Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृताङ्गचूर्णिः।
बहुश्रुत किंवदन्त्या श्रीजिनदासगणिवर्यविहिता
मुद्रणप्रयोजिका - मालवदेशान्तर्गत रत्नपुरीय (रतलामगत) श्री ऋषभदेवजी केशरीमलजी वेतांबर संस्था. मुद्रणकर्त्ता - सूर्यपुरीय श्री जैनानंद मुद्रणालय व्यापारयिता शा० मोहनलाल मगनलाल बदामी. श्रीवीरस्य २४६८
विक्रमस्य संवत् १९९८ पण्यं रूप्यकपंचकं
सर्वेका मुद्रणस्य मुद्रणकारकाधीनाः
20
क्राइष्टस्य १९४१ प्रतय: ५००.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ANITARIAT
ஆதியப்பாயாபாரப்பப்பட்ட போப்பாற பப்புறா ப்யாம் பயப்பட மாட மாயைகப்பாப்பமயமா யப்பமற்ற பொப்பா பாப்பாப்பா பாபா மாப்பறை கட்ட அப்பாவாகப் பாதி
..श्रीजैनग्रन्थप्रकाशकग्रन्थमालातः मुद्रितानि ग्रन्थरत्नानि ।। ४ । सम्बोधप्रकरणम् [ कर्ता-हरिभद्रसूरिः ]
"x १३ जैनतत्त्वपरीक्षा प्रथमों वर्ग. २ अष्टकप्रकरण संवृत्तिकम् [मू हरिभद्रसूरिः टी जिनेश्वरसूरि ] ३-०-० x १४ स्तोत्रभानुः . : २ अष्टकप्रकरण मृलमात्र 3 तत्त्वप्रभावृत्तिसमेतं न्यायालोकप्रकरणम् [ मूलकर्ता
१५ अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणं--आप्तमीमांसातद्भाप्यसवलितअष्टसहयशोविजयजी उपाध्याय]
स्त्रीसंज्ञकवृत्तिसमेतं [न्यायविशारद-न्यायाचार्य-महामहोपाध्याय४ ४ स्याहादबिन्दु
विद्वत्कुलावतस-श्रीयशोविजयजीगणिप्रणीत ५ नवतत्वविस्तारार्थः यंत्रपरिशिष्टाद्यनेक-उपयोगिविषयसमेतः ३-०-० . १६ स्याद्वादरहस्यपत्र सटीकम् मू०श्रीयशोविजयोपाध्यायाः०-१२-० - ६ दडकविस्तरार्थः वृत्त्यवर्णिस्तवनादिसाहित्यसमेत. 1-0-. १७ न्यायखडन-खडखाद्यप्रकरणम्-सवृत्तिकम् ७ हमधातुमाला [व्याकरणोपयोगि सर्वसाहित्यसमेता
मुद्रयितुमारब्धानि ८ धातुरत्नाकरः भाग, १-२-३-४
११-०-०
१ धातुरत्नाकर. भाग ५-६ । २ स्याद्यन्तस्नाकरः x ९ द्रव्यलोकप्रकाशः भा. १ [यन्त्रचित्रादिसमेत विस्तारार्थ
३ श्रीसिद्धहै मशब्दानुशासनम् १. जैनन्याय-मुक्तावली [सटीका] [विभूषितश्च] १-0
[वृद्धवृत्ति-वृहन्न्याम, लघुन्यासादिसमेतम् ] x ११ प्राकृतरूपमाला १२ समुद्घाततत्त्वम् । 0-८-०
४ महामहोपाध्यायधीयशोविजयगणिप्रगीता धर्मपरीक्षा १२ जैनन्यायमुक्कावलीसवृत्ति-समुन्द्वाततत्व च
स्वोपज्ञवृत्तिसमेता वृत्तिटिप्पणसमलकृना च एवमादयः ५ स्तोत्रमञ्जरी श्रीजैनग्रंथप्रकाशकमभा, धी कांटावाडी-अमदावाद.
पं. हीरालाल हंसगज-जामनगर.
CUT) (TRALE TETO LETTATO- COTTATTI C
H
ETISCUIT
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
કાવ્ય
( ગ્યા | | ) ભા. ૨
૨ નગારા, ારનગ ૧-૧૨-૦ ઉત્તરાયનહિ ૯ ના કાત્રિક ૫ દિવ્યાંગ, તાર તત્વ માચારભારીકા
9 ધીમા દિન: રીકા ભાગ-૧
L
ભાગર
!!
૯ ગણાવેયાનક સ્ટીક
S's ;
૫
૧૮ તંત્રવાકપ્રકાશ
ha ~
૧૦ ભવભાવના સટીક ભાગ ૧-૨૭૨૦
૧૧ પ્રચતપરીયા ભાગ ૧-૨
૧૨ ડામાલા (પુષ્પમાળા) સટીક
૧૩ કલ્પનાઆધિકા
૧૪ ઉત્પાદાર્શíિ
૧૫ કમ્પ|મુદી
૧૬ ત ામંત્ર સામ્પ
પર્યાપ્ત
3-6-0 ૨૨ કયાંકાય
Y-૦૦
1-13°
૨૪ સાડાવયકત્ર (સવિધિ) ૫-૦-૦ | ૨૫ સિદ્ધચક્રમાહાત્મ્યમ્ ૩૦ ૩-૧૨૦ ૨૬ શ્રીનમસ્કારમાë' સંસ્કૃત ૨૭ શ્રીશ્રેણિકચરિત્ર, (સંસ્કૃતપદ્ય), ૨૮ શ્રીકૃષ્ણચરિત્ર (પ્રાકૃત)
૨-૪-૦
૨-૮-૦
૧૦-૦-૦
૬-૦-૦
૩-૦૦
૨-૫-૦
૨-૦૦
૧-૦-૦
પુસ્તકા ૧૯ ૫ બબ્યુશનક ૨૦ મુખિસાગર
૨૧ ડગપ્રકરણ સરીફ
11010
૨૩ કપસમર્થન
૨૯ પૂજાપ્રકાશ
૩૦ સ્વાધાયપ્રકાશ
૩૧ સુપાત્રદાનપ્રકાશ
૩૨ શ્રાપ ચવસ્તુકભાવા ગુ
૩૩ ૫ચારાકમત્રવૃત્તિ ૩૪ અંગાકારાદિ વિષયાનુક્રમ ૩૫ જ્યંતિલકર ડક
૩૬ તત્વતર’ગિણી
ગિત
0.20.0
૨-૮-૦ ૩૭ તવાતૃનિર્ણય હિન્દી
01810
11010
૧-૪-૦
01710
, ૭-(-૦
૧-૦-૦
10-l-p
01-0
0.20.0 013-0
01710
૭-૬-૦
v-2-p
-૦-૦
૪-૦-૦
3-0-0
01710
પુસ્તકા ૩૮ નવપદ બુદ્ધિત્ત ૧૯ મરણુમંદાહ ૪૦ પરિણામમાળા ૪૧ પચવસ્તુ મરીક
p.1૦૦
૪૨ પચાશો‚િ આઠ મૂલ
૪૩
દશ અકારાદિ ૪૪ પ્રવચનસારાહાર ભાગ-૨ ૪૫ પ્રત્યાખ્યાન-સારવતવિભ્રમવિશેષણુવતી-દાનયત્રિંશિકા
મિત
801-0
૪૯ મધ્યમસિદ્ધપ્રભાવ્યાકરણ ગ
૫૦ યુક્તિપ્રાધ
૫૧ લલિતવિસ્તરા
૧૦-૦
a*૧*ø 31010
૪-૦-૦ -.
*૪*૭-૭
૧-૪-૭
૪૬ પ્રકરણુસમુચ્ચય ૪૭ બૃહતસિદ્ધપ્રભાવ્યાકરણુ મ
૪૮ શ્રી ભગવતીમૂત્ર સરીક ભા. ૧-૨ ૧-~~
0-6-0
૧-૧૨-૦
-૧૦૦
૭-૫-૦
પર વવષ્ણુસહ
૫૩ વિશેષાવશ્યકગાયાનુક્રમ
૫૪ સવામે, ઢસા, ત્રણસે ગાથાનું ત. ૦-૮-૦
૫૫ રૂષિભાષિતત્રાણિ ૧૬ શ્રાદ્ધવિધિ હિંદી
પ્રાપ્તિસ્થાન :——શ્રી જૈનાનંદ પુસ્તકાલય, ગેપીપુરા—સુરત.
1-૦૦
a-7-0
0-4-0
૧-૧૨-૦
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
KIRTANIHINDE
RA
श्रीसूत्रकृताङ्गचूर्णिः।
NSHUPAMRUITARUNBHARMIUISTRIMURTI
RMSAINTIMATERIAL
A
ॐ नमः सिद्धेभ्यः। णमो अरिहंताणं णमो सिद्धाणं णमो आयरियाणं णमो उवज्झायाणं णमो लोए सव्यसाहणं, मंगलादीणि मंगलचर्चा सत्थाणि मंगलमज्झाणि मंगलअवसाणाणि, मंगलपरिग्गहिआ सिस्सा अवग्गहेहावायधारणासमत्था सत्थाण पारगा भवंति, ताणि य सत्याणि लोगे विरायंति वित्थारं च गच्छति, तत्थादिमंगलेण, सिस्साआरंभप्पमिति णिब्बिसाया सत्थं पडिवजिऊणं अविग्घेण सत्थस्स पारं गच्छंति, मज्झमंगलेण तदेव सत्थं परिजितं भवति, अवसाणमंगलेण सिस्सपसिस्ससंताणे पडिवाएन्ति, आह-IN आचार्या ! मंगलकरणाच्छास्त्रं न मङ्गलमापद्यते, अथवेह मङ्गलात्मकस्यापि शास्त्रस्यान्यन्मङ्गलमुच्यते अतस्तस्याप्यन्यत् तस्यान्यन्मगलमादेयमित्यतोऽनवस्था, न चेदनवस्था प्रतिपद्यते ततो यथा मङ्गलमपि शास्त्रं अन्यमङ्गलशून्यत्वात् 'न मङ्गलं तथा मङ्गलमपि। अन्यमङ्गलशून्यत्वादमङ्गलमिति मङ्गलाभावः, उच्यते,, यस्य शास्त्रादर्थान्तरभृतं मङ्गलं तं प्रत्येषा कल्पना भवेत् , इह त्वस्माकं
JammuMAHINICAINME
MINARIBudTMITTPUTAIMIM
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
मंगलचर्चाः
सूत्रक“चूर्णिः
२॥
शास्त्रमेव मङ्गलं? यन्मङ्गलमुपादीयते किमत्रामङ्गलंका वाऽनवस्थेति ?, नायमसत्पक्षः,किन्तु यस्यापि शास्त्रादर्थान्तरभृतं तस्यापि नामंगलप्रसंगो न वाऽनवस्था, कुतः, स्वपरानुग्रहकारित्वान्मङ्गलस्य प्रदीपवत् लवणादिवद्वा, आह-मङ्गलत्रयान्तरालयं न मङ्गलमापद्यतेऽर्थापत्तितः, यदिवेह सर्वमेव शास्त्रं मालमिति प्रतिपद्यते मङ्गलबयग्रहणमनर्थक, उच्यते, समस्तमेव शास्त्रं त्रिधा विभज्यते, कुतोऽन्तरालद्वयपरिकल्पनं यदमङ्गलं भवेत् ?, कथं पुनः सर्वमेव शास्त्रं मङ्गलमिति चेत् ?, उच्यते, निर्जरार्थत्वात् तपोवत् , आह-यदि स्वयमेव शास्त्रं मङ्गलमित्यतः किमिह मङ्गलग्रहणं क्रियते ?, उच्यते. ननूक्तं नैवेह शास्त्रादर्थान्तरभूतं मङ्गलमुपादीयते, किन्तु मङ्गलमिदं शास्त्रमिति केवलमुच्चार्यते, आह-तदुचारणं किंफलं?, यदि मङ्गलमिति न संबध्यते किं तद् ?. मङ्गलं भवति, शिष्यमतिमङ्गलपरिग्रहार्थं तदभिधानं, इह शिष्यः कशं शास्त्रं मालमित्येव मंगलबुद्धया परिगृहीयादिति, यमादिह मङ्गलमपि मङ्गलबुद्ध्या परिगृह्यमाणं मङ्गलं भवति, साधुवत् , आह-ततः सर्वमेवेदं मङ्गलमित्येतावदस्तु नार्थो मङ्गलत्रयबुद्धिग्रहण, उच्यते, ननु तत्रापि कारणमुक्तं-यथव हि शास्त्रं मङ्गलमपि सत् न मङ्गलबुद्धिपरिग्रहमन्तरेण मङ्गलं भवति साधुवत् , तथा मङ्गलत्रयकारणमपि अविघ्नपारगमनादि न मङ्गलत्रयबुद्ध्या विना सिध्यतीत्यतस्तदभिधानमिति, मगेर्गत्यर्थस्य अलप्रत्ययान्तस्य मङ्गलमिति रूपं भवति, मंग्यतेऽनेन हितमिति मङ्गलं, मंग्यते साध्यत इतियावत , अथवा मंगो-धर्मः, 'ला आदाने' मङ्गं लातीति मङ्गलं, धर्मोपादाने हेतुरित्यर्थः, अथवा निपातनादिष्टार्थप्रकृतिप्रत्ययोपादान्मङ्गलं, इष्टार्थाश्च प्रकृतयः-मकि मण्डने, मन ज्ञाने, मदी हर्षे, मदि मोदस्वमगतिघु, मह पूजायामित्येवमादीनामलप्रत्ययान्तानां मङ्गलमेनन्निपात्यते, मंक्यते अनेन मन्यते वाऽनेनेति मङ्गलमित्यादि लक्षणशास्त्रीययाऽनुवृत्त्या योजनीयमिति, अथवा मंगालयति भवादिति मङ्गलं, संमारादपनयतीत्यर्थः, अथवा
aning SHRINA RIDDITIHAAlimit -AIRMIRISHIPHATAltanniPRIL
RamaithiReminion RTIHARRARIA
॥२
॥
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
तीर्थसिद्धिः
| श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३॥
BIRTHUNUHUIRIENDHIANA
शास्त्रस्य मा गलो भूदिति मङ्गलं, गलो-विनं, मा गालो वा भूदिति मङ्गलं, गलनं गालो, नाम इत्यर्थः, सम्यग्दर्शनादिमार्गलयनाद्वा मङ्गलमित्यादि नैरुक्ता भाषेत इति । तं च नामादि चतुर्विधमपि जहा आवस्सए तथा परूवेयव्वं जाव जाणगसरीरभवियशरीरवइरित्तं दब्बमंगलं दध्यक्षतसुवर्णसिद्धार्थकादि, भावमंगलंपि तहेव, अथवा भावमंगलं णिज्जुत्तिकारेणं चेव वुत्तं 'तित्थगरे य जिणवरे सुत्तकरे गणधरे व णमिऊणं । सुत्तकडस्स भगवतो णिज्जुत्ति कित्तइस्सामि ॥१॥ | इह तीर्थकरणातीर्थकरा वक्ष्यन्ते, तत्र तृ प्लवनतरणयोरित्यस्य तीर्थमिति, तं च नामादि चतुर्विधं, तत्थ दव्वतित्थं मागहादि, | अहवा सरिआदीणं जो अवगासो समो णिरपायो य, तिञ्जति जं तेण, तहिं वा तरिआइत्ति तित्थं, एवं दवतित्थे पसिद्धे तरिता तरणं तरियव्वं च पसिद्धाणि चेव, तत्थ तारओ पुरिसो तरणं बाहोड्डुवादि तरियव्यं णदी समुद्दोवा, तं च देहादितरितव्वतारणतो | दाहोवसमणत्तो तण्हाछेदणओ बज्झमलपवाहणतो अणेगंतियं फलतो य, स्वयं च द्रव्यात्मकत्वात् द्रव्यतीर्थमुच्यते, अपिच| दाहोवसमं तण्हाएँ छेदणं मलपवाहणं चेव । तिसु अत्थेसु णियत्तं तम्हा तं दव्वतो तित्थं ॥१॥ भावतित्थं चाउचण्णो संघो, जओ सुत्ते भणियं ?-"तित्थं भंते ! तित्थं तित्थकरे तित्थं ?, गोतमा! अरहा ताव णियमा तित्थकरे, तित्थं पुण चाउव्वण्णाइण्णो संघो, तम्मि य पसिद्धे तरिता तरणं तरियव्वं च पसिद्धाणि चेव, तत्थ तरिता साधू तरणं सम्मदंसणणाणचरित्ताणि, तरितव्वं भवसमुद्दो, जतो णाणादिभावतो मिच्छत्तऽण्णाणविरतिभवभावेहितो तारयति तेण भावतित्थंति, अथवा कोहलोभकम्ममयदाहतण्हाछेदकम्ममलादवणयणमेगन्तिअमचंतियं च तेण कजतित्ति अतो भावतित्थं, अपिच-कोहंमि उ णिग्गहिते अतुलोवममो भवे मणसाणं । लोभम्मि उ णिग्गहिते तण्हायोच्छेदणं होंति ॥ १॥ अट्टविहो कम्मरओ बहुएहिं भवेहिं संचितो
TAITHILI
B HITISHTHIMAIGARHIRIEIALISA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः 118 11
जम्हा । तवसंजमेण वोच्छिञ्जति तम्हा तं भावतो तित्थं ॥ २ ॥ अथवा दंसणणाणचरिते (हिं) णिउत्तं जिणवरेहिं सव्वेहिं । तिहि अत्थेहिं णिउत्तं तम्हा तं भावतो तित्थं ॥ ३ ॥ तं भावतित्थं जेहिं कथं ते तित्थकरे, तित्थगरग्रहणेन अतीताणागतवरमाणा सव्वतित्थकरा गहिया, 'जिणे'त्ति दव्वजिणा भावजिणा य, दव्वजिणा जेण जं दव्वं जियं, यथा जितमनेनौषधमिति, संग्रामे वा शत्रुजयात् द्रव्यजिना भवन्ति, भावजिणा जेहिं कोहमाणमायालोभा जिता, जिणगहणेण उवसामगखवगसजोगिजिणा तिष्णिवि गहिता, तदणंतरं सुत्तं सुत्तकयं ते गणधरा एक्कारसवि, अविग्रहणेण सेसगणधरवंसोवि, सूयकडस्सत्ति उवरिं भण्णिहिति, अत्थ| जसधम्मलच्छीपयत्तविभवाण छण्हमेतेसिं 'भग' इति सण्णा, सो जस्स अस्थि सो भण्णति भगवं, अतो सूयकडस्स भगवतो, 'णिज्जुत्ति' ति निश्चयेन वा आधिक्येन सार्थादितो वा युक्ता नियुक्ताः- सम्यगवस्थिताः श्रुतामिधेयविशेषा जीवादयः, तथाहिसूत्रे त एव निर्युक्ताः यत्पुनरनयोपनिद्वास्तेनेयं निर्युक्तानां युक्तिः निर्युक्तयुक्तिः, युक्तशब्दलोपान्निर्युक्तिः, आह-यदि सूत्र एव निर्युक्ताः सम्यगवस्थानात् सुखबोधा एव ते अर्थाः किमिह ते निर्युक्ताः १, उच्यते, निर्युक्ता अपि सन्तः सूत्रेऽर्थाः निर्युक्त्या पुनरव्याख्यानात् न सर्वेऽवबुद्ध्यन्ते अतो णिज्जुत्तिं कित्तइस्सामि । अथवा भावमंगलं गंदी, सावि णामादि चतुर्विधा, दव्वे संखवारसगतूरसंघातो, भावणंदी पंचविधं णाणं, 'णादंसणिस्स णाण' मितिकाऊणं दंसणमवि तदन्तर्गतं चेत्र, दंसणपुव्वगं च चरित्तमवि गहितं; मंदिं वण्णेऊणं सुतणाणेण अहिगारो, उक्तं च- एत्थं पुण अधिकारो सुतणाणेणं जओ सुतेणं तु । सेसाणमप्पणोऽविय अणुओग पदीवदितो ॥ १ ॥ जतो य सुतणाणस्स उद्देसो समुद्देसो अणुण्णा अणुयोगो य पव्चतति, तत्थवि उद्देससमुद्देसअणुण्णाओ गताओ, इह तु अणुयोगेण अहियारो, सो चतुर्विधो, तंजहा-चरणकरणाणुयोगो
निर्युक्तिमंगलं
118 11
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
MS
-
अनुयोग
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥५ ॥
धम्माणु० गणिताणु० दव्वाणुयोगो, तत्थ कालियसुयं चरणकरणाणुयोगो, इसिभासिओत्तरज्झयणाणि धम्माणुयोगो, सूरपण्णत्तादि गणितानुयोगो, दिद्विवातो दवाणुजोगोत्ति, अथवा दुविधो अणुयोगो-पुहुत्ताणुयोगो अपुहुत्ताणुयोगोय, जत्थ एते चत्तारि
द्वाराणिः अणुयोगा पिहप्पिहं वक्खाणिजंति पुहुत्ताणुयोगो, अपुहुत्ताणुजोगो पुण जं एकेकं सुतं एतेहिं चउहिंवि अणुयोगेहिं सत्तहि णयसतेहिं वक्खाणिजति, केचिरं पुणकालं अपुहुत्तं आसि ?, उच्यते, 'जावंति अजवइरा अपुहुत्तं कालियाणुयोगस्स । तेणारेण पुहुत्तं कालियसुयदिद्विवाए य ॥१॥ केण पुण पुहुत्तं कयं ?, उच्यते-'देविन्दवन्दितेहिं महाणुभागेहिं रक्खियजेहिं । जुगमासज विभत्तो अणुयोगो तो कओ चतुधा ॥१॥. अजरक्खितउट्ठाणपारियाणियं परिकथेऊण पूसमित्ततियं विझं च विसेसेऊणं जहा य पुहुत्तीकया तहा भाणिऊण इह चरणाणुयोगेण अधिकारो, सो पुण इमेहिं दारेहि अणुगंतव्यो, तंजहा-'णिक्खेवे १गढ२ णिरुत्त ३ विधी ४ पबत्ती ५ य केण वा ६ कम्स ७ तद्दार ८ भेद ९ लक्खण १० तदरिहपरिसा ११ य सुत्तत्थो १२॥१॥ तत्थ णिक्खेवो-णासो णामादि, एगट्ठियाणि सकपुरंदरवत् , ताणि पुण सुत्तेगट्ठियाणि अत्थेगट्ठियाणि य, णिच्छियमुत्तं णिरुतं । णिज्वयणं वा णिरुत्तं, तं पुण सुत्तणिरुत्तं अत्यनिरुत्तं च, विधी-काए विधीए सुणेयव्वं ?, पबत्ती-कथं अणुयोगो पवत्तति ?, केवं विधेण आचार्येण अत्थो वत्तव्यो ?, एताणि दाराणि जहा आयारे कप्ये वा परूविताणि तथा परूवेयब्वाणि जाव एवं विधेण आयरिएण कस्स अत्थो वत्तव्योति ?, उच्यते, सव्वस्सेव सुतणाणस्स, वित्थरेण पुण सुत्तकडस्स, जेणेत्थ परसमयदिडिओ परूविजंति, कस्मत्ति वत्तव्वे जति सुयकडस्स अणुयोगो, सुतकडं णं किं अंगं अंगाई सुयक्खधो सुतक्खंधा अज्झयणं अज्झयणाई उद्देसो उद्देपा ?, उच्यते-सूयगडं णं अंगंणो अंगाई णो सुयक्खधो सुयक्खंधा णो अज्झयणं अज्झयणा उद्देसो उद्देसा,
HIRISHMIRIRAMImatitilitSIMIHIR AinmamiAINIDHIPARSTIN NAGARMATHARAMIDARITANAMImmig
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृताङ्गचूर्णिः
एकार्थानि मूत्रं च
Sh
a MRIDASTIRINISTOODaltonemun yaRAINIMILAIGATIRITAINALI
a um
तम्हा सुत्तं णिक्खिविस्सामि कडं णिक्खि विस्मामि सुतं णिक्खिविस्सामि खंधं णिक्खि विस्सामि अज्झयणं णिक्खिविस्सामि उद्देसं णिक्खिविस्सामि, 'मुत्तकडं अंगाणं वितियं तस्स य इमाणि णामाणि। सुत्तकडं सूतकडं सूयकर्ड चेव गोण्णाई ॥२॥' सुअपुरुसस्स बारसंगाणि मूलत्थाणीयाणि, सेससुतक्खंधा उबंगाणि कलाच्यंगुष्ठादिवत् , तेसिं बारसण्हं अंगाणं एतं वितियं अंग, णामाणि एगढियाणि इंद्रशक्रपुरन्दरवन , तंजहा-सुत्तकडंति वा सुतकडं ति वा सूयकडंति या, णामं पुण दुविधंगोण्णं इयरं च, गुणेभ्यो जायं गौणं, जधा तवतीति तवणो जलतीति जलणो एवमादि, तत्थेताणि एगट्ठियणामाणि गोण्णाति, तत्थ सुतकडं 'घूङ् प्रागिनमवे' सो पसवो दुविधो-दव्वे भावे य, द्रव्यप्रसवो स्त्रीगर्भप्रसववत् , भावप्रसवो गणधरेभ्य इदं प्रसूतं, अथवा 'अत्थं भासति अरहा' ततः सूत्रं प्रसवति, 'सुत्तक 'त्ति यथा गृहं वास्तुसूत्रवत् तदनुसारेण कुहूं क्रियते कट्ठ वा सुत्तानुसारेण करवत्तिजति, भावसूत्रेण तु सूत्राणुसारेण निर्वाणपथं गम्यते। सूतकडं णामादि चतुर्विधं, वइरित्ता दव्यसूयणा जहा लोयसूयगा णलगवसूचगा लोहस्यगादि वा दब्यसूयगा, भावे इमं चेब, खयोवसमिए भावे ससमयपरसमयमयणामेत्तं, अहवा सुत्तं णामादि चतुर्विधं, दब्बसुत्ते इमाणि 'जइ अद्धा गाथा'॥३॥दव्वं तु बोंडगादी भावे सुत्तमह सूयगं || णाणं ।' दब्बसुतं अंडज वोडजं कीड वागजं बालजं ।। से किं तं अंड?, हंसगम्भादि, योड कम्पासादी, कीड कोसियादि, वागज सणअवसिमाती, बाल उट्टियादि, भावे इमं चेव भवति, सूयगं णाम णाणं, णाणं णाणेण चेव सूइज्जइ, अथवा इमेण णाणेणं णाणाणि य अण्णाणाणि य सूइजंति, तं पुण जधा 'बुझिजत्ति तिउहिजड़' तं सूत्रं चतुर्विधं-'सण्णासंगहवित्तेजातिणिबंधे य कत्यादि ॥४॥' तत्थ मण्णासुतं तिविधं-ससमए परसमए उभयेत्ति, सममए ताव विगती, पढमि(मालि)या, जे छेदे
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
करणाधिकारः
सागारियं ण से सेवे, सध्यामगंध परिण्णाय णिरामगंधो परिव्वए, एवमादीणि, परसमए यथा पुद्गलो संस्कारो क्षेत्रज्ञः सत्ता, उभये जं स ममए परममए य संभवति । सहसूत्रमपि यथा द्रव्यमित्याकारिते सर्वद्रव्याणि सगृहीतानि, तद्यथा जीवाजीवद्रव्याणीति, जीवत्ति संसारत्था असंसारत्था य सव्वे संगहिता, अजीवत्ति सव्वे धम्मत्थिकायादयो, वित्तिजातिणिबद्धं सुत्तं जाव वृत्तबद्धं सिलोगादिबद्धं वा, तं चउविधं, तंजहा-गद्यं पद्यं कथ्यं गेयं, गद्यं चूर्णिग्रन्थः ब्रह्मचर्यादि, पद्यं गाथासोलसगादि, कथनीयं कथ्यं जहा उत्तरज्झयणाणि इसिभासिताणि णायाणि य, गेयं णाम सरसंचारेण जधा काविलिज्जे 'अध्रुवे असासयंमि संसारंमि दुक्खपउराए' एवं सुयं गतं भवति । इदाणिं वितियं पयं कडेत्ति, तत्थ गाथा 'करणं च कारगो य कडं च'५ गाथा ॥ तत्र 'कड' इत्याकारिते कर्त्ता करणं कार्यमित्येतत्रितयमपि गृह्यते, तत्थ कारगो कडं च अच्छंतु, करणं ताव भणामि, तं करणं णामादि छब्धिहं, णामकरणं जस्स करणमिति णाम, अथवा णामस्त णामतो वा जं करणं भण्णति, ठवणाकरणं क णणासादि अक्खणि
खेवो, जो वा जस्स करणस्म आकारविसेसोत्ति, दबस्स दव्वेण वा दव्वम्मि वा जं करणं तं दव्यकरणंति, तं दुविहं-आगमओ य णोआगमओ य, आगमओ जाणए अणुवउत्ते, णोआगमओजाणगसरीरभवियमरीग्वतिरित्तं दुविधं-सण्णाकरणं नोसण्णाकरणं, || तत्थ सण्णाकरणं अणेगविधं, जंमि जंमि दब्वे करणसण्णा भवति तं सण्णाकरणं, तंजहा-कडकरणं अद्धाफरणं पेलुकरणादि, सण्णाणाममेव तब मती होजा तंण भवति, जम्हा णामं जं वत्थुणोऽभिधाणंति, जं वा तदत्थविगले णाम कीरति यथा भृतकस्य इन्द्र इति णाम, दव्बलक्षणं तु द्रवते द्रूयते वा द्रव्य, द्रवति-स्वपर्यायान् प्रामोति क्षरति चेत्यर्थः, यते-गम्यते तैस्तैः पर्यायविशेषैः, अथवा गच्छति तॉस्तान् पर्याय विशेषानिति द्रव्यं, पेलुकरणादीति पुण ण तदत्थविहणं, ण समेतंति भणितं होति,
MARAT
HITAUDHAITANIUMBAIRAATRINA SAILITHING
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृताङ्गचूर्णिः ॥८॥
करणा धिकारः
आह-जइ ण तदत्थविहीणं तो किं दबकरणं ?, जतो तेण दव्वं कीरति, सण्णाकरणंति य करणं रूढीतो, आह-जति तदत्थविरहितं ण भवति तो किं दव्यकरणं भवति ?, भावकरणमेव भवतु?, उच्यते, जतो तेण दव्वं कीरति, जहा पेल्लीओ णाणियाओ, ताओ कीरति एवमादि, सण्णकरणंतिय रूढीतो। इदाणिं णोसण्णाकरणं, तत्थ णिज्जुत्तिगाथा 'दब्वे पओगवीसस पयोगसा मूलउत्तरे चेव। उत्तरकरणं वंजण अत्थे उ उवक्खरो सबो ॥ ५॥णोसण्णादवकरणं दुविधं-पयोगकरणं विस्ससाकरणं च, पयोगकरणं दुविहं-जीवपओगकरणं अजीवपयोगकरणं च, होति पयोगो जीववावारो, तेण जं विणिम्माणं सजीवमजीवं वा पयोगकरणं तयं च दुहा, तत्थ जीवपयोगकरणं दुविधं-मूलप्पयोगकरणं उत्तरप्पयोगकरणं च, मूले करणं मूलकरणं, आद्यमित्यर्थः, उत्तरओ करणं उत्तरकरणं, संस्करणादित्यर्थः, अथवा उत्तरकरणस्स अत्थो णिज्जुत्तिगाथाचतुत्थपदेण भण्णति, अत्थो उ उव्वक्खरो सम्वो, उवकारीत्यर्थः, येन वा कृतेन तन्मूलकरणं अभिव्यज्यते-उवकारसमर्थं भवतीत्यर्थः, यथा हस्त इति, कलाचिअङ्गुष्ठतलोपतलसमुदयः, तस्य उक्खेवणादि उत्तरकरणं, अथवा संडासयं करेति मुलिं वा, अथवा शरीर एव गर्भता मूलकारणं, उत्तरकारणं तु चंक्रमणादि, अथवा मूलकरणं शरीराणि पंच, गाथा ॥६॥ उरालियादीणि पंच शरीराणि | मूलकरणं, उत्तरकरणं जं णिप्फण्णाओ णिप्फजति, तं च एतेसिं चेव ओरालियवेउब्धियाहारयाणं तिण्हं उत्तरकरणं, सेसाणं णत्थि, ओरालियादीणं तिण्हं मूलकरणं, अटुंगाणि अंगोवंगाणि उत्तरकरणं, ताणि य तंजहा-सीसं उरो य उदरं पट्टी बाहा य दो य उरूओ। एते अटुंगा खलु सेसाणि भवे उवंगाणि ॥१॥ होति उवंगा अंगुलिकण्णाणासापवडणं चेव । णहकेसदंतमंसू अंगोवंगेवमादीणि ॥ २॥ अथवा उरालियस्सेवेगस्स इमं उत्तरकरणं-दंतरागो कण्णवद्धणं णहकेसरागो खंधं वायामादीहिं पीणितं
॥८॥
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीसूत्रक्रङ्गचूर्णिः
1-0 11
करोति, एयं ओरालियम्स, वेउब्वियउत्तरकरणं उत्तरवेउब्वियरूवं विउब्वेति, आधारए णत्थि एताणि, इमं वा आहारगस्स गमणादीणि, अथवा पंचेन्द्रियाणि - सोइंदियाईणि मूलकरणं, सोइदियं कलंबुगापुप्फसंठितं, एयं मूलकरणं उत्तरकरणं तु कण्णावेहवालाईकरणादि, अथवा यदुपहतस्योपकरणस्य तदुपकारित्वात् य उपक्रमः क्रियते विसेण ओसधेण वा, एवं सेमापि, यावन्तीन्द्रि याणि सन्ताणि शोभानिमितं अर्थोपलब्धिनिमित्तं वा उत्तरगुणतो निवर्त्तयति, शोभा वर्णस्कन्धादि, अर्थोपलब्धिस्तु वाधिर्यतिमिरप्रसुध्यादीनां उपक्रमतः पुनः स्वस्थकरणं, अथवा दबिंदियाणि परिणामियाणि विसेण अगदेण वर्णउपयोगघाताय भवति, अथवा विममेव विधिणा उपजुञ्जमाणं रसायणीभवति, औषधग्रामाश्च ये शरीरोपकारिणः पथ्यभोजनक्रियाविशेषाः सर्व एव वाऽऽहारः, 'अथवा स्वरभेदवर्णभेदकरणानि । इदानीं एतेसिं चेत्र पंचण्डं सरीराणं तिविधं करणं भवति, तंजहा संघायणाकरणं परिमाडणाकरणं संघाय परिसाडणाकरणं, तेयाकम्माणं संघातणवजं दुविधं करणं, एताणि तिष्णिवि करणाणि कालतो मग्गिजंति, तत्थोरालियसंघातकरणं एगसमयियं, जं पढमसमयोचवण्णगस्म, जहा तेल्ले उग्गाहिमओ छूढो तप्पढमताए आदियति, सेससमएस सिणेहं गिण्हइवि मुंचवि, एवं जीवोवि उववज्र्जतो पढमे समए एगंतसो गेण्हति ओरालियम रीरपाउरगाणि दव्वाणि, ण पुण किंचिवि विमुयति, परिसाडणावि समओ चेत्र, सो मरणकालसमए एगंतसो चेव मुंचति, मज्झिमे काले किंचि गेण्हति किंचि मुंचति, | सो जहणणेणं खुड्डागं भवग्गहणं तिममयूर्ण, उक्कोसेणं तिष्णि पलिओवमाणि समयूगाणि, किह पुण खुड्डागभवरगहणं तिसमयूर्ण भवति ?, उच्यते, 'दो विग्गहंमि ममया समयो संघातणाऍ तेहूणं । खुड्डागभवग्गहणं सव्वजहणो ठिती कालो || १ || उक्कोसो समगुणो जो सो संघातणासमयहीणो । किह ण दुममयविहीणी साडणसमयेऽवणीतंमि || २ || भण्णति भवचरिमंमिवि समए.
संघातादि
11911
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक्रताङ्गचूर्णिः
॥ १० ॥
संघायसाडणा चैव । परभवपढमे साडणमतो तदूणो ण कालोत्ति ॥ ३ ॥ जइ परपढमे साडो णिन्त्रिग्गहतो य तंमि संघातो । णु सव्वसाड संघातणाओं समए विरुद्वाओ ॥ ४ ॥ १, उच्यते, जम्हा विगच्छमाणं विगतं उप्पजमाणमुप्पण्णं । तो परभवादिसमए मोक्खादाणाण ण विरोधो ॥ ५ ॥ चुतिसमए गेहभवो इहदेहविमोक्खतो जहाऽतीते । जड़ ण परभवोऽवि तहिं तो सो को होउ संसारी १ || ६ || णणु जह विग्गहकाले देहाभावेऽवि परभवग्गहणं । तह देहाभावम्मिवि होजेहभवोऽवि को दोसो ! ||७|| जं चिय विग्गहकाले देहाभावेऽवि तो परभवो सो । चुइसमए उण देहो ण विग्गहो जइ स को भोतु १ ||८|| इदाणिं अंतरंसंघातंतरकालो जहण्णओ खुडयं तिसमयूणं । दो विग्गहम्मि समया ततिओ संघायणासमयो ॥ १ ॥ तेहूणं खुड्डभवं धरितु परभवम विग्गहेणेव । गंतूण पढमसमए संघाययओ स विष्णेयो || २ || उकोसो तेत्तीसं समयाहियपुण्य कोडिअहियाई । सो सागरोवमाई अविग्गहेणेव संघातं || ३ || काऊण पुव्यकोडिं धरिडं सुरजेट्टमायुगं तत्तो । भोत्तूण इह ततीए समए संघातयंतस्स ||| ४ || इदाणि वेउच्चियस्स - वेउन्त्रियसंघायो समओ सो पुण बिउव्वणादीए । ओरालियाणमथवा देवादीणादिगणंमि ॥ १ ॥ उक्कोसो समयदुगं जो समय विउच्त्रिउं मतो वितिए । समए सुरेसु वच्चति निविग्गहतो य तं तस्स ||२|| उभयं जहण समयो सो पुण दुसमय विउच्चियमतस्स । परमतराई संघातसमयहीणाई तेत्तीसं ॥ ३ ॥ वेउच्चियपरिसाडणकालोऽवि समय एव । इदाणि अंतरं, वेव्वयसरीरसंघातं तरं जहणणेणं एगसमयं, सो पदमसमयविउद्वियमयस्य विग्गहेण ततियए समए वे विएस देवेसु संघातेंतस्प भवति, अथवा ततियसमयवेउचियमतस्स अविग्गणं देवेसु संघातपरिसाडणंतरं जहणेणं समय एव, सो पुण चिरविउद्दितस्स | देवेसु अविग्गणं संघातेंतस्स भवति, साडम्स अंतरं जहणेणं अंतोमुहुत्तं, तिन्हवि एतेसिं अंतरं उकोसेणं अनंतकालं वणस्सतिकालो ।
संघातादि
॥ १० ॥
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ED
श्रीसूत्रकतामन्चूर्णिः
इदाणिं आहारगस्स-आहारे संघातो परिसाडणा य समयं समं होति । उभयं जहण्णमुक्कोसय च अंतोमुत्तस्स ॥१॥ बंधणसाडुभयाणं जहण्णमंतोमुहुत्तमंतरण । उक्कोसेण अवई पोग्गलपरियट्ट देसूर्ण ॥२॥ तेयाकम्माणं पुण संताणाणादितो ण संघातो। भव्वाण होञ्ज साडो सेलेसीचरिमसमयंमि ॥ ३॥ इदाणिं जीवउत्तरप्पयोगकरणं, तत्थ गाथा 'संघातणा य परिसाडणा य मीसे तहेव पडिसेहो। पडसंग्वसगडथूणाउडतिरिच्छाणु(इ)करणं तु॥१॥ तत्थ संघायणकरणं जहा पडो तंतुसंघातेण णिव्यित्तिजति, परिसाडणाकरणं जहा संखगं परिसाडणाए णिव्वत्तिजति, संघातपरिसाडणाकरणं जहा सगडं संघातणाए पडिसाडणाए य णिबित्तिजति, णेव संघातो व परिसाडोजथा थूणा उड़ा तिरिच्छा वा कीरति, जीवउत्तरकरणं गतं । जीवपयोगकरणं सम्मत्तं ॥ इदाणिमजीवप्पयोगकरणं जं जं णिजीवाणं कीरति जीवप्पयोगतो तं तं । वण्णाति रूवकम्मादि वावि तमजीवकरणंति ॥१॥ वष्णकरणादि जहा वत्थाणं कुसुंभरागादि कन्जति, रूबकम्माति वत्ति कट्ठकम्मादिरूवा कजंति, अजीवप्पयोगकरणं गतं, पयोगकरणं परिसमाप्तं ॥ इदाणिं विस्ससाकरणं-विस्रसेति कोऽर्थः?, वित्ति विपर्यये अन्यथाभाव इत्यर्थः, अथवा सृ गती, विविधा गतिर्विश्रसा, एत्थ णिज्जुत्तिगाथा 'खंधेसु अ दुपदेसादिएसु अब्भेसु विज्जुमाईसु । णिप्फावगाणि दब्वाणि तं जाणवीससाकरणं' ॥ ॥ तं विस्मसाकरणं दुविधं-सादीयं अणादीयं च, अणादीयं जधा धम्माधम्मागासाणं अण्णोण्णसमाहाणंति, णणु करणमणादीयं च विरुद्धं, भण्णती ण दोसोऽयं, अण्णोण्णसमाधाणं जमित्थं करणं, ण णिबत्ती, अथवा परपच्चया
दुपचारमात्रं करणं यथा गृहमाकाशीकृतं, उत्पन्नमाकाशं विनष्टं गृहं, गृहे उत्पन्ने विनष्टमाकाशं । इदाणि सादीयं विस्ससाकरणं, तं || दुविधं-चक्खुफासियं अचक्खुफासियं च, जं चक्खुमा दीसति तं चक्खुफासियं, तं अब्भा अब्भरुक्खा एवमादि,चक्खुसा जंण दीसंति
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
RAMITALIRAHUHIROMANIMA
श्रीमूत्रक
बन्धनादि परिणामाः
ताङ्गचूर्णिः ॥१२॥
MARAHI
iframmamminalNARImammiNIRAHTIHnimammon suman simmun rumen,
तं अचक्खुफासियं जहा दुपदेसियाणं परमाणुपोग्गलाणं एवमादीणं जं संघातेणं भेदेन वा करणं उप्पजति तं ण दीसति छ उमत्थेणंति तेण अचक्खुफासियं, वादरपरिणतस्स अणंतपदेसियस चक्खुफासियं भवति, तेसिं दसविधो परिणामो, तंजहा-बंधणगतिसंठाणे भेदे गंधरसवण्णफासे य । अगुरुअलहुपरिणामे दममेविय सद्दपरीणामे ॥१॥ बंधणपरिणामे दुविधे पण्णत्ते-णिद्धवंधणपरिणामे य लुक्वबंधणपरिणामे य, 'निद्धस्स निद्रेण दुआहिएणं, लुक्खस्स लुक्खेण दुआहिएणं । णिद्धस्स लुक्खेण उवेति बंधो, | जहण्णवजो बिसमो समो वा ॥१॥ समणिद्धताएँ बंधो ण होति समलुक्खिताएविण होइ । वेमायणिद्धलुक्खत्तणेण बंधो तु खंधाणं ॥२॥ गतिपरिणामो तिविहो उक्कोसजहण्णमज्झिमो चेत्र । लोगंता लोगंतं गमणं एगेण समयेणं ॥३॥ तहय पदेसि पदेमा जहण्णसमएण होति संकंती । अजहण्णमणुक्कोसो तेण परं खेतकाले य ॥ ४॥ एमेव य गंधाणं गतिपरिणामो जहण्णमुक्कोसो। कालो जहण्णतुल्लो उक्कोसेणं असंखेजो ॥ ५॥ समयादी संखेजो कालो उक्कोसएण उ असंखो। परमाणूखंधाण य ठितीय एवं परीणामो ॥६॥ परिमंडले य वट्टे तसे चउरंस आयते चेव । संठाणे परिणामो सहणित्थत्थेण छम्मेया ॥७॥ पयरघणा सव्वेसि सेढी मूदी य आयत विसेसो। सव्वे ते दुविहा ( जुम्मओज) पदेसुक्कमगजहण्णा ॥८॥ माणु परिमंडलस्स उ सव्वेसि जहण्णमोयजुम्मगमा । उक्कोस जहणं पुण पदेस उग्गाहणकमेणं ।। ९॥ गंतपदेसुक्कोसं | तह यमसंखप्पदेसमोगाढं। वीमा चत्तालीमा परिमंडलि दो जहण्णगया ॥१०॥ पंचग वारसगं खलु सत्त य बत्तीसगं च | वर्दृमि । तिय छक्कग पणतीसा चत्तारि य होइ नसंमि ॥ ११॥ णव चेव तहा चउरो सत्ताबीसा य अट्ठ चउरंसे । तिगदुगपणरस छक्कं पणयाला वा चरिमयस्स ॥१२॥ एसो संठाणगमो पएसओगहणापडिद्दिट्ठो। दुगमादीसंयोगो हबति अणित्थत्थसंठाणं
TODMITHIBIAPalmniaNARIHAR
RANAPAR
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः
॥ १३ ॥
॥ १३ ॥ मेदस्स तु परिणामो संघातविहूयणेण दव्वाणं । संघातेणं बंधी होड़ त्रियोगेण भेदोत्ति || १४ || भेदेण सुहुमखंधो संघातेणं च बादरों खंधो । सुहुमपरिणाममीसक्कमेण भेदेण परमाणू ।। १५ ।। अह वायरो उ खंधो चक्खुद्देसे य णंतगप| देसो । संघातभेदमीसग पडसंखय सगडमधम्मा || १६ || खंडगपयरगचुण्णिय अणुतडिओक्कारियाए तह चैव । भेदपरिणामो | पंचह णायन्बो सव्वखंधाणं ||१७|| खंडेहिं खंडभेदं पयरसभेदं जहन्भपडलस्स । चुण्णं चुण्णिय भेदं अणुतडितं वं सकलं तं ॥ १८ ॥ बुंदसि समारोहे भेदे उक्केरियाए उकेरं । वीसस्सपयोगमीसग संघातवियोग विविधगमो ।। १९।। जति कालगमेगगुणं सुक्किलयंपि य हवेज बहुगुणं । परिणामिति कालं सुक्केण गुणाहियगुणेणं ||२०|| जति सुक्किल मेगगुणं कालगदव्वं तु बहुगुणं जतिय । परिणामिति सुक्कं कालेण गुणाहियगुणेणं ।। २१ ।। जति सुक्कं एगगुणं कालयदव्वंपि एगगुणमेव । कावोयं परिणामो तुल्लगुणत्तेण संभवति ॥ २२ ॥ एवं पंचवि वण्णा संजोएणं तु वण्णपरिणामो । एगत्तीसं भंगा सव्वेऽवि य वण्णपरिणामे ॥ २३ ॥ एमेव य परिणामो गंधाण रमाण तह य फासाणं । संठाणांण य भणिओ संजोएण बहुविविकप्पो ॥ २४ ॥ अगुरूलहुपरिणामो परमाणूओ आरम्भ जाव असंखेजपदेसिया संधा सुहुमपरिणयांचि खंधा अगुरुलंहगा चैव । तत वितते घणा सिरे भासाए मंदघोरमिस्सा य । भेदस्मवि परिणामा एवमणेगा मुणेयव्वा ।। २५ ।। छाया य आतवे या उज्जोतो तह य अंधगारो य । एसोsवि पोग्गलाणं परिणामो फंदणा जा य ।। २६ ।। सीया णादिपगांसा छाया णाइच्चिया बहुविकल्पा । उन्हो पुणप्पगासो णायव्वो आयवो णामं ॥ २७ ॥ णवि सीतो गवि उण्हो समो पगासो व होति उज्जोओ। कालमडलं तमंपिय वियाण तं अंधयारंति ||२८|| दव्त्रस्म चलणादणा उ सा पुण गतित्ति णिद्दिट्ठा। वीमसपयोगमीसग अत्तपरेणं उभयतोऽवि ।। २९ ।। अन्द्रधन्वादीनां चं
मेदादिपरिणामाः
॥ १३ ॥
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृङ्गिचूर्णिः
। १४ ।।
परिणामकरणं, दव्वकरणं गतं । इदाणिं खेत्तकरणं-'ण विणा आगासेणं' गाथा | १ | यत्किचिदिति उत्क्षेपणापक्षेपणादि घटादिकरणादि वा न क्षेत्र मंतरेण क्रियते, क्षेत्रं- आकाशं, तस्स करणं नत्थि, तहावि वंजणपरियावण्णं उच्छुकरणं, सालिकरणं जहा वा साधूहि अच्छमाणेहिं खेतीको गामो नगरं वा, जंमि वा खेत्ते करणं कीरति भणिजति वा, कालकरणंति 'कालो जो जाव|तियो' गाथा | १० | जावता कालेणं क्रियते, यस्मि वा काले क्रियते, एवं ओहेण, णामओ पुण इसे इकारस करणे (१०-११-१२) चित्रं च चालवं चेव, कोलवं थीविलोयणं । गराइ वणिगं विट्ठी, सुद्धपडिवए णिसादीया । पक्खतिधयो दुगुणिआ जोण्हादौ सोधये पण पुणका | सतहिए देवसियं तं चिय स्वाहियं रचि || १ || 'सुचराष्ट दिवैकरपूर्ण दिवाकृतिराम दिवादरभूत दिवा' एसु विट्ठी, सुद्धी पंडिवयरति दिवसस य पंचमदुमी रतिं । दिवसस्स बारिसी पोण्णिमाए रतिं बवं होंति ॥ १॥ बहुलचउत्थीऍ दिवा बहुलस्स य सचमी हवति रतिं । एक्कारसिं च बहुले दिवा ववं होति करणं तु ।। २ ।। सउणि चतुष्पय णागं कित्थुगं च चतुरो धुवा करणा । किण्दच उदसिरति सउणी सेसं तियं कमसो ॥ ३ ॥ कालकरणं गतं । इदाणिं भावकरणं - भावस्स भावेण भावे चा करणं, तत्थ निज्जुत्तिगाथा-भावे पयोगवीसस पयोगसा मूल उत्तरं चेव । उत्तरकमसुतजोवणवण्णादी भोयणादीसु ॥ १ ॥ भावकरणं दुविधं - पयोगसा वीससा य, पयोगकरणं दुविधं मूलपयोगकरणं उत्तरपयोगकरणं च, मूलपयोगकरणं पंच शरीराणि, ताणि पुण उदइयभावणिफण्णाणि, का तर्हि भावणा ?, उदइयो हि भावो दुविधो-जीवोदय अजीवोदइओ य, तत्थ जीवोदइओ पंचण्हं सरीराणं अण्णतरेणोदितो जीवः स तथाभूत इति जीवोदय भावो, अथ पुण जीवोदयोदितानि शरीरारंभकाणि द्रव्याणि तथा समुदिताणि तत्थ शरीरे भवन्तीत्यर्थः, अजीवोदयिको भावः, यथा च तत्र द्रव्यकरणोपदिष्टं दव्वेंदियाई विसओसधादीहिं तथेहापि तेषु
क्षेत्रादि करणानि
॥ १४ ॥
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावकरणं
श्रीसूत्रवाङ्गचूर्णिः ।। १५ ॥
परिणमत्सु भावोऽभिसंबध्यते, तानि हि द्रव्येद्रियाणि विसऔपधादिद्रव्यविशेषः परिणम्यमानानि औदयिकमेव भावं परिणमंति, तेसु सरीरेसु इंदिएसु वा किं मूलकरणं ?, उच्यते, सरीरपजत्ती मूलकरणं, सेसं तु मूलकरणस्सेव उत्तरकरणं भवति, जहा उत्तरकमसुतजोवणवण्णादी भोयणादीसु, गम्भवक्कतिएसु ओरालिएसु ताव जोणीजम्मणणिक्खंतस्स कल्पकौमारयौवनमध्यमस्थावरा. दिवयाणि क्रमशः प्रजायंते, निषेकादिक्रमो वा यथा भवति, तथा वृक्षेष्वपि अंकुरपत्रकंदनालगर्भतुषशूककणपाकक्रमाः क्रमशो निष्पद्यते, सुत्तेति कलाधिगमो व्याकरणादिभाषापाटवं वा सौस्वयं वा यतो भवति, तिर्यग्योनिजातीनामपि शुकादीनां भवति, उक्तं च-"तेण परं सिक्खापुव्वगं वा उत्तरगुणलद्धि वा पडुच भासाविसेसो भवति", 'जोवणे'त्ति पुनर्नवं यौवनं भवति औषधा-! दिभिः, कस्यचित् वर्णकरणं च भोजनादिभिः क्रियते, यथा स्नेहं पिरतो वर्णप्रसादो भवति, आदिग्रहणात् अभ्यङ्गोद्वर्तनादिमिर्वा वर्णविशेषो भवति १, वेउब्धियं रूबं विउव्यतित्ति, बुत्तं पयोगभावकरणं । इदाणि विस्ससाभावकरणं तत्थ गाथा'वण्णादिगा य वण्णादिगेसु' गाथा ।। १५ । वर्णादिगो णाम वण्णगंधरसफासा, द्वितीयवण्णादिग्रहणं वर्णादिगेसु दम्वेसु यथा परमाणुद्रव्यस्य कृष्णादिभिर्वर्णविशेषैः परिणामतः यः परिणामविश्रसाभावः, गंधरसफरिसेसुवि, विश्रसामेलो णाम पंचण्डं वा वण्णाणं संयोगविसेसेणं उप्पजति जहा अब्माणं अब्भरुक्खाणं संज्झाणं गंधयणगराईणं एक्कं समयं उक्कोसेणं जचिरं कालं, अथिरा उत्पत्यनंतरविनाशिनः, कालान्तरावस्थायिनश्च संध्यारागादयः, ये तु परमाण्वादिषु स्थिराःते असंख्येयमपि कालं भवंति, तथा च छायां प्राप्य छायात्वेन परिणमंति पुद्गलाः, ते विश्रसापरिणामादेव, एवमुष्णमपि, तथैव विश्रसापरिणामादेवाप्रायो|गिकमपि स्थिरं भूत्वा दधिमस्तुकिलायनिष्टनवनीतघृतत्वेन परिणमंति, भणितंभावकरणं, एत्थ भावकरणेण अहियारो, तत्थ
DRIP
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ङ्गचूर्णिः
॥ १६ ॥
णिज्जुत्तिगाथा- 'मूलकरणं पुण सुते तिविधे जोगे सुभासुभे झाणे। ससमयसुत्तेण पगयं अज्झवसाणेण य सुभेणं ॥ १६ ॥ सुते मूलकरणं दुविधं - लोइयमुतकरणं लोउत्तरियसुतकरणं च तत्थ लोए ताब जो जस्स सत्यस्स कत्ता यथा सुलसा याज्ञवक्लश्च तंतुग्रीवच, अस्माकमपि गणधरैर्दृब्धं, तत्कतरेण योगेन कृतं ?, उच्यते - त्रिविधेनापि मनसा तावदुपयुक्तः, वाचा भापते, कायेन प्रगृहीताञ्जलिः तीर्थकराभिमुख उत्कुटुकः, भंगिकश्रुतोपयुक्तस्य वा त्रिविध उपयोगो भवति, एवमीर्यासमितस्यापि त्रियोगककाले भवति, मनसा तावत्पथ्युपयुक्तों वाचा किंचित् पृष्टो व्याकरोति कायेन गच्छत्येव, एवं त्रिविध| मपि तस्य भवति । 'सुभासुभे ज्झाणे'त्ति, जं सम्मदिट्ठी करेति, एत्थवि सुतकरणे ससमयसुतेण पगतं णो परसमयेण, सुभेणं'अज्झवसायेणं, सुभेण गणधरेहिं कतं, एवं ताव गणधराणं मूलकरणं, तस्सिसाणं तु उत्तरकरणं, अथवा तेसिमवि मूलकरणं घडेति, यदुत अपूर्वमेव पढंति, वक्तारोऽपि च भवंति 'अनेन साधुना आचारः कृत' इति, यत्तु विस्मृतं पुनः संस्क्रियते तदुत्तरकरणमस्थ, उक्तं करणं । इदानीं कारकः, ज्ञानदर्शनसंयुक्ता गणधरा एव कारकाः, तदेव च क्रियमाणं सूत्रं 'कजमाणे कडे ' चिकाऊ कर्ड भवति, तं पुण गणधरेहिं किं उकोसकालङ्कितएहिं कम्मेहिं वट्टमाणेहिं कतं ०१ जहण्णट्ठितीएहिं ०१ अजहण्णमणुको सङ्कितीएहिं ?, | एत्थ गाथा - 'ट्टिति अणुभागे बंधण णिकाय णिधत्तदीहहस्से य । संक्रमउदीरणाए उदए वेदे उवसमे य ॥ १७ ॥ ठितित्ति अजहणमणुक्कोसद्वितीएहिं कम्मेहिं कयं, तेहिं पुण किं तिव्वाणुभावेसु० मंदाणुभावेसु 'बंधणे 'ति किं बंधतेहिं कतं णिज्जरंतेहिं कतं ?, तदावरणिज्जाई पडुच णो बंधंतेहिं कतं, णो विधत्तंतेहिं णो णिकायंतेहिं णो दिग्घीकरंते हिं० हस्सी करेंतेहिं, उत्तरपगडीसंकर्म करतेहिंवि अकरेंतेहिंवि कतं, तदावरणिजाई कम्माई अणुदीरंतेहिं, सेसाई उदीरंतेहिंवि अणुदीरेंतेहिंवि कथं,
सूत्रे मूलोतरकरणादि
॥ १६ ॥
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूत्रकरण
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥ १७॥
'उदए'त्ति केसिंचि उदए वटुंतेहि केसिंचि अणुदए वद्रूतेहि पुरिसवेदे वदंतेहिं कतं, "उपसमेति कैसिंचि उबसमो केसिंचि अणुवसमे, अथवा उवसमेत्ति खओवसमिए भावे वटुंतेहिं कतं, कार एव तस्योपदिश्यते, कथं पुण तेहिं कतं, 'सोऊण जिणवरमतं' गाथा (१८) तवणियमणाणरुक्खं आरूढो केवली अमितणाणी। तो मुअइ णाणवुद्धि भवियजणविरोधणट्ठाए ॥2॥ तं बुद्धिमएण पडेण गणधरा गेण्हिउं णिरवसेसं । तित्थंकरभासिताई गंथंति ततो पवयणट्ठा ॥२॥ एयं गणथरसलदिएहि कृतं, सेसाणं मूलगणधरवजाणं पुवकतं अधिजंतेहिं तदावरणिजाणं कम्माणं खयोवसमं काऊण कतंति, एवं गणधरेहिं कृते को गुणः १, उच्यते-घेत्तुं च सुहे सुहगुणणधारणा दातु पुच्छिउं चेव । एतेण कारणेणं जीतंति कतं गणधरेहिं ॥१॥ अज्सव| साणेणं कतंति-पसत्थेहिं अज्झवसाणेहिं कतं, ण पूयासकारवित्तिहेतुं वा, उक्तं हि-"पंचहिं तु ठाणेहि सुत्तं अधिओझा, तंजहाणाणदताए०, वइजोगेण पभासति गाथा ।।१९।। यद्भगवान् भापते स वाग्योग एव, न श्रुतं, श्रुतस्य क्षायोपशमिकच्चादित्युक्तं, वाग्योगस्तु नामप्रत्ययत्वादौदयिको, विज्ञानमप्यस्य क्षायिकत्वात् केवलं, शब्दस्तु पुद्गलात्मकत्वात् द्रव्यश्रुतमात्र, अतोन भावश्रुतमिति, अतो वइजोगेण अरहता अत्यो पगरिसेहिं भासितो पभासिओ, केसि ?, 'अणेगजोगकरणा(गंधरा)ण साधूणं ते य के ?, गणधरा, कथं पुण ते अणेगजोगकरणा ?, उच्यते-जतो अणेगविधलद्धिसंपण्णा, तंजहा-कोहबुद्धी बीयबुद्धी पयाणुसारी खीरसप्पिमधुआसवाओ, वइजोगेण कतं तित्थंति तित्थगरेहिं बइजोगेण पभासिते हि गणधरेहिं वहजोगेण चेव सुत्तीकतं, तं पुणे गहितं 'जीवस्स साभावियगुणेहि'ति पागतभासाए, स सभावगुणः, वैकृतस्तु संस्कृतभाषा, आगंतुक इत्यर्थः, तं च पुण एवं 'अन्वरमतिगुणसंघानणाप' गाथा ||२०|| अक्षरगुणो णाम एकैकमणंतपर्याय अक्षरं, अश्वरामिलापो वा अक्षरगुणो, अमौह्य
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१८॥
गणधराणांसादस्य:
मिलाप्योऽर्थः, न शक्यते अक्षरमंतरेण प्रकाशयितुं प्रदीवमंतरेणेव तमसि घट इत्यतोऽमिलाप्य एवाक्षरगुणः, 'मति'त्ति मतिणागविशुद्धयाए सब्वेवि समा, अक्षरसमा अक्षरसंघातणाए लद्धिओवि सव्वे समा, अथवा जहा जहा अक्षराणि मतिविशुद्धताए संघाएंति तहा तहा णिज्जरा भवति, 'तदुभययोगेणं'ति वाइएण माणसेण य जोगेणंति कृतं सूत्रकृतं, सूत्रकृतं सूत्र-सूत्रकृतं सूचनाद्वा सूत्र, 'सुत्तेण सूइतत्ति य' गाथा ॥२१॥ सहता प्रोता इत्यर्थः, उपलब्धव्या सा, ते सुतपदेण अत्थपदा सूइता, सूत्राणुसारेण ज्ञायंत इति नासूत्रोऽथों विद्यते, तेन पुनयुज्यमाना योजिताः, अयुज्जमानास्तु अपार्थकनिरर्थकादयः न योजिताः 'तो बहुविधप्पगारा जुत्त'त्ति गयं पद्यं कथ्यं गेयं चउबिहेण जातिबंधेण पयुत्ता, अथवा प्रतिज्ञादिपंचावयव विशेषेण प्रयुक्ता, ते पुण ससमयजुत्ता अणादीया, सम्पतिकालं तावत्प्रतीत्य संख्येयानि पदानि, कथं पुण ते अणंता गमा अणंता पज्जवा?, अतीताणागतं कालं पड्डच्च अणंता गमा अर्णता 'पज्जबा, पण्णवर्ग वा पड्डच्च अणंता गमा अणंता पज्जवा, जेण चोदसपुयी चोदसपुधिस्स छट्ठाणपडिओ, गम्यते अनेनार्थो इति गमकः, गणधरा पुणो सब्वे अक्खरलद्धितो मतिलद्धिओ य तुल्ला यथा तुल्यवर्तिस्नेहाः पदीपाः प्रकाशेन तुल्या आदित्या वा तथाऽक्षरमतिलाभाम्यां तुल्याः, अथवा यथा आदित्यः स्वभावतः प्रकाशयति एवं गणवरा अपि गणनिवर्तकस्य कर्मणः उदयाद्गणधारितं कुर्वति, एत्थ पुण इमाओवि गाथाओ भाणितव्याओ 'कताकत केण कतं केसु य दन्वेसु कीरति वावि । काहे व कारओ वा णयतो करणं कतिविधं वा ।।१॥' कथं ?, एताणि सत्त पयाई, तत्थ सुत्तकडं किं कतं कज्जति अकयं कज्जति ?, जं भणियं-किं उप्पणं कज्जति अणुप्पणं कज्जति ?, एत्थ णएहिं मग्गणं-केइ उप्पण्णं इच्छंति, केइ अणुप्पणंति, ते य णेगमादी सत्त मूलणया, तत्थादिणेगमस्स अणुप्पण्णं कीरति, णो उप्पण्णं कीरति, कम्हा ?, जहा पंचस्थिकाया णिचा एवं सूतकडंपि ण कयादि णासी
AIMDHONING
PATRIKA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकसाङ्गचूर्णिः ॥१९॥
ण कदाइ ण भवइ ण कयाइ ण भविस्सति भूयं च भवद य भविस्सति य धुवे णितिए अस्वए अब्बए अवढिए णिचे ण एसउत्पमादिभावो केणइ उप्पायितोत्तिकटु, जयावि भरधेरवतेसु वोच्छिज्जति तयावि महाविदेहे वासे अवोच्छिण्णामेव, सेसाणं णेगमाण विचार चउण्ह य संगहादीणं णयाणं उप्पण्णं कीरति, जेण पण्णरससुवि कम्भूमीसु पुरिसं पडुच्च उप्पजति, जति उप्पणं तिविधेणं सामित्रोणं उप्पणं-समुट्ठाणसामित्तेण वायणसा० लद्धीसा०, एत्थ को णयो के समुप्पत्तिं इच्छति', तत्थ जे पढमबजा णेगमसंगहववहारा ते तिविधपि उप्पत्ति इच्छंति, समुट्ठाणं जहा तित्थकरस्स सएणं उट्ठाणेणं, वायणाए वायणायरियस्स णिस्साए जहा भगवता गौतमस्वामी वाइतो, लद्धीए जहा भवियस्म किंचि निमित्तं दळूणं जातिस्मरणादिगं तदावरणिजाणं कम्माणं खयोवसमेणं उप्पजति, उज्जुसुतो समुट्ठाणं णेच्छति, किं कारणं ?, भगवं चेव उट्ठाणं स एव वायणायरिओ गोतमप्पमितीणं, तेण दुविध | वायणासामित्तं लद्धिसामित्तं, तिण्णि सद्दणया लद्धिमिच्छंति, जेण उट्ठाणे वायणायरिए य विज्जमाणेऽवि अभवियस्म ण उप्पज्ज-- ति, अभावात् , कतातंति गतं ।। केण कयंति य, ववहारतो जिणेदेण गणधरेहिं च, वस्सामिणातु णिच्छयणतस्स, सतो जातो. णऽण्णं । 'केसु दम्वेसु कीरति तिणेगमस्स मणुण्णेसु दव्वेसु कीरति, जहा 'मणुणं भोयण भोचा, मणुणं सयणासणं । मणुणंसि अगारंसि, मणुणं ज्झायते मुणी ॥१॥ गंतेण मणुण्णं हवइ हु परिणामकारगं दव्यं । वभिचाराओ सेसा विति ततो सबदन्वेसु ॥ २ ॥ ण सव्वपज्जवेसु, जेण 'सुत्ते ण सम्बपज्जवा' इति वचनात् , केसु दवेसुत्ती गतं । काहे य कारओ भवति, उद्दिद्वेच्चिय ोगमणयस्स कत्ताऽणधिज्जमाणोऽवि । जं कारणमुद्देसो तंमि य कज्जोवतारोत्ति ॥ १॥ संगहनवहाराणं पञ्चासण्णतरकारणतणतो। उद्दिटुंमि तदत्थं गुरुपयमूले समासीणो ॥२॥ उज्जुसुतस्स पढ़तो अपुन्चसुतपज्जवे ममए २ अकममाणो उबजुत्तस्स वा
S
. 70
PIRITAIN
ANEL
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकु ताङ्गचूणिः
॥ २० ॥
णो सुतं भवति, समत्ते अज्झयणे सुयं भवति, तिन्हं सद्दणयाणं अपव्वे सुतपज्जवे समये समये अक्कममाणस्स पियमा सम्मदिस्सि उवयुत्तस्स णो सुयं भवति, समत्ते कारओ सुतं भवति, एत्थ 'अंगेसु ताव युक्तो कत्ता सद्दकिरियोवयुत्तोवि । सदादीणमणण्णो | परिणामो जेण सुतमतिओ ॥ १ ॥ कत्ता णयतोऽभिहितो अथवा णयतोचि णीतियो णेया । सामाइयहेतुपयोजयारओ सो गयो य इमो || २ || आलोयणाइ विणये खेतदिसा अभिग्गहे य काले ये । रिक्खगुण संपयावि य अभिवाहारे य अट्टमयो ॥ ३ ॥ नयतीति नैयायिकः गमयति एभिः प्रकारैः एवंगुणसंपण्णा य जो सुताई देति सो गायकारी णायवादी य भवति, आलोयणा व सुतोव संपया य दायच्या पडिच्छगेणं, सिस्सेणावि जति मूलगुणउत्तरगुणा वा विराधिता ताहे उद्देसाविंतेण णिस्सल्लेण होतां । आलोयणसुद्धस्सविदेज विणीयस्स णाविणीयस्स । ण हि दिजति आभरणं पलियत्तियकण्णहत्थस्स ॥ १॥ सो विणीतो कैरिसो ?, 'अणुरत्तो भनिगतो अमुई अणुअत्तओ विसेसण्णू | उज्जुमइ अपरितंतो इच्छितमत्थं लभति साधू ॥१॥ विणीयस्सविय कयमंगलस्स तयविग्धपारगमणाय । देजा सुकतोवयोगो दव्यादिसु सुप्पसत्थेसुं || २|| तत्थ दव्वे सालिवीधिया गोधुमजवादिधण्णसमीपे, ण तु तिलचणगादिसमीवे, खेत्तं पसत्थमपसत्थं वा, उच्छुवणे सालिवणे पउमसरे कुसुमिए व वणसंडे । गंभीरसाणुणाए पदाहिण जले जिणघरे वा ॥ १ ॥ दिज ण उ भग्गग्रामित सुमाणसुण्णामणुण्णगेहेसुं । छारंगारकयारामेज्झादी दव्वदुट्ठेसु ॥ २ ॥ अथवा | अस्थि काणिवि खेत्ताणि जेसु सज्झायो चेव ण कीरति जहा वैदेसे पण्णत्ती, सिंधुविसए य ण पढिजति, मसाणादिसु वा, एवं जो जहिं । इदाणिं तिण्णि दिसाओ अभिगिज्झ उद्दिसियन्वं- 'पुव्वाभिमुो उत्तरमुह व देज्जात्रा पडिच्छेज्जा । जाए जिणादयो वा दिसाऍ जिणचेइआई वा ॥ १ ॥ कालेति इमं अंगं कालेण पढिज्जति, रातिदिणाणं पढमचरिमासु, अहवा उद्दिसंता- चाउद्दसिं
NROER
'आलोचनादयः
॥ २० ॥
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
HRSH ITANI
आलोच
नाद्याः
बीसूत्रक
गचूर्णिः ॥२१॥
पण्णरसिं वज्जेञ्जा अट्ठमी च णवमीं च छद्धिं च । चउत्थि वारसिं च दोहंपि पक्खाणं ॥१॥ पसत्थेसु वा रिक्खेमु 'मयसिरमदा। पुस्सो तिणि य पुवाइ मूलमस्सेसा। हत्थो चित्ता य तहा दस विद्धिकराई णाणस्स ॥१॥ जस्स वा जं अणुकूलं, अथवा 'संझागयं रविगतं विड्डेरं सग्गहं विलंबि च। राहुहतं गहमिणं च वज्जए सत्त णक्खत्वे ॥१॥ संझागतंमि कलहो होति कुभत्तं विलंविणक्खत्ते । विड्डेरे परविजयो आइच्चगते अणिवाणी ॥१॥ ज सग्गहंसि कीरइ णक्खत्ते तत्थ दुग्गहो होइ । राहुइयंमि य मरेणं गहभिण्ण लोहिउग्गालो पण्णत्ती दिद्विवाओय दिवडखेत्तेसु उद्दिसंति। गुणसंपया णाम पुन्धि विणेयो जह विणीतो इमे य से गुणा जड़ अस्थि तो उदिस्सति-पियधम्मो ददधम्मो संविग्गो बज्जभीरु असढोय। खंतो दंतो मुत्तो थिरव्यतजितिंदिओ उज्जू ॥१॥ असढो तुलासमाणो समितो तह साधुसंगधग्यो य । गुणसंपदोववेदो जोगो सेसो अजोगोतु ॥२॥णेयोऽभिब्वाहारोऽभिबाहरणमहमस्स साधुस्स । इदमुद्दिस्सामि सुत्तत्थोभयतो कालिअसुतंमि ॥३॥ दव्वगुणपज्जवेहि य भूतावायंमि गुरु समादिवे । पेढदिट्ठमिणं मे इच्छामऽणुसासणं सिस्से ॥४॥ माहुणो पसत्थो वा अभिवाहरति, 'करणं तव्वाचारो गुरुसीसाणं चतुर्विधं तं च। उद्देसो वायणया तहा समुद्देसणमणुण्णा ||१|| कत्थ लम्भतित्ति जहा णमोकारो,णाणावरणिज्जस्स दुविधाणि फड्डुगाणि सबघातीणि देसघातीणि य, तत्थ सव्वघातीहिं उग्घातितेहिं देसघातिहिं उदिण्णेहिं उग्घातितोहें अणुदिण्णेहिं उबसामिएहिं विज्झविज्झमाणस्स लव्भति, कथं लभतित्ति गयं, भणित सूतगडंति णामं अंगस्स, तस्स पुण सूयकडस्स 'दो चेव सुयक्खंधा अज्झयणाई हवंति तेवीसं । तेत्तीसं उद्देसा आयारातो दुगुणमेयं ॥१||२३|| गाथा सोलसगंमी जेसि अज्झयणाणं ते इमे गाथासोलमगा, महन्ति अज्झयणाणि२ अहवा महंति च ताणि अज्झयणाणि२, तत्थ पढमो सुतखंधो गाधासोलसगा इह ताव भण्णं तित्तिकाऊणं
HTION HAIRAINRENDERHITENIORATitARI N A PAINMOHITCHENNISTRAITAN II
नामा
-
||-२१॥
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक नाङ्गचूर्णिः |॥२२॥
गाथादि निक्षेपाः
तेण गाथा णिक्खेत्तव्या सोलस णिक्खिवितव्वा सुत्तं णिक्खिवितव्यं खंधो णिक्खिवितव्यो,'णिक्खेवो गाथाए' ॥२३॥ गाथा णामादि चतुर्विधा, णामठवणाओ गयाओ, दव्वे जाणगसरीरभबियसरीरवइरित्ता पत्तयपोत्थयलिहिता, भावगाथा दुविधाआगमतो णोआगमतो य, आगमतो जाणए उपयुत्ते, णोआगमतो एयं चेव, सोलसयं णामाइ छविधं, णामठवणाओ तह चेव, वहरितं सोलस मचित्तचित्तमीसगाणि दवाणि, खेत्तसोलसगं सोलस आगासपदेसा, कालसोलसयं सोलस समया, सोलससमयठितियं वा दव्वं, भावसोलसयं इमाणि चेव मोलस अज्झयणाणि खयोवसमिए भावे, सुत्ते खंधे य चउको णिक्खेवो पूर्ववत्, जाव भावखंधो एतेसिं चेव सोलसण्ह अज्झयणाणं समुदयसमितिसमागमेणं गाथासोलसयसुत्तखंधोति लन्भति, गाथासोलसयाणं इमे अत्थाहिकारा भवंति, ससमयपरममयपरूवणा य० गाथा ॥२३॥ पढमज्झयणे ससमयपरसमयपरूवणाए अधिगारो १, वितियज्झयणाधियारो पुण ते ससमयगुणे परसमयदोसे य णाऊणं ससमए संयुज्झियव्वं २, तत्तिगज्झयणाहिगागे संबुद्धो संतो जत्थ उवसग्गेणं चालिजइ ३,चउत्थज्झयणाओ इत्थिदोसविवजणा, तेऽवि अणुलोम उवसग्गा चेव उवसग्गभीरुणो थीवसस्स(२५) पडिलोमगा वा ४, पंचमअज्झयणाहियारो जो उवसग्गभीरू इत्थीवसमोगओबहुयं पावं अजिऊण णरएसु उववजति ५, छदुस्स एवं जाणिऊणं महप्पा महावीरो उवसग्गाणि जिणित्ति इत्थीपसंगदोसा य दोसे जाणित्तु इत्थिगाओ वज्जेत्ता णिव्याणं गतो भगवान् अतो आयरिओऽवि एवं चेव चेव सीसस्स उवदिसन्तो हक्खाति जहा सममए जइअवं उवसग्गा य णिजिणितका इत्थिगाणि उ वजेतवाओ एवं सील बंभं च भवति ६, परिचत्तणिसीलकुसील गाथा॥२६॥ सत्तमए णिस्सीला निहत्था दुस्सीला अण्णउत्थिया सममएवि पामत्थादयो कुशीला वजेत्ता सयं च शीलवता भवितवं ८, अट्ठमस्स सयं सीलवता णाऊण बीरियदुर्ग पंडितवीरिए
SamRUPTINAINIATHIHEMAmine NEPARTMARAprotumar
॥ २२ ॥
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
अर्थाधि
श्रीसूत्रक- पयतितत्वं । सेसाणं पुण इमो अहियारो-धम्मो समाहिमग्गो० गाथा ॥ २७ ॥ वितियावि आयाणिय संकलिया गाथा ॥२८॥ नाङ्गचूर्णि' एवं वीरियपंडितअभिगमणट्ठाए धम्मो कहिजइ, पंडियवीरियद्वितो व धम्मं कथेति ९, दसमस्स समाधिं च सो उवदिसति १०, कारा: उप।। २३ ।। INणाणादिसंजुत्तो से मग्गो उवदिस्सइ सो वा परेसि उवदिमति एकारसमस्स ११, वारसमस्स एवं मग्गपडिवण्णो गामायगं (मगयं)।
क्रमाद्याच वा उबस्सए वा भिक्खायरियगयं वा दुइजमाणे वा परउत्थिगा परउत्थिगभाविताचि गिही विवदेज तेसिं पडिसेधणट्ठासमोसरणज्झयणे तिण्हवि तिसट्ठाणं पासंडियमताणं अमभावकुदिट्ठीओ पडिसेधिजते १२ तेरसमस जे पडिसेवेत्ता अहवा मग्गो परिकहिजति सब्वेवि ते धर्म समाधिमग्गं वाण याणंति १३, चोद्दसमस्स समाधिमग्गद्वितस्स वि सीसगुणदोसा परिकहिअंति | सीसगुणसंपण्णेण य गुरुकुलवासो वसितम्चो १४, पण्णरसमस्स आयाणिज्जे आत्मार्थिकेन आयतचरित्तेण भवियव्वं सुत्तन्थो य पायेण संकलियाण बद्धो १५, एतेसि पण्णरसण्डवि अज्झयणाणं गाथाए पिंडकवयणेणं अत्थोऽभिवजति दरिसिज्जति विभाष्यत इत्यर्थः, गाथासोलसगाणं पिंडत्थो चण्णितो समासेणं। एत्तो एकेक पुण अज्झयणं कित्तयिस्सामि ॥१॥ तत्थ पढमज्झयणं | समयोति, तस्स इमे अणुओगदारा भवंति, तंजहा-उचकमो णिक्खेवो अणुगमो णयो, उपक्रम्यते अनेनेत्युपक्रमः, क्रम पादविक्षेपे उप सामीप्ये सस्थमामीवीकरणं, सत्थस्स णासदेवाणयणमिति भणितं होति, तथा-निक्षिप्यतेऽनेनेति निक्षेपः, क्षिप प्रेरणे इति, नियतो निश्चितो क्षेपो निक्षेपो न्यामः स्थापनेतियावत , अनुगम्यतेऽनेनेत्यनुगमः, अनुगतो वा सूत्रस्य गमो अनुगमः, अनुरूपार्थ|| गमनं वा अनुगमः, सूत्रानुमारणमित्यर्थः, णी प्रापणे, तस्य नय इति भवति, मूत्रप्रापणे व्यापारोपायानयतीति नयः, नीयते वा | अनेनेति नयः, वस्तुनः पर्यायानां संभवतोऽभिगमनमित्यर्थः, एतेसिं च उवकमादिदाराणं एसेव कमो, यतो नाणुपक्रान्तं अम- VALE२३॥
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
उपक्रमः
ताङ्गचूर्णिः ॥२४॥
-
-
मीपीभूतं सन्निक्षिप्यते, नचनामादिभिरनिक्षिप्तं अर्थतोऽनुगम्यते, न च नयमतविकलो अनुगम इति, जतो सत्थं सम्बन्धात्मकेन उपक्रमेण स्थापनासमीपमानीयते नामादिन्यस्तनिक्षेपमर्थतोऽनुगम्यते नानानयैः अतोऽयमेवानुयोगद्वारक्रम इति, सो उबक्कमो छबिहोऽवि-णामोवकमो ठवणा०दव्य खेत्तकाल०भावण्णू उवक्कमो, छविहोवि जहा आवस्सए तहा परूवेयव्यो, अहया उपकमो | छविधो-आणुपुब्बी णाम पमाणं वत्तव्यया अत्थाधियारो समोतारो, एतेऽबि जहा अणुयोगद्वारे तहा भासितव्याजाव समोतारो सम्मत्तो। एवं समयज्झयणं अणुपुवादिएहिं दारेहि जत्थ जत्य समोतरति तत्थ तत्थ समोतारेयवं, आणुपुधीए उकितणाणुपुब्बीए गणणाणुपुवीए य समोतरति, सा तिविहा-पुवाणुपुत्वी पच्छाणुपुत्री अणाणुपुत्री, समयज्झयणं पुवाणुपुबीए पढमं, पच्छाणुपुबीए सोलसमं, अणाणुपुबीए एताए चेव एगादियाए एगुत्तरिआए सोलस(ग)च्छगताए सेढिए अण्णमण्णब्भासो दुरूवूणो,एत्थ पत्थारविहिकरणं| इम-एकाद्या गच्छपर्यन्ताः,परस्परसमाहता राशयस्तद्धि विज्ञेयं,विकल्पगणिते फलम् ॥१॥ गणितेऽत्यविभक्त तु,लब्धं शेपैविभाजयेत् । आदावंते च तत् स्थाप्यं,विकल्पगणिते क्रमात् ।।२।। णामे छविधणामे समोतरति,तत्थ छविधो भावो वणिजति,तत्थवि खयोबसभिए । भावे समोतरति, जतो सबमेव सुयं खयोवसमिए भावे वट्टति । पमाणं चउविधं-दवप्पमाणं खेत्तप्पमाणं कालप्पमाणं भावप्पमाणं च, प्रमीयतेऽनेनेति प्रमाणं, तत्थ समयो भावात्मकत्वात् भावप्रमाणगोचरं, तं भावप्पमाणं तिविधं-गुणप्पमाणं नयप्पमाणं संखप्पमाणं; गुणप्पमाणं दुविध-जीवगुणप्पमाणं अजीवगुणप्पमाणं च, तत्थ जीवाणण्णत्तगओ समयस्स जीवगुणप्पमाणे समोतारो, जीवगुणप्पमाणं तिविधं-णाणगुणप्पमाणं दंसणगुणप्पमाणं चरित्त(गुणप्पमाणंच),तत्र बोधात्मकत्वात् समयस्सणाणगुणप्पमाणे समोतारों, णाणप्पमाणं चतुर्विधं-पञ्चक्खं अणुमाणं उवम्मं आगमो, तत्थ समयस्स पायं परोवदेसत्तणतो आगमप्पमाणे समोतरति, आगमो
॥ २४॥
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ताङ्गचर्णिः
गुणनयव- । क्तव्यता:
॥२५॥
दुविधो-लोइओ लोगुत्तरोय,लोगुत्तरिए समोतरति,सोऽवि तिविधो-सुसे अत्थे तभयेत्ति,तिसुवि समोतरति,अथवा आगमो तिविधोअत्तागमो अणंतरागमो परंपरागमो य, तत्थ समयस्स अस्थतो तित्थकरस्स अत्तागमो गणधराणं अणंतरागमे गणधरसिस्साणं परंपरागमो, सुत्त(त्थ)ओगणधराणं अत्तागमो गणहरसीसाणं अणंतरागमो,तेण परं सुत्तत्थभअयोविणो अत्तागमोणो अणंतरागमो,परंपरागमो, गुणप्पमाणं गतं । इदाणिं णयप्पमाण-तत्थ मृढणइयं सुतं कालियं तु ण णया समोतरंति इह । आसज तु सोयारंणए णयवि| सारतो बृया ॥१॥ इदाणिं णयप्पमाणे ण समोसरति, पुरा पुण जाव चउण्ह अणुयोगाण अपुहुत्तं आसि ताव सुत्ते णयां अवितारिजंता, इयाणिं पुहुत्ताणुयोगेणावतारिज्जंति । इदणि संखप्पमाणं, तं अट्ठविहं, तंजहा-णामट्ठवणसंखा दवखेत्तकालसंखा परिमाणपज्जवभावे संखा चेव, तत्थ परिमाणसंखाए समोतरति, परिमाणसंखा य दुविधा-कालियसुतपरिमाणसंखा य दिट्ठिवायसुतपरिमाणसंखा य, कालिय० संखाए समोतरति, कालियसुतपरिमाणसंखा दुविधा-अंगपविट्ठ अंगबाहिरंच, अंगपविढे समोतरति, पजवसंखाए अणंता पज्जवा, जतो भणितं-सव्वागासपदेसग्गं, सव्वागासपदेसेहि अणंतगुणितं पज्जवग्गं अक्खरं लब्भति, संखेज्जा अक्खरा संखेज्जा संघाता संखेज्जा पदा संखेजा सिलोगा संखेज्जाओ गाथाओ संखेज्जा वेढा संखेज्जा अणुयोगदारा । इदाणिं वत्तव्बया, सा तिविधामममयवत्तव्यया परसमयवत्तव्यया ससमयपरसमयवत्तव्यया, तत्थ ससमयवत्तव्ययाए समोतरति, परसमए उभयं वा सम्मदिहिस्स ससमयो, जाणतो सबज्झयणाई ससमयवत्तव्वणियताई, मिच्छत्तसमूहमयं सम्मत्तं जं च तदुवकारंमि वट्टइ परसिद्धतो तो तस्स तओ ससिद्धंतो। अत्थाहिकारो दुविधो-अज्झयणत्थाधिकारो ये उद्देसात्थाधिकारो य, तत्थ अज्झयणस्थाहिगारो ससमयपरसमयपरूवणाए, उद्देसत्थाहिकारो इमो-पढममुद्देशए ताव इमे छ अस्थाहिकारा भवंति, तंजहा-महपंचभूता एकप्पयतज्जीवतस्सरीरीय तह
THMATIALA
॥ २५॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
नीसूत्रचूर्णिः
। २६ ॥
अकारवादी आतछट्टो अफलवादी || १ (३०) || वितियए चत्तारि अत्थाहिकारा, तंजहा - वितिए नियतीवायो अण्णाणी तह य णावादी य। कम्मं चयं गच्छति चतुर्विधं भिक्खुमममि ॥ २ (३१) ॥ तइए आहाकम्मं कडवादी जह य ते पवादी तु । किच्चुवमा य चउत्थे परप्पवादी य विरतेसु ॥ २ (३२) || ततिएत्थ अत्थाहिकारो आहाकम्मं परवादिका य, चउत्थे एगो चेव अघिगारो किच्चुनमा परप्पवादी गाणं । एवं समोतारेण जत्थ जत्थ समोतरति तत्थ तत्थावतारितं, उवक्कमो गतो । इदाणिं णिक्खेवो, सो तिविहोओघणिफण्णो णामणि० सुत्तालावयणिष्फण्णोति, ओहो णाम जं सामण्णं सुत्तस्स णामं तं चउन्विधं अज्झयणं अज्झीणं आयो झवणा, अज्झयणं णामादि चतुर्विधं, दव्वज्झयणं पत्तयपोत्थयलिहितं, भावज्झयणं इदमेव समयंति, अज्झीगं णामादिचतुर्विधं, दव्वज्झणं सब्वागाससेढी, भावज्झीणं इदमेव समयज्झयणं, ण खीज्जति दिजंतं अण्णेसिं, तत्थ गाथा-जह दीवा दीवसतं पदिपदी सोय दिप्पती दीपो । दीपसमा आयरिया दीप्पंति परं च दीवेंति ॥ १ ॥ इदणि आयो, सो नामादि चउच्चिहो, दव्वाओ सचि तादि, सचित्ते दुयादि ३ मिस्से स एव साभरणाणं दुपदादीणं, अचित्ते हिरण्णादि ४, भावाओ इदमेव समयज्झयणं । इदाणिं झवणा णामादि चतुर्विधा - दव्वज्झवणा पल्हत्थियाए पोसी ज्झविजति घोडओ विवजाए एवमादि, भावझवणा दुविधा-पसत्थभावज्झत्रणा य अपसत्यभावज्झवणा य, पसत्यभावज्झवणा य णाणस्स झवणा ३, अपसत्थभावज्झवणा कोहस्स ४, चउसुवि एतेसु समयज्झयणं भावे समोतरति । इदाणिं एतेसिं चउण्हवि णिरुत्तेण विहिणा वक्खाणं भण्णति-तत्थ णिरुत्तगाथाओ - जेण सुहज्झष्पयणं अज्झप्पाणयणमधिअणयणं वा । बोहस्स संजमस्स व मोक्खस्स व तो तमज्झयणं ॥ १ ॥ जेण सुहज्झप्पं जणेति अतो अझजणं, पगारणकारलोवाओ अज्झयणंति, अथवा बोहादीणं अधिकेण णज्झयणं, अयनं गमनमित्यर्थः, अज्मीणं दिज्जंतं
ओधनाम्नी
॥ २६ ॥
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jilline
श्रीसूत्रक
समयनिक्षेपाः
ताङ्गचूर्णिः
॥२७॥
अवोच्छित्तिणययो अलोगो वा। आयोणाणादीणं झवणा पावाण खणत्ति ॥१॥गतो ओहणिफण्णो णिखेवो। अह णामणिप्फष्णो समयोत्ति, सो बारसविधो-णाम ठवणादविए खेते काले कुतित्थसंगारे । कुलगणसंकरसमए गंडी तह भावसमए य ॥२९।। णाम ठवणाओ तहेव वतिरित्तो दवसमओ जो जम्स सचित्तस्स अचित्तस्स वा मभावो, तंजहा-सचित्तस्सोवयोगो सेसाणं गतिठितिअवगाहगहणाणि, अध अच्चित्तेण दवाणं सम्भावा भवंति वण्णगंधरसफासेहिं, वण्णतो कालतो भमरो णीलं उप्पलं रत्तो कंबलसारो पीतिया हरिदा सुकिलो ससी सुगंधं चंदणादि दुग्गंधो ल्हसुणादी कटुआ सुंठि तित्तो जिंबो कसायि वतूरं कविट्ठ अम्ब अम्बयं | महुरो गुलो कक्खडो पासाणो स एव गुरु लहुगं उलूगपत्तं सीतं हिमं उण्हो अग्गी गिद्धं घतं लुक्खा छारिया एवमादि, अहवा जो जस्स दबस्सोवयोगकालो सो तस्स समयो, तंजहा-खीरस्स ताव उण्हमणुण्हं तमसीतं वा, एवमण्णेसिपि पुष्फफलादीणं विभासियन्वं, अथवा-वर्षासु लवणममृतं शरदि जलं गोपयश्च हेमन्ते। शिशिरे चामलकरसो घृतं वसंते गुडो वसंतस्यान्ते ॥१॥ खेत्त| समयो आगासस्स धम्मो-एगेणऽवि से पुण्णो दोहिवि पुण्णे सतंपि माइजा । अहवा जो जेसिं गामाईणं खेत्ताणं ससभावो, जहा गामे गामधम्मो णगरेणगरधम्म इति, देवकुरादीणं वा खेत्तर्णपि जो सम्भावो, अहवा जहा परिपकस्स सालिखेतस्स लुणितव्यसमये, अहवा उडुलोगअधोलोगतिरियलोगस वा जो सम्भावो, कालसमयो जो जस्स कालस्स सम्भावो ओसप्पिणी अवसप्पिणी, उस्सप्पिणी उस्सप्पति तथा सुभाणुभावा मुदिता एगंता सुभा एवं छव्धिहो कालो वण्णेतब्यो, जहा जवुद्दीवपण्णत्तीए:। पासंडसमयो जो जस्स पासंडस्स सम्भावो थम्मतेत्यर्थः, तंजहा केइ आरंभेण धम्मं बवसिता केसिंचि णामा ण धम्मो, केसिंचि अभिपेचनोपवासगुरुकुलवासादिमिः, संगारसमयो हि यस्य येन यस्मिन् काले विधिदत्तः, सिंगार:-समयो जहा पुबकअसंगारेण
||२७
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकवाङ्गचूर्णिः ॥२८॥
सूत्रालापानुगमो
सिद्धत्थसारथिणा बलदेवो संबोधितो, पुट्टिलाए तेयलिपुत्तो, पभावतीए उद्दायणो, एवमादि, कुलसमयो जो जस्स कुलस्स धम्मो, आचार इत्यर्थः, तद्यथा-शकानं आव पितृशुद्धिः खंडशुद्धिः आभीराणां अमातृमंथनी शुद्धिः, गणसमयो जो जस्स गणस्स समयो, तंजहा-मल्लगणस्स जो मल्लो अणाहो मरति स सेममल्लैः संस्कार्यते, पतितं चैनमुद्धरति, गण्डिसमयो जहा भिक्खूणं गोसे पजागंडी मज्झण्हे भावणगंडी अवरण्हे धम्मकथागंडी सज्झाए समितिगंडी, भावसमयो इमं चेव अज्झयणं खयोवसमिए भावे, एतेण चेव एत्थ अहिगारो, सेसाणि मतिविकोवणत्थं परूविताणि । णामणिप्फण्णो निक्खेवो गतो। इदाणि सुत्तालावगणिफणो णिक्खेवो, सो पत्तलक्षणोवि ण णिक्खिप्पति, कम्हा ?, लाघवत्थं, जम्हा अस्थि इतो ततीयं अणुयोगदारं अणुगमोत्ति, तहिं वा णिक्खित्तं इह णिखित्तं भवति, तम्हा तहिं चेच णिक्खिविस्सामीति । आह-यदि प्राप्तावसरोऽप्यसौ न संन्यस्यते किमिहोव्यत इति, उच्यते-निक्षेपमात्रसामान्यादसौ केवलमिहोपदिश्यते, न तु न्यस्यते, गुरुता मा भूदित्युक्तो निक्षेपः॥ इदाणि ततियमणुयोगदारं अणुगमोत्ति, सो दुविधो-सुत्ताणुगमो निज्जुत्तिअणुगमो, गिज्जुत्तिअणुगमो तिविहो-णिक्खेवणिज्जुत्तिअणुगमो उवुग्धातणिज्जुत्तिअणुगमो सुत्तफासियणिज्जुत्तिअणुगमो, तत्थ णिक्खेवणिज्जुत्तीअणुगमो अणुगतो जं एवं हेट्ठा णिक्खेववक्खाणं भणितं, इदाणि उवघातणिज्जुत्तिअणुगमो, उवघातो णाम प्रभवः प्रसूतिः निर्गम इत्यर्थः, अब्भच्छन्ने यथा चंदो, न राजति नभस्तले। उपोद्घातं विना शास्त्रं. तथा न भ्राजति विधौ ॥१।। यथा हि दृष्टसर्वांगो, संवीतवदनो नरः। अभिव्यक्तिं न यात्येवं, शास्त्रमुद्धातवर्जितं ॥२॥ सो य उवघातो इमेहिं छवीसाए दारेहिं अणुगंतबो, तंजहा-उदेसे णिदेसे य णिग्गमे खेत्तकाल पुरिसे य । कारणपञ्चय लक्षण णये समोतारणाणुमतो ॥१॥ किं कतिविधं कस्स कहिं केसु कथं केचिरं हवति कालं । कति संतरमविरहियं भवाग
PATIMI ADITATISHTRIANIMAFAITRIN
HINICIAN
॥२८॥
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥ २९ ॥
रिस फासण णिरुती || २ || एताणि जहा सामाइयणिज्जत्तीए भाणियव्वाणि, उवग्धायणिज्जत्ती गता । संपति सुत्तफासिय| णिज्जुत्ती - जं सुत्तस्स वक्खाणं तीसे अवसरो, सा पुण पत्ताविण भण्णते इधत्ति, किं १, जेणासति सुत्ते कस्स तई ?, तंजहा - कमप्पत्ते सुत्ताणुगमे वोच्छिति हो हिति, तीसे य तदावसरो अत्थाणमिदं तीसे, जड़ भो सो कीस भण्णइ एधई ?, इव सा भण्णति णिज्जुत्तिमेतसामण्णतो, णवरं अतो एतेण संबंधेण, इदाणिं निज्जुति अणुगमाणंतरं सुत्ताणुगमं भणामि, सुत्तस्स अणुग मे सुत्ताणुमरणमित्यर्थः; किमिह हीणाधिकविपजत्थादीदोसदुट्ठस्स आहु णिद्दोसस्स य वक्खाणं आरम्भति १, णिद्दोसस्स, ण सदोसस्स, जतो सुत्ताणुग मे सुत्तमुच्चारयवं, सुत्तेऽणुगते सुद्धे णिच्छिते तह कतो पदच्छेदो सुखालावण्णासणिक्खि ते फासो तु, एवं सुत्ताणुगमो सुत्ताला वयकयो य णिखेवो । सुत्तफासिय निज्जुत्ती गया य वच्चंति समगं तु ॥ १ ॥ तत्थ सुत्ताणुगमे सुत्तं उच्चरियवं अहीणकखरं अणच्चक्खरं अवाइद्धकखरं अक्खलितं अमिलियं अविच्चामिलितं पडिपुण्णं पडिपुण्णघोसं कंट्ठोहविष्यमुकं तो तत्थ णज्जिहिहि ससम यपदं वा वंधपदं वा मोक्खपदं वा ससमयपदं वा णोससमयपदं वा ते, तंमि उच्चारिते समाणे केसिंचि भगवंताणं केइ अस्थाधिकारा अधिकता, भवति, केइ अणधिगता, तो तेसिं अणभिगताणं अत्थाणं अभिगमणट्टताए पण पर्यं वन्नस्सामि, तत्थ संहिता य पदं चैव पयत्थो पद विग्गहो । चालणा पचवत्थाणं, छविधं विद्धि लक्खणं ॥ १ ॥ तत्थ संहिता सुत्तं इमं - 'वुज्झिज्ज तिउद्विज्जा, बंधणं परिजाणिया । किमाहु बंधणं धीरे १, किं वा जाणं तिउद्धति १ ||१|| बुज्झिज्जेति कुत्र बुध्येत ? धर्मे बुध्येत इति, बुज्झितं वा बुज्झेजा बुज्झेज्जा तिकालगाहणं बुद्धो तमेवार्थं पुनः पुनर्बुध्यते, बुद्ध्यमानो वा बुद्ध्यंत, किं पुनः तए वुज्झेज्ज वा उबलभेज वा भिंदेज वा एवमन्येऽपि ज्ञानार्था धातवो वक्तव्याः, तद्यथा जहेज वा आगमेज वा, समयोत्ति अधि
S
सूत्रानुगमादि
।। २९ ।।
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रकचूर्णिः
बोधपरि
ज्ञाने
यारो प्रस्तुतः, स च त्रिविधः, तद्यथा-स्वः परः तदुभयश्च, समय स्वभावे इतिकृत्वा तेषां स्वभावं युद्धयेत, के तु सम्यक्प्रतिपन्नाः ? के मिथ्याप्रतिपन्ना इत्येवं सर्वाध्ययनाधिकारं वुध्येत, अथवा बंधं वन्धहेतुं वा बुध्येत, अत्राह-अविशिष्टमेवापदिष्टं बुध्येत इति, नेत्यपदिष्टं इति एवं नाम बुध्येत बंधं बंधहेतु वा?, उच्यते, नवपदिष्टमत्रैव द्वितीयपादेन 'बंधणं परिजाणिया' इति, तेनानुक्तमपि ज्ञायते यथा बंधं बंधहेतूंश्च बुध्येत, तत्र बन्धहेतुः प्रमादः संपरायिकस्य कर्मणः रागद्वेषमोहा वा पाणातिवातमाइगाणि वा मिच्छादसणसल्लपज्जवसाणाणि आरंभपरिग्गहा वा एवं बंधहेऊ बुज्झेजा, एत एव विवरीता मोक्खहेतवो भवंति, तेवि बुज्झियत्वा भवंति, उक्तो बन्धहेतुः, बन्धस्तु प्रकृतिस्थित्यनुभावप्रदेशो वक्तव्यः, तिउट्टिजत्ति नोडेज, सा दुविधा-दबत्रोडणा य भावतोडणा य, दब्वे देशे सवे य, देसे एगतंतुणा एगगुणेण वा छिण्णेण दोरो त्रुटो बुज्झति सबेणवि त्रुटो चेव भण्णति, भावतोहणा भावेणैव भावे त्रोटेयवो, णाणदंसणचरित्ताणि अत्रोटयित्ता तेहिं चेव करणभूतेहिं अण्णाणअविरतीमिच्छादरिसणाणि त्रोटितवाणि, जधुदिढे वा पमातादिवंधहेतू घोडेजा, बंधं च अट्टकम्मणियलाणि नोडेज, उच्यते-बंधणं परिजाणिया, बंधस्तद्धेतवश्चोक्ताः, ताणि जाणणपरिणाए णाऊण पञ्चक्खाणपरिणाए तिउहिज,एतद्रंधानुलोम्यात् सूत्रं गतं, इयरहा हि बुझेजति वा परिजााणेजेति वा एकट्टमितिकातुं तेन सुद्धः सन् बंधनं परिज्ञाय त्रोडेज, अथवा बुज्झेजति जाणणापरिणा गहिता, बंधणं परिजाणेजति पञ्चक्खाणपरिणा, किमाहुबंधणं धीरो, किमिति परिप्रश्ने, आहुरिति एकान्तपरोक्षे, भगवति सिद्धिं गते जंबूस्वामी अजसुधम्म पुच्छति, किमाहु बंधणं धीरे, तत्थ बंधो अट्ठप्पगार कम्म, चउविहो बंधहेतू , अत्राह-इह सूत्रे नोक्ता बंधहेतबो न चानुक्तमुक्तं स्यात् एवमुक्तमपि अनुक्तमस्तु, उच्यते, यंधने उक्ते बंधो बंधहेतुश्च अपदिष्टो भवति, धीरो इति बुद्ध्यादीन् गुणान् दधाती धीरः, पुनराह-किंवा
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः
॥ ३१ ॥
जाणं तिउद्यति ?, उच्यते, आघातः इहैव व्याकरणे तमेव बंधं बंधहेतु य जाणणापरिण्णाए गातुं पच्चक्खाणपरिण्णाए पडिसेहेतुं पच्छा |तिउद्धृतित्तितिउद्यति- बंधणाई तोडे, सो वा बंधणेहिं मिन्नो त्रुटति, अहवा पुवद्वेण उद्देसो पच्छद्रेण पुच्छा बितिय सिलोगेण वागरणं, तेन कारणे कार्यवदुपचारं कृत्वा बंधनमपदिश्यते - चित्तमन्तमचित्तं वा सिलोगो ॥२॥ उक्तं हि आरंभपरिग्गहो बंधहेतू, येऽपि च रागादयः तेपि नारंभपरिग्गहा च अंतरेण भवतीति तेन तावेव वागराहियं सन्त्वितिकृत्वा सूत्रेणैवोपनिबद्धो, तत्रापि परिग्गहनिमित्तं आरंभाः क्रियते इतिकृत्वा स एव गरीयस्त्वात् पूर्वमपदिश्यते, पंचण्हं वा पाणातिपातादिआसवाणं परिग्गहो गुरुत्तरोत्तिकाउं तेण पुवं परिग्गहो बुच्चति, तत्थ चित्तमंतं तिविधं-दुपयं, चउप्पदं अपदं, अचित्तमंतं हिरण्णसुवण्णादि, वा विभाषायां, मिश्रं चेति, परिगिज्झ किसामवि किसामवीति कृशं तनुः तुच्छमित्यनर्थान्तरं तृणतुपमात्रमपि, अथवा कसायमपीति इच्छामात्रं, प्रार्थना कपायतः, असत्यपि विभवे कषायतः परिगृह्यमानानि वस्त्रपात्राणि परिग्गहो भवति, तमेव नो सयं परिगिण्हड़ नो अण्णेण परिगिव्हावेति परिगृह्यंतं चत्ति सुत्तेण चैव भणियं अण्णं नाणुजाणति, सूचनामात्रं सूत्रं इतिकृत्वा स्वयंकरणकारवणानि अणुमतीए गिहिताई, णवगो वा वेदो, एव दुक्खाण मुच्चति, एवं सो णवरण भेदेण परिग्गहे वद्यमाणो दुक्खाओ न मुञ्चति, तत्र दुक्खं कर्म्म तद्विपाकथ, एवं वुज्झेज- सपरिग्गहस्स णियमा पाणाइवायादयो भवति, तेण पुव्वं परिग्गहो भणिओ, मेथुणं परिग्गहे चैव पडति, समत्रिणणणासे य परिग्गहदोसा भाणियव्वा, उक्तं हि - "परिग्रहेष्व प्राप्त नष्टेषु कांक्षामोहौ प्राप्तेषु च रक्षणं उपभोगे चातृप्तिः” । इदाणीमारंभो, सो य परिग्गहमेव, तत्थ सिलोगो-सयं तिवात पाणे (३) सयमिति स्वतः अतिवायए नेति, आयुर्बलशरीरप्राणेभ्यो त्रिभ्यः पातयतीति त्रिपातयति, त्रिभ्यो वा मनोवाक्काययोगेभ्यः पातयति, करणभूतैर्वा मनोवाक्काययोगैः पातयतीति त्रिपातयति, अति
परिग्रहा रंभौ
11 32 11
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममता
श्रीसूत्रकृतागचूर्णिः ॥३२॥
पातयतीति वा वक्तव्यं, अकारलोपं कृत्वाऽपदिश्यते तिपातयति, अदुवा अण्णेहिं घातथे अदुवा अन्यैर्धातयति तया राजादयः, हणतं वा अणुजाणति जहा उद्दिट्ठभोयिणो पासंडा, अस्मिँस्त्रितये कश्चिंत स्वयं त्रिविधेऽपि करणे वर्चते कश्चिद् द्विविधेकश्चिदेकविधे, सर्वथापि वर्तमानो वेरं वद्दति अप्पणो विरजते येन तद्वेरे सुणगवथितिपरंपरे वदृमाणे महासंगामे हवेज्जा, किमंग पुण, पुरिसवधे गोणादिवधे वा,एत्थोदाहरणं बारत्तएणं महुबिंदुमि पसंगो,अथवा वेरमिति अट्ठपगारं कम्म,उक्तं हि-१ पावे वेरे वजेत्ति,ता वेरं प्राणातिपाताचैरारंभैर्वर्द्धयन्ति मृपावादादत्तादाने अपि आरंभाय गीत एव, एवं वुज्झेजा । तत्किमर्थमारभते प्रतिगृह्णाती वा?,उच्यते-जंसिकुलेसु उप्पन्नो सिलोगो (४)परिग्गहविशेपमेवाभिधीयते जंसि कुले समुप्पन्ने, यस्मिन्निति अनिर्दिष्टे कुलइति मातापितृपक्षे जेहिं वा संबसे णरे भज्जासुसरसहवास मित्तातिएहि ममाई लुप्पए बालो ममाती मम ममैते बांधवा इति ममीकारदोसेण ये लुप्पति उवत्तेति,उदूडं धम्माओत्ति,द्वाभ्यामाकलितो बालः,अण्णमण्णेहि मुच्छितेति तेसु पुवसंथुतेसु वा,एत्थ चउभंगो-सो तेसु मुच्छितो ण ते तत्थ मुच्छिता, णासो तेसु ४, सूत्राभिहितस्तु अण्णमण्णेहिं मुच्छितेति सोऽवि तेसु तेऽवि तंमि, चतुर्थः शून्यः, एवं बुज्झेज्ज, किंचान्यत्-न केवलं स्वजनमूच्छितालुप्यन्ते,अन्यत्रापि मृच्छितालुप्यते,तंजहा-वित्तं सोदरिया चेव सिलोगो(५)अथवा जवुत्तं अण्णमण्णेहि मुच्छितेति एपा मूर्छा न त्राणाय भवतीत्यपदिश्यते वित्तं-सोदरिया चेव, वित्तं तिविधं सचित्तादी, सचित्तं त्रिविधं दुपयादि, अचित्तं हिरण्णादि, मीसं तिविधं तदेव दुपयादी वक्तव्यं, सोदरिया णाम भाता भगिणी णालबद्धा वा समाणोदरिका सहोदरिका मनुष्यजातयो गृह्यन्ते, तेऽत्रापि न त्रा०, अपरे च अत्रातारः संतो कथं त्रोटयंति, इहापि ताव भवेजा तयोः परिग्रहश्च न त्राणाय, किमंग पुण प्रेत्येति, पालकवादच्छेदोदाहरणं वक्तव्यं, किंच-यन्निमित्तमसौ परिग्रहः परिगृह्यते तदप्यसंजतानां संघात
॥३२॥
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
ताङ्गचूर्णिः ॥३३॥
पंचमहाभूतिकाः
DIRRIANPIAHINIMILITIER
जीवितं चेव समस्तं घाति संघाति मरणाय धावति, जीवितकामभोगापि हि अग्गिचोरादि विनाशाय वधेति, एवं जीवितं कामभोगाचानित्यात्मकं जानीहि, मूछतामस्य कर्माणि बध्यंते, तेभ्यः स्वयं तिउद्वेज्ज, ताणिवि तोडेज्ज, अथवा न केवलं मनसा कर्माणि घोडेज्जा, इतस्थापि हि कर्माणि चेव त्रोडिज्जंति, पठ्यते च संखाय जीवितं चेव कम्मणाओ तिउट्टति' संखाएचि ज्ञात्वा जाणणसंखाए णचा अणिचं जीवितंति, तेण कम्माई कम्महेऊयत्रोडेज, एते गंथे विउम्म० सिलोगो॥६॥ तत्रारंभग्रहणेन तिण्णि आसवा पाणातिवातादयो गहिता, परिग्गहगहणेण मेहुणपरिग्गहा गहिता भवंति, अथवा समयः प्रस्तुतः, ते सामयिकाः एते गंथे विउकम्म एते इति ये प्रागुद्दिष्टाः चित्तमंतअचित्तमंत अथवा वित्तं सौदरिया आरंभपरिग्गहो वा, अथ्यते येन स ग्रन्थः ग्रन्धमानं वा ग्रन्थः तं ग्रन्थं ग्रन्थहेतूंच विविधमुत्क्रान्ता विउक्ता , अथवा विविधैः प्रकार उक्कामति विउक्कमिता, पुणरवि तेसु चेव वटुंति, यथा शाक्यादयो, एगेति नास्मच्छमणाः, शाक्यादयो परिव्राजकादयः, अयाणंता वियोसिया अयाणंता विरतिअविरतिदोस य, विविधं उसिता बद्धा इत्यर्थः, वीभत्सं वा उत्सृता विउस्सिता, कामाः शब्दादयः, मनोरपत्यानि मानवाः, अथवा | एभत्सा (बीमत्सा) चित्तादीन् ग्रन्थानतिक्रम्य अस्मन्मतका अपि एके, न सर्वे, समणा लिंगत्था माहणा-समणोवासगा, तत्पुरुषो वा समासः, श्रमणा एव माहणा श्रमणमाहणाः, नैश्चयिकनयं प्रतीत्य ते हि अणयाणका एव, ये ये ज्ञानोपदेशे न तिष्ठंति पासत्थादयो तेऽवि परतित्थिया इव अपारगा, किमंग पुण कामभोगपवित्तागृहस्था अप्पसत्थिच्छा, कामेसु-इच्छाकामेसु मयणकामेसु वा सत्ता, वुत्ता ओहतो मसमयपरिक्खा । इदाणि विभागेण परतित्थियाण तिणि तिसट्ठाणि पावादियसयाणि परिक्खिजंति, तत्थ पुध| मेव पंचमहसुनवादिणो भवंति, उद्देमथाधिकारे य भणितं-महपंचभूत एक्कप्पया अ तज्जीवतस्सरीरा य, तत्थ पंचमहाभूतियाण
३३॥
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३४॥
पंचमहाभृतिकाः
समयं परूवेति भगवं-संतिपंच महन्भूता सिलोगो(७)संतीति विद्यते पंच महद्गहणं तन्मात्रज्ञापनार्थः, भृतानि-पृथिव्यापस्तेज़ो वायुराकाशभिति,'इहे'ति इह मनुष्यलोके, एगेसिं, ण सव्वेसिं, जे पंचमहद्भूतवाइया तेसिं, एवं आहिता-आख्याता, तत्र यो सिन् शरीरे कठीनभावो सो पुढवी यावत्किचि द्रवत्तं आउभृतं उसिणस्वभावो कायाग्निश्च तेउभूतो चलस्वभावोच्छासनिःश्वासच वातभूतं वादनादिश्च स्थिरस्वभावमाकाशं । एते पंचमहद्भूता सिलोगो(८)एते इति ये उद्दिष्टाः,तेभ्यः एक आत्मा भवति,पिष्टकिण्वोदनिमितयोः सुराया मदवत्, अथवा तेभ्यो एगोत्ति सिस्सामंत्रणं एवमारव्याति भो ! ति, कोऽयं लोकः?, चेतनमचेतनद्रव्यं सर्व भौतिकं, अथैतेसिं संयोगो अथेत्यव्ययं निपातः, तेषामिति तेषां भूतमयानां प्राणिनां विगतः संयोगो२ विणासो(दे)हित्ति देहिणं,विनासो नाम पंचस्वेव गमनं, पृथिवी पृथिवीमेव गच्छति, एवं शेषाणामपि गच्छंति, उक्तं हि "जह मजंगेसु मओ वीसुमदिट्ठोऽवि समुदये होउं । कालंतरे विणस्सति तह भूतगणमि चेतणं|||अस्योत्तरं-पत्तेयमभावातोण रेणु तेल्लं व समुदए चेता। मजंगेसुंतु मदोवीसुंपि ण सव्वसो णत्थिाशभमिधाणिवितण्हयादी पत्तेयंपिहु जहा मदंगेसु। तह जइ भूतेसु भवे ता तेसि समुदये होजाशजइ वा सव्वाभावे वीसुं तो किं तदंगणियमोऽयं ?। तस्समुदयणियमोवा? अण्णेसुवि ते हविजाहि ॥३॥तस्स गोमयादिषु भूताणं पत्तेयंपि चेतणो अस्थि, समुदयदरिमणाओ, जह मजंगेसु मयोति हेऊ णासिद्धोऽयं, स्यान्मतिः-साधूक्तं यथा पृथगपि मद्याङ्गेषु मदसामर्थ्यमस्ति, एतदेव हि व्यस्तभूतचेतनायामुदाहरणं-इह व्यस्तेष्वपि भूतेसु चैतन्यमस्ति तत्समुदये दर्शनात् मदवत्,यथा मद्याङ्गेषु मदः पृथगसचानास्ति स्पष्टः,तत्समुदये तु व्यक्तिमेति, तथा पृथग्भूतेष्वणीयसी चेतना भवतीति,उच्यते,यथाऽऽस्थ त्वं भूतसमुदयगुणाभिप्रायतो चेतनायाः तत्समुदये दर्शनादित्यसमसिद्धः, न हि भृतसमुदयस्येयं चेतना, यदि भूतसमुदयस्येयं भवेत व्यस्तभृतचैतन्यमपि प्रतिपद्यमहि,
ImmsmriHOLADhamalaunikan
t MINSUPARIENDSHARIRITAMINORITIATIMIMPAIDAIIMIRMIRPATIALANISARPALIमा
alilaithuneumlinhindhithi
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥ ३५ ॥
आह- ननु प्रत्यक्षविरुद्धमिदं यत्समुदयोपलभ्य चेतनानुमानमस्ति भवत एव हि प्रत्यक्षमिदं भूतचैतन्यं, प्रति ज्ञानं मनोभावाद, भूतविशिष्टमात्रे पुद्गलानामेव तदात्मकानामविप्रतिपतेः, आह-न भूतसमुदयस्य चैतन्यमिति, किमनुमानमुच्यते -भूतेंद्रियातिरिक्तः संचेतयिता तदुपलब्धार्थानुस्मरणात्, यो हि यैरुपलब्धानर्थानेकोऽनुस्मरति स तेभ्योऽन्यो दृष्टः, यथा गवाक्षैरुपलव्धानर्थाननुस्मरन् तेभ्यो देवदत्तः, यश्च यतो नान्यो नासावेको नेकोपलब्धानामर्थानामनुस्मर्त्ता यथा ततो विज्ञानं, इतचेन्द्रियातिरिक्तो विज्ञाता तदुपलब्धार्थानुस्मरणात्, यो हि यदुपलब्धानामर्थानामनुस्मर्त्ता स तेभ्योऽन्यो दृष्टः, यथा गवाक्षोपलब्धानामर्थानामिवाक्षीपरमेऽपि देवदत्तः, अनुस्मरति चायमात्मा अंधत्र धिरादिकाले पंचेद्रियोपलब्धानर्थान्, ततः स तेभ्योऽर्थान्तरमिति, व्यतिरेकः पूर्ववत्, इतवेंद्रियातिरिक्तो विज्ञाता, तद्व्यापारेऽप्यनुपलंभतो, यो हि यद्व्यापारेऽपि यदुपलब्धानर्थान्नोपलभते स तेभ्योऽतिरिक्त एव दृष्टः, यथोपविष्ठगवाक्षोऽपि न दर्शनानुपयुक्तस्तेभ्यो देवदत्तः, इमं पुण णिज्जुत्तीए उत्तरं भण्णति-पंचण्डं संयोगे अण्णगुणाणं च | चेयणादिगुणो । पंचिंदियठाणाणं ण अण्णमुणियं मुणति अण्णो ||३३|| असंख्या ईश्वरकारणिका वैदिका वैशेषिका अनमिगृहीता मिध्यादृष्टयश्च गृहस्थाः सर्वेऽपि भौतिकं शरीरं वर्णयंति, तेषां पुनर्भूतव्यतिरिक्त आत्मा नास्ति तत् जुत्ता पंचमहद्भूतिया, अयमन्यो मिथ्यादर्शन विकल्पः, ये तत्र केचिदेकात्मकं जगदिच्छंति, तत्र केपांचिद्विष्णुः कर्त्ता केपांचिन्महेश्वरः, स हि तत् कृत्वा जगत् पुनः संक्षिपति, ते पुर्यनदा परैश्चोद्यते कथमेकात्मकं विलक्षणं च जगदिति, इति चोदिता बने जहा य पुढवी भूते (धू भे) सिलोगो |||९|| यथेति येन प्रकारेण पृथिव्येव स्तूपो तत्पुरुषसमासः स एक एव स्तूपो नानात्वेन दृश्यते, तद्यथा- निम्नोन्नतसरित्समुद्रोद| शर्करा सितागृहाद रिप्रभृतिभिर्विशेषैर्विशिष्टोऽपि पृथिवीत्वेन व्यतिरिक्तो दृश्यते, अथवा एको मृत्पिडकारोपितः शिवकस्तूपच्छन्न
CLIC
पंचमहा भूतिकाः
॥ ३५
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
एकात्मवा
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
दिनः
UPIANDEDITIONALIBAPERIEnter
अस्तलघटादिभिर्विशेषरुत्पद्यते, तथा चोक्तं -एक एव हि भूतात्मा, भूते भूते व्यवस्थितः। एकधा बहुधा चैव, दृश्यते जलचन्द्रवत् ॥१॥ एवं भोकसिणे लोए. कसिणग्गहणं न घनीश्वरामकं किंचिदस्ति, विपणूरिति विद्वान् विष्णुर्वा, नानार्थान्तरत्वेनेव मनुष्यजाविकृमिपिपीलिकावृक्षगुल्मलतावितानवीरुथादिभिर्विशेपैदृश्यते । एवमेगेत्ति जंपंति सिलोगो ॥१०॥ एवम्-अनेन प्रकारेण योऽयमुक्तः 'एगोत्ति एक एव पुरुषः, एके प्रभापंते, मंदा नाम मंदबुद्धयः आरंभे नियतं आश्रिता आरंभनिश्रिताः, तेषामुत्तरं-यदि विष्णुमयं सर्वं तदा एगो किचा सयं पावं यदीश्वरः कर्ता येन यदेकस्य सुखं दुःखं वा तत्सर्वेषामस्तु, एकात्मकत्वे हि सति एकः कृत्वा स्वयं पापं कथमस्य नु वेदको वेदयते?, नान्ये वेदयंत इति, यस्माच य एव पापं करोति स एव वेदयति, नान्यः, तत एकात्मकत्वं न भवति, तेन निचं णियच्छतित्ति य एवं कर्त्ता स एव त्रिः प्रकार कायिकादि कर्म णियच्छति, वेदयतीत्यर्थः, अथवा त्रिभिस्तापयतीति त्रि (तपं) किंच तत् ?, कर्म, किंचान्यत्-एकात्मकत्वे हि सति पितृपुत्रारिमित्रता न घटते, अथवा एकत्वे हि खल्वात्मनः न सुखादयः संघटते सर्वगतत्वात् , इह यत्सर्वगतं न तत् सुखादिगुणं यथाकाशं, एवं न बध्यते सर्वगतत्वात् , इह यत्सर्वगतं न तद्वध्यते यथाकाशं, यच्च बध्यते न तत्सर्वगतं यथा देवदत्तः, एवं न मुच्यते न कर्त्ता न भोक्ता न संसारीत्यादि, नैकात्मकत्वे सुखी बहुतरोपघातीता, इह यो बहुतरोपघातो नासौ सुखी यथा सर्वरोगावृत्तो अंगुल्येकदेशेऽरोगः, यश्च सुखी नासौ बहुतरोपधातो यथेष्टविकल्पविषयसंपदुपेतो देवदत्तः, न चासौ मुक्तो बहुतरोपनिबंधनात् , इह यो बहुतरोपनिवन्धनः नासौ मुक्त इति व्यपदिश्यते, न च मुक्तत्वसुखमश्नुते यथा सर्वाङ्गकीलितो विमुक्ताङ्गुल्येकदेशः पुमान् , यश्च मुक्तो नासौ बहुतरोपनिवन्धनो, न च स्वल्पनिबंधनो यथा कीलितः पुमान् , स्वपर्यन्त
PatparnDDIAPRIMETINimratlam MUSPAITINARITHMETIREMIUPACHHIPPIRedmong
hilitiews
Ismaa
॥३६॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
तज्जीव| तच्छरीराः
श्रीसूत्रकतामचूर्णिः ॥३७॥
MalinitiNI
wal मात्रगरीरच्यापी जीवः तत्रैव तदुणोपलंभात , इह यस्य यत्र गुणोपलंभः स तन्मात्री दृष्टः, यश्च यत्रासन् न तस्य तत्र गुणोपलब्धिः यथाऽनेरभसि, उक्ता एकात्मवादिका। इदाणितज्जीवतस्सरीरवादी, ते भणंति-पत्तेयं कसिणे आया०सिलोगो॥११॥ | पत्तेयं नाम पृथक् पृथक् एकैकं शरीरं प्रति एक एवात्मा भवति, न हि सर्व एकात्मकं, कसिणो णाम शरीरमात्र, नतु शरीराद् व्यतिरिच्यते, वाला नाम मंदबुद्धयः पंडिता बुद्धिसंपन्ना अथवा पंडिता जे एतं दरिसणं पवण्णा तेषां प्रत्येकम् एकैक आत्मा | तेषां तु 'संति पचा ण तेसंति' संतीति संत्यात्मानः, केवलं तु सरीरं आत्मा भूत्वेह प्रेत्य नते यांति, प्रेत्य नाम परभवो,कथं,न हि | सत्ता उववातिका विद्यते,यतथैवं तेण"णत्थि पुण्णे व पावे वासिलोगो"|१२शान हि किंचि तपोदानशीलैः अपि आचर्यमाणैः | पुण्यं बध्यते,हिंसाद्यैर्वा पापं,णत्थि लोगे इतो परंति न वास्त्यन्यो लोकः यत्र पुण्यपापे उक्तरूपे स्यातां,कसा?-सरीरस्स विणासेणं विणासोहोति देहिणो, स्यादेतत्-यदि पुण्यपापे न भवतः तेनायमीश्वरः अनीश्वरो वा न विद्यते, नन्वेकस्मादेव पाषाणात रुद्रादिप्रतिमा क्रियते पादप्रक्षालनशिला च, न चानयोः पुण्यपापे भूः, एवं स्वभावादेव ईश्वरो भवत्यनीश्वरो वा, उक्तं च-"कंटकस्य च तीक्ष्णत्वं, मयूरस्य च चित्रता। पर्णानां नीलता स्वच्छा, स्वभावेन भवंति हि ॥१॥ तेषामुत्तरं-विद्यमानकर्तृकमिदं शरीरं आदिमत्प्रतिनियताकारत्वात् , इह यदादिमत् प्रतिनियताकारं च तद्विद्यमानकर्तृकं दृष्टं यथा घटः, यच्च न विद्यमानकर्टकं न हि तदादिमत् प्रतिनियताकारं च यथाकाशं, यत्कर्तृकं चेदं शरीरं स जीवः, तस्मादन्य इति, आदिमविशेषणं जंबूद्वीपादिलोकस्थस्थितिनिषेधार्थ, विद्यमानाधिष्ठातृकानींद्रियाणि करणत्वात् , इह यद्यत् करणं तद्विद्यमाणाधिष्ठातृकं दृष्टं यथा दंडादयः कुलालाधिष्ठिताः, यच्चाविद्यमानाधिष्ठातकं न तत्करणं यथाऽऽकाशं, यश्चैपामधिष्ठाता स जीवस्तेभ्योऽर्थान्तरमिति विद्यमानादातृकमिदं इंद्रियविषयकदम्बकं
HITHAISAFA
LDEmonal
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
तज्जीव
तच्छरीराः
चूर्णिः ३८॥
आदानादेयभावात् , इह यत्रादानादेयभावस्तत्र विद्यमानादातृकत्वं दृष्टं यथा संदंशायःपिंडयोरयस्कारादानुकता, यच्चाविद्यमानादातृकं न तत्रादानादेयभावः, यथाऽऽकाशे, यश्च विषयाणामिन्द्रियैरादाता स तेभ्योऽर्थान्तरमात्मेति, विद्यमानस्वामिकमिदं शरीरं इंद्रियादिभोग्यत्वात् , इह यद्भोग्यं तद्विद्यमानभोक्तृकं दृष्टं यथाऽऽहारवस्त्रादि, यचाविद्यमानभोक्तृकं न तद्भोग्यं यथा खरविषाणं, यश्चैषां शरीरादीनां भोक्ता स तेभ्योऽर्थान्तरमात्मेति, विद्यमानस्वामिकमिदं इन्द्रियादि संघातत्वात् , यत्संघातात्मकं तत् विद्यमानस्वामिक दृष्टं यथा गृहं, यञ्चाविद्यमानस्वामिकं तदसंघातात्मकं यथा खरविषाणं, यश्चैषां शरीरादीनां स्वामी स तेभ्योऽर्थान्तरमात्मेति, यथाऽयं कर्ता अधिष्ठाता दाता भोक्तार्थी चोक्तः शरीरादन्यो जीवः तथा चैवोदाहृतं, स्यात्-कुलालादीनां मूर्तिमत्त्वसंघातानित्यत्वादिदर्शनादात्मनामपि तद्धर्मता सा तैर्विरुद्धा प्रायः, तच्च न, संसारिणः खल्वदोषात् , संसार्यवस्थायामेवायं साध्यते, न मुक्तावस्थायां, अयं चानादिकर्मसंतानोऽपि निबंधनत्वात् द्रव्यपर्यायार्थिकनयाभिप्रायाच तद्धर्मापीत्यदोषः, किंच-योऽयं जातिस्मरः सः अविनष्टः, इहार्थतः तदनुभूतानुस्मरणात् , योऽन्यदेशकालानुभूतमर्थमनुस्मरति सोऽविनष्टो दृष्टः यथा बाल्यका लेऽनुभूतानां यज्ञदसः, अथ मन्यसे-जन्मान्तरविनष्टोऽप्यनुस्मरति विज्ञानसंतानावस्थानात् , उच्यते, एवमपि भवान्तरसद्भाव, सर्वशरीरेभ्यश्चाविज्ञातसंतानार्थान्तरता सिद्धा,अविच्छिन्नविज्ञानसंतानात्मकश्चेत्यात्मेति शरीरादर्थान्तरमेव सिद्ध तथा च-विण्णाणंतरपुवं वालण्णाणमिह णाणभावाओ। जह वालणाणपुष्वं जुवणाणं तंच देहहियं ॥१॥ पढमोथणामिलासो पुव्वं आहारऽमिलसमाणस्स। जह संपदामिलासोस पुवकालाऽणुभूतीतो ॥२।। सो य भिण्णो सो य देहहितो, उक्ता हि तज्जीवतच्छारीवादी। इदाणिं अकारकवादिणो भण्णंति-तेपामयं पक्षः, कुवं च कारवं चेव सिलोगो॥१३॥करोतीति कर्ता,स'स्वतंत्रः कर्ते'तिकृत्वान विद्यते,
H
D॥ ३८॥
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारकास्मषष्ठी
श्रीसूत्रवाचूर्णिः ॥३९॥
MINISTRATIOTEIN
कारवं चेवत्ति न चैतमन्यः कारयति विष्णुरीश्वरो वा, सवं कुव्वंण विज्जतित्ति सव्वं सर्वथा सर्वत्र सर्वकालं चेति, अथवा यदपि। च किंचित्कगेति तथापि सर्वकर्ता न भवतीतिकृत्वा अकर्ता एव भवति, एवं अकारओ अप्पा, एवम्-अनेन प्रकारेण योऽयमु-10 क्तः,एगे णाम सांख्यादयः,जे ते तुवादिणो एवं०सिलोगो॥१४॥जे तेत्ति णिसोतु विसेसणे अकर्तृवादिनोलोक्यत्वात् सम्यक्त्वलोगो ज्ञानसंयमलोको वा, अथवा योऽभिप्रेतलोकः परोऽन्यो वास तेषां नास्ति, तेन पुनरनभिप्रेतलोकमेव तमातो तेतमजन्ति तम इति मिथ्यादर्शनं अज्ञानं वा तस्मात् तमसः तम एव यांति, तमो हि द्वेधा-द्रव्ये भावे च, द्रव्ये नरका तमस्कायः कृष्णराजयच, भावे मिथ्यादर्शनं एकेन्द्रिया वा, मंदा उक्ताः, आरंभे द्रव्ये भावे च, द्रव्ये षट्कायवधः भावे हिंसादिपरिणामात् अशुभसंकप्पा, | अथवा मोहेण पाउडा मोहो-अज्ञानं तेन प्रावृताः-समाच्छन्नाः, उक्ताः अकारकवादिनः। इदाणि आयच्छट्टाफलवादी ॥१५॥ न | संति-विद्युत इति तन्मात्रग्रहणं महद्भूताः इतिपृथिव्यादयः,इधत्ति इह कुपाखंडिलोके,एगेसिति, ण सम्वेसि,आहिता-व्याख्याताः, ते तु अत्तछट्ठा पुण एगे आहु-पंचमहद्भूतियं मरीरं मरीरी छट्ठो, म च आत्मा लोकश्च शाश्वतः, लोको नाम प्रधानः, सम्यक्त्वं वेति दुहतो तेण विणस्संति सिलोगो॥१६|| दुहतो णाम उभयतो, आत्मा प्रधानं चाक्षुषमचाक्षुष वा ऐहिकामुष्मिको वालोकः | दुहिं तेण विणस्संतित्ति 'स एवं आत्मा न जायते न म्रियते कदाचित्, नायं भृत्वा भविता न भूयः, अभिज्झो नित्यः शाश्वतोऽयं | पुराणो, न हन्यते इन्यमाने शरीरे, 'नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि, नैनं दहति पावकः । न चैनं क्लेदयन्त्यापो, न शोषयति मारुतः | ॥१॥ अच्छेद्योऽयमभेद्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते । नित्यः सततगः स्थाणुरचलोऽयं सनातनःशानचोत्पद्यते असदिति असत्कार्यपरिग्रहः, मुरिपडे हि विद्यते घटः, सव्वेवि सर्वथा भावाः,सब्वे महतादयो विकाराः, नियति म प्रधान, तामागताः,सा कथं फलवती
||॥३९॥
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
अक
स्कन्धवा
चूर्णिः
दिन:
०
॥
mmmmammu
भवतीति, यत्करोति न तस्य लभते फलं आत्मा, न फलवति प्रकृतिः, न फलतीत्यर्थः। पंच खंधे वदंतेगे० सिलोगो॥१७॥ तह खंधा इमे-रूपं वेदना विज्ञानं संज्ञा संस्काराः,रूपणतो रूपं,वेयतीति वेदना, विजानातीति विज्ञानं,संजानातीति संज्ञा, शुभाशुभं कर्म संस्कुर्वन्तीति संस्काराः, ते पुण खणजोइणो क्षणमात्रं युजंत इति परस्परतः,न चैतेभ्य आत्माऽन्तर्गतो भिन्नो वा विद्यते संवेद्यस्मरणाप्रसंगादित्यादि, तेषामुत्तरं-अण्णो अणण्णो णेवाहु, केचिदन्यं शरीरादिच्छंति केचिदनन्य,शाक्यास्तु केचिन्न वाच्यं,तथा स्कन्धमातृका हेतुमात्रमात्मानमिच्छन्ति बीजांकुरवत् , अहेतुकं शून्यवादिकाः हेतुप्रत्ययसामग्रीपृथग्भावेष्वसंभवात् , तेन तेनाभिलप्यो हि भावः, सर्वे स्वभावतः लोके यावत्संज्ञासामग्र्यमेव दृश्यते यस्मात्तस्मात् संति भावाः-भावाः संति, नास्ति सामग्री, एवं अंगदपि केचिद्धेतुमत् केचिदहेतुमदिति, अथवा हेतुमदिति विष्णुरीश्वरो वा सो उत्पादहेतुरिति,अहेतुमनाम येषां स्वभावत एव उत्पद्यते, तथा लोकायतिकानां-"कः कंटकानां प्रकरोति तैक्षण्यं० । अन्ये त्रुवते-पुढवी आऊ वाऊ य० सिलोगो॥१८॥ केचिद् ब्रुवते-चत्तारि धातुणो रूवं, एतेसिं उत्तरं णिज्जुत्तीए पंचमहद्भूतवादिणो आरम्भ कथं अफलवतित्ति । आगारमावसंतोसिलोगो॥१९॥ यथास्वं एतानि दर्शनानि प्रपन्नाः, ते पुनरगारत्वे वा वसंति अरण्ये वा तापसादयः, पव्वगा नाम वणरत्तादगसोयरियादयो ते सव्वेचि || एतं दरिसणमावण्णा सव्वदुक्खा विमुच्चंति, तव्वणियाणं उवासगावि सिझंति आरोप्पगावि अणागमणधम्मिणो य देवा, ततो चेव णिव्यंति, सांख्यानामपि गृहस्था: अपवर्गमाप्नुवंति, एयं दरिसणमिति एवं सकदरिसणं वा जाणि य मोक्खवादिदरिसणाणि वुत्ताई ताई पवण्णो सव्वदुक्खाण मुच्चइत्ति वुत्तं, तच ण भवति, कथं ते दशकुशलात्मके कर्मपक्षे स्थिता न निव्वंति, यमनियमात्मके वा सांख्यादयः, तेषामर्थत एवोत्तरंअनेनेव श्लोकेन-आगारमावसंता तु, आरण्णा वावि पबगा। एयं दरिसणमावण्णा,
HIROI Sammmmmmmmmmm
NMAMIN
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥४१॥
सव्वदुक्खाण मुंचति ॥१॥ किं चान्यत्-तेणाविसंधि नचाणं सिलोगो॥२०॥तेणत्ति उपासकानामाख्याज्ञानेन त्रिपिटकज्ञानेन| नियतिवादः ते धर्मविदूरविद्वांसो भवंति, जायते इति जनाः, ये ते तु वादिगो एवं ये यथाऽऽदिष्टाः एते च यान् वक्ष्यामः, सर्वे न ते ओहं| तराऽऽहिता, ओहो द्रव्ये भावे च, द्रव्योधः समुद्रः, भावौषस्तु अष्टप्रकारं कर्म यतः संसारो भवति, न ते तस्य उत्पादका वा
आहिता-आख्याताः, संसारे चेव संसरन् मोहमुपचिनोति, तस्याप्यपारकः, ततो गर्भजन्मदुःखमाराणि संसारचकवालंमि. सिलोगो॥२६।। एवमस्मिन् संसारचकवाले भ्रमन्तश्चक्रवद् भ्रममाणा उबावयं णियच्छंता उच्चाई-उत्कृष्टानि अवयाई-नीचानि | मज्झि याणि दुक्खाई ताई अहिगच्छंति, अहवा उच्चावचमनेकप्रकार, संसारश्चानेकप्रकारः, तं नियच्छंता गम्भमेसंतणंतसो गम्भोतिरिक्खजोणियमणुस्सेसु गम्भाओ जम्मं एए मार्गजणा तं गम्भं एसंति अणंतसोत्ति-अर्णतखुत्तो, अथवा उच्चावयमिति नाना| प्रकारं कम्मं तं णियच्छता ते दुपया गर्भजन्ममरणानि दुःखान्यनुभवंति, तानि तु न एकशः, अनंतशः, अनादीयं अनवदग्गंदीह
मद्धं चाउरन्तसंसारकंतारं अणुपरियति, इति परिसमाप्तौ, बेमित्ति भगवंतादेशाद् ब्रवीमि, न स्वेच्या इति । समयस्स पढमो। | उद्देसो सम्मत्तो॥ | वितियउदेसयामिसंबंधो स एव सूत्तकडसुत्तकडअवियोगेऽनुवर्तते स एव च समयपरूवणाधियारो वट्टए, ते परसमया यथा स्वं स्वं पक्षं संक्षेपतः प्ररूप्य प्रत्युत्सृष्टाः तदासृतापायाश्च उक्ताः,जहा गम्भमेसंतणंतसोत्ति, णाणाविधाभिग्गहमिच्छादिट्ठीसु पण्णिञ्जमाणेसु अयमवि अभिग्गहितमिच्छादिद्विविकप्पो वणिज्जति. तस्स इमे चत्तारि अत्याधिकारा, तंजहा-चितिए णियतिवात अत्याधियारो१ अण्णाणवादी २ णाणवादी ३ भिक्खुसमयाहियारो जेसि चउविधं कम्मं चयं ण गच्छति ४त्ति, एतेहिं चउहिं ४१॥
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूत्रकृ
-चूर्णिः
४२ ॥
संसिया गन्भमेसंतणंतसोत्ति तदादीणि य दुक्खाणि पावंति, इत्यतस्तं नाश्रयीत, तत्थ ताव णियतीवादसमयपरूवणत्थमिदमपदिश्यते | आघायं पुण एगेसिं० सिलोगो ॥ २८ ॥ आघातं णाम आख्यातं, पुनर्विशेषणे, किं विसेसेति ?, पूर्वसमयेभ्यो विशेषयति नियतिवादमपि, इहेति अस्मिँल्लोके समयधिकारे वा एकेषां, न सर्वेषां, उपपन्नास्तासु गतिषु 'पृथक्' इति पृथक् पृथक् न त्वेकात्मकत्वं जीवोत्ति वा एगई, वेदयंता गाणाविधेसु ठाणेसु पृथक् णाणाविधाणि सुहदुक्खाणि अणुभवंति, ते च तेभ्यो नानाविधेभ्यो दुःखस्थानेभ्यश्च लुप्यंते अनुभवंत इत्यर्थः, येन च ते दुक्खेन लुप्यंते तन्नेयं । ण तं सयंकडे दुक्खं ० सिलोगो ॥ २९ ॥ येन नियतिः करोति तेण ताण तं सयंकडे दुक्खं, न पुरुषकारकृतमित्यर्थः यत् स्वयंकृतं न भवति इत्यतो ण अष्णकडं च णं, अन्येन कृतं अण्णकर्ड, च पूरणे, अन्यनामापुरुषस्तदुभयकृतमपि न भवति, न वाऽकृतं तत्कथं १, उच्यते - सुहं वा यदिवा दुहं अनुग्रहोपघातलक्षणे सुखदुक्खे सेद्धसिद्धि: - निर्वाणमित्यर्थः, इतश्च जीवाश्रया सर्वे नियतीकृताः, न वीर्यं पुरुषकारोऽस्ति सर्व्वमहेनुतः प्रवर्तत इति, एपाणियतिवादिदिट्ठी, अकंमिकाणं च कालवादीणं च दिट्ठी ण सयंकडंण अण्णेहिं० सिलोगो ||३०||णिय तीसभावमेत्तमेवेदं संगयं तहा तेसिं संगतियं णाम सहगतं संयुक्तमित्यर्थः, अथवाऽस्यात्मनः नित्यं संगताणि इति, संगतेरिदं संगतियं भवंति, संगतेच हितं संगतिकं भवति, तहा तेसिंति जेण जहा भवितव्यं ण तं भवति अण्णहा, इहेति इह लोके नियतिवाददर्शने वा, एगेसिं, ण सव्वेसिं, आहितमाख्यातं, न तु नियतिवादिणो, एवमेताई जंपता० सिलोगो ॥ ३१ ॥ एवमवधारणे, कानि १, एतानि कुदर्शनानि तानि सदहंता, नियइवायं अकर्मादि आकमिका अहवा परूवे नियमवाददर्शनं वा पंडिवादिणो वालास्तेषां पंडितवादिणो अपंडिताः पंडितप्रतिज्ञाः, ते हि नियताणियतं संतं जे जहा कडा कम्मा ते तहा चैव णियमेण वेदिअंतित्ति एवं
नियतिवादः
॥ ४२ ॥
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमत्रकताङ्गचूर्णिः ॥४३॥
N
नियतं, तंजहा णिरुवकमायू देवणेरतियत्ति, अणियतं सोवकमायुति, एतं णियताजियतं संतं सद्भूतं अयाणमाणा अबुद्धि० अबुद्धिकाः मंदमेधस इत्यर्थः, ते अमेधस एवमेतं अयाणंता, एवमेगे तु पासत्था सिलोगो॥३२॥ एवमवधारणे, न जाणंता अजाणता विप्रगज्झिता ते नैव स्वयं विकल्पितमिथ्यादर्शनामिनिवेशे आसज ताईवा सकर्मभिस्तब्धीभृतालजनीयेनापि न लज्जंते इत्यर्थः, एवं पुबुद्विता एवं नाम यद्यप्यभिगृह्य तानि नानाविधानि बालतपांसि स्वे स्वे दर्शने यथोक्तमुपास्थिता गुर्वादिविनययुक्ताः सर्वप्रकारेण यथोक्तज्ञानान्मतितो विसीदंति तथाप्यात्मानं न संसाराद्विमोचयंति, उक्तंच-मिथ्याष्टिरवृत्तस्था, स्यात्-कथं तेन संसास्पारगा भवंति ?, मिथ्यादर्शनेनोपहतत्वात् , दृष्टान्तः, जविणो मिगा जहा सिलोगो॥३शाजव एषां विद्यत इति जविनः, केच ते ?-मृगा परिगृह्यन्ते, संतग्रहणा णिरुपहतशरीरावस्थाः अक्षीणपराक्रमाः, परितन्यत इति परितानः वागुरेत्यर्थः, तज्जिता वारिता, प्रहता इत्यर्थः, न शक्यमेतत् परितानं-निस्सतु, सा च एगतो चागुराः एकतो हस्त्यश्वपदातिवती यथा हि भयतो से नश्यति एकतः पाशकूटोपगा यथा विभागशः नित्यत्रस्ताः, तत्र ते मृगाः स्वजात्यादिभिः परित्रुट्यमाना मरणभयोद्विग्ना अशंकिताई संकंति, स्यात-किं शङ्कनीयं किं नेति, उच्यते-परिताणियाणि संकंता सिलोगो॥३४॥ सर्वतः परितनितानि यानि वा तानि पुनः वज्झपोतरज्जुमयानि, तान्यशङ्कनीयाः परिशङ्किताः, त एवं वराकाः अण्णाणभयसंविग्गा अज्ञानभयत्ता, तत एवं न जानते-यथैमा वागुरा दुर्लधा न अधः शक्यतेति कर्तुं, ते ततस्ते ज्ञानाभावेन संविग्गा तहिं तहिं संपलिन्ति अणुकूडिलेहि अण्णपासेहिं अण्णपासेहि, अथवा एकतः पाशहस्ताः व्याधाः एगतो वागुरा तन्मध्ये संप्रलीयंतो प्रमन्तो इत्यर्थः, यावद्वद्धा मारिता वा, सतेपामज्ञानदोपः, ते पुण अवतं पवेज्ज वेज्झं बंधेज पदपासतो, पदं पासयतीति पदपाशः-कूडः उपको वा, पठ्यते च-मुचेज पदपासाओ, बंधघात-I7॥४३॥
umanAKHADImmrati
SATNIPEPARATION
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
F
AMITRAPATIHARIES
ICATIMINISTRI
चक- र्णिः
नियतिवाद:
__4MN ITENA
मारणानि, तं च मंदे ण पेहती(ति)स भावमन्दः न प्रेक्षति तं स एवं वराकः, अप्पाऽहितपण्णाणो सिलोगो॥३६॥विसमंणाम कूटैः पाशोपगैः आकीर्ण तं द्वारं तं विसमं समंवा तेण गतः उपागतः से बद्धे पयपासेहिं 'से'त्ति स मृगः वध्यते स वध्यः पदं पाशयतीति पदपाशः स च कूट: उपगो वा, तत्थेति तेहिं पासादिएहि बद्धे,घंतःघातकः घातक एवांतप्पंतः यातनामेव स करोतीति घंतः नियतमधिकं वा घेतं गच्छति नियच्छति । एवं तु समणा एगे सिलोगो॥३७॥एवमवधारणे तुर्विशेषणे निर्ग्रन्थत्वातिरिक्ता एके न सर्वे, के च ते?, नियतिवादिनः, जे य अण्णे णाणाविधदिहिणो,मिच्छादिहित्ति विपरीतग्राहिणाः अणारियंति णाणदंसणचरित्तअणारिया ते असंकणिज्जाई संकेता, णाणदंसणचरित्ताई असंकणिज्जाई ताई अन्ये जीवबहुत्वादिभिः पदैर्नात्र शक्यते अहिंसा निष्पादयितुमिति संकेति-ण सद्दहंति, संकिताई कुदंसणाई ताई असंकिणो सद्दहति पत्तियंति, स्यार्तिक शंकनीयं किं नेति ? उच्यते-धम्मपण्णवणा जा तु० सिलोगो॥३८॥यावान् कश्चित् ज्ञेयधर्मः समयेन प्रज्ञाप्यते सा धर्मप्रज्ञापना, अहवा दुविधो धम्मो-सुतधम्मो चरित्तधम्मो य, दसविधो च समणधम्मो आगारमणागारिओ धम्मो, सजेण पण्णविजइस धम्मपण्णवणा एती, सेसं कंठथं, वज्झत्ति दुक्खं कजति, अहवा ण सदहति, अहवा किमेवं ण वत्ति वा संकंति, पृथिव्यादिजीवत्वं शंकित, मूढा अज्ञानेन-दर्शनमोहेन आरंभाय ण संकंति, दव्यारंभे भावारंभे य वदंति कुपासंडिणो, तमेव आरंभं बहु मन्नंति, अवियत्ता णाम अव्यक्ताः, गारंभादिसु दोसेसु विसेसितबुद्धयः, अकोविता अविपश्चित इत्यर्थः, मिच्छत्तकडदोसेण सम्भूतं णिरगंथं पदयं ण संकंति-ण बुझंति, स्याद् बुद्धिःयथा मृगाः पाशबद्धाः प्रचुरतृणोदकात् वनवाससुखा च्यवंते एवं मिथ्यादृष्टयः, कुतः च्यवन्ते ?, उच्यते-सवप्पगं विउक्कस्स० सिलोगो॥३९।। सर्वत्रात्मा यस्य स भवति सर्वात्मकः, अथवा जे भावकसायदोसा तेविसव्वे लोमे संभवंतीति सव्यप्पगं, उक्तंच
PH
-
ATIHAR
HIP......
॥४४॥
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
I ROMANTIANELPGOR
matlamla
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥४५॥
अज्ञानिमा
"लोभो सम्बविणासओ०"विविध जात्यादिमिर्मदस्थानरात्मानं उक्कस्सत्ति, नूमं गहनमित्यर्थः, दवणूम दुग्गं अपगासंवा भावणूम माया, एए तिष्णिवि कसाया, विविधैः प्रकारै धुणिय विधुणिय, किंच अप्पत्तियं णाम रुसियव्वं तदपि अप्पत्तियं, अकम्मंसे साधी अकम्मंसे, एमिः सर्वैविधृणितै अकम्मंसो भवति, न वाऽस्य बालबुद्धिणो अप्पत्तियं-अकर्मत्वं भवति, सिद्धत्वमित्यर्थः, अहवा अप्पत्तियं कोहो, तेण जइया अकम्मंसे भवति, अंसगहणं तिणि २ कसाये सेसे काऊण खवेति, एवं सेमाणिवि कम्माणि खवेत्ता जीवो अकम्मंसो भवति, तं पुण सम्मदंसणचरित्ताओ विणएहि खति, ण मिच्छादसणअन्नाणऽविरतीहि, एतमढें मिए चुतेत्ति जो मियदिटुंतो भणितो यथा मृगः पाशं प्रत्यभिसर्पन प्रचुरतृणोदकगोचरात् स्वैरप्रचारात् वनसुखाद् भ्रष्टः मृत्युमुख मेति एवं तेवि णियतिवादिणो जे ते तं(एन)णाभिजाणंति सिलोगो॥४०॥ कंठयो, णियतिवादो गतो। इदाणि अण्णाणियवादिदरिमणंअण्णाणकतो कम्मोवचयो ण भवति तत्प्रतिषेधार्थमपदिश्यते-माहणा समणाएगे सिलोगो॥४१॥ माहणा णाम धीयारा,समणा | समणा एव, एगे णाम ण सव्वे, जो अण्णाणियवादी, अहवा अम्हंतणए मोत्तूण ते सव्वेवि अप्पणो सपक्खं पसंसंता भणति, सब| लोगंसि जे पाणा ण ते जाणंति कंचणं अस्मान्मुक्त्वा सर्वलोकेऽपि वादिनः सर्वप्राणभृतोवा येऽस्मदर्शनव्यतिरिक्ता ण ते जाणंति संसारं मोक्खं वा, ते हि मिच्छादिट्टिणो सद्भावबुद्ध्यापि यथा स्वान २ कुसमयान् प्ररूपयंतः ते तत्र सद्भावं वदंति, दृष्टान्तः-मिलक्खू अमिलक्खुस्स सिलोगो॥४२॥ यथा कश्चिन्म्लेच्छयुवा केनचिद् विद्वद्वर्गेणाचार्येण पथि गृहे वाऽपदीष्टः-पुत्र ! कुतः आगम्यते ?,ण हेतुं से वियाणातित्ति वचोमिहितं दृष्टिमुखप्रसादादिभिराकारैः परिशुद्धाकारं ज्ञात्वा किंतु तमेव भाषितं प्रत्यनुभाषते,अथवा | पृष्टः किंचितचं पृच्छतां सोऽपि तथैवाह, आर्यकुमारको वा पित्राऽपदिष्टः-भण पुत्र ! सिद्धं, एष दृष्टान्तः, एवमण्णाणिया नाणं०
HIRARELalitySHIRALL
i mummythmanduDIARI GHPiIIRAMAIRAMRITAINITALIMARRIAMMAIMERITAMATA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
HIMALAYA
PURNATOP
अज्ञानिकाः
सूत्रकअचूर्णिः ४६॥
ARINLANNILITARAMITAPAINIDHY
P
सिलोगो॥४३॥ एवमवधारणे, निश्चयार्थो नाम यथा भावोऽवस्थितः तह आत्मादिपदार्थान् दर्शयंतोऽप्यन्येषां अचित्रकलाभिज्ञा इव न सद्भावात्तावदिति, तदेवोदाहरणं मिलक्खुब अबोधिए, अबोधिरज्ञानमित्यर्थः, स एवं तेषां-अण्णाणियाण वीमंसा सिलोगो ॥४४॥ संशयः संदेहो वितर्कः ओह वीमसेत्यनर्थान्तरं, तेषां हि असर्वज्ञत्वादसौ वीमंसा प्रत्यक्षेष्वपि, न चेत् पृथिव्यादिषु संदिह्यते किं पुनरात्मादिषु अप्रत्यक्षेषु?,तदेवं सा वीमंसा,इह निश्चयज्ञानेन नियच्छति-नयुञ्जते न घटत इत्यर्थः,स एवं संदिग्धमतिस्तावदात्मानमपि न शक्नोति प्रत्यययितुं, कुतस्तर्हि परं?, संसारतो वा समुद्धतुं, एवं ते मिच्छादिट्ठिणो तदुपदिष्टं वा मिच्छादसणं पडिवजति, उदाहरणं-वणे मूढोजहा जंतू सिलोगो ॥४५॥ जहा कोइ महति वणे दिसामूढेण भण्णति-भ्रातः कतरस्यां दिशि पाटलिपुत्रमिति, तेनापदीश्यते-अहं तत्र नयामीति, ततो सो तेण सह पद्वितो, तौ हि मूढानुगामिनौ दुहतोवि अकोविता, दुहतोणाम तावेव द्वौ, अथवा उभयाचि ण याणंति-कुतो गम्यते आगम्यते वा? किंवा गतमवशिष्टं वा?, अकोवियाणाम अयाणगा, तिव्वं सोयं णियच्छंति, ती नाम अत्यर्थ पर्वताससरित्कंदरावृक्षगुल्मलतादिना गहनं, सति तेनेति श्रोतं भयद्वारमित्यर्थः, नियत्तमनियत्तं वा गच्छंति नियच्छंति, अथवा खंधावारेण महासत्थवाहेण कोइ अग्गिमदेसओ गहितो, सो य दिसामृढताए अण्णतो णेइ, तत्थ ते मज्झिमपच्छिमा ते जाणंति, अग्गिमगाण जाणंति पंथमिति, तेऽवि मूढा सुगाया, दुहतो दिसामूढदिटुंतो। इदाणिं अंधदिटुंतो भण्णतिअंधे अंधं पहं णेति सिलोगो॥४६॥ जहा कोई अंधो अद्धाणट्ठाणे च कंचि अंधं मत्तं वा समेत्य ब्रीति-अहं ते अभिरूयितं गाम णगरं वा णेमित्ति तेण सह पद्वितो गच्छति दूरमद्धाणंति,नासौ जाणाति, यत्र वस्तव्यं यातव्यं वा इत्यत्र तस्य तदपरिमाणमेव अध्वानमित्यतो दूरावानं, अहवा जओ अंध जंतोस एवं पथेणं पत्थितोवि क्षणान्तरं पादस्पर्शन गत्वा उत्पथमापद्यते यत्र विनाशं
BIBINTIMANALIBAPPANDIR MRIDATARA
॥४६॥
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
अज्ञानिका
श्रीसूत्रबागचूर्णिः
॥४७॥
THAHEITNA NE
प्राप्नुते प्रपातकंटकादिश्वापदादिभ्यः, अथवा यदृच्छया पंथानमेवानुपतति, अथवा अञ्चलएहिं बहुगे हि दिटुंतो-बुग्गाहेतूण अच्चलया पव्वयं परीयंचावेऊण अग्गिल्लं पच्छिल्लयस्स लाउंमुत्तो, तेऽवि इच्छितव्वं वयं भूमि वच्चामोत्ति तत्थेव भमंति, स सतं चेव आवज्जे उप्पघं, जंतूघुणाक्षरवत् ,एते दिटुंता दवदिसामूढेण वुत्ता अणिययवृत्ती,तस्समवतार:-एवमेगेणियायहोसिलोगो॥४७॥ एवमवधारणे, एगेण सव्वे, भावदिसामूदा भववायसाः, नियतो नाम मोक्षः, नियतो नित्य इत्यर्थः, वयमेव धर्माराधकाः नान्ये, ते एवंप्रतिज्ञा अपि धम्ममावजेऽपिः संभावने, मूलपाठस्तु अधम्ममात्रजे, अदुवा णाम सरणार्थमेव, अप्येवं अधर्ममापद्यते, यथा शाक्या आरंभप्रवृत्ताः धर्मायोत्थिता अधर्ममेव आपद्यते, येऽपि च कष्टतपःप्रवृत्ताः आजीविकादयः तेऽपि धर्म अधर्मानुवन्धनं प्राप्य पुनरपि गोशालवत्संसारायैव भवंति, ण तेसव्वुज्जुगं वए, सव्वुजुगो णाम संजमो सर्वतो ऋजुः अकुटिलः निरुपधः न कस्यांचिदवस्थायां अकल्पानुज्ञानमलिनो भवतीति, पुनरपि विशेषोपलंभात् स एवार्थः उपसंहियते-एवमेगे वितकाहिं. सिलोगो॥४८॥उक्तो हि सिलोगो,उक्तं हि-"पुन्वभणितं तु जंभण्णती तत्थ कारणं अस्थि । पडिसेहमणुण्णाकरण हेउविसेसोवलंभो वा ॥१॥अथवा द्वौ दृष्टान्तावुक्तौ,उपसंहारावपि द्वावेव,एवमवधारणे,एते इति ये उक्ताः,परं तत्र तीर्थकरा वितर्का मीमांसेत्यनान्तरं, एवं स्यादिति, ते तु नान्यं पर्युपासितवन्तः, अन्ये नाम ये छद्मस्थलोकादुत्तीर्णाः सर्वज्ञाः सर्वदर्शिनः तानुपास्य अप्पणो य वितकाहिं चशब्दादन्यमतेश्च,यथा व्यासः-अमुकेन ऋषिणा एवमुक्तमिति,हासमानयंति, यथा कणादोऽपि महेश्वरं किंचिद् आराध्य तत्प्रसादपूतमनाः वैशेपिकमकरोत , एतैरात्मवितः परोपदेौश्च यथाखं अयमसिन्मार्गः ऋजुः, अरिजुना शेपाः प्रदुष्टमतयो दुर्मतयः। | एवं तकाए साधेता सिलोगो॥४९॥ एवमवधारणे खमतिवितर्काभिः, साधयंतो योजयन्तः कल्पयन्त इत्यर्थः, धम्मों
HAmitthy FLIGHTTAMILLL
॥४७॥
MUNICHANMORA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
बौद्धखंडन
गचूर्णिः ॥४८॥
M-HRAWAN, AlapurmanTINAR RAHIMIRE
नाम यथा द्रव्यपर्यायवस्तुभावावस्थान, विपरीतोऽधर्म इति, अथवा कारणे कार्यवदुपचारं कृत्वापदिश्यते-संसारदुःखकारणमधर्मः, तत्र कोविदा धर्माधर्मकोविदा असंबुद्धा इत्यर्थः, दुःखं णेति दुःख-संसारो तं नातिवर्तते न उत्तरतीत्यर्थः, अथवा कारणे कार्य|| वदुपचारं कृत्वाऽपदिश्यते संसारदुःखकारणमधर्मः, दिलुतो सउणिपंजरं, यथा शुककोकिलामदनशलाका द्रव्यपंजरं नातिवर्त्तते,
एवमिमे परतित्थिया दुक्खविमोक्खकारणं भावपंजरं नातिवर्त्तते, विउटुंति त्रोटयंति अतिवर्तन्ते वा, त एवं परतंत्राः-सयं सयं पसंसंता० सिलोगो॥५०॥ खं खं नामात्मीयं २ प्रशंसंतः स्तुवंतः ख्यापयन्तः इदमेवैकं सत्यमिति, नान्यं, न तानि गर्हन्ति, परेषां वचनानि प्रकटीकुर्वति,एवं ते परस्परविरुद्धदर्शनाः कुसमयतीर्थकराः मुमुक्षवोऽपि न संसारपंजरमतिवर्तते,येऽप्यन्ये ततोऽश्रितास्तेऽपि, यथा जे उ तत्थ विउस्संति, विसेषेण उस्संति-इदमेवैकं तचमिति विशेपेण उद्घोपयंति गव्वेण उस्संतीति, ते संसारतो विउस्संति । अण्णाणिया वादी परिसमत्ता। इदाणी यत्कर्म चतुर्विधं चयं ण गच्छतित्ति णिज्जुत्तीए वुत्तं शाक्यानां तत्प्ररूपणार्थमपदिश्यते अथावरं परिक्खाय० सिलोगो ॥५१।। अथेत्ययं निपातः पूर्वप्रकृतापेक्षस्तेभ्यः समयेभ्यः प्रकृतेभ्यः अथ इदमपरं पूर्वमाख्यातं उक्खायं, त एवं ब्रवते-गंगावालुकासमा हि बुद्धाः, तैः पूर्वमेवेदमाख्यातं, अथवा पुराख्यातमिति पूर्वेषु मिथ्यादर्शनप्रकृतेष्वाख्यातं, अथवा प्रख्यातं क्रिया कर्मेत्यनर्थान्तरं, कर्मवादिदर्शनमित्यर्थः, धिगतं बीभत्सं वा दर्शनमशोभनमित्यर्थः, कम्मचिन्ता णाम यथा येन यस्य येषु च हेतुषु प्रवर्त्तमानस्य कर्म बध्यते ततो कर्मचिंतातःप्रनष्टः, अथवा अतिकभिीरुत्वात्तैः कश्रिवाः केचि| दिदं अबन्धत्वायापदिष्टास्तत्तेषां कुदर्शनं दुःखखंधविवर्द्धनं कर्मसमूहवर्द्धनमित्यर्थः, तेषां हि अविज्ञानोपचितं ईर्यापथं स्वमांतिकं च कर्म चयं न यातीत्यतस्ते कर्मचिंतापणट्ठा, स्यात्-कथं पुनरुपचीयते ?, उच्यते, यदि सच्चश्च भवति सत्वसंज्ञा च संचिंत्य जीवितात्
Imagmaintentinetmmen JAHIROINORTHEATRITESTIMATHA MARISTITIHAR
i
tTIN I Heaumar
॥४८॥
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
RA
श्रीमत्रक-2 व्यपरोपणं प्राणातिपातः, अत्र भङ्गाश्चत्वारः जीवो जीवसण्णा य, प्रथमे भङ्गे बंधः,विष्वबन्धः, अथवा सञ्चश्व भवति १ सच्चसंबा वार || पतिदोषाः तागचूर्णिः संचित्य संचित्य ३ जीविताद् व्यपरोपणं४, चतुसु पदेसु सोलस भंगा, पढमे बंधो सेसेसु अबंधो, अथवा जाणं कारणऽणाहिक ॥ ४९ ॥ | सिलोगो॥५२॥ जानानः सत्वं यदि कायेण णाउट्टति, काउट्टणं नाम जिघांसिका उत्थाणं हत्थपदादिव्यापारो, स एवमणाउमाणो
|जइवि हिंसति तहावि अबंधगो, अबुहो जं च हिंसतित्ति माता प्रसुप्ता पुत्र मारयति, स्तनेन मुखमावृत्यान्यतरेण वा गात्रेण, अथवा स एव अबुहोचालको यदा पिपीलिकादीन् सचान् घातयति, मातापितरौ किंचिदवचनं ब्रवीति, न चास्य कम्मोपचयो भवति, यद्यपि च कश्चिद्भवति स तद्यथाऽस्माकमीर्यापथं तथा पुट्ठो वेदेति, परं पुट्ठो णाम स्पृष्टमात्र एव तं कर्म वेदति, मुंचतीत्यर्थः, अव्यक्तं नाम सक्ष्म तंतुबंधनवत् शीघ्रमेव छिद्यते, सह अवद्येन सावा, अथवा जानंतित्ति षडभिज्ञस्य बुद्धस्य हिंसतोऽपि यत् बध्यते, कारण ण आउदृतित्ति स्वमान्ते घातयन्नपि सच न कायेन आउदृति, न समारभते इत्यर्थः, अबुहो नाम अल्पबुद्धीन्द्रियो बाला, सो हिंसादिकर्मसु वर्तमानोऽपि अबंधक एव, अथवा अबुद्धो बालः अज्ञश्च पथि वर्त्तते, न च पथ्युपयुक्तः, असावपि अबुध्यमानो यानि सच्चानि व्यापादयति, नानयोः पापोचयो भवति, पुट्ठो वेदेति परं, एतानि चउरोवर्जयित्वा योऽन्यः स स्पृष्टः कर्मणा भवति, वध्येत इत्यर्थः, तं णियमा वेदयति, चतुभ्यो बन्धहेतुभ्यः परत इत्यर्थः, तच्चाव्यक्तं सावा, अमृतमित्यर्थः, अथवा व्यक्तं तेषां त्रिकोटीशुद्धं मांसमपि भक्ष्यं अन्यथा त्वभक्ष्यमित्यतो व्यक्तं स्यात् , कथं पापं बध्यते ?, उच्यते-संतिमे तयो आदाणा सिलोगो ॥५३॥ संतीति विद्यते, आदान प्रसूतिराश्रयो वा यैः क्रियते पाप कर्म, तं च अमिकम्माय पेसाया, अभिमुखं क्रम्य अभिक्रम्य स्वयं घातयत्वेत्यर्थः, प्रेष्यनाम अन्यः कारयित्वा, हतं हन्यमानं वा मनसाऽनुजानति । एते तुततो आदाना सिलोगो ॥५४॥ |॥४९॥
I NMainamaAHARAMITI
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
MaltHINRHMIRIm HalalawariLIRI
HTTEmaiI AMBAREIRay Dainiane
- HTHEICHARITAITHLETI maAIRANITHALINICHIRAINRITA MATIL TientitmlnNARIESeriHINNARINITIATION
M BHARATALAINEESLIME
पुच्चद्धं कंठणं, एवं भावणासुद्धीए, भावयति तां भाव्यते वाऽनयेति भावना, शुद्धिर्नाम नात्र विचिकित्सामुत्पादयंति, किंच-एवं तस्य पूतिदोषाः भावनाशुद्धात्मनः त्रिकोटीशुद्धभोजिनः यद्यपि कश्चित् पुत्तं पिता समारम्भ सिलोगो॥५५॥ अपि पदार्थसंभवने हि,उक्तं हिप्राणिनः प्रियतराः पुत्राः, तेन पुत्रमपि तावत्समारभ्य, समारंभो नाम विक्रीयायामारब्धत्वात् , मांसेन वा द्रव्येण वा, किमंगंणरपुत्रं शूकरं वा छगलं वा?,आहारार्थ कुर्याद्भक्तं भिक्खूणं, असंजतोणाम भिक्खुव्यतिरिक्तः, स पुनरुपासकोऽन्योवा, तं च भिक्षुः त्रिकोटिशुद्धं भुंजानो यो मेधावी कम्मुणा णोवलिप्पति, तत्रोदाहरणं-उपासिकायाः भिक्षुः पाहुणओगतो, ताए लावगो मारेऊण उवक्खडित्ता तस्स दिण्णो, घरसामिपुच्छा अहो णिक्खिणि(किव)त्ति, ताहे तेण भिवखुणा कृतकश्च कृतः, मा, कप्परेण हस्ताभ्यां गृहीत्वा स्वेदय इमेगारानिति, त्वमेव दासे, नाहं, एवं मत्कृते घातक एव वध्यते, नाहं,एषामुत्तरं-मणसाजे पउस्संतिसिलोगो॥५६।। पूर्व हि सत्वेषु निघृणतोत्पद्यते पश्चादपदिश्यते-यः परः जीववहं करोति न तत्र दोषोऽस्तीति, ते हि पुण्यकामकाः मातुरपि स्तनं छिच्या
इति, अप्रदुष्टा अपि मनसा दुष्टाः एव मन्तव्याः, य उद्देशककृतं भुंजते, एवं ते संघभक्तादिषु, मत्स्यायितेषु च मूछितानां ।। ग्रामादिव्यापारेषु च नित्याभिनिविष्टानां कुशलचित्तं न विद्यते, अशोभनं चित्तं व्याकुलं वा, तदचित्तमेव यथा अशीलवति, लोकेऽपि दृष्टं व्याकुलचित्ताणं भवति अविचित्तत्तं, एवं तेषां सावधयोगेषु वर्तमानानां अणवजं-अनयं(ह)तेसिन,न त्यतीत्यनहं नास्तीत्यर्थः, का तर्हि भावना ?, न तेषामनवद्ययोगोऽस्ति, नित्यमेव हि ते असंवुडचारिणो बंधहेतुपु वर्तते, असंवृतत्वात् , ते हि तत्प्रदोषनिहवमात्सर्यादिष्वाश्रवद्वारेषु यथास्वं वर्तमानाः तदनुरूपमेव च यथापरिणामं कम्मं बंधति, दब्यसंवुडा पावसियालचौरादयः, भावसंवुडा साधवः, संघृतचारिणो नाम संवृतः संयमोपक्रमः, तच्चरणशीलः संवृतचारी । इच्चेताहि दिट्ठीहिं० सिलोगो ॥५७॥ इति
m atlamDINTITIHAAHITIANIMALPRACES DHIANANDERINAIIMONETIWARIALMITRIPAN
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक ताङ्गचूर्णिः
॥ ५१ ॥
उपप्रदर्शने, एताहिंति इहाध्याये या अपदिष्टा नियतिकाद्याः, सातागारको नाम शरीरसुखं तत्र निःसृताः, अज्झोवत्रष्णा इत्यर्थः, हियंति मष्णमाणो- एवमस्माकं हितं भविष्यतीति सुखानि एव अहितमेव सेवते, अथवा अस्मिन्नर्थेऽयं दृष्टान्तः- जहा आसाविणि णावं सिलोगो ॥ ५८॥ आश्रवतीत्याश्रविणी अकतकट्ठा पुण्णकोट्टा वा, जात्यन्धग्रहणं नासौ नावो मुखं पृष्ठं वा जानाति, यो वा अलपत्रादेरुपकरणस्य यथोपयोगः, स एवमिच्छन्नपि पारं समुद्रपारं वा, अंतरा विषीदति, सद्य च एव पिते, निमज्जते वा, सोहणिछिपि ण सकेइ वज्जिउं तेषु, किमंग पुण सयछिद्दं, एस दितो, उवसंहारो एसो एवं तु समणा एगे ० सिलोगो ॥ ५९ ॥ एवम् अनेन प्रकारेण, तुर्विशेषणे, अस्मान् मुक्तवा मिच्छादिट्ठी अणारिया णाम चरित्ताणारिया अणारियाणि वा कम्माणि कुर्वति ते संसारपारमिच्छंति संसारेच अणुपरिय हंति, अवि णाम सो जातिअंधो देवतापभावेण वा अण्णेण वा केइ उत्तारिज्जेज, ण य मिच्छादिट्ठी संसारादुत्तरंति | बितिओ उद्देसिओ सम्मत्ती १-२ ॥ समयाधिकारोऽनुवर्त्तत एव तत्र प्रथमे द्वितीये च कुदृष्टिदोषा अभिहिताः, तृतीये तेषामेवाचारदोषा अभिधीयते, अथ द्वितीयावसाने सूत्रं- 'पुत्तं पिता समारम्भ आहारट्ठमसंजते' आचारदोप उक्तः, इहापि स एया चारदोषोऽभिधीयते, दृष्टिदोषाश्च तेषामेव तेरासिगवत्तं च भणिहित्ति, इत्यतोऽपदिश्यते-जं किंचि उ पूतीकडं ० सिलोगो ॥ ६० ॥ यदिति अणिद्दिस्सि णिद्देसो, किंचिदिति यदाहारिमं उवधिजातं वा, पूतिग्रहणादाधाकम्र्मापि गृहीतं, आधा कर्मिकं एव हि पूर्ति, यदपि च तदवयवोऽपि न वर्त्तते कथं तर्हि आधाकर्म्म १, तग्रहणाच्च सर्वा अविशोधिकोटि गृहीता 'एगग्रहणे गहणंतिकाउं तजाति| याण सव्वेसिं' तिष्णि विसोहिकोटीवि गहिता, श्रद्धा अस्यास्तीति श्राद्धी, आगच्छंतीत्यागंतुकाः, तैः श्राद्धैरागंतुकाननुप्रेक्ष्यप्रतीत्य उवक्खडियं, अथत्रा सहित्ति जे एगनो वसंति ते उद्दिश्य कृतं तत् पूर्वपश्चिमानां आगंतुकोऽपि यदि सहस्संतरकर्ड भुंजे,
पू.तिदोषाः
॥ ५१ ॥
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
पूतिदोषाः
श्रीसूत्रक- सागचूर्णिः ॥५२॥
दुपक्खं णाम पक्षौ द्वौ सेवते, तद्यथा-गृहित्वं प्रव्रज्यां च, अम्हंतणओवि जो असुद्धं भुजति सोवि दुपक्खं सेवति, कथं?, दब्बो लिंग भावओ असंजतो, एवं ते प्रत्रजिता अपि भूत्वा आधाकर्मादिभोजने गृहस्था एव संपद्यते । तमेव अविजाणतोसिलोगो
॥६१।। तमिति णिद्देशे, यथोद्दिष्ट मेव तदर्थ, एवमनेन प्रकारेण मूलगुणे उत्तरगुणे तदुपघातं च अयाणंता, अविशुद्धभोगदोसेग || जहा 'आहाकम्मण्णं भंते ! भुंजमाणे किं पकरेति किं चिणाति०, विसमा णाम बंधमोक्खा कम्मबंधोवि विसमो, एकेक कंममणेग
प्पगार अणेगेहिं च पगारेहिं बज्झते अतो विसमंति, अकोविका असंबुद्धा इत्यर्थः, ते अयाणगा प्रत्युत्पन्नगृद्धाः अनागतदोषदा| र्शनात् आधाकादिभिदों पैः कर्मबद्धा संसारे दुःखमाप्नुवंति,मच्छा वेसालिया चेव विशालः समुद्रः विशाले भवाः वैशालिका:बृहत्प्रमाणाः अथवा विशालकाः वैशालिकाः, पठ्यते च 'भच्छे वेयालिए चेव' वैताली कूलमिष्यते, लोके सिद्धमेव तदभिधानं, यथा पूर्वा वैताली दक्षिणाऽपरोतरेति सामुद्रकूलोद्भवो, स वैशालिको वैतालीकूलो वा मत्स्यः सामुद्रकैर्वा विप्रहारैर्मत्स्यैश्वान्यैर्वृहद्भिनं बाध्यते स कथंचि देवतातो निरुपसर्गानिष्कंटकात्समुद्रवेलया निसृष्टकायः यतो, रूढ इव पुमान् परप्रयोगेन अनूद्यमानः सुदूरमपहृताः उदगस्स अभिआगमेत्ति उदगस्य अभ्यागमो नाम समुद्रानिस्सरणं, केचित्तु पुनः प्रवेशः, स एवं शरीरसुखाय अज्ञानात् , सूत्रापायात् । उदगरसप्पभावेन सिलोगो।। ६२ ।। अप्पभावो नाम उदगस्स अल्पभावः, प्रत्यावृत्ते उदगे शुष्का एव वालुका संवृत्ताः पंको वा, अथवा अप्पस्वभावः अप्पभाव, स्तोक इत्यर्थः, सच महाकायत्वात् न तत्र शक्नोति, न परिवर्त्तमानो वा नदीमुखे | लग्यते, एवं अप्पकाओ विधातयती घनघातेन वा, घातं करोतीति घंतः, अकर्म च कर्मकर्तेतिकृत्वाऽपदिश्यते-खयमेव असौ घातारं एति प्रामोतीत्यर्थः, अथवा घेतोणाम मच्चू तं मच्चुमेति, कैः?, उच्यते-ढंकेहि य कंकेहि य सिलोगो॥६२॥ पच्छदं, एते चान्ये
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥ ५३ ॥
आमिषाशिनः शृगालिपक्षिमनुष्यमार्जारादयः कप्पंति तत्रैव यदृच्छयावि, केचित्पुनः वीचमासाद्य वर्द्धमाने चोदके समुद्रमेव विशंति, दुहिति तैस्तीक्ष्णतुण्डैः पिशिताशिभिरस्यमानास्तीत्रं दुःखमनुभवतो अह (इ) दुहसहा मरंति, एस दिट्टंतो, एवं तु समणा एगे० सिलोगो ॥ ६३ ॥ एवमनेन प्रकारेण वर्त्तमानमेव जिह्वासुखमिच्छंति, अण्णउत्थिया पासत्यादयो वा एगे, समुद्रमुत्तरितुं, अविसुद्धाणि आहारादीणि गवेसंतो जहा मच्छा एगभवियं मरणं पावेंति एवमणेगाणि जाइतन्त्रमरितव्वाणि पावंति, एवं पासत्यादयोवि जोएयन्वा, इण्णमणं तु अण्णानं सिलोगो ॥ ६४ ॥ इदमिति जं भणिहामि जहा लोको उप्पज्जति विणस्सति य, इहेति इहलोगे, एगेसिं, ण सच्चेसिं, अथवा एगे णाम न ज्ञानमहा, एतं कहं १, देवउत्ते अयं लोगे ० सिलोगो ||३५|| के भणति देवेहि अयं लोगो कओ, उत्पत्ति बीजवत् वपितः आदिसर्गे पश्चादंकुरवत् निसर्धमानः क्रमशो विस्तरं गतः, देवगुत्तो देवैः पालित इत्यर्थः, देवपुत्तो वा देवैर्जनित इत्यर्थः एवं वंभउत्तेवि तिष्णि विकप्पा भाणितव्या, बंभउत्तः बंभपुत्त इति वा । इस्सरेण कते लोगे० सिलोगो ||६६ ॥ ईश ऐश्वर्ये, ईश्वरः प्रभुः स महेश्वरोऽन्यो वाऽभिप्रेतः, तथा प्रधानादन्य इच्छंति, प्रधानमव्यक्त इत्यर्थः, जीवाश्चाजीवाव | जीवाजीवास्तैः जीवाजीर्वैः संयुक्तः, सुखं च दुक्खं च सुखदुक्खे स एकीभावेन अन्वितः सुखदुःखसमन्वितः, अनुगत इत्यर्थः, तथा| ऽन्ये इच्छंति सयंभुणा कते लोगे० सिलोगो ॥६७॥ स्वयं भवतीति स्वयंभूः, स तु विष्णुरीश्वरो वा ब्रह्मा वा इति, वृत्तंति, इतितिइतिरिति उपप्रदर्शनार्थः, उक्तं कथितमित्यर्थः, महऋषिनाम स एव ब्रह्मा अथवा व्यासादयो महर्षयः, यो वा यस्याभिप्रेतः स तं ब्रवीति महर्षिमिति, एवं यो यस्याभिप्रेतः स स तं तं लोककर्तारमिति । केचित्पुनस्त्रयाणामपि साधारणं कर्तुकत्वमिच्छति, तद्यथा'एका मूर्तिस्त्रिधा जाता, ब्रह्मा विष्णु, कारणिका ब्रुवते विष्णुः स्वर्लोकादेकांशेनावतीर्य इमान् लोकानसृजत् स एव मारयतीति कृत्वा
74
| कर्तृवादनिरासः
॥ ५३ ॥
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥५४॥
कर्तृवादनिरासः
मारोऽपदिश्यते, ततस्तेन मारेण मारणे संसृना माया, एक त्रुवते-यदा विष्णुणा सृष्टा लोका तदा अजरामरणत्वात् तैः सर्वा एवेयं मही निरंतरमाकीर्णा, पश्चादसावतीवतरां क्रान्ता मही प्रजापतिः (म्)उपस्थिता, नागार्जुनीयास्तु पठंति-अनिविट्टिय जीवाणं मही वण्णयते पशुं ततो से मायांसजुत्तकारलोगस्स भीत्वा ततस्तेन परिभीय स्वयं मह्या विज्ञप्तेन मा भूल्लोकाः सर्व एव प्रलयं यास्यंतीति भूमेरभावात् , तां च भयविह्वलांगी अणुकंपता व्याधिपुरस्सरो मृत्युः सृष्टः, ततस्ते धर्मभूयिष्टाः प्रकृत्याः जीवयुक्ताः मनुष्याः सर्व एव देवेपूपपद्यते स, ततः खर्गोऽपि अतिगुरुतरो कान्तः प्रजापतिमुपतस्थौ, ततस्तेन मारेण संस्तुता माया, मारो णाम मृत्युः, संस्तवो नाम सांगत्यं, उक्तं हि-मात्पुव्वसंथवः, मृत्युसहगता इत्यर्थः, ततस्तेन मायावहुला मनुष्याः केचिदेके मृत्युधर्ममनुभूय नरकादिषु यथा क्रमंते-उपपद्यते स्म, उक्तं च-'जानतः सर्वशास्त्राणि, छिन्दतः सर्वसंशयान् । न ते ह्यपकरिष्यति, गच्छ स्वर्ग न ते भयं ॥१॥" येन वा मारेण संस्तुता माया वितिया तेण लोए असासते । अत्र-माहणा समणा एगे सिलोगो॥६८॥ माहणा धियारा,समणा सांख्यादयः, एगे, ण सव्वे, अंडात् कृतं ब्रह्मा किलाण्डमसृजत् , ततो भिद्यमानात् शकुनवल्लोकाः प्रादुर्भूताः, एवमेते सर्वेऽपि लोकोप्तवादवादिनः खं खं पक्षं प्रशंसंतो वते-असौ तत्तमकासी य,अयाणंता मुसंवदे,असाविति असावेकः योऽसदभिप्रेतः विष्णुरीश्वरो वा, तत्वं नाम असावेव, नान्यो, लोकमकार्षीद , शेपास्तु लोकोप्तवादमजाणतो मुसंवदे, अथवा वयं ब्रूमः-ते चराका लोकस्वभावं अयाणंता मुसं वदे, कथं ?, जंते वदंति देवा मणुस्सा तिरिक्खा णारगा सुहिता दुक्खिता राजा युवराजादि सुट्टाणि वा विग्गहाणि वा सुभिक्खाणि वा दुभिक्खाणि वा सव्वमेतत् विष्णुकृतं, ये वाऽन्ये ते सर्व अयाणंता मुसंवदे, किंच-जंते. सपण परियाएण, लोयं बूया कडे सिलोगो॥३९॥ विधिः-खपर्यायो नाम आत्माभिप्रायः अप्पणिजो गमकः, य एवं स्वेन
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
HIN
श्रीमत्रकताङ्गचूर्णिः
कर्तृवादनिरास:
N
OM
SIDHIR
पर्यायेन ब्रुवते लोगस्स कड विधी, विधिविधान प्रकार इत्यर्थः, तेषामुत्तर-तत्तं ते णवि जाणंति, तस्य भावस्तच लोकमद्भाव इत्यर्थः, यथा उत्पद्यते पलीयते च खकर्मभिः तचं नजाणंतीति, उक्तं हि-अणंता जीवघणा उप्पजिचा णिलिअंति, एवं परित्तावि इत्यर्थः, कर्मभिरुत्पद्यमानः प्रलीयमानश्च, संततीः प्राप्य नायं नासीत् कदाचिदपि, नित्यः दबट्ठयार सासओ, पज्जवट्ठयाए असासओ, अथवा सव्व एवायं उत्तरसिलोगो, तेषां कडवादीनां विप्रसृतानि निशम्य सएण परियाएण वृया लोककडे विहिंति अप्पणियाएणं परियाओ णाम वीतरागागमवक्तव्यता, या लोए कडे वाणवित्ति, ते उ सव्वे कुवादिणो, तत्तं ते णवि जाणंति-णायं णासि कयाइवि, तवं यथा भगवद्भिरुपदिष्टं ?, किमुपदिष्टं, किमिदं भंते ! लोकेत्ति पवुचति ?, पंच अस्थिकाया, तत्थ दबओ णं लोगेण कयाइ णासि | जाव णिचे' एवं ३ भावओ जे जहा भावा-पजवा उप्पजंति विणस्संति च ते पडुच्च अणिच्चो, पठ्यते च-लोकं बूया कडेति च, चशब्दादकडेत्ति वा, नित्य इत्यर्थः, भावं पडुच्च कडे, किं चान्यत्-ते ह्यसर्वज्ञा नैवं दुक्खं जाणंति ण च दुक्खुप्पायं नैव तंनिरोध, कथं तर्हि लोकोत्पादं ज्ञास्यंति?, कथं-अमनुषणसमुप्पायं सिलोगो ॥७०॥अमणुण्णो णाम असंजमो, न हि कस्यवि संजमत्वं परि| णामिन्यात्मनि क्रियमाणमिष्टं इत्यतः असौ दुष्टासीविषयत् सर्वस्यैवावमन्यः असंजमः, तेषां च यत्पूर्वं नासीत् पश्चाद् ज्ञानं तत्सर्व | दुक्खं, जंपि किंचि सुखसण्णितं तंपि दुक्खमेव, चंकमितं दुक्खं पवट्टति आसितं सयं दुक्खं दुधावि वातगत्तणंपि दुक्खं एवमादीणि, पुव्वं णासी पश्चाजायंत इति दुक्खानि, तानि चेश्वरकृतानि नामाभिरिति, त एवं तस्य दुःखस्य समुत्पादमयाणंता किह णाहिति
नं वराका, तर्हि भावना-तद्विधैरात्मा, नैव पूर्व कृतं, पश्चाद् द्वैतं, ततः तेष्वपि एक, तद्यथा नाम कृष्यादीनि कर्माणि स्वयं कृत्वा । नत्फलसुप,जाना ब्रुवते यदस्मत्सु किंचित् कर्म विपच्यते तत्सर्वमीश्वरकृतमिति, एवं तस्स दुक्खस्स समुत्पादमयाणंना कह-
AHIM MEANISHTRIAINITALIRAMAIRARI
NESSIVaisiltiaINSTHAHRISTRIBHA
५५
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
C
SHILA
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥५६॥
H ARINITIANRAHARIYANIRUPAImanoranditun
mamimiliallmmillinur timinant initia
IMERHITISATIRITERNMptimHIRGINITIHASHISHTRA
मणिपुणा संसारगता यासवं ज्ञास्यंति, संसारदुक्खणीस्मरणोवायं च कह णाहिन्ति संवरं, भणिया कडवादिणो, तेरासिइया इदाणिं,
त्रैराशिकार | तेवि कडवादिणो चेव, तेरासिया णाम जेसिं ताई एकवीससुताई तेरासियासुत्तपरिवाडीए, ते भणंति-सुद्धे अपावए आया० सिलोगो॥७१॥ तेषां हि यथोक्तधर्मविशेषेण घटमानोऽयमात्मा इह सुद्धाचारो भूत्वा मोक्खो, अप्पा एको भवति, अकर्मा इत्यर्थः, 'इहे'ति इह लोके मिथ्यादर्शनसमूहे वा स-मोक्षप्राशोऽपि भूत्वा कीलावणप्पदोसेण रजसा अवतरति, तस्य हि स्वशासनं पूज्यमानं दृष्ट्वा अन्यशासनान्यपूज्यमानानि च क्रीडा भवति, मानसः प्रमोद इत्यर्थः, अपूज्यमाने वा प्रदोपः, ततोऽपि सूक्ष्मे रागे द्वेषे वाऽनुगतान्तरात्मा शनैः शनैः निर्मलपट इव उपमुंजमानः कृष्णाणि कर्माणि पयुज्य स गौरवात्तेन रजसाऽवतार्यते, ततः पुनरपि । इह संवुडो (इह संबुडे मुणी जाया) भवित्ताणं सुद्धे सिद्धीऍ चिट्ठति इहेति इह आगत्य मानुष्ये च यःप्राप्य प्रव्रज्यामभ्युपेत्य संवृतात्मा भूत्वा, जानको नाम जानक एव आत्मा, न तस्य तज्ज्ञानं प्रतिपतति, यतश्चैतत् शासनं ज्वलति, तत एवं प्रज्वाल्य किंचित्कालं संसारेच स्थित्वा प्रेत्य पुनरपापको भवति, मुक्त इत्यर्थः, एवं पुनरनन्तेनानन्तेन कालेन स्वशासनं पूज्यमानं वा अपूज्यमान वा दृष्ट्वा तत्थ से अवरज्झति-अवराधो णाम गगं दोसं वा, ततः सापराधत्वात् चोरवत् रागद्वेपोत्थैः कर्मभिर्वध्यते, ततः कर्मगुरुत्वात् पुनरवतार्यते, तेनैव क्रमेण शासनं प्रज्वाल्य निर्वाति च, उक्तंच-दग्धनः पुनरुपैति भवं प्रमथ्य, निर्वाणमप्यनवधारितभीरुनिष्ठम् । मुक्तः स्वयं कृतभवश्व परार्थशूरस्त्वच्छासनप्रतिहतेविह मोहराज्यं ।।१।। यतश्चैवं-एतानुबीयि मेधावीसिलोगो ||७२।। एवं त्रैराशिकमते चान्ये प्रागुक्ताः कुवादिनः तैश्च गच्छति स्वच्छंदबुद्धिविकल्पैः पूर्वापराधिष्ठितः मती, न तु चिंत्य, ज्ञात्वे| त्यर्थः, नैते निर्वाणायेति, द्रव्यब्रह्मचेरं 'न तं वसे' वसेत्ति ण त रोएजा आयरेज्जा वा, ण.वा तेहिं समं बसेजा, संसग्गि वा कुर्यात् ॥५६॥
smitmethunmint
pm M
I
NS
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥ ५७ ॥
ते हो हिंति, मा भूत् सेहमति, बुग्गाहेजा उक्तं हि "शंका कांक्षा जुगुप्सा च०" सव्वैवि एते पुढो पावादिया सच्चे अक्खातारो सयं, पुढो णाम पृथक्, यथामति विकल्पशो वा स्वं स्वमिति स्वं स्वं सिद्धान्तं प्रशंसंति परसिद्वान्तं च निन्दंति सए सए उट्ठाणे० सिलोगो | ॥७३॥ स्वे स्वे आत्मीये उपतिष्ठति तस्मिन्निति उपस्थानं सिद्धिरिति निर्व्वाणं, एवमवधारणे, नान्यथेति नान्येन प्रकारेण मुच्यन्ते सर्वा, अन्येषां तु स्वाख्यातं चरणधर्माविशेषादिहैवाष्टगुणैश्वर्यप्राप्तो भवति, तद्यथा - अणिमानं लघिमानमित्यादि, अहवा अबोधि होति च वसति, अबोहिनाम अबोधिज्ञानः, वशवर्त्ती नाम वशे तस्येन्द्रियाणि वर्त्तते नासाविन्द्रियवशकः, सव्वकामसमपियो णाम सर्वे कामा: समर्पिताः तस्य यथेच्छातः उपनमंते इत्यर्थः, तस्य सर्वकामा अर्पिताः, सर्वकामानां वा समर्पितः।।' सिद्धा य ते अरोगा य० ' सिलोगो ||७४ || ते हि रिद्धिमंतः शरीरिणोऽपि भूत्वा सिद्धा एव भवंति, निरोगाच, नीरोगा णाम वातादिरोगेरागंतुकैथ न पीड्यन्ते, ततः स्वेच्छातः शरीराणि हित्वा निर्वाति, एवं 'सिद्धिमेव पुरो काउं सएहिं गढिता रा' - सिद्धिं पुरस्कृत्यैते सिद्धा एव वयं, अनेन वाऽऽचारेण सिद्धिं यास्यामः पूजापुरस्कारकारणात्, हिंसादिषु गढिता णाम मूर्च्छिताः, संसक्तभावात्, तत एवं 'सिद्धा:' सिद्धवादिनः ये वान्ये आश्रवगढिता वादिनः ते "असंबुडा० सिलोगो ॥ ७५ ॥ अणादीयं भमिहिंति पुणो पुणो, एतत्कंठथं, 'कप्पकालुववअंति ठाणा असुरकिव्विसा' कल्पपरिमाणः कालः कष्पकालः कप्प एव वा कालः तिष्ठत्यस्मिन्निति स्थानं, आसुरेषूपपद्यन्ते किल्विषिकेषु च ततो उच्चड्डा अनंतं कालं हिंडंति संसारे । इच्चेते कुसमये बुज्झेज तिउट्टेज || ततिओ उद्देसो सम्मत्ती १-३ ॥ उदेसाऽभिसंबंधो 'किच्चुवमा य चउत्थे' णिज्जुत्तीए उत्तं, किचेहिं - कृत्यैरुपमीयते इत्यतः कृत्युपमाः, सूत्रस्य सूत्रेण सह संबंधने मोक्षार्थमुपस्थितः आत्मनोऽपि ताव - सरणं नो भवति जेण कष्पकालुववअंता, किमंग पुनरन्येषां ?,
कृत्योप
गत्वं
।। ५७ ।।
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीपत्रकवाचूर्णिः ॥५८॥
कृत्योप
गत्वं
इत्यतोऽपदिश्यते 'एते जिता भो सरणं०' सिलोगो ।। ७६ ॥ एते' इति य उद्दिष्टाः, श्रयंति तमिति शरणं, 'भो'! इति शिष्यामंत्रणं, जिता नाम विषयकषायैस्ते जिता, न भवंति शरणाय, दुर्बला इत्यर्थः, अथवा एते भो असरणं, परीपहजितत्वात् , अत्तणो य परेसिं च, स्यात्-कथं अशरणाय भवंति ?, उच्यते, येन 'बाला पंडियमाणिणो,' अथवा पयणपयावणादिआरंभविहारधणधण्णगोमहिससयणासणादिपरिच्छंदा, णाणाविधेहिं दुक्खेहिं अभिभूता आत्मनः सरणं मण्णंते ते कथं अण्णेसिं सरणं भविस्संति, ते असरणे सरणबुद्धिया बाला पंडितमाणिणो, संजमो य भावसरणं, अत्तणो य ताव परेसिं च तं प्रति जिता, जहिता पुव्वं संयोग, के ते?, कुतित्था लिंगत्था य, पुव्यसंयोगो णाम स्वजनधन इत्यादि, तं च हित्वा 'सिता किचोवगा' सिताबद्धा इत्यर्थः, सितानां कृत्यानि सितकृत्यानि, तद्यथा-पचनपाचनारंभपरीग्रहादीनि, उपगा नाम योग्याः, अथवा 'सितकृत्योपगा' इति सितागृहस्थाः नित्यमेवारंभोपजीवित्वात् असुभाध्यवसिताः पापोपगा भवंति, ततश्च नरकोपका इति, एत्थ दिटुंतो सुइवादिवोद्देणं, अंतरदीवे एकस्स भिण्णवाहणियस्स पुव्वपविट्ठस्त उच्छुखाइयस्स समुद्रकूलावस्करस्थाने मुकं सणं गुलमट्टियंतिकाऊण भक्षयति, इतरदर्शनं, सम्भावे कथिते णस्थि किंचि सुइत्ति सगिहं चेव हव्वमागते, यतश्चैवं तेण 'तं च भिक्खू परिणाय' सिलोगो ।। ७७॥ तदिति तेपां आरंभादि सितकृत्योपगत्वं चशब्दात्कुदर्शनग्रहणं अन्यच छउमत्थं चउपज्जवं जाणणापरिणाए परिजाणिया (पञ्चक्खाणपरिणाए) पच्चक्खातुं तदाचारस्य विजं नाम विद्वान् संस्कृतापभ्रंशः न मूर्छा तेषु कुर्यात् , यथा एतेवि णिव्वाणाय, अथवा यत्तेपां परैः क्रियते ण तत्थ मुच्छए, अमूर्छमान एव च 'अणुकसाए अणुवलीणे' अणुक्कसायो नाम तणुकसाओ, यथाऽणुत्वात्परमाणु नोपलभ्यते एवमस्यापि यद्यप्यक्षीणाः कपायाः तथाप्यणुत्वान्नोपलभ्यते, निगृहीत्वानोदीर्यत इत्यर्थः,
MANISHAIRAMAmENEPALI.Impsee
anmnmanNS
।
।
॥१८॥
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक्रताङ्गचूर्णिः
।। ५९ ।।
पठ्यते चान्यथा सद्भिः अणुकोसे अणुवलीणे, तत्राणुकोसो णाम न जात्यादिभिर्मदस्थानैरुत्कर्षं गच्छति, अपलीयते स्म अपलीनः यो हि जात्यादिरहितः पूर्व्वमासीत् स नापलीयेत, न गृहयेदात्मानमित्यर्थः, तत आत्मोत्कर्षत्वापलीनत्वे वर्जयित्वा मज्झिमेण मुणि जावए, ण - नोत्कृष्येत् लज्येत इत्यर्थः, अथवा रागद्वेपौ हित्वा तयोर्मध्येन मुनिर्यापयेत्, अरक्तदुष्ट इत्यर्थः, अथवा मध्यमिति 'सपरिग्गहा य सारंभा य० ' सिलोगो ॥ ७८ ॥ परिग्रहारंभावुक्तौ प्रथमोद्देश के, 'इहे 'ति इहलोके, एके न सर्वे, आहितं - आख्यातं यदेषामारंभपरिग्रहौ व्याख्यातौ निर्वाणाय अतत्वं साधवस्तद्विपरीतास्तन्मध्ये अपरिग्रहे अणारंभे ज्ञानवान् ज्ञानी भिक्षुः पूर्वोक्तः समंताद् व्रजेत् परिव्रजेत् स्यादेतत्- अनारंभापरिग्रहवतो अपरिचयस्य च भिक्षोः कथं शरीरयापनाप्रक्रिया स्यादिति १, नैवाशरीरो धम्मो भवति, ततः उच्यते- 'कडेसु घास मेसेज्जा ० ' सिलोगो ॥ ७९ ॥ अथवा जावएत्ति वृत्तं सा चेयं यापना- कडेसु घासमेसेजा, तैरेवारंभपरिग्रहवद्भिः पचमानकैः अर्थाय कृतेषु प्रासुकीकृतेष्वित्यर्थः, ग्रस्यत इति । ग्रासः तेषु कृतवत्सु स भिक्षुर्याचेत, यदुक्तमेषणीयं चरेत्, चर गतिभक्षणयोः, भुंजीतेत्यर्थः, एवमाहारउवधिसेज्जाओवि, तदपि भुंजानाः अगिद्धे विप्पमुक्के य, अगिद्धो अरक्त इत्यर्थः, बायाली सदोसविप्यमुकं, एसणं चरेदिति गवेसणा गहणेसणा य गहिताओ, अगिद्धेति घासेसणा, विष्पमुवेत्ति न तेष्वाहारादिषु ममीकारः कर्त्तव्यः, यत्र वा इष्टो आहारो लभ्यते तत्रापि कुले ग्रामे वा न संग: कार्य इत्यतो विष्पमुको य, 'उम्माणं परिवजिए'त्ति सपक्खपरपक्ख उम्माणपेल्लियं च खेत्तं वज्जेतव्यं मा भूत् एवं दोषाः स्युरिति, उबहिसेजाहिवि जोइजा आदिग्गहणा, किच्चुवमाहिकारो गतो, समयाधिकारोऽनुवर्त्तत एव, लोकस्य च - पाखण्डलोकस्य च तदधिकारेऽनुवर्त्तमाने इदमपदिश्यते लोगावायं णिसामेज ० ' सिलोगो ॥ ८० ॥ लोका नाम पापंडा गृहिणश्च, लोकस्य
कृत्योपगत्वं
॥ ५९ ॥
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
॥ ६० ॥
लोकयोर्वा वादः लोकवादस्तान् 'अनपत्यस्य लोका न संति, गावान्ता नरकाः, तथा गोभिर्हतस्य गोप्तस्य नास्ति लोकः, तथा जेसिं सुया जक्खा, विष्पा देवा, पितामहा काया, न लोगदुब्बियड़ो दुक्खमोक्खा विबोधितुं, तथा पुरुषः पुरुष एव, स्त्री स्त्रीत्येव, तथा पापंडलोकस्यापि पृथक् तयोरिव प्रवृत्ताः, केपांचित्सर्वगतः असर्वगतः नित्योऽनित्यः अस्ति नास्ति चात्मा, तथा केचित्सुखेन धर्म्ममिच्छंति, केचिद्दुः खेन, केचित् तानेन, केचिदाभ्युदयिका धर्म्मपराः नैव मोक्षमिच्छंति, 'इहे'ति इहलोके आहितंआख्यातं, पठ्यते च 'लोकावादं णिसामेत्ता' णिसामेत्ता - जाणित्ता य ण सदहेज, लोकखभावो नाम अज्ञानित्वाद्यत्किचिद्भाषिता, उक्तं च- "एवं स्वभावः खलु एष लोकः, न स्वार्थहानिः पुरुषेण कार्या।" अथ कस्मान्न श्रद्धेया परसमया इति ?, यस्मात्ते 'विपरीयपण्णसंभूया' त्रयाणामपि ज्ञानानां विपरीतया प्रज्ञया संभूताः उक्तं हि - 'मतिश्रुतविभंगा विपर्ययश्च' ( तच्चा० अ० १ सू० ) विपरीतप्रज्ञा संजाता येषां ते विपरीतपण्णसंभूताः, अन्योऽन्यस्य बुइतं अणुगच्छंतीति अण्णोष्णवुइताशुंगा, तत्कथं १, व्यासोऽपि हि इतिहास्यमानो यत् अन्यस्य वचः प्रमाणीकरोति, तद्यथा-अमुकेन ऋषिणा एवं दृष्टमन्येनैवमिति नान्योऽन्यस्य वचनमतिवर्त्तते, प्रायेण हि वार्त्तानुवार्त्तिको लोकः, तथा चोक्तं- "गतानुगतको लोकः," अस्यामेव लोकचिन्तायां केचित्पापंडा तच्छ्रावकाचैवं प्रतिपन्नाः - 'अणते नियते लोए० ' सिलोगो ॥८१॥ अनन्तो नाम नास्ति परिमाणमस्य क्षेत्रतः कालतोऽपीति, णितिये नित्य इत्यर्थः, ननु के ?, सांख्याः, तेषां सर्वगतः क्षेत्रज्ञः कूटस्थग्रहणं यथा वैशेषिकाणां प्रतिपन्नाः परमाणवः, शाश्वतत्वेऽपि सति विसाएत्ति, न तेषां कश्विद्भावो विनस्यत्युत्पद्यते वा अन्ये तु ब्रुवते 'अणंते च णितिए लोए' यथा पौराणिकानां सप्त द्वीपाः सप्त समुद्राः क्षेत्रलोकपरिमाणं, कालतस्तु नित्यः केषांचिदन्तवान्नित्यश्व, एवमेवधारणे, वीरो जांवकः, अधिकम् - अन्येभ्यः, सर्वे
लोक
विचारः
॥ ६० ॥
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः ॥६१॥
भ्योऽन्यतीर्थकरेभ्यो वा पश्यत्यधिपश्यति, किंचान्यत्-'अमितं जाणति वीरें ॥८२॥ न मितं अमितं, का तर्हि भावना-10 अमित केपांचित्सर्वज्ञवादिनां अनंत ज्ञानं सर्वत्राप्रतिहतमिति, अथवा लोकमेव अमितं जाणंति, अमितो नाम अपरिमाणो लोकः, तच्च।। ज्ञानादि | सर्वज्ञो वीरः तथैव जानाति, अन्ये पुनः सव्वत्थ सपरिमाणं इति, वीरोत्ति,'सर्वत्रे'ति तिर्यगू मधश्चेति क्षेत्रतः, कालतः केषांचिद् दिव्यं वर्षसहस्रं केषांचिदन्यथा, इति उपप्रदर्शनार्थः वीर उक्तः, अधिकं पश्यतीति, एवं यस्य परिमाणमिष्टं स तेनार्थाभिप्रेतेन परिमाणेन, नानन्तलोकमिच्छन्ति, तत्र ये ब्रुवते 'अणंते णितिए लोए' त एवं ब्रुवते-यो हि यथा भावः स तथैवात्यन्तमविकल्पो| भवति, तद्यथा-यस्त्रसस्त्रस एव स्थावरः स्थावर एव सर्वकालं, न त्रसत्वं जहाति न स्थावरत्वं जहाति, एवं देवा देवा एव, मनुष्येषु स्त्रीपुंनपुंसका इति, अथवा यदुक्तं 'लोकावादं णिसामेज' ते च लोकवादा उक्ताः, अथवा स्त्री स्त्री एव, एवं त्रसस्त्रस एव, स्थावरः स्थावर एव, भट्टारगो भणति-मिच्छा एयं, जो जहा सो तहेव, अव्यत्तं भण्णति, अयं तु स्वभावो-'जे केइ वि तसा पाणा'सिलोगो ||८३॥'जे'त्ति अणिद्दिद्वे णिदेसे, केचिदिति न सर्वे, वसा न स्थावराः, तत्र त्रसतीति त्रसाः तिकुंतीति स्थावराः, 'परियाए अस्थि
से जायं' पर्यायो नाम पर्यायः प्रकार इत्यर्थः, अथ कोऽर्थः, अस्त्यसौ कश्चित् प्रकारः येन ते वसा भवन्ति स्थावरा वा, तत्र तावत् | सनिर्वर्तकानि काण्युपचित्य सा भवंति, एवं स्थावरा अपि, नागार्जुनीयास्तु पठन्ति-वसनामउदयेण वसं न तु स्थावरोदयनामेन, उक्तं च-'अणिच्चमावासमुविंति जंतवो, परलो० सोच समेच इंतयं तथा चोक्तं 'ठाणी विविधा ठाणा०' अन्यचोक्तं 'अशाश्वतानि स्थानानि', यो हि यथाकास तथा भवतीति, तद्यथा-नारगो तिर्यग्मनुष्यो देवोवा, तथा स्त्री पुं नपुंसकं वा, न तु जातिमनुष्योऽस्ति जातिस्त्री वेत्यादि, यतश्चैवं तेनायसन्यः पर्यायो भवतीति वाक्यशेपः, येन ते वसा भवन्तीति
ON DIPPERIOLNEPALI MOTINATI
नया
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥ ६२ ॥
स्थावरा वा, किं चान्यत् — इहैव तावद्दासो भूत्वा राजा भवति राजा भूत्वा द्रमकः, तथा बालकौमारयौवनमध्यमस्थाविर्याण्यन्योपमर्देन प्राप्नोति, गतिस्थाननयनासनखप्रबोधादयोऽन्येऽपि विशेषा वक्तव्या इति, किंचान्यत् - प्रत्यक्षेण परोक्षं साध्यते तच्चामी सच्चा 'उरालं जगतो जोगं' सिलोगो ॥ ८४ ॥ ओरालं प्रागडं स्थूलं जगतो योगो, तद्यथा - गर्भबालकौमारयौवनमध्यमस्थाविर्याण्योरालाणि प्रागडानि जुअंति विजुअंति, तथा च तस्मिन्नेव वयसि कश्विद्दासो भूत्वा राजा भवति, ईश्वरथ भूत्वा निर्द्धनो भवति, 'अस भुवि' विपरीततामेवैति विपर्यासः, विपर्यासेन प्रलीयन्ते, अन्यथाभावगमणेनेत्यर्थः, चशब्दान्न सर्वथा प्रलीयंते, द्रव्यतो हि अवस्थिता एव, अनेन प्रत्यक्षदृष्टेन सामान्येनानुमानेनैव साध्यन्ते, यथेह जातिस्सरणाद्वा बहवो विशेषा दृश्यन्ते एवं भवान्तरगतस्य अप्रत्यक्षाः, गतिकायेन्द्रियलिंगत्र सस्थावरराजयुवराजईश्वरादिदासभृतकेंद्र मकादयश्चोत्तमाद्याः विपर्यासाः, भवान्तरेष्वपि प्रत्येतव्याः, एते तु प्रत्यक्ष परोक्षाः ताँस्तान् पर्यायविशेषान् परिणमंतः 'सब्वे अकंतदुक्खा य' सर्व्वे इत्यपरिशेषाः कान्तः प्रिय इत्यर्थः न कान्तमकान्तं दुक्खं अनि अकामं अप्पियं जाव अमणामं दुक्खं, अनुकूलमपि चैतत् ज्ञायते, तथा सव्वे इट्ठा सुभा कंता सुभा जाब मणामा सुभा 'अत' इति अस्मात्कारणात् अहिंसगाः, एवं ज्ञात्वा सर्वसच्चान्यस्य साधोरहिंसनीयानि, किं कारणं ?, तदुच्यते - ' एवं खु णाणिणो सारं ' सिलोगो ।। ८५ ।। ' एतदिति यदुक्तमुच्यते वा सारं विद्धीति वाक्यशेषः, यत्कि १, उच्यते, जेण हिंसति किंचणं, किंचिदिति त्रसं स्थावरं वा, अहिंसा हि ज्ञानगतस्य फलं, तथा चाह- 'योऽधीत्य शास्त्रमखिलं ० ' एवं खुणाणिणो सारं जं ण भासे अलियपयं, एवं अदत्तं, मेहुणं, परिग्गहं च, जं च रागादि अज्झत्थदोसे विवखेति तदप्युच्यते एवं खुणाणिणो सारं, स्यात्किं कारणं सच्चा न हिंसनीया ?, उच्यते- 'अहिंसा समयं चेव' अहिंसासमयो नाम
पर्यायपरावर्तः
॥ ६२ ॥
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
thurmilam ALLERUPAINITA
R
समतांदि
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः ॥६३॥
mamimini m iamarMarinanimms
AI NITIOMPITITANTRI
तुल्यता, यथा मम दुक्खमप्रियं एवं सव्वसवानां, एतां अहिंसां समतामात्मनः सर्वजीवैः एतावन्तं वियाणिया न हिंसति कंचनमिति वर्त्तते, एतावांश्च ज्ञानविषयः यदुन सर्वत्र समया भाव्यति, तथा मृषाऽदत्तादानादिष्वपि आश्रवेषु यथासंभवमायोज्यमिति, उक्ता मूलगुणाः, उत्तरगुणसिद्धये व्यपदिश्यते 'वुसिए य विगतगेही आयाणं'सिलोगो ॥८६॥'बुसितेत्ति स्थितः, कस्मिन् ?, धर्मे, विगता गृद्धिरिति अलुद्धः, 'आदिरंत्येन सहिति'त्ति अक्रुद्धः अमानः अमायावी, पठ्यते अकसायी, सदाधिगतबोधी, कपायाः क्रोधाद्याः, गृद्धिोभः, एगग्गहणे गहणमिति 'आदिरन्त्येन सहितेति' वा गृद्धिग्रहणात्सर्वे आकृष्टाः, आदाणं सारक्वए'त्ति आत्मानं सारक्खति असंजमाओ, आदीयत इत्यादानं-ज्ञानादि, तं सारक्खति मोक्खहेतुं, किं ?-'चरियासणसेज्जासु भत्तपाणे य अन्तसो' सारक्खति इति वर्त्तते, चरियत्ति इरियासमिति गहिता, चरियाए पडिवक्खो आसणसयणे, एत्थ आदाणं सारक्खति, अथवा चरियागहणेण समिईओ गहिताओ, आसणसयणगहणेण कायगुत्ती, एकग्गहणेणं गहणंतिकाऊण मणवइगुत्तीओवि गहिताओ, भत्तपाणग्गहणेण एसणासमिई, एवं आदाणपरिट्ठावणीयाई सूइयाओ, 'अन्तस' इति जाव जीवितान्तः । | 'एतेहिं तिहिं ठाणेहिं सिलोगो ॥ ८७ ॥ एतानीति यान्युक्तानि इरिया एगं ठाणं आसणसयणंति विड्यं भत्तपाणेति तईयं, अहवा एतेसु चेव इरियाइगेसु मणोवयणकाएणं, अहवा इरियं मोत्तूण सेसेसु उग्गमउप्पायणेसणासु संजमेज सया मुणी, सदासर्वकालं । इयाणिं एतेसु संजमंतो इमानन्यानध्यात्मदोषान् परिहरेत् , तद्यथा-'उक्कोसं जलणं णूमं' सिलोगो ।। ८८॥ उक्कस्यतेऽनेनेति उक्कोसो-मानः, ज्वलत्यनेनेति ज्वलन:-क्रोधः, नूमं णाम अप्रकाशं माया, अज्झत्थो णाम अभिप्रेतः, स च लोभः, | स एवं परसमयाः, न सद्भाव इति मत्वा सम्यग्दृष्टिज्ञानवान् यथोक्तेषु मूलोत्तरगुणेषु यतमानः 'समिते तु सदा साधू' सिलोगो
- IAMLAIMIEROINITISE PATHIPHitment
॥६३॥
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः ॥ ६४ ॥
| ॥ ८८ ॥ समिते तु तेषामेवोत्तरगुणामां पूर्वोक्तानां परिसमाननं क्रियते सदा - नित्यं, तुर्विशेषणे, साधयतीति साधुः, पंचासंवराः प्राणातिपाताद्याः तत्संवृतत्वान्न पापमादत्ते इति, स एवं संवृतत्वात् सितेहिं असिते भिक्खू, सिता बद्धा इत्यर्थः, गृहिकुपाषंडा| दिभिर्गृहकलत्रमित्रादिभिः संगैः सिताः तेषु सितेष्वसितः, अवद्ध इत्यर्थः, तैर्याच्यमानः तानाश्रितो वा अणसितः, एवं कथं ?, उक्तं हि 'जणमज्झेवि वसंतो एगंतो ० ' आङ् मर्यादाभिविध्योः परि समंतात् आदिमध्यावसानेषु यावन्न मुच्यसे ताव आमोक्खाए परिवएजासित्ति बेमि शिष्योपदेशो । गतः सूत्राणुगमो, इदाणिं णया- 'णायम्मि गिव्हिअव्वे ० ' गाथा || || 'सव्वेसिंपि णयाणं०' गाथा || ॥ इति श्री सूत्रकृतांगे समयाख्यं प्रथमाध्ययनं समाप्तं ॥
अज्झणाभिसंबंधो ससमयगुणे णाऊण परसमयदोसे य ससमए जयमाणो कम्मं विदालेज्जासित्ति वेयालियज्झयणमागतं, तस्सुवकमादि चत्तारि अणुयोगद्दारा अज्झयणत्थाधिकारो कम्मं वियालियव्वंति, उद्देसत्थाधिकारो पुण “पढमे संबोधि अणिच्चयाय" गाहा ॥ ४० ॥ पढमे उद्देसए हिताहिता संबुज्झितव्यं अणिच्चताय ' डहरे बुड़े य पासधा' एवमादि, वितिए उद्देसए 'माणवजणता' माणो वज्जेयव्वो, 'जे यावि अणायए सिदा' एवमादि, “उद्दे सम्मि ततिए " गाहा ॥ ४१ ॥ ततिए मिच्छत्तादिचितस्स कम्मस्स अवचयो 'संवुडकम्सस्स भिक्खुणो' एवमादि, णामणिफण्णे णिक्खेवे वेयालियंति तत्थ गाथा | वेया लियं मि वैयालगो य बेयालयं वियालणियं । तिण्णिवि चउक्कगाईं वियालगो एत्थ पुण जीवो ||३६|| तत्थ वेतालिगो णामादि चतुर्विधो, णामठवणाओ तहेव, दव्ववेयालगो जो हि जं दव्वं वेयालियंति रथकारादिः, भावे णोआगमतो भाववियालगो साधुः जीवो कम्मं विदालयति कम्मं वा जीवं, विदालणंपि णामादि चतुर्विधं, तत्थ गाथा "दवं च परसुमादी" गाथा ||३७|| विदा
समतादि
॥ ६४ ॥
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
विदारणादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
लणमिति करणभृतं, तत्र द्रव्ये परश्वादि, ज्ञानाद्यात्मकेन भावेन भाव एव मिथ्यात्वादिरूपो विदार्यते, भावे विदारणं णाणदसण- चरित्ताणि, विदालणियपि नामादि चतुर्विधं, णामठवणाओ तहेव, दव्व विदालणियं दारुर्ग, भावे अढविहं कम्म विदारिजति, वेयालियस्स गाथाए णिरुत्तं भण्णति-"वेयालियं इहं देसियंति वेयालियं नतो होति।"एतदेव करणभृतं वेयालियकमध्ययन, कि विदारयति ?,तदेव कर्म,आह-यद्येवं सर्वाणि कर्मविदालणानि,विशेषो वा वक्तव्यः,उच्यते,अयं विशेपो-"वेयालियं इहं वित्तमाथि तेणेव य णिवद्धं ॥३८॥ वेतालियं नाम वृत्तजाति तयावा बद्धत्वात् वैतालियं । अस्योपोद्घातः"कामं तु सासतमिणं कथितं | अट्ठावयम्मि उसमेण । अट्ठाणउतिसुताणं सोऊण य तेऽवि पवइया ।। ३९ ॥" भरहेण भरहवासं णिजिऊण अट्ठाणऊतीवि भायरो भणिता-ममं ओलग्गघ रजाणि वा मुयधत्ति, अट्ठावए भगवन् उसमसामी पुच्छितो, एवं भरहो भणति, किमेत्थ अम्हेहिं करणीयंति ?, ततो भगवता तेसिं अंगारदाहगदिद्वंतं भणिऊण इदमध्ययनं कथितं, यद्यपि चेदमध्ययनं शास्वतं तथापि तेन भगवता पुत्राः संबोधिताः इतिकृत्वा स एव विशेपस्तीर्थकरैरप्यस्य उपोदघातेऽनुवर्तते स्म इति । एवं उवग्यातणिज्जुत्तीए 'उद्देसे निद्देसे य णिग्गमे'त्ति अक्खाणगं समोतारेयवं, स भगवान् तान् तत्संसारविमुमुक्षुराह-भो! 'संबुज्झह किण्ण बुज्झह' वुत्तं, (८९) सम्यक् संगतं समस्तं वा बुध्यत संबुज्झह, स्यात् कहिं बुध्यते ?, धर्मे, किभिति परिप्रश्ने, स्याम्कि कारणं बुध्यते?, संबोधी खलु पेच्च दुल्लभा, संबोधिस्त्रिविधा-णाणदंसणचरित्ताणि, खलु विशेषणे, चारित्रसंबोधिरधित्रियते मनुष्यत्वे, न शेषगतिष्विति, अथवा वुज्झह, कि रजेहिं विसएहिं कलचेहिं वा करेस्सह, प्रसुप्तस्य संबोधिर्भवतीत्यतः सुप्ता एव वक्तव्याः , एत्थ णिज्जुत्तीगाथा-दवे णिदावेए दरिसणणाणतवसंजमा भावो। अधिकारो पुण भणितोणाणे तह दंसणचरित्ते॥४२शसुत्तोदविहो-दवसुतो
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुप्तादि
श्रीसूत्रकृताङ्गचूर्णिः ॥६६॥
PARDA
भावसुत्तोय, तत्थ दब्बसुत्तो दुविहो-उवचारसुत्तो णिद्दासुत्तोय, उपचारसुप्तः पतित ओदकः, निद्रासुत्तो नाम निद्रावेदोदयाविष्टः स्वपिती, पञ्चानामपि विषयाणां तत्कालमावन्नो, भावसुप्तस्तु ज्ञानादिविरहितः अज्ञानी मिथ्यादृष्टिरचारित्री च, जो दव्वसुत्तो सो भावओऽवि भतिओ, एवं जागरिओवि, द्रव्यजागरिता भावसुप्तेन चाधिकारः। स्यात् कथं संबोधि दुल्लभा ?, उच्यते, माणुस्स देसकुलकाला' गाथा ।। इतश्च संबोद्धव्यं धर्मे यस्मात् ‘णो हूवणमंति रातिओ णो सुलभं पुणरावि जीवियं,' नयतिक्रान्तरात्रयः पुनरुपनमंते, कथं ?, न हि वालरात्रयो यौवनरात्रयो वाऽतिक्रम्य पुनरुपनमंते, का तर्हि भावना ?, न वृद्धो भूत्वा पुनरुतानशायी क्षीराहारो बालको भवति, नवा शिल्पककलाग्रहणसमर्थः कुमारको रक्तगंडमंसु भवति, नवाभिनवश्मश्रुभूषिताधरोष्ठकपोलः कामभोगोल्वणमना युवा भवति, अत्रोदाहरणं लौकिकं, नन्दः किल मृत्युदतैराकृष्ट आह-कोटीमहं दद्यां यद्येकाहं जीवेत् , तथापि न लब्धवान् , इत्यतःणो सुलभं पुणरावि जीवितं, जहण्णेणं अंतोमुहुत्ताऊहि उकोसेणं पुषकोडीआयुगेहि अहियारे ऊहिए एत्थंतरे कस्सइ उपक्कमो होज, तं पुण जिणं ण सक्कति पुणो वडावेतुं, सदोपक्रमोनियतो, तद्यथा “डहरा वुड़ा य पासधा गम्भत्था य चयंती माणवा" (९०) मनोरपत्यानि मानवाः, मानवग्रहणेन मनुष्याणां कथ्यते, अथवा सर्व एव मानवाः अपदिश्यते, 'सेणे जह वट्टयं हरे' 'यथेति येन प्रकारेण, वडगा नाम तित्तिरजातित ईपदधिकप्रमाणा उक्ता वार्तकाः, एवमवधारणायां, आयुषः क्षयः आयुःक्षयः, स तु उपक्रमादन्यथा वा 'तुड'त्ति त्रुट्यते जीवः शरीरात् वा शरीरं जीवात् अथ मनुष्यजीवितात्तव्यति स्वजनादिभिर्वा, योऽपि नाम कश्चित्स्वजनप्रमत्तो न बुध्यते यथा मातापितरौ मे वृद्धौ, ताभ्यां मृताभ्यां धर्म करिष्यामीति, एतदप्यकारणं, कथं ?, तर्हि उच्यते-'माताहि पियाहि लुप्प' वृत्तं (९१) मातृभ्य इति सर्वमातृग्रामो
DIPAHIMIRAIMIT
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकवाङ्गचूर्णिः
॥ ६७ ॥
गृह्यते, पितृभ्य इति पितृग्रामः, लुप्यत इति छिद्यते तेषु जीवात्, स्वयं कदाचित् पूव्वतरं म्रियते, न च सैव माताऽन्यत्रापि भवति पिता वा, अथैकेन्द्रियादिषु प्रक्षिप्तः नैव मातापितृसंबंधं लभते, न वा सुगतिः प्रेत्य सुलभा भवति, सुगतिर्नाम सुकुलं, प्रेत्य योनिस्थितिरेव, नागार्जुनीयास्तु पढंति 'माता पितरो य भायरो विलमेजसु केण पच्चए' नारकदेवै केन्द्रियासंज्ञिषु च यतश्चैवं | तेण एताणि भयाणि वेहिया एतानि यान्युक्तानि - णो हूवणमंति राइओ, पेक्खिया - देहिया पस्सिया, आरंभो नाम असंयमः अनुक्तमपि ज्ञायते, परिग्रहाच, कथं १, आरंभपूर्वको परीग्रहः, स च निरारंभस्य न भवती ततः आरंभग्रहणं, स्यादारंभादनिवृत्तस्य को दोपः १, उच्यते, 'जमिणं जगति पुढो जगा' वृत्तं ॥ ९२ ॥ 'यदि'ति यस्मात्कारणात् अस्मिन् जगति, पुढो नाम पृथक्, कम्मेहिंति यथाकर्म्मभिः लुप्यंति नरकादिषु विविधैर्दुःखैर्लुप्यते, सर्वसुखस्थानेभ्यश्रयवंते, किंच- 'सयमेव कडे मि (व) गाहतु' ण इसरादिकतं एव, येन यथा कर्म कृतं असंबंधिदोषात् अष्टप्रकारं आत्मनि अवगाहति, आत्मा कर्म्मसु वा, अकारलोपं कृत्वा तमेव अवगाहति 'णो तेण मुच्चेज अट्ठवं' नासौ तेण कर्म्मणा मुच्यतेऽस्पृष्टमस्यास्तीति, आह हि 'पात्राणं च भो ! कडाणं कम्माणं' | किंच-न केवल मिहानित्यता भवति, अन्यत्रापि एषा भवत्येव, तथा 'देवा गंधवर वसा असुरा' वृत्तं (९३) अथवा मा भूत्कश्विदेवसुखेषु संगं करिष्यतीत्यतस्तदनित्यताज्ञापनार्थ अपदिश्यते 'देवा गंधव्वरक्खसा' देवरगहणात् वाणमंतरभेदो, असुराणां प्रतिपक्षः, | सुरा वैमानिकाः, भूमिगता असुरा एव, अथवा भूमिगता भूमिजीवा एव, अथवा भूमिगताः सरिसृपा गृह्यन्ते, इहापि च 'राया पर सेट्ठि माहणा' राजानः- चक्रवर्त्त्याद्याः नरा-पृथग्जनाः सेडिगो-गमाद्या, अधिपास्तु अधिकं पांतीत्यधिपाः, ते तु मंत्रिमहामंत्रिगणकदौवारिकादयः, माहनग्रहणात् जातिभेदः, त एते सर्व्व एव स्वस्थानेभ्यश्यवंते, दुःखिता नाम, नवा स्यात्कस्यचिन्मरणमिष्टं, उक्तं
कर्मव्यथा
1180 11
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकसाङ्गचूर्णिः ॥६८॥
कामसंस्त
वादि
च'मरणमिति महद्भयंतदपि च कालवशेन किं ?, येऽपि कामानिमित्तेनोद्यमंते तान् प्रत्युपदेशः,'कामेहि य संथवेहि य वृत्तं(९४) एत्थ इच्छाकामा अप्पसत्थिच्छाकामा मयणकामा य,अविशिष्टा वा शब्दादयः,कामोपग्रहाश्च स्व्यादयः संस्तुता वर्तन्ते,अथवा संस्तुता इति पूर्वापरसंस्तवो गृह्यते, स एवं तेभ्यः कामेभ्यः संस्तवेभ्यश्च 'कम्मसहि'त्ति कर्मभिः सह तुव्यतीति, कोऽर्थः, न ते कामाः संस्तुताश्चैनं गच्छंतमनुयास्यंति, 'कालेने ति सोपक्रमेणान्यतरेण वा, जायंत इति जन्तवः, 'ताले जह बंधणच्चुतो' ताले जातं तालं, तालं हि गुरुत्वाद् दुरपाताच शीघ्रं पततीत्यतस्तद्ग्रहणं, तालस्यापि द्विधा पातः-उपक्रमात् कालेन च, एवं आउक्खएवि तुट्टति
जीवोऽपि सोपक्रमेणान्यथा वा, किंच-न केवलं कामेषु संस्तुतेषु च सत्त्वा गृहिणस्तावत् पढंति, अन्येऽपि हि तथैव, तंजहा। 'जे यावि भवे बहुस्सुता धम्मिय माहण भिक्खुए ॥८५॥ बहुस्सुया धर्म नियुक्तो धार्मिकः, बृहन्मना ब्राह्मणः, मिक्ख
णसीलो भिक्खू, सुचिरिति यथावत्स्वधर्मव्यवस्थितः, परिव्राजको वा, अभिनूमकरेहि मुच्छिया' नूमं नाम कर्म माया वा, अमिमुखं नूमीकुर्वन्तीति अभिनूमकरा-विपयास्तेषु मूच्छिता-गृद्धा, लोभो गृहीतः, एगग्गहणे गहणंति सेसकसायावि गहिता, कथं तं नेच्छंति , पत्थंति पत्थिजंति , अण्णेहि तेहिं आहारादिसु कामेसु सचाः, इह च परत्र च तीवमेव तदुपचितैः कर्मभिः कृत्यन्ते कामजनितरित्यर्थः, स्वात-कथं ते कर्मभिरेव कृत्यन्ते न निन्ति ?, उच्यते, 'अथ पास विवेगमुट्टिते' घृतं ॥ ९६ ॥ 'अथेति प्रकृतिअपेक्षं, अथवा कर्मविवागो यत्र, किं न पश्यसि विवेगगुट्टिते', विवेगो नाम स्वजनगृहादिभ्यः प्रवज्यास्थानमन्यतरं, अथवा कर्मविवागो यत्र स्थिताः कर्मनिर्वाणायेत्यर्थः, विविधं तीर्णा वितीर्णा न वितीर्णा अवितीर्णा न कामभोगाभावतीर्णा; 'इह' अKिल्लोके, अथवा इहेति पूरणार्थः, धुतं णाम येण कर्माणि विधूयन्ते, वैराग्य इत्यर्थः, चारित्रमपि, केचिद्भणंति
READOHITIHANI PATHIMITATALAIMEINEMAHIMA SIRHITOR-ANIMALSSIFAIRAMIBHAPA
६८॥
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
आरपारादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥ ६९॥
वयं स्वतः विरता, विरताः अपापकर्माणः, अथवा अपि संभावने, तीर्गा अपि गृहादिसंग्रंथं केवलं भापते, न तु कुर्वन्ति, स एवं भापमाणः पाखंडी पाखंडगणो वा, अणेगेसु च एकादेशो भवत्येव 'णाहिसि आरं कतो परं' ज्ञास्यति आरं-गृहस्थत्वं परंप्रवज्या, किमुक्तं भवति-न त्वं जानी, कैः-किर्मभिः गृही भवति प्रवजितो वा, अजानन् कथं कुशलानि वेत्स्यसि', अथवा आरमित्ययं लोकः परस्तु परलोकः, अयं सौत्रोऽर्थः-आर:-संसारः परो-मोक्षः, तदिति आरं पारं वा न ज्ञास्यति, कुतः?-कुमा
श्रियात् , अथवा 'णणाहिसि' ति न जानिष्यसि मोक्षमात्मानं परं वा, तत्रात्मा आरं परं पर एव, अथवा णाहिसि गिही ण पन्च| इओ, आरो पव्वइओ, आरो गृही परः प्रबजितः, वेहासं नाम अंतरालं, न गृहित्वे नापि श्रामण्ये, अंतराले वर्त्तते, ते हि आहारादिषु | सक्ता इह परत्र च तीवमेव तदुपचितैः कर्मभिः कृत्यन्ते, कामजनितरित्यर्थः, आह-एते तावदवितीर्णत्वात् मा भवनिर्वाणाय, | अथ ये इमे उइंडिकाः चूर्णिकादयश्च एते कथ न तन्निर्वाणाय ?, उच्यते, "जइवि णिगिणे किसे चरे" वृत्तं ।।१७।। यदित्य| भ्युपगमे णिगिणो नाम नग्नः, कृशस्तपोभिनिष्टप्तत्वाद् आतापनादिभिः, मासो संख्यातप्रतिभाग इतिकृत्वा मासस्य अंते सकद्भुक्तं इति मासान्तशः 'चउत्थछट्ठमदसमदुवालसमेहि स एवं निष्टप्तशरीरोवि 'जे इह मायादि मिजति' अणिद्दिवणिद्देसा माया आदिर्येषां कपायाणां, आदीयत इत्यादिः, माङ् माने, 'कथं ?, मीयते, पूर्यत इत्यर्थः, मायादीनां कषायाणां योजनं, अथवा मीयत इति-यथा धान्यस्य कुडो मीयते एवं मायादिभिः कपायैः स मीयते, पूर्यत इत्यर्थः, स एवं कपायाणामाकंठं मितः मरणमितो 'आगंता गम्भादणंतसो' आगमिष्यतीति आगंता, गर्भः आदिर्यस्य संसारक्रमस्य भवति स गर्भादिः, तद्यथागर्भप्रसवबाल्यकौमारयौवनमध्यमस्थाविर्यमरणनरकदुःखान्त इति, उत्तीर्णस्य च नरकात् स एव ध्रुवः, पुनः स एव क्रम इति,
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
पापोपरमः
श्रीसूत्रकृवाङ्गचूर्णिः ॥ ७०॥
यतश्चैवं मिथ्यादर्शनोपहतं तपोपि न दुर्गतिनिवारकमित्यतो मद्दर्शितमार्गमास्थाय "पुरुसोरम पावकामुणा" वृत्तं ॥९८॥ पुरि शयनात् पुरुषः, हे पुरुष! पुरुषा वा उपेत्य उवरम-उपरम पावानि-प्राणातिपातादीनि मिच्छादंसणसल्लंताणि अद्वारस ठाणाणि, स्यात् कामभोगजीवितनिमित्तं नोपरमसि इत्यतोऽपदिश्यते 'पलियंतं मणुयाण जीवितं' परि-समंतात् आदियति जीवितस्य परं वर्षशतं, अथवा प्रलीयं-कर्म यावदायुर्निर्वति तत्परिक्षयान्तं, अथवा यस्यान्तोऽस्ति तत्प्राप्तमेव वेदितव्यमिति, आह हि दूरस्थमपि भावित्वात् आगतमेव, तथा उदधीन्यपि दिव्युषितो, जे पुण असंजमजीवितेण कलत्रादीपंकावसन्ना 'इह' मनुष्यलोके शब्दादिविषयेषु 'मृच्छिता' अध्युपपन्ना 'मोहं जंति नरा असंवुडा' मोहो नाम कर्म तं जंति, मोहतश्च गर्भजन्ममरणादिः स एव संसारक्रमः, असंवुडा हिंसादिएहिं इंदिएहिं वा, यतश्चैवं तेन 'जयतं विहराहि जोगवं' वृत्तं ॥९९ ।। जययं नाम गामे एगराईयं नगरे पंचराइयं यत्नतः, योगो नाम संयम एव, योगो यस्यास्तीति स भवति योगवान् , जोगा वा जस्स बसे बटुंति स भवति योगवान , णाणादीया, अथवा योगवानिति समितिगुप्तिषु नित्योपयुक्तः, स्वाधीनयोग इत्यर्थः, यो हि अन्यत् करोति अन्यत्र चोपयुक्तः स हि तत्प्रवृत्तयोगं प्रति अयोगवानेव भवति, लोगेऽपि च वक्तारो भवंति-विमना अहं, तेन मया नोपलक्षितमित्यतः स्वाधीनयोग एव योगवान् , स्यात-किमर्थ नित्योपयोगः, उच्यते, 'अणुपाणा पंथा दुरुत्तरा'अणवःप्राणा येषु ते इमे भवंति अणुपाणा-मूक्ष्माः, यदुक्तं भवति तानविराधयद्भिः, दुःखेन उत्तीर्यन्त इति दुरुत्तराः, अतः अणुपत्थि पाणा | अणुपत्थि बीयहरितादि, अणुसासणमेव परकमे अनुशास्यतेऽनेनेत्यनुशासनं-सूत्रं तद्यथा सूत्रोपदेशेनानुशास्यते यच्चाचास्तदन्तरा अननुशासनमेव पराक्रमे:-भृशं क्रमेः, स्यात्केनेदमनुशासनं, उच्यते, 'वीरेहिं सम्मं पवेदितं नित्यमात्मनि-गुरु
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
वीरत्वादि
श्रीमत्रकताङ्गचूर्णिः
पुरुषेषु च बहुवचनं, तेन वीरेहिं, सम्मं पवेदितं, अथवा सर्व एवार्हन्तो वीरास्तै प्रवेदितं, स्यादेतत् , के वीरा इति?, उच्यते, 'वीरा विरता हु पावका' वृत्तं ॥१०॥ यो विरतः स वीरः, कुतो, पापात् , अथवा विराजमानाः विदालयंतीति वा वीरा:सम्यगुत्थिताः संजमसमुट्ठाणेणं, स्यात्कि पापकं यतस्ते विरता:?, उच्यते, 'कोधकातरियादीपीसणा' कातरिया णाम माया, क्रोधग्गहणात्मानोऽपि गृहीतः, कातरियाग्रहणाल्लोभः, पीपणा णाम क्रोधकातरिकादयः कपायाः किं पीपयंति ? ज्ञानदर्शनचारि| वाणि, अथवा त एव वीराः पीपणा, पीसणा दव्वे भावे य, दव्वे कुंकुमादि पसत्थदव्यपीसणा, वप्पादि अप्पसत्थपीसणा, भावे | पसत्थभावपीसणा य अप्पसत्थभावपीसणा य, अपसत्थभावपीसणेहिं अहिकारो, त एवं पीसणा 'पाणे ण हणंति सव्वसो सव्यसो नाम सबप्पकारेण योगत्रिककरणत्रिकेण, पापं नाम कर्म, येन च हिंसादिकर्मणा तत्पापं बध्यते तस्मिन् कारणे कार्योंपचारं कृत्वाऽपदीश्यते 'पापाओ विरताभिणिबुडा' अभिमुखं णिव्बुडा अभिणिव्वुडा अभिप्रसन्नाः, यथोष्णमुदकं सीतं भृतं |णिबुडमित्यपदिश्यते एवं, अथवा कपायोपशमाच्छीतीभूता अभिनिव्वुडा वुचंति, स्यात् तस्याभिनिवृत्तात्मनः साधोः परीषहोपमाः प्रादुर्भवेयुः, ततस्तेन इदमालंबनं कृत्वा अहियासेतव्वं 'णवि ता अहमेव लुप्पए' वृत्ते ।। १०१॥ नाहमेक एव शीतोष्णदंशमशकादिभिः परीषहोपसग्गैलृप्पेत्ति, अन्नेऽवि असंयता पुत्रदारभरणादिभिः क्लेशैलुप्यन्ते, तथा च चौरपारदारिकादयः पराधीना लुप्यन्ते, अनपराधिनोऽपि कर्षकादयः करभरविष्टयादिभिरुपक्लेशैलृप्यन्ते, 'एवं सहिते' एवम्-अनेन प्रकारेण, सहिते णाणादीहिं, आत्मनो वा हितः सहितः, अधिकं पृथग्जनान् पश्यति अधिपश्यति, अनिहो नाम परीपहोपसगर्न निहन्यते, | तवसंजमेसु वा संतपरक्कम ण णिहेति, 'से' इति णिद्देशे स एव भिक्षुः, कथंचित्परीपहोपसगैः स्पृश्यते ततः सो पुट्ठोऽधिया
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः ॥ ७२ ॥
सए, अकारलोपो द्रव्यः, स एवं परीपहसहिष्णुः “धुणिया कुलियं च लेववं" वृत्तं ॥ १०२ ॥ धुणिया णाम धुणेजा कम्मं, कथं ?, जहा करणकुडं उभयोपासे लित्तं चिरेण कालेण जुण्णलेवं, सततं लिप्यंते व जोगं वा लेईमं, उपमाने वति, 'कसए'त्ति कृशं कुर्यात्, दिह्यत इति देहः यथा कुहुं लकुटादिभिः प्रहारै: लेपापगमात् कृशीभवति एवं साधुरनशनादिभिः तपोविशेषैः कृशं देहं कुंणंति, देहे च सम्यक्तपोभिरेवं कश्यमाणे कर्म्मदेहोऽप्यपश्यते एव, द्रव्यकर्षणा कुड्डे शरीरे वा, भावकर्षणा रागद्वेषौ कर्षयति, त एवं अनशनादितपोयुक्ताः रागद्वेषापकृष्टाः 'अविहिंसामेव पञ्चए' न विहिंसा २ अतस्तामविहिंसां पच्चए, कथमहिंसकः स्यादिति, 'अनुधम्र्मो' अनु पश्चाद्भावे यथाऽन्यैस्तीर्थकरैस्तथा वर्द्धमानेनापि मुनिना प्रवेदितं, अनुधर्म्मः - सूक्ष्मो वा धर्मः, पुष्पवत् वृत्तं, अप्पसत्यभावघुणणं, तंमि विधुए कम्मरयो विधुत एव भवति, स्यात् कथं धूयते ?, 'सउणी उ जह पंसुगुंडिता' वृत्तं ॥ १०३ ॥ उणि काउली, धूलीए वा लेट्टितुं तद्रजः पक्षातो धुव्वति-ध्वंसयति सितं बद्धं, रंजयतीति रजः, एषो दृष्टान्तः 'एवं दविओवधाणचं' दविओ रागदोसरहितो, द्रव्यमात्रमेव, उव उपदधातीति उपधानं तदस्यास्तीत्युपधानवान्, कर्म क्षपति, 'तवस्सि माहणो' समणेत्ति वा माहणेत्ति वा, अथ तं कचित् "उट्टितमणगारमेसणं" वृत्तं ॥ १०४ ॥ उडतो णाम धर्मे प्रव्रज्यायां, नास्यागारं विद्यते अनगारः, अनगारत्वमेपति, अथवा मोक्षमेव एपति, समणाणं ठाणे ठितं चरित्ते णाणाइसुवा, तपःस्थितं तपस्सियं, बारसविहे तवे, तमेवं धम्मे दृढप्रतिज्ञं "डहरा बुड्डा य पत्थए” डहरित्ति पुत्तनत्तु आदयः, तेसु बिसेसतो हो भवति, कालुणियं कारंतेसु वडमाइपितिमातुलपितृव्यादयः 'पत्थर'त्ति उप्पव्यातुं इच्छति, ते आजम्मएण ठिता तण्हाऐ छुहाए य अंवि सुस्से ण तं लभेऊण, अवि मरेज णवि उपपन्यावेतुं सकेंति, जनानामधर्मव्यवस्थितच्चाज्जनवत्स तान् पश्यति,
कर्मधुतादि
।। ७२ ।।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रतावचूर्णिः
॥ ७३ ॥
न तु खजनवत्, "जड़ कालुनिया से कए" वृत्तं ॥ १०५ ॥ कालुणिया णाम 'नाह ! पिय! कंत ! सामिय! उसण णिप्प-. गत वर्णमि सब्वं सुणं पणइणि पुत्ता ते पितु वियोगवेलप्पा ॥१॥ सण्णा गामो गोट्ठी गणो व तं जत्थ होसि सणिहितो ।। | दिप्पति सिरीए सुपुरिंस ! किं पुण णियगं घरदारं ? ।। २ ।। पुत्रकारणाद् एकमवि ताव कुलतंतुवर्द्धनंः पिपिंडदं धनगोप्तारं च जनयस्व पुत्रं ततो यास्यसि, एवं कलुणाणि रुदंता 'दवियं'ति दविओ - रागदोपरहिओ, भिक्खणशीलो भिक्खू, सम्यगुत्थितं समुट्ठितं संजमुहाणेण समुट्ठितं णो लग्भति णं' ति ण सक्केति 'सण्णवेत्तए' त्ति आणेतुं 'जइ णं कामेहि भा (ला) विया' वृत्तं ॥ १०६ ॥ 'यदीत्यभ्युपगमे, कामा- सद्दादि घणाइ वा 'लाविय'त्ति णिमंतणा, जइ कामेहिं घणेण वा बहुप्पगारं उवणिमंतेज, बंघित्ता वा घर आज 'तं जीवितणावकंखिणं' तमिति तं साधुं जीवितं असंजमजीवितं नावकांक्षति नावकांक्षिणं 'णो लब्भंति ण सण्णवित्तए' नोकारः प्रतिषेधे लब्भतित्ति ण ते लभते सण्णवेत्तए, किंच- 'सेहंति अ णं ममाड़णो' 'वृत्तं ॥ १०७|| असंजमं ममायंतित्ति ममायिनः ते मातिपितिस्त्रिपतिभायारो 'सेहंते' त्ति से हावेन्ति, कथं सेहावेंति ?-- 'पोसाहि ण पासओ तुम' तुमं अतीव पासओ जं अतीव पस्ससि, भोगनिरिक्खितो भवान्, जतो एक एवात्मा पायमीरु, पासएति प्रवचनवयणेणं, कहं अम्हेहिं दुक्खिताणि ण पासतित्ति, यदि त्वं एवं दीर्घदर्शी परलोगंपि जहाहि उत्तमंति, इमो ताक त्विमो लोगो जढो, अम्हेहिय तुज्या निमि-तेण अद्धितीय किलिस्ममाणेहिं अम्ह य वुद्धत्तणे सुस्सुसाए अकीरमाणीए पुत्तदारे य अभरिअमाणे य परलोगोवि ते ण भवि"स्संति, उक्तं च- 'या गतिः क्लेशदग्धानां गृहेषु गृहमेधिनाम् । पुत्रदारं भरतानां तां गतिं व्रज पुत्रक ! ।। १ ।।' उत्तमो नाम तत्र एव मातापितृसुश्रूषया उत्तमो लोको भविष्यति, अन्यथा त्वधमः, एवं तैरुपसगैः क्रियमाणैः किंचिदेवं धर्म्मकातरः 'अण्णे'
कारुण्य का
दीनि
।। ७३ ।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकनागचूर्णिः ॥७४॥
अण्णेहिं मुच्छिता' वृत्तं ॥१०८॥ अन्योऽन्येषु मूच्छिताः, तद्यथा-कश्चिद्भार्यायां कश्चित्पुत्र कश्चिन्मातरि पितरि वा 'मोहं जंति णग असंवुडा' मुह्यते येन स मोहा-कर्म अज्ञानं वा तत्कृतो वा नानायोनिगहनः संसारः, अथवा खजनस्नेहमोहिताः कृत्याकृत्ये न जानंति, न संवृताः असंवृताः-इन्द्रियनोइन्द्रियतः संवररहिता 'विसमं विसमेहि गाहिया' विसमो णाम असंजमो तमसंजमं असंयतैरेव ग्राहिता, 'ते पावेहि पुणी व गम्भिता' पापानि-छेदनमेदनविशसनमारणादीनि प्राणिवधादीनि वा तेषु पापेषु वर्तमाना पुनरवि गम्भीभृया उन्मार्गमाचरंतो न लजंते, पुराणश्मशानचिंतकमांसखादनपिशाचहस्तावसारणं, अहं संमारस्स ण वीभेमि, कुतस्तर्हि ?, तब यतश्चैवं 'दविण व समिक्ख पंडिते' वृत्तं ।।१०९।। दविक उक्तः एवम्-अनेन प्रकारेण योऽयमुक्तः सम्यक् ईक्ष्य समीक्ष्य पापं-हिंसादि, अन्यथा पाठस्तु 'तम्हा दविइक्व पंडिते' तस्मादेवं ज्ञात्वा विरताणं अविरताणं च गुणदोसे पावाओ विरता अट्ठारसट्ठाणाओ सयणाओ व विरतो भवाहि, अभिणिव्वुडो' असंजमउण्डाओ सीतीभृतो 'पणता वीरा महाविधि' भृशं नताः प्रणताः प्रणतार इत्यर्थः, कतरं ?, जो हेट्ठा संबोहणमग्गो भणितो, वीराः उक्ताः, वीही नाम मार्गो चक्रवीथिवत् महती वीही महावीही, अथवा भाववीही एव महावीधी, तत्र द्रव्यवीधी नगरगामादिपंथाः भाववीधी तु सिद्धिपंथाः 'णेआउअं' शिवं, पाठविशेषस्तु 'प्रणता वीधीमेतमणुत्तरं, एतदिति भाववीधीं जं भणिहामि अणुत्तरं-असरिसं अणुत्तरं वा ठाणणाणादि, सेहनं सिद्धिः, पद्यत इति पंथाः, नयतीति नैयायिकः, शिवं निरोगं, धुवं वाधुवो सासओ स एवं प्रणतः 'वेयालियमग्गमागतो' वुत्तं ॥११०।। चैतालिकमुक्तं, अथवा विदालयतीति वैदालिका-भगवानेव-वैतालिकस्य मार्गः वैतालिकमार्गः तं आगतः, प्राप्त इत्यर्थः,'मणसा बयसा कारण संखुडे'त्ति गुत्तो 'चिच्चा वित्तं च णातयो' चिचा णाम त्यत्वा वित्तं बाह्यमभितरं
।। ७४।।
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
मानवर्ज
नादि
श्रीमत्रकतागचूर्णिः २अध्य० २ उद्देश ॥ ७५॥
HTANIHINILAULI
च, बाह्यं गोमहिष्यादि अम्भितरं हिरण्णसुवण्णादि, अथवा अभ्यन्तर विद्याबुद्धिकौशल्यादि, शेपं बाह्य, 'णातयत्ति पुन्चावरसं| स्तुता, आरंभस्तु पचनछेदनादि प्राणातिपातो वा चशब्दात शेषा अवयवा अपि, चिच्चा अपि वर्तते, संवुडे इंदिएदि, चरेदिति अनुमतार्थे, अथवा परिव्यइजासित्तिवेमि ॥ वेयालिए पढमो उद्देसओ सम्मत्तो२-१॥
उद्देसत्थाहिगारो माणो बजेतव्यो, तत्थ गाथा-तवसंजमणाणेसुवि जड़ माणो वजिओ महेसी हिं। अत्तसमुक्कसणट्टा किं पुण हीलामणु अण्णेसिं?॥४३॥ महातवस्सिणा-संजमे अतीव अप्पमत्तेणं अतीव बहुस्सुतेण जइ ताव माणो वजिओ तेन तपखित्वे अप्रमत्तत्वे बहुश्रुतत्वे वा गव्वं न याति, किमंग पुण नातिकृत्स्नतपोयुक्तेन प्रमादवता अल्पश्रुतेन वा गब्बो कायन्यो ? परोवा हीलेनब्बो ?,किंचान्यत्-'जइ ताव णिज्जरमतो पडिसिद्धो अट्ठमाणमहणेहिं । अवसेस मयहाणा परिहरियवा पयत्तेणं
॥४४॥ भणिओ य उद्देमत्थाहियारो, सुत्ताभिसंबंधो पुण उक्तं प्रथमस्यान्ते-चिचा वित्तं च णातयो. एवं वित्तं स्वजनारंभ विहाय || तपसि स्थितत्वात् 'तयसं व जहाड से रवृत्तं ॥१११।। तया णाम कंचुओ, स्वमित्यात्मीयां, उपमाने पति उरगवत् , 'स' इति
स .पूर्वविवक्षितः साधुः, रज्यत इति रजः, नत्केन जहाति ?-अपायत्वेनेति वाक्यशेषः,अपायस्य हि सर्पत्वगिव च हीयति रजः, 'इति संखाय मुणी ण मकाए' इति-उपप्रदर्शने 'एवं संखाए'त्ति एवं परिगणेत्ता, एवं ज्ञात्वेत्यर्थः, 'ण मज्जए'त्ति न मदं | कुर्यात् , तत्केन मञ्जते ? 'गोयण्णयरेण जे विए' गोत्रं नाम जातिः कुलं च गृप्यने, अन्यतरग्रहणात् क्षत्रियः ब्राह्मणः इत्यादि, अथवा अन्यतरग्रहणात शेषाण्यपि मदस्थानानि गृहीतानि भवंति, इखिणी णाम खिमणा जिंदणा हीलगा, अन्ये वते रिक्तता, अथवा गोतण्णतरेण माहणे-साधू, अहिंसगो सुन्दरो अण्णे असोभणा, स्यात् य एषा मदानां एकेन नेकैर्वा मदस्थानमत्तः परं परिभवति
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः ॥ ७६ ॥
तस्य को दोषः १, उच्यते- 'जो परिभवति परं जनं' वृत्तं ॥ ११२ ॥ परो नाम आत्मव्यतिरिक्तः सपक्षः परपक्षो वा, अथवा परः - अस्वजनः, परिभवो नाम जात्यादिश्रेष्ठस्त्वं हीनजातिरिति, एवं कुलादिषु नान्यत्रापि, सो अणादीए यपज्जेते अणवदग्गे 'संसारे परिवहति चिरं सर्वतो वर्त्तते परिवर्त्तते, 'चिर' मिति अनंतकालं, विसेसेण कुत्थिता सुकुत्थिता तासु जातिसु एगिंदियवेदियादिसु, यतश्चैवं तेन 'अदु इंखिणिया तु पाविया' अदु इति यदुक्तकारणात् इंखिणिका प्रागुक्ता पातयतीति पातिका, वानरपिटिका इह सुधरीदृष्टान्तः, परलोके कोकिलकच परिभट्ठउ सडूसुणओ जाओ, इति उपप्रदर्शनार्थ, 'एवं संखाए' एवं परिगण्य मुणी 'ण मज्जए' मदं न कुर्यात्, 'जे यावि अणातए सिया' वृत्तं ॥ ११३ ॥ जेत्ति अणिद्दिट्ठणिसे नान्यो नायकोऽस्यास्तीत्यनायकः - चक्रवर्त्ति बलदेवो महामंडलिओ वा, वासुदेवो ण पव्वयति, निदानकृतत्वात् ; तेन नाधिकारः, पेसगपेसगो णाम तेसिं चैव चक्रिमादीणं जो पट्टिगावाहगो प्रवजितः स्यात् असावपि तं चक्रवर्ति प्रत्रजितः पूर्व दासदासं वारसावतेण चंदणेण वंदति, वंदणमाणोऽपि वा 'इदं मोणपदमुवट्ठिए'त्ति इदमिति आरुहतं मुनेः पदं मौनं पञ्जतेऽनेनेति पदं - मोक्षं गम्यत इत्यर्थः, उपेत्य स्थितः उवट्टितो; न तेन पूर्वखामिना लज्जा कर्त्तव्या जहाऽहं पुव्वदासदासं वंदाविज्जामि, इतरेणापि न गर्व, अहं सामिगसामिणा पूड़ज्जामि, 'समतं 'ति अरागद्वेषवानित्यर्थः, 'सदा' सर्व्वकालं चरेदित्यनुमतार्थः स्यात् कथं ताभ्यां लज्जामदौ न कर्त्तव्याविति ?, उच्यते, 'समग्रण्णयरम्मि संयमे' वृत्तं ॥ ११४ ॥ ते हि सयं तत्रं प्रति समा चेव, अथवाऽयमपि छेदोपस्थानीये, एवं परिहारविशुद्धिकादिषु शेषेष्वपीति, अरिस्स मि०वृत्तं तौ हि संयमत्वं प्रति समावेव, अथ समेत्ति एकस्मिन्नेव तौ संयमाने वर्त्तयेतां, अण्णयरे वत्ति विममे वा छट्टाणपडितस्स, तेसु, सम्यक्त्वादिष्वसंजम इतिकृत्वा अन्यतरे अधिके वर्तमानः
मानवर्जनादि
।। ७६ ।।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाचकादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥७७॥
| पूज्यः, संयतत्वादेव, अथवा जे यावि भवे अणायगे, जेविय पेसगस्स पेसएत्ति, एगिगो माणेऽई उक्तः, इह तु 'समअण्णतरंमि। वा सुते समेऽवि सुएणमिमं परिचिततरंतिकाउंस माणो ण काययो, लहुं वा मे अधीतंति, अण्णयरंतु एगो गणी एगोवायगो, पूर्वगतं वाचितं येन स वाचकः, न च वाचकेन मानः कार्यः, संशुद्धो स एव, संयमः शुद्धः यत्रासौ वर्तते, अथवा स एवं लजामददोसादिएहिं संसुद्धो 'समणे'त्ति सम्यक् मणे समणे वा समणो, परि समंता सव्वातियारसुद्धो सबओ वा परिवए परिव्वए, स्यात्कियचिरं कालं?, उच्यते 'जा आवकथा समाहिते' यावदस्य कथा प्रवर्तते देवदत्तो यज्ञदत्तो वा, दविओ णाम रोगदोसरहिओ, स्यान्मृतस्यापि कथा प्रवर्तते तत उच्यते 'कालमकासि पंडिते' यावत्कालं न करोति तावन्मानादिदोषरहितेन भवितव्यं, स्यात्किल किमालंबनं कृत्वेति यतितव्यं ?, उच्यते 'दूरं अणुपस्सिया' वृत्तं ॥११५।। दूरं नाम दीर्घ अनुपश्यति तं धम्ममणागतं, तथा धर्मः स्वमाव इत्यर्थः, वर्तमानो धर्मो हि कालानादित्वाद् दूरः, स तु अविरतत्वान्मानादिमदमत्तस्य दुक्खभूयिष्टोतिक्रान्तः, कि च इमेण खलु जीवेण अतीतद्धाए उच्चणीयमज्झिमासु गतिसु असतिं उच्चगोते असतिं पीयगोते होत्था, तथा च अतीतकाले प्राप्तानि सर्वदुःखान्यनेकशः, एवमनागतधर्ममपि, अथवा दूरमणुपस्मिअत्ति दढं पस्सिय, अथवा मोक्षं दूरं पस्सिय दुर्लभवोधितां पस्सिय जात्यादिमदमत्तस्य च दूरतः श्रेयः एवमणुपस्सिय इत्येवमादि अतीतानागतान् धर्मान् अनुपस्सिता अढे फरसेहि माहणे' फरुसा नाम स्नेहवियुक्तैः वाचिकाः कायिकाश्चोपसर्गा क्रियन्ते, तत्र वाचिकाः आक्रोशहीलनाद्याः कायिकास्तु वधबंधनताडनाङ्कनच्छेदनमारणांवाः, अथवा प्रतिलोमा फरुसा, तैरुदीर्णैः 'अवि य हण्णू' अपिहिन्यमानाः अविहण्णू यथा ग्वन्धकशिष्या:,न तु खन्दकः,'समयंसिरीयति'त्ति यथा समयेऽतिदिष्टं तथा रीयते प्रसन्न इत्यर्थः, पठ्यते च अविहण्णू
॥ ७७॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
भीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥ ७८॥
|प्रश्नसमा
प्तादि
समयाधियासए'अस्यार्थःअविहष्णू-अविहन्यमानः सम्यक् अहियासए,अथवा अविहष्णू इति हन्यमानो न हन्यात् किंचित्, अथवा धर्ममस्योपदिशेत स कीटकधर्मकथिक उच्यते, 'पण्णसमत्ते सया जए' वृत्तं ॥११३॥ प्रच्छंति तमिति प्रश्न: यावत्प्रश्नान् परः पृच्छेत् तं व्याकर्तुं समर्थः, पठ्यते च-'पण्हसमत्ते सदा जए' समाप्तप्रश्न इत्यर्थः, सदाजएत्ति ज्ञानवान् अप्रमत्तश्च, अयतस्य हि क्षीरं परिचिकित्सिकस्येव न वचः प्रमाणं भवति, उक्तं हि-"अद्वितो ण ठवेति परं" समिता णाम सम्मं धम्मं उदाहरेज, जहा पुण्णस्स कत्थति तथा तुच्छस्स कत्थति, सुहमे हुसया अलूसए' सुहुमो नाम स हि सुहुमेणवि अतिचारेण लूसिजति, कथयतो वा सूक्ष्मेणापि आत्मोत्कर्पण परहीलया वा लूसिजति, पूयागारवसकारहेउं वा कथयतो लूसेति, अहवा सुहुमेत्ति सूक्ष्मबुद्धिः कथयेत् , अलूपकस्तु स एवमनाशंसी, न च मार्गविराधना करोति, अपरियच्छंते य परेण कुप्पेजा, णेव कथणलद्धीसंपण्णतार माणी माहणो होजा, अथवा कथयंतो ण परं कोवये--अन्यतरं कपायं गमयेत् , स एवं 'बहुजणणमणमि संवुडे' वृत्ते ॥११७॥ बहुजनं नामयतीति बहुजननामने, अवा नभ्यते-स्तूयत इत्यर्थः, स धर्म एव, सर्चलोको हि धर्ममेव प्रणतः, न हि कश्चित्परमाधार्मिकोऽपि ब्रवीति--अधर्म करेमि, तत्रोदाहरणं-सेणिओ राया, तस्स अत्थाणीए धर्मजिज्ञासायां के धम्मिया इति, ततो परिसदेहिं भण्णति-दुल्लभा धम्मिया, पायं अधम्मिओ लोओ, अभयो भण्णति-लोगस्स भावपाएण एस पइण्णा जहा वयं धम्मिया इति, परिसाए असहंतीए अभओ भण्णति-परिक्खामो, ततोरायाणुन्नाए सितासिताणि दुवे भवणाणि कारवेति, पउरजणवया भणिया-जे तुम्हं धम्मिया ते धवलं गिहं पविसंतु, अधम्मिया असियमिति, ततो ते मन्वे पउरजणा धवलगृहमणुपविट्ठा, अधिगारिगेहि पुच्छिता-किं भवंतो धर्म करहिंति ?, तत्थेगो भणति-अर्थ करिस्सगो, तत्थ मे अणेगेहिं मउणसहस्सेहि
॥ ७८॥
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
भीत्रकवाङ्गचूर्णिः ॥७९॥
(
| धणं उवजीविअति, अण्णो भणति-अहं वणिज्जो, कलोपजीवि बंभणो मे णिचगं भुंजतित्ति, अण्णो भणति-अहं कुटुंबभरणपवित्तोबहुजननकिलेसभागी, किं बहुणा ?, सोयरियादयोऽवि कुलधर्मानुवर्तित्वाद्वयमपि धम्मिया, एवं धवलगिहमणुपविट्ठा, उक्तं च-"सोत-10 मनादि | सुतघोररणमुह०" अथ तत्थ दुवे सावगा सकृत्मद्यपाननिवृत्तिकृतभङ्गा असितभवणमणुपविट्ठा पुच्छिता भणन्ति-सुसाहुणो सुमावगा य धम्मिया जे सया अपमचा, अम्हे पुण पमादिणो स्वकृतमद्यपाननिवृत्तिकृतभंगा ण धवलगिहारुहा, अतो असित. भवणमणुपविट्ठा इत्येवं बहुजननमितो धर्म इति, तस्मिन् बहुजननमिते संवृतात्मा भवेदिति वाक्यशेषः, अन्ये त्वाः -बहुजननमनो-लोमः, सर्वो हि लोकस्तसिन् प्रणतः, असंयतास्तावत् सर्वे शब्दादिविषयप्रणताः, प्रमत्तसंयता अपि तेनैव केचित्प्रणताः, बीतकपायास्त्वप्रणताः, जे य जयणा अप्पमत्ता इति नेऽपि न प्रणताः, उक्तं च-'कोधस्स उदयणिरोधा वा उदयपत्तस्स बा फोहस्स विहलीकरणं' एवं योगेन्द्रियाणामपि वक्तव्यं, संयतो नाम विरतः निवृत्त इत्यर्थः, 'सबढेसु सदा अणिस्सिते ति सव्वेसु इंदियत्थेसु यावंतो वा असंयमार्थाः अथवा ऐहिकामुष्मिकेषु अणिस्मितो नाम नाकांक्षति 'हरदे व तुमे अणाइलो' हरदेत्ति, महासमुद्रः, स हि तक्रादिभिः महामत्स्यैः स्फुरद्भिरपि नाकुलजलो भवति, न क्षुब्धजल इत्यर्थः, पद्ममहापभादयो वा इदाः स्वच्छप्रसन्नगंभीरजलाः गंभीरत्वादनाकुलाः, एवमसावपि पूर्वापरज्ञेयपरिशुद्धस्वच्छज्ञानवान् प्रसन्नवाङ्मनाः न च परप्रवादिभिः शक्यते || विक्षोभयितु इत्यनाकुलः, क्रोधादीहि वा अणाइलो, अथवा अणाइल इति निरुद्धाश्रयः अनातुरोन ग्लायति धर्म कथयन् , 'धर्म प्रादुरकासव'त्ति प्रादुः प्रकाशने स भगवान् आर्यसुधभः अण्णतरो वा गणधरोद इवानाकुलः धर्म प्रादुरकार्षीत , एवमन्येऽपि स्थविराः प्रादुरकार्षीत् प्रादुष्कुर्वन्ति करिष्यति च, कस्यपश्यायं काश्यपः, स एवं लक्षणकं धर्म कथयति, तंच वा
॥ ७२
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृवाङ्गचूर्णिः ॥८ ॥
सुखप्रिय
वादि
'बहवो पाणा पुढो सिया०' वृत्तं ।।११८ ॥ अथवोपदेश एवायं, बहवो प्राणा पुढो सिता, बहव इत्यनन्ताः, पृथक् पृथक् सिता पुढोसिता, तंजहा-पुढविकाइयत्ताए०, तेषां तु प्रत्येकानन्तानामप्येको धर्मः समान एव, सुखप्रियत्वं 'समियं उवेहाए'ति समिता णाम समता, प्रत्येकाश्रयेऽपि सति अभीष्टसुखता दुःखोद्वेगता च समानमेतत् , अथवा समिया इति समं उवेहिताः जे मोणपदं उपढिए, मुनेरिदं मौनं, विरमणं विरतिः तेषामतिपातादीनां अकासित्ति करिष्यसि, पापाड्डीनः पंडितः, का भावना ?, यथा तबैते इष्टानिष्टे सुखदुःखे एवं पाणाणमवि इत्येवं मत्वा विरतिं तेषामकासि पंडिते, स एव विरतात्मा 'धम्मस्सय पारए मुणी.' वृत्तं ॥११९॥ धम्मो दुविहो-सुतधम्मो चरित्तधम्मो य, तयोः पारं गच्छतीति पारगः, श्रुतज्ञानपारंगतः चोदसपुन्वी, पारं वा कांक्षति, एवं पारंगतः कांक्षति वा अपायः, तस्य च चारित्रमधिकृत्यापदिश्यते, आरंभो नाम जीवकायसमारंभस्तस्यांते व्यवस्थितो, नारभत इत्यर्थः, जे य पुण आरंभपरिग्गहे वटुंति ममायंति वा ते तं परिग्गहं णट्ठाविणटुं 'सोयंति य णं ममायणों' अलभ्यमाणमपि यथेष्टपरिग्गहं सोयंति णं ममाइणो, उक्तं हि-"परिग्गहेष्वप्राप्तनष्टेषु काङ्काशोको, प्राप्तेषु च रक्षणमुपभोगे वाऽवृत्तिः" णो लब्भति णियं परिग्गहति अग्गिसामण्णत्ताए चोरसामण्णत्ताए णितओ ण भवति, अयमपरकल्पः तमिव, धम्मस्स य पारए मुणी, आरंभस्स य अन्तिअद्वितं सोयंति यणं ममाइणो अम्हे सुहिता, तुम्हें संतविभवोऽवि अतिदुक्करं तवचरणं करेसि, जेणं ममायते तेणं ममायणो-मातापुत्रादयो णो लब्भंति परिग्गहंति, स तेषां नित्यं वशकः आसीदिति नित्यं परिग्रहः परः, ततस्तत्प्रत्ययिकंणो लभति णितियं परिग्गह,अमुमेवार्थ नागार्जुनीया विकल्पयंति-सोऊण तयं उवहितं केथिगिही विग्घेण उहिता। धम्मंमि इहं अणुत्तरे, तंपि जिणेज इमेण पंडिते इह लोग दुहावहं विदा परलोगे य दुहंदुहावहं ॥१२०॥ कृषिभृत
APIE GUT
॥ ८०॥
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
दुःखा
वहादि
DHSAHISHASTRISATIMAD
श्रीसूत्रक
चौरादीनां इहलोगे एव दुहावहं धणं, उक्तं हि-अममा जनयंति कांक्षिता, निहिता मानसचौरजं भयम् । विटृति जना हि०" परताङ्गन्चूर्णिः | लोकेऽपि च दुहं अस्माद्धनोपार्जनदुःखात् सुमहत्तरं दुःखं समावहतीत्यतो दुहादुहावहा, अथवा दुहादुहा वा पुनरनन्ते संसारे पर्य॥८१॥ टन्तः शरीरादिदुःखं समावहंति 'विद्धंसणधम्ममेव या' अग्गिचौराद्युपद्रवैः कालपरिणामतश्च विद्धमणधम्ममेव या इत्येवं
विद्वान् मत्वा को नाम आगारमावसे, किंचान्यत्-पन्यइतेणवि न मत्कारवंदणणमसणाउ बहु मागितया, उक्तं च तत्थ-'महता पलिगोह जाणिया०' वृत्तं ॥१२१॥ परिगोहो णाम परिष्वंगः, दवे परिगोहो पंको भावे अमिलापो नाह्याभ्यन्तरवस्तुपु, परस्परतः साधूनां जावि बंदणणमसणा सावि ताव परिगोहो भवति, किमंग पुण सदादिविसयासेवणं?, अथवा प्रबजितस्यापि पूजासत्कारः क्रियते, किमंग पुण रायादिविभवासंसा?,'सुहमे सल्ले दुरुद्धरे' सूचनीयं सूक्ष्म, कथं ?, शक्यमाकोशताडनादि तिति|क्षितुं, दुःखतरं तु बन्धमान पूज्यमाने वा विषयैर्वा विलोभ्यमाने निःसंगतां भावयितुं, इत्येवं मूक्ष्मं भावशल्यं दुःखमुद्धत् हृदयादिति वाक्यशेषः, इत्येवं मत्वा विद्वान् ‘पयहेज संथ' सम्यक् स्तवःसतो वास्तवः संथवो, नागार्जुनीयास्तु पठंति-पलिमंथ महं विजाणिया जाविय चंदणपूयणा मह । सुहुमंसलं दुरुद्धरंतंपि जिणे एएण पंडिए"एगेचरे ठाण आसगे.' वृत्तं
॥१२२॥ द्रव्ये एगल्लविहारवान् भावे रागद्वेषरहितो वीतरागः, ठाणं-काउस्सग्गो आसणं-पीढफलगं भूमिपरिग्गहोवा सयर्णति HE णुवण्णो, एगो रागद्वेषदोमरहितो, सब्वत्थ पवादणिवादसमविसमेसु ठाणणिसीयणमयणेसु एगभावेण भवितव्य, णाणादिसमाहितो.
चरेदित्यणुमतार्थे, भिक्खू 'उबहाणवीरिए' उपधानवीर्यवानिति तपोवीर्यवान् , 'वइगुत्ते'त्ति वयगुत्तिगहिता 'अज्झप्पसंखुडे'त्ति मणोगुत्ती गहिता, पूर्वार्द्धन तु कायगुप्तिः । इदाणिं जो सो एगल्लविहारी तं दृचघरे य णिकारणेण भण्णति-'णोपीहेण याव
HAVIRUSHTINA aunty
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक-
अपिधानादि
॥८२॥
RECIP
बंगुणे' वृत्तं ॥१२३॥ पिहितं णाम ढक्कियं, अवगुत्तदुवारिए सुण्णवरे वा भिन्नघरे वा, शूनां हितं शून्यं, शून्यं वा यत्राऽन्यो न भवति, पुट्ठो ण उदाहरे वयिं, चत्तारि भासाओ सोत्तूण उदाहरति वयिं, अवस्सं संबुज्झित्तुकामस्स वा एगनायं एगवागरणं वा जाव चत्तारि, णिसीयणट्ठाणे मोत्तूण सेसं वसधिं 'ण संमुच्छति'त्ति ण पमञ्जति, णो संथडे तणे'त्तिण वा तणाई संथरेति, | किमंग पुण कित्ति पोत्ति वा ?, स एवं सरीरोवस्सयादिसु अप्रतिबद्धः अणियतवासित्वात् 'जत्थऽत्थमिते अणाइले वृत्तं ॥१२४॥ जत्थ से अत्थमिति सूरो जले थले वा तत्थ वसति, अणाइलो णाम परीपहोपसर्गः नः समुद्रवत् नाकुलीक्रियते, समविसमाई ठाणसयणासणाई मुणीऽधियासए, न रागद्वेषौ गच्छेत् , तत्थ से अच्छमाणस्स 'चरगा अहवावि भेरवा चरंतीति चरकापिपीलिकामत्कुणघृतपायिकादयः भेरवा-पिशाचश्वापदादयः सरीसृपा-अहिमूपिकादयः सव्वे अहियासएत्ति, एवमन्येऽपि 'तिरिया मणुसा य दिबिया' वृत्तं ॥ १२५ ॥ तिरिया चतुर्विधा उवसग्गा तिविहाधि सेविया नामासेवित्वा अणुभूय 'लोमादीयपि ण हारिसे' लूयत इति लोमा लोमहरिसो दुधा भवति-प्रतिलोमैर्भयात् अनुलोमैः प्रहर्पण हासतः, आदिग्रहणात् दृष्टिमुखप्रमादो दैन्यं बा, 'सुन्नागारगते महामुणी' स तैभैरवैरप्युपसगैरुदीर्णैश्छिद्यमानो मार्यमाणो वा 'णो ताव मिव जीवितं' वृत्तं ॥१२६ । अनुलोमै उदीर्णैः असंजमजीवितं ण वा पूयासकारं पत्थेज, तेनैवं जीवितमनाकांक्षता पूजामत्कारी च, भयानके बाऽऽवसथे वसता 'अब्भत्थमुवति भेरवा' अभ्यस्ता नाम आसेविता असकृद् असकृत्सहमानेन जाता उदिता आसेविता अभ्यस्ता इत्यतः उपेन्ति-उपयान्ति भयानकाः, पठ्यते च-'अप्पुत्थं उति भेरवा' अल्पान बहवः पिशाचश्वापदव्यालादयःजीवितान्तयिका उति, शीतोष्णदंशमशकादयस्तु उदीर्णा अपि शक्याऽधिपोखमिति, अभ्यस्तत्वान्निराजितवारणस्येव भैरवा एव भवंति,
२
॥
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
।। ८३ ।।
तस्यैवं 'उवनीनतरस्स ताइणो०' वृत्तं ॥ १२७ ॥ भिक्षोः धर्ममुपनीतः परीपहजयं वा, अयं चोपनीतः २ अयमनयोरुपनीततर: ज्ञानदर्शनचारित्रेषु यस्यात्मा उपनीततरः स भवत्युपनीततरः, त्रायतीति त्राता, स च त्रिविधः - आत्म० पर० उभयत्राता - जिन|कल्पिकाई गच्छवासिनः 'भयमानम्म विवित्तमासनं' इत्थीपसुपंडगविरहितं विवित्तं आसनग्रहणादुपाश्रयोऽपि गृहीतः 'सामाइय| माहु तस्स तं समभावः मामाइयं आहुः तस्स तं समभाषं सामाइयं तस्सेवंगुणजातियस्स सामायिकं, कतरं १, चारित्तसामाइयं, आहु-उक्तवानिति तित्थकरो अअसुहम्मो वा तिस्साण कथेति, तस्य चारित्रधर्मः, किं करोति १, यः आत्मानं भये न दर्शयति, न क्षुभ्यत इत्यर्थः किंचान्यत्- 'उसिणोदकतत्तभोयणो० ' वृत्तं ॥ १२८ ॥ उमिणग्रहणात् फासुगोदगं सोवीरग उन्होदगादीणि गहिताणि, तप्तग्गहणात् स्वाभाविकस्यातपोदकादेः प्रतिषेधार्थः, धर्मेण यस्यार्थः स भवति धम्मड्डी, ही लज्जायां, असंयमं प्रति हीर्यस्यास्ति स हीमान् तस्य ह्रीमतः, स हि लोके शीतोदकं पिवन लज्जते, हीयत इत्यर्थः, तस्येवमप्रमत्तस्य आसतः संमग्गि असाधु 'रायिहि' राजादिभिस्तस्यासाध्वी, कथं ?, रिद्धिं दृष्ट्वा तं मा भून्मूर्च्छा कुर्यात्, मूर्च्छतथ असमाधी भवति 'तधागतस्सवि'त्ति वैराग्यगतस्यापि, अथवा यथाऽन्ये, यथा जिनादयो गता वीतरागं तथा सोऽबि अप्रमादं प्रति गतः, इदानिं प्रमत्ता उच्यन्ते'अधिकरणकरस्म भिक्खुणो० ' वृत्तं ॥ १२९ ॥ अधिकरणं करोतीति अधिकरणकरः, 'प्रसह्ये 'ति आक्रम्य परपरिभवात् संबंध स्नेहसंततिं दारयति ततः दारुणं, 'अड्डे परिहायते ध्रुवं' अर्थो नामा मोक्षार्थः तत्कारणादीनि च ज्ञानादीनि परिहार्यंति, "जं अजय ममीखल्लएहिं तवणियमचंभमइएहिं । मा हु वयं छड्डेहि य बहुतरयं सागपत्तेहिं ॥ १ ॥ एतेण कारणेणं अधिकारणं ण करेज संजते स्वपक्षपरपक्षाभ्यामितिवाक्यशेषः, तस्यैव अधिकरण मुकुर्वाणस्य 'सीतोदगपरिदुगुंछिणो' वृत्तं ॥ १३० ॥ सीतोदगं णाम अवि
उपनीततरादि
।। ८३ ।।
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥८४॥
प्रतिजुगुप्सादि
uemufanIMILEN ANIRDISTRIdanaHA
गतजीवं अफासुगं प्रती, प्रतिद्गुंछति णाम ण पिवति, यो हि यन्न सेवति स तत् जुगुप्सत्येव, जहा धीयारा गोमांसमधलसुनपलंडु दुगुंछंति, न केवलं धीयारागोमांसं दुगुंछंति, सदाशिनोऽपि जुगुप्संति, अप्पडिण्णो णाम अप्रतिज्ञः, नास्य प्रतिज्ञा भवति यथा मम अनेन तपसा इत्थं णाम भविष्यतीति, तंजहा-णो इहलोगट्ठताए तवं करोति० जहा धम्मिवयं भदन्ता, आलयाहारउवधिपूयाणिमित्तं वा अप्रतिज्ञः, लवं-कर्म येन तत्कर्म भवति ततः आश्रयात् स्तोकादप्यवसकति, तस्यैवंविधस्य 'सामायिकमाहु तस्स' जं तदेवास्य सामायिक-चरित्रसामायिक, यत्कि, न करोति, जं गिहिमत्ते असणं ण भक्खति, मा भूत् पच्छाकम्मदोसो, भविस्सति गट्टे हिते वीसरिते, स एव सीतोदगवधः स्यादिति । किं च 'ण य संखतमाहु जीवितं' वृत्तं ॥१३१।। णहि छिन्नतंतुवत् इहं जीवितं पुनः शक्यते संस्कत, 'तथे ति तेन प्रकारेण, बालजणो णाम असंयतजना, प्रगल्भीभवति प्राणातिपातादिषु प्रवर्त्तमानो धृष्टो भवतीत्यर्थः, स एव वालः पापेषु कर्मसु प्रगल्भीभवन् तैरेव वाले पावेहि मजति हिंसादीहि, तजणिएण वा कर्मणा मानभंडमिव मीयते पूर्यत इत्यर्थः, मार्यते या संसारे, 'इति संखाय मुणी ण मजति' इति संस्कार्यते, एवं परिगणग्य ण मञ्जतित्ति-न मदं कुर्यात्-न कुप्येत, मानाधिकार एव अस्मिन्नुद्देशके वर्ण्यते, तेण इति संखाए मुणी ण मजति, क्रोधो माने(मदो)ऽपि गृहीतो, लोभस्तु 'छंदेण पलेति मायया' वृत्तं ॥१३२॥ छंदोणाम लोभ इच्छा प्रार्थना, तेण छंदेण प्रलीयते यं प्रजाः तासु तासु गतिषु भृशं लीयते-गच्छति, पठ्यत च'छण्णेण पलेति मायया' छंदेणेति डंभेणोवहिणा कूटतुलकूटमानादिभिः तथा हिंसादिपु कर्मसु प्रवर्तते दभेणेव, पलायितुमिच्छति कर्मबन्धात् , यथा मारतोऽवि य देवस्सुवरि छुभति, महर्षिप्रणीतोऽयं मार्गः, तथा चित्तं न पयितव्यं इति, पापंडिनोऽपि शाक्यादयः छणेण पलायितुमिच्छति कर्मबन्धात् , तद्यथा-संघ
aon
m amitaIDIEta AADHANSUTRAIMAHISAPANImama
॥८
॥
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः
1164 11
संतगा ग्रामाः, दासीदास हिरण्यादि च ते उपासगसंता वा, भागवता ब्रुवते - सव्वं देवो करेति, यथा छष्णेण तथा लोभादिभिरपि 'बहुमाये 'ति उत्कंचणादि, पाखंडिनोऽपि मायाबहुला कुक्कुडेहिं लोअं उबचरंति, उक्तं हि - कुकुडसाध्यो लोको नाकुक्कुटतः प्रवर्त्तते किंचित् । तस्मात् लोकस्यार्थे पितरं (अवि) सकुर्कुटं कुर्यात् ||१|| चित्तप्रामाण्यं वर्णयन्ति, मोहो नामाज्ञानं तेन प्रावृता । छादिता इत्यर्थः, शासनाश्रितास्तु 'वियडेण पलेति माहणे' भावेनेति वाक्यशेषः, तेनाकुडिलेनावि अविकुत्थितेना जिम्हेन, कुतः पलीयते ?, संसारात्, न केवलमात्मा शुद्ध्या पलीयते, बाह्येनापि पलीयते, तद्यथा - 'सीउन्हं वयसाऽघियासए' सीते अप्रावृतः उष्णे आतापयति, अथवा सीता अनुलोमाः उष्णाः प्रतिलोमाः, वयसेति वाचा, यथा वयसा तथा मनसावि, एवं सेसिंदियदनोवि, किंच-जं बहुपसण्णं तं गेव्हाहि चिट्ठते, 'कुजए अपराजिए जहा०' वृत्तं ॥ १३३॥ कुच्छितो जयः कुजयः धूतेण थोत्रं विप्पति, यद्यपि अपराजितो अक्खेहि देवताप्रसादेन वा अक्खहितत्तेण वा अपराजितो तथापि कुत्थित एव जयः अक्खापासगादिषु क्रीडाव्यवहाराः, अक्षैर्दीव्यति दिव्यं दिव्यं चास्यास्तीति दिव्यवान् क्रीडावान्, जह सो दिव्यं च कडमेव गहाय, णो कलिं णो त्रेतं णो चैव दावरं, उपसंहारः 'एवं लोगंसि ताइणो०' वृत्तं ॥ १३४ ॥ एवम् अनेन प्रकारेण अस्मिँलो के पापंडलोगे वा 'ताइणो' त्ति आत्मपरोभवत्रायिणो - जिनतीर्थंकरस्थविरा: 'बुहते' उक्तः 'अयं'ति इमो जहधम्मो सुतचरित्तधम्मा य 'अनुत्तरे' बहुफले, अतुल्ये इत्यर्थः, 'तं गेव्ह हेतति उत्तमं ' तमिति तं धर्मं गेण्हाहि इहलोए परलोए य हितं, इहलोए आमोस हिलडीओ परलोए सिद्धी देवलोगसुकुलपच्चायादि, 'ते' इति तस्य ग्रहे, कस्य निर्देश: ?, उत्तमः - प्रधानः, धर्म्म इति वर्त्तते, कडमिव द्यूतकरवत् सेसा तिष्णि आता, पासत्था अण्णतित्थिया गिहित्था य, अवहाय - छत्ता, को भवति ?, उच्यते, पंडितो भवति, किं
| कुर्कुटकादि
1164 11
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥ ८६ ॥
च - एषा हि शब्दादीनां त्वम्परीपद एव गरीयान् अत एवोच्यते 'उत्तरमणुयाण आहिता' वृत्तं ।। १३५ || उत्तरा णाम शेषविषयेभ्यः ग्रामधर्म्मा एव गरीयांसः, यथा मयाऽनुश्रुतं स्थविरेभ्यस्तैः पूर्वं श्रुतं पश्चात्तेभ्यो मया श्रुतं, उक्तं हि - "सुखस्यातिरसः स्वर्गः, स्वर्गस्यातिरसः स्त्रियः । गवामतिरसः क्षीरं, क्षीरस्यातिरसो घृतं ॥ १ ॥ सर्व्व एव वा विषयग्रामधर्मः, अथवा उत्तरा:शब्दादयो ग्रामधर्म्मा मनुष्याणां चक्रवर्तिबलदेव वासुदेव मंडलिकानां तेसु उत्तरेसुवि 'जंसि विरता समुहिता' जासु इत्थिगासु सम्यक् उडता समुत्थिताः, 'कासवस्स अनुधम्मचारिणो' काश्यपो - वर्द्धमानस्वामी काश्यपचीर्णानुचरणशीलाः कासवस्स अणुधम्मचारिणो, अथवा ऋषभ एव काश्यपः तेन चीर्णमनुचरंति यथोद्दिष्टं 'जे एत चरेंति आहितं' वृत्तं ॥ १३६ ॥ जे इति अणुद्दिणिसे, जे अणुधम्मचरित्तं कुर्वन्ति, आहितं-आख्यातं केण ?, 'णाएण महता' ज्ञातकुलीयेन महता इति, ज्ञात्वेऽपि सति राजसूनुना केवलज्ञानवता च, महाँश्वासौ ऋषिश्च महर्षिः, अथवा मोक्षेसिणा, ते उडिता, उत्थिता नाम मोक्षाय, सम्यगुत्थिताः समुत्थिताः, न जमालिबत्, शाक्यादयोऽपि हि मोक्षार्थमभ्युत्थिताः, 'अन्योऽन्यं च सीदंतं सारंति धर्म्मत' इति धर्मे सीदंतं, अथवा धम्मियाए पडिचोयणाए, अथवा धर्मे सालितं स्खलंतं वा धम्मियाए पडिचोयणाए धम्मिएणं, पडोआरेणं, धम्र्मे सम्यगवस्थित भूत्वा 'मा पेह पुरापणाम' वृत्तं ॥ १३७ ॥ अमानोनाः प्रतिषेधे, मा प्रेक्षस्य, पुरा नाम पूर्व्वकालिए पुञ्चरतपुत्रकीलितादि, प्रणामयंतीति प्रणामकाः दुग्गतिं संसारं वा प्रति धर्मे स्थितं, संक्षेपार्थस्तु पुण्यकीलितं ण सुमरेजा, धम्मं वा प्रति प्रणामयेदात्मानं, उवधिं दव्वे हिरण्णादि भावोवधिं अड्डविधं कम्म, अभिमुखं कंखेजा सित्ति अभिकंखे उवधिं घुणित्तए, मानाधिकारेऽनुवर्त्तमाने 'जे दूवणतेहि णो णता' जे इति अणिदिडणिसे दुष्टं प्रणताः दूपनताः शाक्यादयः, ते हि मोक्षाय प्रवृत्ता अपि
स्पर्शानामुत्तमता
॥ ८६ ॥
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
HAMA
काथिकाचभाव:
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥८७॥
विषयेषु प्रणता रसादिषु, नेति प्रतिषेधे, आरंभपरिग्रहेषु ये न नता ते जानति समाहितं, त एव ज्ञानवन्तः ये सम्यमाश्रिताः, नतु अज्ञानिनो, न वा समाधिं जाणंति, समाधिर्नाम रागद्वेषपरित्यागः, स एवं समाधिमार्गावस्थित, 'णोकाधिऍ होजासंजते'वृत्तं | ॥१३८॥ कथयतीति कथकाः अक्खाणगाणि गोयरग्गगतो उपस्सयगतो वा अप्रतिमानानि कथयति कथिकः, पासणीओणाम गिहीणं | व्यवहारेषु पणियगादिसु वा प्राश्निको, न भवति, अपाया तत्थ जो जिवति तस्स अप्पियं भवति, संपसारको नाम संप्रसारकः, तद्यथा | | इमं वरिसं कि देवो वासिस्सति णवत्ति, कि भंडं अग्घिहिति वान वा ?, उभयथापि दोषः, अधिकरणसंभवात् , अग्घिहिति ण-1 वत्ति, 'नच्चा धम्म अणुत्तरं एवं विधेन न भाव्य, कतकिरिओ णाम कृतं परैः कर्म पुट्ठो अपुट्टो वा भणति शोभनमशोभनं वा एवं कर्त्तव्यमासीत् नवेति वा, मामको णाम ममीकारं करोति देशे गामे कुले वा एगपुरिसे वा, किंच-अयं चान्यः कर्मविदालनोपायः, तद्यथा-'छण्णं च पसंस णो करे०' वृत्तं ॥१३९।। द्रव्यच्छन्नं निधानादि भावच्छन्न-माया, भृशं पसंसा-प्रार्थना लोभः उक्कोसो-मानः प्रकाश:-क्रोधः, स हि अन्तर्गतोऽपि नेत्रवादिभिर्विकाररुपलक्ष्यते, उक्तं हि-"कुद्धस्स खरा दिट्ठी" य एवं कषायनिग्रहोद्यताः तेसिं सुविवेकः गृहदारादिभ्यो विवेको बाह्योऽभ्यन्तरस्तु कषायविवेकः, आहितं-आख्यानं, सुविवेगोत्ति वा सुणिक्खंते वा सुपब्बजत्ति वा एगटुं, भृशं नता प्रणताः, कुत्र नता, धर्मे वा 'सुज्योसितं'ति जुषी प्रीतिसेवनयोः, धूयतेऽने// नेति धृतं-ज्ञानादि संयमो वा येषां सुज्झोसितं-स्वभ्यस्तं तेसिं सुविवेगमाहिते। स एवं विदालनामार्गमाश्रितः 'अणिहे सहिते सुसंवुडे.' वृत्तं ।। १४० ॥ अनिहो नाम अनिहतः परीपहैस्तपःकर्मसु वा नात्मानं विंधयति, ज्ञानादिषु सम्यगाहितः। णाणादीहि ३ आत्मनि वा हितः स्वहितः, अथवा यस्त्रिगुप्तः स समाहितो, धर्मेण यस्यार्थः स भवति धम्मट्ठी तवोवधाणवीरीय
11८७॥
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥८८॥
आत्महितादि
संयुक्तः तवे बारसविधे, स एवं गुणजुत्तो 'विहरेज समाहितेंदिए' अनियतवासित्वं गृह्यते, समाहितो, निगृहीतेन्द्रियत्वं च, उक्तं हि-"सद्देसु य भद्दयपावएसु, सोतबिसयं उवगतेसु । तुडेण व रुद्वेण व समणेण सया ण होयव्वं ॥१॥" एवं सेसिन्दियविसएसुवि, स्यात्-किमर्थ एवंविधः प्रयत्नः क्रियते अतिदुःखश्च ?, उच्यते, 'आतहितं दुक्खेण लब्भते' तंजहा-'माणुस्सखेत्त जाती' गाथा ॥ स्यात्-कथं अनादिमति संसारे अयमात्मा न पूर्वमेवानेन पथा प्रयात इति ?, उच्यते 'णहि गुण पुरा अणुस्सुतं.' वृत्तं ॥१४१।। नेति प्रतिषेधे, हि पादपूरणे, नूनमनुमाने, पुरा इति क्रमात् अतिक्रान्तकालग्रहणं, अनुगतं श्रुतं अनुश्रुतं, किंच तत् ?, उच्यते, वक्ष्यते हि-मुणिणा सामाइयं पदं, अथवा मुणेचावि अवितहं गो अधिद्वितं, अवितहं णाम यथावत् , अधिद्वितं णाम करणे, तदिदं मुनिना सामाइयं पदं आख्यातं इत्यर्थः, समता सामाइयं, तच अनेकप्रकार, कतरेण मुनिना तदाख्यातं ?, 'णातएण जगसव्वदंसिणा'जगे सव्वं पस्सति जगसव्वदंसी, एवं माता(मत्ता)महन्तरं०'वृत्तं ॥१४२॥ एवमधारणे, महन्तरं मत्वाज्ञात्वा, तत् कस्य कयोः केपां वा ?, उच्यते, सुत्तस्स य असुत्तस्स य, विरतीए अविरतीए, मोक्खसुहस्स संसारसुहस्स य सच्छासननयस्य मिथ्यादर्शनानां च, अथवा इमं धम्मं महत्तरं मत्वा कुप्रवचनेभ्यः, सहिता नाम ज्ञानादिभिः, बहवो जना इति अणंतातीतकाले सिद्धाः संपदं च, 'गुरुणो छंदाणुवत्तगा' गुरवः-तीर्थकरादयः छंद:-अभिप्रायः विरता भृत्वा विषयकपायेभ्यः तीर्णा भवौघ तरंति च, द्रव्योधः समुद्रः भावौवस्तु संसारः, आहितमाख्यातं कथितमित्येकोऽर्थः इति वैतालीये द्वितीयोद्देशकः२-२॥
सूयणाधिकारे प्रस्तुते विदारणाधिकारोऽनुवर्तते, उक्तं हि-'उद्देसगंमि ततिए अण्णाणचियस्स अवचयो होहि । स च सुहसातस्स ण भवति, परीपहसहिष्णोर्भवति, स कथं?, उच्यते 'संवुडकम्मस्स भिक्खुणो' वृत्तं ॥१४३॥ संवृतानि यस्य प्राणव
INDI
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
असंवतादि
श्रीसूत्रक
तागचूर्णिः
॥८॥
धादीनि कर्माणि स भवति संवुडकम्मा, इन्द्रियाणि वा यस्य संवृतानि स भवति संवृत्तः, निरुद्धानीत्यर्थः, यस्य वा यत्नवतः चंकमणादीनि कम्माणि संवृतानि, अथवा मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकपाययोगा यस्य संवृता भवंति स संवृतकर्मा, मिक्खणसीलो मिक्खू, जमिति अणिद्दिदुस्स णिसे, दुक्खमिति कम्म, पुढे णाम बद्धपुट्ठणिधत्तणिकाइतं, अबोधिए णाम अण्णाणेण धम्म अवुज्झमाणेणं, यावन्न ताव सुयुध्यते स तं संजमतो विवजति, तं पंचणालिविहाडिततडागदृष्टान्तेन, निरुद्धेसु च नालिकामुखेषु वातातापेनापि शुष्यते, ओसिच्चमाणं च सिग्धतरं सुक्खति, एवं संयमेण निरुद्धाश्रवस्य पूर्वोपचितं कर्म क्षीयते, आह-तपः अभ्यन्तरं, एवं उक्तः, दशप्रकारेन्द्रियादिसंलीणता उक्ताः इंद्रियपडिसंलीनता जोगपडिसंलीणता कसायपडिसंलीणता, संवृनात्मकस्तु अनशनावमौदर्यादितपोयुक्तस्य उत्सिच्यमानमिवोदकं क्षिप्रं कर्मापचीयते, सेलेसिं पडिवण्णो उकोसो संवुडो, मणुस्ससंतियं 'मरणं हेच वयंति पंडिता' मोक्खं, अथवा म्रियते येन तन्मरणं, तच्च कर्म संसारो वा, तं हित्वा बजंति मोक्षं तेनैव भव| ग्गहणेण व्रजति तान् प्रतीत्यादिश्यते-'जे विष्णवणाहिं झूसिता' वृत्तं ॥१४४॥ विज्ञापयंति रतिकामा विज्ञाप्यन्ते वा मोहा
तुरैर्विज्ञापना:-स्त्रियः, जुषी प्रीतिसेवनयोः, अजुषिता नाम अनाद्रियमाणा इत्यर्थः, विज्ञापनासु हि पंचापि विषयाः स्वाधीना | शब्दादयः, उक्तं हि-'पुप्फफलाणं च रसं सुराएँ मंसस्स महिलियाणं च । जाणंता जे विरता ते दुकरकारए वंदे ॥१॥" संस्पृष्टा | वा ताभिः, कौमारब्रह्मचारिणः ते 'संतिण्णेहि समं वियाहिता' सम्यक्तीर्णाः संवृतात्मानो भूत्वा संसारौयं तीर्णाः मोक्षं जिग-1 मिपयोऽपि हि अतीर्णा अपि तीर्णा इव प्रत्यवसेयाः, विविधं आहिता वियाहिता 'तम्हा उड़ति पासध' तम्हादिति तस्मात्कारणात् यस्माद्विज्ञापनासु अजुपिता संतिण्णा हि संमं वियाहिया, तीर्णमबन्धकत्वं च प्रति समाः, ऊर्द्धमिति मोक्षः तत्सुखं वा, तं
MAILRAMINARADAISANLALBUPR
CHISHIRumale HIMIR
।।८९ ॥
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
ndime
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥९ ॥
अग्रधारणादि
दृष्ट्वा कामभोगा द्रष्टव्या, एकावुदपरिश्रावणवत् व्रणालेपनबद्वा, पठ्यते च-'उडू तिरियं अथे तधा' उड़ दिव्या कामा अधे। भवणवासिणं तिरियं तिरिक्खमणुस्सजोणिवाणमंतरा, ते तिविधेवि य दृष्ट्वा कामाणि रोगवत् अधिकं अत्यर्थं वा, यथा रोगा। दुक्खावहा एवं कामा अपि, अद्वविधकम्मरोगापत्तेः, सो भवति एवं, सेसावि आसवदाराणि जोएयव्याणि, एयं संवुडत्तणं विरई च कहं तरेज ?, दिलुतो 'अग्गं वणिएहि आणियं' वृत्तं ॥१४५॥ यदुत्तमं किंचित्तदग्गं, तद्यथा वर्णतः प्रकाशतः प्रभावतचेत्यादि, तच्च रत्नादि, तत्तु द्रव्यं वणिग्भिरानीतं राजानो धारयति तत्प्रतिमा वा, तत्तु वस्त्रमाभरणादि वा, तथैव चाश्वो हस्ती स्त्री पुरुषो वा, यो वा यस्मिन् क्षेत्रे प्रधानं द्रव्यं धारयति, शब्दादिविपयोपगतः परिभुंक्त इत्यर्थः, राजस्थानीया जीवाः, जेहिं मिच्छत्तादि दोसे खवित्ता खयोवसममाणिता वा वारसविधा वा कसाया ते परमाणि महव्वतरयणाणि राईभोयणवेरमणछट्ठाणि राजान इवाग्राणि रत्नानि वणिग्भिरानीतानि धारयंतीति अग्रं प्राधान्यं, पूर्वींदग्निवासिनामाचार्याणामयमर्थः, अपरदिग्निवासिनस्त्वेवं कथयति-ते जे विष्णवणाहिं अजोसिता संतिण्णेहि समं विहायिता तेन सर्व एवायं लोकः महाव्रतानि प्रतिपद्यते, उच्यते, 'अग्गं वणियेहि आहितं', अग्गाणि-वराणि रयणाति वणिग्भिरानीतानि धारयति शतसाहनाण्यनाणि वा राजान एव धारयंति, तत्तुल्या तत्प्रतिमा बा, कियन्तो लोकेऽस्ति वणिजः क्रायिका वा, एवं परमाणि महव्ययाणि रत्नभूतान्यतिदुर्द्धराणि तेषामल्पा एवोपदेष्टारो धारयितारच, 'जे इह सायाणुगा णरा' वृत्तं ।।१४६॥ जे इति अणिद्दिवस्स णिद्देसे सायं अणुगच्छंतीति सायाणुगा-इहलोगपरलोगनिरवेक्खा, एवं इडिरससायागारवेसु'अज्झोववण्णा' अधिकं उपपण्णाः अन्झोववण्णा तस्मिन्नेव सोर्तिदियादिए इच्छामदणकामेसु वा मुच्छिता-गिद्धा गढिता अज्झोववष्णा,'किमणेण समं पगम्भिता' ते हि अइयारेसु पसजमाणा यदा
ANDIDATERNITIDDHARTH
FromiTANI
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक्रताङ्गचूर्णिः ॥ ९१ ॥
| परैश्चोद्यते तदा ब्रुवते - किमनेन स्वल्पेण दोषेण भविष्यति ?, वितथं वा दुप्पडिले हित दुब्भासित अणाउत्तगमणादि, एवं थोवे थोवं पावमायरंता पदे पदे विसीदमाणा सुबहून्यपि पापान्याचरति, उक्तं च- 'करोत्यादौ तावत्सघृणहृदयः किंचिदशुभं०' दितो जहा एगस्स सुद्धे वत्थे पंको लग्गो, सो चिंतेति किमेत्तियं करिस्सतित्ति, तत्थेवाज्झवसितं एवं वितियं मसिखेल सिंघाणगसिणेहादीहि सव्यं मइलीभूतं, अथवा मणिकोट्टिमे चेडरूवेण सण्णा वो सिरिता, सा तत्थेव घट्टा, एवं खेलसिंघाणादीणिवि कताणि, किं करिस्संतित्ति तत्थव तत्थेव घट्टाणि जाव तं मणिकोट्टिमं सव्यं लेक्खादीहि श्लेष्मादिभिः मलिनिभूतं दुग्गंधिगं च जातं, भद्दगमहिसोविएत्थ दितो भाणितव्धो, आचलक्खो राया दिदूंतो य, एवं पदे पदे विसीदंतो किमणेण दुब्भासितेण वा स्तोकत्वा|दस्य चरित्तपडस्स मलिणीभविस्मति जाव सव्वो चरित्तपडो महलितो, अचिरेण कालेन चरित्तमणिकोट्टिमं वा 'णवि जाणंति समाहिमाहितं ' ते हि णिच्छयणयतो अण्णाणिणो चेव लब्भंति, पदे पदे विसीदत्तणा जया साधम्मिएहिं परेहिं वा चोइता भवंति तदा 'वाहेण जहा व विच्छते' वृत्तं ॥ १४७ ॥ वाहो नाम लुद्धगो तेण सरेण तालितो मृगोऽन्यो वा स तेण ताव परद्धो यावत् श्रान्तचत्वारिवि पाढे विन्यस्य व्यवस्थितः ततो मरणं चाप्तः, अयं तु सौत्रो दृष्टान्तः, वाहेण जहा बच्छते, वाहतीति वाह:शाकटिकोsन्यो वा 'येथे 'ति येन प्रकारेण तेन वाहेन विपमतीर्थश्रान्तो वा अवहन् प्रतोदेन विविधं क्षतः, अबलो नाम क्षीणबलः, भरोहनं श्रान्तो वा गच्छतीति गौः, भृशं चोदितः चोद्यमानोऽपि न शक्नोत्युद्वोढुं, जेण तस्य तर्हि अप्पथामता 'तस्ये 'ति तस्य गोः तस्मिन्निति पांशुनिकरे विषमे वा, अप्पथामया णाम जेण अवहंतो तांत्तगप्पहारे सहति, जइ थामवं होतो तो ण तुत्तगप्पहारे सहतो, सन्चत्थाप्यचयंतो खलु से तीक्ष्णैः प्रतोदाग्रैः तुद्यमानो अवसीदति, अथवा से 'अन्त' अन्त्यायामव्यवस्थायां अन्तशः
मलिनीभावादि
॥ ९१ ॥
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥ ९२ ॥
'णातिचए' ण सक्केति, अवसो विसीदति, एवं सोवि संयमादिनिरुद्यमः ' एवं कामेसणा विदू' वृत्तं ॥ १४८ ॥ एवमवधारणे, उक्ता 'कामपणा' कामकाममार्गणा, विदुरिति विद्वान्, कामविपाकं विदन्निह परत्र च कामपिशाचपीड्यमानश्चिन्तयति 'अज्ज सुए पयहामि संधर्व' संथवो नाम पुच्चावरसंबंधो तं संथवं अद्य श्वः परश्वो वा ग्रहास्यामि स हि तं संथवं उत्सिसृक्षुरपि मुमुक्षुरपि कुटुम्ब - भरणादिदुःखैरेव हि विवक्षतो गौरिव न शक्नोति उत्सृष्टुं, अथवोपदेश एवायं - ' एवं कामेसणं विदु' वृत्तं, एवमनेन प्रकारेण काम्यन्त इति कामाः, एपणा मार्गणैव, विदुरिति विद्वान्, नाविद्वान्, कुटुम्बभरणे दुस्त्यजान् मत्वा तत्र वा शक्नोति गौरिवावहन् तुय्यते कृषिपशुपाल्यादिषु च कर्म्मसु वर्त्तमानो वाध्यते, एवं बहुपायान् कामान् मत्वा अज वा सुते वा संथवं श्रुत्वा च संथवं 'कामी कामे ण कामए' कमणीयाः काम्यंते वा कामाः इन्भेसुवि जहा पण्डुमधुरुत्तरमधुराइ भाया संयोगविप्पयोगा, निमंतिजमाणो वा जहा - कण्णाए य धणेण य णिमंतियो जोव्वणंमि गद्द्वतिणा । णेच्छति विणीतविणयो तं वइररिसिं णमंसामि ||१|| अल-असंते पत्थेति उवजिणित्ता भुंजीहामि 'कण्डुइ' त्ति क्वचित् ग्रामे वा पुरे वा, अथवा हीणोत्तममध्यमे उपदेशः क्रियते तेसु तेसु पमत्तस्स 'मा पच्छ असाधुता भवे' वृत्तं ॥ १४९ ॥ मा सेति इयं असाधुता, लप्स्यते नाम हिंसादिकर्म्मप्रवृत्तिः मरणकाले तस्यते, परत्र वा उक्तं हि - "जहा सागडिओ जाणं, सम्मं हेचा महापहं । विसमं मग्गमोतिष्णे, अक्खे भग्गंमि सोयते ॥ १ ॥ सोयए चैव बहु, अपत्थं आमकं भोच्चा, राया रखं तु हारए।" एवं ज्ञात्वा 'अच्चेही अणुसास अप्पगं' अतीव अतीहि अत्यन्तं क्रम इत्यर्थः, कुतः ? - प्रमादात्, आत्मानमेवात्मना अनुशास्ति, किंच 'अधियं च असाधु सोयती' जधा असाधुता तदा तहाऽघिगं सोयति, इहापि ताव चोराती असाधूणि कम्माणि काउं गहिता सोयंति, किमु परत्र ?, सूतंति च शरीरादिभिर्दुःखैर्बाध्यमानाः, शोचनं
कामैषणादि
॥ ९२ ॥
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
बाङ्गचूर्णिः
॥९३॥
मानसस्तापः, निस्तननं तु वाचिकं किंचि, कायिकं च, सर्वतम्तप्यते परितस्तप्यते बहिरंतश्च, कायवाङ्मनोभिर्वा बहुंति-अपरिमाणं जीविताल्प
त्वादि पंकोसण्णनागवत् , किं च 'इह जीवितमेव पस्सधा' वृत्तं ॥९५०॥ 'इहे ति इह मानुष्ये जीवति येन तत् जीवितं, एवमवधारणे, तरुणगो णाम असंपूर्णवया वा अन्यो वा कश्चित , पठ्यते च दुर्यलं वा, वाससयं परमायुः ततो 'तिउदृति' छिद्यते प्रत्यपायबहुलात् , वक्ष्यति हि-गम्भयमितिजतित्ति गब्भया, 'इत्तरवासं च बुज्झथा' इत्तरमिति-अल्पकालमित्यर्थः, तं बुध्यतअवगच्छत, एवमल्पेऽप्यायुपि बज्झपाये वा, तथापि नाम गृद्धा नरा कामेसु चिप्पित आक्रान्ता, न पुनरुत्तिष्ठति तदुल्लंधनाय, किच'जे इह आरंभणिस्सिता' वृत्तं ॥१५१ ॥ जे इति अणिद्दिट्टणिसे, इहेति इह मनुष्यलोके, पापंडिनोऽपी भृत्वा शाक्या-10
दयः आरंभे हिंसादि तण्णिस्सिता परदंडप्रवृत्ता आत्मानमपि दंडयंति, अथवा ण तेसिं इमो लोगो न परलोगो, तेनात्मानं दण्ड-| नयंति, 'एगंतलूसगा' एगन्तहिंसगा इत्यर्थः, येऽपि स्वयं न घातयन्ति तेऽपि उद्दिश्यकृतभोजित्वाद्वधनमनुमन्यन्ते, एवंविधा 'गंता
ते पावलोगयं गंतारो नाम गमिष्यन्ति, पापानि पापो वा लोगः नरकः, 'चिरकालं ति बहणि पलिओवगसागरोवमाणि, आसुरिका दवे भावे य, आसूरियाणि न तत्थ सूरो विद्यते, अथवा एगिदियाणं णत्थि जाव तेइदिया असूरा वा भवंति, दिसन्ति दिश्यत इति दिग् दिग्गहणादृष्टादशप्रकारा भावदिक, एवं गिहिणो विव इत्थं आरंभणिस्सिता आतदंडाएगंतलूसगाते, न खंतिया, || 'ण य संखयमाहु जीवितं' वृत्तं ॥१५२॥ असंस्करणीयं असंस्कृतं, उक्त हि-'दंडकलितं करेन्ता वचंति हु राइणो य दिवसा
य। आयुं संवेल्लेन्ता गता य ण पुणो णियत्तिन्ति ।। १ ॥ तहवि य णाम बालजणो हिंसादिषु पापकर्मसु प्रवर्त्तमानः प्रगल्भी| भवति धृष्टीभवतीत्यर्थः, यदापि च पापकर्माण्याचरन् परेणोच्यते-किं परलोगस्स ण बीभेसि ?, ततो भणति-पच्चुप्पण्णेण का- ॥ ९३॥
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
अदक्षदर्शनादि
श्रीसूत्रकगिचूर्णिः १९४॥
रितं, को दटुं परलोगमागते ?' प्रत्युत्पन्नेनैव सौख्येन कार्य, को हि दृष्ट्वा स्वर्ग मोक्षं वा तत्सुखं वा परलोकादायातः१, कथं वा साक्षाददृश्यमानः परलोकोऽस्तीत्यध्यवसेयः, उच्यते-'अदक्खुब दक्खु आहितं' वृत्तं ।। १५३ ।। न पश्यतीति अदक्खु अदक्खुणा तुल्यं अदक्खुवत् , दक्खू णाम द्रष्टा, दक्खूणा व्याहृतं दावाहितं श्रद्दधस्व, हे अदक्खुदंसणो!, योऽपि कार्याकार्यानभिज्ञो सोऽपि अंध एव, न दक्खुदर्शनी, 'हन्हि हि खु निरुद्धदंसणे' हंदीति संप्रेषणे, हि पादपूरणे, दृश्यते येन तद्दर्शनं, निरुद्धं दर्शनं यस्य स भवति निरुद्धदर्शनः, तत्केन ?, मोहनीयेन कर्मणा निरुद्धं, मिच्छादिट्ठी, एवं चारित्रनिरोधेन चरित्ते अचरित्ते वा भावना, निरुद्धं तब ज्ञान-सन्निकृष्टं, केन ज्ञास्यसि परलोकं १, अथवा निरुद्धमिति ज्ञानं तं, न चक्षुर्दर्शनं, तत्कथं परलोकं द्रक्ष्यतीति, आत्मादीनि वाञ्चाक्षुपाणि, "दुक्खी मोहो पुणो पुणो' वृत्तं ॥१५४ ॥ दुःखमस्यास्तीति दुःखी तैस्तैर्दुःखैः पीड्यमानः पुनः मोहमुपार्जयति, मुज्झति जेण मोहिजति वा स मोहः कर्मेत्यर्थः, संसारमनुपरीति, यतश्चैवं ततो निधिदेज सिलोगपूयणं' सिलोगो नाम श्लाघा यशःकामता, पूजा आहारादिभिः, दोण्णिवि णिबिन्देज-गरहेज, सकारपुरकारी न प्रार्थयेदयमर्थः, एवं सहिते धिपासिया' एवमनेन प्रकारेण, सहितो णाम ज्ञानादिभिः, अधियं पस्सिया आयतुले पाणेहि भविज्जसित्ति, यदात्मनो नेच्छसि तत्परेषामिति, योऽपि तावत् 'गारंपिअ आवसे णरे' वृत्तं ॥ १५५ । आगारत्वं, अपिशब्दार्थः सम्भावने, किमुतानगारत्वं, आवसतीत्यावसे, अनुपूर्व नाम पूर्व श्रवणं ततो ज्ञानविज्ञाने संयमासंयमश्च, इह तु संयमासंयमो अधिकृतः दुवालसविधं सावगधम्म फासितो 'समया सवत्थ सुबते' समभावः समता तां समतां सव्वत्थ भावसमता, कडसामाइए हि सपत्थ समतां भावयति, तदनु चाकृतसामायिकः, शोभनवतः सुव्रतः, 'देवाणं गच्छे सलोगतां' समानलोगत सलोगतं,
॥ ९४॥
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रावकदेवत्वादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥९५॥
ammelne mari
विविक्तवबंभचेरदेवाणं सलोगतं, किं पुण जो महब्बयाई फासेति ?, यतश्चैवं श्रावका अपि देवलोकं गच्छंति जिनेन्द्रवचनानु
शास्ताः, तेण 'सोचा भगवानुशासनं' वृत्तं ॥१५६॥ अनुशास्यते येन तदनुशासनं श्रुतज्ञानमित्यर्थः, अथवा अनुशासनस्य| श्रावकधर्मस्य फले 'सचे तत्थ करे उवक्कम' सत्ये-अवितथे सद्भयो वा हितं सत्यं सत्यवचनं नानृतं संयमो वा, तत्र कुर्यादुपक्रम, उपक्रमो नाम यथोपदेशः, अथवा सत्यमिति सत्यं, तत्थ करेज उवकमंति, न वितथं, 'सव्वत्थ विणीतमच्छरे' सर्वत्रेति सर्वार्थेषु येन विनीतो मत्सरः स भवति विनीतमत्सरः, मत्थरो नामाभिमानपुरस्सरो रोपः, स चतुर्दा भवति, तंजहाखेत्तं पडुच्च वत्थु पडुच्च उवधि पडच सरीरं पडुच्च, एतेसु सम्वेसु उत्पत्तिकारणेसु विनीतमत्सरेण भवितव्वं, तत्थ जातिलाभतपोविज्ञानादिसंपन्ने च परे न मत्सरः कार्यः यथाऽयमेभिर्गुणैर्युक्तोऽहं नेति, तद्गुणसमाने च, दब्बुछ उक्खल्लखलगादि भावुछ अज्ञातचर्या, विशुद्धं नाम उग्गममादीहि कल्पितं 'आहरे' आदद्यात् , एवं 'सव्वं णचा अहिट्टए धम्म' वृत्तं ॥१५७॥ सर्व ज्ञेयं यावत् शक्तिर्विद्यते तावदध्येयं, ज्ञात्वा च अकृत्यं न कर्त्तव्यं, कृत्यमाचरितव्यमिति, उक्तं हि-"ज्ञानागमस्य हि फलं."अधिट्ठए धम्म, णाणादीणि वा, धम्मेण जस्स अत्थो स भवति धम्मट्ठी, तपोपधानवीर्यवान् , 'गुत्ते जुत्ते सदाजते'त्ति त्रिगुप्तः, जुत्तो णाम णाणादीहिं तवसंजमेसु वा सदा-नित्यकालं जतेत यत्नवात् स्यात् , कुत्र यतेत ?, तदिदमात्मपरे, आत्मनि परे च आतपरे, णो अत्ताणं अतिवातेज णो परं अतिवातेजिति, आत्मनः परं आत्मेसु वा परं, किं तं ?, आयतार्थिकत्वं, अत्थो णाम णा| णादि, आयतो णाम दृढग्राहः, आयतविहारकमित्यर्थः, 'वित्तं पसवो यणातयो' वृत्तं ॥ १५८ ॥ वित्तं-हिरण्णादि पसवोगोमहिसाजाविगादि णातयो-मातापितासंबंधिणो, बालजणो सरणंति मण्णती, एतान् बालजनः शरणं मन्यते, एते हि मां दुःखा
IS Email AMINS लामा
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
"ATTARATHI
अत्राणादि
TITIONSimmittantHm anmamalanimal
त्परित्रास्यति इह परत्र च, तं च न भवति, कथं ?, इह तावत्-सयणस्सवि मज्झगतो रोगामिहओ किलिस्सए एगो । सयणोवि ताङ्गणिय से रोग ण विरिंचिति णेव णासेति ॥१॥ सव्वणयहेतुसिद्धं अप्पाणं जाण णिच्छएणेकं' यथा ते मम न त्राणाय तथाऽहमपिन ॥९६॥
तेषां त्राणाय शरणं च, इतश्च न भवति शरणं, यतः 'अब्भागमियंसि वा दुहे' वृत्तं ॥१५९॥ अभिमुखं आगामिक अभ्यागमिग-व्याधिविकारः, स तु धातुक्षोभादागंतुको वा, उपक्रमाजातमित्युपक्रमिकं, अनानुपूर्व्या इत्यर्थः, निरुपक्रमायुः करणं, भवंतो नाम भवान्ते मरणमेव, का भावना ?, तद्धि यद्वालमरणं न भवति, जराकामाद्युपक्रमतो वा फलप्रपातवत् , तस्यैवंविधमृतस्य | 'एगस्स गती च आगती' एकस्येति पशुज्ञातिहीनस्य, एवं विदुः मत्वा न तां वित्तपशुनातिं च शरणं मन्यते,'सब्वे सयकम्मकप्पिया' वृत्तं ॥१६०॥ सर्वे इत्यपरिशेपाः, स्वैः कर्मभिः कल्पिताः प्रविभक्तविशेषा इत्यर्थः, तद्यथा-पृथिविकायिकत्वेन०, कृती च्छेदने, न विकृतं अच्छिन्नमित्यर्थः, अवियत्तेन वा अधिगच्छंतेनेत्यर्थः,'दुहिणे'त्ति दु:खिनःप्राणिनो जीवा 'हिंडंति भयाकुला सढा' भयैः आकुला भयाकुला, भयानि सप्त, भयानि वा दुःखं, तेणाकुलाः, सढा नाम तपश्चरणे निरुद्यमाः शठीभूतावा, पापक
मभिः ओतप्रोता इत्यर्थः, 'वाहिजरामरणेहि भिडुता'नारकतिर्यग्मनुष्येषु व्याधिः जरा तिर्यड्मनुष्येषु मरणं चतसृष्वपि गतिषु, 'इणमो खणं वियाणिया'वृत्तं ॥१६१॥'इणमोत्ति इदं क्षीयत इति क्षणः, सतु सम्मत्तसामाइयादिचतुर्विधस्यापि, एक्केका | स चतुर्विधो खणो भवति, तंजहा-खेत्तखणो कालखणो कम्मखणो रिक्खखणो, एते चत्तारिवि जहा लोगविजए पढमे उद्देसए | 'खणं जाणाहि पंडिए'ति सुत्ते भणिता तथा भणितवा, विविधं जाणिया विजाणिया, णो सुलभं बोधी य आहितं' बोधी णाणाति तिविधो आहितमारव्यातं,उक्तं च-"लद्धेल्लियं व बोधि अकरेंतोऽणागयं च पत्थंतो। अण्णं दाई बोधि लम्भिसि कयरेण मोल्लेणं ॥१॥"
mipam MINUTRITUATI TIMILAIMIMARATERS
॥ ९६॥
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णि:
118011
विराहितसामण्णस्स हि दुल्लभा बोधी भवति, अवडं पोग्गलपरियहं उक्कोसेणं हिंडति, एवं सहितेहि पस्सिया' एवं मत्वेति वाक्यशेषः, णाणातीसहितो अधिया (बा) सए परीसहे, पठ्यते च 'एवं सहिते अधिया (वा) सए' अधिया वासए अधिवासए, यदुक्तमेवमेतत् क एवमाह - 'आह जिणे इणमेव सेसगा' रिसभसामी भगवं अट्ठावए पुत्तसंबोणत्थं एवमाह इदमेव, जे वाऽजिताद्याः शेषका जिनाः ते प्राहुः, किमतिक्रान्ता अनागताचैव जिनाः कथितवन्तः कथयिष्यति च १, ओमित्युच्यते 'अभर्विसु पुरापि भिक्खवो' वृत्तं ॥ १६२ ॥ अभविष्यन्नतिकान्ताः मिक्षव इति आमन्त्रणं, 'आएसावि भविंसु सुवता' आदेशा इति आगमेस्सा 'एताई गुणाई आहिते' एते ये उक्ता इहाध्ययने अप्रमादादिगुणा सिद्धिगमणसफला काश्यपो उसभस्वामी वद्धमाणस्वामी वा अनुगतो अनुकूलो वा अनुलोमो वा अनुरूपो वा धर्म्मः अनुधर्म्मः काश्यपस्यानुचरणशीलाः, द्विधा समासः क्रियते कासवो जं अणुधम्मं चरति जो वा कासवस्त अणुधम्मं चरंति ते च गुणा उक्ताः, पुणरपि चोच्यन्ते - 'तिविधेणवि पाण मा हृणा' वृत्तं ॥ १६२ ॥ त्रिविधेन योगत्रयकरणत्रयेण, प्राणाः आयुः बलेन्द्रियाः प्राणाः ते मा हण आत्मनोऽहितं, अणिदाणो ण दिव्यमाणुस्सएसु कामभोगेषु आसंसापयोगं करेति, इंद्रियणोइन्द्रिएस संबुडो, 'एवं सिद्धा अनंतंगा' एतं मग्गं अणुपालिता अतीतकाले अनंता सिद्धा, संपतं संखेजा सिज्यंति, अणागते अनंता सिज्झिस्संति, अवरे नाम ये वर्त्तमाना आगमिष्याचेति, 'एवं से उआहु अणुत्तरणाणी अणुत्तरदंसी ॥ १६४ ॥ एवमवधारणे 'स' इति सो उसमसामी अट्ठाणउतीए सुताणं 'आह' कथितवान्, अणुत्तरणाणी अणुत्तरदंसी अणुत्तरणाणदंसणधरी, एतेण एकत्वं णाणदंसणाणं ख्यापितं भवति, 'अरहा णायपुत्ते' पूजादीन|ईतीत्यर्हन् नास्य रहस्यं विद्यते वा अरहा ज्ञातस्य पुत्रः, जातकुलपते सिद्धत्थखत्तियसुते भगवान् ऐश्वर्यादियुक्तः, 'वैसाली -
ज्ञानादिस हितत्वादि
॥ ९७ ॥
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
उद्देशार्थाधिकारः
ताङ्गचूर्णि उप०१ ॥९८॥
ए'त्ति गुणा अस्य विशाला इति वैशालीयः, विशालं शासनं वा इक्ष्वाकुवंशे भवो वैशालीयः, 'विशाला जननी यस्य, विशालं कुलमेव वा । विशालं [प्रवचनं चास्य, तेन वैशालिको जिनः ॥१॥'वियाहितो' व्याख्यातः, इति-एवं जंबूस्वामिनः वृद्धभगवानार्यसुधर्मा कथयति एवं से उदाहु जाव वियाहितो, 'इति:' परिसमाप्तौ, अथवा एवमर्थः, एवं इति बेमि, सुधम्मसामिस्स वयणमिदं, भगवता सर्व विदा उवदिटुं अहमवि बेमि, नयाः पूर्ववत् ।। इति चैतालीयाख्यं द्वितीयमध्ययनं समाप्नं।।।
इदाणी उवसग्गपरिणत्ति अज्झयणं, तस्सवि चत्तारि अणुयोगदारा परूवेयव्या, अधियारो दुविधो-अज्झयणस्थाहियारो उद्देसत्थाधियारो य,अज्झयणथाधियारो सब्वे उवसग्गा जाणित्ता सम्म अधियासेतव्या,उद्देसत्याधियारो पढमंमि य पडिलोमा' गाथा ॥ १९॥ पढमे उद्देसए पडिलोमा जहा पुढे दंसमसएहिं तणफासमचाइता आयपरतदुभयसमत्था उवसग्गा भणंति, वितिए तु मायादि अणुलोमा उवसग्गा अण्णे य रायमादी पाएण अणुलोमे उबसग्गे उपायंति, ततिए उद्देसए अज्झत्थविसेसोवदंसणं भणिहिति, के जाणंति विउवातं? इत्थीओ उदयाओ वा, परवादी वयणं संबुद्धा समकप्पाओ अण्णमण्णेहि मुच्छिता परसमयिका परतित्थियभाविता य उवसग्गा उप्पाएन्ति, 'हेउसरिसेहि गाथा ॥५०॥ चउत्थुद्देसए हेतुसरिसा अहेतू भण्णिहिति, जहा मंथवई णाम सीलक्खलितकुतित्थिया एवं परूविन्ति हेत्वाभासादि, अहेतवो भूत्वा हेतुमिवात्मानमाभासयंति हेत्वाभासस्स 'समयपडितेहिं ससमयजोगेहिं, जो तेसिं समया जुञ्जमाणया णिउणा भणिता, अथ आयरिओ मसमयपडितेहिं णिउणेहिं दिटुंतेहिं तेसिं सीलखलियताणं अण्णउत्थियाणं पण्णवणं करेति चउत्थे, एवं दुविधोऽवि अत्याहियारो भणितो । इदाणिं णामणिप्फण्णो णिक्खेवो. तत्थ गाथा 'उवसग्गंमि य छवं.' गाथा ॥४५॥ णामठवणाओ तहेव, वइरित्तो दव्योवसग्गो दुविधो-चेतनदव्योवसग्गो य
Similim
HIROHDHARAMITHILI
॥९८॥
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥ ९९ ॥
अचेतनदधोवसग्गो चेतनदन्विगं जं तिरक्खमणुआ णियगसरीरावयवेण आहणंति, अचेतणदच्विगं तं चैव लउडादीहिं, अथवा | अभिघातो तडिमादि उवरिं पडति, अथवा उवसग्गो दुविधो- आगंतुगो पीलाकरो य, आगंतुगो चउप्पदलउडादीहि, वातिय पेत्तियादि, खेत्तोवसग्गो 'जं खेत्तं बहु ओघभवं' गाथा ॥ ४६ ॥ ओघो बहुगं उप्पण्णं बहूपसग्गो, जहा बहुउवसग्गो लाढाविसयो, जहिं भहारगो पविट्ठो आसि छउमत्थकाले सुणगादीहि तत्थ णिद्धम्मा खवेंति, ओहभयं भवति जहा भरवासे, कालोवसग्गो एगंत दूसमा, सीतकाले वा सीतपरीसहो वा निदाघ उसिसिणकाले उणपरीसहो वा, एवमादि कालोवसग्गो भवति, भावोवसग्गो कम्मोदयो, सो पुण दुविधो-ओहतो उबक्कमतो वा, ओहतो जहा णाणाचरणं दंसणमोहणीयं असुरणामं जियागोतं अन्तरायिकं कम्मोदयितं, उवकमियं जं वेदणिजं कम्मं उदिज्जति । 'दंडकससत्थरज्जू' गाथा 'उवक्कमिए संजमविग्धकारए०' गाथा ॥ ४७ ॥ जे संजमा उक्कामेन्ति उवसग्गा तेहिं अहिगारो, जेण वा दव्वेहि वा तं कम्मं उदीरिजति, जेण संजमाओ उवकमाविज्जति तेचि अधियारो, ते चउन्विधा - दिव्या तिरिक्खजोणिया माणुस्सा आयसंवेतणिया, दिव्या चउन्विधा -हासा पदोसा बीमंसा पुढोवेमाता, मणुस्सावि चउन्त्रिधा -हासा पदोसा वीमंपा कुसीलपडि सेवणता, तिरिया चउन्विधा-भया पदोसा आहारा अवच्चलेणसारक्खणता, आयसंवेतनीया चउन्विधा - घट्टणता लेसणता थंभणता पवडणता, अथवा वातिता पेतिया संभिया सन्भित्राइया, एवं 'एक्केको चउविहो० ' गाथा || ४८ || अदुविहो कहं होति १, एक्केको अणुलोमो पडिलोमो य, अथवा सब्वेऽवि सोलस विधा | उवसग्गा, चत्तारि चउक्कगा सोलस भवंति एवं उवसग्गा जाणितच्या जाणणापरिण्णाए, पच्चक्खाणपरिण्णाए अधिआसेतव्या, परिहरंतेण तहा तहा घडतन्त्रं परकमियव्यं जहा परीसहा णिज्जेति । गतो णामणिप्फण्णो । सुत्ताणुग मे सुत्तमुच्चारयव्वं, 'सूरं
उपसर्ग -
भेदादि
॥ ९९ ॥
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिशुपाल
श्रीसूत्रकृराङ्गचूर्णिः ॥१०॥
वृत्तादि
मण्णति अप्पाणं.'सिलोगो ॥१६५॥ कश्चित्संग्रामे उपस्थितो स्वाभिप्रायेण सूरमित्यात्मानं मन्यमानो वाग्भिविस्फूर्जन्नुपतिष्ठति जाव जेयं ण पस्सति, जियति जिनातिवा, गर्जते कलभस्तावद् , घनमाश्रित्य निर्भयः। गुहान्तरविनिष्क्रान्तं, यावसिहं न पश्यति ॥१॥ तावद्गजः प्रश्रुतदानगंडः, करोत्यकालांबुदगर्जितानि । यावन्न सिंहस्य गुहास्थलीपु, लागूलविस्फोटरव शृणोति | ॥२॥ णिदरिसणं 'जुझंतं दृढं धनुर्यस्य स भवति दढधन्वा तं 'सिसुपालो व महारधं' मधारथो-केसवो शिशुपालेन तुल्यं शिशुपालवत् , स किल माद्रीसुतः चतुर्भुजो जातः, भीतया पश्चात् तया नैमत्ती पृष्टः-किमिदं रूवं ?, तेनापदिश्यते-महाद्भुतमे| तत् , यं दृष्ट्वाऽस्य एतौ द्वौ भुजौ स्वाभाविको भविष्यतः ततोऽस्य मृत्युरिति, ततः सा माद्री दारकजन्मवर्द्धापकानामागतानां तं | दारकं दर्शयति स्म, यथाहं च पादेवपातयत् , वासुदेवस्य चागतस्य तमालोक्य तौ भुजौ नष्टौ, पश्चात्तस्य मात्रा वासुदेवोऽभयं
याचितः, तेनापदिश्यते-अपराधशतमस्य क्षमयिष्यामि, ततोऽसौ प्रवृद्धं वासुदेवं समक्षं परोक्षं वा गोपालवत्सपालादिमिराक्रोशै| राष्टवान् , आज्ञाप्रतिषेधादीचाँपराधान् कृतवान् , ततोऽपराधशते पूर्ण क्वचिदेव अभिमुखमापतंतं आक्रोशंतं मत्पथोऽसर्पस्व इति, नाहमपथा गच्छामि, अल्पेनैवायासेन चक्रधुक् सुदर्शन चक्रधारातिपातेन शिरश्छिन्नं कृतवानिति परोक्षो दृष्टान्तः, अयं तु प्रत्यक्षः 'पयाता सूरा रणसीसे' वृत्तं ॥१६६ ।। भृशं याताः प्रयाताः, शयति शय्यते वा शूरः, महत उकिट्ठिसीहणातबोलकलकलसद्देणं प्रयाताः, रणसीसं णाम अग्गाणीकं, समस्तं ग्रास्यते ग्रस्यन्ते वा तस्मिनिति संग्रामः, उपस्थितो णाम अन्योऽन्यवलेषु संग्रामायोपस्थितेषु, माता पुत् ण याणाति, अमातापुत्री यदा संग्रामो भवति, का भावना, तस्यामवस्थायां माता पुत्रं मुक्तं उत्तानशयं क्षीरहारमजंगमं भयोद्घान्तलोचना अच्चादण्णा ण याणाति-नापेक्षते, न त्राणायोद्यमते, हस्ताकटीतो वा भ्रस्यमानं भ्रष्टं वा
॥१०॥
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मादि
श्रीसूत्रकव ताङ्गचूर्णिः
॥११॥
| वा न जानीते 'जेतेण परिविच्छिते' जयतीति जेता अतस्तेन जेत्रा, तेण जयएण, परि सबतो भावे समंता वाणादिभिरायुधैस्तैः कृतः परिविच्छिते, सब्बतो छिण्णमित्यर्थः, एवं सेहेवि अप्पुढे' सिलोगो ॥१६७।। अपुट्ठो णाम अप्पुदुधम्मो, अस्पृष्टो वा परीपहै, अदृष्टधर्मा इत्यर्थः, मिक्खूणं चरिया भिक्खुचरिया, कोविदो विपश्चित् न कोविदो अकोविदो, न तावत्परिपहोपसगैः विकोविदः, सो पव्ययंतो चिंतेइ भणति य-किं पयजाए दुकर काउंति ?, किं णिच्छियस्स दुकरं ?, णणु सीहबग्घेहिंवि | समं जुझिजति, संगामे य पविसिजति, अग्गिपडणं च कीरइ, एवं अदिट्ठपरीसहो सूरं मण्णति अप्पाणं तपःशूरं, जहा दबसंगामे कुंतासिवाणगहणेसु, युद्धे उबविते केइ परवलसदं सोऊण चेव णस्संति, केइ प्रवृत्ते प्रहताः अग्रहता वा, केइ मारिअंति, एवं भावसंग्रामेऽवि सूर मण्णति अप्पाणं जाय लूई ण सेवएत्ति, रूक्षः-मंजम एव, रूक्षत्वात् तत्र कर्माणि न लिप्यंति, रूक्ष|| पटे रजोवत् , तत्र केचित् दृष्दैव साधून जल्लादीहिं लिप्ताङ्गान् केचिदर्द्धकृते लोचे केचित्परिसमाप्ते केशान् उत्स्रष्टुं गतास्तत एव । यांति, उक्ता ओघउपसर्गाः । इदाणिं विभागशः उपदिश्यन्ते, तत्थोवसग्गा परीसहा य एगं चेव काउं उवदिस्संति 'जदा हेमंतमासम्मि' सिलोगो ॥१६८ ॥ यत्रातीव शीतं भवति वर्षबईलादयो वा तीब्रवाता भवंति, वातग्रहणात् सीघबग्घविरालोपाख्यान, यथा पोसे वा.माहे वा 'तत्थ मंदा विसीदति' तस्मिन् काले तत्र मंदा उक्ताः, विविधं सीदंति विसीदंति, अहो इमा सुदुक्करा पव्वआ, बहवो परीसहोवसग्गा विसधितव्या, ते एवं चिंतेंतासीयाभिभूया 'रद्वहीणा व खत्तिया' जहा परचलेण उच्छादिते रहे हितसारे य परवलकंने विलुप्यमाने वा, खत्तिओ णाम राया, सो जहा सोयति, एवं सेहोऽवि गिरग्गिगे रण्णे गुत्तावगुत्तावसधीसु मीतामिदुतो विचिंतेति-किमेवंविधाए पयजाए गहियाए ?, भणितो सीतपरीसहो, एष एवोपसर्गः, तत्पुरुषोऽयं
॥१०१॥
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१०२॥
अभितापादि
All
समासः । तदिदाणी उण्हपरीसहोऽपदिस्सति 'पुट्ठो गिम्हाभितावेणं' सिलोगो ॥ १६९ ॥ अभिमुखं तापयतीति अमितापः, अशोभनमनाः विमनाः कर्पूरवासितोदगं कंधराघरादि वा चिंतेतो, अथवा तपं प्रति विगतं मनोऽस्य स भवति विगतमनाः, पातुमिच्छा पिपासा, सुठु पिवासितो 'मच्छा अप्पोदए जहा' तदल्पत्वादतीव तप्यन्ते बहिरुदकतापेन अंतश्च मनस्तापेन तप्यमानाः यथा सीदन्ति एवनसावपि जलमलखेदक्लिन्नगात्रो बहिरुष्णाभितप्तः शीतलान् जलाश्रयाद्यान् धारागृहाणि चन्दनादीश्रोष्णप्रतीकारान् अनुस्मरन् भृशं अनुशोचते व्याकुलचेता भवति, वुत्तो उष्णपरीसहो । इदाणिं जातणापरीसहो-'सदा दत्तेसणा दुक्खं' सिलोगो ॥१७०॥ सदेति सव्वकालमविश्रामेन दत्तग्रहणात् जातितं दत्तं च, जाइयदत्तमप्येसणीयं च, दुक्खं खुधातिसाभिभूतेहिं तं परिहरितुं, दुक्खं च पडिसेहिन्जति अणेसणिजं, साम्प्रतसुखाभिलाषी पडुप्पण्णभारिओ जीवो दितगा य रूस्संति 'जायणा दुप्पणोलिया' दुःखं प्रणुद्यते जायणा बलदेववत्, वत्तारो य भवंति-कम्मत्ता दुब्भगा चेव० कृषीपशुपाल्यादिभिः कौन्तरैरार्ता अभिभुता इत्यर्थः, स्त्रीमित्रज्ञातिखामिनां दुब्भगा इति, आहुः पृथक् पृथक् जनो विस्तरा वा जनाः पृथग्जनाः, 'एते सद्दे अचाअंता' सिलोगो ॥१७१।। शन्दथते अनेनेति शब्दः, अचाएंता णाम अशक्नुवन्तः सोढुं, क्वोदीर्यन्ते ?, उच्यते, 'गामेसु नगरेसु वा वा खेडविकल्पे कब्बडादीसुवि, 'तत्थ मंदा विसीदति संगामंमि व भीरुणो' भीरुवो हि संग्रामे प्राप्ते मरणभयाद्विषीदंति, ऊरू खंभाइजंति, खिन्नचित्ता भवंति, 'अप्पेगे खुज्झि(म्भिते)भिक्खू'सिलोगो॥१७२।। अपि एके, न सव्वे, खुज्झितो णाम क्षुधितः पिपासुर्वा, तं क्षुतृष्णाप्रतियोगार्थमटतं 'सुणी दंसती'ति सुणी लूपयतीति लूपकः भक्षक इत्यर्थः, 'तत्थ मंदा विसीदंति' संयमोद्यम प्रति सीदंति, दिटुंतो'तेपुट्ठा व पाणिणो' तेजोनाम अग्निस्तेन दवाग्निना
RITESTHATIALAIMERITAMITan TamanmIMIRMIRRITALIMITIANDITIHASHAADIMIRE
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णि:
॥१०३॥
अन्यतमेन वा तेजसा शशभूपकमार्जारकोलवृकक्षुपकलतावितानवृक्षादयो दह्यमानाः संकुचंति, प्राणिनोऽपि दहमाना विसीदति । 'अप्पेगे पडिभासंति' सिलोगो ॥ १७३ ॥ समन्ताद्भापन्ते परिभाषन्ते, पथ्यतेऽनेनेति पंथाः पन्थानं प्रति योऽन्यः पन्थाः स प्रतिपथः प्रतिपन्था वा तेन गच्छतीति प्रातिपथिकः तं गामानुगामं रीयंतं केइ पाडिपंथगाः पडिभासंति, अथवा यो यस्य विलोमकः स तस्य प्रातिपथिको भवति, ते, न तु सर्वे एव कुतीर्था-सन्मार्गविलोपकाः, कथं १, अणुसोयपट्टिए बहुजणंमि, साधवो हि प्रतिश्रोतसा मोक्षममि प्रस्थिताः कुतीर्थास्त्वनुश्रोतसा, किं भाषते - 'पडियारगया एते' करणं कृतिर्वा कारः कारं प्रति योऽन्यः कारः प्रतिकारस्तं गताः पडियारगताः, पडियाई कम्माई वेदंति, एते हि अण्णाए जातीए पंथा उच्छूढा तेण णिड्णा हिंडति ण य दत्ताई दाणाई तेन न लभंति, लद्वेऽपि य ण गेव्हंति, ण चोदगाणि दत्ताणि तेण ताणि ण पिवंति, 'जे एते एव जीविणो'त्ति जे एतेवं जीवणसीला, तंजहा कंजिगउसिणोद गादीहिं अन्ताहारेण जीवंति, पठ्यते च- 'तद्दारवेयणिज्जे ते' जेहि चेव दारेहिं कितं तेहिं चैव वेदिजतित्ति तद्दारवेद णिज्जं, जहा अदत्तदाणा तेण ण लभंति, सेसं तहेव । 'अप्पेगे व जुंजन्ति' ॥ ९७४ ॥ अप्येके, न सर्वे, वाचं जुज्जंति वाचमुदीरयन्तीत्यर्थः, अहो एते 'चरगा पिंडोलगा' पिंडेसु दीयमानेसु उल्लेति पिंडोलगा, अधमजातयः ब्राह्मणा उत्तमाः क्षत्रियाः वैशा मध्यमाः शूद्रा अधमाः, ब्राह्मणस्य किल मिक्षा इष्टा क्षत्रिये कृषी, अवशेषास्तु अचलगन्ति-क्लेशं कुर्वन्ति तेन तत् पिण्डोलगाः, मुण्डेत्यशिष्टाः, स्वेदमलमत्कुणादिभिः खाद्यमाना अङ्गुलीनखशुक्तिशलाकादीनां | कण्डुइतमंगैः विणडुंगा'उवज्जलंति' उवचितजल्ला मलसकटाच्छादिताङ्गत्वात्, उज्जायंति वा, पठ्यते च-उज्जाओ मृगो, नष्ट इत्यर्थः, | उज्जातमृगसमाः 'असमाहितं'ति अशोभना विवृताङ्गत्वात् अथवा असमाहिता- दुःखिता 'एवं विप्पडिवण्णेगे० ' ।। १७५ ।।
प्रतिपन्थि - कादि
॥१०३॥
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
तमोऽन्त
श्रीसूत्रकचूिर्णिः ॥१०४॥
रादि
FAMILITIENTIST
सिलोगो, एवमनेनप्रकारेण न सम्यक् प्रतिपन्नाः विप्रतिपन्ना एगे मिथ्यादृष्टयः, स्वयमजानकाः न च ज्ञानवतां शृण्वन्ति, अज्ञानं हि । तमो, ते ततो अण्णाणतमातो तमन्तरं वा याइ, उक्कोसकद्वितीयं मोहणिजं कम्मं बंधंति, एवं णाणावरणिजं दसणावरणिजं, एगिदियाइयाइसु वा एगंततमासु जोणीसु उववजंति, णिचंधकारेसु वा णरएसु, बुद्धीए मंदा मोहो-अण्णाणं पाउता-छण्णा, अथवा | मतिमंदा इत्थिगाओ य, मंदविण्णाओ स्त्रीमोहेण, उक्ताः शब्दाः। इदाणिं फासा 'पुट्ठोय दंसमसएहि' सिलोगो॥१७६॥ सिंधुतामलित्तिगादिसु विसएसु अतीव दंसगा भवंति, अप्रावृतास्तैः भृशं वाध्यमानाः शीतेन च अत्थरणपाउरणट्ठताए तणाई सेवमाणा तेहिं विज्झंति, अचाइया अधियासितुमिति वाक्यशेषः, इदं च दुःखमधिसह्यते यदि नाम परः लोकः स्यात् , स च 'न मे दिढे परे लोए, किं परं मरणं सिया' न हि मयाऽन्येन वा साक्षात्परलोको दृष्टः यन्निमित्तं क्लेशः सह्यते, क्लेशान् सहमानस्य हि परं मरणं सिया, तदप्यनिष्टं, मरणमिहेच्छेत् यद्यसौ परलोकः स्यादिति, संदिग्धे तु परलोके किं दुःखेन तपसा कृतेनेत्ययमदर्श| नपरीपहोपसर्गः, किंच 'संतत्ता केसलोएणं' सिलोगो ॥१७८।। समस्तं तप्ताः ल्लिश्यन्त एमिराक्रष्टा इति क्लेशाः, दुःखभीरवो | हि क्वचित् केसलोयपराजिता विप्पडिवज्जंति तेषां स एवोपसर्गः, 'बंभचेरं' इत्थिपरीसहो तेण पराइता-उवसग्गिता अणुवस| ग्गिता वा 'तत्थ मंदा विसीदति मच्छा पविट्ठा व केयणे' केयणं णाम कडवल्लसंठितं, मच्छा पाणिए पडिणियत्ते उत्तारि| ज्जंति इत्यर्थः, खुङमादी, तत्थ ते पविट्ठा बरागा सोयंति विसीदति-परिघोलंति जया व पाणियं णिघुलितं । आयदंडसमायारा' | सिलोगो ॥१७८॥ आत्मानं दंडयितुं शीलं येषां ते भवंति आत्मदंडसमाचाराः, मिच्छत्तसंठिता भावणा जेसिं ते भवंति मिच्छासंठितभावणा, ते तु कथमात्मानं दंडयंति ?, उच्यते, ते साधून दृष्ट्रा हत्प्रदोपाद्वाऽपि पिट्टेति जहा सो पुरोहितपुत्रः, केयित्ति
Raheemaratha TAIIMIMIMIRMIRMIRTHDADIMALANILIT
॥
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमत्र- तागचूर्णिः ॥१०५||
पर्यन्तोपद्रवाः
ण सव्वे, लूयति अकोसंति पिट्टेति य अनार्यादसणादीहिं । 'अप्पेगे पलियंतंमि'सिलोगो॥१७९।। वा अपि एके, न सर्वे, 'पडि-|| यंनं' समंतादंतं परियन्तं, कस्य ?, देशस्य, तसिन् २ देशपर्यन्ते केचिद्भापते-चारिकोऽयं चारयतीति चारकः, येषां परस्परविरोधः ते चारिकमित्येनं संवदंते, चोर वा, तं 'सुव्वयंपि' संगतं-शोभनं व्रतं. संकिता वा णिस्संकिया वा भृत्वा बंधन्ति भिक्षुयं बालाः, जहागोसालो बद्धो आसीत् , 'कसायवसणेहि यत्ति तत्पुरुषः ममासः द्वन्द्वो वाऽयं, सभावत एव केचित्साधुन् | दृष्ट्वा कमाइजंति, बसणं केसिंचि भवति, कप्पडिगा पासंडिया वा होति, णच्चाति वा, तेष्वेष पर्यन्तेषु मध्यदेशेषु वा कंचि रियमानं कश्चिद्धालो 'तत्थ दंडेण संवीते' सिलोगो ॥१८०॥ दंडो णाम खीलो दंडप्पहारोवा, मुट्ठी मुट्ठीरेव, फलं-चवेडाप्रहारः संवीतः-संग्रहत इत्यर्थः, 'णातीणं सरती बालो' जइ णाम णातयो कयि एत्थ होत्था भातिमित्तादयो णाहमेवंविधा आवति | पावेतो 'इत्थी वा कुद्धगामिणी' जधा सा अचंकारितभट्टा, कुद्धा गच्छतीति कुद्धगामिणी जहा सा 'एते भो फरसा फासा'सिलोगो ॥१८१॥ फरुमा नाम स्नेहवियुक्तैरुदीरिता, दुक्खं अधियासिजंति दुरधियासगा अप्पसत्तेहि, ते अणधियासेमाणा हत्थी वा सरसंवीतः शम्प्रहारैरित्यर्थः, यथा रौद्रसङ्ग्रामे हस्तिनः शरसंचीता नश्यन्ति, एवं भावसंग्रामादपि परीसहपरायिता क्लीवा, 'वराका' नाम परीपहे वराकाः पुनरपि गृहं गच्छंति गमिष्यंति च, पठ्यते च 'तिवसढगा गता गिर्हति वेमि, तीन शढाः तीव्रशढा तीत्रैर्वा शढाः तीव्रशढाः, तीवैः परीपहेः प्रतिहता ।। इति तृतीयस्योपसर्गाध्ययनस्य उद्देशः प्रथमः॥३-१॥
म एव उपसर्गाधियारो अणुवत्तत एव, 'अथेमे सुहमा संगा' सिलोगो । १८२ ।। 'अर्थ'त्यानन्तर्ये पडिलोमोवसग्गा |गता, इदाणिं अणुलोमा. उक्तं हि-पढमम्मि य पडिलोमा णाती अणुलोमगा वितीयंमि' । सुहमा णाम निउणा, न प्राणव्यपरो
||१०५॥
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१०६॥
अनुलोमोपसर्गाः
alitDINAMIndimmunita
पणवत् स्थरमूर्तयः, उपायेन धर्माच्यावयंति, उक्तं हि-शक्यं जीवित विघ्नकरैरप्युपसगैरुदीर्णैः माध्यस्थ्यं भावयितुं, अणुलोमा पुण पूजासकारादयः भिक्खूणं दुरुत्तरा भवंति, वक्ष्यति हि 'पातालवदुरुत्तरा' सजते यत्र स सङ्गः, संगोत्ति वा विग्धोत्ति वा वक्खोडित्ति वा एगट्ठा, अल्पसत्त्वानां दुस्तरा, नतु सच्चवतां,'जत्थ मंदा विसीदति' मंदा उक्ता, विसेसेण सीयंति च, चएत्ताणाम असकिंता जवइत्तएत्ति वा लाढित्तएत्ति वा एगट्ठा, 'अप्पेगे णातयो दिस्स'सिलोगो ॥१८३॥ अपिः पदार्थसंभावने, एके, न सर्वे, ज्ञातयो-मातापित्रादि पव्ययंत पुचपव्वइतं वा दळूण रुयंति, किध, कवणकरुणाणि, 'नाधपियकंतसामिय०' परिवारिया दव्वतो भावतो य, वयं वृद्धा कर्मासहिष्णवः तदिदानी पोसाहि णे, आवाल्यात पुट्ठो मदादिभिः, पिताते थेरओतात "सिलोगो ॥१८४॥ तात! इत्यामन्त्रणं, उक्तं हि-"पिता ते स्थविरो तात !, वयं च गतयौवनाः। न च तत्कर्म जानामि, यजानात्यपरो जनः ॥१॥" त्वां हि मुक्त्वा(गतः)अस्यां दशायां कोऽन्यः पोपयिष्यति ?, तं तु सद्भावतो ब्रूते कौतुकाद्वा, अन्येष्यपि पुत्रेषु विद्यमानेषु ब्रवीति-पोस णे तात! पुट्ठो सि, कस्स णाम तुम अम्हे अणाहाई परिचयसि, किंच-कश्चिद् जनैः सुहृद्भिवा निष्काममेवमुपदिश्यते-'पिता ते थेरतो तात!' थेरगो दंडधरितग्गहत्थो अत्यन्तदशां प्राप्तः, युक्तं त्वयि जीवमाने मल्लपिंडमडतो?, कथं च तव धर्मः स्यात् अस्मिन्विलवमाने ?, खसा नाम ते भगिनी, साय खुइल्लिया भद्रं, वृहत्तमा कन्या वा, कोऽस्या निर्वहणं करिष्यति ?, एवमादीणि कार्यसहस्राणि संताणि असंताणि वा उदीरंति, भायरोत सगातात!' अण्वंतीति श्रवा-आणाउववायवयणणिदेसे य चिटुंति, समानोदराः सोदराः, सोदरग्रहणात् अन्येऽपि ताव एकपित्रादयो छडिजंति सुई, न तु सोदराः। 'मातरं पितरं' सिलोगो ॥ १८५॥ मातापितरौ हि सुश्रूपाहावेताविदानी पुष्णाहि, एवं लोको भविष्यतीत्ययं पाश्च, अस्मिँस्तावद्यशः कीर्तिश्च
KAR I PPIN A
LIANIMALTIODPAHARITR SAIRATRAMEmailAUDIRTIC
॥१०६॥
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
मातशु
श्रूपादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१०७॥
भयति मङ्गलं च, उक्तं हि-'गुरवो यत्र पूज्यन्ते, यत्र धान्यं सुसंभृतम् । अदन्तकलहो यत्र, तत्र शक ! वसाम्यहम् ॥ १॥ परलोकश्च भवति गुरुशुश्रूषया, एते हि पदीवत्थिया समणगा भवंति जे मायापितरं सुसुस्संति, तेण तेसिं गुरुपडिणियाणं कतो लोगो | धम्मो वा भविस्सति ।। किं चान्यत्-'उत्तरा मुहुरुल्लाया'सिलोगो॥१८६॥ उत्तरा नाम प्रतिवर्षमुत्तरोत्तरजातकाः समघटच्छिअगाः, पठ्यते 'इतरा मधुरोल्लावा' इतरा णाम खुड्डल्लगा अव्यक्तमहुरोल्लावकाः 'पुत्ता ते तात! खुडुगा' तात इत्यामंत्रणं, खुडगत्ति अप्राप्तवयसः अकर्मयोग्या वा 'भारिया ते णवा तात' भरणीया भार्या, नवा नाम नववधूः अप्रसूता गर्भिणीवा, |मा सा अण्णं जणं गमेज, उम्भामए वा करेज, जीवंतए तुमंमि अण्णं पति गेण्हेजा, ततो तुज्झ अद्धीतीया भविस्मति, अम्हवि | य जणे छायाघातो अवण्णओ जणे भविस्सतीति, किंच-जो जहा पुन्धमासी तस्म हि म एव उवमग्गो पायो भवति, येनान्यथा ब्रवीति, तद्यथा-यः कृष्यादिकर्मपराजितः तं दृष्ट्वा ब्रुवते 'एहि ताव घरं जामो' सिलोगो ॥१८७॥ जाणामो जहा तुमं अतिकम्मा भीतो पव्वइतो, इदाणिं वयं कम्मसमत्था, कम्मसहायगा य कम्मसमत्था, कम्मसहायगा य कम्मसहायकत्वं प्रति भवतः, तदिदानी कुमारः प्रति भण्णइ-ण चंप गोणिवि, हत्थेण मा छिया, णित्तेण वा उक्खिवाहित्ति, दूरगतं च णं दद्रुण भणति-आसणं | वा गृहमागच्छ, वितियंपि तात! पासामो जामो ताव सयं गिहं' वितियपि तात! पासामो स्वे गृहे तिष्ठन्तमिति वाक्यशेषः, वितियपि ताव पेच्छामु सव्वाइं णियल्लगाई। 'गंतुंतात पुणो गच्छे' सिलोगो ।। १८८ ॥ गत्वा स्वजनपक्षं दृष्ट्वा पुन: रागमिष्यसि, न हि त्वं तेनाश्रमणो भविष्यसि, यस्त्वं स्वजनमवलोकयित्वा पुनरायास्यसि 'अकामं ते परक्कम' को नाम अ-| |णिच्छिओ 'परक्कमंतंति परिजायंतं अथवा यदा त्वं परं प्राप्य निष्णातो भविष्यसि भुक्तभोगत्वात् तदा अकामकं पराक्रमंतं
॥१०७||
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
मातशु
श्रूपादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१०८
S
।
r ammammeetitutmmunituantiITIMIndain PremRIANIDHimITAMIRIDAIHIRIDICTIRITINITIODIRAINRITUPTAH
'को तं वारेतुमरिहति' धरेतुं कं वा । पव्वइयगं भणंति-"ज किंचि अणगं तात! तंपि सचं समीकतं' उत्तारियंति वा । विमोक्खितं वा एगट्ठ, हिरणं ववहाराओ, जो वाणियगोखीणभंडमुल्लो पव्वइओ तं भणंति-हिरणं ते कताकतं दासामो, आदिग्रहणात् सुवणं वा भंडमुलं वा दासामो जेणेव ववहरिस्ससि, व्यवहारार्थ व्यवहाराय, अपि पदार्थादिषु तच ते दासामो, अन्यच यद्वक्ष्यसि, 'इचेवं णं सुसिक्वंतं'सिलोगो ॥१८९।। साधुक्रिया सुट्ट सिक्वंतं सुसिक्खंतं पाठान्तरं सुसेहिंति वा-उस्सिक्खावेंतीत्यर्थः, 'कालुणतो उवहितंति कलुणाणि कंदता य रुयंता य णिरिक्खंता य तं उबसग्गेति, समुट्ठिता उप्पवावेतुं, स च तेहिं णाणाविधेहिं 'विबद्धो णातिसंगहि, ततोगारं पहावती'गारं नाम अगारत्वं, भृशं वा धावति पधावति । किंचान्यत् 'वणे जातं जहा रुक्वं' सिलोगो ॥१९०॥ कंठयं, एवं परिचिट्ठ(वेढं)ति द्रव्यतो भावतश्व परिवेढणं असमाधीएत्ति, तं तं भणति करेंति य येनास्यासमाधिर्भवति, अथवा अमाधुताते द्रव्यतो भावतश्च स तैः करुणादिभिः 'विवढे णातिसंगेहि हत्थी वावि णवग्गहो॥१८२॥ कंचित्कालं कासारोच्छुखंडादिभिरनुवृत्त्य पश्चात् आहारप्रहारैर्वाध्यते, तेऽप्येनं पुनर्जातमिव मन्यमानाः तस्याभिनवानीतस्य पिट्ठतो परिसप्पंति, को दृष्टान्तः ?,'सूतिगोव्व अदूरतो' यथा तदिनसूतिकागृष्टिर्वत्सकस्य पीतक्षीरस्य इतश्चेतश्च परिधावतो ईपदुन्नतवालधिः सन्नतग्रीवा रंभायमाणा पृष्तोऽनुपप्पति, स्थितं चैनं उल्लिखति, अदूरतोऽस्यावस्थिता स्निग्यदृष्ट्या निरीक्षते, एवं बंधवा अप्यस्य उदकसमीपं चान्यत्र वा गच्छंत मा णासिस्सिाहित्ति पिट्ठतो परिसप्पंते, चेडरूवं वदे, मग्गतो देन्ति शयनमासीनं चैनं स्नेहमिवोद्रिंत्या दृष्ट्या अदूरतो निरीक्षमाणा अवतिट्ठते । 'एते संगा मणुस्साणं' सिलोगो।।१९३।। एते इति ये उद्दिष्टाः, सञ्जते येन स संगः, मनुष्याधिकार एव वर्चते तेन मनुष्यग्रहणं, पाताला नाम वलयामुखाद्याः, सामयिकोऽयं
attiminatiNISTR ANEINDIPHARITINA TRImperimmaa
A
T
IMAMITHILITATI
MOTION
॥१०८॥
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
५१०९ ॥
दृष्टान्तः, उभयाविरुद्धस्तु पाताल: समुद्र इत्यपदिश्यते, न तारिमा अतारिमा न शक्यते बाहुभ्यां तर्तुमिति, 'कीवा' कातरा जत्थ 'विसण्णेसी विसरणं एसतीति विसण्णेसी 'णातिसंगेहि मुच्छिता' विसरण्णा वा आसंति, विसण्णेसिं णातिसंगेहि मुच्छिता, अथवा कीवा जत्थावकीसंति, अपक्रुध्यन्ते मोक्षगुणातो धम्मातो वा, किंणिमित्तं णातिसंगेहि मुच्छ्रिता १, 'तं च भिक्खू परिकृष्णाय सधे संगा महासवा' सिलोगो ॥ १९४ ॥ तदिति यदेतदुक्तं अथवा तमुपसर्गगणं दुविधाएं परिण्णाए परिणाय, सव्वे इत्यपरिशेषाः, संगा एव महांति कर्माण्याश्रवंतीति । 'अहिमे संति आवद्दा' सिलोगो ॥ १९५ ॥ अहो दैन्यविस्मयामंत्रणेषु, अथवा इमे संति आवट्टा, अथेत्यानन्तर्ये, इमे वक्ष्यमाणाः, संतीति विद्यन्ते, द्रव्यावर्त्ता नदीपूरो, भावावर्त्ता यैः प्रकारैरावर्त्तन्ते संयमभीरवः, कासवेण पवेइता - प्रदर्शिता इत्यर्थः, 'बुद्धा जत्थावसप्पन्ति' बुद्धा दुविधा- दव्वे भावे य, दव्वे णिद्दाबुद्धा भावे णाणातिबुद्धा, अवसर्पन्ति नाम अवगच्छंति, 'सीदंति अवुधा जहिं ॥ किंच यः कश्चित्संयतः कस्सति रण्णो पुत्तो वा अरायचंसिओवि कोऽवि रूवसंपण्णो विजामंत कलागुणसंपण्णो वा, तंजहा- 'रायाणो रायमचा य' सिलोगो ॥ १९६ ॥ रायाणो चक्कवट्टिमादी, तत्थ बंभदत्तेण चित्तो निमंतिओ रायमच्चा - इस्सरतलवरमाडं विगादि माहणा-भट्टा खत्तिया नाम गणपालगा गणत्तीए वा भ्रष्टराज्या, जे वा अरायाणो अरायवंसिया णिमंतयंति भोगेहिं 'भिक्खुयं साधुजीविणं' ति साधुविहीए फासु एण पडोआरेण जीवतित्ति साधुजीवी, अथवा साध्विति प्रशंसायां शोभनेन जीवनेन जीवतीति, संयमजीवितेनेत्यर्थः के च ते भोगा ?, इमे, 'हत्थस्सरहजाणे हिं' सिलोगो ।। १९७ ।। हत्थिअस्सरहादीणि पसिद्धाणि, जाणाणि सीदासन्दमाणिगादीणि, तं पुण 'जले थ य, जले णावादि, थले सीतासंदमाणिगादी, विहारगमणा इति-उज्जाणियागमणाई, चशब्दादन्यैश्व श्रोत्रादिभिः
ज्ञाति
संगादि
॥१०९॥
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णि : ॥११०॥
इन्द्रियक्षमै र्विषयैर्यथेष्टतः 'भुंजा हिमाई भोगाई' इमानीति विद्यमानानि प्रत्यक्षाणि वा महरिसित्ति, एवमपि असावस्माभिरन्यैर्वा पूजनीयश्च किंचान्यत्-तमेवं णिमंतयंति 'वत्थगंधमलंकारं ' सिलोगो ॥ १९८ ॥ वत्थाणि - अयिणगादीणि गंधा- कुष्ठादयः अलंकारा-हारादयः, स्त्रियः अहं ते धूतं भगिणीं वा देमि, अण्णं वा जं इच्छसि, सयणाई अत्थुतपच्चुत्थुताणि, चशब्दात् लोहीलोहकडाहकडुच्छुगादीणि सव्वो घरोवक्खरो, सहीणे जारिसो चैव मम परिच्छतो तारिसं चैव दलयामि तेनोपचितो जाहिमाई भोगाई या विधीयमानानि, आउसो ! पूजयामि ते, साम्प्रतमेभिर्वस्त्रादिभिः पूजयामि, पूजयीष्यामश्च त्वं सर्वसच्चवशयिता भविष्यसि किं चान्यत्-न च तवास्माभिरभ्यर्थ्यमानस्य कृततपः प्रणाशो भविष्यति, कथं ?, 'जो तुमे नियमो चिण्णो' सिलोगो ॥। १९९ ।। इंदियोईदिएहिं चीर्णो- कृतः भिक्खुभावंमि उत्तमो, भिक्खुभावो णाम पव्वज्जा. उत्तमो असरिसो, अगारमावसंतस्स सव्वसो चिट्ठी, तथा संविजते वा, न विनश्यतीत्यर्थः, लोकसिद्धमेव ससुक्कयस्स विपुलत्ता । किंचान्यत्- 'चिरं दूइजमाणस्स' सिलोगो ॥ २०० ॥ चिरं तुमे धम्मो कतो, दूइजता य णाणापगारा देसा दिट्ठा, तोवणाणि तित्याणि य, 'दोप इदानीं कुतस्तव ?' किं त्वया चौरत्वं कृतं पारिदारिकत्वं वा ?, अथवा दोसो पावं अधर्म इत्यर्थः स कुतस्तव १, क्षपितस्त्वया कृतं सुमहत्तपः, ण य ते उपव्ययंतस्स वयणिज्जं भविस्सति, किं भवं चोरो परदारिगो वा १, ननु तीर्थयात्रा अपि कृत्वा पुनरपि गृहमागम्यते, एवमादिभिः हस्त्यश्वरथवस्त्रादिभिः निमन्त्रणैथ ते अणियलगा वा 'इच्चेव णं णिमंतेंति णीयारेण व सूयरं' णीयारो णाम कुंडगादिया, स तेण णीयारेण द्वितो घरे सूयरगो अडविंण वच्चति मारिजति य एवं सोऽवि असारेहि निमंतितो तो भोतुं मरणणरगा दियाई दुखाई पावेंति । 'चोदिना भिक्खुचरियाए ' सिलोगो || २०१ ॥ चोदिता नाम वेधिता तजिया बाधिता
वखादि प्रलोभनं
॥११०॥
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
मंदविहादः
श्रीसूत्रकसाझयूर्णिः ११११॥
D
A
| इत्यर्थः, चरणं चर्या-चक्कवालसामायारी, जवइत्तएत्ति वालादेत्तिएत्ति वा एगहुँ,'तत्थमंदा विसीदति उजाणंसि व दुब्बला' | केइ आयसमुत्थेहिं केई परमसमुत्थेहिं केई उभयसमुत्थेहि, ऊर्द्ध यानं उद्यान, तच्च नदी तीर्थस्थलं गिरिपम्भारोवा, तत्थ पुंगवावि य | आरुभंता सातिअंति, किमंग पुण दुन्बला दुप्पदा चतुप्पदावा ?, एवं केपि पव्ययंता चेव भावदुबला सीयंति, किं च-'अचयंता | य लूहेणं' सिलोगो ॥२०२॥ अचएता-अशक्नुवन्तः, लूहं दवे य भावे य, दवे आहारादि, भावलूहं संयम एव, तवोवधाणेण तजिता अवहत्थिता, तत्थ मंदा विसीदति, पंके जीर्णगौः जरद्ववत् 'एयं णिमंतंणं लधु सिलोगो ॥२०३।। एतं णिमंतणंति जं हेट्ठा भणियं, ल -प्राप्तुं मुच्छिता विसएसु, गिद्धा इस्थिगासु, अज्झोववण्णा कामेसु, कामा-इच्छामदणकामाः, चोइजंता णाम णिब्भत्थिअंता परिस्सहेहिं, णिमंतिजमाणा वा, गिहगयत्ति बेमि, पुनर्गृहं गत्वा पुनर्गृहस्थाभूत्वा इत्यर्थः, णिज्जुत्तीए वुत्तो दुविधा उवसग्गा ओहे ओवक्कमे य, अज्झत्थविसीयणा य, स च बालपव्वइतो तरुणीभृतश्चिन्तयति-चिरकालं प्रव्रज्या दुष्करा कर्तुमित्यतो विसीदंति, दृष्टान्तः 'जहा संगामकालंमि' सिलोगो ॥२०४ ॥ येन प्रकारेण यथा, सशामकालो नाम समभिचारितं युद्धं, तत्थ कोइ वचंतो भीरु पच्छतो उवेहति 'वलयं गहणं णूमं' वलयं णाम एकदुवारा गड्डा, परिक्खो वा वलयसंद्वितो वलयं भण्णति, गृह्यते यत्तद्गहनं-वृक्षगहनं लतागुल्मवितानादि च, नूमं नामाप्रकाशं, जत्थ णूमेति अप्पाणं गड्डाए दरिए | वा, 'को जाणेति पराजयेत्ति दैवायत्तो हि पराजयो, 'मुहत्ताणं मुहुत्तस्स' सिलोगो । २०५॥ मीयतेऽनेनेति मुहूर्तः,
वहूनां हि मुहूर्तानां एकः मुहूर्तों भवति यत्र विजयो भवति पराजयो भवति वा, जयश्चेत् इत्यतः शोभनं, पराजयश्चेदित्यतोवरं || पराजयतो अवसर्पिष्यामः, अवसपितो इति भीरू उवेहती, एस दिर्सेतो, अयमर्थोपणयो-'एवं तु समणा एगे' सिलोगो॥२०६।।
UDISERAIBUPAHIRIMMEDPAITRIAN
॥१११॥
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥११२॥
एवमनेन प्रकारेण 'तु' पूरणे, एगे, ण सव्वे, संजमे तैस्तैः प्रकारैः अबलं ज्ञात्वा अप्पगं'अणागयं भयं दिस्स' अणागतं णाम अनागत
भयादि अप्पत्तं, मा णाम एवं होजत्ति, ततः 'अवकप्पंतिमं सुतं' अव चरक्षणादि, अवकल्पयंति अधीयंत इत्यर्थः,'इमानी'ति अर्थोपार्जनसमर्थानि गणियणिमित्तजोइमवायसद्दसत्थाणि, 'को जाणति वियोवायं' सिलोगो ॥२०७॥ विउवातो णाम व्युपातः, सो उण इत्थीपरीसहातो भवति, हाणपियणादिणिमित्तं उदगाओ वा, वा विकप्पे, जो वा जस्स पलिओवमादि, परिसहजिता अमुकेण लिंगेण कोंटलवेंटलादीहिं कजेहिं अज्झाणेण चोदिजंता य वक्खामो, चोदिजंता-पुच्छिजंता, प्रायशः कुण्टलट्ठीओ लोगो समणे
पुच्छति, तत्थ चरेस्सामो, विजामते य पउंजिस्सामो 'णो ण अत्थि पकप्पियंति ण किंचि अम्हेहिं पुयोवजितं धणं पेइयं |वा, एवं णचा पावसुतपसंगं करेंति, 'इच्चेवं पडिलेहंति ॥२०८॥ इति एवं इच्चेवं, पडिलेहंति णाम समीक्षते-संग्रहारेंति, भावग्गहणं भावणूमाई पडिलेहंति, 'वितिगिंछासमावण्ण'ति, किं संजमगुणे सक्केस्सामो ण सक्केस्सामोत्ति, उक्तं हि-"लुक्खमणुण्डमणियतं कालाइकंतभोयणं विरसं।" दिद्रुतो पंथाणं व अकोवितो, जहा देसितो विगलपथे चितेतो अच्छति-किमयं पंथो इच्छितं भूमि जाति ?, एगत्तोवि ण णिव्वहति, अकोविया अयाणगा, उक्ताः अप्पसत्था, इदाणिं पसत्था-'जे तु संगामकालंमि' सिलोगो ॥२०९।। जेत्ति अणिद्दिटुणिद्देसे, तु विसेमणे, ज्ञाता णाम प्रत्यभिज्ञाता नामतः कुलतः शौर्यतः शिक्षातः, तद्यथाचक्रवत्तिबलदेवा वासुदेवमाण्डलीकादयः, प्राकृताश्च वीरपट्टगेहिं बद्धगेहिं सण्णवद्धवम्मियकवय उप्पीलियसरासणपट्टिया गहियाउधपथरणा समूसियधयग्गा सूरा एवं चक्रवादीनां पुरतो गच्छंति, सुरपुरंगमा न ते बलयादीणि पडिलेहन्ति, ते तु संपहारेंति "तरितव्वा च पइणिया मरियव्य वा समरे ममत्थएणं । असरिसजणउल्लाप्रयाण हु महितव्या कुले पसूपएणं ।।१।। परबलं जेतव्वं ।। ॥११२॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥११३।।
समुत्थानादि
PAITHAITASTUTII
मरियव्वं चा, ण उ पिट्ठतो पेहंति, अपत्ते जुद्धे जुद्धमाणे वा, किं परं मरणं भवेत् ?, मरणादप्यनिष्टतम अश्लाध्यत्वं, मरणादपि विशिष्यते भग्नप्रतिज्ञजीवितं, उक्तः प्रशस्त दृष्टान्तः, तदुपसंहारः प्रशस्त एव । एवं समुट्टितं भिक्खं सिलोगो ।। २१०॥ सम्यग् उत्थितं समुत्थितं दव्यसमुत्थाणेण भावसमुत्थाणेण य, आगारवंधणं छिच्या अज्झत्थो, अवसीतयाणं 'आरंभ तिरियं कटु'त्ति दव्वे भावे वाऽऽरंभः, तिरियं णामादि, तिरिच्छ बोलेंति, अनुलोमेहिं दुक्खमतिकाम्यते नदीश्रोनोवत् परीसहोपसर्गा, णिउणो पोव्वाणरजकंखी, अत्तत्ताए-आत्महिताय सर्वतो संबजेत् , सिद्धिगमनोद्यतेन मनसा, अथवा आतो-मोक्षो संजमो वा अस्यार्थः, आतत्थाए, अथवा आप्तस्यात्मा आप्तात्मा आप्तात्मैव आत्मा यस्य स भवति अप्पात्मा इष्टो, वीतराग इव बजेदित्यर्थः, अज्झत्थविसीदणत्ति गतं । इदाणिं परवादवयणं, तं अत्तट्ठाए परिव्ययंत 'तमेगे पडिभासंति' सिलोगो ।। २११ ॥ तमिति तं अत्तट्ठयाए संवुडं रीयमाणं, एगे ण सव्वे, समंता भासंति परिभासंति, आजीवप्रायाः अन्यतीथिका, सुत्तं अणागतोभासियं च काऊण बोडिगा, 'साधुजीवणं'ति णाम साधुवृत्तिः अपापजीवनमित्यर्थः, जे ते एवं भासंति 'अंतर ते समाहिते' अंतए नामानाभ्यन्तरतः-दूरतस्ते समाधिए, णाणादिमोक्खो परसमाधी, अत्यन्ते असमाधौ वर्तन्ते, असमाहिए अकारलोपं कृत्वा, संसारे इत्यर्थः, किं प्रभाषन्ते ? 'संबद्धसमकप्पाओ' सिलोगो ॥२१२॥ समस्तं बद्धाः संबद्धा-पुत्रदारादिभिर्ग्रन्थैर्गृहस्थाः, संबद्धैः समकल्पाः तुल्याः इत्यर्थः, जहा गिहत्था माता मे पिता मेत्ति एवमादिभिः संगैबद्धा, अण्णमण्णसमुत्थिता णाम माता पुत्ते मुच्छिता पुत्तोवि मातरि एवं भवंतोऽपि शिष्याचार्यादिभिः परस्परसंबद्धाः, अन्यच्चेदं कुर्वता 'पिंडवातं गिलाणस्स, जं सारेध दलाध य' पिंडस्य पातः पिंडपातः भिक्षं, एवं पिडावायं गिलाणस्स आणेत्ता दv, यच्च पररपरतः सारेध वारेध पडिचोदेध सेजातो
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृताङ्गचूर्णिः ॥११४॥
अनुवशत्वादि
Imummifilmithumma
उहवेहनि, जं च गिलाणस्स आयरियवुडमामाएसुआहारउवधिवसधिमादिएहि य उवग्गहं करेह एवं तुम्भे सरागत्या अण्णमण्णमणुव्वसा' सिलोगो ।। २१३ ।। रागत्थिता सरागत्था सदोसमोहा, अन्योऽन्यस्य अनुगता वशं अणुव्यसा भट्ठसप्पधसभावा' शोभनः पंथा सत्पन्थाः ज्ञानादि, सतो वा भावः सद्भावः, सत्पथसब्भावो नाम यथार्थोपलंभः,'संसारस्स अपारगा' पारं गच्छंतीति पारगा न पारगा अपारगाः। एवं भासमाणेसु 'अह ते पडिभासेन्जा' ॥ २१४ ॥ अथेत्यानन्तर्ये तान् प्रतिभाषते 'भिक्खू मोक्खविसारदो' विसाग्दो नाम सिद्धान्तविनायकः, स किं पडिभासति ?, एवं तुज्झेऽवभासंता दुवक्खं चेव सेवधा, दुपक्खो णाम संपराईयं कम्म भण्णति गृहस्थत्वं च, किंच 'तुम्भे भुंजह वाएसु' सिलोगो॥२१५।। तुब्भे जेहिं भिक्खाभायणेहिं भिक्खं गेहध तेहि आसंगं करेह, आजीविका परातकेसु कंसपादेसु भुंजंति, आधारोवकरणसज्झायज्झाणेसु य मुच्छं करेह, गिलाणस्स पिंडवातपडियाए गंतुमसमत्थस्स भत्तमंतेहिं कुलगेण वा अण्णतरेण वा मत्तेहिं अमिहर्ड भुंजेह, एवं तुम्भेहिं पादपरिभोगेहिं बंधोऽणुण्णाओ भवति, अन्तग य कायवधो, सो य तुब्भ णिमित्तं आणतो भत्तिमंतोऽवि कम्मबंधेण लिप्पति, पाणिपायपि ण कायव्वं जति पादे दोसो, स च किं तुम्भ देतोणद्वसप्पधसब्भाव उदाहु सप्पधि वट्टति ?, अविण्णाणा य मिगसरिसा तुम्मे जेण असंकिताई संकथ संकितढाणाई ण संकथत्ति,'तंच वीओदगंभोत्त'त्ति कन्दमूलानि ताव सयं भुंजह, सीतोदगं पिबध, एवं पुढवितेउवाउवधे वट्टह, जं च छकायवधेण णिप्फ उद्देसियं तं भुंजह, तुम्मे चेव गिहत्थसरिसा, पावतरा वा गिहत्थेहि, येन ते गृहस्था अनभिगृहीतमिथ्यादृष्टयोऽपि भवंति, न तु भवंतः, जेण अभिग्गहितमिच्छदिट्ठिणो साधुपरिवायं च करेह, दव्वं खित्तं कालं सामत्थं च पुणो वियाणित्ता कीतकडच्छेजादिसुवि दोसा भाणितव्या, ते एवं असंजतेहिंतोऽवि पावतरा
NaInHTOTHAIIMINAPaintinedminimal
॥११॥
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
तीवामितापादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥११५||
N P
कता समाणा महता अपत्तिए 'लित्ता तिव्वाभितावेणं सिलोगो ॥२१६|| तिव्वामितावो णाम तीवोऽमर्षः दसणमोहणिज- कम्मोदएणं कोधमाणकसायोदएण य लित्ता, उज्झिता णाम शून्या, एतदेव व्याचष्टे-अण्णा, णाणदंसणचरित्तेहिं असमाहिता, तैरेव विहीणा,'णाइकंडुइयं साधु'त्ति जहा कंडुइयं साधुत्ति तं अरुकस्स अवरज्झति पच्चुयपीडाहेतुत्वात् , एवं साधुहीलणावि अपसत्था, अथवा 'लित्ता तिव्यामितावेणं ति तेण मिच्छादमणावलेवेण लित्ता गुणेहिं शून्या बुद्ध्यादीहिं असमाहिता आतुरीभृता भणंति-जुत्तं णाम तुम्भेहिं अम्हे गिहत्थसरिसा काउं पापतरा वा, तेन त उच्यन्ते 'णातिकंडूइतं साधु' साधु णाम सुटु, अरु हि रुज्झमाणं खजइ, तं जति ण सुट्ठ कंडूइजइ ततो णातिकंडुइणो माधु अवरुज्झति अरुगस्स अरुइअगत्तस्स वा, अर्थात् प्राप्तं | अतिकंडुइयंति भृशमपराध्यते, नातिरूढवणस्य, एवं यद्यहं त्वया णातिनिष्टुरं उक्तो भविष्यति ततोऽहमपि नातिनिष्ठुरमेवापदिश्यात् , त्वया वाऽहं यत्किचनालापिनाऽसंबंधसमकल्पो व्यपदिष्टः, न चाहं तैर्गुणैर्युक्तो, भवन्तस्तु कन्दमूलोदकभोजिनः उद्दिश्यकृतभोजिनश्च सच्छासनप्रत्यनीकाश्च तेन न कथं गृहस्थैः पापतरा इत्येवं 'तत्तेण अणुसहा ते ' सिलोगो ॥ २१७ ॥ तचं तथ्यं सद्भूतं नानृतमित्यर्थः, अणुसट्ठा णाम अणुसासिता, ते इति आजीविका वोडियादयो ये चोद्दिश्यभोजिनः पाखण्डा, 'अपडिपणेणं'ति विसयकसायणियत्तेण जाणएण एवं वुत्ता भणंति-'ण य एस णितिए मग्गे' णितिओ णाम नित्यः अव्याहतः एषः 'असमीक्ष्य वति किती' कृति म कुशलमतिः पौर्वापर्यसम्बन्धसम्भावार्थोपलम्भस्तु सर्वज्ञज्ञानात् युक्तः, अथवोपदेश एवायं, तत्तेण अणुसट्टाए अपडिण्णेण जाणएत्ति, कमणुसट्ठाए?, ण एस णितिर मग्गे, न एप भगवतांनीतिको मार्गो, मीतिको नाम नित्यः, एष हि असमीक्ष्य भवद्भिरेव वाचा चटकरसा(भ्रा)वा वा कृतिः-कृतः। किंचान्यत् 'एरिसा जावई एसा सिलोगो ।।२१८||
MEDITAPURIRANAPUR
॥११५॥
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकतानचूर्णिः ॥११६॥
संबद्धसमत्वादि
IA
in
mniaS
एरिसा णाम येयमुक्ता तुम्भे संबद्धसमकप्पा वयं नेति, एपा निर्वाहिका, कथं ?,'अग्गिवेलुब करिसिता' वेल्लो हि मूले स्थिरः अग्गे कर्षितः, एवमियं वाक् भवतां संकल्पस्थूला-निश्चयकृता न हि भवति, न संबद्धकल्पा, तथा चोक्तं, कंदमूलादि, उद्दिश्य| भोजित्वाच्च, यतश्चैवं तेन नैप भवतां वानिश्चयः सुन्दरः, अथवा एरिसा जावई एसा अग्गे वेलुब्य करिसितित्ति जहा धम्मी, कडिल्ले वंसो मूलच्छिण्णो न शक्यते अन्योऽन्यासंबंधत्वात् न शक्यतेऽधस्तात् उपरिष्टाद्वा कर्पितुं, अथासौ वंसो न णिव्धिहति, एवं भवतामपि इयं वाक् न निर्वाहिका, तत्र अनिर्वाहिका गिहिणो अभिहिताः, शेषं भवंतो हि सम्प्रतिपन्ना निर्मुक्तत्वात्संसारान्तं | करिष्यामः, तन्न निर्वहति, कथं ?, यद्भवतां ग्लायतामग्लायतां गृहस्थः कन्दादीनां मात्रेणानयित्वा ददाति, तत्किल भोक्तुं श्रेयः, न तु यद्भिक्षुणाऽऽनीतमिति, एपा हि वाङ् भवतां न निर्वाहिका, कथं गृहस्था ईर्याति शोधयंति, आगच्छतो चास्य कश्चिद् व्यापादः स्यात् , कश्चानुक्त एवं ब्रूयात् यथा 'गृहीणं अभिहडं सेयं, भुंजितुं ण तु भिक्खुणो' किं च-'धम्मपण्णवणा एसा' सिलोगो ॥ २१९ ॥ धम्मस्स पण्णवणा एसा साहिया, इदाणि धम्मपण्णवणा गिहत्थाणीयं सेयं ण पव्वइताणीतमिति 'सारंभाण विसोधिया' सारंभा णाम गिहत्था तेषां पापविशोधिका, न हि भवद्भयो ददतो विशुद्ध्यन्ते, न तु प्रव्रजिताः दाणधम्मेण संयुज्यंते, यसादानयंति ते गृहीभूत्वा यतयः पापेन संबद्ध्यन्ते, 'ण तु एताहिं दिहीहिं' नेति प्रतिषेधे, दृष्टिमि ग्रहो, ण भवद्भिरेताभिदृष्टिभिः पूर्वप्रकल्पितमासीत् , प्रकल्पितं प्रदर्शितमित्यर्थः, का दृष्टयः?, यादृशं किल गृहस्थानां तादृशमसाकमपि अन्योऽन्यं किल सारयित्वा स्थेयं, न चानुकंपतामलुभवन्तोऽपि ग्लानकृत्यं गृहस्थैः कारयन्ति, अत्र तावदावयोः साम्यं, येन भवन्तो गृहस्थैः कारयन्ति प्रागुक्तं ग्लानस्य तत्कार्य, मा भृत् संबंधसाम्यकल्पा, न स्युरिति अभिविष्यत् , इदानीं स एव ग्लानो गृहस्थैः कारयन्
I TER thICROI
AN
:
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
JAL
श्रीसूत्रकनाङ्गचूर्णिः ॥११७॥
अनुयुक्त्यादयः
MAHARASHTRA
IMA
तत्कृतमनुजानन्तः भवंतश्च तत्कारिणः तद्वेषिणश्च एतां दृष्टिं भावयन्तः कथं सम्बन्धसमकल्पान स्युरिति, किंचातः?, एवं 'सवाहि अणुजुत्तीहिं' सिलोगो ॥२२०॥ योजनं युक्तिः अनुयुजत इति अनुयुक्तिः अनुगता अनुयुक्ता वा युक्तिः२ सर्वैः हेतुयुक्तिमिःतर्कयुक्तिमिळ, अत एव अचयंता अशक्नुवन्तः 'जवित्तए'त्ति णिजट्टमित्यनान्तरं, कथं ण चएति ?, यथा कश्चिद्रलीबई भग्नं वा उवमए, स च तं विचिक्रीपुः परेणोच्यते-उत्थाप्यतां तावदयं गौः, ततो यदि शक्ष्यति तत एव ग्रहीष्यामि, स जनो नैष शक्ष्यतीति ब्रवीति-यदि ते रोचते एवमयं गृह्यतां, नन्वेषोऽव्यंगशरीरो निरुपहतवपुर्न दृश्यते ?, एवं सामयिक आह परूको वा, समय इति परैरुच्यते, येन परीक्षामहे ततो ते किमत्र परीक्षया ?, प्रत्यक्ष एवायं दृश्यते बहुजनपरिगृहीतः, ईश्वरस्वामिनं प्रतिपन्नाः, यदि नैवं तत्वं स्यात् नैवात्र बहुजनोऽतिप्रसज्जते, लोकिका अपि ब्रुवते-'आज्ञासिद्धानि चत्तारि' न हन्तव्यानि हेतुभिः। भारत मानवा धर्माः, सांगो वेदश्चिकित्सितं ॥१॥ एपामुत्तरः-एरंडकट्ठगसी जहेह गोसीसचंदणपलस्स । मोल्लेण होज सरिसे कत्तियमेत्तो गणिजंतो?॥१॥ तहवि णिगरातिरेगो सो रासी जह ण चंदणसरित्थो । तह णिबिण्णाणमहाजणोऽवि सोज्झे विसंवदति ॥२॥ एको सचक्खुगो जह अंधलयाणं सएहिं बहुएहिं । होति पहे गहिया वा बहुगावि ण ते अपेच्छंता ॥३।। एवं बहुगावि मृढा ण पमाणं जे गतिं न याणंति । संसारगमणगुविलं णिउणस्स य बंधमोक्खस्स ॥४॥"'ततो वादं णिराकिचा' ततः इति ततः कारणात् , वादो णाम छलजातिनिग्गहस्थानवर्जितः, निराकिच्चा णाम पृष्ठतः, वादं निराकृत्वा, ते इति ते आजीविकाद्याः सामयिकाः मस्कराश्च विविधाः प्रगभिता धृष्टीभृता इत्यर्थः, 'रागदोसाभिभूतप्पा' सिलोगो ॥२२१॥ रज्यते येन आत्मपक्षे स रागः परपक्षे द्वेपः, अमिभूताः पराजिता इत्यर्थः, रागद्वेपाभ्यामभिभूतो येषामात्मा ते, मरुगादोसाभिभूयप्पा, मिच्छत्तेण अभि
AMINETRA
१७॥
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः,
॥११८॥
हुया' अभिभूया इत्यर्थः, त एवं उक्ताः रोपानललोहिताक्षाः भृशममर्षोद्गमप्रस्पंदिताधरोष्ठाः जिता अवदातैर्हेतुभिर्निर्ग्रन्थपुत्रैः पराजिताः 'अकोसे सरणं जंति' प्रायेण दुर्बलस्य रोषो उत्तरं भवति आक्रोशच, रुदितोत्तरा हि स्त्रियः बालकाश्च, क्षांत्युत्तराः साधवो, दृष्टान्तः 'टंकणा इव पव्वतं' टंकणा णाम म्लेच्छजातयः पार्वतेयाः, ते हि पर्वतमाश्रित्य सुमहन्तमवि हत्थिवलं वा अस्सबलं वा आगलिन्ति, पराजितास्तु शीघ्रं पर्वतमाश्रयंति, कुतीर्थाः पराजिताः आक्रोशयंति यष्टिमुष्टिमिवोत्तिष्ठन्ति न ते प्रत्याक्रोष्टव्याः इदमालंचनं कृत्वा-“अक्कोसहणणमारणधम्म भंसाण बालसुलभाणं । लाभं मण्णति धीरो जधुत्तराणं अलाभंमि ॥ १ ॥ ' बहुगुणप्पकपा सिलोगो ॥२२२॥ गुणा पकप्पिति जेहिं ताई गुणप्पकप्पाईं, गुणप्पकप्पो णाम येनात्मपक्षः प्रसाध्यते, परपक्षश्रोभासीयते, अथवा सर्वपरीक्षकाविरुद्धो दृष्टान्तोऽबाध्यो हेतुर्वा, उक्तंहि - "लौकिकपरीक्षकाणां यस्मिन्नर्थे बुद्धिसाम्यं स दृष्टान्तः, हेतुप्रतिज्ञादयः, आतसमाहितो वत्तए, आत्मसमाधिर्नाम दव्वं खित्तं कालं समत्थं चप्पणो वियाणित्ता इति, अथवा के अयं पुरुषे कं च णतेत्ति, एवं तथा यथात्मनो समाधिर्भवति, उक्तं हि - "पडिपक्खो गायव्वो०" अथवा आत्मसमाधिर्नाम यथा परतो घातो न भवति बाधा वा, किंच- 'जेणsoणे ण विरुद्वेज' येन चोक्तेन अण्णस्स उवघातो ण भवति, तथा प्रतिज्ञादयो वक्तव्याः यथा च सिद्धान्तविरुद्धा न भवंति, कथं विरुध्यते ?, यो ब्रूयान् त एव हि कृतोद्दिश्यभोजित्वाद् गृहितुल्याः साधवस्तु मूलोत्तरगुणोद्यताः शरीरे चानपेक्षाः, ततश्चातिप्रसक्तस्य लक्षणस्य निवृत्तये त्वपदिश्यते 'इमं च धम्ममायाय' सिलोगो ॥ २२३॥ अथवा तैः परतत्रैरपदिष्टं - ध्यानकृत्यं हि न कर्त्तव्यं मा भूत् संबद्धसमकल्पः, तदेनमपदिश्यते 'इमं च धम्म ' न यथा भवतां निरनुकंपो धर्मः अस्माकं हि इमं च धम्ममादाए कासवेण पवेइयं, अथवा ये ते उक्ता उपसर्गा एते हि अग्लायता सोढव्याः, ग्लायतो हि
आक्रोशशरणादि
॥ ११८ ॥
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकतागाचूर्णिः ॥११९॥
धर्मादानादि
द्रव्यपरीपहा भवंति, न ग्लायमानस्य न कर्त्तव्यं कथं-'इम' इदं च धम्ममादाय इति यद्वक्ष्यामः। तं धर्ममादाय-गृहीत्वा 'कासवेण पवेदिदं' कासवग्रहणात्तीर्थकरणैवेदं प्रवेदितं, न तु स्थविरैः, किंचान्यत् 'कुर्यात् भिक्खू गिलाणस्स' ग्लायते रोगेणान्यतरेण वा प्रथमद्वितीयादिपरीपहादिना, अगिलाणेण-अनादितेन अव्यथितेन राजाभियोगवत् 'समाधिए'त्ति आत्मनः समाधिहेतोः कर्त्तव्यं, ग्लानस्य वा अथवा समाधीए कायव्वं, ण मणोदुक्कडेण, किंच-न केवलं उवसग्गा एव अहियासेयव्या ज्ञात्वा सोढव्याः 'संखाय पेसलं धम्म' सिलोगो ॥२२४॥ संखा अट्ठविधा, तंजहा-णामसंखा ठवणसंखा दवसंखा उवम्मसंखा परिणामसंखा गणणासंखा जाणणासंखा भावसंखा, तत्थ जाणणासंखाए अधियारो, संख्याय-ज्ञात्वा, पेसलं दब्बे भावे य, दव्वे जं दव्यं पीतिमुत्पादेति आहारादि, भावपेसलस्तु सर्ववचनीयदोषापेतो भव्यानां धर्म एव, सो धर्मो दुविधो-सुतधम्मो चरित्त| धम्मो य, कस्य तौ प्रीतिमुत्पादयेयातां ?, दृष्टिमानिति दृष्टिमतः, सम्यग्दृष्टिः परिनिर्वृत्तः सीतीभृत इत्यर्थः, उपसग्गे अधियासेयव्वे उपसर्गा ये उक्ताः ये च वक्ष्यमाणाः तान् सन्निधियासयन् सहन्नित्यर्थः, आमोक्षाय परिसमाप्तेः समन्ता 'वयेजासि' परिवयेजासि, मोक्षो द्विविधः-भवमोक्षो सव्यकम्ममोक्खो य, उभयहेतोरपि आमोक्षाय परिव्रजेदिति ब्रवीमि । उपसर्गपरिज्ञायां तृतीयोद्देशकः ४-३॥
वुत्तं निज्जुत्तीए हेतुसरिसेहिं अहेउएहिं, हेत्वाभासरित्यर्थः, कथमहेतवो हेतुसदृशाः?, वक्ष्यति हि सुहेण सुहमजेमो० वणिजवत् , तथा च 'जहा गंडं पिलागं वा' एवं सीलक्खलिया अण्णउत्थिया तब्भावुकाश्च 'आहंसुरिति ॥२२५॥ आहुः, के ते?महापुरिसाः पहाणा पुरिसा, राजानो भूत्वा वनवासं गत्वा पच्छा णिव्याणं गताः, 'पुट्विं तत्ततवोधणा' पुन्यमित्यतीते काले
STHANIASISATIREEN FREE
TOTALE
॥११९॥
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ चूर्णिः
४ उद्देशः
॥१२०॥
कचित्रेतायां द्वापरे च तप एव धनं तपोधनं, तप्तं तपोधनं यैः त इमे तत्ततवोधणा, पंचाग्नितापादि लोइयाणं ते ते महापुरिसा, आस्माकं तु यदा सामन्नं प्रतिपन्नाः तदा महापुरिसा, 'भोच्चा सीतोदकं सिद्धा' सीतोदगं णाम अपरिणतं, तेण सोयं आयरंता हाणपाणहत्थादीणि अभिक्खणं सोएंता तथाऽन्तर्जले वसंतः सिद्धिं प्राप्ताः सिद्धाः, एवं परंपरश्रुतिं श्रुत्वा अस्नानादिपरीषहजिताः 'तत्थ मंदे विसीदति' तत्रेति तस्मिन्नस्नातकव्रते फासुगोदयपाणे वत्ति, तत्थि मे 'अभुंजिया णमी वेदेही एमाउत्ते य भुंजिया । बाहुए उदयं भोच्चा तहा नारायणे रिसी || २२५|| आसिले देविले चेव, दीवायणमहारिसी । पारासरा दगं भोच्चा, वाणि हरिताणि ॥ २२६ ॥ ' 'एते पुत्रिं महापुरिसा ||२२७|| प्रधानाः पुरिपाः महापुरषाः आहिता-आख्याता, 'इह संमत'त्ति इहापि ते इसि भासितेसु पढिजंति, णमी ताव णमिपव्वज्जाए सेसा सच्चे अण्णे इसिभासितेसु, असिले देविले चैवत्ति
लोमे गतं, इतरथा हि देवल आसिल इति वक्तव्यं, एतेसिं पत्तेययुद्धाणं वणवासे चैव वसंताणं वीयाणि हरिताणि य भुंजं - ताणं ज्ञानान्युत्पन्नानि, यथा भरतस्य आदंसगिहे णाणमुप्पण्णं, तं तु तस्स भावलिंगं पडिवण्णस्स खीणचउकम्मस्स गिहवा से उप्पण्णमिति, ते तु कुतित्था ण जाणंति कस्मिन् वर्त्तमानस्य ज्ञानमुत्पाद्यते कतरेण वा संघतणेण सिज्झति ?, अजानानास्तु ब्रुवते ० ते नमी आद्या महर्षयः भोच्चा सीतोदगं सिद्धाः, भोच्चेति भुंजाना एव, सीतोदगं कन्दमूलाणि वा, जोड़ें च समारंभंता, 'जहमेतमणुस्सुतं' ति भारहपुराणादिसु एवं एताहि कुसुतीउवसग्गेहिं उवसग्गजमाणे, ण केवलं सरीरा एव उवसग्गा, माणसा अपि उपसर्गा विद्यंते, यां श्रुतिं श्रुत्वा मनसा विनिपातमापद्यंते, कथं ?, उच्यते 'तत्थ मंदा विसीदंति' ।। २२८ ॥ तस्मि निति कुश्रुतिउपसर्गादये मंदा- अबुद्धयः विसीतंति - कासुएस णिजे छकाएस अ परिहरितव्वेसु, दिहंतो 'वाहच्छिण्णा व गद्दभा'
नम्यादयः
॥१२०॥
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक वाचूर्णिः ॥१२१॥
सातदेतसातादि
भारेणेत्यर्थः, खंधेन पृष्ठेन वा, एवं ते परसामयिका कर्मगुरुगा लुक्खमणुण्हमणियतं एरिसेण लूहेण अजवेत्ता अस्नानादि ताव | | संजमगुणे य गुरुए अचहत्ता वोढुं त्वरितमोक्षाध्वगानां साधूनां लघुभूतानां पीढाभ्यां परिसपतीति पीढसप्पी, संभ्रमंति तस्मिनिति संभ्रमः, जनस्यान्यस्य त्वरितमग्गिभयात् णस्सितुकामो किल पीढसप्पी दूरातोज्झितोऽपि जणं वा वचंतं पिट्ठतोऽणुवयति, एवं तेऽवि किल संसारभीरखो मोक्षप्रस्थिताः सीतोदगादिसंगांत् संसार एव पदंति । इदानीं शाक्याः परामृश्यन्ते-इहमेगे तु मण्णंते सातं सातेण विज्जती ।।२३०॥ सायं णाम सुखं श्रोतादि तं सातं सातेणेव लभ्यते, सुखं सुखेन लभ्यत इत्यर्थः, व्यं सुखेन मोक्षसुखं गच्छामः, दृष्टांतो वणिजः, तुम्भे पुण परमदुक्खितत्वात् 'जितत्थ आयरियं मग्गं' जिता नाम दुःखप्रत्रज्यां कुर्वाणा अपि न मोक्षं गच्छत, वयं सुखेनैव मोक्खसुक्खं गच्छामः इत्यतो भवंतो जिता, तेनासदीयार्यमार्गेण 'परमंति समाधित्ति मनःसमाधिः परमा, असमाधीए शारीरादिना दुःखेनेत्यर्थः। 'मा एतं अवमण्णंतोसिलोगो॥२२९।। अमाणोणा. प्रतिषेधे, अथ तदुद्धप्रणीतं सुखात्मकं मार्गमवमन्यमानाः आत्मानमात्मना वंचयंते इत्यर्थः, दूरं दुरेण सुखातो, लुपह छिन्दध, दिटुंतो 'एतस्स अमोक्खाए अयहारीव जुरेथ' त एवं वदंतः प्रत्यंगिरादोपमापद्यते, कथं ?, 'इहमेगे तु मण्णतासातं साते ण विजते,' इहेति इह निग्रंथशासने, सातं साते न विद्यते, का भावना ?-नहि सुखं सुखेन लभ्यते, यदि चेवमेवं तेनेह राजादिनामपि सुखिनां परत्र सुखिना भाव्यं, नारकाणां तु दु:खितानां पुनर्नरकेवैव भाव्यं, तेन साया सोक्खस्संगे न; जितानाम शिरस्तुण्डमुण्डनमपि कृत्वा सम्यग्मार्गमास्थाय मोक्षं गच्छंति, परमं च समाधि ता मोक्खसमाधि, इह वा जाऽसंगसमाधि, उक्तं हि"नैवाम्ति राजराजस्य तत्सुखं नैव देवराजस्य । यत्सुखमिहैव साधोलोकव्यापाररहितस्य ॥१॥"मा एयं अवमण्णंता अमानोनाः
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
झुरणादि
श्रीसूत्रकतागचूर्णि ॥१२२॥
प्रतिषेधे, 'एतंति एतं आरुहंतं मग्गं अवमण्णंता आत्मानमात्मना बहुं परिभविजद-लुंपह बहुं, को दृष्टान्तः ?,'एयस्स अमोक्खाए अयहारिब जूरथ' कथं १, जेण तुम्मे वा 'पाणातिवादे वढुंता' सिलोगो ॥२३२।। स्यात्-कथं प्राणातिपाते वर्तामहे ?, येन पचनानि पाचनानि चानुज्ञातानि, उक्तंहि-पचंति दीक्षिता यत्र, पाचयंत्यथवा परैः। औद्दशिकं च भुंजंति, न स धर्मःसनातनः ॥१॥" मुसावादेवि असंजता संजतंति अप्पाणं भणध, अदत्तादाणे च जेसि जीवाणं सरीराई आहारेंति तेहिं अदत्ताई आएह, धेनूनां वत्सवृद्ध्यै नियुजितुं मेथुनेऽपि प्रेष्यगोपशुवर्गाणां, परिगहेपि धनधान्यग्रामादिपरिग्रहः, एवं कोधमाण जाव मिच्छादंसणसल्ले इति, एवं ताव शाक्याः अन्ये च तद्विधाः कुतीर्थाः, 'एवमेगे तु पासत्था' सिलोगो ।।२३३।। एवमवधारणे 'एते' इति शाक्याः अन्ये च तद्विधाः, पार्वे तिष्ठन्तीति पार्श्वस्थाः, केषां -अहिंसादीनां गुणानां णाणादीण च सम्मईसणस्स वा, किं ?पण्णवेति विसयणिग्याते सुहेण सुह, अथवा इमं पण्णवेंति दगसोयरियादयो, सुखलिन्भवो अजितेन्द्रिया इत्थीवसगता बाला जिणसासणपरम्मुहा' किं पण्णवेंति-विसयणिग्यातणे तु कन्जमाणे णत्थि अधम्मो अपणो परस्स वा सुखमुत्पादयतः, अप्पेवं धमों भवति, नत्वधर्मः, को दृष्टान्तः ?, 'जधा गंडं पिलागं वा' सिलोगो॥२३४।। जहा कोई अप्पणो परस्स वा गंडं पिलागं णिप्पीलेता पुव्वं पूर्व सोणितं वाणिस्सावेतित्ति को अधम्मो ?,एवं जो कोई इत्थिशरीरे शुक्रविषयनिर्घातं कुर्यात् तत्र को दोप: स्यात, 'एवं विण्णवणीत्थीसु' एवमनेन प्रकारेण विज्ञापना नाम परिभोगः, एकाथिकानि आसेवना, दोषः तत्र कुतः स्यात् , किंच 'जहा मधातइए णाम' सिलोगो ॥२३५।। मंधातई णाम मेसो, सो जहा उदगं अकलुसेन्तोय जण्णुएहिं णिसीदितुं गोप्पएवि जलं अणदुआलेंतोवि पियति, एवमरागो चित्तं अकलुसेन्तो जइ इस्थि विष्णवेति को तत्थ दोसो, उक्तं च-"प्राप्तानामु
ANNIOR
॥१२२॥
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः
॥ १२३ ॥
पभोगः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धानाम्" किंच 'जहा विहंगमा पिंगा' सिलोगो ॥ २३६ ॥ विहायसा गच्छंतीति विहंगमा, पिंगा पक्खिणी, आगासेण चरंती, उदगे अनिलीयमाना अविक्खोभयंती तं जलं चंचूए पित्रति एवं विष्णवणित्थीसु, एवमरजमाणो यदि संप्राप्तान् भोगान् भुंजीत अत्र को दोषः १, उत्तरदाणं - णणु तेसिं आसेवणा चेव संगकरणं, मेघुणभावं आसेवामित्ति, 'जह णाम मंडलग्गेण सीसं छेत्तृण कस्सई पुरिसो । अच्छेज पराहुत्तो किं णाम तत्तो ण घेप्पेज १ ॥ १ ॥ अथवा विसगंहसं कोई बेत्तूण णाम उण्हिको । अण्ण अदीसंतो किं नाम ततो गवि मरेजा १ || २ || जह वावि सिरिघरातो कोई रयणाणि णाम घेत्तणं । अच्छेज पराहुत्तो किं णाम ततो ण घेप्पेअ १ || ३ || एवं तु समणा एगे सिलोगो || २३७|| एवमनेन प्रकारेण तु विसेसणे, नास्मदीया, परे, एक्केत्ति परेषामपि न सर्वे, एके, मिध्यादृष्टयः अनार्या मिच्छाद्दिट्ठी अणारिया, अथवा मिथ्याष्टित्वेऽपि कर्म्ममि रनार्याः, अज्झोववण्णा कामेहिं, दुविहेहिवि कामेहिं, दिहंतो 'पूअणा इव तपणए' पूयणा णाम उरणीया, तस्या अतीव तण्णगे छावके स्नेहः, ततो जिज्ञासुभिः कतरस्यां २ जातौ प्रियतराणि स्तन्यकानि १, सर्वजनानां छावकानि अनुदके कूपे प्रक्षिप्तानि, ताथ सर्वाः पशुजातयः कूपतटे स्थित्वा सच्छावकानां शब्दं श्रुत्वा रंभायमाणास्तिष्ठति, नात्मानं कूपे मुंचति, तत्रैकया पूतनया आत्मा मुक्तः, त एवं पूतना इव तरुणे (ए)मुच्छिता गिद्धा कामेसु 'अणागतमपासंता' सिलोगो ॥ २३८॥ अनागतकाले किप कफलाहारवत् विषयदोषानपश्यन्तः 'पच्चुप्पण्ण विसयगवेसणा' णाणाविहेहिं उवाएहिं विसयसुहं उप्पायंता 'ते पंच्छा अणुसोयंति' | ते इति अण्णउत्थिया परलोकं प्राप्ता अनुशोचंते देवदुर्गतौ यत्र वाऽन्यत्रोपपद्यते, दृष्टान्तः 'खीणे आऊंमि जोवणे' यथातिकान्तवयसः क्षीणेंद्रियशरीरबुद्धिबलपराक्रमाः नानाविधैः क्रीडाविशेषैः तरुणान्, वयमप्येवं क्रीडितवन्तः, तीव्रमनुशोचयन्ति,
स्त्रीविज्ञपना
॥ १२३॥
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
कालपराक्रमादि
तानचूर्णिः ॥१२४॥
।
एवं तेऽपि परलोकं प्राप्यानुशोचन्ति, इह च मरणकाले, न अस्माभिजितेन्द्रियत्वं भावितं वैराग्यं वा, उत्तं हि-'हतं मुष्टिभिराकाशं,
तुषाणां कुदृनं कृतम् । यन्मया प्राप्य मामुष्यं, सदर्थे नादरः कृतः॥१॥ उक्तं बहु चरित्रंच, स्वार्थश्च न प्रहावितः। ते चैवमन्वशोचन्त, A यथा के ?, उच्यते, 'जेहिं काले प्रेरिकंत' सिलोगो ।) २३९॥ जे इतिणा अणिदिवणिदेसे, कालो नाम तारुण्यं मध्यम वयः,
यो वा यस्य कालो ध्यानस्याध्ययनस्यं तपसोवा, तेपामेकेषां सुकृतं नाम श्रामण्यं, त एव च श्रमणाः त एव मोक्षाकांक्षिणस्त | एव साधवो साधर्मिका वा 'ते धीरा बंधणुम्मुक्का त.ऐव धीराः तः एव बंधविमुक्का, बंधनं कलवादि कर्म वा, ये किं कुर्वन्ति, 'जेणावखंति जीवितं' पुन्चतरपुव्यकीलितादि असेंजमजीवितं नवांछति । 'जहा णदी चेयरणी सिलोगो. ॥२४०॥ 'यथेति येन प्रकारेण वेगेन तस्यां तरंतीति वेतरणी नामे परोक्षाः अवादिपुः सा हि तीक्ष्णश्रोतस्त्वात् -विपमतटत्वाच्च, दुःखमुत्तीर्यते इति दुस्तरी, सर्वलोकप्रतीत एवासौ, पाखण्डिनां च केपांचित् , 'इहे ति इह प्रवचने, वक्ष्यमाणमपि च 'जह तं णदी वेतरणी'-दुत्तरा एवं लोगंसि नारीओवि दुत्तराओ, एवमनेन प्रकारेण सर्वोपसर्गेभ्योऽनुलोमेभ्यः प्रतिलोमेभ्यश्च दुस्तरतरा नायः, ता हि नानाविधैर्हावभावविलासरुत्तितीर्जूनभिभवंति, वैतरण्यामिव तत्रैव तत्रैव निमजापयंति, ता हि दुक्खं द्रव्यभावतः परिहियंते, 'अमतीमय'त्ति न मतिमान् अमतिमान् तेनामतिमता, 'जेहिं ते णारिसंजोगा' सिलोगो ॥ २४१ ॥जे इत्यनिर्दिष्ट निर्देशः, " त्रिविधा नार्यः, नारीभिः संयोगा नारीसंयोगाः मैथुनसंसर्गाः इत्यर्थः, 'पूयणा पिट्टतो कत'त्ति पूयणा नाम वस्त्रानपानादिभिः स्नानाङ्गरागादिभिश्च शरीरपूजनात् , उक्तं हि-"णो सायासोक्खपडिबद्धे भवेजा", अथवा त एव नारीयोगाः पूतना पातयंति धर्मा | पातयति वा चारित्रमिति पूतनाः, पूतीकुर्वनित्यर्थः, पृष्ठतो कृता नाम उज्झिता, 'सबमेवं णिराक्रिचा' सर्वमिति येऽन्ये उपसर्गाः
S ASTHIRTIANEmatalab Anmuntaimmaltimantaintain ANILITAIPISTANILAISINHERITAINMHIANDIHERONITA MAIIMSHAMITAMARITRIP
mil- MATHStiminaMINI
॥१२४॥
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृताङ्गचूर्णिः ॥१२५॥
क्षुत्पिपासासीतोष्णादयः निरा नाम पृष्ठे कृत्वा, अथवाऽनुलोमाः प्रतिलोमाश्च, सोभणाए समाहिए ण उवसग्गेहिं खोहिजति, किं ओघतरच एते ओहं तरिस्संति' सिलोगो ॥२४२।। एते णाम जेहिं एते इत्थिपरीसहादयः उपसर्गा जिताः, द्रव्यौधः समुद्रः भावौ-1
णादि घस्तु संसारः, तरिस्संति ते, नान्ये, न वा भावेन, दृष्टान्ते 'समुदं ववहारिणो' समुद्दतुल्यं समुद्रवत् , व्यवहरंतीति व्यवहारिणोवणिजः पोतैस्तरंति, 'जत्थ पाणा विसरणेसी' यस्मिन्-यत्र एते पापण्डाः गृहस्थस्वभावं गताः विषयजिता विपण्णा आसंते गृहिणश्च, इह परत्र च"किच्चंती सह कम्मुणा' कृत्यन्ते विपद्यंत इत्यर्थः, 'नं च भिक्खू परिणाय' सिलोगो॥२४३॥ दुविहाए परिणाए परिज्ञाय जाणणापरिणाए उबसग्गपरीसहे जाणिता पचक्खाणपरिण्णाए उट्ठितो ते अहियासेमाणु 'सुब्बते समिते चरे' समितिग्रहणात् उत्तरगुणा गृहीताः, मूलगुणा पुण इसे 'मुसाबादं विवजेज' कस्मान्मृपावादः पूर्वमुपदिष्टः? न प्राणातिपात इति, उच्यते, सत्यवतवतो हि व्रतानि भवंति, नासत्यवतो, अनृतिको हि प्रतिज्ञालोपमपि कुर्यात् , प्रतिज्ञालोपे च सति | किं व्रताणामवशिष्टं ?, तं मुसाबादं विसेसेण वजए विवजए, अदिण्णादि च बोसिरे, अदिण्णमादि यस्याश्रवगणस्य मोऽयं अदिण्णाद्याश्रवगणः तं अदिनादि विवजए, तंजहा-पाणादिवादादि जाव परिग्रह, प्राणातिपातप्रसिद्धये वपदिश्यते 'उड़े अहे तिरियं वा' सिलोगो ॥२४४॥ ऊर्ध्वमधस्तिर्यगिति क्षेत्रप्राणातिपातो गृहीतः,जे केई तसथावरा इति द्रव्यप्राणातिपातः"सर्वत्रे'ति प्राणातिपातभावश्च सर्वावस्थासु 'विजं' विद्वान् सर्वत्र विरतिं विद्वान् कुर्यात् इति वाक्यशेपः, विरति एव हि 'संति णिवाणमाहितं' विरतीउ वा विरतस्स वा संति णियाणमाहितं, शान्तिरेव निर्वाणमाख्यातं संति व्याणमाहितं, अहवा संतित्ति वा णिव्याणंति वा मोक्खोत्ति वा कम्मखयोति वा एगट्ठा, तेनापदिश्यते संति णिव्वाणमाहितं, उक्ता उपसर्गाः, ते च सर्व एव सोढव्याः, आत्म-IN१२५॥
S
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
ParamISTER
निक्षेपाः
S
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः स्त्रीप० अ०४ ॥१२६॥
संचेतनीयोपसर्गापवादस्तु नोऽशरीरो धर्मो भवतीतिकृत्वा 'इमं च धम्ममायाय, कासवेण पवेदितं । कुजा भिक्खू गिलाणस्स, अगिलाए समाहिए ॥२४५।। संवाय पेसलं धम्म, दिहिमं परिणिचुडे । उवसग्गे णिराकिच्चा, आमोक्खाए परिवएजासि ॥२४६॥ त्तिबेमि उपसर्गाध्ययनं समाप्तं ३।। (ग्रन्थाग्रं ३०००)
इदाणिं इत्थिपरिणत्ति अज्झयणं, उवकमादि चत्तारि अणुयोगदारे परूवेऊणं अत्थाधियारो, सो दुविधो-अज्झयणत्थाधियारो उद्देसत्याधियारो य, अज्झयणस्थाहियारो जाणणापरिणाए तिविधाउवि इत्थिगाउ जाणियव्यत्ति, पञ्चक्खाणपरिणाए ताओ परिहरितव्याओ, उद्देसत्थाधियारे इमा गाहा 'पढमे संथवसंलावाइएहि' गाहा (५६) पढमे उद्देसए यथा-येन प्रकारेण संवाससंथवेण संबद्धवसधिमादीहि य दोसेहिं गमणागमणमादि पुच्छाहि य उल्लावसंलावभिण्णकथाहि य इत्थीहिं सद्धिं सीलक्खलणं भवति, पढमुद्देसे विलंवणा उ लभति चोदिज्जते, वितिए उद्देसए खलिंतो समणधम्माउ विलंवणा पाविज्जंति लिंगस्थओ होन्तो, स वा लिंगाओ अप्पं वा लिंग वा सपक्खपरपक्खातो य हीलणं पावति । णामणिप्फण्णे णिक्खेवे इत्थि परिण्णा य दुपदं णाम, तत्थित्थीए 'दनाभिलावचिंधेगाथा ॥५४॥ जाणगसरीर० भवियसरीर०, पतिरित्ता दुविधा-मूलगुणणिवत्तणाणिव्यत्तिया य उत्तरगुणनिवत्तणानिवित्तिया य, मूलगुणे इत्थिसरीरगं जलं जीवेणं, उत्तरगुणे कट्ठकम्मादिसु, अथवा दवित्थी तिविधा-एगभविया बद्धाऊ अभिमुहणामगोत्ता, अभिलावत्थी जहा साला माला वेला सिद्धी इत्यादि, वेदि(विधि)त्थी अवगतवेतं इत्थिशरीरगं, तं पुण छउमत्थस्स केवलिस्स वा, वेदित्थी इत्थिवेदं वेयमाणी, भावित्थी आगमतोणोआगमतोय, आगमतो इत्थिवेदजाणओ तदुवउत्तो, (णोआगमतो) इत्थिवेदणामगोताई कम्माई वेयमाणो जीवो, इत्थि भणिया । इदाणिं परिणा, सा जहा
HIKNamaunsanuTRAMANANHARImpanies
बागाSUPATIL
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१२७||
निक्षेपाः सत्धपरिणाए, जहा संजताणं इत्थिपरिण्णा तथा संजतीणं पुरिसपडिण्णा, इत्थीपडिपक्खो पुरिसो, तेण तस्सविणिक्खेवो भाणि-10 तव्यो 'णामं ठवणा दविए'गाथा ॥५५।। णामे जहा घडो पडो कलसो, ठवणापुरिसो कट्टकम्मादिकता जिणपडिमा वासुदेवपडिमा एवमादि, दब्वे जाणगसरीरादि जहा इत्थी तथा भणियव्यं, खेत्ते जो जत्थ खेत्ते पुरिसो, जहा सोरहोसावगोमागधो
वा एवमादि, यस्य वा यत् क्षेत्रं प्राप्य पुंस्त्वं भवति, अन्यत्र न भवति, कालपुरुषोऽपि यावंतं कालं पुरुषो भवति, जहा "पुरि| से णं भदंते ! पुरिसोत्ति कालओ केवइ चिरं होंति ?, जहण्णेणं एगं समयं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्त" यो वा यस्मिन् काले पुरुषो भवति(जहा कोइ एगंमि पक्खे पुरिसो)एगम्मि पक्खे णपुंसगो, प्रजन्यते अनेनेति प्रजननं तद्यस्यास्ति, केवलमस्ति न पुंस्त्वं स प्रजननपुरुषः, कम्मपुरुसो नाम यो हि अतिपौरुषाणि कम्माणि करोति यथा वासुदेवः स कर्मपुरुषः, भोगपुरिसो चकवट्टी, गुणपुरिसो णाम यस्य पुरुपगुणा विद्यते इमे, तद्यथा-व्यायामो विक्रमो वीर्य, सत्वं च पौरुषा गुणाः। कान्तित्वं च मुदुत्वं वि(च)विधक(ब)त्वं च योषितां ॥१॥ भावपुरिसो आगमतो णोआगमतो य,आगमतो पुरिसो पुरिसजाणगो तदुवउत्तो, णोआगमतो पुरिसणामगोताई कम्माई वेदयंतो, दस एते पुरिसणिक्खेवा इति । 'पढमे संथव' गाथा ॥ जेभिहिता पढमे संथवसंलावादिगेहिं पुव्वुत्तं । | 'सूरा मो मण्णंता'गाथा ॥५७।। सूरा मो मण्णंता इथिहिं अपडिविरतित्ति वाक्यशेषः, कैतवं नाम माया कैतवयुक्ताः कैतविकाः, | उवधी नाम अन्येषां वशीकरणं,अधिका कृतिः निकृतिः नियट्टी तत्प्रयोगात् गहिता तु अभयपजोतकूआधारा(कूलवाला)दिणो [सूरो पजोतो केतवयारो तवस्सी] एवमादिणो जीवा इत्थिदोसेण इह परभवे य णाणाविधाइं दुक्खाई पावंति हत्थपायछेदादीणि, 'तम्हाण उ वीसंभोगंतवो णिचमेव इत्थीणं। पढमुद्देसे भणिताजे दोसा ते गणंतेणं ॥५८॥ सुसमत्थाविऽसम- |॥१२७॥
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
शूरविचार:
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१२८॥
त्था कीरंति अप्पसत्तिया पुरिसा। धन्म प्रत्यसमर्थो, अपसलिया नाम परीसहभीरुणो, 'दिस्संति सूरवादी णारीवसगा ण ते सूरा ॥५९॥ रणमरवादिणोऽवि णारीवसगा दीसंति जहा ते पजोदादयो, को पुण सूरो ?, उच्यते-धम्ममि जो ढमई सो सूरोसत्तिओय वीरोय।ण हु धम्मिणिरुच्छाहो पुरिसो सूरोसुबलिओवि॥६०॥ जो धम्ममि दढो सूरो सत्तिगोय,ण उ | जो धम्मणिरुत्थाहो धर्म प्रति सूरो भवति, यद्यपि बलवानसौ सरीरेण तथाप्यसौ दुर्बल एव, एते चेव य दोसा पुरिसपमादेवि | इत्थिगाणंपि। तम्हा उ अप्पमादो विरग्गमगंमितासिंपि॥६१।। पुरिसोत्तरिओ धम्मोत्तिकाउं तेण इत्थीपरिण्णा वुत्ता, | इत्थीणवि एसा चेव विवरीता पुरिसपरिणा, गयो णामणिप्फण्णो । सुत्ताणुगमे सुत्तमुच्चरियव्वं अखलितादि जाव पंचधा वित्तिलक्षण| मिति, सुत्तस्स सुत्तेण संबंधो-'आमोक्खाय परिव्बएजासि'त्ति पडिलोमे उवसग्गे अधियासेन्तो 'इमे इत्यन्ये अनुलोमाः, उपोद्घात एव तस्योपदिश्यते-पूर्व प्रव्रजति पश्चादुपसर्गान् सहतीतोऽपदिश्यते 'ये मातरं च पितरं च' वृत्तं ॥२४७॥ 'ये' इति अणिद्दिट्टणिद्देसो चशब्दोऽधिकवचनादिपु, भ्रातरं भगिनीत्यादि, विविधं प्रधाय विप्रधाय तृणमिव पटांतलग्नं, पूर्वसंयोगो गृहसंयोगः, अथवा जातः सन् यः पश्चात्सह संयुजते स संयोगः, स तु भार्याश्च पुत्रदुहित्रादि, अथवा सर्व एव पूर्वापरसहसंबंधः पूर्वसंयोगो भवति, अथवा द्रव्यभावतः पूर्वसंयोगो, द्रव्ये वजनसंथवो नोखजनसंस्तवश्च, स्वजने पूर्वापरसंम्तवः, नोस्वजनसंस्तवत्रिविधः-सचित्तादि, सचित्ते दुपदचतुप्पदापदं,द्विपदे दासीदासभृत्यमित्रवर्गादि, चतुष्पदे हस्तिअश्वगोमहिण्यादि, अपदे आरामोद्यानपुष्पपालादि,अचित्ते हिरण्णादि मिश्रे साधारणालंकारप्रहरणहस्त्यश्वादि, भावे मिच्छत्ताविरतिअण्णाणा 'एगे सहिते चरिस्सामि' एगो णाम रागदोसरहितो, सहितो णाणादीहि, आत्मनो वा हितः स्वहितः, चरति-गच्छति वर्तयतेत्ति एकोऽर्थः, विविक्तान्येपतीति विवित्तेसी
॥१२८॥
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
विविक्तैपि
तादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१२९॥
A
NUMEarli
PENAHATTISMEDICILL
मार्गयतीत्यर्थः विविक्तानां साधूनां मार्गमेपतीति विविक्तैपी, आरतमेहुणो नाम उपरतमैथुन:, कतर आरतः ? 'विवित्तेसी' विवित्तं द्रव्ये शून्याकारं स्त्रीपशुवर्जितं भावे तत्संकल्पवर्जनता, अथवा कर्मविवित्तो मोक्खो तमेवमेषतीति विवित्तमेसी, सुहमेणं तं परकम्म' वृत्तं ॥२४८॥ सुहमेनेति-निपुणेन, उच्यते येनेति वाक्यशेपः, परकम्म'त्ति पराक्रम्य अभ्यासमेत्य वंदणपूर्वकेन सूक्ष्मेनोपायेन 'छन्नपदेने ति अन्यापदेशेन, पुत्तकिडगा य णत्तुयभातीकिडगा य पीतकिडगा य । एते जोव्वणकीडगा पच्छनपती महिलियाणं ।।१।। अथवा 'छन्नपदेने ति छन्नतरैरमिधानराकारैश्चमं अभिमर्पति, तद्यथा 'काले प्रसुप्तस्य जनाईनस्य, मेहांधकारासु च सर्वरीषु । मिथ्या न भाषामि विशालनेत्रे, ते प्रत्यया ये प्रथमाक्षरेषु ॥१॥ जाणंतिता उवायं च, उपायो नाम विविक्तविश्रंभरसोहि कामः, स तु एको आत्मद्वितीयो वा, गच्छगतस्य किं करिष्यति ?, तस्यैव देशकालं छक(न)च 'जह लिस्संतिति येन प्रकारेण लिश्यन्ते संबध्यंत इत्यर्थः, एके, न सर्वे, अन्ये हि स्त्रीजनालिङ्गिताः अपि न ताभिः संबध्यते, पवनवलसमीरिता वहिज्याला इव चैनां मन्यन्ते, ते तूपाया इमे-यथा यथा ह्यग्निः सन्निकृष्टो भवति तथा तथा दहति, इत्येवं मत्वा 'पासे भिसं णिसीयंति' वृत्तं ॥२४९।। भृशं नाम अत्यर्थे, प्रकर्पण उरुणा ऊरूं अकमिया, दूरगता हि नातिस्नेहमुत्पादयन्ति विश्रंभदा, तेण अद्धासणे णिसीदंति, सन्निकृष्टा वा परिभुजमाणा पुसा पुष्यन्तेऽनेनेति पोषकं तन्निमित्तं वा कामिभिर्वस्त्रानपानादिमिः पुष्यत इति पोपकं-पोसं, वत्थं णाम णिवसणं, तमभीक्ष्णं अभीक्ष्णमायासबद्धमपि शिथिलीकृत्वा परिहिति, णिविट्ठा उद्वित्ताउ य आसन्नगताउ य होइऊण कार्य अधिविदंसेन्ति' जंघा दुन्निवि हुद्धक्खणे वा जणणेण द्विता वा संती णिवेयंति गुह्यमिति प्रकाश्य पुनर्वालमवेति, बाहु उद्धटु नाम उत्सृज्य कक्षा परामृशति, एवमादीनि अन्यान्यपि भ्रकटाक्षविक्षेपादीनाकारान् करोति,
mmamimana
USAHITINARA
AMACHAL
॥१२९॥
I
NS
S
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
anICITH
स्त्रीकृतनिमंत्रणादि
श्रीसूत्रकृ
चूर्णि: ॥१३०॥
MARAT
किं च-'सयणासणेहि जोगे' वृत्तं ॥५०॥ तमेकाकिनं व्याकुलसखायं वा मत्वा सयणे णिमंतेति, सयणं णाम उवस्सयो, सीतं इदाणिं, साहु अंतो, अतीवगिम्हे वा मत्वा सयणे णिमंतेति, धूलिं वा कतवरं वा उवसग्गाउ णीणेति, अण्णतरं वा संमजणवरिसीयणाति उवसग्गपरकम करेति, 'आसणेणं ति पीढएण वा कट्ठमएण वा आसंदएण णिमितेति, 'योग्य'मिति यसिन् काले हितं निवातं प्रवातं वा स्यात् , किमासां भिक्षुणा प्रयोजनं ? नन्वासामन्ये कामतंत्रविदः तत्प्रयोजनिनश्च गृहस्था विद्यन्ते, उच्यते हि कुयोषितो विधवा विप्रवसितधवाः, तासां हि विरूपोऽपि तावद्वयोस्थोऽतिकाम्यो भवति, दुर्मुखोऽप्यघार्थिकोऽपि एकान्तरुचिरपि, किमु यः सरलः सुरूपो विचक्षणः, उक्तं हि-"माधुर्य प्रमदाजने च ललितं." ता हि सन्निरुद्धाः सधवा विधवा वा, आसन्नगतो हि निरुद्धाभिः कुब्जोऽन्धोऽपि च काम्यते, किमु यो स कोविदः, उक्तं हि-"अंबं वा नित्रं वा अभ्यासगुणेण आरुभति वल्ली।" दूरस्थं चैनं मत्वा ब्रूयात्-अम्हे हि ण सकेमो सकम्मा दिणओ वंदितुं णमंसितुं वा, इमाणि अम्ह सयणाणि वा, अथवा योग्यग्रहणात् उच्चारपासवणचंकमणत्थाणज्झाणओयणभूभीओ घेप्पंति, सा जइ कदाइ सड़ी भवेजा जाणइ जाई साधुजोगाई 'इत्थी एगता णिमंतेंति' एकस्मिन् काले एकदा, यदा यदा स एकाकी भवति व्याकुलसखायो वा, अथवा वरिसारत्तादिसु जत्थ सयणासणोवयोगो भवति, सयणमिति संथारगो घेप्पति, उबस्सओवि, एताणि चेव से जाणे पासा उविरूवरूवाई' एतानीति यान्युपदिष्टानि शयनासननिमन्त्रणानि स भिक्षुः पासयंतीति पासा त एव हि पासा दुच्छेद्याः, न केवलं हावभावभ्रूविभ्रमेंगितादयः, न हि शक्यमुलंधयितुं, न तु ये दानमानसत्काराः शक्यन्ते छेत्तुं, उक्तं हि-"जं इच्छसि घेत्तुं जे पुचि ते आमिसेण गिण्हाहि । आमिसपासणिबद्धो काही कजं अकजंपि ॥१॥" 'विविधरूवाई ताई पुण पासाणि विरूवरूवाणि, संवधनउपगृहनआलिंगना
H artimhlimitPIRITEthi
TRAINISATIRITTENSIOMMAR
॥१३०॥
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
दृष्टिपरिहा
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
रादि
दीणि, महा ताणि परिहरणीयाणि तथा तन्मयादेव सयणासणणिमंतणादीणि परिहरितव्वाणि, ताणि पुण कहं परिहरितव्वाणि ?, उच्यते 'णो तासि चक्खु संधेजा' सिलोगो ॥२५१।। चक्षुसंधणं णाम दिद्विए दिद्विसमागमो, अकुट्ठउ विकटओवि य तासु णिचं भवेजा, कार्येऽपि सति अस्निग्धया दृष्ट्या अस्थिरया अवज्ञया चैता ईपनिरीक्षते, 'साहसमिति परदारगमनं, नह्यसाहसिकस्तत्करोति, संग्रामावतरणवत्, तत्र हि सद्यो मरणमपि, स्यात् हस्तादिछेदबंधघातो वा, खदारमपि तावद्दीक्षितस्य साहसं, किमु परदारगमनं ?, अथवा साहसं-मरणं, प्राणान्तिकेऽपि न कुर्यात् , अथवा यदसौ स्त्री चापल्यात् साहसं कुर्यात्तदस्या न समनुजानीयात् , उक्तं हि-"पुरुषे विद्यते सच"मिति, 'न सज्झियंपि विहरेजा नेति प्रतिषेधे,'सज्झियंति ताहिं सह, गामाणुगाम ण विहरेज, जत्थ वा ताओ ठाणे अच्छंति तत्थ ण चिद्वितव्वं, कयाइ पुचि ठितस्स झत्ति एज्जा ततो णिग्गंतव्वं, क्षणमात्रमपि न संवस्याः, 'एवमप्पा रखित्तु सेउ'त्ति आत्मेति सरीरमात्मा च, स इह परेच लोके अतिरक्षितो भवति, ये इह मैथुना| नाचारदोपास्तस्य न भविष्यतीत्यतो निरीक्षितो भवति, पुनरिदानी पाशाः 'आमंतिय ओसवियं वा घृत्तं ॥२५२॥ काचित सन्निकृष्टगृहवासीनी सेजायरी प्रातिवेशिकी वा अहनि विरहाद्यलंभात् ब्रूयाद्-अहं निश्यागमिष्यामि, नास्ति मेऽहनि क्षणो विरहो वा, तद् अस्या न समनुजाणीयात् , धर्म श्रोतुमितरप्रयोगेन या, यदि चेत् मम भर्तुः शंकसे तत एनमहं आमन्व्य नाम पुच्छिउं तत्प्रयोजना चसि तं स्थापयित्वा, अथवा यात्-असावहनि कृष्यादि कर्मपरिश्रान्तः भुक्तः सन् निपन्नमात्र एव मृतवच्छेते, भद्रक एवासौ, न मम रुस्सिहितित्ति, जइवि में परपुरिसेण सह गच्छमाणि पेच्छति तहावि नवि रूसेजा, अथवा संकेतेत, ननु ते भान विरूप्येत?, सा ब्रवीति-आमंतिय ओसवियाणं, आमंतिय ओसविया च तमहमागता, तुब्भे वीसत्था होह, विविक्तविश्रंभरसोहि
HILIHINDIHIROHIBITEDAALATHI
॥१३॥
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
शरीराप
णादि
.
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१३२॥
SAHISAMARTHIANA THIRIGAMIRTILITIENT
कामः, यच्च पृच्छसि किमागताऽसि अकाले इति? तं धर्म श्रोतुं, ब्रूयाद्वा ममाऽऽणत्तियं देह यन्मया कर्त्तव्यमिति, शुश्रूषापादशौचम्रक्षणादि, यद्वा किंचिदस्मद्गृहेऽस्ति तत्सर्वमहं च भवत्संतकं 'आयसा' नाम आत्मसा, अप्पएणवि णिमंतेति तुभं चयं इमं शरीरगं, अहं ते चलणोवधानकारिया, एवं भिन्नकहादीहि सम्बन्धः, सम्बधनालिङ्गनउपगूहनकंठवलंबणादीणि वा कुर्वती निवारिता यात-'कुत्र वा ममान्यत्रोवयोगो, 'एतानि चेव से जाणि सद्दाणि' एतानीति यान्युद्दिष्टानि 'से' इति स भिक्षुः, शब्दा नाम ये शब्दादिविषयाः कथिता, न केवलं गीतातो शब्दा वर्जा, आत्मनिमन्त्रणादयो हि सुदुस्तसः शब्दाः, अथवा यानि सीत्कारादीनि सद्दाणि कजंति तान्येवैतानि विद्धि निमन्त्रणादीणि शब्दानि, पढ़ति च-'सदाणि विरूवरूवानि तासु हि पंचलक्खणा विसया संति विभासियब्वा, विविधं विसिट्ठ वा रूवं, विरूवाणि रूवाणि जेसिं ताणिमाणि विरूवरूवाणि-'णाह पिय कंत सामिय दइत वसुल होलगोल ! गुणलेहि । जेणं जियामि तुम्भं पभवसि तं मे सरीरस्स ॥१॥ इमानि चान्यानि शब्दानि 'मणबंधणेहि णे'वृत्तं ॥२५३॥ मनसो. बंधनानि मनोबंधनानि, तानि तु गतयश्च निरन्तरा रूवमंदा यस्मिन् करुणमाकारतो वाक्यतश्च, विनीतवत् वन्दनपूजनं पादादिसंबाधनं 'उपकत्ता' अल्लिइत्ता 'अदुमंजुलाई भासंति' मणसि लीयते मनोऽनुकूलं वा मंजुलं, मदनीयं वा मंजुलं, मितमधुररिहितजंपुल्लएहि ईसी कडक्खहसितेहिं । सविकारेहि विरागं हितयं पिहितं मयच्छीए॥१॥ भेदकरी कथा भिण्णकहा, तंजहा-तुमंसि किंवत्तवीवाहो पव्वइतो ण वत्ति, वृत्तवीवाह इति चेत् कथं सा जीवति त्वया विनैवंविधरूपेनेति, कुमार इति चेत् , अनपत्यस्य लोकान संति, किं ते तरुणगस्स पव्वजाए ?, दारिका परिजसु, मया वासह मुंज भोए, स्यात्कथं वैराग्यं वा? कामभोगपरंपराज्ञः, भुक्तभोगः कुमारगो वा तत्प्रयोजनात्यन्तपरोक्षः आनम्यते, कथं? 'सीहं-जहाव कुणिमेणं' वृत्तं ॥२५४॥
ISHIP
माया
all
altuRI
१२।
d
an
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
|एकचारि
तादि
श्रीसूत्रकसागचूर्णिः ॥१३३॥
येन प्रकारेण यथा सहस्रिकोऽपि स्कन्धावारः सिंहेनैकेन भअते, क्वचिच्च पन्थाः सिंहेन दुर्गाश्रयेण निःसंचरः कृतः, स च तद्धहणोपायविद्भिः पुरुपैः छगलकं मारयित्वा तद्गोचरे निक्षिप्य पाशं च दद्यात् , तेन कुणिमकेन बध्यते, एकचारी नाम एक एवासौ चरति, न तस्य सहायकृत्यमस्ति, उक्तं हि-'न सिंहवृन्दं भुवि दृष्टपूर्व"एवेत्थिया बंधंति' भावबंधेन, द्रव्यसंवुत्तो हि समुद्रकूमों, पिहिता आश्रया यस्य भावतः, स तु संवृत्तःभावकचरः, द्रव्यतो भाज्याः, पाशाः कूटादयः, भावपाशास्त्विमे-गतिविभ्रमेगिताकारहास्यादयः, यैर्भावो पाश्यते, संवृतोऽपि तावद्वध्यते,किन्नु योऽल्पवृत्तिरिति, अह तत्य पुणो नमयंतिसिलोगो॥२५५॥ तस्मिन्निति तत्र, मूञ्छित इति वाक्यशेपः, असंजमनतं पुनरनेकैरुपायैर्नमयन्ति यद्यदिच्छंति तत्कारयन्ति, यथा रथकारः नेमिकाष्ठं तक्षन् क्रमशो, यदि स एवं नतः 'पद्धे मिए व पासेण' यथाऽसौ मृगः पाशेन बद्धः मुमुक्षुः स्पन्दमानोऽपि न मुच्यते एवमसावपि विपयदानद्धः कुकुटुम्बकुतत्तीहिं व्याप्रियमाणोऽपि पुनर्विजिहीर्षुरपि न शक्नोत्यवसर्पितुं क्रव्यगृद्ध इव सिंहः, भावगाय, कुकुटुम्बव्यापारैः कृष्यादिभिः व्याप्तः, कर्मभञ्छिताः 'अह सऽनुतप्पती पच्छा' वृत्तं ॥ २५६ ॥ यथा कश्चिजनो जानन् अजानन् वा विपमिश्रं पायसं भुक्त्वा तत्परिणामे वेदनोदये भृशमनुशोचते, एवं विवागमणिस्सा' एवमिति योऽयमुक्तः विवागो दारभरणादिपरिक्लेशः, विवेग इति चेत् भवति विवेच्यते येन भवः कर्म वा स विवेगः-संयमः एवं विवेगमातात, स्त्रीभिः संगमो न कार्यः, काष्ठकर्मादिस्त्रीभिरपि तावत्संवासो न कल्पते, किमु सचेतनाभिः ?, दविओ नाम रागदोसरहितो, एगतो वासः संवास: तदासणे वा संवसतो संथवसंलावादि, दोसा असुभभावदर्शनं भिन्नकथा वा स्यात् , उक्तं हि-'तदिन्द्रियालोचनसक्तद्रव्याः०"तम्हा उ वजए इत्थी' वृत्तं ॥२५७|| तस्मात्कारणात् इत्थी तिविधा, कथं वजए ? 'विस लितं कण्टगं णचा' विपेण दिग्धो विप
एव विवागमणिस्सा एवमिति
वा इति चेत् भवति विवेच्यते
न कार्यः
॥१३३॥
SUBINISTER
TRAIN
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
वशवत्ति
श्रीसूत्रक। ताङ्गचूर्णिः
॥१३४॥
तादि
दिग्धः आगंतुना सहजेन वा, अविपदग्धोऽपि तावत् परिहियते, किं पुनः सविष इति, स तु मरणभयात् परिहियते, स्त्रियस्तु संयममरणभयात् , किंच-'ओये कुलाणि वसवत्ति' ओयो णाम रागदोसरहितो, वसे वर्चत इति वशवर्तीति, पूर्वाध्युषित्वात् यदुच्यते तत्कुर्वन्ति ददति वा, स्त्रियो वा येषां वशे वर्तन्ते, किं पुनः खैरस्त्रीजनेषु, वश्येन्द्रियो वा यः स वशवी, गुरूणां वा वशे वर्त्तते इति वशवर्ती, आघाति नाम आख्याति गत्वा २ धर्म निष्केवलानां स्त्रीणां असहितानां पुंसां, असावपि तावन्न निर्ग्रन्थो भवति, किमु यस्ता भिन्नकथं कथयति ?, यदा पुनर्बद्धा सहागता पुरुपमिश्रा वा वृन्देन वा गच्छेयुः तदा स्त्रीनिन्दां विषयजुगुप्सां अन्यतरं वा वैराग्यकथं कथयति, कदाचिद् ब्रूयात्-यदिवा गृहमागंतुं न कथयसि तो भिक्खपाणगादिकारणेणं एजह, दृष्टिविश्रामनामपि तावच्चां दृष्ट्वा करिष्यामः, अपश्यंत्या हि मे त्वां शून्यमेव हृदयं भवति, एवमुक्त्वा वा 'जे एवं इच्छं अणुगिद्धा' वृत्तं ॥२५८॥ जे इति अणिदिट्ठणिदेसो, एतदिति यदुक्तं गिहिणिसेन्जे, जे वा एवंविधाणि इच्छंति गवसंतेत्यर्थः, अणुप्रयायंते, एतदपि तावद्भवतु यदि रहो नास्ति समागमो वा, अण्णयरा उ ते कुसीलाणं' पासत्थादीणं कुत्सितसीला कुशीला पासत्थादयः पंच पाव वा, पंचत्ति स पासत्थउमण्णकुसीलसंसत्तअहछंदा, णवत्ति एते य पंच इमे य चत्तारि-काथिका मामकः प्राश्निकः संप्रासारिकः, स्त्रीसमागमाद्वा को दोपः?, उच्यते, 'सुतवस्सिएवि भिक्खू' अथवा अन्यतरो वा भवति कुशीलानां सुष्टु तपस्सिनः सुतपस्सिनः योपि ताव तपोनिष्टप्तविग्रहः स्यात् मासोपवासी वा द्विमासोपवासी वा अथवा श्रुतमाशृतः सुतमहिज्जंतो गणी वायगो वा, नो प्रतिषेधः, विहारो नाम नक्तं दिवा वा शून्यागारादि पइरिकजणे वा स्वगृहे 'सहण ति देसीभासा सहेत्यर्थः, एवं ज्ञात्वा स्त्रीसंबद्धा वसधी बर्जा, कूटचारो दृष्टान्तः, कतरा स्त्रियो वर्जा ?, उच्यते, असंकनीया अपि तावद्वर्जाः, किमु शङ्क-
PimiminI TRA TITUTILABISHMIRMIRTANIMHIDIARRITATURDURAT
I ON
॥१३४॥
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताजचूर्णिः
॥१३५॥
नीयाः, तद्यथा - 'अवि धूअराहिं सुहाहिं' सिलोगो ।। २५९ ।। अवि विसेसणे धूयरो पुत्तिया ताहिं पुत्तवहुणो सुण्डा, जड़ नाम सुण्हा, धीयत इति धाती, दासीग्रहणं व्यापारक्लेशोवतप्ताः दास्योऽपि वर्ज्याः, किमुत स्वतन्त्रा खैरसुखोवेता, 'महल्लीहि वा | कुमारीहिं' महल्ली वयोऽतिक्रान्ताः वृद्धाः, कुमारी हि अप्राप्तवयसा भद्रकन्यकाः, संथवो उल्लासमुल्लावहास्यकन्दर्पक्रीडादि, मातृभिर्भगिणीभिश्च नरस्यासंभवो भवेत् । बलवानिन्द्रियग्रामः, पण्डितोऽप्यत्र मुह्यति ॥ १ ॥ स्यात्किमत्र', 'अउ णातीणं च सुहीणं च वृत्तं || २६० || अदुरिति अथवा गातीणं वा णातयो णाम कुलघरे वसंतीए पितृभ्रात्रादयः, अथवा स्त्री येषां दीयते त एव तस्याः सगोत्रा भवन्ति ज्ञातकाथ, सुहिणो णाम जे सन्नायका मित्राः, तेपामप्रियं भवति, यद्यपि प्रतिषेधयंति 'एकदा ' कदाचित् उग्रामिकेयं उक्ता वा ब्रूयात् एव पुत्रमस्तको यथा, नैतत्सत्यं सा च तस्मिन्नर एवातिमूर्च्छिता ब्रूयात्मा मे पुनरेवं वक्ष्यसि, गिद्धत्ति पासत्ति वा मुछिएत्ति वा एगट्ठा, ब्रूयादिति वाक्यशेषः, ब्रूयात् अहो इमीसे वयं रक्खपोसणे करेमो, इमो पुण सेसमणुओ मणुस्सकजं करेइ, भणिज वा- हे खमण ! इमीसे रक्खणपोसणं करेहि, त्वमेवास्या मनुष्यः इति, एस तुमे सद्धिं दिवस उल्लाविंती अच्छर, अयमपरः कल्पः - हे खमण ! रक्खणपोसणे मणुस्सो भवति, न कहाहिं, किंच - अन्येनाप्युदरे कृते । | दंडायाः सोऽपदिश्यते तच्वमेवास्या रक्षणपोषणं कुरु, मनुष्योऽसि, राउले च ते कडामो, अथवा भणेज्ज हे साधु ! एसा अम्हचिया गिद्धा सत्ता तुमंस अम्हे णो आढाति णो परिजाणति, नरकस्त्वं, एनां रक्षणेन पोपणस्त्वमेणां, पोपणेन मनुष्यस्त्वमस्याः, किंच- 'समपि ददासीणं' वृत्तं ।। २६१ ।। कदाचिदसौ तस्मिन् रूपवति साधौ गृद्धा स्वरसौष्ठवोपेते वा गृद्धा तच्चित्ता तम्मणा अच्छेज, अभिक्खणं वा अभिक्खणं तम्मि तेण दीसेज पडिचोदिजंति वा अच्छीयमाणी तथैवाह - सयणं ददासीणं,
एकान्तविषमता
॥१३५॥
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
Trementi
श्रीसूत्रकृ
॥१३६॥
तमपि तथैव तच्चित्तं तम्मणं स्वाध्याय ध्यानप्रत्युपेक्षणादिसंयमकरणोदासीणं तिष्ठन्तं दृष्ट्वा जानानाश्च यथैपोऽस्याः निमित्तेन संयमताङ्गचूर्णिः करणोदासीणो चिट्ठति, तत्थवि ताव एगे कुप्पंति, भणति वा - किमेवं अज लक्खसि ?, अन्यथा च पय्यते 'समपि दट्टूदासीणि उदासीणी णाम येषामप्यसौ भार्या न भवति, वान्धवीया अपि पदार्थादिषु तां च पोषितुं, किमु यस्यासौ भार्या बान्धवी वा तामगणयंती, अथवा 'उदासीन' मिति उदासीनमपि भावात् श्रमणं दृष्ट्वा स्त्रीसहगतं एके कुप्यंते, किमु सविकारप्रायमिति, 'अदु भोयणेहिं णत्थेहिं' न्यस्तानि - उपनीतानि उपेत्य नीतानीत्यर्थः, न गृहिणो, तस्स हत्थाओ - वा, सो य धणगसमणगो गिहिणीसेवाही वा भिक्खाए आगतो, अथवा न्यस्तमिति तद्गतमनसं दट्ठे कूरो दत्तो न तावद् व्यञ्जनं, सवाऽऽगतः स तत्रातिसंभ्रमेणातुरीभृता सावातकस्यान्यस्य वा दातव्यं तं न प्रयच्छति, अन्यस्मिँश्च दातव्ये कर्त्तव्ये वा अन्यत्प्रयच्छति करोति चा, निदर्शनं जहा - कहिंचि गामे पदोसे गड्ढे णट्टेण तालिते मद्दले काइ वधू ससुरादीए परिवेशंती भायणेसु दिण्णेसु कूरमानेति, तडुला इतिकाऊण राइआउ अवस्सीयाउ, ततो गाए कूरोत्तिकाउं ससुरस्त उक्किण्णाउ, सो य आणक्खेत्तुं तुसिणीओ, महत्या संचिति, पतिणा से अस्सादेतुं पिट्टिता, एवं तंपि साधुणिमित्तं संभंतं दण गृहिषु आत्मसु वा नाद्यतां तस्याः भोतकाया इत्थी दोससंकिणो भवति, इत्थीदोसो णाम व्यभिचारिणी, स्यादेवंविधाः अपि दोषाः कस्यचित् दृष्टा अभूवन् भवन्ति चा?, ओमित्युच्यते, 'कुवंति संथवं नाहिं' वृत्तं || २६२|| संथवो णाम गमणागमणदाणसंप्रयोगप्रेपणादिपरिचयः, 'ताभि'रिति ताभिः खीभिः, पभट्टा णाम णाणदंमणचरितजोगेहिं, जओ एते दोसा 'तम्हा समणा उ जहाहि' तस्मात् कारणात् श्रमण इत्यामन्त्रणं अथवा श्रमणस्त्वं किं तत्रैवंविधैर्व्यापारः ?, एते गार्हस्थानामेव युजंते, तुर्विशेषणे, जहाहि, पठ्यते च 'तम्हा
औदासी न्यादि
॥१३६॥
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सूत्र कृताङ्गचूर्णिः
॥१३७॥
| . समणा ण समिन्ति आतहिओ' न इति प्रतिषेधे, समिति समन्तात्, न समग्रमित्यर्थः, अथवा ण समेन्ति-ण समुपागच्छंति, आत्मने हितं आत्महितं आत्मनि वा हितं आत्महितं, 'तासिंपि' अविरतियाणं तं हितं इह परलोगे य, सष्णिसेजा णाम गिहिसेज्जा संथवसंकथाओ य, स्यात् प्रव्रज्यामुपेत्यापि एवं कुर्यात् ?, ओमित्युच्यते, 'बहवे -गिहाणि अवटु' वृत्तं ॥ २६३ ॥ प्रभृताः अपहत्यापहत्य उत्सृज्येत्यर्थः, दबलिंगेण समणावि 'मिस्सी भावपण्डया' मिश्रीभावो नाम द्रव्यलिङ्गमिति, न तु भावः, ' अथवा पञ्चजाए गिहवासेऽवि पण्हता णाम गौरिव प्रस्तुता एवमेषां कर्मभयाद्वा मिश्रीभावः, प्रियतच्चे कतरः पक्षः ?, विसयसायासोक्खपडिघेणं भांति - लिंगछेयणमेर, अवधाणं चिरं, पण्होमित्तावि कंखामोहणिजकम्मदोसेण कयाइ - अधेसत्तमीओ अ बंधेज इति, अण्णे पुण अंट्टदुहट्टवसट्टा असमाधिगतात एवं पंडितत्तणेण धुवमग्गमेव भासिंसु, धुवमग्गो णाम संजमो. वेगमो वा, तंजहा - बहुमोहेति णं पुव्यं विहरित्ता अह पच्छा संबुडे कालं करेजा आराधए भवति, तं तेसिं वायावीरियमेव, केवलं ढक्करिपुत्तणं, न तु करणवीरियं, उक्तं हि - 'जो जत्थ होति भग्गो ओवासं० 'गाथा, वायावीरियं णाम जो भगति ण य करेति मिलगजकुनवत् • अथवेदं वायानीरियं 'शुद्धं रवति परिसाए' वृत्तं ॥ ३६४ ॥ सुद्धमिति वेरग्गं, अथवा शुद्धमिति शुद्धमात्मानं, ततः प्रजामत्कार हेतोः परिषदि रौति - भापत इत्यर्थः, 'अथ-रहस्समि दुक्कडं करेंति' त्ति एवमुक्त्वां रहस्संमि दुकड़े करेइत्ति, दुक्कर्ड ग्राम पावं, अथवा दुक्खं तलिङ्गस्थैः क्रियत इति दुकडे, किंच 'जाणंति य णं तथावेला स हि जाणीवेन मां कथित् जानाति, अथ चैनं तथावेदा जागति, तथा वेदयतीति तथावेदाः, कामतंत्रविद इत्यर्थः, ते हि कामयमानं आकारविकारैजनंति, उक्त हि -" अकामिनां कामविपांडुगणि, जनूनि गात्राणि च कामुकाणां ।" नखदशनच्छेद नैर्वा सूयन्ते यथैतेऽकृत्यकारिणः, यथा :
मिश्री - भावादि
!
॥१३७॥
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
दुष्कृता
वदनं
ताङ्गचूर्णिः ॥१३८॥
ऽध उच्चाराद्युत्सृजन् दृश्यमानोऽपि परैर्मन्यते न मां कश्चित्पश्यति एवमसावपि रागद्वेषान्धो जानीते न मां कश्चित्पश्यति, ज्ञायते च परीवजन् , जलभृतवत , अथवा यो यथावस्थितो भावतः तं तथावेदाः-प्रत्यक्षज्ञानिनः, ते हि आवीकम्मं रहोकम्मं सव्वं जाणंति, ये पुनस्ते तद्विधाः ते ब्रुवते-अहो इमो माइल्लो महासढो जो णाम इच्छति अम्हेवि पत्तियावेत्तुं,'णवि लोणं लोणिज्जति ण य तोपिज्जइ घयं च तेल्लं वा । किह सका बंचेतुं अत्ता अणुहृयकल्लाणी? ॥१॥ 'सयदुक्करं अवदते' वृत्तं ॥२६५।। एवं तावदसौ खयं दुकडकारिणं आत्मानं न बदति यथाऽहं दुक्कडकारीति, जोऽवि य गूढायारं प्रवचनवात्सल्यात् तद्धितमिच्छन्वा चोदयति तत्थति णिण्हवति, आक्रुष्टो नाम चोदितः आघ्रातः अभिशास्तो वा, कत्थ श्लाघायां, भृशं कत्थयति श्लाघत्यात्मानमित्यर्थः, अहं नाम अमुगकुलपम्तो अमुगो वा होतओ एवं करेस्सामि ?, येन मया कनकलता इव वातेरिता मदनविसविकंपमाना भार्या परित्यक्ता सोऽहं पुनरेवं करिष्यामि ?, "यदि संभाव्यपापोऽहमपापेनापि किं मया । निर्विपस्यापि सर्पस्य, भृशमुद्विजते जनः ॥ १॥" अपापे ब्रूयाद्वा-को ब्रवीति ? यथाऽहमेवंकारीति, स भावेन च ह्येवंकारी, उक्तं हि-"खेनानुमानेन परं मनुष्या:०" राउले वा णं कड्डामि, 'वेदाणुवीयी कामासि' वेदः वेद इव वेदः तस्यानुवीचिः-अनुलोमगमनं मैथुनगमनमित्यर्थः, तस्यानुलोमं मा कार्षीः प्रतिलोमं कुरु, एवं चोदितो माणुक्कडताए सम्मचिट्ठोऽवि च किलामिजति, ग्लै हर्पक्षये, दैन्यमायातीत्यर्थः, किमेप मामेवं चोदयतीत्यर्थः, उसितावि इत्थिपोसेहिं वृत्तं ॥२६६।। उसिता नाम वसिता, पोपयतीति पोपाः-भगं स्त्रियो वा पुष्णंतीति पोपकाःभुक्तभोगिनः, इत्थिवेदो हि फुफुमअग्गिसमाणो अवितृप्तो, नाग्निस्तृप्यति काष्ठानां, नापगानां महोदधिः नांतकृत्सर्वभूतानां, न पुंसां वामलोचनाः ॥१॥ स्त्रियो वा येन वेद्यन्ते स वीवेदो भवति, वैशिकतन्त्रेऽप्युक्तं "एता हसति च रुदंति च अर्थहेतोः, विश्वा
॥१३८॥
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
खीस्वभावाः
AD
। श्रीमत्रक-0 सयंति च नरं न च विश्वसंति। स्त्रियः कृतार्थाः पुरुषं निरर्थकं, निष्पीलितालक्तकवत् त्यति ॥१॥"तथा अण्णे भणंति-पुरतो अण्णं तानचूर्णिः पासे (अण्णं पिटे) णिवजमाणीओ। अण्णं च तास हिअए जं च खमं तं करेंति महिलाओ॥१॥" प्रज्ञया समन्विताः लोकलो॥१३९॥ कोत्तरशास्त्रविदः उत्पत्त्यादिबुद्धियुक्ता, एके, न सर्वे, णारीण वसं उवणमिति, दृष्टान्तो वैशिकपाठकः, एगो किल जुआणो वेसिय
अहिजणणिमित्तं गिहातो णिग्गतो, पाडलिपुतं गच्छंतो अन्तरा एगंमि गामे एगाए इत्थीए भण्णति-सुकुमालसरीरो तुमं कत्थ बच्चसि ?, तेण भण्णति-वेसियसत्थं सिखगो बच्चामि, ताए भण्णइ-अधिजितुं मझेण एजाधि, सो तं अधिजिउं तीए समीवमागतो, सा य संभमेण उद्विता, तत्प्रयोजनार्थीनि चाकाराणि दर्शयति, अभंगुब्बलणण्हागाणि उबरगे काउं जहिट्ठपाणभोयणं भुंजावेन्ती ते आगारे करेति, तेण मं इच्छतित्तिकाउं हत्थे गहिता, तीए धाहा कतो, जणो पुच्छितो, गताउलो, गलंतिउदगं तस्सुवरि पक्खिविऊण भण्णति-एस गले लग्गएणं मरणं ण गतो, पच्छा जणे गते भणति-कि ते अधीतं ?, को इत्थीणं भावं जाणितुं सम-1 त्थोत्ति विसज्जितो गतो, 'अदु हत्थपादछेजाई' वृत्तं ॥ २६७ ।। अथेत्यानन्तर्ये परदारप्रसक्ता हि नरा नार्यश्च अपि तच्छेदं 'अदुवा वद्धमंसति पृष्टी बद्धवाणिवत्कृत्यन्ते मांसानि चोत्कृत्य काकिणीमांसानि खाधिजंति, अउ तेयसाभितवणाई तेजःअग्निः तेनामितप्यन्ते, तच्छेत्तुं वासीए सत्थएण वा खारेण उस्सिचंति कलकलेण व 'अउ कण्णच्छेज'वृत्तं ।। २६८ ॥ कण्णा छिज्जति णासाउ छिज्जंति कंठे छिज्जंतित्ति गलच्छेदः, तितिक्खंति पुरुषो वा तावा स्त्रियः सहंत इत्यर्थः, एवं विलविज्जंतोवि, 'इति एत्थ पावसंतत्ता' अमिन् पापे संतप्ताः, पापं मैथुनं परदारं वा, ण यति पुणोण करिस्सामो' का तर्हि भावना ?अपि मरणमप्युपगच्छंति न च ततः पापाद्विनिवर्तते, अपरः कल्पः-यदाऽसौ स्त्री केनचि उक्ता भवति त्वमेवं अकार्षीरिति पश्चा
JASTHANISAB
॥१३९॥
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्नेहविपाका
बapan
श्रीसूत्रक
दमौ ब्रवीति-अउ हत्थपादछे जाई इमे मे पादे छिदाहि, जीवितस्थापि, मा च मे तं वयणं वहि, पढिवद्धाणि व मे उताहि, नाङ्गचूर्णियागणिमसाणि च म
कागणिभंसाणि च मे खावेहि, मा य मे असम्भावं भणाहि, अउतेयसा ता तिवणहि कडग्गिगा च मे डहाहि उम्मुएण वा मे डंभेहि, ॥१४०॥
कुंभियाएण मे पयाहि, तच्छेऊण वा मे गाताई खारेण सिंचाहि, कणं णासं कंठं वा मे छिंदाहि, मा एतं वितिय भणाहि एत्तोवि मे वियंगणाओ वेदणाओ वा खलियतरं अभाइक्खणं, तृतीयो विकल्पः-अभिशप्ता बाऽसौ ब्रूयात्-हस्तौ वा मे पादौ वा मे छिंदाहि पृष्ठोवद्माणि वा मे उत्कृत काकीणिमांसाणि वा मे खावय वा, अउतेयसाभितवणाई, तेयसा वा मां तृणैरावेष्ट्य अमितावय, शस्त्रेणान्यतरेण वा मे गात्राणि तक्षित्वा खारेण सिंच अउ कणों छेद कणोंष्ठौ वा नामां वा छिन्द कण्णं वा छिन्द इति, 'एत्थ पावसंसत्ता' पापं नदेव परदारगमनं तत्राऽऽसक्ताः, स्त्रियः, ण य वेन्ति पुणो न काहंति, अतीव हि ममासौ मनोऽतुकूलः, तस्य वाह, नाहं तेण विना क्षत्रमात्रमपि जीवितुमुत्सहे, तं पुण मे वसयंसि जंजाणसि तं करेहि, एमेव पुरुषा अपि कामसंतप्ताः निवार्यमाणा अपते 'सुयमेवमेगेमिं' वृत्तं ॥२६९||श्रूयते स्म श्रुतं, श्रुतमिति विज्ञानं, लोकश्रुतिष्वपि तत् श्रूयते यथा स्त्रियश्चलम्बभावा दुर्भगः संचया अदीघप्रेक्षिण्या लहुसिकाः गर्विताः, एवं लोके आख्यायिकासु आख्यानकेषु च श्रूयते, इत्थिबेदो नाम वैशिकं, तत्राप्युपदिष्ट-'दुनिजेयो हि भावः प्रमदाना मिति, "दाय हृदयं यथैव वढनं यदर्पणान्तर्गतं, भावः पर्वतमार्गदुर्गविषमः स्त्रीणां न विनायते । चित्तं पृष्फरपत्रतोयचयलं नकत्र संतिष्ठते, नायर्यो नाम विपारैरिव लतादोपैः समं वर्द्धिताः ||" अपि च-"सुकृषि जियागु सुदृढ़वि पियासु सुवि पलद्धपमरासु । अडईगु महिलामु य वीसंभो भेण कायव्यो॥१॥ हफ्युबउ अगुलिं ना पुरिमा सम्बंमि जीवलोअंमि । कामेन्तएण लोए जेण ण पत्तं तु वेमणसं ।।२।। अह एताणं पगतिया सव्यस्रा
mus
॥१४॥
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्षण
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१४१॥
रागत्वादि
INSP
HPAHARI
MORA
करति वेमणस्साई । तस्स ण 'करेज मंतुअ जस्स अलं चेव कामेणं ॥३।। एवंपि तावदित्ताणं यदा तु प्रस्थिता निवारिया भवति मैवं कापीः तदा न तु भूयः करिष्यामीति 'एवंपिता वदित्ताणं अह पुण कम्मुणा अवकरेति' अपकृतं नाम यथा प्रतिपन्न प्रतिज्ञातं वा न कुर्वन्ति, तामां हि अयमेव खभावः, अण्णं मणेण चिन्तेंति'वृत्तं ॥२७०॥ कथं ?, क्षणरागत्वात् , तद्यथा-'आचार्या मर्कटा वालाः, स्त्रियो राजकुलानि च। मृर्खा भंडाश्च निवा(विप्राश्च, विज्ञेयाः क्षिप्ररागिणः॥१॥ यतश्चैवं तम्हा णो सद्दहेयव्वं, यदि | नाम हावभावादीनाकारान् कुर्यात् , वायाए वा पत्तियावेज, एवमादि तासां विज्ञाप्यं श्रद्धेयं, दत्तो वैशिकः किल एकया गणिकया तैस्तैःप्रकारैर्निमत्रीयमाणोऽपि नेष्टवान् तदाऽसावुक्तवती-त्वत्कृतेऽग्नि प्रविशामीति, तदाऽसौ यद्यत्तयोच्यते तत्र तत्रोत्तरमाह-एतदप्यस्ति वैशिके, तदाऽसौ पूर्व सुरंगामुखे काष्ठसमूहं कृत्वा तं प्रज्वाल्य तत्रानुप्रवेश्य सुरुंगया खगृहमागता, दत्तकोऽपि च एतदप्यस्ति वैशिके, एवं विलपन्नपि धूर्तेर्वातिकैश्चितकायां प्रक्षिप्त एव, तम्हातु णो सद्दहियव्वं 'जुवती समणं बूया'वृत्तं ॥२७१॥ चित्राणि अन्यतरवर्णोज्ज्वलानि अनेकवर्णानि वा, सा हि वस्त्राद्यङ्कारविभूपिता श्रमणसमीपमागत्य 'विरता चरिस्सऽहं लूहं णिबिण्णाऽहं समणा घरवासेणं, भर्ता मे न प्रशक्तः, तस्य चाहमनिष्टा, स च ममेति, तेन विरता भूत्वा चरिष्याम्यहं लूह, लूहो नाम संयमः, तं धम्मं तावदाचक्षस्वेति, भयात्रायतीति भयंतारः, एवं संभापमाणा प्रीति विश्रभावुत्पादयति, 'अदु साविया पवादेण' वृत्तं ॥२७२॥ थाविकासु विश्रम उत्पद्यन्ते, नीषिधिकयाऽनुप्रविश्य बंदित्वा विश्रामणालक्ष्येण संबाधनादि कूलवारकवत्, काइ तु लिंगत्थिगा सिद्धपुत्ती वा भणति-अधं साधम्मिणी तुभंति, स एवपासन्नवर्तीनिभिः श्लिष्यते ॥ २७३ ॥ दृष्टान्तो जतुकुम्भः, जतुमयः कुम्भः जतुकुम्भः, जतुलित्तो या ज्योतिषः समीपे उपजोति गलतीति वाक्यशेपः, एवं संवासेण विदरपि सीदति, किं
MIndian
anAR
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥१४२॥
पुनरविद्वानिति ?, उक्तं हि - तज्ज्ञानं तच्च विज्ञानं, स (तत्) तपः स च निश्चयः । सर्वमेकपदे नष्टं, सर्वथा किमपि स्त्रियः ॥१॥" एवं तावदासन्नेभ्यः प्रतिवेश्मकस्त्रीभ्यो दोषः, एकतस्तु संवासे शीघ्रमेव विनाशः, जहा जतुकुम्भो जोतिं उपगूढः अग्नावाहितः अग्निमध्यमितो वा समंततो भस्रामिः प्रज्वलितेनासु अतितप्तो नाशमुपयाति, 'एवित्थिगाहिं अणगारा' आत्मपरो भयदोषैः आसुचारित्रतो विनश्यंति, किंच- 'कुछंति पावकम्मं ॥ २७४ ॥ पापमिति मैथुनं परदारं वा, एगपुरिसेण, संघसमितीए वा आहस्युरिति आख्यान्ति-णाहं करेमि पावंति, एपा हि मम दुहिता भगिणी नत्ता वा, अंके सेत इति अंकशायिनी, पूर्वाभ्यासादेवैषा ममांके शेते निवार्यमाणा पर्यकेन, 'बालस्स मंदयं वितियं' वृत्तं ॥ २७५ ॥ द्वाभ्यामाकलितो बालो, मंदो दव्वे य भावे य, दव्वे शरीरेण उपचयावचए, भावमंदो मंदबुद्धी अल्पबुद्धिरित्यर्थः, मंदता नाम बालतैव, कोऽर्थः ? - तस्य बालस्य वितिया बालता यदसौ कृत्वाऽवजानाति - नाहमेवं कारीति, ण वा एवं जाणामि, दुगुणं करेति से पावं, मेथुणं पावं, वितियं पुणो पूयासकारणिमित्तं, अविय अबलमिति सकारणिमित्तं, मा मे परोपरा भविस्सति, विसण्णो-असंजमो तमेसति विसण्णेसी 'संलोकणिजमणगारं ' वृत्तं ॥ २७६ ॥ संलोकणिज्जो णाम द्रष्टव्यो दर्शनीयो वा, तत्थ कोइ मुच्छिता आतगतं णाम अप्पाणएणं णिमंतेति, अथवा आत्मगतः तस्या अशुभ भावः, संबंधामि ताव णं, ततो काहति वयणं- आहंसुत्ति आहु 'वत्थं च ताति पातं वा' त्रायतीति ताती अण्णं वा पाणं वा यच्चान्यदिच्छसि तत्तदहं सदैव दास्यामि इत्येवं संबद्धो ण तरिति उच्चरितुं, भगवान् भणति - 'णीयारमेव बुज्झेज' वृत्तं ||२७७|| निकरणं निकार्यते वा निकरः, यदुक्तं भवति-निकीर्यते गोखि चारी, जहा वा सूकरस्स घण्णकुडगं कूडादि णिगिरिज्जति, पुट्ठो य हिज्जति, गलो वा मत्स्यस्य यथा क्रियते एवमसावपि मनुष्यसूकरकः वस्त्रादिनिकरणेन णिमंतिजति पच्छा संय
जतुकुंभदृष्टान्तादि
॥१४२॥
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगारावादि
श्रीमत्रकसाङ्गचूर्णिः ॥१४३॥ ४ स्त्री० २ उद्देशः
मजीवियाओ ववरोइअति, वक्ष्यमाणान्यपि च नानाविधानि अकृत्यानि कारयंति, यतश्चैवं तेण संसारबद्धं संसारपासंच भावनिकरमेतत् बुद्ध्वा दूरतः तद्राम णगरं वा जत्थ णिमंतिजति तं परिहरंतो'णो इच्छेजा अगारमागंतुं' इति अगारत्वं अथवा आगारमावत्तं आगारमेवावतः आगारमावर्तः कारणे कार्यवद् उपचारात् संसारावर्तः, यः पुनरत्र संबध्यते, संबंधो क्सियदामेहिं, महिसमयूरादीणं वध्रादीनि दामकानि वा, नरसूकराणं तु विसयदामगाणि, दाम्यन्ते एभिरिति दामकानि, बन्धनानीत्यर्थः, तैःबद्धः, 'मोहमावजति पुणो मंदो मोहः-संसारस्तमेवागच्छतीति, अथवाऽनुकम्पया मन्दः स बराको मन्दो विषयपराजितः प्राप्यापि प्रव्रज्यां पुनरपि मोहमागच्छतीति चतुर्थे इति प्रथम उद्देशः॥ | स एवाधिकारोऽनुवर्तते, प्रथमोदेशकोक्तैराकारैराकृष्टा इहैव स्खलितधर्माणो णाणाविधाइ खलीकरणाई पाविजंति, वक्ष्यमाणमपि सुहिरीमणावि ते संता, संबंधो हि द्विविधः, तद्यथा-अनन्तरसूत्रसम्बन्धः परम्परसूत्रसम्बन्धश्च, णीयारमन्तं बुज्झेजा, बुद्धः ओयाभूतो| भविजासित्ति, ओजो-विषमः यदा बद्धस्तु भोगकामीणो विरजेज, परंपरसूत्रसम्बन्धस्तु संलोकणिजमणगारं कदाचिन्निमत्रयति, तत्र यः ओजः स सदा न रजेजा, अनोज इतरस्तु कदाचित् रज्जेज, द्रव्यभावसम्बन्धस्य तु इहैव वाहनताडणादयो विलंबनाप्रकारा भवन्ति, तासस्य वा बन्धनादयो दोषाः कर्मबन्धाच नरकादिविपाकः, एवं विपाकं मत्वा 'ओए सदा ण रजेज' वृत्तं ॥२७८।। द्रव्योजो हि असहायत्वात् परमाणुः, भावोजो रागदोसरहितो, स एवमोजः रागदोसरहितः पूर्वापरसंस्तवं जहाय ण तेसु अण्णत्थ वा पुणो रज्जेज, भोगकामी पुणो विरज्जेज्ज-गिज्झेज्जा, अथवा यद्यपि भोगकामी स्यात् तथापि पुणो विरज्जेज्ज, मा भूत अत्यन्तरागवान् स्यात् , ते य "भोगे सपणाण सुणेह' भोगा न किलैषां ते निश्चयेन, गृहिणामपि भोगापिलबना, किमु लिंगिनां ?,
C
॥१४३॥
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
लिंगभेदादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१४४॥
LATITISimmindaianSTimmitmmeaniraimithuMI
ते य सुणेह, एगे न सब्वे, एगे किल जहा भुंजते, केइ आउक्कायरियसायासोक्खपडिबंधेणं लिंगगच्छत्तणं करेंति, ण तु मोहदोसेणं । 'अथ तं तु भेदमावण्णं'वृत्तं ॥२७९।। अथेत्यानन्तर्ये, तु विशेपणे, भावभेदं-चरित्रभेदमावणं, ण तु जीवितभेदं शरीरभेदं लिंगभेदं वा, मुच्छियं कामेसु दयभि, कामेसु अतिअट्ट-कामेसु अतिगतं कामेसु अनिवत्तमाणं पलिमिन्दियाण-पडिसारेऊण मए तुज्झ अप्पा दिण्णो सर्वस्वं जनश्चापमानितः, ण इमो लोगो जातो ण परलोगो, तुमंपि णवरं खीलगघातो, मज्जाय जाति वा ण सारेति, अप्पयं ताव अप्पएण जाणाहि, कस्स अण्णस्स मए मोत्तूण तु कजं कतं?, लुत्तसिरेण जल्लमइलितंगेणं दुग्गंघेणं पिंडोलएणं कक्षावक्षोवस्तिस्थानयुकावसथेन, स एवं पडिमिण्णो तीसे चलणेसु पडति, ताहे सा पडतं मा मे अल्लियसुत्ति वामपादेणं मुद्वाणे पणहति, अणोयिंधणोऽवि ताव तसिन्काले हन्यते, किं पुण उचिंधणो?, उक्तं च-"व्याभिन्नकेसरबृहच्छिरसश्च सिंहा, नागाश्च दानम राजिकशैः कपोलैः। मेधाविनश्च पुरुपाः समरे च शूराः, स्त्रीसन्निधौ वचन कापुरुपा भवंति ॥१॥ कयाइ सा आगारी भणेज पुव्वभज्जा व से अण्णा वा कायि 'जइ केसियाए मए भिक्खू' वृत्तं ॥ २८० ॥ केशाः अस्याः सन्तीति केशिका, जइ मए केसइत्तीए हे भिक्खू! णो विहरेज 'सहणं'ति सह मया, कोऽर्थो ?-जइ मए सवालिआए लज्जसि ततो 'केसेवि अहं लुचिस्स' तत्थ त्वं मए सह विहरेजासित्ति, मा पुणो इमं छडेऊण अण्णत्थ विहरेजासित्ति, एवमसौ ताव एव बद्धो तदनुरक्तः तीसे णिदेसे चिट्ठति, ततोऽसौ 'अथ णं से होति उवलद्धे'वृत्तं ॥२८१॥ उवलद्धो नाम यथैपो मामरक्तो णिच्छु
भंतोऽवि ण णस्सइत्ति 'ततो णं देसेति तहारूवेहिं तहारूबाई णाम जाई लिंगत्थाणुरूवाई, न तु कृष्यादिकर्माणि गृहस्था। नुरूपाणि, अलाउच्छेदं णाम पिप्पलगादि, जेण भिक्खाभायणस्स मुक्खं छिज्जति, जेण वा णिमोइज्ज वाहिरा वा तया अवणि
IPTION HINigHITIATI HINICHIMSHAHIMA CHamannanometun samropantial
TIme
॥ ॥१४४॥
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
KKAI
.
.
.
नादि
श्रीसूत्रका ताङ्गचूर्णिः ॥१४५||
ज्जति, वग्गुफलाणित्ति वग्गुणाम वाचा तस्याः फलाणि वग्गुफलाणि, धर्मकथाफलानीत्यर्थः, तुम दिवसं लोगस्स बोल्लेण गलएण दारुयाचधम्मं कहेसि, जेसि च कहेसि ते ण तरसि मग्गिऊणं ?, अथवा जोइसकोंटलवागरणफलाणि वा 'दारुगाणि अण्णपाणा या' वृत्तं ॥ २८२॥ दारुगाणि आणय, आनीत्य विक्रीणीहि, अण्णपाणाय पढममालिया वा उपक्खडिज्जइत्ति, दोचगं वा परिताविज्जिहिति सीतलीभृतं, तेहिं 'पज्जोतो वा भविस्मति रातो' भृशमुद्योतः, दीवतेल्लंपि णस्थि तेहिं उज्जोए सुहं अच्छिहामो, वियावेहामो वा, पाताणि य मे रयावेहि, का मम अणिअल्लियाए इहं पाताणि ते, तेण तुमं चेव आलत्तगंआणेहि, अथवा पायाइंति भायणाई, लेवो छादगो, एवं कस्सइ णेमि सयं छाणतरंगेहिं लिंपावेहि ठाणं, एहि अतो मे पट्ठि उम्माहे, पुरिल्लं कायं अहं | सकेमि उवहेतुं, पिट्ठ पुण ण तरामि, 'वत्थाणि य मे पडिलेहे' वृत्तं ॥ २८३ ।। इमाणि वत्थाणि पेच्छ सुत्तदरिद्दयं गयाणि णिग्गियाहं जाया, अहवा किण्ण पस्ससि मइलीभृताणि तेण धोवेमि रयगस्स वा णं णेहि य, अहया वत्थाणि मे पेहाहित्ति जओ लमेज, अहवा एयाई वत्थाई वेंटियाए पडिलेहेहि, मा से उगारियाई खल्जेज, तहा रूवगवातएण वा भणेज-मम वत्थाणि 'पडिलेहेहि, अण्णपाणं वा मे आहएहि, णाई सकेमि हिडिउं,'गंधं चरयोहरणं च' गंधाणि ताव कोट्ठादीणि आहोहिचुण्णाणि जेण गायाई भुरुकुंडे त्ता, पठ्यते य 'गंथं च रयोहरणं वा' ग्रन्थ इति ग्रन्थः संघाडी रयहरणं सुन्दरं मे आणेहि, कासवगं-हावियमाणयाहि, ण तरामि लोयं कारवेत्तए, अउ अंजणि अलंकारं' वृत्तं ॥२८४॥ अंजणवाणियंमि अंजियं आणेहि, अलंकारे हारकेशाधलङ्कारं वा, सकेसियाण कुकुहमो णाम तंबलीणा 'लोद्धं लोद्धकुसुमं च लोभ्रं कपायणिमित्त, लोद्धस्सेव कुसुमं तं तु | गंधसंजोए उववजति, वेलुपलासी णाम वेलुमयी सहिगा कंपिगा, सा दंतेहि य वामहत्थेण घेत्तूर्ण दाहिणहत्थेण य वीणा इव वाइ- ||॥१४५॥
SA
I
NA Muramme aheHIN HINrmati
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
MmmaNDITIE
PrasliARDITIONOR
श्रीसूत्रक- ताङ्गचूर्णिः ॥१४६॥
mamalni PTION THEIRD
TIMI
AUTELATTORNANTOSHIARINEETINDIANSIRIDIUMINERAL
IITAINEETINDI
जइ, पिच्छोला इत्यर्थः, एकता व ओसहगुलिया अस्थगुलिया अगतगुलिया च 'कोडं तगरं अगरुं च' वृत्तं ॥२८५॥ हिरिवरं । कोष्ठपुरादि णाम उसीरं, सेसाणि कंठाणि, एतानि हि प्रत्येकशः गंधंगाणि भवंति, समं हिरिबेरेणंति संयोगश्च भवति,'तेल्लं मुहभिलंगाय' मुहमक्खणयं तेल्लं आणेहि, मिलंगायत्ति देसीभासाए मक्खणमेव, वेलुफलाइंति-वेलुमयी संघलिका संकोपेलिया करंडको वा, सण्णिधाणाएत्ति-तत्थ सण्णिधेस्सामो किंचि पोत्तं वा पत्तं वा ॥ २८६ ॥ गंदीचुण्णगं नाम जं समोइमं उडमक्खणगं येन तेन चा प्रकारेण भृशं आहराहि, अथवा चुण्णाई वट्टमाणाई, वरिसारत्ते वा गिम्हे वा छत्तगं जाणाहि उवाहणाउ वा, नाणाहित्तिआणेहि, जतो जाणासि ततो, ते किं मए एतमवि जाणेतव्वं जहा णस्थित्ति, सत्थं च सूवच्छेदाए' सत्थं आसियगादि, सूत्र णाम पत्रशाकं, जेण तं छिजति, आनीलो नाम गुलिआ साथालिया, एतेण साडिगा सुत्तं कंचुगं वा राविहि, णीले रागे वा इमं वत्थं छुहाहि, अथवा कुसुंभगादिरागेण जाणति वत्थाणि रावेतुं तेण अप्पणो वा कजे वत्थरागं मग्गति, जेसि वा रइस्सति मोल्लेण 'सुफणितं सागपाताए' वृत्नं ॥२८७।। फणितं णाम पकं रद्धं वा, सुखं फणिज्जति जत्थ सा भवति सुफणी, लाडाणं जहिं कडुति तं सुफणित्ति वुच्चति, सुफणी वराडओ पत्तुल्लओ थाली पिउडगो वा, तत्थ अप्पेणवि इंधणेणं सुहं सीतकुसुणं उफणेहामो, स्वपागाएत्ति सूवमादि कुसुणप्पगारा सिज्झिहिन्ति, सुक्खकूरो णाम हिंडंतेहिवि लब्भति, आमलगा सिरोधोवणादी भक्खणार्थ वा, उक्तं हि-"भुक्त्या फलाणि भक्षयेद् विल्लामलकवर्जानि, दगहरणी णाम कुंडो कलसिगा वा, दगधारणी अलुगा अरंजरगो वा, चशब्दात्तेल्लघतहरणिं च, तेसिं वा उद्धाइयाणं सव्वं णवर्ग संठवणं कायव्यंति तेण सधस्स घरोवक्खरस्स कारणा तं बड़ेइ, सो य तं सव्वं हट्ठतुट्ठो करेति, 'तिलकरणिं अंजणि सलागं'ति तिलकरणी णाम दंतमइया सुवण्णगादिमइया वा सा रोयणाए
॥१४६॥
MPiPIRITA TRITISTICITH THETITamilima
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः ॥ १४७॥
| अण्णतरेण वा जोएणं तिलगो कीइ, तत्थ च्छोढुं भमुगासंगतगस्स उवरिंठविज्जति तत्थ तिलगा उट्ठेति, अथवा रोचनया तिलकः क्रियते स एव तिलककरणी भवति, तिला वा जत्थ कीरंति-पिस्संति वा, अंजनि- अंजनमेव श्रोतांजनं जात्यञ्जनं कज्जलं वा, अंजनसलागा तु जाए अक्खि अंजिज्जंति, 'धिंसुरि' ति गिम्हासु मम घर्म्मार्त्ताया वीजनार्थं विधूवणं जाणाहि, विधूयतेऽसौ विधूयते वा अनेनेति विधूवनः - तालियंटो वीयणको चा, 'संडासगं च फणिगं च सेहलिपासयं च' वृत्तं ॥ २८८ ॥ संडासओ कप्परुक्खओ कज्जति सोवणिओ जस्स वा जारिसो विभवो, अथवा संडासगो जेण णासारोमाणि उक्खणंति, फणिगाए वाला जमिज्जति उल्लिहिज्जंति जूगाओ वा उद्धरिज्जंति, सीह लिपासगो णाम कंकणं, तं पुण जहाविभवेण सोवण्णिगंपि कीरति, सिहली णाम सिहंडओ, तस्स पासगो सिहलीपासगो, आतंसगं पयच्छाहि, आयंसगं नामेके जणा पारिवेसिगघराउ वा जत्थ अप्पाणं मंडेत्ता मुहं पेसामि, पेच्छंती वा सुहं मुहं मंडेहामित्ति, दंतपक्खालणं वा इहेव पवेसेहि, वरं मुहं खाइतुं निगच्छंतीहिं 'पूयाफलतंबोलं च' वृत्तं ||२८९|| प्याफलग्रहणात् पंचसोगन्धिकं गृह्यते, 'सूचिं जाणाहि सुत्तगं' सुत्तगं णाम सिव्वणादोरगं, अप्पणो कंचुगं साडि वा सिवामि कदाइ सा कंचुगा सीविगा चेव होजा ते परेसिं, कोसे णाम मत्तओ, मुच्यत इति मोयं-कायिकी, मिह सेचने, मेहं मोचं च अमोयं मोयं मोक्खंतं कासको मोयमेहार्थे मोयमेहं, सूपं णाम सूपं, उक्खलं मुसलं च, खारं च खारगलणं च जाणाहि, 'चंदालगं च करगं च' ।। २९० ॥ चंदालको नाम तंबमओ करोडाओ येनार्हदादिदेवतानां अच्चणियं करेहामि सा मधुराए वं( चं) दालउ बुच्चति, करकः करक एत्र, सो य करको मधकरको वा चक्करिकरको वा वचघरं पच्छन्नं करेहि कि चत्थक्खणाहि आउसोत्ति आमंत्रणं हे आयुष्मन् !, सरपादगं च जा ताए सरो अनेन पात्यत इति शरपातकं, धणुदुल्लकं, जायत
अंजनादि
॥ १४७॥
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः ॥१४८॥
इति जातः पुत्रः जातार्थः, जाताया वरं मे एस पुत्तो धणुदुल्लएण रमं, गोरहगो णाम संगाडिला, भेल्लिया पुत्तिगा, श्रामणस्यापत्यं श्रामणेरः तस्मै श्रामणेराय कुरु, रथे सुद्धं, तत्थ विलग्गो चेडरूवेहिं समं रमतो, एवमादिरथकारकता भवति 'घडिकम्मे हिं डिंडिमणं' ||२९१ || गडिगा णाम कंटुल्लिंगा चेडरूवरमणिका, डिंडिमगो णाम पडिहिका डमरूगो वा, चेलगोलो णाम चेलमउ गोलओ तन्तुमओ, स तेनाप्यादिश्यते किमेसो रायपुत्तो ?, सा भणति - माता हता रायपुत्तस्स, एसो मम देवकुमारभूतों, देवतापसादेण चैवाहं देवकुमारसच्छहं पुत्तं पसूता, माहु मे एवं भोज्जासु, 'वासं इमं समभियावण्णं' अभिमुखं आपन्नं अभिआवणं तेण शिवायं णिष्पगलं च आवसहं जाणाहि भत्ता !, जेणं चत्तारि मासा चिक्खिल्लं अच्छंद माणा सुहं अच्छामो, उक्तं च - "मासैरष्टभिरह्वा च पूर्वेण वयसाऽऽयुपा । तत्कर्त्तव्यं मनुष्येण, यस्यान्ते सुखमेधते || १ ||" इधई वा इमो आवसहो सडितपडितो एतं संथवेहित्ति | 'आसन्दियं च णवसुत्तं ' ॥ २९२ ॥ आसंदिगा णाम वेसमणगं, णवसुत्तगो गवएण सुत्तेण उणडियापट्टे चम्मेण वा, पाउलगा इति कट्टपाउगाओ, ताहि सुहं चिक्खिल्ले संकमिज्जति, रत्तिं विरत्तेसु संक्रमं वा करेमि चिक्खल्लस्स Bafi 'अउ पुत्तदोहलट्टाए' जाहे सा गुन्त्रिणी तईयमासे दोहिलणिगा भवति तो णं दासमित्र आणवेति आगलफलाणि च मग्गइत्ति भत्तं ण मे रुचड़ अमुगं मे आणेहि, जइ णाणेहिता मरामि, गन्भो वा पडिहित्ति, स चापि दासवत्सर्वं करोति आणत्तियं, जेवि इह ण करिजंति तेऽवि संसारे णाणा विधाई दुक्खाई पाविजंति विलंबणाओ य, 'जाते फले समुप्पण्णे 'वृत्तं ॥ २९३ ॥ फलं किल मनुष्यस्य कामभोगाः तेपामपि पुत्रजन्म, उक्तं च- " इदं तु स्नेहसर्ववं सममाढ्यदरिद्राणाम्। अचंदनमनोशिरं, हृदयस्यानुलेपनम् ॥१॥ यत्तच्छपनकेत्युक्तं, बालेनाव्यक्तभाषिणा । हित्वा सांख्यं च योगं च तन्मे मनसि वर्तते ॥ २॥ लोके पुत्रमुखं नाम, द्वितीयं
गोरथादि
॥१४८॥
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक्रताङ्गचूर्णिः ॥ १४९ ।।
मुखमात्मनः । साऽध जाहे किंचि अणता आण्णसत्ता भवति ताहे भणति, दारके वा महत्थे तुमं चैव करेहित्ति णिबंधवा, तस्स अणेण भण्णति- एस ते गेण्हाहि व छड्डेहि व णं, अण्णगत्थ व रोसिता भगति-एस मए णत्रमासे कुच्छीए धारितओ तं दाणिं एस ते गिण्हाहि व णं छड्डेहि वा णं, एतस्स पेयालं गहिएल्लयं, एवं बुच्चमाणो एम भित्थिमाणो वा ण णासति 'अह पुत्तपोसिणो एगे' पुत्रं पोषयतीति पुत्रपोषणः, जाहे गामंतरं कयाइ गच्छति तावदंतारगं उत्रक्खरं वा वईतो 'भारवाहो भवति उडो व लट्ठित्तओ' गामतराओ घण्णं वा भिक्खं वा वड्डाहिं करंकाहिं गोरसं वा वहंतो लट्ठितगो भारवाहो भवति उड्डो वा, अण्णे पुण केइ अनंत संसारिया तं पुरिसं साडेउं उट्ठवेडं वा अप्पसागारियं णिक्ख णिउंकामा वा वहंतकामा खंधा भवंति, पूर्व हि प्रतिपालणोक्ता, इदानीं तत्प्रतिक्षभृता अप्रतिपालना, एतं पुण पडिपक्खेण गतं, अह पुण पोसिणो एगेत्ति, 'राओवि उट्टिता संता' ॥ २९४ ॥ दारगं सण्णावेति, धावइ वा यदा सा रतिभरथांता वा प्रसुप्ता भवति, इतरहा वा पत्तलक्खेण वा अच्छति, वेयेन्तिया वा गव्वेण लीलाए वा दारगं रूअंतंपि न पहाणेति ताहे सो तं दारगं अंकधाविविध णाणाविधेहिं उल्लावणएहिं परियंदन्तो उ सोवेति, 'सामिओ मे नगरस्स य णकउरस्त य हत्थवग्घगिरिवट्टण सीहपुरस्स य उष्णतस्स निश्णस्स य कण्णउज्जआया मुहसोरिय पुरस्य 'सुहिरिमाणावि ते संता' ही लज्जायां, लज्जालुगावि ते भूत्वा कोट्टवातिगामस्पृशिनो वा शौचचादिका गृहवासे प्रव्रज्यायां वा सुवि | आतट्ठिया होऊण एगंतसीला वा सूयगवत्थाणि धोयमाणा वत्थधुवा भवंति, 'हंसो वा' हंसो नाम रजकः, दारुगरूवेण वाउहण्णचिउहणा संमद्दमाणे धुवमाणो य एतं बहूहिं कडपुत्रं वृत्तं ।। २९५ ॥ एतदिति यदुक्तं तीसे णिमित्तेण दारगणिमितेण वा तीसे णिमित्तेण जाव चंदालयं च करगं च सरपादयं च जाताएचि दारगणिमित्तं, तथा पुत्तस्स दोहलट्ठाते, जाए फले समुप्पण्णे,
पुत्र पोषा
दयः
॥१४९॥
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृगिचूर्णिः ॥१५०॥
व्यभिप्राप्तिः
TouriAPRIMIRANIK
अह पुत्तपोसिणो एगे, राओवि उद्वितो संतो, सुहिरीमाणावि, एतं पुत्तणिमित्तं, अहवा सव्वंपि तंणिमित्तमेव, 'यहूहिंति बहूहिं कृत- ।। पूर्वमेतत् तथा कुर्वन्ति करिष्यन्ति च, ते तु के ?, जे 'भोगत्थाए इत्थियाभिआवण्णा' अभिमुखं आवण्णा, सो पुण जो तासु अभितावण्णो सो तेसिं 'दासे मिए व पस्सेवा' दासवद्धज्जते, मृगवच भवति, यथा मृगो वशमानीतः पाठ्यते मार्यते वा मुच्यते वा, प्रेष्यते णाणाविधेसु कम्मेसु, पम्भूता इति पशुवत् वाह्यते, न च मदांधत्वात् कृत्याभिज्ञो भवति, पशुभूतत्वान्मृगभूतत्वाच 'न वा केयि'त्ति एभ्योऽप्यसौ पापीयान् संवृत्तः यस्य न केनचिच्छक्यते औपम्यं कर्तुं, अथवा 'ण वा केति'त्तिनासौ प्रबजितो न वा गृहस्थो जातः, नापि इहलोके नापि परलोके, 'एवं(य)खु तासि वेणद्धं(तासि वेणप्पं)' वृत्तं । ।२९६ ।। एतदिति एतान् ज्ञात्वा इहलोगपरलोगिए दोसे तेण संथवं संवासं चत्ता हि भवेज, संथवो णाम उल्लावसमुल्लावादाणग्गहणसंपयोगादी, संवासो एगगिहे तदासन्ने वा, एतदेव तासि वेणप्पं जो ताहिं संथवो संवासो वा, संथवसंवासेहिं चेव इतरावि विण्णत्ती भवति, 'तज्जाइया इमे कामा' तज्जातिया णाम तबिधजातिया, चतुर्विधा कामा, तंजहा-सिंगारा कलुणा रोदा बीभत्था, तिरिक्खजोणियाणं च, पासंडीणं च, एतदुक्तं भवति-बीभत्स सेवेमानानां तेषां वीभत्था एव कामा, अकारी हि विममं तं चेव, अथवा तदेव जनयन्तीति तज्जातिया मैथुनं ह्यासेवते, तदिच्छाए च पुनर्जायन्ते, उक्तं हि-"आलयं मैथुनं निद्रा, सेवमानस्य वर्द्धते । 'वजकरि'त्ति वजमिति कम्मं वजंति वा पावंति वा चोणंति वा, तत्कुर्वन्तीति वजकरा, एवमाख्यातः तीर्थकरैः 'एवं भयण्ण सेयाए' वृत्तं ॥२९७॥ इहलोकेऽपि तावद् भयमेतत् , कुतस्तर्हि परलोके ?, यत एव च भयंकरा इत्यतो श्रेयसे न भवंति, तेन श्रेयः कामेभ्यः अप्पाणं निलंमित्ता, इहलोकेऽपि तावद् णिरुद्धकामेच्छस्स श्रेयो भवति, कुतम्तर्हि परलोकः?, उक्तं हि-"नवास्ति
॥१५०॥
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
भयादि
MPSIHINNERIES IMBUPARHIT
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१५॥
राजरानस्य तत्सुखं नैव देवराजस्य । यत्सुखमिहेव साधोलोकव्यापाररहितस्य ॥१॥ तणसंथारणिवण्णोऽवि मुणिवरो भग्गरागमयदोसो। जं पावति मुतिसुहं ण चकवट्टोवि तं लभति ॥२॥ स तु कयं निरुध्यते आत्मकामेभ्यः?, उच्यते, 'णो इस्थिणो पसू भिक्खू' इत्थी-मणुस्सी, पसूत्ति सव्वा एव तिरिक्खजोणीओ, 'णो सयं पाणिणो णिलेजेजत्ति हत्थकम्मं न कुर्यात् , विलंबनं नाम करणं, अथवा खेन पाणिना तं प्रदशमपि न लीयते, जहा पाणिसंहरिसोवि न स्यादिति, कुतस्तर्हि करणं?,'सुविसुद्धलेस्स'वृत्तं ॥२९८।। सुविसुद्धे लेसे सुविसुद्धलेसे, सुविसुद्धलेसे नाम सुकलेसो, परिकिरिया नाम नो इत्थियाए आमजेज वा | वा पमज्जेज वा संवाहणति जाव छत्तमउउंति, चशब्दादात्मक्रियां च वर्जयेत् , सिया से इत्थी पाये आमज्जेज वा पमज्जेज वा तहावि दोसो 'मणसा वयसा कायेणं ति ओरालिए कामभोए मणमा ण गच्छति ण गच्छावेति गच्छंतं णाणुजाणइ एवं वायाए काएणचि, एवं दिव्वेवि, एते अट्ठारस भेदा, एवं जहा इत्थिफासं मणमा वयसा काएणंति वजेति एवमन्येऽपि फासे सीतोसिणदसणमसगादि अधियासेजासि 'इच्चेवमाह से वीरे'वृत्तं ।।२९९।। इति एवं इच्चेवं, एवमाहुः स भगवान् वीरः स्व्यादिपु रागवस्तुपु धूतमेवे(रए)ति धूतरागमार्गमेवाहु, सोभणो भिक्खू सभिक्खू , अथवा भिक्खग्गहणे असावपि भगवान्, न तु यथा पंडरंगाणं महेश्वरः सराग आसीत् सभार्यश्च, ते किल निर्युक्ताः, उक्तं च-"क्षितौ वासः सुरेष्वाज्ञा०" यतश्चैवं 'तम्हा सज्झत्थविशुद्ध' अज्झत्थं णाम संकप्पतो विशुद्धं संकप्पविशुद्धं-रागद्वेपविमुक्तं समो मानावमानेपु समं दुःखसुखे पश्यति आत्मानं परं च मन्यते तुल्यं, तथा चोक्तम्-कस्य माता पिता चैव, स्वजनो वा कस्य जायते । न तेन कल्पयिष्यामि, ततो मे न भविष्यसि ॥१।। आमोक्खाए परिवएजासित्ति बेमि यावन्मोक्षं न प्रामोपि ताव विहरेज्जासित्ति वेमि ।। स्त्रीपरिज्ञाध्ययनं समाप्तं ४॥
oilhanlan fllamyawa
THATISAHITHINR
॥१५१॥
INTOSH
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१५२॥
नरकादिनिक्षेपाः
णिरयविभत्तिए अज्झयणस्स चत्तारि अणुयोगदारा, ते परवेऊण अज्झयणस्थाहिगारोणरगावासो जाणितव्यो मेरइया य, जो णरगाणं णिरयागमणं, स वा उद्देसत्याधिगारो दोसुवि उद्देसएसुणेरइयाणां णाणाविधाओ वेदणाओ, णामणिप्फण्णो णिक्खेवो णरगस्स छक्को, तथा चाह-'णिरए छकं'गाथा (६२) दव्वणिरओ तु इहेव जो तिरियमणुएसु असुद्धठाणा चारगादिखडाकडिल्लमटंगावंसकडिल्लादीणि असुभाई ठाणाई, जाओ यणरगपडिसूचियाओ वियणाओ दीसंति, जहा कालसोअयरिओ चारगादि मरितुकामो वेदणासमण्णाओ अट्ठारसकम्मकरणाओ वा वाधिरोगपरपीलणाओ वा एवमादि, अथवा कम्मदव्वणरगोणोकम्म० वा, तत्थ कम्मदव्रणरगो णरगवेदणिज्जं कम्मं बद्धं ण ताव उदिज्जति तं पुण एगभविय बद्धाउओ य अभिमुहणामगोयं, णोकम्मदव्वणरगो य, तत्थ णोकम्म० णाम जे असुभा इहेब सद्दफरिसरसरूवगंधा, खेतणरगो णरगावासा चउरासीति णरयावाससतसहस्सा, कालणरगा वा जस्स जेचिरं णरगेसु द्विती, भावणरगो जे जीवा णरगाउयं वेदंति णरगपयोगं वा जं कम्म उदिण्णं, अथवा ससत्तसहस्सा कालेण, गरगा वा रूवरसगंधफासा इहेब कम्मुदयो णेरइयपायोग्गो जहा कालसोयरियस्स इह भवे चेव ताई कम्माई नेरइयभावभवितारं भावनरकः, सोऊण णिरयदुक्खं तवचरणे होइ जइयव्यं, उक्ता नरकाः। इदाणी विभत्ती, सा णामादि छविधा, तंजहाणामविभत्ती ठवणाविभत्ती० णामविभासा कंठ्या । ठवणविभत्तिम्मि भासावत्तव्यता, दव्यविभत्ती दुविधा-जीवविभत्ती अजीवविभत्ती य, जीवविभत्ती दुविहा तंजहा-संसारत्थजीवविभत्ती असंसारत्थजीवविभत्ती य, असंसारत्थजीववि० दुविधा, दव्वे काले, दबतो य तित्थसिद्धादि पंचद(म)भेदा कालओवि पढमसमयसिद्धादि,संसारस्थजीवविभत्ती तिविधा,तंजहा-इंदियविभत्ती काय०भवतो विभत्ती, सा समासतो एगिदिविभत्ती पुढविकायियादि, भवतो पोरइयभवादि । अजीवविभत्ती दुविधा-रूवयाजीवयविभत्ती अरूविया० य,
an SAHITIANENDRAISIRAIMIRID R ISimplinentathmanmanPITOMEDIAS
IO SAIDPREPutiminay AIRTIME Imminamur
॥१५२॥
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभक्तिः
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१५॥
रूवियाजीवविभत्ती चउविधा, तंजहा-खंधा खंधदेसा खंधपएसा परमाणुपोग्गला, अरूवियजीवविभत्ती धम्मत्थिकायस्स धम्मथिकाए देसो पदेसा एवं अधम्म आगास अद्धासमये दसविधा, खेतविभत्ती चउबिहा-ठाणाओ दिसओ दबओसामित्तओ, ठाण
ओति लोगविभत्ती विमाणिंदगणिरइंदजंबुद्दीवसमुद्दकरणादिविभासा, दिसओ पूर्वस्यां दिशि०, क्षेत्रं चतुर्विधं, दव्यओ सालिखेत्तादि, सामितो देवदत्तस्य क्षेत्रं यज्ञदत्तस्य चेति, अथवा क्षेत्रं-आयरियं अणारियं च, अणारियं सगजवणादि, आयरियं अद्धछब्बीसति| विधं रायगिहमगहादि, कालविभत्ती तीताणागतवर्त्तमानसुसमसुसमादिओ दिवसरत्ति युगपदयुगपत् क्षिप्रमक्षिप्रमित्यादि, अथवा समयादि वा, समयस्स परूवणा तुण्णागदारगादि, भावविभत्ती दुविधा-जीवभावविभत्तीय अजीवभावविभत्तीय, जीवभावविभत्ती | उदयगादि, तत्थोदइओ गतिकसायलिंगमिच्छादसणऽण्णाणऽसंजआसिद्धलेसाओ जहासंखेण चतुचतुतिण्णिएकेकेकेकछमेदा, गती णारगादि चतुर्विधा, कसाया कोहादओ, लिंगभेदा थीपुरिसणपुंसगा, लेस्सा कण्हलेस्सादि ६, सेसा एगभेदा, सो एकवीसइभेदो उदइओ भावो, उवसमिओ दुविहो-उपसमिओय उवसमणिप्फण्णो य, उपशमश्रेण्यादयः, ज्ञानाज्ञानदर्शनदानलब्ध्यादयश्चतुस्थितिपंचभेदाः सम्यक्त्वचारित्रे संयमासंयमश्च, णाणं चउन्विहं मतिसुतावधिमणणाणाणि, अण्णाणं तिविहं-मतिसुतिअण्णाणविभंगाणि, देसणं त्रिभेदं-चक्षुःअचक्खुओहिंदसणाणि, लद्धी पंचभेदा-दानलाभभोगोपभोगवीरियलब्धिरिति, संमत्तं चारित्तं संय| मासंयम इति, एस अट्ठारसविधो खओवसमिओ भावो, जीवभव्याभव्यत्वादीनि, जीवत्वं अभव्यत्वं भव्यत्वं चेत्येते त्रयः पारिणामिका भावा भवन्ति, आदिग्रहणेण अस्तित्वं अन्यत्वं च कर्तृत्वं च भोक्तृत्वं गुणवच्चं च असर्वगत्वं च अनादिकर्मसंतानबद्धत्वमसंख्यप्रदेशकत्वं अरूपित्वं नित्यत्वं एवमादयोऽप्यनादिपारिणामिका जीवस्य भावा भवन्ति, संनिवातिको दुसंयोगादिओ, गता
॥१५३॥
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभक्तिः
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१५४॥
SINI
HTRANSATTISMa SAHIBITENAMEnarATRINTINDIADMINIMILAR
r iama
जीवभावविभत्ती, अजीवाणं मुत्ताणं वण्णादि ४, अमुत्ताणं गतिठितिअवगाहादि, एताए एव छविधाए विभत्तीए जं जत्थ जुजति तं तत्थ जोइतव्वं । केरिसं तत्थ वेदणं वेदेति ?, उच्यते 'पुढविफासं अण्णण्णककसं'गाथा॥६७॥केरिसं पुण पुढविफासं, से जहा णामए असि० विभासा, तीसु पुढविसु णेरइया उसिणपुढविफासं वेदेति, अण्णण्णुवकमो णाम मोग्गरसुसुंढिकरकय०, अथवा लोहितकुंथुरूवाणि छट्ठीसत्तमीसु पुढवीसु विउव्यंति, णिरयपाला णाम अंबे अम्बरिसी चेव०, ते पुण जाव तच्चा पुढवी, सेसासु पुण अणुभाववेदणा चेव वेदेति, अणुभावो णाम 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए णारया केरिसयं फासं पचणुब्भवमाणा विहरंति ?, से जहाणामए-असिपत्तेति वा, से जहाणामए अहिमडेति वा गोमडेइ वा, वण्णा काला कालोभासा, एवं उस्सासे, अणुभावे सव्वासु पुढवीसु, णिरयवालबंधणंति वुत्तं, ते इमे पण्णरस परमाधम्मिया णिरयपाला, तं०-अंबे अंबरिसी चेव, सोमे सबलेत्ति यावरे। रुद्दोवरुद्दो काले य, महाकालेत्ति यावरे ॥६८॥ असिपत्ते धणु कुंभे, वाल वेतरणीति या। खरस्सरे महाघोसे, एता पण्णरसाहिते ॥६९॥ जो जारिसवेदणकारी सोतेण अभिधाणेण अभिधीयते,'अंबरादीणं'ति तत्थ अंबरं-आगासं विउव्वंति, तत्थ गेरइए 'धाडेन्ति' गाथा ।। ७० ॥ विधंति णस्समाणे य सरेहिं णिसुंभंतित्ति, आप दूरपतिद्वाणे अच(न्ध)तमसे, केइ पुण साभाविगे चेव आगासे अंबरतले वा सत्तद्वतलप्पमाणमेत्ताई उबिहित्ता पाडिन्ति अंबरिसाओ, हत उवहते य णिहते. गाथा ।। ७१ ॥ उपेत्य हता-ताडिता, णिस्सण्णा नाम मूर्छावशानिःसंज्ञीभूताः, भावे णिचेयणे चेव भूमितलगते कप्पणीहि मंसमिह कप्पेन्ति सागटिका वा स्थकारा वा जहा कुहाडेहिं तच्छंति, विदलको नाम विदलं जहा फोडेंति दिग्धचउगच्छेएण कडेति । 'साडणपाडणतोडण'गाथा ॥७२॥ ते अंगोवंगाई साडेन्ति, संधीओत्रोडंति, तुत्तएण तुदंति, सई हिं विज्झ
Tamani PalmiRINTIMAMIRITamantPratiltime MATRISINGARIHITS STATINEKHIMILARSHISHEDIKHIL SHIL
I TARATHIMNE
॥१५४॥
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
PORNANN
विभक्तिः
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१५॥
M
गीहि य विधति, रजेहिं बंधंति, ताडेन्ति लत्ताहि लउडेहि या, करतलकोप्परपहारेहि य संभग्गमहिए करेइ, सबला पुण सबलगुणरूवाई विउविऊण, विउव्वेइ वा णेरइए। अंतगयफिप्फिसाणि य०'गाथा॥७३॥ कंठ्या, रुद्दाणाम असिसत्तिकोंततोमरसूलतिसूलसूईसु हली (चियगा)सु । पोएंति कंदमाणे णेरइए (रुद्दकम्मा उ नरयपाला) तहिं तहिं रुद्दा ॥७४।। उवरुद्दा णाम भंजति अंगमंगे उरुबाहुसिराणि तहय करचरणे । कप्पंति कप्पणीसु(हिं) उवरुद्दा पावकम्मरया ॥७५॥ सुंठीसु | मिरा ॥७६॥ पुण कालं कालो कालोभासं अग्गि विउव्वित्ता सुंठएसु य कंड्सु य पयणगेसु य पयंति कुंभीसु य लोहीसुय पयंति | काला उणेरइए खीलगेण णिक्खिवित्ता णेरइए मीरासु पयति । महाकाला पुण 'कप्पेंति कागिणीमंसगा' छिदंति सीसपु
च्छाणि । खावेंति य णेरइए महाकाला पावकम्मरता ||७७॥ महल्ले तवगे चुल्लीसु यदहंति, अच्छिण्णे अभिण्णे य णेरइए तत्थारुभत्ता | महदवग्गाविव दुधिगेव पउल्लेत्ता पच्छा कप्पणीहिं कप्पेऊण कारा(गा)णि मंसाणि खावेंति, कागिणिमंसा णाम कागिणिमेत्तं मंसं छेत्तुं पउलेउं खावेंति। असी णाम 'हत्थपादे उरू'गाथा |७८॥ ते असी विउव्वेत्ता तेसिं णेरड्याण हत्थपादमादीणि छिदंति, असिपत्ता णाम 'कपणोहणास'गाथा ॥ ७९ ॥ ते असिपत्तवणं विउवित्ता तओ तत्थ छायाबुद्धीए पविसंति, पच्छा वातं विउव्यंति, पच्छा वातकंपितेहिं असिपत्ते छिजंति, ण केवलं तत्थ असिसरिसाणि चेव पत्ताणि, अण्णाणिवि खुरूप्पपरसुकरुसमादिसरि| साई, तेमिं कन्नणासउट्ठि(ओट्टे)छिन्दंति, उक्तं हि-'छिन्नपादभुजस्कन्धाः, छिन्नकर्णोष्ठनासिकाः। भिन्नतालुशिरोमेण्दाः, भिन्नाक्षिहृदयोदराः ॥१॥ कुंभी णाम 'कुंभीसु पयणेसु लोहीसु य०'गाथा ||८०॥ ते कुंभकारोविव णाणाविहाई कुंभिलोहिमाई भायणाणि विउवित्ता कीलगरतओ अपुन्नेसु नेरइए पक्खिवंति। वालुगा णाम 'तडतडतडस्स भजति' गाथा ॥८१॥ ते
PANDHIHINORIHIPTAINSaans
॥१५५||
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥१५६॥
केवलं च वालुगं विउति, केवलं च वांलुगा णाम कलंबगपुष्कमिव उद्धसिताओ, सो जहा पुप्फरुहं सिंगा मुम्मुरभूता, तत्थ घोसाए दुक्खं खुप्पंति वाउड़ता य अंगसंगेसु णिवयमाणेसु मुंमुरेण व अंगमंगाई डज्झति, पाडेऊणं च तत्थेव लोलाविजंति । वेतरणी णाम पूयरुहिरकेसट्ठि० गाथा ||८२|| वेगेण तरंति तामिति वेतरणी, ते अणोरपारं गंभीरतरं गदिं विउव्वंति, तीसे पुण पावियं
अरु हिरं । खरसरा णाम कप्पंति करकएहिं० गाथा ||८३|| ते जंतेऊणं व कटुं जहा फार्डेति कप्पेंति करकएहिंति परोप्परं च जुज्झावेंति, सिंखलिंगं विउव्वित्ता तत्थारुभिऊणं कटुंति, अंछमाणेसु य खरं रसंतो, महाघोसा णाम भीते पलायमाणे समंततो॰ ||८४|| गोवालेवि य गाविओ णियत्तेति य एकतो खुत्ते य कड़ेति चारो य पक्खिवंति, णामणिष्कण्णो गतो । इदाणिं सुत्ताणुगमे सुतमुच्चारेयव्वंति 'पुच्छिसु तं केवलियं महेसिं' वृत्तं ॥ ३०० || सुधम्मसामी किल जंबुसामिणा णरगे पृच्छितो, केरिसा णरगा ? केरिसएहिं वा कम्मेहिं गम्मइ ? केरिसाओ व तत्थ वेदणाओ ?, ततो भण्णते- पुच्छिसुहं पृष्टवानहं भगवंतं यथैव भवन्तो मां पृच्छंति, केवलमेवैकं तस्य ज्ञानमित्यतः केवली अथवा कृत्स्नः प्रतिपूर्ण केवलमित्यर्थः, संपूण्णं ज्ञानी केवली, महरिसी तित्थगरो, कथमिति परिप्रश्ने अभिमुखं भृशं वा तापयन्तीति अलोपात् भीता वा, नीयंते तस्मिन् पापे कर्मणे इति न रमंति वा तस्मि निति नरका, पुरस्तादिति इह पापकर्तुस्ते परस्ताद्भवन्ति भावनरकान् पृच्छति, द्रव्यनरकास्तु इहैव दृश्यन्ते, अविजाणतो मे मुणी ब्रूहि, हे ज्ञानिन् ! नाहं जाने - कैः कर्मभिः कथं वा नरकेषूपपद्यन्ते तयैः कर्मभिर्यथा चोपपद्यन्ते तमजानतो ममोच्यतां एवं मया पुट्टो महाणुभागे वृत्तं ॥ ३०१ ॥ एवमनेन प्रकारेण, पुट्ठो णाम पुच्छितो, महानस्यानुभागः, द्रव्याणुभागो हि आदित्यस्य प्रकाशः, तदनुभागाद्धि चक्षुष्मतः अहिकंटकाः अग्निपातादीनि च परिहरंति, मोक्षसुखं च अनुभवंति, अनुभवनमनुभावः, महांति या ज्ञानादीनि
प्रश्नोत्तराणि
॥१५६॥
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः ।। १५७.
भजति सेवत इत्यर्थः, इदमत्रवीत् यद्वक्ष्यमाणः काश्यपगोत्रो भगवान्, असौ पुण्णेति न पुच्छितो चिंतेति, आसुं एव प्रजानी ते प्रज्ञ एवं पृष्टो मया-पवेदइस्सं दुहमट्ठ दुग्गं साधु वेदयिष्ये प्रवेदयिष्ये, प्रदर्शयिष्यामीति इत्यर्थः, दुःखस्याथं दुःखमेवार्थः दुःखप्रयोजने वा दुक्कडकारिणं दुःखनिमित्तो वा अर्थः दुहमद्वं, तस्य दुःखस्य कोऽर्थः ?, वेदना, शरीरादिसुखार्थी हि देवलोकाः, दुःखार्था नरंकाः, दुर्गं नाम चिपमं, आदीनिकं अथवा आदीनं नाम पापं दुक्कडकारिणं दुःखोत्पादकानां पुरस्तादिति अग्रतः, अथवा आदि निकं दुक्कडिणं पुरत्थेति तेसिं आदीणिगपापकम्मदुक्कडकारिणं पुरस्तात्पूर्वभवदुक्कडकारिणामित्यर्थः, दुक्कडंति महारंभादीहिं । जे केइ बाला इह जीवितट्टी' वृत्तं (३ - २) 'जे' त्ति अणिहिडुणिदेसो, द्वाभ्यामाकालितो बालः, ये केचन बाला, इहेति तिरियमणुएस असंजम जीवतड्डी तत्प्रयोगजीवतार्थी च, कूराई कम्माई करेंति रोदा कूराई हिंसादीणि रौद्राध्यवसायाः रौद्राकाराच रौद्राः ते घोररूवे तमसंधयारे कुंभी वैतरणी यत्र हण छिन्द मिन्द इत्यादिभिर्भयानकैर्घोररूपो घोररूपा वा ते नरका जत्थ सो उचवञ्जति, | तमसंधकारो नाम जत्थ घोरविरूविणं पस्संति, जं किंचि ओहिणो पेक्खति तंपि कागदूसणियामणिया सरिसं पेच्छति तैमिरिका वा, कण्हले से णं भंते! पोरइए कण्हलेस्सं णेरइयं पणिधाय ओहिणा सव्वओ समंता सममिलोएमाणा केवतियं खेत्तं जाणति ? केवइयं खेत्तं पासंति ?, गोयमा ! णो बहुतरयं खेत्तं जाणइ णो बहुतरयं खेत्तं पासति, तिरियमेव खेत्तं पासति जह लेसुद्देसए तिव्वाणुभावेत्ति अनुभवनमनुभावः तीव्रवेदनानुभावात् कथमुपैति 'से जहा णामए पवगे पवमाणे' ते तु कैः कर्मभिर्यान्ति 'तिद्वंति से पाणिणो थावरे य' वृत्तं ||३०३|| तीत्रांध्यावसिता जे तसथावरे पाणा हिंसंति न चानुतप्यन्ते, ये तु मन्दाध्यवसायाः सस्थावरान् प्राणा हिंसंति ते त्रिषु नरकेषूपपद्यन्ते, अथवा तीत्रमिति तीव्राध्यवसायाः तीव्रमिथ्यादर्शनिनच तीव्रमिथ्याध्यवसिता संसारमोचका
दुखार्थ| दुर्गादि
॥१५७॥
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ
AnsumandafilmmaNARAINIANTOSA बाट
लूषकादि
राङ्गचूर्णिः
॥१५८॥
याज्ञिकादयश्च, थावरे पुरदाहगादिः, आत्मसुस्वार्थ आत्मसुखं पडुच्च, यदपि हि परार्थ हिंसति हि तत्रापि तेषां मनःसुखमेवोत्पद्यते पुत्रदारे सुखिनि अप्यत्र वा, जे लूसए होंति अदत्तहारी लूसको नाम हिंसक एव, जो वा अंगं पञ्चंग मिन्दति भंजति वा, अदत्तं हरतीति अदत्तहारी, सो य विगयसंजमः, सिक्खा गहणसिक्खा आसेवणासिक्खा वा न किंचिदपि आसेवते संयमठाणं तस्स एगपाणाएवि दंडेण णिक्खित्तो 'पगम्भि पाणे बहुणंति'वृत्तं ॥३०४॥ तस्य तं कर्तुकामस्य कृत्वा वा किंचन माईवमुत्पद्यन्ते यथा सिंहस्य कृष्णसर्पस्य वा, बहूणं वेदेति मत्स्यबन्धाद्याः स्वयंभुरमणमत्स्या वा येषां वाऽन्या वृत्तिरेव नास्ति वग्यसिंहनागादीनां, त्रिभ्यः पातयती त्रिभिर्वा पातयति मनोवाक्काययोगैरित्यर्थः, एवं परिग्रहोऽपि वक्तव्यः अणिबुडे अणुवसंते आसवदारेहिं स एव दाहिणगासि गामिए अधम्मा पक्खिएसु बहुं पावकम्मं कलिकलसं समजिणित्ता 'से जहा णामए अयगोलेति वा' इत्तो चुए घातगति उति घातगामिनामिव गतिर्वेदनागतिरित्यर्थः, घातकानांवा गतिःघंतगतिं गच्छति, अंतकालो नाम जीवितान्त कालः निधो गति रधोगतिः अधो भवद्भिः शिरोभियंग्भवद्भिः शिरोभिः, तओतं अप्रकाशं अधो गच्छदन्धकारमित्यर्थः, अन्तकालो नाम जीवितान्तकालः अधोशिरा इति, उक्तं हि-जयतु वसुमती नृपैः समग्रा, व्यपगतचौरभयानुदेव! शोभा । जगनि विधुरवादिनः कृतान्त (ग्रन्थाग्रं ३४००) नरकमवाशिरसः पतंतु शाक्याः॥१॥ दूरोत्पतने हि शिरसो गुरुत्वात् अबाशिरसः पतंति, स एव विचारः इहानुगम्यते, तेषां तस्यामवस्थायां शिरो विद्यत एव इति, एकसमयिकदुसमयिकगतितिगसमएण वा विग्गहेण उववजंति, अंतोमुहुत्तेण अशुभकर्मोदयात् शरीराण्युत्पादयंति, निळूनांडजसन्निभानि निजपर्याप्तिभावमागताश्च शब्दान् शृण्वंति 'हण छिन्दधभिदह णं दहह'वृत्तं ॥३०५।। कण्ठयं, ततस्तान् शब्दानाकर्ण्य मुखात् भैरवान् श्रुत्वा तद्भयात्पलायमानाः 'इंगालरासिंजलितं सजोतिं
॥१५८॥
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंगारराइयादि
श्रीसूत्रकृताङ्गचूर्णिः ॥१५९।।
वृत्तं ॥३०६॥ जहा इंगालरासी जलितो धणधणेति एवं ते णरकाः स्वभावोष्णा एव, ण पुण तत्थ बादरो अग्गी अस्थि, विग्गहगतिसमावण्णएहि, ते पुण उसिणपरिणता पोग्गलगा जंतवाडचुल्लीओवि उसिणतरा, ततोवमं भूमि अणोकमन्ता तत्रायसकवल्लतल्लं ते डज्झमाणा कलुणं थणति, कलुणं दीणं, स्तनितं नाम प्रततश्वासमीपकूजितं यल्लाडानां निस्तनितं, अरहस्सरा णाम अरहतस्वराः अनुबद्धस्सरा इत्यर्थः, चिरं तेसु चिटुंतीति चिरद्वितीया, जहण्णेणं दस वाससहस्साई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई, त एवं प्रतिपद्यमाना न द्यां पश्यति 'जइ ते सुता वेतरणीतिदुग्गा'वृत्तं ॥३०७॥ यद् त्वया श्रुतपूर्वा वैतरणी नाम नदी, लोकेऽपि ह्येषा प्रतीता, वेगेन तस्यां तरतीति वैतरणी, अमिमुखं भृशं वा दुर्गाऽतिदुग्र्गा गम्भीरतया परमाधार्मिकैः कृता, केचिद् ब्रुवते-स्वाभा| विकैवेति, खुरो जहा णिसिओ यथा क्षुरो निशातश्छिनत्ति एवमसावपि, जइ अंगुली चुंभेज ततः सा तीक्ष्णश्रोताभिः छिद्यते,तीक्ष्णता | वा गृह्यते यथा क्षुरधारा तीक्ष्णवेगा, ततस्ते तृष्णादिना प्रतप्ताङ्गारभूतां भूमि विहाय खिन्नासवः पिपासवश्च तत्रावतरन्तीति, अवतीर्य
चैना मार्गातिदुर्गा प्रतरन्ति नरकपालैरसिभिः शक्तिभिश्च पृछतः प्रणुद्यमाना उत्तितीर्षवश्च ततः शक्तिमिः कुन्तैश्च तत्रैव क्षिप्यन्ते | 'कीलेहि विज्झंति असाधुकम्मा'वृत्तं ॥३०८|| ततो परमाधम्मिएहिं णावाउवि विउबिताओ लोहसीलगसंकुलाओते ताओ अल्लियंता पुयाविलग्गेहि णिरयपालेहि विज्झंति, कोलं नाम गहुं, उक्तं हि-कोलेनानुगतं बिलं, भुजंगवदसाधूनि कर्माणि येषां ते इमे असाधुकर्माणः, णावं उवेति उबल्लियंति तेति तेण पाणिएण कलकलभूतेण सव्यसोत्ताणुपवेसणा सत्ति पूर्वमेव नष्टा, पुनः कोलैर्विद्धानां भृशतरं नश्यति, भिन्नति सूलाहित्ति मूलयाहिं त्रिशूलिकाभिर्दीभिः अहे हेटतो जलस्स अधो मुखे वा, ततः कथंचिदेव चिरा उत्तीर्णाः सन्तः नरकपालैर्विकुर्वितां नरकभूमिमुपयन्ति, कतरियं ?'आसूरियं णाम'वृत्तं ॥३१०॥ यत्र शूरो नास्ति
||१५९॥
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
int
HADHIPIRANSI
श्रीसूत्रक
महातापादि
नाङ्गचूर्णिः ॥१६॥
Pain witDIONRHMI itanyatiladillum
H
IIIrrittilalthy
अथवा सर्व एव नरकाः अमरिकाः महन्ततावं णाम कुंभीपाकसदृशं महानतितापो यसिनीध तमोभृतं यथा जात्यन्धस्य अहनि रात्रौ च सर्वकालमेव तमः एवं तत्रापि, स तु आगाधगुहासदृशः दुःखं तत्थ पावेयुरिति दुखन्तरं, महान्त इति विस्तीर्णा, उई अहे य तिरियं दिसासु ऊर्ध्वमिति उवरिल्ले तले अधे भूमीए तिरियं कुडेसु, तत्थ कालोभासी अचेयणो अगणिकायो समाहितो सम्यक् आहितो समाहित एकीभूतो निरन्तरमित्यर्थः, पठ्यते च-समूसिते जत्थ अगणी झियाति समूसितो नाम उच्छृतः सो| पुण जं भट्ठीचुल्लीतो उसिणतरो जंसि 'जंसि गुहा जलणातियट्टे'वृत्ते॥३११।। गुहाए गतो दारा विउविता, किण्हा गणणा ऊऊयमाणी ऊऊयमाणी चिट्ठति, जलणं अति अतो जलणतियट्टे, अविजाणतो डज्झति लुत्तपण्णे अविजाणतो णाम नासौ तस्यां विजाणाति कुतो द्वारमिति, अथवाऽसौ जानाति अबसे उसिणपरित्ताणं भविष्यति, इह वाऽसौ अविज्ञायक आसीत , यस्तु द्विधानि कर्माण्यकरोत् लुप्ता प्रज्ञा यस्य स भवति लुत्तपण्णा-न जानाति कुतो निर्गन्तव्यमिति, प्रहासौ वा वेदनाभिर्वाऽस्य प्रज्ञा सर्वाहता, अथवा अहिते हि पण्णाणे इदमन्यद्वेदनास्थानं-सदा कलुणं पुण घम्मट्ठाणं सदेति नित्यं, न कदाचिदपि तस्मिन् हर्षः प्रहासो वा, धर्मणः स्थानं धर्मस्थानं, सर्व एव हि उष्णवेदना नरकाः धर्मस्थानि, विशेषतस्तु विकुर्वितानि स्थानानानि दुक्खनिष्क्रमणप्रवेशानि | गातं उण्हं दुःखोवणितं गाद्वैर्वा दुर्मोक्षणीयैः कर्मभिन्तत्रोपनीता स वा तेपामुपनीतः अथवा गाढमिति निरन्तरमित्यर्थः, गाढवेदणं अतिदुक्खधम्मंति, धर्मः स्वभाव इत्यर्थः, स्वभावप्रतप्तेषु तेषु तत्थवि 'चत्तारि अगणिओसमारभित्ता'वृत्तं ॥३१२॥ अथवा इदमेव तत् धर्मस्थानं यदुत चत्वारि अगणीओ समारभित्ता चउद्दिसं अगणिं, समारभित्ता णाम समुद्दीवेत्ता, जहिति यत्र क्रूराणि कर्माणि यैः पूर्व कृतानि क्रूरकर्माणः नारकाः, अथवा ते क्रूरकर्माणोऽपि णरयपाला जे णश्यग्गिततेवि सपंति तापयंति
DHHIROINNAPOLITIHATI SHRISHHHITAHARSHITAPIL
iniummindimammiN
॥१६॥
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गन्चूर्णिः ॥१६१ ॥
यत एव हि मंदा नरकपाला मंदबुद्धय इत्यर्थः, नरकप्रायोग्यान्येव कर्माण्युपचितवंत इति, भृशं तप्यमाना अतितप्यमाना, जीवंति मे जीवं, स एव ज्योतिषः समीपे गओ य जोतिपत्ता समीपगता भिन्ना पवने मत्स्यास्तप्यन्ते, किमंग पुण तत्ते, त एव च्छूढा अयोकवले वा, सीतयोनित्वाद्धि मत्स्यानां उष्णदुःखानभिज्ञत्वाच्च अतीवान दुःखमुत्पद्यते इत्यतो मत्स्यग्रहणं । किंचान्यत्-संत|च्छणं णाम ||३१३|| समस्तं तच्छणं णाम जत्थ विउव्विताणि वासिपरसुमादियाणि तं बलिओ जहा खयरकङ्कं तच्छेति एवं तेवि वासीहिं तच्छिज्जंति, अन्ने कुहाडएहिं कट्ठमिव तच्छिज्जंति, महन्ति तावं णाम महंताणिवि तत्ताणि तच्छृणाणि भूमीवि तत्ता, असाधूणि कम्माणि जेसिं ते असाधुकम्मी, हत्थेहि य पादेहि य बंधिऊणं, रज्जूहि य णियलेहि य अउआहि य कडकडिगावंघेणं | वंचिऊणं मा पलाइस्संति उडूंसेन्ति वा तथा पुरकवालफलग इव कुहाडहत्था तच्छेति, ते एवं संतच्छिता 'रुहिरे' वृत्तं ॥ ३१४ ॥ रुहिरे पुणो चैव समृसितं, गोरुधिरं जंते छिजंताणं परिगलति, पुव्वं च तेषां वर्चस्फुटितान्यंगानि ते वर्चसा आलितांगाः कुहाउपहारएहिं, भण्णंति-भंगे अयकवल्लेसु, तम्मि चेत्र णियए रुधिरे उच्चत्तेमाणा परियमाणा य पयंति, ण णेरइए फुरंते उकारिगा च, धूवं च जहा सिलिसिलेमाणा पुरुफुरुते य, सज्जो सच्छे व अयोकवलेसु पयंति सज्जो मच्छेति जीवंते, अथवा सज्जो कमच्छे सज्जोहते, अध णिज्जिगाए चेत्र बसाए, अयोकवलीणीति अयोमयाणि पात्राणि, एवमपि ते छिन्नगात्रा स्ताड्यमाणाः पाट्यमानाथ 'ते तत्थ मसीभवंति 'वृत्तं ॥ ३१५ || छारीभवंति वा, न म्रियंते, तिच्या अतीव वेदनानुबन्ध्या न लोमं देवं गतं, इतरहा तु अतितिव्यवेदणा इति, पठ्यते - कम्माणुभागं सीतं उसिणाणुभागं वेदेंति, भूयो २ वेदेंती भूअणूवेदयंति, तेण दुक्खेणं दुक्खंति, सोयंति जूरंति इह दुक्कडेहिं अट्ठारसहिं द्वाणेहिं 'तेहिंपि ते लोलुअसंपगाढा' वृतं ||३१६ || तस्मिन्नपि ते पुनर्लोलुगसंपगादे अष्णं
उपज्योति
रादि
॥१६१॥
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
लोलनादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१६२॥
पगाढतरं सुत्तं तं विउविपलयं अगणिं गाढं ठाणं वयंति, लोलंति येन दुक्खेन तल्लोलगं, भृशं गाढं प्रगाढं निरन्तरमित्यर्थः, गाढतरं सुठुतरं गाढं सुतत्तं, ततो विसाला विगतो णरगउसिणगाओ अधिकतरं, अथवा सा अगणिणा तत्तं सीतवेदणिजावि लोलुगा तेसुवि पोरइया सीएण हिमकडअउणपक्खित्ताई च भुजंगा ललकारेण सीतेणं लोलाविजंति, अण्णेसिं पुण णरगाणं वा, लोलुअग्गित्ति णाम, जहा लोलुए महालोलुए, तत्थ सादं लभंतीति दुग्गे निरयपालो महत्तरेणापि तावत् ण तत्थ सायं लभति, उक्तं हि-'अच्छिणिमीलियमेत्तं णत्थि सुहं किंचि कालमणुबद्धं०' अतिदुग्गे वा, भृशं दुर्गे वा, ण चेव तत्थ कासइ समा भृमी अस्थि, अरिहिता अभिभावः तस्मिन्नपि अरिहते अमितावो तहावि तं विजंति अयोकवल्लादिसु तेषां नरकाणां गण्डस्योपरि पिटका इव जाता ते ते स्वाभाविकेन नरकदुक्खेण विशेषतश्च नरकपालोदीरितेन पुनः पुनः समाहता हन्यमानाः स्वयं वेदनासमुद्घातैरिव कालं गमयंति, तत्र पुनर्महाघोपनरकपालोदीरितस्तेषां च परस्परतो हनछिन्दभिंदमारयातिकूपितस्तनितशब्दैश्च 'से सुव्वती गामवघे व सद्दे०'वृत्तं ॥३१७॥ से जहा नामए अयघाते वाणरघाए वा सर्वस्वहारे च बन्दिग्रहे वा महाणगरडाहे वा उकिरिजंतेसु वा णगरेसु गामेसु वा समंता हाहाकारा रवा अमानुपुत्राः श्रूयंते, एवं तेष्वपि उदिण्णकम्माए पयायति णरगपा(लाव)याए णरगलोगस्स महाभैरवसदो सुब्बते, उदिण्णकम्माण तेसिं असातावेदणिजादिगाओसणं असुभाओ कम्मपयडीओ उदिण्णाओ, असुरकुमाराणवि तेसि मिच्छत्तहासरतीओ उदिण्णाओ इत्यवस्थे उद्दिण्णकम्मा, णेरइयाणं शरीराणीति वाक्यशेषः, उदीर्णकर्माणोऽसुराः, पुनः पुनरिति अनेकशः,संघातमारणाणि सह हरिसेण सहरिसं दुक्खापयंति दुहंति विहंसंति वा, पठ्यते 'पाणेहिं णं पाव विजोजयंति'वृत्तं ॥३१८॥ प्राणाः शरीरेन्द्रियबलप्राणाः ते पापास्तैस्तैर्वेदनाप्रकारः बलभेदप्रकारैश्च वियोजयंति विश्लेपयन्तीत्यर्थः, स्याकिमर्थं तेपां वेदनामुदीरयंति? कीदृशी
HAITHILITIEOHITIHASHISHIRAIMAHARASHTRAIGATINDIASite
ITIHAR
IMILARATIBAITHI
॥१६२॥
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्र तागा
श्रीमूत्रक॥१६॥
तागचूर्णिः ॥१६३॥
वा?, उच्यते 'भेऽदं पवक्खामि जहातहति जहित्ति इहं येन प्रकारेण पावाई कम्माइं ते तहिं तहेव वेयणाओ पाविजंति, का तर्हि | भावना ?, तीवोपचितैस्तीत्रवेदना भवंति मन्दैर्मन्दा मध्यैर्मध्या नरकविशेषतः स्थितिविशेतश्च, अथवा जहा तहत्ति राजत्वे वा राजामात्यत्वे चारकपालत्वे लुब्धकत्वे वा सौकरिकमत्स्यवन्धत्वे वावधघातमांसापरोधपारदारिकयाज्ञिकसंसारमोचकमहापरिग्रहेत्येवमादयो दण्डा यैर्यथा कृतास्तान् तत्थेव दंडे तत्थ सारयंति-वोलंति, ते च यथाकृतैर्दण्डैः स्मारयन्ति याच्यमानाः, सरयंतित्ति सारयति, न तथा छिद्यन्ते एव, मार्यन्ते वध्यन्ते सद्यते, एवं यावंतो यथा दण्डप्रकाराः कृतास्तावद्भिस्तथा च स्मारयति ते हम्ममाणा णरगं उति'वृत्तं ॥३१९।। त एवं वालाः हन्यमाना इतश्चेतश्च पलायमाणा णिलुक्कणपथं मग्गंता नरकमेवान्यं भीमतरवेदनं प्रविशंति, जहा इह चारेहिं चोरा चारिजंति, कडिल्लमणुप्रविशंति, तत्रापि सिंहव्याघ्राजगरादिभिः खाद्यते, एवं ते ते बाला पलायमाणा नरकपालभयात् नरकं पतंति अण्णं पुण्णं उरुअस्स, उरूणाम उच्चारपासवणकद्दमो, से जहा णामए अहिमडित्ति वा मतकुहितविगट्ठकिमीएणं, तदपि उरूअं तप्तं महत्ति,ताव तत्थ चिट्ठति उरूवभक्खी, उरूवं भक्षयन्तीति उरूवभक्खी, ते णिस्यपालेहि उरूवं खाविजंति, तुद्यत इति तुद्यमानाः कर्मभिः, कर्मावशा णाम कर्मयोग्या कर्मवशगा वा, तत्थ दूरे चेव विट्ठाकृमिसंस्थाणा विउ|बिया किमिगा तेहि खजमाणा चिट्ठति, गुणमारगाय तत्थ किच्छाहिं गच्छंति, परिसंता य तत्थेव लोलमाणा किमगेहि खजंति, छटुसत्तमासु णं पुढवीसु णेरड्या मत्तमहन्ताई लोहितकुंथुरूवाई विउव्बित्ता अण्णमण्णस्स कायं समतुरंतेमाणाअणुखायमाणा चिट्ठति । किंचान्यत्-'सदा कसिणं पुण घम्मट्ठाणं०' वृत्तं ॥३२०॥ सदेति नित्यं, कसिणं णाम संपूर्ण, तत्तोष्णं कुंभीपागअणंतगुणाधियं, जोवि तत्थ वातो सोऽवि लोहारधमणी वा अणंतगुणउसिणाधिको, गाढेहि कम्मेहिं तत्तेपामुपनीतं, ते वा तत्थुवणीता अवा
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृआङ्गचूर्णिः ॥१६४॥
SHIPTINE Nitm
TIPS
इष्टापाकादि
A
mATHURAIPATHARTUPIDHIND SPIRATIONAHIRUBARARIETNADITIONARAINAINITURMITRAINITION
URINA
यानीह गाढान्युपणस्थानानि इष्टपाकादीनि तैस्तदुपमीयते, उपनीयतेत्ति वा उवपदरिसतेत्ति वा एगहुँ, अतिदुःखखभावं अतीदुःखधर्म, तथावि अतिदुक्खधम्मे आगंम परिकप्पयंति, वालिं हत्थं कसुं पक्खिविऊण विहणंति, विणिहणित्ता खीलगेहिं चम्ममिव ततो वितडितसरीराणं वेधेहिं विंधति सिराणि, तेसिं वध्यस्थानानि येपु वेधेपु ते वेधाः, तद्यथा अक्षिकर्णनासामुखानि, अदान्तेन्द्रियाणां पूर्वत एव एतानि पूर्वमदान्तान्यभूवन् , सांप्रतं दामन्यते, अथवा सीसावेढेण तान्ति-सीसं दुक्खावेंति, किंचान्यत्-तत्रासिपत्रा नाम नरकपाला 'छिंदंति बालस्स खुरेण णकं, उद्देवि छिदंति दुवेवि कण्णे' वृत्तं ॥३२१॥ एतानि हि पूर्वमच्छिन्नदोपान्यभूवन् अच्छिन्नतृष्णानि वाऽऽसन् , तत्साम्प्रतं स्वयमेव छिद्यन्ते, जिब्भ विणिकिस्स विहत्थिमेतं, एपाहि पूर्व नसारित्तनी अलीकभापिणी चासीत् , परस्परं विकुब्बितेहिं छिन्दंति, बालस्स खुरेण णकं तिक्खाहिं सलाहिति, लोहखीलगाः, ते च कायं यावत् कका| टिकातो निर्गता, निपातयतित्ति विधंति, त एवं विद्धा तो 'ते तिप्पमाणा तलसंपुड(ब)च्चा' वृत्तं ।। ३२२॥ विनितप्यमानाः तिप्पमाणाः पीड्यमाना हेरिकादिपु तलसंपुलिता णाम अयतबंधा हस्तयोः कृता, यथैपां करतलं चैकत्र मिलति, एवं पादयोरपि, अथवा करतलेन किंचि जोड्यमानाः, एवं तेषां च घडगेहिं जंतेहि य तलसंपुडियचा, अच्चा सरीरं भण्णति, रातिदियं तत्थ थणंति मंदा रात्रिंदिनप्रमाणमानं कालं णिच्छणते अच्छंति, मंदा नाम मंदबुद्धयः, लीना वा समीरिता, सर्वतो रुधिरं गालाविता | इत्यर्थः, सर्वतश्च मांसैरवकृष्टैः अनायभूमीय थरथरायतो, अण्णावक्कथलं बंगाई देहोऽवि खंडखंडाई केसिंचि काउं पजोविततो, सवओ पलीवित्ता वेढेऊण केइ खारेण पत्तच्छिन्नंगा बासीमादीहिं तच्छेतुं खारेण सिंचंति, किंच-जइ ते सुत लोहितपागपायी, तेयगुणा परेणं यदि त्वया कदाचित् श्रुता, लोकेऽपि ोपा श्रुतिः प्रतीता, तत्र कुंभीओ विजंति, लोहितस्यापाकः लोहित
HAIDUNIA
MINS ANTIHD HERUPium
॥१६४॥
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
लोहितपाकादि
नाङ्गचूर्णिः
॥१६५||
| पाकः पच्यते यस्यां सोऽयं लोहितपाकपायी, वायबलस्य ह्यग्नेः अधिकस्तापो भवति, परिशुध्केन तस्याभिनवप्रज्वलितस्य, स हि अधिक दीप्यते दह्यति च, तेयगुणा एत्तोवि परं अणंतगुणा, उण्हो-अग्गी, कुंभी महती कुंभप्रमाणाधिकप्रमाणा कुंभी भवति, जाहेवि चउसुवि पासेसु प्रज्वालितेनाग्निना तप्तलोहिका तेसु, ताम्रपूर्णो दुरासयो, एवं ताओवि कुंभिकेहि णिस्यपालेहिं विउविताओ कुंभीओ महंति, महंतीओ पुरुषप्रमाणानीति अधियपोरुसीओ, यथाऽस्यां प्रक्षिप्तो न नारकः पश्यतीति, ण वा चकेइ कण्णेसु अवलं| विउं उत्तरित्तए, अद्दहिता-लोहितपूयमादीणं असुभाणं सरीरावयवाणं पुण्णा, अथवा कुंभी उट्टिगा, अधिया पोरिसेसु वा ऊणा कीरंति | तत्थ विच्छोभणा भवति, पक्खिप्प तासु' वृत्तं ॥ ३२४ ॥ अट्टस्सरेत्ति आर्तखरमिति, आत्तों हि यावत्प्रमाणं रसति, नासौ || लजां धैर्य वा तसिन्काले गणयति ॥ अप्पेण अप्पं इह वंचइत्ता' वृत्तं ॥३२५।। अप्पं णाम आत्मानं इहेती इह मनुष्यलोके वंचइत्ता कूडतुलादीहिं, अथवा अप्पाणं, परोवघातसुहेण अप्पाणं पंचइत्ता भवाधमो, भवाघमो णामाधर्मः अतस्तस्मिन् भवाधमे
अधर्मे पुवसते सहस्सेति जाव तेत्तीसं सागरोवमाई, चिट्ठति तत्था बहुकरकम्मा। जहाकडं कम्म तहासिभारे बहूणि | कूराणि कम्माणि येषां ते बहुक्रूरकर्मा, कम्मा जे य पजंति, जे य पञ्चंति सव्वे ते बहूतरकम्मा, जहाकडं कम्मेति यथा चैपां कृताणि | कर्माणि तथैवैषां भारो बोढव्यः इत्यर्थः, विभत्ती विज्जते नासौ भारः, का तर्हि भावना?-यादृशेनाध्यवसायेन कर्माण्युपचिनोति तथैवैपां वेदनाभारो भवति, उत्कृष्टस्थितिर्वा मध्यमा जघन्या बा, ठितिअ अणुरूवा चेव वेदना भवति, अथवा यादृशानीह कर्माण्युपचिनोति तथा तत्रापि वेदनोदीर्यते तेषां स्वयं वा परतो वा उभयतो वा, उभयकरणेण, तद्यथा-मांसादा स्वमांसान्येवानिव|र्णानि भक्ष्यन्ते, रसकपायिनः पूयरुधिरं कलकलीकृतं तउतवाणी य द्रवीकृतानि, व्याधधानसौकरिकादस्तु तथैव विध्यन्ते मार्यते |
॥१६५॥
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकन्चूर्णिः १६६॥
HTRIANHAIRTHITA
च, चारकपाला अष्टादशकर्मकारिणः कार्यते च, आनृतिकानि जिह्वा नक्ष्यंते त्रुट्यन्ते च, चोराणां अंगोपांगान्यपहियंति, पिण्डीकृत्य चैनां ग्रामघातेष्णिव वधयंति, पारदारिकाणां वृषणा छिद्यन्ते अग्गिवर्णाश्च लोहमय्यस्ते स्त्रियः अवगाहाविजंति, महापरिग्रहारम्भैश्च येन येन प्रकारेण जीवा दुःखापिताः सन्निरुद्धा जोतीता अभियुक्ताश्च तहा तहा वेयणाओ पाविजंति, क्रोधनशीलानां तक्रियते येन येन क्रोध उत्पद्यते, तेणं एवं रुसिजति, इदानी वा किं तत् क्रुध्यसे ? किं वा क्रुद्धः करिष्यसि ?, माणिणो हि लजंति, मायिणो असिपत्तमादीहिं सीतलच्छायासरिसेहि य तउतंवएहिं प्रवचिजंति, लोभे जहा परिग्गहे, एवमन्येष्वपि आश्रवेष्वयोग्यमित्यतः साधूक्तं जहा कडे कम्मे तहा से भारयति । 'समजिणित्ता कलुसं अणजा' वृत्तं ॥३२६।। जहा अधम्मपक्खे वुचिहिन्ति अधम्मिए अधम्माणुएत्ति हण छिंद भिंद वयंतएत्ति जाव णरगतलपतिद्वाणे भवति, कलुपमिति कर्मैव, चिरस्य हि तत्प्रसीदेति, हिंसादि अणारिया कम्मा अणारिया, इष्टा शब्दादयः, कमनीयाः कान्ताः, त एव विषयाः, अथवा कान्ताबंधे वा, तैर्विप्रहीणाः, अहवा णेत्तिआ, इइ हि इट्ठाणि य कांताणि य पियाणि य तेहिं विप्पहीणा, तओ रसगंध उरुतकद्दमे य पूगवसारुहिरकदमे या, 'से जहा णामए अहिमडेति वा' कसिणे-संपुन्ने असुभभावेण स्पृशंतीति स्पर्शाः, चशब्दात् सद्दे रूवे रसे गंधे फासेत्ति, रयणप्पभाए अणिट्ठा फासादयो, सेसासु कमेसु अणिट्ठतरा, कर्मयोग्याः कर्मपयोगाः, जारिसा कम्मा कया, तिविहं तिव्या, सकुणिमेति न कश्चित् तत्र मेध्यो देशः, सव्वे चेव मेदव्वसामसरुहिरपुवाणुलेवणतलाओ, स्थितिपरिसमाप्तेः वसंतीत्यावसंत इति प्रथमोद्देशकः॥ स एव भावनरकाधिकारः, यानि दुःखानि प्रथमे उक्तानि द्वितीयेऽपि तादृशान्येवोक्तानि, नरकपालकतैस्तु परस्परकृतैश्च विशेष ) ॥१६६॥
HEATRE
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
दुःखखभावादि
श्रीमत्रकताङ्गचूर्णिः २ उद्देश: ॥१६७||
उच्यते 'अहावरं सासतदुग्वधम्म' वृत्तं ॥३२७।। अथेत्यानन्तर्य, अपर इत्यतो विकल्पः, शाखतमिति नित्यकालं यावदायुः 'अच्छिणिमीलितमत्तं' गाथा, दुःखस्वभावं दुःखधम्मा। तं ते पञ्चक्खामि भृशं विविध प्रकारैर्वा वक्ष्यामि पवक्खामि, अथवा आदितः इदानीं वक्ष्यामि प्रवाचयिष्यामि, यथेति येन प्रकारेण, सर्वज्ञो हि यथैवावस्थितो भावः तथैवेनं पश्यति, तथा तेनैव, वक्ति, याला यथा दुक्कडकम्मकारी येन प्रकारेण यथा, कुत्सितं कर्म दुकडं, दुक्कडाई कम्माई करेंति दुकडकम्मकारिणः, हिंसादीनि महारंभादीणि च, वेदेतित्ति-अणुभवंति, पुरेकडाइति यन्मनुष्यत्वे त्रिविधकरणेनापि निकाचितानि, तानि तु स्वयं वेदयंति निरयपालैश्च वेदाविजंति, 'हत्थेहिं पादेहि य बंधिऊणं'वृत्तं ॥३२८॥ जहा इह राया रायपुरिसा वा अवकारिणो खंधे बंधित्वा || | सरेहिं विधति एवं तेवि णरयपाला खंधेसु बद्धाणं पाडिताणं वा हत्थपादं तडयित्ताणं उदराई फोडेंति खुरेंहिं तेसिं, खुरेहिं वासेहि वा, असिता-णिसिता तिण्हा, अथवा णिसिता मुंडा इत्यर्थः, कृष्णा वा, तेहिं मुंडेहिं दुःखाविजंति मारिजंति च, त्वया उदरनिमित्तं हतानि सत्त्वानि, अथवा खुरासिगेहिं खुरेहिं असिगएहि य अण्णे पुण गेण्हित्तु बालस्स विहण्ण देहं गृहीत्वेति णस्समाणं वा वशमानयित्वा, विहण्णेति-विहिणित्ता खीलएहिं बझं पिट्ठतो उद्धरंति स्थिरा नाम अत्रोडयन्तः, पृष्ठतो नाम पण्हिगाओ आरद्धं जाव कगालिकातो उद्धरंति-उप्पाडेंति, एवं पार्श्वतोऽपि, किंचान्यत् बाहू य कत्तंति य मूलतो से'वृत्तं ॥३२९॥ बाधयति तेनेति बाहु, मूलतो नाम उद्गमादारभ्य उवकच्छगमूलतो प्रारभ्य, लोहकीलएणं चतुरंगुलप्रमाणाधिकेणं शूलं मुहं विगसावेऊणं, थूलमिति महत् , मा संवुड़ेहिंति वा रडिहिन्ति, आरसतोऽपि न तस्य परित्राणमस्ति, तथाप्यातुरत्वादारसंति आडहंतित्ति वुचंति, किंच-रहंसि जुत्तं सरयंति बालं सरयंतित्ति गच्छेति वाहेतीत्यर्थः, पापकर्माणि च सारयन्ति, त एव च बालास्तत्र युक्ता ये
॥१६७॥
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकगचूर्णिः १६८॥
भूमितापादि
चैनां वाहयंति त्रिविधकरणेनापि ते यस्य रूविणो, रथे सगडे वा, गुरुगं विउन्वितं रथं, अवधता य तत्रारैरिव आसज्ज वींधंति, आरुहा विंधति, तुदंतीति तुदा-तुत्रकाः गलिबलीवर्दवत्पृष्ठे, सा च भूमी 'अयं व तत्तं'वृत्तं ॥३३०॥ तप्तं हि किंचिदयः कृष्णमेव भवति, सा तु भूमी ज्वलितलोहभूता सज्योतिषा सद्यज्वलितेन ज्योतिषा तप्ता, न तु केवलमेपोष्णा, तज्ज्योतिपापि अणंतगुणेहिं उष्णा सा, तदस्या औपम्यं तदोपमा, अणुकमंतो णाम गच्छंता, ते डज्झमाणा कलुणंति ते य इंगालतुल्लं भूमिं पुणो । ख़ुदाविजंति, आगतगताणि कारविजंता य अतिभारोक्ता डज्झमाणा कलुणाणि रसंति, इषुभिस्तुत्रकैश्च प्रदीप्तमुखैचोदिता तप्तेषु योगेषु युक्ता, तप्तानि वा युगानि येषां स्थानां त इमे तप्तयुगाः, अतस्तेषु तप्तयुगेषु युक्ताः, त एवं 'बाला बला भूमिमणो'कमंता'वृत्तं ॥३३१।। बाला मंदा, बलादिति बलादनुक्कमंतो, बलात्कारेण, अथवा बला घोरबला इत्यर्थः, विविधेन प्रज्वलानामपि स्थूलेण, पूयसोणिएण अणुलित्ता तला, विगतं ज्वलं विज्वलं जलेज, विजलाविष्टनेन जलेण एव सोयपूयसोणितेणं, लोहमयः पथः लोहपथः, यथा लोहमयपथः तप्तः तथा सोऽपि, जंसीऽभिदुग्गे बहुकूरकम्मा अभिदुग्गं-भृशं दुर्ग वा, दंडलउडमादीहिं हत्वा हत्वा, पुनः पुनः प्रेष्यन्त इति प्रेस्या-दासा भृत्या च, पुरतः कुर्वन्तीति अग्रतः कृत्वा वाह्यते गोगा इव अणिच्छन्ता पिट्टिजंति तुद्यन्ते च, किं च-'ते संपगादमि पवजमाणा' वृत्तं ॥३३२॥ नानामिदनाभिभृशं गाढं संप्रगाढं निरन्तरवेदनमिति, अथवा संबंधैः पथः संप्रगाढः, ते अतिभारभराकान्ता शर्करापापाणपथं प्रपद्यमाणाः 'सिलाहिं हमति नितापिया(निपाति
णी)हिं' शिलाभिविस्तीर्णाभिर्विक्रियादिभिरभिमुखं पतंतीति अभिपात्यमाना, नान्यत्र पतन्तीत्यर्थः, किंच 'संतावणी नाम । चिरद्वितीया' सर्व एव नरकाः संतापयन्ति, विशेषेण तु वैक्रियाग्निसंताविता चिरं तिष्ठति, ते हि चिरद्वितीया जहण्णेण दस
॥१६८॥
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्र| ताङ्गचूर्णिः
॥१६९॥
वास तहस्साई उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाणि संतप्यते शरीरेण मणसा च, अमाघृणि कर्माणि येषां ते इमे असाधुकर्मा, तह चैव संतावणीसंज्ञके नरके 'कंड्सु पक्विप्प पर्यति बाल' वृत्तं ॥ ३३३॥ अथाकोट्ट पिट्ठपयणगमणादीसुं पयणगेसु पक्खिप्प माला, ते च यतो भुजगा इव उज्झमाणा उफिडंति, णेरड्या पुणो पत्तोवद्दवं, पंचेव जोअणसयाई, ते उड़काएहिं विलुप्प| माणा उड़काया णाम द्रोणिकाः, ते उप्फिडेन्तावि सन्तो उड़काएहिं विविधेहिं अयोमुहेहिं खजंति, खजमाणा भक्तिसेसा भूमि संपत्ता अवरेहिं खञ्जंति सणष्फतेहिं न शक्यते धारयितुमित्यर्थः, सिंहव्याघ्र मृगशृगालादयः विविधाः 'समूसितं णाम | विधूमठाणं' तत्थ ते णेरइया समूसिया विजंति, ऊस वितं ऊस वितं विनाशितमित्यर्थः, विधूमोऽग्निस्थानं, विधूमो नामाशिरेव, विधूमग्रहणात् निरिंधनोऽग्निः स्वयं प्रज्वलितः, सेन्धनस्य शेरवस्यमेव धूमो भवति, अथवा विधूमानां हि अंगाराणामतीच तापो भवति, यदि त्वापततु तं वा यस्मिन् विकृत्यमानाथ कलुणं धणंति, कलुणमित्यपरित्राणं निराक्रन्दमित्यर्थः, सपरित्राणा हि यद्यपि स्वनंति क्रांति वा तथापि तन्नातिकरुणं, अथवा यत्र उवियंता वुसमाना इत्यर्थः, अथवा जेसिं उवकिता विविधमनेकप्रकारेण उत्क्रान्ता | विउकंता, अधोसिरं कट्टु विगंतिऊण अधोसिरं काउं केइ विगित्तंति, केइ विगत्तिऊणं पच्छा अघोसिरं बंधंति, अयो छगलगो, अयेन तुल्यं अयवत्, यथा अय इव कप्पणीकुहाडीहिं केइ कुत्सितं कथंचि चंक्रम्ममाणं फुरुफुरेतं वा कप्पणिकुहाडीहिं हत्थेहिं समूसवेंति-छिंदंति, एवं कुमितं कुत्सितं वा छिंदंति, अथवा अयमिति लोहं, जहा लोहं तनेल्लयं छिति एवं वा । किंच 'समूसिता तत्थ विसूणितंगा' वृत्तं ।। ३३५ || समृसिता नाम खंभेसु उड्डा बद्धा, तत्थ त्रिमूणिताणि अंगाणि जेसिं ते विसृणित वेदना, त एवं सरसविभूणितंगा काकवृद्धादिभिर्भक्षयंति, संजीविणी णाम चिरद्वितीया एवं यथोपदिष्टैर्वेदनाप्रकारै
कंडूपचनादि
॥ १६९॥
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकगचूर्णिः ॥१७०॥
SITIININDI
CHAITRISHURIdian mansitPainiRIDINARuminim SIMILAMATUREDITIONSHIARTISGARHITATITISHUPITERATULARAMETIMAHALDIPITAMITRA MILIRIUMDUNIA
र्भक्ष्यमाणाश्च स्वाभाविकैर्निरयपालकृतैर्वा पक्ष्यादिभिः छिन्नाः क्वथिता वा मूच्छिता वा संतो वेदनासमुद्घातेन समोहता संतो
संजीवनादि मृतवदवतिष्ठंति, यथेह मूर्च्छिता उदकेन सिक्ताः पुनरुज्जीविता इत्यपदिश्यन्ते एवं ते मूञ्छिताः सन्तः पुनः पुनः संजीवंतीति संजीविनः, सर्व एव नरका संजीवनाः, चिरद्वितीया णाम जहण्णेण दसवाससहस्साणि उक्कोसेणं तेतीसं सागरोवमाणि, अथवा चिरं मृता हिंडं (चिट्ठ)तीति चिरद्वितीया, नरकानुभावात्कर्मानुभावाच यद्यपि पिष्यन्ते सहस्रशः क्रिय(मार्य)न्ते तथापि पुनः संहन्यते, इच्छंतोऽपि मृति तथापि न म्रियन्ते, पापचितत्ति पूर्व पापचेता आसीत , सा प्रजा सांप्रतमपि न तत्र किंचित्कुशलचेता उत्पद्यते येनापापचेता सा प्रजा स्वादिति, अयं वा परो यातनाप्रकारः 'तिक्खाहिं सूलाहिं वधेति बाला'वृत्तं ॥ ३३६ ॥ लोहमयैः मूलैस्त्रिशूलैश्च यथा नामनिष्पन्ने निक्षेपे वधयतीति विंधति, वशं उपगता वशोपगा, शौकरिका इव वशोपगं महिषं व वधयंति, पठ्यतेच-वशोपगं सावरिया(सावययं)व लधु, सवरा-शवराम्लेच्छजातयः, ते यथा कंदोत्कृकाटिकमादि विधंति, गलगमादि वा, एवं तेवितं नेरइयं छिदंति भिदंति, अत्र तु सौकरिकग्रहणं, ते हि तत्कर्म नित्यसेवित्वात् निर्दया भवन्तीत्यतः, ते शूलविद्धा कलुणं थणंति कलुणं नाम दीणं, थणंति नाम कंदंति, एकतेनैव दुक्खं, दुहतित्ति अंतो बहिं च, जमकाइएहिं नेरइएहिं च, न तत्र समाश्वासो अस्ति, नित्यग्लाना इति, महाज्वराभिभूता इव निष्प्राणा निर्बला नित्यमेव च नारका दमविधं वेदणं वेदेति, इदं चान्यत्-अमातं-दुक्खं धम्म 'सदाजलं णाम णिहं महंतं'वृत्तं ॥३३७॥ सदा ज्वलतीति सदाज्वलं अधिकं तस्य (तत्र नि) हन्यत इति, ज्वरो उपानवस्थितं महदिति गंभीरं विस्तीर्णच, यस्मिन्निति यत्र, विना काष्ठैरकाष्ठो, विक्रियकालभावा अग्नयः अघट्टिता पातालस्था अधःस्था, चिट्ठति तत्था बहुकूरकम्मा नरकपालै प्रक्षिप्ता, बहूणि कूराणि कम्माणि जेसिं ते बहुकूरकम्मा, 11 ॥१७॥
NARSIDAD
JUMB
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः ॥ १७१ ॥
कुरं णाम निरनुक्रोशं हिंसादि कर्म्म यत्कृत्वा, कृते च नानुतप्यते, अरहितः स्वरो येषां कूजतां उत्तारयति, अन्यैश्च बहुभिर्विलापै- महचितादि विलपतो अरहितस्वराः, चिरं तिष्ठन्तीति चिरद्वितीया, विविधेन सन्निरुद्धा वेदनार्दिताः ताहिं ताहिं चिरद्विति, किंच 'चिया महंती समारभित्ता' वृत्तं ||३३८ || चीयंत इति चितकाः, महंतीओ नाम नारकशरीरप्रामाणाधिकमात्राः यत्र चानेकनारका मायन्ते, समारभंतित्ति तिविघेणवि डज्झति, सन्न एव प्रक्षिप्ताः आवट्टंति तत्थ असाधुकर्मा, असाधूणि कम्माणि जेसिं पुर आसीत् ते असाधुकर्म्मा, सप्पंति - सर्पीयतां यथा सर्पिः व्यूढः जोतिम्मि, णिद्धूमए खड़रिंगालाणं खड्डाए भरिताए अग्विण्णे वा अयोकवलेणं चतीव सर्पिग्रहणं तु इतरोऽपि सच्चो गृह्यते मत्स्यो वा अयमपरो यातनाकल्पः 'सदा कसिणं पुण धम्मट्ठाणं' वृत्तं ||३३९|| सम्पूर्णदुःखस्वभावेन गाढैः कर्मभिस्तत्रोपनीताः, तद्वा तेपाप्नुपनीतं अतिदुःखस्वभावं हत्थेहिं पादेहि य विधिऊणं चउरकप्पादं बद्धा सत्कुमिव निर्दयं हन्यते, वशीकृतः यथा न जीवतीति न वा सुम्रियते मा भूद्वेदनां न प्राप्स्यतीति, समारभंतित्ति पिट्टेति, तं एवं हतो णिरयपाला 'भंजंति बालस्स वघेण प'ि वृत्तं ॥ ३४० ॥ लउडादिघातैर्यथा तैरन्यत्र भग्नानि पृष्ठानि एवं तेषामपि भजंति अयोधणेहिं अपि पदार्थादिषु, पट्ठिपि भजंति सीसंपि विंधंति अन्नानवि अंगोवंगाणि संचुण्णितमोडितानि करेंति, ते भिण्णदेहा फलगावतट्टी त एव भग्नाङ्गप्रत्यङ्गाः फलका इव उभयथा प्रकृष्टाः करकयमादीहिं तच्छिता मोग्गरेहिं पहता शीताभिरुष्णाभिर्वा वेदनाभिरभिभूतास्तप्ताभिर्दीर्घामिराराभिर्विन्ध्यन्ते, उत्तिष्ठोत्तिष्ठेति गच्छ गच्छेति, किंच'अभियुंजिया रोद्दअसाधुकम्मा' वृत्तं ||३४१ || अभियुंजिता तिविघेणवि रौद्रादीनि कम्माणि असाधूणि येषां ते रोद्दअसाधुकर्मा अभियुंजते रौद्रैः, ते च रौद्राः पूर्वमभवन्, तत्रापि रौद्रा एव परस्परतो वेदना उदीरयन्तः, हस्तितुल्यं वहन्तीति हस्ति
Happy healt
॥ १७१ ॥
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृ
1 चूर्णिः
।१७२ ॥
वत्, हस्तितुल्यं भारं वहतीत्यर्थः, हस्तिरूपं वा कृत्वा बाध्यन्ते, अश्वोष्ट्रखरादिरूपं वा यैर्यथा वाहिताः । किंच 'एवं उरूहितु उवेतयो वा हस्त्यादिरूपं विकुर्वितं वा एवं वराकं अन्यो वा, गुरुत्वादवहतश्च गलिबलिवद्दनिव यातारो आरुह्य किं न वहसीति किं काणत्तो सित्ति कुकाटिकाए वैधति । किंच - बाला बला भूमि अणोकमंता, वृत्तं ॥ ३४२ ॥ बालाः इत्यजानकाः, बला इति न स्ववशा, बलादनुक्रम्यते भूमिं पूयवसाशोणितप्रविज्वलं, लोहकंटकचितां, महंतीत्यनोरपारा०, न तत्रान्या भूमिर्विद्यते या एवंविधाया न स्यादिति । विवद्ध तप्पेहिं अन्ये पुनरगाढेषूदकेषु प्रगाहिताः पञ्चाद्विपच्यन्ते त्रेपकेषु, त्रेप्यका नदीमुखे | विदलकवंशफलीमया पिंडिगासंठिता कजंति, ताव ओसरंते उदगे ठविजते हेडाउत्ता, पच्छा मच्छगा जे तेहिं अता ते गलिते उदगे संयुजिता घेष्पंति, एवं तेऽपि बहवः त्रस्यंते, ततः निष्ठिते उदके समीरिता नाम पिजं कुट्टित्वा कल्पनीभिः खण्डशो बलिं क्रियन्ते, अथवा कोट्टं नगरं बुच्चति, णगरवली विक्रियन्ते, किं चान्यद् ||३४५ || अन्तरिक्षः छिन्नमूल इत्यर्थः, आकाशस्फाटिकं वा न दृश्यते, अन्तकारत्वाद्वा न दृश्यते, किंच - आरुमणमार्गो न दृश्यते, हत्थपरिमोसकाए एव, ततस्ते नारुभंति, आरुहपथेण विलग्गाश्चेत्सर्व पर्वतः संहन्यते, अन्ये पुनः ब्रुवते - दृश्यत एवासौ, भूमिबद्ध एव चोपलक्ष्यते, न च संबद्धः, ततस्तेन | संहतीभूतेन 'हंमंति तत्था बहुकूरकम्मा बहूनि क्रूराणि हिंसादीनि कर्माणि जेसिं, परं सहस्राणीत्यर्थः, मुहूर्त्तस्य हन्यन्ते पुनः पुनः संहन्यमानेऽनेन वियुज्जमाने च, ते एवं ते संहन्यमानाः 'संबाधिता दुक्कडिणो धणंति' वृत्तं ||३४६ || संवाधिता नाम स्पृष्टा, अहव रात्रौ च विरहो नास्ति वेदणाए, त्रिभिस्तप्यमानाः परितप्यमाना, एगंतकूडे णरए महंते, अथवा अदीणियं दुक्कडिणो श्रणंति अत्यर्थं दीनं २, आदीनं दुष्कृतानि येषां सन्तीति ते इमे० दुक्कडिणो, अरहितस्वरं चिरं तिष्ठतीति, तत्थ य
हस्तिवाहनादि
॥ १७२॥
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
एकान्त
कूटादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१७३॥
चिटुंति चिरं सद्दारिता, किंच-एगंतकूडे णरए महंते एगंतकूडो णाम एकान्तविपमो, न तत्र-काचित् समा भूमिर्विद्यते यत्र ते गच्छंतो न स्खलेयुरिति, न प्रपतेयुर्वा, महदिति क्षेत्रतः कालतच, खेत्ततो जहण्णेणं जंबूदीवपमाणमेत्तं उक्कोसेणं असंखिजाई जोअणाई, कालओ जहण्णेणं दसवाससहस्साई उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाणि, तथावि तंमि निरयो कूडो तत्थ २ देसे २, सउत्तारेंता, णिग्गमपवेसेसु य अदृश्यानि कूटानि यत्र ते पाटयंते, मृगा इवासकृद्वध्यन्ते, तत इतरेण कप्पणिकुहाडिहत्थगता मृतानिवैतान् कल्पयन्ति, ये इह व्याघ्रादयो आसीरन् , विषमः स एव नरकः, यत्र वा तानि कूडानि, रयितापि उत्तारोणे(त्त)रे पथनिर्गमणपथे वाहता | इति ता। किंच-'अणासिया णाम महासिलाया'वृत्तं ॥ ३४६ ॥ तान् हि कूडैर्वद्वान् बद्धान् न असितः अनसितः क्षुधित
इत्यर्थः यथा इह क्षुधिताः शृगालाः किंचित्सिंहादिशेपं मृगादिरूपं भक्षयन्ति लकलकाहिं एवं तेऽपि, महानिति अतिमहच्छरीरा, | पगम्भिता इति प्रधृष्टा, रौद्ररूपा निर्भयं सदैभिर्भक्षयित्वा न तृप्ता भवन्ति, सदा वा अवकोपा, अनिवार्या अप्रतिषेध्या इत्यर्थः, कर्षापणो अकोप्य इत्यपदिश्यते, अथवा अकोप्यन्ते कुप्पि] इत्युक्तं भवति, खायंति तत्था बहुकूरकम्मा बहुकूरकम्मा इत्युभयावधारणार्थ, ये च खादयन्ति ये च खाद्यते, लोहसंकलाबद्धा खादंति केवि खैरा प्रधावंतोऽनुधावंतो, अनुधावितुं पाटयित्वा खादंति, महाघोपा छिच्छीकरंति, अण्णे सलक्खगं धारेंति । किंच-'सया जला' वृत्तं ॥३४७॥ सयजला णाम णदीऽभिदुग्गा सदा जलतीति सदाज्वला, अभिमुखं भृशं दुर्गा वा अभिदुर्गा, प्रविसृतजला पविजला, विस्तीर्णजला उत्तानजलेत्यर्थः, न तु यथा वैतरणी गंभीरजला वेगवती च, सा हि उत्तानजला, लोहविलीनसदृशोदका, लोहानि पंचकाललोहादीनि जंसी दुग्गं पवजमाणा अभिसुखं दुग्गा भृशं दुग्गा वा. अभिदुग्गा, प्रपद्यमाना गच्छंत इत्यर्थः, एकतिका असहा इत्युक्तं, अल्पसहाया इत्यर्थः,
॥१७॥
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्पर्शादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१७॥
अनुक्रमंतीत्यनुक्रमणं । एतानि फोसाणि फुसंतिक वृत्तं ॥३४८॥ एतानीति यान्युद्दिष्टानि द्वयोरप्युद्देसकयोः, फुसंतीति फासाणि, एगगहणे गहणं, सदाणि विरूवरसगंधफासाणीति, स्पर्शग्रहणं तु ते त्रोटकाः दुःखतमाश्च निरन्तरमिति 'अच्छिणिमीलियमत्तं णत्थि सुहं णिचमेव अनुबद्धं । णरए णेरइयाणं अहोणिसं पञ्चमाणाणं ॥१॥'चिरद्वितीति उक्ताः, ण हम्ममाणस्स तु अस्थि ताणं न तत्र हन्यमानय पिट्टमाणस्स वा किंचित् त्राणमस्ति, प्रत्युत भणंति-हण छिन्द भिन्द धत्ति मार तेपिथ पठवेहत्ति, एवं यां यां कारणां कश्चित्कारयति तांतामनुवंहयंति बुभू(सुस्म)पति च, एगोसयं पच्चणुहोति दुक्खं एक एवासौ स्वयं अशुभकर्मफलमनुभवति, अनु पश्चाद्भावे, पूर्व तन्निमित्तं तदन्येषु भवति पश्चादसावनंतगुणं तदनुभवति, तं पूर्व कृतं प्रत्यनुभवति, "जं जारिसं' वृत्तं ॥३४९॥ जंजारिसं पुवमकासि कम्मं जारिसाणि तिव्यमंदमज्झिमअज्झवसाएहिं जहण्णमज्झिमुक्किट्ठठितीयाणि कम्माणि कयाणि तं तहा अणुभवंति, संपरागो णाम संसारः, संपरीत्यसिन्निति संपरायः, कर्मफलोदयेन वा नरगं संपरागिन्जतीति संपरागस्ततः कर्मावशेषात् तिर्यमनुष्येष्वपि एगंतदुक्खं भवमजिणित्ता, कतरं भवं?, गरगभवो, पच्छा सो वेदेति ?, गोयमा! अणंतकालं प्रभृतं, तम्हा 'एतानि सोचा णरगाणि धीरो' वृत्तं ॥३५० ॥ एतानीति यान्युद्दिष्टानि, दधातीति धीरः श्रुत्वोपदेशात् तद्भयाच्च णो हिंसए कंचण सबलोए किंचिदिति सव्वं, हिंसका हि नरकं गच्छन्तीत्यत:, सबलोकेत्ति छज्जीवणिकायलोके णवएण भेदेण प्राणवधं न कुर्यात् , एगंतदिट्टी अपरिग्गहे य, एकान्तदृष्टिरिति इदमेव णिग्गंथं पावयणं, अपरिग्गहेत्ति पंचमहब्बयग्रहणं तद्ग्रहणात् मध्यमान्यपि गृहीतानि, वुज्झेजत्ति अधिज्जेज, अधीतं च सुणेज, से न बुज्झेज, लोभस्स वसं ण गच्छेजति कसायणिग्गहो गहितो, सेसाणवि कोहादीणं वसंण गच्छेज, अट्ठारसवि पावट्ठाणाई, एताई
॥१७४॥
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ६ अध्य ॥१७५||
तिर्यत्तचादि महन्तिक्षेयश्च
सोचा णरगाई धीरे दुक्खाई मणुस्सेसुवि देवेसुवि 'एवं तिरिक्खेसुवि' वृत्तं ॥३५१॥ चतुरंते अणंतकालं तदणुब्बियगं कर्मणां स सबमेवं इह वेदइत्ता 'स' इति स साधुः जो पुच्वं वुत्तो बुज्झेज तिउद्वेजत्ति, सर्वमिति यैः कर्मभिः नरके गम्यते संसारो वा याश्च तत्र वेदनाः, सावशेषकर्मोद्वर्तनया वा पुनरपि हिंसादिप्रसंगानरको वेदनाश्च, एवमिदं सव्यं वेदयित्वा ज्ञात्वेत्यर्थः, अथवा वेदयित्वेति क्षपयित्वा नरकप्रायोग्यं कर्म कंखेज कालं धुवमायरेजत्ति बेमि, सर्व कर्मक्षयकालं, यो वाऽयो पण्डितमरणकालः, धूयतेऽनेनेति, कर्मधुता चारित्रमित्युक्तं, आचार इति क्रियायोगं आचरन् आचरते वेति कर्मचरणमिति। नरकविभक्त्यध्ययनं पंचमं समाप्तं ।। __ इदाणी महावीरत्थवोत्ति अज्झयणं, तस्स चत्तारि अणुयोगदाराणि, एगसरंति काउं अज्झयणस्थाहिगारो, उद्देसत्थाहिगारो णत्थि, अज्झयणस्थाहिगारो तु महावीरवद्धमाणगुणत्थयेणेति, णामणिप्फण्णे महावीरत्थयो, महा णिक्खिवितव्यो वीरो णिक्खिवियव्यो थयो निक्खिवियव्यो। 'पाहण्णे महसदो' गाथा ॥ ८३ ।। महदिति प्राधान्ये बहुत्वे च, प्राधान्येनाधिकारी, तस्स नामादि छविहो णिक्खेवो, णामठवणाओ गयाओ, दव्वे वइरित्तो तिविहो-सचित्तादि ३, सचित्तो तिविहो, दुवदेसु तित्थगरचकिबलदेववासुदेवा, चतुष्पदेषु सीहो हत्थिरयणं अस्सरयणं, अपदेसु परोक्खेसु रुक्खेसु णाता अदुक्कडसामली, प्रत्यक्षे इहैव ये वर्णगन्धरसस्पर्शेरुत्कृष्टाः, वर्णे तावत्पौण्डरीकं, वक्ष्यमाणमपि च, पुप्फेसु य अरविंदं वदंति त एव च गंधतो, गोशीर्षचन्दनानि | च, रसतः पणसादि, स्पर्शतः वाल: कुमुदपत्रशरीपकुसुमादि, अचेतणेसु वेरुलियादयो मणिप्रकाराः, वनस्पतिद्रव्याणि च अचेतनानि वर्णगन्धरसस्पर्शेरायोज्यानि, मीसगाणं संयोगेण भवति, अथवा अलंकितविभूसितो तित्थगरो, खेत्तओ सिद्धखेत्तं, धम्म
TION
१७५॥
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
HIRAIMARATHI
श्रीसूत्रक
नाङ्गचूर्णिः ॥१७६॥
वीरनिक्षेपः चरणं वा प्रति महाविदेहं, स्वतन्त्रसौख्यं च प्रति मनुष्येषु देवकुर्वादौ भवति, काले सुसमादि, जहिं वा काले धम्मचरणं पव
१. भावमहं खाडगो भाव:. औदयिकभावमपि तीर्थकरादिशरीराद्यौदयिकभावः, भावमहताधिकारः क्षायिकेनौदयिकेन च।। | वीरः वीर्यमस्यास्तीति वीर्यवान् , वीरस्स पुण णिक्खेवो चतुर्विधो, बतिरित्तो दबवीरो यद्यस्य द्रव्यस्य वीर्य सचेतनस्याचेतनस्य वा, मिश्रस्य द्विपदस्य, यथा तीर्थकरस्यैव असद्भावस्थापनातः, स हि तिन्दुकमिव लोकं अलोके प्रक्षिपेत् , मन्दरं वा दंडं कृत्वा रत्नप्रभां पृथिवीं छत्रकवद्धारयेत् , चक्कवट्टिस्स-दो सोला बत्तीसा सबबलेणं तु संकलिणिबद्धं । अंछंति चक्कट्टि अगडतडंमि य ठितं संतं ।।१।। घेत्तूण संकलं सो वामगहत्थेण अंछमाणाणं । भुंजेज व लिंपेज व चक्कहरं ते ण चाएन्ति ॥२॥ सोलस रायसहस्सा सव्वबलेणं तु संकलनिबद्धं । अंछंति वासुदेवं अगडतडंतिय ठितं संतं ॥३॥ घेत्तूण संकलं सो० गाथा ॥४॥ जं केसवस्स उबलं तं दुगुणं होइ चकवट्टिस्स । तत्तो बला बलवगा अपरिमितवला जिणवरिंदा ॥५॥ संगमएणवि भगवतो कालचकं मुकं, तंपि भगवता शारीस्वीरियेणं चेव सोद, चउप्पदव्व वीरियं यथा सिंहसरभाणं, अपदाणं पसत्थं अपसत्थं च, अपसत्थं विसमादीणं, पसत्थं संजीवणिओसधिमादीणं, अचित्तं खीरदधिघृताहारविसादीण य, संजोइमं अगदादीणं, एवमादि जस्स वीरियं अस्थि स द्रव्यवीरो भवति, खेत्तवीरो यथा यत्र स एव वीरो अवतिष्ठति वर्ण्यते वा, यद्वा यस्य क्षेत्रमासाद्य वीयं भवति, एवं कालेवि तिण्णि पगारा, भाववीरस्तु क्षायिकवीर्यवान् , भाववीरः असौ, भावः क्षायिकः परीपहरुपसर्गर्वा शक्यते नान्यथा कर्तु, अथवा दव्यादि चतुर्विधो वीरो, दव्वे वतिरित्तो एगभवियादि, खेत्तं जत्थ वणिज्जति तिष्ठति वा, काले यस्मिन् काले यच्चिरं वा कालं, भाववीरो दुविधो-आगमतो णोआगमतो य, आगमओ जाणए उवयुत्तो, णोआगमतोभाववीरो वीरणामगुत्ताई कम्माई वेदयंतो, तेण अहि- ॥ ॥१७६॥
Tamil MATATHAEND
PimRRAIMIMARATHIMIN
SPITATION
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्तवनिक्षेपाः
MUST
श्रीसूत्रका - तागचूर्णिः
॥१७७॥
यारो, स तु भगवानेव । थयो णामादिचतुर्विधो-आगंतुअभूसणेहिं केसालंकारादीहि, अथवा सचित्तचित्तमीसो, सचित्ते पुष्पादि, अचित्ते हाराद्धहारादि, मिश्री स्रग्दामादि, भावे सद्भूतकित्तणाए, भावेण अहियारो 'पुच्छिसु जंबुणामो अन्जसुधम्मो ततो कहेसीय । एव महप्पा वीरो जतमाहु तहा जतेज्जाह ॥८५।। णामणिप्फण्णो गतो। सुत्ताणुगमे सुत्तमुच्चारेयव्यं जाव 'पुच्छिसु णं समणा माहणा य' वृत्तं ॥३५३।। एतान्नरकान् श्रुत्वा भगवदार्यसुधर्मसकाशात्तदुःखोद्विग्नमानसाः कथमेतान्न गच्छेयाम इति ते पार्षदा भगवन्तमार्यसुधर्माणं 'पुच्छिसु णं समगा माहणा य' अनेनाभिसम्बन्धेन,पदच्छेदविग्रहसमासान् कृत्वा अयमर्थः-पुच्छिसु णंति-पृष्टवन्तः, पुच्छिसुत्ति वत्तव्वे नकारः पूरणे देसीभापतो वा, समणा जंबुणामादयः, जेसि भगवं ण दिट्ठो, दिट्ठो व ण पुच्छितो, न य ते गुणा यथार्थतः उपलब्धाः, माहणा:-श्रावका ब्राह्मणजातीया वा, अकारिणस्तु क्षत्रियविशद्राः, परतीर्थकाश्चरकादयः, चग्गहणाद्देवाश्च, से के इमं णितियं (णेगंतहियं) (हितयं) धम्ममाह स इति सः परोक्षनिर्देसे, कोऽसाविमं धर्ममाख्यातवान् , इममिति योऽयं भगवद्भिः कथितः यत्र च भगवान् अवस्थित इति, नितिकं-नित्यं सनातनमित्यर्थः, हितगं च पठ्यते, धारयतीति धर्मः, आहुरिति एके अनेकादेशात् आत्मनि गुरुपु बहुवचनं वन्धानुलोमाद्वा, अथवा किमेक आहुः?, एकारो यदि बहुत्वे भवति यथा के ते, एकत्वेऽपि यथा के सो, अनेलिसमिति स्वराक्षरं विपर्यस्य न एलिसं अनेलिसं, अतुल्यमित्यर्थः, धर्म इति वर्तते, साधु प्रशंसायां, सम्यक् ईक्षित्वा समीक्षि(क्ष्य)केवलज्ञानेन, परिसदाए दरिसति-सुखसमीक्ष्यदेशकः साधुसमीक्ष्यदेशकः उत(अंतजः)आत्मागमादेवेदं कथयसि ?, आह-नन्वागमात्कथयामि, आप्तागमात् , आप्तो-भगवान् श्रीवर्द्धमानखामी तेन भापितं अनुभापयामि, ततस्ते जम्बुनामाद्याः श्रोतारः पुनरूचुः-परोक्षेनःस
I MA HAMAARUIRAHISHIROMANTINUTANPATI
॥१७७॥
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृ
चूर्णिः १७८॥
भगवद्गुणप्रश्न:
भगवान् , तद्गुणांस्तावत्कथयस्ख, कथं च णाणं कथ दंसणं से'वृत्तं ॥३५३।। कथं परिप्रश्ने, कथमसौ ज्ञातवान् , एवं दर्शनेऽपि कथं दर्श(दृष्ट)वानिति, शीलमिति चरित्रमेतान् यथोद्दिष्टान् जाणासि णं भिक्खु जहा तहा णं हे भिक्षो! त्वया ह्यसौ दृष्टश्वाभापितश्च इत्यतो यथा तद्गुणा बभूवुः तथा त्वं जानीपे, जानानस्तान् अहासुतं ब्रूहि जहा णिसंतं यथा निशान्तं च, निशान्तमित्यवधारितं, किंचित् श्रूयते न चोपधीयते इत्यतः अहासुतं ब्रूहि जहा णिसन्तं तद्यथा भवता निश्रुत्वा निशमितं तथाऽपदिश्यतां, इति भगवान् पृष्टः भव्यपुण्डरीकानामुत्सृज्य सन्मुखीभूतानां कथितवान् , स हि भगवान् 'खेत्तण्णे कुसले आसुपण्णे' वृत्तं ॥ ३५४ ॥ क्षेत्रं जानातीति क्षेत्रज्ञः, कुशलो द्रव्ये भावे, द्रव्ये कुशान् लुणातीति द्रव्यकुशलाः एवं भावेवि, भावकुशास्तु कर्म, अथवा कुत्सितं शलांति कुत्सिताद्वा शलांति कुशला, केवलज्ञानित्वात् आशुप्रज्ञो आसु एव जानीते, न चिन्तयित्वा इत्यर्थः, महेसी अनन्तज्ञानीति केवलज्ञानी अनन्तदर्शनीति केवलदर्शनी जसंसिणो चक्खुपहेद्वितस्स यशः अस्यास्तीति यशस्वी सदेवमणुासुरे लोगे जसो, पश्यतेऽनेनेति चक्खु सर्वस्वासौ जगतश्चक्षुःपथि स्थितः, चक्षुर्भूत इत्यर्थः, यथा तमसि । वर्तमाना घटादयः प्रदीपेनाभिव्यक्ता दृश्यन्ते, न तु तदभावे, एवं भगवता प्रदर्शितानर्थान् भव्याः पश्यन्ति, यच्च असौ न स्यात्तेन जगतो जात्यन्धस्य सतो अन्धकारं स्यात् , तेनादित्यवदसौ जगतो भावचक्षुःपथे स्थितः, स्यादतुक्तमपि जानीहि जानस्व, किंच यो धर्मः धृतिः प्रेक्षा वा अचिन्त्यानीत्यर्थः, क्षायिको धितिवनकुड्डसमापेक्खा केवलणाणं, अथवा किंचित्सूत्रमतिक्रान्तं निकाचयतीतिकृत्वा ते पुव्बका भवंति, अजसुहम्मं भगवं तुमं तस्स जसंसिणो चक्खुपथेस्थितस्स जाणाहि धम्म धिति प्रेक्षां च, पथं जारिसो तस्स सव्वलोगचक्खुभूतस्स, उक्तं च "अभयदए मग्गदए" इत्यतः स्स जारिसो धम्मो वा धिती वा पेहा
॥१७८॥
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक्रताङ्गचूर्णि
॥ १७९ ॥
वा तं तुमं अवितहं जाणाहि, जाणमाणो कहेहित्ति णं वाक्यशेषः, स च कथयत्येवं 'उड्डे आहे वा तिरियं दिसासु' वृत्तं ||| ३५५ || येषामूर्ध्वलोके स्थानं यतः प्रभृति वोर्ध्वो भवति एवमधः तिर्यगिति चतस्रो दिशस्तासु, दीवसमुद्रा इति अस्मिन् त्रिलो केsपि ये स्थावराः त्रिप्रकारैर्ये च त्रसास्त्रिप्रकारा एव, से णिच्चणिचे य समिक्वपणे स इति भगवान्, नित्यानित्य इति भावा अपि हि केनचित् प्रकारेण नित्याः केनचिदनित्याः, कथमिति चेत् द्रव्यतो नित्या भावतोऽनित्याः, द्रव्यं प्रति नित्यानित्याः, एवमन्यान्यपि द्रव्याणि यथा नित्यान्यनित्यानि च तथा सम्यक् ईक्ष्य प्रज्ञया, तथा आहेति वक्ष्यमाणान्, दीवसमो दीवभूतः, दीपो दुविधो- आसासदीवो पगासदीवो य, उभयथापि जगतः आसासदीवो ताणं सरणं गतिप्रकाशकरो आदित्यः सव्वत्थ | सम्मं पगासयति चण्डालादिसुवि, एवं भगवान् दीवेण समो, समियाएति सम्यक्, ण पूयासकारगारवहेतुं, 'जहा पुण्णस्स कत्थति तहा तुच्छस्स कत्थति, 'से सव्वदंसी अभिभूयणाणी' वृत्तं ॥ ३५६ ॥ सव्वं पासतीति सव्वदंसी, केवलदर्शनीत्युक्तं भवति, चत्तारि ज्ञानानि त्रीणि दर्शनानि भास्कर इव सर्वतेजांस्यभिभूय केवलदर्शनेन जगत्प्रकाशयति ज्ञानीति, एवं केवलज्ञानेनापि अभिभूय इति वर्त्तते, उभाभ्यामपि कृत्स्नं लोकालोकमवभासते, अथवा लौकिकानि अज्ञानान्यभिभूय केवलज्ञानदर्शनाभ्यां खद्योतकानिवादित्यः एकः प्रकाशते 'णिरागमगंधे धितिमं ठितप्पा' निरामोऽसौ निर्गन्धव, आम इति उद्गमकोटिः, धृतिरस्यास्तीति संयमे धृतिः, संयम एव यस्य स्थित आत्मा, धर्मे वा सोधितव्याः 'अणुत्तरं सवजगंसि विज्जं' नास्योत्तरं सर्वलोके यः कश्विद्विद्वानित्यतः सर्वलोकं स विद्वान् विज्जं, न मायाविद्वान्, ग्रन्थादतीतेति गंथातीते, दव्यगंथो सचित्तादि भावे कोहादि, द्विधा अप्यतीतः निर्ग्रन्थ इत्यर्थः, अथवा ग्रन्थनं ग्रन्थः स्वाध्याय इत्यर्थः तमतीतः कोऽर्थः ? नासौ श्रुतज्ञानेन जानीत
भगवद्गुणाः
॥ १७९ ॥
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकगचूर्णिः ||१८०॥
भगवद्गुणप्रश्नः
इत्यर्थः, अभय इति अभयं करोत्यन्येषां न च स्वयं बिभेति, अनायुरिति नोऽस्यागमिष्यं जन्म विद्यते आगमिष्यायुष्कबंधो या, 'से भूतिपण्णे अणिएतचारी' वृत्तं ।। ३५७ ॥ भूतिर्हि वृद्धौ मङ्गले रक्षायां च भवति, वृद्धौ तावत्प्रवृद्धप्रज्ञः अनन्तज्ञानवा| नित्यर्थः, रक्षायां रक्षाभूतस्य सर्वसत्चानां वा, मङ्गलेऽपि सर्वमंगलोत्तमोत्तमाऽस्य प्रज्ञा, अनियतं चरतीति अनियतचारी, ओघो द्रव्योषः समुद्रो भावौधः संसारः तं तरतीति ओघंतरः, धिया राजतीति धीरः, अणंतचक्षुरिति अणतं केवलदर्शनं तदस्य चक्षुर्भूतः, अणुत्तरं तवइति सूर एव, न हि सूर्यादन्यः कश्चित्प्रकाशाधिकः, एवं भट्टारकादपि नान्यः कश्चिद् ज्ञानाधिकः, णाणेण चेव ओभासति तवति भासेति, अथवा सेसं च कर्म तवति, आदित्य इव सरांसि तपति औषधयो वा, वैरोयणेदो वा रूवदित्तो विविधं || रुचतीति वैरुचनः अग्निः, स हि सर्वदीप्तिवतां द्रव्याणामिन्द्रभूत इत्यतो वेरोचवेंद्रः, स यथा आज्याभिक्तः सन् तमः प्रकाशयति एवं भगवानप्यज्ञानतमांसि प्रकाशयति । 'अणुत्तरं धम्ममिणं जिणाणं' वृत्तं ॥३५८॥ नास्योत्तरा अन्ये कुधर्मा इत्यनुत्तरं, जिनानामिति अन्येषामपि जिनानां अयमेव धर्मः अतीतानामागमिष्यतां च एप भगवतां धर्मः, अयमेव भगवान्नयतीति नेता, कोऽर्थः ?, जहा ते भगवन्तो नीतवन्तः तथा अयमपि नयति, काश्यपगोत्रः काश्यपमुनिः, केवलज्ञानित्वात् आसुप्रज्ञः आसुरेव प्रजानीते, न चिन्तयित्वेत्यर्थः, इंदेव देवाण महानुभागे इंदेण तुल्यं इंदवत् , अनुभवनमनुभावः, सौख्यं वीर्य माहात्म्यं चानुभावाः, सहस्रमस्य नेत्राणां सहस्सनेत्ता, अनेकानां वा सहस्राणां नेता नायक इत्यर्थः, दिवि भवा दिविनः सर्वेभ्यो दिविभ्यः स्थानरिद्धिस्थितिद्युतिकान्त्यादिभिर्विशिष्यते इति विशिष्टः, किमुतान्येभ्यः ?, किंच-'से पण्णसा(या)अक्खयसागरे वा' वृत्तं ॥३५९।। ज्ञायतेऽनेनेति प्रज्ञा ज्ञानसंपत् , न तस्य ज्ञातव्येऽत्यर्थे तुष्टिः परिक्षीयते प्रतिहन्यते वा सादी अपजवसितो कालतो,
॥१८॥
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
jrisma
Aminod
श्रीसूत्रक
श्रीमहावीरदव्वखेत्तभावेहि अणंते, दृष्टांतः स्वयम्भुरमणसागरः, एकदेशेन हि औपम्यं क्रियते, यथाऽसौ विस्तीर्णगंभीरजलो अक्षोभ्य एव-1 ताजचूर्णिःमस्यानन्तगुणा प्रज्ञा विशाला गंभीरा अक्षोभ्या च अणाइले से अकसाए य भिक्खू परीपहोपसर्गोदयेऽप्यनातुरः, अकसाय || गुणा: ॥१८१॥ इति क्षीणकषाय एव, न उपशान्तकपायः, निरुत्साहवत् , इह कश्चित् सत्यपि बले निरुद्यमत्वात् उपचारेण निरुत्साहो भवति,
अन्यस्तु.क्षीणविक्रमत्वान्निरुत्साहः, एवमसौ क्षीणकपायनान्निरुत्साहः, सत्यप्यसौ क्षीणान्तरायिकत्वे सर्वलोकपूज्यत्वे च भिक्षामात्रोपजीवित्वाद्भिक्षुरेव, नाक्षीणमहानसिकादिसर्वलन्धिसम्पन्नोऽपि सन् तामुपजीवतीत्यतो भिक्षुः, सक्केव देवाधिपती जुतीमंति द्युतिमानित्यर्थः, स हि तुल्यः स्थित्यापि सामानिकत्रायस्त्रिंशकेभ्यः इन्द्रनामगोत्रस्य कर्मण उदयात स्थानविशेषाद्वाऽधिकं दृश्यते 'से वीरिएणं पडिपुन्नवीरिए'वृत्तं ॥३६०॥ वीरं औरस्यं धृतिःज्ञानं वीर्यः, क्षायोपशमिकानि हि वीर्याणि अप्रतिपूर्णानि, क्षायिकत्वादनन्तत्वाच प्रतिपूर्ण, सुदंसणे वा णगसबसिहे शोभनमस्थ दर्शनमिति सुदर्शनो-मेरुः सुदर्शन इत्यपदिश्यते, यथा असौ सुदर्शनः सर्वपर्वतेभ्यो विशिष्यते तथा भगवानपि वीर्येण सर्ववीर्येभ्यो विशिष्यते, इदानीं सर्व एव सुदर्शनो वर्ण्यते, सुरालए वावि मुदाकरेसु सुराणां आलयः, मुद हर्षे, सुरालयः-स्वर्गः स यथा शब्दादिविषयसुखः एवमसावपि स्वर्गतुल्यः शब्दादिभिर्विषयैरुपपेतः, देवा अपि हि देवलोकं मुक्त्वा तत्र कीडंति, न हि तत्र किंचिच्छन्दादिविपयज्ञानं यदिन्द्रियवतां न मुदं कुर्यात् इति, विविधं राजते अनेकैर्वर्णगन्धरसस्पर्शप्रभाकान्तिद्युतिप्रमाणादिभिर्गुणैरुपपेतः सर्वरक्त (मुदा)करः, तस्य हि प्रभावेण गाथा भवति-'सुंदरजणसंसग्गी सीलदरिदंपि कुणइ सीलहूं । जह मेरुगिरिविवूढं तणंपिकणयत्तणमुवेति ॥१॥ तस्य तु प्रमाणं 'सतं सहस्साण तु जोअणाणं'वृत्तं ॥३६१॥ त्रिः काण्डान्यस्य संतीति त्रिकंडी, तंजहा-भोमे वजे कंडे जंबूणए कंडे वेरुलिए ॥१८॥
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१८२॥
श्रीमहावीर
गुणाः
कंडे, पंडगविजयन्ते पंडगवणेण शिखरेण चान्यपर्वतान् वनानि च विजयत इति पण्डकविजयंतः, से जोयणे णवणउति सहस्से ऊचं उत्सृता उड़सिते, पठ्यते च-उड़ थिरे, तिष्ठतीति स्थिरः, शाश्वतत्वं गृह्यते निश्चलत्वं च, अधे सहस्सावगाढो, 'पुढेण ते भे चिट्ठति' वृत्तं ॥३६२॥ भूमीए द्विए उड्डलोगं च फुसति अहोलोगं च, एवं तिण्णिवि लोगे फुसति, जं सूरिया अणुपरियट्टयंति, से हेमवण्णे हेममिति प्रधानं सुवर्ण निष्टप्तजंबूनंदीरुचि इत्युक्तं भवति, बहून्यत्राभिनन्दनजनकानि शब्दादिविषयजातानि बहूनां वा सत्त्वानां नन्दिजनकः, महान्तो इन्द्रा महेन्द्रा:-शकेशानाद्याः, ते हि स्वविमानानि मुक्त्वा तत्र रमन्ते 'से पव्वते सद्दमहप्पगासे' वृत्तं ॥३६३॥ मन्दरो मेरुः पर्वतराजेत्यादिभिः शब्दैः प्रकाशः-सर्वलोकप्रतीतिःसुरालयः तस्त सद्दा सव्वलोए परिभमंति विरायते कंचणमट्ठवण्णे मटेति 'अढे सण्हे लण्हे जाव पडिरूवे' णो णाफसफासो विसमो वा इत्यर्थः, अणुत्तरे गिरिसु य पव्वदुग्गे सर्वपर्वतेभ्योऽनुत्तरः, दुःखं गम्यत इति दुर्गः-अनतिशयवद्भिर्न शक्यते तं आरोढं 'गिरीवरे से जलिते व भोम्मे से जहा णामए खइलिंगाराणं रतिं पञ्जलिताणं अथवा जहा पासओ पजलितो केवि पव्वते वा उडरत्ते 'महीय मज्झम्मि ठिते णगिंदे' वृत्तं ॥३६४॥ रयणप्पभाए महीए मज्झे ठिते, प्रज्ञायते नाम ज्ञायते सर्वलोकेन, अधसूरीयलेस्सभूतेत्ति ज्ञायते, अचिरुग्णयहेमंति सूरियालेस्सभृतो, यदिवा मध्याह्नकालस्य भृतोऽभविष्यत् देवदुरासओऽभविप्यत् , एवं सिरीए उ स भूतिपण्णे कायाश्रितया पर्वतश्रिया, भूतिवर्ण इत्यर्थः, मणोरमे मणंसि, अत्र मनश्चित्त रमत इति मणोरमे भवति अचीसहस्समालिणी एस दस दिसो द्योतयति, एस दिवतो 'सुदंसणस्सेस जसो गिरिस्स' वृत्तं ॥३६५।। यशः प्रतीतः, सर्वलोकप्रकाशः भृशं उच्यते पवुचते, महोतस्स महन्तः एतोवमे समणे णायपुत्तो जात्याः सर्वजा
। ॥१८२॥
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१८३॥
श्रीमहावीर
गुणा:
तिभ्यः यशसा सर्वयशस्विभ्यः दर्शनेन सर्वपर्वतेभ्यो मन्दरः श्रेष्ठः अवशेषाणां जाइवन्तं प्रति 'गिरीवरे वा निसढायताणं' वृत्तं ॥३६६।। न कश्चित्तसादायततमो वर्षधरोऽन्यः, इह चान्येषु वा द्वीपेपु, वेलायायताणं उरूगपवतोस हि, स अस्सासदीवस्स बहुमज्झदेसभागे माणुसुत्तर इव वढे वलयागारसंठिते असंखेजाई जोयणाई परिक्खेवेणं, ततोवमे से जगभृतिपण्णे ताभ्यां निषधरुचकाभ्यां औपम्यं क्रियते ततोवमे, स इति स भगवान् , जायत इति जगत् , भूला प्रज्ञा यस्य जगत्यसावेको भूतप्रज्ञः, नान्ये कुतीर्थाः, आवेदयन्ति तेनेत्यावेदः यावद्वेद्यं तावद्वेदयतीत्यावेदः श्रुतज्ञानमित्यर्थः, तं उदाहु मुणीण आवेदं उदाहु, पण्णे प्रगतो ज्ञः प्रज्ञः "अणुत्तरं धर्ममुदीरइत्ता'वृत्तं ॥३६७॥ नास्योत्तरा ये अन्ये कुधर्माः उदीरयित्वा-कथयित्वा प्रकाशयित्वा अणुत्तरं ज्ञानवरं झियाति उत्पन्नज्ञानो हि भगवान् द्वे ध्याने ध्यायितवान् , यावत्सयोगी तावत्सुहुमकिरियं अणियट्टि, रुद्धयोगी तु स समुच्छिन्नकिरियं अप्पडिवादि, तत्र वर्णतः एवं प्रकारं सुसुकसुक्कं अप्पगंडसुकं सुट्ठ सुकं सुसुकं, यथा कि सुकं स्यात् ?, यथा अप्पगंडं, अप्पं गंडं अप्पगंडं उदकफेनवदित्यर्थः, शरन्नदीप्रपातोत्थं, अप्पेव, संखेन्दु एकांतेन अवदातसुकं संखेंदुव एगंतावदातसुकं, अवदातं अतिपण्डुरं स्निग्धं वा निर्मलं च, पठ्यते च 'संखेंदुवेगंतावदातसुकं' इव औपम्ये, संखेंदुव एगंतऽवदातसुकं तदेव ध्यानं, एवंविधं झाणवरं झियातिता, अणुत्तरगं परमं महेसी'वृत्तं ॥३६८।। णाणेण सीलेण य दंसणेणं अणुत्तरं च तत् अग्गंच अणुत्तरग्गं-सर्वसुखानामय्यभूतं सर्वस्थानानां वा अणुत्तरं, अग्रे च लोकाग्रे, महॉश्चासौ ऋषिश्च महऋपिश्च, तत् केन गतः१, शीलेन णाणेण य दंसणेणं, अथवा अणुत्तरं अग्गाणं-परमसुखानां सिद्धिमिति, असेसं णिरवसेसं कम्मं स इति भगवान् , अथवा अट्ठविहं कम्मं खवगसेढीए, विसोधइत्ता णाम खवइत्ता, सिद्धिं गतिं साइयणंत पत्तो
॥१८३॥
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिः ।१८४॥
iminsRIBE
सूत्रक
सेधनं सिद्धिः सिद्धेगतिः सिद्धिगतिः अतस्तं, सादि अणंतपत्ते-सादि अपजवसितं प्राप्तः, केण? णाणेण शीलेन य दसणेणं श्रीमहावीर। चशब्दात शीलं दुविहं तवो संजमो य, णाणदंसणे णिन्भेदे । 'रुक्खेहि णाता महकूडसामली' वृत्तं ॥३६९॥ज्ञायत इति
गुणा: hi सर्ववृक्षेभ्योऽधिको लोकेनापि ज्ञातं, अहवा णातं आहरणंति य एगहुँ, सर्ववृक्षाणां असौ दृष्टान्तभूतः, अहो अयं शोभनो वृक्षः ज्ञायते
सुदर्शना जंबू कूडसामली वेति, कूडभूताऽसौ शाल्मली च, यस्यां रतिं वेदयन्तीति, शोभनानि वर्णानि एषां सुवर्णानां, पर्णमिति पिच्छस्याख्या, एवं ताव लोकसिद्धा, अस्साकं तु शोभनवर्णा सुवर्णा, तत्थ वेणुदेवो वेणुदाली पवसंति, तयोहि तत् क्रीडास्थानं, 'वाणेसु या णन्दणमाहु सिद्धं (९) नन्दति तत्रेति नन्दनं, सर्ववनानां हि नंदनं विशिष्यते प्रमाणतः पत्रोपगाढमुपभोगतश्च, तथा भगवानपि शीलेनानुत्तरज्ञानेन तु भूतिप्रज्ञः 'थणितं च वासाण अणुत्तरे उ' वृत्तं ॥३७०॥ थणंतीति थणिताः, प्रावृद्काले हि
सजलानां धनानां स्निग्धं गर्जितं भवति, अभिनवशरद्घनानां च, उक्तं च-'सारतघणथणितगंभीरघोसि' चंदे व ताराण महा- GA मणुभागे' कंठथं, चंदणं तु गोसी चंदणं मलयोद्भवं, सेहो मुणीणं अप्पडिपणमाहु श्रेष्ठो मुनीनां तु अप्रतिज्ञः नास्येह लोकं : परलोकं वा प्रति प्रतिज्ञा विद्यत इति अप्रतिज्ञः 'जहा सयंभू उदधीण सेट्टे'वृत्तं ॥३७१॥ उदधिःन तस्मादन्योऽधिकःणागेसु
वा धरणमाहुः न तेषां किंचिजलं थलं वा अगम्यमिति नाम, 'खातोदए रसतो वेजयंते' खातोदगंणाम उच्छरसो, दगस्यIV. समुद्रस्य, अथवा इक्षुरसो मधुर एव, सम्वे रसे माधुर्येण विजयत इति वेजयन्तः, तथेति तेन प्रकारेण, उपदधातीत्युपधानं, तपो
पधानेन हि भगवान् सर्वतयोवधानतो, विजयन्त इत्यतः वेजयन्तः, तपःसंयमोपधानं जं कुणति मुनिरिति भगवानेव विजयन्तो जयन्त इत्यर्थः। 'हत्थीसु एरावणमाहुणाए' वृत्तं ॥३७२।। सर्वहस्तिभ्यो हि एरावणः प्रज्ञायतेऽधिकः तेन चान्येषामुपमानं
MEIN
नयाinmentBEHCHAR
RAINITIANE
NUDURATIBHISALMERITYAN-LJA NITINA
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमहावीरगुणस्तुतिः ।
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥१८५॥
क्रियते, सिंहस्तु मृगेभ्योऽधिको ज्ञायते, सलिलाभ्यो गंगा, सलिलवद्भयः सलिला, गाढं गतागच्छंति वा गंगा, पक्खी आ गुरुले वेणुदेवे लोकरूढोऽयं शब्दः, विनताया अपत्यं वैनतेयः, णिवाणवादीणिह णातपुत्ते श्रेष्ठ इति वर्तते, "जोधेसु। णाते जह वीससेणे' वृत्तं ॥३७३।। युध्यत इति योधः विश्वा-अनेकप्रकारा सेना यस्य स भवति विश्वसेनः, हस्त्यश्वरहपदात्याकुला विस्तीर्णा, स तु चक्रवत्ति, अहवा विश्वक्सेनः वासुदेवः, पुष्पेसु वा अरविंदमिति पद्म सहस्रपत्रं सतसहस्रपत्रं वा, तद्धि वर्णगन्धादिभिः पुष्पगुणैरुपेतं न तथाऽन्यानि, खत्तीण सेट्टो क्षतात् त्रायत इति क्षत्रियः दम्यते यस्य वाक्येन शत्रवःस भवति दान्तवाक्यः, अनृतपिशुनपारुपकल्पादिभिः वाक्यदोषः संयुजते, उक्तं हि-'मितमुंजलपलावहसित जाव सच्चत्रयणा'इसीण सिहे तध बद्धमाणे । दाणाण सेर्ट अभयप्पदाणं' वृत्तं ॥ ३७४ ॥ दीयत इति दानं, 'जो देज मरंतस्सा धणकोडिं' गाथा, रायावि मरणभीतो० गाथा, अत्र वध्यचोरदृष्टान्तः, जहा कोई राया चउहिं पत्तीहि परिवतो पासादावलोअणे णगर-1 मवलोक्यंतो अच्छति, एगो य चोरो रत्तं एगसाडगं पडिहितो रत्तचंदणाणुलित्तमत्तो रत्तकणवीरकण्ठेगुणो वजंतवज्झपड हे बहुजणपरिकरितो अवउडुबंधेण बद्धो गयपुरिसेहिं पिउवणं जओ णिजति, ततो ताहि राया भणिओ-को एसत्ति?, रायणा भणियंएस चोरो, वहणाय णीणिजति, तत्थेगा भणति-महराय ! तुम्भेहिं मम पुव्वं चरो दत्तो तं देह, रण्णा आमंति पडिस्सुतं, ततो ताए। | सो चोरो चतुर्विधेणाविण्हाणादिअलंकारेण अलंकितो, वितियाए सबकामगुणभोयणं भोयावितो,ततियाए स बहुधणादिणा भरितो, भणितो य-जस्स ते रोयति तस्स देहित्ति, चउत्था तूसिणीता अच्छति, राइणा' भणिता-तुमंपि वरं वरेहि, जं एतस्स दादव्यंति, सा भणति-णत्थि मे विभवो, जेण सि पियं करेहामित्ति, राइणा भणिता-णणु ते सव्वं रजं अहं च आयत्तोत्ति, तंजते रोयति तमेव
॥१
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णि: ॥१८६॥
तस्स देहित्ति, ताए अभयो तस्स दत्तो, पितिपितॄणामं सादेतुं तासिं चउन्हवि कलहो जातो, एक्केका भणति - एस चैव पुच्छिजतु, ततो सो पुच्छितो भणति - ण याणामि केणवि मे किंचि दत्तं, मुक्को यथा मे अभयो दत्तः, इत्यतो दाणाण सेङ्कं अभय प्पदाणमिति 'सच्चेसु आ अणवजं वदंति' अनवद्यमिति यद्यन्येषामनुपरोधकृतं, सावद्यं हिंसेत्यपि, गरहितं, कौशिकरिपिवत्, लोगेऽवि पयरती सुती -जह किर सच्चेण कोसिओति रिसी णिरए णिरभिगमो पडितो वधसंपयुतेणं, अण्णं च 'तहेत्र काणं काणेत्ति, पंडगं safar | वाह वा विरोगित्ति, तेणं चोरोति णो वए ॥१॥' इत्यादि, सत्यमपि गर्हितं, किमेवंविधेण सत्येनापि यत्परेषां परितापनं 'तवेसु आ उत्तम बंभचेरं' येन तपो निष्टप्तो, देहस्यापि मोहनीयं भवति, तेन सर्वतपसां उत्तमं ब्रह्मचर्य, अन्ये त्वेवं सम्प्रतिपद्यते - एकरात्रोपितस्यापि, या गतिर्ब्रह्मचारिणः ० ' तथा सर्वलोकोत्तमो भगवान् 'ठितीण सिद्धा लवसत्तमा वा' वृत्तं ॥ ३७५॥ जे हि उक्कोसिए ठितीए बट्टति अणुत्तरोपपातिका ते लवसत्तमा इत्यपदिश्यन्ते, जइ णं तेसिं देवाणं एवतियं कालं आउए पहुंतो ता केवलं पाविऊण सिज्झता, पंचण्हपि सभाणं सभा सुधम्मा विसिट्ठा, सा हि नित्यकालमेवोपभुञ्जते, तत्थ माणवगमहिंदज्झयपहरणकोसचोपालगा, न तथा इतरासु नित्यकालोपभोगः, 'णिवाणसिट्ठा जह सवधम्मा' निव्वाणश्रेष्ठा हि सर्वे धर्माः, निर्वाणकला निर्वाणप्रयोजना इत्यर्थः, कुप्रात्रचनिका अपि हि निर्वाणमेव कांते इति, ण णातपुत्ता परमत्थ णाणी जहा वा एते सर्वे लोका श्रेष्ठा अणुत्तराः एवं ज्ञातपुत्रान्न परोऽस्ति कश्चित् ज्ञानी, स एव सर्वज्ञानिभ्योऽधिकः, स एव भगवान् सर्वलोकेऽपि भूत्वा 'पुढोवमे धुणतीति विगयगेधी' वृत्तं ॥ ३७६ ॥ जहा पुढवी सव्वकास सहा तहा सोऽवि धुणीति अष्टप्रकारं कर्मेति वाक्यशेषः, बाह्यभ्यन्तरेषु वस्तुषु विगता यस्य गृद्धी स भवति विगतगृद्धी, सन्निधानं सन्निधिः द्रव्ये
श्रीमहावीर - गुणस्तुतिः
॥१८६॥
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ वाङ्गचूर्णि: 1122011
आहारादीनां भावे क्रोधादीनां कर्म वा सन्निधिः, यत्साम्परायिकं बनातीत्यर्थः, तरित्ता समुद्दे व महाभवोधं यथा तीव समुद्रं कश्चिन्निर्भयो भवति एवं स भगवान् कर्मसमुद्रमिति, अभयं करोतीति अभयङ्करः, केषां १, सच्चानां विराजयति विदालयतीति वा वीरः अनंतचक्षुरिति अनन्तदर्शनवान्, 'कोहं च माणं च तहेव मायं वृत्तं ॥ ३७७|| आध्यात्मिका ह्येते दोषाः, बाह्या गृहादयः, एतानि वन्ता अरहा महेसी एते जे उद्दिट्ठा, वन्ता णाम उज्झित्वा क्षपयित्वेत्यर्थः, अर्हतीत्यर्हा, महांवासौ रिषिः, न स्वयं पापं हिंसादि संपरायिकं वा करोति कारयति इति । किंच 'किरिया किरियं वेणइगाणुवातं' वृत्तं ॥ ३७८ ॥ एतेषां वादिनामुपरिष्टात्कांश्चिद्विशेषान् वक्ष्यामः, दुवालसंगं गणिपिडगं वादो सेसाणि तिण्णि तिसिट्ठाणि अणुवादो, थोवं वा अणुवादो, से सधवादं इति वेदइत्ता स इति स भगवान्, सर्वे वादाः सर्ववादा, इहास्मिँल्लोके, वेदयित्वा ज्ञात्वेत्यर्थः, उवट्टिते सम्मस (संजम ) दीह्ररायं उपस्थितो मोक्षाय सम्यगुपस्थितः, न तु यथाऽन्ये, उक्तं हि - 'यथा परे सं (पां) कथिका विदग्धाः, | शास्त्राणि कृत्वा लघुतामुपेताः । शिष्यैरनुज्ञाम लिनोपचारैर्वक्तृत्वदोषास्त्वयि ते न संति ॥ १ ॥' दीहरातं णाम जावजीवाए, 'से वारिया इत्थि सराइभत्तं' वृत्तं || ३७९|| वारिया णाम वारयित्वा प्रतिषेध्यते च, इत्थिग्रहणे तु मैथुनं गृह्यते, सराइभत्तेति वारयित्वेति वर्त्तते, एतच्चात्मनि वारयित्वा न ह्यस्थितः स्थापयतीतिकृत्वा, पश्चात् शिक्षां धारितवान्, अट्ठितो ण ठावते परं, उपधानवानिति न केवलं निरुद्धाश्रवः, पूर्वकर्मक्षयार्थं तपोपधानवानप्यसौ अतः स्यात् - किं निमित्तं तवोवधानवानासीत् ?, उच्यतेदुक्खक्खयत्थं, लोगं विदित्ता अपरं परं च अपरो लोको मनुष्यलोकः, परस्तु नरकतिर्यग्देवलोको, यत्स्वभावावेतौ लोकौ यैश्च कर्मभिः प्राप्येते इति, सवं पभू वारिय प्रभवतीति प्रभुः, वशयित्वेत्यर्थः, अथवा सव्यं पाणाइवादादीनि दव्वओ, प्रभुः
श्रीमहावीरगुणस्तुतिः
1182011
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णि:
७ अध्य०
॥१८८॥
ज्ञेयं प्रति, प्रधानत्वाच्च वारितवान् शिष्यान् हिंसानृतस्तेयपरिगृहेभ्य इति मैथुनरात्रिभक्ते तु पूर्वोक्ते, सर्वस्मादकृत्यात् आत्मानं शिष्यांश्च वारितवानिति, सर्ववारी सर्ववारणशील इत्यर्थः, इदानीं सुधर्मा तीर्थकरगुणान् कथयित्वा श्रोतॄनाह - सोचा धम्मं अरहंतभासियं' वृत्तं ||३८० ॥ श्रुत्वेति निशम्य इमं धंममिति योऽयं कथितः अर्थतो वा भाषितः गणधराणामित्यर्थः, सम्यक् आहित समाहितः सम्यगाख्यात इत्यर्थः, अर्थवन्ति पदानि, अथवाऽर्थैव पदैव उपेत्यशुद्धं तं सद्दहंता य तमिति योऽयमुपदिष्टः श्रुत्वा श्रद्धानपूर्वकमादाय, आदाय नाम गृहीत्वा च जना नाम बहवो जनाः अनायुपः संवृत्ता इति वाक्यशेषः, सिज्झन्तीत्यर्थः, जे तुण सिज्झति ते इंदा भवंति देवाधिपतयः, आगमिष्येनेति आगमिस्सेण भवेण सुकुलुप्पत्तीए सिज्झिस्सति ॥ महावीरस्तवाध्ययनं पष्ठं समाप्तम् ॥
इदानीं कुशीलपरिभासितंति जत्थ कुसीला सुसीला य परिभासिअंति, कुसीला गिहत्था अण्णउत्थिया य पासत्यादिणो य, तेषां कुत्सितानि शीलानि अनुमतकारितादीणि परिभासिअंति जहा य संसारं परिभमंति, तस्स इमानि चत्तारि अनुयोगद्दाराणि, | पुव्वाणुपुत्रीए सत्तमं अत्थाहिगारो सीलाणं कुसीलाणं च सम्भावं जाणिता कुत्सिता कुत्सितसीलाई असीलाई च वज्जेयब्वाई, जे य तेसु वट्टंति ते वज्जेतच्चा, णामणिप्फण्णे सीलंति एगपदं णामंति, तत्थ गाथा 'शीले चक्क दव्वे पाउरणाभरणभोयणादी भावे तु ओघसीलं अभिक्ख आसेवणा चेव ||७४ || सीलं णामादि चउन्विहं णाभंठवणाओ गयाओ, दव्वे वतिरित्तं, दव्वसीलो यथा प्रावरणसीलो देवदत्तः, प्रलंबप्रावरणशीलो वा, तथा नित्यभूषणशीला नित्यं मण्डनशीला ते भार्या, अपिच चोद्यते' शीलवती वा, तथा नित्यभोजनसीलोऽसि तथा मृष्टभोजनशीलो न चोपार्जनशीलोऽसि, यो वा यस्य द्रव्यस्य
शीलनिक्षेपाः
॥१८८॥
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
॥ १८९ ॥
स्वभावः तंद्रव्यं च तच्छीलं भवति, यथा मदनशीला मदिरा, मेध्यं घृतं सुकुमारं वेत्यादि, भावशीलं दुविधं तं० - ओहशीलं ) शीलनि अभिक्खासेवण सीलं च तत्थ 'ओहे सीलं' गाथा ||८७ || ओहो णाम अविसेसो जहा सव्वसावज्जजोग विरतो विरताविरतोवि, एवं ता पसत्थं ओहसीलं, अप्पसत्थओहसीलं तु तद्विधर्मिणी अविरतिः सर्वसावद्यप्रवृत्तिरिति, अथवा भावसीलं दुविहं-पसत्थं अपसत्थं च, एकेक दुविहं- ओहसीलं अभिक्खासेवणसीलं च, प्रशस्तौघशीलो धर्मशीलो, अभिक्खासेवणाए णाणशीलो तवशीलो, गाणे पंचविधे सज्झाए उपयुक्तो, अभिक्खणं २ गहणवत्तणाए अप्पाणं भावेति एम णाणसीलो, तवेसु आतावणअणसणाअणहिकरसीलो, एवं दुविधो वित्थरेणं, जोएतव्यमिति, अप्पसत्थ भावओ ओहसीलो पावसीलो उड़सीलो एवमादि, अप्पसत्ये अभिक्खआसेवणाभावसीलो कोहसीलो एवं जाव लोभसीलो चोरणसीलो पियणसीलो पिसुणसीलो परावतावणसीलो कलहसीलो इत्यादि, | अथ कस्मात् कुसीलपरिभाषितमित्यपदिश्यते ?, उच्यते, जेण एत्थ 'परिभासिता कुसीला' गाथा ॥ ८९ ॥ येनेह सपक्खे परपक्खे य कुसीला परिभासिता, सपक्खे पासत्यादि परपक्खे अण्णउत्थिया जावंति अविरता केयित्ति, सव्वे गिहत्था असीला एव, सुत्ति पसंसा सुरिति प्रशंसायां निपात इति यः शुद्धशील इत्यपदिश्यते, दुः कुत्सायां अशुद्धशील इत्यपदिश्यते, कथं कुसीला ? 'अप्फासुयपडिसेवी य' ॥ ८९ ॥ जे अफासुयं कयकारिये अणुमतं वा भुंजंन्ति ते यद्यपि ऊर्ध्वपादा अधोमुखं धूमं पिबंति मासान्तश्च भुंजते तहावि कुसीला एव, जे अफासुगाई आहारोवधिमादीणि पडिसेवंति असंयता असंयमत्ता अणगारवा दिगो पुढ विहिंसगा णिग्गुणा अगारिसमा, णिद्दोसत्ति य मइला, साधुपदोसेण मइलतरा, फासुं वदंति सीलं, जे संजमाणुवरोधेण अफासुयं परिहरंता ते फासुभोअणसीला इत्यपदिश्यते, जे पुण ते अफासुयगभोई असीला कुसीला य ते इमे जह णाम गोत
॥१८९
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवमेदाः
त्रक
चूर्णिः
१९०॥
मारादेवता' गाथा ॥९॥ गोतमा णाम पासंडिणो मसगराजातीया, ते हि गोणं णाणाविधेहिं उवाएहिं दमिऊण गोतपोतगेण सह गिहे गिहे धण्णं ओहारेता हिंडंति, गोवतिगाविधीयारप्राया एव, ते च गोणा णत्थितेल्लूगा रंभायमाणा गिहे गिहे सु(गो)घेहि गहितेहिं धणं उहारेमाणा विहरति, अवरे चंडदेवगा चरकप्राया, वारिभद्रगा प्रायेण जलसकारहत्थपादपक्खालरता हायंता य आयमंता य संक्रांतिसु तिहिसु य य जलणिबुड्डा अच्छंति परिवायगादि, अण्णे अग्गिहोमवादी तावसा धीयारा, धीयारा अग्गिहोतेण सग्गं इच्छंति, जलसोयं केइ इच्छंति, भागवता दगसोयरियादि तिणि तिसट्ठा पावादिगसता, जे य सलिंगपडिवण्णा कुसीला अफासुयगपडिसेवी। गतो णामणिप्फण्णो णिक्खेवो, सुत्ताणुगमे सुत्तमुच्चारेयव्वं जाव 'पंचहा विद्धि लक्खणं'ति, इदं सूत्रं 'पुढवी य आऊ अगणी य वाऊ तणरुक्खवीया य तसा य पाणा'॥३८१।। तणरुक्खत्रीयत्ति वणस्सइकायभेदो गहितो, एकेको द्विविधो, अवीजा वीजाद्वा प्रसूतिः, पच्छाणुपुब्बी वा गहिया, जहा वणस्सतिकाइयाणं भेदातहा पुढविमादीणवि भेदो भाणियन्वो, तंजहा-'पुढवी सकरा वालुगाय एवं सेसाणवि भेदाभाणियव्वा, तसकाइयाणं तु इमो भेदोसुत्ताभिहित एव, तं०-जे अंडया जेय जरायु पाणा अंडेभ्यो जाता अण्डजाः-पक्ष्यादयः, जरायुजा णाम जरावेढिया जायंते गोमहिष्याजाविकामनुष्यादयः, संखेदजाः गोकरीपादिपु कृमिमक्षिकादयो जायन्ते जलूगामंकुणलिक्खादयो य, रसजा दधिसोवीरकमजा(तक्रा)दिपु, रसजा इत्यभिधानत्वं जेसि रसजा इत्यभिधानं वा, 'एताई कायाई पवेइताई'वृत्तं ॥३८२॥ एतानि यान्वुद्दिष्टानि कायविधानानि, प्रवेदितानीति प्रदर्शितानि अहंप्रभृतीनां, 'एतेसु जाण' एतेत्ति ये उक्ताः, जानन्तीति जानकाः प्रत्युपेक्ष्य सातं सुखमित्यर्थः, कथं? पडिलेहेति, जध मम न पियं दुक्खं सुहं चेहूँ एवमेषां पडिलेहित्ता दुःखमेपां न कार्य णवएण भेदेण, जे पुण एतेसु काएसु य
MDUHAGRamPTIRLINSANSTHNImmulilamI MAINALIRINummantiITADNISHANGANAMAHALIINITIONILTDDAAAAAAAAMHUDHAIHIMilm
S HITAITIND-SummitTRAL
॥१९॥
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
विपर्यासादि
श्रीसूत्रकनाङ्गचूर्णिः ॥१९१॥
आतदण्डे कुशीलः अशीलो वा एपां कायानां आताओ दंडेइ, अथवा स एवात्मानं दंडयति य एषां दंडे णिसरति स आत्मदंडः, एतेष्वेव पुनः विप्परियासुविन्ति विपर्यासो नाम जन्ममरणे, संसारो विपर्यासो भवति, अथवा सुखार्थी तानारभ्य तानेवानुप्रविश्य तानि तानि दुःखान्यवानोति सुखविपर्यासभृतं दुःखमवामोति, विवरीतो भावो विपर्यासः, धर्मार्थी तानारभमाणः संसारमानोति, एवं सो अविरतो लोगो अवतलोकः कुशीललोकात् मनुष्यलोकात् प्रच्युतः तानेव कायान् प्राप्य 'जाईवहं अणुपरियमाणे'वृत्तं ॥३८३॥ जातिश्च वधश्च जातिवधौ-जन्ममरणे इत्युक्तं भवति, समन्ताद्वर्त्तते अनुपरिवर्त्तते, ते पुण छवि काया समासओ दुविहा भवंति, तंजहा-तसा थावरा य, थावहा तिविहा-पुढवी आऊवणस्सई, तसा तिविहा-तेउ वाऊ ओरालाय तसा, तेसु तसत्थावरेसु विणिग्घातमिति अधिको णियतो वा घातः निघातः विविधो वा घातः शरीरमानसदुःखोदयो अट्ठपगारकम्मफलविवागो वा 'से जाति जातिं परियट्टमाणे से इति स कुसीललोकः जाति जातीति वीप्सार्थः, तासु तासु जातिसुत्ति तसथावरजातिसु अणिसं निरंतरं कूराणि हिंसादीणि कम्माणि बहून्यस्य क्रूरकर्मेति बहु आरंभो विविधभंगा यद्यदकरोत्तेन कर्मणा मीयते, मी हिंसायां वा, मार्यत इत्यर्थः, नियंत इत्यर्थः, मजते वा निमजत इत्यर्थः, भावमन्दस्तु कुशीललोको गहितो गिही पासंडी वा यत्पापं करोति तत्किमिह वेद्यते?, अनेकान्तः, 'अस्सि च लोगे अदुवा परत्थ' वृत्तं ॥३८४।। कथं ?, इहलोगे दुच्चिण्णा कम्मा०, इहलोगो असुभफलविवागो, इहलोए दुचिण्णा कम्मा परलोए असुभफलविवागा, परलोके दुचिण्णा कम्मा परलोए असुभफलविवागा, कथं ?, उच्यते-केनचित् कस्यचित् इहलोगे शिरश्छिन्नं तस्यापत्येन छिन्नं एवं इहलोगे, कथं इहलोगे न फलति', | णरगाइसु उववण्णस्स, परलोए कतं इहलोगे फलति, जहा दुहविवागेतु मियापुत्तस्स, परलोए फलति, दीहकालद्वितीयं कम्म
॥१९॥
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ चूर्णि
॥१९२॥
अण्णम्मिं भवे उदिजति, अथवा इहलोक इव चारकबन्धः अनेकैर्यातनाविशेषैः तद्वेदयति, तदन्यथा वेदितं कस्यचित्परलोके, तेन वा प्रकारेण अन्येन वा प्रकारेण विपाको भवति, तथा विपाकस्तथैवास्य शिरश्छिद्यते तत् पुनरनन्तशः सहस्रशो वा, अथवा असकूतथा सकृदन्यथा, अथवा शतशश्छिद्यते अन्यथेति सहस्से वा, अथवा शिरश्छिन्वानः शिरश्छेदमवाप्नोति हस्तच्छिदं वा अन्यतराङ्गछेदं वा प्राप्नोति, सारीरमाणसेण वा दुक्खेण वेद्यते, एवं यादृशं दुःखमात्र परस्योत्पादयति तत्र मात्रतः शतशो मात्राधिगं तं प्रामोति अन्यथा वा त एवं कुशीला संसारमावण्णा परंपरेण संसारसागरगता इत्यर्थः, परंपरेणेति परभवे, ततश्च परतरभवे, | एवं जाव अनंतेसु भवेसु बध्नंति वेदेति य दुण्णिताइं दुष्ठु नीतानि दुर्नितानि कुत्सितानि वा नीतानि कर्माणीत्यर्थः, एवं ताव ओषतः उक्ताः कुशीला गृहिणचेति, इदानीं पाषंडलोककुशीलाः परामृश्यन्ते, तद्यथा - 'जे मातरं च पितरं च हेचा' वृत्तं ||| ३८५ || 'जे' इति अणिद्दिट्ठणिदेसो, एते हि करुणानि कुर्वाणा दुस्त्यजा इत्येतद्ग्रहणं, शेपा हि भावभार्यापुत्रादयः सम्बन्धात् पचाद्भवन्ति न भवंति वा इत्यतो मातापितृग्रहणं, चग्रहणात् भ्रातृभगिनी जाव सयणसंगंथसंथवो थावरजंगमं रज्जं च जाव दाणं दाइयाणं परिभाएत्ता, तेसु च जं ममत्तं तं हेच्चा, हेच्चा नाम हित्वा श्रमणव्रतिनः श्रमण इति वा वदंति अग्निं चारभंते, नत्वेकस्यान्यतमेन अन्यतमाभ्यां अन्यतमैर्वा, अथाह स लोगो अणन्यधम्मे, अथ प्रश्नानन्तर्यादिषु, आहेति उक्तवान् स इति भगवान्, लोकः कथं समारभंते पंचाग्नितापादिभिः प्रकारैः पाकनिमित्तं च 'भूयाई' वृत्तं भूताइं जे हिंसति आतसाते भूतानीति अग्निभूतानि चान्यानि अग्निना वध्यंते, आत्मसात निमित्तं आत्मसातं तद्यथा तपनवितापनप्रकाशहेतुं उज्जालिया पाणइवातयंति णिवाविय अग्रणि निपातएजा उज्जालयन्तस्ते पृथिव्यादीन् प्राणान् त्रिपातयन्ति, त्रिभ्यः मनोवाक्कायेभ्यः पातयन्ति त्रिपात
इह परलोकवेदनं
॥१९२॥
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
| कुशीलाः
श्रीसूत्रकगचूर्णिः ॥१९३॥
यन्ति, आयुर्बलेन्द्रियप्राणेभ्यो वा पातयंति तिपातयंति, उक्तं च-तणकट्ठगोमयस्सिता०, णियाविया अगणिमेव निपातयंति, उक्तं हि-"दो भंते ! पुरिसा अण्णमण्णेण सद्धिं अगणिकायं समारभंति तत्थ णं एगे पुरिसे अगणिकायं उालेति एगे पुरिसे अगणि| कायं णिव्ववेइ, तेसि णं भंते ! पुरिसाणं कयरे २ पुरिसे महाकम्मतरए पण्णते ?, तत्थ णं जे से पुरिसे अगणिकायं णिव्ववेइ से पुरिसे अप्पकम्मतराए, से केणटेणं ?, (भंते! एवं वुच्चइ) गोयमा! तत्थ णं जे से पुरिसे अगणिकायं उजालेइ से णं पुरिसे
काय वायु आउ० वणस्सइकार्य तसकार्य० अप्पतगगं अगणिकायं समारभति, तत्थ णं जे से पुरिसे अगणिकायं णिव्य| वेति से णं पुरिसे अप्पतरागं पुढविकायं समारभति जाव अप्पतरागं तसकायं समारभति बहुतरागं अगणिकार्य समारभति, से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चति", अपि चोक्तं-भूताणमेस आघातो, हव्यवाहो ण संसयो" यस्माच्चैवं 'तम्हा उ' वृत्तं तम्हाउ मेधावी समिक्ख धर्म ण पंडिए अगणि समारभेजा, कंठयं, तु विसेसणे, अहिंसाधम्म समीक्ष्य, समारंभो हि तप. नविपातनप्रकाशहेतुर्वा स्यात् , कतरान् जीवानाघातयंति ?, अस्यारम्भप्रवृत्ताः कुसीला उच्यन्ते, 'पुढवीवि जीवा आऊवि जीवा' ।।३८७॥ अपि पदार्थसंभावने, पुढवी जीवसंज्ञिता, ये च तदाधिताः वनस्पतित्रसादयः, एवमाऊवि तदाश्रिताः प्राणाश्च, संपतन्तीति सम्पातिनः-शलभवाय्वादयः, कट्ठस्म संस्सिता य, संस्वेदजाः, करीपादिष्विन्धनेषु धुणपिपीलीकाण्डादयः, एते दहे अंगणि समारभंता एवं तावदग्निहोत्राद्यारंभा तापसाद्याः अपदिष्टाः, एके निवृत्ताश्च शाक्यादयः, इदानीं ते चान्ये च वंणस्सइसमारंभान्विताः परामृश्यन्ते, 'हरितानि भूतानि विलंबगाणि' वृत्तं ॥३८८॥ हरितग्रहणात् सर्व एव वनस्पतिकाया गृह्यन्ते, नीला हरिताभा आर्द्रा इत्यर्थः, हरितादयो वा वनस्पतयः, भूतानि जंगमाणि, विलंबयंतीति विलम्बकानि भूतस्वभावं भृताकृति
HINDE
॥१९३॥
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुशीला
श्रीसूत्रकगचूर्णिः ॥१९॥
दर्शयन्तीत्यर्थः, तद्यथा-मनुष्ये निषेककललाबुर्दपेशिन्यहगर्भप्रसवबालकौमारयौवनमध्यमस्थाविर्यान्तो मनुष्यो भवति, एवं हरितान्यपि शाल्यादीनि, जातानि-अभिनवानि सस्यानीत्यपदिश्यन्ते, संजातरसाणि यौवनवंति, परिपक्कानि-जीर्णानि, परिशुष्कानि मृतानीति, तथा वृक्षः अङ्कुरावस्थो जात इत्यपदिश्यते, ततश्च मूलस्कन्धशाखादिभिर्विशेषः परिवर्द्धमानः पोतक इत्यपदिश्यते, ततो युवा मध्यमो जीर्णो मृतश्चान्ते, स इति एवंभूतं विलंवितं कुर्वति, कारणेन कार्यवदुपचारात आहारमया हि देहा देहिनां, अन्नं वै प्राणा, आहाराभावे हि वृक्षा हीयन्ते म्लायंते शुष्यते च मंदफला हीनफलाश्च भवंति, पुढो सिताणि पृथक् २ श्रितानि, न तु य एव मूले त एव स्कन्धे, केषांचिदेकजीवो वृक्षः तयदासार्थं पुढोसिताई, तान्येवं-संखेजजीविताणि असंखिजजीविताणि अणंतजीविताणि वा, जो छिंदति आतसातं पडुच्च, आत्मपरोभयसुहदुःखहेतुं वा आहारसयणासणादिउवभोगत्थं, प्रागल्भिप्राज्ञो नाम निरनुक्रोशमतिः, उपकरणद्रव्याण्येतानि, बहुणंति एगमपि छिंदन बहून् जीवान्निपातयति, एगपुढवीए अणेगा जीवा, किंच-'जाइं च बुद्धिं च विणासयंते' वृत्तं ।। ३८९ ।। जातिरिति बीजं, तं मुशलोदुखलास्पन्दि(स्यादि)भिर्विनाशयन्ति यत्रकैश्च, जातिविनाशे हि अंकुरादिविद्धिर्हता एव, जात्यभावे कुतो वृद्धिः?, अथवा जातीपि विनासेति वीजं, सुटुं विणासेइ अंकुरादि, बीजादीति बीजांकुरादिक्रमो दर्शितः, पच्छाणुपुची च दशविधाणं, स एवं असंयतः आत्मानं दण्डयति परं वा अधाहु से लोए अणजधम्मे अथेत्यानन्तर्य आहुस्तीर्थकराः, स इति स पाखण्डी, अनार्यो धर्मो यस्य स भवति अणजधम्मो, जहावादी तहाकारी न भवति, जो हि वीजादि हिंसति आत्मसातनिमित्तं, इत्येवंतान प्राप्तवयसोवा वृक्षादीन् हत्वा ते कुशीलाःमानुप्यात् प्रच्युताः प्राप्य 'गब्भायि मिजं ति पुवच्छ (बुया वु)याणा'वृत्तं ॥३९०॥ गर्भानिति वक्तव्ये गर्भादि इति यदपदिश्यते
॥१९४॥
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
MPAHMIRIMA
कुशीला
पीसूत्रकङ्गचूर्णिः ।१९५॥
R
ETRIdliths. TRUMPETIMINARI ment in hindiHITHILI THAHANI niminanataHASHereHIMALSHISITRITIme
TMpHIMIRummmheli
तदर्भाद्यवस्थानिमित्तं, तद्यथा-निषेककललार्बुदपेशित० स हि मासं गर्भाद्यवस्थानिमित्तं, तस्यामन्यतमस्यां कश्चित् म्रियते, अथवा मासिकादि, गर्भावस्थासु नवमासन्ते तेनान्यतरस्यां म्रियते, गतगर्भा विगर्भा, ते तु ब्रुवाणाच, ग्रन्थानुलोम्यात् पूर्व(पूत )कुर्वाणाः, इतरथाऽनुपूर्व वा ण ब्रुवाणा,इतियावत् , न मातापित्रादि व्यक्तया गिराऽभिधत्ते, ततः परं ब्रुवाणा, पंचशिखो नाम पंचसूडः कुमारः, अथवा पंचेन्द्रियाणि शिखाभूतानि बुद्धिसमर्थानि खे खे विषये तस्मात् पश्चशिखो, तस्मिन्नपि कदाचित् म्रियते, युवाणगा| मज्झिमा थेरगा य कंठयं चयंति साततो भवतो वा, यः पश्चात्प्रलीयते, यैर्यथाऽऽयुनिवर्तितं यैश्च यथा जीवोपघातादिमिरल्पान्याऍपि निर्वतितानि सोपक्रमाणि निरुपक्रमाणि च, भणितं च-'तीहिं ठाणेहिं जीवा अप्पाउअत्ताए कम्मं पकरेंति एवं पंचेंदियतिरिएसुवि, गम्भादि मिजंति उ अबुयाणा, व्याधिभिरागंतुकैर्वेदनाप्रकारैम्रियन्ते, एगिदिएसुवि तहाणुरूवं भाणितव्यं, 'वुज्झाहि
तो इह माणवेसु' वृत्तं ॥ ३९१॥ किं बोद्धव्यं ?, न हि कुशीलपाखंडलोकः त्राणाय, धम्मं च वुज्झह, तं च बोधिं बुज्झा जहा-माणुस्सखेत्तजाती कुलरूवारोग्गपाउअं बुद्धी । समणोगह सद्धा दरिसणं च लोगम्मि दुलभाई॥१॥ जंतोरिति हे जन्तो, इहेति इह माणवेहिं दृष्ट्वा भयानि इतश्च तस्य जातिजरामरणादीनि नरकादिदुःखानि च, तेण दट्टुं भयं बालिएणं अलं भे बालभावो हि बालकं कुशीलत्वमित्यर्थः, नयते कुशील अग्रतः, एगंतदुक्खे जरिए उ लोगेत्ति णिच्छणयं संपडुच्च एगंतदुक्खो संसारः, तंजहा-'जम्मं दुक्खं जरा दुक्खं, रोगा य मरणाणि य । अहो दुक्खो हु संसारो, जत्थ किस्संति जंतवो॥१॥ तहा तण्हाति, तत्तपाणं करोति तस्स जरितेत्ति 'आलित्ते णं भंते ! लोए जराए मरणेण य' अथवा जेण सयं संतत्तं जरितमिव जगं कलहं गलेति, ज्वरित इव ज्वलितः, सारीरमाणसे हि दुःखादी, मणुस्से हि कषायैश्च नित्यप्रज्वलितवान् , ज्वरितः सकम्मुणा
MHINA TrainiAHINSA Tamanmami
॥१९५॥
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुशीला:
सूत्रक- विप्परियासुतित्ति खकृतेन कर्मणा, नेश्वरादिकृतेन, विप्परियासेण गरादिनानाविधैः प्रकारैविपरीतमायाति, तदपि चोक्तं, उक्तः गचूर्णिः कुशीलविपाकः, पुनरपि कुशीलदर्शनान्येवाभिधीयते, 'इहेग मूढा पवदंति मोक्खं वृत्तं ॥ ३९२ ॥ इहेति पाखण्डिलोके मनु१९६॥ ष्यलोकेऽपि, एके न सर्वे मूढा-अयाणगा खयं मूढाः परैश्च मोहिताः भृशं वदन्ति, आहियते आहारयति च तमित्याहारः,बुद्ध्या
युर्वेलादिविशेषान् आनयति-आहारयतीत्याहारः, आहारसंपज्जणेण रसाद्याहारसंपदं जनयन्तीति आहारसंपज्जणं च तल्लवर्ण, अथवा
आहारेणं समं पंचगं, आहारेण हि सह पंच लवणाणि, तंजहा-सैंधवं सोवच्चलं विडं रोमं समुद्र इति, लवणं हि सर्वरसान् दीप।। यति, उक्तं हि-'लवणविहूणा य रसा, चक्खुविहणा य इंदियग्गामा। तथा चोक्तं-'लवणं रसानां तैलं स्नेहानां घृतं मेध्याना'मित्यादि, केइ अठ्ठप्प लोणं ण परिहरंति, केचित्तदपि, अथवा आहारपंचगं, तद्यथा-'मजं लसुणं पललं खीरं करभंतधेव गोमंस', वारिभद्दगा तु एगे य सीतोदगसेवणेण स्नानपानहस्तपादधावनेन सीतोदगसेवणं, तत्र च निवासः, सीतमिति अधिगतजीवं, अंगुष्ठाभितप्तं वा, परिव्राट्भागवतादयोऽपि शीतोदकं सेवंति, हुतेण एगे तापसादयो हि इटैः समिघृतामिहव्यैः, हुताशनं तर्पयन्तो मोक्षमिच्छन्ति, तत्र कुंथ्वादीन् सत्वान्न गणयन्ति ये तत्र दह्यन्ते, मोक्षो ह्यविशिष्टः सर्वविमोक्षो वा दरिद्रादिदुःखविमोक्षो वा, ये कुलस्वर्गादिफलमनाशंस्य जुजति ते मोक्षाय, शेषास्तु अभ्युदयाय, तेषामुत्तरं 'पायोसिणाणादिसु णत्थि मोक्खो ' वृत्तं ॥३९३।। प्रात इति प्रत्युपः, आदिग्रहणात् हस्तपादप्रक्षालनजलशयनानि, येन तदुदकं सचित्तं तदसिन् ये वहवे पाणा हम्मंति, किंच-स्नानं मददर्पकरं, कामांगं प्रथम स्मृतम्' खारो णाम अठ्ठप्पं तदादीन्यन्यानि पंच लवणाणि तेषामनशनेन मोक्षो भवति, ते मज मंसं लवणं च भोचा ते इति कुसीला, मांसमिति गोमांसं, चग्रहणात् पल्यंढुं कारभं एतान्यभोचा
॥१९६||
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रक्र
चूर्णिः २९७॥
Women
कथमिहान्यत्रवासं परिकल्पयन्ति मूर्खाः, अन्यत्रवासो नाम मोक्षवासः, अथवा अन्यत्रवासो नाम यत्रेच्छति यदीप्सितं वा न तत्र वासं परिकल्पयन्ति, अत्रैव संसारे चेव, परिकल्पयंति नाम कुर्वन्ति, विशैपोत्तरं 'उदएण जे सिद्धिमुदाहरंति' वृत्तं ॥ ३९४ ॥ सायंति रात्रौ पायंति पच्चूसे, सेसं कंठ्यं । किंच यदुदकेन सिद्धिः स्यात् तेन 'मच्छा य कुम्माय सिरीसिवा य' वृत्तं ॥ ३९५ ॥ मच्छा एव कुम्मा-कच्छभा, सीरीसवत्ति इह सिरीसिवा मगरा सुंसुमारा य, चतुष्पादत्वात् सिरीसृपा, मंगू णाम कामजगा, उट्टा णाम मजारपमाणा महानदीषु दश्यन्ते, उम्मञ्जणिमज्जियं करेमाणा, दगरक्खसा मनुष्याकृतयो नदीपु सम्मुद्रेषु च भवंति एवमादयोऽन्येऽपि च जलचराः मत्स्यबन्धादयश्च यद्यद्भिर्मोक्षः स्यात्तेन सर्वे मोक्षमवाप्नुवन्तु न चेदाप्नुवंति ण, अट्टणमेयं कुसला वदंति अस्थानमिति अनायतनं अनादेशः अभ्युदयनिःश्रेयसयोः कुशलास्तीर्थकरास्त एवं वदंति अस्थानमेतत् यदुदकेन शुद्धिर्भवति, 'उदकं जति कम्ममलं हरेज' वृत्तं ॥ ३९६ ॥ एवं पुण्यंपि, चन्दनकईम लिप्तं वा, नोचेत् ततस्ते इच्छा मात्रमिदं, त एवं चराका जात्यन्धतुल्याः अंध व णेतारमणुस्सरता अन्धेन तुल्यं अन्धवत् यथा जात्यन्धो जात्यन्धं नेतारमणुस्सरंतो, अणुस्सरतो णाम अणुगच्छंतो, उन्मार्ग प्राप्य विषमप्रपातादिकण्टकव्यालागि उपद्रवानासादयति क्लेशमिच्छन्ति न चेष्टां भूमिमवाप्रोति, एवं ते कुसीला अहिंसादिगुणजात्यन्धा इच्छंतोऽपि मोक्षार्थं अहिंसादीन् गुणानप्राप्नुवन्तः, स्वयं प्राणिनो विहेडयंति 'हेड्डू विबाधने' बाधन्त इत्यर्थः, ये चान्ये जीवा अनाप्यास्तानाश्रयन्ति तेऽपि तथैव प्राणिनो विहेडयित्वा अनिष्टानि स्थानानि अवाप्नुवंति, किंच- 'पावाई कम्माई पकुवतो हि' वृत्तं ॥ ३९७ ॥ कंठ्यं 'हुतेण जे मोक्खमुदाहरंति' वृत्तं |||३९८ || ये मोक्खं उदाहरंति नाम भासंति, सायं च पायं च अगणि फुसंति सायं रात्रौ पायं प्रत्युपि, अग्निं स्पृशन्ति
कुशीलाः
॥१९७॥
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृताङ्गचूर्णिः
॥१९८॥
इति यथेष्टव्यैस्तत्पतैः यदि तेषामेव सिद्धिर्भवति एवं सिया सिद्धि हवेज कतरेषां ! अगणिं फुसन्ताण कुकम्मिपि कुकर्मणो मृक्ष्यकारा कूटकारा वणदाहा वल्सरदाहकः, उक्तानि पृथकुशीलदर्शनाणि, एषां तु सर्वेषामेव अयं सामान्योपालम्भ:अपरिक्ख दिहं ण हु एवं सिद्धि, एहिन्ति ते घातमवुज्झमाणा । अपरिच्छेति अपरीक्ष्य, दृष्टिरिति दर्शनं, अपरीक्षितदर्शनानामित्यर्थः, नैवं सिद्धिर्भवतीति वाक्यशेपः, किंतु एहिंति ते घातमबुज्झमाणाः, अपरिच्छेति अपरीक्ष्य, दृष्टिरिति दर्शनी, तैस्तैर्दुःखविशेषैर्घातयतीति घातः संसारः, धम्ममबुज्झमाणाः, तत्प्रतिपक्षभूताः सम्यग्दृष्टयः, ते तु भूतेहिं जाणं पडिलेह सातं भूतानि एकेन्द्रियादीनि जानीत इति जानकः स जानको अत्तोवम्मेण भूते सातं पडिलेहेति 'जह मम ण पियं दुक्खं, जाणिय एवमेव सव्वसत्ताणं' एवं मत्वा यदात्मनो न प्रियं तद्भूतानां न करोति, एवं संमं पडिलेहणा भवति, विजं नाम विद्वान्, गहायति एवं गृहीत्वा अत्तोवमेण इच्छितं सातासातं एवं गृहीत्वा नवकेन भेदेन तसथावराण पीडं, अथवा विजं, विजा णाम ज्ञानं तंगा, जो तसथावरा णचंति, उक्तं च- 'पढमं गाणं तओ दया, एवं चिट्ठति सव्त्रसंजए । अण्णाणी किं काहिति १, किंवा माहिति पावगं ? ॥१॥' ये पुनः हिंसादिषु प्रवर्त्तन्ते अशीलाः कुशीलाश्च ते संसारे धणंति लुप्पंति वृत्तं ॥ ४०० ॥ णरगादिगती सारी माणसेहिं दुःखेहिं पीड्यमाना स्तनन्ति, लुप्यन्त इति छिद्यन्ते, हन्यन्ते च, तसन्तीति नानाविधेभ्यो दुःखेभ्य उद्विजते, कर्माण्येषां संतीति कर्मिणः, यतथैवं तेण पुढो जगाई पुढो नाम पृथक् अथवा पृथु विस्तारो, सव्वजगाई पुढो पडिसंखाएत्ति परिसंखाय परिगण्येत्यर्थः 'भिक्षु' रिति सुसीलभिक्षुः तम्हा विदू विरते आतगुत्ते तस्मादिति यस्मान्निः शीलाः कुशीलाच संसारे परिवर्त्तमाना स्तनन्ति लुप्पंति त्रसंति च तम्हा विदुः विरतिं कुर्यात् पंचप्रकारां अहिंसादी, आतगुत्तो णाम आत्मसु
आत्मारंभाः
१९८॥
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुशीला:
श्रीसूत्रक- ताङ्गचूर्णिः ॥१९९||
BishmimediTITIONShantiIORITERS
गुप्तः स्वयं वा गुप्तः कायवाङ्मनस्वात्मोपचारं कृत्वा अपदिश्यते आतगुप्तेति, दटुं तसे य पडिसाहरेजा चशब्दात् स्थावरेऽपि, पडिसाहरेजत्ति इरियासमिति गहिता, अतिकम्मे संकुचए पसारए, इदानीं स्वलिंगकुशीला परामृश्यंते, तद्यथा-'जे धम्मलद्धं च |णिधाय भुंजे' वृत्तं ॥ ४०१ ॥ जेत्ति अणिहिट्ठणिदेसे, लद्धं, नान्येपामुपरोधं कृत्वा लब्धमित्यर्थः, बेतालीसदोसपरिसुद्धं, चा विभाषाविकल्पादिपु, असुद्धं श्री लद्धं असणादि निधायेति सन्निधिं कृत्वा,, तं पुण अभत्तत्थं, दुचरितं भत्तसेसं वा अन्भत्तट्ठो वा मे अज, एवमादीहिं कारणेहिं सन्निधिं काउं भुजति, विगतेण य साहट्टुं विगतमिति विगतजीवं तेनापि च साहटुरिति | साहरिग, फासुगे देसे जंतुबजिते संहृत्य यः स्नाति-प्रयत्नेनापि देशस्नानं वा सर्वस्नानं वा करोति, किं पुण अहिकडेण ?,जो
धावती लूसयतीच वत्थं धावयति विभूसावडिताए, लूमयति णाम जो छिंदति, छिदित्तु वा पुणो संधेति वा, पठ्यते च-लीस| एजावि वत्थं लीसए नाम सेवते, अथवा सइठाणाई कारेति, अप्पणो वा परस्स वा तमेव कुथाणं, भट्टारगो भणति-अधाहु
से णाअणियस्स दूरे नग्नभावो हि णागणिगंततो दूरे वर्तते, निर्ग्रन्थत्वस्येत्युक्तं भवति, उक्ताः पासत्थकुसीला । इदाणिं सुसीला, 'कम्मं परिणाय दगंसि धीरे' वृत्तं ॥४०२॥ हाणपियणादिसु कजेसु तिविधेन तु उदगसमारंभे य कम्मबंधो भवति तमेवं | ज्ञात्वा संसारभीतो दुविधपरिणाए परिजाणेज धीरो-जानको, यथा वा यैः प्रकारैः कर्म बध्यते तान् कर्मवन्धाश्रवान् छिदित्वा न कुर्यादिति, एवं ज्ञात्वा वियडेण जे जीवति आतिमोक्खं विगतजीवं वियर्ड-तंदुलोदगादि यच्चान्यदपि भोजनजातं विगतजीवं संयमजीवितानुपरोधकृत तेन जीवेयुः, केचिरं कालमिति जाव आदिमोक्खो, 'आदिरिति संसारः स यावन्न मुक्का, | ततो वा मुक्तः, यावद्वा शरीरं प्रियते तावत् , किंच-पासुकोदकभोजित्वेऽपि सति ते वीजकन्दादि अभुंजमाणाः, आदिग्रहणान्मू
I
TIES
IANSITIHIPPEmeinm
॥१९९॥
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णि: ॥२००॥
लपत्रफलादीणि गृह्यन्ते, विरता सिणाणा अउ इत्थिगाओ विरता अभ्यंगोद्वर्त्तनादिषु शरीर कर्मसु निव्हति कर्मशरीरा, सुक्खा लुक्खा णिप्पडिकम्मसरीरा जाव अट्ठिचम्मावणद्धा एवं तावदहिंसा गृहीता, इत्थिग्रहणतो अन्येऽपि अवागृहांते रात्रिभक्तं च ततोऽपि विरता, ये चैवं विरतास्तपसि चोद्यता ते संसारे न थणंति, ण वा तत्र परिभ्रमन्ति, ण वा कुपीलदोसेहिं जुजंति, पुणरवि पासत्था | कुसीला परामुस्संति- 'जे मातरं च पितरं च हेचा' वृत्तं ॥ ४०३ || गारं नाम घृहं पुत्रादि, पसवो हस्तव गोमहिष्यादयः, एवं कृताकृतं एतं संतं असतं वा विहाय प्रव्रजितत्वात् आघाति धम्मं उदाराणुगिद्धो, हिंडतो वा उपेत्य अकारणे वा गत्वा तन्निधेसु कुलेसु दाणभद्दयादिसु अक्खातित्ति आख्याति, धर्म्मा, उदारानुगृद्धो नाम औदारिकः उदरहेतुं धर्मं कहेति, उधाहु से सामणितं श्रमणभावो सामणियं तस्स दूरे वट्टति, कुलाई जे धावति सादुगाई० वृत्तं ॥ ४०४ || एवंविधाई कुलाई पुन्यसंधुताई पच्छासंधुताणि वा जो गच्छति सादुगाई, स्वादनीयं स्वादु स्वादु ददातीति स्वादुदानि, स्वदंति वा स्वादुकानि अक्खाइयाओ अक्खाइ, धम्मकथाओ वा, जाहिं वा कहाहिं रअंते, उदाराओ गिद्धो पुनो, अथवा उदरग्रथिना आख्या ण वट्टइ कार्ड, इतरहा तु करेअवि कुले जाणिचा, से आयरियाणं गुणाणं सतंसे आयरिया चरितारिया तेसिं सहस्सभाए सो वट्टति सहस्सगुणपरिहीणो ततो व हेट्ठतरेण, जे लावए 'लप व्यक्तायां वाचि' लपतीति ब्रवीति जोवि ताव असणादिहेतुं, अण्णेण केइ लवावेति अहं एरिसो वा, सोचि आयरियाण सहस्सभागे ण वट्टर, किमंग पुण जो सयमेव लबइ १, एवं वत्थपत्तपूयाहेतुमवि । किंच - णिकम्मदी परिभोगणी० वृत्तं ||४०५ || जो अप्पं वा बहुं वा उवधिं च छड्डित्ता णिक्खंतोऽसौ सीलमास्थितः रूक्षानपानतर्जितः अलाभगपरीसहेण वा दीनतां प्राप्य जिम्भिदिवसट्टी पंचविधस्स आजीवस्स अन्यतमेन आहारमुत्पादयति, सर्वोऽपि हि मोहत्थपर
सुशीलाः
॥२००॥
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णि: ॥२०१॥
प्रणयदीनो भवति, उक्तं हि कण्ठविस्वरता दैन्यं मुखे वैवर्ण्यवेपधू । यान्येव म्रियमाणस्य तानि लिङ्गानि याचिते ॥ १॥ आउदृणाहेतुं च मुहमंगलियाओ करेति मखवत्, एरिसो वा तुमं दसदिसिप्पगासो तच्चणिगो व जहा कंपति, उंदरे हितं उदरिकं अन्नपानमित्यर्थः, भृशं गृद्धः प्रगृद्धः णीयारगिद्वेव महावराहे णीयारो नाम कणकुंडकमुग्गमासोदणाण विनिकीर्यत इति नीकारः, वरा दारतीति वराहः, वरा भूमी, स उद्घृत विषाणोऽपि भूत्वां अन्यानुरतोऽपि हि हन्यमानान् दृष्ट्वा तत्र नीकारे गृद्धन् पश्यति, ततः क्वचिदेव प्रकृता वा, अदूरेति वा अचिरात्कालस्य प्राप्तजरो व एवति घातमेव, मरणमित्यर्थः, अथवा निकारो नाम यस्यानिरालकरालकमुद्गमाषादीनि स आरण्यवराहः, तेषु प्रगृह्यमाण औपगेषु पतति, कर्षकेभ्यो यद् एसति घातमेव, एवमसौ कुशील आहारगृद्धः असंयममरणमासाद्य णरगतिरिक्खजोणिओ पाविऊण अदूरमासु निघातमेव, स एवं कुसीलो 'अण्णस्स पाणस्स इधलोइअस्स' वृत्तं ॥ ४०६ ॥ इहलौकिकानि हि अन्नपाणानि हि न मोक्खाय, तेषां ऐहिकानां अन्नपानानां हेतुरिति वाक्यशेषः, अनुप्रियाणि भाषते, एस दारिका कीस ण दीजइ १, गोणे किंण दम्मए १, एवमादि वणीमगत्तणं करेति, सेवमान इति वायाए सेवति, आगमणगमणादीहि य, स एवंविधं पासत्थयं चैव कुशीलतं च चशब्दात् ओसन्नतं संसततं च प्राप्येति वाक्यशेषः, केवलं लिङ्गावशेषः चारित्रगुणवंचितः णिस्सारए होइ जहा पुलाए जहा घण्णं कीडएहिं णिष्फालितं णिस्सारं भवति, केवलं तुपमात्रावशेषं, एवमसौ चारित्रगुणनिस्सारः पुलकधान्यवत् इहैव बहूणं समणाणं समगीणं हीलणिजे ० परलोगे य आगच्छति हत्थछिंदणादीणि, उक्ताः कुशीलाः, तत्प्रतिपक्षे भूतं मूलोत्तरगुणेषु आयतत्वं, सो शीलं प्रतिपद्यते, तत्रोत्तरगुणानधिकृत्यापदिश्यते, 'अण्णा यपिंडेणऽधियासएज' वृत्तं ॥ ४०७ || ण सयं वणीमगादीहिं, अण्णातउ एसति, अधियासणाण
वीर्यनिरू
पण
॥२०१॥
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
वीर्यनिरू
श्रीसत्रक- ताङ्गचूर्णिः ॥२०२॥
अलंभमाणा, ण पूयणं तवसा अ, बहू जणे पूयासकारणिमित्तं तपः कुर्यादिति, निवहेज्ज वा, जो पूआसकारनिमित्तं तवं करेंति तेण सो तचाणि वाहितो भवति, तम्हा ण णिव्यहेज्जा, स एवं अण्णे य पाणे य अणाणुगिद्धो, जो हि अण्णायपिंडं एसए सो णियमा अण्णे य पाणे य अणाणुगिद्धो, अथवा अणु-पश्चाद्भाव इति, ण पुबभुत्तेसु अण्णपाणेसु अणुगिज्झेज्झा, एगग्गहणे गहणंति जहा रसेसु णियतत्ति तहेव सव्वेसु कामेसु णियत्तिं कुर्यात् , सदरूवादिसु असजमाणे ण रागं दोसं वा गच्छे, कथं ?, 'सद्देसु य भद्दयपावएसु, सोतगहणमुवगतेसु । तुद्वेण व रुद्वेण व समणेण सदा ण होयब्बं ॥१॥एवं सेमिंदिएसु, अहवा अपसत्थइच्छाकामेसु मदणका मेसु य, यथैव इन्द्रियजयं करोति तहेव 'सवाणि संगाणि अधि(इ)च्च धीरो'वृत्तं ॥४०८॥ संगा:प्राणिवधादयः जाव मिच्छादसणंति ताणि अणिच्छिऊण सब्वाइं परीसहोवसग्गाई दुक्खाई खममाणे-सहमाणे, अखिलो णाम अखिलेसु गुणेसु वर्तितव्यं, अथवा खिलमिति पत्र किंचिदपि न प्रसूते ऊखरमित्यर्थः, नैवं खिलभूतेन भवितव्यं, यत्र कश्चिदपि गुणो न प्रसूते, गुणा णाणादी, अगृद्धे आहारादिसु, ण सिलोयकामी परिवएजा, सिलोको नाम श्लाघा, सर्वतो वएज, स्यात्तदज्ञातपिंडं किंनिमित्तमाहारयति ?, उच्यते-'भारस्स जाता मुणी भुंजमाणे' वृत्तं ॥४०९॥ भारो नाम संयमभारो, जाताएत्ति संयमजाताएत्ति, संयमजाता मत्तो-णिमित्तं, संजमभारवहणट्ठताए 'सो हु तवो कायव्यो जेण मणो दुक्कडं ण उप्पजेज', कंखेजा य उद्यानक्रीडातुल्यं तपो मन्यमानः कंखेजा य पावविवेगं नाम भिक्खू, पावं नाम कम्म, विवेगो विनाश इत्यर्थः, सर्वविवेको मोक्षः, सेसो देसविवेगो, अथवा पापमिति शरीरं, कृतघ्नत्वादशुचित्वाच तद्विवेकमाकांक्षमाणः दुःखेण पुढे धुतमातिएज यदि पुनरसौ संयम कुर्वाणः शारीरमाणसैः परीपहोपसर्गदुःखैरभिभूयते ततस्तैरमिभूतः धुतमादिएज, धु-वैराग्यं चारित्रं उपशमो वा
TH Imm ininemini
I SRORISMARATRAINIDINATTISMILIBAPPADIRAIIMURARIRIDHIRaarima
। ॥२०२॥
Teமயாயு,
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥२०३॥
वीयनिरूपणं
संजमो णाणादि वा, आदीएज्जत्ति तमादद्यात् , तेन तेषां जयं कुर्यादित्यर्थः, यथा भट्टारक एव, दमदन्तो वासंगामसीसे यथा दमितः वरो-योधः संगामशिरस्यपरान् दमयति, अभिहंतीत्यर्थः, एवं अट्ठविहं कम्म जिणिता परीसहे अधियासेहि, किंचान्यत्'अवि हम्ममाणे फलगायतट्ठी'वृत्तं ॥४१०॥ यद्यप्यसौ परासहेर्हन्येत अर्जुनकवत् , अथवा फलकादवकृष्टः क्षारेण लिप्येत सिच्येत वा तथापि अप्रदुष्टः अणिहम्ममाणो वा समागमं कंखति अंतगस्स सम्यक् आगमः समागमः, अन्तको नाम मोक्षः, अथवा अन्तं करोतीति अन्तकः, यथा 'नाग्निस्तृप्यति काष्ठानां, नापगानां महोदधिः। नान्तकृत्सर्वभूतानां, न पुसां वामलोचनाः | ॥१॥ स एवं निद्धृय कर्म-अंतकर्ममासाद्य निश्चितं निरवशेष वा धृत्वा विध्य, किं? अष्टप्रकारं कर्म, नेति प्रतिपेधे, भृशं प्रपंच प्रवंचं जातिजरामरणदुःखदौर्मनस्यादि नटवदनेकप्रकारः प्रपंचको दृष्टान्तः, अक्खक्खए व अश्नोतीत्यक्षः, अथवा न क्षयं जातीत्यक्षः, जहा अक्खक्खए सगडं समविपमदुर्गप्रपातोद्यानादिपु तेपु पुनः संखोभमिन्ति एवं स, एवं निर्धय कर्म अचलं निर्वाणसुखं प्राप्य न पुनः संसारप्रपञ्चमामोति । नयास्तथैव ।। कुसीलपरिभाषितं ससममध्ययनं समाप्त ॥
वीरियंति अज्झयणं, तस्स चत्तारि अणुयोगदारा, अहियारो-तिविधं वीरियं वियाणित्ता पंडियवीरिए जतितव्यं, गाथा | 'वीरिए छकं' गाथा ॥९१॥ वीरियं णामादि छबिह, णामंठवणाओ गयाओ, वतिरित्तं दव्यबीरियं सचित्तादि तिविधं, सचित्तं | दव्ववीरियं तिविध-दुपद चउप्पद अपदं, दुपदाणवीरियं अरिहंतचकवाट्टिवलदेववासुदेवाणं इत्थिरयणस्म य, एवमादीण वीरियंजं जस्स जारिसं सामत्थं, चतुष्पदाणं तु अस्सरयणाईणं सीहवग्धवराहसरभादीण, सरभो किल हस्तिनमपि वृक इव औरणकं उक्खिविऊण अ बज्झति, एवमादि यस्य यच्च चतुष्पदस्य बोद्धव्यं वा सामर्थ्य, अपदाणं गोसीसचंदणस्स उण्हकाले डाहं णासेति
॥२०३॥
FORIANDHPM
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीस्त्रकताङ्गचूर्णिः ॥२०४॥
पण
तहा कंवलरयणस्स सीयकाले सीतं उण्हकाले उण्हं णासेति, तहा चकाट्टिस्स गन्भगिह सीते उण्हं उण्हे सीतं, एवं पुढचीमादीणं जस्स जारिसं संजोइमाणं असंजोइमाण य गदागदविसेसाण य 'अचित्तं पुण चीरियं' गाथा ॥ ९२ ॥ अचिर्न दबवीरियं आहारादीणं स्नेहभक्ष्यभोज्यादीनां, उक्तं हि-'सद्यः प्राणकर तोयं०' आवरणाणं च यम्ममादि गुडादीणं च चकरयणमादीणं अन्येषां च प्रासशक्तिफणकादीणां, किंचान्यत्-जह ओसहाण भणियं वीरियं, विवागे तं विसल्लीकरणी पादलेवो, मेधाकरणीउ य ओसधीओ, विसघातीणि य दव्वाणि गंधआलेवआस्वादमात्रात् विपं णासेन्ति, सरिसिबमेत्ताओ वा गुलियाओ वा लोमुक्खेणणामेत्ते खेत्ते विपंगदो वा भवति, अन्यं द्रव्यमाहारितं मासेगापि कलु(वपि क्षुधा न करोति, न च बलग्नानिर्भवति, किञ्चकेषाश्चिद्रव्यतो संयोगेण वत्ती आलित्ता उदकेनापि दीप्यते, कसीरादिपु च कांजिफेनापि दीपको दीप्यते, योनिप्राभृतादिपु वा विभा सियव्वं । खेत्तवीरियं देवकुव्वातीसु सर्वांण्येव द्रव्याणि वीर्यवन्ति भवन्ति, यस्य वा क्षेत्रं प्राप्य बलं भवति, यत्र वा क्षेत्रे वीर्य वर्ण्यते, एस चेव अत्थो णिज्जुत्तीगाथाए गहितो, 'आवरणे कवयादी चकादीयं च पहरणे होति । खेत्तम्मि जम्मि
खेत्ते काले जो जंमि कालंमि ॥९४|| कालवीरियं सुसमसुसमादिसु, यस्य वा यत्र काले बलमुत्पद्यते, तद्यथा-'वसु लवणममृतं शरदि जलं गोपयश्च हेमन्ते। शिशिरे चामलकरसो घृतं वसंते गुडो वसन्तस्यान्ते ॥ १॥' 'भावे जीवस्स वीरियस्स' गाहा ॥९३।। भाववीरियं जीवस्स सवीरियस्स लद्धीओ अणेगविधाओ, तंजहा- उरस्सबलं इंदियवलं अज्झप्पवलं, औरसि भवं
औरस्यं, शारीरमित्यर्थः, तं पुण अणेगविधं, तंजहा-'मणवयणकाय'गाथा ॥ ९५॥ मणे ताव उरस्सवीरियं जारिसं मणपोग्गलगहणसामत्थं वयरोसभसंघातणादीणं जारिसे पढमसंघतणे मणपोग्गले गेण्हति, तं पुण दुविधं-संभवे य संभव्वे य, तित्थ-
॥२०॥
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्माकर्म
वीयें
श्रीसूत्रक॥ङ्गचूर्णिः ॥२०५॥
गरस्स अणुत्तरोक्वाइयाणं च अतीपडूणि मणोदवाणि, संभाषणीयं तु यो हि यमर्थ पटुमतिना प्रोच्यमानं न शक्नोति साम्प्रतं परिणामयितुं, संभाव्यते तु एप परिकर्ममाणं शक्ष्यत्यमुमथं परिणामयितुं, तंजहा-तवे तणुत्तए दुबले, विग्णाणणाण इत्यादि संभाव्यं, वायावीरियमवि दुविधं-संभवे य संभव्वे य, तत्थ संभवे य तित्थगरस्स जोअणनीहारिणी वाणी सबभासाणुगामिणी एतत्संभवति वाचावीर्य तित्थकरे, येषां चान्येपां क्षीरावादिवाग्विषयः, तथा हंसकोकिलादीनां सम्भनति स्वरसेन माधुर्यवीर्य, सम्भाव्ये तु श्यामा स्त्री गाइतव्वे, तंजहा-'सामा गायति मधुरं काली गायति खरंच रुक्खं च एवमादि, तथा संभावयाम एनं श्रावकदारकं अकृतमुखमप्यक्षरेषु यथावदभिलप्तव्येषु, तथा संभावयामः शुरुमदनशलाका मनुष्यवक्तव्येन त्वेवं भासे सम्भाव्यते, कायबीरियं णाम औरस्यं यद्यस्य वलं, तदपि द्विविध-सम्भवे सम्भाव्ये च, संभवे यदिवा चक्रवर्तिबलदेववासुदेवाणं यद्वाहुवलादि कायवलं, जहा कोडिसिला तिविठ्ठणा उक्खिता, अथवा 'सोलस रायसहस्सा एवं जाव अपरिमितवला जिमवरिंदा संभवेयुः, सम्भाव्यते तीर्थकरा लोकं अलोके प्रक्षेप्तुं, तथा मेरुं दंडमिव गृहीत्वा छत्रवद्धतु, तहा पभू अण्णतरो इंदो जवुदीवंतु वामहत्थेण छत्तं जहा धरेज करयलतो मंदरं घेतुं, तथा संम्भाव्यते आर्यदारकः परिसर्द्धमानः शिलामेनामुद्वर्तु, अनेन मल्लेन सहायोधुमित्यादि, इंदियवलं पंचविधं सोइंदियादि, एकेकं संभवे सम्भाव्ये च, संभवे यथा श्रोतस बारस जोयणाणि विसओ, एवं सेसाणवि जस्स जो, संभाव्येऽपि यस्यानुपहतमिन्द्रियं श्रान्तस्य वा पिपासितस्य वा परिग्लानस्य वा साम्प्रतमग्रहणसमर्थ, यथो। द्दिष्टानामुपद्रवानां उपशमे सम्भाव्यते विषयग्रहणायेति, उक्तं इन्द्रियवीर्य । इदानीं आध्यात्मिक, तमनेकविधं 'उजमधितिधीरत्तं, ||॥९६॥ उज्जमोगाम परीसहोवसग्गाणं जये, सोंडीरो णाम त्यागसंपन्नः अविसादिता, अहवा सोंडीरत्तं ज्ञाने अध्येतव्ये तथैव वा
॥२०५||
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्माकर्म
श्रीमत्रकतानचूर्णिः ॥२०६॥
वीयें
कर्तव्ये, न पराभियोग इव करोति, हर्षायमाणः, अवश्यं मया एतत्कर्तव्यं, न विपीदन्ति चलयति वा, क्षमावीय आकुश्यमानोवि नक्षुभ्यति, गंभीरो नाम परीपहेर्न क्षुभ्यते, दाउं वा काउं वा णो तुच्छो भवति, उक्तं च-'वुल्लुबुलेति ज होइ ऊणयं रिचयं कणकणेइ । भरियाई ण खुम्भंती सुपुरिसविण्णाणभंडाई ॥१॥' उवयोगः सागारअणागारुवयोगपीरियं, सागारोवयोगवीरियं अट्टविहं पंच ज्ञानानि वीण्यज्ञानानि, अणागारोवयोगवीरियं चतुर्विधं, येन स्वविपये उपयुक्तः यो यमर्थ जानीते द्रष्टव्यं च पश्यति, एकेकस्स मत्युपयोगादेः चतुर्विधो भेदो दव्यादि, एवं उवयोगवीरिए जाणति, जोगवीरियं तिविहं, मण्णमझप्पीरियं अकुशलमणणिरोधो वा कुशलमणउदीरणं वा मणस्स एगतीभावकरणं वा, मणवीरिएणय णियंठसंयता वद्धमागअवहितपरिगामगा य भवन्ति, वइवीरिए भासमाणा अपुणरुत्तं निरवशेषं च भापते वाविपयात्मोपयुक्तः, काये वीर्य सुसमाहितपसन्नवदनः सुसहरितपाद: कूर्मवदचतिष्ठते, कथं निश्चलोऽहं स्यां इत्यध्यवसितः, उक्तं हि-काएवि हु अज्झप्पं ते तपोवीय द्वादशप्रकार यस्तदध्यवसितः करोति, एवं सप्तदशविधे संयमेऽपि, एकत्वाध्यवसितस्य संयमवीयं भवति, कथमहमतिचारं न प्राप्नुयामिति, एवमादि अध्यात्मवीय, एवमादि भाववीर्य वीरियपुव्वे वणिजति विकल्पसः, उक्तं च-"सव्यणदीणं जा होज कालुगा गणणमागता संती। तचो बहुतरो उ अत्थो एकस्स पुवस्स ॥१॥ सव्वसमुदाण जलं जति पस्थिमितं हवेज संकलणं । तत्तो बहुतरो उ अत्थो एगस्स पुरस्स ॥२॥ सर्वपि तयं तिविहं पंडियं बालं च वालपंडित होइ, तत्थ बालयं तथा पंडितं च, मीसितंच, अथवा दुविधं, तं०-अगाखीरियं अणगारवीरियं, तत्थ पंडितवीरियं अणगारार्ण, आगाराणं तु दुविहं-बालं च बालपंडितं चेति, तत्थ पंडितवीरियंपि सादीयं सपजवसितंच, पालबीरियं जहा असंजतस्त, विविधो तिठाणा, तंजहा-अणादीणं अपञ्जवसितं १ अणाइयं सपजवसियं
SHARMA
॥२०६॥
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
वीर्ये
कर्माकर्मश्रीस्त्रक
२ सादीयं सपज्जवसितं ३, णो चेवणं सादीयं अपजवसितं, अथवा सम्मं तु वीरियं तिविहं-खडयं उपसमियं खओवसमिति, तागचूर्णिः
40 खइयं खीणकसायाणं, उपसमियं उवसंतकसायाणं, सेसाणं तु खओवसमियं, जत्थ सुतं-सत्यमेगे सुसिक्खंति, तत्थ गाथा ॥२०७॥
'सत्यं तु असियगादि',गाथा, सत्थं विद्याकृतं मत्रकृतं च, तत्थ विजा इत्थी भंतो पुरिसो, अथवा विद्या ससाधणा मंतो असाहणो, एकेक पंचविहं-पार्थिवं वारुणं आग्नेयं वायव्यं मिश्रमिति, तत्थ मीसं जं दुह तिह वा देवतागं, अथवा विजाए मंतेण य, एताणि अधिदेवगाणि, गतो णामणिप्फण्णो, सुत्ताणुगमे सुत्तमुच्चारेयवं-तं चिमं सुत्तं-'दुहावेतं समक्खातं' सिलोगो॥ ४११ ।। दुधावि एतं, द्विप्रकारं-द्विभेदं बालं पंडितं च, चः पूरणे, एतदिति यदभिप्रेतं, यद्वा इहाध्याये अधिकृतं वक्ष्यमाणं, जंवा मिक्खेचणिज्जुत्तीवुत्तं, सम्यक् आख्यातं समाख्यातं तित्थगरेहिं गणहरेहिं च, विराजते येन तं वीरियं, विकमो वा वीरियं, पकरिसेण बुचइ पवुचइ, भृशं साध्वादितो वा वुचति, किण्णु वीरस्स वीरत्तं केन वीरोत्ति वुचति, किमिति परिप्रश्ने, नु वितर्के, वीर्यमस्खास्तीति वीरः, किं तत् वीरस्स वीर्य ?, केण वा वीरेत्ति बुचति, किणा वा कारणेन वीर इत्यभिधीयते', पृच्छामः, तत्थ वा करणं वीरियं जं पुच्छितं तदिदमपदिश्यते-'कम्ममेव परिणाय' सिलोगो ॥ ४१२ ॥ क्रिया कमत्यनन्तरं, क्रिया हि चीय, एवं परिणाए एवं परिजानीहि, तस्सेगट्टिया ओट्ठाणति वा कम्मति वा बलंति वा वीरियंति वा एगहुँ, पठ्यते च-कम्म| मेव पभासंति एवं प्रभापन्ति कर्मपीय, अथवा यदिदमटप्रकार कर्म तत् औदयिफभावनिष्पन्नं कर्मेत्यपदिश्यते, औदयिकोऽपि |च भावः कर्मोदयनिष्पन्न एव, बालवीरियं वुचति, वितियं अकम्मं वावि सुव्वता अकर्मनीयं तत् , तद्धि क्षयनिष्पन्न, न वा bill कर्म बध्यते, न च कर्मणि हेतुभूतं भवति, सुव्रताः-तीर्थकराः, प्रभापंत इति वर्तते, परिजानंत इति च वर्त्तते, तत्तु पंडितवीयमपदि- B२०७॥
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्माकर्म
वीर्य
श्रीब- गाणिक ॥२०॥
श्यते एव, पते द्वे स्थाने, तं कम्मवीरियं च अकम्मवीरियं च, तत्र प्रमादात कर्म वध्यते अप्रमादान वध्यते, अथवा द्वाविति वालं पंडितंच, बालं असंयताणं पंडितं संजयाणं, तत्र तावत् बालवीरियं अपदिश्यते, अथवा जम्म आदिश्यते वट्टमाणा भविया मणुस्सा, तत्कथं ?, उच्यते-पमादं कम्ममाहंसु सिलोगो ॥४१३।। प्रमादात् कर्म भवति एवं वक्तव्यः, कारणे कार्योपचारात् प्रमादः कर्मेत्युच्यते, स च प्रमादा तहावि संभवे आदिश्ये पंडितं सादि अपज्जवसितं, वालं तिविहं, अनादि अपजवसितं अभवियाणं, अणादि सपज्जवसितं भबियाणं, सादिसपनवसितं सम्मद्दिट्ठीणं, जं तं बालं कथं होज्जा?, उच्यते 'सत्यमेगे सुसिक्खंति'सिलोगो ॥४१४॥ धनुरुपदिश्यते धनुःशिक्षामित्यर्थः, आलीढ० स्थानविशेषतः, एगे असंजता, न सर्वे, अथवा सर्वकारणा अस्त्रशास्त्राणि, अधीयते हि भीमासुरकग्न कोडिल्लगं धर्मपाठका वैद्यकं वावत्तरि वा कलाओ सुठ्ठ सिक्खंति असुभेनाध्यवसायेन अतिवाताय पाणिणंति एवं पुरुषस्य शिर छेत्तव्यं एवं चार्थी प्रत्यर्थी वा दण्डयितव्यो नेत्रादिरागादिभिश्च कारी अकारी च ज्ञातव्यो, अमुकापराधे वाऽयं दण्डो हस्तच्छेदमारणेत्यादि, किंच-केइ मंते अधिज्जति अमु मंते अभिचारुके अथर्वणे हृदयोण्डिकादीनि च अश्वमेधं सर्वमेव पुरुपमेधादि च मत्रानधीयते, भूतमत्रो धातुपादः विलवादादि, बहूर्ण पाणाणं भूताणं विहेडणं, विद्याधन इत्यर्थः, उक्तं |च-'पट्शतानि नियुजते, पशूनां मध्यमेऽहनि । अयमेधस्य वचनात् , न्यूनानि पशुभिस्त्रिमिः ॥१॥ ते तु अशुभाध्यवसिताः। किंच-'माणओ काउ मायाओं' सिलोगो॥४१५॥ तेण चाणककोडिल्लईसत्यादी मायाओ अधिज्जति जहा परोवंचेतन्यो, तहा वाणियगादिणो य उत्कोचवंचणादीहिं अत्थं समजिगंति लोभे तत्थच उत्तरेति माणोवि, एवं मायिणो मायाहिं अत्थं उपजिणंति, यथेष्टानि सावद्यकार्याणि साधयन्ति, तत एषां कर्मबंधो भवति, कामभोगान् समाहरे कारणे कार्यवदुप-10 ॥२०८॥
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
OM
.
.
श्रीसूत्रक
आरंभवर्जनादि
तागचूर्णिः
॥२०९॥
चारः, अर्थ एव कामभोगाः तत्समाहरंति इति, पठ्यतेच-आरंभाय तिउद आरंभा त्रिभिः कायवाङ्मनोमिः आउदृती तिउदृति, वहवे जीवे एगिदियादि जाव पंचिंदियत्ति वुचति य एवमादि आरभ्यते पापं, तं तु मणसा वयसा कायसा, णवएण भेदेणं | जीवे हणतो, बंधन्तो उद्धंसेन्तो आणवेन्तो कुट्टेन्तो अर्थोपार्जनपरो निदाय हंता गामादि छेत्ता मियपुच्छादि पत्तिया इत्थिदंतादि
हत्थादि वा, आतसाता मणसा कइया वचइ सत्यो गाथा ॥४१६॥ कायेण किलिस्संतो, पढम मणसा, पच्छा वायाए, | अंतकाले काएण, आरतो सयं, परतो, सयं परतो, अण्णेण दुहावि, स एवं 'वेराणि कुवति वेरी' सिलोगो॥४१७|| स वैराणि कुरुते वैरी, ततो अण्णे मारेति अण्णे बंधति अण्णे दंडेति अण्णे णिविसए आणवेति चोरपारदारियायचोपगादि बहुजणं वेरेति जेसु वा थाणेसु रजति सज्जति मज्जति अज्झोववजति, पठ्यते च-जेहिं वेरेहिं कज्जति, ततस्ते वैरिणः इहमवे, परभवे च करकयादीहिं किचंति, छिद्यन्त इत्यर्थः, जाणि वा करेति ताणि से से अहियतराणि पडिकरेंति, रामवत, जहा रामेण खत्तिया ओच्छा| दिता, 'अपकारसमेन कर्मणा, न नरस्तुष्टिमुपैति शक्तिमान् । अधिकां कुरु वैरयातनां, द्विषतां जातमशेषमुहरन ॥१॥ सुभोमेणावि तिसत्तखुत्तो णिबंभणा पुहवी कता, पापोपका य आरम्भाः पापार्हाः पापोपगाः-पापयोग्याः, पापानि वा उपगच्छन्त्यारंमिणः, आरंभा हिंसादयः, दुःखस्पर्शा दुहावहाः दुःखोदयकरा इत्यर्थः, अन्ते इत्यर्थः, अन्ते इत्यन्तशः मृतस्य नरकादिपु 'पावाणं खलु भो कडाण कम्माणं दुच्चिण्णाणं जाव वेदइत्ता भोक्खो, णस्थि अवेदइत्ता, तवसा वा जोसइत्ता' अष्टानामपि प्रकृतीनां यो यादृशोऽनुभावः स तथा फलति ॥४१७॥ किंच-संपरागः तेसु वा तासु गतिपु संपराणिज्जतीति संपरागः-संसारः, अथवा पर इत्यनभिमुख्येन बध्यमानमेव वेद्यने, निगच्छंति-प्राप्नुवंत, आर्ता नाम विपयकपाया , दुकडकारिणो
SC
॥२०९॥
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचाण ॥२१॥
वीर्यादि
INE
दुक्कडाणि-हिंसादीणि पावाणि कुर्वन्तीति दुक्कडकारिणः, किं निमित्त ? रागदोसस्सिता बाला बालवीर्याः, स एव प्रकृतिः | बहुं किर कालं ठितो मोहणीयस्स विभासा, ततस्तैः पापैः कर्मभिः साम्परायमेव णियच्छंति संसारमित्यर्थः, तत्र च नरकादिषु दुःखान्यनुभवन्ति । 'एतं सकम्मवीरियं सिलोगो ॥४१९॥ सकर्मवीरियंति वा बालवीरीयंति वा एगहुँ, इदानीं अकम्मवीरि-1। यति वा पंडितवीरियंति वा एगट्ठति, केरिसो पुण पंडितो ?-'दविए बंधणुम्मुक्के' सिलोगो॥४२०॥ रागद्दोसविमुक्को दविओ, | वीतराग इत्यर्थः, अथवा वीतराग इव वीतरागः, बन्धनोऽल्पो मुक्तकल्पः, पंडितवीर्याचरणेभ्यः सव्वसो छिन्नबंधणेत्ति सिद्धस्तेन नाधिकारः, ये पुनः प्रमादादयो हिंसादयः रागादयो वा तेषु कार्यवदुपचारात् उच्यते-सवतो छिण्णबन्धणे, न तेषु वर्तत इत्यर्थः, कषायअप्पमत्तो वा सः अकर्मवीरः, एवं चेव अकर्मवीरियं वुच्चति, कथं अकर्मवीरियं ?, यतस्तेन कर्म न बध्यते, न च तत्कर्मोदयनिष्पन्नं, येन कर्मक्षयं करोति तेन अकर्मवीर्यवान् , पणोल्ल पावयं कम्मं प्रमादादीन् पापकर्माश्रवान् तान् | अणुद्य सल्लं कत्तेति अप्पणो भावकम्मसल्लं अट्ठप्पगारं तत्वंतति छिनत्तीत्यर्थः, अन्तसोति यावदन्तोऽस्य, निरवशेषमित्यर्थः, केन कृतन्ति ? किं वा आदाय कृतन्तीति ?, उच्यते-धम्ममादाय, कीदृशः धर्मः ?णेयाउअंसुअक्खायं सिलोगो॥४२१॥ नयनशीलो नैयायिको, कुत्र नयति ?, मोक्षं, सुष्ठु आख्यातः सुअक्खाय, उपादाय-तं गृहीत्वा, सम्यक् ईहते समीहते ध्यानेन, किं ध्यायते ?, धम्म सुकं च, तदालंबणाणि तु भुजो भुज्जो दुहावासं भूयो भूय इति बीप्सार्थः, अतीतानागतानि अणन्ताई भवग्गहणाई, सकम्मवीरियदोसेण भूयो भूयो णरगादिसंसारे णाणाविधदुःखावासे सारीरादीणि दुक्खाणि भुजो २ पापति, अशुभभावः अशुभत्तं तहा तहा तेन प्रकारेण यथा कर्म तथा तथा शुभं फलति, अथवा अशुभमिति अशुभभावना गृहीता, यथा शुभं
SAMIRMIRE
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशाश्वतस्वादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥२११॥
| किं? सह कडेवर०, एवमनित्याद्याः, अशुभा अपि, द्वादश भावना गृहीता, तत्रानित्यभावना 'ठाणी विविधठाणाणि' सिलोगो ॥ ४२२ ॥ स्थानान्येषां सन्तीति स्थानिनः, देवलोके तावदिन्द्रसामानिकत्रायस्त्रिंशाद्याः, मनुष्येष्वपि चक्रवर्तिवलदेववासुदेवमण्डलिकमहामण्डलिकादि, तिर्यक्त्वेऽपि यानीप्यानिष्टानि, विविधानीति उत्तममध्यमांधमानि, तेभ्यः स्थानेभ्यः सर्वस्थानिनः चइस्संति, नात्र संशयः उक्तं हि-'अशाश्वतानि स्थानानि, सर्वाणि दिवि चेह च । देवासुरमनुष्याणां, ऋद्धयश्च सुखानि च ॥१॥'किंच'अणितिए इमे वासे' जीवतोजपि हि अनित्यः संवासो भवति, कैः?-ज्ञातिभिः, ज्ञातयो नाम मातापितसंबंधाः, सुहृदः शेपा मित्रादयः, 'एवमादाय मेधावी' सिलोगो ॥४२३॥ एवमवधारणे, आदाएति एवं बुद्ध्या गृहीत्वा, यथा सर्वाणि अशाश्वतानि, पंडितगुणवीर्यगुणांश्च मोक्षे च शाश्वतं स्थानं आदाएत्ति, अथवा द्वादशसु भावनासु यदुक्तं तमादाय, उपधारयित्वेत्यर्थः, आत्मनैव आत्मनि गृद्धिमुद्धरेत् ममीकारमित्यर्थः, तं०-हत्था मे पादा मे जीविजामि, जेसुवा कलत्रस्वजनमित्रादिपु गृद्धिरुत्पद्यते तेभ्य आत्मनैव आत्मनि गृद्धिमुद्धरेत् , किश्च-गिद्धिमुद्धरेमाणो आयरियं उवसंपजेज, स्वाध्यायतपादी उत्तरोत्तरगुणानुपसंपद्यमानः चरित्तारियं मग्गं उवसंपन्जेज्जा, आयरियाण वा मग्गं उवसंपज्जेज, सर्वे धर्माः कुतीथिकानांण अकोविता, अकोविता नाम ण केहिंवि कोविज्जति, कोवितो णाम दृपितः, कूटकापणवत् , च्छेदो पुण ण कोविज्जइ, ते कथं उपसंपज्जइ ?, दोहि ठाणेहि, सहसमुतिआए णचा' सिलोगो ॥ ४२४ ॥ शोभना मतिः सन्मतिः सहजात्ममतिः सहसन्मतिः स्वा वा मतिः सन्मतिः, सह मतीए | सहस्संमतिगं प्रत्येकबुद्धानां निसर्गसम्यग्दर्शने वा, पित्तज्वरोपशमनदृष्टान्तसामर्थ्यात् आमिणिबोहियसुयं उग्घाडेति, जहा इलाइपुत्तेण, धम्मसारं सुणेत्तु वा, यथा तीर्थकरसकाशादन्यतो वा धर्म एव सारः धर्मसार:, धर्मस्य वा सारः धर्मसारः, चारित्रं
॥२११॥
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
TH
श्रीपत्रक- तं प्रतिपद्यते, पच्छा उ उत्तरगुणेसु परक्कमति पंडिवीरिएण पुवकम्मक्खयद्विताए, एवं सो दविओ, हिंसादि वा बन्धण विमुक्को उपक्रमादि ताङ्गचूर्णिः
अकम्मवीरिए उवहिते य मेहावी पडिघातपावगे धम्मे उवहिए अकम्मवीरिए वा वड्डमाणपरिणामे मेहया धावतीति मेधावी ॥२१२॥
प्रत्याख्याति हिंसादि अट्ठारस संयतविरतपडिहतपञ्चक्खायपावकम्मे स एवमुत्तरगुणेसु पवट्टमाणो 'जं किंचि उवक्रम णचा' सिलोगो ॥ ४२५।। यत्किचिदिति उपक्रमाद्वा अवाएण वा, अहवा तिविहो उबक्कमो भत्तपरिणाइंगिणादि, आयुपः क्षेममित्यार रोग्यं, शरीरस्य च उपद्रवा आत्मन इत्यात्मशरीरस्य तस्सेव अंतरद्धा तस्सेति तस्यायुःक्षेमस्य, अन्तरद्धा इत्यन्तरालं, यावन
मृत्युरिति, ये बद्धा मूढा संज्ञाः, खिप्पमिति खिप्पं, संलेहणाविधि शिक्षेत् , सिक्खा दुविहा-आसेवणसिक्खा गहणसिक्खा य, ग्रहणे । V तावत् यथावन्मरणविधिविज्ञेयः, आसेवनया ज्ञात्वा आसेवितव्यं यद्यदिच्छति मनसा, आसेगणसिक्खा 'जहा कुम्मोसयंगाई'
सिलोगो ॥४२६।। मरणकाले च नित्यमेव यथा कूर्मःखान्यङ्गानि पंचस्वेव देहे समाहरति नाम प्रवेशयति, ततः शृगालादिभ्यः पिशिताशिभ्यः अभिगम्यो न भवति, एवं पावेहि अप्पाणं, पावाणि हिंसादीनि कोहादीणि च,मरणकाले चाहारोपकरणसेवणव्यापाराच आत्मानं संहृत्य निर्व्यापारः संलेखनां कुर्यात् , आत्मानमधिकृत्य यःप्रवर्तते तदध्यात्म, ध्यायो वैराग्यं एकाग्रता इत्यादिनाऽध्यात्मेन पापात्समाहरेत्ति, तत्र त्रयाणां मरणानामन्यतमं व्यवस्यते, इह तु पाओवगमणमधिकृतं येनापदिश्यते 'संहरे हत्थपादे य' सिलोगो ॥४२७॥ हस्तपादप्रवीचारं संहृत्य निष्पन्दस्तिष्ठत, कायं च संहर उल्लंघनादिभ्यः, सर्वेन्द्रियाणि वा स्वे स्वे विषये संहर, रागद्वेपनिवृत्ति कुरु, पापगंच परीणामं'वृत्तं, णिदाणादि इहलोगासंसपयोगं च संहर इति वर्तते, भासादोसं च पावगंति वाग्गुप्तिगृह्यते, एवं भत्तपरिणाए इंगिणीएवि अयतत्तं साहर, जतं गच्छेज्ज जतं चिद्वेज्जत्ति, दुर्लभं पंडितमरणमासाद्य कर्मक्षयार्थ
PRITIHARITMAITHUN RER
MARATTIMATIPATITISHEMATHAHIREN
.
॥२१॥
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः ॥२१३॥
सदोपयुक्तेन माव्यं, तत्थ णं जह अपदिश्यते 'अणु माणं च मायं च ॥ ४२८ ॥ अथवा मरणकाले च सर्वकालमेव अणु माणं |च मायं च संपरिण्णाय पंडिते, अणुरिति स्तोकोऽपि मानो न कर्त्तव्यः, किमु महान् १, अनुरपि च मायां न कारयेदिति | पंडितः, पठ्यते च-अतिमाणं च मायं च तं परिण्णाय पंडिते अतीव मानो यथा सुभोमादि, कोऽर्थः १ - यद्यपि सरागस्य | मानोदयः स्यात्तथापि उदयप्राप्तस्य विफलीकरणं कार्य, सुतं मे इहमेगेहिं, एवं वीरस्स वीरियं श्रुतं मया तीर्थकरात् स्थवि - रेभ्यो वा इहेति इहलोके प्रवचने वा, एकेषां न सर्वेषां तद्वीर्यवतो वीरस्य पंडितवीरियं यदुक्तं वीरस्य वीरतं इति, यथा वा तत्राहिंसा प्रथमं, उड़स्याद्वयवसानमिति तद् व्याख्यातं, स एवं मरणकाले अमरणकाले वा पंडितवीर्यवान् महाव्रतेपूयतः स्यात्, महे तिरियं दिसासु जे पाणा तमथावरा । सन्नत्थ विरतिं कुजा संतिनिव्वाणमाहितं, अस्य श्लोकस्य चर्चा उक्ता, किंच- 'पाणे य णातिवाएज अदिष्णंपि य णातिए । सातिं ण मुसं बूया, एस धम्मे बुसीमयो ||४२९ ॥ एवं तावत् पाणातिवायं वज्रेज, ण वा अदिण्णादाणं आदिएजा, सादियं णाम माया, सादिना योगः, सह सातिमा सातियं, न हि मृपावादो मायामंतरेण भवति, स चोत्कंचणकूडतुलादिसु भवति, सातियोगसहितो मुसावादो भवति, स च प्रतिषिध्यते, अन्यथा तु न मृगान् पश्यामि - णय वल्लिकाइयेसु समुद्दिस्सामो एवमादि ब्रूयात्, येनात्र परो वच्यते तत्प्रतिषिध्यते, कोहमाणामाया लोभसहितं वचः, धर्मः योऽयं उक्त स्वभावः, बुसिमतां वसूनि ज्ञानादीनि । अयं भारवए णिचं भवे भिक्खू कण्ठ्यं, 'अतिक्कसंति वाचाए मण| सावि ण पत्थए ||३०|| अतिरिति अतिक्रमणे, येनातिक्रम्यन्ते एतानि पञ्च महाव्रतानि सोऽतिक्रमः, तत्र प्रांणातिपातमधिकृत्यापदिश्यते - तिपाद एव त्रिभ्यः पातयतीति तिपातः तन्मनसापि न प्रार्थयेत्, किंनु वचसा कर्मणा वा १, नवकेन भेदेन, एवं शेपा
| मानवर्जनादि
&ls
॥२१३
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः
॥२१४॥
णामपि जाव परिग्रहः, एवं तावत्स्वयं न करोति व्रतातिचारं योऽपि तमुद्दिश्यान्यैः प्राणातिपातः कृतः क्रियते वा तत्राप्ययमुपदेशः 'कडं च कीरमाणं च ' सिलोगो ॥ ४३१ || अहाकम्मादि कर्ड अगेव्हेमाणो णाणुजाणाति, कीरमाणमवि जं जाणति मट्ठाए तं णिवारेति णो खलु मम अट्ठाए किंचिवि करणिजं, एवं जोवि आत्मनिमित्तं असंजमस्तैः कृतः तद्यथा - शिशोः शिरछिन्नं छिद्यते वा वध्यो हतो हन्यते वा मांसाद्योपकानि सच्चानि तानि हन्यते वा तमपि कडं च कजमाणं च णाणुजाणाति, आगमिस्सं च पावगंति जइणं कोइ भणिज्जा-अहं ते आउसंतो समणा ! अमणं वा ४ उवक्खडेमि तंपि णिवारेति, णो खल मम अट्ठा किंचि करणिजं, एवं असंजतोवि जो जं हंतिकामे तंपि आगमिस्सं पावगं सव्वं तं णाणुजाणति, सर्वमिति तंनिमित्तं चाक कमाणं वावगेण भेदेण णाणुजाणंति पंडिया, आत्मनि आत्मसु वा गुप्ता जितेन्द्रिया जीहादोमणियत्ता, अथवा सर्वमिति आहारोपकरणादि सेजाओऽवि बायालीसदोस परिसुद्धाओ घेप्पंति, एवं ते भगवन्तः संयमवीरियावस्थिता नवकेन भेदेन तदाऽतिचारमकृतवन्तु, ये तु तद्विधर्मिण: बालवीर्यावस्थिता अपि गृहेभ्योऽपि निःसृताः सन्तः जे याबुद्धा महाभागा ॥ ४३२ ॥ जे (इति) अणिद्दिनिद्देसो अबुद्धा वादिणः, अथवा न बुद्धा अबुद्धा, बालवीर्यावस्थिताः सकम्मवी रिए वहू॑ति, तहा पाणं न यतति महाभागाः विजाए बलेण वा, यथा बुद्धः तपश्चि, निमित्त बलेन वा यथा गोशालाः, रायपव्वगा वा बहुजणनेतारः बहुजनेनाश्रियन्ते, पूयासकारणिमित्तं विज्जाओ णिमित्तानि य पयुंजमाणा तपांसि च प्रकाशानि प्रकुर्वन्ति तेपां बालानां यत्किंचिदपि पराक्रान्तं तदशुद्धं भावोपहतत्वात्, नवकेनापि भेदेन अज्ञानदोपाच, एवमादिभिर्दोषैरशुद्धं तेसिं परवन्तं, अशुद्धं नाम यथोक्तैर्दोषैः, पराक्रान्तं चरितं वेष्टितमित्यर्थः, कुवैद्य चिकित्सावत्, सफलं होति सङ्घसो फलं णाम कम्मबंधो, तत्तत्कर्मबन्धं प्रति सफलं भवति,
कृतादि निषेधादि
॥२१४॥
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक्रताङ्गचूर्णिः ॥ २१५ ॥
| सर्वश इति सर्वाः क्रियास्तेषां कर्म्मबन्धाय भवन्ति, कथं १, सर्व हि कटुकविपाकं सुचरितमपि पुद्गलस्य मिथ्यादृष्टेः, निर्वाणं वा प्रत्यसफलं भवति, सर्वशः सर्वाः क्रियान्तद्विपरीताः सच्छासनप्रतिपन्नाः, जे तु बुद्धा महाभागा सिलोगो ॥४२३॥ स्वयं बुद्धास्तीर्थकराद्यास्तच्छिष्या वा बुद्धबोधिता गणधरादयः, महाभागा इति चउरासीइ उसममामिणो सिस्ससहस्पाणि, उसभसेणस्स बत्तीसं समणसाहस्सीओ गणो आसी, एवं जाव वद्धमाणसामी, तत्संघस्स चतुर्विधस्म परिमाणं भासितव्यं, प्रत्येकबुद्धाः पुनः साम्प्रतं न महाभागाः केचित्तु पूर्वमासीत्, ये चान्ये राजादयः पूर्व महाभागाः आसीत्पश्चाद्वा जातास्ते वीरा इति - अक्रम्म गरिए वट्टमाणा सरागा वीतरागा वा वीरा, तपसि णाणादीहि वा वीराजंतीति वीरा, विदारयन्तीति वा कम्माणि, सम्मं पसंतीति सम्मतदंसिणो, तेसिं भगवंताणं शुद्धं तेसिं परितं शुद्धं णाम णिरुवरोधं सल्लगारवकसाया दिदोस परिशुद्धं अनुपरोधकृत् भूतानां तव्विउपासनाविधे संजमे च पराक्रान्तिः अफलं होति सव्वसो फलं णाम कर्मबन्धनं तं प्रत्यफलं, कथं ?, संजमे अणण्यफले तवे चोदाणफले, उक्तं च-निरासस्साई निस्सुखदुःखं० कल्पनं धर्मसु, वाचा निष्फलं, मोक्षणं वा प्रति सफलं, एवं पूर्व पचाद्वा महाजननेतॄणां महाजनविज्ञातानां च तेसिं तु तवो सुद्धो सिलोगो || ४२४ ॥ तेषामिति जे जहुत्तकारिणो, जेति ता णिदिट्ठा, महं | प्राधान्ये कुलं ईक्ष्वाकुकुलादि, केचिद्वा ज्ञातकुलीया अपि भूत्वा विद्यया तपसा सौर्याद् विस्तीर्णा भवन्ति नन्दकुलवत्, एत्थ चउभंगो, किंचि कुलतोवि महन्तं जणओवि एवं चउभंगो, एतो एगतराओवि णिक्खंतो महाकुलतो, महद्वा कुलमेपां महाकुलाः, भगवानेव छउमत्थो, छउमत्थकाले अवमाणते परेणं तु, ण सिलोगं वयंति ते सिलोगों नाम श्लाघा, अमुक राजा वा आसी| दिति इभ्यो वा शालिभद्रादि तत्पूजा सत्कारश्लाघ्रादिनिमित्तं कुलं न कीर्त्तयितव्यं कुलादिकार्यनिमित्तं वा न कीर्त्तेत । किं वा
सफलतादि
॥२१५॥
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
U
श्रीमत्रकताशालागि ॥२१६॥
अल्पपिंडाश्यादि
'अप्पपिंडासि पाणासी' सिलोगो ॥४३५॥ संयमेऽपीयमेव वर्ण्यते, तेण अप्पपिंडासि अप्पं पिंडमश्नातीति अप्पपिंडासी,
असंपुण्णं वा, एवं पाणंपि, अट्ठकुकुडिअंडगपमाणमित्ने कंवले आहारमाहारेमाणे अप्पाहारे, दुवालस अद्धोमोदरिया, सोलस | | दुभागपत्तं, चउवीसं ओमोदरिया, तीसं पमाणपत्ते, बत्तींसं कवला संपुग्णाहारो, एत्तो एकेणावि ऊणं जाव एकगासेण एगसित्थेण| | वा, एवं उवकरणोमोदरिया, अप्पं भासेजत्ति अनर्थदण्डकथां न कुर्यात् , कारिणेऽपि च नोचैः, भणिता दव्वोमोदरिया, भावे | तु 'खंतेऽभिणिव्वुडे दन्ते' अक्रोधनं क्षान्तिः, अमिणिबुढो नाम निवृत्तीभूतः शीतीभूतो, अर्थशीलो अर्थेषु ज्ञानादिपूद्यतः, दंत | इति दंतेन्द्रिया, तवसा य विगते गेहाणि दाणादिसु गेहिविप्पमुक्के य ण पडुप्पण्णेसु रजति, ण य कंखामोहं करेइ, 'झाणयोगं
समाहर्ट्स सिलोगो ॥४३६॥ ध्यानेन योगो ध्यानयोगः प्रशस्तध्यानयोगं सम्यक् हृदि आइत्य.चोद्धृत्य 'कायं वोसिज |सब्वसों' सर्वश इति आहारक्रियामप्यस्य न करोति, स्वेदजल्लमल्लपहरणादीश्च बाह्यक्रिया, तितिक्खं परमं णचा तितिक्षा णाम परीपहोवसर्गाधियासणं, तितिक्षणमेव परं मोक्षणं मोक्षसाधनं चेत्येवं च ज्ञात्वा आमोक्षाय परिवएत्ति आमोक्षायेतियावन्मोक्षगमनं ता परिव्वएग्जासित्ति, शरीरमोक्षो वा, परि समंता सबओ वएजासि, भगवानाह-एवमहं ब्रवीमि, न परोपदेशा| दित्यर्थः। णयास्तथैव । वीर्याख्यमष्टममध्ययनं समाप्तं ॥
धम्मोत्ति अज्झयणस्स चत्तारि अणुयोगदारा, धम्मो अस्थाहिकारो, उक्तः उपक्रमः, णामणिप्फण्णे धम्मो, सो पुण'धम्मो पुवुद्दिट्टो'।।९९|| धम्मट्टकामाए, तं चेव य इहावि परूवेयव्यो, इह तु भावधम्मेण अहिकारो, एष एव धर्मः, एप एव भावसमाधिः, एप एव च भावमार्गः। तत्थ धम्मस्स णिक्खेवो-णामं ठवणा धम्मो० गाथा ॥१०॥वतिरित्तो दबधम्मो तिविहो
ारदा
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
ताङ्गचूर्णिः
॥२१७।।
सचित्तादि, तत्थ सचित्तस्स जहा चेतना धर्मः, चेतना स्वभाव इत्यर्थः, अचित्ताण जहा धम्मत्थिकायस्स० जा जस्स धम्मता, जहा द्रव्यधर्मादि 'गतिलक्षणोतु धम्मो, अधम्मोठाणलक्खणो। भायणं सबदवाणं, भणितं अवगाहलक्खणं ॥१॥' पोग्गलत्थि-। कायोगहणलक्षणो, मिस्सगाणं दवाणं जा जस्स भावना, यथा क्षीरोदकं सीतलं धातुरक्तवर्द्धकं काशायी यावत्र परिणमत्युदकं तावन्मिश्रं भवति, गृहस्थानां च यः कुलग्रामादिनगरधर्मः, दानधम्मोत्ति यो हि येन दत्तेन धमों भवति स तस्मिन् देयद्रव्ये कार्यवदुपचाराद्दानधर्मो भवति, यथा-अन्नं पानं च वस्त्रं च, आलयः शयनाशनम् । शुश्रूषा वन्दनं तुष्टिः, पुण्यं नवविधं स्मृतं ॥१॥"लोइय ।। लोउत्तरिओ' गाथा ॥१०१।। भावधम्मो दुविहो-लोइओ लोउत्तरिओ य, लोइओ दुविहो-गिहत्थाणं कुपासंडीणं च, लोउत्तरिओ तिविहो-णाणं दंसणं चरितंच, णाणे आमिणिबोधिगादिना देसणे उवसामगादिना, चरिते पंचविहो सामायगादिना पाणिवधवेरमणादिना वा, चतुर्विधो वा चाउजामो, रातीभोयणवेरमणछट्ठो वा छब्धिहो, पासट्ठभावधम्मवितेहिं पासत्थो, अण्णादीहिं दाणग्रहणं ण कायव्यं, संसग्गी वा, तत्थ पासत्थोसण्णकुशीलसंथवो, एत्थ अत्थे गाथा 'पासस्थोसपणकुसीलसंथवो ण किर वदृते काउं। सूयकडे अज्झयणे धम्मम्मि णिकाइयं एयं ।।१०२ ।। णामणिप्फण्णो गतो। सुत्ताणुगमे सुत्त| मुच्चारेयव्वं, 'कतरे धम्मे आघाते' सिलोगो॥४३७।। कतरे केरिसो वा, आघात इत्याख्यातो, माहन इति भगवानेव, समणेत्ति वा माहणेत्ति वा एगटुं, मन्यते अनयेति मतिः-केवलमिति, मतिरस्याम्तीति मतिमान् , अतस्तेन मतिमता, एवं जंबुषा मेण पुच्छिओ| सुधम्मो आह-'अजुधम्मोजहा तहा'अंजुरिति आर्जवयुक्तः, नदंभकव्वादिमिरुपदिश्येत, ते कुशीलाः बालवीर्यवन्तः, ते नार्जवानि ब्रुवते, ब्रुवते वा न वयं परिग्रहवन्तः आरंमिणो वा, एतत्सङ्घस्य बुद्धस्य उपासकानां वा इति, भागवतास्तु नारायणः करोति | ॥२१७॥
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमत्रकनाङ्गचूर्णिः ॥२१॥
अनृजुधर्मादि
हरति ददाति वा, उक्तं हि-यस्य बुद्धिर्न लिप्येत, हत्वा सर्वमिदं जगत् । आकाशमिव पङ्केन, न स पापेन लिप्यते ॥१॥ नैवं भगवता अनार्जवयुक्तो धर्मःप्रणीतः, भगवता तु यो यथावस्थितस्तं तथैव मत्वा निरुपधो धर्मोपदिष्टः, न लोकपक्तिनिमित्तं, ग्लानाद्युपधिना वा किंचित्सावद्यमातेन वर्तव्यमित्युपदिष्टं, जिनानामिति पष्ठी, जिनानां संतक तीतानागतानां, पठ्यते च 'जणगातं सुणेह मे' यथोद्दिष्टधर्मप्रतिपक्षभूतस्त्वधर्मस्तत्र चामी वर्तन्ते । 'माहणा क्षत्रिया वेस्सा' सिलोगो।। ४३८ । माहणा मरुगा सावगा वा, खत्तिया उग्गा भोगा राइण्णा इक्खागा, राजानः तदायिणश्च, अथवा क्षत्रेण जीवन्त इति क्षत्रियाः, वैश्या सुवर्णकारादयः,ते हि हवनादिमिः क्रियामिधर्ममिच्छन्ति, चण्डाला अपि ब्रुवते-वयमपि धर्मावस्थिताः कृष्यादिक्रियां न कुर्मः, बोकसा णाम संजोगजातिः, जहा बंभणेण सुद्दीए जातो णिसादोत्ति वुच्चति, बंभणेण वेस्साए जातो अम्बट्ठो वुचति, तत्थ णिसाएगं अंबट्ठीए जातो सो बोकसो वुच्चति, एसिया वेसिया एपंतीति एपिका-मृगलुब्धका हस्तितापसाश्च मांसहेतोप॑गान् हस्तिनश्च एपंति, मूलकन्दफलानि च, ये वा परे पाखण्डा नानाविधैरुपायैः भिक्षामेपंति, यथेष्टानि चान्यानि विपयसाधनानि, अथवैपिका वणिजः, तेऽपि किल कालोपजीवित्वाद्धम्म किल कुर्वते, अथवा वैश्या स्त्रियो वैशिकाः, ता अपि किल सर्वा विशेपाश्यिधर्मे वर्तमाना धर्म कुर्वन्ति, शूद्रा अपि कुटुम्बभरणादीनि कुर्वतो धर्ममेव कुर्वते, उक्तं हि-'या गतिः क्लेशदग्धानां, गृहेषु गृहमेधिनाम् । पुत्रदारं भरतानां, ताङ्गति व्रज पुत्रक ! ॥१॥ ये अनुद्दिष्टा च्छेदनभेदनपचनादि दव्वे, भावे आरंभे णिस्सिता णियतं सिता णिस्मिता, 'परिगहे णिविट्ठाणं सिलोगो ॥४३९॥ परिग्गही मचित्तादि ३, दव्वादिचतुर्विधो वा, तेसिं माहणादिकुशीलाणं परिग्गहे णिविट्ठाणंति उवञ्जिर्णताणं सारवंताण य गढविणटुं च सोएन्ताणं, तेर्सि पावं पवडति, आउअवजाउ सत्त कम्मपगडीओ सिढिलबंधण
॥२१८॥
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
।। २९१ ।।
S
बद्धाओ धणियबंधणवद्धाउ करेति एतेषां आरंभसंवृत्ता कामा, हिंसादिआरंभेन संवृत्ता, आरंभसंभुता कामा अथवा संमता नाम आरम्भ एषां संमतः, कथं आरंभि णिस्सिया तिष्ठन्ति, तालिसं, उक्तं हि - आरंभारंभ कर्माणि श्रान्तः श्रान्तः पुनः पुनः । तथा न ते प्राणैरपि परिरक्षिता जराव्याघ्युदये दुःखोदये वा मृतौ वा प्राप्ते तस्मान्दुःखान्मोचयन्ति न च नरकादिपु प्राप्तस्य ततो नरकादिषु दुःखाद्विमोचयति । 'आघातं किच्च माधेतुं' सिलोगो ॥ ४४० ॥ आहन्यतेऽनेनेति आधाएत्ति, मरणमित्यर्थः, आघाते आघातस्य वा कृत्यं मरणकृत्यमित्यर्थः, आघाते शरीरं संस्कारयित्वा दहंति मृतकृत्यानि चास्य पिपिंडादीनि आघाएचि तमाध्याय कुर्वंति, महिपच्छागाद्याथ वध्यन्ते, करकतभक्तानि कुर्वन्ति, उक्तं हि - 'अवहत्थेण य पिंडं परिपिंडेऊण पत्थरेंतस्स ।' इत्यादि मरणकृत्यं, अथवा आघेतुं काऊण तं पणिधाय, ये तस्य भ्रातृपुत्रादयो दायादाद्या जीवंति शब्दादिविषयैषिणो तेन मृतधनेन वयं भोगान् मोक्ष्यामहे, अज्ञातयोऽपि दासभृत्यमित्रादयः तत् च्युतं धनं तर्कयन्ति, अपुत्राणां च मृतकूटं राजा गृह्णाति, एवं वै राज्यादिसामन्यं, अण्णे हरंति तं वित्तं अन्य इति अन्य एव दायादाद्याः भृत्यराजचोरादयः, हरंति वा विभयंति वा णामेंति वा एगहूं, उक्तं च-'ततस्तेनार्जितैर्द्रव्यैदरैिश्च परिरक्षितैः । क्रीडन्त्यनेन राजानः (न्ये नरा राजन् ) हृष्टतुष्टा ह्यलंकृताः ॥ १ ॥ कर्म अस्यास्तीति कर्मी, तत्कर्माय स्वकर्मनिर्वर्तितां गतिं प्राप्य, तत्कर्मफलमन्वेपति । 'माता पिता पहुसा भाता ' सिलोगो ||४४१ ॥ उरसि भवा औरसा: औरसा अपि ताव तके न त्राणाय, किं क्षेत्रजातादयः १, 'णालं ते मम ताणाए' यथैव मात्रा - | दयो न त्राणाय सम्बन्धेन तथैवारम्भपरिग्रहावपि न त्राणाय, विपयाथ णालं भवते मम तागाए, लुप्यमानस्येति शारीरमानसै| दुःखैदौर्मनस्सु इहभवेऽपि न तावत्राणाय किमुत परभव इति, कालसोअरिअपुतो सुलसो अभयकुमारसत्वा श्रावक
M
आरंभसंभृतादि
॥२१९॥
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
| परमार्थादि
श्रीसूत्रक- दारको, श्रावकथासौ दारकश्च, दृष्टान्त 'एतम8 सपेहाए' सिलोगो॥४४२॥ अत्थमिति योऽयमुक्तोऽर्थः, न ह्यधर्मिकाणामिह लागूर्णिः
परत्र वा लोके शरणमस्तीति, त्राणं वा, सम्मं पेहाए, परमः अर्थः परमार्थः मोक्ष इत्यर्थः, तं परमार्थ अनुगच्छन्ति परमट्ठाणुमामी, ॥२२०॥
यथोद्दिष्टेषु मात्रादिपु वैराग्यमनुगच्छन्ति, ज्ञानादयो वा परमार्थानुगामिकाः, स एवं साधुः 'णिम्ममे णिरहंकारे' नास्य कलत्रमित्रवित्तादिपु बाह्याभ्यन्तरेषु वस्तुपु ममता विद्यते इति निर्ममः, न चाहंकारः पूर्वैश्वर्यजात्यादिषु च सम्प्राप्तेष्वपि च तपावाध्यायादिषु, चरेदित्यनुमतार्थः, जिणाहितं आख्यातं, मार्गमित्यर्थः, चारित्रं तपो वैगम्यं वा, त एवं मात्रादयो नाम सम्बन्धिनः न त्राणायेति इत्यतः 'चेचा पुते य मितेय'सिलोगो॥४४३।। पुत्रे ह्यधिक स्नेहः तेनादौ ग्रहणं क्रियते, मित्ता तिविहामहजातकाढयः, महजातकाः पूर्वापरमम्बन्धिनः, परिग्गहो हिरण्यादि, चेचाण अत्तगंमोतं त्यक्त्या चाण आत्मनि भवं आत्मकं | नत्र मित्रज्ञातयः परिग्रहाश्चैवं बाहिरंग मोतं, मिच्छत्तं कमाया अण्णाणं अविरती य एतं अत्तगं सोनं, श्रोतद्वारमित्यर्थः, पचते |च-चेचाण अंसगं सोतं अण्णत्ता अणोणागिरती मिच्छत्तपञ्जवा, उभयमवि वा, णिएवेकम्वो परिवार औज्जुगंधम्ममणुपालेन्तो न पुत्रदारादीनि पुनरपेक्षते, उक्तं हि-'छलिता अवयक्खन्ता णिरवेक्वा गता मोक्खं म एवं प्रबजितः स्वरुचिनाऽवस्थितात्मा अहिंसादिषु बतेपु प्रयतेत, तत्राहिमाप्रमिद्धये जीवा अपदिश्यन्ते-पुढवी उ अगणि बाऊ सिलोगो ||४४४॥ कंठवं, सर्वेषां | भेदो वक्तव्यः, अयथार्थ परिहाँ इत्यतो भेदः, एतेहिं छहि काएहि मिलोगो॥४४५।। एतेहिंति जे उद्दिट्ठा छक्काया, निजामति
शिष्यनिर्देशः, चिजतित्ति विद्वान, म एव शिष्यो निर्दिश्यते तद्विद्वान् , परिजाणिया परिजाणिउं, परिणाए दुविधाए, मनसा है। कायवकेणं णारंभी परिग्गही एकेके काये णतगो भेदो, न च परिग्गहं कुर्यात् , परिग्गहनिमिचो हि मा भूत्कायारम्भः,
॥२२॥
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णि:
॥२२१॥
| एवं सेसाणिवि वयाणि पालेजा, अष्णहा 'मुसावातं वहिद्धं च ' सिलोगो ॥ ४४६ ॥ वहिद्धं मिथुनपरिग्रहो - गृह्यते, तत्र वर्त्त - मानोऽतीव धर्माद्वहिर्भवतीति वहिर्द्ध, उग्गहं जमजाइयमिति अदत्तादाणं, एताणि सत्थादाणाणि लोगंसि शस्यते अनेनेति शस्त्रं, शस्त्रस्य आदानानि शस्त्रादानानि, लूयंत इत्यर्थः कस्य शस्त्रस्य ?, असंयमस्य तदेतद् विद्वत्परीजानीहि अथवा उपदेशो भवति, तदेतद् विद्वान् परिजानीयात् । इदानीं उत्तरगुणः-पलिउंचणं च भगणं च' मिलोगो || ४४७ || सर्वतः कुंचनं पलिउंचणं माया, भंजणं भजते वाऽसाविति असंयतैर्मज्जनः लोभः, स्थण्डिलास्थानीयं करोति, क्रोध एव स्थण्डिलः पूर्वैवर्ण्यादि च, उच्छ्रयन मुच्छ्रयः उच्छ्रयणादिति, बहुवचनं जात्यादीनि अष्टौ मदस्थानानि 'धुत्तादानानि लोगंसि' धूर्तस्यायतनानि कर्मपसुतय इत्यर्थः, एवं यद्यदा वर्जयितव्यं तत्सर्वमिह श्रमणधर्मे वर्ण्यमानेऽपदिश्यते, उत्तरगुणाधिकारे च पठ्यते 'धावणं रयणं चेव' सिलोगो ||४४८ || धावणं वस्त्राणां, रयणं तेपामेव दन्तनखादीनां च वमणं च विरेयणं, मुखवर्णसौरूष्यार्थं च चमनं करोति, विरेचनमपि बलाग्निवर्णप्रासादार्थ, वत्थिकम्मं सिरोवेधं, तं विअं परिजाणिया, वत्थिकम्मं अणुपासणाणि महा वा, तत्थ पलिमंथो संजमस्स, 'गंधमल्लसिणाणं च ' सिलोगो || ४४९ ॥ गन्धाचूर्णादयो, मल्लं गंधमादी, सिगाणं देसे सव्वे, दंतपकखालणं दंतधावणं जहा कुंच कुंचा वेति, परिग्गहं हत्थकम्मं च परिग्गदो सचित्तादि, इत्थी तिविहाओ, कम्मं हत्यकम्मं स्यात्पूर्वं बहिद्धावर्जनमुपदिष्टं इत्यतः पुनरुक्तं, उच्यते, तद्भेददर्शनात्र पुनरुकं, 'उद्देसियं की तकडे ॥ ४५० ॥ कंठो सिलोगो 'आसूणियं ॥ ४५१ ।। आस्तनिकं णाम श्लाघा येन परैः स्तूयमानः सुज्झति यावत्थुगोति यावद्वाऽनुसरति तावत्सुज्झति मानेनेति इत्यास्तूनिकं, अथवा जेण आहारेण आहरितेण सुणी होति, बलवन्तं भवति, व्यायामस्नेहपानरसायनादिभिर्वा अक्षिरागं अंजनं गृद्धिर्बाह्येऽभ्यन्तरे वा वस्तुनि, उपोद्घा
मृषावादादित्यागः
॥२२१॥
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्र
कल्कादि
वर्जन
॥२२२।।
FAIRANSAR
तकर्म णाम परोपघातः तच करोतीत्याह, जातितो कर्मणा सीलेण वा परं उवहणति, उच्छोलणं च हत्थपादमुखादीनां, कल्केन अद्दगमादिणा हत्थपादमुपत्थगत्ताणि उबट्टेति तं विद्वान्परिजाणिया 'संपसारी कतकिरिए'सिलोगो ॥४५२।। संपसारगोणाम असंजताणं असंजमकजेसु सामत्थं देति उवदेसं वा, कयकिरिओ णाम जो हि असंजयाणं किंचिदारम्भं कृतं प्रशंसति, तद्यथा-साधु गृहं कृतं, साधुश्चायं सदृशः संयोगः, पासणियो णाम यः प्रश्नं छेदति, तद्यथा-व्यवहारेपु मिथ्याशास्त्रगतसंशयिके व्यवहारे तावद्यदेष ब्रवीति तत्प्रमाणं, शास्त्रेष्वपि लौकिकशास्त्राणां व्याख्यानं ब्रवीति, भावछक्के वा साहति सागारियपिंडवत् , विजं परिजाणिया कंठयं । 'अट्टापदं ण सिक्खेन्जासिलोगो ॥४५२॥ अट्ठापदं नाम द्यूतक्रीडा, न भवत्यराजपुत्राणं, तमष्टापदं न शिक्षेत् , पूर्वशिक्षितं वा न कुर्यात् , वैधा नाम द्यूतं तच समूसितंगे, रुधिरं जंतछिज्जति ण, हत्थकम्मं विवाहं च हत्थकर्म हस्तकर्मवत् 'हस्ते खण्ड०' गाथा, विवादो विग्रहः कलह इत्यनर्थान्तरं, स तु स्वपक्षपरपक्षाभ्यां विजं विद्वान् , परिजानीहि ।'उवाहणाउ छत्तं च'सिलोगो॥४५४|| उपानहो पादुके च वर्जयितव्ये, छत्रमपि आतपप्रकर्षपरित्राणार्थ न धार्य, नालिका नाम नालिकाक्रीडा कुदुक्काक्रीडत्ति, परकिरिया अण्णमण च, परकिरिया णाम णो अण्णमण्णस्स पादे आमजेज वा पमन्जेज वा जहा छट्टे सत्तिकते, अण्णमण्णकिरिया णाम इमोचि इमस्स पादे आमजति वा रएइ, इमोवि इमस्स, 'उचारं पासवर्ण' सिलोगो ॥ ४५५ ॥ कंठयं विगडं णाम विगतजीवं, विगतजीवेणापि तावत्तन्दुलोदगादिनान तत्र कल्पते आयमितुं, किमु अनवगतजीवेणं, एवमन्यत्रापि, अथंडिले पडिसिद्धं, साहटुरिति विगतजीवं साहरिऊग ताणि वा हरिताणि साहरितूणं । 'परमत्ते अण्णपाणं तु' ॥ ४५६ ॥ परस्य पात्रं गृहिमात्र इत्यर्थः, अथवा पडिग्गहधारिस्स पाणिपात्रं परपात्रं, पाणिपरिग्गहियस्सवि पडिग्गहो परपात्रो भवति, पर
Aampralalithaanatiltathmanimalen IMMATAUTITATESTANDIDAI KAHANIAAINABAR
॥२२२॥
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः
॥२२३॥
3
वत्थं च अचेलतिएवि परस्य वस्त्रं गृहिवस्त्रमित्यर्थः, तत्तावत्सचेलो वर्जयेन् मा भूत्पश्चात्कर्मदोपः हते दोपश्च यद्यप्यचेलकः स्यात्, एवं तावत्सचेलकस्य यः पुनरचेलकस्यात्मीयमपि वस्त्रं तत् परवस्त्रमेव, न हि तस्य तदनुज्ञातं, स्वयं चोत्सृष्टत्वादित्यतः परवस्त्रं 'आसंदी पलियंकं' सिलोगो ||४५७|| आसंदी त्यासंदिका सर्वा आसनविधिः, अन्यत्र काष्ठपीठकेन, पलियंकेन, पलियंकः पर्यक एव, 'गंभीर विजया एते० ' इत्यादयो दोपाः, गिहंतरे णिसेज्जं ण वाहेज ' अगुत्ती बंभचेरस्स, पाणाणं च वधे वध' इत्यादयो दोपाः, 'संपुच्छणं च सरणं वा' संपुच्छणं णाम किं तत्कृतं न कृतं वा स पुच्छावेति अण्णे, केरिसाणि मम अच्छीणि सोभंते ण वेति एवमादि, ग्लानं वा पुच्छति किं ते वट्टति ? ण वट्टइ वा १, सरणं पुव्वरत्तपुण्वकीलियागं तं विद्वान् परिजानीहि । जसं कित्ति सिलोगं च' सिलोगो ॥ ४५७ ॥ दानबुद्ध्यादिपूर्वं यशः तपः पूजामत्कारादि पश्चाद्यशः, यशः एव कीर्त्तनं जस किती, सिलोगो | णाम श्लाघा नीतितपोबाहुश्रुत्यादिमिरात्मानं श्लाघेत, चंदणपूयाउविण कामए, ण वा कजमाणासु रागं गच्छेजा, सबलोगंसि जे कामा कामा दुविहा इच्छामदनभेदात् पञ्चविधा वा, किंच- 'जेणेहं विहे भिक्खू' सिलोगो ॥ ४५९॥ जेणेति जेण धम्मकहाए वा संथवेण वा, आजीववणीमगत्तेण वा, अन्नतरेण वा उवघातणादोसेणं, अण्णहेतुं वा पाणहेतुं वा पयुंजमाणेण इमा ओवम्मा, णिव्वहति नाम निर्गच्छति, तन्न कुर्यादिति, अथवा जे हिं णिहं णिव्वाहेति येनास्य इहलौकिकं किंचित्कार्य निष्पद्यते मित्रकार्य, प्रति दास्यति वा मे किंचित्, परित्रास्यति वा, धरिस्मइ वा मे किंचित् उवगरणजातं, एवमादिकं किंचिदिहलोकिक कार्य निर्वाहकं | साधकमित्यर्थः, तं पडुच्च अण्णं पाणं वा, सील मंते सुसीलो वा, न पुनः परमार्थेन, शीलवन्तः साधुः तस्स मुधेत्र णिजराए दायन्त्रं, नत्विहलौकिकं किंचिन्निर्वाहकं प्रतीत्य दायनं, अथवा शीलवानिति श्रावकः, अशीला नाम मिध्यादृष्टयः तस्मिन् शीलवति वा
परवस्त्रादिवर्जनं
॥२२३॥
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक- ताङ्गचूर्णिः ॥२२४॥
। निग्रन्थ त्यादि
दाणं विवज्जए। 'एवं उदाहु णिग्गंथे' सिलोगो ॥४६०॥ एवमवधारणे, उदाहृतवान् उदाहुः, नास्य ग्रन्थो विद्यत इति निर्ग्रन्थः महावीरः, स एव च महामुनिः, किं महं ? यदसौ मनुते, अणंतं णाणदमणं च, धर्म देशितवान् , श्रुतमिति कम्मंतरं, धर्म अनेन श्रुतधर्मेण चारित्रधर्मावशेषमेव श्रुतधर्मेणापदिश्यते "भासमाणो ण भासेज'सिलोगो ॥४६१।। अथवा तेण भगवता भापासमितेनायं धर्म उद्दिष्टः योऽप्यन्यं कथयति सोऽप्येवमेव कथयतु, भासमाणो ण भासेज्ज, यो हि भापाममितःसो हि भाषामाणोऽप्यभाषक एव लभ्यते, उक्तं च-'वयणविभत्तीइ कुसलो वयोगतं बहुविध वियाणंतो। दिवसंपि जंपमाणो सोवि हु वइगुत्ततं पत्तो ॥१॥' जहाविधीए परिहरमाणो मचेलोवि अचेल एवापदिश्यते, जहा या आऊंडुअगोय णिठुभगो य, अथवा भासमाणे ण भासेज्ज, ण रातिणियस्स अंतरं भासं करेज्जा, ओमरातिणियस्म वा, णो य वंफेज मंमयं वंफेति णाम देसीए भासाए उल्लाबो वुचति, तदपि च अपार्थकं अश्लिष्टोक्तं बहुधा तं वंफेतित्ति वुचति, अथवा ण फेज्ज मम्मयंति, कथं ?, जातिकुशीलतवेहि मर्मकृत् भवतीति मर्मक, मायाठाणं न सेविज माया णाम गूढाचारतो कृत्वाऽपि निवः, करिष्यमानश्च न तथा दर्शयत्यात्मानं, यदा वक्तुकामो भवति तदा पूर्वापरोऽनुचित्य बाहरे। किंच, 'संतिमा तधिया भासा' सिलोगो ॥४६२।। सन्तीति विद्यन्ते, तधिका नाम सद्भुता इत्यर्थः, भाष्यत इति भाषा, अनेके एकादेशात् जं वदित्ताऽणुतप्पति खयमेव चौरः काणः दामस्तथा राजविरुद्धं वा लोकविरुद्ध वा एप वा इणमकासी, अनुपातो हि दोपं प्राप्य वा बन्धघातादि भवति, अप्राप्तस्य परं वा सागसं निरागसं या दोपं प्रापयित्वा चानुतापो भवति, किंच-'जंछण्णं तं न वत्तवं छण हिंसायां यद्विहिसकं तन्न वक्तव्यं, तद्यथा-लूयतां केदारः युज्जनां शकटानि गोर्वध्यतां निविश्यन्तां दारका इति, एसा आणा णियंठिया
Partita
॥२२॥
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
होलावादनिपधादि
श्रीसूत्रकतालचणिः ॥२२५॥
आज्ञा नाम उपदेशः, णियंठा इति निर्ग्रन्थः, एपा महाणियंठाण वा, एपा आज्ञा उपदिष्टा, किंच॥४६४॥ होला इति देसीभापातः, समवया आमन्व्यते यथा 'लायनं कोइ रे हेल्ल'ति, सहीवादमिति सखेति, सोलवादो प्रियभाप इव, गोत्रावादो वा पठ्यते. यथा किं भो! ब्राह्मण क्षत्रिय काश्यपगोत्र इत्यादि, तुम तुमति अपडिपणे जो अ तुमंकारभिजे, वृद्धो वा प्रभविष्णुर्वा स न वक्तव्यः, अपडिण्णो णाम साधुरेव, सव्यसो तं ण वत्तए-सर्वशस्तन्न ब्रूयात् । किंच-यदुक्तं णिज्जुत्तीए-'पासस्थोसण्णकुसील| संथवो ण किर वति' तदिदं-'अकुशीले सदा भिक्खू' सिलोगो । ४६४ ।। कुत्सितं शीलं यस्य स भवति कुशीलः, स तु | पासत्थादीणं एगं, ततो पंचण्हवि, तन्न तावत् वयं कुशीलेन भाव्यं, णो य संसग्गियं भये न च तैः संसगी कुर्यात , संसर्जनं संसर्गिः, आगमणदाणग्रहणसंप्रयोगान्मा भूत् 'अंबस्स य णिवस्स यत्ति तं न संसगिं तैर्भजेत संसर्गिस्तद्भवं गमयति-कथं?सुहरूवा तत्युवसग्गा सुखरूपा नाम सुखस्पर्शाः, तद्यथा को फासुगपाणीएण पादेहिं पक्खालिजमाणेहिं दोसो ?, तहा दंतपक्खालणे, उव्वट्टणे, एवं लोगे अवण्णो न भवति, अवा सुख इति संयमः, संयमानुरूपा हि तत्रोपसर्गा भवन्ति, मणे बई, त्रिविधेनापि करणेन सातिं मनुते, गणु को आहाकम्मे दोसो, ण वा सरीरोऽधम्मो भवति, तेण शरीरसंधारणत्थं उपाहणसन्निधिगादिसु | को दोसो ?, उक्तं हि-'अप्पेन बहुमसेजा, एतं पंडितलक्षणं ।' संपयं हि अप्पाई संघयणाई धितिओ य तेण एवमादिसुरूवेसु | उवसग्गेसु पडिबुज्झेज, तेवि हु पडिबुज्झेज णाम जाणेजा, जाणित्ता ण संसरिंग कुजा, यदापि नाम स्यात् यदृच्छया तैः संसग्मी तदापि एवमादि सुहरूवे उवसग्गे पडिबुज्झेज, तेवि हु पडिबुज्झिऊणं ण सद्दहेज, यथाशक्तितश्च अभिहन्यात् । किंच-मिक्खादिनिमित्तं च गृहपतिमनुप्रविश्य तत्र 'नन्नत्य अन्तरायण' सिलोगो॥४६५॥ अंतरागं 'जराए अभिपूतोवा, वाहितोतपस्वी'
॥२२५||
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक ताङचूर्णिः ॥२२६॥
क्रीडावर्जनादि
।
ant
TIONP
PASSISTiminar
इत्यादि, गामकुमारीयं किडं, ग्रामधर्मः क्रीडा, कुमारक्रीडा च गामकुमारीयं, किं तत्र ?, ग्रामक्रीडा हास्यकन्दर्पहस्तस्पर्शनालिंगनादि ताभिः सार्दू, एवं वा स्त्रीमिः क्रीडते अति, पुंमिरिति सार्द्ध, कुमारकानां क्रीडा कुमारक्रीडा, तत् तंदुमआदालिंगादि, तंतु खुडगेहिं सार्द्ध गिहत्थकप्पट्ठगेहिं वा महंतेहिं वा सबकेली न कायद्या, नचातीत्य वेलां हसे मुणी, वेला मेरा सीमा मज्जायत्ति वा एगटुं, नातीत्य मार्यादां इसे मुणी, 'जीवे णं भंते ! हसमाणो वा उस्सुयमाणे वा कइ कम्मपगडीओ बंधइ ?, गोयमा! सत्तविहवंधए वा अट्टविहबंधए वा' इह हसतां संपाइमवायुवधो। किंच-'अणुस्सुओसिलोगो॥४६६॥ अणिस्सि(णुस्सु)ए उरालेहि, उराला नाम उदाराः शोभना इत्यर्थः, तेषु चक्रवर्त्यादीनां सम्बन्धिपु शब्दादिपु कामभोगेसु अन्यैश्वर्यवत्राभरणगीतगान्धर्वयानवाहनादिपु इह च परलोके वा अनिःसृतो अपमत्तो परिवए, अन्येपु वा आहारादिपु, चरियाए अप्पमत्तो, चरिया मिक्खुचरिया तस्यामप्रमत्तः स्याद् , यदि नाम तस्यामप्रमत्तः परीपहोपसर्गः स्पृशेत् ततो समाधिमधियासए।'हम्ममाणोन कुप्पेज'सिलोगो । ४६७॥ बुच्चमाणो असिलोगो नाम असुस्स्स्समाणो निदिजमाणो वा णिभत्थिजमाणो वा न संजले, न हि विदितः कोधा मामाभ्यामिन्धनेनेव वाग्निं संजले, तं पुण समणो अहियासेजा, सुमणो नाम रागदोसरहितो, ण य कोलाहलं करे ण उक्कढ़ि बोल वा करेज, राजसंपसारियं वा । किंच-'लद्धे कामे ण पत्थेजा' सिलोगो ॥४६८ लद्धा णाम जइ ण कोइ वत्थगंधअलंकारइत्थीसयणासणादीहि णिमंतेज तत्थ ण गिण्हेज, जओ धावितो, अथवा लद्धे कामे तवोलद्धीओ आगासगमणविभुतादीओ अक्खीणमहाणसिगादीओ य ण दाव उवजीवेज, ण य अणागते इहलौकिके एता एव वत्थगंधादीए, परलोगिगे वा, जहा बंभदत्तो तहा ण पस्थेज, एवं ताव विवेगो आख्यातो भवति, फिंच-आयरियाई सेवेज आचरणीयाणि आयरियवाणि दुविधा
॥२२६॥
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबुद्धशथूपादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥२२७॥
| एवि सिक्खाए, केसामंतिगं?-सुवुद्धाणं, सुटु वुद्धा सुबुद्धा गणधराद्याः यथा यदा काले (दा ये यदाकाले)आचार्या भवन्ति । | किंच-'सुस्सूसुमाणो उवेहेज' सिलोगो ॥ ४६९।। श्रोतुमिच्छा शुश्रूपा, कोऽर्थः १, पूर्वमुक्तं आयरियाई सिक्खेज सुवुद्वाणं, तेषां सकाशादिदानी तदर्थसुश्रूपा तथैव, उपासित, सु पत्थं शोभनप्रज्ञ, सुप्रशं-गीतार्थ प्रज्ञावन्तं, सुठु तवस्सितं सुतवस्सितं, यदि चेत्संविग्ग इत्यर्थः, तत्र केवंविधाचार्याः शरणं?, वीरा जे अत्तपण्णेसी वीराजन्त इति वीरा, आत्मप्रज्ञमपन्तीति आत्मप्रज्ञैपिणः, आत्मज्ञानमित्यर्थः, कथं ?, येनात्मा ज्ञायते येन वाऽस्य निस्सरणोपायः संयमवृत्तिव्यवस्थित इति, पुरुपादानीयाः सेव्यंत इत्यर्थः, राजानो राजामात्यादिकाच पंडिता धर्मलिप्सवो वा, पुरुपादानीया यदा संवृता भवन्ति इत्यतः प्रवति, प्रबजितास्तु | 'ते वीरा बंधणुम्सुका ॥४७०॥ अहवा पूर्व गृहवासे द्विविधमपि भावद्वीपं अदृष्टवन्तः प्रबजामुपेत्य पुरुपादानीयाः यदा संवृता भवन्ति धर्म लिप्सुभिः पुरुपैरादानीयाः, अथवा ग्राह्याः पुरुपा इत्यादानीयाः, अथवाऽऽदानीय इत्यादानार्थिकः साधुः पुरुपथासौ आदानीयश्च पुरुषादानीयः, ते धीरा इति आदानीयाः, वीराजन्त इति वीराः, बन्धनानि कालादीनि तेभ्यो मुक्का बंधणुम्मुक्का, न तदसंजमजीवितं पुनरवकासते विषयकपायादिजीवितं वा, जंतं कपायादिजीवितं पासत्थादिजीवितं तदिदं । तंजहा'अगिद्धे सहफासेसु' सिलोगो ॥४७॥ मणुण्णेसु सद्देसु फासेसु य अगिद्धेण भवितव्यं, रूवेसु अमुच्छितेण भवितब्ध, एवं गंधरसेसु, अमणुण्णेसु य सव्वेसु देसो न कायव्यो, णिगमणमिदाणिं अपदिश्यते 'सव्वं तं समयातीयं' सव्यमिति यदिदं धर्म प्रति इह मयाऽध्ययनेऽपदिष्टं, समय आरुहत एच, आदियंति भक्षणं, सामाभ्यन्तरकरणमात्र, अद भक्षणे, समयेण अतीतं समयाभ्यन्तरे ण, समयेनावद्धमित्यर्थः, अथवा ये वा परे कुसमयास्तान् कुसमयान् तदतीतं, अज्ञानदोपाद्विपयलाभस्थावनतराचर्यत
TREATRIPANISATI
O mamaANITAMIL
TAN
T RA
||२२७॥
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
PATNA
श्रीसूत्रक, ताहचूर्णिः १० समा०
अतिमानवर्जनादि
॥२२८॥
इत्यर्थः, किं तत?, यदिदं लवितं बहु, लवित नाम कथितमित्यर्थः, किंच-उक्तावशेपमिदमपदिश्यते 'अतिमाणं च मायं च सिलोगो ॥४७२॥ अतिरतिक्रमणादिपु, अतिशयेन मानं अतिमानं, एवं मायामपि, चशब्दात् क्रोधलोभावपि, कोऽर्थः ?, यदपि च चेत् क्रोधोदयः स्यात्तथापि तस्य निग्रहः कार्यः न तु साफल्यं, एवं शेषाणामपि अज्झवसेया, यद्यपि मानाहेष्वाचार्यादिपु प्रशस्तो मानः क्रियते सरागत्वात् तथापि तमतीत्य योऽन्यो जात्यादिमानः तं परिणाय-तं दुविधाएवि परिणाए परिणाय परिजाणेज, शेपेष्वपि प्रयोजयितव्यं, गारवाणि य सवाणि इडीगारवादीणि, परिज्ञायेति वर्तते, णिवाणं संधए मुणि णिव्वाणमिति संयम एव, तं संयमं अच्छिण्णसंधणाए ताव संधेहि जाव परं संयमट्ठाणं संचित, अथवा निर्वाणमिति मोक्षः संधित इति ॥ धर्माध्ययनं नवमं समाप्तं ॥
समाधित्ति अज्झयणस्स चत्तारि अणुयोगदारा, अहियारो से समाधीए, एसो य जाणितुं फासेतव्यो णामणिप्फण्णे, 'आदाणपदेणाधं गोण्णं णाम गाथा (१०३) यस्मादादौ व्यपदिश्यते 'आपति मतिमं अणुवीति धम्म' इतरथा त्वध्ययनस्य समाधिरिति संज्ञा, तेनैवार्थाधिकारः, जहा असंखयस्स आदाणपदेण असंखतंति णाम, तं पुण पमायापमादत्ति अज्झयणं वुचति, जेण तत्थ पमादो अप्पमादो य वणिजति, तहेव लोगसारविजयो अज्झयणं, आदाणपदेणं पुण आवंतित्ति वुचति, एवमादीणि अज्झयणाणि आदाणपदेण वुचंति, गुणणिफण्णेणं पुणाई णामेण तेसिं णिक्खेवो भवति, एयस्स पुण गुणणिफणं णाम समाधिः, सा च पड्विधा भवति, 'णामं ठवणादविए' गाथा (१०४) तत्थ दयसमाधी णं "पंचसुवि य विसएसु' गाथा (१०५) श्रोत्रादीनां पंचानामपि इन्द्रियाणां यथास्वं शब्दादिभिर्मनोविपयैर्या तुष्टिरुत्पद्यते सा द्रव्यसमाधिः, अथवा दवं जेण तु द
२२८॥
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताजपूर्णि:
॥२२९॥
समाधी, साधितं च जं दव्यं सोमणवण्णादि सा दव्वसमाधिः, क्षीरंगुडादीणां च समाधि अविरोध इत्यर्थः, दव्वेण समाधिरिति, जहा उपजुत्ताणं परिणामिगसमाधिरित्यादि, आहितं विच्यं ददति, जहा तु लोए आहितंति समं भवति, एसा दव्त्रसमाधिः, खेततो समाहि खेत्तसमाही, जहा दुब्भिक्खहताणं सुभिक्खदेसं पाविऊण समाधी, तथैव चिरप्रवसितानां स्वगृहं प्राप्य, जत्थ वा खेते समाधी वणिजति, कालसमाधी णाम जस्स जत्थ काले समाधी भवति, प्रशस्तावद्धानसंतानां वर्षासु नक्तंमूलूकानां अहनि बलिभोजनानां वायमानां शरदि गवां, जस्स वा जचिर कालं समाधी, 'भावसमाधी चतु०' ॥ १०६ ॥ तंजहा - णाणसमाही दंसणसमाही चरितममाही तयममाही, गाणसमाही जहा जहा सुयमधिजति तथा तथाऽस्यातीच समाधिरुत्पद्यते, ज्ञानोपयुक्तो हि आहारमपि न कांक्षते, न वा दुःखस्योद्विजते, झेयार्थावलंबने चास्यातीव समाधिरुत्पद्यते, दर्शनसमाधिरापे जिनवचननिविष्टबुद्धिरिह निर्वातसरण प्रदीपवन कुमतिभिर्भ्राम्यते, चारित्र समाधिरपि विषयसुख निःसंगत्वात्परां समाधिमाप्नोति उक्तं च- "नैवास्ति राज| राजस्य तत् सुखं०" तपःसमाधिरपि नासौ तहा भावितत्वात् कायक्लेशक्षुत्तृष्णापरीपहेभ्य उद्विजते, तथैवाभ्यन्तरतपोयुक्तः ध्यानाश्रितमना निर्वाणस्य इव न सुखदुःखाभ्यां बाध्यते, गतो णामणिष्फण्णो । सुसानुगमे सुत्तमुच्चारयन्यं जाव 'आधं प्रतिमं अतिवीय धम्मं वृत्तं ॥ ४७३ || सम्बन्धः अच्छिन्नं निर्वाणं, संधनेति वर्त्तते स एवं भगवान् तस्यामच्छिन्ननिर्वाणसन्धनायां वर्त्त मान आघं मतिमं अणुवीयि धमं आघंति आख्यातवान् मतिमानिति केवलज्ञानी, अणुवीयित्ति अनुविचित्य कथयति, ग्राहकं ब्रवीति जहा 'णिउणे णिउणं अत्थं थूलत्थं थूलबुद्विणो कथए' सुलूगावि चिंतेंति-मम भावमनुविचिन्त्य कथयन्ति, तिरियायवि चिंतयंति-अम्हं भगवान् कथयति, आहाराद्या द्रव्यसमाश्रयः प्ररूप्य प्रशस्त भावसमाधिः अंजुमिति उज्जुगं न यथा शाक्या
समाधिः
॥२२९॥
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
-अनि
दानादि
, वृक्षं स्वयं न छिदंति, भिन्नं जानीहि, तं छिदानं ब्रुवते तथा कार्पपणं न स्पृशति, क्रयविक्रयं तु कुर्वते, इत्येवमादीभिः अंततो विकतागचूर्णिः
प्पितव्यं, अपडिण्णे मिक्खू स समाधिप्रत्येकः समाधिप्राप्तः योऽप्रतिज्ञः इहपरलोकेपु कामेसु अप्रतिज्ञः अमृञ्छित इत्यर्थः, अद्विष्टो ॥२३०॥
या, मिक्खू पूर्ववर्णितः तुर्विशेपणे भावमिक्खु विसेसिजति भावसमाधिरेव प्राप्तनिवन्धने न निदानभृतः, अनिदानभूतो नाम अनाअवभृतः सर्वतो ब्रजेत् परियए, अथवा अणिदानभूतेसु परिवएजा अनिदाणभूतानीति निदा बंधने अबन्धभूतानीति अनिदानतुल्यानीति ज्ञानादीनि व्रतानि वा तेसु परिब्बएजा, अथवा निदानं हेतुनिमित्तमित्यनर्थान्तरं, न च कस्यचिदपि दुःखनिदानभूतो, जहा न तहा परिवएजा, काणि पुण णिदाणट्ठाणाणि, पावबंधादीणि, तत्थ पाणाइयातो चउबिहो, तंजहा-दव्यओ खित्तओ कालओ भावओ, तत्र क्षेत्रमाणातिपातप्रतिषेधे प्रतिपादनार्थमपदिश्यते 'उड्डे अहे या तिरियं दिसासु' वृत्तं ।। ४७४ ॥सब्बो पाणाइवातो कन्जमाणो पण्णवगादि संपडुच्च उड़े अहे य तिरियं वा कजति, तत्रोर्ध्वमिति अप्पणो यदूर्द्धमिति यदधः शिरसः, अधः इति
अधः पादतलाभ्यां, शेपं तिर्यक, तत्रोचं संपातिमरजोवर्षोल्काप्रदीप्तगृहादीनि वायुवृक्षपक्षिमक्षिकाः ये वाऽन्ये वृक्षगृहाद्याश्रिताः, एव। मस्तिर्यक् विभाषितव्याः, द्रव्यप्राणातिपातस्तु तसा य जे पाणा, भावप्रागातिपातस्तु हत्थीह पादेहि य असंजमतो, चशब्दात्
अपि उच्छासनिश्वासकासितवायुनिसर्गादिपु सर्वत्र संयमति, एवं समाधिर्भवति, एवं मायं माणं च संजमेजा, तथैव अदिणं ण गेण्हितव्यंति ततियं वतं, एवं सेसाणिपि अत्थतो परवेयव्याणि, ज्ञानदर्शनसमाधिप्रसिद्धये त्विदमपदिश्यते 'सुयक्खायधम्मे वितिगिच्छतिण्णे' वृत्तं ॥४७५।। सुष्टु आख्यातो धर्मः सम्भवति सुअक्खायधम्मे द्विविधो, वितिगिच्छातिण्णोत्ति दर्शनसमाधि गिहिता, निस्संकिय निकंखिय गाथा, जेण केणइ फासुगेणं लाढतीति लाढः सुत्तत्थतदुभयेहिं विचित्तेहिं किसेवि देहे अपरितंते
॥२३०॥
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
HTIAN
RANORITrama
आत्मतुल्यत्वादि
श्रीसूत्रकतागचूर्णिः ॥२३१॥
ALBUMCHRISTimurarilal Sairman
लाढेत्ति, आयतुले पयासुचि प्रजायन्त इति प्रजाः पृथिव्यादयस्तासु यथाऽऽत्मनि तथा प्रयतितव्यं, न हिंसितव्या इत्यर्थः, आत्मतुल्या इति 'जह मम ण पियं दुक्खं' एवं मुमावादेवि, जहा मम अब्भाइक्खिजंतस्स अप्पियं एवमन्नस्यापि, एवमन्येष्वपि आश्रवद्वारेपु आत्मतुल्यत्वं विभापितव्यं, आयं ण कुजा इह जीवितट्टी आयो नाम आगमः तमायं न इहलोकजीवितस्यार्थे | कुर्यात् , अण्णपाणवत्थसयणपूयासकारहेउं वा चयं ण कुजा, चयो णाम सन्निचयं न कुर्याद् , अन्यत्र धर्मोपकरणं, शेपमाहारादि, वस्तुसश्चयः सर्वः प्रतिपिध्यते, हिरण्यधान्यादिसंचयोऽपि प्रतिपिध्यते, येनानागते काले जीवका स्यादिति, तंप्रतीत्य भावसंचयो भवति, कर्मसंचय इत्यर्थः, तेण चयं ण कुजा सुतवस्सी-भिक्खू । किंच 'सबिंदिया(याभि)णिब्बुडे पयासु'वृत्तं ॥४७६।। मर्चेन्द्रियनिवृत्तो जितेन्द्रिय इत्यर्थः, प्रजायत इति प्रजाः-खियः, तासु हि पंचलक्खणा विषया विद्यन्ते, शब्दास्तावत्कलानि वाक्यानि | विलासिनीनां, रूपेऽपि 'गतानि सव्यं व्यवलोकितानि, मितानि वाक्यानि च सुन्दरीणां०'रसा अपि चुंवनादयः, यत्र रसस्तत्र गन्धोऽपि विद्यते, म्पर्शाः सम्बन्धकुचोरुवदनसंसर्गादय इत्यतः सम्बंदिया णिचुडो पयासु, सयओ विप्रमुक्त इति चरेत् , सर्वासमाधिविप्रमुक्तः सर्ववन्धनविप्रमुक्तः, किंच-स एवं विप्रमुक्तबन्धनः पासाहि पाणे य, पुढो णाम पृथक् २ अथवा पुढोति बहुगे पाणे विविहेहिं दुक्खेहि सण्णा विसण्णेहि, विसंतो वा विसंतीति प्रविशंति संसारं नगरं परलोगं च, अथवा अयमाजवंजविभावो ज्ञायत एव, अडविहकर्मोदयदुःखेन अट्टेति आत्तों, अथवा दुक्खट्टिता, अट्टत्ति आर्तध्यानोपगताः, मनोवाकायैः परितप्यमानो, 'एतेसु बाले तु पकुबमाणे' वृत्तं ॥४७७॥ एतेष्विति जे ते पुढो विसन्ना ये प्रकुर्वन्ते हिंसादीनि एतेष्वेव आवर्यते-कर्मणि पावकैः वध्यते च एवं वालो एवमित्यवधारने एवं हि बाला चौर्यपारदारिकादीनि इहैव हस्तादिच्छेदान् बन्धबधादीश्च प्रामोति,
CRIMIMPERMITTHI
।
AmitSTERTAImins MEDICINETITLETDADAIL
-
॥२३१॥
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवतादि
withililite IINITaranatharummahitFiNamma
। श्रीसमक- एवं तु एवमनेन सामान्यतो दृष्टेनानुमन्ये यथा इह हिंसानृतचौर्याब्रह्मपरिग्रहादीन् प्रकुर्वन् दोपान प्राप्नोति एवमेव परत्रापि नरका__ ताइणि दिसु दुःखानि ग्रामोतीत्यतः आउट्टति, आउट्टती नाम निवर्त्तते, वक्तारोऽपि च भवंति-आउट्ट समाउट्टो समाउर्तिसु तु, इदाणिं । ॥२३२॥
वाला हि दृष्टापायाः प्रायसो निवर्तते, अपायोद्वेजिनां चालानां भीरूणां अपदिश्यते, संसात् कानि पापानि येभ्योऽसौ निवर्त्तते , । अतिवातो कीरति अतिपतनमतिपातः प्राणातिपात इत्यर्थः, जेणं अप्पाणं वापरं वा जीविताओ ववरोवेति, नियतं युजते नियु
जते, यथा राजादिभिभृत्यादयः युद्धाधिकरणाध्यक्षादिपु तेषु निगुंजते, एवं यावन्मिथ्यादर्शनादीनि, किंच-तिष्ठन्तु तावोऽतिपातं 10 कुर्वन्ति, ये च भृत्यानुभृत्या वा तेषु तेषु कर्मसु नियुंजते अन्येऽपि पापं कुर्वते, तद्यथा-'आदीणभोईत्ति' वृत्तं ॥ ४७८ ॥
यावदैन्यं तावद्दीनः, कोऽर्थः ?-दीणकिवणवणीमगादि पावं कति, उक्तं हि-'पिंडोलगेवि दुस्सीले, नरगाओ ण मुचति' आदीणतणेण भुंजतीति आदीणभोजी, सो पुण कयाइ अलब्भमाणो असमाधिपत्तो अधे सत्तमाएवि उवबज्जेज्जा, जहा सो रायगिहच्छणपिंडोलगो वेभारगिरिसिलाए घल्लितो 'मंता हु एवं मत्वा एगन्तसमाहिमाहुः, द्रव्यसमाधयो हि स्पर्शादिसुखोत्पादकाः अणैकान्तिकाश्च भवन्ति, कथं?, अन्यथा सेवनादसमाधि कुर्वते, उक्तं हि-तच्चेव होंति दुक्खा पुणोवि कालंतरवसेणं' ज्ञानाधास्तु भावसमाधयः एकान्तेनैव सुखमुत्पादयन्ति हि, परवचः-एवं मत्वा संपूर्ण समाधिमाहुस्तीर्थकराः, स एवं बुद्धे समाधियरते बुद्ध इति जानको, भावसमाधीय रते, बुद्ध इति जानको भावसमाधी एवं चतुर्विधो पट्टितो, दयविवेगो आहारादि, अट्ठकडिअंडगप्पमाणमेत्तकवलेण०, एगे वत्थे एगे पादे, भावविवेगो केसायसंसारकम्माण, दुविधे विरत्तो विवेगो एवमस्य समाधिर्भवति, पाणातिपाताओ णवएण भेदेणाविरमणा अविरति, लेश्या स्थिता यस्याचिःस भवति ठितचा, अवहितलेश्य इत्यर्थः
t umntralhinimaliNINHIanmoimal
२॥
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
...
श्रीसूत्रक-1
...
॥२३॥
.
विसुद्धलेसासु'ठितो सो 'सवं जगं तु वृत्तं ॥ ४७९ ॥ जायत इति जगत् , 'समता नाम 'जह मम ण पियं दुक्खंणस्थि य जगत्समसि'कोई वेसो पिओ व०' अथवा अन्यस्य ग्रियं करोति अन्यस्याप्रियमित्यतः, कोऽर्थो?-नान्यान् घातयित्वा अन्येषां प्रियं करोति, तादि मुपकैः मार्जारपोपवत् , अथवा प्रियमिति सुखं मसचाना, तदेपां प्रियं न कुर्यात् , न कस्यचिदनियं, मध्यस्थ एव स्थादित्यतः | सम्पूर्णसमाधियुक्तो भवति, कश्चित्तु समाधि संधाय 'उहाय दीणे तु पुणो विसण्णो' उत्थायेति 'समाधिसमुत्थानेन, दीन | इत्यूजितो भोगामिलापी, सर्वो हि तर्कुको दीनो भवति, ईप्सितलंभे च दीणेतरः, पुणो विमति गिहत्थीभूतो वा पीसत्थभूतो बा, अयं तु पाश्र्वोऽधिकृतः, पूयासकारामितापी वसपात्रादिभिः पूजनं च इच्छति, सिलोगो णाम इलावा यश इत्यर्थः, सो दुहसेआए वदृति, अमिलममाणी अममाधिद्वितो भवति, किमयं पुण पूयासिलोगफामी ?, भणितं च-जाति णिपीय पजं जतिक 'अहाकडं चेव' वृत्तं ॥४८०॥ आहाय कडं आधाकडं आधाकर्मत्यर्थः, अथवा अन्यानपि जाणि साधुमाधाय कीडकडादीणि क्रियते ताणि आधाकडाणि भवंति, अधिक कामयते-प्रार्थयतीत्यर्थः, अथवा णियमेण णिमंतणा, जो तं णियामणं गेण्हति सो णियायमाणे, जो पुण अहाफम्मादीणि कम्माई सरति-सुमरइति निगच्छति गवेष(य)तीत्यर्थः, स पासत्थोसण्णकुशीलाणं विस-17 | प्रमाणं संयमोद्योते मार्ग गवेषति, विपीदति वा, येन संमारि विसणो भवत्यसंयम इति, विसण्णमेपतीति विपण्णेपी, तहा तहा दीणभावं गच्छति शुक्लपटपरिभोगवत् , परिभुञ्जमाणा शुक्लपटवत् मलिनीभवत्यमो, इत्थीहि सत्ते य पुढो य बाले सक्ता रक्ता गृद्धा, पुढो इति पृथक् बहवः, स्त्रीनिमित्तमेव च परिग्रहं ममायमाणा, चतुर्विधपरिग्रहनिमित्तमेव 'आरंभसत्ता' वृत्तं ॥४८॥ आरभसत्ता, 'आरभो दब्बे भावे य, तत्र सक्ताः असमाधि पत्ता णिचयं करेंति, हिरण्णसुवण्णादी देवणिचय, दव्वणिचयदो- ॥३३॥
..
.
.......
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्रव्यचयादिनिषेधः
ताहाण ॥२३४॥
सेणं अट्ठविधाम्मणिचयं करेति, इहलोक एव च असमाधिगुणं जानानः समाधिधर्म वा समीक्ष्य चरेदित्यनुमत्यर्थः, सर्वेभ्योममाधिस्थानेभ्यो विनमुक्तः आरभपरिग्रहादिभ्यः अणिस्सितभावविहारेण विहरमाणो। छंदे ण कुजा हित(इह)जीवितही' वृत्तं ।। ४८२ ।। छन्दः प्रार्थना अमिलाप इत्यनर्थान्तर, पठ्यते च 'आयं ण कुजा' आयं गच्छतीत्यादयो हिरण्यादि सद्दादी वा, इहजीवितं णाम कामभोगादयः यशःकीर्तिरित्यादि, असंयमजीविताधिकारेसु तद्गृहकलत्रादिषु अमज्जमाणो य परिवएज्जा, किच-णिसम्मभासी य विणीतगेधी णिसंमभासी णाम पूर्वापरसमीक्ष्यभापी, अहाअकम्मभोगी, स्वजनादिपु गिद्धी विनीता यस्य म भवति विनीतगिद्धी, हिमया अन्विता कथ्यत इति कथा, कथं हिंसान्वितं ?, तस्मादश्नीत पिवत स्वादत मोदत हनतातिहनत छिन्दत प्रहरत पचतेति, आहाकडं वान निकामराज ॥४८३।। आहाकडं-औद्देशिकमित्यर्थः,ण अधिकामेजा ये तान् च कामयन्ति न तैः पावस्थादिभिरागमणगमादि तत्प्रशंसादिसंस्तवं च कुर्यात, किंवा एवं समाधियुक्तः धुने उरालं तु अकंग्वमाणो उरालं णाम औदारिकशरीर तत्तपसा धुनीहि, धुननं कृशीकरणमित्यर्थः, तस्मॅिश्च धूयमाने कर्मापि ध्यतेऽनपेक्षमाण इति, नाहं दुर्बल इतिकृत्वा तपो न कर्त्तव्यं, दुर्बलो वा भविष्यामीति, याचितोपस्करमिव व्यापारयेदिति, तत्र विशेषान् अनपेक्षमाणः वेचाय असमाधिः, श्रवतीति श्रोतस्तद्धि गृहकलनधनादि प्राणातिपातादीनि वा श्रोतांसि, तान्यनपेक्षमाणः धुनीहीति वर्त्तते, श्रोतांस्यप्यनपेक्षमाणः, म एव तेपु असज्जमाण इत्यर्थः, किंच-पेक्ष्य न प्रार्थये तवो 'एगत्तमेव अभिपत्थएज्जा' वृत्तं ॥ ४८४ । एकभाव एकत्वं, नाहं कस्यचिन् ममापि न कश्चिदिति, 'एको में शाम अप्पा, णाणदंसणसंजुतो । सेसा मे बाहिरा भावा, सव्वे संजोगलक्खणा ॥ १ ॥' एवं वैराग्यं अणुपत्थेज्ज, अथ किमालंबन कृत्वा ? 'एवं पमोक्खे ण मुसंति
॥२३४॥
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमोक्षादि
श्रीसूत्रक- ताङ्गचूर्णिः ॥२३५॥
पासं' चेव एतं एकत्वं एम चेव पमोक्खो, कारणे कार्योपचारादेप एवं मोक्षः, भृशो मोक्षो पमोक्खो , सत्यवाय, अथवा जानादिममाधि प्रमोक्षं, अमुसंति एतदपते, तदेकान्तसमाधिरेव प्रमोक्षः, अमुसंति अननृतः, अयं वा परमोक्षक इति,अक्रोधने, न केवलमक्रोधनः, एवं अर्थभणे अवंकणो अलुब्भणे जाव अमिच्छादसणो, सत्या णाम संयमोऽनृतं वा, सत्ये रतः सत्यरत , सत्यो नाम संयमस्तस्मिन् , तपस्तपस्वी दुरुत्तरगुणाः, एते हि मूलोत्तरगुणा विचित्रा स्रगिव श्रीकृताः, तत्रोत्तरगुणा दर्शिताः, मूलगु-| णास्तु 'इत्थीसु या अरतमेहुणे या वृत्तं ॥ ४८५ ।। तिविहाओ इत्थिगाओ, न रतः अग्तः विरत इत्यर्थः, परिग्गहं चेव अमायमाणे एवं सेसावि अहिंसादयो मूलगुगाः, चउत्थपंचमयाण तु वयाणं भावणा-उचावएहिं अनेकप्रकाराः शब्दादयः, अथवा उच्चा इति उत्कृष्टाः, अबचा जघन्याः, शेषा मध्यमा, बायत इति त्राता, थि सेवायां, ते न संश्रियमानाः, असंश्रयमान एप च विषयान भिक्षुः ममाधिप्राप्तो भवति, इहैव नैवास्ति राजराजस्य तत् सुग्वं' परे मोक्ष इति, स एवं समाधिप्राप्तः 'अरति रतिं च अभिभूय' वृत्तं ॥ ४८६ ।। कण ?, समावीए, पतनादिफासंति, तणफासग्रहणेण कट्ठसंथारगइकडा य, | समाधिसमाओगे हियाओ तत्थ तणेहि विज्झमाणे वा अत्थुरमाणे वा सम्मं अधियासंति, सीतं सीतपरीसहो, तेऊ उसिणपरीसहो, तणादिफासग्गहणेण दंसगमसगादिपरीसहा गहिता, सद्दग्गहणेण सव्वे अक्कोसादिसद्दपरीसहावि गहिता, सुभिदुब्भिगहणेण इट्ठाणिट्ठविसया गहिता, किंच-'गुत्ते वई य ममाधिपत्ते' वृत्त ॥ ४८७॥ मौनी वा समिते वा भाषने, भावममाधिपत्ते भवति, लेसं समाहटु तिणि लेस्साओ अवहट्टु तिणि पसत्थाओ उपहटु, मयतो व्रजेत् परिवएज, किंच-गिहंण च्छाए णवि च्छादएज्जा उग्ग एव परकृतनिलयः स्यात् , संमिस्सभावं प्रजायंतः प्रजाः-स्त्रियः, अथवा सर्व एव प्रजाः
॥२३५॥
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीपत्रक ताजचूर्णिः ॥२३६॥
अक्रियावाद्यादि
गृहशाः ये तैः सन्मिश्रीभावं पअहे, संमिस्सिभावो णाम एगतो वासः, आगमणगमणाइसंथवो स्नेहो वा, एवं चारित्रममाधिः परिसमाप्तः । इदानीं दर्शनभावममाधिः-'जे के लोगंमि तु' अकिरिया य' वृत्तं ।। ४८८॥जेत्ति अणिद्दिवणिदेसो, अशोभनक्रियावादिनः पारतन्च्या अक्रियावादिनः क्रियातो, अक्रियो वाऽऽत्मा येपा, निश्चितमेव अक्रियात्मा नः, अन्येन केनचित्पृष्टा:कीदृशो वा धर्म ?, धुतं आदियंतित्ति धुतवादिनो, धुतं नाम वैराग्य, धुतमादियंति-धुतं पसंसेति, एवं ते धुतमपि आत्मी-1 कुर्वतः आरंभसत्ता यथा शाक्या द्वादश धुतगुणा ब्रवते, अथवा पचनादिद्रव्यारंभेऽपि सक्ताः समाधिवर्मन जानंति, विमोक्षस्य हेतुः विमोक्षहेतुः तमेवं तत्समुवदिसंति, 'तेसिं पुढोछन्दा' वृत्तं ॥ ४८९ ॥ पुढोछन्दाण माणवाणं पृथक् पृथक् छंदा
नानाछन्दा इत्यर्थः, केचित् क्रूरस्वभावा केचिन्मृदुस्वभावास्तथा केपांचिन्मसं केचिन्मासमद्याशिनः तथा केचित् गीतनृत्यहसितहै प्रियाः केचित्परव्यसनरताः केचिन्मध्यस्था इत्यादि, तथा दृष्टिभेदमिति, प्रतिक्रियाण' वा, पुढो वा तं, यथैव हि नानाछन्दा
कत्तव्यादिपु लौकिकाः तथैव हि किरिया अकिरियाणं वा पुणो पवाद उपादीयंत इत्युपादाः गृहा इत्यर्थः, अथवा उपवादो दृष्टिः, तद्यथा-केपांचिदात्माऽस्ति केषांचिन्नास्ति, एवं सर्वगतः नित्यः अनित्यः कर्ता अकर्ता मूर्तः अमूर्तः क्रियावन्निष्क्रियो वा, तथा केचित् सुखेन धर्ममिच्छन्ति केचिद् दुःखेन केचित् सौचेन केचिदन्यथा केचिदारंभेण, केचिनिःश्रेयसमिच्छन्ति केचि. दभ्युदयमिन्छंति, एकस्मिन्नपि तावच्छास्तरि अन्ये अन्यथा प्रज्ञापयंति, तद्यथा-शून्यता, अत्थि पुग्गले, णो भणामि णस्थित्ति पोग्गले, जंपि भणामि तंपि न भणामीत्यवचनीयं, अवचनीयं एव अवचनीयः, स्कन्धमात्रमिति, वैशेपिकाणामपि, अन्येषां न, द्रव्याणि नवेव, अन्येपां दश दशैव सांख्यानामपि, अन्येषां इन्द्रियाणि सर्वगतानि, एवं तेषां मिथ्यादर्शनप्रत्ययिकं अनुसमय
२३६॥
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमत्रक- तानचूणिः ॥२३७॥
DI
मेव कर्म वध्यते, दृष्टान्तो-जातस्स वालस्स पकुवदेह जातस्येति गर्भत्वेनोत्पन्नस्य, तद्यथा-निपकात्प्रभृतिरारंभः शरीर- शरीरवृद्धर्भवति, यावद्गर्भानिस्सृतः, आबाल्याच प्रवर्द्धते यावत्प्रमाणस्थो, जातशरीरवृद्धिरिंह कालक्षेत्रवाहोपकरणात्मसानिध्यायत्ता यतःध्यादयः अत उच्यते-प्रकुर्व इव प्रकुर्वन , यथा तस्यानुमामयिकी शरीग्वृद्धिः एवं तेषामपि मिथ्यादर्शनप्रतिपत्तिकालादारभ्य तत्प्रत्ययिक 'वैर-प्रबर्द्धते कर्म, वैराजातं बैर, यथा धेरै दुःखोत्पादक वैरिणा एवं कर्मापि, यद्यप्याकाशे निश्चल उपतिष्ठति अविरंतस्तथा 'अप्यस्व कर्म बध्यत एव,पठ्यते च-जाताण बालस्स पगम्भणाए.जातानामिति गर्भपाकान्निस्सृतानां, प्रगल्भं नाम धाष्टर्थ, हिंसादिकर्मस्वभिगतिरतिनिवेशोऽमिसंगितावा, इत्यतः पवद्धते वेरमसंजतस्स आयुक्वयं चेव अवुज्झमाणे वृत्तं ॥४९॥ i स एवं हिंसादिकर्मसु पसजमानः कामभोगे तृपितः छिबदमत्स्यवदुदकपरिक्षये आयुपः क्षयं न बुध्यते, उज्जेणीए वाणियो| | एगो रयणाणि कथं पविसिस्मामित्ति रजनिक्षयं न वुध्यते म, अंततो व्यग्रतया यावदिते सवितरिराज्ञा गृहीतः, यथा वा दिवि | 'देवाः, दोगुंदुगा इन देवा गतंपि काले ण णायंति, ममाई तद्यथा-मे माता मम पिता मम भ्रातेत्यादि सहस्माई हिंसादीनि करोति मन्दमिति मन्दः, अहो य रानो परितप्पमाणे 'सर्वतस्तप्यमानः परितप्यमानः मम्मणवणिग्वत् , कायेण कि
संतो वायाए मणेण य आर्तध्यानोपगतः आतः द्रव्या चप्पडिजंति शकटवर्क द्रव्यातॊ वा, भावट्टो रागद्दोंसेहि, सुठु सद्दे संमूढो, सव्वत्थ वाणियगदिद्रुतो वक्तव्यः, अजरामरवद्धालः, क्लिश्यते धनकारणात् । शाश्वतं जीवितं चैत्र, मन्यमानो धनानि च ॥१॥ एवमेतद्धनः मत्याऽ(नमत्य)र्जित्वा गजचौराग्निदायकाद्यविशेपं, अप्पं च बहवा'जहाय वित्तं पसवोय पंधर्व'वृत्तं ४११ ।। जधापत्ति त्यत्या, वित्त-धनं पशवो-गोमविष्यादयः, बान्धवाः पूर्वापरसंबद्धाः, मित्राः सहजात.कादयः, लालप्यती
॥२३७..
TA
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीवत्रकताजचूर्णिः ॥ २३८ ॥
अत्यर्थ लवति पुनः पुनर्वा लवतीति लालप्यते, हा मातः हा पितः हा विभवाः हा जीवलोक अदुहविसहा कुतीर्थिकाः राजादयश्थ अपि, रूपवानपि कोण्डरीक पौण्डरीकसरिसो, धनवान्नंदसरसो, धान्यवान् तिलग सेट्ठिसरिसो, तेऽवि सव्वे लालप्ययंता घतमृर्वेति, धन्तः - संसारः एवं ते यथा कर्मनिष्पन्ना प्रेत्य समाधिं न प्राप्नुवन्ति, यच तच्छाश्वतकारित्वेनाजरामरणेव अहन्यहनि उत्पद्यमानेन धनमुपार्जितं तदप्यस्याग्रे राजादयोऽपहरंति, एवं मत्वा पापाणि कर्माणि वर्जयेत् तपश्चरेत्, कथं ? - सीहं जहा खुडमिया चरंता' वृत्तं ||४९२|| क्षुद्राः मृगाः क्षुद्रमृगा, व्याघ्रवृकद्वीपिकादयः, मृगा रोहितादयश्च, अथवा स एव क्षुद्रमृगः दूरेणेति अदर्शनेनागन्धेन वा तद्देशपरित्यागेन च, अपि वातकम्पितेभ्यः वृणेभ्योऽपि सिंहा भयादुद्विग्नाचरन्ति, एवं तु मेधावि समिक्ग्व धम्मं एवं - अनेन प्रकारेण मेधया धावतीति मेधावी सम्यक् ईक्षित्वा समीक्ष्य ज्ञात्वेत्यर्थः, असमाधि कर्तॄणि च पावाणि दूरेण चिव एजा | 'संबुझमाणो' वृत्तं || ४९३ ॥ संबुज्झमाणो य, किं संबुज्झमाणो ?, समाधिधम्मं, मतिरस्यास्तीति मतिमान् चडूमाणपरिणामो हिंसादिपापत आत्मनो निवृत्तिं कुर्यात्, निवृत्तेः करणमित्यर्थः स्यात् किं पापात् ०१, हिंसापताणि दुहाणि मत्ता, हिसातः प्रभूतानि हिसापताणि जातिजरामरणाप्रियसंचासादीनि नरकादिदुःखानि च अड्डविधकम्मोदय निष्फण्णाणि, असमाधिं प्रसवतीति णिव्वाणभूते च परिव्वजा, निर्वाणभूतः सर्वभूतानां निर्वृत्तिकरणमित्यर्थः, द्रव्यवलयं शंखकः भाववलयं माया, यथा वा निवृत्तोऽन्याबाधसुखप्राप्तस्तिष्ठति एवं भगवानपि अव्यावाधसुखनिस्संगो, अनिवृत्तोऽपि निर्वृत्तभृतः सर्वतो व्रजेत् परिवएज्जा । मूलगुणाधिकारे प्रस्तुते 'सुसं ण वूया' वृत्तं ||४९४ | | आत्मनिः श्रेयसकामी एवं निर्वाणसमाधिर्भवति, कसिण इति सम्पूर्णः, संसारिकानि हि यानि कानिचित् स्नानपानादीनि निर्वाणानि तान्यसंपूर्णत्वात् नैकान्तिकानि नात्यंतिकानि च वक्तारोऽपि च भवति
वित्तादित्यागादि
॥२३८||
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्वैषणादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥२३९।।
णचा णिहि लद्धा एवमन्येपामपि बतानामतीचार सयं ण कुजा, णय कारवेजा, करतमणपि य णाणुजाणेआ, एवं योगत्रिककरणत्रिकेन । इदानी उत्तरगुणसमाधि-'सुद्धे सेयो जायणंत सज' (सुद्धे सिया जाइयमेसणिज) वृत्तं ।। ४९५|| सुद्धे सिया जाइउं लद्धं एसणिजं च, अथवा सुद्धं अलेनकडं, एसणिजं आहाणा(अणाहा)दीर्ण गल्लं पासएजा, अमुच्छितो अणज्झोववण्णो गवेसणघासेसणासु विइंगालवीइधूम, धितिमं विप्पमुक्के सुसंजमे धृतिमान्' आगारवंधणविप्पमुक्के, ण पूजासकारही सिलो. | गोत्ति जसो णाणतवमादीहि सिलोगो ण कामएज'निक्खम' वृत्तं णिक्खम्म गेहातो णिरावकंखी अप्पं वा बहुं वा उपधि विहाय निष्क्रांतो मिच्छत्तदोसादीहिं गृहकलत्रकामभोगेसु गिरावकंखो, दव्यतो भावतो य कायं विसेसेण उत्सृज्य विउमज्जा, दव्वणिदाणं सयणधणादि भावणिदार्ण कम्म, णो जीवितं णो मरणामिकंखी, वलयं वक्रमित्यर्थः, द्रव्यवलयं शङ्खकः माववलयं अष्टप्नकार कर्म, येन पुनः पुनर्वलति संसारे, वलयशब्दो हि वक्रतायां भवति च गतौ, वक्रतायां यथा वलितस्तन्तुर्वलिता रज्जुरित्यादि गतीच, चलति सार्थ इत्यादि, वलयविमुक्त इति कर्मबन्धनविमुक्तः, अथवा वलय इति माया तया च मुक्तः, एवं क्रोधादिमाणविमुक्ताः इति ।। दशममध्ययनं समाप्तम् ॥
मग्गोत्तिअज्झयणस्म चत्तारि अणुयोगदाराणि, अधियारो मग्गपरूवणाए, पसत्थभावमग्गोयरणाए य, णामणिप्फण्णे मग्गो, 'णामंठवणादविए' गाहा ॥१०७।। वतिरिनो दव्यमग्गो अणेगविधो 'फलग लता अंदोलग'गाथा ॥१०८॥ फलगेहि जहा ददरसोमाणेहि, जहा फलगेण गम्मति वियरगादिसु, चिक्खल्ले वा, जहा वेत्तलताहिं गंगमादी संतरति, जहा चारुदत्तो वेत्तवतिं वेत्तेहिं उल्लंपिऊण परकूलवेहिं आलाविऊण अण्णाए उत्तिण्णो, अंदोलएण अंदोलारूढो एत्तिया, जं वा रुक्खमालं
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णि: । ॥ २४०॥
अंदोलिएऊ अप्पाणं परतो बच्चति, जहालता तहा वेतेवि, अथवा लतत्ति आकंपिऊणं, अणाए लत्ताए लग्गवि रज्जुहि गंगं उत्तरति, दगं णदी, जायणं विलं दीवगेहिं पविसंति, रज्जुं वा कंडिए बंधिऊण पच्छा रज्जुं अणुसरंति केचिद् रसकूपिकादौ महत्यं - धकारे; पुणो णिगच्छति गच्छति, स चैव पासमग्गो खीलगेहिं रुमाविसए बालुगाभूमीए चक्कर्मति केचित्, रेणुप्रचुरे प्रदेशे कीलिकानुसारेण गम्यते, अन्यथा पथभ्रंशः, अयं पथो लोहबद्धः सुवण्णभूमीए एत्थं पक्खीणंति, जहा चारुदत्तों गतो, छत्तगमग्गो छत्तगेण धरिजमाणेणं गच्छति उपद्रवभयात्, जहा गणिगों पावातो, जलमग्गो णावाहिं, आगासमग्गो चारणविजाहराणं, 'खेत्तंसि जंमि खेत्ते ० ' गाथा ||१०९ ॥ जंमि खेत्ते मग्गो, भूमिगोअराणं भूमीए मग्गो, देवाणं आगासे, खेचरविज्जाहराणं उभये, अथवा खेत्तस्स मग्गो जहा सो खेत्तमग्गो एवमादि, ग्राममार्गो नगरमार्ग इत्याहि, यथैष पंथा विदर्भायाः अयं गच्छति हस्तिनागपुरं, कालमग्गो जो जंमि काले मग्गो वहति यथा वर्षारात्रे उदगपूर्णानि सरांसि परिरयेण गम्यंते, व्याशुककर्द्दमानि शिशिरे, ग्रीष्मे वा, उज्जुमग्गेण यस्मिन् वा काले गम्यते यथा ग्रीष्मे रात्रौ सुखं गम्यते, हेमंतेऽहनि जच्चिरेण वा गम्मति यथा योजनिकी संध्या, भावसग्गो दुविधो पसत्थो अपसंस्थो य, दुविहंमिवि तिगभेदो० गाथा ॥ ११०॥ अपसत्य भावमग्गो तिविधो, तंजहा - मिच्छत्तं अविरति अण्णाणं ३, पसत्थभावमग्गो तिविहो, तंजहा सम्मणाणं सम्मदंसणं सम्मचारित्रं ३, तस्स
हिस्सा मगर दुविहो विणिच्छयो, विनिश्रयः फलं कार्यं निष्ठेत्यनर्थान्तरं, पसत्थो सुग्गतिफलो, अप्पसंस्थो दुग्गतिफले, सुगतिफलेनाधिकारः, अध्पसंत्थमग्गडिताणं पुण दुग्गतिगांमुगाणं दुग्गतिफलवातीणं ॥ १११ ॥ तिणि तिसट्टा पावादियसता, मग पुण चतुर्विधो खेमे णामेंगे क्खेमरूवे खेमे णामेगें अक्खेमरुवे अखे में णामेगे खेमरुवे अखे में अखेमरुवेति, अदुग्गं णिचोरं
द्रव्यमा
र्गादि
२४०॥
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥२४१॥
द्रव्यमार्गादि
।
खेमे खेमरूवे च, एवं चउसुवि मग्गेसु योजयित्तव्यं, भावमग्गे एवमेव चतुभंगो, पढमभंगे मापदव्वलिंगजुत्तो साधू', अक्खेमस्वे कारणिो दबलिंगरहितो'माधू, अक्खेमा खेमरूविगा णिण्डगा, अण्णउत्थिय गिहत्था चरिमभंगे, संमप्पणीतमग्गो गाथा ||११२॥ जो सो पसत्थभावमग्गो सो तिविधो-णाणं तह दसणं चरित्तं, तित्थगरगणधरेहिं साधूहि य अणुचिण्णो, तबिपरीयो पुण मिच्छत्तमग्गो, सो चरगपरिव्यायगादीहिं अनुचिण्णो मिच्छत्तमग्गो, येऽपि सत्थासन्न प्रतिपन्नाः इडिरससातगुरुगा० गाथा ॥ २१३ ॥ इडिरसगारवेहि वा धम्म उवदिसंति तेऽवि ताव कुमग्गमन्गस्सिता, किमंगं पुण परउत्थिगा तिगारवगुरुगा, छज्जीवकायवधरता जे उवदिसंति धम्म संघभत्ताणि करेमाणा एवमादि कुमग्गभग्गस्मिता जणा, जे पुण तवसंयमपहाणा० गाथा ॥११४॥ सीलगुणधारी जे वदंति, सम्भावं णाम जहा वादी तहा कारी सव्वजगजीवहितं यं तमाहु संमप्पणीतं, अवि तस्स पुण एगट्ठियाणि णामाणि भवंति, तंजहा-पंथोणाओ मग्गो गाथा ।।११५|| सच्या, णामणिफण्णो गतो। सुत्ताणुगमे सुत्त| मुच्चारेयव्यं, अजसुधम्म जंबू पुच्छति-कतरे मग्गे अक्खाते 'सिलोगो॥४९७॥ आघात इति आख्यातः, माहणेत्ति वा सम| णेत्ति वा एगट्ठ, भगवानेवापदिश्यने, मतिरस्यास्तीति मतिमान् तेन मतिमता, तन्नं ताव द्रव्यमाों वा अप्रशस्तभावमार्गो वा | तेनाख्यातः, अवश्यं तु प्रशस्तभावमार्गः पमत्थो आख्यातः, किं तेहिं ?, तेण दिट्ठो उज्जुगोय तं मे अक्खाहि जं मग्गं उज्जुपवजिता ओघों द्रव्यौधः समुद्रः भावे संसारोघं तरति । 'तं मरगं गुत्तरं सुद्धं 'सिलोगो॥४९८॥ तमोघतरं महापोतभृतं नास्योत्तरा, अन्ये कुमार्गाः शाक्यादयः, शुद्ध इति एक एव निरुपहत्वाचैवं, अथवा पूर्वापराव्याहततया, वध्यदोपापगमा बुद्धाः, सर्वदुव विमोक्श्वर्ण अन्येऽपि ग्रामादिमार्गाश्चौरश्वापदभयोपद्धता दुःखावहा भवंति, भृत्वा च न भवंति उदकायुपप्लवैः, अप्पगासे
-
WHAMATIPRINTED
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमत्रताङ्गचूर्णिः ॥२४२॥
प्रश्नोत्तरे
HISUmmandu
D
भावमार्गा अपि दुःखावहा एव ते, सम्यग्दर्शनज्ञानतपोमयस्तु प्रशस्तभावमार्गः, शुद्धः सर्वदुःखविमोक्षणः, तमेवं विधं जाणेहि णं जहा भिक्खू यथेति येन प्रकारेण, भिक्षुरिति भगवानेव, यथा स भिक्षुर्ज्ञानवान् तथाभूतं त्वमपि जानीपे तमेवं जानीते, अथवा हे मिक्षो! तमेवं ब्रूहि महामुणी, हे महामुने, स्यात्किमर्थमहं पृच्छामि ?, तत उच्यते-'जइ मे केइ पुच्छेजा'सिलोगो ।।४९९॥ देवाश्चतुष्प्रकाराः एते प्रच्छाक्षमा भवंति, तिरिया मणुस्सा, उत्तरगुणलद्धिं वा पडुन तियं अपि, कश्चित् गिरा वत्ति वयसावि पुच्छेज, तेसिं तु कतरं मग्गं तेपामजानकानां स्वयमजानकः कतरं मार्ग कथं वा कथयिष्यामि, अव्यावाधसुखादीनि आवहतीति सुखावहः, अथवाऽभ्युदयकं निःश्रेयसं च, इति पृष्ट आर्यसुधर्मा जम्बूस्खाम्याद्यान् साधून प्रणिधाय सदेवमणुआसुरं च परिसं हिस्साए कहेति 'जइ वो केइ०'वृत्तं ॥५००॥ जड़ वा केइ पुच्छेजा, जतित्ति अणिदिवणिदेसे, संसारभ्रांतिनिविण्णा देवा अदुव माणुसा। तेसिं तु इमं मग्गं आइक्खेज सुणेध मे, पठ्यते च तेसिंतु पडियो(सा)हेज्जा मग्गसारं सुणेह मे, साहितं प्रति अन्येषां साहंति-कथितं सत् पडिसाहेजा, मार्गाणां सारः मार्गमारः। अणुपुब्वेण 'सिलोगो।।५०१।। कथं मार्गप्रतिपत्तिरेव तावद्भवति ?, उच्यते, अणुपुव्वेण महाघोरं, अणुपुव्वेगंति 'माणुस्स खेत्त जाती०'गाथा, अथवा 'चत्तारि परमंगाणि' सिलोगो, अथवा 'पढमिल्लुगाण उदये गाथाओ तिण्णि, एवं 'कम्मावयाणुपुवि०'गाथा, जाव 'बारसविधे' दुरन्तत्वात् महाघोराः, अणुपुंमिः दुस्तरं, महापुरिसा सुघोरमपि तरंति, घोरसंग्रामप्रवेशवत् , कासवेण प्रवेदितं प्रदर्शितमित्यर्थः, जमादाय इतो पुवं जं आयाय इति यमनुचरित्वा, इत इति इतस्तीर्थादवाक्, अद्यतनाद्वा दिवसादिति, समुद्रेण तुल्यं समुद्रवत् , व्यवहरंतीति व्यवहारिणः वणिजः, यथा तेऽतिक्रान्ते काले समुद्रं 'अनरिंसु०' सिलोगो॥५०३।। अतरिष्यन् तरंति तरिष्यन्ति
Im
LATITIHARIHANTuruTHIROIDSIROIN ERHIHAR TIRTUpamumIANIMATRINA
WHILADLITIENDGARHIPATIONALDURATIONITPUTERINATIONPATI
E॥२४२॥
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
PIA
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः | ॥२४३||
VermNSAR
menPRIODPUIDE
च, तद्वत्सम्यग्मार्गमनुचर्य तीतद्धाए अर्णता जीवा संमारौषमतरिम संख्येयाः तरंति साम्प्रतं अणता तरिस्संति णागतंति, तं मोचा, तमहं श्रुत्वा भवदादीन् श्रोतृन् प्रति वक्ष्यामि, जायंति जन्तवः, जम्बूसाम्यादीनां आमत्रणं हे जन्तवः !,तं सुणेह मे चरित्तमग्गं आइक्खिस्मामि, नन्दन(ज्ञानदर्शन)मार्गावपि तदन्तर्गतावेव, जेसु संजमिअति ते इमे, तंजहा-'पुढवी जीवा पुढो सत्ता' सिलोगो ॥५०३।। पृथक् इति प्रन्येकशरीरत्वात् , आउजीवा तहा अगणी पुढो मत्ता इति वर्तते, तेण रुक्खग्गहणेणं भेदो दरिसिते "अहावरे 'मिलोगो ॥५०४।। अहावरे तसा पाणा, एनं छकाय आहिया, एतावता जीवकाए, न हि असम्भूतो विद्यते जीवः, कायाः एते, 'सवासिं अणुजुत्तीहिं' मिलोगो ॥५०५|| अनुरूपा युक्तिः, जहा 'पुढवीए णिक्खेवो परूवणालावणं परीमाणं । उपतोए सत्थे वेदणा य चवगा णियती य ॥१॥' किंच-अङ्कग्वजीवत्वं पार्थिवानां विद्रुमलवणोपलादयः स्वस्वाश्रयावस्थाः मचेतनाः, कुतः?, ममानजातीयांकुरमभावात् , अशोविकाराष्ट्रावत् , 'भूमिग्वयसाभावियसम्भवतो दडुरं जलमुत्तं । अथवा मन्छो व मभावयोमसंभृतपातातो॥१॥ सात्मकं तोयं भौम, कुतः ?, समानजातीयस्थभावमम्भवात् ददुरवत् , अथवा अन्तरीक्ष्यमपि अभ्रादिविकारस्वभावसंभूतपातान मत्स्यवत् , ग्रहणवाक्यं, इतरसेंयोगात्तेजसां, तेजः मात्मक आहारोपादाना उद्वृत्तनिशेपोलब्धेः हृद्विकारदर्शनाद् पुरुपवत् , ग्रहणवाक्यं, गतिमच्चाद् वायुर्जीवः प्रयत्नगतेः, यस्मादयं सविक्रम इव पुमान् तीवमन्दम यान् गतिविशेपान् स्वेन महिना यतीति, वेगवयाच वृक्षादीन् उन्मूलयति, इत्यतो गतिमचाद्वायुर्जीवः, मान्मकाच वनस्पतयः जन्मजराजीवणमरणपद्भावा स्त्रीवत् , आह-नन्वयमन कान्तिको जातायाख्यायाः विपक्षेऽपि दर्शनात् , तद्यथा-जातं दधि जीर्ण वासः संजीवितं विषं मृतं कुसुभकमित्यादि, उच्यते, न, वनस्पती ममस्तलिङ्गोपलब्धेः, ध्यादाव
॥२४३॥
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीव
श्रीसूत्रकतानचूर्णिः ॥२४४॥
लिंगानि
CARTAINAMESSAGAIHARIHama HAIN SHE LISTRINASHISHERPRISHNA-HIS CHINAIPIHAR SANDE
समस्तदर्शनादुपचारतः जातमिति, इतश्च सात्मका वनस्पतयः, क्षतसंरोहणादाहारोपादानदौहृदसद्भावात् रोगचिकित्सासद्भावात् (अशोका)दौ सम्भवः कुष्माण्ड्यादीनां विशेषपक्षः,विशेषश्चासौ पक्षश्च विशेषपक्षः,कर्तव्यः, छिक्कापरोइता छि कमेत्तसंकोअतो कुलिङ्गो व । आसयसंचारातो जाणसु वल्लीविताणाई ॥१॥ सात्मिकाः स्पृष्टप्ररोदिकादयः स्पृष्टाकुंचनात्कीटवत् आश्रयाभिसंसर्पणाद्वल्ल्यादयः 'सम्मादीया सावप्पबोहसंकोयणादितोऽभिमता । बउलादयो य सद्दादिविसयकालोवलंभातो॥१॥ शम्यादयः स्वापप्रबोधसंकोयणादिसद्भावात् ,शब्दादिविपयोपलम्भात् वकुलासार(शो)कादयो देवदत्तवत् ,एवमाद्यामिस्त्रसानुरूपाभिः सुयुक्तिभिः एगिदिए पडिलेहिय जति जीवहिंसोपरतिः कार्या स्वकामतः अज्झोवगमियाओवक्कमियाओ वेदणाओ भणितव्याओ, तत्थ मणुस्सपंचेंदियतिरियाण य दुविधा, सेसाणं उवकमिया, एवं मतिमं पडिलेहिता सव्वे अकंतदुक्खा य सारीरमाणसं अथवा सन्वेसिं अणिटुं अकंतं अपियं दुक्खं अत इत्यस्मात्कारणात् नवकेण भेदेन अहिंसणीया अहिंसका एतं खुणाणिणो सारं 'सिलोगों ॥५०६।। न हि ज्ञानी ज्ञानादर्थान्तरभूत इतिकृत्वाऽपदिश्यते-एतं खुणाणिणो सारंति, कोऽर्थः ?, एष हि ज्ञानस्य सारः जंण हिंसति कंचणं कञ्चनमिति केनचदपि भेदेन, अहिंसा समयंति समता 'जह मम ण पियं दुक्खं०' गाथा, अथवा यथा हिसिंतस्य दुःखमुत्पद्यते मम एवमभ्याख्यातस्यापि, चोरियातो वाऽस्य दुःखमुत्पद्यते, एवमन्येपामपि इत्यतो अहिंसासमयं चेव, अथवा दबओ खेत्तओ कालो भावो हिंसा भवति, एवं शेपान्यपि, एतावाश्चैप ज्ञानविषयः यदुत हिंसाद्याश्रवद्वारोपरतः, क्षेत्रप्राणातिपातं तु प्रतीत्यापदिश्यते,'उडमहं तिरियं च०' सिलोगो ।। ५०७ ॥ प्रज्ञापकं प्रतीत्य उर्छ अहं तिरियं च पूर्ववत् , सवत्थ विरतिं कुज्जा इहापि तावत् निव्वाणं भवति, कथं ?, अहिंसकोऽयं न हि हिंसक इव सर्वस्योद्वेजको भवति, उपशान्तवैरत्वाचन कस्य
॥२४४॥
TamuTHNITIATION
HOMusic
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
दोपनिरा करणादि
तागचूर्णिः
॥२४५||
KAR
चिदपि विभेति, किंच-तणसंधारणियाणोऽवि मुणिवरोभट्टरागमयदोसो। किम् , मोक्खो,एवं निर्वाणं भवतीत्याख्यातं, 'पभू दोसे णिराकिच्चा०' सिलोगो । ५०८॥ प्रभवतीति प्रभुः, वश्येन्द्रिय इत्यर्थः, न वा संयमावरणानां कर्मणां वशे वर्त्तते, | अथवा स्वतंत्रत्वात् जीव एवं प्रभुः, शरीर हि परतन्त्रं, मोक्षमार्गे वाऽनुपलायितव्या प्रभुदोपाः क्रोधादयः, निरा इति पृष्ठतः कृत्वा, ण विरुज्झेज केणइ न विरुध्येत केनचिदिति, अपि पूर्वशत्रूणामपि, अपि हास्येनापि विरोधे विग्रहः घंन इत्यर्थः, यद्वा यस्य प्रतिकूलं, मणसा वयसा चेवत्ति नबकेन भेदेन अन्तश इति यावजीवितान्तः, उक्ता मूलगुणाः। उत्तरगुणप्रसिद्धये वपदिश्यते 'संधुडे य महापण्णे सिलोगो ।। ५०९।। हिंसाद्याश्रवसंवृत्तः इंदियभावसंवुडो वा, महती प्रज्ञा यस्य स भाति महाप्रज्ञः, धीवुद्धिरित्यनान्तरं, आहारउवधिसेजाउ याचितद्रव्यं एपणीयं च चरति-गच्छति तं, चर्यत इत्येकोऽर्थः, एसणास| मिते णिचं तिविधा एमणा-गवेसणा गहणे सणा घासेसणा, एवं सेसाओवि समिईओ, तत्राधाकर्म सर्वगुरुअनेपणादोपः आद्यश्चेति तेन तनिषेधार्थमपदिश्यते-'भूतानि समारंभ सिलोगो ॥५१०॥ भूतानि तसथावराणि, कथमिति ?, साधू निर्दिश्योपकल्पितं, तारिसं तु ण गेण्हिजा, एवं ओधिपि, इत्येवं सार्वमार्गप्रतिपन्नो भवति, किंच-'पूतिकम्मं ण सेविजा ॥५११॥ एस धम्मे वुसीमतोति, चुसिमानिति संयमपान , बुमिमं च किंचि अभिसंकेजा सवसो तंण भत्तए यदिति आहार उयधि सेजा अथवा यदिति यत्किचित् दोपं, अभिसंकते पणवीसाए अण्णयर किमेतं एसणिजं असणिजं?, सर्वश इति, यद्यपि प्राणात्ययः स्यात् , इदाणि वायासमिती 'ठाणाई' सिलोगो ॥११२।। ठाणाणि संति सड़ीगं, श्रद्धावन्त श्राद्धिनः, गामेसु नगरेसु वा जाव सन्निवेसेसु घा सम्नदिट्ठीणं मिच्छादिट्ठीण या, तेहिं सडेहिं पुधि गाम पुच्छगतो, परेणावि मिच्छादिट्टीणा, मरुयस
२४५॥
ANAN
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥२४६ ॥
तयादिसङ्गेण वा हेट्ठाऽधो, जमिदो अम्हे बाह्मणं भिक्षु चा तर्पयामो, तत्र कथिद्धम्मं च मग्गट्टितो मग्गचिड एवं अस्थि धम्मत्तिणवत्ति ?, 'अस्थि वा' सिलोगों ॥। ५१३ ।। अथवा णत्थि पुण्णंति, स्याद्-अनुज्ञायां को दोषः प्रतिषेधे वा?, उच्यते - 'दाणहृताए जे सत्ता हति तस्थावरा' ।। ५१४ ॥ तं जहा - तणणिस्सित्ता कट्टगोमय णिस्सिता संसेतया तसा थावरा यह सि सिलोगो तेसि सारक्खणट्टाए अस्थि पुण्णन्ति णो वदे मिच्छत्तथिरीकरणं च तेणाहारेण परिवृढा करेस्संति असंयमं अप्पाणं परं वा वहूहिं भावेंति तदनुज्ञातं भवति, पडिसेधेवि जेसि तं उपकपेंति अण्णं पाणं तधाविधं । तेसिं लाभंतरायन्ति, तम्हा णत्थित्ति णो वदे ॥ कंठ्यं, तत्र का प्रतिपत्तिः ? तुसिणीएहिं अच्छितव्वं, निव्यंधे वा त्रवीति-अम्हं आधाकम्मा दिवायालीस दोसप डिसुद्धो पिंडो पसत्थो, जं च पुच्छसि किमत्रास्ति पुण्यमित्यत्रास्माकं अव्यापारः, कथं ?, उभयथा दोपोपपत्तेः, कथं ?, 'जे य दाणं पसंसंति, वधमिच्छंति पाणिणं । जे यणं पडिसेधेंति, वित्तिछेदं करेंति ते' ॥५१६ ॥ महाभट्टारकदृष्टान्तः सर्वैः जलचरैः स्थलचरैश्च प्रतिनोधितः, अनुज्ञायामननुज्ञायां चोभयथापि दोपः, अथवा 'ग्रसत्यैको मुञ्चत्येको, द्वावेतौ नरकं गतौ' एवमुभयथापि दोषं दृष्ट्वा 'दुहओ' सिलोगो ॥ ५१७ ॥ दुहतोचि जेण भातंति अस्थि
वा पुणो ते भगवन्तः, अयं रयस्मा एतीत्यायमं रज इति रजइतुं, रजसः आगमं हिचा णिवाणंति ते इत्येवं वाक्यसमितिरुक्ता, तद्ग्रहणात् सेसावि समितीओ घेष्वंति, एवं वाणिव्याणं भवतीति, भगवंतथ 'णिवाणपरमा बुद्धा' सिलोगो ||| ५१८ || मिव्वाणं परमं जेसिं ते इमे णिव्वाणपरमा एते बुद्धा अरहन्तः तच्छिष्या बुद्धबोधिताः, परमं निर्माणमित्यवोऽनन्यतुल्यं, नास्य सांसारिकानि तानि तानि वेदनाप्रतीकाराणि निर्वाणानि, अनन्तभागेऽपि तिष्टन्तीति दृष्टान्तः मोक्ष एव, नक्खत्ताण व चंदि
दानविचार
॥२४६ ॥
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रवामन्चूर्णि: ॥२४७॥
मान क्षयं यांतीति नक्षत्राणि तेभ्यः कान्त्या सौम्यत्वेन प्रमाणेन काशेन परमन्द्रमाः नक्षत्रग्रहतार केभ्य, एवं संसारसुखेभ्योऽधिकं निर्वाणसुक्खमिति, तम्हा सदा जते दन्ते मोक्षमार्ग पडिवण्णे उत्तरगुणेहिं वद्धमाणेहिं अच्छिण्णं संघणाए णिवाणं संधेजा, स एवं मिच्छत्तासंघनया निर्वाणं संधेमाणः उभयत्रापि 'वुज्झमाणाण पाणाणं' सिलोगो || ५१९|| संमारनदी श्रोतोमिरुह्यमानानां स्वकर्मोदयेन, ये उच्छुभं तीर्थकरत्वनाम तस्य कर्म्मण उदयात् अक्खानि साधु तं दीवं अक्खाति भगवानेव शोभनमाख्याति साधुराख्यातं एतावता समणे वा माहणे वा जावत्थऽन्युत्तरीए, दीपयतीति दीपः, द्विवा पिवति वा द्वीपः, स तु आश्वासे प्रकाशे च, इहाश्वासदीपोऽधिकृतः यस्मादाह - उद्यमानानां श्रोतमा दीवो ताणं सरणं गति पतिट्ठा य भवति, एतदाश्वासद्वीपं प्राप्य संसारिणां प्रतिष्ठा भवति, इतरथा हि संसारसागरे जन्ममृत्युजलोर्मिभिरुह्यमानः नैत्र प्रतिष्ठां लभते, जंव मग्गं अणुपार्लेतस्स अट्टविधं कम्भं, प्रतिष्ठां गच्छन्ति, निष्ठामित्यर्थः, यथाऽऽख्याति तथाऽनुचरति सयं, अणुग्गहितबाल विरतो जेण जीवो हिंडतो प्रतिष्ठां लभते, एष प्रशस्तभावमार्गः इति लभ्यते, केरिस पुण पत्थभावमग्गगामी प्रतिष्ठां लभते ? कीदृशो वा भावाशामदीपो भवति ?, 'आयगुत्ते सदादंते' सिलोगो ।।५२०|| आत्मनि आत्मसु वा गुप्त आत्मगुप्तः इंदियनोइंदियगुप्त इत्यर्थः, | न तु यस्य गृहादीनि गुप्तादीनि, हिंमादीनि श्रोतांसि छिन्नानि यस्य स भवति छिन्नसोते, छिन्नश्रोतस्त्वादेव निराश्रयः, जे धम्मं | सुद्ध मक्खाति य एवंविधे आश्वासद्वीपे स्थितः प्रकाशद्वीपः अन्येषां धर्ममुपदिश्यति, प्रतिपूर्णमिदं सर्वसत्वानां हितं सुखं सर्वाविशेष्यं निरुपधं निर्वाहिकं मोक्षं नैयायिकं इत्यतः प्रतिपूर्ण, अथवा सर्वैर्दयादमध्यानादिभिर्धर्मकारणैः प्रतिपूर्णमिति, अनन्यतुल्यं अपोलिसं, योऽयमनन्यसदृशो धर्मोपदेशः । 'तमेव अविजानंता' ॥५२१॥ तमिति तद्विविधं प्रदीपभूतं धर्म न बुद्धा
सदाय तत्वादि
॥२४७॥
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
UIDubala
बीजोदकनिषेधादि
श्रीसूत्रक- बुनादिनश्च युद्धमन्याश्चात्मानं बुद्धा मोति य मन्नता अण्णाणिणो अविरया तिणि तेसट्ठा पावाइयसया एवमस्माकं मोक्षसमाजागचूर्णिः
धिर्भविष्यतीति, 'दूरतस्ते समाधिए', कथमिह लोकेऽपि तावत् अनेकाग्रत्वात्समाधिं न लभते, कुतस्तर्हि परमसमाधि?, मोक्षं, ॥२४८॥
तद्यथा-शाक्याः अबुद्धा बुद्धवादिनः सुखेन सुखमिच्छंति, इहलोकेऽपि तावद् ग्रामव्यापारैर्न सुखमास्वादयंति, कुतस्तर्हि परमसमाधिसुखमिति ?, उक्तं हि 'तत्रैकाथ्यं कुतो ध्यानं, यत्राध्यानं यत्रारंभपरिग्रह'मिति, इत्यतस्ते चतुर्विधाएं भावणाए दूरतः, इतश्च दूरतः 'ते य बीयोदगं चेव' सिलोगो ॥ ५२२ ॥ बीयाणि सचेतणाणि, शाल्यादीनां, सृतमिति चोदकं सचेतनमेव, हरिद्राककोदकवत् , तमुद्दिश्य च कृतं उपासकादिभिः स्वयं च पाचयंति पक्षचीरिकादयः, तेषां हि पक्षे चारिका भवंति, अनुज्ञाते च सुपकं सुमृष्टमिति, जीवेषु च अजीवबुद्धयः अतच्चे तत्यवुद्वयः वराकास्तकारिणस्तद्वेषिणश्च संघभक्तानि गणयंतोऽतीतानागतानि च प्रार्थयन्तः झाणं णाम झियायन्ति णाम परोक्षस्तवादिपु तेऽपि नाम यदि ध्यायंति, को हि नाम न ध्यानं ध्यायति 'ग्रामक्षेत्रगृहादीनां, गवीयजनस्य च । यत्रप्रतिग्रहो दृष्टो, ध्यानं तत्र कुतः शुभम् ॥१॥ इाते, सचित्तकम्मा य तेसिं आवसहा, विहारकुडीउत्ति, मांसं कल्पिक इत्यपदिश्यते, दासी उ कप्पया रीउत्ति, यथा बबरेण मांसस्प प्रत्याख्यानं अशक्नुवता तमनुप्रासयितुं
भगमिति संज्ञाकृत्वा भक्षितं, किमसौ तद्भक्षयं निर्विशंको भवति ?, लूना.वा शीतलिकाभिधानेनाभिलप्यमाना किन्न मारयति?, Pएवं तेषां न संज्ञान्तरि परिकल्पितास्ते आरंभा निर्माणाय भांति, न च वैराग्यफरा भवंति, येऽपि तावद्भिक्षाहारा भवंति तेऽपि
सविकारस्त्रीरूपसचित्तकर्मसु लेनेपु वसंति तेपामपि तावत्कुतो वा ध्यानं ?, किमंग पुनः कल्पिकारीापारयन्तः पचनाचनाप्रवृत्ताः, ता तनुमेव वानुप्रेक्षमाणानां कुतो ध्यानं ?, न हि मोक्षमार्गस्य ध्यानस्य च शुद्धस्य अखेत्तपणा'अजाणगा, अस-
॥२४८॥
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
आत
श्रीसूत्रकतागचूर्णिः ॥२४९॥
वर्जनादि
माहिता णामासंवृत्ता, मनोज्ञेषु पानभोजनाच्छादनादिषु नित्याध्यवसिताः, कोऽत्थ संघभत्तं करेज कोऽत्थ परिक्खारं देज वस्त्राणि | इत्येवं नित्यमेवात्तं ध्यायति 'जहा लंका' सिलोगो ॥ ५२३ ।। जहा ढंका य कंका य पिलजा जलचरपक्षजाति खे मग्गुकाः काकमंगुवत् शिखी च जलचराः, एवं एते हि न तृणाहाराः, केवलोदकाहारवत् ते नित्यकालमेव मच्छेसणं झियायंति निश्चलास्तिष्टंति जलमम्झे उदगमक्खोमेन्ता मा भन्मत्स्यादयो नक्ष्यंति उकसिष्यंते वा एवं तु समणा एगे सिलेागो ॥ ५२४॥ | एवंपि नाम श्रवणा वयं इति ब्रुवन्तः एके न सर्वे पचनादिपु आरंभेषु अशुभाध्यवसायेनैव वर्तमाना मिथ्यादष्टयः चरित्तअणारीया
आहारं परपूजासत्कारांश्च ध्यायति सन्मार्गाजानकाः कुमार्गाश्रिताः मोक्षमिच्छंति, अपि..संसारसागर एव निमजंतो दृश्यन्ते 'जहा आसाविणी णा'सिलोगः ॥५२६।। आश्रवतीत्याश्राविनी-सदाश्रवा शतच्छिद्रा, नयति नीयते वाऽतो, जाति य, एव जात्यन्धः पूर्वापरदक्षिणोत्तराणां दिशामार्गाणां गतेः गन्तव्यस्यानभिज्ञः एतावद्दतं एतावद् गन्तव्यं इच्छेजा पारमागंतुं अंतरा एव नदीमुखे पर्वते वा प्रतिभग्ने निमग्ने वा पोते अंतरा इति अप्राप्त एव पारं विसीदंति, एप दृष्टान्तोऽयमपिनयः'एवं तु समणा एगे'सिलोगो ॥५२७।। एगे, ण सव्वे, अण्णाणमिच्छत्ततमपडलमोहजातपडिच्छन्ना, अणारियाणाम अणारिय
चरिता, सोतं कसिणमायण्णा, श्रवतीति श्रोतः आश्राविनीनौ शनीय कुचरिकश्रोतमास्थाय कसिणमिति सम्पूर्ण कर्म ततो | भवति, तदभावे तु न शेपाः आश्रवाः, यद्वाऽपि-भवंति तथापि न सर्वा उत्तरप्रकृतयो वध्यन्ते, न वा सम्पूर्णाः, यस्मादुक्तं । 'सम्मदिट्ठी जीवो', अथवा कसिणद्रव्यश्रोतः प्रापि वर्षासु वा नदीपूरः, एवं मिच्छत्तसहगता जोगा कसाया वा संपुण्णभाव| सोतं भवति, त एवं सोतमावण्णा आगंतारो महत्भयमिति संमारश्च जातिजरामरणबहुलो, तजहा-गब्भातो गम्भं जम्मतो
॥२४९॥
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
॥२५०॥
जम्मं मारओ मारं दुक्खओ दुक्खं, एवं भवसहस्साइं पर्यापारितं बहून्यपि, पसत्थं चैव पसत्यभावमग्गो वणिज्जमाणो, पुत्रं | वृत्तं जंकिंचि अभिसंकिज्ज सव्वसोतं ण भोत्तए एस उस्सग्गमंग्गे इत्यादि, अतिप्रसक्तं लक्षणं निवार्यते, सर्वस्योत्सर्गापवादः, यथा चोत्सर्गः काश्यपेन प्रणीतः तथाऽपवाद इत्यतोऽपवादसूत्रं प्रारभ्यते, प्रत्ययश्च शिष्याणां भविष्यति यथाऽस्त्यपवादोऽपीति तेन तमाचरंतो नामाचारमात्मानं मंस्यते तच्च शास्त्रमेव न भवति यत्रोत्सर्गापवादौ न स्तः तेनापदिश्यते - 'इमं च धम्ममादाय' सिलोगो || ५२८ || धर्ममादाय धर्म फलं च तीर्थकरः काश्यपः स एवं भगवान् किं प्रवेदितवान् ? - कुज्जा भिक्खू गिलाणस्स पूर्ववत् किंच-संखाय पेसलं धम्मं संख्यायेति ज्ञात्वा, पेसलं इति सम्पूर्ण, द्रव्यपेसलं धम्मं यद् द्विभेदं सुन्दरं मांसं, भावपेशलस्तु ज्ञानदयादिभिः सर्वैर्धर्मकारणैः सम्पूर्णो धर्म एव, तं ज्ञात्वा दृष्टिमानिति सम्यग्दृष्टिः, संख्याग्रहणा धर्मग्रहणा (ज्ञानं धर्मग्रहणाच्चारित्रं) दृष्टिग्रहणात्सम्यग्दर्शनं, एवं त्रीण्यपि सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि गृहीतानि भवति, तरे सोतं महाघोरं मार्ग एवानुवर्त्तते, तराहि सोतं महाघोरं श्रवन्तीति श्रोत्रं, द्रव्ये भावे च जातिजरामरणाप्रियसंवासादिभिर्महाघोरं भावश्रोतः संसार अत्तत्तारवित्ति अत्ताणं तरंतो परिव्वज्जासि तमेव तरति 'विरते गामधम्मेहिं' सिलोगो ।। ५२९ ।। ग्रामधर्माः शब्दादयो, जे केइ जगती जगति जायत इति जगत् तस्मिन् जगति विद्यन्ते ये, जायन्त इति वा जगाः - जन्तवः, तेसिं अवमाणेण तेषां आत्मोपमानेन - आत्मौपम्येन, कोऽर्थः ? 'जह मम ण पिथं दुक्खं० 'धीमं कुत्र्त्रं परिवए'त्ति संयमचारिय भवति 'अतिमाणं च ' सिलोगो ||५३०|| अथवा संयमवीरियस्स इमे विग्धकरा भवति, तंजहा - अतिकोधो अतिमाणो अतिमाया | अतिलोभो इत्यतः अतिमानं च मायां च, अतिक्राम्यते येन चारित्रं सोऽतिमाणं, अप्रशस्त इत्यर्थः, प्रशस्तोऽपि न कार्यः, किंतु तत्क्रि
उत्सर्गापवादादि
॥२५० ॥
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
OM
श्रीमत्रकतागचूर्णिः ॥२५॥
कषायवर्जनादि
यार्थमेव क्रियते, रजककूपखातकदृष्टान्तसामर्थ्यात् , यथा रजको मलदिग्धानि वस्त्राणि प्रक्षालयन् शुद्ध्यर्थ अन्यदपि मल औषधादिकं समादत्ते, एवं साधुरपि, कूपेऽप्येवं, न च नामावीतरागस्य मानादयो नोत्पद्यन्ते, ते त्वप्रशस्ताः, तेवि नरेण न कार्याः || एवं शेषा अपीति । दुविधाए परिणाए परिजाणाहि, किंच-ये केचित् क्रोधमानमायालोभाद्यन्यदपि दोषजातं सबमेतं निराकिच्चा, सव्वं निरवशेष तं, एतदिति यदुद्दिष्टं, निरमिति स्पृष्टं, णिव्याणं अच्छिण्णसंधणाए संधए, किंच-'संधए साधुधम्म वा' सिलोगो ॥५३१।। दमविहो चरित्तधम्मो णाणदंसणचरित्ताणि वा तं अच्छिन्नसंधणाए, णाणे अपुधगहणं पुबाधीतं च गुणाति, दंसणे हिस्संकितादि, चरिसे अखंडितमूलगुणो, पठ्यते च-'सद्दहे साधुधम्मं च पावधम्मो अण्णाणअविरतिमिच्छताणि, अथवा पावाणं धम्मो, पापा मिथ्यादृष्टयः सर्वे गृहिणोऽन्यतीथिकाच, तेसिं धम्म-समावं, निराकुर्यादिति पृष्ठतः कुर्यात, | तत्केन कुर्यात् को वा कुर्यादिति ?, उच्यते, उवधानवीरिए भिक्खू उपधानवीर्य नाम तपोवीर्य स उपधानवीर्यवान् भिक्खू को, माणं न पत्थये न क्रुध्येत न मायेत, न क्रोधमिच्छेदित्यर्थः, अक्रोधं तु प्रार्थयेत् , एवं शेषेष्वपि, स्यात् किमेवं वर्द्धमामानवामी एतन्मार्गमुपदिष्टवान् उतान्येऽपि तीर्थकराः?, उच्यते, 'जे य वुद्धा अतिकता'सिलोगो ॥५३२।। अतिकता अतीतद्धाए अणंता, एतन्मार्गमुपादिक्ष्यंत, आचार्या वा मोक्षमिताः, साम्प्रतं पचदशसु कर्मभूमीषु संख्येया, अणागतद्धाए जे य बुद्धा अणागता संतित्ति संति पतिहाणं गमनं शान्तिश्चारित्रमार्ग इत्यर्थः, एषा शान्तिः तेषां प्रतिष्ठा नामाधारः आश्रय इत्यर्थः प्रतिष्ठानं प्रतिष्ठा निर्वाणं वा शान्तिः तेषां प्रतिष्ठानि, को दृष्टान्तः ?-भूयाणं जगई जहा जगतीनाम पृथिवी, यथा सर्वेषां स्थावरजङ्गमानां जगती प्रतिष्ठान तथा सर्वतीर्थकराणामपि एष एव शान्तिमार्गः प्रतिष्ठान प्रतिष्ठा, 'गहणं व तमावणं'
॥२५॥
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः
१२ अ० ॥२५२॥
Aining Solution Fe
सिलोगो ॥५३३॥ अथ पुनस्तं व्रतानि आपण्णं चारित्रमार्गप्रयातमित्यर्थः, पठ्यते - अथेनं भेदभावण्णां भावभेदो हि संयम एव, कर्माणि भिनत्तीति भेदः फासा सीतउसिणदंशमशकादयः उच्चावचा अनेकप्रकाराः परीषहोपसर्गाः स्पृशेत् ण तेहिं विणिहम्मेज्जा ण तेहिं उदिष्णेहिवि णाणदंसणचरितेसुं जत्ताओं मग्गाओ विणिहृण्णेज्जा, पुच्चीए जिणेत्ता संयमवीरियं उपादेजासित्ति, जहा ते गुरुगावि उदिष्णा लहुगा भवन्ति, दृष्टान्तः- आभीरयुवत्ति, जातमेतं वच्छगं दुण्णि वेलाए उक्खिविऊण णिक्खामेति, पीतं चैनं पुनः प्रवेशयति, तमेव क्रमशो वर्द्धमानं अहरहर्जयं कुर्वता जाब चउहायणंपि उक्खिनति, एप दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः - एवं साधुरपि सन्मार्गात् क्रमशो जयति उदीर्णैरपि परीपर्न विहन्यते, वातेण व महागिरिरिति मन्दरः संबुडे | सि महापण्णे' सिलोगो || ५३४|| स एवं संवरसंवृतः प्रधानप्रज्ञः विस्तीर्णप्रज्ञो वा दधाति बुद्ध्यादीन् गुणानिति बुद्धा, पाठान्तर धीरं, दत्तं एसणं चरेज्जासित्ति दत्तेसणं चरे, अथवा दत्तमेपणीयं च यश्वरति स भवति दत्तेपणचरः, णिचुडे कालमा| कखी शान्तसमितो णिन्वुडः शीतभूत इत्यर्थः, कालं कांक्षतीति कालकंखी, मरणकालमित्यर्थः कोऽर्थः १ - तावदनेन सन्मार्गेण | अविश्रामं गन्तव्यं यावन्मरणकालः, एवं केन लिगो मतंति, जं तुमे अजजंबू पुच्छिते 'कतरे मग्गे' तदेतस्य केवलिनो मार्गा| मिधानं कथितमनन्तरमाख्यातमिति ॥ इति मार्गाध्ययनं ॥
'समोसरणंति अज्झयणस्स चत्तारि अणुओगदारा, अधियारो किरियावादिमादीहिं चउहिं समोमरणेहिं णामणिष्फण्णे णिक्खेवो गाथा 'समोसरणंमिवि छ' गाथा ||११६ ॥ वइरितं दव्वसमोमरणं सम्यक् समस्तं वा अवसरणं, तं तिविधं - सचितं दुपदादि यत्रैका बहवो द्विपदाः वा बहवो मनुष्या समवसति तं सचितं दव्नसमोसरणं दुपदसमोरणं, जहा साधुसमो
भावभेदादि समवसर णानि
॥२५२ ॥
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥२५३॥
SAMA
सरणं, चतुष्पदानां निर्वाणादिषु गवादीनां समोसरणं, अपदानां नास्ति स्वयं समोसरणं, गत्यभावात्, सहजानां वा स्वयमपि भवति वृक्षादीनां समोसरणं, अचेतनानां अश्रादीनां खेससमोसरणं जंमि खेत्ते समोमरंति द्रव्याणि, जहा साधुणो आनंदपुरे समोसरंति, कालसमोसरणं वैसाहमासे जत्ताए समोसरांति, वासासु वा जत्थ समोसरंति, तहा पक्खिणो दिवाचेरा वनखंडमासाद्य समवसरंति | 'भावसमोसरणं पुण० 'गाथा ॥ ११७ ॥ तिष्णि तिमड्डा पात्रादियसयाणि णिग्गंथे मोत्तूण मिच्छादिट्ठिोत्तिकाऊण उदइए भावे समोसरन्ति, इंदियादि पहुच खओवसमिए भावे समोमरंति, पारिणामि जीवत्तं, एतेसु चैव तीसु भावेसु तेसिं सन्निवातिओ भावो जोएतन्धों, सम्मदिट्ठी किरियावादी तु छसुवि भावेसु, उदइए भावे अण्णाणमिच्छत्तवआसु अड्डसुविकम्मगती समोसरांति, एवं चरिताचरिती य जोएयच्चा, उवसमिएवि भावे समोसरंति, उवसामगं पहुच उपसममङ्गीकृत्य, यदुक्तं भवति - अस्मिन्नेव भंगद्वये भवंति, खओवममिएव भावे समोमरंति अट्ठारसविधे खओवममिए भावे, तद्यथा - ज्ञानाज्ञानदर्शनदानलब्ध्यादयश्चतुस्त्रित्रिपञ्चभेदाः सम्यक्त्व चारित्रसंयमासंयमाश्च, गाणं चउन्त्रि-मतिसुतओ हिमणपञ्जवाणि, अण्णाणं मतिअण्णाणं सुतअण्णाणं विभंगणाणं, ज्ञानाज्ञानमित्यत्राज्ञानमिति यदुक्तं तदेकभावापकर्षमङ्गीकृत्य, यद्वा सामान्येऽन्ये च, केत्र लिनोवा वदंति, दरिसणं तिविधं चक्खु अचक्खु अवधिदंसणमिति, लब्धिः पञ्चविधा-दानलाभ भोगोपभोगरी रियलद्धी इति, संमत्तं चरितं संयमासंयम इत्येतेऽष्टादश क्षायोपशमिका भावा भवति, णवविधे खाइगे भावे समोसरंति, तद्यथा- 'ज्ञानदर्शनलाभ भोगोपभोग वीर्याणि च', णाणं- केवलणाणं, दंसणं केालगणं, दाणलाभभोगोपभोग वीर्यमित्येतानि सम्यक्त्यचारित्रे च नव क्षायिका भावा भवन्ति, परिणामिएऽचि अणातियपरिणामियगे भावे समोमरंति, एवं सन्निनातिगेवि सण्णिकासो ओयिकादयो द्विकादिधारणिकाः । अथवा
त्रिषष्ट्यघिक त्रिश तपाखंडाः
॥२५३॥
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
*"
श्रीकृताङ्गन्चूर्णि :
॥ २५४ ॥
भावसमोसरणं चतुर्विधं, तंजहा - किरियाबादी अकिरियाबादी अणाणीयवादि वेणइवादी, 'अत्थित्ति किरियावादी' गाथा ॥ ११७ ॥ तत्थ किरियावादी अत्थी आयादि जाव सुचिण्णाणं कम्माणं फलविवागो, तत्थावि ते मिच्छादिट्ठी चैत्र, जैनं शासनं अनवगाढा, तद्विधर्म्मवादिनो अकिरियावादिणो, तंजहा - णत्थि मातादि जाव णो सुचिण्णाणं कम्माणं सुचिण्णा फलविवागा | भयंति, अणाणीवादित्ति किं णाणेण पढितेण ? सीले उज्जमितव्यं, ज्ञानस्य हि अयमेव सारः, जं शीलसंवरः, सीलेन हि तपसा च स्वर्गमोक्षे लभ्येते, वेणइववादिणो भणति - ण कस्सवि पासंडिगोऽस्स गिहत्थस्स वा गिंदा कायव्या, सव्वस्सेव विणीयविणयेण होय ।' असियस किरियाण' गाथा ||११९|| तंजहा - ' णत्थि ण णिच्चोण कुणइ कतं ण वेदे णत्थि णिवाणं' सांरूप| वैशेपिका ईश्वरकारणादि अकिरियवादी, चउरासीइ तच्चणिगादि, क्षणभंगवादित्वातु क्षणवादिणः, अण्णाणीयवादीणि सत्तट्ठी, ते तु मृगचारिकाद्या, वेणइयवादीण छत्तीसा दाणामपाणामादिप्रवज्या, तेसि मताणुमतेणं पण्णवणा वण्णिता इहज्झयणे । सन्भावणिच्छयत्थं समोसरणं आहु तेति ॥ १२० ॥ तेषां क्रियावाद्यादीनां यद्यस्य मतं यस्यानुमतं तेषां समवायेन त्रीणि त्रिपष्टानि प्राधादुकशतानि भवति, तद्यथा - आस्तिक मतमात्माद्या नित्यानित्यात्मिका नव सं (भवं ) ति | कालनियतिख भावेश्वरात्मकृतितः स्वपरसंस्थाः ॥ १ ॥ १८०, एवं असीतं किरियावा दिसतं, एएसु पदेसु गवित्ति नव, जीव अजीवा आसव बंधी पुण्णं तहेव पार्वति । संवरणिजरमोक्खा सन्भूतपदा णत्र हवंति ॥ १ ॥ इमो सो चारणोवाओ - अस्थि जीवः स्वतो नित्यः कालतः १, अस्थि जीवो सतो अणिचो कालतो २, अस्थि जीवो परतो निचो कालओ ३, अस्थि जीवो परतो अणिच्चो कालओ ४ अस्थि जीवो सतो णिच्चो नियतितो ५, एवं नियतित्तों स्वभावतो ईश्वरतः आत्मनः एते पंच चउका वीसं, एवं अजीवादिसुवि
त्रिषष्ट्य
धिक त्रिशतपाखंडाः
॥२५४॥
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक॥ङ्गचूर्णिः
॥२५५॥
वीसं वीसं, एताओ णत्र वीसाओ आसीतं किरियावा दिसतं भवति । इदाणिं' अकिरियावादि-कालयइच्छा नियतिस्वभावेश्वरात्मनश्चतुरशीतिः । नास्तिकवादिगणमतं न संति सप्त स्वपरसंस्थाः || १ || इमेनोपायेन णत्थि जीवो सतो कालओ १, णत्थि जीवो परतो कालओ २, एवं यदृच्छा एवि दो २ णियतीए वि दो २ इस्सरतोवि दो २ स्वभावतोऽपि दो २, सर्वेऽवि बारम, जीवादिसु सत्तसु गुणिता चतुरसीति भवंति । इदाणिं अण्णाणिय- अज्ञानिकवादिमतं नव जीवादीन् सदादिसप्तविधान् । भावोत्पत्तिः सदसत् द्वेधाऽवाच्यं च को वेत्ति १ ॥१॥ ६७, इमे सत्तङ्किविधाणा - सन् जीवः को वेत्ति १ किं वाणातेण ११, असन् जीवः को वेत्ति ? किं वा तेण णातेण ? २ सदमन जीवः को वेत्ति किं वा तेण णातेण १ ३ अवचनीयो जीवः को वेत्ति किं वा तेण णातेण १४ एवं सत् अवचनीयः ५ असत् अवचनीयः ६ सदसत् अवचनीयः ७, अजीवेअवि ७, आश्रवेवि ७ संबंधाचे ७ पुण्णेवि ७ पावेवि | ७ संवरेवि ७ णिञ्जराएवि ७ मोक्खेवि ७, एवमेते सत्त णवगा सत्तट्ठी, इमेहिं संजुत्ता सत्तसड्डी हवंति, तंजहा - सन्ती भावो त्पत्तिः को वेत्ति ? किंवा ताए जाताए । असती १ भावोत्पत्तिः को वेति ? किंवा ताए गाताए १२ सदसती भावोत्पत्तिः को | वेत्ति ? किंवा ताए जाताए । ३ अवचनीया भावोत्पत्तिः को वेत्ति ? किंवा ताए माताए ? ४, उक्ता अज्ञानिकाः। इदाणि वैनचिको-चैनयिकमतं विनयश्चेतोवाक्कायदानतः कार्यः । सुरनृपतियतिज्ञातिनृस्थविराधमातृपितृषु मदा ॥ १ ॥ सुराणां विनयः कायन्त्रो, तंजहा- मणेणं वायाए कारणं दाणेणं, एवं रायाणं ४ जतीणं ४ णाणी (ती) णं ४ थेराणं ४ किवणाणं ४ मातुः ४ पितुः ४, | एवमेते अड चउका बत्तीसं, सव्वेवि मेलिया तिष्णि तिसट्टा पावादिगसता भवति, एतेसिं भगवता गणधरेहि य सम्भावतो निश्वयार्थ इहाध्ययनेऽपदिश्यते, अत एवाध्ययनं समवमरणमित्यपदिश्यते, ते पुग तिष्णि तिसडा पावादिगसता इमेसु दोस ठाणेसु
त्रिपष्ट्य|धिक त्रिशतपाखंडाः
॥२५५॥
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
'त्रिषष्ट्य. धिक त्रिशतपाखंडा:
श्रीक- समोसराविअंति, नंजहा-संमवादे य मिच्छावादे य, तत्थ गाथा 'सम्मदिही किरियावादी' गाथा ॥ १२१ ॥ तय किरियापागम्यूणियादित्तेऽपि सति सम्मदिट्ठीणो चेव एगे सम्मदिट्ठीवादी, अबसेसा चत्तारिवि समोसरणा मिच्छावादिणो, अण्णागी अविरता पर॥२५६॥
A स्परं विरुद्वदृष्टयः, तेण मोत्तूण अकिरियावादं संमावादं लघृण विरतिं च अप्पमादो काययो जहा कुदंसणेहिं ण छलिजसि,
तेण धम्मे भावसमाधीए भावमग्गे अ घडितनमिति, णामणिखेनो गतो, सुत्ताणुगमे सुत्तं, अभिसंबंधो अज्झयणं अज्झयणेण तेण णिबुडेण पसत्थभावमग्गो आमरणन्ताए अणुपालेतव्यो, संसग्गे अप्पा भावेतव्यो, कुमग्गसिता य जाणिउं पडिहणेतव्या, अतो चत्तारि समोसरणाणि, अथवा णामणिप्फण्णे वुत्तानि समोसरणाणि इमानीति वक्ष्यमाणाणि, प्रवदंतीति प्रवादिनो ते इमेत्ति, 'चत्तारि समोसरणागि'सिलोगो ॥५३५।। चत्तारित्ति संखा परवादिपडिसेधत्थं अंते चउण्ह गहणं, समवसरंति जेसु दरिसणाणि | दिट्ठीओ वा ताणि समोसरणाणि, प्रवदंतीति प्रावादिका, पिधंपिधं वदंति पुढो वदंति, तंजहा-किरियं अकिरियं विणयं अ| ण्णाणमाहंसु चउत्थमेव, तत्थ किरियावादीणं अत्थित्ते सति केसिंचि श्यायाकतन्दुलमात्रः केसिंचि हिययाधिट्ठाणो पदीवसिहो धम्मो(वमोजीबो)किरियावादी कम्म कम्मफलं च अस्थिति भणति, अकिरियावादीणं केइ णत्थि किरिया फलं स्वस्ति, केसिंचि फलमविणस्थि, ते तु जहा पंचमहाभूतिया चउभृतिया खंधमेत्तिया सुण्णवादिणो लोगाइतिगाय वादि अकिरियावादिणो, अण्णाणिया भणंति-जे फिर णरए जाणंति ते चेव तत्थुववअंति, किं णाणेणं तवेणं वत्ति. तेसु मिगचारियादयो अडवीए पुप्फफलभक्विणो इचादि अण्णाणिया, वेणइया तु आदा)णामपणामादिया कुपासंडा, तत्थ पुन्छ-'अण्णाणिया ताव कुसलावि सत्ता' वृत्तं ॥५३६।। अकुशला एव धम्मोवायस्स, असंथुता णामण लोइयपरिक्खगाणं सम्मता, सञ्चसत्थवाहिरा मुक्का, विति-
MSUDHHHEIOTINENIMAHATIMINISTRATIMATEITIERHITIRMIRMA
॥२५६॥
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
चूर्णिः ॥२५७
तिगिछिएणवि वितिगिच्छा गाम मीमांसा, तिण्णत्ति तीर्णा, णस्थिति तेसिं वितिगिच्छा अण्णाणित्तणेणं, अथवा ससमएवि विचिकिताव केसिचि वितिगिंछा उप्पजति, किंतर्हि परसमये?, तं कतरेण उवदेसेण करेस्संति विचिकित्साऽभावं ?, जोऽवितेसिं तित्थगरो त्सादि तस्सवि सुत्तं, ण अत्थविचारणा, अथ अस्थि समयहाणीत, एवं अकोविता, ण तं सयं अकोविदा, अकोविदानामेव कथयंति, को हिणाम विपश्चित् तान् अब्रवीत् जहा अण्णाणमेव सेयं अबद्धं कमंच, अणाणुवीइत्ति अपूर्वापरतो विचिन्त्य यत्किचिदेवासर्वज्ञप्रणीतत्वात् बालवत् मुसं वदंति, शाक्या अविनायशः अज्ञानिका एव तेपामज्ञानोपचित्तं कर्म नास्ति, जेसि च बालमत्तसुत्ता अकम्मवद्धगा ते सव्व एव अण्णाणिया, सत्थधम्मता सा तेसिं जह चेव ठितेल्लगा तह चेव उवदिसंति, जहा अण्णागेणं वंधो णत्थि, तह चेव ताणि सत्थाणि णिवद्धाणि 'सचं' (५३७) सव्यं मोसं इति चिंतयंता असाधु साधुत्ति उदाहरंता सबंपि कताइ मोसं होजत्ति, एवं ते चिंतयंता सच्चपि ण जाणंति, कथं ?, साधू दळूण ण साधुत्ति भणंति, कयाइ सो साधु होजकताइ असाधू, कयाइ चाउचओ कयाइ पावंचितो, चोरो वा कदाचि चोरः स्यात् कदाचिदचौरः, एवं स्त्रीपुरुपेपपि वैक्रियः स्यात वेसकरणा वा योजइतव्वं, गवादिपु च यथासम्भवावस्थासु पुरुपादिपु च इत्येवं सर्वाभिशंकितत्वात् तदसाधुदर्शनं साधुत्ति युवते, साधुदर्शनं चासाध्विति, अथवा सचं मुसंति इति भासयंता, जो जिणपण्णत्तो मग्गो समाधिमग्गो तमेते अण्णाणिया सचमपि संत असचंति भणति, अथवा सचो संयमो तं सत्तदसप्पगारा य असचं भणंति असंयममित्यर्थः, जहा ते किल भणंति तहा सच्चं भणंति, अणुवातो सच्चं, तं च कुदंसणमण्णाणवादं साधुंति भणंति, असाधू अण्णाणियं साधूति भणंति, तच्छासनप्रतिपन्नांश्चम असाधून साधुन् ब्रुवते, वुत्ता अण्णाणिया। इदाणी वेणइयवादि, जेमे जणा वेणइया अणेगे, पुट्टावि भावं विणियं
॥२५
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
वैनयिक
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥२५८॥
सु णामा जेत्ति अणिहिट्ठणिदेसे, जणा इति पृथग्जनाः, विनये नियुक्ताः चैनयिकाः, अनेगे इति बत्तीसं वेणइयवादिभेदा, ते पुट्ठा परेण अपिशब्दात् अपुट्ठावि विणयिंसु भावंति भावो नाम यथार्थोपलंभं विणयिंसु, तथा वा स्यात् अन्यथा वा, एवं ताव तेषां सत्यं भविष्यति, अथवा पुट्ठा वा-कीदृशो वा धर्मः ? इत्युक्ता त्रुवते-सर्वथा परिगण्यमानः परीक्ष्यमाणः मीमांसमानो वा अयमस्माकं धर्मः, विणयमूलेण आरुहयधम्मगेण जणो णाधियो, कहं ?, जेण वयमपि विणयमूलमेव धम्मं पण्णवेमो, कथंचित्ते, येन वयं सर्वाविरोधेन सर्वविनयविनीताः मित्रारिसमाः, सर्वप्रवजितानां सर्वदेवानां च पुण्यं सत्कुर्मः, न च यथाऽन्ये वादिनः परस्परविरुद्धास्तथा वयमपि, अम्हं पुण पव्वइए समाणे जं जहा पासति इंदं वा खंदं वा जाव उच्चं पासति उचं पणामं करेति णीयं पासति णीयं पणामं करेति, उच्चमिति स्थानतः ऐश्वर्यतः तमुच्चं रायाणं अण्णतरं वा इस्सरं दट्टणं प्रणाममात्रं कुर्मः, णीयस्स तु साणस्स वा पाणस्स वा णीयं पणामं करेति, भूमितलगत्तेण सिरसा ग्रहाः प्रणमामहे, त.एवं तालिशाः 'अणोपसंखा इति ते उदाहु'वृत्तं (५३८) संखा इति णाणं, संखाए समीवे उपसंखा, अणउपसंखा अज्ञाना इत्यर्थः, अनोपसंखया त एवमाहुः उदाहरेतस्स उदाहुः अढे स ओभासति, अर्थो नाम सत्यवचनार्थः, ओभासति उद्धवित्ति प्रगासति, एवं चेतसि नः प्रकाशयतीत्यर्थः, एवं च समीक्ष्यमाणं सत्यवचनं स्याद् , अन्यथा तु तथा चान्यथा च भवति, अथवा अढेस नो भासतित्ति अर्थो नाम धर्मोऽर्थ एवं चेतसि नः प्रभासयति एवं च प्रकाशयति एवं दृश्यते युज्यमानः, आईतधर्मोण, किल ज्ञानभासितेण तु सेसेहि अण्णाणियकिरियावादिहिं घडते, कहं ?, जेण ते जात्यादिरागद्वेषामिभृता तेण ण तुल्लोऽवभासति, भणिता विणईया। इदाणिं अकिरियवादीदरिसणं 'लवावसकीय अणागतेहिं लवमिति कर्म, वयं हि लवात् कर्मबन्धात् अवसकामो-फिट्टामो
SINITISTIGATIMIRANIPRITAITAARTICIPARINAINARIMARunniliun
॥२५८॥
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
बन्धोप
चारादि
पीसूत्रकअचूर्णिः २५९॥
अवमराम इत्यर्थः, संववहारबंधेणावि ण बज्झामो, किं पुण णिच्छयतो, उपचारमात्रं तु तद्यथा 'पद्धा मुक्ताश्च कथ्यन्ते, मुष्टिग्रन्थिकचोतकाः । न चान्ये द्रव्यतः संति, मुष्टिग्रन्थिकपोतकाः॥१॥ ते हि वातूलिकाः शाक्यादयः आत्मानमेव नेच्छंति, किं पुनम्तद्वधं इति, अणागतेत्ति कालग्रहणात् अनागतेऽपि काले न बध्यन्ते, चग्रहणाचातिकान्तवर्तमानयोः, अथवा विसक्कित्ति क्षणलवमुहूर्तअहोरत्तपक्षमासर्वयनसंवत्सरादिलक्षणे काले सर्वत्र कर्मबन्धादवशक्नुमः, लवः कालः, वर्तमानादवसक्कामो, एवमनागतादपि, एतदर्शनः मिच्छत्तकिरियामाहंसु-आख्यातवंतः, के ते?, अकिरियओ आता जेसिं ते इमे अकिरियाता, ते नापि कारकमिच्छंति नापि करणानि, येषामपि करणानि कित्तीणि आत्माकर्ता, तेऽपि अक्रियावादिनः, उक्तं हि-'कः कंटकानां प्रकारोति तैक्ष्ण्यं, विचित्रभावं मृगपक्षिणां वा । स्वभावतः सर्वमिदं प्रवृत्तं, न कामचारात् स्ववशो हि लोकः ॥१॥ तेसामुत्तरं-गंता च नास्ति कश्चिद् गतयः पड़ बुद्धशासनप्रोक्ताः । गम्यत इति:च गतिः स्यात् श्रुतिः कथं शोभना बही? ॥१॥ क्रिया कर्म कृतं न वास्ति, असति कारके कुतः कर्म ?' कथं च पड् गतयः, अंतराभावे वा, यथाऽस्माकं 'विग्रहगतौ कर्मयोगः' एवं तेषामपि अन्तराभावः, एवं ते पुट्ठा वा अपुट्ठा वा सम्मिस्सभावं अवते, अबंधानि च कर्माणि पण्णवंति, एवं जातकशतान्युपदिशंति बुदस्य, तानि शून्यत्वे न युज्यंते, तथा-'मातापितरौ हत्वा बुद्धशरीरे च रुधिरमुत्याद्य । अर्हद्वधं च कृत्वा स्तूपं मिचा च पञ्चैते ॥१॥ आविहिं नरकं याति एतच्च न युजते, जातिजरामरणानि च न स्युः, उत्तमाधममध्यमत्वं न स्यात् , | मनुप्यतिर्यग्योनीनां स्वयमेव काविपाको, जीवस्य कत्तृत्व कर्माबद्धं च कथयंति, चौरादीनां च कर्मणामिहैव विपाकं दृष्ट्वा सामान्यतोदृष्टेनानुमीयते कृतकर्ताऽयमात्मा, येनास्य गर्भगतस्यैव व्याधयः प्रादुर्भवन्ति मृत्युश्च, तथा च सामान्यतोदृष्टेनानु
||२५९॥
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
श्रीसूत्रकसाङ्गचूर्णिः ॥२६०॥
भावादि
मानेन, संमिश्रभावो नाम असतित्वमपि प्रतिपद्यमानाः अस्तित्वमेव दर्शयंति, तमेव सन्मिश्रभावं यया गिरया गृह्यते, निगृह्यन्त इत्यर्थः, उम्मत्तवादं वदंति, तद्यथा-कश्चिदुन्मत्तः स्वाभाविकं ब्रवीति चेष्टते वा, क्वचिदन्यथा, अंधो वाऽध्यानं व्रजेत् क्वचित् अपथा गच्छति, एवं तेऽपि गन्धर्वनगरतुल्याः मायास्वमोपनतधनसदृशाः मृगतृष्णानिद्रामदप्रनर्तितालातचक्रसमाः एवमपि निश्चयाभावात् , भावानुक्त्वा पश्चाजातिस्मरणानि जातकान् निरन्वयाश्रयं निर्वाणं च प्रतिपद्यन्ते, एवं ते संमिश्रभाववादिनः मिथ्यादर्शनान्धकाराः जातकानेतस्यां गिरि गृहीता, यदि शून्यं कथं जातकानि?, कथं सारणं ? कथं शून्यता?, किंच-यदि शून्यस्तव पक्षो मत्पक्षनिवारणं कथं भवति । अथ मन्यसे न शून्यस्तथापि मत्पक्ष एवासौ ॥१।। अस्तित्वात् तस्य, किंच-केन शून्यता देसिता? किमर्थं देशिता स्यानिष्पयोजना शून्यता इत्यादिभिः कर्कशहेतुभिश्चोदिता कच्छाघरपरियार आहतियाए एलमूगो चा मम्मणमूगो वा, जहा मुंमुएति, णो एक अणेकं वा पक्खं अणुवदंति अस्ति नास्ति वा, यद्यप्यष्टौ व्याकरणानि पठंति, ते पुण अकिरियावादिणो दुविधं धम्म पन्नवेंति, तंजहा-इमं दुक्खं इमं एगपक्खं तावत् , अविज्ञानोपचितं १ परिज्ञानोपचितं २ ईर्यापथं ३ स्वमान्तिकं ४ च चतुर्विधं कर्म चयं न गच्छति, एतद्धि एकपाक्षिकमेव कर्म भवति, का तर्हि भावना ?, क्रियामात्रमेव, न तु चयोऽस्ति, वन्धं प्रतीत्याविकल्प इत्यर्थः, एगपक्वियं दुपक्खियं तु, यदि सत्यश्च भवति सच्चसंज्ञा च संचित्यैव जीविताद् व्यपरोपणं प्राणातिवातः, एतत् इह च परत्र चानुभूयते इत्यतो दुपक्खिकं यथा चौरादयः, इह दुक्खमात्रामनुभूय शेष नरकादिप्वनुभवंति, किंच-आहंसु छलायतणं च कम्मं पडायतनमिति पड् आयतनानि यस्य तदिदं आश्रवद्वारमित्यर्थः, तद्यथा-श्रोतायतनं यावन्मनआयतनं, 'त एवमक्वंति' वृत्तं ॥५४०॥ अक्रियाअण्णाणिआयभानं अयुज्झमाणा इह मिच्छत्तप-
॥२६०॥
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
विरूपदर्शनादि
श्रीसूत्रकनागचूर्णिः ॥२६१॥ I
लोच्छणा अप्पाणं परं वा तदुभयं वा बुग्गाहेमाणा विरुवरूवाणि दरिसणाणि, कथं?, दाणेण महाभोगा देहिनां सुरगतिश्च | शीलेन। भावनया च विमुक्तिरित्यादि, किंच-यश्च वेदान्तश्च के ब्राह्मणे दधात् , यो वा विहारं कारयति, किंच-'एगपुप्फपदाणेण, आसीतिः कल्पकोटयः। सुखिनस्तिष्ठति, एवमकिरिओ आता जेसिं ते होंति अकिरियाता, जमादितित्ता मणुस्सा जमियनिर्दिष्टस्य निर्देशः, आदिइत्ता गृहित्वा, स्वयं अन्यांश्च गाहित्वापि अणादीयं अणवदग्गं संसारं भमंति, किश्चान्यत् , यदि सर्वमक्रियं तेन कथमादित्यः उत्तिष्टति ? अस्तं वा गच्छति ?, कथं वा चन्द्रमा वर्द्धते हीयते च?, नवा सरितः प्रस्पन्देरन् , नवा वायवो वायेयुः, सर्वसंव्यवहारोच्छेदः स्यात् , एवमुक्ताः ब्रुवते-'णातिच्चो उद्वेति ण अस्थमेई 'ति वृत्तं ॥५४१॥ आदित्य एव नास्ति, कुतस्तर्हि तदुत्थानमस्तमनं वा १, मृगवृष्णिकासदृशं तु एतदिति लोहितमर्कमंडलमवभासते, एवं चन्द्रमापि नास्ति, कुतस्तर्हि वृद्धिहासोत्थानास्तमनानि ?, किंच-संघातो मरीची उद्वेति, उट्ठो णासेणं इमं लोगं तिरियं करेति, करेत्ता सेणं इमं लोगं उज्जोवेति पभासति, न सरितोऽपि ण संदंति, न च न वायवः, ततः कथं न संदिष्यते वास्यंति वा ?, स्याद् बुद्धिः-उत्तिष्ठन्नादित्यो दृश्यते अस्तं च गच्छन् , यतः पूर्वस्यां दिशि दृष्टः अपरस्यां दिशि दृश्यते, तेन क्रियावान् , देवदत्तस्य हि गतिपूर्विका देशान्तरप्राप्ति दृष्ट्वा चन्द्रादित्यावनुमीयेते, सरितश्च स्यन्दमाना दृश्यन्ते, वायवश्च वृक्षाग्रकंदादिमिरनुमीयते क्रियावंत इति, तच्चासत्, कथं?, गतं न गम्यते तावत् , अगतं नैव गम्यते । गतागतविनिर्मुक्तं, गम्यमानं न गम्यते॥१॥ एवमयं वंध्यो लोकः, वंध्यो नाम शून्यः, अथवा वन्ध्यावत् अप्रसवत्वाद्वन्ध्यो, लोकायतानां हि न मृतः पुनरुत्पद्यते, एतावानेप परमात्मा, त एवं दर्शनं भाव| यति, गलागत्यमपि कुर्वाणा नोद्विजन्ते, मातरं भगिनीं वा गत्वा नानुतप्यते, येपां बंधाभाव एव ते कथं पापेभ्यो निर्वय॑न्ते?
॥२६॥
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
धीसूत्रक
नित्यलोकादि
।२६२॥
निवृत्तिमूलं वा धर्म देक्ष्यन्ते ?, एवं शाक्या अपि एवं वन्ध्याः , नितिओ गाम नित्यकालमेघ शून्यः, शून्यं वा न चोच्छि| द्यते, कसिणो नाम गृहनगरपर्वतद्विपदचतुष्पदादि सर्वो वन्ध्यः , त एवं विद्यमानमपि लोकं न पश्यति, दृष्टान्तः-'जहा य अंधे सह जोतिणावि' वृत्तं ॥५४२॥ यथेति येन प्रकारेण, द्योतयतीति द्योतिः आदित्यश्च चन्द्रमाः प्रदीपो वा, धोतिना सह सहयोति नानादिरूवाणि घडादीणि, न पश्यन्ति, जग्गतोऽपि वर्तमानानि स्पर्शन्नपि न तेपां वर्णादिविशेपं पश्यन्ति, नयतीति नेत्तं हीने यस्य नेत्रे स भवति हीननेत्रः, उदत्ते उपहते वा संतं तु ते एवं अकिरियाता संतमिति विद्यमानं, तु पूरणे, अकिरियावाइणो, अकिरिओ मिच्छत्तोदयान्धकारात् जीवादीन् पदार्थान्न जाति, अथवा किरियं न ते पस्संतित्ति क्रियावत्तां द्रव्याणां आगमनगमनाद्याः क्रियाः पश्यन्तोऽपि न पश्यन्ति, स्वयं क्रियासु वर्तते उघवत् , न चैताः न पश्यन्ति, निरुद्धा येषां प्रज्ञाः ते भवन्ति निरुद्धपन्ना णाणावरणोदयेन, अथवा ते वराकाः कथं ज्ञास्यंति ये आगमज्ञानपरोक्षा एव?, जे पुण ण निरुद्वपन्ना | ते प्रत्यक्षेण वा आगमेन परोक्षेण जीवादीन् पदार्थान् यथावजानंति, तत्रावधिमनःपर्यायकेवलानि प्रत्यक्षं, मतिः श्रुतिः परोक्षं, | प्रत्यक्षज्ञानिनस्तावत् जीवादीन पदार्थान् करतलामलकवत् पश्यन्ति, समत्तसुतणाणिणोवि लक्षणेण, अटुंगमहानिमित्तपारगा अर्थ च साधवो जाणंति णिमित्तेणं, 'संबच्छर सुमिणं लक्ग्वणं च वृत्तं ॥५४३।। संवत्सरनिमित्ते इमे एगढिया, तं०- संवच्छरोत्ति | वा ओतिसेत्ति वा, सुमिणं सुविणं ज्झाया व, लक्खणं सारीरं, एतेण चेव सेसयाइपि सूइताई, तंजहा-भोमं १ उप्पातं २ सुमिणं ३ अंतरिक्खं ४ अंगं ५ सरं ६ लक्खणं ७ वंजणं ८, णवमस्स पुवस्स ततियातो आयारवत्थुतो एतं णीणीतं, एतं बहवे अधिजिता, | एवं अटुंगं णिमित्तं बहवे समणा अधिजिताण 'मधलोगंसि जाणंति अणागताई' अतिक्रान्तवनमानानि च, केवलिबद्वा
HummismemamaRemune
॥२६२॥
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रक
अष्टांगनिमित्तं
चूर्णिः
१६३॥
करेति तथा गताणित्ति, तथा भूताणित्ति यथावस्थितानीत्यर्थः, अंगवर्जानां अनुष्टुभेन छन्दसा अर्द्धत्रयोदशशतानि सूत्रं तावदेव | शतसहस्राणि परिपातिका, अङ्गस्य तु अर्द्धत्रयोदशमहस्राणि सूत्रं, तावदेव सयसहस्राणि वृत्तं, अपरिमितं वार्तिकं, एवं निमित्तमप्यधीत्य न सर्वे तुल्याः, परस्परतः पदस्थानपतिताः, चोद्दसपुबीवि छहाणपडिता, एवं आयारधराणि छट्ठाणवडिया, यतश्चैवं तेनापदिश्यन्ते 'केई निमित्ता तधिया भवंति' वृत्तं ॥५४४।। केचिदिति न सर्वे, अभिन्नदसपुधिणो हे?ण एतं अट्ठगंपि | महाणिमित्तं अधितुं गुणित्तुं वा, अधीत्य एवमेव केचित् परिणामयंति, ते पडुच ते णिमित्ता तधिया भवंति, केई पुण निमित्तबुद्धित्वात् विशुद्धिणेमित्तकेहिंतो छण्हं ठाणाण अण्णतरं ठाणं परिहीणा अविशुद्धखयोवसमा 'विपपडिएन्ति णाणं' विपर्यासेन एंति विप्पडिएन्ति, 'इक् स्मरणे' 'इड्. अध्ययने ' 'इण गतौ' एपांत्रयाणामपि इगिङीणां परिपूर्वाणां अप्रत्ययान्तानां विपयेय इति पूर्वरूपं भवति, विपर्य येण एति विपडिएति, को अर्थः?-विपर्ययज्ञानं भवति, सम्यगुपलब्धिरित्यर्थः, सपरिभवमप्यगमधीत्य, अब्भपडलदिळतेणं, यथा श्लक्षाभ्रपडले कश्चिद्वेत्ति एकमेवेदं अभ्रपडलं यावत्तत्रान्यदप्यस्ति सूक्ष्ममिति नोपलभ्यते, संजतावि केई विप्पडिएन्ति णाणं, किमंग पुण अण्णउत्थिया दगसोयरिया तव्वणिगादयो, ते विजनासं अणधिजमाणा अणधिजमाणेत्ति अधीतेन निमित्तेण दुरधीतेन वितधं दृष्ट्वा निमित्तं वदंति, णिमितमेव णत्थि, तद्यथा-क्वचित् क्षुते त्वरितत्वात् सङ्कित एवं गतः, तस्य चान्यः शुभः शकुन उत्थितः येनास्य तत् क्षुतं प्रतिहतं, स चेत् न तं शकुनं वेद शकुनोऽपि वा न लक्षितः स तु मन्यते व्यलीकमेव निमित्तं, चेनाशकुनेऽपि सिद्धिर्जाता इति, एवं शोभनमपि शकुन उत्थितमन्येनाशोभनेनप्रतिहतमनववुझ्यमानः कार्यसिद्धिनिमित्तमेव नास्तीति मन्येत, अपरिणामयन् , विजाहरि(भा)से णाम यथार्थोपलम्भः, विद्यया स्पृश्यते विद्यया
| ॥२६३॥
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक- पाङ्गचूर्णिः ॥२६४॥
विद्यापतिमोक्षादि
ऽप्यते, विद्यया गृह्यत इत्यर्थः, त एवं वराकाः चक्षुद्यमपि णिमित्तमपरिणामयन्तः आहंसुविजाए पतिमोक्खमेव निमित्त- विद्यापरिमोक्षं, एवं हि कर्त्तव्यं, नाधीतव्यानि निमित्तशास्त्राणीत्यर्थः, किंचित्तथा किंचिदन्यथेतिकृत्वा मा भून्मृपावादप्रसङ्गः, बुद्धः किल शिष्याणामाहूयोक्तवान्-द्वादश वर्षाणि दुर्भिक्षं भविष्यति, तेन देशान्तराणि गच्छत, ते प्रस्थितास्तेन प्रतिसिद्धाः सुभिक्षमिदानी भविष्यति, कथं ?, अद्यैवैकः सवः पुन्यवान् जातः, तत्प्राधान्यात्सुभिक्षं भविष्यति, इत्यतो निमित्तं तथा चान्यथा च भवतीतिकृत्वा आहेसु विजाए पलियोक्खमेव, उज्झनमित्यर्थः, मोक्षं च प्रति निरर्थकमित्यतः निरुत्सृष्टं, अथवा विजया परि| मोक्खमाहु, सांख्यादयो ज्ञानात् मोक्षमिच्छन्ति, जे णिमित्तं संखाणं परिशाणमियन्ति न ते किलात्यन्तपरोक्षमात्मानं परलोकं मोक्षं च ज्ञास्यन्ति ? इत्यादि हास्य, पच्चलं कम्मं बंधंति ते सुत्तणाणहीलणाए, उक्तं हि-ज्ञानस्य ज्ञानिनां चैव, निंदाप्रद्वेपमत्सरैः। उपघातैश्च विप्नैश्च, ज्ञानघ्नं कर्म वध्यते ॥१॥ स्याबुद्धिः-केनैतानि समोसरणानि प्रणीतानि ? जं च हेवा वुत्तं जंच उवरि भणिहिति?, उच्यते-अनिरुद्धपण्णा तित्थगरा ते एयमक्खन्ते 'समेच लोगं' वृत्तं ॥५४५॥ते इति तीर्थकराः, एतदिति यदतिक्रान्तव्यं च परसमयसिद्धपरूवणाओ वा, एवमन्येऽप्याख्यातवंतः आख्याइस्संति च, सम्यक् इच्चा समिच्च ज्ञात्वेत्यर्थः, तथागता समणा माहणा य तथागत इति तीर्थकरत्वं केवलज्ञानं च गताः, पठ्यते च-तहा तहा समणा माहणा य, तथा तथेति | यथा यथा समाधिमार्गव्यवस्थिताः तथा तथा ख्यान्ति त्रैकाल्यात् , जे अभिग्गहियमिच्छादिट्ठी जे अ अणभिग्गहियमिच्छादिट्ठी तेसि सव्वेसि दर्शनमाख्यान्ति, समणा माहणा यत्ति एगहुँ, पञ्चक्खणाणिणो परोक्खणाणिणो वा आगमग्रामाण्यात् , किमा| ख्यान्ति ? अस्थि माता अस्थि पिता जाव सुचिण्णा कम्मा सुचिण्णफला भवंति, एवं क्रियावादित्वं ख्याप्यते, किंच-'सयं
॥२६४॥
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
श्रीसूत्रकगणि २६५॥
विद्यापतिमोक्षादि
कडं णण्णकडं च दुक्खं सयं कडं णाम स्वयं कृतं सयं कडं, सव्यमेव हि कर्म दुक्खं, प्रतीकारात्पुण्यमपि दुकवं, उक्तं हि- 'ती सव्वकालदुक्खौ' तं तु स्वयं कृतमेव, नान्यकृतं, न वाऽकृतं, आहंसु विजा चरणं पमोक्खं विजया चरणेग वा मोक्खो भवन्ति, न तु यथा सांख्या ज्ञानेनैवैकेन, अज्ञानिकाच शीलेनैवैकेन, उक्तं हि-'क्रियां च सज्ज्ञानवियोगनिष्फलां, | क्रियाविहीनां च नियोधसंपदं। निरस्यता क्लेशसमूहशान्तये, त्वया शिवायालिखितेव पद्धतिः ॥ १॥''ते चखलोगधरिमया(भूया उ सुहं पयाणं)गायगा' वृत्तं ५४६॥ चक्षुर्भूता लोकस्य, प्रदीपभूता इत्यर्थः, देशका गायकाः पगढगाः, मग्गं णाणातिहितं सुहं प्रजानां, तु विसेसणे, सन्मार्गगुणॉथ दर्शयति कुमार्गदोपांश्च, अथवा तु विशेषणे, अहितमार्गनिवृत्तिं च, प्रजायंतीति प्रजाः, तथा तथा सासयमाहु लोगो तथा तथेति येन येन प्रकारेण शाश्वतो लोको भवति पञ्चास्तिकायात्मकः अथवा यथाऽस्यात्मनः अव्यवच्छिन्नकर्मसंततिर्भवति यथाप्रकारा च तथा तथा सासतमाह लोगे, तहा 'चउहिं ठाणेहिं जीवा गेरइयाउयत्ताए कम्मं पकरेंति०' तावत्संसारो नोच्छिद्यते 'यावन्मिथ्यादर्शन, तीर्थकराहारकर्जाः सर्व एव कबिन्धाः सम्भाव्यन्ते, उपलक्षणत्वादस्यान्यदपि यदन्नं संभवति तत् द्रष्टव्यं, एवं रागद्वेपावपि संसारकरी इतिकृत्वा तहा तहा वदति-संसारमाहुः, अहवा | अतधा तथत्ति जस्म जारिसी सत्ता तहा तस्स उवचयो होति मिच्छा, अहवा मिच्छत्तअविरतिअण्णाणाणि जहा २ तहा २ संसारः, अथवा पाणवहादी जहा २ तहा २, अहवा कमायादयो जहा तहा, कायवाड्मनोयोगा जहा २ तहा २ संसारो, सर्वत्र यात्रा परिमाणं वक्तव्यं, 'जंसी पया' यस्मिन्निति यत्र, प्रजायते इति प्रजाः, सर्व एव सच्चा मानवा इत्यपदिश्यन्ते, मानवानां प्रजा मानवग्रजा, अथवा माणवा इति हे मानवाः, संप्रसृताः संप्रगाढा ओगाढा विगाढा सम्प्रगाढा इत्यर्थः, एवं आश्रवलोके
HIRISHAILERASHIONSm IPIGINIANTEmplimranimumhivAISim neurnima
CRIMHEARTIS E ASTRITERANILIPIRATIHATEN AND
॥२६५॥
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ
चूर्णिः ॥२६६॥
विद्यापतिमोक्षादि
EDIAN
USDCHIEथाaramthe ND
कथयंति, आश्रवलोकानुरूपमेव च लोकं विशंति 'जे रक्खसा जे जमलोइया वा' वृत्तं ।। ५४७॥ केपांचित् भवनपत्यादि देवा शाश्वताः तेण रक्खसगहणं , अथवा व्यन्तरा ग्रहीता राक्षसग्रहणात् , जमलोइयग्रहणाद्वैमानिकाः सूचिताः, गान्धर्वा व्यन्तराः एए जेणं जमदेवकाईया तिविधा, सर्वे ते जम्मस्स महारायस्स आणाउववातवयणणिदेसे चिटुंति, असुरग्रहणेन भवनवासिनः सचिताः, गान्धर्वा व्यन्तरा एव, ज्योतिष्का दृश्यन्त एव, सेसा आगासगामी य पुढोसिता य देवपक्खिवातादयः आगासगामी, पृथ्व्यंबुवनस्पतयः द्वित्रिचतुरिन्द्रियाश्च स्थलचरा जलचराश्च, एते पुढोसिता, पुनः पुनः विपर्यासमेति विपर्यासो नाम जन्मनि मृत्युः, सर्व एव संसारे विपर्यासः, जेणं 'पुढविकायमइगओ उकोसं जीवो तु संवसे' 'जमाहु ओहंसलिलं अपारगं' वृत्तं, ॥५४८। यत् इत्यनिर्दिष्टस्य निर्देशे आह भगवानेव, द्रव्योधः स्वयम्भुरमणः, स एवौषः सलिलः, ओघसलिलेन तुल्यं औघसलिलं तस्यापारं, जलचराः स्थलचरा वा न शक्नुवन्ति गंतुं णण्णत्थ देवेण महडिएण इत्यतः अपारगः, जाणाहिणं जहा जिनरुपदिष्टः आगमप्रामाण्यात् प्रत्यक्षतश्च उपलक्ष्यते मनुष्यादिसंसारः, चतुर्विधं भवग्गहणं २, कडिल्यमित्यर्थः, चउरासिति जोणिपमुहसयसहस्सगहणो जत्थ अणोरपारपविट्ठो सम्बद्धाएविण मुञ्चति मिच्छादिट्ठी लोको, लोकाएतसुण्णवादिगादि लौकिक इत्यादि, दुर्मोक्षेति मिच्छत्तसातगुरुत्वेन च ण तरंति अणुपालेत्तए, जेवि अस्थिवादिणो किमंग पुण नास्तिकाः,जहा ताणि चत्तारि तावससहस्साणि सातागुरुयत्तणेण छक्कायवधगाईजाताई, 'जंसी विसपणा विसयंगणादी' यत्र संसारे यत्र वा साकारधर्मे समाधौ कुमार्गे वा असत्समवसरणेपु, पंचसु वा विसएसु विसन्नाः, सुगरियान् स्पर्शः, तेष्वप्यंगनाः, तासु हि पंच विषया विद्यन्ते, तद्यथा-'पुप्फफलाणं च रसं' इत्यतः अंगणाग्गहणं, दुहतोवित्ति द्विविधेनापि प्रमादेन लोकं अमुं संचरंति, तंजहा
TERMITTISGARHITARIES
॥२६६॥
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक्रताङ्गचूर्णिः
||२६७॥
लिङ्गवेससज्जाए अचिरतीए य, अथवा आरंभपरिग्रहाभ्यां रागद्वेषाभ्यां वा त्रसस्थावरलोगाभ्यां इमं लोगं परलोगं वा, त एव | मिथ्यात्वादिभिर्दोषैरभिभृताः अमत्समवसरणावस्थिताः 'णकम्मुणा कम्न खवेंति वाला' वृत्तं ॥ ५४९ ॥ न इति प्रतिषेधे, मिथ्यात्वादिषु कर्म्मबंधहेतुषु वर्त्तमानाः न कर्माणि क्षपयन्ति बालाः- कुतीर्थाः, यस्यैव हि ते भीतास्तमेवाविशंति, कर्मभीताः कर्माण्येव वर्द्धयन्ति, न निदानमेव रोगस्य चिकित्सा, यथा कचिन्मूढधीनिंदानैरेव रोगचिकित्सां करोति, स हि तस्य वृद्धिमाप्नोति, | अकर्मणा णु आश्रवनिरोधेन कर्माणि क्षपयंति धीराः विधिक्रियाभिरिवामयान् वैद्याः, मेधाविणो लोभमयं मेरा (मेहया) धाविणो, लोभमतीताः, वीतरागा इत्यर्थः, एवं सायामतीता २वा संतोसिणोति अलोभाः स्याद् बुद्धिः अलोभाः संतोषिणश्च एकार्थमितिकृत्वा तेन पुनरुक्तं, उच्यते, अर्थविशेषात् न पुनरुक्तं, लोभातीतः इति लोभमतिक्रान्तोऽलोभो वीतरागः, संतोषिणइति निग्रहपरमा अवीतरागा अपि वीतरागाः, णो पकरेंति पावं संतोसिणो पयणुयं पकरेंति, तब्भववेदणिजमेव, यत एव लोभा ईया अत एव संतोसिणः, एवं अमातिनः स्तोकमायिनः, त एव भगवन्तः अनिरुद्धपणा 'ते ती अउपपन्नअणागनाई ' वृत्तं ॥५५०॥ त इति तीर्थकरादयः प्रदीपभूताः, तीताणि लाभालाभसुखदुःखादीनि एवं पडुपन्नअणागताई, जेहिं वा कम्मेहिं पुत्रकतेहिं इहायातो जोणिवासं पदं करेंति जं च भविस्सति इत्यतः तीतपच्चुप्पणअणागताई, तहा भूताई तहागताणि अवितहाणित्ति भणितं होति, न विभंगज्ञानिवत् विपरीतं पश्यन्ति, 'अणगारे णं भंते! मायामिच्छादिड्डी रायगिहे नयरे समोहए' तेनावधिविभंगोपयोगेण, रायगिहे गतवं च वाणारसीए णयरीए रुवाई जाणति जाव से से दंमणविवञ्चासो भवति' ते भगवन्तः प्रत्यक्षज्ञानिनः, परोक्षे वा पूर्वविदः, णेतारो असिं अणणणेता-णयंतीति नेतारः अन्येषां भव्यानां सर्वेषां नेतार इति, न अन्यस्तेषां नेता
विद्याप्रतिमोक्षादि
॥२६७॥
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
विद्याप्रतिमाक्षादि
ताङ्गचूर्णिः
ર૬૮ાા
विद्यते, एतावं ताव समणेण वा. धम्मे अक्खाते इत्यतो अणण्णणेता, बुद्रा रवयंवुद्वाः बुद्धबोधिता या गणरायाः, अतं कुर्वन्तीत्यन्तकराः भवान्तं कर्मान्तं चा, ये वात्र भवान्तं न कुर्वति तावत् 'तेणेब कुव्वंति पण कारयति'वृत्तं ।। ५५१ ।। म्वयं न कुर्वन्ति न कारयन्त्यन्यै नुमन्यन्ते, किं तत् ?, पाणाड्यातं, अनुक्तमपि विज्ञायते प्राणातिपातं, येनापदिश्यते भूताभिसंकाए दंगुंछमाणा भूतानि तसथावराणि ताणि यतो भिसं संकति सा भूताभिसंका भवति, हिसेत्यर्थः, तां भूतामिसंकां तत्कारिणश्च जुगुप्समादा उद्विजमाना इत्ट र्थः,पाणातिपातगिति वाक्यशेषः, लोकोऽपि हि मत्स्यवन्वादीन हिंसकान् जुगुप्सते, एवं ते ण आमन्ति, ण भापावेंति मुसाबात, एवं जाव मिच्छादसणं ण परूवती णोरदहति णवएण भेदेण, त एवमापाणं परं तदुभयं च संजममाणा सदेति सर्वकालं प्रवज्याकालादारभ्य यावजीचं ज्ञानादिपु विविध प्रणमंति पराक्रमंत इत्यर्थः, विदितु वीराः विज्ञाय धीग भवन्ति, ज्ञानादिभिर्वा राजन्तीति वीराः, एके न सत्र, पठ्यते च-विष्णत्ति वारा य भवंति एके, विज्ञप्तिमात्रा बीरा एचके | भवन्ति, ण तु करणवीराः, स्यात् कैः करणभूतानि येषां संकितव्यं?, उच्यते-'डहरे य पाणे' वृत्तं ॥५५२॥ डहरा सूक्ष्माः कुन्थ्यादयः सुहुमकायिका वा, वुहा महामरीरा बादरा वा, ते डहरे य पाणे बुढ़े य पागे जे आततो पस्सति सबलोगे आत्मना तुल्यं आत्मवत् यत्प्रमाणो वा मम आत्मा एतावत्प्रमाणः कुंयोरपि हस्तिनोऽपीति, अथवा 'जह मम ण पियं दुक्खं । एवं सव्वजीवाणं, डहराण वा महल्लाण वा 'पुढविकाइए णं गंते ! अकंते समाणे केरियं वेदगं वेदयंति?,' सुत्तालावगो इत्यतस्तेऽपि ण अक्कमितव्या ण संघद्वेयच्या, ये एवं पश्यन्ति 'उहती लोगमि भहन' वृत्तं, उबेहती उपेक्षते, पश्यतीत्यर्थः, - उपेक्षां करोति, सर्वत्र माध्यस्थ्यमित्यर्थः, महान्त इति छज्जीवकायाकुलं अरविधकाफुलं वा, बलिपिंडोवमाए महान्तो लोगो,
||२६८॥
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
आत्मपरज्ञानादि
॥२६९||
अथवा कालतो महंते अनादिनिधनः, अस्ति एके भव्या अपि ये सर्वकालेनापि न सेत्स्यन्ति, अथवा द्रव्यतःक्षेत्रतश्च भावतश्च नान्तः, बुद्धो नाम धर्म समाधौ मार्गसमोसरणेसु च, अप्रमत्तः कायेपु जयणाए य, अथवा अप्रमत्तेपु असंजतेपु परिवएञ्जासित्ति बेमि, अथवा बुद्धे अप्पमत्ते सुट्ठ परिबए । 'जे आतयो परतो यावि णचा' वृत्तं ॥५५३ ।। आत्मनः स्वयं तीर्थकरा जाणंति जीवादीन् , परतो गणधरादयः, अलं पर्याप्त्यादिपु, सद्विधाऽपि जानकः अलमात्मानं परांश्चेति, अकृत्यात् वा प्रतिषेधे यतितव्ये, इत्येवं तं ज्योतिर्भूतं तमिति तं उभयत्रातारं ज्योतयतीति ज्योतिः आदित्यश्चन्द्रमाः मणिः प्रदीपोवा, यथा प्रदीपो द्योतयति एवमसौ लोकालोकं ज्योततीति ज्योतिस्तुल्यः इत्यर्थः, सततं आवसे(सेवि)जासित्ति जावजीवाए से(वे)जा तित्थगरं गणधरेवा यो यस्मिन् काले ज्योतिभूतः जे 'पादुकुजा' य इत्यनिर्दिष्टः, प्रादुः प्रकाशके, ये प्रादुष्कुर्वन्ति धम्म पूर्वापरतोऽनुचिंत्य, करतलामलकवत् लोकं दृष्ट्वा इत्यर्थः, अथवा अणुवीयिणितुं परममयं दर्शयति, धर्म समाधिमार्ग समोसरणानि च, कीदृशाः पुनस्ते विधारितज्ञानिनः त्रैलोक्यदर्शिनः ?, उच्यते-'अत्ताण जे जाणति जे य लोगं' वृत्तं ।।५५४॥ आत्मानं यो वेत्ति यथाऽ. हममातोति संसारी च, अथवा स आत्मज्ञानी भवति य आत्महितेष्वपि प्रवर्तते, अथवा त्रैलोक्य (काल्य) कार्योपदेशादात्मा प्रत्यक्ष इति, कृतवानित्यादि, येनात्मा ज्ञातो भवति तेन प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपो लोको ज्ञात एव भवति, आत्मौपम्येन यथा ममेष्टानि, दृष्टेष्वर्थेषु प्रवृत्तिनिवृत्तिभावतः यथाऽस्तीति, अथवा आत्मौपम्येन परेष्वहिंसकः। किंच 'जे आगतिं जाणइ णागतिंच' जे आगति जाणंति, कुतो मनुष्या आगच्छंति? सत्तममहिणेरड्या०, कैर्वा कर्ममिः कुत्र वा गच्छंति ?, तव्वेए, कुतोऽहमागवः गमिप्यामि वा? अनागतिरिति सिद्धिःसादीया अपजवसिता, जे सासत जाणइ असासयं वा' सर्वद्रयाणां शाश्वतचं द्रव्यतः
PHinment
TITANASALARINITED
॥२६९॥
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाश्वतादि
ITURGAJARE
N
श्रीमयक-4 अगाश्वतत्वं पर्यायतः, चशब्दाच शाश्वताशाश्वतं वा, तंजहा-णेरहया दबट्ठयाए सासता भावद्वताए असासता, अथवा निर्वाणं ताजाणाशाश्वतं, संसारिणस्तु संसारं प्रतीत्य अशाश्वता, जातिमरणं च जाणीते, औदारिकानौदारिकानां सच्चानां जातिः, एत्थ जोणी॥२७॥
संग्रहो माणितव्यो, णवविधोऽवि तंजहा-"सचित्तशीतसंवृत्ता मिश्राश्चैकशस्तद्योनयः," सचित्ताचित्तसीतोष्णसंवृत्तविवृता एताश्च सेतराः, ओरालिएणं चेव मरणं, बंधानुलोम्याच यतोऽपवाद, इतरधा तु पूर्वः उपपातो वक्तव्यः, स तु नारकदेवानां, चयणं तु जोतिसियवेमाणियाणं, उन्वहणा भवणवासियाणं बंतराणं नेरइयाणं च, 'अधोवि सत्ताण विउवणं च' वृत्तं ।। ५५५॥ जहा जहा गुरूणि कर्माणि तहा २ अधो विउति, विविधं उद्घति विउति जातंते मियंत इत्यर्थः, सर्वार्थसिद्धादारभ्य यावदधोसप्तम्यां तावदधो वर्तन्ते, तत्रापि ये गुरुतरकर्माणः ते अप्रतिष्ठाने शेपेयु चोत्कृष्टस्थितयः, जो आसवं जाणति आश्रवान् | रागादीन् प्राणवधादीन् पञ्च आरंभपरिग्गहौ च इत्याद्याश्रवास्तद्विधा संवरः संयम इत्यर्थः, जाव निरुद्धजोगित्ति, 'यथा प्रकाराः यावन्तः, संसारावेशहेतवः । तावन्तस्तद्विपर्यासा, निर्वाणावेशहेतवः ॥ १॥ दुक्खं च जो जाणति निज्जरं वा दुक्खमिति कर्मवन्धः प्रकृतिस्थित्यनुभावप्रदेशात्मकः तदुदयश्च, निर्जरा नाम बन्धापनयः द्वादशप्रकारं तपो निर्जरा, सो धम्म समाधिमग्गं | समोसरणाणि य आख्यातुमर्हति, पठ्यते च-आइक्खेत्तुमरुहति सो किरियावादं एतानि मिथ्यादर्शनसमोसरणानि संसारकराणित्ति ज्ञात्वा क्रियावादी सम्यग्दृष्टिश्चारित्रवान् 'सद्देसु रूवेसु अमुच्छमाणो' वृत्तं ॥ ५५६ ॥ रागो गहितो एवं जाव फासेसु, रसेहिं गंधेहि अदुस्समाणो द्वेपः गृहीतः, एवं शेपेष्वपि इन्द्रियेषु 'सदेसु० आभक्ष्यावएसु अ णो जीवितं णो मरणं विपत्थप असंजमजीवितं, अणेगविधं पत्थए विपत्थए, ण वा परीसहपराइयं मरणं, णो विपत्थए, अथवा मा हु चिंते
॥२७०॥
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीस्त्रक- ताङ्गचूर्णिः
॥२७॥ १३ याथा०
ज्जासि जीवामि चिरं, मरामि च लहुं, वलयं कुडिलमित्यर्थः, तत्र द्रव्यवलयं नदीवलयं वा संखवलयं वा, भाववलयं तु कर्मा तथानिक्षेपः | चउसमोसरणं, कुडिलं तु मिच्छत्तं, बलयत्तएण मुक्को वलयादिविमुक्को हि, पठ्यते च-मायादिविमुक्के इत्यर्थः॥ इति समवसर-14 णाध्ययनं द्वादशं समाप्त।
आहयधियंति अज्झयणस्स चत्तारि अणुओगदाराणि, अधिकारो सीसगुणदीवणाए, अण्णंपि धम्मसमाधिमग्गं समोसरणेसु | जं जत्थ अणुवादी तं च अवितत्थं भण्णिहिति, एतेसिं चउण्हवि धम्मादीणं विपरीतं नितह, अत्र चायं न्यायः-यदुत उपसर्गप्रत्यय विमुक्ता प्रकृतिनिक्षिप्यते, यतः 'णामतह'मित्यादि ॥१२२॥ णामणिण्फण्णे आयतधिजं, तं चतुर्विधं अत्तं, जहा णामतहं ठवणतहं दवतहं० गाथा ॥९२२ ॥ तं च वतिरित्तं दव्यतहं तिविधं सचित्तादि, सचित्तं जहा सर्व एव जीवः उपयोगस्वभावः, अथवा जो जस्स दब्बस्स सभावोत्ति, कठिनलक्षणा पृथ्वी द्रवलक्षणा आप इत्यादि, अथवा दारुणस्वभावः मृदुस्वभावो वा, जो जस्स वा अचित्ताणं गोसीसचंदणकंबलरयणमादीणं, जहा- 'उष्णे करेती शीतं साए उण्हत्तणं पुणरुवेति' मीसगाणं तंदुलोदगमादीणं जाव ण ता परिणतं, भावतहं पुण णियमा० गाथा ॥ १२३ ॥ भावतई, तत्य छविधो भावो, तंजहाउदइयभावतह, उपसमणमेव औपशमिकः अनुदयलक्षण इत्यर्थः, क्षयाजातः क्षायिकः, किञ्चित्क्षीणं किंचिदुपशान्तं क्षायोपश- | मिकः, तॉस्तान् भावान् परिणमतीति पारिणामिकः, एवं समवायलक्षणः सान्निपातिकः, अथवा भावतहं चउनिध-दंसणं णाणं चरितं विणय इति, णाणं पंचविध स्वे स्वे विषये अवितहोपलम्भः, एवं तु विधिः, दंसणे चक्खुईसणादि, चरित्ते तवे संयमे य, तवे दुवालसविधे संजमे सत्तरसविधे, विणयस्स वा बायालीसतीविधस्स, ज्ञानदर्शनचरित्ते जो वा जस्स जहा जदा य पउंजियव्यो, ॥२७॥
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्र - ताङ्गचूर्णिः ||२७२॥
अण्णहा वितह, एत्थ भाववितहेण अधियारो, अथवा भावतहं पसत्थं अपसत्थं च, पसत्थेणाधिकारो, 'जह सुत्तं तह अत्थो गाथा ॥१२४॥ यदि यथा सूत्रं तथैवार्थो भवति तथा दर्शयति तहत्ति, किंभणितं होति ?, जसतं सोभणित्ति च, जं संत संसारनित्याग्णाय प्रशस्यते तं पसत्थभावतह, जं पुण विद्यमानमपि दुगुंछितं तं संसारकारणमितिकृत्वा अशोभनं आसीदित्यपदिश्यते, अशोभनमित्यर्थः, जो पुण एतं पसत्थभावतहं आयरियपरंपरेण आगतं जोउ छेयबुद्धीए । कोवेतिच्छेयबुद्धी-दूषयति जमालिणासं व णासिहिति ॥१२५ ।। जो एयं आयरियपरंपरएण आगतं कोवेति सो-ण कुणेति दुक्खमोक्खं उज्जममाणोऽवि संयमपदेसु । तम्हा अत्तुक्करिसो बजेयधो जइजणेणं ॥ १२६ ॥णामणिफण्णो गतो। सुत्ताणुगमे सुत्तं
उच्चारेयव्यं, अणंतरसुत्ते वलयाविमुक्केति वुत्तं, इहापि वलयादी अवितहशीलेन प्रयतितव्यं वलयविनिर्मुक्तेन, भाववलयं माया, शिष्यA दोपाश्च इहोक्ताः, अत्तुकरिसादीया भावदोसा वज्जेयन्या, इत्यत 'आधातधिजंतु पवेइयस्सं०'वृत्तं ॥५५७॥ अयथा मिथ्या,
आहत्तधियं याथातथ्यं, शीलवतानीन्द्रियसंवरसमितिगुप्तिकपायनिग्रह सर्वमवितहं यथा तह, ते अनाचरतां च दोपान वक्ष्यामः, अथवा व्रतसमितिकपायाणां धारणालक्षणादि, नित्याव्यग्रौ (निग्रहादिकं) तुर्विशेषणे, ये च वितथमाचरंति तॉश्च वक्ष्यामः, भृशमावेदयिष्यति, नानार्थान्तरभावे पुरिसजातिमिति, केचित्प्रियधर्माण, केयि अहाछन्दाः, सत्पुरुपशीलगुणॉथोपदेक्ष्यामः, समोसरणे तु अण्णउत्थियगिहत्थाण दृष्टयो दर्शिताः इत्यतो नानापगारं पुरिसरस जातं तिष्ठन्तु तावन्नानाप्रकारा गृहस्थाः, अन्यतीर्थिका पासत्थादयो संविग्गा य णाणापगारा पुरिसजाता णाणाछन्दा इत्यर्थः, अथवा किं चित्तं यदि नानाविधाः पुरुपाः नानाशीला एव भवन्ति ?, एक एव हि पुरुपस्तानि तानि परिणामंतराणि परिणमते, णाणापगारा पुरिसजाता भवंति, तंजहां-कदाचित्तीव्रपरिणामः
॥२७॥
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशीलाALL दयः
श्रीमत्रक-15 कदाचिन्मन्दस्वभावः कदाचिन्मृदुस्वभावः कदाचिन्निधर्म एव भवतीति, कृत्वा च कृत्यं कश्चिन्निवर्तते कश्चिन्सुतरां प्रवर्तते, अन्यस्य नाचूर्णिः चान्यः परीपहो दुपिहो भवति अथवादारुणादारुणखभावत्वाच नानाप्रकारं पुरुपजातं भवति,'सतोय धम्न असतोय असीलं' ॥२७३॥ | सदिति शोभनस्तस्य सतः धम्मो भवति, यथार्थः, एवं समाधिर्मार्गश्च, असदिति अभावे जुगुप्सायां च, अभावे तावत् अशीला
एवं गृहस्थाः, जुगुप्सायां अशीलानारीवत् नामौ न शीला किन्तु अशोभनशीलत्वात अशीला इत्यपदिश्यते, दुगुंछायां पासत्थादयो, अण्णाउस्थिया पासस्था य कुसीला, सर्वाशुभनिवृनिः शान्तिः सर्वभूतशान्तिकरत्वात् , सर्वाशुभानिवृत्तिः अशान्तिः, तथा च परमा शान्तिनिर्वाणं भवति, अशान्तिरशीलः आत्मनः परेप च, इह वा शान्तिर्भवत्यमुत्र च तां कर्मनिर्जरणशान्ति, प्रादुः करिष्यामि प्रकाशयिष्यामीर्थः, कर्मबंधकरणं चाऽशान्तिः, इह परत्र शिष्यदोपगुणांश्च प्रादुः करिष्यामि, तत्र तावच्छिष्यदोपाः । 'अहो य राओ अ समुट्टिएहिं ' वृत्तं ॥ ५५८ ॥ सम्यक् उत्थिताः २, सम्यग्गहणात् समुत्थितेभ्यः संयमगुणस्थितेभ्यश्च द्विविधा शिक्षा गृहीत्वा तीर्थकरादिभ्यः 'तथागतेभ्यः' संमारनिस्सरणोपायस्तावत् प्रतिलभ्यते, प्रतिलभ्य ज्ञानदर्शनचारित्रवन्तः धर्म प्रतिलभ्य तीर्थकरोपदेशात् जमालिवदान्मोत्कर्पदोपाद्विनश्यन्ति, गोहामाहिलावसानाः सर्वे निवाः आत्मोत्कर्षाद्विनष्टाः बोटिकाश्च, एवमात्मा समाहिमाघातमजोसयंता भावसमाधिर्व्याख्यातः, तीर्थकरैः जुपी प्रीतिसेवनायोः, तं 'अजोसयंता' कम्मोदयदोसेणं केयि दुवियडबुद्धयः असद्दता केचित् श्रद्दधतोऽपिधृतौ अपि दुर्वलाः, यावजीवमशक्यतो यथारोपितमनुपालयितुं जेहि चेव णिकारणवच्छलेहिं पुत्रवत् संगृहीताः ते चेव कहिंचि दुक्खलितादौ, मणो अणुत्तरं वा साधुं पडिचोदेति-मा एवं करेहित्ति, नेप मास्तारोपदेश इति, सत्यारमेवं फरसं वदंति सो हि न ज्ञातवान् , किंवा तस्स. उवदिस्संतस्सवि पारकस्स छिजति ?,
॥२७३।।
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
शास्तृतिर
श्रीपत्रकतामणिः ॥२७४॥
स्कारादि
HA
सुहं परायएहिं हत्थेहिं इंगाला कड़िजंति, अथवा यः शास्ति से शास्ता-आचार्य एव, तंपि चोदंति, अशीलो वा, असंतिभावे य वहमाणो, असत्पुरुपाः सुशीलं दुःशीलं चदंति, दुःशीलं सुसीलं च॥ किश्च-'विसोधियं वा (ते)अणुकोदयते (अणुकाहयंते) वृत्तं ॥५५९॥ विसोधिकरं विसोधियं, धम्मकथा सुत्तत्थो वा, अनु पश्चाद्भावे, कथितमाचार्यैः अनु कथयन्त्यन्येषां, तथाऽऽचार्यपरंपरागतं णाणं चरित्तं वा जमालिपभिती य आतभावेण वियागरेति, भावो नाम ज्ञानं अभिप्रायो वा, उस्सुत्तं पन्नति, यैर्वा धैर्येणाशकुन्तः परिणामयितुं वितहं कथयंति, आचार्यसमीपे गोष्ठामाहिलवत् , निग्गता वा जमालिवत् , एवं न युज्यते, यथोदितमेव संयुज्यते, इत्येवमातभावेन वियागरेंति, केचित् कथ्यमानमपि ब्रुवते नैतदेवं युज्यते यथा भवानाह, स्यादेनं तु युज्यते, स एवं स्वछन्दः अट्टाणिए होइ बहुगुणाणं अनायतनं असम्भवः अनाचार: अस्थानमित्यनर्थान्तरं गुणा 'सुस्सुसति पडिपुच्छति सुणेति गेण्हति य ईहए आवि। तत्तो अपोहए वा धारेइ करेइ वा सम्मं ॥१॥' एतेसिं सुस्सूसणादीणं गुणाणं अत्थाणं भवति, चैनयिकमन्योऽन्यसाधारणवैयावृत्यादीनां च अथवा 'सवणे णाणे' पठ्यते च-'अट्टाणिए होंति बहूणिवेसो' अस्थानिको गुणानां, दोषाणां तु बहूनिवेशो भवति, नियतं वेशो निवेशोऽनयिकादीनां दोपाणां,जेणाणसंकाए मुसं वदन्ति णाणे संका गाणसंका तेसु तेसु णाणंतरेसु एवमेतन्न युज्यते अथवा संकेतितमान्यार्थाः, जे ज्ञानवन्तमात्मानं मन्यमानाः असं लवंति अभयभावे छन्दंता णियमा चेव मुसंवदंति जमालिवत् ,जमि अणुवादी अभिणिवेसेण भवति तदपि मृपा भवति, 'जे आचि पुट्ठा पलिकंचयंति' वृत्तं ॥५६० ॥ य इत्यनिर्दिष्ट निर्देशः, केनविऽधीतं कस्यचित् सकाशात् जात्यादिपरिपेलवस्य, स च पृधः केनचित्-कस्य सकाशात् भवताऽधीतमिति?, स तस्मादाचार्याजात्यादिभिरात्मानमुत्कृष्टं मन्यमानः तमाचा
॥२७४।।
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार्यापलापादि
-
-
श्रीसत्रक- साङ्गचूर्णिः ॥२७५||
-
र्यमपलपते, प्रख्यातमन्यमुद्दिसति, योऽपि तावद् यथा वैरस्वामी पदानुसरणलब्धिसम्पन्नः, आयरिआओ अधिकतरं पण्णवेंति, तेनापि न निहवितव्यः आचार्यः, किमंग पुनर्ये समानो न्यूनतरो वा, जे पुट्ठा भणंति अत्तुकस्सेण-मया चैवैतद्विस्तरतो विकल्पित अर्थपदं, सूत्रं वा विसोधितं, सो णिण्हगो असंतिभावद्वितो, यस्य वा सकाशात् केनचिदधीतं ग्रहणशक्तितया वा तेनान्यतोऽधिक|| मधीतं शब्दच्छन्दहेतुतर्कादि गृहवासे या तेन शब्दादीन्यधितानि, परेण चोदितः-त्वया अमुकाचार्यस्य मकाशात् अधीतमिति ?,
स किं जानीते वराको मृत्पिण्डः? यस्यौष्ठावपि न सम्यक्, यतः अभ्युत्थानादिविनयभीतानि वति, एवं णाणे पलिउंचणा, दंसणे य, | चरिते तु कोइ कोइ पामत्थादि पुढविकाइयादि समारभते, कपाकप्पविधिष्णुणा मावगादिणा पुट्ठो-किह तुझं एतं कप्पती?, उदउल्लादि गेहंतो चा अमुगो ण एवं गेहति तुमं कहं एतं गेहसि ?, तुझंवा एतं एवं आगतेल्लगं?, एवं पुट्ठोइह लोग कथेती, नइतुं इमं लोयं जोणिधम्मं, सो पलिउंचेति, सोऽत्थ कि जाणति ? तुमं या किं जाणसि ?, चीर्णवता वयं, पलिउंचंता आदाणमट्ट बलु आदान ज्ञानादीनि, आदीयत इत्यादानं आदातव्यमित्यर्थः, अमाधुमाधुमानीनः साधुगुणवाह्यास्ते अमाधव एव साधुमानिनः, अणोवसंखाए य ते साधुवाद वदन्ति, सः असाधुः साधुमाणी, दुगुणं करोति स पापि, वीया बालस्म मंदया, एवं शुद्धखंतिपरिचाए द्वितीयं पापमासेवंतो, एवं मायान्विताः एहिंति ते अणंतसंमारियं, दुःबोधियलाभियं कर्म पंधित्ता अणाइयं जाइतव्यमरितव्याई घातमेहिंति, एवं माणलोभादोसेवि, कोये तु सव्व एव प्रतिषेधः क्रियते ?, 'जो कोहणे होति जगहभासी' वृत्तं ।। ५६१ ।। जगतः अट्ठा जगतहा, जे जगति भाषन्ने, जगति २ तात् खरफरुमणिठराणं असंयतार्थ इत्यर्थः, न पुनराचार्यादीन् साधून गृहिणो वा खरफरुपणिराणि भगति, ककमकलुगादीणि वा, अथवा जगदर्था छिन्दि भिंदी वध मार
॥२७५||
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
जगदर्थ
श्रीमत्रकताङ्गचूर्णिः ॥२७६॥
भाषितादि
यत् जातिवादं वा काणकुंटादिवादं वा फुडंताणि वा, जगट्ठभासी य, पठ्यते च-येन तेन प्रकारेणात्मा जयमिच्छति, विउसितं वा पुणो, विसेसेण उसवितं विउसितं, खामितमित्यर्थः, तं सपक्खं परपक्खं वा क्षामयित्वा पुनरुदीरयति। अंधे व से दंडपहं
गहाय, दंडपहे णाम एकपहए, महापथ इत्यर्थः, तमन्ध उद्देसतो गृहीत्वा गर्तायां धृष्य विषमे कूपे वा पतति, पापाणकंटका7 अग्न्यहिश्वापदेभ्यो वा दोषमयामोति, अविउसितो णाम अधितपाहुडो दंडगत्थाणीयं केवलमेव लिङ्गं गृहीत्वा गर्तायां धृष्टे विषमे कूपे वा पतति पापाणादिचिखिल्लादिसुवा, उत्तरगुणेसु मूलगुणेसु वा विसुद्धिमयाणंतो कुर्वन् भावान्ध एव लभ्यते, घासति सारीरमाणसेहिं दुक्खेहिति, सीसगुणदोसाहिगारे अनुवर्तमाने तद्दोषदर्शनार्थ-'जे विग्गहीए (अन्नायभासी) वृत्तं ॥५६२।। विग्रहो णाम कलहः, विग्रहशीलो विग्रहिकः, यद्यपि प्रत्युपेक्षणादिमेरांनाउपालयंति,नात्याभापी अत्याभापी गुर्वधिसेवी प्रतिकूलभाषी नमो समो भवति, समो नाम मध्यस्थः, न रक्तो न द्विष्टः, झंझाणाम कलहः, प्राप्तः, अथवा नासौ समो भवति झंझाप्राप्तस्तु गृहिमिः समो भवति जेन तेनैवंविधेन न भाव्यं शिष्येण, पुनरपि पठ्यते च 'जे कोहणे होति उऽणायभासी' एवं समे भवति, | तेननैवं विधेन न भाव्यं शिष्येण, अझंझापत्ते, किंच-ओबायकारी य, यथोद्दिष्टदोपरहितः ओवातकारी, चशब्दो यत्र दोपनिवृत्तये द्रष्टव्यः, उवातो णाम आचार्यादिनिर्देशः तद् वाच्यं कुरु मा चैवं कुरु, तत्थ गच्छतेति वा, अथवा सूत्रोपदेशः उबवायः, हीः । लज्जा संयम इत्यनर्थान्तरं, हीमान् संयमवानित्यर्थः, लज्जते च आचार्यादीनां अनाचारं कुर्वन् लोगतश्च, एगंतदिही य एगंत
तदिट्ठी नाम सम्मदिट्ठि असहायी अमायरूपी नाम न छद्मतः धर्म गुर्वादीचोपचरति । 'से पेप्सले' वृतं ॥२३३॥ पेसलो नाम पेसलवाक्यः, अथवा विनयादिभिः शिष्यो गुणैः प्रीतिमुत्पादयति पेशलः, सुहुमो णाम सुहुमं भापते अबहुं च अविघुष्टं नौच्चैः।
ALTRA
॥२७६॥
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः
॥२७७॥
पुरुषजात इति से पेसलवाक्यः, अथवा विनयादिभिः शिष्यगुणैः प्रीतिमुत्पादयत्ति, पेशलः सूक्ष्मः, स जात्यान्नितः, से उज्जु, उज्जुगो णाम संयमो, जं वा पुव्वस्सईति तं उज्जुगमेव करेति ण विलोमेति, सकारो दीपनार्थे द्रष्टव्यः, सपेशलः सूक्ष्मः सः अमोहः पुरुषो जातः म जान्यादिगुणान्वितः स उज्जुकारी बहुपि अणुमासिते, यद्यपि क्वचित्प्रमादात् स्खलितो हृप्यनुशास्यते तथाप्यसौ तथाऽचिरेव भवति, अचिरिति लेश्या, तथेति यथा पूर्वलेश्या तथा लेग्या एव भवंति, पूर्वमसौ विशुद्धलेश्य आसीत् अनुशास्यमानोऽपि तथैव भवत्यतो, तथा च न क्रोधाद्वा मानाद्वा अविशुद्धलेश्यो भवति, समो नाम तुल्यः, अमौ हि ममो भवत्यज्झंझप्राप्तेर्वीतरागो ऋजुरित्यर्थः, इदाणिं माणदोसा मिस्सस्सवि आयरियस्यवि 'जे आवि अप्पं चुसिमंति णचा (मत्ता) 'वृत्तं ||५६४ ॥ य इत्यनिर्दिष्टनिर्देशः, बुसिमं संयतमात्मानं बुमिमंति णच्चा, वृत्तं मत्वा, अहं सप्तदशप्रकारैः संयमवान, मत्वा नाम ज्ञात्वा, संख्या इति ज्ञानं ज्ञानवन्तमात्मानं मत्वा, बदन वादः, किं वदति १, कोडन्यो ममाद्यकाले संयमे सदृशः सामाचारीए वा?, अपरिवखं णाम अपरीक्ष्य भणति, रोमपडिणिवेम अकयण्णुताए वा, अथवा माणदोपानपरीक्ष्य वदति, माणदोसा णाम जं जं मदं करेति तं तं उवहण्णति, तेणेव वादं अहितेत्ति णच्चा, बलादीनां तपसां कोऽन्यो मया सदृशो भवतामोद्नमुण्डानां, विम्बभूतमिति मनुष्याकृतिमान् द्रव्यमेव च केवलं पश्यति, न तु विज्ञादि मनुष्यगुणानन्यत्र प्रतिमन्यते, अथवा चिंधमिति लिङ्गमात्रमेवान्यत्र पश्यति, न तु श्रमणगुणान् उदकचन्द्रवत् कूटकार्षापणवचेत्यादि, त एवंविधाः शिष्याः गुणहीनाः अशीले अशान्तौ च वर्त्तन्ते, सच्छीला वा प्रलीयन्ते, केण ?- एगंतकडेण उ पेमले ( से पलेह) ' वृत्तं || ५६६ || संयमाओ पलेऊण पुनर्जन्मकुटिले संसारे पुनः पुनर्लीयन्ते यतथैवं तेण ण विजति मोणपर्यसि गोत्ते, पदं नाम स्थानं, मुनेः पदं मौनं, पदं संय
वाक्यादि
॥२७७॥
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकवाङ्गचूर्णि:
॥२७८॥
मस्थानमित्यर्थः, गोत्तेत्ति गौरवः, संयमस्थानं प्राप्य तन्न कार्यं इति, अथवा गोत्रमिति अष्टादशशीलाङ्गसहस्साणि तत्रामौ गोत्तेण विद्यते, किंच-जे माणणट्टे ण विउक्कसेज्जा मान एवार्थः माननिमित्त इत्यर्थः, विविधं उत्कर्षं करोति, वसुत्ति संयमेण विउकसति अप्पाणं, अण्णतरेण वा, प्रज्ञानेन अन्यतरेण वा, प्रज्ञानं ज्ञानं नाम, सूत्रमर्थं उभयं वा, ममाहिकं कंडोडविष्यमुकं विशुद्धं सुत्तं अर्थग्रहणपाटवं विस्तरतश्चैतान् कथयामि, लोकसिद्धान्तो वज्झाई, किमन्यैर्जनैर्मृगास्त्वन्ये चरंति चंद्र अधस्ताद्वा भ्रमन्ति अबु| ज्झमाणेत्ति आत्मोत्कर्षदोषं । किंच जे माहणे वृत्तं ॥ ५६६ || माहण इति साधुरेव जो वा मुनी ब्राह्मणजा तिरासीत् क्षत्रियो - राजा तत्कुलीयोऽन्यतरो वा उग्र इति लेच्छइ च क्षत्रियाणामेव गोत्रभावः अन्ये वा कविद्विजाद्याः प्रव्रजिता एवमादि जातिविसुद्धा | जे पच्चईए परदत्त भोई, चहत्ताणं रजं रहुं च पञ्चइतो, अथवा अप्पं वा बहुं वा चड्ग पन्त्रइतो परतो य ये च दत्तमेपणीयं च भुंक्ते, शेषैरन्यैः सर्वैरपि संयमगुणैः युक्तः असावपि तावद् जो गोत्तेत्यादिना स्वरूपतो जो कोइ हरिएसब लच्छणीया मेतज्जस्थाणीउ वा अन्यतरं वा एवंविधं द्रमकादिमत्रजितं निन्दति, अथवा जे माहणा खत्तिय अहवा उग्गपुत्ता अदु लेच्छवी वा जे पव्वइया, प्रव्रजिता अपि भूत्वा शिरस्तुंडमुंडनं कृत्वा परगृहाणि भिक्षार्थमटन्तः मानं कुर्वन्तीत्यतीव हास्यं, कामं मानोऽपि क्रियते यद्यसौ श्रेयसे स्यात् 'ण तस्स जाती व कुलं व ताणं०' वृत्तं ॥ ५६७॥ जातिकुलयोर्विभाषा, मातृसमुत्थोत्पत्यादि, त्राण न संमारपरित्ताणं, कर्मनिर्जरेत्यर्थः, नान्यत्रेति, विद्याग्रहणात् ज्ञानदर्शने गृहीते, चरणग्रहणात् संयमतपसी, णिक्खम्म से सेवतिगारिकम्मं स इति जातिकुल विकत्थनः, अकारिणां कर्म्म अकारिकर्म्म, तद्यथा - अहं जात्यादिसुद्धो न भवानिति, ममकारो वा इत्यादि गारिकर्म्म, नासौ पारको भवति धर्मसमाघिमार्गाणां विमोक्षस्य वा, अथवा नात्मनः परेषां वा तारको भवति, किंच
मौनपदादि
॥२७८॥
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
ननत्वादि
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः ॥२७९||
जिणेण उत्तं 'णिगिणिविया (णिकिंचणे) भिक्खु सुलहजीवी ।। ५६८ ॥ णिगिणो नाम द्रव्याचेला, लूहो.संयमः, तेन जीवति अन्तप्रान्तेन, लूहिते वा, जेनैव रूक्षजीवीतेन गर्वितो भवति, न च समो भवति, अरक्तद्विरीरिति, न वा अझंझाप्राप्तैः समो|| भवति, आजीवमेतं तु अवुज्झमाणो 'जातीकुलगणकम्मे सिप्पे आजीवणातु पंचविधा', जात्या संपन्नोऽहमिति मानं करोति, प्रकाशयति चात्मानं स्वपक्षे तथाचैनं कश्चित्पूजयति, एपा हि आजीविका च भवति मददोपश्च, आजंजवं पुणो पुणो चाउरते संसारकंतारे, विपर्यासो नाम जातिमरणे, किमंग पुण जो सव्यसो चेव मुकधुरो लिङ्गमावावशेपः नानन्तकालमटति, जमेते दोसा समाधिव्याघातमदसुमत्ताणं आयरियपरिहावीणं तस्मादिमः शिष्यगुणैर्भाव्यं, तंजहा-'जे भासवं' वृत्तं ।। ५६९॥ सत्यभाषाचान् धर्मकथालब्धियुक्तो वा भापावान् , सुष्टु साधु वदति सुसाधुवादी, मृष्टाभिधानो बा, क्षीरमधाश्रवादिप्रणिधानवंति 'सेकालं गोवलंभो तथा के' यं च णए पुरिसे, आक्षिप्तः पडिभणति-उत्तरं भापते, प्रतिभणतीति प्रतिभाणवं, उत्पत्तिक्यादिबुद्धियुक्तः सन्न प्रतिभापितवान् , अर्थग्रहणसमर्थो विशारदः, प्रियकथनो वा, कश्चिद्धर्मकथी अपि वादी अत्यर्थमागाढप्रज्ञः, विशेषिकादिहेतुशात्राणि, तैरस्य भावितः आत्मा स भवति भावितात्मा, अण्णं जणं अण्णमिति यो न भाषावान् संस्कृतभाषी वा असाधुवादी न स्पृष्टवाक् संप्रतिपत्तिकुशलो न, न च लोकलोकोत्तरशास्त्रेषु आगाढप्रज्ञेन सुभावितात्मा, स एवं विधः कश्चित् पपणसा णाम प्रज्ञया परिभवति न वासनाहः उच्यते-'एवं ण से होइ' वृत्तं ॥५७०|| एवं 'न से होति समाधिपत्ते एवमनेन प्रकारेण समाधिप्राप्तः चतुर्विधसमाधिग्राप्तः, यः प्रज्ञया भिक्षुरात्मानं विउकस्सति-अहं श्रेष्ठो नान्य इति, अथवाऽवि जे ताव मदेण! मत्ते (मयावलिते) अहं वत्थपडिग्गहपीठफलगसेजासंथारगमादी अण्णमवि उप्पावेउं सत्तो, किमंग पुण अप्पणो उप्पादेतुं तुम |
॥२७९॥
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
। श्रीमघक। ताङ्गचूर्णिः
॥२८॥
खिसावर्जनादि
सो वा ?, स अण्णपाणगमवि ण लभसि, एवं सो अण्णं जणं विसति बालपुणे (पण्णे) न इतरेऽपि, पठ्यते च-अण्णेऽवि जो जातिमदेण मत्तो अण्णं जणं खिंसति बालपण्णे, एवं अण्णेवि सदा अजुत्तावि भाणितव्या, एतान् दोषान् मच्चा तेण पण्ण' वृत्तं ॥ ५७१ ॥ पण्णामयं चेव तवोमयं च, प्रज्ञामदो नाम अहं प्रज्ञासंपन्नः अहं तपस्वी, नान्ये इत्यतः परं परिभवति, तदेतौ द्वावपि मदौ निच्छितं निश्चितं वा नामयेत् निर्नामेत् णिण्णामयेदित्यर्थः, एवं गोत्रमदमपि, चशब्दात् अन्यान्यमपि आजीवितं चेव चउत्थमाहुः आजीव्यतेऽनेनेति आजीविका मद इति वाक्यशेपः, मदेन जीवतीत्यर्थः, तद्यथा जातिमदेन जीवति, नाम नातीच्य वर्त्तते एव इति, स इति स पण्डितः स्वकर्मभिः, पूर्यते गलंति वेति पुद्गलाः, स पंडितश्चोत्तमपुद्गलश्च उत्तमजीव इत्यर्थः, | अथवा जो सोभणो लाडाणं सो पुद्गलो वुच्चति, जहा पुग्गलजम्मा पुद्गलजीवत्ती। एताणि मदाणि विगिंच धीरा ॥५७२।।
वृत्तं, एतानि यान्युद्दिष्टानि, विगिंचत्ति उज्झित्वा, अहमिदानी जात्यादिमदस्थानानि हित्वा प्रव्रजितः, धी:-बुद्धिः, ण ताणि | सेवेज, किमुक्तं?-न जात्यादिभिरात्मानं उत्कर्पत, यथा पूर्वरतादीनि न स्मर्यन्ते तथा तान्यपि, नवा पश्चाजातैर्वहुश्रुतादिभिरा| त्मानं उत्कर्पेत् , सुष्ठुधीरधर्माणः ज्ञानधर्मिणो गीतार्थाः, आसेवित्ता जे सव्वगोत्तावगया महेसी 'ते' इति धीरधर्माणः, सर्वगोत्राणि सर्व वा कर्म गुप्यन्ते येन तासु २ गतिषु स्वकर्मोपगाः, अतः कमैंव गोत्रं भवति, उच्चं नाम इहैव सर्वलोकोत्तमानां प्राप्य लोकाग्रं निर्वाणसंज्ञकं अगोत्रस्थान प्रामोति, स एवं सर्वमदस्थानपरिहितः भिक्खू मुतच्चा(चे) वृत्तं ॥५७३॥ अर्चयन्ति | तां विविधैराहारैर्वस्वाद्यलङ्कारैश्चत्यर्चा, मृता इव यस्याची स भवति मृताः , मृतो हि न शृणोति न पश्यंतीत्यर्थः, एवं भिक्षुरपि शृण्वन्नपि न शृणोति, पश्यन्नपि न पश्यतीत्यादि, इत्यतो मुतचा, संयमं वा मुतमुच्यते, अर्चेति लेश्या, स मुतलेश्यो मुतचो, विसु
Hamiltimo-murimamATUTTPirikRTAINM SummuTHIMIMITHAIHATISHALINGARIHARASHT RA
HITIHIs itisgndiatim InMallikhe
TISSUPARINITIATTRIP i
llar
॥२८॥
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताम्रचूर्णि :
॥२८१ ॥
113
| द्धाओ संमत्ताओ अविसुद्धाओ असंमत्ताओ, क्वचित् सूत्रे वाऽर्थे च दृष्टवर्मा, दृष्टसारो दृष्टधर्म्मा, इत्यर्थः कचिद् ग्रामे नगरे वा अनुप्रविश्य गच्छपरासी णिग्गतो वा से एसणं जाणमणेसणं चस एमणा बायालीसदोमविसुद्धा तनिवरीता असणा, अथचा एमणा जिनकप्पियाणं पंचविधा अलेवाडादि हेडिल्लातो अणेसणा, अथवा जा अभिग्गहिताणं सा एसणा, सेसा असणा, जो पुण अण्णपणे य अणाणुगिद्धे, सया सक्केति परिहरितु सो चैत्र य जाणगो, किंच-अरतिं रतिं च अभिभूय भिक्खू वृत्तं ॥ ५७८|| अरतिं संयमे रतिं असंयमेति, अभिभूय णाम अकमिऊणं, बहुजणमज्झम्मि गच्छवासी, एगचारित्ति एगल्लविहार पडिवण्णगा, अरतिग्रहणात् परीसहगाहणं, एगंतमोणेणं तु एगंतसंयमेणं, एकान्तेनैव संजममवलम्बमानः पृष्टो वा किंचिद्वाकरोति, न तु यथा मौनोपरोधो भवति, संयमोपरोध इत्यर्थः, तद्यथा - 'जाय भामा पाविका सावज्जा सकिरिया', किंच से नागरेति ?, उच्यते, एगस्स जंतो गतिरागती य, एक एव च परभवं यात्यात्मा, एक एव चागच्छति, उक्तं हि - 'एकः प्रकुरुते कर्म्म, नकश्च तत्फलम् । जायत्येको मृयत्येको, एको याति भवान्तरं ।। ९ ।। पत्तेयं पत्तेयं जाति पत्तेयं मरति । धर्म्म कथिक विशेषस्तु 'सयं समेचा' वृत्तं | ॥ ७५ ॥ स्वयं समेत्येति स्वयं ज्ञात्वा तीर्थकरः अन्यः सुच्चा भासेज धम्मं हिययं पयाणं हितं इहलोके परलोके य, किंच जे गरहिता सणिदाणपयोगा गर्हिता निन्दिता 'णिदाण वंधणे' सह णिदाणेण प्रडुंजत इति प्रयोगाः त्रिविधाः, अथवा कम्मं, कथा | अधिकृता, तेन ये वाक्यशेषाः प्रयोगा गर्हिताः, तद्यथा - शास्त्रं सपरिग्गहं कर्म्म प्रज्ञापर्यंतः कुतीर्थिनो न प्रशंसति, एतेऽपि हि कायक्लेशादीन् कुर्वते, सावजदानं वा प्रशंसंति, न वा तथाप्रकारं कथं कहेजा जेण परो अकोसेज वहेत एवमादी वाग्दोषां धर्मजीवितोपरोधकत्वेन न सेवंते सुवीरधम्र्माणः कथकाः। किंच- 'के सिंचि तकाए (इ) अवुज्झ भाव' ॥ ५७६ ॥ खरफरुसाद भणेजा, मा भूत्,
अरत्यभिभवादि
॥२८१ ॥
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः
||२८२॥
रौद्रमपि गच्छेति, अबुद्ध्यमानाः रौद्रं चमंतः आउस्स कालाइयारं व घातं यावद्येनायुकालोऽतिवर्तितः स तस्यायुः कालः अतिचरणमतिचारः आयुःकालस्य अतिचरणे चरणोवघातं होजा, पालक इव खन्दकस्य, येन चान्योपघातो भवति, अथवा अकोसेजावा, लद्वाणुमाणे तु अणुमीयतेऽनेनेत्यनुमानं लब्धं अनुमानं येन स भवति लब्धानुमानः, कथं लब्धं १, नेत्रवक्त्र विकारेहिं अन्तर्गतं मनो गृह्यते, तंजहा- 'केऽयं पुरिसे ? किंवा दरिसणं अभिप्पसण्णे ? किं चास्य प्रियमप्रियं वा ? यदिदं कथ्यत' इति एवं लब्धानुमानः परेषु कथयेत् येनात्महितं भवति परहितं च इह परत्र च, अथवाऽयमर्थः 'कम्मं च छंदं च विगिंच धीरो (रे) ॥५७७॥ वृत्तं, येन कर्मणा जीवति न तेनैनं परिभाषेत्, यथा होका (अक्का'), न चैवैनं तेन कर्मणा निन्दयेत् इति, यथा चर्मकारो भवान् कोलिको वा मा सो उदुरुट्ठोण गेण्डिज, छन्दं चास्य जाणेज, तद्यथा-दारुणो मृदुर्वा, अथवा छन्द इति येनाक्षिप्यते वैराग्ये न शृङ्गारेण इतरेण वा तथा-किंच अयं पुरिसे कंवा दरिणमभिलसे ? एवं ज्ञात्वा विणएज तु सर्वतो आतभावं आतभावो णाम मिथ्यात्वं अविरतो वा ततो अप्रशस्तादात्मभावात् सर्वतो विनयेत्, एवं कालणे मायण्णे, जे व क्खेअण्णे, तंजहा रूवेहिं लुप्यंति रूपं सर्वप्रधानं विषयाणां तथाऽत्रापि स्त्रीरूपादि तेष्वेव मूर्च्छन्नालुप्यते इहापि तावत् जहा 'सदे गओ० 'गाथा, किमु परलोए ? एवमेतानिन्द्रियापायान् दृष्ट्वा विनंति विद्यां गृहीत्वा ज्ञात्वेत्यर्थः, गृहीतविद्यः सन्ः त्रसस्थावररक्षणं धर्मं कथयति, तं हु णं कहेता न पूजासकारादीन्यालम्बनानि आलंचयेत् इत्यतो निवार्यते 'न पूग्रणं चेव' ॥ ५७८॥ वृत्तं, ण पूया मम भविस्सती, सिलोगो णाम जसो कित्ती यथाऽनेन तुल्यः प्रशस्तविस्तशे कथको, सृष्टवाक्य इत्यादि, प्रियं च न कुर्यादसंयतानां अन्यतरेण सावद्योपकारेण वा, अप्रियं अथवा ममायं प्रियं अयं वाऽप्रिय इति, अथवा यो यस्य प्रियः सन् तस्य पिशुनवचनविद्वेषगादि न कुर्याद् धर्म्म कथी । किंच
आयु:कालादि
॥२८२॥
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थनिक्षेपः
- श्रीसूत्रक
, ताङ्गचूर्णिः
॥२८३॥ १४ याथा
'सर्वे अणडे' अशोभना अर्थाः अनर्थाः, संयमोपरोधकृत अर्थोऽनर्थः अनर्थदण्ड इत्यर्थः, अणाउलो णाम अनातुरःक्षुदादिमिः परीपहै:, अकपायशीलः अकपायी, 'आहत्तहीयं समुपेहमाणे।।५७९॥ वृत्तं, आधत्तहियं धम्भ मग्गं समाधिं समोसरणाणि य यथावद् वच्चानि, सम्यक् उप इक्ष्यमाणः, सव्वेहिं पाणेहिं णिखिप्प दंड दंडोनाम घातः, णो जीवियं णो मरणाभिकंखी असंजमजीवितं परीपहोदयाद्वा मरणं, चरेज मेधावी वलयाविमुकोत्ति वलया माया, एवं उक्तं एवं ब्रवीमि ।। यथातथ्यं त्रयोदशमध्ययनं समाप्तं ।। ___ अज्झयणाभिसंबंधो-वलयाचिमुकोत्ति भावगंथविमुक्कोत्ति अभिहितः, सो पुण गंथो इह वणिजति एस संबंधो, तस्स चत्तारि अणुओगदाराणि, अत्याहिगारो गंथो, जाणिऊण विप्पहियव्वे, पसत्थभावगंथो य गच्छेययो, णामणिप्फण्णे गंथो, तत्थ 'गंथो पुवुद्दिट्टो ॥१२७।। गाथा, दुविधो गथो दव्वे भावे य, जहा खुड्डागणियंठिजे भावगंथो पुब्बुदिट्ठो, तं पुण गंथो जो सिक्खइ सो सिक्खउत्ति वा सेहोत्ति वा सीसोत्ति वा वुचति, सो पुण दिविधो-सहत्थपव्यावितो सिक्खवितो, तत्थ सिक्खावणासिस्सेण | अधियारो, सो सिक्खगो तु दुविधो गहणे आसेवणे य बोद्धवो। गहणंमि होइ तिविहो सुत्ते अत्थे तदुभए य ॥१२८॥ आसेवणाय दुविहो मूलगुणे चेव उत्तरगुणे य । मूलगुणे पचविहो उत्तरगुण बारसविहो उ॥१२९।। मुलगुणो पंचविधो-पाणाइवायवेरमणादि, प्राणातिपातविरमणं ज्ञात्वा तमेव आसेवते करोतीत्यर्थः, एवं उत्तरगुणेसुवि, ते य द्वादसविधमासेवंते, एप हि शिष्यः आचार्य प्रति भवति, तेनाचार्योऽपि द्विविधः, आयरिओ पुण द्विविधो॥१३०॥ गाथा, पव्वावंतो य सिक्खावंतो य, पञ्चावतो णाम जो दिक्खेति, सिक्खावतो दुविधो-गहणे आसेवणे च 'आधेत्तो(गाहावेंतो)वि
॥२८३३॥
visa
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
धीमत्र
आदानादि
ताङ्गचूर्णिः ॥२८४||
यतिविहो' गाथा ॥ १३१ ॥ गहणे तिविधो-सुतं गाहेति अत्थं गाहेति उभयं गाहेति. आसेवणाए दुविधो-मूलगुणे उत्तरगुणे य, मूले पंच, तंजहा-पाणाइवायवेरमणं सेहावेति, कारयतीत्यर्थः, उत्तरगुणे तवं दुवालसविधं आसेवाविति, णामणिप्फण्णो गतो। सुत्ताणुगमे सुत्तमुचारेतव्यं, स एवमाधत्तधिए धम्मे द्वितो 'गंथं विहाए इह सिक्खमाणो ॥ ५८० ॥ वृत्तं, सावजं द्रव्यं ग्रन्थः प्राणातिपातादि मिथ्यात्वादि अप्पसत्थभावग्रन्थं च विसेसेण हित्वा विधाय, पसत्थभावगंथं तु णाणसणचरित्ताई आदाय, खओवसमियं णाणं कस्सइ पुब्बादत्तं भवति, किंच आदाय ?, पव्वजाति आदानार्थ, खाइगस्य तु णियमादाय, दर्शनं । त्रिविधं, तस्यापि कस्यचिदादानाय, केनचित्पूर्वेनादत्तेन क्षायोपशमिकेन पूर्वगृहीतस्य तु आदानार्थं वृद्ध्यपेक्षं, चरित्रस्य तु त्रिवि. धस्याप्यादानाय, प्रशस्तभावग्रन्थो आदानीयेत्यर्थः, तेन चात्मानं ग्रन्थयति, इहेति इह प्रवचने, इति च पठ्यते उपप्रदर्शनार्थ, एवं दुविधाए सिक्खाए सिक्खमाणो उत्थायेति प्रवज्य सोभनं बंभचेर वसेजा सुचारित्रमित्यर्थः, गुप्तिपरिसुद्धं वा मैथुनभचेरं बुञ्चति, गुरुपादमूले जावजीवाए जाव अब्भुजयविहारंण पडिवजति ताव वसे, उवायकारी-णिद्देशकारी, जं जं वुचति तं सिक्खन्ति गहणसिक्खाए, सुठुवि सिक्खितं च आसेवणसिक्खाय अपडिकूलेति, जे छेय विप्पमायं ण कुज्जा, यछेकः स विप्रमादं, प्रमादो नाम अनुद्यमः यथोक्ताकरणं, यथाऽऽतुरः सम्यक् वैद्ये उपपातकारी शान्ति लभते एवं साधुरपि सावंद्यग्रन्थपरिहारी पापकर्मभेपजस्थानीयेन प्रशस्तभावग्रन्थेन कर्मामयशान्ति लभते, जो पुण एगल्लविहारपडिमाए अप्पजंतो, गच्छंति केयि पुरिसे अविदिणं णिगच्छंति, अवितीर्णश्रुतमहोदधी अविद्वानसौ तीर्थकरादिभिर्विधृतः, तस्स दुजदादी दोसा भवंति, इमे चान्ये, सूत्रम्-' जहा दिया ।।५८१॥ वृत्तं, पोतमपत्तजातं सावासगा पवित्रं मन्नमाणं । स्ववासगात् गर्भादण्डाद्वा, द्विर्धा जातो द्विजः,
॥२८॥
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
JAN
अपोतद्वि
जादि
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥२८॥
पततीति पोतः, पतन्तं त्रायन्तीति पतत्राणि पिच्छानीत्यर्थः, नास्य पत्राणि जातानि अपनजातः, सावसगा पवितुं प्रपलातुं, तमचाई तरुपक्खगं वा सावामगातो उल्लीणं पुणो उडेनुमसन्तं, ढकः पक्खी, ढंकः आदिउँपांते भवंति ढंकादिणो अन्यतरा, अव्यक्तगम इति अपर्याप्तः, हरेज वा, पिपीलिकाउ व णं खाएजा मारेज वा णं चेडरूवाणि धाडेज वा, अपि काकेनावि हियते, एप दृष्टान्तः, सूत्रेणैवोपसंहारः। एवं तु सिद्धिवि (सेहंपि) अपुढधम्मे (अपुदृधम्म)॥५८२ ॥ वृत्तं, न स्पृष्टो येन धर्मःस भवति अपुढधम्मे, अगीतार्थ इत्यर्थः, णिस्सारियमिति इहलोकसुहं णिस्सार, वुसिमं णाम चारित्रं, णिस्सारं मण्णमाणो, परं सो असुहं चाणिस्सार मण्णमाणो, दियस्य छायं स एव द्विजः पक्षी वरिकादीनामन्यतमः, छायगं नाम पिल्लगं, अपनजातं, हरिंसु हरिति हरिरसंति वा, त्रैकाल्यदर्शनार्थमतीतकालग्रहणं, येषां धर्मः मिथ्यादर्शनं अविरतिश्च तेऽप्यधमा, भिक्षुकादीनी तिणि तिसहाणि पानादियसयाणि विष्परिणामेऊण हरंति, तद्यथा-जीवाकुलत्वात् दुःसाध्या अहिंमा, दुःखेन वा धर्मः, इह तु सुखेन, शुचिवादिनोऽपि द्विपंति, आमिससुघरिवदित्येवं कुप्रवचनजालेन विनश्यन्ति, रायादिणो णियल्लगा वाणं विसरहिं णिमंतेन्ति, इत्थी वा इत्यादि, अनेक इति बहवः, पापंडिनो गृहिणश्च, यतश्चैते दोपाः अगृहीतग्रन्थस्य तेन तहणार्थ गुरुपादमूले 'ओसाणमिच्छे ॥ ५८३ ॥ वृत्तं, ओसाणमित्यवसानं जीविताबमानमित्यर्थः, अथवा ओसाणमिति स्थानमेव, गुरुपादमूले, उक्तं हि-'आसवपदमोसाणं गल्लिस्स' 'मणोरमा चेया' मनुष्य इतियावन्मनुष्यत्वं च अस्य तावदिवान्ते वसिओ, अगिलाए समाधि मण्णमाणोऽनवबुद्धो नवग्रहवत् , समाधिरुक्तः, तमाचार्यसकाशादिच्छति, अन्यत्रापि हि वसन् जो गुमणिद्देशं वहति म गुरुकुलवासभेव | वसति, अनिशवनि तु सन्निकृष्टोऽपि दूरस्थ एव, लोकेऽपि सिद्धा प्रत्यक्षपरोक्षसेवा, 'कामक्रोधावनिर्जित्य, किमरण्ये
11२८५॥
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
ना
श्रीसूत्रक
madurain T
ज्ञानवित्तादि
ताङ्गचूर्णिः । ॥२८६॥
करिष्यसि ?।' कालगतेऽपि गुरौ असहायेन गीतार्थेन चान्यत्र गन्तव्यं, स्यात्को दोपः १, अनधिकारिणोऽपि तस्य 'अणोसिए णंतकरिति णचा' ण उपितः गुरुकुलेहिं अनुपितः न भवस्यांतकरो भवति, वालुकवैद्यदृष्टान्तः, गुरुसमीपे तु स्खलि| तोऽपि पुनर्विसोध्यते, कया ?, मेरया वासे, 'ओभासमाणे दवियस्स'वृत्तं ॥५८१|| ओभासितं णाम रागद्वेषरहितत्वात् तीर्थकर एव भगवान् , ज्ञानधना हि माधव इतिकृत्वा, वित्तं ज्ञानमेव, ज्ञानदर्शनचारित्राणि वा, अथवा तं दविगवित्तं प्रकाशयति, वादी वा धम्मकथी वा विसुद्धचारित्रो वा तपस्वी वा, तद्यावदाचार्यसमीपे विद्यते ताव ण णिकसे बहिया, असावपि तावद्वशको गुरुमपि(मुप)जीवति, आचार्यवत् गुर्वणुज्ञातो णिकसेजा, ततो वा बहिता ण णिकसे, विषयकपायाभ्यां वा हीरमाणमात्मानं अव| भासते अनुशासतीत्यर्थः, मा एवं कुरु यावदित्यर्थः, निवार्यमाणं चात्मानमिच्छन्ति गुर्वादिभिः, आसुप्राज इति क्षिप्राज्ञः, क्षणलवमुहूर्त प्रति बुद्ध्यमानता, तधा 'किं भे कडं किञ्चमकिञ्च सेसं०' प्रमादं च गत्वा आसु प्रतिनिवर्तते किल, सप्रमादं वा तत्र स्वयं प्रमादनिवृत्तये इत्यपदिश्यते। सद्दाइ(णि)सोचा अदु भेरवाइ(णि)वृत्तं ।।५८५।। तद्यथा-वन्दनस्तुत्याशीर्वादनिमन्त्रणादीन तथोपसेवनादीनि, येनादिग्रहणं करोति तेन ज्ञायते यथैतानि स्तुत्यादीनि शब्दजातानीह संतीति, भयं कुर्वन्तीति भैवाणि, तद्यथा-खरफरुमणिठुरभैरवादीनि सदाणि, सोचा वाक्यशेपादिति ज्ञाप्यंते, वाशब्दादभैरवान् , अथवा अभैरवाणि, अनाश्रयो नाम अनाश्रवः तेषु भवेत् , अथवा आश्रय इति स्थानं रागद्वेपाश्रय इत्यर्थः, अनुभूतेषु वा, एवं जाव फरुमाणि फुप्सित्ता अदु भेरवाणि अपि फासरूवरसगंधेहि, एते इंदियपमाददोपा इहैव, निद्राप्रमादनिवृत्तये तु णिदं च भिक्खू न पमादकज्जा (पमाय कुजा) दिवमतो ण णिहायति, रतिपि दोणि जामे जिणकप्पी, एकान्तं वितण्हणिदो, सरीरधारणार्थ स्वपिति, निद्रा हि परमं
eadliTASHTRHPENINDIARRANTIBITSARITAMINIMOMENSITICIPATHARE
॥२८६॥
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥२८७॥
विश्रामणं, चशब्दात्कपायकथामद्यप्रमादा अपि गृह्यन्ते, कथं कथमपीति किमहं पञ्चजं ण णित्थरेज ? समाधिमरणं ण लभेजा १, 'अथवा कथं कथमिति सम्यक् अनुचीर्णस्यास्य कि फलमस्ति नास्तीति एवं वितिगिच्छां तरेज, न कुर्यादित्यर्थः, धर्मकथां वा कथयन् वितिगिलामध्पणो तरेज, 'तमेव सच्चं निस्संकं जं जिणेहिं पवेदितं ।' अण्णेति च तहा कहेज जहा वितिगिंछा ण भवति, | उत्तर शिक्षाधिकारे तु ( ऽनु) वर्त्तमाने 'जे ठाणओ सयणासणे य' वृत्तं ॥ ५८४ ॥ स्थानेन साधु भवति पडिलेहित्ता पमञ्जित्ता, जहा ठाणसत्तिक्कए, सयणे सुवंतो साधू साधुरेव भवति, स जागरो सुत्रति जहा ओह णिज्जुत्तीए, आसणे निसीयंतो पडिलेहणादि करेति, पीढगादि वा जहिं काले आमणं गेण्हेतव्यं जहा परिभुंजियनं, पलियंकादीओ य पंच गिसिजाओ आचरंतो साधुरेव न भवति, परमेरियासमितिवान् साधुरेव भवति, समितीसु अ गुत्तीसु अ समिती इरियासमिती मुक्का सेमाओ, गुत्तीओवि कायगुत्ति मोतुं, ठाणमयणासणगहणेणं कायगुत्तीरुक्ता, आगना प्रज्ञा यस्य स भवति आगतप्रज्ञः, समिती गुप्तिव आसेविते विया - गतित्ति, स, एवं समितात्मा गुप्तथ यदा वा करोति धम्मं तदा सुखं प्रज्ञापयति, पुढो विस्तरशः कथयति, तस्य हि उद्यममानस्य ग्राह्यं वचो भवति, विसुद्धं भवति, स्थानादिषु वा यो हि चिरं स्खलतीत्यर्थः, तं पुढो वदेज्जा पतिचोदिज्ज स्वयं यथा ते हि सुखं परिचारयंति, अथवा पुढोति परस्परं चोदयंति, न गौरवेन, ममैते वश्या अभियोज्या वा, सो पुण चोदंतो दुविधो समानवयोऽममानवयो य, सर्वस्यापि पोढव्यमिति, तद्यथा- 'डहरेण०' वृत्तं ॥ ५८६ ॥ डहरो जन्मपर्यायाभ्यां वुड्डो वयसा, अनुशासितः क्वचित् चुकस्खलिते पडिचोदितः रायणिए आयरिओ परियारण वा पव्वत्तगाईण वा पंचानामन्यतमेन समवयोपरियारण वयमा वा एवमादीनां वचनं सम्मं तगं थिरतो वेदेति चोदनावचनं, थिरं नाम जं अपुणक्कारयाए अब्भुङ्केति, न नाभिगच्छति, न गति न
men
निद्राप्रमाद वर्जन
॥२८७॥
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गणिः ॥२८८॥
मिच्छादुडं करेति, कुम्भारमिच्छादुक्कडं न करेति, चोदितो वा न पडिचोदति, णिजंतए वावि अपारए से यथा नदीपूरेण हियमाणः केनचिदुक्तं इदं तुरकाएं अवलंवस्त्र, शरं अयं वृक्षशाखां वा मुहूर्त्तमात्रं वा आत्मानं धारय इत्युक्तो रुप्यति न वा करोति, यदुच्यते स हि अपारगे भवति, पारं न गच्छतीति अपारगः, एवं समिओऽवि, अथवा निमंत्रणामिवातुरः न रागं परं गच्छन्ति, अथवा ज्जितराणि इति णिज्जं ततो, स हि आचार्यैमोक्षं प्रति नीयमानोऽपि सम्यगुपदेशैः पडिचोअणाहि य ण पारं गच्छति संसारस्य कपायवशात्, अहं अप्पसुतेहि य, एसा ताव सपक्खचोदणा । इदाणिं सपक्खे परपक्खे य- 'विउद्दितेणं समयाणुस हे (सिढे) ' वृत्तं ॥ ५८७॥ विउडितो नाम विच्युतो यथा व्युत्थितोऽस्य विभवः, संपत् व्युत्थिताः, संयमप्रतिपन्न इत्यर्थः, पार्श्व स्थादीनामन्यतमेन वा क्वचित्प्रमादाच्च कार्येण वा त्वरितं गच्छन् जहा तुज्झं ण वहति तुरितं गंतुं, कहं ?, कीडगादीनि न हिंसघ, हिंसितु वा, एवं मूलगुणेसु वा उत्तरगुणेसु वा विराधणाए अण्णतरेण वा समये वाऽनुशास्तः ण तुझं वहति एवं काउं, जे अंतरपलोयणेण होयचं, ते तु डहरेण वा महंतेण वाऽनुशास्तः, अब्भुङ्किताए घडदासीए वा, अतीव उत्थिता अन्भुङ्किता, कुत्रोत्थिता १, दौ:शील्ये, घटदासीग्रहणं तीसेवि ताव णोदिज्जतो ण रुस्सियन्वं, किं पुण जो तणुआणिचि सीलाणि धरेति ?, अथना अभुता सा दंडघट्टिता भुयंगीव धमधमेति रुद्राणं भणेति तुज्झ वहति एवं काउं ? अथवा अभुट्ठितेति पडिपक्खवयणेण गतं, चन्द्रगुप्तस्त्रीत् पुरुषः, तद्यथा - दासदासी, पतितेभ्योऽपि पतितस्यावि चोदंती, ण वक्तव्या, से वावि ताव तुमं कहेसि ममं चोदेंतु, आगारिणंति स्त्रीपुंनपुंसकं वा, आह केन ?, अन्यतरेण वा एवं चोदितो 'ण कुप्पेजा' वृत्तं ॥ ५८८ ॥ कोपो नाम मनप्रद्वेषः, पडुच्चे तं पचज्जाको हत्यादी हिं, ण वा फरुसं वदेज, जहा मरुओ, रक्तपडगे णाम मंसखोयडक्खाओ मुंडकुटुम्बी, सोऽवि ता वत्थेण
नोदनादि
॥२८८॥
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः
॥ २८९ ॥
नासिओ लोगो ण किर जाणति जेण तुज्झोदिडं, किगंग पुण तुमं सपक्खेण वा ओसणेण चोदितो, भगति को तुममट्ठे वा चोदेतुं भवति, तहा करिस्संति, सपक्खे मिच्छामिदुक्कडं, परपक्खे ममैव तच्छ्रेयः, एवं पडिसुजा, न च प्रमादं कुर्यात्, | येन पुनश्चोद्यते यत्तुल्यगं तस्स पूया कायव्या । 'वर्णसि मूढस्स ० ' वृत्तं ॥ ५८९॥ वनमरणं तत्र दिग्मूढस्य उत्पथप्रतिपत्रस्य वा अमूढः कचित्पुमान् अन्यो ग्रामो वा अदिस्सं गच्छतो मार्ग कथयति, यथा कथयागि तथा तथाऽयं मार्ग इप्सितां भुवं गच्छति, | अनुशासंतो यदि उन्मार्गापायान् दर्शयित्वा ब्रवीति अर्थ ते मग्गे हितः क्षेमोऽकुटिलत्वादितः फलोयगादिवृक्षजलोपेतत्वाचा, प्रजायंते इति प्रजाः - मनुष्याः, ग्रयान्ति वा वेन तत्प्रयानं भवति मार्ग एक, तेवमेव सेयं, तेणावि मूढेण अमूढयरस तेण मज्झ य चैव एवं मे सेयं जं बुद्धा ममणुसासरांति, जं मे एते युहा मग्गविंदू सम्मं उअगं, न वा द्वेषेण, अनुशासना नाम धी, सम्ममणुमामयंति, बुद्धा बुद्धा आचार्याः पुत्रस्येवोपदिशंति, न द्वेषेण पक्षरागेण वा म्खलितेषु अणुशासति, एप दृष्टान्तः, उपसं हारः ततस्तेन मृढेनेश्वरेण वा० वृत्तं ॥ ५९० ॥ अमूढस्येति देशिकस्य, यद्यपि चण्डालः पुलिन्दिगन्दगोपालादि च तस्यापि विस्तीर्णबता नरेण सता शक्त्यनुरूपा कायव्या, पूया भत्तिसंजुत्ता, अहमनेन दुर्गात् श्वापदभयात् दोपेभ्यो मोक्षित इत्यतोऽस्य कृतज्ञत्वात् प्रतिपूजां करोमि, विशेषयुक्ता नाम यावती मे तेन पूजा कृता अतो अस्साधिकं करोमि, तद्यथा - वस्त्रान्नपालनभोगप्रदानं राजा | दद्यात् उक्तो दृष्टान्तः 'एनोवमं तत्थ उदाहु वीरे' तस्मिन्निति तस्मिन्मार्गोपदेशक उदाहरंति स्म उदाहः, धीराः, अणुगम्म अत्यंति अणुगमेण अणुगम्य उपनयंति, तेनापि मिथ्यात्ववचनात् उत्तारनेन अभ्युत्थानादि सविशेषा पूजा कर्त्तव्या, यद्यप्यसौ चक्रवर्ती निष्क्रान्तः आचार्यश्च द्रमरुकुलादिजातः, द्रव्यपूजा आहारादि, मावे मक्तिः वर्ण, वार्त्तामन्येऽपि दान्ताः,
,
चोदकपूजादि
॥ २८९ ॥
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक'ताङ्गचूर्णिः
॥२९॥
AISINITAMITALITIHARI
तद्यथा-'गेहमि अग्गिजालाउलंमि जह णाम डज्झमाणमि । जो बोहेइ सुयंत सो तस्स जणो परमबंधू ॥१॥ जह वा विससंजुत्तं नेतृत्वादि भत्तं निद्धमिह भोत्तुकामस्स । जो विसदोसं साहइ सो तस्स जणो परमबंधू ॥२॥ अयमन्यः सौत्रः 'णेता जहा अंधकारंसि रातो 'वृत्तं ॥५९१॥ नयतीति नीयते वा नेता, अंधं करोतीति अन्धकार मधान्धकार अचन्द्रा वा रात्रिः अडवीसा गत्तापाषाणदरीवृक्षदुर्गमा से तस्यां पूर्वदृष्टमपि दण्डकपथं न पश्यति, कुतोऽमार्ग?, सो सूरीयस्स अब्भुग्गमेणं स एव सूर्यप्रकाशाभिव्यक्तचक्षुर्जानकः मग्गं वियाणाति पगासितंति प्रकाशितमिति जगति चक्षुषि वा, एवं तु सेहे वृत्तं ॥५९२॥ सेहो पुव्वुत्तो दुविधो-गहणे आसेवणे य, अपुट्टधम्मो णाम अदृष्टधा, धर्म न जानाति, प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणं धम्म ज्ञानादि, प्राणातिपातादिषु यथासंख्यं, अथवा चित्रधर्म अप्रमादादिधम्म वा से कोवितो जिणवयणेण पच्छा कोविता णाम विपश्चितः गहणसिक्खाए । कोवितो, आसेवितव्यं च गहणशिक्षया ज्ञायते सूरोदए पासति चक्खुणेव देशिकोऽपि च पथं, अकृत्यादावर्य कृत्ये प्रवर्तते, गुरुकुलवासगुणात्प्रमादाप्रमादौ मूलोत्तरगुणौ च पश्यति, मूलगुणेसु तावत् अहिंसापथमपदिश्यते 'उर्दु अहेयं तिरियं दिसासु०' वृत्तं ॥५९३।। उडू अहेयत्ति खेत्तपाणातिवातो, जे धावरा जे य तसा व्यपाणातिवातो, सदाजतोत्ति कालपाणातिपात:, | तस्स परकमंतो मणप्पओसं अविकंपमाणोत्ति भावपाणातिवातो योगत्रयकरणत्रयेण, एवं सीतालं भंगसतं पंचसुमहव्यएसु, दव्यादिचतुष्कं च सामान्येन सव्वासु जोएयव्या, मणप्पदोसं, पदोसेण वा विविधं कम्पयति २, एवं उत्तरगुणसुवि दुविधा सिक्खा जोएव्वा, यस्माच्चैने गुरुकुलवासगुणाः तत्रावसन् ज्ञानमधीत्य करतलामलकवल्लोकं पश्यति व्रतेषु च स्थिरो भवति, ज्ञानगुणात् । तेन तज्जातं 'कालेण पुच्छे समियं पयासु'वृत्तं ॥५९४|| 'कालेने ति 'काले विणए बहुमाणेपणाणायारो सूयिति, सम्य- ॥२९॥
MILamwansu, Twiture AIA
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमूत्रक्रताङ्गचूर्णिः ॥२९१ ॥
गिति तिविधाए पज्जुवा सणताए, प्रजायन्त इति प्रजाः सम्यग्प्रजाभ्यः आइक्खमाणं (णो) 'जहा पुण्णस्म कत्थइ तथा तुच्छस्स कत्थइ' यथा ईश्वरनिक्रान्तस्य तथा पेलवनिष्क्रान्तस्यापि कथ्यते, दविओ णाम दोहिवि रागदोसेहिं रहितो भावात् तस्य तज्ज्ञानं ज्ञानधनानां हि साधूनां किमन्यत् वित्तं स्यात् १, स तु गीतत्थो पुच्छियन्त्रो, इतरो उ अतचंपि देसेज्ज, तं सोयकारीय तमिति यत्कथ्यते श्रोतसि करोतीति श्रोतकारी, गृहीत्वेत्यर्थः, गृह्णाति, अथवा श्रोत्रेण गृहीत्वा हृदि करोतीति श्रोत:कारी, श्रुत्वा वा करोतीति श्रोतकारी, पुढोपवेसेत्ति पृथक् पुणो २ चा पवेसे हृदयं पुढो पवेसे, 'सहस्रगुणिता विद्याः शतशः परिवर्तिताः', पत्तेयं वा पत्तेयं पवेमो पुढोपवेसो, तंजहा - उस्मग्गे उस्सग्गं अववाते अववातं, एवं ससमए सममयं परसमए परसमयं वा, अतिक्रान्ते अतिक्रान्तकालं, संख्यायतेऽनेनेति संख्यानं, केवलिन इदं केवलिकं समाधिरुक्ता, 'अस्सि सुठिच्चा०' वृत्तं ||५९५|| अस्मिन्निति यद्गुरुकुलवाने वमता श्रुतं गुणितं च, सुठ्ठ ट्ठिच्चा सुठिच्चा, दुविधाए सिक्खाए अप्पमादे समितिगुत्तीसु अ एसकालं यथा साम्प्रतं तथैष्यकालमपि यावदायुः, एतेसुत्ति एतेष्वेव समितिगुयप्रमादेषु धर्म्मसमाधिमार्गेषु च वर्त्तमानस्य शान्तिः - इहान्यत्र च सौख्यमित्यर्थः, सर्वकर्म्मशान्तिर्वा, शान्तस्य च सतः सर्वकम्र्मनिरोधो भवति, अनाश्रव इत्यर्थः, अथवा समि|त्यादिषु अप्रमादस्थानेषु यानि चिह्नान्युक्तानि तेसु वर्त्तमानस्य कर्मोपनिरोधो भवति, क एवमाख्यांति ?, उच्यते, ते एवमक्खति 'ते' इति ते तीर्थकराः ज्ञानदर्शनचारित्राख्यांस्त्रीन् लोकान् पश्यन्तीति त्रिलोकदर्शिनः, ऊर्ध्वादि वा त्रिलोकं पश्यति, तस्मागुरुकुलवासे वसतः समितिगुप्तिगुप्तस्य प्रमादरहितस्य शान्तिर्भवति कर्म निरोधच, तेन न भूयः पतंति प्रमादसंगं, एतदिति यदुक्तं, असमितित्वमगुप्तत्वं च प्रमाद एव सङ्गः, संगो वा थोवक्खो मोक्खमग्गस्म, एवं गुरुकुलवासे दवियस्स वित्तं । 'णिसम्म से
तुल्यकथनादि
॥२९१ ॥
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
। श्रीरत्रक
ताङ्गचूर्णिः ॥२९२॥
भिक्खुसमीहमदृ (सभीहियट्ट).'वृतं ॥५९६॥ निशम्येति गृहीत्वा गुणयित्वा निशम्य वा, सम्यक् पौर्वापर्येण वा समीक्ष्य, समीहिता
दि अर्थमिति श्रुतार्थ मोक्षार्थ वा, तॉग्तान् प्रति अर्थान् भातीति प्रतिभा, श्रोतृणां संशयच्छेत्ता, विशारदः खसिद्धान्तजानकः, आदाणमट्ठी आदीयत इत्यादानं, ज्ञानादीन्यादानानि, आदानेन यस्सार्थः स आदानार्थी, वोदानं विदारणं तपः, मौनं-संयमः, आदा-- नार्थी वोदानं मौनं च, उपेत्येति प्राप्य, दुविधाए सिक्खाए गुरुकुलवासी प्रमादरहितः शुद्धेत्ति निरुपधेन सम्यग्दर्शनाधिष्ठितेन चोदनेन प्रतिषेधेन, उबेतिति, मारं मरंत्यस्मिन्निति मारः-संसारः, उकोसेणं वा सत्तट्ठ भवग्गहणाई मरेज, एवं सो बहुस्सुओ जातो जो वुत्तो अस्सि सुविचा, यत्थ पढितं-णिसम्म से भिक्खु समीहियटुं, देशदर्शनं कुर्वन् अब्भुजयमेगतरं प्रतिपत्तुकामेण वा गुरुणा आचार्यत्वेन स्थापितः समीक्षितो वा, एके अनेकादेशात् अभिधीयते 'संवाइ धम्मं च वियागरंति०'वृत्तं ।।५९७॥ संखाएत्ति धम्म ज्ञात्वा श्रुतं धर्म वा कथयति सिस्सपढिच्छगाणं धर्मकथां च कथयति, अथवा 'संखाए'त्ति खेतं कालं परिसं
सामत्थं वपणो वियाणित्ता परिकथयति, अथवा 'के अयं पुरिसे? कं च णए ?" अथमा 'संख्यायेति एतत्मात्रस्यायं श्रुतस्य योग्यः, - अतः परं शक्ति स्ति, सत्यां वा शक्ती जत्तियं चरन्ति तत्तियं गहियं, एवं संख्याय 'अयोच्छित्ति०' एवमादिभिःप्रकारैः संख्याय | धम्मं वागायंता बुद्धबोधितास्ते आचार्याः, कम्माणं अंतं करेंतीति अंतकराः, अन्याश्च कारयति, यतः पारगाः ते पारगा दोण्हवि
मोयणाए ते इति संख्याय धर्म व्याकरयन्तः, पारं गच्छंतीति पारगाः, आत्मनः परस्य च, दोण्हवि मोयणाए, पारं गच्छति मोचनाः, कतरे ते, जं संसोधिगा पण्हमुदाहरंति सम्यक् समस्तं वा सोधिया संसोधिया, पुच्छंति तमिति प्रश्नः, पूर्वापरेण समीक्षितुं आत्मपरशक्तिं च ज्ञात्वा द्रव्यादीनि च तथा केऽयं पुरिसेत्ति परिचितं च सुत्तं करण आयरिया देसाधारित्तेण ॥२९
२॥
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताजचणिः ॥२९३॥
SA
अत्धेण सरितेणं तो संघमज्झयारे ववहरितुं जे सुई होति, अच्छिद्दपसिगवागरणा अकेवली केवली वा स्यणकरंडसमाणा, कुत्ति- अनाच्छायावणभूता कथा, चोदसदसणवपुब्बी जाव दसकालियंति, संसोधितुं अविच्छिन्नोच्छित्ति करेति, तं पुण कहतो-'णो छादए.'A दनादि वृत्तं ॥५९८॥ मत्सरित्वेनार्थे नाछादयेत् पात्रस्य, धर्मस्य कथां कथयन्न सद्भूतगुणान् छादयेत् , नवा वायणारियं छादयेत् , लूसितं भग्नमित्यर्थः, लूसित्ता णाम अवसिद्धांतं कथयति सिद्धान्तविरुद्धं वा, माणं ण सेवंति प्रज्ञामानमाचार्यमानं वा, संशयानात्मनः। | परस्य वा छेत्तुं न मदं कुर्यात् , न वा प्रकाशयेदात्मानं यथाऽहमाचार्यः, णयावि पण्णे परिहास कुजत्ति प्रज्ञावान् प्राज्ञः, न चेदृशी कथां कथयेत् येन श्रोतुमात्मनो वा हास्यमुत्पद्यते, अपरियच्छंते वा परे अण्णहा वा अवुज्झमाणे न प्रज्ञामदेन परिहासं कुर्यात् , यथा 'राजा तथा प्रजेतिकृत्वा न सर्वत्रैव परिहासः, ण याऽऽसियावायंति 'शंसु स्तुतौ' तस्याशीभवति स्तुतिवाद| मित्यर्थः, न तद्दानवन्दनादिमिस्तोपितो यात-आरोग्यमस्तु, ते दीर्घ चायुः, तथा सुभगा भवाष्टपुत्रा इत्येवमादीनि न व्याक| रे , एवं वाक्समितिः स्यात् , किंनिमित्तमाशीर्वादो न वक्तव्यः ?, उच्यते, भूताभिसंकाए(इ)दुगुंछमाणा(णे).' ॥५९९॥ वृत्तं, भूतानि अभिसङ्केयुः सावद्याभिधायिनः अत इदमपदिश्यते, भूतानि यस्य सावधवचनस्य शङ्कते न तेन वचनेन णिबहे, संयमे निर्गच्छेदित्यर्थः, न चानेन वचनेन णिबहे, संयमं निर्णालयेदित्यर्थः, मन्व्यत इति मत्रः-वचनं, मत्र एव पदं मत्रपदं, अथवा मत्रा इति विद्यामन्त्रादयो गृह्यन्ते, तेन मबपदेन निबहे, गुप्य(गूयत इति गोत्रं-संयमः सप्तदश विधः अष्टादश च सीलगमहस्साणि इत्यमाद्ोत्रान तद्विधं वचो बृयात् यन्न निर्वहेत् , पट्काया वा गोत्रं यत्र गुप्यते तां न निर्वहेत , गोत्रात् जीवितादित्यर्थः, तच गोत्रमाचरेत् , कहेन्तो वाण किंचि मिच्छे ण कित्तिवणमसिलोगहताए कहिज धम्म, मनुष्य इति स पदकथका, ॥२९३॥
S
HARE
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णि :
॥ २९४ ॥
प्रजायंत इति प्रजाः यामां कथ्यते, तासु प्रजासु, स्त्रियो वा प्रजा, न कीर्त्तिमिच्छेत् असाधूनां धर्माः २ तान् असाधुधर्मान् न संवएजा, तेच दमदाहंकारादयः, अथवा न तत्कथयेत् येन असाधुधर्माणां सद्ध्यानं भवति, पचनपाचनादीनां, असंयतदानादि वा, न कुतीर्थिकान् वा प्रशंसंति, किंच- 'हासंपि णो संघति०' ||६००॥ वृत्तं, हास्येनापि नो पापधर्मं संचयेत् यथेदं छिंदत भिदत वा खाद मोय वा, अथवा हास्येनापि न प्रशंसयेत् कुप्रवचनानि शाक्यं ब्रुवते-अहो तुज्झं सुदिङ्कं जं वरचोल्ला वट्टंति, सुहं चैव धम्मं तुज्हो करेह, यद्यपि सोलंठं तथापि न वक्तव्यं, मा भूदन्येषां पात्रबुद्धिः स्यात्, गोमडं खजति गोचम्मेसु वधं, जायेत्ति रागद्वेषरहितः, न विगंतव्धं सद्भूतं, फरुसं अतिजाणति, रागद्वेपबन्धन भावात्, परुषः- संयमः कर्मणामनाश्रय इत्यर्थः, तथ्यं -संयमं, अभिमुखं जानाति यथा सो वाग्दोपान्न विराध्यते यथा वाऽऽचार्यते तथा च कथयति, अथवा कथयन् कथां लब्धिगर्वितो न भवति, नैवार्थकं पदं, किं ?, लब्ध्वा गर्वितो भवति, जहा तुच्छस्स कहेति-तणहारगस्स वि तहा रायस्स, जहा जहा तुच्छस्स तहा तहा राज्ञोऽपि, प्रकंथनो नाम नो धर्म्मकथित्वेनान्येन वा आत्मानं कथयति श्लाघयतीत्यर्थः, अपरिच्छंतं वा नावकंसेति, चमढयतीत्यर्थः, तत्र न अन्येषामपि संयताना मुदुरुस्सती, अथवा न तुच्छए आत्मानं मौनपदेन प्रकथयति, यथाऽहमीदृशो अनन्य मदृशो वा अणाइलेति न धर्म देशमानो, न आतुरो भवति, मन्यादितो वाऽऽकुलः - व्याकुलो भवति, अपरियच्छन्ते वा परे, सिद्धंताविरुद्धानि सेवन्ते इत्यविरुद्वसेवी, न च विरुद्ध्यते तेन सह यस्य कथयति । किंच - 'संकेज' याऽसंकित भाव भिक्खू० ' ॥ ६०१ ॥ वृत्तं यत्र शंकितमस्य ज्ञानादिषु तन्न कथयति अपृष्टः पृष्टो वा शंकेत अशङ्कितभावः, एवं तावत् ज्ञायते, अतः परं जिना जानंति, भावो नाम ज्ञानं, सङ्किज्ञानमित्यर्थः, न च तद्भापते कथयति वा येनान्यस्य शङ्का भवति, विभज्यवादी नाम भजनीयवादः, तत्र शङ्किते भजनीय
THE SEA CREAT
असाधुधमदनादि
॥२९४॥
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीवत्रकताङ्गचूर्णिः
॥२९५ ॥
वाद एव वक्तव्यः अहं तावदेवं मन्ये, अतः परमन्यत्रापि पुच्छेज्जासि, अथवा विभज्यवादो नाम अनेकान्तवादः स यत्र २ यथा युज्यते तथा २ वक्तव्यः, तद्यथा - नित्यानित्यत्वमस्तित्वं वा प्रतीत्यादि, किं कथयति ? केन वा कथयति ? सत्या असत्यामृषा च भापादुगं, संमसमुट्ठितेहिं पढमचरिमाओ दुवे भासाओ, सम्मं समुट्ठिते, ण मिच्छोट्ठिते, जहा उदाइमारगो, चोदकबुद्ध्या वा वैतण्डिका वा करेजा, सनीएत्ति सम्यक् आशुप्रज्ञः उक्तः । किंच- 'अणुगच्छमाणे वितहं विजाणे०' ||६०२ ॥ वृत्तं, तस्यैव कथयति कश्चिद् ग्रहणधारणासंपन्नः यथोक्तमेवावितहं गृह्णाति, कश्चित्तु मन्दमेधावी वितथं हि जाणति, तकं मंदमेघसं तथा | २ तेन प्रकारेण हेतुदृष्टान्तोपसंहारः, यथा २ प्रतिबुद्ध्यते तथा साधु सुष्ठु प्रतिबोधयेत्, न चैनं कर्कशाभिर्गिराभिरभिहन्येत् धिग मूर्ख ! किं तवार्थेन ? स्थूलबुद्धे !, एवं वाचा अककसं, कायेनापि न क्रुद्धमुखः, हस्तवक्रौष्टविकारैः वा, मनस्तु नेत्रवविकारेण अनादरेण गृह्यते, सर्वथा अकर्कशे, किंच- तत् कुत्रचिद्भावं कचित् स्वसमये परसमये वा तथोत्सर्गापवादयोः ज्ञानादिषु द्रव्यादिशज्ञापनायां वा न कुत्रचिद्भापां विहिंसेत्, परुपमृपावादादिदोषः, तस्य वाऽबुद्ध्यमानस्य श्रोतुर्न कुत्रचिद्भापां विहिंसेत्, अहो भंगा लक्ष्यन्ते, न निन्देदित्यर्थः, निरुद्धगं चार्थमर्थाख्यानं वा न दीर्घं कुर्यात् अधिकार्थैः, 'सो अत्थों वत्तव्यो जो अत्थो अक्खे हिं आरूढो' 'अ'पक्खर महत्थं ० ' चउभंगो जहा जहा परूविज्जा ० हंदि महता चडगरत्तणेण अत्थं कथा हणति ॥ १॥ किंच- 'समालवेज्जा' |||६०३ || वृत्तं, सोभणं समयं वा कधेजा, पडिपुन्नभासी अट्ठेहिं अक्खरेहिं अहीनं अक्खलियं अमिलितं नियामियं जहा गुरुसगासे निशान्तं समीक्षितं वा बहुशः तथा सम्यगर्थदर्शी कथयति, समिया नाम सम्यक् यथा गुरुमकाशादुपधारितं सम्यक् अर्थं पश्यन्ति मियामी नामाचार्य इतिकृत्वा, संति वा श्रोतारः यत्किञ्चित् कथयितव्यं तेण हि, आणाइ सुद्धं वयणं आज्ञा, यथा गुरु
विभज्यवादादि
॥ २९५ ॥
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः
॥२९६॥
पदिष्टं तथैवोपदेष्टव्यं, आज्ञासिद्धं नाम यथोपधारितं, तास्वर्थाविकल्पितं वचनमिति सुत्तमत्थो वा, विविधं वैधं जुंजेआ, कथं ?, उसग्गे उस्सग्गं अथवा अववातं, एवं ससमए ससमयं परसमए परसमयं तदेवं युज्यमानः कंखेज्जया पावविवेग भिक्खू, कथं मम वाचयतः पापविवेकः स्यात् १, न च पूजामत्कारगौरवादिकारणाद्वाचयति, किंच- 'अहावुइयाई सुसिक्ख एज्जा० 'वृत्तं ||६०४ || यथोक्तानि अहावुइयाणि सुट्टु सिक्खमाणे सूत्रार्थपदानि दुविधाए सिक्खाए जएजत्ति घडेज्जसु पडिक मिजसु आसेवए सिक्खाए, अतिप्रक्रमलक्षणनिवृत्तये व्यपदिश्यते - णातिवेलं वएजा, वेला नाम यो यस्य सूत्रस्यार्थस्य धर्मदेशनाया वा कालः, वेला मेरा, तां वेलां नातीत्य ब्रूयादित्यर्थः, एवं गुणजातीयः से दिट्टिमं स इति स यथाकालवादी यथाकालचारी च दृष्टिमानिति सम्यग्दृष्टिः, सपक्खे परपक्खे वा कथां कथयन् तत्कथयेत् जेण दरिसणं ण लूसिजर, कुतीर्थप्रशंसाभिः अपसिद्धान्तदेशनाभिर्वा न श्रोतुरपि दृष्टिं दूषयेत्, तथा २ तु कथयेत् यथा २ अस्य सम्यग्दर्शनं भवति स्थिरं वा भवति, यश्चैवंविधं स जानीते उपदेष्टुं ज्ञानादिसमाधिधर्म्ममार्ग, चारित्रं च जानीते सः, एवं 'अलूसए ण य पच्छन्नभासी ० ' ॥ ६०५॥ वृत्तं, अलूसकाः सिद्धान्ताचार्याः, प्रकटमेव कथयति, न तु प्रच्छन्नवचनैस्तमर्थं गोपयति, अपरिणतं वा श्रोतारं प्राप्य न प्रच्छन्नमुद्घाटयति, अपवादमित्यर्थः, मा भृत् 'आमे घडे णिहित्तं' किंच-अणुकंपाए ण दिञ्जति, न सूत्रमन्यत् प्रद्वेषेण करोत्यन्यथा वा, जहा रण्णो भत्तंसि
उज्ज्वल प्रश्नो नामार्थः तमपि नान्यथा कुर्यात्, जहा 'आवंती के आवंती - एके यावंती तं लोगो विप्पराम संति' सूत्रं सर्वथैवान्यथा न कर्त्तव्यं, अर्थविकल्पस्तु स्वसिद्धान्ताविरुद्धो अविरुद्धः स्यात्, किमन्यथा क्रियते १, उच्यते, सत्थारभत्तीए शासतीति शास्ता शास्वरि भक्तिः सत्थारभत्तीः स भवति सत्थारभक्तिः, अनुविइणं तु अणुचिंतेऊण, वदनं वादः, तदनु विचिन्त्य वदेत्, तब श्रुत्वा
आज्ञासिद्धादि
॥२९६॥
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
आदान- -
निक्षेपादि
श्रीमत्रक- बागचूर्णिः ॥२९७॥ দ সাবা
सम्यक् अन्येभ्यः रिणपरिमोक्खाए पाएजा, तदिदं परिवादयेत् पडिवाएजा, सूत्रमर्थ धर्मकथां वा, स एव गुराधनायां वर्तमानः सुद्धसुत्ते उवहाणवं च ॥६०६॥ वृत्तं, स इति ग्रन्थवान् , सुद्धं परिचितं अविच्चामेलितं च० उपधानवानिति तपोपधानं वा धम्मं यावजीवेदिति, तत्तु आज्ञा ग्राह्या, आगमेनैव प्रज्ञापयितव्याः, दार्शन्तिकोऽपि हेतूदाहरणोपसंहारैः, अथवा तत्र इति खसमये परसमये या, तथा ज्ञानादिपु द्रव्यादिपु वा उत्सर्गापवादयोर्वा यत्र २ तत्तथा द्योतयितव्यं आहेजवक्के आहेयवाक्य इति ग्राह्या प्रत्यक्षा परोक्षज्ञानी वा, खेदण्यो कुसले पंडिते स एव अर्हता भापितुं समाधि, समाधिरुतःघमों मार्गश्चेति ॥ इति ग्रंथाध्ययनं चतुर्दशं समाप्तम् ॥
आयाणिजज्झयणस्स चत्तारि अणुओगदारा, अधियारो आयाणचरित्ते, णामणिप्फण्णे दुविधं णाम-आयाणिअंति वा संक|लित्तज्झयणंति वा वुचति, तत्थ गाथा-'आदाणे' ॥१३२॥ गाथा, एते तु आदाणगहणे किमेकार्थे स्यातां उत नानार्थे ?, उच्यते | | अभिधानं प्रति नानार्थे शकेन्द्रवत् , अर्थ तु प्रति एकाओं, तदेवादानं तदेव च ग्रहणं, यथा पुत्रमादाय गच्छति पुत्रं गृहीत्वा गच्छ-10
तीति नार्थो व्यतिरिच्यते आदानग्रहणयोः, एकेकं चतुर्विधं-नामादानं०, उच्यते तावत् वित्तमेवादानं तेन भृत्या गृह्यन्ते, तदेव | वा आदीयते, प्रशस्तभावादानमेवाध्ययनं, द्रव्यग्रहणेऽपि गलो मत्स्यस्य ग्रहणं, पाशकूटो मृगस्येति, भावग्रहणं तु यो येन भावेन गृह्यते प्रशस्तेनाप्रशस्तेन वा सिंहो मृगान् गृह्णाति, प्रशस्तेन साधुः शिष्यान् गृहाति, यो वा येन भावेन गृह्यते यथा दास्योः परस्परं| चोरभावेन, उपशमभावेन शिष्यो गृह्यते, आदानमुक्तं । इदाणिं संकलिका, सावि णामादि चतुर्विधा-द्रव्यसंकला कुंडगमादीया २ बद्धा संकलिता बुझंति, भावसंकला इणमेव अज्झयणं-जं पढमस्संतिमए वितियस्स उतंहवेज आदिम्मिएतेणा
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
संकलिकादि
AL (ण उ आ)दिज एसो अन्नोऽपि पजाओ॥१३३॥ कहिंचि सुत्तेण संकला भवति, कहिंचि अत्थेण, कहिंचि उभयेणवि, एतच्चैवं ताङ्गनूर्णिः
नेण आदि णिक्खिवियव्या, सच णामादी ठवणादी गाथा ॥१३४॥ दबादी णाम जो जस्स दव्यस्स भावो होति, उत्पाद इत्यर्थः, ॥२९८॥ KA क्षीरं हि क्षीरभावात् परिणमते दधित्वेन, य एव क्षीरनाशः स एव दधि द्रव्यं, यसिन् २ काले आत्मभावं प्रतिपद्यते तस्य द्रव्य
स्यादिर्भवति, उक्ता द्रव्यादिः। भावादिस्तु आगमणोआगमतो॥१३५॥ गाथा, णोआगमओ भावादी पंचण्ह महब्बयाणं जो पढमताए पडिवजणकालो, आगमओ पुण आदी गणिपिडगं ॥१३६॥ गाथा, सुअस्स सुअणाणस्स आदी सामाइयं, तस्स च करेमित्ति पदमादी, तस्सवि ककारो आदी, दुवालसंगस्स आयारो, तस्सवि सत्थपरिणा, तीएवि पढमुद्देसओ, तस्सवि 'सुतं
मे आउसं ! तेणं' तस्सवि सुकारो, इमस्सवि सुअखंधस्स समयो, तस्सवि पढमुद्देसओ, तस्सवि सिलोगो पादो पदं अक्खरंति, PAI णामणिप्फण्णो गतो। सुत्ताणुगमे सुत्तमुच्चारेयव्वं, स एवं गुरुकुलबासी गंथंति सिक्षमाणो शिक्षापादं केवलज्ञानमुत्पाद्य-जमतीतं | पडुप्पण्णं ॥६०७॥ सिलोगो, यदिति द्रव्यादीनि चत्तारि, तं अतीतद्धाए दव्यादिचतुष्कं सव्यं जागति, केवलं नाणं सबभावे पासति केवली, एवं पडिपुण्णं अणागतेवि भावे ज्ञानं, तस्माद्भावतो जानीते सर्व मण्णति मेधावी 'सर्व'मिति सर्व द्रव्यादि| चतुष्कं युगपत्काले वा सर्व, मेराए धावतीति मेधावी, कस्माद्धेतोः जानीते ?, उच्यते, 'दंसणावरणंतए' चउण्हं घातिकम्माणं, | दर्शनग्रहणात् ज्ञानस्य ग्रहणं, स एवं-'अंतए वितिगिच्छाए ॥६०८।। सिलोगो, अनोभयेनापि सङ्कलिका, वितिगिच्छा णाम संदेहज्ञानं, तेसु य णाणंतरेसुत्ति, तस्यान्तए, वितिगिच्छाए, समस्तं जानाति संजाणति, न ईदृशं अणेलिसं, अतुल्यमित्यर्थः, तस्यैवंविधस्य अणेलिसस्य-अतुल्यस्याख्याता दुर्लभः । तहिं तहिं सुयक्खायं ॥६०९॥ सिलोगो, तासु २ णारगादिगतिसु
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक- ID तत्र तत्रेति सूत्रार्थः, स्वसमयोत्सर्गद्रव्यादिषु वा, अथवा तहिं २ ति न तस्य तासु णरगादिगतिसु सुलभो भवति, यच्च सोव्या-10 विचिकिचूर्णिः ख्याति से असचे अणेलिसो-अवितहो सच्चे, कथं ?-'वीतरागा. हि सर्वज्ञा, मिथ्या न पते वचः । यस्मात्तस्माद्वचस्तेपां,
सान्तकादि ॥२९९॥ तथ्यं भूतार्थदर्शनं ॥१॥ संयमो वा सत्यं, सदा सचेण संपण्णो वचनेन तपः संयमज्ञानं सत्यं संयमः येन यथा वादिनः
तथा कारिणो भवंति, यथोद्दिष्टं चास्य सत्यं भवति, स एवं सत्यवान् मित्तिं भूतेसु कप्पए करोतीत्यर्थः, आत्मवत्सर्वभूतेषु यतते । सा चैवं भवति भूतेसु(हिं) न विरुज्झेजा ॥६१०॥ सिलोगो, भृताणि तसथावराणि तैन विरुध्यते, विरोधो-विग्रहः तद्पघातो 'एस धम्मे वुसीमओ' वुसीमॉश्च भगवान् , तस्यायं धर्मः, साधुर्वा वुसीमान् 'जगं परिणाय दुविधाए परिण्णाए न एकस्मिन्निति 'अस्सि' धर्मे आजीवितादात्मानं भावयति पणवीसाए भावणाहिं बारसहिं वा । किंच-'भावणाजोगसु
प्पा' ॥६११॥ सिलोगो, भावनाभियोगेन शुद्ध आत्मा यस्य स भवति भावणाजोगसुद्धप्पा, अथवा भावनासु योगेषु च यस्य सुद्धात्मा, यथा जलान्तनौंर्गच्छति तिष्ठति वा न निमजति, स एवं हिणावा व तीरसंपन्ना यथाऽसौ निर्यामिकाऽधिष्ठिना मारुतवशात्तीरं प्राप्नोति उपायात् , यथा तथा जिनचारित्रवान् जीवपोतः तपःसंयममारुतवशात् सज्ज्ञानकर्णधाराधिष्ठितः संसारतीरमवाप्य सर्वकर्मेभ्यो तिउद्दति-छिद्यते इत्यर्थः, किंच-'तिउद्दई उ मेधावी' ॥ ६१२ ।। सिलोगो, अतीव त्रुट्यति अतितुट्टई, अतीत्य वा उट्टति अतिउद्दति, जाणमाणो असंजमलोगस्स पावगं यथा, पठ्यते कर्मा, तस्य पापानि जानानस्य तपःस्थितस्य | खिजंति, पावं पूर्वकर्माणि-पूर्वबद्धानि, संयमतो निरुद्धाश्रयस्य सतः, नवानि कर्माणि अकुर्वतस्तस्यैवोपरतस्य अकुवतो णवं णत्थि ॥६१३|| सिलोगो, अकुर्वतो णवं कर्म, निरुद्धेसु आमवदारेसु नाम परोक्षस्तवादिषु, कर्मणामकुर्वतः, अकुर्वतः कर्मणांणवानामपि ॥२९९॥
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीस्त्रकताङ्गचूर्णिः ॥३० ॥
DAREERADIAN
महावीरत्वादि
RAMEETITION
णत्थि, विजानतो हि कर्माकर्मनिर्जरणोपायांश्च कुतो बन्धः स्यात, एवं कर्म तत्फलं संवरं निर्जरोपायांश्च णचाण से महावीर इति आयतचारित्री महावीर्यवान् , सर्वकर्मक्षये सति न पुनरायाति, न वा मजते संसारोदधौ, न वा कर्म निर्णीयते, आश्रबद्वारैर्वाऽस्याजातरागरोसो ण मजते 'ण मिजई' ॥ ६१४ ॥ सिलोगो, अत्र ब्रह्माद्याः, तदेव दुश्चरत्वादपदिश्यते, वायु जालं अचेति, यथा वायुः द्वीपजाला अच्चेति-कंपति णोल्लसतीत्यर्थः, एवं स भगवान् , प्रिया लोकस्य स्त्रियः, अंचेतित्ति वा णामितित्ति वा एगढ़, न ताभिरचते, एताः स्त्रियो नासेव्याः, किंच-'इथिओ जे ण सेवंति॥६१५।। सिलोगो, स्त्रियोऽपि त्रिविधकरणयोगेनापि ण सेवन्ते, आदिमध्यावसानेषु आयतचारित्तभावपरिणता, ते जणा बंधणुम्मुक्का ते जना इति ते साधवो महावीरा कम्मादिवंधणांतो मुक्का णावकंग्वंति जीवितं असंयमकसायादि जीवितं, अणवकखमाणो अणागतमसंयमजीवितं चट्टमाणं णिरूंमित्ता शेपमतीतं तंपि वंतीकिचा असंयम जीवितं, अंतं पावेंति सर्वकर्माणां, कह ?, जेण कम्मुणा संमृहीभूतो येनासौ कर्माणिकस्य क्षपनाय संमुखीभूतः, न पराङ्मुखः, जेण इमं णाणदंसणचरित्ततवसंजुत्तं मग्गमणुसासति अण्णेसिं च कथयति आत्मानं चानुशासते अणुसासणं पुढो पाणी (णे) ॥६१६।। सिलोगो, अनुशासंतो-कहेंतो पुढ विस्तारे, पुढ इति पुढो विस्तरेण पुनः पुनर्वा, पाणे अणुशासति आयतचरित्तभावो, वसुमं पूयणं णासंसति-ण पत्थेति, किंच-अणासए जए दंते अनाश्रयो अनाश्रयो वा, पुनरपि पठ्यते-अणासवे सदादंते सदा नित्यकाले दंते इंदियणोइंदिएहिं दंते, मूलत्तरगुणेसु मूलगुणधारी गरीयस्त्वाद् गृह्यन्ते 'आरतमेहुणे' उपरतमैथुन इत्यर्थः, णीवारे व ण लीएज्जा ।। ६१७॥ सिलोगो, णिकरणं दण्डः दण्डस्थानमेतद् व्यवसानं बन्धनस्थानं च इत्यतः तत्र स्थानं न लीयते-विकारितां न लभेज, छिन्नसोएं सोतं प्राणातिपातादीन्द्रियाणि वा
ENGDPATIHIROINTUNITIHAANIHI lumnnelmisamaHEARTISTHeranamaAMATPATTIRTHITADITISFINITISnimuml
DIOUPATRINATHUmlengmaIANESHITYA
amne
॥३०॥
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
अध्ययन
श्रीमत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३०१॥
CAUSPIPE
रागादयश्च 'अणाइले'ति, अणातुरेण छिन्दियव्य, पुणरपि उच्यते च'अणाइले' स एवमनाकुलः सदा दान्तः, संध्यते सन्धिः, भावसंधिर्मानुष्यं कर्मसन्धिः कर्मविवरः ज्ञानादीनि च, भावसन्धिः प्राप्तः अणेलिसं योगत्रयकरणत्रयेण 'अंतरा' इति यावत्कर्मतो भवन्तो वा, एवंविधो वा से हु चक्खु लोगस्सिह ॥६२०॥ सिलोगो, स भव्यमनुष्याणां चक्षुर्भूतः, यः किं करोति ?, जे कंखाय करेंति अंतगं, कांक्षानाम प्रार्थना कामभोगयोः, अंताणि च सेवंति, स्यात्को गुणः? इत्यतः पुनः पठ्यते-अंतेण खुरो वहती, अंतेनेति धारया, नान्यतः, चकं अंतेण लुट्ठति, चक्रमप्यन्तेन लोट्ठति, इयमर्थसंकलिका, अंताई आरामोद्यानानि वसत्यर्थ अंतप्रान्तभूतानि, आहारार्थ कर्माश्रवॉश्च न सेवन्ते, न तेषु वर्तन्ते इत्यर्थः, तेनैव प्रांतसे चित्वेनायतचरित्तकर्माऽन्तकरा भवन्ति, इह धर्मे, स्यादिदं-धर्मान्तमासाद्य कुत्रान्तकरा भवन्ति ?, उच्यते, इह माणुस्सहाणे मनुष्यभवे, अथवा स्थान-IN ग्रहणात्कर्मभूमिः गम्भवक्कन्तियसंखेजबामाउयत्तं च गृह्यते, धर्ममाराधका नाम अंतधर्म च आराधयंति तमाराध्य । णिट्ठियहा व देवा वा ॥६२२। सिलोगो, 'ऋगता' वित्यस्यार्थो भवति, संसारार्थ कर्मार्थः विपयार्थ इत्यादि, णिहियद्या, निष्ठानं च येषां | ज्ञानादयोऽर्थागताः ते भवंति णिट्ठियट्ठा, सिद्ध्यन्त इति, तदभावे देवा, उत्तरीयं तित्थगरसगासाओ तच्चत्थो योच्यते, इदं चान्यत् 'सुयं च मएमेगेसिं' च अनुकर्षणे, एवं मया श्रुतं, यदुक्तं साधवः सिध्यन्ति, अणुत्तरा वा भवन्ति', इदं च श्रुतं 'अमाणुस्सेसु णो तहा' अमनुष्या तिस्रो गतयः न तास्वन्तं कुर्वन्ति यथा मनुष्येषु, शाक्या वा ब्रुवंति 'अनागामिनो देवा भवन्ति, ते | हि देवा अनागत्यान्तं कुर्वन्ति, असाकं तु नो अनागत्यान्तं कुर्वन्ति इत्यतः तद्व्युदासार्थ अमणुस्सेसु नो तहा यथा अन्येपामिति | वाक्यशेषः, अथ न यथाऽमनुष्येषु सर्वनिर्जरा भवति नो तहा अमाणुस्सेसु तेसु देमणिजरा न भवति, उक्तं हि-सर्वोऽपि संसा
॥३०॥
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३०२॥
अध्ययनं
MaralISTARA RILLNA
रान्तः स्यात् , किं तत् ?, जं अमणुस्सेसु णो तहा भवति, उच्यते-अंतं करंति दुक्खाणं ॥ ६२३ ॥ सिलोगो, अमनमन्तः, दुःखानि कर्माणि, इहेति इह प्रवचने, एकेषां न सर्वेषां, अस्माकमेव हि तमाख्यातं, किंच आघातं पुण एगेसि आघातमाख्यातं, पुनर्विशेषणे, नान्येपां, एके वयमेव, किमाख्यातं ?, दुल्लभेयं समुस्सए समुच्छ्रीयते इति ममुच्छ्रयः-शरीरं, समुच्छ्रितानि वा ज्ञानादीनि, किंच-इतो विद्धंसमाणस्स अंतं करंति दुक्खाणं सिलोगो, अत इति इतो मनुष्यात् , विद्धंसमाणे विद्धत्थे, धर्माद्धि विद्धंसमाणस्स उक्कोसेण अबडेण पोग्गलपरियट्टेणं बोधी लभति, माणुस्सपि उक्कोसेणं असंखेज्जा पोग्गलपरियट्टा, आवलियाए असंखेज्जइभागेणं, किंच-दुल्लभाओ तहचाओ अर्चा लेश्या, तहेति तेन प्रकारेण तथा अर्चा येषां ते इमे तथा वा तीर्थकरा विसुद्धार्चा, अथवा यथा प्रतिपत्तौ लेश्या चात्यन्तं भवति, दुल्लभा वट्टमाणपरिणामा अवहितपरिणामा वा इत्यर्थः, धर्म एवार्थः परं शोभनं, तद्यथा मोक्षो मोक्षसाधनानि च, अपरमशोभनं मिथ्यादर्शनाविरत्यज्ञानादि, धर्मार्थस्य विदितं परापरं ये ते दुर्लभा धम्मट्ठी विदितपरा, के ते ?-जे धम्मं सुद्धमक्खंति ॥६२५॥ सिलोगो, सुद्धं निरुपहं आख्याति चानुचरंति च, पडिपुण्णं नाम सर्वतो विरतं पडिपुण्णं अहाख्यातं चारित्तं, अणेलिसं अतुल्यं, न कुधर्मज्ञानादिमिस्तुल्यं तमनेलिसं, आख्यान्ति चानुचरन्ति च तस्यातुल्याचारस्य कुतो जन्मकथा भवति ?, ज्ञातौ वेति, अथवा कथास्वपि तस्यां जन्मकथा नास्ति, अत एवोच्यते-कओ कयाइ मेधावी ॥६२६।। सिलोगो, कुत इति कुतस्तस्य अनिधनस्थाबीजाकुरवत् कदाचिदिति सबमनागतकालं उप्पज तित्ति न पुनरुत्पद्यते मनुष्यत्वेनान्यतरेण वा जन्मना, तच्चा(हा)गता अथाख्यातीभूता, मोक्षगतौ वा के तथा गता ?, उच्यते-तथागता ये (ग्रन्थानं ६४००) अप्पडिण्णा तीर्थकरा, चग्रहणात् केवलिणो गणधराथ, अपडिण्णा अप्रतिज्ञा,
P
UEILION
॥३०२॥
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
॥३०३॥
G
अनाशंसिन इत्यर्थः परं आत्मनश्चक्षुर्भूता देशकाः, अनुत्तरा ज्ञानादिना, स्यात्केनैतदुक्तं १, उच्यते-अणुत्तरे य ठाणे से ॥६२७॥ | सिलोगो, ठाणं - आयतनं चरित्ताणं, काश्यपगोत्रेण वर्द्धमानेन, तस्य किं फलं १, उच्यते, जं किच्चा णिव्बुडा एगे, णिन्बुडा उवसंता, निष्ठानं निष्ठा तं णिट्ठाणं, पण्डिता, पापाड्डीनः पण्डितः अनेके एकादेशे पंडिए वीरियं लधुं ॥ ६२८|| सिलोगो, पंडियं वीरियं संयमवीरियं तपोवीरियं च लब्ध्वा कर्मनिर्घातनाय प्रवर्त्तते, केणायं १, चारित्रेण, धुणे पुण्वकतं कम्मं तपसाधुनाति पूर्वकृतं कर्म्म, संयमेन च न नवं कुरुते, संयतात्मा तु सन् न कुछति महावीरे ॥ ६२९|| सिलोगो, णाणवीरियसंपन्नो अणुपुण्त्रकडं णाम मिच्छत्तादीहिं, संमुहीभूताः उत्तीर्णा इत्यर्थः, कम्मं हेचाण जं मतं कर्म हित्वा क्षपयित्वेत्यर्थः, जं मतंति यन्मतं यदिच्छन्ति सर्वमाधुप्रार्थितं स्यात् किं तत् ?, उच्यते, जं मतं सवसाधूनां ॥ ६३० ॥ सिलोगो, यत्सर्व साधु मतं तदिदमेव णिग्गंथं पात्रयणं, सर्वकर्मशल्यं कृतन्ति छिनत्तीत्यर्थः, साधइत्ताण तं तिन्ना यदाराधित्वेत्यर्थः, णन विहाए आराहणाए तिण्णा | संसारकंतार, सावसेमकम्माणो वा देवा वा अभविंसु, ते तीर्णा इत्यतिक्रान्तकाले निर्वृत्ता, देवाथ, अभविष्यन्नित्यतिक्रान्त एवमभविष्यन् उच्यते, अभविंसु पुरा बीरा ||६३१ || सिलोगो, विराजन्त इति वीराः साम्प्रतं तरति देवा वा भवन्ति, अनागते व्यपदिश्यते आगमिस्सावि सुत्रता तरिष्यन्ति देवा वा भविष्यन्ति के ते ? - दुन्निबोहस्स मग्गस्स नियतं निश्चितं दुःखं निबोध्यते दुर्णिबोधः ज्ञानादिमार्गः अंतं पाउकरा अमनमंतः प्रादुष्कुर्वन्तीति, तरमाना तीर्णा इति । पनरसमं आदानीयं वा जमइयमज्झयणं समत्तं ॥
गाहाज्झयणस्स चत्तारि अणुओगदारा, अधिकारो अह गंधेण पिंडगवयणेणं, जं पणरससुवि य अज्झयणेसु भणितं सव्व इहं
from
१५ अध्ययनं
॥३०३॥
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णि ॥३०४॥
अध्ययन
। सूइज्जइ, णामणिप्फण्णे एगपदं गाहत्ति, णामं ठवणा ॥ १३० ॥ गाथा, पत्तयगाधद्धं, वतिरित्ता दव्यगाहा पत्तयपोत्थगलिहिता जहा 'वीर! वसभभमराणं कमलदलाणं चउण्ह णयणाणं । मुणियविसेसा अत्थी अच्छीसु तुमं रमइ लच्छी॥१॥' अथवा इमा चेव गाथा यस्मिन्नेव पत्रे पुस्तके वा लिखिता, होति पुण भावगाहा ॥ १३८ । गाहासु उवओगो सागारोवयोगोत्तिकाऊण खओवसमियं सव्यं सुतंतिकाऊण खओवसमियणिफण्णा, सा पुण मधुराभिधानजुत्ता, चोयंतो वा पुच्छंतो वा परियटुंतो वा गायतीति गीयते वा गाथा, अस्या निरुक्तिः गाथीकताव अत्था ।। १३९ ॥ गाथा, ग्रथयत इत्यर्थः, अथवा सामुद्दएण छंदेणं एत्थं होति गाथा एसो अन्नोवि पजाओ पण्णरससु अज्झयणेसु पिंडितत्था अवितहं इहं सूयंती, तंमि एवं पिंडियवयणेण गाथीकते अत्थे जतितव्यं घडियव्यं गंतव्यं च, तेण पंथोवदेमणा, ततो गाथासोलसमे अज्झयणे ।। १४१ ॥ गाथा, एवमेतेसुवि सोलससुवि गाथासोलसएसु यथोक्ताधिकारिकेपु अणगारगुणा वयेते अगुणांश्च दर्शयति(त्वा)प्रतिषिध्यन्ते येन तेषां पोडशानामध्ययनानां गाथासोलसमीति तेनोच्यते गाथापोडशानि, णामणिप्फण्णो गतो । सुत्ताणुगमे सुत्तमुच्चारेयव्यं, 'अहाह भगवं'। सूत्रं, अथेत्ययं मङ्गलवाची, आनन्तर्ये च द्रष्टव्यः, यदिदं प्रागुदितानां पञ्चदशानामध्ययनानामनन्तरे वर्तते, आदौ मंगलं बुज्झेजत्ति, इहाप्यथशब्दः, अन्तेन सर्वमङ्गल एवायं श्रुतस्कन्धः, भगवानिति तीर्थकरः, एवमाह-जे एतेसु पण्णरससु अज्झयणेसु साधुगुणा वुत्ता तेसुवि जहावत्थितो, तत्थ पढमज्झयणे ससमयपरसमय विऊ संमत्तावत्थितो वितियज्झयणे णाणादीहिं विदालणीएहि कम्म विदालंतो ततिए जहाभणिते उवसग्गे सहमाणो तत्थ विह इत्थीपरीसहो गरुउत्ति तज्जयकारी चउत्थे पंचमे णरगवेदणाहितो । उब्धियमाणो तप्पोगकम्मचयरित्तो छढे जहा भट्टारएण जतितं एवं जयमाणो, अविय 'तित्थयरो सुरमहिओ चउणाणी
EMEILDRI
॥३०४॥
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशेपाध्ययनार्थः दान्ताद्यर्थः
पीआचा गि सूत्रचूर्णिः ॥३०५॥ ६ अध्यक
S
| सिज्झितब्बय धुवंमि। अणिगृहियवस्वीरिओ तबोवहाणेसु उज्जमति ॥१॥ किं पुण अबसेसेहिं दुक्खक्खयकारणा सुविहिएहिं। होइ ण उज्जमियव्वं सपञ्चवायमि माणुस्से१॥२॥ सत्तमे कुसीलदोसे जाणतो ते परिहातो सुसीलोवचिओ अट्ठमे पंडित विरियसंपण्णो णवमे धम्मे भणितं धम्ममणुचरंतो दसमे संपुण्णसमाधिजुत्तो एकारसमे संमं भावमग्गमावण्णो बारसमे कुतित्थियदरिसणाणि जाणमाणो असद्दहंतो तेरसमे सिस्सगुणदोसविद् सिस्सगुणे णिसेवमाणो चोद्दसमे पसत्थभावगंथभावितप्पा पण्णरसमे | आयातचरित्तावस्थितः एवं विधे भवति । दंते दविए वोसट्टकाएत्ति वच्चे, तत्थ दंतो इंदियणोइंदियदमेणं, इंदियदमो सोईदियदमादि पंचविधो, णो इंदियदमो कोहणिग्गहादि चतुर्विधो, दविए रागदोसरहितो, वोसट्टकाएत्ति अपडिकम्मसरीरो उच्छूढसरीरेत्ति वुत्तं होति, एवंविधो वाच्यः माहणेत्ति वा समणेत्ति वा भिक्खुत्ति वा मा हण सव्वसत्तेहिं भणमाणो अहणमागो य माहणो भवति, मित्तादिसु समो मणो जस्स सो भवति समणो, अथवा 'णत्थि य से कोइ वेसो पिओ वा०"भिदृ दारणे क्षु इति कर्मण आख्या तं भिंदंतो भिक्षुर्भवति, वज्झन्भंतराओ गंथाओ णिग्गतो णिग्गंथो, एवमेते एगट्टिया माहणणामा चत्तारि, वंजणपरियारण वा किंचि णाणत्तं, 'अत्थो पुण सो चेव, पडियाबुझंति' सिलोगो, सिस्सो पडिभणति आयरियं, पुच्छितित्ति बुइयं होति, अथवा आहुः गणधराः-भंते ! ति भगवतो तित्वगरस्स आमंतणं, कथं दंते दविए ?, कथमिति परिप्रश्ने, कथमसौ पण्णरसज्झयणेसुवि दंते दविए वोसट्ठकाए 'स'वाच्यः, माहणेत्ति वा तं णो ब्रूहि महामुणी! तदिति तकारणं बेहि भो महामुने!, एवं पुच्छितो भगवं पडिभणति-इति विरए सवपावकम्मे इति एवंविधेण पगारेण जे एते अज्झयणेसु गुणा सुता तेहिं जुसो विरतसव्वसावजकम्मो सवसावजजोगविरतोत्ति भणितं होति, अथवा विरतसव्यपावकंम्मोत्ति सुत्तेण एतदेव भणितं, तंजहा
|३०५॥
LAIMILATER
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
P
विरताद्यर्थः
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३०६॥
UNITION
पिजदोसकलहअब्भक्खाणपेसुष्णपरपरिवादअरतिरतिमायामोसं, णस्थि मिच्छादसणसल्ले, तत्थ पेजं-पेमं रागोत्ति भणितं होति, दोसो अप्रीति, कलहो विग्गहो सपक्खे परपक्खे वा, अभक्खाणं असम्भृताभिनिवेसो यथात्वं इदमकाः , पैसुण्णं करेति पिसुणो, पर परिवदति दुस्सीलादीहि, अरती धम्मे अधम्मे रती, मायामोसं मायासहियं सदनृतं, मिच्छादसणं-'णत्थि ण णिच्चोण कुणति कतं ण वेदेति णस्थि णिव्वाणं। णत्थि य मोक्खोपायो छम्मिच्छत्तस्स ठाणाई ॥१।। एतं सल्लं मिच्छादसणसल्लं, एवमादीसु पाव| कम्मेसु जो विरतो सो विरतसव्वपावकम्मे, ईरियादीहिं समितो, णाणादीहिं सहितो, सदा सव्वकालं, 'यती प्रयत्ने' सर्वकालं प्रयत्नवानिति, णो कुज्झेज्जा ण माणं करेज्ज, एवंविधो गुणजुत्तोसऽवीन्ने हिंसत्थमुग्घाडेहिं उवदिस्सति माहणेत्ति बचो, भणतिश्रमणगुणप्रसिद्ध उपदिशंतो, एत्थवि समणे य एते पापकर्मविरताद्या माहणगुणा वुत्ता जाय माहणेत्ति, एत्थं पुण ठाणे समणोवि बच्चो अनेन सूत्रेण, इमे चाग्रे, तंजहा-अणिस्सिते अणिदाणे अणिस्सितेत्ति सरीरे कामभोगेसु य, अणियाणत्ति ण णिदाणं करेंति, आदाणं च येनादीयते तदादानं, रागद्वपौ हि कर्मादानं भवति, अतिवातं च आयुःप्राणा इंदियनाणा एभ्यः विजोएति अतिपात इत्यर्थः, 'वहिद्धं' मैथुनपरिग्रहौ, एगग्गहणे सेसाणवि मूमावादादत्तादाणाणं गहणं कतं भवति, उक्ता मूलगुणाः, उत्तरगुणास्तु 'कोहं च माणं च मायं च लोहं च पिजं च दोसं च, इच्चेवं जओ जओ आदाणाओ, इति एवं इच्चेवं, जओ प्राणा तिपाततः मृपावादाद्वा आत्मनः प्रद्वेपहेतून् पश्यति तस्माद् , आदानं कर्महेतुरित्यर्थः, पुवं पडिविरते'त्ति, पूर्वमादानं चेव, ततो विरतो भावप्राणातिपातवेरमणमनुवर्तते, एकग्गहणेन मृपावादादिविरतोवि, स एवं भवति(सिआ) दंते इंदियदमेणं, दविओ रागद्वेपरहितो, वोमट्ठकाए, गच्छवासी गच्छनिर्गतः 'समणे' इति वाच्यः, भिक्षुरिदानी, एत्थंपि मिक्खू इमो वाच्यो, तंजहा-अणु
॥३०६॥
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीरचकताङ्गचूर्णिः ॥३०७॥
पणओ णावणते ण उण्णते अणुण्णते, उष्णो णामादि चतुर्विधो, दण्णतो जो सरीरेण उणतो, भावुण्णतो जात्यादिमद- अन्नतादिव- -
HAIर्जितत्वादि स्तब्धो, एवं स्वात् अवनतोऽपि शरीरे भजितः, भावे तु दीनमना न स्यात् , अलाभेन च ण मे कोइ पूयतित्ति णो दीनमणो होजा, 'दंते दविए पोस्टकाए' पूर्ववत् , 'संविधूणिय विरूवरूवे परीसहोवसग्गे'ति, एगीभावेण विधुणीय संविहुणीय, विरूवरूवेत्ति अणेगप्पगारे चावीसं परीसहे दियाई सउवसग्गे 'अज्झप्पजोगसुद्धादाणे' अध्यात्मैव योगः अध्यात्मयोगेन शुद्रुमादानं इति अज्झप्पजोगसुद्धादाणे 'उवहिते' सयमुट्ठाणेणं ठितप्पा णाणदंसणचरित्तेहिं "संखाए' परिगणेतो गुणदोसे 'परदत्तभोइत्ति परकडपरणिहितं फासुएसणिज्जं भुजतित्ति, एवंविधो अट्ठविध कम्मभेत्ता मिक्खूत्ति बच्चे । इदाणिं णिग्गंथो-एत्थवि |णिग्गंथो जह दिद्वेसु ठाणेसु बट्टति, तेवि य समणमाहु मिक्खुणो णिग्गंथं, किंच णाणतं?, एगो एगविऊ, एगे दयओ भावओ य, जिणकप्पिओवि दव्वेगोवि भावेगोवि, थेरो भावओ एगो, दबओ कारणं प्रतिभाज्य इत्यादि, एगविल एकोऽहं न च मम कश्चित , अथया 'एगे'त्ति एगचिई, एगते दिट्ठी, इणमेव णिग्गंथं पावयणं नान्यत् 'बुद्धि'त्ति धम्मो बुद्धो, सोताई कम्मासबाई दाराई ताई छिण्णाई जस्स सो छिण्णसोतो, लोगेवि भण्णइ-छिण्णसोता ण दिन्ति, सुठ्ठ संजुत्ते सुसंजुत्ते, सुट्ठ समिए सुसमिए, | समभावः सामायिकं, सो भणइ-सुठु सामाइए सुसामाइए, आतवादपत्त वित्ति अप्पणो वादो अत्तए वादो २ यथा-अस्त्यात्मा नित्यः अमूर्तः कर्त्ता भोक्ता उपयोगलक्षणो य एवमादि आतप्पवादो, सो य पत्तेयं जीवेसु अथित्ति, न एक एव जीवः रार्वव्यापी एवं जणो, विदुः विद्वान् , दुहओत्ति दव्वगो भावओ य सोताणि इंदियाणि, दव्यतो संकुचितपाणिपादो, लोएसु कारणाणि सुणमाणोवि ण सुणति, पेच्छमाणोवि ण पेच्छति, भावतो इंदियत्थेसु रागं दोसंण गच्छति, अतो दुहतोवि सोतपलिच्छिण्णो,
॥३०७॥
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक्रताङ्गचूर्णिः
||३८||
ही यासकारादि पत्थेति, पूइजमाणोवि ण सादिज्जइ, 'धम्मट्ठी' णाम धम्ममेव चेष्टते भापते वा, नान्यत्, 'धम्मविऊ'त्ति सर्वधर्माभिज्ञः 'नियागं' णाम चरितं पडिवण्णो, समयं च सम्यगाचरन् 'दंते दविए वोसडकाए णिग्गंथे 'त्ति विज्जू विज्जुत्ति विद्वान्, सेवमाणाण व भयंतारो, 'स' इति निर्देशः स माहणः समणः भिक्खू णिग्गंथेति वा, एवमनेन प्रकारेण प्रयुक्तः आयागविभेयं गेहति, भयंतारो इहलोगादिभयात्रातारो, बेमित्ति अजसुहम्मो जंबुणामं भणति, भगवतो वद्धमाणमामिस्सुवदेसेण त्रवीति, न खेच्छया इति, तंजहा - एगे एगविदू एगे दव्यतो भावओ, जिणकपिओ दव्वेगो भावेगोवि, थेरा दव्यतो कारणं प्रति भइया, एगविऊ एकोऽहं न मे कश्चित् अथवा एगविदो एगदिट्ठी, ओहओ इणमेव निग्गंथं पावयणं, दुहतो दव्यतो भावतो य परिच्छिण्णे, ण पूयणड्डी णाम पूयासक्कारादि पत्थेति, पूजमाणोवि ण साइज पंचसमितिओ, धम्मट्ठी णाम धर्म एव आचेष्टते भापते वा, भुंक्ते सेचते वा, नान्यत् प्रयोजन, धर्मविऊत्ति सर्वधर्माभिज्ञः नियाकं नाम चारित्रं तं पडिवण्णो, समिगत्ति सम्यक् चरेत्, दंते देविए बोसकाए, एवंगुणजातीए णिग्गन्थे विजा, विजंत्ति विद्वान् ॥ गाथाषोडशकचूर्णिः संमत्ता 'पढमो सुक्खंधो सम्मत्तो ॥
गाहासालसगाई खुडलगाई, महष्झयणाई इमाई, महत्तरियाई महंति अज्झयणाई, अहवा महंति च ताई अज्झयणाई च महज्झयणाई, महं णिक्खिवितन्वं अज्झयणं च, महं छन्विहं णामठवणाओ गयाओ, दव्वमहं सचित्ताइ, सचित्तं ओरालाइ, ओरालियं महा मच्छसरीरं जोअणसहस्मियं वेउब्वियं जोयणसय साहस्तिअं, तेआकम्माई लोगंता लोगंतो, सचित्तमहं इलिकागत्या केवलसमुग्धाओवा, अचित्तमहं लोकव्यापी अचित्तमहखंधो, मिसियं तस्सेव च मच्छसरीरस्स देशे उवचितो, खेत्तमहं
धर्मार्थत्वादि
||३०८||
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
महर्णन
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३०९॥
| आगासं, जइ वा खेत्तमहं जहा इह जम्बुदीवे महाविदेहं, काल नहं सबा , भावमहं उदइओबहाश्रयत्वाद् सव्वसंमारिपु विद्यत | इतिकृत्वा महान् भवति, कालतोवि' सो चेव तिविहो-अणादीओ अपञ्जवसितो सचित्तअभवसिद्धिअस्स, अणादिओ' सपञ्जवसिओ भवसिद्धिअस्स, सादीओ सपजवसितो णेरइयस्स, सादिरपर्यवसानस्तु नास्ति, खइए केवलणाणे, ण तत्राश्रयमहच्च, किंतु | सादिअपर्यवसितत्वात् , कालो महं खइओ, खउपसमिओवि आश्रयवहुत्वादेव महं, स च इन्द्रियादि, कालतो ठाणं एकेकं पडुच्च |
साई सपजवसितो, परिणामिअस्स सर्वजीवाजीवाश्रयत्वाच सव्वं महत् , उदइयं यद्यपि पुद्गलाश्रयी तथापि न सर्वपुद्गलाश्रयी, | केवलमेवमनन्तपएसिआणं खंधाणं अतए सरीरमणवायापाउगेसु वट्टइति, कामं अप्पतरो पारणामियो भावो, उत्तं महं। 'इदाणिं अज्झयणंपि णामाइ छब्विहं,'दब्वे पत्तयपोत्थयलिहि, खेते जंबुदीवपण्णत्ती दीवसागरपण्णत्ती, जंमि वा खेत्ते काले चंदमुरपण्णत्तीओ, जंमि वा काले, भावज्झयणं आगमतो जाणओ उवउत्तो, णोआगमओ इमाई महंती अज्झयणाणि । पिंडत्थो वणिओ समासेणं । इत्तो इक्विकं पुण अज्झयणं वष्णइस्सामि ॥१॥ तत्थ य अज्झयणं पोंडरीयं पढम, तस्स चत्तारि अणुओगदाराणि उवकमादीणि परूवेऊण पुवाणुपुब्बीए, एताए सत्तगच्छगताए सेढीए, णामे खोवसमिअभावगामे समोअरइ, पमाणे जीवगुणप्पमाणे, तत्थवि लोगुत्तरिए आगमे कालियसुयपरिमाणसंखाए, बत्तब्धताए अवस्सगं सबज्झयणा ससमयवत्तव्बताए, अत्थाहिगारो पोंडरीउवमाए, जत्थ जत्थ समोतरति तत्थ २ समोतरियव्वं, तस्स छब्धिहो णिक्खेवो, णाम ठवणादविए॥१४४॥ गाहा, दव्वे सचित्तादि तिविहो-जो जीवो भविओ खलु ॥१४५।। गाहा, पौण्डरीयमिति यद्यत् श्वैतं पद्म, एगभविए य| बंद्धाउए य ॥१४६॥ गाहा, णरगवजासु गइसुजो जीवो पहाणो सो पुंडरीओ भण्णइ, जहा-तेरिच्छिया मणुस्सा॥१४७॥
॥३०९॥
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
श्रीसूत्रकृताङ्गचूर्णिः ॥३१०॥
गाहा, तिरिच्छएसु वा जलयर थलयरा खयरा ॥ १४८॥ गाहा, जलचरेसु मच्छादि जे पहाणवण्णादिजुत्ता, थलचरेसु सिंघाद्या ये च वण्णवादिजुत्ता, परिसप्पेसु फणि मणिरूवादिगुणजुत्ता, उरः परिसर्पेषु सर्पाः भुअपरिसप्पेसु मंडुगादी दरिसणता रूवतो य पसत्था, खयरेसु दंसणरूवसराइपसत्था हंसमयूरा कोकिलाइ, मणुस्सेसु अरहंतचक्कवही ॥ १४९ ॥ गाहा, देवेसु भवणवइ ॥ १५० ॥ गाहा, एवमार्यादि, सव्वेसिं एतेसिं पहाणाओ पोंडरीया, बुत्ता सचित्तदव्वपोंडरीया, कंसाणं दूसाणं ॥ १५१ ॥ गाहा, मिस्सगचित्ताणं पहाणाणं देसा उवचिता अवचिया, अहवा समोसरिता उज्जलालंकार विभूसिया अरहंतच कवट्टिमादी, क्षेत्रपोंडरीआ खेत्ताइं जाई ग्लु ॥ १५२॥ गाहा, कालपोंडरीआ जीवा भवट्टितीए ॥१५३॥ गाहा, भवद्वितीए देवा अणुत्तरोववाइया, कायद्वितीए मणुस्सा सुहकम्मसमायारा सत्त भवग्गहणाणि सत्तट्ठ भवाणि वा, तद्भवे मोक्खं प्राप्तस्य सप्त, अप्राप्तस्याष्टौ, अणुपरिअट्टितुं असंखेजवासाउएस उववअंति ततो देवलोगं, तिरिक्खजोणिएसु च जे पतणुक्रम्मा, 'परिकम्म रज्जु रासी ववहारे तह कलासवण्णेय | पोग्गल जावं तावं घणे य घणवग्ग वग्गे य ॥ १॥ गणिते विशेषाः सर्वे तत्थ रज्जुगगणितं पोंडरीयं, संठाणे चउरंसं संठाणं पोंडरीयं, एतेसिं विवरीया कण्डरीआ, भावपोंडरीए - ओदइए उवसमिए ॥ १५५ ॥ गाहा, ओदइए य भावे पहाणे अणुत्तरोववाइया तित्थगरसरीरं वा, उवसमिए उवसन्तमोहणिज्जा, खड़ए केवलणाणिणो, खओवसमिए चउदसपुत्री परमोही विपुलमई, पारिणामिए भवसिद्धीआ, उक्ता भावपोंडरीआ, शेपाः कंडरीयाः ये अप्रधानाः । अहवावि णाण ॥ १५६ ॥ गाहा, णाणे महणाणपहाणा जे उप्पत्तिआइमाइजुत्ता, सुत्ते चउदसपुच्ची, ओहिणाणे परमोही, मणपञ्जवनाणे विपुलंमई, सव्वेसिं वा केवलं दंसणे खाइए, विरतिएवि खाइए, विणए अन्भुट्ठाणादिवियणजुत्तो जो अणासंसी अज्झप्पे परमसुक झाई, उक्ता पोंड -
महद्वर्णनं
॥३१०॥
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृताङ्गचूर्णिः ॥३११॥
रीया, एत्थं पुण अहिगारो ॥१५७॥ गाहा, दव्वपोंडरीएण, तत्थवि सचित्तदव्वे गिव्हिअ वणस्सइकाइ अजलरुहप उमरपोंडरिएणाहिगारो, भावंमि अ समणेणं, कयरेणं समणेणं १, जो सो खाइअणाणदंसणचरित्तविणयऽज्झप्पजुत्तो, बुत्ता णिक्खेवणिजुत्ती । इदाणिं सुत्तफासि अणिज्जुती, अणुचरिते चेव सुत्तिअप्पा च कासइ वा उबुच्चर 'उवमाइ पोंडरीए' गाहा, वण्णगुणोवचएण तस्स णिष्फत्ती, अहवा मूलाई तदंगोवचएण, एयस्स दिट्टंतस्स को उवसंहारो ?, जिणोवदेसणा सिद्धित्ति अहिगारो, स्यात् कथं सिद्धिं गच्छति ?, उच्यते- 'सुरमणुअ' गाहा, उवगाणाम असंजया जीवा, चउन्हं गईणं उवगा भवंति, पभू चरित्तेण उवगा चरितं तेण वा सिज्झइ, ते इमे मणुस्सा चैव, मणुस्सेसु अहिगारो, ते चैव महाजणणेतारो भवंति आश्रयणीया इत्यर्थः, तेसु विसेसेण रायाणो, तेसु विसेसेण चक्रवर्त्तिनः, तंमि गाहिते प्रायेण सर्वलोको ग्राहितो भवति, उत्तमप्रहता मार्गाः सुखमितरो जनः प्रपद्यते, किंचान्यत् - ' अवि दुस्साहियकम्मा' गाहा उक्कोसकालट्ठितीपओगेवि णेर आउगणिव्वत्तीए आउयसंबद्धे, जिनोपदेशात् संबोहिं लधुं केइ तेणेव भवेण सिज्यंति, ते अबंधमोक्खा, पडुपत्राणांगते अमणुएहिं अहियारो, सा य पोक्खरणी दुरोगाहा, कहं ? - ' जलकद्दमाला' गाहा, जलमगाहं कदमोवि अगाहो, कलंबुगावलिमाईड वल्लीओ, पउमाणि उप्पलसंठाणा, | जंघाहिं वा बाहाहिं वा, विजा केवलणाणविजा, सुत्ताणुगमे सुत्तं उच्चारेपव्वं अस्खलितादि, 'सुअं मे आउस तेण' (०२) इत्यादि, श्रुतं मया आउसंतेणेत्यत्र चत्वारः प्रकाराः, इह खु अस्मिन् प्रवचनेसुवा, सूअगडस्स वावित्ते, एसुत्ति खंधो, पोंडरीएण उवमा अतः पुण्डरीकाध्ययनं आदाणपदेण वा पोंडरीअं, से जहाणामए पोक्खरणी पोक्खरं णाम पउमं, पुष्कराण्यस्यां संतीति पुष्करणी, सिआ, बहुदगा आतीरभरिता, सीदंति तस्मिन्निति स्वेदः पङ्क इत्यर्थः, पुष्करिण्यर्थ उपलब्धो यया सा लद्धत्था,
महद्वर्णनं
॥३११॥
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
1.
1
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥३१२॥
कथार्थः १, प्रसन्नोदकाः, पुष्करादिजलजोन सोभिता, पुष्करन्ते विमए, विसेसिआई पोंडरी आई तस्यां सन्तीति पोंडरीगिणी, तैरेव स्वगुणैः चक्षुष्मतां मनसः प्रसादं जनयतीति प्रासादिका, दट्ठव्या दरिसणिजा, अभिमतरूपा प्रतीतरूपा प्रतिरूपा, तत्थ तत्यत्ति जाब जलं पंको अ, देशे देशे तद्देशः तहिं २ जत्थ एगं तत्थ अण्णाणिवि, अणुपुव्विट्टिता, पंकादुत्तीर्य जलमतिक्रम्य स्थिता, उस्सिता जलतला दूरमतिक्रम्य उस्सिता, रोयन् चक्षुपः, यदितरो वर्ण एषां वेतोऽस्तीति वर्णवंतः, गन्धाः सुरभिः, जत्थ गंधो तस्स रसोवि, फार्स, स्वेदः कोमलः, वण्णमंतादिग्रहणात् नातिक्रान्तवयाः, अजढरा इत्यर्थः, तीसे (णं) पोक्करिणीए बहुमज्झदेसभाए एगे महं पउमे प्रधानत्तं गृहीतं, अणुपुविए जाव पडिरूवे । सङ्घावंति च णं तीसे पोक्खरिणीए ते बहवो, सव्वावतित्ति सर्वायेव मृगालनालपत्र केसरकर्णिका किंजल्कैरुपेतानि, अणुपुब्वेण पत्ताई जहा आतड्डा उस्सिताणि जाव पडिरूवाणि, अहवा सच्चाचंति सव्वाणि चैव पउमत्ररपोण्डरीयाणि, अणुपुन्त्रिताणि जाव पडिलवाई, सव्वावंति च णंएगे पउमरपोंडरीए जाव पडिरूने, जुत्ता पोखरणी, तत्प्रयोजनं तु अह पुरिसे पुरित्थिमाओ दिसाए तीरे ठिचा एवं वदासी आत्मसम्भावितत्वात् अहमस्मि पुरुषः देशज्ञः कालज्ञः क्षेत्रज्ञः, देशो येन यथा च तीर्यते, कालः दिवसो, कुशलो दक्षः, प्लवने उत्पतने च उत्पाटने च पण्डितः, उपायज्ञः तरितुं ग्रहीतुं पुनरुत्तरितुं च विअत्ते वयसा वक्तव्यः अपोडशकः, मेधावित्ति आशुग्रहणधारण संपन्नः अवाmissो वा व्यक्तबुद्धिर्वा, एगडिताई वा सव्वाई एयाई, तेसु २ कंजेसु अधिकारित्वात्, मग्गण्णुचि मग्गविद् जेण उत्तरिजइ मग्गस्स गतिआगति जो जेण वा कालेंण गम्मइ उत्तरणं च परकम्मण्णू, तरितुं जाणइ, अहं इह अहमेकः एतत्पौण्डरीकं समर्थः, उत्पाटयितुं च उणिक्खिविस्सं उप्पाडेस्सं इति वच्चा बत्ता, अभिमुहं परकमे अभिपराक्रमेत् यावत् अभिक्रमे तावत् महंते उदए
वर्णनं
॥३१२॥
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
III.
श्रीसूचकताङ्गचूर्णिः ॥३१३॥
आगाहे, सेतो-पंको सोवि अगाहो चेव, पुणवि केण पउमाणि संभवंति ?, जाव २ परिसंते, जाव २ सेते पादं छुभइ ताव र खुप्पइ | मिक्षवर्णन उदये सिग्गो हत्थे पादेवि छुभंतो अहिअतरं खुप्पति, पहीणे तीराओ भृशं हीनः प्रहीणः, तीरं अवगत इत्यर्थः, अपत्ते पउमवरपोंडरीयं णो हव्वाए मग्गे, ण तरंति पच्चुत्तरिउं परकूलं वा गंतुं पोंडरीयसमीवं वा उल्लंघेत्तुं, निवृत्ता कथा त्रोटने, अउत्तरा उद-IN कतलमतिक्रम्य विसणे ते सेते खुत्ते पढमो पुरिसे। अहावरे दोचे (सू०३)॥ एवं चत्तारिवि। अह भिक्खू लूहे रागद्वेप- | रहितः तौ हि स्नेहभृतौ ताभ्यां कर्मादत्ते, जहा णेहत्थुप्प(तुप्पि)तगत्तस्स, रुक्खयरेण ण लगइ लग्गा वा पप्फोडिता पडइ, एवं वीतरागस्सवि कम्माण बज्झन्ति, संपराइअं, इतरं बंधइ जाव सजोगी, अजोगिस्स तंपिण बज्झइ, संसारतीरट्ठी खेत्तण्णे व्रतसमितिकपायाणां, सव्वठाणपदाणि संजमोवाए समोतारेयव्वाई, अण्णतरिओ दिसाओ, अणुदिसा अग्गेयांदी, समोतारं वा पडुच अण्णतरीओ पण्णवगदिसाओ दसप्पगाराओ, भावदिसाओ वा अट्ठारसपगाराओ, पासंति ते चत्तारि ग्राहिणो तीए णो हव्याए०, एतेहिं पुरिसेहिं एवं णाता वयं एवं पोंडरीयं उनिक्खिस्सामो, न उवायमुपायाओ अंतरीयं, पोखरिणीए एवं उप्पाडेतव्वं, अयं तु विशेपः, अहमंसि खेयन्ने जाव उपिणक्खिविस्सामि इति वुच्चा णो अभिकमति तीसे पोक्खरिणीए, तीरे ठिचा सदं कुजा उप्पदाहि खलु भो पउमवर २, अह से उप्पतिते किट्टिते वण्णिते, कथिते इत्यर्थः, किमर्थं पुष्करिणीदृष्टान्तः कृतः?, अर्थोऽस्य, मर्यादया
ज्ञातव्यः, भंते ! ति आमंत्रणं, अन्योऽन्यं समणा समणे वदंति, किट्टितं णायं-दिटुंतो, से किट्टिते भगवता, अम्हे पुण से अणु। पसंहारितस्य अलु ण आयाणामो, भगवान्-आयुष्मन् ! श्रमण इत्यामन्व्य उवाच, हंतेति संप्रेपे पृष्टोऽहं भवद्भिः, अहं त्वाख्यामि
आइक्खामि, विभयामि किडेमि पवेदयामि, अटुं अयमेव पुष्करिण्यर्थः, यदर्थमुपेताः स्था, सहेतुमिति हेतुः नास्ति जीवः शरीरा- ॥३१३॥
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीया- ताजणि ॥३१॥
ओघातउपनयः
ILI
दर्य प्रणादिरहितत्वादिति एतमादि हेतुः, किं कारणं-हेतुदृष्टान्तः, उक्तावित्यर्थः, यथा ते पुरुपा अप्राप्तप्रार्थिता विपन्ना एवं वक्ष्यमाणा अनउत्थिया अपारगा संसारस्य, अभिप्रेतस्य वाऽर्थस्येत्युपसंहारकरणं, अथवा सर्वज्ञानां निरथिका वाक् न भवतीति सअहूं, एवं हेतुकारणे अपि, अथवा सह हेउणा सहेउ, एवं कारणेवि, अथवा स्वो हेतुः खहेतुः, एवं कारणंपि, सत् प्रशंसास्तिभारयोः, गोभनोऽर्थः सदर्थः, सद्धेतुः सत्कारणं वा, अथवा निमित्तं हेतुरुपदेशः प्रमाणं कारणमित्यनर्थान्तरं, लोगं च खलु मए अप्पाहटु मए लोगो अढविहो, यथाप्ययमात्मा एवं लोकात्मा, तमढविहं आहृत्य मया सा पुष्करिणी वुइता, अथवा आत्मना ज्ञात्वा मया पुष्करिणी दिष्टंतो वुइत्तो, नान्यतः श्रुत्वेत्यर्थः, कर्म उदगं, कामभोगा सेओ, कर्मोदयाद्धि कामसंगो भवति, कामसंगा वा पुनः कर्म ततो जन्म, पोंडरीयाणि पौरजणवया बड्डुपोंडरीयं राया, अण्णउत्थिया ते पुरिसा, धम्मो भिक्खू, धम्मकहा सदो, णिव्याणं उप्पतो, सर्वगात्संसारादुत्तीर्य लोकाग्रे स्थानं, एवं च खलु मए णिर्वाणार्थ वुइतं, ताव संखेवेण पोक्खरिणीदिवंतो समोतारितो, इदाणिं वित्थारिजइ, उक्तं हि-पुयभणितं हि०, इह खलु पाइणं वा०, इह मणुस्सलोगे पण्णवगं पडुच्च संति-विजंते एगतिया ण सव्वे, अभिगिहीतमिच्छादिट्ठीणो भवंति, उपलक्षणत्वादनभिगृहीता अपि, के ते?, आर्या अपि खेत्तादिआयरिया, तव्वहरित्ता अणारिया, इकिका उच्चागोअणिञ्चागोआ, जचातिएहिं मतहाणेहिं जुत्ता उच्चागोता, तेहिं विणा णीआगोआ, प्रांशवः कायवन्तः वामनकुञ्जहस्ववंतो एकेका पुणो सुपर्णा वेगे अवदाता: श्यामा वा वण्णमंता काला पिंगला वा दुव्वण्णा | अथवा काला अपि स्निग्धन्छायावन्तस्तेजस्विनश्च सुवर्णाः, अवदाता अपि फरुसच्छविणो दुवषणा, उक्तं हि-'चक्षुःस्नेहेन सौभाग्यं, दन्तस्नेहेन भोजनं । त्वकस्नेहे परमं सौख्यं, नखस्नेहेऽशनादिकं ॥१॥ सुवण्णा णामेगे सुरूवे भंगा एकिका, सुरूवा दुरूवा
॥३१४॥
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजवर्णनं
श्रीसूत्रकतागचूर्णिः ॥३१५॥
अहीनपंचिंदिया नातिथूरा नातिकृशाश्च सुरूपा, इतरे दुरूपा, अहवा ये चक्षुपो रोचंते ते सुरूवा, इयरे दुरूवा, तेसिं राया भवति, महंतग्रहणं महाहिमवंते, सको चेव मलयो वुचति, मंदरो सुमेरू, महिंदो सको, तत्थ हिमवंतमलया पञ्चक्खा, दिटुंतो, मंदरमहिंदा परोक्खा, सारं स्थैर्य, पर्वतानां औपधिरत्नसंपण्णा, महेन्द्रश्चापि धैर्यैश्वर्यविभवाकुलप्रसूतत्वादमर्यादा न करोति, अचंतविसुद्धपूर्वकमपि तस्स असकण्णा वर्णा, लक्षणसंपन्नो चिरंजीवी निरुपहतं च तस्य राज्यं भवति, मातुं पितुं सुजातं जहिच्छिते मणोरहे | पूरयति, दयालू दाणशीलो वा, दयप्पत्तो, सीमा मर्यादाकारः, क्षेमं परचक्रादिनिरोधो सेऊ-पाली यथा सेतुं नातिवर्तन्ते अपि, | एवं तत्कृतां मर्यादा नातिवर्तन्ते भृत्याः, केतुर्नाम ध्वजः, केतुभूतं स्वकुलस्य, आसीविसे सो जहा दृष्टमात्रमेव मारयति एवं अवकारिणो रिऊणो अ आशु मारयति, वग्धो अतीसयदढग्गाही य, पोंडरीयं प्रधान, गंधहत्थी गंधेण णस्सति एवं तस्सवि, IA एवं तस्स सत्थवलं, सारीरं चतुरगं च, पञ्चमित्ता सामंता दाईआ तकरा डिवं सचक-रजखोभादि परचकं-परबलं, परिसयतीति परिसा, 'उग्गा भोगा राइण्ण खत्तिया संगहो भवे चउहा। आरक्खिगुरुवयंसा सेसा जे खत्तिया ते उ ॥१॥' भट्टा जोधाः, ते तावद्भटत्वमप्राप्तवयत्वात् कुर्वन्ति ते भट्टपुत्राः, एवं सर्वत्र, लेखकाः धर्मपाठका, रक्षका रसकाद्या, प्रशस्तानि कुर्वन्तीति प्रशस्तारो, लेच्छवि कुलं लिच्छाजीविणो वा वणिजादि, माहणा जेसिं अण्णे वणिया ववहरंति ते, इडिते वणिया इति इन्भा, आह हि-'अणुश्रवणपुत्राभ्यां०'इत्यादि, तेसिं च णं एगतिए सड्डी भवइ, धर्मशुश्रूपुर्वा धर्मजिघृक्षुर्वा, काममवधृतार्थे, अववृतमेव हि आश्रयणीयं आश्रीयते, प्रफुल्लसरो वा पत्तोवगादिजुत्तो वा वणसंडो, कम इच्छायां वा कामयमाणा तं ग्राहिष्यामः, ससमयं परसमयं इत्येवं समणा पासंडी माणा गिहत्था पहारेंसु-पत्थेति, तत्थ णं मच्छरेण नासदीयेन वयमनेन स्वप्रणीतेन धर्मन पण्णवइस्लामि,
॥३१५||
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥३१६॥
एवं सम्प्रधार्य तदिकं गत्वा हंभो आमंत्रणे, अत्यर्थं जाणह यद्वक्ष्यामः, भयात् त्रायन्ति इति भयत्रातारः, ते तु राजानः, उग्राद्याथ तद्भूताः, जहा मे से धम्मे मम एष प्रत्यक्षः, सुठु अक्खातो सुपण्णत्ते, कतरो लोगायतधम्मो, तेषां आत्मा विद्यते न तु शरीरादर्थान्तरं, शरीरमेवात्मा, तत्परिमाणं उद्धं पायतले अहे केसग्गा तिरियं तयाए, ता वातेन जीवति, सदा विति पजवो प्रकारो पज्जवकारो, कसिणं कृत्स्नं शरीरमात्मा जीवे जीव इति सरीरे जीवति शरीरादनर्थान्तरमेव जीवितं तद्विनाशो जीवविनाशो, वातपित्तश्लेष्मणश्च शरीरं त्रिविष्टंभसूत्रवत् वर्द्धते, तेपामेकतराभावे शरीराभावः, एतावंतं जीवितं यावत्सरीरमविकलं, आह हि - एतावानेव परमात्मा०, तच्चविगतं शरीरं आदहणं परेहिं णिज्जू, आहृत्य यस्मिन् सुहृदो दहंति तं आदहणं- श्मशानं, परेहिं चउहिं पुरिसेहिं णिजड़ अगणिज्झामिए, कावोतो पारेवओ, आसनं ददातीत्यासंदी धारा, चत्तारि गामं पञ्चेन्ति, मंचगंपि पाणा आणेति, यदि पुनरात्मा विद्यते तेन शरीरे छिद्यमाने भिद्यमाने दह्यमाने वा निस्सरन् उपलभ्येत, वृक्षविनाशे शकुनिवत्, इत्येवं शरीरादूर्ध्वमविद्यमाना, जेमिं तं सुअक्खायं, किमाख्यातं ?, यथा अण्णो जीवो अण्णं शरीरं तस्मादप्येवासु अक्खातं, णो विविधं पवेदिंति, अयमाउसो ! आया दीहेति वा, यदि सरीरादर्थान्तरमात्मा स्यात् तेन तस्याशरीरवत् संस्थानं वर्णगन्धरसस्पर्शा उपलभ्येरन्, न चोपलभ्यन्ते, इहे यदस्ति शरीरादर्थान्तररूनं दीहं हस्सं वा जाव अद्धसमं वा, कण्हेत्ति जाव लक्खेत्ति वा एवं तावच्छरीरादन्यो नास्ति, कहं से जहाणामए केइ पुरिसो कोसिओ असिं इत्येवमादिभिर्दृष्टान्तैः शरीराणां दाहे सति छेदे वा को दोपः परमात्मिकोsस्ति १ अविद्यमाने जीवे, अथवा सरीरादूर्ध्वम विद्यमानो जेसिं तं सुअक्खायं किमाख्यातं १ यथाऽन्यो जीवोsन्यच्छरीरं, तम्हा तं मिच्छा, यस्माच्चैवं तस्मात् हं भो हणध पयध, उक्तं हि पित्र मोदब साधु शोभने ०! तावं ते जीवा न भवति,
नास्तिकमतं
॥३१६॥
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीस्त्रक
ताङ्गचूर्णिः
स
॥३१७||
णत्थि परे लोए, ते एवंवादिणो विप्पडिवेदेति-विविधं प्रवेदयन्ति २, किरिआइ वा अकिरियाइवा, यद्यारमा मृतः परलोकं गच्छेत् सांख्यमतं सक्रियः, क्रिया कर्मवन्ध इत्यनान्तरं, ये चाक्रियावादिनः तेसु सुकडदुक्कड विवागो ण भवति, सुकडाणं कल्लाणफलविवागो, सुकडकारी च साहू , दुक्कडकारी असाधू, सुकतकल्याणाच साधोः सिद्धिर्भवति विपर्ययवद्, असिद्धिः असिद्धस्स दुक्कडकारिस्स इत-IVA | रस्स णिरयो, तेपामेते एवं प्रकाराः स्वकर्मजनिताः सुकृताद्याः फलविपाका न भवंति, त एवं संसार स्वकर्मविहितं अश्रद्धानाः निरूवरूवेहि कम्मसमारंभेहिं प्राणवधाः अथवा स्वयं परेहि च, यथा च विरूवरूबाई सद्दाईणि कामभोगाई समारभंति अर्जयन्ति रक्षयन्ति, 'भुज पालणाभ्यववहारयो रिति भोजनायैव एवं एगे पागब्मिणि, कम्मप्रागल्भीति धृष्टाः, अण्ण जी अण्णं शरीरं, जातिस्मरणथणाभिलासादिएहिं दिटुंतेहिं अत्थविदितं अन्यत्वं दरिसिजमाणं असद्दहमाणा तथापि धृष्टाः णिलजा मामगं धम्म पण्णवयंति, कथमिति यथा नान्यः शरीरादात्मेति, तं सद्दहमाणा तं पत्तिप्रमाणा साधु अक्खाता आख्यातीत्याख्याता, कामं 'कमु इच्छायां' इच्छामि देवाणुप्पिया! तं तुमे अम्हाणं तज्जीवतस्सरीरको पक्खो अक्खातो, इहरहा वयं परलोगभएण हिंसादीणि सुह-1 साहणाणि परिहरमाणा दुक्खिता आसी, संपति णिस्संकित पव्वइस्सामो, इहरहा हि मजं मंसं परिहरामो उववासं करेमो णिस्स्थयं चेव, अस्माच कारणात् वयं भवतां प्रत्युपकारं कुर्मः, आयुष्मन् ! पूजयामः, केण?, असणेण वा ४ गंधेण वा ४ तत्थ पूयणाए आउट्टिसु, एतेहिं चेव असणाईएहिं सयणासणवसहीहिं वा, तत्थ एगे णिकामइंसु, णिकामं णाम एवं तावं पुव्वं जेहिं समणेहिं गहिता ते ते पूएन्ति, स्याद् बुद्धिः, यदि नास्ति परलोगो किं ते पचइता?, उच्यते, तेसिं लोगायतियाणं पासंडोचेवणत्थि, ते पुण अण्णेसि केसि गेरुअलिंगमाईण सच्छंइमतिकप्पि धम्मं सोतुं भणति-तेसिं अंतिए पव्वइतुं समणा भविस्सामो, अणगारा ॥३१७॥
WITRINDAlineTRAILENERAL
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
Emplomme
सांख्यमतं
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३१८॥
"
-
-
--
-
जाव पावं कर्म णो करिस्सामो एवं संप्रधार्य तदन्तिके प्रत्रजिता आढत्ता पढितुं सोतुं च पच्छातं चेव रुचि तं, अथवा लोकपंक्तिनिमित्तं सूत्रमात्रपापंडमाश्रित्य विचरिष्यामः, मुद्गलासातिपुत्रवत् । किंच-चरगादिलिङ्गमाश्रयन्ति, लोकपंक्तिनिमित्तं च प्रच्छादयन्त्यात्मानं पव्वयामो, पव्वइतुं समणा भविस्सामो अणगारा जाव पावकम्मं णो करिस्सामो, पवइयावि सन्ता तमेव वादं वदंति यथा वयं अणगारा अकिंचणा जाव पावकम्मं णो करिस्सामो, उक्तं च-'अतीते सरहस्यं०' इत्यादि, एवं ते कुकुडा " पापंडमाश्रित्य एमेव पचनपाचनमादिएसु हिंसाइसु पावकम्मेसु अप्पणा अप्पडिविरता रयमाईयंति, जंचतं अगाराइं सचित्तकमाई हिरण्णा दियंति परेहि य अदत्तमादियंति, अण्णेहि य अदत्तमादियावंति, तेसु इथिकाईएसु कामेसु मुच्छिता, किंच-ण जाणइ एवं ते मुच्छिता इव न तत्र दोपान् पश्यन्ति, गृद्धास्तदभिलापिणः, ग्रन्थिताः बद्धाः न तेभ्योऽपसर्पन्ति, अज्झोववातो तीवाभिनिवेशः, 'कामस्य वित्तं च वपुर्वयश्चेति मूलमितिकृत्वा कामसाधनेष्वपि लुब्धा ते तामु रक्तास्तत्प्रत्यनीकभूतेषु द्विष्टाः, मनसि चक्रुः, उपकारं कृत्वा ताभ्यामेव रागद्वेपाभ्यां बाधितमनस्त्वादश्रद्धाणा अप्पाणं समुच्छिदिति, कुतः?-कामभोगतृष्णापंकात् , परास्तच्छिष्याः तव्वइरित्ताइणो अण्णाई पाणाई समुच्छिदिति, अथवा तेसिं लोगायतगाणं संसारो चेव णत्यि, किं पुण मोक्खो ?, तेण न युक्तं यत्कुतो अप्पाणं समुच्छिदिति ?, उच्यते, केणापि प्रकारेणासद्भावनेनेत्यर्थः, स समुच्छेदो नाम विनाशः अभावमः वणमित्यर्थः, त एवं विप्रलंभंतोऽप्यात्मनः अभावं कर्तुमसमर्थाः, कथं ?, तदुक्तं-'जातिस्मरणात् स्तनाभिलापात् पूर्वापरगमनागमना'दित्येवमादिभिः सरीरादन्यो जीवः, ते एवं महामोहिताः पहीणा पुव्यसंजोग-गृहावासं णातिसंयोगं चा, सारिओ समणाण' धम्मो, संसारी वा जीव इति श्रद्धानं, जहा भट्टारएहिं भणितो सद्भूतो अन्योऽमूर्त इति उक्प्रदर्शनार्थः, हेतुं गिहिवासो जहा
-
-
--
॥३१८॥
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
-
सांख्यमतं
ताङ्गचूर्णिः ॥३१९॥
हविपि, तान् रूवान् विनः, पारं प्रव्रज्या फलं वा पारलोकिकं वा सग्गो मोक्षो वा, अंतरा कामभोगसि पंकमि विसण्णा णर- गादि दुर्गतिसेयंसि वा। पढमे पुरिसजाते, अहावरे दोचे पुरिसजाए । इह खलु पाइणं वा ४, संतेगतिया ५ जाव से एवमायाणह भयंतारो जहा मे से धम्मे सुअक्खाते, कयरे धम्मे ?, पंचमहन्भूइए, इह ग्बलु खल्विति विशेपणे, किं विशिनष्टि ?, सांख्यसिद्धान्तो, जहिं णो कन्जइ किरियाइ वा अकिरियाइ बा, क्रिया कर्म परिस्पन्द इत्यनान्तरं, | तद्विपर्ययः अक्रिया अनारंभः अवीय अपरिस्पन्द इत्यनर्थान्तरं, सुठु कडं सुकर्ड, दुटु कडं दुकडं, सुकडमेव कल्लाणं पापमितरं, शोभनं-साधुमितरमसोभणं ईप्सितार्थः मिष्ठानां सिद्धिविषयः, असिद्धिः, निर्वाणं वा सिद्धिः, असिद्धिः संसारिणां णिरएत्ति वा अणिरयः तिर्यग्योनिः मनुष्यामराः, स्यात्कथं महाभूतान्यचेतनानि क्रियाकर्म कुर्वते ?, उच्यते, सचरजस्तमोमिः प्रधानगुणैरधिष्ठितानि कर्म कुर्वते, उक्तं च-"सचं लघु प्रकाशकमिष्टमुपष्टम्भकं बलं च रजः। गुरुवरणकमेव तम" इत्यादि, सचरजस्तमसां साम्यावस्था प्रकृतिः, प्रधानमव्यक्तमित्यनन्तरं, तत्र रजोबाहुल्या क्रिया भवंति, तमस्तु गुर्वावरणकं चेतिकृत्वा अक्रिया भवति, सच्चवाहल्या सुकडं रजस्तमोबाहुल्यात् दुकडं, एलमन्यान्यपि कल्याणसाधुसिद्धिनरकादीणि अ०, प्रशस्तानि सचबाहुल्यात् , रजस्तमो न यदि स्यात् अवि अतशो तृणस्य कुब्जीकरणेऽपि पुरुपोऽनीश्वरः, गुणकृतं फलं भुंक्ते, उक्तं हि'तस्मात्तत्संयोगादचेतनं चेतनावदवभाति । लिंगं त्वप्रकृतिगुणं कर्तृत्वे च भवत्युदासीनः ॥१॥ तं च पदउद्देसेण पदानामुद्देशः पदैर्वा पञ्चभिरुपदेशात् , वाच्यस्य समवायणं समवायः, स्यात्-कथं समवायः?, प्रधानत्वात् , उक्तं हि-प्रकृतेर्महान् महतोऽहंकार:०, प्रतिलोमं संहारः, प्रधानमेव समवेति, अनिर्मिता न केनचिदीश्वरेणान्येन वा अभ्रेन्द्रधन्वादिवत् , स्वयं प्रादुर्भुताः, अनियया न
॥३१९॥
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥३२० ॥
निर्मिताः न निर्मितव्यं येषां असत्कार्यं तेषामभूत एव काष्ठादनिर्निर्मीयते मृतृपिंडाच घटः इत्यादि, नैवं सांख्यानां, कारणे कार्यसद्भावात् न हि किंचिन्निर्मितव्यमिति, अकडा णो कडा यथाऽन्येषामकृतकमाकाशं एवमकडा, यथा च घटः कृत्रिमः एवं नो अ कत्तिमा, अकृत्रिमत्वादेव च अनादी अणिधणा नेत्तत्ता भवति, ततोऽवन्ध्या नशून्या, न तेषां कश्चित् स्वामी प्रवर्त्तते इत्यतः अपुरोहिता, पुरुषार्थे तु स्वतः प्रवृत्तिरेपा, आह हि - 'वत्सविवृद्धिनिवृत्तं क्षीरस्य' यथा, अथवा नैवैपां कश्चिदेकं इन्द्रियाणामिव चक्षुः प्रधानं, स्वविपयबलवन्ति हि भूतानि, सकतत्ता नाम सासतनि, स्वकतभावः स्वकतत्तं, आयतङ्कं पुणेगे उक्तानि भूतानि भूतकारणाणि च अव्यक्तमहदहंकारः तन्मात्राणि, स्यात् - किमेषां प्रवृत्तिरिति ?, तदुच्यते, पुरुषार्थः स एवैषां पष्ठ यदर्श नातिवर्त्तते, असावपि सन्नेव, सच्चेऽपि प्रधानवत् शाश्वतः, सतश्च नास्ति विनाशः परमाणुवत्, असतः सम्भवो नास्ति खरविपाणवत्, आह हि - 'असदकरणादुपादान' एताव जावज्जीवकाएत्ति, किमिति १, न कश्चिदुत्पद्यति वा विनश्यति वा, नापि संसरति सर्वगतत्वात्, कूटस्थवदवतिष्ठते, एताव अस्थि, कोऽस्ति १, यदस्ति तदेतावदेव, प्रधानपुरुपावित्यर्थः, एताव ताव सन्दलोगे प्रधानः पुरुषानेव लोकः, एतंमुहं कारणमित्यर्थः, कारणभावः कारणता, अवि अन्तसो प्रधानपुरुषो व्यवस्य तृणाग्रादपि किंचिदन्यतो जायत इति, परमात्मा कारणात्मा तु करोति, तत्फलं तु परमात्मा भुंक्ते, तद्यथा तत्प्रकृति पुरुषान्तरं जानीते स किणं किणाविमाणो, जो किणा किणावेति च सोऽमुक्तोऽपि जायते, अनुमोदतेऽपि, कारणकारणाई पुणो भारियतराई तेण ताई गहिताई, उक्तं च - 'जो खायइन माणुस्सं मांसं अण्णं कतो स मेलेति ?,' एवं पयणपायणाईपि, एतेहिं पुण तिहिनि णव कोडीओ गहिताओ, अवि अन्तसो पुरिसमा विकिणित्ता एत्थवि जाण णत्थेत्थ दोसो, तेणोऽवि पडिवेरंति, सच्चे सिद्धते मोतुं अण्णत्थ किरिआदि वा
सांख्यमतं
॥३२० ॥
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णि: ॥३२१॥
अकिरिआइ वा जहा संखसिद्धते वृत्तं तहा किरिआइ वा अकिरिया २, तेषामुत्तरं - अत्यन्तानुपलब्धेः प्रधानमेव नास्ति, मक्कार्थमप्येकांतेन नास्ति, कस्मात् ?, यस्य च भवति उपलब्धेरनुपलब्धेव, तथा कारणात् कार्यान्यत्वात् इत्येवमादिभिर्हेतुभिः सांख्यसिद्धान्तस्योत्तरं, एवं तेहिं विरूवरूवेहि क्रम्मममारंभेहि जाव भोअणाए, एवं एगे मामगं धम्मं पण्णवेति, आत्माप्यथैषामकर्त्ता, तथापि निर्लज्जा मागं धम्मं पण्णवैति, यद्यकर्त्ता तेन पण्णवणा ण जुञ्जते. वुद्धेऽभ्यचेतनत्वात् घटस्येव प्रज्ञापनासामर्थ्यं | नास्तीति ततस्तदुपदेशद्रष्टुरभावात्, कामं च खलु परलोग णिमित्तं ते सहायका सांख्या ते समणमाहना पूति, न तु प्रत्युपकारार्थं, लोकायतिकवत्, जाव णिकामईसु, पुव्नामेव तेसिं गातं भवति धम्मसङ्काए ते अप्पणा आचरंता उसगादीनि आत्यंति एवं जाव कामभोगसेयंसि० दोचे पुरिसजाते ॥
अहावरे तच्चे पुरिसे ( मू० ४ ) इस्सरकारणिए, इह हि पुरिसाइया धम्मा-स्वभावाः, जीवानासजीवानां च, अत्र जीवधर्मा जन्मव्याधिजरारोगशोक सुखदुःखजी चितमरणाद्याः, अजीवधर्म्मा अपि मूर्तिमताममूर्तिमतां च द्रव्याणां मूर्त्तिमतां तावत् वर्णगन्धरसस्पर्शाः, अमूर्त्तिमतां आकाशदिकालादीनां दिश्यन्त इति दिशः, परापरत्वादि कालस्य, शब्दगुणमाकाशं, कतरः पुरुषो योऽसौ परमेश्वरः विष्णुरीझरो वा ?, आह हि - 'पुरुषः कर्मणां कर्त्ता० ' तथा चाहुः 'ईश्वरात् संप्रवर्त्तते' अपरे ह्याहु:- 'एका मूर्तिः त्रिधा जाता ० ' इत्यतः पुरुषादीया, पुरुषप्रणीताः पुरुषेण प्रणीयमानास्तान् प्रकाशनापद्यन्ते क्षीवत्, पुरुषोत्तमीयाः न स्त्री न नपुंसो, पुरुषः प्रधानः, पुरुषेण प्रदर्शिताः प्रयोतिताः, यथा प्रदीपेनादित्येन वा घटः, पुरुपणामिमन्त्रागताः सर्वगतत्वात्, पुरुपेण- आभिमुख्येन अणुगता सर्वगतत्वात् मृणालतंतुवत्, न पुरुषमुदस्य वर्त्तते, पलयकालेऽपि पुरुषमेवाधितिष्ठति जलोम्मिवत्,
- Can Put the ran out our
ईश्वर
कारणिकाः
| ३२१॥
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
। श्रीसूत्रक- । ताङ्गचूर्णिः
नियतिकारणिकाः
॥३२२।
आह हि-'जह सलिलंमि तरंगा०' दृष्टान्तः गण्डे जहा शरीरे जाए बुड़े जाप अमिभूय चिट्ठइ, यथा वा तं समादिभिः क्रियाविशेपैः समितं सरीरमेव अभिभूय चिट्ठह एवमेव धर्मा इस्सराईया०, एवं सेसाईपि । जंपिय इमं दुवालसंगं गणिपिडगं, तंजहा-आयारो जाब विट्ठीवाओ सबमेतं मिच्छा, अनीश्वरप्रणीतत्वात् , ये हि ईश्वरं न प्रतिपद्यन्ते, ततः स्वच्छन्दविकल्पितानि शास्त्राणि प्रथयन्ते, वयं तीर्थकरा इति मृढानां वचो, 'सदसतोरविशेषाद् यदृच्छोपलब्धेन्मत्तवद्'(तत्ला० १ असत्यं, असत्यत्वात् अतथीय अतथ्यमित्यर्थः, यथातथ्यं आहतहियं एकार्थवाचकानि वा पदानि शकेन्द्रवत् व्यञ्जनविशिष्टानि, इमं सचं इमं ईश्वस्कारणीयं दरिसणं सचं अहत्तहियं, त एवं मोहाः मोहिताः सव्वं कुर्वन्ति, काउं तत्थेव ठवेंति, सुठु ठवेंति, तेसिं एवं मोहा मोहितता, मोहा पुरिसस्स रागो भवति, तस्सिच्छाभावतो तद्विद्विष्टेषु च द्वेपः, रागद्वेपमोहाश्च कर्मबन्धहेतवः, कर्मणः संसारो तदुःखं च, तेनोच्यते-तमेव ते तजातीयं दुःखं नातिवर्तते सउणं पंजरं जहा, ते णो विप्पडिवेदंति, ईश्वरं मुक्त्वा अन्यतः किरियाइ वा करेति धम्मेणत्ति, यथा इह खलु दुवे पुरिसजाते, किरियाणं अकिरियाणं च हेतुः, एवं ईश्वरस्योपरि तगं छोढुं विरूवरूवेहि भणंति, 'यस्य बुद्धिर्न लिप्येत, हत्वा सर्वमिदं जगत् । आकाशमिव पंकेन, न स पापेन लिप्यते ॥१॥ तेऽपि परलोगखी धर्मबुद्ध्या ईश्वरं भक्त्या पूजयन्ति जाव विसण्णे । तच्चे पुरिसजाते॥
अहावरे चउत्थे (सू० ५) णितिया जाव जहा जहा मे एस धम्मे सुअक्खाए, कयरे ते धम्मे ?, णितियावादे, इह खलु दुवे पुरिसजाता एगे पुरिसे किरियामक्खंति, किरिया कर्म परिस्पन्द इत्यर्थः, कस्यासौ किरिया ?, पुरुपस्य, पुरुष एवं गमना| दिपु क्रियासु स्वतो अनुसन्धाय प्रवर्तते, एवं भणितापि ते दोऽवि पुरिसा तुल्ला णियतिवसेण, तत्र नियतिवादी आत्मीयं दर्शनं
MITA RAHIM TIPTIN Isamman II
॥३२२॥
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३२३॥
| समर्थयन्निदमाह - यः खलु मन्यते 'अहं करोमि' इति अमावपि नियत्या एव कार्यते अहं करोमीति, तदायतत्वाच्चराचरम्य, यत्र चैत्र २ मेधावीग्रहणं तत्र २ नियतिवादिनः परामर्पः, एगो मण्गति - अहं करोमि, वितिओ मण्णइ - नियती करेइ, एगड्डा, कतरोऽर्थः ? - कारकार्थः, तत्थ पुण वाले एवं पडिवजंति कारणमाचन्ने, अहंमि दुःखामि वा बाधनालक्षणं दुःखं शारीरं शोको इष्टदारापत्यादिविप्रयोगादि, शोकः मानसः, शारीरेण मानसेन वा दुःखेन, शारीरेण जायति, करोमि त्रिभिः कायवाङ्मनोभिः तस्यामिति, तप्पामि बाधैरभ्यन्तरैश्च दुःखविशेषैः, उभयथापि पीडयापि, मध्यतो तप्पामि परितप्यामि, एतत्सर्न दुःखोदयं कर्म अहमकार्षीः परो वा मे दुःखति वा सोयति वा जा परितप्पति वा परो एवमासी, नेश्वरो, नियतिर्वृति, एवं खलु सकारणं परकारणं एवं विप्पडिवेदेति कारणमावण्णा, मेधावी एवं विप्पडिवेदेह जं खलु दुःखामि जाव परितप्यामि वा णो एतमहमकासि, किन्तु नियती करे न चाकृतं फलमस्तीत्यतः णियती करेति, जति पुरिसो करेज तेन सर्वमीप्सितं कुर्यात् न चेदमस्तीति ततो नियती करेइ, नियतिः कारिका, परोऽपि खलु जं दुःखति वा णो परो एतमकासी, नियतीए तं कृतं, एवं खलु सेसं कारणं, एवं विप्पडिवेदेंति-इह खलु पाइणं वा ४, जे तसा थावरा पाणा ते पंचतं- संघातमागच्छंति, केण संघायमागच्छंति ९, सरीरेण, परिजात बालकौमारयौवन मध्यमस्थ विरान्तः पर्यायभेदः, परि आगाः परिआगाः, एवंविधेणेन शरीरेण बालादिपज्जवे विहिविवागोविधानं, पृथकरणमित्यर्थः, त एवंविधो विधिर्विधानं, तचैवं संधान परियागचिवागा विधानं, स्वकृतं वा कर्म विधानं, जन्मजरारोगशोक मरणानि वा, नरकतिर्यक् मनुष्यदेवेषु उत्तमाधममध्यमविशेषाः, विशेषेणाह - इन्द्र सामानि कत्राय सिंशपारिपद्यात्मरक्षकलोकपालानीकप्रकीर्णकामियोग्य किल्विषिकाः दशविधाः, तिर्यक्षु चेकेन्द्रियादयः, पण्णवणापदे जहा मणुस्सेसु संमुच्छिमा गभवति आ
नियतिकारणिकाः
॥३२३॥
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रऊ - ताजचूर्णिः ॥३२४ ॥
य. ते एवं संगतिआ उवेंति, नित्यकालसंगता हि पुरुषेण नियती, यथा रूपं स्पर्शेन, अग्निरौष्ण्येन, अथवा आपो द्रवा अस्थैर्यवती च, यथा गोः दक्षिणविपाणं सव्वेणं, एवं सव्वजीवा नियतीए णिचं कालं संगता, तत्कृतानि विधानानि प्राप्नुवन्ति, उपेक्षणमुहा; नियती करोति, पुरिसो उवेक्खा, उवसंख्या पुरुषवत्, एवं उपेक्षा हि नियतीवादः, एवं तावज्जीवणिस्सिता णियती वृत्ता । इदाणिं अजीवणिस्सिता, तजहा-त एव संघातमागच्छंति परमाण्वादयः, अभ्रन्द्रधन्वादिकानां वा संघात परियागं, तेर्सि दो वण्णादिपज्जया, विवेगः तेसिं चैव संघाताणं भेदो वण्णादिविवेगो य, विधाणं तेसिं भेदः प्रकार इति, तेसिंपि णियतीकतः, त एवं संगतियं तेसिं अजीवाणं, ता नियंतीमंतरेणं णत्थि अण्णतो अकिरिया वा, जं च अण्णे रएति वासमाउति सभावओ एव, पुण जहा लोगायतियाणं रूपकारणणिमित्तं जाय सेयंसि विसरणे, एते चैत्र चत्तारि पुरिमजाता णाणापण्णा सूक्ष्मसूक्ष्मतरमन्दबुद्ध्यादयः, णाणावण्णा वा ब्राह्मणादयः जातिकता वर्णाः, शारीरा वा कृष्णश्यामादयः, , छन्दोऽभिप्रायोऽभिलापमित्यर्थः, अन्यस्यानिदृशो भवति, 'अण्णस्स पिया छासी' गाहा, जहा दोहलए चेव, महिलाणं णाणाविहा दोहल्ला उप्पज्जंति जहा मल्लि सामिस्स मातुं मेहकुमारस्स य, गांणासीला दारुणभद्रसीला, णाणादिट्ठी, एते चैव चत्तारि लोगायतिगादयो, एगग्गहणे गहणं तिणि तिसाई पावाइयसताई, णाणारंभा असिम सिकसिवाणिज्जादयो आरभा, अण्णोष्णं करेंति, णाणाअज्झवसाणा तीव्रमन्दमध्याध्यवसानाः सव्वेऽपि पहीण पुञ्चगं आयरिया मग्गं अंतरा कामभोगेसु विसन्ना, उक्ताः पंच यथा भवी, तेऽपि किलापवतो अण्णउत्थिया, संपति भिक्खू बुच्चइ, जो सो पोंडरीयमुपाडेति, से बेमि मिक्खोरुपोद्घातं विवक्षुः सोऽहं ब्रवीमि पाइणं वा० पण्णवगदिसाओ भावदिसाओ गहिताओ, संतेगतिया मणुस्सा, सन्ति-विद्यन्ते, तंजहा - आयरिया वेगे जाव दुरूवा वेगे
नियतिकारणिकाः
॥३२४॥
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रजिन्चूर्णिः
॥३२५ ॥
अगारियावि पव्वयंति, जहा अदयो वक्ष्यमाणः, णीयागोतावि जहा हरिएसंबलो, इश्वग्न्तो जहा अतिमुत्तो वामणा वा, दुवण्णरूवेसु सो चैव हरिएमबलो, अण्णो वा जो कोइ दुण्णरूपों, संपतंपि णिवागोतबज्जा पधाविजंति, अण्णदेशे वा हरिएसवजा, दुरूत्रदुवण्णा पुण अव्यंगमरीरा सदोमावि पव्वाविज्जति चेव, खेतवत्युविभासा, अप्पाइ दुग्गततणहारादीनां, भूयो बाहुल्ये, इदं भूयः इदं भूयः इदमनयोर्भूयस्तरं, अल्पेभ्यः बहुतराणि, 'भुज्जतरे' वेगेसिं, तद्यथा - अहं चिय राजमंडलियवलदेववासुदेवा चक्कत्रट्टी य, ण य जहा कम्मं भुज्जतरो, तेसि च णं जणजाणवताई, जणः सर्व एव प्रजाः, जनपदस्यैतानि जानपदानि ग्रामनगरखेट कटादीनि, अथवा जनः प्रजास्तत्प्रतिगृहितानि द्विपदचतुष्पदादीनि जानपदानिं, तहृप्पगारेहिंतो मिक्वू भाणितच्चो उच्चणीयमज्झिमेहिंतो कुलेहिंतो, कश्चित्केचिद्वा साधुममीपमागम्य धम्मं सोचा तं सद्दहमाणा, अभिभूय, किं ?, परीसहोत्रसग्गे भिक्खायरियाए समुट्ठिता, दुक्खं भिक्खं अडितुं, उक्तं हि - 'पिंडवातपविहस्स, पाणी०, तथा उक्तं 'चरणकरणस्स सारो मिक्यायरिया०', संमं उडिता समुट्ठिता, सतोचि एगे णातयो पुण्यावरसंमट्ठा णातयो, कामभोगोत्रकारी उपकरणं, ताणि चैव खेत्तवत्थु हिरण्णसुवण्णादीणि च, जे ते सती चा असती वा सतित्ति अस्थि से णातयो जहा भरहस्स, असतित्ति णत्थि से णातयो, अहवा नास नाती सन्ति अणातयो- अणातगा ते अस्थि, अण्णेसिं उ परिचिन्तगा मिचा, अस्थि उत्रकरणं, उबकरणं च उपकरोतीत्युपकरणं घटपटशकटादि, नास्य उपकरणं विद्यते अनुपकरणः, अथवा नोपकारं करोतीत्यनुपकारणं यथा छिद्रबुभत्वात् घटः जीर्णत्वात्पटः एवमन्यान्योपकरणानि एकांगविकलानि यथा स्वं स्वं कार्यं न साधयन्यि तान्यनुपकारित्वादनुपकरणं, समुट्ठिता, स्यात् कत्थं समुट्ठिता ? धम्मे एव्यजाए य समुट्ठिता, कथं समुट्ठिता ?, पुर्वमेव तेहिं णातं भाति, पुत्रं धम्मं
'मिक्षुः
॥३२५॥
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
॥२२६॥
सुर्णेति पच्छा जाणंति, एवं सोतुं गातं । इह ग्वल पुरिसे अण्णमण्णं मम अट्ठाए, अण्णं च अण्णं च अण्णमण्णं, अनेकप्रकारमित्यर्थः, अन्यच्चान्यच्च अण्णमण्णं, एवमधारणे, विविधं प्रवेदयन्ति विध्वडिवेदयन्ति, किमिति १, विजा, तंजा खेपणे जाव सदा मे, कारणे कार्यवदुपचारात्, ताडका ताडकातोज्जा आतसमुत्था मदा एवं सर्वेषु कामगुणेषु विभाषा, एते ममाहीणा अहमवि एएसिं स्वामी, मेधावी पुन्यमेव, किमिति समभिजाणेजा ?, एते खलु कामभोगा मम अट्ठाए अजिअंति परिवडिति परिवारिजंति, न चैकान्तेन सुखाय भवन्ति, कथमिति १, इह खलु मम अण्गतरे रोगातंके, विदूगमामासो, पुग वातिओ वा पेत्तिअ| असिंमिय संणिवाइय, इषु इच्छायां न इष्टो अनिष्टः, अकमनीयः - अकान्तः न प्रीतिकरः अप्रियः न शुभः अशुभः अशोभन इत्यर्थः, सर्व एवानुभो व्याधिः कुष्ठादिव विशेषतः, मनसा ज्ञायते मनोज्ञः, मनसो मतः मनोमः, दुक्खेणोस हो, दीर्घकालस्थायी रोगः, सजोघाती आतंकः जे इति अहं, तेण रोगातङ्केणाभिभूयते, कामभोगे भणेज से हंता, हंत संप्रेपे, भयात्तायंत इति भयंतारो, इमं दुक्खं परिआइयंतु, एगं मम अर्जनरक्षणादिसमुत्थं भवन्निमित्तमेव दुक्खं समुत्थितं मां वाघते तं भवन्त एवैतं प्रत्यापितु, | स्याद् अचेतनत्वात्कामभोगानां आमंत्रणं न विद्यते ततः उच्यते, शुकशारिकामयूराणां आमन्त्रणमिष्टं, तंजहा - ' अकतण्ण ओसि तुंडिय !' तथा च- 'भो ! हंस ! निर्मलनदीपुलिनादि', तथा च 'बोहित्थ ! ते यतः कान्तास्पृष्टामपि स्पृश्य' इत्येनं, तेषां पुत्रेभ्योऽपि प्रियतराणां कामभोगानां पुरस्ताद्भवद्भिरपि पूर्व भवति वाण, जम्हा एवं तम्हा कामभोगा तन्निमित्तेहिं तु दुक्खेहिं अण्ण निमित्तेहिंतो वावि हु बडिघातादीहिं णो ताणाए वा न चात्यन्तं भवति, कहूं १, पुरिसो वेगड़तो पुचि कामभोगे विप्पहेजा, जहा संयोगविप्पयोगो, कामभोगो वा पुरिसं पुत्र विप्पजहाय, त चैव पंडुमधुरवाणिजपुत्तं, जम्हा ते णचंतिया
मिक्षुवर्णनं
॥३२६ ॥
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
भिक्षुवर्णन
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३२७॥
PERSimalu
भवंति ण चेवेगन्तिया, रोगितादीनां जहा कालसोयरियमि, तम्हा एवं णचा अण्णे खलु कामभोगा जाव अण्णमणेहिं मुच्छामो, इति संखाए ज्ञात्वेत्यर्थः, वयं कामभोगे संयुज्झितुं विप्पजहिस्मामो, बुता कामभोगा, से मेधावी जाणेजा बाहिरगा मे तं एते च उपसामीप्पे णी प्रापणे, आसन्नतरमित्यर्थः, तंजहा-माता मे जाव संयुता मे, एते मम अहमवि एतेभि, कथमिति ?. ममैप पिता अहमस्य पुत्रः, भार्या पतिः, एवमन्येष्वपि यथासंभवं विभापा, से मेधावी पुब्धमेव अप्पणा एवं सममिजाणिजा, इह खल मम अन्यतरे दुःखे रोगातङ्के जाव णो सुभे, तेसिं वा मम भयंताराणां जाव एवामेव णो लद्वपुर्व भाति, अण्णस्म दुक्खं णो अण्णो परिआतियति, अण्णण कर्ड णो अण्णो संपडिवेदयति दुक्खं, दुक्खं ता णियमा कृतं कृतं दुःखं वा स्यात् , सुखं वा, अहवा दुक्खोदयमपि कृतं यावन्नोदीर्यते न वाध्यत इत्यर्थः, तावत् कृतमेव नाकृतं, यमादेवं तरसादन्येन कृतं अन्यो न प्रतिसंवेदयति तन्हा पत्तेयं जाति पत्यं मरति, पत्तेयं त्यजति उपपद्यते, झंझा-मलहो, संजानातीति संज्ञा तां, मिजमेव वेद्यत इति वेदना, इति खलु एवं इत्येवं णातिसंयोगा णो ताणाए वा सरणाए वा, पुरिसो वेगता पुर्वि णातिसंजोगे विप्पजहति, जहा भरहो, पुरिसं वा एगता णातिसंयोगा विप्पजहंति जह अदृणं, बाहिरए ताप एम संजोगे इमे उवणीततरिए, किमिति शरीर चेन तदवयवा हस्तादयः यथा मम पद्मतलकोमलौ लक्षणोपचितौ हस्तौ तथा कस्यान्यस्य ? 'इमौ करिकराकारी, भुजौ परंपरजुतौ । प्रदांती गोसहस्राणां, जीवितान्तकरः करः॥१।। पादा मे कुर्मणिभा, आयु मे दीह, निरवधृतं च बलं, उरसं बुद्विबलं च, वप्पा अबदातादी, त्वक् स्निग्धा. छाया प्रभा, वर्णच्छाययोः को विशेपः १, वर्णः अनपायी, छाया तु उत्तिन्नपुरिसमनपायिनी, शेपाणां भवति चन भवति च, 'अनलानिलसलिलसमुद्रवाग्वृद्विः पंचधा स्मृता छाया' अशुभदा विकार्यलक्षणा, अथवा अवर्णणीयेऽपि ममीकारो
PrammaMIRIDAPTAITRITIRATION
॥३२७॥
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकनणि: ॥३२८॥
भवति, शरीरे शरीरावयवेषु वा सडतंपि कोइ णेच्छइ च्छेतुं, जति णिचिजतिण जीवति, गप्पगोणसखड़ताइ सडइण च संकेति पवितुं एवं अच्छीणि विशालस्तुप्पलधवलाई, दिड्डी मे बलिया, उज्जुतुंगायता णासा, जिन्भावि तणुइआ विसदा, फासा कक्कडओ, इत्थी विपरीतो, एवमन्येऽपि दंतोडकवोल मग णिडाल गलखंध उरपट्टिकडिजाणुजंघादि ममाति-ममीयते जारिसं मम सरीरं सरीरावयवा वा तारिसा कस्सति ?, एव ममीयमाणो जेसिं पढमे मज्झिमे पच्छिमे वा, वयसि वावयवे ममाति, तस्सि च वातो झुरति कथं ?, पढमे तात्र वये परिझरमाणो मज्झिमो भवति, मज्झिमेवि परिझरमाणो पच्छिमो भवति, एवमेकैकस्मिन् वयसि परिमाणो अन्यां वयोवस्थां प्राप्नोति, जहा वयतोऽसौ परिझरति तथा बलतोवि, जं पढमत्रयस्स णत्थि, सणंकुमारदितो, उक्तं च- 'पण्णासगस्य चक्खू परिझरति० परिमाणे तु वयसि सुसंधिना संधी विसंधीभवंति, सुणिगृहसमु गणिग्गसंठिता पाया उक्कडसंठिता महासंघातपरिणिजा भवंति, वलितरंगे गाते, किश्हा केमा पलिया, जंपि इमंपि सरीरं तदपि परायतं, ण विणा आधारेण तेनोच्यते- आहारोपचयं, विणा आहारेण सुस्सति मरयति य, सतापि च आहारेण कालोपत्रेण णिण मण पत्ते पदिजमाणेण आणुपुत्रीए जान तीसवरिमाणि वडितुं तात्र तंपि अवहितं वा गोमणुयाऊणं, जंपि णिरुवकमं आउ भवति तंपि आणुपुच्चीए परिहाति, तंजहा - पण्णानगस्स चक्खू हायति, अथवा समए २ आवीचियमरणेण मरमाणो २ जीर्णशकवत् पतति, एवं शरीरं अणिचं अधुवं संखाय भिक्खू एव, जं पुरेक्खडेभिक्खू चेव वबहारीयणयस्स, णिच्छयणयस्स भिक्खु चैव भिक्खापरियसमुट्ठितेण, भिक्खायरियं विणा प्राणी प्राणयिता न ज्ञानादीनि तेन भिक्खायरियग्रहणं, दुहतो लोगं जाणिजा, किं दुहतो ?, तंजहा - जीवा चेव अजीवा चैव जदत्थि लोए, अहिंसापालनार्थं, जीवा दुविधा, तं जहा - इमं च अण्णं
भिक्षुवनं
॥३२८॥
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
IRAL -
O पुंडरीकाश्रीसूत्रक- जाणेजा, इह खलु गारस्था सारंभा सपरिग्गहा आरंभो पयणपायणादीहिंसाग्रवृत्तिा, परिग्गहो खेतवत्थुहिरण्णादि, संते
ध्ययन ताङ्गचूर्णिः | गतिया समणा पंच, माहणा द्विजातयो गहिताओ, आह-णणु गारस्थगहणेण द्विजातयो गहिता ?, उच्चते-केचिद्विजाः घरदार ॥३२९॥
पयहिऊण लोइआई तित्थत्वोवणाई आहिंडंति मिगचारियादि चरति, समणोवासगा वा, ते तु अविरतत्वात् , जे इमे तसथावरा पाणी ते करिसणपयणपायणादिसु वढमाणा समारभंति अण्णेहि समारंभावेति, उदेसियभोयणा पुण अण्णे समारभंते समणुजाणंति, किंचान्यत् , जे इमे कामभोगा सहरुवा कामा गंधरसफासा भोगा, तदुपफारिपु द्रव्येषु कामभोगोपचार कृत्वाऽपदिश्यन्ते, तेसिं परिगिण्हंति वणियकरिमादयो, इस्सरपुरिमा परिगेहाति परिगिहन्ते य समणुजाणंति, एवं ममणमाहणेसु विभापा, तिविहंतिविहेण सारभे सपावए णातुं गारत्थे समणमाहणे य, संसारभया अहं खलु अगारमे अपरिग्रहे भविस्मामि, साद् बुद्धिः-अगारभो अपरिग्गहो य कथं शरीर धारयिष्यति ?, उच्यते, जह खलु गारत्था सारंभा एगतिया ममगा दगारंभं प्रति जई णाम केइ अणारंभा अपरिग्रहा था, आरभं प्रति असंयतत्वात् सारमा सपरिग्गहा चेन, तत्थ जे ते दयारंभ प्रति सारभा मपरिग्गहा मिक्खगमादी ते चेव णिस्साए आहारोवहिसेज्जादि जायमाणा मचेर वसिरसामो चारित्रमित्यर्थः, करसणं तं हेतुं ? कस्माद्धेतोः भवांस्तानन्सृज्य तानेवाश्चांति ?, उच्यते, जहा पुवं तहा अवर अहापर तहा पुवं, आहाजुत्तं-गिहत्थे णिस्साए जुत्तं, किंवा तेसिं अत्थि जं देते ?, उच्यते, पुर्व एगे सारंभा सपरिग्गहा एप आसी, इदाणिपि पचहता संता पचमागगा गामादिपरिग्गहेण यमपरिग्गहा, 'जेवि दुग्गता आसी तेरिकामादीगि सेति, केवलं तेहिं फणिहा परिचता, कई कसतो?, उच्यते, जस्सारंभो य. घरचापपायोग्ग, अदुवेता रिजुभावेण जणु कांता तावैकं धम्ममनुपस्थिताः, पुगरवि तेऽवि तारिमगति असंजतत्वात्संसारिगा, 11३२९॥
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक्रताङ्गचूर्णिः ॥३३०॥
m
जे खलु गारत्था सारंभा सपरिग्गहा पासंडत्थावि सारंभा, दुहवोत्ति दोवि ते, अथवा पुच्चि पच्छा य, अहवा सयं परेहि य, अहवा | रागेण दोसेण य, इति संखाए ज्ञात्वा, दोहिं अंतेहिं अदिस्समाणेहिंतो गारत्यावृत्ते पाडवृत्ते इति भिक्खू रीएजत्ति इति परिसमाप्तौ उपप्रदर्शने वा, भिक्खु रीएज इति, तत्थ पण्णवगदिसं पडुच्च से बेमि पाईणं वा ६ एवं दुविधाएं परिण्णाए परिण्णायकम्मे, परिज्ञातकर्मत्वात् व्यपेतकर्मा अवन्धक इत्यर्थः, अवन्धकत्वात् पूर्वोपचितकर्मणः वियंतिकारिए, अंतं करोत्येवमाख्यातं भगवता, कथं अंतं करोतीति ?, अत्रोच्यते, तत्थ भगवता छञ्जीवणिकाय, उक्तं च- 'पुवभणितं तु जं भणत्ती तत्थ०' ते कहं रक्खितव्या १, अन्तोधम्मेण, कहूं अंतोधम्मं भवति ?, से जहाणामए मम अस्मात्तदण्डेन आउडिजमाणस्स, आउडिज्जइ खीलउ, जहा सीसे हम्मइ खीलगो तहा सकण्णे आउडिज्जति, हम्मति तज्जणं, वाघाए आउडिज्जति हं मइ एगट्ठा, देसिं वा आसज्ज, अयमण्णत्थ वुच्चति जहा ओयणो कुरो भत्तं ददाति, एक एवार्थः अण्णण्णधाऽमिलवेंति, एवमाहननक्रियायां केह आउडत्ति भणतिचि, केई हम्मतित्ति भणंति, केई पुण तिहिवि पगारेहिं, ताऽतिगाढं दुक्खं परितावणा, जेण वा मरणसंदेहेण भवति, किलावणं पुण मुच्छा, मुच्छकरणं जाव लोमकरणं, लूयते लूगंति वा तमिति लोमं दुक्खाविज्जतो, अंगाई अक्खिवंतो हिंसंति करोति, | इचैव जणे सधे पाणा जाब दुक्खं पडिसंवेदेति, एवं अंतोधम्मेण जाणित्ता सव्वे पाणा ण हंतव्या, आह- किमयं धर्मो वर्द्धमानखामिनैव प्रणीतः १, आहोखित् वृषभाद्यैरपि तीर्थकरैरन्यैश्च ततः परेणातिक्रान्तैः ?, किमिति १, जमुत्तं सव्वे पाणा०, एवं शिष्येण चोदिते आचार्यवाक्यं से वेमि जे अतीता अनंता जे अ पच्चुपपन्ना साम्प्रतं वर्द्धमानस्वामिकाले पण्णरससु कम्मभूमीसु जे आगमेस्सा अनंता अरहंता भगवंतो सव्वे ते एवमाख्यातवन्तः एवमाख्यायंति अर्थतः, अतीतानागतकालग्रहणसूत्रेण
पुंडरीकाध्ययनं
॥३३०॥
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुंडरीकाध्ययनं
श्रीसूत्रकतागचूर्णिः ॥३३१॥
तु वर्तमानकालो गृहीतः, सर्वे ते एवमाइक्खंति, आकारकथनत आख्यानं, यथा अवलोअणं दिसाणं' नन्वेवमाकारेण भगवन्तो अरहन्तः धम्ममाइक्खंति, भाषमाणा अपि भृशं ज्ञापयन्ति प्रज्ञापयन्ति, भृशं रूपयन्ति प्ररूपयंति, स्याद्वादतो वा रूपयंति, उक्तं हि-'नानामागेप्रगममहती.' किं तं प्ररूपयन्ति ?, सव्वे पाणा ण हंतव्वा 'हन हिंसागत्योः' आज्ञापनं प्रसह्याभियोगः तद्यथा कुरु याहीत्येवं, ण परितावेयव्या ण उद्दवेयव्वा, एस धम्मे धुवे, ध्रुवः नित्यं तिष्ठति, सर्वकर्मभूमिपु नितिओ नित्यः, शश्वद्भवतीति शाश्वतः, एगट्ठाई वा, एवं मंता अंतोधम्मेण से भिक्खू विरते पाणातिवायाओ जाव परिग्गहाओ, तत्परिपापालना| र्थमेव उत्तरगुणेवि रक्खइ, तंजहा–णो दंतवणेणं दंते धोवेज्जा, गिलाणो अगिलाणो वा विभूमावडिए, आया वा णो अंजणं, गिलाणो वा रोगा पडिकंमठाणो वमणवेरमणविरेयणं वा, अज्जधूवणेतमवि धूमं पियति कासादिप्रतिघातार्थ, एवं मूलगुणोत्तरगुणेसु सुसंवृतात्मा से भिक्खू अकिरिए नास्य क्रिया विद्यते ते सो अकर्मबन्धक इत्यर्थः, लूप हिंसायां, अहिंसक इत्यर्थः, अकमायाणं णिव्वाणंतिकाउं अकोहे जाव अलोभे, स एवं मूलगुणसंवुडो भवति, जे य कमायग्रहं करेइ, कसाइओ पुण मूलगुणे उत्तरगुणे य खिप्पं अतिचरति, जो पुण अकोहो जाव अलोभो सो चेव उवसंतो भवति सकाया, अणुवसंतो चेव परिणिव्वुडति, जहा उण्होदगं, उपहाणं समाणं परिणिन्तुडेत्ति बुचइ, एवं कसायोवि उसिणो, तदुवसमे परिनिव्वुडे चुचति, एवं ताव इहलोइएसु विरतो, अथवा परलोइया कामभोगा किमासंसितव्या ?, णेति उच्यते, परलोइएसु कामभोगेसु णो आसंसा पुरतो काउं वियरेजा, कथमिति ?, इमेण मे दिवेण वा दिदै धम्मफलमिहेव, तंजहा-आमोसहि विप्पोसहि अक्खीणमहाणसिआ चारणविउव्वणिडिपत्ताणि,परलोए सग्गं सुकुलपञ्चायादिमादि, सुतं अदक्खाणएसु धम्मिलभदत्तादि, मणज्ञानी, सुतं सयमेव जातीस्सरणादिएहिं
॥३३१॥
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
पुंडरीकाध्ययन
ताङ्गचूर्णिः ॥३३२।।
चेव दिटुं, सुतं सुत्तेहि, विविधं विसिटुं वा णातं विणातं, इमेण वा सुचरिततवणियम० सुचरितं तवो बारसविधो, नियमो ईदियनोइंदिय०, ब्रह्मणश्चरणं बंभचेरं चारित्रमित्यर्थः, इमेण जातामातागु(व)त्तिएण धम्मेण, यातामाता यस्य वृत्तिः स भवति यातामातावृत्तिकः, यात्रा नाम मोक्षयात्रा, मात्राऽल्पपरिमाणा या वृत्तिराहारादि, उक्तं च-'यात्रामात्राशनो भिक्षुः, परिशुद्धमलाशयः। विविक्तनियताचारः, स्मृतिदोपैर्न बाध्यते ॥१॥ इतो चुतो देवे सिया कामंकमित्ति यतिमितान् कामान् कामयते तान् लभते चासेवतित्ति, वसे इंदियाणि जस्स चिट्ठति, कामवसवत्तिगहणेण अढविधं लोइयं इस्सरियं सूइतं, तंजहा-अणिमा लघिमा महिमा प्राप्तिः प्राकाम्यं ईशित्वं वशित्वं यत्र कामावसायित्व, सिद्धे वा अदुक्खमनुभवतेत्ति, एते व अट्ठविधा सिद्धा ते, इच्छाए सुहं वा दुक्खं वा भवति, एत्थवि सिया एत्थवि णो सियत्ति एरिसओ भवामि, एरिसमिति एरिसओ देवो भवामि, एरिसओ वा पुरिसो, इच्छियरूपो, इस्सरिओ वदे-देवे, एरिसया च मे सद्दादयो विसया भवंतु, एवमादि आसंसप्पयोग पुरतो काउंणो विहरेज्जा, स एवं भिक्खू सद्देहि अमुच्छितो जाव फासेहिं विरतो कोहातो जाव मिच्छादसणसल्लाओ जहा अमुच्छितो सद्दादिएसु विमएसु सुभेसु, असुभेसुवि अदुद्वे, विरतो कोहातोत्ति णिग्गहपरो, णिक्खीणा सव्यसो चेव, उत्तरगुणा एते मुत्ता अमुच्छतेत्ति, इति से माहणा आदाणतो इतिः परिसमाप्तौ उपप्रदर्शने वा, कस्स आदाणं?, कोहादि ४, अथवा आरंभो पयणादि परिग्गड़ो वा सचित्तादि कामभोगा सण्णातगा सरीरंवा, महंति-महंत एतं कम्मादाणं, सदाणं अमुच्छितेऽद्वेपो वा यथाऽग्निः क्षीणेधनो उवसंतो ण डहति उपसंतो मोक्खं तु धम्मसुद्वितो उपसृत्य उपरतो हिंसादिकर्मसु आयरियसगासे वा अविरतिप्रतिविरतो पडिविरतो स मिक्खू भवति, जे इमे तसयावरा विपयार्थ अचिन्त्यत्वादुपदेशकत्वाच पूर्व च तसा उ पत्तो, तेऽवि पयार्थ
॥३३२॥
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥ ३३३॥
SSC
णासह समारभंति पञ्च योगत्रिककरणत्रिकेण, अहिंसा गता से भिक्खु जे इमे सचित्ता मीसा सदरूवा कामा गंध रस फासा भोगा सचित्ता दुपदादि दुपदेसु सद्दादि इत्थी पुरिसगीत हसितभणितसदा कोइलसुयमयणसलागा हंसाण वा, एतेसिं चेव अलंकिताणं मणुआणं तिरियाणं च हंसमयूराणां, रूवसंपण्णे णामेगे णो रुवसंपण्णे० चतुब्भंगो, चउप्पदसद्दा हय हे सितहत्थिगुलगुलाईयं वसभढक्वितादिरूवं एतेसिं चेव अण्णेसिं च, अपया सद्दा पोसवणपवादादि वातेरियाण वा सालीणं रुक्खाणं तणाणं वा अचित्ताणं 'तेसि णं भंते! तणाणं मणीण य केरीसए सद्दो किण्णरवरित्यादि विभासा, वीणादीणं वा मीसाणंपि भासितव्या, सदे वेणुसदो रूवे अलंकिताणं, वृत्ता कामभोगा, सचित्ता गंधा दुपदाणं पद्मोच्छ्रासा माणुआ, रसो तत्थेव फासो इत्थीणं, चउप्पदे विदाणं गंधो रसोवित्थ तत्थेव, फासो आसङ्कादीणं रसेसु पुप्फफलाण फासे हंसतुलादीगं, एते कामभोगे योगत्रिक करणत्रिण व सयं परिगिव्हेजा ३, से भिक्खू जं इमं संपराइयं कम्मं कज्जइ, सम्पराए भवं संपराईयं संपति वा जेण तासु संपराइयं, अव रक्षणादिपु न कृतं मात्रं संवेद्यते तच्च तत्प्रदोपनिय मात्सर्यान्तरायासात नोपधातैर्वध्यते जाय अन्तराइय ते कर्म्महेतवः नापि स्वयं करोति ३ से भिक्खू जं पुण जाणेज्जा असणं वा ४ आहारो, इदाणिं यस्मादुक्तं 'नाशरीरवरेत् धर्म, नाशरीरस्तपश्चरेत् । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन कर्त्तव्यं देहरक्षणम् || १ ||' उक्तं च “धम्मं णं चरमाणस्स पंच णिस्साठाणा पण्णत्ता इत्यादि" कंठ्यं, अह पुणेवं जाणेजा विजति तेसिं परकमे हिंसादिप्रवृत्तिः, पराक्रमः प्रकरणमित्यर्थः, आतपरउभयपराक्रमः स्वभावः धर्मः जस्स अड्डाए अप्पणी परस य भंगा ४, चेतितं कृतं करिज्जमाणं वा तत्किमर्थं १, उच्यते - अप्पणो पुत्लाईणं भोजणाएत्ति, भुज पालनाभ्यवहारयोः यत्पालनीयं अभ्यवहरणीयं च वस्त्राभरणादि आहारथ, एवं तस्स अट्ठाए णिडिते, तस्स णिट्टितं भंगा ४, उग्गमे १६, उप्पादणाए १६, एसणा. १०, पसत्था,
क्रिया
ध्ययनं
॥३३३॥
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक्रताङ्गचूर्णिः
॥३३४॥
शसु हिंसायां शशति तेनेति शस्त्रं - अयादि सत्थेण क्रामितं जीवभावात् सत्थादीनां सत्थेण अजीवभावात्, परिणमितं जीविता वा, पारणामितं वण्णादीहिं, अवहिंसितं उग्गमदोसादी, तं एसणिज्जं एसियं वेसियं न इत्यादि, अहवा जहा वेसीयाणि रूपादि जोएचि तंपि सामुदाणियं एतत्प्रज्ञस्यासणं पिण्डकप्पियस्येत्यर्थः, अहवा पण्णगहणे कुसणं घेप्पेत्ति असणग्गहणा दुरुयणो अयवावादिवा, कारणट्टा वेदणादि, पमाणं बत्तीसं, विलमित्र जहा विले पण्णउ पविसति ण य तं विलं आसात मितिकाउं सम्मिलावेंति तडाई, जहा वा | किंचिवि लेट्टु घेज्झति, पातं विलं संमिलावेंति आसादेन्ति वा, पण्णउत्ति जहा पण्णओ किंचि मंडुकादि अणासादितो ग्रसति, भूतेण तुल्लेणं, एवं साधुवि णो वामातो हणुवातो दाहियं दाहिणओ वा वामं, अण्णं अण्णकाले, कालो दुविधो-गहणकालो परिभोगकालो य, छुहितो मिक्खावेलाया, अकाले वरसे, तिसितो पाणं पिवति, पुव्वं च भुंजेति मज्झे पाणगं पिचति, वत्थं जम्मिकाले परिभुज्जति उदुवासेसु वा, वासे वा वासत्ताणं, सीते वा लेणं, लयति लीयतेऽस्मिन्निति लेणं सेज्जा गहिता, जहा य सोतव्यं पडिमा पडिवण्णएणचि णएणवि सेज्जाए वसति, सुमाणादिसु उडुबद्धे, वासासु सेज्जं उवलीयति, सेसा णिच्चं सेज्जामयंति, सयणं सयणकालेत्ति संथारसेज्जा गहिता, जयणाय विहिणा सुप्पति से भिक्खू मात्रज्ञः आहारोवधिसयणखाध्यायभ्यानादीनां मात्रां जानातीति, अण्णतरं दिसं वा रीयमाणे आडक्खेज्ज धम्ममाइक्खे जहा धुते, से भिक्खू धम्मं कहेमाणो णो अण्णस्स हेतुं पाणवत्थ लेणसयण० णो अण्ोसिं विरूवरूवाणं पूयासकारसहरूवगंधादिकामभोगाणं, णण्णत्थ धम्मं णिज्जरट्ठताए इति खलु हेतुं एवं णिरुत्रधं निरासंसं धम्मं, तस्स भिक्खुस्स अंतियं जो सो उद्धृदिसमागतो तीरट्ठी तस्स अंतिए धम्मं सोचा तं सद्दद्दमाणा उडाए धीरा अस्सि धम्मे सुट्ठिता, ते एवं सव्वोवगता सर्वात्मना उवगता इत्यर्थः, बाहिरेण अभितरकरणेण य आचार्यसमीपं गत्वा उपेत्य
क्रियाध्ययनं
॥३३४॥
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रिया-- ध्ययन
श्रीस्त्रक- संतो सर्वतो सव्वामेव संता, उण्होदगं वा उसिणं होऊण पच्छा कमेण सर्वात्मतया णिव्वुडापरिणिवुडा, एवं सो भिक्खु धम्मट्टी, ताङ्गचूर्णिः IOसे बेमि पाईणं वा ६, एत्तो आरंभेऊण जाव परिणिव्वुडे वेमित्ति, एवमवधारणे से इति स भिक्खू एवंगुणजाईओ धम्मेण ॥३३५॥ वा जस्स अट्ठो ३, धर्म वा वेत्तीति धम्मविदु, णियागं णाणादी ३ चरित्तं वा, से जहामेत्थं बुइयंति से इति निर्देशः येन प्रका
रेण यथा, जं एत्थ अज्झयणे किंचि वुत्वं तं सव्वं बुइतं, अदुवा एत्तो पोंडरीयं तं सव्यं बुइतं केवलणाणं, जहा पत्ते तहा वुलं, अदुवा अपत्ते अण्णउत्थिया तंपि वुत्तं, एवं से भिक्खू कतरो जो तिणि णाणादीणि उप्पाडेति सो वुत्तो, स एव परिणायकम्मे | | भवति, दुविधाए परिणाए पावाई कम्माई जस्स परिण्णाताई, एवमेव तु बाहिरब्भन्तरेसु वत्थेसु रागदोसादिलक्खणो संगो, गृहं समृद्धं सकुडकवाडादिलक्खणं कलत्रमित्रपुत्रादि, एयपि दुविधाए परिणाए परिणात, कोधादि उवसंते, एतेहिं तिहिं कम्मसग्गेहिं गिहिवासेहिं असज्जमाणे उवसंते भवति, रियादिसमितोणाणादिसहितो सदा सव्यकालं जतेत्ति जतेज्जा, हितजाते जतिया जतो, | | अहवा को उवसंतो? जो समितो, को समितो? णाणादिसहितो, को सहितो? जो सदा जतेत्ति, सेत्ति णिदेसे स एवंगुणजा
|तीयो वक्तव्यः, तस्सेवंगुणजातीयस्स भिक्खुस्स इन्द्रशक्रपुरन्दरवत् नामानि भवंति, तद्यथा-समणेत्ति वा माहणेत्ति वा सर्वाणि, HAI श्रम तपसि खेदे च, श्रमणा, अथवा तो समणो०, ब्रह्मा अणतीति ब्राह्मणः, अथवा माहणा ण हणतीति २, खमतीति खंतो
इन्द्रियणो० इति, विभिगुप्तः, बाह्याभ्यन्तरग्रन्थमुक्तत्वात नीगंथत्ति मोक्षं ऋपिवेत्यर्थः, करोतीति ऋतुः यज्ञः, यती प्रयत्ने यतत इति यतिः, विद्-ज्ञाने विद्वान् विदु मुणितं गमितमित्येकोऽर्थः मुनतीति मुनिः मिक्षणशीलो भिक्षुः रागद्वेपविमुक्तत्वात् लूहे | संसारतीरेण जस्स अट्ठो स भवति तीरट्ठी चरंति तदिति चरणं व्रताभ्युपगमं कुर्वन्तीति तदिति करणं पडिलेहणादि पारमन्तगमन
॥३३५॥
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
7
GO
श्रीसूत्रकृ मित्येकोऽर्थः चरणकरणपारं विदंतीति चरणकरणपारविदुत्ति वेमि, एवं ब्रवीमि तीर्थकर वचनात्, अजसुहम्मो जंबुणामस्स कहेति ॥ ताङ्गचूर्णि: पौडरीकाध्ययनं समाप्तम् १ ॥ ॥३३६॥ किरिया
अभिसंबंधो- एवं तेण चरणकरणपारगेण विदुणा मिक्षुणा कम्माणं खवणट्टमन्मुट्ठितेण कम्मबंधणद्वाणाणि वजेतव्वाणि तव्चवरीताणि य मोक्खबन्धडाणाणि 'आसेतव्याति, एस संबंधो, अहवा ते अण्णउत्थिया कहं संसारं अणुपरियद्वंति ?, कम्मणा, तं कम्मबंधं वज्जेति इमेहिं बारसहिं किरियट्ठाणेहिं वज्झति, मुच्चति तेरसमेणं, एतेणाभिसंबंधेणं किरियङ्काणं णाम अज्झयणं आगतं, तस्स चत्तारि अणुओगद्वारा वण्णेतच्चा, अहिगारो पुणाई संबंधे तह बंधे मोक्खे अ, आह-अस्तु ताव मोक्खेणाधिकारो, बन्धेन किं प्रयोजनं १, उच्यते - अनेनावन्धे मोक्खो न भवतीति अतो बन्धेनाप्यधिकारो भवति, तच्च क्रियास्थानं क्रियावत्स्वेव भवति नाक्रियावत्सु ते च क्रियावन्तः केचिद् बध्यन्ते केचिन्मुच्यन्ते तेण इमस्स अज्झयणस्स बंधमोक्खेण य वृत्तो अधिकारो । दाणिं णामणिफणे किरियाठाणं, किरियाओं णिक्खिवियच्या ठाणं च, किरियाओ पुन्वभणिताओ पडिक्कमणए 'पडिक मामि पंचहि किरियाहिं' किरिआ णिक्खिवितव्या णामादि, दच्वे किरिएजण्या ॥१६६॥ गाहा, जीवस्स अजीवस्स वा जा किरिया सा दुव्वकिरिया, एंजू कंपने, एजते इत्यर्थः, एजनं कम्पनं गमनं क्रियेत्यनर्थान्तरं तत्र जीवनोदना कर्मणो गुरुत्वात् विश्रसायो गाढा या गतिः सा सव्वा अनुयोग इतिकृत्वा द्रव्यक्रिया द्रव्यजीवस्येह प्रयत्नपूर्वकत्वेनापि सति या परप्रयोगादनुपयोगाद्वा ईपदपि कम्पनं अप्यन्ते चक्षुर्निमेपमात्रमपि सा दव्वकिरिया, भाव किरिया उपयोगपापकरा णिज्जसमुदाणो इरियावद्धसम्मत्ते मिच्छत्ते, सम्ममिच्छत्तोपयोगो तिविधो मणप्पयोगादि ३ नास्फुरद्भिर्मनोद्रव्यैरात्मनो योगो भवतीति मणप्पयोगा किरिया एवं वाक्कायद्रव्यैरपि उक्त
क्रियाध्ययनं
॥३३६॥
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रियाध्ययन
श्रीसूत्रक- हि 'गेण्हा य काइएणं' कायकिरिया गमणादि, उवायकिरिया द्रव्यं येनोपायेन क्रियते, यथा पट वेमनलिकांछणितुरिविगिचूर्णिः लेखनादिमिः पटसाधनोपायः शिखितप्रयत्नपूर्वकं पटकारः करोति, एवं घटादिष्वपि आयोज्यं, करणं णाम ययेनोपायेन करणीयं ॥३३७॥
| द्रव्यं तत्तेनैव क्रियते नान्यथा, अथवा करण हितं, करणीयान्मृपिण्डात् घटः क्रियते नाकरणीयात् उपदग्धांच्छक्यते पापाणसिकहुई ताभ्यो वा, समुदाणकिरिया णाम समित्येकीभावे जंकम्मं पयोगगहितं तं पसिट्टाएऊण 'समुदयसमुत्थं पुढणिधत्तणिकाचितं स्थित्यु| पायापेक्षं करोति सा समुदाणकिरिया, उक्तं हि-'कम्म जोगणिमित्र बज्झति०'साय पुण समुदायकिरिया असंजतस्स संजतस्स अप्पमत्तसंजतस्स वि जाव सकसायया ताव कीरति, इरियावहिया पुण छ उमस्थवीतरागस्स केवलियरस जाव सजोगित्ति, किरियाट्ठाणं पुण एक चेव सयोगी, सम्मत्तकिरिया णाम जावनियाओ सम्मदिट्ठी कम्मपयडीओ बंधति, प्रायेण अपसत्थाओ ण बंधति, इदाणि मिच्छादिट्ठी सव्वासि कम्मपयडीणं मिच्छादिट्ठीओ बंधओ होइ आहारगतित्थगरत्तं च मोत्तूणं, सम्ममिच्छादिट्ठी इदाणि जाव कम्मपगडीओ वंधति येन बंधति जयाओ विभासियधाओ, तंजहा-सम्मामिन्छादिट्ठी मिच्छत्तं पंचगं आहारगतित्थकरविभासा 'णिदाणिदा पयलापयला थीणद्धि ण बंधतु एवं' तु एवमादि इदाणिं । हाणं-णास ठवणा दविए खेत्तद्धा ॥१६७|| गाहा, जहा लोगविजए तहा, तओ भणियव्याओ किरियाओ द्वाणं च, एत्थ कतराहि कतरेण वा द्वाणेणं अधिकारों ?, तत उच्यते, समुदाणियाणिहणयोगट्ठा समुदायकिरियाहि अधिकारो बंधणबंधणयो 'अधिगारो सम्मपयत्तेण भावकिरियायो, ठाणं च, एत्थ
कतराहिं कतरेण वा हाणेणं?, आह-किंइरियावहियाकिरियाए णो अधिकारो?, उच्यते, सा संमपयने हाणे वट्टमाणस्स भवत्येव, WAII ताई पुण सम्मपयलाई भावठाणाई विरती संजमवाणं-लोगोचरियो परिगहो पसत्थभावसंधणा यत्ति एतेसु वट्टमाणो इरियाबंधो
MAHARIT
ATEHTASHMAHES
॥३३७॥
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
श्रीमत्रकताङ्गचूर्णिः
ध्ययन
॥३३८
--
--
वा अबन्धयो होजा, जो पुण अपसत्थेसु भावहाणेसु सो णियमा पायोगियं वा सामुदाणियं वा संपराइयं वा बंधति, अर्थापत्तिश्चात्र द्रष्टव्या, समुदाणीयग्रहणात् इरियावहियावि गहिता, पसत्थभावट्ठाणगहणा अपसत्थट्ठाणमवि गहितं, एताहि किं कज्जति ?, उच्यते, किरियाहिं पुरिसा पावाइयाओ सव्वे परिक्खिज्जा, तंजहा-धम्मेति लोयाणुगामियभावं पडिसंधाय तत्थावासे भवति महेच्छे महारंभे, तहा धम्मपक्खेवि पुणो तउवकरणं च विप्पजहाय भिक्खायरियाए समुद्वेत्ता इति वक्ष्यामि, तत्थ धम्मिया धम्मिट्ठा से | जहाणामए अणगारा भगवन्तों तिधा पावाइया परिक्खिज्जति मंडलबाहिंद्विता अगणिकायपाती य, णिजुत्ती समत्ता। सुत्ताणुगमे सुत्तमुचारेयव्यं-सुतं मे आउसं तेणं भगवता इह खलु(सं)जूहेणं (सू०१७) जूहे संजूहः संक्षेपः समास इत्यनान्तरं ये ते क्रियावन्तः ते सव्वेवि एतेसु दोसु ठाणेसु वटुंति, तंजहा-धम्मे अधम्मे च उवसमे या अणुवसमे या, धर्म एवोप| शमः उपशम एव च धर्मः, उभयावधारणं क्रियते, अथवा उपशमाद्धर्मो भवतीति तेन धर्मग्रहणे कृतेऽपि उपशमस्य क्रियते ग्रहणं, | एवं अधर्म अनुपशमे च विभापा, अर्चितत्वात् पूर्व धर्मयोपशमस्य च ग्रहणं कृतं, इतरथा हि पूर्वमधर्मोऽनुपशमश्च भवति पच्छा | धम्म उबसमं च पडिवज्जेति, तेण एते दो चेव पक्खा भवंति, तंजहा-धम्मपक्खो अधम्मपक्खो य, तस्स पढमस्स हाणस्स अधम्मपक्खस्स विभंगो विभाग इत्यर्थः, इह च खलु पाईणं वा ६ संतेगतिया मणुस्सा जाव सुरूवा वेगे, तत्र घातो हिंसा मारणं दंड: अधर्म इत्यनान्तरं, तेसिं पुण सव्वेसिं अधम्मपक्खे वट्टमाणाणं इमेतारूवं दंडममादाणं संपेहाए जाब हिंसापरद्धस्स दंडः क्रियते एव, अत्र अधम्मपक्खे अणुवसमे य वट्टमाणस्स दंडस्स समादाणं ग्रहणमित्यर्थः, सपेहाएत्ति संमं पेहाए दणं, तंजहा-णेरइएसु तिरिक्ख० मणुस्सेसु देवगतीए य एतावं ता, पाणादिकं तु जाव वेमाणिएसुत्ति, मणुस्साणं दंडसमादागं समीक्षितुं आह
॥३३८॥
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रियाध्ययन
श्रीसूत्रक
ताङ्गचूर्णिः ॥३३९॥
यदि मणुस्साणं चउगतिसु दंडसमादाणं सेसाणं णेरइयतिरियदेवाणं तेसिंणाम किरियावाणेसु वट्टमाणाणं दंडोणत्थि', उच्यते, अस्ति, कथं ?, जे यावण्णे तहप्पगारा, अण्णे मणुअवज्जासु तिसु गतिसु, प्रकार इति सादृश्ये शरीरेन्द्रियादि, णेरड्यदेवाणं पुण्णादिलक्षणत्वात् शरीरसादृश्यमन्ति, तिरिक्खजोणियाओ ओरालियशरीरसादृश्यं इन्द्रियसादृश्यं, 'विन्नू वेयणं वेयंति' 'विष्णू' संज्ञानग्रहणं इन्द्रियाणां च तानि केपांचित् सगलाणि, इंदियणिमित्तं चेव, उक्तं हि-"भवपचइयं देहं०" गाथाओ तिष्णि, अहवा चिन्नू वेदेति य भंगा ४, सणिणो वेदणं विजाणंति य वेदंति य, सिद्धा विजाणंति ण वेदंति, असण्णिणो ण जाणंति वेदंति, अजीवा न जाणति ण वेदयन्ति, एत्थ पुण पढमततिएहिं भंगेहिं अहिगारो, वितियचउत्था अवत्थू , तेमिंपिएयाइंति जहा मणुस्साणं तधा तेसिपि नेरइय० किरियाठाणाई भवन्तीति अक्खाताई, तंजहा-अहादंडे जाव इरियावहियाए। तत्थ पढमे दंडसमादाणे (सूत्र १८) आहिज्जतित्ति आख्यात इत्यर्थः, से जहाणामए केइ पुरिसे आतहेतुं वा आतहेतुंति आत्मार्थ, णातहेतुति पुत्रदारादीणं अट्ठाए, अगारहेतुति घरस्स खंभे इट्टकादि वा करोति, परियारोत्ति वासभत्तगचारभट्टासहत्थिमादि परिवारो, अहया घरस्सेव वा पडियादिपरिवारं करोति, एवमादीणि अढाए दंडं तसथावरेहिं पाणेहिं तं च सयमेव णिसिरति, तस्स ताव अण्णे अहिउंजति अण्णे बोहंति, अण्णे मंसादीणं अट्ठाए उद्दयेइ, थावरेवि, अण्णेवि हन्ति अ अण्णे छिंदति अण्णे तच्छेति अण्णे आहारहेतुं खाति वा, एवं अण्णेहिवि कारवेंति, कीरंतंपि समणुजाणति, योगत्रिककरणत्रिकेण विभासा, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं तत्प्रतिकं सावद्यकर्म पढमे दंडसमादाणे १। अहावरे दोचे अणत्थदंडेत्ति (सूत्रं १९) से जहाणामए केइ पुरिसे जे इमे तसथावरा पाणा ते णो अचाए अर्चयन्ति तामिति अर्चा-शरीरं तस्य मार्यमाणस्य शरीरमुपयुज्यते यथा मृगं,
TRIPAHILIARY
RAILEDTARIAN
NERHITRIPAHILIA
॥३३९॥
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
क्रियाध्ययनं
- ताङ्गचूर्णिः
॥३४०॥
MUS
एतं हणंति, एवं णो अइणाएत्ति अइणं णाम चर्म तं वग्यादीवगादीणं, एवं जाव णो अद्विमिंजाएत्ति, हिंसिसु मेत्ति एतेण मम पिता अण्णो वा कोइ मारितो जह कत्तविरियावराह० गाहा स मम चेव अण्णं वा मारेहित्ति जहा दसारेहिं जरासिंधो हिंसिस्सतित्ति गम्भत्थं वा बालं वा मारेति जहा कंसो देवइपुत्ते णो पुत्तपोसणं मारयित्वा पुत्रादीनां मांसानि दासंति, पसुपोसणताएत्ति गवां गवात्राय आसहत्थीण उदण्णमंसादीणि दीयंते, अगारहित्तूणहेण(विद्धिहेतुणा)वा अगारंगृहं तं बृहयंति इष्टककाष्ठादिमिर्वयंतीत्यर्थः, णो समणमाहणेहिं तु समणाणं चरगादीणं पंचण्हं भत्तमावसथं वा करेति, एवं माहणाणवि, सव्वत्थ वा सरीरादीणि किंचि एति, से हंता छेत्ता जाव उद्दवेउं उज्झितुं वाले वेरस्स आभागी भवति, वेराणिवि इमेकडादीणं एमेव, जहा पंथं वचंतो रुक्खस्स पत्तं छेत्तूणं छड्डेइ, लट्ठीए वा मोडतो पाणाई वचति, कुहाडि वा आयुधं चा रुक्खखंधेसु रुक्खडालेसु वाणिवाडेतो बच्चति, स वाले न किंचि तत्तो पत्तं वा पुप्फंवा आजीवति, केवलमेव वेर-कम्मं तस्स भागीभवति, अणट्ठदंडे । से जहाणामए केइ पुरिसे कच्छंसि वा जाव पबयदुग्गंसि वा तणाणि-सेडियभंगियादीणि पत्ताणि पुण सुक्खाणि उस्सविय २ जाव णो दव्योव० भवतुत्ति अगणिकायं णिसरति ३, योगत्रिककरणत्रिकेणं ३, एवं खलु तस्स तप्पत्तियंति सावज्जेत्ति दोचे दंडसमादाणे २॥ अहावरे तच्चे दंडसमाणे (सूत्रं २०) हिंसावेंति एत्तियं अधिज्जति, से जहाणामए केइ पुरिसे से इति निर्देशे, येन प्रकारेण यथा, नाम परोक्षसूचादिषु, केइ अणिद्दिटुणिद्देसो कीरती, ममंती ममेव मीयते तमं तदीयं पुत्रं प्रातरं वा दुहितरं वा, अण्णं णाम अणिएल्लयं, अणि वेति अणिएल्लियं, जहा कुप्पिसप्पेण खइतो अमचो, अण्णो साहामरत्ति, तेण च सो सप्पो गहितो, तेण चिंतितं-अहं ताव खइओ मतो य, मा एस जीवंतो अण्णंपि लोगं
a lsinaharuMAITTEN
॥३४०॥
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
ET
क्रियाध्ययन
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३४॥
[साहित्ति तेण मारेमि, एवं सो अण्णस्स अट्टाए तं राप्पं मारेति, अथवा अन्य इति परः पराभ्यः अणियं हिंसेतीति, एतेण 'कोइ | मम मारतो आसि, हिंसंति उद्यतायुधः' एवं जहा सुरायादि, हिंसिस्सतित्ति जहा आसग्रीवो तिवटा,मा मे मारेसतित्ति मारितुमिच्छति, रायाणो वाऽदाणाए खुड्डलए चेव मारेंति, एवं ममं वा अण्णं वा अणि वा एकेक हिंमतित्ति त्रिकालो भावितव्यः, तसेसु दुपदचतुष्पदअपदादिपु जाव थावरेसु विहिंसिंसुत्ति रुक्खसालियं अजाणतो आवडितो रोसेण छिदति, उक्तं हि-'एत्तो | किं कट्ठतरं जं मू' हिंसतित्ति रुक्खमालं पडतं अणामंतं चेव आयुधेण छिंदति, हिंसतित्ति दम्भसूइमादीकण्टए मलेति, यथा वा | साक्यभिक्षुः पलं पत्रं छिन्नं वा, योगत्रिककरणत्रिकेण णिसिरति, तचे दंडसमादाणे ३॥ अहावरे चउत्ये अकम्हाबत्तिएत्ति आहिजइ, (सूत्रं २१) अकस्मात् नाम हेत्वर्था पञ्चमी अकस्मात् , से जहाणामए केइ ताव पव्वतदुग्गंसि वा मियवत्तीए. | मृगा एव यस्य वृत्तिः सङ्कल्पो नामामिप्रायः मृगान मारयिष्यामीतिकृत्वा गृहान्निर्गच्छति तदेवास्य प्रणिधानं बुद्धिरमिप्राय इत्यनर्थान्तर, अथवा प्रणिधान, वीतं संगमादीहि अप्पाणं ण वेत्ति, उक्तं हि-वीतं मयणो सरणो०, विगाए गंता एते मिगत्तिकट्टु जाव णिसिरति से मिगं वधिस्सामितिकट्टु, तित्तरंति वा जाव कविंजलं वा विधित्ता भवइ, जहा मृगंतहा अन्नं दुपदचतुष्पदं सिरीसिवं वा विधित्ता भवति, इति खल से अन्नस्स अट्ठाए जाव से जहाणामए के पुरिसे सालिमाइ णिलिजमाणे निन्दमाणे अन्नयर अनतरस्स हत्थं निसिरति, सत्थं वा अशियगमादि, से समागमे या मरणकाले सुगंधी तणजातिसालिमाइ छिदिता भवाते, इति (खलु) से अन्नस्स अट्ठाए अनं फुसति णाम छिंदति अथवा फुसंति फसमाणो चेव दुक्खं उप्पाडेति, किं पुण छिजमाणे १, चउत्थे दंडे ४॥ अहावरे पंचसे दंडे (सूत्रं २२) से जहाणामए केइ पुरिसे माईहिं वा पितीहिं वा नित्यमात्मनि गुरषु
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३४२॥
च बहुवचनं अहवा माईहिंति सवत्तीणीओ मातुसियातो पितुस्सिताओ गिहिताओ, पितीहिंति पितृपितृव्यादयः पितृवयंसा वा सेसाणि भातिमादीणि मित्तं अमित्तंति निग्गहणा, एते चैव पुब्बुद्दिट्ठा मायादीया गहिता, तेसिं एगतरं वा, गतो वा खणखणउत्तिकाउं घरं अतितवानिति, तं वा मित्तं च अमित्तमिति मित्ते वघितपुब्वेति, सांदृष्टकं क्रियते, अध के वघितपुब्वे भवति अजाणतो दृष्टेर्विपर्यासः, दिट्ठिविप्परियासिया, से जहा० केइ पुरिसे गामघातंसि वा रातो वा वियालंसि वा दिवसतो वा तावद्भ्रांतलोचनः अतेणं तेणंति अतेणे हतपुव्वे भवति आसण्णे वा असिमादिणो जड़ दिट्ठीविपज्जासो ण हंतो ण मारेंतो तस्स ते सावज्जेति पंचमा किरिया, दंडो घात इत्यनर्थान्तरं स तु पराश्रयं दण्डं समादियति एभिरिति दंडसमादाणे । इदाणिं प्रायेण आत्माश्रयाणि, ण च एकान्तेन तेसु परस्स ववशेवणं भवति तहावि कम्मबंधो भवतित्तिकाउं किरियाट्ठाणाणि उच्चति, आदिल्लाई पुण किरियाट्ठाणत्तेवि सति दंडसमादाणेवि सति दंडसमादाणा वुच्चति ५ ॥ अहावरे छट्टे किरियाट्ठाणे मोसावत्तिपत्ति ( सू २३ ) से जहाणामए मोसवत्तिए आतहेतुं वासहेतुं वा सहोदोवि कोइ चोरो गहितो अवलवति णाहं चोरोति, नाइहेतुंति पुत्तो वा से अण्णोवा से कोइ ण एस चोरो णो पारदारिओ, एम भत्तगादी परिवादे सर, मुसं भणावेइ मोसोवदेसं करेइ एवं तुमं भणेज्जासि, कूडसक्खी वा करेति, अण्णं वा अणुजाणंतेत्ति चैव भणति - मुट्ठ तुज्झेहिं अवलत्तं, योगत्रिककरणत्रिकेण ३ सावजेति छट्ठे किरिया ० ६ || अहावरे सत्तमे किरियट्टाणे अदिन्नादाणवत्तिएत्ति (सूत्रं २४ ), आतहेतुं हरिस्सामि इति एवं णेति, अगारपरिवारहेतुं वा हरति, योगत्रिककरणत्रिकेण सावज्जेति सत्तमे किरिए ७ ॥ अहावरे अमे | अज्झत्थिए (अज्झत्थवत्तिएत्ति) (सूत्रं २५), से जहा० केइ पुरिसे णत्थि ण च विसंवादेति, यो हि यद्विवक्षुचिकीर्षुर्वा
क्रिया
ध्ययनं
॥३४२ ॥
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३४३ ॥
दित्सुर्वा कस्यचित् किंचित् स यदा अन्येन अपदिश्यते एवं कुरु ब्रूहि वा असंवादेहि स एवं विसंवादिज्ज तो पुण कोइ रुस्सति कोइ तुस्सति, ण एवं केइ विसंवादेति, सयमेव अज्झत्थियत्तेण हीणो अदीणे दीणे, अथवा समित्येकी भावे सम्यग्वादः विसंवादः, क्षेपः प्रपञ्चः, अन्यं वा किंचिदप्रियं वचनं काममप्रियमुक्तस्य कोपः, स एवं अविसंवादितोवि अकस्मादेव हीणोति हीणे सरतो ओयातो छायातो, दीणो णाम अकृपणोऽपि सन् कृपणवन्निःसंहृतोऽवतिष्ठते, दुट्ठोत्ति अकृतापकारस्थापि प्रदुष्यते, दुष्टमनाः दुर्मणाः, इष्टविषयप्रार्थनाभिमुखं हि मनः तदलाभे अपहतं भवति, अभिहतमित्यर्थः, मनसा च संकल्पाः मनःसंकल्पचिन्ताः जान झत्ति तत्क्षणं आत्मानमधिकृत्य वर्त्तते आध्यात्मिका अध्यात्मे संश्रिताः अज्झत्थसंसरया, अथवा युक्तमासंसयमेव समानदीर्घत्वे कृते अज्झत्थया आसंसइया, अहवा संशयः अज्ञाने भये च संशयं कुर्वतीति संशयिता, कसाएहिं कपायावृत्तमतिर्न किंचि जानीते, भयं चास्य इह परत्र च भवति, चत्तारि, तंजहा - क्रोधं वा ४, अप्पणो कुज्झति, अगम्मं वा गंतुं, वाया दुरुत्तरं वा काउं अप्पणो चैव रुस्सति, रुट्ठो ओहतमणसंकप्पो अज्झत्थमेव कोहमाणा, सिस्सो पुच्छति - एते कोहादि अज्झत्थतो जाता किं अज्झत्थं भवति ?, | उप्पतिमाणं भावाणं उभयथा दृष्टत्वात्संसयः, तत्र तावत् तंतुभ्यः पटो जातः तंतुप्रत्याख्यानाय भवति, गोलोम विलोमेभ्यो दूर्वा जाता, कारणमविलक्षणा भवति, एवमध्यात्मक्रोधाद्या जातो किमध्यात्मं भवति पटवत्सूत्राकारादन्यत्वे आहोश्चि दूर्वा यथा खकारणेभ्योऽन्या, एवमध्यात्मं कपाया अध्यात्मवतिरिक्ता वा भवतीति संदेहः १, उच्यते - कपायास्तावन्नियमादध्यात्मं च स्यात्, कपायाः स्यादन्यत् खदिरवनस्पतिवत् च, कथं १, येनाकपायस्यापि अध्यात्मं भवतीति, कथं काए विदु अज्झष्पं अकपायस्यापि कायवाङ्ंमनोयोगा भवन्तीति कृत्वा तेऽध्यात्मं भजते इति, निराश्रयकपायवतो हि कषायिणच, एवं खलु तस्स वप्पत्तियं अट्ठमे
क्रिया
ध्ययनं
॥३४३ ॥
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
------
श्रीसूत्रक
HHATTIRINTIMATAmer
क्रियाध्ययनं
----
ताङ्गचूर्णिः ॥३४४॥
-
कि० कोवपत्तिएत्ति आहिते ८॥ अहावरे णवमे किरियहाणे माणवत्तिएत्ति (सूत्रं २६), से जहा के पुरिसे जातिमएण वा अहं जात्यादिविशिष्टः असंकीर्णवर्ण उत्तमजातीय अन्येष्वपि विभापा, अण्णतरेण मतेणंति, णत्थि एतेहिंतो अहविहे| हिंतो मदट्ठाणेहिंतो अण्णं मयट्ठाणं, चरित्तं अत्थि, किंतु संजोगा कायव्वा, तंजहा-जायमयपत्ते णामेगे णो कुलमयमत्ते० जाति-| | मदमत्तेवि कुलमदमत्तेवि एगे, णो जातिमदमत्ते णो कुलमदमत्ते सोवि अवत्थु, आदिल्ला तिणि भंगा घेप्पंति, एवंजातीए सेसावि पदा भइतव्वा, दुगसंयोगो गतो, तिगतिगसंयोगे एगो जातिमदमत्तोवि कुलमदमत्तोवि बलमदमचोवि, एवं चउकगपंचगछकगसत्तगअट्ठगसंजोगा कायव्या, बुद्धिविभवेण जाव परं हीलेति, परो णाम यो जात्यादिहीनः, अतुल्यजातीयं रत्नं हीलयति लजा. विति, एवं जाव अणिस्सरदुर्गतं हीलयेति, निंदितो नाम परजात्यादिन्यूनसमुत्थः, आत्मसमुत्थो मनस्तापः, जहा इमो बराओ | हीणजाती दुग्गतओ वेति, मा मरिसउ कोइ कुलो भोज्जो, जोवि केणइ मंदेणवि सिहो तंपिण जिंदंति, सव्यंगं णाम मएहितो सो बलिओ रूविओ अथावि दुजातीओत्तिकाउं, श्मशाने इव, एवं सव्वे संजोगा भाणितचा, गरहा णाम परेसिं पागडीकरणं, एस दुजातीओ चंडाले डंबो चम्मारादि वा, परिभवो णाम आत्मनो जात्यादिपदावष्टम्भात् तदीनेषु परेपु अवज्ञां करोति, त्रिष्वपि अनभ्युत्थानं न्यूनमासनं असक्कारिताहारादिप्रदानमित्यादि, इत्तरिओ अल्पप्रत्ययः, इत्वरमित्ययमल्पतरोऽयमसात् जात्यादिमिः। अस्मादहं जात्यादिभिर्महत्तर इति अप्पाणं विउकसेइ विविधं विशिष्टं वा आत्मानं विउकमतीति अपाणं विउकस्से, सो पुण किं जाणइ बराओ ?, एतानि जात्यादीनि मद स्थानानि इहैव भवंति, अथवा बलरूपतपाश्रुतलाभैश्वर्येभ्यः इहापि कदाचिद् भ्रश्यते, किं पुनः परत्र ?, तद्यदि अत्यन्तं जातिमदादीनि भवंति तो कि त्थ मज्जितब्य ?, इतो पुण देहतो चुतो कम्मवितिभो अवसो पयाति
-
-
-
॥३४४॥
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
I
मानप्रत्ययं
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३४५॥
तासु तासु उच्चनियतासु गतिसु, उपपद्यत इत्यनर्थान्तरं, रंगनट इव, सो चेव राया भवति, सो चेव राया भवित्ता सोचेव दासः, सो चेव इत्थीवि, को वा तस्स माणो ?, एवं जीवोवि एगता खत्तिओ, अथवा यत्र परवशता तत्र को मानः, सर्वः कर्मवशेन, | एवं गम्भाओ गम्भं गम्भाओ अगम्भं अगम्भाओ गम्भं अगम्भाओ अगभं, मणुस्सपंचेंदियाणं गम्भो सेसाण अगम्भो, जम्माओ जम्मं एवं एकभंगो, णरगाओ णरगं चतुभंगो, यावत्खकर्मवशादेव सुखी भवति दुःसीवा, मृतथ कर्मभिरेव शोभनामशोभनां गतिं नीयते. उक्तं हि-'आकडणं कर्मा, कर्मणं विफड़ती'ति, एतद्भावे उत्कर्षापकों को नाम?, जो पुण मानी तस्स अवमानितस्स रोसो भवति तेनोच्यते-चंडे थद्धे चंडे कोधीत्यर्थः, जात्यादिधर्मः स्तब्धः, अवमाणितो णिसमा रुस्सति, रुद्वोऽपि माणंपि. I का गतिः तेन ?, क्रोधमानयोनित्यमन्योऽन्यस्य विद्यते, चवले नाम० अगंभीरे, मुहुत्तेण अवमाणितो रुस्सति थरथरेति अकोसति जात्यादिमिरात्मानं, प्रशंसति मानी यावि भवति, चशब्दः पूरणे अपिः संभावने, माणी अत्रमाणितो चंडोचवलो च भवति, एवं तस्स माणदोसा सावजंति, णवमे किरियाट्ठाणे ९॥ अहावरे दसमे मित्तदोसवत्तिएत्ति आहिए (सूत्रं २७) से जहाणामए केइ पुरिसे मातीहिं वा पितीहिं वा जाव सुहाहि वा संवसमाणे तेसिं अण्णतरे निवाइए वा अवराधवइए ताव अक्कोसो. वा काएण हत्थेण वा संघट्टे वा उवकरणे वा कम्हियि भिण्णे वा एवमादि लहुमओ-अल्प इत्यर्थः, सीतोदगे चा. कायं उबल्लेत्ता. भवति, हेमंतरातीसु, उसिणोदवियडेण वा कार्य उस्सिचित्ता भवति, वियडग्रहणा उसिणतेल्लेण वा उसिणकंजिएण वा अगणिका-1 | एण वा उम्मुएण वा तत्तलोहेण वा कायं उडहित्ता भवति, कडएण वा वेढेतुं पलीवेति, सो चेव कडग्गित्ति बुचति, आह-हिंसाश्रवाः केशव! माययावा, विपेण गोविन्द ! दिवाग्निना वा' छिजति से सओ कसओ, सेसं कंठयं, उद्दालेत्ति चम्माई लंबावेति, दंडोत्ति
॥३४५॥
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
॥३४६॥
लउडओ, अट्ठित्ति कोप्परं, तेण खीलं देति, अंगुडिं अंगुलितलसंघातो, मुट्ठी, लू, लेट्टुओ, लीलावयति ग्रहारेणेति लेलू कवालं, वसकघरमित्यर्थः, कुड्डयतीति आउट्टेति, तहप्पगारे पुरिसे संवसमाणे दुहिता दुम्मणा भवति, त एव यथा मार्जारे प्रोषिते मूषिकादी सत्या सुहं सुहेण विहरंति एवं तंमि पवसिते वीसत्था घरे ठिया वा णागरगा गामेलगा वा, सन्चो वा जणवतो बीसत्थो स्वधर्मानुष्ठायी भवति, तहप्पगारे दंडगरुओत्ति वधति चारंभति वा सव्वस्वहरणं वा करेइ हत्यच्छिन्नति व करेति णिन्धिसयं वा करेति, दंडपुरक्खडेति वा दण्डं पुरस्कृत्य राया अयोहल्ला एगट्ठावेति, आउलगाचि दण्डमेव पुस्कत्य करणे णिवेसेन्ति, सव्वालिए वहति, अप्पणो चैव अहिते अस्मिन् लोगंसि कथं किंचि दंडेति सो णं मारेति अह्वा पुत्तं अण्णं वा से णिएल्लगं मारेह वा अवहरति वा अण्णं वा किंचि अप्पियं करेतित्ति तस्स घरं वा से डहति सस्माणि वा चतुष्पदं वा से किंचि गोणं वा अस्सं वा हथि वा घूरेति-अवहरेति वा २, अह ते परलोगंमि एवमादिएहिं पावेहिं कम्मेहिं सुबहुं पावं कम्मं कलिकलुस समजित्ता णरगतिरिक्खजोणीसु वा सुबहुं कालं सारीरमाणसाई पच्चणुभवंति, संजलणेत्ति संजलति यथाऽग्निः, भस्मोपधायी त्वनुयोगादि, सोऽपि लहुसएव अवराधे खणे २ संजलतीति संजलगा, परं च संजालयति दुक्खसमुत्थेण रोसेण, संजलण एव य hair gaति, गट्ठता दोवि, परं च अवगारसमुत्थेण दुक्खुष्पादेण कोपयति, एवं ताव उरंउरेण सयं करोति कारवेड़ वा, to पुस असमत्थो रुट्ठोवि संतो परस्स दुक्खं उप्पातुं पच्छा से रायकुले वा अण्णत्थ वा पडीमंसं खायति चोपनयतीत्यर्थः पृष्ठिमांसं खादतीति पिट्ठिमंसिओ, एवं तात्र अघालहूसए अवराधे जो एरिसं दंडं वत्तयति सो महंते अवराधे दारुणतरं दंड निवत्तेति, कहं ?, पुत्तदारस्सेव यथोक्तानि दंडस्थापनानि शीतोदकादीनि अवि रोसेण सयं करोति वा कारवेति वा, एवं पुण
मित्रदोषप्र०
॥३४६॥
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीयत्रकताङ्गचूणिः ॥३४७॥
केथिवि दोसवत्तियं अट्ठमं किरियाद्वाणं भावितुं पच्छा भणति, परे दोसवत्तिय णवमं किरियट्ठाणं पच्छा माणवत्तियं ९॥ एवं मायाप्रत्यय खलु तस्स सावजत्ति दसमे किरियहाणे से जे इमे भवंति गूढायारा 'गुहु संवरणे गूढो आचारो जेसिं ते गूढायारा वा | गलगर्ता सट्ठिलचारो वा, णाणाविधेहिं उवाएहिं वीसंभंजणयितुं पच्छा मुसीत वा मारेति वा जहा पज्जोयेण अभयो दासी हिं हरावितो तमो तिमिरमन्धकार इत्यनर्थान्तरं यथा नक्तंचराः पक्षिणः रतिं चरति अदृश्यमानाः केनचित् एवं तेवि चोरपारदारिया तमसि कार्य कुर्वन्तीति तमोकाईया, उलुगपत्तलहुएत्ति उलुका:-पक्षिणः पात्यतेऽनेनात्मा तमिति पत्रं पिच्छमित्यर्थः जहा तं उलुगं पत्तं तणुएणावि वातेण चालिजति वा उच्छल्लिञ्जति वा उत्क्षिप्यति वा एवं लहुगधम्मो, जेण इधं थोलगुरुएवि कजे उच्छल्लिजति, पव्ययगुरुएत्ति जहा पब्बतो गाढावगाढमूलो संवगवातेणावि ण सक्केति चालेउं वा एवं सोऽवि मायावी मुसाबाई, | जत्थाणेण लंबो गहितो जं वा असंतेणवि अभियोगेण विणासेतुकामो तत्थ अण्णेहिं अन्भत्थिजमाणो वा अवि पादपडणेहि ण ।। | सक्कति उच्छल्लेतुं, आरियावि संता अणारियाहिं विउदंति, आयरिया खेत्तारियादि, आरियमासाहि, गच्छ भण भुंज एवमादिएहि, | एते चेवत्थे कलादतालाचरचोरादी आत्मीयपरिभाषाएहि भणंति, मा परो जाणीहीति, अजाणतो सुहं वंचिजइ, अण्णं पुट्ठा आत्मा न पृष्टः, को विचारान् कथयति ?, एवं कोइ सुढिताए गाचीओ पंथे हिरंतो कुढिएहिं णाओ, चोरोत्ति विंदमाणो गहितो, राउलं नीतो, कारणिएहिं पुच्छिओ भणति-णाहं चोरो, पहिउत्ति, अमुगत्थ पद्वितो, कथंचि समावत्तीए एयासिं गावीणं पिट्ठतो संपत्तमेत्तो चेव गहितो, अथवा कस्सइ किंचि आसिआडितं, पच्छा सो तं चोरं किंचि भणति-अवस्सं एतं अमुगेण हितं भविस्सति, || सो य तं जाणतोवि जहा तेण हितंति भणइ-अमुगेण हितं अयोण वा एवमादि अन्नं वागरेति, अण्णहा संतं अप्पाणं अण्णधा ||३४७||.
MASTERSTUm
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
CHRI
मायाप्रत्ययं
॥३४८॥
SHAINMEANIMALNIMAHIMGallIL SHI
श्रीस्त्रक- दंसेतित्ति, जहा गलगर्चा णाणाविहेहिं पासंडवेसेहिं अपरं चेति, एवं चारिगावि चारैति, अण्णहा आइक्खंति, जहा पुट्ठो केणइ ताजचूर्णिः कोसि तमं? मोढेरगातो आगतो भवान् ?, सो भणति-णाहं मोढेरगातो, भवद्ग्रामादायातो, विकंतो वा पुच्छइ कोइ-अज्जो ! निउणं
FA भणत्ति, किणंतो अधियंतो एवं कूडकरिसावणं च्छेयं कूडगंति, से जहा वा केइ पुरिसे अंतो सल्ले मा मे दुक्खाविजिहित्ति कंटं
णो अणुण्णवति, विजेण अण्णण वा ण णीहरावेति, णो पलिविद्धंसमेतित्ति, नान्येन केनचित् ओसहेण कोत्थति, केणइ वा पुढे दुबलो, ण एतेण पसवणे पउणतित्ति, मा ससल्लो अज्जवि होजा पच्छा एवं एवमियंति, जह से सयं णो उद्धरति एवमेव अण्णेणवि पुट्टो वेदणभीतो णस्थि सल्लोत्ति गिण्हइ, अविउदृमाणेत्ति परेण पुट्ठो वा अणालोएमाणो, तेणान्तर्गतेन दुःखेन पोल्लरुक्खोविव अन्तर्गतदावाग्निना अंतो अंतो ज्झोसियाति, एवं एत्थ णं पारदारियादि विरहेणं तप्पंति, अलब्भमाणो पोलरुक्खोविव अन्तर्गतपातकः अंतो अंतो झियाति, आह हि-'तं मित्रमंतर्गतमूढमन्मथं एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः-एवमेव मायी मायाकरो वा अचोरो अण्णो वा पुच्छिज्जतोचि णो अप्पणो आलोएति, लोउत्तरिओवि किंचि मूलगुणातिचारं वा उत्तरगुणातिचारं वा कटु णो आलो. एति, आलोचना आख्यानं, प्रतीपं क्रमणं प्रतिक्रमणं, निन्दा आत्मसंतापे, गरहा परेसिं वा, तसात् निवर्त्तनं विउट्टणं णो जधावराहं जं जस्स अवराहस्स अणुरूवं पायच्छित्तं लोगे चरेत् , लोके तावत् अगम्यं गत्वा अगदाद्येव, मद्यं पीत्वा, णिधिसओवा, मांसं खाइत्ता माणवो धम्मकोविताणं उबढेति, जाव पच्छित्तं ते दिति, किंचित् अतिचारं पलंडुभक्खणादि कृत्वा मद्यं वा पीत्वा 'सद्यः पतति मांसेन.' अध्यापकानामालोचयति जाव पच्छिसं, समये विश्वासाय विरुद्धं कृत्वा सयाणं सयाणं गुरूणं आलोएति, लोगुत्तरेवि एवं चेव णो आधारिधं, मायी अस्सि लोये मणुस्सलोए, जे ताव गृहस्था मायी सो कदाइ उस्सण्णविदो वा इमं लोगं
अंतो अंतो झियाति,
आ
ति . लोउत्तरिओवि किाच मूलवा , तस्मात् निवत्तेन
ELHIMIRMIREDITATI
mmuna mummune
॥
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
टि
तापसादिक्रिया
श्रीसूत्रकताङ्गचूणिः ॥३४९॥
णव लम्भति, परलोगेण तिरिक्खजोणिएसु अप्पणोगासा पचायंति, जइ कोइ उस्सण्णदोपत्वात् अस्सि चेव लोगे पचायाति, देव| लोगपि णो लब्भति, कुतो मोक्खो ?, अणालोइए अपडिकतो वा सम्मदिट्ठी जावणो सिज्झति, परलोए पचायाति, देवलोक इत्यर्थः, किं पुण ?, स एवं मायी, निंदागरहानिंदनादयो मिथ्या, उक्तं हि-'अमायमेव सेवेत' मायी च निन्द्यते लोकेन इत्यर्थः, आत्मानं प्रसंसतीति, सेविता च मए असुद्धं वंचेति अप्पणो तुस्सति, आह हि-"येनापत्रपते साधुरसाधुस्तेन तुष्यते" णिगरति यदा मायिना परो वंचितो भवति तदा लब्धपसरो अधियं चरतीति णियरतीति, णो णियट्टति-न निवर्तते तस्मात् प्रसङ्गात् , उक्तं हि-"करोत्यादौ०" णिसिरियदंडो णाम हरणे माहणाणं वा तं काउं छादेति, ण करेमित्ति, अण्णस्स वा उवरिंछुभति, माई असमाहडलेस्सेहेडिल्लाओ तिणि असमाहडलेस्साओ, सम्यग्भिः त्रियोगैरात्मनाऽऽहत्य असमाहडाओ, उवरिल्लाओ तिणि समाहडाओ, ते एवं | खलु से माथिस्स असमाहडलेसस्स सावजत्ति आहिते, एकारसमं किरियाहाणं ११॥ (सूत्रं २८) अहावरे दुवालसमे (सूत्रं २९), एताणि प्रायेण गृहस्थानां गतानि एकारस किरियाहाणाणि, इमं पुण पासंडत्थाणं बारसमं किरिया० तेनोच्यते
जे इमे भवंति आरणिया अरण्णेसु वसंतीत्यारणिया तावसा, ते पुण केइ रुक्खमुलेसु य वसंति, केइ उदएसु, आवसहेसु | वसंतीत्यावसत्थिगा, गामे अंतिका ग्रामाभ्यासे ग्रामस्थ ग्रामयोर्वा ग्रामाणि वा अंतिए वसंतीति ग्रामणियंतिया, ग्राममुपजीवन्तीत्यर्थः, कण्हुईरहस्सिया, रह त्यागे, किंचिद्रहसं एपां भवति यथा होमं मंत्राश्च आरण्यगं वा इत्यादि, सर्वे वेदा एपां रहसं येनाब्राह्मणाय न दीयन्ते, णो बहुसंजता णो संजता णो बहुए जीवेसु संजता, पंचिंदिए जीवे ण मारेति, एगिदियमूलकन्दादि उदयं अगणिकायं च वधेति, संयमो नाम यत्नः, विरती वेरमणं जहा मए असुओ ण ईतव्योति, पच्छा तेसिं चेव जेसु
PROINDIma
EMAIL
1EH
९
॥
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गनूर्णिः ॥३५०॥
तापसादिक्रियाक
विरतो तेसु जतणं करेति, मा मे मारेस्सामित्ति, अथवा संजमो विरती एगट्ठा, समपाणजीवसत्तेहिं, अथवा णो बहुसंजओ-बहुसंजओ णो बहुविरते अप्पणो सचामोसाई एवं विउंजंति, सर्च मोसं कतं, तंजहा-अहं न हंतव्यो अण्णे हंतव्वा, ब्राह्मणा न हंतव्याः, ब्राह्मणघातकस्य हि न संति लोकाः, शूद्रो हन्तव्यः, शूद्रं मारयित्वा प्राणायाम जपेत् विहमि(नी)तिकां वा कुर्यात् किंचिद्वा दद्यात् , अनस्थिकानां सचानां शकटभरं मारयित्वा ब्राह्मणं भोजयेत् , हणणं-पिणं, आज्ञापनं अमुगं कुरु अमुगं देहि चेत्येवमादि, परितावणं-दुक्खावणं, परिघेत्तव्यंसि दासमादि परिगेण्हति, उद्दवणं मारणं, जहातिवातातो अणियत्ता तधा मुसावादादि ३ जहा एतेसु आसवदारेसु अणियत्ता एमेव इत्थिकामा भारिया, उक्तं च-"मूलमेयमहम्मस्स" आह च-"शिश्नोदरकृते पार्थ", अथवा इत्थियासु सद्दादयो पंचवि कामा विद्यते इति, उक्तं च-"पुप्फफलाणं च रसो०" मुच्छिता गिद्धा जाव अज्झोववण्णा जाव वासाई चतुःपंच, पंचग्रहणं छसत्त जाव छद्दममाई, मज्झिमो कालो गहितो, परेण कम्हा ण गहितो जाव वीस तीस सयंति वा ?, उच्यते, एते प्रायेण अण्णउत्थिया भुक्तभोगा अबच्चोपादानाई काऊणं पव्वयंति, भोगपिवासाए वा भोगे केवि हरंति, जीवंतित्ति गतवया जाव अवच्चाई उपादेंति, थोवंतियं तात्र चेव से वयो भवति, आह हि-"या गतिः क्लेशदग्धानां०" तेन चतुःपंचग्रहणं, उक्तं च-"सोयसु न घरेण मुहे." एवं ताव तेर्सि थेरपचइताणं एस कालो उस्सग्गेण भणितो, पच्छा सुत्तेण चेवऽवदिसति, एतस्मात् यथोद्दिष्टात् अप्पतरो वा भुजतरो वा, एक दो वा तिणि वा वासाई गहिताई, भुजतरो भवति, दसण्हं परेण जाव सतं वालपव्वइताणं, जहा सुगल(सु)तस्स, जणे णासित्ति जणो न जातो, एवं ताव ते पव्वइता अणियत्तभोगा, यथा शाखोक्ता, आधाकर्म आहारो आवसहसयणोवादाणस्नानगन्धमाल्यादिमोगा भुंजंति, त एवं अणियत्तकामा कालमासे कालं किच्चा
AmmaN PATITIAANILETTPHATITI
mufanieminaama
ITORICITIESAll S EMIIIANITAMA
HARImmoralia
॥३५॥
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः ॥३५॥
ईर्यापथक्रिया
A
अण्णतरेसु आसुरिएसु किधिसिएसु जेसु सूरो णस्थि द्वाणेसु, ताणि पुण अधे लोए सूरो णत्थि, तत्थ भवणवइवाणमंतरा देवा तेसूबवजंति, किविसं कलुसं कल्मपं पापमित्यनर्थान्तरं, किविसबहुला किनिसिया, ततोवि किविसियातो विप्पमुचमाणा जइ किहवि अणंतरं परंपरं वा माणुस्सं लभंति तहावि एलमयत्ताए, एलओ जहा बुब्युएति एवंविधा तस्स भासा भवति, तमोकाइयत्ताएत्ति जात्यन्धो भवति बालंधो वा, एवं खलु तस्स दुवालसमो १२, इच्चेताणि दुवालसकिरिया० संसारियाणि प्रायेण मिथ्यादर्शनमाश्रित्य, दविओ रागदोसविप्पमुक्को समणेत्ति वा माहणेत्ति वा एगढ़, सम्म पडिलेहितव्याणि भवंति, ज्ञात्वा न कर्तव्यानीत्यर्थः। अहावरे तेरसमे किरियहाणे ईरियावहिएत्ति आहिए (सूत्रं ३०), ईरणं-इर्या ईर्यायाः पथश्च तत्र जातं ईपिथिकं, ईरणं ईर्या, ईरणात् पथश्च जातं, तत् कुत्र भवति ?, उच्यते-इह खल इह प्रवचने खलु विशेषणे, नान्यत्र भवति, कस्य बध्यते ? आत्तत्ताए आत्मभावः आत्मत्वं, आह-सर्व एवायं लोकः आत्मार्थ प्रवर्तते ?, उच्यते, येनात्मानं निश्चयेन हितं, तीनात्मवतां कर्म ?, अशोभनश्चात्मा अनात्मैव, लोकेनापदिश्यते, यो हि दुर्विहितो भवति सः अनात्मैवापदिश्यते, आह हि"अनात्मना चैप दुरात्मवृत्तिः" यस्य च नित्यो जीवस्तस्यात्मार्था प्रवृत्तिरयुक्ता, येषां चात्मा नित्यः, कर्मफलं न च, तेषामन्यः करोति अन्यः प्रतिसंवेदयते, इन्द्रियानिन्द्रियसंवुडे अणगारः, ईरियासमियम जान उच्चार० मणसमितस्स वइ० काय०, सम्यग्योगप्रवृत्तिः समितिरितिकृत्वा अट्ठ समिइओ गहियातो, मणोगुत्तस्स वइकायगुत्तस्सत्ति तिण्णि गुत्तीओ गहिताओ, एते पुण तिण्णिवि कायवायमणा य सम्यक् प्रवर्त्तमानस्य समितीओ भवंति, एतदेव त्रयोऽपि योगाः 'सम्यग्योगनिग्रहो गुप्ति'रितिकृत्वा गुप्तयो भवंति, पुनः गुप्तिग्रहणं एतावान् गुप्तिगोचरः, नातः परं गुप्तिरन्याऽपि दृश्यते, 'गुत्तभचारिस्सति जस्स णवहिं बंभचेरगुत्तीहिं
ajlanRIRIKNILIONICitimini
॥३५॥
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गन्चूर्णिः ॥३५२॥
गुत्तं भचेरं भवति सो गुत्तवंभचारी, 'आउत्तं'ति णिचमेव संजमे उवजुतो, मा मे सुहुमा विराणा होअत्ति अप्रमत्त इत्यर्थः, बाहिरतो वा तस्स आणणं करोति, माणस्य अवमाणस्य कोष्टस्य प्राणनं कुर्वतः प्राणनमानस्य, चिट्ठमाणस्स णिसीयमाणस्स तुअमाण वा आतं वत्थं णिक्खियमाणस्स वा पडिलेहितुं पमजितुमित्यर्थः, जाव चक्षुः पम्हं यावत्परिमाणावधारणयोः, पश्यतीति चक्षुः चक्षुपः पक्ष्माणि अक्षिरोमाणीत्यर्थः 'णिवायमवि'त्ति उम्मेसणिमेसं करेमाणो इत्युक्तं भवति, एवमादि अण्णोवि कोई सहुमोवि गायसंचारो भवति, तंजहा- जाव जीवो सजोगी ताव णिचलो ण सकेइ होउं, उक्तं च- 'केवली णं भंते! अस्सि समयंसि जेसु आगासपदेसेतु' सन्चो आलावगो भाणितव्यो एवं सजोगी केवलीणो सुहुमा गत्तादिसंचारा भवंति, कम्मयसरीराणुगतो जीवो तत्तमिव च उखास्त्रमुदकं परियत्तति तेण केवलिगो अत्थि सुहूमो गात्रसंचारो, विषमा मात्रा वेमाता कदाचिच्छरीरस्य महती क्रिया भवति स्थानगमनादि कदाचित् उस्सास सुहुमंग संचालादि अप्पा भवति, स पुनर्महत्या मल्पायां वा चेष्टायां तुल्यो भवति, कालतो द्रव्योपचयतथ, कालतस्तावत् सो पढमसमए वज्झमाणो चेव पुट्ठो भवति, न तु संपराईयस्सेव, जोगनिमित्तं गहणं जीवे, अज्झत्तं वज्झमाणं चैव परस्परतः पुष्टं भवति, संश्लिष्टमित्यर्थः, बज्झमाणं चेव उदिज्जति, वितिए समए संवेदिजति, ततिए समए णिञ्जरिजड़, प्रकृतिस्थित्यनुभाव प्रदेशक्रमच वक्तव्योऽत्र, तस्स पगडिबंधो वेदणिजं, ठितीए दुसमयठितिसमयियं, पदेसतो बादरं, थुल्ला पोग्गला, अणुभावतो सुभाणुभावं परं सातं, अणुत्तरोववातिगसुहातो, प्रदेशओ बहुप्रेदशं, अथिरबंधं, उक्तं च- "अप्पं बादरमउअं०" अप्पं ठितीए, बादरं पदेसेहिं, अणुभावतो सुभअणुभावं, बहु पदेसतो, सुकिल्लं वण्णतो, सुगंध गंधओ, फासतो मउअं, मंदलेचं थुल्लकुडुलेववत्, महव्वयं बहुअं एगसमएण अवेति, सातबहुलं अणुनराणवि तारिसं सातं
ईयधिक्रिया
||३५२||
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३५३।।
क्रियास्थान प्रज्ञापना
णस्थि, बंधो फुसणा य अस्थि, संपराइयस्सेव बद्धपुट्टणिध'तणिकायणा य णत्थि, रोयकाले अकम्भ वावि भवति 'सेय- | कालो'त्ति एस्सो कालो, सेत्ति णिसे, ईरियावहियाए कम्मे अकालो, तरस दोहं समयाणं परेणं अकम्मं वावि भवति, चशब्दो- ऽधिकवचनादिपु, तथा वेदनं पडुच्च अकर्म, तीतभावपण्णवणं पडुच कम्मं गुडघटदृष्टान्तो, दुविधा कम्मशरीरा बद्दुल्ला य मुकेल्ला य, मुकिल्लए पडुच कम्मं, एवं चग्रहणेन संभवता चसदेण च लभति, एवं खलु तस्स सावजति आहिजति एवं ताव वीतरागस्स, जे पुण सरागसंजता तेसिं संपराइया, ते पुण जाई एताई ईरियावहियवाई वारस किरियट्ठाणाई तेसु वदंतिनिकाउं ते तत्थऽणुव्वया, तेसिं प्रमादकपाययोगनिमित्तो संपराइयनंधो होइ, जत्थ प्रमादतः तत्थ कपाया य जोगा य णियमा, जोगे पुण | पुबिल्ला भजिता, पमादपचइयो णातिदीहकालद्वितीओ होति, कपायपच्चझ्या वा ऊणतरो अंतोगुहुत्तिो वा अट्ठसंवच्छरिओ, जो पुण कसायविरहितेण जोगेण बज्झति सो य ईरियावहिओ, हेडिल्ला पुण सावज्जा चेव वारस किरियाहाणाई भवंति, एवं पब्बइओ वा उप्पन्चइओ वा, एवं सरागसंयतस्स सावजो चेव, एताई पुण तेरस वदमाणसामिणा वुत्ताई तहा किमण्णेहिं वुत्ताई ? आगमेस्सी | वा भणितिहिंति ?, उच्यते-से वेसि जे अतीता ३, एताई तेरस किरियट्ठाणाई पगासिंसु वा ३ जहा जंबुद्दीवे दुवे सूरिया | तुल्लं उजोति, यथा वा तुल्यस्नेहोपादानात्प्रदीपास्तुल्यं प्रकाशयन्ति, वीतरागत्वात् सर्वज्ञत्वाच तुल्यमेवार्हन्तो भगवन्तः तीता| नागसंपत्ता भासिंसु वा ३, अदुत्तरं च णं तेभ्यः क्रियास्थानेभ्यः अथ उत्तरं अदुत्तर, यथा वैद्यसंहितानां उत्तरं जं मूलसंहितासु श्लोकस्थाननिदानशारीरचिकित्साकल्पेषु च यत् यथोपदिष्टं च, यथोपदिष्टं सत्तरोऽभिधीयते, रामायणछन्दोपट्टिततमादीर्णपि उत्तरं अत्थि, एवमिहापि तेरससु किरियाहाणेसु जंबुत्तं अधम्मवक्कस्स अणुवसमपुब्बकं उत्तरं उवेति, विजयो नाम मार्गणा
॥३५३॥
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमत्रकवाङ्गचूर्णिः ॥३५॥
विविधो विशिष्टो वा विभागो विभङ्गः, तं पुरिसजातविभंग आइक्खिस्तामि, केसि सो विभंगो ?, उच्यते-णाणापण्णाणं, पापधुवानि नानार्थान्तरत्वे, प्रज्ञायते अनयेति प्रज्ञा, सा य उत्तमाधमा पण्णा, लोके दृष्टत्वात् , छट्ठाणपडिता वा पण्णा, छन्दोऽमिलाप इत्यनान्तरं, कोइ उच्चच्छन्दो भवति कोइ णीअच्छंदो भवति, उत्तमाधमप्रकृतिरित्यर्थः, उच्चे णामेगे उच्चच्छन्दो उच्चेणामेगे० भंगा। चत्तारि, 'णाणासीलाणं' सुसीलो दुस्सीलो इति, सुखभावभद्रा सुशीला, णाणादिहीणं तिनि तिसहाणि पावातियसयाणि दिट्ठीणं णाणारयीणं आहारविहारसयणासनाच्छादनाभरणयानवाहणगीतवादित्रादिषु अण्णमण्णस्स रुचति, 'णाणारंभाणं' कृपिपाशुपाल्यपाणिकविपणिशिल्पकर्मसेवादिपु गाणारंभो जाव 'णाणाज्झवसाणसंजुत्ताओ' शुभाशुभाध्यबसानानि तीवमध्यमानि इहलोकपडियद्वाणं परलोगणिप्पिवासाणं विसयतिसियाणं इणं णाणाविधं पावसुत्तपसंगं वण्णइस्सामि, तंजहा-भोम्म उप्पायं इत्थिलक्खणं जहा सति तणुईत्ति, तणुईति तन्वी, पुरिसलक्खणंति मानोन्मानप्रमाणानि यथा 'त्वचि भोगाः सुखं मांसे०%; हिनोति हीयते हयः, स्वस्य मानोन्मानप्रमाणवर्णजात्यादिलक्षणं गच्छतीति गजः तस्य लक्षणं 'सत्तंगपतिहिते'त्तिवण्णओ, गोणो मानोन्मानप्रमाणवपुर्वर्णखरादिलक्षणं, एवं चेव जाव लोगोत्ति चकच्छत्तस्स चउदसण्हं मणिकाकिणि चकवट्टिस्स, तस्स लक्खणं सारप्रभादीणि लक्षणानि, एतानि स्वमूर्तिनिष्पन्नानि लक्षणानि, इदाणि विज्ञानं तकम्मं बुच्चति, तंजहा-सुभगं दुभगं दुभगं सुभगं करेति विजाए, गब्भो जेण संभवति मोहं मेहुणे वा, जीवकरणं, अथर्वणवेदमन्त्रादि, हिदयउडियपक्खं सदोपैः, पाकान् शास्तीति पाकशासनः इन्द्रस्तस्येन्द्रजालं विद्या, दवाई घयमधुतंदुलादीनि दयाणि तेहिं होमं करेति दवहोम, एवं सबविजाकम्म, खत्तियाणं विजा खत्तियविज्जा इसत्थं धणुवेदादि, तत्थ विज्जाओ जहा अवशस्त्राणि, इदाणिं जोतिसं वुचति, तंजहा-चंदचरिया तं
॥३५४||
F
I
NITIOGRIHITHIYA
maan HanuTIL
HRIP
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृताङ्गचूर्णिः ॥३५५॥
वर्णसंस्थानप्रमाणप्रभानक्षत्रयोगराहग्रहग्रहणादि चन्द्रचरितं, सूर्यस्य वर्णनभा० राहुग्रहनक्षत्रयोगादि, सुकचरितं सुकचारो 'पढमो
पापश्रुतानि होति सुमिक्खं' वहसती संवत्सरहाई एकेकं रासिं वरिस्सेण चरति, तत्थ केसुयि संवत्सरेसु सुभो केसुइ असुभो केसुइ मज्झिमो, उक्कावाया दिसादाहा वा यथा-'अग्गेय वारुणा माहिन्दा तेजसा सत्थग्गिबुहा भावा दिवायवादीया,' एवं वारुणमाहिंदावि भाणितब्वा, मृगा हरिणा, शृगालादि आरण्या तेसिं रुतं, दरिसणं ग्रामनगरप्रवेशादि, जहा 'खेमा वामा घात्तेति दाहिणा वायसाणं पत्ती। सरुदाई परिमंडलत्ति काकाई उडका धइ करेंति ॥१॥ पंसुवुहि जाव रहिरवुहित्ति, कंठ, पुणो विज्जाओ वेताली दंडो उद्वेति दिमाकालादिसिट्ठो, अद्ववेताली य वेडतो जाति, पच्छा पुच्छिज्जति, सुभासुभं तोलति, कवाडं मंतेण विहाडेति जहा। |पभवो, मोवाई मायंगी विज्जा, सवेरिसवराणं मवरभासाए वा, दामिली दामिलमासाए, कालिंगी गौरी गंधारी कंठोक्ता, जाए उप्पतति सयं अण्णं ना उप्पतावेति सा उप्पादणी, जाए अभिमंतितो णिवडति सयं अगणं वा णिवडावेति सा णिवडणी, जीते कंपति जाए कंपावेति पासादं रुक्खं पुरिसं वा, मा जंभणी जाए जंमिज्जति, सा थंभणी जहा वइराडए अज्जुणेण कोरवा | धंभिता, जाए जंघाओ उरुगा य लेसिज्जति आसणे वा तत्थेव लाइज्जंति सा लेसणी, आमया णाम वाधी, जरमादी ग्रहो वा | लाएति आमयकरणी, सल्लं पविट्ठ णीहरावेति सा पुण विज्जा ओसधी वा, जहा सो वाणरजूहवती०, अदिस्सो जाए भवति |सा अंतद्वाणी अंजणं वा एवमादि, आउविज्जा उम्मत्तं जोगे य सावज्जया अण्णस्स हेतुं, अण्णेसि वा विविधाई विसिट्ठाई रूवाई से सिनाई विरूवरूवाई मयणासणच्छादणवत्थालंकाराईणवा, अथवा समासेण सद्दादीणं पंचण्डं विसयाणं पउंजंति, ते पुण पासंडत्था निहत्था वा, जे ताव पासंडत्था पउंजंति तिरिच्छंते, तिरिच्छं नाम अननुलोममित्यर्थः, जहा गलए अडुगं अट्टि या कहूँ वा लग्गं ॥३५५॥
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः ॥३५६।।
अनुचरत्वादि
AURa
m turmunifanfinmRHITPICHICTIMILAININETITIHIRAINRITICha
ण जीणेति, एवं ते 'जइवि मोक्ख कंखिया तहावि ण मोक्खं गच्छंति, ते अणारिया जइवि खेत्तारिया तहाविणाणदंसणचरित्ताई पडुच्च अणारिया, कालमासे कालं किच्चा अण्णवरेसु वा जाव एलमुअत्ताए पञ्चायंति, पासंडत्था, जे पुण गिहत्था एते लक्षणविज्जामंते पउंजंति तिरिच्छंते, तिरिच्छं नाम अननुकूलं, ते जहाकम्मा णिचिट्ठा उववत्तारोवि गच्छंति, एवं ताव अणुवसमयपुव्वोपाएमु पासंडत्थाणं अधम्मपक्खो भणितो, इदाणि चेव अधम्मपक्खे गृहस्थो पाएण वुचति, सो एगतिओत्ति कोइ णिसंसो आतहेतुं वा जाव परिवारहेउं वा अण्णं वा किंचि णिएल्लगं णिमाएत्ति निन्निऊणं, सो य असमत्थो गिहितुं, आह हि-"विवादश्च विवाहश्च, तृतीयं गृहकर्म था। न शक्यमसहायेन, निःसर्तुमधनेन वा ॥१॥" सहवासोत्ति सहवासो, सो पुण वासो एसो एकगो अमिल्लाओ वा किं करेंति ?, अदुवा अणुगामिओ अदुवा उवचरए जाव सोवागणिएत्ति, सूचनात्सूत्रमितिकृत्वा एवं एताणि संखेवेण सुत्ताई वुत्ताई, एतेसिं इदाणि सुत्तेण चेव वित्ती भण्णति, जहा वेतालिए, चत्तारि विणयसमाधिटाणा उच्चारेतुं पच्छा एकेकस्स विभासा, जहा वा उक्खित्तणाए संघाडेत्ति उच्चारेऊण पदाणि एकेकस्स अज्झयणं वुचति, दिविवाते सुत्ताणि भाणिऊण पच्छा सव्वो चेव दिद्विघातो, तेसिं सुत्तपदाणं एतेण चेव वृत्तिभवति, जहा एगइओ आणुगामियभावं पडिसंधाय-अनुगच्छतीत्यानुगामिकः सो पडिचरतु अत्थि एतस्स किंचि हत्थए, पच्छा सोद्धिलाए पत्थिओ अहमितिकाउं गलागतॊऽन्यो वा तं अणुआगच्छति मग्गेण, सोवि चिंतेति-एतेण अहं गच्छामि, पच्छा बलावलेहि विसंभेऊण गुविलए देसे गलगों करति बज्झियं खरगं, दोरं गले छोढुं एगखेवेण चेव पाडेति, अणु सुत्तमत्तिओ पाहरे, सावेक्खं सलुंगादिसु, पिरवेक्खं गीवाए अण्णत्थ वा देसे, से हंता पडिपहाय दुता वेयणगं, खलुंगादिसु छिदित्ता भिंदित्ता सीसं लउडपहारेण, पोट्टे वा भल्लएण, उद्दावेत्ता मारेत्तु 'लुप छेदने'
॥३५६॥
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
अधर्मपक्षः
श्रीसूत्रकतागचूणिः ॥३५७||
लुंपति, जहा विविधा विलुत्ते सत्थे गामो य आहारेतित्ति, एवंप्रकारा तत्थ आहारवृत्तिः, द्रोहेणेत्यर्थः, णो वा सो अण्णं किंचि करिसणं वा आहारणिमित्तं करेइ इति, सोयतीत्युपदर्शने, महद्भिर्महता बहुपदेसिएहि चिरकालद्वितीएहि य पावहिं अट्ठहिं कम्मेहिं आत्मानं उब समीपे आङ् मर्यादामिविध्योः ख्या प्रकथने, आधावन्नपि स्वयमेव उपेत्य आख्यातीत्यर्थः, यथाऽहमेवाकर्मा, तेनैव महता द्रोहेण पापेन कर्मणेति वक्तव्ये एके अनेकादेशादुच्यते-पावेहि कम्मेहि अडहिं बज्झति, अहवा एकसिन् प्राणवधे कथमटविधं कर्म बध्यत इति ?, उच्यते, यथा पद्य(पट्प)दाथिके, जाव अहहिचि, से एगतिओ उवचरगभावं पडिसंधाय, उपेत्य चरतीत्युपचरका, भंडिओ भंडेतुं मुशावेति जाव उमक्खाइत्ता भवति, पडिपंथिो पडिपंथेण सोद्धिलाए एगं हंता छेत्ता मेत्ता जान | उसनखाइत्ताणं, गंठिछेदओ लोहमएण समुग्गएणं स्वगाणं पोलियं करेति छिदितुं, उभा णाम ऊरणओ, तं वुत्तमलो वा मारेति अण्णतरो व तसो पाणोत्ति, तस्सालं, छगलादि वागुरिओत्ति, वहो व सुरं करेति, आहडेता वा रायादिणो मिए वराए बग्गुराए वेढेतुं मारेति, अण्णतर तसंमि सुकररोज्झवग्यातिए तत्थ मारेति, सउणा मोरतित्तिरादि अण्णतरो पाणो, तस्स वाहित्तए अण्णं किंचि मारेति, ग्राहस्य मारणं वा सव्वं, जहा चकवाई मारिता, मच्छगं जालेण गलेण वा, अण्णतरं वा तहप्पगारादि एगतिओ गोधातगब्भावं पडिसंधाय गोणं मारेति तस्यालामे महिपमेलगं वा, केई पुण भणंति-सोआरियभावंति महिसं, अण्णतरो तव्यतिरित्तो गोणादि, सोणइओ आगारयाणं डुबो य, अण्णतरंति तदलाभे खाडइलाउ मारेंति, सावगणियन्ति सुणए पचंती, सोरागाणि| याधिक्ये, अंतेसु गामादीणि वसंतीति अंतिया जहा पचंतिया, एवं सोवागेहिन्तोनि अंतियतरो भवति, रहित इत्यर्थः, जो पुण | पुरिसं मारेति गोल्लविसए ब्राह्मणघातक इन पुरिसघातगोवि गरहिअति, घरतो य णिगच्छति, उक्ता वृत्तिः । इदाणिं से एग
॥३५७॥
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
अधर्मपक्षः
श्रीयत्रक- ताङ्गचूर्णिः ||३५८॥
ICUTUmmodinar CERIRAMALINICIPALITARIANIMATASUTRAILETTA
तिओ उवरिममज्झातो उद्वेत्ता अहमेत हत्थामि, को विसेसो पुब्बतेहिंतो?, उच्यते, सो कोई पच्छणं करेति, इमो पुण अण्णमादीण कारो णिस्संको कडणिमित्तं वा मंसं वा खाइतुकामो, हत्थत्थो वा, अधमा पक्खेवा वणिजमाणे जावतियाद्रोहकारका ते केई समासेण उदिसंति, एते पुण सव्वे अवरद्धकुद्वा वुत्ता, इमे अण्णे विरोधिता वुचंति, से एगतिओ केइ आदाणेण आदीयत इत्यादानं ग्रहणमित्यर्थः, तत्कस्य केप वा आदानं ? शब्दादीनां विषयाणां, सद्दे ताव आकुट्ठो निन्दितो केणइ पुट्ठो रुट्ठो भवति, रूवेसु य वसणा दिलै भिक्खुकादीवि रुस्संति, गंधरसे उदाहरणं सोत्रमेव, खलदाणेणं खलभिक्खं तदूर्ण दिण्णं ण दिणं वा तेण विरुद्धो, सुरथालगत्ति थालगेण सुरा पिजति, तत्थ पडिवाडीए आवेढस्स वारो ण दिण्णो उढवित्तो वा तेण विरुद्धो, जंते लोगं भणति-वारविरुद्धो, गाहावतीण वा गाहावतिपुत्ताण वा, सयमेव विस्ससा एका आलूणालूणाणि पगरणस्थाणि, उम्मग्गेण झामति, अण्णेण वा झामावेति, झामिताई अणुजाणति सुठु तुमे झामिताइंति, एवं फासेवि, आहतो भरितो वा केणइ असुअणा खेलेणं उविद्वेण वा, से एगताओ घूराओ कप्पेइ, सालातो डहति, किंचि कुंडलसुवण्णेत्ति, जाणाइ, ताणि मेहलादीणि ताणि गहिताणि, मोत्तिए हरादि, एवं तहेव गिहाण विट्ठो, इमो अण्णो पासंडत्थाण दिद्विरागेणं वादे वा पराइत्तो सयमेव तेसिं अण्णं किंचि णत्थि जं अस्थि ते अवहरति, तंजहा-दंडगं वा भंडगं वा जाव परिच्छेदनगं वा, सयमेव अवहरति जाव सादिजति, एवं ताव विराधिया गता, इमे अण्णे अविराहिता वुचंति सो एगतिओ वितिगिच्छादि, नेति प्रतिषेधे, वितिगिच्छा णाम विमर्शो मीमंसा इत्यर्थः, न विमर्शति न मीमांसइत्ति, इह परलोके वा दोषोऽस्ति नास्तीति वा, गाहावईण वा सयमेव अगणिकाएक सस्साई झामेइ, अण्णण वा जाव समणाण वा दंडं अवहरित्तए, एते ताव असंवृत्ता उक्ताः। सग्गेसु णरगेसु वा गिदत्थपासंडत्थेसु य दहणछेयणा
॥३५८॥
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
अधर्मपक्षा
श्रीत्रकतागचूर्णिः ॥३५९॥
पहारवृत्ति इति । इदाणि दृष्टिविरुद्धा आगाढमिच्छदिविका वुचंति, सो एगतिओ समणं वा माहणं वा गाम घरं वा अतितो वा अण्णत्थ वा कत्थइ दुल्लभं दंसणं अवसउणंति मण्णमाणो आसुरुत्ते रुद्वे अदुवा णं अच्छराए मज्झियारे रोसेण वा जाव भण्णति, अच्छरा णाम चप्पुटिका, किं ज्ञापकं ?, तीहिं अच्छराणिवातेहि तिसत्तखुत्तो एगाए अच्छराए अप्फोडेतित्ति, भिगुडी कुंचितनि| डाला फिफिट भणंति, अदुवा णं फरुसं भणति, कालेवि सेजाति, भिक्खाकाले णो दवावेज्जा, जोवि देत्ति तंपि वारेइ, एवं च जाणं वदति-जे इमे धुवणमंतत्ति-धूयतेऽनेनेति धुवणं-कम्मं तणकट्ठहारगादि, कर्महता, अशुभैर्वा प्रागुपचितैः पापकर्मभिर्हता पव्व
यंति, भारकंतत्ति कुटुम्बभरेण अर्कता, ण तरंति, त एवं दृष्टयः असद्धानाः सद्धर्मप्रत्यनीकाः इणमेव धिज्जीवितं धिक् कुत्सायां अशोभनं जीवितं धिजीवितं इहलौकिक, वृह वृद्धौ, संपडिहयंति संपडिवृहति न परलौकिकं किंचिवि अत्थं, श्लिप आलिङ्गने, न श्लिष्यन्ति न साधयंतीत्यर्थः, इहलोकपरो दुक्खंति, दुक्खेहिं संजोएंति दुक्खंति जाव परितप्पंति, ते एतेसिं साधुणं दुक्खणाणानो सोअणाणाओ जाव परितावणातो अप्पडिविरता भवंति, ते पुण केइ इडिमंतो भवंति रायादिणो केयि अणिमिते, इडिमंते ताव भणति-ते महया आरभेणं परणिमित्तं चेव ताव इष्टकापाकादिवारंभो भवति जाव तसकायो वधिजति आहारनिमितंत्ति, खड्डगच्छगलमहिसमूगरादिषु, पुढविदगअगणिवणस्सइकाइया वधिअंति, उक्तं च-"तणकट्ठगोमयनिस्सिता." सम्मत्तं छहं | कायाणं आरभसमारंभे विरूवरूवेहिं पावकिचेहि अण्णं दंडंति अण्णं बंधंति अण्णं रुंधति कारणा वित्तिहरणं करेंति, एवमादीहिं पावकम्मेहिं धणं उवजिणित्ता, बंधणाणुलोमता विभत्तिपदाति, कातुं किं करेंति ?, विउला माणुसा जाव भत्तारो भुंजितारो भवंति, किमिति ते मुंजते ?, सच्यते, अण्णं अण्णकाले, सायं पायं च, पाणं उदगंमज्जं च, हातसमालद्धाणं चउत्थकालेणं गन्भधराणि,
॥३५९॥
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
TUKARIUS
अधर्मपक्षः
খামাतागचूर्णिः ॥३६०॥
।
साहणकाले सयणामणाणिति, यो वा यस्याभीष्टः कालविभागः, क्रीडा वेशराणां, विद्यते सो पुन्यो पुव्वण्हे अवरण्हे पहाते कयबलिकम्मे-अनाणियं करेंति कुलदेवतादीणं काउं, आसीन्भयजोहारो, लोणादीणि च डहंति, मंगलाणि सिद्धत्थयाहरयालियादीणि से करेति, सुवणमादीणि च छिति, पायच्छित्तं दुस्सुविणगपडिघातणिमित्तं धीयाराणं देति, सिरसि पहाते सिरहाईणि, ससीसो
हाति, अविद्भिमाणि चूडामणिः गोवि सुत्रोण हेवा पडिबज्झति, सुवण्णाभरणेसु प्रायेण मणीओ विजंति, कप्पितं घडितं, माला - नक्खत्तमालादि, मौली मउडो, सो पुण कमलमुकुलसंवुत्तो मउली बुचति, तिहिं सिहरएहिं मउडो वुच्चति, चतुरसीहिं तिरीडं,
वग्धारियं लंबितं, ज्ञापकं 'आसत्तबग्धारिय०' सोणि कडी, सोणिसुत्तगं कडिसुत्तकं, मालिज्जति, मल्लं सिरदामगंडादि, कलाति कलाची, कडाई बुंभलगादीणि, पब्धतकूडाणिमा पासादे सत्ततले वा, महउ चेव महतो, अक्खाणबद्धं गिजति, जह आडगं पवंचो वा, तलणं ताडः, घणं लत्तगादी, णिरेत्तं वा, घणा वा मेहा, मेहा वेत्यर्थः, उरालाई-उरालाई, आस्यते अनेनेति आस्यकं-मुखं तमेव क्रीडतं, 'अणारियत्ति अण्माणि मिच्छादिट्टी अचरित्री देवोऽयं पुरिसो, ण मणुस्सो, परलोके जातो वसतित्ति वा तेण गरदेवो, देवसिणाएत्ति स्नातकः श्रेष्ठदेवत्वे वसति इन्द्रतुल्यः, जलजोबसोमित इव सरो, संपुष्फफलो वा वणसंडो तदर्थभिः उपजीवणिजओ, अण्णेवि णं बहवश्च ये ह्याश्रिता अपरिभूता भवंति, तदेवं णाणादीआयरिया, अभिमुखं कान्तं, कूरादीणि हिंसादीणि, अमिधूणे धूयतेऽनेन तासु तासु गतिपु वाताहिं इव रेणू, धूर्ण कम्मंतेत्ति, तेहिं हिंसादीहिं कम्मे हिं, अप्पं रक्खंतीति आयरक्खो, दाहिणगामिएत्ति जे अतिक्रूरकम्मा भवसिद्धियावि ते प्रायेण दक्खिल्लेसु णरएसु वा मणुस्सेसु देवेसु य उववजंति, जस्स भवसिद्धीयस्स अवट्टो पोग्गलपरियट्टो सेसो अच्छति संसारस्स सुक्कपक्खिओ, अधिए कण्हपक्खिए, अभवसिद्धिया सव्वे
LanumanAININETripuriH
॥३६०॥
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक-10 कण्हपक्खिया, आगमिस्साणं, तित्थगराणं, तत्थ णरगतो उपयट्टे समाणो जइ कहावि माणुस्सं लभति तत्थवि दुल्लहबोधिए यावि 'साध्व. नागचूर्णिः
| भवति, तस्म टाणस्स इस्सरियट्ठाणस्स, उद्विदा णाम पधज्जाममुट्ठाणेण ममुट्ठिया, परे पासंडिया, तम्हा अभिज्झा लोभो प्रार्थ- साधुपक्षी ॥३६॥
नेत्यनान्तरं, अणुद्विता गिहि एव, असम्बदुक्खपहीणमग्गे एगंतमिच्छेत्ति एगंतमिच्छादिट्ठी परिग्गही, असोभे णाम असाहू । पढमस्स अधम्मपक्वस्स विभंगे आहिते (सूत्रं ३३) अहावरे दोचस्स धम्मपक्खस्स एवमाहिजति (सूत्रं ३४) एवं तावत् अधम्मपक्खो वुत्तो, छायातपवत् शीतोष्णवत् जीवितमरणवत् सुखदुःखवता, तत्प्रसिद्धये इदमुच्यते-से बेमि पाइणं वा संगतिया मणुस्सा भवंति, तंजहा-आयरिया वेगे, तेसिं च णं खेत्तवत्थूणि सो चेव पोंडरीयगमओ जाव सम्बदुक्खाए | परिनिव्वुडेत्ति वेमि, एस ठाणे आरिए केवले जाय साधू, दोचस्स ठाणस्स विभंग एवमाहिए।
अहावरे तचस्स ठाणस्स मीसगस्स विभंगे एवमाहिज्जति (सूत्रं ३५), अधम्मपक्खेण धम्मपक्खे संजुत्तो मीसगपक्खो भवति, तत्राधर्मो भूयानितिकृत्वा अधर्मपक्ख एव भवति, रिणे देशे वर्षनिपातवत् , अभिनवे वा पित्तोदये शर्कराक्षीरपानवत् अमेज्झ(सुद्ध)रसभाविते वा द्रव्ये क्षीरप्रपातवत् , एवं तावन्मिथ्यादर्शनोपहतान्तरात्मानः यद्यपि किंचिद्विरमन्ते तथापि मिथ्यादर्शनभूयस्त्वात् अविरतिभूयस्ताच धर्माननुबन्धान अधर्मपक्ष एव भवति, जाव एलमूलत्ताए पञ्चायति, एस ठाणे अणारिए जाव असाधू, एस खलु तच्चस्स मीसगस्स अधम्मपक्खस्स विभंगे आहिते ।।
अहावरे पढमस्स अधम्मपक्वस्स विभंगे एवमाहिते (सूत्रं ३६), अथाह-दटुप्रयोजनानामप्रयोगः, उच्यते, मत्यं, किन्तु यदत्र नापदिष्टं तदिहोच्यते, अधम्मपक्खे मीसओ य, उक्तं हि-'पुयभणितं तु' इह विशेपोपलम्भो द्रष्टव्यः, कथं ?, II ॥३६१॥
CASSAMS
BE
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
HO
असाधु
गृहिपक्ष
श्रीसूत्रक- स एवाधर्मो बहुप्रकारः अपदिश्यते, तकारणं कार्य वा, अधर्मफलं नरको एसत्ति, तत्रच पाषंडमिश्रा अधार्मिका उक्ता इह गृहस्थायेव ताङ्गचूर्णिः 1) प्रायेणोच्यन्ते, अधार्मिकाणि कर्माणि प्रलोकयन्तीत्यतः अधम्मपलोइणो, रलयोरैक्यमिति, तत्रैव चाधम्मिकेषु कर्मसु रज्जंति ॥२२॥ इति अधर्मपलज्जना 'जे रत्तए से लत्तए' ज्ञापकत्वात् , अधर्मसमुदायाचारात् अधर्मवित्तित्तिकटु वृत्यर्थमेव, हण छिन्द, हणत्ति
कसलतादीहिं, छिन्दति कण्णणासोट्ठसीसादीणि, सीमपोट्टाई किंतति, बज्झे, जम्हा रौद्रा, आसुरा रौद्राणि हिंसादीनि कर्माणि करेंति रौद्राः, क्षुद्रो णाम असज्जनमहावो सोऽणि ण मुंचति, असमीक्षितकारी साहस्सिओ, ण च मारेमाणस्स विकतीयाणस्स, णीलीरागस्सेव णीलीए, एवं तस्म महिसमादी सत्ताणि, लोहियलित्ता पाणित्ति लोहितपाणी, उक्तं च 'कुच कुंच कौटिल्ये' उद्भावोर्ध्वभावेषु, ईपत् कुंचनं आकुंचनं, जहा कोइ किंचि मूलाई भज्जति, एत्थ कोइ मानोन्मानविचक्षणः तिष्ठति, सो जाणति मा मब्बं छिज्जतं इमं दटुं आइक्खिस्सति एतस्स, राउले वा कहेहित्ति तो उत्कंचेऊण अच्छति नाव सो बोलेइ, वंचु प्रलम्भने, पंचनं जहा अभयो धम्मच्छलेण वंचितो पज्जोतस्स संतियाहिं गणिआहिं, मृगोऽपि मीतेण वंचिजति, अधिका कृतिनिकृतिः अत्युपचार इत्यर्थः, यथाप्रवृत्तस्योपचारात् तस्य निवृत्तिः, तथा अत्युपचारोऽपि दुष्टलक्षणमेव, जहा कत्तिओ सेट्ठी रायाणएण अत्युपचारेण गहितो, जं अलियं अगल वंजुल धम्मज्झयसीले सद्धिलक्खेहिं बीसंभकरणमधिकच्छलेहिं तं वौत णिगट्ठित्ति, देमभाषादिविपर्ययकरणं कपटं, जहा आसाढभूतिणा आयरियउवज्झायसंघाडइल्लगाण अप्पणो य चत्तारि मोदगाणि, कालित्ता कूडकवडमेवं लोकसिद्धत्वाञ्च यथा कूटकापणं कूटमाणमिति, सातिपयोगवहुला शोभाविशेषः सातिशयान्यूनगुणानुभावस्य द्रव्यस्य यः सातिशयेण द्रव्येण सह संयोगः क्रियते सो सातिसंपयोगो, अगुणवतश्च गुणानुशंसनं अगुणानां च गुणव
DAAILI
ITHILAIMER
||३६२॥
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृमन्चूर्णि
३६३॥
insulin marat
तीति, आह च- 'सो होति सातिजोगो दव्यं जं उवहितऽण्णदव्वेसु । दोसगुणा वयणेसु य अत्थविसंवादणं कुणइ ॥ १ ॥' एते पुण उत्कं| चणादयः सच्चे मायायाः पर्यायशब्दा यथेन्द्रशब्दस्य, शक्रपुरन्दरवत् एते शब्दाः, यद्यपि क्रियानिमित्तोऽभिधानभेदः उत्कंचनादीनां तथापि न मायामतिरिच्यन्ते, एवं जीवाग्निसूर्यचन्द्रमसां अभिधानभेदेनार्थभेदः, दुस्सीला दुधता दुष्टं शीलं येषां ते भवंति दुष्टशीलाः, परिजितावि खिष्पं विसंवदन्ति, दुरणुणेया दारुणखभावा इत्यर्थः, दुष्टानि व्रतानि येषा ते भवंति दुब्बा तात्मा यथा यज्ञदीक्षितानां शिरोमुण्डनं अव्हाणयं दव्भमयणं च एवमादीनि व्रतानि तथापि च छगलादीनि सत्ताणि घातयन्ति आह हि - 'पट् शतानि नियुज्यंते ० ' दुणदि समृद्धौ, तस्यानन्दो भवति कचिदन्येन, यस्तु प्रत्यानन्दं करोति प्रतिपूजामीत्यर्थः, स तु गर्वात् कृतघ्नत्वाद्वा नैनं प्रत्यानन्दति दुष्पडियाणंदा भवति, आह हि " उपकर्तुमशक्तिष्टा, नराः पूर्वोपकारिणम् । दोपमुत्पाद्य गच्छंति, मद्गूनामिव वायसाः ||१|| सवाओ पाणाइवाजत्ति जाव रहिता बंभा य, पुरिसंबंधादिपाणाइपातातोवि अप्पडिविरता, एवं मुसावाता कूडसक्खियादि, तेण महवासतेणादीन्यासावहारा इत्थिवालतेणादी वा, मेहुणे अगम्मगमनादि, परिग्गहे जोणिपोसगादि, सन्धाओ कोहाओ जात्र मिच्छादंसणं, सव्वाओ पहाणुम्मद्दण० कामं पुrफब्भंगितो वा मद्दिज्जति पच्छा हाति, तथावि सच्चाओ हाणुम्मण पणएण उम्मद्दिज्जति तेण, अभंगणगं गहितं वण्णओ कुंकुमादि कसाया य, विलेवणं चंदणादि, सद्दादी पंच विसया, तेहिंतो अप्पडिविरता, मल्लगंधं वा, एम चैव अलंकारो, अष्णोवि वत्थालंकारादि, सवाओ आरंभसमारंभाओत्ति विभासा, सव्वाओ करणकारण० सयं एतेसिं चेव जहोद्दिद्वाणं पाणाड्यायादीणं अण्णेसिं च सावजाणं कारावणाणुमण्णेहिं इस्सरादीणं, पयणपायति मांसादी, ईसरा अण्णेहिं पायेंति, सघाओ कोहणं कोड़ धरणं अहिमरणं वा घेत्तु पलं २ को हेति पिडेति य,
असाधुगृहिपक्षः
॥३६३॥
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३६४॥
चंपकलना कम वेत्तलतालेउडादीहिं तजेह, पातादीहिं तालेति, नलपहारा खीलपहिमादीहिं एस बद्धो मारेति वा बंधंति व गंगलादीहिं, एतेहिं चैव परिकिलेस करेंति, अण्णेहि अ करदंडादीहिं किलेंसेहिं किलेसेड़, परं जे आवडण्णे तपगारा केत्तिया चंति ?, गोगहणचंदिगहणादंओ, दोहणा गार्मवधगामघातमहासमरसंगामादीहिं, सावजा अबोधिकरा कम्मजोगा कम्मता इह परत्र वा परेषां प्राणा - आयुः प्राणादि परेषां प्राणा पंरितावेति दृष्टान्तः कियते निर्दयत्वे तेषां से जहाणामए केयि पुरिसे कलमं मसूरं लुतो वा मलेंतो वा मुसलेण वा उक्खले कोहंतो रंतो वा ण तेसु दयं करेति, अजए अयते, क्रूरो निर्घृणः, मिच्छादंडे अणविरुद्ध कुद्धो, एवमेव तह पगारति तीसे दयासु णिरवेक्खो णिदयो, मिच्छादंडे पउंजंति जा व से तत्थ बाहिरिया परिसा भवति तं जहा - दासेत्ति वा अदासो दासवत् तेसु तेसु पेसणेसु णिजंति पाउल गादी, भत्तओवि वित्तीय घेप्पति भाइलओ, कम्मकारका जे लोगं उचजीवंतित्ति घरकम्मपाणावहादीहिं, तेऽवि राउले चिट्ठकारा विजंति, तेसिंपि य णं अण्णतरंसि लहुए हुमओ काआणित्तिया ण करेति (ता) तत्थ रुडो गुरुं, मज्झवाह्यं इमं दंभेह कंठं प्रायेण णिगलबंधणो हडियंधणादिणा विवरेण करेति, जहा मालवाण, पदोसा वा २ पदाहित्ति, ज्आमंकुणपिसुआदीहिं जत्थ वद्धो चारिजति सो चारओ, अण्णो पुण चारए छड्ड गिलेहिं दोहिं तिहिं वा सत्तहिं णिगलिजोएहिं बज्झति, संकोडितमोडितो नाम जो हत्थेसु अ पादेसु अ गलए वज्झति, चार 'अण्णत्थ वा सो जमलणिगलसंकोडितमोडितो, इमं हत्यच्छिष्णं करेह, एको वा, हत्था छिज्जति, एवं पादावि, घोरादीणं कण्णणकओढे, चारितदुताणं विरुद्धरजसंचारिणां च छिजंति, इत्थीणं वा सीसं, अहिमराचरियाणं मुखे मज्झे छिजंति असिमादीहिं, गच्छओ खंधे आहंतॄण बंभसुत्तएण छिअंति, जीवंतस्सेव हियए उप्पार्डेति पुरोहितादि जात्र जिग्भा, ओलंचि कुंबे प
असाधुगृहिपक्षः
॥३६४ ॥
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्र
अधर्मपक्षः
॥३६५||
10 तणदितडिमादिसु वा ओल्लंविजंति, रुक्खि जीवन्तो मारेतुं, मूलाइतओ सलाए पोइजति, अवाणे सलं छोटुण मुहेण णिकालि-0 ताङ्गचूर्णिः
जति, मूलभिण्णो मज्झे सूलाए भिजते, सत्थेणं कप्पेतुं लोणखारादीहिं सिंचिजति, बद्धा अवकप्पिजंति, पारदारिया सीहपुच्छिजंति, सीहो सीहीए समं ताव लग्गओ अच्छति जाव त्थामिगाणं दोण्हवि कईताणं छिण्णणेत्ता भवंति, एवं कस्सइ पुत्तगा छेत्तुं अप्पणए मुहे छिज्जंति, कडएण वेदितुं पलाविज्जति कडग्गिडडओ, कागिणिमंसं कागणिमे ताई से साई मंसाई कप्पेतुं खाविअंति, अण्णतरेणंति जेण अण्णे ण भणिता सुणिगकुंभिपागादि कुत्सिता माराः, एवं ताव बाहिरपुरिसाण दंडं करेइ, जावि से अमितरपरिसा भवति, तंजहा-माताइवा०, तेसिंपि आहालहुएत्ति वयणं वा ण कतं उबक्खेवो, कोडणासिओ हारितो मिन्नो वा इमंसि उदएणं सिंचह जहा मित्तदोमबत्तिए जाव अहिते परलोयंसि, एवं ताव बाहिरपरिसाए या अभंतरपरिसाए वा ते दुक्खेति जाव परितावेति, दुक्खाओ जाव अपडिविरता भवंति, ते पुण किं णु एवं करेंति ?, कामवनगा, ते य इमे छेदिणो, तेन उच्यते-एवामेव ते इत्थीकामभोगेसु मुच्छिता जाब वामाई भुंजितुं भोगा पसवितुं वेरायतणाई, कम्मं चेव, बहूणि अढकम्माणि सुबहुकालद्वितीयाई उस्सपणंति अणेकसो एकेकं पावायतणं जहादि8 हिसादि आयरति, संभारो णाम गुरुगत्तणं, गर्हितो, से जहाणामए, अयं हि पात्रिकृतं तरति, सिला वा विच्छिण्णतणेण चिरस्म णिच्छुड़ति, गोलओ पुण खिप्पं णिबुड्डति, एवामेव तहप्पगारं बज्जबहुले, 'पावे बज्जे वेरे०' गांधा, अयसोति एतेहि चेव जहुद्दिद्वेहि, उत्कंचणवंचणादीहि सहयासद्रोहादीहिं अगम्मगमणेहि य अयसो होति, जेसि च ताई चंचणहरणकण्णछेदणमारणादिकरणादि तेसिं अग्पियं होति, कालमासे 'णिचंधकार०' अणंधमप्यधीकुर्वन्तीति, | अण्णोविं णाम अंधकारो भवतीति, अपगासेसु गम्भघरोवरगादीस, ते पुर्ण जचंधमेव, मेहच्छण्णकालद्धरत्त इव तमसा उजोतकरा
afilailam ANILITERATION
-
1
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
IHAR
साधुम्मा
वको
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३६६॥
HIS TIMearn Natmyanminena
भावाच, तमसातो वा, जोतकरा ज्योतिष्का एवोच्चन्ते, ववगतगहचंद०, रोप्पणं च छिन्दित्ताणं सरीरावयवेहिं मेदवसा काओ, किण्हअगणि लोहे धम्ममाणे कालिया अग्गिजाला णिन्ति तारिसो तेहिं वो, फासा य उसिणवेदणाणं कक्खडफासा, से जहाणामए केइ असिपत्तेति वा, दुक्ख अधियासिज्जति दुरधियासा, असुभा णरगा, असुभा दरिसणेण सद्दगंधफरिसेण वा, वेदणाओवि असुभा, णो चेव णिद्दाति वा, णिद्दा पसुहित स्स होति, निद्रा च विस्सावणा इतिकृत्वा, तेग णत्थि, तं उज्जलं जाव वेदंति, एस ताव अयगोलदिटुंतो, गुरुगं आगंतुणत्थाकारा, इमो अण्णो रुक्खदिद्रुतो सिग्घपडणत्थं कीरति-से जहाणामए केयि रुक्खे सिया पचयग्गे जाते (सूत्रं ३८), एवामेव कालसमए सिग्छ गरएसूववज्जंति, ततो उव्यढे गब्भवतिएसु तिरियमणुएसु कम्मभूमगसंखेजवासाउएसु उववजति, ततो भुजो गम्भाओगभं जाव णरगाओ णरगंदाहिणगामिए जाव दुल्लभवोधिए एतस्स ठाणस्म, तस्स द्वाणे अणारिए, पढमस्स ह्याणस्स अधम्मपक्खस्स विभंगे आहिते ॥ अहावरे दोचस्स हाणस्स धम्मपक्खस्स विभंगे आहिजति (सूत्रं ३९),इह खलु पाईणं वा ४ संतेगतिया मणुस्सा भवंति, अणारभा अपरिग्गहा धम्मिया धम्मिट्ठा जाव विहरति, सुसीला सुब्बया उकंचगपडिविरता जावजीवाए सब्याओ पाणाइवायाओ पडि विरता जावजीवाए जे आवण्णे तहप्पगारा, उक्ता विरतिप्रकाराः, के च ते विरताः?, उच्यते, से जहाणामए केड पुरिसे अणगारा ईरियासमिता जाव सुहुत०, नत्थि तेसिं जाव विप्पमुक्का, तेसि णं भगवंताणं एतेणं विहारेगं विहरतार्ण जातामातावित्ती होत्था, यात्रामात्रा यया साध्यते, अक्खोवंजणवणाणुलेवणभृता, अथवा अर्चयन्ति तामित्यर्चा-शरीरं, एको जेसिं गम्भो शरीर वा, गतिकल्लाणा कल्लाणगती अणुत्तरोववाइएसु वेमाणिएसु वा, इन्द्रसामानिकत्रायस्त्रिंशलोकपालपरिषदात्मरक्षप्रकी
MISSISATISHTHISPERITSAPHITORSATIONS ANDEITIATRICIDISAITHILITAMINSAITUNEITAMILSIPAHISAMUDRaintinine
tantanese
॥३६६॥
Neuti
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णि: ॥ ३६७॥
र्णकेषु न स्याभियोग्य किल्विपिककान्दर्पिकेषु, द्वितिकल्लाणेत्ति उकोसिया द्विती अजहण्णनणुकोसा वा, आगमेसिभदेति आगमेसे भवग्रहणे सिज्यंति, एस ट्ठाणे आरिए, एस खलु दोचस्स द्वाणस्स धम्मपक्खरस विभंगे आहिते । अहावरे तचस्स धम्मपक्खस्स मीसगस्स विभंगे (सूत्रं ४०), धम्मो बहुओ अधम्मो थोब चिकाउं, तेण अवम्ममीसओवि एस पक्खो अंततो धम्मपक्खे चैव विडिति, को दिŚतो ?, जहा नदीए के पुरिसे व्हायंति, केइ पुत्ताई सोयंति केड असुईणिवि मुहाई पक्खालेति, गोमाहिसकं च लगणमुत्तुस्सग्गं करेंति, तहावि तं उदगं बहुगत्तणेण ण विस्सीभवति, कलुमी कतंपि पसादति, जहा तु बहुगेण सीतोदएण श्रोत्रं उसिणोदगं सीतीकजति, एवं सावगाणं बहुअसंजमेणं थोवो असंजमो खविजति, उक्तं च-' सम्मदिट्ठी जीवो०' | जंपि य तंपि य संपदी वक्ष्यमाणमपि च, ते बहु अवरा जीवा जेसु सावगस्स पच्चक्खायं भवति, ते य उमे, तंजहा - पाईणं वा ४ संतेगतिया मणुस्मा अपिच्छा अप्पारमा अप्यपरिगगहा घम्मिया जाव वित्तिं कप्पेमाणा सुसीला एगातो पाणाइवायाओ पडि| विरता जावजीवाए एगच्चातो अप्पडिविरता, एगिदिएस अप्पडिविरया जाव जेयावण्णे तहप्पगारा, एगता ततोविमे से जहाणामए समणोवामगा भवति, उपासंति बच्चज्ञानार्थमित्युपामकाः, अधिगतजीवाजीवाः अभिगमउपलंभकुशलादयः शब्दाः ज्ञानार्थाः | अन्यान्येन त्वभिधानेनाभिधीयमानः बोधं मानमप्रमादमुत्पादयति, किरियंति वा एगट्ठे, अधिक्रियत इति अधिकरणं जीवमजीवं च, क्रियाहिकरणेण य कम्मं वच्झतित्ति बुच्चर, कुशला, जेण बंधो मोक्खिज्जति सो बन्धमोक्खो, असहेजा असंहरणिजा, जहा नातेहिं मेरु, न तु जहा वातप्पडागाणि सकांत विष्परिणावेतुं देवेहिवि, किं पुण माणुसेहिं १, अणतिकमणिज्जत्ति जहा कस्स सुमीलस्स गुरू अणतिकमणिजे एवं तेसिं अरहंता साधुगो सीलाई वा अणतिकमणिजाई, णिस्संकिताई, ते पुण किह अतिकमि
साधुम्मा
बकौ
॥३६७॥
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
InthamsaTITI TRAINSIDATE
श्रीसूत्रकृ
साधुम्मावको
वाङ्गचूर्णिः ॥३६८॥
ज्जति ?, संकादीहिं दोसेहिं अत एवोच्यते णिस्संकिता णिकंखियादि, लट्ठा, जहा कोइ अस्थत्थी तं जहा तहा पजत्तं अत्थं लधु तुट्ठो भवति एवं तेऽवि जिणवयणलबुट्ठा एव तुट्ठा, गृहीतप्रवचनार्थाः ये ते भवंति, पुटुं२ गहितो पुच्छितट्ठा, विनिश्चितो निर्नीतः, अट्टमिंज. अट्ठियाईपि भावेतुं जाव मिजत्ति मजा बुचति, जस्स रोगेण तयं आदिकाउं जाव मज्जा भाविता सो दुबिकिच्छो भवति एवं ते, आमज्जाइ वा भाविता, यथा सो परिवायगो, गिहे मिक्खं हिंडंतो जा से महिला रुचति तं तं विजाए अभिजोएतुं एकाए गुहाए छोळे, विज्जावातियो हरतित्तिकाउं पडियरावितो, पुरिसो य भत्तगंधादि परिगिणेन्तो पंथोलिआहितियाए पडियरित्तुं तेहिं पविसितुं जुझंतो मारितो, ताओ अ महिलाओ जा जस्स सा तस्स दिन्ना, सा य इक्का इन्भमहिला अभिजोइ निज्झाया पति णेच्छड, जाणगा पुच्छिता भणंति-जति से परिव्यायगअट्ठीणि घसितुं खीरेण दिजंति तीसे अपेछंतीए तो, नवि, वरतेहिं तस्स अपेक्वंतस्स घसितुं २ खीरेण सह काढेतुं पाइता, जहा २ पाइजति तहा २ तंमि पुरिसे पेम्म | आरंभति, सम्वेसु घटेसु पीतेसु य जहा, परिवाए अणुरत्ता जहा मा तम्मि परिवाए अद्विसेसेवि ण विरजति एवं सावओऽवि चेतिएसु साधुसु अ अणुरत्तो जइचि किंचि लिंगत्थं वा पासत्थं वा उड्डाहं करतो पासति तहावि पुरिसदोसोत्तिकाउंणवि पवयणातो विरजति, उवमा, एकदेसेन दृष्टान्त इतिकृत्वा, जहा सा तंमि परिव्यायगे रत्ता एवं पचयणाणुरागो सो अहमिंजपेम्मा-णुरागरत्तो, जतिवि केणह विप्परिणामेति जइणपवयणातो-किं तुज्झे एत्थ दिलृति !, तहावि भणति भणंत-अयमाउसे! हे आयुष्मन् ! णिग्गंथे पावयणे अढे परसटे सेसे अणद्वेत्ति, तिणि तिसवाई पावाइयमयाई अण्णो, जस्सवि कस्सवि धम्मं कहेति तंपि भणति-अयमाउसो! जाव अद्वे सेसेसु अणद्वे, तेण गेण्ह, ओसितफलह० अवंगुतदु० किं कारणं पिहितुभिण्ण कवाडेत्ति ?,
maiINSunita munangamMEANUARATRAIPS
॥३६८॥
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
. Iyा ॥२५॥ श्रीमत्र
ण बट्टइ उग्घाडेतुं उग्घाडे कवाडे या पेल्लेतुं, उक्तं च-'कवाडं णो पणोलेजा' पविसंतो णियंतो अलोगो मा णिचं संवरादिणा अहिंसा
| थिरादि विराहेहित्ति ते णिच्चमेव फलिहं उस्साएतुं अग्गदार कोटुगपमुहे अकवाडं विराहेतुं अभंगुयदारं अच्छंति, चियत्ततेउर० स्थापना ताङ्गचूर्णिः ॥३६९॥
|अंतेउरं घरे अणिडिमंताणं जइवि इत्थिाओ अच्छंति तत्थविणं चरेति, जाव एसो ठाति तत्थेसणं सोधेति, कस्सइ महिडि| यस्स अंतेपुरं भवति, तंपि तेण अणुण्णाता पविसितुं भावेंति, एप तावत् दर्शनसंपदुक्ता । इदाणिं सीलसंपत्प्रसिद्धये इदमपदिश्यतेचाउद्दसट्टमुद्दिपुण्णमासिए पव्वं मासस्स अट्ठमि पक्खस्स उद्दिट्ठा-अमावसा, पुन्नि मा इति चन्द्रमाः पूर्णमासः स्यात्
सेयं पूर्णिमा, पडिपुण्णं पोमहंति-आहारपोमहाहि ४। पोसहिओ पारणं अवस्सं माधृण भिक्खं दाऊण पारेति तेनोच्यते-समणे मणिग्गंथे फासुएसणिजं असणं वा ४ पडि० वासारत्ते पीढफलगे पडिलाभेमाणा विहरति । इदाणिं सयो सावगधम्मो समाणि
जति-बहुसीलबान सीलाई सत्त सिक्खावदाई वयाई अणुव्यताई, विहर, वेरमणं सद्दादिविपयेषु जहासत्तीए वेरमणं करेंति, अथवा वेरति वा बांति वा वेरमणंति वा एगहुँ, पञ्चक्खाणं, उत्तरगुणे दिणे २ पुषहेऽवरण्हे, पोसह सरीरमकारबंभवेर, अथवा अवरो वा तिविहो आहारपरिचाओ उबवासो, अप्पाणं भावेमाणा अण्णेसिं च साधुधम्मं च कहेमाणा एकारस उवासगपडिमाओ | फासेमाणा विहरति । इदाणि संणिकासो कीरति, जम्हा अभिगतजीवाजीवाः उवलद्धपुण्ण जाव मोक्खकुसला तम्हा असं० जम्हा
देवासुगदिसु० अणतिकमिजा य पवयणातो जम्हा तम्हा णी संकितादि जाव अभिगतट्ठा, अथवा गतप्रत्यागतिलक्षणं क्रियते-जम्हा । णिस्सं० जहा(तम्हा असहेजा) जम्हा असंजहा तम्हा णिस्संकितादि, एवं जम्हा णिस्संकितादि तम्हा णिकंखिता, एकेक पदं छईतेहिं
एकेकवार भणंतेहिं जाव जम्हा अभिगतहा तम्हा अद्विमिजा जाव रचा तम्हा परेण पुडा व अपुट्ठावा वदंति-अयमाउसो' णिग्गंथे ॥३६९||
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक- तानचूर्णि ॥३७०॥
PATRINA RAMPIRIS THE
श्रमणोपासका
पावयणे अद्वे सेसे अणद्वे, जम्हा य एवं प्रतिपद्यन्ते तम्हा उसितफलिहा जाव पवेसा, जम्हा एवं तम्हा चाउद्दसटुमीसु, तम्हा पारणए समणे णिग्गंथे, तेणं एयारूवेणं विहारेणं विहरमाणा बहूणि वासाणि प्राप्नुवंति-पाउणंति, पाउणिता प्राप्य, इदाणि अंतिम संलेहणः वुच्चति-अबाहंसि अत्यर्थं बाधा आवाधा जरा रोगो वा, साधुसमीवे वा आलोइयपडिकंता साधुलिंगं घेत्तु संथारसमणा दम्भसंथारगता सव्यासंमविप्पमुक्का बहूणि भत्ताणि• कालमासे कालं किच्चा अण्णतरेसु देवेसु देवमहडिएसु उववत्तारो, ते णं तत्थ महड्डिया हारवि० गतिकल्लाणा जाच बाबीसं सागरोवमाई, आगमेसिभद्दा एगगम्भवसधीया चरित्तं प्राप्य सिध्यन्ति, उक्कोसेण । वा अट्ठभवग्गहणाणि गंतुं सिज्झति, एसट्ठाणे कल्लाणे परपरएणं सुहविवागोत्तिकाऊणं आयरिए केवले, तत्र तचस्म मीसगस्स। धम्मपक्वस्स आहिते ॥ एवं भणिता अधम्मपक्खा, तप्पडिपक्खा य धम्मपक्खा, उभयसंजोगेण य मीसपक्खा, तेसि सव्वेसिं इदाणिं संखेवेणं पडिममणेणं कीरति-जे ते अधम्मपक्खस्मिता धम्मपक्खस्सिता मीसगपक्खसिया य सम्वेऽवि वाला पंडिता बालपंडिता य भवंति, के तेत्ति, सुत्तेण चेव वक्खाणं, अविरतिं पइच बाले विरतिं पडुच्च पंडिते य, विरताविरतिं पडुच्च बालपंडिते य, तत्थ जा सा सव्वतो अविरती एम हाणे आरंभट्ठाणे, आरभो असंजयो अविरती वा एगट्ठा, तत्थ जासा विरती एम टाणे अणारभट्ठाणे संयमस्थानमित्यर्थः, तत्थ जा सा अविरतविरती एम हाणे आरमाणारंभट्ठाणे, जेण परिमियं अवजंति तेण
आरंभट्ठाणे, णिच्छयसुहंतिकाउंतित्थगरोवदेमो य, तेऽणारिए केवले एवं ताव मो बहुविधो अधम्मपक्खोय तिसुटाणेसु अविरतीए संखेवितुं समोआरितो यथा 'जीर्णऽभोजनमात्रेयः' एवमेष संक्षेपः, पुनरपि संक्षिप्यमाणः दोसु हाणेसु समोतरंति यदपदिश्यते-एवं समणुगम्ममाणा० (सूत्रं ४१), सम्यग्गमनागत्यर्था धातको ज्ञानार्था इति कृत्वा सम्यगनुगम्यमानाः सम्यगनु
LISHESHUPAT
॥३७॥
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
अहिंसास्थापना
श्रीस्त्रकनाङ्गचूर्णिः ॥३७१॥
चिन्त्यमानाः इत्यर्थः, 'समणुगाहमाण'त्ति अनु पश्चाद्भावे यदा ग्राहितः कश्चित् तानेवार्थानन्यान् ग्राहयति यदातेऽर्थाः कर्म | संपद्यते तदा उच्यते तेऽर्थाः समनुगम्यमाणाः, इमेहि दोहि ठाणेहिं पुबुद्दिष्टेहिं समोतरंति, तंजहा-धम्मे य अधम्मे उवसंते य अणुवसंते य, तत्थ णं जे से पढमस्स अधम्मपक्खस्स विभंगे एवमाहिते तस्य प्रादेशकानि कारणानि च इमाई तिणि तेवढाई आदौ ता वदनसीला पावाइया, शास्तार इत्यर्थः, तच्छिष्यास्तु भृशं वदंतीति प्रावादुकाः, तेण समासेण नउसु हाणेसु समो• किरियावादी अकिरियावादी वेणइयवादी अण्णाणियवादी, आह-किमर्थमेतानि तिणि तिमहाणि प्रवृत्तानि ?, उच्यते-यथैव वयं | कर्मक्षपणार्थमुत्थिताः एवं सिद्धि प्रार्थयमानाः एवं तेऽवि स्वच्छन्द विकल्पैः संसाराभावं क्लेशामावं वेच्छन्त्यतोऽपदिश्यते-तेऽवि णिन्याणमासु, तेऽवि पलिमोक्खमाहसु, तत्र येषां तावदात्मा नास्ति, केचिच सन्प्रकारेण कर्मसंततिं नेच्छंति, ते बंधामावाकेवलमेव कर्मसंततेरुच्छेदात् न निर्वाणमिच्छति, आह हि-'कर्म चास्ति' कर्तुरमावे को बध्यते मुच्यते वा ?, केवलमुपादा. नक्षयात् प्रदीपवत् ते लवन्त्युपादानक्षयान्निर्वाणं, एवं कर्मोपादानक्षयादनागतानुपपत्तेश्च संततेरभावो भवति, संतत्य माव एवं च मोक्षः, आह च-'अर्थोऽप्यनागतस्येव, येषामात्मा न विद्यते' माख्यादीनां तेऽवि अपलिभोक्खं मन्यो मोक्खोपडिमोक्खो, आह हि-'प्रकृतिविकारविमोक्षो मोक्षः कस्य :-क्षेत्रज्ञस्य विद्यमानस्य, विद्यमानैव च प्रकृतिविकारानान्मोक्षो भवति, अपिच-'प्राप्ता. नामुपयोगः वैशेषिकानामपि विद्यमान एव पदचको मुच्यते, एवमन्येऽपि स्वच्छन्द विकल्पः संमागभावमिच्छंतोऽपि न मुच्यन्ते, आह-जद संमाराओ न मुञ्चति ण वा मोएति किं खलु लोगो ते सरणं पञ्जयति?, उच्यते, मिच्छनाणुमावत्ति, तेविलवंति सावगा, कूटएण्यग्राहवत् तेऽवि मावइत्तारो, आश्रवत् आश्रुवाणमित्यर्थः यः शुश्रुषयन् श्रावयति सभापइनारो भगति । एवं ताव आदि
॥३७१।
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३७२।।
LADIEAFa
14
अहिंसास्थापना
manna
तीर्थकराः कपिलादयः सावए लवंति, तच्छिष्याश्च पारम्यर्येण मिथ्यादर्शनानुभावादेव तेवि लवंति सार्वति सावइत्तारो यावदद्यापि विषयानुकूलं धम्म देशमाणाः, उक्तं हि-"भववीज०" जह 'गन्तुमशक्नुवन्नुवास' तथा 'निरवग्रहमुक्त' तथा बहुएहि अभिसेएणं, आह-कथं तानि तिणि सयाणि तिसट्ठाणि मिच्छावादीणि ?, उच्यते, ये हिंसामुपदिशति, ण हु तेण मोक्खो भवति, ते तावत् अवत्थु चेव, जेवि मोक्खवादी अहम्मं पसंसंति मोक्खस्स पढमगंति, यथा सांख्याणां पञ्च यमाः शाक्यानामपि दश कुशलाः कर्मपथाः, तत्राहिंसा मान्या, न चाहिंसा तेषां गरियो धर्मसाधनं, कथं ?, सांख्यानां तावज्ज्ञानादेव मोक्षः, आह हि-एवं तच. भापा' वैशेषिकानामपि 'अभिसेचनोपवासब्रह्मचर्यगुरुकुलवासप्रस्थादानयज्ञादिनक्षत्रमन्त्रकालनियमा दृष्टाः' तत्र तत्र हिंसैव, वैदिकानां न गरीयसी यज्ञोपदेशात्, उक्तं हि 'ध्रुवं प्राणिवधो यज्ञे०' शाक्यानामपि सत्यं गरीयो धर्ममाधनं, कथं ?, कोऽपि मिक्खुएहिं भणितो-सिक्खावतं गेण्ड, तेण मुसाबादवलाई गहिआइ, ते घेत्तुं च भंजति, भंजंतो वुत्तो-कीस भंजसि ?, सोभणति मुसाबादवेरमणं मए ण गहितं, तएणं सव्यं अलियं चेव, एवं तेसिं अहिंसा सीलंगा, कथं कृत्वा ?, दृप्तक्लप्तच्चादिति हेतुः,ते चेय पावादिया अप्पाणुमाणेण दिटुंतो कीरति ॥ते सव्वे पावाउया०(सूत्रं ४२), प्रबदनशीला: प्रा० आदिकरा धम्माणं, असम्भावपट्ठवणाए एतेसिं तित्थगराणं तच्छासनप्रतिपन्नों वा, णाणापण्णा जाय णाणारंभा, अधाभावेन केणइ कारणेण धम्मपरिक्षण ट्ठवणावावारेण अण्णमण्णाई धम्मसाधनाई भणिल्लियाई, भणमाणा अहिंसमवमण्णमाणा अणिजएण चेव करणएण अहेतुकामेण एगट्ठा, मेलेत्तुं भणिता, मंडलिबंधं काउं चिट्ठा, जहा दोणि वाहाओ आकुंचिताओ, अग्नहत्थेहि मेल्लिताओ यथा भवंति, लोए । अ व मंडलंति वुचति, मंडलयाहाई मंडलवाहाए व, तेसि मंडलिआए जहा परिणमणाए ते चेव णिवेसिता, एते विचिन्तेति कूरो
SRIDथापन
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
I
श्रीमूत्रक
चूणिः ॥३७३॥
लब्भतित्ति उवविट्ठा जाब पुरिसो सागणियाणं इंगालाणं हिलिहिलेन्ताणं पाति, पतंति तस्यामिति पात्री-कुंमिया लोहमयी ताम्र- आहार
निक्षेपः मयी वा, सा छुभंतेहिं चेव अंगारेहि तलिणतणेण अग्गितुल्लतला भाति, तं अयोमएण संडासरण गहाय जेणेव ते पावाइया तेणेव उवागच्छति, ते पावातिए एवं पदासी-हंभो पावाइया! आदिकरा धम्माणं इमं सागणिं पाति मुहुत्तं २, वीप्सेणेकेकं भणति, मुहुत्तमेतं धरेह, णो संडासएण घेत्तुं अण्णस्स हत्थे दातव्या, पविद्विता णो अग्गिथंभण विजाए आदिचमंतेहिं अग्गी थमिजइ, मावम्मियवेयावडिएण पासंडियस्म थभेति, परपासंडितस्सवि परिचएण थंभेइ, उज्जुकडा दव्वुजुगा उज्जुगा, पडिवाडिए ठिता भवेजहत्ति, णियगं २ धन्म पडिवण्णा सत्यलोपनेत्यर्थः, अमायं कुव्यमाणा, वक्ष्यति माया अग्गिथंभणादि, णिकायणं पडिवण्णा | णिकायपडिवण्णा सबहसाविता इत्यर्थः, सबहेहिं पंच महापातगा गोभणिरिसिभ्रूणगामादीहि, एवं ताव तित्थगरा तस्सीसा चेव | मनापातगाहि, सबधा खसमयसिद्ध्या च स्वतीर्थकराणा पाएसु इति वुचा-एवं णिकाएतुं तेसिं पावातियाणं तं पाति सइंगालं है। संडासेण णिसरति, नागार्जुनीयास्तु 'अओमएण संडासएण गहाय इंगाले णिसरति,' तते णं ते पावातिया आदिकरा धम्माणं | |मा डज्झीहानोत्तिकाउं पाणि पडिसाहरति, ततेणं से पुरिसे ते पावातिए एवं वदासी-हंभो पावादिया! आदिकरा कम्हा पाणिणो | पसारेह ?, ते भणंति-पाणी डोज, सो भणति-जिणवथणाकोविदा! पाणिमि दडे किं भवति ?, ते भीता भणंति-दुक्खं भवति, | सोपडिभणइ-इमं दुक्खं भवति, जति अदुक्खं मण्णमाणा पाणी ण पसारेह, णणु अत्ताणुमाणेण चेत्र एस तुलत्ति, समभारा जहा | एकतो २ णयति, एवं जहा तुझं दुक्खं ण पियं एवं सधजीवाणं दुक्खमणिहूँ, पमाणमिति तुज्झेर पमाण, साक्षिण इत्यर्थः, |जह कस्सइ सुहमणिटुं, दुक्खं वा पियं, उक्तं हि-'वस्त्रादिमिश्चेदिह नाभावेष्यत् , प्रच्छादितः काममसौ भ्रमोऽय । त्वमेव साक्षी ॥३७३॥
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३७४॥
आहारनिक्षेप
A
सहजातरूपे, यद्यत्र रागे प्रणयोऽभविष्यत् ॥१॥ सव्वेसि जीवाणं एत्थ सुहदुक्खे तुल्ले सम्यक् अवसरणमिति तुल्योऽर्थः, ण कत्थइ सुमई, पत्तेयं तुला, एकैकं प्रति प्रत्येकं, प्रत्येकमिति एकेकस्स जीवस्स तुला, सुहप्रियाणां दुःखोद्वेगिणां च, तहेव एक्केकपमाणं समोसरणं च कीरति, एष दृष्टान्तः अयमर्थोपनयः, तत्थ जे ते समणमाहणा एतं सुहदुक्खं तुल्लं, अत्तपरगति तुल्लमजाणंता भणंति-सव्वे पाणा हंतव्या० उद्दवेतन्या, कहं च णं भंते ! हंतव्या?, उच्यते-उदेसिकादि अनुनानंते तेहिं सम्वेहिं पाणा इंतव्वा उबद्दवेतन्या हि अणुण्णाता भवंति, उक्तं हि-'तमथावराणं.' तम्हा उद्देसियाणं भुजो, अथैपामेवोदेशिकादि अनुमन्यमानानां च को दोषः ?, उच्यते, अनिर्मोक्षः, अमुच्यमानाश्च चातुरंते संसारकतारे आगच्छंति छेदाए, यथा ग्रामाय गच्छति, एवं आगंतारो, देसच्छेदो हत्यच्छेदादि, सव्वच्छेदो सीमादि, जाव कलंकलिभावभागिणो भविस्संति । किंचान्यत-चहणं तज्जणाणं जाव आभागीभविस्संति, अणादीयं च णं जाव अणुपरियट्टिस्संति, ते णो सिज्झिस्संति, जैसिं तुल्ला जे पुण अत्तोवमेण सबजीवेहिं तुल्ला सुहदुक्खतुल्ला, णत्थि तहा माणं सरणं, पत्तेयं तुल्ला ३ एवं मण्णमाणातत्थ जे ते समणा माणा एवमाइक्खंति सव्वे पाणान इंतव्वा तचाहता, एवं उद्देशिकादिविवाजिणो ते णो आगंतुगा च्छेदाए, तं चैव पडिलोमं जाव सबदक्खाण अंतं करेस्संति । भणियाणि किरियाहाणाणि, एत्थ पुण पडिसमणेणं कीरति-इरियावहियावजा बारस किरियाद्वाणा अधम्मपक्खेऽणुवममे समोतारिजंति, तेण वुचति-इच्चेतेसु वारससु किरियाहाणेसु वट्टमाणा जीवा (सूत्रं ४३), अतीतकाले णोवि सिझसुत्ति, संपयं काले णोवि सिझंति, एवं अणागते णोवि सिज्झिस्संति, तेरसमे किरियाहाणे वदृमाणा सिझंसु इनाइ, एवं सो भिक्खू जो पोंडरीए वुत्तो किरियाट्टाणवजओ अधम्मपक्खअणुवसमवाओ य किरियाद्वाण सेवी धम्मपक्खद्वितो उपसंनो आयट्ठीजो अप्पाणं रक्खति
CINEMA
॥३७४||
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रचूर्णि
॥ ३७५॥
३ अध्य०
जतो आयरक्खिओ भवति आत्मवान्, लोकेऽपि वेद्यते, अरक्खतो अनात्मवान्, अथवा अप्पएग से अट्ठो आयट्ठी, अप्पणो हितो इह परत्थ य लोए, चोरादी दोसुवि लोएस अप्पणो अहितो, अप्पगुत्ता ण परपचएण लोगपंत्तिणिमित्तं आत्मनैव संजमजोए जुंजंति, ण परपच्चय, सयमेत्र परकर्मिति, केड पुण भणति - 'ईश्वरात्संप्रवर्त्तेत, निवर्त्तेत तथेश्वरात् । सर्वभावास्तथाभावाः, पुरुषः स्थास्नुर्न विद्यते || १ ||' 'सर्वे भावा तथाभावाः' एतच्च आयपरकम गहणेण परिहृतं भवति, एवं प्रकृतिकालस्वभावानामपि आत| रक्कम गहणेण पडिसेधो कतो भवति, अप्पाणं रक्खतो आयरक्खतो भवति, आताणुरक्खितो वा अनु पश्चाद्भावे किरियाद्वाणसेविणो, तेण अधम्मफलेण दुक्खेण संपत्ते कंपिमाणे द जस्सेवं कंपो भवति से आताणुकंपए, परमात्मानं वाऽनुकम्पमानः, आत्मना ह्यात्मानमनुकम्पते, तदनुकम्पते तदनुग्रहात् आतणिप्फेडए अत्ताणं संसारचारमा णिप्फेडिति, अत्ताणं णाणादीहिं गुणेहि णिफेडंति आतणिप्फेडए, अत्ताणमेव पडिसाह रेखासित्ति वेमि किरियाट्ठाणेहिंतो पडिसाहरति २ चा अकिरियं ठावेइ ॥ इति द्वितीयश्रुतस्कन्धे द्वितीयाध्ययनं क्रियास्थानाख्यं समाप्तम् ॥
अज्झयणाभिसम्बन्धो-तेण भिक्खुणा कम्मक्खयसमुट्ठितेण किरियाद्वाणविवञ्जएण तेरसमकिरियाड्डाणासेविणा आहारगुचेण भवितव्यं, वक्ष्यति - ' आहारगुत्ते समिते सहिए सदा जएञ्जासित्तिवेमि,' जो फासुगाहारो सो आदारगुत्तो भवति, तत्र उच्यतेकेयि जीवा सचित्ताहारति को वा किमाहारेति १, एतेणामिसंबन्धेन ततियमज्झयणमायातं आहारपरिण्णा, फासुगाहारो सो आहारगुत्तो भवति चत्तारि अणुओगदारा, पुव्याणुपुत्रीए ततियं पच्छाणुपुत्रीए पंचमं अणाणुपुच्चीए एगादिमत्तगच्छगता जात्र ३, णामणिष्कण्णे आहारपरिण्णा, आहारो णिक्खिवितव्यो परिण्णाए य, आहारणिक्खेवो पंचहा-णामं ठवणा ॥ १६९॥ गाहा,
आहारनिक्षेपः
1130411
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
आहारनिक्षेपः
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३७६॥
एसो खलु दवे सचित्त ॥१७०॥ गाहा, दव्याणि आहारेति दयाहारो, सो तिविहो-सचित्तादि ३, सचित्तो छबिधो-पुढविजो पुढविकाईयादि, पुढवी लोणमादी अपि कर्दममपि कर्दमपिंडादानं च, आउकाओ सचित्तो भोमतलागादि अंतरिक्खो य, तेउकाओ सचित्तो आहारो इदृगपागादिसु, महंतेसु अ अग्गिट्ठाणेसु अ अग्गिमूसगा संमुच्छंति, ते तं चेव सचित्तं अग्गिमाहारेंति, सेसा मणूमादयो ण तरति जलमार्ण सचित्तं अग्गिमाहारेतुं, उक्तं हि-'एको नास्ति अवक्तव्यस्याग्नेरनास्थानमित्रवत', लोमाहारो पुण तेसिं होति हेमंते सीतेवि तावेंताणं, सो पुण जो अग्गीओ प्रकाशः प्रतापः सो सचित्तोत्ति वा, सचित्तं ते पुण नियमा आहारेंति जीवा, जेण सीतेण खुणखुणतो अद्धमत ओवि आसासति, जहा मुच्छितो पाणिएण, वाउकाओ लोमाहारो सीयलएण बातेण अप्पाइजति, वणस्सती कन्दमूलादी, तसा अंडके जीवंते चेव सप्पा गस्संति, मणूमावि केइ छुहाईता जीवंतिया चेव मंदुकडिविया, रखं अचित्तो मीसओ अवि भासितव्यो, णेवरि णवर)अग्गी अचित्तो भणितव्यो, अथ 'भंते ! ओदणे ओदणकुम्मासे०' भणितो दनाहारो, खेत्ताहारो जो जस्स णगग्स्स आहारो, आहार्यत इत्याहारः विसओ आहागेत्ति वुचति, जहा मधुराहारोखेडाहारो यस्सट्ठो व स्नेहोदनादि, इदाणि भावाहारो, तेसिं चेव सचित्ताचित्तमीसगाणं दव्वाणं जे वण्णाइणो ते बुद्वीए वीसु २ काऊण आहारिजमाणो भावाहारो भवति, तत्थवि कडुकमायं विलमधुररमादि जिभिदियविसयोत्तिकाऊण प्रायेण घेप्पति, उक्तं हि राइभत्तेभावतो तित्ते वा जाब मधुरे वा, इतरेऽपि चानुपंगेण, उक्तं हि-'जडो जं वा तं' मृदुविशदवाष्पाढ्यश्चौदनः प्रशस्यते, शीतोदकेन प्रशस्यते, शीतोदकं तु प्रशस्यते, एवं तावद्भानाहारो द्रव्याश्रय उक्तः, इदाणि जो आहारेति आहारओ तमाश्रित्य भार उच्यतेसब्यो आहारेन्तो उदइयस्स भावस्स आहारेति, कयरस्स उदइयस्रा, वेअणिजस्म कम्मस्स उदएणं, 'पंचेव आणुपुबीए'
॥३७६॥
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः 1120011
जम्हा वृत्तं- 'चउहिं ठाणेहिं आहारसण्णा समुप्पञ्जति, तंजहा - ओमकोट्ठताए छुधावेदणिअस्स कम्मरस उदपणं मतीए तदट्ठोबगेणं' जम्हा उदयिकस्स, कुट्टे उदयीयस्स कर्मणः उदयात् आहारेति, केनलीणवि औदायिकपारिणामिको भाव इति, तम्हा सिद्धो, भावाहारो तिविहो- ओए लोमो' अ पक्खेवे, एएस तिव्हवि एकाए चेव गाथाए संखेववक्खाणं, तं० - 'मरीरेणोयाहारो तया फासेन लोमआहारो ।' पक्खेवो जं मरीरस्म पञ्जत्तीए, पज्जत्तओ वा आहारेति, जो ओयाहारो एतस्म चक्खाणं गाथाए पुग्वद्वेण तं०-ओयाहारा जीया सव्वे ॥ १७२॥ गाहा, आहारगअप्पजत्तगा, ओजत्ति सरीरं ओजाहारा - सरीराहारा. कतरे ?, सव्वे आहारंगा, जे आहारेंति, ते पुण तत्ततेलपाणपक्खेव०, इह सरीर जत्तीए पत्तगा वा पजप्पमाणा वा, सरीरपजती पुण आहारपज्जत्तीए पजप्यमाणस्सेव, सव्वबंधे आढविय जाव मरीरपजत्तगस्स ओयाहारो होति, किं बुच्चते ? - ओयाहारा जीवा सव्वे आहारगा अपजतगा उच्यन्ते, इंदिय आणुपाणुभासमणोपजत्तीहिं अपजत्ता, वृत्तं ओयाहारवक्खाणं, इदाणिं लोमाहारस्स भवति, तयाइ फासेण य लोमाहारेति, एतस्न गाहापादस्य पुरिल्लीए गाथाए पच्छिमद्वेण वक्खाणं- 'पञ्जत्तगा तु लोमे पक्खेवे होड़ भवितव्चा' कतरीए! पञ्जत्तीए आढवेतुं ?, तत्थ तया घे पति फासिदियमित्यर्थः, जं उण्हामितत्तो छायं गंतूण छायापोग्गलेहिं आसामति सव्वगातलोमकुशणुपविट्ठेहिं, आमामति शीतवातेण वागादीयउकखेवणगादीवातेण चा, आसमति ण्हायंतो वा, एवमादि लोमाहारोति, गन्भेवि लोमाहागे चेव, जेण पक्खेवाहार इध आहारिज्जतो आहारो, तेन चक्षुष्मता अम्येन वाण दीसति लोमाहारः लोप इव, लोपः अदर्शनमित्यर्थः, जे अदीसंता चोरा हरति ते लोमाहारा बुचंति, एसो पुण लोमाहारो णिच्चमेव भवति अनाभोगणिवत्तितो आभोगणिवतितो वा, पक्खेवाहारी पुण भाइजति, का भयणा ?, कदाइ आहारे जहा उत्तरा कुरा अट्टमेण भत्तकालेण पक्खेवमाहारमाहारेति
आहारभेदाः
१३७७॥
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
आहार
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३७८॥
। भेदाः
संखेज्जगवासाउआणं अणियओ, तयाइ फासेणंति वुत्तं । इदार्णि पक्खेवगाहारस्स वक्खाणं, तेनोच्यते-एगिदियणारगाणं देवाणं चेव णत्थि पक्खेवो । सेसाणं पक्खेवो संसारत्थाण जीवाणं ॥१७३॥ सेसाणेगिदियवजाणं ओरालियसरीरीणं जेसिं जिभिदियमस्थि ते पक्खेवाहारा, एके त्वाचार्या एतदेव त्रिविधं आहारं अन्यथा ब्रुवते, तंजहा-पक्खेवाहारः ओयाहारः लोमाहार इति त्रयः, जिह्वेन्द्रियेन लभ्यते स्थूलशरीरे प्रक्षिप्यते सो पक्खेवाहारो, यो घ्राणदर्शनश्रवणरुपलभ्यते धातोः परिणाम्यते ओजाहारो, यः स्पर्शेनोपलभ्यते धातोः परिणाम्यते स लोमाहारः, वुत्तो आहारो, अप्पाहारगा बहुआहारगा य इदाणिं वत्तव्यया जे जत्तियं वा कालं आहारगा भवंति, कालं ताव भणति-एकं च दो व समए तिषिण व समए मुहुत्तमद्धं वा । सादीमणादिमणिहणं वा कालमणाहारगा जीवा ॥१७४|| वुत्तो कालो गाथासिद्ध एव । इदाणि अणाहारगा वुचंति ते दुविधा, छउमत्था केवली य, तत्थ छउमत्था अणाहारगा-एकं च दो व समए केवलिपरिवजिया अणाहारा । मंथंमि दोणि लोगे य पूरिते तिन्नि समया तु 'एगं च दो व समए'त्ति विगहगतीए, केवली अणाहारा दुविधा-सिद्धकेवली अणाहारा भवत्थकेवलिअणाहारा, भवत्थकेवलिअणाहारा दुविधा, तंजहा-सयोगि० अयोगी०,मयोगिभवत्थकेवलिअणाहारा समुग्घातगता,ते पुण मंथमिदोणि, मंथं पूरेतो लोए भवति तइए समए, णियईतो पंचमसमए, लोग पूरेति चउत्थसमएत्ति तिसुवि अणाहारो, इदाणिं अजोगिभवत्थकेवलिअणाहारओ गाथासिद्धो चेव अंतोमुहुत्तं, सिद्धकेवलिअणाहारओवि गाथासिद्धो सादीयअणिधणो सिद्धअणाहारो, जोएण कम्मएणं आहारती अणंतरं जीवो। तेण परं मीसेणं जाव सरीरस्स पजत्ती (निप्फत्ती)॥१७७॥ उवबजमाणा चेव सव्वबंधे कम्मगजोगेणं आहारेति, तओमीसेण जाव ओरालियसरीरपजत्तीए पजत्तो भवति, पच्छा ओरालियमिस्मसरोरेण चेत्र
॥३७८॥
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
वनस्पतिः
श्रीमत्रकताङ्गचूणिः ॥३७९॥
IAVI
आहारेति, एवं वेउब्वियं, आहारगसरीरेणं पुण णियमा आहारगोचेव, वुत्तो आहारो। इदाणि परिपणा जहा सत्थपरिण्णाए भणिता णिक्खेवे, सुत्ताणुगमे सुतं-सुअं मे आउसंतेणं० (सूत्रं ४४) इह खलु आहारपरिण्णा तस्स णं अयमट्ठोइह खलु पाईणं वा ४ पण्णवगदिसाओ पडुच्च, सयाओत्ति सव्वाओवि दिमाओ उडू अधो अगहिताओ, सयातित्ति सब्यसंखेवेण चत्तारि वीजकाया, बीजमेव कायो वीजं इत्यर्थः, तंजहा-अग्गं वीजाणि जेसिं तिलमादीणं सालिकलमअतसिमादीयावि, तणा, अग्गं वीज जेसिं वा अग्गलता सप्पंति पर होंति चा ते अग्गं वीजा, मूलबीजावा अल्लगमादी, पोरु उच्छुगमादी, खंधवीजा सल्लइमादी, तदंत नागार्जुनीयास्तु 'वणस्सइकाइयाणं पंचविहा वीजवकंती एवमाहिजइ-तंजहा-अग्गमूलपोरुक्खंधवीयरुहा छहावि एगेंदिया संमुच्छिमा बीया जायते' जहा उद्दावणे दड़े समाणे णाणाविधाणि हरिताणि संमुच्छंति, पउमीणीओ वा नवए तलाए संमुच्छंति, पुराणेवि कथयि पुव्वं ण होतुं पच्छा संमुच्छंति, उक्तं हि-'पद्मं च राजहंमाश्च' 'तेसिं च णं अहाबीजेणं'ति यद्यस्य वीजं तत्र तदेव प्रसूयते यथा शालिवीजे शाल्यडरो जायते, न कोद्रवादयः, अथवाऽवकाशेन जं जत्थ खेत्ते जायते, यथा सुमजितकेदार| पल्लवे प्रावृट्काले शालिर्जायते यथा शालीवीजे शाल्यंकुरः, पापाणोपरि नोप्यते न वा उत्तोऽपि जायते, अथवा भूम्यम्बुकालाकाशवीजसंयोगो गृह्यते, अथावकाशग्रहणेण०, एगतिया एगे ण सब्वे, जेवि वणस्ततिकाये तेऽवि रुक्खा उम्मजणवद्धणा, सेसाओ अपुढविजोणिया, पृथग् वियोनिर्येपा, उत्पत्तिः आधारः प्रसूतियोंनिरित्यर्थः, यु मिश्रणे, यौतीति योनिः, मिश्रभावमापद्यन्त इत्यर्थः, कार्मणसरीर वा, जीवो वृक्षभावपुरस्कृतः, या च प्रसूतिः क्षमाभूमिमंतरेण न प्रमूयते सो पुढविजोणियो भवति, जहा जलं न जायते, जत्थ जस्स जोणी सो तत्थेव संभवति पंकजवत् वीजाङ्कुरवद्वा, उक्तं च-"कुसुमपुरोप्ते वीजे मथुरायां नाङ्करः समुद्भवति ।।
॥३७९॥
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीखाऊनाजचूर्णिः
॥ ३८० ॥
तस्य वीजं तत्पयते श्रमवः ||१||" तथा यथा प्रतिचन्द्रकस्य दिक्षु समुद्भवः स चैकन दृश्यते, प्रतिमुखस्य वाssदर्शके प्रतिभो दृश्यते एत एव तदुक्तं भवति-या हि यत्र यस्य योनिः सा तत्रैव सम्भवति, पुढविवक्कमत्ति, केसिंचि आलावगो चैव एम णत्थि, जेसिंपि अस्थि तेसिपि उक्तार्थ एव तस्सग्रहणेन, तहावि विसेसो बुच्चति, जहा तंतुजोणिओ पडो तंतुमय इत्यर्थः, कारणान्तरितः क्रियमाणो तंतुष्वेव भवति, न देशान्तराभ्यां हियते वा, वृक्षस्त्वेवं, न चैवं कथमिति १, उच्यतेकोई सामलपुढविकाईए पुरेक्खडो पुढविकायसरीर विष्पजहाय तंमि चैव देशे सशरीरे अण्णेसु वा तत्संनिकृष्ट पुढ विकायिएस
खचाए चिउद्धृति, तत्थ कायांतरसंक्रमे क्रमो घेण्पति, अण्णो पुण देशांतरातो सफायातो वा परकाया तो वा आगम्म रुक्खत्ताए चकमति, तजोणिया तस्वभावा, तव्त्रकमति तं चैव जोणियमिति, जहा जा जस्स जोणी सो तम्मि चेत्र संभवति, गण्णत्य यथा पापाणात् सुवर्ण जायते, न सर्वस्मात् पापाणात् जायत इति, एनं पुढ विजोणिओ पुढविसंभो पुढविवकमो य ण सव्वाओ पुढवीओ जायते, कथं पुग भूमीय उस्सरिल्ले पत्थरोवरि वा णो जायते ?, तज्जोणियगहणेण तु सन्धमेतं परिहरितं गहियं च भवति, कम्मोगा कम्मजोगा भवति, जो जस्स जोगो भवति सो तस्स उनजोगो बुच्चति, यथा रूपवाने दार उपजीवनीयो, सो रुवेण कुलेण शीलेण यतीसे एवंगुणजातीयाए दारियाए, दारिकाए चैव दारको, सोऽवि एतस्स उपयोगो, एवं तेहिं तव्विधाई कम्माई कताई रुवखारोह अणिव्यत्तगाई जेसिं रुक्खाण हउवडक भवति, तहा मंडगमध्ये किंचि जं णिजरइ तं उबक, सिणेहस्स वा तेल्लस्स वा वयस्त ना ३, मरमाणं अणोवइक, तहा आढगः प्रमाणो घटः, आढगप्रमाणस्यैव मेयस्य द्रव्यस्येतरस्य वा उपयोगो, पत्रपुष्कफलादिलक्षणव्यतिरिक्तानां ण तेसिं अण्णपुढविकाइयादिशरीरेणोत्रयोगो, कम्मणिदाणति णियाणं हेतुः कारणमित्य
वनस्पतिः
||३८०||
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
वनस्पतिः
श्रीसूत्रकताइन्चूर्णिः ॥३८॥
नान्तरं, वातिकस हि व्याधेः वातलद्रव्याहार एव णिदाणं, एवं पित्तियमिमियाणपि पत्तियसिंभाणिदाणं, यथा नानिदानो व्याधिः उत्पद्यते एवं कर्मनिदानमन्तरेण न शरीरोत्पत्तिः भवतीत्यत उच्यते-कम्मणिदानेन, तथा च कम्म०, कतरं कम्मं ?, रुक्खणामागोतं तस्सोदएणं णाणाविहजोगियासु, पुढवीति मिपि जो पुढगी 'गचित्तसंवृनमिश्राश्चैकशः' तयाप्रकारा योनिः,णाणाविधानां च अण्णेसिं पुढविकाइयादीणं छाई कायाणं जोणी विउदृतित्ति, विवियोगे, विशेष्य पृथिवीकार्य वृक्षत्वममिसंप्राप्य वर्त्तन्ते विउति । ते जीवा तेसि सिणेहं ते जीवत्ति जे पुढविकाईएसु उबवण्णा तासिंति जासु उपादागभूतासु उपवण्णा अविद्धत्थजोणियासु उववण्णा, सिणेहो णाम सरीरमारो तं आपिति, ण य एगंतेण चेव तं वन्धुं विद्धंसेंति, को दिद्रुतो ?, जहा अंगत्थो जीयो मातुगातुम्हंपि आहारेति, ण य माऊए किंचिवि पीलं जनयति, स्त्रीपुंगो वा परम्परगात्रसंम्पर्शात् पुष्टिर्भवति, न च तयोः पीडा भवति, जहा अंबस्म य णिवस्म य, णिवावयवा अंबमणुपविसित्ताण दूसेति, ण य णिवस्स पीडा भवति, जेण वर्द्धते किंवः, एसोऽवि वणस्सइकायिको रुक्खो तासिं पुढवीण सिणेहमापिवेइ, ण य तेसि पीडं जणयति, कदायि पीडं जणयति असमाणवण्णगंधरसस्पर्शात् , एवं उववञ्जमाणाण आहारो भवति ता, परिवड़माणा पुण परिवड्डयंने जीना आहारंति पुढविशरीरं जाव शरीरसनिकृष्टं आउकार्यपि अतलिक्खं भोमं वा, भोमं भूमीतो उभिदिय जातो, पाणितं जं भुमं चेव भूमित्थं, वहतमवहंतगं वा, तेउच्छरादिवाओ भूमिखलणाओ वा आगामाओ वा, वणस्सई परोप्परं मूला संमत्ता, जहा अंवस्म, तह काउगोकरिममाणा पुरिसादि, नागार्जुनीयास्तु अवरं च णं असंबद्धं पुढविसरीर जाव णाणाविधाणं तमथावगणं अचित्तं कुव्वंति जंतयो, पुव्यविउद चेव जीवेणं जीवमहगतं आहारत्ताए गेहंति, तपि जया मरीरत्ताए परिणामेति तदा अचेतनीकरोति, कथं वा अणोण जीवेण
॥३८॥
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक्रताङ्गचूर्णिः
||३८२||
परिग्गहितं ताव अण्णमरीरत्ताए ण परिणमेति ?, जया पुण परिचत्तं भवति, जेणेव जीवेण सरीरंगं णिव्यत्तितमासी तदा अण्णो जीव आहारेति, परिविद्धथंति प्राक्तनेन जीवेन मुक्तं, पुव्वाहारियंति, तं सरीरगं जो वणस्सकाइओ पुढविसरीरगं आहारेति तंपि तेहिं जीवेहिं 'आहारगाय पाणा' इतिकाऊण चेव णिव्यतितं, अत एतदुक्तं भवति - पुण्याहारितमेवान्यैजीवैराहार्यते, तयाऽऽहारिंतित्ति जे एगिंदिया एते तयाए चेव आहारैति फासिंदिएणेत्यर्थः, जेसिंपि जिभिदियमत्थि तेसिंपि पुत्रं फार्सिदिएण स्पृशित्वा पश्चात्, जिह्वेन्द्रियमप्यस्ति १, उच्यते, यस्मात् जिह्वा स्पर्शं गृह्णाति, अग्निना अनास्वादनीयेन स्पृष्टा दांते, एवमन्यदपि दन्तोष्ठताल्वादिस्पर्श वेत्ति, न च तत्र किञ्चिदन्यदास्वादयति, विपरिणतंति पुढविकाइयत्तणं मोत्तृणं विविधैः प्रकारैः तमेव वृक्षत्वं परिणतं, सारू विकडंति समानरूचिकर्ड वृक्षत्वेन परिणामितमित्यर्थः, सङ्घप्पणत्ताए आहारेति, नागार्जुनीयास्तु एवं सम्प्रतिपन्ना-अवरेणं णं, कतरं १, संबंधमसंबंधं वा, जो पुढविकाइयसरी रेहिं तस्यापतितैर्भोगैः संश्लेष इत्यर्थः, तेसिं तं पुढवितप्पढमताए सिणेहमाहारयंति, असंबद्धं पुण जं पासतो पुढविसरीरं वा ते पुण पण्णत्तीआलावगावि भणंति, तेमिं पुराणगुणे गंधरसे अवरेणवि य णं, कतरे अवरे वा ?, णावरे, जं उबवतेण गहितं अवशिष्टमूलादिभ्यः, जहा गन्भवकंतिरण जाव लब्भंति, तत्थवि दुल्लवोधि, पंच पिलगाओ इंदियाणि वा णिव्यत्तेति ताव, अवशिष्टा एवमेव निषेकादयः, एवं तेवि रुक्खजीवा जान मूलादीणि णिव्वतेति ताव णो अवरं भवति, आदिशरीरमित्यर्थः, मूलकन्दादि जाय बीजं ताथ अवराई बुच्चंति, अन्यानीत्यर्थः, णाणावष्णत्ति, नानार्थान्तरत्वेन वण्णत्ति पंचविधा, तंजहा - किव्हा नीला खदिरशिंशपादि, गाणाशरीरत्ति णाणाविधेभ्यः पुगलानाहारत्वेन गृहीत्वा आत्मशरीराणि विविधं कुर्वन्ति विकुर्वति, अथवा णाणाविधसरीरा णाणाविधपुद्गला विकुर्वन्तित्ति, अल्पशरीराव
वनस्पतिः
॥ ३८२॥
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
वनस्पतिः
श्रीस्त्रकतागचूर्णि: ॥३८३॥
तहा सुरूवा दुरूवा थिरसंघयणा दुबलसंघयणा इत्यर्थः, अप्रकाशवप्रकाशत्वेन रसवीर्यविमागं ततध मेदाच बहवो विभावयि- तव्याः, विविधपद्गलापि विकुर्विता ते जीवा इति, केपांचिद् न जीवाः वानस्पत्याः तत्प्रतिषेधार्थमुच्यते-ते जीवा कम्मा, कथं जीवा ?, कुञ्चनात्संरोहादकुरात् आपदाहारकाच्च, कम्मो वणस्सति वणस्मतिणामस्म कम्मस्सोदएण, न त्वीश्वरसृष्टाः अदृष्टेन वा द्रव्याणि वेत्यादि, एस ताव पुढविजोणिओ रुक्खो वुत्तो, इदाणिं तंमि चेव पुढविजोणिए रुक्खे अण्णो रुक्खत्ताए बक्कमतिअथावरं पुरक्वायं० (सूत्रं ४६), अथेत्यनन्तरे अथावर पूर्वमाख्यातं, गणधरो सीसाणं अक्खाति, तित्थगरेण अक्खातंति, अत्यनन्तर्ये पुनर्विशेषणे, आ. मर्यादामिविध्योः ख्या प्रकथने, पुनः आख्यायते, घोषवत्सरपरतः ख्यादेशे कृते पुनराख्यातं भवति, तस्सेव रुक्खस्म किंचिदन्यदाख्यातं, इहेगतिया सत्ता रुक्खजोणिया, कतरेति ?, पुढविजोगिएसु रुक्खेसु जो एते आदिजीवा पुढविजोणिएसु रुक्खेसु रुक्खत्ताए वकता तेसु चेव अविमिन्नेसु मूलादिसहितत्वेन तमेव रुक्ख परिवहयमाणा रुक्खत्ताए विउति, सेसं तथैव जाव भवतित्ति मक्खातं, किं तं पुरा अक्खातं पुनर्वा आख्यातं ?, एम ताव रुक्खो अविसिट्ठो वुत्तो, पढमो पुढविजोणिओ रुक्खो, वितिओ पुढविजोणिओ रुक्खाओ तन्निश्रयोत्पद्यते, ततिओ रुक्खजोणिओ रुक्खो, यदुक्तं भवतियोऽसावाद्यनिश्रयोत्पन्नः तस्यैव निश्रया जातः, अत्र च अनवस्था न नोदनीया, तृतीय एव वृक्षः प्रकारे, स चैपामेव भावात् , एते तिनि सुत्तदंडगा, चतुर्थस्तु तृतीयवृक्षमूलादिनिवेशप्रतिपादकः, एवमव्याकुलेन चेतसा पर्यालोच्य सूत्रदण्डकाः अन्यत्रापि नेतव्याः, एवमनयैव भंग्या अज्झारुहेण चत्तारि दण्डकाः, साधारणानामेक एव दण्डकः, तेषु येऽन्ये उत्पधन्ते तेषां विभापाभावः, | रुक्खेहि रुक्खजोणिए, मूलेहि जाव हरितेहिं वि तिष्णि, अत्र द्वितीयतृतीयावेकमेवेतिक्रत्वा चतुर्थमूत्रदण्डकाभावः, अफायिकानां
DI
॥३८॥
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
वनस्पतिः
॥३८४॥
श्रीसूत्रक- LV चतुर्थोऽत्र शेपेषु दंडकः, अग्निकायिकानां चतुर्थो, आवाकादिपु मृपकाः, इदाणि सो चेव विसेसो मूलादिणा दसविधेण विसेसेण नागचूणिः
विसेसिजद, शरीरवत् , यथा शरीरमविशिष्टं तदेव पाण्यादिभिर्विशेपैर्विशिष्यते, वनबद्वा ग्रामगृहबदा विषयवद्वा, एवं रुक्खेत्ति अविशिष्टो उपकमो वुत्तो, सो पुण विसेसिज्जड़ मूलत्ताए, मूलं नाम मूलिया, जेहिं मूलिया पइडियाओ, भूम्यन्तर्गत एव स कन्दः खन्धस्योवरि खन्धो तया छल्ली सब्दरुक्खसरीराणि सालेसुवि होइ खंधाओ, सालो अङ्कुरा इत्यर्थः, प्रबालेहिंतो पवाला पत्ता पतंतरेसु फलाणि कलेहितो बीजाणि॥ अहावरं पुवायं इहेगतिया० (सूत्रं ), रुक्खजोणिएसु रुक्खेसु अब्भारुहत्ताए, रुहं जन्मनि, । अहियं आरुतिति अज्झायारुहा, रुक्खस्स उपरिं, अत्र रुक्खो पगतो, लतावल्लिरुक्खगंति, सो पुण पिप्पलो वा अण्णो वा कोयि रुक्खो, अण्णस्म उवरिं जातो, एवं तणओमहिहरिएसु चत्तारि आलावगा भाणितव्या, कुहणेसु इको चेव, सम्वेसिं कायाणं पुढविमूलाहारोत्तिकाऊणं तेण पुब्धि पुढविसंभवा वुचंति, एवं ताव एते वणस्सइकाईया, लोगोवि संपडिवजति जीति जेण सुहपण्णवणिजत्तिकाऊण पढमं भणिता, सेमा एगिदिया पुढविकाईयादयो चत्तारि दुमदहणिजत्तिकाऊण पच्छा बुचंति, वणस्सइकाइयागंतर तु तसकाओ, सो पुण णेरईओ तिरिक्खजोणिओ मणुओ देवेत्ति, तत्थ नेरइया एगंतेण अप्पचक्खत्तिकाऊण ण भण्णंति, ते पुनरनुमानग्राह्या, तेण ण भण्णंति, तेसिं आहारोवधिः आनुमानिक इतिकृत्वा नापदिश्यते, म तु एगंतासुभो ओजसा न प्रक्षेपाहारः, देवा अपि साम्प्रतं प्रायेणानुमानिका एव, तेसुवि एगंततो आहारो ओजसा, मणभक्खगेण य, सो पुण आभोगणिव्यत्तितो अणाभोगणिव्यत्तितो य, जहा पण्णत्तीए अणाभोगेण अणुसमतिगो, आभोगेणं जह० चउत्थं उक्कोस तेत्तीसाए वाससहस्सेहिं अत्थतो चेव बुच्चति, इह सुत्ने वणमत्किाइयाणंतरं मणुस्मा, सतिरिक्खजोणिएत्ति सचित्तरत्तिकाउं पढमं बुचांत । अहावरं णाणा
।
PANEYM
MR
..
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णि : ||३८५||
G
विधाणं मणुस्साणं (सूत्रं ५७) आरियाणं मिलक्खूण ते मिं अथ वीजं, मणुस्सनी जमेव हि मणुस्सस्स प्रादुर्भविष्यतः वीजं भवति, तं तु शुक्रं शोणितं च तं पुण उभयमपि यदा अविद्धत्थं भवति, अयावकासेति जोणि गहिता अविद्धत्था, एत्थ चउन्भंगोबीजं निरुवहतं जोगी णिरुवहता बीजं णिरुवहतं जोणी उवहता, एवं सत्तकोडा इत्थित्तिकाऊणं अंतोदरस्स अयावकासो भवति, इत्थीए पुरिमस्स यः स्त्रीपुरुषसंयोगः उत्तराधरारणिसंयोगवत् संस्पर्शकर्म्म, आह हि - 'चक्रं चक्रेण संपीड्य, मर्त्यजवनातराणी' कर्म करोति इति कर्मकरा, कर्मसमर्था वा कम्मकडा, अविद्वत्था इत्यर्थः, विध्वंस्यते तु पंचपंचाशिका नारी, सप्तसप्ततिकः | पुमान्। एत्थ पुण मेहुणं मेहुणभावो मिथुनकर्म्म वा मैथुनं मैथुनप्रत्ययिकः मेहुणवतीओ, अण्णोवि आलिगणावता सण संजोगो | अगंगकीडा च अस्थि, नलौ गण्यते गर्भोत्पत्तौ ते दुहतोचि सिहं, सिणेहो नाम अन्योऽन्यगात्रसंस्पर्शः, तद्यथा आहारस्य आहारितस्य, शोणितमांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्रान्तो भवति पुरुषे नार्या उपजातः, स यदा पुरुषस्नेहः शुक्रान्तो नार्योदरमनुप्रविश्य नायजमा मह संयुज्यते तदा मो सिणेहो क्षीरोदकवत् अण्णमण्णं संचिणति, गृह्णातीत्यर्थः, 'तत्थ जीवे 'ति तस्मिन् तत्थमणुप्पविडे सिणेहे स्वकर्मनिवर्तितखलिङ्गा इत्थित्ताए पुं० नपुं० विउहंति, माओउयं सोणियं पितुः शुकं, ततो पच्छा जं से माता णाणाविधाओ रसविडीओ (विगइओ) श्रीरनीरादिआउ णव विगईओ, जोवि ओदणादि अविगतो आहारो भवति गोपि प्राक्तनात् भावाद्यदा विगतो भवति सरीरत्वेन परिणामितो भवति तदा आहार्यते, उक्तं हि - 'एगिंदियशरीराणि लोममाहारेति, एगदेसोचि तस्स फलटसरिसा रसहरणीए यथोत्पलनालेन आपित्र्त्यापः, ततो कायातो अभिणिवद्यमाणाई, ३ इत्थि चेव एगता जनयति आत्मा, नपुंसको वेत्यर्थः, स्वकर्मविहितमेव तेपां जन्मनि मणुस्सस्स णामस्स कम्मस्स उदपणं, न खेत्तवलं, तं तु दुगे मातापितरौ समनु
मनुष्याः
॥३८५ ॥
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
जलचराः
श्रीसूत्रकृताङ्गचूर्णिः ॥३८६॥
गृहीतः, विशेषतस्तु माता, अत एतदुक्तं भवति,'इत्थि वेगया जणयंति' एकदा नाम कदाचित् स्त्रियं कदाचित्पुरुष कदाचिद् गर्भगत एव मरति, तेन न जनितो भवति, ते जीवा डहरा खीरं सप्पि, खीरं मातुःस्तन्यं, सपि घतं वा णवणीतं वा, सेसं कंठयं, एवं ताव गब्भवतियमणुस्सा भणिता जहाजायंति आहारयति । इदाणि समुच्छिममणुस्साणं अवसरो पत्तो, सो अ उबरि दुरुतसंभवे | बुचिस्सति, इदाणिं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया भण्णन्ति, तत्थवि पढमं जलयरा-अथावरं णाणाविधाणं जलयराणं (सूत्रं ५८), मच्छा मत्ता सीतेणं, अथवा जेण इत्थीए य पुरिसस्स य कम्मकडाए जोणीए एत्थ णं मेहुणं सिणेहं, ते जीवाडहरा समाणा आउं सिणेहं होति, आउकाओ चेव, अथवा जे तत्थ मात्रा ओजसा चेव, आउकायमाहारेति, ण तु पक्खेवेणं, तेणेव ते पुस्संति परिवती य जहा खीराहाराणं खीरेणेव, नुड़ी णं अणुसमयिकी बुड़ी हुत्तया दिवसदेवसिया, वणस्सइकाइयाणं सेवालहरियादि तसथावरे जति तते मच्छे चेव खायंति, आहहे-अस्ति मत्स्यस्तिमिर्नाम, अस्ति मत्स्यस्तिमिगिलः। तिमितिमिगिलोऽप्यस्ति, तिमिगिलगिलो राघव ! ॥१॥ ते जीवा पुढविकाईयं कद्दममट्टियं खायंति आउं निसिता य पिचंति, खुधिया मच्छं पाणिउल्लं गस्पति, अगणी उदगादि वातपि लिहंति, वणस्सई बुत्तो, तसकायो जलचरो चेन, मगरो य चउप्पदाणुस्सयं उगडंति, णाणाविधतसपाण जाव पच्चइया। अहावरे चउपपदाणं एगखुराणं एतेसिं अह, णवरि णत्थि आहारे णाणतं, जीवा डहराति, सा पक्खिणी ताणि अंडगाणि सएण पेल्लिऊणऽच्छति, एवं गातुम्हाए फुसंति, सरीरं च णिव्यत्तेति, तं पुण अंडज कणं चेव भवति पच्छा सरीरं जायते विपुलमादी चम्मपक्खी पोतया, एतेसिं पुण मणुयाण पंचिंदियतिरिक्खजोणियाण य सम्वेसिपि दुविधो आहारो भाणितव्यो, तंजहा-आभोगणिव्वत्तितो य अणाभोगणिव्यत्तियो, वुत्तो पंचिंदियतिरिक्खजोणियाण य सम्वेसिं पुणाहारो॥इदाणि
MITRATERTISINSalmiIIIHAHITIONSHIFLAHTISARGAHIHAR
॥३८६॥
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक्रताङ्गचूर्णिः ॥२८७॥
विगलिंदिया जे तेसिं तिरिक्खजोणियाहारो बुच्चति - अहावरं इहेगतिया (सूत्रं ५९ ) कम्मणियाणेण जत्थउवकम्मा णाणाविहाणं तसथावराणं, तसा तिरिक्खजोणियमणूया ओरालियशरीरगता, तेऊ वाऊवि तथा चेव, थावरा पुढवि अणुसूयंता, अणुसूता नाम शरीरमनुसृत्य जायन्ते, तंजहा - सचिचेसु तहा जूपाओ लिक्खाओ सेयवतो छप्पदा य मंकुणा पुण माणुस सरीरोवजीविणो मानुपशरीराश्रयादेव जायन्ते, शरोरोपभुज्यमानेषु पर्यङ्कादिपु, न त्वन्यत्र, गोरूपानामपि शरीरेषु यूकादयो भवंति गोकीडा य, अचित्ते सुवि एतेसु अन्वावण्णेसु जूत्रादयो संभवति, अचित्तीभूते तु क्रमिकाः संभवति, एवं पंचिंदिया ने इंदियाण चउरिंदि - यापि सरीरेण अणुसित्ता जायंते जहा विच्छिगस्म उवरिं बहवो विच्छिगा संभवंति अचित्तीभूतेसु य किमिकादयो जायंते, उक्काए सचित्ता मूसगा संभवंति, जहिं अग्गिपाणादिवत्थाणि अग्गिसोज्झाण चैव कीरंति, जत्थ अग्गी तत्थ वातोवि अस्थि, जेवि वाउकाए निस्माए आगासे संभवंति, बुत्ता तराथानरा दाणिं तत्थ पुढविमनुसृत्य वेइंदिया कल्लुगादयो सम्भवन्ति तेइंदिया कुंथु पिपीलिकादयो चतुरिदिया पतंगा, वरिसारते भूमिं पडिलेहंतो उट्ठेति सलभादयः, आउकाए पूतरगादयो वण|सतिकाए पणगभमरादयो, अचित्तासुवि एतेसु जायंते, ते जीवा तेसिं णाणाविधाणं तस्थावराणं पुरा णाणाविधानं तस्थावराणं सरीरेसु सचित्तेसु अ अचित्ते अ वेइंदियसत्ता दुरूवत्ताए विउदंति, दुरुबा णाम मुत्तपुरिसादी मरीरावयवा तत्थ सचिचेसु मणुस्साण ताव पोहेसु समिगा गंडोलगा कोट्ठाओ अ संभवंति संजायन्ते, चाहिंपि णिग्गतेसुवि उच्चारपासवणादिसु किम्मिया सम्मुच्छंति, अचित्तेसुचि गोरूकडेवरेसु य, उदरान्तशः कृम्यादयः संमुच्छंति, तिरिक्खजोणियाणंपि सचित्ते उदरान्तरा० उज्झेसु | किमिया संभवंति, उदरातो विणिग्गनेसु उज्झेसु छगणेसु य किमिगा संमुच्छंति, भणिता दुरूवसंभवा । इदाणिं खुरगा बुचंति
विकले - न्द्रियाः
॥३८७॥
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
अप्काया:
श्रीसूत्रक
अथावरं इहेगतिया णाणाविधा जाव कम्मखुरुडगाए चकमंति, खुरुडगा णाम जीवंताण चेव गोमहिसादीणं चम्मस्स अंतो ताङ्गचूर्णिः
संमुच्छंति, पच्छा ते खायंतो २ चम्मं भोत्तण उटुंति, पच्छा ते तेणेव मुहेण लोहितं णीहरंति, अचित्तेसुवि एते गवादिसरीरेसु ॥३८८॥
ITA संमुच्छंति, अगिनबमडेसु थावराणवि रुक्खाण संमुच्छंति, अचित्ताण विज्जुघणा ते जीवा, तेसिं णाणाविधाणं, इदाणिं तिरिक्ख
जोणियाण अधिकारे चेव वहमाणा एगिदिया चेव बुचंति, तत्थवि पुव्वं आउकाईआ-अहावरं इहेगतिया सत्ता० सूत्रं
६०), जाव उचकमा, णाणाविधेसु तसथावरेसु एगडेमो कीरति तं सरीरगं जंतं आउकाईया, अहावरं डहेगतिया सरीरगं भवि। स्मति ताव संसिद्वंति बाउजोणिओ आउकाईओ, उक्तं हि-'उम्भे वाते.' तमालस्स बातेण गम्भा संमुच्छंति, वातसंगहिता संचि. टुंति, समुच्छिमा पुण सत्ता आउक्काइयत्ताए परिणमन्तीत्यर्थः, ऊर्ध्वभागा ये हि भूम्यन्तरे आउकाओ संमुच्छति, बायरहरितगुगादी, से उद्धं च तेहिं पुढविहिंतो उक्वित्तो जो आगासे संमुच्छितो, अधोभागेहिं पाडिजति, धाराहिं करगताए वा पुणो परिणतो पाडिति, तिरियभागेत्ति जदा तिरियं भवं तिरिच्छं णेति णो पाडेति, स तु समुच्छितो गुरुत्वाद्वातं पुण जनयंति तद्विधानानि तु, तंजहा-ओसो हिमं जाव सुद्धोदए, सेसं तह चेव आलावगा। सव्वेहिं काएहितो दुरधिगमा पुढवित्तिकाऊण तेण पच्छा वुचिस्मइ, अहावरं इहेगतिया अगणिजोणिया णाणाविहाणं तसथावराणं (सूत्रं ६१), सचित्तेसु अचित्तेसु आसन्नेसु ताव हत्थीणं जुझंतागं दंतखडखडासु अगणी संमुच्छति, महिसाण य जुझंताणं सिंगेसु अग्गी संमुच्छति, अचेतणाणऽथि अहिगाणवि, एवं बेइंदियाणवि, तहा णं अद्विएसु जहा संभवति भाणितब्ब, थावराणं अचेतणाणं पत्थराणं आगासे, आगासे आवडताणं अग्गी समुच्छति, अचेतणाणं उत्तराधरारणिजोएण अग्गी संमुच्छति, तहविधाणाणि तु इंगाले जाले चत्तारि आला-
HIPPIRISE METITHAITANILISEARTHATIALA THE
॥३८८।।
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ४ अप्रत्या० ॥३८९॥
SARMILAN
वगा । अथावराणं णाणाविधा, तसथावराणं वाउजोणीणं, णाणाविधाणं तसथावराणं, ण विणा बाउकारण वाउ(अगणि)आए संमुच्छ-IDI तित्ति काऊण जत्थ चेव सचित्ते वा अगणिकाओ संमुच्छति, एवं चत्तारिभाणितव्या ।। इदाणि पुढवि-णाणाविधाणं तसथावंराणं सचित्तेसु य अचित्तेसु वा, सप्पाणं मत्थए मणी जायति, हत्थीणवि मुचिया, मत्थएसु सापाण य मन्छाण य उदरेसु, मणुस्साणवि मुत्तसकराओ, अचित्ताणं पुणरिणमो कलेवरे छगणगादीणि लोणत्ताए परिणमंति, थावराणं सचित्तेसु हंसपव्वगेसु मोत्तियाओ जायंति, अचित्ताणवि लवणागरादिसु कट्ठमादि लोणत्ताए परिणमति, अगणी विद्धत्थानिगालादीणि लोणीहोंति, एवं चत्तारि आलावगा ।। इदाणि सव्वसमासो-इहेगतिया सत्ता णाणाविधजोणिया णाणाविधा संभवा जे पुढविजोणिया जहा सण्हपुढवीए सकरे पत्थरा समुच्छति प्रवालकायस्कान्तादयः, आउजोणिया सरीरमेघजोणि, पुढवी पुढवीए, एवं सेमाणवि, शरीराण्येवाहारयति, कम्मुणा गईओ गच्छंति, णिरयादी, कम्मुणा द्विती उक्कोममज्झिमजहणिया, कम्मुणाऽऽरियादिविपञ्जासो, जहा मणुस्सो ओईओ होति, मणुस्सखेत्ता णेरइयखेत्तं गच्छंति, काले-णेरइयकालं गच्छंति, मणुस्सगतिभावा देवगतिभावं गच्छति, आयाणह अगुत्तस्माहारे नरकादिः विपर्यासो, तस्मात् गुप्तः गवेसणा गहणे० घासेसणासमिते णाणादि ३, मदा नित्यकालं यावदायुः, शेष निर्वाणं वा | गच्छति, गतो अणुगमो, इदाणिणया-जाणणा'णायमि गिण्हितब्वे "सम्वेसिपिणया०' इति आहारपरिण्णा सम्मत्ता।
एवमाहारगुप्तस्य सतः पापं कर्म न बध्यते, नाप्रत्याख्यानस्य इत्यर्थः, तेनाध्ययनं अपञ्चक्खाण किरिया णाम, अनुयोगद्वारप्रक्रमः, णामणिप्फण्णे अपचक्खाणकिरियापदट्ठाणं-णामं ठवणा गाथा॥१०९॥ दबपञ्चक्खाणंति दम्वेणवि पच्चक्खाणं दव्वभूतो वा पचक्खनि, तत्र द्रव्यस्य द्रव्ययोः द्रव्याणां वा पच्चक्खाणं जो जं सचित्तं अचित्तं वा दवं पञ्चक्खति तं दव्वं, तं ॥३८९।।
N
A
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३९०॥
प्रत्याख्यासाधु णवगेण य साधूण सचित्तादि सम्बदव्याणि जावजीवाए पच्चक्खायाई, सावगोवि य कोई जावजीवाए आउकायं जं सव्वं
ननिक्षेपः सचित्त, कन्दमूलफलानि पञ्चक्खाति, कोड सचिनं आउकायं बजेइ, अचित्तं मञ्जमंसादि जावज्जीवाए पञ्चक्खाइ, कोई विगतीओविसबातो जावजीवाए पञ्चक्खाति, यदि हि ण वा कोइ सव्यातो पचक्खति कोई महाविगतिवजाणं आगारं करेइ, साबगावि केवि जावजीवाए मजमंसादि वजंति, दव्वेण पञ्चकखाणं जहा रजोहरणेण हत्थगतेण पञ्चग्नाति, दब्वहेतुं वा पच्च|| क्खाड जहा धम्मिल्लम्स, दव्यभृतो वा जो अणुवयुत्तो, गतं दवपचक्खाणं, अतित्थ समण! अतित्थ भणत्ति पडिसेह एव, | जहा कोइ केणइ जाडतो कंचि भणति-ण देमित्ति, भावपच्चक्खाणं दुविधं-सूलगुणउत्तरगुण ॥१८०|| गाहा, मूले सव्वं देसं ।
च विभासा, गतं पञ्चक्खाणं, इदाणिं किरिया, सा जहा किरियाहाणे, भावपञ्चक्खाणेणाधिकारो, भावकिरियाए पयोगकिरि| याए ममुदाणकिरियाए वा, तस्स रक्खणडा भावप्रत्याख्यानं तदिह वर्ण्यते, कहं होइ तप्पच्चइयं अप्रत्याख्यानित्वं ?, अपचक्खाणकिरियासु वदृमाणस्स, अप्रत्याख्यानिनश्च किया कर्मत्यनान्तरमितिकृत्वा अवश्यमेव कर्मवन्धो भवति, ततः संसारो दुःग्वानि च इत्यर्थः, अप्रत्याख्यान वर्जयित्वा प्रत्याख्यानं प्रति यतितव्यं, णामणिप्फण्णो गतो सुत्तालावे सुत्तं उच्चारेयव्वं-सुतं मे आउसंतेणं भगवता० (सूत्रं ६४), इह खलु एतस्याध्ययनस्यायमर्थः-तत्र प्रत्याख्यानिनः आत्मनः पञ्चक्खाणं भवति | तदधिकृत्योच्यते, आता पञ्चक्रवाणी अपञ्चक्खाणी यावि, भवति आत्मग्रहणं आत्मन एवापत्याख्यानं भवति, न घटादीनां, कतरस्यात्मनः?, यस्याप्रत्याख्यानक्रिया, क्रियत इति वाक्य शेपः, जस्म ताव मब्वे मावजजोगा पचक्खाया तस्य सव्यसावजयोगप्रत्याख्यान क्रिया क्रियते, यस्यापि देशप्रत्याख्यानं तस्यापि येन प्रत्याख्यान, तस्यापि ये न प्रत्याख्याता सावजयोगा तत्प्रत्य
ANDA
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसत्रक-
अप्रत्याख्यानपापं
॥३९१॥
यिकः कश्रियो भवति, प्रत्याख्यातेभ्यो न भवति, को पुण सो अपचक्खाणी?, जो किरिया अकुशलो, धर्मार्थकामार्थमोक्षार्थ AL या क्रियमाणं कर्म क्रिया भवति, तद्विपरीता तु अशोभना क्रिया अक्रिया भवति, अक्रियासु कुशला अक्रियाकुशलाः, आह हि'अनर्थेषु च कौशल्यं०' अथवा न क्रियाकुगलः अक्रियाकुशलः, अजानक इत्यर्थः, घटात्मवानः, अकुशलशब्दस्य नान्यप्रतिपेधः, आता मिच्छासंठिते यावि भवति मिथ्याप्रतिपत्तिः-मिथ्याध्यवसायः मिच्छासंस्थितिरित्यर्थः, तत्तो अतत्ताभिनिवेशः, सो मिच्छासद्विती एवं धर्मसाधुमत्यपात्रादिष्वपि योज्या, एवं तावदर्शनं प्रति मिथ्यासंस्थितिरुक्ता, आचारं प्रति अनाचारो आचारत्तणं भावेति, मायी उज्जुत्तणं भावेति, जहा उदायिमारओ, असिन्नमूढओ वा, एगंतदंडेत्ति न कस्यचिदपि दण्डं न | पातयति, पितुरपि, कतो तस्य मरिसेति, एगंतबालोति णिचमेव इवेसु विसएसु अणिढेसु संपत्तेसु असंपक्केसु दोहि वि आगलिजइ वालः, कार्याकार्यानमिज्ञात्वाहा मूढो बालः इत्यनान्तर, एगंतसुत्तेति यथाऽऽद्यस्वापसुप्तः शब्दादीनां विपयाणां सन्निकृष्टानां मत्युपपदो न भवति एवं सो हिताहितकार्यानभिज्ञत्वात् हिंसादिसु कर्मसु प्रवर्त्तते, एकान्तग्रहणं न पण्डितबालपण्डितमित्यर्थः, आता सविचारः विचरति यस्य कायवाड्मनांसि स भवति सविचारः, मणवयण कायवके, तत्र मनोविचारः इदं चित्यं इदं मनसा प्रकृत्यं, वाग्विचारस्तु इदं वाच्यमिदं न वाच्यं, कायविचारोऽपि इत्थं मया न कर्त्तव्यं इत्थं च कर्त्तव्यमिति, विचारमणवयणकायवकोसि तुमं, न किंचि कुशलमकुशलं वा मनसा चिन्तयति, वाचा न बुबते, कायेन स्थाणुरिव न चेष्टस्तिष्ठति, तस्यापि तावत्कर्म बध्यते, किमंग पुण सविचारमणवयणकायवकस्स ?, आह-पुनर्वाक्यग्रहणं पुनरुक्तं, उच्यते, एककालं कदाचिट्ठा युगपत् योगित्वात् एवं सूक्तं भवति, उक्तं च-'काए बहुअज्झप्पं सरीरवाया०', आता अपडिहतपच्चक्खातपावकम्मे यावि
॥३९
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः ॥३९२॥
भवति, पडितं पञ्चकखातं पडिसेधितं निवारितमित्यर्थः, ण पडिहतपच्चक्रवातपावकम्मो अपडिहतपचखातपावकम्मे य, आद पुनरुक्तं प्रागुक्तं, आता अपचक्खाणी यावि भवति, इदानीमचि अपचक्खाणगहणा पुनरुक्तं, उच्यते, तत्राप्रत्याख्यानी उक्तो, नतूक्तं किमस्याप्रत्याख्यानमिति १, इह तु अप्रत्याख्यातस्यैतत्कार्यानि वा पडिहतादि, यच्चाप्रत्याख्यानी न प्रत्याख्यानि तदुच्यते, किंचिद् हिंसादि पापकर्म तदस्याप्रत्याख्यानं अपडिहतपच्चक्खातं, इह खलु एप इति यः उक्तः अपञ्चकखाणी ण तु देसमव्यपच्चक्खाणी वा स एव च असंजतो अविरतो यको असंयतो अविरतो यत्तिकाउं असंजतो अविरतो या अप्पडिहतपच्चक्वाय पावकम्मे सकिरिए असंबुडे एकंतदंडो एवं जाव एगंतदंडो सुत्तो एस बालेत्ति वाले अवियारमणवयणकायवकेत्ति, अधिकरणे अपsिहतपच्चक्खात सुविणमवि ण पस्मतित्ति केसिं स्वप्नान्तिकं कर्म चयं न गच्छतीति, अस्माकं तु स्वप्नान्तिकं कर्म अविरतप्रत्ययाभ्यते, सो अ पुण असंजते अविरते जाव अविचारव के अध्येकं स्वप्नमपि न पश्यति यत्र प्राणबधादिकर्म कुर्यात् तहावि य से पावे कम्मे कज्जति बध्यते इत्यर्थः स्थापनापक्षः तत्थ चोदए पण्णवर्ग एवं वदतं वयासी (सूत्रं ६५) कार्य सद्भिः मनोवाक्काययोगैराश्रवहेतुभिः कर्म्म बध्यते इति युक्तमेतत्, यत्पुनरुच्यते-असंतपणं मणेणं पावएणं असंतणं, असंता अमनस्कत्वाद्विकलेन्द्रियाणां संज्ञिनां तु अप्रयुज्यमानेन मनसा एगिंदियाण वाया णत्थि जेसिपि अस्थि तेसिंपि अप्रयुज्यमानया वाचा कायः सर्वेषामप्यस्ति त्रिभिरपि योगैरविचारजाववकस्मत्ति, सुविणमवि अपस्सतो हिंसादि पावकम्मे णो कुज्जति, दृष्टान्तः आकाशं, यथाऽऽकाश ममनस्कत्वान्निश्चेष्टत्वाच्च कर्मणा न वध्यते एवं तस्यापि बन्धो न युक्तः, कस्स णं तं हेतु ? कस्माद्धेतोरित्यर्थ, अथ कस्माद्वेतोः कर्म्म न वध्यते ?, उच्यते - अयोगित्वात्, इह हि अण्णतरेणं अण्णवरमनस्कस्य
T
अप्रत्याख्यान पापं
॥३९२॥
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
C
श्रीसूत्रक
अविरतिबन्ध:
तागचूर्णिः ॥३९३॥
| निरुद्वविचारमनःप्रयुक्तमनोवाकायकर्मिण इत्यर्थः, अप्येकं स्वमं पश्यतः एवंगुणजातीयरय गुगाभिनिवेशः क्रियते, अथवा बंधं प्रति गुण एवासौ भवति येन बद्धाते कर्म, युक्तमेतत् , तत्य इच्चेवमासु एवमाख्यान्ति, असंतएणं एवं वईए कारणं तस्स अमवणवकस्स अविचारजाववकस्म सुविणमवि अ पावे कम्से कजति, जे ते एवमासु मिच्छं एवमाहंसुवा, चोदकः पक्षः, एवं वदंतं चोदगं पण्णवगे एवं वयासी-जं मया लघु वृत्तं स्यात् , किमुक्तं ?-असंतएण मणेण पावएणं जान पावे कम्मे कजति तत्सम्यक न मिथ्येत्यर्थः, कस्स णं तं हेतुं कसावेतोरित्यर्थः, तत्थ छजीवनिकाया हेतुं, न व्यापादयितव्याः, इतिहेतुरुपदेशप्रमाणे, तंजहा-पुढविकाइया जाय तसा, इचेहिं छहिं जीवनिकाएहिं कदाचिदपि न तस्य अवधकचित्तमुत्पद्यते, अनुत्पद्यमाने च अवधकचित्ते तस्याप्रत्याख्यानिनः तेसु आता अपडिहतअपञ्चक्खातपायकम्मो, अपडिहतअपञ्चक्खातपावकर्मत्वादेव चास्य णिचं पसढ जाव दंडे, णिचं सत्रकालं, भृशं शठं प्रशठं, मततं निरन्तरमित्यर्थः, विविधो अतिपातः, अतिपाते अतिशब्दस्य
लोपं कृत्वा वियोपाते इति भवति, तेन वियोपाते चित्तदंडे, तंजहा-पाणातिवाते, वर्तमानस्येति वाक्यशेपः, तत्र प्राणा 'छकाया | पुढवादि' एवं मुसानादेवि, अपडिहत अपचक्खातपावकर्मत्वादेव णिचं पसढं अलियभासणे चित्तदंडे, अदिण्णाहाणेवि णिचं पसदं | परस्वहरणचित्तदंडे, मेथुणे णिचं देवादिमेथुणसेवणे पसढचित्तदण्डे न किंचि दिव्यादि मैथुनं परिहरतीत्यर्थः, सर्वपरिग्रहगहणं पसढचित्तदण्डे न किंचिन्न परिगृह्णातीत्यर्थः, कोहेण ण कस्स न रुस्सइ अप्येव मातापित्रोः पुत्रस्य वा, एवं सेसेसु विभासा, मिच्छासणं प्रति, तम्हा ते चेव मिच्छते पसढचित्तदंडे संसारमोचकवैदिकलोकायतिलोक. श्रुत्यादिभिःभावितान्तरात्मा, न शक्यते तस्मादसद्हान्मोचयितुं, स्थादेव बुद्धिः-अकुर्वतः प्राणातिपातं कथं तत्प्रत्ययिकं कर्म वध्यत इति प्रतिज्ञा, स एव च
॥३९३॥
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमत्रकतागचूर्णिः ॥३९४॥
वधकदृष्टान्ता
पूर्वोक्तापडिहतपञ्चक्खातपापकर्मत्वादिभिर्हेतुमिनिदर्शनं, तत्थ खलु वधएहिं दिलुते, से जहाणामए वहए गाहावइस्स वा जाव रायपुरिसस्म वा कोई ताव पिति अविरोधेवि पुत्तं वा मारेति, कोइ पुत्त अविरोधे पितरं मारेति, कोइ दोवि ते मारेइ, अण्णं किंचि अक्कोसवहदंडावणादि दुक्खं उप्पातयति, एवं राजा रायपुरिसाणवि विभासा, स तु अपकृते वा वधखणं णिदाएत्ति-अप्पणो खणं मत्वा साम्प्रतमक्षणिकोऽहं कर्षणेन तावत्करोति पुत्रं विवाहं च रोगतिगिच्छं वेत्यादि पश्चाद्वधयिष्यामि खणं लक्षुति यावत्तस्स छिद्रं लभे, तस्य खणो, एवं चत्तारि भंगा, नागार्जुनीया अप्पणो अक्खणत्ताए तस्स वा पुरिसस्स वा छिद्रं अलब्भमाणे णो बहेति, तं जदा मे खणो भविस्सति, तस्स वा पुरिसस्स छिद्रं लमिस्सामि तदा मे पुरिसे अवस्सं वधेतव्वे भविस्सति, एवं मणे पहारेमाणेत्ति एवं मनः प्रधारयन् सङ्कल्पयनित्यर्थः, सुत्ते वा जागरमाणे वा, सुत्ते कथं पठ्यत इति चेत् ननु सुप्तोऽपि स्वमं किल पश्यन् तमेवामित्रं घातयति, तद्भयाद्वा अपैति, तं वाऽमित्रं न पश्यन् तं भयादनुधावति, किंचान्यत्-प्रत्याख्याने च आचाराद् अनाचारतश्च प्रत्याख्याता, उक्तः संक्षेपः, चत्तारो वणिजः दृष्टान्तः, मित्र एवामित्रभृतः अमित्रीभवतीत्यर्थः, मित्रस्सं तिष्ठतस्स संठाणे यद्यपि किंचिदुत्थानासनप्रदानादिविनयं विश्रंभहेतुं पूर्वोपचाराद्वा कस्यचित्प्रयुक्ते तथापि दुष्टव्रण इवान्तर्दुष्टत्वादसौ असद्भावोपचार इति, असद्भावोपचारात् इतिकृत्वा मिथ्यासंधितो चेव भवति, णिचं पसदं जहा वीरणस्तम्बस्य अण्णोऽणेण गतमूलो दुक्खं उव्वेढेतुं एवं तस्सवि सो वधपरिणामो वैरा दुक्खं उव्वेठेतुं, मारेऊणवि ण उवसमति, जहा रामो कत्तवीरियं पितिवधवेरियं मारेऊणवि अणुवसंत्तणेण सत्त वारा णिक्खत्तियं पुढविं कासी, आह हि-'अपफारसमेन कर्मणा, न नरस्तुष्टिमुपैति शक्तिमान् । अधिकां कुरुतेऽरियतनां, द्विपतां मूलमशेपमुद्धरेत् ॥ १॥' एप दृष्टान्तः, अथो एवमेव बालेवि सव्वेसिं पाणाण जाव
गाINDIDAITHIMIRMInd
BALITPUR
॥३९४॥
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥३९५॥
वधकदृष्टान्तः
सत्ताणं अविरतत्वात् अमित्तभृते मिच्छासंठिते णिचं विउवाते अप्रत्याख्यानत्वात् प्राणातिपातस्य तत्प्रतिकेन कर्मणा जस्स दिया वा रातो वा जाव जागरमाणो वा वध्यते. यथा तस्य राजादिधातकस्य अनुपशमिते वैरे घातकत्वं न निवर्तते एवमस्यापि अप्रत्याख्यानिनः सर्वप्राणिभ्यो वैरं न निवर्त्तते, अनिव्वत्ते च धैरे प्राणवधप्रत्ययिकेन कर्मणा असौ बध्यत एवेति, उक्तः उपसंहारः, निगमनस्यावसरः, 'प्रतिज्ञाहेत्वोः पुनर्वचने निगमन'मितिकृत्वोच्यते-तसादपडिहतपच्चक्खायपापकर्मत्वात् तस्य अकुर्वतोऽपि प्राणातिपातं तत्प्रत्ययिकं कर्म बध्यत इति, पंचावयवमुक्तं, एवं मुसाबादादीसुवि योजयितव्यं जाव मिच्छादसणसल्ले, इक्केके पंचावयवं, एस खलु भगवता अक्खाओ असंजते अविरतो अपडिहतजावपावकम्मे, एवं पाणवतेण वहगदिद्रुते उपसंहृते चोदक | आह-जहा से वधके तस्स वा गाहावडस्स जाब पुरिसस्म पत्तेयं पत्तेयं वीप्सा, एकेकं प्रति प्रत्येकं, कोऽर्थश्च ?-यस्मिन् तस्यापकृतं तस्मिन्नेव तस्य वधकचित्तमुत्पद्यते नान्यत्र, अन्नं ह्यसौ वधकः प्राप्तमपि तत्संबंधिनं पुत्रमपि न मारयति, तस्मिन्नेव कृतागसि वैरिणि तद्वधकचित्तं मनसा समादाय गृहीत्वा इत्यर्थः, अमुक्तवैरः दिया वा रातो वा जाब जागरमाणे अमित्त० जाव | चित्तदंडे एवामेव वाले, एवमवधारणे, एवमसौ बालः सव्वेसिं पाणाणं, किमिति वाक्यशेषः, पत्तेयचित्तं समादाय, कतरं चित्तं समादाय ?, वधकचित्तमित्यर्थः, दिया वा जागरमाणे वा राओ वा अमित्रभृते, मिच्छास० णिचं जाव दंडे भवति, सो चेव चोदओ एवं पच्छा भणति, णोत्ति, स्यानुद्धिः-कथं न भवति ?, पच्छा सो चेव चोदओ भणति-इह खलु इमेण समुस्सएण शरीरं चक्षुरादीणां इन्द्रियाणां मनसश्चाधिष्ठानं इमेनेति मदीयेन, पण्णवगं वा भणति-त्वदीयेन चक्षुपा, तदीयेन चक्षुषा न दिट्ठा पुव्वा | सूक्ष्मत्वात्सन्निकृष्टा अपि, स्थूलमूर्तयस्तु विप्रकृष्टत्वान्न दृश्यंते, तस्मान्नो दृष्टा, श्रोत्रेण न श्रुता, मनसा न श्रुता, एमिरेव त्रिभिः
॥३९५॥
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
दृष्टान्तः
श्रीसूत्रक- चक्षःश्रोत्रमनोमियथाविपयं न श्रुतं, श्रुतैरपि विज्ञाता न भवन्ति, जम्हा य ते तेण ण दिवा वा सुता वा विण्णाया चा अणवतानचूर्णिः
कारिणो अणुपयुज्यमानाथ इत्यतः तस्य तेसु णो पत्तेयं दिया वा जाव जागरमाणे वा अमित्त जाव दंडे, कथं भविष्यति इति ॥३९६॥
पडिसेहो अणुवत्तइ चेव, एवं चोदएण वुत्ते पण्णवतो भति-जइवि तस्स अपञ्चक्खाणियस्स अणवकारेसु अणुवजुञ्जमाणेसु यतः मनिकृष्ट विप्रकृष्टसु वधचित्तं ण उप्पजति तहावि सो तेसु अविरतिप्रत्ययादमुक्तवैरो भवति ॥ तस्स भगवता दुविधा दिढता पण्णत्ता, तंजहा-संनिदिहते असंनिदिहते य (सूत्रं ६७), संज्ञा अस्यास्तीति संज्ञिकः, न संज्ञी असण्णी, असंज्ञी दृष्टान्तः क्रियते, संज्ञिदिढ़ते २ इमे संणिपंचिंदिया पंचहिंवि पजत्तीहिं पजत्तगा एतेसिं छजीवनिकाए पडुच्च बुच्चति, कायग्गहणेहिं एते छज्जीवनिकाए आरभ्यते, न या आरभ्यते, यां प्रतीत्यापि वैरिणो, वैरिणो वैरं च सूयते अविरतस्य, से एगोत्ति चोदओ चुचति, तुमं वा अण्णं वा कोई इह पुढविकाएण, पुढवित्ति सर्वा एव पृथिवी अविशिष्टा, तद्विशेषास्तु लेलुसिलोपललवणादयः कृत्यन्ते, तेन तेसिं तस्माद् तद्वेति, तेनेति सिलं वा लेलं वा खिवइ, लवणेण बंजणं लवणयति, तस्मिन्निति चंक्रमणादि करोति,
तस्मादिति मृपिण्डात् घटादि करोति, तदिति तदेव मृद्रव्यं भक्षयति, एवं तावत्स्वयं करोति, अण्णेण वा कारवेति, तेहिं चेव FO. हेउहि पमारिहि तेन तस्मिस्तस्माद्वेति, णो चेव णं तस्स एवं भवति-इमेण पनि, तंजहा-कण्हमट्टिआए वा ५ जाव से जा आव.
डिति, आसण्णे वा दूरे वा, कण्हा वा जाव पणगमत्तियातो, एतया किंचि?, लिंपणअब्भुक्खणणसोयादी करोति, अण्णेण वा, जति यऽविय से एगवजाए कजं तहा तहा विसेसमावण्णः वर्णत्वे सति अण्णेण वा गुणान्तरे तुल्यगुणाए, णो एवं भवति अमुगाय वा २ स्थानादीनि करिष्यामि, जत्थ से समावडति, तद्यथा-चिट्ठवणं णिसीयणं वा उच्चारादिवोसिरणं वा, स एवं तो पुढविका-
॥३९६॥
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक्रताङ्गचूर्णिः
॥३९७॥
यातो मन्नाओ चैव अपहितपच्चक्रवातवाचकम्मे याचि भवति, से एगे ओउ० पाणपियण से अग मंडोव गरगधुगणादी, जेड विसेमो भवति स्वादुउदकादिषु तथापि समाखादा विशेषो, तेउकाएणवि पयण विपाचणप्रकाशादि, स्यात् धातुवादिको, महिपच्छ्गगादि| विशेषस्तथापि महिपीछगणेसु अविसेसो, एवं अग्गिकम्मियादीणं खदिरांगोरादिषु विसेसेऽवि समाणासु खादिरंगालेसु अविसेसो, एवं बाउकारणवि विधूवणत्रीयणादिसं धुवणनावागमणादिसु वणस्सतिकारणं, कंदादिममाणे विभामा, तसकाएणं इंदियादि समाणे विमासा, तदुपयोगस्तु पानवहन आज्ञापनमांसाद्युपयोगादि से एगइओ छहिं जीवनिकाएहिं कि करेति कारवेद वा, छहिं | जीवनिकाएहिंति संयोगेण तिगचउप्पंचछसंयागा विभासितच्चा, तत्थ संयोगे दव्वग्गिणिद रिसणं, जहा कोड़ वणदत्रं विज्झवेमाणो धूलिं तत्थ छुमति पाणियंपि अगणीवि पतिदक्षं देति वातंपि बाहविक्खोभणादीहिं वणस्मई रुक्खमालिमादीहिं, तमा च | तेसु चैव कासु संसिता सुन्निगउवयोगादिणा गोधं वा पुच्छं घेत्तृण ताए ममेति, ण पुणाई से एवं भवति इमेणं वा इमेण वत्ति, दुगसंयोगेण वा जाब छक्कायसंयोगेण वा, णिच्चं करेंतिवि, ण कदाइ उबरमति, असंजते जाव कम्मे, तंजहा - पाणातिवाते, एवं मुसावातेऽवि, ण तस्य एवं भवति इदं मया वक्तव्यमनृतं इदं नो वत्तव्यमिति से य ततो मुसावाआतो तिविहेण असंजते, अदिण्णादणे इदं मया घेत्तव्वं अमुगस्म ण, मेथुणं इमं सेवि इमं ण, परिग्गहे इमं घेत्तव्यं इमं ण, कोहे इमस्स रुसितव्यं इमस्स ण, एवं जाव परपरिवार इमं वा विभासा, मिच्छादंसणे इमं तथ्यमिति शेषमतच्यमिति, स्याद्विचारणा ण भवति, अभिग्रहे तु मिच्छादंमणे यत्तेनामिगृहीतं तत्तस्य तत्यं प्रतिभामते, सेसेसु अणमिग्गहिएसु ण तस्म एतं भवति इमं तच्चमिमं अतस्त्वमिति, एम खलु अक्खाते असंज्ञ ते तस्याकुर्वतोऽपि हिंसादीणि पापानि अविरतत्वात्कर्माजस्रमाश्रवत्येवेति सिद्धान्तो, सेत्तं सणिदितो ॥ से कि तं अस
असंत्रि
दृष्टान्तः
॥३९७॥
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
असंशिदृष्टान्तः
श्रीसत्रका
निदिद्रुते ?, असणिदिद्रुते संज्ञीनामसंज्ञीनां मनःसद्रव्यतया तदभावाचावश्यं तीव्रतीवाध्यवसायकृतो विशेषः प्रसुप्तमत्तमूच्छितेताङ्गचूर्णिः
तरवदिति विज्ञेयः, जे इमे अमण्णिणो तंजहा-पुढविकाए वा जहा छद्धा वेगतिया तसा पाणा, ते तु वेइंदिया जाव संमुच्छिमपंचिं॥३९८॥
दियतिरियक्खजोणिया, संमुच्छिममणुस्सा य, जेसि णस्थि तकाइ वा जाय वईति वा तेषां हि मनःसद्रव्यतायाऽभावात् प्रसुसानामिव पटुविज्ञानं न भवति, तदभावे चैपां तर्कादीनि न संभवंति, तर्को मीमांसा विमर्श इत्यनर्थान्तरं, यथा संज्ञिनः स्थानुपुरुपविशेषाभिज्ञा मन्दप्रकाशे स्थाणुपुरुषोचिते देशे तर्कयंति किमयं स्थाणुः? पुरुष ? इति, एवमसंजिनां ऊर्ध्वमात्रालोचना तर्का न भवति स्थाणुः पुरुपो वेति, संज्ञानं संज्ञा पूर्वे दृष्टेऽर्थे उत्तरकालमालोचना, स एवायमर्थ इति प्रत्यभिज्ञानं प्रज्ञा, भृशं ज्ञा प्रज्ञा, अव्यभिचारिणीत्यर्थः, मननं मनः मतिरित्यर्थः, सा चावग्रहादिः, वयतीति वाक् जिह्वेन्द्रियगलविलास्तित्वाद्यपि, वाग् विद्यते द्वीन्द्रियादीनां त्रसानां तथाप्येषां पापं हिंसादि करोमि कारयामि चेत्यध्यवसायपूर्विका न वाक् अवागेव मन्तव्या, सदसतोरविशेषात् , यदृच्छोपलब्धेरुन्मत्तसुप्तमत्तप्रलापवत् घुणाक्षरवद्वा स्वयं पापकरणाय अण्णेहिं वा कारवेति य, यद्यपि न कारयन्ति न । कुर्वन्ति खयं तहवि णं बाला, सन्वेसिपि पाणाणं ४, अविरतत्वात् दिया चा रातो जाव अमित्तभृता मिच्छा णिचं पसद जाव
दंडाति पाणाइवातं, तं जहा मुसावादेऽवि, जधाधूओ अधुवः विधुवत्वाच कम्मणो, ण मुमावाता विरतो भवति, एतेऽवि अमामता A अव्यक्ति चिकिचिकिशब्दं करेमाणा मुसावातातो न विरता भवंति, अध्ये संजीनां वाच्यावाच्यविशेषोऽस्ति, तेषां तु तदभावात्
सर्वमेव मिच्छा भवति, अदत्तमपि तेपामिदमस्मदीयं परकियमिति विचारणाऽसम्भवात् अदत्तादानं सर्व स्तेयं भवति, यद्यपि किंचि काष्ठाहारकादि ममीकुर्वन्ती तथापि तत्तेपां केन दत्तमित्यदत्तादानं भवति, मैथुनमपि मक्षिकादीनि नपुंसकं वेदं वेदयंति, आहार्येषु
॥३९८॥
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
असंशिदृष्टान्तः
भीस्त्रक-0च द्रव्येषु परिग्रहः, क्रोधोऽप्येपो, न तु तीवः, जाव मायामोमोति विभासा, मिच्छत्तं अणमिगहितं, इचे जाण णो चेव मणो
मणा ताङ्गचूर्णिः णो चेव वई पापं कर्तुं कारयितुं वा सव्वेसिं पाणाणं ४, कतरेसि सत्ताणं असण्णीणं दुक्खणत्ताएत्ति दुक्खावणाए, परितारणं । ॥३९९॥ मागणं वा दक्खवणं वा, खजनधनविप्रयोगो शोकः, जीरणं जूरणं स्वजनविभवानामप्राप्तौ प्राप्तिविप्रयोगेन, त्रीण्यपि कायवाड्म
नोयोगान् तापयति तिप्पावणा सर्वतस्तापयति परितापयति, बहिरंतश्चेत्यर्थः, अमण्णी सणिमादि, मन्छो मच्छं, मणूसोवा, खजमाणस्स जं दुक्खं ततो सो दुक्खावणातो अपडिविरते, विभावैः दुक्खतोवि दुक्खावेति, तचाधनानां सधनानां च तस्मिन्नष्टे मृते या शोको भवतीत्यतो शोचावनादविरता, झूरेति जेसि बंधुविप्रयोगं करोति जे वा तद्भक्षिते णो जीवंति ण मरेंति ते झूरंति, त्रिमिस्तापयंति तानेव भक्षमाणा परितापयति च, तद्वान्धवाश्च, असंणिणोवि ते संणिणो इव ते दुक्खावेंति, जेसि मणो नत्थि तेवि मणबजेहिं | दोहिं, दोविति सोगेवि तेसिं मुच्छितो भवति, इच्छेवं तस्स सण्णी असण्णी वा दुक्खावणा जाव परितावणातो अपडिविरता, वधस्तादणं | |मारणं वा सिंगखुरादीहि विसंताण गवियाओ, एतेहिं चेव वहांधणादीहि परिकिलेसेन्ति केई, आख्यायन्ते वन्धमोक्षविद्वद्भिस्तीर्थकरैः णिचं मुसावादे उवजीवसि, सणसण्णे उवउत्तं, असपिणदृष्टान्तद्वयं किमनेन साध्यते ?, सणिणोय अहणंता अमणंता | य अविरतत्वाद् बध्यते, तथा चावभापितं च जे मणेण णिवत्तणं निक्षेपाधिकरणं णिक्खिविणो संजोयणि णिसरणंति अधिकरणं णिव्यत्तितं अवसटुं च, स तेण परंपरभवगतोवि अणुवज्मति, तज्ज्ञापनार्थमिदं सूत्रं-'सयजोणियावि खलु सत्ता' कामं मर्वे योनिग्रहणादिदहणप्रयोगयोगा कायब्वा, इह खलुशब्दो विशेषणे, ग्रहणात्कायग्रहणं मंतव्यं, कायाधिकारश्चानुवर्तत एवेति, तत्थ |पंच काया तसकायवजा, णियमा असण्णी, तसावि वेइंदिया तेइंदिया चउरिदिया तिरियमणुस्सा य संमुच्छिमा असण्णी, जे संमु.
-
॥३९९॥
पा
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
12
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णि:
॥४००॥
च्छि मेहितो उवत्रजंति णेरइयदेवेसु तेऽवि जाव अपजत्तगा ताव असण्णी चेव, सण्णी होजा अमण्णी, सण्णी जहा भवति तो अभिविभागाय, निसर्गतः सिद्धाः, त एवं कश्चित् संज्ञी या जीवः निसर्गसिद्धः, तत्र भूयश्च ज्ञानावरणीयकर्मोदयादसंज्ञीत्वं, तत्तत्क्षयोपशमात्संज्ञित्वं, 'पूर्व यच्चार्चितं द्वयो' रिति तेन संज्ञिनः पूर्व, तत्प्रतिपक्षातु पुनः प्रतिषेधः क्रियते, न संजी, तत्र संज्ञिनां व्याख्याने इतरेषु निवृत्ताः कथाः तेन संज्ञिनः आदावभिधीयते, यत्रापि त्रसथावरा तत्रापि सुरासुरद्वयपदेशादेवं क्रमो भवति, जहा जागरमाणो पुरिमो खपिति निद्रोदयात् निद्राक्षयाच्च पुनः प्रतिबुध्यते प्रतिबुद्धश्च पुनः स्वपिति, एवं संज्ञित्वं जीवानां नैमित्तिकं न निमरिंगकमिति चोद्वव्यं, यस्माजैपां कायानां न निमर्गों संज्ञित्वमसंज्ञित्वं वा तस्मादन्योऽन्यसंक्रमत्वमविरुद्धं, अविरुद्धं च तस्मिन् गतिप्रत्यागतिलक्षणं युक्तं, यतोऽपदिश्यते होज सण्णि अदुवा अमणि, तत्थ से अवहिया 'विचिर् पृथग्भावे ' अविवित्र्य ज्ञानावरणीयादि कर्म्म प्रथकृत्त्वेत्यर्थः, विवित्तेऽपि अविशोधितं भवति, यदुच्छिष्टं ऊढनोखावत्, जहा णेरइओ सावसेसेण, चेव कम्मेण उच्चट्टिय पदणुवेदणेसु तिरिक्खजोणिएस उचवजति, देवावि प्रायेण सुहट्टाणेसु चेबुववअंति, उक्तं हि - "कवित्वमारोग्यमती मेवा ० ' अवधूर्णिय जहा धूणिय पोटलगं परिद्ववेऊण वत्थं पुणो धोवेति, कंबली वा पीठेउं पुणो पुष्को उज्झति, एवं सच्चे विधुते पुणो तत्शेषं विशोधयेत्, अममुच्छियति 'छिदिर द्वैधीकरणे' असमुच्छिन्नं रिणयत्, अहवा 'सृज् विसर्गे' अनुत्सृष्टं मित्रकलत्रवत्, अणणुतापी यो तेहिं हिंमादीहिं आमत्रदारेहिं तं पार्व उवचितं ताई काऊण णाणुतप्पति, हा ! दृड्डु कयंति, अहवा सन्नाणि
याणि अक्खवे पुढविकाडयाण चित्तगाणि कम्माणि जे यतमा असण्णी सण्णी वा तन्निर्वर्त्तकानि च नामादीनि कर्माणि ताईपि अविजोग अणुताविविय तैः स्वकर्मकृतैः कर्मभिः अनुविद्धाः सणिकायातो वा तन्नेरइयदेवगन्भवकंतिय तिरियमणु
असंज्ञिदृष्टान्तः
॥४०॥
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः
1.80211
Han USD
सत्तविभत्तासु, सेसा असण्णी, तं सष्णिकार्य संकमंति, भंगा जे संगी वा असंणी वा जहा एगे गामनगराई वा अन्योऽन्यसंक्रान्त गत्यागतप्रत्यागतलक्षणानुवर्तिनः असंज्ञिनः संज्ञिनो वा दृष्टान्तद्वयेनोपसंहृताः तेषां सर्वेषां मर्पणं, अधुना सर्वे ते मिच्छाचारा | अप्रत्याख्यानत्वात् कथ ?, सर्वकडुकविपाकं सुचरितमपि पुद्गलस्य मिथ्यादृष्टेः, इदानिं चरितार्थस्यापि सूत्रस्य निगमनार्थं पुनरामन्त्रणं क्रियते, अपचक्खाणित्वात् सव्वजीवेसु णिचं पसढदण्डे सर्वाश्रवद्वारेषु तानि चैतानि तंजहा-पाणातिपाते जाब मिच्छादंमणसल्ले, एवं खलु भगवता अक्खातो, चोदगं पण्णवगो एव भणति यदुक्तवानिति, आदौ अहणंतस्स अणक्वस्म पावकम्मे णो कजति तदेतत् एवं खलु एवमधारणे यथेतदाऽऽदायुक्तं वधकदृष्टान्तेन सणिअसणिदितेहिं एवमसावप्यप्रत्याख्यानी असंजते अविरते जाव सुविणमवि ण पासति पावे य से कम्मे कञ्जति, एवमुपपादिते अप्रत्याख्यानी अविरत इत्यर्थः, स चाविरती हिसाद्यैः, तेण पाणाइवातेणं, जात्र परिग्गहे, क्रोधो जाव लोभेत्ति कसाया गहिता, पेजा दोसेत्ति कपायापेक्षावेत्र | रागद्वेपौ गृहीतौ, कलह जाव अविरतित्ति णोकमाया गहिता, ते य रतेसु चैव दोसेसु पाणववादिसु समोतारेयव्वा, मिथ्यादरिसणाविरतिप्रमादकपाययोगाः पंच बन्धहेतवो एतेसु पदेसु विभासितव्या, उक्तमप्रत्याख्यानेन अप्रत्याख्यानवतां क्रिया च भवति, कर्मबन्ध इत्यर्थः, तद्विपाकस्तु शारीरमानसा उडकाओ वेदणाओ तंजहा - उज्जलतिउज्ञ्जला जाव दुरधियासे, जे पुण संजतविरतपडिहतपच्चकखातपावकम्मा भवति तस्स किरिया ण भवति, कर्म्मबन्ध इत्यर्थः, तद्भावा नरकादिषु नोपपद्यते, एवं सो चोदओ पञ्चवखाण किरियाफलनिवागं सुणेत्ता भीतो तत्थ जाव संजते तओ पण्णवगं वंदित्ता एवं पुच्छति-से किं कुब्वं किं कारवं ? | संजत विरतजावकम्मे भवति ( सूत्रं ६८ ), सेत्तं सोउं किमिति परिप्रश्ने, किं कुव्वं व्रतं तवो धर्मं नियमं शीलं संयमं
मिथ्याचारादि
॥४०१ ॥
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकतागचूणिः
॥४०२॥ २ श्रु.५अ.
Fammarnama
चा संयमविरयजावकम्मो भवति, जेण मुचेन्ज सबदुक्खाणं, किं कारति किमन्यं कारयन्ति, शिष्याचार्ययोः संबंधो दर्शितः, आचोर
निक्षेपादि धर्मकथासम्बन्ध इत्यर्थः, आचार्यों ब्रवीति-तत्थ खलु भगवया काया हेऊ पण्णता, जहा च पचक्खाणिस्स संसारस्स ते हे छज्जीवनिकाया ते चेव हेऊ मोक्खाय, तत्थ निवृत्तस्य पुनः आगंतुं सुहदुक्खतुल्लणं णातुं भिक्खू विरतो पाणाइवातातो जाव सल्लातो, तहेव प्राणातिपाताद्या मिथ्यादर्शनावसानाः संसारहेतबो, विपरीता मोक्षहेतवो भवंति, उक्तं हि-'यथाप्रकारा यावन्तः०' तेनोच्यते-एवं से भिक्खु विरते पाणाइवाताओ जाव सल्लातो, से भिक्खुः अकिरियाए जात्र संखुडे, जं पुच्छिते सुहम्मा कथं संजतो भवति ?, तदेवमाख्यातं-एवं खलु भगवता आख्यायते संजते जार संयुडे, एगंतपंडिते यावि भवतित्ति बेमि ॥ इति पञ्चकम्वाणकिरिया सम्मत्ता।
एवं पडिहयपच्चक्खायपावकम्मस्म आयारो भवति, एतेन आयारसुतज्झयणं, पडिपक्खेणं अणायारसुत्तं, पदद्वयं, आचारो णिक्खिवियव्यो, इक्किके चउकाणिखेबो-णामं ॥१८१।। गाथा, आयारे णिकाखेवो चउक्कओ गाहा, आयारस्स जहा खुडियाचारए, सुत्तस्स जहा विणयसुत्ते. आयारसुयं भणियं ॥ १८२ ।। गाहा, आयारो यत्र वर्ण्यते श्रुने तदिदं आचारश्रुतं तस्य आचारश्रुतस्य, नकारणेन प्रतिपेघः क्रियते, न आचारश्रुतं अनाचारश्रुतं, अनाचार इह वर्ण्यते इत्यतो अनाचारश्रुतं, अनाचारॉश्च ।। वर्जयतः आचार एव भवति, मार्गविपथिकपथिकदृष्टान्तमामात् , यथा मार्गविपथिकः उन्मार्ग वर्जयेत् , नापथगामी भवति, न चोन्मार्गदोपैयुज्यते, एवमनाचारं वर्जयन् आचारवान् भवति, न चानाचारदोपैयुज्यते, ते तु अनाचारे अबहुस्सुतोण जाणति तेण कारणेण आचारसुत्तं भणति, 'बजेयव्या सदा अणायारा' 'अबहुस्सुत' गाथा एतस्स उ पडिसेहे ॥ ॥ कतरस्म ?, जो ॥४०२॥
MITENTERTAINMENTIMATEEHEdi
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
FE
अनाद्यादि
श्रीमत्रताङ्गचूणिः ॥४०३।।
अज्झन्थच्चियस्सत्ति तेण अणायारसुत्तं णामेण होति अज्झयणं, सो पुण पाविओ इह अणाचारो वणिजति, गतो णामणिप्फण्णो। सूत्तालावगणिप्फण्णे-भचेरं आदाय (सूत्रं ६३६),(वृत्ती शीलाङ्कीयायां आदाय बंभवेर) गृहीत्वा आचारोत्ति वाऽऽचरणंति वा संवरोति वा संजमोत्ति वा बंभचेरंति वा एगटुं, 'आसुपन्ने आसु प्रज्ञा यस्य भवति म आसुप्रज्ञो, केली तीर्थकर एव तस्य वक्तव्यव्यापारः 'तीर्थप्रवर्त्तनफलं यत्प्रोक्तं' अन्ये तु केवलिनो धर्मोपदेशं प्रति भजनीयाः 'इमं वई' तं इमां वक्ष्यमाणां वाचं क उक्तवां कतरां वा ? यस्मिन् धर्मे 'अणाचारे' अणाचारेज, अस्सि तावके धर्मेऽनाचारः अकर्तव्यमित्यर्थः, अनाचारवतीं चन ब्रूयात् कदाचिदिति, अहनि रात्रौ च सर्वावस्थासु, ते तु यथा लौकिका 'न नर्मयुक्तं वचन हिनम्ति' तन्न, सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः' सम्यग्दर्शनाचार एवादावुच्यते अनादीयं परिन्नाय ।। ६३७ ॥ नास्य आदिविद्यत इत्यनादि अनवदग्गमित्यपर्यवसानं चास्ति, तदनित्यमिति परतंत्री ब्रूते, सदकारणवन्नित्यमिति, सांख्यानामप्यहेतु सन्नित्यं, तदेवमनाद्यविपर्यवसानं च शाश्वतं चैकेपां, शाक्याः पुनस्तद्विपरीतां ब्रूते-सर्वमदिमवदग्गं च घटवदशाश्वतमित्यर्थः, तदेवं परतत्रा केचित्शाश्वतवादिन | इत्यर्थः, 'सासयमसासए वा इति दिहिं न धारए' इत्येवं दृष्टिं दर्शनं न धारयेत् हृदि मनसि, दोपः, कनालम्बेन चैतत् , एतेहिं दोहिं ठाणेहिं (सूत्रं ६३८), विविधो विशिष्टो वा अवहारो व्यवहारः अनुपदेशः अननुमार्गः, अनित्यादिव्यवहार इत्यनर्थान्तरं, कथं ?, एकान्तेन च शाश्वतवादिनो न व्यवहारिणः, ते तु हि सर्वे सर्वत्र सर्वथा सर्वकालं च नित्यमित्येके ब्रुवते, तेपां | संसाराभावात् तदभावे प्रागेव मोक्षाभावः, अशाश्वतवादिनामपि सर्वेषां सर्वत्र सर्वकालं चानित्यमिति ब्रुवतां क्षणभङ्गित्वात्संसा-100 राभावस्तदभावे च प्रागेव मोक्षाभावः, वन्धमोक्षार्थश्चायं प्रयासः, किंचान्यत्-सुहदुक्खसंपयोगो एगंतुच्छेतम्मि य, यस्य चैतौ
॥४०३॥
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थाद्वादादि
श्रीसूत्रकृ
शाश्वताशाश्वतग्राहावेकान्तेन न व्यवहारमवतरत इत्यतः 'एतेहिं दोहि ठाणेहि अणाचारं विजाणएहि सम्यग्दर्शन विराधनेत्यर्थः, तागचूणिः
तदभावे प्रागेव ज्ञानचारित्रयोरप्यभावः स्यात् , कशं प्रतिपत्तव्यं कथं वा व्यवहारो भवति ?, उच्यते-सदसत्कार्यत्वात् तत्प्रति॥४०४॥
पेधः अंगुलीयकदृष्टान्तः, यथा सुवर्ण सुवर्णत्वेनावस्थितमेव कारणान्तरतः अंगुलीयकत्वेनोत्पद्यते, तद्विनाशे च सुवर्णस्यानिवृत्तिः, अस्त्वेवं जीवो जीवत्वेनावस्थित एव नामकर्मप्रत्ययान्नरकादिभावनोत्पद्यते नारकादिविगमाच मनुष्यत्वेनोत्पद्यते, जीवद्रव्यं तु नारककाले मनुष्यकाले चावस्थितं, घटपटादिष्वप्यायोज्यं, स्याद्-आकाशादिषूत्पाद विगमौ न विद्यते, तत्राप्युत्तरं आकाशादी तिण्हं परपच्चयतो, अत्राह-ननु शाक्यदृष्टिरेव उच्यते, तेषां हि पुद्गलो नित्यानित्यत्वं प्रत्यवचनीयः, अस्माकं तु नित्यानित्याः सर्वभावा इति वाच्यमेतत्-उत्पाद्यविगमध्रौव्यपर्यायत्रयसंगहं । कृत्स्न श्रीवर्द्धमानस्य शासनं (शासनं भुवि) ॥१॥ एवं सर्वभावानां मन्यमानाः उच्यमाना व्यवहारमवतरति, व्यवहारादपेतं च मन्यमानमुच्यमानं वा न आचारं विजा, अयमन्यो दर्शनाचारः, 'वोच्छिजिस्संति सत्थारो' यस्य किलापवर्गोऽस्ति न चास्ति नवमच्चोत्पादः, तस्यानन्तत्वात्कालस्य सत्यारोवि ताव वोच्छि
जिस्संति तीर्थकरा इत्यर्थः, किमंग पुण जे अण्णम य परिवारो. मोक्खं गछंति, आह हि-"त्वदेशनामतीतः कालः किमहं । त्वनन्ततद्विगुणं" ननूक्तं 'देविंदचक्कबट्टित्तणाई०' गाथा, असदृशा-अक्षीणक्लेशपृथग्जनेन गठिया भविस्संति, ग्रंथिं न सक्ता
भेत्तुं गठियसचा इति वाक्याव्यवहारः, स्याद्-ब्रवीति-भव्येपु सिद्धेपु अभव्याः स्थास्यन्ति, यतः संमार परिहास्यति. तथापि न मोक्षाभाव इति न दोपः, अवश्यं च संसारमोक्षाविति द्वन्द्वसिद्ध्या भवितव्यं, सुखदुःखवत् सीतोष्णवद्वेत्यादि, अथ मा भृन्संसार इति तेन अपवर्ग एव नास्तीति मन्तव्यं वक्तव्यं वा, तथाऽनादि सामयंति णो वदेजा, मा भूत्संसाराभाव इति दोपः, अथवा
॥४०४॥
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकतागचूर्णिः ॥४०५॥
सर्वभव्यसिद्ध्यादि
ADV
मणति सपक्खचोदओ सव्वे भवसिद्धि० एवं सासतित्ति, जइवि जीवा सिज्झिस्संति त हावि भवसिद्धियविरहिओ लोगो न भविस्सति, ण णामऽभवसिद्धिः, एवं सासतित्ति वा असामतित्ति वा णो वदे। एतेहिं दाहिं ठाणेहिं ववहारो (सूत्रं ६४०), इमाणि दोण द्वाणाणि-वोच्छिजिस्संति भविया अथवा णो वोच्छिजिस्संति, णो णामऽभविया, अथवा सेसा सव्वे गंठिया भविस्संति, तहावि एतेहिं दोहि ठाणेहि ववहारादीत्यतश्च दर्शनं न भवति, एतेहिं दोहिं ठाणेहि अणायारं विजागए, कतरं अनाचारं ?, दर्शनानाचारं, स्यात् कथं मन्तव्यं, वक्तव्यं वा ? "जयन्तीति ! से जहा णामए मयागाससेढी" एवं मन्तव्यं, परेण वा पुढेण वक्तव्यं, उक्तो दर्शनाचारस्येति । इदानीं चारित्रं प्रति श्रद्वानमुच्यते-जे केइ खुड्या पाणा ।।६४१॥ वृत्तं, इन्द्रियाणि प्रति खुडुगा सव्वे एगेंदिया वेइंदिया क्रमवृद्धि जाव पंचेन्द्रिया, अथ शरीरं प्रति कुंथुमादी खुडगा हत्थिमादी महालया, संति-विद्यन्ते | सर्वे लोकप्रत्यक्षा, आलयः शरीर, महानालयो येषां ते महालयाः, तॉच जिघांसुर्यदि कश्चित्पृच्छेत् आजवां दुर्विदग्धो चा-सरिसं वेरं कम्मं ते मारेमाणस्स, किं सरिसो कर्मबंधो भवतित्ति, तत्थ को ववहारो?, उच्यते-एतेहिं दोहिं ठागेहिं ॥६४२॥ वृत्तं, कथं न विद्यते ?, जइ भणति-सरिसो कम्मबंधो तो महालया परिचत्ता, इतरथा ते थूलत्ति कया, अथ न भीरू लोगरवभीरू य ते परिहरति खुडुलए य कुंथुमादि एगिदिए वहतो, दोहिं ठाणेहिं ववहारो न, समं ब्रुवता महालया तथाऽनुज्ञा, विषमं त्रुवता खुटुलाघातानुज्ञा भवति, तेन धर्मसंकटमेतत् , न कश्चिजानानो धर्मसंकटमनुप्रविशेत , अत्र पगणिक्षमाश्रमणशिष्या भटियाचार्या वते-अत्र निस्तुपमेव वाक्यमतो अवचनीयवाद इति, स तु तैरेव पुनर्विशेपितः, यथा शाक्यानां नित्यानित्यावेवेत्यवचनीयः पुद्गलः असाकं तु विशिष्टं अवक्तव्यं, कथं न वक्तव्यं ?, तुल्योऽतुल्यो वा घाते चन्ध इति तृतीयमवक्तव्यं, अन्यमत्या आचारं
||४-५॥
PRAN
(
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥४०६॥
आधाकर्मबन्धादि
प्रति पृच्छा-आधाकम्म(म्माणि) च ॥६४३।। वृत्तं, आधायिकर्म साधुं मनस्याधाय प्रकरणमित्यर्थः, 'अन्योऽन्य' इति वीप्सा, । अन्य इति असंयतः तस्मादन्यः संयतस्येत्यसंयतः तस्यान्यस्याधायकर्म कर्तुः कर्मलेपेन किं लिप्यते नोपलिप्यत इति प्रश्नः?, उच्यते-एएहिं दोहिं ठाणेहिं ॥६४४॥ वृत्तं, कथं अववहारोऽनाचारश्च ?, उच्यते, यदि ब्रवीति अस्थि कम्मोवलित्तोति एकान्तेन तेन द्रव्यक्षेत्रकालभावा व्यतिक्रान्ताः, साधवः परित्यक्ताः, स्थादत उलित्तेत्ति, जइ देंनोवि बज्झति ननूतं 'तिहिं ठाणेहिं जीवा अप्पाउअत्ताए कम्मं बंधंति' 'तेणं किं मम अप्पवधाए चेव आहाकम्मेण दिण्णण ?' येन दाना बध्यते, अल्पायुष्कं च कर्मोंपचीयते, किंच-अकृताभ्यागतदोपं चैवं कश्चिदपि पश्येत् , नैवं मन्येत, तेन उवलि तेति न वक्तव्यं, अह भगति –णवि अण्णे अंगारे कडति एवं नान्यस्य कर्मणा अन्यो युज्यते तेन मृगदृष्टान्तेन दातव्यमेव च इति अत्र दोपः, जो देति सो पावं कम्म काउं जीवोवघातं करेइ इति परिचत्तो, जेऽवि पाणे वधेति तेऽवि परिचत्ता, तदेव धर्मसंकडमितिकत्वाऽन्योऽन्यस्य कर्मणा उवलित्तो अनुवलित्तो वेत्युच्यमान व्यवहारं नाचरति एगंतेणं, किंचान्यत्-ये यदान पसंसंति. तद्वतोविजे णिसेधेति, अयमन्यो दर्शनं प्रति वागाचारः, नद्यथा-जमिदं ओरलमिति ॥६४५॥ वृत्तं, ये इति अनिर्दिष्टस्य निर्देशः, इदमिति सबलोके प्रत्यक्षं आहारकमपि कपांचित्प्रत्यक्षमेव, वैक्रियमपि प्रत्यक्षमेव, तैजमकार्मणे प्रत्यक्षज्ञानिनां प्रत्यक्षे, एफस्मॅिश्चौदारिके साधिते शेपाण्यपि साधितानि भवंति, शिष्यः प्रच्छति एतदौदारिकं शरीरं कार्य कार्मकशरीरा निष्पनं तत्किमनयोरेकत्वमुनाहो अन्यत्वं ?, कुतः संशय इति चेत् उभयथा दृष्टत्वात्कार्यकारणयोरिह तंतुपटयोरयुगपत्सिद्धिया, तंतव एव कारणान्तरतः अमिनदेशं पटं निर्वयति, आदर्श त्वादर्शदृश्यसंयोगा सदृशच्छाया उपलब्धे सति कार्यकारणयोः संबंधे मिन्नदेशता दृष्टा इत्यतो नः संशयः,
Prim alitimilthlimitatinitirandlalahun Famunita THEORI AGATHMARATHIRAINRIHEDISHTINANCHI
॥४०६॥
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
H
A
श्रीसूत्रक- किं कार्मणशरीरमौदारिक मित्रदेशमारभते प्रतिबिंबवत् उताभिन्नदेशं तंतुपटवदिति तत उच्यते, एकाश्रयत्वान्न प्रतिविम्बवाद्भि- कारणकातागचूर्णिः नदेशं, तंतुसमूहों वा स्याद् , उक्तं हि-'जले तिष्ठति.' आहारात्तु तावतंतुपट पदमिनदेशः कार्यकारणसंबन्धः कार्मफऔदारि-||TA योन्यत्वादि ॥४०७॥ ककायौ, तत्किमेकत्वमनयोरुतान्यत्वं इति, उच्यते, मदमत्कार्यत्वात् घटबदेतत्स्यात् , उक्तं च-"णस्यि पुढपी विमट्ठो घडो"त्ति
एवं न कार्मणशरीर प्रत्याख्यायौदारिकं भवतीति एकत्र सिद्धमनयोः, सूक्ष्मस्थूलमूर्तिमचादचाक्षुपत्वान्निरुपभोगसोपभोगत्वाच स्पटं अन्यत्वमित्येवं सदसत्कार्मकौदारिकयोरेकत्वान्यत्वं प्रति भजनीयता, वैक्रियाहारकयोरपि, तेजममपि कम्मकातो णिकजति, तत्थवि भजना, इच्चेवं एकान्तेन तु एकत्वमन्यत्र वा ब्रुवतो वागनाचारो भाति, तेण एतेहिं ठाणेहिं ।। ६४६॥ वृत्तं, पच्छिमद्धसिलोएण वितिजिया पुच्छा, सव्वत्थ वीरियं अत्थि यथा कार्यकारणयोर्वक्तव्यावक्तव्यतोक्ता एवं कर्तृकर्तव्ययोरपि, कि मे| तत् सर्व सर्वकार्ये किं कर्तुः मामर्थ्यमस्ति उत नास्तीति प्रच्छा, उच्यते, शिक्षार्थ पूर्वमशिक्षापूर्वकं च, केपु कर्तुः सामर्थ्यमस्ति | केपु च नास्ति, तत्र शिक्षापूर्वकं घटादिष्वपि सामर्थ्य अशिक्षापूर्वकं गमनादानभोजनाद्यासु क्रियासु चैवं सामथ्यनास्ति, उक्तं के हि-"छहिं ठाणेहिं जीवस्स नत्थि उट्ठाणेइ वा० लोगं च अलोगं च एवमवचनीयनादः प्रसक्त इतिकृत्वा साम्प्रतमपवादः क्रियते, VIIन सर्वत्रावचनीयवादो भवति, तंजहा-णत्थि लोए अलोए वा ॥६४७॥ वृत्तं, प्रत्यक्ष एव दृश्यते स कथं नास्तीति संज्ञा हदि
निवेशः इति, व्यवहारो वक्तव्यो, यच्चास्ति लोक इति लोकविरुद्धं चैव, प्रतिपेधश्च कथं ?, प्रतिपेधकोऽस्ति ? अप्रतिषेधे लोको नास्ति ?, स हि लोकान्तर्गतो वा न वा?, यदि लोकान्तर्गतो यथा भवानस्ति फिमेवं लोको न भविष्यति ?, उत लोकहितो वा ननु लोकस्यास्तित्वं सिद्धं यस्य भवान् बहिर्वतते, वक्तृवचनवाच्यविशेपा न च कश्चित् प्रतिपेधयति, लोकास्तित्वे अलोक- ॥४०७॥
MICHHAMAKAL
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
GRIHSAINA
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥४०८॥
स्थापि, सुक्खदुक्खशीतोष्णजीवितमरणछायातपवदिति द्वन्दसि द्वेस्त मानव संशा मनमि निवेशयेत् । किन्तु 'अत्यिलोए अलोए लोकाति
वादि वा०' अत्रापि भजनीयं अस्ति सद्भावे, आदिवो लोकः अत्थिता असद्भावादिछोणत्थि तहावि लोकविरुदमितिकृत्ला भजनावादो नोच्यते । अस्थि जीवो अजीबो वा ।। ६४८ ।। वृत्तं, जीवद्रव्यसिद्वौ तद्गुणावसरो यत उच्यते-गत्थि धम्मे ॥ ६४९॥ वृत्तं, तदेवं घृणानिस्त्रैण्ये, न वाभ्युपगमो भवति, धर्मतो हि अभ्युदयनिःश्रेयमयोः सिद्धिरिति, अन्यच्चाभ्युपगम्यते धार्मिकस्य, स चेन्नास्ति कस्ताननुमर्पत ?, तेन तीर्थोच्छेदः, अधार्मिकेषु कर्मसु प्रवर्तते नास्त्यधर्म इति कृत्वाऽतो दोपसंकटं, न वक्तव्यं नास्ति धर्मः अधर्मो वा, वक्तव्यं तु 'अस्थि धम्मे अधम्मे वा। धर्माधर्मानन्तरंबन्धमोक्षौ भवतः अधर्मश्च कारणं बन्धस्य, धर्मस्तु सरागधर्मों वीतरागधर्मश्च, तत्र सरागधर्मः स्वाराज्याय, धर्मः स्वगाय, वीतरागधर्मस्तु मोक्षाय, ते तु प्रायेण चित्रितलोका लोकायताद्या धर्माधर्मों बन्धमोक्षौ नेच्छन्ति, एककर्तृतासामः (भावः) अभ्युपगमनिर्दयदोपाथ वाच्याः, यावर्गवन्धनोक्षास्तित्ववादास्तु त एव विपरीताः सुगुणा भवंति, उक्तो बन्धस्तद्विकल्पास्तु पुण्यं पापंच, अतो बन्धमोक्षानन्तरं त्यि पुगणे व पावे | वा ॥ ६५१ ॥ वृत्तं, तत्थ पुण्यं णवविध, पुण्णं सुहादि, अथवा पोग्गलकम् च सुभं गोत्रादि, अनं पापा पत्थि, पुण्णंतिकाउं पुण्णायतणाई लोगो ण से विस्सइ, तं पुण्णस्स तहा हेतुं, पुग्यपापयोरागमः हेतुः प्रभवः प्रमूतिराश्रवमित्यनर्थान्तरमितिक्रत्वा, ने पुण्यपापानन्तरं आसवो संवरक्रिया वा, णत्थि फिरियत्ति अफिरियावादिणो भगति, केचितु वते-पर्वमुत्पाद्यते घटवत् , यच्चोस्पद्यते तत्सवं क्रियावद् घटवदेवेत्यतः अकिरिया णत्थि, उत उभयमत एतदर्थ नत्थि किरिया अकिरिया बा, अत्यि किरिया अकिरिया वा, तत्र जीवपुदलाववस्थितौ च क्रियावन्ती, धर्माधर्माकाशानि, निष्क्रियानि,ग्रागभिहित आश्रयः,नझेदास्तु-णत्थि कोहेन ॥४०८॥
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
संसारसचादि
ताङ्गचूर्णिः ॥४०९॥
EHIMSHIHIT SINGHam TIMIHIP Immer
व माणे वा ॥६५६॥ वृत्तं, दृश्यन्ते हि यथास्वं क्रोधादिकपायामिभूता वधवैरप्रवृत्ताः तत्कथं कपाया न भविष्यति, नत्थि |पेजे ॥ ६५७॥ वृत्तं, प्रीतिः पेमं वा पेजं वा, तद्विपरीतं दोपः, एतेहिं चेव-कमाएहिं चेव, कसाएहिं पेजदोसेहिं वा संसारो वा चाउरंतो णिव्यनिजति, तेण णत्थि चाउरंतो संसारो॥६५८।। वृत्तं, चत्तारो अंता जस्स स भवति चाउरंतः, तत्थ तिरिक्खजोणियमणुस्सा पञ्चक्खत्तिकाउंण वदृति णत्थि य मणुयो, रइयजुवलयं जहा सेसागं, णेरड्यपजंता अणुमाणगिज्झा. बुच्चंते, ण वुचंति-णथि देवो व देवी वा ॥६५९।। अत्थि देवोव देवी वा। देवाणंतरंणत्थि सिद्धि असिद्धि वा॥६६०॥ केचिद् ब्रुवते मोक्षोपायो पत्थि, तेण बुचंति, 'णत्थि देवो व देवी वा, णस्थि सिद्धि असिद्धि वा' जइ कोइ भणेजा सकपुब्यो उ, 'जले जीवा थले जीवत्ति, कोइ जीवबहुत्ता अहिंसाभावा च णत्थि सिद्धी नियंठाणं ॥६६१।। तत्प्रतिपेधार्थमुच्यते-अस्थि | जीवबहुत्वेऽपि, कथमिति जीववत् , तदुच्यते 'जलमज्झि जहा णावा' पत्थि साधू असाधू वा, णिव्याणसाधगा अहिंसादि हेतू | साधयंतीति साधू, तत्केचिद् ब्रुवते-विणावि जीवबहुत्वे नैव शक्यते मोक्षः साधयितुं कस्माद् ?, यतश्चलं मनः, अविनयवंति चलानि चेन्द्रियाणि, ताणि न सुखं निग्रहीतुं, अनिग्रहीतेपु च कथं मोक्षः स्यात् ?, उक्तं हि 'चंचलं हि मनः पार्थ' यसादेवं तस्मान्नास्ति साधुः, साध्वभावाच तत्प्रतिपक्षभूतस्य प्रागेवासाधोरभाव इति, तदुच्यते-अस्थि साधू असाधू, कथं साहू भवति ?, उच्यते, णाणी कम्मसक्खो, विसयाण अणणुवत्तणं, अथवा साधुरेव साधुः संयत इत्यर्थः, विवरीतो असाधुः, णस्थि कल्लाणेति॥६६३॥(सूत्र), यथेष्टार्थफलसंप्राप्तिः कल्याणं, शाक्या ब्रुवते-सर्वमनिमित्तमात्मकवचनात् कल्याण मेव न विद्यते क्वचित्, पावं कथं णस्थि', सर्वमीश्वरविकार इतिकृत्वा, कुतः पापं नेच्छंति परलोकिके-2, शाक्यास्तु कल्याणमेवैकं नेच्छंति, तेपांत एवानाश्वासादयो दोपा
IA
11४०९॥
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
श्रीसूत्रक्रताङ्गचूर्णिः ॥४१०॥
Vans We Sand Mourad genre mean
अभिधेयाः, वयं तु अस्थि कल्लाणे पावे वा कथं कल्लाणं ?, कल्लाणफल विद्यागदर्शनात्, प्रत्यक्षतो हि कल्याणपापफलविपाका दृश्यन्ते, रोगितसुहित दुःखितादिपु सुहविवागदुहविवागाईं एत्थ दरिसणं, उक्तो दृष्टिं प्रत्यानाचार आचारच, अयमन्यो दृष्ट्या मनाचारः, पापकानि कर्माणि करोति वेदयति वेति, अत्रैकंतेन एस कल्लाणे पावड (ए) ||६६४|| (मूत्र), पुरिसे भण्णमाणे चत्रहारो न विजति, तत्र वच् क्षरणे, कथं कलाणकारी ण भवत्येकान्तेन ?, उच्यते, सातं चेत्यादि कल्लाणं, एतेमिं सेसाणि य एतेण कारणेण पर्व, जाव हुमस पराई बंधओ सो आउमोहणिज्जबजाओ छ कम्पयडीओ बंधमाणे णाणावरणिजअंतराईयाई बंधति, ताओ जाओ प्रायेण सुहं बंधति, तहावि एकान्तेन कलाणकारी न भवति, अथ वेदनं प्रति अणुत्तरोववाइयावि किंचि अशुभं णाणावरणिजं वेदेति, जेण तेसिंण सव्वं णाणावरणीजं खीणं, एवं दरिसणावरणिजंपि अंतराईयपि, मणुस्सेसुनि तित्थगरोवि सी उपहादीणि अमाताणि वेदेति, जेण जति सो खीणकसायो गगणाणा० पावं बंधति, ताव वेदेति नामगोतं असावं च, तेण एगंत कल्लाणे ण चत्तव्यो एतपावमिच्छादिट्ठी परमकण्हलेस्सो उक्कोसं संकिलिङ्काणि परिणामोच्यते, जबि सो बंधं प्रति एगंतपावी तहाचि कदाचित् सातावेदओ हुआ, उच्चागोतो सुभणामोदयो वा णियमा पंचिदिओ उत्तमसंघयणो य, एवं एगंतपावोति मो न व्यवहारमनतरति, यस्माच्चैवं तस्मादेकान्ते निर्देशव्यवहारो ण विजति, वत्रहारायेदं च मण्णमाणमुच्यमानं वा वैरं प्रभूते, कर्मण एव च वैगख्या, उक्तं हि-'पावे बजे वेरे०' दृष्टं हि लोकविरुद्धमुच्यमानं वैराय, उक्तं हि ज्ञाता यथा, अतोऽन्यथाऽऽलापे च वैरं, तथा चोक्तं- जीहा जहा पमाणं जे मे' एवं तु सूक्ष्मं ज्ञेयं, कुदृष्टयः श्रमणा अपि तावन्न जानन्ते शास्यादयः किमु गृहस्थाच वाला, मुला एव अजानका इत्यर्थः, यद्यपि ते स्वशास्त्र परशास्त्रविशारदाः लोकेन पण्डिता इत्यपदिश्यते तथापि पण्डिता इति चाला एव प्रत्यवसेयाः,
एकान्त कल्याणादि
1182-11
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशेषा
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥४११॥
स्वादि
अयमन्यः अवाच्यसंग्रहः प्राक्तनेनैव श्लोकेनाभिधीयते असेसं अस्वयं वावि ॥६६५॥ (बत्र), अशेपं कृत्स्नं सम्पूर्ण सर्वमित्यनान्तरं, न सर्वमुक्तमेव भवति, सवों ग्रामो आयात इति अवाच्यमेतत् एकान्तेन, कथं ?, जीवाजीवसमुदायो हि ग्राम: स कथं सर्व आयास्यति, अशेपो वा ओदनो त्वया मया भुक्त इत्यव्यवहारः, तत्र हि शिक्थादयः, शिक्थैफदेशावयवा ओदना, गन्धश्च विद्यत एव, यद्यपि अशेपा मिथ्या वा भुत्ता अण्णत्थ वा पक्खित्ता तहावि गंधोऽस्ति, न चापद्रव्यो गन्धो भाति, एवं चेव जइ भणति-देहि देहि भुंज भुंज वा अञ्जवि अक्खयो कुरो अच्छति, न हि कृतकानां द्रव्यानां अक्षतता विद्यते तेण ण सबमक्खयं वत्तव्यं, ननु संमारः कथं ?, उक्तो हि सो सव्वकालदुक्खो, उच्यते, पण्णवणामग्गोऽयं' जेण वुचति तो सन्चकालदुक्खो, इहरहा सुहंपि अस्थि दुक्खंपि, ननूक्तं सादं च वेदणिजं, सातं च नवपदार्थः, तत्थ पण्णवणं पडुच तत्थिमो पदत्थो-सुहोदय, किं पुण्णं पुबम्मिजति पावं पच्छा मिजति, एगमेगतेणं सर्वदुःखमुच्यमानं ववहारं नावतरति, वज्झमाणाण वझंति सर्वलोके विरु द्वमेतत् वज्झं पाणाति मणसावि ण सम्मतं किमुत वक्तुं ?, कम्मुणा वा कर्तु, अतोन वक्ति वध्याः प्राणिनः, अथ अवज्झा, कथं न वाच्य ?, नन्वेतदपि लोकविरुद्धमेव, कथं ?, अहिंसकः स्वयं न च वक्ष्यति अवध्याःप्राणा इति, उच्यते, सत्यमेतद् स्वयं क्रियते तदन्यस्याप्यपदिश्यते, किन्तु यदि कश्चित् सिंहमृगमार्जारादीक्षुद्रजन्तुजिघांसु यात्-भो साधो ! किमतान् क्षुद्रजंतून घातयामि उत मुंचामीति, तत्र न वक्तव्यं मुंच मुंचेति, ते हि मुक्ता अनेकानां घाताय भविष्यन्ति, एवं चौरमच्छबद्धवंधादयो न वक्तव्या मुंच घातयेति वा, आह च-'ग्रसत्येको मु०' अव्यापार एष साधोः, तेन व्यवहारपक्षे नावतरति, यसाच्च व्यवहारपक्षातिक्रान्ता एवंप्रकारा वाक् तस्मादिति वाचं ण णिसरे, एवं ताव लोगो जं भणति 'असेसं अक्खयंति वा' तंतहा ण वत्तव्यं, उच्यते किंचि
॥४११॥
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमत्रकतागचूणिः ॥४१२॥
एकान्त निरर्थकत्वादि
तो कहं एगतेणं एवं बुचा
अनउत्थियनिहत्थाण
दन्यथा, जहा कि?, दीसंति ॥६६६॥ (सूत्र), णिहुअप्पणो स्वशास्त्रोक्न विधानेन निभृतः आत्मा येषां ते भवंति निभृतात्मानः युगंतरपदिद्विणो परिपूतपाणियपायिणो मोइणो णगणिणो विवित्तिका, तेसिंपिणो ध्यायिन इत्येवमादि न निभृतं, भिक्खामेतवित्तिणो साधुजीविणोति ण कस्सइ उवग्गण जीवंति, के ?, ककुहागकुसयावजिणो, एवं वत्ते ते मिच्छा पडिबजंतित्ति, एवं दिलुिन धारेज, परेण पुढेण एवं भणेजा-एते वरागा बालतपस्सिणो सव्वं मिच्छा करेंति, लोकविरुद्धं च, तं भणंतस्स ते लोए गाढस्ट्ठीभृता पन्छा लोगो मा भणिहितित्ति एते मदीये सत्थिया गुणद्वेषिणः, अविदुः रुस्संति ण य उवसमंति, तेवि य जाव गेवेजा ताव उववजंति तो कहं एगतेणं एवं वुच्चति-सव्वमेतं णिरत्थगं किलिस्संति, नो णिचपुट्टो वा भणिति-अणागाढमिच्छादिट्ठीसु, एतेवि किंचिदधेलोगफलिगं णिवत्तेन्ति, अयमण्णो अन्नउत्थियनिहत्थाणं दाणं प्रत्यव्यवहारः-दक्षिणाए पडिलंभो ॥६६७।। (सत्र), दानं देति देयते वा दक्षिणां, दक्षिणां प्रति लंभो, दक्षिणायाः प्रतिलभः, अथवा दक्षिणाया लंभे प्रति दक्षिणालंभस्तया वा लंभितः स प्रतिलम्भः प्रतिमानवत् मम्मानितो वा भवति, एवं प्रतिकारप्रत्यपकाराप्रतिपूजादिष्वायोज्यं, स किं पात्रे वाऽपात्रे वा प्रतिलाभिते ?, ततो पडिलाभो अस्थि णत्थि पुच्छि जति भणति-एकान्ते नास्ति तत्थ दोसा, जारिसंवा विनीयं तारिसेणेव फलेण होतव्यं, तेण अधम्मियस्स कस्सइ इठ्ठदाणं दिण्णं तेणवि मा णाम इटेण फलेण होतव्यं, पावे वा अंतं पंतं दिणं तेणावि णाम अंतफलेण होतव्यं, एवमनेकान्तः, पत्ते तु इट्टमणिहुँ वा सड़ाए अणुपरोधी दिजमाणं महफलं भवति, अपत्ते तु इटमणिटुं वा दत्तं वधाय, तहावि ण वारिजति अंतराईयदोसोत्तिकाऊण, तथाऽणुज्ञायते न देहित्ति मजारपोसगादिटुंतेण मा अधिगरणं भविस्सति, तेण असंजतनिहत्थाणं अन्नउत्थियाण देहित्ति, किंच-इत्थ पुण पावं पुण्णं ण वियागरेजा, मेधावी जइ
NDTERTAmareemusalIMAITANINGHanumIONILISASTHANILAPATIATTITRATHIMATIOHITIHAS
वादक्षिणाया लभ
।।४१२॥
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
॥४१३॥ २ श्रु.६ अ.
P A
| पुण भणति-किं पत्तं जस्स मए दातव्यं ?, कथं ? वा किंवाऽस्य फलमिति तदाऽस्य कथ्यते, यो दातव्यं देयं, एवमेतान्यव्याकृतवक्तनि | यथा येषु स्थानेषु वक्तव्यानि तथोक्तानि अवक्तव्यान्यप्यन्येषु स्थानेषु यथा च वक्तव्यानि तथाप्युक्तं, एतेन लक्षणेनान्यान्यपि तथाऽवक्तव्यानि वक्तव्यानि च विज्ञेयानि, अतोऽतिप्रसक्तं लक्षणमितिकृत्वोच्यते,एवं सर्वत्रैव तद्विकल्पं करिष्यति तेनोद्वारः क्रियतेएकान्तेनैव 'सन्तिमग्गं च वृहए' शमनं-शान्तिः मग्गे-मार्गः जेण कथितेण उवमर्मति सत्ताणि शासनवृद्धिश्च भवति तथा कथयति, सो पुण संतिमग्गो धम्म कहतेहिं पावाउतेहिं संगिण्हंतेहिं उवगिण्इंतेहिं हितो भवति, उक्तं च-'प्रावचनी धर्मकथी' एत्थ णत्थि भयणा, एगंतेन चैवं तथा तथा कहेतब्बं जहा जहा संतिमग्गो बृहिजति इच्चेएहिं हाणेहिं ॥६६८॥ (सूत्र), कतराई ठाणाई ?, जाणि अणादीयं परिणादीयं परिणादीणि अबवहारं णावतरति, जो अत्थि लोए वा अलोए वा ववहारं अवतरति, तेसु सम्वेसु संजयति तिरियमाणेसु अप्पाणं, कथं अप्पाणं वारयति, अबवायं भणंति, एवं धारितो अप्पा कियंत कालं ?, आमोक्खाए जाव ण मुच्चइ सव्वदुक्खेसु असाद्वा, शरीरकत्वे, परि समंता वएजासि मोक्खाय परिव्वएआसित्ति बेमि ।। अनाचारश्रुताख्यं पंचममध्ययनं समत्तं ॥
अनाचारश्रुतमुक्तं, यथा केन वर्जिता अनाचाराः, अनाचारश्च सेवितो सो भावतो तावदुच्यते-जहा अद्दएण, एस अज्झयणसंबंधो, णामणिप्फण्ण अद्दइजं, अदं णिक्खितव्य-णामई ठवणई ॥१८४॥ गाथा, आईकमिति नाम, वत्थाण खिवमद्देण, वण्णदं चित्तकमादिसु आर्दकं लिखितं, आानक्षत्रं लिखितं, उदगई सारदं ॥१८५॥ गाथा, उदकादं यथा उदकाई गात्रं, केवि हरितया सुकंतयाए य अब्भन्तरे जं पंडुरगं, संसारो पण्णाणे णियसे अजवि प्रीत्याः , एवं उल्लोल्लो अस्थित्ति विन्ति, तया
GILAIMARRICANTHANNUARNEAP
॥४१३॥
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
आद्रकवृत्तं
श्रीसूत्रकृताङ्गचूर्णिः ॥४१४॥
यथाऽयं पुरुषोऽस्थिषु निद्धो णजइ, से मक्खिताई अंगाई, आह हि-"त्वचि भोगाः सुखं मांसे", सिलेसद्धं जहा कोइरवंसो विततो समाणो पच्छा सिलेसेण मक्खिजति, पच्छा णिजति, गलितित्ति, एवमादि, द्रव्याई द्रव्याः जहा उदगं सिलेसो य एते दोवि सयं चिय अद्दा अण्णपि आर्द्र कुर्वति, सारदं, छवियद्दा पुण केवलं सयमेवाऽऽर्दा, भावदं रागदं लोगं भणति, आर्द्रसंतानो देवदत्तः स्नेहवानित्यर्थः, णेहतुप्तितगत्तस्स रेणु, उपरुचित्तं च तं कमई, इह तु आईकनाम्ना पुरुषेणाधिकारः, तत्राप्यर्थाश्रयणमेवेतिकृत्वा तत्प्रयोजनमुक्तमेव भवति, द्रव्यभावार्द्रकविशेषास्तु पुनरुच्यन्ते, तत्थद्दओ तिविधो-एगभवियवद्धाउय॥१८६|| गाथा, अदाओ णामगोत्तं वेदेतो ततो समुट्ठिता गाथा, यद्यपि शृङ्गबेरादीनामाकसंज्ञा तथापि तेभ्यो नाध्ययनमिदं समुत्पन्नं तस्मात्तैर्नाधिकारः, जो चेव सो अद्दामिधाणो साधू तेणात्राधिकारः, तदेव अद्दकउप्पत्ती भणितव्या,'तत्तो समुट्ठियमिणं' सा एया गाथा, जेण च तं, पतिट्टिकं णाम गामो, तहिं सव्वे उ परिवसंति, संसारभयुधिग्गा, धम्मघोसाण अंतिए पन्चइतो सह भारियाए, सो विहरति
साधूहिं सह, इतरावि अज्जियाहिं सह, ताई केताए नगरे समोसरिताई, तेण सा भिक्खं हिंडमाणा दिवा, सो तहिं अज्झोववण्णो, । तेण संघाडिगो बुचति-एसा मम घरणी, पडिभजाविजउ, पण चिंतितं-अकजएण ण उवेक्खितव्वं, तेण भण्णति-अजेब कतं
वा मए, सो एवं भणिउंगतो पव्यइयापडिसयं, तेण महत्तरियाए सिट्ठोस उल्लाबो, पच्छा महतरिताए सा भणिया-अजे! अप्णविसयं वच्चाहि, ताए भण्णति-अहं ओलिया कहिजामि, सो पुरिसो, सो उ दूर अण्णदेसंपि वजेजा, अहं भत्तं पञ्चक्खा मीति, एवंति भणति, इतरेण दित्तस्स आगंतूण कहिञ्जति, जहा इमं समोसरणं टुकडं, तत्थ मिल्हिहामो, इतरधा ण सक्कति, सो इच्छंति, दिवसं गणेतो, इतराएवि ते दिवसे आसण्णत्ति काऊणं वेहाणसं कतं, तेहिं आयरियाणं णिवेदितं, जहा पन्चइता कालगता, इतरस्म
॥४१४॥
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसत्रक-10 सोत्तूण अद्धिती जाता, अकजं, महचएणं तवस्सिणी कालगया, तेणवि भत्तं पचक्खातं, तं सो कालं गयो, समणी देवलोएसु ID आर्द्रकवृत्तं ताङ्गचूर्णिः उववण्णा, ताओ देवलागाओ चुता संती मेच्छविसए अद्दगनंसे अगस्स रणो धारणीए देवीए कुच्छिसि पुत्तत्ताए वक्ता, तीसे ॥४१५॥ णवण्हं मासाणं दारओ जातो, तस्स णामं कीरति अद्दओ, इतरोऽवि कालं काऊण देवलोएसु उबवण्णो, तओ चुओ वसंतपुरे णगरे
सिद्विकुले दारिया जाया, इतरोऽवि जुव्वणत्थो जाओ, अण्णदा कयाई सो अद्दओराया सेणियस्स रण्णो दूतं विसजति, तेण कुमारेण पुच्छिन्नति-कहिं बच्चसि ?, तेण वुचति-आयरियविसयं सेणियस्स रणो सगासं, सो तुज्झपि पितियवयंसओ होति, तेण वुचइ| तस्स अस्थि कोइ पुत्तो णत्थि ?, तेणऽस्थित्ति वुत्ते अद्दकुमारो विचिंतेइ-तेण मित्तता होतु, सो तस्स पाहुडं विसजति, एयं अभ| यस्स उवणेतव्वं, सो दूतो तं गेण्हितुं रायगिह नगरं आगतो, सेणियस्स रणो सत्यं अप्पाहणियं अक्खातियं, इतरदिवसे अभयस्स दुक्को, अभयकुमारसत्तं पाहुडं उवणेति, भणिओ य-जहा अद्दकुमारो अंजलिं करेइ, तेण पाहुडं पडिच्छिअं, दूतो य सक्कारिओ, अभओऽवि परिणामिताए बुद्धीए परिणामेऊण सो भवसिद्धीओ जो मए सद्धी पीति करेइ, एवं संकप्पेऊण पडिमा कारिजइ, तं | मंजूसाए छोढं अच्छति, सो दूतो अण्णतावि आपुच्छइ, तेण तस्स मंजूसाए अप्पिता, भणिओ य एसो-जहा कुमारो भण्णइ-एतं मंजूसं रहस्से उग्घाडेजासि, मा महायणमज्झे, जहा ण कोइ पेच्छेइ, बहुपाहुडं पेसति, सो दूओ परं णगरं पडिगओ, अदस्स | रण्णो सेणियपेसितं पाहुडं उवणेति अद्दस्स, सकारेतूण पडिविसजिओ, कुमारस्म मूलंगओ, अभयपेसवितं पाहुडं उवणेति अप्पाहणियं च अक्खाति, तेणवि सकारेऊण पडिविसज्जितो, इतरोऽवि तयं गहेऊण उबरिं भूमि दूरूहित्ता जणविरहियं करेत्ता मंजूसं उग्घाडेति, सो पेच्छेति उसभसामिस्स संभं पडिमं, तस्स ईहापोहमग्गणगवेसणं करेंतस्स कहिं मए एयारिसं रूवं दिद्वंति ?, ॥४१५॥
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥४१६ ॥
चिन्तेमाणस्स जाइसरणं उप्पण्णं, अहो मम अभरण गाइकिचं कथं, रहस्सिगं तं च काऊग परिभोगं उचितं परिभुंजति, ताहे रणा कथितं - जहा कुमारस्स जप्यमिति आयरियविसयातो पाहुडे आणीतं तप्यमिदं जहोचितं परिभोगं न परिभुंजति, रायाए चिंतितं -डो कुमारो भवति वच्चतस्स अण्णेहिं आइक्खिजति, तेण चिन्तितं - जड़ किहइ नस्सामि तो नहुं कज्जं भवति, सव्वधावि जहोचितं भोगं भुंजामि, रण्णा सुतं परिभुंजति, तस्सगासे पंचन्हं कुमारामच्च सताणं पंच पुत्तसयाई आणविदिण्णाई, भणियाइओजड़ कुमारो णस्सति तो सव्वे विणासेमि, ते तं कुमारं आदरेणं रक्खंति, कुमारेणोवायो चिंतितो, आमवाहणियाए णिग्गच्छामि, एवं विस्तासेण पाओ आसं विसजेऊण, देवताए य भणियं - सउवमग्गं, इतरेऽवि पविसित्ता अडवीए चोरियं करिंता अच्छिति, इतरोऽचि णाओ एकारसमं सावगपडिमं पडिवजित्ता आगतो वसंतपुरं नगरं, आयावेंतस्स पाडिहेरें कतं देवताए, तत्थ आतचिंतो अच्छति, ताए दारियाए भण्णति - अहो मम पती आहेस, ताहे अद्धतेरमहिरण्णकोडिओ पाडियाओ, राया ओट्ठितो घेतुं, सप्पा उट्ठेति, देवताए भणितं - एतं तीसे दारियाए पितुणा संगोचितं, सोऽचि पगतो, सा सेट्ठिधूता अण्णेहिं वरिजति, तीए माता पितुं भ - एकस्स दिण्णा, जस्सेतं धणं भुंजं, तुमं जाणसि कहिं सो ?, णत्थिं, गवरं पाए जाणामि, ताहे सा ताहिं भिक्खा दवाविजति जति जाणसि तो गेण्हेज्जासि, इतरो बारसहं चरिसाणं आगतो, सो तीए पाएहिं णातो, तस्स पच्छातो विसजिता, तो चिंतियं - उड्डाहो, पडिभग्गो, तस्स तहिं पुत्तो जातो, चारमण्डं वरिमाणं तहिं आपुच्छति सा तहिं परुन्निया, सो दारओ भगतिकिं कर्त्तसि, पिता ते पञ्चइडकामो तो सुहं जीविस्सानि, सोऊण पुत्त्रेण वेदितुमारद्धो, तेणत्रि चिंतितं - जड़एहिं तंतूहि वेढिति तत्गिाणि वरसाण अच्छामि, तेण वारसहिं वेढितो ताहे चारस वरियांणि, पच्छंतो पुण्णेहिं पञ्चतो, ताए अडवीए बोलेति जीए
आर्द्रकवृत्तं
॥४१६॥
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
RESE
श्रीसूत्रक-B. ताई पंचसताई, तेहितो पञ्चभिण्णाए य पंचवि सयाई पव्यइताईं, सो जाति तित्थगरमूलं, सोरायगिहं णगर पविसंतओ, गोसालेणधर्मकथाताङ्गचूर्णिः समं वातो, बुद्धेन समं वादो, धिजातिएहिं परिवाएहि तावसेडिं, सव्वे पडिहंतुं सामिपादमूलं जाति, तस्स वचंतस्स हत्थी वारि- निर्दोषता ॥४१७|| छुटओ, सो हत्थी अगं पेच्छिऊण एवं चिंतेति-अगस्स तेयपभावेण मुंचामि, तस्स य तेयपभावेण बंधणाणि छिण्णाणि, हत्थी
| गट्ठो, अदओ भणति-ण दुकरं वारणपासमोयणं, गतो णामणिप्फण्णो, सुत्तालाबगणिप्फण्यो सुत्तमुच्चारेतव्वं-पुराकडं अद्द ! इमं ॥६६९॥ वृत्तं, ततस्तमा राजपुत्र प्रत्येकयुद्धं भगवत्पादमूलं गच्छमाणं गोसाल आह-'पुरेकडं अद्द ! इमं सुणेहि' सर्वैरपि तीर्थकरैः कृतं पुरेकडं, आर्द्रक इति आर्द्रकसामन्त्रगं हे आर्द्रक राजपुत्र !, इमं यद्वक्ष्यामस्तच्छृणु 'एगंतयारी समणे पुरासी' सोऽयं वर्द्धमानः यत्सकाशं भवान् गच्छति पूर्वमेकान्तवारी आसीत् , तदेकान्तं द्रव्ये भावे च, द्रव्पैकान्तमारामोद्यानसुण्णघरादीणि एतेसु एगतेसु चरति एगंतचारी पुरा आसित्ति, एस मए सद्धि लाभालाभसुहदुक्खाई अणुभवितवां, तत्थ भावणाठाणमोणासणादीहिं उग्गेहिं तवचरणेहिं णिन्भत्थितो समाणो दुक्करं एरिसा चारि जावजीवाए धारेयव्यत्तिकाउं मामवहाय बहवो मिक्खुणो मद्विधां प्राणादमात्राहार्यां मुंडेति, पिडिते य मुंडेता य२ तेहिं बहूहिं परंसतेभ्यः इण्हि-साम्प्रतं आइक्खइ पुव्यावरण्इं, अदो व णं मिक्खुचरियादिकायकिलेसे णियत्तचित्तो'पृथक् पृथक् पौनःपुण्येन जो जहा उववसति तस्स तहा परिकहेंतो अपरितंतो गामणगराई आहिंडति, वित्थरेणंति 'अनेकैः पर्यायसु किल एप, सर्व इति लोकोत्पत्तिः, यतो पत्तियंतु पवत्तयंतो, एवं पूआगारवपरियारहेउं कति हिंडति गामाणुमाम, इत्यस्मात्कारणात्-साऽऽजीविया पट्टविया ।। ६७० ॥ वृत्तं, इथस्था हि एगाणियं विहरतं ण कोइ पूएइ, ण वा अभिगच्छति, अथिरधम्मा अथिरो, कधमस्थिर इति चेत् यदा सो एगंतचारी भूत्वा स- ॥४१७॥
प
M
ata
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः | ॥४१८||
भातिगृहस्थान आरामगतो वा वृक्षमूलाश्रितो गृहं सरणमित्यर्थः त्यक्त्वा गृहं किं पुनः गृहप्रवेशनेन ?, गणः समूहः, गणमध्ये आख्याति, नैककस्य, भिक्षुमध्ये सदेवमणुआसुराए परिसाए परिवुडो, जनाय हितं जन्यं बहुजनाय बहुजन्यं तं चार्थं कथयति, न सूक्ष्मं ण संघायति 'त्ति न संधिति, अवरं णाम जेनिमं तं साम्प्रतीयं वृत्तं - रत्नशिलापटः सिंहासनं छत्रं चामरं, अथवा'अशोकवृक्षः सुरपुष्पवृष्टिर्दिव्यध्वनिश्वामरमासनं च भामण्डलं दुन्दुभिरातपत्रं, सत्प्रातिहार्याणि जिनेश्वराणाम् ॥१॥ अनेन देवेन्द्रदुर्लभेनापि विभूतिवृत्तेन यत्पूर्वादृतं एगंतचारितं तदन्योऽन्यव्याघातान्न संति । किंच एगंतमेवं अदुवावि इहि ॥ ६७१ ॥ यदि एकान्तचारित्वं शोभनमेतदेवात्यन्तं कर्त्तव्यमभविष्यत् । उत मन्यसे इदं महापरिवारवृत्तं साधु तदिदमादावेवाचरणीयमासीत्, तो किंवा समधियाई वरिसाई किलेसितो ? यद्यस्मादिदं साम्प्रतीयं वृत्तं पोराणं च दोऽवि अण्णोऽण्णं ण समेन्ति न तुल्ये भवत इत्यर्थः तस्मादतो पूर्वापरव्याहतवादी कारी च नाभिगमनीयोऽस्ति, एवं गोशालेनोक्ते भगवानार्द्रकः प्रत्येकबुद्धः तद्वाक्यमवज्ञयैव ग्रहस्यैवं आह - भो गोशाल ! स हि भगवान् वर्द्धमानः 'पुधि वा पच्छा वा पुत्रि छउमत्थकाले पच्छत्ति णाणे समुपन्ने अणागतं जावजीबाए तेसु तेसु तिकालेसु भगवान् 'एगंतमेवं पडिसंदधाती'ति वक्तव्ये ग्रन्थानुलोम्यात्सुखमोक्खोच्चारणाढत्तबन्धानुवृत्तेश्च पसत्थं याति, स्यात्किमर्थं कथयति ? - 'ममिच्च लोगं ॥६७२॥ वृत्तं सम्यक् ज्ञात्वेत्यर्थः, तसाणं थावराणं जीवाण खेमं सयं करेति, अवधमित्यर्थः, अण्णेवि जीव अण्णेसिं च जीवाणं खेनं काउकामो कथेति, समणेति वा माहणेति वा एगहूं, स एवं 'आक्खमाणोऽवि' अपि पदार्थादिपु ' जनमहस्रयोः जनसहस्राणां वा मध्ये एकभावः एकत्वं सर्त्तर्द्धातोः सारि इत्येवं कृते सृजति कश्चिदित्येवं विगृह्य मारयतीति भवति एकत्वं गमयति, कथं नाम भव्याः एकत्वं भजेयुः प्रव्रज्यामित्यर्थः, रागद्वेष
धर्मकथानिर्दोपता
॥४१८॥
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मकथानिदोपता
श्रीसूत्रकताइन्चूर्णिः ॥४१९॥
विषमुक्तं हि एक तस्स वल्लुलो(त्थुतो), आत्मानमपि च एगंतमेवं सारयतीति, रागद्वेपमहीणतं, जेण मज्झवि वसंतो, तथा चोक्तं 'कामक्रोधावनिर्जित्य०', स्यात्-तदेतदेकत्वावस्थितस्य कृतार्थरय च किं परोपदेशेन?, तदुच्यते कर्मक्षयार्थ, आह हि 'यनैतच्छभं तीर्थकरत्वनाम 'तीर्थकरस्वाभाव्यात् वेति, उक्तं-'तत्वाभाव्यादेव०' तं वद्धति, अर्चा नाम लेश्या, सा य शुकलेसो चेव, न राग| दोसाभिभूत इव संकिलिट्ठलेसाओ परिणमति, अथवा अचंति मरीरं, सीहासणे आविट्ठोवि धम्म कहतो तेण पुप्फवत्थगंधादीहिं अलंकारहिं तहा अर्च एव निर्भूप इत्यर्थः, निदोपत्वाच्च, धम्मं कहेंतस्स उणत्थि दोसो ॥६७३॥ वृत्तं, क्षान्तिग्रहणं यतिवि दुधियडयुद्धिं चोदेति न वा कथ्यमानं परियच्छति तत्थवि ण रुस्सति तो ति कसायदंतो 'जिइंदिओ'त्ति इंदियदंतो, पृथगुचारणा इंदियणोइंदियदंतविसेमो दरिसितो ककडुगणिठुर सावजा य भामादोसा, हितमितदेशकालादि भासागुणेहि, आहहि"दिट्ट मितं असंदिद्धं०" स्यादसौ भापादोपगुणज्ञो किं भगवान् समाख्याति १, उच्यते-महवए पंच अणुवए य ॥ ६७४ ॥ वृत्तं, साधूणं महब्बए सावगाणं अणुव्वए य, महव्यए तविवरीता एव प्राणवधादयः पंचाश्रया भवन्ति, 'संवर' इति इंदियाणं 'विरति'त्ति महाव्रतवत्ता, इंद्रियसंवृतस्य सतो विरतिर्भवति, अथवा असंजमाविरते 'इहे'ति इह प्रवचने लोके वा श्रमणभावं | श्रामणीयं प्रज्ञानवान् प्रज्ञो, ण आख्यान्नपि वाक्यशेपः 'लवं' कर्म ततोऽवसकति लवावसर्की न, नो वाचिकेन कर्मणा मानसेण | वा युज्यत इत्यर्थः, श्रमणो भगवानेव एवं ब्रवीमि स्वयमपि 'भगवं पंचमहब्धयगुत्तो इंदियसंवुडो य विरतो य । अण्णेसिपि तमेव य धर्म देसेति गाहेति ॥१॥',यसात् ब्रवीपि वयमपि व्रतमन्तः इन्द्रियसंवृत्ता विरताच, यदि च मन्यसे शीतोदकपायित्वाद् बीयादिकन्दभोजनात् उद्दिवभोजनात् स्त्रीविषयोपसेवनाच किमसाकं ?, असाधुत्वं, तत्रेदं कारणं शृणु-अस्माकमाजीविकानामयं
॥४१९॥
JATARIATRE
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
आजीविकनिरासः
श्रीस्त्रक- कृतान्तः, क इति चेद् उच्यते-सीओदगं सेवउ ॥६७५॥ वृत्तं, सीतमसत्थोवहतं सीतमेव जलं, बीजं जस्स, को एस भवति ? বারমূর্তিঃ
सब्बो चेव वणस्सती गहितो, आत्मन्याधाय कृतं आधाकर्म, इत्थियाओ य, अम्हे एताई पडिसेवामोत्ति तेण असंतेति सणु कारणं॥४२०||
आतवधम्मपरिताविता सीतोदकेण 'अप्पाइजामो, कन्दमूलादीणि 'आधाकम्मं च शरीरसाधारणहमेव पडिसेवामो, न चान्यकृतेन न कर्मणाऽन्यो बध्यते, प्राणानुग्रहाच आधाकर्मानुज्ञा, एवं कृतादीन्यपि अस्मानाधाय क्रीतानि कल्पन्ते, इत्थियाओवि आसेविजंति
मनसो येन समाधिमुत्पादयन्ति, सेव्यमानास्तु उच्चारप्रश्रवणनिसर्गदृष्टान्तसामर्थ्यात् मनःसमाधिमुत्पादयन्ति, ततो ध्यावाद्याः शेपाः क्रियाविशेपाः स्वस्थचित्तैः सुखमासेव्यते, परानुग्रहाच सेव्याः, आह हि-"सुखानि दच्चा सुखानि" जंपि य एतेहिं सीतोदगादिएहिं इत्थीपज्जवसाणेहि कम्मं उबचिजतित्ति यदि मन्यसे, एगंतचारीसु एगते उजाणादिसु बरंति एगंतचारी इहई आजीवकम्मे जम्हाणं आतावणमोणत्थाणासणअनमनास्नानकादीहिं घोराणि एतेहिं चेव एगंतवत्तादीहिं गुणेहिं ख विजंति, जतिय सीतोदगादिदोसोवचितं कम्मं ण सकामो खवितुं ततो अणेगभवसहस्ससमन्जितं कम्मं कथं खविस्सामो?, तेण 'अप्पेण बहुमेसेज' सीतोदगादिसेवा अणुस्सिता तदेवमादिदोसेसु अदोपदर्शित्वादेहि आगच्छ, एवं गोसालेनोक्ते आह-सीतोदगंवा तह बीअ०॥ ६७६ ॥ वृत्तं, इह सीतोदगं वीजमायं आधायकम्मं इत्थियाओ य सेवमाणावि वयं समणा होमो यदुक्तं त्वया तेन समानवृत्तत्वात् अगारिणो समणा भवंति त्वन्मतेन, तेवि हि सीतोदगादीणि सेवंति, तेन प्रकारेण तहा तेवि तहप्पगारं वृत्तं कुर्वन्तीत्यन्यथा वा का प्रत्यासा?, अथ मन्यसे समानवृत्ते वयमेव श्रमणान गृहस्थाः पंचिकात्र न भोजयितव्या जे यावि सीतोदगमेव (बीओदगभोति) भिक्खू ॥६७८|| वृत्तं, कोइ णम्मित्थीओ परिहरति लोकरवभीतो, बालो वृद्धो वा, न धर्मयोग्यो वा
manate
॥४२०॥
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः ॥४२१॥
सीवर्जमपि सीतोदगभोजी नामभिक्खू मिक्षां च इह ताव के जीवतो ध्याननिमित्तं जीवितट्टता एवंप्रकारा, नातीण संजोगो णाति संजोगो पूर्वापरसंबंधादि, अपि पदार्थादिषु णातिसंयोगमिति दुप्पज्जहणिजं, मुमुक्षवोऽपि संतः कायोपका एव भवति, अनंतं कुर्वन्तीत्यनन्तकराः कर्मणां संसारस्य भवस्य दुःखानामेवेत्यर्थः एवमुक्तो आर्द्रकेन गोशालो जाहे अण्णं उत्तरं न तरति ताहे अण्णउत्थिए वितिञ्जए गिण्हति दुब्बलो वा कडुच्छडीए, एवं वाई तुमं ( इमं वयं तु तुमं ) ||६७९॥ वृत्तं एतां एतत्त्रकारां, प्रादुः प्रकाशने, प्रकाशं कुर्वन्तीत्यर्थः, कथं १, भणति - सीतोदकार्य आधाकम्माई इत्थिया जीवो आउय सेवमाणा अममणा भवंति कायोवगा, कायोवगत्वाच्च नांतकरा भवति, तेन शाक्याः सर्वे शीतोदगभोजका ये आधाकम्माई सेवंति अभमवि प्रेष्यगोपसुवर्गाणां सांख्यास्तु 'प्राप्तानामुपभोग' इति वचनात् एवं वाचः प्रादुः कुर्वन्ति, प्रवदनशीला प्रावादुकाः तान् गरहसि आत्मोत्सेकेन, न चोत्सेकः शिवाय, आर्द्रक आह-ननु पावादिनोऽपि पुढो, ते हि पावादिया पुढोति आत्मीयं पक्ष कीर्तयन्तो| वर्णयन्तः स्वं स्वं दृष्टिं कुर्वति करेंति प्रादुः, प्रकाशयन्तीति- अण्णमण्णस्स तु ते (ते अण्णमण्णस्स उ ) || ६८० || इति प्रागुपदिष्टाः प्रावादुकाः अन्यश्वान्यथ अण्णमण्णं अण्णमण्णस्स विविधं विशिष्टं वा गरहमाणाः कुदृष्टिमाचरंति, वाक्याध्याहारः आख्यान्ति परशास्त्रदोषांच आविः कुर्वते, श्रमणाश्च ब्राह्मणाच, किमाख्यान्दि, 'सतो य अस्थि असतो य' स्वमात्मीयवचनमित्यर्थः, तस्मात् सुतं श्रेयोऽस्ति निर्वाणमित्यर्थः, परस्मात्परतः, अन्यस्मात्प्रवचनादित्यर्थः, नास्तीति नास्ति, निःश्रेयसं वा निर्वाणमित्यर्थः, एवं ते सर्वे अहमिति व्यवस्थिताः स्वपक्षसिद्धिमिच्छन्ति परपक्षस्य चासिद्धिं उक्तं च- "जहिं जस्म जं ववसितं" वयमपि स्वपक्षमेवावलंब्यापरां शाक्यां दृष्टि गरिहामः तान् ननु किंच गरहामो ?, न यथा त्वं पापदृष्टिः मिध्यादृष्टिः मूढो मूर्ख : अजान को वेति,
आजीवि कनिरामः
॥४२१॥
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
- श्रीमूत्रकताङ्गचूर्णि: ॥४२२॥
किंचिद्रूपेन रूवमिति यथा लोको लोकं. कस्मिँश्चिदपराधे आक्रोशति काणः कुब्जः कोढी वेति, जात्या वेति चण्डालकर्म करोति,
आजीवि
कनिरासः नैवं किंचिद्रूपेण त्रिदणिडक दुष्ट परिव्राजक दुष्ट ! इदं ते दुष्टं शासनं, तेन मूर्खकपिलेन किं दृष्टं येन कर्ता क्षेत्रज्ञः, घटं च करोमीत्य संधिं करोति, कुम्भकारोऽकुर्वन् कथ कुम्भकारः, कुर्वन् कुम्भकरो भवति, एवं न त्रूमो, वीतरागोपदेशाद्येपामेपा दृष्टिरकर्त्तात्मा निर्लेपश्च । तेषां घटं साधयामीति मृत्पिडदण्डाद्युपादानक्रियैव न युज्यते, निर्लेपस्य च शौचक्रिया वा किं क्रियते?, कथं चास्य केवलज्ञानं नोत्पद्यते शुद्धस्य ?, यतः शाक्या अपि नो रूपताः प्रत्यक्षमित्यर्थः, हे कपायकठ शाक्याक शाक्यपुत्र कथमिदं ते दृष्टं सुखमस्ति चेन्न च सुखी तहा स्कन्धाः, न च किलिस्मतां, न किं चूस्यते, येषामेपा दृष्टिः सुखमस्ति चेन च सुखी, त एव दोषाः अभिमुखं अमिधारयामः, चाचं बेमीत्यर्थः, किन्तु खं दृष्टिं संदिटुं करेसो कुर्मः प्रादुः प्रकाशमित्यर्थः, तद्यथा-जीवं प्रति सद्भूतोऽन्यो मृतॊऽम्त्यात्मेति, यस्य पुनर्वादिनः नास्त्यात्मा तस्य जातिसरणादीनि न विद्यन्ते, दानदमाध्ययनक्रियाश्च न युक्ताः, न तु ब्रमः शाक्या अन्ये वा नास्तिकवादिनः हे मुर्खा !, यद्यात्मा नास्ति ततोऽसौ शुद्धोदनपुत्रो वृद्धो नास्ति, वक्तृवचनवाच्याविशेषा न कि केन कस्स चोपदिष्टमिति, ननु मत्तोन्मत्तालापः, एवमन्यत्रापि प्रवादिष्वायोज्यं, इत्येवं दृष्टिं गरहामो, नतु किंचि. द्वादिनां संमुखे बमो घिकिमास्से, मृर्खदृष्टिमिथ्यादृष्टिति एवं स्वदृष्टौ प्रादःक्रियमाणाया तिष्णि तिमट्टाई दिहिमताई परूविजंति, मिच्छत्तंतिका तेसु दिट्ठी न कायव्या, स्यात् किं तत्प्रादुःक्रियते ?,'मग्गे इमे किट्टिए आरिएहि' सम्यग्दर्शनादिमार्गः कीर्तितः आख्यातः जाणारियादीहि, नास्योत्तरोऽन्यो मार्गो विद्यते शोमनपुरुषसर्वज्ञत्वात्तथाकारित्वाच अजूक दुजओन पूर्वापरव्याहतः शाक्यस्येव, यथा ज्ञानमुत्पन्नं, आर्द्रकं च राजपुत्रं मृतं न ज्ञातवान् , स्यादेकं किं निष्ठुरं स्पष्टं नाभिधीयते, त्वं मूल् वा कुदृष्टि- ॥४२२॥
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक- जाङ्गचूर्णिः ॥४२३॥
ति, तदुच्यते, मा भूत्तस्य दुःखं, स्यात्कि वा निष्ठुरमुच्यमानस्य मनो दुःखाच्छरीरमपि स्याद् हृदयरोगादि, तेण उट्टे अहेयं आजीवि ॥६८२॥ पण्णवगदिसाओ गहिताओ ते थावरा तमा पाणा भूयामिसंकाए संकालये अण्णाणे च, इहं तु भवे चुसिय, बुसियं बुसिमं कनिरास:वुत्तो, ण किंचि गरहति जिंदति वा सव्वलोए, सव्वलोएत्ति त्रैलोक्ये पासंडलोके वा, एवं निलोठिते वादे आजीविकगुरुराह-यद्य--IN सावेवं गुरुतिरागोऽनुत्तरमार्गोपदेशकत्वात्सत्पुरुषः सर्वज्ञश्चाथ किं यथा चयं आगंतारादिसु ण वसति सत्तूजणे, आगंतारे. आरामगारे ॥६८३।। वृत्तं, आगत्य २ यस्मिन्नरास्तिष्ठन्ति तदिदं सभा प्रपेत्यादि, आरामे आगारं २, ममणो सो चेव जो भंतित्ति तित्थगरो, भीतो ण अवेति वा स्यात् , कस्य भीतः१, उच्यते-दक्खा, दक्खा नाम अनेकशास्त्र विशारदाः सांख्यादयः किंचिदणेण केचिदतिरिक्ता जत्थ ऊणा अतिरिक्ता वा तत्थ समाधि अस्थि, जपलप व्यक्तायां वाचि लपालप इति वीमा भृशलपालपालपा वा, जहा दवदवादि, तुरितं वा गच्छ गच्छ वा, उक्तं हि-"देवदेवस्स", अथापियं एवं वडवडादि किमेवं लवलवेसि ?, त एव दक्षाः?, पुनरुच्यन्ते मेधाविणो ॥६८४॥ वृत्तं, ग्रहणधारणासमर्थाः, शिक्षिता अणेगाणि व्याकरणसांख्य विशेपिकचौद्धाजीवकन्यायादीणि शास्त्राणि, बुद्धिरुत्पत्तिकाद्या तत्र विनिश्चयज्ञा इति, निपद्यानि सूत्राणि जानन्ते पठन्ति वा गद्यन्यूतकानि, तानि च परोपपेतानि, अर्थ चानेकप्रकारं जानते भापन्ते च विशारदाः, जानका एवैते चैवं जानका बहुजनसन्निपातेषु वसंतं पुच्छिसु, मा णे अणगारा शाक्यदीवकाद्याः पृष्टवन्तः, पुच्छिसुत्ति णूणं कत्थइ, सो बहुजणमगासे सभादिआवासे आवसितो संतो, तेहिं पुच्छितब्यो अन्नहन्तो तद्भयान्मा में पुच्छिस्संति, अनिवहंतो य महाजणमज्झे लजावितो होमु परिभूतो अ अजाणओत्ति, 'इति' एवं 'संकमाणे बीहमाणे इत्यर्थः, 'ण उवेति तत्थ' सुण्णघरजिण्णुजाणगिहेसु पंडितजणेण सुरभिगंधेसु आसेवति, आह च-"पाएण खीणदव्या"
॥४२३॥
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः ॥४२४॥
इत्यादि समयत्वात् न वीतरागो न च सर्वज्ञ इति, किंचान्यत् कत्थति दर्शपि गंतुं कथयति, काणि य गामणगराणि ण चैव गच्छति, काणि य· बोलेउंपि कथेति, न च वीतरागस्य चैपम्यं युज्यते स हि पर्जन्य इव सर्वत्र समकारी, आह च- "विद्याविनयसंपन्ने, ब्राह्मणे० " उच्यते, णो काम किच्चा || ६८५॥ वृत्तं, 'कमु इच्छायां करणीयं कृत्यं अकामं कृत्यं करोति अकाम किच तन्न तावदकामः कथयति बालवत् मन्यमानोऽपि परानुरोधात् न गौरवाद् वा, न बालकिचंति न बलातकाराद्, हख दीर्घते विषध्यानुलोम्यात्, बलकिच्चेति वक्तव्ये चकारस्य दीर्घत्वे कृते णाम बालकिच्चा भवति, जहा चलं, णाणादिमति यो येण, कुतस्तदिदं भयं जितभयस्य ?, स्यात्कथं व्याकरोति ?, तदुच्यते-एमिरकामकृत्यादिदेपैिर्विप्रमुक्तः विविधं विशिष्टमन्येभ्यो बालादिभ्यो वा करेति विविधं करेति, पुच्छं नितमिति प्रश्नः पुट्ठो अपुट्ठो वा, जेण अपुट्ठे करुणापि अस्थि, जहा चिरसंमट्ठोऽमि मे गोतमा ! आयातिठाणाणि य, अथ विपि किं वीतरागस्स धम्मदेसगाए ?, कथं वा गंतुं कथेति ?, तत्थवि अणियमो, कत्थयि गंतुं कथेति, मज्झिमं गंतुं तप्पढमताए गणधरा संबोधिता, तत्थ गंतुं कथेति तं वंदणवतीयादीहिं आगताणं देवाणं पाएणंति चेव, तेनोच्यते-गंता च तत्थ || ६८६ ॥ वृत्तं, पसिणं प्रश्नः प्रजावत् जत्थ जागति धुवं पडिवज्जिस्संति तत्थ गंतुं कथेति, जेवि सोउं एंति तेर्मिपि द्वाणट्ठितो चेव कथयति, ण जाणति, जं जुत्तं जत्थ ण कोइ पडिवञ्जति तत्थ ण चञ्च्चति, अमूढलक्षत्वाच्च ठाणत्थोवि
कथेति जत्थ ण कोइ पडिवञ्जति, किं भणसि १, जइ सो एवं 'वीतरागो सव्यण्णू कथयतो कीस अणारिए देसे गंतुं ण संयोधयति', तत उच्यते-अणारिया जे देसा सगजनणादी दृष्टिदर्शनं परित्ता इति परित्तदर्शना दीर्घदर्शना न दीर्घ संसारदर्शिनस्तदपायदर्शिनो वा, इहलोकमेवैकं पश्यन्ति, को जाणति परलोगो १, शिश्नोदरपरायणाः, न एते धम्मं प्रति पश्यन्त इति शङ्कमान
आजीवि कनिरासः
॥४२४॥
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ वाङ्गचूर्णिः ॥४२५ ॥
इत्यर्थः, शंकाशब्दो ज्ञानार्थ एव तदुभये मन्तव्यः, आह हि "शके प्रहर्यतुला ०" जेविय आरियदेशेषु अणारियदेसेण अपरिता' गामा णगरा य तत्थवि ण वच्चड, ण वा तेसिं कथयति, तदेवं भगवंतो देसे तारिमएव अंगारियेतुले इत्थं धम्मं कोइ पडिवजइत्ति; नतु भयाद्भवतां सदेवासुराए परिमाए, देवा अच्छराइयाणं तिष्णि वा, तिदिनिं चैव तेसिं चेव, भवद्विधाः परपासंडतित्थगरापि न शक्नुवन्त्युत्तरं दाउं, किं तर्हि तच्छिया आत्मवलिष्टाः प्रसभमिद्धाः, तिष्ठन्तु ताव, एवमुक्त आर्द्रकेन गोशालः पुनराह अस्तु ताव जत्थ जत्थ पडिवज्र्जति धम्मं तत्थ गमणं कथणं च-पन्नं जहा वणिए ।। ६८७ ॥ वृत्तं, तुल्लो सों णासो, पण्णं जहा पण्णंति तमिति पण्णगं गणिमघरीमादि, उदओ लाभओ, उदयसेस अंडा आयस्स हेतु एतीत्यायो लाभ इत्यर्थः, 'पंज संगे' पंजनं सक्तिर्वा संगः, जन्थ लाभओ तत्थ वणिया भंडे घेतूण वचंति, एवं णाम तुज्झांवे तित्थगरी जंत्थ लाभ ओ तत्थ वच्चति कथेति वा इत्युक्तौ ब्रवीमि 'ततोव मे', इति एवं इच्चेवं होति मम तका, तर्का मति मीमांसावा. इत्युक्तो गोशालेन राजमू, नुराह अस्तीयं एगदेसोपमा जहा लाभगट्ठी वणिओ चंवहरति एवं भगवं लाभट्टी तवं च संजमं च करेइ, तस्स के गुणा भवंति ?, | तदुच्यते-णवं ण कुजा ||६८८|| वृत्तं जतो ताव कम्मखत्रणा उद्वितस्स ण बज्झति तेण संजमं करेति, जेण विधुणिजड़ पुरा गं पावं तेण तवं करेइ, चिचा छड्डेतुं असोभणमर्ति अमर्ति, अण्णहेतुं वा पूजापरियारहेतुं ना पण कथेति, तीर्णोवि परान तारेतीति, स्याद् धर्मकथायां कः प्रस्ताव: संजमस्य तपसो वा यद् त्रविपि 'णवं ण कुजा विहुणे पुराणं १', तदुच्यते-णाणं सिक्खति गाणं गुणेति णाणेण कुणइ किच्चाई ! णाणी गवं ण बंधेति० किंच- सो य खलु णाणपरिणतो, तेण संवृतो, संवर एव संवरस्तथावि अन्नतरो धम्मकथावसाणो पंचविधो सज्झाओ, इचेवं धम्मकथाएवि संवरड्डाणं उत्तरोऽस्ति तेनोच्यते- 'णयं ण कुंआ विहुए '
गोशालकनिरासः
॥४२५ ॥
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
ARATI
गोशालकनिरासः
श्रीसूत्रकृताङ्गचूर्णिः ॥४२६॥
एतावतो बंभचेरं, एतदेव तद् ब्रह्मणः पदं, ब्रह्मपदं वा, ब्रह्मत्रतं वा, किमिति चेत् ब्रह्मेति चरितं दुविधं तवचरणं संजमजोगो तं उवेतः, उदइओ लाभओ संजमस्स तवस्स वा, उक्तं हि-उदग पक्खे' उदएण वा जस्स अट्ठो भवति, समणो भगवानेव, एवं ब्रवीमि, नतु सर्वसाधर्म्यमस्ति भगवतो वणिज्जेहिं, कथं ?-समारभंते हि वणिया ॥६८९|| वृत्तं, समारभंते क्रयविक्रयभंडसगडवाहणपयणपयावणादीहिं आरंभंता समारभंति छकायभूतग्राम, परिग्रहो दुपदं चउप्पदं धणं धण्णहिरण्णसुवण्णादि त एव ममायमाणा रक्खंता णडविणटुं च सोअंता उवणिजंता य सुबहुं पावकम्मं कलिकलुसं तु एवं वृत्ता, स एवं कम्मसमाचारो य णातिसंजोगो, तं अभिग्रहाय तेमिं अप्पणो य अट्ठाए, आयहेतुति । आयलाभओ लाभट्ठाए एए णाहसंजोगा तस्सहाएत्ति वुत्तं होति, भृशं करेंति प्रकरेंति, सक्तिं संयं । किंचान्यत्-ते हि वणिजा-वित्तेसिणो ॥ ६९० ॥ वृत्तं, 'वित्तं' हिरण्णसुवण्ण वित्तं तं एसति गणो, मिथुनभावो मैथुनं, सं प्रगाढा २ समस्तं गाढाः, भुजत इति भोजनं अशनादि ब्रजंति, भोजनं अशनादि, ब्रजन्ति दिशः संक्षेपार्थ ते वणिओ, वित्तं किमर्थमेपमाणा दिशो व्रजन्ति ?, उच्यते, मैथुनाथ भोजनार्थं वेति, आह हि-"शिश्नोदरकृते पार्थ " विरक्ताः स्त्रीकामेभ्यो जितजिह्वेन्द्रियाश्च, वयं तु तुर्विशेषणे विरक्ताः अन्यतीर्थेभ्यः, किं पुनहीभ्यः, त एवं इत्थिकामेसु वित्तादि भोयणे रसेसु अ अज्झोववण्णा वणिया, जहा रसेसु तहा सेसेसुवि विमएसु सदातिसु, अथवा रस इति सुखस्य आख्या, आह हि-'आश्वादे शीघ्रभावे च' तथा चाह-'विषया विनिवर्तन्ते, निराहारस्य देहिनः।' रसबर्ज, रसेसु गृद्धति सुखेसु गिद्धा इत्यर्थः, इतश्च सामान्यवृत्तं भवतां वणिजा, कथम् ?-आरंभगं चेव परि०॥६९१।। वृत्तं, आरम्भो, उक्षसकटभरादीणां पचनपाचनच्छेदनादीनां च हिंसाद्वाराणां, परिग्रहे ममीकारः धनधान्यादि, संरक्षणं च, परिग्रहार्थमेव चारंभः क्रियते तमारंभच
CIPATELANNILOPARDA
ANANAIDUNI
SHARE
॥४२६॥
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णि: 1182011
For S
परिग्रहांच' अविउस्सिया णाम अवोसिरिउं, णिस्सिता तंमि' आरंभे परिग्रहे वा, पुण्यापरसंबंधे च णिस्सिता, आत्मन इति जीवान् | दण्डयति बन्धवधपरितावणोद्दवणादीहिं तदुःखोत्पादनाद्वा आत्मानं दण्डयंति संसारे । किंचान्यत् 'तेसिं च से उदए' तेसिं वणियाणं 'सो उदय'त्ति सो लाभओ चाउरंतमणंतस साराय भवति, ण तु इह धम्मकथारजलाभो पुण चाउरंतसंसारविप्पमोक्खाय किंचान्यत्, णेगंत णचंतिय (व) ॥ ६९२ ॥ वृत्तं सव्वेसिं वणियाण एगतिओ होइ किरियाइ छेदओ होति, कदाइ लाभओ, | जइचि लाभओ तोवि अग्गिचोरादि सामण्णत्तणेण य जं खज्जइ दिजइ तेण आणचंतियं वदंतित्ति, जुज्जइ, एते दोऽवि पगारा अगंतिए, अथवा विपद अवार्या, दोऽवि पगारा अणुदए चैव, न लाभ इत्यर्थः, तद्विपरीतस्तु णिञ्जरा उदयो, यत उच्यते से उदय से णिजरा लाभः, मोक्षगतस्य सादिअनंतत्वं अणतप्राप्ते, अणतपत्ते तं उदयं, लाभक इत्यर्थः, साहयति-आख्याति सिलाहति या प्रसंसतीत्यर्थः, णातीति ज्ञातिः कुली, यः त्रायतीति त्राती, स चैकः एकान्तिकत्वाच्च परम लाभक इति, तदेवं वणिग्भ्यः भगवंतं सुमहद्भिर्विशेषैर्विशिष्टं संतं यत्नैः समाणीकरोषि तं पुनरयुक्तं, कतरैविशेषयन्ति णणु जे समारंभादिभिः पंचभिर्विशेषैराख्याताः, इमे चान्ये विशेषाः, तद्यथा - अहिंसकं (यं) || ६९३ ॥ वृत्तं, अहिंसको भगवान्, ते हिंसका, सव्वमत्ताणुकंपी च भगवं ते णिरणुकंपा, दसविधे धम्मे द्वितो भगवं, ते तु वणिजा, किमत्थं धम्मे स्थित इति चेत्, कम्मविमोक्खणट्टाए, पुनः कर्म्मविमोक्षार्थं अभ्युत्थिता, धनार्थं तूत्थिताः, तदेवं अणेगगुणसहस्रोपेतं, 'आयदंडे 'ति आत्मानं दण्डयंति जीवोवघातित्वात्, समाचरति इति समं आचरंता समाचरंता, तुल्यं कुर्वन्ता इत्यर्थः, समानयंतो वा समानं कुर्वन्त इत्यर्थः, एतद्धि तओअघोरमज्ञानं चेति, तमेवं प्रतिहत्य निर्वचनोऽयमितिकृत्वा चाजीवकपुरुपं गोशालं भगवंतमेव प्रति ययौ तथार्द्रकेन गोशालमवधीरितं
गोशालकनिरासः
॥४२७॥
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
॥४२८ ॥
मत्वाद्वाभ्यां कारणाभ्यां तुष्टाः शाक्यपुत्रीया मिक्षवः, कथमिति चेत् यदेषो अस्माकं प्रत्यक्षतोऽनेन निगृहीतः, यच्चास्माकमिदानीं लाघा बहुपरिवारो राजपुत्रोऽस्माकमायास्यतीति, अतः गुणशीलमुद्यानं भगवत्समीपं प्रत्यायातस्य संचला भूत्वा बुद्धसिद्वान्तं ग्राहयिष्यामेति पुरस्तात्स्थित्वा भो भो भव्य महाश्रव आर्द्रकराजपुत्र स्वागतं ते 'कुनः आगम्यते ?, क्व च यासीति' स भगव त्समीपं यामि, इत्युक्ते भिक्षुका इयमूचुः इदमपि तावदस्म सिद्धान्तं शृणु, श्रुत्वा च संप्रतिपद्यख पण्डित वेदनी यो ह्यरमत्सिद्धान्तः सूक्ष्मच चित्तमूलत्वाद्धर्म्मस्य, तदेव च नियंतव्यं, किं कायेन कारभूतेन वृथा तापितेन ?, आह हि - 'मनपुच्वंगमा' तथा चोक्तं'चित्ते तायितव्ये' इत्येवं चित्तमूलो धर्मः, अधर्मोऽपि चित्तमूल एवं स्यात् कथं स धर्मवित्तमूल: १, उच्यते, पिण्णागपिंडी | ६९४ || वृत्तं, जइ कोइ आमन्नवेरो वेरिओ जो चालरूचाई सोयति सो तेवि मारिए (रेइ), मारेतुं चेडरूवाईपि मारेमित्ति वत्रसितो, सुन्यंति य के वेरिया जे गन्भेवि विगिर्तिति' महिलाणं, मा एते बद्धमाणा सत्तुणो होहिंति, तत्थ समाबत्तीए खलपिंडी पल्लंकर पोतेण ओहाडिता मन्दप्रकाशे गृहकदेसे वा मो तेण तिव्यवेराभिभूतेण एम दारओत्तिकाऊ सत्ति कुंतो वा सत्ती वा तिमूलं चा, एवं विधुं चिंतेति कदायि एस अम्म्मविद्धो जीवो, ता तहेव मूलप्रोतं अग्मिम्मि पयति एवमेव अलाउयं वावि कुमारओत्ति पयति सूले विधुं अवेद्धुं वा स प्रदुष्टचित्तत्वात् लिप्पति प्राणिवघेण अहणतोचि सतं ' अहं 'ति अम्हं सिद्धते, एवं तावदकुशलचित्तप्रामाण्यादिति, कुर्वन्नपि प्राणातिपातं प्राणघातफलेन न संयुज्यते अयमन्यः कुशलचित्तप्रामाण्यात्, अकुर्वन्नपि प्राणातिपातं तत्फलेन संयुज्यते, यत्रायं पाठ:- अह्वावि विद्यूण मिलक्खु सूले || ६९५ ॥ घृतं वा विभाषादिपु मूलक्खुत्ति अणारिया अथवा आरिएवि जे मिलक्खुकम्माणि करेंति, स एवं मेच्छोपि भूत्वा क्षुधार्तः पिन्नागपिंडीयमिति कृत्वा पुरुषमपि
बौद्धनिरामः
॥ ४२८ ॥
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
बौद्धनिरासः
LAL ॥४२९॥
श्रीसूत्रक- शूलेण वेधुं अगणिकाए पएजा खाइत्तुकामो, कुमारगं वावि अलाउअवुद्धीए पउलेतुं खाइस्सामि तु पएजा, ण लिप्पति पावताङ्गचूर्णिः बंधेण अम्हं, एवं तावदसाकं अपचेतनकृतप्राणातिपाते नास्ति, यद्यपि च भवानन्यो वा कश्चिन्मन्यते अनपाये अपायदेशी यथा|
भवंतो मांसासिन इति तत्रापि अनभिसंधित्वादेवास्माकं त्रिकरणशुद्धं मांस भक्षयतां नास्ति दोपः, कथं ?, इह हि-पुरिसंच विधुण ।।६९६॥ वृत्तं, जइ कोइ अजाणतो पुरिसं वेधुं कुतेण वा सूलेण वा अप्रकाशावस्थितं कुमारक वा बालमित्युक्तं, एतं गिलाणमिक्खुस्स छिन्नभत्तस्स दुभिक्खादिसु जायतेए पइतुं पिंडीयमिति पओलितं सुगंध सुहं खाइस्संति सती बुद्धिः तस्यां | कल्पति, 'बुद्धाग'ति नित्यमात्मनि गुरुपु च बहुवचनं, बुद्धस्मवि ताव कप्पति किमुत ये तच्छिष्याः?, अथ बुद्धिः पापापत्यानि बौद्धानि तेसि णं कप्पति पारणए भोजनायेत्युक्तं भवति, सर्वावस्थासु अचितत्तं कर्मयायं न गच्छति, अविज्ञातोपचितं ईर्यापथिकं खानान्तिकं चेत्यस्माकं कर्मचयं न गच्छति, एवं तावच्छीलमूलो धर्म उक्तः। अथेदानी दानमूल:-सिगायगाणं ॥६९७|| वृत्तं, |चतस्रो तासु त द्वादशसु धृतगुणेसु' युक्ता, एतेसिं एवंगुणजायियाण अभिगत यथा तस्यानन्दो दोण्णि सहस्से मिक्खुयाणं | भोजावेति समांसगुडदाडिमेनेटेन भत्तेन, तेण पुण्णखंध, संस्कारो नाम पंचधा, स त्रिविधः पुण्यः अपुण्यः सतिजा इति ते, तं
आरोपं, ते हि प्रक्षीणकल्मपप्रायाः चतुःप्रकाराः आरोघा देवाः, ते भवन्त्याकाशोपकाः विज्ञानोपकाः अकिंचणीकाः णोसणिणो | दातारः, सर्वोत्तमां देवगतिं गच्छंतीत्यर्थः, महतां इति प्राधान्ये महाशब्दः, अथवाऽऽफस्याऽऽमन्त्रगं क्रियते हे महासच ! इत्यर्थः,
तदेवमिह स भगवता बुद्धेन 'दानमूलो-शीलमूलश्च धर्मः प्रणीतः तदेहि समागच्छ बौद्धसिद्धान्तं प्रतिपद्यस्व, इत्येवं बौद्धभिक्षुकैरुक्त a आर्द्रको आर्द्रकानादरयाऽन्याकुलया दृष्ट्या तान् दृष्ट्वोक्तवान्-भो शाक्या यवु जो पिण्णागं पुरिसबुद्धीए सूले विधति पचति
॥४२९॥..
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
न श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
॥४३० ॥
वा जानते य अलाउअं वा कुमारबुद्धीए फिर लिप्पति पाणवघेण अकुशलचित्तो, अण्णो पुण पाणवधंपि करें तो पर्यंतो पाणे कुशलेन चित्तेन मुचति पाणातिपातातो, तत्र ब्रूमः - अयोग्यरूपः ॥ ६९८ ॥ वृत्तं, इह न योग्यमयोग्यं, रूपमिति स्वभावेत्युच्यते, यथा चिकेनचित् रोपतः प्रत्यपकारचिकीर्षुरन्तर्गतं भावमाविः कुर्वन् भ्रूकटिं करोति रूक्षां खारां वा दृष्टिं निपातयति, उक्तं हि - 'रुट्ठस्स खरा दिट्ठी' गाथा, एवं स्वभावे रूपशब्दं निवेश्य उच्यते अयोग्यरूपं क्रूरस्वभावमित्यर्थः, शिरस्तुण्डमुण्डनं कृत्वा प्रत्रजितोऽहमिति लिङ्गानुरूपां चेष्टां युजते, आह हि "वयं कर्मणोऽर्थस्य" तेनोच्यते-अयोग्यमेतत् प्रवजितरूपस्य अहिंसामुत्थितस्येति इहास्माकं प्रवचने, अहिंसार्थकं हस्तादिसंयता वा पावं तु तुर्विशेषणे हिंसैव सर्व्वपापेभ्यः पापीयसी, ग्राणाः पृथिव्यादयः प्रसह्येति कौर्याद्वलादाक्रस्य, तुम्भेवि य प्रव्रजिताः शिरस्तुण्डमुण्डनं कृत्वा कपायवाससः स्त्रीवेषधारिणः संयता वयमिति सम्प्रतिपन्नाः, तेण तुम्मेवि अयोग्यरूपं हिंसादिवलाः जे तुभे संपडिवजह, मणुसादि प्रसह्य असमीक्ष्य कथं वयं प्राणिनो | मारयामः मारापयामो वा तदुच्यते-नो मंता व अकुशलेण चित्तेण पिण्णागपिंडी खोडीं वा पुरिसोत्तिकाउं अलाउयं अण्णं वा तओ सालिफलं कुमारकोऽयमिति प्राणातिपातेन, आज्ञादोषो न युज्यते इति ब्रूमः, यत्तु पिण्णागबुद्धीए पुरिसंपि विद्धमाणो मारेमाणो वा कुमारगं वा अलाउअबुद्धीए ण लिप्पति पाणवहेण अम्हं सिद्धान्त इति वाक्यशेषः, 'अयोधिए दोहवि' अबोधिःअज्ञानं तेण यदि अज्ञानात् मुच्यते प्राणवधात्तेनाज्ञानं श्रेयमितिकृत्या, किं पुनरुच्यते - अविद्याप्रत्ययाः संस्काराः, सर्वसम्यग्दृष्टिप्रमङ्गचैवं प्रसज्यते, विरताविरतिविशेषणञ्चैवं सति, अन्यथा वा का प्रत्याशा १, निर्दयं ततो विकृताः, कथं १, इहरहावि ताव लोगो दुखेण अहिंसत्वं कार्यते, तुम्भे य भगह मारेन्तो कुशलचित्तेन अहिंसओ भवति, तदेवं प्रकारं वो वचः 'असाधु' अशोभनं,
बौद्ध निरासः
॥४३०॥
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकशङ्गचूर्णिः
॥४३१ ॥
'दोहवि 'त्ति तुम्भे य जे य पडिसुगंति अज्झावणे, हंतुंपि अणुतप्पति, ते परिचत्ता, हेतु वीसत्था होहिंति, आह च "केचित् शुन्यं नष्टाः " यदि च अज्ञानमदोषाय तेन वैदिकानामपि परमात्मके श्रेयबुद्ध्या छक्काए घातयतां न दोषोऽस्ति, संसारमोचकानां च, घातयामिति किं भणह ?, तुमंपि एवं रोचयति जहा असंचितेतो कम्मबन्धो णत्थि ?, इत्यत्र ब्रूमः - उद्धमहेयं ॥ ६९९ ॥ वृत्तं चत्तारिति दिसाओ गहिताओ, पण्णवगं पच्च, विविधं विशिष्टं ज्ञात्वा विज्ञात्वा विज्ञाय, लीनमर्थं गमयतीति लिङ्गं, त्रसंतीति त्रसा, तिष्ठन्तीति स्थावराः, तेसु तसथावरेसु, किंच लिंगमेषां १ उच्यते-उपयोगो लिंगं लक्षणमित्यर्थः, आह हि - 'निमित्तं हेतुरपदेशः' यथा अग्नावौष्ण्यं सांसिद्धिकलिङ्गमेवमात्मनां त्रसानां स्थावराणां च सांसिद्धिकलिंगं येन ज्ञायते आत्मनाऽऽत्मेति स चोप| योग: स्पर्शादिषन्द्रियेषु सुखदुःखयोरुपलब्धिरित्यर्थः तच्च सर्वप्राणभृतां समानं लिङ्ग, सुखं प्रियमप्रियं दुःखं, तदेवं अत्तामाणेणं 'भूताभिसंकाए (ड) दुर्गुछमाणे' कता भूताई संकंति तस्थावराई दुक्खाओ, तं च दुक्खं त्रमा वा दुर्गुछंति, तस्मादुद्विजत इत्यर्थः, एवं जाणामि, णो वदेज मारेंतो मुच्चति, दोसो जत्थि, करेज वा णिस्संको प्रमादं, अण्णाणेण दोमो मंत्थि, कुत एतद् ब्रूमो माया च कुचकुचा वा प्रवचनेऽस्ति ?, किंच-पुरिसेत्ति विन्नत्ति ॥ ७००॥ वृत्तं, जं वा भणिसि पुरिसोऽयमिति कृत्वा पिष्णा| गपिंडी अलाउअं वा कुमारगंति अकुशलचित्तो विधमाणो अदोसोवि विज्ञानो विष्णुत्ति, एवं जहां हिंसकत्वे चिंन्तिजमाणं पण युजति, अणारिए वा से पुरिसो भण्णति, अलाउअं वा कुमारबुद्धिए विन्नुतु, अज्ञानेन अस्य द्रोहः संपद्यते, एवमज्ञानेन चैवं पुरिसं पिण्णागपिंडी बुद्धीए कुमारगं वा अलाउयबुद्धीए विवाइन्तो किं च ण बज्झिस्सति, किंच- को संभवो ? पिण्णागट्ठताए संभवणं, संभूतं वा संभवः कः पुरुषे सचेतने पिण्णागबुद्धिमुत्पादयिष्यति ९, निसृष्टसुप्तस्य च नोद्वर्तनपरिवर्तनाद्याः क्रिया भवन्ति तेन
बौद्धनिरासः
॥४३१॥
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
'बौद्धनिरास:
न श्रीमत्रकतानचूर्णिः ॥४३२॥
संभवोऽस्ति पिण्णागपिंडपुरुषस्य, तंत उच्यते-नैतदेवं, यत एवं-पिण्णागपिण्डे पुरुपस्य काठे वा वस्त्राच्छादिते उपपत्तिरिति, अत एव किमसावेवमेतदुभयं जानमानो निस्संकं करोति, किमयं पुरुपः स्यात्पिण्डीफाष्ठं वेति स्यादिति, अथ सम्भवे विद्यमाने निशः काहारी पठ्यते निर्मीमांस इत्यर्थः, एवं मे वायाप्यसौ कुशलचित्तेन पुरुपं पिण्णागपिंडीवुझ्या घावयति तस्याप्युभयं सम्भवत्वात् युक्तो विमर्श:-किमयं पुरुषः स्यात् उत पिण्णागपिंडी ?; एवं कुमारेऽपि अलाउकं स्यात्कुमारः स्यादिति, जम्हा न एवं संभवो ठिट्ठो तम्हा य सहप्पगारा णस्थि, 'वाया वुइति'त्ति वुत्ता असत्या अशोभना, अथवा सत्य इति संयमः असत्य इति संयमवादीत्यर्थः, निश्चयस्य निरनुकम्पा सद्रोहेत्यादि, किमंग पुण कम्मुणा ?, किचान्यत्-वध्याभियोगेन ॥ ७०१॥ उच्यते इति वाचा; वायाएवि अभियोगो अभिमुखो योगः अणियोगः अभिवाग्योगः, एवमुक्तं भवति-हवेजति हवति संयम ? इति वाक्यशेपः, कः पिण्डार्थः संवर्णीयः? वायाभियोगेण यदा हबति संयम, जहा भणह मारतो अदोसोत्ति 'पा तारिसंवायमुदाहरेजा' सद्रोहमित्यर्थः, अट्ठाणमेतं कुशला वदंति--यथा कण्टकाग्रं स्थालं वा सलिलस्पास्थानं एवं तुभंपि इमं वयणं, अज्ञानदोपोऽस्तीति, अहिंसकादीनां गुणानामस्थानं अनवभाजनमपि, निजे वित्थरेण दिक्खातो मोकावत्थं गृद्धि निसृत्य शिरस्तुण्डमुण्डनं कृत्वा वयात् 'सुराल'मिति, सूरालमेतत्स्थूल हिंसकत्वात् 'अदिविश्वतस्मवि, किं पुण दिक्खितस्स ?, एवं अतंचिन्तिते न कर्मवन्धो भवतीति अज्ञानश्रेयसं सर्वसम्यग्दृष्टिप्रसङ्गश्चेति, वैदिकाः संसारभोचकाच निदोपाः एव भवन्मतेन. शाक्यं हेडयित्वाऽऽर्द्रको मुखीभूत्वा प्रपंचमाह लद्धे अढे अहो एव तुम्भे ॥७०२॥ वृत्तं, लब्धः प्राप्तो यदज्ञानं श्रेयस्ततः किं ज्ञानाधिगमः क्रियते ?, कुतो एस तुन्भेहिं अट्ठो लो जेण अजाणंता सव्यतो मुचति ?, वालमत्तोन्मत्तप्रमत्तादयः, अहो दैन्यविरमयादिपु, दैन्यं तावत् जहा कोयि कंचि दिमुई
॥४३२॥
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमत्रक
सांख्यबौद्धनिरास:
॥४३३॥
उप्पहेण अडतं दह्ल भणति-अहो अयमेवं वराओ किलिट्ठो किलिस्सति, एवं तुम्भे उम्मग्गपडिगन्ना मोहं किलिस्मह, सासूयेति [विस्मये, अयं शोभनो अहो सिद्धान्तो यत्राचिंतितं कर्मचयं न गच्छति, कार्यकारीसमता एवं अयं जीवाणुभागे सुविचिंत- यंता ॥७०३॥ वृत्तं, कश्चैषां अनुभागस्तनुसुखनियताः दुःखोद्विगिता, तकिमुक्तं भवति ?, एवं जीवाणुभागो सुत्तिओ भवति, यदुत सर्वसचानामात्मोपमानेन न किंचि दुःखमुदपप्तदिति, अहोशब्दः सर्वत्रानुवर्तते अहो वचस्तेन गुरुगा करतल इवामलकं सर्वलोकोऽवलोकितः, ज्ञात इत्यर्थः, किमुक्तमुच्यत इत्यर्थः, इति चेत् येनाज्ञानं श्रेय इति, स्यादेप भवतां किं चिन्तितः कर्मबन्धो भवत्याहोखिचिंतितो मोक्षो वेति, अत उच्यते-'ओधारीया अन्नविधीए सोहि' मोक्ष इत्यर्थः, स्यात्करोत्यन्यो विधिर्येनार्या शोधिमिच्छन्ति, तत उच्यते, जहा छणणं, नापि संचिंतितं कर्म बद्ध्यत इति सिद्धान्तः, किं तर्हि ?, अस्माकं प्रमत्तस्य कर्म बध्यते, अप्रमत्तस्य मुच्यते, अप्रमत्तः शुद्ध्यत इत्यर्थः, एवं शोधिराहुराचार्याः, ण वियागरे ण वाकरेंति, छद अपवारणे, छजते तस्स छन्नं छन्नमप्रकाशमदर्शनमनुपलब्धिरित्यनान्तरं, पदं चेष्टितं, छन्नपदेन उपजीनिधर्मा छन्नपदोपजीवि, कथं ?, अजाणस्स बंधो गत्थि तहाण विआगारे, छण्णपदोपजीवि, पठ्यते गूढविजागरे छणणपदोपजीवि, छण हिंसायां छणणमेव पदं छणणपदं ततो वागरेजा, जहा अजाणतस्स कम्मबंधो णस्थि, ते एवं श्रोतृणां निर्दयादयो दोषाः, स्यात्कि व्यांकरितव्यं कथं न ?, उच्यते, जहा छणणं न होति जीवाणं, अज्ञानकृते तु बंधो णत्थि उच्यमानेन प्रमादं करिष्यति, तेण छणणं अनुज्ञातं भवत्ति, तदेप पिण्डार्थ:जहा छणपदोपजीवि ण छणणपदोपजीविणो वाकरेंतीति वाक्यशेपः, तहा ण वियागरेज, अयं इदानीं आपोऽर्थः, जीवाणुभागं अनुचिन्तयतो वियागरे अछणपदोपजीवि, एकारात्परस्य लोपे कृते छणपदोजीवि भवति, अचिंतिते कर्मवन्धो नास्ति ण च साधु
॥४३३॥
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमत्रक
मांख्यबौद्धनिरास:
ताङ्गचूर्णिः ॥४३४॥
वियागरे, अछणपदोपजीवि 'एसोऽणुधम्मो अनु पश्चाद्भावेऽनुधर्मस्तीर्थकराचीर्णोऽयमुपचर्यते इति अनुधर्मस्तीर्थकरानुमिणः साधव इहेति, इह प्रवचने संजयाणं एवं सीलं, न घटते भवतां, जोऽवि अतुझं अशीलमंताणं देति सोऽवि अप्येवं बध्यते, ण मुच्यते, जं भणसि-सिणातगाणं तु दुवे सहस्से ॥ ७०४ ।। वृत्तं, सिणातगा सुद्धा द्वादशधूतगुणचारिणो मिक्षवः, जेवि दोऽवि सहस्से भुंजावेति सोवि ताव मुचति, किं पुण जो एक वा दो वा तिण्णी वा, एते णिचं दिणे दिणे असंजता लोहितापाणि सद्यघातीत्युक्तं भवति, गर्दा-निन्दा इत्यर्थः, ज्ञानाचार्याणां धर्मः अजः, जइ लोके भिक्षुकाणां च गरहितो धर्मः अजाणमाणाणं, इह हिंसानुज्ञानात् अपात्रदायकत्तिकाउं गरहितो, सावा छक्कायवधेण, अजयाणं अपात्रेपु व दिजमाणं, कर्मबन्धाय भवति, इतश्च तुम्भे य अपात्राणि दक्षिणाया इत्यर्थः, जेण मंसं खायह तह णत्थि एत्थ दोसो, अहवा शीलं तुझं दुसितं दाणंपि ण जुज्जति, इतश्च शीलं नास्ति, जं भणह-थूलं उरभं० ॥७०५।। वृत्तं, "थूलो ति महाकायो उपचितमांसह लोके शाक्यधर्म एवं मारेह, यथा शाक्या उदिसितुं भिक्षुसंघ प्रकल्पयंतः, केण साधेति ?, तं लोणतेलपिप्पल्यादीनि वेपणाणि गृहीतानि हिंगुकुच्छंभरादीनि वाऽन्यानि, तमेवमादीहिं वेसणेहि भिक्खूढाए पकरेंति । तं भुंजमाणा पिशितमिति ॥७०६॥ वृतं, मांसं प्रभूतमाकण्ठाय बहुप्रकारं वा, अप्येवं दिणे दिणे पोव लिप्पामो वयं, कस्मात् ?, त्रिकरणशुद्वत्वात् , इचेवमसाकं, अहं खु बुद्धः तेन प्रमाणमित्यतस्तत्प्रामाण्याद्भपामः, तदुच्यते-'इचेवमाहंसु, अणजवुद्वो वा अण्णे वजे केइ एवमक्खातवन्तः साम्प्रतं आइक्खंति वा मांसदोपमिति, सर्वे ते अणारिया बाला मूढा रसेसु, रसशब्दो वा सुखे भवति, सुहेसु विसएसु, सुहे गिद्वा । जे यावि मुंजंति ॥७०७॥ वृत्तं, जे य बुद्धा वा अबुद्वा वा पुत्रमांसोपमं मांसं प्रदोपंतिकाउं भुंजंति, चशब्दादुपदिशन्ते मांसमदोपमिति,
॥४३४॥
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णि
॥४३५॥
सेवंति ते पावमजाणमाणा, हिंसादी उपार्जयन्तीत्यर्थः, अहवा ते मांसासिणां णिरणुकंप जीवेसु बुद्धसंज्ञिकं पावं सेवंति, तदोपमजानमानाः, अथवा जावंणं मंसखायणेण पावं बज्झति तं च तुमं पावं अजाणमाणो, जहा एत्थ वधाणुमाणागतं घणं चिक्कणं पाव बज्झति, तेण खणं ण, एवं कुशला वदंति तंमि मांसादे, सुद्धे, मांसभक्षणोपदेनएण एवं तच्छमाणे कुत्र्यंति भुक्तिमीत्यर्थः मंसभक्षणे, वा अथवा 'मणं ण एवं सुद्वं, कुशला जाणका मनज्ञाना मर्णपि न कुव्वंति ज्ञातपुत्रीया, वतीति एसा मंसमदोसंति बुझ्या असच्चा, किल कम्मणो कर्तुः, स्यादुद्दिष्टं भक्तं, उच्यते - सन्वेसि ॥७०८|| वृत्तं, पाणा पृथिव्यादयः ते सिष्णिकार्य णिक्खिप्प, दंडो | मारणं, सहावज्रेण सावज्जं पचनपाचनानुमोदनानि, यो वाऽन्येन प्रकारेण दंभन वाहनमारणा, दण्डं सावजं दोसं परिवज्जयित्ता 'तस्संकिणो ' वा, शंक ज्ञाने अज्ञाने भये च, ज्ञाने तावत्कथं जानमानः उद्दिश्य कृतदोपे तं गृह्णीयात्, अज्ञाने संकितो कंखो वितिगिच्छासमावण्णो संक्रमाणो, भए 'आहाकम्मण्णं भंते ! भुंजमाणे किं पगति १, उच्यते अडकम्मपगडीओ सिढिलवंधण - | बद्धाओ घणित०' एवंविधा संका जेसिं ते भवंति तस्संकिणो इसिणो णातंपुत्ता णातस्स पुत्ता ते भूताभिसंकाए दुगुंछमाणा ॥७०९ ॥ वृत्तं, जम्हा भूतो भवति भविस्सति तम्हा 'भूते'ति, संका भये ज्ञाने अज्ञाने च पूर्वोक्ता, इह तु भए द्रष्टव्या, तच मरणभयमेव, मारेमाणेहिं इह परत्र च संकते विभ्यत इत्यर्थः, इह तावत्प्रतिवैरस्य संकते बंधवधरोहदंभणाणां च परलोए गर गादिभयस्स, उक्तं च- "जो खलु जीवं उद्दवेति एस खलु परभवे तेहिं वा अण्णेहिं वा जीवेहिं उद्दविजति" इह लोके तु भवेण 'सव्वेसु पाणेसु 'त्ति पाणा एगिंदियादिया आयुः प्राणादि, घाइणो घातयति निक्षिप्यते, एवं समणुष्णाते, 'तम्हाण भुंजंति' तस्माद्वाऽनुमत्याः कारणात् इहपरलोकापायदर्शनाच्च न भुंजंति 'तहप्पगारं' अन्यदपि जं साधुं उद्दिश्य तं कृतं 'एसोऽणुधम्मो, जहा लोए
सांख्यबौद्धनिरासः
॥४३५॥
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
३ धीमत्रक
नागचूर्णिः . ॥४३६॥
सांख्यबौद्धनिरासः
अणुराइणो धम्मो, उक्तं च-"यद्यदाचरते श्रेष्ठः" तथा "देशे २ दारुणो वा सिवो वा" एवमिहापि, अनु पश्चाद्भावेतिकृत्वा तीर्थकरगणधरेहि वर्जितमुद्देशितं, तदनु तच्छिष्याः अपि परिहरंति, अथवा अणुः सूक्ष्म इत्यर्थः, सूक्ष्मो धर्मो भगवता प्रणीतः स्तोफेनाप्यतिचारेण बाध्यते शिरीपपुष्पमिव तदनुतापेन, संयताः साधवो, णिग्गंधधम्माण (धम्ममि) ॥ ७१०॥ वृत्तं, णिग्गंथस्स धम्म एव येषां धर्म: तेण भवंति णिग्गंथधम्मणो, अथवा णिग्गंथो भगवानेव, गंथा अतीता अत्ता, चेअणभृतेण णिग्गंथेण तल्लो जेसि ते भवंति णिग्गंथधम्माणः, तत्सहधर्माणः इत्यर्थः, इमो इति प्रत्यक्षीकारणे, समाअधिः समाधिः मन:समाधानमित्यर्थः, अथवा मणस्स हि इहेब समाधी भवति, द्वन्द्वाभावात् , परमसमाधी य मोक्षो, ये पुनः पचनपाचनरता आरम्भप्रवृत्ताश्च तेपामनेकाग्रीभावः, कुतः समाधिः ?, उक्तं हि-"स्नानाद्या देहसंस्काराः” समणे भगवं महावीरे इति खलु से भगवं महावीरे समन्तात् प्राप्नोति, मोक्षमित्यर्थः, इहार्चनं श्लोकं च प्रामोति, श्लाघा कथने, श्लोको नाम श्लाघा, कथं श्लाध्यते ?, इहैव तावत् उराला कित्तिवण्णसद्दसिलोगा परिवुअंति इति खलु समणे ३, परत्तंमि सिद्धे बुद्धे, तहा वा " णवि अस्थि माणुसाणं" एरत्र च श्लोकं प्राप्नोति, श्लाघामित्यर्थः, यस्तु अबुद्धोऽशीलगुणोपपेतः पचनपाचनाद्यारम्भप्रवृत्तः साताबहुलस्नानादिशरीरसंस्कारग्रामादिपरिग्रहे व्याप्रियमाणोऽसमाधियुक्तः इहेति निन्द्यो भवति यथा “ग्रामक्षेत्रगृहादीनां” तथाऽऽहु:-"यथाऽपरे संकथिका" भावबुधास्तु तच्छिष्या इलाध्या भवन्ति "नैवास्ति राजराजस्य तत्सु०" स एवं तान् शाक्यान् सप्रपंचं निहत्य भगवतामेव प्रतिपत्तिमान् ऊर्द्धवलद्भिर्धिग्जातिभिः परिवार्यापदिश्यते-भो आईफ राजपुत्र !मा ताबद्गच्छ, तावदस्माकं वेदसिद्धान्तं शृणु तद्यथा-आदिसर्गे किल विष्णोन भ्यां समुत्पन्नं पझं नैककेसराकुलं, तस्मिन् ब्रह्मा समुत्पन्नस्तेन सृष्टमिदं जगत् , स मुखतो
'
॥४३६॥
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
| श्रीसूत्रताङ्गचूर्णिः ॥४३७॥
न
1
ग्रह्मणोऽसृजत् ततः शूद्रांस्त्रिवर्गपरिचारकान् क्षत्रियान् सु०, एकमेव वर्णं परिचरन्ति तत एव च श्रेोऽवाप्नुवन्ति, यस्मा-, चैवं तस्माद् ब्रह्मोत्तरं जगत्, तदेवं त्रयाणामपि वर्णानां ब्राह्मगा एन पूज्यतमाः, आह च- " त्राह्मण एव जायते ०" ते च द्रव्यक्षेत्र कालभावोपधानशुद्वेन दानेन पूजनीयाः, तत्तेनोपधानशुद्वेन गोहिरण्यसुवर्णधणादीनि देयानि क्षेत्रशुद्रमपि स्वगृहेऽभ्यागतस्थाना विस्कृतक्रियस्य सुखामनासीनस्य, अथवा क्षेत्रशुद्धं पुष्करादिषु क्षेत्रेषु दीयते क्षेत्रमिदं विख्यातं, कालशुद्रमपि दर्शपूर्णि मामावास्यासु तथा अन्येषु च सर्वेषु पर्वस्थिति, तथा चाह - 'अतुष्याण्यत्रिरात्राणि, तीर्थान्यनभिगम्य च । अदत्वा काञ्चनं गाव, दरिद्रस्तेन जायते ॥ १ ॥ भावोपधानशुद्वमपि लोकप्रत्युपकारादित्यतः अदिन्नए यद्दीयते तद्भावोपधानशुद्धं, अभानो, भावस्तु पात्रमित्यर्थः, पात्रशुद्धमेव हि शुद्धिमुत्पादयति, अहन्यहनि दातव्यं तत्र पात्रशुद्धिमधिकृत्योच्यते - सिणायगाणं तु दुवे सहस्से ||७११ ॥ वृत्तं, स्नातकाः शुद्धात्मानः, यज्ञादिषु पट्कर्माभिरताः, अथवा स्नातकादि इति वेदपारकाः प्रवक्तारः, आह च - "समं न ब्राह्मणे दानं" ते यदात्मानं पात्रीकृत्य केवलं परानुग्रहार्थमेव परिगृह्णन्ति तदा दातारमात्मानं च तारयति, तत्परिमाणं दुवे सहस्से, तेसु च एगदिणेण बहुएहिं वा दिहिं दोणि सहस्सेहिं पूति जो भोजयतीति, बद्धानुलोम्या भोजयेजेति, येत्ति दिणे दिणे, णेकतियं वा णितियं एगे अणेगे वा भोजावेति सदक्षिणे वा जपे य पौंडरी कादी वा यज्ञं यजते, तत्फलप्रसिद्धये त्वपदिश्यते, ' ते पुण्णखंधे सुमहऽञ्जणित्ता' ते इति ते प्रागुपदिष्टाः द्रव्योपधानशुद्वैर्दानैः स्नातकत्राह्मणपूजयितारः, पुनातीति पुण्यं, स्कन्धग्रहणात् सुमहत्पुण्योपचयं सम्यगुपार्जयित्वा परत्र बलेंद्र प्रजापति विष्णुलआदिषु देवा भवन्तीति प्रद र्शनार्थः, यथा तावत्परसमये क्रियावद् गुणवद् समवायि कारणांमति द्रव्यलक्षणं, समयेऽपि इच्चेएहि छहिं जीवनिकाएहिं, वेदानां
जातिवादनिरास:
॥४३७॥
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
ताङ्गचूणिः ॥४३८॥
DSPATIHATRA
जातिवादवादो वेदवादो, वेद एव हि परं प्रमाणं, आह हि-"वेदाः प्रमाणं" एवं त्रयी वर्तमानमात्य, राज्यं गत्वा राज्याभिषेकं प्राप्य
निरास: इप्टेभ्य स्नातकेभ्यः बाह्मणेभ्यः गोहिरण्यादीनि दानानि त्यजस्व प्रयच्छस्थ, आह च-"यान् यान् कामान् बाह्मणेभ्यो ददाति तान् कामान् प्रजनोपभुक्ते" यज्ञांश्च भूहिरण्यदक्षिणां यजस्व, आह च-"जइत्ता विउले जण्णे" तदेवं श्रेयसीमवाप्स्यति,तत्कथं ?, यदा ह्येतानि यथोद्दिष्टानि धर्मसाधनानि अभ्युदयिकं धर्ममुद्दिश्य करोति तदा नापवर्गमवामोति, यदा त्वपवर्गमुपदिश्य धर्मसाधनेषु वर्त्तते तदा अपवर्गमवाप्नोति, तदेवं स्वर्गापवर्गफलं वेदानां धर्म प्रतिपद्यस्व, किं तैर्जिनैः संयमपुरस्सरैस्तपोभिः अपार्थकैराचीर्णैः १, ताने जात्यादिमदोद्धतां संमारमोचकतुल्लधर्मा भगवानार्द्र उवाच-यद् ब्रूत जातिशुद्धा पट्कर्मनिरताश्च शीलमन्त| रेणापि स्नातका बाह्मणा भवन्ति, कथं ?, व्याधकोपाख्यानात् , आह हि-"सप्त व्याधा दशाणेपु” तथा च "सद्यः पतति मांसेना | किंचान्यत्-"वर्णप्रमाणके", अथवा पञ्चभिरिमैः कारणैः बाह्मणत्वं न घटते, तद्यथावत्-"जीवो जातिस्तथा देहः" एवं च श्लोकः, किंचान्यत् "विद्याचरणसंपन्ने" तथा चाहुः "न जातिर्दुष्यते राजन्" यश्चभिप्रेतं 'यजनादिप्रवृत्ता बाह्मणा भवन्ती'ति (तन्न) कस्माद्धिसकत्वात् यज्ञस्य,आह हि-"पट् शतानि नियुज्यंते" न च हिंस्रान् भोजयमानस्य वर्गोऽपवर्गो वा भवति,तन्नोदाहरणं लोकमिव । सिणायगाणं तु दुवे सहस्से । ७१२।। वृत्तं, स्नातका ग्रामारण्या वा विडालम्पकादिमांसाशिनः किलाहारकाः स्युः, ते स्नातकत्वे सति क्षुदााः परिमाणंता च द्वे सहस्र णितिए णिच्चे-दिणे दिणे वा दो सहस्साणि अधिगाणि वा कुत्सितं रोतिर्लीयते वा मार्जारा 'से गच्छति लोलुवसंपगाढे' एवं हि सपापो लोलुपः स्वाभाविकैः शीतोष्णाभिः परस्परोदीरितैः संक्लिष्टासुरोदीरितैश्च दुःखैर्भूमिगता अमिगता लोलुप्यन्ते लोलविजंते वा भृशं गाढं तीव्र, एवं शीतायाः स्वाभाविकाः परकृतावा तीवा ॥४३८॥
MI PUTINATIME
DCHITTHIANIMore
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक- ताङ्गचूर्णिः
४३९॥
जातिवादनिरास:
नुभावा येषु अनु पश्चाद्भावे जेहिं अण्णे सत्ता दुःखेहिं ताविता ते पच्छा दुःखमनुभवंतीत्यनुभावः णरकः उक्तः, पठ्यते च-तीत्रामितावी, तिव्वं अमितावेति जे चिति ततोऽधीको अभितावो जेसु णरएसु ते तिव्यामितावा णरका तीवमित्येकोऽर्थः, सेवितो, जहा सो कुललभोजी णरगं गच्छति जण्णिका ते वराते मारेमाणा, ये चान्ये पापके तृणकाष्ठगोमयाश्रिता संस्वेदसिताः महीसिता चेव कृष्णादिषु च कर्मसु वर्तमाना बहून् जीवान् घातयन्ति ते च विषयोपभोगदृष्टान्तसामर्याद्धिसामेव प्रज्ञापयंति ववन्ति च, "आततायिनमायातं, अपि वेदान्तगं रणे । अहत्वा बह्महतो वा, हत्वा पापात्प्रमुच्यते ॥१॥ तथा च शूद्रं हत्या प्राणायाम जपेत् , विहस्सतिकम्मं वा कुर्यात् , यत्किचिद्वा दद्यात् ,तथा 'अनस्थीकानां शकटभारं मारयित्वा बाह्मणं भोजयेत्',एवं ते हिंसकं धर्म देशंतो जहा कुलाला कुलपोसगा य णरए पच्चयंति एवं तेवि द्विजा हिंसकत्वात् कुलाला एव नरकं वचंति, जेवि तेसिं देति तेवि कुलपोसगा, इह सह तेहिं णरगं वचंति । तएवं दयावरं धम्म ॥७१३॥ वृत्तं, दूसेमाणो दया परा जस्स दयारः, दमो वा दया वा वरा जस्स स भवति दयावरः, यः किल आततायिनमायातं न घातयति सो णरगं गच्छति, वहावहं धम्मं वधा पराः वधादिति पंचमी, वधाद्धि परो धर्मः, कथं ?, आह हि-"हत्वा स्वर्गे महीयति" तथा चाह-"अपि तस्य कुले जायासदो" ण उ तमेवं वधावधं पसंसमाणा एगपि जे भोजयती कुशीलं, प्रगाहस्य ग्रहणं कृतं भवति, यत्रायं पाठः-'दयावरं धम्म दुगुंछमाणो' वधावधं पसंसमाणा एगंपि' अथवा दया परिगृह्यते, दयावरं धम्मं दुगुंछमाणा, वधावधं धर्म पसंसमाणा, एवं प्रकारा दया एगपि भोज|| यति कुसीलं, कि बहुए ?, कुत्सितं शीलं कुशीलः हिंसाद्याश्रवद्वारप्रवृत्तको हिंसकधर्मोपदेशको, अणिधो णिधं णाम अधः उसितं
अधिकार, दुरुत्तरं नरकमिति वाक्यशेपः, अन्तकाल इति मरणकालः। तानेवं बावतिनः प्रतिहत्य भगवानार्द्रको भगवन्तमेव प्रति
॥४,
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक
सांख्यनिरासः
। ताङ्गचूणिः
॥४४०॥
IITHIS WITH AIMILAR TIRISH DIRTISTRATION SIMIMPRIMAamunita TIM
प्रातिष्ठत , अथैनं विदं त्रिदण्डकुण्डीय जाव पवितगिहत्थगता परिव्राजकाः परिवार्य उभयपक्षाविरुद्धामिराशीभिर्दण्डमाणा एवमृचू:-भो.भो आर्द्रक राजपुत्र! इदं तावदस्माकं सिद्वान्तं शृणु तद्यथा-'तमः खल्विदमग्गे आसीत्' अव्यक्तमित्यर्थः, तस्मादव्यक्तत्वान्मात्रेन्द्रियभूतानां प्रादुर्भावः, आह हि-"प्रकृतेर्महांस्ततोऽहङ्कारस्तस्माद्गणश्च पोडशकः। तस्मादपि पोडशकारपंचभ्यः । पंच भूतानि ॥१॥ इत्येतच्चतुर्विंशकं क्षेत्रं,पञ्चविंशतितमः पुरुषः, तत्र न किञ्चिदुत्पद्यते विनश्यति वा, किन्तु केवलममिव्यज्यते तमसि प्रदीपेन घटः यथा, भूमिदेशद्विगोदाद्वा मूलोदगादीन्यभिव्यज्यन्ते, एवं प्रभवः, संहारकाले च यद्यस्मादुत्पन्नं तत्तत्रैव लीयते इत्यतः सत्कार्य, भवतामपि च द्रव्यार्थतया नित्याः सर्वभावाः, इत्यतः सत्कार्यपरिग्रहः एव यथाऽस्माकं, स्वरूपं चैतन्यं पुरुषस्य नैःश्रेयसिके मोक्षे इत्यर्थः, न त्वभ्युदयिके इष्टविषयप्रीतिप्रादुर्भावात्मके, अनैकान्तिको वाऽसौ य नियमलक्षणो धर्मः, तत्र पञ्च यमाः अहिंसादयो भवतामपि पंच महाव्रतानि पञ्चयमो धर्मो, नियमोऽपि पञ्चप्रकार एवेन्द्रियनियमः,'अस्सि सुविचति, यथा भवंतोऽस्मिन् स्वधर्मे यमनियमलक्षणे एवं स्ववस्थिताः एवं वयमपि स्वे धर्मे यमनियमलक्षणे स्थिताः, न फल्गुकल्ककुहकाजीवनाथ लोकप्रत्ययार्थं वा 'एसकालं'ति यावजीवा, ण एवं तावदावयोरविशेपः, किंच-आचारशीलं २ तत्राचारः यथा भवतां युगमात्रान्तरदृष्टित्वं एवमस्माकमपि, यथा रजोहरणं प्रमार्जन्गर्थं एवमस्माकमपि केसरिका, यथा वचो वाक्यमिति एवमस्माकमपि मौनानां नात्युच्चैर्भापणं वा, अथवा शीलं भद्र मृदुस्वभावता आक्रोशमत्सरो वा, वुइत्तं वुत्तं, ज्ञानमुपदेश भाचारः शीलं यस्य ज्ञानस्य तदिदमाचारशील, अथवा ज्ञानमिति भवतामपि चैतन्यात् अनन्य आत्मा, तदेवं सर्वमविशिष्टं 'ण संपराए विसेसमस्थि' चशब्दः समुच्चयार्थः, किं समुचिनोति ?, पूर्वोक्तकारणानि 'दुहतोवि धम्ममि समुट्टियामो' यथा एतेष्वपि अविशेपः एवं
I
mamalanilIA.
॥४४॥
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
!
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥४४१ ॥
संपराइतोवि, संपरीत्यस्मिन्निति सम्परायः स च संसारः भवतामपि संमरत्यात्मा अस्माकमपि कारणात्मा संसरति, आह हि - संसरति० वेदयन् मुञ्चन् सर्वथैवाविशेषः, कस्मात् १, परमात्मनोः संमारित्वात् उक्तं हि अवत्तरूवं पुरिसं महंतं ॥ ७१५॥ वृत्तं, अव्यक्तं रूपं यस्य स भवत्यव्यक्तरूपः, पंच तन्मात्राणि बुद्धिर्मनोऽहङ्कार इति पुरं, अथवा से शरीरं पुरं तस्मिन् पुरे शयत | इति पुरुषः, 'महन्त' इति सर्वगतः, सर्वथा वा प्रकृत्या गतः सनातनः पुरातन इत्यर्थः, आह हि - "अजो नित्यः शाश्वतो यो न क्षीयते घटवत्" इत्यतः कृतो- 'नैनं छिंदन्ति शास्त्राणि' अब गतिप्रजनकान्त्यशनखादनेषु, अक्षयोऽपि कचिच्यायति परमाणुवत्, परमाणुर्व्ययति गच्छतीत्यर्थः, आह हि - 'अच्छेद्योऽयमभेद्योऽयं' से सव्वपाणेसु स सव्वगतोऽसौ सर्वप्राणाः करणात्मानः, अथवा आयुरिन्द्रियशरीर बुद्धिपाणा, 'से' इति तस्यात्मनो निर्देशः, सर्वत इति सर्वासु दिक्षु, सर्वकालं च नित्यमित्यर्थः, आह हि - "सर्व सर्वत्र सर्वकालं च" नित्य इत्येको विशिष्यते, सर्वकारणात्मनामन्यः, यथा चन्द्रमाः सर्वग्रहनक्षत्रताराभ्यो वर्णप्रमाणसंस्थानलक्ष्मलक्ष्मीप्रभा कान्ति मौम्यतादिभिर्विशिष्यते एवमसावपि परमात्मा कारणात्मभ्यो विशिष्यते, सांख्यप्रक्रियाचारः, अथवा वैदिकानामयं सिद्धान्तः 'अव्वत्तरूवं पुरिसं महंत' तेपामेक एव परमात्मा, शेपास्तु तत्प्रभवाः, आह हि - " यस्मात्परं नापरमस्ति किंचित्" स एव च सनातनोऽक्षयो अव्ययश्च पूर्ववत्, 'सव्वेसु पाणेसु' कथमिति १, ते उच्यते - यथा हिमहम (पट) ल विप्रमुक्तत्वात् भूरि| तेजसाऽऽदित्य विम्वाद्रश्मयः सर्वतो निस्सरंते, निःसृत्य च तमेव पुनः प्रविशन्ति, न च तस्याचाधां कुर्वन्ति, एवं सर्वात्मनस्त्रिकालावस्थिताः कूटस्थान्निस्सरंति निसृत्य च तानि स्वकर्मविहितानि शरीरानि निवर्तयित्वा सुखदुःखादि चानुभूय पुनः पुनस्तमेव परमात्मानं प्रविशन्ति, एतच्च सूत्रं साङ्ख्यवैदिकयोस्तुल्यं व्याख्यायते, नैके परमात्मानो, वेदिकानां तु एकः, सांख्यवैदिकयोः प्रक्रि
हस्तितापसनिरासः
॥४४१ ॥
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमूत्रकृताङ्गचूर्णिः ॥४४२॥
यावादः, तदुत्तरं तु यदि सर्वगत आत्मा सांख्यानां एवं न म्रियन्ति न संसरति ॥ ७१६ ॥ वृत्तं, 'मृङ् प्राणत्यागे' असर्वगतस्य हि प्राणत्यागो युज्यते, यथा-देवदत्तः स्वगृहं त्यक्त्वा अन्यत्र गच्छति, न चैत्रं सर्वगतस्य शरीरादिप्राणत्यागो युज्यते, सर्वगतस्यैव संसारो घटते देवदत्तवदेव, न सर्वगतस्यैव, सर्वगतस्य न तु किञ्चिदप्राप्तं यत्र गच्छतीत्यतः संमारो न घटते, किंच'ण भणे खत्तिय वेम पेमा' तत्र ब्रह्मणोऽपत्यानि वृहन्मनस्याद्वा ब्राह्मणाः, क्षतात्रायन्तीति क्षत्रियाः, कलादिभिर्विशन्ति लोकमिति वैश्याः, प्रदेशास्पृष्टा श्रावन्तोऽन्येपात्मात्मनां प्रदेशास्पृष्टः, तत्र कथमवसीयते यथा तुल्ये चात्मानि शरीरं तनुः शेषाणामित्यपसिद्धान्तः मल्लदासीवत्, यथा मलदासी सर्वेषां मल्लानां सामान्या एवं ब्राह्मणशरीरमपि सर्वेषां क्षत्रियविद्राणां सामान्यमिति, यथा चाह्मणं शरीर तथा क्षत्रियविदृछुद्रशरीराण्यपि सर्वात्मनां ममानीत्यतश्रातुर्वर्णं न घटते, किंच- 'कीडा (य) पक्खी (य) सरीसिवा (घ) ' सर्वगतत्वे सति अयं कीडोऽयं न कीड इति न घटते, तदेवं वाह्मणशरीवत्समानः सर्वः, एवं पक्खी वा, सर्पन्तीति सर्पः नरः, अथवा देवलोकेषु भवा देवलौकिका अमरा इत्यर्थः एतदेव चोत्तरं एकात्मकचादिवैदिकानां किंच - एकात्मकत्वे च सति पिट्पुत्रादिरिति वार्ता न घटते, तत्सर्वज्ञप्रामाण्यात्मांख्यज्ञानप्रामाण्यात्, बह्मापि च किल सर्वज्ञः, तेन चोक्तं- " यस्मात्परं नापरमस्ति किंचित्" तत्कथं केवलज्ञानदृष्टमनृत भविष्यति इति १, उच्यते-नैत्र ते केवलिनो भवन्ति, कथं ?, अनन्तत्वादर्शित्वात् सूत्रं त्वदृष्टमिति १, उच्यते, ननूक्तमेवं 'न मिज्जति ण संमरति', वैदिकानामपि एकात्मकत्वे च ये केवलज्ञानेन लोकमज्ञात्वा जहा वृहादीभिस्तीर्थं प्रवर्त्तयन्ति तेषां कथं वाक्यं प्रमाणं स्यादिति, अथ सूत्रम्-लोयं अयाणित्तिह केवलेणं ॥७१७॥ वृत्तं, लोको नाम द्रव्यक्षेत्रकालभावानां यथावस्थितिः तं लोकमज्ञात्वा तेन येन धर्म्म कथयन्ति अजाणमाणा णासंति
हस्तितापसनिरासः
॥४४२॥
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
हस्तितापसनिरास:
E
श्रीसूत्रकृ-16 | अप्पाण परं च णट्ठा जहा अन्धो देशकोऽध्यान अप्पाणं परं च णासेति एवं तेवि, जे पुण लोकं विजाणाति च केवलेणं-केवल ताइचूर्णिः ज्ञानेन 'पुण्य'ति पुण्णेण 'नाणेण ज्ञानेन 'धम्म समनं च कहंति जे उ' समस्तो नाम सर्वचनीयदोपैर्विमुक्तः, जहा देसिओ ॥४४३॥ जाणओ अदिसामूढो णरो पेम अकुडिमं मग्गं अवतारेऊण जहिच्छे देसं सम्म वा णयति, एवं तेवि केवलणाणेण भगवन्तो तित्थ
गरा अप्पाणं परं च संसारसमुद्दमहाकान्तारातो तारेति, सर्वगतत्वे सत्यात्मनि जे गरहियं ठाणमिहावसंति ॥७१९॥ वृत्तं, | गरहित-निन्धं जातितः कुलतश्च, तत्र जातितश्चाण्डालाः कर्मतश्चाण्डालत्वेऽपि सति ये सौकारिकाश्च, स्थानं वृत्तं कर्मेत्यनान्तरं आवसन्ति उवजीवन्ति, चरणं वृत्तं मर्यादेत्यनर्थान्तरं, चरणेणं उबवेंति, तदपि जो जातितो वृत्ततश्च, जातितो मिथ्यादृष्टिः लोकः, समता बाह्मणः परिवाज बजितः, एतदुभयमपि भवन्मते नैव, उदाहरति हि उदाहरणं भवति, अथार्थापत्तिः एतदापद्यते सर्वगतत्वे सति सर्वात्मनां समतेति, समता समं तुल्यमित्यर्थः तुल्याहृतद्रव्यवत् , सतिएत्ति बुद्धीए, एवंप्रकाराए सर्वगत आत्मेति, सत्तीएत्ति वा एगट्ट, 'अथाउसे विप्परियासमेव' अथ इत्यानन्तर्ये, सर्वगतत्वे सति सर्वात्मा निकृष्टोत्कृष्टयोः समता इत्यर्थः, 'आउसे'त्ति हे आयुष्मन्तः। विद्धी योगो विपरीतो असौ विपर्यासः, विपरीत इत्यर्थः, कथं ?, सर्वगतत्वेन चेदानी निकृष्टोस्कृष्टानां साम्यं भविष्यति, अथवा संविदधिगमो ज्ञानं भाव इत्यनर्थान्तरमितिकृत्वा विपरीतभावमेव सर्वगतग्राह इत्यर्थः, अथवा विवजास इति मनोन्मत्तप्रलापवदित्युक्तं भवति, तावन्न चैतत्स्यात् सर्वगतत्वे सति सर्वात्मनां, निकृष्टोत्कृष्टानां तुल्यत्वे च सर्वगतमित्यन्यथा वा का प्रत्याशा?, एतदेवोत्तरमेकात्मवादिनामिति, एवं सांख्यान्निर्लोठ्य भगवंतमेव प्रति तिष्ठंतमा केचिदतिदीर्घश्मश्रुनखरोमाणो जटामुकुटदीप्तशिरसो धनुष्पाणयो हस्तितापसाख्याः परिवाजोऽभ्येयुः, भो भो ! क्षत्रियकुमार: आर्द्रक!
HATHIATRINADITIONAMITA
IHATIMATE यावा
।।४४३॥
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
HIMANI
| श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥४४४॥
RAINMane
हस्तितापसनिरासः
HETANADIPAamme
तिष्ठ तावदीपत्तरं इमामस्माकं सिद्धान्तोदितां पुष्फरचर्यां शृणु, श्रुत्वा रोचयिष्यसि यास्यसि वा, तत ईपद् व्यवस्थिते राजपुत्रे पञ्चशतपुरुषपरिवारो हस्तितापमानां वृद्धतमस्तमुवाच, वयं द्वादशाग्रात् अभ्युदयार्थिनः मुमुक्षयो हस्तितापसा वा इति वाच्या महाजनेन, ते च वयं परमकारुणिकाः सत्वेपु, बने हि वमता मूलस्कन्धोवघात आहारार्थः सुमहादोप इति मत्वा तेण संवच्छ रेणावि य एगमेगं ॥७२०॥ वृत्तं, संवसन्ति तस्मिन्निति संवत्सरः, एकैकमिति वीप्सा एकेके, मासे एकेके 'वाणेण' सरेण विसलित्तेण वा ममं घंतुत्ति मारेउ, महागजति गर्जति गर्जते वा गजः महाकायं महागजं मत्तं मजमाणं गंधा, सेसाणं जीवाणं सेयस्थि विजा, वणस्सतिकाइयमूलपत्रपुण्यफलप्रवालाकुराधा वानस्पत्या स्थावरा जङ्गमाच मृगाद्या,दयानिमित्तं,मांसमास्वाद्य खां वृत्ति परिकल्पयामः। खंडोखंडि काउं समे भागेसु कवल्लूरं पऊलेऊणं खायामो, एवमेगेण जीवघातेण सुबहु जीवे रक्खामो, जे पुण वणतावसा बहूणि कन्द फलाणि घातेति ते दिणेण गामघातं करेंति, न चाशरीरो धर्मो भवतीत्यतः अल्पेन व्ययेन बहु रक्षामः वणिजवत् , जंपि तदर्थ किंचित्पापं भवति तदपि आतावणोववामजापब्रह्मचर्यैः क्षपयामः, विश्वामित्रेणाप्युक्तं-"शक्यं कर्तुं जीवता कर्म पापं" णणु च तुम्हेवं पडिकमणादिकाउस्सग्गेण सोधधा, अयं चास्माकं स्मृतिविहित एव हस्तितापसधर्मस्तमेनं प्रतिपद्यस्व आगच्छ, तानेवं त्रुवाणान् आर्द्रक आह-संवच्छ रेणावि य॥७२१॥ वृत्तं, एकतरं प्राणिनं हस्तिनं, सा हिंसा, ततो अणियत्ता अणिपत्तिदोसा जिभिदियदोसाओ य, किंचान्यत्-जा सा जिघांसा सा रौद्रता, कथं हस्तिनि परं मग्गमाणा मंसलोलुपा अत एव हेतुउ हिंसा एका चेव णरगपजन्ता, किवा सेसाण जीवाणं ?, जं च भणह-'सेसाण जीवाण दयट्ठताए'त्ति तंण भवति, सो हत्थी विद्धो उफ्फडिंतो वणस्सतिकाए हरते गुच्छगुंमादीए पेल्ले तणाति महंते व रुक्खे भंजति, कुंथुपिपीलिकादिए य जाव पंचिदिए
MOINSTINDATI- Titnar
ADMIMAINSTAIMERIAAAHarimmuTETARIAHINITIES
||४४४॥
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
हस्तिमुक्त्यादि
श्रीख- पेल्लेति, जे य मंसं पयंता सुंठीए चुल्लीसु वा अग्गिमथेण वधए, उक्तं च-"तणकट्टगोमयमाहणस्मिया संसेदसिदा मट्टिस्सिता| ताङ्गचूर्णि:17चेव" एवं सेसाण जीवाण लग्गह पाणातिवाते, सिया यथैव, स्यादेतत् सर्वमपि तं सह हस्थिवधेण जे य अण्णे य पडतो मारेति ॥४४५॥
| एगे य डझंति, सर्वमेतं थोवमुच्यते, गिहिणोवि ते य बहुजीवे जेण मारेंति, कथं ?, तेलोगं सर्व जीवेहि ओतप्रोत, सोय गिही तिरियलोए वसति, उडलोए अधोलोए य ण मारेंति, एवं जाव जंबुद्दीवे भरहे मगधाए सणगरे, ते छब्बिसे खेते वा, एवं सोऽपि नाम धार्मिकः। किंच-संवत्सरे ॥७२२॥ वृत्तं, प्राणं हस्तिनं, श्रमणवतानि अहिंसादीनि तानि किलास्य हस्तितापसस्य श्रमणव्रतानि सन्तीति श्रमणवती, तुर्विशेपणे, किंच मारयति च कस्येदं हास्यं न स्यात् ?,'आताहिते' आत्मनः अहितो य, एवं परूवंते आयरित्तं च, सो नट्ठो अण्णपि णासेति, जहा सो दिसामुढो अण्यो य देसिए णासेति, अणारिओ दसणाओ चरित्ताओवि प्रागेव ज्ञानतः, ण तारिसं धम्मं हिंसकं केवलिणो भणंति करेंति वा, किं ब्रूते ?, बमा केवली, तेन तदुपदिष्टं हस्तितापसवतं, तदुच्यते-ण तारिसे केवलिणो भवंति करेंति वा, जे हिंसगं धम्मं पण्णवेति तिलोति, साजेण णो तिष्णा अण्णतेसु च, सो नट्ठो | अण्णपि णासेति जहा हाणिकताणि, एवं बावद्भिः संसारमोचकवैदिकादीनां पक्षसिद्धिः प्रसाधिता भवतीत्यन्यथा वा का प्रत्याशा?, इत्येवं तॉस्तापसान् प्रतिहत्य भगवत्समवसरणमेव प्रति प्रतिष्ठते, तत्थ य आरण्णो हस्ती णवग्रहो आलाणखंभे बद्धो सण्णी, तं जणसदं सुणेति, जहा एसो अद्दोरायरिसिपुत्तोणियआलाणाणि भंजिऊण तित्थगरसमी पइट्ठो, परतित्थिए पडिहणिऊण, लोएण अमिथुबमाणो पुप्फंजलिहत्थएण अचिजमाणो बंदिजमाणो णिरवेक्खो हतपञ्चत्थिपक्खो वच्चति, अहो धण्णो य,,तं जइ अहंपि एतस्स पभावेणं इमाउ बंधणाओ मुचेज- तो णं बंदिज, वंदित्ता णमंसित्ता णियगवणं पाविऊण संजूहे णागस्स बहुहिं लोट्टएहि य |
||४४५॥
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
हस्ति .
श्रीमत्रक- तागचूर्णिः ॥४४६||
मुच्यादि
LA
वहहिं कलभेहिं हत्थीहि य २ वहहिं उज्झारएहि जाव सच्छंदसुहं विहरेजा, एवं चिंतितमेत्त एव तडतडस्स बंधणाई छिण्णाई, छिपबंधणो ऊसितहत्थो भगवंतमाकरिपितेण संपत्थितो, पच्छा लोएण भीतेण कलकलो कओ, हो हो अहो! आईकराज
पुत्रो इमिणा दुट्ठहत्थिणा मारिजतित्तिकाऊण, इचेवं भाणिऊण भयसंभंतो सब्बओ समंता विप्पलाइतो, तते णं सो वणहत्थी भत्तिall संभमोणवग्नहत्थो णिचलकण्णकओलो विणयणउत्तिमंगो धरणितलणिम्मितगजदंतो आईकराजपुत्रस्य पादेसु णिवडितो, मनसा
चेव इणमबवीत्-‘भद्रं ते भो आईकरायरिसि यथाऽभिलपितान् मनोरथान प्राप्नुहि, बंधनाद्विप्रमुक्त' इत्येवं मनसा उक्त्वा यथेष्टं वनं प्राप्तवान् , तत्सुमहान्तं प्रभावं दृष्ट्वा लोकस्यातीव तपस्सु सविस्मया भक्तिर्वभूत्र, एताए एव वेलाए सेणिओ राया भट्टारकपादसमीवं वंदिउँ पत्थितो किमेयंति पुच्छति, गहियत्थेहि य से महामतेहि य मिचेहि य पउरेहि य कथितं, जहा सो सव्वलक्खणसंपण्णो आरण्णो हत्थी चारिं पाणियं च अणमिलसमाणो आर्द्रकस्य रायरिसिस्स तवप्पभावेण बंधणाई छिंदिऊण अद्दयं | रायरिसिं वंदिऊण पलाओ, पच्छा सो सो णियराया तं सोऊण जणकलकलं अविम्हयं अद्दरायपुत्तं वंदिऊण णमंसित्ता एवं वदासी
अहो भगवं दुक्कराणि तपांसि महानुभावानि च, कथं ?, तपसा तप्यते पापं, तप्तं च प्रविलीयते । देवलोकोपमानानि, भुजंत्यपसरसः स्त्रियः॥१॥ विन्यस्तानि हि पुण्यानि, येषां तपः फलं ततः॥' सेणिओ ब्रवीति, णणु भगवत एव दुष्कराणां तपमा प्रभावादसौ वनहस्ती आयसानि शृङ्खलवन्धनानि शस्त्रैरपि तीक्ष्णैर्दुच्छेद्यानि छिचा यथेष्टं वनं प्रयातः, इत्यहो दुकर, आर्द्रक उवाच-"ण दुकरं वा णरपासमोयणं, गयस्स मत्तस्स वणम्मि रायं । जहा उ चत्तालिएण तंतुणा, सुदुक्कर मे पडिहाइ मोयणं ॥१॥" इत्येवमुक्त्वा भगवत्समीपं प्राप्याकः ताणि पंच सिस्ससताणि भगवतः शिष्यतया प्रददौ, भगवानपि च तान् प्रव्राज्य
D॥४४६॥
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
वित्ता
श्रीसूत्रक- ताङ्गचूर्णिः 1.४४७॥
तस्यैव तान् शिष्याननुज्ञातवान् । वुद्धस्स आणाएँ इमं समाधि ॥७२३।। वृत्तं, कतोस बुद्धो, ननु भगवानेव वर्द्धमानः, आह-अजवि सो ताव भट्टारगं ण पेच्छति तो कहं तस्स आणाए बुद्धो वट्टति ?, उच्यते-ननूपदिष्टानि महाध्ययनानि, अनागतं चेव तेण भटारकेण णातं जहा आर्द्रको नाम तत्समीपं एंतो अण्णउत्थिए तुं विहरिस्सति, वुत्तो य समाणो एताणि एरिसाणि | उत्तराणि दाहितित्ति तेण भगवता भासितं, गणधरेहिं तु सुत्तीकतं, उक्तं च-"अगागतो भासियाणि" कायेत्ति अतिकंतं एवमिणं, अथवा प्रत्येकवुद्धो सो तेण पुव्वं एते अत्था आगमिता, तेण तेसिं अण्णउत्थियाणं तमुत्तरं देइ, इच्चेवमेसा भगवतो पुब्बतित्थगराणं च समाधी वुत्तो, एत्तो तिविधो दंसगादि, तत्थ विसेसेण दंसणसमाधिणा अधिगारो वुचति, जेग मिच्छदिट्ठीसु पडिहतेसु संमत्त थिरीहोति, सति य संमत्ते णाणचरित्ताइपि होंति, ऑस्स समाधौ त्रिविधेऽपि सुठु स्थित्वा वा, ति विधेणंपि मणसा वयसा कायसा, मणसा तावत् ण मिच्छदिट्ठीए समणुण्णाति तिणि तिसद्वाणि पावादियमताणि, जेसि एतेसिं पंचण्हं गहणेण सव्वेसिपि गहणं कतं भवति, ते सव्वे असब्भावत्थिते मण्णति, वायाएवि पडिहणति, कायेणवि तेसिं अब्भुट्ठाणाति वा अहो सन्मार्गाव| स्थिताः यूयमिति हस्तपरिवर्तनादिभिःक्षेपैस्तान्निरासत्करोति, एवं अण्णापि साङ्ख्यवैशेपिकवौद्धादीनि तिविधेण करणेण गच्छति
गरहति, इच्चेतानि तिष्णि तिमट्ठाणि कुप्पावयणाणि य सताणि मिच्छादसणसमुदंतरित्ता, मिच्छादंसणसमुद्दओहमिति जलं, मिच्छादसणे हि तस्मिन् मिथ्यादर्शनसमुद्भवो भवतीति कारणे कार्यवदुपचारो, महाभावो महाश्चासौ भावो, यश्च महाभवौषः महंतो वा| भवौधो यथा मिथ्यादर्शनोधन्तरित्ता संमत्ते द्वाति एवं अन्नाणौघं भवकारणंतिकाऊण तं तति, अचरित्तोघं संवरणावारूढो तरिक्ष आदाणवत्ति, आदीयत इत्यादानं, एतान्येव ज्ञानदरिसणचारित्राणि आदानं, मुमुक्षोः कम्मं उदीरेजा कथयेत्यादि, उक्तं-"अद्विते
|४४७||
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
नालशब्दयोविचारः
श्रीमत्रताङ्गचूर्णिः ॥४४८॥
२श्रु० । ६ आद्र०
ATV
ण ठवेति परं" तथा चोक्तं-'गुणसुद्वितस्म वयणं०' इति ब्रवीमीति अजसुधम्मो जवुसामी भणति, इति उदाहरेजासित्ति सुधर्मो, परोपदेशाच्चैवं बवीमि ॥ इति आर्द्रकीयाख्यं षष्ठमध्ययनं समाप्तम् ॥
साम्प्रतं णालंदइज, तस्म संबंधो, अहे आयारसुत्तं वुत्तं, इमं सावगसुतं, यत्राक्षेपपरिहारैः श्रावका वर्ण्यन्ते, अथवा प्रायेण आयारे सुयगडे य हेट्ठा साधुसुत्ताई वुत्ताई, इह तु सावगधम्मअधिगारो, कथं ?, मावयस्म साधुमूले धूले पाणातिवाते पञ्चक्खायंमि सुहुमा णाणुजाणति, अथवा छढे अण्णउत्थियएहिं सह वातो, इह तु सतिस्थिएहिं, सूत्रस्थापि सूत्रेण 'आदाणवं धम्म उदाहरेजा', सो य धम्मो दुविधो-साधुधम्मो अ गिहीधम्मो अ, साधुधम्मो पंचमछढेसु वुत्तो, इह तु मावगधम्मो इत्युक्तः सम्बन्धः, णामणिप्फण्णे णालंद इजं, णालंदा, नगारश्चेति, आह च-"गतं न गम्यते किंचित् , अगतं नैव गम्यते । गतागत विनिर्मुक्त, गम्यते" तमेवायं, अकारो वर्तमानमेवार्थ प्रतिषेधयति, यथाऽघटः, माकारः क्रियानिषेधकः यथा मा गच्छ, मा कुर्वीत, आह च-"मा कार्पः कम्माणुचिन्ने परो"मा गीत तिष्ठत,अन्योर्ध्वजातिधर्मात् स्वात्मानं वधत,शान्तं वा,नोकारस्तु प्रदेशं प्रतिपेधयति,म च त्रिष्वपि कालेषु, यथा नो अहमेवं कृतवान् नो करोमि नो करिष्यामि,तदुपयोगस्तु नो सदाऽऽसीत , इदानीं नकारस्त्रिकालविषयी, नाहमेवं कृतवान् न करोमि न करिष्यामि, आह हि-"नाग्निस्तृप्यति काष्ठानां०" उक्तो नकारः, इदानी अलंशब्दस्य व्याख्या, अत्र गाथा-णामअलं ठवणअलं ॥२०१।। पर्याप्तिभूपणवारणेपु, अत्र गाथा-पजत्तीभावे खलु पढमोवीओ भवे अलंकारे।।२०२।। पर्याप्तौ ताव अलं देवदत्तो यज्ञदत्ताय, अलं केवलज्ञानं सर्वभावोपलब्धौ, अलंच श्रुतज्ञानं उपलब्धौ, भावे त्वेवं, उक्तं च-"द्रव्यास्तिकन(ह)यारूढः, पर्यायोद्यतकामुकः। युक्तिसन्नाहवान् वादी, अ(प्र)वादिभ्यो भवत्यलं ॥१॥' विभूषणेऽपि, अलंकारैः अलंकृता स्त्री, वर्तमानेन
॥४४८॥
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः 1188811
quad Ees
अलंकृतं नभश्चन्द्रमसा, उक्तं च- 'भवतस्त्वलमेव संस्तवेन', वारणेऽपि अलं, अलं तत्रैतेहिं, अलं प्राणातिपातेन यतः इहामुत्रा| पायाः, उक्तं च- "अलं कुतीर्थैरिह पर्युपासितैरलं वितर्काकुलकाहलैर्मतैः। अलं च मे कामगुणैर्निपेवितैर्भयंकरा ये हि परत्र चेह च ||१||" अत्र प्रतिषेधेऽलंशब्देनाधिकारः, अत्र गाथा - पडसे हणगारस्सा इत्थिसद्देण चैव अलसद्दो० ॥२०३॥ स्त्रीलिङ्ग| मेतत् रायगिहे नगरंमि णालंदा णिवासिणां देति विभवं सुखाद्यॉय इत्यतो णालंदा, बहिर्नगरस्य बाहिरिका, णालंदायां भवं गालंदइजं, अत्र गाथा-णालंदाए समीवे ॥२०४ || 'पासावचिजे' पश्यतीति पार्श्वः तीर्थकरः पासस्य अवचं पासावचं, नासौ पार्श्वस्वामिना प्रत्राजितः, किन्तु पारम्पर्येण पावपत्यस्यापत्यं पायावचिजं, स भगवं गौतमं पासावचिजो पृच्छिताइओ अज्ज - गौतमं उदओ, जहा तुन्भं सावगाणं विरुद्धं पञ्चक्खाणं, पुच्छा गतो उत्तमं चोररगहण विमोक्खणता, तथा च-इह खलु गाहावतिपुत्ता वा धम्मसवणवत्तियाए एज वा, से तां जाव सच्चैव से जीवे जस्म पुत्रि दण्डे अणिक्खि ते इंदाणिं णिक्खिते, एवं परियागावि, तह दीहाउअ अप्पाउअ समाउअत्ति, एवमाइयाई, उचम्माई सोतुं उवसंतो । सुत्ताणुगमे सुत्तमुच्चारेतव्यं - तेणं कालेणं तेणं समएणं (सूत्रं ६९) अतीतानागतवर्त्तमानस्त्रिविधः कालः, तेनेति च तृतीया करणकारकं तेन यदतीतेन कालेण राजगृहस्य सम्प्रयोगोऽभूत्, समयग्रहणं तु कालैकदेशे, यस्मिन् समये गौतमो पुच्छितो स व्यावहारिकः नैनयिकोऽपि तदन्तर्गत एव, जहा कजमाणो कडे, एवं पुच्छेजमाणे विबुद्धो, अत्र समयो गृहीतः, सेमा तु णो पुच्छासमया, एत्थ णयमग्गणा कायन्वा, राज्ञो गृहं राजगृहं, पासादीयं०, तस्य राजगृहस्य बाहिरिया णालंदा अद्धतेरस कुलकोडीओ० । तत्थ लेवे नामं गाहावई (सूत्रं ७०) लेवे णाम संज्ञा, गृहस्य पतिः गृहपतिः, होसुं होत्या, आदिः आदित्यो वा आढ्यः दीप्तचित्तो नाम तुष्टः, पर्यासधन
निक्षेपाः
॥४४९॥
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
लेपश्रावका
श्रीसत्रकताङ्गचूर्णिः ॥४५०॥
वान् 'विच्छिण्णविपुलभवनसयणासण(जाण) वाहणाइण्णे' विस्तीर्णानि आयामतो विस्तरतश्च, कानि तानि ?, भवनशयनासनानि, विउलानि बहूनि, 'पुल महत्वे' विशेषेण पुलानि विपुलानि,कानि तानि ?, यानानि वाहनानि 'यथासंख्यमनुदेशः समाना' मितिकृत्वा तैविस्तीर्णैः भवनशयनासनैर्विपुलैश्च यानवाहनैराकीर्ण उपभोग्यतः संप्राप्ता इत्यर्थः,धनं कृतं, अथवा धनग्रहणेन वैडूर्यादीनि रत्नानि परिगृह्यन्ते, धनधान्य इति च कृता, शाल्यादीनि धान्यानि बहुजातरूपरयतं कंठ्यमेतत् , आयप्पओत इति आयोगो वृद्धिकाप्रयोगः (व्यापारः) इत्यर्थः, अथवा आयोगस्यैव प्रयोगः, द्वन्द्वो वा समाससंज्ञा,ताभ्यां संयुक्तं, विविधं विशिष्टं वा छड्डितं विच्छडितं दीयमानं भुजमानं वा भुक्तशेपं च, बहुदासीदासं कण्ठ्यमेतत् , 'बहुजन' इति उत्तमाधममध्यमो जनस्तस्य जातिकुलैश्वर्यवृत्तैरपरिभृतो मान्यः पूज्य इत्यर्थः, सेणं लेवे समणोवासए होत्था, जाव विहरति । तस्स णं लेवस्स गाहावईस्स णालंदाए बाहिरियाए बहिता उत्तरपुरच्छिमे दिसिभागे एत्थ णं (सूत्रं ७१) लेवस्त गाहावइस्स हत्थिजामे णाम वणसंडे होत्था, किण्हे किण्हछायो, प्रायेण हि वृक्षाणां मध्यमे वयसि पताणि किण्हाणि भवन्ति, तेसि किण्हाणं छाया किण्हछाया, फलितत्तणेण आदित्यरसिवारणात् कृष्णो भवति, बाल्यावस्थानि कान्तानि पर्णानि शीतलानि भवन्ति, यौवने तान्येव किसलयमतिकान्तानि रक्तभावा ईपद्धरितालाभानि पाण्डूनि हरितानीत्यपदिश्यते, हरितानां छाया हरितच्छाया, एत एव कृष्णनीलहरिता वर्णा यथास्वं स्वे स्वे वर्णे अत्यर्थ युक्ततमा भवन्ति, स्निग्धाश्च तेण णिद्धो घणकडितडिच्छायत्ति अन्योऽन्यशाखाप्रशाखानुप्रवेशा घणकडितडिछाए, रम्मे महामेघ इति जलभारणामे प्रावृउमेघः, समूहः संघात इत्यनर्थान्तरं, मूलान्येपां चहूनि दूरावगाढानि च संतीति मूलवन्तः, एवं शेपाण्यपि, गिट्ठरं यद्यपि पाण्डुरजीर्णत्वादवा शुष्यंते तथाप्यच्छेद्यात् तन्निरुप
॥४५॥
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रकअचूर्णिः ४५१॥
गौतमोद कपेढालो
भोगत्वाच वृक्षाणां कालेनैवापाण्डुरा भवन्तीति मूलवन्तः, एवं शेपाण्यपि, प्रसंसा, एवं ताव पासादीया, तस्स णं यहुदेसम
झभाए लेवस्स गाहावतीस्स सेसदविया णाम तस्स णवगं घरं, तथा जंसेसंगृहोपयोज्यं काष्ठेष्टकालोहादि, तेण कृता, केचिद् ब्रुवते-गृहोपयोज्यात् द्रव्यात् यच्छेषं तेन कृता, उदयशाला उदकप्रवाहो सुहं होत्था । तस्सि च णं गिहपदेसम्मि (सूत्रं ७२), तत्थोवरगउवट्ठाणियगपाणियघराणि पदेसा,तत्थण्णतरे पदेसे भगवं गोतमे विहरति,कथं द्वितो, कथं विहरति !, | उच्यते, ण चंक्रमणादिलक्षणो विहारो गृहीतः, किन्तु उर्बुजाणुअधोसिरझाणकोट्ठोवगते, विसेसेण वा कर्मरजो हरतीति विहरति, कथं सावओ? कथं प्रपा ?, उच्यते, प्राग् श्रावकत्वात् प्राक्श्रावकता, साम्प्रतं निरुपभोगित्वादल्पसागारिका, अत एव भगवान् गौतमः अत्रावस्थितः, भगवं च णं अहे आरामंसि आगत्य रमंते यस्मिन् इत्यारामः, अहे वा आरामस्य, गृहं अधो अधः, तत्थ भगवान् वर्द्धमानसामी द्वितो सेसा य साधवो, तत्थ तत्थ देउलेसु ममासु द्वितो, अह उदए पेढालपुत्ते पासावचिजे ।।२०५।। निग्गन्थे निर्गथो, किलायं भगवं वर्द्धमानस्वामी भवति न भवतीति ?, दुक्खं हि भगवान् अयं ज्ञास्यत इति गौतमखामी आगत्य भगवं गौतम एवमाह-अस्थि खलु मे आउसे ! (सूत्रं ७३), प्रदिश्यते इति प्रदेशः, प्रवचनस्य प्रश्न इत्यर्थः,तथाऽहमपि, व्याकराहि, एवं पुढे उदएणं पेढालपुत्तेणं सवायं शोभनवाक् सवायः, शोभना तु 'अलियमुवघातजणणं' इत्यादि, अथवा निर्वहणसामर्थ्यात् शोभनवाक्, सोचा जाणिस्सति, किंचि सुच्चतेवि ण संमते, वितियचउत्था भंगा मुण्णा, तदेवं ब्रहि-यदि श्रुत्वा ज्ञास्यामः ततो वक्ष्यामः, न चेत् ज्ञास्यामो भगवंतं प्रक्ष्याम इत्यर्थः, भगवता गौतमेनोक्ते-सवायं उदए पेढालपुत्ते य एवं वयासी सवायंति न मिथ्याहिमानात् पूया विमत्या, केवलं तच्चोपलंभात , अत्थि खलु गौतम! कम्माउत्तिया णाम कर्म करो
॥४५॥
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमत्र - ताङ्गचूर्णिः ॥४५२॥
गौतमोदकपेढालौ
तीति कर्मकारः संज्ञेपा शिल्पी वा कर्मकारस्य पुत्राः कर्मकारपुत्राः, कर्मकारपुत्राणामपत्यानि कर्मकारीयपुत्रा, समणे उवासन्तीति समणोबासगा, तुम्भआगंति युष्माकं प्रवचनं, सच्चादितौ वा वचनं प्रवचनं, गाहावति समणोवासए 'एवं पञ्चक्खावेंति' स्यात्कथं मया श्रुतं ताव, क ?, साधुममीपं गतेन वा, वसता तवामं समीपा गतागते तुस्सइत्ति, कथं ते प्रत्याख्यानमित्युक्तं एव माह-'णण्णत्थ अमिओएणं' अन्यत्रेति परिवर्जनार्थः, अभियुज्यत इत्यमियोगः, तंजहा-रायामिओगेणं गणाभि० बलामिक रायामि० जहा वरुणो णागमच्चु(णत्तु)ओ रायाभियोगात् संग्रामं कृतवान् , अण्णो वा कोथि राय वित्तो वा जीवो संग्रामे पराहन्यते, एवं गणामियोगेवि, मल्लगणादी, जहा रायमियोगो तधा हिंस्रव्याघ्रमादिजीषितान्तकरानिवारयेत् , नाशरीरस्थ धर्मों भवतीत्यतः ते, अत्रापि रायाभियोगबद्रष्टव्यं, आकार एव च एतावान् भवति, जे पञ्चक्खाओ चेव रायाभियोगादि आगारं करोति, जहा स हिमादिअभिभूतो पलायंतो तसे पेल्लेति, स्यात् , कथं तसपाणेसु णिक्खिवितस्स आयरियस्स एगिदियवधाणुण्णा ण भवति ?, उच्यते-'चोरग्गहण (वि)मोक्खणयाए'त्ति उदाहरणं-एगंमि णगरे रण्णा तुद्वेण अंतेपुरस्स रत्तिं सच्छंदपयारो दिण्णो णागरेहिवि रायाणुवत्तीए, वरिसे वरिसे तदिवसं महिलाचारोऽणुण्णातो य, पत्ते च दिणे रण्णा घोसावितं-जो पुरिसो अतीति तस्स दंडो सारीरो, ते च णिति, चिद्वेसु बारेसु ताओ रायाणिओ णगरमहिलाओ य सच्छंदं सुहं रत्ति अमिरमंति, तत्थ कदायि एगस्स वाणियस्स पुत्ता मावणे चवहारमाणा अतीव कयविक्कये वढमाणा अत्थलोमी जहिच्छितं पणियं विकेमाणा ते वद्विता जाव सूरो अत्थंतो, महिलाओ य आहिंडिऊण पव्वत्ताओ, ते य भीता तंमि चेव सावणे णिलुका, वत्ते महिलाचारे सूचकेहिं रणो कहिता, वज्झा आणत्ता, पिता य तेसिं सव्वपगतीहि समं पिण्णवेति, दण्डं देमि, अप्पथ मम पुत्ते, राया अतीव वडिजमाणो
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः ॥४५३॥
भणति - एकं ते जेहपुत्तं मुआमि, सो भणति - सच्चे मुअह, इतरो भगति - जेट्टपुत्तं ते मुआमि, इतरे ण मुआमित्तिकट्टु तं मोतुं सेसा विरसमाणस्स घातेति, एवं साधूवि सावगं भणति छसु जीवणिकाएस णिक्खिप्प दंड, सो गेच्छति, इत्यतः चोरग्रहणमोक्खणट्टताएं साधुणा सेमा काया अणुष्णाता ण भवंति, स्यात् कथं चोरास्ते स्वगृहे तिष्ठन्तः १, उच्यते, राज्ञा न तेषां अनुज्ञातस्तस्यां रात्रौ नगरे वास इत्यतः, अथवा सेति पुत्ता रष्णा कम्हि य आयोए णिउत्ता, तेहिं किचं किंचि तत्थ अविहतं, तत्रापि तदेव जाइजमाणो राया चिराणुगतोत्तिकाऊण एकं विमजेति, उदए आह-तसेहिं वेइंदियादी हिं 'णिवय'ति धकारस्य ह्रस्वत्वे कृते निधय भवति, निक्षिप्येत्यर्थः एवं तेंसिं साधूनं पचक्खंताणं सव्यगतिग्राहित्यात् त्रसानां दुपचक्खातं भवति, तथा च-न जातित्रसः कश्चिजीवोऽस्ति, त्रसानां सर्वकालत्वात्, तथा प्रत्याचक्षाणानां श्राचकाणामप्यमर्व कालत्वादेव त्रसाणां दुपच क्खातं भवति, एवं ते परमं पच्चक्खावेति-माणंति, पर इति, साधूनां तावत्परः श्रावकः, अतिचरंति सयं पतिष्णं, अतीत्य चरंति अतीत्य वर्त्तन्त इत्यर्थः, कतरं १, पतिष्णं च यथा वयं तसेभ्यो विरता इत्यर्थः, यदि हि अत्यन्तत्रमाः स्युः त्रसकाये मोतुं अण्णत्य, अण्णत्थ ण उचवज्जेज इत्यर्थः, श्रावकानामतिचारेयुः स्त्रां प्रतिज्ञां जम्हा य ते साधुणी जाणंति णत्थि कोयि अचंततसाति, सो हि य पचक्खावेन्ता चिजादिता भवति श्रावकाः, मृपावादवा दिलाचातिचरन्ति खां मृपावादवेरमणप्रतिज्ञां श्रावकस्यापि साधू पच्चक्खंतिओ परो तेण परेण अप्पणी पञ्चकखावेमाणा असर्वकालत्वात् त्रसानां अतिचरंति स्त्रां प्रतिज्ञां यथा वयं त्रसेभ्यो विरता इति, अप्पाणं साधुं च पच्चक्खायंतयं विसंवादयन्ति 'कस्स णं तं हेतुं'ति कस्माद्धेतोरित्युक्तं भवति, संसारित्वात्सर्वजीवानामिति हेतुः खल्विति विशेषणे, किं विशिनष्टि ?, न कश्चित्संसारी जीवोऽस्ति हि तासु तासु गतिसु न संसरति, थावरावि त्रि
त्रसभूतविचारः
॥४५३॥
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
श्रीमूलकताङ्गचूर्णिः
॥४५४॥
काराः त्रिप्रकारेष्वेव सेषूपपद्यन्ते, त्रसा अपि त्रिप्रकाराः त्रिप्रकारेष्वेव स्थावरेषूपपद्यन्ते, थावरा पाणा विष्पमुच्चमाणा के यि थावरा, थावरता य कालं किच्चा तसकायंसि उबवअंते ततो सावगस्स तसस्स द्वाणं पण्णं भवति, जओ सावगेणं स्थावराणं ण पञ्चक्खायति तसाच केइ तसत्ताओ कालं किच्चा थावरकायंसि उववज्जेजा, ततो सावगस्स तं थावरद्वाणं अधत्तं भवति, जतो सावगेण तसाणं पञ्चकखातंति, घातनीयं घात्यं वा घत्तं, दोच्चैव एताई संसारिजीवद्वाणाई, तसङ्काणं थावरट्ठाणं च तं च तसङ्काणं सावगस्स रथूलत्वात् प्राणातिपातस्य तीव्राध्यवसायोत्पादकत्वाल्लोकगरहितत्वाच अघतं, स्थावरट्टाणं पुनस्तैरेव कारणैः सह तेजोवायुभ्यां तं दृष्टान्तो नागरकवधनिवृत्तिवत् यथा कचिद् ब्रूयात् मया नागरको न हन्तव्य इति, स च यदा तं नागरकं ग्रामगतं हन्यात् तदा तत्किं प्रत्याख्यानं न भयं भवति १, स्यात्कथं सुप्रत्याख्यापितं भवति साधोः कथं च सुप्रत्याख्यातं भवति श्रावकस्य ?, उदओ आह-तत उच्यते, तेसिं साधूणं पच्चक्खायंताणं एवं पच्चक्खायमाणाणं सुपचक्खातं होजा सानगाण तेहिं साधूहिं पच्चक्खावेंताणं एवं सोपच्चक्खातं होजा, एवं ते परं पच्चक्खावेमाणा, परशब्दो हि उभयग्राहि, पचाइक्वंतस्स हि पच्चकखावेमाणे परो, पच्चक्खावेंत सवि पच्चक्खादओ परो, इत्युवाच यथापि परशब्दः नातिचरन्ति स्वां स्वां प्रतिज्ञां पण्णत्थ अभिजोएणंति, सो हि गाहावतित्ति यावन्न व्रतानि तावद् गृहपतीत्युच्यते गृहीतानुव्रतस्तु श्रावकः उपासको वा 'तसभूतेहिं पाणेहिं' ति ऋजुमूत्रादारम्य सर्व एव उपरिमा णया नैयायिका ते तु वर्त्तमानमेवार्थ प्रतिपद्यन्ते न त्वतीतानागते इत्यतो नैश्वयिकनयमधिकृत्योच्यते त्रसत्वं भूतं येषां तत्र भूता, वर्त्तमानमित्यर्थः, न स्वनागतं घृतघटदृष्टान्तसामर्थ्याच्च ते भवन्ति त्रसभूताः, ते हि त्रसभूतेहिं पच्चक्तस्स साधुस्स अलियवयणवेरमणं ण भग्गं भवति, पच्चक्खावंतस्स य सावगस्स स्थूलगपाणातिपातवेरमणं ण भग्गं भवति,
त्रसभूतविचारः
॥४५४॥
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
वसभृत
श्रीसत्रकतागचूर्णिः ॥४५५॥
विचारः
HAI
को दृष्टान्तः, क्षीरविगतिप्रत्याख्याने दधिपानवत् , यथा क्षीरविगतिप्रत्याख्यायिनः सस्वरमपि दधि पिवतः प्रत्याख्यान न भजते एवं त्रसभूता मया सच्चा न हन्तव्या इति स्थावरानपि हिंसतोऽपि न प्रत्याख्यानातिचारो भवति, एवं तसभूते पचक्खाउं सावगस्स, थावरेसु त्रसत्वं नास्तीतिकृत्वा स्थावरान हिंसतोऽपि न त्रसप्राणातिपातातिचारो भवति, एवं सति भासापरकमेविजमाणे भासापरिकम्मे णाम वाग्विपयविशेपः, स्यात् को विशेषः ? ननु भासाभिधानभृतशब्देन सङ्गृहीतं नित्यं यो विशेपो | विजमाणो, को हि णाम अविसेसीतं पच्चक्खाइ ?, कोषेण, माणोऽपि कोधाणुगतो चेव धूमाग्निवत् , लोभेण सावगा जाता संता अहं असणादी दाहिन्ति, देशो नाम उपदेशः दृष्टि उपदेशः, अपिः पदार्थादिपु, उम्मग्गदेसणा य भवति, यतु पञ्चक्खाणं सुज्झति, मोक्खं णयणशीलो णेयाउओ, अवियाई जाव रोयइ । गौतमो भगवानाह-णो ग्वल आउसो! (सूत्रं ७५), | पेढालस्य तत्कथं न रोचति ?, उन्मार्गवर्जनवत् , को णाम सचेतणो जाणमाणो उज्जुयं खेमं आसण्णगमणं च पंथं मोतूण तचिवरीतेण पंथेण बचेजा ?, को वा जाणतो णिब्धिसं भोअणं मोतूण सविसं भुजेजा, समणा चेव माहणा तत्पुरुषः समासः, अथवा माहणा श्रावकः, एवं आइक्खंति जाव पण्णवेति-णो खलु समाणे समाणा समणेहिं तुल्या समाणा अमच्छमगैस्तुल्या इत्येवमाख्यान्ति, अणुगामियं खलु जाए अणुगच्छन्ति संसारं सा अणुगामिया भवति, अभूतोब्भावनं अभ्याख्यानं भवति, निह्ववो चा, संयतवत् , सो असंयतं संयतं ब्रवीति सो अभ्याख्यातो भवति, संयतं चा असंजतं भणति सोवि अभिक्खातो भवति, उक्तं हि-"जे णं भंते ! परं असंतेण० अप्पगंपि अब्भाइक्खा०"विधि अजाणंति अम्हे पचखाणविधिजाणगा, ते समणेत्ति ते आयरिया सिस्साणं समणाणं उनदिसंति जहा सावगाण एवं पचाखावेजाह, जेहिवि अण्णेहिं पाणेहिं जाव सत्तेहि संजमंति तेवि
॥४५५॥
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रसभूत
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः ॥४५६॥
विचार:
स्यात्कयरे स्यादन्ये प्राणा एगिदिए० पंचिदिए, तत्थ वणस्सतिकाएण दरिसणेइ, वणस्सतिकायसमारंभस्म पचक्खाणं तं आर्द्रछेदस्वेत्यर्थः, तत्थ णाम तेग वणस्मतिभूतस्स पचक्खातं, किं कारणं ?, सोवि संसारी कदायि पुढविकाएसु उववजति तेण तं पुढविकाइयं वधंतेण तुम्भंचएणं पञ्चक्खाणं भग्गं भवति, अथ भूतशब्दमंतरेणंपि वणस्सइत्ति समारंभपञ्चक्खाणं सुज्झति, कस्स त्रसेष्वपरितोपः, अथवा जेहिवि अण्णेहिवि पच्चाइक्खंति तेवि ते अन्भाइक्खंति, कथं तर्हि ?, अत्र हि प्रत्याख्येया गृह्यन्ते, नतु
पच्चक्खंतओ पञ्चक्खावेंतुओ वा कथं अब्भाइक्खित्ता भवंति ?, जेण तेसु भूतशब्दः प्रयुज्यते, भूतशब्दो हि यातोगगतिं गत्वा 00 औपम्ये वा तदर्थं वा, औपम्ये तापत् सो देवलोकभूतेऽन्तेपुरे गतो, तदर्थेन सीतीभूतो परिणिव्युतो, औपम्ये तावन्न घटते, किं
कारणं ?, णत्थि अण्णो कोयिं तसकायो, जहा देवलोके देवडी, तत्र शब्दादिगुणोपेतत्वाद्देवलोकभूतं अंतेपुरं वरं, एवं ताव णत्थि कोइ अतसओ जेण तसा तसभूता बुच्चेजा, तदर्थोऽपि न घटते, कथं ?, जात्यभेदात् यथा उदकं अमिन्नायामुदकजातो अशीतं सीतीभवति, शीतं वा, अशीतीभवति, किमेवं त्रसस्त्रसत्वेनाविगत एवं सन् त्रसीभवति, वसीभूतश्च पुनस्वसीभवति ? यस्साच्चैवं तस्माद्भूतशब्दो होढ एव, होढश्चाभ्याख्यानमित्यतो येऽपि प्रत्याख्येय। तेऽपि अभाइक्खंति, कथं ?, जो हि साधु साधुभृतं भणेजा तेण सो अब्भक्खातो, कथं णाम सो साधु साधुभूतो पुण असाधु साधूभूतं भणंतो तं साधुमभाइक्खंति, कस्स णं तं हेतुं ?, कस्माद्धेतोः अब्भक्खा होति, जेण तसथावराणं पाणाणं अण्णोणं संक्रमणं अविरुद्धं, सत्यप्यविरोधे तसेसु उबवण्णाथावराणं तसवाणं अघतं अघातनीयमित्यर्थः, अर्थतः प्राप्त तसाणं थावरेसूबवण्णाणं ठाणमेतं धत्तं, तदपि, अणट्ठाए अघत्तं, अट्ठाए पत्तं, शेपं कंठयं णागरओ मए ण घातेतिब्बोत्ति तं गामंपि गतं यो घातेति तेण पञ्चक्खाणं भग्गं भवति, एवं तसा मए ण घातयि
ailur
॥४५६॥
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रसभृतविचार:
श्रीयत्रक- तव्या, सो य थावरेपि तत्ताए गने घातेंतो तमथावरेग पुट्ठो, जइ पुण तसभूतो भणेज तो मुंजा; तदयुक्त, कथं ?, णिच्छयणए| नागचूर्णिःपडच णगरद्वितो णागरओ तीर्थकामवत् , एवं सो मए तसो ण घातेयव्योति तस्यामेव जातौ वर्तमानोऽधात्यः, थावरगतो पुण ॥४५७॥
'ण चेव तसो भवतीत्यतो तसट्ठाणं अघतं, उदओ सवायं उदए (सूत्रं ७६), ण रोसेण पडिणिवेसेण वा, ओभावणद्वता वा न केवलं, किं तु कुसलं गवेषित्वा, कतरे तुम्भे वदह तसपाणा कंठो, सवायं भगवं गोयमे उदयं पेढालपुतं एवं वयासी-जे तुब्भे वयह तसभूता पाणा ते वयं वदामो तसा पाणा भूता, एते तसा विजंति, तसा य तमभूता, यद्यप्येकः भूतशब्दोऽधिका, तस्याप्यर्थः भवतो न भवतीत्यतो तुल्या, एकाश्रयत्वात् एगट्ठा, सुखं सुखोचारणात , सूपनीततराप्येवं उपनीयतरा, तसा पाणा, अर्थमुपनयतीत्युपनीतं भवति, किं सुखतरं तसभृताभिधाने अत्थो वणिजति ?, मन्यत इत्यर्थः, तसामिधानेन सुखतरं उपणिअति, भूतसद्दो पुण औपम्ये तदर्थे च वर्तते, तदर्थे तावत् जम्हा भूतो भवति भविस्सति तम्हा भूते, अथवा सीतीभूते परिणिब्बुडे य, तम्हा उसिणे उसिणभृते जाते आविहोत्था, औपम्येऽपि स देवलोकभूते, स एवं द्विधा भृतशब्दो वर्तते, अप्येवं संमोहं जनयति नतु निष्णय, कथं ?, न हि कश्चित्रसतुल्योऽन्यः कायोऽस्ति जेण बच्चेज, परिशेपात् तदर्थ एव घटते; तदर्थोऽपि च भूतशब्दमन्तरेणापि स एवार्थः सेत्स्यति, परि समन्तात् कुश आक्रोश, नेनिंदध आक्रोशत इत्यर्थः, नयनशीलो नेयाइओ मोक्षं नया तीत्यर्थः, अभिमुर्ख नंदध प्रशंसत इत्यर्थः, अयंपि निदेशे, दर्शनं दृष्टिा देशः उपदेशो मार्गः, स्वसिद्धान्तख्यापनार्थमित्यर्थः, किंचान्यत्-जं तुम्भे भणह तसभूएहिं पाणेहिं णिक्खिप्प दंडंति तं समयविरुद्ध, कहं ?, भगवं च उदाहु संतेगइया पुरिसा भवन्ति, गम्भवतिया संखेजवासाउया आयरिया वुत्तपुवत्ति अतीतकालो गहितो, एगग्गहणेण वद्यमाणोवि गहितो अणागतोवि,
(
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकताङ्गचूर्णिः
||४५८||
अतीतग्गहणं तु अनादिसिद्धमार्गस्थापनार्थं, 'गुपू रक्षणे' तस्या गोत्रं भवति, उक्तं हि "ण पिव्यहे मन्तपदेण गोत्तं" संयममित्यर्थः, 'अणुपुव्वेणं'ति अनुव्रतानुक्रमः, अथवा थोवथोवं संजममाणो जाव एगारस समणोवासगपडिमा एवं अणुपुन्नीए 'माणुस्सखेत्तजाति०' अथवा 'अहं पगडीणं' अथवा 'सवणे णाणे य विष्णाणा' संखं ठावेंति, किं ?, कोयि एकं अणुवतं कोयि दोण्णि जाव पंच एवं उत्तरगुणेसु विभासा, नागार्जुनीयास्तु एवं अप्पाणं संकसावेंति, 'कप गतौ' तस्मिन्नेव गृहीधर्मे सम्यक् आत्मानं कसावेंति संकसावेंति, न प्रव्रजतीत्यर्थः, ताणि पुण चताणि एवं गेण्हंति गण्णत्थ अभिजोएणं जाव अहाकुसलमेव, जहा साधू सव्वतो विश्व एवं सिंपि, जहा इत्युपमाने, थकारस्य व्यञ्जनलोपे कृते आकारे अवशिष्टे भवति, किं ज्ञापकं १, ततो पच्छा तसा अधा लहूए स णाम पट्टवेतव्वे सिया, जेसु पुण सो पच्चक्खाणं करेति तस्थावरा वा स्यात्, कथं १, तसो थावरो वा भवति ?, उच्यते - तसावि वुचंति (सूत्रं ७७), तहा लहूए स णाम एस्सा तसत्ति संज्ञा सा दुविधा, गोणी पारिभाषिकी च विभाषितव्या इयं तु न पारिभाषिकी इन्द्रगोपकवत्, गोणि भास्करवत्, तत्कथं संभारकडेण तसा णाम, णामसमारंभो णाम, त्रसत्वात् सेषूपपद्यते, किमुक्तं भवति ?, जवि तेहिं थावराणामकर्म बद्धं तं च लहुं थावरेवि, थावरेसु ण उवचजंति, उक्तंहि यद्गुरुसंपच्चासन्नं, त्रसंतीति त्रसा गोणीसंज्ञा, जति पुण तसा वच्चेज्जा तेग तसभूतणामं णामकर्म्म बुच्चेञ, तत्रोघतो तेण तसा चैव अन्भुवगतंति, लोगुत्तरे च तसा चैव अभ्युपगम्यन्ते, न तु तमभूता, उदग आह-केचिरं तसा बुचंति ?, जाव तसाऊ अपलिक्खीणं, उक्कोसेणं जाव तेत्तीसं सागरोवमाणि, नागार्जुनीयास्तु आउअं चणं पलिक्खीणं भवति तसकायद्वितीए वा न ततो आउअं विप्पजहित्ता तिन्हं थावराणं अण्णतरेसूववअंति, थावरावि वुचंति संभारकडेण, उदिजमाने उदीर्णे इत्यर्थः, णामं च णं तहेब
त्रसभूतविचारः
॥४५८॥
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रसभूतविचार:
श्रीस्त्रक- अपलिक्खीणे दो आदेसा, ते ततो आउयं विप्पजहित्ता, लोगोत्ति, ते तसा ते पाणावि, अपि पदार्थादिपु, पाणावि भूता जाव। ताङ्गचूर्णिः सत्तावि, एवं ताणं चत्तारि णामाणि अविशिष्टानि तसेसु वति, इदं तु विशिष्टं तसा वुचंति, महाकायिति, प्रधानेनाहिगतं तीर्थ॥४५९॥
करक्रियाऽऽहारकशरीराणि प्रतीत्य बहुत्वं वैक्रियं प्रतीत्य, योजनशतसहस्र, चिरद्वितीयं तेत्तीसं सागरोवमाई ॥ सवायं उदए भगवं गोतम (सूत्रं ७८), आउसंतो! गोतमा! छिण्णं सो कोयि जाव सबपाणेहि स दंडो णिक्खित्तो स्यात् , को हेतुः१, उच्यते-'संसारिया खलु' खलु विशेषणे, संसारिया एव संसरंति, ण तु सिद्धा इत्यर्थः, अविरुद्धः संक्रम इतिकृत्वा, सज्वेवि तसा थावरकाए उबवण्णा, तेसिं च सव्वेसिं पाणाणं स्थावरेसूबवण्णाणं ठाणमेयं धत्तं, जं तसपाणा एव सव्वे तसथावरा होजा, थावरा वा तसा होजत्ति, ततो सावओ कतरे ते तसा जेसु संजतो होजा, सवायं भगवं गोतमे उदयं पेढालपुत्तं-अस्माकं वक्तव्यं, किं उत्तरमत्र ! निमित्ताभावे नैमित्तिकाभाव इतिकृत्वा प्रदीपप्रकाशवत , तावकं प्रवादं अनुसृत्य वादोऽनुप्रवादा, अनुसृत्य योऽन्यः प्रवादः, जहा 'पुढवीआउजलेण य अग्गिधणेणं तणेण य भूइटुं। कजं जणो करेति अत्थत्थी धम्मकामे य ।।१।। एवं उववत्तीए णजति, जइ सव्वे थावरा तसेसु उवयजेजा जेसु य सावरण णिक्खित्तो दंडो, पच्छा सावगस्स तेसु थावरेसु तसीभृतेसु ठाणमेतं अघतं, कतरेसु थावरेसु ?, जेसु सावओ दंडं णिक्खिवति, ज्ञापकं प्रियमाणावि हु उदयं रुचेति, उदगं अपकाएवि पुण्णाए, अथवा अपगंतव्वयं संसारिणो पाणा तसा थावरेसु उववजंति, थावरावि तसेसु, एवं अम्हं वत्तव्वे तुम्हेवि अणुवदह, जइ एवं
सम्मं मुणह से एगतिया, ण सम्वेसि, थावराणं तसेसूबवण्णाणं ठाणमेयं अघतं, ते पाणावि वुचंति ते अप्पतरा ते बहुतरा जाव Nणो णेआउए । इह खलु संतेगतिया मणुस्सा (सूत्रं ७९), संखेजवासाउया कम्मभूमगा आयरिया असावगा, दंसण
॥४५९॥
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
जस भूतविचार:
तानगा चुना, पुवं तिविधो कालो गहितो, जे इमे मुंडा एतेसु इमो आन मर्यादांयां जापजीपाए उक्तं भवति, तेसिंच अगारीणं I गाणिः
के पच्चइता, पच्छा मो, तेजवि पुन्धि अघकारिणो तथापि ण उद्दवेंति, कदाइ ते पच्वइजा पच्छा पचक्खाणी, जावि उद्दवेति ॥४६॥
वेरेण अण्णेण वा केणइ कारणेण तहावि तस्स तस्मतं पञ्चक्खाणं ण भजति, उक्तो दृष्टान्तः अयमोपनयः-एवमेव समणोवासगस्मवि थावरेसु पाणेसु दंडो णिक्खित्तो, ते य थावरा कालं काऊण तसेसु उपअंति पच्छा सो तमेव ण मारेति जहा सो पचरखाणी पचइत संत ण मारेति उप्पव्यइतं मारेति एवं सावओऽवि तसं तसीभूतं न मारेइ,: पुणरनि थावरीभूतं मारेमाणोवि ण अपचक्खाणीति, से एवमाजाणहत्ति उपसंहारो गहितो..एवं च ज्ञायमाने वा सम्मणाणं पडिवणं भवति, एवं ताव नेसु चक्खाणं करेति तेषु कर्मभूतेषु विधिरुक्तः, इदानीं प्रत्याख्यानिनो गृह्यन्ते, ते च पूर्वमप्रत्याख्यानीभूतं पश्चात्प्रत्याख्यान्ति, पच्छा पुणरवि अपञ्चक्खाणं भवति, तंजहा-भगवं.च णं उदाहु णियंठा खलु गाहावतिं तहप्पगारेहिं कुलेहिं आरिएहिं भोजियट्ठियपधावणारिया, शेपं कंठयं, शुभोऽव्याधिः, कुष्ठादिस्तु विशेषतः, मनसा ज्ञायते मनोज्ञः मनसा नामः, दुक्खिणो सुहो जडवि अहं तेण रोगान्तकेण अभिभुतो बंधवे भणेञ्ज, हंत संपणे, भयात्रायंतीति वातारो इमं दुक्खं परिएत ममं अर्जनरक्षणादिसमुत्थं भवति, निमित्तमेव दुक्खमुत्थितं मा वधते, तद्भवं तदेणं प्रत्यापयन्तु, स्याद् अचेतनत्वात् , कामभोगानामामत्रणं, उक्तो
आगारः, दृष्टान्त उच्यते, पृथक् सूत्रीकरणं ?, उच्यते, णिक्खेवो वुत्तो वितिए दंडे, णिविएत्तेसु मुंजतिकामो दरिसितो, अथवा PAसमणोवासगा अधिकता, तेसिं च णो कप्पति अण्णउत्थिया वा अन्नउत्थियदेवताणि वा, साधुणा ते दूरतो. चन्जेयव्वत्तिकाऊणं
ते उद्वितेविण पचक्खावेस्सति इत्यतः पृथक् सूत्रीकरणं, णियंठा पुच्छितब्बत्ति, ते चेव पासावचिजाणियंठा पुच्छिजंति तुम्भंति,
BE
॥४६॥
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
उदकबोधः
श्रीसत्रकताङ्गचूर्णिः ॥४६॥
किं पुरा संमतं उदाहु णावि, अथवा पुच्छिजंति तुम्भंपि किं दान्तिकोऽर्थो दष्टान्तेन साध्यते ?, न तु प्रतिज्ञामात्रेण, देवसिद्धिः आज्ञामात्रादिति चेत् सर्वस्य सर्वसिद्धिरिति परिशेपात् दृष्टान्तसिद्धिरिति, तत्र दृष्टान्तः, इह खलु परियागा.चरगादयः परियाइयाओ तेसिं चेव यथाखं प्रवजिताः स्त्रियः, यथा चरिका भिक्षुणीत्यादि, अण्ण उत्यियाई तित्थायतणाई, ते चेव पासंडिया चरिगादयः, ते पुण केइ चरगेसु चेत्र वचंति, केइ अण्णे चरगतव्वणियादि वुत्ता जेसु पञ्चक्खाति सावओ, जे य पञ्चक्खायंता सावगा: आगारिणो परियाइगा य, इदाणिजं वुत्तं णस्थि ण से केई परियाए जेण समणोवामगम.एगपाणांए वि 'दंडे णिक्खित्ते सव्वपाणे हिंसादंडे अणिक्खिते, तत्थ वुत्ते ते दुविधा सावगा सामिग्गहा य निरभिग्गहा य सामिग्गहे पडुच बुचति भगवं चणं (सूत्रं८०), भगवं तित्थगरो चशब्देन शिष्या ये चान्ये तीर्थफराः, संतेगइया समणोवासगा जेसिं च णं णो खलु वयं पधइत्तए, वय णं चाउद्दसट्टमुद्दिट्ट पडिपुणति चतुर्विधं, थूलगं पाणाइपातं पञ्चक्खाइस्सामो जाव थूलगं परिग्गरं, सो चतुर्विधं पोसहिनो, णियमा सामाइयकडो चेव होति-सामाइयंकड़ोय भणति-मा खलु ममट्ठाए किंचि रधगपयणण्हाणुम्मदणविलेवणादि करेह, महेलियं अण्णं भणति-कारवेह, होति इस्सरो महेलियं दोसीणमहाणसियाण वा संदेसं.देति, तत्थ विपस्सामोत्ति, एवं अगारिसंदेसए दायव्वे, अथवा यदन्यत् सामाइयकडेण कर्नव्यं तथावि पञ्चक्खाणं करिस्सामो ते, अभोजत्ति.अपेयत्ति आहारपोसहो गहितो, असिणाइंतित्ति सरीरसकारपोसहो, आसंदपलियं० दब्भसंथारगतो पोसहो चेव, सातासोक्खाणुवन्धो य सुसिरं च, जे पुण ते तहा पोसहिया चेव दंडणिक्खेवो, एवं सव्यपोसहेवि, जेण वातादिएण वग्यादीण वा कुड्डपडणेण वा ते केवि वत्तव्वा | संमं कालगता, न चालमरणेनेत्यर्थः, नागार्जुनीयास्तु सामाइयकडेऽहिकाउंसर्वपाणातिवातं पच्चक्खाइक्खिस्सामो तद्दिवसं, उक्तं
-11४६॥
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रकृ ताङ्गचूर्णिः
॥४६२॥
हि - "सामाइयंमि तु कते० " यतश्चैवं तेण जं भणितं णत्थि णं से केयि परियाए जेण समणोवामगस्स एगपाणाएव दण्डे णिक्खिते, णणु पोसहकरणेण चैव दंडणिक्खेवो एवं सव्वपोमहे देमपोसहेवि देसदंडणिक्खेवो, उक्तं च- ' जत्तो जत्तो णियत्ति०' एवं ताव साभिग्गहा बुच्चति । भगवं च णं उदाहु संतेगइया समणोवासगा भवंति तेसिं च णं एवं खलु मुंडा भवित्ताणो खलु वयं अणुव्यताई मूलगुणे अणुपालेत्तए, णो खलु उत्तरगुणे, चाउद्दसमीसु पोसहं, अणुव्ययं सम्मदंसणसारा, अपच्छिममारणंतिमवखमाणोत्ति, माय हु चितेज्जासि जीवामि वरं सव्वं पाणातिवायं पच्चक्खाइम्सामि, बुत्ता चउहिं आलाव एहिं पञ्चकखाइणो, दाणि जेसु पच्चक्खाति ते पुणो बुच्चंति-भगवं च णं संतेगतिया मणुस्सा महारमा महापरिग्गहा अधम्मिया सव्वातो पाणाइवातात अपडिविरता जाव परिग्गहातो, आदाणसोत्ति कम्माणामादाणं जाच कर्मादानानां प्रकारा हिंसाद्या तेसु 'सगमादाए'ति स्वकर्म्म आदाय दुर्गतिगामिणोति णिरयदुर्गतिं गच्छंति, ते पाणाचि बुबंति तसावि बुचंति जाव णेयाउए । जइ सव्वे तसे मरिउं बायरे ववजेज्जा तोवि तुम्भच्चयं वयणं ण गेज्झं होज्जा, जेण केइ तमा तसेसु चेव उववअंति तेण अणेगंतिया वा प्रमाणं । भगवं चणं संतेगतिया मणुस्सा अपरिग्गहा अधम्मिया जाब सगमादाए सोग्गइमायाए सोग्गइगामिणो देवेषूत्पद्यन्ते देवगतिं गच्छेतीत्यर्थः, ते पाणाइ०, भगवं च णं संतेगतिया मणुस्सा अप्पारंभा अप्पपरिग्गहा जाव एगच्चाओ पाणाइवायाओ पडिचिरता एगचाओ अडिविरता चैव सावगा, जेहिं समणोवासगस्स आदाणसो दंडे णिक्खितो ततो आउस सगमादाए सोग्गइगामिणो देवेषूपपद्यन्ते, उक्कोसं जाव अच्चुओ कप्पे, ते पाणावि चुच्चंति, भगवं च णं संतेगड़आ पच्चायान्ति ते पाणा यित्थ य परत्थ य संते ० णो विष्पजहंतीतिकट्ड, तेसु सावगस्स सुपचक्खातं भवति, जम्हा य ण सव्वे तसा थावरेसु उववअंति, तम्हा अणेगंतो, अगं
उदकबोधः
॥४६२॥
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसूत्रक्रवाङ्गचूर्णिः ॥४६३॥
तिकच हेतुः १ भगवं च० संतेगतिया पाणा दीहाउया, कयरे पाणा ?, तसा, तत्थवि नारकदेवा अवज्झा तहवि सावओ तेसु पच्चक्खड़, सेसतिरिक्खजोणिया वेइंदिया जाय पंचिदिपतिरिक्खा मणुस्ता, एतेसु दव्यपाणातिवादो भवति, भावषाणाइवादो तु चउसुवि गतिपु, मणुस्सतिरिया पुण दीहाउया णिरुवकमाओ उत्तरकुरुगादीणं अवि दव्वपाणाइवातो णत्थि, धम्मचरणं पडुच्च दीहाउया वा अप्पाऊ वा, सेसेसुवि सुसमकालेसु उसण्णं णिरुवकम्माऊया, दोसु दुस्समकालेसु चउट्ठाण पडिता, इह तु चरण काले चैत्र सावगो भवति, तेहिं दीहाउएहिं सावओ पुव्वामेव कालं करेति, ते य दीहाऊया तसत्तणं विप्पजहति, तेसु सावगस्स सुप चक्खातं भवति, समओ विसए सुपञ्चकखातं भवति, कथं ?, भो तेहिं समाउआ इच्चेत्रं कालं करेति, ते य तसेसु वा अण्णत्थ वा उचचति जावज्जीवं पचक्खाणंति तसेसु विरता चेव होंति, तेण अप्पाउआ तसा ते पुव्वामेव समणोवासगाओ कालं करेंति, तत्थ जड़ तसेसु उववज्जंति तेसु पच्चक्खातं चेव, अथ स्थावरेसु आसी ततो सोऽविरतो चेव, दृष्टान्तः स एव क्षीरप्रत्याख्यायी, तदेव | क्षीरं दधिभूतंपि, सुप्रत्याख्यातं भवति, इदाणिं दिसिवतं देसावगासियं च पहुच वुच्चइ, भगवं च उदाहु एवं वृत्तं भवति - णो खलु वयं संचारमो मुंडे भचित्ता० णो खलु चाउद० णो खलु अपच्छिम० वयं पव्यदिवसेसु वा दिया वा रातो वा अभयं तं चंक्रमणादि कुर्वते न भवति, खेमं करोतीति खेमंकरः, सामाइयदे सावगा० पुरओ काउं पुरस्कृता पाइणं खेमं पयच्छामो अभयं, तं चंक्रमादि कुर्वतो न भवति खेमं करोतीति खेमंकरः । तत्थ आरेणं (सूत्रं ८१), परेणं जावतिए णिक्खिते दिसिवतं देसा|वगासियं वा कतं, णव भंगा नवसूत्रदण्डकाः, श्रावकेन पञ्च योजनानि किल देसावगासिकं गृहीतं तत्र चेयं भावना - पंचभ्यो योजनेभ्यो आरतो ये त्रसाः प्राणिनस्तेषां प्रत्याख्यानं करोति, तत्र ते पंचयोजनाभ्यंतरे केऽपि त्रसाः ते स्थानत्रये उत्पद्यते,
उदकबोधः
॥४६३॥
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ उदकवोधः श्रीसूत्रक- तत्र प्रथमं तावत्पञ्चयोजनीभ्यः अंतरवर्तिधु त्रसेप्वाश्रयः प्रथमसूत्रदण्डका, तथाऽमावेच त्रमः पंचयोजनीभ्य उत्तरवर्तिपु स्थानताऊचूर्णिः / रेपृ-पद्यते द्वितीयः, तथाऽसावेव पंचयोजनवर्ती स्थावरः पञ्चभ्यो ये परेण वर्तन्ते त्रसस्थावरास्तेपत्पद्य तृतीये, दानी ते पंचभ्यो // 46 // योजनेभ्यः परेण वर्तन्ते त्रयस्थावरास्ते पंचयोजनाभ्यन्दरवर्तिषु त्रसेपूत्पद्यन्ते ते प्रथमः तथा त एव पंचयोजनबहिर्वतिनो त्रसस्थावराः पंचयोजनाभ्यन्तरवत्तिपूत्पद्यन्ते द्वितीयस्तु, त एव पञ्चयोजनबहितिष्वेव उत्पद्यन्ते तृतीयः, एते च सर्वे मिलिता नव भवंति, अयं भावार्थ:-पञ्चयोजनीअभ्यन्तरवर्तिपु त्रसेपु सूत्रदण्डवयं; एवं पंचयोजनाभ्यन्तरवर्तिपु स्थावरेपु सूत्रदण्डकत्रयं, तथा च पंचयोजनबहिर्वतिनो ये साः स्थावरास्तेपु सूत्रदण्डकत्रय, अत्र च ये ते पंचबहिर्वतिनों माः स्थावरास्ते परिहारमङ्गीकृत्यैकाकारा एव, जपि दिसिवतं ण संखेवितं भवति तंपि दिणे दिणे देमावगासिएणं संखेवेति, जणं दिवसं खित्तं तरति संखिवंति, अट्ठा णाम कृष्यादिकर्मसु जे तसे विराधेति, 'अथवा आयट्ठाए परट्ठाए उभयद्याए वा, अणट्ठा णाम भमंतो खुदंतो वा विराधेति, जं च वुत्तं जहा सव्वे तमा थावरा होति तेण ते ठाणं घत्तंतिकाउं' कयं सात्रओ विरतिं करिस्सति ?, णेतं भूतं बा भव्यं वा जण सव्यथावग तसीहोहिन्ति, ये ते ण घाएत्ति सावओ तेणं अविरते भविष्यतीत्यत्र ब्रमो-भगवं चणं ण एतं भूतं / वा भव्वं वा, एवं सो उदओ अंणगारो जाहे भगवआ गोतमेण वहिं हेऊहिं णिरुत्तरो कतो ताहे अंतो हितएणं एवमेतंति पडिवजमाणो चाहिरं चेटु ण पयुंजति, 'जहा एवमेतं तुम्भे, वीरत्तेण दोण्ह वोच्छहत्ति, तते णं भगां गोतमे णं उदगं एवं वदासीआउसो! उदग जेणं समणं वा माहणं वा सम्मं पण्णवेमाणं वा स परिभासेइमित्ति-परिभवति मन्नति एवं बुद्ध्या गृहाति मिथ्याध्यवसायेन, अथवा परि समन्ता मामेस परिभापते, कथं नाम एस एतं अटुं गेण्हेजा एवं मत्या, सेसं च ती आयहिताय णाण // 464 //
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ उदकबोधः श्रीसूत्रकगिचूर्णिः // 465 // दसणचरितजुत्तं मग्गं परिभापते सेव. तं परिवजा, भासिजमाणं आगमित्ता ज्ञात्वेत्यर्थः, णाणं सुतणाणं प्राप्य वा आगमित्ता, दसणं सम्यग्दर्शनं प्राप्य, आगमेणं चरितं लब्ध्वा प्राप्य इत्यर्थः, पावाणि हिंसादीनि, अथवा अंड कम्मपगडी गहिताओ, खलु एवंकर्मा परलोअं दव्यभावे पलिपंथो, विग्घा वक्खोडा, मोक्खं ण गच्छति, नागार्जुनीयास्तु जो खलु समणं वा हीलमाणो परिपासति, ही-लजायां, हेड्यमाणः परिभामति मनसावि, तत्र वयमा तस्मिस ब्रूते, अटे भासिजमाणे यदि सत्यमेव तन्मनसा गृहाति तथावि बाहिरकरणेणं वायाए ण पसंसति यथा साधु साध्विति, कायेन नांगुलिस्फोटनादिभिः प्रशंमति, मनसा नास्य नेत्रवासादो भवति, अथवा वायाए हेलयति छिन्धतीति तदा कारण विक्षिपति मनसा नेत्रवासादो न भवति आगमिताणं 2 भावाणं जाणणत्ताए आगमित्ता दमणं भावाणं दंसणत्ताए आगमेत्ता चरितं णायाणं पावाणं अकरणता, से खलु परलोहा अपडिमंथत्ताए चिट्ठति, प्रशस्तमिदानी सों खलु समणो वा माहणो वा परिभासति सतिमिति मण्णति त्रिभिरपि कायवाङ्मनोमिनिन्दति साधु सुष्ठु वा अगुलिस्फोटनादिमिः प्रशंमति मनसा नेत्रवप्रसादेन परलोगविसुद्धित्ति मोक्खं आगमेसिभद्रो देवेसु उववजति ?, एवं पृष्टो भगवता गोतमेणं, तते णं से उदए जमेवं स्यात् , किं कारणं अणाढायमाणो प्रस्थितो, जतो ण जाणामि किं भगवं गोतमेणं भणिहिति ?, तते णं भगवं गोतमे उदगं एवं वयासी-आउसो उदगा जो खलु तहारूवस्स मच्चस्म समणस्स वा माहणस्स वा अंतिए एगमवि० सोचा अप्पणो चेव सुहुमा अप्पणो चेव आत्मनिगता सूक्ष्मः अन्तगता, नान्ये, ज्ञायते अनन्यतुल्यं अनुत्तरं, योगानां क्षेम निरपायं लभित्ता प्रापिता अथवा सूक्ष्म पडिलेहति किं एसों जाणति छिण्णसंशयः सोवि. ताव तं वंदति जाव पज्जुवासति अर्थतोऽपदिश्यते, इत्युक्तो भगवं उदगाह-वंदियव्वे जाव पज्जुवासियव्वें, गौतमाह-जइL // 465/
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ उदकवोधः श्रीसूत्रक-10Bएवं जाणसि किंण वंदसि ?, इत्युक्तो गौतमेन ततः स उदगः पेढालपुचो भगवं गौतम एवं वदासी-एतेसिणं भंते ! पदाणं ताङ्गणिः कतराई जाई पुच्छणाए चुत्ताणि मदीयपक्षस तानीत्यर्थः, अण्णाणता एवमटुं णो सहहितं, एतेसिणं इयाणि जाणणताए एतमढें // 466 / / सद्दहामि जद्द सत्रेति पोयव्वं समिति / / 9959595555555555555555555555555555555 नमः सर्वजदेवाय विगतमोहाय, समाप्तं चेदं चूर्णितः सूत्रकृताभिधानं द्वितीयमङ्गमिति / / PITHAMARITERATEmatlamIUTANDAR NEPARAMHARATARAMHANIPRIMURTINAUpanim MERS MINIPPLETEL 55555फ 555555555555555555555555555555555 // 466 //