaktise AkAza-mArga dvArA navApurAmeM usa sthAnapara Aye, jahA~ mevAr3AkA mandira banA huA hai| yaha ghaTanA sunakara sUratakA navAba aura zrAvaka Aye aura navAbane apanI bhUlake lie unase kSamA maaNgii| bAdameM bhaTTArakajIne usI sthAnapara yaha mandira bnvaayaa| ina bhaTTArakajIkA nAma vijayakIrti thA aura inake guru-bhrAtAkA nAma bhaTTAraka sakalakIti thA / inake gurukA nAma bhaTTAraka surendrakIrti thaa| vijayakIrtine isa mandirake bhoyaremeM apane gurukI caraNa-pAdukA sthApita karAyI jo aba bhI maujUda hai| bhaTTAraka surendrakortijIkA eka citra bhI isa mandirameM hai jo unake samayameM hI banAyA gayA thaa| pahale yahAM mevAr3A ke kAphI ghara the kintu aba to kevala 8-10 hI ghara jaina haiM, zeSa saba vaiSNava bana gye| ___isa mandirameM bhagavAn pAzvanAthakI eka pASANa pratimAkA pratiSThAkAla usakI caraNacaukopara saMvat 1380 mAha sudI 12 ravivAra aMkita hai| padmAvatIkI eka dhAtu-pratimA saMvat 1164 ko', caubIsIkI eka dhAtu-pratimA saM. 1490 kI aura bhagavAn AdinAthakI eka dhAtupratimA saMvat 1497 kI hai| navApurAmeM copar3AkA eka jaina mandira hai| isameM pAzvanAthakI eka pASANa-pratimA saMvat 1160 kI hai aura padmAvatIkI eka dhAtu-pratimA saMvat 1235 kI hai| ___navApurAmeM tIsarA jaina mandira gujarAtI mandira hai| isameM pASANa-phalakapara utkIrNa caubIsI hai| usake matilekhameM jo pratiSThAkAla diyA gayA hai. vaha ThIka nahIM par3hA jAtA kinta usameM kevala tIna hI aMka haiM / pahalA aMka par3hanemeM nahIM AyA, usake Age 75 ke aMka haiN| yahAM dhAtu-pratimAeM 1380, 1429, 1499, 1504, 1518 kI haiN| rAMderameM eka purAnA digambara jaina mandira hai| yaha sUratake dAMDiyAke mandirako zAkhA hai| isameM 16 iMca avagAhanAvAlI bhagavAn zAntinAthako mUlanAyaka pratimA hai jo saMvat 1666 meM bhaTTAraka vAdicandrake upadezase pratiSThita huii| mandira hUmar3a sTrITameM hai / rAMderase lagabhaga 1 ki. mI. para bhaTTAraka vidyAnanda svAmI tathA anya bhaTTArakoMke caraNa haiN| musalamAnoMke Agamanase pUrva sUrata tathA rAMderameM jainoMkI saMkhyA bahuta bar3I thii| musalamAnoMne mandiroMko tor3akara unhIMke malavese masajideM banA liiN| san 1908 kA gajeTiyara batAtA hai ki rAMderako jAmA masajida, miyA~ kharavA aura muMzIko masajideM jaina mandiroMko tor3akara banAyI gayI haiN| 1. sUratameM 12vIM zatAbdIkI jina pratimAoMkA ullekha kiyA gayA hai, ve kucha varSa pUrva vahA~ vidyamAna thiiN| aise pramANa milate haiM / kintu ve aba vahA~ nahIM haiN|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 bhAratake digambara jaina tIrtha bhaTTAraka pITha sUratameM mUlasaMgha sarasvatIgaccha balAtkAragaNake bhaTTArakoMkA pITha bhaTTAraka padmanandIke ziSya bhaTAraka devendrakItine sthApita kiyA thaa| candAbADIke pAsavAle baDe mandirameM malanAyaka AdinAthake pAdapIThapara jo mUrtilekha aMkita hai, usase jJAta hotA hai ki isa paramparAmeM nimnalikhita bhaTTAraka hue devendrakIti, vidyAnandI, mallIbhUSaNa, lakSmIcandra, vIracandra, jJAnabhUSaNa, prabhAcandra, vAdIcandra, mahIcandra, merucandra, jinacandra, vidyaanndii| inake pazcAt nimnalikhita bhaTTAraka huedevendrakIrti, vidyAbhUSaNa, dharmacandra, candrakIrti, guNacandra, surendrakIti / ina bhaTTArakoMne dharma-rakSAke aneka kArya kiye, aneka sthAnoMpara mandira nirmANa karAye, mUrti-pratiSThAeM kraayiiN| inhoMne aneka logoMko jainadharmameM dIkSita kiyaa| jina navadIkSita logoMko roTI-beTI vyavahArameM asuvidhA anubhava.huI, unakI eka pRthak jAtikA nirmANa kara diyaa| isase una logoMkI samasyAkA samAdhAna ho gyaa| inhoMne aneka granthoMkA nirmANa kiyA aura granthoMkI pratilipiyA~ kraayiiN| devendrakIrtijIne avantidezameM aneka pratiSThAeM karAyIM / tathA sAta sau kuTumboMko jainadharmameM dIkSita karake 'ratnAkarajAti' nAmase unakI eka pathaka jAti sthApita kara dii| Apake eka ziSya tribhuvanakIrtine balAtkAragaNakI jerahaTa zAkhAkI sthApanA kii| devendrakItike paTTaziSya vidyAnandI hue| Apane sudarzanacarita nAmaka saMskRta kAvyakI racanA kii| karnATakake aneka rAjAoMne ApakA sammAna kiyA thaa| Apake ziSya zrutasAgara sUrine jyeSTha jinavarakathA, SoDaza kAraNa kathA, muktAvalI kathA, merupaMkti kathA, lakSaNapaMkti kathA, meghamAlA sapta paramasthAna-ravivAra, candanaSaSThI, AkAza paMcamI, puSpAMjali, nirduHkha saptamI, zravaNa dvAdazI, ratnatraya Adi vratoMkI kathAeM likhiiN| ApakI anya racanAeM isa prakAra haiM-audArya cintAmaNi nAmaka prAkRta vyAkaraNa, jJAnAvarNake gadyabhAgakI TIkA. tattvatraya prakAzikA, mahAbhiSeka TIkA tathA zrutaskandha pUjA, palyavidhAna kathA, akSayanidhAna kathA, yazastilaka candrikA, sahasranAma TIkA, tattvArthavRtti, SaTprAbhRta ttiikaa| vidyAnandIke paTTaziSya mallibhUSaNa hue| unhoMne stambha tIrthapara eka niSadhikA bnvaayii| mAlavAke sulatAna gyAsadIna athavA gayAsuddInane ApakA sammAna kiyA thaa| mallibhUSaNake ziSya lakSmIcandakA sammAna karnATakake 18 rAjAoMne kiyA thaa| kAraMjAke bhaTrAraka vIrasena aura bha. vizAlakIrtine bhI ApakA sammAna kiyA thaa| lakSmIcandake ziSya vIracandane bodhasatANU aura cittanirodha kathA likhii| Apane navasAroke zAsaka arjunajIyarAjase sammAna paayaa| vIracandake paTTaziSya jJAnabhUSaNa he| Apane siddhAntasAra bhASyakI racanA kI tathA karmakANDapara TIkA likhii| Apake eka ziSya sumatikIrtine caurAsI lakSa yoni vinatI, dharmaparokSArAsa aura trailokyasAra rAsakI racanAeM kii| Apane zatrujayameM zAntinAtha mandirakA nirmANa kraayaa| Apane zvetAmbaroMke sAtha zAstrArtha bhI kiyA thaa| jJAnabhUSaNake paTTaziSya prabhAcandra hue| unhoMne trepana-kriyA vinatI likhii| prabhAcandrake paTTapara vAdicandra bhaTTAraka hue| Apane pAvapurANa, jJAnasUryodayanATaka, zrIpAlacarita, yazodharacarita nAmaka granthoMkI racanA kii|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 193 vAdicandrake paTTapara mahIcandra bhaTTAraka bne| inhoMne saMskRtameM paMcameru pUjA bnaayii| mahIcandra ke ziSya merucandrane SoDazakAraNa pUjA. nandIzvara pUjA-vidhAna bnaayaa| ___merucandrake paTTapara jinacandra bhaTTAraka bne| jinacandrake bAda vidyAnandI paTTAdhIza hue| inake bAda devendrakIrti hue| inhoMne pAdarA tathA AmodameM mandira banavAye / devendrakItike paTTapara vidyAbhUSaNa bhaTTAraka hue| inhoMne mahuA, sUrata, aMkalezvara, sajoda aura sojitrAmeM mandira banavAye / inake bAda dharmacandra, candrakIrti, guNacandra aura surendrakIrti bhaTTAraka hue / bhaTrAraka gaNacandra ke sAtha eka aisI ghaTanA ghaTita haI jisase unake mantrabalakA patA calatA hai| saMvat 1919 meM bambaI nivAsI seTha saubhAgyacandra megharAjajI bhaTTAraka guNacandrako lekara saparivAra pAlItANA gye| vahAM bhaTTArakajIne koI vidhAna kiyaa| jalayAtrAke samaya jaba unakI pAlakI bAjArameM pahu~cI tabhI pAlakI meM mantrapreSita nIbU aura ur3ada Adi Akara gire| pAlakI stambhita hone lgii| bhaTTArakajIne tatkAla nIbU, ur3ada Adi mantra par3hakara sabhI dizAoMmeM pheMke / phalataH pAlakI pUrvavat calane lgii| ___isa prakAra sUratameM balAtkAragaNake bhaTTArakoMne dharma-prabhAvanAke aneka kArya kiye| ina bhaTTArakoMkI samAdhiyA~ sUratake nikaTa katAragA~vameM vidyAnandi kSetrameM banI huI haiN| yahAM bhaTTAraka vidyAnandike caraNa-cihna bane hue haiN| vidyAnandi bar3e prabhAvazAlI aura camatkArI vyakti the| isa sthAnapara prathama samAdhi inhIMkI banAyI gayI thii| isalie isa sthAnakA nAma hI vidyAnandi kSetra ho gyaa| sUratake mandiroMmeM virAjamAna mUrtiyoMke lekhoMse jJAta hotA hai ki uparyukta bhaTTArakoMmeM-se adholikhita bhaTTArakoMne yahA~ mUrti-pratiSThA kraayii| vibhinna mUrtiyoMpara ina bhaTTArakoMke nAma aMkita haiM __ vidyAnandi, mallibhUSaNa, lakSmIcandra, vIracandra, jJAnabhUSaNa, prabhAcandra, vAdicandra, mahIcandra / sUratameM kASThAsaMghake bhaTTArakoMkA bhI pITha rahA hai| gopIpurAke digambara jaina mandira aura navApurAke mevAr3a jAtike mandirameM kASThAsaMghI bhaTTArakoMkA prabhAva rahA hai| ina mandiroMmeM jo mUrtiyAM haiM, unake mUrtilekhoMke adhyayanase jJAta hotA hai ki ve kASThAsaMgho bhaTTArakoM dvArA pratiSThita kI gayI thI, kintu yA to ve anya kisI mandira se lAyI gayI haiM athavA anya sthAnapara pratiSThita karAkara yahA~ lAyI gayI haiM, aisA lagatA hai| ___ yahA~ke mUrtilekhoMse kASThAsaMghake nimnalikhita bhaTTArakoMke sambandhameM jAnakArI milatI hai vizAlakIrti, vizvasena, vidyAbhUSaNa, zrIbhUSaNa, candrakIti, rAjakIrti, lakSmIsena, devendrabhUSaNa, surendrakIrti / darzanasArake anusAra kASThAsaMghako sthApanA kumArasenane nandItaTa grAma ( vartamAna nAder3a) meM kI thii| ataH gacchakA nAma sthAnake nAmapara nandItaTagaccha rakhA gyaa| mUrtilekhoMmeM vidyAgaNa bhI AtA hai, jo sarasvatIgacchakA kevala anukaraNa mAtra hai| ina lekhoMmeM rAmasenAnvaya bhI milatA hai| inhIM rAmasenane narasiMhapurA' jAtiko sthApanA kI thI aura jisa narasiMhapurAne 1. rAmasenoti viditaH pratibodhanapaNDitaH / sthApitA yena sajjAtirnarasiMhAbhidhA bhuvi // dAnavIra mANikacandra., pR. 47 / 25
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 bhAratake digambara jaina tIrtha sthApanA kI thI, usI grAmameM zAntinAtha mandirakA nirmANa karAyA thaa| inake ziSya nemisenane bhaTTapurA jAtikI sthApanA kI / bhaTTAraka vizvasenane ArAdhanAsAra TIkA likhii| vidyAbhUSaNane dvAdazAnuprekSAkI racanA kii| zrI bhUSaNakA zvetAmbaroMke sAtha vAda huA, jisameM zvetAmbara parAjita ho gaye aura unheM dezatyAga karanA pdd'aa| ApakI racanAoMmeM zAntinAtha purANa, pratibodha cintAmaNi aura dvAdazAMga pUjA upalabdha haiN| inhoMne bhaTTAraka vAdicandrako bhI vAdameM parAjita kiyA thaa| ye vAdicandra mUlasaMghake bhaTTAraka the| zrIbhUSaNake ziSya candrakIrtine pArzvanAtha purANa aura pANDava purANakI racanA kii| unako banAyI huI pUjAoMmeM pAzvanAtha pUjA, nandIzvara pUjA, jyeSTha jinavara pUjA, SoDazakAraNa pUjA, sarasvatI pUjA, jina caubIsI aura gurupUjA milatI haiN| inhoMne dakSiNa yAtrAke samaya kAverI taTapara narasiMhapaTTanameM kRSNabhaTTako vAdameM parAjita kiyaa| inake bAda rAjakIrti bhaTTAraka hue / Apane vArANasImeM vAdameM jaya prApta kii| bhaTTAraka surendrakIrtine kezariyA kSetrapara do caityAlayoMkI pratiSThA kii| kASThAsaMghake ina bhaTTArakoMkI gaddI sojitrAmeM thii| sUratameM balAtkAragaNakI gaddI thii| kASThAsaMghake bhaTTArakoMkI sUratameM zAkhApITha thii| yahA~ke mUrtilekhoMmeM kASThAsaMghake nandItaTagaccha aura lAuvAgar3a gacchakA ullekha milatA hai| mUrtiyoMke pratiSThAkAraka vyaktiyoMkI jAtiyoMke nAma bhI milate haiM, jaisenarasiMhapurA, bagheravAla, hUmar3a, mevAr3a, siMhapurA, rAyakavAla / isa prakAra ina bhaTTArakoMkI dhArmika, sAmAjika aura sAhityika gati-vidhiyoMkA adhyayana karanepara hameM lagatA hai ki tatkAlIna samAjapara ina bhaTTArakoMkA bar3A prabhAva thaa| ve sampUrNa dhArmika aura sAmAjika cetanA aura gatividhiyoMke kendra the, niyAmaka the aura saMcAlaka the| yadi ye bhaTTAraka usa kAlameM hue hote to hamArI dhArmika aura sAmAjika sthiti usa samaya kyA hotI, isakI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| bhaTTAraka saMsthAmeM kucha truTiyAM bhI rahI hoMgI, jinake kAraNa yaha saMsthA zanaiH-zanaiH apanA prabhAva khotI gyii| kintu bhUtakAlameM isa saMsthAne jo upakAra kiyA hai, use hameM kRtajJatApUrvaka svIkAra karanA caahie| vidyAnandi-kSetra sUratase 3 ki. mI. dUra katAragAMvameM vidyAnandi-kSetra hai / yahA~ 82 bhaTTArakoM aura muniyoMke caraNa-cihna haiN| caraNa-cihna alaga-alaga vediyoMmeM virAjamAna haiN| ye vediyoM tIna paMktiyoM meM banI huI haiM / ye sabhI vediyAM zveta saMgamaramarakI haiN| caraNa-cihnoMke madhyameM AcArya zAntisAgarajI mahArAjakI 1 phuTa 1 iMca UMcI aura bhaTTAraka vidyAnandikI 1 phuTa 3 iMca U~cI mUrtiyAM virAjamAna haiM / vidyAnandikI mUrtiko pRSTha-paMktimeM unake 1 phuTa 3 iMca lambe caraNa bane hue haiN| bhaTTAraka vidyAnandi apane samayake bar3e prabhAvazAlI aura camatkArI puruSa the| ve mantra-tantrameM niSNAta tapasvI sAdhu the| unake camatkAroMkI aneka kathAe~ samAjameM pracalita haiN| eka prazastike anusAra rAjAdhirAja vajrAMga, gaMga, jayasiMha, vyAghra Adi aneka nareza Apake bhakta the| unakA svargavAsa mArgazIrSa vadI 10 saMvat 1537 ko huA thaa| caraNa-vedikAoMke nikaTa eka mAnastambha bhI banA huA hai| Upara jAneke lie 27 sIr3hiyA~ banI huI haiN| isakI zIrSa-vedikAmeM cAroM dizAoMkI ora mukha kiye hue cAra tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ virAjamAna haiN| yahA~ eka ora sammedazikharakI bhavya racanA nirmita hai|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 195 dharmazAlA yahA~ dharmazAlA banI huI hai| isameM pAMca kamare haiN| vidyut aura jalakI suvidhA hai| sthAna atyanta ramaNIka hai| yaha paryaTana aura dharmasAdhana donoM hI dRSTiyoMse cittAkarSaka hai| isIlie sUratake jainabandhu samaya-samayapara vizeSataH avakAzake dinoMmeM yahAM Ate rahate haiN| melA yahAM varSameM kaI bAra mele hote haiM jaise caitra zuklA pUrNimA, vaizAkha zuklA pUrNimA aura kArtika zuklA puurnnimaa| bhaTTAraka vidyAnandike samAdhimaraNa-divasa mArgazIrSa kRSNA 10 ko bhI melA hotA hai| aMkalezvara mArga aMkalezvara pazcimI relaveke sarata tathA baDaudAke madhya sTezana hai| sTezanase aMkalezvara grAma 1 ki. mI. hai| yaha gujarAtake bhar3oMca jilemeM sthita hai| atizaya kSetra yaha eka atizaya kSetra hai| grAmameM cAra digambara jaina mandira haiN| yahA~ bhoyaremeM pArzvanAtha svAmIkI eka prAcIna atizayasampanna mUrti hai| yaha cintAmaNi pAzrvanAthake nAmase vikhyAta hai| logoMkI dhAraNA hai ki isa mUrtike darzana karanese samasta cintAe~ dUra ho jAtI haiM aura zubha manokAmanAeM pUrNa ho jAtI haiM / janatAmeM isa mUrtike prati phaile hue isa vizvAsake kAraNa hI jaina aura jainetara loga manautI manAneke lie bhArI saMkhyAmeM yahAM Ate rahate haiN| isake kAraNa hI yaha sthAna tIrthakSetrake rUpameM prasiddha ho gayA hai| ___ aMkalezvarakA ullekha AcArya puSpadanta aura bhUtabalike prasaMgameM dhavalA Adi granthoMmeM bhI pAyA jAtA hai| SaTkhaNDAgama-dhavalA TIkA bhAga 1,5.67-71 meM jisa kathAnaka athavA itihAsake prasaMgameM aMkalezvarakA varNana AyA hai, vaha kathAnaka athavA itihAsa isa prakAra hai __ saurASTra dezake girinagara nAmaka nagarakI candraguphAmeM rahanevAle aSTAMga mahAnimittake pAragAmI, pravacanavatsala dharasenAcAryane Age aMga zrutakA viccheda ho jAnekI AzaMkAse mahimAnagarImeM ekatrita hue dakSiNApathavAsI AcAryoMke pAsa eka lekha ( patra ) bhejaa| lekhameM likhe gaye dharasenAcAryake vacanoMko acchI prakAra samajhakara una AcAryoMne zAstrake arthake grahaNa aura dhAraNa karanemeM samartha, vinayase vibhUSita, uttama kula aura uttama jAtimeM utpanna aura samasta kalAoMmeM pAraMgata aise do sAdhuoMko AndhradezameM bahanevAlI veNA nadIke taTase bhejaa| unake pahuMcanepara dharasenAcAryane unakI parIkSA kI aura santuSTa honepara unhoMne zubha tithi, zubha nakSatra aura zubha vArameM unheM par3hAnA prArambha kara diyaa| isa prakAra dharasena bhaTTArakase par3hate hue unhoMne ASAr3ha mAsake zukla pakSako ekAdazIke pUrvAhnakAlameM grantha samApta kiyaa| dharasenAcAryane grantha samApta hote hI unheM usI dina vahA~se vidA kara diyaa| isI sandarbhameM dhavalAkArane likhA hai-"puNo taddivase ceva pesidA saMto guruvayaNamalaMghaNijjaM idi citiUNAdehi
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 bhAratake digambara jaina tIrtha aMkulesare varisA kAlo ko|" arthAt usI dina vahAMse bheje gaye una donoMne 'guruke vacana alaMghanIya hote haiM' aisA vicArakara Ate hue aMkalezvarameM varSAkAla bitaayaa| ____ aMkalezvarameM varSAvAsa karate hue una donoM muniyoMne zrutake pracArakI yojanA banAyI hogii| usI yojanAke anusAra varSAvAsake pazcAt puSpadanta to vanavAsa dezako cale gaye aura bhUtabali dramila deshko| tadanantara puSpadantane jinapAlitako dIkSA dekara satprarUpaNAke bIsa satra (adhika banAye aura unheM jinapAlitako pddh'aayaa| par3hAkara unheM bhUtabalike pAsa bhejaa| AcArya bhUtabaline dravya pramANAnugamase lekara zeSa pA~ca khaNDoMkI racanA kii| phira SaTkhaNDAgamakI racanAko pustakArUr3ha karake jyeSTha zuklA 5 ko caturvidhasaMghake sAtha zruta-pUjA kI, jisase zruta paMcamI parvakA pracalana ho gyaa| phira bhUtabaline usa SaTkhaNDAgamako jinapAlitake hAtha puSpadantake pAsa bhejaa| puSpadanta use dekhakara atyanta Anandita hue aura unhoMne bhI cAturvarNa saMgha sahita siddhAntakI pUjA kii| ____isa prakAra aMkalezvara una mahimAnvita puSpadanta aura bhUtabali AcAryoMkI caraNa-rajase pavitra huA thaa| upAdhyAya dharmakItine saMvat 1657 meM cintAmaNi pAzrvanAtha mandirameM yazodhara-caritakI racanA kI thii| yaha sthAna kASThAsaMgha aura mUlasaMghake bhaTTArakoMkA prabhAva kSetra thaa| inake bhaTTAraka samaya-samayapara Akara kucha samayake lie yahA~ ThaharA karate the| yahAMke mandiroMmeM unako gaddiyA~ banI huI haiN| kSetradarzana aMkalezvara eka acchA nagara hai| nagarameM 4 digambara jaina mandira haiM-(1) cintAmaNi pArzvanAtha mandira, (2) neminAtha mandira, (3) AdinAtha mandira, aura (4) mahAvIra mandira / inameM pAzvanAtha mandirake mUlanAyaka cintAmaNi pArzvanAthakI pratimA atizayasampanna hai| 1-cintAmaNi pAzvanAtha mandira-mandirake bhoyare meM cintAmaNi pArzvanAthakI katthaI kI 4 phuTa 10 iMca UMcI padmAsana pratimA virAjamAna hai| sirake Upara saptaphaNAvali hai| pratimAkA mUlavaNaM halakA gulAbo hai| kintu pratimAke Upara pAliza kI huI hai| ___ isa mUrtikA bhI eka itihAsa hai| aMkalezvarase lagabhaga eka mIla dUra rAsakuNDa nAmaka eka kuNDa hai / isa kuNDameM tIna mUrtiyAM milI thI-pArzvanAthakI, zItalanAthakI aura nndiikii| / alaga-alaga gAr3iyoM meM rakhakara aMkalezvara nagara kI ora le jAne lge| jaba pAzvanAthavAlI gAr3I aMkalezvara nagarake madhya vartamAna jaina mandirake sthAnapara pahuMcI to gAr3I yahA~ Akara ruka gyii| bahata kucha prayatna karanepara bhI gAr3I Age nahIM bar3hI, taba pArzvanAtha pratimAko yahIM utArakara kisI prAcIna mandirameM virAjamAna kara diyaa| isI prakAra zItalanAthavAlo gAr3I aMkalezvara se 8 ki. mI. dUra sajoda jAkara ar3a gyii| taba vahIMpara zItalanAthakA mandira banavAyA gyaa| donoM hI mUrtiyA~ bhoyare meM haiN| nandIvAlI gAr3I usake vartamAna sthAnapara rukI thii| yaha AzcayaMkI bAta hai ki tInoM hI mUrtiyAM camatkArI haiN| loga apanI kAmanAeM lekara vahAM jAte haiN| kAmanAeM pUrNa honeke kAraNa hI pAzvanAtha mUrtiko cintAmaNi pAzvanAtha kahA jAne lagA hai aura aba yaha mUrti isI nAmase vikhyAta hai| isa mUrtikI pIThikAke Upara koI lekha nahIM hai| kintu racanA zailIse yaha mUrti 7-8vIM zatAbdI athavA isase kucha pUrvako pratIta hotI hai| bAyIM ora 1 phuTa 2 iMca UMcI pAzrvanAthakI zvetavarNakI padmAsana pratimA hai jo
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha saMvat 1548 meM pratiSThita huI thii| isake pratiSThAkAraka jIvarAja pApar3IvAla the| isake nikaTa dhAtuko eka caubIsI hai| * dAyIM ora padmaprabha bhagavAnkI 2 phuTa 7 iMca unnata zveta pASANakI padmAsana pratimA hai| lekha na honese pratiSThAkAla jJAta nahIM ho skaa| sAmane kRSNa pASANakI sAr3he chaha iMca U~cI padmAsana pratimA virAjamAna hai jo sambhavataH neminAtha bhagavAnkI hai| isake atirikta dhAtukA eka caitya, pAzvanAtha aura siddha bhagavAnkI pratimAeM haiN| sIr3hIke pAsa eka vedImeM mUlanAyaka pArzvanAtha kI 1 phuTa 2 iMca UMcI no-phaNAvalIyukta zveta pASANakI padmAsana pratimA hai| pratiSThAkAla saMvat 1548 hai| bAyIM ora 1 phuTa 8 iMca UMcI padmaprabha bhagavAnkI zveta varNavAlI padmAsana pratimA hai / lekha nahIM hai| isake bagala meM 1 phuTa UMcI padmaprabha bhagavAnkI eka aura pratimA hai| dAyIM ora zveta pASANakI 1 phuTa 7 iMca UMcI padmAsana pratimA hai| kintu isake pAdapIThapara lekha aura lAMchana nahIM haiN| isake pArzvameM AdinAtha bhagavAnakI 10 iMca avagAhanAvAlI zveta varNakI padmAsana pratimA hai| AgekI paMktimeM 1 phuTa 8 iMca UMce zilAphalakameM kAyotsargAsanameM muni-pratimA utkINaM hai| isake dAyeM hAthameM pIchI hai aura bAyeM hAthameM kamaNDalu hai| isa mUrtikI pratiSThA saMvat 1465 meM huI thii| vizvAsa kiyA jAtA hai ki yaha pratimA mahAmahimAnvita dharasenAcAryakI hai| dAyIM ora calanepara neminAtha Adiko 5 tIrthaMkara mUrtiyA~ haiM jinameM 2 khaDgAsana aura 3 padmAsana haiM / inase Age 1 phuTa 4 iMca UMcI zvetavarNakI padmAsana mudrAmeM AdinAtha bhagavAnakI mUrti hai / tathA isase Age eka zilAphalakameM do stambhoMke madhya zvetavarNakI eka khaDgAsana pratimA hai| isake Upara cihna aura lekha nahIM haiN| UparakI maMjilameM eka vedImeM 48 dhAtu pratimAeM virAjamAna haiN| jinameM caubIsI, caitya, paMcabAlayati, paMcameru Adi haiM / vedIke Upara 2 pASANa pratimAeM bhI virAjamAna haiM / vedIke pIche parikramAkI dIvArameM 1 phUTa 11 iMca uttuMga zyAmavarNa khar3agAsana pratimA hai| isake Upara koI lekha aura lAMchana nahIM hai / caraNoMke donoM ora gomeda yakSa aura ambikA yakSIkA aMkana hai / ataH yaha pratimA neminAtha bhagavAnkI honI caahie| bhUkampake samaya yaha pratimA dIvAra-tAkameM-se gira par3I thI, kintu pratimAko koI hAni nahIM phuNcii| 2. neminAtha mandira-vedIpara madhyameM eka gandhakuTImeM cAroM dizAoMmeM pArzvanAthakI 1 phuTa U~cI padmAsana pratimAeM haiM, jo saMvat 1548 meM pratiSThita huI thiiN| inameM pUrvako ora saMvat 1862 meM pratiSThita aura 2 phuTa 3 iMca U~cI neminAthakI kRSNavarNakI padmAsana pratimA hai / vedokI kaTaniyoMpara cAroM ora dhAtu aura pASANakI pratimAeM rakhI haiN| eka AlemeM dhAtukI 10 devI mUrtiyA~ virAjamAna haiN| 3 AdinAtha mandira-bhoyare meM eka vedIpara 2 phuTa 8 iMca unnata zyAmavarNa AdinAthakI padmAsana pratimA hai| pAdapIThapara koI lekha aMkita nahIM hai kintu vRSabha lAMchana hai| bAyIM ora padmaprabha bhagavAnkI 2 phuTa 4 iMca U~cI zyAma varNa pratimA hai tathA dAyIM ora 2 phuTa 4 iMca UMcI supArzvanAthakI pratimA hai / lekha nahIM hai| inake atirikta dhAtuko caubIsI aura pAzvanAthakI 3 pratimAeM aura haiN| Uparake khaNDameM tIna kaTanIvAlI vedImeM mUlanAyaka candraprabha bhagavAnkI 1 phuTa 6 iMca UMcI zveta varNa padmAsana pratimA hai| lekha nahIM hai / isake atirikta vedIke Upara saMvat 1548 ko
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 bhAratake digambara jaina tIrtha zveta pASANakI padmAsana pratimAeM, neminAthakI 1 pASANa-pratimA tathA dhAtukI 32 pratimAeM bhI haiN| pASANa-phalakapara eka yantra bhI utkINaM hai| 4. mahAvIra mandira-yaha yahA~kA bar3A mandira kahalAtA hai| vedIke bAhara bAyIM ora pASANakA paMcameru banA huA hai / 20 pratimAeM banI huI haiN| dAyIM ora zIzeke phremameM dhAtukA pAvApurI jala-mandira banA huA hai| racanA sundara hai| isameM mahAvIra svAmIkI 1 phuTa 1 iMca UMcI dhAtu-pratimA bhI virAjamAna hai| madhyameM gandhakuTImeM eka caitya hai jisake cAroM konoMke stambhoMpara 24 tIrthaMkara pratimAeM haiM tathA cAroM dizAoMmeM cAra tIrthaMkara pratimAeM haiN| kaTanIpara cAroM ora dhAtu aura pASANakI pratimAeM virAjamAna haiN| bAyIM orakI dIvArameM eka vedI banI huI hai| isameM Uparake bhAgameM 6 dhAtuko tathA nIceke bhAgameM 4 pASANakI aura 2 dhAtukI pratimAeM haiN| isa mandirake bAhara bAyIM ora eka devaro banI huI hai| usameM dhAtukA eka stambha banA huA hai / usake Age ambikA devIko eka pASANa pratimA virAjamAna hai| vyavasthA ___ ukta cAroM mandiroMkI vyavasthA kisI eka prabandhaka samitike antargata nahIM hai| mahAvIra mandira aura AdinAtha mandira kASThAsaMghake haiN| ina donoM mandioMkA eka TrasTa hai| cintAmaNi pArzvanAtha aura zItalanAtha mandira sajoda-ye donoM mandira mUlasaMghake haiN| ina donoM mandiroMkI vyavasthA eka hI TrasTake dvArA hotI hai / neminAtha mandira navagraha saMghakA kahalAtA hai / isakA eka pRthak TrasTa hai| dharmazAlA nagarameM eka digambara jaina dharmazAlA hai| usameM yAtriyoM ke lie AvAsa, nala aura bijalIkI suvidhA hai| melA mahAvIra svAmIke mandirase kvAra vadI 1 ko jalayAtrAkA jalUsa nikalatA hai| neminAtha mandirase bhAdrapada zuklA 15 ko eka jalUsa nikalatA hai| rAmakuNDake pAsa muni-caraNa bane hue haiN| yaha jalUsa vahA~ jAtA hai| patAmainejiMga TrasTI, zrI cintAmaNi pArzvanAtha digambara jaina mandira, __ aMkalezvara (jilA bhar3oMca ) gujarAta sajoda mArga zrI digambara jaina atizaya kSetra sajoda gajarAta prAntake bhar3oMca jilemeM aMkalezvarase pazcimakI ora 8 ki. mI. dUra sthita hai / aMkalezvara sTezana pazcimI relaveke sUrata aura bar3audA sTezanoMke madhyameM hai| aMkalezvarase moTara dvArA sajoda jA sakate haiN|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 199 atizaya kSetra yaha eka atizaya kSetra hai| yahAM eka prAcIna digambara jaina mandira hai| mandirake bhoyaremeM bhagavAn zItalanAthakI zveta pASANakI 3 phuTa 2 iMca avagAhanAvAlI sAtizaya pratimA virAjamAna hai| bhagavAn zItalanAthakI mUrtike atizayake sambandhameM eka kiMvadantI pracalita hai-vi. saM. 1747 meM kisI zrAvakako svapna huA, 'aMkalezvarake rAmakuNDameM jaina mUrtiyA~ haiM, unheM tuma nikaalo|' usane apane svapnakI carcA anya zrAvakoMse kii| phalataH saba bhAI milakara rAmakuNDa pahu~ce / unhoMne kuNDameM talAza kI to do tIrthaMkara pratimAeM nikalIM-eka pArzvanAthakI aura dUsarI shiitlnaathkii| pAzvanAthako pratimAko gAr3ImeM lekara cle| gAr3I rAmakuNDase calakara aMkalezvara nagarameM pahuMcI aura vahIM ruka gyii| jaba prayatna karanepara bhI vaha nahIM calI to pratimAko vahIM virAjamAna kara diyaa| isI prakAra zItalanAthakI mUrtiko dUsarI bailagAr3ImeM rakhakara cle| bailagAr3I aMkalezvarase 8 ki. mI. sajoda grAmameM jAkara ruka gyii| vaha vahAMse kisI prakAra Age nahIM bddh'ii| taba zItalanAtha bhagavAnkI mUrtiko vahIM bhoyare meM virAjamAna kara diyaa| yaha pratimA padmAsana mudrAmeM hai / pASANa chIMTedAra hai| pratimA atyanta manojJa hai| chIMToMne isakI zobhAko bigAr3A nahIM, balki saMvArA hI hai| bhAratakI sundara jaina pratimAoMmeM isakI gaNanA kI jA sakatI hai| azraddhAlu vyakti bhI isake samakSa Akara zraddhAse natamastaka hue binA nahIM raha sktaa| isake karNa skandha-cumbI haiN| grIvApara tIna valaya par3e hue haiM / chAtIpara zrIvatsa ubharA huA nahIM hai, mAtra cihna aMkita hai| nAsikA lambI, hoTha patale aura cakSu ardhonmIlita haiN| bhauMheM dhanuSAkAra haiM tathA sirake kuntala valayAkAra ati sundara bane hue haiN| mUtike pIThAsanapara vRkSakA aspaSTa lAMchana banA huA hai| lekha nahIM hai| kucha vidvAn isako 2000 varSa prAcIna mAnate haiM, kintu hamArI vinamra mAnyatAke anusAra isakI racanA zailI aura isake zilpa sauSThavako dekhate hue yaha pratimA 7-8vIM zatAbdI athavA usase kucha pUrva guptakAlakI honI cAhie / aMkalezvarakI cintAmaNi pAzvanAtha pratimA bhI isake samakAlIna hI lagatI hai| mUlataH vaha pratimA pAlizadAra nahIM rahI hogI, pAliza bAdameM kI gayI hogii| usakI pAlizake kAraNa usakA racanA-kAla nirdhArita karane meM kaThinAI pratIta hotI hai, kintu zItalanAtha svAmIkI pratimAkA kAla nizcita honepara usake kAlakA bhI sahI nirdhAraNa kiyA jA sakatA hai| dharmazAlA nagarameM vartamAnameM kisI jaina bandhukA nivAsa nahIM hai, kevala eka vRddhA mahilA apane patigRhakI mamatAke kAraNa rahatI hai| yahAM dharmazAlA bhI nahIM hai| prAyaH yAtrI aMkalezvarakI jainadharmazAlAmeM apanA sAmAna rakhakara basoM dvArA yahA~ Ate haiM aura darzana-pUjA karake aMkalezvara lauTa jAte haiN| mandirake kueMkA jala bhI khArA hai, kintu vaha vRddhA bahana yAtriyoMkI miSThajala Adise premapUrvaka sevA karatI hai / mandirakA vAtAvaraNa atyanta zAnta hai| melA gAMvameM mAgha kRSNA 14 ko mahAdevakA melA hotA hai| isI avasarapara mandirapara dhvajArohaNa kiyA jAtA hai| mandira meM darzanoMke lie jainoMke atirikta hindU aura bhIla Adi bhI Ate haiN|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 bhAratake digambara jaina tIrtha vyavasthA isa mandirako sampUrNa vyavasthA aMkalezvarake cintAmaNi pArzvanAtha mandirakA TrasTa hI karatA hai| -sajodakA posTa-oNphisa aMkalezvara hai aura usakA jilA bhar3oMca hai| amojharo pArzvanAtha mArga zrI digambara jaina atizaya kSetra amIjharo pArzvanAtha gujarAta prAntake bar3AlI grAmameM hai| bar3AlI pazcima relavekA choTA-sA sTezana hai| yaha ahamadAbAda-kheDabrahmA lAinapara kher3abrahmAse pahalA sTezana hai / yaha himmatanagarase 44 ki. mI. aura IDarase 14 ki. mI. dUra hai| atizaya kSetra bar3AlI grAmameM eka prAcIna mandira hai| usameM mUlanAyaka pratimA amIjharo pArzvanAthakI hai| yaha 3 phUTa avagAhanAvAlI zyAma varNa pratimA hai| mandirake bhItara bAvar3I aura dharmazAlA hai| bhaTTAraka sumatisAgarane ullekha kiyA hai ki 'pAsa amIjhara zItalae candranAtha mahAmuni' arthAt amIjharo pArzvanAthake nikaTa zItalanAtha, candraprabha aura RSabhadevakI pratimAeM virAjamAna haiN| bhaTTAraka sumatisAgarakA samaya solahavIM zatAbdIkA madhya bhAga nizcita kiyA gayA hai|' sumatisAgarajIne amIjharokI sthiti batAte hue kahA hai "sugAma bar3AlI nAma vizAla / suamIjharA pUjo guNamAla // " bhaTTAraka jJAnasAgarane apanI 'sarvatIrtha vandanA' nAmaka racanAmeM batAyA hai ki pUjAke anantara pArzvanAthako mUrtise amRta jharatA hai, isalie isakA nAma amIjharo pAzrvanAtha hai| ukta racanAkA yaha padya isa prakAra hai "sughaTa ghaTita ati nipuNa grAma bar3AlI nAmaha / pAzvajinendra prasiddha amIjharo tisa ThAmaha / pUjAnaMtara sAra amiya sarvAMga jharaMtaha // kRSNAgaru maharkata jaya jaya jagata karaMtaha / mAnava ghana sevA karata ArAdhata sura khagapati / amIjharo nita vaMdiye kahata jJAnasAgara yati // 68 // " bhaTTAraka jayasAgarane bhI 'tIthaM jayamAla' meM amIjharokA ullekha kiyA hai aura use bar3AlI grAmameM batAyA hai| ina vidvAn bhaTTArakoMke ullekhoMse aisA lagatA hai ki unake kAlameM yaha eka prasiddha digambara jainatortha thaa| kintu aba bar3AlI grAmameM digambara jainoMkA koI ghara nahIM rhaa| kAphI samayase IDarakI digambara jaina samAja isa kSetrakI dekharekha, pUjA-sevAkI vyavasthA karatI thii| kintu 1. bhaTTAraka sampradAya, pR. 200 / 2. tIrthavandanasaMgraha, pR. 75 /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtake digambara jaina tIrtha 201 ApasI matabhedoMke kAraNa IDarako digambara samAja kSetrako orase udAsIna ho gyii| isa avasarase lAbha uThAkara zvetAmbara samAjane isa kSetrapara apanA adhikAra kara liyaa| kintu mUlanAyaka pAzvanAtha pratimA abhI bhI digambara AmnAyakI hI virAjamAna hai| ____IDarake AsapAsa kaI atizaya kSetra athavA prAcIna mandira haiM jo Aja upekSita dazAmeM par3e hue haiN| IDara jilemeM muDaiThIke pAsa aura IDarase tIna mIla dUra parvatameM eka prAcIna zikharabanda jinAlaya hai| usameM cintAmaNi pAzvanAthako 3 phuTa UMcI pratimA hai| pratimA bar3I manojJa hai| IDara jilemeM TAkATUkA aura boIDAke bIcameM jaMgalake andara nadIke kinAre AdIzvara bhagavAnkA zikharabanda bar3A prAcIna mandira hai| pratimA ko avagAhanA DhAI phuTakI hai| isake bagalameM donoM ora 2-2 phuTa UMcI do pratimAeM virAjamAna haiN| 26
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra pradeza gajapanthA aura aMjanerI __ mAMgItuMgI cAMdavar3a guphA borIvalI (bambaI) vahIgA~va kuNDala (kalikuNDa pArzvanAtha) bAhubalI kolhApura kunthalagiri dhArAzivako guphAe~ tera sAvaragA~va ASTA ailaurAkI guphAeM daulatAbAda kA kilA auraMgAbAdakI guphAe~ paiThaNa navAgar3ha jintUra . ziraDa zahApura asegA~va antarikSa pArzvanAtha kAraMjA bADhauNA rAmanAtha bhAtakulI rAmaTeka muktAgiri ( meMDhAgiri)
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ FVERY laDhANA dilI akolA ra yu/ pata mAlI A. gAbAda ACA a ka ra bAda ba dhAgaNika . saMketa rolpI gajadhAnI jilA mukhyAlaya sA - rAjya kI sImA relave ga - rAjakIya mArga ra mAnacitra mahArASTra jaina tIrtha evaM prasiddha sthAna * bhAratake mahAsarvekSakakI anujJAnusAra bhAratIya sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitrapara aadhaarit| * isa mAnacitrameM diye gaye nAmoMkA akSaravinyAsa vibhinna sUtroMse liyA gayA hai| (c) bhArata sarakArakA pratilipyadhikAra, 1977 * samudra meM bhAratakA jalapradeza upayukta AdhAra rekhAse mApe gaye bAraha samudrI mIlakI dUrI taka hai|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ gajapanthA aura aMjanerI siddhakSetra __ zrI gajapanthA siddhakSetra yA nirvANakSetra hai| yahA~se sAta balabhadra aura ATha koTi yAdava mukta hue the| tatsambandhI ullekha aneka granthoMmeM upalabdha hote haiN| prAkRta nirvANa-kANDameM isa sambandhameM nimnalikhita gAthA milatI hai satteva ya balabhaddA jaduvariMdANa atttthkoddiio| gajapaMthe girisihare NivvANagayA Namo tesiM // 6 // arthAta sAta balabhadra aura ATha koTi yAdava rAjA gajapantha girike zikharase makta hae / kucha uttarakAlIna bhASA-kaviyoMne bhI gajapanthako balabhadroM aura yAdava narezoMko nirvANabhUmi honeke kAraNa ise nirvANa-kSetra mAnA hai| ina lekhakoMmeM udayakIrti, guNakIrti, megharAja, cimaNA paNDita, dilasukha aura jJAnasAgara mukhya haiN| saMskRta nirvANa-bhaktimeM 'daNDAtmake gajapathe pRthusArayaSTau' kahakara gajapanthakA kevala nAmollekha hI kiyA hai| saMskRta nirvANa-bhakti AcArya pUjyapAda viracita hai, jaisA ki prabhAcandrAcAryane kriyAkalApameM likhA hai"saMskRtAH sarvA bhaktayaH pAdapUjyasvAmikRtAH prAkRtAstu kundkundaacaarykRtaaH||" -dazabhaktyAdi saMgraha TIkA, pR. 61 pUjyapAda svAmIkA samaya IsAkI pAMcavIM zatAbdI sunizcita hai| isI prakAra prAkRta nirvANa-bhaktiyoMke racayitA kundakundAcArya mAne gaye haiM aura unakA samaya IsAkI prathama zatAbdI mAnA jAtA hai| ina donoM hI AcAryoMne gajapanthako nirvANakSetra svIkAra kiyA hai| isase yaha siddha hotA hai ki IsAkI prathama zatAbdImeM bhI gajapantha nirmANa-kSetra mAnA jAtA thaa| nirvANakANDameM isa parvatapara-se jina sAta balabhadroMkI mukti-prAptikA ullekha hai, unake nAma uttarapurANa Adi purANoMke AdhArapara isa prakAra haiM-(1) vijaya, (2) acala, (3) sudharma, (4) suprabha, (5) nandI, (6) nandImitra aura (7) sudarzana / gajapantha kSetrako avasthiti kucha vidvAn vartamAna gajapantha kSetrako vAstavika na mAnakara Adhunika khoja mAnate haiN| unakA tarka hai ki isa kSetrapara na to koI prAcIna mandira hai aura na purAtattva hii| kintu prAcIna sAhityameM kucha prasaMga yA sthala aise bhI prApta hote haiM, jinase isa bAtakA nirNaya ho jAtA hai ki yaha kSetra kahA~para avasthita thA / asaga kavi kRta 'zAntinAtha-carita'meM eka prasaMga hai-amitateja aura zrIvijayane apanI vizAla vAhinIko lekara azanivega vidyAdharakA pIchA kiyaa| taba vaha apanI rakSAkA koI upAya na dekhakara bhAga khar3A huA aura nAsikya nagarake bAhara gajadhvaja parvatapara jA phuNcaa| ullekha isa prakAra hai "apazyannAparaM kiMcidrakSopAyamathAtmanaH / zelaM gajadhvaja prApannAsikyanagarAd bhiH||"
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 bhAratake digambara jaina tIrtha isa ullekhase yaha spaSTa ho jAtA hai ki gajapantha zaila nAsikya nagarake bAhara thaa| kintu zlokameM gajapantha zabda na dekara kavine parvatakA nAma gajadhvaja diyA hai| gajadhvaja aura gajapantha eka hI parvatake nAma haiM aura paraspara paryAyavAcI haiN| isa bAtakA samarthana bodhaprAmRta gAthA 27 kI zrutasAgara kRta TIkAse bhI hotA hai| usameM samasta tIrthoM ke nAma isa prakAra diye haiM "Urjayanta-zatrujaya-lATadeza pAvAgiri-AbhIradezatuMgIgiri-nAsikyanagarasamIpavarti gajadhvajagajapaMtha-siddhakUTa-tArApura-kailAsASTApada-campApurI-pAvApura-vArANasInagarakSetra-hastinAgapattana-cala meMdra giri-vaibhAragiri-rUpyagiri-suvarNagiri-ratnagiri-zauryapura - cUlAcala-narmadAtaTa - droNIgiri-kunthugiri-koTikazilAgiri-jambaka vana-calanAnadItaTa-tIrthaMkarapaMcakalyANasthAnAni / " uparyukta ullekhameM 'nAsikyanagara samIpavartI gajadhvaja gajapantha' nAma dekara sArI zaMkAoMkA samAdhAna kara diyA hai| isakA artha yaha hai ki gajapantha nAsika nagarake samIpa thA aura usakA aparanAma 'gajadhvaja' bhI thaa| vartamAnameM bhI gajapantha kSetra nAsika zaharase kevala 6 ki. mI. dara hai| mhasarUla gAMvameM dharmazAlA hai| yaha parvatakI talahaTImeM hai| yahAMse parvata arthAt nirvANa-sthAna lagabhaga 2 ki. mI. par3atA hai / Upara jAneke lie pASANakI 435 sIr3hiyAM banI huI haiN| nAsika roDa sTezanase nAsika hokara mhasarUla gA~va 16 ki. mI. par3atA hai| nAsikase mhasarUlake lie moTara, tAMge barAbara milate haiN| kSetra darzana mhasarUla gAMvake uttarakI tarapha jaina dharmazAlA banI huI hai| isake cAroM ora parakoTA hai| kampAuNDake bhItara hI dharmazAlA, snAnagRha tathA eka do-maMjilA bhavana hai| parakoTAke dakSiNakI ora eka kampAuNDa hai| isameM do-maMjilA havelI banI huI hai| caukake madhyameM kSetra kAryAlaya hai| do choTe baMgale bhI bane hue haiM-eka IzAnakoNakI ora, dUsarA bar3e phATakake pAsa / ye saba kSetrakI hI sampatti haiN| dharmazAlAke antamArgameM eka bhavya jinAlaya hai| isameM mUlanAyaka pratimA mahAvIra bhagavAnkI hai / isakI avagAhanA 2 phuTa 1 iMca hai| isakI pratiSThA saMvat 1945 meM huI thii| yaha zveta varNakI hai aura padmAsana mudrAmeM hai| isake bAyIM ora 2 phuTa 1 iMca UMcI AdinAthakI zvetavarNakI padmAsana pratimA hai| samavasaraNameM inake atirikta dhAtuko 31 mUrtiyAM haiM, jinameM 7 balabhadroMkI haiM aura 1 gajakumArakI hai / zikharapara 7 mUrtiyA~ haiM / mandirake Age mAnastambha hai jo vIra saM. 2460 meM bra. kaMkubAIkI orase nirmita huA thaa| mAnastambhakI zIrSavedI para mahAvIra svAmIkI 4 pratimAe~ haiN| mandirake nikaTa eka kuAM hai| sAmane kSetrake khetameM eka bAvar3I hai| yahA~ Aja jo dharmazAlA, mandira, sarasvatI bhavana Adi dikhAI par3ate haiM, lagabhaga Der3ha sau varSa pahale kucha bhI nahIM thaa| eka bAra nAgaurake bhaTTAraka kSemendrakIrti tIrthayAtrA karate hue yahA~ padhAre aura kSetrakI gaurava-garimAse prabhAvita hokara unhoMne ise adhika prakAzameM lAnekA vicAra kiyA / ataH unhIMkI preraNAse prerita hokara zolApura nivAsI seTha nAnacanda phatahacandajIne mhasarUlameM jamIna kharIdakara yAtriyoMkI suvidhAke lie dharmazAlA aura mandirakA nirmANa kraayaa| mandirakI pratiSThA bhaTTAraka kSemendrakItijIke netRtvameM vi. saM. 1943 meM bar3e dhUmadhAmake sAtha sampanna huI thii| parvatakI talahaTImeM eka sundara vATikA hai| isIke pAsameM bhaTTAraka kSemendrakIrtikI samAdhi banI huI hai tathA eka jinAlaya hai| mandirake garbhagRhameM 2 phITa UMcA eka caitya hai, jisameM cAroM
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 205 dizAoMmeM zvevarNakI padmAsana mUrtiyA~ haiM tathA 12-12 mUrtiyAM aura banI haiN| dAyIM ora dIvAravedImeM 2 phITa UMcI pAzvanAthakI zvetavarNa padmAsana mUrti hai| isa mandirake pAsase hI parvatapara car3haneke lie sIr3hiyAM banI haiM / parvatakI UMcAI kevala 400 phITa hai| sIr3hiyA~ prAyaH eka phuTa U~cI aura khar3I haiN| parvatapara car3haneke pazcAt sarvaprathama eka phATaka milatA hai| isameM ghusate hI dAyIM orako 13 sIr3hiyA~ car3hakara eka laghu zikharake nIce tIna zveta caraNa sudarzana, nandi aura nandImitra balabhadrake virAjamAna haiN| zikharake adhobhAgameM suprabha, sudharma, gajakumAra, acala aura vijaya balabhadrake caraNa haiM / phira eka navanirmita jinAlaya aura pAzvanAtha guphAke darzana hote haiN| isa guphA mandirako pratimAko punaH pratiSThA (lepa car3hAneke kAraNa) pUnAke seTha zobhArAma bhagavAnadAsa dvArA nirmita kI gyii| isameM bhagavAn pArzvanAthakI zyAmavarNa 10 phuTa 4 iMca avagAhanAvAlI nau phaNAvaliyukta padmAsana pratimA virAjamAna hai| AcArya zAntisAgarajIke upadezase isa vizAla pratimAkI punaH pratiSThA karAyI gyii| isakI pratiSThA mArgazIrSa zuklA 10 saMvat 1994 meM kI gyii| dUsarA mandira bra. jIvarAja gautamacandajI zolApurane nirmANa kraayaa| yaha vIra saM. 2460 meM nirmita huA thaa| bAyIM ora 1 phuTa 5 iMca UMcI katthaI varNakI padmaprabhakI aura dAyIM ora vAsupUjyako pratimA hai| uparyukta guphA aura pArzvanAtha pratimA atyanta prAcIna haiN| ina mandiroMke bagalameM hI atyanta prAcIna do guphA mandira haiN| ina guhAmandiroMkA nirmANa kaba kisake dvArA kiyA gayA, yaha jJAta nahIM hotaa| pratimAoMpara lepa car3hA diyA gayA hai, isalie unakI kalA aura saMracanAse bhI nirmANa-kAlakA anumAna nahIM lagAyA jA sktaa| guphAko bhI palastara aura raMga-rogana karake kamarekA rUpa de diyA hai| sAmane vedIpara eka zilAphalakameM tIna zyAmavarNakI 4 phuTa 5 iMca UMcI khaDgAsana pratimAeM utkIrNa haiN| pratyeka pratimAke donoM ora stambha haiN| isa prakAra kula 4 stambha haiN| stambhoMpara Upara padmAsana pratimA, madhyameM jaMjIra aura adhobhAgameM khaDgAsana pratimAoMkA aMkana hai| pratimAoMke sirake Upara chatra, chatrake donoM pAryo meM tUrya vAdya / chatrake Upara eka hAthameM camara tathA dUsare hAthameM phala liye hue devI tathA usake Upara kIcaka hai| bAyIM ora AlemeM eka bhakta hAtha jor3e baiThA hai| bAyIM orakI dIvArameM painala bane hue haiN| bAyIM orase-10 iMca UMcI tIna khaDgAsana mUrtiyAM, Age 2 phuTa UMcI eka padmAsana, usake donoM ora khaDgAsana mUrtiyAM, inase Age punaH isI prakAra madhyameM padmAsana aura donoM ora khaDgAna mUrtiyAM, punaH 10 iMca UMcI tIna khaDgAsana mUrtiyAM / madhyavartI do mUrtiyoMke parikarameM puSpamAlA liye hue deva dikhAI par3ate haiN| ___ isI prakAra dAyIM orakI dIvArameM bhI painala bane hue haiN| bAyIM orase dAyIM ora komadhyameM padmAsana mUrti, usake donoM pAvoMmeM khaDgAsana muurtiyaaN| madhyameM mUrtike Upara chatra, tUryavAdaka deva tathA Upara puSpanAla pakar3e hue devii| Age isI prakArakA painala hai| isase Ageke painalameM siMhapara dvibhujI devI lalitAsanameM AsIna hai| devIkA dAyAM hAtha jaMghApara rakhA hai tathA bAyeM hAthameM gadA hai| bAharI kakSameM bAyIM orakI dIvArameM sAr3he chaha phITa avagAhanAvAlI khaDgAsana mUrti hai| eka dvibhujI gajArur3hA padmAvatI devI bhI hai| usake zIrSa bhAgapara pAzvanAtha virAjamAna haiM / dAyIM orakI dovArameM bhI isI prakAra painala haiM / antara itanA hai ki devI siMhArUr3hA hai| isa guphAse Age bar3hanepara eka dUsarI guphA milatI hai| ise bhI palastara karake kamarekA
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 bhAratake digambara jaina tIrtha rUpa de diyA gayA hai| sAmane vedIpara kRSNavarNakI 4 phuTa U~cI aura 2 phuTa 10 iMca caur3I pArzvanAtha bhagavAnkI tIna pratimAe~ virAjamAna haiM / ye tInoM eka hI zilAphalakameM utkIrNa haiM / isa phalakakI racanA isa prakAra hai- camaravAhaka, pArzvanAtha, camaravAhaka, lalitAsanameM dharaNendra, camaravAhaka, pArzvanAtha, camaravAhaka, lalitAsana meM padmAvatI, camaravAhaka, pArzvanAtha, phira camaravAhaka / bAyIM dIvArake sahAre madhyameM 3 phoTa 2 iMca U~ce phalakameM padmAsana tIrthaMkara pratimA hai / parikara chatra, dundubhivAdaka, gaja sUMr3ameM jala- kalaza liye hue| donoM ora devayugala puSpamAla liye hue / adhobhAgameM camaravAhaka aura unase nIce yakSa-yakSI / isa mUrti ke Upara 2 phuTa 4 iMca U~ce zilAphalaka meM AdinAtha bhagavAnko mUrti hai / usake donoM pAvoMmeM padmAsana pratimAe~ haiM / bhagavAn ke sirapara chatra haiM / unake Upara camaravAhaka haiM / chatrake donoM ora mAlAdhArI deva haiM / bhagavAnke pAdapIThapara vRSabha lAMchana hai / ora mArbala ke eka phalakameM tIna siddha mUrtiyAM khaDgAsana mudrAmeM haiM / dAyIM ora mAla eka phalaka meM madhya meM khaDgAsana sAdhu-mUrti hai tathA donoM pAvoM meM upAdhyAya aura AcArya parameSThIko padmAsana mUrtiyA~ haiM / sAdhu parameSThI ke hAthoM meM mAlA aura picchI hai / AcArya parameSThIko sAdhu vandanA kara rahe haiM aura upAdhyAya parameSThIke nIce zAstra hai tathA zrAvaka zrotA baiThe haiM / ora kI dIvAra- vedI meM pArzvanAtha bhagavAn kI do zveta mUrtiyA~ haiM / dAyIM orakI dIvAra - vedI meM zveta varNa mahAvIra, katthaI varNaM candraprabha aura kRSNavarNa tIrthaMkara mUrtiyA~ virAjamAna haiM / dAyIM ora vedImeM bhagavAn mahAvIrako katthaI varNakI 1 phuTa 4 iMca U~cI padmAsana mUrti hai / bAyIM ora saptarSiyoMke caraNa-cihna bane hue haiM tathA dAyIM ora sAta balabhadroMke caraNa-cihna virAjamAna haiM / bAhara barAmade meM dvArake bAyIM aura dAyIM ora 5 phuTa 9 iMca avagAhanAvAlI tIrthaMkara pratimAe~ haiM / bAyIM ora barAmadeke sirepara vedImeM zyAma varNaM prAcIna padmAsana pratimA hai / usake donoM pAtroM meM pArzvanAtha bhagavAn kI katthaI varNakI padmAsana aura kAyotsargAsana pratimAeM haiM tathA Age do zveta padmAsana pratimAe~ haiM / isI prakAra dAyIM ora barAmadeke chorapara 2 phuTa 4 iMca U~cI kRSNa pASANakI padmAsana pratimA hai / purAtattva isa kSetrapara tathA isake nikaTastha 14-15 mIlake pradezameM jaina purAtattva sAmagrI vipula parimANa meM upalabdha hotI hai / 'zAntinAtha purANa' meM likhA hai ki IsA pUrva 900 meM maisUra ke cAmarAja narezane yahA~kI guphAoM meM mUrtiyoMkI prANa-pratiSThA karAyI thI / tabase hI ina guphAoM ko cAmara lenI ( cAmara guphA ) kahane lage haiM / mahArASTra prAnta meM prAimarI kakSAkI pustakoM meM cAmbhAra lenIke nAmase yahA~ke jaina mandiroM aura guphAoMkA varNana AtA hai / zAntinAtha purANake uparyukta ullekhameM kitanA tathyAMza hai, yaha kahanA kaThina hai / jabataka anya prAmANika srotoMse isakI puSTi nahIM ho jAtI, tabataka ise svIkAra karane meM saMkoca honA svAbhAvika hai / cAmbhAra lenIke nAmake AdhArapara eka bahuta rocaka dantakathA bhI pracalita ho gayI hai / yahA~se 10 mIla dUrastha pANDavalayaNase kisI sAdhune jUtA pheMkA thA, jo yahA~kI guphAmeM Akara girA thA / isIlie use cAmbhAra (camAra) lenI kahA jAtA hai /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 207 pANDava guphAoMmeM 11 navambara kI guphAmeM bhagavAna mahAvIrakI eka pratimA 3 phuTa UMcI padmAsana mudrAmeM hai| gajapanthase pazcimakI ora lagabhaga 16 ki. mI. dUra tryaMbaka roDapara aMjanerI kSetra hai| yahAM parvatake Upara do guphAeM haiN| eka guphAmeM bhagavAn mallinAthakI lagabhaga 3 phITa U~cI eka padmAsana pratimA pahAr3ameM utkIrNa hai| dUsarI guphAmeM 5 mUrtiyAM utkIrNa haiN| isa parvatase nIce gAMvameM pahale 10-15 jaina mandira the| unake bhagnAvazeSa gAMvameM bikhare par3e haiN| kucha mandira abhI bhagna dazAmeM khar3e hue haiN| inakA zilpa aura sthApatya uccakoTikA hai| eka mandirameM 12vIM zatAbdIkA eka zilAlekha vidyamAna hai| yahA~kI mUrtiyoMko loga uThA le gye| ina mandiroMpara Ajakala purAtattva vibhAgakA adhikAra hai| yahAM sar3aka kinAre eka zaiDake nIce pA~ca phuTa U~cI padmAsana tIrthaMkara pratimA rakhI huI hai| hindU loga apanA ArAdhya mAnakara isakI pUjA karate haiN| jainoMne ise le jAnekA kaI bAra prayatna kiyA, kintu hindU loga ise le jAne nahIM dete| uparyukta sabhI purAtattva cauthIse AThavIM zatAbdI takakA anumAnita kiyA jAtA hai| dharmazAlA kSetrapara eka dharmazAlA hai| isameM 65 kamare haiN| dharmazAlAmeM kuAM, snAnagRha aura zaucAlaya bane hue haiN| prakAzake lie bijalI hai / yAtriyoMkI suvidhAke lie gadde, takiye aura paryApta saMkhyA meM bartanoMkI vyavasthA hai / eka dukAna bhI hai, jahA~ sabhI Avazyaka sAmAna mila jAtA hai / dharmazAlAke nikaTa hI gAMva hai| posTa oNphisa gAMvameM hai / kSetrake kAryAlayameM TelIphonakI bhI suvidhA hai| nAsikameM bhI eka jaina dharmazAlA hai / yaha prabhAta TAkIjake sAmane galImeM hai| isakA patA hai-1381 TakasAla lena, dUdha nAkA, trayaMbaka daravAjA nAsika / melA kSetrapara prativarSa mAgha zuklA 14 ko vArSika melA hotA hai| usa dina yahAM jalayAtrAkA utsava hotA hai| kSetrapara san 1936 aura san 1950 meM do bAra AcArya zAntisAgarajI mahArAjakA cAturmAsa huA thaa| isI prakAra AcArya mahAvIrakIrtijIke bhI yahAM do bAra cAturmAsa ho cuke haiN| inake kAraNa kSetrapara aneka bAra ullekhanIya samAroha ho cuke haiN| vyavasthA kSetrakI vyavasthA zrI digambara jaina gajapantha siddhakSetra prabandhaka samiti karatI hai| isakA cunAva meleke avasarapara tIna varSameM janarala mITiMga dvArA hotA hai| mArga yaha kSetra nAsika zaharase 6 ki. mI. uttarakI ora DiNDorI roDapara sthita hai| nAsikase basa, Taimpo, tAMge sabhI milate haiM / inase mhasarUla gAMvakA nAma lenA caahie| mAMgItuMgIse AnevAle saTANA-nAsika vAyA kalavanavAlI basase yahAM utara sakate haiM / hindUtIrtha nAsika nAsika hinduoMkA parama pAvana tIrtha hai / nAsika sTezanase pAMca mIla dUra godAvarIke taTapara nAsika zahara avasthita hai / vanavAsa kAlameM rAma, lakSmaNa aura sItAjI yahAM bahuta samaya taka
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 bhAratake digambara jaina tIrtha rahe the| kahate haiM, yahIMpara lakSmaNane sUrpaNakhAko nAka kATI thii| usIke kAraNa isa sthAnakA nAma nAsikA par3a gayA aura usase nAsika ho gyaa| godAvarIke bAMyeM taTapara AdhA mIla dUrapara vaTavRkSa hai / hindU loga isIko paMcavaTI kahate haiN| yahA~se pAMca mIla dUra pANDava guphA tathA 21 anya guphAeM haiN| inakA nirmANa kAla IsAkI cauthI zatAbdI mAnA jAtA hai| mahArASTra ke loga nAsikako kAzIke samAna pavitra nagarI mAnate haiN| jaba 12 varSa bAda bRhaspati siMharAzimeM hotA hai, taba yahAM vizAla kumbhakA melA bharatA hai| ___ nAsikameM dekhane yogya vastuoMmeM godAvarIse pAMca mIla dUra zrI rAmacandrajIkA bhavya mandira hai| mandirake pAsakA maNDapa bahuta hI sundara hai| kahate haiM, isa mandirake banavAnemeM sAta lAkha rupayA kharca haA thaa| gajapanthA kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI gajapanthA digambara jaina siddhakSetra po0 mhasarUla, (jilA nAsika) mahArASTra mAMgItuMgI siddhakSetra mAMgItuMgI parama pAvana siddhakSetra hai| yahAMse rAma, hanumAn, sugrIva, gavaya, gavAkSa, nIla, mahAnIla Adi 99 koTi muniyoMko nirvANa prApta huA thaa| ataH yahA~kA kaNa-kaNa pavitra hai| prAkRta nirvANa-kANDameM isa tIrthaka sambandha meM nimnalikhita ullekha milatA hai "rAma haNU suggIvogavaya gavakkho ya nIla mhniilo| Nava NavadI koDIo tuMgIgiri Nivvude vaMde // 8 // " arthAt rAma, hanumAn, sugrIva, gavaya, gavAkSa, nIla aura mahAnIla Adi 99 koTi muniyoMne tUMgIgirise nirvANa prApta kiyaa| unheM maiM vandanA karatA hai| saMskRta nirvANa-bhaktimeM pUjyapAda AcAryane 'tuMgyAM tu saMgarahito balabhadra nAmA' isa zlokacaraNameM balabhadra (rAma) kA nirvANa tuMgIgirise batalAyA hai| udayakIrti, zrutasAgara, abhayacandra, guNakIrti, megharAja, jJAnasAgara, jayasAgara, cimaNA paNDita, devendrakIrti, paNDita dilasukha Adi uttarakAlIna bhASA-kaviyoMne tIrtha-vandanA sambandhI apanI racanAoMmeM rAma Adi muniyoMkI nirvANa-bhUmike rUpameM mAMgItuMgIkA ullekha kiyA hai| gaMgAdAsa, kamala, merucandra, guNakIrti aura abhayacandra Adi kaviyoMne balabhadra aSTaka athavA tuMgI gItakI racanA karake balarAma dvArA apane anuja nArAyaNa kRSNakA dAha-saMskAra karane, virakta hokara dIkSA lene evaM yahIMse svarga gamana karanekA bhAvapUrNa citraNa kiyA hai| ina kaviyoMne bhI apanI ina racanAoMmeM tuMgIgirise rAmako mukti prApta honekA ullekha karake isako nirvANa-bhUmi mAnA hai| ___ yahAM eka mahattvapUrNa bAtakA ullekha karanA Avazyaka hai| AcAryoMne rAma Adiko nirvANa bhUmikA nAma tuMgIgiri diyA hai, kahIM bhI mAMgItuMgI nAma nahIM diyaa| isase pratIta hotA hai ki prAcIna kAlameM isa parvatakA nAma tuMgIgiri hI thaa| kintu isase yaha nahIM samajha lenA cAhie ki mAMgI aura tuMgI do bhinna parvata haiM aura mAMgI zikhara siddhakSetra nahIM hai| vastutaH mAMgI aura tuMgI
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 209 eka hI parvatake do zikhara haiM aura donoM hI eka dUsarese mile hue haiN| ina zikharoMke pRSTha bhAgameM maMgana aura tuMgana nAmaka do gA~va base hue haiN| isa kSetrakI vandanAke mAhAtmyakA varNana bhaTTAraka jJAnasAgarane 'savaMtIthaM vandanA' nAmaka apanI racanAmeM do chappayoMmeM bar3e bhAvapUrNa zabdoMmeM kiyA hai, jo isa prakAra hai "tuMgI parvata sAra siddha kSetra sukhadAyaka / zrI balibhadrakumAra thayA jihAM suravaranAyaka / darzanathI AnaMda pUjata bahu sukha pAveM / sura nara kinnara sakala munivara mili guNa gAveM // mAMgItuMgI tIrthakI mahimA jagameM vistrii| brahma jJAnasAgara vadati jihAM balibhadre tapasA karI // 12 // haladhara zrI balibhadra nRpa vasudeva sunandana / kRSNarAyako baMdhu sakala zAstra kRta khaMDana / dvArAvati nija baMdhu viraha thakI vrata liino| dRDhatara rAkhyo citta dhyAna adhika prikiino| bAlaka phAMsyo dekhi kari tuMgIgiri aNasaNa kiyo / brahma jJAnasAgara vadati paMcama svarga surapada liyo // 12 // " bhaTTAraka guNakIrtine 'tuMgI gIta' nAmaka apanI marAThI racanAmeM tuMgIgirikI yAtrAko janma-jarA aura maraNakI paramparAkA nAza karanevAlI batAyA hai / sambaddha aMza isa prakAra hai "krama khaMDaNa khetra bujho re loiyA ahInisI karo tamhe jAtra / janma-jarA-marana sarva krama tuTe avara na jAnuM tamha bAta // 4 // " yadyapi uttarapurANameM rAmacandrakA nirvANa sammeda zikharase batAyA hai, kintu anya sabhI jaina purANoM aura kathA-granthoMmeM tuMgIgiripara hI rAmakA nirvANa batAyA hai| jaina samAjameM yahI mAnyatA pracalita hai| kucha mahattvapUrNa paurANika ghaTanAe~ rAma-nirvANake samAna yahAM eka aura mahattvapUrNa ghaTanA ghaTita huI thI, jisake kAraNa bhI isa sthAnako khyAti hajAroM varSoMse calI A rahI hai| mahAbhArata kathAke AkarSaNa kendra nArAyaNa kRSNa apane jyeSTha bhrAtA balarAmake sAtha dvArakApurI bhasma ho jAnepara kauzAmbIke vanameM phuNce| kRSNako bar3I jorakI pyAsa lgii| bhaiyA balabhadra jalakI talAzameM cala diye| zrAnta aura klAnta kRSNako nIMda A gyii| tabhI udharase ghUmatA huA unhIMkA sautelA bhAI jaratkumAra A nikalA aura kRSNake hilate hue vastrako hariNa samajhakara dhokhese usane bANa calA diyaa| bANa Akara kRSNake pairameM lagA / bhavitavya dunivAra hotA hai| usI sAdhAraNa bANase nArAyaNakI mRtyu ho gyii| jana apane prANopama bhAIke lie balarAma jala lekara lauTe to unhoMne Akara yaha akalpya ghaTanA dekhii| dekhate hI ve mohAviSTa ho gye| ve apane priya bhAIkI mata dehako kandhepara lAde phirate rhe| pANDavoMkI mAtA kuntIne unheM samajhAyA, pANDavoMne unheM samajhAyA kintu ve yaha mAnaneko taiyAra nahIM the, ve yaha sunaneko taiyAra nahIM the ki nArAyaNa kRSNakA nidhana ho cukA hai| isa prakAra chaha mAha bIta gaye, taba eka dina apane sArathI bhAI, jo marakara deva ho gayA thA, ke samajhAnepara unheM 27
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 bhAratake digambara jaina tIrtha vizvAsa huA ki merA pyArA bhAI sacamuca hI mara gayA hai| taba unhoMne tuMgogirike Upara apane priya bhrAtAkA dAha saMskAra kiyaa| jisa jagaha unakI antyeSTi kI gayI, vaha jagaha Aja bhI dahana-kuNDake nAmase prasiddha hai| apane bhrAtAke viyogase balarAmako bhI saMsArase vairAgya ho gyaa| unhoMne apane sAmane apane svarga tulya nagara aura bandhu-bAndhavoMko jalate hue dekhA thA, kintu unheM vairAgya nahIM aayaa| kyoMki unakA prANopama anuja jIvita thaa| ve unake sAtha jIvana bitA sakate the| kintu jaba vaha anuja bhI unheM ekAkI nirAzraya chor3akara calA gayA to unheM jIvanameM aura isa vizAla saMsArameM koI sAra nahIM dikhAI diyaa| ataH ve muni-dIkSA lekara ghora tapa karane lge| ve tapa karate hue bhI apane priya anujakA moha dUra nahIM kara ske| isalie ve aSTa karmoMko naSTa kara mukta nahIM ho sake, balki tuMgIgirise paMcama svargake RddhidhArI deva bne| Ajase lagabhaga 2300 varSa pUrva uttara bhAratake bhayaMkara dubhikSake samaya antima zrutakevalI AcArya bhadrabAhu apane vizAla saMghake sAtha isa kSetrapara padhAre the, aisA kahA jAtA hai| zrI bhadrabAhukI smRtisvarUpa eka dhyAnastha mUrti yahA~para mAMgIgiriko eka guphAmeM virAjamAna hai| mAMgItuMgIse lagabhaga tIna mIla dUra pazcimakI ora DoMgariyA deva nAmaka eka guphA hai| bhIla, koMkaNa Adi jAtiyoMmeM isa guphAkA bar3A mahattva hai| yaha guphA bhUmitalase 1000 phuTake lagabhaga Upara hai / isake cAroM ora saghana vana hai| isa guphAmeM choTe-choTe gola daravAje gola kuNDIkI taraha akRtrima bane hue haiN| tIsare daravAjeke Age pAnI bharA rahatA hai| isa gaphAke sambandhameM aneka anuzrutiyAM pracalita haiN| kahate haiM, isake bhItara caityAlaya hai| guphAke bhItara eka nAlA bahatA hai, aisA bhI sunanemeM aayaa| vAstavameM guphAke andara kyA hai, yaha Aja bhI rahasya banA huA hai| kucha loga guphAkA rahasya-bheda karane guphAmeM jAte rahate haiM, kaI bAra muni jana bhI divya pratimAoMke darzanoMkI lAlasAse kucha bhaktajanoMke sAtha gaye, kintu gaphAke garbha meM sthita nAlese Age koI nahIM jA sakA, aisI carcA hai| yaha bhI kahane-sunanemeM AyA hai ki guphAke bhItara nAleke pAsa eka bar3I dIvAra hai / lekina ye saba bAteM abhI sandehAspada hI banI huI haiM / prAcIna mulher3a nagara kSetrake nikaTa prAcIna kAlameM eka bahuta vizAla aura sampanna nagara thA, jise mulher3a kahA jAtA thaa| Aja to vigatavaibhava yaha nagara sAdhAraNa kasbA raha gayA hai| yahA~ parvatake Upara prAcIna durgake avazeSa bikhare par3e haiM / ina avazeSoMke dekhanese jJAta hotA hai ki yaha durga kabhI bahuta vizAla rakSA-durga rahA hogA / isa durga meM aba bhI sarovara, jalakuNDa aura bhavanoMke avazeSa dikhAI par3ate haiN| isa nagarameM kevala jainoMkI saMkhyA hI hajAroM thii| yahAM jainapurA nAmaka eka muhallA thA, jisameM jainoMke 800 ghara the| abase do sau varSa pUrva yahA~ tIna sau ghara to dasA hamar3oMke the| yahAM aneka jinAlaya aura dharmazAlAeM banI huI thiiN| mAMgItuMgIkI yAtrA karanevAle yAtrI inhIM dharmazAlAoMmeM vizrAma karate the| vahAMse jaMgaloM-durgoM meM hote hue tIna mIla paidala yA gAr3iyoMmeM calakara talahaTImeM pahuMcate the| taba mArga Ubar3a-khAbar3a thaa| pahAr3apara jAneke lie bhI sIr3hiyoMkA nirmANa nahIM huA thaa| isalie aneka yAtrI to talahaTImeM hI pUjana Adi karake santuSTa ho lete the| ___ isa nagarameM kaI suprasiddha jaina sAhityakAra bhI hue haiN| IDara gAdIke bhaTTArakoMkI orase brahmacArI brahma jinadAsa yahA~ rahate the / saMskRta aura prAkRtameM viracita Apake kaI grantha Aja bhI
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 211 milate haiM / brahma jinadAsa IDara zAkhAke prasiddha bhaTTAraka sakalakItike ziSya the / brahma jinadAsake ziSya brahma zAntidAsa bhI bar3e vidvAn the| ve bhI mulher3ameM rahe the| unake samaya sUrata gAdIke bhaTTAraka lakSmIcanda aura muni dayAlacandra mulher3ameM vAsa kara rahe the, isa prakArake pramANa prApta hote haiN| inhIMke kAlameM veTAvadake nivAsI veNIdAsabI dasA hUmar3a ucca koTike vidvAn the| Apane bhI saMskRta aura prAkRtameM kucha granthoMkI racanA kI thii| ApakI preraNAse veTAvada nivAsI saMghavIne vi.saM. 1822 meM zrI mAMgItaMgIke lie saMgha nikAlakara malheDanagarameM jina-bimba-pratiSThA karAyI thii| amalanerake nikaTa mAMDala grAmake jinAlayameM caubIsIkI caraNa-caukIpara jo lekha hai, usase bhI mulher3a nagarameM huI bimba-pratiSThAkI sUcanA milatI hai| vaha mUrti-lekha isa prakAra hai "zrI saM. 1822 varSe dvitIya caitra zuklA 7 budhavAsare zrI mUlasaMghe sarasvatIgacche balAtkAragaNe zrIkundakundAcAryAnvaye bhaTTArakazrI sakalakItiH tadanukrameNa bhaTTArakazrI vijayakIrtistatpaTTe bhaTTArakanemicandra tatpaTTe bhaTTArakazrI candrakIti guru upadezAt zrI bagalAna deze mulher3a huMbar3a nagare jJAtau laghazAkhAyAM gaMgezvara gotre sA zrI sAla velajI tat bhAryA utAi stenA sUta rAkhevadAsa bhrAtA laghu yagmaM ete pratiSThA karAnti zubhaM caturviMzati tIrthaMkarANAM nityaM praNamati zrIrastu zubhaM bhavatu klyaannmstu|" isase pratIta hotA hai ki do zatAbdI pUrva mulher3a nagara, jo huMbar3a jAtikA nagara kahalAtA thA, sampanna thA aura usa kAla taka vahA~ bimba pratiSThA hotI rahI thii| kintu kinhIM prAkRtika athavA rAjanItika kAraNoMse mulher3a nagara zobhAvihIna ho gayA, janavihIna ho gayA aura vahA~ke huMbar3a nagara chor3akara khAnadezake vibhinna grAmoMmeM jA bse| yahAM taka ki isa nagarameM eka bhI jaina nahIM rahA / taba yahAMke jinAlayakI kucha pratimAeM kusumbAke jinAlayameM bheja dI gyiiN| nizcaya hI, mulher3a nagarakA yaha utthAna aura patana saMsArake parivartanazIla svabhAvakA bodha karAtA hai| talahaTImeM mandiroMkA nirmANa ___ jaba mulher3ameM jainoMkA abhAva ho gayA, taba IDarakI gAdIke bhaTTAraka surendrakIrtijIko yAtriyoMkI sukha-suvidhAkI cintA huI / ataH Apane vi. saM. 1870 meM paM. rikhavadAsajIko bhejakara parvatakI talahaTImeM eka dharmazAlA banavAyI aura lakar3IkA eka siMhAsana banavAkara eka jinapratimA darzana aura pUjanake lie vahAM virAjamAna karA dii| saMvat 1904-5 meM kAraMjAke bhaTTAraka devendrakIrtijI aura unake ziSya maNDalAcArya bra. ratanasAgarakA yahAM Agamana huaa| unake sadupadezase zolApura nivAsI uttarezvara gotrI gAndhI devakaraNane eka vizAla zikharabanda jinAlaya nirmANa karAkara vi. saM. 1915 mAgha zuklA 5 ko bhagavAn pAzvanAthakI paMcakalyANaka pratiSThA bhaTTArakajI dvArA kraayii| tatpazcAt ukta bhaTTArakajIke upadezase vArzI nivAsI seTha tulajArAma bar3ajAtene eka dUsarA jinAlaya nirmANa karAyA, jisakI paMcakalyANaka pratiSThA bhaTTArakajI dvArA vi. saM. 1927 ko mAgha zu. 5 ke zubha muhUrtameM kraayii| ___isake pazcAt to vahA~ dharmazAlA, kuAM, sabhA-maNDapa, mAnastambha, pahAr3apara jAneke lie sIr3hiyoM AdikA nirmANa huaa| kSetra-darzana talahaTIke mandiroMke pRSTha bhAgameM lagabhaga eka kilomITara kacce mArgase calakara sIr3hiyoMkA silasilA zurU ho jAtA hai| pahAr3apara mAMgI aura tuMgI donoM zikharoMpara jAneke lie 2960
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 bhAratake digambara jaina tIrtha sIr3hiyAM banI huI haiN| kahIM-kahIM varSAke kAraNa bar3I-bar3I zilAoMke lur3hakanese sIr3hiyAM TUTa-phUTa gayI haiM / mAMgI zikharake nikaTa kucha sIr3hiyoMkA nirmANa abhI bAkI hai| isI prakAra tuMgI zikharake nikaTa bhI thor3e-se sthAnapara anagar3ha pattharoMke sahAre car3hanA par3atA hai| donoM zikharoMpara anumAnataH 250 sIr3hiyoMkA nirmANa honA bAkI hai| sIr3hiyoMke donoM ora dIvArakI pheMsiMga hai| donoM zikharoMkI parikramAmeM tathA jahA~ dIvArakI pheMsiMga nahIM hai, vahA~ lohe ke pAipakI reliMga lagI huI hai| kucha sIr3hiyAM car3hanepara bAyIM ora do guphAe~ milatI haiM, jinheM zuddha-buddhajIkI guphA kahate haiM / zuddhajIkI guphAmeM 3 phITa UMcI pIta varNa padmAsana tIrthaMkara pratimA virAjamAna hai / isake atirikta 8 pratimAe~ guphAke antaH aura bAhya bhAgameM dIvAroMpara utkIrNa haiM / isI prakAra buddhajIkI guphAmeM 5 phuTa 4 iMca avagAhanAvAlI zyAma varNa padmAsana pratimA vedIpara virAjamAna hai| isake atirikta tIrthaMkaroM aura devatAoMkI 19 pratimAe~ bhittiyoMmeM utkIrNa haiN| ina pratimAoMkA pASANa buraburA hai aura adhika Thosa nahIM hai| jisase mUrtiyAM kAphI ghisa gayI haiN| ye mUrtiyA~ apane rUpase nahIM, apitu apanI prAcInatAse darzakoMko prabhAvita karatI haiN| ina guphAoMke nikaTa nirmala jalake prAkRtika kuNDa bane hue haiM / yahA~se Age bar3hanepara pASANa-dvAra milatA hai| yahA~se dAyIM orakA samatala mArga tuMgIgiriko jAtA hai aura bAyIM orakA sIr3hiyoMkA mArga mAMgI zikharako jAtA hai| pahale mAMgI zikharakI yAtrAke lie jAte haiN| mAMgI zikhara-mahAvIra mandira eka guphA hai| ise palastara aura TAilsa dvArA kamarekA rUpa de diyA gayA hai / isameM mUlanAyaka pratimA bhagavAn mahAvIrakI hai| yaha zveta varNakI padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| isakI avagAhanA 3 phuTa 3 iMca hai| mUrtike Upara pAliza kI huI hai| isake pIThAsanapara lekha aura lAMchana nahIM hai| ___ bAyIM orakI dIvArameM 1 phuTa 1 iMca U~cI 4 padmAsana pratimAeM haiN| inameM 3 eka paMktimeM haiM aura 1 mUrti bAyIM ora dIvAra meM hai| ye sabhI dIvArameM ukerI huI haiN| idhara hI do AloMmeM itanI hI bar3I pratimAeM utkIrNa haiN| ___ isa mandirase kucha Age calanepara pahAr3akI dIvArameM 8 pratimAeM tIrthaMkaroM aura yakSayakSiyoMkI utkIrNa haiN| isake nikaTa eka choTA-sA jala-kUNDa hai| Age bar3hanepara eka barAmadA milatA hai jisameM TAilsa lage hue haiN| dIvArameM pahale painalameM 4 phuTa UMcI tathA bAyIM ora 2 phuTa 3 iMca U~cI mUrti hai| isase Ageke painalameM zilAmeM 2 phuTa UMcI tathA usake pAzvameM kAyotsargAsanameM eka sAdhu pratimA hai| usase Uparako ora eka zilAmeM caubIsa tIrthaMkara mUrtiyAM haiN| eka pratimA zrIkRSNake bhAI balarAma munikI hai| inakI pITha dikhAI par3atI hai| jaba deva dvArA samajhAnepara balarAmako yaha vizvAsa ho gayA ki unakA prANopama bhAI vAstavameM gataprANa ho cukA hai to unheM isa asAra saMsArase vairAgya ho gayA aura ve duniyAse mukha mor3akara muni-dIkSA lekara tapa karane lage / duniyAkI ora pITha kiye hue yaha pratimA usI avasthAkA bodha karAtI hai, aisI rocaka ukti pracalita hai| ___Age bar3hanepara guphA naM. 6 milatI hai| yaha guphA auroMkI apekSA bar3I hai| ise bhI palastara karake kamarekA rUpa de diyA gayA hai| dAyIM orase bAyIM orako bhagavAn AdinAthakI 4 phuTa 6 iMca UMcI padmAsana pratimA hai| isake Upara zvetavarNakI pAliza kI haI hai| Age dIvArameM 20 padmAsana pratimAeM haiM jinameM eka khaDgAsana hai| Age 6 bhakta yugala haiN| vedIke madhyameM eka zilAphalakameM pAzvanAtha haiN| sirake Upara chatra haiM, donoM pAvoM meM camaravAhaka haiN| nIce do padmAsana
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 213 aura do khaDgAsana tIrthaMkara pratimAeM haiM / adhobhAgameM bAyIM ora do bhakta hAtha jor3e hue khar3e haiN| isa mUrtise Age 28 padmAsana ahaMnta pratimAeM tathA 10 kAyotsargAsana sAdhu pratimAeM haiM tathA dvArapara dAyIM ora padmAsana pratimA hai| guphAke madhyameM eka dIvAra hai jisameM 7 arhantoMkI padmAsana aura 6 sAdhuoMkI kAyotsarga mudrAmeM dIvArake tIna ora pratimAeM utkIrNa haiN| ___ isase Age guphA naM. 7 milatI hai| yaha eka ardhamaNDapa hai| isake madhyameM eka caitya hai jisameM cAroM dizAoMmeM cAra pratimAeM banI huI haiM tathA andara dIvArameM 4 pratimAeM utkIrNa haiN| isase Age eka khulI guphA naM. 8 hai| isameM tIna ora 20 padmAsana arhanta pratimAeM aura 7 sAdhu pratimAeM haiN| inake eka hAthameM mAlA aura dUsare hAthameM pIchI hai| guphAko bAhya bhittiyoMpara 7 arhanta-pratimAeM aura 4 sAdhu-pratimAeM haiN| Age guphA naM. 9 hai / isameM tIna ora 47 padmAsana ahaMnta pratimAe~ aura 13 khaDgAsana sAdhu-pratimAeM haiM / madhyameM 2 phuTa 10 iMca U~cI pArzvanAtha pratimA hai| isake Age ardhamaNDapa hai| usake madhyameM 5 phuTa 3 iMca UMce kSetrapAla virAjamAna haiN| nikaTa hI eka kuNDa hai| Age pahAr3akI dIvArameM 40 pratimAe~ utkIrNa haiN| yahA~se parvatakA parikramA-patha prArambha hotA hai| isameM parvatako dIvArameM 24 tIrthakara mUrtiyAM, sAdhu mUrtiyAM aura 1 caraNa-cihna bane hue haiN| parikramA samApta honepara yahA~se utaranA prArambha ho jAtA hai / thor3A-sA utaranepara eka khulI huI guphAmeM do caraNa-cihna bane hue haiN| kahA jAtA hai, yahAM sItAjIne AryikA dazAmeM tapasyA kI thii| usakI smRtisvarUpa ye caraNa-cihna virAjamAna kiye gaye haiN| tuMgI zikhara-mAMgI zikharase sIr3hiyoM dvArA utarakara pASANa dvArapara Ate haiN| vahA~se dAyIM orako eka caurasa kaccA mArga tuMgI zikharake lie jAtA hai| tuMgI zikharake mArgameM mArbalakI do chatariyAM milatI haiN| inameM prAcIna caraNa-cihna virAjamAna haiN| inase kucha Age calanepara sIr3hiyAM prArambha ho jAtI haiN| yahAM sIr3hiyoMkI kula saMkhyA 300 hai| kucha mArga anagar3ha hai| sarvaprathama candraprabha guphA milatI hai| yaha guphA 12 phuTa caur3I aura 18 phuTa lambI hai| yahA~ vedIpara bhagavAn candraprabhakI 3 phuTa 3 iMca U~cI padmAsana pratimA virAjamAna hai| pratimAke Upara zveta pAliza kI huI hai| bhittiyoMmeM tIna ora 17 pratimAeM utkIrNa haiM, jinameM 2 khaDgAsana aura 15 padmAsana haiN| padmAsana pratimAoMmeM 7 pratimAeM 2 phuTa 1 iMcakI aura 8 pratimAeM 1 phuTa 3 iMcakI haiM / khaDgAsana pratimAe~ 10 iMca UMcI haiN| isa guphAke bagala meM rAmacandra guphA banI huI hai| isa guphAkA AkAra 9 phuTa 49 phuTa hai| sAmane vedIpara zveta pAliza kI huI 3 pratimAeM virAjamAna haiN| ye tInoM hI 2 phuTa 3 iMca avagAhanAkI haiN| inameM madhyameM rAmacandra, bAyIM orakI dIvArameM nIla aura gavAkSa tathA dAyIM orakI dIvArameM suDIla aura gava ahaMntakI pratimAeM utkIrNa haiN| sabhI pratimAeM padmAsana mudrAmeM haiN| __ guphAke bAhara dAyIM ora pahAr3akI dIvArameM lalitAsanameM eka yakSI AsIna hai| galemeM mauktika mAlA dhAraNa kiye hue hai| isake Upara bane hue eka koSThakameM tIrthaMkara pratimA hai| yakSIke vAma pAzvameM khaDgAsana mudrAmeM eka tIrthaMkara pratimA utkIrNa hai| isase kucha Age parvata zilAmeM pArzvanAtha aura eka anya tIrthaMkara pratimA utkIrNa hai| isa zikharake cAroM ora bhI parikramA-patha banA huA hai| parikramA-pathameM lohekI reliMga
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 bhArata ke digambara jaina tIrthaM lagI huI hai| donoM zikharoMke parikramA patha kacce haiN| yadi ye pakke banA diye jAyeM to surakSAkI dRSTise adhika suvidhAjanaka ho jAyeM / donoM zikharoM aura zuddha-buddhajIkI guphAoMmeM mUrtiyA~ bahuta prAcIna haiN| anumAnataH inakA nirmANa kAla 7-8vIM zatAbdI pratIta hotA hai / ina mUrtiyoMmeM suDaulatA nahIM hai, chAtIpara zrIvatsa nahIM hai, unake pAdapIThapara lekha aura lAMchana bhI nahIM hai / mUrtiyoMkI yaha vidhA guptakAlake pUrvameM pracalita rahI thI / isa dRSTise yadi inakA kAla gupta yugase bhI pUrvavartI ho to koI Azcarya kI bAta nahIM hogI / yahA~kI guphAe~ prAkRtika haiM / kintu bhaktajanoMne palastara dvArA inheM kamaroMkA rUpa de diyA hai| isI prakAra unhoMne kucha mUrtiyoMpara pAliza karavA dI hai / sambhavataH unakA uddezya guphAoM aura mUrtiyoM kI surakSA karanA rahA hogaa| eka sImA taka ve apane usa uddezya meM saphala 'hue haiM kyoMki jina mUrtiyoMke Upara lepa nahIM kiyA gayA, ve khirakara virUpa ho gayI haiM / isI prakAra guphAe~ bhI sundara lagane lagI haiM / kintu guphAoMkA apane prAkRtika rUpameM jo mahattva thA, vaha palastara karane aura TAilsa lagAnese jAtA rahA / guphAoMkI taraha pAliza kI huI pratimAoM meM prAcInatAkA AbhAsa bhI nahIM miltaa| sAMskRtika, purAtAttvika evaM aitihAsika dRSTise prAcInatAkA vizeSa mahattva hai / talahaTIke mandira talahaTI meM dharmaMzAlAoMke madhyameM tIna mandira bane hue haiM - 1. pArzvanAtha mandira, 2. AdinAtha mandira aura 3. pArzvanAtha mandira / 1. pArzvanAtha mandira - mandira meM garbhagRha, sabhAmaNDapa aura barAmadA banA huA hai / vedImeM mUlanAyaka pArzvanAthakI 3 phuTa 8 iMca UMcI kRSNa varNakI padmAsana pratimA hai / pratimAke sirapara nau phaNAvalIkA maNDapa / isakI pratiSThA mAgha zuklA 5 somavAra saMvat 1915 ko huI thI / vedIke samavasaraNameM 12 pASANakI ( 3 kRSNa varNaM aura 9 zvetavarNaM padmAsana ) tathA 33 dhAtukI (jinameM 3 caubIsIkI, 2 cetya aura 1 siddha bhagavAn kI pratimA sammilita haiM) pratimAe~ haiM / isa vedIke atirikta do vediya aura haiM jinameM padmAvatI devIko mUrtiyAM haiM / eka kamare meM kSetrapAlakI mUrti hai / isa mandira ke sAmane eka mAnastambha thA / vaha 14 jUna 1968 ko bhayaMkara tUphAna meM gira par3A aura khaNDa-khaNDa ho gayA, kintu zISaM vedIkI cAroM pratimAe~ surakSita rahIM / ve pratimAe~ bhI isa mandira meM rakhI huI haiM / 2. AdinAtha mandira - isa mandira meM kevala garbhagRha aura barAmadA hai / vedIpara mUlanAyaka bhagavAn AdinAthakI 2 phuTa 5 iMca U~cI zveta varNaMkI padmAsana pratimA hai / isakI pratiSThA vaizAkha zuklA 13 vIra saMvat 2446 ko bhaTTAraka vijayakIrtike upadezase huI thii| isa pratimA vAma pArzvameM 2 phuTa 1 iMca U~cI bhagavAn vimalanAthakI saMvat 1976 meM pratiSThita zvetavarNaM pratimA virAjamAna hai tathA dakSiNa pAzvameM bhagavAn candraprabhako isI kAlakI aura isI varNakI eka pratimA hai / dAyIM ora eka vedImeM RSabhadevakI 2 phuTa 2 iMca U~cI zveta varNa padmAsana pratimA virAjamAna hai tathA bAyIM orakI vedImeM AcAryaM zAntisAgarajI ke caraNa bane hue haiM / 3. pArzvanAtha mandira - yaha mandira AdinAtha mandirase milA huA hai| isameM mUlanAyaka pArzvanAthakI gyAraha phaNavAlI 3 phuTa 6 iMca avagAhanAmeM zveta varNaM padmAsana pratimA virAjamAna
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra ke digambara jaina tIrtha 215 hai| isakI pratiSThA mAgha zuklA 8 saMvat 1927 ko bhaTTAraka ratnakIrtike upadezase huI thii| isake atirikta vedIpara zveta pASANakI 6 padmAsana pratimAeM virAjamAna haiN| mandirake barAmademeM dvArake donoM ora kSetrapAla virAjamAna haiN| atizaya yaha kSetra 99 koTi muniyoMkI nirvANa-bhUmi hai / logoMkA vizvAsa hai ki isa pAvana tIrthapara devagaNa darzana-pUjanake lie Ate rahate haiN| kahA jAtA hai ki kucha varSa pUrva jayapura, gvAliyara aura durgake yAtrA-saMghoMne tuMgI zikharakI ora jAte samaya nAnA prakArake azrutapUrva vAdyoMkI tumula madhura dhvani tIna dina taka yAtrAke samaya suno thii| anya logoMne tuMgI zikharapara nRtya aura vAdyoMkI dhvaniyAM aneka bAra sunI haiN| dussAdhya sAdhana Upara jina mAMgI aura tuMgI zikharoMkA varNana kiyA gayA hai, vastutaH vahA~ guphAeM aura mUrtiyAM parvatakI coTiyoMpara nahIM haiM / coTiyAM vahA~se sambhavataH do-DhAI sau phuTa Upara hoNgii| una coTiyoMpara jAnekA koI sugama mArga nahIM hai| zAyada ina coTiyoMpara jAnekA kisIne prayatna bhI nahIM kiyA / aisI dazAmeM yaha jijJAsA aura kutUhala honA svAbhAvika thA ki ina durgama coTiyoMke Upara kyA hai / sambhavataH isI jijJAsAvaza kucha varSa pUrva kArtika sudI 15 ko kSetrake melepara eka sAhasI AdivAsI yuvaka mAMgI zikharakI coTIpara gyaa| usane Uparase vividha varNake puSpa tor3akara barasAye / thor3I dera bAda vaha vahA~se utara aayaa| Akara usane bar3I adbhuta bAteM btaayiiN| usane batAyA ki coTIpara aneka vRkSa aura puSpavAle paudhe haiN| vahA~ guphAeM haiM, nirmala jalake kuNDa bane hue haiM tathA vahAM caraNa bane hue haiN| usase coTIpara adhika zodha-khoja karanekA Agraha kiyA gayA to usane paMcamIke prAtaHkAla coTIpara car3hakara vahAM dhvajA phaharAnekA vacana diyaa| tadanusAra vaha caturthIko Akara paMcamIko prAtaHkAla coTIpara cddh'aa| vaha apane sAtha jaina dhvaja, rassI, iMcITepa le gyaa| Upara jAkara usane apanI rassI dvArA moTe rasseko khiiNcaa| taba usa moTe rasseke dvArA eka anya yavarkakI sahAyatAse, jo bAdameM Upara caDhA thA, 22 phaTa lambe loheke pAipako khiiNcaa| unhoMne pAipako rassI dvArA eka UMce per3ase bAMdhakara usapara jaina dhvaja lhraayaa| usa samaya pavaMtapara tathA talahaTImeM saikar3oM darzaka maujUda the| phira unhoMne mAMgI zikharakI paimAiza kii| unhoMne nIce Akara batAyA ki mAMgIkI coTI uttarase dakSiNakI ora 300 phuTa lambI tathA pUrvase pazcimakI ora 75 phuTa caur3I hai| isake pazcAt DhIMgar3A grAmavAsI pavalyA nAmaka eka AdivAsI yuvaka kaI varSa taka meleke avasarapara mAMgI aura tuMgIkI coTiyoMpara car3hatA rhaa| vaha prAyaH rAtrike samaya car3hatA thaa| vaha kArtika sudI 14 ko Upara car3hatA thaa| vaha apane sAtha 10-15 kilo ghI, ruI aura sAta bar3e dIpaka le jAtA thaa| vaha mAMgIkI coTIpara dIpaka jalAtA thaa| tuMgIkI coTopara vaha dhvajA phaharAtA thaa| kabhI-kabhI to vaha ina coTiyoMpara 8-8 dina rahatA thaa| usase kaI bAra Agraha kiyA gayA ki tuMgIkI coTIkI zodha-khoja karake batAye ki coTIpara kyA hai| kintu sadA hI vaha rahasyapUrNa uttara detA thA ki abhI mujhe batAnekA Adeza nahIM hai, jaba Adeza mila jAyegA to maiM svayaM batA duuNgaa| kintu yaha avasara kabhI nahIM AyA kyoMki jo tIna yuvaka DoMgariyA devakI guphAmeM jAkara punaH kabhI nahIM lauTe, unameM yaha pavalyA bhI thaa|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 bhAratake digambara jaina tIrtha isake pazcAt phira eka anya AdivAsI yuvakane mAMgIkI coTIpara car3hanekA sAhasa kiyaa| vaha yuvaka prativarSa kArtika sudI 14 ko mAMgIkI coTIpara car3hatA hai aura vahA~ nayI dhvaja phaharAtA hai / vaha tIna varSase isI prakAra dhvajArohaNa kara rahA hai| ullekha yogya bAta yaha hai ki ina donoM coTiyoMpara jAnekA koI mArga nahIM hai| yahA~ anagar3ha zilAoMke sahAre hI jAyA jA sakatA hai| jarA-sI hI cUka prANaghAtaka siddha ho sakatI hai| inameM tuMgokI coTI to ekadama sapATa sIdhI hai| kahA jAtA hai ki isake Upara to bandara taka nahIM car3ha sktaa| mucha AdivAsiyoMkI sUcanAke AdhArapara yaha bhI jJAta huA hai ki mAMgI aura tuMgI zikharoMke pRSTha bhAgameM jaMgalameM kucha jaina mUrtiyAM par3I haiN| ina zikharoMke cAroM ora parvatoM aura jaMgaloMmeM zodha-khojakI AvazyakatA hai| sambhava hai, yahAM kucha purAtattva aura navIna rahasyoMpara prakAza par3a ske| vyavasthA vikrama saMvat 1904 se saMvat 1946 taka kSetrako vyavasthA kAraMjAke bhaTTAraka devendrakIrtijIke ziSya bra. ratanasAgarajIke hAthameM rhii| isake pazcAt ve asvastha ho gaye aura nAgapurakI ora vihAra kara gye| taba sthiti yahA~ taka jA pahuMcI ki mandiroMpara kaI dina taka tAle lage rhe| yaha samAcAra prApta honepara bhaTTAraka devendrakIrtijIke ziSya kSullaka dharmadAsajI yahA~ pdhaare| saMvat 1947 ke vArSika melepara ApakI adhyakSatAmeM sabhA hii| ApakI sammatise kSetrakI vyavasthAke lie eka paMca kameTIkA nirvAcana kiyA gyaa| tabase 'paMca kameTI zrI mAMgItuMgI digambara jaina siddhakSetra' hI isa kSetrakI sampUrNa vyavasthA karatI A rahI hai| dharmazAlA yahA~ eka dharmazAlA hai jisameM 35 kamare haiN| yAtriyoMko suvidhAke lie kueMmeM moTara lagAkara TaMkI aura pAipakI vyavasthA kI gayI hai| bijalI hai| gadde, takiyoMkI vyavasthA hai| bartanoMkA kAphI bar3A saMgraha hai| yahA~ dukAnapara Avazyaka sAmAna mila jAtA hai| dharmazAlAmeM bahuta bar3A maidAna hai| yahIM mandira bane hue haiN| vArSika melA kSetrapara prativarSa kArtika zuklA 13 se 15 taka vArSika melA hotA hai| kArtika zuklA 14 ko girirAjapara paMcAmRtAbhiSeka hotA hai| pUrNimAko prAtaHkAla talahaTIke mandiroMmeM abhiSeka hotA hai / madhyAhnameM rathayAtrAkA jalUsa nikalatA hai| ratha dharmazAlAke bAhara eka baTavRkSa taka jAtA hai| vahA~ 108 kalazoMse bhagavAnakA abhiSeka hotA hai| isa avasarapara lagabhaga 20-25 hajAra vyakti melemeM sammilita hote haiM jinameM jainetara adhika saMkhyAmeM Ate haiN| melekI vyavasthA grAma paMcAyata karatI hai| eka ullekhanIya dhArmika melA phAlguna zuklA 12 saMvat 1997 ko haA thaa| usa dina mAnastambhakI paMcakalyANaka pratiSThA huI thii| usa samaya munirAja zrI vIrasAgarajIkA saMgha eka mAhase kSetrapara ThaharA haA thaa| pratiSThAke avasarapara parama pUjya AcArya zAntisAgarajI bhI saMgha sahita padhAre the|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 217 mArga aura avasthiti nAsika eNDa vaisTa khAnadeza DisTrikTa sarve riporTake anusAra mAMgItuMgI pavaMta gAlanA hilsa kahalAtA hai tathA talahaTIke gAMvakA nAma bhilavAr3A hai| mAMgI zikhara samudratalase 4143 phuTa U~cA hai tathA tuMgI zikhara 4366 phuTa UMcAIpara hai|| __ vahAM jAnekA mArga isa prakAra hai-bambaIkI orase AnevAloMko nAsikase saTANA (88 ki. mI. ) tathA saTANAse tArAbAda ( 27 ki. mI. ) basa dvArA jAnA caahie| manamAr3a sTezanase saTANA hote hue tArAbAda 86 ki. mI., gujarAtase AnevAloMko navApura hote hue tArAbAda 80 ki. mI. tathA dhUliyAse pipalanera hokara tArAbAda 88 ki. mI. hai| sabhI sthAnoMse baseM milatI haiN| tArAbAdase bailagAr3I karanI par3atI hai| lagabhaga 4 ki. mI. pakkI sar3aka hai aura 6 ki. mI. kaccI sar3aka hai| kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI mAMgItuMgI digambara jaina siddhakSetra po. mulher3a ( tAlukA saTANA, jilA nAsika ) mahArASTra cA~davar3a guphA mandira avasthiti aura mArga zrI digambara jaina guphA mandira cAMdavar3a jilA nAsika ( mahArASTra ) meM hai| cAMdavar3ameM posTa-oNphisa bhI hai| madhya relaveke manamAr3a aura lAsalagAMva sTezanoMse cAMdavar3a jAneke lie baseM milatI haiM / manamAr3ase mAMgItuMgI jAte samaya cAMdavar3a grAma milatA hai| grAmase guphA thor3I dUrapara hai| isI prakAra gajapanthA kSetrase mAMgItuMgI kSetrako jAte samaya saTANA par3atA hai| vahAMse cAMdavar3a 40 ki. mI. hai / baseM jAtI haiN| guhA-mandira ___cAMdavar3a grAmase pUrvakI ora parvatake madhyameM zrI candranAtha digambara jaina guphAke nAmase eka prAcIna guphA hai / isameM jaina mUrtiyAM utkIrNa haiM / mUlanAyaka pratimA bhagavAn candranAtha ( candraprabha ) kI hai / vaNaM zyAma hai, avagAhanA Asana sahita sAr3he tIna phuTa hai| padmAsana mudrAmeM virAjamAna hai| isakI caraNa-caukIpara koI lekha nahIM hai| isa pratimAkI dAyIM ora bhagavAna pAzvanAthakI phaNAvalIyukta zyAmavarNa padmAsana DhAI phuTa unnata pratimA hai| isase Age do khaDgAsana tIrthaMkara mUrtiyAM haiM jo donoM hI 4-4 phuTa UMcI haiN| aura Age pAzrvanAthakI khaDgAsana pratimA hai| avagAhanA lagabhaga 2 phuTa hai| mUlanAyakakI bAyIM ora eka tIrthaMkara pratimA, zilAphalakoMpara do caubIsI tathA lagabhaga 35 choTI-bar3I anya pratimAeM haiN| inameM eka yakSa-yakSIkI mUrti hai, 1 caraNacihna hai tathA zeSa tIrthaMkara pratimAeM haiN| sabhI pratimAe~ zyAmavaNaM haiN| kisI bhI pratimApara lekha nahIM hai, kintu unakI racanA zailIse ye 8vIM zatAbdIkI pratIta hotI haiN| yakSa-yakSIko mUrtiyoMpara sindUra lagAkara kucha loga apanI bhakti pradarzita karate haiN| pahale to grAmake sabhI digambara jaina pratidina pahAr3apara darzanArthaM jAte the kintu kucha varSa pUrva grAmameM eka digambara jaina mandira bana jAnese aba prAyaH isI navIna mandirameM hI darzana kara 28
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 bhAratake digambara jaina tIrtha lete haiN| isa mandirameM mUlanAyaka bhagavAn RSabhadevakI pratimA hai / yaha zveta varNaM hai aura avagAhanA DhAI phuTa hai| mUrtilekhase jJAta hotA hai ki isakI pratiSThA vi. saMvat 1292 phAlguna zuklA 12 ko bhaTTAraka zrI devendrakIrti tacchiSya zrI vizAlakIrtine karAyI thI / yaha pratimA kisa sthAnake mandirase lAyI gayI hai, yaha jJAta nahIM ho sakA / 1 mUlanAyaka pratimAke atirikta yahA~para pArzvanAthakI 2 pratimAe~, RSabhadevakI 1, mahAvIra svAmIkI 1, nandIzvarajIkI 1, caubIsIkI 1 aura zAsanadevI padmAvatIkI 1 pratimA hai / ina pratimAoM meM 2 pASANakI tathA 5 pItalakI haiM / mUlanAyaka ke atirikta zeSa pratimAe~ Adhunika haiM / guphA mandirapara athavA pahAr3apara digambara samAjakA adhikAra hai / grAmameM zvetAmbara samAjake bhI do mandira haiM- candranAtha bhagavAnkA mandira tathA neminAtha brahmacaryAzramameM sthita AdinAtha mandira / dharmazAlA melA yAtriyoM ko Thaharane ke lie grAmake bAjAra meM eka vizAla digambara jaina dharmazAlA hai / kSetrapara koI vArSika melA nahIM hotaa| hAM, sthAnIya aura nikaTavartI nagaroMke jaina bhAdrapada zuklA 14 ko yahA~ avazya ekatrita hote haiM / usa dina yahA~ samAroha pUrvaka mahAbhiSeka hotA hai / borIvalI (bambaI) mArga aura avasthiti zrI AdinAtha bAhubalI digambara jaina mandira ( kSetra ) podanapura borIvalIke nezanala pArka meM avasthita hai / borIvalI bambaI nagarakA upanagara hai / yaha bambaI seNTrala relave jaMkzana se 30 ki. mI. hai| bambaI seNTrala sTezana ( vesTarna relave ) se barAbara lokala Trena calatI rahatI hai / borIvalI sTezanase nezanala pArka, jahA~ mandira avasthita hai, 2 ki. mI. hai| yahA~ skUTara, ghor3AgAr3I Adi savArI milatI hai / mandira nezanala pArkaMmeM gAndhI smArakase kucha Age jAnepara dAyIM ora mukhya sar3akase kucha haTakara hai aura bolacAla meM 'tInamUrti' kahA jAtA hai / kSetra-darzana eka vizAla maidAnake madhya meM U~cI caukIpara eka vizAla pakkA saMgamaramarakA cabUtarA banA huA hai| usake Upara sAmane tona khaDgAsana mUrtiyA~ zveta makarAne kI virAjamAna haiN| madhyameM Adi tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva, bAyIM ora bhagavAn bharata aura dAyIM ora bhagavAn bAhubalI svAmIkI ati bhavya aura manojJa mUrtiyAM haiN| madhya mUrti ( bhagavAn RSabhadeva ) kI avagAhanA 31 phIkI hai tathA donoM pAzvavartI mUrtiyoMkI U~cAI 29-29 phITakI hai| unake caraNoM meM jAkara hama saMsArI jana unake samakSa kitane hIna aura laghu lagate haiM kintu karuNA ke svAmI Adiprabhu hameM apane caraNoM meM zaraNa dekara hamAre Upara apAra karuNAkI varSA karate hue hameM mAno mUka sandeza dete haiM, "tuma na hIna ho, na dIna ho| tumhAre andara bhI mere samAna ananta Atmavaibhava
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 219 hai, tuma ananta sampadAke svAmI ho| tuma apanI ora dekho, apaneko phcaano| tuma bhI mere samAna trailokyezvara bana jaaoge|" inhIM bhAvoMmeM abhibhUta huA bhakta ina mUrtiyoMke pRSTha bhAgameM jAtA hai to vahAM tInoM ora banI 24 vediyoMmeM virAjamAna 24 tIrthaMkaroMke darzana pAkara kRtakRtya ho jAtA hai| do vediyA~ aura haiM jinameM dharaNendra padmAvatI tathA kSetrapAlajI virAjamAna haiN| cabUtarA saMgamaramarakA hai| sIr3hiyoMke donoM ora mAlakI do chatariyAM banI huI haiN| eka chatarImeM cAritracakravartI AcArya zAntisAgarajIke mArbalake caraNa-cihna virAjamAna haiM tathA dUsarI chatarImeM AcArya kunthusAgarajI, AcArya nemisAgarajI, AcArya vIrasAgarajI aura AcArya zivasAgarajIke caraNa-cihna haiN| sIr3hiyoMse utaranepara cabUtareke nIce donoM pAryoM meM do haoNla bane haiN| cabUtareke sAmane maidAnameM pazcimakI ora tyAgI janoMke nivAsa evaM dhyAnArAdhanAke lie 7 kamare bane hue haiN| nirmANa kArya abhI cAlU hai| mAnastambha, AcArya nemisAgarajI mahArAjakI chatarI, pharza AdikA nirmANa zeSa hai| bambaIke atyanta bhautika aura vilAsapUrNa jIvanake bIca atyanta prazAnta aura vItarAgatAmaya isa Ayatanake nirmANako kalpanA jina mahanIya muni nemisAgarajI mahArAjake manameM prasphuTita huI aura jinhoMne phira apanI isa kalpanAko mUrtarUpa diyA, unake pAvana caraNoM meM mastaka svataH hI vinata ho jAtA hai / Aja aise zaharoMmeM aise hI jinAyatanoMko AvazyakatA hai / sthAnIya mandira borIvalIkA digambara jaina mandira sTezanase pazcimameM maNDapezvara roDapara sthita hai / vahA~para bhagavAn AdinAthakI mUla pratimA vidyamAna hai| bAharake prAMgaNameM cAritracUDAmaNi AcArya zrI 108 zAntisAgarajI mahArAjakA smAraka sTecyU hai| bambaI zaharameM bhUlezvara, gulAlavADI, kAlabAdevI roDa aura jhaverIbAjAra ( sImandhara jinAlaya ) ke jinAlaya darzanIya haiN| isI prakAra caityAlayoMmeM caupATIpara bane hue seTha ghAsIrAma pUnamacandakA caityAlaya aura seTha hIrAcanda gumAnajokA caityAlaya darzanIya hai| dharmazAlA yahA~ hIrAbAgakI digambara jaina dharmazAlA ( jo sI. pI. TaiMkapara hai) tathA isake nikaTa sukhAnanda digambara jaina dharmazAlA-ye do dharmazAlAe~ haiN| donoM zaharake madhyameM haiN| yahA~ nala, bijalIkI suvidhA hai| hIrAbAga dharmazAlAmeM bartanoMkI bhI suvidhA upalabdha hai| darzanIya sthala bambaI saMsArakA pAMcavAM bar3A zahara hai tathA bhAratameM isakA sthAna dUsarA hai| yahA~ko janasaMkhyA lagabhaga 60 lAkha hai| nagarakA kula kSetraphala 437 varga kilomITara hai| paryaTakoMke AkarSaNake aneka kendra haiM / yahA~ke darzanIya sthaloMmeM kucha nAma isa prakAra haiM geTave oNpha iNDiyA, tAja hoTala, priMsa oNpha velsa myujiyama, jahA~gIra ArTa gailarI, rAjAbAI TAvara, phlorA phAuNTena, narImAna pAiMTa, tArAporavAlA machalIghara, ( carnI roDa relave sTezanake pAsa ), caupATI, haiMgiMga gArDana, kamalA neharU pArka, resakorsa, cir3iyAghara (vikToriyA gArDana yA rAnIbAga), borna sTeDiyama, juhU bIca, nezanala pArka, kanherI guphAe~ (borIvalI sTezana
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 bhAratake digambara jaina tIrtha : se pUrvako ora lagabhaga 9 ki. mI. dUra 109 guphAoMkA samUha), elIphaiMTA yA dhArApurIkI guphAe~ (zaharase uttara-pUrvameM 11 ki. mii.)| dahIgA~va mArga aura avasthiti 'zrI digambara jaina atizaya kSetra dahIgAMva' mahArASTra prAntake zolApura jileke mAlazirasa tAlukAmeM avasthita hai| loNandase paMDharapura jAnevAlI sar3akapara nAteputte hai / nAteputtese bAlacandanagarako jAnevAlI sar3akapara 6 ki. mI. dUra dahIgAMva hai| bAlacandanagara yahAMse kevala 13 ki. mI. hai| sar3akase kSetrake mandira dikhAI par3ate haiM / dakSiNa-madhya relaveke vArAmatIse yaha 35 ki. mI., paMDharapura-nIrA aura loNandase 65 ki. mI. hai| phalaTaNa, akalUja, satArAse esa. TI. kI baseM milatI haiN| yahAM yaha ullekha karanA Avazyaka hai ki isa pradeza meM dahIgA~va nAmake do gA~va hai tathA eka gAMva dahIvar3I nAmase hai / jaina kSetra usa dahIgAMvameM hai jo nAteputteke nikaTa hai tathA nAteputtese bAlacandanagarako jAnevAlI sar3aka kinArepara hai| atizaya kSetra Ajase prAyaH Der3ha zatAbdI pUrva isa sthAnapara koI jinAlaya nahIM thaa| yahA~ke jaina usa samaya dharmake prati udAsIna the| ajJAna aura mithyArUr3hiyAM pracalita thiiN| lagabhaga 125 varSa pUrva yahA~para kAraMjAke nikaTavartI sendurajanA grAmake nivAsI brahmacArI mahatIsAgarajI pdhaare| ve eka vidvAn aura zAsana prabhAvaka tyAgI the| isa pradezameM unakI bar3I pratiSThA thii| unhoMne kaI sthAnoMpara jinAlayoMkA nirmANa karAyA thaa| unake upadezoMse yahAMkI samAjameM jAgRti AyI aura kurUr3hiyoMkA nAza huaa| yahAMpara eka vizAla aura kalApUrNa mandira banavAnekI unakI hArdika icchA thI, kintu ve asamayameM hI vikrama saMvat 1889 meM divaMgata ho gaye / brahmacArIjIkI isa antima abhilASAkI pUrtikA dAyitva unake ziSya paNDita guNacandra aura gRhasthaziSyoMne apane Upara liyA aura vizAla jinAlayakA nirmANa kraayaa| vikrama saMvat 1893 meM unake eka gRhasthaziSya phalaTaNa nivAsI seTha jayacanda gAndhI aura unake putroMne brahmacArIjIkI samAdhikA nirmANa karAke usameM unakI caraNa-pAdukA virAjamAna kraayiiN| ina caraNa-pAdukAoMke darzana karanese logoMkI manokAmanAeM pUrNa ho jAtI haiM, isa prakAra janatAmeM vizvAsa vyApta hai| isI mAnyatAko lekara dhIre-dhIre yaha sthAna atizaya kSetrake rUpameM prasiddha ho gayA hai| kSetra-darzana yahAM mukhya vedImeM 5 phuTa 5 iMca avagAhanAvAlI bhagavAn mahAvIrakI zyAma varNa padmAsana pratimA mUlanAyakake rUpameM virAjamAna hai| isakI pratiSThA saMvat 1910 mAgha zuklA 4 ravivAra haI thii| bAyIM ora AdinAtha bhagavAnakI zveta padmAsana tathA dAyoM ora pAzrvanAthakI kRSNa padmAsana pratimA hai / isake atirikta isa vedIpara dhAtukI 50 mUrtiyAM virAjamAna haiN| yahA~se nikalakara bAyIM ora maNDapameM-se jAte haiM aura 3-4 sIr3hiyAM utaranepara eka garbhagRha milatA hai jisameM vedIpara bhagavAna mahAvIrakI zveta pASANakI padmAsana pratimA AsIna hai| isI ko huI thii| bAyIM ora
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - mahArASTrake digambara jaina tIrtha 221 vedopara brahmacArI mahatIsAgarajIkI caraNa-pAdukAeM haiN| ye hI pAdukAe~ atizayasampanna kahalAtI haiN| ukta vedIkI bAyIM ora eka garbhagRhameM 3 phuTa 2 iMca UMce eka zilAphalakameM bhagavAn pAzvanAthakI saptaphaNAvaliyukta zyAmavarNavAlI khaDgAsana pratimA hai| pAdapIThapara lekha nahIM hai| pratimAke donoM pAryoM meM yakSa-yakSI bane hue haiN| yaha phalaka eka kisAnako kheta jotate samaya bhUgarbhase prApta huI thii| mukhya vedIke sAmane jo sabhA-maNDapa banA huA hai, usake nIce utanA hI bar3A talaghara hai| AcArya zAntisAgarajI mahArAjake upadezase yahA~ videha kSetrameM vartamAna 20 tIrthaMkaroMkI pratimAeM virAjamAna kI gayI thiiN| inameM sImandhara bhagavAnkI 4 phuTa 4 iMca UMcI zvetavarNa padmAsana pratimA hai jisakI pratiSThA saMvata 2002 meM huI thii| anya tIrthaMkara pratimAeM bhI varNa. AkAra AdikI dRSTise lagabhaga isake samAna haiN| ye isa tala-prakoSThameM dIvAroMse saMlagna cAroM orakI vediyoMmeM virAjamAna haiN| isa prakoSThake madhyameM eka cabUtarepara 5 phuTa U~cA pItalakA sahasrakUTa jinAlaya hai| Upara eka U~cA zikhara hai| jinAlayameM cAroM dizAoMmeM 1088 pratimAeM banI huI haiN| yaha jinAlaya saMvat 1665 meM pratiSThita huA hai| ___ isa prakoSThameM se eka kamaremeM jAte haiN| isameM eka vedIpara 5 phuTa 4 iMca avagAhanAvAlI saMvat 1921 meM pratiSThita bhagavAn AdinAthako kRSNa pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake donoM pAzoNmeM zilAphalakameM utkIrNa bhagavAn pAzrvanAthakI zveta varNavAlI padmAsana pratimAeM haiN| isa kamaremeM-se dUsare kamaremeM jAte haiM jahAM vedIpara bhagavAn pArzvanAthakI 9 phaNAvalimaNDita kRSNa varNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| avagAhanA 5 phuTa 8 iMca hai| isakI pratiSThA saMvat 1949 meM huI thii| yahAM eka dIvAra vedImeM bhagavAn AdinAthakI 3 phuTa 8 iMca unnata tathA saMvat 1929 meM pratiSThita kRSNa varNavAlI padmAsana pratimA AsIna hai| yahAMse ghUmakara eka anya talagharameM pahuMcate haiM jahAM pASANakI 28 tIrthaMkara pratimAeM virAjamAna haiN| inameM tIna mUrtiyAM pAzvanAthakI haiN| ye zveta varNakI haiM aura sahasra phaNAvaliyukta haiM / mUlanAyaka pratimA bhagavAna neminAthakI hai jo 3 phuTa uttuMga hai, kRSNavarNakI hai, padmAsana hai aura saMvat 1919 kI pratiSThita hai| ___isase Age bar3hanepara eka anya kamarA milatA hai| isameM 2 phuTa UMcI saMvat 1745 meM pratiSThita bhagavAna pAzvanAthakI saptaphaNavAlI zveta padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake atirikta yahA~ 6 zveta pASANa-mUrtiyA~ aura haiM / yahA~ kSetrapAlakI bhI eka mUrti hai| isa kamaremeM-se nikalakara talagharase Upara jAte haiN| vahAM mukhya vedIke dAyIM ora garbhagRhameM 3 phuTa 4 iMca U~cA eka ratnatraya stambha hai| isakI cAroM dizAoMmeM zyAma varNavAlI 3-3 khaDgAsana mUrtiyAM banI huI haiN| isakI pratiSThA saMvat 1929 meM huI thii| isIke kAraNa yaha ratnatraya mandira kahalAtA hai| isake pIche dAlAna jAkara dAyIM ora kamaremeM pAzvanAthakI eka khaDgAsana pratimA zveta pASANakI hai| usake dAyIM ora eka zilAphalakameM pAzvanAtha khaDgAsana mudrAmeM haiN| parikarameM bhAmaNDala, chatra, gajalakSmI, donoM ora 3-3 padmAsana mUrtiyAM aura unase nIce camarendra haiN| isakA pratiSThA-kAla saMvat 1919 hai / bAyIM ora AdinAthakI zvetavarNavAlI padmAsana pratimA hai jo saMvat 1961 kI pratiSThita hai|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 bhAratake digambara jaina tIrtha bAyIM ora eka AlemeM bhagavAna mahAvIrakI zveta varNakI saMvat 1949 meM pratiSThita padmAsana pratimA hai| isake bAyIM ora do zveta pArzvanAtha mUrtiyA~ khaDgAsana mudrA meM haiN| ina pArzvanAtha mUrtiyoMmeM phaNAvali nahIM hai| pAdapIThapara sarpa lAMchana aMkita hai| isase Ageke barAmademeM dAyIM ora saMvat 1939 meM pratiSThita zveta varNa aura nau phaNamaNDita pAzvanAthakI padmAsana pratimA hai| bAyIM ora kRSNa varNakI pArzvanAtha pratimA saMvata 1957 meM pratiSThita padmAsana mudrAmeM AsIna hai| tathA dAyIM ora eka pASANaphalakameM padmAvatI devIkI caturbhujI mUrti hai| isake zIrSa bhAgapara 7 tIrthaMkara pratimAeM banI huI haiN| adhobhAgameM eka ora dharaNendra hai tathA dUsarI ora bhairava apane vAhana zvAnapara AsIna hai| bAyIM ora eka kamare meM saMvat 1939 meM pratiSThita zvetavarNa AdinAthakI padmAsana pratimA hai| usake bAyIM ora khaDgAsana kRSNavarNa RSabhadevakI do mUrtiyAM haiN| tathA dAyoM ora supArzvanAthakI kRSNa padmAsana pratimA hai / kamareke madhyameM eka caitya virAjamAna hai| ___mukhya vedIvAle garbhagRhake sAmane 24 stambhoMpara AdhArita sabhAmaNDapa banA huA hai| usake madhyameM eka khelA-maNDapa hai| sabhAmaNDapake sAmane dezI zyAma pASANakA banA huA 53 phuTa uttuMga mAnastambha hai / isakI pratiSThA saMvat 1957 meM huI thii| madhya maNDapake donoM ora bhI maNDapa bane hue haiN| yahAM eka kamaremeM zAstra-bhaNDAra hai| eka anya kamaremeM saMgrahAlaya banA huA hai| isameM brahmacArI mahatIsAgarajIkI sabhI vastue~-zAstra, ainaka Adi saMgrahIta haiN| kSetrake mukhya dvArake bagalameM kSetra kAryAlaya hai| isa kSetrase lagabhaga 3 phalAMga dUra jaMgalameM AcArya dharmasAgarajIke samAdhi-sthAnapara chatarI banI huI hai| dharmazAlA kSetrapara 3 dharmazAlAe~ haiN| inameM 50 kamare haiN| yAtriyoMko yahA~ bhojana, nala, bijalI aura bistaroMkI suvidhAeM upalabdha haiN| melA yahA~ prativarSa kArtika vadI 5 se 7 taka rathayAtrA mahotsava hotA hai| isa avasarapara yahA~ 10-15 hajAra vyakti bAharase Ate haiN| prati pAMca varSa bAda mAnastambhakA abhiSeka hotA hai| jaina gurukula kSetrapara eka jaina gurukula cala rahA hai, jisameM lagabhaga 25 chAtra vidyAdhyayana karate haiN| chAtrAvAsameM rahakara ve sarakArI skUlameM bhI zikSA pAte haiN| kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI mahAvIra svAmI digambara jaina atizaya kSetra, dahIgAMva ( vAyA-nAteputte ), tAlukA-mAlazirasa jilA zolApura ( mahArASTra)
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 223 kuNDala (kalikuNDa pArzvanAtha ) mArga aura avasthiti ___ zrI kalikuNDa pAzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra kuNDala mahArASTra prAntake sAMgalI jilemeM tAlukA tAsagAMvameM avasthita hai| yaha pUnA-satArA-miraja relamArgapara kirloskarabAr3Ise 3.5 ki. mI. hai| yaha kSetra sar3aka mArgase sAMgalIse 51 ki. mI., karAr3ase 29 ki. mI. tathA tAsagAMvase bhI 29 ki. mI. hai| sabhI sthAnoMse yahA~ke lie basa-sevA cAlU hai| kirloskarabAr3Ise kSetra takake lie tAMge bhI milate haiN| atizaya kSetra prAcIna kAlameM isa nagarakA nAma kauNDinyapura thaa| bAdameM yaha kuNDala ho gayA / kahate haiM, isa nagarakA satyezvara nAmaka eka rAjA thA, jo bahuta bImAra thaa| bahuta upavAra karanepara bhI usake svAsthyameM sudhAra nahIM huaa| vaha maraNAsanna dazA taka pahu~ca gyaa| usakI rAnIkA nAma padmazrI thaa| usane patthara jamA karake pAzvanAthakI mUrti taiyAra karAyI aura bar3e bhaktibhAvase isakI pUjA karane lgii| dhIre-dhIre rAjAke svAsthyameM sudhAra hone lagA aura vaha bilakula svastha ho gyaa| isase rAjA aura prajA sabhI isa camatkArI mUrtike bhakta bana gaye / yaha tabhIse atizayasampanna mUrti mAnI jAne lgii| isa mUrtike abhiSekake lie jisa gA~vase dahI AtA thA, usa gAMvakA nAma dahyArI par3a gayA; jisa gAMvase dUdha AtA thA, usakA dudhArI; jisa gAMvase kumbha ( nAriyala ) AtA thA, usakA nAma kumbhAra aura jisa gAMvase phala Ate the, usa gAMvakA nAma palasa par3a gyaa| ye gAMva aba bhI vidyamAna haiM aura kSetrake nikaTa hI haiN| itihAsa prAcInakAlameM kauNDinyapura ( vartamAna kuNDala ) karahATaka ( vartamAna karAr3a ) rAjyake antargata thaa| usa samaya karahATakameM zastra-vidyA aura zAstra-vidyAke zikSaNake lie vikhyAta vizvavidyAlaya thaa| yahA~ usa samaya prakANDa vidvAnoMkA vAsa thaa| vidvAnoMko rAjyAzraya prApta thA / bhAratake bar3e-bar3e vidvAn yahA~ Akara sthAnIya zAstrArtha kiyA karate the| unakI jaya-parAjayakA nirNaya rAjyasabhAmeM hI hotA thaa| AcArya samantabhadra bhAratIya vidvAnoMkI apanI digvijaya yAtrAmeM yahA~ bhI padhAre the aura yahA~ke vidvAnoMko vAdameM jItA thaa| ___ kucha varSa pUrva kuNDala nagarake dasalAr3ha nAmaka eka vyaktiko apane gharameM khudAI karanepara tIna tAmra zAsana patra prApta hue the| inakA prakAzana dainika akAlake 3-4-1955 ke aMkameM huA thaa| inameM se prathama tAmra-patra rASTrakUTa nareza govinda tRtIya dvArA diye dAnase sambandhita hai / dvitIya tAmrapatrameM pulakezina vijayAditya dvArA diye dAna zAsanakA ullekha hai| tRtIya tAmrapatra zaka saMvat 1210 kA hai| isameM vanavAsI nagarake kadambavaMzI mayUravarmana dvArA diye gaye dAnakA ullekha milatA hai| isa dAna patrase kaI mahattvapUrNa tathyoMpara prakAza par3atA hai| isameM prArambhika 5 zlokoMmeM maMgalAcaraNa karaneke pazcAt batAyA hai-eka dina kadambavaMzI rAjA kRtavarmA darpaNameM apanA mukha dekha rahe the| sirapara eka zveta kezako dekhakara unake manameM 1. zravaNabelagolAkA zilAlekha naM. 54 /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 bhAratake digambara jaina tIrtha saMsAra aura bhogoMse virAga utpanna ho gyaa| usane apane putra mayUravarmAkA abhiSeka karake use rAjya sauMpa diyA aura muni-dIkSA le lii| ___ eka bAra giranAra parvatapara rahanevAlI ambikA devI dakSiNa dizAmeM AyI aura karAr3a nagarakI vAyavya dizAmeM sthita pahADapara rahanevAle candragapta manike prabhAvase pahADake nIce uttara dizAmeM eka vRkSake Upara rahane lgii| loga usakI pUjA karane lge| nikaTavartI gAMvoMke nAma usa devIke nAmapara rakhe gaye / karAr3akA rAjA haiyavanavaMzI harizcandra devIkI ArAdhanA karane lgaa| devIne prasanna hokara rAjAko varadAna diyA, jisase usakA manoratha pUrNa huaa| ise dekhakara mayuravarmAne apane dharmAdhyakSa viSNumitrake putra bhadra harivarmAko dhAmika vidhi-vidhAna karane ke lie niyukta kiyaa| usane devIse apane rAjAke lie putra mAMgA tathA yaha vacana diyA ki putra honepara rAjA rayavallI gAMva devIke lie dAnameM degaa| yathAsamaya rAjAko putra-prApti huii| rAjA navajAta putrako lekara devIke mandirameM pahuMcA, mandirakI pradakSiNA dekara devIke darzana kiye| mandirake maNDapameM AcArya zrIpAla virAjamAna the| rAjAne unheM namaskAra kiyA aura unase nivedana yA ki Apa apanA eka ziSya hameM de dIjie / AcAryane gaNapAla nAmaka ziSya rAjAko diyaa| rAjAne rayavallI dezakA dAna unheM kiyaa| devIne kahA ki mujhe itane bar3e dezakI kyA AvazyakatA hai| taba rAjAne karAr3a dezake aneka brAhmaNoMkI sAkSImeM caitra zuklA 10 ko udambara gA~vakA dAna kiyaa| yaha gAMva kRSNAveNA nadIke taTapara hai| AcArya zrIpAlake ziSya bhallaMkI gaNake guNadevane yaha dAna sNbhaalaa| isa tAmrapatrameM yApanIya saMghakI utpattike sambandhameM vistRta jAnakArI dI gayI hai| 16vIM zatAbdIke ratnanandI munike matAnusAra karAr3a nareza bhUpAla digambara matAnuyAyI thA aura usakI rAnI nakUladevI zvetAmbara thii| donoMkI sammilita bhaktike kAraNa yApanIya saMghakI utpatti huii| isa lekhameM eka sthAnapara batAyA hai ki 10vIM zatAbdIke eka AcAryake matAnusAra isa saMghakI sthApanA kalyANI nagarameM dvitIya zatAbdImeM huI thii| cAlukya narezoMkI cAra rAjadhAniyoMmeM eka rAjadhAnI kalyANI nagarameM thii| 5vIM zatAbdIke lagabhaga jaba mUla digambara jaina saMghase pRthak hokara zvetAmbara sampradAya astitva meM AyA, taba kucha samanvayavAdI jainoMne yApanIya saMgha sthApita kiyaa| tAmrapatrameM yaha bhI ullekha hai ki cAlukya nareza vijayAdityane sAtavIM zatAbdImeM kuNDala nAmaka grAmameM sthita yApanIya saMghake kisI vidyApIThako kaI gAMva dAnameM diye| isa yApanIya saMghakI sthApanA isI rAjAne kI thii| isa matake anusAra bhUpAla nareza 7vIM zatAbdIse pUrva karAr3a dezameM huA hogaa| sambhavataH isa rAjAne digambara aura zvetAmbara sampradAyoMke matabheda dUra karanekA bahuta prayatna kiyA thaa| 13vIM zatAbdoke AcArya zrImAla aura 16vIM zatAbdIke ratnanandI Adi AcA ke sAtha isa dezameM vihAra karate the| kSetra-darzana -- kuNDalanagarameM eka mandira hai| yaha kalikuNDa pAzrvanAtha mandira kahalAtA hai / isake garbhagRhameM vedIpara 5 phITa 4 iMca UMcI bhagavAn pArzvanAthako kRSNavarNa padmAsana mUrti virAjamAna hai| abhI kucha varSa pUrva mUrtipara lepa kiyA gayA hai| ataH lekha daba gayA hai| yaha mUrti bAlukAmaya EST
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 225 isa kahalAtI hai / vakSapara zrIvatsa nahIM hai / isake pIche dIvArameM hAtha jor3e hue deviyA~ banI huI haiM / yahI mUrti kalikuNDa pArzvanAtha kahalAtI hai / aneka bhaktajana yahA~ manautI manAne Ate haiM / mUrti ke sAmane pArzvanAtha bhagavAnkI eka aura mUrti kRSNa varNakI padmAsana mudrAmeM AsIna hai / isakI avagAhanA 1 phuTa 3 iMca hai / yaha saptaphaNamaNDita hai / vakSapara zrIvatsa nahIM hai / pAdapIThapara sarpakA lAMchana aMkita hai / mUrtilekhake anusAra isakI pratiSThA saMvat 964 meM huI thI / isa vedIpara vidhinAyaka pArzvanAthakI eka dhAtu pratimA saMvat 1936 kI pratiSThita hai / yahA~ dhAtukA eka zikharAkAra caitya bhI hai / dAyIM ora padmAvatIdevIkI zveta mArbalakI mUrti hai / vedIke nIce zikharAkRti banI huI hai jisase lagatA hai ki nIce bhoyarA hai / garbhagRha ke bAhara sabhA maNDapameM dAyIM ora dIvAra meM dharaNendra aura bAyIM ora kI dIvAra meM padmAvatI kI mUrtiyAM haiN| ina donoMko ajJAnatAvaza sindUra pota diyA gayA hai / dharaNendra mukuTa, galahAra, janeU, kar3A aura bhujabanda dhAraNa kiye hue haiM / padmAvatI mukuTa aura hAra dhAraNa kiye hai| donoMke sAtha sarpa banA jisase inakI pahacAna dharaNendra aura padmAvatI ke rUpa meM kI jAtI hai| mandira ke bAhara prAMgaNa aura eka lambA barAmadA hai / yaha yAtriyoMke Thaharaneke uddezyase banAyA gayA hai / mandirake bAhya parikramApathameM eka zilAphalakameM tIrthaMkara mUrti banI huI hai / isameM eka ora hAtha jor3e hue strI baiThI hai, dUsare pAzvameM eka puruSa khar3A hai / sambhavataH yaha pratiSThAkAraka dampatI hai| adhobhAgameM eka dUsareke nIce do koSThaka bane haiN| sambhavataH inameM bharata - bAhubalIkA yuddha pradarzita hai / jharI pArzvanAtha - kuNDala gA~vase 2 ki. mI. dUra pahAr3apara eka prAkRtika guphA banI huI hai / yaha 26 phITa 2 iMca lambI tathA 13 phITa 8 iMca caur3I hai / guphAke do bhAga haiM / dAyIM orake bhAga meM pArzvanAtha pratimA hai / yaha 3 phITa 8 iMca avagAhanAkI kRSNavarNavAlI padmAsana pratimA hai / zirobhAgapara no phaNa suzobhita haiM / dAyIM ora padmAvatI devIkI 2 phITa 7 iMca U~cI kRSNaant caturbhujI mUrti hai / devIke do hAtha varada mudrAmeM haiM / bAyeM hAthameM kamala aura dAyeM hAtha meM trizUla hai / devIke sirapara saptaphaNa haiN| devI kAnoMmeM karNaphUla, galemeM hAra, bhujAoMmeM bhujabanda aura hAthoMmeM kaMkaNa dhAraNa kiye hue hai| phaNake Upara pArzvanAthakI laghu pratimA banI huI hai / usake Upara phaNa aura zikhara haiM / yaha devI - mUrti svatantra koSThaka meM hai / pArzvanAtha pratimAke sAmane 6 stambhoMkA eka maNDapa banA huA hai / maNDapake Upara guphAkI chatameM dAyIM ora kAle pASANa haiM tathA bAyeM bhAgameM tAmbuSa pASANa haiM / guphAmeM, maNDapameM aura mUrtike Upara nirantara jala jharatA rahatA hai / isalie isa pratimAko jharI pArzvanAtha kahate haiM / guphAkA bAyA~ bhAga 12 phITa lambA hai / isakI caur3AI pUrvavat hai / isameM Adhe bhAga meM 4 phITa U~cA cabUtarA hai tathA Age bhAgameM kuNDa banA huA hai jisameM 5 phITa gaharA jala hai / kuNDa meM jala nirantara AtA rahatA hai / guphAke dvArapara dIvAra banAkara usameM do dvAra nikAle gaye haiM / isa guphA ke dAyIM ora kucha Upara car3hakara eka anya prAkRtika guphA hai / guphAke bAhya kuNDa banA huA hai jisameM jala barAbara AtA rahatA hai / guphAke andara eka haoNla hai tathA bhAga meM 29
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 bhAratake digambara jaina tIrtha usake andara eka choTI guphA hai| choTI guphAkI sAmanekI bhittimeM madhyameM hanumAn, bAyIM ora rAma aura dAyIM ora sItAkI anAma mUrtiyAM banI huI haiM / eka anya guphA isa guphAke bagala meM hai| yaha guhA mandira dakSiNAbhimukhI hai| isa pahAr3ake sAmane 2-2 / / mIla dUrapara kRSNA nadI bahatI hai| pahAr3ake sAmane caurasa maidAna hai| giri pArzvanAtha-pahale pahAr3ase lagabhaga 4 ki. mI. pahAr3apara calanepara dUsarA pahAr3a AtA hai / pahAr3ake Upara sapATa maidAnameM eka chatarImeM do caraNa-cihna bane hae haiN| inake sambandhameM anuzruti hai ki yahA~ bhagavAn mahAvIrakA samavasaraNa AyA thaa| unakI smRtimeM ye caraNa-cihna banAye gaye haiN| yahA~se thor3I dUra Age bar3hanepara eka mandira milatA hai| mandira 8 phITa lambA aura itanA hI caur3A hai / yahA~ 3 phITa 2 iMca UMcI kRSNa varNakI padmAsana mudrAmeM saptaphaNI pArzvanAtha pratimA virAjamAna hai| kandheke donoM pAryoM meM phalakameM camarendra bane hue haiN| ye hI giri pAzvanAtha kahalAte haiN| mUrtike Upara lepa kiyA huA hai| isameM zailI Adi daba gayI hai / ataH isakA racanAkAla jJAta nahIM ho paataa| isake nikaTa kSetrapAlakI mUrti hai| __ mandirake cAroM ora bAhara pradakSiNApatha hai aura UMcA pakkA ahAtA hai| yaha mandira pUrvAbhimukhI hai| yahA~se gAMvake lie sIdhA mArga jAtA hai| dharmazAlA gAMvameM eka dharmazAlA hai| kSetrapara 20 agasta san 1963 ko AcAryaratna zrI dezabhUSaNajI mahArAja saMgha sahita padhAre the| usa samaya kSetrapara koI dharmazAlA nahIM thii| kSetra bahuta pichar3I huI dazAmeM thaa| gAMvameM jainoMke kevala 2-4 ghara haiN| ve cAhate hue bhI kSetrakI dazA sudhArane meM asamartha the| yaha dazA dekhakara pUjya AcArya mahArAjane bAharase Aye hue jaina bandhuoMko kSetrakI dazA sudhAranekI preraNA kii| ApakI preraNAse kSetrake jIrNoddhArakA nizcaya kiyA gayA aura kSetrapara Avazyaka nirmANa kArya huaa| seTha zivalAla bhAI premacanda leMgarekara vArAmatIne 29 disambara 1952 ko kSetrakA TrasTa kiyA aura kuNDala grAmameM sthita apanA makAna kSetrako dAna kara diyaa| vahI bhavana Avazyaka parivartana karake dharmazAlA banA diyA gyaa| dharmazAlAmeM tIna ora khule barAmade tathA kaI kamare haiN| bAtharUma, nala aura bijalIkI vyavasthA hai| vArSika melA yahA~ prativarSa zrAvaNa mAsake antima somavArako jalayAtrA hotI hai| isameM lagabhaga 6-7 hajAra vyakti sammilita ho jAte haiN| nagarake mandirase jalayAtrAkA jalUsa nikalakara tAlake ghATapara jAtA hai| vahA~ maNDapameM bhagavAnkA abhiSeka hokara jalUsa vApasa lauTatA hai| kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI kalikUNDa pArzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra kuNDala, tAlukA tAsagAMva jilA sAMgalI (mahArASTra)
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra ke digambara jaina tIrthaM bAhubalI 227 mArga jaura avasthiti zrI digambara jaina atizaya kSetra bAhubalI (kumbhoja ) dakSiNa madhya relaveke miraja sTezanase kolhApura jAnevAle relamArgapara hai / hAtakalaMgaNe usakA sTezana hai / usa sTezanase 6 ki. mI. dUra bAhubalI kSetra mahArASTrake kolhApura jilemeM hai / yahA~kA posTa oNphisa bAhubalI hai / yahA~se pazcima kI ora 2 ki. mI. dUra kumbhoja nAmaka nagara hai / sTezanase kSetra taka pakkI sar3aka hai / basa, tAMgA aura skUTaroM kI suvidhA hai / atizaya kSetra anuzruti hai ki kaI zatAbdI pUrvaM digambara muni bAhubalI vihAra karate hue bAhubalI ( kumbhojagiripara ) padhAre / yahA~ dhyAna aura tapasyAke yogya ekAnta aura zAnti dekhakara tathA yahA~ke prAkRtika saundaryaM se AkRSTa hokara ve yahA~kI eka guphAmeM Thahara gaye aura tapasyA karane lage / ve tapasyA meM atyadhika nirata rahane lage / ve AhArako bhI apanI tapasyA meM antarAya yA bAdhA mAnate the, ata: ve AhArake lie kaI-kaI dina bAda uThate the / unheM AhArake lie gA~va meM jAnA bhI rucikara nahIM lagatA thA, ataH ve kaI bAra niyama kara lete the ki agara jaMgalameM AhAra vidhike anukUla mila jAyegA to le lU~gA, anyathA upavAsa karUMgA / isa pradezake jainoMmeM kRSaka samudAyakI saMkhyA adhika hai| striyAM puruSoMko bhojana deneke lie khetoMpara jAtI haiM / sunate haiM, muni bAhubali AhArake lie jAte the / yadi mArga meM koI jaina strI bhojana le jAtI huI mila jAtI to ve vahIM mudrA dhAraNa karake khar3e ho jAte the aura AhAra lekara punaH guphA meM loTa Ate the / tapasyAse unheM divya zaktiyAM bhI prApta ho gayI thiiN| eka bAra ve AhArake nimitta kumbhoja grAmameM pdhaare| unake nagna rUpa aura malina veSako dekhakara kucha zarAratI muslima yuvakoM ne AvAjakazI karanA prArambha kara diyaa| kintu ve vItarAga sAdhu isase manameM koI vikAra lAye binA IryApathazuddhipUrvaka calate rahe / kintu ve yuvaka unake pIche upasagaM karate hue lage rahe / munirAja antarAya samajhakara vApasa pahAr3Ipara lauTa gye| tabhI vahA~ eka vyAghra AyA aura munirAja ke sammukha sira jhukAkara baiTha gayA / zarAratI yuvaka bhI azlIla bakate hue vahA~ A pahu~ce / kintu jaise hI unakI dRSTi vyAghrapara par3I, unakA zarIra bhayase kA~pane lagA, unakI vANI jar3a ho gayI / munirAjane unakI yaha dazA dekhI to ve dayArdra uThe / unhoMne unheM AzvAsana diyA, "Apa loga bhaya na kareM, vyAghra Apa logoMse kucha nahIM kahegA / " ve loga zaMkita kampita manase vahA~se dhIre-dhIre khisaka gaye / kintu usa dinase unhoMne upadrava karanA banda kara diyA aura munirAja bhakta bana gaye / tabase ve kahane lage - "ye to pahu~ce hue phakIra haiM, inameM khudAI jalavA hai, ye to vAkaI paigambara hai / " inakI smRti surakSita rakhaneke lie eka mandira meM unake caraNa-cihna virAjamAna haiN| ina munirAja ke camatkAroMke sambandhameM isa pradezameM aneka kiMvadantiyAM pracalita haiN| inhIMke kAraNa yaha sthAna atizayakSetra kahA jAne lagA /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 bhAratake digambara jaina tIrtha kSetra-darzana sar3akake kinAre bAyIM ora eka vizAla pradeza-dvAra banA haA hai| isameM praveza karate hI lagatA hai, eka pavitra vAtAvaraNameM pahu~ca gaye haiN| sar3aka dvArA kSetrakI ora bar3hate hI dAyIM ora dharmazAlA naM. 1 aura 2, yAntrika vidyAlaya aura atithi-nivAsa evaM vidyApIThake gurujanoMke nivAsa milate haiN| bAyIM ora dvArake nikaTa pratIkSAgRha, chAtrAvAsa, vidyAlaya bhavana aura krIr3A kSetra haiM / vRkSoM, puSpavallariyoM aura harita dUrvAMcaloMne bAhya parivezameM prAcIna vidyAzramoMkI-sI zucitA aura saundarya bhara diyA hai| darzaka isa saundaryameM bhAvAbhibhUta hokara jinAlayoMke mukhya dvArameM praveza karatA hai to sAmane UMcAIpara satya aura zivake mUrtimAna rUpa aura saundaryake nidhAna mahAmuni bAhubaliko mUrtiko nihAratA hai| nihArate hI vaha bhAvalokameM pahuMca jAtA hai| ye ho haiM kAmajetA kAmadeva mahAmanasvI muni bAhubalI, jinhoMne bharata kSetrake SaTkhaNDa pRthvIko jItakara bhI AtmavijayakA kaThora vrata lekara usameM bhI saphalatA prApta kii| ve hI jagajjayo vItarAga mahAmuni mAno jagatke santapta santrasta prANiyoMko abhaya dAna dekara khar3e-khar3e unapara ananta karuNAkI varSA kara rahe haiN| 50 sIr3hiyAM car3hakara mArbalakA cabUtarA milatA hai| vahA~ bAhubalI bhagavAnkI 28 phITa U~cI zveta makarAnA pASANakI bhavya khaDgAsana mUrti khar3I hai| isakI pratiSThA san 1963 mAgha zuklA 13 budhavArako sampanna huI thii| cabUtareke konoMpara eka bhakta puruSa aura strI hAtha jor3e hue baiThe haiM / sIr3hiyoMke prArambhameM donoM ora pASANa gaja bane hue haiN| sIr3hiyoMpara donoM pAryoM meM bijalIke stambha haiM / rAtrimeM vidyut prakAzameM isa mUrtiko rUpacchaTA adbhuta ho jAtI hai| ___ isa mUrtike pRSTha bhAgameM 6 vediyA~ banI huI haiM, jinameM mAMgItuMgI, muktAgiri, gajapaMthA, tAraMgA, sonAgiri aura pAvAgiri siddhakSetroMkI pASANa-sImeNTase banI pratikRtiyA~ haiN| isa cabUtareke nikaTa dUsare cabUtarepara lagabhaga 15 phITa UMcA kailAsa parvata banAyA gayA hai, jisake Upara 72 mandirAkRtiyA~ banI huI haiN| usake pAzvameM dAyIM ora giranAra parvatakI racanA kI gayI hai| bAhubalIke dUsare pArzvameM sammedazikharako bhavya racanA hai| ina tInoM racanAoMkI pratiSThA sana 1970 meM kI gyii| isa mUrtike cabUtarese utarakara bAyIM ora eka chatarImeM zrutaskandha aura chatarIke madhyameM eka tAmrapatrapara zrutadevatAko namaskAraparaka maMgalAcaraNa aMkita hai tathA sAmane dIvArapara zrutaskandhake dvAdazAMgake nAma aura unakI pada saMkhyAkA citraNa hai| * isa cabUtarese utarakara eka mandirameM, jo pAvApurIkI AkRtikA hai, bhagavAn mahAvIrakI halake gulAbI varNakI padmAsana pratimA hai| pratiSThA kAla san 1970 hai| pAvApurI mandirase utarakara eka mandirameM tIna khaDgAsana pratimAeM virAjamAna haiN| madhya pratimA 2 phITa 8 iMca U~cI halake gulAbI varNako bhagavAn zAntinAthakI hai| bAyIM ora 2 phITa 7 iMca kI kunthunAthakI zveta aura dAyIM ora aranAthakI isI AkArakI zveta varNavAlI pratimAeM haiN| inakI pratiSThA 26-2-1970 ko huI hai| yaha ratnatraya mandira kahalAtA hai| bAhara parikramA-patha banA huA hai| isake UparI bhAgameM vedIpara 1 phuTa 4 iMca avagAhanAvAlI bhagavAn mahAvIrakI zveta padmAsana pratimA virAjamAna hai| isameM parikramA-patha hai / isake Upara lAla chatarImeM AcArya zAntisAgarajIke caraNa bane hue haiN| __ yahA~se utarakara pravacana maNDapa milatA hai| yaha haoNla 37476 phITa hai| isase dAyIM ora
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 229 bar3hanepara eka kamare meM 10peTikAoMmeM bhagavAna mahAvIrake jIvanase sambandhita 10 citrAMkana milate haiN| isake bagala meM eka anya kamare meM kAMcakA samavasaraNa banA huA hai| isake dAyIM ora bAhubalI mandira hai| isameM bAhubalI svAmIkI hema varNako 6 phITa uttuMga aura vIra saMvat 2475 meM pratiSThita khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| isake Age 3 dhAtu pratimAeM haiM / bAhubalI mandirake zikharameM eka choTe kamaremeM RSabhadevakI bhUre varNakI 1 phuTa 10 iMca U~cI saMvat 1976 meM pratiSThita padamAsana pratimA hai| isa mandirake sAmane chatakI maMDerapara eka laghu mAnastambha banA huA hai| isa garbhagRhake Age vizAla sabhAmaNDapa banA huA hai / isa mandirake Age 32 phITa UMcA mAnastambha banA huA hai| mAnastambhake bagalameM siMhadvAra hai / arthAt praveza mArgake donoM ora do stambhoMpara siMha AsIna haiN| usake sAmane mukhya praveza-dvAra banA huA hai| bar3I pratimAkI sIr3hiyoMke dAyIM ora eka kamaremeM zveta saMgamaramarakA 8 phITa 6 iMca UMcA sahasrakUTa jinAlaya avasthita hai| isake sAmane eka haoNlameM samavasaraNakI bhavya racanA hai| racanA kAMca dvArA nirmita hai| vidyat prakAzameM isakI zobhA daganI ho jAtI hai| isase mile hae haoNlameM zAstra bhaNDAra hai| samavasaraNa mandirake Upara nandIzvara jinAlaya banA huA hai| isa mandirake madhyameM paMcameru haiN| isa mandirake sAmane chatako muMDerapara pUrvavat laghu mAnastambha banA huA hai| dIvArapara chatariyA~ banI huI haiM jinameM muniyoMke caraNa-cihna haiN| sahasrakUTa jinAlayake zikhara vedImeM gandhakuTI jinAlaya hai| tIna kaTaniyoMvAlI isa gandhakuTImeM 8 pratimAeM virAjamAna haiN| _____ samavasaraNa mandirase Age bar3hanepara svayambhU mandira hai / isakI vedIpara 3 phITa 2 iMca U~cI RSabhadevakI kRSNavarNakI padamAsana pratimA virAjamAna hai| sirapara ghugharAle kantala haiN| skandhoM para kezagucchaka par3A huA hai| zrIvatsa nahIM hai| lekha aura lAMchana aMkita haiN| mUrtike AkArake anupAtase mUrtikA sira samAnupAtika nahIM lgtaa| isa mandirameM garbhagRha, ardhamaNDapa aura laghu prAMgaNa haiM / prAMgaNa UMcI dIvArase ghirA huA hai| dIvAroMmeM bhItara aura bAhya bhAgameM tIna paMktiyoMmeM laghu-stambhoM aura dvAroMpara maharAba aura unake bhItara laghu kakSa bane hue haiN| yahA~ tIna dizAoMmeM dvAra bane haiM / 92 laghu kakSoMmeM mUrtiyAM virAjamAna haiN| ina 92 mUrtiyoMmeM bhUta-bhaviSya-vartamAnake 72 tIrthaMkara tathA videha kSetrake 20 tIrthakara sammilita haiN| ina laghu kakSoMmeM bahuta-se khAlI haiN| Uparake pratyeka kakSake Upara laghu zikhara banA huA hai| __ jisa cabUtarepara bar3I mUrti virAjamAna hai, usa cabUtarepara tIna kaTaniyAM haiN| bar3I mUrtikI sIr3hiyoMke dAyIM ora arthAt svayambhU mandirake sAmane prathama kaTanIpara campApurI mandirako racanA kI gayI hai| isameM vAsupUjya bhagavAnkI halake gulAbI varNakI 1 phuTa 2 iMca U~cI vIra saMvat 2496 meM pratiSThita padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake Age caraNa-cihna hai| isa mandirake cAroM konoMpara cAra laghu mAnastambha bane hue haiN| pratyeka mAnastambhameM 4-4 pratimAe~ virAjamAna haiN| ___ ina mandiroMkI bagalameM kaI kamare bane hue haiN| yahIM AcArya samantabhadrajI mahArAja virAjamAna haiN| jinakA camatkArI vyaktitva aura kRtitva isa sampUrNa parisarake aNu-aNumeM parilakSita hotA hai| unake tapa aura jJAnase pradIpta vyaktitvameM prAcIna RSi-muniyoMke darzana hote haiN| vastutaH ve mUrtimAn jaMgama tIrthaM haiN| aneka gurukula, hAIskUla aura kaoNleja unake kalpanAzIla mastiSka, prabhAvaka vyaktitva aura amogha AzIrvAdake pariNAma haiN|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha 230 pahAr3ake mandira talahaTIke ina mandiroMke bagalase pahAr3apara jAneke lie sopAna mArga banA huA hai / kula sIr3hiyoMkI saMkhyA 386 hai / kucha sIr3hiyA~ car3hanepara dAyIM ora eka cabUtarepara kSullikA pArzvamatI ammAke caraNa bane hue haiN| isase thor3A Age bar3hanepara bAyIM ora eka chatarI meM muni zrI vardhamAnasAgarajI mahArAjake caraNa bane hue haiM / AcArya zAntisAgarajI mahArAjake saMsArI dazA ke agraja the / unhIMse Apane dIkSA lI thI aura muni-vratoM kA niraticAra pAlana karate hue isa kSetrapara Apane samAdhimaraNa kiyA thaa| inakI samAdhike sAmane eka anya munike caraNa eka cabUtarepara bane hue haiN| sIr3hiyA~ samApta honepara dharmazAlA milatI hai / pahale yahA~ 4 digambara jaina mandira the, jinheM girA diyA gayA hai / unake sthAnapara navIna mandiroMkA nirmANa ho rahA hai| ina mandiroMkI mUrtiyA~ 16 stambhoMpara AdhArita eka maNDapameM rakha dI gayI haiM / yaha bAhubalI mandira kahalAtA hai / isI mandirameM muni bAhubalI ke caraNa virAjamAna haiN| ina munirAjake kAraNa hI yaha kSetra bAhubalI kSetra kahalAtA hai / ina saMgrahIta mUrtiyoM meM 3 devI- mUrtiyAM haiM - cArabhujI padmAvatI, caturbhujI sarasvatI aura SoDazabhujI jvAlAmAlinI / ye mUrtiyA~ zyAma pASANakI haiN| 3 mandiroMko mUlanAyaka pratimAe~ aura unakI avagAhanA isa prakAra hai -5 phITa 2 iMca U~cI zAntinAthakI, 6 phoTa U~cI candraprabhako aura 4 phITa 3 iMca U~cI AdinAthakI mUrti / tInoM mUrtiyoMke donoM pAvoMmeM unake sevaka yakSa-yakSI haiM / inake atirikta yahA~ pASANakI 19, dhAtukI 4 mUrtiyAM haiM aura 1 caitya hai / bhagna mandiroMke sAmane mAnastambha banA huA hai / mandiroMke nikaTa eka bar3A kuA~ hai / digambara mandiroM ke uttarakI ora zvetAmbara mandira banA huA hai| isa pahAr3ake Upara 4 ekar3a bhUmipara digambara samAjakA adhikAra hai / zvetAmbara mandirakA nirmANa isa digambara jaina kSetra aura digambaroMkI bhUmipara kisa prakAra huA, isakA eka itihAsa hai / kucha varSa pUrva kucha zvetAmbara jaina bAhubalI digambara jaina kSetrake adhikAriyoMke pAsa Aye aura unase nivedana kiyA ki Apa hameM apane mandiroMke nikaTa kucha bhUmi denekI kRpA kreN| hamArI bhAvanA yahA~ eka jinAlaya banAne kI hai / digambara samAja sadAse udAra aura sahRdaya rahI hai / kSetrake adhikAriyoMne isI sahaja udAratAvaza zvetAmbara samAjane jitanI bhUmi mA~gI, utanI de dii| isa sambandha meM donoM pakSoM meM likhita anubandha huA ki (1) zvetAmbara mandira meM jo car3hAvA AvegA, usakA AdhA bhAga ukta digambara kSetrako diyA jAyegA / (2) zvetAmbara mandira ke nikaTa jo dharmazAlA banegI, usake Adhe bhAgapara digambara samAjakA adhikAra rahegA / tathA jaba AvazyakatA hogI, taba sArI dharmazAlA meM digambara yAtrI Thahara sakeMge / ( 3 ) zvetAmbara samAja dI huI bhUmise adhika bhUmipara adhikAra nahIM karegA / udAratAvaza digambara jaina kSetrake adhikAriyoMne zvetAmbara samAjase bhUmikA koI mUlya yA muAvajA nahIM liyA / jaba mandira aura dharmazAlAkA nirmANa ho gayA, to zvetAmbara bhAiyoMne digambara jaina kSetrake adhikAriyoMke viruddha adAlata meM mukadamA dAyara kara diyA / usameM unhoMne digambara mandirase lagI huI Der3ha phuTa bhUmipara apanA adhikAra siddha karanekA prayatna kiyA hai / adAlata meM yaha mukadamA abhI cala rahA hai / dakSiNako ora kolhApura nareza dvArA banavAyA huA durgAdevIkA eka choTA mandira hai / kSetra para dezI kAle pASANako sAta phITa U~cI bAhubalI svAmIkI eka prAcIna bhavya pratimA
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra ke digambara jaina tIrthaM 231 hai | yaha pratimA khaNDita hai| isakI caraNa-caukIpara 'zake 1078 nalagAma saMvatsare vaizAkha sudI 10 budhavAra' aMkita hai / maNDapa mandira meM rakhI huI mUrtiyoMmeM se kaI mUrtiyA~ bhI lagabhaga isI kAlakI pratIta hotI haiM / talahaTIke mandiroMse dakSiNako ora lagabhaga 3 pharlAMga dUra prAcIna digambara jaina mandira hai jisameM bhagavAn AdinAtha, neminAtha aura mahAvIrakI atyanta manojJa pratimAe~ virAjamAna haiM / eka muni guphA hai| isameM AcArya zAntisAgarajI, AcAryaM samantabhadrajI Adi muniyoMne rahakara Atma-sAdhanA aura tapasyA kI hai / isa kSetrakI vyavasthA ke lie nikaTavartI gAMva kumbhojameM digambara jainoMkA rajisTarDa torthakSetra TrasTa sthApita hai jisakA nAma 'bAhubalI kSetra digambara jaina TrasTa' hai / gurukula parvatakI talahaTI meM zrI bAhubalI brahmacaryAzrama ( jaina gurukula ) cala rahA hai, jo kAraMjA brahmacaryAzrama ke bAda sthApita huA hai / zikSAke kSetrameM gurukula paddhati bhAratakI eka dena hai / prAcIna bhArata meM mAtA-pitA apane bAlakoM ko gurukula meM bheja dete the| gurukula nadI taTapara, ekAnta vanasthalImeM, prazAnta vAtAvaraNa meM, nAgarika kolAhala se dUra hote the / vahA~ adhyApanake lie ucca cAritravAn, nispRha gurujana rahate the / vahA~ke chAtra vinaya aura anuzAsanakA pAlana karate hue jJAnakI vividha zAkhAoM kA adhyayana karate the / vahA~ rahanevAle sabhI chAtroMke nivAsa, bhojana, zikSA, vastra Adi kI vyavasthA samAna bhAvase saMsthAkI orase kI jAtI thI / gurukuloMke samAna RSikula bhI hote the / vahA~ RSiyoMke sAnnidhya meM vidyAdhyayanakI vyavasthA hotI thii| RSiyoMke AzramoMmeM rahanevAle chAtra vidyArjanake sAtha svAbhimAna, svAvalambana aura puruSArthaMkA pATha bhI yahIM par3hate the / unheM AzramoMkI gAyeM duhanese lekara khetI karane, lakar3I kATane, samidhA lAne Adi sabhI kAryaM karane hote the / kucha upAdhyAya apanI nijI zAlAe~ calAte the / aisI zAlAoMmeM pA~ca sau taka chAtra vidyAdhyayana karate the / indrabhUti, agnibhUti, vAyubhUti ( muni aura gaNadhara banane se pUrvaM ) Adine aisI hI zAlAe~ calA rakhI thIM / ina sabhI prakArake gurukuloMmeM zikSAko sampUrNa vyavasthA niHzulka hotI thI / rAjA aura sampanna loga binA yAcanAke svayaM hI atyanta bhakti aura vinayase sabhI suvidhAeM juTA dete the| vaise ina gurukuloMmeM AvazyakatAe~ bhI kyA thIM ! bhojanakI sampUrNaM sAmagrI khetI se mila jAtI thI, ghI aura dUdhakI pUrti gAyoMse ho jAtI thI / zikSA maukhika hotI thI athavA tAr3apatrakA prayoga hotA thA / kakSAeM vRkSoMke nIce lagatI thIM / AvAsakI vyavasthA jhoMpar3iyoM meM kI jAtI thii| chAtra vahA~kI zAnti, ekAnta aura prakRtike sAhacaryameM vidyAdevIkI satata ArAdhanA karate the / devI prasanna hokara apanA sampUrNa koSa unapara luTAtI thI / 1 isa prakArakI gurukula praNAlI muslima AkramaNoMse pUrva taka kisI na kisI prakAra calatI rahI / muslima zAsana kAla meM gurukuloMke astitva ke sambandha meM itihAsa granthoMmeM koI ullekha nahIM milatA / kintu unnIsavIM-bIsavIM zatAbdI meM Akara Adhunika pariveza ke anurUpa kucha parivartana karake, gurukula praNAlIkA punarujjIvana huA / isa kSetrameM sabase agraNI hama mahAtmA muMzIrAma ( svAmI zraddhAnanda ) ko mAnate haiM / unhoMne svAmI dayAnandake AdarzoMko mUrta rUpa dene ke lie kAMgar3I meM gurukulakI sthApanA kii| isake bAda aneka gurukula aura brahmacaryAzrama sthApita kiye gaye / gurudeva ravIndranAtha ThAkurane bolapurameM vizvabhAratI ( zAnti niketana ) kI sthApanA prAcIna gurukuloMke Adarzapara kii| jaina samAjameM bhI mahAtmA bhagavAnadIna Adi kucha u
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 bhAratake digambara jaina tIrtha vyaktiyoMne gurukula khole, kintu jaina samAja ina gurukuloMse apekSita lAbha nahIM uThA skii| isameM apavAda rahe kAraMjA aura usake zAkhA gurukul| kSullaka samantabhadra ( jo aba AcArya samantabhadra haiM ) vidvAn aura racanAtmaka kAryoMke prati dRr3ha AsthAvAn tyAgI the| yazolipsA aura pracAratantrase dUra aura mauna sAdhaka / unhoMne kAraMjAmeM eka gurukUla sthApita kiyaa| chAtroMko sampUrNa vyavasthA niHzulka rkhii| unhoMne eka Adarza paramparA sthApita kI jo chAtra vidvAn banakara yahA~se nikaleMge, unameM se kucha AjIvana brahmacarya vratakA pAlana kareMge aura apanI saMsthA kI sevA kreNge| phalataH vahA~ke nikale hue snAtaka hI saMsthAkI vyavasthA aura saMcAlana karane lage / jyoM-jyoM snAtaka nikalate gaye, kSullakajI vibhinna sthAnoMpara zAkhA gurukula kholate gye| unhoMne elorA, khuraI, zolApura, kuMthalagiri, vAgevAr3I, bAhubalI, teraDAla, kArakalameM gurukuloMkI sthApanA kii| itane sthAnoMpara zAkhA gurukuloMkI sthApanAkA artha yahI thA ki ve apane mizanameM saphala ho rahe haiM aura janatA unakA samarthana kara rahI hai| Aja unake dvArA sthApita 11 gurukula aura 4 hAIskUla evaM kAleja saphalatApUrvaka cala rahe haiM / prastuta gurukula bAhubalI brahmacaryAzramakI sthApanA san 1934 ASAr3ha zuklA 2 ko huI thii| isa gurukulakA nAma zrI bAhubalI brahmacaryAzrama ( jaina gurukula ) hai| yahAM lagabhaga 700 vidyArthI vidyAdhyayana karate haiN| unake AvAsa, bhojanakI sundara vyavasthA hai| chAtroMke svAsthya, brahmacarya aura zikSApara vizeSa dhyAna diyA jAtA hai / yahA~ dhArmika zikSAkA uttama prabandha hai| vidyAlayameM kalA, vijJAna aura vANijya tInoM viSayoMke zikSaNako vyavasthA hai| inake atirikta yahA~ Taiknikala skUla bhI hai / vidyAlayameM chAtroMkI saMkhyA bAraha sauke lagabhaga hai| aba yaha hAIskUlase jUniyara kAleja ho gayA hai| adhyayanake atirikta yahA~ke chAtra dhAnya saMgraha, pustaka baiMka, bacata saMcayikA, sahakArI vividha-vastu-bhaNDAra Adi aneka sArvajanika aura svAvalambI pravRttiyoMmeM yogadAna karate haiM / isake TrasTakI orase 'sanmati' nAmaka eka mAsika patra kanar3I aura marAThI bhASAoMmeM prakAzita hotA hai| vyavasthA tIrthakSetra, gurukula, auSadhAlaya Adi vividha aMgoM aura pravRttiyoMke saMcAlanake lie (1) bAhubalI brahmacaryAzrama TrasTa aura (2) bAhubalI vidyApITha nAmaka do TrasTa sthApita haiN| pratha TrasTa garukUlake vidyAlaya vibhAga aura auSadhAlaya AdikI vyavasthA karatA hai tathA dvitIya TrasTa kSetra, chAtrAvAsa, dharmazAlA Adike kAryoMkI dekhabhAla karatA hai| donoM hI TrasToMkI sthiti sudRr3ha hai| dharmazAlA yAtriyoMke Thaharaneke lie talahaTImeM do vizAla dharmazAlAeM, atithi nivAsa, parvatapara digambara dharmazAlA aura digambara-zvetAmbaroMko sammilita dharmazAlA banI huI haiN| inameM nala, bijalIkI suvidhA hai| kSetrapara anya bhI Avazyaka sAmagrI upalabdha ho jAtI hai| vArSika melA kSetrapara prativarSa kArtika zuklA pUrNamAsI aura magazira kRSNA 1 ko vArSika melA hotA hai| prathama divasa gurukulakA utsava hotA hai tathA dvitIya divasa rthyaatraa| isa avasarapara bAharase kaI hajAra vyakti Ate haiN|
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 mahArASTrake digambara jaina tIrtha kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI bAhubalI digambara jaina atizaya kSetra, po. bAhubalI (kolhApura ) mahArASTra kolhApura mArga aura avasthiti kolhApura mahArASTra prAntakA pramukha vyApArika nagara hai| bambaI, pUnA Adi nagaroMse rela aura sar3aka mArga donoMse yaha sambandhita hai / pUnAse kolhApura 328 ki. mI., bambaIse pUnA 192 ki. mI. hai| isI prakAra zolApura, belagAma Adi nagaroMke sAtha bhI isakA samparka hai| yahA~ bhaTTAraka lakSmIsena aura bhaTTAraka jinasenake bhaTTArakapITha haiN| nagarake mandira nagarameM kaI mandira darzanIya haiM / unameM 12vIM zatAbdI taka kI pratimAeM haiN| lakSmIsena maTha-yaha zukravAra peThameM sthita hai| vizAla praveza-dvArameM praveza karanepara yaha sAmane dikhAI detA hai| bAyIM ora maThakA bhavana hai / eka maNDapameM 28 phITa U~cI zveta makarAnekI AdinAtha bhagavAnkI khaDgAsana mUrti hai / usakI bagalameM pItalakI eka khaDgAsana pratimA hai tathA Age eka zveta zilAphalakameM bhagavAna pArzvanAthakI saptaphaNI zveta padmAsana pratimA virAjamAna hai| parikarameM tIna chatra haiM; Upara alaMkaraNa hai| chatroMke donoM ora vimAnameM baiThe deva puSpavarSA karate dIkha par3ate haiN| unake nIce 2-2 nagAr3e rakhe hue haiN| Asanake adhobhAgameM vAdyavAdaka haiM / donoM ora camarendra haiN| unake nIce caturbhajI yakSa-yakSI haiN| pratiSThA kAla zaka saMvat 1884 vaizAkha zuklA 12 budhavAra hai| isa maThake pArzvameM eka jinAlaya hai| usameM noceke garbhagRhameM candraprabha bhagavAnko 4 phoTa unnata pratimA hai tathA UparakI maMjilameM bhagavAn pAzvanAtha evaM bhagavAn zAntinAthako manojJa pratimAe~ haiM / inake atirikta isa pArzvanAtha mandirameM anya aneka tIrthaMkara aura zAsana devatAoMkI mUrtiyA~ haiM / zikhara unnata hai / yahA~ hastalikhita granthoMkI saMkhyA sAta sau hai jinameM aneka tAr3apatrIya grantha haiM / yahA~se 'ratnatraya' patra prakAzita hotA hai tathA zrI lakSmIsena di. jaina granthamAlAse aba taka lagabhaga 20 grantha prakaTa maMgalavAra peTha-yahAM zrI neminAtha digambara jaina mandira hai| malanAyaka bhagavAna neminAthakI zyAmavarNa mUrti 3 phoTa 5 iMca UMcI, padmAsana mudrAmeM AsIna hai| isake pAdapIThapara lekha aura lAMchana nahIM hai / yaha mandira hinduoMke mahAlakSmI mandirake samakAlIna hai| mahAlakSmI mandira mUlataH jainoMkA devI mandira thaa| bAdameM isapara hinduoMne adhikAra kara liyA hai / aba bhI usakI chatoM aura stambhoMpara jaina mUrtiyA~ dikhAI detI haiN| neminAthake donoM poMmeM pAzrvanAtha bhagavAnakI bhare varNako padamAsana matiyAM haiN| neminAthakI mUrtipara kucha varSa pUrva lepa kiyA gayA hai| ina mUrtiyoMke atirikta vedIpara pItalakI 6 aura cAMdIkI 2 mUrtiyA~ aura haiN| inake atirikta mandirameM pASANakI 10 aura dhAtuko 32 mUrtiyA~ haiN| 30
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha isa mandirake pArzvameM ratnatraya mandira hai / vedIpara eka zilAphalaka meM 3 khaDgAsana zyAma mUrtiyA~ haiN| madhya mUrti 3 phITa 6 iMcakI hai tathA pArzvavartI mUrtiyA~ 3 phoTa 4 iMcakI haiM / inake Age pArzvanAthakI zveta Adhunika pratimA hai / garbhagRha ke bAhara 7 pratimAe~ pASANakI haiM tathA 5 phITa 6 iMca U~cA zikharAkAra eka sahasrakUTa pratimA hai / 234 ye donoM hI mandira samakAlIna haiM / kahate haiM, isI mandira meM SaTkhaNDAgamakA antima bhAga likhakara granthako pUrNa kiyA gayA thA / isI parisara meM jainoMkA trikUTa caityAlaya thA / usapara hinduoMne adhikAra kara liyA hai| aura aba vaha raMka bhairava kahalAtA hai| pahale isameM pArzvanAtha bhagavAnkI mUrti virAjamAna thI / bAhara prAMgaNa meM 4 bar3e aura 4 choTe dIpAdhAra stambha bane hue haiM tathA sadara ( pAlakI rakhane kI vedI) banA huA hai / inapara bhI hinduoMne adhikAra kara liyA hai / gaMgAveza - yaha mandira zrI pArzvanAtha mAnastambha digambara jaina mandira kahalAtA hai / mandirake dvAra para 30 phITa UMcA eka mAnastambha hai| isake nikaTa do caukora pASANoMpara kanar3I bhASA meM likhe hue do zilAlekha dIvAra ke sahAre rakhe hue haiM / dAyIM orakA zilAlekha 3 phITa 6 iMca U~cA aura 2 phITa 5 iMca caur3A hai| isameM kula 31 paMktiyA~ haiM / bAyIM orakA pASANa 3 phITa 1 iMca UMcA aura itanA hI cor3A hai| isameM 44 paMktiyAM haiN| ina zilAlekhoM meM 'zaka saMvat 1065 dundubhI saMvatsara mAgha pUrNimA somavAra candragrahaNa evaM dUsare meM zaka saMvat 1073 pramoda saMvatsara bhAdrapada paurNimA zukravAra candragrahaNa' yaha kAla nirdeza kiyA gayA hai / inameM se eka zilAlekha ke UparI bhAgameM arhanta pratimA utkIrNa hai| dAyIM ora eka gAya aura bachar3A bane hue haiM / bAyIM ora talavAra / usake vAma pAzvameM sUrya aura dakSiNa pAzvameM candramA bane hue haiM / isa zilAlekha meM zilAhAra nareza vijayAdityane rUpanArAyaNa jaina mandirake AcArya mUlasaMgha dezIyagaNa pustakagacchake pramukha mAghanandi siddhAntadevake ziSya mANikyanandi paNDitakA pAda prakSAlana karake vAsudeva kSullakapura ( kolhApura ) ko pArzvanAtha tIrthaMkarakI aSTavidha pUjA, mandira ke jIrNoddhAra aura maThameM rahanevAle muniyoMke anna santarpaNake uddezyase jamIna dAnakI thI, usakA varNana hai / isa zilAlekhakA mUlapATha isa prakAra hai / zilAlekhakI bhASA saMskRta hai aura lipi kanar3I hai 1. zrImatparamagaMbhIrasyAdvAdAmoghalAMchanam / jIyAt trailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam ||1|| 2. svasti zrIjjayazcAbhyudayazca / jayatyamalanAnAthaM pratipattipradarzaka ( kam ) / at 3. purudevasya zAsanaM mohazAsanaM (nam ) ||2|| svasti zrIzilAhAra mahAkSatriyAnvaye vitra - 4. stAzeSaripupratatijjatigo nAma narendrobhUt / tasya sUnavo goMkalo govalaH 5. kIrtirAjazcandrAdityazceti catvAraH / tatra goMkalabhUta lapatermArasiMho nAma nandanaH / tasya tanujAH gUvalo 6. gaMgadevaH ballAladevaH bhojadeva: gaNDarAditya de (va) zceti paMca / teSu dhAmikadhammaMjasya vairikA zrImadgaNDarAdityadevasya priyatanayaH 7. ntAvaidhavyadIkSAguroH sakaladarzana cakSuSaH zrIzilA
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 235 8. svasti samadhigatapaMcamahAzabda mahAmaNDalezvaraH / tagarapuravarAdhIzvaraH / zrIzilA9. hAranarendraH jinavilAsavijitadevendraH jImUtavAhanAnvayaprasUtaH zauryavikhyAtaH 10. suvarNa garur3adhvajaH yuvatIjanamakaradhvajaH nirdalitaripumaNDalikadarpaH / mruvNksrpH| 11. ayyanasiMgaH / sakalaguNatuMgaH / ripumaMDalI (li ) kabhairavaH / vidviSTa gajakaNThIravaH / 12. iDuvarAdityaH / kaliyugavikramAdityaH / rUpanArAyaNaH nItivijitacA13. rAyaNaH giridurgalaMghanaH / bihitvirodhibNdhnH| shnivaarsiddhiH| dharmaikabuddhiH / mahA14. lkssmiideviilbdhvrprsaadH| sahajakasturikAmodaH / evamAdinAmAvalI15. viraajmaanshriimdvijyaaditydevH| balavADasthirazivire sukhasaMkathAvinodena rAjyaM ku16. vvArNaH / zakavarSeSu paMcaSaSTyuttarasahasrapramiteSvatIteSu pravatrtamAna dUM17. dubhisaMvatsaramAghamAsa paurNamAsyAM somavAre / somagrahaNa paddhanimi18. tamAjirageravollAnugata hAvinaherilage grAme / sAmantakAmadevasya haDapa - 19. valena zrImUlasaMghadezIyagaNapustagacchAdhipateH kSullakapurazrIrUpanArAyaNaji20. nAlayAcAryyasya zrImanmAghanandisiddhAntadevasya priyachAtre (stre ) Na sakalaguNaratna pAtreNa 21. jinapadapadmabhRgeNa / viprakulasamuttuMgaraMgeNa / svIkRtasadbhAvena / vAsudevena / 22. kAritAyAH vasateH zrIpArzvanAthadevasyASTavidhArcanAtthaM taccaityAlayakhaNDa23. sphaTitajIrNoddhArAtthaM / tatratyayatInAmAhAradAnAtthaM ca / tatraiva grAme 24. kuNDidaNDena nivartanacatutthaMbhogapramitaM kSetraM / dvAdazahastasammitaM gRhanivezanaM 25. ca / tanmAghanandisiddhAntadevaziSyANAM mANikyanandipaNDitadevAnAM / pAdau prakSAlya dhArApU26. vvakaM sarvanamasyaM sarvavAdhAparihAramAcandrAkrkatAraM sazAsanaM dattavAn / / 27. tadAgAmibhi / rsmdvNshyai| ranyaizca / rAjabhi / rAtmasukhapuNyayazassantatibRddhima bhilipsubhiH / sva28. datti nivizeSa pratipAdanIyamiti / zAntarasakke tAne neleyAda 29. jinaprabhu tanna deva / mazrAntaguNakke tAne neleyAda taponidhi mAghanandisaiddhAntika30. yogi tanna guru / tannAdhipaM vibhu kAmadevasAmaMtaniduttamatvamidu 31. puNya midunnati vAsudevena / / vijayAdityakA vAmaNI zilAlekha-zaka saMvat 1073 yaha zilAlekha kolhApura jileke kAgala tAlukAke kAgalase naiRtya dizAmeM pAMca mIla dUra vAmaNI grAmake jaina mandirake dvArapara lagA huA thaa| use kolhApurake rUpanArAyaNa jaina mandirameM lAkara rakha diyA gayA hai| isa zilAlekhameM balavADake pAzvanAtha mandirako devapUjA, Avazyaka marammata aura muniyoMke AhAradAnako vyavasthAke lie diye gaye dAnakA ullekha hai| yaha mandira saNagamayya aura candha...vvAke putra aura punnakavveke pati codhore kAmagAvUDane banavAyA thaa| yaha dAna mAghanandi siddhAntadevake ziSya ahaMnnandi siddhAntadevakA pAda prakSAlana karake diyA gayA thaa| isa zilAlekhase jJAta hotA hai ki mAghanandi siddhAntadeva kundakundAnvayake nAcArya kulacandra munike ziSya the|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM isa zilAlekha ke agrabhAgake madhya meM padmAsanAsIna jinendradeva haiN| unake sirapara saptaphaNAvalI hai| dAyIM ora gAya aura bachar3A hai tathA bAyIM ora talavAra hai| usake donoM pAvoMmeM sUrya aura candra haiM / isakA kAla zaka saMvat 1073 hai / isakI bhASA saMskRta aura lipi kanar3I hai / lekhakA mUlapATha isa prakAra par3hA gayA hai / 1. svasti // jayatyamala nAnArthaM pratipatti pradarzakaM ( kam ) / ahaMta purudeva - 2. sya zAsanaM mohazAsanaM ( nam ) || 1 || zrIzilAhAravaMze jatigo nAma ( kSi ) - 3. tIzassaMjAtastatputrI goMkala gUvalI / tatra goMkalasya sU (nu ) 4. marasiMhadevastadapatyaM gaNDarAditya devastasya naMdanaH / samadhiga - 5. tapaMcamahAzabda mahAmaNDa ( le ) zvaraH / tagarapura 236 6. varAdhIzvaraH zrIzilAhAra vaMzasa ( na ) rendraH || jImUtavAhanA 7. nvayaprasUtaH / suvaNaM garur3adhvajaH / maruvakkasappaH / ayyanasiM-- 8. gaH / ripumaMDalika bhairavaH / vidviSTa (ga) jakaNThIravaH / iDuvarAdityaH / 9. kaliyugavikramAdityaH / rUpanArAyaNaH / giridurgaMlaMghanaH / za 10. nivArasiddhi (ddhi: ) / zrImahAlakSmIlabdhavaraprasAda ityAdi nAmAvali virAjamAnaH 11. zrImadvijayAditya devaH / balavADasthirazivire sukhasaMkathA vi 12. nodena vijayarAjyaM kurvvan / zakavarSeSu trisaptatyuttarasaha - 13. trapramiteSvatIteSu aMkatopi 1073 pravarttamAnapramodasaMva ( tsa ) - 14. ra bhAdrapada paurNamAsI zukravAsare somagrahaNapavvaMnimi ( taM ) - 15. Naturage gollAnugatamaDalUragrAme saNagamayyacaMdha 16. vvayoH putreNa / punnakavvAyA patyA jantagAvuNDahemma 17. gAvuNDayo pitrA codhorekAmagAvuNDena kAritAyAH 18. zrI pAzvanAtha vasaterdevAnAmaSTavi ( dhA) ccana nimittaM / vasateH kha - 19. NDasphuTita jIrNodhdhA ( ddhA ) rAtthaM / tatrasthitayatInAmAhAra 20. dAnAtthaM ca tasminneva grAme kuMDidezadaNDena niva 21. rttanaca tutthaMbhAga pramitakSetraM / tenaiva daNDena tri - 22. zatstaMbha pramANapuSpavATIM / dvAdazahastapramANa23. gRhanivezanaM ca sa rAjA nijamAtulalakSmaNasAmaMtavijJA24. panena tasyaiva gotradAnAtthaM zrImUlasaMgha dezIyaga-25. NapustakagacchakSullakapurazrIrUpanArAyaNa caityAla26. yasyAcAyyaiH / / zrImAghanandisiddhAntadevo vizvamahI27. stutaH / kulacandramuneH ziSyaH kundakundAnvayAM - 28. zumAn // 2 // api ca / rodomaNDalamaGga ki svavapuSA 29. vyApnoti zakradviSaH kiM kSIrAMbudhirAvRNoti bhuvanaM gaMgAbu 30. ki veSTate / styAnoyaM priyasusthiraH samarucatkiM sAMdracaMdrAta - 31. po yatkIrtyatthamabhUdvitarkaNamasI zrImAghanandI jayet // 3 // ta-- 32. nmunIndrasyAMtevAsinAmannandisiddhAnta devAnAM pAdau 33. prakSAlya dhArApUrvakaM sarvvanamasyaM savrvvavAdhAparihAramAcaM 34. dvAktAraM sazA ( sa ) naM dattavAn // svadattAM paradattAM vA yo hareta vasu
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 237 35. ndharA ( rAm ) / SaSTi varSasahasrANi viSThAyAM jAyate kRmiH // // 4|| na viSaM viSami36. tyAhurdevasvaM viSamucyate / viSamekAkinaM hanti devasvaM pu37. trapautrakaM ( kam ) //5// api ca / savatsAM kapilAM zascyA hattvAsyA 38. maaNsshonnite| gaMgAyAM sotti yo gRhNAtyamUM dharmorvarAM 39. naraH //6// tatpAtakaphalenAso yAvaccandradivAkaraM ( ram ) / tAvad ghorataraM duHkha40. maznute narakAvanI //7// anyacca / mAtussAGghakapAlena sotti mA41. taMgavaizmasu / zvamAMsaM bhikSayA labdhaM gaye (?) yo dharmabhUharaH ||8|| 42. bhadramastu jinazAsanAya | saMpadyatAM pratividhAnahetave / anya43. vAdimadahastimastakasphATanAya ghaTane paTIyase / akkasAle vaM44. myojanaputra / abhinaMdadevara guDDa govyojana khaDaraNe // patra-vyavahArakA patA isa prakAra hai svasti zrI paTTAcArya bhaTTAraka lakSmIsena svAmI jaina maTha, zukravAra peTha kolhApura ( mahArASTra) kunthalagiri siddhakSetra kunthalagiri yA kunthugiri siddhakSetra yA nirvANakSetra hai| yahA~se kulabhUSaNa aura dezabhUSaNa nAmaka do muni mukta hue the| isa sambandhameM prAkRta nirvANakANDameM isa prakAra ullekha prApta hotA hai "satthalavaraNiyaDe pacchimabhAyammikuMthugiri sihare / kuladezabhUSaNamuNI NivvANagayA Namo tesiM // 17 // " arthAt vaMzasthalake nikaTa pazcimakI ora kunthugirike zikharapara kulabhUSaNa aura dezabhUSaNa muni nirvANako prApta hue| unheM namaskAra ho / bhaTTAraka megharAja (samaya 16vIM zatAbdI) ne prAkRta nirvANakA marAThI anuvAda kiyA hai / usameM unhoMne prAkRta mUlapAThase adhika eka vizeSa sUcanA bhI dI hai| marAThI anuvAda isa prakAra hai "kuMthalagirivarasAra desabhUSaNa kulabhUSaNae / upasarga TAle rAma siddha havA jagamaMDaNae // 12 // " isameM unhoMne yaha bhI sUcita kiyA hai ki rAmane donoM muniyoMkA upasarga dUra kiyaa| ___ anya aneka lekhakoMne-jaise jJAnasAgara, guNakIrti, somasena, jayasAgara, cimaNA paNDita, sumatisAgara, dilasukha Adine bhI ise siddhakSetra mAnA hai, kintu unhoMne kunthalagiri nAma na dekara vAMsinayara, vaMzagiri, vaMzAcala Adi nAma diye haiM jo nirvANakANDake 'vaMsatthala se milate-julate haiM athavA samAnArthaka haiN|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 bhAratake digambara jaina tIrtha kulabhUSaNa-dezabhUSaNakA paurANika itihAsa siddhArthanagarake nareza kSemaMkara the| unakI rAnIkA nAma vimalA thaa| usake do putra the jinakA nAma dezabhUSaNa aura kulabhUSaNa thaa| jaba ve donoM kucha bar3e hue to pitAne unheM sAgaraghoSa nAmaka eka vidvAnke pAsa par3haneke lie bheja diyaa| donoM bhAI zAstra aura zastra donoM prakArako vidyAoMkA adhyayana karate rahe / ve sabhI vidyAoM aura kalAoMmeM nipuNatA prApta kara sakeM, isalie adhyayana-kAlameM ve parivAra aura rAjyase dUra rhe| isa kAla meM ve apane mAtA-pitA tathA parivArake kisI bhI sadasyase nahIM mile| unase milane bhI koI nahIM gyaa| vidyAdhyayanameM koI vyavadhAna na ho, isalie yaha aicchika pratibandha lagA diyA gyaa| kucha varSoM meM hI ve sampUrNa kalAoM aura vidyAoMmeM pAraMgata ho gye| taba guru unheM apane sAtha lekara rAjya sabhA meM Aye aura rAjAse nivedana kiyA-"deva ! donoM bAlaka sarvakalAsampanna aura sampUrNa vidyAoM meM niSNAta ho gaye haiN| donoM bAlaka atyanta suzIla, vinayI aura buddhimAn haiN|" rAjA donoM putroMko dekhakara atyanta prasanna huaa| aneka varSoMke pazcAt putroMko dekhakara snehavihvala hokara usane unheM aMkameM bhara liyA, bar3I dera taka unake sirako sUMghatA rahA aura hRdayase unheM AzIrvAda diyaa| isake pazcAt usane rAjagurukA samucita sammAna karake unheM vidA kiyaa| donoM bhAI Adara-satkArase nivRtta hokara nagara-bhramaNake lie cala diye / ve nagarakI zobhA dekhate hue lauTa rahe the| akasmAt unakI dRSTi rAjaprAsAdake gavAkSakI ora uTha gyii| gavAkSameM rUpa-lAvaNyase suzobhita eka SoDazI baiThI huI thI / use dekhakara yaha bhrama hotA thA-kyA gavAkSameM pUrNacandra udita huA hai yA kAmapatnI rati hI avatarita huI hai ? yaha devadurlabha rUparAzi kyA kisI mAnuSImeM sambhava hai ? use dekhakara donoMke manameM eka hI-se vicAra udita hue-"isa sundarIko maiM apanI patnI banAUMgA, isake sAtha vivAha karake svargIya AnandakA anubhava kruuNgaa| yadi mere sahodarane isa kAryameM bAdhA DAlI yA pratidvandvitA kI to maiM usakA bhI vadha kruuNgaa|" donoM usa kanyAko dekhakara bhAvalokameM vicaraNa kara rahe the| tabhI vandIjanoMke viruda unake kAnoMmeM par3e-"mahArAnI vimalA aura mahArAja kSemaMkarakI jaya ho, jinake donoM putra devoMke samAna haiM tathA jharokhemeM baiThI huI jinakI kanyA kamalotsavA sAkSAt sarasvatI hai|" vandIjanoMke ye zabda sunate hI unheM bar3I vedanA aura AtmaglAni huii| donoM hI vicAra karane lage-"dhikkAra hai hameM jo hamAre manameM apanI sahodarA bhaginIke prati kutsita vicAra upje|" unheM apane Upara bar3I glAni upjii| manakA yaha vikAra hI vastutaH saMsAra hai| isa saMsArase unheM virAga ho gyaa| mAtAne, pitAne, bahanane aura sabhIne unheM samajhAyA, kintu ve apane vicArapara dRr3ha rahe aura antameM sabakI anumati prApta karake unhoMne muni-vrata aMgIkAra kara liyaa| donoM muniyoMne ghora tapa kiyaa| unheM AkAzagAminI Adi RddhiyA~ prApta ho gyiiN| eka bAra ve vaMzagiri parvatapara jAkara dhyAnArUr3ha ho gye| tabhI vanavAsa-kAlameM rAma, lakSmaNa aura sItA sahita bhramaNa karate hue vaMzasthala nagarameM aaye| unhoMne dekhA ki nagarase rAjA aura prajA nikalakara bhAga rahI hai / rAmacandrane logoMse isakA kAraNa pUchA to ve kahane lage -"tIna dinase sandhyAke samaya nikaTake parvatapara bhayAnaka zabda hotA hai, jisase sampUrNa parvata aura pRthvI taka hila uThatI hai| sandhyA hote hI bhayake kAraNa saba nagaravAsI nagara chor3akara cale jAte haiM aura prAtaHkAla honepara punaH vApasa A jAte haiN|"
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 239 taba sItA sahita donoM bhAiyoMne nizcaya kiyA ki bhaya utpanna karanevAlA bhayAnaka zabda kyoM hotA hai, isakA hama patA lagAveMge aura Aja vaMzagiripara hI calakara rheNge| yaha vicAra karake ve loga vaMzagiripara phuNce| vahAM unhoMne do muniyoMko dhyAnArUr3ha dekhaa| tInoMne unheM bhaktipUrvaka namaskAra kiyaa| ve vinayasahita muniyoMke nikaTa baiTha gye| tabhI kaI bhavoMkA zatru agnikumAra jAtikA eka deva Akara ghora garjanA karane lagA aura muniyoMpara ghora upasarga karane lgaa| yaha dekhakara rAmacandra aura lakSmaNane apane-apane dhanuSoMkA TaMkAra kiyaa| asura inheM balabhadra aura nArAyaNa jAna unake dhanuSa TaMkArase bhayabhIta hokara bhAga gyaa| tabhI donoM muniyoMke cAroM ghAtiyA karmoMkA nAza ho gayA aura lokAlokakA jJAyaka kevalajJAna prApta ho gyaa| cAroM nikAyake deva Aye aura kevalI bhagavAna kI pUjA ko| ___ lakSmaNa aura sItAke sAtha rAma yahA~ kAphI samaya taka tthhre| unhoMne yahAM aneka jinAlayoMkA nirmANa karAyA, jinameM sudRr3ha stambha aura gavAkSa the, toraNa sahita dvAra the, jo koTa, parikhA aura dhvajAoMse suzobhita the, jinameM bhaktajanoMke bhaktigAna evaM mRdaMga, vINA, bAMsurI, jhAlara, jhAMjha, maMjIrA, zaMkha, bherI Adi vAditroMkI dhvani sadA makharita rahatI thii| rAmane rAjA aura prajAkA saMkaTa dUra kiyA thA, ataH isa anugrahake upalakSyameM isa parvatako saba loga rAmagiri kahane lge| vaMzagiriko pahacAna aneka AcAryoMne kulabhUSaNa-dezabhUSaNako nirvANa bhUmiko kunthugiri, kunthalanagara, kunthalagiri, vaMzagiri, vaMzasthala, bAMsinayara batAyA hai| isa sthAnakA mUla nAma sambhavataH kunthugiri thaa| sarvaprathama prAkRta nirvANa-kANDameM yaha nAma upalabdha hotA hai| isake bAda isa mase milate-julate kUnthalagirikA nAmollekha 16vIM zatAbdIke vidvAn megharAjane kiyA hai| inake atirikta kunthugiri yA kunthalagirike nAmakA ullekha anya kisI prasiddha AcAryane nahIM kiyaa| saMskRta nirvANa-bhaktimeM to kulabhUSaNa-dezabhUSaNa muniyoMko nirvANa-bhUmikA koI nAma hI nahIM diyaa| vimalasUri aura raviSNane rAmakathAke prasaMgameM donoM muniyoMkA jIvana-paricaya aura unapara hue upasargake nivAraNakA varNana kiyA hai| upasarga dUra honepara vaMzagiripara hI unakI kevalajJAna-prAptikA bhI ullekha kiyA gayA hai| kintu donoM granthoM meM unake nirvANa aura nirvANasthAnakA koI ullekha nahIM kiyA gayA hai| balki kevalajJAna-prAptike bAda nagara, grAma, parvatAdipara vihAra karate hue unake upadeza denekA kathana kiyA hai| yahA~ ullekhanIya bAta yaha hai ki vartamAnameM jo kunthalagiri kSetra hai, use uttarakAlIna kisI lekhakane rAmagiri nahIM likhA / isI prakAra nAgapurake pAsa rAmaTeka, jise rAmagiri mAnA jAtA hai, use kisIne kunthalagiri nahIM likhaa| harivaMza purANa ( sarga 46, zloka 17-20) meM bhI pANDavoMke sandarbha meM rAma dvArA nirmita jinAlayoMke kAraNa rAmagiri nAma par3anekA ullekha milatA hai| usameM batAyA hai ki vahA~ kucha dina vizrAma karake pANDava kozala deza pahu~ce / vahAM rAma dvArA sevita rAmagiripara pahu~ce / usa giripara rAmane candra aura sUryake samAna dedIpyamAna saikar3oM jinAlaya banavAye the| vahAM vibhinna dezoMse aneka bhavya jana Ate the / pANDavoMne una mandiroMmeM pratimAoMkI pUjA kii| isa vivaraNameM do bAteM ullekhanIya haiM-(1) rAmagiri kozala dezameM thaa| yahA~ kozalase
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 bhAratake digambara jaina tIrya dakSiNa kozala abhipreta lagatA hai / (2) pANDavoMke kAlameM usa girikA nAma rAmagiri pracalita thA aura vaha una jinAlayoMke kAraNa tIrtha bana gayA thaa| harivaMza purANa aura padmapurANake rAmagiri eka hI lagate haiM arthAt jisa vaMzasthala yA vaMzagiripara padmapurANake anusAra kulabhUSaNa-dezabhUSaNa nAmaka muniyoMpara asurane upasarga kiyA thA, usI parvatapara rAmane jinAlaya nirmita karAye the, padmapurANake anusAra usI vaMzagiripara donoM muniyoMko kevalajJAna huA thaa| usI parvatakA ullekha donoM purANakAroMne kiyA hai| kintu prAkRta nirvANa-kANDake anusAra donoM muniyoMkA nirvANa kunthugirike Upara huA thA jo vaMzagirike nikaTa pazcimameM thaa| padmapurANane vaMzagirikA ullekha karake bhI unakI nirvANa-bhUmikA ullekha nahIM kiyaa| ataH ukta avataraNoMse do bAteM phalita hotI haiM-(1) donoM muniyoMkA nirvANa kunthugiri yA kunthalagiripara huA thA, vaMzagiripara nhiiN| (2) vaMzagiri kunthugirise bhinna thA aura vaha usake pazcimameM thA / rAmane vaMzagiripara jinAlayoMkA nirmANa karAyA thA, na ki kunthugiripr| ____ ina phalitArthoM ke prakAzameM kunthalagiriko rAmagiri nahIM mAnA jA sktaa| kunthalagiri ukta donoM muniyoMko nirvANa-bhUmi thA, isameM kisIko Apatti nhiiN| uttarakAlIna kaI bhaTTArakoMne bhramavaza ina muniyoMkI nirvANa-bhUmikA nAma vaMzanayara, vAMsInayara, vaMzagiri diyA hai| ye sabhI nAma samAnArthaka haiN| sabhIkA eka hI Azaya hai-bAMsoMkA nagara yA parvata arthAt jahA~ bA~sa adhika hote the| koI vidvAn vAsInayara vArzIko batAte haiN| yaha bho bhramajanita dhAraNA hai| cUMki vaMzagirikA nAma hI rAma dvArA jinAlayoMkA nirmANa karAneke kAraNa rAmagiri ho gayA, usake pazcAt vaMzagiri nAma lupta ho gayA, vyavahArameM rAmagiri hI pracalita ho gyaa| - rAmagirikI avasthiti kahAM hai, isa sambandhameM vidvAnoMmeM bar3A matabheda hai| koI vidvAn kahatA hai ki madhyapradezake saragujA jilekA rAmagar3ha hI rAmagiri hai| dUsare matake anusAra Andhrapradezake vijayAnagaramkA samIpavartI rAmakauNDa rAmagiri hai| tIsarI mAnyatA nAgapurake samIpastha rAmaTekake pakSameM hai| inameM rAmaTekake pakSameM adhika puSTa pramANa milate haiN| ____ aba kevala yaha siddha karanA zeSa raha jAtA hai ki kunthalagiri vaMzasthalake nikaTa thaa| vartamAna rAmaTeka aura kunthalagirike madhya karNaravA (mahAnadI ) thI tathA vaMzasthala ( rAmaTeka ) ke dakSiNameM daNDakAraNya thaa| ye saba Aja bhI milate haiN| godAvarI aura kRSNAkA taTavartI vana hI daNDakAraNya kahalAtA thaa| - kunthalagirimeM prAcIna kAlameM donoM muniyoMke caraNa-cihna virAjamAna the| jo aba bhI vidyamAna haiN| nirvANa-kSetroMpara prAyaH caraNa-cihna hI rahate the, prAcIna paramparA yahI tho| ukta caraNa-cihna bahuta prAcIna lagate haiM / kSetra-darzana donoM muniyoMkA nirvANa kunthalagirike Upara huA thA, ataH vahI nirvANa-bhUmi hai| parvatake Upara jAneke lie pakkI sIr3hiyAM banI huI haiN| sIr3hiyoMkI kula saMkhyA 250 hai| pahAr3apara kula 7 jinAlaya bane hue haiM / yaha pahAr3a dakSiNa uttarameM phailA huA hai aura 175 phoTa UMcA hai| (1) kulabhUSaNa-dezabhUSaNa mandira-yaha yahA~kA mukhya mandira hai| garbhagRhameM vedIpara donoM muniyoMke prAcIna caraNa virAjamAna haiN| ina caraNoMkI prAptike sambandhameM eka anuzruti pracalita 1. isa sambandhameM vistArake sAtha rAmaTeka sambandhI lekhameM UhApoha kiyA gayA hai|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha hai| bAbAvar3a grAmake brahmacArI meTAzAha hUmar3ako eka bAra svapna huA ki kunthalagiri parvatapara jahA~ gAya apane bachar3eko dUdha pilAyegI, vahA~ bhUmike nIce kulabhUSaNa-dezabhUSaNa muniyoMke caraNacihna dabe par3e haiN| brahmacArIjIne apane isa svapnakI carcA logoMse kii| taba brahmacArIjI kucha logoMko lekara parvatapara gaye / ve cAroM ora khoja karane lge| tabhI unheM eka gAya bachar3eko dUdha pilAtI huI dikhAI pdd'ii| saba loga usa sthAnapara phuNce| unhoMne usa sthAnako khodA to unheM pASANake caraNa-cihna dikhAI pdd'e| unheM nikAlA gayA aura unakA prakSAla karake sabane bhaktipUrvaka donoM muniyoMkI pUjA kI tathA eka UMcI zilApara unheM virAjamAna kara diyaa| saMvat 1932 meM seTha haribhAI devakaraNane IDarake bhaTTAraka kanakakIti dvArA yahA~ke mandirakI pratiSThA karAyI aura usameM caraNa-cihna virAjamAna kiye| vedImeM caraNa-cihnoMke atirikta donoM muniyoMkI 3 phITa 1 iMca U~cI zveta pASANakI tathA pItalakI 1 phuTa 3 iMca UMcI khaDgAsana pratimAeM haiN| inakA pratiSThA-kAla saMvat 2006 hai| bAyIM ora 2 phoTa 4 iMca U~cI munisuvratanAtha aura zAntinAthakI pASANa-mUrtiyA~ haiN| inake atirikta vedIpara 10 dhAtU-pratimAeM haiN| _garbhagRhake bAhara sabhA-maNDapameM dAyIM aura bAyIM ora bhagavAn AdinAthakI 1 phuTa 11 iMca UMcI saMvat 1932 meM pratiSThita zveta varNa kI padmAsana mUrtiyA~ haiN| yahAM eka zilAlekha bhI hai, jisake anusAra saMvat 1932 magasira vadI 1 somavArako bhaTThAraka kanakakIrti dvArA pratiSThA kI gyii| dvArake nikaTa bAyIM ora eka bhitti-vedImeM 3 phoTa 2 iMca U~ce zilAphalakameM bhagavAna AdinAthakI ardha-padmAsana pratimA hai| skandhoM taka jaTAeM phailI huI haiN| vakSapara zrIvatsa lAMchana hai| dAyIM ora pAzvanAthakI zveta pratimA hai| pratimA 11 phaNAvalIyukta hai| bhitti-vedIke zikharake Upara sImandhara svAmIkI 1 phuTa 6 iMca UMcI saMvat 2006 meM pratiSThita gehu~A varNakI pratimA hai| isake eka pAzvameM AcArya zAntisAgarajIkI mUrti hai tathA dUsare pArzvameM unake caraNa-cihna haiM / mandirakI chatapara eka chatarI hai jisameM do caraNa rakhe haiN| chatapara jAneke lie mandirake pRSTha bhAgameM sIr3hI hai| 2. zAntinAtha mandira-mukhya mandirake dvArake sAmane prAMgaNameM praveza-dvAra banA huA hai| isake dAyIM ora pUrva kI tarapha zAntinAtha mandira hai| isameM Upara car3hakara jAnA par3atA hai| bhagavAn zAntinAthakI 2 phITa 3 iMca UMcI zyAma varNakI padmAsana pratimA hai| isakA pratiSThAkAla saMvat 1932 hai / isake atirikta 4 zvetavaNaM aura 2 zyAmavarNa pASANakI tathA padmAvatI evaM sarasvatIkI dhAtu-mUrtiyAM haiN| praveza-dvArake bAyIM ora (pazcimako ora ) eka kamare meM AcArya zAntisAgarajIke caraNa haiN| pUjya AcArya mahArAjane 14 agasta san 1955 ko kulabhUSaNa-dezabhUSaNa munirAjoMke caraNoMke samakSa iMginImaraNa nAmaka saMlekhanAkA niyama liyA thaa| sallekhanAke dinoM AcAryazrI isI kamare meM baiThate the aura 18 sitambara 1955 ko isI kamare meM unakA samAdhimaraNa huA thaa| isalie yaha kamarA bhI eka pAvana tIrthasthala bana gayA hai| ____ AcArya zAntisAgarajIkA samAdhimaraNa-AcArya zAntisAgarajI isa yugakI mahAn AdhyAtmika vibhUti the| ve dharmake mUrtimAna rUpa the| unakA vyaktitva asAdhAraNa thaa| unakI pratyeka gatividhi aura kriyAmeM zAstrAnumodita dharmake darzana hote the| ve AtmahitameM sadA sajaga rahate the| san 1951 meM AcAryazrIgajapaMthA kSetrapara pdhaare| unhoMne vicAra karake vahIMpara dvAdaza
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 bhAratake digambara jaina tIrtha varSavAlI sallekhanAkA niyama le liyaa| tabhIse unhoMne upavAsoMkI saMkhyA bar3hA dii| san 1953 meM AcAryazrIkA cAturmAsa kunthalagiri kSetrapara huaa| aba ve lambe-lambe upavAsa karane lage the| isake do varSa pazcAt AcAryazrI nIrA grAmameM pdhaare| unake bhAva muktAgirikI ora jAneke the| kintu kunthalagiri kSetrake logoMne unase kunthalagiri calanekA vizeSa Agraha kiyA, taba mahArAja kunthalagirikI pAvana bhUmimeM phuNce| vahAM AcAryazrIke manameM eka bhAvanA bAra-bAra udita hotI thI-"zarIra to avasthAke anurUpa ThIka hai, kintu A~khoMkI jyoti manda ho rahI hai| indriyAM aura mana to mere AdhIna haiM / ataH indriya saMyamameM koI bAdhA nahIM hai kintu netroMkI jyoti nirbala honeke kAraNa prANI saMyamakA nirdoSa rItise pAlana honA kaThina hotA jA rahA hai|" eka dina isa bhAvanAne nizcayakA rUpa le liyaa| 14 agasta 1955 ko AhAra leneke pazcAt unhoMne kevala jala rakhakara sabhI prakArake AhArakA sarvathA tyAga kara diyA aura yama sallekhanA le lii| unake 84 varSake jIvana meM 14 agastakA AhAra unakA antima AhAra thaa| AcAryazrI dvArA yama sallekhanA grahaNa karanekA samAcAra sAre dezame bar3I cintAke sAtha sunA gyaa| dezake sabhI bhAgoMse AcAryazrI ke darzanAthaM hajAroM vyakti kunthalagiri pahuMcane lge| kolAhala aura bhIr3abhAr3ake bAvajUda una yogirAjakI samAdhi zAntipUrvaka calatI rhii| unakA zarIra nirantara kSINa ho rahA thA, kintu unakA Atmabala usase sahasra gunA bar3ha rahA thaa| 4 sitambara ko jala grahaNa karaneke pazcAt unhoMne jalakA bhI tyAga kara diyaa| 8 sitambarako unhoMne 22 minaTa paryanta loka-kalyANakArI antima sandeza diyA jo rikArDa kiyA gyaa| 18 sitambara 1955 ko prAtaHkAla 6.50 para bhAdrapada zuklA 2 ravivArako hasta nakSatra aura amRta siddhiyogameM usa cAritracakravartI mahAyogIne isa mAnava-dehako tyAgakara svargaloka prayANa kiyaa| unakI Ayu usa samaya 84 varSakI thii| ___ AcAryazrIke usa tapaHpUta zarIrako uparyukta praveza-dvArake bAhara bAyIM ora eka unnata sthAnapara janatAke darzanArtha rakha diyA gyaa| madhyAhnameM vaha pArthiva zarIra eka kASTha-vimAnameM virAjamAna karake jalUsake sAtha kSetrake bAhara banI pANDuka zilA taka le jAyA gayA aura phira parvatakI parikramA dekara pUnaH parvatapara mAnastambhake nikaTa maidAna meM rakha diyA gyaa| pazcAt unakA agni-saMskAra kiyA gyaa| yaha antima saMskAra kolhApUra jainamaThake bhaTTAraka svargIya zrI lakSmIsena svAmIne 15000 logoMke samakSa zAstrAnusAra karAyA / AcArya mahArAjake zarIrakA agni-saMskAra karane meM isa prakAra sAmagrI kAmameM AyI-25 mana candana, 60 kilo ghI, 1200 kilo nAriyala tathA tIna borA kpuur| AcAryazrIkA pArthiva zarIra jahA~ darzanArtha rakhA gayA thA, vahAM chatarIkA nirmANa karake AcAryazrIke caraNoMke mApake 11 iMca AkArake zveta pASANake caraNa virAjamAna kara diye gaye tathA jahA~ AcAryazrIkA antima saMskAra kiyA gayA thA, vahA~ eka cabUtarA banAkara pASANacaraNa virAjamAna kara diye gaye haiN| 3. bAhubali mandira praveza-dvArake dAyIM ora caukameM bAhubalI svAmIkI makarAnekI 17 phoTa 6 iMca U~cI khaDgAsana pratimA hai / isakI pratiSThA san 1972 meM huI thii| 4. AdinAtha mandira-isake nikaTa AdinAtha mandirameM vedIpara bhagavAn AdinAthakI 4 phUTa 6 iMca U~cI saMvat 1932 meM pratiSThita zveta varNa padmAsana pratimA hai| isake atirikta vedIpara 22 dhAtu mUrtiyAM aura haiM tathA padmAvatIkI 1 pASANa pratimA hai|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 243 5. ajitanAtha mandira-AdinAtha mandirake nikaTa yaha mandira banA huA hai| isameM vedIpara 3 phuTa 4 iMca UMcI zveta varNavAlI ajitanAtha bhagavAnkI padmAsana pratimA virAjamAna hai| pratiSThAkAla saMvat 1932 hai / isake atirikta yahA~ 34 mUrtiyAM aura haiM jinameM bAhubalI svAmIkI 3 tathA caubIsIkI 2 pratimAeM haiN| ina mandiroMse Age bar3hanepara sIr3hiyoMke sAmane 53 phuTa unnata aura saMvat 2001 meM pratiSThita mAnastambha khar3A huA hai| 6. caitya-mAnastambhake Age eka chatarImeM caitya virAjamAna hai jisameM cAroM dizAoMmeM cAra pratimAeM haiM tathA isake pIche do stambhoMmeM videha kSetrake 20 tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM utkIrNa haiN| 7. nandIzvara jinAlaya-jahAM parvatakI sIr3hiyAM samApta hotI haiM, vahAM nandIzvara jinAlaya banA huA hai| isameM pItalakA eka nandIzvara hai| yaha tIna kaTanIvAlI vedImeM sabase Upara virAjamAna hai| zeSa do kaTaniyoMpara pASANakI 13 mUrtiyAM haiN| isa mandirako pratiSThA kSetrake eka munIma zrI nihAlacandane saMvat 1952 meM karAyI thii| isa mandirake Age eka cabUtarepara lagabhaga 10 phuTa UMcA eka mAnastambha banA huA hai| talahaTIke mandira 1. neminAtha mandira-parvatase utaranepara dAyIM ora neminAtha mandira banA huA hai| isameM mUlanAyaka neminAtha bhagavAnakI saMvat 1958 meM pratiSThita 2 phUTa 10 iMca UMcI zveta padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake donoM pAvoM meM mahAvIra aura AdinAthakI 2 phUTa 4 iMca UMcI padmAsana pratimAeM haiN| vedIke nIce AdinAthakI 1 phuTa 8 iMca aura neminAthakI 1 phuTa 4 iMca unnata pratimAe~ haiN| nIce bhoyaremeM sambhavanAthakI saMvat 1958 meM pratiSThita 2 phuTa 4 iMca UMcI padmAsana pratimA hai| isake donoM pAvoM meM kunthunAtha aura munisuvratanAthakI do zveta pratimAeM haiN| Upara zikhara vedImeM 1 phuTa 8 iMcako saMvat 1958 meM pratiSThita pAzvanAthakI 9 phaNayukta zveta padmAsana pratimA hai| 2. mahAvIra mandira-yaha mandira neminAtha mandirake sAmane hai| isameM saMvat 1958 meM pratiSThita mahAvIra bhagavAnkI 2 phuTa 8 iMca U~cI zveta pratimA padmAsana mudrAmeM AsIna hai| isake idhara-udhara hAthI rakhe haiN| bAyIM ora candraprabha bhagavAnkI zveta aura zyAma varNakI do pratimAeM haiN| dAyIM ora zveta zAntinAtha aura gehuMA arahanAthakI pratimAeM haiN| isake Age khulA maNDapa hai / phira sAmane eka vedIpara madhyameM mallinAthakI 3 phuTa 2 iMca, bAyIM ora munisuvratanAthakI 2 phuTa 10 iMca aura dAyIM ora aranAthakI 2 phuTa 10 iMcakI pratimAe~ haiN| yaha ratnatraya mUrti kahalAtI hai / inakA pratiSThA-kAla saMvat 2008 hai| sIr3hiyoMse Upara jAkara zikhara-vedImeM 1 phuTa 7 iMca ko zveta pAzvanAtha pratimA hai / pratiSThAkAla saMvat 1932 hai| 3. ratnatraya mandira-zikhara-mandirake vagala meM yaha mandira hai| vedIpara zAntinAthakI 2 phuTa 9 iMca aura kunthunAtha-aranAthakI 2 phuTakI pratimAeM haiN| ye zveta pASANakI aura khaDgAsana haiM / inakA pratiSThA-kAla saMvat 1961 hai| inake donoM ora 3-3 mUrtiyAM virAjamAna haiN| Upara zikhara-vedImeM mUMgA varNakI 2 phuTa 6 iMca U~cI bAhubalI svAmIko saMvat 2008 meM pratiSThita khaDgAsana pratimA virAjamAna hai / isa garbhagRhameM cAroM ora kAMca jar3e hue haiM / ataH yaha kAMca-mandira kahalAtA hai|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 ___ bhAratake digambara jaina tIrtha 4. samavasaraNa mandira-Age calakara eka bar3e haoNlameM samavasaraNakI racanA kI gayI hai| isake Age eka vizAla haoNla hai| brahmacaryAzrama kSetrapara zrI dezabhUSaNa-kulabhUSaNa brahmacaryAzrama nAmase eka gurukula cala rahA hai| isameM laukika zikSAke sAtha chAtroMko dhArmika zikSaNa bhI diyA jAtA hai| yahAM hAIskUla takakI zikSA dI jAtI hai| yaha bAhubalI brahmacaryAzramakA zAkhA gurukula hai| dharmazAlAe~ kSetrapara 2 dharmazAlAeM haiN| inameM kula 52 kamare haiN| dharmazAlAoMmeM kuA~ aura bijalIkI vyavasthA hai| kueMmeM moTara phiTa karake pAipa lAinako vyavasthA kI gayI hai| yAtriyoMke lie bartanoMkA bhI prabandha hai| melA kSetrapara prativarSa mArgazIrSa zuklA 11 se 15 taka paMca divasIya vArSika melA hotA hai| isa avasarapara rathayAtrA hotI hai / lagabhaga 3-4 hajAra yAtrI isameM sammilita hote haiN| bhAdrapada zuklA 2 ko pUjya AcArya zAntisAgarajIkI puNya-tithi manAyI jAtI hai| isa avasarapara 400-500 vyakti A jAte haiN| bhojana Adi dvArA sabhI sAdharmI bandhuoMkA satkAra kiyA jAtA hai| kSetrapara saMvat 2002 meM paMca-kalyANaka pratiSThA huI thii| usa avasarapara lagabhaga 10-12 hajAra vyakti pratiSThAmeM sammilita hue the| atizaya kSetrapara kaI bAra adbhuta ghaTanAeM hotI rahatI haiM jinheM devI atizaya kahA jAtA hai| anuzruti hai ki 50-60 varSa pahale pahAr3apara bar3e mandirameM ( kulabhUSaNa-dezabhUSaNa mandira ) rAtrimeM ghaNTAnAdakI dhvani sunAI detI thI tathA bhagavAnkA abhiSeka hotA thaa| isase cAroM ora sugandhi phaila jAtI thii| prAtaHkAla jaba yAtrI mandirameM darzana-pUjanake lie jAte the to unheM kaToremeM gandhodaka milatA thaa| mArga aura avasthiti yaha kSetra mahArASTra prAntake usmAnAbAda jilemeM avasthita hai| yahAM pahuMcaneke lie nikaTatama relave sTezana yeDazI yA vArzI TAuna haiN| donoM hI sTezana dakSiNa-madhya relavekI kuDuvAr3I-lAtUra zAkhApara avasthita haiN| yeDazose yaramAlA hokara kUnthalagiri 50 ki. mI. hai tathA vArzITAunase 57 ki. mI. hai| usmAnAbAda zolApura, bIDase jo baseM bhUma jAtI haiM, ve saba kunthalagiri dharmazAlAke pAsa hI rukatI haiN| jo baseM auraMgAbAda, zolApura, usmAnAbAda aura boDake madhya calatI haiM, ve kunthalagiri phATA (saramaguNDI basa sTaiNDa) para rukatI haiN| yahA~se kunthalagiri kSetra 4 ki. mI. hai| phATApara utarakara punaH bhUma jAnevAlI basase kunthalagiri jAnA par3atA hai| jAne ke lie bailagAr3I yA anya koI sAdhana nahIM
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 245 hiMsA aura zikArapara pratibandha nijAma sarakArane eka likhita Adeza pracArita kiyA thA, jisake anusAra kSetra-bhUmike cAroM ora 3 mIla paryanta kisI bhI prakArakI jIva-hiMsA aura zikArapara pratibandha lagA diyA gayA thaa| usa AdezameM isakI sImA nizcita kI gayI thI aura usa sImAkA nAma 'ahiMsA maidAna' rakhA gayA / ukta Adeza vyavahArataH Aja bhI isa kSetrameM lAgU hai| kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI dezabhUSaNa-kulabhUSaNa digambara jaina siddhakSetra ___ po. kunthalagiri ( jilA usmAnAbAda ) mahArASTra dhArAzivakI guphAe~ mArga aura avasthiti dhArAzivakI guphAe~ layaNa kahalAtI haiN| ye usmAnAbAda zahara ( mahArASTra pradeza ) se kevala 5 ki. mI. dUra haiN| zaharakI kotavAlIke bagalase IzAna koNase eka sar3aka ina guphAoMko jAtI hai / 4 ki. mI. taka to sar3aka hai aura 1 ki. mI. pahAr3I mArgase hokara jAnA par3atA hai| jahAM taka sar3aka hai, vahAM taka tAMgA aura rikzA cale jAte haiN| usmAnAbAdake lie zolApura, auraMgAbAda athavA kuDuvAr3I-lAtUra rela mArgake yeDasI sTezanase sarakArI baseM jAtI haiN| guhA mandiroMkA itihAsa ina guhAmandiroMkA itihAsa atyanta prAcIna hai| bhagavAn pAzvanAthase kucha varSoMke pazcAt hae kalikaNDa narezane yahAM tIna layaNoM athavA guhA-mandiroMkA nirmANa karAyA thA aura unameM pArzvanAtha bhagavAnkI pratimAeM virAjamAna karAyI thiiN| ina layaNoMkA itihAsa AcArya hariSeNane 'bRhatkathAkoSa' granthameM diyA hai| muni kanakAmara kRta 'karakaNDucariu' nAmaka apabhraMza granthameM vistArapUrvaka isakI kathA dI gayI hai / kathAkA sArAMza isa prakAra hai campAnagarImeM dadhivAhana nAmaka rAjA rAjya karate the| unakI rAnIkA nAma padmAvatI thaa| eka bAra jaba rAnI garbhavatI thI, usake manameM dohalA utpanna huA-"maiM mardAne vastra dhAraNa karake gajarAjapara ArUDha hokara vana-vihArake lie jaauuN|' usane apanI yaha icchA apane patiko btaayii| rAjA apanI rAnIkI icchA-pUrti ke lie jhaTa taiyAra ho gyaa| gajazAlAse mukhya gajako ma~gAkara, rAnIko manuSyoM jaise vastra dhAraNa karAke, gajake Upara rAnIko apane sAtha ArUr3ha karAkara vahAMse cala diyaa| nagarase bAhara nikalate hI vanako mAdaka vAyuke zItala jhakoroMke lagate hI gaja madonmatta ho uThA aura bar3I druta gatise vanakI ora bhAgane lgaa| mahAvatane aMkuzoMke prahAroM dvArA gajako vazameM karanekI bahuta ceSTA kI, kintu gaja nahIM rukaa| vaha mArgameM vRkSoM aura latAoMko ukhAr3akara pheMkane lagA, mahAvatako sUMDase pakar3akara pairoM tale rauMda diyaa| rAhameM jo pazu yA manuSya usakI capeTameM A gaye, una sabako rauMda diyaa| gaja aneka nagaroM, gAMvoM aura parvatoMko lAMghatA huA tIvra vegase calatA gyaa| rAjAne isa bhayAnaka saMkaTase bacanekA upAya socaa| tabhI use eka vakSakI laTakatI haI zAkhA dikhAI pdd'ii| rAjA use pakar3akara laTaka gayA, kintu rAnI bhayAkrAnta hokara jar3a banI baiThI
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 bhAratake digambara jaina tIrtha rhii| aneka yojanoMkI yAtrAke pazcAt jaba gaja zAnta haA to eka padma sarovarako dekhakara jalameM AloDanakI icchAse dhImI gatise jalameM ghusaa| rAnI avasara dekhakara gajake Uparase kUda par3I aura vanameM eka ora cala dii| calate-calate vaha eka zmazAnameM phuNcii| vahAM use prasava-pIr3A huii| bhAgyakI yaha kaisI viDambanA thI ki eka rAjarAnIke prasavake samaya paricaryA ke lie koI paricArikA bhI nahIM thii| rAnIne putra-prasava kiyaa| tabhI eka zApagrasta vidyAdhara cANDAla-veSameM vahAM AyA aura apanI zApa-kathA vistArase batAkara kahane lagA-"devI ! aneka varSoMse maiM isa zmazAnameM isa puNyavAn bAlakako pratIkSA kara rahA thaa| isake kAraNa hI mujhe zApase mukti mila skegii| nimittajJoMne aisA hI batAyA hai / maiM isa bAlakakA apane putrake samAna lAlana-pAlana kruuNgaa| ise Apa mujhe de deN|" rAnIne apanA sadyaHjAta zizu usa cANDAlako de diyaa| zizuko dekara vaha eka AryikAke AzramameM calI gyii| bAlakake hAthameM janmase khujalI thI, ataH usakA nAma karakaNDu rakha diyA gyaa| padmAvatI dUra rahakara bhI apane prANapriya pUtrakA dhyAna rakhatI thii| bAlaka karakaNDu aba kizora ho gyaa| eka dina vaha bhramaNa karatA huA vanameM phuNcaa| jaba vaha zrAnta ho gayA to eka vRkSakI chAyA meM baiTha gyaa| usI dina usa nagarake narezakI mRtyu ho gayI thI / narezake koI santAna nahIM thii| siMhAsana sUnA nahIM rakhA jA sakatA thaa| ataH amAtyoMne nizcaya kiyA ki rAjagajako jalase pUrNa kalaza dekara chor3a diyA jaaye| vaha jisakA abhiSeka kara de, usIkA rAjyAbhiSeka kara diyA jaaye| isa nirNayake anusAra gaja chor3A gyaa| vaha nagarameM ghUmatA rahA, kintu usane kisIkA bhI abhiSeka nahIM kiyaa| rAjyAdhikArI aura sevaka rAjagajake sAtha the| sAre nagara meM bhramaNa karatA haA rAjagaja vanameM cala diyaa| vaha bhramaNa karatA huA udhara jA nikalA, jidhara karakaNDu vRkSake nIce cintAmagna baiThA huA thaa| usako patA taka nahIM calA ki kaba rAjagaja usake samIpa A khar3A haa| rAjagajane jaba kalazakA jala usake sirapara ur3ela diyA to vaha har3abar3Akara uTha baiThA aura Azcaryacakita netroMse kabhI rAjagajako aura kabhI rAjakarmacAriyoMko dekha rahA thaa| rAjakarmacAriyoMne usakA Azcarya dUra karate hue vinayapUrvaka nivedana kiyA-"Apa isa nagarake nareza manonIta hue haiN| Apa hamAre sAtha rAjaprAsAda caleM, vahAM ApakA rAjyAbhiSeka kiyA jaayegaa|" vaha rAjagajapara ArUr3ha hokara rAjaprAsAda phuNcaa| vahA~ zubhalagnameM rAjapurohita aura amAtyoMne vidhivat usakA rAjyAbhiSeka karake rAjasI vastrAlaMkAra aura mukuTa pahanAkara siMhAsanapara baitthaayaa| rAjyAsIna hote hI karakaNDune rAjasI sammAnake sAtha apane vidyAdhara mAtA-pitAko rAjamahaloMmeM bulA liyaa| usane alpa samayameM hI rAjyameM bahumukhI sudhAra kiye, jisase sampUrNa prajA apane navIna rAjAse bahuta prasanna huI, sAtha hI rAjakoSa bhI bahuta bar3ha gyaa| rAjyameM khuzahAlI ho gyii| sabhI ora usako jayajayakAra hone lgii| usane rAjyakI sthiti sudRr3ha banA dii| rAjyakI sainika zaktimeM bhI usane paryApta vRddhi kii| usane kaliMga dezake dantipura nagarako apanI rAjadhAnI bnaayaa| Antarika sthiti sudRr3ha karaneke pazcAt usane AsapAsake rAjyoMko jItanA prArambha kara diyaa| aneka rAjAoMne usakA mANDalika bananA svIkAra kara liyaa| aba sampUrNa kaliMgapara usakA adhikAra ho gyaa| taba zubha muhUrtameM vaha digvijayake lie niklaa| sarvaprathama usane dakSiNake rAjyoMkI ora dhyAna diyaa| vaha jahAM bhI gayA, vijayazrIne usake caraNa cuume| vaha apane isa vijaya-abhiyAnake sandarbha meM tera nagarameM aayaa| vahAMke rAjAne usakI AdhInatA
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 247 svIkAra kara lI aura bahumUlya bheMTa dekara use santuSTa kiyaa| eka dina tera nareza ziva usase savinaya nivedana karane lagA-"deva ! yahAM nikaTa hI eka parvatapara bar3I Azcaryajanaka ghaTanA hotI hai| usa parvatake bhIlarAjane mujhe usa ghaTanAkA vivaraNa batAyA hai| usa parvatapara eka vAmI hai| eka gaja pratidina sUMDameM jala bharakara aura adbhuta kamala-puSpa lekara usa vAmI taka AtA hai| vaha vAmIpara jala chir3akatA hai, vahAM kamala-puSpa car3hAtA hai aura vAmIko namaskAra karake calA jAtA hai| yadi deva prasanna ho to Apa bhI isa Azcaryako dekhanekA anugraha kreN|" ___karakaNDu narezako bhI yaha sunakara dekhanekI utsukatA huii| vaha aneka narezoM, amAtyoM aura purajanoMse parivRta huA parvatakI ora cala diyaa| vahAM pahuMcakara sabane usa vAmIko dekhaa| tabhI unheM eka gaja AtA huA dikhAI pdd'aa| gaja vAmIke pAsa Akara khar3A ho gyaa| usane sUMDameM bharA huA jala vAmIke Upara chir3akA, pazcAt vAmIpara kamala car3hAyA aura sira jhukAkara vanameM calA gyaa| yaha dekhakara sabhIko bar3A Azcarya huaa| karakaNDu nareza kucha dera vicAra karake bolA-"pratIta hotA hai, isa vAmIke nIce koI jina-pratimA hai| isa gajako avadhijJAna dvArA athavA kisI prakAra isa pratimAkA jJAna ho gayA hai| ataH yaha pratidina pratimAkI pUjA karane AtA hai|" phira karakaNDu mahArAjake sujhAvapara jaba vAmIko khudavAyA gayA to vahAM pAzvanAtha bhagavAnkI atyanta manojJa pratimA dikhAI pdd'ii| sabane bhaktipUrvaka bhagavAnke darzana aura pUjana kiye| sahasA karakaNDuko pratimAke pAdapIThapara eka gAMTha dikhAI pdd'ii| usane Adeza diyA"isa gAMThako tor3a diyA jaaye| isase pratimAkI sundaratAmeM nikhAra A jaayegaa| tatkAla mUrtizilpI bulAye gye| gAMTha dekhakara mukhya zilpI hAtha jor3akara bar3I vinayapUrvaka bolA"rAjAdhirAja ! merI dhRSTatA kSamA kreN| yadi yaha gAMTha tor3I gayI to anartha ho jaayegaa|" kintu rAjahaThake Age kisI kI nahIM calI / gAMTha tor3I gyii| gAMThake TUTate hI usameM-se jaladhArA nikala pdd'ii| phira prayanna karanepara bhI jaladhArA nahIM rukii| karakaNDu narezako eka vidyAdharase yaha bhI jJAta huA ki rathanUpurake nIla aura mahAnIla nAmaka do vidyAdhara nareza zatruse parAjita hokara terameM A base aura vahIM apanA rAjya sthApita kara liyaa| eka bAra ve laMkAkI yAtrAko gye| lauTate hue malaya dezake pUdI parvatapara eka jinAlayameM ukta pArzvanAtha pratimAke darzana karake manameM unheM vicAra utpanna huA ki isa pratimAko hama apane nagarameM le caleMge aura aisI hI manojJa pratimA bnvaayeNge| yaha socakara ve usa pratimAko le aaye| rAtameM vizrAma karaneke lie ve isa parvatapara utre| prAtaHkAla honepara unhoMne le jAneke lie pratimA uThAyI, kintu vaha uTha nahIM sakI, vahIM acala ho gyii| taba unhoMne vahIM eka sahasra stambhoMvAlI layaNa banavA dii| kintu vaha layaNa nirantara jaladhArAke kAraNa TUTa-phUTa gyii| karakaNDane usI layaNako panaH bnvaayaa| usake atirikta do layaNa aura banavAye aura unameM pArzvanAthakI pratimAeM virAjamAna kraayiiN| dakSiNake sampUrNa narezoMpara vijaya prApta karake karakaNDune vaMgako jiitaa| pazcAt usane aMgapara AkramaNa kiyaa| donoM orakI senAeM Amane-sAmane A ddttiiN| dadhivAhana aura karakaNDu bhI eka dUsareke sammukha DaTa gye| tabhI eka strI daur3atI huI aayii| usane hAtha uThAkara donoMko rokate hue kahA-"yaha yuddha banda karo, anyathA anartha ho jaayegaa| pitA aura putrako maiM apane netrase zatrake rUpameM Amane-sAmane khaDA haA nahIM dekha sktii|"
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 bhAratake digambara jaina tIrtha dadhivAhana aura karakaNDu donoM vismita hokara usa stroko dekhane lage / dadhivAhanane pUchA"bhadre ! tuma kauna ho?" vaha strI aura koI nahIM padmAvatI thii| vaha bolI-"isa malina veSameM mujhe Apa nahIM pahacAna sake / maiM padmAvatI hU~ aura yaha ApakA putra karakaNDu hai / " taba dadhivAhanane use pahacAna liyA aura use apane aMkameM bhara liyaa| bIsa varSake bichur3e pati-patnIkA yaha apratyAzita saMyoga kitanA romAMca, harSa aura vismayase bharA huA thaa| ____dadhivAhana padmAvatIko chor3akara apane putrakI ora daur3A aura use bhI apane AliMganameM lapeTa liyaa| karakaNDu atyanta cakita vismita huA kucha samajha nahIM pA rahA thaa| taba padmAvatIne apane durbhAgyakI kathA sunAte hue usake janmakA vRttAnta sunaayaa| tabhI usake mAtA-pitA vidyAdhara dampatI bhI A gye| unhoMne bhI padmAvatIke kathanakA samarthana kiyaa| karakaNDuko aba vizvAsa huA ki mere mAtA-pitA ye vidyAdhara nahIM, apitu dadhivAhana aura padmAvatI haiN| usane apane vAstavika mAtA-pitAke caraNa chue / dadhivAhanane vahIM karakaNDuko aMgakA rAjA banA diyaa| isa prakAra karakaNDu bhAratake bahuta vizAla bhUbhAgakA svAmI ho gyaa| dhArAzivakI tIna guphAe~ aura unakI pAzvanAtha mUrtiyAM isI karakaNDu nareza dvArA nirmita karAyI gayI thiiN| yaha nareza pArzvanAtha aura mahAvIrake madhyavartIkAlameM huA thaa| nala aura nIla nAmaka vidyAdhara bhI pAzrvanAthake pazcAdvartI kAlameM hue the, aisA lagatA hai| ye nIla-mahAnIla rAmacandrake samakAlIna nala-nIlase bhinna pratIta hote haiM kyoMki rAmacandrake kAlameM sapaMphaNavAlI pAzvanAthakI koI mUrti thI, aisA ullekha kisI zAstra yA purANameM nahIM miltaa| pAzvanAthakI sarpaphaNAvaliyukta pratimA pAzvanAthake pazcAt hI bananA prArambha haA thaa| ataH lagatA hai, nalanIla pAzvanAthake 100-50 varSa pazcAt hue the| pArzvanAtha pratimA unase kucha pUrvakAlakI thii| nala-nIlane jo layaNa banAyA thA, vaha nirantara jala-dhArA giraneke kAraNa gira pdd'aa| aisA pratIta hotA hai, karakaNDu nareza nala-nIlase lagabhaga 100 varSa pazcAt haA thaa| isa prakAra dhArAzivakI ye guphAeM 2550 yA 2600 varSa prAcIna haiN| kucha purAtattva vettAoMke matameM ye guphAe~ IsAkI tIsarI zatAbdIkI ho sakatI haiM tathA vahAMkI pAzvanAtha-mUrtiyoMkA AnumAnika kAla IsAkI pA~cavoMse AThavIM zatAbdI mAnate haiN| pracalita itihAsameM karakaNDu nAmaka kisI rAjAkA nAma upalabdha nahIM hotaa| ataH ye purAtattvavettA karakaNDukA aitihAsika vyaktitva svIkAra karaneke lie sambhavataH taiyAra nahIM haiN| kintu mahAvIrase pUrvakAlIna itihAsakI zodha-khojakA abhI taka koI gambhIra prayatna nahIM huaa| aisI dazAmeM sAhityika sAkSyoMko ekadama upekSaNIya athavA avizvasanIya nahIM mAnA jA sktaa| dUsarI ora tIsarIse AThavIM zatAbdI takakA uparyakta kAla-nirdhAraNa nitAnta kAlpanika evaM AnamAnika AdhArapara kiyA gayA lagatA hai| usake lie koI Thosa AdhAra prastuta nahIM kiyA gyaa| binA kisI pUrvAgrahake hamArA aba bhI vizvAsa hai ki dhArAzivakI guphAe~ evaM mUrtiyAM mahAvIrase pUrvakAlIna haiN| yadi yaha mAnyatA purAtattva jagatmeM svIkAra kara lI jAtI hai to bhAratameM mUrtinirmANakA itihAsa vartamAna mAnyatAse 2-3 zatAbdI pUrva taka jA pahuMcatA hai| hameM vizvAsa hai, hamArI isa mAnyatAko gambhIratAke sAtha liyA jaayegaa| usmAnAbAdakA prAcIna nAma dhArAziva thaa| ataH guphAoMkA nAma isa nagarake nAmapara 1. Jain Art and Artitecture, editor Amlanand Ghosh,
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra ke digambara jaina tIrtha hI 'dhArAziva guphAe~' par3a gyaa| usa kAlameM tera nagarakA vizeSa mahattva thA aura guphAoMvAlA kSetra terakA prabhAva kSetra thaa| ataH sAhityameM kahIM-kahIM inheM terakI guphAe~ bhI kaha diyA gayA hai| atizaya kSetra prAcIna kAla meM dhArAzivake pAzvanAthako aggaladeva yA argaladeva kahA jAtA thaa| inake atizayoMke kAraNa inakI bar3I mAnyatA thii| ye aggaladeva itane vikhyAta the ki AcAryoMne kevala aggaladevakA ullekha kiyA hai, usake sAtha nagara taka kA ullekha karanekI AvazyakatA unhoMne anubhava nahIM kii| prAkRta nirvANa-kANDameM kevala 'aggaladevaM vaMdami' likhanA hI paryApta smjhaa| vizvabhUSaNa (17vIM zatAbdIkA uttarArdha) ne bhI 'argaladevaM vaMde nityaM' likhakara agaladevakI vandanA kI hai| kintu aneka lekhakoMne aggaladeva athavA argaladevakI spaSTa pahacAnake lie usake sAtha dhArAzivakA bhI ullekha kiyA hai| jaise gaNakIrtine 'dhArAsivanagari AgaladevAsi namaskAra mAjhA' isa padyameM spaSTa kiyA hai ki dhArAziva nagarIke Agaladevako maiM namaskAra karatA huuN| isI prakAra jayasAgarane 'suAgaladeva dhArAsiva ThAma' likhakara guNakIrtikA hI anukaraNa kiyA hai| jJAnasAgarane 'sarvatIrtha vaMdanAmeM' AgaladevakA smaraNa chappaya chandameM isa prakAra kiyA hai "dhArAsiva subha ThANa svargapurIsama lahie / Agaladeva jineza nAmathI pAtaka dhie| parvatamadhya nivAsa mahimA nahiM paarh| sevata navavidhi hoya pUjata sukhabhaMDAraha / / Agaladeva taNI kathA suNatAM pAtaka prihre| brahma jJAnasAgara vadati manavAMchita pUraNa kare // " udayakIrtine AgaladevakI sthiti spaSTa karaneke lie unheM karakaNDu rAjA dvArA nirmita batAyA hai / yathA-'karakaMDarAya Nimmiyau bheu / hau~ vaMdau~ Agaladeva deu // ' uparyukta vidvAn 13vIM zatAbdIse 17vIM zatAbdI takake haiN| arthAt dhArAzivake pAzvanAthakI argaladevake rUpameM 17vIM zatAbdI taka to nizcita rUpase khyAti rahI hai| argaladevake rUpameM yaha mAnyatA kaba aura kaise dhuMdhalI par3atI gayo, yaha jAnanekA koI sAdhana nahIM hai| kSetra-darzana yahA~ parvatapara 4 guphAe~ uttarAbhimukhI banI huI haiN| isI prakAra 3 guphAe~ dakSiNAbhimukhI haiN| donoMke madhyameM uttarAbhimukhI guphAoMke sAmane zivagurukA mandira banA hai| dakSiNAbhimukhI guphAoMmeM mUrtiyAM nahIM haiM, kevala eka guphAmeM pArzvanAthakI jINaM mUrti hai| ye guphAe~ aura mUrtiyAM purAtattva vibhAgake saMrakSaNameM haiN| kinta vAstavameM purAtattva vibhAga itanI bahamalya parAtana sAmagrIkI orase udAsIna hai| yahA~kI mukhya guphAkA praveza bhAga gira gayA hai| usake kAraNa guphAmeM andhakAra rahatA hai, yAtriyoMko praveza karanemeM bhI asuvidhA hotI hai tathA guphAke zeSa bhAgake giranekA bhI khatarA hai| saphAI aura prakAzake abhAvameM guphAoMmeM camagAdar3oMkA sAmrAjya hai| guphA naM.1-yahA~ hama mukhya guphAkI orase darzana kreNge| isa guphAkA praveza bhAga gira gayA hai| pahAr3akI bar3I-bar3I zilAe~ tathA bAharI bhAga girakara guphAke dvArapara malavekA Dhera ekatrita ho gayA hai| isa malaveke kAraNa dvAra avaruddha ho gayA hai aura guphAmeM andhakAra vyApta ho gayA hai| andara praveza karaneke lie choTA-sA mArga zeSa hai / praveza karate samaya bhaya banA rahatA hai ki kahIM koI zilA Uparase Akara gira na pdd'e| 32
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 bhAratake digambara jaina tIrtha: guphAmeM praveza karate hI 20 stambhoMpara AdhArita eka vizAla maNDapa milatA hai| isameM jagaha-jagahase Uparase pAnI TapakatA rahatA hai| isake kAraNa maNDapameM jala bharA rahatA hai| bagalase nikalakara sAmane 6 sIr3hiyAM car3hakara garbhagRha milatA hai| isameM sAmane hI bhagavAn pArzvanAthakI 6 phITa 6 iMca UMcI aura 6 phITa caur3I zyAma varNa ardhapadmAsana pratimA virAjamAna hai| vakSapara zrIvatsa nahIM hai| kAna skandha taka nahIM hai| sirake Upara vizAla saptaphaNa suzobhita hai| phaNoMke donoM pAzvoMmeM puSpavarSA karate hue deva dIkha par3ate haiN| bhagavAnke donoM ora indra camara liye baiThe haiM / indroMke sirapara kirITa tathA galemeM ratnahAra suzobhita haiN| unake Age siMha mukha phAr3e hue baiThA hai| isa garbhagRhakA AkAra 19 phITa 8 iMca lambA aura 16 phITa 3 iMca caur3A hai| parikramApatha banA huA hai / itanI vizAla hote hue bhI mUrti atyanta manojJa aura lAvaNyayukta hai| maNDapake tIna ora 23 prakoSTha bane hue haiN| garbhagRhake vAmapAzvameM eka khaDgAsana 6 phITa uttuMga zyAmavarNa pratimA hai / kezoMkI alaga-alaga sundara laTeM banI huI haiN| sirake Upara chatra hai| isa pratimAke bagalameM bhUre pASANakI 3 phITa U~cI sarvatobhadrikA pratimA hai| ___isa prakoSTha ke bAhara bhUre pASANakI 3 phITa unnata eka tIrthaMkara pratimA rakhI hai| yaha ardhapadmAsana hai| sirake Upara chatra haiN| chatroMke donoM ora camarendra haiN| unase nIce donoM ora do-do padmAsana pratimAe~ aura bnii| ra banI huI haiN| pAdapIThapara sAta bhakta zrAvaka hAtha jor3e hue vinaya mudrAmeM baiThe haiN| pratimA khaNDita hai| isa prakoSThake bagalavAlI koTharImeM sarasvatIkI 2 phITa 7 iMca UMcI zyAma bAyeM kandheke sahAre vINA rakhI huI hai aura devI use dAyeM hAthase bajA rahI hai| bAyA~ hAtha varada mudrAmeM hai| devI ardhapadmAsanase baiThI hai| maNDapameM 3 phITa 1 iMca U~cI sarvatobhadrikA pratimA rakhI huI hai| yaha khaNDita hai| zikharake Upara cAroM dizAoMmeM padmAsana tathA nIce khaDgAsana pratimAeM haiN| ina prakoSThoMke atirikta zeSa prakoSThoMmeM camagAdar3oMne nivAsa banA liyA hai| guphA naM. 2-ukta guphAkI bAyIM orakI guphAmeM tIna dvAra haiN| yaha guphA 17 phITa 1 iMca lambI aura 11 phITa 2 iMca caur3I hai| isake madhyameM do jala-kuNDa bane hue haiN| dovArake sahAre 4 phITa 4 iMca U~cI pAzvanAthakI khar3agAsana pratimA virAjamAna hai| yaha saptaphaNAvaliyukta hai| pratimAkI pIThapara sarpa-valaya banA huA hai / pratimAkA varNa halakA zyAma hai| isakA mukha ghisa gayA hai| isake vAma pArvameM 3 phITa 9 iMca U~cI sarvatobhadrikA pratimA hai tathA dakSiNa pAzvameM 1 phuTa 9 iMca UMce pASANaphalakameM padmAsana pratimA utkIrNa hai| usake Upara chatra tathA nIce camaravAhaka haiN| guphA naM. 3-dAyIM ora eka vizAla guphA hai| isameM bAhara barAmadA tathA 20 stambhoMpara AdhArita vizAla sabhA-maNDapa hai| maNDapakA pharza kaccA hai| garbhagaha 19 phITa 2 iMca lambA aura 17 phITa 9 iMca caur3A hai| 4 phITa UMce cabUtarepara bhagavAn pArzvanAthakI ardhapadmAsana zyAmavarNa pratimA hai / yaha 6 phoTa 2 iMca U~cI aura 6 phITa caur3I hai| isakA lepa kahIM-kahIM utara gayA hai| sirake Upara saptaphaNa hai, kintu jIrNa-zINaM haiN| zeSa racanA prathama guphAkI pratimAke samAna hai, kintu kAphI aspaSTa ho cukI hai| vedoke cAroM ora parikramA-patha banA huA hai| isa guphAmeM bhI kahIM-kahIM jala TapakatA hai, kintu jala-kuNDa nahIM banA hai| ___mukhya garbhagRhakI bAyIM ora eka prakoSThameM eka cabUtarepara 4 phoTa 2 iMca UMcI ardhapadmAsana zyAmavarNa pratimA hai| Upara chatratrayI hai| chatroMke donoM ora camarendra haiM, kintu aspaSTa haiM /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 251 mUrtise lepa utara gayA hai| barAmademeM dAyIM ora eka guphA hai| isa guphAmeM sAta dvAra haiN| bIca meM stambha bane hue haiN| isake Age caurasa cabUtarA hai| isa guphA kI hAlata acchI hai| isakA jIrNoddhAra kiyA gayA hai| stambha naye lage haiN| cabUtarepara dAyIM ora eka choTI guphA banI guphA naM. 4-isa guphA meM praveza-dvAra tathA usake donoM ora khir3akiyAM haiN| phira sabhAmaNDapa hai jisameM 4 stambha bane hue haiN| sAmane garbhagRha hai, jisameM bhagavAn pArzvanAthakI mUrti hai| mUrti bilakula jIrNazIrNa hai| yaha mUrti gAre miTTIkI banI huI hai / racanA pUrvavat hai, kintu saba kucha aspaSTa hai| isameM parikramA-patha nahIM hai / garbhagRha bhI choTA hai| isa guphAmeM 4 prakoSTha bane hue haiN| ye saba khAlI haiN| ___yahAMse pahAr3apara pagaDaNDI dvArA dakhiNAbhimukhI guphAoMkI ora jAte haiN| yahAM 3 guphAe~ banI huI haiN| isakA vivaraNa isa prakAra hai guphA naM. 5-isa guphAmeM tIna khaNDa haiN| isameM jala bharA huA hai| guphA naM. 6-isameM 5 dvAra haiN| madhyameM stambha hai| Age barANDA hai| 10 stambhoMpara AdhArita sabhA-maNDapa banA huA hai| stambhoMke madhya garbhagRha hai| isameM 5 phITa 6 iMca UMcI pArzvanAtha pratimA hai| isake zIrSapara nau phaNa bane hue haiM kintu jIrNazIrNa haiN| saba kucha aspaSTa hai| isa guphA meM do koThariyAM banI haiN| ____ guphA naM. 7-isa guphAmeM 11 dvAra haiN| eka koTharI banI huI hai| guphAmeM jala hai| dvAroMke siradaloMpara pazuoM AdikI mUrtiyA~ banI huI haiN| kintu ve aspaSTa ho gayI haiN| uparyukta sabhI guphAoMkA nirmANa-kAla eka nahIM lagatA / sambhavataH uttarAbhimukhI guphAe~ prAcIna haiN| isameM guphA naM. 1-3 aura 4 karakaNDu nareza dvArA nirmita lagatI haiN| pAzvanAthamUrtiyAM, jo ardhapadmAsana haiM, ve bhI karakaNDu dvArA pratiSThita pratIta hotI haiN| zeSa guphAe~ evaM mUrtiyAM uttarakAlIna lagatI haiN| inakA nirmANa samaya purAtattvavettAoM dvArA anumAnita kAla lagatA hai| dharmazAlA __ usmAnAbAdameM do jaina mandira haiM / ve eka dUsareke sAmane bane hue haiN| seTha nemacanda bAlacanda gAndhIke mandirameM dharmazAlA banI huI hai jisameM 5 kamare haiM / nala aura bijalIkI ucita vyavasthA hai| vizeSa jAnakArIke lie patra-vyavahArakA patA isa prakAra hai maisarsa subhASacandra motIcanda gAndhI, usmAnAbAda (mahArASTra ) mArga aura avasthiti 'zrI digambara jaina atizaya-kSetra tera' mahArASTra prAntake usmAnAbAda jilemeM avasthita hai| usmAnAbAdase yaha sthAna 19 ki. mI. hai aura vArzIse 49 ki. mI. hai| pakkI sar3aka hai| usmAnAbAdase terake lie esa. TI. basa jAtI hai| yaha kSetra tera gAMvase bAhara vATara varksake ThIka sAmane khetoMmeM vRkSoMkI chAyAmeM sthita hai| gAMvameM digambara jainoMkA koI ghara nahIM hai| kSetrakA
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 bhAratake digambara jaina tIrtha pujArI gAMvameM rahatA hai| vaha prAtaHkAla mandirameM Akara pUjA-prakSAla kara jAtA hai| darzanArthiyoMko gAMvameM jAkara pujArIse mandirako cAbI lAnI par3atI hai| rela-mArgase kuDuvAr3I-lAtUra zAkhA lAina ( esa. sI. relave ) para tera sTezana hai| sTezanase lagabhaga 3 ki. mI. gAMva hai| kintu yahAM Thaharane AdikI koI vyavasthA nahIM hai| usmAnAbAdameM ThaharanemeM suvidhA hai| isa kSetrake nikaTa teraNA nadI bahatI hai tathA yahA~se 6 ki. mI. dUra navanirmita havAI aDDA hai| atizaya kSetra yaha eka atizaya kSetra hai| kSetrapara ahAteke bAhara eka bAvar3I hai| usake sambandhameM eka kiMvadantI pracalita hai ki prAcIna kAlameM isa kSetrapara yAtrI bahusaMkhyAmeM Ate the| unheM bhojana pakAne yA anya kisI kAmake lie bartanoMkI jaba AvazyakatA hotI thI to ve eka kAgajapara apekSita bartanoMke nAma likhakara usa bAvar3ImeM DAla dete the| thor3I derake pazcAt sUcIvAle bartana bAvar3Ike jalapara bahate hue A jAte the| yAtrI unheM nikAla lete the| kAma ho jAnepara ve punaH bartanoMko bAvar3ImeM DAla dete the aura bartana thor3I dera bAda jalameM adRzya ho jAte the| eka bAra eka yAtrIne kisI bar3e bartanakA nAma parcIpara likhakara parcI bAvar3ImeM DAla dii| thor3I dera bAda vaha bartana jalase bAhara A gyaa| yAtrI use nikAlakara le gyaa| kintu usane kAma ho jAnepara bartana bAvar3Iko nahIM lauttaayaa| eka vyaktikI isa badanIyatIke kAraNa bAvar3I nArAja ho gyii| tabase usane bartana denA banda kara diyaa| uttarapradezake madanapura kSetrapara bhI vahA~kI bAvar3Ike sambandhameM bilakula isI prakArakI kiMvadantI pracalita hai| terakI bAvar3Ike sambandhameM eka anya mahattvapUrNa sUcanA milI ki isa bAvar3IkA jala pahale bar3A svAdiSTa aura Arogyaprada thaa| dUra-dUrase rugNa vyakti yahAM Ate the aura bAvar3IkA jala tathA yahAMkI vAyukA sevana karake ve svastha ho jAte the| kSetrapara eka adbhuta bAta aura sunanemeM AyI hai jisakA ullekha karanA Avazyaka hai| kahate haiM, isa mandirameM aisI IMToMkA upayoga kiyA gayA hai jo jalameM tairatI haiN| kucha varSa pUrva mandirakI dIvArameM khir3akiyAM banAyI gayI thiiN| dIvAra toDanese jo IMTeM nikalIM ve jalameM DAlanepara DUbatI nahIM haiM, balki tairatI rahatI haiN| isa Azcaryajanaka bAtakI bhanaka aneka logoMke kAnoM taka pahuMcI to ve una iMToMko uThA le gye| kintu vahA~ par3e hue malave meM aba bhI kucha IMTeM yA unake khaNDa talAza karanepara mila jAte haiN| isa ghaTanAmeM sacAI kahA~ taka hai yaha eka alaga vicAraNIya bAta hai lekina isase rAmAyaNakI usa ghaTanAkA samarthana ho jAtA hai jaba laMkApara AkramaNa karaneke lie rAmacandrajIkI AjJAse usa kAlake prasiddha vAstu vidyA vizArada nala aura nIlane samudrake Upara aise setukA nirmANa kiyA, jisameM stambha yA AdhAra nahIM the| avazya hI unhoMne terake isa mandirameM prayukta ina IMToMke samAna hI kinhIM vizeSa prakArakI IMToM yA pattharoMkA prayoga kiyA hogaa| sirapUra ( antarIkSa pAzrvanAtha ) ke nikaTastha pavalI grAmake prAcIna jaina mandira meM bhI aisI IMTeM milanekA ullekha hai| itihAsa tera nagarakA itihAsa atyanta prAcIna hai| paurANika dRSTise isakA itihAsa nala aura nIlake kAla taka jA pahuMcatA hai / usa samaya tera bahuta bar3A nagara thaa| nala aura nIla isa nagarameM
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 253 Aye the| isa sambandhameM hariSeNa kathAkoSa', karakaNDucariu Adi granthoMmeM mahattvapUrNa vivaraNa upalabdha hotA hai / inameM batAyA hai ki vijayAdha parvatapara rahanevAle rUpa aura yauvanase sampanna nala aura nIla nAmaka do bhAI tera nagarameM aaye| unhoMne isa nagarake nikaTa parvatapara bhagavAn pArzvanAthakI eka layaNa ( guphA ) kA nirmANa kiyaa| usameM sahasra stambha bane the kintu nirantara jalakI dhArA par3anese vaha layaNa naSTa ho gyaa| isake pazcAt upayukta granthoM ke anusAra bhagavAn pArzvanAthake tIrthameM huA karakaNDu nareza digvijaya karatA huA yahA~ AyA thaa| ___ isake bAda aneka zatAbdiyoM taka isa nagarakA nAma andhakArameM DUbA rhaa| kintu 10vIM zatAbdImeM zilAhAra narezoMke kAlameM isa nagarako vizeSa mahattva prApta ho gyaa| ina narezoMkI mahArASTrIya zAkhAkA zAsana karAr3a, kolhApura, miraja Adipara thA aura ye sabhI nareza 'tagarapuravarAdhIzvara' viruda dhAraNa karate the| tera kA nAma hI usa samaya tagarapura thaa| isa zAkhAke rAjyakA saMsthApaka jatiga thaa| rASTakaTa narezoMke hAsa kAlameM ye nareza eka prakArase svatantra ho gye| inhoMne 11vIM zatAbdIke pUrvArddha meM dakSiNa koMkaNako bhI apane rAjyameM milA liyA thaa| jatigake pazcAt isa vaMzameM gaNDarAditya aura vijayAditya prasiddha nareza hue| isa vaMzakA dhvaja svaNaM garur3a dhvaja thaa| ye nareza apane-Apako vidyAdhara nareza jImUtaketu (jisane garur3ako apane zarIrakA sampUrNa mAMsa khilA diyA thA) ke putra jImUtavAhanake vaMzaja kahate the| ina narezoMke zAsana-kAlameM tera ( tagara ) ko zrIsamRddhi bahuta bddh'ii| zilAhAra narezoMke zAsanakAlake pazcAt terakA vaibhava dhIre-dhIre samApta ho gyaa| zilAhAra vaMzI narezoMke zAsana kAla meM ( sambhavataH gaNDarAdityake zAsana-kAlameM ) terameM vartamAna jaina mandirakA nirmANa huA thA aura aneka mUrtiyoMkI pratiSThA huI thii| svayaM gaNDarAdityane miraja jilemeM gaNDara samudra nAmaka eka vizAla tAlAbakA nirmANa karAyA thA aura usake taTapara aneka jaina, hindU aura bauddha mandira banavAye the| una mandiroMke rakha-rakhAvake lie usane aneka gAMva bhI dAnameM diye the / yaha nareza 12vIM zatAbdIke pUrvArddha meM huA thaa| uttarakAlIna sAhityameM tera-zilAhAra vaMzake bAda sambhavataH terakA vaibhava kSINa ho gayA, kintu lagatA hai, isakA eka atizaya-kSetrake rUpameM mahattva kaI zatAbdiyoM taka kAyama rhaa| bhaTTAraka yugake kaI lekhakoMne isakA ullekha kiyA hai| __ 16vIM zatAbdIke megharAjane 'tera pure vaDDhamANa' isa rUpameM apanI gujarAtI 'tIrthavandanA' meM ullekha kiyA hai| 16vIM zatAbdIke antima caraNa tathA 17vIM zatAbdIke prArambhameM hue brahmajJAnasAgarane 'sarvatIrtha vandanA' meM terake sambandhameM eka chappaya likhA hai jo isa prakAra hai 'teranapura suprasiddha svargapurI sama jaanno| vardhamAna jinadeva tAsa tihA~ caitya bkhaanno| pApa harata sukha karata atizaya shriijinkero| bhavika loka bhayaharata dara karata bhvphero| 1. vidyAchedaM vidhAyAzu dAyAdaH puruvikramaiH / tato nirghATitau santau terAkhyaM puramAgatau //
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 bhAratake digambara jaina tIrtha samavasaraNa jinavIra ko tera thakI pAchayo vlyo| brahmajJAna jaga uddharaNa pAvApura sara ziva malyo // 34 // ' brahmajJAnasAgarake isa chappayase lagatA hai ki unake kAlameM teranagara vaibhavasampanna thA. yahA~ko mUrti atizayasampanna thI aura unake kAlameM bhI yaha dhAraNA pracalita thI ki terameM bhagavAn mahAvIrakA samavasaraNa AyA thaa| kASThAsaMghI bhaTrAraka ratnabhUSaNake ziSya jayasAgarane 'tIrtha jayamAlA' meM 'suteranayara vandauM vardhamAna' isa padyAMza dvArA teranagarake vardhamAna svAmIkI vandanA kI hai| jayasAgarajIkA samaya 17vIM zatAbdIkA pUrvArdha nizcita kiyA gayA hai| uparyukta avataraNoMse yaha to sunizcita hai hI ki tera kSetrakI khyAti 17vIM zatAbdIke pUrvAddhaM taka to nizcita rUpase thii| kSetra darzana isa kSetrapara doharA parakoTA banA huA hai| bAharI parakoTese andara praveza karanepara mandirake cAroM ora kAphI bar3A maidAna milatA hai / punaH dUsare parakoTeke praveza-dvArase praveza karate haiN| dAyIM ora hemAr3apanthI mahAvIra mandira hai| usake garbhagRhameM vedIpara bhagavAn mahAvIrakI 5 phuTa 3 iMca UMcI aura 5 phuTa caur3I kRSNa pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| vakSapara zrIvatsa hai| skandhapara jaTAe~ haiN| cAra varSa pUrva isa pratimApara lepa kiyA gayA thA, jisase mUrtilekha aura lAMchana daba gaye haiN| mUlanAyakake Age pASANa aura dhAtukI 1-1 pratimA AsIna hai| vedIke Age eka choTA cabUtarA hai| parikramA-pathameM pRSTha-bhittimeM tIna Ale bane hue haiN| madhya AlemeM zyAmavarNa 2 phuTa 7 iMca U~ce padmAsana mudrAmeM RSabhadeva virAjamAna haiN| sirake Upara pASANaphalakameM chatratrayI hai / vakSapara zrIvatsa aMkita hai| kandhepara jaTAeM haiN| zeSa donoM AloMmeM balue varNakI 2 phuTa 7 iMca unnata pAzvanAthakI saptaphaNamaNDita khaDgAsana mUrtiyAM haiN| donoM mUrtiyoMke pRSTha bhAgameM sarpa valaya banA hai| dAyIM orakI mUrti ke Age 8 iMca lambe caraNa bane hue haiM / yahA~ pAzvanAthakI 3 phuTa UMcI mUrti hai| gabhaMgahase nikalanepara bAyIM ora pArzvanAthakI 3 phaTa UMcI balae pASANakI khar3agAsana mUrti hai| usake Age caraNa haiN| pAdapoThapara bAyIM ora spaSTa lekha aMkita hai| isake pAzvameM eka phalakameM 2 phuTa 3 iMca U~cI khaDgAsana mUrti hai| bAhara barAmademeM Anepara bAyIM ora 3 phuTa 3 iMca U~cI khaNDita khaDgAsana mUrti rakhI hai| Age caraNa haiM / dAyIM ora 5 mUrtiyAM rakhI huI haiM-3 phuTa 10 iMca U~ce pASANaphalakameM khaDgAsana, 5 phuTa 4 iMca U~ce stambhameM sarvatobhadrikA, 2 phuTa 5 iMca U~ce stambhameM sarvatobhadrikA, 1 phuTa 5 iMcake phalakameM khar3agAsana pratimA aura 3 phUTa 10 iMca unnata pArzvanAthakI khar3agAsana prtimaa| eka pASANameM caraNa bane haiN| ye sabhI pratimAeM balue pASANako haiM, prAcIna haiM aura paryApta ghisa gayI haiN| isa mandirake Age khulA sahana hai| bAyoM ora (parakoTeke praveza-dvArake ThIka sAmane ) hemAr3apanthI pArzvanAtha mandira hai / mandirake dvArake bAhara dAyIM ora 3 phuTa 10 iMca lambI aura 2 phuTa 2 iMca caur3I zilApara 24 tIrthaMkaroMke caraNa-cihna bane hue haiN| isake Age eka pASANapara 10 iMca lambe caraNa-cihna haiN| kahA jAtA hai ki isa nagarameM bhagavAn mahAvIrakA samavasaraNa AyA thaa| unakI smRtimeM ye caraNa-cihna aMkita kiye gaye haiN|
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 255 pAzvanAtha mandirameM kevala garbhagRha banA huA hai| pArzvanAtha bhagavAnkI 5 phuTa 9 iMca UMcI kRSNa varNa khaDgAsana pratimA hai| pRSTha bhAgameM sarpavalaya hai| isake atirikta vedIpara 11 pASANa pratimAe~ aura haiM jinameM 4 sarvatobhadrikA haiN| pAzvanAtha mandirake bagala meM eka kamarekA pharza tathA eka kamarA banA huA hai| vartamAnameM ina donoM mandiroMkI dazA bahuta kharAba hai| bhittiyoMmeM bar3e-bar3e vRkSa uga Aye haiN| ina mandiroMke parakoTeke Age eka laghu pAzvanAtha mandira hai| isakI dazA bhI bahuta hI zocanIya hai| mandirameM sambhavataH kabhI jhADa bhI nahIM lagatI hai| isameM praveza karanepara durgandha AtI hai| dIvAroMpara makar3iyoMke jAle lage hue haiN| __ isa mandirameM sAmane dIvArameM 2 phUTa 10 iMca UMce eka zilAphalakameM pAzvanAthakI eka khaDgAsana mUrti hai / bAyIM ora eka padmAsana mUrti hai| usake nIce pakSI bane hue haiN| dAyIM ora eka khaDgAsana mUrti hai| bagalameM bhakta hAtha jor3e hue khar3e haiN| isake donoM pAzryoM meM sarpa-mUrtiyAM banI huI haiN| dAyIM ora pAMca sapaM kuNDalI mAre aura phaNa phailAye dikhAI par3ate haiN| bAyIM ora vRkSAkAra AkRtimeM adhobhAgameM 5 sarpaphaNa tathA Uparake gucchaka meM 25 sapaMphaNa bane hue haiN| bAyIM orakI dIvArameM 5 phuTa 9 iMca U~ce stambhameM sarvatobhadrikA pratimA hai| dAyIM ora dIvArameM 3 phuTa 7 iMca U~ce phalakameM pAzvanAthakI khaDgAsana pratimA hai tathA adhobhAgameM do khaDgAsana pratimAeM haiN| isa mandirake Upara bhI anya mandiroMke samAna zikhara haiN| isake nikaTa hI vaha bAvar3I hai, jisake camatkAroMkA ullekha Upara kiyA jA cukA hai| bAvar3Ike Upara cAra pASANa-sarpa bane hue haiN| pAsa hI eka UMcI gumaTImeM caraNa virAjamAna haiN| usake nikaTa eka devar3ImeM bhI caraNa haiN| ye donoM kinhIM muniyoMko samAdhiyA~ haiM / vArSika melA yahAM prativarSa mAgha zuklA 5 aura 6 ko vArSika melA hotA hai / isa avasarapara bhagavAnkI pAlako nikalatI hai| lagabhaga 4-5 sau yAtro isameM sammilita hote haiM / kSetrakA patA isa prakAra haiTrasTI, digambara jaina mandira, po. tera (jilA usmAnAbAda) mahArASTra sAvaragA~va mArga aura avasthiti ___ 'zrI pArzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra sAvaragAMva' mahArASTra prAntake tulajApura tAlukAmeM usmAnAbAda jilemeM avasthita hai| zolApurase sAvaragAMvake lie sUratagAMva hotI huI eka basa sandhyAko 5 baje jAtI hai| zolApurase sUratagA~vake lie to aneka baseM calatI haiN| zolApurase sUratagAMva 25 ki. mI. hai / sUratagA~vase sAvaragAMvake lie bailagAr3iyAM bhI milatI haiN|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 bhAratake digambara jaina tIrtha atizaya ___isa kSetrapara bhagavAn pArzvanAthako bar3I manojJa pratimA hai| isa pradezake loka-mAnasameM aisI zraddhA vyApta hai ki yaha pratimA atizayasampanna hai aura isakI bhakti karanese manokAmanAeM pUrNa ho jAtI haiN| isI zraddhAvaza aneka loga yahA~ manautI manAne Ate haiN| yaha bhI kahA jAtA hai ki dinameM isa mUrtike tIna rUpa badalate haiN| prAtaHkAla mUrtike mukhapara bAlyakAlake bhAva aMkita rahate haiM, madhyAhnameM mukhamudrApara tAruNyakA oja rahatA hai aura sandhyAke samaya usake mukhapara vArdhakya jhalakatA hai| kSetra-darzana jinAlaya gAMvake madhyameM banA huA hai| sIr3hiyoMse car3hakara jinAlayake mukhya dvArameM praveza karate haiN| dvArake Upara naubatakhAnA banA haA hai| sambhavataH prAcIna kAlameM isa mandirakA bahuta vaibhava hogA aura yahA~ cAroM sandhyAoMke samaya naubata bajatI hogii| cAroM ora UMcI dIvAra banI huI hai / mandira madhyameM hai / usake cAroM ora khulA sahana hai| ___mandirameM praveza karanepara sAmane garbhagRhameM vedIpara mUlanAyaka bhagavAn pArzvanAthakI 4 phITa 4 iMca UMcI aura 3 phITa caur3I kRSNavarNakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha no phaNamaNDita hai| isake pRSTha bhAgameM sarpavalaya hai| isake karNa skandhacumbI haiN| vakSapara zrIvatsa nahIM hai / isa pratimAke Upara saMvat 1983 meM lepa karAyA gayA thaa| isase pratimAkI zailI aura lekha daba gayA hai| ataH isakA kAla-nirNaya karanA kaThina hai| lepake pazcAt pratimAkI pratiSThA huii| isa avasarapara pUjya AcArya zAntisAgarajI bhI apane saMgha sahita padhAre the| _____ isa vedIpara mUlanAyakake atirikta 1 phuTa 7 iMca UMcI aura saMvat 1990 meM pratiSThita pArzvanAthakI eka pASANa pratimA aura dhAtukI 9 pratimAe~ aura haiM / gabhaMgahake dvArake siradalapara ahaMnta mati banI haI hai| dvAra pASANakA banA haA hai aura alaMkRta hai / Age barAmadA hai / isameM do stambha haiM, unake siradalapara bhI arhanta pratimAeM banI huI haiN| dAyIM ora eka caukora pASANa-khaNDake Upara 2 phITa 4 iMca UMcI halake zyAmavarNako sarvatobhadrikA pratimA hai| isake pAsa cabUtarepara muni-caraNa bane hue haiN| dAyIM tathA bAyoM dIvAravediyoMmeM pAzvanAthakI 1 phuTa 5 iMca U~cI kRSNavarNa aura zAntinAthakI 1 phuTa 4 iMca UMcI zveta varNa pratimAeM virAjamAna haiN| mukhya vedIse bAhara nikalanepara dAyIM ora eka kamaremeM vedIpara kRSNavarNakI saMvat 1598 meM pratiSThita AdinAthakI padmAsana pratimA hai / isake atirikta vedIpara supArzvanAtha, aranAtha, candraprabha, pArzvanAtha Adi tIrthaMkaroMkI 8 pASANa pratimAeM virAjamAna haiN| bAyIM orakI koTharImeM vedIpara 2 phITa 1 iMca U~cI padmAsanastha pArzvanAthakI kRSNavarNa pratimA virAjamAna hai| isake atirikta vedIpara 7 pASANa pratimAeM aura mukhya garbhagRhake Age 4 stambhoMpara AdhArita khelA-maNDapa hai| usake Age khulA stambhamaNDapa hai / mandirake Upara zikhara hai| stambhamaNDapake Upara laghu zikhara hai / inase Age sabhAmaNDapa banA huA hai| sabhAmaNDapake donoM ora khule maidAnameM do mAnastambha haiN| ye 5 khaNDoMmeM bane hue haiN| pUrva dizAke mAnastambhameM pratyeka khaNDameM miTTIkI 1 aura zIrSa vedIpara 1 pratimA virAjamAna hai, jabaki pazcimake mAnastambhameM kevala zIrSa vedImeM 4 pratimAeM virAjamAna haiN| pUrva dizAke mAnastambhake
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrthaM 257 pAsa 2 phITa 7 iMca U~cI eka sarvatobhadrikA pratimA rakhI hai| pratimA kAphI prAcIna hai / isake pAsa prAcIna caraNa bane hue haiN| eka ora kSetrapAlakI mUrti hai / dharmazAlA yahA~ pRthak dharmazAlA nahIM hai / kintu mandira ke ahAte meM hI 7 kamare bane hue haiM / yahA~ kuA~ hai / mandira meM bijalI nahIM hai / melA kSetra para prativarSa mArgazIrSa vadI 10 aura 11 ko do dina melA hotA hai / isa avasarapara bAharase lagabhaga 500 vyakti A jAte haiM / isa samaya bhagavAnkI pAlakI nagara-bhara meM nikAlI jAtI hai / kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI pArzvanAtha digambara jaina mandira po. sAvaragA~va ( tAlukA tulajApura ) jilA usmAnAbAda ( mahArASTra ) ASTA mArga aura avasthiti 'zrI digambara jaina vighnahara pAzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra kAsAra ASTA' mahArASTra pradezake usmAnAbAda jilemeM umargA tAlukA meM sthita hai / yaha zolApura - haidarAbAda nezanala hAI ve naM. 9 para sthita bhosagAgA~vase 5 ki. mI. dUrapara hai| gA~va taka pakkI sar3aka hai / yaha umargAse 24 ki. mI., usmAnAbAdase 51 ki. mI. aura zolApurase 64 ki. mI. hai| zolApurase ASTAke lie sandhyAke 5 baje basa calatI hai aura vaha prAtaH 8 baje zolApurako vApasa lauTatI hai / ASTA nAmaka kaI gAMva haiM / prastuta ASTA kAsAra ASTA kahalAtA | kyoMki prAcIna kAlameM isa gA~va meM kAsAra jainoMke 200-250 ghara the / atizaya kSetra yahA~ pArzvanAtha bhagavAna kI mUrti atizayasampanna hai / isakI bhaktise vighnoMkA nAza hotA hai, ata: bhakta jana ise vighnahara pAzvanAtha kahate haiM / isa mUrtike sambandha meM eka kiMvadantI pracalita hai / lagabhaga 500 varSaM pUrvaM muslima zAsana kAla meM jaba mUrtiyoMkA nirmama bhaMjana kiyA jA rahA thA, mUrti rakSaNakI dRSTise yaha nirNaya kiyA gayA ki mUrtiko kisI surakSita sthAnapara sthAnAntarita kara diyA jAye / phalataH ise sandUkameM banda karake le jAyA jA rahA thaa| jaba yahA~se 2 ki. mI. dUra dastApura gAMva ke bAhara baila gAr3I pahu~cI to vahA~ jAkara vaha ruka gyii| bahuta prayatna karanepara bhI gAr3I vahA~se nahIM clii| usI rAta ASTA gAMva ke jaina paTelakI putra vadhUko svapna AyA ki mUrti kahIM nahIM jAyegI, dastApura jAkara mUrtiko vApasa lauTA lAo / prAtaHkAla uThanepara usane apane svapnakI carcA gharavAloM se kii| sunakara saba bar3e prasanna hue| parivAra tathA gA~vake anya jaina nara 33
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 bhAratake digambara jaina tIrtha nArI bhakti gIta gAte hue dastApura phuNce| vahAM ukta putra-vadhU tathA anya logoMne bhagavAnke darzana kiye, AratI utArI aura bhaktipUrvaka pUjA kI tathA prArthanA kI-"prabhu ! hama Apako le jAneke lie Aye haiM, Apa clie|" sAdhAraNa prayatna karate hI gAr3I ASTAkI ora cala pdd'ii| vApasa pahu~canepara isake lie mandirakA nirmANa karAyA gayA aura pratiSThA mahotsavake sAtha usa mandirameM mUrtiko virAjamAna kiyA gyaa| mUrtike camatkArako dekhakara sabhI grAmavAsI isake bhakta bana gaye aura ise grAma-devatA mAnane lge| tabhI se jaina-jenetara sabhI loga bhagavAnke darzanoMke lie yahA~ Ane lge| aneka bhakta jana manokAmanAeM lekara prabhu-caraNoMmeM Ate haiM aura prabhukI bhaktise unakI kAmanAeM pUrNa ho jAtI haiN| sarakArane bhI bhagavAnkI sevA-pUjAke lie kucha bhUmi mandirako dI hai jo Aja bhI mandirake nAma vidyamAna hai| manautI manAnevAle bhakta gaNa ghIse bhagavAnakA abhiSeka bhI karate haiN| ke Upara sarpa-phaNa nahIM hai. pAdapIThapara sarpa lAMchana banA haA hai| kSetra-darzana prAcIna mandira hemADapaMthI zailIkA thaa| usake sthAnapara eka maNDapa banAkara usake do bhAga kara diye gaye haiN| antaHbhAga garbhagRha aura bAhya bhAga sabhA-maNDapake rUpameM prayukta hotA hai / isa maNDapake dAyIM ora kucha bhAga prAcIna mandirakA avaziSTa hai| garbhagRhameM cabUtarAnumA vedImeM mUlanAyaka bhagavAn pArzvanAthakI 1 phuTa 5 iMca U~cI kRSNavarNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| vakSapara zrIvatsa hai| pratimAke kaNaM skandhacumbI haiN| isake Age bhagavAn RSabhadevakI 10 // iMca UMcI zveta padmAsana pratimA AsIna hai| mUrti-lekhake anusAra isako pratiSThA saMvat 1472 meM kI gayI thii| isake donoM pAzoNmeM pAzvanAtha aura RSabhadevakI dhAtu pratimAeM haiN| bAyIM ora eka kRSNa pASANaphalakameM 24 tIrthaMkara pratimAeM utkIrNa haiN| madhyake khule bhAgameM khaDgAsana pArzvanAtha haiN| phalakakA AkAra 2 phITa 2 iMca hai tathA isakA pratiSThA-kAla saMvat 1929 hai| isake donoM ora pArzvanAtha aura binA lAMchanakI kRSNa varNavAlI padmAsana pratimAeM haiM tathA 3 dhAtu-pratimAeM haiN| inake bAyIM ora candraprabha bhagavAnko zveta padmAsana pratimA hai / inake atirikta 2 pASANakI tathA 7 dhAtukI pratimAeM aura haiN| mUlanAyakako dAyoM ora zveta mAvalakA 3 phITa 4 iMca UMcA saMvat 1929 meM pratiSThita 24 tIrthaMkaroMkA eka phalaka hai jisake madhyameM pArzvanAtha-pratimA hai| isake atirikta eka khar3agAsana aura eka padmAsana dhAtu pratimA hai| isakI dAyIM ora 9 iMca UMcI supAzvanAthakI zveta varNa padmAsana pratimA hai| isake atirikta kRSNa pASANako 4 tathA dhAtukI 12 pratimAeM haiN| ye saba pratimAeM eka hI cabUtarepara virAjamAna haiM / yahA~ kSetrapAla bhI virAjamAna haiN| sabhAmaNDapameM pASANakI padmAvatI devI AsIna haiM / maNDapakA pharza mAvalakA hai / mandirake Upara zikhara nahIM hai / sabhAmaNDapake Age barAmadA aura prAMgaNa haiN| dharmazAlA yahAM yAtriyoMke lie pRthakse koI dharmazAlA nahIM hai| mandirake prAMgaNameM hI sAmane aura dAyIM ora do barAmade haiM tathA ina barAmadoMmeM do kamare haiN| kamare rasoIke, barAmade yAtriyoM ke
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 259 mahArASTra ke digambara jaina tIrtha Thaharaneke kAma Ate haiN| mandirameM bijalI hai, kuAM hai aura yAtriyoMko suvidhAke lie baratanoMkI bhI vyavasthA hai| zaucake lie gAMvase bAhara jAnA par3atA hai| melA kSetrapara caita vadI 4 ko vArSika melA hotA hai| isa avasarapara bhagavAnko pAlakImeM virAjamAna karake unakI nagara-yAtrA hotI hai| mele meM nikaTavartI grAmoMse 200-300 dharmabandhu padhArate haiN| kSetra kA patA isa prakAra hai TrasTI, zrI digambara jaina vighnahara pArzvanAtha atizaya kSetra, po. ASTA kAsAra ( tAlukA umargA) jilA usmAnAbAda-mahArASTra ailaurAke guhAmandira mArga aura avasthiti ailaurAkI jagadvikhyAta guphAe~ aura guhAmandira mahArASTra prAntake auraMgAbAda nagarase pazcima dizAmeM 30 ki. mI. dUra haiN| ailaurA ( vartamAna verUla grAma) taka pakkI sar3aka hai aura auraMgAbAdase vahA~ taka niyamita basa-sevA hai| ailaurAkI pahAr3I samudratalase 22 phuTa UMcI hai| yaha sahyAdri parvata zRMkhalAkI eka kar3I hai| yahAMko jalavAyu samazItoSNa hai aura dRzya atyanta manorama evaM nayanAbhirAma hai| yahAM kula 34 guphAeM haiN| ye sabhI guphAe~ kisI eka dharmase sambandhita nahIM haiM, apitu bhAratake tIna prAcIna dharmoM-jaina, hindU aura bauddhase sambandhita haiN| guphA naM. 1 se 12 takakI guphAeM bauddha dharmakI haiM, 13 se 29 takakI guphAeM zaiva dharmAvalambiyoMkI haiM tathA kramAMka 30 se 34 taka guphAe~ jaina dharmase sambandhita haiM / itihAsa itihAsa granthoMmeM isa nagarakA prAcIna nAma elApura batAyA hai| isa nagarako sthApanA aura usake nAmakaraNake sambandhameM vidvAn ekamata nahIM haiN| kinhIM vidvAnoMkA mata hai ki isa nagarakA nAmakaraNa suprasiddha jainAcArya elAcAryake nAmapara kiyA gayA thaa| ailAcArya kundakunda svAmIkA bhI eka nAma hai| kintu prastuta elAcArya vIrasena svAmIke vidyAguru the| svAmIne jayadhavalAmeM eka sthAnapara 'elAiriyavassajassa Nicchao' isa pada dvArA ailAcAryakA smaraNa kiyA hai aura apane Apako unakA ziSya svIkAra kiyA hai| una pUjya ailAcAryakA bihAra isa pradezameM satata hotA rahatA thaa| ve vidvAn, caritraniSTha aura prabhAvazAlI AcArya the| unake nAmapara hI isa nagarako ailApurakI saMjJA prApta ho gyii| elApurake nikaTa zUlibhaMjana nagara thA, jo usa samaya rASTrakUTa narezoMkI uparAjadhAnI tho| rASTrakUTa nareza amoghavarSa (I. 814-877) rAjakUmAra avasthAmeM yahIM rahatA thaa| usa samaya AcArya jinasena elApurameM apane guru vIrasena dvArA jayadhavalAke adhUre chor3e hue kAryako pUrA karane meM lage hue the| ( unhoMne yaha TIkA san 838 meM pUrNa kii|) usa samaya rASTrakUTa vaMzake
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 bhAratake digambara jaina tIrtha jagattuMgakA zAsana thA / kumAra amoghavarSane AcArya jinasenase jenadharmakI zikSA prApta kI thI / yaha mAnane prabala kAraNa vidyamAna haiM ki jisa pradezameM ailAcAryakA vihAra satata rUpa meM huA, usa pradezameM AcAryaM vIrasenakA bhI avazya pAvana vihAra huA hogaa| isI prakAra jisa sthAna - ailApura athavA zUlibhaMjana meM eka lambe kAla taka rahakara AcArya jinasenane jayadhavalA TIkAkI racanA kI, usa sthAna para unake suyogya ziSya AcArya guNabhadrane bhI avazya nivAsa kiyA hogaa| isa prakAra yaha sthAna ina mahAn AcAryoMkI caraNa-rajase dIrgha kAla taka pavitra huA thA / rAjyArohaNake pazcAt nRpatuMga dhruva amoghavarSane mAnyakheTa nagara ( zolApura se dakSiNa - pUrva meM 144 ki. mI. ) kI sthApanA kI / mAnyakheTase pahale rASTrakUTa vaMzakI rAjadhAnI mayUrakhiNDI ( nAsika jilA ), zAlibhaMjana ( ailaurAke nikaTa ) aura ailicapura thI / kucha anya vidvAnoMko mAnyatA hai ki isa ailApura nagarakI sthApanA ailicapura nareza ailavaMzI zrIpAlane kI thI / ina vidvAnoMkI yaha dhAraNA bhramajanita lagatI hai / pratIta hotA hai, ina vidvAnoMko zrIpAla narezakA vaMza aila hone ke kAraNa yaha bhrama utpanna ho gayA / isa bhramakA eka kAraNa 16vIM zatAbdIke vidvAn brahmajJAnasAgara dvArA racita 'sarvatIrthaM vandanA' kA ailUrase sambandhita nimnAMkita chappaya hai 'eyala rAya prasiddha deza dakSiNa meM jAyo / elura nayara vakhANa mahimaMDala jasa pAyo / kharaco dravya anaMta parvata savi kIrAyo / SaTadarzanakRta mAna indrarAja mana bhAyo || kArtika sudipUnama dine yAtrA zrI jina pAsakI / pUjananita bhAva AsA pUrata tAsakI ||32||' isa chappayakA sArAMza yaha hai ki dakSiNa dezameM aila rAjA utpanna huA / ailUra nagarakA yaza sAre pRthvImaNDalapara vyApta thA / usa rAjAne ananta dravya vyaya karake sAre parvata meM guphAeM, pratimAe~ Adi utkIrNaM karAyIM / yaha kArya indrarAjako bahuta acchA pratIta huA / yahA~ kArtika sudI pUrNimAko bhagavAn pArzvanAthako yAtrA hotI hai / jo loga bhaktibhAvapUrvaka ina pArzvanAthako pUjA karate haiM, unakI manokAmanA pUrNa hotI hai / rAjAne ailUra nagarakI rAjAke kAla meM ailUrakI thI -- (1) usa nagarakI mahAn AcAryane nivAsa ukta padya meM nAmamAtrako bhI yaha saMketa nahIM diyA gayA ki aila sthApanA kI thii| balki isa padyase to yaha spaSTa pratIta hotA hai ki aila bahuta khyAti thI / vastutaH ailApura yA ailUrakI khyAti do kAraNoMse sthApanA jainAcArya ailake nAmapara huI thI tathA vahA~ jinasenAcAryaM jaise kiyA thA aura SaTkhaNDAgama-jaisI mahAna sAhityika nidhikA sRjana kiyA thA / (2) vahA~ sabhI dharmoke guhAmandira aura mUrtiyAM thIM, jinakA zilpa-vaibhava anupama thA / hA~, ukta padyase yaha avazya jJAta hotA hai ki ailarAjAne ailUrameM guphAoMkA nirmANa karAyA thA / ise mAnane meM kisI ko koI Apatti nahIM ho sakatI / kintu usane kina-kina guphAoMkA nirmANa karAyA, yaha jAnanekA koI sAdhana upalabdha nahIM hai / ailorAkA jaina zilpa-vaibhava ailorA apane zilpa-vaibhava aura sthApatya kalAko dRSTise sAre saMsAra meM prasiddha hai / yahA~ kalA apane uddezya - satyaM zivaM sundaraMko pUrNataH caritArthaM karane meM saphala huI hai / kaThina pASANoM meM
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ mbara jaina tIrtha 261 lAvaNya, manojJatA aura virAga-jaisI komala bhAvanAoMko ubhAranemeM yahA~ke zilpIne kalAko usake uccatama zikharapara pahuMcA diyA hai| yahA~ko jaina mUrtiyoMmeM jo samAnupAtikatA parilakSita hotI hai, vaha zilpIke naipuNyakA syayaMmeM hI eka pramANa-patra bana gayI hai| yahAM pArzvanAtha aura bAhubalIkI mUrtiyoMmeM vaividhyake darzana hote haiN| kucha pArzvanAtha mUrtiyAM padmAsana yA kAyotsargAsanameM dhyAnamudrAmeM avasthita haiM; kaI mUrtiyA~ kevalajJAnase pUrva kamaThAsura dvArA kiye gaye vividha upasargoMkA sajIva citraNa karatI haiN| aisI bhI mUrtiyAM yahA~para haiM jinameM pArzvanAthakI kaivalya-prAptipara deva-deviyA~ puSpa varSA karake, vAdya bajAkara apanA moda prakaTa kara rahI haiN| bAhubalIkI sabhI mUrtiyA~ kAyotsargAsanameM bAhubalIke ghora tapakI sUcaka haiN| tapasyArata munirAja bAhubalIkI jaMghAoM aura bhujAoMpara mAdhavI latAeM car3ha gayI haiM, vAmiyoMmeM-se sarpa nikalakara bAhubalIke prazAnta mukhamaNDalako ekaTaka dekha rahe haiM aura gandharva bAlAe~ munirAjake Upara car3hI huI latAoMko haTA rahI haiN| bAhubalokI ekAdhika mUrtiyoMmeM bharata cakravartI munirAjake caraNoMmeM namana karate hue tyAga aura virAgake sammukha sAMsArika vaibhavako nissAratA evaM agAdha samRddhike svAmI apanI akiMcanatA pradarzita kara rahe haiN| unakI bahana brAhmI aura sundarI munirAjake donoM pAzoM meM khar3I haiM aura munirAjake prati apanI asoma bhaktikA paricaya de rahI haiN| tIrthaMkaroMmeM pAzrvanAthake atirikta RSabhadeva, neminAtha, candraprabha, zAntinAtha aura mahAvIrakI bhI aneka mUrtiyA~ haiN| ye sabhI ardhapadmAsana haiN| zAsana-devatAoMmeM cakrezvarI, padmAvatI, ambikA aura siddhAyikA evaM gomeda, mAtaMga aura dharaNendrakI mUrtiyAM vizeSa ullekhanIya haiN| nIlAMjanA aura indrakI nRtya mudrAvAlI mUrtiyAM darzakakA dhyAna vizeSa rUpase AkarSita karatI haiN| stambhoM, toraNoM aura siradaloMpara deva-deviyoMkA samAja kaI sthAnoMpara juTA huA hai| uparyukta sabhI deva-deviyoMkI alaMkaraNa-sajjA, bhAvabhaMgimA aura saundayaMke aMkanameM kalA apanI carama sImApara pahuMca gayI hai| yahA~ kaI guphAeM do-maMjilI haiN| kaI guphAoMke stambha vizeSa alaMkRta haiN| ina guphAoMmeM choTA kailAsa, indrasabhA aura jagannAtha sabhA nAmaka guphAeM apanI utkRSTa zilpakalA, bhavyatA aura vizAlatAmeM sarvotkRSTa hindU aura bauddha guphAoMke samakakSa haiM aura yahA~ke guphA samUhameM inakA viziSTa sthAna hai| pahAr3I caTTAnoMko tarAzakara khodI gayIM ina vizAla, gaharI aura suDaula guphAoMko dekhakara darzaka hairAna raha jAtA hai| garbhagRha, sabhAmaNDapa, ardhamaNDapa, vizAla stambha, mUrtiyAM, unake alaMkaraNa, guphAoMkI chateM aura unakA sthApatya, do-maMjilI guphA sabhI kucha to svapnaloka-sA lagatA hai| inake nirmANameM kitanA yAntrika kauzala kAmameM lAyA gayA hogA! kSetra-darzana ___ guphA naM. 30 a-yaha guphA adhabanI hai| cAra stambhoMpara ardhamaNDapa AdhArita hai| isake maNDapa, garbhagRha aura dIvAreM bana nahIM paayiiN| ye anagar3ha haiN| sAmane 4 phITa U~cI sarvatobhadrikA pratimA rakhI huI hai| isakI pratimAeM khaDgAsana haiN| isa guphAke stambha atyanta kalApUrNa aura alaMkRta haiN| ye guphA naM. 32 ke stambhoMkI hor3a karate haiM / isa guphAse eka kaccA mArga guphA naM. 30 ba ko jAtA hai| lagabhaga eka phalA~ga calanepara yaha guphA milatI hai| guphA naM. 30 ba - guphAmeM praveza karanepara dAyIM ora eka stambhameM eka vizAla ardhapadmAsana mUrtike darzana hote haiN| zirobhAgapara chatra haiN| usake Upara dundubhivAdaka tathA puSpavarSA
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 bhAratake digambara jaina tIrthaM karate hue deva dikhAI par3ate haiM / adhobhAga meM camarendra haiM / yaha mUrti kraika hai / isakI bAyIM ora eka stambhameM ardhapadmAsana mUrti hai| chatroMke Upara mAlA liye hue deva baiThA hai / usake donoM ora dundubhivAdaka haiM / nIce ke bhAga meM camarendra haiM / bAyIM ora eka painala meM bArahabhujI devI hai| eka ora chaha hAtha haiM / dUsarI ora kevala eka hAtha avaziSTa hai, zeSa khaNDita kara diye gaye haiN| devI mukuTa aura galahAra dhAraNa kiye hue hai / zIrSa para eka ardhapadmAsana tIrthaMkara pratimA hai / nIce eka vyakti devIko pIThAsana sahita uThAye 1 yaha eka maNDapa hai jo pUrI taraha gar3hA nahIM gayA hai / isake Age khulA sahana hai / phira cAra stambhoMpara ardhamaNDapa banA huA milatA hai / dvArake donoM ora gadA liye dvArapAla khar3e haiM / bAyIM ora eka devI khar3I haiN| isakI kaTise nIcekA bhAga nahIM hai| isase Age dvAdazabhujI deva nRtyamudrA meM pradarzita hai / sambhavataH yaha saudharmendra hai / isakI bhujAoMpara deviyA~ nRtya kara rahI haiM, gandhavaM vAdya bajA rahe haiN| AdipurANa meM bhagavAn ke janma-kalyANakake samaya saudharmendra dvArA kiye gaye nRtyakA jo varNana kiyA hai, usase prastuta mUrtikA sAmya hai / indrakI nRtyamudrA meM itanI vizAla mUrti anyatra dekhane meM nahIM AyI / vaha apane padake anurUpa alaMkAra dhAraNa kiye hue hai / isakI U~cAI lagabhaga 8 phITa hai / isI prakAra bAyIM ora caturbhujI indra nRtya - mudrA meM pradarzita haiM / isa guphA praveza-dvArake bAhara gandharvayugala utkIrNa haiM / andara maNDapa hai| isameM 20 stambha haiM / bAyIM ora dAyIM ora 7-7 tIrthaMkara mUrtiyAM banI huI haiN| isake garbhagRhameM ardhapadmAsana tIrthaMkara pratimA hai / mukhya guhAmandira meM tIna dizAoM meM dvAra bane hue haiN| isakA pUrvI dvAra hI mukhya dvAra hai| jisakA vivaraNa Upara diyA jA cukA hai| dakSiNa dvArapara tathA isakI caukhaToMpara gandharvayugala bane hue haiN| isake sAmane khAlI guphA hai / isa mandirake uttarI dvArapara ardhamaNDapa banA huA hai / dvArapara do dvArapAla khar3e hue haiN| isake sAmane eka maNDapa aura garbhagRha hai / maNDapa meM bAyIM ora eka prakoSTha hai / isake dvArapara bAyIM ora 6 phITa 5 iMca U~cI khaDgAsana pratimA hai| isake siradalapara ardhapadmAsana pratimA hai| usake donoM ora camaradhArI haiN| isake dAyIM ora bhittike madhya painala meM Upara-nIce ardhapadmAsana pratimAe~ haiM / inake Upara camarendra hai, donoM ora khaDgAsana aura nIce khaDgAsana pratimAe~ haiM / maNDapake stambhoMpara yakSa bane hue haiM / dAyIM orake stambhake bagalameM ambikA hai| dAyIM orakI bhittimeM tIna painala bane hue haiM / eka painala meM khaDgAsana pratimA hai, zeSa donoM painaloMmeM ardhapadmAsana pratimAe~ aura unake donoM ora camaravAhaka haiM / 1 isa maNDapake do stambhoMne garbhagRha ke Age choTA-sA maNDapa banA diyA hai| isameM bAyIM orakI bhitti khaDgAsana pArzvanAtha parikara sahita virAjamAna haiM / dAyIM orakI bhitti meM eka khaDgAsana pratimA banI huI hai / cAra deviyA~ bhagavAn kI sevAmeM nirdiSTa haiM / yaha guphA choTA kailAsa kahalAtI hai / yaha hinduoMkI suprasiddha kailAsa guphAkI anukRtipara banAyI gayI hai / zaka saMvat 1169 ( I. saM. 1247 ) meM yaha nirmita kI gyii| isakA AkAra 130x80 phITa hai / guphA naM. 31 - isameM 6 stambhoMpara AdhArita maNDapa hai / bAyIM orakI dIvAra meM 6 phoTa U~cI pArzvanAthakI khaDgAsana pratimA hai / sirake Upara saptaphaNAvali hai / usake Upara chatratraya haiM / donoM aura mAlAdhArI deva haiN| madhya meM donoM ora daNDadhArI deviyA~ haiM / ye mukuTa, galahAra, 1
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 mahArASTra ke digambara jaina tIrtha bAjUbanda, mekhalA dhAraNa kiye hue haiN| caraNoMke nikaTa vinata mudrAmeM pati-patnI baiThe haiN| isa pratimAse Age eka padmAsana pratimA hai / Upara chatra haiN| donoM ora camaravAhaka haiN| sAmanekI dIvArameM gomeda yakSa aura ambikAkI mUrtiyA~ haiN| yakSa yajJopavIta dhAraNa kiye hue hai| mukuTa, kuNDala, hAra, bhujabanda, mekhalA aura kar3e Adi alaMkAroMse maNDita hai| yakSa lalitAsanameM hai| usake idhara-udhara sevaka khar3e haiN| ambikA bhI lalitAsanameM siMhArUr3ha hai / usakI bAyIM godameM eka bAlaka hai jo sambhavataH zubhaMkara hai / bAlakakA sira khaNDita hai| ambikAke dAyeM hAthameM Amraphala hai| sirapara Amragacchaka hai| bAyIM ora camaravAhaka khar3A hai| dAyIM orakI dIvArameM eka khaNDita padmAsana pratimA hai| isase Age bAhubalIkI 6 phITa U~cI mUrti hai / mUrtike sirake pIche tathA Upara chatra haiN| unake donoM ora puSpamAlAe~ hAthameM liye deva-deviyA~ dIkha par3ate haiM / bAhubalIkI jaMghAoM aura bhujAoMke Upara mAdhavI latAe~ car3ha gayI haiM, gandharvabAlAe~ unako haTA rahI haiM / bAyIM ora bhakta dampatI hAtha jor3e baiThA hai| ___andara garbhagRhameM 4 phITa U~cI padmAsana pratimA virAjamAna hai| mUrtikA sira aura mukha khaNDita hai| ___ guphA naM. 32-isa guphAko indrasabhA kahate haiN| yaha yahA~ko jaina guphAoMmeM sabase bar3I hai aura do-maMjilI hai| yahA~ chatoMmeM jo citrakArI kI gayI hai, usakA vaiziSTya jagaprasiddha hai| yaha ajantAkI citrakalAkI anukRti hai| isa citrakalAke sambandhameM kalAmamaMjJoMkA vicAra hai ki paravartI bhAratIya citrakalApara ailaurAkI citrakalAkA spaSTa prabhAva par3A hai| jaina kalAzailIke vikAsazIla tattvoMkA mUla kAraNa jyAdAtara ailaurAkI kalAkA rahA hai| nizcaya hI yahA~kI citrakalA atyanta bhavya, surucipUrNa aura AkarSaka hai| ina citrakRtiyoMmeM kaI paurANika jainakathAnaka aura pAramparika dRzya pradarzita kiye gaye haiN| isI prakAra isa gaphAko utkRSTa martikalA aura kalAtmaka zilpa vidhAnakI sarAhanA kalA kSetroMmeM kI jAtI hai / yahAMke sUkSma zilpAMgana, pratimAoMke bhavya zilpa kauzalake atirikta yahA~ke zilApaTToM aura stambhoMpara kalAke lalita pakSake darzana bhI pracuratAse hote haiN| deva-deviyoMkA alaMkaraNa aura vastroMkI cunnaTeM kalAke vikasita rUpakA pramANa haiN| nRtya karatI lalanAoMkI tribhaMga mudrA, unakA keza-vinyAsa aura mohaka chavi Adi rUpa pASANoMpara jitane sajIva aura bhavyatA liye ubhare haiM, unase yahA~kI kalA amaratA pA gayI hai| yahAMke pratyeka pASANa khaNDameM zilpIke kauzala aura tanmayatAke darzana hote haiN| isa guhA-mandira meM garbhagRha, pUjAmaNDapa, usake cAroM ora parikramA-patha haiN| maNDapake Age vizAla sahana hai| isa sahana yA prAMgaNa meM pahale 27 phITa U~cA eka pASANastambha thA aura usake zIrSapara baturmukhI pratimA virAjamAna thii| kintu kucha varSa pUrva vaha stambha bhagna ho gyaa| usake bhagna bhAga vahA~ aba bhI par3e hue haiM, usakI pratimAeM bhI bhagna dazAmeM par3I haiN| dAyIM ora eka vizAla AkArakA pASANa-gaja banA hai| usakI pUMcha nahIM hai / sambhavataH vaha bhagna ho gyii| dvArake Age 5 phITa 9 iMca U~ce pASANa-stambhameM sarvatobhadra pratimA hai| mUrtiyoMke mukha khaNDita haiN| mUrtiyoMke sirake Upara chatra haiN| chatroMke donoM ora deva puSpavarSA karate hue dIkha par3ate haiN| camaravAhaka sevAmeM camara liye upasthita haiN| maNDapameM praveza karate ho stambhameM padmAsana mudrAmeM tIrthaMkara pratimA utkIrNa hai| dUsare bhAgameM bAhubalIkI mUrti hai| sabhA-maNDapameM bAyIM orakI dIvAra meM 12 phoTa UMcI tIrthaMkara pArzvanAthakI khaDgAsana pratimA hai| yaha sapta phaNAvali maNDita hai| devagaNa zirobhAgameM vAdya-vAdana tathA donoM
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 bhAratake digambara jaina tIrtha konoMpara puSpavarSA kara rahe haiN| bAyIM ora mahiSavAhinI padmAvatI devI hai| usake nikaTa eka yakSI hAthameM eka yaSTikA liye khar3I hai| usane yaSTikAko pIThakI ora kara rakhA hai| nIce nAgapuruSa aura nAgakanyA khar3e haiN| dAyIM ora siMhArUr3ha dharaNendra hai| unake vAma hastameM kaTAra hai| dakSiNa hasta varada mudrAmeM hai / isase nIce bhakta dampatI bhakti-mudrAmeM baiThe haiM / isase Ageke stambhameM padmAsana pratimA hai| usase Ageke painalameM pahaleke samAna pArzvanAtha bhagavAnko pratimA hai| sAmane gajapara lalitAsanameM yakSa ArUr3ha hai| yakSakI yaha mUrti zilpakalAkA eka bejor3a namUnA hai| usake sirake Upara sambhavataH siddhArtha vRkSa hai, kintu vRkSako manohArI racanA zailIse isake AmravRkSa honekI bhI sambhAvanA ho sakatI hai| yakSa sirapara mukuTa dhAraNa kiye hai, kandhepara yajJopavIta suzobhita hai; usane ratnahAra, kuNDala, bhujabanda aura ratnamekhalA dhAraNa kara rakhI haiM / usake Upara tathA donoM pAvoM meM padmAsana tIrthaMkara-matiyA~ haiN| adhobhAgameM donoM ora daNDadhArI sevaka haiN| garbhagRhake dvArapara bAyIM ora khaDgAsana pratimA hai| dAyIM orakI mUrti tor3a dI gayI hai| isase Age ambikA-mUrti hai| usake sirapara Amragucchaka hai| isase Age dIvArameM eka yajJopavItadhArI vyakti Asanasahita bhagavAnko sirapara uThAye hue hai| bhagavAn padmAsana mudrAmeM haiN| sirake Upara tIna chatra haiM / camarendra camara liye hue bhagavAnkI sevAmeM rata haiN| dAyIM orakI dIvArameM tIna painala yA koSThaka bane haiN| pahale koSThakameM khaDagAsana tIrthaMkara pratimA hai| pratimAkA pASANa bIcameM-se cIra diyA gayA hai| pratimAke zIrSapara chatra suzobhita hai| chatroMke Upara padmAsana pratimA hai| donoM pAzoM meM 4-4 deva nRtya-mudrAmeM pradarzita haiN| dUsare koSThakameM 12 phITa UMcI bAhubalI svAmIko khaDgAsana pratimA hai| gommaTezvara bAhubalo ghora tapasyAmeM lIna haiN| mAdhavI latAeM unake zarIrapara car3ha gayI haiN| latAoMse unakA saundarya dviguNita ho gayA hai| Upara tathA konoMpara deva-deviyAM nRtyagAna dvArA apanA moda prakaTa kara rahI haiN| deva gommaTezvarake Upara puSpavarSA kara rahe haiM 1 nIce gandharvabAlAeM mAdhavI latAe~ haTA rahI haiN| bAyIM ora caraNoMke nikaTa cakravartI bharata rAjasI alaMkAra aura paridhAna dhAraNa kiye hue unheM namaskAra kara rahe haiN| tapasvI munirAjake nikaTa hariNa-mithuna svacchanda vicaraNa kara rahA hai| bAhubalIkI yaha pratimA unake kevalajJAnase kucha pUrvakI hai kyoMki isameM gandharvabAlAeM latAoMko haTAtI huI dIkha par3atI haiN| bharata dvArA apanI laghutA nivedana karate ho bAhubalIke manase jaba yaha vikalpa dUra ho gayA ki vaha jisa bhUmipara khar3e haiM, vaha bharatakI hai to usI kSaNa unheM kevalajJAna ho gayA thaa| tIsare koSThakameM parikara sahita pArzvanAtha kAyotsarga mudrAmeM khar3e haiN| bAyIM ora alaMkAramaNDita padmAvatI devI hai tathA dAyIM ora aspaSTa dharaNendra hai| adhobhAgameM alaMkRta dampatI baiThA hai| ___ isase Age eka stambhameM eka ora padmAsana aura dUsarI ora khaDagAsana pratimAeM haiN| bAyIM ora hAtha jor3e hue dampatI hai tathA dAyIM ora bhakta zrAvaka haiN| ___ isa guphAke garbhagRhameM bhagavAn mahAvIrakI sAr3he pAMca phITa UMcI ardhapadmAsana pratimA virAjamAna hai / isake zirobhAgapara chatratraya haiN| unake Upara dundubhivAdaka hai| usake donoM pAzrvomeM deva puSpavarSA kara rahe haiN| bhagavAnke donoM ora saudharma aura aizAnendra camara liye khar3e haiM / isa maNDapameM bAharake dAlAnameM dAyIM ora do U~ce choTI guphAnumA garbhagRha haiM, jinameM se ekameM chaha phITakI avagAhanAmeM tIrthaMkara pArzvanAthakI mUrti hai tathA 3 phITa 10 iMca U~cI tIrthaMkarakI eka anya mUrti hai| donoMke sAtha pAramparika parikara hai| pArzvanAthake bAyIM ora mahiSArUr3ha padmAvatI tathA dAyIM ora siMhArUr3ha dharaNendra haiN| prathama guphAke dvArapara bAyIM ora gajArUr3ha mAtaMga
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 265 aura dAyIM ora siddhAyikA haiN| donoM hI alaMkAra dhAraNa kiye hue haiN| isa bAhya bhittimeM 6 phoTa U~cI bAhubalI pratimA hai| parikara bAhubalIkI pUrva varNita pratimAke samAna hai| isameM kevala bharata nahIM haiN| isa maNDapake pArzvameM dUsarA maNDapa hai| isameM praveza karate hI bAyIM ora dAlAnameM 10-10 phITa UMcI do kAyotsargAsana mUrtiyoMke darzana hote haiN| maNDapa 16 stambhoMpara AdhArita hai| isake garbhagRhameM 4 phITa 5 iMca U~cI padmAsana tIrthaMkara pratimA hai| yaha pratimA mahAvIra svAmIkI kahI jAtI hai, yadyapi isake pAdapIThapara koI lAMchana nahIM hai| isake sirake Upara tIna chatra suzobhita haiN| donoM pAzvoM meM camarendra haiN| garbhagRhake dvArapara bAyIM ora mAtaMga yakSa hai| usake bagalameM eka sevaka deva khar3A hai| dAyIM ora siddhAyikA devI lalitAsanameM AsIna hai| bAyIM ora eka sevikA devI khar3I hai aura dAyIM ora chatra, camara liye hue deva dampatI haiN| bAyIM orakI dIvArameM bhagavAn pArzvanAthakI 12 phITa U~cI khaDgAsana pratimA hai| isase Ageke painalameM eka padmAsana pratimA hai| dAyoM dIvArameM tIna koSThaka bane hue haiN| pahale koSThakameM ardhapadmAsana pratimA hai| dUsare meM bAhabalI svAmI tapasyA meM lIna khar3e haiN| bharata sahita isakA parikara pUrvavat hai| tIsare koSThakameM AdinAtha bhagavAnkI padmAsana pratimA hai| isase Age barAmademeM dAyIM ora eka guphAnumA garbhagRha hai| jisameM 10 phITa UMce eka zilAphalakameM padmAsana pratimA hai / eka stambhameM khaDgAsana pratimA hai / dAyIM ora Upara jAnevAlI sIr3hIke pAsa pAzvanAtha pratimA hai| pRSTha bhAgameM sarpavalaya hai| isake bAyIM ora padmAvatI aura dAyIM ora dharaNendra haiN| garbhagahake dvArapara bAyIM ora gomeda yakSa aura dAyIM ora ambikAkI pratimAe~ haiN| isase Age dAyIM ora dIvArameM bAhubalI svAmIkI pratimA hai| isameM bhI mAdhavI latAeM haTAtI huI deviyAM pradarzita haiN| isake bagalameM bhI eka garbhagRha hai| usameM 5 phoTa 10 iMca UMcI ardhapadmAsana pratimA hai| UparI maMjila-sIr3hIpara Upara car3hate hI ambikA aura gomeda yakSakI bar3I bhavya alaMkRta matiyAM haiN| unake sirake Upara Amragacchaka aura AmravakSa haiN| yahA~kA maNDapa 20 stambhoMpara AdhArita hai| isake stambha suDaula aura alaMkRta haiN| do stambhoMmeM tIna ora khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| maNDapake madhyameM eka cabUtarepara eka pASANa-khaNDa rakhA hai jo sambhavataH sarvatobhadrikAkA pIThAsana hai| isameM caraNa bane hue haiN| bAyIM orakI dIvArameM kramazaH yakSI, do padmAsana tIrthaMkara, do ardhapadmAsana tIrthaMkara, 8 phITa U~cI ardhapadmAsana pratimAe~ haiN| unase Ageke do koSThakoMmeM 2-2 padmAsana tIrthaMkarapratimAeM haiN| garbhagRhameM 4 phITa 5 iMca U~cI ardhapadmAsana mahAvIrako pratimA hai| garbhagRhake dvArastambhoMpara khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| ____sAmane dIvArameM kramazaH do padmAsana pratimAe~, stambhameM 1 pratimA, phira 12 phITa U~ce zilAphalakameM pAzrvanAthakI khaDgAsana pratimA hai| isake pRSThabhAgameM sarpavalaya hai| phaNAvalike Upara dundubhabhivAdaka haiM, deva puSpavarSA kara rahe haiN| bAyIM ora padmAvatI devI tathA dAyIM ora siMhArUr3ha dharaNendra haiM / adhobhAgameM bhaktadampatI hai| garbhagRhake dvArase Age stambhameM eka ora khaDgAsana tathA dUsarI ora padmAsana pratimAe~ haiN| Age gommaTezvara bAhubalIkI 12 phITa UMcI kAyotsargAsana pratimA hai| isake zIrSapara chatra haiM, deva puSpavarSA kara rahe haiN| deviyA~ mAdhavI latAeM haTA rahI haiN| cakravartI bharata eka ora hAtha jor3e hue baiThe haiN| gommaTezvarake nikaTa hiraNa, gAya, sarpa, siMha Adi pazu baiThe haiN| lagatA hai, 34
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 bhAratake digambara jaina tIrtha tapasvI bAhubalI ke nikaTakA vanapradeza abhayavana bana gayA hai| inase Age padmAsana pratimA hai / eka stambhameM padmAsana pratimA hai / phira do ardhapadmAsana pratimAe~ haiM / / isI prakAra dAyIM ora kI dIvAra meM 5 koSThaka bane haiM, jinameM madhya koSThakako chor3akara zeSa koSThakoM meM do-do pratimAe~ haiM tathA madhya koSThakameM 1 pratimA hai / ye sabhI ardhapadmAsana haiM / maNDapa se eka kamare meM hokara eka anya maNDapameM jAte haiM / isake dvArapara eka ora yakSa tathA dUsarI ora khaNDita yakSI hai / yaha maNDapa 16 stambhoMpara AdhArita hai / bAyIM orakI dIvAra 3 painala bane hue haiN| madhyake 12 phITa U~ce painalameM pArzvanAtha tathA zeSa donoM painaloMmeM 2- 2 ardhapadmAsana mUrtiyA~ haiM / sAmane garbhagRhameM 4 phITa 5 iMca UMcI ardhapadmAsana pratimA hai| garbhagRha ke bAhya stambhoM meM khaDgAsana tathA sAmane dIvAra meM 1 padmAsana tathA 2 khaDgAsana pratimAe~ haiN| garbhagRhake dvArase Age 1 khaDgAsana pratimA hai| usake donoM ora padmAsana pratimAe~ haiM / isI prakAra dAyIM orakI dIvAra meM 2 ardhapadmAsana aura 1 khaDgAsana pratimAe~ haiM / isa maNDapa meM sAmane dIvAra meM bane eka kamarese punaH eka maNDapameM jAte haiN| kamarese nikalanepara dAyIM ora ambikA aura bAyIM ora cakrezvarI devIkI bar3I manojJa mUrtiyA~ haiM / ambikA lalitAsana se baiThI hai| usake sirake Upara Amrastavaka hai / cakrezvarI padmAsanase baiThI hai / yaha caturbhujI hai / isake do hAthoMmeM cakra haiN| bAyeM sirepara gajArUr3ha yakSa hai / isa maNDapameM 16 stambha haiM / isake stambha bhI bar3e suDola aura alaMkRta haiM / yahA~ bAyIM dIvAra meM tIna painala bane haiN| pahale penalameM 2 pratimAe~, madhya painalameM khaDgAsana pArzvanAtha aura idhara-udhara 2-2 ardhapadmAsana tathA tIsaremeM do ardhapadmAsana pratimAe~ haiM / maNDapake stambhoM meM khaDgAsana pratimAe~ haiN| garbhagRhameM ardhapadmAsana pratimA hai| sAmane dIvAra meM eka painalameM 2 aura dUsare painala meM 1 pratimA hai / dAyIM dIvArameM tIna painala haiN| pahale painalameM 2 pratimAe~ haiM / dUsare painala meM bAhubalIkI pratimA hai / isa painala meM bAhubalIke idhara-udhara do khaDgAsana tathA isakI bAyIM ora dAyIM dIvAroMmeM 2-2 pratimAe~ evaM tIsare painalameM do ardhapadmAsana pratimAe~ haiM / guphA naM. 33 - yaha guphA jagannAtha sabhA kahalAtI hai / yaha do maMjilI hai / guphA naM. 32 ke eka kamare meM se isakI dUsarI maMjila meM jAnekA mArga hai athavA guphA naM. 32 meM sor3hIse utarakara guphA naM. 33 meM praveza-dvArase jA sakate haiM / nicalI maMjila - bAhara barAmadA hai| barAmademeM bAyIM ora tIna padmAsana mUrtiyA~ banI huI haiM, kintu ve khaNDita yA ghisI huI haiM / bAyeM sirepara gomeda kI vizAla khaNDita mUrti hai / dAyeM sirepara ambikAkI bar3I mUrti hai| devI lalitAsana meM siMhapara baiThI huI hai / usakI bAyIM godameM eka bAlaka hai / ambikAkA sira aura stana kaTe hue haiN| sirake Upara eka AmravRkSa hai / usapara to baiThe haiN| do sevikAe~ camara dhAraNa kiye haiN| eka bhakta hAtha jor3e khar3A hai / isake bagala meM 9 painala haiM jo 3-3 ko paMktimeM bane haiN| painala naM. 1 meM tIrthaMkara neminAtha, usase nIce naM. 2 meM gomeda yakSa aura ambikA yakSI, usake nIce naM. 3 meM khaDgAsana mudrAmeM neminAtha jahA~ puruSa varada mudrA tathA striyA~ hAtha jor3e hue haiN| painala naM. 4 meM do padmAsana tIrthaMkara pratimAe~, naM. 5 meM eka padmAsana pratimA, naM. 6 meM bhI eka padmAsana pratimA jo zilA TUTa jAnese khaNDita hai / naM. 8 aura 9 meM bhI eka-eka padmAsana tIrthaMkara pratimAe~ haiM / maNDapake stambhoMmeM bhI tIrthaMkara mUrtiyA~ utkIrNa haiN| eka stambhameM khaDgAsana tIrthaMkarapratimA ke sAtha muniyoM aura AryikAoMkI 6-6 mUrtiyA~ utkIrNa haiM / ye sabhI hAtha jor3e hue haiM /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 267 maNDapakI bAyoM dIvArameM eka painalameM 5 phoTa 5 iMca UMcI ardhapadmAsana pratimA hai| parikarameM chatra aura camarendra haiN| isase Age stambhameM do padmAsana pratimAeM haiN| isase agale painalameM 12 phoTakI pAzvanAtha bhagavAnkI khaDgAsana pratimA hai| parikarameM kamaThAsura kRta upasagaM pradarzita haiN| aneka asura bhagavAnko nAnA prakArake bhaya dikhAkara dhyAnase vicalita karanekA prayatna kara rahe haiN| dharaNendra phaNa phailAkara bhagavAnkI rakSA kara rahA hai| nizcaya hI yaha pratimA bhakti aura vairakA samanvita rUpa hai / isa prakArako pratimAe~ yahA~ aura bhI haiN| isase Age eka stambhameM UparanIce do padmAsana pratimAeM haiN| garbhagRhake praveza-dvArake donoM ora stambhoMmeM padmAsana pratimAeM Upara-nIce haiN| garbhagRhameM ardhapadmAsana pratimA virAjamAna hai| dAyIM orakI dIvArameM Upara-nIce 3 koSThaka bane haiN| inameM kramazaH 2-2 aura 3 pratimAe~ banI huI haiN| Age eka stambhameM 3 pratimAe~ haiN| isase agale painalameM 6 phITa 3 iMca UMcI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| donoM pAvoM meM deviyA~ haiM, jinake donoM hAthoMmeM camara haiN| usase Ageke stambhameM do ardhapadmAsana pratimAeM haiN| phira eka koSThaka hai jisameM ardhapadmAsana pratimA hai| donoM ora camaravAhaka haiN| maNDapake eka stambhapara khar3agAsana pAzrvanAthakI pratimA utkIrNa hai| bAyIM ora padmAvatI devI daNDa dhAraNa kiye hai / dAyIM ora hAtha jor3e hue dharaNendra hai| usakI bAMhameM kamaNDala laTakA huA hai| isa guphAmeM-se guphA naM. 34 meM jAnekA mArga hai| guphA naM. 34-isa guphAke dUsare bhAgameM, jisameM sAmanese praveza karate haiM, 4 stambha haiM / bAyIM orase pahale stambhameM vINA liye eka devI pradarzita hai| Upara 4 deviyAM nRtya kara rahI haiN| dUsare stambhameM eka devI tribhaMga mudrA meM khar3I hai| Upara 4 deviyAM nRtya kara rahI haiN| isa stambhake pRSTha bhAgameM alaMkAra dhAraNa kiye hue yakSa baiThA hai| usake hAthameM zakti hai| stambhake tIsarI ora eka vINAvAdinI aura natyamadrAmeM 4 deviyAM haiN| stambhake cauthI ora eka devI tribhaMga mudrAmeM pITha kiye hue khar3I hai| tIsare stambhameM eka devI nRtyamudrAmeM khar3I hai| usake pArzvameM eka baunA vyakti camara liye khar3A hai| Upara 2 striyA~ nRtya kara rahI haiN| isa stambhake dUsarI ora eka devI tribhaMga mudrAmeM khar3I hai aura nRtya kara rahI 4 deviyAM haiN| tIsarI ora eka devI tribhaMga mudrAmeM khar3I hai aura 3 deviyA~ nRtya kara rahI haiN| cauthI ora eka devI tribhaMga mudrAmeM khar3I hai aura 4 deviyA~ vINAvAdana aura nRtya kara rahI haiN| cauthe stambhameM eka devI tribhaMga mudrAmeM khar3I hai aura hAthameM bijaurA phala liye hue hai| ina sabhI mUrtiyoMmeM dehakA gaThana, zarIra-sauSThava aura bhaMgimA Adi ina sabhI rUpoMmeM kalAkA pUrA nikhAra hai| isa kalAkA udbhava sAdhAraNa chainI-hathaur3oMse nahIM, zilpIkI kalpanA aura nipuNatAmeM-se huA hai| bAyIM ora barAmademeM gomeda yakSa lalitAsanameM gajArUr3ha hai| alaMkAra dhAraNa kiye hue hai| vaha eka hAthase hAthIkI sUMDa pakar3e hai aura dUsare hAthameM bijaurA phala liye hue hai| usake sirake Upara vRkSa hai| donoM ora sevaka yakSa-dampatI hai| yakSI camara liye hai / dAyIM ora ambikA devI siMhapara lalitAsanameM baiThI hai| usake sirake Upara Amragucchaka hai| usake donoM ora yakSa-dampatI hai| vRkSake pAsa zArdUla hai| siMhake nikaTa eka vyakti khar3A hai| bAyIM ora eka bhakta strI hAtha jor3e hue khar3I hai| isa guphAkA maNDapa 20 stambhoMpara AdhArita hai| bAyIM orakI dIvArameM 3 painala bane haiN|
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 bhAratake digambara jaina tIrtha prathama painalameM 2 ardhapadmAsana pratimAeM haiM / isase Age stambhameM eka devI tribhaMga mudrAmeM khar3I hai| Upara 4 deviyAM haiN| dvitIya painalameM parikara sahita khaDgAsana pArzvanAthakI pratimA hai| isake donoM orakI dIvAroMmeM 2-2 ardhapadmAsana pratimAeM haiM / tIsare painalameM 2 ardhapadmAsana pratimAeM haiN| ___sAmanekI dIvArameM 1 ardhapadmAsana pratimA hai| garbhagRhake bAhya stambhoMpara 2 khaDgAsana pratimAeM banI huI haiM / garbhagRhameM ardhapadmAsana pratimA virAjamAna hai / bAhya stambhase Age dIvArameM eka ardhapadmAsana pratimA hai| dAyIM orakI dIvArameM 3 painala bane hue haiN| pahale painalameM 2 padmAsana, dUsaremeM khaDgAsana aura agala-bagalakI bhittiyoMmeM 2-2 padmAsana tathA tIsare painalameM 2 ardhapadmAsana pratimAeM haiM / isa guphAke stambha alaMkRta haiN| alaMkaraNa atyanta kalApUrNa hai| guphAke bAhara zilAoMmeM 2 khaDgAsana aura 2 padmAsana mUrtiyAM banI haiN| UparI maMjila-guphA naM. 32 se jo mArga AtA hai, usa dvArake donoM ora padmAsana aura Upara khaDgAsana pratimAeM haiM / isa maNDapameM 16 stambha haiN| isa guphAke stambha naM. 32 ke samAna alaMkRta nahIM haiN| bAyIM orakI dIvArameM 7 painala, 1 kamarA aura 3 stambha bane hue haiN| inameM ardhapadmAsana, padmAsana aura khaDgAsana tIrthaMkara pratimAeM utkIrNa haiM, jinakI kula saMkhyA 28 hai| ___ garbhagRhameM ardhapadmAsana tIrthaMkara pratimA virAjamAna hai| garbhagRhakI bAharI dIvArameM eka ora gajArUr3ha dharaNendra hai tathA dUsarI ora padmAvatI devI hai| inake atirikta isa dIvArameM 13 tIrthakara pratimAe~ aura haiN| isI prakAra dAyIM orakI dIvAra meM 21 pratimAe~ haiN| isa dIvArameM bhI eka prakoSTha banA huA hai| isa maNDapake bAharakI ora eka zilAmeM eka devI-mUrti banI huI hai| kintu aba usakA kevala mukha aura mukuTa zeSa raha gayA hai| zeSa bhAga naSTa kara diyA gayA hai / dAyIM orakI bAhya dIvArameM 3 koSThakoMmeM 3 ardhapadmAsana pratimAeM banI huI haiN| madhyameM pAzvanAtha haiM / ye bhUre varNake haiM / zeSa donoM pratimAeM kAlI par3a gayI haiN| guphA naM. 34 ke bAhara eka jalakuNDa hai| isameM pahAr3ase jala jharatA rahatA hai| isa guphAke bAhara barAmadA banA huA hai| maNDapameM kula 4 stambha haiN| bAyIM orakI dIvArameM 3 painala bane hue haiM / madhya painalameM pArzvanAthakI pratimA hai tathA zeSa donoM painaloMmeM 2-2 pratimAe~ haiN| ___sAmane dIvArameM gajArUr3ha yakSa aura siMhArUr3ha yakSI mUrti hai| usake eka hAthameM zakti hai tathA dUsarA hAtha varada mudrAmeM hai| garbhagRhameM ardhapadmAsana pratimA virAjamAna hai| dAyIM orakI dIvArameM pahale painalameM 2 ardhapadmAsana, dUsare painalameM 1 khaDgAsana pratimA hai| isake bAyIM ora camarendra khar3A hai| dAyIM orakA bhAga, tIsarA painala aura stambha tor3a diye gaye haiN| isa maNDapake stambha sAdhAraNa alaMkRta haiN| pArzvanAtha mandira guphA naM. 30 se uttarakI ora eka kaccA mArga pahAr3ake Upara gayA hai jo pAzvanAtha mandira taka jAtA hai| mArga caur3A hai| lagabhaga 3 phalAMga jAnepara pArzvanAtha mandira AtA hai| isa
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra digambara jaina tIrthaM 269 mandira ke lie mena roDapara sthita ghRSmezvara mandirake bagalase eka kaccA mArga jAtA hai| lagabhaga do pharlAMga calakara phira pakkI sIr3hiyA~ milatI haiN| sIr3hiyAM car3hakara pArzvanAtha mandira pahu~ca jAte haiM / mandira Adhunika hai / yaha prAcIna mandirake sthAnapara banAyA gayA hai / isameM kevala maNDapa aura garbhagRha hai | yahA~ bhagavAn pArzvanAthakI mUrti 16 phITa uttuMga zyAmavarNa ardhapadmAsana hai / isake zirobhAgake Upara nophaNAvalI suzobhita hai| vakSapara zrIvatsa nahIM hai / karNa skandha taka nahIM haiM / pIThAsanapara sAmane kI ora siMha aura gaja utkIrNa haiM / madhya meM sambhavataH pratiSThAkAraka dampatI hAtha jor3e baiThe hue haiM / bhagavAn ke pIche savalaya hai / bAyIM ora eka dAr3hIvAlA bhakta hAtha jor3e baiThA hai | bhagavAnkA sevaka yakSa dharaNendra khar3A hai| dAyIM ora bhagavAn kI sevikA yakSI padmAvatI khar3I hai / tathA do bhakta hAtha jor3e baiThe hue haiM / bhagavAnke caraNoMke nikaTa pArzvanAthakI eka laghu pratimA virAjamAna hai / bAhara barAmade meM maMgalakalaza liye do bhakta khar3e haiM / yaha mandira guphAoMse alaga ekAntameM banA hai / isa parvatako cAraNAdri athavA kanakAdri kahate haiM / isa sambandha meM eka kiMvadantI pracalita hai ki yahAM prAcInakAlameM cAraNa RddhidhArI muni Akara tapasyA karate the / ataH isa parvatakA nAma 'cAraNAdri' par3a gayA / yahA~kA ekAnta, zAntipUrNa vAtAvaraNa tapasyA aura dhyAnake lie atyanta anukUla hai / pArzvanAtha bhagavAn kI yaha mUrti atyanta saumya, prazAnta aura gambhIra hai / isake darzana karanese manameM zAnti aura vItarAgatA - kA udreka hone lagatA hai / isa mUrtikI caraNa-caukIpara lekha aMkita hai jisase mUrtike nirmAtA, nirmANakAla Adi jJAtavya bAtoM para prakAza par3atA hai / lekha isa prakAra par3hA gayA hai-- 'svasti zrI zAke 1156 jaya saMvachare phAlguna sudha tRtIya budhe zrIdhaMnApura jabhA... jani rAgiH / tatputro mahAlugiH svarNavallabho jagatopyabhUt // 1 // tAbhyAM babhUvazcatvArAH putrAzcakrezvarAdayaH / mukhyazcakrezvarasteSu dAnadharmaM guNottaraH ||2|| caityaM zrI pArzvanAthasya girau cAraNasevite / cakrezvaro sRjaddAnAddhRtAhuti ca karmaNAM // 3 // bahUni vimbAni jinezvarANAM mahAni tenaiva viracya sarvataH // zrIcAraNAdrigaMmitaH sutIrthatAM kailAzabhUbhRd bharatena yadvat // 4 // mUrtiH sthirazuddhadRSTi: hRdya satIvallabhakalpavRkSaH / utpadyate nirmaladharmapAlazcakrezvaraH paMcamacakrapANiH ||5|| isa mUrti - lekha meM batAyA gayA hai ki zaka saMvat 1956 ( I. saM. 1078) phAlguna sudI 3 budhavArako zrIrdhanApura (zrIvardhanapura ) ke rANugike cAra putroM meM se jyeSTha putra cakrezvarane cAraNAdri parvata para pArzvanAthakI mUrtikI pratiSThA karAyI / usane jinendradevakI bahuta-sI mUrtiyA~ banavAyIM / isake kAraNa cAraNAdri tIrthaM bana gayA jisa prakAra bharata cakravartI dvArA sthApita mUrtiyoMke kAraNa kailAsa tIrthaM bana gayA / cakrezvara vastutaH dharmamUrti, samyagdRSTi, sarvapriya, brahmacAriyoM ke lie kalpavRkSake samAna, nirmala dharmapAlaka thA /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 bhAratake digambara jaina tIrthaM isa lekha ke anusAra cakrezvarane isa parvatapara aneka mUrtiyoMkI pratiSThA karAyI thI, kintu mUrtiyoM kI pahacAna nahIM ho pAyI hai / pArzvanAtha mandirake darzana karaneke bAda sIr3hiyoMse utarate haiN| lagabhaga 80 sIr3hiyA~ utarane para bAyIM ora eka guphA milatI hai / usameM maNDapa aura garbhagRha bane hue haiN| isameM 6 yakSoM aura 6 yakSiyoMkI mUrtiyA~ haiM / isa guphA ke bagala meM eka pASANa- gaja banA huA hai / isake dvArapara dvArapAla hai | isase Age bar3hanepara eka guphA milatI hai jo khAlI hai| isase Age punaH eka choTI guphA milatI hai| isameM eka jalakuNDa banA huA hai| isake dAyIM aura bAyIM orakI dIvAroMmeM tIrthaMkara mUrtiyAM utkIrNa haiM / isase Age bar3hane para eka guphA milatI hai / isake bAhara bhUmitalapara eka dvAra banA huA hai| isameM jala bharA huA hai / gurukula kSetrapara zrI pArzvanAtha brahmacaryAzrama gurukula sthApita hai| isakI sthApanA AcAryaM samantabhadrajI mahArAjakI preraNAse munivarya AryaMnandI mahArAjake tattvAvadhAna meM zrutapaMcamI dinAMka 7 jUna 1962 ko kI gayI thI / yaha kAraMjAke mahAvIra brahmacaryAzramakI zAkhAke rUpameM kArya kara rahA hai / AcAryaM samantabhadrajI dvArA sthApita anya gurukuloMke samAna prema, jJAna, sevA, zIla aura vyavasthA yaha paMcasUtrI dhyeya isa gurukulakA bhI dhyeya hai / yahA~ 10vIM kakSA taka laukika zikSA ke atirikta dhArmika zikSA bhI dI jAtI hai / yahA~ke gurumaNDala meM prAya: inhIM gurukuloMke snAtaka haiM jinhoMne apanA jIvana ina saMsthAoMke lie arpita kara diyA hai / saMsthA meM chAtrAvAsa, vidyAlaya bhavana, atithigRha, puSpavATikA tathA nirmANAdhIna jinAlaya sammilita haiM / kSetrakI vyavasthA kSetrI sampUrNa vyavasthA gurukulakI kArya samitike antargata hai / yahA~para jitane guhAmandira haiM, ve saba bhArata sarakArake purAtattva vibhAgake saMrakSaNa meM haiM / kintu pArzvanAtha mandirapara jaina samAjakA adhikAra hai aura usakI vyavasthA gurukula samiti karatI hai / dharmazAlA kSetrapara yA gurukula parisara meM abhI taka koI pRthak jaina dharmazAlA nahIM hai| yAtriyoM ko gurukula bhavanameM ThaharanA par3atA hai athavA auraMgAbAda zaharake zAhagaMja muhalle meM zrI candrasAgara digambara jaina dharmazAlA meN| donoM hI sthAnoMpara nala aura bijalIkI suvidhA hai| zAhagaMja jaina dharmazAlA ke nikaTa hI basa sthAnaka hai jahAMse ailorAke lie baseM jAtI haiM / melA zrI pArzvanAtha mandira cAraNAdrikA vArSika melA phAlguna kRSNA 14 ko hotA hai / usa dina gurukula se bhagavAnkI pAlakI nikalatI hai aura pAzvanAtha mandira jAtI hai / vahA~ bhagavAnCIT abhiSeka aura pUjA-pATha hotA hai| isa avasarapara lagabhaga 6-7 sau vyakti A jAte haiN| vadI 13 ko zivarAtrike avasarapara ghuSmezvara mahAdeva mandirakA melA hotA hai / isa avasarapara lagabhaga 10000 hindU Ate haiM / ye loga pArzvanAtha bhagavAna ke darzanoM ke lie bhI jAte haiM /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra ke digambara jaina tIrtha 271 darzanIya guphAe~ jaisA ki pUrvameM nivedana kara cuke haiM, yahAMke guphA-samUhameM kramAMka 13 se 29 takakI guphAeM hinduoMkI haiN| inameM kailAsa nAmaka guphA jagatprasiddha hai| yaha vAstavameM mAnava kRtikA camatkAra kahA jAtA hai / isakA zilpa aura alaMkaraNa atyanta sUkSma aura bhavya hai| isa kalApUrNa guphAkA nirmANa rASTrakUTa nareza kRSNarAja prathama ( I. saM. 757-783 ) ne san 758 meM prArambha kiyA thA aura isakA kArya 150 varSa meM pUrA ho paayaa| isa prakArakA ullekha kramAMka 15 vAlI gaphAmeM aMkita eka zilAlekhameM upalabdha hotA hai / isake nirmANake lie 125.64 48.8 mITara parvatako khodanA pdd'aa| isakA madhyabhAga 50433 mITara aura UMcAI 29 mITara hai| isameM ziva aura viSNu-parivArase sambandhita aneka mUrtiyAM haiN| mUrtiyAM suDaula, bhavya aura kalApUrNa haiN|| isI prakAra guphA naM. 1 se 12 paryanta bauddhadharmI guphAeM haiN| ajantAkI jagadvikhyAta guphAe~ apane kalApUrNa citrAMkana aura zilpake lie Adarza kRti mAnI jAtI haiN| unakA samaya IsA pUrva dvitIya zatIse 7vIM zatI taka mAnA jAtA hai| vahA~kI kalAkI usa paramparAko ailaurAkI ina guphAoMne jIvita rakhA hai| ina guphAoMkA nirmANa-kAla IsAkI 7vIM zatIse 9vIM zatI taka mAnA jAtA hai| ina guphAoMmeM kramAMka 10 'sutAra jhoMpar3I' sarvotkRSTa mAnI jAtI hai| sutAra jhopar3I eka cetyagraha hai. zeSa gaphA vihAra hai| yaha mahAyAna sampradAyake bauddha sAdhaoMke nivAsa rUpameM pra isakA sabhAmaNDapa 85 phITa lambA, 44 phITa caur3A aura 34 phITa UMcA hai / caityagRhameM buddhakI eka mUrti 11 phITa UMcI hai| JA TATJ pitAtAya daulatAbAdakA kilA auraMgAbAdase ailaurAkI suprasiddha guphAoMkI ora jAte samaya vAyavya dizAmeM 15 ki. mI. dUra bAyIM ora daulatAbAdakA suprasiddha kilA milatA hai| itihAsameM isa kileko muhammada tugalakake kAraNa vizeSa khyAti prApta huI, jaba usane dillIse apanI rAjadhAnI haTAkara devagirike kilako apanI rAjadhAnI banAnekI ghoSaNA kI aura devagirikA nAma parivartana karake isakA nAma daulatAbAda rkhaa| usane apane vicArako mUrtarUpa deneke lie dillIke sambhrAnta aura sampanna parivAroMko talavArako nokapara daulatAbAda calaneke lie bAdhya kiyaa| dillIke sampanna parivAroMkA yaha kAphilA marate-khapate daulatAbAda phuNcaa| lekina usa sanakI bAdazAhane tabataka apanA purAnA vicAra badala diyA aura punaH unheM dillI calanekA Adeza diyaa| ye parivAra mArgake kaSToM aura yAtanAoMko sahate jaba dillI pahuMce to unakI saMkhyA AdhI raha gayI thI aura unakI sampati DAkuoM aura sainikoM dvArA lUTa liye jAneke kAraNa atyalpa zeSa raha gayI thii| muhammada tugalakakI isa sanaka aura krUra majAkane daulatAbAdakA nAma jahA~ prasiddha kara diyA, vahA~ itihAsane isa bAdazAha ko 'ardhavikSipta' kahakara sambodhita kiyaa| isa nagarakA prAcIna nAma devagiri thaa| hemAdri (vratakhaNDa ) ke anusAra isa nagarakI sthApanA yAdava vaMzake nareza bhillama paMcamane kI thI aura apanI rAjadhAnI devagirimeM sthAnAntarita kii| yaha nareza yAdava vaMzameM sUryake samAna tejasvI thaa| yAdavavaMzakI sthApanA dvArAvatIpura nareza ( nauvIM zatAbdIkA / pUrvAdhaM ) kI thii| isakI rAjadhAnI candrAdityapura - - sabAdakapatraEiTOT73 mAnAprapatra
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 bhAratake digambara jaina tIrtha ( nAsika jilekA vartamAna cAndaura ) thI / yAdavavaMzI nareza mAnyakheTake rASTrakUTa aura kalyANake cAlukyoMke tIna zatAbdI taka sAmanta rahe / kintu bhillamane sarvaprathama sArvabhauma rAjyako sthApanA kii| isane san 1985 meM rAjyArohaNa kiyA aura san.1193 ke lagabhaga usakA dehAnta ho gyaa| isane apane isa alpakAlika zAsana-kAlameM dakSiNameM cAlukya nareza somezvara caturtha, DorAsamudrake hoyasala tathA cola nareza kulottuMga tRtIya tathA uttarameM mAlavanareza paramAra vindhyavarmana, gujarAtake caulukya bhIma dvitIya Adi aneka zaktizAlI rAjAoMko parAjita karake unake rAjyake aneka nagaroMko apane rAjya meM milA liyA aura apane rAjyakA bahata vistAra kara liyaa| bhillamane devagiri nagarakI sthApanAke sAtha abhedya durgakA bhI nirmANa karAyA kyoMki usa kAlameM rAjadhAnI sudRr3ha kilemeM hI sthApita kI jAtI thii| usake putra jaitugi yA jaitrapAlake san 1196 ke zilAlekhameM devagirikA rAjadhAnIke rUpameM sarvaprathama ullekha prApta hotA hai| bhillama jainadharmakA anuyAyI thaa| isane devagirike durgameM sahasra stambhavAlA eka vizAla jaina mandira banavAyA thaa| yaha mandira aba bhI vahA~ vidyamAna hai| muhammada tugalakane ise masajidake rUpameM parivartita kara diyA thaa| bhAratake svAdhIna honepara bhArata sarakArane ise bhAratamAtAkA mandira banA diyaa| isa mandirameM vartamAnameM 152 stambha haiN| mandirakA bahubhAga dhvasta ho cukA hai aura usake stambha AdikA Dhera vahA~ par3A huA hai| isa mandirakI aneka jaina mUrtiyAM aura mandirake stambha, jinameM jaina mUrtiyAM utkIrNa haiM, kileke phATakameM praveza karanepara khule AsamAnake nIce maidAnameM rakhe hue haiN| inameM stambhoMke atirikta 19 jaina mUrtiyA~ haiM jo padmAsana aura kAyotsargAsanameM haiN| kilekI ela dIvArameM bhI eka jaina mUrti virAjamAna hai| sambhavataH yaha mUrti ambikAkI hai aura usake zIrSabhAgapara neminAtha tIrthaMkara virAjamAna haiN| bhAratamAtA mandirake stambhoM aura chatoMmeM dharmacakra Adi jaina pratIka dikhAI par3ate haiN| jo purAtattva saMgraha maidAnameM hai, vaha bhI isI mandirase saMgraha kiyA gayA hai| - kucha vidvAnoMkI dhAraNA hai ki bhillama rAjAkA zAsana-kAla kevala 8-9 varSa hI rahA thaa| itane alpa kAlameM vaha itanA vizAla aura sudRr3ha kilA nahIM banA sakatA thaa| isa kilekA nirmANa rASTrakUTa vaMzake kisI rAjAne 9-10vIM zatAbdImeM kiyA thaa| yaha bhI kalpanA kI gayI hai ki devagirike nikaTa zUlibhaMjanameM AcArya jinasenane jayadhavalAkA zeSa bhAga likhA thaa| unake nikaTa hI amoghavarSane zikSA prApta karake mAnyakheTako apanI rAjadhAnI banAyA thaa| vaha jaina dharmAnuyAyI thaa| sambhavataH usIne yA anya kisI rASTrakUTavaMzI rAjAne isa durgakA nirmANa kiyA thA, kintu isa prakArakA koI ullekha prApta nahIM hotaa| phira yaha bhI siddha karanA hogA ki usa rASTrakUTa narezake kAlameM devagiri vidyamAna thA athavA usa rAjAne devagiri nagarakI sthApanA kI thii| eka anya vidvAnkI sammati ke anusAra vartamAna bhAratamAtA mandira mUlataH jaina mandira thA, usakA nAma 'lAvaNya prAsAda' thA, use puSkala dhana vyaya karake ujjainake zreSThI pRthvIdharane banavAyA thaa| ujjainake jaina mandirameM sadana maNDalagaNi kRta pRthvIdhara carita nAmaka granthakI hastalikhita prati surakSita hai| usake AdhArapara mandira-nirmANakI kalpanA kI gayI hai| kintu isa granthakI prAmANikatA siddha karanA abhI zeSa hai| astu / __isa kilemeM zilpa saMgraha, hAtho hauja, burja, bhAratamAtA mandira, mInAra, kAlakoTa, nijAmazAhI rAjavAr3A, meMr3hA topa, khAI, bArahadarI, motIjhIla Adi vastue~ darzanIya haiN|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra ke digambara jaina tIrtha 273 auraMgAbAdakI guphAe~ mArga aura avasthiti auraMgAbAda mahArASTrakA (marAThavAr3A) prasiddha aitihAsika aura audyogika zahara hai| yaha manamADa-kAcIgur3A relave ( esa. sI. relave ema. jI.) lAinapara eka prasiddha sTezana hai / yaha jilekA sadara mukAma hai| vikhyAta ailorA guphAe~ isake bilakula nikaTa ( 29 ki. mI. ) haiM tathA ajantAkI guphAe~ yahA~se lagabhaga 90 ki. mI. haiN| san 1610 meM abIsIniyAke malika aMvara urpha saida aMvarane khir3akIke nikaTa eka gA~va basAyA, jisakA nAma phattenagara rakhA gyaa| san 1626 meM ahamadanagarake rAjAne usapara adhikAra yaa| sana 1637 meM yaha magala sAmrAjyameM sammilita ho gyaa| sana 1635 se 1653 taka auraMgajeba yahA~ sUbedAra banakara rahA thaa| usake nAmapara isa gAMvakA nAma auraMgAbAda ho gyaa| auraMgajebakI mRtyu hone ke pazcAt prathama nijAma AsaphazAhane ise svatantra karake ise apane rAjya meM milA liyA aura haidarAbAdako rAjadhAnI bnaayaa| yahA~ auraMgajebakI begama dilarasabAnUkA makabarA, jo tAjamahalakI zailIpara banA hai, tathA panacakkI Adi kaI cIjeM darzanIya haiM / yaha makabarA rajiyA begamakA kahalAtA hai| nipaTa niraMjana guphAe~ ___ begamapurA muhallA athavA makabarese uttarakI ora lagabhaga 5 ki. mI. dUra 10 guphAe~ haiM / makabarese Age calanepara guphAoMkI rAhameM nipaTa niraMjana mahAdevakA eka mandira banA huA hai| usIke nAmapara ye guphAe~ yA leNI 'nipaTa niraMjana guphAe~' kahalAtI haiN| ina 10 guphAoM meM 5 guphAoMkA samUha uttarakI ora hai aura 5 guphAoMkA samUha dakSiNakI ora hai| bAyIM orakI guphAoMmeM prathama guphA 7 phITa lambI aura itanI hI caur3I hai| isameM eka cabUtarepara 6 phITa 8 iMca UMcI aura 5 phITa caur3I bhagavAn aranAthakI padmAsana mUrti virAjamAna hai| Upara donoM konoMmeM pUSpamAlA liye deva prazita haiN| tathA adhobhAgameM camarendra haiN| isa gaphAmeM kevala yahI eka jaina mUrti hai, zeSa mUrtiyA~ dIvAroMpara utkIrNa haiM / ve buddha dharmakI haiN| " isase Age do guphAoMmeM bauddha mUrtiyA~ haiN| cauthI guphAmeM, jo adhabanI hai, bhittiyoMpara bauddha mUrtiyAM banI huI haiM / bAyIM ora eka padmAsana jinamUrti hai / usake donoM pAryoM meM camaradhArI indra haiN| sabase antima guphA ( kramasaMkhyA 1 ) meM dAlAnake bAhya stambhoMke zIrSa bhAgameM ambikA, padamAvatI Adi jaina deviyA~ utkIrNa haiM / yahA~ isa guphA-gucchakameM jaina aura - gaphA-gaThakameM jaina aura bauddha kalAkA adbhuta saMgama dikhAI par3atA hai / vAstavameM yaha tatkAlIna dharma-sahiSNutAkI eka bejor3a misAla hai| ___isa guphA-samUhake pRSTha bhAgameM bhI 5 guphAoMkA samUha hai| guphA naM. 6 meM bauddha mUrtiyAM banI huI haiN| isake garbhagRhako pRSTha dIvArameM bAyIM ora kamare meM eka padmAsana tIrthaMkara-mUrti hai| ( sarvekSaNake avasarapara mUsalAdhAra varSA honeke kAraNa isase AgekI guphAoMkA nirIkSaNa nahIM kiyA jA sakA ) / inameM kaI guphAe~ do-maMjilI haiM / ye guphAe~ purAtattva vibhAgake saMrakSaNameM haiN| auraMgAbAda zaharase yahA~ taka pakkI sar3aka banI huI hai| tAMge aura skUTara milate haiN| zaharake jaina mandira yahA~ zaharameM mukhya 4 mandira haiN| (1) zAntinAtha mandira-pahale isameM kASThAsaMghI bhaTTArakoMkA pITha thaa| isameM muniyoMke dhyAnAdhyayanake lie kamare bhI bane hue haiN| yaha sarrAphA 35
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 bhAratake digambara jaina tIrtha bAjArameM hai| (2) jaina mandira-yaha bhI sarrAphA bAjArameM hai| isa mandirameM bhoyarA bhI hai| yahAM saMvat 1272 aura 1345 kI kaI mUrtiyAM haiN| ye mUrtiyAM kisI prAcIna jaina mandirakI thiiN| usa mandirake vyavasthApaka pahale to jaina the, kintu unhoMne jainadharma tyAgakara anya dharma apanA liyaa| aisI sthitimeM bhagavAnkI pUjA-sevA bhI nahIM ho pAtI thii| unhoMne mandirako kirAyepara uThA diyaa| taba jainabandhu vahA~kI mUrtiyAM isa mandirameM le aaye| (3) khaNDelavAla jaina mandira-yaha kirAnA bAjAra meM hai| isameM saMvat 1548 se prAcIna koI pratimA nahIM hai / (4) yaha mandira saitavAloMkA hai / isameM candraprabha bhagavAnkI eka pratimA saMvat 1548 kI hai| zeSa pratimAeM isake bAdakI haiN| savAI digambara jaina mandirameM Upara tathA bhoyaremeM kula milAkara 169 mUrtiyA~ haiM / yahA~ bhagavAna pArzvanAthakI eka mati Uparake bhAgameM tathA kaI matiyA~ bhoyaremeM haiM jinakA pratiSThA-kAla saMvat 1272 mAgha sudI 5 hai| yahAM saMvat 1345 aura 1548 kI bhI mUrtiyA~ haiN| yahA~ pItalakA eka sahasrakUTa (?) jinAlaya hai| isameM 7 kaTaniyAM aura gandhakuTI banI huI haiN| isameM cAroM dizAoMmeM 6944 =276 mUrtiyAM banI huI haiN| paiThaNa mArga aura avasthiti zrI munisuvratanAtha digambara jaina atizaya kSetra paiThaNa mahArASTra prAntake auraMgAbAda jilemeM auraMgAbAdase dakSiNameM 51 ki. mI. dUra godAvarIke uttarI taTapara avasthita hai| auraMgAbAdase niyamita basa-sevA hai / pakkI sar3aka hai| jaina mandira godAvarIse paryApta UMcAIpara avasthita hai, isalie nadImeM bAr3hake samaya bhI yaha surakSita rahatA hai| isa nagarakA prAcIna nAma pratiSThAna thaa| prAcIna kAlameM pratiSThAna nAmake do nagara the(1) prastuta pratiSThAna, jisakA vartamAna nAma paiThaNa hai| yaha azvaka ( mahArASTra) kI rAjadhAnI thaa| (2) pratiSThAnapura, jise vartamAnameM jhUsI bhI kahA jAtA hai aura jo ilAhAbAdake pAsa hai| yaha pururavA Adi candravaMzI narezoMkI rAjadhAnI thaa| prAcIna kAlameM yaha nagara (paiThaNa ) Andhra rAjyakA mukhya vyApArika kendra thaa| yahA~ jala aura thala donoM hI mArgoMse vyApAra hotA thaa| atizaya satrahavIM zatAbdIke bhaTTAraka ajitakIrtike ziSya cimaNA paNDita yahAM rahate the| ve marAThI bhASAke vidvAn kavi the| yahAM hindU dharmake mahAn santa ekanAthajI tathA musalamAnoMke pramukha maulAnAse unakI mitratA thii| inake sambandhameM eka kiMvadantI bahuta pracalita hai| kahA jAtA hai ki eka dina tInoM vidvAn baiThe hue dharma-carcA kara rahe the| unameM se kisIne cimaNA paNDitase pUchA"Aja kauna-sI tithi hai ?" paNDitajIke mukhase nikala gayA-"Aja pUrNamAsI hai|" jabaki vAstavameM usa dina amAvasyA thii| uttara sunakara donoM vidvAn mitra haMsa pdd'e| kintu paNDitajI bAra-bAra kahate rahe-"Aja pUrNamAsI hai|" taba nizcaya huA ki isakA nirNaya rAtrimeM ho jaayegaa|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 mahArASTrake digambara jaina tIrthaM paNDitajIko apanI bhUla jJAta huI to unheM bar3A duHkha huA / ve bhagavAn munisuvratanAtha ke sAmane baiThe aura bhagavAnko ArAdhanA karane lage / rAtri huI to sabane Azcaryase dekhA ki paiThaNake Upara AkAzameM pUrNacandra khilA huA hai ora paiThaNakA sampUrNa nagara, nadI-taTa aura vanaprAnta jyotsnAse camaka rahA hai / isa prAnta meM jaina aura jainetara janatAmeM yahA~ke munisuvratanAtha bhagavAn ke nAnAvidha atizayoM kI nAnAvidha kiMvadantiyA~ pracalita haiM / phalataH amAvasyA aura prati zanivArako aneka loga yahA~ Ate haiM aura munisuvratanAthake samakSa manautI manAnese unakI vyantarabAdhA, nAnA prakArake roga aura cintAe~ dUra ho jAtI haiM / eka prAcIna gAthA paiThaNakA prAcIna nAma pratiSThAna thA / pratiSThAnameM 2000 varSaMse kucha pUrvaM sAtavAhana ( jise zAlivAhana bhI kahate haiM ) nAmaka rAjA huA thA / isa rAjAke sambandhameM zvetAmbara aura hindU sAhitya meM nAnA prakArakI kathAe~ aura kiMvadantiyA~ pracalita haiM / ye kiMvadantiyA~ itihAsakI dRSTise bhale hI mAnya nahIM haiM, kintu ye atyanta rocaka haiM / yahA~ zvetAmbara sAhitya meM varNita sAtavAhana narezakA jIvana-paricaya diyA jA rahA hai jo kiMvadantiyoM para AdhArita hai / ise par3hakara yaha to svIkAra karanA hI hogA ki isa paricaya meM itihAsakA aMza nahIM hai, yadi hai bhI to bahuta alpa | dakSiNa bhArata meM mahArASTra prAntameM pratiSThAna nAmaka eka prasiddha nagara thA / eka bAra do brAhmaNa bhAI kisI grAmase Akara apanI vidhavA bahanake pAsa kisI kumhArakI zAlA meM rahane lage / ve bhikSA dvArA apanI aura apanI bahanakI udara-pUrti karane lage / eka dina unakI bahana jala lAneke lie godAvarI nadIpara gayI / vahA~ antarhRdavAsI nAgarAja zeSane usa sundarIko dekhA / usake rUpa aura yovanase kAmAsakta hokara nAgarAjane manuSyakA rUpa dhAraNa karake usa sundarIke sAtha balAt sambhoga kiyA tathA calate samaya use vacana de diyA - "bhadre ! jaba kabhI tumhAre Upara koI vipatti Ave, taba tuma yahA~ Akara mujhe smaraNa karanA, maiM tumhArI vipattikA nivAraNa karU~gA / " yadyapi nAgarAjakA zarIra saptadhAtu rahita thA, kintu usakI daivI zaktike kAraNa usa sundarIke garbha raha gayA / dhIre-dhIre garbhaM bar3hane lagA / garbhake lakSaNoMko dekhakara donoM bhAiyoMke manameM nAnA prakArakI zaMkAe~ ghara karane lagIM; yahA~ taka ki ve eka dUsare ko bhI zaMkAkI dRSTise dekhane lge| donoMke lie yaha sthiti asahya hone lagI, ataH eka dina ve kisIse kucha kahe binA bhinna dizAoM meM cale gaye / unake jAneke pazcAt bahana lajjAse DUbI huI kisI prakAra apanA jIvana nirvAha karane lagI / samaya pUrNa honepara usane rAjalakSaNoMse yukta eka sundara tejasvI putrako janma diyaa| bAlaka dhIre-dhIre bar3A hone lagA / bAlyAvasthA meM vaha anya bAlakoMke sAtha vibhinna krIr3Ae~ kiyA karatA thA, kintu una krIr3AoMmeM anya bAla krIr3AoMse vizeSatA rahatI thI / krIr3A karate samaya vaha sadA rAjA banatA thA tathA apane sAthI bAlakoM ko azva, ratha, gaja Adi banAkara unapara savArI kiyA karatA tathA dUsare bAlakoMko unakA dAna karatA thA / isake kAraNa usakA nAma sAtavAhana par3a gayA / usa bAlakakA eka anya khela bhI thA / vaha baiThe-baiThe miTTI ke hAthI, ghor3e, ratha aura sainika banAyA karatA thA /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha usa samaya ujjayinI meM vikramAditya nareza rAjya kara rahA thA / nimittajJoMne eka dina usase kahA - "deva ! pratiSThAna meM sAtavAhana nAmaka bAlaka utpanna ho gayA hai / vaha ApakA zatru hogA evaM Apake lie kaNTakarUpa siddha hogA / rAjA sunakara cintita ho utthaa| tabhI eka aura ghaTanA ho gayI / ujjayinI meM eka vRddha gRhapatine apanI mRtyu Asanna jAnakara apane cAroM putroMko bulAyA aura unase bolA- "merI mRtyuke pazcAt merI zayyAke dakSiNa pAdase prArambha karake zayyAke cAroM pAyoMke noce nidhi kalaza gar3e hue haiM / tuma loga unheM nikAlakara cAroM bhAI avasthA-kramase eka-eka kalaza le lenA / tumhAre jIvana-nirvAhake lie ve yatheSTa hoMge / yathAsamaya vRddhakI mRtyu ho gayI / teraha dina pazcAt zuddhi honepara cAroM bhAiyoMne vaha sthAna khodA to unheM cAra kalaza mile| unameM ekameM svarNaM bharA thA, dUsare meM miTTI, tIsare meM bhUsA aura cauthe meM haDDiyA~ bharI huI thiiN| koI unakA uddezya nahIM smjhaa| tInoM choTe bhAI bar3e bhAI se lar3ane-jhagar3ane lage aura sonekA ba~TavArA karanekI jida karane lage / jaba Apasa meM mAmalA nahIM nibaTA to ve cAroM rAjadarabAra meM pahuMce aura rAjAse nyAya karanekI prArthanA kii| rAjA una kalazoMkA Azaya nahIM samajhA, ataH koI nirNaya nahIM de skaa| taba ve cAroM bhAI nyAya prApta karane ke lie mahArASTrako cala diye / ve pratiSThAna nagara meM pahu~ce aura nagarake bAhara kumbhakAra zAlA meM jAkara Thahara gye| bAlaka sAtavAhana una cAroM bandhuoMkI ceSTAe~ dekhakara bolA"brAhmaNa devo ! Apa cintAkula kyoM dikhAI par3a rahe haiM ?" bAlakakI bAta sunakara brAhmaNa bole" kumAra ! tumane kaise jAnA ki hama loga cintita haiM / " bAlaka musakarAkara kahane lagA- "manuSyake mukhake bhAva aura ceSTAoMse usake manake saba bhAva jJAta ho jAte haiM / Apa loga mujhe apanI cintA batAie, maiM usakA samAdhAna karU~gA / " brAhmaNa bandhuoMne samajha liyA ki bAlaka sAdhAraNa bAlakoMse bhinna aura buddhimAn hai / ise apanI samasyA batAne meM kyA hAni hai / yaha socakara unhoMne bAlakako sArI bAta batAyI aura kahA ki isakA samAdhAna kara sakate ho to karo / bAlaka sunakara punaH musakarAyA aura kahane lagA- " yaha kyA kaThina hai / maiM Apake jhagar3ekA samAdhAna batAtA hU~, Apa loga suneM / jise svarNase bharA kalaza milA hai, vaha usase apanA kAma calAve | jisake kalaza meM miTTI hai, vaha jamIna aura makAnakA mAlika hogaa| jisakA kalaza bhUse se paripUrNa hai, vaha bhaNDAra meM surakSita sampUrNa dhAnyakA adhikArI hogaa| isI prakAra jisake kalaza meM haDDiyA~ nikalI haiM, vaha gAya, bhaiMsa, ghor3e, dAsa-dAsI Adi jIvita padArtha le / 276 yaha nirNaya sunakara cAroM bhAI bar3e prasanna hue aura santuSTa hokara ujjayinI lauTa gaye / vahA~ unhoMne eka bAlaka dvArA kiye gaye samAdhAnakI carcA logoM se kii| jisane bhI yaha nirNaya sunA, vahI bAlakakI prazaMsA karane lagA / usa nirNayakI carcA mahArAja vikramAditya ke kAnoM taka bhI pahu~cI / mahArAjane una cAroM brAhmaNa bandhuoM ko rAjasabhA meM bulAkara pUchA - " bhadrajano ! sunA hai, Apa logoM ke vivAdakA santoSakAraka samAdhAna ho gyaa| kauna hai vaha buddhimAn mahAbhAga jisane itanA tarkasaMgata aura nyAyapUrNa nirNaya diyA hai ?" brAhmaNa bandhuoMne nirNaya sunAte hue nivedana kiyA- "deva ! yaha nirNaya kisI vRddhane nahIM diyA, apitu eka buddhimAn bAlakane diyA hai / vaha pratiSThAnapurakA nivAsI hai aura usakA nAma sAtavAhana hai / " sAtavAhanakA nAma sunate ho mahArAja vikramAditya cintAmeM nimagna ho gaye / unheM nimittajJoMkI bhaviSyavANIkA smaraNa ho AyA / bAlyAvasthA meM hI usa bAlakakI isa kuzAgrabuddhi aura vivAdoM kA ucita nirNaya karanekI asAdhAraNa kSamatAke kAraNa mahArAja vikramAdityako bhaya hone lagA ki yaha bAlaka eka dina kahIM mero sattAko hI cunautI na dene lge| unhoMne
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra ke digambara jaina tIrtha socA-viSavRkSako bar3hanese pUrva hI naSTa kara denA buddhimattA hogii| aura phira senApatiko bulAkara Adeza diyA -"turanta senA lekara pratiSThAnapurako ghera lo aura bAlaka sAtavAhanako naSTa kara do|" Adeza pAte hI senApati caturaMgiNI senA lekara pratiSThAnapura jA phuNcaa| mahArAja vikramAditya apane rAjagajapara ArUr3ha the| nagaravAsI itanI vizAla senAko dekhakara bhayabhIta bhI the aura Azcaryacakita bhii| sabhI vismayameM par3e hue the-"hamAre nagarameM koI rAjA nahIM hai, phira avantI narezane apane sampUrNa sainyabalako lekara hamAre isa choTe-se nagarake viruddha yaha abhiyAna kyoM kiyA hai ?" tabhI eka rAjadUta bAlaka sAtavAhanake nikaTa pahu~cakara bolA"bAlaka ! mahArAja tujhapara kupita haiM / ve kala prAtaHkAla terA vadha kreNge| tujhe yuddhake lie taiyAra ho jAnA caahie|" rAjadUtakI bAta sunakara bAlakake Upara koI prabhAva nahIM pdd'aa| vaha pUrvavat nirbhaya hokara apane khelameM lagA rhaa| jaba usakI mAtAko yaha vidita huA to gahana cintAmeM DUba gyii| usake donoM bhAiyoMko bhI apanI bahanake garbhake sambandhameM vAstavikatAkA patA cala gayA thA, ataH ve donoM punaH pratiSThAnameM lauTa Aye the| ve apanI bahanase bole-."bahana ! jisane tujhe putra diyA thA, usa devase apanI cintA kaha / vahI terI sahAyatA kregaa|" bahanako yaha sunakara nAgarAjake AzvAsana-vacana yAda A gye| vaha tatkAla godAvarI nadIke usa nAgaha cii| usane nAgarAja zeSakA dhyAna kiyaa| tatkAla nAgarAja pragaTa hue aura bole-"mujhe tumane kyoM smaraNa kiyaa|" brAhmaNa-kanyAne sirapara maMDarAte hue saMkaTakI bAta btaayii| sunate hI nAgarAja kSubdha hokara bole-"avantirAjakA itanA sAhasa ki vaha mere putrakA hI vadha karanA cAhatA hai / tU nirbhaya raha aura yaha amRta ghaTa le| isameM se kucha amRta putrake miTToke khilaunoMpara chir3aka denA / ve saba sajIva ho uttheNge| ve hI avantIko senAse yuddha karake use parAjita kareMge / terA putra pratiSThAnakA nareza bnegaa| usakA rAjyAbhiSeka isa ghaTake avaziSTa amRtase hI krnaa| jaba tU mujhe smaraNa karego, maiM tatkAla aauuNgaa|" yoM kahakara nAgarAjane amRta ghaTa use diyA aura antardhAna ho gye| brAhmaNIne gharapara jAkara miTTIke khilaunoMke Upara amRta chir3akA to ve khilaune sajIva sAkAra ho utthe| unhoMne avantinarezakI senAse yuddha kiyaa| pariNAma yaha huA ki avantIkI senA aura mahArAja vikramAditya parAjita hue aura apane prANoMko lekara bhaage| pratiSThAnameM sAtavAhanakA rAjyAbhiSeka kiyA gyaa| abhiSekameM ghaTakA amRta hI prayukta kiyA gyaa| rAjyAsIna honepara sAtavAhanane pratiSThAna meM aneka prAsAdoM, hoM, koTa, parikhA, rAjapathoM, paNyAgAroM, hAToM AdikA nirmANa kiyaa| usa samaya pratiSThAna vyApArakA eka pramukha kendra bana gyaa| sudUra dezoMse bar3e-bar3e pota aura sArtha vahA~ Ate aura vahA~se jAte the| hiraNya, suvarNa, dhana aura dhAnyase yaha nagara sampanna thaa| dakSiNApathameM isake vaibhavakI samatA nahIM thii| sAtavAhana eka prabala parAkramI vIra thaa| usane thor3e hI kAlameM sampUrNa dakSiNApathako apane AdhIna kara liyA tathA tAptI taka uttarApathakA bhAga usake adhikArameM A gyaa| usane jainadharma dhAraNa kara liyA aura aneka jinAlayoMkA nirmANa kraayaa| usakI sabhAmeM ki 50 vIra rahate the| unhoMne bhI aneka jinAlayoMkA nirmANa kraayaa| isa prakAra sAtavAhana narezake kAraNa pratiSThAnako pratiSThA bahuta bar3ha gyii| aneka vidvAnoMkA mata hai ki isI sAtavAhanane zaka saMvatkA pracalana kiyA thaa|
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 bhAratake digambara jaina tIrtha kSetra-darzana kSetrake mukhya dvArase praveza karanepara dAyIM ora vizAla mandira hai| mUlanAyaka bhagavAn munisuvratanAthake nAmapara yaha munisuvratanAtha mandira kahalAtA hai| kSetrase godAvarI nadI thor3I-sI dUra hai| mandira do-maMjilA hai| eka bhUgarbhagRha aura dUsarA UparakI maMjila / bhUgarbhagRha Adhunika banA huA hai aura usameM prakAza aura vAyuko samucita vyavasthA hai| sampUrNa mandirakA jIrNoddhAra ho cukA hai| ataH yaha navIna dikhAI par3atA hai aura kisI rUpameM isameM prAcInatAke darzana nahIM hote, yadyapi yaha mandira paryApta prAcIna thA aisA mAnA jAtA hai| isa mandirameM kula 50 mUrtiyAM haiM / inameM 15 mUrtiyAM zyAma pASANakI, 22 mUrtiyA~ zveta pASANakI, 2 mUrtiyAM bAdAmI pASANakI, 9 mUrtiyAM dhAtakI tathA 1sahasrakaTa jinAlaya hai| inake atirikta 1 mati malanAyakakI hai mUlanAyakako chor3akara zeSa mUrtiyoMmeM prAcInatama mUrti saMvat 1528 ko eka pASANa-caubIsI tathA saMvat 1531 kI eka dhAtu caubIsI hai / mUlanAyaka bhagavAn munisuvratanAtha talagharako eka khulI vedImeM virAjamAna haiN| yaha pratimA zyAma varNa hai, lepadAra hai, ardhapadmAsana mudrAmeM hai tathA isakI avagAhanA 3 phoTa 7 iMca hai| isake karNa skandhacumbI haiM, vakSapara zrIvatsa hai| kezoMkI tIna paTTiyA~ alaMkRta haiM tathA hAthakI hathelIpara bhI zrIvatsa banA huA hai| isakI caraNa-caukIpara kacchapa lAMchana aMkita hai jo munisuvratanAthakA lAMchana hai| isake Age vidhinAyaka munisuvratanAthakI 8 iMca U~cI aura vIra saMvat 2480 meM pratiSThita pItalakI pratimA hai / isI kAlakI pAzvanAthakI pItalakI eka mUrti 10 iMcakI virAjamAna hai| UparakI maMjila-yahAM bar3I vedIpara bhagavAn munisuvratanAthakI 3 phITa 2 iMca U~cI saMvat 1548 meM pratiSThita zyAmavarNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha vedI 5 darako hai| isameM kula 31 mUrtiyAM virAjamAna haiM / __ sabhAmaNDapameM bAyIM ora bAdAmI varNa kI 5 phoTa 3 iMca UMcI eka padmAsana pratimA virAjamAna hai| isa maNDapameM eka darakI eka anya vedI hai| isameM bhagavAna AdinAthakI bAdAmI varNakI saMvat 1548 meM pratiSThita aura 3 phoTa 4 iMca UMcI padmAsana pratimA hai| isa vedIpara 6 dhAtukI aura 1 pASANakI aura bhI pratimAeM virAjamAna haiN| bAyIM orakI eka bhitti-vedImeM 2 khaDgAsana tathA dAyIM ora 1 phuTa 11 iMca uttuMga 2 khar3agAsana pratimAe~ haiM / jisa pIThAsanapara ye khar3I haiM, unameM cihna bAdameM ukere gaye haiN| unake anusAra bAyIM orakI pratimA mallinAthakI tathA dAyIM orakI pratimA AdinAthakI hai| isI prakAra dAyIM ora do khaDgAsana pratimAeM haiM jo kramazaH mahAvIra aura neminAthakI haiN| Upara zikhara-vedImeM cabUtarepara pArzvanAthakI zaka saMvat 1674 kI 1 phuTa 3 iMca UMcI zveta varNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| mandirake Age mAnastambha hai / tIna ora dharmazAlA banI huI hai| dharmazAlA kSetrapara 4 dharmazAlAeM haiM jinameM kula 30 kamare haiN| yahAM bijalI, nala, baratanoM aura lagabhaga 100 bistaroMkI vyavasthA hai|
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 279 melA kSetrakA vArSika melA caitra zuklA 15 ko hotA hai| isa avasarapara bhagavAnakI pAlakI nikalatI hai| san 1974 meM yahAM paMcakalyANaka jina-bimba pratiSThA huI thI, jisameM lagabhaga 3 lAkha vyakti sammilita hue the| kSetrakA patA mantrI, zrI munisuvratanAtha digambara jaina atizaya kSetra, po. paiThaNa ( jilA auraMgAbAda ) mahArASTra navAgar3ha mArga aura avasthiti __ zrI neminAtha digambara jaina atizaya kSetra navAgar3ha-ukhalada mahArASTra prAntake parabhaNI jilemeM avasthita hai| yaha manamADa-kAcIgur3A relave lAinapara (S.C. Rly) mirakhela sTezanase uttara dizAmeM 3 ki. mi. kI dUrIpara hai| sTezanase kSetra taka sar3aka hai| kSetrapara pahale sUcanA bhejanepara bailagADIkA prabandha ho jAtA hai| anyathA sTezanapara koI vAhana nahIM miltaa| kSetra jaMgalameM sthita hai| yahA~se do phalA~gakI dUrIpara (sTezanase Ate hue rAstemeM ) piMparI gAMva hai| vahA~ 10 ghara jainoMke haiN| yahIM para posTa-oNphisa hai / kSetrase pUrNAnadI 1 mIla dUrI para bahatI hai| atizayapUrNa itihAsa pahale yaha kSetra pUrNAnadIke taTapara avasthita thaa| mandira pASANakA banA huA thaa| 50 varSa pUrva nadImeM bhayaMkara bAr3ha Anese mandira naSTa ho gayA, kintu mUrtiyA~ baca gyiiN| taba mUrtiyoMko kSetrake vartamAna sthAnapara lAkara rakha diyA gyaa| prayatna karanepara tatkAlIna nijAma sarakArane mandirake lie 10 ekar3a bhUmi pradAna kii| usa bhUmimeM hI mandirakA nava-nirmANa kiyA gayA, dharmazAlA banAyI gayI, rathazAlA, vyAsapITha AdikA nirmANa kiyA gyaa| yaha sampUrNa nirmANa 3704305 phITake ahAtemeM huA hai| isa kSetrako mUlanAyaka bhagavAn neminAtha-pratimAke sambandhameM eka rocaka kiMvadantI pracalita hai| kahate haiM, isa mUrtike pairake a~gUThemeM pArasa patthara jar3A huA thaa| eka vRddha pujArI bhagavAnkI aura kSetrakI pUjA-sevA kiyA karatA thaa| vaha apanA udara-nirvAha isI pArasa pattharake dvArA karatA thaa| vaha pratidina lohekI eka suIko pArasamaNise sparza karAke svarNa banAtA thA aura use becakara udara-poSaNa karatA thaa| jaba usakA mRtyu-kAla nikaTa A pahu~cA, taba usane apane putrako bulAkara kahA-"putra ! bhagavAn neminAthakI pratimAke pairake dAyeM aMgUThemeM pArasamaNi lagI huI hai| maiM pratidina usase lohekI suIke barAbara sonA banAkara usase tuma logoMkA poSaNa karatA thaa| tuma bhI AvazyakatA-bharake lie usase svarNa banAkara apanA nirvAha karanA aura bhagavAnkI sevA-pUjA karate rhnaa| tumheM kabhI koI kaSTa nahIM hogaa| yAda rakho, kabhI lobha mata krnaa|" - isake kucha samaya pazcAt vRddhako mRtyu ho gyii| aba usakA putra apane pitAke samAna bhagavAnkI sevA karane lagA aura svarNa banAkara nirvAha karane lgaa| kucha samaya pazcAt use
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 bhAratake digambara jaina tIrtha lobhane A gherA / vaha puSkala mAtrAmeM svarNa banAne lagA aura vyasanoMmeM lipta rahane lgaa| akasmAt hI usakI sampannatA aura vyasanoMko dekhakara kucha logoMne usakI zikAyata jileke muslima adhikArIse kara dii| adhikArIko jJAta ho gayA ki usakI sampannatAkA kAraNa mUrtike aMgUThemeM haI pArasamaNi hai| jilAdhikArI kacha sainikoMko lekara vahAM aayaa| vaha jyoM hI maNi nikAlaneke uddezyase mati ke nikaTa paha~cA, akasmAt visphoTakA-sA bhayAnaka zabda huA aura maNi mUrti ke aMgUThese nikalakara pUrNAnadImeM jA girii| sabhI sainika aura vaha adhikArI behoza ho gye| jaba saba loga hozameM Aye to pujArIne zAsakase kahA-"pArasamaNi to svayaM nikalakara pUrNA nadImeM gira gayI hai| aba Apa loga vApasa lauTa jaaie|" jilA-zAsakane maNiko AkAzamArga dvArA nadokI ora jAte hae dekha liyA thaa| use AzA thI ki koziza karanepara maNi prApta ho sakatI hai| usane hAthiyoMke pairoM meM lohekI jaMjIra bA~dhakara nadImeM bhejaa| jaba hAthI nikale to eka hAthIkI jaMjIrakI kucha kar3iyAM sonekI ho gayI thiiN| usane nadImeM maNi DhuMr3havAnekA bahuta prayatna kiyA, kintu maNi nahIM mila skii| antameM nirAza hokara vaha vApasa lauTa gyaa| maNi nikala jAnepara mUrtike pairakA aMgUThA khaNDita ho gayA hai tathA ukhaladase lAte samaya usa mUrtike hAtha ko aMguliyA~ khaNDita ho gayI haiN| isa kSetrake sambandhameM brahmajJAnasAgarane 'sarvatIrtha vandanA' meM isa prakAra likhA hai 'pUrNA nAma pavitra nadi tasa tIra visAlaha / nAme grAma ukhalada jihA~ jinanemi dayAlaha / sAra pArzva pASANa kara aMguSThe jaanno| agaNita mahimA jAsa tribhavana madhya bakhANo / / pragaTa tIrthaM jANI karI bhavikaloka Ave sadA / brahmajJAnasAgara vadati lakSa lAbha pAve tadA // 60 // ' kSetra-darzana kSetrake cAroM ora ahAtA aura dharmazAlA banI huI hai| dharmazAlAmeM do bar3e praveza-dvAra haiN| madhya meM mandira banA hai| garbhagRhameM mUlanAyaka bhagavAn neminAthakI zyAmavaNaM ardhapadmAsana pratimA virAjamAna hai| isakI avagAhanA 5 phITa ( Asana sahita ) hai| yaha eka zilAphala kameM utkIrNa hai| bhagavAnke sirake Upara chatratrayo hai| sirake pIche bhAmaNDala suzobhita hai| Upara konoMpara mAlA liye hue deva haiM / adhobhAgameM donoM pAoMmeM camarendra haiN| pratimAke vakSapara zrIvatsa hai| caraNa-caukIpara zaMkha lAMchana aMkita hai| isa vedopara 3 pASANakI aura 10 dhAtukI pratimAeM virAjamAna haiN| garbhagRhake bAhara sabhAmaNDapameM 5-5 kaTanIvAlI do vediyA~ banI huI haiN| bAyIM orakI vedIpara 19 pASANako tathA 1 dhAtuko mUrtiyA~ rakho haiM / cabUtarepara 1 dhAtuko mUrti rakhI hai| garbhagRhake dvArapara bAyIM ora padmAvatI devIko eka pASANa mUrti hai| dAyIM orakI vedIpara 23 pASANamUrtiyA~ haiN| cabUtarepara eka pASANa-phalakameM padmAvato devo hai| ye saba mUrtiyA~ ASTA (parabhaNI) se lAyI gayI haiN| zikhara-vedIpara pAzvanAtha pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA rAnIkA kaulAzA gA~vase lAyI gayI hai|
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmazAlA melA mahArASTrake digambara jaina tIrtha kSetrapara eka dharmazAlA hai / isameM 35 kamare haiM / kSetrapara bijalI hai, do kue~ haiM / kSetra kA vArSika melA mAgha sudI 5 se 7 taka hotA hai| isa avasarapara rathayAtrA nikalatI hai / ahAte ke bhItara bhagavAnkI zobhAyAtrA nikalatI hai / isa avasarapara 4-5 hajAra vyakti sammilita ho jAte haiM / kSetrakA patA isa prakAra hai 281 mantrI, zrI neminAtha digambara jaina atizaya kSetra navAgar3ha po. piMparI dezamukha (ji. parabhaNI ) mahArASTra jintUra mArga aura avasthiti mahArASTra prAnta meM dakSiNa-madhya relavekI kAcegur3A-manamAr3a zAkhA lAinake parabhaNI sTezana se 42 ki. mI. jintUra nagara hai aura vahAMse lagabhaga 4 ki. mI. dUra sahyAdri parvatapara zrI neminAtha digambara jaina atizaya kSetra avasthita hai / jintura nagara taka pakkI sar3aka hai tathA parabhaNIse basasevA cAlU hai | nagarase kSetra taka kaccI sar3aka hai / itihAsa isa nagarakA prAcIna nAma jenapura hai / jenapurase jintUra kisa prakAra ho gayA, isa sambandhameM saidula kAdarI dvArA likhita phArasIkI eka pustakameM vivaraNa diyA gayA hai / yaha pustaka tAr3apatrapara likhI huI hai aura yahAMkI masajidameM surakSita hai| isa pustakameM isa kSetra aura nagarakA jo vivaraNa milatA hai, usase patA calatA hai ki kAdarI aphagAnistAnase dillI AyA thA / vaha dillI se ajamera kI khvAjA sAhaba kI daragAha meM pahu~cA / vahA~ke valIne use batAyA ki tuma dakSiNameM jainapura jAo / vahA~ bar3A majabUta kilA hai / rAtameM usake dvAra banda ho jAte haiM aura subaha khulate haiM / tuma use jAkara vijaya kro| gA~va ke najadIka pahAr3apara guphAe~ haiM jinameM andhakAra rahatA hai / una guphAoM meM bar3I-bar3I mUrtiyA~ haiM / valIke Adezase kAdarI ajamerase khulatAbAda, daulatAbAda hotA huA jainapura pahu~cA / una dinoM jainapura yamarAja aura nemirAja nAmaka do jaina bhAiyoMkI jAgIra thA / kAdarIne bAdazAhakI senAkI sahAyatA nagarako jIta liyA aura yahA~kI tathA kSetrakI mUrtiyoM kA vidhvaMsa kiyA tathA mandiroMko masajida banA diyaa| yaha ghaTanA hijarI san 631 kI hai| nagarako jItakara usakA nAma jintUra rakha diyA / tabase isa nagarako jintUra kahA jAne lagA / musalamAnoMke vArSika utsava ke samaya isa granthakA pATha kiyA jAtA hai saMvat 1532 meM nAMdagA~va nivAsI bagheravAla jAtIya vIra saMghavI Aye / yahA~ke mandiroMkI bhagnAvasthA dekhakara unheM bar3A duHkha huA / taba unhoMne ina mandiroMkA jIrNoddhAra karAyA / kahate haiM, nagara meM pahale 14 jaina mandira the aura 300 ghara jainoMke the| inameM vartamAnameM 2 mandira vidyamAna 36
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 bhAratake digambara jaina tIrtha haiN| 3-4 mandiroMke bhagnAvazeSa milate haiN| 7 jaina mandiroMkI mUlanAyaka pratimAeM sAhUke jaina mandirameM rakhI huI haiN| __ jisa pahAr3apara jinAlaya hai, usake sAmanekI pahAr3Ipara eka guphA banI huI hai, jise candraguphA kahate haiM / yahA~ musalamAna AkrAntAoMne bahuta sI mUrtiyA~ tor3a dI thiiN| kahate haiM, jainoMne khaNDita mUrtiyAM jamInameM dabA dI aura akhaNDita mUrtiyAM gAMvake mandirameM pahuMcA dii| yaha guphA paryApta prAcIna hai| isa guphAkA ullekha saMskRta nirvANa-bhaktimeM bhI AyA hai| isa ullekhase hI usakI prAcInatA asandigdha ho jAtI hai / sandarbha zloka isa prakAra hai "zrImaccandraguhAvarAkSarazilAM vastrAvatAraM sdaa| arce cAraNapAdukAcaNaguhe sarvAmarairaciMtAm / bhAsvallakSaNapaktinirvRtipathaM vinduM ca dharma zilAm / samyagjJAnazilAJca neminilayaM vande ca zRGgatrayam // 28 // " isameM jJAnazilA aura neminAtha mandirake neminAthakI vandanA kI gayI hai / sambhavataH prAcInakAla meM candraguphAmeM koI zilA thI jise jJAnazilA kahate the| Aja jJAnazilAko to loga bhUla gaye haiM, kintu candraguhA aura cAraNa muniyoMkI pAdukA ( caraNa-cihna ) aba bhI vidyamAna haiN| kSetra-darzana kSetra taka kaccI sar3aka hai / eka ahAteke andara guhA-mandira haiM / ye guphAeM eka hI mandirake bhItara haiN| isa mandirameM kula 6 guphAe~ yA tala-prakoSTha bane hue haiN| ina prakoSThoMmeM jAneke lie mArga hai| mandirameM praveza karate hI dAyIM ora eka prakoSThameM 4 phITa 8 iMca UMcA pASANa-caitya hai jisameM cAroM dizAoMmeM 27 mUrtiyAM banI huI haiM / pASANa zyAmavarNaM hai| . yahA~se sIr3hiyoM dvArA utarakara eka kakSameM jAte haiN| isameM bhagavAn AdinAthakI 2 phITa avagAhanAkI zyAma varNa padmAsana pratimA virAjamAna hai| mUrti ke skandha taka jaTAe~ haiN| caraNacaukIpara koI lAMchana nahIM hai kintu jaTAoMke kAraNa ise AdinAthakI pratimA mAnA jAtA hai| isa kakSase 4 sIr3hiyA~ utarakara 11 phoTa 9 iMca caur3A aura 16 phITa 6 iMca lambA eka kakSa milatA hai| isameM bhagavAn zAntinAthakI 5 phoTa 4 iMca U~cI aura 4 phITa 4 iMca caur3I eka padmAsana pratimA AsIna hai / vakSapara zrIvatsa nahIM hai / kaNaM skandhasparzI haiN| isa kakSase thor3A utaranepara eka kakSameM bhagavAn neminAthako 7 phITa 2 iMca U~cI aura 5 phITa 8 iMca caur3I zyAmavarNa padmAsana pratimA hai| isake vakSapara zrIvatsa hai| kaNaM skandhacumbI haiN| jaTAe~ skandha taka haiN| isake adhobhAgameM donoM pAvoM meM 3-3 bhakta-striyoM aura madhyameM 3 bhaktapuruSoMkI mUrtiyA~ banI huI haiN| isake pArzvavartI eka anya prakoSTha meM bhagavAn pAzvanAthako nau phaNAvalimaNDita 5 phITa 10 iMca uttuMga aura 4 phoTa 5 iMca caur3I padmAsana pratimA hai| vakSapara zrIvatsa hai| pRSTha bhAgapara sapaMvalaya banA huA hai| yaha valaya eka anya valayameM lipaTA huA hai / vakSapara zrIvatsa aMkita hai| isake phaNa paryApta bhArayukta haiN| itanI vizAla aura bhArI mUrti lagabhaga 3 iMca vargAkAra pASANake eka Tukar3epara AdhArita hai / ataH loga ise antarIkSa pArzvanAtha kahate haiN| isa mUrtike nIce itanA sthAna hai jisameM moTA kovarA sapaM AsAnIse baiTha sakatA hai| ekAdhika bAra yahA~ kAlA phaniyala sarpa bhI mUtike nIce baiThA huA dekhA gayA hai / lagabhaga 20 varSa pahale mUrti ke gira jAnekI AzaMkA
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra ke digambara jaina tIrtha 283 se isa pASANa-khaNDako tor3anekA prayatna kiyA gayA thaa| vaha pASANa-khaNDa to nahIM TUTA, kintu pratimAkA bailensa kucha bigar3a gayA / phalataH pratimA bAyIM orase bhUmipara kucha Tika gayI hai| isa prakoSThase Upara car3hakara caityastambhake pAzvavartI prakoSThameM eka khaDgAsana mUrti bAhubalI svAmIkI hai jisakI avagAhanA 4 phITa 7 iMca hai| isameM gahana mAdhavI latAoMkA aMkana hai| dAyeM skandhapara eka sarpa phaNa nikAle hue hai| bAyeM kandhekA sapaMphaNa khaNDita hai| isa kakSameM bAyIM ora zalAphalakameM madhyameM eka khaDgAsana pratimA banI huI hai| Upara donoM kinAroMpara do padmAsana aura adhobhAgameM khaDgAsana mUrtiyAM utkIrNa haiM / madhyavartI mUtike kandhoMpara jaTAe~ haiN| isa mandirake sAmanekI pahAr3I para candraguphA hai| donoM pahAr3iyoMke madhya meM dhavadhavI nAmaka nadI bahatI hai / neminAtha mandirase nIce ghATImeM utaranepara eka cabUtarepara caraNa-pAdukA banI hai| sambhavataH yaha kisI cAraNa munikI smRtimeM banAyI gayI hai jo isa pahAr3Ipara kabhI Aye the| sAmanekI pahAr3Ipara rAjulamatIkA prAcIna mandira hai| yahA~ eka vedI hai| isake cAroM ora tIna kaTanIvAlI dIvAra hai| muslima AkrAmakoMko vidhvaMsa-lIlAse bacI huI yahAMkI mUrtiyA~ gA~vake mandirameM pahuMcA dI gayI haiN| pratiSThAkAraka aura pratiSThAcArya ina mUrtiyoMkI caraNa-caukIpara lekha utkIrNa haiN| ina lekhoMke adhyayanase jJAta hotA hai ki isa mandira aura usake tala-prakoSThoMkA nirmANa nAMdagAMva nivAsI bagheravAla jAtIya sarA ge jassU saMghavI aura unakI dharmapatnI koNDAIke putra vIra saMghavIne karAyA thaa| vIra saMghavIkI patnIkA nAma ghAlAvI thaa| usake putroMke nAma nemA, sAtU yA zAnti, antU yA anantasA the| mUrti-lekhoMmeM unakI striyoMke ye chaha nAma milate haiM-gaMgAI, sarasvatI, jayavAI, nemAI, ratanAI aura aadaaii| ina mUrtiyoMke pratiSThAcArya the bhaTTAraka kumudacandrAcArya, jo mUlasaMgha, sarasvatIgaccha, balAtkAragaNa kundakundAcAryAnvayake bhaTTAraka the| bhaTTAraka kumudacandra, bhaTTAraka dharmacandra, unake ziSya bhaTTAraka dharmabhUSaNa unake ziSya bhaTTAraka devendrakIrtike ziSya the| ye sabhI bhaTTAraka kAraMjA pIThake adhIzvara the| inakA bhaTTAraka-kAla saMvat 1656 se 1670 taka 'nizcita kiyA gayA hai| inhoMne isa kSetrakI mUrtiyoMkI pratiSThA zaka saMvat 1532 zrAvaNa sudI 13 aura phAlguna vadI 10 ko karAyI thii| kintu eka khaNDita pArzvanAtha-mUrtikI caraNa-caukIke lekhase kucha navIna tathyoMpara prakAza par3atA hai, jinase (1) ina bhaTTArakoMke kAla-nirNayapara prabhAva par3atA hai| (2) vIra saMghavIke pAMca putra the, isa mAnyatAkA khaNDana hotA hai| tathA (3) yaha dhAraNA ki vIra saMghavIke tIna putroMne apane nAmake anurUpa tIrthaMkaroMkI eka-eka pratimAkI pratiSThA karAyI, isa dhAraNAkA bhI khaNDana hotA hai / balki mUrti-lekhoMke dekhanese yaha spaSTa ho jAtA hai ki vIra saMghavI aura unake putroMne ina pratimAoMkI pratiSThA karAyI thii| pAzvanAthakI mUrtikA lekha isa prakAra hai "zaka 1530 phAlguna zuddha 5 mUlasaMghe balAtkAragaNe kundakundAcArya-paramparAgata bhaTTAraka dharmacandra tatpaTTe bhaTTAraka zrI dharmabhUSaNa tatpaTTe bhaTTAraka zrI devendrakIrti tatpaTTe bhaTTAraka zrI kumudacandrAcArya bhaTTAraka dharmacandra upadezAt bagheravAlajJAtIya surAgotre saMghavI zrI jasAzAha bhAryA 1. bhaTTAraka sampradAya, lekhaka pro. vI. pI. joharApurakara ema. e., pR. 77 /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 bhAratake digambara jaina tIrtha saMghavI zrI koNDA tasya putra 9 eteSAM madhye saMghavI zrI vIra sA bhAryA ghAlAvI tasya putratraya saMghavI zrI anantasA bhAryA gaMgAI saMghavI sAtUsA bhAryA ratanAI saMghAdhipati zrI nemAsA bhAryA jayavAI nityaM praNamati / " isa lekha se jJAta hotA hai ki bhaTTAraka dharmacandrane zaka saMvat 1530 meM pArzvanAtha - mUrtikI pratiSThA kI; jasAzAha saMghavIke 9 putra the, jinameM saMghavI vIrasA eka putra thA; aura saMghavI vIrasA 3 putra the / isase aisA lagatA hai ki ina tIna putroMkI 6 patniyoMke jo nAma vibhinna mUrti-lekhoMmeM upalabdha hote haiM, vastutaH unakI patniyoMkI saMkhyA 3 hI thI, kintu unake nAma do-do the / kSetrako dazA lagabhaga 10-12 varSa pahale bhUkampa AyA thA / usase pahAr3I kreka ho gayI / bhUkampakA prabhAva mandirapara bhI par3A thaa| pahAr3IkI darArakI sIdha meM mandirakI dIvAra aura chatameM bhI darAra par3a gayo / isase mandirakI surakSAko khatarA utpanna ho gayA hai / candraguphA meM koI mUrti nahIM hai / kSetrapara dharmazAlA hai, jisameM 6 kamare haiM / gA~va mandira jintura nagara meM vartamAna meM 2 mandira haiM - ( 1 ) sAhUkA mahAvIra digambara jaina mandira aura (2) mahAvIra digambara jaina mandira purAnA / sAhUkA mandira - yaha mandira mUrtiyoMkI dRSTise atyanta sampanna hai | nagarake prAcIna 7 mandiroMkI mUlanAyaka pratimAe~ isI mandira meM virAjamAna haiN| dUsare mandirase bhI kucha mUrtiyA~ lAkara yahA~ virAjamAna kara dI gayI haiM / isa mandira meM eka vedIpara pItala ke do sahasrakUTa caityAlaya haiM / dAyIM orakA caityAlaya 4 phITa 9 iMca UMcA aura 1 phuTa 1 iMca caur3A hai / bAyIM orakA jinAlaya lokAkAra hai aura 4 phITa 5 iMca UMcA hai| donoM hI jinAlayoM meM 1000 + 24 mUrtiyAM banI huI haiN| inameM 1000 mUrtiyAM sahasrakUTa jinAlayakI aura 24 mUrtiyAM vartamAna 24 tIrthaMkaroMkI lagatI haiM / lokAkAra jinAlayake Upara lekha utkIrNa hai / isake anusAra zaka saMvat 1541 mAgha vadI 8 ko kASThAsaMgha lADabAgar3agaccha puSkaragaNa lohAcAryAnvayake bhaTTAraka narendra kIrti, unake ziSya hemendrakIrti, unake ziSya pratApakIrtine bagheravAlajAtIya pivalyA gotrake puMjA aura unake parivArakI orase isa sahasrakUTa jinAlayakI pratiSThA kI / isake UparI bhAga meM bhI lekha hai| isake anusAra kASThAsaMgha nandItaTa gaccha vidyAgaNa rAmasenAnvayake bhaTTAraka zrI vidyAbhUSaNa, unake ziSya bhaTTAraka zrIbhUSaNane isakI pratiSThA kI / uparyukta do lekhoM ke kAraNa yaha samajhanA kaThina hai ki vastutaH kina bhaTTArakane isakI pratiSThA kI / sambhavataH bhaTTAraka pratApakIrti ke upadeza se isa jinAlayakA nirmANa huA aura bhaTTAraka zrIbhUSaNane isakI pratiSThA kI / isa mandira ( sAhUke mandira ) kA bhI eka adbhuta itihAsa / isa mandira meM bhagavAn zItalanAtha kI zvetapadmAsana mUlanAyaka pratimA thI / ghaTanA usa samayakI hai, jaba isa mandirapara muslima kAla meM musalamAnoMkA AkramaNa honevAlA thA / AkramaNa honese pahale eka sajjanako rAtri meM svapna huA, 'tuma mujhe yahA~se tatkAla haTA do|' prAtaH kAla honepara usane zuddha vastra pahanakara chipAkara mUrtiko vahA~se haTA diyA aura kahIM chipA diyaa| thor3e samaya bAda hI musalamAnoMne
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 285 mandirapara AkramaNa kara diyaa| unhoMne mUrtiyoMkA bhayaMkara vinAza kiyaa| mandirako masajida banA diyaa| jaba haidarAbAdake viruddha bhArata sarakArane pulisa ekzana liyA aura haidarAbAda riyAsatako bhAratameM sammilita kara liyA, taba jainoMne sarakArake samakSa isake bAremeM apanI mAMga rakhI / masajida banA lenepara bhI vedIke do stambhoMpara pAzvanAthakI mUrtiyAM banI huI thiiN| ataH sarakArane jainoMkI mAMga svIkAra kara lI aura yaha mandira punaH jainoMke adhikArameM de diyA gyaa| taba isakA jIrNoddhAra kiyA gyaa| ___ purAnA mahAvIra mandira-isa mandirameM yoM to aneka mUrtiyAM haiM, kintu do mUrtiyAM ullekhanIya haiN| candranAtha-guhAse lAyI huI padmAvatI devIkI 3 phITa UMcI eka zyAmavarNa pratimA hai / isakI alaMkaraNa-sajjA darzanIya hai| devI caturbhujI hai| dUsarI mUrti bhagabAn pArzvanAthakI hai jo 3 phITa 10 iMca UMcI hai aura khaDgAsana mudrAmeM avasthita hai| isa pratimAke Upara latAe~ aMkita haiM jo bhagavAnko dhyAnAvasthAko prakaTa karatI haiN| pratimA adbhuta hai| isakI pratiSThA zaka saMvat 1514 meM huI thii| ___ isa mandirake nIce talaghara banA huA hai / yahAMkI samasta mUrtiyAM sAhUke mandirameM pahuMcA dI gayI haiN| dharmazAlA yahAM dharmazAlA hai jisameM 1 kamarA hai| bijalI aura kuAM hai| mandirake pRSThabhAgameM navIna dharmazAlA aura pravacana-maNDapakA nirmANa ho rahA hai / melA yahAM prativarSa bhAdrapada vadI 5 ko vArSika melA hotA hai / isa avasarapara gAMvase bhagavAnkI pAlakI nikalatI hai jo kSetrapara jAtI hai| isa melemeM cAra-pAMca sau vyakti sammilita hote haiM / zrAvaNa sudI 6 ko neminAtha bhagavAnke tapa-kalyANakake dina kSetrapara pUjAkA vizeSa Ayojana hotA hai| kSetrakA patA isa prakAra haimantrI, zrI neminAtha digambara jaina atizaya kSetra po. jintUra (jilA parabhaNI) mahArASTra ziraDa zahApura mArga aura avasthiti zrI digambara jaina atizaya kSetra ziraDa zahApura mahArASTrake parabhaNI jilemeM avasthita hai| madhya relaveko khaNDavA-pUrNA rela mArgapara caur3I sTezanase 8 ki. mI. dUra ziraDa zahApura grAma hai| gAMva taka pakkI sar3aka hai| kSetra gAMvameM hI hai| isa grAmakA tAlukA vasamatanagara hai / grAmameM DAkakhAnA bhI hai| gAMvake bAhara asanA nadI bahatI hai|
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 bhAratake digambara jaina tIrtha atizaya kSetra ___ isa kSetrake sambandhameM eka rocaka kiMvadantI pracalita hai| yahA~ bhagavAn mallinAthako sAtizaya pratimA virAjamAna hai| pahale yaha pratimA nauder3a jilemeM ardhApurameM virAjamAna thii| usa samaya kAraMjA paTTake paTTAdhikArI balAtkAragaNake bhaTTAraka padmanandI vihAra karate hue bhIkara grAma jA rahe the| mAgaMmeM ardhApura grAmameM nivAsa huaa| vahAM unhoMne aneka khaNDita-akhaNDita jaina mUrtiyAM dekhiiN| unameM mallinAtha bhagavAnkI pratimA thii| usa mUrtiko isa prakAra par3A huA dekhakara unheM duHkha huaa| unhoMne usa mUrtiko kAraMjA le jAnekA vicAra kiyaa| isake lie unhoMne gA~vake paTela tathA paTavArIse anumati mAMgI kintu unhoMne mUrti le jAne denekI anumati nahIM dii| bhaTTArakajI myAnAmeM baiThakara sIdhe haidarAbAda gaye aura vahA~ke zAsaka nijAmake darabArameM pdhaare| darabArameM paha~cakara unhoMne vAhakoMse myAnA chor3a deneko khaa| vAhakoMne AjJAnusAra myAnA kandhese utArakara chor3a diyA kintu vaha phira bhI jamInase adhara rhaa| nijAma isa camatkAra ko dekhakara bar3e prabhAvita hue aura bar3I vinamratAse bhaTTArakajIse bole-"svAmIjI ! maiM kAraMjAko jAgIra Apake kadamoMmeM car3hAtA huuN| meharabAnI karake use kabUla phrmaayeN|" bhaTTArakajI bole-"hama to digambara guru haiN| hameM dhana-sampattikI AvazyakatA nahIM hai| yadi Apa hamAre Upara prasanna haiM to hameM ardhApurase jaina mUrtiyoMko kAraMjA le jAne kI ijAjata de deN|" nijAmane tatkAla bhaTTArakajoko icchAnusAra Adeza-patra likha diyaa| bhaTTArakajI ardhApura gaye aura pratimAko lekara kAraMjAkI ora cala diye| mArgameM ziraDa zahApurameM unakA mukAma huaa| usI rAtriko bhaTTArakajI ko svapna huA ki bhagavAn mallinAthakI kAla honepara bhaTTArakajIne vaha pratimA vahA~ jaina mandirameM virAjamAna kara dI aura usakI samArohapUrvaka pratiSThA kii| bAdameM isa pratimAke kAraNa hI yaha sthAna atizaya kSetra kahalAne lgaa| isa kSetrase sambandhita eka camatkArika ghaTanA sunane meM AtI hai jisase janatAko zraddhA isa mUrtike prati bar3hatI gyo| ghaTanA isa prakAra hai ki san 1964 meM paMca kalyANaka pratiSThA thii| lagabhaga 5 hajAra yAtrI isa avasarapara Aye the| usa samaya kuoMmeM jalakI kamI thI, jisase yAtriyoMke lie jalako asuvidhA hone lgii| bhakta loga bhagavAn mallinAthake caraNoMmeM baiThakara stuti karane lge| sabane Azcaryake sAtha dekhA ki kuoMmeM tejIse jala bar3hane lagA aura lagabhaga Der3ha-do phUTa jala bar3ha gyaa| isase jalako samasyA sulajha gyii| kSetra-darzana kSetrake pramukha praveza-dvArase praveza karanepara do sahana milate haiN| ina sahanoMmeM kAryAlaya aura dharmazAlA hai / bhItarake sahanameM jinAlaya banA huA hai| jinAlaya meM praveza karate hI sAmane garbhagRha hai| yaha pUrvAbhimukha hai| isameM vedopara mallinAtha bhagavAnko ardhapadmAsana zyAma varNa 4 phITa U~cI pratimA virAjamAna hai| mUrtike karNa skandhacumbI haiN| pratimAke skandhapara jaTAe~ bikharI huI haiM / vakSapara sundara zrIvatsa hai| mUrti atyanta manojJa hai| mUrtiko caraNa-caukIpara koI lAMchana nahIM hai, kintu mUrti-lekhameM mallinAthakA nAmollekha hai, ataH ise mallinAthakI mUrti mAnA jAtA hai| mUrti-lekhake anusAra saMvat 1631 mAha vadI 3 ko mUlasaMgha balAtkAragaNake bhaTTAraka surendrakItine ardhApurameM mallinAtha pratimAkI pratiSThA kraayii|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 287 isa vedIpara mUlanAyakake atirikta 1 pASANa pratimA pAzvanAthakI tathA 9 dhAtukI pratimAe~ haiN| garbhagRhake cAroM ora sabhAmaNDapa banA huA hai| isa vedIko bAyIM ora eka anya maNDapa banA huA hai| yaha uttarAbhimukhI hai| mukhya vedIpara mUlanAyaka bhagavAn zAntinAthakI zveta pASANako 1 phuTa 2 iMca U~cI padmAsana mUrti hai| isakI pratiSThA zaka saMvat 1535 meM huI hai / isa vedopara pASANakI 10 aura dhAtukI 32 mUrtiyA~ virAjamAna haiN| pahale isa mandirako zAntinAtha mandira kahA jAtA thaa| zAntinAthakI isa mUrtikI bar3I mAnyatA, khyAti thii| marAThI bhASAmeM racI gayI pUjana aura AratI saMgrahoMmeM isakI bar3I prazaMsA kI gayI hai / brahma jinasAgara, brahma nemisAgara Adine isakI prazaMsAmeM aneka padyoMkI racanA kI hai| kintu jabase mallinAthakI mUrti yahA~ Ayo hai aura usake atizayoMkI carcA cAroM ora phailI hai, tabase mallinAthakI mUrtikI mAnyatA bahuta bar3ha gayI hai| bAyIM orakI vedImeM pASANako 7 dhAtuko pratimAe~ aura haiN| mukhya vedIke pRSTha bhAgavAlI vedomeM 21 pASANako tathA 4 dhAtakI pratimAeM haiN| inameM kAle pASANakI pratimA (ziraDase 8 ki. mI. pUrvakI ora eka gAMva ) se lAyI gayI haiN| vahA~kA mandira dhvasta ho cukA hai| yahAM pItalakA eka paMcameru. bhI hai jo vArzITAkalI (jilA akolA ) se lAyA gayA hai| isa maNDapameM eka bhitti-vedImeM 3 dhAtukI tathA 3 pASANakI devI-mUrtiyA~ haiM / pItalakI eka zrutaskandha pratimA bhI hai| Upara chatapara bhI eka vedI hai| usameM bhagavAn mahAvIrakI zveta pratimA hai| mandirake sAmane mAnastambha hai| bhaTTAraka-samAdhi ziraDa zahApurase balAtkAragaNako kAraMjA zAkhAke bhaTTArakoMkA sambandha rahA hai / bhaTTAraka devendrakIti apane antima samayameM ziraDa zahApurameM zAntinAtha mandirameM Akara kucha samaya taka rahe the| jaba unheM apanI mRtyukA AbhAsa ho gayA to unhoMne digambara muni-dIkSA le lI aura yahA~ke jaMgalameM ghora tapazcaraNa karane lage / antameM unhoMne samAdhimaraNa karake devagati prApta kii| unhoMne kArtika vado 10 saMvat 1850 ko deha tyAga kii| nadIke dUsare taTapara unakI samAdhi banI huI hai| bhaTTAraka devendrakIrti balAtkAragaNako kAraMjA zAkhAke bhaTTAraka the| unake guru bhaTTAraka dharmacandra the / inakA bhaTTAraka-kAla saMvat 1840 se 1850 taka hai| inake eka ziSya jinasAgara the| inhoMne ziraDa gAMvameM rahakara lavaNAMkuza kathA, ananta kathA aura sugandhadazamI kathAkI racanA kI thii| balAtkAragaNa mandira kAraMjAmeM bhaTTAraka devendrakotiko caraNa-pAdukA hai| unake Upara nimnalikhita lekha utkINaM hai / 'saMvat 1850 zake 1715 kArtika mAse kRSNa pakSe 10 buddha madhyAhna uttarAphAlgunI nakSatre prItiyoge asyAM zubhavelAyAM zrI mUlasaMghe sarasvatIgacche balAtkAragaNe kundakundAcAryAnvaye malakheDasiMhAsanAdhIzvarakAryaraMjakapuravAsI bha. zrIdharmacandrastatpaTTe bha. zrImaddevendrakortinAM devaloka prAptirjAtA tatpAdukeyaM pratiSThApitA // '
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 bhAratake digambara jaina tIrtha dharmazAlA kSetrapara dharmazAlA hai, jisameM 13 kamare haiM / bijalI hai, kuAM nahIM hai| melA kSetrakA vArSika melA mArgazIrSa sudI 11 ko hotA hai| yaha tithi mallinAtha bhagavAnke janmakalyANakako tithi hai / isa avasarapara mandirase bhagavAnkI ratha-yAtrA nikalatI hai aura sAre gAMvameM bhagavAnkA vihAra hotA hai / dUsarI rathayAtrA Azvina vadI 2 ko nikalatI hai| kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI mallinAtha digambara jaina atizaya kSetra po. ziraDa zahApura ( jilA parabhaNI ) mahArASTra asegA~va mArga aura avasthiti zrI cintAmaNi pAzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra asegAMva mahArASTra prAntake parabhaNI jilA vasumatanagara tAlukAmeM avasthita hai| ziraDa zahApurase yaha sthAna 24 ki. mI. hai| vasumatanagara taka basa jAtI hai, sar3aka pakkI hai / vasumatase 8 ki. mI. kaccA mArga hai / paidala yA bailagAr3Ise jAnA par3atA hai| yahA~para kArtika zuklA 15 ko prativarSa yAtrotsava hotA hai| kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI cintAmaNi pArzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra po. asegAMva ( tAlukA vasumatanagara, jilA parabhaNI ) mahArASTra antarikSa pArzvanAtha mArga aura avasthiti zrI digambara jaina atizaya kSetra 'antarikSa pAzvanAtha' mahArASTrake akolA jile meM sirapUra gAMvameM sthita hai| sirapura pahu~caneke lie sabase nikaTakA sTezana akolA hai jo bambaI-nAgapura relave mArgapara yahA~se lagabhaga 70 ki. mI. dUra hai| gAMva taka pakkI sar3aka hai aura niyamita basa-sevA hai| yahAM Ane ke lie akolAkI orase AnevAloMko mAlegAMva AnA par3atA hai| vahA~se sirapura 6 ki. mI. hai| nAMdeDase vAzima, vAzimase mAlegAMva hokara bhI A sakate haiN| vAzima sTezana sirapurase 30 ki. mI. khaNDavA-pUrNA choTI relave lAinapara hai| kSetrakA itihAsa atizaya kSetra sirapura ( zrIpura ) aura usake adhiSThAtA antarikSa pArzvanAtha bhArata-bharameM prasiddha hai| isa kSetrakA itihAsa kAphI prAcIna hai| kucha logoMkI dhAraNA hai ki isa kSetrakA nirmANa aila nareza zrIpAlane karAyA thaa| unakA Azaya sambhavataH kSetrase nahIM, mandirase hai| arthAt
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrthaM 289 vartamAna mandira rAjA zrIpAlane nirmita karAyA hogA / kintu kSetrake rUpameM antarikSa meM virAjamAna usa mUrti vizeSakI ora kSetrakI khyAti to isase bhI pUrvakAlase thii| jaina sAhitya, tAmrazAsana aura zilAlekhoM meM isake sambandha meM aneka ullekha milate haiM / jaina kathA sAhityake AdhArapara to yahAM taka kahA jA sakatA hai ki yaha camatkArI pratimA rAmacandrake kAlameM bhI vidyamAna thI / vidyAdhara nareza kharadUSaNane isakI sthApanA kI thii| kathA isa prakAra hai laMkAnareza rAvaNakI bahana candranakhAkA vivAha kharadUSaNa vidyAdhara narezake sAtha huA thA / kharadUSaNa jina-darzana kiye binA bhojana nahIM karatA thaa| eka bAra vana-vihAra karate hue use pyAsa lagI / kintu vahA~ AsapAsameM koI jinAlaya dikhAI nahIM par3a rahA thA / pyAsa adhika bar3hane lagI / taba usane bAlukAkI eka mUrti banAkara usakA pUjana kiyA / pazcAt usa mUrtiko eka kue~ meM surakSita rakha diyA / 16vIM sadI ke lakSmaNa nAmaka eka kavine 'zrIpura pAzvanAtha vinatI' meM isa ghaTanAkA isa prakAra padyamaya citraNa kiyA hai "laMkAnayarI rAvaNa kare rAjya / candranakhA bhaginI bharatAra // 1 // kharadUSaNa vidyAdhara dhIra / jinamukha avalokanavrata dhare dhIra // 2 // vasaMta mAsa Ayo tiha kAla / krIr3A karana cAlyo bhUpAla // 3 // lAgI tRSA pratimA nahi saMga / bAlutanu nirmAyo biba // 4 // pUji pratimA jala liyo vizrAma / rAkhyo biba kUpani ThAma ||5|| AcArya lAvaNyavijayajI Adi kaI zvetAmbara AcAryoMne bhI pArzvanAthake bimbakI sthApanA kharadUSaNa dvArA kI gayI mAnA hai / dUsare AcAryoMke matAnusAra isa bimbakI sthApanA mAlI - sumAlI dvArA huI mAnI jAtI hai / purANoM meM kaI sthAnoMpara zrIpurakA nAmollekha milatA hai / cArudatta dhanopArjanake lie bhramaNa karatA huA yahA~ AyA thA / isakA ullekha cArudatta caritrameM AyA hai / koTibhaTa zrIpAla vatsanagara (vAzima, jilA akolA ) AyA thA, taba isa nagarake bAhara vidyA sAdhana karate hue eka vidyAdharakI sahAyatA usane kI thI / - sirapura (zrIpura ) ke pArzvanAthakI khyAti paurANika yugake pazcAt IsAkI prArambhika zatAbdiyoM meM bhI rahI hai / prAkRta nirvANa kANDameM isa mUrtikI vandanA karate hue kahA gayA hai| 'pAsaM sirapuri vaMdami' arthAt 'maiM zrIpurake pArzvanAthakI vandanA karatA hU~ / ' bhaTTAraka udayakIrti kRta apabhraMza nirvANa-bhakti meM isIkA anukaraNa karate hue kahA hai- 'aru vaMdau~ sirapuri pAsaNAhu | jo aMtarikkha thiu NANalAhu / ' prAkRta nirvANa-bhaktikI apekSA apabhraMza nirvANa-bhakti meM eka vizeSatA hai / isameM zrIpurake jina pArzvanAthako vandanA kI gayI hai, unake sambandha meM yaha bhI sUcita kiyA gayA hai ki ve pArzvanAtha antarikSameM sthita haiM / atirikta guNakIrti, megharAja, sumatisAgara, jJAnasAgara, jayasAgara, cimaNA paNDita, somasena, harSa Adi kaviyoMne tIrthaM vandanA ke prasaMga meM vibhinna bhASAoMmeM antarikSa pArzvanAthakA ullekha kiyA hai / yativara madanakIrtine 'zAsana catustrizikA' meM isa pratimAke camatkAra ke sambandhameM isa prakAra batAyA hai 37 "patra yatra vihAyasi pravipule sthAtuM kSaNaM na kSamaM, tatrAste guNaratna rohaNa giriryo devadevo mahAn /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 bhAratake digambara jaina tIrtha citraM nAtra karoti kasya manaso dRSTaH pure zrIpure, sa zrIpAzrvajinezvaro vijayate digvAsasAM zAsanam // " ___ arthAt jisa UMce AkAzameM eka pattA bhI kSaNa-bharake lie ThaharanemeM samartha nahIM hai, usa AkAzameM bhagavAn jinezvarakA guNaratna parvatarUpa bhArI jinabimba sthira hai| zrIpura nagarameM darzana karanepara ve pArvajinezvara kisake manako cakita nahIM karate? ___isa prakAra aneka AcAryoM, bhaTTArakoM aura kaviyoMne zrIpurake antarikSa pArzvanAthakI stuti kI hai aura AkAzameM adhara sthira rahanekI carcA kI hai| kucha zilAlekha aura tAmrazAsana bhI upalabdha hue haiM, jinameM isa kSetrako bhUmi-dAna karanekA ullekha milatA hai| cAlukyanareza jayasiMhake tAmrapatrAnusAra I. san 488 meM isa kSetrako kucha bhUmi dAna dI gayI thii| eka anya lekhake anusAra muni zrI vimalacandrAcAryake upadezase ( I. san 776 ) pRthvI nirgundarAjakI patnI kundAccIne zrIpurake uttarameM 'loka tilaka' nAmaka mandira banavAyA thaa| inhIM vimalacandrAcArya kI pratiSThita kaI choTI-bar3I mUrtiyAM zrIpurameM upalabdha hotI haiN| akolA jileke san 1911 ke gajeTiyarameM yahA~ke sambandhameM likhA hai ki Aja jahA~ mUrti virAjamAna hai, usI bhoyaremeM vaha mUrti saMvat 555 ( I. san 498 ) meM vaizAkha sudI 11 ko sthApita kI gayI thii| isake viparIta kucha logoM kI mAnyatA hai ki aila nareza zrIpAlane yaha pAzvanAtha mandira banavAyA thaa| aila zrIpAlake sambandhameM eka rocaka kiMvadantI bhI pracalita hai jo isa prakAra hai ailicapurake nareza aila zrIpAla jinadharmaparAyaNa rAjA the| azubhodayase unheM kuSTha roga ho gyaa| unhoMne aneka upacAra karAye, kintu roga zAnta honeke bajAya bar3hatA hI gyaa| eka bAra ve apanI rAnIke sAtha kahIM jA rahe the| mArga meM vizrAmake lie ve eka vRkSake nIce baiTha gaye / nikaTa hI eka kuAM thaa| ve usa kue~para gye| unhoMne usake jalase snAna kiyA aura usa jalako tapta hokara piyaa| phira ve rAnIke sAtha Age cala diye| dUsare dina rAnIkI dRSTimeM yaha bAta AyI ki rogameM paryApta antara hai| rAnIne rAjAse pUchA-"Apane kala bhojanameM kyA-kyA liyA thA ?" rAjAne una vyaMjanoMke nAma ginA diye jo kala liye the| rAnI kucha dera socatI rahI, phira usane pUchA-"Apane snAna kahA~ kiyA thA ?" rAjAne usa kue~ke bAremeM batAyA jahA~ kala snAna kiyA thaa| rAnI bolI-"mahArAja ! hameM lauTakara vahIM calanA hai jahA~ Apane kala snAna kiyA thaa| Apake rogameM sudhAra dekha rahI huuN| mujhe usa kue~ke jalakA hI yaha camatkAra pratIta hotA hai|" rAjA aura rAnI lauTakara kue~ taka aaye| unhoMne vahIM apanA DerA DAla liyaa| kaI dina taka rahakara rAjAne usa kueMke jalase snAna kiyaa| isase roga bilakula jAtA rhaa| rAjA bar3A prasanna huA, kintu vaha usa kUpake sambandhameM vicAra karane lagA-kyA kAraNa hai jo isa kUpa-jalameM itanA camatkAra hai| rAtrimeM jaba vaha so rahA thA taba use svapna dikhAI diyA aura svapnameM pAzvanAthakI mUrti dikhAI dii| svapnase jAgRta honepara usane bar3e yatnapUrvaka vaha mUrti kueMse nikaalii| pratimAke darzana karate hI rAjAko atyanta harSa huaa| usane bar3I bhaktike sAtha bhagavAnkI pUjA kii| phira svapna meM deva puruSa dvArA batAyI vidhike anusAra ghAsa kI gAr3ImeM usa pratimAko rakhakara cala diyaa| usakI icchA pratimAko apanI rAjadhAnI ailicapura le jAnekI thii| 1. jaina zilAlekha saMgraha bhAga 2, pRSTha 85 / 2. vahI, pRSTha 109 /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 291 vaha kucha hI dUra gayA hogA ki usake manameM sandeha huA-gAr3I halakI kyoM hai ? usane pIchekI ora mur3akara dekhA, pratimA surakSita thii| vaha gAr3I lekara phira calA, kintu pratimA nahIM calI, vaha bahuta bhArI ho gyii| taba rAjAne lAcAra hokara mUrti vahAMke (zrIpura ) mandirake toraNameM virAjamAna karA dii| pazcAt mandirakA nirmANa kraayaa| isa kAryameM bhaTTAraka rAmasenakA pUrA sahayoga rhaa| kisI kAraNavaza vahA~kI janatA rAmasenase isa mUrtikI pratiSThA nahIM karAnA cAhatI thii| ataH rAmasenane adhUre mandirameM hI pratimA virAjamAna karanekA vicAra kiyA kintu pratimA vahA~se haTI nhiiN| taba rAmasena vahA~se cale gye| pazcAt rAjAne padmaprabha maladhArI bhaTTArakako bulaayaa| unhoMne apanI bhaktise dharaNendrako prasanna kiyA aura dharaNendrake AdezAnusAra pratimAke cAroM orase dIvAreM banavAkara mandirakA nirmANa kraayaa| isa prakAra vidyAdhara nareza kharadUSaNane jisa pratimAkI sthApanA kI thI, vaha mUrti pahale kueMmeM nivAsa karatI thii| aila zrIpAlane use kueM se nikAlA aura usakA devAlaya bnvaayaa| ye kiMvadantI haiN| isase manako pUrA samAdhAna nahIM ho pAtA, balki manameM kucha zaMkAeM bhI r3I hotI haiM / jaise (1) kharadUSaNa munisuvratanAtha tIrthakarake kAlameM haA hai jo ki tIrthaMkara paramparAmeM bIsaveM tIrthaMkara haiM / kharadUSaNane unakI pratimA na banAkara teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAthakI pratimA kyoM banAyI ? bhaviSya meM honevAle pArzvanAtha tIrthaMkarakI phaNAvalIyukta pratimAkI kalpanA usane kyoMkara kara lI ? (2) kharadUSaNane jisa pratimAko kueMmeM virAjamAna kara diyA thA, usa pratimAko khyAti kisa prakAra ho gayI ? nirvANa-kANDa Adise jJAta hotA hai ki rAjA aila zrIpAlase pUrva bhI zrIpurake pAzvanAthakI khyAti thI aura yaha atizaya-kSetrake rUpameM prasiddha thaa| ina praznoMkA samAdhAna pAye binA kSetrakA prAmANika itihAsa khojA nahIM jA skegaa| kSetra atyanta prAcIna hai, isameM sandeha nahIM hai| yadi hama prAkRta nirvANa-kANDameM Aye hue 'pAsaM sirapuri vaMdami' sameta atizaya kSetroM sambandhI samasta gAthAoMko bAdameM kI gayI milAvaTa bhI mAna leM, jaisI ki kucha vidvAnoMkI dhAraNA hai, taba bhI kSetrako prAcIna siddha karanevAle anya bhI pramANa upalabdha haiN| jaisA ki Upara batAyA jA cukA hai, cAlukya nareza jayasiMhake vi. saMvat 545 (I0 san 488) ke tAmrazAsanAdeza dvArA isa kSetrako kucha bhUmi dAna dI gayI thii| arthAt IsA kI pAMcavIM zatAbdImeM bhI yaha kSetra prasiddha thaa| AThavIM zatAbdIke AcArya jinasenane 'harivaMzapurANa meM zrIpura Adi nagaroMko divya nagara mAnA hai| bRhat jaina zabdArNava, pR. 317 ke anusAra 'isa mUrtikI pratiSThA vi. saMvat 555 meM huI thii| sirapurake sandarbha Sirpur Inscription (In Situ ) Shirpur is 37 miles from Akola. In the temple of Antariksha Parswanath, belonging to the Digamber Jain Community, there is an abroded inscription in Sanskrit, which seems to be dated in Sambat 1334. But Mr. Consens believes that the temple was built at least a hundred years earlier. The name
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 bhAratake digambara jaina tIrtha of Antariksha Parswanath with that of the builder of temple Jaysingh also occurs in the record." -Consens Progress Report 1902, p.3 and Epigraphia Indomoslemanica, 1907-8, P. 21 Inscriptions in the C. P. & Berar, by R. B. Hiralal, p. 389 -Central Provinces & Berar District Gazettier Akola District, Vol. VIII, by C. Brown I.C. S. & A. F. Nelson I.C.S. ne bhI saMvat 555 kA samarthana kiyA hai| bhrAnta dhAraNAe~ zrIpurake pArzvanAthakI mUrti atyanta camatkArapUrNa, prabhAvaka aura adbhuta hai| isakA sabase adbhuta camatkAra yaha hai ki yaha antarikSameM adhara virAjamAna hai| kahate haiM, prAcIna kAla meM yaha antarikSameM eka puruSase bhI adhika UMcAIpara adhara virAjamAna thii| zrI jinaprabhasUri zrI antarikSa pArzvanAtha kalpameM isa mUrtikI UMcAI itanI mAnate haiM, jisake nIcese sirapara ghar3A liye hue strI AsAnIse nikala jaaye| upadeza saptatimeM somadharma gaNI batAte haiM ki pahale yaha pratimA itanI UMcI thI ki ghaTapara ghaTa dhare strI isake nIcese nikala sakatI thii| zrI antarikSa pAzvanAtha chandameM zrI lAvaNya samaya nIcese eka ghur3asavAra nikala sake itanI U~cAI batAte haiN| isa prakArako kalpanAoMkA kyA AdhAra rahA hai, yaha kisI AcAryane ullekha nahIM kiyA aura durbhAgyase aise sandarbha prApta nahIM haiM jo unakI dhAraNA yA kalpanAkA samarthana kara skeN| zraddhAke atirekameM janatAmeM nAnA prakArakI kalpanAe~ banane lagatI haiN| AcAryoMne jaisA sunA, vaisA likha diyaa| unake kAla meM mUrti bhUmise eka aMgula Upara thI, Aja bhI vaha antarikSameM adhara sthita hai| kahanekA sArAMza yaha hai ki jisakI khyAti ho jAtI hai, usake sambandhameM kucha atizayokti honA asvAbhAvika nahIM hai, kintu usake bAremeM bhrAnti yA viparyAsa honA khedajanaka hai| isa kSetrako avasthitike bAremeM bhI kucha bhrAntiyAM ho gayI haiM / jaise, zrIpura pAzvanAtha kSetra kahAM hai, isa sambandhameM kaI prakArako mAnyatAe~ pracalita haiN| suprasiddha jaina itihAsavettA paM. nAthUrAma premI dhAravAr3a jile meM sthita zirUra gAMvako zrIpara mAnate haiN| isa sthAnapara zaka saMvat 787 kA eka zilAlekha bhI upalabdha huA thaa| bargesa Adi purAtattvavettA besiMga jileke sirapura sthAnako prasiddha jaina tIrtha mAnate haiM tathA vahAM prAcIna pArzvanAtha mandira bhI mAnate haiN| kintu hamArI vinamra sammatimeM ye donoM hI mAnyatAe~ nAma-sAmyake kAraNa pracalita huI haiN| zvetAmbara muni zIlavijayajI (vikrama saM. 1748 ) ne 'tIrthamAlA' nAmaka granthameM apanI tIrtha yAtrAkA vivaraNa diyA hai| usa vivaraNako yadi dhyAnapUrvaka dekhA jAye, to zrIpurake sambandhameM koI bhrAnti nahIM raha sktii| unhoMne apanI dakSiNa yAtrAkA prArambha narmadA nadIse kiyA thaa| sabase prathama ve mAnadhAtA gye| usake bAda burahAnapura hote hue devalaghATa car3hakara barArameM praveza karate haiN| vahAM "sirapura nagara antarIka pAsa, amIjharo vAsima suvilAsa" kahakara antarikSa pArzvanAtha aura vAzimakA varNana karate haiN| usake bAda lUNAragAMva, ailicapura aura kAraMjAkI yAtrA karate haiN| ___isa yAtrA-vivaraNase isameM sandehakA raMcamAtra bhI sthAna nahIM rahatA ki vartamAna sirapura pArzvanAtha hI zrIpura pArzvanAtha hai / vAzima, lUNAragAMva, ailicapura aura kAraMjA isIke nikaTa haiN| muni zIlavijayajIne sirapura pArzvanAthako antarikSameM virAjamAna pArzvanAtha likhA hai|
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra ke digambara jaina tIrtha 293 vartamAna sirapura pAzvanAtha to antarikSa pAzvanAtha kahalAtA hI hai aura vastutaH yaha pratimA bhUmise eka aMgula Upara antarikSameM virAjamAna hai| jabaki dhAravAr3ake zirUra gAMva athavA besiMga jileke sirapura gAMvake pAzrvanAtha mandirameM jo pAzvanAtha-pratimA haiM, vaha na to antarikSameM sthita hai aura na una pratimAoMko antarikSa pAzvanAtha hI kahA jAtA hai| dhAravAr3a ( maisUra prAnta ) jileke zirUrake pakSameM eka pramANa abhilekha sambandhI diyA jAtA hai, vaha eka tAmrapatra hai, jisake anusAra zaka saMvat 698 (I. sa. 776 ) meM pazcimI gaMgavaMzI nareza zrIpura dvArA zrIpurake jaina mandirake lie dAna diyA gyaa| yaha mandira nizcaya hI gaMgavAr3I pradezameM hogaa| isalie dhAravAr3a jileke zirUra gAMvako zrIpura mAnanemeM koI Apatti nahIM hai / isa sambhAvanAse bhI inakAra nahIM kiyA jA sakatA ki vidyAnanda svAmIne jisa 'zrIpura pArzvanAtha-stotra' kI racanA kI hai, vaha zrIpura bhI vartamAna zirUra gAMva hI ho| aisA pratIta hotA hai ki gaMgavAr3IkA zrIpura ( vaha zirUra ho athavA anya koI ) prAcIna kAlameM atyanta prasiddha sthAna thA aura vahAM koI pAzvanAtha mandira thaa| usakI khyAti bhI dUradUra taka thii| prasiddha dArzanika vidvAn AcArya vidyAnanda gaMgavaMzI nareza zivamAra dvitIya ( rAjyArohaNa san 810, zrIpuruSake putra ) aura rAcamalla satyavAkya (zivamArakA bhatIjA, rAjyArohaNa-kAla san 816 ) ina donoM narezoMke samakAlIna the| unakA kArya-kSetra bhI prAyaH gaMgavAr3I pradeza hI rahA hai| zrIpura pArzvanAtha stotrake racayitA ye hI dArzanika AcArya vidyAnanda haiM athavA vAdI vidyAnanda, yaha abhI taka nirNaya nahIM ho paayaa| yadi dArzanika AcArya vidyAnanda isake racayitA siddha ho jAte haiM to kahanA hogA ki zrIpurake ukta pArzvanAtha mandirake sAtha AcArya vidyAnandakA bhI sambandha thaa| zrIpura (gaMgavAr3I) ke ina pAzvanAthake sAtha eka aura mahattvapUrNa ghaTanAkA sambandha batAyA jAtA hai / vaha ghaTanA hai AcArya paatrkeshriikii| AcArya pAtrakezarI eka brAhmaNa vidvAn the| unako dhAraNA-zakti itanI prabala thI ki jisa grantha ko ve do bAra par3ha yA suna lete the, vaha unheM kaNThastha ho jAtA thaa| eka dina ve pArzvanAtha mandirameM gye| vahAM eka mani devAgama sto kA pATha kara rahe the| usa stotrako sunakara pAtrakezarI bar3e prabhAvita hue| stotra samApta honepara pAtrakezarIne una munirAjase stotrakI vyAkhyA karaneke lie khaa| munirAja sarala bhAvase bole"maiM itanA vidvAn nahIM hU~ jo isa stotrakI vyAkhyA kara skuuN|" taba pAtrakezarIne unase stotrakA eka bAra phira pATha karanekA anurodha kiyaa| munirAjane usakA punaH pATha kiyaa| sunakara pAtrakezarIko vaha stotra kaNThastha ho gyaa| ve ghara jAkara usapara vicAra karane lage, kintu anumAnake viSayameM unake manameM kucha sandeha banA rhaa| ve vicAra karate-karate so gye| rAtrimeM unheM svapna dikhAI diyaa| svapnameM unase koI kaha rahA thA-"tuma kyoM cintita ho| prAtaH pAzvanAthake darzana karate samaya tumhArA sandeha dUra ho jaayegaa|" prAtaHkAla honepara ve pAzvanAtha mandirameM gaye / vahAM pArzvanAthakA darzana karate samaya unheM phaNapara eka zloka aMkita dikhAI diyaa| zloka isa prakAra thA "anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / ___ nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim // " zloka par3hate hI unakA sandeha jAtA rhaa| unake manameM jainadharmake prati agAdha zraddhAke bhAva utpanna ho gye| ve vicAra karane lage-"maiMne aba taka apanA jIvana vyartha hI naSTa kiyaa| maiM aba taka mithyAtvake andhakArameM DUbA huA thaa| aba mere hRdayake cakSu khula gaye haiN|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 bhAratake digambara jaina tIrthaM mujhe aba eka kSaNakA bhI vilamba kiye binA Atma-kalyANake mArgameM laga jAnA cAhie / " unhoMne jinendra pratimA ke samakSa hRdayase jainadharmako aMgIkAra kiyA aura digambara muni dIkSA le lI / ve jaina dArzanika paramparAke jAjvalyamAna ratna bne| isa prakAra pAtra kezarIko zrIpurake pArzvanAtha ke samakSa Atma-bodha prApta huA / I isa sampUrNa kathanakA sArAMza yaha hai ki zrIpura nAmaka kaI nagara the / una nagaroM meM pArzvanAtha mandira aura pArzvanAtha pratimA kI bhI prasiddhi thI / kintu ina sabameM antarikSa pArzvanAtha kevala eka hI the aura ve the usa zrIpura ( vartamAna sirapura ) meM, jo vartamAna meM akolA jilemeM sthita hai / AcAryaM vidyAnanda athavA pAtrakezarIko ghaTanA kisa zrIpurake pArzvanAtha mandira meM ghaTita huI, yaha avazya anveSaNIya hai | AcArya pAtrakezarIse sambandhita ghaTanA ahicchatra meM ghaTita huI, isa prakAra - ke ullekha bhI kaI granthoM aura zilAlekhoM meM upalabdha hote haiM / ArAdhanA kathAkoza- kathA 1 meM usa ghaTanAko ahicchatra meM ghaTita honA batAyA hai / isalie isa sambandhameM bhI vizvAsapUrvaka kahanA kaThina hai ki vastuta: yaha ghaTanA zrIpurameM ghaTita huI athavA ahicchatra meM ? yadi zrIpurameM ghaTita huI to kisa zrIpura meM ? aila zrIpAla kauna thA ? ailavaMzI nareza zrIpAlakA kuSTha roga antarikSa pArzvanAthake mAhAtmya ke kAraNa vahA~ke kue~ ke jala meM snAna karanese jAtA rahA, isa prakArakA ullekha hama isa lekha ke prArambhameM kara cuke haiM / vaha zrIpAla kauna thA ? kucha loga isa zrIpAla aura purANoM meM varNita koTibhaTa zrIpAlako eka vyakti mAnate haiM jo mainAsundarIkA pati thA, kintu yaha mAnyatA nirAdhAra hai aura kevala nAmasAmya kAraNa hai / vastutaH koTibhaTa zrIpAla bhagavAn neminAthake tIrthaMmeM hue haiM, jabaki ailazrIpAlakA kAla anumAnataH dasavIM zatAbdIkA uttarArdhaM hai / isI aila narezane pAzvanAtha mandira banavAyA thaa| isa mandira meM kaI zilAlekha milate haiM / kintu unameM jo aMza par3hA jA sakA hai, usameM rAmasena, mallapadmaprabha, antarikSa pArzvanAtha spaSTa par3he gaye haiM / pavalI mandirake dvArake lalATapara eka lekha isa prakAra par3hA gayA hai - 'zrI digambara jaina mandira zrImannemicandrAcAryaM pratiSThita / ' ina lekhoM meM AcArya rAmasena, AcAryaM maladhArI padmaprabha, AcArya nemicandra ina AcAryoMkA nAmollekha hai / ye sabhI AcAryaM samakAlIna the aura inake samaya meM aila zrIpAla ailicapurakA rAjA thA / vaha rASTrakUTa nareza indrarAja tRtIya aura caturthaMkA sAmanta thaa| jilA vaitUla ke kheralA gA~vase zaka saM. 1079 aura 1094 ( kramaza: I. sa. 1157 aura 1172 ) ke do lekha prApta hue haiM, jinameM zrIpAlakI vaMza-paramparAmeM nRsiMha, ballAla aura jenapAla nAma diye hue haiM / kheralA gA~va rAjA zrIpAlake AdhIna thA / rAjA zrIpAla ke sAtha mahamUda gajanavI ( san 999 se 1027 ) ke bhAnaje abdula rahamAnakA bhayAnaka yuddha huA thA / 'tavArIkha-e amajadiyA' nAmaka granthake anusAra yaha san 1001 meM ailicapura aura kheralAke nikaTa huA thA / abdula rahamAnakA vivAha ho rahA thA / vaha nauzekA maura bA~dhe hue baiThA thaa| tabhI yuddha chir3a gayA / vaha dUlhe ke veSameM hI ldd'aa| isa yuddha meM donoM mAre gaye / yaha sthAna acalapura-vaitUla roDapara kharapIke nikaTa mAnA jAtA 1 aila zrIpAla jaina dharmakA kaTTara upAsaka thA / isI kue~ke jalase kuSTha roga ThIka ho jAnepara usane antarikSa pArzvanAthakI mUrti kue~ ke jalase nikalavAyI aura mandira bnvaayaa| isIne ailorAkI vizvavikhyAta guphAoMkA nirmANa karAyA thA /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 mahArASTra ke digambara jaina tIrtha yaha bhI kahA jAtA hai ki isa rAjAne siddhakSetra muktAgiripara bhI mandirakA nirmANa karAyA thaa| isa prakAra antarikSa pArzvanAtha mandirakA nirmAtA aila zrIpAla thaa| usane ailicapura, ailorA Adi kaI nagara apane vaMza-nAmapara basAye / yahA~ eka bAta spaSTa karanA Avazyaka hai| jaba aila zrIpAla ailicapurameM zAsana kara rahA thA, lagabhaga usIke kAlameM AzramanagarameM eka paramAravaMzI zrIpAla zAsana kara rahA thaa| yaha rAjA bhojakA sambandhI aura sAmanta thA, jabaki aila zrIpAla rASTrakUTa nareza indrarAjakA sAmanta thaa| Azramanagarake zrIpAlake sambandhameM brahmadeva sUri kRta bRhadravyasaMgraha-TIkAke AdyavAkyameM isa prakAra paricaya diyA gayA hai-"atha mAlavadeze dhArA nAma nagarAdhipatirAjabhojadevAbhidhAna-kalikAlacakravartisaMbandhinaH zrIpAlamahAmaNDalezvarasya...." isameM zrIpAlako bhojarAjakA sambandhI aura mahAmaNDalezvara mAnA hai aura vaha Azramapattana nagarakA zAsaka batAyA hai| donoM zrIpAloMkA kAla samAna hai, nAma samAna hai, sAmanta-pada bhI samAna hai| ataH donoM zrIpAloMke sambandhameM bhrama ho jAnA svAbhAvika hai| kintu donoM kA vaMza samAna nahIM hai, donoMke svAmI samAna nahIM haiN| phira vicAra karane kI bAta yaha hai ki rAjA bhoja-jaisA anubhavI zAsaka Azramapattana nagara ( bUMdI jilA) kA zAsana ailicapura ( akolA jilA) meM baiThe hue vyaktiko kyoM sauMpegA, jabaki ailicapurakI apekSA dhArAnagarI Azramapattanake adhika nikaTa hai| isalie nAmasAmya honepara bhI donoM zrIpAla bhinna vyakti haiN| ___ yahAM eka bAta avazya vicAraNIya hai| brahmadeva sUrine bRhadravyasaMgrahakI TIkAke utthAnikAvAkyameM yaha sUcanA dI hai ki Azramapattana nagarameM soma zreSThIke anurodhapara nemicandra siddhAntadevane laghu dravya-saMgraha racI aura phira tattvajJAnake vizada bodhake lie bRhadravya-saMgrahakI racanA kii| dUsarI ora antarikSa pAzvanAtha mandirake dvArake Upara aMkita lekhameM 'zrI digambara jaina mandira zrImannemicandrAcArya pratiSThita' yaha vAkya diyA hai / yadyapi yaha vAkya adhika prAcIna nahIM lagatA, kintu nemicandrAcArya nAmase bhrAnti utpanna ho jAnA svAbhAvika hai| isase to aisA AbhAsa hotA hai ki Azramapattana nagarake zAsaka zrIpAla aura ailicapurake zAsaka zrIpAlameM abhinnatA hai tathA Azramapattana nagarameM baiThakara jina nemicandra siddhAntadevane dravyasaMgrahakI racanA kI, unhoMne hI antarikSa pAzvanAtha mandirakI pratiSThA kii| kintu vastutaH nAmasAmya honepara bhI ye vyakti alaga-alaga haiM kyoMki dhArAnareza bhoja aura aila zrIpAlakA samaya bhinna hai| bhoja I. san 1000 meM gaddIpara baiThA aura zrIpAlakI mRtyu san 1001 meM ho gyii| kevala eka varSakA hI kAla donoMkA samAna thaa| ataH isa eka varSameM zrIpAla dvArA mandira nirmANakA kArya sambhava nahIM ho sktaa| mandira aura mUrti digambara AmnAya kI haiM pavalI mandira, sirapura mandira, antarikSa pArzvanAthakI mUrti tathA anya sabhI mUrtiyAM digambara AmnAyakI haiM, isameM koI sandeha nahIM hai / mandirakA nirmANa digambara dharmAnuyAyI aila zrIpAlane karAyA, mUrtiyoMke pratiSThAkAraka aura pratiSThAcArya digambara dharmAnuyAyI rahe haiN| mUrtiyoMkI vItarAga dhyAnAvasthA digambara dharmasammata aura usake anukUla hai| isa mandira aura mUrtiyoMke Upara prArambhase digambara samAjakA adhikAra rahA hai| isake atirikta purAtAttvika,
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 bhAratake digambara jaina tIrtha sAhityika aura abhilekhIya sAkSya bhI milate haiM, jinase yaha siddha hotA hai ki yaha kSetra sampUrNataH digambara dharmAnuyAyiyoMkA hai| zvetAmbara muni zIlavijayajIne 17vIM zatAbdImeM dakSiNake tIrthoM kI yAtrA kI thii| unhoMne 'tIrthamAlA' nAmase apanI yAtrAkA vivaraNa bhI pustakake rUpameM likhA thaa| usameM unhoMne likhA hai ki yahA~se samudra taka sarvatra digambara hI basate haiN| isake pazcAt unhoMne sirapura antarikSako digambara kSetra likhA hai| isase pUrva yativayaM madanakIrti ( IsAkI 13vIM zatAbdI ) antarikSa pAzvanAthako spaSTa hI digambaroMke zAsanakI vijaya karanevAlA arthAt digambara dharmako mUrti batA hI cuke the| yahAM utkhananake phalasvarUpa jo purAtattva upalabdha huA hai, usase bhI siddha hotA hai ki ye mandira aura mUrtiyAM digambara AmnAyakI haiN| prathama utkhanana 1928 I. meM huA thaa| sirapura gAMvake bAhara pazcima dizAkI ora pavalI mandira hai| mandirakI dIvArake irda girda pakke pharzake Upara 4-5 phuTa miTTI car3ha gayI thii| use san 1967 meM haTAyA gyaa| phalataH mandirake tIna ora daravAjoMke sAmane 10x10 phuTake cabUtare aura sIr3hiyAM nikliiN| isake atirikta pASANakI khaDgAsana sarvatobhadrikA jinapratimA, jinabimba stambha, eka zilAlekhayukta stambha aura anya kaI pratimAeM nikalI haiM / garbhagRhakI bAhya bhittiyAM bhI nikalI haiM, jinameM 18 iMca yA isase bhI lambI, 9 iMca caur3I aura 2 phuTa 3 iMca moTI IMTeM lagI huI haiN| ____ isI prakAra mandirake andara garbhagRhake sAmane pattharake cauke lagAneke lie khudAI kI gyii| khudAImeM dinAMka 6-3-67 ko 11 akhaNDa jaina mUrtiyAM nikliiN| inameM eka mUrti muMgiyA varNakI tathA zeSa hare pASANakI haiN| sabhIke pAdapIThapara lekha utkIrNa haiN| ina lekhoMmeM AcArya rAmasena, maladhArI padmaprabha, nemicandra AdikA nAmollekha milatA hai, jo digambara AcArya the| ina mUrtiyoM, stambhoM aura lekhoMmeM eka bhI vastu zvetAmbara sampradAyase sambandhita nahIM hai, sabhI digambara mAnyatAke anukUla haiN| purAtattva vibhAgake pUrvAMcalakI sarve riporTa ( 17-4-73 ) meM likhA hai-sirapurakA prAcIna mandira antarikSa pArzvanAthakA hai tathA vaha digambara jainoMkA hai| lisTa oNpha proTekTeDa monyUmeNTa ( List of Protected Monuments, inspected by the Govt. of India, correted on Sept. 1920 )-yaha sirapura gAMvake bAharakA antarikSa pAzvanAthakA mandira jainoMkA hai tathA purAtattva vibhAgane isako saMrakSita karake apane adhikArameM likhA hai aura tA. 8 mArca 1921 ke karArake anusAra digambarI loga sAdhAraNa marammata kara sakate haiM tathA vizeSa marammata sirpha sarakAra hI kregii| isake pazcAt purAtattva vibhAga bhopAlakI orase dinAMka 5-12-64 ko digambara jaina tIrthakSetra kameTIke nAma eka mahattvapUrNa patra aayaa| usameM likhA hai-"sarakArakI orase sirapurake pavalI mandirakI marammata nahIM ho sakI kyoMki pavalI mandira surakSita sthAnoMkI sUcImeMse nikAla diyA hai / Apa mAlika haiM / aba Apa ucita marammata karA sakate haiN|" isa mandirake sambandhameM impIriyala gajeTIyara ( AksaphorDa ) bAzima DisTrikTa-bhAga 7, pa. 97para ullekha hai ki antarikSa pArzvanAthakA prAcIna mandira isa jile meM sabase adhika AkarSaka kalApUrNa sthAna hai| yaha mandira digambara jainoMkA hai| yahA~ khudAImeM jo mUrtiyAM aura stambha nikale the, unake lekha isa prakAra par3he gaye haiM
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 297 1. neminAtha bhagavAn-avagAhanA 7 iMca, saMvat 1727 mArgazIrSa sudI 3 zukle zrI kASThAsaMghe mAthuragacche puSkaragaNe zrI lohAcAryAnvaye bhaTTArakazrIlakSmIsenAmnAye bhaTTArakazrIguNabhadropadezAt'jJAtIya ikSvAkuvaMze uparota pAbAyaka gotre sa. ka tasyAtmaja sa. vAsudeva tasyAtmaja ..... idaM bimbaM prnnmti| 2. bhagavAn pArzvanAtha-avagAhanA 7 iMca, saMvat 1754 vaizAkha sudI 13 zukravAra kaasstthaasNghe..."prtisstthaa| 3. bhagavAn pArzvanAtha -- avagAhanA 8 iMca / zake 1591 phAlguNa sudI dvitIyA senagaNe bha. somasena upadezAt zrIpura nagare prtisstthaa| 4. bhagavAn pAzvanAtha-avagAhanA 9 iMca / svasti zrI saMvat 1811 mAgha zuklA 10 zrI kundakundAmnAye guru jJAnasena upadezAt AdinAtha tatputra pAsovA saDatavAla ( putra ) kRpAla janmanimitte zrIpura nagare antarikSa pAzrvanAtha pavalI jinAlaya jIrNoddhAra kRtya pratiSThitamidaM bimbaM / 5. pASANastambha-zrI antarikSa namaH guru kundakunda namaH saMvat 1811 mAgha sudI 10 AdinAtha putra pAsovA saDatavAla.........."putra kRpAlA jame deMUla uddhAra kele| ___ ina mUrti lekhoMse bhI yaha spaSTa hai ki ye mUrtiyAM aura jinAlaya digambara sampradAyake haiN| inake nirmAtA, pratiSThApaka, pratiSThAcArya Adi sabhI digambarI the| kSetra-darzana pavalIkA digambara jaina mandira-sirapura gAMvake bAhara ati prAcIna hemADapaMthI zailIkA digambara jaina mandira hai| yahIMpara rAjA aila zrIpAlakA kuSTha roga yahA~ke kueMke jalameM snAna karanese ThIka huA thaa| isa kueMmeMse hI usane antarikSa pAzrvanAthakI mUrti nikAlI thI aura usane yahIMpara mandirakA nirmANa karAyA thaa| pavalokA yaha mandira aila zrIpAla dvArA banavAyA huA hai| kahA jAtA hai ki isa mandirake zikharameM aisI IMToMkA prayoga kiyA gayA thA, jo jalameM tairatI haiN| yadyapi ina IMToMkA prayoga bahuta hI kama huA hai, adhikAMzataH pASANakA prayoga huA hai| yaha mandira aSTakoNa AkArakA hai aura atyanta kalApUrNa hai| isa pASANa-mandirake nIce IMToMkA cabUtarA banA hai| ye IMTeM bhI AkArameM bar3I aura adhika prAcIna haiN| lagatA hai, vartamAna pASANa mandirake nirmANake pahale yahAM iMToMkA koI prAcIna mandira thaa| marAThI bhASAmeM pola zabdakA artha hai miTrI gArekI sahAyatAke binA banAyI gayI pattharakI dIvAra / lagatA hai isa pola zabdase hI apabhraMza hokara pavalI zabda bana gayA aura vaha mandirakA hI nAma ho gyaa| yaha mandira gA~vake bAhara pazcimakI ora vRkSoMkI paMktike madhya khar3A huA hai| isa mandira meM pUrva, uttara aura dakSiNakI ora pattharake dvAra bane hue haiN| dvAroMke siradalapara padmAsana digambara mUrtiyAM banI huI haiN| isI prakAra dvAroMke donoM ora khaDgAsana digambara jaina martiyA~ aura AmrapatroMse veSTita kalazoMkA aMkana bar3A bhavya pratIta hotA hai| dakSiNa dvArapara tIrthaMkaroMke jIvanase sambandhita atyanta kalApUrNa citrAMkana hai| pUrvake dvArapara tIna-tIna paMktiyoMke do zilAlekha haiM jinheM isa prakAra par3hA jA sakA hai UparakA zilAlekha-zAka 909.......paMca......mUlasaMghe......(balAtkAra) bhaTTAraka zrI... ji...na....rA (jJI) rA (jA) mati zrI bhUpAlabhUpa zrI pAzvanAtha bi......(rASTrakUTasaMgha)....zrI je (ji) na(pra) tiSThita" (indra) rAja (hane) zrIpAla iha zrIrAyatanaM / 38
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 bhAratake digambara jaina tIrtha dUsarA zilAlekha-|| sa....1338 vaizAkha sudi ..zrI mAlavastha ThaH rAmala pautra ThaH bhoja putra amara (kula) samutpanna saMghapati ThaH zrI jagasiMhena antarikSa zrI pAzvaM (nA) tha nijakula (uddhAraka) SaTavaDa vNsh......raaj........| garbhagRhameM bhagavAn pArzvanAthakI 3 phITa 6 iMca uttuMga saMvat 1457 meM pratiSThita zveta varNa kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| zIrSapara 9 phaNa suzobhita haiN| vakSapara zrIvatsa aMkita hai| karNa skandhacumbI haiM / isa vedIpara pASANako 32 aura dhAtukI 4 mUrtiyAM haiN| garbhagRhake dvArapara ahaMnta aura deva-deviyoMkI pratimA banI huI haiM / dvAra alaMkRta hai / garbhagRhake Age dAlAna banA huA hai| bAyIM ora 2 phITa 2 iMca UMce eka pASANa phalakameM ardhapadmAsana digambara pratimA banI huI hai| parikarameM bhAmaNDala, chatra aura konoMmeM padmAsana matiyAM banI haI haiM / adhobhAgameM khaDgAsana digambara mUrtiyAM haiN| isa vedose Age bAyIM ora eka vedImeM 1 phuTa 6 iMca UMce phalakameM bhagavAn mahAvIrakI adhaM padmAsana mUrti hai| isase Age 2 phITa 6 iMca UMce phalakameM pAzvanAthakI pratimA utkIrNa hai| ye tInoM mUrtiyAM prAcIna haiN| dAlAnameM dAyIM ora 2 phITa 2 iMca U~ce zilAphalakameM adhaM padmAsana tIrthaMkara mUrti hai| sirake pRSTha bhAgameM bhAmaNDala aura uparibhAgameM chatrako saMyojanA hai| Upara donoM konoMpara do padmAsana aura nIce do khaDgAsana mUrtiyoMkA aMkana hai| isase Age bar3hanepara dUsarI vedImeM zveta pASANakI candraprabha bhagavAnkI padmAsana mUrti hai| isakI avagAhanA 1 phuTa 5 iMca hai aura vora saMvat 2496 meM pratiSThita huI hai| isa vedIse Age bar3hanepara tIsarI vedImeM 2 phITa 7 iMca UMce eka zilAphalakameM saMvat 1545 kI pArzvanAtha mUrti hai / yaha zyAmavarNa hai aura padmAsana hai| isake parikarameM gajArUr3ha indra tathA donoM pAryoM meM pAzrvanAthake sevaka yakSa-yakSI dharaNendra evaM padmAvatI hai| nIce caraNacaukIpara gaja bane hue haiM, jo indrake airAvata gajake pratIka haiN| madhyameM dharaNendra utkIrNa haiN| __garbhagRhake sAmane cAra stambhoMpara AdhArita khelAmaNDapa banA huA hai / stambhoMpara tIrthaMkaroM, muniyoM aura bhakti-nRtyameM lIna bhaktoMkI mUrtiyA~ banI huI haiN| maNDapake madhyameM golAkAra cabUtarA banA huA hai jo sambhavataH pUjA, maNDala vidhAnake prayojanase banAyA gayA hai| yaha mandira pUrvAbhimukhI hai| uttara aura dakSiNa dvAroMke Age ardhamaNDapa bane hue haiM / dakSiNa dvArapara do caityastambha rakhe hue haiM, jinameM sarvatobhadrikA pratimAe~ haiN| pUrva dvArake AgekA ardhamaNDapa gira gayA hai| yaha mandira aThakoNa banA huA hai| isakI racanA zailI atyanta AkarSaka hai| mandirake Age bAyIM ora cabUtarepara bhaTTAraka zAntisena, bhaTTAraka jinasena aura bhaTTArakoMke ziSyoMkI samAdhiyAM banI huI haiN| isa mandirake sAmane eka aura jinAlaya hai| isameM praveza karanepara bAyIM ora 2 phoTa 5 iMca uttaMga pArvanAthakI zyAma varNa padmAsana mati hai jo vIra saMvata 2496 kI pratiSThita hai| isa mUtimeM phaNakI saMyojanA nahIM kI gayI, pAdapIThapara sarpakA lAMchana banA huA hai| isakI bAyIM ora 5 phITa 9 iMca uttuMga paMca phaNAvalimaNDita zyAmavarNa supArzvanAthakI khaDgAsana prAcIna mUrti hai tathA dAyIM ora 5 phoTa 6 iMca unnata nau phaNa vibhUSita pAzvanAthakI khaDgAsana prAcIna mUrti hai / isa mUrtike sirapara jaTAeM aMkita haiN| isase bAyIM ora bar3hanepara pAzvanAthako 3 phoTa 5 iMca UMcI zyAma varNako khaDgAsana mUrti hai| isake sirapara saptaphaNa maNDapa hai| isake Age bAyIM ora bar3hanepara 3 phITa 4 iMca U~ce
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 299 phalakameM madhyameM khaDgAsana aura Upara-nIce do-do padmAsana mUrtiyAM banI huI haiN| ye mUrtiyAM yahIM utkhananameM nikalI thiiN| yahAM mandirake bAhara ahAtemeM 18 prAcIna mUrtiyAM rakhI haiN| ye sabhI khaNDita haiN| ye mUrtiyAM isI mandirase khudAImeM nikalI thiiN| yahA~ eka kuAM hai| isake jalase kuSTha roga, udara roga Adi ThIka ho jAte haiM, aisA kahA jAtA hai / ___mandirake pAsa dharmazAlA banI huI hai jisameM pAMca kamare haiN| saMvat 2026 meM yahAM paMcakalyANaka pratiSThA huI thii| pavalI mandirake nikaTa eka jinAlaya banA huA hai| isameM kevala garbhagRha hai| isameM bhagavAn pArzvanAthako 4 phoTa 5 iMca U~cI 9 phaNavAlI padmAsana mUrti virAjamAna hai| mandirakA dvAra pUrvAbhimukhI hai| antarikSa pArzvanAtha mandira isa mandirake sambandha meM yaha anuzruti hai ki aila zrIpAlane antarikSa pArzvanAthakI mUrtikI pratiSThA isa mandirameM nahIM karAyI thI, balki pavalIke digambara jaina mandirameM karAyI thii| muslima kAlameM, jaba mUrtiyoMkA vyApaka vinAza kiyA jA rahA thA, taba antarikSa pAzvanAthako mUrtikI surakSAke lie pavalIke mandirase sirapurake isa mandirameM lAkara bhoyaremeM virAjamAna kara diyA gayA thaa| pavalI mandirakI khaNDita mUrtiyoMko dekhanese isa anuzrutimeM sAra dikhAI detA hai| kintu yaha mUrti kisa saMvatmeM pavalIke mandirase lAkara yahAM virAjamAna kI gayI, yaha jJAta nahIM taa| isa sambandhameM hamArI dhAraNA isase bhinna hai| hamArI vinamra mAnyatA hai ki aila zrIpAlane hI sirapurake jinAlayakA nirmANa karAyA thA aura pavalIke kueMse mUrtiko nikAlakara aura yahA~ lAkara bhUgarbhagRhameM virAjamAna kiyA thaa| aila zrIpAlake sambandhameM pUrvameM jisa kiMvadantIkA ullekha kiyA gayA hai, usameM bhI yaha batAyA gayA hai ki aila zrIpAla ghAsakI gAr3ImeM mUrtiko kucha dUra le gyaa| jaba usane poche mur3akara dekhA to mUrti vahIM acala ho gyii| isa anuzrutise bhI hamArI dhAraNAkI puSTi hotI hai| hameM lagatA hai, jahAM pavalI mandira hai, pahale usa sthAnapara koI mandira thaa| antarikSa pArzvanAthakI mUrti usameM virAjamAna thii| vaha mandira kisI kAraNavaza naSTa ho gayA yA kisI AtatAyIne naSTa kara diyaa| usa kAlameM mUrtiko bacAneke uddezyase mUrtiko kueMmeM chipA diyaa| aila zrIpAlane usa mUrtiko kueMse nikAlA aura use lekara claa| kintu sirapurameM Akara mUrti acala ho gayI, taba usane mUrtike Upara hI mandirakA nirmANa karAyA / hamArI yaha dhAraNA adhika tarkasaMgata aura sthitike anukUla lagatI hai| isa sthitimeM yaha jijJAsA honA svAbhAvika hai ki taba pavalI mandira kisane banavAyA ? hamArI mAnyatA hai ki pavalI mandira bhI aila zrIpAlane hI bnvaayaa| jahAM usane kueMse mUrti nikAlakara rakhI, usI sthAnapara smRtike rUpameM usane mandira bnvaayaa| yahA~ yaha ullekhanIya hai ki aila zrIpAla kaTTara digambara dharmAnuyAyI thaa| usane vAzima, muktAgiri, ailorA Adi kaI sthAnoMpara digambara jinAlayoMkA nirmANa karAyA thaa| ataH pavalI aura sirapurake jinAlaya mUlataH digambara jinAlaya the aura haiN| usane jina rAmasena, maladhArI padmaprabha aura nemicandrase pratiSThA karAyI thI, ve bhI digambara jaina bhaTTAraka the aura unhoMne digambara vidhise hI pratiSThA kii| astu| yaha mandira gA~vake madhyameM galImeM hai| mandirakA praveza-dvAra choTA hai| usameM jhukakara hI praveza kiyA jA sakatA hai| praveza karanepara eka choTA prAMgaNa milatA hai| usake tIna ora barAmade
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 bhAratake digambara jaina tIrtha haiM / yahIM digambara jaina gaddI (kAryAlaya) hai tathA tijor3I Adi rahatI hai| isa prAMgaNameM Uparase hI antarikSa pArzvanAthake darzanake lie eka jharokhA banA huA hai / isa jharokhemeM-se mUrtike spaSTa darzana hote haiN| A~ganameM-se hI talaghara ( bhoyare ) meM jAneke lie sopAna-mArga banA huA hai| talagharameM bhagavAn pAzrvanAthakI 3 phITa 8 iMca U~cI aura 2 phITa 8 iMca caur3I kRSNa varNa ardhapadmAsana mUrti virAjamAna hai| yaha mUrti ti atyanta atizayasampanna aura manojJa hai| isake zIrSapara saptaphaNAvali suzobhita hai| karNa skandhacumbI haiN| vakSapara zrIvatsakA aMkana hai| sirake pIche bhAmaNDala hai tathA sirake Upara chatra zobhAyamAna hai / yaha mUrti bhUmise kucha Upara adharameM sthita hai| nIce aura pIche koI AdhAra nahIM hai| kevala bAyIM ora mUrtikA aMgula-bhara bhAga bhUmiko sparza karatA hai| nIcese rUmAla nikala jAtA hai, kevala isa thor3e-se bhAgameM Akara ar3a jAtA hai| ___mUlanAyakake Age vidhinAyaka pAzvanAthakI chaha iMca avagAhanA vAlI laghu pASANa pratimA virAjamAna hai| donoM hI mUrtiyoMke Upara lekha nahIM hai| dAyIM ora eka dIvAra-vedImeM madhyameM mahAvIra svAmIkI 1 phuTa 7 iMca unnata zveta khaDgAsana pratimA hai / isake bAyIM ora pAzrvanAthakI 1 phuTa 4 iMca U~cI zveta padmAsana aura dAyoM ora zAntinAthakI 1 phuTa 2 iMca U~cI saMvat 1548 kI pratiSThita zveta varNakI padmAsana pratimA hai| mUlanAyakake bAyeM pAzvameM saMvat 1930 meM pratiSThita pAzvanAthakI 1 phUTa avagAhanA vAlI zveta varNakI sahasraphaNavAlI pratimA hai| isase AgekI vedIpara neminAthakI saMvat 1564 meM pratiSThita 1 phuTa samunnata zveta padmAsana pratimA hai| isase Age bar3hanepara manisavratanAthakI saMvata 1548kI phaTa 1 iMca U~cI padmAsana pratimA hai| phira aranAthakI saMvat 1548 meM pratiSThita 1 phUTa 2 iMca U~cI zveta padmAsana pratimA hai| isase Age saMvat 1548 meM pratiSThita 1 phaTa 4 iMca U~cI AdinAtha bhagavAnkI zveta padmAsana mUrti hai| inase Upara dIvAra-vedImeM saMvat 1561 meM pratiSThita aura 1 phITa 7 iMca unnata zveta varNa RSabhadeva padmAsana mudrAmeM AsIna haiM / isake donoM pAzryoM meM zyAma varNa tIrthaMkaramUrtiyA~ haiN| inameM se kAle pASANakI eka mUrti AdinAthakI hai| yaha 7 iMca U~cI hai aura isakA pratiSThAkAla saMvat 1946 hai| dUsarI mUrti anantanAthakI hai| yaha 10 iMca UMcI aura ati prAcIna hai| isapara brAhmI lipimeM do paMktiyoMkA lekha hai| inake bagalameM 3 pASANa caraNa bane hue haiM, jinameM zaka saMvat 1808 ke, nemisAgarake aura saMvat 1946 ke AdinAtha aura pArzvanAthake caraNa haiN| inake bagalameM 2 phITa 3 iMca UMce pASANa-phalakameM padmAvatI devI, 5 tIrthakara mUrtiyoM aura camaravAhakoMkA aMkana hai| adhobhAgameM donoM kinAroMpara bhairava bane hue haiM tathA saMvat 1930 kA pratiSThA lekha khudA hai| ina mUrtiyoMke bagalameM bhaTTAraka devendrakIti kAraMjAkI gaddI hai| bAyIM ora barAmademeM 5 vediyAM banI huI haiM, jinameM kASThAsanapara saMvat 1548 kI 4 mUrtiyAM virAjamAna haiN| eka vedImeM ardhapadmAsana ati prAcIna tIrthaMkara mUrti bhI virAjamAna hai| isI barAmadese hokara nIce tala-prakoSTha ( bhoyare ) meM jAnekA sopAna-mArga hai| yaha AkArameM choTA hai, kintu isameM sampUrNa mandirakI racanA dIkha paDatI hai| 2 phITa 7 iMca U~ce zyAma varNa zilAphalakameM khaDgAsana cintAmaNi pArzvanAthakI pratimA utkIrNa hai| ise vighnahara pArzvanAtha bhI kahate haiM / isake parikarameM chatra, kIcaka, mAlAvAhaka deva, 4 tIrthaMkara pratimAe~, camarendra aura bhakta haiM / isa mUrtike sAmane kSetrake rakSaka do kSetrapAla virAjamAna haiN| yaha bhoyarA ATha phITa U~cA hai|
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 mahArASTrake digambara jaina tIrtha cintAmaNi pArzvanAthakI pratimA atizayasampanna hai| aneka loga yahAM manautI manAne Ate haiN| kahate haiM, lagAtAra pAMca ravivAroMko bhaktipUrvaka isake darzana karanese kAmanA pUrNa hotI hai| Upara A~ganake pAsa eka kamaremeM vedImeM sahasraphaNa pAzrvanAthakI zveta varNavAlI do padmAsana pratimAeM haiN| inake atirikta pASANakI 9 aura dhAtukI 2 pratimAeM haiN| eka caraNapAdukA bhI hai| eka ora bhaTTAraka vIrasenakI guru-gaddI hai| usake pAsa barAmade meM bhaTTAraka vizAlakIrtikI gaddI hai / isa prakAra isa mandirameM tIna bhaTTArakoMke pITha yA gaddiyAM rahI haiN| lagatA hai, ina tIna bhaTTArakoMmeM bhaTTAraka devendrakIti balAtkAragaNakI kAraMjA zAkhAke, bhaTTAraka vIrasena senagaNa aura bhaTTAraka vizAlakIrti sambhavataH balAtkAragaNakI lAtUra zAkhAke the| yaha ullekhanIya hai ki isa mandirameM uparyukta sabhI mUrtiyAM digambara AmnAyako haiM, nagna digambara haiM / inake pratiSThAkAraka aura pratiSThAcArya sabhI digambara dharmAnuyAyI the, jaisA ki unake mUrti-lekhoMse jJAta hotA hai / bhaTTArakoMkI tIna paramparAoMkI yahA~ gaddiyAM rahI haiM / ye bhaTTAraka bhI digambara mbara dharmAnuyAyI the| kula milAkara yaha siddha hotA hai ki mandira aura matiyA~ digambara AmnAyakI haiM aura sadAse digambara samAjake adhikArameM rahI haiN| isa mandirake Upara zikhara hai tathA mandirake dvArapara nagAr3AkhAnA hai| mandirake Upara digambaroMkI dhvajA lagI huI hai| varSameM aneka bAra yAtrA utsava hote haiM, una avasaroMpara tathA jaba kabhI pratiSThA, vidhAna Adi hote haiM, una avasaroMpara digambara samAja purAnI dhvajA utArakara nayI dhvajA lagAtI hai| nIceke bhoyarekI dehaliyoMmeM jahAMgIra aura auraMgajebakAlIna rupaye jar3e hue haiN| kucha ukhar3a bhI gaye haiM / yaha mandira paMcAyatana kahalAtA hai| yahAM paMcAyatanase prayojana hai, jisameM ArAdhya mUlanAyakakI mUrti ho, zAsana devoMkI mUrti ho, zAstrakA nirUpaNa karanevAle guruko gaddI ho, kSetrapAla ho aura siddhAnta-zAstra hoN| ye sabhI bAteM yahA~para haiM ho|| mandirake cabUtareke bagala meM eka kaccA maNDapa hai jo digambara samAjake adhikArameM hai| isameM eka pItalakI vedIpara saMvat 1925 meM pratiSThita supArzvanAtha bhagavAnkI zveta padmAsana pratimA virAjamAna hai| yahA~ do caraNa-cihna bhI sthApita haiN| dharmazAlA __maNDapake pIche digambara samAjakI do dharmazAlAeM banI huI haiM-eka maNDapake pIche aura dUsarI mandirake pIche / yahI kSetrakA digambara jaina kAryAlaya hai| ina dharmazAlAoMmeM yAtriyoMke lie bijalI, gadde, takiye, cAdareM aura bartanoMkI suvidhAeM upalabdha haiN| maNDapake pIchevAlI dharmazAlAmeM mIThe jalakA kuAM hai, jisameM moTara phiTa hai tathA haiNDapampa lagA huA hai| kueMke pAsa hI snAnagRha banA hai| ina dharmazAlAoMmeM kula kamaroMkI saMkhyA 37 hai| vyavasthA sirapura aura pavalIke donoM mandiroM, samAdhiyoM tathA unase sambandhita sampattikI vyavasthA 'digambara jaina tIrtha kameTI sirapura' dvArA hotI hai| yaha eka paMjIkRta saMsthA hai| isakA cunAva vaidhAnika DhaMgase niyamAnusAra hotA hai| melA kSetrakA vArSika melA kArtika zuklA 13 se 15 taka tIna dina hotA hai| isa avasarapara bhagavAnkI rathayAtrA nikalatI hai| melemeM lagabhaga 3-4 hajAra vyakti sammilita hote haiN|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM caitra zuklA 9 ko nava varSake upalakSya meM do dina melA hotA hai / isa avasarapara jalayAtrA hotI hai / ASAr3ha zuklA 14-15 ko vizeSa Ayojanake sAtha abhiSeka aura pUjana hotA hai / nikaTavartI tIrthakSetra antarikSa pArzvanAtha sirapura ke pAsa vAzima meM amIjharo pArzvanAtha ( dhAkar3a mandira ) aura cintAmaNi pArzvanAtha ( saitavAla mandira ) haiM jo 700 varSaM prAcIna haiM / ina donoM mandiroMmeM bhoyare haiM / aila rAjAne barAra pradeza meM aneka mandiroMkA nirmANa karAyA thA / 302 zvetAmbara samAja dvArA kalaha zrI antarikSa pArzvanAtha digambara jaina kSetrakA mandira aura mUrtiyAM spaSTataH digambara - AmnAya kI haiM, kintu zvetAmbaroM dvArA digambara tIrthoMpara balAt adhikAra karane kI apanI nItike kAraNa lagabhaga AdhI zatAbdIse isa kSetrapara bhI zvetAmbara samAja dvAra anucita kArya kiye jA rahe haiM / kucha varSaM pUrvaM zvetAmbara logoMne digambara samAjase kevala darzana-pUjanakI suvidhA mA~gI thI / digambara samAjane udAratAvaza unheM yaha suvidhA pradAna kara dI / pariNAma yaha huA ki zvetAmbara bhAiyoMne isa udAratAkA lAbha uThAkara apane paira phailAne zurU kara diye aura sampUrNa tIrthapara apanA svAmitva jatAne lage / prIvI kauMsila taka kesa cale / vahA~se jo nirNaya huA, usake anusAra donoM mandiroM, unakI mUrtiyoM AdikA svAmitva aura unakI vyavasthAkA dAyitva to digambara samAjakA hai, kevala antarikSa pArzvanAtha kI mUrti ke pUjanake lie donoM samAjoM ke lie tIna-tIna ghaNTekA samaya niyata kara diyA gayA hai / " yahA~ digambara aura zvetAmbara samAjake lie sarakAra dvArA nirdhArita pUjA sambandhI samaya-sAraNI dI jA rahI hai / yaha sAraNI kevala zrI antarikSa pArzvanAthakI mUrti kI pUjA ke lie hai / mandira meM virAjamAna zeSa mUrtiyoMkI pUjA karaneke lie digambara samAja svatantra hai / divasa dinakA samaya rAtrikA samaya 6-9 ravivAra di. zve. somavAra zve. di. maMgalavAra di. zve. budhavAra zukla pakSa budhavAra kRSNapakSa di. nwl 2-4 9-12 12-3 3-6 6-8 8-10 10-12 12-2 4-6 di. zve. di. zve. di. zve. di. . di. zve. zve. di. zve. di. zve. di. zve. di. di. zve. di. zve. di. zve. di. zve. di. zve. di. di. zve. di. di. zve. di. zve. di. zve. di. zve. di. zve. di. di. zve. di. di. zve. di. zve. zve. di. zve. di. zve. di. zve. di. zve. di. zve. wl w nwl zve. guruvAra zukravAra di. zanivAra zve. di. zve. zve. di. zve. zve. w zve. r / zve.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 mahArASTra ke digambara jaina tIrtha kSetra sambandhI patra vyavahArakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI antarikSa pArzvanAtha digambara jaina saMsthAna po. sirapura ( tAlukA vAzima) jilA akolA (mahArASTra) kAraMjA mArga aura avasthiti kAraMjA madhya relaveke murtijApura-yavatamAla mArgapara murtijApurase 32 ki. mI. dUra sTezana hai| amarAvatI yahA~ 62 ki. mI. hai| vidarbhake sabhI bar3e nagaroMse sar3aka-mArga dvArA isakA sambandha hai / antarikSa pAzvanAtha yahA~se maMgalarulapIra aura mAlegAMva hokara kevala 92 ki. mI. hai / yaha jilA akolAkA vyApArika kendra aura samRddha nagara hai| nagarake samIpa daravAjoM aura dIvAroMke bhagnAvazeSa dekhanese jJAta hotA hai ki pahale nagarake cAroM ora eka majabUta kilA hogaa| nagarake mandira nagarameM tIna prasiddha mandira haiN| inake nAma isa prakAra haiM-(1) zrI pArzvanAtha digambara jaina senagaNa mandira, (2) zrI candranAtha svAmI kASThAsaMgha digambara jaina mandira, (3) zrI mUlasaMgha candranAtha svAmI balAtkAragaNa digambara jaina mndir| ina tInoM mandiroMke nAmose hI jJAta hotA hai ki tInoM mandira bhadrArakoMkI tIna paramparAoMse sambandhita haiN| yadyapi vartamAnameM ina mandiroMmeM kisI bhaTTAraka-paramparAkA pITha nahIM hai, kintu .15-16vIM zatAbdIse ina mandiroMmeM bhaTTAraka-pITha the| pAzvanAtha mandirameM senagaNake bhaTTArakoMkA pITha thA; dUsarA mandira kASThAsaMghake bhaTTArakoMse sambaddha thA aura tIsare mandirameM mUlasaMgha balAtkAragaNake bhaTTAraka rahate the| ye bhaTTAraka atyanta sakriya aura karmaTha the| unameM kAryako dRSTise pArasparika spardhA bhI rahatI thii| isalie kAraMjA usa samaya sAmAjika gatividhiyoMkA kendra banA huA thaa| vidarbha prAntakI sampUrNa jaina samAja isa nagarase mArga-darzana prApta karatI thii| isa dRSTise kAraMjAne vidarbha-prAntameM zatAbdiyoM taka sAmAjika netRtvakA gaurava prApta kiyaa| yahAM ina tInoM mandiroMkI mUrtiyoM AdikA saMkSipta vivaraNa diyA jAtA hai zrI pArzvanAtha digambara jaina senagaNa mandira-garbhagRhameM bhagavAn pArzvanAthakI mUlanAyaka pratimA hai / yaha 1 phuTa 4 iMca unnata hai, zveta pASANakI hai, padmAsana hai| isake zorSapara saptaphaNAvali suzobhita hai| kandhepara kezoMkI laTeM par3I huI haiM / vakSapara zrIvatsa hai| yahA~ supAzrvanAtha bhagavAnkI 2 phITa 4 iMca uttuMga zyAma varNakI padmAsana pratimA hai / isake sirapara pA~ca phaNa haiN| kandhepara jaTAeM haiN| vakSapara zrIvatsa hai| caraNacaukIpara svastika lAMchana banA huA hai / yakSa-yakSIkA bhI aMkana hai| yaha pratimA bAlUkI kahI jAtI hai| isa pratimAkI prAptikA bhI eka adbhuta itihAsa hai| candra tAlAbapara eka dhobI kapar3e dhotA thaa| jaba vaha kapaDoMko pachITatA thA to AvAja AtI thI ki dhIre-dhIre pachoTa / isa bAtakI usane idhara-udhara carcA kii| yaha bAta jainoMke bhI kAnoMmeM phuNcii| unhoMne vahAM jAkara usa sthAnako khudavAyA to supArzvanAthako yaha pratimA niklii|
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha isa mandirameM pASANakI 62 aura dhAtukI kula 49 mUrtiyA~ haiM / isakA sabhAmaNDapa vizAla hai| garbhagRhake Age barAmade meM vIrasena bhaTTArakakI gaddI vidyamAna hai| bhaTTAraka vIrasenakA paTTA - bhiSeka isI mandirameM saMvat 1935 meM huA thA aura ve saMvat 1995 taka 60 varSaM paryanta bhaTTArakapadako suzobhita karake jyeSTha zuklA 2 saMvat 1995 meM svargavAsI hue / senagaNake kAraMjA pIThake ve antima bhaTTAraka the / yahIM unakI samAdhi hai / inhoMne nAgapura, kalamezvara, kAraMjA, piMparI, bhAtakulI Adi kaI sthAnoM para mUrti pratiSThAe~ karAyIM / 304 inase pUrva isI paramparAke bhaTTAraka somasenane saMvat 1561 meM sambhavanAtha kI, bhaTTAraka jinasenane saMvat 1580 meM padmAvatIkI, bhaTTAraka zAntisenane saMvat 1675 meM candraprabhakI, bhaTTAraka siddhasenane zaka saMvat 1692 meM pArzvanAthako mUrti pratiSThA kI / isake atirikta isa paramparA ke aneka bhaTTArakoMne kAraMjAmeM aneka granthoMkA praNayana kiyA / kAraMjAke bhaTTAraka somasenake upadeza se unake ziSya kAraMjA nivAsI bagheravAla jJAtIya khamaDavAla ( khaTabaDa ) gotrIya zAha aura unake putra nasiMha ( puNyagaha ) ne citrakUTa nagara ( cittor3a ) meM candraprabha jinAlaya ke sAmane kIrtistambhakA nirmANa karAyA thA / zAha jIjAne 108 jinAlayoMkA jIrNoddhAra karAyA thA, 108 jinAlayoMko pratiSThA karAyI thI, 18 sthAnoMpara 18 koTi zAstra bhaNDAroM kI sthApanA kI thI aura savA lAkha bandiyoMko mukta karAyA thA / senagaNa mUlasaMgha sUrastha puSkaragaccha vRSabhasenAnvaya ke nimnalikhita bhaTTAraka isa mandira meM bhaTTAraka-pIThapara AsIna rahe yA unakA sambandha rahA somasena, guNabhadra, vIrasena, zrutavIra, mANikasena, guNasena, lakSmIsena, somasena, mANikyasena, guNabhadra ina bhaTTArakoMkA kAraMjAse sambandha rahA hai / somasena ( rAmapurANake racayitA ), jinasena, samantabhadra, chatrasena, narendrasena, zAntisena, siddhasena, lakSmosena aura vIrasena ye bhaTTAraka yahA~ke pIThapara AsIna rahe / senagaNa isa mandira meM lagabhaga 400 varSaM prAcIna paMcakalyANaka citrAvalI hai jo majabUta kapar3e para citrita hai / yaha svarNAMkita hai / yaha vastra 3 phoTa 2 iMca caur3A hai aura 41 phITa lambA hai / isameM pA~coM kalyANakoMse sambandhita sundara evaM kalApUrNa citrAvalI hai / mandirake Age mAnastambha hai / mAnastambhake nikaTa do chatariyoMmeM yahA~ke bhaTTArakoMke saMvat 1922 ke sAta caraNa bane hue haiM / yahA~ caitra kRSNA pratipadAko rathayAtrA hotI hai aura padmAvatI devIkA melA hotA hai / paryaMSaNake bAda yahA~ jalayAtrA hotI hai / kavivara brahmarSaMne 'nayara kAraMje navanidhi pAsaM' kahakara yahA~ke pArzvanAthakI stuti kI hai / 2. zrI candranAtha svAmI kASThAsaMgha digambara jaina mandira - yaha mandira cabare lAinameM hai aura kASThAsaMgha bhaTTArakoMse sambandhita hai / isa mandira meM cAra stambhoMke maNDapameM bhagavAn candraprabhako bhUre varNaMkI mUlanAyaka padmAsana mUrti hai / isa vedIpara 6 pASANako tathA 10 dhAtu kI mUrtiyA~ aura haiM / isake pIche vedIpara 20 dhAtuko aura 31 pASANakI mUrtiyA~ haiM / dhAtu-mUrtiyoM meM caubIsI, paMcameru, caitya stUpa aura deviyoMkI mUrtiyA~ bhI haiM / dAyIM orake eka prakoSTha meM mUlyavAn mUrtiyA~ surakSita haiM tathA bAyIM orake kakSa meM padmAvatI devIkI atizayasampanna mUrti virAjamAna hai / isa mUrtiko avagAhanA 9 iMca hai| isakI pratiSThA saMvat 1717 meM lekura siMghaI kastUrIvAle ke eka vaMzajane karAyI thI / isa mUrtike camatkAroMkI khyAti dUra-dUra taka hai| isake atizaya hummaca
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra ke digambara jaina tIrtha 305 padmAvatIke atizayoMke samAna mAne jAte haiN| kahA jAtA hai, yahAM rAtrimeM nRtya-gAnakI dhvani AtI hai / isakI yAtrA caitra sudI 15 ko hotI hai| isa avasarapara rathayAtrA nikalatI hai| garbhagRhake sAmane eka dAru-maNDapa banA huA hai / isa maNDapameM 42 stambha haiN| madhya stambhoMpara jo sUkSma khudAI kI gayI hai, vaha bejor3a hai| lakar3Ipara itanI bhavya aura kalApUrNa khudAI anyatra kahIM dekhanemeM nahIM aayii| khudAImeM latA, puSpa, pazu, pakSI, airAvata hAthI, bAla bhagavAnko godameM liye hue indra aura tIrthaMkara mUrtiyAM ukerI gayo haiM / isa mandirameM eka talaprakoSTha bhI hai| yahA~ pASANako 15 mUrtiyAM haiM, jinameM 11 mUrtiyAM saMvat 1272 kI haiM / 4 mUrtiyAM saMvat 1715 kI haiM / yahA~ko mUlanAyaka bhagavAn pAzrvanAthako bhUre varNakI 3 phITa 1 iMca avagAhanAvAlI padmAsana mUrti atizayasampanna kahalAtI hai| mUrtike mastakake Upara saptaphaNa suzobhita hai / isake vakSapara zrIvatsa utkIrNa hai / isa mUrtike lekhake anusAra isa mUrtikI pratiSThA kASThAsaMgha nandItaTagaccha vidyAgaNa rAmasenAnvayake bhaTTAraka pratApakIrtikI AmnAyake kASThAsaMgha nandItaTagacchake bhaTTAraka rAjakIrti, unake ziSya bhaTTAraka lakSmIsena, unake ziSya bhaTTAraka indrabhUSaNane saMvat 1715 zaka saMvat 1580 vilambinAma saMvatsara mAgha zuklA 5 somavArako candraprabha jinAlayameM kASThAsaMgha lADavAgaDa gacchake anuyAyI bagheravAla jJAtIya govAla gotrI saMghavI bApU bhAryA jamunAI ( isake Age unake parivArakA nAma diyA gayA hai ) kI orase kii| ___isa mandirake kASThAsaMghake lakSmIsenane saMvat 1703 meM bAhubalIkI mUrtiko pratiSThA ko| isa paramparAke bhaTTAraka vijayakIrti isa gaddIke antima bhaTTAraka the| brahma jJAnasAgarane 'sakala-tIrtha-vandanA' nAmaka racanAmeM do chappayoM dvArA yahAMke candranAtha svAmIkI prazaMsA kI hai| unheM roga-zoka-bhayakA haranevAlA aura manavAMchita sukhakA denevAlA batAyA hai| __3. zrI mUlasaMgha candranAtha svAmI balAtkAragaNa digambara jaina mandira-yaha mandira balAtkAragaNake bhaTrArakoMkI gatividhiyoMkA kaI zatAbdI taka kendra rhaa| isa mandirakI makhya vedI garbhagRhameM sAta stambhoMpara AdhArita maNDapake nIce banI huI hai| isameM mUlanAyaka bhagavAn candraprabhakI 1 phuTa 8 iMca UMcI bhUre varNakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| caraNa-caukIpara candraprabhakA lAMchana ardhacandra aMkita hai, kintu lekha nahIM hai| isa vedIpara 11 dhAtukI aura 2 pASANakI mUrtiyAM haiN| isake pIcheko vedopara pASANako 27 aura dhAtuko 27 pratimAeM virAjamAna haiM / mandirake zikharameM bhagavAn mahAvIrakI zveta padmAsana pratimA virAjamAna hai| yahA~ pItalake do sahasrakUTa jinAlaya haiN| ye aura inakI mUrtiyAM sA~cemeM DhAlakara banAyI gayI haiN| eka caityAlayameM 1008 mUrtiyAM haiM tathA dUsare caityAlayameM 1728 mUrtiyAM haiN| yahAMpara balAtkAragaNake bhaTTArakoMkI gaddI hai| yahAM antima bhaTTAraka devendrakIrti hue| kAraMjAmeM balAtkAra gaNake bhaTTAraka-pIThakI sthApanA bhaTTAraka dharmabhUSaNane kI thii| ye bhaTTAraka dharmacandrake ziSya the| inhoMne zaka saMvat 1572 meM pArzvanAthakI, zaka saMvat 1580 meM neminAthakI mUrtikI pratiSThA kI / bhaTTAraka devendrakItiko caraNa-pAdukA bhI yahA~ banI huI hai| inakA svargavAsa saMvat 1850 kArtika kRSNA 10 budhavArako ziraDazahApurameM ho gayA thaa| isa mandirameM hastalikhita zAstroMkA amUlya bhaNDAra hai| hastalikhita granthoMkI kula saMkhyA 982 hai / inameM tAr3apatrake granthoMkI saMkhyA 25 hai| inameM kaI grantha aprakAzita haiN|
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM isa prakAra yahA~ tIna bhaTTAraka sampradAyakA eka-eka mandira hai / ina tInoM mandiroMkI apanI-apanI vizeSatAe~ haiM / senagaNake mandira meM paMcakalyANaka citrAvalI hai, kASThAsaMghake mandira meM lakar3I para kalApUrNa zilpa hai aura balAtkAra gaNa mandira meM hastalikhita zAstroMkA bahumUlya bhaNDAra hai| ye tInoM mandira kAraMjAkI jena samAjake adhikAra meM haiM / isa dRSTise kAraMjA apane isa prAcIna kalApUrNa mUrti-vaibhava aura jaina zilpa sampadAse sampanna hai tathA bhaTTArakoMke senagaNakASThAsaMgha aura balAtkAragaNakI gaMgA-yamunA-sarasvatIkA saMgama sthala hai / ina tIna dhArAoMse yaha siMcita bhUmi jaina saMskRtikI dRSTise atyanta urvarA rahI hai / zrI mahAvIra brahmacaryAzrama 306 kSullaka pArzvasAgarajI ( vartamAna meM AcAryaM samantabhadrajI mahArAja ) ke mAnasa meM taba vicAra manthana cala rahA thA - dezakI svatantratA prApti aura svatantra dezakI svatantratAkI rakSA una yuvakoM dvArA hI niSpanna ho sakegI, jo niSThAvAn, susaMskArI, zikSita aura AtmavizvAsI hoNge| aise yuvakoM kA nirmANa vartamAna dUSita vAtAvaraNase santrasta vidyAlayoM meM sambhava nahIM hai / isake lie aise sarasvatI mandiroMkA nirmANa karanA hogA, jinake vAtAvaraNa meM zucitA, saundarya, zIla, sevA, anuzAsana aura mA~ sarasvatIkI ekaniSTha ArAdhanAkI bhAvanA samAyI ho; jinakI AtmA sAttvika jIvana aura ucca vicArase dIpta ho aura jinakI buddhi zikSAkI Adhunikatama upalabdhiyoMse maNDita ho / kSullakajI ne eka mahattvAkAMkSI vyAvahArika yojanA banAyI aura kAraMjAkI isa urvarA bhUmimeM usakA bIja DAla diyaa| dekhate-dekhate vaha bIja eka vizAla vaTavRkSa bana gayA / usa vRkSa - kI zAkhAe~ sudUra mahArASTra, karnATaka aura madhyapradeza taka phaila gyiiN| vahI vaTavRkSa 'zrI mahAvIra brahmacaryAzrama' kahalAtA hai / isa gurukulakI aneka sthAnoMpara gurukula zAkhAe~ haiM / brahmacaryAzrama kAraMjA nagarase bAhara suramya vAtAvaraNa meM avasthita hai| yahAMse nikale hue snAtaka hI ina saba saMsthAoM kA saMcAlana sevA bhAvase kara rahe haiM / yahA~kI laukika, naitika aura zArIrika trividha zikSAkI paddhati chAtroM ko jJAna, zIla aura AtmavizvAsase samRddha karatI hai / mahAvIra mandira - brahmacaryAzrama meM eka mahAvIra jinAlaya hai / isameM mUlanAyaka bhagavAn mahAvIrakI zveta varNakI padmAsana pratimA hai jisakA AkAra 2 phITa 6 iMca hai aura yaha saMvat 1991 meM pratiSThita huI hai / isake atirikta garbhagRhameM 2 pASANakI tathA 7 dhAtukI mUrtiyA~ haiM / bAhara bA ora bhagavAn candraprabhakI 5 phoTa 10 iMca U~cI pItavarNaM khaDgAsana pratimA hai aura dAyIM ora zAntinAtha virAjamAna haiM / isa mandira meM eka tala prakoSTha hai jisameM 4 pratimAe~ virAjamAna haiN| Upara zikhara meM zAntinAthakI do mUrtiyA~ haiM / eka kakSa mUrti-saMgrahAlaya hai / isameM bAharase lAyI huI prAcIna mUrtiyA~ surakSita haiM / ambikA devIkI eka 4 phITa uttuMga mUrti hai / devIke kAnoM meM kuNDala, galemeM hAra aura mauktika mAlA, bhujAoMmeM bhujabanda, hAthoMmeM kaMkaNa, kaTi meM mekhalA hai / bAyeM hAtha kI u~galI se apane bAlaka zubhaMkarako pakar3e hue hai / bAlaka Amraphala liye haiM / devIke dAyeM hAthameM Amragucchaka hai / usake pAzvameM dUsarA bAlaka prItikara khar3A hai| bhagavAn neminAthakA yakSa gomeda siMhapara ArUr3ha hai| do camaravAhikA deviyA~ sevAmeM khar3I haiM / yakSa ke sirake Upara Amra laTake hue haiN| unake madhya meM tIrthaMkara neminAtha padmAsanameM virAjamAna haiM /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 307 12 phoTake eka zilAphalakameM 24 tIrthaMkara utkIrNa haiN| madhyameM RSabhadevakI 4 phITa 2 iMca UMcI khaDgAsana mUrti hai| zeSa 23 tIrthaMkaroMmeM 21 padmAsana aura 2 khaDgAsana mudrA meM haiN| nIce yakSa-yakSIkA aMkana hai| phalaka atyanta kalApUrNa hai| eka anya phalaka 3 phoTa 5 iMca unnata hai| isameM padmAsana RSabhadevakI mUrti utkIrNa hai| sirake pIche bhAmaNDala, sirake Upara chatra aura unake Upara dundubhivAdaka haiN| udhara donoM konoMpara puSpamAlA liye gandharva haiN| bhagavAna ke donoM pAzvoMmeM camarendra khaDe haiN| adhobhAgameM RSabhadevake yakSa-yakSI gomukha aura cakrezvarI haiN| caraNa-pIThapara vRSabha lAMchana aMkita hai| ___eka aura zilAphalaka hai jo 2 phoTa 6 iMca U~cA hai| isameM padmAsanastha AdinAthakI mUrti hai / parikarameM bhAmaNDala, chatra, Upara kIrtimukha hai| zIrSa bhAgameM do padmAsana tathA adhobhAgameM do khaDgAsana mUrtiyAM haiN| nIce gomukha yakSa aura cakrezvarI yakSI haiN| caraNa-caukIpara RSabhakA lAMchana vRSabha aMkita hai| ye mUrtiyA~ nAgapurake nikaTavartI kaNDalezvara gA~vake mandirase lAyI gayI haiN| ye 7-8vIM zatAbdIko pratIta hotI haiN| Upara eka kamaremeM 20 prAcIna mUrtiyA~ saMrakSita haiN| inameM navadevatAkI eka mUrti adbhuta hai| satrahavIM zatAbdImeM kAraMjA satrahavIM zatAbdIke uttarArdhameM muni zolavijayajIne gujarAtI bhASAmeM 'tIrthamAlA' pustakakI racanA kI thii| ve zvetAmbara sampradAyake tapAgacchIya saMvegI sAdhu the| unhoMne cAroM dizAoM ke tIrthoMkI paidala yAtrA kI thii| tIrthopara unhoMne jo kucha dekhA-sunA thA, use gujarAtI bhASAmeM padyabaddha kara diyA thaa| apanI isa yAtrAmeM unhoMne digambara jaina tIrthoM kI bhI yAtrA kI thI aura unakA varNana eka taTastha darzakakI bhA~ti niSpakSa rUpase kara diyaa| yAtrA karate hae ve kAraMjA bhI padhAre the| unhoMne vahA~ jo kucha dekhA, vaha unhoMne likha diyaa| usase tatkAlIna kAraMjA nagarake jaina samAjakI Arthika samRddhi, dhArmika AcAra Adipara prakAza par3atA hai| unhoMne bagheravAla jAtike bhoja saMghavI aura unake parivArakI dharmaparAyaNatA aura unake vaibhavakA bhI varNana kiyA hai| usase patA calatA hai ki usa samaya jaina samAjameM kaise-kaise udAra zrImanta the| vaha vivaraNa isa bhAMti hai "elajapura kAraMjAnayara, dhanavaMtaloka vasi tihA~ sabhara / jinamaMdira jyotI jAgatA. deva digambara kari rAjatA / / 21 / / tihA~ gacchanAyaka dIgaMbarA, chatra sukhaasn-caamrdhraa| zrAvaka te suddhadharamI vasii, bahadhana agaNita tehani achai // 22 // bagheravAla vaMza-siNagAra, nAmi saMghavI bhoja udAra / samakitadhArI jinane namai, avara dharamasyUM mananavi ramai // 23 // tehane kule uttama AcAra, rAtrI bhojanano parihAra / nityaI pUjA mahocchava karai, motIcauka jina Agali bharai // 24 // paMcAmRta abhiSeka ghaNI, nayaNe doThI te mhi bhnnii| gurU sAmI pustaka bhaMDAra, tehanI pUjA kari udAra // 25 / / saMgha pratiSThA ne prAsAda, bahutIratha te kari AlhAda / karnATaka kuMkaNa gujarAta, pUraba mAlava ne mevAta // 26 / /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 bhAratake digambara jaina tIrtha dravyataNA moTA vyApAra, sadAvarta pUjA vivahAra / japa tapa kriyA mahocchava dhaNA, kari jina sAsana sohAbhaNA / / 27 / / saMvata sAta satari sahI, gar3ha giranArI jAtrA krii| lAkha eka tihAM dhana bAvarI, neminAthanI pUjA karI // 28 // hemamudrA saMghavacchala kIo, lacchitaNo lAho tihAM liio| paravi pAI sIAli dUdha, ISurasa u~nAli sUddha // 29|| elAphUliM vAsmAM nIra, paMthI janani pAI dhIra / paMcAmRta pakavAne bharI, poSi pAtraja bhagati karI // 30 // bhoja saMghavI suta sohAbhaNA, dAtA vinayI jJAnI dhnnaa| arjuna saMghavI padAratha nAma, zItala saMghavI kari zubha kAma // 31 // " isakA sArAMza yaha hai ki kAraMjAmeM baDe-baDe dhanI loga rahate haiM aura vahAM jina bhagavAnake mandira haiM jinameM digambara deva virAjamAna haiM / vahAM gacchanAyaka ( bhaTTAraka ) haiM jo chatra, sukhAsana (pAlakI ) aura ca~vara dhAraNa karate haiM / zuddhadharmA zrAvaka haiM jinake yahAM apAra dhana hai / bagheravAla vaMzake zRMgArarUpa bhoja saMghavI bar3e hI udAra aura samyaktvadhArI haiN| ve jina bhagavAnko hI namaskAra karate haiN| unake kulakA AcAra uttama hai| unheM rAtri-bhojanakA tyAga hai| nitya hI pUjA-mahotsava karate rahate haiM / bhagavAnke Age motiyoMkA cauka pUrate haiM aura paMcAmRtase abhiSeka karate haiM / yaha saba maiMne apanI A~khoMse dekhakara kahA hai| guru svAmI ( bhaTTAraka ) aura unake pustaka-bhaNDArakA pUjana karate haiN| unhoMne saMgha nikAlA, pratiSThA kI, mandira banavAye aura AhlAdapUrvaka bahuta-se tIrthoMkI yAtrA kii| karnATaka, koMkaNa, gujarAta, pUrva mAlavA aura mevAr3ase unakA bahuta bar3A vyApAra calatA hai| jinazAsanako zobhA denevAle sadAvarta, pUjA, japa, tapa, kriyA-mahotsava Adi unake dvArA hote rahate haiN| saMvat 1707 meM unhoMne gar3ha giranArakI yAtrA karake nemi bhagavAnkI pUjA kI, sonekI moharoMse saMgha-vAtsalya kiyA aura eka lAkha rupayA kharca karake dhanakA 'lAhA' liyaa| pyAuoMpara zItakAlameM dUdha, garmiyoMmeM gannekA rasa aura ilAyacIvAsita jala rAhagIroMko pilAyA aura pAtroMko bhaktipUrvaka paMcAmRta pakvAnna khilAyA jAtA hai| bhoja saMghavIke putra arjuna saMghavI aura zItala saMghavI bhI bar3e dAtA, vinayI, jJAnI aura zubha kAma karanevAle haiN| muni zIlavijayajIke isa varNanase kAraMjAke tatkAlIna jaina samAjakI sampanna dazA aura dhArmika rucikA spaSTa citra hamAre samakSa A jAtA hai| isase yaha bhI jJAta hotA hai ki usa samaya sampanna loga aise dharmAtmA bhI hote the jo bhagavAnke samakSa motiyoMkA cauka pUrate the| zAstroMmeM isa prakArakA varNana par3hakara bar3A adbhata-sA lagatA hai kintu bhoja saMghavIkA A~khoM dekhA caritra par3hakara vizvAsa ho jAtA hai ki zAstroMkA koI vivaraNa avizvasanIya nahIM hai| hindU-tIrtha kAraMjAke nAmakaraNake sambandhameM eka kiMvadantI pracalita hai| usake anusAra kahA jAtA hai ki prAcIna kAlameM yahA~ jaMgalameM kAraMja nAmaka eka RSi tapasyA karate the| ve eka bAra bhayaMkara rogase grasta ho gaye / taba ambA devIne unakI dazAse dayArdra hokara eka sarovarakA nirmANa kiyA, jisameM snAna karanese RSi kucha dinoMmeM ThIka ho gye| isa kAraNa yahAM jo nagara basA, usakA nAma kAryaraMjakapura par3a gyaa| kahate haiM, vaha sarovara aba bhI vidyamAna hai| isa sarovarake
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 309 taTase lagabhaga do mIla takakA kSetra hinduoMke mAnasaratnoMse-mandiroMse suzobhita hai| vizvAsa kiyA jAtA hai ki ina devAlayoMkA nirmANa devagirike yAdava vaMzI rAjA rAmacandrane karAyA thaa| ___ nagarake madhyameM eka bAvar3I hai| isake sambandhameM yaha anuzruti pracalita hai ki isa sthAnapara prAcIna kAlameM bahuta-se RSiyoMne yajJa kiyA thaa| una dinoM yahAM tathA isake AsapAsa jalakA bar3A saMkaTa thaa| taba RSiyoMne vahAM eka kuNDa banAyA aura sapta tIrthoMkA jala lAkara usameM bhara diyaa| tIrtha-jala DAlate hI kuNDameM-se jala tIvra gatise bahane lgaa| yahI vaimbalA nadI kahalAne lgii| kAraMjA nRsiMha sarasvatIkA janma sthAna hai| isalie yahAM bIsavIM zatAbdImeM vizAla guru mandirakA nirmANa kiyA gayA hai jo hindU yAtriyoMke lie tIrthasthAna hai| tIrthakSetrakA patra-vyavahArakA patA isa prakAra hai zrI bra. mANikacandrajI cavare, maMtrI, zrI mahAvIra brahmacaryAzrama, po. kAraMjA lADa, ji. akolA ( mahArASTra) bADhauNA rAmanAtha mArga aura avasthiti zrI AdinAtha digambara jaina atizaya kSetra bADhoNA rAmanAtha mahArASTra prAntake jilA amarAvatImeM sthita hai| kAraMjAse yaha kSetra 22 ki. mI. dUra hai| sar3aka hai| kAraMjAse basa jAtI hai| kSetra-darzana mandirameM praveza karanepara vedIpara bhagavAn AdinAthakI 3 phITa 8 iMca avagAhanAvAlI aura saMvat 1548 meM pratiSThita padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA atizayasampanna hai / bhaktajana yahAM Akara manautI manAte haiM / lepa car3hAyA jA rahA hai| __ vedIpara mUlanAyakake atirikta AdinAtha bhagavAnkI zveta pASANakI tathA 3 dhAtuko mUrtiyAM haiN| pIchekI vedImeM bhagavAn padmaprabhakI saMvat 1457 meM pratiSThita aura 3 phITa 8 iMca UMcI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake atirikta isa vedImeM pASANakI 20 tathA dhAtukI 6 mUrtiyA~ aura haiN| mandirameM eka talaprakoSTha hai / isameM 4 vediyA~ haiM jinameM kula 8 mUrtiyAM virAjamAna haiN| isa mandirameM eka pASANa-phalakameM banI huI caubIsI prAcIna pratIta hotI hai| yaha lagabhaga 11-12vIM zatAbdIkI honI caahie| kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI AdinAtha digambara jaina atizaya kSetra bADhoNA rAmanAtha ( jilA amarAvatI) mahArASTra
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 bhAratake digambara jaina tIrthaM bhAtakulI avasthiti aura mArga zrI digambara jaina atizaya kSetra bhAtakulI mahArASTra prAntake amarAvatI jilemeM sthita hai / bhAtakulI ke lie nikaTavartI sTezana bambaI-nAgapura lAinapara kurama 9 ki. mI., amarAvatI 16 ki. mI., baDanerA 16 ki. mI. hai| tathA nikaTavartI sar3aka thAmorI, amarAvatI aura daryApurase 13 ki. mI. / amarAvatIse bhAtakulI ke lie pratidina basa jAtI hai / bhAtakulI meM posTa oNphisa bhI hai / bhAtakulI pUrNAkI sahAyaka nadI pair3hIke kinArepara hai / atizaya kSetra yaha kSetra zrI AdinAtha svAmI digambara jaina atizaya kSetra saMsthAna bhAtakulI kahalAtA hai / isa kSetrake prakAza meM Aneke sambandhameM eka kiMvadantI pracalita hai / lagabhaga cAra sau varSa pahale paM. nemasAgarako mUrti sambandha meM svapna AyA / unhoMne prAtaHkAla honepara apane svapnakI carcA jaina bandhuoMse kii| jaba vaha sthAna khodA gayA to vahA~ eka ati bhavya atizayasampanna pratimA prakaTa huii| yaha mUrti bhagavAn AdinAthako hai / mUrti prakaTa honepara paM. nemasAgarane aura bhI khoja kii| prAcIna mandira jIrNa-zIrNa avasthA meM thA / usakA jIrNoddhAra kiyA aura bhUgabhaMse prApta AdinAtha svAmIkI pratimAko mUlanAyaka ke rUpa meM pratiSThita kiyA / isa mUrti sambandha meM eka aura kiMvadantI pracalita hai / eka gvAlA gAya carAne jAtA thA / vaha gAya carate-carate eka TIlepara jAtI thI, vahAM usakA dUdha pratidina jhar3a jAtA thA / isase vaha bar3A parezAna thA / eka dina usane gAyakI pUrI nigarAnI kii| usane dekhA ki TIlepara jAkara gAya khar3I ho gayI aura svataH hI usakA dUdha jharane lagA / aisA kyoM hotA hai, yaha bAta usakI samajha meM nahIM AyI / kintu isase usakI cintA bar3ha gayI / use usI rAtriko svapna AyA - 'jahA~ terI gAyakA dUdha jharatA hai, vahA~ khudAI kara / tujhe bhagavAn mileMge / ' dUsare dina usane usa sthAnapara jAkara khudAI kI / phalataH AdinAtha bhagavAnkI yaha pratimA niklii| kahate haiM, khudAIke samaya mUrtiko phAvar3A laga gayA to usa aMgase dUdhakI dhAra bhI baha nikalI | jainoMko mUrtikA samAcAra milA to ve loga Aye aura use vahIM virAjamAna kara diyaa| bAda meM jinAlaya banavAkara vahAM virAjamAna kara diyA gayA / aneka bhaktajana yahA~ Akara manautI manAte haiM / isa kSetra se sambandhita aura bhI aneka bAteM kahane-sunane meM AtI haiM jaise rAtrimeM kabhI-kabhI mandira meM nRtya gAnakI dhvani honA, kabhI-kabhI ghaNToMkI AvAja AnA, kabhI-kabhI rAtri meM mandirase mohaka sugandhikA AnA Adi / kSetra-darzana maNDapameM praveza karanepara vedIpara mUlanAyaka bhagavAn AdinAthakI zyAmavarNaM 3 phuTa 4 iMca U~cI zaka saMvat 1953 meM pratiSThita padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakA bhAmaNDala ati manojJa hai / kezoMkI laTeM kandhepara chitarAyI huI haiM / vakSapara zrIvatsakA aMkana hai / hAthoM aura pairoMkI aMguliyAM paraspara jur3I huI nahIM haiM, jaisA ki prAyaH pASANa pratimAoMmeM hotA hai, apitu ve
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra ke digambara jaina tIrtha 311 pRthak-pRthak haiN| aMguliyoMke nAkhUna Age bar3he hue haiN| phalakameM nandIkI mUrti bhI banI huI hai jo bhagavAn AdinAthakA lAMchana hai| isa vedIpara mUlanAyakake atirikta 1 pASANakI tathA 7 dhAtukI mUrtiyAM bhI haiN| bAyIM orakI vedImeM 4 phuTa 3 iMca UMcI saMvat 1925 meM pratiSThita AdinAthakI zveta varNa pratimA hai / isake bAyeM pAzvameM 5 phuTa 4 iMca unnata pArzvanAthakI saMvat 1925 meM pratiSThita kRSNa pASANakI padmAsana tathA dAyeM pArzvameM saMvat 1548 meM pratiSThita 3 phuTa 11 iMca samunnata bAdAmI varNakI pArzvanAtha pratimA haiN| bAyIM orakI dIvArameM 3 phuTa 3 iMca unnata pASANa-phalakameM caubIsI banI hai| eka zveta varNa pratimA pArzvanAthakI hai| isakI avagAhanA 2 phUTa 9 iMca hai| ___dAyIM orakI dIvArake sahAre saMvat 1999 meM pratiSThita 2 phuTa 8 iMca unnata pArzvanAthako zveta pratimA aura saMvat 1760 meM pratiSThita 1 phuTa 4 iMca U~cI pArzvanAthakI kRSNa varNavAlI pratimA rakhI hai| ___maNDapase nIce utarakara eka kamaremeM do vedI haiN| bAyIM orakI vedImeM bhagavAn puSpadantakI saMvat 1924 meM pratiSThita 2 phuTa 4 iMca UMcI zveta varNa padamAsana pratimA hai| isa vedopara pAzvanAthakI do pASANa mUrtiyA~ 2 phuTa aura 1 / / phuTakI aura haiM tathA 3 pItalakI bhI mUrtiyA~ haiN| dAyoM orakI vedImeM saMvat 1934 meM pratiSThita candraprabha bhagavAn kI 2 phuTa 4 iMca unnata zveta varNa padmAsana pratimA hai| isake atirikta pASANakI 6 aura dhAtu ke isa mandirake Age maNDapa banA hai| mukhya mandirake Age 30 kASTha-stambhoMpara AdhArita khulA maNDapa banA hai| mandirake tIna ora barAmade ( yA dharmazAlA ) haiN| dharmazAlA ___ mandirake bAhara dharmazAlA banI huI hai| isameM kula 32 kamare haiN| dharmazAlAmeM bijalI hai| dharmazAlAke khule A~ganameM kuAM hai / yAtriyoMke lie bartanoMkI bhI vyavasthA hai| melA kSetrapara prativarSa magasira vadI 5-6 ko vArSika melA hotA hai| isa avasarapara rathayAtrA hotI hai jo sAre nagarameM nikalatI hai / san 1952 meM kSetrapara paMcakalyANaka pratiSThA huI thii| kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI AdinAtha svAmI digambara jaina atizaya kSetra saMsthAna po. bhAtakulI (jilA amarAvatI) mahArASTra / rAmaTeka avasthiti aura mArga zrI rAmaTeka kSetra mahArASTra prAntake nAgapura jilemeM nAgapurase lagabhaga 48 ki. mI. dUrIpara sthita hai| nAgapura zaharase yahA~ taka basamArga bhI hai aura relamArga bhii| rAmaTeka sTezanase kSetra do mIla hai| parvatakA nAma rAmaTeka hai| isI kAraNa yaha grAma bhI isI nAmase jAnA jAne lagA hai| grAmase uttarakI ora eka mIlakI dUrIpara yaha parvata hai / kSetra maidAnameM avasthita hai|
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha 312 kSetrakA itihAsa isa kSetrakA itihAsa atyanta prAcIna kAla taka athavA prAgaitihAsika kAla taka pahu~catA hai / prAgaitihAsika kAlakA paramparAgata itihAsa hamAre purANa aura kathA-sAhityameM aba taka surakSita rUpase calA A rahA hai / aitihAsika kAlake ( jo IsAse nau-dasa zatAbdI pUrva taka mAnA jAtA hai) pUrvakA itihAsa jAnaneke lie prAcIna vAGmaya, vizeSataH purANa sAhitya ke atirikta anya koI sAdhana hameM upalabdha nahIM hai / ataH prAcIna itihAsa jAnaneke lie purANoMkA vizeSa mahattva hai / jaina purANoMke anusAra rAmaTeka kSetrakA itihAsa bIsaveM tIrthaMkara bhagavAn munisuvratanAthake kAla taka jA pahu~cA hai / AcArya raviSeNane padmapurANa ( parva 40 ) meM rAmacandra dvArA vaMzagirimeM hajAroM jina mandiroMke nirmANakA ullekha karate hue yaha bhI sUcita kiyA hai ki isa vaMzagirikA hI nAma rAmagiri ho gayA / yaha ullekha atyanta bodhaprada hai / vaha isa prakAra hai : " tatra vaMzagirau rAjan rAmeNa jagadindunA / nirmApitAni caityAni jinezAnAM sahasrazaH // mahAvaSTambhasustambhA yuktavistAratuGgatAH / gavAkSa harmyaM valabhIprabhRtyAkArazobhitAH // satoraNamahAdvArAH sazAlAH parikhAnvitAH / sitacArupatAkADhyA bRhadghaNTAravAzcitAH // mRdaGgavaMzamurajasaMgItottamanisvanAH / jharjharairAnakeH zaGkhabherIbhizca mahAravAH // satatA radhvaniH zeSa ramya vastu mahotsavAH / virejustatra rAmIyA jinaprAsAdapaGktayaH // " arthAt usa vaMzagirike Upara jagat ke lie candrasvarUpa rAmacandrane jinendradevake hajAroM mandira bnvaaye| unameM bar3e lambe-caur3e stambha lagavAye, unameM gavAkSa aura aTTAlikAeM suzobhita thIM, ve vizAla toraNa, dvAra, prAkAra aura parikhAoMse yukta the, unake Upara zveta patAkAe~ phaharAtI rahatI thIM, unameM vizAla ghaNTAoMke svara gUMjate rahate the / ve mRdaMga, vaMzI, muraja Adi vAdyoM aura saMgItake ghoSa se guMjita rahate the tathA zaMkha, bherI, jhAMjha AdikI dhvani hotI rahatI thI / isa prakAra gAna, vAdya, saMgIta aura utsavoMse yukta jinAlayoMkI paMktiyAM rAmacandra ne banavAyIM / AcArya raviSeNane isa parvatakA nAma vaMzadhara batAyA hai kyoMki vahA~ saghana bAMsoMkA ati vistRta jaMgala thA / rAma dvArA hajAroM jinAlayoMke nirmANake kAraNa isa vaMzadhara (vaMzagiri ) kA hI nAma rAmagiri ho gayA / isa sambandhameM AcAryane spaSTa likhA hai "rAmeNa yasmAtparamANi tasmin jenAni vezmAni vidhApitAni / ninaMSTavaMzAdrivacaH sa tasmAdraviprabho rAmagiriH prasiddhaH // " AcAryaM raviSeNase bhI prAcIna AcArya vimalasUri kRta 'paumacariu' (40-4 ) meM bhI isase hI milatA-julatA varNana hai / usameM likhA hai ki rAmacandrake vaMzasthapura pahu~canepara rAjAne unase nagarameM padhArane kI prArthanA kI kintu unhoMne parvatapara hI ThaharanA ucita samajhA / rAjAne unakI sabhI suvidhAoMkI vyavasthA kara dii| rAmacandrake kahanepara usane vahAM aneka jinAlaya
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha nirmita kraaye| rAmane vahAM kucha dina Thaharakara lakSmaNase kahA-'lakSmaNa ! aba hameM anyatra calanA caahie| sunate haiM, yahA~se dakSiNameM eka karNaravA nadI hai, jise pAra karanepara daNDakAraNya milatA hai jo manuSyoMke lie agamya kahA jAtA hai|' rAma, lakSmaNa aura sItAne vaha sthAna chor3a diyA aura daNDakAraNyako cala diye| cUMki rAmane vahA~ jinAlaya banavAye the, ataH usa (vaMzasthagiri ) kA nAma rAmagiri ho gyaa| rAmacandrajIne rAmagirimeM jina jinAlayoMkA nirmANa karAyA thA, ve pANDavoMke kAlameM bhI vidyamAna the| isa sambandhameM harivaMza-purANa (sarga 46 ) kA adholikhita avataraNa vizeSa ullekhanIya hai "vizramya tatra te saumyA dinAni katicit sukham / yAtAH krameNa punAgA viSayaM kozalAbhidham // 17 // sthitvA tatrApi saukhyena mAsAn katipayAnapi / prAptA rAmagiri prAga yo rAma-lakSmaNasevitaH // 18 // caityAlayA jinendrANAM yatra candrArkabhAsurAH / kAritA rAmadevena saMbhAnti zatazo girI // 19 // nAnAdezAgate vyarvandyante yA dine dine / vanditAstA jinendrANAM pratimAH pANDunandanaH // 20 // isakA Azaya yaha hai ki pANDava kucha dina vahAM Thaharakara kozaladezameM aaye| kucha mAha ArAmase vahAM Thaharakara ve rAmagiri pahuMce jahAM pahale rAma aura lakSmaNa Thahare the| jahAM rAmacandrajI dvArA banAye hue saikar3oM jinAlaya pahAr3apara sUrya-candramAke samAna dedIpyamAna aba bhI vidyamAna haiM / pratidina nAnA dezoMse A-Akara loga unakI vandanA karate haiN| pANDavoMne jinendradevakI una pratimAoMkI vandanA kii| isa avataraNase do bAteM siddha hotI haiM-(1) rAmacandrajI dvArA banAye mandira pANDavoMke kAlameM maujUda the| (2) una mandiroMke kAraNa rAmagiri eka tIrtha bana gayA thA aura pratidina vahA~ bAharake yAtrI bhArI saMkhyAmeM AyA karate the| ina avataraNoMse yaha siddha ho jAtA hai ki rAmagirikA pUrvanAma vaMzagiri thaa| vahA~ rAmacandrajone aneka jina-mandira banavAye the| unake kAraNa parvatakA nAma rAmagiri par3a gyaa| ina mandiroMke kAraNa hI yaha tIrthakSetra ke rUpa meM mAnya ho gyaa| pANDavoMne ina mandiroMke darzana bhI kiye the| isake pazcAt ye mandira kaba taka surakSita rahe, isa sambandha meM koI nizcita sUcanA 1. tattheva vaMsasele paumANattaNa naravarindeNaM / jiNavara bhavaNAI tao nivesiyAiM pabhyAI // 4019 2. aha atramA kamAI bhaNio rAmeNa tattha somittii| mottUNa imaM ThANaM annaM desaM pagacchAmo // nisuNijjai kaNNaravA mahANaI tIe atthi paraeNaM / maNuyANa duggamaM ciya taruvahalaM daNNayAraNNaM / 40 / 12-13 3. rAmeNa jamhA bhavaNotamANi jiNidacandANa nivesiyANi / tattheva tuMge vimalappabhANi tamhA jaNe rAmagirI pasiddho // 40 // 16 40
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 bhAratake digambara jaina tIrtha upalabdha nahIM hotii| kintu isa kSetrake sambandhameM 16-17vIM zatAbdIke kucha bhaTTArakoMke granthoM athavA tIrthavandana saMgrahoMmeM kucha ullekha avazya prApta hote haiN| kAraMjAke senagaNake bhaTTAraka jinasena (san 1655-1685 ) ke sambandhameM eka hastalikhita guTake meM aisI sUcanA prApta hotI hai ki unhoMne giranAra, sammedazikhara, rAmaTeka tathA mANikya svAmIkI yAtrAe~ kI thiiN| unake dvArA soyarAsAha, nivAsAha, mAdhava, ganavA aura kAnhA ina pAMca vyaktiyoMko saMghapati pada prApta huA thaa| inameM kAnhA saMgavIko to rAmaTekameM hI saMghapatikA tilaka kiyA gayA thaa| bhaTTAraka jJAnasAgarajI ( solahavIM zatAbdIkA antima caraNa aura satrahavIM zatAbdIkA prArambha ) ne apanI racanA 'sarvatIrtha vandanA' ke do chappayoM (saMkhyA 95-96) meM rAmaTekake zAntinAtha bhagavAnkI bar3I prazaMsA kI hai tathA unheM manavAMchita phalako pUrNa karanevAlA batalAyA hai| lagatA hai, rAmaTekameM zAntinAtha bhagavAnkI sAtizaya pratimA thii| usIke kAraNa loga yahA~ manautI manAne Ate the| isalie yaha atizaya kSetra kahalAne lgaa| bhaTTAraka hemakIrtike ziSya makaraMdane to marAThI bhASAmeM 'rAmaTeka' chanda hI likhA hai| isase kSetrake sambandhameM kaI mahattvapUrNa sUcanAeM milatI haiN| jaise-"yahA~ zAntinAtha bhagavAnkI tIna puruSa U~cI pazcimAbhimukhI mUrti virAjamAna hai| mukhya mandirake donoM ora kSetrapAla hai| Age vedo aura pratizAlA hai / yahA~kA cauka lekura saMghavIne; sabhAmaNDapa aura cAroM orakI dIvAra lADa sajjana ne, jinakA upanAma gAhAnakArI thA, bnvaayii| AMganameM eka kuAM bnvaayaa| Age imaloke per3oM ke bIca meM bhI eka kUoM hai| pAnI moThA hai| mandirake poche tAlAba, AdhAravana, kuA~, tAtovAkI dhyAna-maThI hai| Age bhavAnIkA mandira hai| kArtika pUrNimAko yahA~ vArSika yAtrA hotI hai| yahA~ko pahAr3Ipara rAma aura sItAke mandira haiN| tAlAbake pAsa kaikeyI aura gautamake mandira haiN| nAgArjuna RSikA gupta sthAna hai| siMdUra tIrthake Age A~gana hai| yahAM bAlAjIkI mUrti tIna mana vajana kI hai| yaha kSetra devagar3ha rAjyake dahe paraganemeM hai| yahAM balAtkAragaNake bhaTTAraka vidyAbhUSaNakA ziSyavarga rahatA hai| unameM hemakIrtijI isa vanya pradezake bAdazAha kahe jAte haiN| yaha tIrtha prakAzameM kaise AyA, isake sambandhameM eka rocaka kiMvadantI pracalita hai| kahate haiM ki do sau varSa pahale nAgapura nareza zrI ApA sAhaba bhoMsale nagaramAnya zrI vardhamAna sAvajIke sAtha rAmacandrajIke mandirake darzana karaneke lie rAmaTeka pavaMtapara gaye / vardhamAna sAvajI digambara jaina the| darzana karaneke pazcAt mahArAjane bhojana kiyaa| kintu mahArAjake Agraha karanepara bhI seThajIne bhojana nahIM kiyaa| mahArAjane bhojana na karanekA kAraNa pUchA to seThajIne uttara diyA-"mahArAja' maiM jaina huuN| maiM jinendradevake darzana kiye binA bhojana nahIM karatA hai, aisA merA niyama hai|" seThajIko dharmaniSThAse mahArAja bar3e prabhAvita hue| unhoMne apanA gajarAja dekara seThajIse kAmaThI jAkara jinendra darzana kara Aneke lie khaa| seThajI bole-"mahArAja ! yahA~ rAmacandrajIkA mandira hai| rAmacandrajI jainadharmake prati bar3e AsthAvAn the| unhoMne yahAM bahutase mandira banavAye the, aisA hamAre zAstroMmeM likhA hai| isalie yahAM AsapAsameM jinAlaya avazya honA caahie|" isake lie khojabIna kI gayI aura rAvaTI logoMkI khojake phalasvarUpa zIghra 1. tIrthavandanasaMgraha, saMpAdaka DaoN. vidyAdhara joharApurakara, pR. 91-92 / 2. tIrthavandanasaMgraha, pa. 97-98 /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra ke digambara jaina tIrtha 315 hI jhAr3iyoMke bhItara eka manojJa jina-pratimA prApta huii| seThajIne bhaktipUrvaka pratimAke darzana kiye| unhoMne rAjAjJA lekara jhAr3iyoMko sApha karAyA aura dhvasta mandirakA jIrNoddhAra kraayaa| isa ghaTanAke pazcAt vahA~ko prasiddhi bar3hI aura yaha tIrtha punaH prakAzameM aayaa| zAntinAthakI vaha mUrti jena mandirameM virAjamAna hai| rAmagiriko vAstavika sthiti ___Ajakala rAmagiri nAmaka koI parvata nahIM miltaa| usase milate-julate nAma milate haiM / jaina paramparAmeM rAmagirikI prasiddhi rAmacandrajI dvArA vahAMpara sahasroM jinAlayoMke nirmANake kAraNa rahI hai| mahAkavi kAlidAsake meghadUta kAvyake kAraNa bhI rAmagirikI khyAti bahuta rahI hai| kintu rAmagiri kahA~ hai, isake bAremeM vidvAnoMmeM bahuta matabheda haiN| kucha vidvAnoMkI mAnyatA hai ki madhyapradezakI bhUtapUrva saragujA riyAsatake antargata rAmagar3ha nAmaka parvata hI rAmagiri hai| rAma, sItA aura lakSmaNane yahAM vanavAsake samaya snAna kiyA thA, aisI paramparAgata janazruti hai| kahate haiM, yahAM eka zilApara rAmacandrajIke caraNa cinha abataka bane hae haiN| yahA~ bhagnAvazeSa bhI pracura mAtrAmeM milate haiN| isa pahAr3Ipara sItAveMgA tathA jogImArA nAmaka guphAoMmeM IsAse tIna sau varSa pUrvake khude hue zilAlekha vidyamAna haiN| ina saba pramANoMse mAlUma hotA hai ki yaha sthAna atyanta prAcIna hai| eka dUsarA mata hai ki nAgapurakA nikaTavartI rAmaTeka hI rAmagiri hai| yaha sthAna bhI bahata prAcIna hai| yahA~ vAkATaka nareza dvitIya pravarasenake samayakA eka tAmrapatra milA hai| aura isI rAjyAntargata vidarbha dezake Rddhapura yA rAdhApurameM mile hue tAmrapatrapara 'rAmagirisvAminaH pAdamUlAt' aisA ullekha hai| usake pAsa hI vAkATakoMkI nandivardhana rAjadhAnI thii| dvitIya candraguptakI putrI tathA dvitIya pravarasena ( vAkATaka vaMzI ) ko mAtA prabhAvatI gupta bhagavAn rAmacandrakI pAdukAoMkI pUjAke lie rAmaTeka jAtI thIM, yaha bAta usake Rddhapura yA rAdhApurake tAmrapatrameM likhI hai| tIsarI mAnyatA yaha hai ki Andhrapradezake vijagApaTTama jilemeM vijayAnagaramke samIpakA rAmakauNDa pavaMta hI rAmagiri honA cAhie / vahA~ aneka jaina-guhA mandiroMke avazeSa haiM / sambhavataH yahIMpara ugrAditya AcAryane kalyANakAraka nAmaka vaidyaka granthakI racanA kI thii| AcAryane yaha grantha veMgI narezake AdhIna trikaliMga pradezake U~ce rAmagiripara likhA thA, jo sambhavataH yahI ho sakatA hai| ina tInoM sthAnoM meM se rAmaTeka hI vAstavika rAmagiri pratIta hotA hai| padmapurANa, paumacariu aura harivaMzapurANake ullekhoMse bhI isakI puSTi hotI hai| harivaMzapurANameM batAyA hai ki pANDava kozala dezase rAmagiri phuNce| yahAM kozalase Azaya dakSiNa kozalase hai| ve dakSiNa kozala ( Adhunika chattIsagar3ha Adi ) se rAmagiri phuNce| paumacariu aura padmapurANake anusAra rAmacandrajIne rAmagiri (vaMzagiri) se daNDakAraNyakI ora jAnekA vicAra kiyA jo karNaravA (mahAnadI ) nadIse Age phailA huA thaa| isa dRSTise dekheM to rAmaTeka hI kozala aura daNDakAraNyake madhyameM par3atA hai| rAmaTeka daNDakAraNyake uttarameM hai| mahAkavi bhavabhUtike 'uttararAmacarita'se bhI isakI puSTi hotI hai| hindU anuzrutike anusAra rAmaTekapara vaha sthAna aba bhI hai, jahAM zUdra zambUkane 1. kAlidAsa, mahAmahopAdhyAya DaoN. vAsudeva viSNu mirAzI, populara prakAzana bambaI, pR. 110-111 /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 bhAratake digambara jaina tIrthaM tapa kiyA thA aura isa aparAdhameM rAmacandrane usakA zirazcheda kiyA thA kintu vaha tatkAla zivaliMga meM badala gayA thaa| Ajakala vaha liMga dhUmrezvara liMga kahalAtA hai / 'uttararAmacarita' meM varNana hai ki daNDakAraNyameM pahAr3oM kI zrRMkhalA thI aura zambUkakI jhopar3Ise dakSiNakI ora godAvarIke kinAre janasthAna taka jaMgalI jAnavara phirate the / isa prakAra rAmaTekakI sthiti paumacariu aura padmapurANake varNanake anukUla baiThatI hai / vimalasUrikA kAla IsAkI prathama dvitIya zatAbdI mAnA jAtA hai / isa kAlameM rAmaTekako hI rAmagiri kahA jAtA thA / gupta samrAT candragupta dvitIyake kAlameM bhI yaha rAmagirike rUpameM prasiddha thA tathA usa kAlameM bhI yaha mAnyatA pracalita thI ki rAma lakSmaNa aura sItAke sAtha yahAM Thahare the / isIlie rAjamAtA prabhAvatI gupta rAmacandrajIkI caraNa pAdukAoMkI vandanA karane ke lie yahA~ AtI rahatI thI, jaisA ki Rddhapurake tAmralekhase prakaTa hotA hai / kAlidAsane bhI varNana kiyA hai ki raghupatikI pavitra pAdukA rAmagiripara virAjamAna thI / aisI sthiti meM vartamAna rAmaTekako hI rAmagiri mAnanA samucita pratIta hotA hai / usake sAtha paramparAgata mAnyatAkA bhI sambala hai / bhaTTArakoM evaM lekhakoMne bhI rAmaTekako hI tIrthaM mAnakara vandanA kI hai| jJAta pramANoMke anusAra isI rAmaTekako tIrthaM mAnakara yAtrI yAtrAke lie Ate rahe haiM / kAlidAsa meghadUta yakSane meghako jo bhaugolika dizA-nirdeza diyA hai, usameM yakSane rAmagirise uttara dizAmeM jAnepara pahale mAla pradeza, phira amarakUTa parvata ( chiMdavAr3A jile meM amaravAr3A gA~vake uttara meM sthita satapur3A pahAr3a ) aura narmaMdA nadI milegI, aisA kahA thA / saragujAkA rAmagar3ha narmadA nadIse IzAnakI ora hai, dakSiNakI ora nahIM / isa vicArase to rAmaTeka hI rAmagiri ho sakatA hai / candragupta vikramAditya ke Adezapara rAjakAjase kAlidAsa bhI sambhavataH yahA~ kucha dina Thahare the aura yahA~ke prAkRtika saundarya aura ekAnta zAntise AkRSTa hokara unakI kalpanA prasphuTita huI aura meghadUtakI racanA 120 zlokoM meM kara DAlI / unhoMne isa kAvya ke prathama zloka meM hI 'snigdhacchAyAtaruSu vasati rAmagiryAzrameSu' kahakara rAmagiriko bhI apane kAvya ke samAna amara kara diyA hai / kSetra-darzana parvatakI talahaTI meM tathA mukhya sar3akase 3 ki. mI. dUra eka koTake andara yaha kSetra avasthita hai| bAharI phATaka se praveza karanepara maidAna milatA hai| isI maidAnameM mAnastambha banA huA hai / isake sAmane punaH praveza dvAra hai / yahA~ kSetrakA kAryAlaya aura dharmazAlA banI huI hai / kSetra kAryAlaya ke sAmane mandiroMkA praveza dvAra hai / isameM praveza karanepara nau jinAlaya bane hue haiN| pahale kSetrapara eka jaina gurukula bhI thA, kintu vaha paristhitiyoMvaza banda ho gayA / mandiroM kA paricaya isa prakAra hai / 1. zAntinAtha mandira - bhagavAn zAntinAthako 13 phuTa 5 iMca U~cI bAdAmI vakI khaDgAsana mUrti hai / isake sirake pIche bhAmaNDala aura sirake Upara chatra haiM / isake vakSapara zrIvatsa hai / varNaM skandhacumbI haiM / isake donoM pAvoM meM bhI bhagavAn zAntinAthakI 5 phuTa 2 iMca U~cI mUrtiyAM haiN| caraNacaukIpara hariNakA lAMchana aMkita hai / bar3I mUrtipara lekha nahIM hai / yaha mUrti 11-12vIM zatAbdIkI pratIta hotI hai / ahAra, thUbonajI, bajaraMgar3ha AdikI zAntinAtha mUrtiyoMkI zrRMkhalA meM ise dekhA jA sakatA hai / yahA~ do kSetrapAla virAjamAna haiM /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha garbhagRhake bAhara cAra stambhoMpara AdhArita maNDapa hai| usake Age sabhAmaNDapa hai| sabhAmaNDapameM 12 stambha haiN| bar3I mUrtike Upara san 1965 meM lepa kiyA gayA thaa| taba usakI punaH pratiSThA kI gayI thii| mUrtikI caraNa-caukI dabI huI hai| yaha bhUmike andara hai| kintu vahA~ taka jAnekA mArga hai| yaha mArga tala-prakoSTha banAkara taiyAra kiyA gayA hai| caraNa-caukIke Upara hariNakA lAMchana hai tathA hAtha jor3e hue khar3I eka bhakta mahilA aMkita hai| 2. pArzvanAtha mandira-bhagavAn pArzvanAthakI nau phaNAvaliyukta saMvat 1790 meM pratiSThita zveta varNakI padmAsana pratimA hai / yaha 4 phuTa 1 iMca U~cI hai| dUsarI vedImeM bhagavAn mahAvIrakI 1 phuTa 10 iMca U~cI aura saMvat 1968 meM pratiSThita pItalakI padmAsana pratimA hai| tIsarI vedImeM 3 phuTa 9 iMca uttuMga aura saMvat 1925 meM pratiSThita candraprabha bhagavAnkI zvetavarNa padmAsana pratimA hai| 3. pAzvanAtha mandira-bhagavAn pAzvanAthakI saMvat 1904 meM pratiSThita aura 2 phuTa 4 iMca unnata zveta padmAsana pratimA hai| bAyIM ora saMvat 1769 meM pratiSThita aura 2 phuTa 4 iMca UMcI AdinAthakI zyAmavarNa pratimA hai| dAyIM ora bhI 1 phuTa 9 iMca UMcI saMvat 1904 meM pratiSThita munisuvratakI zyAmavarNa pratimA hai| isa vedIke bAyIM orakI vedImeM munisuvratanAthakI saMvat 1848 kI 1 phuTa 4 iMca unnata kRSNa pASANakI padmAsana pratimA hai| isake donoM ora dhAtuko AdinAtha aura ajitanAthakI pratimAeM virAjamAna haiN| dAyIM orakI vedImeM zyAmavarNa neminAthakI pratimA virAjamAna hai| yaha 1 phuTa 5 iMca U~cI hai| isakI pratiSThA saMvat 1710 meM huI thii| isake bAyIM ora mahAvIra aura dAyIM ora AdinAthakI dhAtu-pratimAeM haiN| ___4. ajitanAtha mandira-bhagavAn ajitanAthakI DhAI phuTa UMcI zveta varNavAlI saMvat 1925 meM pratiSThita padamAsana pratimA hai| isa vedIke atirikta yahA~ 3 vediyAM aura haiN| inameM dAyIM ora vedIpara saMvat 1904 meM pratiSThita aura Der3ha phuTa U~cI candraprabhakI zvetavarNa padmAsana pratimA hai| bAyIM orakI vedIpara arahanAthako 2 phuTa 3 iMca U~cI saMvat 1899 meM pratiSThita zveta pASANakI padmAsana pratimA hai| bAyIM o vratanAtha aura dAyIM ora padmaprabhakI zvetavarNa pratimAeM haiN| madhyavedIpara 3 phuTa ca unnata pAzvanAthakI saMvat 1925 meM pratiSThita zvetavarNakI khaDgAsana pratimA hai| isake donoM pAzvoMmeM 3 pASANakI aura 1 dhAtuko pratimAe~ haiM / Age 24 caraNa bane haiN| 5. supArzvanAtha mandira-vedIpara bhagavAn pArzvanAthakI sAr3he nau iMca UMcI saMvat 1952 meM pratiSThita padmAsana dhAtu-mUrti hai| isake bAyIM ora saMvat 1952 meM pratiSThita zyAma varNa AdinAtha bhagavAn haiM tathA dAyIM ora saMvat 1995 meM pratiSThita zveta varNa candraprabha virAjamAna haiN| yaha vedI alaga banI hai| 6. AdinAtha mandira-bhagavAna AdinAthakI 3 phuTa 10 iMca uttuMga aura saMvat 1889 meM pratiSThita zveta pASANakI padmAsana pratimA hai| bAyIM ora candraprabhakI 2 phuTa 10 iMcakI khaDgAsana pratimA hai| garbhagRhake bAyIM ora pAzvanAtha padmAsana mudrAmeM AsIna haiN| yaha pratimA zveta varNakI hai
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 bhAratake digambara jaina tIrtha tathA 1 phuTa 11 iMca U~cI hai / isake bAyIM ora zyAma varNake pArzvanAtha haiN| phaNa adhUrA hai / dAyoM ora zveta varNake arahanAtha haiN| ___dvArake dAyIM ora vedImeM zveta varNake neminAtha virAjamAna haiN| inakI pratiSThA saMvat 1769 meM huI thI aura inako avagAhanA 1 phuTa 9 iMca hai| isake donoM pAryoM meM zveta aura kRSNa varNake neminAtha virAjamAna haiN| 7. pAzvanAtha mandira-padmAsana mudrAmeM 2 phuTa 8 iMca UMce zveta pASANake pAzvanAtha AsIna haiM / pratiSThA saMvat 1902 meM huI thii| isake bAyIM ora zyAma varNa neminAtha aura dAyIM ora pArzvanAtha haiM / ina mUrtiyoMpara bhUlase saMvat 19002 utkIrNa kara diyA gayA hai jo vastutaH 1902 honA caahie| ___ garbhagRhake bAyIM ora vedImeM saMvat 1926 meM pratiSThita zveta pASANakI candraprabha pratimA hai aura dAyIM orakI vedImeM saMvat 1802 meM pratiSThita candraprabhakI zyAmavarNa padmAsana pratimA hai / donoMkI avagAhanA kramazaH 1 phuTa 2 iMca aura 1 phuTa 1 iMca hai| 8. neminAtha mandira-bhagavAna neminAthakI 1 phuTa 4 iMca UMcI saMvat 1947 meM pratiSThita zyAmavarNa padmAsana pratimA hai| isake donoM pAvoM meM 9 iMca avagAhanAvAle saMvat 1548 meM pratiSThita zveta pASANake supAzvanAtha virAjamAna haiN| ___9. merumandira-isa mandirakI gandhakuTImeM candraprabha bhagavAn virAjamAna haiN| ye zvetavarNake haiM, padmAsana haiM aura saMvat 1761 meM inakI pratiSThA huI hai| inakI avagAhanA 1 phuTa 2 iMca hai| vyavasthA isa kSetrakI vyavasthA nAgapurakI paravAra samAjake AdhIna hai| nAgapurake paravAra mandira aura isa kSetrako vyavasthA eka hI prabandhaka samiti karatI hai / dharmazAlA yahAM dharmazAlAoMmeM kula 69 kamare haiN| yAtriyoMkI suvidhAke lie nala, bijalI aura baratanoMkI suvidhA upalabdha hai / isake atirikta 25 gadde-takiye aura cAdaroMkI vyavasthA hai| melA kSetrakA vArSika melA kArtika sudI 13 se 15 taka bharatA hai| isa avasarapara jalayAtrA hotI hai| darzanIya sthala ___ rAmaTeka parvatake Upara mahAkavi kAlidAsakA smAraka banA huA hai| yaha eka golAkAra haoNla hai| isameM kAlidAsake nATakoMke AdhArapara kucha dazya bhittiyoMpara citrAMkita kiye gaye haiM yahAM jAne aura yahA~se utaraneke lie pakkA sopAna mArga banA huA hai| smArakake atirikta isa parvatapara hinduoMke rAma mandira, jAnakIkuNDa, rAmasAgara Adi bhI bane hue haiM / yahAMko eka dUsarI pahAr3Ipara nAgArjunakI guphA darzanIya hai| kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI zAntinAtha digambara jaina atizaya kSetra po. rAmaTeka ( jilA nAgapura ) mahArASTra
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha bAjAra gAMvake jaina mandiroMmeM amUlya kalA-nidhi bAjAragAMva nAmaka nagara nAgapurase 33.3 ki. mI. dUra nezanala hAIve naM. 6 ke kinArepara avasthita hai| yahAM eka hI ahAtemeM 7 jaina mandira bane hue haiN| ye nagarake bAhara avasthita haiM, kintu ye sar3akase dikhAI par3ate haiN| yahAM nagarameM jainoMkA koI ghara nahIM hai / ina mandiroMkI vyavasthA paravArapurA jaina TrasTa nAgapura karatA hai| TrasTakI orase mandiroMkI pUjA-sevAke lie eka pujArI rahatA hai / samucita sAra-samhAla na honeke kAraNa mandiroMkI dazA zocanIya ho rahI hai| yaha asandigdha satya hai ki bhAratake jaina mandiroMmeM purAtattva aura kalAkI dRSTise amUlya koSa bharA par3A hai| mandiroMkA zilpa, sthApatya aura kalA, mUrtiyoMkA zilpa-vaibhava tathA mandiroMmeM upalabdha prAcIna hastalikhita zAstroMmeM jJAna aura citrakalA atyanta samRddha hai| ataH kalAko dRSTise jaina samAja atyanta sampanna samAja hai| aneka mandiroM evaM guhA-mandiroMmeM jainAzrita citrakalA apane samunnata rUpameM upalabdha hai| kintu prAyaH isakI aba taka upekSA kI jAtI rahI hai| usakA kAraNa yaha hai ki jaina mandiroMko jaina loga kevala ArAdhanA aura zraddhAke kendrake rUpameM dekhaneke abhyasta haiN| isIlie Aja taka jainoMne apane ArAdhanA kendroMmeM surakSita bahumUlya kalA aura purAtattvakA samucita mUlyAMkana karanekA kabhI prayatna nahIM kiyaa| jaina kalAke durlabha upAdAna mandira aura mUrtiyAM kSata-vikSata dazAmeM dezake sabhI bhAgoMmeM bikharI par3I haiN| aneka mandiroMmeM prAcIna bhitticitra bane hue haiM, kintu unheM saMvAranekA prayatna na karake unake Upara saphedI pota dI gayI hai, jisase una bhitti-citroMkA saundarya lupta ho gayA hai| kaI mandiroMkI jaMghA, rathikA aura AmalakoMpara atyanta samannata koTiko jaina matiyAM utkIrNa haiM, kintu canA-saphedI karake unakI kalAko vikRta kara diyA gayA hai| kaI mandiroMmeM bhittiyoMmeM zAsana devatAoMkI mUrtiyoMko saphedI-cUne dvArA virUpa kara diyA hai| bAjAragAMvake jaina mandiroMmeM do vediyoM aura dIvAroMmeM bhitticitra bane hue haiN| inameM tIrthaMkaroMke paMca kalyANaka yA unase sambandhita jIvanake dazya, zAsanadevatA tathA lokasambandhita dRzya citrAMkita haiN| jina purAtattvavettAoM aura kalAmarmajJoMne ina bhitticitroMkA avalokana kiyA hai, ve ina citroMko samunnata kalAse atyanta prabhAvita hue haiN| kaI vidvAnoMne to inheM vidarbha pradezake kalA-koSake bahumUlya ratna kahA hai| ina citroMmeM kalAke jisa vikasita rUpake darzana hote haiM, usakI sabhIne sarAhanA kI hai| ina citroMkA kalApakSa aura bhAvapakSa donoM hI darzanIya hai| kintu ina bhitticitroMkA punarnavIkaraNa yA jIrNoddhAra na karake inake Upara saphedI pota dI gayI hai| yahA~ke upekSita mandiroMkI kalA dhIre-dhIre lupta hotI jA rahI hai| AzA hai, ina mandiroMke prabandhaka aura samasta jaina samAja jaina zilpa aura kalAke ina aura aise hI anya mahattvapUrNa upAdAnoMkI surakSAkI ora dhyAna deNge| muktAgiri ( meMDhAgiri) kSetrakA nAma muktAgiri nirvANakSetra athavA siddhakSetra hai| granthoM meM isa kSetrake kaI nAma milate haiN| saMskRta granthoM meM meMr3hakagiri nAma diyA gayA hai / saMskRta nirvANabhaktimeM siddhakSetroMmeM isakI gaNanA karate hue
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 bhAratake digambara jaina tIrtha 'droNImati prabalakuNDalamer3hake ca' yaha pada diyA gayA hai| 'bodhapAhur3a' kI 27vIM gAthAkI zrutasAgarI TIkAmeM bhI isakA nAma meMr3ha giri diyA hai| prAkRta nirvANa-bhaktimeM bhI meMDhAgiri nAma milatA hai| bhaTrAraka gaNakIrtine marAThI bhASAkI tIrthavandanAmeM 'meDhagiri AhaDha koDi mani siddhi pAvale tyA siddhAsi namaskArU mAjhA' dvArA meMDhagirike sAr3he tIna karor3a siddhi prApta muniyoMko namaskAra kiyA hai| kintu jJAnasAgara, sumatisAgara, cimaNA paNDita, somasena, jayasAgara Adine bhASA granthoMmeM isa kSetrakA nAma muktAgiri diyA hai| isase lagatA hai ki isa kSetrakA prAcIna nAma 'meMdagiri rahA hogA, bAdameM ise muktAgiri kahane lge| ina nAmoMke sambandhameM eka kiMvadantI bahata pracalita hai| prAcIna kAla meM eka mani maktAgiri parvatake jalaprapAtake nikaTa baiThe tapasyA kara rahe the| jalaprapAtake Upara eka meMDhA caratA huA AyA aura paira phisala jAnese munike nikaTa A giraa| munine maraNAsanna meMDhAko NamokAra mantra sunaayaa| vaha zAnta bhAvoMse marakara deva huaa| usa devane isa parvatapara motiyoMkI varSA kii| varSA-sthala 40veM mandirake nikaTa batAyA jAtA hai| isalie usa mandirako meMDhasagiri kahate haiM / aura muktAoMkI varSA huI thI, isalie isa kSetrako muktAgiri kahate haiN| ukta ghaTanAkA saMketa marAThI bhASAke suprasiddha kavi cimaNA paNDitane 'tIrtha-vandanA' meM isa prakAra diyA hai-'meMDhA uddharIlA mugatA girosii|' inakA samaya 17vIM zatAbdIkA uttarArdha mAnA jAtA hai / isase itanA to kahA ho jA sakatA hai ki Ajase 300 varSa pUrva bhI ukta kiMvadantI pracalita thii| isake atirikta kavi rAghava ( 18vIM zatAbdI ), kavIndrasevaka ( 19vIM zatAbdI) ne bhI isa ghaTanAkA ullekha kiyA hai| nirvANa-kSetra muktAgiri nirvANa-kSetra yA siddha-kSetra hai / yahA~se sAr3he tIna karor3a muni mukta hue haiM, jaisA ki nirvANa-kANDameM batAyA hai accalapuravaraNayare IsANabhAe meDhagiri sihre| AhuTThayakoDImo NivvANagayA Namo tesi // 16 / / arthAt acalapura nagarakI IzAna dizAmeM sthita medagirike zikharase sAr3he tIna karor3a muniyoMko mukti prApta huI thii| vartamAnameM yaha muktAgiri yA meDhAgiri kahalAtA hai aura yaha acalapura ( ailicapura ) ke IzAna koNameM 13 ki. mI. dUra hai| nirvANakANDakA anukaraNa karate hue aneka lekhakoMne isa kSetrako nirvANa-kSetra svIkAra kiyA hai tathA usake sambandhameM aneka jJAtavya bAtoMpara prakAza DAlA hai| bhaTrAraka jJAnasAgara, jo solahavIM zatAbdIke anta aura satrahavIM zatAbdIke prArambhameM hae the. unhoMne isa kSetrake sambandhameM likhA hai 'muktAgiri mAhaMta siddhakSetra atisaMtaha / caityataNI do paMkti pUja race guNavaMtaha / dhamasAla guNamAla madhya jaladhAra vahati / yAtrA karavA kAja paMca rAtri nivasaMti / / vividha caitya dekhi karI harSa ghaNo mana Upaje / brahma jJAnasAgara vadati krama krama zivapUri saMcare' // 14 //
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 321 isameM bhaTTAraka jJAnasAgarane batAyA hai ki siddhakSetra muktAgirake Upara jinAlayoMkI do paMktiyAM haiN| dharmazAlAeM haiN| madhyameM jala-pravAha hai| vahA~ yAtrAke nimitta pAMca dina taka Thaharate haiN| __aisA lagatA hai ki ina bhaTTArakake kAlameM muktAgirikI yAtrAmeM pAMca dina taka ThaharanekA rivAja rahA hogaa| bra. dhavajI ( IsAkI satrahavIM zatAbdIkA uttarArdha) kASThAsaMghake bhaTTAraka surendrakIrtike ziSya the| unhoMne hindI-saMskRta mizrita bhASAmeM muktAgiri jayamAlA likhI hai| usameM unhoMne tAyA hai ki, "vahAM zikharabaddha mandira bane hue haiN| unapara dhvajAeM phaharA rahI haiM, ghaNTAnAda ho rahA hai| deva, vidyAdhara aura manuSya ghaNTAnAda kara rahe haiM, koI pUjana kara rahe haiN| striyA~ nRtya vinoda kara rahI haiN| yahAM caturvidha saMgha apane-apane kAmameM lagA huA hai| devagaNa AkAzase puSpavarSA aura jaya-jayakAra kara rahe haiM / yahAM Akara bhaktoMkI sabhI manokAmanAeM pUrNa hotI haiN|" rAghava kavine siddhakSetra 'muktAgiri AratI' marAThI bhASAmeM likhI hai| isameM yahAMke mUlanAyaka pAzrvanAthakI AratI kI gayI hai| isameM batAyA hai 'auTha koDi muni mukti padAsI siddha jAle jAna / uddharilA to meDhA giravara jAlA pAvana / ' arthAt yahA~se sAr3he tIna karor3a muni muktiko gye| isa kSetrake prabhAvase mer3hAkA uddhAra ho gyaa| isa prakAra sabhIne isa kSetrako nirvANa-kSetra svIkAra kiyA hai, kintu yahA~ kina pramukha aura ullekhanIya muniyoMko mukti-lAbha huA, isakA ullekha kahIM dekhanemeM nahIM aayaa| atizaya isa kSetrapara prAcInakAlameM aneka camatkArapUrNa ghaTanAeM ghaTita hotI rahI haiN| yahAMke mandiroMke sambandhameM eka kiMvadantI isa prakAra pracalita hai-'eka gar3ariyA isa pahAr3apara bher3eM carAyA karatA thaa| usake pAsa 1000 bher3a-bakarI thiiN| eka dina zAmako AdhI bher3eM carakara AyIM, zeSa nahIM aayiiN| isalie gar3ariyA unako khojameM niklaa| kintu vaha bar3I dera taka to pahAr3Ipara car3ha nahIM sakA / jaba bahuta prayatna karanepara vaha car3hA to usane dekhA ki bher3a-bakariyAM eka mandirake cAroM ora cara rahI haiN| usane mandirameM jAkara sonekI eka mUrti dekhii| usa samaya taka usa mandirakA patA kisIko nahIM thaa| jaba jenoMko isa mandirakA patA lagA to unhoMne yahAM AnA prArambha kiyA aura ise tIthaM mAnanA zurU kara diyaa| isake bAda aura bhI mandira banAye gye| loga kahate haiM ki jo yUropIyana aphasara muktAgiri AtA hai, jilemeM rahate hue usakI padonnati bahuta jaldI ho jAtI hai| aisA bhI kahA jAtA hai ki pahAr3ase kaI bAra rAtrimeM jaya-jayakAra aura gAyanakI madhura dhvani dharmazAlAmeM rahanevAloMko sunAI par3atI hai| dharmazAlAke madhyameM jo mandira banA huA hai, kaI bAra ardharAtrimeM ghaNToMkI AvAja sunAI par3atI hai| isa prakArakI anuzrutiyAM anya aneka tIrthoke sambandhameM bhI pracalita haiN| 1. Central Provinces District Gazetteer. Betul District, Vol. A (Descriptive), edited by R.V. Russel I.C.S. 1907. 2. vhii| 41
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 bhAratake digambara jaina tIrtha kSetrako prAcInatA yaha kSetra atyanta prAcIna hai| sAhityika sAkSya hameM kundakundAcArya taka le jAte haiN| prAkRta nirvANa-bhaktimeM, jo AcArya kundakundane racI thI, isa kSetrakA ullekha hai| kintu tAmralekha aura itihAsase yaha kSetra isase bhI adhika prAcIna siddha hotA hai| acalApurImeM prApta tAmrapaTase jJAta hotA hai ki isa parvatapara magadha samrAT zreNika bimbasArane guhA-mandirakA nirmANa karAyA thaa| zreNikakA kAla DhAI hajAra varSa pUrva hai| ve bhagavAna mahAvIrake samakAlIna the| isake pazcAt ailicapura nareza aila zrIpAlane isa kSetrako punaH prakAzameM lAkara isakI prasiddhi kii| usane mandira aura mUrtiyoMkI pratiSThA bhI kii| isa parvatapara 52 jinAlaya haiN| ye adhikAMzataH vi. saM. 1545 ( san 1488) se vi. saM. 1950 ( san 1893 ) ke madhya nirmita hue haiN| kSetrakA svAmitva ___ yaha kSetra sampUrNataH digambara jaina samAjakA hai| isapara kisI bhI anya sampradAyakA adhikAra nahIM hai| pahale yahAMke jamIMdArako mAlagujArI denI par3atI thii| san 1928 meM zrI natthusA pAsusA amarAvatIne bIsa hajAra rupaye, zrI motI saMgaI aMjana gAMvane dasa hajAra rupaye aura zrI hIrAlAla campAlAla ailicapurane pandraha hajAra rupaye dekara yahA~ko jamIMdArI apane nAmoMse kharIda lii| zrI natthusA aura zrI motI saMgaIne apanA haka muktAgiri kSetrake nAma kara diyaa| isI prakAra zrI hIrAlAla campAlAlane 1950 meM apane mAlikAnA adhikAra kSetrako de diye / tabase kSetrako jamIna aura pahAr3ake Upara yahA~kI TrasTa kameTIkA sampUrNa adhikAra hai| itihAsake AlokameM __itihAsameM muktAgirike sambandhameM koI vivaraNa nahIM AtA, kintu jisa aila rAjAne isa kSetrako prasiddhi dI, mUrti aura mandira banavAye, usake sambandhameM itihAsa granthoMmeM vizeSa jAnakArI dI gayI hai| aila jaina rAjA thaa| usake rAjyako rAjadhAnIkA nAma ailicapura thA, jo usIke nAmapara par3a gayA thaa| amarAvatI jilA gajeTiyarameM isa rAjAke sambandhameM isa prakAra jAnakArI dI gayI hai| "eka bAra rAjA aila apanI dharma-sabhAmeM baiThA huA thaa| isa sabhAmeM dUra-dUrase vibhinna dharmoMke pratinidhi bhAga lene Aye hue the| rAjAne vAda-vivAdameM eka muslima phakIrako parAjita kara diyaa| phakIrane apanI parAjayase kSubdha hokara yaha samAcAra gajanIke tatkAlIna bAdazAha rahamAnake pAsa pahuMcA diyaa| usa samaya rahamAnakA nikAha ho rahA thA aura vaha dUlheke veSameM baiThA huA thaa| vaha phaujeM lekara tatkAla cala diyA aura ailicapurapara dhAvA bola diyaa| rAjA ailako usake abhiyAnakA samAcAra pahale hI mila cukA thA, ataH vaha pahalese sAvadhAna thaa| usane bahumUlya hIre, javAharAta aura jaina mandiroMkI mUlyavAn mUrtiyA~ rAjadhAnIse haTAkara muktAgiri kSetrako guAoMmeM chipA diiN| donoM senAoM aura donoM vIroMmeM bhayAnaka yuddha huaa| hajAroM zatru mAre gye| antameM lar3ate-lar3ate donoM vIra bhI vIragatiko prApta hue|" rahamAna zAdI chor3akara dUlhAke veSameM hI lar3ane AyA thA, isIlie usakA nAma dulA rahamAna par3a gyaa| jisa sthAnapara zatra senA mArI gayI, usa sthAnakA nAma gaMja zahIda paDa gayA, jo ailicapUrameM aba bhI hai| jahA~ aila zrIpAla aura abdula rahamAna mAre gaye, vaha sthAna baharama hai jo kharapIse 2 mIla dUra hai|
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 323 kintu tavArIkha agajadiyAke anusAra abdula rahamAna gajanIkA bAdazAha nahIM, gajanavIkA bhAnajA thaa| gajanavIne phauja dekara use vidarbhapara car3hAI karane bhejA thaa| jaba usakA vivAha ho rahA thA, tabhI aila zrIpAla rAjAke AkramaNakI khabara pAkara zAdI chor3akara dUlhAke veSameM hI yuddha karane calA aura yuddhameM mArA gyaa| yaha ghaTanA san 1001 kI hai| isa rAjAne kaI sthAnoMpara jaina-mandiroM aura gahA-mandiroMkA nirmANa karAyA thaa| antarikSa pAzvanAtha, muktAgiri Adi kSetroMpara mandiroMkA nirmANa karAyA, ailaurAmeM guphAoMkA nirmANa karAke atyanta kalAtmaka DhaMgase jina-mUrtiyAM utkIrNa karAyI thiiN| rahamAnake pazcAt alAudIna khilajIne san 1294 meM ailicapurapara prabala AkramaNa kiyA aura nagarapara adhikAra kara liyaa| muktAgirimeM rAjA ailane mUlyavAn hIre-javAharAta aura matiyAM kahAM chipAye the. yaha Aja taka jJAta nahIM ho skaa| mandira kramAMka 20 pazcimI pahAr3Ipara hai| yaha anya mandiroMkI apekSA prAcIna hai| ise purAnA muktAgiri kahate haiN| so phuTa U~cA jala-prapAta isa mandirake bilakula nikaTase hI giratA hai| isa mandirake sabhAmaNDapake bIcameM eka pASANapara zataraMja banA huA hai| sambhavataH aura sthAnoMpara bhI aise hI zataraMja bane hue haiN| logoMkA vizvAsa hai ki rAjA ailake chipAye hue dhanake saMketa cihnoMke rUpameM ye zataraMja banAye gaye hoNge| bhaTTAraka padmanandIkI samAdhi vikrama saMvat 1876 meM bhaTTAraka padmanandI yAtrAke nimitta yahAM pdhaare| yahA~ke prAkRtika saundarya aura zAntise AkarSita hokara ve yahAM kucha dina rahe aura unhoMne cakrezvarI devIkI ArAdhanA kii| unakI ArAdhanAse prasanna hokara devIne vara mAMganeke lie khaa| bhaTTArakajI ne kahA, "mujhe ApakA darzana Apake vAstavika rUpameM caahie|" devIne kahA-"tuma aura kucha mAMga lo| jo mAMgoge, vaha milegaa| merA darzana tuma sahana nahIM kara skoge| merA teja asahya hai|" kintu bhaTTArakajI apanI jidapara ar3e rahe / phalataH devIko darzana dene par3e aura bhaTTArakajIkA vahIM svargavAsa ho gyaa| unakI smRtimeM kharapI nAmaka grAmameM unakI samAdhi aura caraNa-cihna bane hue haiM / yahA~ mandira aura dharmazAlA bhI haiM jo sar3aka kinAre hI haiN| kharapI gAMva acalapura aura muktAgirike madhyameM avasthita hai| kSetra-darzana parvatapara car3hane aura utaraneke alaga-alaga mArga haiN| parvatapara dharmazAlAke nikaTa nAlese car3hAI prArambha hotI hai / 16-17 sIr3hiyAM car3hanepara eka U~ce sthAnapara zikharabaddha gumaTI banI hai| isameM muni mahendrasAgarako saMvat 1997 kI pAdukA hai| 138 sIr3hiyAM car3hanepara kucha sapATa mArga, pazcAt sIr3hiyAM aura punaH sapATa mAgaM milatA hai| yahA~ke mandiroMkA vivaraNa isa prakAra hai 1. pAzvanAtha mandira-yahAM cAra stambhoMpara AdhArita maNDapameM bhagavAn pArzvanAthakI kRSNa pASANako 3 phITa uttuMga aura saMvat 1967 meM pratiSThita padmAsana mUrti hai| stambhoMmeM ekaeka padmAsana mUrti utkIrNa hai| maNDapake pRSTha bhAgameM bAyIM orakI vedImeM dezo pASANakI pAzvanAtha mUrti virAjamAna hai| phaNa adhUrA banA hai| vakSapara zrIvatsa nahIM hai| mUrti sambhavataH 7-8vIM zatAbdIkI hai / dAyIM orakI vedImeM 1 phuTa 9 iMca U~cI sarvatobhadrikA hai|
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 bhAratake digambara jaina tIrtha 2. pAzvanAtha mandira-yahA~ 3 phITa UMce pASANa-phalakameM zvetavarNa pArzvanAtha mUrti khaDgAsana mudrAmeM avasthita hai| parikara paramparAgata hai| eka dUsarI mUrti saMvat 1920 kI isI prakArako hai / isameM kevala phaNa nahIM hai / dAyIM ora dIvAlameM eka prAcIna padmAsana mUrti hai| pRSTha bhAgameM bAyIM vedIpara 2 phITa 3 iMca U~cI padmAsana mUrti hai tathA dAyIM vedImeM 2 phITa 9 iMcavAlo khaDgAsana mUrti hai / stambhoMmeM bhI mUrtiyAM banI huI haiM / mandirake zikharameM bhI mUrti hai| ye donoM mandira prAcIna haiN| 3. ukta mandirake UparI bhAgameM yaha mandira banA huA hai| isameM zveta pASANakI saMvat 1967 meM pratiSThita mUrti hai| isakA lAMchana spaSTa dikhAI nahIM pdd'taa| yaha 1 phuTa 3 iMca UMcI hai| 4. pAzvanAtha mandira-thor3A Upara calanepara pUrvottara koNameM pAzvanAthakI zveta varNakI saMvat 1548 meM pratiSThita 1 phuTa 3 iMca U~cI padmAsana mUrti hai| mandira naM. 3-4 ke sAmane 19 sIDhiyAM caDhakara phira utaranA paDatA hai| 5. sumatinAtha mandira-bhagavAn sumatinAthakI 1 phuTa 7 iMca UMcI zvetavarNakI padmAsana mUrti hai| isake Upara zrIvatsa, lekha aura lAMchana nahIM hai| yaha mUrti 13-14vIM zatAbdIkI anumAnita kI jAtI hai| 6. sabhAmaNDapameM do stambhoMke madhya banI huI vedopara zveta varNakI 3 padmAsana pratimAeM virAjamAna haiM jo kramaza 2 phITa 5 iMca, 2 phoTa 2 iMca aura 1 phuTa 10 iMca avagAhanAkI haiM / ye saMvat 1690 meM bhaTTAraka dharmacandrane pratiSThita kraayiiN| bAyIM orakI pratimAke sirapara pASANachatra hai| kandhoMpara latAkA aMkana hai| madhya-mUrtikI caraNa-caukIpara alaMkaraNa hai| vedoke bagalameM kSetrapAla haiN| 7. neminAtha mandira-yahAM dezI zyAma pASANakI 3 poTa 11 iMca UMcI neminAthakI padmAsana mUrti hai| mUrti-lekhake anusAra isakI pratiSThA saMvat 904 meM huI thii| vakSapara zrIvatsa nahIM hai| kaNaM skandhasparzI haiN| kezoMkI tIna lar3iyAM banI huI haiN| isa vedIke pIche 5 vediyAM khAlI haiN| 8. padmaprabha mandira-padmaprabha bhagavAnkI 5 phITa 9 iMca uttuMga zyAma varNakI padmAsana pratimA hai| sirake Upara chatratrayI hai| zrIvatsa nahIM hai| kAna choTe haiN| paSTha bhAgameM do vediyA~ khAlI par3I haiN| 9. thor3A Age bar3hanepara yaha mandira hai| yaha AdinAtha mandira kahalAtA hai| isameM AdinAtha bhagavAnkI 1 phuTa 8 iMca UMcI saMvat 1910 meM pratiSThita zveta varNakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake pRSTha bhAgameM jalaprapAta hai jahAM 100 phITa Uparase jala giratA hai| yaha dRzya darzanIya hai| prapAtake bagalameM bAyIM ora guhA-mandira hai| yahI meMDhAgiri mandira kahalAtA hai| isa jalaprapAtake nikaTa isa guhAke sammukha hI mer3hA girA thA, jise eka munirAjane NamokAra mantra sunAyA thA aura vaha usake prabhAvase deva banA thaa| isI ghaTanAkI smRtisvarUpa isa parvatakA nAma meMDhAgiri ho gyaa| 10. meMDhAgiri mandira-kahate haiM, isa guhA-mandirake sAmane maNDapa banAyA gayA thaa| kintu dUsare dina hI prAtaH vaha maNDapa girA huA milaa| guhA-mandira purvAbhimukhI hai / isa mandirameM pravezake lie tIna dvAra bane hue haiN| inameM do dvAra banda haiN| inake Age pUrvokta maNDapake pASANa bikhare par3e haiN| madhya dvArake Upara pAMca ahaMnta mUrtiyAM utkIrNa haiN| madhya mUrtike nIce do siMha
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrthaM 325 hue baiThe haiN| mUrtiyoMke tInoM orake stambhoMpara 1 -1 arhanta pratimA hai| dAyIM orake dvArAkArake Upara do padmAsana mUrtiyA~ banI haiN| usase nIce do gaja bhagavAnkA abhiSeka karate dIkha par3ate haiM / isI prakAra bAyIM ora bhI aMkana hai / madhya dIvArake Upara khaDgAsana mUrti hai tathA donoM dvAroMke Upara padmAsana mUrtiyA~ haiM / zikharake sthAnapara guphA banI huI hai / kahate haiM, guphA meM se bahirama taka mArga jAtA hai / bahirama paratavAr3A - betUla roDapara kharapIse 3 ki. mI. dUra / kahA jAtA hai, isI sthAnapara aila zrIpAla aura abdula rahamAna paraspara lar3ate hue san 1001 meM mAre gaye the / yaha mandira sabase prAcIna hai / vizvAsa kiyA jAtA hai, isakA nirmANa aila zrIpAlane karAyA thA / maNDapake pharzapara caupar3a banI huI hai / isa mandira meM praveza karanepara mandirake madhya meM cAra stambhoMpara AdhArita maNDapa banA huA hai / usake cAroM ora parikramA patha banA hai| sAmane pazcimakI dIvAra meM vedI banI huI hai / isameM 2 phuTa 9 iMca AkArake caukora phalakameM eka padmAsana pratimA utkIrNa hai jo phalakase pRthak lagatI hai, kintu phalaka meM hI utkIrNa hai / usameM Upara-nIce do padmAsana aura do khaDgAsana mUrtiyA~ banI huI haiN| isa vedI ke Upara tathA idhara-udhara padmAsana mUrtiyA~ banI huI haiN| isake bAyIM aura dAyIM ora dIvArapara alaga koSThakoM meM 14- 14 mUrtiyA~ banI huI haiM / dakSiNa dIvAra meM tIna koSThaka bane hue haiN| pahale koSThaka meM eka choTI mUrti utkIrNa hai / madhya koSThaka meM 2 phuTa 6 iMca UMcI padmAsana mUrti hai tathA tIsare koSThakameM 14 mUrtiyA~ banI huI haiM / uttarakI dIvAra meM do koSThaka bane hue haiN| inameM pahale painalameM 14 mUrtiyA~ utkIrNa haiM tathA dUsare koSThaka meM vedI meM 2 phuTa 6 iMca unnata padmAsana mUrti virAjamAna hai / isake khambhoM meM bhI mUrtiyAM utkIrNa haiM / isa prakAra dIvAra mUrtiyoMkI kula saMkhyA 72 hai jo tIna caubIsI haiN| yaha mandira 16 phuTa 6 iMca lambA aura itanA hI caur3A hai| isakA nirmANa-kAla sambhavataH 10vIM zatAbdI hai / isa mandirake sAmane par3e hue pASANoM para cAroM ora kezarakI bU~deM par3I huI haiM / mandira naM. 5 se 9 taka mandiroMkA eka grupa hai / isake nIce prAcIna dharmazAlA banI huI hai / mandira naM. 10 se 11veM mandira taka jAneke lie nAleke Upara bane hue pulapara-se jAnA par3atA hai / yahA~kA dRzya atyanta manohara hai| nAlA kalakala dhvani karatA huA bahatA hai| usake donoM ora saghana vRkSarAji haiM / mandira naM. 11 se 26 taka mandiroMkA eka grupa hai / isake A~ganameM prAcIna kAlameM eka mArga suraMga ke rUpameM bahirama taka jAtA thA / 11. supArzvanAtha mandira - bhagavAn supArzvanAthakI 2 phuTa 4 iMca avagAhanAkI saMvat 1970 meM bhaTTAraka devendrakIrti dvArA pratiSThita kRSNa varNaM padmAsana mUrti hai / caraNa - caukI para svastika cihna aMkita hai / yaha mandira pazcimAbhimukhI hai aura aThakoNa hai / 12. zAntinAtha mandira - zAntinAtha bhagavAnkI bAdAmI varNakI 1 phuTa 3 iMca unnata vIra saMvat 2463 meM pratiSThita padmAsana mUrti hai / isake donoM ora 1 phuTa 1 iMca UMce zveta pASANa meM saMvat 1548 meM pratiSThita padmAsana pratimAe~ haiM / inake atirikta yahA~ 8 mUrtiyA~ aura caraNacihna haiM / inameM bAyIM orakI vedImeM eka khaDgAsana aura 3 padmAsana mUrtiyA~ haiM / inameM eka phalakameM paMca bAlayatikI mUrtiyA~ haiM / isI
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha prakAra dAyIM orakI vedImeM 4 mUrtiyAM haiM jinameM 1 phuTake eka phalakameM paMca bAlayatikA aMkana hai / yaha mandira pazcimAbhimukhI hai / ye AThoM mUrtiyAM prAcIna haiN| 13. candraprabha mandira-bhagavAn candraprabhakI 1 phuTa 4 iMca UMcI aura saMvat 1548 meM pratiSThita zvevaNaMkI padmAsana pratimA hai / yahAM caraNacihna bhI haiN| 14. candraprabha mandira-bhagavAn candraprabhakI zvetavarNavAlI padmAsana mUrti hai jo 1 phuTa 3 iMca UMcI hai| isake vAma pAzvame vIra saMvat 2469 meM pratiSThita 1 phuTa 2 iMca uttuMga zveta pASANakI ajitanAtha-mUrti hai| 15. mandira naM. 14 kI bagala meM dAyIM ora eka mandariyA hai| usameM 3 phuTa 2 iMca U~cI khaDgAsana prAcIna mUrti hai / hAtha aura ghuTanoMse nIcekA bhAga khaNDita hai| 16. prAcIna padmAsana mUrti / avagAhanA 2 phuTa 6 iMca hai| idhara-udhara caraNa haiM / 17. yahA~ mandira naM. 16 ke bagalase jAnA par3atA hai| isameM pArzvanAthakI 1 phuTa 3 iMca U~cI bAdAmI varNakI padmAsana mUrti hai| phaNa spaSTa nahIM hai| 18. AdinAtha mandira-isameM 2 phuTa 4 iMca UMcI zveta pASANakI padmAsanastha AdinAtha mUrti hai / isakI pratiSThA saMvat 1949 meM huI thii| bAyIM ora 3 phuTa 2 iMca UMcI zyAmavarNa prAcIna mUrti hai tathA dAyIM ora 3 phuTa 10 iMca avagAhanAko prAcIna khaDgAsana mUrti hai| 19. vAsupUjya mandira-vAsupUjya bhagavAn ko 1 phuTa 4 iMca UMcI ardha-padmAsana prAcIna mUrti hai / bAyIM ora dIvAra-vedImeM bhUre varNakI 1 phuTa 4 iMca U~cI padmAsana mUrti virAjamAna hai| eka sthAnapara caraNa-ciba haiN| 20. candraprabha mandira-yahAM saMvat 1537 meM pratiSThita aura 1 phuTa 2 iMca U~cI kRSNavaNaMvAlI padmAsana mUrti hai| 21. bAhubalI mandira-bAhubalI svAmIkI zveta pASANakI vIra saMvat 2469 meM pratiSThita 7 phuTa 2 iMca UMcI khaDgAsana mUrti hai| 22. pAzvanAtha mandira-1 phuTa 4 iMca UMcI saMvat 1548 meM pratiSThita pArzvanAthako zvetavarNa padmAsana mUrti hai| 23. mandira naM. 22 kI sIr3hiyoMkI bagalameM bAyIM ora eka mandariyA hai jo kevala 3 phuTa 5 iMca caur3I hai / dvAra bhI choTA hai| isameM jhukakara ghusate haiN| isameM pAzrvanAthakI eka phuTa UMcI, saMvat 1548 meM pratiSThita zvetavarNa padmAsana mUrti hai| 24. mahAvIra mandira-bhagavAn mahAvIrakI bAdAmI varNakI padmAsana mUrti hai| vIra saMvat 2500 meM pratiSThita huii| isakI avagAhanA 2 phuTa 10 iMca hai| bAyIM ora vedIpara saMvat 1548 meM pratiSThita candraprabha bhagavAnkI 1 phuTa 3 iMca UMcI mUrti hai| isake bAyIM ora zveta pASANa-phalakameM caturmukhI padmAvatI devI virAjamAna haiM / isake zIrSa bhAgapara pArzvanAtha virAjamAna haiM tathA donoM pAryoM meM 4 padmAsana pratimAeM haiN| devIke donoM ora camaravAhaka haiN| adhobhAgameM bhairava haiM / dAyIM ora caraNa bane haiN| mUlanAyakake dAyIM ora vedIpara bhagavAn pAzvanAthakI saMvat 1548 meM pratiSThita aura 1 phuTa 3 iMca UMcI mUrti hai| isase Age padmAvatI devIkI pASANa-mUrti hai| isa phalakameM Upara 3 tathA bagalameM donoM ora 2-2 padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ haiN| camaravAhakoM aura bhairavakA bhI aMkana hai| isase Age caraNa haiN| 25. eka kRSNa varNake 3 phuTa 4 iMca UMce phalakameM tIna khaDgAsana tIrthakara mUrtiyAM utkIrNa
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTra digambara jaina tIrtha 327 haiN| inake Upara chatroMkI saMyojanA hai| Upara do gaja sUMr3oMmeM kalaza liye hue abhiSeka karate dIkha par3ate haiN| 26. pAzvanAtha mandira-yaha bar3A yA mukhya mandira kahalAtA hai| mandirake madhyameM maNDapa banA huA hai / sAmane vedIpara bhagavAn pArzvanAthakI kRSNa vaNaM 4 phuTa 3 iMca uttuMga bhavya mUrti hai| phalakameM mUrtike sirapara chatra hai, donoM ora gaja bane hue haiN| donoM pAryoM meM 3-3 padmAsana mUrtiyAM haiM / mAlA hAthoMmeM liye hue gandharva aura camarendroMko pAramparika saMyojanA hai / mUrtikA lepa kahIMkahIMse chUTa gayA hai / lekha nahIM hai| __ isake Age saMvat 1548 meM pratiSThita pArzvanAthakI zvetavarNa mUrti hai| pIche dIvArameM 23 mUrtiyA~ haiM / bAyIM aura dAyIM ora dIvArameM do vediyoMmeM 4-4 padmAsana tIrthakara mUrtiyAM haiM tathA madhya dIvAra-vedImeM kRSNa varNake sahasraphaNa pAzvanAtha haiN| do sarpa caraNa-caukIse lambAyamAna hokara ghuTanoM taka aMkita haiM / dAyIM ora madhya vedImeM candraprabhakI saMvat 1602 kI zveta varNa pratimA hai| . bAyIM orakI tIna dIvAra-vediyoMmeM kramazaH prAcIna mUrti, kSetrapAla aura 2 mUrtiyA~ virAjamAna haiM / dAyIM orakI dIvAra-vedImeM saMvat 1546 meM pratiSThita geruA varNakI pAzvanAtha mUrti hai / eka anya AlemeM kSetrapAla AsIna haiN| ___ mandirake praveza-dvArake Upara padmAsana arhanta pratimA banI huI hai| dvArake bAyIM ora zveta pASANa-phalakapara saMvat 1548 kI pratiSThita paMca bAlayatikI pratimA hai tathA dAyIM ora ambikA devIkI mUrti hai| 27. candraprabha mandira-saMvat 1548 meM pratiSThita 2 phuTa 2 iMca UMcI candraprabha bhagavAnkI zvetavarNa mUrti hai| 28. candraprabha mandira-isa mandirameM candraprabhakI zvetavarNa padmAsana mUrti virAjamAna hai| avagAhanA 1 phuTa 6 iMca hai tathA pratiSThA-kAla saMvat 1696 hai ! . 29. pArzvanAtha mandira-bhagavAn pAzvanAthakI 1 phuTa 2 iMca U~cI aura saMvat 1548 meM pratiSThita padmAsana mUrti hai| 30. RSabhadeva mandira-vIra saMvat 2469 meM pratiSThita aura 3 phuTa 6 iMca unnata RSabhadevakI zveta varNa mUrti hai| bAyIM ora cabUtarevAlI vedImeM 13 kRSNa pASANakI tathA dAyIM ora 8 zveta aura 1 kRSNa pASANakI mUrtiyA~ haiN| mandira kramAMka 27 se 30 takakA eka grupa hai| yahA~se 105 sIr3hiyAM car3hakara mandira naM. 31 milatA hai| 31. yaha eka gumaTI hai| isameM 3 caraNa-cihna virAjamAna haiN| 32. isameM videha kSetrake 20 tIrthaMkaroMke caraNa-cihna bane hue haiN| 33. isa kamaremeM 5 caraNa-cihna bane hue haiN| 34. isa kamaremeM 5 caraNa-cihna utkIrNa haiN| 35. isameM bhI 5 caraNa-cihna aMkita haiN| yahA~ eka dAlAnameM 18 caraNa-cihna bane hue haiN| krama saMkhyA 31 se 35 taka prapAtake UparI bhAgapara sthita haiN| inameM-se 31 se 33 taka jala-prapAtake isa kinArepara haiM tathA 34 aura 35 jala-prapAtake dUsarI ora haiN| ye donoM ekatra haiM aura uttarAbhimukhI haiN| ina donoM samUhoMke madhya parvatameM-se AnevAlI jalakI kaI dhArAeM isa sthAnapara ekatra hokara jala prapAtake rUpameM 100 phuTa nIce giratI haiN|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 bhAratake digambara jaina tIrtha 36. sIr3hiyoMse utarakara pazcimAbhimukhI pArzvanAtha mandira milatA hai| isameM zveta pASANakI 2 phuTa 1 iMca unnata saMvat 1548 meM pratiSThita pArzvanAtha mUrti hai| 37. AdinAtha mandira-yaha mandira uttarAbhimukhI hai| isameM saMvat 1999 meM pratiSThita bhagavAn AdinAthakI zveta pASANakI padmAsana mUrti virAjamAna hai| isakI avagAhanA 1 phuTa 10 iMca hai| 38. ajitanAtha mandira-zveta pASANakI ajitanAtha mUrti virAjamAna hai| yaha 2 phuTa 5 iMca U~cI hai / saMvat 1968 meM isakI pratiSThA huI thii| 39. AdinAtha mandira-1 phuTa 2 iMca UMcI saMvat 1548 meM pratiSThita AdinAtha bhagavAnkI zveta pASANa-pratimA hai| 40.2 phuTa 2 iMca U~ce pASANa-phalakameM prAcIna khaDgAsana mUrti hai| 41. AdinAtha mandira-1 phuTa 3 iMca UMcI AdinAthakI zvetavarNa mUrti hai| caraNacaukIpara lekha nahIM hai| isa mandirake nikaTa prAcIna dharmazAlAkA eka tivArA banA huA hai jo ardha-dagdha dazAmeM khar3A hai| isameM kucha khaNDita prAcIna mUrtiyAM saMgrahIta haiN| 42. candraprabha mandira-candraprabha bhagavAn kI 2 phuTa 6 iMca unnata aura vIra saMvat 2469 meM pratiSThita zveta varNako padmAsana mUrti hai| 43. zItalanAtha mandira-bhagavAn zItalanAthakI saMvat 1548 meM pratiSThita zveta pASANakI 1 phuTa 1 iMca UMcI padmAsana mUrti hai| 44. ratnatraya mandira-isameM kRSNavarNakI tIna prAcIna khaDgAsana mUrtiyAM haiM jo sambhavataH zAntinAtha, kunthunAtha aura arahanAtha kI haiN| unake sirapara pagar3InumA jaTAjUTa haiN| madhyakI mUrti 4 phuTa 4 iMca U~cI hai tathA donoM pAzoNkI mUrtiyoMkI avagAhanA 3 phuTa 3 iMca hai| yahAM eka caraNa-cihna bhI hai| 45. ratnatraya mandira-yaha mandira kalApUrNa aura prAcIna hai.| yahA~ tIna vediyAM haiN| madhya vedIpara eka kRSNa phalakameM tIrthaMkara AdinAthako khaDgAsana mUrti hai| usake tIna ora 23 tIrthaMkaroMkI padmAsana mUrtiyAM utkIrNa haiN| donoM ora caturbhujI do deviyAM haiN| yaha phalaka 4 phuTa 2 iMca hai| bAyIM orakI vedIpara 3 phuTa 6 iMca U~ce phalakameM eka khaDgAsana mUrti utkIrNa hai| phalaka alaMkRta hai / isameM deva-deviyoMkA bhavya aMkana hai| dAyIM orakI vedIpara 3 phuTa UMcI pAzvanAthakI khaDgAsana mUrti hai| donoM ora yakSa-yakSI haiM / pRSTha bhAgameM sarpa-valaya banA hai| mandirake Age ardhamaNDapa banA huA hai| isake stambhoMmeM-se eka stambhapara 20 mUrtiyA~ utkIrNa haiM, dUsare stambhapara 4 mUrtiyA~ banI haiM tathA jaMjIroMmeM laTake hue ghaNTe aMkita haiN| tIsare, cauthe stambhameM 8-8 tIrthakara mUrtiyA~ banI haiN| inameM bhI argalAzrita ghaNToMkA bhadhya aMkana hai| maNDapake bAhara eka lekha bhI utkIrNa hai kintu vaha par3hA nahIM jA skaa| isakI chatameM kamalakA bhavya aMkana hai| 46. AdinAtha mandira-mandirake madhyameM maNDapa banA huA hai| usameM vedIpara bhagavAn AdinAthakI 3 phuTa 1 iMca avagAhanAvAlI zvetavarNakI padmAsana mUrti hai| isakA pratiSThAkAla saMvat 1960 hai|
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArASTrake digambara jaina tIrtha 329 maNDapake pRSTha bhAgameM do vediyAM banI huI haiN| bAyIM orakI vedIpara eka prAcIna mUrti virAjamAna hai / dAyIM orakI vedIpara pAzvanAthakI saMvat 1522 meM pratiSThita aura 2 phuTa 4 iMca UMcI zyAmavarNa padmAsana mUrti hai / vedIkI bhittiyoMpara 23 tIrthakara mUrtiyA~ utkIrNa haiM / tathA vAdya, patAkA, camara Adi liye kaI mAnava-mUrtiyoMkA aMkana hai| ye sambhavataH devagaNa haiM / 47. candraprabha mandira-candraprabha bhagavAnkI 1 phuTa 1 iMca U~cI aura saMvat 1548 meM pratiSThita zveta varNakI padmAsana pratimA hai| khulI jagahameM eka pASANa-khaNDapara caraNa bane hue haiN| 48. pAzvanAtha mandira-bhagavAn pArzvanAthakI 2 phuTa 4 iMca uttuMga, saMvat 1548 meM pratiSThita zveta varNa padmAsana pratimA hai| 49. bhuyArA mandira-isa mandirameM bhoyarA banA huA hai| usakA mArga navIna banAyA gayA hai| mor3avAle mArgase bhoyaremeM pahuMcate haiM, jahAM bhagavAn zAntinAtha aura kunthunAthakI 6 phuTa 10 iMca uttuMga khaDgAsana mUrtiyA~ virAjamAna haiN| yahA~se prAcIna sIr3hiyoM dvArA isa bhoyareke UparI bhAga meM pahuMcate haiN| vahA~ mandirameM 3 phuTa 10 iMca U~ce phemanumA zveta phalakameM madhyameM pAzvanAthakI padmAsana pratimA hai tathA zeSa phemameM 23 mUrtiyoMkA aMkana hai / bhagavAnke donoM pAzvoMmeM camarendra khar3e haiN| isa prakAra mandira naM. 36 se 49 taka mandiroMkA eka samUha hai| yahA~se sIr3hiyoMse utarate haiM / mArga meM avaziSTa 3 mandira milate haiN| 50. isa mandirameM tIna kaTanIvAle cabUtarepara 2 phuTa 6 iMca U~cA caityastambha hai| isameM cAroM dizAoMmeM mUrtiyAM banI haiM / isa kakSameM do vediyoMpara 3-3 mUrtiyAM haiM / 51. candraprabha mandira-candraprabha bhagavAnkI 1 phuTa 1 iMca avagAhanAvAlI zvetavarNa padmAsana pratimA hai| yahAM zveta caraNacihna bhI haiN| 52. mahAvIra mandira-bhagavAn mahAvIrakI dezI pASANako 3 iMca U~cI khaDgAsana pratimA hai / parikarameM gaja, mAlAdhArI deva, camarendra aura pratiSThAkAraka dampatI haiN| yahA~se 28 sIr3hiyAM utarakara do chatariyoMmeM muniyoMke caraNa-cihna bane hue haiN| talahaTIke mandira dharmazAlAke bIcameM sIr3hiyAM car3hakara eka hI sthAnapara do mandira haiM-AdinAtha mandira aura mahAvIra mndir| AdinAtha mandira-bhagavAn AdinAthakI 3 phuTa UMcI, saMvat 1947 meM pratiSThita zveta padmAsana mUrti hai / isake donoM pAryoM meM neminAtha aura munisuvratanAthakI kRSNavarNa mUrtiyA~ haiM / inake atirikta isa mandirameM pASANakI 12 aura dhAtukI 14 mUrtiyAM haiN| ___ mahAvIra mandira-pahale mandirake bagalameM dUsare kakSameM bhagavAn mahAvIrakI 4 phuTa 4 iMca unnata vIra saMvat 2494 meM pratiSThita padmAsana mudrAmeM zveta varNakI mUrti hai| isa vedIke sAmane cabatarepara do siMha beThe haiM jo sambhavataH bhagavAna mahAvIrake pratIka rUpameM banAye gaye haiN| isI haoNlameM bAhubalI svAmIkI 5 phuTa 5 iMca uttuMga zveta varNakI khaDgAsana mUrti eka anya vedImeM virAjamAna hai| bAyIM ora tIna darakI eka vedI hai| usameM bhagavAn pAzrvanAtha padmAsana mudrAmeM virAjamAna 42
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 bhAratake digambara jaina tIrtha haiN| mUrtikA varNa zveta hai| isake atirikta isa vedImeM pASANako 7 aura dhAtuko 1 mUrtiyA~ virAjamAna haiN| __pIcheko ora dIvArameM 5 vediyAM haiM jinameM kramazaH 24 caraNa, 3 zveta mUrtiyA~, pAzvanAtha, 3 mUrtiyAM aura dhAtuko padmAvatI mUrti virAjamAna haiN| dAyIM ora tIna darakI vedImeM pAzrvanAtha virAjamAna haiN| inake atirikta isa vedImeM pASANakI 6 aura pItalakI 2 mUrtiyAM haiN| donoM mandiroMke sAmane vizAla sabhAmaNDapa hai| dharmazAlA yahA~ 13 dharmazAlAeM haiM jinameM 130 kamare haiN| yahA~ do kueM haiM, jinameM haiNDa-pampa lage hue haiN| yAtriyoMke upayogake lie kSetrapara bartana bhI haiN| abhI taka prayatna karanepara bhI kSetra taka bijalI nahIM A pAyo / dharmazAlAke pIche pahAr3I nAlA bahatA hai| yahAM koI bastI aura bAjAra nahIM hai| melA kSetrakA vArSika melA kArtika zuklA 13 se 15 taka hotA hai| san 1969 meM yahAM paMcakalyANaka pratiSThA huI thI, jisameM bAharase 5 hajAra vyakti Aye the| yaha kSetra prAkRtika saundaryakI dRSTi se anupama hai| jalaprapAtane isa saundaryameM cAra cAMda lagA diye haiN| yAtAyAtake sAdhanoM aura bijalIke abhAvameM bhI yahAM pratidina vizeSakara avakAzake dinoMmeM saikar3oM paryaTaka Ate haiN| jo prAkRtika suSamA aura manoramatA isa kSetrapara bikharI huI hai, vaisI bhAratake anya kisI tIrthapara parilakSita nahIM hotii| yadi madhyapradeza sarakAra idhara dhyAna de to yaha sthAna paryaTana kendrake rUpameM vikasita kiyA jA sakatA hai| kintu paryaTana kendra banAnese pUrva madhyapradeza sarakArako yaha AzvAsana denA hogA ki kSetrakI pavitratA aura kSetrase sambaddha jaina samAjakI bhAvanAoMkA pUrNataH Adara kiyA jaayegaa| hameM vizvAsa hai, sarakArakI orase yaha AzvAsana milanepara jaina samAjako bhI isa sthAnake vikAsameM koI Apatti nahIM hogii| mArga aura avasthiti zrI muktAgiri siddhakSetra madhyapradezake baitUla jilemeM avasthita hai| amarAvatIse paratavAr3A 52 ki. mI. hai aura paratavAr3A-baitUla roDapara paratavAr3Ase kharapI 6 ki. mI. aura kharapIse muktAgiri 6 ki. mI. hai / kharapIse bAyIM ora eka sar3aka kSetra taka jAtI hai / kharapIse 3 ki. mI. takakA bhAga mahArASTra prAntameM hai| tathA usase Age 3 ki. mI. kSetra takakA bhAga madhyapradezameM par3atA hai / paratavAr3Ase kSetra takake lie Tempo, skUTara, tAMge aura sAikila riksA kirAyepara cale jAte haiM / murtijApurase acalapura taka relave lAina bhI hai| acalapurako hI paratavAr3A kahate haiN| yaha vicitratA hai ki muktAgiri kSetra yadyapi madhyapradezameM hai, kintu posTala patekI dRSTise isakA jilA amarAvatI ( mahArASTra ) likhA jAtA hai| kSetrakA patA isa prakAra hai mantrI, zrI digambara jaina siddhakSetra muktAgiri, po. karajagAMva ( jilA amarAvatI) mahArASTra /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTrake jainatIrtha : saMkSipta paricaya aura yAtrA-mA"
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTra ke jainatItha : saMkSipta paricaya aura yAtrA-mArga tijArA - zrI candraprabhu digambara jaina atizaya kSetra deharA - tijArA dillI aura alavaramadhya avasthita hai / yaha dillIse 112 ki. mI. evaM alavara se 53 ki. mI. dUra hai| dillI, rivAr3I, alavara, khairathala, phIrojapura jhirakA Adise yahA~ke lie sIdhI basa sevA cAlU hai / kherathala yahA~kA sabase nikaTa relave sTezana hai, jahA~se yaha kSetra 27 ki. mI. hai| yaha sTezana pazcimI relaveke rivAr3I aura bAMdIkuI sTezanoMke madhya avasthita hai / yahA~para dinameM pratyeka Trenapara kSetrake lie basa upalabdha hotI hai / dillI se khairathala sTezana 131 ki. mI. dUra hai / kSetrapara vizAla dharmazAlA hai / pahale yaha pArzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra kahalAtA thA / kintu isakI bhArata vyApI khyAti dinAMka 16 - 8 - 1956 ko bhUgarbhase utkhanana meM candraprabha bhagavAnkI zveta pratimAke prakaTa honepara huI aura yaha nirantara bar3hatI hI gayI / yahA~ Akara vyantara- bAdhA, nAnA prakAra ke roga aura mAnasika vyAdhiyAM dUra ho jAtI haiM aura manokAmanAe~ pUrNa ho jAtI haiM, janatAkI aisI zraddhA hai / isalie yahA~ pratyeka ravivArako vizeSataH mAha ke antima ravivArako dillI Adi nagaroMse hajAroM bhakta darzanArthaM Ate haiM / jayapura - khairathalase jayapura rela dvArA 177 ki. mI. hai| yaha eka darzanIya nagara hai aura gulAbI zahara ke nAmase deza-videzoM meM prasiddha hai / nagarameM aneka digambara jaina mandira aura dharmazAlAe~ haiM / mandiroM meM pATodIkA mandira, lazkarakA mandira, saMghIjIkA mandira, bar3e dIvAnajIkA mandira, dArogAjIkA mandira, TholyoMkA mandira, caubIsa mahArAjakA mandira, mahAvIra mandira kAlADerA Adi bar3e mandira haiM / yahIM vikhyAta vidvAn paM. ToDaramalajI, daulatarAmajI kAzalIvAla, paM. sadAsukhajI, paM. jayacanda chAvar3A Adi hue the| paM. ToDaramalajI badhIcandajIke mandira meM baiThakara zAstra likhate the aura bar3e mandira meM zAstra pravacana kiyA karate the / nagarase lagabhaga 3 ki. mI. dUra zrI pArzvanAtha cUlagiri digambara jaina atizaya kSetra hai / yaha eka suramya pahAr3I para sthita hai | pahAr3Ipara jAne ke lie sopAna - mArgaM hai| pahAr3Ipara vizAla mandira banA huA hai / jayapura ke nikaTa Amera aura sAMgAnerake mandira bhI darzanIya haiM / padamapurA - ghATageTa ( jayapura ) se zrI digambara jaina atizaya kSetra padamapurA ( bAr3A ) ke lie prAiveTa baseM calatI haiM jo khAniyA, gaunera hotI huI jAtI haiN| isa mArga se padamapurA 24 ki. mI. par3atA hai| bhaTTArakajIkI nasiyA ( jayapura ) se sarakArI baseM calatI haiM jo sAMgAnera, zivarAsapurA hotI huI jAtI haiN| isa mArga se kSetra 32 ki. mI. par3atA hai| jayapurase savAI mAdhopura jAnevAle relamArgapara zivadAsapurA-padamapurA sTezana hai| vahA~se kSetra 6 ki. mI. dUra hai| pratyeka Trenara kSetra ke lie basa milatI hai / yaha kSetra padmaprabha bhagavAnkI mUrtike atizayoMke kAraNa atizaya kSetra kahalAtA hai / tijArAkI taraha yahA~ bhI aisI mAnyatA hai ki yahAM bhUtabAdhA aura roga dUra ho jAte haiM aura manokAmanAe~ pUrNa ho jAtI haiM / yahA~kA navanirmita mandira darzanIya hai /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 bhAratake digambara jaina tIrtha zrImahAvIrajI-yaha bhArata bhara meM prasiddha digambara jaina atizaya kSetra hai| yahAM varSa-bharameM lAkhoM bhaktajana manameM kAmanA saMjoye Ate haiN| unakI kAmanA-pUrti ho jAtI hai, zraddhAluoMkA aisA vizvAsa hai / mUlanAyaka bhagavAn mahAvIrakI katthaI varNakI prAcIna pratimA hai| yaha atyanta atizayasampanna hai| isa mUrtiko eka bhakta gvAlene bhUmise nikAlA thaa| isa mandirameM kula 9 vediyAM haiM / mandirake Age mAnastambha aura cAroM ora dharmazAlA hai jo kaTalA kahalAtA hai| isake atirikta bhI kaI aura vizAla dharmazAlAe~ haiN| . ___ yahA~ mukhya mandirake atirikta mumukSu mahilAzrama, Adarza mahilAzrama aura zAntivIra nagarameM bhI mandira haiN| kSetrapara caitrameM mahAvIra jayantIke avasarapara melA hotA hai| usa samaya rathayAtrA bhI hotI hai jisameM hajAroM mainA aura gUjara aura digambara jaina Ate haiM / camatkArajI-zrI mahAvIrajIse savAI mAdhopura rela dvArA jAnepara savAI mAdhopura sTezanase zaharako jAnevAlI sar3aka kinAre 5 ki. mI. dUra Alanapura gAMva hai| usameM camatkArajIkA mandira hai| mukhya vedIpara AdinAtha bhagavAnkI 6 iMca UMcI sphaTikakI pratimA hai| isIke atizayoMke kAraNa yaha atizaya kSetrake rUpameM prasiddha ho gayA hai| saMvat 1889 meM eka kisAnake kheta jotate samaya yaha pratimA prApta huI thii| nagarameM 7 mandira aura 1 nasiyA hai| mandirake bAhara dharmazAlA hai| bijauliyA-savAI mAdhopurase bUMdIroDa utarakara vahAMse basa dvArA 10 ki. mI. bijauliyA nagara hai| nagara se 1 mIla dUra yaha kSetra hai| vizAla ahAteke bhItara mandira aura revatI kuNDa bane hue haiN| mandirameM mUlanAyakake sthAnapara eka zikharAkAra caturviMzati phalaka hai| kuNDameM snAna karanese roga dUra ho jAte haiM aisI anuzruti hai| kuNDake nikaTa pahAr3I caTTAnoMpara tIna zilAlekha utkIrNa haiM, jo atyanta mahattvapUrNa haiN| isa kSetrakI khyAti vastutaH ina lekhoMke kAraNa hai| nagarameM jaina dharmazAlA hai| kezorAyapATana-bijauliyAse bUMdI aura vahA~se kezorAyapATana pahuMcate haiN| basoMkI suvidhA hai| nagarase bAhara cambalake taTapara U~cI caukIpara jinAlaya banA huA hai| mandirameM Upara chaha tathA bhUgarbhameM bhI choTI-bar3I chaha vediyAM haiN| mUlanAyaka bhagavAn muni suvratanAthakI kRSNavarNa sAr3he cAra phuTa UMcI padmAsana pratimA hai| yaha pratimA atyanta bhavya aura camatkArI hai| aneka bhaktajanoMkI kAmanAeM yahAM Akara pUrI ho jAtI haiN| isa mandirameM 7-8vIM zatAbdIkI kaI mUrtiyA~ haiN| kahate haiM, isI mandirameM baiThakara brahmadeva munine bRdravyasaMgrahakI TIkA likhI thii| cA~dakher3o-cambala nadI nAva dvArA pAra kara koTAke lie basa milatI hai| koTAse khAnapurako baseM jAtI haiN| khAnapura vArAM-jhAlAvAr3a roDapara sthita hai| khAnapurase 4 phalAMga dUra cAMdakher3I kSetra hai / yaha rupalI nadIke kinAre avasthita hai| mandirake bhoyaremeM mukhya garbhagRhameM halake lAla pASANako bhagavAn AdinAthakI savA chaha phITa U~cI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake aneka camatkAroMkI kahAniyAM pracalita haiN| bhUmigRhameM eka zilAphalakameM mahAvIra svAmIkI 12vIM zatAbdIkI atimanojJa eka pratimA hai| mandirake UparI bhAgameM 5 vediyAM haiN| mandirake bAhara dharmazAlA banI huI hai| jhAlarApATana-khAnapUrase jhAlAvAr3a aura vahA~se jhAlarApATanako baseM jAtI haiN| nagarameM bhagavAn zAntinAtha kSetrakA mandira hai| isameM bhagayAn zAntivAthakI 12 phITa UMcI bhavya khaDgAsana pratimA hai| mandirake tIna ora 15 vediyAM banI huI haiN| isake atirikta nagarameM
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 1 335 4 mandira aura haiM tathA jhAlarApATana aura jhAlAvAr3ake madhya sar3aka ke kinAre nasiyA banI huI hai / isameM kaI prAcIna pratimAe~ haiM / cittaur3agar3ha - yaha gar3ha zilpakalA aura svAdhInatA hetu lar3anevAle vIroMkI zUratA ke lie deza bhara meM prasiddha hai / kahate haiM, isa kilekA nirmANa citrAMgada mauryane karAyA thA aura usake nAmapara hI yaha cittaur3agar3ha kahalAyA / yaha bhI kahA jAtA hai ki sIsodiyA nareza ajayapAlane 9vIM zatAbdI meM kisI guhilota nareza dvArA banAye hue gar3hako hI bar3hAkara use nayA rUpa pradAna kiyA / isa durgaMse anindya sundarI padminI, kRSNabhakta mIrAbAI, apratima vIra rANA kumbha, prakhara dezabhakta mahArANA pratApa Adike carita jur3e hue haiM / durgake bhItara padminIke mahala, vijayastambha, phatahaprakAza mahala, mahArANA kumbhAke mahala, mIrAbAI mandira, naugajA pIrakI kabra Adi darzanIya haiM / durga meM kaI digambara aura zvetAmbara mandira bane hue haiM / sAha jIjA dvArA banAyA huA AdinAtha digambara jaina mandira aura jaina kIrtistambha zilpa aura sthApatyakA bejor3a namUnA hai / yaha kIrtistambha sAta maMjilakA hai aura 75 phITa UMcA hai| aisA stambha sAre bhAratameM anyatra nahIM milegA | cittaur3a dillI- udayapura relamArgapara udayapurase 117 ki. mI. tathA ajamera se 189 ki. mI. hai| bamotara - cittaur3agar3hase choTI sAdar3I hote hue pratApagar3hako jAnevAlI sar3akapara zrI zAntinAtha digambara jaina atizaya kSetra bamotara nAmaka grAmameM avasthita hai | yaha grAma pratApagar3ha se uttara meM 5 ki. mI. dUra hai / yahA~ zAntinAtha bhagavAnkI 5 phITa U~cI kRSNavarNavAlI padmAsana pratimA bar3I atizayasampanna hai / yaha pratimA saMvat 1902 meM pratiSThita huI thI / RSabhadeva - udayapurase sar3aka mArga se RSabhadeva ( kezariyAjI ) 65 ki. mI. hai / yaha eka suprasiddha atizaya kSetra hai / yahA~ bhagavAn RSabhadevakI atyanta camatkArI pratimA hai| isake darzana karane aura manautI manAneke lie kevala digambara jaina hI nahIM, balki zvetAmbara jaina, bhIla aura hindU bhI bahuta bar3I saMkhyAmeM Ate haiM / yahA~ sabhI kAryaM samayabaddha aura niyamAnusAra hote haiM / prAtaH abhiSeka samaya prathama kalazakI bolI hotI hai / yahA~ sabhI mUrtiyAM digambara AmnAyakI haiM / isa mandirake cAroM ora 52 dehariyA~ banI huI haiM / mandirameM kASThAsaMghI aura mUlasaMghI bhaTTArakoM kI gaddiyA~ banI huI haiM / yahA~ jitane dhArmika utsava hote haiM, sabhI digambara AmnAyake anusAra hote haiM / mandirakA mukhya dvAra atyanta vizAla evaM kalApUrNa hai / isa mandirakI vyavasthA rAjasthAna sarakArakA devasthAna vibhAga karatA hai| yAtriyoMke Thaharane ke lie yahA~ kaI dharmazAlAe~ haiM / yahA~ mandira ke nikaTa bAjArake pRSThabhAgameM bhaTTAraka yazakIrti bhavanameM caityAlaya hai / mandirase lagabhaga eka pharlAMga 'dUra bhaTTAraka yazakIrti jaina gurukula hai| usameM bhI jinAlaya hai tathA yAtriyoMke ThaharanekI bhI suvidhA hai / gurukulase thor3I dUrapara pagalyAjI ( caraNa ) bane hue haiM / kahate haiM, yahIM para bhagavAn RSabhadevakI mUrti bhUgabhaMse prakaTa huI thI / nAgaphaNI pArzvanAtha - yaha atizaya kSetra hai / mandirake nIce mairaco nadI bahatI hai / 47 sIr3hiyA~ car3hakara pahAr3a ke Upara mandira banA huA hai / mandirameM dharaNendra lalitAsana meM baiThe haiM / unake zirobhAgapara saptaphaNamaNDita pArzvanAtha bhagavAn virAjamAna haiN| kiMvadantI hai ki eka bhIla vRddhA strIko jaMgalameM yaha mUrti par3o huI milii| vaha isakI sevA karane lagI / vaha usa mUrtiko apane ghara le jAnA cAhatI thI / rAtrimeM use svapna huA ki sarakaNDekI gAr3I banAkara tU mujhe le cala, kintu pIche mata dekhanA / usane sarakaNDekI gAr3I banAyI aura mUrtiko le clii| pIche bAjoMkI dhvani hotI A rahI thI / jharaneke pAsa Akara use sandeha huA to usa bhakta vRddhAne pIche
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 bhAratake digambara jaina tIrtha mur3akara dekhA / basa mUrti vahIM acala ho gayI / mUrti camatkArI hai| aneka jaina aura ajaina yahA~ manautI manAne Ate haiM / RSabhadevase bIchIvAr3A taka basa sarvisa hai / vahAMse 10 ki. mI. anagar3ha pahAr3I sar3aka hai / isameM lagabhaga 6 ki. mI. taka basa jAtIM hai / zeSa mAgaM mairaco nadI taka paidala pUrA karanA par3atA / pAsa hI modara nAmaka bhIloMkA gA~va hai / cAroM ora pahAr3a aura jaMgala hai / isa jaMgalameM zera bhI rahatA hai / mandirake bagala meM dharmazAlA banI huI hai / yAtriyoMko bachIvAr3A meM jainoM se milakara savArIkI vyavasthA kara lenI cAhie / andezvara pAzrvanAtha - yaha sthAna jaMgalameM hai tathA kaliMjarA - kuzalagar3ha ke madhya meM avasthita hai / RSabhadeva se DUMgarapura, bA~savAr3A, kaliMjarA hokara isa atizaya kSetra taka pahu~cate haiM / yahA~ pArzvanAtha bhagavAn ke do mandira bane hue haiN| bar3e mandira meM bhagavAn pArzvanAthakI 1 phuTa 9 iMca U~cI mUlanAyaka pratimA atizayapUrNa hai / svapna dvArA jAnakara eka kisAnane bhUgarbha se ise nikAlA thA / yahA~ bhI bhaktajana manotI manAne Ate haiM / mandira ke bAhara dharmazAlA banI huI hai / AbU - pazcima relavekI mITara geja relakI ahamadAbAda- dillI lAinapara AbU roDa sTezana hai / AbU roDa sTezanase 28 ki. mI. dUra mAuNTa AbU hai| vahA~ dilavAr3A meM digambara jaina AdinAtha mandira aura dharmazAlA hai / dharmazAlAse thor3I dUra vimalazAhakA banavAyA huA vimalavasahi nAmaka zvetAmbara mandira hai, jisake nirmANa meM usa samaya aThAraha karor3a rupaye vyaya hue the / isameM 52 dehariyAM haiN| isake sAmane zrI kunthunAtha digambara jaina mandira hai / isake nikaTa lUNavasahi nAmaka dUsarA zvetAmbara mandira hai / isakA nirmANa mantrI vastupAla aura tejapAlane lagabhaga bAraha karor3a rupaye lagAkara karAyA thaa| isameM 48 dehariyAM haiN| donoM mandira saMgamaramarake haiM aura apanI adbhuta zilpakalA aura saundaryake lie saMsArameM vikhyAta haiM / ina mandiroMke stambhoM aura chatoMkI kalA darzanIya hai / dilavAr3A se lagabhaga 6 ki. mI. Age acalagar3ha hai / yahA~ AdinAtha mandirameM AdinAtha bhagavAnkI aSTa dhAtukI mUrti 1544 mana kI kahI jAtI hai / taraMgA - AbU roDa se pazcima relavepara mahasAnA jaMkzana 117 ki. mI. hai aura mahasAnAse tAraMgA hila sTezana 57 ki. mI. hai| sTezanake nikaTa digambara jaina dharmazAlA aura mandira hai / sTezana se tAraMgA kSetra 9 ki. mI. hai| pakkI sar3aka hai| basa jAtI hai / tAraMgA siddhakSetra hai / yahA~ se varadatta, sAgaradatta Adi sAr3he tIna karor3a muni mukta hue haiM / yahA~ koTizilA aura siddhazilA nAmaka do choTI pahAr3iyAM haiN| donoM pahAr3iyoMpara ToMkeM haiN| donoM hI pahAr3iyoMpara kramazaH bhagavAn neminAtha aura bhagavAn mallinAthako saMvat 1292 kI pratimAe~ haiM / talahaTI meM 14 mandira bane hue haiM / yahIM digambara jaina dharmazAlA hai / yahA~se lagabhaga eka mIla dUra mokSavATI nAmaka pahAr3o hai / vizvAsa kiyA jAtA hai ki yahA~se bhI aneka muniyoMko nirvANa prApta huA thA / giranAra - tAraMgAse mahasAnA lauTakara mahasAnAse rAjakoTa 246 ki. mI. rela dvArA jAnA par3atA hai| rAjakoTase Trena badalakara jUnAgar3ha jAveM / jUnAgar3hase giranAra sar3akase 5 ki. mI. hai| yahA~ zrI baNDIlA digambara jaina kArakhAnA ( dharmazAlA ) hai / dharmazAlA ke andara hI mAnastambha aura mandira haiM jisameM 9 vediyA~ haiM / dharmazAlA se kucha dUra calanepara sIr3hiyA~ milatI haiM / pahalI ToMka taka 4400 sIr3hiyA~ haiM / pahalI ToMkapara 4 digambara mandira aura digambara jaina dharmazAlAe~ haiM / nikaTa hI rAjula guphA hai| kahA jAtA hai ki yahIM baiThakara rAjulamatIne tapasyA kI thI / guphA meM aMdherA rahatA hai aura baiThakara jAnA par3atA hai / yahA~se 105 sIr3hiyA~ calanepara gomukha gaMgA (kuNDa ) milatI hai / kuNDake dUsarI ora dIvArameM caubIsa caraNa bane hue haiN| gomukha gaMgAke bagala se sahasrAmra vanako sIr3hiyA~ jAtI haiN| inakI saMkhyA 1499 hai / gomukhase Age bar3hane para rAkhaMgArakA
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ . pariziSTa-1 337 kilA aura aneka zvetAmbara mandira milate haiN| pahalI ToMkase 900 sIr3hiyAM car3hanepara aniruddhakumAra kI ToMka milatI hai| isake nikaTa ambA devIkA mandira hai / isake Upara aba hinduoMkA adhikAra hai| dUsarI ToMkase 700 sIr3hiyAM car3hanepara zambukumArakI tosarI ToMka milatI hai| isase pA~cavIM ToMka taka 2500 sIr3hiyAM haiN| cauthI ToMka pradyumnakumArakI hai| isake lie sIr3hiyAM nahIM haiM / ataH isakI car3hAI kaThina hai| pAMcavIM ToMka bhagavAn neminAthakI hai| yahAM hindU sAdhu baiThe rahate haiN| ___kula sIr3hiyoMkI saMkhyA 8500 + 1499 kula 9999 hai| isa kSetrase bhagavAn neminAtha Adi mukta hue the, ataH yaha siddhakSetra hai| sahasrAmra vanako vApasImeM jAnA cAhie aura sIr3hiyoM dvArA hI vahA~ko yAtrA karanI caahie| yahA~ DolIkA bhAr3A 55 kilo taka 95 rupaye tathA sahasrAmra vanake 40 rupaye haiN| AgekA bhAr3A isa prakAra hai 55 kilose 80 kilo taka 155.00 sahasrAmra vana 50.00 80 , 100 , 250.00 70.00 bacce 1 mAhase 5 varSa taka 18.00 4.00 jUnAgar3ha zaharameM bhI Upara koTake pAsa digambara dharmazAlA aura mandira hai| sonagar3ha-jUnAgar3hase sonagar3hake lie sIdhI basa-sevA hai| sonagar3ha zrI kAnajI svAmIke kAraNa tIrthake samAna bana gayA hai| svAmIjI varSa meM 9 mAha yahAM rahate haiN| yahAMkA zrI mahAvIra kundakunda digambara jaina paramAgama mandira darzanIya hai / isake nirmANameM 25 lAkha rupayA vyaya huA hai| isameM kundakundAcAryake samayasAra, niyamasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya aura aSTapAhuDa granthoMko 442' ke 448 pATiyoMpara utkIrNa karAyA gayA hai| isake atirikta yahAM sImandhara svAmI digambara jaina mandira, samavasaraNa mandira, svAdhyAya mandira tathA vizAla mAnastambha hai| yahA~ Thaharaneke lie do dharmazAlAeM aura gesTa hAusa haiN| pAlItANA-sonagar3hase pAlItANA 22 ki. mI. hai / baseM jAtI haiN| bhairavapurAmeM digambara jaina dharmazAlA hai| zaharameM eka digambara jaina mandira hai| zaharase zatrujaya tIrtha DhAI mIla hai| tAMge jAte haiM / isa pahAr3apara zvetAmbaroMke 3500 jaina mandira haiN| unake madhyameM eka digambara jaina mandira hai / yahAMse tIna pANDava aura 8 karor3a muni mukta hue the, ataH yaha siddhakSetra hai| ghoghA-pAlItANAse bhAvanagara 29 ki. mI. hai tathA bhAvanagarase ghoghA lagabhaga 14 ki. mI. hai| baseM jAtI haiN| yahAM eka kampAuNDameM do maMjile do digambara jaina mandira haiN| nagara khambhAtakI khAr3Ike taTapara hai / ataH samudrakI khArI havAoMke kAraNa mUrtiyoMpara cittiyAM par3a gayI haiN| eka zveta pratimA atyanta atizayasampanna hai| lAMchana aura lekha na honeke kAraNa ise caturthakAlakI kahA jAtA hai| pAvAgar3ha-bhAvanagarase ahamadAbAda hote hue bar3odA pahuMcakara vahA~se basa dvArA pAvAgar3ha jA sakate haiM / yaha siddhakSetra hai| yahA~se lavaNAMkuza, madanAMkuza Adi sAr3he pAMca karor3a muni mukta hue the| basa sTaiNDase eka ki. mI. dUra digambara jaina dharmazAlA hai| dharmazAlAke andara eka jaina mandira aura mAnastambha hai tathA eka mandira dharmazAlAke bAhara hai| mahAvIra mandirameM sambhavanAtha bhagavAnkI eka pratimA saMvat 1245 kI hai| dharmazAlAse kSetra lagabhaga 10 ki. mI. hai| isameM AdhA mArga pakkI sar3akakA hai, zeSa mArga kaccA hai / pahAr3apara 7 jinAlaya bane hue haiN| aneka mandiroMke bhagnAvazeSa par3e hue haiN| aMkalezvara-bar3audAse rela dvArA aMkalezvara 79 ki. mI. hai| nagarake madhyameM digambara jaina dharmazAlA hai| yahAM cintAmaNi pAzrvanAtha, neminAtha, AdinAtha aura mahAvIra mandira ye cAra 43
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 bhAratake digambara jaina tIrtha mandira haiN| cintAmaNi pAzvanAthakI pratimA rAmakuNDameM-se nikalI thii| kahate haiM, pAzvanAtha mandirameM hI bhagavatpuSpadanta aura bhagavadbhUtabaline dharasenAcAryase siddhAnta granthoMkA adhyayana karaneke bAda prathama cAturmAsa kiyA thaa| isa mandirameM eka munikI prAcIna pratimA hai jo dharasenAcAryakI kahI jAtI hai| yahA~kA mukhya mandira mahAvIra mandira hai| mahAvIra aura AdinAtha mandira kASThAsaMghake haiM, pAzrvanAtha mandira mUlasaMghakA aura neminAtha mandira navagraha saMghakA hai| sajoda-yaha atizaya kSetra hai| sajoda aMkalezvarase pazcima meM 8 ki. mI. dUra hai| baseM jAtI haiN| nagarake madhyameM digambara jaina mandira banA huA hai| isameM bhUgarbhagRhameM bhagavAn zItalanAthako atyanta manojJa pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA bhI rAmakuNDase prApta huI thii| pratimA sAtizaya hai / nagarameM jainoMkA koI ghara nahIM hai| __ sUrata-aMkalezvarase sUrata rela dvArA 50 ki. mI. hai| zahara meM kaI jinAlaya haiN| zaharase 3 ki. mI. dara katAra gAMvameM vidyAnanda kSetra hai jahA~ prasiddha bhadrAraka vidyAnanda tathA bhaTTArakoM aura muniyoMke 82 caraNa bane hue haiN| eka mAnastambha bhI hai| Upara jAneke lie sIr3hiyA~ banI huI haiN| yahA~ dharmazAlA bhI hai| mahuA-zrI vighnahara pAzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra mahuA sUratase sar3aka mArga dvArA 44 ki. mI. dUra hai aura pUrNA nadIke taTapara avasthita hai| bhUgarbha-gRhameM bhagavAn pArzvanAthakI zyAmavarNa pratimA virAjamAna hai| yaha atyanta atizayasampanna hai| yahAM jainoMke atirikta aneka hindU pUrNA nadImeM snAna karake gAje-bAjeke sAtha manautI manAneke lie Ate haiM aura phala, nAriyala tathA cA~dIkI vastueM car3hAte haiN| yahAM eka mandira candraprabha bhagavAnkA hai jisameM prAcIna mandirakI aneka pratimAeM virAjamAna haiM / mandirake sAmane dharmazAlA hai| isameM prAcIna dArulekha surakSita haiM jo darzanIya haiN| . bambaI-sUratase bambaI jAnA cAhie / bambaImeM sI. pI. TeMkapara hIrAbAga digambara jaina dharmazAlA hai| usIke nikaTa sukhAnanda digambara jaina dharmazAlA hai| hIrAbAga dharmazAlAmeM hI bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTokA kAryAlaya hai / bambaImeM bhUlezvara, kAlabAdevI roDa, gulAlabAr3I, borIbalImeM bhI digambara jaina mandira haiN| caupATIpara seTha ghAsIrAma pUnamacandakA kA~cakA caityAlaya tathA seTha hIrAcanda gumAnajIke caityAlaya bhI darzanIya haiN| podanapura (borIbalI) meM nezanala pArkameM tIna mUrti mandirane kSetrakA rUpa le liyA hai| yahAM bhagavAn AdinAthakI 31 phoTakI tathA bharata aura bAhubalI kI 28-28 phITa U~cI mUrtiyAM virAjamAna haiN| inake atirikta 24 vediyoMmeM 24 tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM virAjamAna haiN| gajapanthA-bambaIse nAsika Akara nAsikase DiNDorI roDapara 6 ki. mI. dUra mhasarula gAMva hai| yahIM sar3aka kinAre digambara jaina dharmazAlA aura mandira hai| dharmazAlAse lagabhaga 1 mIla dUra digambara jaina siddhakSetra gajapanthA hai| yahA~ talahaTImeM eka mandira hai| lagabhaga 500 sIr3hiyAM car3hakara parvatapara guhAmandira tathA anya mandira haiN| guhAmandirameM bhagavAn pArzvanAthakI 10 phITa 4 iMca UMcI padmAsana pratimA hai| yahA~se balabhadra Adi 8 karor3a muni mukta hue haiM / ye guphAe~ cAmara lenI kahalAtI haiN| nAsikameM 1381 TakasAla lena, dUdhanAkA tryambaka daravAjAmeM digambara jaina dharmazAlA hai| nAsika roDa sTezanase nAsika zahara 8 ki. mI. hai| aMjanerI kSetra-gajapanthase tryambaka roDapara 27 ki. mI. dUra aMjanerI kSetra hai| yahA~ parvatapara do guphAoMmeM 6 mUrtiyA~ haiN| prAcIna kAlameM gAMvameM 14-15 jaina mandira the, jo aba dhvasta avasthAmeM
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 339 pariziSTa-1 par3e hue haiN| eka mandirameM 12vIM zatAbdIkA zilAlekha hai| sar3aka kinAre eka zaiDake nIce 5 phITa UMcI tIrthaMkara pratimA rakhI huI hai| mAMgItuMgI-gajapantha ( mhasarula ) se nAsika 6 ki. mI., nAsikase saTANA 88 ki. mI. aura saTANAse tArAbAda 27 ki. mI. basa dvArA jAkara tArAbAdase kSetrake lie bailagAr3Ise 6 ki. mI. jAnA par3atA hai| kaccI sar3aka hai| yaha siddhakSetra hai| yahAMse rAmacandra, hanumAn, sugrIva, suDola, gava, gavAkSa, nIla, mahAnIla Adi 99 karor3a muni mukta hue the| balabhadrane apane mRta anuja nArAyaNa kRSNake zavakA dAha karake yahIM muni-dIkSA lI thii| mAMgI aura tuMgI eka parvatako do coTiyA~ haiN| pahAr3apara Upara jAneke lie kula 2960 sIr3hiyA~ haiM / Upara jAte hue bAyIM orako mAMgI zikharake lie aura dAyIM orako tuMgI zikharake lie mArga gayA hai| mArgameM zuddha-buddhakI guphAeM, mAMgI zikharapara 9 guphAeM aura tuMgI zikharapara 2 guphAe~ banI huI haiN| ina guphAoMko saMvAra diyA gayA hai| ina guphAoMmeM aura dovAroMmeM tIrthaMkaroM, ahaMntoM aura muniyoMkI 600 mUrtiyAM bano huI haiN| talahaTImeM 3 mandira haiN| ina mandiroMke cAroM ora dharmazAlA banI huI hai| dahIgA~va-mAMgItuMgIse saTANA aura vahAMse manamAr3a basa dvArA calakara vahAMse rela dvArA puNe (pUnA) aura puNese loNanda yA norA reladvArA jAkara vahAMse nAteputte basa dvArA jAnA caahie| nAteputtese dahIgAMva bAlacandanagara jAnevAlI basase jAnA par3atA hai| nAteputtese yaha sthAna 6 ki. mI. hai| yaha kSetra gAMvake madhyameM hai| yahAM eka mandirameM Upara nIce 12 vediyAM haiN| mukhya vedImeM bhagavAn mahAvIrako sAr3he pAMca phITa UMcI padmAsana pratimA hai| isake pArzvavartI vedImeM bhagavAn mahAvIrako pratimA tathA bra. mahatIsAgarake caraNa-cihna virAjamAna haiN| kahate haiM, inhIM caraNoMke Age bhakta loga manautiyAM manAte haiM aura inhIM ke kAraNa yaha sthAna atizaya kSetra kahalAtA hai| mandirake Age eka vizAla mAnastambha hai| nikaTa hI eka jaina dharmazAlA hai| isameM jainagurukula bhI cala rahA hai| kuNDala --yahA~se lauTakara nAteputte hote hue loNanda vApasa lauTanA par3atA hai| vahAMse Trena dvArA kirloskarabADI 146 ki. mI. jAkara vahA~se basa dvArA 5 ki. mI. kaNDala jAte haiN| mandira gAMvameM hai / jaina dharmazAlA hai| gAMvakA mandira kalikuNDa pArzvanAtha kahalAtA hai| isameM saMvat 964 kI pAzvanAtha bhagavAnkI padmAsana pratimA hai| gAMvase 2 ki. mI. dUra parvatapara jharI pArzvanAthakA mandira hai / yaha guhAmandira hai| eka cabUtarepara bhagavAn pArzvanAtha virAjamAna haiN| dAyIM ora padmAvatI devIkI caturbhujI pASANa-pratimA hai / bhagavAnke Upara tathA guphAmeM nirantara pAnI jhar3atA rahatA hai| isa guphAmeM bAyIM ora eka jala-kuNDa banA huA hai| isa pahAr3ose lagabhaga 4 ki. mI. dUra dUsarI pahAr3Ipara eka maNDapameM caraNa-cihna virAjamAna hai| inake sambandhameM anuzruti hai ki yahA~ bhagavAn mahAvIrakA samavasaraNa AyA thaa| isase kucha Age eka jinAlaya hai| isameM saptaphaNI pArzvanAtha virAjamAna haiN| ye giri pAzvanAtha kahalAte haiN| bAhubalI-yahA~se punaH kirloskarabAr3I Akara vahA~se rela dvArA hAtakalaMgar3e utaranA caahie| vahA~se 6 ki.mI. bAhabalI kSetra hai| niyamita basa-sevA hai| saDakake kinAre vizAla praveza-dvAra banA huA hai| usameM praveza karanepara dharmazAlAe~ tathA gurukula bhavana bane hue haiN| ina bhavanoMke nikaTa hI jinAlayakA mukhya praveza-dvAra hai| praveza karate hI sAmane eka unnata cabUtarepara bAhubalI svAmIkI 28 phITa UMcI zveta pratimA khar3I hai| isI parisarameM aneka mandira aura kSetroMkI pratikRtiyA~ banI huI haiN| ina mandiroMke pRSTha bhAgase pahAr3Ipara jAneke lie sopAna-mArga
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 bhAratake digambara jaina tIrtha hai| yahAM 4 prAcIna mandira, mAnastambha aura muni bAhubalIke caraNa mandira bane hue haiM / mandiroMkA punarnirmANa ho rahA hai| yahAMkA bAhubalI brahmacaryAzrama prAcIna aura Adhunika zikSaNa paddhatikA apUrva saMgama hai| kolhApura-bAhubalI kSetrase punaH hAtakalaMgar3A vApasa Akara vahAMse 21 ki. mI. rela yA basa dvArA kolhApura jA sakate haiN| yahAM zAhUpurokA jaina mandira, gaMgAveza DuADaMkA pArzvanAtha mAnastambha jaina mandira, neminAtha digambara jaina mandira, maMgalavAra peThake mandira darzanIya haiN| gaMgAveza mandirameM 1000 varSa prAcIna zilAhAravaMzIya do zilAlekha haiN| neminAtha mandirake sambandhameM anuzruti hai ki yahoMpara SaTkhaNDAgamakA antima bhAga likhA gayA thaa| yahA~para bhaTTAraka lakSmIsena aura bhaTTAraka jinasenake bhaTTArakapoTha haiN| lakSmIsena maTha zukravAra peThameM hai| yahA~ eka pRthak maNDapameM AdinAtha bhagavAnkI 28 phITa UMcI khaDgAsana pratimA darzanIya hai| kunthalagiri-kolhApurase miraja hote hue yeDazI yA kuDuvAr3I sTezana para utaranA par3atA hai| yeDazose yaha kSetra sar3aka-mArgase 40 ki. mI. tathA kuDuvAr3Ise 58 ki. mI. hai| jo baseM bhUma nAmaka sthAnako jAtI haiM, ve sabhI kunthalagiriko dharmazAlAke sAmane rukatI haiN| jo bhUma hokara nahIM jAtIM, ve saramaguNDI (kunthalagiri phATA) utAratI haiM / vahA~se kunthalagiri 3 ki. mI. dUsarI basase jAnA par3atA hai / kunthalagiri siddhakSetra hai| yahAMse kulabhUSaNa-dezabhUSaNa nAmaka munirAja mukta hue haiN| pahAr3ake Upara pAMca mandira haiM tathA talahaTImeM bhI pA~ca mandira haiN| pahAr3ake Upara vaha sthAna bhI darzanIya haiM jahAM AcArya zAntisAgarajI mahArAjane sallekhanA dvArA 36 dina bAda samAdhipUrvaka dehatyAga kiyA thaa| yahA~ eka gurukula bhI hai tathA vizAla dharmazAlA hai| usmAnAbAda (dhArAzivaguphAe~)-kunthalagirise basa dvArA 52 ki. mI. usmAnAbAda jAte haiM / yahAM do digambara jaina mandira haiN| inameM eka mandirameM dharmazAlA hai| yahAMse lagabhaga 5 ki. mo. dUra dhArAzivako guphAeM haiM jinheM layaNa kahate haiN| lagabhaga 3 ki. mI. taka tAMgA jA sakatA hai, zeSa mArga paidala calanA par3atA hai / pujArI yA kisI vyaktiko sAthameM le jAnA caahie| yahA~ uttara aura dakSiNakI pahAr3iyoMpara 4-4 guphAe~ banI huI haiN| ye sabhI purAtattva vibhAgake AdhIna haiN| uttarakI guphAoM aura unakI mUrtiyoMkI dazA apekSAkRta acchI hai aura vizAla haiN| guphAoMke andara koThariyAM banI huI haiM aura jala TapakatA rahatA hai| inameM bhagavAn pAzvanAthakI 6 phITa 6 iMca avagAhanAvAlI ardhapadmAsana pratimAeM haiN| unake donoM pAvoM meM alaMkRta camarendra haiN| jaina zAstroMke anusAra inameM se tona guphAoM aura pAzvanAtha-mUrtiyoMkA nirmANa karakaNDu narezane karAyA thaa| kintu purAtattvavettA inakA kAla 5vIM se 8vIM zatAbdI mAnate haiN| tera-usmAnAbAdase tera 19 ki. mI. hai| basa jAtI haiM / yahAM gAMvake bAhara, vATara varksake sAmane khetoMke bIca meM jaina mandira banA haA hai| mandira saDakase lagabhaga 2 phalAMga dara hai| eka ahAteke bhItara do mandira bane hue haiM, jinameM aneka prAcIna mUrtiyAM aura caraNa virAjamAna haiN| isa kSetrake sambandhameM eka anuzruti pracalita hai ki yahAM bhagavAna mahAvIrakA samavasaraNa AyA thaa| ahAteke bAhara eka prAcIna mandira, chatarI aura bAvar3I banI huI hai| yahAM dharmazAlA nahIM hai, ataH usmAnAbAdameM hI ThaharanA caahie| zolApura-usmAnAbAdase zolApurake lie 65 ki. mI. sIdhI basa-sarvisa hai| yahA~ digambara jaina zrAvikAzramake sAmane seTha nemacanda hIrAcandajIkI vizAla evaM svaccha jaina dharmazAlA hai| isake atirikta eka dharmazAlA zukravAra peThameM tathA dUsarI dharmazAlA kAsAri (cintAmaNi
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 1 341 pArzvanAtha mandira ) meM hai / isa nagara meM kula 8 digambara jaina mandira haiM, jinameM zukravAra peTha meM 2, kAsAri meM 1, zrAvikAzramameM 1, bhusAri meM, cATTIgalImeM aura usake sAmane seTha sakhArAmajIkA mandira hai / yaha vyApArika kendra hai / sAvaragA~va - zolApura se sUratagAMva hote hue sAvaragA~vake lie sIdhI kevala eka basa jAtI hai| sUratagAMva sAvaragA~va 6 ki. mI. hai| gA~vake madhya meM zrI pArzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra hai / isa mandira meM tIna vediyA~, khelAmaNDapa, sabhAmaNDapa aura do mAnastambha haiM / pArzvanAtha bhagavAn kI mUrti atizayasampanna hai / mandira meM kucha kamare yAtriyoM ke lie bane hue haiM / ASTA - sAvaragAMva se zolApura lauTakara vahA~se zolApura - haidarAbAda nezanala hAI ve naM. 9 para bhosalAgA~va se dakSiNakI ora 5 ki. mI. ASTAgAMva hai / yaha kAsAra-ASTA kahalAtA hai / lagabhaga 100 varSa pahale yahA~ 200 kAsAra jainoMke ghara the, aba to thor3e-se raha gaye haiM / zrI vighnahara pArzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra gA~vake bhItara hai / mandira meM bhagavAn pAzrzvanAthakI kRSNa kI 1 // phITa U~cI padmAsana pratimA hai / yaha mUlanAyaka haiN| bhaktajana isake Age manautI manAne Ate haiM aura mUrtikA ghIse abhiSeka karate haiM / mandirake prAMgaNameM hI do barAmade haiM jahA~ yAtrI Thahara sakate haiM / ailaurA - kAsAra ASTAse naladurga hokara auraMgAbAda ke lie basa sevA hai / auraMgAbAdase ailorAkI vizvaprasiddha guphAe~ 29 ki. mo. haiM / auraMgAbAdase ailorAke lie barAbara baseM jAtI rahatI haiN| yAtriyoM ke Thaharaneke lie auraMgAbAdake zAhagaMja muhalle meM zrI candrasAgara digambara jaina dharmazAlA adhika suvidhAjanaka hai| isake nikaTa hI ailorA jAneke lie basa sTaiNDa hai / zrI pAvanAtha brahmacaryAzrama gurukula ailorAmeM bhI yAtriyoMke Thaharane kI vyavasthA ho jAtI hai / anuzruti ke anusAra ailAcAryaM nAmaka eka jainAcAryake nAmapara gAMvakA nAma elora par3a gyaa| gA~vake nAmapara hI guphAoMkA nAma elorAkI guphAe~ kahI jAtI haiM / rASTrakUTa narezoMke kAlameM yahA~ kailAza Adi kalApUrNa guphAoMkA nirmANa huA / yahA~ hindU, bauddha aura jainoMkI kula 34 guphAe~ haiM jinameM 5 guphAe~ naM. 30 se 34 taka -- jainoMkI haiN| inameM indrasabhA, choTA kailAza, jagannAtha guphA ye tIna guphAe~ yahA~ko sarvazreSTha guphAoMmeM mAnI jAtI haiM / jaina guphAoMkA nirmANa rASTrakUTa aura ailavaMzI narezoMne (7vIM se 10vIM zatAbdI taka ) karAyA thaa| ina guphAoMmeM raMgabiraMgI citrakalA, mUrtikalA aura zilpa saundarya dekhane yogya hai / ye guphAe~ do maMjilI haiM / inameM aneka mUrtiyA~ utkIrNa haiM jinameM bhagavAn pArzvanAthakI upasargayukta tapasyArata mUrtiyA~, bAhubalIkI kAyotsargAsana mUrtiyA~, dharaNendra- padmAvatI, gomeda - ambikA, mAtaMga-siddhAyinI, cakrezvarI, tANDava nRtya karate hue indra, nRtya mudrAmeM nIlAMjanA Adi aisI mUrtiyA~ haiM, jinameM kalAkA carama utkarSa dikhAI par3atA hai / yahA~ke kalAkAroMne apanI chenI hathor3ese kalAko dhanya kara diyA hai / ina guphAoMke pRSThabhAgameM bhagavAn pArzvanAthakA mandira hai / guphA naM. 30 se yaha lagabhaga do pharlAMga hai| sar3akase isake lie alaga mArga bhI hai / isameM bhagavAn pArzvanAthakI ardhapadmAsana nauphaNI mUrti hai| isakI avagAhanA 12 phITa hai / yaha 10vIM zatAbdIkI hai / mUrti atyanta manojJa hai / gurukula meM bhI eka navIna mandira hai / daulatAbAda - auraMgAbAda aura ailaurAke mArga meM sar3aka ke kinAre bhillama nAmaka jaina narezakA banavAyA huA eka vizAla kilA hai / isameM aba bhI aneka jaina mUrtiyAM haiM / isI kileko muhammada tugalaka nAmaka bAdazAhane bhAratakI rAjadhAnIkA kendra banAnekA nirNaya kiyA thA / jaina mandirako bhArata sarakArane bhAratamAtAkA mandira banA diyA hai /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha auraMgAbAda ( rajiyA begamake makabare ) se 3 ki. mI. dUra nipaTa niraMjana guphAe~ haiM / inameM se eka guphAmeM bhagavAn aranAthakI sAr3he chaha phITa UMcI padmAsana pratimA hai| anya guphAoMmeM jaina deviyoMkI mUrtiyAM haiN| ___ paiThaNa-auraMgAbAdase paiThaNa godAvarIke taTapara 51 ki. mI. prAcIna nagara hai| yaha rASTrakUTa nareza amoghavarSakI rAjadhAnI thaa| amoghavarSa bhagavAn jinasenAcAryakA suyogya ziSya thA aura jaina rAjA thaa| isa nagarameM zrI munisuvratanAtha digambara jaina atizaya kSetra hai| mUlanAyaka bhagavAn munisuvratanAthakI bAlukAmaya zyAmavarNa pratimA hai / yaha atyanta manojJa aura atizaya sampanna hai| yaha bhUgarbhagRhameM virAjamAna hai| yahAM aneka jaina aura jainetara vyakti kAmanA-pUtike lie Ate haiN| mandirake cAroM ora dharmazAlA hai| navAgar3ha-paiThaNase punaH auraMgAbAda lauTakara auraMgAbAdase dakSiNa madhya relaveke mIrakhola sTezana ( 194 ki. mI.) pahuMcate haiN| sTezanase navAgar3ha 5 ki. mI. hai| kSetrake mainejarako pUrva sUcanA denepara bailagAr3IkA prabandha ho jAtA hai| ___ zrI neminAtha digambara jaina atizaya kSetra pahale pUrNA nadIke taTapara ukhaladameM thaa| eka bAra bAr3hameM mandira baha gayA, kintu mUrtiyA~ baca gyiiN| taba vartamAna sthAnapara navIna mandira banAkara usameM mUrtiyA~ virAjamAna kara dii| bhagavAn neminAthakI paune cAra phuTa U~cI ardhapadmAsana pratimA atizayasampanna hai| mandirake kampAuNDameM dharmazAlA banI huI hai| jintUra-mIrakhola sTezanase Trena dvArA parabhaNI ( 16 ki. mI.) jAkara vahA~se basa dvArA 42 ki. mo. jintUra jAte haiN| pahale isa nagarakA nAma jainapura thaa| hijarI san 631 meM saidula kAdarI nAmaka muslima AkrAntAne isa nagarapara adhikAra karake nagarakA nAma jintUra rakha diyaa| usane yahA~ aneka jaina mandiroMko naSTa-bhraSTa kara diyA aura kaIko masajida banA diyaa| zrI neminAtha digambara jaina atizaya kSetra nagarase do mIla dUra sahayAdri parvatapara avasthita hai / yahAM eka ahAtemeM guphAmeM alaga-alaga kakSoMmeM vediyAM banI huI haiM jinameM vizAla tIrthaMkara pratimAeM virAjamAna haiN| bhagavAn neminAthakI kRSNavarNa mUlanAyaka pratimA manojJa aura atizayasampanna hai / bhagavAn pAzvanAthakI eka pratimA eka jarA-se pASANake Tukar3epara TikI huI hai| ataH ise antarikSa pArzvanAtha kahate haiN| isa ahAteke sAmanevAlI pahAr3Ipara candraguphA hai| yahAMkI mUrtiyAM muslima kAlameM gAMvake mandirameM bheja do gayo thiiN| nagarameM do jaina mandira haiM-sAhUkA mandira aura mahAvIra digambara jaina mandira / sAhUke mandirake bAhara dharmazAlA hai| ziraDazahApura-zrI mallinAtha digambara jaina atizaya kSetra ziraDazahApurake lie jintUrase basa jAtI hai| yaha jintUrase 45 ki. mI. hai| nagarake madhya mandira banA huA hai| bhagavAn mallinAthakI ardhapadmAsana zyAmavarNa pratimA eka pRthak vedIpara virAjamAna hai| yaha atyanta saumya aura camatkArI hai| eka dUsarI vedIpara bhagavAn zAntinAthakI zvetavarNa padmAsana pratimA bhI atizayasampanna kahI jAtI hai| asegA~va-zrI cintAmaNi pArzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra ziraDazahApurase 24 ki. mI. hai| vasumata taka basa jAto hai| zeSa 8 ki. mI. paidala yA bailagAr3Ise jAnA par3atA hai| kSetrapara pAzvanAtha bhagavAnkI camatkArI pratimA hai|
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 343 antarikSa pArzvanAtha-ziraDazahApurase coMDI 8 ki. mii.| coMDIse vAzima 114 ki. mii.| vAzimase mAlegAMva 20 ki. mI. tathA mAlegAMvase sirapura gAMva 10 ki. mI. hai| basoMkI vyavasthA hai| sirapura gAMvameM hI zrI antarikSa pArzvanAtha atizaya kSetra hai| zrI antarikSa pAzvanAtha kSetra bhAratakA suvikhyAta kSetra hai| gAMvake bAhara zrI antarikSa pArzvanAtha digambara jaina pavalI mandira banA huA hai| yahI antarikSa pArzvanAthakA mUla mandira hai| ise 1000 varSa pUrva aila zrIpAlane banavAyA thaa| kahate haiM, usa samaya pAzvanAthakI pratimA antarikSameM itanI UMcI thI ki isake nIcese eka ghur3asavAra nikala jAtA thaa| muslima kAlameM vaha mUrti yahA~se haTAkara nagarake mandirameM bhUgarbhagRhameM virAjamAna kara dI gayI thii| yahA~ tIna mandira haiN| kaI mUrtiyAM 11-12vIM zatAbdIkI lagatI haiN| yahAM eka kuAM banA huA hai| kahA jAtA hai, isIke jalase zrIpAla narezakA kuSTha roga dUra huA thaa| aba bhI isake jalase aneka roga dUra ho jAte haiM / isa mandirameM jina iMToMkA prayoga kiyA gayA hai, ve jalameM tairatI haiM, aisA kahA-sunA jAtA hai| nagarake mandirameM digambara-zvetAmbara donoM sampradAyoMko pUjAkA adhikAra hai| usake lie samaya nirdhArita hai| nIce bhoyaremeM bhagavAn pArzvanAthakI kRSNavarNakI ardhapadmAsana 3 phoTa 8 iMca UMcI saptaphaNamaNDita pratimA virAjamAna hai| yaha antarikSameM adhara ThaharI huI hai| kevala bAyIM ora thor3I-sI bhUmise sparza karatI hai| isase nIceke bhoyaremeM cintAmaNi pArzvanAthakI khaDgAsana pratimA hai| tInoM maMjiloMmeM sabhI pratimAeM digambarAmnAyakI haiN| tathA isa mandirameM zrI devendrakIrti svAmI. zrI vIrasena svAmI aura zrI vizAlakoti ina tIna digambara bhaTTArakoMkI gaddiyAM banI huI haiN| mandirake bAhara sabhAmaNDapameM mUti virAjamAna hai| mandirake nikaTa hI digambara jainoMkI tIna dharmazAlAe~ haiN| kAraMjA- sirapurase mAlegAMva (10 ki. mI.) lauTakara vahA~se magarulapIra 64 ki. mI., phira vahA~se kAraMjA 20 ki. mI. hai / yaha nagara bhaTTArakoMkA kendra rahA hai| yahAM nagarameM zrI pAzvanAtha digambara jaina senagaNa mandira, zrI candranAtha svAmI kASThAsaMgha digambara jaina mandira, zrI mUla saMgha candranAtha svAmI balAtkAragaNa digambara jaina mandira, ye tIna prasiddha mandira haiN| senagaNa mandirameM 400 varSa prAcIna paMcakalyANaka citrAvalI aMkita hai| yaha kapar3A 3 phITa 2 iMca caur3A aura 41 phITa lambA hai| yaha citrakalAkA anupama nidarzana hai| kASThAsaMghake mandirameM lakar3IkA eka maNDapa banA huA hai| yahAM lakar3Ipara jo sUkSma khudAI kI gayI hai, vaha bejor3a hai| mUlasaMghI mandirameM hastalikhita granthoMkA amUlya bhaNDAra hai| kASThAsaMghI mandirameM padmAvatI devI aura pArzvanAtha bhagavAn (bhoyaremeM sthita) kI mUrtiyAM bar3I atizayasampanna haiN| nagarake bAhara mahAvIra brahmacaryAzrama gurukula hai| yahAM bhI jinAlaya hai tathA saMgrahAlaya bhI banA huA hai| isameM kaI mUrtiyAM ati prAcIna aura kalApUrNa haiN| yAtriyoMko ThaharanekI suvidhA bhI yahIM hai| bADhauNA rAmanAtha-kAraMjAse bADhINA 22 ki. mI. hai| gAMvameM zrI AdinAtha digambara jaina atizaya kSetra hai| isameM bhagavAn AdinAthakI mUlanAyaka pratimA sAtizaya hai| mandira meM bhoyarA bhI hai| Thaharaneke lie mandirake ahAtemeM barAmadA banA huA hai| bhAtakulI-bADhoNAse kAraMjA vApasa Akara vahA~se amarAvatI hote hue bhAtakulI jAnA par3atA hai| kAraMjAse amarAvatI 67 ki. mI. aura vahA~se bhAtakulI 16 ki. mI. hai| yahAM gAMvameM
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 bhAratake digambara jaina tIrthaM zrI AdinAtha svAmI digambara jaina atizaya kSetra hai / isameM AdinAtha bhagavAnkI zyAma varNa padmAsana pratimA atyanta atizayayukta hai / yaha pratimA jamInase nikalI thii| isake nikalane kI kahAnI zrI mahAvIrajIkI kahAnIkI taraha hai / aba bhI abhiSekake lie jo dUdha AtA hai, usameM yadi gvAlA pAnI milA de to pazuke thanase khUna nikalane lagatA hai, aisI anuzruti hai / yahA~ manotI manAne aneka loga Ate haiM / Thaharane ke lie dharmazAlA banI hai / muktAgiri - bhAtakulI se amarAvatI vApasa Akara vahA~se basa dvArA paratavAr3A (acalagar3ha ) 52 ki. mI. tathA paratavAr3Ase kharapI hokara muktAgiri 13 ki. mI. hai| paratavAr3Ase skUTara yA rikzese hI kSetra taka pahu~ca sakate haiM / yadyapi kharapI paratavAr3Ase vaitUla roDapara 6 ki. mI. hai aura vahA~ taka basa milatI hai kintu 7 ki. mI. ke lie basa nahIM milatI / 7 ki. mI. meMse 4 ki. mI. mahArASTra meM hai aura 3 ki. mI. madhyapradeza meM hai / yaha kSetra prAkRtika saundayaMse atyanta sampanna hai / Upara parvatapara bar3I UMcAIse jala-prapAta hotA hai / kahate haiM, yaha vahI sthAna hai, jahA~se ( zAstrAnusAra ) mer3hA munike pAsa jA girA thA / munine use NamokAra mantra sunAyA / mer3hA nirmala pariNAmoMse marakara svarga meM deva banA / jahA~ muni dhyAna meM lIna the, usa sthAnapara 1000 varSaM prAcIna ailanareza zrIpAla dvArA nirmita guhAmandira banA huA hai / prapAta nAleke donoM ora 53 jinAlaya bane hue haiN| jinAlayoMkI yaha paMkti bar3I bhavya lagatI hai / zrI pArzvanAtha digambara jaina mandira (kramAMka 26 ) yahA~kA bar3A mandira kahalAtA hai / isameM bhagavAn pArzvanAthakI savA cAra phITa U~cI kRSNavaNaM padmAsana pratimA mUlanAyaka hai / kramAMka 48 bhuyArA mandira hai / isameM zAntinAtha aura kunthunAthakI lagabhaga 7 phITako khaDgAsana mUrtiyAM haiN| talahaTI meM AdinAtha aura mahAvIra nAmaka do mandira haiM / mandiroMke donoM ora dharmazAlAe~ haiM / yaha siddhakSetra hai / yahA~se sAr3he tIna koTi muni mukta hue haiN| rAmaTeka - muktAgirise paratavAr3A - vahA~se amarAvatI Akara vahA~se 184 ki. mI. basa dvArA athavA amarAvatIse bar3anerA aura vahA~se nAgapura taka rela dvArA jAnA par3atA hai| nAgapura meM itavArI muhalle meM digambara jaina dharmazAlA hai / nAgapurase rAmaTekake lie basa aura Trena donoM calatI haiN| dUrI 48 ki. mI. hai| basa sTaiNDase lagabhaga 2 ki. mI. dUra zrI zAntinAtha digambara jaina atizaya kSetra hai / eka ahAte ke andara 15 jinAlaya bane hue haiN| mukhya mandira zAntinAtha bhagavAn kA hai / zAntinAtha bhagavAnkI bAdAma varNakI 13 phITa 5 iMca U~cI khaDgAsana pratimA hai / pratimA bar3I bhavya hai / caraNa-caukI jamIna ke andara hai / yaha rAmaTeka vahI sthAna hai, jahA~ke suramya vanoMkA sandarbha mahAkavi kAlidAsake prasiddha khaNDa kAvya 'meghadUta' meM milatA hai / sarakArane yahA~ pahAr3apara kAlidAsa - smAraka bhI banA diyA hai / O
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra sUcI rAjasthAna 1.zrI mahAvIrajI : mandirakA bAhya dRzya / 2. zrI mahAvIrajI : bhagavAna mahAvIrakI mUlanAyaka pratimA / 3. zrI mahAvIrajI: bhagavAna zAntinAthakI 22 phuTa 10 iMca uttuMga mUrti / 4. camatkArajI : mandirakA bAhya dRzya / 5. camatkArajI: purAnI vedIpara virAjamAna prtimaaeN| 6. cAMdakher3I : talagharemeM tIthaMkara RSabhadevakI halake lAla varNakI mUlanAyaka mUrti / 7. cA~dakher3I : bhagavAn mahAvIrakI manojJa mUrti / 8. jhAlarApATana : mandirakA bAhya dRzya / 1. jhAlarApATana : bhagavAn zAntinAthako 12 phuTa U~cI mUrti / 10. jhAlarApATana : nasiyAmeM tIrthaMkara pArzvanAthakI prAcIna mUrti / 11. jayapura : kAlADerA mandira meM mahAvIra mUrti / / 12. jayapura : kAlADerA mandirameM eka tIrthakara muurti| 13. padmapurA : chatarImeM padmaprabhake caraNa-cihna / yahIM para bhUgarbhase mUrti prApta huI thii| 14. padmapurA : padmaprabhakI sAtizaya pratimA / 15. padmapurA : padmaprabha jinAlayakA bAhya dRzya / 16. ajamera : seThajokI nasiyAmeM ayodhyAjIkI darzanIya rcnaa| 17. ajamera : ar3hAI dinakA jhopdd'aa| 18. ajamera : ar3hAI dinake jhopar3ekI khudAI meM prApta tIrthakara mUrtiyA~, bar3A ghar3AmeM sthApita / 19. kezorAyapATana : bhoyaremeM zrI munisuvratanAthakI mUlanAyaka mUrti / 20. kezorAyapATana : eka prAcIna tIrthaMkara-mati, saMvat 664 / 21. bijauliyA : mandirake parisarakA dRzya / 22. cittaur3a : jaina mandira aura koti-stambha / 23. sAMgAnera : siMghIjIkA mndir| 24. andezvara pArzvanAtha : mukhya jaina mandirameM ___pArzvanAthako sAtizaya mUrti / 25. vamotara : mandirake khelA-maNDapameM virAjamAna zAntinAthakI sAtizaya mUrti / 26. nAgaphaNI pArzvanAtha : maudaragA~vake nikaTa pahAr3a para bane mandirameM dharaNendra mUrti / 27. RSabhadeva ( kezariyAjI): mukhya mandirake zikharoMkA manorama dRzya / 28. RSabhadeva ( kezariyAjI): tIrthaMkara RSabhadeva / 29 Aba ( dilabAr3A) : zvetAmbara mandira-gu ke madhya ekamAtra kunthunAtha digambara jaina mndir| 30. AbU ( dilabAr3A) : digambara jaina dharmazAlAmeM mandirakI vedIkA dRzya / 31. tijArA : candraprabhakI sAtizaya mUrti / gujarAta 32. tAraMgA : kSetrakA vihagAvalokana / 33. tAraMgA : kSetrake siddhazilA parvatapara tIrthakara mallinAthakI mUrti / 34. giranAra : giranAra parvata-bhagavAn neminAthakA nirvANa-sthala / 35. giranAra : prathama Tokapara digambara jaina bar3A mandira / 36. giranAra : dvitIya ToMka, muni zambukumArakA nirvANa-sthala / caraNacihna /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra sUcI 347 37. giranAra : talahaTImeM digambara jaina-mandirake mUrtiyA~ / U~cAI kramazaH 29, 31 aura Age vizAla mAnastambha / 29 phuTa / 38. sonagar3ha : zrI mahAvIra-kundakunda digambara jaina 59. dahIgA~va : mukhya vedIpara mulanAyaka mahAvIra / paramAgama mandira / 60. dahIgA~va : eka zilAphalakameM tIrthaMkara 39. zatrujaya : pANDava mandira / pArzvanAtha / 40. zatrujaya : kSetrapara digambara jaina mandirakA bhavya 61-62. kuNDala : jhar3I pArzvanAtha aura yakSI . zikhara / padmAvatI / 41. ghoghA : tIrthakara zAntinAthako mUrti / 63. kuNDala : giri pArzvanAtha / 42. ghoghA : pItalakA sahasrakUTa jinAlaya / 64. kuNDala : kalikuNDa pArzvanAtha / 43. pAvAgar3ha : pahAr3apara jaina mandiroMkA dRzya / 65. bAhubalI : bAhubalIkI 28 phuTa uttuMga mUrti 44. pAvAgar3ha : pArzvanAtha mandirakI rathikA aura tathA sAmanekA bhavya dRzya / jaMghAkI devI mUrtiyA~ / 66. bAhubalI : samavasaraNa mandira / 45. pAvAgar3ha : talahaTIke mukhya mandirameM dhAtu- 67. bAhubalI : tIrthaMkara RSabhadeva / caityAlaya / 68. kolhApura : maMgalavAra peThake mandirameM tIrthakara 46. mahuA : vighnahara pArzvanAtha / neminAtha / 47. mahuA : do zatAbdI pUrvakA dArulekha / 69. kunthalagiri : kSetrakA vihagAvalokana / 48. sUrata : AryikAkI prAcIna mUrti / 70. dhArAzivakI guphAe~ : guphA naM. 3 meM tIrthaMkara 49. aMkalezvara : cintAmaNi pArzvanAtha mandirameM pArzvanAthakI 6 phuTa 2 iMca U~cI ardhasAdhu parameSThI ( sambhavataH dhrsenaacaary)| padmAsana mUrti / 5-6vIM shtii| 50. aMkalezvara : bhoyaremeM cintAmaNi pArzvanAthakI 71. dhArAzivakI guphAe~ : guphA naM. 3 meM sarasvatIkatthaI varNa mUrti, bhUgarbhase prApta / kI 3 phuTa 7 iMca U~cI zyAmavarNa prAcIna 51. sajoda : bhoyare meM tIrthaMkara zItalanAthakI mati / mUrti / 72. tera : tIrthaMkara pArzvanAtha / 73. tera : RSabhadevakI mUlanAyaka pratimA / mahArASTra 74. sAvaragA~va : eka prAcIna mAnastambha / 52. gajapanthA : pahAr3apara tIthaMkara pArzvanAthakI 10 75. kAsAra ASTA : tIrthaMkara pArzvanAthako mUlanAyaka phuTa 4 iMca U~cI mUrti / pratimA / 53. gajapanthA : guphAmeM kRSNa varNa tIrthakara mtiyaaN| 76. elaurAkI gaphAe~ : pArzvanAtha mandirameM tIrthaMkara 54. mAMgItuMgI : parvata aura praveza-dvAra / pArzvanAthakI 16 phuTa U~cI nau-phaNAvalI55. mAMgItuMgI ( mAMgI parvata ) guphA naM. 4 meM yukta ardha-padmAsana mUrti / sAdhuoMkI ati prAcIna muurtiyaaN| 77. elaurAkI guphAe~ : guphA naM. 32 kA bAhya 56. mAMgItuMgI : ( tuMgI parvata ) rAmacandra guphAmeM dRzya / rAmacandra, hanumAn aura sugrIvakI dhyAnA- 78. elaurAkI guphAe~ : bAhubalI svaamii| pAvoM meM vasthita muurtiyaaN| brAhmI aura sundarI / bAyIM ora bharata 57. mAMgItuMgI : ( talahaTImeM ) pArzvanAtha mandirakA cakravartI hAtha jor3e hue| bhavya zikhara / 79. elaurAkI guphAe~ : eka guphAmeM saudharma indra nRtya 58. borivalI bambaI : madhyameM tIrthaMkara AdinAtha mudraameN| tathA pAzvoMmeM bharata aura bAhubalIkI 80. auraMgAbAdakI guphAe~ : nipaTaniraMjanakI guphAmeM
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 bhAratake digambara jaina tIrtha tIrthaMkara neminAthakI 6 phuTa 8 iMca U~cI eka prAcIna mUrti / mandira meM 81. paiThaNa : tIrthaMkara munisuvratanAthako sAtizaya mUrti / 82. navAgar3ha : mUlanAyaka tIrthaMkara neminAtha / 83. jintUra : mahAvIra digambara jaina pArzvanAthakI adbhuta mUrtiyA~ / 84. jantUra : giri-guhA - mandira meM pArzvanAtha | antarikSa 85. jintUra : sAhU jaina mandirameM pItala ke do sahasrakUTa caityAlaya / 86. ziraDazahApura : tIrthaMkara mallinAthakI sAtizaya mUrti / 87. sirapura (antarikSa pArzvanAtha ) : antarikSa pArzvanAthakI sAtizaya mUrti / 88. sirapura (antarikSa pArzvanAtha ) : cintAmaNi pArzvanAtha / 89. kAraMjA : senagaNa mandirameM supArzvanAthakI bAlU mUrti, bhUgarbha se prApta / 90. kAraMjA : senagaNa mandira meM eka kapar3e para saudharmendrakA sahasra sU~r3avAlA airAvata hAthI / 91. kAraMjA : kASThAsaMgha mandirake dAru maNDapakA dRzya / 92. kAraMjA : kASThAsaMgha mandira meM padmAvatI mUrti / 93. kAraMjA : brahmacaryAzramake saMgrahAlaya meM ambikAkI prAcIna mUrti / 94. kAraMjA : brahmacaryAzramake saMgrahAlaya meM paMcaparameSThI phalaka / 95. bAr3hauNA rAmanAtha tIrthaMkara AdinAthakI sAtizaya mUrti / 96. bhAtakulI : torthaMkara AdinAthakI sAtizaya mUrti / 97. rAmaTeka : kSetrakA bAhya dRzya / 98. rAmaTeka : tIrthaMkara zAntinAthakI 13 phuTa 5 iMca U~cI mUlanAyaka pratimA / 99. muktAgiri : kSetrake mandiroMkA eka dRzya /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. zrI mahAvIrajI : mandirakA bAhya dRzya vyAgA
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. zrI mahAvIrajI : bhagavAn mahAvIrakI mUlanAyaka pratimA / 3. zrI mahAvIrajI : bhagavAn zAntinAthakI 22 phuTa 10 iMca uttuMga mUrti /
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. camatkArajI : mandirakA bAhya dRzya /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ EMAITH 5. camatkArajI : purAnI vedIpara virAjamAna pratimAe~ /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ ol 6. cA~dakher3I : talaghare meM tIrthaMkara RSabhadevakI halake lAla varNakI mUlanAyaka mUrti / 7. cA~dakher3I : bhagavAn mahAvIrakI manojJa mUrti /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. jhAlarApATana : mandirakA bAhya dRzya /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. jhAlarApATana : nasiyAmeM tIrthaMkara pArzvanAthakI prAcIna mUrti / 9. jhAlarApATana : bhagavAn zAntinAthakI 12 phuTa U~cI mUrti /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. jayapura : kAlADerA mandirameM mahAvIra mUrti / 12. jayapura : kAlADerA mandira meM eka tIrthaMkara mUrti /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. padmapurA : padmaprabhakI sAtizaya pratimA / 13. padmapurA : chatarImeM padmaprabhake caraNa-cihna / yahIMpara bhUgarbhase mUrti prApta huI thii|
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ AN 00000001 15. padmapurA : padmaprabha jinAlayakA bAhya dRzya /
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. ajamera : seThajIkI nasiyAmeM ayodhyAjIkI darzanIya racanA /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ FDMUSA 17. ajamera : ar3hAI dinakA jhopdd'aa|
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. ajamera : ar3hAI dinake jhopar3ekI khudAImeM prApta tIrthaMkara mUrtiyA~, bar3A ghar3AmeM sthApita /
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. kezorAyapATana : bhoyaremeM zrI munisuvratanAthakI mUlanAyaka mUrti / 20. kezorAyapATana : eka prAcIna tIrthaMkara-mUrti, saMvat 664 /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. bijauliyA : mandirake parisarakA dRzya /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. cittaur3a : jaina mandira aura kIrti-stambha /
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ Maharapaign SAR 23. sAMgAnera : siMghojIkA mandira /
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ Fol 24. andezvara pArzvanAtha : mukhya jaina mandirameM pArzvanAthakI sAtizaya mUrti / 25. vamotara : mandirake khelA maNDapameM virAjamAna zAntinAthakI sAtizaya mUrti / 26. nAgaphaNI pArzvanAtha : maudaragA~vake nikaTa pahAr3apara bane mandirameM dharaNendra mUti /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27. RSabhadeva (kezariyAjI) : mukhya mandirake zikharoMkA manorama dRzya /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28. RSabhadeva (kezariyAjI) : tIrthaMkara RSabhadeva /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16FFFF zrIdigambara jaina mandirasamvata 29. AbU (dilabAr3A) : zvetAmbara mandira-gucchakake madhya ekamAtra kunthunAtha digambara jaina mandira /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ LALAYAL 30. AbU (dilabAr3A) : digambara jaina dharmazAlAmeM mandirakI vedIkA dRzya /
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ CES/AAA HTTER PARAM candra prabhU bhagavAna deharA, tijArA (alavara prakaTa tithi, bhAvaNa zabsamI-2022 31. tijArA : candraprabhakI sAtizaya mUrti /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32. tAraMgA : kSetrakA vihagAvalokana /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33. tAraMgA : kSetrake siddhazilA parvatapara tIrthaMkara mallinAthako mUrti /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34. giranAra : giranAra parvata - bhagavAn neminAthakA nirvANa sthala /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35. giranAra : prathama ToMkapara digambara jaina bar3A mandira / 36. giranAra : dvitIya ToMka, muni zambukumArakA nirvANa sthala / caraNa-cihna |
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37. giranAra : talahaTImeM digambara jaina mandirake Age vizAla mAnastambha /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI mahAvIra kuMdakuMda digaMbara jaina paramAgamamaMdira 38. sonagar3ha : zrI mahAvIra-kundakunda digambara jaina paramAgama mandira /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39. zabaMjaya : pANDava mandira / 40. zavajaya : kSetrapara digambara jaina mandirakA bhavya zikhara /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41. ghoghA : tIrthaMkara zAntinAthakI mUrti / randes AMIRE Brasasaras 42. ghoghA : pItalakA sahasrakUTa jinAlaya /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43. pAvAgar3ha : pahAr3apara jaina mandiroMkA dRzya /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ W 44. pAvAgar3ha : pArzvanAtha mandirakI rathikA aura jaMghAkI devI mUrtiyA~ | 45. pAvAgar3ha talahaTIke mukhya mandirameM dhAtu-caityAlaya /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46. mahuA : vighnahara pArzvanAtha / simasolivArasAMki pramAdamUla saMghe sarasvatilA kA sAle kUTa kIrttijidavAsatyAzrIvidyAdijida nA ijide zaramanyanAzrI jJAnumA yAtrI nideiji dhAra ke pitA tatha bhavatpalazrI saghosara sutIgalAkorI divAsvA0zrImatIla dropade AmA zrInAthaja 47. mahuA : do zatAbdI pUrvakA dArulekha /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavarakAmAlazrIma 48. sUrata : AryikAkI prAcIna mUrti / 49. aMkalezvara : cintAmaNi pArzvanAtha mandirameM sAdhu parameSThI (sambhavataH dharasenAcArya)
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50. aMkalezvara : bhoyaremeM cintAmaNi pArzvanAthakI katthaI varNa mUrti, bhUgarbhase prApta / 51. sajoda : bhoyaremeM tIrthaMkara zItalanAthakI mUrti /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52. gajapanthA : pahAr3apara tIrthaMkara pArzvanAthakI 10 phuTa 4 iMca U~cI mUrti /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53. gajapanthA: guphAmeM kRSNa varNa tIrthaMkara mUrtiyAM /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54. mAMgItuMgI : parvata aura praveza-dvAra /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55. mAMgItuMgI : (mAMgI parvata) guphA naM0 4 meM sAdhuoMkI ati prAcIna mUrtiyA~ / 56. mAMgItuMgI : (tuMgI parvata) rAmacandra guphAmeM rAmacandra, hanumAn aura sugrIvakI dhyAnAvasthita mUrtiyA~ /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 : mAMgItuMgI : (talahaTI meM ) pArzvanAtha mandira kA bhavya zikhara /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58. borivalI bambaI : madhyameM tIrthaMkara AdinAtha tathA pAzrvomeM bharata aura bAhubalIkI mUrtiyA~ / U~cAI kramazaH 29,31 aura 29 phuTa /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ MIN 59. dahIgA~va : mukhya vedIpara mUlanAyaka mahAvIra 60. dahIgA~va : eka zilAphalaka meM; tIrthaMkara pArzvanAtha /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61-62. kuNDala : jhar3I pArzvanAtha aura yakSI pdmaavtii|
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63. kuNDala : giri pArzvanAtha / 64. kuNDala : kalikuNDa pAzvanAtha /
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ DARLIBRARIRE 65. bAhubalI : bAhubalIkI 28 phuTa utuMga mUrti tathA sAmane kA bhavya dRzya /
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66. bAhubalI : samavasaraNa mandira /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67. bAhubalI : tIrthaMkara RSabhadeva /
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68. kolhApura : maMgalavAra paiThake mandirameM tIrthaGkara neminAtha /
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69. kunthalagiri : kSetrakA vihagAvalokana /
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70. dhArAzivakI guphAe~ : guphA naM0 3 meM tIrthaMkara pArzvanAthakI 6 phuTa 3 iMca U~cI ardhapadmAsana mUrti / 5-6vIM shtii| 71. dhArAzivakI guphAe~ : guphA naM0 3 meM sarasvatIkI 3 phuTa 7 iMca U~cI zyAmavarNa prAcIna mUrti /
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72. tera : tIrthaMkara pArzvanAtha / 73. tera : RSabhadevakI mUlanAyaka pratimA /
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74. sAvaragA~va : eka pracIna mAnastambha /
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75. kAsAra ASTA: tIrthaMkara pArzvanAthakI mUlanAyaka pratimA 76. elaurAkI guphAe~ : pArzvanAtha mandira meM tIrthaMkara pArzvanAthakI 16 phuTa U~cI nau phaNAvalIyukta ardhapadmAsana mUrti /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ CALAM gAyA 77. elaurAkI guphAe~ : guphA naM0 32 kA bAhya dRzya /
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79. elaurAkI guphAe~ : eka guphA meM saudharma indra nRtya-mudrAmeM / 78, elaurAkI guphAe~ : bAhubalI svAmI / pAvoM meM brAhmI aura sundarI / bAyIM ora bharata cakravartI hAtha jor3e hue|
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ Wan Can 80. auraMgAbAdakI guphAe~ nipaTaniraMjanakI guphAmeM tIrthaMkara neminAthakI 6 phuTa 8 iMca U~cI eka prAcIna mUrti : 1
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ ta reparh i newtara kAmA Nach kArobAra commummentown 81. paiThaNa : tIrthakara munisuvratanAthakI sAtizaya mUti / 82. navAgar3ha : mUlanAyaka tIrthaMkara neminAtha /
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83. jintUra : mahAvIra digambara jaina mandirameM pArzvanAthakI adbhuta mUrtiyA~ / 84. jintUra : giri-guhA-mandirameM antarikSa pArzvanAtha /
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85... ziraDa zahApura : tIrthakara mallinAthakI sAtizaya mUrti /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ STATURAL PATTHER 86... jintUra : sAhU jaina mandira meM pItalake do sahasrakUTa caityAlaya /
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87. sirapura (antarikSa pArzvanAtha) : antarikSa pArzvanAthakI sAtizaya mUrti / 88. sirapura (antarikSa pArzvanAtha) : cintAmaNi pArzvanAtha /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89. kAraMjA : senagaNa mandiramai supArzvanAthako bAlU mUrti, bhUgarbha se prApta /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90. kAraMjA : senagaNa mandirameM eka kapar3epara saudharmendrakA sahasra sa~DavAlA airAvata hAthI /
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91. kAraMjA : kASThAsaMgha mandirake dAru maNDapakA dRzya /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92. kAraMjA : kASThAsaMgha mandirameM padmAvatI mUrti /
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 93. kAraMjA : brahmacaryAzramake saMgrahAlayameM ambikAkI - prAcIna mUrti / 94. kAraMjA : brahmacaryAzramake saMgrahAlayameM paMcaparameSThI phalaka /
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95. vADhoNA rAmanAtha : tIrthaMkara AdinAthakI sAtizaya mUrti / 96. bhAtakulI : tIrthaMkara AdinAthakI sAtizaya mUrti /
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97. rAmaTeka : kSetrakA bAhya dRzya /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98. rAmaTeka : tIrthaMkara zAntinAthako 13 phuTa 5 iMca U~cI mUlanAyaka pratimA /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99. muktAgiri : kSetra ke mandiroMkA eka dRzya /
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
_