Siddha Hemchandra Shabdanushasane Agyat kartuka Dhundika Part 03

Author(s): Vimalkirtivijay
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003293/1

Page #1

कलिकालसर्वज्ञ - श्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ॥
[ तृतीयो विभागः] [ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयपादत आरभ्य चतुर्थाध्यायस्य प्रथमपादपर्यन्तम् ]
सम्पादक : मुनि-विमलकीर्तिविजयः
JIAL श्रीहेमचन्द्राचार्य
श्रीहेमचन्द्राचार्य
प्रकाशक: कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी
स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि - अहमदाबाद.

Page #2

अर्हम् ॥ कलिकालसर्वज्ञ - श्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ॥
[तृतीयो विभागः] [तृतीयाध्यायस्य द्वितीयपादत आरभ्य चतुर्थाध्यायस्य प्रथमपादपर्यन्तम्]
सम्पादक:
आचार्य-श्रीविजयशीलचन्द्रसूरि-शिष्यः मुनि-विमलकीर्तिविजयः
श्रीहेमचन्द्राचार्य
-
प्रकाशक:
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि - अहमदाबाद.
ई. २०१०. वि. सं. २०६६
Jain Education Intemational

Page #3

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका (तृतीयो विभागः) । सम्पादक : मुनि-विमलकीर्तिविजयः ।
प्रकाशक : कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि
अहमदाबाद
प्रथमावृत्तिः ई.स. २०१०
।
वि.सं. २०६६
।
वीर नि.सं. २५३६
प्रतय : २५०
पृष्ठनि : १२+३८४
आर्थिक सहयोग : श्रीगोवालिया टेंक जैन संघ, मुंबई
प्राप्तिस्थान : (१) श्रीविजयनेमिसूरीश्वरजी स्वाध्याय मंदिर,
१२, भगतबाग, नवा शारदामंदिर रोड, शेठ आणंदजी कल्याणजीनी पेढी पासे, पालडी, अहमदाबाद-३८०००७. फोन : २६६२२४६५
(२) सरस्वती पुस्तक भण्डार
११२, हाथीखाना, रतनपोल, अहमदाबाद-३८०००१. फोन : २५३५६६९२
मूल्यम् : रू. ३५०/
मुद्रक : क्रिष्ना ग्राफिक्स
९६६, नारणपुरा जूना गाम, नारणपुरा, अहमदाबाद-१३. फोन : २७४९४३९३
Jain Education Intemational

Page #4

વિ.સં. ૧૨૫૭માં પ્રતિષ્ઠિત શ્રીહેમચંદ્રાચાર્યની પ્રતિમા ધંધુકા

Page #5

Jain Education Intemational

Page #6

સમર્પણ
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યની નવમી સૂરિપદશતાબ્દીના ઉપલક્ષમાં નવસો વર્ષમાં થયેલ, શ્રીસિદ્ધહેમવ્યાકરણના સર્વ અભ્યાસુઓને
સમપિર્ત.....
Jain Education Intemational

Page #7

પ્રકાશકીય નિવેદન.....
પરમપૂજય આચાર્યશ્રી વિજયસૂર્યોદયસૂરીશ્વરજી મહારાજની શુભ ભાવના તેમજ પ્રેરણાથી વિ.સં. ૨૦૪૫ના વર્ષે સ્થપાયેલ, કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય ભગવંતના નામ સાથે જોડાયેલ આ ટ્રસ્ટ, પૂજ્ય આચાર્યશ્રીના શિષ્ય આચાર્યશ્રી વિજયશીલચન્દ્રસૂરિજી મહારાજના માર્ગદર્શનમાં અનેક સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ કરી છે. તેમાં આપણા મૂર્ધન્ય વિદ્ધજ્જનોને “શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય ચન્દ્રક' અર્પણ કરી તેમનું બહુમાન કરવામાં આવે છે. વિદ્ધજ્જનોને આમંત્રણ આપીને વિવિધ વિષયો પર પરિસંવાદ અને સંગોષ્ઠીનું આયોજન થાય છે અને પ્રાચીન સાહિત્યના ગ્રંથોનું સંશોધન-સંપાદન કરાવવાપૂર્વક તેનું પ્રકાશન કરવામાં આવે છે. આજ પર્યત આ ટ્રસ્ટના આશ્રયે આવા અનેક ગ્રંથોનું પ્રકાશન થયેલ છે, જે જૈન સંઘમાં જ નહિ પણ દેશ-વિદેશના અસંખ્ય વિદ્વાનોમાં પણ પ્રશંસાપાત્ર તથા ઉપાદેય બનેલા છે. ‘નુત્થાન નામે એક શોધ પત્રિકા પણ આ ટ્રસ્ટના ઉપક્રમે પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે, જેના અદ્યાવધિમાં પ૨ અંકો થઈ ચુક્યા છે.
આજે આ ટ્રસ્ટના ઉપક્રમે શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યના સિદ્ધહેમદિર ઉપર લખાયેલા ટૂઢિવા નામના અપ્રગટ વિવરણનો ગ્રંથ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે, જેનો અમને આનંદ છે. આ ગ્રંથનું હસ્તલિખિત પ્રતિઓ પરથી પ્રતિલિપિ-લેખન તેમજ સંપાદન, પૂજય આ.શ્રી વિજયશીલચન્દ્રસૂરિમહારાજના શિષ્ય મુનિરાજ શ્રીવિમલકીર્તિવિજયજી મહારાજે કરેલ છે. આવું સરસ કાર્ય કરવા બદલ તેઓ અભિનંદનના અધિકારી છે.
શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યના ગ્રંથ પરની અપ્રકાશિત ટીકાના ગ્રંથના બીજા ભાગનું પ્રકાશન થઈ ગયેલ છે. ત્રીજા ભાગનું પ્રકાશન કરવાનો લાભ અમારા ટ્રસ્ટને સાંપડ્યો, તે અમારું સદ્ભાગ્ય છે. અમો આશા રાખીએ છીએ કે બાકીના ભાગ પણ આ જ રીતે તૈયાર થશે અને તેના પ્રકાશનનો લાભ પણ અમોને-અમારા ટ્રસ્ટને જ પ્રાપ્ત થશે.
દે
છે,
પ્રસ્તુત પુસ્તકના પ્રકાશનમાં “શ્રીગોવાલિયા ટેંક જૈન સંઘ, મુંબઈ” તરફથી આર્થિક સહયોગ ટ્રસ્ટને પ્રાપ્ત થયો છે તે બદલ ટ્રસ્ટ તેઓનો આભાર માને છે.
જ્ઞાનપંચમી, ૨૦૬૭
લિ. કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય નવમજન્મ શતાબ્દી મૃતિ સંસ્કાર-શિક્ષણનિધિ
અમદાવાદ
Jain Education Intemational

Page #8

સંપાદકીય નિવેદન
વિક્રમની બારમી સદીમાં નવાંગી વૃત્તિકાર શ્રીઅભયદેવસૂરિ મહારાજના સહોદર પૂર્ણતલગચ્છીય શ્રીદેવચન્દ્રસૂરિ મહારાજના શિષ્ય કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજ થયા હતા. સાનુકૂળ કાળ-સ્વભાવ-નિયતિ-પુરુષાર્થભવિતવ્યતાદિ ગુણો મહાપુરુષોમાં રહેલી મહાનતાને ઉજાગરિત કરતા હોય છે. તેમના તેજના પુંજથી તે યુગથી સંસ્કૃતિ પણ ઓજસ્વી બની અજ્ઞાનરૂપી અંધકારનો નાશ કરી સમ્યગજ્ઞાનરૂપી જ્ઞાનની જવાલાને પ્રજ બનતી હોય છે. પુણ્યશાળીના પગલે પગલે નવનિધાન પ્રગટ થતા હોય છે. તેમ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજના શબ્દશબ્દ વાક્ય-વાક્ય નવનવા ગ્રંથો પ્રગટ થતાં હતાં. કલિકાલસર્વજ્ઞના મુખારવિંદમાંથી વાણીનો પ્રવાહ-વાણીનો વૈભવવાણીનો વિલાસ અહર્નિશ વહેતો જ હતો. શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે સ્વ-પર-ઉભય ઉપકારક સાડાત્રણ કરોડ શ્લોક પ્રમાણ અનેકવિધ ગ્રંથોનું સર્જન કર્યું હતું. ભાગ્યે જ એવો કોઈક વિષય હશે જે એમની કલમથી લખાયો ન હોય.
નૈયાયિકો માટે પ્રમાણમીમાંસા-અયોગવ્યવચ્છેદદ્વાáિશિકા-અન્યયોગવ્યવચ્છેદદ્વાત્રિશિકા, છાંદસો માટે છંદોનુશાસન, અલંકારના જિજ્ઞાસુઓ માટે કાવ્યાનુશાસન, શબ્દોના પિપાસુઓ માટે અભિધાનચિંતામણિનામમાલાદેશીનામમાલા- અનેકાર્થસંગ્રહ, શબ્દલિંગના અભ્યાસીઓ માટે લિંગાનુશાસન, યૌગિકો માટે યોગશાસ્ત્ર, સાહિત્યકારો માટે ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરષચરિત્ર, ઐતિહાસિકો માટે જ્યાશ્રયમહાકાવ્ય તેમ વૈયાકરણીઓ માટે ગૂર્જરેશ્વર સિદ્ધરાજની પ્રેરણા-સહાયથી સંસ્કૃત-પ્રાકૃત-શૌરસેની-માગધી-પિશાચી-ચૂલિકાપિશાચી-અપભ્રંશ ભાષાઓના સર્વાગપૂર્ણ આઠ અધ્યાય બત્રીશ પાદયુક્ત પંચાંગી સવાલાખ શ્લોકપ્રમાણ શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન નામના વ્યાકરણની રચના કરી હતી. ગૂર્જરેશ્વર સિદ્ધરાજે પોતાનાં રાજપુરોહિતો તથા રાજસભાના વિદ્વાનો પાસે આ વ્યાકરણની પરીક્ષા કરાવી હતી. કષછેદ-તાપથી પરિશુદ્ધ થએલા સો ટચના સોનાની જેમ આ વ્યાકરણ સાંગોપાંગપૂર્ણ સર્વાગશુદ્ધ છે તેવી ખાતરી-પ્રતીતિ થઈ ત્યારે આ વ્યાકરણને હાથીની અંબાડીમાં પધરાવી વાજતે-ગાજતે નગર-રાજ્યમાં ફેરવી રાજમહેલમાં પધરાવી પૂજા કરી હતી.
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસનવ્યાકરણના મૂળસૂત્રોમાં આવેલા શબ્દો, તથા ઉદાહરણ-પ્રત્યુદાહરણની સાધનિકાઓ કોઈક વ્યાકરણ વિશારદે તૈયાર કરી ઢુંઢિકા નામે પ્રસિદ્ધ કરી હતી. તેની એક હસ્તલિખિત પ્રતિ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાનમંદિર-પાટણનાં જ્ઞાનભંડારમાં રહેલી ““સિદ્ધહેમચન્દ્રાનુશાસન બ્રહદ્રવૃત્તિ ઢંઢિકા પંચાધ્યાયપર્યત” (ચતુષ્કઆખ્યાતકદવૃત્તિઢઢિકા) પત્ર-૩૫૭, ડા. ૯૭, નં. ૨૪૦૦ તથા બીજી હસ્તલિખિત પ્રતિ શ્રીહંસવિજયજી-કાંતિવિજયજી મહારાજ સંગૃહીત જ્ઞાનભંડાર (જાની શેરી - વડોદરા)માં રહેલી ““સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન ઢંઢિકાવૃત્તિ - પંચમાધ્યાયપર્યત” પત્ર૨૯૫, પ્રતિ નંબર ૨૦૨૦ને આધારે અજ્ઞાતકકા ઢંઢિકાના ત્રીજા ભાગનું સંપાદન કાર્ય કર્યું છે. અધ્યયન-અધ્યાપનમાં
Jain Education Intemational

Page #9

VI
સુગમતા રહે તે હેતુથી વ્યાકરણ સંબંધી શબ્દમહાર્ણવન્યાસ-ધાતુપારાયણ-ક્રિયારત્નસમુચ્ચયાદિ અનેકવિધ ગ્રંથોના ઉદ્ધરણો આપ્યાં છે. તથા પાટણ જ્ઞાનભંડારમાંથી પ્રાપ્ત થયેલી બીજી હસ્તલિખિત પ્રતિને આધારે ઉદ્ધરણો-પાઠાંતરો આપવામાં આવ્યાં છે ત્યાં રે કરવામાં આવ્યો છે.
બાલબ્રહ્મચારી તપાગચ્છાધિપતિ શાસનસમ્રાટ આચાર્ય શ્રીવિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયના ગચ્છાધિપતિ પરમપૂજ્ય આચાર્ય શ્રીવિજયસૂર્યોદયસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પરમપૂજ્ય આચાર્ય શ્રીવિજયશીલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણા-કૃપાથી ત્રીજા ભાગનું સંપાદન કાર્ય કરી શક્યો છું.
ગ્રંથપ્રકાશનમાં પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ સહભાગી બનનાર સર્વેની અનુમોદના. ગ્રંથનું સંપાદન કરતાં કોઈ પણ ક્ષતિ રહી ગઈ હોય તો સુધારી લેવા વિનંતિ.
જ્ઞાનપંચમી, ૨૦૬૭ જીવિત મહાવીર સ્વામી જૈન દેરાસર, કેબીનચોક, મહુવા (શાસનસમ્રાટ વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની જન્મભૂમિ-કાળધર્મભૂમિ)
મુનિ વિમલકીર્તિવિજય
Jain Education Intemational

Page #10

है चु चु
(9)
[ स्वोपज्ञतत्त्वप्रकाशिकाभिधानबृहद्वृत्ति-स्वोपज्ञशब्दमहार्णवन्यास-श्रीकनकप्रभसूरिरचितन्याससारसमुद्धारसंवलितम् ] तृतीयोऽध्यायः ।
बृहन्त्र्यासानुसन्धानकारः सम्पादकश्च आ० श्रीमद्विजयलावण्यसूरीश्वरः ।
(२) श्रीमद्विजयलावण्यसूरिप्रणीतो धातुरलाकरः [भाग १ थी ७]
(४)
(३) श्रीहेमचन्द्रसूरिभगवद्विरचितं धातुपारायणम् ।
श्री हैमव्याकरणसत्त्वा श्रीउणादिगणविवृत्तिः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ।
(६)
।। सम्पादनोपयुक्तग्रन्थसूचिः ॥
(५) आचार्य श्रीगुणरत्नसूरिविरचितः क्रियारत्नसमुच्चयः ।
바다사..
(८)
VII
श्री हेमहंसगणिविरचितो न्यायसंग्रहः ।
(७) हैमकृदन्तश्रेणिः । सम्पादिका - साध्वी श्रीअमीरत्नाश्रीजी ।
शब्दरत्नमहोदधिः १-२-३ । संकलनकर्त्ता पंन्यासप्रवरमुक्तिविजयो गणिः ।
-

(९) श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनं स्वोपज्ञमध्यमवृत्त्यवचूरिभ्यामलङ्कृतम् । प्रथमो विभागः द्वितीयो विभागः ।
(१०) श्रीहेमचन्द्राचार्यरचिता अभिधानचिन्तामणिनाममाला ।

Page #11

VIII
॥ संक्षेपतो विषयानुक्रमः ॥ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः । समासप्रकरणम् ।
सूत्रसंख्या - १५६ ।
पत्राङ्क
२-३ ३-५, १५
५-१८ १९-२२
२२
सूत्राङ्कः ३२११ ३।२।२ - ३२५ ३।२।६ - ३१२१८, ३।२२९ ३।२।९ - ३।२।३८ ३२।३९ - ३।२।४७ ३।२।४८ ३।२।४९ - ३।२५२ ३।२।५३ - ३।२।५६ ३।२।५७ - ३।२।६२ ३।२।६३ ३।२।६४ - ३।२।६७ ३।२।६८ - ३।२७० ३१२७१ ३२७२ ३।२।७३ - ३।२।९० ३।२।९१ ३।२।९२ - ३।२।९३ ३२१९४
स्यादेरामविधानम् स्यादेरम्विधानम् स्यादेर्लुविधानम् स्यादेरलुम्विधानम् द्वन्द्वे आकार-ईकारादिविधानम् श-ष-सादिनिपातनविधानम् पुंवद्विधानम् पुंवन्निषेधः पुंवद्विधानम् पुंवत्- ह्रस्वविधान ह्रस्वविधानम् महतो डाविधानम् महतो डानिषेधः आत् - दीर्घविधानञ्च दीर्घविधानम् एकादशादीनि निपातनानि द्वि-त्र्यष्टानां द्वा-त्रयो-ऽष्टाविधानम् हृदयस्य हृद्विधानम् . पादस्य पदविधानम् पादस्य पद्विधानम्
२४-३० ३१-३७ ३८-४५
४८-५१
لة لة سة
५४-६६
६६ ६७-६९
६९
७०
३।२।९५ ३।२।९६ - ३।२।९८
७१-७२
Jain Education Intemational

Page #12

नासिकाया नस्विधानम्
शिरसः शीर्षन्विधानम्
शिरसः शीर्षविधानम्
उदकस्य उदविधानम्
लुग्विधानम्
अप ईविधानम्
अप उपविधानम्
मोऽन्त ह्रस्वविधानञ्च ।
मोऽन्तविधानम् ।
दन्तविधानम् ।
डद्रिरन्तविधानम् ।
सह- समः सधि
तिरसस्तिरिविधानम् ।
नञोऽकारविधानम् ।
नञ नगविधानम् ।
नञोऽन्विधानम् ।
कोः कद्विधानम् ।
कोः किमो वा कद्विधानम् ।
कोः काविधानम् ।
कोः का-कवविधानम् ।
लुग्विधानम् ।
तीरस्य तारविधानम् ।
सहस्य सविधानम् ।
सहस्य सनिषेधः ।
समानस्य सविधानम् ।
अन्यस्य त्वयादेश आत्त्वविधानम् ।
इदम्-किमी ईत्-कीविधानम् ।
क्त्वो यविधानम् ।
पृषोदरादीनि निपातनानि ।
समिविधानम् ।
अवस्योपसर्गस्य व०

-
अपेः पिविधानम् ।
IX
सूत्राङ्कः
३।२।९९ - ३।२।१००
३।२।१०१ - ३।२।१०२
३।२११०३
३।२।१०४
३।२।१०८
३।२।१०९
३।२1११०
३।२।१११
३।२।११२ - ३।२।११८
३।२।११९
३।२।१२१
३।२।१२२
३।२११२३
३।२।१२४
३।२।१२५ - ३।२।१२६
३।२।१२७
३।२।१२९
३।२।१३० - ३।२।१३२
३।२।१३३
३।२।१३४ - ३।२।१३६
३।२।१३७
-
३।२।१०७
३।२।१३८ - ३।२ । १४१
३।२।१४२
३।२।१४३
३।२।१४८
३।२।१४९
३।२।१५२
३।२।१५३
३।२।१५४
३।२।१५५
३।२।१५६
३।२।१४७
३।२।१५१

पत्राङ्गः
७२
७३
७३
७४-७६
७६
७७
७७
७८
८०-८२
८३-८४
८४ ८६
८७
८८-८९
८९
९१
९१-९२
९२ ९२-९३
९३
९४-९५
९५
९६-९८
९८
९९-१००
१००
१०१
१०१
१०२
१०५

Page #13

वृद्धिसंज्ञाविधानम् ।
गुणसंज्ञाविधानम् ।
धातुसंज्ञाविधानम् ।
दासंज्ञाविधानम् ।
वर्त्तमानादिप्रत्ययविधानम् ।
परस्मैपदप्रत्ययविधानम् ।
आत्मनेपदप्रत्ययविधानम् ।
आत्मनेपदविधानम् ।
परस्मैपदविधानम् ।
आयप्रत्ययविधानम् ।
णिङ्प्रत्ययविधानम् ।
डीयप्रत्ययविधानम् ।
सन्प्रत्ययविधानम् ।
यक्प्रत्ययविधानम् ।
यङ्ग्प्रत्ययविधानम् ।
यङ्प्रत्ययनिषेधः ।
यङ्प्रत्ययलुब्विधानम् ।
यङ्प्रत्ययालुब्विधानम् ।
णिच्प्रत्ययविधानम् ।
णिच्प्रत्ययविधानम् ।
णिग्प्रत्ययविधानम् ।
कांम्यप्रत्ययविधानम् ।
क्यन्प्रत्ययविधानम् । क्विप्प्रत्ययविधानम् ।
Jain Education Intemational
X
तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः । आख्यातप्रकरणम् ।
सूत्रसंख्या
१०८ ।
सूत्राङ्कः
३।३।१
३।३।२
३।३।३
३।३१५
३।३।६ - ३।३।१६
३।३।१९
३।३।२०
३।३।२२ - ३।३।९९
३।३।१०० - ३।३।१०८
तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः । आख्यातप्रकरणम् । सूत्रसंख्या ९४ ।
सूत्राङ्गः
३|४|१
३।४।२, ३।४।१९, ३२४१३८- ३।४।४१
३ | ४ | ३
३।४।५- ३।४।७, ३।४।२१
३।४ १८
३।४१९ - ३।४।१२
३।४।१३
३।४।१४ - ३।४।१५
३।४।१६
३।४।१७ - ३।४।१८
३।४।४२ - ३।४।४३
३।४।२०
३।४।२२ - ३।४।२३
३।४।२३ - ३।४।२४, ३।४१३६ - ३।४।३७
३।४।२५

पत्राङ्कः
१०७
१०८
१०८
११३
११४-११६
११८
११८
१२२-१६३
१६३-१६७
पत्राङ्कः
१६८
१६८, १७८, १९०-१९१
१६९ १६९-१७०, १८१ १७१
१७२-१७५
१७६
१७६-१७७
१७७
१७८-१७९ १९१-१९५
१८० १८२ - १८३
१८३, १८९-१९०
१८४

Page #14

सूत्राङ्कः
पत्राङ्कः
३।४।२६ - ३।४।३५ ३।४।४६ - ३४५१ ३१४१५२ ३।४।५३ - ३।४।५४ ३।४।५५ -३१४१५६ ३१४५७ ३।४।५८ - ३।४।५९ ३।४।६० - ३।४।६५ ३।४।६६ -३।४।६८ ३।४।६९
१८५-१८९ १९६-२००
२००
२०१ २०२-२०३
२०४
२०४-२०५ २०६-२१० २११-२१२
२१३
३/४/७०
२१५
क्यड्प्रत्ययविधानम् । परोक्षाया आविधानम् । पञ्चम्या आविधानम् सिच्प्रत्ययविधानम् । सक्प्रत्ययविधानम् । सक्प्रत्ययनिषेधः । डप्रत्ययविधानम् । अड्प्रत्ययविधानम् । जिच्प्रत्ययविधानम् । जिट्प्रत्ययविधानम् । क्यप्रत्ययविधानम् । शवप्रत्ययविधानम् । श्यप्रत्ययविधानम् । श्नुप्रत्ययविधानम् । श्नाप्रत्ययविधानम् । आनप्रत्ययविधानम् । शप्रत्ययविधानम् । श्नप्रत्ययविधानम् । उप्रत्ययविधानम् । जि-क्यात्मनेपदप्रत्ययविधानम् । जिचप्रत्ययनिषेधः । ञि-क्यप्रत्ययनिषेधः ।
३।४।७१ ३।४।७२ - ३।४।७४ ३।४।७५ - ३।४।७८ ३।४।७८ - ३।४७९ ३।४।८० ३४८१ ३४८२ ३।४।८३ ३।४।८४ - ३।४।८७, ३।४।९४ ३।४।८८ - ३।४।९२ ३।४।९३
२१७ २१८-२१९ २२०-२२२
२२२ २२३ २२३ २२४
२२४ २२५,२२८,२३७
२२९-२३१
२३३-२३७
चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः । आख्यातप्रकरणम् ।
सूत्रसंख्या - १२१ ।
सूत्राङ्कः
पत्राङ्क:
धातोर्द्वित्वविधानम् । धातोराद्य-द्वितीयाद्यंशद्वित्वविधानम् । सादौ सनि धातूनां बहुधादेशविधानम् । परोक्षायां स्वरस्य एत्त्वविधानम् । परोक्षायां स्वरस्य एत्त्वनिषेधः ।
४1919 ४१२-४११४ ४।१।१६ - ४११२२ ४।१।२३ - ४।१।२९ ४|११३०
२३९ २४२-२४९ २५०-२५३ २५३-२५९
२५९
Jain Education Intemational

Page #15

XII
सूत्राङ्क:
पत्राङ्कः
२६०
हौ स्वरस्य एत्त्वविधानम् । ४११३१
२६० परोक्षायां देङः दिगिविधानम् ।
४।१।३२ डे ण्यन्तपिबतेः पीप्यविधानम् । ४।१३३
२६१ द्वित्वे सति पूर्वापरस्वरव्यञ्जनयो नाविधादेशादिविधानम् । ४१३४ - ४११७१
२६१-३०० य्वृद्विधानम् ।
४।१।७२, ४।१।७५, ४११७८ - ४।१।९० ३००,३०२,३०३-३१६ यवृन्निषेधः ।
४।१७३ - ४११७४, ४११७६ - ४११७७ ३०१,३०२,३०३: प्यायः पीविधानम् । ४।११९१ - ४१९३
३१७-३१८ स्फायः स्फीविधानम् । ४/१९४
३१९ स्त्यः स्तीविधानम् । ४।१।९५ - ४११९६
३१९-३२० श्यः शीविधानम् । ४११९७ - ४१११९९
३२०-३२१ श्रः शृतं विधानम् । ४।१।१००
३२२ श्रपेः शृतं निपातनम् । ४।१।१०१
३२३ दीर्घविधानम् । ४1१1१०३ - ४191१०७
३२४-३२७ धातोश्च्छ्-वः श्-ऊट्विधानम् । ४191१०८
३२८ मव्यादिधातूनामुपान्त्येन सह ऊट्विधानम् ।। ४1१1१०९
३३१ धातोश्छ्वोर्तुग्विधानम् । ४191११०
३३३ धातोश्चस्य कत्वं - जस्य गत्वविधानम् । ४११११११ धातोश्च-जोः क-गौ निषेधौ । ४।१११३ - ४१११९
३४०-३४३ भुज-न्युब्जौ निपातितौ । ४1१1१२०
३४३ वीरुत् - न्यग्रोधौ निपातितौ । ४191१२१
३४४
३३५
Jain Education Intemational

Page #16

।। अहम् ।। कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्राचार्यविरचितं
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ।। श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ॥
॥ अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पाद: ॥
परस्परा-ऽन्योन्येतरेतरस्याम् स्यादेर्वाऽसि ।।३।२।१।। [परस्पराऽन्योन्येतरेतरस्याम्] परस्परं च अन्योन्यं च इतरेतरं च = परस्पराऽन्योन्येतरेतरम्, तस्य । आम्शब्दात् स्वरूपेण अर्थवत्त्वात् सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । प्रश्लेषव्याख्याने यदा अम् स्थाप्यते तदा लिङ्गत्रयेऽपि स्यादिस्थाने अमा भाव्यम् ।
[स्यादेः] सिरादिर्यस्याऽसौ स्यादिस्तस्य ।
[अपुंसि] न पुमान् = अपुमान्, तस्मिन् ।
[इमे सख्यौ परस्परां भोजयतः, परस्परं भोजयतः] परश्च परश्च । अम् । अनेन आम् । 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) । भुज् । भुङ्क्ते परस्परं कर्ता, तं भुजानं सख्यौ प्रयुञ्जाते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० →इ। 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । वर्त्त० तस् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[आभिः सखीभिः परस्परां भोज्यते, परस्परेण भोज्यते] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भुङ्क्ते ब्राह्मणस्तं परस्परः प्रयुक्ते । णिगप्र० । तं परस्परं भोजयन्तं सख्यः प्रयुञ्जते । पुनर्णिम् । यदा कर्तरि तृतीया तदा णिग् द्वयम् । यदा तु करणे सहार्थे वा परस्परादिपदं वर्तते तदा एको णिग् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
[इमाः सख्यः परस्परां प्रयच्छन्ति, परस्परस्मै प्रयच्छन्ति] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम्, प्रपूर्व० । वर्त० अन्ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'गमिषद्यमश्छ:' (४।२।१०६) म० →छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) छ० → च० ।
[इमाः परस्परां परस्परस्माद् वा बिभ्यति] 'जिभीक् भये' (११३२) भी । वर्त्तः अन्ति । 'हवः शिति' (४।१।१२) "भी" द्विर्वचनु । 'इस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'अन्तो नो लुक' (४।२।९४) नलोपः । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।११५६) यत्वम् ।
[इमाः परस्परां परस्परस्य वा स्मरन्ति] 'स्मृ चिन्तायाम्' (१८ ) स्मृ । वर्त्त० अन्ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'स्मृत्यर्थ-दयेशः' (२।२।११) इत्यनेन कर्म, पक्षे कर्मत्वाभावात् 'शेषे' (२२८१) षष्ठी परस्परस्येत्यत्र ।
Jain Education Intemational

Page #17

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [इमाः परस्परां परस्परस्मिन् वा स्निहन्ति ] 'ष्णिहौच् प्रीतौ' (१२४१) ष्णिह् । ' षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्निह् । वर्त्त० अन्ति । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र०य । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[इमे नराः परस्परं भोजयन्ति ] 'भुजंप् पालना -ऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । भुञ्जानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ |४) गु० ओ । वर्त्त० अन्ति । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ नरैः परस्परेण भोज्यते ] 'भुजंप् पालना - ऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । भुञ्जानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ॥ छ ॥
अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः || ३| २|२॥
[अव्ययीभावस्य ] न वि 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । न व्येति = न क्षयंयातीत्यव्ययम् । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृदग्रहः' (५।३।२८) अल्प० अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) यत्वम् । 'नञत्' ( ३।२।१२५ ) न० अ० । 'भू सत्तायाम् ' ( १ ) भू । अनव्ययस्य अव्ययस्य भवनं = अव्ययीभावः । ‘वा ज्वलादि दु-नी- भू-ग्रहाऽऽस्त्रोर्ण:' ( ५।१।६२) ० अ । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४ | ३ |५१) वृद्धिः औ । ‘ओदौतोऽवाव्’ (१।२।२४) आव् । 'कृभ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्याम्०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्याऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ई । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) च्चिलोपः, तस्य ।
[ अपञ्चम्याः ] न पञ्चमी = अपञ्चमी । 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ०, तस्याः ।
[ उपकुम्भं तिष्ठति ] कुम्भस्य समीपं = उपकुम्भम् । सि । अनेनाऽम् ।
[उपकुम्भं पश्य ] कुम्भस्य समीपं = उपकुम्भम् । अम् । अनेनाऽम् । [ उपकुम्भं देहि ] कुम्भस्य समीपं = उपकुम्भम् । ङे । अनेनाऽम् । [ उपकुम्भं स्वामी ] कुम्भस्य समीपं = उपकुम्भम् । ङस् । अनेनाऽम् । [ कष्टश्रितः ] कष्टं श्रितः । ' श्रितादिभिः' ( ३।१।६२ ) समासः ।
[प्रियोपकुम्भस्तिष्ठति ] प्रियमुपकुम्भं यस्य सः ।
[प्रियोपकुम्भाय देहि] प्रियमुपकुम्भं यस्य सः, तस्मै ।
[ अधिस्त्रि ] स्त्रीष्वधि ।
[उपवधु] वध्वाः समीपम् ।
[उपकर्तृ] कर्तुः समीपम् । सि । 'अनतो लुप्' ( ३।२।६) सिलुप् ।
[ उपकुम्भात्] कुम्भस्य समीपमुपकुम्भम् तस्मात् ॥ छ ॥
वा तृतीयायाः || ३ |२| ३ ||
[ किं न उपकुम्भम्, किं न उपकुम्भेन ] अस्मद् । षष्ठी आम् । 'पदाद् युग्विभक्त्यैकवाक्ये वस्-नसौ बहुत्वे' (२।१।२१) “नस्” आदेशः । कुम्भस्य समीपमुपकुम्भम् । 'कृताऽऽद्यैः ' (२।२।४७) तृतीया ।

Page #18

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[किं नः प्रियोपकुम्भेन] प्रियमुपकुम्भं यस्य सः, तेन ।छ।।
सप्तम्या वा ।।३।२।४।। [उपकुम्भं निधेहि, उपकुम्भे निधेहि] 'डुधांगक धारणे च' (११३९) धा, निपूर्व० । पश्चमी हि । 'हौ दः' (४।१।३१) → ए० ।
आ०
[प्रियोपकुम्भे निधेहि] प्रियमुपकुम्भं यस्य, तस्मिन् ।।छ।।
ऋद्ध-नदी-वंश्यस्य ।।३।२।५।।
[ऋद्धनदीवंश्यस्य] ऋद्धश्च नदी च वंश्यश्च, तस्य ।
[सुमगधं वसति मगधानां शोभना ऋद्धिः = सुमगधम् ।
[सुमद्रं वसति] मद्राणां शोभना ऋद्धिः ।।
[उन्मत्तगडं देशे वसति उन्मत्ता गङ्गा यस्मिन् देशे, तस्मिन् । 'क्लीवे' (२।४।९७) ह्रस्वः । 'परतः स्त्री०' (३।२।४९) पुंवत् । 'नदीभिर्नाम्नि' (३।१।२७) अव्ययीभावः समासः । अनेन सप्तमी ङि → अम् ।
[लोहितगङ्गं वसति] लोहिता गङ्गा यस्मिन् देशे, तस्मिन् । [शनैर्गङ्ग वसति] शनैर्गङ्गा यस्मिन् देशे, तस्मिन् ।
[तूणीगङ्गं वसति] तूष्णीं गङ्गा यस्मिन् देशे, तस्मिन् । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः । __ [द्वियमुनं वसति] द्वे यमुने । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः, तस्मिन् । 'संख्या समाहारे' (३।१।२८) अव्ययीभावः समासः उभयत्र ।
[सप्तगोदावरं वसति] सप्तानां गोदावरीणां समाहारः । ‘संख्याया नदी-गोदावरीभ्याम्' (७।३।९१) अत्समासान्तः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) ईलोपः, तस्मिन् ।
[एकविंशतिभारद्वाजं वसति] एकेनाऽधिका विंशतिर्भारद्वाजा वंश्या येषु = एकविंशतिर्भारद्वाजम् । सप्तमी सुप् । अनेन सुप् → अम् । प्रथमं 'मयूरव्यंसकेत्यादयः' (३।१।११६) समासः । ततो 'वंश्येन पूर्वार्थ' (३।१।२९) अव्ययीभावः समासः । 'वसं निवासे' (९९९) वस् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् ।
[त्रिपञ्चाशद्गौतमम्] त्रिभिरधिका पञ्चाशत्, त्रिपञ्चाशद् गौतमा वंश्या येषु, तेषु । [त्रिकोशलम्] तिस्त्रः कोशला वंश्या येषु, तेषु । ‘क्लीबे' (२।४।९७) हूस्वः । [उपगङ्गे] गङ्गायाः समीपमुपगङ्गम्, तस्मिन् । [उपयमुने] यमुनायाः समीपमुपयमुनम् । 'क्लीबे' (२।४९७) ह्रस्वः, तस्मिन् ॥छ।।
अनतो लुप् ।।३।२।६।। [अनतः] न अत् = अनत् । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्य । ऋद्धं च ।
P.
Jain Education Intemational

Page #19

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[अधिस्त्रि] स्त्रीष्वधि = अधिस्त्रि । 'क्लीवे' (२१४९७) हूस्वः ।
[उपवधु] वध्वाः समीपमुपवधु । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः । [उपकर्तृ] कर्तुः समीपम् । [उपकुम्भात्] कुम्भस्य समीपमुपकुम्भम्, तस्मात् । [उपकुम्भाभ्याम्] कुम्भयोः समीपमुपकुम्भे, ताभ्याम् । [उपकुम्भेभ्यः] कुम्भानां समीपमुपकुम्भानि, तेभ्यः । [उपकुम्भेन] कुम्भस्य समीपमुपकुम्भम्, तेन । [उपकुम्भे] कुम्भस्य समीपमुपकुम्भम्, तस्मिन् । [प्रियोपवधुः] प्रियं उपवधु यस्याऽसौ ।
[अत्युपवधुः] उपवधु अतिक्रान्तः सः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ॥छ।।
अव्ययस्य ॥३।२७।। [अव्ययस्य न वि 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । न व्येति = न क्षयंयातीत्यव्ययम् । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'इवर्णादे०' (१।२।२३) यत्वम् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । तस्य ।
[परमोच्चैः] परमं च तद् उच्चैश्च । सि । अनेन लुप् ।
[भोज भोजं व्रजति] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । अभीक्ष्णं (आभीक्ष्ण्यं) भोजनं पूर्वम् । 'ख्णम् चाऽऽभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० → अम् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे द्विः प्राक् तमवादेः' (७।४।७३) द्विर्वचनम् । सि । अनेन सर्वत्र लुप् । धृज (१३०)-धृजु (१३१) - ध्वज (१३२) - ध्वजु (१३३) - ध्रज (१३४) - धजु (१३५) - वज (१३६) - 'व्रज गतौ' (१३७) व्रज् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव ।
[ततः] तद् । तस्मात्ततः । 'किमद्व्यादिसर्वाद्यवैपुल्यबहोः पित् तस्' (७।२।८९) तस्प० । 'आ द्वेरः' (२११।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
तत्र] तद् । तस्मिन् । 'सप्तम्याः ' (७।२।९४) अपप्र० →त्र । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[कथम] किम् । केन प्रकारेण । 'कथमित्थम्' (७।२।१०३) थम्प्र० । 'किमः कस्तसादौ च' (२।१।४०) किम्० → क० ।
[बाहाणवत्] ब्राह्मण इव । 'स्यादेरिवे' (७।१५२) वत्प्र० । _[पचतितराम्] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं पचति । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प० → तर । 'किं-त्याद्येऽव्ययादसत्त्वे तयोरन्तस्याऽऽम्' (७।३।८) अन्तस्याऽऽम् । 'वत्तस्याम्' (१1१1३४) अव्ययसंज्ञा ।
Jain Education Intemational

Page #20

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
[द्विधा] द्वाभ्यां प्रकाराभ्याम् । 'संख्याया धा' (७।२।१०४) धाप० । 'अधण्तस्वाद्या शसः' (१।१।३२) अव्ययसंज्ञा | [अतिस्वरः] स्वः । ॥ स्वर्गं अतिक्रान्ता ये ते, जस् ।
[अत्युच्चैसः] उच्चैरतिक्रान्ता येते, जस् ।।छ।।
ऐकायें ||३।२।८।।
[ऐकायें] एकोऽर्थो यस्य तत्, एकार्थस्य भावः । 'पति-राजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेप्वादे०' (७।४।१) वृद्धि: । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[चित्रगुः] चित्रा गावो यस्याऽसौ । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । 'परतः स्त्री पुम्वत्०' (३।२।४९) पुंवत् ।
[राजपुरुषः] राज्ञः पुरुषः ।
[पुत्रीयति पुत्रमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) अवर्ण० → ई । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
पुत्रकाम्यति पुत्रमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) काम्यप्र० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[कुम्भकारः] कुम्भं करोतीति । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२) अण्प० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् ।
[औपगवः] उपगोरपत्यम् । ‘डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् ।।छ।।
न नाम्येकस्वरात् खित्युत्तरपदेऽमः ।।३।२।९।।
[न न प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् ।
[नाम्येकस्वरात्] नामी च एकस्वरश्च = नाम्येकस्वरम्, तस्मात् । [खिति ख् इदनुवन्धो यस्य सः = खित्, तस्मिन् ।
[उत्तरपदे] समा(सा)रम्भकमन्त्यं पदमुत्तरपदम्, तस्मिन् । [स्त्रींमन्यः] बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् ।
स्त्री मन्यते ।
[श्रियंमन्यः] श्रियं मन्यते ।
[भुवंमन्यः] भुवं मन्यते ।
[नरंमन्यः] नरं मन्यते ।
[रायंमन्यः] रायं मन्यते ।
ॐ मध्यमवृत्तौ - स्वः अतिक्रान्ताः । अत्र जसः अतिस्वःशब्दसंबंधित्वात् न लुप् । P. स्त्रियमात्मानं मन्यते ।
Jain Education Intemational

Page #21

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । [गांमन्यः] गां मन्यते ।
[नावंमन्यः] नावं मन्यते । 'कर्तुः खश्' (५/१११७) खशप्र० → अ । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१११११३) अलोपः ।
[श्रियंमन्यं कुलम् श्रियं मन्यते । 'कर्तुः खश्' (५1१1११७) खश्प्र० → अ । 'खित्यनव्ययाऽरुषो मोऽन्तो हूस्वश्च' (३।२।१११) मोऽन्तः ह्रस्वत्वं च ।
[शंमन्यः] ज्ञ-कोविदमात्मानं मन्यते ।
[क्ष्ममन्यः] 'क्षमौच सहने' (१२३५) क्षम् । क्षाम्यतीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ | ‘पृषोदरादयः (३।२।१५५) उपान्त्यस्याऽस्य लोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । मामात्मानं मन्यते । 'कर्तुः खश्' (५।१।११७) खश्प० → अ । 'खित्यनव्ययाऽरुषो०' (३।२।१११) ह्रस्वत्वं-मकारागमश्च ।
[वाग्मन्यः] वाचं-वाणीमात्मानं मन्यते । ‘कर्तुः खश्' (५1१1११७) खश्प्र० → अ । [हरिणिंमन्या] हरिणीं मन्यते ।
[वधुंमन्या] वधूं मन्यते । ‘कर्तुः खश्' (५।१।११७) खश्प० → अ । 'खित्यनव्ययाऽरुषो०' (३।२।१११) मोऽन्तः-हस्वश्च ।
[स्त्रीमानी] स्त्री मन्यते । 'मन्याण्णिन्' (५।१११६) णिन्प्र० → इन् । 'णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्र० सि । ‘इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः ।।छ।।
असत्त्वे इसे ।।३।२।१०।। [असत्त्वे] न सत्त्वं = असत्त्वम् । 'नअत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् ।
[स्तोकान्मुक्तः-अल्पान्मुक्त:-कृच्छ्रान्मुक्त:-कतिपयान्मुक्तः] स्तोकान्मुक्तः, इत्यादिषु । 'स्तोका-ऽल्प-कृच्छ्र-कतिपयादसत्त्वे करणे' (२।२७९) पञ्चमी । 'मुच्च॒ती मोक्षणे' (१३२०) मुच् । मुच्यते स्म । -क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[अन्तिकादागतः-अभ्याशादागतः-सविधादागतः-दरादागतः-विदूरादागतः-विप्रकृष्टादागतः] अन्तिकादागत इत्यत्र 'असत्त्वारादर्थात् टा-इसि-डयम्' (२।२।१२०) इति पञ्चमी । 'क्तेनाऽसत्त्वे' (३।१।७४) तत्पुरुषः समासः । अम (३९२)द्रम (३९३)-हम्म (३९४) - मीम (३९५) - 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम्, आप० । आगम्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'यमि-रमि-नमि-गमि०' (४।२१५५) मलोपः ।
[स्तोकभयम्] स्तोकादयम् । ‘पञ्चमी भयाद्यैः' (३।१।७३) तत्पुरुषः समासः । [स्तोकापेतः] स्तोकादपेता(तः) ।
[निःस्तोकः] निष्क्रान्तः स्तोकान्निःस्तोकः । 'प्रात्यव-परि-निरादयो गत-क्रान्त-क्रुष्ट-ग्लान-क्रान्ताद्यर्थाः प्रथमाद्यन्तैः' (३।११४७) इत्यादिना तत्पुरुषः समासः ।।छ।।
ब्राह्मणाच्छंसी ।।३।२।११।। [बाह्मणाच्छंसी] ब्राहाणाद् ग्रन्थादादाय शंसति ।卐 'ग्रहादिभ्यो णिन्' (५।११५३) णिन्प्र० → इन् । 'पञ्चम्यपादाने' (२।२।६९) पञ्चमी । अनेन निपातः । P. ' 'व्रता-ऽऽभीक्ष्ण्ये' (५।११५७) णिन्प्र० ।
Jain Education Intemational

Page #22

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ब्राह्मणाच्छंसिनौ] ब्राह्मणाद् ग्रन्थादादाय शंसतः । ' ग्रहादिभ्यो णिन् ' ( ५।१।५३) णिन्प्र० इन् । प्र० औ । अनेन निपातः ।
तस्मात् ।
[ ब्राह्मणशंसिनी स्त्री ] 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्त्रादेर्डी : ' (२|४|१) डी ||छ ।
[टः ] टा पष्ठी ङस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२।१।१०७) आलोपः ।
[ओजसाकृतम्] ओजसा क्रियते स्म = ओजसाकृतम् । 'क्तयोरसदाधारे' (२।२।९१) इति षष्ठीनिषेधः । 'कारकं कृता' ( ३।१।६८) इति समासः, एवं सर्वत्रापि ।
ओजोऽञ्जः सहो ऽम्भस्-तमस्- तपसष्टः ।। ३ ।२।१२।।
[ओजोऽञ्जःसहोऽम्भस्तमस्तपसः ] ओजश्च अञ्चश्च सहश्च अम्भश्च तमश्च तपश्च = ओजोऽञ्जः सहोऽम्भस्तमस्तपः,
[“सततनैशतोमवृतमन्यतः” ] निशायां भवम् । 'भवे' ( ६ । ३ । १२३) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७/४/१) वृद्धिः । नैशं च तत् तमश्च = नैशतमः सततं च नैशतमश्च सततनैशतमः, सततनैशतमसा वृतं = सततनैशतमोवृतम् । = भावः । ‘भावा-ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० । ओजसो भावः = ओजोभावः ||छ ||
[ओजोभावः ] भवनं
पुं- जनुषोऽनुजान् ||३|२|१३||
[पुंजनुषः ] पुमांश्च जनुश्च = पुंजनुः, तस्मात् ।
[ अनुजाऽन्धे] अनुजश्च अन्धश्च = अनुजान्धम्, तस्मिन् ।
[पुंसानुजः] अनु 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । अनु जायते । 'अनुज ( अनोर्ज) नेर्ड: ' (५।१।१६८) प्र० ।
' डित्यन्त्य स्वरादेः ' (२।१।११४) अन्लोपः । पुंसा करणेनानुजः = पुंसानुजः ।
[ जनुषान्धः ] जनुषा- जन्मनाऽन्धः = जनुषान्धः ।
[पुमनुजा] पुमांसमनुजाता । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । प्र० सि | ‘नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घयाव् ० ' (१।४।४५) सिलोपः । ' नाम्नो नोऽननः ' (२।१।९१) नलोपः । । छ । ।
P.
P.
इत्यनेन तत्पुरुषः समासः ।
७
आत्मनः पूरणे || ३ |२| १४ ||
[आत्मनाद्वितीयः ] द्वयोः पूरणः = द्वितीयः । 'द्वेस्तीयः' (७।१।१६५) तीयप्र० ।
[ आत्मनाचतुर्थः] चतुर् । चतुर्णां पूरणः । 'चतुर:' ( ७।१।१६३) थट्प्र०थ । [आत्मनापञ्चमः] पञ्चन् । पञ्चानां पूरणः । 'नो मट्' (७।१।१५९) मट्प्र०

[आत्मनाषष्ठः] षष् । षण्णां पूरणः । पट् कति-कतिपयात् थट्' (७।१।१६२) थट्प्र०थ । तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६० ) थ० ठ० । 'ऊनार्थपूर्वाद्यः' ( ३।१।६७ ) इत्यनेन तत्पुरुषः समासः ।
ओजाश्च अजाश्च सहाश्च अम्भाश्च तमाश्च तपाश्च = तत् तस्मात् ।
'अनोर्जनेर्ड' (५।१।१६८) डप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० आ० । श्रितादिभि:' ( ३।१।६२) तत्पुरुषः समासः ।
। ऊनार्थपूर्वाद्यैः' (३।१।६७)

Page #23

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[आत्मनैकादशः] एकेनाऽधिका दश । ततो मध्यस्थः समासः ।।छ।।
मनसश्चाऽऽज्ञायिनि ।।३।२।१५।।
[आज्ञायिनि] आ ‘ज्ञांश् अववोधने' (१५४०) ज्ञा । जानातीत्येवंशीलः । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० → इन् । आत ऐ: कृौं ' (४।३।५३) आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । सप्तमी ङि ।
[मनसाज्ञायी] मनसा आज्ञातुं शीलमस्य ।।
[आत्मनाज्ञायी] आत्मना आज्ञातुं शीलमस्य सः । 'अजाते: शीले' (५।११५४) णिन्प० → इन् । 'आत ऐ: कृऔ' (४।३।५३) आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । प्र० सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः (?) ('इन्हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घ:) ||छ।।
नाम्नि ।।३।२।१६।। [मनसादेवी] 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिपु' (११४४) दिव् । मनसा दीव्यादित्याशास्यमाना । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१७१) अच्प० (?) ('लिहादिभ्यः' (५।१५०) अच्प्र०) | ‘गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः' (२।४।१९) ङी ।
[मनसागुप्ता] 'गुपच् व्याकुलत्वे' (११९२) गुप् (?) ('गुपौ रक्षणे' (३३२) गुप्) । मनसा गुप्ता(प्या)दित्याशास्यमाना । “तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१७१) अच्प्र०(?) (क्तप्र० → त) ।
[मनसादत्ता] 'डुदांग्क दाने' (११३८) दा । मनसा दासीष्ट इत्याशास्यमाना । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१७१) क्तप्र० → त । 'दत्' (४।४।१०) दा० → ददादेशः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[मनसासंगता] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्लुं गतौ' (३९६) गम्, संपूर्व० । मनसा संगषीष्ट इत्याशास्यमाना । ‘तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१।७१) क्तप्र० → त । 'यमि-रमि-नमि०' (४।२।५५) मलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[मनोदत्ता कन्या卐 मनसा दत्ता ॥छ।।
परा-5ऽत्मभ्यां डेः ।।३।२।१७।। [पराऽऽत्मभ्याम] परश्च आत्मा च = पराऽऽत्मानौ, ताभ्याम् । [परस्मैपदम परार्थं पदं = परस्मैपदम् । पर चतुर्थी डे । 'सर्वादे: स्मै-स्मातौ' (१९४७) स्मै । 'तादर्थ्य' (२१२५४)
चतुर्थी ।
[परस्मैभाषा] 'भापि व्यक्तायां वाचि' (८३२) भाष् । परस्मै भाषणम् । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । [आत्मनेपदम्] आत्मार्थं पदमात्मनेपदम् । 'तादर्थ्य' (२।२।५४) चतुर्थी ।
[आत्मनेभाषा आत्मने भाषणम् । 'अच्' (५।१।४९) अचप्र० → अ । 'हितादिभिः' (३।१७१) इत्यनेन तत्पुरुपः समासः ।
[परहितम् परस्मै हितं = परहितम् । “हितादिभिः' (३।१७१) तत्पुरुषः समासः । “ऐकायें' (३।२८) विभक्तिलोपः । . म 'गुपच् व्याकुलत्वे' ते गुपितः । ‘गुपौ रक्षणे' ते 'वेटोऽपतः' (४।४।६२) वेटि गुप्तः । P. 卐 मनसा दीयते स्म । ‘तिक्कृतो नाम्नि' (५।१७१) क्तप्र० → त । 'दत्' (४।४।१०) दत् ।
Jain Education Intemational

Page #24

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
NNNNNNNNNNNNNNNI
NNNNNNNNNNNNNNNNN
[आत्महितम्] आत्मने हितम् । 'हितादिभिः' (३।१७१) तत्पुरुपः समासः । 'ऐकाh' (३।२८) विभक्तिलोपः ।।छ।।
अद्-व्यञ्जनात् सप्तम्या बहुलम् ।।३।२।१८।। [अव्यञ्जनात्] अच्च व्यञ्जनं च = अद्व्यञ्जनम्, तस्मात् । [अरण्येतिलकाः] तिल । तिलः प्रकार एषाम् । 'कोऽण्वादेः' (७।२।७६) कप० । [अरण्येमाषकाः] माष । माषः प्रकार एपाम् । 'कोऽण्वादेः' (७।२७६) कप्र० ।
[बनेकशेरुकाः] कसे(शे)रु | कसे(शे)रूणां तुल्यः । 'तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः ' (७/१1१०८) कप्र० ।
[वनेबल्वजाः] व(वोल्वजानां तुल्यः । तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः' (७।१।१०८) कप० ।
[कूपेपिशाचिकाः] पिशाच(ची) । पिशाच(ची) एव । स्वार्थे 'यावादिभ्यः कः' (७।३।१५) कप० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । 'यादीदूतः के' (२।४।१०४) ह्रस्वः ।
पूर्वाहणेस्फोटकाः] पूर्व । अहन् । पूर्वमनः । 'सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तोऽहनाऽऽदेशश्च । 'अतोऽह्नस्य' (२।३।७३) णत्वम् । सप्तमी ङि ।
[मध्याह्नस्फोटकाः] मध्यमह्नः । 'सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तोऽह्नाऽऽदेशश्च । ततो मध्यस्थो वाक्यः(यम्) । [युधिष्ठिरः] युधिष्ठिर इत्यत्र ‘गवि-युधेः स्थिरस्य' (२।३।२५) पत्वम् ।
क्वचिद् (विकल्पे) लुप् स्यात्
त्वचिसारः, त्वक्सारः] 'सुं गतौ' (२५) सृ । सरतीति । 'सर्तेः स्थिर-व्याधि-बल-मत्स्ये' (५।३।१७) घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् ।
[जलकुक्कुटः] जले कुर्कु (क्कु)टः । [ग्रामसूकरः] ग्रामे सूकरः । [भूमिपाशः]॥ भूमौ पाशः । [नदीकुक्कुटिका] नद्यां कुक्कुटिका । [तीर्थकाकः] तीर्थे काक इव । 'काकाद्यैः क्षेपे' (३।१।९०) इति तत्पुरुषः समासः ।
[नगरवायसः] नगरे वायस इव । [अक्षशौण्डः] अक्षेषु प्रशक्तः शौण्डः । [गौरखरः] गौरश्च खरश्च ।।छ।।
प्राक्कारस्य व्यञ्जने ।।३।२।१९।। [प्राक्कारस्य] प्राचां कारः = ॥ प्राक्कारस्तस्य । P. भूमौ पाश इव । P.卐॥ कुर्वन्त्यनेनेति करः । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० → अ । 'प्रज्ञादिभ्योऽण्' (७।२।१६५) अण् स्वार्थिकः । प्राचा-पूर्वदिक्
राज्ञां कारः = प्राक्कारस्तस्य ।
Jain Education Intemational

Page #25

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[मुकुटेकार्षापणः] मुकुटे (२) कार्षापणो दातव्यः ।।
[स्तूपेशाणः] स्तूपे (२) शाणौ(णो) दातव्यः । 'नाम्नि' (३।१।९४) इति तत्पुरुपः समासः ।
[हलेद्विपदिका] हले(२) द्वौ पादौ ददाति । 'संख्याऽऽदे: पादादिभ्यो दान-दण्डे चाऽकल लुक च' (७।२।१५२) अकल्प० → अक-प्रकृतेरन्तस्य लुक् च । 'य-स्वरे पादः पदणि-क्य-घुटि' (२।१।१०२) पाद्० → प० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ० । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ ।
[हलेत्रिपदिका हले(२) त्रीन् पादान् ददाति । 'संख्याऽऽदे: पादा०' (७।२।१५२) अकल्प० → अक-प्रकृतेरन्तस्य लुक् च । 'य-स्वरे पादः पदणि-क्य-घुटि' (२।१।१०२) पाद् → पद्० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । 'अस्याऽयत्-तत्०' (२।४।१११) इ ।
[दृषदिमाषक:] दृषदि माषकः । [समिधिमाषक:] समिधि माषकः ।
[यूथवृषः] यूथे (२) देयो वृषः ।
[अविकटोरणः] अवि । अवीनां संघातोऽविकट(टः) । 'अवेः संघात-विस्तारे कट-पटम्' (७।१।१३२) कटप्र० । अविकटे (२) ऊरणो दातव्यः । 'ऐकार्थ्य' (३२८) वाक्यमध्ये विभक्तिलोपः ।
[नधी(द्धी)दोहः] ‘णहींच् बन्धने' (१२८५) णह् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नह् । नातीति । 'नी-दाव्शसू-यु-युज-स्तु-तुद-सि-सिच-मिह-पत-पा-नहस्त्रट' (५।२।८८) त्रटप्र० →त्र । 'नहाहोर्ध-तौ' (२११८५) ह० → ध० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त्र० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० । 'अणजेयेकण्-नञ्-स्नञ्टिताम्' (२।४।२०) डी । 'अस्य ड्यां लुक' (२।४।८६) अलोपः । नध्यां(नद्धयां) नध्यां(नद्धयां) दोहो दातव्यः = नधी(धी)दोहः ।।छ।।
__ तत्पुरुषे कृति ।।३।२।२०।। [तत्पुरुषे] स(:) चासौ पुरुषश्च = तत्पुरुषस्तस्मिन् ।
स्तम्बेरमः] स्तम्ब सप्तमी ङि । 'रमिं क्रीडायाम' (९८९) रम् । स्तम्बे रमते । शोकापनुद-तुन्दपरिमृज-स्तम्वेरमकर्णेजपं प्रिया-ऽलस-हस्ति-सूचके' (५।११४३) कप्र० निपात्यते । 'ङस्युक्तं कृता' (३।१।४९) तत्पुरुषः समासः ।
[कर्णेजपः] कर्ण सप्तमी ङि । 'जप मानसे च' (३३८) जप । कर्णे जपते(ति) । 'शोकापनुद तुन्दपरिमृज-स्तम्वेरमकर्णेजपं प्रियाऽलस-हस्ति-सूचके' (५।१।१४३) कप्र० निपात्यते ।
[प्रवाहेमूत्रितम् प्र 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । प्रवहन्त्यस्मिन्निति । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प्र० → अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । सप्तमी ङि । 'मूत्रण सूत्रणे(प्रस्रवणे)' (१९००) मूत्र । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिचप० → इ । मूत्र्यते स्म । 'क्त क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् → इ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । प्रवाहे सू(मू)त्रितम् । 'क्तन' (३।१।९२) इति तत्पुरुषः समासः ।
[उदकेविशीर्णम] वि कृ(१५२९)-मृ (१५३०) - 'शृश् हिंसायाम्' (१५३१) शृ । विशीर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'ऋतां क्डितीर्' (४।४।११६) इर् । ‘रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) त० → न० । 'रवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० । 'भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१)
Jain Education Intemational

Page #26

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
द्वित्वम् । उदके विशीर्णम् । 'क्तेन' (३।१।९२) इति तत्पुरुषः समासः ।
[अवतप्तेनकुलस्थितम् अव 'तपं सन्तापे' (३३३) तप । अवतप्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप० → त, तस्मिन् । अवतप्ते नकुलस्थितम् । 'क्तेन' (३।१।९२) इति तत्पुरुषः समासः ।
[भस्मनिमीढम्] भस्मनि मीढम् । 'क्तेन' (३।१।९२) इत्यनेन तत्पुरुषः समासः ।
[गोषुचरः] 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । गोषु चरतीति । 'इस्युक्तं कृता' (३।१।४९) तत्पुरुषः समासः । 'चरेष्टः' (५।१।१३८) टप्र० → अ ।
[मद्रचरः] मद्रेषु चरतीति । ‘चरेष्टः' (५।१।१३८) टप्र० → अ ।
[ग्रामकारकः ग्रामे करोतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् ।
[खेचरः, खचरः] खे-आकाशे चरतीति । 'चरेष्टः' (५।१।१३८) टप्र० → अ । [वनेचरः, वनचरः] वने चरतीति । ‘चरेष्टः' (५।१।१३८) टप्र० → अ । [पङ्केरुहम्, पङ्करुहम्] 'रुहं जन्मनि' (९८८) रुह् । पङ्के रोहतीति । 'मूलविभुजादयः' (५।१।१४४) कप्र० → अ । [सरसिरुहम्, सरोरुहम्] सरसि रोहतीति । 'मूलविभुजादयः' (५।१।१४४) कप्र० → अ । सि-अम् ।
[हृदिस्पृक्] 'स्पृशंत् संस्पर्श' (१४१२) स्पृश् । हृदयं स्पृशतीति । 'स्पृशोऽनुदकात्' (५।१।१४९) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।११३७) क्विप्लोपः । 'ऋत्विज्'० (२।१।६९) २० → ग्० । 'दन्त-पाद-नासिका०' (२।१।१०१) इति हृदादेशः । द्वितीयार्थेऽत्र सप्तमी । “विरामे वा' (१३५१) ग्० → क्० ।
[दिविस्पृक] दिवि स्पृशतीति । 'स्पृशोऽनुदकात्' (५।११४७) क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विपलोपः । 'ऋत्विज्०' (२।१।६९) श्० → ग्० । 'विरामे वा' (११३५१) ग्० → क्० ।
[धन्वकारकः] धन्वनि-मरुदेशे कारको यस्य सः = धन्वकारकः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः ।
[कल्याणाभिनिवेशः] कल्याणेऽभिनिवेशो यस्य सः । 'उष्ट्रमुखादयः' (३।१।२३) वहुव्रीहिः समासः । [धर्मरुचिः] धर्मे रोचनं(रुचिर्यस्य सः) । 'इ-कि-श्तिव् स्वरूपाऽर्थे' (५।३।१३८) इप्र० । [अक्षशौण्ड:] अक्षेषु प्रशक्तः शौण्डः । [अक्षकितवः] अक्षेषु प्रशक्तः कितवः । [कुरुचरः] कुरुषु चरतीति । 'चरेष्टः' (५।१।१३८) टप्र० → अ । [रात्रिचरः] रात्रिं(त्रौ) चरतीति । 'चरेष्टः' (५।१।१३८) टप्र० → अ । [नदीचरः] नद्यां चरतीति । 'चरेष्टः' (५।१।१३८) टप्र० → अ ।छ।।
मध्या-ऽन्ताद् गुरौ ।।३।२।२१।। [मध्याऽन्तात् ॥ मध्यं च अन्तश्च = मध्यान्तम्, तस्मात् ।
P.5 मध्यश्च ।
Jain Education Intemational

Page #27

१२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
N
[मध्येगुरुः] मध्ये गुरुरस्य सः । [अन्तेगुरुः] अन्ते गुरुरस्य सः ।
अत्र समासविशेषस्याऽनुपादानाद् यथा तत्पुरुपे लुप् न भवति तथा वहुव्रीहावपि
छ।।
अमूर्द्ध-मस्तकात् स्वाङ्गादकामे ।।३।२।२२।। [अमूर्द्धमस्तकात् मूर्द्धा च मस्तकं च = मूर्द्धमस्तकम्, न मूर्द्धमस्तकं = अमूर्द्धमस्तकम् । 'नउत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मात् ।
[स्वाङ्गादकामे] स्वकीयमङ्गं यस्य तत्, तस्मात् । न कामोऽकामस्तस्मिन् । [उदरेमणिः] उदरे मणिरस्य सः । [वहेगडुः] वहे गडुरस्य सः । [पुतेवलिः] पुते वलिरस्य सः ।
[उरसिलोमा] उरसि लोमान्यस्य सः ।
[शिरसिशिखः] उरसि(शिरसि) शिखा यस्य सः । 'गोश्चान्ते०' (२१४।९६) ह्रस्वः । एतेषूदाहरणेपु उष्ट्रमुखादित्वात् समासः ।
[मूर्द्धशिखः] मूर्द्धनि शिखा यस्य सः ।
[मस्तकशिखः] मस्तके शिखा यस्य सः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हूस्वः ।
[मुखपुरुषा शाला] मुखे पुरुषो यस्यां सा ।
[मुखकामः] मुखे कामोऽस्य सः । [अगुलिव्रणः] अङ्गुलौ व्रणं यस्य सः । [जड्यावलिः] जवायां वलिरस्य सः । [करकमलम्] करे कमलं यस्य तत् ।
गलरोगः] 'रुजोत् भने (१३५०) रुज् । रुजत्यरुजत्-रुरोज वा रोगः । 'पद-रुज-विश-स्पृशो घञ्' (५।३।१६) घञ्प्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क गौ घिति' (४।१।१११) ज० → ग० | गले रा(रो)गो यस्य सः । [गलवणः] गले व्रणं यस्य सः । बहुलाधिकाराद्विभक्तिलोपः ।।छ।।
बन्धे घजि नवा ।।३।२।२३।।
[चक्रेबन्धः, चक्रबन्धः] चक्रे बन्धश्चक्रेवन्धोऽस्येति वा = चक्रवन्धः ।
[पुटपाकः] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । पचनं = पाकः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'ञ्णिति'
P.
अत्र विशेषशब्दसमासस्याऽनुपादानात् यदा वहुवीहिस्तदा 'उष्ट्रमुखादयः' (३।१।२३) इत्यनेन वे(वै)यधिकरणे सर्वत्र समासः । अग्रेऽप्येवम् ।
Jain Education Intemational

Page #28

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'क्तेऽनिटश्चजो: क- गौ घिति' (४।१।१११) च० क० । पुटे पाकोऽस्य सः ।
[मनोरोगः] 'रजीं रागे' (८९६) रज् । रञ्जनं = रागः । भावा- ऽकर्त्रीः ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । ‘घञि भाव-करणे' (४१२।५२) नलोपः । ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः । क्तेऽनिटश्च - जो: ०' (४।१।१११ ) ज०ग० । मनसि रा ( रो ) गो यस्य सः ।
[चक्रबन्धः] वध्नातीति बन्धः | 'अच्' (५|१|४९) अच्प्र० अ । चक्रे वन्धः ।
[ हस्तबन्धः ] हस्ते बन्धः ।
[ चारकबन्धः ] चार एव = चारकः । यावादिभ्यः कः ' ( ७।३।१५) कप्र० । चारके बन्धः । [गुप्तबन्धः ] गुप्तौ बन्धः ।
[काराबन्धः] कारायां वन्धः । ' ऐकार्थ्य' ( ३।२।८) विभक्तिलोपः ।।छ।।
कालात् तन-तर-तम-काले || ३ |२| २४||
[तनतरतमकाले] तनश्च तरश्च तमश्च कालश्च = तनतरतमकालम्, तस्मिन् ।
[पूर्वाह्णेतनः, पूर्वाह्णतनः ] पूर्व । अहन् । पूर्वमहूनः पूर्वाह्णः । 'सर्वांऽश संख्या- ऽव्ययात्' (७१३।११८) अट्समासान्तोऽह्नाऽऽदेशश्च । 'अतोऽह्नस्य' (२।३।७३ ) णत्वम् । सप्तमी ङि । पूर्वाह्णे भवः । पूर्वाह्णाऽपराह्णात् तनट्' (६।३।८७) तनट्प्र० तन ।
=
[ अपराह्णेतनः, अपराह्णतनः ] अपर । अहन् । अपरमह्नोऽपराह्णः । 'सर्वांऽश संख्या- ऽव्ययात्' ( ७।३।११८ ) अट्समासान्तो ऽह्नाऽऽदेशश्च । 'अतोऽहूनस्य' (२।३।७३ ) णत्वम् । सप्तमी ङि । अपराहूणे भवः । 'पूर्वाह्णाऽपराह्णात् तनट्' (६१३ |८७) तनट्प्र० तन ।
[पूर्वाह्णेतराम्, पूर्वाह्णतरे] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टे पूर्वाह्णे = पूर्वाह्णेतराम् । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र० → तर । यत्र विभक्तिलोपस्तत्र 'किं- त्याद्येऽव्ययादसत्त्वे तयोरन्तस्याऽऽम्' (७१३१८) आम् न भवति ।
[पूर्वाह्णेतमाम्, पूर्वाह्णतमे] प्रकृष्टं(टे) पूर्वाह्णे । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम । किं त्याद्येऽव्ययात्०' ( ७।३।८) आमन्ते । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[पूर्वाह्णेकाले, पूर्वाह्णकाले] पूर्वाह्णे च तस्मिन् काले च ।
[अपराह्णेकाले, अपराहूणकाले] अपराह्णे च तस्मिन् काले च ।
[ शुक्लतरे] द्वयोर्मध्ये शुक्लः = शुक्लतरः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र० तर ।
[ शुक्लतमे] प्रकृष्टः शुक्लः = शुक्लतमः । प्रकृष्टे तमप्' ( ७।३।५) तमप्प्रतम ।
[ रात्रितरायाम् ] + द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टा रात्रिः । ' द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३१६) तरप्प्र० तर ।
[निशातमायाम् ] प्रकृष्टा निशा । प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम ।
93
P. द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टे शुक्ले
शुक्लतरे ।
P
+ द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टायां रात्र्यां = रात्रिरायाम् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । सप्तमी ङि । याम् ।

=

Page #29

१४
[ रात्रिकाले ] रात्रौ च तस्मिन् काले च ।।छ।।
शय-वासि- वासेष्वकालात् ।।३।२।२५।।
[शयवासिवासेषु ] शयश्च वासी च वासश्च = शयवासिवासाः, तेषु ।
[अकालात्] न कालोऽकालस्तस्मात् ।
[बिलेशयः, बिलशयः] 'शीक् स्वप्ने' (११०५) शी । विले शेते । ' आधारात्' (५।१।१३७) अप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[खेशयः, खशयः ] खे- आकाशे शेते । ' आधारात्' (५।१।१३७) अप्र० । शेषं पूर्ववत् ।
[वनेवासी, वनवासी] वने वसतीत्येवंशीलः ।
[अन्तेवासी, अन्तवासी] अन्ते वसतीत्येवंशीलः । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० इन् । ‘ञ्णिति’ (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्र० सि । इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घयाव् ० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनन: ' (२।१।९१) नलोपः ।
[ग्रामेवासः, ग्रामवासः ] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । वसनं = वासः । ' भावा- ऽकर्त्री : ' (५।३।१८) घञ्प्र० अ । 'ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः । ग्रामे वासः ।
[ मनसिशयः ] मनसि शेते ।
[कुशेशयम् ] कुशे शेते । ' आधारात्' (५।१।१३७) अप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए० । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
[हृच्छयः ] हृदि शेते । [चित्तशयः ] चित्ते शेते ।
[पूर्वाह्णशयः ] पूर्वाह्णे शेते ।
[ अपराह्णशयः ] अपराह्णे शेते ।
[ भूमिशयः ] भूमौ शेते ।
[गुहाशयः] गुहायां शेते । सर्वत्र 'आधारात्' (५।१।१३७) अप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । प्रथमा सि । 'ऐकार्थ्य' ( ३।२।८) विभक्तिलोपः । । छ ||
वर्ष-क्षर- वरा-Sप्सरः- शरोरो - मनसो जे || ३।२।२६ ॥
[वर्षक्षरवराऽप्सरः शरोरोमनसः ] वर्षं च क्षरं च वरश्च अप्सर (रा)श्च (आपश्च सरश्च ) शरश्च उरश्च मनश्च = वर्षक्षरवराऽप्सरः शरोरोमनः तस्मात् ।
P वर्षश्च क्षरश्च ।

[ वर्षेजः, वर्षजः ] वर्ष 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । वर्षे जातः ।
[क्षरेजः, क्षरजः] क्षरे जातः ।

Page #30

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[वरेजः, वरजः ] वरे जातः ।
[अप्सुजम्, अब्जम्] अप्सु जातः (तम्) । 'धुटस्तृतीयः ' (२।१।७६) प०व० ।
[ सरसिजम्, सरोजम् ] सरसि जातम् ।
[शरेजः, शरजः ] शरे जातः ।
[उरसिजः, उरोजः ] उरसि जातः ।
[ मनसिजः, मनोजः ] मनसि जातः । सर्वत्र 'सप्तम्याः' (५।१।१६९) डप्र० अ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' ( २।१।११४) अनुलोपः ॥ छ ||
- प्रावृड्-वर्षा शरत्- कालात् || ३ | २|२७||
[द्युप्रावृड्वर्षाशरत्कालात्] द्यौश्च प्रावृट् च वर्षा च शरच्च कालश्च = द्युप्रावृड्वर्षाशरत्कालम्, तस्मात् ।
[दिविजः] 'दिवूच् क्रीडा-जयेच्छा - पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४ ) दिव् । दीव्यतीति । 'दिवेर्डिव्' ( उणा० ९४९) डिद् इब्प्र० । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४ ) इक्लोपः । दिवि जातः ।
[प्रावृषिजः ] प्रावृषि जातः ।
[ वर्षासुजः ] वर्षासु जातः ।
१५
[ शरदिजः ] शरदि जातः ।
[ कालेज : ] काले जातः । सर्वत्र 'सप्तम्याः ' ( ५।१।१६९) डप्र० अ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लोपः ||छ ||
अपो य-योनि-मति-चरे || ३ |२|२८||
[ययोनिमतिचरे] यश्च योनिश्च मतिश्च चरश्च = ययोनिमतिचरम्, तस्मिन् ।
[ अप्सव्यः ] अप्सु भवः । 'दिगादिदेहांशाद् य:' ( ६ | ३|१२४) यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७१४ । ७० ) अबू ।
[ अप्सुयोनिः ] अप्सु योनिरस्य ।
[ अप्सुमतिः ] अप्सु मतिरस्य ।
[ अप्सुचरः ] 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । अप्सु चरतीति । 'चरेष्टः' (५/१/१३८) टप्र० अ ॥छ ।
नेन्-सिद्ध-स्थे ।।३।२।२९।।
[इन्सिद्धस्थे ] इन् च सिद्धश्च स्थाश्च = इन्सिद्धस्थम् । 'क्लीवे' (२।४।९७) ह्रस्वः, तस्मिन् । नञाधिकारे पुनः नञ्ग्रहणं प्रकृत्यर्थं गमयति । 'द्वौ नञौ प्रकृतमर्थं गमयतः' (न्या० स० वक्ष० (२) सूत्र ( ६० ) ) ।
शीलमस्य सः । ' अजातेः शीले' (५1१1१५४)
[स्थण्डिलवर्ती] 'वृतूङ् वर्तने' (९५५) वृत् । स्थण्डिले वर्तितुं णिन्प्र० →इन् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
P. स्थण्डिले वर्त्तते इत्येवंशीलः । ' व्रता- Sऽभीक्ष्ण्ये' (५1919५७) णिन्प्र० ।

Page #31

१६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[स्थण्डिलशायी] स्थण्डिले शयितुं शीलमस्य सः । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० → इन् । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । प्र० सि । ‘इन्-हन्-पूपाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः ।
[सांकाश्यसिद्धः] संकाश । संकाशेन निवृत्तम् । 'सुपन्थ्यादेयंः' (६।२।८४) ज्यप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धि: आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । सांकाश्ये सिद्धः ।
[काम्पील्यसिद्धः] काम्पील्ये सिद्धः ।
[समस्थः] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ' (५ ) ष्ठ । 'पः सोऽष्ट्यै-प्ठिव-प्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे०' (न्या०स० वक्ष०(१) सूत्र(२९)) स्था । समे तिष्ठतीति । 'स्था-पा-स्ना-त्रः कः' (५।१।१४२) कप्र० → अ । 'इडेत-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः ।
विषमस्थः] विषमे तिष्ठतीति । 'स्था-पा-स्ना-त्रः कः' (५।१।१४२) कप्र० → अ । ‘इडेत्-पुसि०' (४।३।९४) आलोपः ।।छ।।
षष्ठयाः क्षेपे ।।३।२।३०।।
[बाह्मणकुलम्] ब्राह्मणस्य कुलम् ।
[चौरकुलम चुरण स्तेये' (१५६८) चुर् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । चोरणं = चुरा । 'भिदादयः' (५।३।१०८) अप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिचलोपः । 'अस्थाच्छत्राऽऽदेरञ्' (६।४।६०) अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेप्वादे०' (७।४।१) वृद्धि: औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । चौरस्य कुलम् ।
[दासभार्या] दासस्य भार्या । [वृषलीपतिः] वृषल्याः पतिः ।।छ।।
पुत्रे वा ।।३।२।३१।।
[बाह्मणपुत्रः] ब्राह्मणस्य पुत्रः । [दासीपुत्रः] दास्याः पुत्रः ।।छ।।
___ पश्यद्-वाग-दिशो हर-युक्ति-दण्डे ।।३।२।३२।। [पश्यद्वाग्दिशः] पश्यंश्च वाग् च दिग् च = पश्यद्वाग्दिक, तस्मात् । [हरयुक्तिदण्डे] हरश्च युक्तिश्च दण्डश्च = हरयुक्तिदण्डम्, तस्मिन् ।
[पश्यतोहरः] 'दृशं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । पश्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति कृवु-धिवु०' (४१२।१०८) पश्य आदेशः । अनादरे पष्ठी डस् ।॥ पश्यतो हरः । 'याजकादिभिः' (३।१७८) तत्पुरुषः समासः ।
[वाचोयुक्तिः] 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज् । योजनम् । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । 'क्तेऽनिटश्चजोः०' (४।१।१११) ज०→ ग० (?) ('च-जः क-गम्' (२।१८६) ज० → ग०) । 'अघोपे प्रथमोऽशिटः' (१३५०)
P.卐 पश्यतो हरतीति । 'अच्' (५/११४९) अच्प्र० → अ ।
Jain Education Intemational

Page #32

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१७
ग०
→ क० ।
[दिशोदण्डः] वाचो युक्तिः । दिशो दण्डः । सम्वन्धषष्ठ्यौ ।।छ।।
अदसोऽकायनणोः ।।३।२।३३।।
[अकायनणोः] अकञ् च आयनण च = अकायनणौ, तयोः = अकञायनणोः । सप्तमी ओस् ।
[आमुष्यपुत्रिका] अदस् षष्ठ्यैकवचनं डस् । ‘आ द्वेरः' (२।१।४१) स० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द० → म० । 'टा-डसोरिन स्यौ' (११४५) स्य । 'मादुवर्णोऽनु' (२११४४७) उ । अग्रे पुत्र । अमुष्य पुत्रस्य भावः ।+ 'चौरादिभ्योऽकञ्' (७।११७३) अकञ्प्र० → अक । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ ।
[आमुष्यकुलिका] अमुष्य कुलस्य भावः ।++ 'चौरादिभ्योऽकञ्' (७।१।७३) अकञ्प्र० → अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ ।
[आमुष्यायणः] अमुष्यापत्यम् । *'नडादेरायनण' (६।११५३) आयनणप्र० → आयन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धि: आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।।छ।।
देवानांप्रियः ।।३।२।३४।। [देवानांप्रियः] देवानां प्रियः । कथं देवप्रिय[:]? एकत्व-द्वित्वयोर्वहुव्रीहौ वा भविष्यति ।।छ।।
शेप-पुच्छलाङ्गुलेषु नाम्नि शुनः ।।३।२।३५।। [शेपपुच्छलाङ्गुलेषु]卐 शेपश्च पुच्छं च लाङ्लं च शेपपुच्छलाङ्लानि, तेषु । [शुनःशेपः] शुनः शेपमिव शेपमस्य सः ।
[शुनःपुच्छः] शुनः पुच्छमिव पुच्छमस्य सः ।
[शुनोलाङ्गुलः] शुनो लाङ्गुलमिव लाङ्गुलमस्य सः । [श्वशेपम्] शुनः शेपः । [श्वपुच्छम् शुनः पुच्छम् । [श्वलाङ्ग्लम्] शुनो लाङ्गुलम् ।।छ।।
वाचस्पति-वास्तोष्पति-दिवस्पति-दिवोदासम् ।।३।२।३६।। [वाचस्पतिवास्तोष्पतिदिवस्पतिदिवोदासम्] वाचस्पतिश्च वास्तोष्पतिश्च दिवस्पतिश्च दिवोदासश्च = वाचस्पति
+ लघुवृत्ती- 'चोरादेः' । ++ लघुवृत्ती - 'चोरादेः' ।
* लघुवृत्तौ - 'नडादिभ्य आयनण्' । P.卐 शेपश्च पुच्छश्च लाङ्गुलश्च = ते, तेषु ।
Jain Education Intemational

Page #33

१८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
वास्तोष्पतिदिवस्पतिदिवोदासम् । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
वाचस्पतिः] वाचः पतिः ।
[वास्तोष्पतिः] वास्तोः पतिः । [दिवस्पतिः] दिवः पतिः । [दिवोदासः] दिवो दासः । अनेन निपातः । [वाक्पतिः] वाचः पतिः ।
[वास्तुपतिः] वास्तोः पतिः ।
[धुपतिः] दिवः पतिः । [धुदासः] दिवो दासः । 'ऐकार्थ्य' (३१२१८) विभक्तिलोपः ।।छ।।
ऋतां विद्या-योनिसंबन्धे ॥३।२।३७।। [विद्यायोनिसंबन्धे] विद्या च योनिश्च = विद्यायोनी, विद्यायोनिभ्यां सम्बन्धः = विद्यायोनिसम्बन्धस्तस्मिन् ।
[होतुः पुत्रः] होतुः पुत्रः ।
होतुरन्तेवासी] 'वसं निवासे' (९९९) वस । अन्ते वसितं शीलमस्य । 'अजातेः शीले' (५।११५४) णिनप्र० → इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । होतुरन्तेवासी । प्र० सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनहनः' (२११९१) नलोपः ।
[पितुरन्तेवासी] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । अन्ते वसितुं शीलमस्य । 'अजातेः शीले' (५/१/१५४) णिन्प्र० → इन् । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । पितुरन्तेवासी । प्र० सि । ‘इन्-हन-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनहुनः' (२११।९१) नलोपः ।
[आचार्यपुत्रः] आचार्यस्य पुत्रः ।
[मातुलान्तेवासी] मातृ । मातुर्धाता । 'पितृ-मातुर्व्य-डुलं भ्रातरि' (६।२।६२) डुलप्र० → उल । 'डित्यन्त्यस्वरादः' (२।१।११४) ऋलोपः । मातुलस्याऽन्तेवासी ।
[भर्तृगृहम्] भर्तुर्गृहम् । [भर्तृशिष्यः] भर्तुः - स्वामिनः शिष्यः । [होतृधनम्] होतुर्धनम् । [पितृगृहम्] पितुर्गृहम् ।।।।
स्वसृ-पत्योर्वा ।।३।२।३८।।
[स्वसृपत्योः] स्वसा च पतिश्च = स्वसृपती । तयोः = स्वसृपत्योः । सप्तमी ओस् ।
[होतुःस्वसा, होतृस्वसा] होतुः स्वसा ।
Jain Education Intemational

Page #34

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
[पितुःष्वसा, पितुःस्वसा, पितृष्वसा] पितुः स्वसा । षष्ठ्ययत्नाच्छेषे' (३।१।७६) तत्पुरुषः समासः । 'अलुपि वा' (२।३।१९) विकल्पेन षत्वम् ।
[मातुःस्वसा, मातुःष्वसा, मातृष्वसा] मातुः स्वसा । तेनैव षत्वम् । [दुहितुःपतिः, दुहितृपतिः] दुहितुः पतिः । [स्वसुःपतिः, स्वसृपतिः] स्वसुः पतिः । [ननान्दुःपतिः, ननान्दृपतिः] ननान्दुः पतिः । [भर्तृस्वसा] भर्तुः स्वसा । होतृपतिः] होतुः पतिः ।।छ॥
आ 卐 द्वन्द्वे ।।३।२।३९।।
[नेष्टोद्गातारौ] नेष्टा च उद्गाता च । [प्रशास्ताप्रतिहर्तारौ] प्रशास्ता च प्रतिहर्ता च । [मातादुहितरौ] माता च दुहिता च । [ननान्दायातरौ] ननान्दा च याता च । औ । अनेन सर्वत्र आकारः । [गुरुशिष्यो] गुरुश्च शिष्यश्च । औ ।
[पितृपितामहौ] पितृ । पितुः पिता = पितामहः । 'पित्रोर्डामहट्' (६।२।६३) डामहट्प्र० → आमह । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२।१1११४) अन्त्यस्वरलोपः । पिता च पितामहश्च । प्रथमा औ ।
[कर्तृकारयितारौ] 'डुकुंग करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्तं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धिः आर् । कारयत इति । ‘णक-तृचौ' (५११४८) तृचप्र० → तृ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट → इ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । कर्ता च कारयिता च । प्र० औ । 'तृ-स्वसृ-नप्तृ-नेष्ट्ट०' (१।४।३८) आर् ।
[चैत्रस्य स्वसृदुहितरौ] स्वसा च दुहिता च । प्र० औ । [चैत्रस्य पितृभ्रातरौ] पिता च भ्राता च । प्र० औ ।
[मातापितरौ माता च पिता च । [होतापोतारौ] होता च पोता च । प्र० औ । अनेन आ । 'तृ-स्वसृ-नप्त०' (१।४।३८) आर् | [स्वसादुहितरौ] स्वसा च दुहिता च । प्र० औ । तन्मते आ ।।छ।।
पुत्रे ।।३।२।४०॥ [मातापुत्रौ] माता च पुत्रश्च ।
P.' वन्द्यते शिष्यैरिति द्वन्द्व उणादिनिपातनात् ।
Jain Education Intemational

Page #35

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्टिका । [पितापुत्रौ] पिता च पुत्रश्च ।
[होतापुत्रौ] होता च पुत्रश्च । 卐 [दुहितापुत्रौ] दुहिता च पुत्रश्च । प्र० औ । अनेन आ ।।छ।।
वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम् ।।३।२।४१।। [वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम्] सह श्रूयन्ते स्म इति श्रुताः, वेदे सह श्रुताः = वेदसहश्रुताः । न वायवोऽवायवः । अवायवश्च ता देवताश्च = अवायुदेवताः । वेदसहश्रुताश्च ता अवायुदेवताश्च = वेदसहश्रुताऽवायुदेवतास्तासाम् । सहश्रुतानां प्रसिद्धानामित्यर्थः ।
[इन्द्रासोमौ] इन्द्रश्च सोमश्च ।
[इन्द्रावरुणौ] इन्द्रश्च वरुणश्च ।
[इन्द्रापूषणौ] इन्द्रश्च पूपा च । [इन्द्राबृहस्पती] इन्द्रश्च वृहस्पतिश्च । [शुनासीरौ] शुनश्च सीरश्च = शुनासीरौ ।
[अग्नामरुतौ] अग्निश्च मरुच्च ।
[अग्नेन्द्रौ] अग्निश्च इन्द्रश्च ।
[अग्नाविष्णू अग्निश्च विष्णुश्च ।
[सोमारुद्रौ] सोमश्च रुद्रश्च ।
[सूर्याचन्द्रमसौ] सूर्यश्च चन्द्रमसश्च(चन्द्रमाश्च) ।
[मित्रावरुणौ मित्रश्च वरुणश्च । अनेन आ सर्वत्र ।
[शिववैश्रवणौ] विश्रवस् । विश्रवसोऽपत्यम् । ‘णश्च विश्रवसो विश्लुक् च वा' (६।११६५) अणप्र० → अ-णश्च-. विकल्पे विश्लुक् । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७।४।६५) अस्लुक् । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ, वैश्रवण इति निष्पन्नः । शिवश्च वैश्रवणश्च ।
[स्कन्दविशाखौ] स्कन्दः-स्वामिकार्तिकेयः, विशाखो याचके-स्कन्दे । स्कन्दश्च विशाखश्च । [बहाप्रजापती] ब्रह्मा च प्रजापतिश्च ।
[विष्णुशक्रौ] विष्णुश्च शक्रश्च ।
[चन्द्रसूर्यो] चन्द्रश्च सूर्यश्च । [दिवाकरनिशाकरौ] दिवाकरश्च निशाकर! ।
[अग्निवायू अग्निश्च वायुश्च । 卐 न विद्यते इदमुदाहरणं वृहद्वृत्तौ ।
Jain Education Intemational

Page #36

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[वाय्वग्नी] वायुश्च अग्निश्च । [यूपचषालौ] यूपश्च चषालश्च । [उलूखलमुशले] उलूखलं च मुस(श)लं च । औ ॥छ।।
ई: षोम-वरुणेऽग्नेः ।।३।२।४२।। [षोमवरुणे] # सोमश्च वरुणश्च = सोमवरुणम्, तस्मिन् । [अग्नीषोमौ]* अग्निश्च सोमश्च । औ । अनेन ष-ईश्च निपात्यते । [अग्नीवरुणौ] अग्निश्च वरुणश्च । औ । अनेन ई। [अग्नेन्द्रौ] अग्निश्च इन्द्रश्च । औ । ‘वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम्' (३।२।४१) आ । [अग्निसोमौ माणवकौ+ अग्निश्च सोमश्च । औ ।।छ।।
इर्वृद्धिमत्यविष्णौ ।।३।२।४३।।
वृद्धिमत्यविष्णौ] वृद्धिर्विद्यते यस्याऽसौ । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत्, तस्मिन् । न विष्णुरविष्णुस्तस्मिन् ।
[आग्निवारुणीमनड़वाहीमालभेत अग्निश्च वरुणश्च । अग्नीवरुणौ देवता(ते) अस्याः । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प० । 'देवतानामात्वादौ' (७।४।२८) उभयपदवृद्धिः । 'अणजेयेकण्'० (२।४।२०) डी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । अनडुह गौरादित्वात् डी- वादेशश्च ।
[आग्निसौमं कर्म] अग्नीषोमो देवता(ते)ऽस्य तत् । देवतानामात्वादी' (७।४।२८) उभयपदवृद्धिः ।
[आग्निमारुतं कर्म] अग्निश्च मरुच्च । अग्नामरुतौ देवतेऽस्य । 'देवता' (६।२।१०१) अणप्र० → अ । 'देवतानामात्वादौ' (७।४।२८) उभयपदवृद्धिः ।
[अग्नीवरुणौ] अग्निश्च वरुणश्च । 'ईः षोम-वरुणेऽग्नेः' (३।२।४२) ई । [अग्नामरुतौ] अग्निश्च मरुच्च । 'वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम्' (३।२।४१) आ ।
[आग्नेन्द्रं कर्म] अग्ना(ग्नि)श्च इन्द्रश्च । 'वेदसहश्रुता०' (३।२१४१) आ । अग्नेन्द्रौ देवता(ते)ऽस्य तत् । 'देवता' (६।२।१०१) अणप्र० → अ । 'वृद्धि: स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ ।
[आग्नावैष्णवं चरुं निर्वपेत्] अग्निश्च विष्णुश्च = अग्नाविष्णू । 'वेदसहश्रुता०' (३।२।४१) आ । अग्नाविष्णू देवता(ते)ऽस्य तत् । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ । 'देवतानामात्वादी' (७।४।२८) उभयपदवृद्धिः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । 'डुवपी बीजसन्ताने' (९९५) वप् । सप्तमी यात् । 'यः सप्तम्याः ' (४।२।१२२) या० → इ० । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए छ।।
P.; षोमश्च वरुणश्च, तत्, तस्मिन् । * श० म० न्या० -
अत्र सोमशब्द एव कृतषत्वतया निर्दिष्टो न षोमशब्दोऽन्यः कश्चिदित्याह-षोमेति निर्देशादिति विशिष्य षत्वविधाने वाक्यभेदापत्तेः, पृथक्
सूत्रविधाने च स्पष्टमेव गौरवमिति कृतषत्वनिर्देश एवाश्रितः, तच्चेदं षत्वमीकारादेशसन्नियोगशिष्टं तत्सत्त्व एव भवति, तदभावे न __भवति, "सन्नियोगशिष्टानां सह वा प्रवृत्तिः सह वा निवृत्तिः" इति न्यायात् । P. + अग्निरिव अग्निः । सोम इव सोमः । अग्निश्चासौ सोमश्च = अग्निसोमौ ।
Jain Education Intemational

Page #37

२२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
दिवो द्यावा ।।३।२।४४।। [द्यावाक्षमे] द्यौश्च क्षमा च । औ । 'औता' (१।४।२०) ए ।
[द्यावानक्ते] द्यौश्च नक्तं च । औ । 'औरीः' (१।४।५६) ई । अनेन द्यावा आदेशः ॥छ।।
दिवस् दिवः पृथिव्यां वा ।।३।२।४५।। [दिवस् दिवः] दिवश्च दिवश्च । औ । सूत्रत्वात् लोपः ।
[दिवस्पृथिव्यौ, दिवःपृथिव्यौ, द्यावापृथिव्यौ द्यौश्च पृथिवी च । औ । अनेन दिवस-दिवः आदेशः । 'दिवो द्यावा' (३।२।४४) द्यावा आदेशः ।
उषासोषसः ।।३।२।४६।। [उषासोषसः] उषासा । प्र० सि । सूत्रत्वात्.... । उषस् षष्ठी डस् ।
[उषासानक्तम] उषस । नक्तम | उषाश्च नक्तं च । सि-अम । अनेन "उषासा" आदेशः ।।
[उषासानक्ते] उषाश्च नक्तं च । औ । 'औरीः' (१।४।५६) ई । अनेन 'उषासा' आदेशः ।।छ।।
मातरपितरं वा ।।३।२।४७।।
[मातरपितरम मातरश्च पितरश्च = मातरपितरम् ।
[मातरपितरौ, मातापितरौ, पितरौ] माता च पिता च, तौ । पक्षे 'आ द्वन्द्वे' (३।२।२९) आ । 'स्यादावसंख्येयः' (३।१।११९) एकशेषे पितरौ ।।
[मातरपितराभ्याम, मातापितृभ्याम्] माता च पिता च, ताभ्याम् । पक्षे 'आ द्वन्द्वे' (३।२।३९) आ ।
[मातरपितरयोः, मातापित्रोः] माता च पिता च, तयोः । पक्षे 'आ द्वन्द्वे' (३।२।३९) आ ।छ।।
वर्चस्कादिष्ववस्करादयः ।।३।२।४८।। [वर्चस्कादिषु] वर्चस् । कुत्सितं वर्चः = वर्चस्कम् । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प० → क । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'प्रत्यये' (२१३६) र० → स० । वर्चस्क आदिर्येषां ते, तेषु ।
[अवस्करादयः] अवस्कर आदिर्येषां ते ।
["अवस्करोऽन्नमलम्", अवकरोऽन्यः] 'कृत विक्षेपे' (१३३४) कृ, अवपूर्व० । अवकीयर्ते । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रणगमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन स० ।
["अपस्करो रथाले," अपकरोऽन्यः] अपकीर्यतेऽपस्करः । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश०' (५।३।२८) अलप्र० → अ ।
["कुस्तुम्बुरूणि", अन्यत्र कुतुम्बुरुस्तिन्दुकवृक्षः] कुत्सिता तुम्बुरुः । अनेन स० । बाहुलकात् लिङ्गता । कुस्तुम्ब(बु)रोरोषधेर्विकारः फलम् । 'प्राण्यौषधि-वृक्षेभ्योऽवयवे च' (६।२।३१) अणप्र० → अ । 'फले' (६।२।५८) अण्लुप् । प्र० जस । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
["अवरस्पराः सार्था गच्छन्ति", अन्यत्र अवरपराः सार्था गच्छन्ति] अवरे च परे च । अपरे च परे च । अनेन स० ।
Jain Education Intemational

Page #38

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[" आस्पदं प्रतिष्ठायाम्", अन्यत्र आपदम् ] 'पदिंच् गतौ' (१२५७) पद्, आड्पूर्व० । आपद्यतें प्राप्यते सद्भिरिति । 'वर्षादयः क्लीवे' (५।३।२९) अल्प्र० अ । अनेन स० । आ ईषत् पदम् । 'आङल्पे ' ( ३।१।४६) तत्पुरुषः समासः । आपदाद्वा । ‘पर्यपा-ऽऽङ्-बहिरच् पञ्चम्या' (३1१1३२) अव्ययीभावः समासः ।
[" आश्चर्यं नीला द्यौः", अन्यत्र आचर्यं कर्म शोभनम् ] 'चर भक्षणे च' (४१०) चर्, आड्पूर्व० । आचर्यत इति । 'चरेराडस्त्वगुरौ' (५।१।३१) यप्र० । अनेन स० ।
२३
[“ग्राममध्ये प्रवेक्ष्यामि भव मे त्वं प्रतिष्कशः " अन्यत्र प्रतिकशोऽश्वः ] प्रति 'कश शब्दे' (४९०) कश् । का प्रतिकशने । अनेन । कशां प्रतिगतः । अच्प्र० ।
[" मस्करो वेणुदण्डयोः”, अन्यत्र मकरो ग्राहः ] मा 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । मा क्रियते प्रतिषिध्यतेऽनेनेति । ‘पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४ | ३ |१) गु० अर् । बाहुलकात् समासः । अनेन स्० । मकरो ग्राहः । ‘ग्रहीश् उपादाने ' (१५१७) ग्रह् । गृह्यत इति ग्राहः । ' वा ज्वलादि-दु-नी - भू-ग्रहा - SSस्त्रोर्णः' (५।१।६२)
णप्र० अ ।
[" मस्करी परिव्राजके" स ह्याह मा कृषत कर्माणि शान्तिर्वः श्रेयसीति, अन्यत्र मकरीति समुद्रः ] मा 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी अन्त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'अनतोऽन्तोदात्मने' (४।२।११४) अन्त० अत० ।
[" कारस्करो वृक्षे", कारकरोऽन्यः ] कार 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । कारं करोति । 'संख्या ऽह-दिवा-विभा-निशाप्रभा०' (५।१।१०२) टप्र० अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन स्० ।
[" वनस्पतिः पुष्पं विना फलवति वृक्षे", वनपतिरन्यः ] वनस्य पतिः । अनेन स्० ।
[" पारस्करो देशे", पारकरोऽन्यः ] पारं करोतीति । ' हेतुतच्छीलाऽनुकूले' (५।१।१०३) टप्र० अ । अथवा 'लिहादिभ्यः' (५।१।५०) अच्प्र० अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
घप्र०
[“करस्करो गिरि-वृक्षयोः”, करकरोऽन्यः ] 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । कीर्यतेऽनेनेति । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४।३।१) गु० अर् । करं करोतीति । 'संख्या - ऽह - दिवा-विभा०' (५।१।१०२) टप्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४।३।१) गु० अर् । अनेन स्० ।
" रथस्पा नद्याम्", रथपाऽन्या ] रथ 'पां पाने' (२) पा । 'पांक रक्षणे' (१०६७) पा । रथं पिबति पाति वा = रथस्पा । ' आतो डोsवा-वा-मः' (५।१।७६) डप्र० अ ।
[" किष्कुरुः प्रहरणे "] कस्य कुरुः । अनेन म०प० ।
[ किष्किन्ध इति गुहा - पर्वतयोः ] किम् 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । किमपा (प्य) न्तर्दधातीति । 'आतो डोऽहवावा-मः' (५।१।७६) डप्र० अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) आलोपः । वीप्सायाम्' (७।४।८०) किम् द्विर्वचनु । अनेन म० प० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । किं किं दधातीति । 'आतो डोऽह्वा-वा-मः' (५1१1७६)
डप्र० । अनेन म०
ष० ।
[तस्करचौरे, अन्यत्र तत्करः ] तत् डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । तत् करोतीति । 'किम्-यत्-तद्-बहोर:' ( ५|१|१०१ ) अप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन स्० ।
[" बृहस्पतिर्देवतायाम्", अन्यत्र बृहत्पतिः ] बृहतां पतिर्बृहस्पतिः । अनेन स्० ।

Page #39

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[" प्रायश्चित्तप्रायश्चित्ती अतीचारशोधने"] प्र-आ 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । प्रकर्षेणैत्यागच्छत्यस्मादाचारधर्म इति प्रायो मुनिलोकः । ‘युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण- गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प ० अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३ |१) गु० ए । 'चित (ति) ण् संवेदने' (१८२६) चित् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । चित्यते स्मर्यत इति । ‘शी-री-भू-दू-मू-घृ-पा-धाग्-चित्यर्त्यञ्जि-पुसि-मुसि-वुसि-विसि-रमि-धुर्वि - पूर्विभ्यः कित्' ( उणा० २०१) कित् तप्र० । चत्यते । 'श्वादिभ्यः' (५।३।९२) क्तिप्र०ति । प्रायश्चित्तं चिन्तितं किल्विषविशुद्धये = प्रायश्चित्तम् । प्रायैश्चित्तिः किल्विषविशुद्धये = प्रायश्चित्तिः ।
२४
[" शष्कुली कृतान्ने", कृतान्नादन्यत्र शकुली मत्स्यविशेषः ] शष्कुलशब्दात् गौरादित्वात् ङी । शकुली-सी । 'जातेरयाम्त०' (२।४।५४) डी ।
[ गोष्पदं " गोसेविते प्रमाणे च", अन्यत्र गोपदम् ] यत्र गावः पद्यन्ते यान्ति तत् । 'अच्' (५।१।४९ ) अच्प्र० अ । प्रमाणे "गोष्पदपूरं वृष्टो देवः " गोष्पदस्य पूरणम् । पूरैचि आप्यायने' (१२६८) पूर् । 'वृष्टिमान ऊलुक् चास्य वा' (५।४।५७ ) णम्प्र० । “गोष्पदमात्रं क्षेत्रम्" - गोष्पदं मानमस्य स्यात् । 'मात्रट्' (७/१।१४५) मात्रट्प्र०
-
मात्र ।
अनेन ष० ।
[" अगोष्पदेष्वरण्येषु विश्वासमुपजग्मिवान्"] विश्वसनम् । “भावा- ऽकर्त्रीः ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अम् । उप अम (३९२ ) - द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । उपजगाम । ‘तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० वस् । द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) “गम्” द्विर्वचनु । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४/१/४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'गम हन जन-खन-घसः स्वरेऽनङि क्ङिति लुक्' (४।२।४४) अलोपः । प्र० सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः ' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' ( २।१।८९ ) सलोपः ।
[आवोवचम् ] 'अञ्च गलौ च ' (१०५) अञ्च्, आङ् - अवपूर्व० । आञ्चतीति अवाञ्चतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । आङ् च अवाङ् च । 'चवर्ग-द-ष-हः समाहारे' ( ७।३।९८) अत्समासान्तः । अन्यत् निपातनात् ज्ञेयम् ।।छ।।
परतः स्त्री पुंवत् स्त्र्येकार्थेऽनूङ् || ३ |२|४९ ||
[ परतः ] पर । परस्मात् = परतः । किमद्व्यादिसर्वाद्यवैपुल्यवहोः पित् तस् ' ( ७।२।८९) तस्प्र० । प्र० । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।
[पुंवत्] पुम्स् । पुमानिव । ' स्यादेरिवे' (७।१।५२) वत्प्र० । 'पदस्य ' ( २ ।१ ।८९ ) सलोपः । ' तौ मु-मो व्य
स्वौ' (१|३|१४) अनुस्वारः ।
筑
P. +
[ स्त्र्येकार्थे] + स्त्रियामेकार्थं = स्त्र्येकार्थम्, तस्मिन् ।
[अनूङ् ] न ऊङ् = अनूङ् । 'अन् स्वरे' ( ३।२।१२९) अन् ।
उणादौ - 'चितै संज्ञाने' । श० म० न्यासानुसन्धाने चिन्त्यते स्मर्यते इति चिन्तेः क्ते निपातनादिडभावे चित्तमिति, क्तौ च चित्तिरिति ततस्तृतीयातत्पुरुषः ।
श०म० न्यासानुसन्धाने यद्यपि मुद्रितवृहद्वृत्तौ आवोवचेति पाठः प्रतीयते, तथापि लघुन्यासधृतप्रतीकानुसारमाचोवचेति पाठः स्वीकृतः । आघोवचमित्यपठितोऽपि आचार्यवचसा तत्प्रयोगोऽनुमेयः । पाणिनीये च आचोवचमिति मयूरव्यंसकादिषु पठ्यते ।
स्त्री च तद् एकार्थं च ।
Jain Education Intemational

Page #40

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
[पटुभार्यः ] पटु । 'स्वरादुतो गुणादखरो:' ( २।४।३५ ) ङी । पट्वी भार्या यस्य सः ।
[कल्याणभार्यः] कल्याण | 'नवा शोणादेः ' (२।४।३१ ) ङी । कल्याणी भार्या यस्य सः । अनेन पुंवत् । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[प्रसूतभार्यः ] 'षडौक् प्राणिगर्भविमोचने ' (११०७) षू । षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव ष्वष्कः' (२।३।९८) सू, प्रपूर्व० । प्रसूयते स्म । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । प्रसूता भार्या यस्य सः । 'गोश्चान्ते० '
( २ ।४ ।९६ ) ह्रस्वः ।
[प्रजातभार्यः ] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन्, प्रपूर्व० । प्रजायते स्म भजेः क्तः' (५।१।९) क्तप्रत । आः खनि सनि जनः' (४।२।६०) न० → आ । प्रजाता भार्या यस्य सः । ' गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
२५
[एतभार्यः] एत । ‘श्येतैत- हरित-भरत-रोहिताद् वर्णात् तो नश्च' (२।४।३६) ङी-तस्य न० । एनी भार्या यस्य सः । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वः । अनेन पुंवत् ।
। 'श्लिष- शीङ्-स्था-ऽऽस-वस-जन-रुह-आ० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०
[ श्येतभार्यः ] श्येत । ' श्येतैत- हरित भरत - रोहिताद् वर्णात् तो नश्च' (२।४।३६) डी- तस्य न० । श्येनी भार्या यस्य सः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । अनेन पुंवत् ।
[ युवजानिः ] युवन् स्त्री चेत् युवतिः । ' यूनस्तिः ' (२।४।७७) तिप्र० । युवतिर्जायाऽस्य । 'जायाया जानिः ' (७।३।१६४) "जानि" आदेशः । अनेन पुंवत् - "ति" गच्छति ।
[दुणीभार्यः] द्रुण । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डी : ' (२।४।१९) डी । द्रुणी भार्या यस्य सः । नित्यस्त्रीत्वात् द्रुण इत्याद न स्युः ।

[वरटाभार्यः ] वरटा भार्या यस्य सः ।
[ वडवाभार्यः ] वडवा भार्या यस्य सः ।
[ द्रोणीभार्यः ] द्रोणी भार्या यस्य सः ।
[कुटीभार्यः ] कुटी भार्या यस्य सः ।
[पात्रीभार्यः ] पात्री भार्या यस्य सः । 'गोश्चान्ते० ' (२|४ | ९६ ) ह्रस्वः ।
[ग्रामणिदृष्टिः ] ग्राम 'र्णीींग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३ ।९७) नी । ग्रामं नयतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । ' ग्रामाऽग्रान्नियः' (२।३।७१ ) न० ० । ग्रामणि कुलं दृष्टिरस्य सः । ‘वेदूतोऽनव्यय-य्वृदीच्-डीयुवः पदे' (२।४।९८) ह्रस्वः । अत्र अग्रे च यदि पुंवद्भावो न स्यात् तदा ग्रामणीदृष्टिरिति स्यात् ।
[ खलपुदृष्टिः ] खलपु कुलं दृष्टिरस्य सः ।
[गृहिणीनेत्राः ] गृहिण्येव नेत्रं - चक्षुर्येषां ते ।
[दर्शनीयामाता ] दर्शनीयाया माता । प्र० सि । 'ऋदुशनस्- पुरुदंशो० ' (१।४।८४ ) डा । ' डित्यन्त्यस्वरादेः'
P. अत्र दुणीशब्दो नित्यं कच्छपवाचकः, पुल्लिङ्गे दुणीशब्दस्याभावात्, ततो न पुंस्त्वं इत्याह बृहद्वृत्तौ अत्र पुंवद्भावे सति अर्थतः प्रत्यासन्नो दुणीशब्दस्य कूर्मशब्दः स्यात् ।

Page #41

२६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
(२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[बहाबन्धूभार्यः] बहान् । बन्धु । ब्रा बन्धुरस्याः सा । 'उतोऽप्राणिनश्चाऽयु-रज्ज्वादिभ्य ऊ' (२।४।७३) ऊड्प्र० → ऊ । ब्रह्मबन्धूर्भार्या यस्य सः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । प्र० सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'र: पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
करभोरुभार्यः] करभ । ऊरु करभस्येव ऊरू यस्याः सा । 'उपमान-सहित-संहित-सह-शफ-वाम-लक्ष्मणाद्यूरोः' (२१४७५) ऊड्प्र० →ऊ। 'समानानां०' (१४२११) दीर्घः । करभोरूर्भार्या यस्य सः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । प्र० सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः ।
ऐडविडभार्या] इड(ड)विड़ । इडविडोऽपत्यम् । 'राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपाद् राजाऽपत्ये दिरञ्' (६।१।११४) अप्र० → अ । 'द्रेरञणोऽप्राच्य भर्गादेः' (६।१।१२३) अञ्लोपः । इडविड् चासौ भार्या च । 'पुंवत् कर्मधारये' (३।२।५७) पुंवदावे कृते पुनरेव अञ् आगते 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । ऊङ्सदृशप्रत्ययान्तस्येत्यत्र लोपाभावात् ऊ साक्षात् प्रत्ययोऽन्यस्यापि साक्षात् प्रत्ययस्यैव स्यात्, न लुप्तस्य ।।छ।। .
क्यङ् - मानि-पित्तद्धिते ॥३।२५०।।
[क्यङमानिपित्तद्धिते] प् इदनुबन्धो यस्याऽसौ पित्, +पिच्चासौ तद्धितं च = पित्तद्धितम्, क्यङ् च मानी च *पित्तद्धितं च = क्यड्मानिपित्तद्धितम्, तस्मिन् ।
[श्येतायते] श्येत । 'श्यतैत-हरित-भरत-रोहिताद् वर्णात् तो नश्च' (२।४।३६) डी-तस्य न० । 'अस्य इयां लुक' (२।४।८६) अलोपः । श्येनी इवाचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यङ्म० → य । अनेन पुंवत्-डी गता । 'दीर्घश्च्चि-यङ्यक्क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[दर्शनीयमानी अयमस्याः] बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । दर्शनीयां मन्यते । ‘मन्याणिन्' (५।१।११६) णिन्प्र० → इन् । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्र० सि । ‘इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[दर्शनीयमानिनीयमस्याः] अग्रेतने 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२०४१) डी । [दर्शनीयमानिनी] अग्रेतने ‘परतः स्त्री०' (३।२।४९) पुंवत् । [अजथ्यं यूथम्] अजा । अजायै हितम् । 'अव्यजात् थ्यप्' (७।१।३८) थ्यप्प्र० → थ्य । अनेन पुंवत् ।
[बहुतिथी बेहु । 'स्वरादुतो गुणादखरोः' (२।४।३५) ङी । बह्वीनां पूरणी । “पित् तिथट् बहु-गण-पूग-संघात्' (७।१।१६०) पित्तिथटप्र० → तिथ । अनेन पुंवत् । 'अणजेयेकण्-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) डी ।
[पटुचरी] भूतपूर्वा पट्वी । 'भूतपूर्व प्चरट्' (७।२।७८) प्चरटप्र० → चर । अनेन पुंवत्-डीलोपः । ‘अणजेयेकण् नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) डी ।
[बहुतः] बह्वीभ्यः = बहुतः । 'किमद्वयादिसर्वाद्यवैपुल्यबहोः पित् तस्' (७।२१८९) पित् तस्प० । अनेन पुंवत् ।
P.5 करभवत् । P. + पिच्चासौ तद्धितश्च = पित्तद्धितः । P. * पित्तद्धितः ।
Jain Education Intemational

Page #42

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।
[बहुत्र] बह्वीषु = बहुत्र । 'सप्तम्याः ' (७।२।९४) अप्प्र० → त्र। [बहशो देहि] वहवीभ्यो देहि = बहुशः । बह्वल्पार्थात् कारकादिष्टाऽनिष्टे प्रशस्' (७।२।१५०) शस्प्र० → शस् । [अल्पशो देहि] अल्पाभ्योऽल्पशः । 'बह्वल्पार्थात् कारकादिष्टा-ऽनिष्टे प्रशस्' (७।२।१५०) शस्प्र० → शस् । [दर्शनीयपाशा] दर्शनीया । निन्द्या दर्शनीया । 'निन्द्ये पाशप' (७।३।४) पाशप्प्र० → पाश ।
[पक्वतमा] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । पच्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० →त । ':-शुषि-पचो म-क-वम्' (४।२।७८) त० → व० । 'च-जः क-गम्' (२।१८६) च० → क०, अस्मिन् कर्तव्ये 'क्तादेशोऽषि' (२।१।६१) इत्यनेन क्तस्यादेशो नित्यं सञ्जातः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । इयमासामतिशयेन पक्वा । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० → तम ।
[पक्वतरा] इयमनयोरतिशयेन पक्वा । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प० → तर । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
दर्शनीयरूपा] दर्शनीय । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० → आ । प्रशस्ता दर्शनीया । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प० → रूप ।
[दर्शनीयकल्पा] ईषदपरिसमाप्ता दर्शनीया । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्-देश्यप्-देशीयर् (७।३।११) कल्पप्प० → कल्प।
[दर्शनीयदेश्या] ईषदपरिसमाप्ता दर्शनीया । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्-देश्यप्-देशीयर्' (७।३।११) देश्यप्प० →
देश्य ।
[दर्शनीयका] हूस्वा दर्शनीया । 'प्राग् नित्यात् कप्' (७।३।२८) कप्प० → क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । असंदेहार्थं 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इति इकारो न ।
[दारदिका] दरद् । दरदो राज्ञोऽपत्यं स्त्री । 'पुरु-मगध-कलिङ्ग-सूरमस-द्विस्वरादण' (६।१।११६) अण्प्र० । 'देरञणोऽप्राच्य-भर्गादेः' (६।१।१२३) अण्लोपः । कुत्सिता दरत् । 'प्राग् नित्यात् कप्' (७।३।२८) कप्प० → क । अनेन
मुंबढ़ावे कृते पुनरेव अण् आगते 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्' (२।४।१११) इ । अनेन सर्वत्र पुंवत् ।
[पट्विका] पटु । 'स्वरादुतो गुणादखरोः' (२।४।३५) डी । कुत्सिता पट्वी । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प० →क | ‘आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । 'ङ्यादीदूतः के' (२।४।१०४) ह्रस्वः ।
[मृद्विका] मृदु । 'स्वरादुतो गुणादखरोः' (२।४।३५) ङी । कुत्सिता मृद्वी । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प० → क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । ‘ड्यादीदूतः के' (२।४।१०४) ह्रस्वः ।
[पट्वीरूप्यम्] पव्या आगतम् । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य-मयटौ वा' (६।३।१५६) रूप्यप्र० । [पट्वीमयम्] पद्व्या आगतम् । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य-मयटौ वा' (६।३।१५६) मयट्प० → मय ।
[कुमारी ब्राह्मणः] कुमार । 'वयस्यनन्त्ये' (२०४।२१) डी । कुमारीवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप, गल्भ-क्लीव-होडात्तु डित्' (३।४।२५) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः । अथवा 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यप्र० → य । अनेन पुंवत् । कुमारीयतीति । क्विप्प० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वयव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलोपः । कुमारी
Jain Education Intemational

Page #43

२८
चासौ ब्राह्मणश्च ।
[ पञ्चगर्गः ] गर्ग । गर्गस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र०य । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । यञो डायन् च वा' (२।४।६७ ) डी-डायन् विकल्पे आयन् । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलोपः । 'रषृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० । पञ्चभिर्गार्गीभिः गार्ग्यायणीभिर्वा क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० इक । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६|४|१४१ ) इकण्लोपः । अनेन पुंवत्, डी- आयन् गतः । यञञोऽश्यापर्णान्त गोपवनादेः' (६।१।१२६) यञ्लोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[ गतगता ] अम ( ३९२ ) द्रम ( ३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । गम्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । ' यमि-रमि- नमि - गमि०' (४।२।५५) मलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । स् । ‘वीप्सायाम्' (७।४।८० ) " गतास्” द्विर्वचनु । 'आबाधे' (७।४।८५) इत्यनेन स्लुप् इति कोऽर्थः ? आदेः स्लुप्, पित इत्यर्थः, पित्त्वादनेन पुंवत्, अग्रे 'दीर्घड्याब् ० ' (१।४।४५) सिलोपः ||छ ।
जातिश्च णि-तद्धितय-स्वरे || ३ |२|५१ ।।
[णितद्धितयस्वरे] यश्च स्वरश्च = यस्वरौ तद्धितश्च तौ यस्वरौ च = तद्धितयस्वरौ, णिश्च तद्धितयस्वरौ च = णितद्धितयस्वरम् तस्मिन् ।
[पटयति ] पटु । 'स्वरादुतो गुणादखरो : ' (२।४।३५) डी । पट्वीमाचष्टे । + 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३।४।४२ ) णिच्प्र० इ । अनेन पुंवत् । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ लघयति] लघु । 'स्वरादुतो गुणादखरोः ' (२।४।३५ ) ङी । लघ्वीमाचष्टे । 'णिज्बहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिच्प्र० इ । अनेन पुंवत् । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३ ) ' अन्त्यस्वरादिलोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ एतयति ] एत । ' श्येतैत- हरित - भरत-रोहिताद् वर्णात् तो नश्च' (२।४१३६) डी तस्य न० । एनीमाचष्टे । ‘णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० इ । अनेन पुंवत् । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । वर्त्त० तव् | 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[श्येतयति ] श्येत । 'श्येतैत- हरित०' (२।४।३६) डी-तस्य न० । श्येनीमाचष्टे । 'णिज्बहुलं०' ( ३।४।४२) णिच्प्र० → इ । अनेन पुंवत् । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ एत्यः ] एन्यां साधुः । अनेन पुंवत्, ततः 'तत्र साधी' (७।१।१५) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७।४।६८) अलोपः । [ श्येत्यः ] श्येन्यां साधुः । अनेन पुंवत्, ततः 'तत्र साधी' (७।१।१५) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । [ ऐत्यम् ] एन्या भाव: । 'वर्ण- दृढादिभ्यष्ट्यण् च वा' (७/११५९) ट्यण्प्र०य । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । अनेन पुंवत्, ततः ट्यण्प्र०य ।
P.
यश्च स्वरश्च = यस्वरम् तद्धितं च तद् यस्वरं च = तद्धितयस्वरम्, णिश्च तद्धितयस्वरं च = णितद्धितयस्वरम् तस्मिन् । P. + 'णिज्बहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले:' (४।३।५१) वृद्धिः । ' त्रन्त्य० ' ( ७।४।४३ ) इत्यनेन वृद्धौ सन्ध्यक्षरलोपः ।

Page #44

२९
अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[श्यैत्यम्] श्येन्या भावः । 'वर्ण-दृढादिभ्यष्ट्यण् च वा' (७।१।५९) ट्यण्प्र०य । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७ ४. १) वृद्धिः ऐ । अनेन पुंवत् । ततः ट्यण्प्र०य ।
[लौहित्यम्] रोहित । ‘श्येतैत- हरित-भरत - रोहिताद्०' (२।४।३६) डी- तस्य न० । 'ऋफिडादीनां डश्च लः' (२।३।१०४) र० → ल० । लोहिन्या भावः । अनेन पुंवत् । 'वर्ण-दृढादिभ्यष्ट्यण् च वा' (७।१।५९) ट्यण्प्र०य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०’ ( ७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[भावत्कम्] ‘भांक् दीप्तौ’ (१०६१) भा । भातीति । 'भातेर्डवतुः' (उणा० ८८६) डवतुप्र० अवत् । ' डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलोपः । 'अधातूदृदितः ' (२।४।२) डीप्र० । भवत्या इदम् । पुंवद्भावे कृते भवतोरिकणीयसौ' (६।३।३०) इकण्प्र० इक । 'ऋवर्णोवर्ण- दोसिसुसशश्वदकस्मात्त इकस्येतो लुक्' (७।४।७१ ) इकण्संबन्धिन्या इलोपः ।
[भवदीयम्] भवन्या इदम् । 'भवतोरिकणीयसौ' ( ६ | ३ | ३० ) ईयसुप्र० ।
[पटिष्ठा] पटु । ‘स्वरादुतो गुणादखरोः ' (२।४।३५ ) ङी । इयं पट्वी (२), इयमासां मध्येऽतिशयेन पट्टी । पुंवद्भावे कृते 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसौ(सू) (७।३।९) इष्ठप्र० । अनेन पुंवत् । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उत्लोपः । 'आत्' (२।४।१८ ) आप्प्र० आ ।
[पटीयसी] पटु । 'स्वरादुतो गुणादखरोः ' (२।४।३५) ङी । इयं पट्वी (२), इयमासां मध्येऽतिशयेन पट्वी । पुंवद्भावे कृते 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसौ(सू)' (७।३।९ ) ईयसुप्र० ईयस् । अनेन पुंवत् । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलोपः ।
'अधातूदृदितः ' (२।४।२) डी |
[दारद्यः] दरद् । दरदोऽपत्यं स्त्री । 'पुरु-मगध कलिङ्ग०' (६।१।११६) अण्प्र० । 'देरञणोऽप्राच्य भर्गादेः' (६।१।१२३) अण्लोपः । दरदि साधुः । अनेन पुंवद्भावे कृतेऽण् पुनरेव स आगतः, ततो 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'तत्र साधी' (७।१।१५) यप्र० ।
[औशिज्यः] उसि(शि)ज् । उसि (शि) जोऽपत्यम् । 'पुरु-मगध कलिङ्ग०' (६।१ ।११६) अण्प्र० । 'रञणोऽप्राच्यभर्गादेः' (६।१।१२३) अण्लोपः । उसि (शि) जि साधुः । ' तत्र साधौ ' ( ७।१।१५) यप्र० । अनेन पुंवत्कृतेऽण् पुनरेवाऽऽयातस्ततो 'वृद्धिः . स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[गार्गः] गर्ग । गर्गस्याऽपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२ ) यञ्प्र० य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । यञो डायन् च वा' (२।४।६७ ) ङी - डायन आयनन्ते । ' डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । गार्ग्यायण्याः कुत्सितमपत्यम् । 'वृद्धस्त्रियाः क्षेपे णश्च' (६।१।८७) णप्र० अ । अनेन पुंवत् । 'तद्धितयस्वरेऽनाऽऽति' (२।४।९२) यलोपः ।
[गार्गिकः ] गार्ग्यायण्याः कुत्सितमपत्यम् । वृद्धस्त्रियाः क्षेपे णश्च' (६।१।८७) इकण्प्र० इक । अनेन पुंवत् । 'तद्धितयस्वरेऽनाऽऽति' (२।४।९२) यलोपः ।
[हास्तिकम्] हस्त । हस्तो विद्यते यासां ताः । 'हस्त- दन्त-कराज्जातौ' (७।२।६८) णिन्प्र० ( इन्प्र० ) । 'अवर्णेवर्णस्य’ (७।४।६८) अलोपः । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्त्रादेर्डी:' ( २।४।१ ) ङी । हस्तिनां समूहः = हास्तिकम् । ‘कवचि-हस्त्यचित्ताच्चेकण्’ (६।२।१४ ) इकण्प्र० इक । पूर्वमनेन पुंवति इकण् । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः आ 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१ ) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[हस्तिनीयति] हस्तिनी । हस्तिनीमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । वर्त्त० तव् ।
Jain Education Intemational

Page #45

३०
‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्’ (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ हस्तिन्यः]
हस्तिनी अग्रे जस् ।
[एनीयति] एनी । एनीमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ एन्यः ] एनी अग्रे जस् ।
[यौवतम्] युवन् । ‘यूनस्तिः ' (२।४।७७) तिप्र० । युवतीनां समूहः । +' भिक्षादेरण्' (६।२।१० ) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धि: । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । प्र० सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । [ कौण्डिन्यः ] कुण्डिनी । कुण्डिन्या अपत्यम् । 'गर्गादर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८ ) ईलोपः ।
[मानाय्यः ] मनु । मनोर्भार्या । 'मनोरौ च वा' (२।४।६१) डीप्र० ऐश्चान्तस्य । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । मनाय्या अपत्यम् । ‘गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र०य । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' ( ७|४|६८ ) ईलोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[सापत्नः] समानः पतिरस्याः सा । ' सपत्न्यादौ' (२।४।५०) डीप्र० - न् च । 'समानस्य धर्माऽऽदिषु' ( ३।२।१४९) सभावः । सपत्न्या अपत्यम् । 'शिवादेरण्' ( ६ । १ । ६० ) अण्प्र० । ( वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य’ ( ७।४।६८ ) ईलोपः । सपत्नी भार्या यस्य सः । 'गोश्चान्ते० ' (२१४ ।९६) ह्रस्वः । सपत्नी । सपत्न्यास्तुल्याः । 'अः सपत्न्याः ' (७।१।११९) अप्र० । सपत्न्या अयम् । 'तस्येदम् ' ( ६ |३|१६० ) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः
आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७१४/६८) अन्त्यस्वरलोपः ।
-
[पाटवम् ] पट्वी । पट्ट्या भावः । अनेन पुंवति 'भवे' (६।३।१२३) अणूप्र० । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । सि-अम् ।
[पट्वीरूप्यम् ] पट्ट्या आगतम् । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य - मयटी वा' ( ६ | ३|१५६) रूप्यप्र०
।
[पट्वीमयम् ] पट्ट्ट्या आगतम् । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य - मयटी वा' (६।३।१५६) मयट्प्र० मय ||छ ।
एयेऽग्नायी || ३ |२| ५२ ॥
[ ए ] एय सप्तमी ङि ।
[ अग्नायी ] अग्नायी । प्र० सि । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५ ) सिलोपः ।
[ आग्नेयः ] अग्नि । अग्नेर्भार्या । 'पूतक्रतु- वृषाकप्यग्नि-कुसित-कुसीदादै च ' (२।४१६०) डीप्र० ऐश्चाऽन्तस्य । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । अग्नाय्या अपत्यम् । 'कल्यग्नेरेयण्' (६।१।१७) एयण्प्र० अग्नि । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७१४२६८) इलोपः ।
एय० । अनेन पुंवत्

-

P. हस्तिनीयतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपे 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलोपे च जसि 'योऽनेकस्वरस्य ' (२1१/५६) यत्वे च सिद्धम् ।
+ लघुवृत्ती
'भिक्षादेः' ।
-
-

Page #46

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
wwwwwwanNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN
wwwww
[आग्नेयः स्थालीपाकः] अग्नायी देवताऽस्य सः । 'कल्यग्नेरेयण' (६।११७) एयणप्र० → एय । अनेन पुंवत्अग्नि । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः ।
श्यनेयः] श्येत । 'श्येतैत-हरित-भरत-रोहिताद् वर्णात् तो नश्च' (२१४।३६) डी-तस्य न० । श्येन्या अपत्यम् । 'द्विस्वरादनद्याः' (६।१७१) एयणप्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अन्त्यस्वरलोपः ।
[रोहिणेयः] रोहित । 'श्येतैत-हरित-भरत०' (२।४।३६) डीप्र० - तस्य न० । 'रपृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० । रोहिण्या अपत्यम् । 'ड्याप्-त्यूङः' (६।१७०) एयणप्र० → एय । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अन्त्यस्वरादिलोपः ।।छ।।
नाऽप-प्रियाऽऽदौ ।।३।२।५३।।
[न] न प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[अपप्रियाऽऽदौ卐 प्रिय आदिर्यस्याऽसौ प्रियादिः । अप च प्रियादिश्च = अप्रियादिस्तस्मिन् ।
[कल्याणीपञ्चमा रात्रयः] कल्याण । 'नवा शोणादेः' (२।४।३१) डी । पञ्चन् । पञ्चानां पूरणी । 'नो मट्' (७।१।१५९) मटप्र० → म । 'अणजेयेकण-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) डी । कल्याणी पञ्चमी आसां ताः । 'पूरणीभ्यस्तत्प्राधान्येऽप्' (७।३।१३०) अप् । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) ईलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप् । प्रथमाबहु० जस् ।
[कल्याणीदशमा रात्रयः] दशन् । दशानां पूरणी । 'नो मट्' (७।१।१५९) मटप० → म । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) डी । कल्याणी दशमी आसां ताः । 'पूरणीभ्यस्तत्प्राधान्येऽप्' (७।३।१३०) अप् । “अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) ईलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । प्रथमावहु० जस् ।
[बचश्चरणः] बहु । 'स्वरादुतो गुणादखरोः' (२।४।३५) डी । 'इवर्णादे०' (१।२।२१) व० । वढ्य ऋचो यस्य सः । 'नञ्-बहोर्ऋचो माणव-चरणे (७।३।१३५) अप्प्र० → अ । 'परतः स्त्री०' (३।२।४९) पुंवत् ।
[भव्याप्रियः] भव्या प्रिया अस्य सः । [भव्यामनोज्ञः] भव्या मनोज्ञा यस्य सः । [प्रियाकल्याणीकः] प्रिया कल्याणी यस्य सः । 'ऋन्नित्यदितः' (७।३।१७१) कच्प्र० → क । [प्रियासुभगः] प्रिया सुभगा यस्य सः । [कल्याणीदुर्भगः] कल्याणी दुर्भगा यस्य सः । [कल्याणीस्वः] कल्याणी स्वा यस्य सः । [प्रियाक्षान्तः] प्रिया क्षान्त्या(क्षान्ता) यस्य सः । [प्रियाचपलः] प्रिया चपला यस्य सः । [प्रियाबालः] प्रिया बाला यस्य सः ।
[कल्याणीतनयः] कल्याणी तनया यस्य सः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
P. प्रिय आदिर्येषां ते = प्रियादयः । अप च प्रियादयश्च, तस्मिन् ।
Jain Education Intemational

Page #47

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[कल्याणीदुहितृकः] कल्याणी दुहिता यस्य सः । 'ऋन्नित्यदितः' (७।३।१७१) कच्प्र० →क । [कल्याणीभक्तिः] कल्याणी भक्तिरस्य सः । [दृढभक्तिः ] दृढं भक्तिरस्य सः । [स्थिरभक्तिः] स्थिरं भक्तिरस्य सः । [शोभनभक्तिः] शोभनं भक्तिरस्य सः । [परिपूर्णभक्तिः ] परिपूर्ण भक्तिरस्य सः ।
दृढमित्यत्र सामान्यविवक्षायां नपुंसकत्वम् । [कल्याणप्रमाणाः] कल्याणी प्रमाणी येषां ते । 'प्रमाणी-संख्या०' (७।३।१२८) डप्र० → अ । “डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[प्रियावामः] प्रिया वामा यस्य सः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।।छ।।
तद्धिताककोपान्त्यपूरण्याख्याः ।।३।२।५४।। [तद्धिताककोपान्त्यपूरण्याख्याः] तद्धितश्च अकश्च = तद्धिताको, तद्धिताकयोः कः = तद्धिताककः, तद्धिताकक उपान्त्यो येषां ते = तद्धिताककोपान्त्याः, तद्धिताककोपान्त्याश्च पूरण्यश्च आख्याश्च = तद्धिताककोपान्त्यपूरण्याख्याः, प्रथमाबहु० जस् ।
[मद्रिकाभार्यः] मद्र । मद्रेषु भवा । भवेऽर्थे 'वृजि-मद्राद् देशात् कः' (६।३।३८) कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ । मद्रिका भार्या यस्य सः ।
[वृजिकाभार्यः] वृजि । वृजिषु भवा । भवेऽर्थे 'वृजि-मद्राद् देशात् कः' (६।३।३८) कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ । वृजिका भार्या यस्य सः ।
[लाक्षिकीभार्यः] लाक्षा । लाक्षया रक्ता । रक्तेऽर्थे 'लाक्षा-रोचनादिकण्' (६।२।२) इकणप्र० → इक । 'अवर्णेवर्णस्य' (७१४।६८) आलोपः । 'अणजेयेकण-ना-स्ना-टिताम' (२।४।२०) डी । 'अस्य डया लक' (२।४।८६) अलोपः । लाक्षिकी भार्या यस्य सः ।
[लाक्षिकीबृहतिकः] बृहत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । बृहत्येव । 'तनु-पुत्रा-ऽणु-बृहती-शून्यात् सूत्र-कृत्रिमनिपुणा-ऽऽच्छादन०' (७।३।२३) कप्र० । 'ड्यादीदूतः के' (२।४।१०४) हूस्वः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । लाक्षिकी वृहतिका यस्य सः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[लाक्षिकीदेश्या ईषदपरिसमाप्ता लाक्षिकी । ‘अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्-देश्यप-देशीयर' (७।३।११) देश्यपप्र० → देश्य । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
卐 [रोचनिकीकल्पा] 'रुचि अभिप्रीत्यां च' (९३८) रुच् । रुच्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । रोचनया रक्ता । 'लाक्षा-रोचनादिकण्' (६।२।२) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४19) वृद्धिः औ । अवर्णेवर्णस्य (७।४।६८) आलोपः । 'अणंजेयेकण्' (२।४।२०) डी । ईषदपरिसमाप्ता रौचनिकी । ‘अतमवादेरीषदसमाप्ते कल्पप्०' (७।३।११) कल्पपप्र० → कल्प । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । म बृहद्वृत्तौ-रोचनिकीचरी ।
Jain Education Intemational

Page #48

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
३३
3 [रोचनिकीरूपा] प्रशस्ता रौचनिकी । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प० → रूप । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
→ य । वर्त० ते । 'कतर्यनद्भ्यः शव'
मद्रिकायते मद्रिका इवाऽऽचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यप्र० (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[वृजिकामानिनी] बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन्, वृजिकापूर्व० । वृजिकां (आत्मानं) मन्यते । 'मन्याण्णिन्' (५।१।११६) णिन्प्र० → इन् । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्त्रादेर्डीः' (२०४१) डी।
[कारिकाभार्यः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करोतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ । कारिका भार्या यस्य सः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[हारिकाभार्यः] 'हंग् हरणे' (८८५) हृ । हरतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । 'अस्याऽयत्' (२।४।१११) इ । हारिका भार्या यस्य सः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[वैलेपिकम्] 'लिपीत् उपदेहे' (१३२४) लिप, विपूर्व० । विलिम्पतीति । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) णकप्र० → अक । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । 'अस्याऽयत्' (२।४।१११) इ । विलेपिक(का)या धय॑म् । षष्ठया धर्म्य' (६।४।५०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अन्त्यस्वरादिलोपः । _ [आनुलेपिकम्] अनुलेपिक(का)या धर्म्यम् । 'ऋन्नरादेरण' (६।४।५१) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ ।
[कारिकाकल्पा] ईषदपरिसमाप्ता कारिका । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) कल्पपप्र० → कल्प । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[पाचिकारूपा] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । पचतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । 'अस्याऽयत्' (२।४।१११) इ । प्रशस्ता पाचिका । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प्र० → रूप । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
कारिकायते] कारिका इवाऽऽचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यङ्म० → य । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[पाचिकामानिनी] बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन्, पाचिकापूर्व० । आत्मानं पाचिकां मन्यते । 'मन्याण्णिन्' (५।१।११६) णिन्प० → इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्त्रादेर्डीः' (२।४।१) डी ।
[द्वितीयाभार्यः द्वि । द्वयोः पूरणी । 'द्वेस्तीयः' (७।१।१६५) तीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । द्वितीया भार्या यस्य सः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) इस्वः ।
इदमुदाहरणं बृहद्वृत्तौ नास्ति ।
.
Jain Education Intemational

Page #49

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[पञ्चमीभार्यः] पञ्चन् । पञ्चानां पूरणी । 'नो मट्' (७।१।१५९) मटप० → म । 'अणजेयेकण्-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।१११) अलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः । पञ्चमी भार्या यस्य सः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[द्वितीयाकल्पा] ईषदपरिसमाप्ता द्वितीया । 'अतमवादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) कल्पप्प० → कल्प | ‘आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[पञ्चमीदेश्या] ईषदपरिसमाप्ता पञ्चमी । 'अतमवादेरीषदसमाप्ते कल्पप्-देश्यप्-देशीयर्' (७।३।११) देश्यप्प० → देश्य । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[पञ्चमीयते पञ्चमी । पञ्चमीवाऽऽचरति । 'क्यङ' (३।४।२६) क्यप्र० → य । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनदभ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[षष्ठीमानिनी] बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । षष्ठीं मन्यते । 'मन्याण्णिन्' (५1१1११६) णिन्प्र० → इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) ङी ।
[दत्ताभार्यः] 'डुदांग्क् दाने' (१।११३८) दा । देयादेनाम् । ‘तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१७१) क्तप्र० → त । 'दत्' (४।४।१०) दा० → दत्० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । दत्ता भार्या यस्य सः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हूस्वः ।
. [गुप्ताभार्यः] 'गुपच् व्याकुलत्वे' (११९२) गुप् (?) ('गुपौ रक्षणे' (३३२) गुप्) । गोपाय्यादेनां = गुप्ता । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१७१) क्तप्र० →त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । गुप्ता भार्या यस्य सः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हूस्वः ।
___ [दत्तारूपा] प्रशस्ता दत्ता । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प्र० → रूप । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[गुप्तापाशा] निन्द्या गुप्ता । 'निन्द्ये पाशप्' (७।३।४) पाशप्प० → पाश । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ।
[गुप्तामानिनी] बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । गुप्तां मन्यते । 'मन्याण्णिन्' (५।१।११६) णिन्प्र० → इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) डी ।
[पाकभार्यः] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । पचनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'क्तेऽनिटश्चजोः क-गौ घिति' (४।१।१११) च० → क० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । पाका भार्या यस्य सः । 'परतः स्त्री०' (३।२।४९) पुंवत् । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[मूकभार्यः] 'मूङ् बन्धने' (६०१) मू । वाचं मवत इति । 'विचि-पुषि-मुषि-शुष्यवि-सृ-वृ-शु-सु-भू-धू-मू-नी-वीभ्यः कित्' (उणा० २२) कित् कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । मूका भार्या यस्य सः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[जल्पाकभार्यः] रप (३३५) - लप (३३६) - ‘जल्प व्यक्ते वचने' (३३७) जल्प । जल्पतीत्येवंशीला । 'वृङ् - भिक्षि-लुण्टि-जल्पि-कुट्टाट्टाकः' (५।२७०) टाकप्र० → आक | 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । जल्पाका भार्या यस्य सः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हूस्वः ।
Jain Education Intemational

Page #50

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[कामुककल्पा] 'कमूङ् कान्तौ ' ( ७८९) कम् । 'कमेर्णिङ्' ( ३।४।२) णिड्प्र० इ । कामयते । 'शू-कम-गमहन-वृष-भू-स्थ उकण्' (५।२।४०) उकण्प्र० उक । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । ईषदपरिसमाप्ता कामुका । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्०' (७।३।११) कल्पपुप्र० कल्प | 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ ।
[जागरूकरूपा] ‘जागृक् निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । जागर्त्तीत्येवंशीला । 'जागुः' (५।२।४८ ) ऊकप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति (४।३।१) गु० अर् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । प्रशस्ता जागरूका | 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्’ ( ७।३।१०) रूपपुप्र० रूप । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० आ ।
[लुण्टाकायते] लुण्टतीत्येवंशीला । 'वृड्-भिक्षि-लुण्टि-जल्पि- कुट्टाट्टाकः' (५/२/७०) टाकप्र० आक । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । लुण्टाका इवाऽऽचरति । 'क्यङ्' ( ३।४।२६) क्य०य । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शवप्र० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[कुट्टा मानिनी] कुट्टाकां मन्यते । 'मन्याण्णिन्' (५।१।११६) णिन्प्र० इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'स्त्रियां नृतोऽस्वसादेर्डी : ' (२।४।१ ) ङी ।
एषु चतुर्ष्वपि 'क्य - मानि - पित्तद्धिते' ( ३।२।५०) पुंवत् ||छ ||
तद्धितः स्वरवृद्धिहेतुररक्त विकारे ।।३।२।५५ ।।
[ स्वरवृद्धिहेतुरस्तविकारे] स्वरस्य वृद्धिः स्वरवृद्धिः, स्वरवृद्धेर्यो हेतुः रक्तविकारम्, न रक्तविकारं = अरक्तविकारम्, ‘नञत्' (३।२।१२५) न०
अ०
=
[माथुरीभार्यः ] मथुरायां भवा । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । 'अणञेयेकण्० ' (२।४।२०) ङी
=
[स्रौघ्नीभार्यः] स्रुघ्नदेशेषु भवा । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र०
‘अवर्णेवर्णस्य’ (७।४।६८) अलोपः । 'अणञेयेकण्० ' (२।४।२० ) ङी । स्रौघ्नी भार्या यस्य सः ।
[वैदिशीभार्यः] विदिशा । विदिशायां भवा । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० वृद्धिः ऐ । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७|४|६८) आलोपः । ' अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) डी
स्वरवृद्धिहेतुः । रक्तश्च विकारश्च तस्मिन् ।
अ । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः आ । । माथुरी भार्या यस्य सः ।
[वैदर्भीभार्यः] विदर्भा । विदर्भायां भवा । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । 'अणञेयेकण्० ' (२।४।२० ) डी
Jain Education Intemational
३५
अ । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः औ ।

[ सौतङ्गमीभार्यः ] सुतङ्गम । सुतङ्गमस्याऽपत्यं स्त्री । 'सुतङ्गमादेरिञ् (६।२।८५ ) इञ्प्र० (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'इञ इतः ' (२।४।७१ ) ङी ।
=
[कार्तवीर्यीभार्यः] कृतवीर्य । कृतवीर्यस्याऽपत्यम् । 'डसोऽपत्ये ' ( ६।१।२८) अण्प्र० ( ७|४|१) वृद्धिः आर् । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी । कार्तवीर्थी भार्या यस्य सः ।
अ । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) । वैदिशी भार्या यस्य सः ।
अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) । वैदर्भी भार्या यस्य सः ।
[माथुरीदेश्या] ईषदपरिसमाप्ता माथुरी । 'अतमवादेरीषदसमाप्ते० ' (७|३|११) कल्पपुप्र०कल्प (?) (देश्यपूप्र० → देश्य) । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' सौतमी भार्या यस्य सः ।
अ । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० '

Page #51

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[नादेयीरूपा ] नदी । नद्यां भवा । 'नद्यादेरेयण्' (६।३।२) एयण्प्र०
एय । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८ ) ईलोपः । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी । प्रशस्ता नादेयी । ' त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप् रूप । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ ।
( ७।३।१०) रूपपप्र०
३६
[सौतमीयते] सौतङ्गमी । सौतङ्गमीवाऽऽचरति । 'क्यङ्' ( ३।४।२६ ) क्य०य । वर्त्त० ते । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[वैदर्भीमानिनी] वैदर्भी मन्यते । 'मन्याण्णिन्' (५।१।११६) णिन्प्र० इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्र० सि । 'इन्- हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । दीर्घड्याव्-व्यञ्जनात् से: ' (१।४।४५ ) सिलोपः । इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[स्रौघ्नीमानिनी] स्रौघ्नीं मन्यते । 'मन्याण्णिन्' ( ५ । १ ।११६ ) णिन्प्र० प्र० सि । ‘इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याव् ० ' (१।४।४५) सिलोपः ।
[काण्डलावभार्यः] ‘लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । काण्डं लुनातीति । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२ ) अण्प्र० अ । ‘नामिनोऽकलि-हलेः’ (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी । काण्डलावी भार्या यस्य सः । ' परतः स्त्री० ' ( ३।२।४९) पुंवत् । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[अर्द्धप्रस्थभार्यः] अर्द्धप्रस्थे भवा । ' भवे' ( ६ | ३ | १२३) अण्प्र० अ । 'अर्द्धात् परिमाणस्याऽनतो वा त्वादेः ' (७।४।२०) उभयपदवृद्धिनिषेधः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी । + अर्द्धप्रस्थी भार्या यस्य सः । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[शोभनतरभार्यः] शोभनतरा भार्या यस्य सः ।
[मध्यमभार्यः] मध्यमा भार्या यस्य सः । ' गोश्चान्ते० ' (२।४।९६ ) ह्रस्वः । ' परतः स्त्री पुंवत् स्त्र्येकार्थेऽनूङ् ( ३।२।४९) पुंवत् ।
[वैयाकरणभार्यः] व्याकरण । व्याकरणं वेत्त्यधीते वा । 'तद् वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अण्प्र० अ । ‘लोकात्’ (१।१।३) व् पाठउ विश्लेषियइ । 'य्वः पदान्तात् प्रागैदौत्' (७|४|५ ) " ऐत्” आगमः । 'अणञेयेकण्० ' (२।४।२० ) ङी । वैयाकरणी भार्या यस्य सः । अत्र स्वरस्थाने न वृद्धिः, किन्तु वृद्धिरागमः । 'परतः स्त्री० ' ( ३।२।४९ ) पुंवत् ।
[काषायबृहतिकः ] कषाय । कषायेण रक्ता । ' रागाट्टो रक्ते' (६।२।१) अणुप्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'अणञेयेकण्० ' (२।४।२०) डी । बृह ( ५५९) 'बृहु शब्दे च' (५६०) बृह् । ‘उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४|४|१८) बृन्ह् । बृंहतीति । 'द्रुहि-बृहि-महि- पृषिभ्यः कतृः' (उणा० ८८४) किद् अतृप्र० अत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२ ) ङी । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । वृहत्येव । ' तनु-पुत्राऽणु-बृहती-शून्यात्सूत्र - कृत्रिम - निपुणा - SSच्छादन०' (७।३।२३) कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । 'ड्यादीदूतः के' (२।४।१०४) ह्रस्वः । काषायी बृहतिका अस्य सः ।
[माञ्जिष्ठवृहतिकः ] मञ्जिष्ठा । मञ्जिष्ठया रक्ता । 'रागाट्टो रक्ते' (६।२।१) अण्प्र० अ । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी । बृहतिका पूर्ववत् । माजिष्ठी बृहतिका यस्य सः ।
वृहद्वृत्तौ नादेयीचरी ।
उणादौ धातुपारायणे च 'बृह वृद्धी' ।
Jain Education Intemational
P + अर्द्धप्रस्था |

Page #52

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
३७
[लोहेषः] लोह । लोहस्य विकारः । 'विकारे' (६।२।३०) अणप० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) डी । लौही ईषा यस्य सः ।
[खादिरेषः] खदिरस्य विकारः । 'विकारे' (६।२।३०) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अणजेयेकण' (२।४।२०) डी । खादिरी ईषा यस्य सः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । 'परतः स्त्री०' (३।२।४९) पुंवत्
||छ।।
स्वाङ्गान्डीर्जातिश्चाऽमानिनि ।।३।२।५६।। [स्वाहात्] स्वं च तद् अङ्गं च = स्वाङ्गम, तस्मात् । [अमानिनि]॥ न मानी = अमानी, तस्मिन् ।
[दीर्घकेशीभार्यः] दीर्घाः केशा यस्यां(याः) सा । 'असह-नञ्-विद्यमानपूर्वपदात् स्वाङ्गादक्रोडादिभ्यः' (२।४।३८) डी । दीर्घकेशी भार्या यस्य सः ।
[चन्द्रमुखीभार्यः] चन्द्रवत् मुखं यस्याः सा । 'नख-मुखादनाम्नि' (२।४।४०) डी । चन्द्रमुखी भार्या यस्य सः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[कलकण्ठीदेश्या] कलकण्ठ । कलः कण्ठ यस्याः सा । ‘गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः' (२।४।१९) डी । ईषदपरिसमाप्ता कलकण्ठी । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्-देश्यप्-देशीयर्' (७।३।११) देश्यप्प्र० → देश्य । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
तनुगात्रीचरी] तनु-सूक्ष्मं गात्रं यस्याः सा । 'वयस्यनन्त्ये' (२।४।२१) डी । भूतपूर्वा तनुगात्री । 'भूतपूर्वे प्चरट्' (७।२७८) प्चरटप० → चर । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) डी ।
[चन्द्रमुखीयते चन्द्रमुखी इवाऽऽचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यङ्ग्र० → य । वर्त० ते ।
कठीभार्यः] कठ । कठं (कठेन प्रोक्तं) वेत्त्यधीते वा । 'तद्वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अणप्र० (?) । (तेन प्रोक्ते' (६।३।१८१) अणप्र०) । 'प्रोक्तात्' (६।२।१२९) अण्लोपः । 'जातेरयान्त-नित्यस्त्री-शूद्रात्' (२।४।५४) डी । कठी भार्या यस्य सः ।
[बहुवृचीभार्यः] बहु । 'स्वरादुतो गुणादखरोः' (२।४।३५) ङी । बढ्य ऋचो यस्याः सा । 'परतः स्त्री पुंवत्' (३।२।४९) पुंवत् । 'जातेरयान्त-नित्यस्त्री-शूद्रात्' (२।४५४) डी । बढची भार्या यस्य सः ।
[बचीचरी] भूतपूर्वा बढची । 'भूतपूर्व प्चरट्' (७।२।७८) प्चरटप० → चर । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) डी । [शूद्राभार्यः] शूद्रा भार्या यस्य सः । [क्षत्रियाभार्यः] क्षत्रिया भार्या यस्य सः । [शूद्रापाशा] निन्द्या शूद्रा । निन्द्ये पाशप्' (७।३।४) पाशप्प्र० → पाश । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[क्षत्रियादेश्या] ईषदपरिसमाप्ता क्षत्रिया । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) देश्यप्प० → देश्य । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । P. मन मानिन् = अमानिन्, तस्मिन् ।
Jain Education Intemational

Page #53

३८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [पटुभार्यः ] पटु । 'स्वरादुतो गुणादखरोः ' (२।४।३५ ) ङी । पट्वी भार्या यस्य सः । ' परतः स्त्री० ' ( ३।२।४९)
पुंवत् ।
[ सकेशभार्यः ] सह केशैर्वर्त्तते । ' भाज- गोण-नाग - स्थल० ' (२।४।३०) ङी । सकेशी भार्या यस्य सः । 'परतः स्त्री० ' ( ३।२।४९) पुंवत् ।
[दीर्घकेशमानिनी] दीर्घकेशीं मन्यते । 'मन्याण्णिन्' (५।१।११६) णिन्प्र०इन् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वत्रादेर्डीः ' (२।४।२० ) डी । 'क्यङ् मानि- पित्तद्धिते' ( ३।४।२६) पुंवत् ।
[कठमानिनी] बुधिं (१२६२ ) - 'मनिंच् ज्ञाने' (१२६३) मन् । कठीं मन्यते । 'मन्याण्णिन्' (५।१।११६) णिन्प्र० → इन् । ‘ञ्णिति’ (४१३।५० ) वृद्धिः । ' स्त्रियां नृतोऽस्वत्रादेर्डी : ' (२।४।१ ) ङी । ' क्यङ् - मानि - पित्तद्धिते ' ( ३।२।५० ) पुंवत् ॥ छ।
पुंवत् कर्मधारये || ३ |२|५७॥
[पुंवत्] पुम्स् । पुमानिव । ' स्यादेरिवे' (७।१।५२) वत्प्र० । 'पदस्य ' (२।१।८९) सलोपः । ' तौ मु-मो व्यञ्ज स्वी' (१।३।१४ ) अनुस्वारः ।
[कर्मधारये ] कर्मणो धारयः = कर्मधारयस्तस्मिन् ।
[कल्याणमनोज्ञा] कल्याण | 'नवा शोणादे: ' (२।४।३१ ) ङी । कल्याणी चासौ मनोज्ञा च । अनेन पुंवत् । [मद्रिकभार्या] मद्र । मद्रेषु भवा । 'वृजि-मद्राद् देशात् कः' (६ | ३ | ३८) कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ ं । ‘अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनांम्' (२।४।१११) इ । मद्रिका चासौ भार्या च ।
[लाक्षिकबृहतिका ] लाक्षिका चासौ बृहतिका च ।
[पाचकवृन्दारिका] वृन्दमस्याऽस्ति । 'वृन्दादारकः' (७।२।११) आरकप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११ ) इ । पाचिका चासौ वृन्दारिका च ।
[कारकवृन्दारिका] कारिका चासौ वृन्दारिका च ।
[पञ्चमवृन्दारिका ] पञ्चमी चासौ वृन्दारिका च । [ षष्ठवृन्दारिका ] षष्ठी चासौ वृन्दारिका च । [ दत्तवृन्दारिका ] दत्ता चासौ वृन्दारिका च । [गुप्तवृन्दारिका ] गुप्ता चासौ वृन्दारिका च । [स्रौघ्नवृन्दारिका ] सौघ्नी चासौ वृन्दारिका च ।
[दीर्घकेशवृन्दारिका ] दीर्घकेशी चासौ वृन्दारिका च ।
[ कठवृन्दारिका] कठी चासौ वृन्दारिका च ।
事
श० म० न्यासानुसंन्धाने 'असह- नञ्०' (२।४।३८) इति सूत्रे सहपूर्वस्य पर्युदासत्वात् ततो डीर्न भवतीति सकेशा भार्या यस्येति आवन्तस्यैव विग्रहे पुवद्भावो भवत्येव ।

Page #54

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[बह्वृचवृन्दारिका ] बहूवृची चासौ वृन्दारिका च । अनेन सर्वत्र पुंवत् ।
[ वातण्ड्यवृन्दारिका ] वतण्ड । वतण्डस्याऽपत्यं वृद्धं आङ्गिरसः । 'वतण्डात्' (६।१।४५) यञ्प्र० य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । यञो डायन् च वा' (२।४।६७) ङी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । स्त्रियां लुप्' (६।१।४६) यञ्लुप् । वतण्डी चासौ वृन्दारिका च । अनेन पुंवति सः पुनरेव यञ् आगतस्ततो वृद्धिः ।
३९
[गार्ग्यवृन्दारिका] गर्ग । गर्गस्याऽपत्यम् । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र० य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः । ‘यञो डायन् च वा' (२।४१६७ ) ङी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२।४।८६ ) अलोपः । ' व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलोपः । गार्गी चासौ वृन्दारिका च । अनेन पुंवति सः पुनरेव यञ् आगतस्ततो वृद्धिः ।
[कापोतपाक्यवृन्दारिका] कपोतपाक । कपोतपाक एव । ' व्रातादस्त्रियाम्' (७।३:६१ ) ञ्यप्र०य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ, स्त्री चेत् क (का) पोतपाका चासौ वृन्दारिका च । अनेन पुंवति यञ् (?) ञ्य आगतस्ततो वृद्धिः ।
[कौञ्जायन्यवृन्दारिका] कुञ्जस्याऽपत्यं स्त्री । 'स्त्रीबहुष्वायनञ्' (६।१।४८) आयनञ्प्र० आयन । 'वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । ' जातेरयान्त - नित्यस्त्री-शूद्रात् ' (२।४।५४) डी । कौञ्जायनी चासौ वृन्दारिका च । अनेन पुंवद्भावे कृते 'कुञ्जायन्यः ' ( ६ । १ । ४७ ) जायन्यप्र० आयन्य । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः औ ।
[अङ्गवृन्दारिकाः ] अङ्ग । अङ्गस्याऽपत्यानि । पुरु-मगध कलिङ्ग०' (६।१ ।११६) अण्प्र० । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) अण्लुप् । ‘स्वाङ्गादेरकृत-मित-जात - प्रतिपन्नाद् बहुव्रीहेः ' (२।४।४६ ) ङी । आङ्गयश्च ता वृन्दारिकाश्च, अनेन पुंवत् ।
[गर्गवृन्दारिकाः] गर्ग । गर्गस्यापत्यम् । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२ ) यञ्प्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । यञो डायन् च वा' (२।४।६७ ) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलोपः - गार्गी । गार्ग्यश्च ता वृन्दारिकाश्च ।
[ऐडविडवृन्दारिका ] इडविड् । इडविडोऽपत्यम् । 'राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपात् राजाऽपत्ये द्रिरञ्' (६।१।११४) अञ्प्र० । द्रेरञणोऽप्राच्य-भर्गादेः' (६।१।१२३) अञ्लुप् । इडविट् चासौ वृन्दारिका च । अनेन पुंवति पुनः अञ् आगते वृद्धिः ।
[ पार्थवृन्दारिका ] पृथ् । पृथोऽपत्यम् । 'राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपात् राजाऽपत्ये द्रिरञ्' (६।१।११४) अञ्प्र० । 'द्रेरञणोऽप्राच्य-भर्गादेः' (६।१।१२३) अञ्लुप् । पृथ् चासौ वृन्दारिका च । अनेन पुंवति पुनः अञ् आगते वृद्धिः ।
[दारदवृन्दारिका] दरद् । दरदोऽपत्यम् । 'पुरु-मगध- कलिङ्ग ० ' ( ६ | १|११६) अणूप्र० । 'देरञणोऽप्राच्य - भर्गादेः' (६।१।१२३) अण्लुप् । दरच्चासौ वृन्दारिका च । अनेन पुंवति पुनः अण् आगते वृद्धिः ।
[औशिजवृन्दारिका] उसि(शि)ज् । उसि (शि)जोऽपत्यम् । 'पुरु-मगध-कलिङ्ग०' (६।१ ।११६) अण्प्र० । 'प्रेरञणोऽप्राच्यभर्गादेः' (६।१।१२३) अण्लुप् । उसि (शि) ज् (क) चासौ वृन्दारिका च । अनेन पुंवति पुनः अण् आगते वृद्धिः ।
[खट्वावृन्दारिका] खट्वा चासौ वृन्दारिका च ।
[ब्रह्मबन्धूवृन्दारिका] ब्रह्मन् । बन्धु । ब्रह्मा बन्धुरस्याः सा । ' उतोऽप्राणिनश्चाऽयु-रज्ज्वादिभ्य ऊङ्' (२।४।७३) ऊड्ङ्ग्र० → ऊ। ‘समानानां ० ' (१।२1१ ) दीर्घः । 'नाम्नो नोऽनहूनः ' (२।१।९१) नलोपः । ब्रह्मबन्धूः चासौ वृन्दा
च ॥ छ ||

Page #55

४०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दण्ढिका ।
रिति ।।३।२।५८॥ [रिति र इदनुबन्धो यस्याऽसौ रित्, तस्मिन् ।
[पटुजातीया पटु । 'स्वरादुतो गुणादखरोः' (२४४३५) डी । 'इवर्णादे०' (१।२।२१) व० । पट्वी प्रकाराऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर्' (७।२७५) जातीयर्प० → जातीय । अनेन पुंवत् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[पटुदेशीया] ईषदपरिसमाप्ता पट्वी । ‘अतमबादेरीषदसमाप्ते०'. (७।३।११) देश्यप्प० → देश्य । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[मद्रकजातीया] मद्रिका प्रकाराऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर्' (७।२७५) जातीयर्प० → जातीय । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[मद्रकदेशीया] ईषदपरिसमाप्ता मद्रिका । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) देशीयरप्र० → देशीय । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । अनेन पुंवत् ।
[पाचकजातीया] पाचिका प्रकाराऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर्' (७।२।७५) जातीयप्र० → जातीय । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[पाचकदेशीया] ईषदपरिसमाप्ता पाचिका । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) देशीयरप्र० → देशीय । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[पञ्चमजातीया] पञ्चमी । पञ्चमी प्रकाराऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर' (७।२।७५) जातीय० → जातीय । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[षष्ठदेशीया] षट(ष्) । षण्णां पूरणी = षष्ठी । 'षट्-कति-कतिपयात् थट्' (७।१।१६२) थटप्र० → थ । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) थ० →ठ । 'अणजेयेकण' (२।४।२०) डी । ईषदपरिसमाप्ता षष्ठी । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते० (७।३।११) देशीयरप० → देशीय । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० → आ ।
[दत्तजातीया] 'डुदांगक दाने' (११३८) दा । देयादेनाम् । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५1१७१) क्तप्र० →त । 'दत्'
१०) दा० → दत्० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० ते आ । दत्ता प्रकाराऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर' (७।२।७५) जातीय० ।
[गुप्तदेशीया] 'गुपौ रक्षणे' (३३२) गुप् । गोपाय्यादेनाम् । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५1१७१) क्तप्र० →त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । ईषदपरिसमाप्ता गुप्ता । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) देशीयप्र० → देशीय ।
[माथुरजातीया] मथुरा । मथुरायां भवा । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) डी । माथुरी प्रकाराऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर' (७।२७५) जातीयप० ।
[सौघ्नदेशीया] स्रुघ्नदेशेषु भवा । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) डी । ईषदपरिसमाप्ता स्रौनी । 'अतमवादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) देशीयरप्र० → देशीय । 'आत्': (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[दीर्घकेशजातीया दीर्घाः केशा यस्यां(याः) सा । 'भाज-गोण-नाग०' (२।४।३०) डी । दीर्घकेशी प्रकाराऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर' (७।२७५) जातीयप० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
Jain Education Intemational

Page #56

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
४१
[चन्द्रमुखदेशीया] चन्द्रवन्मुखं यस्याः सा । 'नख-मुखादनाम्नि' (२।४।४०) डी । ईषदपरिसमाप्ता चन्द्रमुखी । 'अतमबादे०' (७।३।११ देशीयप्र० → देशीय । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
कठजातीया कठ । कठेन प्रोक्तं वेत्त्यधीते वा । 'तद्वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अणप्र० (?) ('तेन प्रोक्ते' (६३।१८१) अणप्र०) । 'प्रोक्तात्' (६।२।१२९) अण्लुप् । 'जातेरयान्त-नित्यस्त्री-शूद्रात्' (२।४।५४) ङी । कठी प्रकाराऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर' (७।२।७५) जातीयर्प० → जातीय । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[बहवृचदेशीया बहुवृची । ईषदपरिसमाप्ता बहवृची । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) देशीयरप० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[वातण्ड्यजातीया वतण्डी । वतण्डी प्रकाराऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर' (७।२७५) जातीयप० । अनेन पुंवति पुनरेव यञि आगते वृद्धिः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
गार्ग्यदेशीया गार्गी । ईषदपरिसमाप्ता गार्गी । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) देशीयरप० । अनेन पुंवत् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
कापोतपाक्यजातीया] कपोत । 'डुपचीं पाके' (८९२) पच् । कपोतं पचतीति । 'कर्मणोऽण' (५।१७२) अणप्र० → अ । 'न्यङ्कद्ग-मेघाऽऽदयः' (४।१।११२) निपातः । कपोतपाक एव = क(का)पोतपाक्यः । 'वातादस्त्रियाम्' (७।३।६१) ज्यप्र०, स्त्री चेत् क(का)पोतपाका प्रकाराऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर' (७।२७५) जातीयप० । अनेन पुंवति पुनरेव ज्ये आगते वृद्धिः ।
[कौञ्जायन्यदेशीया कौआयनी । ईषदपरिसमाप्ता को(कौ)आयनी । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) देशीयरर्प० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । अनेन पुंवति 'कुञ्जादेयिन्यः' (६।१।४७) आयन्यप्र० → आयन्य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ।
[अनजातीया] अ(आ)ङ्गी । आङ्गी प्रकाराऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर्' (७।२।७५) जातीयप० ।
[गर्गदेशीया] गार्गी । ईषदपरिसमाप्ता गार्गी । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) देशीयरप० । अनेन पुंवति 'याजोऽश्यापर्णान्तगोपवनादेः' (६।१।१२६) यलुप् ।
[ऐडविडजातीया] इडविट(ड्) । इडविड् प्रकाराऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर्' (७।२७५) जातीय० ।
[पार्थदेशीया] पृथ् । ईषदपरिसमाप्ता पृथ् । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) देशीयर्प० → देशीय । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[दारदजातीया] दरद् प्रकाराऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर्' (७।२।७५) जातीयप्र० → जातीय । ‘आत्' (२।४।१८)। आप्प्र० → आ ।
[औशिजदेशीया] उसि(शि)ज् । ईषदपरिसमाप्ता उसि(शि)ज्(क्) । ‘अतमवादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) देशीयर्प० → देशीय । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[कुटीजातीया] कुट । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः' (२।४।१९) डीप्र० । कुटी प्रकाराऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर' (७।२।७५) जातीयप० → जातीय ।
[दुणीदेशीया] द्रुण । 'जातेरयान्त०' (२।४।५४) डी । ईषदपरिसमाप्ता द्रुणी । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११)
Jain Education Intemational

Page #57

४२
देशीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०
आ ।
[करभोरुजातीया ] करभ । ऊरू । करभस्येव ऊरू यस्याः सा । 'उपमान सहित संहित-सह- शफ-वाम-लक्ष्मणाद्यूरोः ' (२।४।७५) ऊप्र० ऊ । करभोरूः प्रकाराऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर्' (७।२।७५) जातीयप्र० ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[ मद्रबाहूदेशीया ] मद्रे बाहू यस्याः सा । 'बाह्वन्त कद्रु-कमण्डलोर्नाम्नि' (२।४।७४) ऊड्प्र० मद्रबाहू: । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) देशीयप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० त्व - ते - गुणः ||३|२।५९॥
ऊ । ईषदपरिसमाप्ता आ ॥ छ ॥
[त्वते] त्वश्च तश्च तस्मिन् ।
[पटुत्वम्, पटुता ] पट्ट्टी । पट्ट्ट्याः भावः । भावे त्व- तल्' (७।१।५५) त्व-तप्र० त । 'आत्' (२।४।१८) आ । अनेन पुंवत् ।
आप्प्र०
[ एतत्वम्, एतता] एत । 'श्येतैत- हरित-भरत-रोहिताद् वर्णात् तो नश्च' (२।४।३६) डी 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्व- तल्प ० त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । अनेन पुंवत् ।

[श्येतत्वम्, श्येतता] श्येत । 'श्येतैत- हरित०' (२।४।३६) डी-तस्य न० । श्येन्या भावः । 'भावे त्व- तल्' (७19144) त्व-तल्प्र० → त । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । अनेन पुंवत् ।
[पट्वीरूप्यम् ] पट्ट्या आगतम् । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य मयटी वा' (६।३।१५६) रूप्यप्र० । सि-अम् । [पट्वीमयम्] पट्ट्ट्या आगतम् । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य - मयटी वा' (६।३।१५६) मयट्प्र०
मय । सि-अम् ।
[कठीत्वम्, कठीता] कठ्या भावः ।
[ दत्तात्वम्, दत्ताता ] दत्ताया भावः ।
तस्य न० । एन्याः भावः ।
[कर्त्रीत्वम्, कर्त्रीता ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । करोतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डी ' (२।४।१) ङी । कर्त्या भावः । भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्व-तल्प्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ ।
[ पाचकत्वम्, पाचकता ] पाचिकायाः भावः ।
[ मद्रकत्वम्, मद्रकता ] मद्रिकायाः भावः ।

[आनुकूलिकत्वम्, आनुकूलिकता ] अनुकूल । अनुकूलं वर्त्तते । 'तं प्रत्यनोर्लोमेप-कूलात्' (६।४।२८) इकण्प्र० इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः आ । 'अणञेयेकण्- नञ्- स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) डी । आनुकूलिक्या भावः । [आक्षिकत्वम्, आक्षिकता ] अक्ष । अक्षैरिन्द्रियैश्चरति । ' चरति' (६|४|११ ) इकण्प्र० इक । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अणञेयेकण्० ' (२।४।२० ) ङी । आक्षिक्याः भावः ।
[द्वितीयत्वम्, द्वितीयता ] द्वितीयायाः भावः ।
[ पञ्चमत्वम्, पञ्चमता ] पञ्चम्याः भावः । [माथुरत्वम्, माथुरता ] माथुर्याः भावः ।

Page #58

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
४३
[सौघ्नत्वम्, स्रौघ्नता] स्रौघ्याः भावः ।
[चन्द्रमुखत्वम्, चन्द्रमुखता] चन्द्रमुख्याः भावः ।
→ त । 'आत्' (२।४।१८)
[सुकेशत्वम, सुकेशता] सुकेश्याः भावः । 'भावे त्व-तल' (७।११५५) त्व-तलप्र० आप्प्र० → आ ।
"सैन्याः श्रियामनुपभोगनिरर्थकत्व-मिथ्यापवादममृजन वननिम्नगानाम् ।
सस्नुः पयः पपुरनेनिजुरम्बराणि जक्षुर्बिसं धृतविकाशिबिसप्रसूनाः" ||१॥ [शिशुपालवधे - ४ सर्गे]
[सैन्याः] सेना । सेनां समवयति । 'सेनाया वा' (६।४।४८) ण्यप्र० → य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । प्र० जस् । [निरर्थकत्व] निरर्थका आनुभागः । निरर्थकाया भावः । 'भावे त्व-तल' (७।११५५) त्वप्र० ।
तदवितथमवादीर्यन्मम त्वं प्रियेति प्रियजनपरिभुक्तं यद् दुकूलं दधानः । 卐 तदधिवसतिमागाः कामिनां मण्डनश्रीर्वजति हि सफलत्वं वल्लभालोकनेन ॥२॥ [माघे]
[सफलत्वम् सफली । सफल्या भावः । 'भावे त्व-तल्' (७191५५) त्वप्र० । सि-अम् । मतान्तरे पुंवत् ।
[रसवत्या धूमवत्त्वम्] धूम । धूम(मो) विद्यते यस्याः सा । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तो०' (२१११९४) म० → व० । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । धूमवत्या भावः । 'भावे त्व-तल' (७।१।५५) त्वप्र० । मतान्तरे पुंवत् ।
[शालाया दण्डित्वम्] दण्ड । दण्डो विद्यते यस्यां सा । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२१४।१) ङी । दण्डिन्या भावः । 'भावे' त्व-तल' (७।१।५५) त्वप्र० । मतान्तरे पुंवत् ।।छ।।
च्चौ क्वचित् ॥३।२।६०॥ लक्ष्यानुरोधेन शिष्टप्रयोगानुसारेणेत्यर्थः ।
[महद्भूता कन्या महत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । 'भू सतायाम्' (१) भू । भवति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मकपिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । अमहती महतीभूता । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्विः' (७।२।१२६) च्चिप्र० । अनेन पुंवत् ।
[गोमतीभूता] गो । गावो विद्यते(न्ते) यस्याः सा । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२११) मतुप्र० → मत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । अगोमती गोमतीभूता । अत्र न पुंवत् ।
[पट्वीभूता, पटूभूता] पट्वी । अपट्वी पट्वीभूता । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कतृभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । मतान्तरे विकल्पे पुवति । 'ईश्च्वाववर्णस्याऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ऊ (?) ('दीर्घश्च्चि -यङ्' (४।३।१०८) ऊ)।
[मृद्वीकृता, मृदूकृता] मृद्वी । अमृद्वी मृद्वीभूता(कृता) । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । मतान्तरे विकल्पे पुंवति 'ईश्च्चाववर्णस्याऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ऊ (?) ('दीर्घश्च्चि -यङ्' (४।३।१०८) ऊ) छ।।
जश० म० न्यासानुसन्धाने - तदधिवसतिमित्यस्य स्थाने मदधिवसतिमिति पाठः समुचितः ।
Jain Education Intemational

Page #59

४४
सर्वादयोऽस्यादौ || ३ |२|६१ ||
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[सर्वादयः ] सर्व आदिर्येषां ते ।
[अस्यादौ ] सि(:) आदिर्यस्याऽसौ स्यादिः, न स्यादिरस्यादिस्तस्मिन् ।
[सर्वस्त्रियः] सर्व । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ, स्त्री । सर्वासां स्त्रियः ।
[भवत्पुत्रः ] भवत्याः पुत्रः ।
[एकक्षीरम्] एक । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । एकस्याः क्षीरम् ।
[ एकरूप्यम् ] एकस्या आगतम् । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य मयटी वा' (६।३।१५६) रूप्यप्र० । अनेन पुंवत् । [एकमयम्] एकस्या आगतम् । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य - मयटी वा' (६।३।१५६) मयट्प्र० मय । अनेन पुंवत् । अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'आत्' ए० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । तया प्रकृत्या । । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) ६० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे'
[तथा] तद् । तृतीया टा । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० (२।४।१८) आप्प्र ० आ । 'टौस्येत्' (१।४।१९) आ० 'प्रकारे था' (७।२।१०२) थाप्र० । 'ऐकार्थ्ये' ( ३।२।८) टालोपः (२।१।११३) अलोपः ।
[यथा] यद् । तृतीया टा । 'आ द्वेरः ' (२।१।४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । 'टौस्येत्' (१।४।१९) आ० ए० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । यया प्रकृत्या । 'प्रकारे था' (७।२।१०२) थाप्र० । 'ऐकार्थ्ये' ( ३।२।८) टालोपः । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ तदा] तद् । सप्तमी ङि इ । 'आ द्वेरः ' (२।१।४१) ५० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ‘आत्’ (२।४।१८) आप्प्र० आ । 'आपोडितां यै-यास्-यास्-याम्' (१।४।१७) डि० याम् । ‘सर्वादेर्डस्पूर्वाः’ (१।४।१८) डस्याम् → अस्याम् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलोपः । तस्यां वेलायाम् । 'किम्-यत्-तत्-सर्वेका-ऽन्यात् काले दा' (७।२।९५) दाप्र० । 'ऐकार्थ्य' ( ३।२।८) डिलोपः ।
[यदा] यद् । सप्तमी ङि इ । 'आ द्वेरः' (२1१।४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । 'आपो डितां यै-यास्-यास्याम्' (१।४।१७) ङि० याम् । 'सर्वादेर्डस्पूर्वाः ' (१।४।१८) डस्याम् → अस्याम् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलोपः । यस्यां वेलायाम् । 'किम्-यत्-तत्०' (७।२।९५ ) दाप्र० । 'ऐकार्थ्य' (३ ।२।८) ङिलोपः ।

[कदा] किम् । सप्तमी ङि → इ । 'किमः कस्तसादौ च ' (२।१।४०) किम्० क० । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० → आ । ‘आपो डितां यै० ' (१।४।१७ ) याम् । 'सर्वादिर्डस्पूर्वाः ' (१।४।१८ ) डस्याम् → अस्याम् । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः’ (२।१।११४) आलोपः । कस्यां वेलायाम् । 'किम्-यत्-तत्०' (७।२।९५) दाप्र० । 'ऐकार्थ्ये' (३१२१८) डिलोपः ।
[सर्वदा] सर्व ! 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । सप्तमी ङि इ । ' आपो डितां ये० ' (१।४।१७) याम् । ‘सर्वादेर्डस्पूर्वाः’ (१।४।१८) डस्याम् अस्याम् । डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलोपः । सर्वस्यां वेलायाम् । ‘किम्यत्-तत्०' (७।२।९५) दाप्र० । ऐकार्थ्ये ( ३।२।८) डिलोपः ।

Page #60

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[अन्यदा] अन्य । ‘आत्’ (२।४।१८) आप्प्र० आ । सप्तमी ङि इ । 'आपो डितां यै- यास् ० ' (१-१४. १७) याम् । ‘सर्वादेर्डस्पूर्वाः’ (१।४।१८) डस्याम् अस्याम् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलोपः । अन्यस्यां वेलायाम् । ‘किम्-यत्-तत्-सर्वैका०' (७।२।९५) दाप्र० । 'ऐकार्थ्ये ( ३।२।८) डिलोपः ।
[तर्हि ] तस्यामनद्यतनायां वेलायाम् । 'अनद्यतने र्हिः' (७।२।१०१ ) र्हिप्र० । 'ऐका' ( ३।२।८) ङिलोपः । [र्हि ] यस्यामनद्यतनायां वेलायाम् । 'अनद्यतने हि:' ( ७।२।१०१ ) र्हिप्र० । 'ऐकार्थ्य' ( ३।२।८) डिलोपः । [कर्हि] कस्यामनद्यतनायां वेलायाम् । 'अनद्यतने र्हिः' (७।२।१०१) हिप्र० । 'ऐकार्थ्य' ( ३।२।८) डिलोपः । अनेन पुंवति ततस्तथैव ।
[सर्वकाम्यति] सर्वा । सर्वामिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) काम्यप्र० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् ।
[भवत्काम्यति] भवती । भवतीमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) काम्यप्र० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ।
[ एककाम्यति] एका । एकामिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) काम्यप्र० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ।
[सर्वप्रियः] सर्वा प्रियाऽस्य सः । अनेन पुंवत् । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[ सर्वमनोज्ञः ] सर्वा मनोज्ञाऽस्य सः । अनेन पुंवत् । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[सर्वकभार्यः] कुत्सिता सर्वा । 'कुत्सिता - ऽल्पा - ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । ‘अस्याऽयत्०’ (२।४।१११ ) इ । सर्विका भार्या यस्य सः । अनेन पुंवत् । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६ ) ह्रस्वः ।
[विश्वकभार्यः ] कुत्सिता विश्वा । ' कुत्सिता - ऽल्पा - ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । ‘अस्याऽयत्०’ (२।४।१११ ) इ । विश्विका भार्या यस्य सः । अनेन पुंवत् । ' गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[ कन्यापुरम् ] कन्यायाः पुरम् ।
[कुमारीनिवासः ] कुमार्या निवासः ।
४५
[उत्तरपूर्वस्यै] उत्तरा च पूर्वा च । अनेन पुंवत् । तस्यै, 'आपो डितां० ' (१।४।१७) यै । 'सर्वादेर्डस्पूर्वाः' (१।४।१८) पूर्वा० यै । 'डित्यन्त्य० ' (२।१।११४) आलोपः ।
Jain Education Intemational
[दक्षिणोत्तरपूर्वाणाम्] दक्षिणा च उत्तरा च पूर्वा च = दक्षिणोत्तरपूर्वाः तेषाम् । अनेन पुंवत् । 'न सर्वादिः ' (१।४।१२ ) द्वन्द्वसमासे सर्वादित्वाऽभावः ॥ छ ||
[ मृगक्षीरादिषु ] मृगक्षीर आदियेषां ते
मृगक्षीरादिषु वा ।। ३ । २।६२।।
मृगक्षीरादयस्तेषु ।
=
[मृगक्षीरम्, मृगीक्षीरम् ] मृग्याः क्षीरम्
।
[ मृगपदम्, मृगीपदम् ] मृग्याः पदम् ।

Page #61

४.६
[ मृगशावः, मृगीशावः ] मृग्याः शावः ।
[कुक्कुटाण्डम्, कुक्कुट्यण्डम् ] कुक्कुट । 'जातेरयान्त-नित्यस्त्री-शूद्रात्' (२।४।५४ ) ङी । कुक्कुट्या अण्डम् ।
[ मयूराण्डम्, मयूर्यण्डम् ] मयूर्या अण्डम् ।
[ काकाण्डम्, काक्यण्डम् ] काक्या अण्डम् |
[ काकशावः, काकीशावः ] काक्या: शावः ॥ छ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
ऋदुदित्-तर-तम-रूप-कल्प-बुव-चेलट्- गोत्र-मत-हते वा ह्रस्वश्च ||३|२|६३ ||
[ऋदुदित्] ऋच्च उच्च = ऋदुतौ, ऋदुतावितावनुबन्धौ यस्याऽसौ ऋदुदित् ।
[तरतमरूपकल्पबुवचेलट्गोत्रमतहते] तरश्च तमश्च रूपश्च कल्पश्च ब्रुवश्च चेलट् च गोत्रं च मतश्च हतश्च = तरतमरूपकल्पबुवचेलट्गोत्रमतहतम्, तस्मिन् ।
[पचन्तितरा, पचत्तरा, पचन्तीतरा ] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पचतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'श्य- शवः' (२।१।११६) अन्त्० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ‘अधातूदृदितः ' (२।४।२ ) ङी । द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टा पचन्ती । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र०
→ तर । ‘आत्’ (२।४।१८) आप्प्र ० आ । अनेन ह्रस्वः - विकल्पे पुंवत् ।
'शंसू स्तुतौ च' (५५०) शंस्, प्रपूर्व० । प्रशस्यत इति । कृ-वृषि- मृजि-शंसि
य । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । इदं प्रशस्यं ( २ ),
[ श्रेयसितरा श्रेयस्तरा, श्रेयसीतरा] गुहि-दुहि-जपो वा' (५।१।४२) क्यप्प्र० इदमनयोर्मध्येऽतिशयेन प्रशस्यं श्रेयः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० ईयस् । 'प्रशस्यस्य श्रः' (७|४|३४) श्रः । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए । 'अधातूदृदितः ' (२।४।२) डी । द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टा श्रेयसी । 'द्वयोर्विभज्ये० '
( ७।३।६) तरप्प्र० तर । 'आत्' (२१४११८) आप्प्र ० आ । अनेन ।
=
[विदुषितरा, विद्वत्तरा, विदुषीतरा ] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विदू । वेत्तीति । 'वा वेत्तेः क्वसुः' (५।२।२२) क्वसुप्र० → वस् । ‘अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । 'क्वसुष्मतौ च ' (२।१।१०५) वस्० उष्० । इयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टा विदुषी । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र०
तर । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० आ । अनेन ह्रस्वः पुंवत् । 'संस्द०, न तु 'सो रुः' (२।१।७२ ) स०र०, अस्य तद्वाधकत्वात् ।
ध्वंस्-क्वस्सनडुहो दः' (२।१।६८) स०
[पचन्तितमा, पचत्तमा, पचन्तीतमा ] प्रकृष्टा पचन्ती । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम । 'आत्’ (२।४।१८) आपप्र० आ । अनेन ह्रस्वः पुंवत् ।
[ श्रेयसितमा, श्रेयस्तमा, श्रेयसीतमा ] प्रकृष्टा श्रेयसी । 'प्रकृष्टे तमपू' (७।३।५) तमप्प्र० तम । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । अनेन ह्रस्वः - पुंवत् ।

[विदुषितमा, विद्वत्तमा विदुषीतमा ] प्रकृष्टा विदुषी । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० (२।४।१८) आप्प्र ० आ । अनेन ह्रस्वः पुंवत् । 'संस्-ध्वंस्- क्वस्सनडुहो द: ' (२।१।६८ ) स० प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) द० त० ।
[पचन्तिरूपा, पचद्रूपा, पचन्तीरूपा] प्रशस्ता पचन्ती । ' त्यादेश्च प्रशस्ते रूपपू' (७|३|१०) रूपपप्र० → रूप । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । अनेन ह्रस्वः - पुंवत् ।

तम । 'आत्'
द० । 'अघोषे

Page #62

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
४७
[श्रेयसिरूपा, श्रेयोरूपा, श्रेयसीरूपा] प्रशस्ता श्रेयसी । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प्र० →.रूप । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । अनेन ह्रस्वः - पुंवत् ।
[विदुषिरूपा, विद्वद्रूपा, विदुषीरूपा] प्रशस्ता विदुषी । ‘त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प्र० → रूप । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । अनेन ह्रस्वः - पुंवत् ।
[पचन्तिकल्पा, पचत्कल्पा, पचन्तीकल्पा] ईषदपरिसमाप्ता पचन्ती । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्०' (७।३।११) कल्पप्प० → कल्प । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[विदुषिकल्पा, विद्वत्कल्पा, विदुषीकल्पा] ईषदपरिसमाप्ता विदुषी । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) कल्पप्प्र० → कल्प । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[पचन्तिबुवा, पचब्रुवा, पचन्तीबुवा] 'बूंग व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । ब्रवीतीति । 'बुवः' (५।११५१) इत्यनेन अच्प्रत्ययान्तो निपात्यते । पचन्ती चासौ बुवा च ।
[श्रेयसिबुवा, श्रेयोबुवा, श्रेयसीबुवा] श्रेयसी चासौ बुवा च । [विदुषिबुवा, विद्वब्रुवा, विदुषीबुवा] विदुषी चासौ बुवा च । [पचन्तिचेली, पचच्चेली, पचन्तीचेली चेल । 'अणजेयेकण-नञ्-स्न-टिताम्' (२।४।२०) डी । पचन्ती चासौ चेली
[श्रेयसिचेली, श्रेयश्चेली, श्रेयसीचेली] श्रेयसी चासौ चेली च ।
[विदुषिचेली, विद्वच्चेली, विदुषीचेली] विदुषी चासौ चेली च ।
[पचन्तिगोत्रा, पचद्गोत्रा, पचन्तीगोत्रा] पचन्ती चासौ गोत्रा च ।
[श्रेयसिगोत्रा, श्रेयोगोत्रा, श्रेयसीगोत्रा] श्रेयसी चासौ गोत्रा च ।
[विदुषिगोत्रा, विद्वद्गोत्रा, विदुषीगोत्रा] विदुषी चासौ गोत्रा च ।
[पचन्तिमता, पचन्मता, पचन्तीमता] बुधिं (१२६२) - 'मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । मन्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनि-वनति-तनादेधुटि क्डिति' (४२१५५) नलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० → आ । पचन्ती चासौ मता च ।
[श्रेयसिमता, श्रेयोमता, श्रेयसीमता] श्रेयसी चासौ मता च ।
[विदुषिमता, विद्वन्मता, विदुषीमता] विदुषी चासौ मता च ।
[पचन्तिहता, पचद्धता, पचन्तीहता] 'हनं हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । हन्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१११७४) क्तप्र० → त । 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि०' (४।२।५५) नलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । पचन्ती चासौ हता च ।
[श्रेयसिहता, श्रेयोहता, श्रेयसीहता] श्रेयसी चासौ हता च ।
[विदुषिहता, विद्वद्धता, विदुषीहता] विदुषी चासौ हता च । अनेन हूस्वः-पुंवद्वा । हतशब्दस्य पापादित्वेऽपि सूत्रत्वात् बाहुलकाद्वा समासः ।
Jain Education Intemational

Page #63

४८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[सुदतितरा] सु । दन्त । शोभना दन्ता यस्याः सा | 'वयसि दन्तस्य दतृः' (७।३।१५१) दतृ→दत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । इयमनयोर्मध्येऽतिशयेन दती । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप' (७।३।६) तरप्प्र० → तर । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
बुवादयः कुत्साशब्दाः तदा 'निन्द्यं कुत्सनैरपापाद्यैः' (३।१।१००) इति समासः ।
[कुमारितरा] कुमार | 'वयस्यनन्त्ये' (२१४।२१) डी । इयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टा कुमारी । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप' (७।३।६) तरप्प० → तर । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । 'ड्यः' (३।२१६४) ह्रस्वः ।
किशोरितमा] किशोर । 'वयस्यनन्त्ये' (२।४।२१) डी । प्रकृष्टा किशोरी । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० → तम । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ | 'ड्यः' (३।२।६४) ह्रस्वः ।
[पचत्पाशा] पचन्ती । निन्द्या पचन्ती । 'निन्द्ये पाशप्' (७।३।४) पाशप्प० → पाश । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते' (३२।५०) पुंवत् ।
[विद्ववृन्दारिका] विदुषी चासौ वृन्दारिका च । 'परतः स्त्री पुम्वत्' (३।२।४९) पुंवत् ।।छ।।
यः ।।३।२।६४॥
[गौरितरा] गौर । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः' (२१४१९) डी । इयमनयोर्मध्येऽतिशयेन गौरी । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप' (७।३।६) तरप्प० → तर । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[गौरितमा] गौर । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः' (२।४।१९) ङी । प्रकृष्टा गौरी । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० → तम । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
नर्तकिरूपा] 'नृतैच् नर्तने' (११५२) नृत् । नृत्यत इत्येवंशिल्पिनी । 'नृत्-खन्-रञ्जः शिल्पिन्यकट्' (५।१।६५) अकटप्र० → अक । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) डी । प्रशस्ता नर्तकी । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प्र० → रूप । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[कुमारिकल्पा] कुमार । 'वयस्यनन्त्ये' (२।४।२१) डी । ईषदपरिसमाप्ता कुमारी । 'अतमवादेरीषदसमाप्ते कल्पप्०' (७।३।११) कल्पप्प० → कल्प । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[ब्राह्मणिबुवा] ब्राह्मण । 'जातेरयान्त-नित्यस्त्री-शूद्रात्' (२१४५४) डी । ब्राह्मणी चासौ बुवा च ।
[गार्गिमता] गर्ग । गर्गस्य अपत्यं वृद्धं स्त्री । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'यो डायन् च वा' (२।४।६७) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलोपः । गार्गी चासौ मता च ।
[गौरिहता] गौरी चासौ हता च ।।
[मद्रिकातरा] इयमनयोर्मध्येऽतिशयेन मद्रिका । 'द्वयोर्विंभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र० → तर । 'आत्' (२१४।१८) आप्प० → आ ।
[कारिकातमा] प्रकृष्टा कारिका । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० → तम । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० →
आ
।
Jain Education Intemational

Page #64

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
४९
[दत्तारूपा] प्रशस्ता दत्ता । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प० → रूप । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
सेनानीरूपा सेना । 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२१३।९७) नी । सेनां नयतीति क्विप । 'अप्रयोगीत्' (919३७) विप्लोपः । प्रशस्ता सेनानीः । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प० → रूप । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
ग्रामणीकल्पा] ग्राम ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । ग्रामं नयतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'ग्रामाऽग्रान्नियः' (२०३७१) न० → ण० । ईषदपरिसमाप्ता ग्रामणीः । 'अतमवादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) कल्पप्प० → कल्प | ‘आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[बदरीतरा] बदर । ‘गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः' (२।४।१९) डी । इयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टा बदरी । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प० → तर । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[आमलकीतरा] आमलक । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः' (२१४।१९) डी । इयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टा आमलकी । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प० → तर । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।।छ।।
भोगवद-गौरिमतो म्नि ।।३।२।६५।। [भोगवद्गौरिमतोः] ॥ भोगवच्च गौरिमच्च = भोगवद्गौरिमतौ, तयोः = भोगवद्गौरिमतोः । षष्ठी ओस् ।
[भोगवतितरा] भोग । भोगा विद्यन्ते यस्यां सा । 'नद्यां मतुः' (६।२७२) मतुप्र० → मत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । 'नाम्नि' (२।१।९५) मस्य वत्वम् । इयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टा भोगवती । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप' (७।३।६) तरपप्र० → तर । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[गौरिमतितमा] गोर । गोरस्याऽपत्यं = गौरिः । 'अत इञ' (६।१।३१) इञ्प्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'नुर्जातेः' (२।४।७२) डी । प्रकृष्टा गौरवती(?) (गौरिमती) । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० → तम । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।।
[भोगवतिरूपा] प्रशस्ता भोगवती । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प्र० → रूप ।
[गौरिमतिकल्पा] ईषदपरिसमाप्ता गौरिमती । 'अतमवादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) कल्पप्र० → कल्प । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ सर्वत्र ।
[भोगवतिबुवा] भोगवती चासौ बुवा च । [गौरिमतिचेली] गौरिमती चासौ चेली च । [भोगवतिगोत्रा] भोगवती चासौ गोत्रा च । [गौरिमतिमता] गौरिमती चासौ मता च । [भोगवतिहता] भोगवती चासौ हता च । [गौरिमतिहता] गौरिमती चासौ हता च । अनेन इस्वः ।
[भोगवतितरा, भोगवत्तरा, भोगवतीतरा] इयमनयोर्मध्ये [प्रकृष्टा] भोगवती । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) P. भोगवांश्च गौरिमांश्च ।
Jain Education Intemational

www.jainelibrary.

Page #65

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
तरप्प्र० → तर । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । ऋदुदित्-तर-तम-रूप०' ( ३।२।६३) ह्रस्वः - पुंवद्भावश्च ।
[गौरिमतितरा, गौरिमत्तरा, गौरिमतीतरा ] इयमनयोर्मध्ये [ प्रकृष्टा ] गौरिमती । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७|३|६ ) तरपुप्र० → तर । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । ऋदुदित्-तर-तम-रूप०' (३।२।६३) ह्रस्वः पुंवद्भावश्च ||छ। नवैकस्वराणाम् ||३|२|६६ ।।
५०
[ एकस्वराणाम् ] एकः स्वरो येषां ते = एकस्वरास्तेषाम् ।
[स्त्रितरा, स्त्रीतरा ] स्त्री । इयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टा स्त्री । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र० तर । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । अनेन वा ह्रस्वः ।
[ज्ञितमा, ज्ञीतमा ] ज्ञस्य भार्या
'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र०
=
ज्ञी । 'धवाद् योगादपालकान्तात् ' (२।४।५९ ) ङी । बहूनां मध्ये प्रकृष्टा ज्ञी । तम । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ ।
[इरूपा, ईरूपा] अ । अस्याऽपत्यं = इ-कामः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । ' इञ इतः ' (२।४।७१ ) डी । प्रशस्ता ई | 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपम् (७|३|१०) रूपपप्र०
रूप ।
[किकल्पा, कीकल्पा] क । कस्य भार्या । 'धवाद् योगादपालकान्तात्' (२|४|५९ ) ङी । ईषदपरिसमाप्ता की । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्० (७।३।११) कल्पपुप्र०कल्प | 'आत्' (२।४।१८) आपूप्र० → आ ।
[शिबुवा, ज्ञीबुवा ] ज्ञी चासौ बुवा च ।
[ इचेली, ईचेली] ई चासौ चेली च ।
[ किगोत्रा, कीगोत्रा ] की चासौ गोत्रा च ।
[स्त्रिमता, स्त्रीमता ] स्त्री चासौ मता च ।
[स्त्रिता, स्त्रीहता ] स्त्री चासौ हता च । अनेन वा ह्रस्वः ।
[कुटीतरा ] कुट । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डी : ' (२।४।१९ ) ङी । द्वयोर्मध्ये [ प्रकृष्टा ] कुटी । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' ( ७।३।६) तरपुप्र० → तर ।
[दुणीतमा ] द्रो (दु) ण | 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः ' (२।४।१९ ) ङी । प्रकृष्टा द्रो ( द्रु)णी । 'प्रकृष्टे तमप्' (७|३|५) तमप्प्र० तम । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ ।
[आमलकीतरा ] द्वयोर्मध्ये [ प्रकृष्टा] आमलकी । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरपुप्र० → तर । 'आत्’ (२।४।१८) आप्प्र ० आ ।
[ बदरीतमा ] प्रकृष्टा बदरी । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । [कुवलीरूपा] प्रशस्ता कुवली । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प्र० रूप। 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०
Jain Education Intemational
→ आ ।
[ श्रीतरा ] इयमनयोर्मध्ये [ प्रकृष्टा ] श्रीः । द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र० तर । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ ।

Page #66

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
[हीतमा] 'ह्रींक लज्जायाम्' (११३३) ही । हीयत इति । 'भ्यादिभ्यो वा' (५।३।११५) क्विप्र० । 'अप्रयोगीत' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रकृष्टा हीः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प० → तम । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० →
आ ।
धीरूपा] प्रशस्ता धीः । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प० → रूप । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ ।
→
[आमलकितरा] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टा आमलकी । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र० → तर । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । मतान्तरे ह्रस्वः ।
[बदरितमा] प्रकृष्टा बदरी । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० → तम । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । मतान्तरे ह्रस्वः ।
[कुवलिरूपा] प्रशस्ता कुवली । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प० → रूप । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ | मतान्तरे ह्रस्वः ।
[लक्ष्मिकल्पा] ईषदपरिसमाप्ता लक्ष्मीः । ‘अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) कल्पप्प० → कल्प । 'आत्' (२।४।१८) आपूप्र० → आ । मतान्तरे हूस्वः ।
तन्त्रितरा] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टा तन्त्रीः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प० → तर । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । मतान्तरे हूस्वः ।।छ।।
ऊङः ||३२|७||
[ऊङः] ऊङ् षष्ठी इस् ।
[बहाबन्धुतरा, बहाबन्धूतरा] ब्रह्मन् । बन्धु । ब्रह्मा बन्धुरस्याः सा । 'उतोऽप्राणिनश्चाऽयु-रज्ज्वादिभ्य ऊ (२।४।७३) ऊप० →ऊ। 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टा ब्रह्मबन्धूः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप' (७।३।६) तरप्प० → तर । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[वामोरुतमा, वामोरूतमा वामे ऊरू यस्याः सा । 'उपमान-सहित-संहित-सह-शफ-वाम-लक्ष्मणाधूरोः' (२।४।७५) ऊप्र० → ऊ। 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । प्रकृष्टा वामोरू: । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प० → तम । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[मद्रबाहुरूपा, मद्रबाहूरूपा] मद्रे प्रधाने बाहू यस्याः सा । ‘बाह्वन्त-कदु-कमण्डलो म्नि' (२।४।७४) ऊड्स० → ऊ। प्रशस्ता मद्रबाहूः । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७३।१०) रूपप्प्र० → रूप ।
[कमण्डलुकल्पा, कमण्डलूकल्पा] कमण्डलु । 'बाह्वन्त-कगु-कमण्डलोर्नाम्नि' (२।४।७४) ऊड्प्र० → ऊ। ईषदपरिसमाप्ता कमण्डलूः । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७।३।११) कल्पप्प० → कल्प । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[कद्रुबुवा, कबुवा] कदु । 'बाहन्त-कदु-कमण्डलो म्नि' (२।४।७४) ऊप्र० → ऊ। कद्रूः चासौ बुवा च ।
[पगुचेली, पङ्कचेली] पङ्गु । नारी-सखी-पशू-श्वश्रू (२१४७६) पगू निपात्यते । पङ्गू(:) चासौ चेली च । [श्वश्रुगोत्रा, श्वश्रूगोत्रा] श्वश्रु । नारी-सखी-पशू-श्वश्रू (२।४७६) श्वश्रू निपात्यते । श्वश्रूः चासौ गोत्रा च ।
Jain Education Intemational

Page #67

श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[कुरुमता, कुरूमता ] कुरु । कुरोरपत्यम् । 'दु-नादि-कुर्वित्-कोशलाऽजादाञ्ज्य:' ( ६।१।११८ ) ञ्यप्र० । 'कुरोर्वा ' (६।१।१२२ ) ञ्यलुप् ।
[भीरुहता, भीरूहता ] भीरू : चासौ हता च ॥ छ।
महतः कर- घास - विशिष्टे डा: ।।३।२।६८ ।। [करघासविशिष्टे] करश्च घासश्च विशिष्टश्च करघासविशिष्टम्, तस्मिन् ।
[ महाकारः, महत्कारः ] कर। कर एव = कारः । 'प्रज्ञादिभ्योऽण्' (७।२।१६५) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० '
( ७ | ४|१) वृद्धिः । महतः कारः ।
५२
[ महाघासः, महद्घासः ] महतो घासः ।
[महाविशिष्टः, महद्विशिष्टः ] महतो विशिष्टः । अनेन डा । ' डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[राजकरः] राज्ञः करः । । छ । ।
=
स्त्रियाम्
||३|२|६९ ॥
[ महाकरः ] महत् । 'अधातूदृदितः ' (२।४।२) डी । महत्याः करः ।
[ महाघासः ] महत्या घासः ।
[ महाविशिष्टः ] महत्या विशिष्टः । अनेन डा आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । । छ ||
जातीयैकार्थेऽच्चेः ||३।२।७० ।।
जातीयैकार्थम्, तस्मिन् ।
Jain Education Intemational
[जातीयैकार्थे] जातीयश्च
[ अच्चे:] न विरच्विस्तस्य ।
[ महाजातीयः ] महान् प्रकारोऽस्य सः । 'प्रकारे जातीयर्' (७।२।७५) जातीयप्र० जातीय । अनेन डाप्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
एकार्थश्च
[ महाजातीया ] महान् प्रकारोऽस्याः सा । 'प्रकारे जातीयर्' (७।२।७५) जातीयप्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र०
P. एकार्थं च ।
[ महावीर : ] महांश्चासौ वीरश्च ।
[महामुनिः ] महांश्चासौ मुनिश्च ।
[ महायशाः ] महत् यशोऽस्य सः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९० ) दीर्घः ।
[महादेवी] महती चासौ देवी च ।
[ महाराज्ञी ] महती चासौ राज्ञी च ।
[ महाकीर्तिः ] महती कीर्त्तिरस्य सः ।

जातीय । अनेन डाप्र० आ ।

Page #68

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[महास्तुतिः] महती स्तुतिरस्य सः । [महाकरः] महांश्चासौ करश्च । [महाघासः] महांश्चासौ घासश्च । [महाविशिष्ट:] महांश्चासौ विशिष्टश्च ।
[महामानी] बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन्, महत्पूर्व० । महान्तमात्मानं मन्यते । ‘मन्याण्णिन्' (५।१।११६) णिन्प्र० → इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्र० सि । ‘इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । अनेन डा | 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[महत्तरः] महत् । म प्रकृष्टो महान् । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प० । [महतीपुत्रः] महत्याः पुत्रः । [महतीपतिः] महत्याः पतिः ।
[महद्भूतश्चन्द्रमाः] अमहान् महान्संपन्नः । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्या०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) विलोपः ।
[महद्भूता कन्या] महत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । +अमहती महतीसंपन्ना । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां०' (७।२।१२६) विप० । ‘च्चौ क्वचित्' (३।२।६०) पुंवत् । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) च्चिलोपः ।।छ।।
न पुंवन्निषेधे ।।३।२७१।।
[न] न प्रथमा सि ।
[पुंवन्निषेधे] पुंवदित्येतस्य निषेधः = पुंवन्निषेधस्तस्मिन् ।
[महतीप्रियः] महती प्रियाऽस्य सः । 'नाप-प्रियादौ' (३।२।५३) इति पुंवन्निषेधः । [महतीमनोज्ञः] महती मनोज्ञाऽस्य सः । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।।छ।।
इच्यस्वरे दीर्घ आच्च ||३२|७२।।
[अस्वरे] न स्वरोऽस्वरस्तस्मिन् ।
[बाहूबाहवि, बाहाबाहवि व्यासजेताम्] बाहु । बाहु । बाहुषु च (२) मिथो गृहीत्वा व्यासक्तम् । ‘इच् युद्धे' (७।३।७४) इच्समासान्तः → इ । अनेन । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । 'षजं सङ्गे' (१७३) षङ्ग् । 'षः सोऽष्ट्यैष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सञ्ज, वि-आड्यूर्व० । हास्तनी आताम् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'आतामाते-आथामाथे आदि:' (४।२।१२१) आत्० → इ० । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१।२।६) ए ।
[केशाकेशि] केशेषु च (२) मिथो गृहीत्वा कृतं युद्धम् । ‘इच् युद्धे' (७।३।७४) इच्समासान्तः → इ । सर्वत्र अनेन दीर्घः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[मुष्टीमुष्टि, मुष्टामुष्टि] मुष्टिभिश्च (२) मिथः प्रहृत्य कृतं युद्धम् । 'इच् युद्धे' (७।३।७४) इच्समासान्तः →
P. ॐ द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टो महान् = महत्तरः । P. + अमहती महतीभूता ।
Jain Education Intemational

Page #69

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । इ । अनेन । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः ।
[यष्टीयष्टि, यष्टायष्टि] यष्टिभिश्च (२) मिथः प्रहृत्य कृतं युद्धम् । ‘इच् युद्धे' (७।३।७४) इच्समासान्तः → इ । अनेन । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः ।
[दण्डादण्डि] दण्डैश्च (२) मिथः प्रहृत्य कृतं युद्धम् । ‘इच् युद्ध' (७।३।७४) इच्समासान्तः → इ । अनेन दीर्घः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[दोर्दोषि] दोस् २ । दोर्भिश्च (२) मिथः प्रहृत्य कृतं युद्धम् । 'इच् युद्धे' (७।३।७४) इच्समासान्तः → इ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[धनुर्धनुषि] धनुस् २ । धनुर्भिश्च (२) मिथः प्रहृत्य कृतं युद्धम् । 'इच् युद्धे' (७।३।७४) इच्समासान्तः →इ। 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[अस्यसि] असिभिश्च (२) मिथः प्रहृत्य कृतं युद्धम् ।
[इष्विषवि] इषुभिश्च (२) मिथः प्रहृत्य कृतं युद्धम् । 'इच् युद्धे' (७।३।७४) इच्समासान्तः →इ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् ।।छ।। ।
हविष्यष्टनः कपाले ।।३।२।७३।। [अष्टनः] अष्टन् षष्ठी डस् ।
[अष्टाकपालं हविः] अष्टन् । कपाल । अष्टसु कपालेषु संस्कृतम् । 'संस्कृते भक्ष्ये' (६।२।१४०) अण्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये य-स्वराऽऽदेर्लुबद्विः' (६।१।२४) अण्लुप् । अनेन दीर्घः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः ।
[अष्टकपालम] अष्टानां कपालानां समाहारः = अष्टकपालम् । सि-अम् । ।
[अष्टपात्रं हविः] अष्टसु पात्रेषु संस्कृतम् । 'संस्कृते भक्ष्ये' (६।२।१४०) अण्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये०' (६।११२४) अण्लुप् ॥छ।।
गवि युक्ते ।।३।२।७४।। [अष्टागवं शकटम्] अष्टन् । गो । अष्टौ गावो युक्ता अस्मिन्निति । ‘गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४७०) अव् । अनेन दीर्घः । अथवा अष्टानां गवां समाहारः = अष्टगवम् । ‘गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । अष्टगवेन युक्तम् । अनेन आ । 'नाम्नो नोऽनहनः' (२।१।९१) नलोपः ।
[अष्टतुरगो रथः] अष्टौ तुरगा ॥ अस्य सः ।
[अष्टगवं ब्राह्मणधनम] अष्टानां गवां समाहारः । ‘गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः → अ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । सि-अम् । ब्राह्मणस्य धनम् ।
[अष्टगुश्चैत्रः] अष्टौ गावो यस्याऽसौ । 'गोश्चान्ते' (२।४।९६) ह्रस्वः ।।छ।।
म मध्यमवृत्तौ - श० म० न्यासानुसन्धाने - अस्मिन् ।
Jain Education Intemational

Page #70

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
नाम्नि ।।३।२७५।। [अष्टापद: कैलाशः] अष्टन् । पद । ॥ अष्टौ पदान्यत्र सः = अष्टापदः । 'नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलोपः । [अष्टापदं सुवर्णम्] अष्टसु लोहेषु पदं(पदेषु) प्रतिष्ठाऽस्य तत् । [अष्टावक्रो मुनिः] अष्टौ वक्राण्यस्याऽसौ । [अष्टाविटपो नाम कश्चित्] अष्टौ विटपा अस्याऽसौ । [अष्टदण्डः(दंष्ट्रः)] अष्टौ दंष्ट्रा अस्याऽसौ । ‘गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः । [अष्टगुणमैश्वर्यम्] अष्टौ गुणा यत्र तत् । उभयत्र दीर्घो न नामाभावात् ।।छ।।
कोटर-मिश्रक-सिध्रक-पुरग-सारिकस्य वणे ।।३।२७६।।
[कोटरमिश्रकसिध्रकपुरगसारिकस्य कोटरश्च मिश्रकश्च सिधकश्च पुरगश्च सारिका च = कोटरमिश्रकसिधकपुरगसारिकम् । 'क्लीबे' (२।४।९६) ह्रस्वः, तस्य ।
[कोटरावणम्] कोटराणां वनम् ।
[मिश्रकावणम्] मिश्रकाणां वनम् । [सिध्रकावणम्] सिधकाणां वनम् ।
[पुरगावणम्] पुर । अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीमृ (३९५) - 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । पुरं गच्छतीति । 'नाम्नो गमः खड्-डौ०' (५।१।१३१) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) अम्लोपः । पुरगाणां वनम् ।
[सारिकावणम्] सारोऽस्त्येषाम् । अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इकप्र० । सारि कायन्तीति वा सारिका वृक्षाः । 'आतो डोऽह्वा-वा-मः' (५।१७६) डप्र० → अ । सारिकाणां वनम् । अनेन आ-णत्वं च ।
[कुबेरवनम्] कुबेरस्य वनम् । [शतधारवनम्] शतधारस्य वनम् । उभयत्र णत्वं न
छ।।
अञ्जनादीनां गिरौ ।।३।२७७॥
[अञ्जनादीनाम्] अञ्जन आदिर्येषां ते = अञ्जनादयः, तेषाम् । [गिरौ] गिरि सप्तमी ङि । 'डिडौ' (१४।२५) डौ० → औ० । [अञ्जनागिरिः] अञ्जनानां गिरिः । ।
[भाञ्जनागिरिः] 'भोप आमर्दने' (१४८६) भञ्ज । भज्यतेऽनेन । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प० → अन । भञ्जने कुशलः । 'कुशले' (६।३।९५) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । भाञ्जनानां गिरिः ।
[किंशुकागिरिः] किंशुमा(का)नां गिरिः ।
P.
अष्टौ पदान्यस्य ।
Jain Education Intemational

Page #71

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
NRNARRRRRRRRNNNNNNNNNNNNNNNNNowwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwe
[किंशुलकागिरिः] किंशुलकानां गिरिः । न्यासकार:. किंशु (?) (शु)लुक इति मन्यते ।
[साल्वागिरिः] साल्वानां गिरिः । [लोहितागिरिः] लोहितानां गिरिः । [कुक्कुटागिरिः] कुक्कुटानां गिरिः । म [खड्नागिरिः] खड्नानां गिरिः । [नलागिरिः] नलानां गिरिः । [पिङ्गलागिरिः] पिङ्गलानां गिरिः । सर्वत्र अनेन दीर्घः-आ । [कृष्णगिरिः] कृष्णस्य गिरिः । [श्वेतगिरिः] श्वेतस्य गिरिः ।छ।।
अनजिरादिबहुस्वर-शरादीनां मतौ ।।३।२७८।।
[अनजिरादिबहुस्वरशरादीनाम्] अजिर आदिर्येषां तेऽजिरादयः । न अजिरादयोऽनजिरादयः । ॐ बहुः स्वरो येषां ते = बहुस्वराः । अनजिरादयश्च ते बहुस्वराश्च = अनजिरादिवहुस्वराः । शर आदिर्येषां ते = शरादयः । अनजिरादिवहुस्वराश्च शरादयश्च = अनजिरादिबहुस्वरशरादयस्तेषाम् ।।
[उदुम्बरावती] उदुम्बराः सन्त्यस्यां सा । उदुम्बराणां निवासः । उदुम्बराणामदूरभवा । उदुम्बरैर्निर्वृत्ता । 'नद्यां मतुः' (६।२७२) मतुप्र० → मत् । 'नाम्नि' (२।१।९५) इति मस्य व० सर्वत्र ।
[मशकावती] मशकाः सन्त्यस्यां सा । मशकानां निवासः । मशकानामदूरभवा । मशकैर्निर्वृत्ता । 'नद्यां मतुः' (६।२७२) मतुप्र० → मत् ।
[वीरणावती] वीरणाः सन्त्यस्यां सा । वीरणानां निवासः । वीरणानामदूरभवा । वीरणैर्निर्वृत्ता । मतुप्र० → मत् । [पुष्करावती] पुष्कर । पुष्करैर्निवृत्ता । पुष्करशब्दाद् मत्वर्थवर्जमतुः मत्वर्थे 'पुष्करादेर्देशे' (७।२७०) इन प्राप्नोति । [अमरावती] अमरः सन्त्यस्याम् । [शरावती] शराः सन्त्यस्यां सा | शराणां निवासः । शरैर्निर्वृत्ता । शराणामदूरभवा । मतुप्र० → मत् । [वंशावती] वंशाः सन्त्यस्याम् । वंशानां निवासः । वंशैर्निर्वृत्ता । वंशानामदूरभवा । मतुप्र० → मत् । [शुचीमती] शुचिरस्त्यस्यां सा । शुचीनां निवासः । शुचीनामदूरभवा । शुचिभिनिर्वृत्ता । मतुप्र० → मत् । [कुशावती] कुशाः सन्त्यस्यां सा । कुशानां निवासः । कुशानामदूरभवा । कुशैर्निर्वृत्ता । मतुप्र० → मत् । [धूमावती] धूमोऽस्त्यस्यां सा । धूमस्य निवासः । धूमानामदूरभवा । धूमेन निवृत्तः । मतुप्र० → मत् ।
ॐ
बृहद्वृत्तौ - खदूनागिरिः । श० म० न्या० - खदूनशब्दोऽप्रसिद्धचरः, क्वचिच्च "खड्न'' इति पाठोऽपीति सूत्रवृत्त्यन्तप्रदर्शितगणपाठेनानुज्ञायते । पाणिनीये खदूनशब्द: खड्नशब्दो वा न पश्यते । बहवः स्वरा येषां ते = बहुस्वराः ।
P.
Jain Education Intemational

Page #72

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ अहीवती ] अहयः सन्त्यस्यां सा । अहीनां निवासः । अहीनामदूरभवा । अहिभिर्निर्वृत्ता । मतुप्र० मत् । [कपीवती ] कपयः सन्त्यस्यां सा । कपीनां निवासः । कपीनामदूरभवा । कपिभिर्निर्वृत्ता ।
[ मुनीवती ] मुनयः सन्त्यस्यां सा । मुनीनां निवासः । मुनीनामदूरभवा । मुनिभिर्निर्वृत्ता । मतुप्र० [मणीवती] मणयः सन्त्यस्यां सा । मणीनां निवासः । मणीनामदूरभवा । मणिभिर्निर्वृत्ता । मतुप्र० 'अधातूदृदितः ' (२।४।२) ङी । 'नाम्नि ' (२।१।९५) म०व० । अनेन दीर्घः ।
[ऋषीवती] ऋषयः सन्त्यस्यां सा । ऋषीणां निवासः । ऋषीणामदूरभवा । ऋषिभिर्निर्वृत्ता । [ मृगावती ] मृगाः सन्त्यस्यां सा । मृगाणां निवासः । मृगाणामदूरभवा । मृगैर्निर्वृत्ता ।
[ पद्मावती ] पद्मानि सन्त्यस्यां सा । पद्मानां निवासः । पद्मानामदूरभवा । पद्मैर्निर्वृत्ता ।
[वार्दावान् नाम गिरिः] वार् 'डुदांग्क् दाने' (११३८ ) दा । वारं ददातीति । 'आतो डोऽह्वा-वा-मः' ( ५1१/७६ ) डप्र० अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२ ।१ ।११४) आलोपः । वार्दाः सन्त्यत्र । ' मध्वादेः' (६।२।७३) मतुप्र० मत् । प्र० सि । अनेन दीर्घः । 'ऋदुदितः ' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
५७
[वेटावान् नाम गिरिः ] 'विट शब्दे' (१९२) विट् । वेटन्ति पक्षिभिरिति । 'लिहादिभ्यः' (५।१।५० ) अच्प्र० । वेटाः=वृक्षाः सन्त्यत्र । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' (७।२।१) मतुप्र० मत् । अनेन दीर्घः ।
मध्वादिगणे- पार्दा ।
मत् ।
Jain Education Intemational
मत् ।
[ वातावती ] वाताः सन्त्यस्यां सा । वातानां निवासः । वातानामदूरभवा । वातैर्निर्वृत्ता ।
[भोगावती ] भोगाः सन्त्यस्यां सा । भोगानां निवासः । भोगानामदूरभवा । भोगैर्निर्वृत्ता । 'नद्यां मतुः ' (६।२।७२) मतुप्र० → मत् । ‘अधातूदृदितः ' (२।४।२ ) ङी । 'नाम्नि ' (२।१।९५) वत्वम् । अनेन सर्वत्र दीर्घः ।
[ व्रीहिमती] व्रीहयः सन्त्यस्यां सा ।
[ इक्षुमती ] इक्षवः सन्त्यस्यां सा ।
[द्रुमवती ] द्रुम । द्रुमाः सन्त्यस्यां सा ।
[मधुमती] मधवः = वृक्षाः सन्त्यस्यां सा । [ अजिरवती] अजिरं = प्राङ्गणमस्त्यस्यां सा । [ खदिरवती ] खदिराः सन्त्यस्यां सा । [खपुरवती ] खपुराः सन्त्यस्यां सा । [ स्थविरवती ] स्थविरा: सन्त्यस्यां सा । [पुलिनवती ] पुलिनमस्त्यस्यां सा । [मलयवती ] मलया अस्त्यस्यां सा ।

Page #73

५८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[हंसकारण्डववती] हंसाः(हंसकारण्डवाः) सन्त्यस्यां सा ।
[चक्रवाकवती] चक्रवाकाः सन्त्यस्यां सा । [अलङ्कारवती] अलङ्काराणि विद्यन्ते यस्यां सा । [शशाङ्कवती] शशाङ्कोऽस्यामस्ति ।
[हिरण्यवती] हिरण्यमस्त्यस्यां सा । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । 'मावर्णान्तो०' (२।१।९४) म० → व० ।
वलयवती कन्या] वलया विद्यन्ते यस्याः सा ।
[शरवती तूणा] शरा विद्यन्ते यस्यां सा । 'तदस्या०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । 'मावर्णान्तो०' (२।१।९४) म० → व० ॥छ।।
ऋषौ विश्वस्य मित्रे ॥३२॥७९॥
[विश्वामित्रो नामर्षिः] विश्वं मित्रमस्य सः । अनेन दीर्घः ।
[विश्वमित्रो माणवकः] विश्वं मित्रमस्याऽसौ, माणवकः ।
[विश्वमित्रो मुनिः] विश्वं मित्रमस्याऽसौ, मुनिः ।।छ।।
नरे ॥३।२।८०॥ [विश्वानरो नाम कश्चित् विश्वे नरा अस्य सः । अनेन दीर्घः । [विश्वसेनः] विश्वा सेनायामस्य सः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हूस्वः ।
[विश्वनरो राजा] विश्वे सर्वे नरा यस्य सः, राजा ।।छ।।
वसु-राटोः ॥३।२।८१॥ [वसुराटोः] वसुश्च राट् च = वसुराटौ, तयोः = वसुराटोः । सप्तमी ओस् । [विश्वावसुः] विश्वं वस्वस्य सः ।
[विश्वाराट्] विश्व 'राजृग् दीप्तौ' (८९३) राज् । विश्वस्मिन् राजत इति क्विप् । 'क्विप्' (५।११४८) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (११।३७) क्विप्लोपः । अनेन दीर्घः । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२१८७) ज० → ष० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ष० → ड० । 'विरामे वा' (१३५१) ड० → ८० ।
[विश्वराजौ] विश्वस्मिन् राजेते इति क्विप् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । औ । ... [विश्वराजः] विश्वस्मिन् राजन्ते इति क्विप् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१३७) क्विपलोपः । जस् ॥छ।। 卐श० म० न्या० - विश्वा सेना यस्य ।
Jain Education Intemational

Page #74

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
वलच्यपित्रादेः || ३।२१८२ ॥
[वलचि] वलच् सप्तमी ङि ।
[अपित्रादेः ] पिता आदिर्यस्याऽसौ पित्रादिः, न पित्रादिरपित्रादिस्तस्य ।
[आसुतीवलः] आसवनमासुतिः । ' समिणासुगः' ( ५। ३ । ९३) क्तिप्र० । आसुतिः = सुरा साऽस्याऽस्तीति ।
[कृषीवलः ] कृषिरस्याऽस्तीति ।
[ दन्तावलः ] दन्ताः सन्त्यस्य ।
[उत्सङ्गावलः ] उत्सङ्गोऽस्याऽस्तीति । सर्वत्र ' कृष्यादिभ्यो वलच्' (७।२।२७) वलच्प्र०
[ पुत्रावलः ] पुत्राः सन्तीति । 'कृष्यादिभ्यो वलच्' (७।२।२७) वलच्प्र० वल । अनेन दीर्घः ।
[पितृवलः ] पिताऽस्याऽस्तीति ।
[ भ्रातृवलः ] भ्राताऽस्याऽस्तीति ।
[मातृवलः ] माताऽस्याऽस्तीति ।
[ उत्साहवलः ] उत्साहोऽस्याऽस्तीति । कृष्यादिभ्यो वलच्' (७।२।२७) वलच्प्र० वल ।
[ कायवलम् ] काय । कायस्य वलम् ।
[ नागवलम् ] नाग | नागस्य वलम् ||छ ||
चितेः कचि ॥३॥२॥८३॥
[एकचितीकः ] एका-चिति । एका चितिरस्य सः ।
[द्विचितीकः ] द्वे चिती अस्याऽसौ ।
[त्रिचितीकः ] त्रयश्चितयोऽस्याऽसौ । सर्वत्र 'शेषाद्वा' ( ७।३।१७५) कच्प्र० क । अनेन दीर्घः “ई” ।छ।।

५९
वल । अनेन दीर्घः ।
स्वामिचिह्नस्याऽविष्टाऽष्टपञ्च-भिन्न-च्छिन्न-च्छिद्र- स्रुव - स्वस्तिकस्य कर्णे ॥३॥२॥८४॥
[स्वामिचिह्नस्य] स्वामिन्-चिह्न | स्वामी चिन्यते येन तत् । 'स्थादिभ्यः कः' (५।३।८२) कप्र० । वर्षादयः क्लीबे' ( ५।३।२९) अल्प्र० अ । तस्य ।
[अविष्टाऽष्टपञ्चभिन्नच्छिन्नच्छिद्रस्रुवस्वस्तिकस्य ] विष्टश्च अष्टौ च पञ्च च भिन्नश्च छिन्नश्च छिद्रश्च स्रुवश्च स्वस्तिकश्च
=
= विष्टाऽष्टपञ्चभिन्नच्छिन्नच्छिद्रस्रुवस्वस्तिकम् । न विष्टाऽष्टपञ्चभिन्नच्छिन्नच्छिद्रस्रुवस्वस्तिकम् = अविष्टाऽष्टपञ्चभिन्नच्छिन्नच्छिद्र
स्रुवस्वस्तिकम्, तस्य ।
[कर्ण] कर्ण सप्तमी ङि ।
[ दात्राकर्णः पशुः ] दात्रमिव दात्रम् । दात्रं = चिह्नं कर्णयोर्यस्य सः । दात्रमिव वा कर्णौ यस्य सः । मध्यमवृत्तौ श० म० न्यासानुसन्धाने एका चितिरस्मिन् । P. कर्णे० ।

Page #75

animawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwws
NAAMVAANNNNN
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका । [शङ्ककर्णः] शकुमिव कर्णी यस्याऽसौ । [द्विगुणाकर्णः] द्विगुणाविव कर्णी यस्याऽसौ ।
[द्वयगुलाकर्णः] द्वे अगुली प्रमाणमस्य । मात्रट विषये 'संख्याऽव्यायदङ्गुलेः' (७।३।१२४) डः समासान्तः → अ । 'द्विगोरनपत्ये०' (६।१।२४) अलोपः(?) ('मानादसंशये लुप्' ७।१।१४३) लुप् ) । अथवा द्वयोरगुल्योः समाहारः । अग्रे पूर्ववत् । अनेन सर्वत्र दीर्घत्वम् ।।
शोभनकर्णः] शोभनौ कर्णो यस्य सः । [लम्बकर्णः] लम्बौ कर्णावस्य सः । [अविद्धकर्णः शिशुः] अविद्धौ कर्णौ यस्य सः । [वाहनकर्णः] वाहनस्य कर्णः ।
[विष्टकर्णः] 'विष्लूकी व्याप्तौ' (११४३) विष् । विष्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१११७४) क्तप्र० → त + विष्टौ कर्णी यस्य सः ।
[अष्टकर्णः] अष्टौ कर्णी(र्णाः) यस्य सः । [पञ्चकर्णः] पञ्च कर्णा यस्याऽसौ । [भिन्नकर्णः] भिन्नौ कर्णौ यस्याऽसौ । [छिन्नकर्णः] छिन्नौ कर्णो यस्याऽसौ । [छिद्रकर्णः] छिद्रं कर्णे यस्याऽसौ । [स्रुवकर्णः] सुवः कर्णे यस्याऽसौ । [स्वस्तिककर्णः] स्वस्तिकं कर्णे यस्याऽसौ ।
[चक्रसक्थः] चक्र-सक्थि । चक्रं सक्थिन्यस्याऽसौ । 'सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे (७।३।१२६) टः समासान्तः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः ।।छ।।
गतिकारकस्य नहि-वृति-वृषि-व्यधि-रुचि-सहि-तनौ क्वौ ।।३।२८५॥ [गतिकारकस्य] गतिश्च कारकं च = गतिकारकम्, तस्य ।
नहिवृतिवृषिव्यधिरुचिसहितनौ नहिश्च वृतिश्च वृषिश्च व्यधिश्च रुचिश्च सहिश्च तनुश्च = नहिवृतिवृषिव्यधिरुचिसहितनु, तस्मिन् ।
[उपानत्] उप ‘णहीच बन्धने' (१२८५) णह । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नह । उपनाति उपनाते वा । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'नहाहोर्ध-तौ' (२।१८५) ह० → ध० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ध० → द० । 'विरामे वा' (१३५१) द० → तक।
[परीणत्] परिन(ण)ह्यते । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'नहाहोर्ध-तौ' (२।१९८५) ह० → ध० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ध० → द० । 'विरामे वा' (१३५१) द० →त०।
P. + विष्टं कर्णे० ।
Jain Education Intemational

Page #76

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[नीवृत्, उपावृत्] 'वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत्, नि-उपपूर्व० । ॥ निवर्त्तते - उपवर्त्तते । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्'. (५।३।११४) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (११।३७) विप्लोपः । अनेन दीर्घः ।
[प्रावृट, परीवृट] जिषू (५२२) - विषू (५२३) - मिषू (५२४) - निषू (५२५) - पृषू (५२६) - 'वृषू सेचने' (५२७) वृष, प्र-परिपूर्व० । प्रवर्षन्ति मेघा अस्यां सा । परिवर्षन्ति मेघा यस्यां सा । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (११३७) क्विपलोपः । अनेन दीर्घः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) प० → ड० । 'विरामे वा' (१३५१) ड० → ट० ।
[श्वावित्, मर्मावित्] श्वन् । मर्मन् । 'व्यधंच ताडने' (११५७) व्यध् । श्वानं विध्यति । मर्माणि विध्यति । 'क्रुत्संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प्र० । 'ज्या-व्यधः क्ङिति' (४।१।८१) यवृत्-विध् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) ध० → द० । 'विरामे वा' (१।३५१) द० → त० । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः ।
[नीरुक, अतीरुक, अभीरुक] 'रुचि अभिप्रीत्यां च' (९३८) रुच, नि-अति-अभिपूर्व० । नितरां रोचते । अतिशयेन रोचते । अभिरोचते । 'क्रुत्-संपदादि०' (५।३।११४) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विप्लोपः । प्र० सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'च-जः क-गम्' (२/१८६) च० → क० । ।
तुरासट, ऋतीषट्] तुर । ऋति । 'पहि मर्षणे' (९९०) षह् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सह । तुरं सहते ।* ऋतौ सहते । क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अनेन दीर्घः । 'भीरुष्ठानादयः' (२।३।३३) स० → प० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ढ० → ड० । 'विरामे वा' (१।३५१) ड० → ट० ।
[जलासट्] जलं सहते । क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (११।३७) क्विप्लोपः । अनेन दीर्घः । शेषं पूर्ववत् ।
[परीतत्] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन्, परिपूर्व० । परितन्यत इति । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प० । 'गमां क्वौ' (४१२५८) नलोपः । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । अनेन दीर्घः ।
पटुरुक] 'रुचि अभिप्रीत्यां च' (९३८) रुच । रोचते । 'क्रुत-संपदा०' (५।३।११४) क्विपप्र० । 'अप्रयोगीत' (१।१।३७) क्विप्लोपः । पट्वी रुक् यस्य सः ।
[तिग्मरुक] तिग्मा रुक् यस्य सः ।
[तीवरुक्] तीव्रा रुक् यस्य सः । [श्वेतरुक श्वेता रुक् यस्य सः । ‘परतः स्त्री पुंवत् स्त्र्येकार्थेऽनू' (३।२।४९) पुंवत् । [कमलरुक] कमलवत् रुक् यस्य सः । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[निरुक्, नीरुक] रुजोत् भङ्गे (१३५०) रुज्, निपूर्व० । नितरां रुजति । क्विप्प० । 'अप्रयोगीत' (१1१1३७) विप्लोपः । ‘च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'विरामे वा' (१३५१) ग० → क० । मतान्तरे विकल्पे दीर्घः ।
[अतिरुक, अतीरुक] 'रुचि अभिप्रीत्यां च' (९३८) रुच, अतिपूर्व० । अतिशयेन रोचते । क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विपुलोपः । 'च-जः क-गम्' (२१८६) च० → क० । मतान्तरे विकल्पे दीर्घः । P. निवर्त्तनम् ।
* श० म० न्या० - ऋतिं = पीडां सहते ।
Jain Education Intemational

Page #77

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[उपनद्धम् उप-नह । उपनाते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० →त । 'नहाहोर्ध-तौ' (२।१।८५) ह० → ध० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[विततम] वि-तन् । वितन्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । 'यमि-रमि-नमि-गमि०' (४।२५५) नलोपः ।
[अयस्कृतम्] अयस् 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । अयस्क्रियते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१1१७४) क्तप्र० → त ।
[अयस्कारः] अयस् 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । अयस्करणम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) आर् | 'सो रुः' (२११७२) स० → ० । 'अतः कृ-कमि-कंस-कुम्भ-कुशा-कर्णीपात्रेऽनव्ययस्य' (२।३।५) र० → स० ।
__ [अयस्कृत्] अयस्करोतीति । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प० । 'इस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः ।।छ।।
घज्युपसर्गस्य बहुलम् ॥३।२।८६।। [नीक्लेदः] नि 'क्लिदौच आर्द्रभावे' (११७९) क्लिद् । नितरां क्लिद्यते । 'भावा-ऽकों' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । अनेन दीर्घः ।
नीमेदः] नि 'जिमिदाच् स्नेहने' (११८०) मिद् । नितरां मेद्यति । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० →अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । अनेन दीर्घः ।
__ [नीमार्गः] # नि ‘मार्गण अन्वेषणे' (१९५०) मार्ग । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । निमार्गणम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । अनेन दीर्घः ।
- [नीवारः] नि ‘वृग्ट वरणे' (१२९४) वृ । निवियते । 'नेषुः' (५।३।७४) घञ्प्र० । 'नामिनोऽकलि हलेः' (४।३।५१) आर् । अनेन दीर्घः ।
[नीशारः] कृ (१५२९) - मू (१५३०) - 'शृश् हिंसायाम्' (१५३१) शू, निपूर्व० । निशीर्यते इति । 'श्रो वायुवर्ण-निवृत्ते' (५।३।२०) घजप्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) आर । अनेन दीर्घः ।
[निषादः] 'षद्लू विशरण-गत्यवसादनेषु' (९६६) षद्, निपूर्व० । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सद् । निषी(ष)दनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[विषादः] ‘षद्लं विशरण-गत्यवसादनेषु' (९६६) षद्, विपूर्व० । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सद् । विषी(ष)दनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[प्रतापः] 'तपं संतापे' (३३३) तप्, प्रपूर्व० । प्रतपनम् । ‘भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । ‘णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[प्रभावः] 'भू सत्तायाम्' (१) भू, प्रपूर्व० । प्रभवनम् । बाहुलकात् घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् ।
[प्रहारः] 'हंग् हरणे' (८८५) हृ, प्रपूर्व० । प्रहरणम् । बाहुलकात् घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धिः आर् । मश० म० न्यासानुसंधाने - निमार्जनमित्यर्थे निपूर्वकान्मृजेर्घञ् ।
Jain Education Intemational

Page #78

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पाद: ॥
[प्रतीवेशः, प्रतिवेशः] प्रति 'विशंत् प्रवेशने' (१४१५) विश् । प्रतिवेशनम् । 'भावा-ऽकत्रोंः' (५।३।१८) घप० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । प्र० सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः । अनेन दीर्घः ।
[प्रतीबोधः (२)] 'बुधिं ज्ञाने' (१२६२) बुध, प्रतिपूर्व० । प्रतिबोधनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः । अनेन दीर्घः ।।
[परीणामः (२)] ‘णमं प्रहृत्वे' (३८८) णम् । ‘पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नम्, परिपूर्व० । परिणमनम् । 'भावा-5कत्रोः' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन दीर्घः ।
[प्रतीहारः (२)] 'हृग् हरणे' (८८५) हृ, प्रतिपूर्व० । प्रतिहरणम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) आर् । अनेन दीर्घः ।
_[प्रतीकारः (२)] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ, प्रतिपूर्व० । प्रतिकरणम् । ‘भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) आर् । अनेन सर्वत्र दीर्घः ।
[अतीसारः (२)] अति ‘सं गतौ' (२५) सृ । अतिसरणम् । ‘सत्तैः स्थिर-व्याधि-बल-मत्स्ये' (५।३।१७) घञ्प० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) आर् ।
[वीसर्पः (२)] वि 'सृप्लं गतौ' (३४१) सृप । विसर्पणम् । घञ्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[प्रासादो गृहम्, प्रसादोऽन्यः] 'षलू विशरण-गत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सद्, प्रपूर्व० । प्रसी(स)दनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३१८) घञ्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[प्राकारो वप्रः, प्रकारोऽन्यः] प्र 'डुकृग् करणे' (८८८) कृ । ७ प्रकरणम् । ‘भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) आर् |
[अपामार्ग औषधिः, अपमार्गोऽन्यः] अप 'मार्गण अन्वेषणे' (१९५०) मार्ग । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । + अपमार्गयतीति । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिचुलोपः ।
[नीहारो हिमम्, निहारोऽन्यः] नि 'हंग् हरणे' (८८५) हृ । निहरणम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) आर् ।
[परीरोधो मृगावरोधः, परिरोधोऽन्यः] परि ‘रु पी आवरणे' (१४७३) रुध् । परिरोधनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[परीहारो देशानुग्रहः, परिहारोऽन्यः] परि-ह । परिहरणम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) आर् ।
[वीतंसः-पक्षिबन्धनम्, वितंसोऽन्यः] वि 'तनूयी विस्तारे' (११४९९) तन् । वितन्यते । 'व्यवाभ्यां तनेरीच्च वेः' (उणा० ५६५) सप्र० वेरीकारश्चान्तादेशः । 'शि-हेऽनुस्वारः' (१।३४०) अनुस्वारः । अनेन विकल्पे दीर्घः ।
ॐ श० म० न्या० - प्रकीर्यते = परिविक्षिप्यते इति प्राकारो वप्रः । + श० म० न्या० - अपमृज्यते व्याध्यादिरनेनेति ।
Jain Education Intemational

Page #79

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[चन्दनसारः] चन्दनस्य सारः । [खदिरसारः] खदिरस्य सारः । [अतिमार्गः] मार्गमतिक्रान्तः असौ ।
[अवसायः] 'पोंच अन्तकर्मणि' (११५०) पो । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) सा, अवपूर्व० । अवस्यतीति । 'अवह-सा-संस्रोः' (५।१।६३) णप्र० → अ । 'आत ऐ: कृऔ' (४।३।५३) आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय' (१२।२३) आय् ।
अवहारः] अव ह । अवहरणम् । 'अवह-सा-संसोः' (५।१।६३) णप्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) आर् |
[दक्षिणापथः] दक्षिणा । पथिन् । दक्षिणा चासौ पन्थाश्च । 'ऋक्-पूः पथ्यपोऽत्' (७।३७६) अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) इन्लोपः ।
[उत्तरापथः] उत्तरा । पथिन् । उत्तरा चासौ पन्थाश्च । 'ऋक्-पूः-पथ्यपोऽत्' (७।३।७६) अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) इन्लोपः ।
[अधीदन्तः] अधिका दन्ता यस्य सः ।
[अधीकर्णः] अधिकौ कर्णौ यस्य सः ।
[अधीकण्ठः] अधिकः कण्ठो यस्य सः । [अधीपादः] अधिकौ पादौ यस्य सः ।
[पूरुषः, पुरुषः] 'पृश् पालन-पूरणयोः' (१५३२) पू । पृणाति पालयति परेषामर्थमिति । 'विदि-पृभ्यां कित्' (उणा० ५५८) किद् उषप्र० पुरुषनिपातः । अथवा 'ओष्ठयादुर' (४।४।११७) उर ।
[नारकः, नरकः] ‘कै शब्दे' (३६) कै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) का । नरान् कायतीति । 'आतो डोऽह्वावा-मः' (५।१७६) डप्र० → अ | 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२११११४) आलोपः ।
[अतिशायनम्, अतिशयनम्] अति 'शीक स्वप्ने' (११०५) शी । अतिशय्यते । 'अनट' (५।३।१२४) अनटप्र० → अन । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् (१।२।२३) अय् । बहुलवचनाद् दीर्घः ।
[नीकाशः, निकाशः] नि 'काशृङ् दीप्तौ' (८३०) काश् । निकाशनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । बहुवचनाद् दी? वा ।
[प्रतीकाशः, प्रतिकाशः] प्रति ‘काशृङ् दीप्तौ' (८३०) काश् । प्रतिकाशनम् । 'भावा-5कोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । बहुलवचनाद् दीर्घा वा छ।।
नामिनः काशे ॥३२॥८७।।
[नीकाशः] 'काशृङ् दीप्तौ' (८३०) काश, निपूर्व० । नितरां काशते, निकाश्यते इति वा । 'अच्' (५।११४९) अच्प्र० → अ । अनेन दीर्घः ।
Jain Education Intemational

Page #80

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
[वीकाशः] विकाशते । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । अनेन दीर्घः । [अनूकाशः] अनुकांशते । 'अच' (५।१।४९) अचप्र० → अ । अनेन दीर्घः ।।छ।।
दस्ति ॥३।२।८८॥
[दस्ति] दा षष्ठी ङस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः । त् सप्तमी ङि ।
नीत्तम नि 'डुदांगक दाने' (११३८) दा ई निदातुमारेभे । सर्वत्र क्तप्र० → त । 'नि-वि-स्वन्ववात्' (४।४।८) दा० →० । 'धुटो धुटि स्वे वा (१३।४८) तलोपः । अनेन दीर्घः, तलोपात पूर्वम् ।।
परीत्तम्] परिदातुमारब्धम् । 'आरम्भे' (५।१।१०) क्तप्र० → त । 'स्वरादुपसर्गाद् दस्ति कित्यधः' (४।४।९) दा० → ० । अनेन दीर्घः । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) त्लोपः ।
[परीत्तवान्] परिददाति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'स्वरादुपसर्गाद् दस्ति कित्यधः' (४।४।९) दा० → त्० । अनेन दीर्घः । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) त्लोपः ।
[परीत्रिमम] 'डुदांगक दाने' (११३८) दा, परिपूर्व० । परिदानेन निर्वृत्तम् । 'इवितस्त्रिमा तत्कृतम्' (५।३।८४) त्रिमप्र० → त्रिम । 'स्वरादुपसर्गाद्' (४।४।९) दा० → १० । अनेन दीर्घः । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) त् - लोपः ।
[प्रणीत्रिमम् प्रणिदानेन निवृत्तम् । 'वितस्त्रिमा तत्कृतम्' (५।३८४) त्रिमप० → त्रिम । 'स्वरादुपसर्गा' (४।४।९) दा० → त् । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) त्लोपः ।
[वितीर्णम्] 'तृ प्लवन-तरणयोः' (२७) तू, विपूर्व० । वितीर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'क्रू-ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) त० → न०, पूर्वं क्रियते । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः । 'रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण ।
[सुदत्तम] सु 'डुदांगक दाने' (११३८) दा । सुदीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० →त । 'दत' (४।४।१०) दा० → दत् ।
[प्रत्तम् प्रदातुमारभते स्म । 'आरम्भे' (५।११०) क्तप्र० → त । 'प्राद् दागस्त आरम्भे ते' (४।४।७) दा० → तु० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) तुलोपः । सि-अम् ।
[अवत्तम् अवदातुमारब्धम् । 'आरम्भे' (५।११०) क्तप्र० → त । 'नि-वि-स्वन्ववात्' (४।४।८) दा० → त्० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) त्लोपः । सि-अम् ।।छ।।
अपील्वादेर्वहे ॥३।२१८९॥ [अपील्वादेः] पीलु(:) आदिर्यस्याऽसौ पील्वादिः, न पील्वादिरपील्वादिस्तस्मात् (?) (तस्य) । [वहे] वह सप्तमी ङि । [ऋषीवहम्] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह । वहतीति । 'अच् (५।१।४९) अच्प० । ऋषीणां वहम् ।
P.
निदातुमारब्धम् ।
Jain Education Intemational

Page #81

६६
[मुनीवहम् ] मुनीनां वहम् ।
[कपीवहम् ] कपीनां वहम् ।
[ऋषीवहः ] वहन्त्यनेनेति । ' गोचर - संचर- वह व्रज - व्यज-खला SS पण निगम - बक- भग-कषा-55कष-निकपम्' (५।३।१३१) घप्र० अ । ऋषीणां वहः ।
[ मुनीवहः ] मुनीनां वहः ।
[ कपीवहः ] कपीनां वहः ।
[ पीलुवहम् ] पीलूनां वहम् ।
[दारुवहम्] दारूणां वहम् ।
[पिण्डवहम् ] पिण्डस्य वहम् ।
[ काष्ठवहम् ] काष्ठस्य वहम् ||छ ||
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
शुनः ।।३।२।१९०॥
[शुनः ] वन् षष्ठी डस् । श्वन्- युवन्- मघोनो ङीस्याद्यघुट्स्वरे व उ: ' (२।१।१०६) व० उ० ।
[ श्वादन्तः ] शुनो दन्तः ।
[ श्वादंष्ट्रा ] शुनो दंष्ट्रा ।
[ श्वाकर्णः ] शुनः कर्णः ।
[ श्वाकर्दः ] शुनः कर्द: । 'नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलोपः । अनेन दीर्घः ।
[ श्वापुच्छम् श्वपुच्छम् ] शुनः पुच्छम् । बहुलाधिकारात् विकल्पे दीर्घः ।
[श्वापदं व्याघ्रादिः] शुनः पदमिव पदमस्य । श्वापदं देहिनामत्वात् पुंस्त्वे प्राप्ते बाहुलकात् नपुंसकत्वम् ।
[ श्वपदम् ] शुनः पदम् ।
[श्वफल्कः] पल (९८२) - 'फल गतौ' (९८३) फल् । फलन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० → इ । 'ञ्णिति' (४|३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । श्वानं फालयतीति । 'निष्क-तुरुष्कोदर्काऽलर्क-शुल्क-श्वफल्क-किञ्जल्कोल्कावृक्क -च्छेक-केका यस्काऽऽदयः' (उणा० २६) कप्र० निपात्यते ।
[ श्वमुखः ] शुनो मुखमिव मुखमस्य सः ||छ ।

एकादश षोडश षोडन् षोढा षड्ढा ।।३।२।११।
[एकादशषोडशषोडषोढाषड्ढा ] एकादशा च षोडशा च षोडन् च षोढा च षड्ढा च । जस् । सूत्रत्वात् लोपः । [एकादश] एक-दशन् । एकोत्तरा दश । एकेनाधिका दश । 'मयूरव्यंसकेत्यादयः' ( ३।१।११६) समासः । एकं च दश च वा । अनेन दीर्घः ।
[षोडश ] षष्-दशन् । षडुत्तरा दश । षट् च दश च वा । अनेन षषोऽन्तस्योत्वम्-दस्य डत्वम् ।

Page #82

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[षोडन] षष् दन्त । षड् दन्ता अस्य । 'वयसि दन्तस्य दतृः' (७१३।१५१) दत्रादेशः दत् । षषोऽन्तस्य उत्वम्-डस्य उत्वं (?) (दस्य डत्वं) च । प्र० सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'दीर्घयाब०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[षोडन्तौ] षड् दन्ता ययोः, तौ । [षोडन्तः] षड् दन्ता येषां, ते ।
[षोडनी] स्त्रियां तु 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी ।
[षोडीयति] षड़ दन्ता अस्य । मतान्तरे “षोडन' निपातः । षोडानमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । 'नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलोपः । 'क्यनि' (४।३।११२) ई । षोडीयतीति सिद्ध्यति, स्वमते षोडत्य(न्य)ति ।
[षोढा] षष् । षड्भिः प्रकारैः । 'संख्याया धा' (७।२।१०४) धाप्र० । अनेन षषोऽन्तस्य उत्वम्-धस्य ढत्वम् ।
[षड्ढा] षष् । षड्भिः प्रकारैः । 'संख्याया धा' (७।२।१०४) धाप्र० । द्वितीये षषोऽन्तस्य उत्वं न । 'तृतीयस्तृतीयचतुर्थे' (१।३।४९) षस्य ड० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१३।६०) धस्य ढत्वम् ।
[षड्धा] षष् 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । 'ट्धे पाने' (२८) धे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२१) धा । षड् दधाति धयति वा । ‘आतो डोऽह्वा-वा-मः' (५।१७६) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२।१।११४) आलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।।छ।।
द्वि-त्र्यष्टानां द्वा-त्रयो-ऽष्टाः प्राक् शतादनशीति-बहुव्रीही ॥३।२।१२।। [द्वित्र्यष्टानाम] द्वौ च त्रयश्च अष्टौ च = द्वित्र्यष्टानस्तेषाम् = द्वित्र्यष्टानाम् । षष्ठी आम् । 'संख्यानां ाम्' (१।४।३३) नाम् । 'नाम्नो नोऽनहनः' (२।१९१) नलोपः । 'दी| नाम्यतिस-चतसृ-प्रः' (१।४।४७) दीर्घः ।
[द्वात्रयोष्टाः] द्वा च त्रयश्च अष्टा च, जस् ।
[प्राक] प्राक् । प्र० सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[शतादनशीतिबहुव्रीहौ] अशीतिश्च बहुव्रीहिश्च = अशीतिबहुव्रीहिः, न अशीतिबहुव्रीहिरनशीतिबहुव्रीहिः । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्मिन् ।
द्वादश] द्वि । दशन् । द्वाभ्यामधिका दश, द्वौ च दश च वा ।
[द्वाविंशतिः] द्वाभ्यामधिका विंशतिः ।
[द्वात्रिंशत् द्वाभ्यामधिका त्रिंशत् ।
[त्रयोदश] त्रिभिरधिका दश ।
[त्रयोविंशतिः] त्रिभिरधिका विंशतिः । [त्रयस्त्रिंशत्] त्रिभिरधिका त्रिंशत् । द्विश्च त्रिश्च अष्टा च ।
P.
Jain Education Intemational

Page #83

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[अष्टात्रिंशत् ॥ अष्टभिरधिका त्रिंशत् । अनेन द्वा-त्रयस्-अष्टा निपातः ।
[पञ्चदश] पञ्चन् । दशन् । पञ्चभिरधिका दश । प्र० जस् । ‘डतिष्णः संख्याया लुप्' (१।४५४) जस्लुप् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः ।
[द्विशतम्] द्वाभ्यामधिकं शतम् ।
[त्रिशतम्] त्रिभिरधिकं शतम् ।
[अष्टशतम] अष्टभिरधिकं शतम् ।
[द्विसहस्रम् द्वाभ्यामधिकं सहस्रम् ।
[त्रिसहस्रम] त्रिभिरधिकं सहस्रम् ।
[अष्टसहस्त्रम्] अष्टभिरधिकं सहस्रम् । [व्यशीतिः] द्वाभ्यामधिका अशीतिः ।
[त्र्यशीतिः] त्रिभिरधिका अशीतिः ।
[वित्राः] द्वौ वा त्रयो वा = द्वित्राः । 'सुज्-वाऽर्थे संख्या संख्येये संख्यया बहुव्रीहिः' (३।१।१९) इति बहुव्रीहिः । 'प्रमाणी-संख्या०' (७।३।१२८) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इलोपः ।
[त्रिचतुराः] त्रयो वा चत्वारो वा । 'नञ्-सु-व्युप-त्रेश्चतुरः' (७।३।१३१) अप्समासान्तः । [अष्टनवाः] अष्टौ वा नवा(व) वा ।
[द्विदशा:] द्विर्दश । 'प्रमाणी-संख्या०' (७।३।१२८) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२११११४) अन्लोपः । जस् ।
[त्रिदशाः] त्रिर्दश । 'प्रमाणी-संख्या०' (७।३।१२८) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२।१।११४) अन्लोपः । जस् ।
द्वैमातुरः] द्वि । मातृ । द्वयोर्मात्रीरपत्यम् । 'संख्या-सं-भद्रान्मातुर्मातुर्च' (६।१।६६) अणप्र० - मातुर् च आदेशः । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ।
[त्रैमातुरः] तिसृणां मातॄणामपत्यम् । ‘संख्या सं-भद्रान्मातुर्मातुर्च' (६।१।६६) अण्प्र० - मातुर् च आदेशः । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ।
[आष्टमातुरः] अष्टानां मातॄणामपत्यम् । 'संख्या-सं-भद्रान्मातुर्मातुर्च' (६१।६६) अण्प्र० - मातुर् च आदेशः । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः ।
[द्विमुनि व्याकरणस्य द्वौ मुनी कर्तारौ व्याकरणस्य । [त्रिमुनि व्याकरणस्य त्रयो मुनयः कर्त्तारो व्याकरणस्य । 'ऐकार्यु' (३।२।८) वाक्यमध्यस्था विभक्तिलोपः ।।छ।।
P.फ अष्टाभिरधिका त्रिंशत् ।
Jain Education Intemational

Page #84

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
चत्वारिंशदादौ वा ॥ ३ । २।९३ ॥
[चत्वारिंशदादौ] चत्वारिंशत् आदिर्यस्याऽसौ तस्मिन् ।
[द्वाचत्वारिंशत्, द्विचत्वारिंशत् ] द्वि । चत्वारिंशत् । द्वाभ्यामधिका चत्वारिंशत्, द्वौ च चत्वारिंशच्चेति वा ।
[त्रयश्चत्वारिंशत्, त्रिचत्वारिंशत् ] त्रिभिरधिका चत्वारिंशत् । [द्वापञ्चाशत्, द्विपञ्चाशत्] द्वाभ्यामधिका पञ्चाशत् ।
[त्रयःपञ्चाशत्, त्रिपञ्चाशत् ] त्रिभिरधिका पञ्चाशत् । [अष्टापञ्चाशत्, अष्टपञ्चाशत् ] अष्टभिरधिका पञ्चाशत् । [द्वाषष्टिः, द्विषष्टिः ] द्वाभ्यामधिका षष्टिः ।
[ त्रयःषष्टिः, त्रिषष्टिः ] त्रिभिरधिका षष्टिः ।
[ अष्टाषष्टिः, अष्टषष्टिः ] अष्टाभिरधिका षष्टिः । [द्वासप्ततिः, त्रिसप्ततिः ] द्वाभ्यामधिका सप्ततिः ।
[ त्रयःसप्ततिः, त्रिसप्ततिः ] त्रिभिरधिका सप्ततिः । [ अष्टसप्ततिः, अष्टसप्ततिः ] अष्टाभिरधिका सप्ततिः । [द्वानवतिः, द्विनवतिः ] द्वाभ्यामधिका नवतिः ।
[त्रयोनवतिः, त्रिनवतिः ] त्रिभिरधिका नवतिः ।
[अष्टानवतिः, अष्टनवतिः ] अष्टाभिरधिका नवतिः । अनेन द्वा-त्रयस्-अष्टा आदेशः । [ द्व्यशीतिः] द्वाभ्यामधिका अशीतिः ।
[त्र्यशीतिः ] त्रिभिरधिका अशीतिः ।
[द्विचत्वारिंशाः ] द्विश्चत्वारिंशत् । द्वौ वारावस्य द्विः पाश्चात्यः समासः । ‘प्रमाणी- संख्या०' (७।३।१२८) डप्र०
जस् ।
Jain Education Intemational
। 'द्वि- त्रि- चतुरः सुच्' (७।२।११०) सुच्प्र० →स्, ततः अ । ' डित्यन्त्य० ' (२।१।११४) अत्लोपः । प्रथमाबहु०
[त्रिचत्वारिंशाः ] त्रयो वारा अस्य । 'द्वि-त्रि- चतुरः सुच्' (७।२।११०) सुच्प्र०स्, ततः पाश्चात्यः समासः । ‘प्रमाणी-संख्या०' (७।३।१२८) डप्र० अ । 'डित्यन्त्य० ' (२।१।११४) अत्लोपः । प्रथमाबहु० जस् ।
[ अष्टचत्वारिंशत् ] अष्टौ चत्वारिंशतोऽस्मिन् ॥छ ।
हृदयस्य हल्लास-लेखा - Sण्-ये ।।३।२।९४।। [लासलेखाऽण्ये] लासश्च लेखश्च अण् च यश्च = लासलेखाऽण्यम्, तस्मिन् । [ हल्लासः ] 'लस श्लेषण - क्रीडनयो:' ( ५४३) लस् । लसनं अ । 'ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः । हृदयस्य लासः ।
६९
= लासः । 'भावा ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० →

Page #85

७०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[हल्लेखः] 'लिखत् अक्षरविन्यासे' (१३३६) लिख । हृदयं ले(लि)खतीति । 'कर्मणोऽण' (५।१।७२) अण्प्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । अनेन हृत् ।
[हृदयलेखः] हृदयस्य लेखः ।
[हार्दम] हृदयस्येदम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१).वृद्धिः । अनेन पूर्व हृदादेशस्ततो वृद्धिः आर् ।
[सौहार्दम्] शोभनं हृदयं यस्य । सुहृदयस्य भावः । 'युवादेरण' (७।१।६७) अण्प्र० । 'हृद्-भग-सिन्धोः ' (७।४।२५) उभयपदवृद्धिः ।
[दौर्दिम्] दुष्टं हृदयं यस्य । दुहृदयस्य भावः । 'युवादेरण' (७।१।६७) अण्प्र० । 'हृद्-भग-सिन्धोः' (७।४।२५) उभयपदवृद्धिः ।
[हृद्यः] हृदयस्य प्रियः । हृद्य-पद्य-तुल्य-मूल्य-वश्य-पथ्य-वयस्य-धेनुष्या-गार्हपत्य-जन्य-धर्म्यम् (७।१।११) यप्र० । [हृद्यः] हृदयस्य बन्धनो मन्त्रः । 'हृद्य-पद्य-तुल्य-मूल्य०' (७।१।११) यप्र० । [हृद्यम्] हृदयाय हितम् । 'प्राण्यङ्ग-रथ-खल-तिल-यव-वृष-ब्रह्म-माषाद् यः' (७।१।३७) यप्र० । अनेन हृदादेशः । [सौहार्यम] सुहृदो भावः । 'पति-राजान्त०' (७।१।६०) ट्यणप्र० । 'हृद्-भग-सिन्धोः' (७।४।२५) उभयपदवृद्धिः । [सौहृदय्यम] सुहृदयस्य भावः । पति-राजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । [हृच्छोकः, हृदयशोकः] हृदयस्य शोकः ।
हृद्रोगः, हृदयरोगः] हृदयस्य रोगः । [हृच्छड्कुः, हृदयशकुः] हृदयस्य शकुः । [हृच्छूलम्, हृदयशूलम्] हृदयस्य मू(शू)लम् । [हृच्छल्यम्, हृदयशल्यम्] हृदयस्य शल्यम् । [हृद्दाहः, हृदयदाहः] हृदयस्य दाहः । [हृदुःखम्, हृदयदुःखम्] हृदयस्य दुःखम् । [हृत्कमलम्, हृदयकमलम्] हृदयस्य कमलम् । [हृत्पुण्डरीकम्, हृदयपुण्डरीकम्] हृदयस्य पुण्डरीकम् । मतान्तरेऽनेनैव हृदादेशः ।।छ।।
पद: पादस्या-55ज्या-5ऽति-गोपहते ॥३।२९५।।
[आज्याऽऽतिगोपहते] आजिश्च आतिश्च गश्च उपहतश्च = आज्याऽऽतिगोपहतम्, तस्मिन् ।
[पदाजिः] पाद । ‘अज क्षेपणे च' (१३९) अज् । पादाभ्यामजति । ‘पादाच्चात्यजिभ्याम्' (उणा० ६२०) णिद् इप्र० । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन पदादेशः ।
[पदातिः] पाद । 'अत सातत्यगमने' (२७९) अत् । पादाभ्यामतति । 'पादाच्चात्यजिभ्याम्' (उणा० ६२०) णिद्
Jain Education Intemational

Page #86

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
७१
इप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन पदादेशः ।
[पदगः] पाद । अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । पादाभ्यां गच्छति । 'नाम्नो गमः खड्-डौ च०' (५।१।१३१) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अम्लोपः ।
[पदोपहतः] पाद । 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन्, उपपूर्व० । उपहन्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० →त । 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनि-वनति-तनादेधुटि क्ङिति' (४।२५५) नलोपः । पादाभ्यामुपहतः । अनेन पदादेशः ।
[दिग्धपादोपहतः] दिग्धश्चासौ पादश्च = दिग्धपादस्तेनोपहतः = दिग्धपादोपहतः ।।छ।।
हिम-हति-काषि-ये पद ॥३।२।९६॥
[हिमहतिकाषिये] हिमं च हतिश्च काषी च यश्च = हिमहतिकाषियम्, तस्मिन् ।
[पद] पद् । प्र० सि । दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[पद्धिमम्] पादयोर्हिमम् । अनेन पद्० । 'ततो हश्चतुर्थः' (१।३।३) ह० → ध० । - [पद्धतिः] 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । हननं = हतिः । 卐 स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । 'यमि-रमि-नमि०' (४।२।५५) नलोपः । पादाभ्यां हतिः । अनेन प० । 'ततो हश्चतुर्थः' (१।३।३) ह० → ध० ।
[पत्काषी] पाद । 'कष हिंसायाम' (५०७) कष । पादौ कषतीत्येवंशीलः । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० → इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्रथमैक० सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घया०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नोः नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः । अनेन प० ।
[परमपत्काषी] परमश्चासौ पत्काषी च ।। [पद्याः शर्कराः] पादौ विध्यन्ति । 'विध्यत्यनन्येन' (७।१८) यप्र० । प्र० जस् । [पद्याः पांसवः] पादयोर्भवाः । 'दिगादिदेहांशाद् यः' (६।३।१२४) यप्र० । प्र० जस् । [पद्यं घृतम्] पादाभ्यां हितम् । 'प्राण्यङ्ग-रथ-खल-तिल-यव-वृष-ब्रह्म-माषाद् यः' (७।१।३७) यप्र० । अनेन प० । [पाद्यम पादार्थमुदकम् । 'पाधाये' (७।१।२३) पाद्यनिपातः । सि-अम् ।
[द्विपाद्यम्] द्वाभ्यां पादाभ्यां क्रीतम् । ‘पण-पाद-माषाद् यः' (६।४।१४८) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[त्रिपाद्यम्] त्रिभिः पादैः क्रीतम् । 'पण-पाद-माषाद् यः' (६।४।१४८) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[अध्यर्द्धपाद्यम] अधिकमधैं यस्याऽसौ, अध्यर्द्धन पादेन क्रीतम् । 'पण-पाद-माषाद् यः' (६।४।१४८) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[पद्गः] पाद । अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । पादाभ्यां गच्छतीति । 'नाम्नो गमः खड्-डौ च०' (५/११३१) डप्र० । मतान्तरे पदादेशः ।
[पदुपहतः] पादाभ्यामुपहतं(तः) । मतान्तरे पदादेशः । P. 'श्वादिभ्यः' (५।३।९२) क्तिप्र० ।
Jain Education Intemational

Page #87

७२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[हास्तिपदः] हस्तिपद । हस्तिपदस्याऽपत्यम् । 'ऋषि-वृष्ण्यन्धक-कुरुभ्यः' (६।१।६१) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धि: । 'कौपिञ्जल-हास्तिपदादण' (६।३।१७१) इत्यत्र हास्तिपद इति निर्देशात् ।
[पदिकः] पाद । पादाभ्यां चरति । 'पदिकः' (६।४।१३) पदिक इति निपातः ।।छ।।
ऋचः शसि ॥३।२।९७॥ [श्शसि] शा उपलक्षितः शस् = श्शस्, तस्मिन् ।
[पच्छो गायत्रीं शंसति पाद । पादं २ गायत्र्याः शंसति । 'संख्यैकार्थाद् वीप्सायां शस्' (७।२।१५१) शसप्र० । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) द० → द० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) द० → ज० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ज० → च० । 'प्रथमादधुटि शश्छः' (१।३।४) श० →छ० । अम् । अनेन ॥ पदवाक्यगम्यस्य गायत्र्याः पादसंबंधस्य वृत्तौ निवृत्तत्वात्, केन निवृत्तत्वात् ? तद्धितैकार्थे इत्यनेन ।
[पादशः कार्षापणं ददाति पादं पादं कार्षापणस्य ददाति ।
[पादशः श्लोकं व्याचष्टे] पादं (२) श्लोकस्य ददाति (व्याचष्टे) । 'संख्यैकार्थाद् वीप्सायां शस्' (७।२।१५१) शस्प्र० । 'क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) अम् ।।छ।।
शब्द-निष्क-घोष-मिश्रे वा ॥३२१९८॥ [शब्दनिष्कघोषमिश्रे] शब्दश्च निष्कश्च घोषश्च मिश्रश्च = शब्दनिष्कघोषमिश्रम, तस्मिन् । [पच्छब्दः, पादशब्दः] पाद | शब्द । पादयोः शब्दः । [पन्निष्कः, पादनिष्कः] पादयोर्निष्कः । [पद्घोषः, पादघोषः] पादयोर्घोषः । [पन्मिश्रः, पादमिश्रः] पादाभ्यां मिश्रः । अनेन विकल्पे पद० ।।छ।।
नस् नासिकायास्त:-क्षुद्रे ॥३।२।९९॥ [नस्] नस् । प्र० सि । ‘दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । [नासिकायाः] नासिका षष्ठी ङस् । 'आपो डितां य-यास्-यास्-याम्' (१।४।१७) यास्० । [त:-क्षुद्रे] तस् च क्षुद्रश्च = तःक्षुद्रम्, तस्मिन् ।
[नस्तः] नासिका । नासिकायाः । 'अहीय-रुहोऽपादाने' (७।२।८८) तस्प० । नासिकायां वा । 'आद्यादिभ्यः' (७।२।८४) तस्प्र० । अनेन नस् ।
[नःक्षुद्रः] नासिकायां नासिकाया वा क्षुद्रः । अनेन नस् ॥छ।।
येऽवणे ॥३।२।१००॥ [ये] य सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये०' (११२१६) ए ।
[अवर्णे] न विद्यते वर्णो यत्र तत् = अवर्णम् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् । P. 9 वाक्यगम्यस्य गायत्र्याः प(पा)दसंबंधस्य वृत्तौ निवृत्तत्वात् स्वाभाविक शंसनक्रियापेक्षं कर्मत्वं भवति ।
Jain Education Intemational

Page #88

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[नस्यम् ] नासिकायै हितम् । 'प्राण्यङ्ग-रथ- खल-तिल - यव- वृष-ब्रह्म- माषाद् य:' ( ७।१।३७ ) यप्र० । नासिकायां भवं वा । 'दिगादिदेहांशाद् यः' ( ६ ३ | १२४ ) यप्र० । अनेन नस् ।
[ नासिक्यं नगरम् ] नासिका । नासिकाऽस्त्यस्मिन् तत् । नासिकाया निवासम् । नासिकाया अदूरभवम् । नासिकया निर्वृत्तम् । ‘सुपन्थ्यादेर्व्यः' (६।२।८४) ञ्यप्र०य । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः ।
[नासिक्य वर्णः ] नासिकायां भवं ( वः) । 'दिगादि०' (६ | ३ | १२४) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः । छ । ।
शिरसः शीर्षन् || ३ |२| १०१॥
[शिरसः ] शिरस् षष्ठी डस् ।
[ शीर्षन् ] शीर्षन् प्रथमा सि ।
[शीर्षण्यः स्वरः ] शिरस् । शिरसि भवः । दिगादिदेहांशाद् य:' ( ६ । ३।१२४) यप्र० । अनेन शीर्षन्० । 'रवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० ० ।
७३
[ शीर्षण्यं तैलम् ] शिरसे हितम् । 'प्राण्यङ्ग-रथ- खल० ' ( ७।१।३७) यप्र० । अनेन शीर्षन् । 'रष्टवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० ।
[शिरस्तः ] शिरसः । ' अहीय- रुहोऽपादाने' (७।२।८८) तस्प्र० ।
[सशिरस्कः ] सह शिरसा वर्त्तत इति । 'सहस्य सोऽन्यार्थे' ( ३।२।१४३) सह
( ७।३।१७५ ) कच्प्र० क । सो रुः' (२।१।७२) स०र० । 'प्रत्यये' (२।३।६) रस्य स० ।
[शिरस्यति ] शिर इच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य ।
[हास्तिशीर्ष्या] हस्तिन् । शिरस् । हस्तिनः शिर इव शिरोऽस्याऽसौ हस्तिशिराः । हस्तिशिरसोऽपत्यम् । ‘बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२ ) इञ्प्र० इ । 'शीर्षः स्वरे तद्धिते' ( ३।२।१०३) शिरस्० शीर्ष आदेशः । 'अनार्षे वृद्धेऽणिञो बहुस्वर-गुरूपान्त्यस्या- ऽन्तस्य ष्यः' (२।४।७८) इष्य आदेशः । ' वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः । 'आत्’ (२।४।१८) आप्प्र० आ । 'अवर्णे० ' (७।४।६८) शीर्षशब्दाकारस्य लोपः । अग्रेतने स्थाने ष्य आदेशो न स्यात् । [पैलुशीर्ष्या ] पीलु शिरोऽस्याऽसौ पीलुशिराः । पीलुशिरसोऽपत्यम् । 'बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२ ) इञ्प्र०
इ । 'शीर्षः स्वरे तद्धिते' (३।२।१०३) शीर्ष आदेशः । 'अनार्षे वृद्धेऽणिजो बहुस्वर०' (२।४।७८) य० । 'आत्' (२।४।१८) आ । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७|४|१) वृद्धि: । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) शीर्षशब्दाकारस्य लोपः ॥ छ ||
आप्प्र०

सभावः । 'शेषाद् वा '
केशे वा ||३|२| १०२ ॥
[शीर्षण्याः केशाः, शिरस्याः केशाः ] शिरस् । शिरसि भवाः । ' दिगादिदेहांशाद् य:' ( ६ । ३ । १२४) यप्र० । अ विकल्पे शीर्षन् ० । 'रषृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० । प्र० जस् ।
[शिरस्यः ] शिरसस्तुल्यः । 'शाखादेर्यः' (७।१।११४) यप्र० । छ ||
शीर्षः स्वरे तद्धिते ॥ ३२॥१०३॥
[ हास्तिशीर्षिः] हस्तिन् । शिरस् । हस्तिनः शिर इव शिरोऽस्याऽसौ हस्तिशिराः । 'नाम्नो नोऽननः ' (२1१1९१ ) नलोपः । हस्तिशिरसोऽपत्यम् । 'बाहुवादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२ ) इञ्प्र० इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः ।

Page #89

७४
अनेन शीर्ष० सर्वत्र ।
[स्थौलशीर्षिः ] स्थूलं शिरोऽस्याऽसौ स्थूलशिराः । स्थूलशिरसोऽपत्यम् । 'बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इञ्प्र० → इ । अनेन शीर्ष० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४ । ६८) अवर्णस्य लोपः ।
[पैलुशीर्षिः ] पीलु शिर इव शिरोऽस्याऽसौ पीलुशिराः । पीलुशिरसोऽपत्यम् । 'बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इञ्प्र० इ । अनेन शीर्ष० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[मार्गशीर्षी पौर्णमासी] मृगशिरस् । मृगशिरसा चन्द्रयुक्तेन युक्ता पौर्णमासी । 'चन्द्रयुक्तात् काले० ' (६।२।६) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अलोपः । 'अणञेयेकण्-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२० ) ङी । 'अस्य ड्यां लुक्' (२१४१८६ ) अलोपः ।
[स्थौलशीर्षम् ] स्थूलशिरस इदम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः औ । अनेन शीर्ष आदेशः ।
[शैर्षम् ] शिरस् । शिरसि कृतम् । तत्र कृत- लब्ध- क्रीत- सम्भूते' (६।३।९४) अण्प्र० अ । अनेन शीर्ष० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' ( ७१४ १६८) अलोपः ।
[ शीर्षक: ] शिरस् । शिरसा तरति । 'नौ- द्विस्वरादिकः' (६।४।१० ) इकप्र० । अनेन शीर्ष० । 'अवर्णवर्णस्य' ( ७१४ १६८) अलोपः ।
[शिरस्कल्पः] ईषदपरिसमाप्तं शिरः । ' अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्-देश्यप्-देशीयर् ( ७।३।११) कल्पपुप्र०
कल्प ।
[ स्थूलशिरयति] स्थूलशिरसमाचष्टे । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३।४।४२) णिच्प्र० इ । ' त्रन्त्यस्वरादेः ' (७।४।४३) अस्लोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
[शीर्षच्छेद्यं परिच्छिद्य ] शीर्षच्छेद । परिच्छेद । शीर्षच्छेदमर्हति । परि= समन्तात् छेदमर्हति । ' शीर्षच्छेदाद् यो वा' ( ६ |४|१८४) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । । छ । ।
उदकस्योदः पेषं-धि- वास- वाहने ||३१२११०४॥
[ उदकस्य ] उदक षष्ठी डस् ।
[उदः] उद प्रथमा सि ।
[पेषंधिवासवाहने] पेषं च धिश्च वासश्व वाहनं च = पेषंधिवासवाहनम्, तस्मिन् ।
[ उदपेषं पिनष्टि तगरम् ] उदक 'पिष्लृप् संचूर्णने ' (१४९३ ) पिष् । उदकेन पिनष्टि । स्व-स्नेहनार्थात् पुष - पिषः (५/४/६५ ) णम्प्र० → अम् । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । अनेन "उद" आदेशः ।
[उदधिः घटः] उदकं धीयतेऽस्मिन्निति । 'व्याप्यादाधारे' (५।३।८८) किप्र० इ । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक् ( ४१३/१४) आलोपः । अनेन "उद" आदेशः ।
[उदवासः] उदकस्य वासः = उदवासः
अनेन "उद" आदेश: ।

Page #90

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
७५
[उदवाहनः] वहीं प्रापणे (९९६) वह् | वहन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ । वाहयतीति । 'नन्द्यादिभ्योऽनः' (५।११५२) अनप्र० । णेरनिटि (४।३।८३) णिगलोपः । ॥ उदकस्य वाहनः । अनेन "उंद" आदेशः ।।छ।।
वैकव्यञ्जने पूर्ये ॥३।२।१०५॥
[वा] वा प्रथमा सि ।
[एकव्यञ्जने] एकं च तद् व्यञ्जनं च = एकव्यञ्जनम्, तस्मिन् । [उदकुम्भः, उदककुम्भः] उदकस्य पूरणं कुम्भः । [उदघटः, उदकघटः] उदकस्य पूरणं घटः ।। [उदपात्रम्, उदकपात्रम्] उदकस्य पूरणं पात्रम् । अनेन "उद' आदेशः । [उदकामत्रम्] उदकस्यामत्रं = भाजनम् । [उदकस्थालम् उदकस्य पूरणं स्थालम् । [उदकपर्वतः] उदकेनोपलक्षितः पर्वतः । [उदकदेशः] उदकेनोपलक्षितो देशः ।।छ।।
मन्थौदन-सक्तु-बिन्दु-वज्र-भार-हार-वीवध-गाहे वा ॥३।२।१०६॥ [मन्थौदनसक्तुबिन्दुवज्रभारहारवीवधगाहे] मन्थश्च ओदनश्च सक्तुश्च बिन्दुश्च वजं च भारश्च हारश्च वीवधश्च गाहश्च = मन्थौदनसक्तुबिन्दुवज्रभारहारवीवधगाहम्, तस्मिन् ।
[उदमन्थः, उदकमन्थः] + उदकस्य मन्थः । [उदौदनः, उदकौदनः] उदकेनोपसिक्त ओदनः । [उदसक्तुः, उदकसक्तुः] उदकेनोपसिक्तः सक्तुः । [उदबिन्दुः, उदकबिन्दुः] उदकस्य बिन्दुः । [उदवज्रः, उदकवज्रः] उदकं वज्र इव । 'उपमेयं व्याघाद्यैः साम्यानुक्तौ' (३।१।१०२) समासः । [उदभारः, उदकभारः] * उदकस्य भारः-समूहः । [उदहारः, उदकहारः] 0 उदकस्य हारः ।
[उदवीवधः, उदकवीवधः] विशेषेण वध्यत इति । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प० । 'न जन-वधः' (४।३।५४) इति दीर्घत्वं न भवति । यद्वा हननं = वधः । 'हनो वा वध् च' (५।३।४६) अल्प्र० - वधादेशश्च । विशिष्टो वधो यत्राऽसौ ।
卐 मध्यमवृत्ती - श० म० न्या० च-उदकं वाहनमस्य । P. वज्रश्च । P+ उदकेन मथ्यत इति । 'भावा-5कत्रोंः' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'कारकं कृता' (३।११६८) समासः । P. * उदकं बिभर्तीति । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२) अण्प० । P. 0 उदकं हरतीति । 'कर्मणोऽण्' (५११७२) अण्प० ।
Jain Education Intemational

Page #91

७६
'घञ्युपसर्गस्य बहुलम्' ( ३।२।८६) बाहुलकात् दीर्घः । उदकस्य वीवधः ।
[ उदगाहः, उदकगाहः ] ( १ ) उदकस्य गाहः । अनेन "उद" आदेशः ॥ छ ॥
नाम्न्युत्तरपदस्य च ।।३।२।१०७॥
(२) उत्तरपदं तस्य ।
[उत्तरपदस्य ] समासारंभकमन्त्यं पदं
==
[ औदमेधिः पुत्रः ] ( २) उदकेनोपलक्षितो मेघः । अनेन " उद०" । उदमेघो नाम यस्याऽसौ । 'अत इञ्' ( ६ |१ |३१ ) इञ्प्र० इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[औदवाहिः पुत्रः ](४) उदकस्य वाहः । अनेन "उद" आदेशः । उदवाहो नाम यस्याऽसौ । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[उदपानं निपानम् ] 'पां पाने' (२) पा । पीयतेऽनेनेति पानम् । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० अन । उदकस्य पानम् ।
[ लवणोदः ] (4) लवणमुदकं यस्याऽसौ ।
[कालोदः ](६) कालमुदकं यस्याऽसौ ।
[ क्षीरोद एवंनामानः समुद्राः ] क्षीरमिव उदकं यस्य ।
[ लोहितोदा नाम नदी] लोहितमुदकं यस्यां सा । अनेन "उद" आदेशः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० [ क्षीरोदा नाम नदी ] क्षीरमिव उदकं यस्यां सा । अनेन "उद" आदेशः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० [अच्छोदम् ] अच्छमुदकं यत्र तत् ।
[सितोदम् ] सितं श्वेतमुदकं यत्र तत् ।
[लोहितोदम् ] लोहितमुदकं यत्र तत् । अनेन "उद" आदेशः । सि अम् ॥छ।
ते लुग्वा ||३|२| १०८॥
[ते] तद् (२) । तच्च तच्च = ते । 'त्यदादिः' (३।१।१२० ) एकशेषः । प्रथमा औ । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द्० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'औरीः ' (१।४।५६) ई । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए ।
P. (9) उदकं गाहते । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२ ) अण्प्र० ।
P. (२) उत्तरं च (तत्) पदं च तत्, तस्य ।
[देवदत्तः, देवः, दत्तः ] देव | 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । देवा एनं देयासुः । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१।७१) क्तप्र० → त । 'दत्' (४|४|१०) दा० दत् । अनेनाऽनयोर्मध्ये यथाभावेन एकलोपः ।
[ सत्यभामा, सत्या, भामा] सत्यभामा । अनेन एकलोपः ||छ ||
P. (३) उदकस्य मेघः ।
P. ( ४ ). उदकं वहतीति । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२ ) अण्प्र० ।
P. (५) लवणमिव उदकं यंत्र सः ।
P. (६) कालमिव उदकं यत्र सः ।

आ ।
आ ।

Page #92

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
द्व्यन्तरनवर्णोपसर्गादप ईप् ।।३।२।१०९ ॥
[द्व्यन्तरनवर्णोपसर्गात्] न अवर्णोऽनवर्ण: । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् । अनवर्णश्चासावुपसर्गश्च = अनवर्णोपसर्गः ।
द्विश्च अन्तश्च अनवर्णोपसर्गश्च
द्व्यन्तरनवर्णोपसर्गम्, तस्मात् ।
=
[अपः ] अप् षष्ठी डस् ।
[द्वीपम्] द्वि । अप् । द्विधा गता आपो यस्मिन् तत् । [अन्तरीपम् ] अन्तर् । अप् । अन्तर्गता आपोऽस्मिन् तत् । [नीपम्] नि । अप् । निवृत्ता आपोऽस्मिन् तत् । [प्रतीपम् ] प्रति । अप् । प्रतिगता आपोऽस्मिन् तत् ।
[ समीपम् ] सम् । अप् । सङ्गता आपोऽस्मिन् तत् ।
[ अन्वीपम् ] अनु । अप् । अनुगता आपोऽस्मिन् तत् ।
[वीपम् ] वि । अप् । विगता आपोऽस्मिन् तत् । अनेन अप्०ई० । 'ऋक् - पूः पथ्यपोऽत्' (७|३ |७६) अत्समासान्तः । सि-अम् ।
[ स्वापः ] शोभना आपः । प्र० जस् । 'अपः ' (१।४।८८ ) दीर्घः ।
[अत्यापः ] पूजिता आपः । प्र० जस् । 'अपः ' (१।४।८८) दीर्घः । स्वती पूजायां नोपसर्गौ ।
[प्रापम् ]
। अप् । (१) प्रगता आपो यत्र तत् ।
[परापम् ] पर ( रा ) । अप् । (२) पर ( रा ) गता आपो यत्र तत् । ऋक् पूः पथ्यपोऽत्' (७।३।७६) अत्समासान्तः । [समापो देवयजनम् ] संश्लिष्टा - आगता आपोऽस्मिन् । 'ऋक् - पूः - पथ्यपोऽत्' (७।३।७६) अत्समासान्तः ॥ छ || अनोर्देशे उप् || ३ |२| ११०॥

७७
[ अनोः] अनु पञ्चमी इसि ।
[देशे] देश सप्तमी ङि ।
[ अनूपो देश: ] (२) अनुगता आपोऽस्मिन् । 'ऋक्-पूः - पथ्यपोऽत्' (७।३।७६) अत्समासान्तः । अनेन उप्० । [ अन्वीपं वनम् ] अनुगता आपो यत्र वने तत् । 'ऋक्-पूः पथ्यपोऽत्' (७।३।७६) अत्समासान्तः । द्व्यन्तरनवर्णोपसर्गादप ईप्' (३।२।१०९) ईप्० ।
[कूपः ]* कु-पृथिवीयुता आपोऽस्मिन् सः ।
[ सूपः ] + पूजिता आपोऽस्मिन् सः । पृषोदरादयः' ( ३।२।१५५ ) निपात्यते ॥छ।
P. द्वाभ्यां गता, द्विधा गता वा आपो यत्र तत् = द्वीपम् । 'ऋक्-पूः-पथ्यपोऽत्' (७।३।७६) अत्समासान्तः ।
P. ( 9 ) प्रकृष्टा आपो यत्र तत् ।
P. ( २ ) परावृत्ता आपो यत्र तत् ।
P. (३) अनुरूपा आपो यत्र सः ।
P. * श० म० न्या० - कु = ईषत् आपो यत्र सः ।
+ श० म० न्या० - सुपेया आपो यत्र सः सूपः ।

Page #93

७८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
खित्यनव्यया-ऽरुषो मोऽन्तो हुस्वश्च ।।३।२।१११॥
[खिति] ख् इदनुबन्धो यस्याऽसौ खित्, तस्मिन् ।
[अनव्ययाऽरुषोः] न अव्ययोऽनव्ययः । अनव्ययश्च अरुस् च = अनव्ययाऽरुषौ, तयोः = अनव्ययाऽरुषोः, षष्ठी ओस् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → प० ।
[ज्ञमन्यः] 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । जानाति सर्वशास्त्रार्थमिति । 'नाम्युपान्त्य-प्री-कू-ग-ज्ञः कः' (५।११५४) कप्र० → अ । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । बुधिं (१२६२)- 'मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । ज्ञमात्मानं मन्यते । ‘कर्तुः खश्' (५1१1११७) खश्प० → अ | 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अनेन मोऽन्तः । प्रथमा सि ।
[पण्डितंमन्यः] पण्डितमात्मानं मन्यते । ‘कर्तुः खश्' (५।१।११७) खश्प० → अ । बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने'.(१२६३) मन् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अनेन मोऽन्तः । प्रथमा सि ।
[क्ष्ममन्यः] क्ष्मा । बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । मामात्मानं मन्यते । 'कर्तुः खश्' (५।१1११७) खश्प० → अ । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अनेन मोऽन्तः-ह्रस्वश्च । प्रथमा सि ।
[खट्वंमन्या] खट्वा । बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच् ज्ञाने' (१२६३) मन् । खट्वामात्मानं मन्यते । ‘कर्तुः खश्' (५।१११७) खशप्र० → अ । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अनेन मोऽन्तः-हस्वश्च ।
[महंमन्यः] महत् । बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । महान्तमात्मानं मन्यते । 'जातीयैकार्थेऽच्चेः' (३।२७०) डाप्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) अत्लोपः । अनेन मोऽन्तः - ह्रस्वश्च ।
[रात्रिमन्यमहः] रात्रिमात्मानं मन्यते । अनेन मोऽन्तः, दिनम् । [दुर्णिमन्यः] द्रुणी-कच्छपी । द्रुणीमात्मानं मन्यते ।
[ग्रामणिमन्यः] ग्रामणी । बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । ग्रामण्यमात्मानं मन्यते । 'कर्तुः खश्' (५।१।११७) खश्प्र० → अ । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अनेन मोऽन्तः-हूस्वश्च ।
[वधुंमन्यः] वधूमात्मानं मन्यते । 'कर्तुः खश्' (५1१1११७) खशप्र० → अ । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अनेन मोऽन्तः-हूस्वश्च ।
[खलपुंमन्यः] खलपू । बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । खलप्वमात्मानं मन्यते । 'कर्तुः खश्' (५।१।११७) खश्प्र० → अ । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अनेन मोऽन्तः-ह्रस्वश्च ।
[क्षेमडुरः] क्षेम । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । क्षेमं करोतीति । क्षेम-प्रिय-मद्र-भद्रात् खा-ऽण्' (५।१।१०५) खप्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन मोऽन्तः ।
[मेघङ्करः] मेघ । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । मेघं करोतीति । 'मेघर्त्ति-भया-ऽभयात् खः' (५।१।१०६) खप्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन मोऽन्तः ।
, [आढ्यम्भविष्णुः] आढ्य । 'भू सत्तायाम्' (१) भू । अनाढ्य आढ्यो भवतीति । 'नग्न-पलित-प्रिया-ऽन्ध-स्थूलसुभगा-ऽऽढ्य-तदन्ताऽच्यर्थेऽच्वेर्भुवः खिष्णु-खुको' (५।११२८) खिष्णुप्र० → इष्णु । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव' (११२।२४) अव । अनेन मोऽन्तः ।
Jain Education Intemational

Page #94

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।
NAMANNNNNNNNNNNNNNNNowwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
[आढ्यम्भावुकः] आढ्य । 'भू सत्तायाम्' (१) भू । अनाढ्य आढ्यो भवतीति । 'नग्न-पलित-प्रिया-ऽम्ध०' (५।१।१२८) खुकञ्प्र० → उक । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव् । अनेन मोऽन्तः ।
[सुभगङ्करणम्] सुभग । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । असुभगः सुभगः क्रियतेऽनेन । 'कृगः खनट करणे' (५।१।१२९) खनटप्र० → अन । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन मोऽन्तः ।
[आशितम्भवो वर्तते] 'अशश् भोजने' (१५५८) अश् । अश्नाति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । क्ते सूत्रे आशित इति निर्देशात् दीर्घत्वं च, आयूर्वाद्वा अविवक्षितकर्मकात् 'भू सत्तायाम्' (१) भू । आशितेन तृप्तेन भूयते । 'भावे चा-ऽऽशिताद् भुवः खः' (५।११३०) खप्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव । अनेन मोऽन्तः ।
[मितङ्गमः] मित । अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । मितं गच्छतीति । 'नाम्नो गमः खड्-डी च०' (५।११३१) खड्प्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अमलोपः । अनेन मोऽन्तः ।
[विहङ्गमः] विहायस् । 'गम्लूं गतौ' (३९६) गम् । विहायसा गच्छतीति । 'नाम्नो गमः खड्-डौ च विहायसस्तु विहः' (५।१।१३१) खड्प्र० → अ-विहायस्० → “विह'' आदेशः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अम्लोपः । अनेन मोऽन्तः ।
[पतङ्गः] पत । 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । पतं गच्छतीति । 'नाम्नो गमः खड्-डौ च०' (५।११३१) खड्प्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१११४) अम्लोपः । अनेन मोऽन्तः ।
[कालिंमन्या] काल । 'भाज-गोण-नाग-स्थल-कुण्ड-काल-कुश-कामुक-कट-कबरात्०' (२।४।३०) डी । कालीमात्मानं मन्यते । 'कर्तुः खश्' (५।१।११७) खशप्र० → अ । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अनेन मोऽन्तः-हस्वश्च ।
[हरिणिंमन्या] हरित । श्येतैत-हरित-भरत-रोहिताद् वर्णात् तो नश्च (२१४।३६) डी →ई - तस्य न० । 'रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण । हरिणीमात्मानं मन्यते । 'कर्तुः खश्' (५।१।११७) खशप्र० → अ । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अनेन मोऽन्तः - ह्रस्वश्च ।
[अरुंतुदः] अरुस् । 'तुदींत् व्यथने' (१३१५) तुद् । अरुः तुदतीति । 'बहु-विध्वरुस्तिलात् तुदः' (५।१।१२४) खश्प्र० → अ । अनेन मोऽन्तः । 'संयोगस्यादौ स्कोर्लुक' (२।१।८८) सलोपः ।
[पण्डितमानी] पण्डितमात्मानं मन्यते । 'मन्याण्णिन्' (५।१।११६) णिन्प्र० → इन् । 'ज्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्र०सि० । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२११९१) नलोपः ।
[सुभगमानी] सुभगमात्मानं मन्यते । 'मन्याण्णिन्' (५1१1११६) णिन्प० → इन् । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्र० सि । 'इन्-हन-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२११९१) नलोपः ।
[दोषामन्यमहः] दोषा आत्मानं मन्यते । 'कर्तुः खश्' (५1१1११७) खशप्र० → अ । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) → य । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः ।
श्यप्र०
Jain Education Intemational

Page #95

८० AmmaNamayanawww
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
[दिवामन्या रात्रिः] दिवसमात्मानं मन्यते । 'कर्तुः खश्' (५।१।११७) खशप्र० → अ । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । ‘पदान्ते' (२१११६४) दीर्घः ।
[कूलमुद्रुजः] कूल । 'रुजोत् भङ्गे' (१३५०) रुज्, उपूर्व० । कूलमुद्रुजति । 'कूलादुद्रुजोद्वहः' (५।१।१२२) खश्प्र० → अ । अनेन मोऽन्तः ।
[कूलमुद्वहः] कूल । 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह्, उद्पूर्व० । कूलमुद्वहति । 'कूलादुद्रुजोद्वहः' (५।१।१२२) खश्प्र० → अ । अनेन मोऽन्तः ।।छ।।
सत्या-ऽगदा-ऽस्तोः कारे ॥३।२।११२॥ [सत्याऽगदाऽस्तोः] सत्यश्च अगदश्च अस्तुश्च = सत्याऽगदाऽस्तु,॥ तस्य ।
[सत्यङ्कारः] सत्य । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । सत्यं करोति । 'कर्मणोऽण' (५1१७२) अणप्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) आर् । सत्यस्य कार इति वा ।
[अगदङ्कारः] अगद 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । अगदं करोति । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२) अण्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) आर् ।
[अस्लुङ्कारः] अस्तु । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । अस्तु करोतीति । 'कर्मणोऽण' (५।१।७२) अणप्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) आर् ।
अस्तुशब्दनिपातः क्रियापतिरूपकोऽङ्गीकारे वर्त्तते ।।।।
लोकम्पृण-मध्यन्दिना-ऽनभ्याशमित्यम् ॥३।२।११३॥
[लोकम्पृणमध्यन्दिनाऽनभ्याशमित्यम लोकम्पृणश्च मध्यन्दिनं च अनभ्याशमित्यं च = लोकम्पृणमध्यन्दिनाऽनभ्याशमित्यम् ।
[लोकम्पृणः] लोक । 'पृणत् प्रीणने' (१३६०) पृण् । लोकं पृणतीति । 'मूलविभुजादयः' (५।१।१४४) कप्र० → अ । पृणतीति । 'नाम्युपान्त्य-प्री-कृ-गृ-ज्ञः कः' (५।१।५४) कप्र० → अ । लोकस्य पृणः वा ।
[मध्यन्दिनम् मध्यं दिनस्य । 'सायाहुनादयः' (३।१५३) अंशितत्पुरुषः । मध्यं च तद् दिनं च वा ।
[अनभ्याशमित्यम्] 'अशश् भोजने' (१५५८) अश्, अभिपूर्व० । अभ्यशनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अभ्यासं(शं) - निकटम् । न अभ्यासं(शं) = अनभ्यासं(शम्) 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् । 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । ईयते = इत्यम् । 'दृ-वृग्-स्तु-जुषेति-शासः' (५।१।४०) क्यप्प्र० → य । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । अनेन मोऽन्तः सर्वत्र । अनभ्यासं(शं) दूरमित्यं गन्तव्यमस्य अनभ्यासे(शे)नेत्योऽनभ्यासं(शं) दूरेण परिहर्त्तव्यः, दूरेण प्राप्यो न त्वन्तिकेनेत्यर्थः ।
[लोकंप्रिणः] लोक । 'प्रींगश् तृप्ति-कान्त्योः ' (१५१०) प्री । प्रीणन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० → इ । 'धूग्-प्रीगोर्नः' (४।२।१८) नोऽन्तः । प्रीणयतीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । मतान्तरे ह्रस्वः । लोकस्य प्रीणः = लोकप्रिणः, ततो हुस्वः - अनेन मोऽन्तः । लोकस्य प्रीणक इत्यर्थः ।।छ।।
P.तस्मात् ।
Jain Education Intemational

Page #96

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
भ्राष्ट्रा-ऽग्नेरिन्धे ॥३।२११४॥ [भ्राष्ट्राऽग्नेः] भ्राष्ट्रश्च अग्निश्च = भ्राष्ट्राग्निः, तस्मात् । [भ्राष्ट्रमिन्धः] + भ्राष्ट्रस्येन्धः । अनेन मोऽन्तः । [अग्निमिन्धः] अग्नेरिन्धः । अनेन मोऽन्तः ।।छ।।
अगिलाद गिल-गिलगिलयोः ॥३।२११५॥
[अगिलात] न गिलोऽगिलः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मात् । [गिलगिलगिलयोः] गिलश्च गिलगिलश्च = गिलगिलगिलौ, तयोः ।
[तिमिङ्गिलः] तिमि । 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । तिमि गिलतीति । 'मूलविभुजादयः' (५।११४४) कप्र० । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् | 'नवा स्वरे' (२।३।१०२) लत्वम् । अनेन मोऽन्तः ।
_[मत्स्यङ्गिलः] मत्स्यं गिलतीति । 'मूलविभुजादयः' (५।१।१४४) कप० । 'ऋतां क्ङितीर्' (४।४।११६) इर् । 'नवा स्वरे' (२।३।१०२) लत्वम् । अनेन मोऽन्तः ।
[बालङ्गिलो राक्षसः] बालं गिलतीति । 'मूलविभुजादयः' (५।१।१४४) कप्र० । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'नवा स्वरे' (२।३।१०२) लत्वम् । अनेन मोऽन्तः । राक्षस् । रक्षोऽपत्यम् । 'प्रज्ञादिभ्योऽण' (७।२।१६५) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ ।
[तिमिङ्गिलगिलः] तिमीनां गिलगिलः । अनेन मोऽन्तः ।
[धूर्गिलः] धुर् । 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । धुरं गिलतीति । 'मूलविभुजादयः' (५।११४४) कप० । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'नवा स्वरे' (२।३।१०२) लत्वम् ।
[तिमिगिलगिलः] तिर्मिगिलं गिलतीति । 'मूलविभुजादयः' (५।१।१४४) कप्र० । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'नवा स्वरे' (२।३।१०२) लत्वम् ।
[गिलगिलः] गिलं गिलतीति । 'मूलविभुजादयः' (५११४४) कप्र० । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'नवा स्वरे' (२।३।१०२) लत्वम् ॥छ।।
भद्रोष्णात् करणे ॥३।२।११६॥ [भद्रोष्णात्] भद्रश्च उष्णश्च = भद्रोष्णम्, तस्मात् ।
[भद्रकरणम्] भद्र । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । क्रियतेऽनेनेति । 'कृगः खनट् करणे' (५1१1१२९) खनटप्र० → अन । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । भद्रस्य करणम् । अनेन मोऽन्तः ।
[उष्णंकरणम] उष्णस्य करणम् । अनेन मोऽन्तः ।।छ।।
P.卐 तत्, तस्मात् । P. + 'जिइन्धैपि दीप्तौ' (१४९८) इन्ध् । इन्धानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । इन्धनम् । 'युवर्ण-वृ-दृ०' (५।३।२८)
इत्यादिना अल् । यद्वा इध्यतेऽनेनेति । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० ।
Jain Education Intemational

Page #97

८२
नवाऽखित्कृदन्ते रात्रेः ||३१२।११७॥
[ नवाऽखित्कृदन्ते] नवा । ख् इदनुबन्धो यस्याऽसौ खित्, न खित् = अखित्, अखिच्चासौ कृच्च अखित्कृत् अन्ते यस्याऽसौ अखित्कृतः ( अखित्कृदन्तः), तस्मिन् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[रात्रिंचरः, रात्रिचरः] रात्रि । 'चर भक्षणे च' ( ४१० ) चर् । रात्रौ चरतीति । 'चरेष्टः' (५।१।१३८) टप्र० → अ । अनेन मोऽन्तः ।
[ रात्रिचरी, रात्रिचरी] रात्रौ चरतीति । 'चरेष्टः' (५।१।१३८) टप्र० अ । 'अणञेयेकण्-नञ्- स्नञ्-टिताम्' ( २।४।२०) डी । अनेन मोऽन्तः ।
अखित्कृत्,
[रात्रिमटः, रात्र्यटः ] 'अट गती' (१९४) अट् । अटतीति । 'अच्' (५।१।४९ ) अच्प्र० अ । रात्रावटः । [ रात्रिमाटः, रात्र्याटः ] 'अट गतौ' (१९४) अट् । रात्रिमटतीति । 'कर्मणोऽण्' (५1१।७२ ) अण्प्र० अ । 'ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः ।
[रात्रिंकरणम्, रात्रिकरणम् ] रात्रेः करणम् । अनेन विकल्पे मोऽन्तः ।
[रात्रिंमन्यमहः] रात्रि । बुधिं ( १२६२ ) - 'मनिंच् ज्ञाने ' (१२६३) मन् । रात्रिमात्मानं मन्यते । 'कर्तुः खश्’ (५।१।११७ ) खश्प्र० अ । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र०य । खित्यनव्यया ऽरुषो मोऽन्तो हस्वश्च'
( ३।२।१११ ) मोऽन्तः ।
[ रात्रिसुखम् ] रात्रौ सुखम् ।
[ रात्रयिता ] रात्रि । रात्रिरिवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप्, गल्भ - क्लीब-होडात्तु डित्' ( ३।४।२५) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । रात्रयतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् → इ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । प्र० सि । 'ऋदुशनस्- पुरुदंशो० ' ( १ । ४ । ८४ ) डा । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[ तीर्थंकरः, तीर्थकरः ] तीर्थं करोतीति । ' हेतु तच्छीलाऽनुकूलेऽशब्द- श्लोक - कलह-गाथा - वैर-चाटु-सूत्र-मन्त्र-पदात्' (५।१।१०३) टप्र० अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । मतान्तरे मोऽन्तो विकल्पे “नवाऽखित्कृदन्ते" इति । " रात्रेः" इति च योगो विभजनीयः ||छ ||
नोर्भव्यायाम् || ३ |२| ११८ ॥
P. धेनुश्चासौ भव्या च ।
[धेनोः ] धेनु पञ्चमी इसि ।
[भव्यायाम् ] भव्या सप्तमी ङि । 'आपो डितां ये-यास् - यास् - याम्' (१।४।१७ ) याम् ।
[ धेनुम्भव्या, धेनुभव्या ] 'भू सत्तायाम् ' (१) भू । भवतीति । भव्य-गेय-जन्य- रम्या - SSपात्या - Sऽप्लाव्यं नवा' ( ५।१।७) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'य्यक्ये' (१।२।२५ ) अव् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । धेनोर्भव्या ||छ ||

Page #98

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
NNNN
अषष्ठीतृतीयादन्याद् दोऽर्थे ।।३।२।११९।। [अषष्ठीतृतीयात् + षष्ठी च तृतीया च = षष्ठीतृतीये, न विद्यते षष्ठीतृतीये यत्राऽसौ, तस्मात् । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[अन्यात्] अन्य पञ्चमी इसि । [अन्यदर्थः, अन्यार्थः] अन्य । अर्थ । अन्यश्चासौ अर्थश्च, अन्योऽर्थोऽस्येति वा । अनेन दोऽन्तः । [अन्यदर्थम्, अन्यार्थम्] अन्यस्मै इदम् । [अन्यदर्थः, अन्यार्थः] अन्यस्मिन्नर्थः । अनेन सर्वत्र दोऽन्तः । [अन्यार्थः] अन्यस्याऽर्थः । [अन्यार्थः] अन्येनाऽर्थः ।।छ।।
आशीराशा-5ऽस्थिता-ऽऽस्थोत्सुकोति-रागे ॥३।२।१२०।। [आशीराशाऽऽस्थिताऽऽस्थोत्सुकोतिरागे] आशीश्च आशा च आस्थितश्च आस्था च उत्सुकश्च ऊतिश्च रागश्च = आशीराशाऽऽस्थिताऽऽस्थोत्सुकोतिरागम्, तस्मिन् ।
[अन्यदाशी:] 'शासूक् अनुशिष्टौ' (१०९५) शास्, आड्यूर्व० । आशासनं = आशीः । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प० । 'आडः' (४।४।१२०) आस्० → इस्० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विप्लोपः । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः । अन्या आशीः ।
[अन्यदाशा] + अन्या आशा ।
[अन्यदास्थितः]* अन्यमास्थितः । 'ष्ठ गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठा । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' (न्या० स० वक्ष० (१) | सूत्र (२९)) स्था, आड्यूर्व० । आतिष्ठते स्म । 'श्लिषशीङ्-स्था-ऽऽस-वस-जन-रुह-जू-भजेः क्तः' (५।१।९) क्तप्र० → त । 'दो-सो-मा-स्थ इ:' (४।४।११) आ० → इ० ।
[अन्यदास्था] आस्थानमास्था । 'उपसर्गादातः' (५।३।११०) अप्र० । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । ★ अन्या आस्था ।।
[अन्यदुत्सुकः] उत्-सु । उद्गतं सुष्ठु मनो यस्याऽसौ, अन्यस्मिन् उत्सुकः ।
[अन्यदूतिः] अवनं = ऊतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । 'मव्यवि-श्रिवि-ज्वरि-त्वरेरुपान्त्येन' (४।१।१०९) इत्यादिना अव० →ऊट । अन्या ऊतिः ।
[अन्यद्रागः] 'रजी रागे' (८९६) रञ् । रज्यतेऽनेन । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'घञि भावकरणे' (४।२।५२) नस्य लोपः । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४।१।१११) ज० → ग० । अन्यत्र रागः । अनेन दोऽन्तः ।
P. + षष्ठी च तृतीया च = षष्ठीतृतीयम्, न षष्ठीतृतीयम् = अषष्ठीतृतीयम्, तस्मात् । P.卐 अन्या चासौ आशा च ।
P*अन्या चासौ आस्था च । P. * अन्यः चासौ आस्थितश्च ।
Jain Education Intemational

Page #99

श्रीसिद्भहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[अन्याशीः] अन्यस्य आशीः । [अन्यास्थितः] अन्येन आस्थितः ॥छ।।
ईय - कारके ॥३।२।१२१॥ [ईयकारके] ईयश्च कारकश्च = ईयकारकम्, तस्मिन् । [अन्यदीयः] अन्य । अन्यस्याऽयम् । 'गहादिभ्यः' (६।३।६३) ईयप्र० । [अन्यदीयम अन्यस्मै हितम् । 'तस्मै हिते' (७११३५) ईयप्र० । अनेन दोऽन्तः । [अन्यत्कारकः] अन्य-कारक । अन्यस्याऽन्येन वा कारकः । अनेन दोऽन्तः । [अन्यत्कारिका] अन्यस्याऽन्येन वा कारिका । अनेन दोऽन्तः ।।छ।।
सर्वादि-विष्वग्-देवाड्डद्रिः क्व्यञ्चौ ॥३।२।१२२॥ [सर्वादिविष्वगदेवात्] सर्व आदिर्यस्याऽसौ सर्वादिः, सर्वादिश्च विष्वग् च देवश्च = सर्वादिविष्वग्देवम्, तस्मात् । [डद्रिः] ड् चासौ अद्रिश्च । क्वियञ्चौक क्वि चासौ अञ्चिश्च = क्व्यञ्चिस्तस्मिन् ।
[सर्वधङ सर्व । 'अशू गतौ च' (१०५) अञ्च् । सर्वमञ्चतीति । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प० । अनेन डदिरद्रि । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलोपः । प्र० सि । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः । 'अशोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१९८९) चलोपः । 'युजञ्च-क्रुञ्चो नो ङः' (२।१७१) न० → ड० ।
[सर्वाञ्चौ] सर्वमञ्चत इति । 'क्विप' (५।११४८) क्विप्र० । अनेन डदिरद्रि । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलोपः । प्र० औ । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः ।
[सर्वध्रुञ्चः] सर्वमश्चन्तीति । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प० । अनेन डदिरद्रि । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलोपः । प्र० जस् । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः । 'अशोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः ।
[सर्वद्रीचः] सर्वमञ्चन्तीति । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प० । अनेन डदिरद्रि । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलोपः । 'द्वि०शस् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्० → ८० - पूर्वस्य दीर्घः ।
[सर्वद्रीचा] सर्वमञ्चतीति । 'क्विप्' (५1१1१४८) क्विप्प० । अनेन डदिरदि । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२191११४) अलोपः । तृ० टा । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्० → च० - पूर्वस्य दीर्घः ।
[सर्वद्रीची] सर्वामञ्चतीति । 'क्विप्' (५1१1१४८) क्विप्प० । अनेन डदिरद्रि । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलोपः । डी → ई । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । 'अच्च प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्० → च्० - पूर्वस्य दीर्घः ।
तङ तद् । 'अशं गतौ च' (१०५) अञ्च् । तमञ्चतीति । P. क्विश्चासौ अशुश्च = क्व्यञ्जु, तस्मिन् ।
Jain Education Intemational

Page #100

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[तङ्ञ्चौ ] तमञ्चत इति ।
[तऽञ्चः] तमञ्चन्तीति । 'क्विप्' (५1१1१४८) क्विप्प० । अनेन डदिरागमोऽद्रि । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२१११११४) अद्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अग्रे पूर्ववत् ।
[अद] अदस् । ‘अचू गतौ च' (१०५) अच् । अमुमश्चतीति । [अदञ्चौ] अमुमश्चत इति ।
[अदञ्चः] अमुमश्चन्तीति । 'क्विप्' (५1१1१४८) क्विपप्र० । अनेन डदिरागमोऽगि । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१११४) अस्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विपलोपः । अग्रे पूर्ववत् ।
[कङ्] किम् । ‘अचू गतौ च' (१०५) अञ्च् । कमञ्चतीति । [कछुञ्चौ] कमञ्चत इति । [काञ्चः] कमञ्चन्तीति । [ब्यङ्ङ्] द्वि 'अश्रू गतौ च' (१०५) अश् । द्वमञ्चतीति । [ब्याञ्चौ] द्वमञ्चत इति । [व्यञ्चः] द्वमञ्चन्तीति क्विप्र० । अग्रे पूर्ववत् ।
[विष्वङ् वि ‘घुत् प्रेरणे' (१३३२) षू । ‘षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सू । विषुवतीति । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'अश्रू गतौ च' (१०५) अच् । विष्वमञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । प्र० सि । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः । दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२/१९८९) चलोपः । 'युजञ्च-क्रुश्चो नो ङ' (२।१७१) न० → ङ० ।
[विष्वङ्ग] विष्वगञ्चतीति क्विप् । अनेन डदिरद्रि । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अचलोपः । [विष्वाञ्चौ] विष्वगचत इति क्विप् । अग्रे पूर्ववत् । [विष्वशः] विष्वगञ्चन्तीति क्विप् । अग्रे पूर्ववत् । [देवधूङ्] देव । 'अश्रू गतौ च' (१०५) अश् । देवमश्चतीति क्विप् । अग्रे पूर्ववत् । [देव चौ] देवमञ्चत इति क्विप् । अग्रे पूर्ववत् । [देवाचः] देवमञ्चन्तीति क्विप् । अग्रे पूर्ववत् ।
[अश्वाची] अश्व । 'अञ्चू गतौ च' (१०५) अञ्च । अश्वमञ्चतीति क्विप् । 'अशोऽनर्चायाम' (४२१४६) नलोपः । 'अञ्चः' (२।४।३) ङी । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्० → च्० - पूर्वस्य दीर्घः ।
[विषूची] विषू । 'अञ्चू गतौ च' (१०५) अञ्च् । विष्वमञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । 'अञ्चः' (२।४।३) डी । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।११०४) अच्० → च्० - पूर्वस्य दीर्घः ।
[विश्वयुक्] विश्व । 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज् । विश्वं युनक्तीति । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ग० → क० । प्र० सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः ।
Jain Education Intemational

Page #101

८६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
विष्वग्युक] विष्वग् युनक्तीति । 'क्विप्' (५।१1१४८) क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः । 'च-जः क-गम्' (२।११८६) ज० → ग० । 'विरामे वा' (११३५१) ग० → क० । प्र० सि । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः ।
देवयुक] देवं युनक्तीति । 'क्विप्' (५1१1१४८) क्विपप्र० । 'अप्रयोगीत' (१1१1३७) क्विप्लोपः । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ग० → क० । प्र० सि । दीर्घझ्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[विष्वगञ्चनम्] विष्वग् समीपेऽञ्च्यते । अनट्प्र० । सि-अम् ॥छ।।
सह-समः सधि-समि ॥३।२।१२३॥
[सहसमः] सहश्चम सम् च = सहसम्, तस्य । [सधिसमि सधिश्च समिश्च । औ । सूत्रत्वात् लोपः ।
[सध्यङ सह । 'अञ्च गतौ च' (१०५) अञ्च । सहाशतीति । 'क्विप' (५1१1१४८) क्विपप्र० । 'अशोऽनर्चायाम' (४।२।४६) नलोपः । अनेन "सधि" आदेशः । “अप्रयोगीत्' (११।३७). क्विप्लोपः । प्र० सि । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः । 'युजय-क्रुञ्चो नो ङः' (२।१७१) न० → ० ।
सध्यञ्चौ] सहाञ्चत इति क्विप । 'अयोऽनर्चायाम्' (४/२१४६) नलोपः । अनेन “सधि" आदेशः । प्र० औ । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः । - [सध्यञ्चः] सहाञ्चन्तीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४२१४६) नलोपः । अनेन “सधि" आदेशः । प्र० जस् । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः ।
[सधीचः] सहाञ्चन्तीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । अनेन "सधि" आदेशः । द्वि० शस् । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्० → च्० - पूर्वस्य दीर्घः ।
[सधीचा] सहाऽञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । अनेन “सध्रि" आदेशः । तृ० टा । 'अच्च प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्० → च्० - पूर्वस्य दीर्घः ।
सधीची] सहाश्चतीति क्विप् । 'अयोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । अनेन "सधि" आदेशः । 'अशः' (२०४३) डी । ‘अच्च् प्राग दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्० → च्० - पूर्वस्य दीर्घः ।
[सधीचीनः] सध्यङेव । ‘अदिस्त्रियां वाऽशः' (७।१।१०७) ईनप्र० । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्० → च० - पूर्वस्य दीर्घः ।
[सम्यङ् सम् 'अञ्चू गतौ च' (१०५) अञ्च् । समचतीति । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प० । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । अनेन "समि" आदेशः । 'अप्रयोगीत्' (११३७) क्विपुलोपः । प्र० सि । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः । 'युजञ्च-क्रुञ्चो नो ङः' (२।१७१) न० → छ ।
[सम्यञ्चौ] समञ्चत इति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२१४६) नलोपः । अनेन “समि" आदेशः । प्र० औ । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः ।
[सम्यञ्चः]. समञ्चन्तीति क्विप । 'अञ्चोऽन_याम्' (४२१४६) नलोपः । अनेन “समि" आदेशः । प्र० जस । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः । P. समश्च ।
Jain Education Intemational

Page #102

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[समीचः] समञ्चन्तीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । अनेन “समि" आदेशः । द्वि० शस्'। 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।११०४) अच्० → च्० - पूर्वस्य दीर्घः ।
[समीचा समञ्चतीति क्विप् । 'अथोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । अनेन “समि" आदेशः । तृ० टा । “अच्च प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्० → च्० - पूर्वस्य दीर्घः ।
[समीची] समञ्चतीति । क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । अनेन “समि" आदेशः । ‘अञ्चः' (२।४।३) डी । ‘अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्० → च्० - पूर्वस्य दीर्घः ।
[समीचीनः] सम्यडेच । 'अदिस्त्रियां वाऽञ्चः' (७।१।१०७) ईनप्र० । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्छ → च्० - पूर्वस्य दीर्घः ।
[प्राङ् प्र ‘अञ्चू गतौ च' (१०५) अच् । प्राञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । प्र०.सि । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः । 'युजञ्च-क्रुञ्चो नो ङः' (२११७१) न० → ड० ।
[प्राञ्चौ] प्राशत इति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । प्र० औ । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः ।
[सहयुक] सह 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज् । सह युनक्तीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः । प्र० सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'च-जः क-गम' (२।१।८६) ज० → ग० । 'विरामे वा' (१३
[संयुक्] सम् ‘युजूंपी योगे' (१४७६) युज् । संयुनक्तीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्र० सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'च-जः क-गम्' (२।११८६) ज० → ग० । 'विरामे वा' (११३५१) ग० → क० ।
[सहाञ्चनम्] सह 'अशू गतौ च' (१०५) अश् । सह अञ्च्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । [समञ्चनम्] समञ्च्य ते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन ।।छ।।
__ तिरसस्तियति ॥३।२।१२४॥ [तिरसः] तिरस् षष्ठी डस् । [तिरि] तिरि प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लोपः । [अति] अत् सप्तमी ङि ।
[तिर्य तिरस् । 'अशू गतौ च' (१०५) अञ्च । तिरोऽयतीति । 'अव्ययस्य को द् च' (७।३।३१) अप्र० । तिरको वा अञ्चतीति । 'क्विप्' (५।११४८) क्विप्प० । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अने तिरस्० → तिरि० । प्र० सि । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः । 'दीर्घङ्याब' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१८९) चलोपः । 'युजञ्च-क्रुश्चो नो ङः' (२।१७१) न० → ड० ।
तिर्यञ्चौ तिरोऽशत इति । 'क्विप्' (५1१1१४८) क्विप्प० । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४२१४६) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अनेन तिरस्० → तिरि० । प्र० औ । 'अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० → अ० ।
तिर्यञ्चः तिरोऽयन्तीति । 'क्विप' (५1१1१४८) क्विपप्र० । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४२१४६) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अनेन तिरस्० → तिरि० । प्र० जस् । ‘अचः' (१।४।६९) नोऽन्तः । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽ
Jain Education Intemational

Page #103

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
N
ews
www
पदान्ते' (१।३।३९) न०
→ ज० ।
[तिर्यग्भ्याम् तिरोऽयतीति क्विप्, ताभ्याम् । 'च-जः क-गम्' (२।१९८६) च० → क० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) क० → ग० ।
तिर्यग्भिः ] तिरोऽञ्चतीति क्विप्, तैः । 'च-जः क-गम्' (२११८६) च० → क० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) क० → ग० ।
तिर्यग्भ्यः] तिरोऽञ्चतीति क्विप्, तेभ्यः । 'च-जः क-गम्' (२११८६) च० → क्र० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) क० → ग० ।
[तिर्यक्षु] तिरोऽथतीति क्विप, तेषु । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० ।
re
[तिरश्चः] तिरोऽवतीति क्विप्, तान् । 'अच्च प्राग् दीर्घश्च' (२११०४) अच्० →च० । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१९३७) र० → श० ।
[तिरश्चा] तिरोऽवतीति क्विप, तेन । 'अच्च प्राग दीर्घश्च' (२।११०४) अच्० → चु० । ‘सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१९३७) र० → श० ।
तिरश्ची] तिरोऽशतीति क्विप् । 'अशः' (२।४।३) डी →ई । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२/११०४) अच्० → च्० । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (१९३७) र० → श० ।
[तिरश्चीनः] तिर्यङ् एव । 'अदिस्त्रियां वाऽशः' (७।१।१०७) ईनप्र० । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्छ → च० । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० । 'च-ट-ते सद्वितीये' (११३७) र० → श० ॥छ।।
नजत् ।।३।२।१२५॥
[अचौरः पन्थाः] 'चुरण स्तेये' (१५६८) चुर् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० →इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । चौ(चो)रणं = चुरा । 'भिदादयः' (५।३।१०८) अप्र० → अ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिचलोपः । चुरा शीलमस्य । 'अस्थाच्छत्राऽऽदेरञ्' (६।४।६०) अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः-चौ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लोपः । न विद्यन्ते चौरा यस्मिन् असौ । अनेन न० → अ० ।
[अमक्षिको देशः] न विद्यन्ते मक्षिका अस्मिन् देशे सः । अनेन न० → अ० सर्वत्र । 'गोश्चान्ते०' (२१४।९६) ह्रस्वः । प्रथमा सि ।
[अमशकं वर्तते] मशकानामभावः ।
[अमक्षिकं वर्तते] मक्षिकाणामभावः । 'क्लीबे' (२।४।९७) हूस्वः । प्र० सि । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
। [अहिंसा 'हिसु हिंसायाम्' (१४९४) हिस् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । हिंसनम् । 'अच' (५।११४९) अच्प्र० → अ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । न हिंसा ।
[अस्तेयम् स्तेन । स्तेनस्य भावः । ‘स्तेनान्नलुक च' (७।१।६४) यप्र० - नस्य लुक् च । न स्तेयम् । अनेन अ० ।
Jain Education Intemational

Page #104

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[पामनपुत्रः] पामाऽस्याऽस्तीति । 'नोऽङ्गादेः' (७।२।२९) नप्र० । 'ड्यापो बहुलं नाम्नि ' (२।४।९९) पुंवत् (ह्रस्वः) । अथवा पामनशब्दः प्रकृतिः । पामनश्चासौ पुत्रश्च ।
[न भुङ्क्ते ] 'भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । वर्त्त० ते । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' ( ३।४।८२) श्नप्र० → न । 'श्ना-ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९० ) अलोपः । 'च-जः क - गम्' (२।१।८६) ज०ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१।३।५०) ग० क० । म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न०ड० ॥छ ।
[त्यादौ ] + तिरादिर्यस्याऽसौ त्यादिस्तस्मिन् ।
[अपचसि त्वं जाल्म !] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । वर्त्त० सिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । न पचसि । युष्मद् । प्र० सि । 'त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः ' (२।१।१२) त्वम् ।
[न पाचको जाल्मः ] पच् । पचतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० अक । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः ।।छ।।
[ अप्राणिनि ] न प्राणी
अप्राणी । 'नञत्' ( ३।२।१२५) न०
अ०, तस्मिन् ।
[नगः पर्वतः, अगः पर्वतः ] न अम (३९२) द्रम (३९३) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५) - 'गम्लं गतौ ' ( ३९६) गम् । न गच्छतीति । ‘नाम्नो गमः खड् डी च०' (५।१।१३१) डप्र० अ । ' डित्यन्त्यस्वरादेः' ( २।१।११४) अम्लोपः । अ० । पर्वन् । पर्वाण्यस्य सन्ति । मरुत्-पर्वणस्तः' (७।२।१५)
अनेन वा नगनिपातः । ‘नञतू' ( ३।२।१२५) न०
तप्र० । 'नाम्नो नोऽनहूनः ' (२।१।९१) नलोपः ।
त्यादी क्षेपे || ३ |२| १२६॥
=
[नगाः-वृक्षाः, अगाः-वृक्षाः] न गच्छन्तीति । 'नाम्नो गमः खड्-डौ च० ' (५।१।१३१) डप्र० अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः’ (२।१।११४) अम्लोपः । अनेन निपातः । प्रथमाबहु० जस् ।
筑
P. + तिरादिर्यस्य तत्, तस्मिन् ।
*
८९
[ अगो वृषलः शीतेन ] न गच्छतीति । 'नाम्नो गमः खड्-डौ च० ' ( ५1१1१३१) ड० अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' ( २।१।११४ ) अम्लोपः । नञत्' ( ३।२।१२५) न० अ० । प्र० सि ॥छ ।
श० म० न्या० पामनस्य पुत्रः ।
नगोऽप्राणिनि वा ।।३।२।१२७॥
नखादयः ||३|२।१२८॥
[नखादयः] नख आदिर्येषां ते । प्र० जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) इ० ए० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । [नखः ] 'खनूग् विदारणे' (९१३) खन् । खन्यते इति खम् । 'खनो ड-डरेकेकवक घं च' (५।३।१३७) डप्र० → अ । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लोपः । नास्य खमस्तीति ।
[नभ्राट् ] न राजृग् (८९३) 'टुभ्राजि दीप्तौ ' ( ८९४ ) भ्राज् । न भ्राजते इति । दिद्युद् ददृद्- जगज्जुहू-वाक्-पाट्धी-श्री-टू-सू-ज्वायतस्तू-कटपू-परिव्राट् भ्राजादयः क्विप्' (५।२।८३) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्र०
लघुवृत्ती धातुपारायणे च-अवदारणे ।

Page #105

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
सि । 'दीर्घयाब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२।१८७) ज० → ष० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ष० → ड० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ड० → ट० ।
[नपात्] न ‘पांक रक्षणे' (१०६७) पा । न पातीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । निपातनात्तु नाभावः ।
निवेदाः] न 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । न वेत्तीति । 'अस्' (उणा० ९५२) अस्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'अभ्वादेर०' (१।४।९०) दीर्घः ।
[असत्यः] सत्सु साधुः । 'तत्र साधौ' (७।१।१५) यप्र० । न सत्योऽसत्यः । [नासत्यः] नासत्योऽनेन निपातः ।
नासत्यौ नासत्यौ अनेन निपातः ।
[नमुचिः] न 'मुच्छूती मोक्षणे' (१३२०) मुच । न मुञ्चतीति । 'नाम्युपान्त्य-क-गृ-शू-पृ-पूभ्यः कित्' (उणा०६०९) किद् इप्र० ।
[नकुलः] नास्य कुलमस्तीति । अनेन नकुलनिपातः । [नभ्राट्] न न भ्राजते किन्तु भ्राजत एव । [नपात् न न पातीति किन्तु पाति । [नवेदाः] न न वेत्तीति किन्तु वेत्त्येव । [नकुलः] न न कुलमस्त्यस्य ।
[नपुंसकम्] न पुम्स् । न स्त्री । न पुमान्, न स्त्रीति । 'स्त्रियाः पुंसो द्वन्द्वाच्च' (७।३।९६) अत्समासान्तः । ‘पृषोदरादयः' (३।२।१५५) निपातनात् नपुंसकं पाश्चात्येषु एको नलोपो निपातः पृषोदरादित्वात् ।
नक्षत्रम्] ‘क्षिं क्षये' (१०) क्षि । 'क्षर संचलने' (९७१) क्षर्, नपूर्व० । न क्षीयते - न क्षरति वा । ॐ उणादयः त्रटप्र० →त्र ।
नक्रः] 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम् । 'डुक्रींगश् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री, नपूर्व० । न क्रामति, न क्रीणाति वा । अनेनैव निपातनात् डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[नाकः] न | अक | नास्मिन्नकं = दुःखमस्ति ।
[नग्नः] न । ग्न । न विद्यन्ते ग्नाः = श्रियः छन्दांसि वाऽस्य ।
[नागः] न अगः-नागः । [नभागः] न विद्यते भागोऽस्य ।
[नाराचः] न । अर । 'अञ्चू गतौ च' (१०५) अश् । न अरमत्यर्थमञ्चन्ति(ति) । 'मूलविभुजादयः' (५।१।१४४) कप्र० → अ । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः ।
ॐ
त्रट्' (उणा० ४४६) सूत्रेण सर्वधातुभ्यस्त्रट्प्रत्ययो भवति । 'वृग् - नक्षि-पचि-वच्यमि-नमि-वमि-वपि-वधि-यजि-पति- कडिभ्योऽत्रः' (उणा० ४५६) सूत्रेण ‘णक्ष गतौ' धातोः अत्रप्रत्यये नक्षत्रं सिद्धं भवति ।
Jain Education Intemational

Page #106

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
नापितः) न 'आप्लँट व्याप्तौ' (१३०७) आप् | नाप्यतेऽसौ । 'नञ आपेः' (उणा० २११) इतप्र० ।
रुः] न 'मींगशु हिंसायाम्' (१५१२) मी । न मीयतेऽसौ । 'शिग्रु-मेरु-नमेर्वादयः' (उणा० ८११) रुप्र० निपात्यते ।
[ननान्दा] अभि ‘टुनदु समृद्धौ' (३१२) नद् । ‘उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नन्द् । नाभिनन्दति वधूमिति । 'यति-ननन्दिभ्यां दीर्घश्च' (उणा० ८५६) ऋप्र० - दीर्घश्च ।
[नान्तरीयकम न । अन्तर । नान्तरेण भवति । नान्तरेणेत्यकर्थं न सप्तम्यन्तात् । 'गहादिभ्यः' (६।३।६३) ईयप्र०। 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । पश्चात 'यावादिभ्यः कः' (७।३।१५) कप्र० ।
[नाचिकेतः] 'कितक् ज्ञाने' (११४३/७) कित्, न नपूर्व० । न न चिकेत्ति । 'अच्' (५/११४९) अच्प० → अ । नाम्नि 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शवप्र० । 'हवः शिति' (४।१।१२) कित् द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) तलोपः । ‘क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
एतेषु सर्वेषु अनेनैव निपातः ।
[नास्तिकः] न । अस्ति । न विद्यतेऽस्ति यस्याऽसौ । 'नास्तिका-5ऽस्तिक-दैष्टिकम्' (६।४।६६) इकण्प्र० → इक । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः ।
[नभः] न 'भसक भर्त्सन-दीप्त्योः ' (११४३/५) भस् । न बभस्तीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
[नारङ्गम् न ‘री रागे' (८९६) रङ्ग । रज्यते । घञ्प्र० → अ । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४१११११) ज० → ग० । न न रङ्गोऽस्तीति नारङ्गः । पाश्चात्येऽनेनैवाऽत्र निपातः ।।छ।।
अन् स्वरे ॥३।२।१२९॥ [अनन्तो जिनः] न । अन्त । न विद्यतेऽन्तोऽस्येति । अनेन अन् । [अनादिः] न विद्यते आदिरस्याऽसौ । [अनजम् न । अज । अजानामभावः । अनेन अन् । प्र० सि । अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) अम् । [अनश्वः] न अश्वः ।।छ।।
कोः कत् तत्पुरुषे ॥३।२।१३०॥ [कोः] कु षष्ठी डस् । [कत्] कत् प्र० सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । [तत्पुरुषे] स(:) चासौ पुरुषश्च - तत्पुरुषस्तस्मिन् । [कदश्वः] कु । अश्व । कुत्सितोऽश्वः । [कदुष्ट्रः] कु । उष्ट्र । कुत्सित उष्ट्रः । [कदन्नम्] कुत्सितमन्नम् ।
Jain Education Intemational

Page #107

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[कदशनम्] कुत्सितमशनम् । अनेन सर्वत्र कु० → कद्० । [कूष्ट्रो देशः] कुत्सिता उष्ट्रा अस्मिन् देशे । [कुबाह्मणः ॥ कुत्सितो ब्राह्मणः ।।छ।।
रथ-वदे ॥३।२।१३१॥ [स्थवदे] रथश्च वदश्च = रथवदम्, तस्मिन् । [कद्रथः] कु । रथ । कुत्सितो रथः । कुत्सितो रथोऽस्य ।
[कद्वदः] कु । वद । वदतीति वदः । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । कुत्सितो वदः । कुत्सितो वदोऽस्य सः । अनेन कु० → कद् ।
[कुरथो राजा] कुत्सितो रथो अस्य । [कुवदो मूर्खः] कुत्सितो वदोऽस्य, + सूर्यः (?) |छ।।
तृणे जातौ ॥३।२।१३२॥ [कत्तृणा नाम रौहिषाख्या तृणजातिः] कु । तृण । कुत्सितं तृणमस्याः सा । अनेन कु० → कद् । 'रुहेर्वृद्धिश्च' (उणा० ५४८) इषप्र० - वृद्धिश्च रौहिषमित्याख्या यस्याः सा = रौहिषाख्या ।
[कुतृणानि] कुत्सितानि तृणानि ।।छ।।
कत्रि ॥३।२।१३३॥ [कत्] कत् प्रथमा सि । [त्रि] त्रि सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् लोपः ।
[कत्त्रयः] कु-किम् त्रि(२) । कुत्सितास्त्रयः-के वा त्रयः । अनेन कु-किम्→कद् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) द० → त० ।
[कत्रिः] कुत्सितास्त्रयोऽस्य सः । के वा त्रयोऽस्य । अनेन कद० ।
[किंत्रयः] के वा त्रयः । प्र० जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।।छ।।
का-ऽक्ष-पथोः ॥३१२१३४॥
[का] का प्र०सि । सूत्रत्वात् लोपः ।
[अक्षपथोः] अक्षश्च पन्थाश्च-अक्षपन्थानम्, तयोः अक्षपथोः । सप्तमी ओस् । 'इन् डी-स्वरे लुक्' (१।४।७९) इन्लुक् ।
[काक्षः पाशकादिः] कु ‘अक्षौ व्याप्तौ च' (५७०) अक्ष् । अक्ष्यत इति । 'भाबा-ऽकत्रोंः' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । कुत्सितोऽक्षः, पाशकादिः । P. निन्द्यो ब्राह्मणः । P. + कुवमः = सूर्यः ।
Jain Education Intemational

Page #108

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[काक्षम् ] अक्षतीति । 'अच्' (५/१/४९) अच्प्र० अ । कुत्सितमक्षमिन्द्रियम् ।
[ काक्षो रथः] कुत्सितोऽक्षोऽस्य ।
[काक्षः ] कुत्सितमक्षमक्षि वाऽस्य । 'सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे' ( ७|३|१२६) टः समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८)
इलोपः ।
[कापथ देश: ] कु । पथिन् । कुत्सितः पन्था अस्मिन् । 'ऋक् पूः पथ्यपोऽत्' (७।३।७६) अत्समासान्तः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४ | ६१ ) इन्लोपः । प्रथमा सि ।
[काक्षः] कु 'लोकात् (१।१1३) क् पाठठ विश्लेषियइ | 'त्यादि- सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक्प्र० । ककुः कुत्सितोऽक्षः ।
[कापथः] ककुः कुत्सितः पन्थाः । अनेन कु० का० ।
[कुपथः] कुत्सितः पथः ।
[कुपथं वनम् ] कुत्सितः पथो यत्र वने तत् = कुपथं वनम् ||छ||

पुरुषे वा ।।३।२।१३५॥
[कापुरुषः, कुपुरुषः ] कुत्सितः पुरुषः ।
[ कापुरुषो ग्रामः, कुपुरुषो ग्रामः ] कुत्सिताः पुरुषा अस्मिन् । अनेन कु० का० ।
[ कापुरुषः, कुपुरुषः ] ईषत् पुरुषः । मतान्तरे विकल्पेन कु०
का० ॥ छ ||
अल्पे || ३।२।१३६ ॥
[ मधुरम् ] । मधुर । ईषन्मधुरम् ।
[कालवणम्] कु । लवण । ईपल्लवणम् । अनेन कु०क० ।
[काम्लम्] ईषदम्लम् ।
[काच्छम् ] ईषदच्छम् । अनेन " का " आदेशः ||छ ।
९३
का- कवौ वोष्णे ॥ ३।२।१३७॥
[काकवौ] काश्च कवश्च = काकवौ ।
[कोष्णम्, कवोष्णम् ] ईषत् कुत्सितं वा उष्णम् । अनेन कु०का [कोष्णः, कवोष्णो देश: ] ईषत् कुत्सितं वा उष्णमत्र सः । अनेन कु०
का कव० ।
[कदुष्णम् ] कुत्सितं ईषद्वा उष्णम् । 'कोः कत् तत्पुरुषे' ( ३।२।१३०) कु०क० ।
[कृष्णो देशः ] कुत्सितमुष्णं यस्मिन् देशे सः ।
[काग्निः, कवाग्निः, कदग्निः ] ईषत् कुत्सितोऽग्निः । मतान्तरे कु० का कव० । 'को: कत् तत्पुरुषे' (३।२।१३०) क० ||छ||
P. कुत्सितमुष्णं यत्र सः = कृष्णः । मयूरव्यंसकेत्यादयः' (३|१|११६) समासः ।

कव० ।

Page #109

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
कृत्येऽवश्यमो लुक् ।।३।२।१३८॥ [अवश्यमः] अवश्यम् षष्ठी डस् ।
[अवश्यकार्यम्] अवश्यम् ‘डुइंग् करणे' (८८८) कृ । अवश्यं क्रियते । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद्-ध्यण' (५।१।१७) घ्यणप्र० → य । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धिः आर् । अनेन मलोपः ।
[अवश्यस्तुत्यम्] अवश्यम् ‘ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' (न्या० स० वक्षस्कार(१) /सूत्र(२९)) स्तु । अवश्यं स्तूयते । 'दृ-वृग्-स्तु-जुषेति-शासः' (५।१।४०) क्यप्प० → य । हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । अनेन मलोपः ।
[अवश्यदेयम्] 'डुदांगक् दाने' (११३८) दा । अवश्यं दीयते । ‘य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० - आ० →ए। अनेन मलोपः ।
[अवश्यकर्तव्यम्] अवश्यं क्रियते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन मलोपः ।
[अवश्यकरणीयम् अवश्यं क्रियते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन मलोपः ।
[अवश्यंलावकः] 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । अवश्यंपूर्व० । अवश्यं लुनातीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव् ।।छ।।
समस्तत-हिते वा ॥३।२।१३९।। [समः] सम् षष्ठी डस् । [ततहिते॥ ततश्च हितं च = ततहितम्, तस्मिन् ।
[सततम्, संततम्] सम् 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । संतन्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१।१७४) क्तप्र० → त । 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनि-वनति-तनादेधुटि क्डिति' (४।२१५५) नलोपः । सम्यक् ततम् ।
[सहितम्, संहितम्] सम् 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । संधीयते स्म । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'धागः' (४।४।१५) “हि" आदेशः । सम्यग् हितम् । अनेन मलोपः । सि-अम् ।।छ।।
तुमश्च मनः-कामे ॥३।२।१४०॥ [तुमः] तुम् षष्ठी डस् । [च] च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । [मनःकामे] मनश्च कामश्च = मनःकामम्, तस्मिन् ।
[भोक्तुमनाः] 'भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भोजनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्-णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'च-जः क गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) ग० → क० । भोक्तुं मनो यस्याऽसौ । प्र० सि । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः ।
P.卐 ततश्च हितश्च ।
Jain Education Intemational

Page #110

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥ 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[गन्तुकामः] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । गमनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । गन्तुं कामोऽस्याऽसौ । अनेन मलोपः ।
[समनाः] सम् । मनस् । सम्यक मनो यस्याऽसौ । [सकामः] सम्यक कामोऽस्याऽसौ । अनेन मलोपः ।।छ।।
मांसस्याऽनड़ - घञि पचि नवा ॥३।२।१४१॥ [मांसस्य मांस षष्ठी डस् । [अनयञि] अनट् च घञ् च = अनड्यञ्, तस्मिन् । [पचि] पच् सप्तमी ङि । [नवा] नवा प्रथमा सि ।
[मांस्पचनम, मांसपचनम्] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । पच्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । मांसस्य पचनम् ।
[मांस्पचनी, मांसपचनी] पच्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र० → अन । 'अणजेयेकण्-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) डी । मांसस्य पचनी ।
[मांस्पाकः, मांसपाकः] पच् । पचनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प० → अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४।१।१११) च० → क० । मांसस्य पाकः । अनेन विकल्पे अलोपः ।
[मांसपक्तिः] पच् । पचनम् । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । (गा-पा-पचो भावे' (५।३।९५) क्तिप्र० → ति) । ‘च-जः क-गम्' (२।१८६) च० → क० । मांसस्य पक्तिः ।
[मांसदाहः] 'दहं भस्मीकरणे' (५५२) दह । दहनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । मांसस्य दाहः ।
[मांसदहनी] 'दहं भस्मीकरणे' (५५२) दह । दह्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र० → अन । 'अणजेयेकण' (२।४।२०) डी । मांसस्य दहनी ।।छ।।
दिक्शब्दात् तीरस्य तारः ॥३।२।१४२॥ [दिकशब्दात् दिशि दृष्टः शब्दः = दिकशब्दस्तस्मात् । [तीरस्य] तीर षष्ठी डस् । [तारः] तार प्रथमा सि ।
[दक्षिणतारम्, दक्षिणतीरम दक्षिणा । तीर । दक्षिणस्या दिशः तीरम् । दक्षिणस्य देशस्य तीरम् । 'सर्वादयोऽस्यादौ' (३।२।६१) पुंवत् । अनेन तीर० → तार० ।
[उत्तरतारम्, उत्तरतीरम्] उत्तरस्या दिशस्तीरम् । उत्तरस्य देशस्य तीरम् । ‘सर्वादयोऽस्यादौ' (३।२।६१) पुंवत् ।

Page #111

९६
अनेन तीर० तार० ।
[पश्चिमतारम्, पश्चिमतीरम् ] पश्चिमस्या दिशस्तीरम् । पश्चिमस्य देशस्य वा तीरम् । अनेन तीर० तार० । [पूर्वतारम्, पूर्वतीरम् ] पूर्वस्या दिशस्तीरम् । पूर्वस्य देशस्य वा तीरम् । 'सर्वादयोऽस्यादौ' ( ३।२।६१) पुंवत् । अनेन
तीर० तार० ।
[गङ्गातीरम् ] गङ्गायास्तीरम् ||छ ।
सहस्य सोऽन्यार्थे ॥ ३ ।२।१४३ ॥
[ सहस्य ] सह षष्ठी डस् ।
[स] स प्रथमा सि ।
[ अन्यार्थे] अन्योऽर्थो यस्याऽसौ अन्यार्थस्तस्मिन् ।
[ सपुत्र आगतः, सहपुत्र आगतः ] सह । पुत्र । सह पुत्रेणाऽऽगतः ।
[सशिष्यः, सहशिष्य आगतः ] सह । शिष्य । सह शिष्यैरागतः ।
[ सलोमकः, सहलोमकः ] सह । लोमन् । सह लोम्ना वर्त्तते । 'शेषाद्वा' (७।३।१७५) कच्प्र० । अन
सह० स० ।
[सहयुध्वा] सह 'युधिंच् सम्प्रहारे' (१२६०) युध् । सह युद्धवान् । 'सह-राजभ्यां कृग् - युधेः' (५।१।१६७) क्वनिप्प्र० → वन् । प्र० सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । ' दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽननः ' (२।१।९१ ) नलोपः ।
[सहकृत्वा] सह ‘डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । सह कृतवान् । 'सह-राजभ्यां कृग्-युधेः' (५।१।१६७) क्वनिपप्र० वन् । ‘ह्रस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३) तोऽन्तः । प्र० सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । ' दीर्घड्याब्०' (१।४।४५ ) सिलोपः । ' नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलोपः ।

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[सहजः] ‘जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन्, सहपूर्व० । सह जातः । 'क्वचित्' (५।१।१७१) डप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
स्यात् ॥ छ।
[ सहकृत्वप्रियः ] सहकृत्वा प्रियोऽस्य ।
[ प्रियसहकृत्वा ] प्रियः सहकृत्वाऽस्य सः
बहुव्रीहौ यदुत्तरपदं तस्मात् पूर्वः सहशब्दो नास्ति, तदा सादेशो न
नाम्नि || ३ |२| १४४ ॥
[नाम्नि] नामन् सप्तमी ङि । 'ई-डी वा' (२।१।१०९) अलोपः ।
[ साश्वत्थम् ] सह अश्वत्थेन वर्त्तते ।
[सपलाशम् ] सह पलाशैर्वर्त्तते ।
[सशिंशपम्] सह शिंशपाभिर्वर्त्तते । अनेन सह० स० ।

Page #112

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[सरसा दूर्वा ] सह रसेन वर्त्तते । अनेन सह० स० ।
[ सहचरः कुरण्टकः ] सह 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । सह चरतीति । 'चरेष्टः' (५।१।१३८ ) टप्र० अ० । [सहदेवः कुरुः] सह 'दिवूच् क्रीडा - जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । सह दीव्यतीति । *“अच्’ (५/१/४९ ) अच्प्र० अ 'लघोरुपान्त्यस्य (४|३|४) गु० ए ।
[सहदेवा ओषधिः] सह दीव्यतीति । 'अच्' (५१११४९) अथप्र० अ लघोरुपान्त्यस्य (४।३।४) गु० ए । 'आत्' (२|४|१८) आपप्र० → आ ।
[सहजन्या अप्सराः ] सह 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । सह जायते । 'भव्य-गेय - जन्य - रम्य०' (4191७) निपातः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० आ । अप् 'सुं गती' (२५) सृ । अद्भिः स्त्रियते । 'अस्' (उणा० ९५२) अस्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४।३।१) अर् । प्रथमा सि । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९० ) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्०' (१२४/४५) सिलोपः ||६||
९७
अदृश्या ऽधिके ।।३।२।१४५ ।।
[ अदृश्याऽधिके ] 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । दृश्यत इति । ऋदुपान्त्यादकृपि-चदृचः' (५।१।४१ ) क्यप्प्र० य। न दृश्योऽदृश्यः । नञत् ( ३।२।१२५) न० अ० अदृश्यश्च अधिकं च
अदृश्याऽधिकम् तस्मिन् । स० कपोतः ।
[ साग्निः कपोतः ] सह । अग्नि । सहाऽग्निना वर्त्तत इति । अनेन सह०
[सपिशाचा वात्या ] सह । पिशाच । सह पिशाचेन वर्त्तते । अनेन सह०
स० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । वात । वातानां समूहः = वात्या 'पाशादेश ल्यः' (६।२।२५) ल्यप्र०य अवर्णवर्णस्य (७|४|६८) | ।
अलोपः । 'आत्' (२१४११८) आपूप्र०
।
राक्षस
[ सराक्षसी (सि) का विद्युत) सह ★ सह राक्षसेन वर्त्तते । 'शेषाद्वा' (७।३।१७५) कच्प्र० । अनेन सह० स० । 'आत्' (२०४३१८) आपूप्र० आ अस्याऽयत् तत् क्षिपकादीनाम्' (२|४|१११ ) इ । [समुशलो व्रीहिकंसः ] सह मुस (श) लेन वर्त्तते । अनेन सह० स० व्रीहिकंसः । आ ।
→ आ
[ सद्रोणा खारी] सह द्रोणेन वर्त्तत इति । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०
[ समाषः कार्षापणः ] सह माषेण वर्त्तत इति ।
[सकाकणीको माषः ] सह काकण्या वर्त्तत इति । अनेन सह० स० ॥ छ ॥
अकालेऽव्ययीभावे ॥ ३ ।२११४६ ॥
[ अकाले] न कालोऽकालस्तस्मिन् ।
[अव्ययीभावे ] अनव्ययस्य अव्ययस्य भवनम् । 'कृभ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्विः' (७।२।१२६) च्चिप्र० ।

P. * 'लिहादिभ्यः' (५/११५०) अच्प्र० ।
P. + अधिकश्च ।
ॐ अस्' (उणा० ९५२) सूत्रेण असूप्रत्यये सरः जलाशयविशेषः 'आपोपाप्तापाराजाइ' (उगा० ९६४) आपलं व्याप्तो धातोः असुप्रत्यये
अप्सरादेशे अप्सराः भवति । धातुपारायणे 'सुं गतौ' धातोः टिप्पनकेऽपि इदमेव सूत्रं उक्तम् ।
P★ श० म० न्यासानुसन्धाने विद्युत् मेघप्रभवं ज्योतिः, सा च कयाचन राक्षस्याधिष्ठितेति प्रसिद्धिरिति तद्वलादेव राक्षस्या सह वर्त्तमानत्वव्यवहारः ।

Page #113

९८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
NANNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNWwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwVVVNM
'ईश्च्चाववर्णस्या-ऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ई । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० →अ । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव्, तस्मिन् ।
[सब्रह्म साधूनाम्] सह । ब्रह्मन् । ब्रह्मणः संपत् । प्र० सि । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) अम् । 'अनतो लुप्' (३।२।६) अम्लोपः ।
[सवृत्तं सुविहितानाम्] वृत्तस्य संपत् ।
[सक्षत्रं यदूनाम्] क्षत्रस्य संपत् । अनेन सह० → स० । यदोरपत्यानि । 'पुरु-मगध-कलिङ्ग-सूरमस-द्विस्वरादण' (६।१।११६) अण्प्र० । 'द्रेरञणोऽप्राच्य-भर्गादेः' (६।१।१२३) अण्लोपः, तेषाम् = यदूनाम् ।
[सचक्रं धेहि] सह | चक्र | युगपच्चक्रेण युगपच्चक्राणि वा धेहि । [सधुरं प्राज] सह धुरा = युगपद्धुरा । 'धुरोऽनक्षस्य' (७।३।७७) अत्समासान्तः । अनेन सह० → स० । [सतृणमभ्यवहरति] सह | तृण । तृणैः सह ।
[समूलघातं हन्ति] सह मूलेन वर्त्तते । अनेन सह० → स० । 'हनंक हिंसागत्योः ' (११००) हन् । समूलस्य हननम् । 'हनश्च समूलात्' (५।४।६३) णम्प्र० → अम् । 'ञ्णिति घात्' (४।३।१००) हन्० → घात् ।
[सषड्जीवनिकमधीते श्रावकः] सह । षड्जीवनिका । षड्जीवनिकामन्तमवसानं कृत्वाऽधीते । अनेन सह० → स० । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः । प्रथमा सि | ‘अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) अम् ।
[सलोकबिन्दुसारमधीते पूर्वधरः] सह । लोकबिन्दुसार । आ(स)लोकबिन्दुसारमन्तमवसानं कृत्वाऽधीते । ‘इंक् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । वर्त्त० ते । पूर्व 'धृग् धारणे' (८८७) धृ । पूर्वान् धरते । 'आयुधाऽऽदिभ्यो धृगोऽदण्डादेः' (५।१।९४) अच्प्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[सहपूर्वाणं शेते] पूर्व । अहन् । पूर्वमह्नः । 'सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तः - अह्न आदेशश्च । 'अतोऽहस्य (२।३।७३) णत्वम् । सह पूर्वाह्णमन्तमवसानं कृत्वा शेते । सप्तमी ङि । ‘सप्तम्या वा' (३।२।४) अम् ।
[सहापराहणं भुङ्क्ते] अपरमह्नः । 'सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तः-अह्न आदेशश्च । ‘अतोऽह्नस्य' (२।३।७३) णत्वम् । सह अपराह्णमन्तमवसानं कृत्वा भुङ्क्ते । सप्तमी ङि । 'सप्तम्या वा' (३।२।४) अम् ।
[सहयुध्वा] सह युद्धवान् । 'सह-राजभ्यां कृग्-युधेः' (५।१।१६७) क्वनिप्प० → वन् । प्र० सि । 'नि दीर्घः' (११४१८५) दीर्घः । 'दीर्घयाब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनहनः' (२११९१) नलोपः ।।छ।।
ग्रन्थान्ते ॥३१२११४७॥
[ग्रन्थान्ते] ग्रन्थस्याऽन्तः = ग्रन्थान्तस्तस्मिन् । _[सकलं ज्योतिषमधीते] सह । कला । कलामन्तं कृत्वा । 'क्लीवे' (२।४।९७) ह्रस्वः । अम् । ज्योतिस् । ज्योतींषि अधिकृत्य कृतो ग्रन्थः । 'ज्योतिषम्' (६।३।१९९) इत्यनेन ज्योतिष इति निपातः । अम् ।
[सकाष्ठम सह । काष्ठ । काष्ठामन्तं कृत्वा । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः । [समुहूर्तम्] मुहूर्तमन्तं कृत्वा । अनेन सह० → स० ।।छ।।
नाशिष्यगो-वत्स-हले ॥३।२।१४८॥ [अगोवत्सहले] गौश्च वत्सश्च हलश्च = गोवत्सहलम्, न गोवत्सहलम् = अगोवत्सहलम् । 'नञत्' (३।२।१२५)
Jain Education Intemational

Page #114

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
न० → अ०, तस्मिन् ।
[ स्वस्ति राज्ञे सहराष्ट्राय ] सह राष्ट्रेण वर्त्तत इति, तस्मै ।
[ स्वस्ति गुरवे सहशिष्याय ] सह शिष्येण वर्त्तत इति, तस्मै ।
[भद्रं सहसङ्घायाचार्याय ] सह सङ्केन वर्त्तत इति, तस्मै ।
[ सपुत्रः, सहपुत्र आगतः ] सह पुत्रेणाऽऽगतः । 'सहस्य सोऽन्यार्थे ' ( ३।२।१४३) विकल्पेन सह० स० ।
[ स्वस्ति भवते सगवे, सहगवे ] सह गोभिर्वर्त्तत इति, तस्मै ।
[ स्वस्ति भवते सवत्साय, सहवत्साय] सह वत्सेन वर्त्तत इति, तस्मै ।
[स्वस्ति भवते सहलाय, सहहलाय ] सह हलेन वर्त्तत इति, तस्मै । सर्वत्र 'सहस्य सोऽन्यार्थे ' ( ३।२।१४३) सह० → स० विकल्पेन ॥ छ ॥
[ समानस्य ] समान । मान । समानं 'टा-ङसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य ।
[धर्मादिषु ] धर्म आदिर्येषां ते
समानस्य धर्मादिषु ॥ ३ ।२।१४९ ।।
तुल्यं मानं
=
=
धर्मादयस्तेषु ।
[धर्मा] समान । धर्म । समानो धर्मोऽस्य सः । द्विपदाद् धर्मादन् ' ( ७|३ | १४१ ) अन्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । प्र० सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घड्याव्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनहूनः’ ( २।१।९१ ) नलोपः । अनेन समानस्य स० ।

९९
परिमाणं यस्याऽसौ समानस्तस्य = समानस्य । षष्ठी इस् ।
[सधर्मः] समानो धर्मः । अनेन समानस्य स० ।
[ सजातीयः ] समाना जातिरस्य । 'जातेरीयः सामान्यवति' ( ७।३।१३९ ) ईयप्र० ।
[सनामा ] समानं नामाऽस्यासी ।
[सनाम] समानं नाम । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । अनेन समानस्य स० ।
[ सगोत्रः, समानगोत्रः ] समानं गोत्रमस्याऽसौ ।
[ सरूपः, समानरूपः ] समानं रूपं यस्याऽसौ ।
[ सवर्णः, समानवर्णः ] समानो वर्णो यस्याऽसौ ।
[ सवयाः, समानवयाः ] समानं वयो यस्याऽसौ ।
[सवचनः, समानवचनः ] समानं वचनं यस्याऽसौ । मतान्तरेण विकल्पे समानस्य सभावः ।
[ सोदर्यः ] समान । उदर । समानोदरे जातः । 'सोदर्य - समानोदय' (६।४।७८) सोदर्य निपातः ॥ छ ॥
[ सतीर्थ्यः ] समान । तीर्थ । समाने तीर्थे वसति । 'सतीर्थ्यः' (६।४।७८) इत्यनेन निपातः ।
सब्रह्मचारी ||३|२| १५० ॥
[ सब्रह्मचारी ] समान । ब्रह्मन् । 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । समाने ब्रह्मणि आगमे गुरुकुले वा व्रतं चरतीति । अनेन निपातनादेव व्रतशब्दस्य लोपः । समानो ब्रह्मचारी वा अनेन निपातः । । छ ||

Page #115

१००
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
दृग-दृश-दृक्षे ॥३।२।१५१॥
[दृग्दृशदृक्षे] दृग् च दृशश्च दृक्षश्च = दृग्दृशदृक्षम्, तस्मिन् ।
[सदृक्] समान । 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । समान इव दृश्यते । 'त्यदाद्यन्य-समानादुपमानाद् व्याप्ये दृशः टकसकौ च' (५।११५२) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । प्रथमा सि । दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलुक् । 'ऋत्विज्-दिश-दृश्-स्पृश्-सज्-दधृषुष्णिहो गः' (२।१।६९) श० → ग० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ग० → क० ।
[सदृशः] समान इव दृश्यते । 'त्यदाद्यन्य-समानादुपमानाद्' (५।१।१५२) टप० → अ । प्रथमा सि ।
[सदृक्षः] समान इव दृश्यते । 'त्यदाद्यन्य-समानादुपमानाद्' (५।१।१५२) सक्प० । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२।१।८७) श० → ष० । 'ष-ढोः कस्सि' (२।१।६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → प० । कषसंयोगे क्ष० । अनेन समानस्य स० ।
[समानदृक् दर्शनं = दृक् । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । समाना दृक् । प्रथमा सि । दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'ऋत्विज्-दिश्-दृश्-स्पृश्-सज्-दधृषुष्णिहो गः' (२।१।६९) श० → ग० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ग० → क० ॥छ।।
अन्य-त्यदादेराः ॥३।२।१५२॥ [अन्यत्यदादेः] त्यद् आदिर्यस्याऽसौ त्यदादिः, अन्यश्च त्यदादिश्च = अन्यत्यदादिस्तस्य । [आः] आ प्रथमा सि ।
[अन्यादृक्, अन्यादृशः, अन्यादृक्षः] अन्य । ‘दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । अन्य इव दृश्यते । 'त्यदाद्यन्यसमानादुपमानाद् व्याप्ये दृशः टक् सकौ च' (५।१।१५२) क्विप्-टक्-सप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विप्लोपः । अनेन दीर्घः ।
[त्यादृक्, त्यादृशः, त्यादृक्षः] त्यद् । 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । स्य इव दृश्यते । [तादृक्, तादृशः, तादृक्षः] तद् । 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । स इव दृश्यते ।
[यादृक्, यादृशः, यादृक्षः] यद् । 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । य इव दृश्यते । 'त्यदाद्यन्य-समानादुपमानाद्।' (५।११५२) क्विप्-टक्-सक्प्र० । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अनेन दीर्घः ।
[अमूदृक्, अमूदृशः, अमूदृक्षः] अदस् । ‘दृशृं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । असाविव दृश्यते । 'त्यदाद्यन्य-समानादुपमाना' (५।१।१५२) क्विप्-टक्-सप्र० । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२११४५) द० → म० । अनेन दीर्घः । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) ऊ ।
[भवादृक्, भवादृशः, भवादृक्षः] भवत् । ‘दृशं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । भवानिव दृश्यते । 'त्यदाद्यन्य-समानादुपमाना' (५।१।१५२) क्विप्-टक्-सक्प्र० । अनेन दीर्घः आ । .: : [त्वादृक्, त्वादृशः, त्वादृक्षः] युष्मद् । त्वमिव दृश्यते । 'त्यदाद्यन्य-समानादुपमानाद्' (५।१।१५२) क्विप्-टक्सकप० । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन' (२११११) “त्व" आदेशः । अनेन दीर्घः आ ।
[मादृक्, मादृशः, मादृक्षः] अस्मद् । अहमिव दृश्यते । 'त्यदाद्यन्य-समानादुपमानाद्' (५1१1१५२) क्विप्-टक्
Jain Education Intemational

Page #116

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
१०१
wwwaamannamawwanimaniamomaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaamwwws
सप० । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्' (२।१।११) "म" आदेशः । अनेन दीर्घः आ ।
[एकादृक्, एकादृशः, एकादृक्षः] एक इव दृश्यते । [द्वादृक्, द्वादृशः, द्वादृक्षः॥ द्विरिव दृश्यते । [युष्मादृक्, युष्मादृशः, युष्मादृक्षः] यूयमिव दृश्यते ।
[अस्मादृक्, अस्मादृशः, अस्मादृक्षः] वयमिव दृश्यते । 'त्यदाद्यन्य-समानादुपमानाद्' (५1१1१५२) क्विप्-टकसक्प० । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । अनेन दीर्घः आ ।
[यावान्] यद् । यत्परिमाणमस्याऽसौ । [तावान् तद् । तत्परिमाणमस्याऽसौ ।
[एतावान्] एतद् । एतत्परिमाणमस्याऽसौ । 'यत्-तदेतदो डावादिः' (७।१।१४९) अतुप्र० → अत् - "डाव्" आदि: → आव् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अद्लोपः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४९०) दीर्घः । दीर्घयाब०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२११८९) तलोपः ।।छ।।
इदं-किमीत-की ।।३।२।१५३॥ [इदंकिमीत्की] इदं च किं च । ईच्च कीश्च । उभयत्र औ । सूत्रत्वात् लोपः ।
[ईदृक्, ईदृशः, ईदृक्षः] इदम् । 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । अयमिव दृश्यते । 'त्यदाद्यन्य-समानादुपमाना' (५।१।१५२) क्विप्-टक्-सक्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'यज-सृज-मज०' (२।१८७) श० → ष० । 'ष-ढोः कस्सि' (२।१।६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० । क-षसंयोगे क्ष० । अनेन इदम्०
[कीदृक्, कीदृशः, कीदृक्षः] किम् । 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । क इव दृश्यते । 'त्यदाद्यन्य-समानादुपमाना' (५1१1१५२) क्विप्-टक्-सप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विप्लोपः । 'यज-सृज-मृज०' (२।१९८७) श० → ष० | 'ष-ढोः कस्सि' (२।१६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२॥३१५) स० → ष० । क-षसंयोगे क्ष० । अनेन किम्० → की० ।
[इयान्] इदम् । इदं परिमाणमस्य । 'इदं-किमोऽतुरिय-किय् चास्य' (७।१।१४८) अतुप्र० → अत् - इदम् → इय० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२११४८९) तलोपः ।
[कियान् किम् । किं परिमाणमस्य । 'इदं-किमोऽतुरिय-किय चास्य' (७।१।१४८) अतुप्र० → अत्- किम् → किय० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२१८९) तलोपः ॥छ।।
अनञः क्त्वो यप् ॥३।२।१५४॥ [अनञः] न नञ् = अनञ् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्य (?) (तस्मात्) ।
[क्त्वः] क्त्वा षष्ठी ङस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।११०७) आलोपः । ॐ श० म० न्यासानुसन्धाने - द्वाविव ।
Jain Education Intemational

Page #117

१०२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[यप्] यप् प्रथमा सि ।
[प्रकृत्य] प्र 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । प्रकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन यप् । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[प्रहृत्य प्र 'हृग् हरणे' (८८५) हृ । प्रहरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन यप् । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[उच्चैःकृत्य] उच्चैः करणम् । 'कृगोऽव्ययेनाऽनिष्टोक्तौ क्त्वा-णमौ' (५।४।८४) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन यप् । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[नानाकृत्य] नाना करणम् । 'स्वाङ्गतश्च्च्य र्थे नाना-विना-धाऽर्थन भुवश्च' (५।४।८६) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन यप् । 'इस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[अकृत्वा] न करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० ।
[अहत्वा] न हरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र०
→ त्वा । 'नञत्' (३।२।१२५) न०
→ अ० ।
[परमकृत्वा
परमकरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र०
→ त्वा ।
[अलं कृत्वा] अलं करणेन । 'निषेधेऽलं-खल्वोः क्त्वा' (५।४।४४) क्त्वाप्र० → त्वा ।
[खलु कृत्वा] खलु करणेम । 'निषेधेऽलं-खल्वोः क्त्वा' (५।४।४४) क्त्वाप्र० -→ त्वा ।।छ।।
पृषोदरादयः ॥३।२।१५५॥ [पृषोदरादयः] पृषोदर आदिर्येषां ते । प्रथमा जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) इ० → ए० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[पृषोदरः] पृषत् । उदर । पृषदुदरमुदरे वाऽस्याऽसौ । अनेन तलोपो निपातः । [पृषोदरम्] पृषत उदरम् । अनेन तलोपो निपातः । [पृषोद्वानम्] पृषत उद्वानम् ।
[पृषोद्धारम्] पृषत् 'धृग् धारणे' (८८७) धृ । पृषतमुद्धर इति । 'कर्मणोऽण्' (५।११७२) अण्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धिः आर् । अनेन तलोपो निपातः । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) त० → द० । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ओ ।
+ [पृषोद्वारम्] पृषत्-उत् 'वृगट वरणे' (१२९४) वृ । पृषतमुदृणोतीति । 'कर्मणोऽण्' (५।१७२) अण्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धिः आर् । अनेन तलोपो निपातः । अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल् (१।२।६) ओ ।
[जीमूतः] जीवन । मूत । जीवनस्य-जलस्य मूतः पुटबन्धः । अनेन वनलोपो निपातः ।
[बलाहकः] वारि । वाहक । वारिणो वाहकः । पूर्वपदस्य "ब", उत्तरपदादेश्च "ल" आदेशो निपातोऽनेनैव ।
P. परमं च तत् कृत्वा च । + न विद्यते इदमुदाहरणं बृहद्वृत्तौ ।
Jain Education Intemational

Page #118

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[आढ्यः ] 'यै चिन्तायाम्' 'स्थादिभ्यः कः' (५।३।८२) कप्र० [दूडासः] दुस् ‘दासृग् दाने’
खल्' (५।३।१३९) खल्प्र०
(३०) ध्यै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ध्या, आङ्पूर्व० । अध्यायन्ति तमिति । अ । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' ( ४ । ३ । ९४ ) आलोपः । अनेन धस्य "ढ्य' निपातः । (९३३) दास् । कृच्छ्रेण दास्यते । अथवा दुष्टो दासः । दुः-स्वीषतः कृच्छ्रा - ऽकृच्छ्रार्थात् अ । अनेन उत्तरपदादेश्च डत्वं निपातः ।
[दूणासः] दुस् ‘नशौच् अदर्शने ' (१२०२) नश् । नश्यन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० → इ । 'ञ्णिति' (४।३ । ५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । कृच्छ्रेण नाश्यते । अथवा दुष्टो नाशः । 'दुःस्वीषतः कृच्छ्राऽकृच्छ्रार्थात् खल्' (५।३।१३९) खल्प्र० अ । अनेन णत्वं निपातः ।
१०३
[दूडभः] दुस् 'दम्भूट् दम्भे' (१३०९) दम्भू । कृच्छ्रेण दभ्यते, अथवा दुष्टो दम्भः । 'दुः- स्वीषतः ० ' (५।३।१३९) खलप्र० अ । अनेन दम्भेर्नलोपः दस्य डत्वं च निपातः 1
[दूढ्यः ] दुस् 'यै चिन्तायाम्' (३०) ध्यै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१ ) ध्या । दुष्टं ध्यायति । 'स्थादिभ्यः कः ' (५।३।८२) कप्र० अ । 'इडेत् - पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । अनेन धस्य ढत्वं निपातः ।
[ मयूरः ] मही टुक्षु ( १०८४) - 'रु शब्दे' (१०८५) रु । मह्यां रौति । अनेन महीशब्दस्य मयूनिपातः । [महिषः ] मही 'शीङ्क् स्वप्ने' (११०५) शी । मह्यां शेते । 'क्वचित्' (५।१।१७१) डप्र० 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४ ) ईलोपः । अनेन पूर्वपदस्य ह्रस्वः शस्य षत्वं च निपातः ।
अ ।
[पिशाचः ] पिशित 'अशश् भोजने' (१५५८) अश् । पिशितमश्नाति । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२ ) अण्प्र० अ । अनेन पिशितस्य पिशादेशेऽश्नातेः शस्य च चादेशः ।
[ श्मशानम् ] शव 'शीक् स्वप्ने' (११०५) शी । शय्यते । 'अनट्' (५|३|१२४) अनट्प्र० अन । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । शवानां शयनम् । अनेन पूर्वपदस्य श्मादेशः शयनस्य च शानादेशो निपातः ।
[वृसी] बुवन् 'षद्लृ विशरण - गत्यवसादनेषु' (९६६ ) षद् । ' षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सद् । ब्रुवन्तोऽस्यां सीदन्ति निषीदन्ति । अनेन पूर्वपदस्य वृभावः ।
[उदूखलम्] ऊर्ध्व । ख । बिल । ऊर्ध्वं खं बिलं वाऽस्य । अनेन ऊर्ध्वस्य उदूभाव उत्तरपदस्य च खलाऽऽदेशो निपातः ।
[उलूखलम्] ऊर्ध्वं खं बिलं वाऽस्य । अनेन ऊर्ध्वस्य उलूभावः - उत्तरपदस्य च खलाऽऽदेशो निपातः ।
[दिवौकसः] दिव् । ओकस् । दिवि द्यौर्वा ओकः = गृहमेषां ते । अनेन अकारागमः । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२ ) औ । प्रथमा जस् ।

[अश्वत्थः] अश्व ‘ष्ठां गतिनिवृत्तौ ' ( ५ ) ष्ठा । 'षः सौऽष्ट्यै- ष्ठिव ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या० सं० वक्षस्कार ( १ ) सूत्र ( २९ ) ) | स्था । अश्व इव तिष्ठतीति ।
[कपित्थः] कपिरिव तिष्ठतीति, कपयोऽस्मिंस्तिष्ठन्तीति वा ।
[दधित्थः] दनि तिष्ठतीति ।

Page #119

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[महित्थः] मह्यां तिष्ठतीति । 'स्था- पा- स्नात्रः कः' (५1१1१४२) कप्र० अ । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक् ( ४ । ३ । ९४ ) आलोपः । अनेन एषु तिष्ठतेः सकारस्य तकारः ।
१०४
[मुसलम्] मुहुस् । स्वन । 'लांक् आदाने ' (१०६८) ला । मुहुः स्वनं लातीति । 'लस श्लेषण क्रीडनयो:' ( ५४३) लस् । मुहुर्मुहुर्लसतीति वा । अनेन मुहुः शब्दस्य मुभावः स्वनस्य सभावः । ' क्वचित्' (५।१।१७१) डप्र० → अ । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः’ (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । पक्षान्तरे लसयोर्विपर्ययश्च ।
[उलूकः ] ऊर्ध्व । कर्ण । ऊर्ध्वो कर्णावस्य । अनेन ऊर्ध्वशब्दस्य " उल्” आदेशः - कर्णस्य च ऊकादेशः ।
[मेखला ] मेहन । ख । माला । मेहनस्य खं = मेहनखम्, तस्य माला । अनेनाऽत्र मेहनस्य हनस्य लोपः- मालाशब्दस्य घ "मा" लोपः ।
[कुञ्जरः] कु ‘जृष्च् जरसि' (११४५) ज् । कौ जीर्यति । 'अच्' (५।१।४९ ) अच्प्र० अ । 'नामिनो गुणोऽक्ति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन मोऽन्तः ।
[आशीविषः ] आशु । विष । आश्वस्य विषमस्ति । अनेन आशुशब्दस्य आशीभावः ।
[बलीवर्दः] बल 'वर्धण् छेदन- पूरणयोः ' (१६६१) वधू । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७ ) णिच्प्र० →इ । बलं वर्धयति । अनेन बलस्याऽन्ते ई-वर्धधकारस्य च दकारः, अच्प्र० अ ।
[मनीषी] मनस् 'ईशिक् ऐश्वर्ये' (१११६) ईश् । मनस ईष्टे । ' ग्रहादिभ्यो णिन् ' ( ५।१।५३) णिन्प्र० इन् । अनेनाऽत्र मनसोऽन्त्यस्वरादिलोपः ईशेः शस्य च षः ।
[बिडालः] बिल 'दृश् विदारणे' (१५३५) दृ । दृणन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । ‘नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । बिलं दारयतीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । अत्र बिलस्य ललोपः - दारस्य च डालादेशः ।
[ मृणालः ] मृद 'लींच् श्लेषणे' (१२४८) ली, आड्यूर्व० । मृदमालीयते । 'क्वचित्' (५।१।१७१) डप्र० अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४ ) ईलोपः । अनेन मृदो दस्य णः ।
[सृगालः] असृग् ‘लींड्च् श्लेषणे' (१२४८) ली, आड्पूर्व० । असृगालीयते । 'क्वचित्' (५।१।१७१) डप्र० → अ । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४ ) ईलोपः । अनेनाऽऽदेरस्य लोपः । असृग् 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । असृग् गिलति वा । ‘कर्मणोऽण्’ (५।१।७२ ) अण्प्र० अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । अनेन असृज आद्यन्तोऽ
ज्लोपः ।
[पुरोडाशः] पुरस् 'दाशृग् दाने' (९२२) दाश् । पुरो दाश्यते । 'भावा - ऽकर्त्रीः ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । अनेन दस्य डः ।
[ वडवा ] अश्व । अम्बा । अश्वस्याऽम्बा । अनेन अश्वस्याऽशो लोपोऽन्ते - मकारस्य लोपो बकारस्य
चकारादेशश्च ।

[शकन्धुः] शा(श) क । अन्धु । शा (श) कस्याऽन्धुः । अत्र पूर्वपदस्याऽन्तस्य उत्तरपदादेर्वा अलोपः । [कर्कन्धुः] कर्कस्याऽन्धुः । अनेन पूर्वपदान्तस्य अलोपः ।

Page #120

अथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१०५
कुलटा] 'अट गतौ' (१९४) अट् । अटतीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । कुलानामटा । अनेन अलोपः ।
[अवटः] अव 'अचू गतौ च' (१०५) अञ्च् । अवाञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अनेन "अव" निपातः । 'अट गतौ' (१९४) अट् । अटन्त्यस्मिन्निति । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० → अ । अनेन निपातः ।
[सिंहः] 'हिसु हिंसायाम्' (१४९४) हिस् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) हिन्स् । हिनस्तीति । अच्प्र० । अनेन सकार-हकारयोर्विपर्ययः ।
[कृकलाशः] कृतक पल (८९२) - फल (९८३) - ‘शल गतौ' (९८४) शल् । कृतकेन शलति । 'वा ज्वलादिदु-नी-भू-ग्रहा-ऽऽस्रोर्णः' (५।१।६२) णप्र० । अनेन तलोपः - श-लयोर्विपर्ययश्च । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः ।।
[भ्रमरः] भ्रमत् । टुक्षु (१०८४) - ‘रु शब्दे' (१०८५) रु । भ्रमन् रौति । 'क्वचित्' (५।१।१७१) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१११४) उलोपः । अनेन तलोपः ।
[मुहूर्तम्] मुहुस् । 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । मुहुरियति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप० । धातोर्लोपः, मुहुरित्युपान्त्योकारस्य दी| गणपाठात् ।
[आरग्वधः] अर = अत्यर्थं बध्नातीति । अचप्र० । अनेन निपातः ।
[अश्वत्थाम] अश्वस्य स्थाम । अनेन स० → त० ।
[निर्लयनी] निर् 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । नियते । अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन । 'अणजेयेकणनञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) डी । अनेन निपातः । सर्पकशुलिका ।।छ।।
वाऽवा-ऽप्योस्तनि-क्री धाग-नहोर्व-पी ॥३।२।१५६।। [वा] वा प्रथमा सि । [अवाऽप्योः] अवश्च अपिश्च = अवापी, तयोः = अवाऽप्योः षष्ठी ओस् ।
[तनिक्रीधागनहोः] तनिश्च क्रीश्च = तनिक्री, धाग च नह च = धागनह, तनिक्रीश्च धाग्नह च = तनिक्रीधाग्नहौ, तयोः = तनिक्रीधाग्नहोः, सप्तमी ओस् ।
[वपी] वश्च पिश्च = वपी । औ । 'इदुतोऽस्त्रेरीदूत' (१।४।२१) ई ।
[वतंसः, अवतंसः] अव ‘तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । अवतन्यते । 'व्यवाभ्यां तनेरीच्च वेः' (उणा० ५६५) सप्र० । 'शिड्-हेऽनुस्वारः' (१।३।४०) अनुस्वारः ।
[वक्रयः, अवक्रयः] अव 'डुक्रींगश् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । अवक्रयणम् । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । अनेन विकल्पेन अव० → व० । प्रथमा सि ।
[पिहितम, अपिहितम] अपि 'डुधांगक धारणे च' (११३९) धा । अपिधीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'धागः' (४।४।१५) धा० → हि० आदेशः ।
Jain Education Intemational

Page #121

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[पिधानम्, अपिधानम् ] अपिधीयते । 'अनट्' (५|३|१२४) अनट्प्र०
अन ।
[पिदधाति, अपिदधाति] अपि धा । वर्त्त० तिव् । 'हवः शिति' ( ४।१।१२) "धा" द्विर्वचनु । ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत्वम् । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० द० ।
१०६
[पिनद्धम्, अपिनद्धम्] अपि 'हींच् बन्धने' (१२८५) ह् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नह् । अप स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'नहाहोर्ध-तौ' (२।१।८५) ह० ध० । अधश्चतुर्थात् तथोर्ध : ' (२।१।७९) त० ध० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) ध० द० । अनेन अव०व० अपि० पि० आदेशः । प्रथमा सि । यथाप्राप्ते 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५४) सि० अम्० । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अलोपः । । छ ||

इत्याचार्य श्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनवृत्तौ तृतीयस्याध्यायस्य द्वितीयपादस्यावचूरिका संपूर्णा ॥ छ ॥

Page #122

॥ अर्हम् ॥
॥ अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
वृद्धिरारैदौत् ।।३।३।१।।
ति ।
[वृद्धिः] ‘वृधूङ् वृद्धौ' (९५७) वृधु । वर्धिषीष्ट इत्याशास्यमाना । ' तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१।७१ ) तिक्प्र० 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) ति०धि० । 'धुटस्तृतीयः ' (२।१।७६) ध० द० (?) ('तृतीयस्तृतीय० ' (१।३।४९) ध० द०) । प्र० सि ।
[आरेदीत्] आश्च आर् च ऐच्च औच्च
आरैदौत् । प्रथमा सि । ‘अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[माष्टि] 'मृजीक् शुद्धी' (१०९७) मृज् । वर्त्तमाना तिव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । गुणे सति 'मृजोऽस्य वृद्धिः' (४।३।४२ ) वृद्धिः आ । 'यज- सृज-मृज-राज० ' (२।१।८७) ज० ष० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६० )
त०ट० ।
=
[पाकः] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पचनं = पाकः । 'भावा - Sकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ | ५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'क्तेऽनिटश्च- जो क- गौ घिति' ( ४।१।१११ ) च० क० ।
[ पाक्यम् ] पच् । पच्यत इति । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०य । 'ञ्णिति' ( ४ |३|५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । ‘क्तेऽनिटश्च - जो: क- गौ घिति' (४।१११११) च० क० । प्रथमा सि । अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७) अम् ।
[दाक्षिः] दक्ष । दक्षस्याऽपत्यम् । 'अत इञ्' (६।१।३१ ) इञ्प्र० इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । प्रथमा सि ।
[कारयति] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । ‘नामिनोऽकलि-हलेः’ (४।३।५१ ) वृद्धिः आर् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव्प्र० अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयायू' (१।२।२३) अय् ।
[कार्यम् ] कृ । क्रियत इति । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०य । 'नामिनोऽकलि-हले : ' ( ४ | ३ |५१) वृद्धिः आर् ।
[आर्षम् ] ऋषि । ऋषीणामिदम् । 'तस्येदम् ' ( ६ | ३ | १६० ) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आर् । ‘अवर्णेवर्णस्य’ (७।४।६८) इलोपः । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोंऽम् ' (१।४।५७) अम् ।

[नाययति] 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । नयन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) आय् । वर्त्त० तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३|१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । [नायकः] नी । नयतीति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८ ) णकप्र०
अक । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृद्धिः

Page #123

१०८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
ऐन्द्रम्] इन्द्र । इन्द्रो देवताऽस्य तत् । 'देवता' (६।२।१०१) अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।
[लावयति] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लुनन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१२१२४) आव् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[लावकः] लू । लुनातीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् ।
[औपगवः] उप | गो | गोः समीपमुपगुः । 'गोश्चान्ते०' (२१४९६) ह्रस्वः । उपगोरपत्यम् । ‘डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४७०) अव् ।।छ।।
गुणोऽरेदोत् ।।३।३।२।। [गुणोऽरेदोत्] गुणो । अर् च एच्च ओच्च = अरेदोत् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । गुणशब्दस्य पूर्वनिपातो मङ्गलस्यैवाऽतिशयप्रतिपादनार्थः ।
[करोति] 'डुकुंग करणे' (८८८) कृ । वर्त्तः तिव् । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उविकरणु । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० अर् । 'उ-श्नोः ' (४।३।२) उ० → ओ० ।
कर्तव्यम] कृ । क्रियत इति । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । सि- अम् ।
[चेता] 'चिंगट् चयने' (१२९०) चि । चिनोतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० → तृ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) सि० → डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२1१1११४) ऋलोपः ।
[चेयम् चि । चीयते । “य एच्चातः' (५1१।२८) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । सि-अम् ।
[स्तोता] 'ष्टुंगा स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ट्वि-प्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' (न्या० सं० वक्ष० (१) / सूत्र (२९)) स्तु । स्तौतीति । 'णक-तृचौ' (५११४८) तृच्प्र० →तृ । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशो०' (१।४।८४) डा । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) ऋलोपः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ओ।
[स्तोतव्यम् स्तु । स्तूयते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४३१) गु० ओ ।।छ।।
क्रियार्थो धातुः ।।३।३।३।। [क्रियार्थः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करणं = कृतिः । कृतिः = क्रिया । 'कृगः श च वा' (५।३।१००) शप्र० → अ । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'रिः श-क्या-55शीर्ये' (४।३।११०) इति ऋकारस्य रि० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । क्रियाओं यस्य सः = क्रियार्थः ।
Jain Education Intemational

Page #124

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
१०९
[धातुः] 'डुधांगक् धारणे च' (११३९) धा । दधाति क्रियाभिधाने शक्तिमिति । 'कृ-सि-कम्यमि-गमि-तनि-मनिजन्यसि-मसि-सच्यवि-भा-धा-गा-ग्ला-म्ला-हनि-हा-या-हि-क्रुशि-पूभ्यस्तुन्' (उणा० ७७३) तुन्प्र० ।
कृतिः = क्रिया, प्रवृत्तिापार इति यावत्, पूर्वापरीभूता साध्यमानरुपा साऽर्थोऽभिधेयं यस्य स शब्दो धातुसंज्ञो भवति । पूर्वापरीभूता पूर्वावयवयोगात् पूर्वा, अपरावयवयोगादपरा, पूर्वा च सा अपरा च = पूर्वापरा । अपूर्वापरा पूर्वापरा भूता इति च्यर्थकल्पना इहाक्रमस्य क्रमप्राप्तिश्च्चिप्रत्ययेनोच्यते, तत्र पूर्वोऽवयवोऽधिश्रयणादिरपर उदकसेकादिपाकक्रियायाः एवमन्यासामपि वेदितव्यम् ।
[भवति] 'भू सत्तायाम' (१) भू । वर्त्तः तिव । 'कतर्यनदभ्यः शव' (३।४।७१) शवप्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[एधते] ‘एधि वृद्धौ' (७४१) एध् । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । [अत्ति] ‘अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । वर्त्त० तिव् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) द० → त० ।
[दीव्यति] 'दिवूच् क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । वर्त्तः तिव् । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
[सनोति] 'षंगट अभिषवे' (१२८६) । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-प्वष्कः' (2131९८) स । 'स्वादेः श्नः' (31४७५) श्नुप्र० → नु । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ ।
[तुदति] 'तुदीत् व्यथने' (१३१५) तुद् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) शप्र० → अ ।
[रुणद्धि] 'रुखूपी आवरणे' (१४७३) रुध् । वर्त्त तिव् । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' (३।४।८२) श्नप्र० → न० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[तनोति] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । वर्त्तः तिव् । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उविकरणु । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ ।
[क्रीणाति] 'डुक्रींगश् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । वर्त० तिव् । 'क्यादे:' (३।४।७९) श्नाप्र० →ना । 'रवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० ।
[सहति] 'षहण मर्षणे' (१९८१) षट् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सह् । 'युजादेर्नवा' (३।४।१८) विकल्पे णिच् अत्र । वर्त्त तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् ।
[गोपायति] 'गुपौ रक्षणे' (३३२) गुप् । 'गुपौ-धूप-विच्छि-पणि-पनेरायः' (३।४१) आयप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[कामयते] 'कमूङ् कान्तौ' (७८९) कम् । 'कमेणिङ्' (३।४।२) णिप्र० → इ । “णिति' (४३५०) उपान्त्यवृद्धिः । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
ऋतीयते] 'ऋत घृणा-गति-स्पषु' (२८७) ऋत । 'ऋतेर्डीयः' (३।४।३) डीयप्र० → ईय । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनदभ्य शव्' (३।४।७१) शव् ।
[जगप्सते] 'गुपि गोपन-कुत्सनयोः' (७६३) गुप् । 'गुप्-तिजो गर्हा-क्षान्तौ सन्' (३।४।५) सन्प्र० → स० । 'सन्यडश्च' (४।१।३) द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्यानादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) गु० → जु० ।
Jain Education Intemational

Page #125

११०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
वर्त० ते । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[कण्डूयति] 'कण्डूग् गात्रविघर्षणे' (१९९१) कण्डू । 'धातोः कण्ड्वादेर्यक्' (३।४।८) यक्प्र० →य । वर्त्त० तिव् ।
[पापच्यते] 'डुपचींष् पाके' (८९२) पच् । भृशं पुनः पुनर्वा पचति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० → य । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) 'पच्' द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् ।
[चोरयति] 'चुरण स्तेये' (१५६८) चुर् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प० → इ । वर्त्तः तिव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए। 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[कारयति] (३।३।१) सूत्रवत् ।
[चिकीर्षति] कृ । कर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प० → स । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । 'कृतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'सन्-यडश्च' (४।१३) किर् सउं द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४१४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → प० । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[पुत्रकाम्यति] पुत्र । पुत्रमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) काम्यप्र० । वर्त्तः तिव् ।
[पुत्रीयति] पुत्रमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) ई । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[अश्वति] अश्व इवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप्, गल्भ-क्लीब-होडात्तु ङित्' (३।४।२५) क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[श्येनायते] श्येन । श्येन इवाऽऽचरति । 'क्यङ् (३।४।२६) क्यङ्म० → य । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः आ । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[हस्तयते हस्त । हस्तौ निरस्यति । 'अङ्गान्निरसने णिङ् (३।४।३८) णिङ् → इ । 'अतः' (४३।८२) अलोपः । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[मुण्डयति] मुण्ड । मुण्डं करोति । ‘णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प्र० → इ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरलोपः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[जवनः] 'जु गतौ' (१९९०) जु, सौत्रोऽयं धातुः । जवतीत्येवंशीलो जवनः । 'भूषा-क्रोधार्थ-जु-सृ-गृधि-ज्वलशुचश्चाऽनः' (५।२।४२) अनप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । ओदौतोऽवाव् (१।२।२४) अव ।
[स्तभ्नाति] 'स्तम्भू स्तम्भे' सौत्रोऽयं धातुः । वर्त० तिव् । 'स्तम्भू-स्तम्भू-स्कम्भू-स्कुम्भू-स्कोः श्ना च' (३।४।७८) श्नाप्र० - ना '। 'नी व्यञ्जनस्याऽनुवितः' (४।२।४५) नलोपः ।
[चुलुम्पांचकार] 'चुलुम्प विनाशे' (२०५०) चुलुम्प । परोक्षा णव० → अ० । 'धातोरनेकस्वरादाम् परोक्षायाः,
Jain Education Intemational

Page #126

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
१११
कृभ्वस्ति चानुतदन्तम्' (३।४।४६) णव० → आम्० । 'डुइंग् करणे' (८८८) कृ । परोक्षा णव० → अ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) कृ सउं द्विवचनम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३१५१) आर् |
[प्रेडोलयति] आदिशब्दात् 'प्रेकोलण् अन्दोलने' (२०४६) इत्यपि पठितश्चोरादिस्ततः 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिचप्र० → इ । वर्त्त० तिव । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
सति भावोऽन्वयः, असति अभावो व्यतिरेकः । ननु कथं प्रकृतिः प्रत्ययः समुदायोऽपि प्रकृतेरेव धातोरेव क्रियार्थत्वागम इत्याह-कारकादिति संख्यानामादिग्रहणं तुमादिभिस्तु आदिशब्दात् क्त्वा-अम्-कृत्याश्च गृह्यन्ते । सदसदादि-आदिशब्दात् प्रत्यक्षपरोक्षम् ।
[जायते] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'जा ज्ञाजनोऽत्यादौ' (४।२।१०४) जन्० → “जा' आदेशः ।
[विपरिणमते] वि-परि ‘णमं प्रहृत्वे' (३८८) णम् । ‘पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नम् । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[वर्धते 'वृधूङ् वृद्धौ' (९५७) वृध् । वर्त्त० ते । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[अपक्षीयले] 'झिं क्षये' (१०) क्षि, अपपूर्व० । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'दीर्घश्च्चियङ्यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः ।
[विनश्यति] 'नशौच अदर्शने' (१२०२) नश्, विपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० →
य
।
[श्वेतते] श्वेत इति सूत्रोऽयं धातुः । 'श्चिता वर्णे' (९४३) श्चि । वर्त० ते । शव । गुणु ।
[संयुज्यते] सम् 'युजूपी योगे' (१४७६) युज । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र०
→ य ।
[समवैति सम्-अव 'इंण्क गतौ' (१०७५) इ । वर्त० तिव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३19) गु० ए । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) ऐ ।
यावत् सिद्धमसिद्धं वा, साध्यत्वेनाभिधीयते ।
आश्रितक्रमरूपत्वात्, तत् क्रियेति प्रतीयते ।।१।। के आश्रितं क्रमरूपं येन तदाश्रितक्रमरूपम्, तद्रावस्तस्मात् । परपठितः (१) अपरपठितः (२) नामधातुः (३) सूत्रधातुः (४) आयप्रत्ययान्ताः (५) पथ धातवो दर्शिताः ।।छ।।
श० म० न्या० - आश्रितं क्रमरूपं पूर्वापरीभावो यया सा = आश्रितक्रमरूपा, तस्या भावः = आश्रितक्रमरूपत्वम्, तस्मात् ।
Jain Education Intemational

Page #127

११२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
Navyane
न प्रादिरप्रत्ययः ।।३।३।४।। [न] न प्रथमा सि । [प्रादिः] प्र आदिर्यस्याऽसौ प्रादिः । प्रथमा सि ।
[अप्रत्ययः] न विद्यते प्रत्ययो यस्मात् असौ अप्रत्ययः । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० ।
[अभ्यमनायत] अभि । मनस् । अभिमुखं मनो यस्याऽसौ अभिमनाः । अनभिमना अभिमना अभवत् = अभ्यमनायत । ‘च्च्यर्थे भृशादे: स्तोः' (३।४।२९) क्यङ्म० → य-सलुक् च । 'दीर्घश्च्चि -यङ्यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः आ । हस्तनी त । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शवप्र० → अ । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अभिमिमनायिषते] अभिमनाय । अभिमनायितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० → स । 'आद्योंऽश एकस्वरः' (४।१।२) म सउं द्विर्वचनम् । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० । वर्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१११३) अलोपः ।
[अभिमनाय्य गतः] अभिमनाय । अभिमनायनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप' (३।२।१५४) यप् → य । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।।
[प्रासादीयत्] 'षद्लू विशरण-गत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सद्, प्रपूर्व० । प्रसीदन्त्यस्मिन्नयनमनांसीति प्रासादः । 'व्यञ्जनाद घा' (५।३।१३२) घञ्प्र० → अ । सर्वत्र करणे-अधिकरणे स्यात् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'घञ्युपसर्गस्य बहुलम्' (३१२८६) वा दीर्घः आ । प्रासादमैच्छत् । ‘अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) ई । ह्यस्तनी दिक् → त्० । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[प्रासिसादीयिषति] प्रासादीय । प्रासादीयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सनप्र० → स । 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) सा सिउं द्विवचनम् । 'हस्वः' (४।१३९) ह्रस्वत् । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'नाम्यन्त०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्तः तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१११३) अलोपः ।
[प्रासादीय्य गतः] प्रासादीय । प्रासादीयनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप् (३।२।१५४) यप । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः ।
[अमहापुत्रीयत्] महत् । पुत्र । महांश्चासौ पुत्रश्च = महापुत्रः । 'जातीयैकार्थेऽच्चेः' (३।२।७०) डाप्र० → आ | 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लोपः । ॥ महापुत्रमैच्छत् । अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । क्यनि' (४।३।११२) ई । ह्यस्तनी दिव्० → त्० । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[उत्सुकायत] उत् । सु । उद्गतं सुष्ठु मनो यस्य सः = उत्सुकः । 'उदुत्सोरुन्मनसि' (७।१।१९२) कप० । उत्सुक इवाऽऽचरत् । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यम० →य । 'दीर्घश्च्चि -यङ्' (४।३।१०८) दीर्घः आ । हस्तनी त । 'स्वरादेस्तासु' P. महापुत्रमिच्छति स्म ।
Jain Education Intemational

Page #128

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
११३
(४।४।३१) वृद्धिः औ । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । यद्वा अनुत्सुक उत्सुकोऽभवत् । " च्व्यर्थे भृशादेः स्तोः ' ( ३।४।२९ ) क्यप्र० य । ह्यस्तनी त ।
[उत्सुसुकायिषते ] उत्सुक । उत्सुक इवाऽऽचरति । 'क्यङ्' ( ३।४।२६ ) क्यङ्प्र०य । 'दीर्घश्च्वि-यङ्о' (४।३।१०८) दीर्घः-आ । उत्सुकायितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० स । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः’ (४।१।४) “सु’” सिउं द्विर्वचनम् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स० ष० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[उत्सुकायित्वा] उत्सुकाय । उत्सुकायनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'स्ताद्यशितो० ' (४।४।३२) इट् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः ।
[असंग्रामयत शूरः ] 'संग्रामणि युद्धे' (१९३३) संग्राम । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । वर्त्तमाना तिव् (?) (हास्तनी त ) । 'कर्त्तर्य०' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो० ' ( ४।३।१) ए । 'एदैतो० ' (१।२।२३) अय् ॥ छ।
अवौ दा-धौ दा || ३ | ३ |५||
[ अवौ ] न । व् । न विद्यते व् ययोस्ती [ दाधी] दाश्च धाश्च [दा] दा प्रथमा सि ।
दाधौ । औ ।
[ प्रणिदाता ] प्र- नि 'दां दाने' (७) दा । श्वस्तनी ता ।
[प्रणिदयते] 'देंङ् पालने' (६०४) दे, प्र- निपूर्व० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
=
अवौ । औ । 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ० ।
दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः ।
[प्रणिददाति] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा, प्र- निपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'हवः शिति' ( ४।१।१२) "दा” सिउं द्विर्वचनम् । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् ।
[प्रणिद्यति] 'दोंच् छेदने' (११४८) दो, प्र- निपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र०य । 'ओतः श्ये' (४।२।१०३) ओलोपः ।
[प्रणिधयति ] प्र निवें पाने' (२८) धे । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।

[प्रणिदधाति] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा, प्र- निपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “धा” सिउं द्विर्वचनम् । ‘ह्रस्वः’ (४।१।३९ ) ह्रस्वत् । ' द्वितीय - तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० द० । सर्वत्र 'नेमा -दा-पत-पद-नदगद०' (२।३।७९) न० ० ।
[उपादास्त ] उप 'दींङ्च् क्षये' (१२४४) दी । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४१५३) सिच् । 'यबक्ङिति ' (४।२।७) दी० दा० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[दातं बर्हिः] 'दांव्क् लवने' (१०७०) दा । दायते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । बर्हिस्
+ श० म० न्या० 'नाम्नो द्वितीयाद् यथेष्टम्' (४।१।७) "सु" द्वित्वम् । सूत्रत्वात् सिलोपः ।
P.

Page #129

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । सकारान्तनपुंसकदर्भवाचकं दात्वाऽभावात् दत् इति न स्यात् । बर्हिस् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः । [अवदातं मुखम् ] 'व् शोधने' (२९) दै, अवपूर्व० । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' ( ४।२।१) दा । अवदायते स्म । क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त ।
११४
[प्रणिदापयति] प्र-नि 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । ददन्तं (तं) प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० → इ । 'अर्त्ति-री- व्ली-ही- क्नूयि० ' ( ४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'नेमा -दा-पत-पद- नद-गद - वपी - वही- शमू० ' (२।३।७९ ) न० ण० ।
[प्रणिधापयति ] प्र-न 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । दधन्तं (तं) प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० इ । 'अर्त्ति-री- व्ली०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । 'नेमा-दा-पत-पद- नद-गद - वपी- वही-शमू-चिग्-याति-वातिद्राति- प्साति-स्यति - हन्ति-देग्धौ' (२।३।७९) न० ० ॥ छ ॥
वर्तमाना || ३ | ३ |६||
[वर्तमाना ] 'वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत् । वर्त्तत इति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनप्र० आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अतो म आने' ( ४|४|११४) मोऽन्तः । ' लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । वर्त्तमानकाल इत्यर्थः । तत्र विहिता विभक्तिरपि वर्त्तमाना । यद्वा वर्त्तिसीष्ट इत्याशास्यमाना = वर्त्तमाना । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१।७१) आनश्प्र० । शव्- गुण' अतो म आने' ( ४|४|११४) मोऽन्तः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ ।
वकारानुबन्धकरणं ‘शिदवित्' (४।३।२०) इत्यत्र विशेषणार्थः एवमपरत्राऽपि वकारानुबन्धकरणस्य प्रयोजनं द्रष्टव्यम् ॥छ ||
सप्तमी || ३ | ३ |७|
[सप्तमी] सप्तन् । सप्तानां पूरणी = सप्तमी । 'नो मटू' (७|१|१५९) मट्प्र०
टिताम्' (२।४।२० ) ङी । 'नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलोपः । निरन्वया इयं संज्ञा ||छ ||
पञ्चमी || ३ | ३ |८||
[पञ्चमी] पञ्चन् । पञ्चानां पूरणी = पञ्चमी । 'नो मट्' (७।१।१५९) मट्प्र० म । 'अणञेयेकण्० ' (२।४।२०) ङी । शेषः (षं) पूर्ववत् ॥ छ ॥
स्तनी || ३ | ३ |९||
[ह्यस्तनी] हास् । + ह्यः कल्पेऽतीते दिने भवः = ह्यस्तनः ।
तत्र विहिता विभक्तिरपि ह्यस्तनी । 'सायं चिरं प्राणे- प्रगे ऽव्ययात्' (६।३।८८) तनट्प्र० तन । यद्वा ह्योऽर्थः = ह्यस्तनः पूर्ववत् । ' अणञेयेकण्-नञ्- स्नञ्-टिताम्' (२।४।२० ) डी ||छ।
'गत्यर्था - ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५19199) क्तप्र० → त ।
P.
P. + ह्यो भवा = ह्यस्तनी ।
म । 'अणञेयेकण् - नञ्-स्नञ्

Page #130

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
११५
एताः शितः ॥३।३।१०॥ [एताः] एतद् प्रथमा जस् → अस् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ‘सो रुः' (२।१७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[शितः] श् इदनुबन्धो यासां ताः । प्रथमा जस् ।
[भवति] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । वर्त्त० तिव् → ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् → अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (११२१२४) अव् ।
[भवेत्] भू । सप्तमी यात् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'यः सप्तम्याः' (४।२।१२२) या० → इ० । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (११२।६) ए ।।
[भवतु] भू । पञ्चमी तुव् →तु । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) अव् ।
अभवत्] भू । एस्तनी दिब् → त् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽपिडति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।।छ।।
अद्यतनी ।।३।३।११।। [अद्यतनी] ॥ अद्य भवोऽर्थोऽद्यतनस्तत्र विहिता विभक्तिरपि अद्यतनी । 'सायं-चिरं-प्राणे-प्रगे-ऽव्ययात्' (६।३।८८) तनटप० → तन । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) डी ।।छ।।
परोक्षा ।।३।३।१२।।
.
[परोक्षा] अक्ष । पर । अक्षाणां परः = परोक्षम् । परोक्षे काले विहिता विभक्तिरपि परोक्षा । 'राजदन्ताऽऽदिषु' (३।१।१४९) इत्यनेन परस्य पूर्वनिपातः । पृषोदरादित्वात् अक्षस्य आदेरस्य उ० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ॥छ।।
आशीः ।।३।३।१३।। [आशीः] 'शासूक् अनुशिष्टौ' (१०९५) शास्, आड्यूर्व० । आशासनमाशीः । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प० । 'आङः' (४।४।१२०) “इस्' आदेशः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । ‘पदान्ते०' (२११४६४) इत्यनेन दीर्घः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।।छ।।
श्वस्तनी ॥३।३।१४।।
[श्वस्तनी] + श्वःकल्पे = भविष्यद्दिने भवोऽर्थः = श्वस्तनः, तत्र विहिता विभक्तिरपि श्वस्तनी । 'सायं-चिरं-प्राहणे-प्रगेऽव्ययात्' (६।३।८८) तनट्प० → तन । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) डी ॥छ।।
P.卐अद्य भवा = अद्यतनी । P. + श्वो भवा ।
Jain Education Intemational

Page #131

११६
भविष्यन्ती || ३ | ३ |१५||
[ भविष्यन्ती ] 'भू सत्तायाम् ' (१) भू । भविष्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) शतृप्र० अत्स्यसहितः । भविष्यत्काले विहिता विभक्तिरपि भविष्यन्ती । 'अधातूदृदितः ' (२।४।२ ) ङी । 'अवर्णादश्नोऽन्तो वाऽतुरीड्योः ' (२1१1११५) अत्οअन्त्० शव न भवति स्येन विहितत्वात् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४१३२) इट् इ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव् ' (१।२।२४) अव् ।।छ।।
क्रियातिपत्तिः || ३ | ३ |१६||
'पत्लृ गतौ' (९६२) पत् । अतिपतनं क्रियातिपत्तिः ||छ ।।
[क्रियातिपत्तिः ] क्रिया । अति क्तिप्रति । क्रियाया अतिपत्तिः
=
[ स पचति ] तद् प्रथमा सि । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० 'तः सौ सः ' (२।१।४२) त० स० ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
त्रीणि त्रीण्यन्ययुष्मदस्मदि || ३ | ३|१७||
[ त्रीणि त्रीणि] त्रि प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शि: ' (१।४।५५) शि० ‘नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'रषृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न०
[अन्ययुष्मदस्मदि] अन्यच्च युष्मच्च अस्मच्च = तत्, तस्मिन् ।
=
अतिपत्तिः । 'स्त्रियां क्ति: ' ( ५/३1९१)

इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । ० । वीप्सायाम् ' ( ७।४।८०) द्विर्वचनम् ।
[तौ पचतः ] तद् प्रथमा औ । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) ५० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ‘ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः’ (१।२।१२ ) औ ।
अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ते पचन्ति ] तद् प्रथमा जस् । 'आ द्वेर : ' (२।१।४१) ५० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'जस इ: ' (१।४।९ ) जस्० इ० । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।

[पचति] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[पचतः] पच् । वर्त्त० तस् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[ पचन्ति ] पच् । वर्त्त० अन्ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । [पचते] पच् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यन ० ' (३।४।७१) शव् ।
[पचेते] पच् । वर्त्त० आते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'आतामाते-आथामाथे आदि:' ( ४।२।१२१) आ० → इ० । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।
[पचन्ते] पच् । वर्त्त० अन्ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[भवान् पचति] ‘भांक् दीप्तौ ' (१०६१) भा । भातीति । 'भातेर्डवतुः' (उणा० ८८६) डवतुप्र० अवत् । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलोपः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः ' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
P.
शब् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३ |१) गु० ओ । 'अधातूदृदितः ' (२।४।२) डी । 'श्यशवः' (२।१।११६) नोऽन्तः । प्रथमा सि ।

Page #132

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ भवन्तौ पचतः ] भवत् । प्रथमा औ । 'ऋदुदितः ' (१।४।७०) नोऽन्तः । [ भवन्तः पचन्ति ] भवत् । प्रथमा जस् । 'ऋदुदितः ' (१।४।७० ) नोऽन्तः । [त्वं पचसि ] युष्मद् । प्रथमा सि । त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः ' (२।१।१२) सि सउं “त्वम्” आदेशः ।
[युवां पचथः] युष्मद् । प्रथमा औ । 'लोकात् ' (१1१1३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । ' मन्तस्य युवाऽऽवौ द्वयोः ' (२।१।१०) युवादेशः । 'अमौ मः ' (२।१।१६ ) औ०म० । युष्मदस्मदो: ' (२।१।६) द० ( २।१।११३) अलोपः ।
आ० । 'लुगस्यादेत्यपदे'
[यूयं पचथ] युष्मद् । प्रथमा जस् । 'यूयं वयं जसा ' (२1१1१३) “यूयं” आदेशः ।
[ पचसि ] पच् । वर्त्त० सिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१) शव् ।
[ पचथः ] पच् । वर्त्त० थस् । ' कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ।
[पचेथे] पच् । वर्त्त० आथे । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'आतामाते-आथामाथे आदि:' ( ४।२।१२१ ) आ० → इ० । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।
[पचध्वे ] पच् । वर्त्त० ध्वे । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[अहं पचामि] अस्मद् । प्रथमा सि । त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः ' (२।१।१२) सि सउं अहम् ।
[आवां पचावः ] अस्मद् । प्रथमा औ । 'लोकात् ' (१।१।३) अद् अग्रे विश्लेषिया । ' मन्तस्य युवाऽऽवौ द्वयोः ' (२।१।१०) आवादेशः । ‘अमौ मः' (२।१।१६) ओ० म० । 'युष्मदस्मदो:' (२।१।६) द० (२।१।११३) अलोपः ।
आ० । 'लुगस्यादेत्यपदे'
११७
[वयं पचामः] अस्मद् । प्रथमा जस् । यूयं वयं जसा ' (२।१।१३) "वयम्” आदेशः ।
[पचामि, पचावः, पचामः] पच् । वर्त्त० मिव्-वस्- मस् । ' कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'म-व्यस्याः ' (४।२।११३) अ० आ० ।
[ पचे] पच् । वर्त्त० ए । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ।
[पचावहे, पचामहे ] पच् । वर्त्त० वहे -महे । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'म व्यस्याः ' ( ४।२।११३) अ०
→ आ० ।
[त्वद्भवति] युष्मद् 'भू सत्तायाम् ' ( १ ) भू । अत्वं त्वं संपद्यते । 'कृभ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्विः' ( ७।२।१२६) च्चिप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) च्चिलोपः । 'लोकात् ' (१|१|३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्' (२।१।११) त्व० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव् (३।४।७१) शव् । ‘नामिनो गुणोऽक्डिति' (४|३|१) गु० ओ । ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[मद्भवति] अस्मद् 'भू सत्तायाम् ' ( १ ) भू । अनहमहं संपद्यते । 'कृभ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) च्चिलोपः । 'लोकात् ' (१1१1३) अद् अग्रे विश्लेषिया । 'त्व - मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन् ' (२।१।११) म० । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः । भवति पूर्ववत् ।
[एहि मन्ये] ‘इंण्क् गतौ’ (१०७५) इ, आड्पूर्व० । पञ्चमी हि । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए । बुधिं (१२६२)- 'मनिंच् ज्ञाने' (१२६३) मन् । वर्त्त० ए । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र० य । 'लुगस्यादेत्यपदे’

Page #133

996
(२।१।११३) अलोपः ।
[ रथेन यास्यसि ] 'यांक् प्रापणे' (१०६२) या । भविष्यन्ती स्यसि ।
[यातस्ते पितेति प्रहासे] 'यांक् प्रापणे' (१०६२) या । याति स्म । क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त ।छ।
॥छ।
एक-द्वि-बहुषु ।।३।३।१८।।
[ एकद्विबहुषु ] एकश्च द्वौ च बहवश्च = ते तेषु ||छ ।
नवाऽऽद्यानि शतृ-क्वसू च परस्मैपदम् || ३ | ३ | १९||
[नव] नवन् प्रथमा जस् । 'डति ष्णः संख्याया लुप् (१।४।५४) जस्लोपः ।
आद्यानि । 'दिगादिदेहांशाद् य:' ( ६ |३|१२४) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य'
[ आद्यानि] आदि । आदौ भवानि (७।४।६८) इलोपः । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शि: ' (१।४।५५ ) शि० इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
Jain Education Intemational
=
[परस्मैपदम् ] पर चतुर्थी ङे । 'सर्वादेः स्मै-स्मातौ' (१।४।७) स्मै । पद परस्मैपदम् । 'परा - SSत्मभ्यां ङे: ' ( ३।२।१७ ) अलुप्समासः । परार्थं पदं परस्मैपदमिति वा ॥ छ ॥
=
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[शतृक्वसू] शता च क्वसुश्च = शतृक्वसू । औ । 'इदुतोऽस्त्रेरीदूत् ' (१।४।२१ ) औकारेण सह उकारस्य ऊ । [च] च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[पराणि] पर प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः ' (१।४।५५) शि० दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'रषृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न०
[कानाऽऽनशौ ] कानश्च आनशश्च = कानाऽऽनशौ ।
[च] च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[आत्मनेपदम्] आत्मन् चतुर्थी ङे । आत्मार्थं पदं = आत्मनेपदम् । 'परा-ऽऽत्मभ्यां डे:' ( ३।२।१७) इत्यनेनाऽलुप्समासः
पराणि काना- Sऽनशौ चात्मनेपदम् || ३ | ३ | २०॥
इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि ० ।
तत् साप्या-नाप्यात् कर्म-भावे कृत्य क्त-खलर्थाश्च || ३ | ३ |२१||
[तत्] तद् प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[साप्याऽनाप्यात्] 'आप्लृट् व्याप्तौ ' (१३०७) आप् । आप्यत इति आप्यम् । 'शकि- तकि- चति-यति- शसि - सहि-यजिभजि-पवर्गात्' (५।१।२९ ) यप्र० । सह आप्येन व्याप्येन वर्त्तते इति साप्यः । सहस्य सोऽन्यार्थे' ( ३।२।१४३) सहस्य सभावः । अविद्यमानं अविवक्षितं वा आप्यं यस्याऽसौ अनाप्यः । ' अन् स्वरे ' ( ३।२।१२९ ) अन् । साप्यश्च अनाप्यश्च = साप्याऽनाप्यम्, तस्मात् = साप्याऽनाप्यात्, पञ्चमी ङसि ।
[कर्मभावे ] कर्म च भावश्च = कर्मभावम्, तस्मिन्
=
कर्मभावे, सप्तमी ङि ।

Page #134

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
=
[कृत्यक्तखलर्थाः] खल् अर्थो येषां ते [च] च प्रथमा सि ।
यथा उद्देशस्तथा निर्देशः ।
खलर्थाः । कृत्याश्च क्तश्च खलर्थाश्च
=
[क्रियते कटचैत्रेण] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'रिः श क्या - SSशीर्ये' (४।३।११० ) ऋ०रि० ।
कृत्यक्तखलर्थाः । प्रथमा जस् ।
[क्रियमाणः ] 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ । क्रियते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) आनश्प्र० आन । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । 'रिः श- क्या ऽऽशीर्ये' (४।३।११० ) ऋ०रि० । 'अतो म आने' (४|४|११४) मोऽन्तः ।
११९
[ करिष्यमाणः ] 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ । करिष्यते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० आन - ‘“स्य” आदिः । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् (?) ('हनृतः स्यस्य' ( ४।४।४९) इट् ) । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतो म आने' ( ४|४|११४) मोऽन्तः ।

[चक्राणः] 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ । चक्रे । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) कानप्र० आन । द्विर्धातुः परोक्षा०' (४।१।१) कृ सउं द्विर्वचनु । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'कङश्च ञ्' (४१११४६) क० 'इवर्णादे० ' (१।२।२१ ) २० ।
च० ।
प्रथमानि चत्वारि कर्मणि ।
[ भूयते भवता] 'भू सत्तायाम्' ( १ ) भू । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य ।
[ भूयमानं भवता] भू । भूयते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र०

(३।४।७० ) क्यप्र०य । 'अतो म आने' ( ४|४|११४ ) मोऽन्तः । सि- अम् ।
अनेन सकर्मकाद्धातोः कर्मणि आत्मनेपदं कानानशौ च स्युः ।
[क्रियते भवता] क्रियते पूर्ववत् ।
[ मृदु पच्यते भवता] मृदु द्वितीया अम्, क्रियाविशेषणात् । 'अनतो लुप्' (१।४।५९ ) अम्लोपः ।
[ पञ्च वारान् भुज्यते भवता] पञ्चन् द्वितीया शस् । ' इति ष्णः संख्याया लुप्' (१।४।५४) शस्लोपः । वार द्वितीया शस् । 'शसोऽता सश्च नः पुंसि' (१।४।४९) दीर्घः स्० न्० । 'काला - Sध्वनोर्व्याप्तौ ' (२।२।४२) द्वितीया । 'भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य ।
-
द्वितीयानि पञ्च भावे ।
[ कार्यः कर्तव्यः करणीयो देयः कृत्यः कटो भवता] कृ । क्रियत इति । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र० → य । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४।३।५१) आर् । क्रियत इति । 'तव्या ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्य- अनीयप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । दीयते । 'य एच्चातः ' ( ५।१।२८) यप्र० आ० →
ए० ।
आन । 'क्यः शिति'
-
[भवता शयनीयम् ] 'शीक् स्वप्ने' (११०५) शी । शय्यते । 'तव्याऽनीयी' (५।१।२७) अनीयप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[भवता शयितव्यम् ] 'शीक् स्वप्ने' (११०५) शी । शय्यते । 'तव्याऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽ

Page #135

१२०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
Navaratriotect
ionaroinewwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
त्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[भवता शेयम] शी । शय्यते । ‘य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए ।
[भवता कार्यम्] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । क्रियत इति । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् ध्यण्' (५।१।१७) घ्यणप्र० → य । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृद्धिः आर् ।
[कर्तव्यम] कृ । क्रियते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५1१।२७) तव्यप्र० । 'नामिमो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । [करणीयम् कृ । क्रियते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१२७) अनीयप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
देयं भवता] दा । दीयते । ‘य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० - आ० → ए० ।
[कृत्यं भवता] कृ । क्रियत इति । 'कृ-वृषि-मृजि-शंसि-गुहि-दुहि-जपो वा' (५।११४२) क्यप्प० → य । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (५।५।११३) तोऽन्तः ।
अष्टसु उदाहरणेषु प्रथमा सि । ‘अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः । अष्टासु उदाहरणेषु भावे कृत्यप्रत्ययाः ।
[कृतः कटो भवता] कृ । क्रियते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त, कर्मणि ।।
[शयितं भवता] शी । शय्यते स्म । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[कृतं भवता] कृ । क्रियते स्म । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० →त । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
त्रिषु उदाहरणेषु द्वयं भावे ।
[ग्रामं गतं भवता] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । गम्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनि-वनति-तनादेधुटि क्डिति' (४।२५५) मलोपः ।
[ओदनं भुक्तं भवता] 'भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भुज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३५०) ग० → क० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (११४१५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[सुकरः कटो भवता] सु 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । सुखेनाऽनायासेन क्रियते । 'दुःस्वीषतः कृच्छ्रा-ऽकृच्छ्रार्थात् खल्' (५।३।१३९) खलप्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
सुशयं भवता] सु 'शीक स्वप्ने' (११०५) शी । सुखेनाऽनायासेन शय्यते । 'दुः-स्वीषतः कृच्छ्रा०' (५।३।१३९) खल्प० → अ । .... [सुकरं भवता] सुखेनाऽनायासेन क्रियते । 'दुः-स्वीषतः कृच्छ्रा०' (५।३।१३९) खलप्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
एतानि कर्मणि-भावे ।
Jain Education Intemational

Page #136

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[सुकटंकराणि वीरणानि ] सुकट । कृ । सुखेनाऽनायासेन अकटाः कटाः क्रियन्ते । 'च्व्यर्थे कर्त्राप्याद् भू- कृगः ' (५।३।१४०) खल्प्र० अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'खित्यनव्ययाऽरुषो मोऽन्तो ह्रस्वश्च'
( ३।२।१११ ) मोऽन्तः । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शि : ' (१।४।५५) शि० 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । ' रषृवर्णान्नो ण०' (२।३।६४३) न० "उशीरं वीरणं मूले" ।
इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । । वीरणानि तृणविशेषाणि । यत उक्तं -
एतत् कर्मणि ।
[ ईषदाढ्यं भवं भवता] ईषत् + 'यै चिन्तायाम्' (३०) ध्यै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' ( ४।२।१) ध्या, आङ्पूर्व० । आध्यायत इति । 'शिक्यास्याढ्य-मध्य-विन्ध्य- धिष्ण्याघ्न्य हर्म्य० ' ( उणा० ३६४) आढ्यनिपातः । 'भू सत्तायाम् ' (१) भू । ईषदनायासेन अनाढ्येन आढ्येन भूयते । 'च्यर्थे कर्त्राप्याद् भू-कृगः ' ( ५ । ३ । १४०) खल्प्र० अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'खित्यनव्यया०' ( ३।२।१११) मोऽन्तः । एतद्भावे ।
ण०
[सुज्ञानं तत्त्वं मुनिना ] सु 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । सुखेनाऽनायासेन ज्ञायते । 'शासू-युधि-दृशि - धृषि- मृषाSऽतोऽन: ' ( ५।३।१४१) अनप्र० । एतत् कर्मणि ।
[सुग्लानं कृपणेन] सु 'ग्लै हर्षक्षये' (३१) ग्लै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२1१ ) ग्ला । सुखेन ग्लायते । 'शासूयुधि०' (५।३।१४१) अनप्र० । एतदपि * कर्मणि ।
१२१
[मास आस्यते] 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । [क्रोशो गुडधानाभिर्भूयते] 'भू सत्तायाम् ' ( १ ) भू । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । [गोदोहः सुप्यते] 'ञिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । 'स्वपेर्यङ् ङे च' (४।१।८०) व० उ० ।
[नदी सुप्यते] स्वप् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७० ) क्यप्र०य । 'स्वपेर्यङ् - ङे च' (४।१।८०) व०
→ उ० ।
[मास आसितव्यः ] 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । आस्यते । 'तव्याऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[मास आसितः ] आस् । आस्यते । क्तप्र० → त ।
[मासो दुरासः] दुर् । आस् । दुःखेनाऽनायासेनाऽऽस्यते । 'दुः- स्वीषतः कृच्छ्राऽकृच्छ्रार्थात् खल्' (५।३।१३९) खलप्र० । एतानि सप्त कर्मणि ।
[मासमास्यते] मास द्वितीया अम् ।
[क्रोशमधीयते] क्रोश द्वितीया अम् । 'इंड्क् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०)
क्यप्र०य ।
'उशीरं वीरणीमूले' अभिधानचिन्तामणिनाममालायाम् - ११५८
+ 'शिक्यास्याढ्य-मध्य-विन्ध्य०' (उणा० ३६४) आङ्पूर्व० 'ढोकृङ् गतौ' (६२७) धातोः यप्रत्यये आढ्य इति निपातितः । पृषोदरादयः'
( ३।२।१५५ ) सूत्रे आङ्पूर्व० 'यें चिन्तायाम्' (३०) धातोः कप्रत्यये आढ्यो निपातितः ।
*
श० म० न्या० -
भावे ।

Page #137

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका । [ओदनपाकं स्थीयते] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ ' ( ५ ) ष्ठा । ' षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव - ष्वष्कः ' (२ | ३ |९८) स्था । 'निमित्ताभावे० ' (न्या० सं० वक्ष० ( १ ) / सूत्र ( २९ ) ) स्था । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७० ) क्यप्र० (४।३।९७) आ० ई० ।
य । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि '
१२२
[कुरून् सुप्यते] स्वप् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७० ) क्यप्र० । 'स्वपेर्यङ् ङे च' (४।१।८०) व० उ० । [मासमासितव्यम्] आस् । आस्यते । 'तव्या - ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितो ० ' ( ४ । ४ । ३२ ) इट् । [मासमासितम् ] आस् । आस्यते । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० त । 'स्ताद्यशितो ० ' ( ४।४।३२) इट् । [मासं स्वासम् ] सुखेनाऽनायासेनाऽऽस्यते । 'दुः- स्वीषतः कृच्छ्राऽकृच्छ्रार्थात् खलू' (५।३।१३९) खल्प्र० सि-अम् । सप्त उदाहरणानि भावे ।
अ ।
अ ।
[पाकः, पाकौ, पाकाः ] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पचनम् । 'भावा- ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० ‘ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'क्तेऽनिटश्च- जो: क- गौ घिति' ( ४191999 ) च० क० । सि-औ-जस् ।
[पाको वर्तते] 'वृतूङ् वर्तने' (९५५) वृत् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[पाकं करोति] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । वर्त्त० तिव् । 'कृग्-तनादेरुः ' ( ३।४।८३) उप० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'उ-श्नो:' ( ४।३।२) गु० ओ ।
[उष्ट्रासिका आस्यन्ते] उष्ट्र 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । उष्ट्रवत् आसितुं पर्यायः । ' पर्यायाऽर्हणोत्पत्तौ चणकः' (५।३।१२० ) णकप्र० अक । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । 'अस्याऽयत्-तत्- क्षिपकादीनाम्'
( २।४।१११ ) इ । जस् ।
[हतशायिकाः शय्यन्ते ] हत 'शीक् स्वप्ने' (११०५ ) शी । + हतवत् शयितुं पर्यायः । ' पर्यायाऽर्हणोत्पत्तौ च णकः' अक । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । 'आत्’
(५।३।१२० ) णकप्र०
( २।४।१८) आप्प्र० आ । 'अस्याऽयत् ० ' (२।४।१११ ) इ । जस् ॥छ ।
+
*
इडितः कर्तरि || ३ | ३ |२२ ॥
[इङितः] इश्च ङ् च = इ, इवितावनुबन्धौ यस्याऽसौ इडित्, *तस्य ।
[कर्तरि ] कर्तृ । सप्तमी ङि । 'अ च ' (१।४।३९ ) अर् ।
[ एधते] 'एधि वृद्धी' (७४१ ) एध् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[ स्पर्धते ] 'स्पर्धि सङ्घर्षे' (७४२) स्पर्धा । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
श० म० न्या० - आसनं = आसिका । 'भावे' (५|३|१२२) णकप्र०
अक । अक ।
श० म० न्या० - शयनं
शायिका | 'भावे' (५।३।१२२ ) णकप्र०
श० म० न्या० - इश्व ङ् चेत्यनयोः समाहारः - इङ्, इङ् इत् यस्येत्यर्थे बहुव्रीहिः, ततः पञ्चमी इङितः इति । अत्र यस्येति बहुव्रीह्यर्थघटिका षष्ठी अवयवावयविभावसम्बन्धे, सा च न घटते, इङोरनुबन्धयोर्धात्वनवयवत्वात्, यो हि यदवयवः स कदाचित् तत्रोपलभ्यते एव, अयं च न तथा लक्ष्ये क्वाप्यदर्शनात् ।
Jain Education Intemational
==

Page #138

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१२३
[एधमानः] एध् । एधते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५/२/२०) आनश्प्र० → आन । शव् । 'अतो म आने' ( ४|४|११४ ) मोऽन्तः ।
[स्पर्धमानः] स्पर्म् । स्पर्धते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) आनप्र० आन । शव् । 'अतो म आने' (४|४|११४) मोऽन्तः ।
[शेते] 'शीक् स्वप्ने' (११०५ ) शी । वर्त्त० ते । 'शीङ एः शिति' (४।३।१०४) ए ।
[ शयानः] शी । शेते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । (शव् । 'अतो म आने' ( ४|४|११४) मोऽन्तः ? ) । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३|१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ते] 'नुक् अपनयने' (११०६) हुनु । वर्त्त० ते ।
[हुनुवानः] नुते । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) आनश्प्र० आन । धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव स्वरे प्रत्यये' (२।१।५० ) उव् (?) (संयोगात्' (२।१।५२) उब् ) ।
[महीयते] 'मही वृद्धौ पूजायाञ्च' (१९९२) मही सूत्रोऽयं धातुः । ' धातोः कण्ड्वादेर्यक्' ( ३।४।८) यक्प्र० य । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
आन । 'अतो म आने'
[ महीयमानः ] मही । महीयते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' ( ५।२।२० ) आनश्प्र०
( ४|४|११४) मोऽन्तः ।
[कामयते] ‘कमूङ् कान्तौ' (७८९) कम् । 'कमेर्णिङ्' (३।४।२) णिङ् ० इ । ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ कामयमानः ] कम् । कामयते । 'शत्रानशा०' (५।२।२० ) आनश्प्र० आन । शव् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ श्येनायते ] श्येन । श्येन इवाऽऽचरति । 'क्यङ्' ( ३।४।२६) क्य०य । 'दीर्घश्च्वि-यङ्ग्यक्-क्येषु च ' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ श्येनायमानः ] श्येन । श्येनायते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० आन । 'अतो म आने' ( ४|४|११४ ) मोऽन्तः ।
[पापच्यते] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । भृशं पुनः पुनर्वा पचति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा ० ' ( ३।४।९) यप्र० य । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) पच् सउं द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः ' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[पापच्यमानः] पच् । पापच्यते । 'शत्रानशा०' (५।२।२० ) आनश्प्र० आन । 'अतो म आने' (४|४|११४) मोऽन्तः ।
[ उत्पुच्छयते] उत् पुच्छ । उत्पुच्छं करोति । 'पुच्छादुत्-परि-व्यसने' ( ३।४।३९) णिड्प्र० इ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।

Page #139

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । आन । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ )
[उत्पुच्छ्यमानः ] उत्पुच्छ्यते । 'शत्रानशा०' (५।२।२० ) आनश्प्र०
शव् । 'अतो म आने' ( ४|४|११४ ) मोऽन्तः । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ॥छ ।।
१२४
क्रियाव्यतिहारेऽगति - हिंसा - शब्दार्थ- हसो ह- वहश्चाऽनन्योऽन्यार्थे || ३ | ३ |२३||
[क्रियाव्यतिहारे] क्रियाया व्यतिहारः = क्रियाव्यतिहारस्तस्मिन् ।
[अगतिहिंसाशब्दार्थहसः] गतिश्च हिंसा च शब्दश्च = गतिहिंसाशब्दाः, गतिहिंसाशब्दा अर्था येषां ते = गतिहिंसाशब्दार्थाः गतिहिंसाशब्दार्थाश्च हस् च = गतिहिंसाशब्दार्थहस्, पश्चान्नञा समासः, ततः पञ्चमी ।
[ह्रवहः ] हृश्च वह् च = ह्रवह्, तस्मात् ।
[ अनन्योऽन्यार्थे ] अन्योऽन्यस्य अर्थोऽन्योऽन्यार्थः, न अन्योऽन्यार्थोऽनन्योऽन्यार्थस्तस्मिन् ।
हरणशब्देन करणमुच्यते ।
[व्यतिलुनते] वि-अति ‘लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । वर्त्त० अन्ते । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः । 'अनतोऽन्तोदात्मने' (४।२।११४ ) इति नलोपः । 'प्वादेर्हस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः ।
[ व्यतिपुनते] वि-अति पूग्श् पवने' ( १५१८) पू । वर्त्त० अन्ते । 'क्र्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । 'श्नश्चाऽऽतः ' ( ४।२।९६ ) आलोपः । 'अनतोऽन्तोऽदात्मने' (४।२ । ११४ ) नलोपः । ' प्वादेर्ह्रस्वः' (४।२।१०५ ) ह्रस्वः ।
[ व्यतिहरते भारम् ] वि-अति 'हंग् हरणे' (८८५) हृ । वर्त्त० अन्ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[व्यतिवहन्ते भारम् ] वि-अति 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । वर्त्त० अन्ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः ।
[संप्रहरन्ते राजानः] सम्-प्र 'हंग् हरणे' (८८५) हृ । वर्त्त० अन्ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो०’ ( ४।३।१ ) गु० अर् ।
[ संविवहन्ते वर्ग ] सम्-वि 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । वर्त्त० अन्ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । ‘लुगस्यादेत्यपदे’ (२।१।११३) अलोपः ।
[लुनन्ति ] 'लुग्श् छेदने' (१५१९) लू । वर्त्त० अन्ति । 'क्र्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना। 'श्नश्चाऽऽतः ' ( ४१२ ।९६ ) आलोपः । 'प्वादेर्ह्रस्वः' (४।२।१०५ ) ह्रस्वः ।
[पुनन्ति ] 'पूग्श् पवने' ( १५१८) पू । वर्त्त० अन्ति । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । 'श्नश्चाऽऽतः ' ( ४ । २ । ९६ ) आलोपः । 'प्वादेर्ह्रस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः ।
[ व्यतिगच्छन्ति ] वि-अति 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । वर्त्त० अन्ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'ममिषद्यमश्छः' (४।२।१०६) म० छ० । 'स्वरेभ्यः ' (१ | ३ | ३० ) द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१३३।५०) छ० → च० । लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
P.
इदमुदाहरणं बृहद्वृत्तौ नास्ति ।

Page #140

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ व्यतिसर्पन्ति ] वि-अति 'सृप्लूं गतौ' (३४१) सृप् । वर्त्त० अन्ति । कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[व्यतिहिंसन्ति ] वि-अति । 'हिसु हिंसायाम्' (१४९४ ) हिस् । ' उदितः स्वरान्नोऽन्तः ' ( ४ । ४ ।९८) नोऽन्तः । वर्त्त० अन्ति । 'रुधां स्वराश्नो नलुक् च ' ( ३।४।८२) इति नागमः (श्नप्र० न ) । 'शिङ् हेऽनुस्वारः ' (१।३।४० ) नस्य अनुस्वारः । ‘श्ना-ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९०) नस्य अलोपः पूर्वं ततोऽनुस्वारः ।
[व्यतिघ्नन्ति] वि-अति ‘हनंक् हिंसा-गत्योः ' (११००) हन् । वर्त्त० अन्ति । 'गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि क्ङिति लुक्' (४।२।४४) अलोपः । 'हनो नो घ्नः ' (२।१।११२) घ्नादेशः ।
[व्यतिजल्पन्ति] वि-अति रप ( ३३५) -लप (३३६) - 'जल्प व्यक्ते वचने' (३३७) जल्पू । वर्त्त० अन्ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ व्यतिपठन्ति ] वि-अति 'पठ व्यक्तायां वाचि' (२१३) पठ् । वर्त्त० अन्ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः ।
१२५
[व्यतिहन्ति] वि-अति 'हसे हसने ' ( ५४५) हस् । वर्त्त० अन्ति । ' कर्त्तर्यनद्भ्यः शबू' (३।४।७१ ) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[अन्योऽन्यस्य व्यतिलुनन्ति] अन्योऽन्य षष्ठी इस् । वि-अति 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । वर्त्त० अन्ति । ‘क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'श्नश्चाऽऽतः ' ( ४ |२| ९६ ) आलोपः । 'प्वादेर्ह्रस्वः' (४।२।१०५ ) ह्रस्वः ।
[इतरेतरस्य व्यतिलुनन्ति ] इतरेतर षष्ठी इस् । 'व्यतिलुनन्ति' पूर्ववत् ।
[ परस्परस्य व्यतिलुनन्ति ] परस्पर षष्ठी डस् । 'व्यतिलुनन्ति' पूर्ववत् ।
[ व्यतिगम्यन्ते ग्रामाः ] वि-अति अम ( ३९२ ) - द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । वर्त्त० अन्ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः ।
[ व्यतिहन्यन्ते दस्यवः ] वि-अति 'हनंक् हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । वर्त्त० अन्ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'लुगस्या ० ' (२।१।११३) अलोपः । दस्यु जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । चौराः ||छ ||
निविशः || ३ | ३ |२४||
[निविशः ] नि-विश् । नेर्विश्
निविश्, तस्मात् निविशः ।
[निविशते ] नि 'विशंत् प्रवेशने ' (१४१५) विश् । वर्त्त० ते । 'तुदादेः श:' ( ३।४।८१) शप्र० → अ । [न्यविशत] नि-विश् । ह्यस्तनी त । 'तुदादे: श: ' ( ३।४।८१) शप्र०
अ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९)
अट् ॥ छ ॥

=
=
उपसर्गादस्योहो वा || ३ | ३ |२५||
[उपसर्गात्] उप 'सृजीं(जं) त् विसर्गे' (१३४९) सृज् । उपसृज्यते धातुना सह संबध्यते योऽसौ उपसर्गः । 'लिहादिभ्यः' (५।१।५० ) अच्प्र० अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । न्यङ्कद्ग- मेघाऽऽदयः' (४।१।११२) गत्वम्, तस्मात् ।

Page #141

१२६
शव् ।
[विपर्यस्यति, विपर्यस्यते] 'असूच् क्षेपणे' (१२२१) अस्, वि-परिपूर्व० । वर्त्त० तिव्-ते । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ )
श्यप्र०य ।
[समूहति, समूहते] 'ऊहि वितर्के' (८७०) ऊहू, संपूर्व० । वर्त्त० तिव्-ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ )
[ अस्योहः ] अस्यश्च ऊह् च =
अस्योद्द्, तस्मात्
अस्योहः ।
[वा ] वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
=
[“सन्ततं तिमिरमिन्दुरुदासे' माघे] उत् 'असूच् क्षेपणे' (१२२१ ) अस् । परोक्षा ए । द्वित्वम् । अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८) दीर्घः आ ।
=
[" यशः समूहन्निव दिग्विकीर्णम्" - किराते] समूहत इति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः ' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
अस्यतेरप्राप्ते ऊहतेश्च नित्यं प्राप्ते उभयत्र विभाषेयम् ।
[निरस्यति शत्रून् ] निर् 'असूच् क्षेपणे' (१२२१) अस् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र०य । [समूहते पदार्थान्] सम् ‘ऊहि वितर्के' (८७०) ऊह् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ॥ छ। उत्-स्वराद् युजेरयज्ञतत्पात्रे || ३ | ३ |२६||
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[ उत्स्वरात्] उच्च स्वरश्च = उत्स्वरम् तस्मात् ।
[युजेः ] युजि पञ्चमी इसि ।
P.
[अयज्ञतत्पात्रे]+ तस्य पात्रम् = तत्पात्रम्, यज्ञे तत्पात्रम् = यज्ञतत्पात्रम्, न यज्ञतत्पात्रम् = अयज्ञतत्पात्रम्, तस्मिन् अयज्ञतत्पात्रे |
[उद्युङ्क्ते, उपयुङ्क्ते] उत्-उप 'युपी योगे' (१४७६) युज् । वर्त्त० ते । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च ' ( ३।४।८२) श्नप्र० → न । ‘श्नाऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९०) अलोपः । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज०ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१।३।५०) ग० क० । ' म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न०ड० ।
[संयुनक्ति, निर्युनक्ति] सम्-निर् 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज् । वर्त्त० तिव्→ ति । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' ( ३।४।८२) श्नप्र० न । 'च- जः क - गम् ' (२।१।८६) ज०ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) ग० क० ।

[द्वन्द्वं यज्ञपात्राणि प्रयुनक्ति ] द्वि । (२) द्वितीयाद्विवचनसहितस्य द्विशब्दस्य *“ रहस्य-मर्यादोक्ति-व्युत्क्रान्ति-यज्ञपात्रप्रयोगे' (७।४।८३) द्वन्द्वं निपातः । यज्ञस्य पात्राणि = यज्ञपात्राणि । द्वितीया शस् । 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज्, प्रपूर्व० । शेषं पूर्ववत् ॥ छ ॥
ॐ धातुपारायण-धातुरत्नाकर-क्रियारत्नसमुच्चयेषु 'ऊहि तर्के' । धातुपारायणे टिप्पनके 'ऊहि वितर्के' वितर्कः सम्भावनमिति पाणिनीयाः । P. + तेषाम् ।
*
'द्वन्द्वं वा' (७।४।८२) द्वन्द्वनिपातः ।

Page #142

१२७
अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
परि-व्यवात् क्रियः ।।३।३।२७॥ [परिव्यवात परिश्च विश्च अवश्च = परिव्यवम्, तस्मात् = परिव्यवात् ।
[क्रियः] क्री पञ्चमी डसि । 'संयोगात्' (२।१।५२) इय् ।
[परिक्रीणीते, विक्रीणीते, अवक्रीणीते] परि-वि-अवपूर्व० 'डुक्रींग्श् द्रव्य-विनिमये' (१५०८) की । वर्त्त० ते । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । ‘एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) आ० → ई० ।
अफलवति आत्मनेपदं स्याद्वादाश्रयणात् कथञ्चिद्वेदं कथञ्चिदभेदः । अनुकार्यानुकरणयोर्भेदात् स्यादयो भवन्ति अभेदादियादेशश्च धातुत्वादिति न विरुध्यते ।
[उपरि क्रीणाति] ऊर्ध्व । ऊर्ध्वं देशे वसति । 'ऊर्ध्वाद् रि-रिष्टातौ उपश्चास्य' (७।२।११४) रिप्र० - ऊर्ध्वस्य उप० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । क्रीणातीत्यत्र ‘रवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० ते ण ।
[वनं बहुवि क्रीणाति] बहु-वि | बहवो वयो यत्र तत् । द्वितीया अम् । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) अमलोपः ।
[अपचाव] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । हस्तनी व । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव । 'म-व्यस्याः ' (४।२।११३) दीर्घः-आ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[क्रीणीवः] 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) की । वर्त्तः वस् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) ई । 'रवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० ।
[मुनी इत्याह] मुनि औ । ‘इदुतोऽस्त्रेरीदूत्' (१।४।२१) औ सउं ई । इत्याह प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[द्विष्पचतीत्याह] द्वि । द्वौ वारौ = द्विः । 'द्वि-त्रि-चतुरः सुच्' (७।२।११०) सुचप्र० → स० । अग्रे पचति । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'सुचो वा' (२।३।१०) र० → ष० ॥छ।।
परा-वेर्जेः ।।३।३।२८||
[परावेः] परा च विश्च = परावि, तस्मात् । [जेः] जि पञ्चमी इसि । 'डित्यदिति' (१।४।२३) ए । ‘एदोद्भ्यां०' (१।४।३५) र० ।
[पराजयते, विजयते] परा-वि卐 'जिं जये (अभिभवे)' (८) जि । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[सेना परा जयति परा = प्रकृष्टा, प्रथमा सि । दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । जि । वर्त० ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।।
[बहुवि जयति वनम्] बहवो वयः = पक्षिणो यत्र तद्बहुवि । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।।छ।।
5
उक्तं च धातुपारायणे - केचित्तु 'जिं जये' इत्यकर्मकत्वार्थं पृथक् पटन्ति जयः सर्वोत्कर्षे इति च व्याचक्षते, तदयुक्तम्, उत्कर्षस्याभिभवाविशेषत्वात् सकर्मकत्वाऽकर्मकत्वयोश्च विवक्षानिबन्धनत्वात् ।
Jain Education Intemational

Page #143

१२८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
समः क्ष्णोः ।।३।३।२९।। [समः] सम् पञ्चमी डसि ।
[क्ष्णोः] क्ष्णु पञ्चमी डसि । 'ङित्यदिति' (१।४।२३) ओ । 'एदोद्भ्यां ङसि-ङसो रः' (१।४।३५) र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[संक्ष्णुते शस्त्रम् सम् 'क्ष्णुक तेजने' (१०८२) क्ष्णु । वर्त्त० ते । 'शसू हिंसायाम्' (५४९) शस् । शस्यतेऽनेनेति । 'नी-दाव्-शसू-यु-युज-स्तु-तुद-सि-सिच-मिह-पत-पा-नहस्त्रट्' (५।२।८८) त्रटप० →त्र । अम् ।
[क्ष्णौति] क्ष्णु । वर्तः तिव् । 'उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वेः' (४।३।५९) औ ।
[आयसं क्ष्णौति] अयस इदम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिःआ | अम् ।।छ।।
अपस्किरः ।।३।३।३०।।
[अपस्किरः] ॥ अपस्किरः अखण्डं पञ्चम्यन्तम् ।
[अपस्किरते वृषभो हृष्टः] अप 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । 'अपाच्चतुष्पात्-पक्षि-शुनि-हृष्टा-ऽन्ना-55श्रयाऽर्थे' (४।४।९५) इत्यादिना स्सट्प्र० → स० । वर्त्त० ते । 'तुदादेः शः' (३।४८१) शप्र० → अ । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् | तुषं (१२१३) - 'हृषच तुष्टौ' (१२१४) हृष् । हर्षणं = हृष्टि: । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । हृष्टिरस्याऽस्तीति । 'अभ्रादिभ्यः' (७।२।४६) अप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । यद्वा 'हषू अलीके' (५३५) हृषु । हर्षति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० →त । 'ऊदितो वा' (४।४।४२) इत्यस्य विकल्पकत्वात् क्ते सति 'वेटोऽपतः' (४।४।६२) इत्यनेन नित्यमिट (न) भवति ।
[अपस्किरते कुक्कुटो भक्ष्यार्थी] भक्ष्य 'अर्थणि उपयाचने' (१९३१) अर्थ । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० →इ । भक्ष्यमर्थयतीत्येवंशीलः । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० → इन् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनहनः' (२।१।९१) नलोपः ।
[अपस्किरते श्वा आश्रयार्थी] आश्रयमर्थयतीत्येवंशीलः । 'अजातेः शीले' (५।११५४) णिन्प्र० →इन् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । प्रथमा सि । शेषं पूर्ववत् ।
[उपस्किरति उप कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । 'उपात् किरो लवने' (४।४।९३) स्सटप्र० → स० । वर्त्त० तिव् । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् ||छ।।
उदश्चरः साप्यात् ।।३।३।३१।। [उदः] उत् पञ्चमी डसि । [चरः] चर् पञ्चमी डसि । [साप्यात] सह आप्येन वर्तत इति साप्यम् । 'सहस्य सोऽन्यार्थे' (३।२।१४३) सहस्य सभावः, तस्मात् । अपपूर्वः स्किर् = अपस्किर, तस्मात् ।
P.
Jain Education Intemational

Page #144

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ......mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm
१२९ गुरुवचनमुच्चरते] उत् 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शवप०
mm
→ अ । गुरुवचन द्वितीया अम् ।
[मार्गमुच्चरते] उत् 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शवप्र० → अ । मार्ग द्वितीया अम् । व्युत्क्रम्य गच्छतीत्यर्थः ।
[ग्रासमुच्चरते] ग्रास द्वितीया अम् । [सक्तूनुच्चरते] सक्तु द्वितीया शस् । भक्षयतीत्यर्थः ।
[धूम उच्चरति] धूम द्वितीया अम् । 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[शब्द उच्चरति शब्द । उत् 'चर भक्षणे च' (४१०) चर | वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । ऊर्ध्वं गच्छतीत्यर्थः ।।छ।।
समस्तृतीयया ||३।३।३२।।
[समः] सम् पञ्चमी डसि ।
[तृतीयया] तृतीया तृतीया टा । ‘टौस्येत्' (१।४।१९) ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । [अश्वेन संचरते] अश्व तृतीया टा । सम् 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१)
शव् ।
["उभौ लोकौ संचरसि, इमं चामुं च देवल !"] उभ द्वितीया औ । लोक द्वितीया औ ।
[किं त्वं करिष्यसि रथ्यया, संचरति चैत्रोऽरण्ये"] अत्र तृतीयान्तेन सह संयोगाभावात् न स्यात् ।।छ।।
क्रीडोऽकूजने ।।३।३।३३।। [क्रीडः] क्रीड् पशमी डसि ।
[अकूजने]卐 'कूजण संशब्दने' ( ) कूज् । 'चुरादिभ्यो णिच' (३।४।१७) णिचप्र० → इ । कूज्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । न कूजनं = अकूजनम्, तस्मिन् ।
[संक्रीडते] सम् ‘क्रीड़ विहारे' (२४३) क्रीड् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[संक्रीडमाणः] 'क्रीड़ विहारे' (२४३) क्रीड्, संपूर्व० । संक्रीडते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प० → आन | 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अतो म आने' (४|४|११४) मोऽन्तः । रमत इत्यर्थः ।
[संक्रीडन्ति शकटानि सम-क्रीड् । वर्त० अन्ति । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । शकटानि । अव्यक्तं शब्द कुर्वन्तीत्यर्थः ।।छ।।
श० म० न्या० - अव्यक्तशब्दार्थः कूजधातुर्बादौ पठितस्ततो भावेऽने कूजनशब्दो व्युत्पन्नोऽव्यक्तशब्दार्थ एव भवति ।
Jain Education Intemational

Page #145

१३०
अन्वाङ्-परेः ।।३।३।३४।।
[ अन्चाङ्परेः ] अनुश्च आङ् च परिश्च
अन्वाङ्परि, तस्मात् ।
[अनुक्रीडते] अनु 'क्रीडृ विहारे' (२४३) क्रीड् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१) शव् ।
[अनुक्रीडमाणः] अनुक्रीडते । 'शत्रानशा ० ' ( ५।२।२० ) आनश्प्र०
शव् । 'अतो म आने' ( ४|४|११४) मोऽन्तः ।
=
[आक्रीडते, परिक्रीडते ] आङ्-परि, क्रीड् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[माणवकमनुक्रीडति] माणवक द्वितीया अम् । 'हेतु- सहार्थेऽनुना' (२।२।३८) इति द्वितीया । क्रीड् । वर्त्त० ति । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्’ (३।४।७१ ) शव् । माणवकेन सह क्रीडतीत्यर्थः ।
[उपरि क्रीडति ] ऊर्ध्व । ऊर्ध्वे देशे वसति । 'ऊर्ध्वाद् रि-रिष्टातौ उपश्चास्य' (७।२।११४) रिप्र० - ऊर्ध्वस्य च उप० । प्र० सि । 'अव्ययस्य' (३|२|७) सिलोपः ||छ ||
शप उपलम्भने || ३ | ३ | ३५ ।।
[ आशिषि ] आशिष् (स्) सप्तमी ङि ।
[नाथः] नाथ पञ्चमी इसि ।
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[शपः ] शप् पञ्चमी इसि ।
[उपलम्भने] उप 'डुलभष् प्राप्तौ ' ( ७८६) लभ् । उपलभ्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० अन, तस्मिन् ।
[ मैत्राय शपते] मैत्र चतुर्थी ङे । 'श्वाघ - हूनु-स्था-शपा प्रयोज्ये' (२।२।६० ) इति चतुर्थी । ' शपीं आक्रोशे' (९१६) शप् । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । मैत्रं कञ्चिदर्थं बोधयतीत्यर्थः ।
[ मैत्राय शपते ] मैत्राय शपते इति वाचामात्रादिशरीरस्पर्शनेन मैत्रं स्वाभिप्रायं बोधयतीत्यर्थः ।
[मैत्राय शपते] उपलब्धो ज्ञाने सति मैत्राय शपते, प्रोषिते मैत्रे तस्य भावेऽभावे चोपलब्धे सति तदनुरुपं किञ्चिदनुतिष्ठतीत्यर्थः ।
[ मैत्रं शपति ] आक्रोशतीत्यर्थः ।।छ।।
आशिषि नाथः || ३ | ३ | ३६ ||
आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ )

[सर्पिषो नाथते] सर्पिस् षष्ठी ङस् । 'नाथः ' (२।२।१० ) इति सूत्रेण वा कर्म । 'नाशृङ् उपतापैश्वर्याशीःषु च ' ( ७१६) नाथ् । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । सर्पिमें भूयादित्याशास्ते इत्यर्थः ।
श० म० न्या० - उपपूर्वकाल्लभतेर्ण्यन्ताद् भावेऽनटि उपलम्भनशब्दसिद्धिः ।
[ मधुनो नाथते] मधु षष्ठी ङस् । 'अनाम्स्वरे नोऽन्तः ' (१।४।६४) नोऽन्तः । नाथते । मधु मे भूयादित्याशास्ते
इत्यर्थः ।

Page #146

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
जत्रा || ३ | ३ | ३७।।
[भुनजः ] भुनज् पञ्चमी इसि ।
[अत्राणे ] नत्राणं
= अत्राणम् । ‘नञत्' (३।२।१२५) न० अ० तस्मिन् ।
[ओदनं भुङ्क्ते ] ओदन द्वितीया अम् । 'भुजंप् पालना - ऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । वर्त्त० ते । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' (३।४।८२) श्नप्र० न । 'श्नाऽस्त्योर्लुक्' (४।२१९०) अलोपः । 'च-जः क - गम्' (२।१।८६) ज०ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) ग०क० । म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न०ड० ।
[महीं भुनक्ति ] पृथ्वीं भुनक्ति । पालयतीत्यर्थः ।
[" अम्बरीषश्च नाभागो, बुभुजाते चिरं महीम्"] भुज् । परोक्षा आते । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) भुज् सउं द्विर्वचनम् । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) भु० बु० । पालनेन महीमुपकृतवन्तौ मह्याश्रयं फलं स्वीकृतवन्ताविति वेत्यर्थः ।
[ओष्ठौ निर्भुजति] ओष्ठ द्वितीया औ । निर् 'भुजत् कौटिल्ये' (१३५१) भुज् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः शः ' ( ३।४।८१ ) शप्र० अ । कुटिलयतीत्यर्थः ||छ ||
हगो गतताच्छील्ये || ३ | ३ |३८||
[ग] हृग् पञ्चमी इसि ।
[गतताच्छील्ये] 'गम्लूं गतौ' ( ३९६) गम् । गमनं = गतम् । 'क्लीवे क्तः ' ( ५।३।१२३) प्र० । 'यमिरमि- नमि-गमि० ' ( ४।२।५५) मलोपः । तत् शीलमस्य तच्छीलः, तच्छीलस्य भावः कर्म वा = ताच्छील्यम् । ‘पतिराजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च ' ( ७।१।६०) ट्यण्प्र०य । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । गतं च तत् ताच्छील्यं च = गतताच्छील्यम्, तस्मिन् ।
१३१
=
[पैतृकमश्वा अनुहरन्ते] पितृ । पितुरागतम् । 'ऋत इकण्' (६।३।१५२ ) इकण्प्र०
उत्पत्तेः प्रभृत्याविनाशात् तत्स्वभावत (ता) इति ताच्छील्यलक्षणं (२) । गतं प्रकारः सादृश्यमनुकरणमित्येकोऽर्थः (१) । इक । वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'ऋवर्णोवर्ण-दोसिसुसशश्वदकस्मात्त इकस्येतो लुक्' (७।४।७१ ) इत्यादिना इलोपः । पैतृक द्वितीया अम् । अश्व प्रथमा जस् । 'हंग हरणे' (८८५) हृ, अनुपूर्व० । वर्त्त० अन्ते । 'कत्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो० ' (४।३।१) गु० अर् ।
Jain Education Intemational
[मातृकं गावोऽनुहरन्ते ] मातृ । मातुरागतम् । ऋत इकण्' ( ६ । ३ । १५२ ) इकण्प्र० इक । 'ऋवर्णोवर्ण०' ( ७/४/७१ ) इलोपः ।
पितुरागतं मातुरागतं गुणविषयं क्रियाविषयं वा सादृश्यमविकलं शीलयन्तीत्यर्थः ।
[ पैतृकमधा अनुहरन्ते] पैतृकमश्वा अनुहरते (न्ते) । पितुरागमनमविच्छेदेन शीलयतीत्यर्थः ।
[पैतृकमधा अनुहरन्ते] पैतृकमश्वा अनुहरन्ति (न्ते ) । तद्वद् गच्छन्ति, तद्बच्छीलन्ति वेत्यर्थः ॥ छ ||
पूजा - SSचार्यक- भृत्युत्क्षेप- ज्ञान-विगणन-व्यये नियः || ३ | ३ | ३९ ||
[पूजाऽऽचार्यकभृत्युत्क्षेपज्ञानविगणनव्यये ] आचार्यस्य भावः कर्म वा । 'योपान्त्याद् गुरूपोत्तमादसुप्रख्यादकञ्'
( ७।१।७२ ) अकञ्प्र० अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । पूजा च

Page #147

१३२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
आचार्यकं च भृतिश्च उत्क्षेपश्च ज्ञानं च विगणनं च व्ययश्च = तत्, तस्मिन् ।
[नियः] ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । पञ्चमी डसि । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव स्वरे प्रत्यये' (२।१।५०) इय् ।
[नयते विद्वान् स्याद्वादे] नी । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (११२।२३) अय् । विद्वान् स्याद्वादे । नयते = प्रमाणव्यापारवित् स्याद्वादे जीवादीन् पदार्थान् युक्तिभिः स्थिरीकृत्य शिष्यबुद्धिं प्रापयतीत्यर्थः, ते युक्तिभिः स्थिरीकृताः पूजिता भवन्ति ।
[माणवकमुपनयते] मनु । मनोरपत्यं = माणवः । ‘डसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । 'माणवः कुत्सायाम्' (६।१।९५) णत्वम् । माणव एव = माणवकः । ‘यावादिभ्यः कः' (७।३।१५) कप्र० । माणवकमुपनयते = स्वयमाचार्यो भवन् माणवकमध्ययनायाऽऽत्मसमीपं प्रापयतीत्यर्थः ।
[कर्मकरानुपनयते] भृतिः वेतनम् । कर्मन् ‘डुकंग करणे' (८८८) कृ । कर्म कुर्वन्तीति । 'भृतौ कर्मणः' (५।१।१०४) टप्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । कर्मकर द्वितीया शस् । उपनयते = वेतनेन मूल्येनाऽऽत्मसमीपं प्रापयतीत्यर्थः ।
[शिशुमुदानयते] उत्क्षेपः = ऊर्ध्वं नयनम् । शिशु द्वितीया अम् । उत्-आड़पूर्व० नी । उत्क्षिपतीत्यर्थः ।
[नयते तत्त्वार्थे] ज्ञानं = प्रमेयनिश्चयः । तत्त्वभूतोऽर्थो यस्य सः = तत्त्वार्थस्तस्मिन्, नयते तत्त्वार्थे । तत्र प्रमेयं निश्चिनोतीत्यर्थः ।
[मद्राः कारं विनयन्ते] विगणनम् = ऋणादेः शोधनम् । मद्र प्रथमा जस् । कार द्वितीया अम् । विनयते(न्ते) = राजग्राहां भागं दानेन शोधयन्तीत्यर्थः ।
[शतं विनयते] व्ययो धर्मादिषु विनियोगः । शत द्वितीया अम् । विनयते । [सहस्रं विनयते सहस्र द्वितीया अम् । विनयते = धर्माद्यर्थं तीर्थादिषु विनियुक्त इत्यर्थः ।।छ।।
कर्तृस्थामूर्ताऽऽप्यात् ॥३॥३॥४०॥ [कर्तृस्थामूर्ताप्यात्] कर्तरि तिष्ठतीति कर्तृस्थम् । 'स्था-पा-स्ना-त्रः कः' (५।११४२) कप्र० । 'इडेत-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । न मूर्तं = अमूर्त्तम् । कर्तृस्थं अमूर्त आप्यं = कर्म यस्य सः = कर्तृस्थामूर्त्ताप्यः, तस्मात् ।
[श्रमं विनयते] श्रम द्वितीया अम् । वि ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेो नः' (२।३।९७) नी । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[क्रोधं विनयते] क्रोध द्वितीया अम् । विनयते पूर्ववत्, शमयतीत्यर्थः ।
"शिवमौपयिकं गरीयसी, फलनिष्पत्तिमदूषितायतिम् । विगणय्य नयन्ति पौरुषं, विहितक्रोधरया जिगीषवः" ।।१।। [किराते]
[औपयिकम्] उपाय । उपाये भवम् । 'उपायाद् ध्रस्वश्च' (७।२।१७०) इकणप्र० -→ इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । द्वितीया अम् ।
[विगणय्य] विगणय्य = विचिन्त्येत्यर्थः ।।छ।।
Jain Education Intemational

Page #148

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[:] शदि पञ्चमी ङसि ।
[शिति ] [ इदनुबन्धो यस्य सः =
शदेः शिति || ३ | ३ | ४१ ॥
शिति ।
[शीयते] 'शलं शातने' (९६७) शद् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवु-पाघ्राध्मा-स्था-ना-दाम्-दृश्यर्त्ति०' (४।२।१०८) श०
शीयादेशः ।
[ शत्स्यति ] शद् । भविष्यन्ती स्यति । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१1३1५०) द० त० ॥ छ ॥
म्रियतेरद्यतन्याशिषि च || ३ | ३ | ४२ ||
[म्रियतेः ] म्रियति पञ्चमी इसि । 'डित्यदिति' (१।४।२३) ए । ' एदोद्भ्यां इसि - डसो र : ' (१।४।३५) २०, यतः म्रियते इति प्रकृतिः ।
[ अद्यतन्याशिषि ] अद्यतनी च आशीश्च = अद्यतन्याशीः, तस्याम् = अद्यतन्याशिषि ।
[अमृत] 'मृत् प्राणत्यागे' (१३३३) मृ । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'ऋवर्णात्' (४ | ३ | ३६) सिच्किद्वत् । 'धुड्-ह्रस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३।७०) सिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
शित्, तस्मिन्
=
[ मृषीष्ट ] मृ । आशीः सीष्ट । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[म्रियते ] मृ । वर्त्त० ते । 'तुदादे: श:' ( ३।४।८१) शप्र० रि० । 'संयोगात् ' (२।१।५२ ) इय् ।
१३३
अ । रिः श- क्या ऽऽशीर्ये' (४।३।११० ) ऋकारस्य
[म्रियेत ] मृ । सप्तमी त । 'तुदादे: श:' ( ३ । ४ । ८१) शप्र० अ । रिः श- क्या - ऽऽशीर्ये' ( ४ | ३ |११०) ऋकारस्य रि० । 'संयोगात् ' (२।१।५२ ) इय् । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।
[म्रियताम्] मृ । पञ्चमी ताम् । 'तुदादेः शः ' ( ३।४।८१) शप्र० अ । 'रिः श- क्या ऽऽशीर्ये' (४।३।११० ) ऋकारस्य रि० । 'संयोगात्' (२।१।५२ ) इय् ।
[ अम्रियत] मृ । ह्यस्तनी त । 'तुदादे: श:' ( ३ । ४१८१) शप्र० रि० । 'संयोगात्' (२।१।५२ ) इय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।

अ । रिः श- क्या ऽऽशीर्ये' (४।३।११०) ऋकारस्य
[ममार] मृ । परोक्षा णव् → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४|१|१) " मृ' द्वित्वम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'नामिनोऽकलि-हले:' (४।३।५१) आर् ।
[ मर्तासि ] मृ । श्वस्तनी तासि । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[मरिष्यति ] मृ । भविष्यन्ती स्यति । 'हनृतः स्यस्य' ( ४ |४१४९) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२|३ | १५ ) षत्वम् ।
[अमरिष्यत्] मृ । क्रियातिपत्तिः स्यत् । 'हनृतः स्यस्य' (४।४।४९) इट् इ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । ‘नाम्यन्तस्था० (२।३।१५) पत्वम् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[ मर्मर्त्ति ] मृ । भृशं पुनः पुनर्वा म्रियते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) यप्र०य । सन्-यडश्च' (४।१।३)

Page #149

१३४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । "मृ"द्विवचनम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । 'रि-रौ च लुपि' (४११५६) र० । वर्त्त० तिव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४१३१) गु० अर् । 'दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् ।।छ।।
क्यषो नवा ||३३।४३।।
[क्यड्षः] क्यले पञ्चमी डसि ।
[नवा] नवा प्रथमा सि ।
[पटपटायति, पटपटायते] पटत् । पटत् भवति । 'अव्यक्तानुकरणा०' (७।२।१४५) डाचप्र० → आ, तथा पटत् सउं द्विवचनम् । ‘डाच्यादौ' (७।२।१४९) तलोपः । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लोपः । अपटपटा पटपटा भवति । 'डाच-लोहितादिभ्यः षित' (३।४।३०) क्य प्र० → य । दीर्घश्च्चि -यङ्-यक-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्त० तिवते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१1११३) अलोपः ।
[लोहितायति, लोहितायते] लोहित । अलोहितो लोहितो भवति । 'डाच-लोहितादिभ्यः पित्' (३।४।३०) क्यष्प्र० → य । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्त० तिव्-ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शवप० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[निद्रायति, निद्रायते] निद्रा । अनिद्रावान् निद्रावान् भवति । 'डाच-लोहितादिभ्यः षित्' (३।४।३०) क्य प्र० → य । वर्त्तः तिव-ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।।छ।।
युद्भ्योऽद्यतन्याम् ।।३।३।४४।। [धुभ्यः ] द्युत् पञ्चमी भ्यस् । “धुटस्तृतीयः' (२।१७६) त० → ८० । [अद्यतन्याम] अद्यतनी सप्तमी ङि । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) ङि → दाम् → आम् ।
[व्यातत्, व्यद्योतिष्ट] 'धुति दीप्तौ' (९३७) धुत्, विपूर्व० । अद्यतनी दि० → त्० । 'लुदिद्-धुतादि-पुष्यादेः परस्मै' (३।४।६४) अप्र० → अ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् → अ । पक्षे अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् →इ । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् । .
- [अरुचत्, अरोचिष्ट] 'रुचि अभिप्रीत्यां च' (९३८) रुच् । अद्यतनी दि० → त्० । 'लदिद्-धुतादि-पुष्यादेः परस्मै' (३।४।६४) अप्र० → अ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । पक्षे अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् → इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् ।
[द्योतते द्युत् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ||छ।।
वृद्भ्यः स्य-सनोः ।।३।३।४५।। [वृद्भ्यः ] वृत् । पञ्चमी भ्यस् । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) त० → द० । [स्यसनोः] स्यश्च सन च = स्यसनौ, तयोः = स्यसनोः, सप्तमी ओस् । [वय॑ति, वर्तिष्यते] 'वृतूङ् वर्तने' (९५५) वृत् । भविष्यन्ती स्यति । 'न वृद्भ्यः ' (४।४।५५) वृदादिपञ्चकात् इण् -
Jain Education Intemational

Page #150

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१३५
निषेधः परस्मैपदे, द्वितीये भविष्यन्ती स्यते । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु०
अर् ।
[अवय॑त, अवतिष्यत] 'वृतूङ वर्तने' (९५५) वृत् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । 'न वृद्भ्यः ' (४।४५५) इनिषेधः स्मैपदे । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । द्वितीये क्रियातिपत्तिः स्यत । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[वय॑न, वर्तिष्यमाणः] वर्त्यति-वतिष्यते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत्, आनश्प० → आन-स्य आदौ । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[विवृत्सति, विवर्तिषते] वृत् । वर्तितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० → स । 'सन्यश्च' (४।१३) वृत् सिउं द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४११३८) ऋ०
→ अ० । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । विवृत्सतीत्यत्र परस्मैपदे 'उपान्त्ये' (४।३।३४) इति सकिद्वत्, अतो गुणो न स्यात् । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[स्यन्त्स्यति, स्यन्दिष्यते] 'स्यन्दौङ् स्त्रवणे' (९५६) स्यन्द् । भविष्यन्ती स्यति-स्यते । ‘स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् । ('धूगौदितः' (४।४।३८) वेट) ।
[सिस्यन्त्सति, सिस्यन्दिषते] स्यन्द् । स्यन्दितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० → स । 'सन्यङश्च' (४।१।३) स्यन्द् सउं द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘सन्यस्य' (४।१।५९) इ । इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० ।
[वय॑ति, वर्धिष्यते] 'वृधू वृद्धौ' (९५७) वृध् । भविष्यन्ती स्यति-स्यते । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) ध० →द०। 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[विवृत्सति, विवर्धिषते] वृध् । वर्धितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) वृध् सउं द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[शय॑ति, शर्धिष्यते] 'शृधूङ् शब्दकुत्सायाम्' (९५८) शृध् । भविष्यन्ती स्यति-स्यते । ‘स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपा०' (४।३।४) गु० अर् ।
[शिशृत्सति, शिशर्धिषते] शृध् । शर्धितुमिच्छति । 'तुमर्हादि०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) शृध सउं द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ध० → द० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) द० → त० ।
[कल्प्स्यति, कल्पिष्यति] 'कृपौङ सामर्थ्य' (९५९) कृप । भविष्य० स्यति स्यते । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् । ('धूगौदितः' (४।४।३८) वेट्) । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'ऋ-र लु-लं कृपोऽकृपीटादिषु' (२।३।९९) र० → ल० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[चिक्लृप्सति, चिकल्पिषते] कृप । कल्पितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च'
Jain Education Intemational

Page #151

१३६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
(४।१।३) कृप् सउं द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'क-डश्च-ञ्' (४।११४६) क० → च० । 'सन्यस्य' (४१५९) अ० → इ० । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट । (धूगौदितः (४।४।३८) वेट्) । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[वर्त्तते] वृत् । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'हदिर्हस्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् ।
[वर्धते] वृध । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४७१) शव । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । छ।।
कृपः श्वस्तन्याम् ।।३।३।४६।। [कृपः] कृप पशमी डसि । [श्वस्तन्याम्] श्वस्तनी सप्तमी ङि । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) ङि → दाम् → आम् ।
[कल्पतासि, कल्पितासे] 'कृपौङ् सामर्थ्य' (९५९) कृप् । श्वस्तनी तासि-तासे । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'ऋ-र लु-लं कृपोऽकृपीटादिषु' (२।३।९९) र० → ल० । द्वितीये 'धूगौदितः' (४।४।३८) इट् → इ छ।।
क्रमोऽनुपसर्गात् ।।३।३।४७|| [क्रमः] क्रम् पञ्चमी डसि । [अनुपसर्गात्]न उपसर्गोऽनुपसर्गः । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्मात् ।
[क्रमते, क्रामति] 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम् । वर्त० ते-तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४७१) शव । 'क्रमो दीर्घः परस्मै' (४।२।१०९) दीर्घः आ ॥छ।।
वृत्ति-सर्ग-तायने ।।३।३।४८।। [वृत्तिसर्गतायने] वृत्तिश्च सर्गश्च तायनं च = वृत्तिसर्गतायनम्, तस्मिन् ।
वृत्तिरप्रतिबन्धः = अस्खलनमित्यर्थः । [शास्त्रेऽस्य क्रमते बुद्धिः] शास्त्र सप्तमी ङि । इदम् षष्ठी डस् । 'आ द्वेरः' (२११४१) म० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'अनक्' (२।१३६) इद० → "अ" आदेशः । 'टा डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य । क्रम् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । बुद्धि प्रथमा सि । तत्र न हन्यते, आत्मानं यापयतीत्यर्थः ।
[सूत्राय क्रमते] सूत्र चतुर्थी डे । 'डे-ङस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) डे० → य० । 'अत आ स्यादौ जस्-भ्याम्-ये' (१।४।१) अ० → आ० । क्रम् । वर्त० ते । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । तदर्थमुत्सहते, तत्परो वाऽनुज्ञातो वा ।
[क्रमन्तेऽस्मिन् योगाः] क्रम् । वर्त० अन्ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । इदम् सप्तमी ङि । ‘आ द्वेरः' (२।१।४१) म० → अ० । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः । 'अनक्' (२।१।३६) अ । उ: स्मिन्' (१।४।८) “स्मिन्" आदेशः । योग प्रथमा जस् । स्फीतीभवन्तीत्यर्थः, संतन्यते पाल्यन्ते वेत्यर्थः । पृथग्योगाद् वेति निवृत्तम् ।।छ।। .
P.
न विद्यते उपसर्गो यत्र सः = अनुपसर्गः ।

Page #152

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
mean
परोपात् ।।३।३।४९।। [परोपात्] परा च उपश्च = परोपम्, तस्मात् । [पराक्रमते, उपक्रमते] क्रम्, परा-उपपूर्व० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[अनुक्रामति] अनु-क्रम् । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'क्रमो दीर्घः परस्मै' (४।२।१०९) दीर्घः ।
[पराक्रामति, उपक्रामति] परा-उप, क्रम् । वर्त्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव । 'क्रमो दीर्घः परस्मै' (४।२।१०९) दीर्घः ।
अन्ये तु परोपाभ्यां परात् क्रमतेर्वृत्त्याद्यर्थाभावेऽपीच्छन्ति, तेन - पराक्रमते, उपक्रमते इत्यात्मनेपदमेव । [निष्क्रमते निः क्रमते ।। [प्रतिक्रमते] प्रति क्रमते, न प्रतिहन्यत इत्यर्थः ॥छ।।
वेः स्वार्थे ।।३।३।५०।। [वेः] वि पञ्चमी डसि ।। [स्वार्थे] स्वकीयोऽर्थः = स्वार्थस्तस्मिन्, स्वश्चासावर्थश्च = स्वार्थस्तस्मिन् इति वा ।
[साधु विक्रमते गजः] साधु ‘क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) द्वितीया अम् । वि-क्रम् । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् ।
[अश्वेन विक्रामति] अश्वेन विक्रामति, विक्रामत्यजिनसंधिः, स्फुटतीत्यर्थः । [विक्रामति राजा] विक्रामति राजा, उत्सहते इत्यर्थः ।
परोपात् इति नियमात् 'वृत्ति-सर्ग-तायने' (३।३।४८) इत्यनेनापि आत्मनेपदं न भवति ।।छ।।
प्रोपादारम्भे ।।३।३५१।।
[प्रोपात्] प्रश्च उपश्च = प्रोपम्, तस्मात् ।
[आरम्भे] 'रभिं राभस्ये' (७८५) रभ, आयूर्व० । आरम्भणं = आरम्भः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'रभोऽपरोक्षा-शवि' (४।४।१०२) नकारागमस्तस्मिन् ।
[पक्रमते, उपक्रमते भोक्तुम्] प्र-उप, क्रम् । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'भुजंप् पालनाऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भोजनं = भोक्तुम् । ‘शक-धृष-ज्ञा-रभ-लभ-सहा-ऽर्ह-ग्ला-घटाऽस्ति-समर्थाऽर्थे च तुम्' (५।४।९०) तुमप० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'च-जः क-गम्' (२।१८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ग० → क० । प्रारभते अङ्गीकरोति वेत्यर्थः ।।
[पूर्वेयुः प्रक्रामति] पूर्व । पूर्वस्मिन्नहनि । 'पूर्वा-ऽपरा-ऽधरोत्तरा-ऽन्या-ऽन्यतरेतरादेद्युस्' (७।२।९८) एद्युस्प्र० ।
P.
भोजनाय = भोक्तुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प० ।
Jain Education Intemational

Page #153

१३८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
MANANRAAN
'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । प्रक्रामति गच्छतीत्यर्थः ।
अपरेधुरुपकामति अपर । अपरस्मिन्नहनि । 'पूर्वा-ऽपरा-ऽधरोत्तरा-ऽन्या-ऽन्यतरेतरादेधुस्' (७।२।९८) एधुसप० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । उपक्रामति-समीपमागच्छतीत्यर्थः ।
[प्रक्रमते, उपक्रमते प्रक्रमते, उपक्रमते । पादाभ्यां गन्तुमारभत इत्यर्थः ।।छ।।
आडो ज्योतिरुदगमे ।।३।३।५२।।
[आङः] आङ् पञ्चमी ङसि । [ज्योतिरुद्गमे] ज्योतिषामुद्गतः(मः) = ज्योतिरुद्गमः, तस्मिन् ।
[आक्रमते चन्द्रः] क्रम्, आङ्पूर्व० । वर्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । [आक्रमते सूर्यः] क्रम्, आङ्पूर्व० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । उदयते इत्यर्थः । [आक्रामति माणवकः कुतुपम] कुतपं - छागरोमकंबलमित्यर्थः, आक्रामति माणवकः । अवष्टभ्नातीत्यर्थः । [धूम आक्रामति] धूम आक्रामति । उद्गच्छतीत्यर्थः । [आक्रामति धूमो हर्म्यतलम्] आक्रामति धूमो हर्म्यतलम् उद्गच्छन् व्याप्नोतीत्यर्थः ।।छ।।
दागोऽस्वाऽऽस्यप्रसार-विकासे ।।३।३।५३।।
[दागः] दाग पञ्चमी ङसि ।
[अस्वाऽऽस्यप्रसारविकासे] स्वं च तद् आस्यं च = स्वाऽऽस्यम्, स्वाऽऽस्यस्य प्रसारः = स्वाऽऽस्यप्रसारः, स्वाऽऽस्यप्रसारश्च विकाश(स)श्च = स्वाऽऽस्यप्रसारविकाश(सम्) । न स्वाऽऽस्यप्रसारविकाशं (सं) = अस्वाऽऽस्यप्रसारविकाशं(सम्) । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् ।
[विद्यामादत्ते] विद्या द्वितीया अम् । 'डुदांगक दाने' (११३८) दा, आङ्पूर्व० । वर्त्त० ते । 'हवः शिति' (४।१।१२) दा सउं द्विवचनम् । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३५०) द० → त० ।
[धनमादत्ते] धन द्वितीया अम् । आदत्ते पूर्ववत् । गृह्णातीत्यर्थः ।
[उष्ट्रो मुखं व्याददाति मुख द्वितीया अम् । 'डुदांगक दाने' (११३८) दा, वि-आड्यूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) दा सऊं द्विवचनम् । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । प्रसारयतीत्यर्थः ।
[कूलं व्याददाति] तटं विकसतीत्यर्थः ।
[विपादिका व्याददाति] 'पदिंच गतौ' (१२५७) पद्, विपूर्व० । विपद्यते । 'नाम्नि पुंसि च' (५।३।१२१) णकप्र० → अक । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४११११) इ । प्रथमा सि । व्याददाति = विकसतीत्यर्थः ।।छ।।
Jain Education Intemational

Page #154

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१३९
नु-प्रच्छः ।।३।३५४।।
[नुप्रच्छः] नुश्च प्रच्छ् च = नुप्रच्छम्, तस्मात् ।
[आनुते शृगालः] ‘णुक् स्तुतौ' (१०८१) णु । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नु, आड्यूर्व० । वर्त० ते । स(श)गालः । उत्कण्ठितः शब्दं करोतीत्यर्थः, उत्कण्ठापूर्वक संशब्दने नौतेरयं विधिः शब्दशक्तिमाहात्मा(म्या)त्, न सर्वत्र ।
[आपृच्छते गुरुन्] 'प्रछत् ज्ञीप्सायाम्' (१३४७) प्रछ्, आयूर्व० । वर्त० ते । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । ‘ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१।८४) य्वृत् प्र० → पृ० ।
[“आपृच्छस्व प्रियसखम्” - मेघदूते] आप्रच्छ् । पञ्चमी स्व । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० । ग्रह-वस्च० (४।१।८४) वृत् प्र० → पृ० । प्रियसखि । प्रियः सखा यस्याऽसौ । 'राजन्-सखेः' (७।३।१०६) अट्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अन्त्यस्वरादिलोपः, तम् । वियुज्यमानस्य प्रश्नेऽयं विधिः ।
[प्रणौति] प्र-नु । वर्त्तः तिव् । 'उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वेः' (४।३।५९) औ । 'रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० छ।।
गमेः क्षान्तौ ।।३।३।५५||
[गमेः] गमि पञ्चमी डसि ।
[क्षान्तौ] 'क्षमू(मौ)च् सहने' (१२३५) क्षम् । क्षमणं = क्षान्तिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० 'अहन्-पश्चमस्य क्वि-क्ङिति' (४।१।१०७) दीर्घः-आ, तस्याम् ।
→ ति ।
[आगमयते गुरून्] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - 'गम्नुं गतौ' (३९६) गम् वि० । आगच्छति गुरुस्तं आगच्छन्तं गुरुं शिष्यः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'अमोऽकम्यमि-चमः' (४।२।२६) ह्रस्वः । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (११२।२३) अय् । कश्चित् कालं प्रतीक्षते ।
[आगमयस्व तावत्] आगमयस्व तावत् । कश्चित् कालं सहस्वेत्यर्थः ।
[आगमयति विद्याम] आ-गम् । आगच्छति विद्या, तां विद्यां आगच्छन्तीं शिरसा प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । अग्रे पूर्ववत् । विद्यां गृहणातीत्यर्थः ।
क्षान्तिः = कालहरणम्, तत् स्वभावाद् गमिर्ण्यन्त एव वर्त्तते ।।छ।।
हः स्पर्धे ।।३।३।५६।। [हः] हा पञ्चमी डसि । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।११०७) आलोपः । [स्पर्धे] स्पर्ध सप्तमी ङि ।
[मल्लो मल्लमाह्वयते] ‘हॅग् स्पर्धा-शब्दयोः' (९९४) हे, आप० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । स्पर्धमान आकारयतीत्यर्थः । स्पर्धोपसर्जने आह्वाने धातोर्वृत्तिं दर्शयति ।।छ।।
Jain Education Intemational

Page #155

१४०
सं-नि-वेः ||३ | ३१५७॥
=
[संनिवे:] सम् च निश्च विश्व
संनिविस्तस्मात् ।
ह्वः स्पर्धे (३|३|५६) सं-नि-वे: इत्येकयोगाकरणं स्पर्ध इति निवृत्त्यर्थः ॥ छ ||
उपात् || ३ | ३ |५८ ॥
=
[ उपात्] उप पञ्चमी ङसि ।
[उपह्वयते] ह्वे, उपपूर्व० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । छ । ।
यमः स्वीकारे || ३ | ३ |५९ ॥
[ यमः ] यम् पञ्चमी इसि ।
[स्वीकारे] अस्वस्य स्वस्य करणं = स्वीकारः । ' कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्यां ० ' ( ७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्याSनव्ययस्य' (४।३1999 ) ई । स्वीक्रियते = स्वीकारः । भावा- Sकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । 'नामिनोऽकलिहले ः ' ( ४ | ३ |५१) वृद्धि: आर्, तस्मिन् स्वीकारे ।

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[कन्यामुपयच्छते] उप 'यमूं उपरमे' (३८६) यम् । कर्न० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'गमिषद्यमश्छः ' (४।२।१०६) म० छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) स्य द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१|३|५०) छ० वरयतीत्यर्थः ।
च०,
[ उपायंस्त महास्त्राणि] उप-यम् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'शिङ्- हेऽनुस्वारः' (१।३।४०) अनुस्वारः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । अनुगृह्णातीत्यर्थः । महत्- अस्त्र । महान्ति च तानि अस्त्राणि च । 'जातीयैकार्थेऽच्चे:' ( ३।२।७०) डा० आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अतूलोपः । द्वितीया शस् । 'नपुंसकस्य शि: ' (१।४।५५ ) शि० इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । ' रपृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० ॥ छ ॥
देवाऽर्चा- मैत्री-सङ्गम-पथिकर्तृक-मन्त्रकरणे स्थः ||३ | ३ |६०||
[देवाऽर्चामैत्रीसङ्गमपथिकर्तृकमन्त्रकरणे] देवानामर्चा देवार्चा । मित्रस्य इमा मैत्री | 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धि : ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' ( ७१४।६८) अलोपः । 'अणञेयेकण् नञ्-स्रञ्टिताम्' (२।४।२०) डी । सङ्गमनं = सङ्गमः । पन्थाः कर्त्ता यस्याऽसौ पथिकर्तृकः । मन्त्रः करणं यस्याऽसौ मन्त्रकरणः | देवार्चा च मैत्री च सङ्गमश्च पथिकर्तृकश्च मन्त्रकरणश्च तत्, तस्मिन् ।
[स्थः] स्था पञ्चमी इसि । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२।१।१०७) आलोपः ।
[जिनेन्द्रमुपतिष्ठते] उप 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठा । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था० । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' (न्या० स० वक्ष० ( १ ) / सूत्र (२९)) स्था । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'श्रीतिं कृयु-धि- पा०' (४।२।१०८) "तिष्ठ" आदेशः ।
मैवं मंस्थाः सचित्तोऽयमेषोऽपि हि यथा वयम् । एतदप्यस्य कापेयं, यदर्कमुपतिष्ठति ||१||
=

=

Page #156

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[कापेयम् ] कपि । कपेर्भावः । 'कपि ज्ञातेरेयण्' (७।१।६५) एयण्प्र० एय । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । द्वितीया अम् ।
मित्रतया मित्रं वा कर्तुमाचरणं मैत्री, सा उपस्थानस्य आराधनस्य हेतुः फलं वा
[रथिकानुपतिष्ठते] रथ । रथेन चरति । 'नौ- द्विस्वरादिकः' (६।४।१० ) इकप्र० (?) । ('पर्पादेरिकट्' (६।४।१२ ) इकट्प्र० इक ।) तान् उपतिष्ठते, मैत्र्या हेतुना फलेन वाऽऽराधयतीत्यर्थः ।
[ऐन्द्रया गार्हपत्यमुपतिष्ठते ] इन्द्र । इन्द्रो देवताऽस्याः सा । 'देवता' ( ६ | २|१०१) अणुप्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलोपः । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०) डी 1 तृतीया य, तया = करणभूतया । गृहपति । गृहपतिना संयुक्तः । हृद्य-पद्य तुल्य-मूल्य- वश्य-पथ्य-वयस्य- धेनुष्या-गार्हपत्य - जन्य-धर्म्यम्' (७19199) गार्हपत्यनिपातः । द्वितीया अम् ।
[ सावित्र्या सूर्यमुपतिष्ठते] सवितृ । सविता देवताऽस्याः सा । 'देवता' (६।२।१०१) अणुप्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धि: । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०) डी, तया = करणभूतया, सूर्यमुपतिष्ठते - आराधयतीत्यर्थः ॥ छ।
वा लिप्सायाम् || ३ | ३ |६१ ।।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[ लिप्सायाम् ] 'डुलभष् प्राप्तौ (७८६) लभ् । लब्धुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० → स । 'रभ लभ - शक-पत-पदामिः ' (४।१।२१) अस्य इ: । लिप्सनं लिप्सा । 'शंसि-प्रत्ययात्' (५|३|१०५) अप्र० । ‘आत्’ (२।४।१८) आप्प्र० आ तस्याम् = लिप्सायाम् । 'आपो डितां ये-यास् - यास्याम् ' (१।४।१७) याम् ।
दातृकुलम् । द्वितीया अम् ।
[भिक्षुको दातृकुलमुपतिष्ठति उपतिष्ठते वा] भिक्षुक प्रथमा सि । दातुः कुलं उपतिष्ठते = भिक्षां लभेयेत्यर्थः ॥ छ ||
Jain Education Intemational
उदोऽनूर्ध्वे || ३ | ३ |६२ ॥
[उदः ] उद् पञ्चमी ङसि ।
[अनूर्ध्वेहे] 'ईहि चेष्टायाम्' (८५७ ) ई । ईहनमीहः । ' भावा - ऽकर्त्री' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । न ऊर्ध्वोऽनूर्ध्वः । ‘अन् स्वरे' ( ३।२।१२९ ) अन् । अनूर्ध्वश्चासौ ईहश्च = अनूर्ध्वहस्तस्मिन् ।
[मुक्ताबुत्तिष्ठते] मुक्ति सप्तमी ङि । 'ङि' (१।४।२५) ङि डौ । उत्तिष्ठते [सेनोत्तिष्ठति] सेनोत्तिष्ठति उत्पद्यते इत्यर्थः ॥ छ।
[ज्ञीप्सास्थेये] ज्ञीप्सा च स्थेयश्च
=
१४१
=
सं-वि-प्रा-वात् || ३ | ३ |६३ ।।
[ संविप्राऽवात् ] सम् च विश्च प्रश्च अवश्च = संविप्राऽवम्, तस्मात् । पृथग्योगादनूर्ध्वेह इति निवृत्तम् ||छ ||
ज्ञीप्सा - स्थेये || ३ | ३ |६४ ।।
ज्ञीप्सास्थेयम्, तस्मिन् ।

=
मुक्त्यर्थं चेष्टते इत्यर्थः ।

Page #157

१४२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[तिष्ठते कन्या छात्रेभ्यः] छात्र चतुर्थी भ्यस् । 'श्लाघ-हनु-स्था-शपा प्रयोज्ये' (२१२१६०) इति चतुर्थी ।
[तिष्ठते वृषली ग्राम्येभ्यः] ग्राम । ग्रामे भवाः । ‘ग्रामादीनञ् च' (६।३।९) यप्र० । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । स्वाभिप्रायप्रकाशनेनात्मानं रोचयतीत्यर्थः ।
["संशय्य कर्णादिषु तिष्ठते यः"-किराते] सम् 'शीक स्वप्ने' (११०५) शी । संशयनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप० → त्वा । ‘अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् → य । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । कर्णादिस्थेयोपदिष्टं निर्णयतीत्यर्थः ।।छ।।
प्रतिज्ञायाम् ।।३।३।६५।। [प्रतिज्ञायाम्] प्रति ‘ज्ञांश् अववोधने' (१५४०) ज्ञा । प्रतिज्ञानम् । 'उपसर्गादातः' (५।३।११०) अप्र० → अ । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ, तस्याम् । 'आपो डितां यै-यास्यास-याम्' (१।४।१७) याम् ।
[नित्यं शब्दं आतिष्ठते शब्दं नित्यत्वेनाभ्युपगच्छति ।
योगविभाग उत्तरार्थः ।।छ।।
समो गिरः ।।३।३।६६।।
[समः] सम् पञ्चमी डसि । [गिरः] गिर पञ्चमी डसि !
[स्याद्वादं संगिरते] स्याद्वाद द्वितीया अम् । सम् 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । वर्त्त० ते । 'तुदादे: शः' (३४८१) शप्र० → अ । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । प्रतिजानीते इत्यर्थः ।
गिर इति निर्देशाद् गृणातेर्न स्यात् ॥छ।।
अवात् ।।३।३।६७।।
[अवात् अव पञ्चमी इसि ।
[अवगिरते] 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ, अवपूर्व० । वर्त्त० ते । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप० → अ । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् ।
पृथग्योगात् प्रतिज्ञायामिति निवृत्तम् । छ।।
निहनवे ज्ञः ।।३।३।६८।।
[निहवे] निहव सप्तमी ङि |
[ज्ञः] ज्ञा पञ्चमी' डसि । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२११।१०७) आलोपः । [शतमपजानीते] शत द्वितीया अम् । अप ‘ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । वर्त्त० ते । 'क्यादेः' (३।४।७९)
Jain Education Intemational

Page #158

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१४३
श्नाप्र० → ना । एषामी व्यञ्जनेऽद:' ( ४।२।९७ ) ई । 'जा ज्ञा- जनोऽत्यादी' (४।२।१०४) ज्ञा०जा० आदेशः । अपह्नुत इत्यर्थः ॥ छ ॥
[ संप्रतेः ] सम् च प्रतिश्च
संप्रति, तस्मात् ।
[अस्मृतौ ] 'स्मृ चिन्तायाम्' (१८) स्मृ । स्मरणं = स्मृतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० ति । न स्मृतिरस्मृतिस्तस्मिन् (?) (तस्याम्) ।
=
[ शतं संजानीते] शत द्वितीया अम् । सम् 'ज्ञांशू अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । वर्त्त० ते । 'क्यादेः' (३।४।७९ ) श्नाप्र० ना । एषामी व्यञ्जनेऽद:' ( ४।२।१७ ) ई । 'जा ज्ञा- जनोऽत्यादौ' (४।२।१०४) ज्ञा०जा० आदेशः । 'समो ज्ञोऽस्मृतौ वा' (२।२।५१) कर्मणि द्वितीया । अवेक्षत इत्यर्थः ।
तस्मात्
सं-प्रतेरस्मृती || ३ | ३१६९ ॥
[शतं प्रतिजानीते] शत द्वितीया अम् । प्रतिजानीते =
[ शतेन संजानीते] 'समो ज्ञोऽस्मृती वा' (२।२।५१) तृतीया ।
[ मातुः संजानाति ] स्मरतीत्यर्थः । ' स्मृत्यर्थ- दयेशः ' (२।२।११) विकल्पेन षष्ठी ।
[ मातरं संजानाति ] स्मरतीत्यर्थः ॥ छ ||

[धर्म जिज्ञासते] धर्म द्वितीया अम् । 'ज्ञांश अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । ज्ञातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) ज्ञा सिउं द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' ( २।१।११३ ) अलोपः ।
सकर्मकार्थोऽयमारम्भः अकर्मकात्तु 'ज्ञः ' ( ३।३।८२ ) इत्यनेनैवाऽऽत्मनेपदस्य सिद्धत्वात् ॥ छ ॥
श्रुवोऽनाङ् - प्रतेः || ३ | ३ |७१ ।।
[ श्रुवः ] श्रु पञ्चमी ङसि ।
[ अनाप्रतेः ] आङ् च प्रतिश्च
I
अभ्युपगच्छतीत्यर्थः ।
अननोः सनः || ३ | ३ ॥७०॥
[ अननोः ] न अनुरननुः । 'अन् स्वरे' ( ३।२।१२९) अन्, तस्मात् । [सनः ] सन् पञ्चमी ङसि ।
आङ्प्रति ( : ), न आङ्प्रति (:)
=
[ शुश्रूषते गुरून् ] 'श्रुंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु । श्रोतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “श्रू” द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
अनाप्रतिः । ' अन् स्वरे' ( ३।२।१२९) अन्

Page #159

१४४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
चैत्रं प्रति शुश्रूषते] श्रोतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन् । शेषं पूर्ववत् । प्रतिना सम्बन्धाभावात् प्रतिषेधो न भवति ।।छ।।
स्मृ-दृशः ।।३।३।७२।। [स्मृदृशः] स्मृश्च दृश् च = स्मृदृश् तस्मात् ।
[सूस्मूर्षते पूर्ववृत्तम्] ‘स्मृ चिन्तायाम्' (१८ ) स्मृ । स्मर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । ‘स्वर-हन-गमोः' सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । ‘ओष्ठ्यादुर्' (४।४।११७) उर् आदेशः । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) स्मुर्द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था० (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० ते । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनोऽनिट' (४।३।३३) किद्वत् ।
[दिदृक्षते देवम्] 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । द्रष्टुमिच्छति । 'तुमर्हादि०' (३।४।२१) सन्प० । ‘सन्-यङश्च' (४।१३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३९) ऋ० → अ० । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वस्च-परिव्राजः शः षः' (२।१८७) श० → ष० । 'प-ढोः कस्सि' (२।१।६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'उपान्त्ये' (४।३।३४) सन् किद्वत् ।।छ।।
शको जिज्ञासायाम् ।।३।३।७३ ।।
[शकः] शक् पञ्चमी इसि ।
[जिज्ञासायाम्] 'ज्ञांश अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । ज्ञातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) ज्ञा सउं द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'इस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । ‘सन्यस्य' (४।१५९) इ । जिज्ञासते = जिज्ञासा । 'शंसि-प्रत्ययात्' (५।३।१०५) अप्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ, तस्याम् = जिज्ञासायाम् । सप्तमी डि | 'आपो डितां यै-यास-यास-याम्' (१।४।१७) याम् ।
[विद्याः शिक्षते] 'शक्लृट् शक्तौ' (१३००) शक् । शक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'रभलभ-शक-पत-पदामिः' (४।१।२१) इ० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) प० । क-षसंयोगे क्ष० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । विद्यां ज्ञातुं शक्नुयामितीच्छतीत्यर्थः ।
[शिक्षति] शक् । शक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । ‘रभ-लभ-शक-पत-पदामिः' (४।१।२१) इ० ।
[शिक्षांचक्रे] शिक्ष । परोक्षा ए । 'धातोरनेकस्वरादाम् परोक्षायाः कृभ्वस्ति०' (३।४।४६) ए० → आम्० । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) "कृ" द्विवचनम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'क-ङश्च-ज्' (४।१।४६) क० → च० । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) रत् ।।छ।।
प्राग्वत् ।।३।३।७४।। [प्राग्वत् प्रागिव । ‘स्यादेरिवे' (७।१।५२) वत्प्र० । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) क० → ग० ।
Jain Education Intemational

Page #160

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१४५
पञ्चम्यर्थात् अयं प्रत्ययः ।
[शिशयिषते] 'शी स्वप्ने' (११०५) शी । शयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । सन्-यडश्च' (४।१।३) “शी" द्विवचनम् । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । वर्त० ते । 'कतर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शब् ।
[एदिधिषत] 'एधि वृद्धौ' (७४१) एध् । एधितुमिच्छति । 'तुमर्हा०' (३।४।२१) सन्प० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) “धि"द्विवचनम् । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० → द० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त० ते । 'कतर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव ।।
[लोलूयिषते] 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । भृशं पुनः पुनर्वा लुनाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "लू" द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) इस्वत् । 'आ-गुणावन्यादे:' (४।१।४८) ओ । लोलूयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'अतः' (४१३८२) अलोपः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त० ते । ‘कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[शिश्येनायिषते] श्येन । श्येन इवाऽऽचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यप्र० → य । 'दीर्घश्च्चि-यङ्यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । श्येनायितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'आद्योऽश एकस्वरः' (४१२) “श्ये" द्विः । 'हूस्वः' (४191३९) ह्रस्वत् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) यलोपः । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'अतः (४।३।८२) अलोपः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) प० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
उपपदेन - [निविविक्षते] नि 'विशंत् प्रवेशने' (१४१५) विश् । निवेष्टुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “विश्” द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) शलोपः । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२११८७) श० → ष० । 'ष-ढोः कस्सि' (२१११६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[अश्वेन संचिचरिषते] 'चर भक्षणे च' (४१०) चर्, संपूर्व० । संचरितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । 'सन्यस्य' (४191५९) इ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'समस्तृतीयया' (३।३।३२) आत्मनेपदम् ।
अर्थविशेषणे - [चिकंसते 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम् । क्रमितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "क्रम्" द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'क-डश्च-अ' (४।१।४६) क० → च० । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'शिड्-हेऽनुस्वारः' (१।३।४०) अनुस्वारः । वर्त० ते । 'कर्त्तर्य०' (३।४।७१) शव् । 'क्रमोऽनुपसर्गात्' (३।३।४७) आत्मनेपदम् ।
[आचिकंसते] क्रम्, आयूर्व० । आक्रमितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “क्रम्" द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्या०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । ‘सन्यस्य' (४।१।५९) इ । वर्त्त० ते । 'शिड्-हेऽनुस्वारः' (१।३।४०) अनुस्वारः ।।
Jain Education Intemational

Page #161

१४६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[शिशत्सति] 'शलं शातने' (९६७) शद् । शत्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “शद्" द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक् (४।१।४४) दलोपः । 'सन्यस्य' (४१५९) इ । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः ।
[मुमूर्षति] 'मृत् प्राणि(ण)त्यागे' (१३३३) मृ । मर्तृमिच्छति । 'तुमर्हादि०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । ‘ओष्ठ्यादुर्' (४।४।११७) उर् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) मुर्द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । 'भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्तः तिव् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः ।
[अनुचिकीर्षति] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ, अनुपूर्व० । अनुकर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । ‘स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । 'ऋतां क्डितीर्' (४।४।११६) इर् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “किर्" द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । ‘क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'भवादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् ।
[पराचिकीर्षति] परा । कृ । पराकर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । अग्रे पूर्ववत् ।
[तितिक्षते] 'तिजि क्षमा-निशानयोः' (६६७) तिज् । 'गुप्-तिजो गर्हा-क्षान्तौ सन्' (३।४।५) सन्प्र० → स । सन्यडश्च' (४।१।३) "तिज्'' द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) जलोपः । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ग० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१११३) अलोपः ।
[जुगुप्सते] 'गुपि गोपन-कुत्सनयोः' (७६३) गुप् । 'गुप्-तिजो गर्हा-क्षान्तौ सन्' (३।४।५) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "गुप्' द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) पलोपः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[मीमांसते] 'मानि पूजायाम्' (७४९) मान् । 'शान्-दान्-मान्-बधान्निशाना-ऽऽर्जव-विचार-वैरूप्ये दीर्घश्चेतः' (३।४।७) सन् । 'सन्-यङश्च' (४।१३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) नलोपः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'शान-दान्-मान्-वधान्निशाना-5ऽर्जव०' (३।४।७) दीर्घः ई । 'शिड्-हेऽनुस्वारः' (१1३।४०) अनुस्वारः । वर्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः ।
[तितिक्षयति तितिक्षन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'अतः' (४।३।८२) अकारलोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३19) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[मीमांसयति मीमांसन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'अतः' (४।३।८२) अकारलोपः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
तेजयति] 'तिजि क्षमा-निशानयोः' (६६७) तिज् । तेजमानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३19)
Jain Education Intemational

Page #162

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[गोपायति] 'गुपि गोपन- कुत्सनयो:' ( ७६३) गुप् । गोपमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० (?) । ('गुपौ रक्षणे' (३३२) गुप् । स्वार्थे 'गुपौ - धूप- विच्छि०' (३।४।१) आयप्र० ।) 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । वर्त्त॰ तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[मानयति ] 'मानण् पूजायाम्' (१९६९) मान् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । वर्त्त० तिव् 1 ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्’ (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । निरस्यति कश्चित् रक्षति कश्चित् पूजयति कश्चित् ॥ छ।
आमः कृगः || ३ | ३ |७५ ।।
[आम] आम् पञ्चमी इसि ।
[कृगः ] कृग् पञ्चमी इसि ।
[ईहांचक्रे] 'ईहि चेष्टायाम्' (८५७) ईह् । परोक्षा ए । 'गुरुनाम्यादेरनृच्छूर्णोः' ( ३।४।४८ ) ए० आम्० । 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ । अनेन आत्मनेपदविधिः । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्वित्वम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) क० । 'कङश्च ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१ ) २० ।
कृ०
[ईक्षांचक्रे] 'ईक्षि दर्शने' (८८२) ईक्ष् । परोक्षा ए । 'गुरुनाम्यादेरनृच्छूर्णो:' ( ३।४।४८) ए० → आम्० । शेषं
पूर्ववत् ।
[बिभयांचकार] 'ञिर्भीक् भये' (११३२) भी । परोक्षा णव् अ । 'भी-ड्री- भृ-होस्तिव्वत्' ( ३।४।५०) आम् । ‘हवः शिति' (४।१।१२) “भी” सिउं द्वित्वम् । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३ |१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । परोक्षा व् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४|१|१) “कृ” द्वित्वम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) कृ० क० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) च० । 'नामिनोऽकलि-हले : ' ( ४ | ३ |५१ ) वृद्धिः आर् ।
क०
१४७
[जागरांचकार] ‘जागृक् निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । परोक्षा णव् । 'जाग्रुप- समिन्धेर्नवा' ( ३।४।४९) आम्० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । चकार पूर्ववत् ।
[बिभरांचक्रे, बिभरांचकार] 'टुडुभृंग्क् पोषणे च' (११४०) भृ । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वित्वम् । ‘ऋतोऽत्’ (४।१।३८) ऋ० अ० । 'द्वितीय- तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० । 'पृ-भृ-मा-हाङामिः ' (४।१।५८) इ० पूर्वम् । 'भी- ही भृ-होस्तिव्वत्' ( ३।४।५० ) आम्० । चक्रे चकार पूर्ववत् ।
गुपि गोपन- कुत्सनयोः णिगि गोपयति भवति ।
[पाचयांचक्रे, पाचयांचकार] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पपाच कश्चित् तमन्यः प्रयुयुजे । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्’ (३।४।२०) णिग्प्र० → इ । 'ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः । परोक्षा ए । 'धातोरनेकस्वरादाम् परोक्षायाः, कृभ्व चानु तदन्तम् ' ( ३।४।४६ ) आम् । 'आमन्ताऽऽल्वाऽऽय्येनावय्' (४।३।८५) अय् । चक्रे चकार पूर्ववत् ।
Jain Education Intemational
-

Page #163

१४८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[ईक्षामास] ईक्षि दर्शने' (८८२) ईक्ष् । परोक्षा ए । 'गुरुनाम्यादेरनृच्छूर्णोः' (३।४।४८) आम् । 'असक् भुवि' (११०२) अस् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-३०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) सलोपः । 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८) आ । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[ईक्षांबभूव] 'ईक्षि दर्शने' (८८२) ईक्ष् । परीक्षा ए । 'गुरुनाम्यादेरनृच्छूर्णोः' (३।४।४८) आम् । 'भू सत्तायाम्' (१) भू । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्वित्वम् । 'हस्वः' (४।१३९) हूस्वत् । 'भू-स्वपोरदुतौ' (४।१७०) उ० → अ० । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'भुवो वः परोक्षा-ऽद्यतन्योः ' (४।२।४३) इति आकारस्य ऊकारः ।।छ।।
गन्धना-ऽवक्षेप-सेवा-साहस-प्रतियन-प्रकथनोपयोगे ।।३।३।७६।। गन्धनाऽवक्षेपसेवासाहसप्रतियत्नप्रकथनोपयोगे] गन्धनं च अवक्षेपश्च सेवा च साहसं च प्रतियत्नश्च प्रकथनं च उपयोगश्च = तत्, तस्मिन् ।
गन्धनं = द्रोहेणाभिप्रायेण परदोषोद्घाटनम्, प्रोत्साहनादिकमन्ये अनुमननं प्रवर्त्तनम् ।
[उत्कुरुते] उत् 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । वर्त० ते । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० → उ० ।
[उदाकुरुते माम] उत्-आयूर्व० कृ । वर्त्त० ते । शेषं पूर्ववत् ।
[अध्याकुरुते जिघांसुः] अधि-आङ्पूर्व० कृ । वर्त० ते । शेषं पूर्ववत् । 'हनं हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । हन्तुमिच्छति । 'तुमर्हादि०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) नलोपः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'सन्यस्य' (४१५९) इ । 'अड़े हि-हनो हो घः पूर्वात्' (४।१३४) ह० → घ० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः आ । जिघांसनं = जिघांसुः । ‘सन्-भिक्षा-ऽऽशंसेरुः' (५।२।३३) उप्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । अपकर्ने कथयतीत्यर्थः ।
[दुर्वृत्तानवकुरुते कुत्सयतीत्यर्थः] दुर्वृत्तः, दुष्टं वृत्तं येषां ते = दुर्वृत्ताः, तान, अवकुरुते = कुत्सयतीत्यर्थः । कुत्सयतीत्यत्र आत्मनेपदस्य अनित्यत्वात् परस्मैपदम् । 'आत्मनेपदमनित्यम्' (न्या० सं० २३७) ।
[श्यनो वर्तिकामपकुरुते श्येन प्रथमा सि । वर्त्तिका द्वितीया अम् । उ(अ)पकुरुते । भर्ल्सयत इत्यर्थः ।
[महामात्रानुपकुरुते] महत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । महती मात्रा यस्य सः = महामात्रस्तान् । 'परतः स्त्री पुंवत्' (३१२१४९) डीलोपः । 'जातीयैकार्थेऽच्चेः' (३।२७०) डाप्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२११११४) अत्लोपः । द्वितीया शस् । उपकुरुते = सेवते इत्यर्थः ।
[परदारान् प्रकुरुते] परदारः । परेषां दाराः = परदारास्तान् प्रकुरुते । प्र 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । वर्त्त० ते । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० → उ० । विनिपातमविभाव्य तान अभिगच्छतीत्यर्थः ।
__.. [एधोदकस्योपस्कुरुते] एधश्च उदकं च = एधोदकम्, तस्य । उप 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । 'उपाद् भूषा-समवायप्रतियन-विकार-वाक्याऽध्याहारे' (४।४।९२) स्सट् → स्० । वर्त० ते । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उ । गुणे सति ‘अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० → उ० । तत्र गुणान्तरमादधातीत्यर्थः ।

Page #164

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ जनवादान् प्रकुरुते ] जनस्याऽपवादाः = जनापवादास्तान् प्रकुरुते । कथयितुमारभते, प्रकर्षेण कथयति वेत्यर्थः ।
[शतं प्रकुरुते ] धर्मादौ विनियुङ्क्त इत्यर्थः ॥ छ।
[ अधेः] अधि पञ्चमी इसि ।
प्रहसनं
=
अधेः प्रसहने || ३ | ३ ॥७७॥
पराभिभवः परेणापराजयो वा ।
[तं हाऽधिचक्रे] तद् 'गौणात् समया - निकषा-हा-धिगन्तरा -ऽन्तरेणाऽति-येन तेनैर्द्वितीया' (२।२।३३) द्वितीया अम् । ह प्रथमा सि । ‘अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ, अधिपूर्व० । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षाङे०' (४।१।१) “कृ” द्वित्वम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) कृ० क० । 'क-डञ्च - ञ्' (४।१।४६) क० च० । तं प्रसेहे, तमभिभूतवान् तेन वा न पराजित इत्यर्थः ॥ छ।

१४९
दीप्ति - ज्ञान-यत्न - विमत्युपसंभाषोपमन्त्रणे वदः || ३ | ३ |७८ ।।
[दीप्तिज्ञानयत्नविमत्युपसंभाषोपमन्त्रणे ] दीप्तिश्च ज्ञानं च यत्नश्च विमतिश्च उपसंभाषश्च उपमन्त्रणं च = तत् तस्मिन् । [वदः] वद् पञ्चमी इसि ।
[ वदते विद्वान् स्याद्वादे] 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३१४१०१) शब् । सम्यग्ज्ञानादनाकुलकथनाच्च विकसितमुखत्वाद् दीप्यमानो वदतीति वा वदन् दीप्यते इति वा दीप्यत एवेति वेत्यर्थः ।
[वदते धीमांस्तत्त्वार्थे] वदते । धीर्बुद्धिर्विद्यते यस्याऽसौ । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः (७।२।१) मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि । ‘ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । ' अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । ' दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः । तत्त्वस्याऽर्थस्तत्त्वार्थस्तस्मिन् । ज्ञात्वा वदतीति वा, जानाति वदितुमिति वा वदन् जानातीति वा, जानात्येव वेत्यर्थः ।
[श्रुते वदते, तपसि वदते] तद्विषयमुत्साहं वाचाविः करोति, तत्रोत्सहते इति वेत्यर्थः ।
[धर्मे विवदन्ते] धर्म सप्तमी ङि । विवदन्ते = विमतिपूर्वकं विचित्रं भाषन्त इति वा, विविधं मन्यन्त इति वेत्यर्थः ।
[कर्मकरानुपवदते] कर्माणि कुर्वन्तीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४|३|१ ) गु० अर्, तान् । उपवदते उप 'सान्त्वण् सामप्रयोगे' (१७०२ ) सान्त्व् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । वर्त्त० तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । उपलभते वेत्यर्थः ।
उपमन्त्रणं रहसि उपच्छन्दनम् ।
[उपच्छन्दनम्] उपच्छन्दस् । छन्दसा उपचरति । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३।४।१७) णिच्प्र० → इ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अस्लोपः । उपच्छन्द्यते । 'णि वेत्त्यास - श्रन्थ- घट्ट-वन्देरनः ' ( ५1३1999 ) अनप्र० । 'णेरनिटि ' ( ४ | ३ |८३) णिच्लोपः ।
[कुलभार्यामुपवदते, परदारानुपवदते] आभरणादीनि दास्यामि, रहस्युपलोभयतीत्यर्थः ॥छ।।

Page #165

१५०
व्यक्तवाचां सहोक्तौ || ३ | ३ ॥७९॥
[व्यक्तवाचाम्] ‘अञ्जौप् व्यक्ति-म्रक्षण- गतिषु' (१४८८) अञ्ज, विपूर्व० । व्यनक्ति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः ' ( ४।२।४५ ) नलोपः । 'च-जः क - गम्' (२।११८६) ज०म० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५० ) ग० क० । व्यक्ता = व्यक्तवाचस्तासाम् ।
प्रकटाक्षरा वाग् येषां ते
[सहोक्तौ] सह 'वचंक् भाषणे' (१०९६) वच् । सह वचनम् । 'स्त्रियां क्तिः ' ( ५ । ३ । ९१) क्तिप्र० ति । ‘यजादिवचेः किंति' (४।१।७९) य्वृत् व० उ० तस्याम् ।
[ संप्रवदन्ते ग्राम्याः] ग्रामे भवाः = ग्राम्याः । 'ग्रामादीनञ् च' (६।३।९) यप्र० । संभूय भाषन्त इत्यर्थः । शुक-सारिकादीनामपि व्यक्तवाक्त्वात् सहोक्ताविच्छन्त्यन्ये ।
[चैत्रेणोक्ते मैत्रो वदति ] चैत्र तृतीया टा । 'वचंक् भाषणे' (१०९६) वच् । उच्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । ‘यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) व० उ० । चजः क- गम्' (२।११८६) च० क०, तस्मिन्, मैत्रो वदति ॥ छ ॥
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
विवादे वा || ३ | ३१८० ॥
[विवादे] विरुद्धार्थो वादः = विवादस्तस्मिन् ।
[व] वा प्रथमा सि ।
[विप्रवदन्ते विप्रवदन्ति वा मौहूर्त्ताः ] विप्रवदन्ते । मुहूर्तं विदन्ति अधीयते वा । 'तद्वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । प्रथमा जस् । परस्परप्रतिषेधेन समकालं विरुद्धं वदन्तीत्यर्थः ।
[ संप्रवदन्ते वैयाकरणाः ] सह वदन्तीत्यर्थः ।
[संप्रवदन्ति शकुनयः ] पक्षिणो नानारुतं कुर्वन्तीत्यर्थः ॥ छ ||

अनोः कर्मण्यसति ||३ । ३ । ८१ ।।
[ अनोः] अनु पञ्चमी ङसि । ' ङित्यदिति' (१।४।२३) ओ । 'एदोद्भ्यां ङसिङसो र: ' (१।४।३५) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[कर्मणि] कर्मन् सप्तमी ङि ।
[ असति ] अस्तीति सन् । न सन्
[ अनुवदते चैत्रो मैत्रस्य] यथा मैत्रो वदति तथा चैत्रो वदतीत्यर्थः ।
[ अनुवदते आचार्यस्य शिष्यः] आचार्येण पूर्वमुक्ते पश्चाद् वदतीत्यर्थः ।
1. [ " वाचिक - षडिको न संवदेते " ] वाग् - आशिस् । अनुकम्पितो वागाशीः- वागाशीर्दत्तो वा । अनुकम्पितः षडंगुलिः - षडङ्गुलिर्दत्तो वा । ‘अजातैर्नृनाम्नो बहुस्वरादियेकेलं वा' (७| ३ | ३५) इकप्र० । प्रथमे 'षड्वर्जेकस्वरपूर्वपदस्य स्वरे' ( ७।३।४० ) आशीरादिलोपः । द्वितीये 'द्वितीयाद् स्वरादूर्ध्वम्' (७।३।४१) अङ्गुलिलोप इति रूपसिद्धिः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) प०
=
असन् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ० तस्मिन् ।

Page #166

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पाद: ।।
१५१
ANWwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwanNNNNNNNNNNNNNNN
→ उ० । वाचिकश्च षडिकश्च = वाचिकषडिकौ । न प्रथमा सि । सम् ‘वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । वर्त्तः आते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'आतामाते-आथामाथे आदिः' (४।२।१२१) आ० → इ० । 'अवर्णस्ये०' (
१६) ए । मिथो विरुद्ध्येत इत्यर्थः ।।छ।।
ज्ञः ।।३।३।८२।।
[ज्ञः] ज्ञा पञ्चमी डसि । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः ।
[सर्पिषो जानीते] सर्पिस् षष्ठी ङस् । 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । वर्त्त० ते । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'जा ज्ञा-जनोऽत्यादौ' (४।२।१०४) ज्ञा० → जा० । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) आ० → ई० ।
[मधुनो जानीते] मधु षष्ठी डस् । ‘अनामस्वरे नोऽन्तः' (१।४।६४) नोऽन्तः । सर्पिषा मधुना वा करणेन भोक्तुं प्रवर्त्तत इत्यर्थः । 'अज्ञाने ज्ञः षष्ठी' (२१२१८०) इति षष्ठी ।
[तैलं सर्पिषो जानाति तैले(लं) सर्पिषो जानाति । तैल द्वितीया अम् । सर्पिस् । सर्पिषो भावः । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) तलप्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१६) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० । तया = तैलं सर्पिष्टया जानातीत्यर्थः ।
"संभविष्याव एकस्यामभिजानासि मातरि"] संभविष्याव इत्यत्र 'अयदि स्मृत्यर्थे भविष्यन्ती' (५।२।९) भविष्यन्ती । 'ज्ञांश् अववोधने' (१५४०) ज्ञा, अभिपूर्व० । वर्त० सिव् । 'क़्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'जा-ज्ञा-जनो-ऽत्यादौ' (४।२।१०४) ज्ञा० → जा० ।।छ।।
उपात् स्थः ।।३।३।८३॥ [उपात्] उप पञ्चमी छसि । [स्थः] स्था पञ्चमी सि । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः ।
[भोजनकाल उपतिष्ठते] भोजनकाल सप्तमी ङि । स्था उपपूर्व० । वर्त० ते । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) तिष्ठ आदेशः ।
[योगे योग उपतिष्ठते] योग सप्तमी ङि । 'वीप्सायाम्' (७।४।८०) योगे सउं द्वित्वम् । उपतिष्ठते । [ज्ञानमस्य ज्ञेयेषूपतिष्ठते] संनिधीयत इत्यर्थः ।।छ।।
समो गमृच्छि-प्रच्छि-श्रु-वित-स्वरत्यर्ति-दृशः ।।३।३।८४ ।।
[समः] सम् पञ्चमी डसि । [गमृच्छिप्रच्छिश्रुवित्स्वरत्यर्तिदृशः] गम् च ऋच्छिश्च प्रच्छिश्च श्रुश्च विच्च स्वरतिश्च अर्त्तिश्च दृश् च = तत्, तस्मात् ।
[संगच्छते] सम् अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'गमिषद्यमश्छः' (४।२।१०६) म० → छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) छ० → च० ।
[समृच्छते] सम् 'ऋछत् इन्द्रियप्रलय-मूर्तिभावयोः' (१३४२) ऋछ । वर्त्त० ते । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० →
Jain Education Intemational

Page #167

१५२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ठिका ।
अ । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) छस्य द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) छ० → च० ।
[समृच्छिष्यते] सम्-ऋच्छ् । भविष्यन्ती स्यते । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[संपृच्छते] सम् ‘प्रछत् ज्ञीप्सायाम्' (१३४७) प्रछ् । वर्त्त० ते । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । 'ग्रहव्रस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४1१1८४) यवृत् प्र० → पृ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) छस्य द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) छ० → च० ।
[संशृणुते] सम् 'श्रृंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु । वर्त० ते । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । 'श्रौति-कृवुधिवु-पा०' (४।२।१०८) श्रु० → शृ० । रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० ।
नित्यपरस्मैपदिभिः साहचर्यात ज्ञानार्थस्यैव विदेर्ग्रहणम्[संवित्ते] सम् ‘विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वर्त० ते । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० ।
[संस्वरते] सम् ‘औस्वृ शब्दोपतापयोः' (२१) स्वृ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
अर्तीति सामान्यनिर्देशात् भ्वादिरदादिश्च गृह्यते
[समृच्छते] सम् ‘कं प्रापणे च' (२६) ऋ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) ऋ० → ऋच्छ० ।
[समियते] सम् ‘ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । वर्त० ते । 'हवः शिति' (४।१।१२) 'ऋ'' सउं द्वित्वम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'पृ-भृ-मा-हाडामिः' (४।१।५८) अ० → इ० । 'पूर्वस्याऽस्वे स्वरे योरियुक्' (४।१।३७) "इय्' आदेशः ।
[संपश्यते] सम् ‘दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'श्रौति-कृवु-धिवुपा०' (४।२।१०८) पश्य आदेशः ।।छ।।
वेः कृगः शब्दे चानाशे ।।३।३८५।। [वः] वि पञ्चमी उसि । [कृगः] कृग् पञ्चमी डसि । [शब्दे] शब्द सप्तमी ङि । [च] च प्रथमा सि । [अनाशे] न नाशोऽनाशः । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्मिन् ।
[विकुर्वते सैन्धवाः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ, विपूर्व० । वर्त० अन्ते । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उविकरणु । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० → उ० । 'इवर्णादे०' (१।२।२१) उ० → व० ।, हादह-स्वरस्यानु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् । 'अनतोऽन्तोऽदात्मने' (४।२।११४) नलोपः । सिन्धौ जाताः । 'जाते' (६।३।९८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अस्वयम्भुवोऽव' (७।४।७०) अव । प्रथमा जस् । P. सिन्धुषु भवाः = सैन्धवाः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० ।
Jain Education Intemational

Page #168

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
साधु दान्ताः शोभनं वल्गन्तीत्यर्थः ।
[ओदनस्य पूर्णाश्छात्रा विकुर्वते] ओदन षष्ठी डस् । पूर्ण प्रथमा जस् । छात्र प्रथमा जस् । विकुर्वते । निष्फलं चेष्टन्त इत्यर्थः ।
[क्रोष्टा विकुरुते स्वरान्] 'क्रुशं आह्वान-रोदनयोः' (९८६) क्रुश् । क्रोशतीति । 'कृ-सि-कम्यमि-गमि-तनि-मनि-जन्यसिसिसच्यविभा-धागा-ग्ला-म्ला हनि-हा-या-हि- क्रुशि-पूभ्यस्तुन्' (उणा० ७७३ ) तु प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) गु० ओ । 'यज-सृज- मृज- राज० ' (२।१।८७) श० ष० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०ट० । पूर्वं 'क्रुशस्तुनस्तृच् पुंसि' (१।४।९१) तृजादेशः । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्- पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डा : ' (१।४।८४) सि० डा० आदेशः । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४ ) ऋलोपः । विकुरुते स्वरान् । नानोत्पादयतीत्यर्थः ।
[विकरोत्यध्यायं, विकरोति शब्दम् ] विनाशयतीत्यर्थः ॥ छ ||
आडो यम-हनः, स्वेऽङ्गे च ||३|३|८६||
[आङ: ] आङ् पञ्चमी इसि ।
[यमहनः ] यमश्च हन् च = यमहन् तस्मात् ।
[स्वे ] स्व द्वितीया अम् (?) (सप्तमी ङि) ।
[अङ्गे] अङ्ग सप्तमी ङि ।
[च] च प्रथमा सि ।
[आयच्छते ] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम्, आड्यूर्व० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'गमिषद्यमश्छः ' (४।२।१०६) म० छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट ' (१।३।५०) छ० च० ।
[आहते] ‘हनंक् हिंसा-गत्योः ' (११००) हन्, आङ्पूर्व० । वर्त्त० ते । ' यमि-रमि- नमि-गमि-हन-मनि-वनति-तनादेर्धुटि क्ङिति' (४/२/५५) नलोपः ।
[आयच्छते पादम् ] आयच्छते पूर्ववत् । दीर्घीकरोतीत्यर्थः ।
[ आहते शिरः ] आहते पूर्ववत् । ताडयतीत्यर्थः ॥ छ

१५३
व्युदस्तपः || ३ | ३ |८७ ॥
[व्युदः] विश्च उद् च व्युद्, तस्मात् ।
[तपः] तप् पञ्चमी ङसि ।
[वितपते उत्तपते रविः] वि-उत् 'तपं संतापे' (३३३) तप् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । दीप्यत
इत्यर्थः ।
[वितपते उत्तपते पाणिम् ] वितपते पाणिम् । उत्तपते पाणिम् । तापयतीत्यर्थः ।
[निष्टपति ] निर्-तपति । 'निसस्तपेऽनासेवायाम् ' (२।३।५५ ) षत्वम् ।
[वितपति पृथिवीं सविता] संतापयतीत्यर्थः । [उत्तपति सुवर्णं सुवर्णकारः ] द्रवीकरोतीत्यर्थः ।

Page #169

१५४
[ वहति नदी] स्पन्दते इत्यर्थः । स्पन्दनाऽर्थे तु वहो ऽकर्मकः ||छ ||
अणिक्कर्मणिक्कर्तृकाण्णिगोऽस्मृतौ || ३ | ३ |८८ ||
अणिक्कर्म |
[अणिक्कर्म] न णिग् = अणिग् । 'नञत्' ( ३।२।१२५) न० अ० । अणिगि कर्म = [णिक्कर्तृकात्] णिगि कर्त्ता यस्याऽसौ णिक्कर्तृकस्तस्मात् । 'ऋन्नित्यदितः' (७।३।१७१ ) कच्प्र० → क । [णिगः ] णिग् पञ्चमी इसि ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[अस्मृतौ ] न स्मृतिरस्मृतिः । 'नञत्' ( ३।२।१२५) न० अ० तस्याम् (१।४।२५) ङि ङौ । ' डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४ ) इलोपः ।
[आरोहयते हस्ती हस्तिपकान्] 'रुहं जन्मनि' (९८८) रुह्, आड्यूर्व० । आरोहन्ति हस्तिनं हस्ति ( प ) काः, तान् हस्ति ( प ) कान् हस्तिनमारोहतः अनुकूलाचरणेन हस्त्येव प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० इ । ‘लघोरुपान्त्यस्य’ (४।३।४) गु० ओ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३ ) अय् । हस्त । हस्तोऽस्याऽस्तीति । 'हस्त - दन्त - कराज्जातौ ' ( ७।२।६८) इन्प्र० । ‘अवर्णेवर्णस्य’ (७।४।६८) अलोपः । प्रथमा सि । 'इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्यो' (१।४।८७) दीर्घः । ' दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘नाम्नो नोऽननः ' (२।१।९१) नलोपः । हस्ति ( प ) क द्वितीया शस् । 'शसोऽता सश्च नः पुंसि ' (१।४।४९) स० → न० - दीर्घश्च । आस्कन्दयते इत्यर्थः । हस्तिन उपरि आगच्छन्ति ते तान् आत्मन उपरि हस्ती आगमयतीत्यर्थः । अत्राप्यनेनैवाऽऽत्मनेपदम् ।
अस्मृतौ । सप्तमी ङि । 'डिर्डी'
[दर्शयते राजा भृत्यान् भृत्यैरिति वा ] 'दृशृं प्रेक्षणे' ( ४९५) दृश् । पश्यन्ति राजानं भृत्यास्तान् भृत्यान् राजानं पश्यतोऽनुकूलाचरणेन राजैव प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४ ) ० अर् । वर्त्तते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
[पाययते मधु पायकान् ] 'पां पाने' (२) पा । पिबन्ति मधु पायकाः, तान् पायकान् मधुपिवतोऽनुकूलाचरणेन मध्वेव प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'आत ऐः कृञ्ञ' (४।३।५३) आ० ऐ० । एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) आय् (?) (‘पा-शा-छा-सा-वे-व्या हो यः' (४।२।२० ) योऽन्तः ।) वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४|३|१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[आरोहयन्ति महामात्रेण हस्तिपकाः ] 'रुहं जन्मनि' (९८८) रुह्, आड्यूर्व० । आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः, तान् हस्तिपकान् हस्तिनमारोहतो महामात्रः प्रयुङ्क्ते । णिग्प्र० । तं महामात्रमारोहयन्तमनूकूलाचरणेन हस्तिपकाः प्रयुञ्जते । पुनरपि णिग् । ‘णेरनिटि’ (४।३।८३) पूर्वणिग्लोपः । ततो ' गति - बोधा० ' (२।२।५ ) इत्यादिना न कर्मत्वं कर्तुः । वर्त्त० अन्ति । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्’ (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
[गणयते गणो गोपालकम् ] 'गणण् संख्याने' (१८७४ ) गण । चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । ‘अतः’ (४।३।८२) अलोपः । गणयति गणो ( णं) गोपालकः, तं गोपालकं गणं गणयन्तमनूकूलाचरणेन गोपालः (?) ( गणः ) प्रयुङ्क्ते । प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिगप्र० इ ।
Jain Education Intemational
P. णिगि कर्त्ता - णिक्कर्त्ता । अणिगवस्थायां यत् कर्म तदेव णिगवस्थायां कर्त्ता यस्य सोऽणिक्कर्मणिकर्तृकः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प्र० क । तस्मात् ।

Page #170

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१५५
[दर्शयति प्रदीपो भृत्यान्] 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५ ) दृश् । पश्यन्ति भृत्याः प्रदीपेन, तान् पश्यतोऽनुकूलाचरणेन प्रदीप एव प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । अत्र प्रदीपो भास्वरतया दर्शकः पुरुषान् प्रयुङ्क्ते इति विवक्षायां णिग् अकर्मकत्वे वा कर्मणेति कर्तुर्विकल्पेन कर्मत्वम्, सकर्मकत्वे तु 'गति-बोधा ऽऽहारार्थ० ' (२।२।५) इति कर्तुर्नित्यं कर्मत्वं ज्ञेयम् । अत्राऽऽत्मनेपदं भवत्येव णिग् इति गकारानुबन्धग्रहणात् ।
[लावयति केदारं चैत्रः ] लुनाति केदारं चैत्रः, स एवं विवक्षिते नाहं लुनामि, अपि तु लूयते केदारः स्वयमेव तं केदारं लूयमानं चैत्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'नामिनोऽकलि-हले:' (४।३।५१) वृ० औ । नित्याऽकर्मकत्वात् ‘गति - बोधा० ' (२।२।५) इति अणिक्कर्तुः कर्मत्वम् ।
[ आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः, तानेनमारोहयति महामात्रः ] आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकास्तान् हस्तिपकान् हस्तिनमारोहतो महामात्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । अत्राऽणिक्कर्मणो न णिगि सति कर्तृत्वं न महामात्रस्य
कर्तृत्वं न हस्तिकात् (?) ( पकान् ) इत्यर्थः ।
[आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः, तानारोहयते हस्ती] तानारोहयते हस्ती आरोहति (न्ति) हस्तिनं हस्ति ( प )कास्तान् आरोहमाणान् हस्ती प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । णिगः प्राग् आत्मनेपदं मा भूदित्यर्थः ।
[स्मरयत्येनं वनगुल्मः ] 'स्मृ चिन्तायाम् ' (१८) स्मृ । स्मरति वनगुल्मं कोकिलः, तं कोकिलं वनं स्मरन्तमनुकूलाचरणेन वनगुल्मः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० इ । 'नामिनोऽकलि हले:' ( ४।३।५१) वृ० आर् ।
' घटादेहस्वो दीर्घस्तु वा जि- णम्परे' (४।२।२४) ह्रस्वः ।
[ घातयत्यात्मा ] 'हनंक हिंसा - गत्योः' (११००) हन् । हन्ति अन्तरात्मानं बाह्यं वा चौरस्य राजा, तमेकं घ्नन्तमपरो बाह्यः अन्तरो वा प्रयुङ्क्ते इति युक्तिः, अत्र अपरो बाह्यः शारीरलक्षणः, आत्मा-ज्ञान- माया- जीवश्चान्तर इति । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । ञ्णिति घात्' (४।३।१००) " घात्" आदेशः ।
[ शोषयते व्रीहीनातपः ] 'शुषंच् शोषणे' (१२०८) शुष् । शुष्यन्त्यातपे व्रीहयः, तान् व्रीहीनातपे शुष्यतोऽनुकूलाचरणेनाऽऽतप एव प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ |४) गु० ओ । कृषीवल्यादेः प्रशंसादिकं फलं फलवत्कर्त्तरि भविष्यति, रुहिरास्कन्दने वर्त्तन आरोहन्ति आस्कन्दन्ति विलगन्ति उत्कंसन्ति (ते) इत्यर्थः ।
[लावयते केदार: ] 'लूग्श् छेदने ' (१५१९) लू । लुनाति केदारं चैत्रः, स एवं विवक्षिते नाहं लुनामि, किन्तु लूयते केदारः स्वयमेव, तं केदारं लूयमानं चैत्रः प्रयुङ्क्ते । लावयति केदारं चैत्रः, स एवं विवक्षिते नाहं लावयामि, अपितु व केदारः स्वयमेव ।
[ भूषयते कन्या ] 'भूष अलंकारे' (१७५६) भूष् । भूषयति कन्यां चैत्रः, स एवं विवक्ष्यते नाहं भूषयामि, किन्तु भूष्यते कन्या स्वयमेव, तां भूषयमाणां चैत्रः प्रयुङ्क्ते । भूषयते कन्यां चैत्रः, स एवं विवक्ष्यते नाहं भूषयामि, अपि तु भूषयते कन्या स्वयमेव ।
[कारयते कटः ] 'डुकुंग् करणे' (८८८) कृ । करोति कटं चैत्रः, स एवं विवक्षिते नाहं करोमि, किन्तु क्रियते कटः स्वयमेव ।
[ गणयते गणः ] ' गणण् संख्याने' (१८७४) गण । 'चुरादि०' (३।४।१७) णिच्प्र०
इ । गणयति गणं गोपालकः, स एवं विवक्षिते नाहं गणयामि, किन्तु गण्यते केदार: (?) ( गणः) स्वयमेव, तं गणं गण्यमानं गोपालकः प्रयुङ्क्ते । गणयति गणं गोपालकः, स एवं विवक्षिते नाहं गणयामि अपि तु गणयते गणः स्वयमेव ।

Page #171

१५६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[आरोहयते हस्ती स्वयमेव] 'रुहं जन्मनि' (९८८) रुह्, आपूर्व० । आरोहति हस्तिपकः, स एवं विवक्षिते नाहं आरोहामि, किन्तु आरुह्यते हस्ती स्वयमेव, तं हस्तिनमारुह्यमाणं हस्तिपकः प्रयुङ्क्ते । आरोहयति हस्तिनं हस्तिपकः स एवं विवक्षिते नाह आरोहयामि, अपि तु आरोहयते हस्ती स्वयमेव इत्यादौ कर्मस्थक्रियात्वात् 'एकधातौ कर्मक्रिययैकाऽकर्मक्रिये' (३।४।८६) इत्यनेनैवात्मनेपदं भवति ।
[आरुहाते हस्ती स्वयमेव] आरुह्यते हस्ती स्वयमेव इत्यस्यां प्रकृतौ भवः प्राकृतोऽर्थः न्यग्भवनलक्षण: णिज् इति मतान्तरेण, स्वमते तु णिग् इति ॥छ।।
प्रलम्भे गृधि-वञ्चेः ।।३।३।८९।।
[प्रलम्भे] प्र 'डुलभिंष प्राप्तौ' (७८६) लभ् । प्रलम्भनम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'उपसर्गात् खत्योश्च' (४।४।१०७) नोऽन्तः । सप्तमी ङि ।
[गृधिवञ्चः] गृधिश्च वशिश्च = गृधिवशि, तस्मात् ।
वचने प्रतारणे मिथ्याफलाख्याने इति यावत् ।
[बटुं गर्धयते] 'गृधौ(धू)च् अभिकाङ्क्षायाम्' (११८७) गृध् । गृध्यति वञ्चनायोग्यो भवति बटुस्तं ॥ गृध्यन्तमन्यः प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । नित्याकर्मकत्वादणि(क)कर्तुः कर्मत्वम् ।
बटुं वञ्चयते] 'वञ्चिण प्रलम्भने' (१८०५) वश् । 'चुरादि०' (३।४।१७) णिजि(चि) सिद्धं णिगन्तस्य तु विध्यर्थम् । वश(योति(ते) बटुस्तं वञ्चयन्तमन्यः(?) वञ्चयमानमन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० → इ । प्रतारयतीत्यर्थः ।
श्वानं गर्धयति] श्वन् द्वितीया अम् । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः आ । गर्धयति-विलोभयतीत्यर्थः । अत्र फलवत्त्वेऽपि नात्मनेपदम्, 'अणिगि प्राणिकर्तृकानाप्याण्णिगः' (३।३।१०७) निषेधात् ।
[अहिं वञ्चयति अहि द्वितीया अम् । वशयति गमयतीत्यर्थः ।।छ।।
___ लीङ्-लिनोऽर्चा-ऽभिभवे चाऽऽच्चाऽकर्त्तर्यपि ।।३।३।९०।। [लीङ्लिनः] + लीङ् च लिन् च = लीङ्लिन्, तस्मात् ।
[अर्चाऽभिभवे] अभिभवनं = अभिभवः । 'भू-यदोऽल' (५।३।२३) अलप्र० → अ | अर्चा च अभिभवश्च = अर्चाऽभिभवम्, तस्मिन् ।
[च] च प्रथमा सि । [आत्] आत् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । [अकर्तरि न कर्ता = अकर्ता, तस्मिन् = अकर्तरि, सप्तमी ङि ।
[अपि] अपि प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । P. यजमानः । P. + लीङ् च लिनाश्च - लीलिनाः, तस्मात् = लीङ्लिनः । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः ।
Jain Education Intemational

Page #172

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
१५७
अर्चा- [जटाभिरालापयते] 'अर्च(र्चि)ण पूजायाम्' (१९५४) अर्च् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ | अर्चणं = अर्चा । 'क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात्' (५।३।१०६) अप्र० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । जटा तृतीया भिस् । 'लीड्च् श्लेषणे' (१२४८) ली । 'लींश् श्लेषणे' (१५२६) ली, आङ्पूर्व० । 卐आलीयन्तं +आली(लि)नन्तं वा प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० → इ । अनेन आकारः । 'अर्ति-री-व्ली-ही०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । परैरात्मानं पूजयतीत्यर्थः ।
[श्येनो वर्तिकामपलापयते] 'वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत् । वर्त्तते । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक | 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'वौ वर्तिका' (२०४११०) इ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । अपलीयमानं अपली(लि)नन्तं वा प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० → इ । अनेन ई० → आ० । 'अर्त्ति-री-व्ली०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० ते । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । अभिभवतीत्यर्थः ।
कस्त्वामुल्लापयते किम् प्रथमा सि । 'किमः कस्तसादौ च' (२११४४०) किम्० → क० । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । युष्मद् द्वितीया अम् । 'लोकात्' (१1१३) अद् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्' (२११११) त्वादेशः । 'अमौ मः' (२।१।१६) अम्० → म्० । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । उत् 'लीड्च् श्लेषणे' (१२४८) ली । उल्लीयसे, तं उल्लीयमानं कः प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र०
→ इ । अनेन ई० → आ० । 'अर्ति-री-ब्ली-ही-क्नूयि०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । वश्चयत इत्यर्थः ।
[बालकमुल्लापयति] उल्लीयते उल्लिनाति वा कश्चित्, तं उल्लीयन्तं(मान) उल्लिनन्तं वा अन्यः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० → इ । 'अति-री-व्ली-ही०' (४।२।२१) पोऽन्तः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) त० → द० । 'लि लौ' (१।३।६५) दस्य ल० । आत्ममेपदाभावे आत्वस्याऽप्यभावः प्राप्नोति तस्यप्ये(?) भ्वादिष्वेव विधानादित्याशंकाथ कथं तात्वम् ?, 'लीङ्-लिनोर्वा' (४।२।९) इति चतुर्थाध्यायद्वितीयपादसूत्रेण भविष्यति ।
जटाभिरालाप्यते जटिलेन] आलीयते आलिनाति वा कश्चित्, तं आलीयमानं आलिनन्तं वा अन्यः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० →इ । अनेन ई० → आ० । 'अर्ति-री-व्ली०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्तः ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० →य । ‘णेरनिटि' (४३८३) णिगलोपः । डिच्छनानिर्देशो यौजादिक 'लीण द्रवीकरणे' (१९४२) इत्यस्य निवृत्त्यर्थः ।।छ।।
स्मिङः प्रयोक्तुः स्वार्थे ।।३।३।९१।।
[स्मिङः] स्मिङ् पञ्चमी डसि । [प्रयोक्तुः] प्रयोक्तृ पञ्चमी इसि । 'ऋतो डुर्' (१।४।३७) डुर् । [स्वार्थे ] स्वश्चासावर्थश्च = स्वार्थस्तस्मिन् ।
तत्पुरुषो वा कार्यः ।
P. आलीयते कश्चित्, तं आलीयमानं जटिलः प्रयुङ्क्ते । P. + आलिनाति कश्चित्, तं आलिनन्तं जटिलः प्रयुङ्क्ते ।
Jain Education Intemational

Page #173

१५८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[जटिलो विस्मापयते-] जटिल प्रथमा सि । 'मिङ् ईषद्धसने' (५८७) मि । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२१३।९८) स्मि, विपूर्व० । विस्मयमानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० → इ । अनेन इ० → आ० । 'अर्तिरी-ब्ली-ही०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४१३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[रूपेण विस्माययति + विस्मयमानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप्र० इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
__ [विस्मापनम् विस्मापि पूर्ववत् । विस्माप्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । सि-अम् ।
[सेष्माययति] ‘ष्मिंङ् ईषद्धसने' (५८७) ष्मि । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्मि । भृशं पुनः पुनर्वा स्मयते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यप्र० → य । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) स्मि सउं द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) मलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । सेष्मेति सेष्मयीति वा कश्चित्, तं सेष्पयन्तमन्यः प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृद्धिः ऐ । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए | ‘एदैतोऽयाय्' (११२।२३) अय् ।।छ।।
बिभेतेीष च ।।३।३।९२।। [विभेतेः] विभेति पञ्चमी डसि । [भीष] भीष् प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि ।
[मुण्डो भीषयते भापयते वा] मुण्ड प्रथमा सि । 'त्रिभीक् भये' (११३२) भी । बिभ्यन्त(तं) प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० → इ । अनेन भी० → भीष-आकारश्च । 'अर्ति-री-क्ली-ही-क्नूयि०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनभ्यः शव' (३।४७१) शव ।
[कुञ्चिकया भाययति भी । विभ्यन्तं(तं) प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
भीषा भापनम] भी । बिभ्यन्तं(तं) प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० →इ । अनेन भीषआकारश्च । 'अर्ति-री०' (४२१२१) पोऽन्तः । *भीषणं = भीषा । भाष्यते = भापनम् । प्रथमे 'भीषि-भूषि-चिन्ति-पूजिकथि-कुम्बि-चर्चि-स्पृहि-तोलि-दोलिभ्यः' (५।३।१०९) अप्र० → अ । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । द्वितीये *णि-वेत्त्यास-श्रन्थ-घट्ट-वन्देरनः' (५३१११) अनप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । सि-अम् ।
P.फ विस्मयते कश्चित्, तं विस्मयमानं अन्यः प्रयुङ्क्ते । P. + रूपेण विस्मयते कश्चित्, तं विस्मयमानमन्यः प्रयुङ्क्ते । p. x बिभेति कश्चित्, तं विभ्यन्तं(तं) मुण्डः प्रयुङ्क्ते । P. ★ भीष्यत इति ।
P. * 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप० ।
Jain Education Intemational

Page #174

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
मुण्डो बेभाययति मुण्ड प्रथमा सि । जिभीक भये' (११३२) भी । भृशं पुनः पुनर्वा बिभेति । व्यञ्जनादेरेकस्वरांद' (३।४।९) यङ्प्र० → य । 'सन्-यश्च' (४।१३) भी सउं द्वित्वम् । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४१।४२) भ० → ब० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । बि(वे)भेति बि(बे)भयीति वा जनस्तं वि(बे)भयन्तं(तं) मुण्डः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय ।।छ।।
मिथ्याकृगोऽभ्यासे ।।३।३।९३।। [मिथ्याकृगः] मिथ्यायुक्तः कृग् = मिथ्याकृग, तस्मात् । मयूरव्यंसकादित्वात् युक्तशब्दलोपः । यद्वा मिथ्याशब्द: 'सहार्थे' (२१२।४५) तृतीयैकवचने 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।११०७) इत्यालोपः । 'अव्ययस्य' (३।२७) इति टालोपो वा, तदा युक्तार्थस्तृतीयैव कथ्यते ।
[अभ्यासे] 'असूच क्षेपणे' (१२२१) अस्, अभिपूर्व० । अभ्यसनमभ्यासः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धि: आ, तस्मिन् ।
अभ्यासः पुनः पुनः क्रियाभ्यावृत्तिः ।
[पदं मिथ्या कारयते] 'पदिंच गतौ' (१२५७) पद् । पद्यते गम्यतेऽर्थोऽनेनेति पदम् । 'वर्षादयः क्लीबे' (५।३।२९) अल्प० → अ । द्वितीया अम् । मिथ्या क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) अम् । 'अव्ययस्य' (३।२१७) अम्लोपः । कुर्वन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् । अत्र कृताभीक्ष्ण्यार्थे द्विवचनस्य वाक्यस्यैकदेशोऽयमुक्तः, प्रयोगस्त्वेवं कर्त्तव्यः - पदं मिथ्या कारयति, पदं मिथ्या कारयते कश्चित् स्वरादिदोषदुष्टमुच्चरति, तं सभायामुपहासार्थं कश्चित् खलो वदति, पुन—हि पुनर्ब्रहीति स एवमुच्यते, स्वमते तु द्विर्वचनं भवत्येव, यतः शक्तिस्वाभाव्यात् केवलेनात्मना पदेनाभ्यासो वक्तुं न शक्यते, यथा भोजं भोजं व्रजतीत्यादावाभीक्ष्ण्ये आगतोऽपि ख्णम् द्विवचनमाकांक्षतीति पदं मिथ्या कारयते इति प्रयोगो ज्ञेयः, वृत्तौ तु एकदेशेनोदाहारि ।
[पदं मिथ्या वाचयति] 'वचंक भाषणे' (१०९६) वच् । वचन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० → इ । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । वर्त० तिव । 'कर्त्तर्यनदभ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ॥छ।।
परिमुहा-5ऽयमा-ऽऽयस-पा-ट्धे-वद-वस-दमा-ऽऽद-रुच-नृतः फलवति ।।३।३।९४।। [परिमुहाऽऽयमाऽऽयसपाट्धेवदवसदमाऽऽदरुचनृतः] परिमुहश्च आयम् च आयस् च पाश्च +ट्धे च वदश्च वसश्च दमश्च अदश्च रुचश्च नृच्च = परिमुहाऽऽयमाऽऽयसपाट्धेवदवसदमाऽऽदरुचनृत्, तस्मात् ।
[फलवति] पल (९८२) - ‘फल गतौ' (९८३) फल । फलतीति । 'अच्' (५।११४९) अच्प्र० → अ । *फलमस्याऽस्तीति फलवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तो०' (२११९४) म० → व०, तस्मिन् ।
P.म परिमुह च । P. + टधेश्च । P. * फलं विद्यते यस्य सः = फलवान् ।
Jain Education Intemational

Page #175

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका । [ परिमोहयते चैत्रम् ] मुहौच् वैचित्त्ये' (१२३८) मुह्, परिपूर्व० । परिमुह्यति चैत्रस्तं परिमुह्यन्तं मैत्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । चैत्रमित्यत्र नित्याकर्मकत्वात् 'गति-बोधा ऽऽहारार्थ० ' (२।२।५ ) इति कर्मत्वम् ।
१६०
[आयामयते सर्पम्] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम्, आड्यूर्व० । आयच्छते सर्पस्तमायच्छमानं गारुडिकः प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्’ (३।४।२०) णिग्प्र० इ । कश्चित् यमः परिवेषणे इति पठति तन्मताभिप्रायेणेदम्, स्वमते तु 'यमोऽपरिवेषणे णिचि च' (४।२।२९) इत्यनेन ह्रस्वत्वं भवत्येव ।
[आयासयते मैत्रम् ] 'यसूच् प्रयत्ने' (१२२२) यस्, आड्यूर्व० । आयस्यति चैत्रस्तमायस्यन्तं मैत्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[पाययते बटुम्] 'पां पाने' (२) पा । पिवति बटुस्तं पिबन्तं यजमानः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० → इ । 'पा-शा-छा-सा- वे व्या-वो यः' (४।२।२० ) योऽन्तः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[धापयते शिशुम् ] 'ट्वें पाने' (२८) धे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२1१ ) धा । धयति शिशुस्तं धयन्तं माता प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'अर्त्ति -री- व्ली ० ' ( ४।२।२१ ) पोऽन्तः ।
[वादयते शिशुम् ] 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । वदति शिशुस्तं वदन्तमन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग् ( ३।४।२० ) णिग्प्र० इ । 'ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः ।
1
[वासयते पान्थम् ] 'वसं निवासे' (९९९ ) वस् । वसति पान्थस्तं वसन्तं कश्चित् प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग् ( ३।४।२० ) णिग्प्र० इ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः ।
[दमयतेऽश्वम्] शमू (१२३० ) - 'दमूच् उपशमे' (१२३१) दम् । दाम्यति अश्वस्तं दाम्यन्तमन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः । 'अमोऽकम्यमि- चमः ' ( ४।२।२६)
ह्रस्वः ।
[आदयते चैत्रेण] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । अत्ति - भक्षयति चैत्रस्तमदन्तं मैत्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्’ ( ३।४।२० ) णिग्प्र० इ । 'ञ्णिनि' ( ४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः ।
[रोचयते मैत्रम्] 'रुचि अभिप्रीत्यां च ' ( ९३८) रुच् । रोचते मैत्रस्तं रोचमानं चैत्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्’ ( ३।४।२० ) णिग्प्र० → इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ओ ।
[नर्त्तयते नटम्] ‘नृतैच् नर्त्तने' (११५२) नृत् । नृत्यति नटस्तं नटं नृत्यन्तमन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग् ( ३।४।२०) णिगप्र० इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
पिबत्यत्तिट्वेधातूनामाहारार्थत्वादौदासीन्यनिवृत्त्यर्थतायामकर्मकत्वाच्च नृतेश्चलनार्थत्वाच्च शेषाणां स्वरूपतो विवक्षात वाऽकर्मकत्वादुत्तराभ्यां परस्मैपदे प्राप्ते वचनम् ।
[ औदासीन्यनिवृत्त्यर्थतायाम् ] औदासीन्यं-निः क्रियत्वं, तस्य निवृत्तिः- सार्थो यस्य तस्य भावः । ' भावे त्व-तल्' (७।१।५५) तल्प्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ, तस्याम् ।
P. आयच्छति सर्पस्तमायच्छन्तं ।

Page #176

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
१६१
[वस्ते मैत्रो न नग्नः] 'वसिक् आच्छादने' (१११७) वस् । वर्त्त० ते ।
→ इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०)
[वासयति मैत्रम् वसन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० उपान्त्यवृद्धिः ।।छ।।
ई-गितः ।।३।३।९५।।
[ईगितः] ईश्च ग् च = ईगौ, ईगावितावनुबन्धौ यस्याऽसौ ईगित्, तस्मात् । [यजते] 'यजी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । वर्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[लक्षयते] लक्षीण दर्शना-ऽङ्कनयोः' (१७१९) लक्ष् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[बिभृते] 'टुडु,गक पोषणे च' (११४०) भृ । वर्त्त० ते । 'हवः शिति' (४।१।१२) भृ सउं द्वित्वम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) भृ० → भ० । 'पृ-भृ-मा-हाङामिः' (४।१।५८) इ । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० ।
[कण्डूयते] 'कण्डूग गात्रविघर्षणे' (१९९१) कण्डू, सू(सौ)त्रोऽयं धातुः । 'धातोः कण्ड्वादेर्यक्' (३।४।८) यक्प्र० → य । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[गमयते] अम (९३२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । गच्छन्तं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० → इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'अमोऽकम्यमि-चमः' (४।२।२६) ह्रस्वः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदेतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।।
[चोरयति] 'चुरण स्तेये' (१५६८) चुर् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[यजन्ति याजकाः] 'यजी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । यजन्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । प्रथमा जस् । 'अत आ स्यादौ जस्-भ्याम्-ये' (१।४।१) आ । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ‘सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[पचन्ति पाचकाः] 'डुपचींष् पाके' (८९२) पच् । पचन्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'ज्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । प्रथमा जस् । 'अत आ स्यादौ०' (१।४।१) आ । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ‘सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[कुर्वन्ति कर्मकराः] कर्म ‘डुकृग् करणे' (८८८) कृ । कर्म-कर्माणं वा कुर्वन्तीति कर्मकराः । 'भृतौ कर्मणः' (५।१।१०४) टप्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । प्रथमा जस् । शेषं पूर्ववत् ।
[शोषयते व्रीहीनातपः] 'शुषंच शोषणे' (१२०८) शुष् । शुष्यन्त्यातपे वीहयः, तान् वीहीन् शुष्यतोऽनुकूलाचरणेनातप एव प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० → इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । शोषणक्रियाफलं हि तदुपयोगयोगयोगिनौ वीहिस्वामिन एव न त्वातपस्येति असद्विवक्ष(क्ष्य)ते ।
Jain Education Intemational

Page #177

१६२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । णिगर्थ एवेत्यत्र अनेकार्थत्वाद्धातूनां तिरस्कारपूर्वको व्यापारः, प्रेषणा-सत्कारपूर्वको व्यापारोऽध्येषणा प्रतिविधानमित्यपरं नाम यस्य [पचते] पाचयतीत्यर्थः ।
केशश्मश्रु वपते] केशाश्च श्मश्रूणि च = केशश्मश्रु । द्वितीया अम् । 'प्राणि-तूर्याङ्गाणाम्' (३।१।१३७) इत्येकत्वं एव ते वापयति मुण्डयतीत्यर्थः ।
वेदो वैधयं विधत्ते वेद प्रथमा सि । धर्म । धर्मादनपेतम् । 'हृद्य-पद्य-तुल्य-मूल्य-वश्य-पथ्य-वयस्य-धेनुष्या-गार्हपत्यजन्य-धर्म्यम्' (७।१।११) धर्म्यनिपातः । द्वितीया अम् । विधत्ते = विधापयतीत्यर्थः ।
यदाहुः - क्रीणीष्व वपते धत्ते, मिनुते चिनुतेऽपि च ।
आप्तप्रयोगा दृश्यन्ते, येषु ण्यर्थोऽभिधीयते ॥१॥ ॥छ।।
ज्ञोऽनुपसर्गात् ।।३।३।९६।। [ज्ञः] ज्ञा पञ्चमी डसि । ‘लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः । [अनुपसर्गात् न विद्यते उपसर्गो यस्य सः = अनुपसर्गस्तस्मात् । अकर्मकात् 'ज्ञः' (३।३।८२) इति सूत्रेण सिद्धे सकर्मकार्थं वचनम् ।
[गां जानीते] गो द्वितीया अम् । 'आ अम्-शसोऽता' (१।४।७५) आ । 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । वर्तक ते । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । —जा ज्ञा-जनोऽत्यादौ' (४।२।१०४) जा | ‘एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) ई ।
[अश्वं जानीते] अश्व द्वितीया अम् । जानीते पूर्ववत् ।।छ।।
वदोऽपात् ।।३।३।९७।।
[वदः] वद् पञ्चमी डसि ।
[अपात्] अप पञ्चमी डसि ।
[एकान्तमपवदते एकान्त द्वितीया अम् । अप ‘वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । स्वर्गापवर्गादिकं कथयन्नेकान्तं निराकरोतीत्यर्थः ।
[अपवदति परं स्वभावतः] स्वकीयो भावः = स्वभावः । स्वभावान्(त्) = स्वभावतः । 'आद्यादिभ्यः' (७।२८४) तसुप्र० → तस् ।छ।।
समुदाडे यमेरग्रन्थे ।।३।३।९८।।
[समुदाङः] सम् च उद् च आङ् च = समुदाङ्, तस्मात् । [यमेः] यमि पञ्चमी डसि । [अग्रन्थे] न ग्रन्थोऽग्रन्थस्तस्मिन् ।
[संयच्छते व्रीहीन्, उद्यच्छते भारम्, आयच्छते वस्त्रम्] सम्-उत्-आङ् 'यमूं उपरमे' (३८६) यम् । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'गमिषद्यमश्छः' (४।२।१०६) म० → छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) छस्य द्वित्वम् ।
Jain Education Intemational

Page #178

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५० ) छ० च० । संबध्नाति - उत्पाटयति-दीर्घीकरोतीत्यर्थः ।
[वैद्यश्चिकित्सामुद्यच्छति] वैद्य प्रथमा सि । 'कित निवासे' (२८६) कित् । 'कितः संशय-प्रतीकारे' ( ३।४।६) सन्प्र० । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) कित् सउं द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) तलोपः । 'क-डश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० । चिकित्स्यते अस्याः । ' शंसि - प्रत्ययात् ' ( ५|३|१०५) अप्र० तदा बाहुलकात् स्त्रीत्वं आप्, सा चासौ ग्रन्थश्च चिकित्साग्रन्थस्तस्मिन् उद्यमं करोतीत्यर्थः ॥ छ ॥
पदान्तरगम्ये वा || ३ | ३ ।९९ ।।
[ पदान्तरगम्ये] एकस्मात् पदादन्यत्पदं = पदान्तरम्, पदान्तरेण गम्यते = पदान्तरगम्यः । शकि- तकि- चति-यति-शसिसहि-यजि-भजि-पवर्गात्' (५।१।२९) यप्र०, तस्मिन् । 'परिमुहा ऽऽयमा० ' ( ३ । ३ । ९४ ) इत्यादि सूत्रं पञ्चकस्य क्रमेणोदाहरणानि दर्शयति (न्ति) || छ ||
शेषात् परस्मै || ३ | ३ | १००॥
[शेषात् ] शेष पञ्चमी इसि ।
[परस्मै] परार्थं पदं परस्मैपदम् । 'ते लुग्बा' (३।२।१०८) पदलोपः । अयमपि प्रत्ययनियमो न प्रकृतिनियम इति दर्शयति पूर्वप्रकरणेत्यादिनेति अनुबन्धोपलक्षिताः प्रकृतयो गृह्यन्ते इति क्रमेणोदाहरति
=
१६३
[बोभवीति] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । भृशं पुनः पुनर्वा भवति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य०य । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) भू सउं द्वित्वम् । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'द्वितीय - तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । वर्त्त० तिव् । 'य-तु-रु- स्तोर्वहुलम्' (४।३।६४) → ई० । ‘नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
Jain Education Intemational
[दीव्यति] 'दिवूच् क्रीडा-जयेच्छा - पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु ' (११४४ ) दिव् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र० → य । ‘भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
[मन्तूयति ] ' मन्तु रोष - वैमनस्ययोः' (१९९६) मन्तु इति सूत्रोऽयं धातुः । धातोः कण्ड्वादेर्यक्' ( ३।४१८) यक्प्र० → य । 'दीर्घश्च्वि० ' ( ४ | ३ | १०८) दीर्घः ।
[आगच्छति] आगच्छतीत्यत्र 'समो गमृच्छि-प्रच्छि- श्रु-वित्-स्वरत्यर्त्ति दृशः ' ( ३।३।८४) ।
[ करोति ] करोतीत्यत्र 'गन्धना - ऽवक्षेप-सेवा- साहस-प्रतियत्न-प्रकथनोपयोगे' ( ३।३।७६ ) । [नयति ] नयतीत्यत्र 'पूजा ऽऽचार्यक-भृत्युत्क्षेप- ज्ञान-विगणन-व्यये नियः' ( ३।३।३९) ।
[गृहे संचरति ] गृहे संचरत्यत्र 'समस्तृतीयया' (३।३।३२) ।
[ साधु पदं कारयति ] अत्र 'मिथ्याकृगोऽभ्यासे' (३।३।९३) ।
[मुमूर्षति ] 'मृत् प्राणत्यागे' (१३३३) मृ । मर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । 'ओष्ट्यादुर्' (४|४|११७) मुर् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) “मुर् 'द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । ' भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् ।।छ।

Page #179

१६४
य ।
[परानोः ] परश्च (परा च ) अनुश्च = परानु, तस्मात् ।
[कृगः ] कृग् पञ्चमी ङसि ॥ छ ||
Jain Education Intemational
[ प्रत्यभ्यतेः ] प्रतिश्च अभिश्च अतिश्च
[क्षिपः ] क्षिप् पञ्चमी इसि ।
परानोः कृगः || ३ | ३ |१०१।।
प्रत्यभ्यतेः क्षिपः || ३ | ३ |१०२ ।। प्रत्यभ्यति, तस्मात् ।
[प्रतिक्षिपति, अभिक्षिपति, अतिक्षिपति बटुम् ] 'क्षिपत् प्रेरणे' (१३१७) क्षिप्, प्रति- अभि- अतिपूर्व० । वर्त्त० तिव् । ' तुदादेः श:' ( ३।४।८१) शप्र ०
अ ।
[व्याङ्परे : ] विश्च आङ् च परिश्च
[ रमः ] रम् पञ्चमी इसि ।
प्राद्वहः ||३|३|१०३ ॥
[ प्रात्] प्र पञ्चमी इसि ।
[ वह: ] वह पञ्चमी इसि ।
[ प्रवहति ] प्र ' वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ॥ छ।
परेर्मृषश्च || ३ | ३ | १०४ |
[ परेः ] परि पञ्चमी ङसि ।
[ मृषः ] मृष पञ्चमी ङसि ।
[परिमृष्यति] परि 'मृषींच् तितिक्षायाम्' (१२८४) मृष् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र० →
=
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[ परिवहति ] परि 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । छ । ।
व्याङ्-परे रमः ||३|३|१०५ ।।
व्याङ्परि, तस्मात् ।
[विरमति, आरमति, परिरमति ] वि-आङ् - परि रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ||छ ।
वोपात् ||३|३|१०६ ||
[व] वा प्रथमा सि ।
[ भार्यामुपरमति उपरमते वा] भार्या द्वितीया अम् । उप 'रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । वर्त्त० तिव्- ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः

Page #180

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
१६५
शव्' (३।४।७१) शव । भार्यामुप = संप्राप्य क्रीडति रमयतीति चे(वे)त्यर्थः ।
उपरमति उपरमते वा संतापः] पुनरुपपूर्वोऽप्यकर्मको रमि दर्शयति ।।छ।। .
अणिगि प्राणिकर्तृकानाप्याण्णिगः ।।३।३।१०७।। [अणिगि] न णिग् = अणिग्, तस्मिन् ।
[प्राणिकर्तृकानाप्यात्] 'अन प्राणने' (१०८९) अन्, प्रपूर्व० । प्राणन्ति प्राणिन एभिरिति प्राणाः । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प्र० → अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'द्वित्वेऽप्यन्तेऽप्यनितेः, परेस्तु वा' (२।३।८१) णत्वम् । प्राणा विद्यन्ते यस्य सः = प्राणी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन् । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । प्राणी कर्ता यस्याऽसौ प्राणिकर्तृकः । 'ऋन्नित्यदितः' (७।३।१७१) कच्प्र० → क । न विद्यते आप्यं कर्म यस्याऽसौ अनाप्यः । प्राणिकर्तृकश्चासौ अनाप्यश्च = प्राणिकर्तृकानाप्यस्तस्मात् ।
[णिगः] णिग् पञ्चमी उसि ।।
[आसयति चैत्रम] 'आसिक उपवेशने' (१११९) आस् । आस्ते चैत्रस्तं आसीनं चैत्रं मैत्रः प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ ।
[शाययति मैत्रम्] शेते मैत्रः, तं शयानं मैत्रं चैत्रः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ।
[स्वयमेवारोहयमाणं हस्तिनं प्रयुङ्क्ते आरोहयते] आरोहन्ति गजं हस्तिपकास्ते एवं विवक्षते न वयमारोहामः, किन्तु आरुह्यते-न्यग्भवति गजः स्वयमेव, तं आरुह्यमाणं-न्यग्भवन्तं हस्तिपकाः प्रयुञ्जते । णिग्प्र० । तत आरोहयन्ति गजं हस्तिपकास्ते एवं विवक्षन्ते, न वयमारोहामः, किन्तु आरोहयते गजः स्वयमेव, तं गजं आरोहयमाणं हस्तिपकः प्रयुङ्क्ते । अन्यः पुनर्णिम् ।
[चेतयमानं प्रयुक्ते = चेतयति] 'चितुण स्मृत्याम्' (१६४५) चित् (?)। ('चितिण संवेदने' (१८२६) चित्) । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । चेतयमानं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । अनेन परस्मैपदम् ।
[शोषयते व्रीहीनातपः] 'शुषंच शोषणे' (१२०८) शुष । शुष्यन्ति आतपे व्रीहयः, तान् व्रीहीन् शुष्यत आतप एव प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ । अनेन न ।
कटं कारयते] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० →इ, अनेन न ।
अणिगवस्थायां प्राणिकर्तृकानाप्याण्णिजन्तान्मा भूत, चेतयते 'ई-गितः' (३।३।९५) इत्यात्मनेपदस्यापवादोऽयम् ॥छ।।
चल्याहारार्थेङ्-बुध-युध-पु-द्रु-स-नश-जनः ।।३।३।१०८।। [चल्याहारार्थेड्बुधयुधपुद्रुघ्नशजनः] 'चल कम्पने' (९७२/१०५५) चल । चलतीति । 'इ-कि-श्तिव स्वरूपाऽर्थे' (५।३।१३८) इति धात्वर्थे इष्वत्यायो न स्वरूपेणेत्याह-चलिश्च आहारश्च = चल्याहारौ, चल्याहारावर्थो येषां ते = चल्य चल्याहारार्थाश्च इङ् च बुधश्च युधश्च पुश्च द्रुश्च स्रुश्च नशश्च जन् च = चल्याहारार्थेबुधयुधपुद्रुसुनशजन्, तस्मात् ।
चलिलक्षणोऽर्थः कः कम्पनमनया युक्त्या यातीति षष्ठया न व्याख्येयम् ।
Jain Education Intemational

Page #181

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[चलयति] 'चल कम्पने' (९७२/१०५५) चल् । चलन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । —ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'घटादेर्ह्रस्वो ० ' ( ४।२।२४) ह्रस्वः ।
१६६
[ कम्पयति ] कथं शिरः कम्पयते युवन्ति (?) (युवा) । णिग् द्वयमत्र ज्ञेयम् । कथं 'कपुङ् चलने' (७५७) कप् । कम्पमानं शिर आत्मा प्रयुङ्क्ते, तमात्मानं यन्त्से (?) (युवा) प्रयुङ्क्ते, इति णिग् द्वयम्, ततो नात्र कम्पनं किन्तु कप (म्प) ना, इति न परस्मै, कम्पमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० ।
[चोपयति शाखाम्] 'चुप मन्दायां' (३४२) चुप् । चोपन्तं प्रयुङ्क्ते ।
[निगारयति] नि ‘गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । निगिरन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४|३|५१) आर् ।
[भोजयति ] 'भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भुञ्जानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[आशयति चैत्रमन्नम् ] 'अशश् भोजने ' (१५५८) अश् । अश्नन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[पय उपयोजयते चैत्रेण] उप 'युपी योगे' (१४७६) युज् । उपयुङ्क्ते चैत्रस्तं उपयुञ्जानं मैत्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । कारयतीत्यर्थः ।
[ सूत्रमध्यापयति शिष्यम् ] 'इंड्क् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग् ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'णौ क्री-जीङ' (४।२।१० ) इ० आ० । 'अर्त्ति -री- व्ली० ' ( ४।२।२१) पोऽन्तः ।
[बोधयति पद्मं रविः ] 'निरनुबन्धग्रहणे सामान्यग्रहणम्' ('सामान्येन' ) ( न्या० स० वक्ष० ( २ ) / सूत्र ( ५ ) ) इति न्यायात् 'बुधृग् बोधने' (९१२) बुध् । 'बुध अवगमने' (९६८) बुध् । 'बुधिं ज्ञाने' (१२६२) बुध्, इति त्रयाणां ग्रहणम् । बुध्यमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) गु० ओ । [ योधयति काष्ठानि ] 'युधिंच् संप्रहारे' (१२६०) युध् । युध्यमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० → इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
नित्याकर्मकत्वादणि(णिक् ) कर्तुः कर्मत्वम् ।
[प्रावयति राज्यम् ] च्युंङ् (५९४ ) - ज्युंङ् (५९५ ) - जुंङ् (५९६ ) - 'पुंङ् गतौ' (५९७) प्रु । प्रवमाणं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० इ । 'नामिनोऽकलि हले:' ( ४ | ३ |५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । प्रापयतीत्यर्थः ।
प्राप्तेः सकाशात् चलनमन्यत्, तथाहि - चलनं कायव्यापारविशेषः, प्राप्तेः कारणं स्यन्दनविलयिनेऽपि प्राप्तिविशेषौ । [द्रावयत्ययः ] इं (११) - दुं (१२) - 'दुं गतौ' (१३) द्रु ।' द्रवन्तं प्रयुङ्क्ते । विलाययतीत्यर्थः ।
[स्रावयति तैलम् ] 'सुं गतौ ' (१५) स्रु । स्रवन्तं प्रयुङ्क्ते । तैलं स्पन्दयतीत्यर्थः ।
P.
वुध्यते पद्मं तं बुध्यमानं रविः प्रयुङ्क्ते ।
P. 9. द्रवत्ययः, तत् द्रवत् कश्चित् प्रयुङ्क्ते ।
Jain Education Intemational
P. २. स्रवति तैलं तत् सवदन्यः प्रयुङ्क्ते ।

Page #182

अथ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१६७ [नाशयति पापम्] 'नशौच अदर्शने' (१२०२) नश् ।' नश्यन्तं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० →इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[जनयति पुण्यम्] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । जायमानं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ज्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । कगे-वनू-जनै-जृष्-क्नस-रञ्जः' (४।२।२५) ह्रस्वः ।।छ।।
इति श्रीसिद्धहेमव्याकरणे बृहद्वत्तौ तृतीयस्याध्यायस्य तृतीयः पादः समाप्तः ॥
P. १. नश्यति पापं, तन्नश्यदन्यः प्रयुक्ते । P. २. जायते पुण्यं, तज्जायमानमन्यः प्रयुक्ते ।
Jain Education Intemational

Page #183

|| अहम् ||
॥ अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
गुपौ-धूप-विच्छि-पणि-पनेरायः ।।३।४।१।। [गुपौधूपविच्छिपणिपनेः] गुपौ च धूपश्च विच्छिश्च पणिश्च पनिश्च = गुपौधूपविच्छिपणिपनि, तस्मात् । [गोपायति] ‘गुपौ रक्षणे' (३३२) गुप् । अनेन आयप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । [धूपायति] तपं (३३३) - 'धूप संतापे' (३३४) धूप् । अनेन आयप्र० । [विच्छायति] 'विछत् गतौ' (१३४३) विछ् । अनेन आयप्र० । [पणायति] 'पणि व्यवहार-स्तुत्योः' (७१०) पण् । अनेन आयप० । व्यवहरति स्तौति वेत्यर्थः ।
['न चोपलेभे वणिजां पणायाः' - भट्टिकाव्ये स०३ श्लो०२७] उप 'डुलभिंष प्राप्तौ' (७८६) लभ् । परोक्षा ए। 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः' (४।१।२४) ए । 'पणि व्यवहार-स्तुत्योः' (७१०) पण् । अनेन आयप्र० । पणायतीति । 'भृ-पणिभ्यामिज भुर-वणौ च' (उणा० ८७५) इजप० - वणादेशश्च । पणायन्तीति । 'शंसि-प्रत्ययात्' (५।३।१०५) अप्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । प्रथमाबहु० जस् ।
[पनायति] ‘पनि स्तुतौ' (७४८) पन् । अनेन आयप्र० । [शतस्य पणते] शत षष्ठी डस् । 'विनिमेय द्यूतपणं पण-व्यवहोः' (२१२१६) वा कर्म । पण् । वर्त० ते ।
'गुपच व्याकुलत्वे' इत्यस्य तु धूपसाहचर्येण निरासः । ननु धूपश्चुरादिरप्यस्ति ? सत्यम् - अणिजन्तविच्छसाहचर्यात् भौवादिकस्यैव धूपस्य ग्रहणम् ।
गुपावित्यौकारो 'गुपि गोपन-कुत्सनयोः' (७६३) इत्यस्य निवृत्त्यर्थः, यङ्लुपनिवृत्त्यर्थश्च ।
[जोगुपीति, जोगोप्ति] 'गुपौ रक्षणे' (३३२) गुप् । भृशं पुनः पुनर्वा गोपायति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद' (३।४।९) यम० → य । 'सन-यङश्च (४।१।३) “गुप" द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४/१४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग-होर्जः (४।१।४०) ग० → ज० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४१४) यड्लोपः । वर्त्त० तिव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।।छ।।
कमेणिङ् ।।३।४।२।। [कमेः] कमि पञ्चमी डसि । [णिङ्] णिङ् प्रथमा सि ।
[कामयते] 'कमूङ् कान्तौ' (७८९) कम् । अनेन णिप्र० → इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ | वर्त० ते । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ॥छ।। जउक्तं च धातुपारायणे-धातुरत्नाकरे - 'ये तु स्तुत्यर्थादेव पणेरायमिच्छन्ति तन्मते व्यवहारार्थात् शवि अपि आयाभावे शतस्य पणते ।
Jain Education Intemational

Page #184

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
ऋतेर्डीयः ||३ | ४ | ३ ॥
[ ऋते:] ऋति पञ्चमी ङसि ।
[डीयः ] ङीय प्रथमा सि ।
[ ऋतीयते ] 'ऋत घृणा - गति - स्पर्धेषु' (२८७) ऋत् । अनेन स्वार्थे ङीयप्र० ईय । ङकार आत्मनेपदाद्यर्थः, आदिशब्दात् गुणाभावार्थः । । छ ||
अशवि ते वा || ३ | ४ | ४ ||
[अशवि] न शब् = अशव्, तस्मिन् ।
[ते] तद् प्रथमा जस् । ‘आ द्वेरः' (२।१।४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'जस इः' (१।४।९) इ । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।
गोपायिता इत्यादिषु श्वस्तनी ता, अनेन विकल्पेन आयादयः प्रत्ययाः ।
प्रथमे (गोपायिता', गोप्ता) 'धूगौदितः' (४।४।३८) वेट्, अन्यत्र सर्वत्र (धूपायिता, धूपिता, विच्छायिता, विच्छिता, पणायिता, पणिता, पनायिता, पनिता, कामयिता, कमिता, ऋतीयिता, अर्तिता) 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।।छ।।
गुप्-तिजो गर्हा- क्षान्तौ सन् || ३ | ४ | ५ || गुप्तिज्, तस्मात् ।
[गुप्तिजः ] गुप् च तिज् च =
[ गर्हाक्षान्तौ ] गर्हा च क्षान्तिश्च तत्, तस्मिन् ।
[ सन्] सन् प्रथमा सि ।
गु० ओ ।
[जुगुप्सते] 'गुपि गोपन- कुत्सनयोः' (७६३) गुप् । अत्र वाक्यं न विधीयते । अनेन सन्, ततः 'सन्-यडञ्च' (४।१।३) द्वित्वम् । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) पलोपः । 'ग- होर्ज : ' ( ४।१।४० ) गु० जु० | स्वार्थे' (४।४ । ६० ) इग्निषेधः । 'उपान्त्ये' (४ | ३ | ३४ ) इति सन्किद्वत् । गर्हत इत्यर्थः ।
Jain Education Intemational.
१६९
[तितिक्षते] ‘तिजि क्षमा-निशानयोः' (६६७) तिज् । अत्राऽपि वाक्यं न । अनेन सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) जलोपः । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) ज०ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१।३।५०) ग० क० । 'नाम्यन्तस्था ० ' (२।३।१५) स० ष० क षसंयोगे क्ष० । सहत इत्यर्थः ।
अन । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४)
[गोपनम् ] गुप् । रक्ष्यते = गोपनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०
[गोपयति] गुप् । रक्षन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४)
गु० ओ ।
P. गोपयतीति, कामैयत इति, ऋतीयत इति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० । अनेन आय - णिड्डीयप्र० । गुप्यते-रक्ष्यते इति ।
P.

Page #185

१७०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
तेजनम तिज | +तिज्यते = तेजनम् । 'अनट' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[तेजयति] तिज्यन्तं (?) (तेजमान) प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिम्प्र० → इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए।
अनेन केवलं सनप्राक गर्दा-क्षान्तौ च अर्थान्तरेऽपि त्यादयो न विधीयन्ते उपलक्षणत्वात, शत्रानशावपि अभिधाने शक्तिस्वाभाव्यादिति शेषः छ।।
कितः संशय-प्रतीकारे ।।३।४।६।।
[कितः] कित् पञ्चमी डसि ।
[संशयप्रतीकारे उभयकोटिरवलंबीप्रत्ययः = संशयः । दुःखहेतोर्निराकरणं = प्रतीकारः । संशयश्च प्रतीकारश्च = संशयप्रतीकारम्, तस्मिन् । 'शीडक् स्वप्ने' (११०५) शी, सम्पूर्व० । संशयनं = संशयः । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अलप्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय ।, प्रति ‘डुकंग करणे' (८८८) कृ । प्रत्या(पति)क्रियते = प्रतीकारः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) आर् । 'घज्युपसर्गस्य बहुलम्' (३।२।८६) दीर्घः ।
[विचिकित्सति] 'कित निवासे' (२८६) कित्, विपूर्व० । अनेन सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) तलोपः । 'क-डश्च-ञ्' (४११६४) क० → च० । संशत इत्यर्थः ।
[व्याधिं चिकित्सति] व्याधि द्वितीया अम् । चिकित्सति करोति = निराकरोतीत्यर्थः ।
[क्षेत्रे चिकित्स्यः पारदारिकः] क्षेत्र सप्तमी ङि । शरीरे चिकित्स्यते । ‘य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । परदारान् गच्छतीति । 'परदारादिभ्यो गच्छति' (६।४।३८) इकणप्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । निग्राह्य इत्यर्थः ।।
चिकित्स्यानि क्षेत्रे तृणानि] चिकित्स्य द्वितीया शस् । क्षेत्र द्वितीया अम् (?) (सप्तमी ङि) । तृण द्वितीया शस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० -→ इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । विनाशयितव्यानि इत्यर्थः ।
[केतनम्] उष्यते = केतनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन ।
[केतयति] निवसन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० → इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ||छ।।
शान्-दान्-मान्-बधान्निशाना-ऽऽर्जव-विचार-वैरूप्ये दीर्घश्चेतः ।।३।४।७।। [शान्दान्मान्बधात् शान् च दान् च मान् च बधश्च = शान्दान्मान्वधम्, तस्मात् । [निशानाऽऽर्जवविचारवैरूप्ये] ऋजु । ऋजोर्भावः । 'वृवर्णाल्लघ्वादेः' (७।१।६९) अणप्र० → अ । 'वृद्धि:
P. + तिज्यते-उत्तेज्यत इति ।
Jain Education Intemational

Page #186

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पाद: ।।
१७१ स्वरेष्वादे०' (७।४19) वृ० आर् । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४७०) अव् । निशानं च आर्जवं च विचारश्च वैरूप्यं च = निशानाऽऽर्जवविचारवैरूप्यम्, तस्मिन् । विरूपस्य भावः । 'पति-राजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) टॅयणप्र०
→ य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७।४।१) वृ० ऐ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[इतः] इत् षष्ठी ङस् ।
यदि इतग्रहणं न क्रियते तर्हि बधधातोः प्रथममेव अद्वित्वे सति स्वार्थिके सनि आ(अ)कारस्य दीर्घत्वं प्राप्नोति, तन्निराकरणार्थमित्करणम् ।
[शीशांसति, शीशांसते 'शानी तेजने' (९१५) शान् । अनेन सन्प्र० । न पुनरेतेषु वाक्यं कर्त्तव्यम् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) नलोपः । हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । अनेन दीर्घः । वर्त्त० तिव्-ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'शिङ्-हेऽनुस्वारः' (१।३।४०) अनुस्वारः ।
[दीदांसति, दीदांसते] 'दानी अवखण्डने' (९१४) दान् । अनेन सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) नलोपः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । अनेन दीर्घः । 'शिड्हेऽनुस्वारः' (१।३।४०) अनुस्वारः ।
[मीमांसते] 'मानि पूजायाम्' (७४९) मान् । अनेन सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) नलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । अनेन दीर्घः । 'शिड्-हेऽनुस्वार अनुस्वारः ।
[बीभत्सते] 'बधि बन्धने' (७४६) वध् । अनेन सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) धलोपः । 'सन्यस्य' (४।१५९) इ । अनेन दीर्घः । 'ग-ड-द-बाश्चतुर्थान्तस्यै०' (२।१७७) ब० → भ० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) ध० → त० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
अग्रे एते धातवो मण्ड्यन्ते, वाक्यं च एतैर्विधीयते, शान्-दान्-मान्-बध् । [निशानम्] 'शोंच तक्षणे' (११४७) शो, निपूर्व० । निश्यतीति निशानम् । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ | [अवदानम्] 'दोच् छेदने' (११४८) दो, अवपूर्व० । अवद्यतीति अवदानम् । 'अच्' (५।१।४९) अच्प० → अ। [अवमानयति] पूजयन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ ।
[बाधयति] अबध्नन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ । 'न जन-बधः' (४।३।५४) इति दीर्घत्वं निषेधः ।
एतेषु उदाहरणेषु तु पूर्वं धातवो मन्यन्ते, यतोऽर्थान्तरे वाक्यमस्ति ।।छ।।
धातोः कण्ड्वादेर्यक् ।।३।४।८।।
[धातोः] धातु पञ्चमी इसि ।
[कण्डवादेः] कण्डू(:) आदिर्यस्याऽसौ कण्ड्वादिः, तस्मात् ।
ॐ अत्र 'बधण संयमने' (१६६४) धातोर्ग्रहणं सम्यक् प्रतिभाति ।
Jain Education Intemational

Page #187

१७२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[यक यक् प्रथमा सि .। 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
द्विविधाः कण्ड्वादयः, धातवो नामानि च, अत्र तु धातुभ्यः प्रत्ययः । [कण्डूयति, कण्डूयते] 'कण्डूग् गात्रविघर्षणे' (१९९१) कण्डू, सौत्रो धातुः । अनेन यकप० । वर्त्त० तिव्-ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[महीयते] 'महीङ् वृद्धौ पूजायाञ्च (१९९२) मही सौत्रो धातुः । अनेन यकप्र० । वर्त्त० ते । 'कतर्यनभ्यः शव' (३।४।७१) शव् ।
[मन्तूयति] 'मन्तु रोष-वैमनस्ययोः' (१९९६) मन्तु, सोत्रो धातुः । अनेन यक्प० । 'दीर्घश्च्चि-यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[कण्डूः, कण्डवी, कण्डवः] 'कष हिंसायाम्' (५०७) कष् । कषतीति । 'कषेर्ड-च्छौ च षः' (उणा० ८३१) ऊप्र० षकारस्य च ण्ड आदेशे कण्डूशब्दः । सि-औ-जस् ।
तत् तूभाभ्यां कथं न भवति, न, यदि उभाभ्यामभिप्रेतः स्यात्, तदा कण्डूय इत्यादि पठेत, न सूत्रं कुर्यात्, तस्मादेकस्मादेव विधिरित्याह-यकः कित्फलं 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) इत्येवमादीनि तानि च धातोरेव संभवन्ति, आह-यदा तु 'दीर्घश्च्चि -य' (४।३।१०८) इत्यादि कित्त्वफलं तदा धातुग्रहणमत्रापि सार्थम् ।
कण्डूग् गकारः फलवति 'ई-गितः' (३।३।९५) इत्यात्मनेपदार्थः ।।छ।।
व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा ।।३।४।९।। [व्यञ्जनादेः] व्यञ्जनमादिर्यस्य सः = व्यञ्जनादिः, तस्मात् । [एकस्वरात्] एकः स्वरो यस्य सः = एकस्वरस्तस्मात् । [भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये] भृशश्च आभीक्ष्ण्यं च = भृशाऽऽभीक्ष्ण्यम्, तस्मिन् । [यङ्] यङ् प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि ।
ननु उत्तरसूत्रे अट्यर्त्तिग्रहणात् व्यञ्जनादित्वं सूत्रि-मूत्रिग्रहणात् एकस्वरत्वं लप्स्यते, न, गत्यर्थानां धातूनां भृशाभीक्ष्ण्येऽर्थे यङ् स्यात् तदा अट्योरेव स्यात्, तथा च दनीध्वस्यते इति न स्यात्, व्यञ्जनादीनामेकस्वराणामदन्तानामेव स्यात्, तथा च पापच्यते इति न स्यादिति विपरीतनियमाशङ्का स्यात्, तन्निवृत्त्यर्थं व्यञ्जनादेरेकस्वरादित्युक्तम् ।
गुणक्रियाणामधिश्रयणादीनां क्रियान्तराव्यवहितानां साकल्येन संपत्तिः फलातिरेको वा भृशत्वम् । प्रधानक्रियाया विक्लेदादे: क्रियान्तराव्यवधानेनावृत्तिराभीक्ष्ण्यम् । अत्र भृशत्वं लक्षणे क्रियान्तरैर्विक्तृप्तिर्बाधकैर्गमनपठनादिभिरव्यवहितानामनन्तरितानां साकल्येन सामस्त्येन प्राप्तिरित्यर्थः । अत्र विक्लृप्तिर्विटचनक्रिया[पापच्यते] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । भृशं पुनः पुनर्वा पचति । अनेन यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् ।
'Pभृशं च ।
Jain Education Intemational

Page #188

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) चलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[जाज्वल्यते] 'ज्वल दीप्तौ' (९६०) ज्वल् । भृशं पुनः पुनर्वा ज्वलति । अनेन य० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
यदा तु अभीक्ष्ण्यभृशार्थयङन्तादाभीक्ष्ण्यविवक्षा तदा भवत्येव द्विर्वचनम्, पापच्यते २ ।
यदा तु आभीक्ष्ण्ययङन्तात् भृशार्थविवक्षा तदा न भवति द्विर्वचनम्, शब्दशक्तिस्वभावात्, तस्यार्थस्य यडैव प्रतिपादितत्वात् पापच्यस्व २ इति, अत्र ‘'भृशा ऽऽभीक्ष्ण्ये हि स्वौ यथाविधि त-ध्वमौ च तद्युष्मदि' (५।४।४२) पञ्चमी स्व ।
[भृशं प्रात्ति ] भृशम् 'क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) अम् । प्र 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । वर्त्त० तिव् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१|३|५०) द० त० ।
[भृशमीक्षते ] 'ईक्षि दर्शने' (८८२) ईक्ष् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[ भृशं चकास्ति ] भृशम् 'क्रियाविशेषणात् ' (२।२।४१) अम् । 'चकासृक् दीप्तौ' (१०९४) चकास् । वर्त्त० तिव् । [जाजाग्रीयते] 'जागृक् निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । भृशं पुनः पुनर्वा जागर्त्ति । मतान्तरे अनेनैव यप्र० य० । द्वित्वम् । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'ऋतो रीः' (४।३।१०९) री । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
१७३
[अवाव्यते] 'अव रक्षण- गति- कान्ति- तृप्त्यवगमन-प्रवेश- श्रवण-स्वाम्यर्थ याचना-क्रियेच्छा- दीप्त्यवाप्त्या-ऽऽ लिङ्गन-हिंसादहन - भाव - वृद्धिषु' (४८९) अव् । भृशं पुनः पुनर्वा अवति । मतान्तरे अनेनैव यप्र० । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः ' ( ४|११४) व्य सिउं द्वित्वम् । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) यलुक् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः `शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[दादरिद्यते] 'दरिद्राक् दुर्गतौ ' (१०९२) दरिद्रा । भृशं पुनः पुनर्वा दरिद्राति । य० । द्वित्वम् । 'आ-गुणावन्यादेः ' (४।१।४८) आ । ‘अशित्यस्सन्- णकज्- णका-Sनटि' (४।३।७७) आलोपः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३ ) अलोपः ।
[लुनीहि लुनीहीत्येवायं लुनातीत्यादि यथा स्यात् ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । पञ्चमी हि । 'क्र्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । ‘एषामी व्यञ्जनेऽद:' ( ४।२।९७ ) ई । 'प्वादेर्हस्वः' ( ४।२।१०५ ) ह्रस्वः । ' वीप्सायाम्' (७।४।८०) द्वित्वम् ||छ ||
अटयति-सूत्र- मूत्रि-सूच्यशूर्णोः || ३|४|१०||
[अट्यर्त्तिसूत्रिमूत्रिसूच्यशूर्णोः] अटिश्च अर्त्तिश्च सूत्रिश्च मूत्रिश्च सूचिश्च अस् (श्) च ऊर्णुश्च = अट्यर्त्तिसूत्रिमूत्रिसूच्यपूर्ण, तस्मात्, पञ्चमी ङसि । ‘ङित्यदिति' (१।४।२३) ओ । ' एदोद्भ्यां ङसिङसो रः ' (१।४।३५) २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
P. अशूश्च अश् च वा ।

Page #189

१७४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका । [अटाट्यते] 'अट गतौ' (१९४) अट् । भृशं पुनः पुनर्वा अटति । अनेन यड्य० । 'लोकात्' (१।१।३) "अ"विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) “ट्य" सउं द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) यलोपः । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७५) शव ।
[अरार्यते] 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । ' प्रापणे च' (२७) ऋ । भृशं पुनः पुनर्वा इयर्त्ति ऋच्छति वा । अनेन यङ् सति 'क्य-याऽऽशीर्य' (४।३।१०) गु० अर् । 'लोकात्' (१।१३) "अ"विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) “र्य" सउं द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) यलुक् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[सोसूत्र्यते] 'सूत्रण विमोचने' (१८९९) सूत्र । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । भृशं पुनः पुनर्वा सूत्रयति । अनेन यस० । 'सन्-यडश्च' (४।१।२३) “सू"द्वित्वम् । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
[मोमूत्र्यते] 'मूत्रण प्रसवणे' (१९००) मूत्र । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० →इ । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । भृशं पुनः पुनर्वा मूत्रयति । अनेन यङ्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “मू" द्वित्वम् । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
[सोसूच्यते] ‘सूचण पैशून्ये' (१८५४) सूच । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । भृशं पुनः पुनर्वा सूचयति । 'सन्-यडश्च' (४१३) “सू" द्वित्वम् । 'हूस्वः' (४।१।३९) हूस्वत् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) इत्यादिना हूस्वप्राप्तिबाधनार्थः ।
[अशाश्यते] 'अशू(शौ)टि व्याप्तौ' (१३१४) अश् । 'अशश् भोजने' (१५५८) अश् । भृशं पुनः पुनर्वा अश्नुते अश्नाति वा । अनेन यड्य० । 'लोकात्' (१1१1३) अ" विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) “श्य" सउं द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) यलोपः । 'आ-गुणावन्यादे:' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् ।
प्रोर्णोनूयते] 'ऊर्गुगक आच्छादने' (११२३) ऊर्गु, प्रपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा प्रोर्णाति । अनेन यङ्म० । ततः ऊर् इति पश्चात् विश्लिष्य । ततो 'निमित्ताभावे०' (न्या० सं० वक्ष(१)/सूत्र(२९)) नु । 'दीर्घश्च्चि-यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । ‘स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) “नू” इति द्वित्वम् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) ओ । 'रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण । 'दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१३।३१) द्वित्वं णस्य ।।छ।।
गत्यर्थात् कुटिले ।।३।४।११।। [गत्यर्थात् गतिरों यस्य सः = गत्यर्थस्तस्मात् । [कुटिले] कुटिल सप्तमी ङि ।
[चंक्रम्यते] 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम् । कुटिलं क्रामति । अनेन यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'क-ङश्च-ञ्' (४१६४६) क० → च० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः ।
Jain Education Intemational

Page #190

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[दन्द्रम्यते] अम (३९२) - 'द्रम गतौ' (३९३) द्रम् । कुटिलं द्रमति । अनेन यप्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः ।
[भृशमभीक्ष्णं वा क्रामति] क्रम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'क्रमो दीर्घः परस्मै’ (४।२।१०९) दीर्घः ।
[ जंगमः ] अम ( ३९२) द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । भृशं पुनः पुनर्वा गच्छति । मतान्तरे 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । 'सन्- यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' ( ४।१।४४) मलोप: । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः । जंगम्यते । 'अच्’ (५।१।४९) अच्प्र० अ । 'अचि' ( ३।४।१५ ) यलोपः । मिथ्याशंकार्थः । गच्छतीति 'गमेर्जम् च वा' (उणा० १३) अप्र० । सरूपे च द्वे रूपे भवतः, पूर्वस्य च "जम्" इत्यादेशो वा भवति । रूढिशब्दोऽयं लक्षणया स्थावरप्रतिपक्षमात्रे वर्तते ॥ छ ॥
तस्मात् ।
तस्मिन् ।
गृ-लुप- सद-चर-जप-जभ - दश-दहो गये || ३ | ४ ।१२ ।।
[गृलुपसदचरजपजभदशदह: ] गृश्च लुपश्च सदश्च चरश्च जपश्च जभश्च दशश्च दह् च = गृलुपसदचरजपजभदशदहू,
[ग] 'गर्हि कुत्सने' (८६०) गर्छ । गर्त्यते
१७५
=
[निजेगिल्गते ] 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । गर्हितं निगिरति । अनेन य० । 'ऋतां क्ङितीर्' (४|४|११६) गिर् । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । 'ग- होर्ज : ' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८ ) ए । 'ग्रो यङि' (२।३।१०१ ) २० ल० ।
गर्ह्यम् । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् ध्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र० य,
[लोलुप्यते] 'लुप्लृती छेदने' (१३२३) लुप् । गर्हितं लुम्पति । अनेन यप्र० । 'सन्-यडञ्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) पलोपः । ' आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ ।

[ सासद्यते] 'षद् विशरण- गत्यवसादनेषु' (९६६ ) पद् । 'पः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सद् । गर्हितं सीदति । अनेन यड्प्र० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक् (४।१।४४) दलोपः । ' आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ ।
[चञ्चर्यते] 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । गर्हितं चरति । अनेन यप्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'चरफलाम्' (४।१।५३) मोऽन्तः । ' ति चोपान्त्याऽतोऽनोदु:' ( ४।१।५४) अस्य उ० । 'दीर्घश्च्वि-यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः ।
[जञ्जप्यते] 'जप मानसे च' (३३८) जप् । गर्हितं जपति । अनेन य० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । ‘जपजभ-दह-दश-भञ्ज-पशः' (४।१।५२) मोऽन्तः ।
-
[जञ्जभ्यते ] जभुङ् (७८२) 'जभैङ् गात्रविनामे' (७८३) जभ् । गर्हितं जम्भते । 'जभ मैथुने' (३७९) जभ् । गर्हितं जम्भति । अनेन यप्र० । 'सन्- यङश्च' (४११।३) द्वित्वम् । 'जप- जभ -दह-दश-भञ्ज-पशः' (४।१।५२ ) मोऽन्तः ।
P. 5 'भ्वादेर्नामिनो० (२।१।६३) दीर्घः ।

Page #191

१७६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[दन्दश्यते] ‘दंशं दशने' (४९६) दंश् । गर्हितं दशति । अनेन यङ्म० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'जप-जभ-दह-दश-भञ्ज-पशः' (४।११५२) मोऽन्तः ।
[दन्दाते 'दहं भस्मीकरणे' (५५२) दह् । गर्हितं दहति । अनेन यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वित्वम् । 'जपजभ-दह-दश-भञ्ज-पशः' (४।१।५२) मोऽन्तः ।
[दंदशीति] 'दंशं दशने' (४९६) दंश् । गर्हितं दशति । अनेन यड्य० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'जप-जभ-दह-दश-भञ्ज-पशः' (४।१।५२) मोऽन्तः । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । 'यङ्तु-रु०' (४।३।६४) ईत् ।।छ।।
न गृणा-शुभ-रुचः ।।३।४।१३।।
[गृणाशुभरुचः] गृणाश्च शुभश्च रुच् च = गृणाशुभरुच, तस्मात् ।
[गर्हितं गृणाति] 'गृश् शब्दे' (१५३८) गू । वर्त० तिव । 'क़्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'प्वादेहूस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः ।
[भृशं शोभते] 'शुभि दीप्तौ' (९४७) शुभ् । वर्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
शव' (३।४७१) शव ।
भृिशं रोचते] 'रुचि अभिप्रीत्यां च' (९३८) रुच । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।।छ।।
बहुलं लुप् ।।३।४।१४।।
[बोभूयते, बोभवीति, बोभोति] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । भृशं पुनः पुनर्वा भवति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' (३।४।९) यड्प० । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । अनेन यङलुप् । द्वितीये ‘यङ्-तु-रु-स्तोर्वहुलम्' (४।३।६४) ईत् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[रोख्यते, रोरवीति, रोरोति टुक्षु (१०८४) - ‘रु शब्दे' (१०८५) रु । भृशं पुनः पुनर्वा रौति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । यङि लोपे 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् → ई ।
[चक्रम्यते, चंक्रमीति, चंक्रन्ति] 'क्रम पादविक्षेपे' (३८५) क्रम् । कुटिलं क्रामति । 'गत्यर्थात् कुटिले' (३।४।११) यड्प० । शेषं पूर्ववत् ।
[जंजप्यते, जंजपीति, जंजप्ति] 'जप मानसे च' (३३८) जप् । गर्हितं जपति । 'गृ-लुप-सद-चर-जप-जभ-दश-दहो गर्ये' (३।४।१२) यप्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) पलोपः । यडि लुपि 'यङ्तु-रुं-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् →ई ।
लोलूया 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । भृशं पुनः पुनर्वा लुनाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । 'सन्
Jain Education Intemational

Page #192

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१७७ यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'लोलूयते । 'शंसिप्रत्ययात्' (४।३।१०५) अप्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । प्रथमा सि ।
[पोपूया] 'पूगश् पवने' (१५१८) पू । भृशं पुनः पुनर्वा पुनाति । 'व्यजनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यप० । 'सन्यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'पोपूयते । 'शंसि-प्रत्ययात्' (५।३।१०५) अप्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । प्रथमा सि ।।छ।।
अचि ।।३।४।१५।। [अचि] अच् सप्तमी ङि ।
[लोलुवः] लोलूय इति पूर्ववत् । लोलूयते । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । अनेन यड्लुप् । 'न वृद्धिश्चाऽविति क्डिल्लोपे' (४।३।११) गुणनिषेधः । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुक्०' (२१११५०) उव् ।
पोपुवः] पोपूय इति पूर्ववत् । पोपूयते । 'अच्' (५।११४९) अचप्र० → अ । अनेन यङ्लोपः । 'न वृद्धिश्चाऽविति०' (४।३।११) गुणनिषेधः । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव०' (२।१।५०) उव् ।
[सनीस्रसः] भ्रंशूङ् (९५२) - ‘संसूङ् अवलंसने' (९५३) संस् । भृशं पुनः पुनर्वा संसते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद' (३।४।९) यड्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । ‘वश्व-संस-ध्वंस-भ्रंश-कस-पत-पद-स्कन्दोऽन्तो नीः' (४।१।५०) "नी" आगमः । सनीलस्यते । ‘अच्' (५।१।४९) अच्प्र० । अनेन यङ्लोपः ।
[दनीध्वंसः] 'ध्वंसूङ गतौ च' (९५४) ध्वंस् । भृशं पुनः पुनर्वा ध्वंसते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यम० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'वञ्च-संस-ध्वंस०' (४।१।५०) "नी" आगमः । दनीध्वस्यते । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । अनेन यड्लोपः ।
[चेच्यः] 'चिंगट् चयने' (१२९०) चि । भृशं पुनः पुनर्वा चिनोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यप्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । चेचीयत इति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० । अनेन यड्लोपः । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।१५६) यत् ।
नेन्यः] 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । भृशं पुनः पुनर्वा नयति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यय० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'हूस्वः' (४।१।३९) हूस्वत् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४११।४८) गु० ए । नेनीयत इति । 'अच्' (५1१।४९) अच्प० → अ । अनेन यड्लोपः । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।१५६) यत् । छ।।
नोतः ।।३।४।१६।। [नोतः] न प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । उत् पञ्चमी डसि |
[योयूयः] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । भृशं पुनः पुनर्वा यौति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यय० । 'सन्यडश्च' (४।१३) द्वित्वम् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'दीर्घश्च्चि०' (४।३।१०८) दीर्घः । योयूयत इति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः ।
P.卐 लोलूयनम् ।
P. + पोपूयनम् ।
Jain Education Intemational

Page #193

१७८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[रोरूयः] टुक्षु (१०८४)-'रु शब्दे' (१०८५) रु । भृशं पुनः पुनर्वा रौति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वित्वम् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ | 'दीर्घश्च्चि०' (४।३।१०८) दीर्घः । रोरूयत इति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० । अतः' (४।३।८२) अलोपः ।
अत्र पृथग्योगाद बहुलमित्यनेनापि न भवति यङ्लुप, अन्यथा “अचि नोतः' इत्येकमेव कुर्यात् ।।छ।।
चुरादिभ्यो णिच् ।।३।४।१७।।
[चुरादिभ्यः] चुर् आदिर्येषां ते = चुरादयस्तेभ्यः = चुरादिभ्यः ।
[णिच्] णिच् प्रथमा सि ।
[चोरयति] 'चुरण स्तेये' (१५६८) चुर् । अनेन णिच्प्र० →इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । वर्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[नाटयति] 'नटण अवस्यन्दने' (१५९३) नट् । अनेन णिच्प्र० → इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धि: आ । वर्त्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१२।२३) अय् ।
पदयते 'पदणि गतौ' (१९३२) पद । अनेन णिचप्र० → इ । 'अतः' (४।३।८२) अस्य लोपः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
णकारो वृद्ध्यर्थः, यद्यत्र चकारो न स्यात् अयमेवैकानुबन्धो णिरिति ततः णिग्रहणेष्वस्यैव ग्रहणं स्यात्, न सामान्येन णिगामित्यर्थः ।
+ [ओलण्डयति] 'ओलडुण उत्क्षेपे' (१६२४) ओलण्ड । अनेन णिच्प्र० →इ | वर्त० तिव् | 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
हन्त्यर्थाश्चेति किं कथ्यते ? सर्वे हन्त्यर्था धातवोऽत्र पठितव्याः, तेन णिज-शि(श)वादिकं च कार्यं भवति ।
अदन्तत्वं च सुखादीनां णिसंनियोग एव द्रष्टव्यम्, तेन णिजभावे
[जगणतुः] 'गणण् संख्याने' (१८७४) गण । परोक्षा अतुस्प्र० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग-होर्जः' (४११४०) ग० → ज० ।
[जगणिथ] 'गणण संख्याने' (१८७४) गण । परोक्षा थवप० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४११) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग-होर्जः' (४।११४०) ग० → ज० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-द्रु-श्रुस्रोर्व्यञ्जनादे: परोक्षायाः' (४।४।८१) इट् ।
__ [संवाहयति] सम् ‘वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । अनेन णिच्प्र० → इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ||छ।।
P. म 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । + बृहद्वृत्तौ इदमुदाहरणं नास्ति ।
Jain Education Intemational

Page #194

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
१७९
युजादेर्नवा ||३|४|१८|| [युजादेः] युज् आदिर्यस्य सः = युजादिस्तस्मात् । [नवा] नवा प्रथमा सि ।
[योजयति, यजति] 'युजण् संपर्चने' (१९४१) युज् । अनेन णिच्प० → इ विकल्पेन । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[साहयति, सहति] 'षहण मर्षणे' (१९८१) षह् । ‘षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सह । अनेन णिच्प्र० → इ । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
युजादीनां णिजभावपक्षे आत्मनेपदस्य चरितार्थत्वात् णिजन्तानां परस्मैपदमेव, यथा अर्चयति-अर्चति ।।छ।।
भूङः प्राप्तौ णिङ् ।।३।४।१९।। [भूङः] भूङ् पञ्चमी डसि । [प्राप्तौ] प्राप्ति सप्तमी ङि । 'डिौँ' (१।४।२५) ङि → डौ । [णि] णिङ् प्रथमा सि ।
[भावयते, भवते] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । भूः प्राप्त्यर्थे डित् भूडिति ज्ञातव्यः । अनेन णिम० वा । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । वर्त० ते । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । प्राप्नोतीत्यर्थः ।
णिङिति डकार आत्मनेपदार्थः । भूङ इति डकारनिर्देशो णिङभावेऽप्यात्मनेपदार्थः । प्राप्त्यभावे आत्मनेपदम्
याचितारश्च नः सन्तु, दातारश्च भवामहे । आक्रोष्टारश्च नः सन्तु, क्षन्तारश्च भवामहे ।।१।।
याचितारः] 'डुयाग याच्ञायाम्' (८९१) याच् । याचन्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० → तृ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । प्रथमा जस् । 'तृ-स्वसृ-नप्त-नेष्ट०' (१।४।३८) आर् ।
[दातारः] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । ददतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । प्रथमा जस् । 'तृस्वसृ-नप्त-नेष्ट०' (१।४।३८) आर् ।
[भवामहे] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । वर्त० महे । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'म-व्यस्याः ' (४।२।११३) दीर्घः ।
[आक्रोष्टारः] 'क्रुशं आह्वान-रोदनयोः' (९८६) क्रुश्, आङ्पूर्व० । आक्रोशन्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप० → तृ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'यज-सृज-मृज०' (२।३८७) श० → प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० । प्रथमा जस् । 'तृ-स्वसृ-नप्त-नेष्ट०' (१।४।३८) आर् ।
[नः] अस्मद् षष्ठी आम् । ‘पदाद् युग्विभक्त्यैकवाक्ये वस्-नसौ बहुत्वे' (२।१।२१) नसादेशः ।
Jain Education Intemational

Page #195

१८०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[क्षन्तारः] 'क्षमू(मौ)च सहने' (१२३५) क्षम् । क्षाम्यन्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० । प्रथमा जस् । 'तृ-स्वसृ-नप्त-नेष्ड०' (१।४।३८) आर् ।
सर्वं भवति = प्राप्नोतीत्यर्थः ।।छ।।
प्रयोक्तृव्यापारे णिम् ।।३।४।२०।। [प्रयोक्तृव्यापारे] प्रयोक्तुर्व्यापारः = प्रयोक्तृव्यापारस्तस्मिन् । [णिग्] णिग् प्रथमा सि ।
कर्तारं यः प्रयुक्ते स प्रयोक्ता, तद् व्यापारे...... । व्यापारश्च प्रेषणाध्येषण-निमित्त-भावाख्यानाभिनय-ज्ञानप्राप्तिभेदैरनेकधा भवति । तत्र तिरस्कारपूर्वको व्यापारः = प्रेषणम्, सत्कारपूर्वकस्त्वध्येषणम् ।
कारयति] 'डुबंग करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्तं प्रयुक्ते । अनेन णिग्प० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृ० आर् ।
[पाचयति] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । पचन्तं प्रयुक्ते । अनेन णिग्प० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । विासयति भिक्षा] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । वसन्तं प्रयुक्ते । अनेन णिगप्र० → इ ।
[कारीषाग्निरध्यापयति] करीष । करीषस्याऽयम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अणप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । अग्नि प्रथमा सि । अधि 'इंकू अध्ययने' (११०४) इ । अधीयानं प्रयुक्ते । अनेन णिग्प० → इ | ‘णौ क्री-जीङः' (४।२।१०) इ० → आ० । 'अर्त्ति-री-व्ली०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त० तिव । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१२१२३ निमित्तभावेन ।
[राजानमागमयति] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीमृ (३९५) - 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । राजानमागच्छन्तं प्रयुक्ते । अनेन णिगप्र० → इ । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । ‘अमोऽकम्यमि-चमः' (४।२।२६) ह्रस्वः ।
[मृगान् रमयति] 'रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । रमन्तं(माणं) प्रयुङ्क्ते । अनेन णिगप्र० → इ | 'अणिगि प्राणिकर्तृकानाप्याण्णिगः' (३।३।१०७) परस्मैपदम् ।।
[रात्रिं विवासयति कथकः] रात्रि द्वितीया अम् । 'वसं निवासे' (९९९) वस्, विपूर्व० । विवसन्तं प्रयुङ्क्ते । अनेन णिग्प्र० → इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । आख्यानेन हि बुद्धयारूढा राजादयः प्रयुक्ताः प्रतीयन्ते ।
[कंसं घातयति कंस द्वितीया अम् । 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । हन्ति नारायणः कंसं, तं कंसं घ्नन्तमन्यः प्रयुक्ते । अनेन णिगप्र० → इ । 'ज्णिति घात्' (४।३।१००) घात् ।
[बलिं बन्धयति नटः] बलि द्वितीया अम् । 'बन्धंश् बन्धने' (१५५२) बन्धु । बध्नाति बलिं नारायणस्तं बलिं बध्नन्तं अन्यः प्रयुक्ते । अनेन णिग्प० → इ । अत्राभिनयेन ।
P.
वसति भिक्षुस्तं वसन्तं भिक्षु भिक्षा प्रयुक्ते ।
Jain Education Intemational

Page #196

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
[पुष्येण योजयति चन्द्रम् ] 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज् । पुष्येण सह चन्द्रयुक्तं (?) (चन्द्रं युञ्जन्तं प्रयुङ्क्ते । अनेन णिग्प्र० इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[मघाभिर्योजयति गणकः ] मघाभिः सह चन्द्रं युञ्जन्तं प्रयुङ्क्ते । गणक प्रथमा सि । 'सहार्थे' (२।२।४५ ) इत्यनेन तृतीया अत्र ज्ञानेन ।
[उज्जयिन्याः प्रदोषे प्रस्थितो माहिष्मत्यां सूर्यमुद्गमयति] महिष्मत् । महिष्मति भवा । 'भवे' (६ | ३|१२३) अण्प्र० → अ । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः आ । 'अणञेयेकण्-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) डी, तस्याम् । उज्जय ( यि )नी पञ्चमी ङसि । उद्-गम् । उद्गच्छति सूर्यः, तमुद्गच्छन्तं सूर्यं पान्थः प्रयुङ्क्ते । अनेन णिग्प्र० इ । 'ति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः । ‘अमोऽकम्यमि- चमः ' ( ४।२।२६) ह्रस्वः । प्रतिष्ठते स्म = प्रस्थितः । 'गत्यर्था - Sकर्मक-पिब-भुजेः' (५19199) क्तप्र० त । 'दो-सो-मा-स्थ इ: ' ( ४|४|११ ) इ । प्रथमा सि ।
[ रैवतकात् प्रस्थितः शत्रुञ्जये सूर्यं पातयति ] 'पत्लृ गतौ ' ( ९६२) पत् । पतति सूर्यस्तं पतन्तं सूर्यं पान्थः प्रयुङ्क्ते । अनेन णिग्प्र० इ । 'ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः । अत्र प्राप्त्या ||छ ।
१८१
तुमर्हदिच्छायां सन्नतत्सनः || ३ | ४ | २१ ||
[तुमर्हात्] तुम् अर्ह पूजायाम्' (५६४) अर्ह । +तुमर्हतीति तुमर्हः । 'अर्होऽच्' (५।१।९१ ) अच्प्र० अ ।
तस्मात् ।
[इच्छायाम्] 'इषत् इच्छायाम् ' (१४१९) इष् । एषणमिच्छा । ' मृगयेच्छा - याच्ञा तृष्णा - कृपा-भा-श्रद्धा-ऽन्तर्द्धा' ( ५|३|१०१ ) इच्छा निपात्यते, तस्याम् ।
[सन्नतत्सनः] सन् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । स एव इच्छायां सन् = तत्सन् । न तत्सन् अतत्सन् तस्मात् । ' ह्रस्वान्ङ-ण-नो द्वे' (१।३।२७) नस्य द्वित्वम् ।
यो धातुरिषेः कर्म इषिणैव च समानकर्तृकः स तुमर्हः ।
[चिकीर्षति ] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करणं
कर्तुम् । 'शक- धृष-ज्ञा-रभ-लभ-सहा - ऽर्ह-ग्ला-घटाऽस्ति समर्थाऽर्थे च तुम्' (५।४।९०) तुम्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) गु० अर् । कर्तुमिच्छति । अनेन सन्प्र० । 'स्वरहन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४ ) दीर्घः । ' सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वत् । 'ऋतोऽत् ' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'क-डश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'सन्यस्य' ( ४।१।५९) इ । 'ऋतां क्ङितीर्' (४|४|११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) प० । अत्र इषेः कर्म कृग् इषेः कृगश्च एक एव नरः कर्त्ता, य एव करोति स एवेच्छतीत्यर्थः ।
=
=
[जिगमिषति ] 'गम्लृ गतौ ' ( ३९६) गम् । गमनं = गन्तुम् । 'शक- धृष-ज्ञा-रभ-लभ-सहा - ऽर्ह ग्ला० (५/४/९० ) तुम्प्र० । गन्तुमिच्छति । अनेन सन्प्र० । 'सन्- यङश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) मलोपः ।
Jain Education Intemational
P. तमुद्गच्छन्तं उज्जयिन्याः प्रदोषे प्रस्थितः पथिकः प्रयुङ्क्ते ।
P. +
तुमर्हतीति ।
P. 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । 'ऋतां विडतीर्' (४|४|११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'सन्यङश्च' (४।१।३) "की" द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४1१1३९ ) ह्रस्वः । क ङश्च ञ्' (४|१|४६) क०
च० । वर्त्त० तिव् । शव् ।

Page #197

१८२
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । ज० । 'सन्यस्य' ( ४|१|५९) इ । 'गमोऽनात्मने' ( ४/४/५१ ) इट् । 'नाम्यन्तस्था० '
'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् ।
[भोजनमिच्छति देवदत्तस्य ] भोजन द्वितीया अम् । 'इषत् इच्छायाम् ' (१४१९) इष् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः शः ' (३।४।८१) शप्र० → अ । ' गमिषद्यमश्छः ' ( ४।२।१०६) ष० छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) छस्य द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) छ० च० ।
[भोक्तुं व्रजति ] 'भुजंप् पालना - ऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । भोजनाय । क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'च-जः क गम्' (२।१।८६) ज०ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) ग० क० । धृज (१३०) धृजु (१३१) - ध्वज (१३२) - ध्वजु (१३३) -धज (१३४) - ध्रजु (१३५) वज (१३६) 'व्रज गतौ' (१३७) व्रज् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[चिकीर्षितुमिच्छति] कृ । कर्तुमिच्छति । सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । ऋतां क्डितीर्’ (४।४।११६) इर् । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । 'क- डञ्श्चञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था ० ' ( २ | ३ | १५ ) षत्वम् । चिकीर्षणम् । 'शक - धृष-ज्ञा-रभ-लभ० ' ( ५ । ४ । ९०) तुम्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४१३२) इट् इ ।
[ जुगुप्सिषते] 'गुपि गोपन- कुत्सनयो:' (७६३) गुप् । 'गुप्- तिजो गर्हा - क्षान्तौ सन् ' ( ३।४।५) सन्प्र० । 'सन्-यडञ्श्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१ । ४४ ) पलोपः । 'ग- होर्ज:' (४।११४०) ग० ज० । जुगुप्सितुमिच्छति । सन्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इंट् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । वर्त्त० ते ।
[अर्थान् प्रतीषिषति] अर्थ द्वितीया शस् । प्रति 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । प्रत्येतुमिच्छति । अनेन सन्प्र० स । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४ ) सस्य द्वित्वम् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः ई । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
I
[ कथं नदीकूलं पिपतिषति] 'पत्लृ गतौ' (९६२) पत् । पतितुमिच्छतीव । सन्प्र० । 'सन्-यञ्श्च' (४।१।३) द्वित्वम् । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) तलोपः । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'इवृध-भ्रस्ज- दम्भ-श्रि०' (४।४।४७) इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[श्वा मुमूर्षति] 'मृत् प्राणत्यागे' (१३३३) मृ । मर्तुमिच्छतीव । सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । ‘ओष्ठयादुर्’ (४।४।११७) उरादेशः । ' सन्- यङश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) प० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ||छ ||
Jain Education Intemational
द्वितीयायाः काम्यः ||३|४|२२||
[द्वितीयायाः ] द्वितीया पञ्चमी इसि ।
· [काम्यः ] काम्य प्रथमा सि ।
[ पुत्रकाम्यति ] पुत्र । पुत्रमिच्छति । अनेन काम्यप्र० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।

Page #198

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः ।।
[इदंकाम्यति इदम् । इदमिच्छति । अनेन काम्यप्र० । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३1४५९५ च । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[स्वःकाम्यति] स्वर् । स्वरिच्छति । अनेन काम्यप्र० । [पुत्रकाम्यत्यसौ] पुत्र इष्यते, पुत्रकाम्यतेऽनेन, पुत्रमिच्छति । काम्यप्र० । भाव-कोरेव प्रयोगावम् ।
[इष्टः पुत्रः] 'इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । इष्यते । 'ज्ञानेच्छा-ऽर्चाऽर्थ-जीच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५:२१९९२) या → त । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१1३६०) त० → ट० ।
[भ्रातुष्पुत्रकाम्यति] भ्रातुः पुत्रः = भ्रातुष्पुत्रः । 'भ्रातुष्पुत्र-कस्कादयः' (२।३।१४) भ्रातुष्पुत्रनिपात. भातक उति । अनेन काम्यप्र० ।।छ।।
अमाव्ययात् क्यन् च ।।३।४।२३।। [अमाव्ययात् मश्च अव्ययश्च = माऽव्ययम्, न माऽव्ययम् = अमाऽव्ययम् । 'नञत्' (३।२।१२५) नः .. १०, तस्मात् ।
[क्यन्] क्यन् प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि । [पुत्रीयति पुत्र । पुत्रमिच्छति । अनेन क्यन्प्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) अ० --> ई० ।
[नाव्यति] नौ । नावमिच्छति । अनेन क्यनप्र० → य । 'य्यक्ये' (१।२।२५) आव ।
वाच्यति वाचमिच्छति । अनेन क्यन्प्र० → य । [इदमिच्छति] इदम् द्वितीया अम् । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) अमलोपः । इच्छति । [स्वरिच्छति] स्वर् द्वितीया अम् । 'अव्ययस्य' (३।२।७) अम्लोपः । इच्छति, स्वर्गम् । [गव्यति] गो । गामिच्छति । मतान्तरे अनेन क्यनप्र० → य । 'य्यक्ये' (११२१२५) अव ।
[पुत्रीयति पुत्रमिच्छति । क्यन्प० । 'क्यनि' (४।३।११२) ई ।
[राजीयति] राजन् । राजानमिच्छति । क्यन्प्र० । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः । 'क्यनि' (४।३!११२) छ।।
ई
आधाराच्चोपमानादाचारे ।।३।४।२४||
[आधारात आ 'धुंग धारणे' (८८७) धृ । आधियन्ते क्रिया अस्मिन्नित्याधारः । 'न्याया-ऽवाया-ऽध्यायोद्याव-संहाराऽवहारा-ऽऽधार-दार-जारम्' (५।३।१३४) घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर्, तस्मान ।
[च] च प्रथमा सि । [उपमानात उपमान पञ्चमी छसि ।
Jain Education Intemational

Page #199

१८४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[आचारे] आचार सप्तमी ङि ।
[पुत्रीयति छात्रम पुत्र । पुत्रमिवाऽऽचरति । अनेन क्यनप्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) अ०'→ ई० । छात्र द्वितीया अम् ।
वस्त्रीयति कम्बलम वस्त्रमिवाऽऽचरति । अनेन क्यनप्र० →य । 'क्यनि-(४।३।११२) अ० → इ० । कम्बल द्वितीया अम् ।
आधारात् - [प्रासादीयति कुट्याम] प्रासाद । प्रासादे इवाऽऽचरति । अनेन क्यन्प्र० → य । क्यनि' (४।३।११२) ई । कुटी सप्तमी ङि ।
[पर्यडीयति मञ्चके] पर्यङ्क इवाऽऽचरति । अनेन क्यन्प्र० → य । ‘क्यनि' (४।३।११२) ई ।।छ।।
____ कर्तुः क्विप्, गल्भ-क्लीब-होडात्तु ङित् ।।३।४।२५।। [कर्तुः] कर्तृ पञ्चमी डसि । [क्विप] क्विप् प्रथमा सि ।
[गल्भक्लीबहोडात्] गल्भश्च क्लीबश्च होडश्च = गल्भक्लीबहोडम्, तस्मात् ।
[तु] तु प्रथमा सि । [डित् ङ् इत् अनुबन्धो यस्याऽसौ डित्, प्रथमा सि ।
[अश्वति अश्व । अश्व इवाऽऽचरति । अनेन क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (११३७) क्विप्लोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
गर्दभति] गर्दभ । गर्दभ इवाऽऽचरति । अनेन क्विप्र० । 'अप्रयोगीत' (१।१।३७) क्विलोपः । वर्त० तिव । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
दधयति] दधि । दधीवाऽऽचरति । अनेन विपप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विपलोपः । वर्त० तिव । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् | 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[गवा] गौरिवाऽऽचरति । अनेन क्विपप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'शंसि-प्रत्ययात्' (५।३।१०५) अप्र० । ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[नावा] नौरिवाऽऽचरति । अनेन क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । 'शंसि-प्रत्ययात्' (५।३।१०५) अप्र० । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'आत्' (२०४।१८) आप्प्र० → आ ।
[राजनति राजन् । राजेवाऽऽचरति । अनेन स्विप० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विपलोपः । वर्त्त० तिव । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
. [मधुलेहति] मधु 'लिहींक आस्वादने' (११२९) लिहू । मधु लेढीति । क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१३७) क्विपलोपः । मधुलिडिवाऽऽचरति । अनेन क्विप् पुनरेव । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
Jain Education Intemational

Page #200

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
[गल्भते ] गल्भ । गल्भ इवाऽऽचरति । [अवगल्भते] अवगल्भ इवाऽऽचरति । [ क्लीब] क्लीब इवाऽऽचरति ।
[विक्लीबते ] विक्लीब इवाऽऽचरति ।
[ होडते ] होड इवाऽऽचरति ।
[विहोडते] विहोड इवाऽऽचरति । पञ्चसूदाहरणेषु अनेन क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[गल्भांचक्रे, अवगल्भांचक्रे] गल्भ इवाऽऽचचार । अवगल्भ इवाऽऽचचार । अनेन क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । परोक्षा ए । 'धातोरनेकस्वरादाम्०' ( ३।४।४६ ) आम् । 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) “कृ” द्वि० । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) कृ० क० । 'कङश्च ञ्' (४।१।४६) क० → च० । ‘इवर्णादे०’ (१।२।२१) रत्वम् । ङित्त्वादात्मनेपदम् ।
[ अश्वति] अश्व । अश्वमिवाऽऽत्मानमाऽऽचरति गर्दभः अश्वति । मतान्तरे क्विपूप्र० ।
[ श्येनायते ] श्येन । श्येनमिवाऽऽत्मानमाऽऽचरति काकः = श्येनायते । मतान्तरे क्यङ्प्र०य । दीर्घश्च्वियङ्- यक्-क्येषु च ' ( ४।३।१०८) दीर्घः ।।छ।।
१८५
=

क्यङ् || ३ | ४|२६||
[य] क्यङ् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब् - व्यञ्जनात् मे : ' (१।४।४५) सिलोपः ।
[ श्येनायते] श्येन इवाऽऽचरति ।
[हस्तायते ] हस्त इवाऽऽचरति ।
[हंसायते] हंस इवाऽऽचरति ।
[ अश्वायते] अश्व इवाऽऽचरति ।
[ गर्दभायते ] गर्दभ इवाऽऽचरति ।
[गल्भायते] गल्भ इवाऽऽचरति ।
[ क्लीबायते ] क्लब इवाऽऽचरति ।
[होडायते] होड इवाऽऽचरति । सर्वत्र अनेन क्यड्प्र०य । 'दीर्घश्च्वि० (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्य०' (३।४।७१) शव् ।
क्विप्क्यडोस्तुल्यविषयत्वादसत्युत्सर्गापवादत्वे पर्यायेण प्रयोगः । ककारः सामान्यग्रहणार्थः । ङकार आत्मनेपदार्थः ||छ ||
इदमुदाहरणं बृहद्वृत्ती नास्ति ।

Page #201

१८६
दीर्घः ॥
दीर्घः ।
दीर्घः
[स] [] पछी उस् ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[लुक् ] लुक् प्रथमा सि ।
[च] च प्रथमा सि ।
स इत्यावृत्त्या पचम्यन्तं षष्ठयन्तं वाभिसंबध्यते ।
[पयायते पवस्यते] पयस् । पय इवाऽऽचरति । अनेन क्यङ्ग्य०य सलुक् च । दीर्घश्व्वि ० ' ( ४।३।१०८)
[अप्सरायते] अप्सरम् । अप्सरस इवाऽऽचरन्ति । अनेन क्यड्प्र० य मतान्तरे सलुक् । 'दीर्घश्च्वि०' (४९३|१०८) दीर्घः । अप्सरत्यपि ज्ञेयम् ॥ छ ॥
सो वा लुक् च | | ३ | ४ २७ ॥
[सरायते, सरस्यते] सरस् सर इवाऽऽचरति । अनेन क्य० य सलुक् च 'दीर्घश्च्चि० (४|३|१०८)
ओजोऽप्सरसः || ३ | ४|२८||
[ओजोऽप्सरसः] ओजच अप्सराच = ओजोऽप्सरम् तस्मात् ।
नित्यं सलोपार्थ वचनम् ।

[] ओजस् । ओजस्वीवाऽऽचरति । अनेन क्याप०य सलुक् च दीर्घशिव्य० (४|३|१०८) दीर्घः । [ अप्सरायते] अप्सरस् । अप्सरा इवाऽऽचरति । अनेन क्य५० व सलुक् च दीर्घश्च्वि० (४।३।१०८)
[य][वेरर्थः
| भृशादे:] भृश आदिर्यस्याऽसौ भृशादिस्तस्मात् ।
[स्तोः] स् चत् च = स्तौ तयोः
"
(उन्मनायते)
च्व्यर्थस्तस्मिन् ।
व्यर्थे भृशादेः स्तोः ||३ |४ |२९||
श्रीसिउहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दृष्टिका |
P. स् पञ्चमी इसि षष्टी ङस् वा ।
=
अभूततद्भावार्थ वचनम् ।
[भूशायते] अनुशा भृशो भवति । अनेन क्यप०
स्तो पष्ठी ओस् ।
।
मनस् उद्गतं मनो यस्याऽसी उन्मनाः । अनुन्मना उन्मना भवति । अनेन क्व० य
सलुक् च ।
[वायते] बेहत् अवेद्रवति । अनेन क्य०य तलुक् च ।

Page #202

avaveramananew wwwwwwwwwwwwwsawaimaanaamannamam
s
Ammmmmmmmm
mmmmmmmmmmmmmm
wwwwwwwww
अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१८७ [ओजायते] ओजस् । अनोजस्वी ओजस्वी भवति । अनेन क्यड्स० → य-सलुक् च । सर्वत्र ‘दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः ।
भवत्यर्थे क्यङ्, प्रागतत्तत्त्वमात्रे च च्चि, इत्यतोऽर्थभेदान्न क्यङ् च्वेर्बाधक इति भावार्थः ।।छ।।
डाच्-लोहितादिभ्यः षित् ।।३।४।३०।। [डाच्लोहितादिभ्यः] लोहित आदिर्येषां ते = लोहितादयः, डाच् च लोहितादयश्च = डाच्लोहितादयस्तेभ्यः = डाच्लोहितादिभ्यः, पञ्चमी भ्यस् ।
[षित्] ष् इत् अनुबन्धो यस्याऽसौ षित् । प्रथमा सि ।
[पटपटायति, पटपटायते] अपटत् पटद्ववति । 'अव्यक्ताऽनुकरणादनेकस्वरात् कृ-भ्वस्तिनाऽनितौ द्विश्च' (७।२।१४५) डाचप्र० → आ-द्विर्वचनं च । 'डाच्यादौ' (७।२।१४९) तलोपः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१११४) अन्त्यस्वरादि "अत्' लोपः । अपटपटा पटपटा भवति । अत्रे(त्रै)व क्य प्र० । यद्वा अपटत् पटेदवति इति कृते डाचि द्विर्वचनं क्यङ्ग इत्यादि क्रियते ।
[दमदमायति, दमदमायते] अदमत् दमद्भवति । 'अव्यक्तानुकरणा० (७।२।१४५) डाचप्र० → आ-द्विर्वचनं च । 'डाच्यादौ' (७।२१४९) तलोपः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लोपः । अनेन क्य प्र० → य ।
[लोहितायति, लोहितायते] अलोहितो लोहितो भवति । अनेन क्यष्प्र० → य । 'दीर्घश्च्चि०' (४।३।१०८) दीर्घः । 'क्यड़यो नवा' (३।३।४३) इति विकल्पेन आत्मनेपदम् ।।
[अपटपटा पटपटा करोति]॥ न पटपटा = अपटपटा । अम् । 'अव्ययस्य' (३।२।७) लोपः । पटपटा । अस् । 'अव्ययस्य' (३१२७) लोपः, इति वाक्यनिष्पत्तिरिति ।
आकृतिगणात् “अमृतं यस्य विषायति" इति सिद्धम् ।
[धूमायति, धूमायते] धूम । अधूमवान् धूमवान् भवति । क्य प्र० →य । “दीर्घश्च्चि०' (४।३।१०८) दीर्घः आ ||छ।।
कष्ट-कक्ष-कृच्छ्र-सत्र-गहनाय पापे क्रमणे ||३।४।३१।।
[कष्टकक्षकृच्छ्रसत्रगहनाय]+ कष्टश्च कक्षश्च कृच्छ्रश्च सत्रश्च गहनश्च = कष्टकक्षकृच्छ्रसत्रगहनम्, चतुर्थ्यन्तं चैतत्, कष्टकक्षकृच्छ्रसत्रगहनाय, तस्मात् द्वे द्वे सति आयेन सह कर्मधारयो वा सूत्रत्वात् पञ्चम्या लोपः ।
कष्टपापहेतुत्वात् कर्मापि पापम् ।
कष्टायते] 'कष हिंसायाम्' (५०७) कष् । कषिष्यतीति । 'कषोऽनिटः' (५।३३) क्तप्र० → त । 'कषः कृच्छ्रगहने' (४।४।६७) इनिषेधः । कष्टाय कर्मणे क्रामति ।
कक्षायते] कक्ष । कक्षाय कर्मणे क्रामति ।
[कृच्छ्रायते कृच्छ्र । कृच्छ्राय कर्मणे क्रामति । P. अपटत् पटत् करोति । 'अव्यक्तानुकरणा०' (७।२।१४५) डाचप्र० । 'डाच्यादौ' (७।२।१४९) तलोपः । P. + कष्टं च कक्षं च कृच्छं च सत्रं च गहनायश्च = कष्ट० ... तेभ्यः, चतुर्थी भ्यस् । सूत्रत्वात् भ्यस्लोपः ।
Jain Education Intemational

Page #203

१८८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[सत्रायते] सत्र । सत्राय कर्मणे क्रामति ।
गहनायते] गहन । गहनाय कर्मणे क्रामति । सर्वत्र अनेन क्यप्र० → य । 'दीर्घश्च्चि०' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्त० ते ।
[कष्टाय तपसे कामति कष्टाय-तीवाय तपसे क्रामति । [कष्टायते] कष्टं चिकीर्षति । मतान्तरे क्यड्प्र० → य । ‘दीर्घश्च्चि-यङ्' (४।३।१०८) दीर्घः । कार आत्मनेपदार्थः ।।छ।।
रोमन्थाद् व्याप्यादुच्चर्वणे ॥३।४।३२।। [रोमन्थात् रोमन्थ पञ्चमी इसि । [व्याप्यात् व्याप्य पञ्चमी इसि । [उच्चर्वणे] उद्गीर्य चर्वणमुच्चर्वणम्, तस्मिन् ।
[रोमन्थायते गौः] उत् 'चर्व अदने' (४५३) चर्च् । उच्चर्वति । उच्चर्वणयोग्यो भवति रोमन्थस्तं प्रयुङ्क्ते, बहुलमेतन्निदर्शनमिति चुरादित्वं वा उच्चर्वं करोतीति वा । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिचप० → इ । रोमन्थमुच्चर्वयति । अनेन क्यड्स० विकल्पे । गो प्रथमा सि । उद्गीर्य चर्वयतीत्यर्थः ।
कीटो रोमन्थं वर्तयति] कीट प्रथमा सि । रोमन्थ द्वितीया अम् । 'वृतूङ् वर्तने' (९५५) वृत् । वर्तमानं प्रयुक्ते। णिगप० । उद्गीर्य बहिस्त्यक्तं पृष्ठन्तेन निर्गतं वा द्रव्यं गुटिकां करोतीत्यर्थः ।।छ।।
फेनोष्म-बाष्प-धूमादुद्वमने ।।३।४।३३।। [फेनोमबाष्पधूमात्] फेनश्च ऊष्मा च बाष्पश्च धूमश्च = फेनोष्मबाष्पधूमम्, तस्मात् । [उद्वमने] उर्ध्वं वमनं = उद्वमनम्, तस्मिन् । [फेनायते] फेन । फेनमुद्वमति । [ऊष्मायते] ऊष्मन् । ऊष्माणमुद्वमति । [वाष्पायते] बाष्प । बाष्पमुद्वमति ।।
[धूमायते] धूम । धूममुद्वमति । सर्वत्र अनेन क्यम० → य । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः ।।छ।।
सुखादेरनुभवे ।।३।४।३४॥ [सुखादेः] सुखमादिर्यस्याऽसौ सुखादिस्तस्मात् ।
[अनुभवे] अनु 'भू सत्तायाम्' (१) भू । अनुभवनम् । 'भू-श्र्यदोऽल (५।३।२३) अल्प० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव्, तस्मिन् ।
[सुखायते सुख । सुखमनुभवति । अनेन क्यप्र० । 'दीर्घश्च्चिय' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यन०'
Jain Education Intemational

Page #204

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
(३।४।७१ ) शब् ।
[दुःखायते] दुःख । दुःखमनुभवति । अनेन क्यप्र० । 'दीर्घश्च्चि यङ्०' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यन०' (३।४।७१ ) शब् ।
[सुखं वेदयते प्रसाधको देवदत्तस्य ] सुख द्वितीया अम् । 'विदिण् चेतना - SSख्यान-निवासेषु' (१८०८) विद् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब् (३।४।७१)शव् । ‘नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् - ' (१।२।२३) अय् । प्रसाधको भूषको देवदत्तस्य । मुखादिविकारेणानुमानतो निश्चिनोतीत्यर्थः । सुख, दुःख, तृप्र-दुःखं, कृच्छ्र, अस-अश्रु-रुधिरं वा, आस, अलीक, करुण, कृपणदैन्यः सोढ-सहनमभिभवो वा प्रतीपः प्रतिकूलम् ॥छ||
[शब्दादेः ] शब्द आदिर्यस्याऽसौ शब्दादिस्तस्मात् ।
[कृतौ] करणं
कृतिस्तस्याम् ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[ शब्दायते ] शब्द | शब्दं करोति । अनेन क्यड्य०य । दीर्घश्च्वि यङ्о' ( ४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्तते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
शब्दादेः कृतौ वा || ३ | ४ | ३५ ।।
[वैरायते] वैर । वैरं करोति । अनेन क्यप्र० य । 'दीर्घश्च्वि यङ् ० ' ( ४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्तते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।

[ कलहायते ] कलह । कलहं करोति । अनेन क्य०य ।
अनेनैव वाक्येन णिजपि भवति ।
[म] ममेति षष्ठ्यन्तमनुकरणम् ।
[अट] अट् । अटनम् । 'भिदादयः' (५|३|१०८) अड्प्र० अ ।
[अटाट्या] अटाट्यते इति । 'वाऽटाट्यात्' (५।३।१०३) यप्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलोपः । 'आत्' ( २।४।१८) आप्प्र०
आ ।
[सीका ] सीका
- रूक्षता ॥ छ ॥
१८९
तपसः क्यन् || ३१४ | ३६ ||
[ तपसः ] तपस् पञ्चमी इसि ।
[क्यन् ] क्यन् प्रथमा सि ।
[ तपस्यति] तपस् । तपः करोति । अनेन क्यन्प्र०य ।
[ तपस्यति शत्रून् ] शत्रूणां तपः करोति । पूर्वेण क्यन्प्र०य । शत्रु द्वितीया शस् ।

Page #205

१९०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । [व्याकरणं सूत्रयति] व्याकरणस्य सूत्रं करोति । व्याकरण द्वितीया अम् । सूत्रयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिचप्र० → इ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।।छ।।
नमो-वरिवश्चित्रकोऽर्चा-सेवा-5ऽश्चर्ये ।।३।४।३७।।
[नमोवरिवश्चित्रङः] नमश्च वरिवश्च चित्रङ् च = नमोवरिवश्चित्रङ्, तस्मात् । [अर्चासेवाऽऽश्चर्य] अर्चा च सेवा च आश्चर्यं च = अर्चासेवाऽऽश्चर्यम्, तस्मिन् ।
[नमस्यति देवान] देव-नमस् । देवेभ्यो नमः करोति । अनेन क्यनप्र० ।।
[वरिवस्यति गुरून] 'वृश् सम्भक्तौ' (१५६७) वृ । वृणीते इति । 'स्वरेभ्य इः' (उणा०६०६) इप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । वरिः-सेवकः, तत्र वसतीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) विच्प्र० । 'अप्रयोगीत' (१।११३७) विचलोपः । वरिवः = सेवा, तां करोतीति । अनेन क्यन्प्र० । गुरु द्वितीया शस् ।
[चित्रीयते] चित्र आश्चर्ये ( ) चित्र । चित्रं करोति । अनेन क्यन्प्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) ई । डकार आत्मनेपदार्थः ।
[नमः करोति] नमस् द्वितीया अम् । ‘अनतो लुप्' (१।४।५९) अम्लोपः । अर्थप्रधानोऽयमव्ययं अत्र तु शब्दप्रधानः करोति, नमःशब्दमुच्चारयतीत्यर्थः ।
[चित्रं करोति] चित्रं करोति । नानात्वमालेख्यं वा करोतीत्यर्थः ।छ।।
अङ्गान्निरसने णिङ् ।।३।४।३८।। [अङ्गात्] अङ्ग पञ्चमी डसि । [निरसने] निरसन सप्तमी ङि । [णिङ् णिङ् प्रथमा सि । [हस्तयते] हस्त । हस्तौ निरस्यति ।
[पादयते] पाद । पादो(दो) निरस्यति । __ [ग्रीवयते] ग्रीवा । ग्रीवां निरस्यति-निराकरोति । सर्वत्र अनेन णिप्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अवर्णलोपः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[हस्तयति हस्तं करोति । 'णिज्वहुलं०' (३।४।४२) णिचप्र० →इ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः ।।छ।।
पुच्छादुत्-परि-व्यसने ।।३।४।३९।। [पुच्छात्] पुच्छ पञ्चमी डसि । [उत्परिव्यसने] उच्च परिश्च विश्च = उत्परिवयः, उत्परिविभ्योऽसनम्-उत्परिव्यसनम्, उत्परिव्यसनं च असनं च
Jain Education Intemational

Page #206

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
= उत्परिव्यसनम् । 'ते लुग्वा' ( ३।२।१०८) असन एकलुक्, तस्मिन् ।
[उत्पुच्छयते] उत्-पुच्छ । पुच्छमुदस्यति । [ परिपृच्छयते ] परि-पुच्छ । पुच्छं पर्यस्यति । [विपुच्छयते] वि-पुच्छ । पुच्छं व्यस्यति । [पुच्छयते] पुच्छमस्यति । सर्वत्र अनेन णिङ्प्र०
इ । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः ||छ ||

भाण्डात् समाचित || ३ | ४ |४०||
[भाण्डात्] भाण्ड पञ्चमी इसि ।
[समाचितौ ] समाचयनं समाचितिः, तस्याम् ।
समाचयनं च समा परिणा च द्योत्यते ।
[ संभाण्डयते ] सम्भाण्ड । भाण्डानि समाचिनोति, राशीं करोतीत्यर्थः ।
[परिभाण्डयते] भाण्डानि परिचिनोति । अनेन णिङ्प्र० इ । ' त्रन्त्यस्वरादे:' ( ७।४।४३) अलोपः ॥ छ ||
चीवरात् परिधार्जने || ३ | ४ |४१ ||
[चीवरात्] चीवर पञ्चमी इसि ।
[ परिधार्जने] परिधा च अर्जनं च = परिधार्जनम्, तस्मिन् ।
[परिचीवरयते ] चीवर | चीवरं परिधत्ते । अनेन णिप्र० इ । समाच्छादनमपि परिधानम् ।
[ संचीवरयते] सम्-चीवर । चीवरं समाच्छादयति ।
[चीवरयते] चीवरमर्जयति । अनेन णिड्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः ।
[ संचीवरयते] चीवरं संमार्जयति । मतान्तरे णिङ्प्र० । वर्त्त० तिव्- (ते) । गु० अय् ॥छ ||
णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु || ३ | ४ |४२ ||
[णिज्] णिज् (च्) प्रथमा सि ।
[बहुलम्] बहु लातीति । 'आतो डोऽह्वा-वा-मः' (५।१।७६) डप्र० अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२1१1११४) आलोपः । ' क्रियाविशेषणात् ' (२।२।४१) अम् ।
[ नाम्नः] नामन् पञ्चमी इसि ।
[कृगादिषु ] कृग् आदिर्येषां ते
=
१९१
कृगादयस्तेषु ।
बहुलग्रहणं प्रयोगानुसरणार्थम्, तेन यस्मान्नाम्नो यद्विभक्त्यन्ताद्यस्मिन् धात्वर्थे दृश्यते तस्मात्तद्विभक्त्यन्तात्तद्धात्वर्थे एव भवतीति नियमो लभ्यते ।

Page #207

१९२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[मुण्डयति छात्रम्] मुण्ड | मुण्डं करोति । अनेन णिचप्र० । छात्र द्वितीया अम् ।
[मिश्रयत्योदनम मिश्र । मिश्रं करोति । अनेन णिचप्र० ।
[श्लक्ष्णयति वस्त्रम्] वस्त्र द्वितीया अम् ।
[लवणयति सूपम् लवणेन संसृष्टः । 'लवणादः' (६।४।६) अप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । लवणेन मिश्रं करोति । अनेन णिच्प० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । सूप द्वितीया अम् ।
[मुण्डयति] मुण्ड । अमुण्डं मुण्डं करोति । मतान्तरे णिचप्र० । [लघयति] लघु । लघु करोति । [छिद्रयति छिद्र । छिद्रं करोति । [कर्णयति कर्ण । कर्णं करोति । [दण्डयति] दण्ड । दण्डं करोति ।
[अन्धयति] 'अन्धण् दृष्ट्युपसंहारे' (१८८४) अन्ध् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । अन्धयतीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प० । अन्धं करोति ।
[अङ्कयति] ‘अकुङ् लक्षणे' (६१०) अक् । ‘उदितः स्वरान्नोन्तः' (४।४।९८) अक् । अक्यते इति । 'युवर्ण-वृदृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प्र० → अ । अहूं करोति ।
[व्याकरणं सूत्रयति] व्याकरणस्य सूत्रं करोति ।
[द्वारमुद्घाटयति] उत् 'घटण संघाते' (१७३६) घट् । उद्घटनम् । ‘भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । द्वारस्योद्घाटं करोति । सर्वत्र अनेन णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
पाप्मिन उल्लाघयति पाप्मन् । पाप्मा-पापमस्त्येषाम् । 'शिखादिभ्य इन्' (७।२।४) इन्प्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अनो लुक् । द्वितीया शस् । उल्लाघ । उल्लाघं करोति ।
[त्रिलोकी तिलकयति तिलक । त्रिलोक्यास्तिलकं करोति । अनेन णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । [पटयति] पटु । पटुमाचष्टे । अनेन णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरलोपः ।
स्थवयति] स्थूल । स्थूलमाचष्टे । अनेन णिचप्र० । 'स्थूल-दूर-युव-हस्व-क्षिप्र-क्षुद्रस्यान्तस्थादेर्गुणश्च नामिनः' (७।४।४२) “स्थू" आदेशो गुणश्च । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[दवयति] दूर । दूरमाचष्टे । अनेन णिच्प० । 'स्थूल-दूर-युव-हस्व-क्षिप्र०' (७।४।४२) "दु(दू)" आदेशो गुणश्च । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । वर्त्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
Jain Education Intemational

Page #208

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
१९३
[यवयति] युवन् । युवानमाचष्टे । अनेन णिच्प्र० । 'स्थूल दूर - युव- ह्रस्व- क्षिप्र०' (७।४।४२) “यु आदेशो गुणश्च । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४३19) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[क्षेपयति] क्षिप्र । क्षिप्रमाचष्टे । अनेन णिच्प्र० । 'स्थूल- दूर- युव-ह्रस्व- क्षिप्र० (७।४।४२) क्षिपादेशो गुणश्च । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ क्षोदयति ] क्षुद्र । क्षुद्रमाचष्टे । अनेन णिच्प्र० । 'स्थूल दूर युव- हस्व क्षिप्र क्षुद्र०' (७।४।४२) क्षुदादेशो गुणश्च । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४ | ३ | १) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[प्रापयति ] प्रिय । प्रियमाचष्टे करोति वा । अनेन णिच्प्र० इ । 'प्रिय स्थिर - स्फिरोरु - गुरु - बहुल-तृप्र-दीर्घ वृद्धवृन्दारकस्येमनि च प्रा-स्था-स्फा- वर गर- बंह- त्रप- द्राघ - वर्ष-वृन्दम्' (७।४।३८) प्रादेश: । 'अर्त्तिरी - व्ली - ह्री- क्नूयि क्ष्माय्यातां पुः' ( ४।२।२१ ) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्द्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ स्थापयति] स्थिरमाचष्टे करोति वा । अनेन णिच्प्र० इ । 'प्रिय स्थिर - स्फिरोरु-गुरु- बहुल- तृप्र-दीर्घ वृद्ध० ' (७।४।३८) स्थादेशः । 'अर्त्तिरी- व्ली - ही क्नूयि० (४।२।२१ ) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ स्फापयति ] स्फिरमाचष्टे करोति वा । अनेन णिच्प्र० इ । 'प्रिय स्थिर - स्फिरोरु-गुरु- बहुल-तृप्र-दीर्घ वृद्ध० ' (७।४।३८) स्फादेश: । 'अर्त्ति-री- व्ली- ह्री- क्नूयि० ' ( ४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् (१।२।२३) अय् ।
[पुच्छ्यति] पुच्छ । पुच्छ्माचष्टे ।
[वृक्षयति ] वृक्षमाचष्टे रोपयति वा ।
[कृतयति ] कृतं गृह्णाति ।
[ वर्णयति ] वर्णं गृह्णाति ।
[त्वचयति ] त्वच । त्वचं गृह्णाति । [रूपयति ] रूपं दर्शयति ।
[ निरूपयति ] रूपं निध्यापयति ।
Jain Education Intemational
[अनुलोमयति] अनु-लोमन् । लोमान्यनुमाष्टि ।
[वितूस्तयति] उत्-तूस्त । तूस्तानि उद्वहन्ति । अनेन सर्वत्र णिच्प्र० इ । केशान् विजटीकरोतीत्यर्थः ।
[ संवस्त्रयति] वस्त्र - सम्पूर्व० । वस्त्रं वस्त्रेण वा समाच्छादयति ।
[ परिवस्त्रयति] वस्त्र-परिपूर्व० । वस्त्रं परिदधाति ।

Page #209

१९४
[उत्तृणयति ] उत्-तृण । तृणान्युत्प्लुत्य शातयति ।
[ अतिहस्तयति] हस्तिनातिक्रामति ।
[ अत्यश्वयति ] अश्व । अश्वेनातिक्रामति ।
[संवर्मयति] वर्मन्-सम्पूर्व० । वर्मणा संनह्यति ।
[उपवीणयति] उप-वीणा । वीणया उपयाति ( गायति ) ।
[ अभिषेणयति ] अभि-सेना । सेनया अभियाति । 'स्था-सेनि - सेध - सिच- सां द्वित्वेऽपि ' (२।३।४०) पत्वम् ।
[ अवचूर्णयति ] अव-चूर्ण । चूर्णैरवध्वंसयति अवकिरति वा ।
[ अनुतूलयति] अनु-तूल । तूलैरनुकुष्णाति ।
[अवतूलयति] तूलैरवकुष्णाति अनुगृह्णाति वा । अनेन सर्वत्र णिच्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[वासयति] वासी । वास्या छिनत्ति ।
[ परशयति ] परशु | परशुना छिनत्ति ।
[ असयति] असि । असिना छिनत्ति । [परिवासयति] परि-वासी । वास्या परिछिनत्ति । [उद्वासयति] उत्-वासस् । वाससा उन्मोचयति । [ उपश्लोकयति ] उप-श्लोक । श्लोकैरुपस्तौति ।
[ अपस्तयति ] अप- हस्त । हस्तेनापक्षिपति ।
[ समश्वयति ] सम्- अश्व । अश्वेन संयुनक्ति । [ गन्धयति ] गन्ध । गन्धेनार्चयति ।
[पुष्पयति] पुष्प । पुष्पैरर्चयति । [बलयति ] बल । बलेन सहते । [शीलयति ] शील । शीलेनाचरति ।
[सामयति ] स (सा) मन् । साम आचरति ।
[ सान्त्वयति ] सान्त्व । सान्त्वमाचरति ।
[उपच्छन्दयति] उप-छन्दस् । छन्दसा उपचरति उपमन्त्रयते वा ।
[संपाशयति] सम्-पाशा(श) । पाशेन संयच्छति ।
[विपाशयति ] विपाश । पाशं पाशाद्वा विमोचयति ।
[शूरयति] शूर । शूरो भवति ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।

Page #210

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पाद: ।।
१९५
[वीरयति वीर । वीर उत्सहते । [उत्कूलयति] उत्-कूल । कूलमुल्लङ्घयति । [प्रतिकूलयति] प्रति-कूल । कूलं प्रतीपं गच्छति । [अनुकूलयति] अनु-कूल । कूलमनुगच्छति । [अवलोष्टयति] अव-लोष्ट । लोष्टानवमर्दयति । [पुत्रयति] पुत्र । पुत्रं सूते । अनेन सर्वत्र णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । [आख्यानम] आख्यान । आख्यानमाचष्टे । [नलोपाख्यानम्] नलोपाख्यानमाचष्टे । [कंसवधम्] कंसवध । कंसवधमाचष्टे । [सीताहरणम्] सीताहरण । सीताहरणमाचष्टे । [रामप्रव्रजनम्] रामप्रव्रजन । रामप्रव्रजनमाचष्टे । [राजागमनम्] राजागमन । राजागमनमाचष्टे । [मृगरमणम्] मृगरमण । मृगरमणमाचष्टे ।
[आरात्रिविवासम] आरात्रिविवास । आरात्रिविवासमाचष्टे । बहुलवचनात् सर्वत्र अनेन णिचप्र० न भवति । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
यत्र पुनरेकोपसर्गविशिष्टा क्रिया प्रत्ययार्थस्तत्र शब्दशक्तिस्वाभाव्यादेक एवोपसर्गार्थः प्रत्ययार्थेऽन्तर्भवति, द्वितीयस्तूपसर्गेणैव प्रत्याय्यते ।
प्रत्याय्यते-ज्ञाप्यते इत्यर्थः ।
[सम्भाण्डयते सम-भाण्ड | भाण्डं समाचिनोति । 'भाण्डात् समाचितौ' (३।४।४०) णिप्र० → इ । 'त्रन्त्यस्वरादे:' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः ॥छ।।
व्रताद् भुजि-तनिवृत्त्योः ।।३।४।४३।। [व्रतात् व्रत पञ्चमी ङसि । [भुजितन्निवृत्त्योः तस्य = भुजेर्निवृत्तिः = तन्निवृत्तिः, भुजिश्च तन्निवृत्तिश्च = भुजितन्निवृत्ती, तयोः = भुजितन्निवृत्त्योः ।
व्रतं शास्त्रविहितो नियमः । [पयो व्रतयति पयस् द्वितीया अम् । पय एव मया भोक्तव्यमिति व्रतं करोति, गृह्णाति वा । अनेन णिच्प्र० → इ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[सावद्यान्नं व्रतयति सावद्यान्न द्वितीया अम् । सावद्यान्नं मया न भोक्तव्यमिति व्रतं करोति, गृणाति वा । शेष पूर्ववत् ।।छ।।
Jain Education Intemational

Page #211

१९६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
सत्या-ऽर्थ-वेदस्याः ।।३।४।४४।। [सत्यार्थवेदस्य] सत्यश्च अर्थश्च वेदश्च = सत्यार्थवेदम, तस्य ।
[आः] आ प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स०
→ र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[सत्यापयति सत्य । सत्यमाचष्टे । अनेन (३।४।४२) सूत्रेण णिचप्र० - आकारश्च । अत्र सर्वत्र 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) इत्याकारस्य लुग् न भवति विधानसामर्थ्यात् । 'अर्त्ति-री-व्ली-ही०' (४।२।२१) पोऽन्तः ।
[अर्थापयति अर्थ । अर्थमाचष्टे । अनेन (३।४।४२) सूत्रेण णिचप्र० - आकारश्च । 'अर्ति-री-व्ली०' (४।२।२१)' पोऽन्तः ।
वेदापयति वेद । वेदमाचष्टे । अनेन (३।४।४२) सूत्रेण णिच्प्र०-आकारश्च । 'अर्ति-री-क्ली०' (४।२।२१) पोऽन्तः ।।छ।।
श्वेताश्वा-ऽश्वतर-गालोडिता-55हरकस्याऽश्व-तरेत-कलुक ।।३।४।४५।।
[श्वेताश्वाऽश्वतरगालोडिताऽऽहरकस्य] श्वेताश्वश्च अश्वतरश्च गालोडितश्च आह्वरकश्च = श्वेताश्वाऽश्वतरगालोडिताऽऽह्वरकम्, तस्य ।
[अश्वतरेतकलुक्] अश्वश्च तरश्च इतश्च कश्च = अश्वतरेतकाः, अश्वतरेतकानां लुक् = अश्वतरेतकलुक् । लुग) वचनम् ।
[श्वेतयति] श्वेताश्वमाचष्टे करोति वा, श्वेताश्वेनातिक्रामतीति वा । अनेन (३।४।४२) सूत्रेण प्पिचप्र० - अश्वलुक ।
[अश्वयति + अश्वतरमाचष्टे । अनेन (३।४।४२) सूत्रेण णिच्प्र० - तरलुक् ।
[गालोडयति गालोडितमाचष्टे । अनेन (३।४।४२) सूत्रेण णिच्प्र० - इतलुक् । [आहरयति] आह्वरकमाचष्टे । अनेन (३।४।४२) सूत्रेण णिच्प्र० - कलुक् ।।छ।।
धातोरनेकस्वरादाम् परोक्षायाः कृभ्वस्ति चानु तदन्तम् ।।३।४।४६।। [धातोरनेकस्वरादाम] धातु पश्चमी उसि । एकः स्वरो यस्याऽसौ एकस्वरः, न एकस्वरः = अनेकस्वरः । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्मात् । आम् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[परोक्षायाः] परोक्षा षष्ठी इस् । ‘आपो डितां यै-यास्०' (१।४।१७) यास् । [कृभ्वस्ति कृश्च भूश्च अस्तिश्च = कृभ्वस्ति । प्रथमा सि । 'अनतो लुप' (१।४।५९) सिलोपः । [चानु] च प्रथमा सि । अनु प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । [तदन्तम्]* सा-परोक्षा अन्ते यस्य तत्तदन्तम् । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् ।
P... अश्वतरेतकम्, अश्वतरेतकस्य लुक् = अश्वतरेतकलुक् । प्रथमा सि । P. + अश्वतरमाचष्टे करोति वा, अश्वतरेणातिक्रामतीति वा । p. * सैव ।
Jain Education Intemational

Page #212

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
१९७
कृभ्वस्तिविशेषणमिदम् । [चकासांचकार, चकासांबभूव, चकासामास] 'चकासृक् दीप्तौ' (१०९४) चकास् । परोक्षा णव् । अनेन आम्, अनुपश्चात् कृभ्वस्ति । 'डुकुंग करणे' (८८८) कृ । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) कृ० → क० । ‘क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धि: आर् ।
_ 'भू सत्तायाम्' (१) भू । परोक्षा णव् → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वित्वम् । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'भू-स्वपोरदुतौ' (४।१।७०) उ०→अ० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव् । 'भुवो वः परोक्षा-ऽद्यतन्योः ' (४।२।४३) आ० → ऊ ।
'असक् भवे' (भुवि)' (११०२) अस् । परोक्षा णव् । 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८) आ ।
[चुलुम्पांचकार, चुलुम्पांबभूव, चुलुम्पामास] 'चुलुम्प विनाशे' (२०५०) चुलुम्प, सौत्रो धातुः । परोक्षा णव । अनेन आम् ।
[लोलूयांचक्रे, लोलूयांबभूव, लोलूयामास] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । भृशं पुनः पुनर्वा लुनाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० → य । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । परोक्षा णव् । अनेन आम् ।
[पपाच] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) चलोपः । ‘णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[गवांचकार, गवांबभूव, गवामास] गो । गौरिवाऽऽचचार । 'कर्तुः क्विप्, गल्भ-क्लीब-होडात्तु डित्' (३।४।२५) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । परोक्षा णव् । मतान्तरे आम् ।
[स्वांचकार, स्वांबभूव, स्वामास] स्व इवाऽऽचचार । 'कर्तुः क्विपू०' (३।४।२५) क्विपप्र० । 'अप्रयोगीत' (१।१।३७) क्विप्लोपः । परोक्षा णव् । मतान्तरे आम् ।
[उक्षां प्रचक्रुर्नगरस्य मार्गान्] ‘उक्ष सेचने' (५६६) उफ् । परोक्षा णव् । 'गुरुनाम्यादेरनृच्छूर्णोः' (३।४।४८) आम् । प्र 'डुबंग करणे' (८८८) कृ । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'क-ङश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) र० । नगर षष्ठी ङस् । मार्ग द्वितीया शस् ।।छ।।
दया-5या-55स-कासः ||३४|४७॥
[दयाऽयाऽऽस्कासः] दयश्च अयश्च आस् च कास् च = दयाऽयाऽऽस्कास्, तस्मात् ।
[दयांचक्रे, दयांबभूव, दयामास] 'दयि दान-गति-हिंसा-दहनेषु च' (७९९) दय् । परोक्षा ए । अनेन ए० → आम्, आमन्ताच्च धातोः परे कृभ्वस्तयः प्रयुज्यन्ते । 'डुइंग् करणे' (८८८) कृ । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४|११) द्वित्वम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) र० । 'आमः कृगः' (३।३।७५) इत्यात्मनेपदम् । आमः परादनुप्रयुक्तात् कृग आम एव प्राग् यो धातुस्तस्मादिव कर्त्तर्यात्मनेपदं स्यात्, बभूवआस पूर्ववत् ।
[पलायांचक्रे, पलायांबभूव, पलायामास] परा 'अयि गतौ' (७९०) अय् । परोक्षा ए । अनेन आम् । 'उपसर्गस्याऽयौ' (२।३१००) र० → ल० ।
Jain Education Intemational

Page #213

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशनानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[आसांचके. आसांबभूव, आसामास 'आसिक उपवेशने' (१११९) आस् । परोक्षा ए । अनेन आम् ।
[कासांचक्रे, कासांवभूव, कासामास] 'कासृङ शब्दकुत्सायाम्' (८४५) कास । परोक्षा ए । अनेन सर्वत्र परोक्षाग्थाने आम ।
___ आमन्ताच्च धातोः कृण्वस्तयः परोक्षान्ता मन्यन्ते, मूलधातुवत् कृगः परतः परस्मैपदं आत्मनेपदं वा ग्यात, कृभ्वग्निभ्यां पु(प)रतः परस्मैपदमेव ।।छ।।
गुरुनाम्यादेरनृच्छ्रोः ।।३।४।४८।। [गुरुनाम्यादेः] गुरुश्चासौ नामी च = गुरुनामी. गुरुनामी आदिर्यस्याऽसौ गुरुनाम्यादिप्तस्मात् । [अनृच्छ्रों :15 ऋच्छुश्च ऊर्जुश्च - ऋच्छृणु, न ऋच्छृणु = अनृच्छृणु. तस्मात् । [ईहांचक्रे, ईहांबभूव, ईहामास] 'ईहि चेष्टायाम्' (८५७) ईह । परोक्षा ए । अनेन आमादेशः ।
[उञ्छांचकार] 'उछुत् उञ्छे' (१३४६) उछ् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । परीक्षा णव । अनेन आम् ।
[व्युठांचकार] 'उछत् विवासे' (१३४४) उछ्, विपूर्व० । परीक्षा णव् । अनेन आम् ।
[उब्जांचकार] 'उब्जत् आर्जवे' (१३४८) उब्ज् । परोक्षा णव् । अनेन आम् ।
[इयेप] ‘इपत् इच्छायाम्' (१४१९) इग् । परोक्षा णव । द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यअनस्याउनादेलक' (४।१।४४) अनादिव्यअनलोपः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'पूर्वस्याऽस्वे स्वरे योरियुव' (४।१३७) इ० → इय० ।
[आनर्च] 'अर्च पूजायाम्' (१०४) अर्छ । परीक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वित्वम् । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४/११४४) लोपः । 'अनातो नश्चान्त ऋदाद्यशौ-संयोगस्य' (४।१।६९) अस्य आ-नकारागमश्च ।
निनाय 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । परोक्षा णव । 'द्विर्धातुः परोक्षा३०' (४।११) द्वित्वम् । 'हूस्वः' (४।११३९) ह्रस्वः । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धि: ऐ । 'एदेतोऽयाय' (११२।२३) आय ।
[ईडाञ्चके] 'ईडिक स्तुतौ' (१११४) ईड् । परोक्षा ए । 'गुरुनाम्यादेरनृच्छ्रों :' (३।४।४८) आम् ।
[अयांचक्रे, अयांबभूव, अयामास] ‘अयि गतौ' (७९०) अय् । परीक्षा ए । 'दया ऽया-ऽऽस्-कासः' (३।४१४७) आम् । चक्र-वभूव-आस ।
[ईषतुः, ईषुः] ‘इपत् इच्छायाम्' (१४१९) इप् । परीक्षा अतुस्-उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनम्याउनादेलुक' (४।१।४४) पलोपः । 'समानानां०' (१२११) दीर्घः । अत्र सन्निपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातम्य (न्या०स० वक्षस्कार (१)/सूत्र (१९)) इति न भवति । यो यमाश्रित्य समुत्पद्यते सः सन्निपातः ।
परोक्षाया विघातं कर्तुं न निमित्तं न कारणं इति भावार्थः ।
P.卐 ऋच् च ।
Jain Education Intemational

Page #214

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पाद: ।।
Prash.
[आनई] 'ऋछत् इन्द्रियप्रलय-मूर्तिभावयोः' (१३४२) ऋछ । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा डे०' (४1919) द्वित्वम् । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'अनातो नश्चान्त ऋदाद्यशौ संयोगस्य' (४।१।६९) अस्य आ-नकारागमश्च । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[प्रोणुनाव प्र 'ऊर्तुगक आच्छादने' (११२३) ऊर्गु । परोक्षा णव् । 'लोकात्' (१।१।३) "ऊर्' पाठउ विश्लेपियइ । 'निमित्ताभावे०' (न्या०सं० वक्षस्कार (१)/सूत्र (२९) नु । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) "नु"द्वित्वम् । ‘रपृवणांन्ना ण०' (२।३।६३) न० → ण० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव् । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (११२१६) ओ ।।छ।।
जाग्रुष-समिन्धेर्नवा ||३४|४९।।
[जाग्रुषसमिन्धेः] + जागा च उपश्च समिन्धिश्च, तत्, तस्मात् ।
[जागरांचकार, जागरांबभूव, जागरामास] 'जागृक निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । परोक्षा णव् । अनेन आम् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[जजागार जागृ । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादलुंक' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोप: । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'जागुर्जि-णवि' (४।३।५२) वृद्धिः आर् ।
[ओषांचकार] 'उपू दाहे' (५२९) उप । परोक्षा णव् । अनेन आम् ।
[उवोष] उप । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) पलोपः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'पूर्वस्याऽस्वे स्वरे योरियुव' (४।१।३७) उव् ।
[समिन्धांचक्रे] 'जिइन्धैपि दीप्तौ' (१४९८) इन्ध, सम्पूर्व० । परोक्षा ए । अनेन आम् । अस्य धातोः आमि परोक्षाकार्यं नास्ति अतो न नकारलोपः ।
[समीधे] सम्-इन्ध् । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) न्ध लोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः ।
[प्रेन्धांचक्रे] प्र-इन्ध् । परोक्षा ए । 'गुरुनाम्यादेरनृच्छूर्णोः' (३।४।४८) आम् ।
[इन्धांचक्रे, ईधे] इन्ध । परोक्षा ए । मतान्तरे वा आम् ।।छ।।
भी-ही-भृ-होस्तिव्वत् ।।३।४।५०।।
[भीहीभृहोः] भीश्च हीश्च भृश्च ह च (?) (हुश्च) = तत्, तस्मात् ।
[तिव्वत्] तिव् । तिविव = तिव्वत् । ‘स्यादेरिवे' (७।१।५२) वत्प० । प्रथमा सि ।
[बिभयांचकार, बिभयांबभूव, बिभयामास] 'जिभीक् भये' (११३२) भी । परोक्षा णव् । अनेन आम् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्वित्वम् । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) भ० → व० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । सर्वत्र परतः कृभ्वस्तयः प्रयोज्याः ।
मध्यमवृत्तौ- ऋछ । परोक्षा णव् । 'स्कृच्छ्रतोऽकि०' (४।३।८) गु० अर् । द्विः । 'अनातो नश्चान्त०' (४।१।६९) आ-नकारागमश्च । P + जागृश्च ।
Jain Education Intemational

Page #215

२००
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
बिभाय] 'जिभीक भये' (११३२) भी । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्वित्वम् । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'नामिनोऽकलि-हले:' (४१३५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
[जिहूयांचकार, जिहाय] 'ह्रींक लज्जायाम्' (११३३) ही । परोक्षा णव् । अनेन आम् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१२।२३) अय् | द्वितीये 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृ० ऐ । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[बिभरांचकार, बभार 'टूइभंगक पोषणे च' (११४०) भ । परोक्षा णव । अनेन आम । 'हवः शिति' (४।१1१२) द्वित्वम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'द्वितीय तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'पृ-भृ-मा-हाडमिः ' (४।१५८) इ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । द्वितीये 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् |
[जुहवांचकार, जुहाव] 'हुंक् दाना-5दनयोः' (११३०) हु । परोक्षा णव् । अनेन आम् सर्वत्र । 'हकः शिति' (४।१।१२) द्वित्वम् । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) हु० → जु० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । द्वितीये 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव् ।
[जुहवांचक्रे, जुहुवे] 'हुंक दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । परोक्षा ए । अनेन आम् । द्वित्वम् । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह०→ज० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४१३१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव' (११२।२४) अव । द्वितीये 'धातोरिवर्णो०' (२।१५०) उव । भावे कर्मणि वा अत्र 'क्यः शिति' (३।४।७०) इति क्यो न भवति-, सामान्योक्तेऽपि क्यस्य भावे कर्मणि च विधानात् शित्प्रत्ययोऽपि भावकर्मविहितो गृहाते, अत्र नु(तु) तिव्वदित्युक्तम्, तिव् च भावे कर्मणि न भवति ।।छ।।
वेत्तेः कित् ।।३।४।५१।। [वत्तेः] वेत्ति पञ्चमी सि ।
[कित् क् इत् अनुबन्धो यस्याऽसौ कित् । प्रथमा सि ।
[विदांचकार, विदांबभूव, विदामास] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । परोक्षा णव् । अनेन आम् परतः कृभ्वस्तयः प्रयुज्यन्ते । कित्त्वाद् गुणो न भवति ।
[विवेद] विद् । परोक्षा णव् → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) दलोपः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
तिनिर्देश अदादिकपरिग्रहार्थः ॥छ।।
पञ्चम्याः कृग् ||३।४।५२।।
[पञ्चम्याः] पञ्चमी' पञ्चमी डसि ।
[कृग] कृग प्रथमा सि ।।
[विदांकरोतु] 'विदक ज्ञाने' (१०९९) विद् । पञ्चमी तुव् । अनेन तु
→ आम् । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ ।
P. ॥ षष्ठी ङस् ।
Jain Education Intemational

Page #216

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
पञ्चमी व् । 'कृग्-तनादेरु: ' ( ३।४।८३) उ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । [ वेत्तु ] विद् । पञ्चमी तुव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) द०
त० ।
[विदांकुरु ] विद् । पञ्चमी हि । अनेन आम् । कृ । पञ्चमी हि । 'कृग् तनादेरु:' ( ३।४।८३) उ । गुणे सति 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० उ० । 'असंयोगादो:' ( ४।२।८६) हिलोपः ।
[विद्धि] विद् । पञ्चमी हि । आमभावे 'हु-धुटो हेर्धिः' (४।२।८३) हि०धि० ।
२०१
[विदांकरवाणि] विद् | पञ्चमी आनि आनि । अनेन आम् । कृ । पञ्चमी आनिव् । 'कृग्-तनादेरुः ' ( ३।४।८३) उप० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'उ-श्नो:' ( ४।३।२) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'रपृवर्णान्नो ० ' (२|३|६३) न० ० ।
[वेदानि ] विद् । पञ्चमी आनिव् आनि । आमभावे 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) गु० ए । कृग्ग्रहणं भ्वस्तिव्युदासार्थम् ।।छ।।
सिजद्यतन्याम् ||३|४|५३ ॥
[सिजद्यतन्याम्] सिच् प्रथमा सि । अद्यतनी सप्तमी ङि । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) इति कृते कित्त्वाशङ्का स्यात् । आमादेशनिवृत्तेस्तत्संबद्धत्वात् वेति निवृत्तम् ।
[ अनैषीत् ] 'णीं प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । अद्यतनी दि → स० । सः सिजस्तेर्दि- स्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । 'सिचि परस्मै समानस्याऽङिति' (४।३।४४) वृद्धिः ऐ (४।४।२९) अट् अ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[अपाक्षीत् ] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । अद्यतनी दित् । अनेन सिच्स० । सः सिजस्तेर्दि-स्योः ' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृ० आ । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) च० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम्, क- पसंयोगे क्षी० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
त् । अनेन सच्
। 'अड् धातोरादि० '
[ अकृषातां कटौ चैत्रेण] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी आताम् । अनेन सिच् । षत्वम् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ॥छ ।
स्पृश-मृश- कृष- तृपदृपो वा || ३ | ४|५४ ||

[स्पृशमृशकृषतृपदृपः ] स्पृशश्च मृशश्च कृपश्च तृपश्च च दृप् च = स्पृशमृशकृषतृपदृप्, तस्मात् ।
[C] वा प्रथमा ।
[अस्प्राक्षीत्, अस्पार्क्षीत्, अस्पृक्षत्] 'स्पृशंत् संस्पर्श' (१४१२) स्पृश् | अद्यतनी दित् । अनेन सिच् । 'स्पृशादि -सृपो वा' (४|४|११२) अत् अ । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) रत् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५ ) वृद्धिः आ । गुणे सति वृ० आ । अत्रापि सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४१३ | ६५ ) ई ई । अग्रेतने च 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याददृशोऽनिटः सक् (३/४/५५) सक् स । 'यज सृज मृजराज० (२।१।८७) श० ष० । षढोः कस्सि' (२।१।६२ ) ष० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम्, क-षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।

Page #217

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[अम्राक्षीत्, अमाीत्, अमृक्षत्] 'मृशंत् आमर्शने' (१४१६) मृश् । अद्यतनी दि → त् । अनेन सिच् । 'स्पृशादि - सृपो वा' (४।४।११२) अत् → अ । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) रत् । गुणे सति 'व्यजनानामनिटि' (४।३।४५) वृ० आ । 'सः सिजरतेर्दि-म्योः' (४।३।६५) ईत् । तृतीये 'ह-शिटो नाम्युपा०' (३।४।५५) सक् → स । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२।११८७) श० → प० । 'प-ढोः कस्सि' (२।१।६२) प० → क० । 'नाभ्यन्तस्था०' (२।३।१५) प०, क-पसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि० (४।४।२९) अट् ।
[अक्राक्षीत्, अकार्षीत्, अकृक्षत्] 'कृपीत् विलेखने' (१३१९) कृप । अद्यतनी दि →त् । अनेन सिच् । 'स्पृशादि - सृपो वा' (४।४।११२) अत् । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) रत् । गुणे सति 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः आ । 'सः सिजस्तेदि स्योः' (४।३।६५) ईत् । ‘प-ढोः कस्सि' (२।११६२) प० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) प०, क-पसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । तृतीये सक् पूर्ववत् ।
[अत्राप्सीत्, अतार्सीत्, अतृपत्] 'तृपौच् प्रीतौ' (११८९) तृप् । अद्यतनी दि → त् । अनेन सिच् । 'स्पृशादि - सुपो वा' (४।४।११२) अत् । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) रत् । गुणे सति 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः आ | तृतीये 'तृदिद् द्युतादि-पुष्यादेः परस्मै' (३।४।६४) अड्प्र० → अ ।
[अद्राप्सीत्, अदासत्, अदृपत्] 'दृपौच हर्ष-मोहनयोः' (११९०) दृप् । अद्यतनी दि → त् । अनेन सिच् । 'स्पृशादि - सृपो वा' (४।४।११२) अत् । ‘इवर्णादे०' (१।२।२१) रत् । गुणः । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः आ । तृतीये 'लुदिद-धुतादि०' (३।४।६४) अड्म० → अ । तृपदृपोः पुष्यादित्वादङि, शेषाणां तु सकि प्राप्ते वचनम् ।।छ।।
___ ह-शिटो नाम्युपान्त्याददृशोऽनिटः सक् ।।३।४।५५।। [हशिटः] हश्च शिट् च = हशिट, तस्मात् । [नाम्युपान्त्यात्] नामी उपान्त्ये यस्याऽसौ नाम्युपान्त्यस्तस्मात् । [अदृशः] न दृश् = अदृश्, तस्मात् । [अनिटः] न विद्यते इट् यस्मात् सोऽनिट् । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्मात् । [सक्] सक् प्रथमा सि ।
[अधुक्षत्] 'दुहीक क्षरणे' (११२७) दुह् । अद्यतनी दि → त् । अनेन सप्र० →स । भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१।८३) ह० → घ० । 'ग-ड-द-वादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्याऽऽदेश्चतुर्थः स्ध्वोश्च प्रत्यये' (२११७७) दस्य ध० । 'अघोपे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) घस्य क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) १०, क-षयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अविक्षत्] 'विशंत् प्रवेशने' (१४१५) विश् । अद्यतनी दि → त् । अनेन सप० → स । 'यज-सृज-मृजराज०' (२।१।८७) श० → प० । 'प-ढोः कस्सि' (२।१।६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) प०, क-पयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अलिक्षत्] 'लिहींक आस्वादने' (११२९) लिह् । 'लिशंत् गतौ' (१४१७) लिश् । अद्यतनी दि → त् । अनेन सप० ।. 'हो धुट्-पदान्ते (२।१।८२) ह० → ढ० । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२।१८७) श० → प० । 'प-ढोः कस्सि' (२१११६२) प-ढयोः क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम्, क-पयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अद्विक्षत्] 'द्विषींक अप्रीतौ' (११२६) द्विप् । अद्यतनी दि →त् । अनेन सप० । 'प-ढोः कस्सि' (२।१६२)
Jain Education Intemational

Page #218

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पाद: ।।
ANNA
प० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम्, क-योगे क्ष० । 'अड् धातो० (४।४।२९) अट् ।
[अभेत्सीत] 'भिदंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३१४१५३) सिन् । 'सः मिजातर्दि ग्यो.' (४।३।६५) ईत् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृ० ऐ । 'अघोपे प्रथमाऽशिटः' (१।३।५८) द. → त० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अधाक्षीत्] 'दहं भस्मीकरणे' (५५२) दह् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५२) गिच । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृ० आ । 'भ्वादेदादर्घः' (२।१।८३) हस्य घ० । 'गइद वादे०' (२।१७७) दस्य ध० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) घस्य ग० । 'अघोपे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) गस्य क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) प०, क-पयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
__[अद्राक्षीत्] ‘दृशू प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४१५३) मिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । 'अः सृजि दृशाऽकिति' (४।४।१११) अत् → अ । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४.) वृ० आ । 'यज सृज-मृज राज०' (२।१९८७) श० → प० । ‘प ढोः कस्सि' (२११६२) प० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) प०. क-पयोगे क्ष० ।
[अकोषीत्] 'कुपश् ॥ निःकर्षे' (१५६५) कुप् । अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिचलोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[न्यधुक्षत् नि 'गुहौग् संवरणे' (९३५) गुह् । अद्यतनी दि → त् । अनेन सप० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) हस्य ढ० । 'ग-ड-द वादे०' (२१७७) गस्य घः । ‘प-ढोः कस्सि' (२१११६२) ढ० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम्, क-पयोगे क्ष० । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[न्यगृहीत्] 'गुहौग् संवरणे' (९३५) गुह् । अद्यतनी दि →त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । 'धूगौदितः' (४।४।३८) इट् । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१९२१) दीर्घः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । गोहः स्वरे (४।२।४२) ऊ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।छ।।
श्लिषः ।।३१४१५६।। [श्लिषः] श्लिप् पञ्चमी डसि ।
[आश्लिक्षत् कन्यां देवदत्तः] 'श्लिपंच आलिङ्गने' (१२१०) श्लिप, आयूर्व० । अद्यतनी दि → त् । अनेन सक् । ‘प ढोः कस्सि' (२।१।६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) प०, क-पयोगे क्ष० ।
[आश्लेषि कन्या देवदत्तेन] श्लिष, आङपूर्व० । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच →इ - तलोपश्च । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[अश्लेषीत्] 'लिपू दाहे' (५३१) श्लिष् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।२९) इट् । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां० (१।२।१) दीर्घः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । अधाक्षीदित्यर्थः ।।छ।।
P.卐 निष्कर्षे ।
Jain Education Intemational

Page #219

२०४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
नाऽसत्त्वाऽऽ श्लेषे ||३|४|५७||
[न] न प्रथमा सि ।
[असत्त्वाऽऽश्लेषे] सत्त्वस्य प्राणिन आश्लेषः = सत्त्वाश्लेषः, न सत्त्वाश्लेषः = असत्त्वाश्लेषः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ० तस्मिन् ।
[उपाश्लिषत् जतु च काष्ठं च] उप-आड्यूर्व०, 'श्लिषंच् आलिङ्गने' (१२१०) श्लिष् । अद्यतनी दि त् । 'लृदिद् द्युतादि- पुष्यादेः परस्मै' ( ३।४।६४) अप्र० । जतु प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप् । काष्ठ प्रथमा सि ।
[समाश्लिषत् गुरुकुलम्] सम्- आड्यूर्व०, श्लिष् । अद्यतनी दि→ त् । लृदिद्-द्युतादि०' ( ३।४।६४) अप्र० । [ व्यत्यश्लिक्षन्त मिथुनानि] वि-अति श्लिष् । अद्यतनी अन्त । श्लिष:' ( ३|४|५६) सक् स । 'ष - ढोः कस्सि' (२।१।६२ ) ष० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । 'स्वरेऽतः' (४।३।७५) अलोपः । मिथुन प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः ' (१।४।५५) शि० इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ||छ ।
णि श्रि-दु-सु-कमः कर्त्तरि ङः || ३ | ४|५८ ||
[णिश्रिदुसुकमः ] णिश्च श्रिश्च द्रुश्च सुश्च कम् च = श्रिकम् तस्मात् ।
[कर्त्तरि] कर्तृ सप्तमी ङि । 'अ च ' (१।४।३९ ) अर् ।
[ङ ] ङ प्रथमा सि ।
[अचीकरत्] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्तं प्रायुक्त । प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् | अद्यतनी दित् । अनेन डप्र० अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा ङे० ' (४।१।१) द्वित्वम् । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । ' ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वः । 'क-डश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि ङे (४|१ |६३) इ । ' उपान्त्यस्याऽसमानलोपि - शास्वृदितो डे' (४।२।३५) ह्रस्वत् । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ' णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
[अचूचुरत्] 'चुरण् स्तेये' (१५६८) चुर् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अद्यतनी दित् । अनेन प्र० अ । द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । 'असमानलोपे० ' ( ४।१।६३ ) ह्रस्वः । 'लघोर्दीर्घो ऽस्वरादेः' (४|१ |६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
[औजढत्] ऊढ । ऊढमाचष्टे । 'णिज्बहुलं०' ( ३।४।४२) णिच्प्र० इ । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । अद्यतनी दि→ त् । अनेन ङप्र० अ । द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग- होर्जः ' (४।१।४०) ह० ज० । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः औ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
[अचीकमत्] 'कमूङ् कान्तौ ' ( ७८९ ) कम् । 'कमेर्णिङ्' ( ३।४।२) णिप्र० इ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी दित् । अनेन ङ० अ । द्वित्वम् । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) मलोपः । ' ह्रस्वः '

P. कुर्वन्तं प्र० । णिग्प्र० । अद्यत० दि । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । अनेन ङ । 'आर्थोऽश एकस्वरः' (४।१।२) "कृ"द्वि० । .. ऋतोऽत्' (४।१।३८) कृ० क० । 'क-डञ्च ञ्' (४|१|४६) क० च० । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि ङे (४।१।६३ ) इ । ‘लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृ० आर् । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि ० ' ( ४।२।३५) ह्रस्वः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।

Page #220

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
२०५ (४।१।३९) हूस्वत् । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'उपान्त्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) हूस्वः । 'असमानलोपे०' (४११।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिड्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अचीकरत कटः स्वयमेव कृ । अचीकरत् कटं देवदत्तः, स एवं विवक्षिते नाहं अचीकरम्, किन्तु अचीकरत । णिगप्र० । नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृ० आर् | अद्यतनी त । शेषं पूर्ववत् साधिता ।
[अशिश्रियत्] ‘श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि । अद्यतनी दि → त् । अनेन डप्र० । द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । 'संयोगात्' (२।११५२) इय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । ।
[अदुद्रुवत्] इं (११) - दु (१२) - ‘ढुं गतौ' (१३) द्रु । अद्यतनी दि → त् । अनेन डप० । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे०' (४।१।१) द्रु सउं द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । 'संयोगात्' (२।११५२) उव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[असुस्रुवत्] 'सुं गतौ' (१५) सु । अद्यतनी दि →त् । अनेन डग्र० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । संयोगात्' (२।११५२) उव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अचकमत] 'कमूङ् कान्तौ' (७८९) कम् । अद्यतनी त । अनेन डग्र० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) मलोपः । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अकारयिषातां कटौ देवदत्तेन] करोति कटौ देवदत्तः, स एवं विवक्षिते नाहं करोमि, अपितु क्रियते कटौ स्वयमेव । यद्वा क्रियेते कटौ देवदत्तेन, तौ क्रियमाणौ यज्ञदत्तेन प्रयुज्य(ये)ते स्म, तौ क्रियमाणौ कटौ देवदत्तेन प्रायुक्षाताम् । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृ० आर् । अद्यतनी आताम् । “सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । कट प्रथमा द्विवचनम् । देवदत्त तृतीया एकवचनम् । कम्(मि)ग्रहणं 'अशवि ते वा' (३।४।४) इति यदा णि नास्ति तदार्थवत् । डकारो डित्कार्यार्थः ।।छ।।
ट्धे-श्वेर्वा ।।३।४।५९।। [ट्धेश्वेः] ट्धेश्च श्विश्च ॥ ट्धेश्विस्तस्मात् । [वा] वा प्रथमा सि ।
[अदधत्, अधात्, अधासीत्] 'ट्धे पाने' (२८) धे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) धा । अद्यतनी दि → त् । अनेन डप० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वित्वम् । हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध०
→ द० । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । उभयस्थाने 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच्प्र० → स । 'ट्धे-घा-शा-च्छा-सो वा' (४।३।६७) विकल्पे सिचलोपः । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् →ई । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अशिश्चियत्, अश्वयीत्, अश्वत्] 'ट्वोश्चि गति-वृद्ध्योः ' (९९७) श्चि । अद्यतनी दि → त् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) वलोपः । 'संयोगात्' (२।१।५२) इय् । द्वितीये 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच्प्र० → स । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'इट P. म धेश्चि ।
Jain Education Intemational

Page #221

श्रीसिद्धमचन्द्रशब्दानुशासने अका
इति' (४।३१७१) सिचलोपः 'समानानां०' (११२1१) दीर्घः 'नामिनो गुणोऽक्विति' (४1३19) ० ए (१।२।२३) अय् । तृतीये विश्वस्तम्भू-मृ-मनुथ गुच्-ग्लुयू ग्लु जो वा' (३१४१६५) अचा SSस्थ- वोच-पप्तम्' ( ४ | ३ |१०३ ) श्वादेशः ।
२०६
[ अधिषातां गावौ वत्सेन] 'ट्वें पाने' (२८) धे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४/२/१ ) धा । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'इश्च स्था-द:' ( ४१३ १४१) आकारस्य इकारः । गोआ आत ओ' (9815) था 'ओदौतोऽबाबू' (१।२।२४) आव् । वत्स तृतीया टा ||छ ||
शास्त्यसू - बक्ति ख्यातेरङ् || ३ | ४१६० ||
[शास्त्यमुवक्तिख्यातेः] शास्तिथ अमुख बतिय ख्यातिथ
[अ] अ प्रथमा सि ।
[ अशिषत् ] 'शासूक् अनुशिप्टी' (१०९५) शास् । अद्यतनी दि त् । अनेन अप० व्यञ्जने (४|४|११८) इस् । 'नाम्यन्तस्था० (२|३|१५) पत्वम् | अड् थातांरावि० (४१४१२९) अट् ।
[ व्यत्यशिषत ] वि-अति शासू अनुशिष्टी' (१०९५ ) शास् । अद्यतनी व्याने (४|४|११८) इस 'नाम्यन्तस्था० (२|३|१५) पत्वम् अड़ धानोरादि० (४१४१२९) अ
शास्त्यमुवक्तिख्याति तस्मान
[आस्थत्] असूय् क्षेपणे (१२२१) अम् । अद्यतनी दित् अनेन अ० ) अश्वयत्यस्वच०१ (४।३।१०३) "आस्थ" आदेशः ।
[अपास्थत ] 'असूच् क्षेपणे' (१२२१) अस्, अपपूर्व० । अद्यतनी त । अनेन अड्ट | 'स्वयत्यमू-वच' (४।३।१०३) "आस्थ" आदेश । 'उपसर्गादयो वा (३॥३॥२५) आत्मनेपदम् ।
! इसास शास
[अवोचत् ] 'वचक् भाषणे' (१०९६) वच् । अद्यतनी दित् । अनेन अप्र० । 'श्वयत्यसू वच०' (४|३|१०३) बोचादेशः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
अन शर्मा
[अवोचत] 'बूंगक व्यक्तायां वाचि' (११२५ ) बू । अद्यतनी त । 'अस्ति दूबोर्भू-बचावशिति' (४|४|१) "बच्" आदेश | अनेन अप्र० । ' श्वयत्यसू- वच० ' ( ४१३।१०३) वोचादेशः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।

[आख्यत्, आख्यत] 'ख्यांक् प्रकथने' (१०७१) ख्या, आड्पूर्व० । 'चक्षिक व्यक्तायां वाचि' (११२२) चक्षु, आङ्पूर्व० । अद्यतनी दित्त चक्षो वाचि क्शांग् ख्यांग्' ( ४१४१४) ख्यांग्ख्या अनंन अप टू । । । पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।२४) आलोपः ।
[ अशासिषातां शिष्यो गुरुणा] शास् । अद्यतनी आताम् । 'सिजयतन्याम्' (३१४१५३) सिच् । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । शिष्य प्रथमा ओ | गुरु तृतीया टा 'टः पुंसि ना' (१।४।२४) ना। 'र-पूवर्णा० (२।३।६३) न० ० ॥
[अशाशासीत्] शास् भृशं पुनः पुनर्वा शास्ति व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० (३।४।९) य० । 'सन्-' (४1५1३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) सलोपः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४११।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । अद्यतनी दि → त् । 'यङ्-तु-रु- स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् । 'अड् धातोरादि० (४।४।२९) ॐ धातुपारायणे पधने पकधने इत्यन्ये
क्रियाखसमुच्चये
+
प्रकवने प्रकटने इत्यन्ये ॥
"

Page #222

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
अट् ।
[अवावचीत्] वच् । भृशं पुनः पुनर्वा वक्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) प्र० । सन्-यङश्च' ( ४1१1३) द्वित्वम् । `व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) चलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यलोपः । अद्यतनी दित् । ईत् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अचाख्यासीत् ] ख्या । भृशं पुनः पुनर्वा ख्याति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' (४ |१| ३९ ) ह्रस्वः । द्वितीयतुर्ययो: पूर्वी' (४।१।४२) ख० → क० । ‘क-डश्च ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । अद्यतनी दि→ त् । ईत् । ' यमि-रमि-नम्यातः सोऽन्तश्च' (४।४।८६) सोऽन्तः । अट् ।
[अभूत् ] 'असक् भुवि' (११०२) अस् । 'अस्ति बुवोर्भू- वचावशिति' ( ४|४|१) भू । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'पिवेति-दा-भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट्' (४।३।६६) सिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ आसीत् ] अपी (९३१) 'असी गत्यादानयोश्च' (९३२) अस् । अद्यतनी दित् । सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४ | ३ |६५) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४१३२) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः आ ।
[व्यत्यशासिष्ट] वि-अति 'शासूक् अनुशिष्टौ ' (१०९५ ) शास् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४१४१३२ ) इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६०) त० → ८० । 'अड् धातोरादि० (४।४।२९) अट् ||छ ||
२०७
[सर्त्त्यर्त्तः] सर्त्तिश्च अर्त्तिश्च
[व] वा प्रथमा सि ।
-
सर्वा || ३ | ४ |६१ ॥
सर्त्यर्त्ति तस्मात् ।

[असरत्] 'सृ गतौ' (२५) सृ । अद्यतनी दि त् । अनेन अप्र० । 'ऋवर्ण-दृशोऽङि' (४।३।७ ) गु० अर् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४१४१२९) अट् ।
[असार्षीत्] 'सृ गतौ' (२५) सृ । अद्यतनी दि→ त् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३ ) सिच् । सः सिजस्तेर्दिस्योः (४।३।६५) ईत् । 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४) वृ० आर् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् | 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[आरत्, आर्षीत्] ‘ऋक् गतौ' (११३५) ॠ । 'ऋ प्रापणे च' (२६) ॠ इति वा । अद्यतनी दि→ त् । अनेन अप्र० । ऋवर्ण-दृशोऽङि' (४।३।७) गु० अर् । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० आर् । द्वितीये 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । सः सिजस्तेर्दि- स्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । ' सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४) वृ० आर् ।
[समारत, समाष्ट] सम्-ऋ । अद्यतनी त । अनेन अप्र० । 'ऋवर्ण-दृशोऽङि' (४।३।७ ) गु० अर् । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० आर् । द्वितीये 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'ऋवर्णात्' (४ | ३ | ३६) सिच् किद्भावात् गुणो न भवति, ततः सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' ( ४ | ३ | ४४ ) वृ० आर् ।

Page #223

२०८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[असरिसारीत्] 'सुं गतौ' (२५) सृ । कुटिलं असरत् । 'गत्यर्थात् कुटिले' (३।४।११) यङ्म०→य । 'सन्यङश्च' (४।१३) द्वित्वम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'रि-रौ च लुपि' (४।१।५६) “रि" आगमः । अद्यतनी त् ।
[आरारीत्] ' प्रापणे च' (२६) ऋ । 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । भृशं पुनः पुनर्वा ऋच्छति-इयर्त्ति । 'अट्यर्तिसूत्रि-मूत्रि-सूच्यशूर्णोः' (३।४।१०) यङ्प० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लोपः । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'रि-रौ च लुपि' (४।१५६) "र" आगमः । अद्यतनी दि० → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिचलोपः । 'सिचि परस्मै०' (४।३।४४) वृद्धि: आर् । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ||छ।।
ह्वा-लिप-सिचः ।।३।४।६२ ।। [हालिप्सिचः] ह्राश्च लिप् च सिच् च = हालिप्सिच्, तस्मात् ।
[आहृत्] 'हेंग स्पर्द्धा-शब्दयोः' (९९४) हे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) हा, आड्यूर्व० । अद्यतनी दि → त् । अनेन अप्र० → अ । ‘इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः ।
[अलिपत्] 'लिपीत् उपदेहे' (१३२४) लिप् । अद्यतनी दि → त् । अनेन अप्र० → अ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[असिचत्] 'षिचीत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिच् । अद्यतनी दि → त् । अनेन अङ्प० → अ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।।छ।।
वाऽऽत्मने ।।३।४।६३।। [वा] वा प्रथमा सि ।
[आत्मने] आत्मार्थं पदं = आत्मनेपदम्, तस्मिन् । 'ते लुग्वा' (३।२।१०८) पदलोपः । सूत्रत्वात् डिलोपः । 'पराऽऽत्मभ्यां डे:' (३।२।१७) इत्यनेन चतुर्थीअलुप्समासः ।
[आहत, आह्वास्त] ‘हॅग् स्पर्दा-शब्दयोः' (९९४) हे । ‘आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) हा, आड्पूर्व० । अद्यतनी त । प्रथमे अनेन अप्र० → अ । 'इडेत्-पुसि०' (४।३।९४) आलोपः । द्वितीये 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् ।
[अलिपत, अलिप्त लिप् । अद्यतनी त । प्रथमे अनेन अङ्म० → अ । द्वितीये 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३७०) सिच्लोपः ।
[असिचत, असिक्त] सिच् । अद्यतनी त । प्रथमे अनेन अम० → अ । द्वितीये 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३७०) सिच्लोपः । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ॥छ।।
लृदिद्-धुतादि-पुष्यादे: परस्मै ।।३।४।६४।। लदिद धुतादिपुष्यादे:]+ लृत इत् अनुबन्धो येषां ते = लुदितः । धुत आदिर्येषां ते = धुतादयः । आगन्तुना अकारेण
म मध्यमवृत्तौ - भृशं पुनः पुनर्वा सरति । 'व्यञ्जना०' (३।४।९) यङ्प्र० । P. + लुत् इत् अनुवन्धो यस्य सः = लृदित्, द्युत् आदिर्यस्य सः = धुतादिः, पुष्य आदिर्यस्य सः = पुष्यादिः, लुदिच्च धुतादिश्च पुष्यादिश्च =
लृदिद्धुतादिपुष्यादि, तस्मात् ।
Jain Education Intemational

Page #224

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
=
द्युतेति कृत्वा तृतीयत्वाऽप्रसङ्गात् द्युतादीति निर्देशः । पुष्य आदिर्येषां ते लृदिद्युतादिपुष्यादि, तस्मात् ।
[परस्मै] परार्थं पदं परस्मैपदम्, तस्मिन् । ‘ते लुग्वा ' ( ३।२।१०८) इति पदलोपः । 'परा - ऽऽत्मभ्यां डे: '
( ३।२।१७) चतुर्थी अलुप्समासः । सूत्रत्वात् वा डिलोपः ।
दि → त् । अनेन अग्र०
अट् ।
=
[ अगमत् ] अम ( ३९२)
२०९
पुष्यादयः । लृदितश्च द्युतादयश्च पुष्यादयश्च =
[अशकत्] ‘शक्लृट् शक्तौ' (१३००) शक् । अद्यतनी दित् । अनेन अप्र० अ । 'अड् धातोरादि०' ( ४/४/२९) अट् ।
[अद्युतत् ] 'धुति दीप्तौ' (९३७) द्युत् । अद्यतनी दित् । अनेन अप्र० अ । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९)
द्रम ( ३९३ ) - हम्म (३९४ ) मीमृ ( ३९५) 'गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । अद्यतनी अ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अरुचत्] 'रुचि अभिप्रीत्यां च ' ( ९३८) रुच् । अद्यतनी दित् । अनेन अग्र० अ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[औचत्] 'उचच् समवाये' (११७६) उच् । अद्यतनी दित् । अनेन अग्र० अ । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१)
वृ० औ ।
[ अश्लिषत् जतु च काष्ठं च] 'श्लिषंच् आलिङ्गने' (१२१०) श्लिष् । अद्यतनी दित् । अनेन अप्र० → अ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । जतु प्रथमा सि । काष्ठ प्रथमा सि ।
[अपोषीत् ] 'पुष पुष्टी' (५३६) पुष् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ओ । अट् ।
Jain Education Intemational
[अभूषीत्] 'भूष अलङ्कारे' (५३७) भूष् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्यो:' ( ४|३|६५ ) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' ( १।२19 ) दीर्घः । 'अइ धातोरादि०' (४।४।२९ ) अट् ।
[ अपोषीत् ] 'पुषश् पुष्टौ ' (१५६४) पुष् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' ( १।२1१ ) दीर्घः । ' लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[ अकोषीत् ] 'कुषश् निष्कर्षे' (१५६५) कुप् । अद्यतनी दित् । सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४।३।६५ ) ईत् । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'इट ईति' ( ४ | ३ |७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[समगंस्त] सम् अम (३९२ ) - द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४) - मीट (३९५ ) - गम्लृ गतौ ' ( ३९६) गम् । अद्यतन त । ‘सिजद्यतन्याम्’ (३।४।५३) सिच् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'शिड्- हेऽनुस्वारः' (१।३।४० ) अनुस्वारः । [व्यद्योतिष्ट] वि द्युति दीप्तौ' (९३७) द्युत् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणा

Page #225

२१०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
देरिट' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् ।
व्यत्यपुक्षत वि-अति 'पुषंच पुष्टौ' (११७५) पुप् । अद्यतनी त । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याददृशोऽनिटः सक्' (३।४।५५) सप० । 'प-ढोः कस्सि' (२।१।६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) प०. क-पसंयोगे क्ष० । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट ।।छ।।
ऋदिच्छ्वि-स्तम्भू-मुचू-म्लुचू-गुचू-ग्लुचू-ग्लुञ्च-ज्रो वा ।।३।४।६५।। [ऋदिच्छ्विस्तम्भूमुचूम्लुचूगुचूग्लुचूग्लुपेजः] ऊ ऋत् इत् अनुवन्धो येषां ते = ऋदितः, ऋदितश्च श्विश्च स्तम्भूश्च मुचूश्च म्लुचूश्च गुचूश्च ग्लुचूश्च ग्लुशूश्च जृश्च = ऋदिच्छ्विस्तम्भूमुचुम्लुचूग्रुचूग्लुचूग्लुशूज़. तस्मात् ।
[वा] वा प्रथमा सि ।
[अरुधत्, अरौत्सीत् 'रुधुंपी आवरणे' (१४७३) रुध् । अद्यतनी दि → त् । प्रथमे अनेन अड्य० सर्वत्र । अन्यत्र 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स: सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः औ । 'अघोपे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ध० → त० ।
[अभिदत्, अभैत्सीत्] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । अद्यतनी दि → त् । प्रथमे अनेन अड्प० । अन्यत्र 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४३।६५) ईत् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः ऐ । 'अघोपे प्रथमोऽशिट:' (११३५०) द० → त० ।
[अश्वत्, अश्वयीत्, अशिश्चियत्] 'ट्वोश्चि गति-वृद्धयोः' (९९७) श्चि । अद्यतनी दि → त् । प्रथमे अनेन अड्य० । 'श्वयत्यसू-वच०' (४।३।१०३) श्वादेशः । अग्रेतने 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । ‘इट ईति' (४।३७१) सिच्लोपः । 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४) इति वृद्धिप्राप्ता 'न श्वि-जागृशस-क्षण-म्येदितः' (४।३।४९) इत्यनेन निषिध्यते । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । तृतीये 'ट्धे-श्वेर्वा' (३।४।५९) इप्र० → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यानस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'संयोगात्' (२।१।५२) इय् ।
[अस्तभत्, अस्तम्भीत् 'स्तम्भू स्तम्भे' (१९८५) स्तम्भ, स्तम्भू इति सौत्रो धातुः । अद्यतनी दि → त् । अनेन अड्य० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । द्वितीये ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-प्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अमुचत्, अम्रोचीत्] वशू (१०६) - चशू (१०७) - तमू (१०८) - त्वशू (१०९) - मशू (११०) - मुशू (१११) - मुशू (११२) - ‘मुचू गतौ' (११३) मुच् । अद्यतनी दि → त् । अनेन अङ्म० । द्वितीये 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत । इट । 'इट ईति' (४।३७१) सिचलोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अम्लुचत्, अम्लोचीत् ‘म्लुचू गतौ' (११४) म्लुच । अद्यतनी दि→त् । अनेन अड्य० । द्वितीये 'सिजद्यतन्याम' (३।४.४५३.) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । ‘इट ईति' (४।३७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अडू धातोरादि०' (४।४।२९) अट । Pऋत् इत् अनुवन्धो यस्य सः = ऋदित्, ऋदिच्च श्विश्व.... ।

Page #226

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ अगुचत्, अग्रोचीत्] 'गुचू स्तेये' (११७) गुच् । अद्यतनी दित् । अनेन अप० । द्वितीये 'सिजद्यतन्याम्' (३२४३५३) सिच् । सः मिजस्यो (४१३४६५) इत् । इट् । 'इट इति' (४१३७१) सिचुलोपः । 'समानानां० (१२1१) दीपेोपान्त्यस्य (४१३१४) गु० ओ अ धानोरादि० (४४२९) अ |
[अग्लुचत्, अग्लोचीत्] ग्लुच् स्तेयं (११८) ग्लुच् अद्यतनी दि तू अनेन अप० । द्वितीये 'सिजयतन्याम्' (३४०३) सिमिजस्रोदि स्यो' (४१३१६५) ईत् । इट् । इट इति (४१३७१) सिचलोपः । समानानां०' (१।२११) दीप' (३) गु० ओ अड् धातांरादि० (४४२९) अट् |
[अग्लुचत्, अग्लुन्] 'ग्लु गती' (११५) ग्लु अद्यतनी दित्। अनेन अप० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः ' (४/२/४५) नलोपः । द्वितीये 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' (४|३|६५ ) ईत् । इट इति' (४१३१७१) सिच्लोपः । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१) दीर्घः । अड् धातोरादि० (४।४।२९) अट् ।
२११
T
अनेन
[ अजरत् अजारीत्] 'जुश्वोहानी' (१५३६) जू । 'जूपच् जरसि' (१९४५) जू अद्यतनी दि अम 'ऋणं दृशीऽऽ (४१३१७) गु० अद्वितीये 'सिजद्यतन्याम्' (३१४१५३) सिच् । सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४।३।६५) ईन् । इट! 'इट इति' (४।३।७१) सिच्लोपः । पूर्वं 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४) वृद्धि: आर्, ततः सिच्लोपः । 'अड धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अरुद्ध] रुधू । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त- थो:' ( ४|३|७० ) सिधुलोपः । अधश्चतुर्थात् तधोर्ध (२1१1७९) त घ० । तृत्तीयतृतीय- चतुर्थे (१।३।४९ ) ६० ६० ।
[ अभित्त] भिद् | अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त- थो:' ( ४ | ३ |७० ) अर्धा प्रथमोऽशिट (११३५०) ६० त० अइ धातोरादि० (४१४१२९) अ छ।
मिलाप
जिच् ते पदस्तलुक् च ||३|४१६६ ||
[ञिच्] ञिच् प्रथमा सि ।
[ते] त सप्तमी ङि ।
[ पदः ] पद् पञ्चमी इसि ।
[तलुक ] तस्य निमित्तभूतस्य तकारस्य लुक् तल्लुक् । प्रथमा सि ।
[च] च प्रथमा सि ।
[उदपादि भिक्षा] उत् पच् िगती' (१२५७) पद् । अद्यतनी त । अनेन ञिइ तलुक् च गिति' (४१३१५०) उपान्त्यवृद्धिः । अड् धातोरादि० (४।४।२९) अट् ।
[सम्पादि विद्या ] सम् पद् । अद्यतनी त । अनेन त्रिच्-तलुक् च । 'ञ्णिति' ( ४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । अड् धानोरादि० (४६४१२९) अद्

[ उदपत्साताम्] उत्-पद् अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३॥४॥५३) सिच् । अघोपे प्रथमो० (१1३1५० ) द० त० | 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
पदेरात्मनेपदा (दि) त्वात् त इति आत्मनेपदप्रथमत्रिकैकवचनं तकारों गृह्यते, न परस्मैपदमध्यमत्रिकबहुवचनम् । ञकारो

Page #227

२१२
'ञ्णिति' (४।३।५०) इति विशेषणार्थः । चकारो 'न कर्मणा जिच्' ( ३।४१८८) इत्यत्र विशेषणार्थः ॥ छ।
दीप-ज-बुध-पूर-ताय-यायो वा || ३ | ४ |६७ ||
[दीपजनबुधिपूरतायप्यायः] दीपश्च जनश्च बुधिश्च पूरश्च तायश्च प्याय् च = दीपजनबुधिपूरतायप्याय्, तस्मात् । [वा ] वा प्रथमा सि ।
[अदीपि, अदीपिष्ट ] 'दीपैचि दीप्तौ ' (१२६६) दीप् । अद्यतनी त । अनेन ञिच्प्र० इतस्य लुक् च । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०ट० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[ अजनि, अजनिष्ट ] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । अद्यतनी त । अनेन ञिइ तस्य लुक् च । 'न जन-वधः' (४।३।५४) इति वृद्ध्यभावः । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५ ) षत्वम् । तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) तस्य टत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अबोधि, अबुद्ध] 'बुधिं ज्ञाने' (१२६२) बुध् । अद्यतनी त । अनेन ञिच् तस्य लुक् च । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । ‘सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'सिजाशिषावात्मने' ( ४ | ३ | ३५) सिचः कित्त्वाद् गुणो न भवति । ‘धुड्-ह्रस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३।७०) सिच्लोपः । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) तस्य ध० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) ध० द० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अपूरि, अपूरिष्ट] 'पूरैचि आप्यायने' (१२६८) पूर् । अद्यतनी त । अनेन ञिच्प्र० इ-तलुक् च । ‘सिजद्यतन्याम्’ (३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०ट० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अतायि, अतायिष्ट ] 'तायृङ् सन्तान- पालनयोः' (८०६) ताय् । अद्यतनी त । अनेन ञिच्प्र० इ तलुक् च । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०ट० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अप्यायि, अप्यायिष्ट] स्फायैङ् (८०४) - 'ओप्यायैङ् वृद्धी' (८०५) प्याय् । अद्यतनी त । अनेन ञिच्प्र० इ - तलुक् च । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । ‘तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१|३|६०) त० → ट० ।

[अदीपिषाताम्] दीप् । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । ‘नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अदीपि भवता] दीप् । अद्यतनी त । 'भावकर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच् इ तलुक् च ।
बुधीति इकारो दैवादिकस्यात्मनेपदिनः परिग्रहार्थः तेन [ अबोधिष्ट ] 'बुधृग् बोधने' (९१२) बुध् । अद्यतनी त । ‘सिजद्यतन्याम्’ (३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) तस्य टत्त्वम् । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) गु० ओ । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।।छ।।
भाव - कर्मणोः || ३ | ४ |६८ ।।
[ भावकर्मणोः ] भावश्च कर्म च = भावकर्मणी, तयोः =
भावकर्मणोः, सप्तमी ओस् ।

Page #228

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
INNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN
[आसि भवता] 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । अद्यतनी त । अनेन जिच् → इ-तलुक् च ।
[अशायि भवता] 'शीकू स्वप्ने' (११०५) शी । अद्यतनी त । अनेन जिच् → इ-तलुक् च । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
अकारि कटः] 'इकंग करणे' (८८८) क । अद्यतनी त । अनेन जिच → इ - तलुक च । 'नामिनोऽकलि-हलेः (४।३।५१) वृ० आर् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अपाच्योदनश्चैत्रेण] 'डुपचीष् पाके' (८९२) पच् । अद्यतनी त । अनेन त्रिच् → इ - तलुक् च । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।।छ।।
___ स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः स्य-सिजाशीः-श्वस्तन्यां जिट् वा ।।३।४।६९।। [स्वरग्रहदृशहन्भ्यः] स्वरश्च ग्रहश्च दृशश्च हन् च = स्वरग्रहदृशहन्, तेभ्यः = स्वरग्रहदृशहन्भ्यः , पञ्चमी भ्यस् ।
[स्यसिजाशीःश्वस्तन्याम्] स्यश्च सिच् च आशीश्च श्वस्तनी च = स्यसिजाशीःश्वस्तनी, सूत्रत्वात् क्लीबत्वं न, तस्याम् ।
[जिट] जिट् प्रथमा सि ।
[वा] वा प्रथमा सि ।।
[दायिष्यते, दास्यते] 'डुदांग्क दाने' (११३८) दा । भविष्यन्ती स्यते । अनेन जिट् → इ । 'आत ऐः कृञौ' (४।३।५३) आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[अदायिष्यत, अदास्यत] दा । क्रियातिपत्तिः स्यत । अनेन जिट् → इ । 'आत ऐ: कृऔ' (४।३।५३) आ० → ऐ० । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अदायिषाताम्, अदिषाताम्] दा । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन जिट् → इ । 'आत ऐ: कृऔ' (४।३५३) आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । द्वितीये 'इश्च स्था-द:' (४।३।४१) आ० → इ० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[दायिषीष्ट, दासीष्ट दा । आशीः सीष्ट । अनेन जिट् → इ । 'आत ऐ: कृऔ' (४।३।५३) आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[दायिता, दाता] दा । श्वस्तनी ता । अनेन जिट् → इ । 'आत ऐ: कृऔ' (४।३।५३) आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[शमिष्यते, शामिष्यते, शमयिष्यते] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । शमिष्यति कश्चित्, स शमिष्यत् अन्येन प्रयुयो)क्ष्यते । 'ञ्णिति' (४।३।५०) वृद्धिः । शमोऽदर्शने' (४।२।२८) हूस्वत्वम् । जि-णमि परे तु णौ वा दीर्घः । भविष्यन्ती स्यते । अनेन जिट् →इ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । सर्वत्र ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[अशमिष्यत, अशामिष्यत, अशमयिष्यत शमि पूर्ववत् । क्रिया० स्यत । अनेन जिट् → इ । अग्रे पूर्ववत् ।
[अशमिषाताम, अशामिषाताम, अशमयिषाताम] शमि पूर्ववत् । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३)
Jain Education Intemational

Page #229

VvvvvvvNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN
२१४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका । सिच् । अनेन जिट् → इ । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । पूर्व अयमेव कार्यः । अशमतां कश्चित्, तौ शान्तत्वं तावन्मेनं(?)प्र(प्रा)युक्षाताम् ।
[शमिषीष्ट, शामिषीष्ट, शमयिषीष्ट] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् | शम्यात् कश्चित्, स शान्तिरन्येन प्रयुक्षीष्ट । 'प्रयोक्तृव्या०' (३।४।२०) णिग्प० → इ । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'शमोऽदर्शने' (४।२।२८) ह्रस्वः । 'घटादेईस्वो०' (४।२।२४) ह्रस्वत्वम्, जि-णमि परे तु वा दीर्घः । आशीः सीष्ट । अनेन जिट । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[शमिता, शामिता, शमयिता] शम् । शमिता कश्चित् । _[चायिष्यते, चेष्यते] चेष्यति कश्चित्, स चेष्यन् अन्येन प्रयुज्यन्ते (प्रयोक्ष्यते) । णिगप्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृ० ऐ । उभये भवि० स्यते । अनेन जिट् । . [शायिष्यते, शयिष्यते] 'शीकू स्वप्ने' (११०५) शी । भवि० स्यते । अनेन जिट । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[स्ताविष्यते, स्तोष्यते] 'ष्टुंगा स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे०' (न्या० सं० वक्षस्कार (१)/सूत्र(२९)) स्तु । भवि० स्यते । अनेन जिट् → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ ।
लाविष्यते, लविष्यते] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । भवि० स्यते । अनेन जिट् → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।।
[कारिष्यते, करिष्यते] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ | भवि० स्यते । अनेन जिट → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् । 'हनृतः स्यस्य' (४।४।४९) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[तारिष्यते, तरिष्यते, तरीष्यते] 'तृ प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । भवि० स्यते । अनेन जिट् → इ । 'नामिनोऽकलि
३५१) वृ० आर् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । तृतीये 'वृतो नवाऽनाशीः-सिच् परस्मै च' (४।४।३५) इटो दीर्घः ।
[ग्राहिष्यते, ग्रहीष्यते] 'ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह । भवि० स्यते । अनेन जिट् →इ । 'णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । पक्षे इट् । 'गृह्णोऽपरोक्षायां दीर्घः' (४।४।३४) इटो दीर्घः । सर्वत्र 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[अग्राहिषाताम्, अग्रहीषाताम्] ग्रह् । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४१५३) सिच् । अनेन जिट् →इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । इट् । 'गृह्णोऽपरोक्षायां दीर्घः' (४।४।३४) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । __ [ग्राहिषीष्ट, ग्रहीषीष्ट] ग्रह् । आशी: सीष्ट । अनेन जिट् → इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । इट् । 'गृह्णोऽपरोक्षायां दीर्घः' (४।४।३४) दीर्घः ।
Jain Education Intemational

Page #230

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ग्राहिता, ग्रहीता] ग्रहू । श्वस्तनी ता । अनेन जिट् इ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । इट् । 'गृह्णोऽपरोक्षायां दीर्घः' ( ४ |४ | ३४ ) दीर्घः ।
[ दर्शिष्यते, द्रक्ष्यते ] 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । भवि० स्यते । अनेन ञिट् इ । 'लघोरुपान्त्यस्य ' ( ४ | ३ | ४ ) गु० अर् । ‘अः सृजि-दृशोऽकिति' (४|४|१११) अकारागमः । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) रत् । 'यज-सृज-मृज-राज० ' (२।१।८७) श० ष० । 'ष ढोः कस्सि' (२।१ । ६२ ) ष० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम्, क-पसंयोगे क्ष० ।
[अदर्शिषाताम्, अदृक्षाताम् ] दृश् । अद्यतनी आताम् । अनेन ञिट् इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'सिजाशिषावात्मने' (४।३।२५ ) कित्त्वं सिच् । 'अः सृजि-दृशोऽकिति' (४|४|१११ ) अकारागमो न भवति । 'यज- सृज- मृजराज० ' (२।१।८७) श० ष० । 'ष ढोः कस्सि' (२।१।६२) प० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम्, कषसंयोगे क्ष० ।
[दर्शिषीष्ट, दृक्षीष्ट ] दृश् । आशीः सीष्ट । अनेन जिइ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अग्रे पूर्ववत् । 'सिजाशिषावात्मने' ( ४ | ३ | ३५) कित्त्वम् ।
[दर्शिता, द्रष्टा ] दृश् । श्वस्तनी ता । अनेन ञिट् (१।२।२१ ) रत् । यज-सृज-मृज-राज-भ्राज० ' (२1१/८७) श०
२१५
[घानिष्यते, हनिष्यते ] 'हनंक् हिंसा - गत्योः ' (११००) हन् । भवि० स्यते । अनेन जिइ । 'ञिणवि घन्' ( ४ | ३ | १०१ ) घनादेशः । ञ्णिति' ( ४ | ३ | ५०) वृद्धिः आ । पक्षे 'हनृतः स्यस्य' (४।४।४९) इट् ।
इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ |४) गु० अर् । इवर्णादे० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) तस्य ८० ।
[अघानिषाताम्, अवधिषाताम् अहसाताम् ] हन् । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन ञिट् → इ । ‘ञि-णवि घन्' ( ४।३।१०१ ) घनादेशः । ' ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः । ' अद्यतन्यां वा त्वात्मने' (४।४।२२) हन्० वध० । पूर्वं इट् । 'हनः सिच्' (४।३।३८) कित्त्वे ' यमि-रमि-नमि-गमि- हनि० ' (४/२/५५) नलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[घानिषीष्ट, वधिषीष्ट ] हन् । आशीः सीष्ट । अनेन ञिट् इ । ञिणवि घन्' (४।३।१०१) घनादेशः । ' ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धि । 'हनो वध आशिष्यञी' (४।४।२१) वध० ।
[ घानिता, हन्ता ] हन् । श्वस्तनी ता । अनेन ञिट् । 'ञिणवि घन्' ( ४ | ३ | १०१ ) घनादेशः । ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।

[पठिष्यते] 'पठ व्यक्तायां वाचि' (२१३) पठ् । भवि० स्यते । इट् ।
[चीयते] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । 'दीर्घश्च्वि-यङ्यक्-क्येषु च ' ( ४।३।१०८) दीर्घः ।
[क्यः ] क्य प्रथमा सि ।
[ दास्यति ] 'डुदांग्क् दाने' (११३८ ) दा । भवि० स्यति ।
[चेष्यति] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । भविष्यन्ती स्यति । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए छ
क्यः शिति || ३ | ४ |७० ॥

Page #231

२१६
[शिति ] श् इत् अनुबन्धो यस्याऽसौ शित्, तस्मिन् ।
[ शय्यते भवता] 'शीक् स्वप्ने' (११०५) शी । वर्त्त० ते । अनेन क्यप्र०य । क्ङिति यि शय्' ( ४ | ३ | १०५ ) शी० → शयादेशः । भवत् तृतीया टा ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[ शय्येत भवता] शी । सप्तमी ईत । अनेन क्यप्र०य । क्ङिति यि शय्' (४|३|१०५ ) शयादेशः । ‘अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्’ (१।२१६) ए । भवत् तृतीया टा ।
[शय्यतां भवता] शी । पञ्चमी ताम् । अनेन क्यप्र०य । क्ङिति यि शय्' (४।३।१०५ ) शयादेशः । भवत् तृतीया टा ।
[ अशय्यत भवता] शी । ह्यस्तनी त । अनेन क्यप्र०य । क्ङिति यि शय्' ( ४ | ३ | १०५ ) शयादेश: । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । भवत् तृतीया टा ।
[ भिद्यते कुसूलेन] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । वर्त्त० ते । अनेन क्यप्र०य ।
[क्रियते कटः] ‘डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । वर्त्त० ते । अनेन क्यप्र०य । 'रिः श- क्या ऽऽशीर्ये ' ( ४ | ३ |११०) ऋ०रि० ।
[ अक्रियेतां कटौ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । ह्यस्तनी आताम् । अनेन क्यप्र०य । 'रिः श- क्या -ऽऽशीर्ये (४।३।११० ) ऋ०रि० । 'आतामाते - आथामाथे आदिः' (४।२।१२१) आ० इ० । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्’ (१।२।६) ए । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[क्रिया] कृ । करणं
क्रिया । 'कृगः श च वा' (५।३।१००) शप्र० । अनेन क्यप्र०य । रिः श-क्याSSशीर्ये' (४।३।११० ) ऋ०रि० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०
आ ।
[अभावि] 'भू सत्तायाम्' ( १ ) भू । अद्यतनी त । 'भाव - कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्इ-तलुक् च । ‘नामिनोऽकलि-हलेः’ (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् ।
[ बभूवे ] भू । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) “भू 'द्वित्वम् । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । ' द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भु० बु० । 'भू-स्वपोरदुतौ' (४।१।७०) उ० अ० । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव स्वरे प्रत्यये ' (२।१।५०) उव् । 'भुवो वः परोक्षा-ऽद्यतन्योः (४।२।४३) इत्यनेन उ० ऊ ।
[भविषीष्ट] भू । आशीः सीष्ट । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[ भविता] भू । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४ ) अव् ।
[ भविष्यते] भू । भविष्यन्ती स्यति (ते) । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४१४१३२ ) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् ।
: [ अभविष्यत भवता] भू । क्रियातिपत्तिः स्यत । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९)
अट् ।

Page #232

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[अकारि कटो भवता] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः ' ( ३।४१६८) ञिच् इ-तलुक् च । ‘नामिनोऽकलि-हले:' ( ४ | ३ |५१) वृ० आर् । 'अड् धातोरादि०' (४।३।२९) अट् ।
[आस्ते] 'आसिक् उपवेशने ' (१११९) आस् । वर्त्त० ते ।
कर्त्तर्यनद्भ्यः शव् || ३ | ४ । ७१ ।।
[कर्त्तर्यनद्भ्यः] कर्तृ सप्तमी ङि । अच्च अच्च अच्च = अदः, न अदः = अनदः । 'अन् स्वरे' ( ३।२।१२९) अन्, अनद्भ्यः, पञ्चमी भ्यस् ।
[शब्] शव् प्रथमा सि ।
[ भवति ] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । वर्त्त० तिव् । अनेन शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४|३|१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
तेभ्यः
=
२१७
[चोरयति] 'चुरण् स्तेये' (१५६८) चुर् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । वर्त्त० तिव् । अनेन शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[पचन्] ‘डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पचतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० अत् । अनेन शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । प्रथमा सि । 'ऋदुदित: ' (१।४।७० ) नोऽन्तः । ' दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ' पदस्य ' (२।१।८९) तलोपः ।
[ पचमानः ] पच् । पचते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) आनश्प्र० आन । अनेन शव् । 'अतो म आने' (४|४|११४) मोऽन्तः ।
[धारयः] ‘धृग् धारणे’ (८८७) धृ । धरन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । धारयतीति । साहि-साति-वेद्युदेजि-धारि-पारि-चेतेरनुपसर्गात्' (५।१।५९) शप्र० अ । अनेन शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । ' एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
[ पारयः ] 'पार कर्मसमाप्तौ' (१९०१) पार् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । पारयतीति । 'साहिसाति-वेद्युदेजि-धारि पारि०' (५।१।५९) शप्र० अ । अनेन शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'नामिनो गुणोऽक्ति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ जनमेजयः ] 'एजृ कम्पने ' (१४८ ) एज् । एजन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । जनमेजयतीति । 'एजे:' ( ५|१|११८) खश्प्र० । अनेन शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् (१।२।२३) अय् । 'खित्यनव्ययाऽरुषो० ' ( ३।२।१११ ) मोऽन्तः ।
[ पच्यते ] पच् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य ।
[अत्ति ] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । वर्त्त० तिव् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (११३५०) द० त० [ अदती] अद् । अत्तीति । शतृप्र० अत् । ' अधातूदृदितः ' (२।४।२ ) ङी । इति कितोऽदादयः ||छ ||

Page #233

२१८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
दिवादेः श्यः ।।३।४७२।। [दिवादेः] दिव आदिर्यस्याऽसौ दिवादिः, तस्मात् । [श्यः] श्य प्रथमा सि ।
[दीव्यति] 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११-४४) दिव । वर्त्त० तिव । अनेन श्यप्र० । भ्वादे मिनो दीर्घा र्वोर्व्यञ्जने' (२।१।६३) दीर्घः ।
[दीव्यन दिव । दीव्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । अनेन श्यप्र० → य । 'भ्वादे मिनो०' (२११६३) दीर्घः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१४७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२११८९) तलोपः ।
श्यादयः शवोऽपवादाः । पुष्यादि: ६७ । इति चितो दिवादयः ।।छ।।
भ्रास-भ्लास-भ्रम-क्रम-क्लम-त्रसि-टि-लषि-यसि-संयसेर्वा ||३/४७३।।
[भ्रासभ्लासभ्रमक्रमक्लमत्रसित्रुटिलषियसिसंयसेः] भ्रासश्च भ्लासश्च भ्रमश्च क्रमश्च क्लमश्च त्रसिश्च त्रुटिश्च लषिश्च यसिश्च संयसिश्च = भ्रासभ्लासभ्रमक्रमक्लमत्रसित्रुटिलषियसिसंयसि, तस्मात् ।
[वा] वा प्रथमा सि । [भ्रास्यते, भासते] भासि (८४६) - 'टुभ्रासि दीप्तौ' (८४७) भ्रास् । वर्त० ते । अनेन श्यप्र० । द्वितीये शव ।
[भ्लास्यते, भ्लासते] भासि (८४६) - टुभ्रासि (८४७) - ‘टुभ्लासृङ् दीप्तौ' (८४८) भ्लास् । वर्त्त० ते । अनेन श्यप्र० । अन्यत्र शव् ।
[भ्राम्यति, भ्रमति] 'भ्रमूच् अनवस्थाने' (१२३४) भ्रम् । वर्त्त तिव् । अनेन श्यप्र० । 'शम्सप्तकस्य श्ये' (४।२।१११) दीर्घः । 'भ्रमू चलने' (९७०) भ्रम् । वर्त्तः तिव् । शव् ।
[क्राम्यति, कामति] ‘क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम् । वर्तः तिव् । अनेन श्यप्र० । द्वितीये शव् । ‘क्रमो दीर्घः परस्मै' (४।२।१०९) दीर्घः आ ।
[क्लाम्यति, क्लामति] 'क्लमूच् ग्लानौ' (१२३७) क्लम् । वर्त० तिव् । अनेन श्यप्र० । 'शमसप्तकस्य श्ये' (४।२।१११) दीर्घः । द्वितीये शव् । 'ष्ठिवू-क्लम्वाऽऽचमः' (४।२।११०) दीर्घः आ ।
[त्रस्यति, त्रसति] 'त्रसैच् भये (११७१) त्रस् । वर्त्तः तिव् । अनेन श्यप्र० । द्वितीये शव ।।
[त्रुट्यति, त्रुटति] चुट (१४३५) - छुट (१४३६) 'त्रुटत् छेदने' (१४३७) त्रुट् । वर्त्तः तिव् । अनेन श्यप्र० । द्वितीये 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० → अ ।
[लष्यति, लषति] 'लषी कान्तौ' (९२७) लष् । वर्त० तिव् । अनेन श्यप्र० । द्वितीये शव ।
[यस्यति, यसति] 'यसूच प्रयले' (१२२२) यस् । वर्त्त० तिव । अनेन श्यप्र० । द्वितीये शव ।
[संयस्यति, संयसति] 'यसूच प्रयत्ने' (१२२२)यस्, समपूर्व० । वर्त्त० तिव । अनेन श्यप्र० । द्वितीये शव । [आयस्यति] यस्, आपूर्व० । वर्तः तिव् । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य ।
Jain Education Intemational

Page #234

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[प्रयस्यति ] यस्, प्रपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र०य । यसिग्रहणेनैव सिद्धे संयसिग्रहणमुपसर्गान्तरपूर्वकस्य यसेर्निवृत्त्यर्थः ॥ छ ||
कुषि-रजेर्व्याप्ये वा परस्मै च || ३ | ४ |७४ ||
[कुषिर : ] कुषिश्च रञ्जिश्च तत्, तस्मात् ।
[ व्याप्ये] व्याप्य सप्तमी ङि ।
[व] व प्रथमा सि ।
[ परस्मै] परस्मैपद । परार्थं पदं
[च] च प्रथमा सि ।
=
परस्मै । 'ते लुग्वा' ( ३।२।१०८) पदलोपः । सि । सूत्रत्वात् लोपः ।
श्यपरस्मैपदे, तयोरपवादौ क्यात्मनेपदी ।
[कुष्यति पादः स्वयमेव, कुष्यते पादः स्वयमेव ] 'कुषश् निष्कर्षे' (१५६५) कुष् । कुष्णाति पादं देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं कुष्णामि, किन्तु कुष्यति कुष्यते वा पादः स्वयमेव । वर्त्त० तिव्-ते । प्रथमे परस्मैपदयोगे अनेन श्यप्र० (पक्षे ) 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य ।
[कुष्यन् पादः स्वयमेव] कुष् । प्रथमं स एव वाक्यः कार्यः । कुष्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) शतृप्र० → अत् । अनेन श्यप्र०य । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७० ) नोऽन्तः । ' दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५ ) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[कुष्यमाणः पादः स्वयमेव] कुष्यते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२० ) आनश्प्र० → आन । अनेन श्यप्र० । 'अतो म आने' (४|४|११४) मोऽन्तः । रषृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न०
० ।

[ रज्यति वस्त्रं स्वयमेव, रज्यते वस्त्रं स्वयमेव] 'रञ्जीं रागे' (८९६) रज् । 'अकट्- घिनोश्च रजेः' (४।२।५०) नलुक् । रजति वस्त्रं रजकः, स एवं विवक्षते नाहं रजामि, किन्तु रज्यति रज्यते वा वस्त्रं स्वयमेव । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । वर्त्त० तिव्-ते । अनेन परस्मैपदयोगे श्यप्र०य ।
[ राज्यद्वस्त्रं स्वयमेव ] रज्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० [रज्यमानं वस्त्रं स्वयमेव ] रज्यते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२० ) आनश्प्र० य । 'अतो म आने' ( ४|४|११४) मोऽन्तः । प्रथमा ।
२१९
अत् । अनेन श्यप्र० ।
[कुष्णाति पादं रोगः ] कुष् । वर्त्त० तिव् । 'क्र्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । 'रष्टवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३)
न० ण० ।
[रज्य (ज)ति वस्त्रं शिल्पी ] रस् । वर्त्त० तिव् । शव् । 'अकटू - घिनोश्च रजेः' (४।२।५०) नलुक् ।
[अकोषि] कुष् । अकोषीत् पादं देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहमकोषिषम्, किन्तु अकोषि पादः स्वयमेव । कर्मक्रिययैकाऽकर्मक्रिये' (३१४१८६) ञिप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
P. पक्षे 'एकधातौ कर्मक्रिययैकाऽकर्मक्रिये' ( ३।४।८६) आत्मनेपदं क्यश्च ।

आन । अनेन श्यप्र० →

Page #235

२२०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
चुकुषे] कुष । चुकोष पादं देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं चुकोष, किन्तु चुकुषे पादः स्वयमेव । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “कुष्"द्वि० । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) षलोपः । ‘क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) कु० → चु० ।
[कोषिष्यमाणः] कुष । कुक्ष्यति (?) (कोषिष्यति) पादं देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं कुक्ष्यामि(?) (कोषिष्यामि), किन्तु कोषिष्यमाणं (?) (णः) ।
[अरञ्जि रञ् । अराङ्क्षीत् वस्त्रं रजकः, स एवं विवक्षते नाहं अराङ्क्षम्, किन्तु अरञ्जि । अद्यतनी त । एकधातौ०' (३।४।८६) जि → इ० - तलुक् ।
[ररञ्जे] रञ् । ररञ्ज वस्त्रं रजकः, स एवं विवक्ष्यते नाहं ररञ्ज, अपि तु ररले । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
[रक्ष्यमाणं स्वयमेव रञ् । रक्ष्यति वस्त्रं रजकः, स एवं विवक्षते नाहं रक्ष्यामि, किन्तु रक्ष्यते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन - “स्य" आदिः । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे०' (१।३।५०) ग० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम्, क-पसंयोगे क्ष० ।
[कतीह कुष्णानाः पादाः] किम् । का संख्या मानमेषां = कति । 'यत् तत्-किमः संख्याया डतिर्वा' (७।१।१५०) डतिप्र० → अति । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । जस् । ‘डति-ष्णः संख्याया०' (१।४।५४) जस्लुप् । इह प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । कुष् । कुष्णाति पादान् रोगः, स एवं विवक्षते नाहं कुष्णामि, किन्तु कुष्यन्ति पादाः स्वयमेव, ततः कुष्यन्तीत्येवंशीलाः । 'वयः-शक्ति-शीले' (५।२।२४) शानप्र० → आन । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'रघुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण । प्रथमा जस् । पाद प्रथमा जस् ।
[कतीह रजमानानि वस्त्राणि] रञ् । रजति वस्त्रं रजकः, स एवं विवक्षते नाहं रजामि, किन्तु रज्यन्ति वस्त्राणि स्वयमेव; ततः रज्यन्तीत्येवंशीलानि = रजमानानि । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प० → आन । शव् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । ‘नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
क्यात्परस्मैपदविकल्पविधानेनैव सिद्धे श्यविधानं कुष्यन्ती - रज्यन्तीत्यत्र नित्यमन्तादेशार्थम । [कुष्यन्ती] कुष् । प्रथमं पूर्ववत् वाक्यः कार्यः । कुष्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । अनेन श्यप्र० → य । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी । 'श्य-शवः' (२।१।११६) अन्त० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[रज्यन्ती] रञ् । प्रथमं पूर्ववत् वाक्यः कार्यः । रज्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । अनेन श्यप्र० → य । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी । 'श्य-शवः' (२।११११६) अन्त० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अत्र शाटिका कर्मकर्ड छ।।
स्वादेः श्नुः ।।३।४।७५।।
[स्वादेः] सुरादिर्यस्याऽसौ स्वादिस्तस्मात् । [श्नुः] श्नु प्रथमा सि
शकारः शित्कार्यार्थः ।
Jain Education Intemational

Page #236

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२२१
सुनोति 'कुंगट अभिषवे' (१२८६) षु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव ष्वष्कः' (२।३।९८) सु । वर्त्त० तिव् । अनेन श्नुप्र० → नु । 'उ-श्नोः ' (४।३।२) गु० ओ ।
[सुनुते सु । वर्त्त० ते । अनेन श्नुप्र० → नु ।
[सुन्वन्] सु । सुनोतीति । 'सुग्-द्विषार्हः सत्रि-शत्रु-स्तुत्ये' (५।२।२६) अतृश्प० → अत् । अनेन श्नुप्र० → नु । 'इवर्णादे०' (१।२।२१) वत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[सुन्वानः] सु । सुनुते । ‘शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । अनेन श्नुप्र० → नु । 'इवर्णाद०' (१२१२१) वत् ।
[सिनोति] 'पिंग्ट् बन्धने'(१२८७) षि । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सि । वर्त्तः तिव् । अनेन श्नुप्र० → नु । 'उ-श्नोः ' (४।३१२) गु० ओ |
[सिनुते] सि । वर्त्त० ते । अनेन श्नुप्र० → नु ।
[सिन्वन] सि । सिनोतीति । ‘शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । अनेन श्नुप्र० → नु । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) वत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याव्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२1१1८९) तलोपः ।
[सिन्वानः] सि । सिनुते । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । अनेन श्नुप्र० → नु । 'इवर्णादरस्वे०' (१।२।२१) वत् ।
इति टितः स्वादयः ।।छ।।
वाऽक्षः ||३४७६॥
[वा] वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । [अक्षः] अक्ष पञ्चमी ङसि ।
[अक्ष्णोति, अक्षति] 'अक्षौ व्याप्तौ च' (५७०) अक्ष । वर्त० तिव् । अनेन विकल्पे श्नुप० →नु । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । पक्षे 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शवप० → अ ।।छ।।
तक्षः स्वार्थे वा ।।३।४।७७।।
[तक्षः] तक्ष पश्चमी डसि ।
[स्वार्थे] स्वकीयोऽर्थः = स्वार्थस्तस्मिन्, यद्वा स्वश्चासावर्थश्च = स्वार्थस्तस्मिन् । [वा] वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।।
[तक्ष्णोति, तक्षति काष्ठम्] 'तक्षौ तनूकरणे' (५७१) तक्ष् । वर्त्त० तिव् । अनेन वा श्नुप्र० → नु । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । पक्षे 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शवप० ।
[तक्ष्णुवानः] तक्ष । तक्षितुं शक्तः । 'वयः-शक्ति-शीले' (५।२।२४) शानप्र० → आन । अनेन श्नुप्र० → नु ।
Jain Education Intemational

Page #237

२२२
'संयोगात् ' (२।१।५२) उव् ।
[तक्षमाणः ] तक्ष् । तक्षितुं शक्तः । ' वयः शक्ति-शीले' (५।२।२४) शानप्र० आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अतो म आने' (४|४|११४ ) मोऽन्तः ।
[संतक्षति वाग्भिः शिष्यम् ] तक्ष- सम्पूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । वाच् तृतीया भिस् । 'च जः क - गम्' (२।१।८६) च० क० । 'धुटस्तृतीयः' (२1१1७६) क० ग०, निर्भर्त्सयतीत्यर्थः । छ ||
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
स्तम्भू-स्तुम्भू-स्कम्भू-स्कुम्भू-स्कोः श्ना च || ३।४।७८ ।।
[स्तम्भूस्तुम्भूस्कम्भुस्कुम्भूस्कोः ] स्तम्भूश्च स्तुम्भूश्च स्कम्भूश्च स्कुम्भूश्च स्कुश्च = स्तम्भुस्तुम्भूस्कम्भुस्कुम्भूस्कु, तस्मात् ।
[ श्ना ] श्ना प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लोपः ।
[च] च प्रथमा सि ।
चत्वारः सौत्रा धातवः ।
[ स्तभ्नाति, स्तभ्नोति ] स्तम्भू इति सौत्रो धातुः, स्तम्भ् । वर्त्त० तिव् । अनेन श्ना श्नुप्र० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः ' ( ४।२।४५ ) नलोपः । ' उ-श्नो:' ( ४।३।२) गु० ओ ।
[ स्तभ्नानः, स्तभ्नुवानः ] स्तम्भ् । स्तभ्नातीत्येवंशीलः । ' वयः-शक्ति-शीले' (५।२।२४) शानप्र० आन । अनेन श्ना- श्नुप्र० । 'संयोगात्' (२।१।५२) उव् (?) ('भू-श्नोः' (२।१।५३) उव्) । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । [ स्तुभ्नाति, स्तुभ्नोति ] स्तुम्भ् । वर्त्त० तिव् । अनेन श्ना - श्नुप्र० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५ ) नलोपः । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ ।
[स्कनाति, स्कभ्नोति ] स्कम्भु | वर्त्त० तिव् । अनेन श्ना श्नुप्र० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । 'उ-श्नोः (४।३।२) गु० ओ ।
[ स्कुभ्नाति, स्कुभ्नोति ] स्कुम्भ । वर्त्त० तिव् । अनेन श्ना - श्नुप्र० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः ' ( ४ । २ । ४५ ) नलोपः । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ ।
स्तम्भ्वादीनामूदित्करणं क्त्वाक्तयोरिड्विकल्पनित्यप्रतिषेधौ यथा स्याताम्
[ स्तब्ध्वा स्तम्भित्वा ] स्तम्भ् । स्तम्भनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० (२।१।७९) त० ध० । 'तृतीयस्तृतीयचतुर्थे' (१।३।४९ ) भस्य ब० । 'धूगौदितः' (४।४।४२) वेट्) |
[क्र्यादेः ] P. क्री आदिर्यस्य ।

[ स्तब्धः, स्तब्धवान् ] स्तभ्यते स्म । स्तभ्नाति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) तस्य ध० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९ ) भ०
त्वा । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः '
(४।४।३८) वेट् (?) (ऊदितो वा'

त क्तवतुप्र० तवत् । ब० ॥छ ।
क्र्यादेः ||३ | ४ |७९ ।।
क्रीरादिर्यस्याऽसौ क्र्यादिस्तस्मात् । ' डित्यदिति' (१।४।२३) इ० ए० । एदोद्भ्यां इसि डसो रः '

Page #238

२२३
NNNNNNNNNNNNN
अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।। (१।४।३५) र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[क्रीणाति] 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । वर्त्तः तिव् । अनेन श्नाप्र० → ना । 'र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण ।
[प्रीणाति] 'प्रींग्श् तृप्ति-कान्त्योः ' (१५१०) प्री । वर्त्तः तिव् । अनेन श्नाप्र० → ना । ‘र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० ।
इति शितः ज्यादयः ।।छ।।
व्यञ्जनाच्छ्नाहेरानः ।।३।४।८०॥ [व्यञ्जनात्] व्यञ्जन पञ्चमी डसि । [श्नाहे:] श्ना युक्ता हि: = श्नाहिस्तस्य ।
[आनः] आन प्रथमा सि ।।
[पुषाण] 'पुष्श् पुष्टौ' (१५६४) पुष् । पञ्चमी हि । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । अनेन श्नाहि → आन आदेशः ।
[मुषाण] ‘मुषश् स्तेये' (१५६३) मुष् । पञ्चमी हि । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । अनेन श्नाहि → आन आदेशः ।
[उत्तभान] उत्-स्तम्भू इति सौत्रो धातुः, स्तम्भ । पञ्चमी हि । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० । अनेन आन । 'उदः स्था-स्तम्भः सः' (१।३।४४) सलोपः । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः ।
[विष्कभाण] स्कम्भू इति सौत्रो धातुः, विपूर्व० । पञ्चमी हि । 'क्यादेः' (३।४७९) श्नाप्र० । अनेन आन । 'स्कभ्नः' (२।३५५) इति षत्वम् । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः ।
[लुनीहि 'लूगश् छेदने'(१५१९) लू । पञ्चमी हि । 'क्यादेः' (३१४७९) श्नाप्र० → ना । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) आ० → ई० । 'प्वादेहूस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः ।
[अश्नाति] 'अशश् भोजने' (१५५८) अश् । वर्त० तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना ।
[उत्तभ्नुहि उत्-स्तम्भू इति सौत्रो धातुः । पञ्चमी हि । 'स्तम्भू-स्तुम्भू-स्कम्भू-स्कुम्भू-स्कोः श्ना च' (३।४।७८) श्नुप्र० → नु । 'उदः स्था-स्तम्भः सः' (१३।४४) सलोपः । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः ।
[विस्कम्नुहि] स्कम्भू इति सौत्रो धातुः, स्कम्भ, विपूर्व० । पञ्चमी हि । 'स्तम्भू-स्तुम्भू-स्कम्भू०' (३।४।७८) श्नुप्र० → नु । स्कम्भू इत्यत्र श्नानिर्देशात् श्नु आगते सस्य षत्वं न भवति ।।छ।।
तुदादेः शः ।।३।४।८१।। [तुदादेः] तुद् आदिर्यस्याऽसौ तुदादिस्तस्मात् ।
[शः] श प्रथमा सि ।
Jain Education Intemational

Page #239

२२४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[तुदति] 'तुदर्दीत् व्यथने' (१३१५) तुद् । वर्त्त० तिव् । अनेन शप्र० ।
तुदन तुद् । तुदतीति । ‘शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । अनेन शप्र० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । ‘दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१८९) तलोपः ।
[तुदमानः] तुद् । तुदते । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । अनेन शप्र० । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
इति तितस्तुदादयः ।।छ।।
रुधां स्वराच्श्नो नलुक च ।।३।४।८२।। [रुधाम्] रुध्, यद्वा रुध् च रुध् च रुध् च = रुधः । ‘स्यादावसंख्येयः' (३।१।११९) एकशेषः, तेषां = रुधाम्, षष्ठी आम् ।
[स्वरात्] स्वर पञ्चमी इसि । [नलुक्] ॥ नो लुक् = नलुक्, प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि ।
[रुणद्धि, रुन्द्धे] 'रुबॅपी आवरणे' (१४७३) रुध् । वर्त्तः तिव्-ते । अनेन श्नप्र० → न । आत्मनेपदे 'श्नाऽस्त्योर्मुक्' (४।२।९०) अलोपः । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) णत्वाऽपवादे ने रुन्छे ।
[भिनत्ति, भिन्ते] 'भिदंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । वर्त० तिव-ते । अनेन श्नप्र० → न । 'श्ना-ऽस्त्योर्मुक्' (४।२।९०) अलोपः । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) द० → त० ।
[भनक्ति] 'भओंप आमर्दने' (१४८६) भञ् । वर्त० तिव् । अनेन श्नप्र० - अग्रेतननकारस्य लुक् च । 'च-जः कगम्' (२११८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ग० → क० ।।
हिनस्ति] 'हिसु हिंसायाम्' (१४९४) हिस् । ‘उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) हिन्स् । वर्त्तः तिव् । अनेन श्नप्र०अग्रेतननकारस्य लुक् च ।।
इति पितो रुधादयः ।।छ।।
कृग-तनादेरुः ।।३।४१८३।।
[कृरतनादेः] + कृग् च तनादयश्च = कृपतनादिस्तस्मात् । [उ:] उ प्रथमा सि ।
तनादिषु पाठमकृत्वा कृगो भ्वादौ पाठः 'तन्भ्यो वा त-थासि न्-णोश्च' (४।३।६८) इति सिचो लुप्
P. नस्य लुक् । P. + तन् आदिर्यस्य सः = तनादिः, कृग् च तनादिश्च = कृरतनादिः ।
Jain Education Intemational
Interational

Page #240

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
विकल्पाभावार्थः, तेन अकृत अकृथाः इत्यत्र 'धुड्-ह्रस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३।७०) इति नित्यमेव सिच् लुक् भवति, शवर्थश्च न करते करतीत्यपि भवति, अन्यैः कृग्तनादौ पठितस्तनादिसाहचर्यात् डुकृंग् गृह्यते, न कृंग्ट् ।
[करोति, कुरुते] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । वर्त्त० तिव्-ते । अनेन उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ०
उ० ।
[कुर्वन्] कृ । करोतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२० ) शतृप्र० अत् । अनेन उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० उ० । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) वत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः ' (१।४।७०) नोऽन्तः । ' दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ' पदस्य ' ( २ ।१ ।८९) तलोपः ।
[ कुर्वाणः ] कृ । कुरुते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५/२/२०) आनश्प्र० आन । अनेन उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९ ) अ० उ० । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) वत् । प्रथमा सि । 'र- पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० । सो रुः ' (२।१।७२ ) स०र० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
२२५
[ तनोति ] 'तनूयी विस्तारे (१४९९ ) तन् । वर्त्त० तिव् । अनेन उप्र० । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ ।
[तनुते] तन् । वर्त्त० ते । अनेन उप्र० ।
[ तन्वन् ] तन् । तनोतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० अत् । अनेन उप्र० । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) वत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः ' (१।४।७०) नोऽन्तः । ' दीर्घड्याव्० ' (१।४।४५) सिलोपः । ' पदस्य ' (२।१।८९) तलोपः ।
[तन्वानः ] तन् । तनुते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० आन । अनेन उप्र० । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) वत् । प्रथमा सि । 'सो रु' (२1१।७२) स०र० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्ग: ।
इति यतस्तनादयः ||छ ||
सृजः श्राद्धे ञि-क्या SSत्मने तथा || ३ | ४ |८४ ॥

[सृजः] सृज् पञ्चमी इसि ।
[ श्राद्धे ] श्रत् 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । श्रद्धानं = श्रद्धा । ' मृगयेच्छा - याच्ञा तृष्णा-कृपा भा-श्रद्धा-ऽन्तर्द्धा' ( ५ | ३ | १०१ ) श्रद्धा निपात्यते । श्रद्धा अस्याऽस्तीति । 'प्रज्ञा श्रद्धा ऽर्चा - वृत्तेर्णः ' ( ७।२।३३) णप्र० अ । वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) आलोपः तस्मिन् ।
[ ञिक्याऽऽत्मने] ञिश्च क्यश्च आत्मनेपदं च तत् । 'ते लुग्वा' (३।२।१०८) पदलोपः । सि । सूत्रत्वात् लोपः । श्रद्धावत् इति कोऽर्थः ? धर्मार्थो मानसो व्यापारविशेषः ।
[ तथा ] तथेत्यत्र ञिक्यौ तथा विधीय ( ये ) ते आत्मनेपदं तु मुख्यमेव विधीयते ।
[ असर्जि मालां धार्मिकः] 'सृर्जी (जं) त् विसर्गे' (१३४९) सृज् । 'सृजिंच् विसर्गे' (१२५५) सृज् । अद्यतनी त । अनेन ञिइ तस्य लुक् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । माला द्वयम् । धर्म । धर्मेण चरति । 'धर्मा - ऽधर्माच्चरति' (६।४।४९) इकण्प्र० इक । ' वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते' P. ञिश्च क्यश्च आत्मनेपदं च = जिक्यात्मनेपदानि । जस् । 'ते लुग्वा' (३।२।१०८) पदलोपः । सूत्रत्वात् जस्लोपः ।

Page #241

२२६
( ७।४।१) वृद्धि: । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः ।
[सृज्यते मालां धार्मिकः ] सृज् । वर्त्त० ति (ते) । अनेनैव क्यप्र० ।
[स्रक्ष्यते मालां धार्मिकः] सृज् । भविष्यन्ती स्यते । 'अः सृजि-दृशोऽकिति' (४|४|१११ ) अकारागमः । 'इवर्णादे० ' ष० । 'ष ढोः कस्सि' (२।१।६२ ) प०
क० ।
(१।२।२३ ) रत् । यज-सृज - मृज- राज० ' (२।१।८७) ज० 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स०प०, क-पसंयोगे क्ष० ।
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[ व्यत्यसृष्ट माले मिथुनम् ] सृज् वि-अतिपूर्व० । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'धुह्रस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३।७०) सिच्लोपः । 'यज- सृज- मृज०' (२।१।८७) ज० प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'क्रियाव्यतिहारे० ' ( ३।३।२३) इत्यात्मनेपदम् ||छ ||
तपस्तपःकर्मकात् || ३ | ४।८५ ।।
[तपे:] तपि पञ्चमी इसि ।
[ तपःकर्मकात् ] तप एव कर्म यस्य सः = तपःकर्मकः । शेषाद् वा' ( ७।३।१७५ ) कच्प्र० तस्मात् । [तप्यते तपः साधुः ] 'तपं सन्तापे' ( ३३३ ) तप् । वर्त्त० ते । अनेन क्यप्र०य ।
ञिच् तु 'तपः कर्त्रनुतापे च' ( ३।४।९१) इति प्रतिषेधान्न भवति ।
[कुरुते तपांसि साधुः] ‘डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । वर्त्त० ते । 'कृग्-तनादेरुः ' ( ३।४।८३) उप० । गुणे सति 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) उत् भवति ।
[उत्तपति सुवर्णं सुवर्णकारः ] तप्, उत्पूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ।
[ तपांसि साधु( धुं) तपति (न्ति ) ] दुःखयन्तीत्यर्थः ॥ छ ॥
एकधातौ कर्मक्रिययैकाऽकर्मक्रिये || ३ | ४ |८६ |
[ एकधातौ ] एकश्चासौ धातुश्च = एकधातुस्तस्मिन् । [कर्मक्रियया ] कर्मस्थ क्रिया = कर्मक्रिया, तया ।
[एकाऽकर्मक्रिये] न विद्यते कर्म यस्यां सा = अकर्मा, एका अकर्मा क्रिया यस्याऽसौ एकाऽकर्मक्रियस्तस्मिन् । 'सर्वादयोऽस्यादौ' (३।२।६१) पुंवत् । 'गोश्चान्ते ह्रस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[अकारि कटः स्वयमेव ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । अकार्षीत् कटं देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहमकार्षम्, किन्तु अकारि कटः स्वयमेव । अद्यतनी त । अनेन ञिच् इ-तलुक् च । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृद्धिः आर् । 'अड् धातोरादि० (४।४।२९) अट् ।

[कारिष्यते कटः स्वयमेव ] करिष्यति कटं देवदत्तः स एवं विवक्षते नाहं करिष्यामि, किन्तु कारिष्यते कटः स्वयमेव । भवि० स्यते । 'स्वर-ग्रह-दृश- हन्भ्यः स्य० ' ( ३।४।६९) इति यथाविहितस्तथा अनेन ञिच् । 'नामिनोऽकलि - हलेः '

Page #242

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
२२७
(४।३५१) वृ० आर् ।
[क्रियते कटः स्वयमेव] करोति कटं देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं करोमि, किन्तु क्रियते कटः स्वयमेव । वर्त० ते । अनेन क्यप्र० । 'रिः श-क्या-ऽऽशीर्ये' (४।३।११०) ऋ० → रि० ।
[क्रियमाणः कटः स्वयमेव] क्रियते = क्रियमाणः । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । अनेन क्यप्र० । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । 'रिः श-क्या-5ऽशीर्ये' (४।३।११०) क्रि० । 'र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० ।
[चके कटः स्वयमेव कृ | चकार कटं देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं चकार, किन्तु चक्रे । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४१।१) द्वित्वम् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) कृ० → क० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'इवर्णादे०' (१।२।२३) रत् ।
[अभेदि कुशूलः स्वयमेव 'भिदूंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । अभैत्सीत् कुसूलं देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहमभैत्सम्, किन्तु अभेदि कुसूलः स्वयमेव । अद्यतनी त । अनेन जिच-तलुक च ।
[भिद्यते कुशूलः स्वयमेव भिद् । भिनत्ति कुसूलं देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं भिनदिम, किन्तु भिद्यते ।
[बिभिदे कुशूलः स्वयमेव भिद् । विभेद कुसूलं देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं बिभेद, किन्तु बिभिदे । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) दलोपः । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० ।
एवं चाकर्मकत्वादावेप्यात्मनेपदं भवति, जिच तु न भवति ‘णि-स्नुथ्रयात्मनेपदाऽकर्मकात्' (३।४।९२) इति निषेधात् ।
[क्रियते कटेन] कृ । क्रियते कटो देवदत्तेन, तेन(स) एवं विवक्ष्यते, न मया क्रियते, किन्तु क्रियते कटेन स्वयमेव ।
[भिद्यते कुशूलेन भिद् । भिद्यते कुसूलो देवदत्तेन,स एवं विवक्ष्यते, न मया भिद्यते, किन्तु भिद्यते कुसूलेन स्वयमेव । अनेनैव क्यप्र० ।
[पचत्योदनं चैत्रः, सिध्यत्योदनः स्वयमेव 'षिधू गत्याम्' (३२०) पिध् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२१३१९८) सिधु । पचति ओदनं चैत्र(त्रः), स एवं विवक्षते नाहं पचामि, किन्तु सिध्यति ओदनः स्वयमेव । अत्र हि धातुद्वयं भिन्नं धातुत्वात् नात्मनेपदं स्यात् ।
[साध्वसिश्छिनत्ति] 'छिदंपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । असिना छिनत्ति देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं असिना छिनद्मि किन्तु साध्वसिश्छिनत्ति । साधु ‘क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) द्वितीया अम् । अत्र हि करणस्था क्रिया अतो न भवति ज्यादयः ।
[साधु स्थाली पचति स्थाल्यां पचति देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं स्थाल्यां पचामि, किन्तु साधु स्थाली पचति । अत्र द्वयं करणाधिकरणक्रिययैकक्रिये मा भूत् ।
[स्रवत्युदकं कुण्डिका, स्रवत्युदकं कुण्डिकायाः] इं (११-) इं (१२)- दूं (१३) - शुं (१४) - ‘झुं गतौ' (१५) सु । स्रवत्युदकं कुण्डिका, स्रवत्युदकं कुण्डिकायाः, विसृजति उदकं कुण्डिका, सा एवं विवक्षते नाहं विसृजामि, किन्तु स्वयमेव
P. F# 'षिधूंच् संराद्धौ' (११८५) षिध् ।
Jain Education Intemational

www.janello

Page #243

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । निष्क्रामतीति विवक्षायां न भवति, यदा तु स्वयमेव विसृज्यते इति विवक्ष्यते तदा क्यादयो भवन्ति वा नवा ? उच्यते - शब्दशक्तिस्वाभाव्यात् स्वयमेव विसृज्यते इत्यर्थो न प्रतीयते किन्तु निष्क्रामतीत्येव अत्र विसृजति निःक्रामतीति क्रियाभेदात् ।
२२८
[ गलन्त्युदकं वलीकानि, गलत्युदकं वलीकेभ्यः ] 'गल अदने ' ( ४५२) गल् । वर्त्त० अन्ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । गलन्त्युदकं वलीकानि, गलत्युदकं वलीकेभ्यः । अत्रापि मुञ्चन्ति पततीति क्रियाभेदात् नैकक्रियत्वम् ।
[ भिद्यमानः कुशूल: पात्राणि भिनत्ति ] भिद् । भिनत्ति कुसूलं मेघः, स एवं विवक्षते नाहं कुसूलं भिनद्द्मि, किन्तु भिद्यते भिद्यमानः । अनेनैव आत्मनेपदं आनप्रत्ययस्तूपसञ्जातम् ||छ ||
पचि-दुहे: ।।३।४।८७।।
[पचिदुहे:] पचिश्च दुहिश्च = पचिदुहि, तस्मात् ।
पचिदुहिभ्यामेकधातौ कर्मस्थक्रियया पूर्वदृष्टया अकर्मिकया इत्यत्र साधनभेदने (देन) क्रियाभेदः, क्रियाभेदात् धातुभेदेऽपि स्याद्वादसमाश्रयणादेकधातुत्वमेकक्रियत्वम्, अकर्मकत्वे पूर्वेण सिद्धमप्यनूद्यते सूत्रारम्भात्, अनेन तु कर्मणि विधीयते तर्ह्यत्र कर्मणीत्युच्यताम् ? न, एवं कृते पचिदुह्यो: तक्रकौण्डिन्यन्यायेन सत्येव कर्मणि स्यात् कर्मण्यसति पूर्वेणापि न स्यात् ।
[ अपाच्योदनः स्वयमेव ] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । अपाक्षीत् ओदनं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं अपाक्षम्, किन्तु अपाच्योदनः स्वयमेव । अद्यतनी त । अनेन ञिच्-तलुक् च । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९ ) अडागमः ।
[ पच्यते ओदनः स्वयमेव ] पचति ओदनं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं पचामि, किन्तु पच्यते ओदनः स्वयमेव । अ
क्यप्र० ।
[ पक्ष्यते ओदनः स्वयमेव ] पच् । पक्ष्यति ओदनं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं पक्ष्यामि, किन्तु पक्ष्यते ओदनः स्वयमेव । भवि० स्यते । 'च-ज: क- गम्' (२।१।८६) च० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम्, क-षसंयोगे क्ष० ।
[दुग्धे गौः स्वयमेव] 'दुर्हीींक् क्षरणे' (११२७) दुह् । दोग्धि गां देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं दोहिम, किन्तु दुग्धे गौः स्वयमेव । दुग्धे इत्यत्र वर्तमाना ते । 'भूषार्थ सन्-किरादि०' ( ३।४।९३) गणत्वात् क्यो न स्यात् । अनेन आत्मनेपदम् ।
[ अदुग्ध गौः पयः स्वयमेव ] दुह् । अधुक्षत् गां चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं अधुक्षम्, किन्तु अदुग्ध गौः स्वयमेव । अत्र आत्मनेपदम् । अद्यतनी त । 'ह-शिटो' नाम्युपान्त्याददृशोऽनिटः सक्' ( ३।४।५५) सक्प्र० । 'दुह - दिह - लिह - गुहो दन्त्यात्मने वा सकः' (४।३ । ७४) सक्लोपः । 'स्वर - दुहो वा' ( ३।४।९० ) ञिनिषेधः ।
[ उदुम्बरः फलं पच्यते स्वयमेव] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । अन्तर्भूतण्यर्थो द्विकर्मकः । उदुम्बरं फलं पचति वायुः, स एवं विवक्षते नाहं पचामि, किन्तु उदुम्बरः फलं पच्यते स्वयमेव ।
[ अपक्तोदुम्बरः फलं स्वयमेव ] पच् । अपाक्षीत् उदुम्बरं फलं वायुः, स एवं विवक्षते नाहं अपाक्षम्, किन्तु अपक्त उदुम्बरः फलं स्वयमेव ।
P. भिद्यमानः सन् पात्राणि भिनत्ति । भिद् । भिद्यत इति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२० ) आनश्प्र० । अनेन 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० । अतो म आने' (४|४|११४) मोऽन्तः ।
Jain Education Intemational

Page #244

२२९
अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[दुग्धे गौः पयः स्वयमेव] 'दुहक् क्षरणे' (११२७) दुह् । गां दोग्धि पयो गोपालकः, स एवं विवक्षते नाहं दोहिम, किन्तु दुग्धे गौः पयः स्वयमेव ।
I
[ अदुग्ध गोः पयः स्वयमेव ] दुह् । अधुक्षत् गां पयो गोपालकः, स एवं विवक्षते नाहं अधुक्षम्, किन्तु अदुग्ध गौः पयः स्वयमेव ।
[ अधुक्षत गौः पयः स्वयमेव ] दुह् । अधुक्षत् गां पयो गोपालकः, स एवं विवक्षते नाहं अधुक्षम्, किन्तु अधुक्षत | 'ह- शिटो नाम्युपान्त्याद०' (३|४|५५ ) सक्प्र० । 'भ्वादेददिर्घः' (२।१।८३) ह० घ० । 'ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्तस्यैक०' (२।१।७७) दु० धु० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३१५० ) घ० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्त्वम्, कयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि० (४।४।२९) अट् ।
अकर्मकस्य पूर्वेणैव सिद्धे सकर्मकार्थं वचनम् ||६||
[न] न प्रथमा सि ।
[कर्मणा ] कर्मन् तृतीया टा ।
[ ञिच्] ञिच् प्रथमा सि ।
न कर्मणा ञिच् || ३ | ४ १८८ ।।
अन्तर्भूतणिगर्थत्वात् कर्मत्वं फलं स्यात् ।
[ अपक्तोदुम्बरः फलं स्वयमेव ] पच् । अपाक्षीत् उदुम्बरं फलं वायुः, स एवं विवक्षते नाहं अपाक्षम्, किन्तु अपक्तोदुम्बरः फलं स्वयमेव । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३।७०) सिच्लोपः । 'चजः क - गम्' (२।१।८६) च० क० ।
[अदुग्ध गौः पयः स्वयमेव ] दुह् । अधुक्षत् गां पयो देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं गां पयो अधुक्षम्, किन्तु अदुग्ध गौः पयः स्वयमेव । अद्यतनी त ।
[ अपाच्योदनः स्वयमेव ] पच् । अपाक्षीत् ओदनं चैत्रः स एवं विवक्षते नाहं अपाक्षम्, किन्तु अपाचि ओदनः स्वयमेव । अद्यतनी त । 'पचि दुहे:' ( ३।४।८७) ञिच्प्र० इ-तलुक् च । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'अड्
धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अदोहि गोः स्वयमेव ] दुह् । अधुक्षत् गां पयो गोपालकः, स एवं विवक्षते नाहं अधुक्षम्, किन्तु अदोहि गौः स्वयमेव । अद्यतनी त । 'पचि दुहे:' ( ३।४।८७) ञिच् इतनुकू च । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) गु० ओ ।
[ अपाचि उदुम्बरः फलं वायुना ] पच् । अपाक्षीत् इत्यादि वाक्यम् । अत्र अपाचि 'भाव- कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्
→ इ ।
[ अदोहि गीः पयो गोपालकेन ] दुह् । अदोहि वाक्यं पूर्ववत् । भावकर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच् इ-तलुक् च । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४ ) गु० ओ | |छ ||

Page #245

२३०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
रुधः ।।३।४।८९॥
[रुधः] रुध् पञ्चमी डसि ।
[अरुद्ध गौः स्वयमेव 'रुधूपी आवरणे' (१४७३) रुध । अरौत्सीत् गां चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं अरौत्सम्, किन्तु अरुद्ध गौः स्वयमेव । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सिजाशिषावात्मने' (४।३।३५) सिचः कित्त्वाद् गुणो न भवति । 'धुड़ हुस्वाल्लु०' (४।३७०) सिचुलोपः । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२११७९) त० →ध० । 'तृतीयस्तृतीयचतुर्थे' (१३१४९) ध० → द० । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अरोधि गौर्गोपालकेन] अरोधि इत्यत्र वाक्यं पूर्ववत् । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच्-तलुक् च । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । गौर्गोपालकेन ।।छ।।
स्वर-दुहो वा ।।३।४।९०।। [स्वरदुहः] स्वरश्च दुह् च = स्वरदुह्, तस्मात् । [वा] वा प्रथमा सि ।
[अकृत अकारि कटः स्वयमेव] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । अकार्षीत् कटं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं अकार्षम्, किन्तु अकृत अकारि कटः स्वयमेव । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-ह्रस्वाल्लु०' (४।३।७०) सिचलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । द्वितीये 'एकधातौ कर्मक्रिययैकाऽकर्मक्रिये' (३।४।८६) जिच् → इ-तलोपश्च । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् |
[अलविष्ट अलावि केदारः स्वयमेव] 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । अलावीत् देवदत्तः केदारं, स एवं विवक्षते नाहं अलावं (अलाविषम्) किन्तु अलावि केदारः, अलविष्ट केदारः स्वयमेव । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'स्वर-ग्रह-दृश०' (३।४।६९) जिट् → इ.। 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अदुग्ध अदोहि गौः स्वयमेव] 'दुहीक क्षरणे' (११२७) दुह् । अधुक्षत् गां गोपालः, स एवं विवक्षते नाहं अधुक्षम्, किन्तु अदुग्ध अदोहि वा गौः स्वयमेव । अद्यतनी त । ‘ह-शिटो०' (३।४।५५) सप० । 'दुह-दिह-लिह-गुहो०' (४।३।७४) सक्लोपः । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१८३) ह० → घ० । अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीयचतुर्थे' (१।३।४९) घ० → ग० । द्वितीये ‘पचि-दुहे:' (३।४।८७) जिच् → इ - तलोपश्च । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[अभेदि कुशूलः स्वयमेव] 'भिदंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । अभैत्सीत् कुशूलं देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं अभैत्सम्, किन्तु अभेदि कुशूलः स्वयमेव । अद्यतनी त । ‘एकधातौ०' (३।४।८६) जिच्→इ-तलुक् च । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अकारि कटश्चैत्रेण] 'डुकृग् करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) अिच्→इ → तलुक् च । 'मामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः ।
[अदोहि गौर्बल्लवेन] दुह । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच् → इ-तलुक् च । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।।छ।।
Jain Education Intemational

Page #246

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पाद: ॥
२३१
तपः कर्चनुतापे च ॥३।४।९१।।
[तपः] तप् पञ्चमी डसि ।
[कर्चनुतापे] कर्ता च अनुतापश्च = कर्चनुतापम्, तस्मिन् । [च] च प्रथमा सि ।
अनुतापग्रहणादावे कर्मणि च ।
[अन्ववातप्त कितवः स्वयमेव] 'तपं संतापे' (३३३) तप, अनु-अवपूर्व० । अन्ववाताप्सीत् कितवं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं अन्ववातापसम्, किन्तु अन्ववातप्त । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्तथोः' (४।३७०) सिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । कितवः स्वयमेव ।
[अतप्त तपांसि साधुः] तप् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लु०' (४।३७०) सिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । तपस् द्वितीया शस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः ।
[अन्वतप्त चैत्रेण भावे - अन्वतप्त चैत्रेण पश्चात्तपनं कृतमित्यर्थः । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लु०' (४।३७०) सिचलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अन्ववातप्त पापः पापेन कर्मणा] अन्ववातप्त पापः पापेन कर्मणा, पश्चात्तापं कारित इत्यर्थः । पापमस्याऽस्तीति । 'अभ्रादिभ्यः' (७।२।४६) अप्र० । तृतीय टा । 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) इन । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१२।६) ए। स्वकीयं कर्म = स्वकर्म, तेन = स्वकर्मणा । अत्रापि 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) मिचि प्राप्ते निषेधः । 'तपेस्तपः कर्मकात्' (३।४।८५) अनेन कर्त्तरि अनुतापे भावे कर्मणि । कर्मकर्तरि तु 'एकधातौ कर्मक्रिययैकाकर्मक्रिये' (३।४।८६) जिट(च)प्राप्तः प्रतिषिध्यते ।
[अतापि पृथिवी राज्ञा] कर्मणि तप् । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) त्रिच् → इ-तलुक् च । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः, व्याप्तेत्यर्थः ।।छ।।
णि-स्नु-थ्रयात्मनेपदाकर्मकात् ।।३।४।९२।। [णिस्नुश्रयात्मनेपदाकर्मकात् न विद्यते कर्म येषां ते = अकर्मकाः । शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प्र० → क | आत्मनेपदे अकर्मकाः = आत्मनेपदाकर्मकाः, णिश्च स्नुश्च श्रिश्च आत्मनेपदाकर्मकाश्च = णिस्नुश्रयात्मनेपदकर्मकम, तस्मात् ।
'अनोः कर्मण्यसति' (३।३।८१) इत्यादिभिः सूत्रैर्येभ्यः कर्मण्यसति आत्मनेपदमुक्तास्ते आत्मनेपदाकर्मका उच्यन्ते ।
[अपीपचतौदनः स्वयमेव] 'डुपचींष् पाके' (८९२) पच् । अपाक्षीत् ओदनं चैत्रस्तं पेचिवांसं मैत्रः प्रायुक्त । णिग्प० । अपीपचत् ओदनं चैत्रेण मैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं अपीपचम्, किन्तु अपीपचत ओदनः स्वयमेव । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी त । 'णि-श्रि-द्रु-सु-कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) ङप्र० → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० (४।१।१) द्वित्वम् । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) इस्वः । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि डे' (४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । यदि वा पचत्योदनं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं पचामि, किन्तु पच्यते ओदनः स्वयमेव, पच्यते = पच्यमानः, स्वयं पच्यमानः प्रायुक्त । णिगप्र० । अपीपचतौदनः स्वयमेव । उभयत्र स्वयमेवापाचीत्येवार्थः ।
Jain Education Intemational

Page #247

२३२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
VVVVVINA
[अचूचुरत गौः स्वयमेव] 'चुरण स्तेये' (१५६८) चुर् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अचूचुरत् गां चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं अचूचुरम्, किन्तु अचूचुरत गौः स्वयमेव । अद्यतनी त । 'णि-श्रि-द्रु-उ०' (३।४५८) इप्र० → अ । द्विः । “उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिचलोपः ।
[उदपुपुच्छत गौः स्वयमेव] उत्-पुच्छ । पुच्छमुत्क्षिपति । 'पुच्छादुत्-परि-व्यसने' (३।४।३९) णिप्र० → इ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । उदपुपुच्छत् गां देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं उदपुपुच्छे(च्छम्) किन्तु उदपुपुच्छत गौः स्वयमेव । अद्यतनी त । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डप्र० → अ । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिङ्लोपः ।
यद्वा उद्गतं पुच्छमस्याः सा = उत्पुच्छा, उत्पुच्छामकार्षीत् । णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिज्(च)प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । उदपुपुच्छत् गां देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं उदपुपुच्छे(च्छम्), किन्तु उदपुपुच्छत गौः स्वयमेव ।
[प्रास्नोष्ट गौः स्वयमेव] 'स्नुक प्रस्रवणे' (१०८३) स्नु, प्रपूर्व० । प्रास्नावीत् गां देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं प्रास्नाविषम्, किन्तु प्रास्नोष्ट गौः स्वयमेव । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३)सिच् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष० । तवर्गस्य श्चवर्ग० (१।३।६०) त० -→ ८० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[उदशिश्रियत दण्डः स्वयमेव उत् 'श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि । उदशिश्रियत् दण्डं दण्डी,स एवं विवक्षते नाहं उदशिश्रियम्, किन्तु उदशिश्रियत दण्डः स्वयमेव । अद्यतनी त । 'णि-शि-दु-सु०' (३।४।५८) डप्र० → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे०' (४।१।१) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अत्र पूर्वमेव नित्यत्वादन्तरङ्गत्वाच्च गुणः । 'संयोगात्' (२१११५२) इय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
'आत्मनेपदाकर्मकाः
व्यकृत सैन्धवः स्वयमेव वि 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । व्यकार्षीत् सैन्धवं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं व्यकार्षम्, किन्तु व्यकृत सैन्धवः स्वयमेव । 'वेः कृगः शब्दे चाऽनाशे' (३।३।८५) आत्मनेपदमुक्तमस्यास्ति । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लु०' (४।३।७०) सिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । वल्गयति स्मेत्यर्थः ।
व्यकृत कटः स्वयमेव वि-कृ । विकुर्वन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० →इ । व्यकार्षीत् कटं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं व्यकार्षम्, किन्तु व्यकृत कटः स्वयमेव । विकारयति स्मेत्यर्थः ।
पूर्वं पूर्वोक्तो णिग् न एति, परं करोति वल्गनेऽन्तर्भूतण्यर्थः ।
[आहत गौः स्वयमेव] 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन्, आयूर्व० । आवधीत् गां गोपः, स एवं विवक्षते नाहं आवधिषम्, किन्तु आहत गौः स्वयमेव । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'हनः सिच्' (४।३।३८) कित्त्वात् 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनि-वनति-तनादेधुटि क्डिति' (४।२।५५) नलोपः । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३।७०) सिचलुका :
व्यतप्त पृथ्वी स्वयमेव] वि 'तपं संतापे' (३३३) तप । व्यताप्सीत् पृथ्वी रविः, स एवं विवक्षते नाहं व्यताप्सम्, किन्तु व्यतप्त पृथ्वी स्वयमेव । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुग० (४।३।७०) सिचलुक् ।
Jain Education Intemational

Page #248

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
[पाचिता, पाचिषीष्ट ओदनः स्वयमेव] 'डुपचींष् पाके' (८९२) पच् । पचन्तं प्रयोक्ता । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । पाचयिता ओदनं चैत्रेण मैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं पाचयितास्मि, किन्तु पाचिता । श्वस्तनी ता । 'स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः स्य-सिजाशीः-श्वस्तन्यां जिट् वा' (३।४।६९) जिटप्र० → इ । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । पच् । पचन्तं प्रयुज्यात् । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । पाचिषीष्ट ओदनं चैत्रेण मैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं पाचिषीय, किन्तु पाचिषीष्ट ओदनः स्वयमेव । आशीः सीष्ट । ‘स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः स्य०' (३।४।६९) जिट्प्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
[प्रास्नाविष्ट, प्रस्नाविषीष्ट गौः स्वयमेव प्रास्नावीत् गां देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं प्रास्नाविषम्, किन्तु प्रास्नाविष्ट । प्रस्नूयात् गां देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं प्रस्नूयासम् । किन्तु प्रस्नाविषीष्ट गौः स्वयमेव ।
[उच्छ्रायिता, उच्छ्रायिषीष्ट दण्डः स्वयमेव] उत् ‘श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि । उच्छ्रयिता दण्डं दण्डी, स एवं विवक्षते नाहं उच्छ्रयितास्मि, किन्तु उच्छ्रायिता । उत्-श्रि । उच्छ्रीयात् दण्डं दण्डी, स एवं विवक्षते नाहं उच्छ्रीयासम्, किन्तु उच्छ्रायिषीष्ट दण्डः स्वयमेव । 'स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः स्य०' (३।४।६९) जिट्प्र० → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[आघानिष्ट, आधानिषीष्ट गौः स्वयमेव] 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन्, आङ्पूर्व० । आवधीत् गां गोपः, स एवं विवक्षते नाहं आवधिषम्, किन्तु आघानिष्ट । आहन्यात् (आवध्यात्) गां गोपः, स एवं विवक्षते नाहं आहन्यासं (आवध्यासम्), किन्तु आघानिषीष्ट गौः स्वयमेव । सर्वत्र 'स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः स्य०' (३।४।६९) जिट्प्र० → इ । 'जिणवि घन्' (४।३।१०१) धनादेशः । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।।छ।।
भूषार्थ-सन-किरादिभ्यश्च जिक्यौ ।।३।४।९३।। भिषार्थसन्किरादिभ्यः] भषा अर्थो येषां ते = भुषार्थाः, किर आदिर्येषां ते = किरादयः, भूषार्थाश्च सन च किरादयश्च = भूषार्थसन्किरादयः, तेभ्यः = भूषार्थसन्किरादिभ्यः, पञ्चमी भ्यस् ।
[जिक्यौ] जिश्च क्यश्च = जिक्यौ ।
[अलमकृत कन्या स्वयमेव] अलम् ‘डुकुंग् करणे' (८८८) कृ । अलमकार्षीत् कन्यां चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं अलमकार्षम्, किन्तु अलमकृत कन्या स्वयमेव । 'एकधातौ०' (३।४।८६) जिच-क्या(यौ) यथासंख्यं प्राप्नुवन्ति(तः) अनेन निषिध्यते । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लु०' (४।३।७०) सिचलोपः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अलंकरिष्यते कन्या स्वयमेव] अलंकरिष्यति कन्यां चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं अलंकरिष्यामि, किन्तु अलंकरिष्यते । भविष्यन्ती स्यते । 'हनृतः स्यस्य' (४।४।४९) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् |
[अलंकुरुते कन्या स्वयमेव] अलंकरोति कन्यां चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं अलंकरोमि, किन्तु अलंकुरुते कन्या स्वयमेव । वर्त० ते । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अस्य उ० ।
[पर्यस्कृत परिष्करिष्यते परिष्कुरुते कन्या स्वयमेव] परि-कृ । पर्यकार्षीत् (पर्यस्कार्षीत्) कन्यां चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं पर्यकार्षम् (पयस्कार्षम्), किन्तु पर्यकृत (पर्यस्कृत) । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धु-हस्वाल्लु०' (४।३।७०) सिचलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational

Page #249

२३४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
waaaaman परि(रिष्)करिष्यति कन्यां चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं परि(रिष्)करिष्यामि, किन्तु परिष्करिष्यते । 'संपरेः कृगः स्सट्' (४।४।९१) स्सडागमः । परिष्करोति कन्यां चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं परिष्करोमि, किन्तु परिष्कुरुते कन्या स्वयमेव ।
[अबूभुषत, भूषयिष्यते, भूषयते कन्या स्वयमेव] 'भूष अलंकारे' (१७५६) भूष् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिचप्र० → इ । अबूभुषत् कन्यां छात्रः, स एवं विवक्षते नाहं अबूभुषम्, किन्तु अबूभुषत । 'णि-श्रि-द्रु-सु-कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) डा० → अ । द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४)अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हस्वः' (४।१३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भु० → बु० । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । ‘लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।११६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
भूषयिष्यति कन्यां छात्रः, स एवं विवक्षते नाहं भूषयिष्यामि, किन्तु भूषयिष्यते । भविष्यन्ती स्यते । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
भूषयति कन्यां छात्रः, स एवं विवक्षते नाहं भूषयामि, किन्तु भूषयते कन्या स्वयमेव । वर्स० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । गुणे सति अय् ।
[अममण्डत, मण्डयिष्यते, मण्डयते कन्या स्वयमेव] 'मडुण भूषायाम्' (१६३३) मड् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) मण्ड् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । अममण्डत् कन्यां छात्रः, स एवं विवक्षते नाहं अममण्डम्, किन्तु अममण्डत । अद्यतनी त । 'णि-श्रि-द्रु०-' (३।४।५८) डग्र० → अ । द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
मण्डयिष्यति कन्यां छात्रः, स एवं विवक्षते, नाहं मण्डयिष्यामि, किन्तु मण्डयिष्यते । भविष्यन्ती स्यते । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
मण्डयति कन्यां छात्रः, स एवं विवक्षते नाहं मण्डयामि, किन्तु मण्डयते कन्या स्वयमेव । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनदभ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
सन्नन्त
[अचिकीर्षिष्ट, चिकीर्षिष्यते, चिकीर्षते कटः स्वयमेव 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । कर्तुमैच्छत् । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । 'कृतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) रलोपः । 'क-डश्च-अ' (४।१।४६) क० → च० । 'भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । अचिकीर्षीत् कटं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं अचिकीर्षिषम्, किन्तु अचिकीर्षिष्ट । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
चिकीर्षिष्यते इति नोदाह्रियते, अत्र इटि जिटि च न कश्चिद्विशेषः, एवमुत्तरोदाहरणे ।
चिकीर्षति कटं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं चिकीर्षामि, किन्तु चिकीर्षते कटः स्वयमेव । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१११३) अलोपः ।
[अविभित्सिष्ट, बिभित्सिष्यते, बिभित्सते कुशूलः स्वयमेव] 'भिद्रूपी विदारणे' (१४७७) भिद् । भेत्तुमैच्छत् । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) दलोपः । 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'अघोषे०' (१३५०) द० → त० । अविभित्सीत् कुसूलं चैत्रः, स एवं विवक्ष नाहं अबिभित्सिषम्, किन्तु अबिभित्सिष्ट । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच । इट् । 'नाम्यन्तस्था०'
Jain Education Intemational

Page #250

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
(२।३।१५) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
बिभित्सिष्यति कुसूलं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं बिभित्सिष्यामि, किन्तु बिंभित्सिष्यते । भविष्यन्ती स् । इट् । बिभित्सति कुसूलं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं बिभित्सामि, किन्तु बिभित्सते कुसूलः स्वयमेव । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ अकीट, कीर्षीष्ट, किरते पांसुः स्वयमेव ] 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । अकारीत् पांसुं करी, स एवं विवक्षते नाहं अकारिषम्, किन्तु अकीर्ष्ट । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'ऋतां क्डितीर् ' ( ४|४|११६ ) इर् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । ' तवर्गस्य श्चवर्ग ० ' (१।३।६०) त० ८० । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
२३५
कीर्यात् पांसुं करी, स एवं विवक्षते नाहं कीर्यासम्, किन्तु कीर्षीष्ट । आशीः सीष्ट । 'ऋतां क्डितीर्' (४|४|११६ ) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
किरति पांसु करी, स एवं विवक्षते नाहं किरामि, किन्तु किरते पांसुः स्वयमेव । वर्त्त० ते । 'तुदादे: श:' ( ३।४।८१) शप्र० । 'ऋतां विडतीर्' (४|४|११६ ) इर् ।
[अवाकीट, अवकीर्षीष्ट, अवकिरते पांसुः स्वयमेव ] अव 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । अवाकारीत् पांसुं करी, स एवं विवक्षते नाहं अवाकारिषम्, किन्तु अवाकीर्ष्ट ।
अवकीर्यात् पांसुं करी, स एवं विवक्षते नाहं अवकीर्यासम्, किन्तु अवकीर्षीष्ट ।
अवकिरति पांसुं करी, स एवं विवक्षते नाहं अवकिरामि किन्तु अवकिरते पांसुः स्वयमेव ।
[ अगीट, गीर्षीष्ट, गिरते ग्रासः स्वयमेव ] 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । अगारीत् ग्रासं चैत्रः स एवं विवक्षते नाहं अंगारिषम्, किन्तु अगी ।
गीर्यात् ग्रासं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं गीर्यासम्, किन्तु गीर्षीष्ट । आशीः सीष्ट । 'ऋतां क्डितीर्' (४|४|११६ ) इर् । भ्वादेर्नामिनो० (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२|३|१५ ) षत्वम् ।
गिरति ग्रासं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं गिरामि, किन्तु गिरते ग्रासः स्वयमेव ।
[ न्यगीष्ट निगीर्षीष्ट निगिरते ग्रासः स्वयमेव ] न्यगारीत् ग्रासं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं न्यगारिषम्, किन्तु न्यगीष्ट । निगीर्यात् ग्रासं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं निगीर्यासम्, किन्तु निगीर्षीष्ट ।
निगिरति ग्रासं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं निगिरामि, किन्तु निगिरते ग्रासः स्वयमेव । वर्त्त० ते । 'तुदादेः शः ' ( ३।४।८१) शप्र० अ । 'ऋतां क्ङितीर्' (४|४|११६ ) इर् ।
[दुग्धे गौः स्वयमेव ] 'दुहक् क्षरणे' (११२७) दुह् । दोग्धि गां पयो गोपः, स एवं विवक्षते नाहं दोहिम, किन्तु दुग्धे गौः स्वयमेव । वर्त्त० ते । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१।८३) ह० घ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) घ० ग० ।
[अदोहि गौः स्वयमेव] दुह् । अधुक्षत् गां देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं अधुक्षम्, किन्तु अदोहि । अद्यतनी त । 'स्वर - दुहो वा' ( ३।४।९०) ञिच्इ-तलोपश्च । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अवोचत ब्रूते कथा स्वयमेव ] 'बूंग्क् व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । अवोचत् कथां चैत्रः स एवं विवक्षते नाहं

Page #251

२३६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । अवोचम्, किन्तु अवोचत । अद्यतनी त । 'अस्ति-बुवोभू-वचावशिति' (४।४।१) बू० → वच० । 'शास्त्यसू-वक्ति-ख्यातेरङ्' (३।४।६०) अप्र० । 'श्वयत्यसू-वच-पतः श्वा-ऽऽस्थ-वोच-पप्तम्' (४।३।१०३) वच० → वोच० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
ब्रूते(बवीति) कथां चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं बुवे(ब्रवीमि), किन्तु बूते कथा स्वयमेव ।
[अश्रन्थिष्ट, श्रथ्नीते, श्रन्थते माला स्वयमेव] 'अन्थ सन्दर्भे' (१९५८) श्रन्थ । 'श्रन्थश् मोचन-प्रतिहर्षयोः' (१५४६) श्रन्थ् । अश्रन्थीत् मालां मालिकः,स एवं विवक्षते नाहं अश्रन्थिषम्, किन्तु अश्रन्धिष्ट । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । इट् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
श्रध्नाति श्रन्थति वा माला मालिकः, स एवं विवक्षते नाहं श्रध्नामि श्रन्थामि, किन्तु श्रथ्नीते श्रन्थते माला स्वयमेव । वर्त्त० ते । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) आ० → ई० । अन्यत्र शव ।
[अग्रन्थिष्ट, ग्रथ्नीते, ग्रन्थते ग्रन्थः स्वयमेव] 'ग्रन्थश् सन्दर्भे' (१५४८) ग्रन्थ् । 'ग्रन्थण सन्दर्भ' (१९५९) ग्रन्थ् । अग्रन्थीत् ग्रन्थं विद्वान्, स एवं विवक्षते नाहं अग्रन्थिषम्, किन्तु अग्रन्थिष्ट ।
ग्रथनाति ग्रन्थति ग्रन्थं विद्वान, स एवं विवक्षते नाहं ग्रध्नामि ग्रन्थामि, किन्तु ग्रनीते ग्रन्थते ग्रन्थः स्वयमेव । श्रन्थिग्रन्थी क्यादौ युजादौ वा ।
[अनस्त, नमते दण्डः स्वयमेव ‘णमं प्रहत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नम् । अनसीत् दण्डं दण्डी-अनीनमदित्यर्थः, स एवं विवक्षते नाहं अनंसिषम्, किन्तु अनंस्त । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'शिड-हेऽनुस्वारः' (१३।४०) अनुस्वारः ।
नमति दण्डं दण्डी, स एवं विवक्षते नाहं नमामि, किन्तु नमते दण्डः स्वयमेव ।
[परिणमते मृत् स्वयमेव परि-नम् । परिणमति मृदं कुलालः, स एवं विवक्षते नाहं परिणमामि, किन्तु परिणमते मृत् स्वयमेव ।
कृ-गृ-दुह-बू-श्रन्थ्-ग्रन्थ्-नम् इति किरादयः ।
[कारयते कटः स्वयमेव 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० →इ । 'नामिनोऽकलि-हलैः (४।३।५१) वृ० आर् । कारयति कटं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं कारयामि, किन्तु कारयते कटः स्वयमेव । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[चोरयते गौः स्वयमेव] 'चुरण स्तेये' (१५६८) चुर् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिचप० → इ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । चोरयति गां देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं चोरयामि, किन्तु चोरयते गौः स्वयमेव ।
[प्रस्नुते गौः स्वयमेव] 'स्नुक प्रस्नवने (प्रसवणे)' (१०८३) स्नु, प्रपूर्व० । प्रस्नौति गां गोपः, स एवं विवक्षते नाहं प्रस्नौमि, किन्तु प्रस्नुते गौः स्वयमेव ।
[उच्छ्रयते दण्डः स्वयमेव उत् 'श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि । उच्छ्रयति दण्डं दण्डी, स एवं विवक्षते नाहं उच्छ्रयामि, किन्तु उच्छ्रयते दण्डः स्वयमेव ।
आत्मनेपदाकर्मकः[विकुर्वते सैन्धवाः स्वयमेव वि 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । विकरोति सैन्धवान् देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं
Jain Education Intemational

Page #252

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पाद: ॥
२३७
विकरोमि, किन्तु विकुर्वते सैन्धवाः स्वयमेव । वर्त्त० अन्ते । 'कृग-तनादेरुः' (३।४१८३) उप० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० → उ० । ‘इवर्णाद०' (१२।२१) व० । 'अनतोऽन्तोऽदात्मने' (४।२।११४) नलोपः । 'अनोः कर्मण्यसति' (३।३।८१) - 'वे: कृग: शब्दे चाऽनाशे' (३।३।८५) आत्मनेपदम् ।
[आहते गौः स्वयमेव आहन्ति गां गोपः, स एवं विवक्षते नाहं आहन्मि, किन्तु आहते गौः स्वयमेव ।
[पाचयिता, पाचयिष्यते ओदनः] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । पचन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । पाचयिता ओदनं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं पाचयितास्मि, किन्तु पाचयिता ओदनः स्वयमेव । पाचयिष्यति ओदनं चैत्रः, स एव विवक्षते नाहं पाचयिष्यामि, किन्तु पाचयिष्यते ओदनः स्वयमेव ।
[प्रस्नोता, प्रस्नोष्यते गौः] प्रस्नोता पूर्ववत् । अत्रात्मनेपदत्वात् 'स्नोः' (४।४५२) इत्यनेन इट् न भवति । प्रस्नविष्यति गां गोपः, स एवं विवक्षते नाहं प्रस्नविष्यामि, किन्तु प्रस्नोष्यते गौः ।
[उच्छ्रयिता, उच्छ्रयिष्यते दण्डः] उच्छ्रयिता पूर्ववत् । उच्छ्रयिष्यति दण्डं दण्डी, स एवं विवक्षते नाहं उच्छ्रयिष्यामि, किन्तु उच्छ्रयिष्यते दण्डः ।
[आहन्ता, आहनिष्यते गौः स्वयमेव आहन्ता पूर्ववत । आहनिष्यति गां गोपः, स एवं विवक्षते नाहं आहनिष्यामि, किन्तु आहनिष्यते गौः स्वयमेव । एतेषु अष्टासूदाहरणेषु मतान्तरे निट् न स्यात्, ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४१४३२) इति इट् विशेषः । वाक्यानि पूर्ववत् ।
[प्रस्नौति गौर्दोग्धुः कौशलेन] प्र-स्नु । वर्त्त० तिव् । 'उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वे:' (४!३१५९) उ० → औ ।
[नमति पल्लवो वातेन] ‘णमं प्रहत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेों नः' (२०३९७) नम् । वर्त० तिव । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव (३।४।७१) शव् ।
ननु कर्मस्था(स्थ)या क्रिया(य)या एक कर्मक्रिये कर्तरि जिक्यात्मनेपदानि भवन्ति, अत्र तु ण्यन्तानां प्रयोजकव्यापारः, सन्नन्तानां चेच्छाकर्तृस्थैव क्रियेति जिक्ययोः प्राप्ते(ति)रेव नास्ति, किं ततः प्रतिषेधेनेत्यत्रोच्यते-प्रयोजकव्यापारस्येच्छायाश्च प्रकृत्यर्थत्वात् करणादिक्रियारूपस्य प्रकृत्यर्थस्य प्राधान्यम्, तस्य च कर्मस्थत्वात् णिग्-सन्नन्तानामपि कर्मस्थक्रियत्वम्,तथा बूते कथेत्यत्र वचनं शब्दप्रकाशनफलत्वात्, यद्वा उपाध्यायेनोक्तः करोतीतिवत् प्रेरणार्थत्वाद्वा कर्मस्थक्रियारूपम्, ननु वचनक्रिया देवदत्ते कर्तरि स्थिता, न तु कथाकर्मणि, ततः कथं कर्मस्थक्रिया इत्याह-शब्दप्रकाशनफलत्वादिति- अस्यां ये शब्दास्ते प्रकाशमाना वचनेन प्रकाशनफलत्वादिति- अस्यां ये शब्दास्ते प्रकाशमाना वचनेन प्रकाश्यन्ते इति यद्वेति चात्र प्रेरणार्थो वा अत्र बूग ततश्च बूते इति कोऽर्थः ? शिष्येण बुध्यमानं बोधयन्ती(ती)त्यर्थः, भूषाक्रियाणां तु भूषाफलं शोभाख्यं कर्मणि दृश्यते इति कर्मस्थक्रियत्वम्, एवमन्येषामपि भावनीयम् ।।छ।।
करणक्रियया क्वचित् ।।३।४।९४।। [करणक्रियया करणस्था क्रिया = करणक्रिया, तया । [क्वचित् क्वचित् प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (३।२।६) सिलोपः (?) । ('अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः) । एतदधिकारायातत्वात् योजितं क्वचिद्ग्रहणात्तु सकर्मकत्वेऽपि भवति ।
[परिवारयन्ते कण्टका वृक्षं स्वयमेव] 'वृगट वरणे' (१२९४) वृ । वृण्वन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । यद्वा 'वृगण आवरणे' (१९४६) वृ । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) P.; करणेन दृष्टा ।
Jain Education Intemational

Page #253

श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । वृ० आर्, परिपूर्व० । परिवारयन्ति कण्टकैः पुरुषा वृक्षम्, ते एवं विवक्षते न वयं परिवारयामः, किन्तु परिवारयन्ते कण्टका वृक्षं स्वयमेव । अनेनात्मनेपदम् । वर्त्त० अन्ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
क्वचिन्न भवति
[ साध्वसिश्छिनत्ति ] 'छिपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । साधू (धु) असिना छिनत्ति देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं छिनद्म, किन्तु साधु यथा भवति तथा असिश्छिनत्ति । वर्त्त० तिव् । 'रुधां स्वरा० ' ( ३।४।८२) श्नप्र० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) द० त० ॥ छ।
इति श्रीसिद्धहेमचन्द्रव्याकरणे बृहद्वृत्तौ तृतीयस्याध्यायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः ॥
२३८

Page #254

॥ अर्हम् ||
॥ अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
द्विर्धातुः परोक्षा- ङे प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः ||४|१|१||
[द्विः] द्वि । द्वौ वारावस्य । 'द्वि-त्रि चतुरः सुच्' (७।२।११०) सुच्प्र० सू । 'क्रियाविशेषणात् ' (२१२ ।४१ )
अम् ।
[ परोक्षाङे ] परोक्षा च ङश्च = परोक्षाङम्, तस्मिन् ।
[ प्राक् ] प्राक् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
प्राक् करणाभावेपि वृद्धे 'स्वरस्य परे० ' (७|४|११० ) इति स्थानित्वे सिद्धम् ? नैवम्, कार्यापेक्षायां स्थानित्वाभावः । [तु] तु प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[ स्वरे] स्वर सप्तमी ङि ।
[ स्वरविधेः ] स्वरस्य विधिः
स्वरविधिस्तस्मात् ।
[पपाच] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । परोक्षा गव् । अनेन द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) चलोपः । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
=
[पपाठ ] 'पठ व्यक्तायां वाचि' (२१३) पठ् । परोक्षा णव । अनेन द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) ठलोपः । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[इयाज ] 'यर्जी देवपूजा-सङ्गतिकरण- दानेषु' (९९१) यज् । परोक्षा णव् । अनेन द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' ( ४।१।४४) जलोपः । यजादि - वश् वचः सस्वरान्तस्था वृत्' (४।१।७२) य्वृत् य० इ० । ञ्णिति' (४|३|५०)
उपान्त्यवृद्धिः ।
[आर] 'ऋक् गतौ' (११३५ ) ऋ । परोक्षा णव् । अनेन द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८ ) अकारस्य आ । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४।३।५१) वृ० आर् ।
[ अचकमत ] 'कमूङ् कान्ती' (७८९) कम् । अद्यतनी त । 'णि श्रि-दु-सु-कमः कर्त्तरि ङः ' ( ३।४।५८) डप्र० अ । अनेन द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) मलोपः । 'क-डश्च - ञ्' (४|१|४६) क० च० । 'कमेर्णिङ्' ( ३।४।२ ) पूर्वं णिङ् आनीयते । ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'अमोऽकम्यमि-चमः' (४।२।२६) ह्रस्वः, पश्चात् अद्यतनी त । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।

[प्राशिश्रियत्] प्र ' श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि । अद्यतनी दि त् । 'णि श्रि दु०' ( ३।४।५८) ड० अ । प्रस्य न धातुः । अनेन द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । 'संयोगात् ' (२।१।५२ ) इय् । 'अड धातोरादि० ' (४।४।२९) अट् ।
'वेत्तेः कित्' (३|४|५१ ) इति वचनादामि परोक्षाकार्यं न भवति ।

Page #255

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[दयांचक्रे ] 'दयि दान-गति - हिंसा - दहनेषु च ' ( ७९९) दय् । परोक्षा ए । 'दया - ऽया ऽऽस्- कासः' ( ३।४।४७) आमादेशः । ‘डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । परोक्षा ए । अनेन द्विः । ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । ‘क-डञ्च-ञ्’ (४|१|४६ ) क० च० । 'इवर्णादे० ' (१।२।२३ ) रत् ।
२४०
[विदांचकार] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । परोक्षा णव् । 'वेत्तेः कित् ( ३ | ४|५१) आमादेशः । कृ । परोक्षा णव् । अनेन द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'क- डञ्श्च - ञ्' (४|१|४६) क० च० । ‘नामिनोऽकलि-हलेः’
( ४ | ३ |५१) वृ० आर् ।
[अदात् ] 'डुदांग दाने' (११३८) दा । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'पिवैति - दा० ' ( ४ | ३ |६६) सिचुलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[निनाय ] 'णीं‍ प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । परोक्षा णव् । अनेन द्विः । ‘ह्रस्वः’ (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) आय् ।
[निनयिथ] नी । परोक्षा थव् । अनेन द्विः । 'ह्रस्वः' (४|१।३९) ह्रस्वत् । सृजि- दृशि - स्कृ-स्वराऽत्वतस्तृज्नित्याऽनिटस्थवः' (४१४।७८) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[निन्यतुः ] नी । परोक्षा अतुस् । अनेन द्विः । ' ह्रस्वः' (४|११३९) ह्रस्वत् । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।१।५६ ) य० । [चक्रतुः ] 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ । परोक्षा अतुस् । अनेन द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'कडश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'इवर्णादि०' (१।२।२१) रत् ।
[पपौ] 'पां पाने (२) पा । परीक्षा णव् । अनेन द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'आतो णव औ' (४।२।१२० )
औ ।
[पपतुः] पा । परोक्षा अतुस् । अनेन द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४)
आलोपः ।
[ जग्मतुः ] अम (३९२) - द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । परोक्षा अतुस् । अनेन द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) मलोपः । ' गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि क्ङित्ति लुक्' (४।२।४४ ) अलोपः । 'ग- होर्ज:' ( ४।११४०) ग० ज० ।
[अदधत् ] 'टर्धे पाने' (२८) धे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) धा । अद्यतनी दि डप्र० । अनेन द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० आलोपः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९ ) अट् ।
एवमादिषु वृद्ध्यादेः स्वरविधेः प्राक् पूर्वं द्वित्वं सिद्धं भवति ।
[दिदीर्वान्] ‘दृश् विदारणे' (१५३५) दृ । ददार । 'तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० वस् । ऋतां क्ङितीर्' (४।४।११६) इर् । अनेन द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । ' भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । प्रथमा सि । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः (?) ('ऋदुदितः ' (१।४।७० ) नोऽन्तः) । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । ‘दीर्घयाव्०' (१।४।४५) सिलोपः । ' पदस्य' (२।१।८९) सलोपः ।

त् । 'ट्वे-वेर्वा ' ( ३।४।५९) द० । 'इडेत्-पुसि० ' (४।३।९४)
[शिशीर्वान् ] कृ (१५२९) मॄ (१५३० ) - शृश् हिंसायाम् ' (१५३१) शृ । शशार । 'तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्'
-

Page #256

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
(५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । शेषं 'दिदीर्वान्' वत् ।
[जेघीयते] 'घां गन्धोपादाने' (३) घा । भृशं पुनः पुनर्वा जिघ्रति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) यड्य० । 'ध्रामोर्यङि' (४।३।९८) आ० → ई० । 'सन्-यडश्च' (४११३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलोपः । 'हस्वः' (४।१।३९) हूस्वत् । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घ० → ग० । 'ग-होर्जः' (४।११४०) ग० -→ ज० । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[देध्मीयते] 'मां शब्दा-ऽग्निसंयोगयोः' (४) मा । भृशं पुनः पुनर्वा धमति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० → य । 'घा-ध्योर्मङि' (४।३।९८) आ० → ई० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) हूस्वत् । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० → द० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।११४८) गु० ए । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे'(२/१११३) अलोपः ।
[जेगीयते] मैं (३६) - 'मैं शब्दे' (३७) गै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) गा । भृशं पुनः पुनर्वा गायति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्प्र० → य । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३१९७) आ० → ई० । 'सन्-यडश्च' (४१३) द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) हूस्वत् । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० ते । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः ।
[शुशाव] 'ट्वोश्चि गति-वृद्धयोः' (९९७) श्चि । परोक्षा णवप्र० → अ । 'वा परोक्षा-यङि' (४।१।९०) वृत् वइ० -→ उ०, व्यञ्जनकार्यमिदम् । द्वि: । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदीतोऽवाव्' (११२।२४) आव् ।
[तितवनीयिषति] 'तुक वृत्ति-हिंसा-पूरणेषु' (१०७९) तु । तूयते = तवनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । गुणे सति 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) अव् । तवनमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० -→ य । 'क्यनि' (४।३।११२) अकारस्य ई । तवनीयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'आयोऽश एकस्वरः' (४।१।२) द्वि: (?) । ('अन्यस्य' (४।१1८) द्वि:) 'सन्यस्य' (४191५९) अ० →इ० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'अतः' (४।३।८२) अस्य लुक् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः । इत्यत्र तु स्वरविधेर्द्विवचननिमित्तप्रत्ययाजन्यत्वान्न ततः प्राग् द्वित्वम् ।
[जग्ले] 'ग्लै हर्षक्षये' (३१) ग्लै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ग्ला । परोक्षा ए । अनेन द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हूस्वः' (४।१३९) ह्रस्वत् । 'ग-होर्जः' (४191४०) ग० → ज० । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः ।
[मम्ले] 'म्लें गात्रविनामे' (३२) म्लै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) म्ला । परोक्षा ए । अनेन द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हूस्वः' (४१३९) इस्वत् । ‘इडेत्-पुसि०' (४।३।९४) आलोपः !
[अधिजगे] 'इंफू अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । 'गाः परोक्षायाम्' (४।४।२६) इङ् → गादेशः । अनेन 'गा''द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'इडेत्-पुसि०' (४।३।९४) आलोपः । अत्र विषये आदेशः । प्राक् तु स्वरे स्वरविधेरिति आद्विर्वचनमधिकारः । अ
[आटिटत्] 'अट गतौ' (१९४) अट् । अटन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे०' (३।४।२०) णिगप० →इ । 'ञ्णिति' (४ ) उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी दि→त् । 'णि-श्रि-द्रु०' (३।४।५८) ङप्र० → अ | 'लोकात्' (१९१३) अकारु पाठउ
Jain Education Intemational

Page #257

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) "टि" द्विः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ' स्वरादेस्तासु' (४।४।३१ ) वृद्धिः आ इत्यादि न सिद्ध्यति ॥ छ ||
२४२
आद्योऽश एकस्वरः || ४|१|२ ||
[आद्यः ] आदौ भवः = आद्यः । दिगादिदेहांशाद् य:' ( ६।३।१२४) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । प्रथमा सि । 'सो रु: (२।१।७२) स०र० ।
[ अंश: ] अंश प्रथमा सि ।
[ एकस्वरः ] एकः स्वरो यस्य सः = एकस्वर: ।
[जजागार] 'जागृक् निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । परोक्षा णव् । अनेन "जा" द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९) ह्रस्वत् । 'जागृर्जि णवि' (४।३।५२) वृ० आर् ।
[ अचकाणत्] अण (२५९) रण ( २६० ) - वण (२६१ ) - व्रण ( २६२ ) - वण (२६३ ) - भण (२६४) भ्रण ( २६५ ) - मण (२६६ ) - धण (२६७) ध्वण (२६८ ) धण (२६९) 'कण शब्दे' (२७०) कण् । कणन्तं प्रायुक्त । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्’ (३।४।२० ) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । ' भ्राजभास - भाष-दीप- पीड०' (४।२।३६) इत्यस्य विकल्पत्वात् न ह्रस्वत्वम् । अद्यतनी दि → तू । 'णि श्रि- द्रु० ' ( ३।४१५८) इ० अ । अनेन द्विः । 'क-डश्चञ्' (४।१।४६) क० च० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । एकस्वरार्थमुदाहृतं न बहुस्वरार्थम्, तेन काणि इत्यस्य न द्विर्वचनम् ॥छ ||
सन्-यङश्च ||४|११३ ॥
[ सन्यङ: ] सन् च यङ् च = सन्यङ् तस्य ।
[च] च प्रथमा सि ।
[तितिक्षते ] 'तिजि क्षमा-निशानयो:' (६६७) तिज् । 'गुप्-तिजो गर्हा- क्षान्तौ सन् ' ( ३।४।५) सन्प्र० आद्योंऽशो द्विः “ति" । 'च-जः क- गम्' (२1१।८६) ज०ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३१५०) ग० 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५ ) षत्वम्, क- पसंयोगे क्ष० । वर्त्त० ते ।
[चिकीर्षति ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । कर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन - गमो : सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । ऋतां क्डितीर्' (४|४|११६ ) इर् । अनेन द्विः " कि" । 'क-इश्च- ञ्' (४|१|४६) क० च० । ‘भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११४) अलोपः ।
स । अनेन क० ।
[पापच्यते] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । भृशं पुनः पुनर्वा पचति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) य० य । अनेन "प” द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः ।

[लोलूयते ] 'लुग्श् छेदने' (१५१९) लू । भृशं पुनः पुनर्वा लुनाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० य । अनेन द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१) शव् ।

Page #258

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२४३
चकारः पूर्वोक्तनिमित्तसमुच्चयार्थ उत्तरार्थ एव, तेनोत्तरत्र परोक्षा-डे सन्नन्त-यडन्तानां च यथासंभवं द्वित्वं सिद्धम् ।।छ।।
स्वराऽदेर्द्वितीयः ।।४।१।४।।
[स्वराऽऽदे:] स्वर आदिर्यस्य सः = स्वरादिः, तस्य ।
[द्वितीयः] द्वितीय प्रथमा सि ।
[अटिटिषति] 'अट गतौ' (१९४) अट् । अटितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । अनेन “टि' इति द्विः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३.१५) पत्वम् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[अशिशिषति] 'अशूट (अशौटि) व्याप्तौ' (१३१४) अश् । अशितुमिच्छति । सनप्र० । इटि सति “शि" इति द्विः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् ।
[अटाट्यते] अट् । भृशं पुनः पुनर्वा अटति । 'अट्यर्त्ति-सूत्रि-मूत्रि-सूच्य-शूर्णोः' (३।४।१०) यङ्म० → य । अनेन "ट्य" द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[अशाश्यते] अश् । भृशं पुनः पुनर्वा अश्नुति(ते) । 'अट्यति-सूत्रि०' (३।४।१०) यड्य० → य । अनेन "श्य" द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्या०' (२१1११३) अलोपः ।
[आटिटत्] अट् । अटन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) वृद्धिः आ । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु०' (३।४।५८) डग्र० → अ । अनेन “टि" इति द्विः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः आ ।
[आशिशत्] अश् । अश्नुवानं प्रायुक्त । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) वृद्धिः आ । अद्यतनी दि → त् । “णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डग्र० → अ । अनेन “शि" इति द्विः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० आ ।
[प्रोणुनाव] प्र 'ऊर्गुग्क् आच्छादने' (११२३) ऊर्गु । परोक्षा णव् । 'लोकात्' (१1१।३) “ऊर्' पाठउ विश्लेषियइ । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (वक्षस्कार(१)/ सूत्र (२९)) णु० → नु० । अनेन "नु" इति द्विः । ‘र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (११२।६) ओ ।
[प्रोणुनविषति] प्र-ऊणु । प्रोर्णवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० → स । 'लोकात्' (११३) "ऊर" पाठउ विश्लेषियइ । 'निमित्ताभावे०' (वक्षस्कार (१)/ सूत्र (२९)) णु० → नु० । अनेन "नु" इति द्विः । 'रवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण । ‘इवृध-भ्रस्ज-दम्भ-श्रि-यूष्णु-भर-ज्ञपि-सनि-तनि-पति-वृद्-दरिद्रः सनः' (४।४।४७) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४१३१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव' (११२१२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१२१६) ओ ।
Jain Education Intemational

Page #259

२४४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
HANNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN
[अरिरिषति] 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । अर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० → स । 'ऋ-स्मिपूञ्जशौ-कृ-ग-दृ-धृ-प्रच्छः' (४।४।४८) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'वृतो नवाऽनाशीः - सिच्परस्मै च' (४।४।३५) विकल्पेन दीर्घः । अनेन री(रि) इति द्विः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् इत्यत्र तु इटः कार्यित्वं, न निमित्तत्वम्, ततो द्वित्वनिमित्तस्य स्वरादिप्रत्ययस्याभावात् प्राक स्वरविधिरेव छ।।
न ब-द-नं संयोगाऽऽदिः ।।४।१५।।
[न] न प्रथमा सि ।
[बदनम्] वश्च दश्च नश्च = वदनम् । प्रथमा सि ।
[संयोगाऽऽदिः] संयोगस्य आदि: = संयोगाऽऽदिः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१:७२) स०
→ र० ।
[उब्जिजिषति] 'ऊब्जत् आर्जवे' (१३४८) उब्ज् । उब्जितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'लोकात्' (१1१।३) "उन्” पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) "जि" द्विः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[अड्डिडिषति] ‘अद्ड् अभियोगे' (२५७) अड्ड । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) द० → ड० | 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लोकात्' (१।१।३) “अद्" पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) "डि" इति द्विः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव ।
[उन्दिदिषति] 'उन्दैप् क्लेदने' (१४९१) उन्न् । उन्दितुमिच्छति | 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'लोकात्' (१1१।३) "उन्" पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) "दि" इति द्वि: । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[इन्द्रिद्रीयिषति] इन्द्रमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) अ० → ई० । इन्द्रीयितुमिच्छति । सन्प्र० । इटि सति ‘लोकात्' (१।१।३) “इन्' पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।११४) "द्री" इति द्विः । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । वर्त० तिव् ।
[औन्दिदत्] उन्न् । उन्दन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रिद्रु०' (३।४।५८) डा० → अ । 'लोकात्' (१।१।३) “उन्” पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) “दि" इति द्वि: । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० औ ।
[ईचिक्षिषते] 'ईक्षि दर्शने' (८८२) ईक्ष् । ईक्षितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लोकात्' (१।१।३) "ई" इति पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१४) “क्षि" सउं द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४|११४४) पलोपः । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[प्राणिणिषति] 'अन प्राणने' (१०८९) अन्, प्रपूर्व० । प्राणितुमिच्छति । सन्प० । इटि सति 'स्वरादेर्द्वितीयः' (४।१।४) “नि" द्विः । 'द्वित्वेऽप्यन्तेप्यनितेः परेस्तु वा' (२।३।८१) णत्वम् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।छ।।

Page #260

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
अयि रः ||४|१ | ६ ||
[अयि] न य् = अय् । 'नञत्' ( ३।२।१२५) न० अ० तस्मिन् ।
[र] र प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२) स०र० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[अर्चिचिषति] ‘अर्च पूजायाम्' (१०४) अर्च् । अर्चितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । इटि सति 'लोकात्' (१।१।३) “अर्” पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४ ) " चि” इति द्विः । “नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् ।
२४५
[प्रोर्णुनविषति] प्र ' ऊर्णुग्क् आच्छादने' (११२३) ऊर्णु । प्रोर्णवितुमिच्छति । 'तुमर्हा० ' ( ३।४।२१ ) सन्प्र० । 'लोकात्' (१।१।३) “ऊर्" पाठउ विश्लेषियइ । 'निमित्ताभावे०' (न्या०स० वक्षस्कार ( १ ) / सूत्र (२९)) णु० ० | 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) "नु" द्विः, । ' र पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० । 'इवृध भ्रस्जदम्भ श्रि-यूर्णुο'
(४।४।४७ ) इट् । गुणे सति अव् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[प्रोर्णोनूयते] प्र-ऊर्णु । भृशं पुनः पुनर्वा प्रोर्णीति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० ' ( ३।४।९) यप्र० ? ( ' अट्यर्त्ति - सूत्र - मूत्र-सूच्यशूर्णो:' ( ३।४।१० ) य०य ) । 'लोकात् ' (१।१।३) " ऊर्” पाठउ विश्लेषियइ । 'निमित्ताभावे० ' (वक्षस्कार(१) / सूत्र (२९)) नु । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४ ) “नु” द्विः । स्पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३ ) ० ० । 'दीर्घश्च्वि यङ् - यक्-क्येषु च ' ( ४ | ३ | १०८) दीर्घः । 'आ-गुणावन्यादेः ' ( ४|१|४८ ) गुरु ओ । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ओ ।
[प्रोर्णुनाव] प्र-ऊर्णु । परोक्षा णव् । 'लोकात्' (१1१1३) “ऊर्” पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः ' ( ४।१।४ ) “नु” द्विः । 'र-षृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) णत्वम् । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्’ (१।२।२४) आव् ।
[प्रोर्णुनवत्] प्र-ऊर्णु । प्रोर्णुवन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'नामिनो ऽकलि-हले ः ' ( ४ । ३ । ५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दित् । 'णि श्रिदु सु०' ( ३।४।५८) डप्र० → अ । ‘लोकात्’ (१।१।३) " ऊर्” पाठउ विश्लेषियइ । स्वरनिमित्तं " णौ यत्कृतं कार्यं तत्सर्वं स्थानिवद्भवति' (वक्षस्कार (२)/ सूत्र (३५)) इति न्यायात् ' स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४|१।४ ) “नु” द्विः । णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
[आर्चिचत्] ‘अर्च पूजायाम्' (१०४) अर्च् । अर्चन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दि→त् । ‘णि-श्रि-दु०' ( ३।४१५८) ड० अ । 'लोकात् ' (१।१।३) " अर्” पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' ( ४।१।४ ) " चि" द्विः । ' णेरनिटि ' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः ।
[अरार्यते] 'ऋक् गतौ' (११३५) ॠ । 'ऋ प्रापणे च' (२६) ऋ । भृशं पुनः पुनर्वा इयर्त्ति ऋच्छति वा । 'अट्यर्त्तिसूत्रि - मूत्रि-सूच्यशूर्णोः ' ( ३।४।१० ) य०य । 'क्य या ऽऽशीर्ये' (४।३।१०) गु० अर् । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः ' ( ४।१।४) “र्य” द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) यलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ।
[आरर्यत्] ‘ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । अर्यते = अर्यः । 'स्वामि- वैश्येऽर्यः' (५।१।३३) अर्यनिपातः । अर्यमाख्यत् । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३।४।४२) णिज् (च्) प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । अद्यतनी दि→ त् । ‘णि-श्रि-द्रु-स्रु०' (३।४।५८) ड० अ । 'लोकात्' (१।१।३) “अ” पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वरादे० ' (४।१।४) “र्य”

Page #261

२४६ Aaamaanaamaaaaaaaaaaamam
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । द्वि: । 'णेरनिटि' (४।३।८३) पूर्वणिज्लोपः, ततो द्वि: । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः आ ।
[अरिरिषति] 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । अर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'ऋ-स्मि-पूङञ्जशौकृ-ग-दृ-धृ-प्रच्छः' (४।४।४८) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) "रि' द्विः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनभ्यः शव' (३।४७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । छ।।
नाम्नो द्वितीयाद् यथेष्टम् ।।४।१७।। [नाम्नः] नामन् षष्ठी डस् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलोपः । [द्वितीयात्] द्वितीय पञ्चमी डसि ।
[यथेष्टम्] यो य इष्टः = यथेष्टम् । सि । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) सि० → अम्० । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अमोऽकारलोपः ।
'लोकात्' (१।१।३) द्वितीयादित्यधिकारो नेष्टम् ।
[अशिश्धीयिषति, अधीयियिषति, अधीयिषिषति] अश्व । अश्वमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) अकारस्य ई० । अश्वीयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । प्रथमे 'लोकात्' (१1१1३) अकारु विश्लेषियइ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । अनेन “श्वी" द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) इस्वत् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । द्वितीये "यि" द्विः । तृतीये “सन्" द्वि: । 'सन्यस्य' (४191५९) इ। 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव ।।छ।।
अन्यस्य ।।४।१८॥
[अन्यस्य] अन्य षष्ठी डस् ।
[पुपुत्रीयिषति, पुतित्रीयिषति, पुत्रीयियिषति, पुत्रीयिषिषति] पुत्र । पुत्रमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) अ० → ई० । पुत्रीयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'अतः' (४।३।८१) अलोपः । अनेन प्रथमे "पु" द्विः । द्वितीये “त्री' द्विः । "हस्वः' (४।११३९) हूस्वत् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्'(४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । तृतीये "यि" द्विः । चतुर्थे "सन" द्विः । 'सन्यस्य' (४१५९) इ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[अपुपुत्रीयत्, अपुतित्रीयत्, अपुत्रीयियत् पुत्रीयन्तं प्रायुक्त । णिगप० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । अद्यतनी दि → त् । ‘णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) इप्र० → अ । अनेन प्रथमे “पु" द्वि: । द्वितीये "त्री" द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) हूस्वत् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । तृतीये “यि" द्विः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्(ग्)लोपः । 'अड् धातोरादिहस्तन्यां०' (४।४।२९) अट् ।।छ।।
2.
क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) अम् ।
Jain Education Intemational

Page #262

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
कण्ड्वादेस्तृतीयः ||४|१।९ ।।
[कण्ड्वादेः] कण्डूरादिर्यस्य सः = कण्ड्वादिः, तस्य ।
[तृतीयः ] तृतीय प्रथमा सि ।
[कण्डूयियिषति] 'कण्डूग् गात्रविघर्षणे' (१९९१) कण्डू इति सौत्रो धातुः । ' धातोः कण्ड्वादेर्यक्' ( ३।४१८) यक्प्र० → य । कण्डूयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४१४१३२ ) इट् । 'अतः ' (४।३।८२) अकारलोपः । अनेन “यि” द्विः । ' नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब् (३।४।७१ ) शव् ।
[ असूयियिषति ] + असूग् इति सौत्रो धातुः । ' धातोः कण्ड्वादेर्यक्' ( ३।४।८) यक्प्र०य । असूयितुमिच्छति । ‘तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः । अनेन “यि’” द्विः । ‘नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् । शव् ।
[आसूयियत्] असू । ‘धातोः कण्ड्वादेर्यक्' ( ३।४।८) यक्प्र०
य
( ३।४।२० ) णिग्प्र० । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-सु० ' ( ३।४।५८) ङप्र० ( ४ । ४ । ३१) वृद्धिः आ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ||छ ||
२४७
पुनरेकेषाम् ||४|१|१० ॥
[पुनर् ] पुनर् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
[ एकेषाम् ] एकशब्दादन्यार्थत्वाद्बहुवचनं षष्ठी आम् । 'अवर्णस्याऽऽमः साम्' (१।४।१५) आम्० साम्० । एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) अ० ए० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् ।
असूयन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग् अ । अनेन "यि" द्विः । 'स्वरादेस्तासु'
[सुसोषुपिषते] 'ञिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । भृशं पुनः पुनर्वा स्वपिति । ‘व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३ | ४१९ ) य०य । 'स्वपेर्यङ्ङे च' (४११।८०) य्वृत् व० उ० । 'सन्-यडश्च’ (४।१।३) “सु’द्विः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । ' अवः स्वपः ' (२।३।५७ ) षत्वम् । सोषुपितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । इट् । अनेन "सो” द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४।१।३९) ह्रस्वः । वर्त्त० तिव् (ते) । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । पूर्वं 'अतः ' ( ४१३ १८२ ) अकारलोपः । ' णि- स्तोरेवाऽस्वद - स्विद - सहः षणि' (२।३।३७ ) इत्यस्य नियमात् षत्वं न भवति यङ् - द्विरुक्तोः ।
[प्राणिणिनिषत् ] प्र ' अन प्राणने ' (१०८९) अन् । प्राणितुमिच्छति (मैच्छत्) । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । इट् । ‘लोकात्’ (१।१।३) अकारु पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४ ) " नि” द्विः । अनेन “नि” द्विः । 'द्वित्वेऽप्यन्तेप्यनितेः परेस्तु वा' (२।३।८१ ) न० ० । 'नाम्यन्तस्था० ' ( २ | ३|१५ ) षत्वम् ।

[बुबोभूयिषते ] 'भू सत्तायाम् ' (१) भू । भृशं पुनः पुनर्वा भवति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० य । ‘सन्-यङश्च’ (४।१।३) “भू” द्विः । ह्रस्वः' ( ४|१|३९) ह्रस्वः । द्वितीय- तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भु० बु० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । बोभूयितुमिच्छति । सन्प्र० । इट् । अनेन द्विः । 'ह्रस्वः' ( ४ । १ । ३९) ह्रस्वः । वर्त्त ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । पूर्वं 'अतः ' ( ४।३।८२) अकारलोपः । षत्वम् ||छ ।
P.
'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
+ उक्तं च धातुरत्नाकरे असू असूग् इत्येके । अन्ये तु असूङ् दोषाविष्कृतौ रोगे चेत्याहुः ।

Page #263

२४८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
wwws
यिः सन् वेjः ।।४।१।११।। [यिः] यि प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) र० । ‘स पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
[सन्] सन् प्रथमा सि ।
[वा] वा प्रथमा सि ।
[ईjः] ईर्घ्य षष्ठी डस् ।
[ईयियिषति] सूर्थ्य (४००) - ईर्ष्या (४०१) - ‘ईj ईर्ष्यायाम्' (४०२) ईर्घ्य । ईयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । इट् । अनेन “यि" द्वि: । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[ऐयियत् ईष्र्ण्य । ईर्ण्यन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० →इ । अद्यतनी दि→त् । ‘णि-श्रि-दु-सु०' (३।४।५८) डा० → अ । अनेन “यि" द्विः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः ऐ।
[ईयिषिषति ईर्ण्य । ईयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सनप्र० । इट । 'लोकात्' (१1१1३) “ईj' पाठउ विश्लेषियइ । अत्र अनेन “सन्' द्विः । 'सन्यस्य' (४१५९) इ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव ।।छ।।
हवः शिति ।।४।१।१२।।
[हवः] हु प्रथमा जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) ओ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) अव् । 'सो रुः' (२११७२) र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[शिति] श् इत् अनुबन्धो यस्याऽसौ शित्, तस्मिन् ।
[जुहोति] 'हुंक् दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । वर्त्त० तिव् । अनेन “हु" द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) हु० → जु० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ ।
[जुहवत् हु । जुहोतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५/२।२०) शतृप्र० → अत् । अनेन द्वित्वम् । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) हु० → जु० । 'ह्विणोरप्विति व्-यौ' (४।३।१५) वत्वम् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलोपः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[जुहवानि] हु । पञ्चमी आनिव् । अनेन द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) हु० → जु० । गुणे सति अव् ॥छ।।
चराचर-चलाचल-पतापत-वदावद-घनाघन-पाटूपटं वा ।।४।१।१३।।
[चराचरचलाचलपतापतवदावदघनाघनपाटूपटम्] चराचरश्च चलाचलश्च पतापतश्च वदावदश्च घनाघनश्च पाटूपटश्च = चराचरचलाचलपतापतवदावदघनाघनपाटूपटम् ।
[वा] वा प्रथमा सि ।
न विद्यते इदमुदाहरणं बृहद्वृत्तौ ।
Jain Education Intemational

Page #264

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२४९
wwwwwwwwwwwwwwwwwNNNNARIRAM
[चराचरः] 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् | चरतीति । 'अच्' (५।११४९) अच्प्र०
→ अ । अनेन निपातः ।
[चलाचलः] 'चल कम्पने' (९७२) चल् । चलतीति । 'अच्” (५।१।४९) अच्प्र० → अ । अनेन निपातः ।
[पतापतः] 'पत्लु गतौ' (९६२) पत् । पततीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । अनेन निपातः । [वदावदः] 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । वदतीति । 'अच' (५।१।४९) अचप्र० → अ । अनेन निपातः ।
[घनाघनः] 'हनंक हिंसा-गत्योः ' (११००) हन् । हन्तीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । हन्तेर्हस्य घत्वम् - पूर्वस्य च दीर्घः ।
[पाटूपटः] पट ग्रन्थे' (१८६०) पट् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ | पाटयतीति । 'अच्' (५/११४९) अच्प्र० →अ | पाटयतेरजन्तस्य द्वित्वं, हूस्वत्वं पूर्वस्य च ऊदन्तता निपात्यते ।
यल्लक्षणेनानुपपन्नं तत्सर्वं निपातनत्वम् ।।छ।।
चिक्लिद-चक्नसम् ।।४।१।१४।।
[चिक्लिदचक्नसम] चिक्लिदश्च चक्नसश्च = चिक्लिदचक्नसम् ।
.
[चिक्लिदः] 'क्लिदौच आर्द्रभावे' (११७९) क्लिद् । क्लिद्यतीति । 'नाम्युपान्त्य-प्री-कृ-गृ-ज्ञः कः' (५।११५४) कप्र० । अनेन निपात्यते चिक्लिद: ।
[चक्नसः] 'क्नसूच हृति-दीप्त्योः' (११७०) क्नस् । क्नस्यतीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प० । अनेन निपात्यते चक्नसः ।
[चक्रुः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करोतीति । 'हनि-या-कृ-भृ-पू-तू-त्रो द्वे च' (उणा० ७३३) किद् उप्र० । अनेन निपात्यते ।
[ययुः] ‘यांक प्रापणे' (१०६२) या । यातीति । ‘हनि-या-कृ-भू-पृ-तृ-त्रो द्वे च' (उणा० ७३३) किद् उप० । अनेन निपात्यते ।
[बभुः] ‘टुडु,ग्क् पोषणे च' (११४०) भृ । बिभर्तीति । ‘हनि-या-कृ-भू-पृ-तृ-त्रो द्वे च' (उणा० ७३३) किद् उप्र० । अनेन निपात्यते ।।छ।।
दाश्वत् - सावत् - मीढ्वत् ।।४।१।१५।। [दाश्वत्साहत्मीढ़वत] + दास्वांश्च साह्वांश्च मीढ्वांश्च = तत् । संस्-ध्वंस-क्वस्सनडुहो दः (२११६८) त्रिष्वपि सस्य दः ।
[दाश्वान, दाश्वांसौ, दाशुषी] 'दासृग दाने' (९३३) दास् । ददास ददासतुः । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । अनेन अद्वित्वं अनिट्त्वं च निपात्यते । प्रथमा सि-औ । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' + 'पट ग्रन्थे' (१८६०) णिचि पटयति । 'पट भासार्थः' (१७७८) णिचि पाटयति । P. अट (१९४)- 'पट गतौ' (१९५) पट् । पटन्तं प्रयुङ्क्ते । णिग्प० । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । पाटयतीति । 'अच्'
(५।१।४९) अच्प० । अनेन पाटूपट इति निपातः । P.+ हस्तप्रतिषु तालव्यशकारस्थाने दन्त्यसकारः ।
Jain Education Intemational

Page #265

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
(१।४।८६) दीर्घः । ‘दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य ' (२।१।८९) सलोपः । तृतीये 'अधातूदृदितः ' (२।४।२ ) ङी ई । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
२५०
[साहान्, साह्रांसौ] ' षहणू मर्षणे' (१९८१) षह्, इत्यस्य न निपातनं इष्टिवशात् । 'षहि मर्षणे' (९९०) षह् । ''षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव ष्वष्कः' (२।३।९८) सह् । सेहे, सेहाते । 'तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र०वस् । अनेन परस्मैपदं - उपान्त्यदीर्घत्वं अद्वित्वं अनिट्त्वं च निपात्यते । परस्मैपदफलं प्रथमा सि-औ । 'ऋदुदितः ' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः ' (१।४।८६) दीर्घः । ' दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः ।
[मीवान् ] 'मिहं सेचने' ( ५५१) मिह् । मिमेह । 'तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० वसू । अनेन अत्र अद्वित्वं - अनित्वं उपान्त्यदीर्घत्वं-ढत्वं च निपात्यते । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः ' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः ' (१।४।८६) दीर्घः । ‘दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ' पदस्य ' (२।१।८९) सलोपः ।।छ।।
-
-
ज्ञप्यापो ज्ञीपीप्, न च द्विः, सि सनि ||४|१।१६।।
[ज्ञप्यापः ] ज्ञपिश्च आप् च = ज्ञप्याप्, तस्य ।
[ज्ञीपीप्] ज्ञीप् च ईप् च = ज्ञीपीप् । प्रथमा सि । ‘अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[न] न प्रथमा सि ।
[ द्विः] द्वौ वारावस्येति द्विः । 'द्वि-त्रि- चतुरः सुच्' (७।२।११०) सुच्प्र० ।
[ज्ञीप्सति] ‘ज्ञाणू मारणादिनियोजनेषु' (१७२०) ज्ञा । णिच्प्र० । यद्वा 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । जानन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'अर्त्ति - री- व्ली - ही ० ' ( ४।२।२१) पोऽन्तः । ' मारण- तोषण-निशाने ज्ञश्च' (४।२।३०) ह्रस्वः । ज्ञपयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । अनेन "ज्ञीप्' आदेशः ।
[ईप्सति] 'आप्लृट् व्याप्ती' (१३०७) आप् । आप्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । अनेन "ईप्" आदेशः ।

[जिज्ञपयिषति ] ज्ञा । जानन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अर्त्ति - री - व्ली - ही ० ' ( ४।२।२१) पोऽन्तः । ' मारण- तोषण-निशाने ज्ञश्च' (४।२।३०) ह्रस्वः । ज्ञपयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'इवृधभ्रस्जदम्भ - श्रि-यूणु-भर-ज्ञपि सनि-तनि-पति- वृद्-दरिद्र-सनः ' ( ४।४।४७) इत्यादिना इट् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जन “न्" लोपः । 'सन्यस्य' (४।१।५९ ) अ० इ० । गुणे सति अय् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[आप्स्यति] 'आप्लृट् व्याप्तौ ' (१३०७ ) आप् । भविष्यन्ती स्यति ।।छ।।
ऋध ईर्त् ।।४।१।१७।।
[ ऋधः ] ऋ षष्ठी डस् ।
[ईर्त्] ईर्त् प्रथमा सि ।
[ईर्त्सति] ‘ऋधूच् वृद्धौ' (११८६) ऋध् । 'ऋधूट् वृद्धौ' (१३०६ ) ऋध् । अर्धितुमिच्छति । सन्प्र० । अनेन "ईत्” आदेशः । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) तलोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ।

Page #266

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
२५१
[अर्दिधिषति] ऋध् । अर्धितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'इबृध-भ्रस्ज-दम्भ-श्रि-यूर्गु०' (४।४।४७) वेट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'लोकात्' (१।१।३) “अर्" विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) “धि" द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।११४२) ध० → द० । वर्त्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्य-शव' (३।४।७१) शव । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।।छ।।
दम्भो धिप धीप ।।४।१।१८।। [दम्भः] दम्भ षष्ठी डस् । [धिप्धीप्] धिप् च धीप् च = तत् ।
[धिप्सति, धीप्सति] 'दम्भूट दम्भे' (१३०९) दम्भ् । दम्भितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन “धिप्-धीप्" आदेशः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् ।
[दिदम्भिषति] दम्भ् । दम्भितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'इवृध-भ्रस्ज-दम्भ-श्रि०' (४।४।४७) इट् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "द" द्विः । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३१५) षत्वम् । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव ।।छ।।
अव्याप्यस्य मुचेर्मोग्वा ।।४।१।१९।। [अव्याप्यस्य न विद्यते व्याप्यं-कर्म यस्य सः = अव्याप्यः, तस्य । [मुचेः] मुचि षष्ठी इस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) ए । 'एदोद्भ्यां डसि-डसो रः' (१।४।३५) र० । [मोग्वा] मोग(क) प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । वा प्रथमा सि ।
[मोक्षति, मुमुक्षति चैत्रः] 'मुच्लुंती मोक्षणे' (१३२०) मुच् । मोक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन प्रथमे "मोक्" आदेशः । द्वितीये 'सन्-यडश्च' (४।१३) “मु” द्वि: । 'च-जः क-गम्' (२1१1८६) च० →क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम्, क-षसंयोगे क्ष० । वर्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[मोक्षते, मुमुक्षते वा वत्सः स्वयमेव मुमुक्षति वत्सं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं मुमुक्षामि, किन्तु मुमुक्षते वत्सः स्वयमेव ।।छ।।
मि-मी-मा-दामित् स्वरस्य ।।४।१।२०।। [मिमीमादाम] मिश्च मीश्च माश्च दाश्च = मिमीमादाः, तेषाम् = मिमीमादाम्, षष्ठी आम् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः ।।
[इत्] इत् प्रथमा सि । [स्वरस्य] स्वर षष्ठी डस् ।
'मिग-मीगोऽखलचलि' (४।२।८) इत्यात्वे माद्वारेणैव सिध्यति, मिग्रहणं कथमिति ? सत्यम्, 'नामिनोऽनिट'. (४।३।३३) इत्यनेन सनः कित्त्वात् आत्वं न प्राप्नोति ।
[मित्सति, मित्सते शतम्] 'डुमिंग्ट प्रक्षेपणे' (१२८९) मि । मातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० ।
Jain Education Intemational

Page #267

२५२
अनेन ‘“मित्” आदेशः । वर्त्त० तिव् ते । ' कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[मित्सते] 'मींग्श् हिंसायाम् ' (१५१२) मी । मातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छा०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । अनेन " मित्" आदेशः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । यदा दैवादिकः 'मींच् हिंसायाम् ' (१२४६) मी, तदा तुच्छति ।
[प्रमित्सति, प्रमित्सते शत्रून् ] 'मींग्श् हिंसायाम्' (१५१२) मी प्रपूर्व० । प्रमातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१ ) सन्प्र० । अनेन " मित्" आदेशः । वर्त्त० तिव्-ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । शत्रु द्वितीया शस् । ‘शसोऽता सश्च नः पुंसि' (१।४।४९) दीर्घः - सू० ० । यदा दैवादिकः 'मींड्च् हिंसायाम् ' (१२४६) मी, तदा प्रमेतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[मित्सति] ‘मांक् माने' (१०७३) मा । मातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । अनेन " मित्" आदेशः । वर्त्त० तिव् ।
[प्रमित्सते भूमिम्] 'मांड्क् मान- शब्दयोः ' (११३७) मा, प्रपूर्व० । प्रमातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । अनेन " मित्" आदेशः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[अपमित्सते यवान्] अप 'मेंङ् प्रतिदाने' (६०३) मे । अपमातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । अनेन “मित्” आदेशः । यव द्वितीया शस् ।
[मिमासति] मातुमिच्छन । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१ ) सन्प्र० । 'सन् - यङश्च' (४।१।३) “मा" द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘सन्यस्य' ( ४।१।५९) इ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ।
[प्रदित्सति दानम् ] 'दां दाने (७) दा, प्रपूर्व० । प्रदातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । अ ‘“इत्” । दीयते = दानम् । 'भुजि - पत्यादिभ्यः कर्मा - ऽपादाने' (५।३।१२८) अनट्प्र० → अन ।
( ३।४।२१) सन्प्र० । अनेन "इत्" । पुत्र द्वितीया अम् ।
[दित्सते पुत्रम्] 'देंङ् पालने' (६०४) दे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) दा ।
[ दित्सति, दित्सते वस्त्रम् ] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । दातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । अनेन " इत्" ।
'तुमर्हादिच्छायां०'
[दित्सति दण्डम्] ‘दोंच् छेदने' (११४८) दो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) दा । दातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन " इत्" । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । दण्ड द्वितीया अम् ।
[धित्सति स्तनम् ] 'ट्वें पाने' (२८) धे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' ( ४।२।१) धा । धातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन " धित्" आदेशः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' ( ३ | ४ |७१ ) शब् । स्तन द्वितीया अम् ।
Jain Education Intemational
[धित्सति, धित्सते श्रुतम् ] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । धातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । अनेन “धित्” आदेशः । वर्त्त० तिव् - ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । श्रुत द्वितीया अम् ।
बहुवचनं व्याप्त्यर्थम्, तेन 'निरनुबन्धग्रहणे न सानुबन्धकस्य' (न्या०स० वक्षस्कार (१) / सूत्र (३२)), 'एकानुबन्धग्रहणे न द्व्यनुबन्धकस्य' (न्या०सं० वक्षस्कार ( १ ) / सूत्र ( ३३ ) ) 'लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणम्' (न्या०सं० वक्षस्कार ( १ ) / सूत्र (१५)) इत्यादि नाश्रीयते ॥ छ ||

Page #268

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२५३
रभ-लभ-शक-पत-पदामिः ।।४।१।२१।। [रभलभशकपतपदाम्] रभश्च लभश्च शकश्च पतश्च पच्च == ते, तेषाम् । [[:] इ प्रथमा सि ।
[आरिप्सते] 'रभिं राभस्ये' (७८५) रम्, आड्यूर्व० । आरब्धुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन इ० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) भ० → प० । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव |
[लिप्सते] 'डुलभिंष् प्राप्तौ' (७८६) लभ् । लब्धुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । अनेन इ० । [शिक्षति] 'शक्लृट् शक्तौ' (१३००) शक् । शक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । अनेन इ० । [पित्सति] 'पत्लु गतौ' (९६२) पत् । पतितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्न०' (३।४।२१) सन्प० । अनेन इ० । [पित्सते] 'पदिच् गतौ' (१२५७) पद् । पत्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन इ० ।
[पिपतिषति पत् । पतितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सनप्र० । 'इवृध-भ्रस्ज-दम्भ-श्रि-यूण्णु-भर-ज्ञपिसनि-तनि-पति-वृद्-दरिद्रः सनः' (४।४।४७) इट् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "प" द्विः । 'सन्यस्य' (४११५९) इ० ।
बहुवचनं शकींच्-शक्लूटोरुभयोरपि परिग्रहार्थम् ।।छ।।
राधेर्वधे ।।४।१।२२।।
[राधेः] राधि षष्ठी डस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) ए० । 'एदोद्भ्यां डसि-डसो रः' (१।४।३५) र० । [वधे] वध सप्तमी ङि ।
[प्रतिरित्सति] प्रति ‘राधं संसिद्धौ' (१३०४) राध् । 'राधंच वृद्धौ' (११५६) राधू । प्रतिराद्धमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन रा० → रि० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ध० → त० । वर्त्तः तिव् ।
[आरिरात्सति गुरून राध, आयूर्व० । आराद्धमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४१३) “रा" द्वि: । 'हूस्वः' (४।१।३९) इस्वः । 'सन्यस्य' (४१५९) इ० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३५०) ध० → त० । गुरु द्वितीया शस् । 'शसोऽता सश्च नः पुंसि' (१।४।४९) दीर्घः-सश्च न० ।।छ।।
अवित्परोक्षा-सेट्थवोरेः ।।४।१।२३॥
[अवित्परोक्षासेट्थवोः] न वित् = अवित् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । अविच्चासौ परोक्षा च = अवित्परोक्षा । सह इटा वर्तत इति सेट, सेट् चासौ थव् च = सेट्थव्, अवित्परोक्षा च सेट्थव् च = अवित्परोक्षासेट्थवौ, तयोः = अवित्परोक्षासेट्थवोः, सप्तमी ओस् ।
[ए:] ए प्रथमा सि । [रेधतुः] ‘राधं संसिद्धी' (१३०४) राध् । परोक्षा अतुस् । अनेन आरूपस्वरस्य ए० । [रेधुः] राध् । परोक्षा उस् । अनेन आरूपस्वरस्य ए० । [रेधिथ] राध् । परोक्षा थव् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-द्रु-श्रु-स्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः' (४।४।८१) इट् । अनेन आ० → ए० । एवं अप-प्रति-परिपूर्वकः ।
Jain Education Intemational

Page #269

२५४
[अपरेधिव] अप-राध् । परोक्षा व । 'स्क्रसृ-वृ-भू-स्तु० ' ( ४१४१८१ ) इट् । अनेन आ० [अपरेधिम] अप-राध् । परोक्षा म । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् । अनेन आ०
[अपरराधम] अप-राध् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) " राध्” द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जन “ध" लोपः । ह्रस्वः' ( ४११ |३९) ह्रस्वः ||
[ अपराध्यते] अप-राध् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[आरराधतुः] राधू, आड्यूर्व० । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) “राध्” द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जन “ध" लोपः । ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः ।
[आरराधिथ] राध्, आड्यूर्व० । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४1919) द्विः “राध्” । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४/१/४४) अनादिव्यञ्जन "ध" लोपः । 'ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वः । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु द्रु०' (४।४।८१) इट् ||छ ।। अनादेशादेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः ||४|१|२४||
[ अनादेशादेः ] आदिश्यत इति आदेशः । आदेश आदिर्यस्य सः = आदेशादिः । न आदेशादिः अनादेशादिः । 'अन् स्वरे' ( ३।२।१२९) अन्, तस्य ।
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
ए० ।
ए० ।
[ एकव्यञ्जनमध्ये ] एकशब्दोऽत्राऽसहायवचनः एकं च एके च = एके । ' त्यदादिः' (३।१।१२० ) एकशेषः । एके च ते व्यञ्जने च = एकव्यञ्जने, एकव्यञ्जनयोर्मध्यमेकव्यञ्जनमध्यम्, तस्मिन् ।
[अतः ] अत् षष्ठी स् ।
[पेचतुः] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । परोक्षा अतुस् । अनेन अ० ए० ।
[पेचुः ] पच् । परोक्षा उस् । अनेन अ० ए० ।
वस् । 'घसेकस्वराऽऽतः क्वसोः '
[पेचिवान्] पच् । पपाच । 'तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० (४/४/८२) इट् इ० । अनेन ए० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः ' (१।४।७० ) नोऽन्तः । 'न्स्महतो ' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' ( २।१।८९ ) सलोपः ।
[पेचुषी] पच् । पपाच । तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० वस् । अनेन ए० । 'अधातूदृदितः’ (२।४।२) डी ई । 'क्वसुष्मतौ च' (२।१।१०५) उष् ।
ए० ।

[पेचिव ] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । परोक्षा व । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-दु-श्रु० ' ( ४/४/८१) इट् । अनेन ए० । [पेचिम] पच् । परोक्षा म । अनेन ए० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१ ) इट् ।
[पेचिथ] पच् । परोक्षा थव् । 'सृजि- दृशि - स्कृ- स्वराऽत्वतस्तृज्नित्याऽनिटस्थवः' (४।४।७८) विकल्पेनेट् । अनेन
[ रेणतुः ] अण (२५९) - 'रण शब्दे' (२६०) रण् । परोक्षा अतुस् । अनेन ए० । [रेणिथ] रण् । परोक्षा थव् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु द्रुश्रु०' (४|४|८१ ) इट् । अनेन ए० ।
[अहं पपच ] अस्मद् प्रथमा सि । त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः ' (२।१।१२ ) " अहं" आदेशः । पच् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- ङे० ' (४।१।१) “ पच्" द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) चलोपः ।

Page #270

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२५५
[पच्यते] पच् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[पपक्थ] पच् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४191१) “पच्" द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) चलोपः । 'च-जः क-गम्' (२१११८६) च० → क० । ‘सृजि-दृशि-स्कृ-स्वराऽत्वतस्तृज्नित्याऽनिटस्थवः' (४।४७८) इत्यादिना विकल्पेनेट् ।
[बभणतुः] अण (२५९)- रण (२६०) - वण (२६१) - व्रण (२६२) - बण (२६३) - ‘भण शब्दे' (२६४) भण् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४1919) "भण्" द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) णलोपः । 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० ।।
[बभणिथ] भण् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “भण्' द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) णलीपः । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् ।
[चकणतुः] अण (२५९) - रण (२६०) - वण (२६१) - व्रण (२६२) - बण (२६३) - भण (२६४) - भ्रण (२६५) - मण (२६६) - धण (२६७) - ध्वण (२६८) - ध्रण (२६९) - 'कण शब्दे' (२७०) कण् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा - डे०' (४।१।१) “कण्" द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) णलोपः । 'क-डश्चञ्' (४।१।४६) क० → च० ।
[चकणिथ] कण् । परोक्षा थव् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ०' (४।४।८१) इट् | शेषं पूर्ववत् । ममध्वानित्यत्र तु एकव्यञ्जनमध्यत्वं लाक्षणिकं यतो नलोपे कृते ध० → द० बभूव ।
[ततक्षतुः] 'तक्षौ तनूकरणे' (५७१) तक्ष । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) क्षलोपः ।
ततक्षिथ] तः । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) क्षलोपः । ‘स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् ।
[दिदिवतुः] 'दिवूच् क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) वलोपः ।
[दिदेविथ] दिव् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) वलोपः । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-दु-श्रु०' (४।४।८१) इट् । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[नेमतुः] ‘णमं प्रहृत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेो नः' (२।३।९७) नम् । परीक्षा अतुस् । अनेन ए० । [नेमुः] नम् । परीक्षा उस् । अनेन ए० । [नेमिथ] नम् । परोक्षा थव् । ‘सृजि-दृशि-स्कृ०' (४।४।८१) इट् । अनेन ए० ।
सेहे] 'षहि मर्षणे' (९९०) षह् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः ' (२।३।९८)सह् । परोक्षा ए । अनेन ए० । [सेहाते] सह् । परोक्षा आते । अनेन ए० । [सेहिरे] सह् । परोक्षा इरे । अनेन ए० ।
[सेहिथ] युजादौ 'षहण मर्षणे' (१९८१) षह् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सह । परोक्षा थव । 'स्क्रसृवृ-भू-स्तु-द्रु-श्रु०' (४।४।८१) इट् । अनेन ए० ।
अत्र हि अनिमित्ते नत्वसत्वे न तु परोक्षाथनिमित्ते इति ।।छ।।
Jain Education Intemational

Page #271

२५६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
तृ-त्रप-फल-भजाम् ।।४19२५||
[तत्रपफलभजाम्] तृश्च त्रपश्च फलश्च भज् च = तृत्रपफलभजः, तेषाम् ।
[तेस्तुः] 'तृ प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । द्विर्वचने कृते मूलधातोः तू । परोक्षा अतुस् । “प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः" (४।१।१) इति वचनात् प्रथमं द्वित्वं पश्चात् गुणः, ततोऽस्य एत्वे कृते द्वित्वनिवृत्तिः, एवं उत्तरसूत्रे "रॉ" इत्यस्यापि 'स्कृच्छ्रतोऽकि परोक्षायाम्' (४।३।८) इत्यनेन गुणे सति तृ-त्रपति एत्वं भवति, द्विर्वचनं च निवर्त्तते ।
[तेरिथ] तू । परोक्षा थव् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् । शेषं पूर्ववत् ।
[पे] 'त्रपू(पौ)षि लज्जायाम् (७६२) त्रप् । परोक्षा ए । अनेन ए० । [पाते त्रप् । परोक्षा आते । अनेन ए० ।
[पिरे] त्रप् । परोक्षा इरे । अनेन ए० ।।
[फेलतुः] दल (४१३) - "जिफला' विशरणे' (४१४) फल् । परोक्षा अतुस् । अनेन ए० ।
[फेलिथ] फल् । परोक्षा थव् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् । शेषं पूर्ववत् ! [भेजिथ] 'भजी सेवायाम्' (८९५) भज् । परोक्षा थव् । ‘सृजि-दृशि-स्कृ०' (४।४।७८) वेट् । अनेन ए० ।
[अहं ततर अहं (४।१।२४) सूत्रवत् । तू | परोक्षा णव । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।११) "तृ" द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । गुणः ।।
[बभक्थ] भज् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४1१1१) "भज्'' द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) जलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'च-जः क-गम्' (२।१८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) ग० → के० ।
[तितीर्वान] तू । ततार । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'ऋतां क्डितीर्' (४।४।११६) इर् → तिर । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) "तिर" द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४११४४) रलोपः । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) सलोपः ।
बहुवचनं तु 'फल निष्पत्तौ' (४२८), दल (४१३) 'जिफला विशरणे' (४१४) इत्युभयोरपि परिग्रहार्थम् ।।छ।।
जू-भ्रम-वम-त्रस-फण-स्यम-स्वन-राज-भ्राज-भ्रास-भ्लासो वा ।।४।१।२६।।
[जभ्रमवमत्रसफणस्यमस्वनराजभ्राजभ्रासभ्लासः] जृश्च भ्रमश्च वमश्च त्रसश्च फणश्च स्यमश्च स्वनश्च राजश्च भ्राजश्च भ्रासश्च भ्लास् च = जूभ्रमवमत्रसफणस्यमस्वनराजभ्राजभ्रासभ्लास्, तस्य ।
[वा] वा प्रथमा सि ।
[जेरतुः, जजरतुः] 'जूष जरसि' (११४५) जू । परोक्षा अतुस् । द्विर्वचने कृते मूलधातोः 'स्कृच्छ्रतोऽकि परोक्षायाम्' (४।३।८) इत्यनेन गुणं कृत्वा अतोऽनु एत्वं क्रियते । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) "M" द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'स्कृच्छ्रतोऽकि परोक्षायाम्' (४।३।८) गु० अर् ।
Jain Education Intemational

Page #272

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
[जेरिथ, जजरिथ] जू । परोक्षा थव् । ‘स्कृच्छृतोऽकि परोक्षायाम्' (४।३।८) गु० अर् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१)
[भेमतुः, बभ्रमतुः] 'भ्रमू चलने' (९७०) भ्रम् । परोक्षा अतुस् । पूर्वं द्वित्वं, ततोऽनेन एकारः । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे०' (४११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४/११४२) भ० → ब० ।
[भ्रेमिथ, बभ्रमिथ] भ्रम् । परोक्षा थव् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-द्रु०' (४।४।८१) इट् । अनेन ए० । शेषं पूर्ववत् ।
[वेमतुः, ववमतुः] 'टुवमू उद्गिरणे' (९६९) वम् । परोक्षा अतुस् । पूर्वं द्विः । अनेन ए० । [वमिथ, ववमिथ] वम् । परोक्षा थव् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् । शेषं पूर्ववत् । ["उद्वेमुस्तत्र रुधिरं रथिनोऽन्योन्यवीक्षिताः"] उत्-वम् । परोक्षा उस् । अनेन ए० ।।
[त्रेसतुः, तत्रसतुः] ‘त्रसैच् भये' (११७१) त्रस् । परोक्षा अतुस् । पूर्वं द्वित्वं ततश्चानेन ए० । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे०' (४।१।१) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
[त्रेसिथ, तत्रसिथ] त्रस् । परोक्षा थव् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् । शेषं पूर्ववत् ।
[फेणतुः, पफणतुः] 'फण गतौ' (१०३७) फण् । परोक्षा अतुस् । पूर्व द्वित्वं पश्चादनेन एकारः । 'द्विर्धातुः परोक्षा -डे०' (४।११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) णलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) फ० → प० ।
[फेणिथ, पफणिथ] फण् । परोक्षा थव् । ‘स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् । शेषं पूर्ववत् ।
[स्येमतुः, सस्यमतुः] 'स्यमू शब्दे' (३८७) स्यम् । परोक्षा अतुस् । अनेन ए० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४1919) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
[स्येमिथ, सस्यमिथ] स्यम् । परोक्षा थव् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् । शेषं पूर्ववत् ।
[स्वेनतुः, सस्वनतुः] स्तन (३२३) - धन (३२४) - ध्वन (३२५) - चन (३२६) - ‘स्वन शब्दे' (३२७) स्वन् । परोक्षा अतुस् । अनेन ए० ।
[स्वेनिथ, सस्वनिथ] स्वन् । परोक्षा थव् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४८१) इट् । शेषं पूर्ववत् ।
[रेजतुः, रराजतुः] 'राजग दीप्तौ' (८९३) राज् । वृत्तौ स्वरस्यात इति श्लिष्टनिर्देशात् आकारस्याप्येत्वमनेन ए० ।
[रजिथ, रराजिथ] राज् । परोक्षा थव् । ‘सृजि-दृशि-स्कृ-स्वराऽत्वतस्तृनित्याऽनिटस्थवः' (४।४।७८) इट् । शेषं पूर्ववत् ।
भेजे, बभ्राजे] 'टुभ्राजि दीप्तौ' (८९४) भ्राज । परोक्षा ए । अनेन ए० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०'(४११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → व० ।
[भ्रसे, बभ्रासे] 'टुभ्रासि दीप्तौ' (८४७) भ्रास् । परोक्षा ए । अनेन ए० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४191४२) भ० → ब० ।
[भ्लेसे, बभ्लासे 'टुभ्लासृङ् दीप्तौ' (८४८) भ्लास् । परोक्षा ए । पूर्व द्विर्वचनं पश्चात् अनेन ए० । 'द्विर्धातुः परोक्षा
Jain Education Intemational

Page #273

२५८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
उ०' (४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) भ० → ब० ।
[अहं जजर] अहं 'जृष् जरसि' (११४५) जू । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वि: । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० अर् ।।छ।।
वा श्रन्थ-ग्रन्थो नलुक च ।।४।१।२७।।
[वा] वा प्रथमा सि ।
[श्रन्थग्रन्थः] श्रन्थश्च ग्रन्थ् च = श्रन्थग्रन्थ्, तस्य । श्रुथुङ्-ग्रथुङ् इत्यनयोलाक्षणिकत्वान्न भवति, प्रकृतिप्रत्यययोर्वचनभेदान्न यथासंख्यम् ।
[नलुक]卐 नो लुक् = नलुक् । [च] च प्रथमा सि ।
[श्रेथतुः, शश्रन्थतुः] 'श्रन्थश् मोचन-प्रतिहर्षयोः' (१५४६) श्रन्थ् । परोक्षा अतुस् । अनेन ए- नलुक् च । द्विर्धातुः परोक्षा-डे० (४।१1१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
[श्रेथिथ, शश्रन्थिथ] श्रन्थ् । परोक्षा थव । सृजि-दृशि-स्कृ-स्वरा०' (४।४७८) इट् । शेषं पूर्ववत् ।
[ग्रेथतुः, जग्रन्थतुः] 'ग्रन्थश् संदर्भ' (१५४८) ग्रन्थ । परीक्षा अतुस् । अनेन ए-नलुक च । द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० ।
[ग्रेथिथ, जग्रन्थिथ] ग्रन्थ । परोक्षा थव् । ‘सृजि-दृशि-स्कृ०' (४।४।७८) इट् । अनेन ए-न्लुक् च ।
[शश्रन्थ] श्रन्थ् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
[जग्रन्थ] ग्रन्थ् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० ॥छ।।
दम्भः ।।४।१।२८॥
[दम्भः] दम्भ षष्ठी डस् । __ [देभतुः] 'दम्भूट दम्भे' (१३०९) दम्भ् । परोक्षा अतुस् । अनेन ए० । पूर्वं 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः'(४।२।४५) नलुक्, ततः ए० ।
[देभुः] दम्भ् । परोक्षा उस् । अनेन ए० । पूर्वं 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक्, ततः ए० । __ [ददम्भ] दम्भ् । परीक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।।छ।।
P. मनस्य लुक् ।
Jain Education Intemational

Page #274

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ।
२५९
थे वा ||४|११२९॥
[थे] थ सप्तमी ङि । [वा] वा प्रथमा सि।
[देभिथ, ददम्भिथ] दम्भ् । परोक्षा थव् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४८१) इट् । अनेन ए० । पक्षे 'द्विर्धातुः परोक्षाडे' (४११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।।छ।।
न शस-ददि-वादि-गुणिनः ।।४।१।३०।। [न] न प्रथमा सि ।
[शसददवादिगुणिनः] व आदिर्येषांते = वादयः, गुणो विद्यते येषां ते = गुणिनः, शसश्च ददश्च वादयश्च गुणिनश्च = शसददवादिगुणिन्, तस्य ।
विशशसतुः] 'शसू हिंसायाम्' (५४९) शस्, विपूर्व० । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “शस्" द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।२।४५) सलुक् ।
[विशशसिथ] वि-शस् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “शस्" द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) सलुक् । ‘स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् ।
__ [दददे] 'ददि दाने' (७२७) दद् । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) दलुक् ।
[दददाते] दद् । परोक्षा आते । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) दिः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) दलुक् । दिददिरे] दद् । परोक्षा इरे । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४)दलुक् ।
[ववले] 'वलि संवरणे' (८०७) वल् । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) ललुक् ।
[ववलाते] वल् | परोक्षा आते । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) ललुक् । [ववलिरे] बल । परोक्षा इरे । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) ललुक् ।
[ववणतुः] अण (२५९)- रण (२६०) - ‘वण शब्दे' (२६१) वण् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) णलुक् ।
ववणिथ] वण । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४११) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) णलुक् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ०' (४।४।८१) इट् ।
[विशशरतुः] क (१५२९)- मृ (१५३०) - 'शृश् हिंसायाम्' (१५३१) शू, विपूर्व० । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'स्कृच्छृतोऽकि परोक्षायाम्' (४।३।८) गु० अर् ।
[विशशरिथ] वि-शू । परोक्षा थन् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४११) द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्'
Jain Education Intemational

Page #275

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
२६०
(४।१।३८) ऋ० अ० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-दु-श्रु- स्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः' (४।४।८१ ) इट् । 'स्कृच्छ्रतोऽकि परोक्षायाम्' (४।३।८) गु० अर्
[चिचयिथ, चिचेथ] 'चिंग्ट् चयने ' (१२९० ) चि । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा ङे प्राक् ० ' ( ४।१।१) द्विः । 'सृजि- दृशि - स्कृ- स्वरा०' (४।४।७८) इट् ।
[लुलविथ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- ङे० ' (४।१।१) द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘स्क्रसृ-वृ-भृ०’ (४।४।८१) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ||छ।।
हौ दः || ४ |१| ३१ ॥
[ह] हि सप्तमी ङि ।
[द] दा षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२।१।१०७) आलोपः ।
[देहि] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । पञ्चमी हि । अनेन आ०
ए० ।
[धेहि] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । पञ्चमी हि । अनेन आ० → ए० ।
[देहि] ‘डुदांग्क् दाने’ (११३८) दा । भृशं पुनः पुनर्वा ददाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य०य । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) “दा” द्विः । ह्रस्वः' (४|१ | ३९ ) ह्रस्वः । ' बहुलं लुप् ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । पञ्चमी हि । अनेन ए० । द्वित्वनिवृत्तिः ।
[दत्तात्] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । पञ्चमी हि । 'आशिषि तु ह्योस्तातङ्' ( ४।२।११९) हि०तातङ् । ‘हवः शिति' (४।१।१२) द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१।३।५०) द० त० ।
[धत्तात्] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । पञ्चमी हि । 'आशिषि तु०' (४।२।११९) हि०तातङ् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विः । ह्रस्वः' ( ४।१।३९) ह्रस्वः । द्वितीय - तुर्ययोः पूर्वी (४।१।४२) ध० द० । 'श्नश्चाऽऽतः ' (४।२।९६) आलोपः । 'धागस्त- थोश्च' (२।१।७८) ५० ध० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१।३।५०) ध० त० ॥छ।

देर्दिगिः परोक्षायाम् ।।४ । १ । ३२ ।।
[देः] दि(दे) षष्ठी डस् । ' एदोद्भ्यां ङसि - डसो रः ' (१।४।३५) २० ।
[दिगि: ] दिगि प्रथमा सि ।
[परोक्षायाम् ] परोक्षा सप्तमी ङि । 'आपो ङितां०' (१।४।१७) डि० याम् ।
[दिग्ये] 'देंङ् पालने' (६०४) दे । परोक्षा ए । अनेन दिगि० । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।१।५६) य० ।
[दिग्याते] दे । परोक्षा आते । अनेन दिगि० । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।११५६) य० ।
. [ दिग्यिरे] दे । परोक्षा इरे । अनेन दिगि० । 'योऽनेकस्वरस्य ' (२।१।५६ ) य० ।
[अवदिग्ये] दे, अवपूर्वकः । परोक्षा ए । अनेन दिगि० । 'योऽनेकस्वरस्य ' (२।१।५६) य० । [अवदिग्याते] दे, अवपूर्व० । परोक्षा आते । शेषं 'दिग्याते' वत् ।

Page #276

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२६१
[अवदिग्यिरे] दे, अवपूर्व० । परोक्षा इरे । शेषं 'दिग्यिरे' वत् ।।छ।।
डे पिबः पीप्य ।।४।१।३३।।
[] ङ सप्तमी ङि । [पिबः] पिब् षष्ठी डस् । [पीप्य्] पीप्य् प्रथमा सि ।
[अपीप्यत्, अपीप्यताम्, अपीप्यन्] 'पां पाने' (२) पा । पिबन्तं प्रायुक्त । अपासीत् कश्चित्, तमन्यः प्रयुङ्क्ते वा । णिगप्र० । ‘पा-शा-छा सा-वे-व्या-हो यः' (४।२।२०) योऽन्तः । अद्यतनी त्-ताम्-अन् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डा० → अ । अनेन “पीप्य" आदेशः । 'अड् धातोरादि० (४।४।२९) अट् ।
[अपीपलत्] 'पांक् रक्षणे' (१०६७) पा । पान्तं प्रायुक्त । णिग्प्र० । ‘पातेः' (४।२।१७) इति लोऽन्तः-ल् । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डा० । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) हूस्वः । 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) "प" द्वि: । “असमानलोपे सन्वलधनि डे' (४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'अड धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।।
[अपापयत्] 'पां पाने' (२) पा । पायि पूर्ववत् । भृशं पुनः पुनर्वा अपीप्यत् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० → य । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) “पा" द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङलुप । पा । पान्तं (पिबन्तं) प्रायुक्त । णिगप्र० । 'पा-शा-छा-सा-वे-व्या हो यः' (४।२।२०) योऽन्तः । अद्यतनी दि→त् । 'अड् 'धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
[पाययति पा | पिबन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'पा-शा-छा-सा-वे-व्या-हो यः' (४।२।२०) योऽन्तः । वर्त्तः तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।।छ।।
अड़े हि-हनो हो घः पूर्वात् ।।४।१३४॥
[अ.] न ङः = अङः । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् ।
[हिहनः] हिश्च हन् च = हिहन्, तस्य । [हः] ह् षष्ठी डस् । [घः] घ प्रथमा सि । [पूर्वात्] पूर्व पञ्चमी डसि ।
[प्रजिघाय] 'हिंट गति-वृद्ध्योः ' (१२९५) हि, प्रपूर्व० । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “हि" द्विः । 'ग-होर्जः' (४११४०) ह० → ज० । अनेन पूर्वस्मात् परस्य हस्य घ० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
54 शोषणे' (४७) अद्यतन्यां दिप्रत्यये अपासीत् भवति ।
Jain Education Intemational

Page #277

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [प्रजिघीषति ] प्र-हि । प्रहेतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर - हन - गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । ' सन्-यडश्च' (४।१।३) "ही" द्विः । ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ह० ज० । अनेन घ० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
२६२
[ प्रजेघीयते, प्रजेघेति] प्र-हि । भृशं पुनः पुनर्वा प्रहिनोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) यप्र० य । सन्यङश्च' (४।१।३) “हि” द्विः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ह० ज० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । अनेन घ० । 'दीर्घश्च्वि-यङ् - यक्-क्येषु च ' ( ४ | ३ | १०८) दीर्घः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् । द्वितीये 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यलुप् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३ |१) गु० ए ।
[जिघांसति ] 'हनंक् हिंसा-गत्योः ' (११००) हन् । हन्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । ‘सन्यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग- होर्ज:' ( ४|१|४०) ह० ज० । ‘सन्यस्य' (४।१।५९) इ । अनेन पूर्वस्मात् परस्य हस्य घ० । स्वर-हन-गमोः सनि धुटि (४।१।१०४) दीर्घः । 'शिड्-हेऽनुस्वारः' ( १।३।४० ) अनुस्वारः । वर्त्त० तिव् ।
[ जंघन्यते] हन् । भृशं पुनः पुनर्वा हन्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यडप्र० । 'सन्- यङश्च' (४।१।३) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक् ́ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ग - होर्ज : ' ( ४|१|४० ) ह० ( ४।१।५१ ) मोऽन्तः । अनेन पूर्वस्मात् परस्य हस्य घ० । वर्त्त० ते ।
ज० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य'
। 'सन् - यङश्च' (४।१।३) द्विः । ज० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य'
[जङ्घनीति] हन् । भृशं पुनः पुनर्वा हन्ति । व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० ' ( ३।४।९) यप्र० 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४/१/४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग- होर्ज:' (४/१/४०) ह० (४।१।५१) मोऽन्तः | 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'यङ्-तु-रु- स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४ ) ईत् → ई । अनेन पूर्वस्मात् परस्य हस्य घ० । वर्त्त० तिव् ।
[प्राजीहयत् ] प्र 'हिंदू गति-वृद्ध्योः ' (१२९५ ) हि । प्राहैषीत् कश्चित् तमन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्
'णि-श्रि-दु-स्रु०' (३।४।५८) ड० ह्रस्वः । ‘ग-होर्जः’ (४।१।४०) ह० 'णेरनिटि' (४।१।८३) णिग्लोपः ।
( ३।४।२०) णिग् । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० ऐ । एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । अद्यतनी दि→ त् । अ । 'आद्योंऽश एकस्वरः' (४।१।२) द्विः । ' उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ज० । 'असमानलोपे० ' ( ४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४|१|६४) दीर्घः ।
[जिहननीयिषति] हन् । हन्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० अन । हननमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र०य । क्यनि' ( ४ । ३ । ११२) अ० ई० । हननीयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः’ (३।४।२१) सन्प्र० । “ह' द्विः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ह० ज० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्’ (४।४।३२ ) इट् । 'अतः' (४।३।८२) अकारलोपः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[प्रजिघाययिषति] प्र-हि । प्रहिण्वन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) आय् । प्रहाययितुमिच्छति । सन्प्र० । “हा” द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘ग-होर्जः’ (४।१।४०) ह० ज० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । अनेन ह० घ० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् ।।छ।।

Page #278

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
गः सन् परोक्षयोः || ४|१|३५||
[जेर्गि:] जि पष्ठी इस् । ' डित्यदिति' (१।४।२३) ए ! 'एदोद्भ्यां इसि-डसो र ' (१।४।३५) २० । गि प्रथमा सि ।
सन्परोक्षयोः, सप्तमी ओस् । 'एद् बहुस्भोसि' (१।४।४)
[ सन्परोक्षयोः] सन् च परोक्षा च = सन्परोक्षे, तयोः ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
=
२६३
[जिगीषति] ‘जिं अभिभवे' (८) जि । जेतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४/१/१०४) दीर्घः । 'सन् यङश्च' ( ४1१1३) "जी" द्विः । ह्रस्वः' ( ४|१|३९) ह्रस्वत् । अनेन । 'स्वर- हन०' (४।१।१०४) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० ति ।
[विजिगीषते] वि-जि । विजेतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर - हन - गमो ः सनि धुटि' (४|१|१०४) दीर्घः "जी" । 'सन्- यड' ( ४।१।३) "जी" द्विः । ह्रस्वः' ( ४|१|३९) ह्रस्वत् । अनेन । 'स्वर - हन० ' (४।१।१०४) दीर्घः । ‘नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[जिगाय ] जि । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४|१|१) "जि 'द्विः । अनेन गि० । 'नामिनोऽकलि-हलेः ' ( ४ | ३ |५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[विजिग्ये ] वि-जि । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० (४।१।१) "जि” द्विः । अनेन गि० । 'योऽनेकस्वरस्य ' (२।१५६) य० ।
[जेजीयते ] जि । भृशं पुनः पुनर्वा जयति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यडञ्च' (४।१।३) “जि” द्वि: : 'आ-गुणावन्यादेः' (४|१|४८) गु० ए । 'दीर्घश्च्चि यङ्ग्यकूक्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्त० ते । कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् ।
[जिज्यतुः ] 'ज्यांशू हानौ' (१५२४) ज्या । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः, पूर्वं 'ज्या व्यधः क्डिति' (४।१।८१) य्वृत् जि० ततो द्विः । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१) य० (?) । ('योऽनेकस्वरस्य ' (२।१।५६) य० ) ।।छ।
चेः किर्वा ||४|१|३६||
[चेः] चि षष्ठी ङस् । ' ङित्यदिति' (१।४।२३) ए । 'एदोद्भ्यां०' (१।४।३५) २० । 'र: पदान्ते० ' (१।३।५३ )
विसर्गः ।
[ किः ] कि प्रथमा सि ।
[r] वा प्रथमा ।
[[चिकीषति, चिचीषति] 'चिंग्ट् चयने ' (१२९० ) चि । चेतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर - हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घत्वे "ची' । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) "ची" द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन विकल्पेन किरादेशे पुनः 'स्वर-हन०' (४।१।१०४) इति दीर्घत्वं यावत् संभवस्तावद्विधिः' (न्या०सं० वक्षस्कार ( २ ) / सूत्र (५६)) इति न्यायात् एवं पूर्वसूत्रे जिगीषतीत्यत्र । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् ।

[[चिकाय, चिचाय ] चि । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) “चि” द्विः । अनेन चि० कि० । 'नामिनो ऽकलि-हते. (४1३1५१) वृ० ऐ । एदैतोऽयाय् (१।२।२३) आय् ।

Page #279

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[[चिक्ये, चिच्ये] चि । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४1919) " चि" द्विः । अनेन चि० कि० । 'योऽनेकस्वरस्य' (२1१।५६) य० ।
२६४
[चेचीयते] चि । भृशं पुनः पुनर्वा चिनोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' (३।४।९) यप्र० । 'सन् - यडश्च' (४।१।३) “चि” द्विः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'दीर्घश्च्वि-यङ्-यक्-क्येषु च ' ( ४ | ३ | १०८) दीर्घः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् || छ ।
पूर्वस्यास्वे स्वरे योरियुक् ||४|१|३७||
[पूर्वस्य ] पूर्व षष्ठी इस् ।
[अस्वे ] न स्वः = अस्वः, 'नञस्' (३।२।१२५) न० अ० तस्मिन् ।
[ स्वरे] स्वर सप्तमी ङि ।
[योः ] इश्च उश्च = यु, तस्य ।
[इयुव्] इय् च उव् च = इयुव् । प्रथमा सि ।
[इयेष ] 'इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा ङे० ' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) लोपः । अनेन पूर्वस्य इकारस्य इय् पूर्वं 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ए ।
[उवोष] 'उषू दाहे' (५२९) उष् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विः “उष्” । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्” (४।१।४४ ) षलोपः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन “उव्” आदेशः ।
'स्वरस्य परे प्राग्विधौ' (७|४|११०) इत्यनेन गुणस्य स्थानित्वे इयुवौ न स्तः परं परे इति सप्तमी निर्देशात् सप्तम्या निर्दिष्टे पूर्वस्य तच्चानन्तरस्यैव, अत्र तु प ( य ) कारेण व्यवधानमिति न स्थानित्वम्, अस्वे इति नञा निर्द्दिष्टमनित्यमिति वा ।
[इयर्ति] 'ऋक् गतौ' (११३५) ॠ । वर्त्त० तिव् । 'हवः शिति' ( ४।१।१२) द्विः । पृ-भृ-मा-हाडझमिः' (४।१।५८) पूर्वस्य ऋकारस्य इकारः । अनेन इय् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[ अरियर्ति, अरियरीति] 'ऋक् गतौ' (११३५ ) ॠ । भृशं पुनः पुनर्वा इयर्त्ति । 'अट्यर्त्ति सूत्रि - मूत्रि-सूच्यशूर्णोः ' ( ३।४।१० ) य० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० → अ० । 'रि-रौ च लुपि' (४।१।५६) "रि" आगमः । अनेन इय् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४|३|१) गु० अर् । द्वितीये 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४ ) ई ई ।
[ईषतुः] ‘इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) लोपः । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१ ) दीर्घः ।
[ऊषतुः] 'उषू दाहे' (५२९) उष् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- ङे० ' ( ४।१।१) द्विः । ' व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) लोपः । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१) दीर्घः ।
[पिपक्षति] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च’ (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४ ) चलोपः । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) च० → क० । ‘नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम्, क-षसंयोगे क्ष० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।

Page #280

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२६५
[पुपूषति 'पूगश् पवने' (१५१८) पू । पवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्न०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “पू” द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) हूस्वः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) प० । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'ग्रह-गुहश्च सनः' (४।४।५९) इनिषेधः ।
[इयाज] 'यजी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) “यज्" द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) जलोपः । 'यजादि-वश्-वचः०' (४।१।७२) य्वृत् य० → इ० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[उवाप] 'डुवपी बीजसन्ताने' (९९५) वप् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “वप्" द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) पलोपः । 'यजादि-वश्-वचः०' (४।१।७२) वृत् व० → उ० । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः ।।छ।।
ऋतोऽत् ।।४19॥३८॥ [ऋतः] ऋत् षष्ठी डस् । [अत्] अत् प्रथमा सि ।
[चकार] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । अनेन ऋ० → अ० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् ।
[ववृधे] 'वृधूङ् वृद्धौ' (९५७) वृध् । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४/११४४) धलोपः । अनेन ऋ० → अ० ।।छ।।
ह्रस्वः ।।४।१।३९।।
[हूस्वः] ह्रस्व प्रथमा सि ।
[पपौ] 'पां पाने' (२) पा । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “पा" द्विः । अनेन ह्रस्वः । 'आतो णव औ' (४।२।१२०) णव् → औ । 'ऐदौत् सन्ध्य क्षरैः' (१९२।१२) औ ।
_ निनाय] ‘णींग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे०' (४।१।१) द्विः । अनेन ह्रस्वः । नामिनोऽकलि-हलेः (४।३५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१२।२३) आय् ।
[लुलाव] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “लू” द्विः । अनेन ह्रस्वः । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् ।
चकार 'क हिंसायाम्' (१५२९) कू । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विः । अनेन ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् ।
[सिसेके] ककुङ् (६२२) - श्वकुङ् (६२३) - त्रकुङ् (६२४) - श्रकुङ् (६२५)- श्लकुङ् (६२६) - ढौकृङ् (६२७) - त्रौकृङ् (६२८) - ष्वष्कि (६२९) - वस्कि (६३०)- मस्कि (६३१) - तिकि(६३२)- टिकि (६३३) - टीकृङ् (६३४) - 'सेकृङ् गतौ' (६३५) सेक् । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे' (४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४११४४) कलोपः । अनेन ह्रस्वः से० → सि० ।
Jain Education Intemational

Page #281

२६६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[लुलोके] 'लोकृङ् दर्शने' (६१२) लोक् । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१1१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) कलोपः । अनेन ह्रस्वः लो० → लु० ।
[तुत्रौके] ककुङ् (६२२) - श्वकुङ् (६२३) - त्रकुङ् (६२४) श्रकुङ् (६२५) - श्लकुङ् (६२६) - ढौकृड् (६२७) 'त्रौकृङ् गतौ' (६२८) त्रौ । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा - उ०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन ह्रस्वः तो० → तु० ।
ग-होर्जः ।।४।१।४०॥
[गहोः] गश्च हु च = गहौ, तयोः = गहोः, षष्टी ओस् । [जः] ज प्रथमा सि ।
[जगाम] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - 'गम्लं गतो' (३९६) गम् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४११1१) “गम्" द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४१९४४) मलुक । अनेन ग० -→ ज० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[जघास] ‘अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । परोक्षा णव् । 'परोक्षायां नवा' (४।४।१८) अद्० --> घस्० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१1१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) सलुक् । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घ० → ग० । अनेन ग० → ज० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[जहौ] 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा । परोक्षा णव ! 'द्विर्धातुः परोक्षा ३०' (४199) "हा" द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन ह० → ज० । 'आतो णव औ' (४।२।१२०) औ । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (
१ २ ) औ ।
ॐ [जिहासति] 'हसे हसने' (५४५) हस् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा डे०' (४1919) "हस्' द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) सलुक् । अनेन ह० → ज० । 'ज्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । वर्त० तिव ।
[जिहीर्षति] 'हृग् हरणे' (८८५) ह । हर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) रानप्र० । स्वर-हन० (४११०४) दीर्घः । 'ऋतां क्डितीर्' (४।४।११६) हिर् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “हिर" द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) रलुक् । अनेन ह० → ज० । 'भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
[जुहोति] 'हुंक दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । वर्त्तः तिव् । 'हवः शिति' (४191१२) "हु" द्वि: । अनेन ह० → ज० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ ।
[जहाति] 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा । वर्त्त० तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हा" द्विः । 'इस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन ह० → ज० ।।छ।।
धुतेरिः ।।४।१।४१।। [धुतेरिः] द्युति षष्ठी डस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) ए । 'एदोद्भ्यां०' (१।४।३५) र० । इ प्रथमा सि ।
[दिद्युते] ‘धुति दीप्तौ' (९३७) द्युत् । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) “द्युत्"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन उ० → इ० ।
जन विद्यते इदमुदाहरणं बृहवृत्तौ ।
Jain Education Intemational

Page #282

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२६७
[अदिद्युतत्] द्युत् । अद्यतनी दि → त् । 'लुदिद्-धुतादि०' (३।४।६४) अङ्म० । अद्युतत् प्रायुक्त । ‘णि-श्रि-द्रुसु०' (३।४।५८) ङप्र० → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) "द्युत्" द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन उ० → इ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[देद्युत्यते] द्युत् । भृशं पुनः पुनर्वा द्योतते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्स० → य । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । अनेन उ० → इ० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४191४८) गु० ए । वर्त० ते । कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[विदिद्युतिषते, विदिद्योतिषते] वि-द्युत् । विद्योतितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । अनेन उ० → इ० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'वौ व्यञ्जनादेः सन् चाऽय्-वः' (४।३।२५) इत्यनेन वा सनः कित्त्वम्, यत्र कित्त्वं न तत्र ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० ते । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव ।।छ।।
द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी ।।४।१।४२।।
[द्वितीयतुर्ययोः] द्वितीयश्च तुर्यश्च = द्वितीयतुर्यो, तयोः = द्वितीयतुर्ययोः, षष्ठी ओस् । [पूर्वो] पूर्व प्रथमा औ ।
[चखान] 'खनूग् अवदारणे' (९१३) खन् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “खन्" द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) नलुक् । अनेन ख० → क० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धि: आ ।
[चिच्छेद] 'छिद्पी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । परोक्षा णव । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।११) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन छ० → च० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[टिठकारयिषति ठकार । ठकारं करोति । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिज्(च)प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादे:' (७।४।४३) अलोपः । ठकारयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । “ठ" द्विः । अनेन ठ० →ट० । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट →इ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
तस्थौ] 'ष्ट गतिनिवृत्तौ' (५) ष्टय । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या०सं० वक्षस्कार(१) । सूत्र (२९)) स्था । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) "स्था" द्वि: । 'अघोषे शिट:' (४।१।४५) सलुक् । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन थ० → त० । 'आतो णव औ' (४।२।१२०) औ । ‘ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ ।
[पफाल] ‘फल निष्पत्तौ' (४२८) फल् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) “फल्" द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) ललुक । अनेन फ० → प० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[जुघोष] ‘घुष शब्दे' (४९७) घुष् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परीक्षा-डे०' (४।१।१) “घुष्” द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) षलुक् । अनेन घु० → गु० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[जझाम] चमू (३८०) - छमू (३८१) - जमू (३८२) - ‘झमू अदने' (३८३) झम् । परीक्षा णव् । 'द्विर्धातुः
Jain Education Intemational

Page #283

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । परोक्षा- डे० ' (४।१।१) “झम्" द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) मलुक् । अनेन झ० ज० । 'ति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
२६८
[डुढौके] ककुङ् (६२२) - श्धकुङ् (६२३) - कुङ् (६२४ ) - श्रकुङ् (६२५) - श्लकुङ् (६२६ ) - 'ढोकृङ् गतौ' (६२७) ढौक् । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा ङे० ' ( ४।१।१) "ढौक्" द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन ढ० → ड० ।
[दधौ ] 'डुधांगक् धारणे च ' (११३९) धा । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) “धा 'द्विः । ' ह्रस्वः’ (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन ध० द० । 'आतो णव औ' (४।२।१२०) णव् औ । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२) औ ।
[बभार] 'टुडुभृंग्क् पोषणे च' (११४०) भृ । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४|१|१) “भृ' द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । अनेन भ० ब० । 'नामिनोऽकलि हले:' ( ४ | ३ |५१) वृ० आर् ।
[पपाच] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) “पच्” द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) चलुक् । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ||छ ||
तिर्वा ष्ठिवः ||४|१ |४३ ॥
[तिर्वा ] ति प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२ ) २० । वा प्रथमा सि ।
[ष्ठिवः ] ष्ठिव् षष्ठी डस् ।
I
[तिष्ठेव, टिष्ठेव ] 'ष्ठिवू निरसने" (४६३ / ११६६) ष्ठिव् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) “ष्ठिव्” द्विः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५ ) षलुक् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) वलुक् । अनेन वा ठि० ति० । 'द्वितीयतुर्ययो: पूर्वी' (४।१।४२) ठि० टि० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[तेष्ठीव्यते, टेष्टीव्यते] ष्ठिव् । भृशं पुनः पुनर्वा ष्ठीवति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) य०य । 'सन्यङश्च' (४।१।३) द्विः । ' अघोषे शिट : ' ( ४।१।४५ ) षलुक् । अनेन वा ठि० ति० । द्वितीय-तुर्ययो: पूर्वी' (४।१।४२) ठि० टि० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[तुष्ठयूषति, टुष्ठयूषति] ष्ठिव् । ष्ठी (ष्ठे) वितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'अनुनासिके' च च्छ्-वः शूट्' (४।१।१०८) वस्य ऊटू ऊ । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) यत् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “ष्ठ्यू” द्विः । 'अघोषे शिट : ' ( ४।१।४५) लुक् । ह्रस्वः (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'इवृध भ्रस्ज- दम्भ०' (४।४।४७) वेट् । अनेन ठु० तु० । द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) दु० टु० । 'नाम्यन्तस्था ० ' (२।३।१५) ष० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[ तस्थौ ] ( ४।१।४२ ) सूत्रवत् ।
: [तष्ट्यौ] 'ष्ट्यै सङ्गाते च' (३९) ष्ट्यै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२1१ ) ष्ट्या । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) “ष्ट्या’द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'अघोषे शिट : ' ( ४।१।४५) बलुक् । 'निमित्ताभावे धातुरत्नाकरे तेष्ठिव्यते, टेष्ठिव्यते ।

Page #284

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
२६९
नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या०सं० वक्षस्कार (१) / सूत्र (२९)) ८० → त० । 'आतो णव औ' (४।२।१२०) औ । 'ऐदौत् सन्ध्य क्षरैः' (११२।१२) औ ।
[उतिच्छिषति] 'उछत् विवासे' (१३४४) उछ । 'स्वरेभ्यः' (११३।३०) छस्य द्वित्वम् । उच्छितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । इट् । 'लोकात्' (११३) "उच्' पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) “छि' द्विः । मतान्तरे अनेन छि० → ति० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[ऋतिच्छिषति] 'ऋछत् इन्द्रियप्रलय-मूर्तिभावयोः' (१३४२) ऋछ । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) छस्य द्वित्वम् । ऋच्छितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । इट् । 'लोकात्' (१।१।३) “ऋच्” पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) “छि"द्विः । मतान्तरे अनेन छि० → ति० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।।छ।।
व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक् ।।४।१।४४।। [व्यञ्जनस्य] व्यञ्जन षष्ठी डस् । [अनादेः] न आदिरनादिः । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्य । [लुक] लुक् प्रथमा सि ।।
[जग्ले 'ग्लैं हर्षक्षये' (३१) ग्लै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ग्ला । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्वि: । अनेन अनादिव्यञ्जन-अक्षरलुक । हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः ।
[मम्ले] 'म्लैं गात्रविनामे' (३२) म्लै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४२११) म्ला । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा डे०' (४।११) द्विः । अनेन अनादिव्यञ्जन-अक्षरलुक् । 'हस्वः' (४।१।३९) इस्वः । ‘इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः।
[पपाच] पच् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१1१) “पच्" द्विः । अनेन चलुक् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[आटतुः] 'अट गतौ' (१९४) अट् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।११) “अट्" द्विः । अनेन टलुक् । 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८) अ० → आ० । 'समानानां०' (११२१) दीर्घः ।
[उचिच्छिषति] 'उछैत् विवासे' (१३४४) उछ् । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) छस्य द्वित्वम् । उच्छितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । इट् । 'लोकात्' (१1१1३) “उ" पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४/११४) “छि" द्विः । अनेन छलुक् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) छि० → चि० । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[ऋचिच्छिषति] 'ऋछत् इन्द्रियप्रलय-मूर्तिभावयोः' (१३४२) ऋछ । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) छस्य द्वित्वम् । ऋच्छितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । इट् । 'लोकात्' (१।१।३) "ऋ"पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) "च्छि' द्विः । अनेन छलुक् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) छि० → चि० । वर्त्तः तिव् । ‘कर्त्तर्य०' (३।४।७१) शव् ।
[अटाट्यते] अट् । भृशं पुनः पुनर्वा अटति । 'अट्यति-सूत्रि-मूत्रि०' (३।४।१०) यङ्म० → य । 'लोकात्' (१।१३)
Jain Education Intemational

Page #285

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
"अ" पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४ ) " ट्य" द्विः । अनेन यलुक् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते ।
[ पपाच ] पपाच पूर्ववत् ॥ छ ||
२७०
[ अघोषे ] अघोष सप्तमी ङि ।
[:] शिट् षष्ठी स् ।
अनादिलुगपवादोऽयम् ।
[ चुश्च्योत ] चुतृ ( २८२) 'स्च्युत क्षरणे (२८३) स्च्युत् । 'सस्य श-पौ' (११३१६१) श्च्युत् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा डे० ' ( ४।१।१) 'श्च्युत्" द्विः । अनेन शलुक् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४1१1४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
+ [तिष्ठेव] 'ष्ठ्वूि निरसने' (४६३।११६६) ष्ठिव् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) "ष्टिव् द्विः । अनेन पलुक् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) बलुक् । 'तिर्वा ष्टिवः' (४।१।४३ ) ति । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४१३ १४ ) गु० ए ।
अघोषे शिटः ||४|१ |४५ ॥
[ चस्कन्द ] 'स्कन्दुं गति-शोषणयोः' (३१९ ) स्कन्द् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) "स्कन्द्" द्विः । अनेन सलोपः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४) अनादिव्यञ्जनलोप: । 'क-डश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० ।
[सस्नौ] 'ष्णांक् शौचे' (१०६४ ) ष्णा । 'पः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्ना । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः' | 'ह्रस्वः' ( ४|१|३९) ह्रस्वः । व औ' (४।२।१२० ) णव्० औ० । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२ ) औ ।
[ पप्सी ] अदं ( १०५९ ) - 'प्सांक् भक्षणे' (१०६०) प्सा । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) "प्सा" द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आतो णव औ' (४।२।१२० ) औ । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२) औ ।।छ।।
[कङः] कश्च ङ् च =
[चञ्] चश्च ञ् च = चञ् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[चकार] 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- ङे० ' ( ४।१।१) “कृ” द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन क० च० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१) वृ० आर् ।
Jain Education Intemational
कङ्, तस्य ।
क-डश्च-ञ् ||४|१ |४६ ॥
[चखान] 'खनूग् अवदारणे' ( ९१३) खन् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४|१|१) “खन्” द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) नलुक् । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ख० च० । 'ञ्णिति'
क० । अनेन क०
( ४ | ३१५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
-
बृहद्वृत्तौ 'स्वत् क्षरणे' (२८२) परोक्षायाः चुश्चोत |
+ वृहद्वृत्तौ टिष्ठेव ।

Page #286

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२७१
[जुड्वे] उंड (५८९) - कुंङ (५९०) - गुंङ (५९१) - घुङ् (५९२) - 'डुङ् शब्दे' (५९३) कु । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४११) “डु' द्विः । अनेन डु० → जु० । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव् स्वरे प्रत्यये' (२।१५०) उव् । ।
जिडकारीयिषति) डकारमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । 'क्यनि' (४।३११२) ई । डकारीयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । “हु"द्वि: । अनेन ङ० → ० । 'सन्यस्य' (४११५९) इ । इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।।छ।।
न कवतेर्यङः ।।४।१।४७।। [न] न प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२१७) सिलोपः ।
[कवते: कवति षष्ठी इस् ।
[यङः] यङ् षष्ठी डस् ।
[कोकूयते खरः] उंङ् (५८९) - 'कुंङ् शब्दे' (५९०) कु । भृशं पुनः पुनर्वा कवते । व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) यहप्र० --→ य । 'सन्-यडश' (४/१३) "कु'"द्वि: । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।११४८) गु० ओ । 'दीर्घश्च्चि -यङ्' (४१३१०८) दी । वर्त० ते । ‘कर्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४७१) शव् ।
शनिर्देशः कौति-कुवत्योर्निवृत्त्यर्थः ।
[चोकूयते] टुक्षु (१०८४) - रु (१०८५) - 'कुंक शब्दे' (१०८६) कु । भृशं पुनः पुनर्वा कौति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “कु'द्विः । ‘क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० -→ च० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[चोकवीति पूर्वं यङ्लुपि द्विः । शेषं पूर्ववत् । वर्त्त० तिव् । 'यड्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् →ई । गुणे सति अन् ।
[चुकुवे] उंङ् (५८९) - 'कुंङ् शब्दे' (५९०) कु । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) कु"द्विः । 'क-डश्चउ' (४।१९४६) क० → च० । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव०' (२।१५०) उव् छ।।
आ-गुणावन्यादेः ।।४।१।४८।। [आगुणावन्यादेः] आश्च गुणश्च = आगुणी, प्रथमा औ । नीरादिर्येषां ते = न्यादयः, न भविष्यन्ति न्यादयो यस्य सः -- अन्यादिस्तस्य।
[पापच्यते] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । भृशं पुनः पुनर्वा पचति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यम० → य । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वि: । अनेन आ । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् ।
[अटाट्यते] 'अट गतौ' (१९४) अट् । भृशं पुनः पुनर्वा अटति । 'अट्यर्त्ति-सूत्रि-मूत्रि०' (३।४।१०) यङ्म० → य । ‘लोकात्' (१1१1३) “अ” पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४११४) "ट्य"द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) यलुक् । अनेन आ । वर्त० ते । 'कर्त्तर्य०' (३।४।७१) शव् ।
[चेचीयते] 'चिंगट् चयने' (१२९०) चि । भृशं पुनः पुनर्वा चिनोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० → य । ‘सन-यडश्च' (४१३) "चि" द्विः । अनेन गु० ए । 'दीर्घश्च्चि -यङ्' (४१३।१०८) दीर्घः ।
Jain Education Intemational

Page #287

२७२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[लोलूयते] 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । भृशं पुनः पुनर्वा लुनाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० → य । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) "लू"द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन गु० ओ । वर्त्त० ते ।
[जेहीयते] 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा । भृशं पुनः पुनर्वा जहाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० → य । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) आ० → ई० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "ही"द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन गु० ए । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् ।
[पापचीति पच् । भृशं पुनः पुनर्वा पचति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । अनेन आ । वर्त्तः तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् → ई ।
[बेभिदीति] भिद् । भृशं पुनः पुनर्वा भिनत्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० → य । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । अनेन गु० ए । वर्तः तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत्
→ ई । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० ।
[लोलवीति] लू । भृशं पुनः पुनर्वा लुनाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० → य । बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वि: । अनेन गु० ओ । वर्त्तः तिव् । 'यङ्-तु-रु०' (४।३।६४) ईत् → ई । गुणे सति अव् ।
नैतावाकारगुणौ यनिमित्ताविति यड्लुप्यपि भवतः ।
[वनीवच्यते] 'वशू गतौ' (१०६) वञ्च । कुटिलं वञ्चति । 'गत्यर्थात् कुटिले' (३।४।११) यङ्म० -→ य । 'सन्यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'वञ्च संस-ध्वंस-भ्रंश-कस पत-पद-स्कन्दोऽन्तो नीः' (४।१।५०) “नी' आगमः । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । वर्त० ते । 'कर्त्तर्य०' (३।४।७१) शव् ।
यंयम्यते] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम् । भृशं पुनः पुनर्वा यच्छति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्स० → य । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) "य"द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः । वर्त्त० ते । 'कर्तर्य०' (३।४।७१) शव् ।
[नरीनृत्यते] 'नृतैच् नर्त्तने' (११५२) नृत् । भृशं पुनः पुनर्वा नृत्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० → य । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'ऋमतां री' (४/१५५) “री" आगमः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् ।
[नरिनति] नृत् । भृशं पुनः पुनर्वा नृत्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यम० → य । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'सन्-यङश्च' (४।१३) द्वि: । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'रि-रौ च लुपि' (४।१।५६) "रि" आगमः । वर्त्तः तिव् । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[नर्नति] नृत् । भृशं पुनः पुनर्वा नृत्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० → य । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'रि-रौ च लुपि' (४।११५६) "र" आगमः । वर्त्त० तिव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[अचीकरत्] 'डुबंग करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डा० → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) "कार" द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'असमानलोपे०' (४१४६३) अ० → इ० - एतत् सन्वत्कार्यम् ।
Jain Education Intemational

Page #288

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२७३
'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' ( ४ । २ । ३५) ह्रस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलोपः । इत्यत्र 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४ ) इत्यनेन सूत्रेण सन्वत्कार्यं न बाध्यते, त्वित्वे सति पूर्वस्य विकारेषु वाधको न बाधक इति न्यायज्ञापनार्थं सन्वत्कार्यं वाधायां तु अचाकरत् इति स्यात् ॥ छ ॥
न हाको लुपि ||४|१।४९ ।।
[न] न प्रथमा सि ।
[:] हा षष्ठी ।
[लुपि] लुप् सप्तमी ङि ।
[जहाति, जहेति] 'ओहांक् त्यागे' (११३१ ) हा । भृशं पुनः पुनर्वा जहाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४1९ ) यङ्ग्र० । 'सन्-यडश्च' (४|१ | ३) द्वि: । ' ह्रस्वः' ( ४।१।३९ ) ह्रस्वः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ह० ज० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् विकल्पेन । 'यङ्-तु-रु०' (४।३।६४ ) ईत् ई । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२३६) ए ।
[जेहीयते] हा । भृशं पुनः पुनर्वा जहाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य०य । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि ' (४ । ३ ।९७) आ० ई० । 'सन् - यङञ्च' (४।१।३) " ही द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९) ह्रस्वः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४० ) ह० → ज० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए ।। छ । ।
वञ्च-स्रंस-ध्वंस-भ्रंश-कस-पत-पद- स्कन्दोऽन्तो नीः || ४|१|५० ||
[वञ्चसंसध्वंसभ्रंशकसपतपदस्कन्दोऽन्तः] वञ्चश्च संसश्च ध्वंसश्च भ्रंशश्च कसश्च पतश्च पदश्च स्कन्द् च = वञ्चसंसध्वंसभ्रंशकसपतपदस्कन्द्, तस्य । अन्त प्रथमा सि ।
[नी: ] नी प्रथमा सि ।
द्युतादिध्वंससाहचर्यात् भ्रंशूङ् (९५२) - संसूङ् अवस्रंसने (९५३) इत्यस्यैव द्युतादिसंसो ग्रहः, संसूङ् प्रमादे (८४४) इत्यस्य न ग्रहणम्, यतः सास्रस्यते इति भवति । भ्रंशिरपि भ्रंशूङ् - ( ९५२ ) इति भ्वादिरेव गृह्यते, भ्वादिध्वंस (९५४) साहचर्यात् । भृशू (१२०४)- 'भ्रंशूच् अधःपतने' (१२०५) इत्यस्य न ग्रहणम्, यतः बाभ्रश्यते इत्येव भवति ।
[वनीवच्यते, वनीवञ्चीति] 'वञ्च गतौ' (१०६) वञ्च् । कुटिलं वञ्चति । 'गत्यर्थात् कुटिले' ( ३|४|११ ) य०
य । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । अनेन " नी” आगमः । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । यङ्लुपि यङ्-तुरु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् ई ।
[सनीस्रस्यते, सनीस्रंसीति ] भ्रंशूङ् (९५२) 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९ ) य०य । अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन " नी" आगमः । यड्लुपि
-

'संसूङ् अवस्रंसने' (९५३) संस् । भृशं पुनः पुनर्वास्रंसते । 'सन् - यङश्च' (४।१1३) द्विः । यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) यङ्-तु-रु- स्तोर्बहुलम् ' ( ४ | ३ | ६४ ) ई ई ।
[ दनीध्वस्यते, दनीध्वंसीति] 'ध्वंसूङ् गतौ च' (९५४) ध्वंस् । भृशं पुनः पुनर्वा ध्वंसते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' (३।४।९) यप्र० । ‘सन्-यडश्च' (४।११३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी ' (४।१।४२) ध० द० । अनेन " नी" आगमः । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । यङ्लुपि यङ् तु रु० ' ई ।
( ४ | ३ |६४ ) ईत्

Page #289

२७४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[बनीभ्रश्यते, बनीभ्रंशीति] 'भ्रंशूङ् अवलंसने' (९५२) भ्रंश् । भृशं पुनः पुनर्वा भ्रंशते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) भ० → ब० । अनेन "नी" आगमः । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । यङ्लुपि 'यङ्-तु-रु०' (४।३।६४) ईत् → ई ।
[चनीकस्यते, चनीकसीति] 'कस गतौ' (९८७) कस् ।' भृशं पुनः पुनर्वा कसति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।१) यङ्म० → य । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वि: । ‘क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । अनेन "नी" आगमः । यड्लुपि 'यङ्-तु-रु०' (४।३।६४) ईत् →ई ।
[पनीपत्यते, पनीपतीति] 'पत्तृ गतौ' (९८२) पत् । भृशं पुनः पुनर्वा पतति । व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४१९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । अनेन "नी" आगमः । यङ्लुपि 'यङ्-तु-रु०' (४।३।६४) ईत् → ई।
- [पनीपद्यते, पनीपदीति] 'पदिच् गतौ' (१२५७) पद् । भृशं पुनः पुनर्वा पद्यते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्प्र० → य । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । अनेन "नी" आगमः । यड्लुपि 'यङ्-तु-रु०' (४।३।६४) ईत् →ई ।
[चनीस्कद्यते, चनीस्कन्दीति] 'स्कन्दं गति-शोषणयोः' (३१९) स्कन्द् । “भृशं पुनः पुनर्वा स्कन्दते(ति) । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वि: । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलुक् । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । अनेन "नी" आगमः । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । यङ्लुपि 'यङ्-तु-रु०' (४।३।६४) ईत् → ई । दीर्घविधानात् इस्वो न भवति ।।छ।।
मुरतोऽनुनासिकस्य ।।४।१।५१॥ [मुः] मु प्रथमा सि । [अतः] अत् पञ्चमी डसि । [अनुनासिकस्य] अनु-पश्चान्नासिका - उच्चारणं यस्य सः = अनुनासिकस्तस्य ।
[बम्भण्यते, बम्भणीति] अण (२५९) - रण (२६०) - वण (२६१) - व्रण (२६२) - बण (२६३) 'भण शब्दे' (२६४) भण् । भृशं पुनः पुनर्वा भणति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र० → य । 'सन-यडश्च' (४।१।३) "भ"हि । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । अनेन मोऽन्तः । यड्लुपि 'यङ्-तु-रु०' (४।३।६४) ईत् →ई।
[तन्तन्यते, तन्तनीति] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । भृशं पुनः पुनर्वा तनोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । अनेन मोऽन्तः । यङ्लुपि 'यङ्-तु-रु०' (४।३।६४) ईत् →ई।
[जगम्यते, जगमीति] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५)- 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । भृशं पुनः पुनर्वा गच्छति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'ग-होर्जः' (४।११४०) ग० → ज० । अनेन मोऽन्तः । यङ्लुपि 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् →ई ।
P. १. कुटिलं कसति । 'गत्यर्थात् कुटिले' (३।४।११) यङ्प० । 2. २. कुटिलं पतति । 'गत्यर्थात् कुटिले' (३।४।११) यङ्प० । P. ३. कुटिलं पद्यते । 'गत्यर्थात् कुटिले' (३।४।११) यङ्प० । P. ४. कुटिलं स्कन्दति । 'गत्यर्थात् कुटिले' (३।४।११) यङ्म० ।
Jain Education Intemational

Page #290

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२७५
य-ल-वानामनुनासिकत्वे
[तन्तय्यते] 'तयि रक्षणे च' (७९७) तय् । भृशं पुनः पुनर्वा तयते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्प० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । अनेन मोऽन्तः ।
[तन्तयः] तन्तय्यते इति तन्तयः । 'अच्' (५1१४९) अच्प्र० । अचि (३।४।१५) यङ्लुप् ।
[चञ्चल्यते] 'चल कम्पने' (९७२/१०५५) चल् । भृशं पुनः पुनर्वा चलति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४१९) यङ्म० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । अनेन मोऽन्तः ।
[चञ्चलँः] चञ्चल्यते इति चञ्चलँः । 'अच्' (५1१।४९) अच्प० । 'अचि' (३।४।१५) यङ्लुप् ।
[मंमव्यँते] मुर्वे (४७९)-'मव बन्धने' (४८०) मव् । भृशं पुनः पुनर्वा मवति । 'व्यअनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । अनेन मोऽन्तः ।
[मंमवः] मंमव्यते इति मंमः । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० । 'अचि' (३।४१५) यड्लुप् । अननुनासिकत्वे
[तातय्यते] 'तयि रक्षणे च' (७९७) तय् । भृशं पुनः पुनर्वा तयते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[तातयः] तातय्यते = तातयः । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० । 'अचि' (३।४।१५) यड्लुप् ।
[चाचल्यते] 'चल कम्पने' (९७२) चल । भृशं पुनः पुनर्वा चलति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[चाचलः] चावल्यते = चाचलः । 'अच' (५।१४९) यप० । 'अचि' (३।४।१५) यड्लुप् ।
[मामव्यते] मुर्वे (४७९) - 'मव बन्धने' (४८०) म । भृशं पुनः पुनर्वा मवति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४११४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[मामवः] मामव्यते = मामवः । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० । 'अचि' (३।४।१५) यड्लुप् ।
[तेतिम्यते] 'तिम आर्द्रभावे' (११६०) तिम् । भृशं पुनः पुनर्वा तिम्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वि: । 'आ-गुणावन्यादे:' (४११६४८) गु० ए ।
[जोधुण्यते] 'घुणि भ्रमणे' (७०८) घुण । भृशं पुनः पुनर्वा घोणते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घु० → गु० । 'ग-होर्जः'(४।१।४०) गु० → जु० । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । वर्त्त० ते ।।
[बाभाम्यते] 'भामि क्रोधे' (७८७) भाम् । भृशं पुनः पुनर्वा भामते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ्म० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वि: । 'ह्रस्वः' (४१३९) हूस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'आ-गुणावन्यादे:' (४/१९४८) आ ।
केचित्तु द्वित्वे सति अत इति आद्यविशेषणं मन्यते, तन्मते बंभाम्यते इति, तन्मतसंग्रहार्थं अत इत्यत्र षष्ठयपि व्याख्येया । पापच्यते] (४।१।४८) सूत्रवत् ।।छ।।
Jain Education Intemational

Page #291

२७६
जपजभ - दह-दश-भञ्ज-पशः 11४1१ 1५२ ॥
[जपजभदहदशभञ्जपशः ] जपश्च जभश्च दहश्च दशश्च भञ्जश्च पश् च = जपजभदहदशभञ्जपश्, तस्य ।
[जञ्जप्यते, जञ्जपीति] 'जप मानसे च' (३३८) जप् । गर्हितं जपति । 'गृ-लुप सद-चर-जप-जभ - दश-दहो गयें' ( ३।४।१२ ) य० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । अनेन मोऽन्तः । यङ्लुपि यङ् -तु-रु- स्तोर्बहुलम्' (४१३ १६४ ) ईत् → ई ।
[जञ्जभ्यते, जञ्जभीति] "जभ मैथुने' ( ३७९) जभ् । भृशं पुनः पुनर्वा जम्भति । 'गृ-लुप -सद-चर-जप -जभ० ' ( ३।४।१२ ) य० । 'सन्-यश्च' (४1१1३) द्विः । अनेन मोऽन्तः । ' बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'य-तु-रु० ' ( ४ | ३ |६४ ) ईत् । ' आगमशासनमनित्यम्' ( ) इति न्यायात् 'जभः स्वरे (४।४।१००) इति न नोऽन्तः ।
[दन्दह्यते, दन्दहीति] 'दहं भस्मीकरणे' (५५२) दह् । भृशं पुनः पुनर्वा दहति । 'गृ-लुप- सद-चर-जप-दश-दहो गयें' ( ३।४।१२ ) यप्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । अनेन मोऽन्तः । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'यङ्-तु- रु०' ( ४ | ३ |६४ ) ईत् → ई ।
[दन्दश्यते, दन्दशीति] 'दंशं दशने' (४९६) दंशू । भृशं पुनः पुनर्वा दशति । 'गृ-लुप-सद-चर-जप-जभ०' (३।४।१२ ) यङ्ङ्ग्र० । ‘सन्-यङश्च’ (४।१।३) द्विः । अनेन मोऽन्तः । यङ्लुपि यङ्-तु- रु०' (४।३।६४ ) ईत् । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः ' ( ४।२।४५ ) नलोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[बम्भज्यते, बाभञ्जीति] 'भजप् आमर्दने' (१४८६) भ । भृशं पुनः पुनर्वा भनक्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यङश्च' (४।१1३) द्विः । अनेन मोऽन्तः । यङ्लुपि यङ्-तु-रु० ' ( ४ | ३ | ६४ ) ईत् । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः ' ( ४ । २ । ४५ ) नलोपः सर्वत्र ।
[पम्पश्यते, पम्पशीति] 'पशी बाधनग्रथनयोश्च' (६८) पशिति सौत्रो धातुः । भृशं पुनः पुनर्वापशति । ‘व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०’ (३।४।९) यप्र० । 'सन् - यङश्च' (४|११३) द्विः । अनेन मोऽन्तः । यङ्लुपि यङ्-तु-रु०' (४।३।६४) ईत् → ई ।
पश (स) इति दन्त्यान्तं न्यायकारादयो मेनिरे, भोजस्तु तालव्यान्तम् । [दन्दशीति] पूर्ववत् ।।छ।
चर - फलाम् ||४|११५३||
[चरफलाम् ] चरश्च फलौ च = चरफलः, तेषाम् ।
[चञ्चर्यते, चञ्चुरीति ] 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । गर्हितं चरति । 'गृ-लुप-सद-चर०' (३।४।१२ ) यप्र० । 'सन्यश्च' (४।१।३) द्विः । अनेन मोऽन्तः । 'ति चोपान्त्यातोऽनोदुः' (४।१।५४) उ । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
P. 9. जुभुङ् (७८२) 'जभैङ् गात्रविनामे' (७८३) जभ् । गर्हितं जम्भते ।
P. २. गर्हितं दहति ।
P. ३ गर्हितं दशति ।
४. क्रियारत्नसमुच्चये
वम्भजीति ।
P. चरश्च फलू च = चरफल्, तेषाम् ।

Page #292

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
यङ्लुपि यङ् -तु-रु० ' ( ४ | ३ |६४ ) ई
ई ।
[पम्फुल्यते, पम्फुलीति] पल (९८२) + फल गती' (९८३) फल् । भृशं पुनः पुनर्वा फलति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' (३।४।९) यड्प्र० । 'सन-यश्व' (४।१।३) द्विः । अनेन मोऽन्तः । ' ति चोपान्त्यातोऽनोदुः' (४।१।५४) उ । लुपि यतु रु० ' ( ४ | ३ |६४ ) ई ई ।
बहुवचनं दल (४१३ ) - त्रिफला विशरणे ( ४१४ ) इत्यस्यापि परिग्रहार्थम् ||छ ||
ति चोपान्त्यातोऽनोदुः ||४ | १ | ५४ ||
[ति] त् सप्तमी ङि ।
[ चोपान्त्यातः ] च प्रथमा सि । उपान्त्यश्चासौ अच्च =
उपान्त्यात्, तस्य ।
[अनोत्] न ओत् = अनोत् । 'अन् स्वरे' ( ३।२।१२९ ) अन् । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब् ० ' (१।४।४५) सिलोपः ।
[3] उ प्रथमा सि ।
[चञ्चर्यते, चञ्चुरीति] चञ्चूर्यते चरीति पूर्ववत् । अनेन अस्य उ । द्वित्वे सतीत्यधिकारान्न पूर्वमुत्वम् । [चूर्त्तिः ] चर् । चरणं = चूर्त्तिः । श्रवादिभ्यः' ( ५ । ३ । ९२) क्तिप्र०ति । अनेन अ० उ० । 'भ्वादेर्नामिनो०’ (२।१।६३) दीर्घः ।
-
[ब्रह्मचूर्तिः] ब्रह्मणश्चरणम् । 'श्रवादिभ्यः ' ( ५ । ३ । ९२) क्तिप्र० ति । अनेन अ० उ० । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । 'कृति' ( ३।१।७७ ) इत्यनेन समासः ।
प्रफुल्लिः । 'स्त्रियां क्ति:' ( ५/३/९१) क्तिप्र०
[ प्रफुल्लिः ] फल्- प्रपूर्व० । प्रफलनं [प्रफुल्लः, प्रफुल्लवान् ] दल (४१३ ) - 'ञिफला विशरणे (४१४) फल्, प्रपूर्व० 'ज्ञानेच्छाऽर्चा ० ' ( ५।२।९२) क्तप्र० त० । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० इण्निषेधः ।
२७७
=

[चञ्चार्यते] चर् । चरन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । चारयतीति क्विप् । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । चारिवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप् गल्भ - क्लीब-होडात्तु डित् ' ( ३।४।२५) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) क्विप्लोपः । गर्हितं च (चारति ) । 'गृ-लुप-सद० (३।४।१२) यप्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । ' एकदेशविकृतस्याऽनन्यत्वात् ' ( वक्ष० १ / सूत्र ७) 'चर - फलाम्' (४।१।५३) मोऽन्तः । वर्त्त० ते ।
[पम्फाल्यते] फलन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० इ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० )
अग्रेतनोदहारणे 'प्रफुल्तिः सम्यक् प्रतिभाति ।
P. भृशं पुनः पुनर्वा चारति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) य० ।
P. + 'फल निष्पत्तौ' (४२८) फल् ।
उक्तं च धातुपारायणे क्रियारत्नसमुच्चये च सोपसर्गस्य प्रफुल्ता लता । अत्र ञीत्त्वात् 'ज्ञानेच्छाऽर्चा ०' (५।२।९२) इति वर्त्तमाने क्तः । क्तवतौ निपातनाभावात् फुल्तवान् । ये तु क्तवतावपीच्छन्ति तन्मते (वामनस्य मते) फुल्लवान् । आदित्त्वाद् 'नवा भावाऽऽरम्भे' (४।४।७२ ) इति तयोर्वा नेटि प्रफुलितमनेन प्रफुलितः, प्रफुल्तमनेन प्रफुल्तः ।
ति ।
। प्रफल्यते स्म । प्रफलति स्म । तवत् । ' आदित:' ( ४/४/७१ )

Page #293

२७८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । उपान्त्यवृद्धिः आ। फालयतीति क्विप् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विप्लोपः । फालिवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप्, गल्भ-क्लीब०' (३।४।२५) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । भृशं पुनः पुनर्वा फ(फा)लति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० । 'सन्-यडश्च' (४१३) द्वि: । एकदेशविकृतस्याऽनन्यत्वात् (वक्ष० १/सूत्र ७) 'चर-फलाम्' (४।११५३) मोऽन्तः । वर्त्त० ते ।
[चर्ति] चर्त्ति पूर्ववत् । अत्र 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) इत्यनेन गुणः प्राप्नोति स न भवति ।
[पम्फुल्ति] भृशं पुनः पुनर्वा फलति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'चरफलाम्' (४।१।५३) मोऽन्तः । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त० तिव् । अनेन अ० → उ० ॥छ।।
ऋमतां री ।।४।११५५।। [ऋमताम्] + ऋ विद्यते येषां ते = ऋमन्तः । तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत्, तेषाम् = ऋमताम् । षष्ठी आम् ।
[0] री प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लोपः ।
[नरीनृत्यते] 'नृतैच नर्तने' (११५२) नृत् । भृशं पुनः पुनर्वा नृत्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "नृ" द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।।३८) ऋ० → अ० । अनेन "री" आगमः । वर्त्त० ते ।
[दरीदृश्यते] 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । भृशं पुनः पुनर्वा पश्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्य० । सन्-यङश्च' (४।१३) "दृ'द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० →अ० । अनेन "री" आगमः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[वरीवृत्यते] 'वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत् । भृशं पुनः पुनर्वा वर्त्तते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यम० । 'सन्यडश्च' (४।१।३) "वृ"द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन "री' आगमः । वर्त्त० ते ।
[वरीवृध्यते] 'वृधूङ् वृद्धौ' (९५७) वृध् । भृशं पुनः पुनर्वा वर्धते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्स० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “वृद्वि: । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन “री" आगमः । वर्त्त० ते ।
[चलीक्लृप्यते] 'कृपौङ् सामर्थ्य' (९५९) कृप । भृशं पुनः पुनर्वा कल्पते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यमः। 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "कृ"द्वि: । 'ऋतोऽत्' (४।१३८) ऋ० → अ० । अनेन "री" आगमः । वर्त० ते ।
[दरीधृज्यते] 'धृज गतौ' (१३०) धृज । भृशं पुनः पुनर्वा धर्जति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यय० । 'सन्यडश्च' (४।१।३) “धृ''द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० → द० । अनेन "री" आगमः । वर्त० ते ।
[परीपृच्छयते] 'प्रछंत् ज्ञीप्सायाम्' (१३४७) प्रछ् । भृशं पुनः पुनर्वा पृच्छति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प० । 'ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४1१1८४) य्वृत् प्र० → पृ० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “पृ"द्विः । 'ऋतोऽत्' (४191३८) ऋ० → अ० । अनेन “री" आगमः । वर्त० ते ।।
- [वरीवृश्च्यते, वरिवृष्टि, वर्वृष्टि] ‘ओवस्चौत् छेदने' (१३४१) वस्च् । भृशं पुनः पुनर्वा वृश्चति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्'
ॐ बृहवृत्तौ यड्लुबन्तरूपं न दत्तम् ।
P+ ऋर्विद्यते.... ।
Jain Education Intemational

Page #294

२७९
अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥ (३।४।९) यड्य० । ‘ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१।८४) य्वृत् व० → वृ० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “वृ''द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन "री" आगमः । यइलुपि सति च ऋतो विकल्पे रि-रौ आगमे वरिवृष्टि-वर्वृष्टि ।
__ + [जरीगृह्यते, जरिगर्डि, जर्ग]ि 'ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह् । भृशं पुनः पुनर्वा गृह्णाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१।८४) य्वृत् ग्र० → गृ० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "गृ"द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'ग-होर्जः'(४।१।४०) ग० → ज० । अनेन "री" आगमः । यङ्लुपि जरिगर्टि-जर्गढि । प्रच्छि-वश्चि-ग्रहीणामृकारे कृते ऋमत्त्वम् ।
[चेक्रीयते] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । भृशं पुनः पुनर्वा करोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० । 'ऋतो री' (४।३।१०९) री-कृ० → क्री । ‘सन्-यडश्च' (४।१३) “क्री"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० ।
[जेहीयते] हंग् हरणे' (८८५) ह । भृशं पुनः पुनर्वा हरति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'ऋतो री' (४।३।१०९) री-हृ० → ही० । 'सन्-यडश्च' (४१३) "ही" द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'ग-होर्जः' (४१।४०) ग० → ज० । अत्र रीभावे कृते द्वित्वमिति ऋमत्त्वं नास्ति । बहुवचननिर्देशो लाक्षणिकपरिग्रहार्थः ।।छ।।
रि-रौ च लुपि ।।४।१।५६।। [रिरौ] रिश्च र् च = रिरौ । प्रथमा औ । [च] च प्रथमा सि । [लुपि] लुप् सप्तमी ङि ।
[चरिकर्ति, चर्कर्ति, चरीकर्ति] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । भृशं पुनः पुनर्वा करोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "कृ"द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । अनेन "रि--री" आगमः । वर्त० तिव् । गुणः ।
[जरिहर्ति, जर्हर्ति, जरीहर्ति] 'हृग् हरणे' (८८५) हृ | भृशं पुनः पुनर्वा हरति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यम० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "ह"द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'गहोर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन “रि-र-री" आगमः । वर्त्त० तिव् । गुणः ।
[नरिनृतीति, नरिनर्ति, नतीति, नर्ति, नरीनृतीति, नरीनर्ति] नरिनृतीति पूर्ववत् । 'व्युक्तोपान्त्यस्य शिति स्वरे' (४।३।१४) इति गुणनिषेधः । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् ।
[वरिवृश्चीति, वरिवृष्टि, वर्वृश्चीति, वर्वृष्टि, वरीवृश्चीति, वरीवृष्टि] वरिवृश्चीति । 'यङ्-तु-रु०' (४।३।६४) ईत् । लुप्यम्वृल्लेनत् (७।४।११२) इति कर्त्तव्ये यङः स्थानित्वम् । 'संयोगस्याऽऽदौ स्कोर्लुक' (२११८८) सलुक परे गुणे कर्त्तव्ये सकारलुकोऽसत्त्वात् उपान्त्याभावः । 'यज-सृज-मज-राज०' (२।१।८७) च० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) तस्य ट० । एवमग्रेपि । शेषं पूर्ववत् ।।
[चलिक्लृपीति, चलिकलिा, चल्क्लृपीति, चल्कल्पि, चलीक्लृपीति, चलीकल्पि] 'कृपू(पौ)ङ् सामर्थ्य' (९५९) कृप । + बृहद्वृत्ती यङ्लुबन्तरूपं न दत्तम् ।
Jain Education Intemational

Page #295

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । भृशं पुनः पुनर्वा कल्पते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यग्र० । ' सन्-यडश्च' (४।१।३) “कृ द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'क-डश्च - ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । अनेन रि-स्-री आगमः । 'ऋ-र लृ-लं कृपोऽकृपीटादिषु' (२।३।९९) २० ल० । विकल्पे 'यङ्-तु-रु०' (४।३।६४ ) ईत् ई ।
२८०
[नरीनृत्यते] ‘नृतैच् नर्तने' (११५२) नृत् । भृशं पुनः पुनर्वा नृत्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् ० ' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "नृ" द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'ऋमतां री' (४।१।५५ ) “री” आगमः ।
[चाकरीति, चाकर्ति] 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । भृशं पुनः पुनर्वा किरति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्-यङश्च' (४।११३० द्विः । ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । वर्त्त० तिव् । 'यङ्-तु-रु०' (४।३।६४) ईत् → ई ।
[चाकीर्तः] कृ । भृशं पुनः पुनर्वा फिरतः । ' व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० ' ( ३।४।९) य० । शेषं पूर्ववत् । ऋतां विङतीर्' (४|४|११६) इर् किर् पूर्वम् । वर्त्तमाना तस् ।
[चाकिरति] कृ । भृशं पुनः पुनर्वा किरन्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यप्र० । शेषं पूर्ववत् । वर्त्त० अन्ति । ततः किर् । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् ।
[ जागल्ति ] 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । भृशं पुनः पुनर्वा गिरति । य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'ग- होर्जः' (४/१/४०) ग० ज० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । वर्त्त० तिव् । गु० अर् । 'लुप्यय्वृल्लेनत्' (७|४|११२) इति लत्वे कर्त्तव्ये यङः स्थानित्वात् 'ग्रो यङि (२|३|१०१) लत्वम् ।
[तातर्ति ] 'तू प्लवन-तरणयोः (२७) तृ । भृशं पुनः पुनर्वा तरति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) यप्र० । 'सन्यङश्च' (४।१।३) द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४ ) यलुप् । वर्त्त० तिव् ||छ ||
निजां शित्येत् ||४|११५७ ।।
[ निजाम्] निज् षष्ठी आम् ।
[शिति] श् इत् अनुबन्धो यस्याऽसौ शित्, तस्मिन् ।
[एत्] एत् प्रथमा सि ।
[नेनेक्ति] 'णिजूंकी शौचे च ' (११४१) णिज् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३ ।९७) निज् । वर्त्त० तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) ‘“निज्’”द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) जलुक् । अनेन पूर्वस्येकारस्य ए । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) ग० क० ।
1
[नेनिक्ते] निज् । वर्त्त० ते । 'हवः शिति' (४।१।१२) “ निज्” द्विः । ' व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) जलुक् अनेन पूर्वस्येकारस्य ए । 'च-जः क- गम्' (२1१।८६) ज०ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) ग० क० । [नेनिज्यात्] निज् । सप्तमी यात् । ' हवः शिति' (४।१।१२) "निज्” द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) लुक् । अनेन ए ।

Page #296

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२८१
A
awa
New
[नेनेक्तु] निज् । पञ्चमी तुव् → तु । 'हवः शिति' (४।१।१२) “निज्" द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) जलुक् । अनेन ए । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ग० → क० ।
[अनेनेक्] निज् । ह्यस्तनी दिव् → त् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “निज्' द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) जलुक् । अनेन ए । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'व्यञ्जनाद् दे: सश्च दः' (४।३।७८) दलोपः । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ग० → क० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[वेवेक्ति] 'विजूंकी पृथग्भावे' (११४२) विज् । वर्त्तः तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “विज्" द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) जलुक् । अनेन ए । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'च-जः क-गम्' (२।११८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ग० ने क० ।
[वेवेष्टि] 'विष्लूकी व्याप्तौ' (११४३) विष् । वर्त्तः तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “विष्" द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) षलुक् । अनेन ए । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[निनेज] निज् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “निज्” द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) जलुक् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[निनिक्षति] निज् । नेक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । ‘च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट:' (१३५०) ग० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव ।।
[अनीनिजत् निज् । अनिजत् अनैक्षीत् वा कश्चित्, तमन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डा० → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे' (४।११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) जलुक् । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) हूस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
निजामिति बहुवचनेन निजि-विजि-विषस्त्रय एवाऽदादिपर्यन्तपठिता गृह्यन्ते ।।छ।।
पृ-भृ-मा-हाङामिः ।।४।११५८।। [पभृमाहाङाम्] पृश्च ऋश्च भृश्च माश्च हाङ् च = पृभृमाहाङः, तेषाम् । [इः] इ प्रथमा सि । 'मांक माने' (१०७३) इत्यस्य शिति द्वित्वस्यासंभवादेव न ग्रहणः, इति 'मांक मान-शब्दयोः' (११३७) मा उक्तः ।
[पिपर्ति] 'पृक् पालन-पूरणयोः' (११३४) पृ । वर्त्तः तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन इ० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४३१) गु० अर् ।
[पिपृयात पृ । सप्तमी यात् । ‘हवः शिति' (४1१1१२) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन
इ० ।
Jain Education Intemational

www.jane

Page #297

श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका । [इयर्त्ति ] 'ऋक् गतौ' (११३५) क्रू । वर्त्त० तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विः । 'ऋतोऽतू' (४।१।३८) ऋ० - अ० । अनेन इ० । 'पूर्वस्याऽस्वे स्वरे योरियुक्' (४।१।३७ ) इय् । 'नामिनों गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
२८२
[ इयृयात्] 'ऋक् गतौ' (११३५ ) ऋ । सप्तमी यात् । 'हवः शिति' ( ४।१।१२) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन इ० । 'पूर्वस्याऽस्वे स्वरे० ' ( ४।१।३७) इय् ।
[बिभर्त्ति ] 'टुडुभृंग्क् पोषणे च' (११४०) भृ । वर्त्त० तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) " भृद्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । अनेन इ० । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१ )
गु० अर् ।
[बिभृयात् ] भृ । सप्तमी यात् । 'हवः शिति' (४।१।१२) "भृद्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । अनेन इ० । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) भ० ब० ।
[मिमीते ] 'मां मान- शब्दयोः ' (११३७) मा । वर्त्त० ते । 'हवः शिति' (४।१।१२) " मा 'द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९ ) ह्रस्वः । अनेन इ० । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४१२१९७) आ०
ई० ।
[ अमिमीत ] 'मांक मान- शब्दयो: ' (११३७) मा । ह्यस्तनी त । 'हवः शिति' (४।१।१२) “मा" द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन इ० । एषामी व्यञ्जनेऽद:' ( ४।२।९७) आ० ई० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । (११३६) हा । वर्त्त० ते । 'हवः शिति' (४।१।१२) “हा” द्वि: । ' ह्रस्वः' ( ४।१।३९ ) ज० । अनेन इ० । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः ' ( ४ । २ । ९७) आ० ई० ।
[जिहीते] 'ओहांङ्क् गतौ' ह्रस्वः । 'ग- होर्जः' (४।१।४०) ह० [अजिहीत ] 'ओहांङ्क् गतौ ' (११३६) हा । ह्यस्तनी त । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हा द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ह० ज० । अनेन इ० । एषामी व्यञ्जनेऽद:' ( ४।२।९७) आ० ई० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[पिपर्त्ति] ‘पृ पालन-पूरणयोः' (११३४ / २) पृ । केचित्तु पृ पालनपूरणयोरिति जुहोत्यादौ दीर्घत्वं पठन्ति । वर्त्त० तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९ ) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० अ० । अनेन इ० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[ पिपूर्त्तः ] पृ । वर्त्त० तस् । 'हवः शिति' ( ४३१।१२) द्विः । शेषं पूर्ववत् । 'ओष्ठ्यादुर्' (४|४|११७) उर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
[पिपूर्यात्] पृ । सप्तमी यात् । 'हवः शिति' ( ४|१|१२ ) द्विः । शेषं पूर्ववत् । 'ओष्ठ्यादुर्' (४|४|११७) उर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३ ) दीर्घः ।
[जहाति ] 'ओहांक् त्यागे' (११३१) हा । वर्त्त० तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विः | 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग- होर्ज : ' ( ४।१।४०) ह० ज० ।
[पपार] 'पृक् पालन- पूरणयोः ' (११३४) पृ । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) “पृ' द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् ।
[आर] 'ऋक् गतौ' (११३५ ) ऋ । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम् (४।१।६८) अ० आ० । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४ | ३ |५१) वृद्धिः आर् ।

Page #298

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ बभार ] 'टुडुभृंग पोषणे च ' (११४०) भृ । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४1919) द्विः । ऋतोऽत्' (४।११४८) ऋ० अ० । 'द्वितीय-तुर्ययो: पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृद्धिः
आर् ।
[ममे] ‘मांड्क् मान-शब्दयोः' (११३७) मा । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा ङे० ' (४।१।१) द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३ । ९४ ) आलोपः ।
२८३
[जहे] 'ओहांक् गतौ' (११३६) हा । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘ग़-होर्जः' (४।१।४०) ह० ज० । 'इडेत्-पुसि० ' ( ४।३।९४) आलोपः ।
[पर्पर्त्ति, परीपर्त्ति] पृ । भृशं पुनः पुनर्वा पिपर्त्ति । व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) “पृ’”द्विः । ‘ऋतोऽत्’ (४।१।३८) ऋ० अ० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'रि-रौ च लुपि' (४।१।५६ ) “र्”“री” आगमः । वर्त्त० तिव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । अत्र यङन्तस्य द्वित्वं न शितीति न भवति ।।छ।।
सन्यस्य ||४|१|५९॥
[सनि] सन् सप्तमी ङि ।
[अस्य] अ षष्ठी डस् ।
[पिपक्षति] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । ‘सन्-यङश्च’ (४।१।३) “प” द्विः । अनेन अस्य इ० । 'च-ज: क- गम्' (२१।८६) च० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) स० → ष०, क-षसंयोगे क्ष० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[पिपासति ] 'पां पाने' (२) पा । 'पांक् रक्षणे' (१०६७) पा । पातुमिच्छति । तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) "पा" द्विः । ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । अनेन अ० इ० ।
[प्रतीषिषति] प्रति 'इंण्क् गतौ ' (१०७५) इ । प्रत्येतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः’ (४।१।४) “स” द्विः । अनेन इ० । 'समानानां तेन दीर्घः' (91२1१) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था ० ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[जिह्वायकीयिषति] ‘ěग् स्पर्द्धा शब्दयोः' (९४) ह्वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) ह्वा । ह्वयतीति । 'णक-तृचौ ' (५।१।४८ ) णकप्र० अक । 'आत ऐः कृञ्ञ' (४।३।५३) आ० ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । ह्वायकमिच्छति । ‘अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० । क्यनि ( ४।३।११२) अ० ई० । ह्वायकीयितुमिच्छति । सन्प्र० । ह्वाद्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४० ) ह० → ज० । अनेन इ० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् इ । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्य०' (३।४।७१ ) शव् ।
[पपाच] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- ङे० ' ( ४।१।१) द्विः । ञ्णिति' (४/३/५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[लुलूषति ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) द्विः । ‘ह्रस्व' (४।१।३९) ह्रस्वः । ' ग्रह-गुहश्च सनः ' ( ४।४।५९) इनिषेधः । 'नामिनोऽनिट्' ( ४ | ३ |३३) सन्कित् । गुणन, एतत् कित्फलम् ।
Jain Education Intemational

Page #299

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[पापचिषते] पच् । भृशं पुनः पुनर्वा पचति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० ' ( ३ | ४१९ ) य० । 'सन्-यश्च' (४|१|३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) चलुक् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । पापक्तु (चितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'अतः ' ( ४ । ३ । ८२) अलोपः । ' योऽशिति' (४।३।८० ) यलोपः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ||छ||
२८४
ओर्जा - ऽन्तस्था-पवर्गेऽवर्णे ||४|१ | ६० ॥
[ओर्जान्तस्थापवर्गे] उ षष्ठी डस् । ' डित्यदिति' (१।४।२३) ओ । एदोद्भ्यां ङसिङसो र ' (१।४।३५ ) ङस्० २० । जश्च अन्तस्था च (थाश्च) पवर्गश्च = जाऽन्तस्थापवर्गम्, तस्मिन् ।
[अवर्णे] अवर्ण सप्तमी ङि ।
[जिजावयिषति] ‘जुं गतौ' (१९९०) जु इति सौत्रो धातुः । जवन्तं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । जावयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३ | ४ | २१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “जु द्विः । ' णौ यत्कृतं कार्यं तत्सर्वं स्थानिवद्भवति' ( वक्षस्कार (२)/ सूत्र (३५)) इति न्यायात् अनेन उ० इ० । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[यियविषति ] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । यवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'इवृध - भ्रस्जदम्भ-श्रि-यूणु-भर-ज्ञपि सनि-तनि- पति वृद्-दरिद्रः सन: ' ( ४/४/४७ ) इट् । “प्राक् तु स्वरे स्वरविधेरिति 'सन्- यङश्च' (४।१।३) " यु द्विः । अनेन उ० इ० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[यियावयिषति] यु । युवन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । यावयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१ ) सन्प्र० । 'सन् - यडश्च' (४।१।३) “यु’द्विः । अनेन उ० इ० । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[रिरावयिषति] टुक्षु (१०८४) 'रु शब्दे' (१०८५) रु । रुवन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव् ' (१।२।२४) आव्ं । रावयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।११३) “रु "द्विः । अनेन उ० इ० । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२|३|१५ ) पत्वम् ।
[लिलावयिषति] 'लूग्श् छेदने ' (१५१९) लू । लुनन्तं प्रयुङ्क्ते । प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । लावयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्न० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडञ्च' (४।१।३) "लू" द्विः । ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन उ० इ० । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[पिपविषते ] 'पूङ् पवने' (६००) पू । पवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) ‘“पू’द्विः । ‘ह्रस्वः’ (४।१।३९ ) ह्रस्वः । अनेन उ० इ० । 'ऋ-स्मि पूडञ्जशौ-कृ-गृ-दृ-धृ-प्रच्छः' (४।४।४८) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽबाबू' (१।२।२४ ) अव् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२|३|१५ ) पत्वम् ।

Page #300

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२८५ [पिपावयिषति] 'पूग्श् पवने' (१५१८) पू । पुनन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । पावयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्न०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४१३) “पू"द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन उ० → इ० । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[बिभावयिषति] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । भवन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । भावयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "भू"द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ०
→ ब० । अनेन उ० → इ० । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् ।
मिमावयिषति] 'मुङ बन्धने' (६०१) । मवमानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । मावयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वि: । 'हूस्वः ' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन इ० ।
[पापचिषते] (४।१।५९) सूत्रवत् ।
[अवतुतावयिषति] अव 'तुंक् वृत्ति-हिंसा-पूरणेषु' (१०७९) तु । अवतुवन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् ।
अवतावयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । “तु"द्विः । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[जुहावयिषति ॥ हेंग स्पर्धा-शब्दयोः' (९९४) हे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ह्वा । हयन्तं प्रयोक्तुमिच्छति । णिग्-सन्प्र० । ‘णौ ङ-सनि' (४११८८) य्वृत् उ० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृ० औ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'सन् यडश्च' (४१३) “हु"द्वि: । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[बुभूषति] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । भवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।११४२) भ० → ब० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[जुज्यावयिषति] च्युङ् (५९४) - 'ज्युङ् गतौ' (५९५) ज्यु । ज्यवमानं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । ज्यावयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'णौ यत्कृतं कार्यं तत्सर्वं स्थानिवद्भवति' (वक्षस्कार (२)/ सूत्र ३५) इति न्यायात् 'सन्-यडश्च' (४।१३) "ज्यु"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) यलोपः । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[लुलाव] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) "लू"द्विः । हूस्वः' (४।१३९) ह्रस्वः । 'नामिनोऽकलि हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् ।
P. ' 'हुंक् दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । जुहन्तं प्रयुक्ते । णिग्प० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । आव । हावयितुमिच्छति ।
सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “हु"द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । इट् ।
Jain Education Intemational

Page #301

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[पुस्फारयिषति ] 'स्फुरत् स्फुरणे' (१४६०) स्फुर् । स्फुरन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'चि- स्फुरोर्नवा' (४।२।१२) स्फारादेशः । स्फारयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) " स्फु " द्विः । 'अघोषे शिट : ' ( ४।१।४५) सलोपः । द्वितीय -तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) फु०पु० । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् ।
२८६
[चुक्षावयिषति] 'टुक्षु शब्दे' (१०८४) क्षु । क्षुवन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । क्षावयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) “क्षु द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) षलोपः । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) कु० → चु० । इट् । ‘नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् ।
[शुशावयिषति ] 'ट्वोधि गति वृद्ध्यो:' ( ९९७) वि । श्वयन्तं प्रयोक्तुमिच्छति । णिग् सन्प्र० । 'श्वेर्वा' (४।१।८९ ) य्वृत् इ-व० उ० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । “शु' द्विः । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३ | १) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् ।
[अचिकीर्तत्] 'कृतण् संशब्दने' (१६४९ ) कृत् । ' चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । 'कृतः कीर्त्तिः' (४।४।१२२) कीर्त्ति । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि- द्रु-सु-कमः कर्त्तरि ङः ' ( ३।४।५८) ङप्र० । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे०' (४।१।१) “कीर्त्” द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः ' ( ४|१ |३९) ह्रस्वः । 'क-डश्च- ञ्' (४१११४६) क० → च० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
नन्वत्र "णौ यत्कृतं कार्यं तत्सर्वं स्थानिवद्भवति" (न्या० सं० वक्षस्कार (२) / सूत्र (३५)) इति न्यायः तदा उपतिष्ठते यदा णिचि निमित्ते सति कीदेशः स्यात्, अत्र तु सामान्येन कीर्त्यादेश उक्तः, "येन विना यन्न भवति तत्तस्यानिमित्तस्यापि निमित्तम्” (न्या० सं० वक्षस्कार ( ३ ) / सूत्र ३) इति न्यायात् चुरादीउनीचता च णिच् अवश्यंभावी इति निमित्तं भवितुमर्हति ॥ छ ||
-सु-दु-पु-प्लु- च्योर्वा ||४|१ | ६१ ।।
[श्रुस्रुद्रुपुप्लुच्योः ] श्रुश्च सुश्च दुश्च पुश्च प्लुश्च च्युश्च = तत्, तस्य ।
[व] वा प्रथमा ।
[शिश्रावयिषति, शुश्रावयिषति ] 'श्रुंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु । शृण्वन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । श्रावयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र०, सर्वत्र ' णौ यत्कृतं कार्यं तत्सर्वं स्थानिवद्भवति' ( वक्षस्कार ( २ ) / सूत्र ३५ ) ) न्यायात् वृद्ध्यादौ सत्यपि मूलधातुरूपमेव द्विः स्यात् । ' सन्-यङश्च' ( ४।१।३) “ श्रुद्विः । अनेन उ० इ० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । गुणे सति अय् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् ।
[सिस्रावयिषति, स्रुस्रावयिषति ] इं (११) - दुं ( १२ ) - दुं (१३) शुं (१४) - 'सुं गतौ ' (१५) सु । सवन्तं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्’ (३।४।२०) णिग्प्र० । अग्रे पूर्ववत् । अनेन वा उ०
इ० ।
[दिद्रावयिषति, दुद्रावयिषति ] इं (११) - दुं (१२) - 'दुं गतौ ' (१३) द्रु । द्रवन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग् ( ३।४।२० ) णिगप्र० । अग्रे पूर्ववत् । अनेन वा उ०
इ० ।
P. प्रवमानं ।
Jain Education Intemational

Page #302

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
२८७
[पिप्रावयिषति, पुप्रावयिषति] च्युङ (५९४) - ज्युङ् (५९५) - जुंङ (५९६) - 'पुंङ् गतौ' (५९७) पु ।' प्रवमाणं प्रयुडक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । प्रावयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “पु"द्विः । अनेन वा उ० → इ० । शेषं पूर्ववत् ।
[पिप्लावयिषति, पुप्लावयिषति] 'च्युङ्' (५९४) - ज्युङ (५९५) - जुंङ (५९६) - पुंङ (५९७) - 'प्लुंङ् गतौ' (५९८) प्लु । प्लवमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्या०-' (३।४।२०) णिग्प० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । प्लावयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सनप्र० । “प्लु" द्वि । अनेन वा उ०→इ० । शेषं पूर्ववत् ।
[चिच्यावयिषति, चुच्यावयिषति] 'च्युङ् गतौ' (५९४) च्यु । च्यवमानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग् । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । च्यावयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) 'च्यु"द्विः । अनेन वा उ० → इ० । शेषं पूर्ववत् ।
वचनादेकेन वर्णेन शकारादिनान्तस्थाया व्यवधानमाश्रीयते ।।
[शुश्रूषति(ते)] 'श्रृंट श्रवणे' (१२९६) श्रु । श्रोतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्न०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वरहन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः ऊ । ‘सन्-यश्च' (४।१।३) "श्रू"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[सुसूषति] 'लुं गतौ' (१५) सु । स्रवि(स्रो)तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्न०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हनगमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः ऊ । 'सन्-यडश्च' (४।१॥३) “सू"द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हस्वः' (४।१।३९) हूस्वः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[सोस्रविषति] सु । कुटिलं सवति । 'गत्यर्थात् कुटिले' (३।४।११) यम० → य । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “सु"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । सोसवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।।छ।।
स्वपो णावुः ।।४।११६२।। [स्वपः] स्वप् षष्ठी डस्, अनन्तरसम्बन्धे षष्ठी । [णौ] णि सप्तमी ङि । [उ:] उ प्रथमा सि । सनीति निवृत्ति(तं) कार्यान्तरविधानात् ।
[सुष्वापयिषति] 'जिष्वपंक् शये' (१०८८) प्वप् । 'षः सोऽष्ट्य-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । स्वपन्तं प्रयोक्तुमिच्छति । णिग्-सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन उ० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । इट् । गुणे सति अय् । 'णि-स्तोरेवाऽस्वद-स्विद सहः षणि' (२।३।३७) षत्वम् ।
आनन्तर्यसम्बन्धषष्ठयाः फलमाह[असुष्वापकीयत्] स्वप् । स्वपितीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । “ञ्णिति' (४१३५०)
Jain Education Intemational

Page #303

२८८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
उपान्त्यवृद्धिः आ । स्वापकमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) अ०
→ ई० । स्वापकीयित्वं प्राच्छयत (?) (प्रायुक्त) । 'प्रयोक्तृव्यापारे०' (३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दि → त् । 'णिश्रि-दु-सु०' (३।४।५८) ङप्र० → अ । 'अन्यस्य' (४।१।१८) “स्वा''द्वि: । अनेन उ । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
- [सोष्वाप्यते] स्वप् । स्वपनं(न्तं) प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । स्वापयतीति क्विप् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । स्वापिवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप्०' (३।४।२५) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) उभयक्विप्लोपः । भृशं पुनः पुनर्वा स्वापति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "स्वा''द्वि: । हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन अ० → उ० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) ओ ।
- [सिष्वापकीयिषति] स्वापकीयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'अन्यस्य' (४११८) “स्वा"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘सन्यस्य' (४।१५९) इ । इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । सिष्वापकीयिषति इत्यत्र ‘णि-स्तोरेवा०' (२।३।३७) इति नियमात् [न ?] षत्वम् ।
सिष्वापयिषति] स्वपनं = स्वापः । 'भावा-ऽकत्रोः' (५।३।१८) घञ्प० । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । स्वापं करोति । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिज्(च)प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । स्वापयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'अन्यस्य' (४।१८) "स्वा"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्" (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । हूस्वः' (४।१।३९) इस्वः । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । इट् । गुणे सति अय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[सोषोपयिषति] स्वप् । भृशं पुनः पुनर्वा स्वपिति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'स्वपेर्यङ्-डे च' (४।१।८०) य्वृत् व० → उ० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "सु"द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । सोषुपन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु०
ओ । सोषोपयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । इट् । गुणे सति अय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।।छ।।
असमानलोपे सन्वल्लघुनि डे ।।४।१।६३॥
[असमानलोपे] समानस्य लोपः = समानलोपः, न समानलोपोऽसमानलोपस्तस्मिन् । यद्वा न विद्यते समानस्य लोपो यस्मिन् सः = असमानलोपः, तस्मिन् ।
[सन्वत्] सन् । सनी(नि)व-सन्वत् । ‘स्यादेरिवे' (७।१।५२) वत्प० । प्रथमा सि । अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः । [लघुनि] लघु सप्तमी ङि । 'अनामस्वरे नोऽन्तः' (१।४।६४) नोऽन्तः । [3] ङ सप्तमी ङि ।
[अचीकरत] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धिः आर् । अद्यतनी दि→त् । 'णि-श्रि-दु-सु०' (३।४।५८) डा० → अ । “कृ” द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१३८) ऋ० → अ० । 'क-डश्च-ञ्' (४।११४६) क० → च० । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) हुस्वः । पूर्वमनेन इ० । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४१६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational

Page #304

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पाद: ॥
२८९
vNNNNNNNN
NowNNNNNNNNNNN
[अजीहरत्] 'हंग् हरणे' (८८५) हृ । हरन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् | अद्यतनी दि → त् । ‘णि-श्रि-द्रु०' (३।४।५८) डप्र० → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) "ह"द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४२३५) ह्रस्वः । पूर्वमनेन इ० । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'लघोदीर्घोऽस्वरादे:' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अजीजवत्] 'जुं गतौ' (१९९०) जु इति सौत्रो धातुः । जवन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'नामिनोऽकलि-हलेः (४३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डप्र० → अ । “जु"द्वि: । 'ओन्तिस्था०' (४।१।६०) उ० → इ० । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१४६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अयीयवत्] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । युवन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव । अद्यतनी दि → त् । 'णि-शि-दु-सु०' (३।४।५८) इप्र० → अ । “यु''द्विः । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) हूस्वः । ‘लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अरीरवत्] टुक्षु (१०८४) - ‘रु शब्दे' (१०८५) रु । रुवन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव । अद्यतनी दि →त् । 'णि-शि-दु-सु०' (३।४।५८) डा० → अ । रुद्विः । अनेन - ‘ओर्जा-ऽन्तस्था०' (४।१।६०) उ० → इ० । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । ‘लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९९) अट् ।
[अलीलवत्] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लुनन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव' (११२१२४) आव । अद्यतनी दि -त । ‘णि-श्रि-द्र-स.' (३।४।५८) ङप्र० → अ । “लू"द्वि: । हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन - ‘ओर्जा-ऽन्तस्था०' (४११६०) उ०-→इ० । 'उपान्त्यस्या०' (४।२।३५) ह्रस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादे:' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।।
[अपीपवत्] 'पूग्श् पवने' (१५१८) पू । पुनन्तं प्रायुक्त । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डप्र० → अ | "पू"द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन - ‘ओर्जा-ऽन्तस्था०' (४।१।६०) उ० → इ० । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) हूस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अबीभवत् 'भू सत्तायाम्' (१) भू । भवन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप्र० । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डग्र०
→ अ । “भू"द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन सन्वद्भावात् ‘ओर्जा-ऽन्तस्था०' (४।१।६०) उ० → इ० । 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational

Page #305

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[ अमीमवत् ] 'मूङ् बन्धने' ( ६०१ ) मू । मवमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दि → त् । 'णि श्रि द्रु- स्रु० ' (३।४।५८) डप्र० । “मूद्विः । " ह्रस्वः” (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन सन्वद्भावात् 'ओर्जान्तस्था० ' ( ४|१|६०) उ० इ० । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२ । ३५) ह्रस्वः । 'लघोर्दीर्घो ऽस्वरादेः' (४।१।६४ ) दीर्घः । ' णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
२९०
[ अशिश्रवत्, अशुश्रवत् ] 'श्रुंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु । शृण्वन्तं प्रायुक्त | 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दि→ त् । 'णि श्रि दु०' ( ३।४।५८) डप्र० अ । “ श्रुद्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन सन्वद्भावात् 'श्रु-सुद्रु-पु-प्लु- च्योर्वा' (४।१।६१) वा उ० इ० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अदिद्रवत्, अदुद्रवत्] इं (११) - दुं ( १२ ) - 'ढुं गती' (१३) द्रु । द्रवन्तं प्रायुक्त । प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले : ' ( ४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् | अद्यतनी दित् । 'णिश्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) प्र० अ । “द्रुद्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन सन्वद्भावात् ‘श्रु-सु-द्रु-पु-प्लु-च्योर्वा' (४।१।६१) वा उ० इ० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ' अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९)
अट् ।
[अपिप्रवत्, अपुप्रवत्] च्युंङ् (५९४ ) - ज्युंङ् (५९५ ) - जुंङ् (५९६ ) - 'पुंङ् गतौ' (५९७) प्रु । प्रवमानं (णं) प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दि→ त् । 'णि- श्रि-दु-सु० ' ( ३।४।५८) ड० अ । “पु" द्विः । ' व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन सन्वद्भावात् 'श्रु-सु-दु-पु-प्लु-च्योर्वा' (४|१|६१) वा उ० णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९ ) अट् ।
इ० । 'णेरनिटि' (४।३।८३)
[अपिप्लवत्, अपुप्लवत्] च्युंङ् (५९४) - ज्युंङ् (५९५) - जुङ् (५९६) - पुंङ् (५९७) - 'प्लुंङ् गतौ' (५९८) प्लु । प्लवमानं प्रायुक्त । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्’ (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु- सु० ' ( ३।४।५८) डप्र० → अ । “प्लु” द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन सन्वद्भावात् 'श्रु-सु- द्रु-पु-प्लु- च्योर्वा' (४।१।६१) वा उ० इ० । णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः । ' अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अचिच्यवत्, अचुच्यवत्] 'च्युंङ् गतौ ' (५९४) च्यु । च्यवमानं प्रायुक्त | 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दित् । णिश्रिदु सु०' ( ३।४।५८) ड० अ । " च्यु द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन सन्वद्भावात् श्रु-सुद्रु-पु-प्लु- च्योर्वा' (४।१।६१) वा उ० इ० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अतूतवत्] 'तुंक् वृत्ति- हिंसा- पूरणेषु' (१०७९) तु । तुवन्तं प्रायुक्त । प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दित् । णिश्रिद्रु-सु०' (३।४१५८) डप्र० अ । “ तु 'द्विः । उपान्त्यस्याऽसमानलोपि ० ' ( ४।२।३५) ह्रस्वः । ' लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः । ' अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
बृहद्वृत्तौ अनूनवत् ।
Jain Education Intemational

Page #306

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२९१
[अजूहवत्] 'हॅग् स्पर्धा-शब्दयोः' (९९४) हे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ह्या । अह्वत् अहत अह्वास्त वा कश्चित्, तं जुह्ववांसं अन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । ‘णौ ड-सनि' (४।१।८८) वृत् वा० → उठ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दि → त् । ‘णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) ङप्र० । 'आधोंऽश एकस्वरः' (४।१।२) “हु"द्विः । 'भ्राज-भास-भाष-दीप-पीड-जीव-मील-कण-रण०' (४।२।३६) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अततक्षत्] 'तक्षौ तनूकरणे' (५७१) तक्ष् । अतक्षीत् अताक्षीत् वा कश्चित्, तमन्यः प्रायुक्त । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी दि → त् । ‘णि-श्रि-द्रु-उ०' (३।४।५८) डा० →
अ । 'आयोऽश एकस्वरः' (४।१२) "त"द्वि: । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) हूस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अबभाणत्] अण (२५९) - रण (२६०) - वण (२६१) - व्रण (२६२) - बण (२६३) - "भण शब्दे' (२६४) भण् । 'भ्राज-भास०' (४।२।३६) इति विकल्पेन भणनात् ह्रस्वाभावोऽग्रेतन उदाहरणे भण्यमाने अभणीत् कश्चित्, तमन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अद्यतनी दि → त् । 'णिश्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डप्र० → अ । 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) “भ''द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अचिक्रमत्] 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम् । क्रामन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी दि → त् । ‘णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) ङप्र० → अ । 'आद्योंऽश एकस्वरः' (४।१।२) "क्र'"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । अनेन सन्बद्भावात् 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३.५) ह्रस्वः ।
[अचिक्वणत्] अण (२५९) - रण (२६०) - वण (२६१) - व्रण (२६२) - बण (२६३) - भण (२६४) - भ्रण (२६५) - मण (२६६) - धण (२६७) - ध्वण (२६८) - ध्रण (२६९) कण (२७०) - 'क्वण शब्दे' (२७१) क्वण् । क्वणन्तं प्रायुक्त । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) ङप्र० । 'आद्योंऽश एकस्वरः' (४।१।२) “क्व''द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) वलुक् । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । अनेन सन्वद्रावात् ‘सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः ।
[अजजागरत] 'जागृक निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । जाग्रन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग् (३।४।२०) णिगप० । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) ङप्र०→अ । 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) “जा" द्वित्वम् । 'हूस्वः (४।१।३९) ह्रस्वः । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) ग० अर् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अचकमत] "कमूङ् कान्तौ' (७८९) कम् । 'कमेर्णिङ्' (३।४।२) णिङ् → इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अद्यतनी त । 'णि-श्रि द्रुसु कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) ङप्र० । द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
P. १. 'कमूङ् कान्तौ (७८९) कम् । अद्यतनी दि । 'णि-शि-दु-उ०' (३।४।५८) ङप्र० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) "कम्"द्विः ।
'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४)मलुक् । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational

Page #307

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । 'ह्रस्व:' ( ४|१|३९) ह्रस्वः । 'क- डश्च - ञ्' (४।१।४६) क० च० । ' उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अचकथत् ] + 'कथण् वाक्यप्रतिबन्धे' (१८८०) कथ । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । 'अतः ' (४।३।८२) अकारलोपः । अद्यतनी दि त् । 'णि श्रि-दु-स्रु० ' ( ३।४।५८) डप्र० । द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४/१/४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'क- ङश्च -ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
२९२
[अददृषत्] दृषद् । दृषदमाख्यत् । ' णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३।४।४२) णिज् (च्) प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७२४।४३) अलोपः । अद्यतनी दित् । 'णि श्रिद्रु- सु०' (३।४१५८) डप्र० अ । द्विः । ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० → अ० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । ' अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अपीपटत्] पटु । पटुमाख्यत् । 'णिज्वहुलं०' ( ३।४।४२) णिज् (च्) प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृद्धिः औ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । अद्यतनी दि त् । 'णि श्रिद्रु- सु०' (३|४|५८) डप्र० । द्विः । अनेन सन्वद्भावात् 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ' णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अलीलघत्] लघु । लघुमाख्यत् । ' णिज्बहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिज् (च्) प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । अद्यतनी दित् । 'णि श्रिदु स्रु०' (३|४|५८) प्र० । द्विः । अनेन सन्वद्भावात् 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अचीकपत् ] कपि । कपिमाख्यत् । 'णिज्बहुलं०' ( ३।४।४२) णिज् (च्) प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१ ) वृद्धिः ऐ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । अद्यतनी दि त् । 'णि श्रि-दु-सु० ' ( ३ | ४|५८) प्र० । द्विः | अनेन सन्वद्भावात् 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ' णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अजीहरत्] हरि । हरिमाख्यत् । ' णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३।४।४२) णिज् (च्) प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१ ) वृद्धिः ऐ । ' त्रन्त्यस्वरादेः' ( ७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-स्रु० ' ( ३|४|५८) डप्र० । द्वि । अनेन सन्चद्भावात् 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'लघोर्दीर्घो ऽस्वरादे: ' ( ४।१।६४) दीर्घः । 'ग- होर्ज : ' ( ४।१।४० ) ज० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
ह०
[अवीवदद्वीणां परिवादकेन ] वद(दि) ण् [ परि] भाषणे (१९६३) वद् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) वृ० आ । वादितवन्तं प्रयोजितवान् । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० इ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपः । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-सु०' (३।४।५८) ङप्र० अ । "वाद् द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन इ० । ' उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । ' लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४ ) दीर्घः । ' णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ||छ ||
लघोर्दीर्घो ऽस्वरादेः ||४|११६४ ||
[ लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः ] लघु षष्ठी इस् । ' ङित्यदिति' (१।४।२३) ओ । 'एदोदभ्यां०' (१।४।३५) डस् २० । दीर्घ प्रथमा सि । स्वर आदिर्यस्याऽसौ स्वरादिः, न स्वरादिः
अस्वरादिः, 'नञत्' (३।२।१२५ ) न० अ० तस्य ।
+
=
धातुपारायणे कथण् वाक्यप्रबन्धे । वाक्यप्रतिबन्धे इत्यन्ये । वदने इत्यपरे ।

Page #308

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ अचीकरत् ] ( ४।१।६३) सूत्रवत् ।
[ अलीलवत्] (४।१।६३) सूत्रवत् ।
[ अतूतवत् ] (४।१।६३) सूत्रवत् ।
1
[अबूभुजत् ] 'भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । भुञ्जन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । ‘लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ओ | अद्यतनी दि→ त् । 'णि- श्रि-दु-सु० ' ( ३।४।५८) ड० अ । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ह्रस्वः' (४।१।३९ ) ह्रस्वः । द्वितीय - तुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) भु० → बु० । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५ ) ह्रस्वः । अनेन दीर्घः । ' णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ' अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
२९३
[ अचिक्वणत्] अण (२५९) रण ( २६०) (२६५) - मण (२६६) धण ( २६७ ) - ध्वण (२६८) क्वणन्तं प्रायुक्त । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० दि→ त् । 'णि श्रि-दु-सु०' (३|४|५८) ङप्र० (४।१।४४) वलुक् । 'क-डश्व-ञ्' (४।१।४६) क० इ । ‘उपान्त्यस्याऽसमानलोपि० ' ( ४।२।३५) ह्रस्वः । ' णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । "संयोगे पूर्वो गुरुरिति" न भवति दीर्घः ।
इ । ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । अद्यतनी अ । 'आद्योंऽश एकस्वरः ' ( ४।१।२) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' च० । 'असमानलोपे०' (४।१।६३) सन्वद्भावात् 'सन्यस्य' (४।१।५९)
वण (२६१ ) - व्रण ( २६२) बण (२६३ ) - भण (२६४ ) - भ्रण धण (२६९) कण (२७० ) - 'क्वण शब्दे' (२७१) क्वण् ।
[और्णुनवत्] 'ऊर्णुग्क् आच्छादने' (११२३) ऊर्णु । ऊर्णुवन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । ‘नामिनोऽकलि-हलेः’ (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दि→ त् । ‘णि-श्रि-दु०’ ( ३।४।५८) ड ० अ । ' उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । 'लोकात् ' (१।१।३) "ऊर्” पाठठ विश्लेविषइ । ‘स्वराऽऽदेर्द्वितीयः’ (४।१।४) द्विः पूर्वं 'निमित्ताभावे० ' (न्या० सं० वक्ष० ( १ ) / सूत्र (२९) ) णु० नु०, ततो द्विः । 'र- पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः औ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।

[औरिरवत्] ऊरु । ऊरुरिवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप्, गल्भ - क्लीब-होडात्तु डित् ' ( ३।४।२५) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । ऊर्व्वन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' (४।३।५१) वृद्धिः औ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-सु० ' ( ३।४।५८) डप्र० । 'लोकात् ' (१।१।३) "ऊ" पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४|१|४) "रु द्विः । ' उपान्त्यस्याऽस्यमानलोपि ० ' ( ४ । २ । ३५ ) ह्रस्वः । ‘असमानलोपे०’ (४।१।६३) सनीव कार्यं भवति, तेन 'ओर्जा - ऽन्तस्था० ' ( ४।१।६० ) इ० कुरुताम् । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः औ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
[ अततक्षत् ] ( ४।१।६३) सूत्रवत् ।
[ अचकमत ] ( ४|१|६३) सूत्रवत् ।
[रिरमयिषति ] ' रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । रममाणं प्रायुक्त । प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'अमोऽकम्यमि- चमः ' ( ४।२।२६ ) ह्रस्वः । रमयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१ ) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वि: । 'सन्यस्य' ( ४।१।५९) इ । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१ ) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।

Page #309

२९४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[अचकथत्] (४।१।६३) सूत्रवत् । [अददृषत्] (४।१।६३) सूत्रवत् ।
[अवीवदद्वीणां परिवादकेन] (४।१।६३) सूत्रवत् ।।छ।।
स्मृ-दृ-त्वर-प्रथ-मद-स्तृ-स्पशेरः ।।४।१।६५।। [स्मृदृत्वरप्रथमदस्तृस्पशेः] स्मृश्च दृश्च त्वरश्च प्रथश्च प्रदश्च स्तृश्च स्पशिश्च = स्मृदृत्वरप्रथम्रदस्तूस्पशि, तस्य । [अ] अ प्रथमा सि ।
[असस्मरत] 'स्मृ चिन्तायाम्' (१८) स्मृ । स्मरन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृद्धिः आर् । 'घटादेईस्वो दीर्घस्तु वा त्रि-णम्परे' (४।२।२४) ह्रस्वः । अद्यतनी दि → त् । “णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डा० । द्विः । अनेन पूर्वस्य अ० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अददरत्] 'दृश् विदारणे' (१५३५) दू । दृणन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । 'घटादेईस्वो०' (४।२।२४) ह्रस्वः । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डप० । द्विः । अनेन पूर्वस्य अ० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । अत्र परत्वात् दी? न भवति ।
[अतत्वरत्] 'जित्वरिष् संभ्रमे' (१०१०) त्वर् | त्वरमाणं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'घटादेहूस्वो०' (४।२।२४) हूस्वः । अद्यतनी दि→ त् । 'णि-शि-दु-उ०' (३।४।५८) ङप्र० । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४१११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अपप्रथत्] 'प्रथिष् प्रख्याने' (१००३) प्रथ् । प्रथमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'घटादेहूस्वो०' (४।२।२४) ह्रस्वः । अद्यतनी दि→त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) उप० । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अमम्रदत्] 'म्रदिष् मर्दने' (१००४) म्रद् । म्रदमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'घटादेहूस्वो०' (४।२।२४) ह्रस्वः । अद्यतनी दि → त् । ‘णि-श्रि-दु-सु०' (३।४।५८) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अतस्तरत्] 'स्तृगश् आच्छादने' (१५२१) स्तू । स्तृणन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् । अद्यतनी दि → त् । ‘णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डप्र० । द्वि: । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलोपः । ‘ह्रस्वः' (४।१+३९) ह्रस्वः । ‘उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
[अपस्पशत पशी (६८) - 'स्पशी बाधनग्रथनयोश्च' (६९) स्पशि(शी)ति सौत्रो धातुः । 'पषी बाधन-स्पर्शनयोः' ।
Jain Education Intemational

Page #310

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२९५
(९२६) इत्यस्य स्थाने+ पशी-स्पशी इति केचित् पठन्ति । ‘स्पशिण ग्रहण-श्लेषणयोः' (१८४२) इति यौजादिकस्य वा स्पश् ।
त कश्चित, तमन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप्र० । अद्यतनी दि → त । 'णि-श्रि-द्व-स्त्र०' (३।४।५८) ङप्र० । द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलोपः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
‘स्पशिण ग्रहण-श्लेषणयोः' (१८४२) स्पश् इत्यस्य तु अपस्पशत कश्चित्, तमन्यः प्रायुक्त । शेषं पूर्ववत् ।।छ।।
वा वेष्ट-चेष्टः ।।४।११६६।।
[वा] वा प्रथमा सि । [वेष्टचेष्टः] वेष्टश्च चेष्टश्च(ट् च) = वेष्टचेष्ट, तस्य ।
[अववेष्टत्, अविवेष्टत्] 'वेष्टि वेष्टने' (६७३) वेष्ट । वि(वे)ष्टमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-उ०' (३।४।५८) डा० । 'द्विर्धातुः परोक्षा डे०' (४।१।१) “वेष्ट्"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन वे० → व० । 'इस्वः' (४।१।३९) इस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अचचेष्टत्, अचिचेष्टत्] 'चेष्टि चेष्टायाम्' (६७०) चेष्ट् । चेष्टमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डा० । द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) "चेष्ट्"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन चे० → च० । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।।छ।।
ई च गणः ।।४।१।६७।।
[ई] ई प्रथमा सि, स्वतन्त्रत्वात् । [च] च प्रथमा सि । [गणः] गण षष्ठी ङस् ।
[अजीगणत्, अजगणत्] 'गणण् संख्याने' (१८७४) गण । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । अद्यतनी दि → त् । “णि-श्रि-दु-उ०' (३।४।५८) ङप्र० ++ 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । अनेन ई विकल्पेन । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्(च)लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४!४।२९) अट् । गणेरदन्तत्वेन समानलोपित्वात् सन्वद्रावो दीर्घत्वं च न प्राप्नोतीतित्वविधिः ।।छ।।
अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम् ।।४।१।६८।। [अस्य] अ षष्ठी डस् । 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४५) डस् → स्य ।
+ उक्तं च धातुरत्नाकरे - पषी बाधनस्पर्शनयोः इति मूर्धन्यान्तः, तालव्यान्तः, दन्त्यान्तश्च आचार्यभेदेन । P. 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) “वे" द्विः । P. 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) "चे" द्विः ।
P. ++ 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) "ग" द्विः ।
Jain Education Intemational

Page #311

२९६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[आदेराः] आदि षष्ठी डस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) ए० । 'एदोद्भ्यां०' (१।४।३५) र० । आ प्रथमा सि । [परोक्षायाम] परोक्षा सप्तमी ङि । 'आपो डितां०' (१।४।१७) डि० → याम् ।
[आटतुः] 'अट गतौ' (१९४) अट् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “अट्'द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) टलुक् । अनेन अ० → आ० ।
आटिय]
[आटुः] अट् । परोक्षा उस् । शेषं 'आटतुः' वत् ।
[आटिथ] अट् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४191१) “अट्"द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) टलुक् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-दु-श्रु-स्रोर्व्यञ्जनादे: परोक्षायाः' (४।४८१) इट् ।
[आदतुः] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे' (४११) "अद्"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) दलुक् । अनेन अ० → आ० ।
[आदुः] अद् । परोक्षा उस् । शेषं 'आदतुः' वत् ।
"
[आदिथ] अद् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे' (४।१।१) “अद्'द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) दलुक् । 'ऋ-वृ-व्ये-ऽद इट्' (४।४।८०) इट् । अनेन अ० → आ० ।
[ईयतुः] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । परोक्षा अतुस् । द्वि: मूलधातोः । ‘इणः' (२।१५१) इय् । 'समानानां०' (१२/१) दीर्घः ।
[ईयुः] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । परीक्षा उस् । शेषं 'ईयतुः' वत् ।
[पपाच] (४।१।४२) सूत्रवत् । परोक्षायामिति उत्तरार्थः । अन्यस्मिन् प्रत्यये द्वित्वे सति पूर्वस्यासंभवात् ।।छ।।
अनातो नश्चान्त ऋदाद्यशौ-संयोगस्य ।।४।१।६९।।
[अनातः] न विद्यते आत् स्थानित्वेन यस्य सः = अनात् । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्य । [नः] न प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि । [अन्तः] अन्त प्रथमा सि । [ऋदाद्यशौसंयोगस्य] ऋत् आदिर्यस्याऽसौ ऋदादिः, ऋदादिश्च अशौश्च संयोगश्च = ऋदाद्यशौसंयोगम्, तस्य ।
[आनृधतुः] 'ऋधूट वृद्धौ' (१३०६) ऋध् । परोक्षा अतुस । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) "ऋध''द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन अकारस्य आ-नोन्तश्च ।
[आनृधुः] ऋध् । परोक्षा उस् । शेषं 'आनृधतुः' वत् ।
[आनृजे] 'ऋजि गतिस्थानार्जनोर्जनेषु' (६६४) ऋज् । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “ऋज्"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन अकारस्य आ-नोन्तश्च ।
Jain Education Intemational

Page #312

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२९७
[आनृजाते] ऋज् । परोक्षा आते । शेषं 'आनृजे'वत् ।
[आनृजिरे] ऋज् । परोक्षा इरे । शेषं 'आनृजे' वत् ।
[आनशे] 'अशौटि व्याप्तौ' (१३१४) अश् । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१1१) “अश्''द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन अकारस्य आ-नोन्तश्च ।
[आनशाते] अश् । परोक्षा आते । शेषं 'आनशे' वत् ।
[आनशिरे] अश् । परोक्षा इरे । शेषं 'आनशे' वत् ।
[आनर्च] 'ऋचत् स्तुतौ' (१३४०) ऋच् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१1१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन अस्य आ-नोन्तश्च । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् ।
[आनृचतुः] ऋच् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन अस्य आ-नोन्तश्च ।
[आनञ्ज] 'अञ्जौप् व्यक्ति-म्रक्षण-गतिषु' (१४८८) अञ् । परोक्षा णव । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे' (४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन आ-नोन्तश्च ।
[आनञ्जतुः] अञ्ज । परोक्षा अतुस् । शेषं 'आनञ्ज' व्रत् ।
[आनङ्ग] उख (६३) - नख (६४) - णख (६५) - वख (६६) - मख (६७) - रख (६८) - लख (६९)- मखु (७०) - रखु (७१) - लघु (७२) - रिखु (७३) - इख (७४) - इखु (७५) - ईखु (७६) - वल्ग (७७) - रगु (७८) - लघु (७९) - तगु (८०) - श्रगु (८१) - श्लगु (८२) - 'अगु गतो' (८३) अग् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । परोक्षा णव । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४1१1१) “अङ्गद्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४/१९४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन आ-नोऽन्तश्च ।
[आनड़तुः] 'अगु गतौ' (८३) अग् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । परोक्षा अतुस । शेषं 'आनङ्ग' वत् ।
[आन→] 'ऋछत् इन्द्रियप्रलय-मूर्तिभावयोः' (१३४२) ऋछ । परोक्षा णव । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४११३८) ऋ० → अ० । अनेन अस्य आ-नोऽन्तश्च । 'स्कृच्छ्रतोऽकि परोक्षायाम्' (४।३।८) गु० अर् ।
[आन तुः] ऋछ् । परोक्षा अतुस् । शेषं 'आनर्छ' वत् ।
[आर] 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । 'कं प्रापणे च' (२६) ऋ । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।११) "ऋ''द्वि: । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् ।
[आस्तुः] ऋ । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।११) "ऋ"द्वि: । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'संयोगादृदर्तेः' (४।३।९) गु० अर् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[आश] 'अशश् भोजने' (१५५८) अश् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'समानानां०' (१२।१) दीर्घः ।
Jain Education Intemational

Page #313

२९८
[आशतुः ] अश् । परोक्षा अतुस् । शेषं 'आश' वत् ।
[आट] 'अट गतौ' (१९४) अट् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- ङे० ' ( ४।१।१) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) टलुक् । 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' ( ४|१|६८ ) आ । 'समानानां ० ' (१।२।१) दीर्घः ।
[ आटतुः ] अट् । परोक्षा अतुस् । शेषं 'आट' वत् ।
[आञ्छ] 'आछु आयामे' (१२३) आछ् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) आञ्छ् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षाडेо' (४।१।१) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' ( ४।१।३९ ) ह्रस्वः । अनेन अ (आ) न स्यात्, यतः पूर्वं आकारत्वात् । 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८) अस्य आ । अग्रेप्येवम् ।
[आञ्छतुः ] 'आछु आयामे' (१२३) आछ् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) आञ्छ् । परोक्षा अतुस् । शेषं आञ्छ'
वत् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[आनाञ्छ] 'आछु आयामे' (१२३) आछ् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः ' ( ४।४।९८) आञ्छ् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । ' व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' ( ४|१|३९) ह्रस्वः । मतान्तरे अनेन आ-नोऽन्तश्च ।
[आनाञ्छतुः ] 'आछु आयामे' (१२३) आछ् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) आञ्छु । परोक्षा अतुस् । 'शेषं आनाञ्छ' वत् ॥ छ।
भू-स्वपोरी ||४|१|७० ॥
[ भूस्वपोरदुतौ ] भूश्च स्वप् च तयोः । अच्च उच्च अदुतौ ।
[बभूव बभूवतुः ] 'भू सत्तायाम् ' (१) भू । परोक्षा णव्- अतुस् । द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) “भू द्विः । ' ह्रस्वः’ (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भु० बु० । अनेन उ० अ० । स्वरे प्रत्यये' (२|9|५०) उव् । 'भुवो वः परोक्षा-ऽद्यतन्योः ' ( ४।२।४३) उ०
धातोरिवर्णोवर्णस्येयुद्
ऊ ।
[बभूवे चैत्रेण] भू । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) “भू" द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) भु० बु० । अनेन उ० अ० । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्० ' (२।१।५०) उद् । 'भुवो वः परोक्षा- Sद्यतन्योः' (४।२।४३) उ० ऊ० ।
[ अनुबभूवे कम्बलः साधुना ] भू, अनुपूर्व० । परोक्षा ए । शेषं 'बभूवे चैत्रेण' वत् ।
[सुष्वाप] 'ञिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “स्वप्" द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन अकारस्य उ० । ‘ञ्णिति’ ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[सुष्वपिथ] स्वप् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन अ० उ० । 'सृजि- दृशि - स्कृ- स्वराऽत्वतस्तृन्नित्यानिटस्थवः' (४|४|७८) इट् ।
[बुभूषति ] 'भू सत्तायाम् ' (१) भू । भवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । ' सन्-यडश्च' (४।१।३) क्रियारत्नसमुच्चये द्वित्वे वृद्धौ आवि ।
Jain Education Intemational

Page #314

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२९९ "भू"द्वि: । हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४191४२) भु० → बु० । 'ग्रह-गुहश्च सनः' (४१४५९) इनिषेधः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[बोभवाञ्चकार] भू । भृशं पुनः पुनर्वा भवति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ्प० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) "भू''द्विः । 'हूस्वः' (४।११३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१४२) भु० → बु० । आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । परोक्षा णव् । 'धातोरनेकस्वरादाम् परोक्षायाः कृभ्वस्ति चानु तदन्तम्' (३।४।४६) णव० → आम्० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) "कृ"द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'क-ङश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धि: आर् ॥छ।।
ज्या-व्ये-व्यधि-व्यचि-व्यथेरिः ।।४।१७१।।
[ज्याव्येव्यधिव्यचिव्यथेरिः] ज्याश्च व्येश्च व्यधिश्च व्यचिश्च व्यथिश्च = ज्याव्येव्यधिव्यचिव्यथि, तस्य । इ प्रथमा सि ।
[जिज्यौ] 'ज्यांश् हानौ' (१५२४) ज्या । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४११1१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन अस्य इ० । 'आतो णव औ' (४।२।१२०) णव्० →
औ० । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१४२११२) औ । _ [जिज्यिथ] ज्या । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन अ० → इ० । ‘सृजि-दृशि-स्कृ०' (४।४।७८) इट् । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः ।
[संविव्याय] 'व्यंग संवरणे' (९९३) व्ये । य्वृद्धाधकमत्र इत्वम् । 'व्यस्थव् णवि' (४।२१३) न आत्वम् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'इस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन इकारस्यापि इ० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
[संविव्ययिथ] व्ये । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) इ० । अनेन इकारस्यापि इ० । 'ऋ-वृ-व्ये-ऽद इट्' (४।४।८०) इट् । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[विव्याध] 'व्यधंच ताडने' (११५७) व्यध् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन इ० ।
॥ [विव्यधिथ] व्यध् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन इ० । इट् ।
[विव्याच] 'व्यचत् व्याजीकरणे' (१४३२) व्यच् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-३०' (४।११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन इ० ।।
[विव्याच] 'व्यचत् व्याजीकरणे' (१४३२)व्यच् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन इ० । 'व्यचोऽनसि' (४1१1८२) इति अग्रेतनस्य न वृत् कुटादित्वात् ङिद्वदिति न वाच्यं गणकृतस्यानित्यत्वात् ।
9 क्रियारत्नसमुच्चये -विव्यधिथ - विव्यद्ध ।
Jain Education Intemational

Page #315

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[विव्यचिथ] व्यच् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'स्क्रसृ-वृ-भृ०' (४।४।८१) इट् । अनेन इ० ।
३००
[विव्यथे ] 'व्यथिष् भय-चलनयोः ' (१००२) व्यथ् । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन इ० ।
[विव्यथाते] व्यथ् । परोक्षा आते । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४1919 ) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन इ० ।
[विव्यथिरे] व्यथ् । परोक्षा इरे । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४/१/४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन इ० ।
[वाव्यथ्यते] व्यथ् । भृशं पुनः पुनर्वा व्यथते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० ' ( ३।४।९) य० । 'सन्- यङश्च' ( ४।१।३) ‘व्यथ्’द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । । छ । ।
यजादि-वश् वचः सस्वरान्तस्था वृत् ||४|१।७२ ।।
[यजादिवश्वचः ] यज् आदिर्येषां ते = यजादयः, यजादयश्च वश् च वच् च = यजादिवश्वच्, तस्य । [सस्वरान्तस्थाः ] सह स्वरेण वर्त्तत इति सस्वरा, सस्वरा चासौ अन्तस्था च (थाश्च) = सस्वरान्तस्थाः, प्रथमा सि । [य्वृत्] इश्च उश्च ऋच्च = वृत्, प्रथमा सि ।
[इयाज] 'यजीं देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा ङे० ' (४।१।१) “ यज्”द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' ( ४।११४४) जलुक् । अनेन वृत् य० इ० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । [इयजिथ] यज् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) “यज् 'द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४/१/४४) जलुक् । अनेन वृत् य० इ० । सृजि- दृशि - स्कृ० ' ( ४।४।७८) इट् ।
[उवाय ] 'वेंग् तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । परोक्षा णव् । 'वेर्वय्' ( ४|४|१९ ) "वय्" आदेशः । द्विर्धातुः परोक्षाङे०' (४।१।१) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन व० उ० । 'णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[उवयिथ] 'वेंग् तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । परोक्षा थव् । 'वेर्वय्' (४|४|१९) "वय्” आदेशः । द्विर्धातुः परोक्षाङे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' ( ४१४१८१ ) इट् ।
[उवाप] 'डुवर्षी बीजसन्ताने' (९९५) वप् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन व० उ० । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[उवपिथ] वप् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४1१1१ ) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन व० उ० । 'सृजि- दृशि - स्कृ०' (४।४।७८) इट् ।
[उवाह] ‘वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' धातुरत्नाकरे विविचिथ ।

Page #316

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
(४/१/४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन व०
उ० । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[उवहिथ] वह् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । ' व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन व० उ० । 'सृजि- दृशि - स्कृ०' (४।४।७८) इट् ।
[उवाद] ‘वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । ' व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन व० उ० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[उवदिध] वद् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन व० उ० । 'स्क्रसृ-वृ-भू-स्तु०' (४।४।८१) इट् ।
[उवास] ‘वसं निवासे’ (९९९) वस् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन व० उ० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[उवसिथ] वस् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४|१|१० द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन व० उ० । 'सृजि- दृशि स्कृ०' (४।४।७८) इट् ।
३०१
[उवाश] 'वशक् कान्तौ' (११०१) वश् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन य्वृत् व० उ० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[उवशिथ] वशू । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' ( ४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन वृत् व० उ० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् ।
[उवाच] 'वचंक् भाषणे' (१०९६) वच् । 'बूंगूक व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । 'अस्ति बुवोर्भू- वचावशिति' (४|४|१) बू० → “वच्” आदेशः । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) " वच् 'द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन वृत् व० उ० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[उवचिथ] वच् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) "वच् द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन वृत् व० उ० । 'सृजि-दृशि - स्कृ०' (४।४।७८) इट् ।
[यायज्यते] 'यजीं देवपूजा-सङ्गतिकरण- दानेषु' (९९१) यज् । भृशं पुनः पुनर्वा यजति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) “यज् "द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[वावच्यते] 'वचंक् भाषणे' (१०९६) वच् । भृशं पुनः पुनर्वा वक्ति । व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) "वच्" द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ।।छ।।
[न] न प्रथमा सि ।
[वयः] वय्
षष्ठी

स् ।
न वयो
य् ||४|१|७३ ।।

Page #317

३०२
[य्] य् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः ।
पूर्वस्येति निवृत्तमसंभवात् ।
[ऊयतुः, ऊयुः ] 'वेंग् तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । 'वेर्वय्' (४।४।१९ ) वे० वय्० । परोक्षा अतुस् - उस् । 'यजादिवचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् व० उ० । 'यजादि - वश् वचः सस्वरान्तस्था वृत्' (४।१।७२) इति य्वृत् प्राप्नोति यकारस्य त्वनेन निषेधः । द्वि० “उय्" । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४ ) यलुक् । 'समानानां तेन दीर्घः । (१।२।१) दीर्घः ।।छ।।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
वेरयः ||४|१|७४ ||
[वे ] वे षष्ठी डस् । 'एदोद्भ्यां इसि - डसो रः' (१।४।३५) डस्०र० ।
[ अयः ] न य्
अय्, तस्य ।
[ववौ] ‘वेंग् तन्तुसन्ताने’ (९९२) वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) वा । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) “वा 'द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'आतो णव औ' (४।२।१२० ) औ । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२ ) औ ।
=
[वविथ] ‘वेंग् तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) वा । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) " वा "द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'सृजि- दृशि - स्कृ०' (४।४।७८) इट । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४१३१९४) आलोपः ।
[उवाय] 'वेंगू तन्तुसन्ताने' (९९२) वै । परोक्षा णव् । 'वेर्वय्' (४|४|१९ ) वे० वय्० । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे०' (४।१।१) “वय्’द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) यलुक् । 'यजादि - वश्०' (४।१।७२ ) य्वृत् व० उ० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[ उवयिथ] ' वेंग् तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । परोक्षा थव् । 'वेर्वय्' (४|४|१९) वे० वय्० । 'द्विर्धातुः परोक्षाङे० ' (४।१।१) "वय् 'द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) यलुक् । 'यजादि- वश्०' (४।१।७२ ) वृत् व० उ० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-दु०' (४|४|८१ ) इट् ||छ ।

अविति वा ||४|१|७५ ||
[अविति] व् इत् अनुबन्धो यस्याऽसौ वित्, न वित् = अवित्, 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ० तस्मिन् । [वा ] वा प्रथमा सि ।
[ववतुः, ऊवतुः] 'वेंग् तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) वा । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) “वा 'द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ' इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४ । ३ । ९४ ) आलोपः । अन्यत्र प्रथमं 'यजादि वचे: ० ' ( ४।१।७९) वृत् वा० उ० । द्विः "उ" । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्०' (२।१।५०) उव् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः ।
[ववुः, ऊवुः] वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) वा । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- ङे० ' ( ४।१।१) “वा”द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४।१।३९) ह्रस्वः । ' इडेत्-पुसि० ' ( ४१३ १९४) आलोपः । अन्यत्र प्रथमं 'यजादि वचे: ० ' (४।१।७९) वृत् वा० → उ० । द्विः ‘“उ’” । ‘धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव०' (२।१।५० ) उव् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१) दीर्घः ।

Page #318

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
३०३
[ऊयतुः, ऊयुः] वे | परोक्षा अतुस्-उस् । 'वेर्वय्' (४।४।१९) वे० → वय० । 'यजादि-वचे:०' (४।१७९) वृत् व० →उ० । 'यजादि-वश्-वच:०' (४१७२) इति य्वृत् प्राप्नोति यकारस्य तस्य 'न वयो य्' (४११७३) इत्यनेन निषेधः । द्वि० "उय्" । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) यलुक् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः ।।छ।।
ज्यश्च यपि ||४|१७६।।
[ज्यः] ज्या षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः । [च] च प्रथमा सि । [यपि] यप् सप्तमी ङि ।
[प्रज्याय, उपज्याय] ‘ज्यांश् हानौ' (१५२४) ज्या, प्र-उपपूर्व० । प्रज्यानं पूर्वम् । उपज्यानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३२।१५४) यप् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । . 'ज्या-व्यधः क्डिति' (४।१।८१) इति य्वृत् प्राप्तेऽनेन प्रतिषेधः ।
[प्रवाय, उपवाय] 'वेंग तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४२११) वा, प्र-उपपूर्व० । प्रवाणं पूर्वम् । उपवानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।।छ।।
व्यः ||४|१७७||
[व्यः] व्या षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः ।
[प्रव्याय, उपव्याय] 'व्यंग संवरणे' (९९३) व्ये । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) व्या, प्र-उपपूर्व० । प्रव्याणं पूर्वम् । उपव्यानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् ॥छ।।
सं-परेर्वा ।।४।१७८।। [संपरे:] सम् च परिश्च = संपरि, तस्मात् । [वा] वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[संव्याय, संवीय] 'व्येग संवरणे' (९९३) व्ये । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२19) व्या, संपूर्व० । संव्यानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१७९) य्वृत् या० → इ० । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) दीर्घः ।
[परिव्याय, परिवीय] 'व्यंग् संवरणे' (९९३) व्ये | 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) व्या, परिपूर्व० । परिव्यानं पूर्वम् । शेषं पूर्ववत् ।
निरपेक्षत्वेनान्तरङ्गत्वात् प्रागेव य्वृतो दीर्घत्वं, न तु तोऽन्तः ।।छ।।
यजादि-वचेः किति ।।४।१७९।।
[यजादिवचेः] ॥ यजादयश्च वचिश्च = यजादिवचि, तस्य ।
P.
यज़ आदिर्यस्य सः = यजादिः, यजादिश्च वचिश्च ।
Jain Education Intemational

Page #319

३०४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[किति] क् इत् अनुबन्धो यस्याऽसौ कित्, तस्मिन् । नेति निवृत्तम्, प्राप्तेरभावात् ।
[ईजतः, ईजुः] 'यजी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । परोक्षा अतुस्-उस् । अनेन वृत् य० → इ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “इज्'द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) जलुक् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः ।
[इज्यते] यज् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र० → य । अनेन वृत् य० → इ० । [इज्यात्] यज् । आशीः क्यात् → यात् । अनेन वृत् य० → इ० ।
[इष्टः] यज् । इज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । अनेन वृत् य० → इ० । 'यज-सृज-मृजराज-भ्राज-भ्रस्ज-वस्च-परिवाजः शः षः' (२।१८७) ज० → ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१३।६०) त० → ट० । प्रथमा सि ।
[इष्टवान्] यज् । यजति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन य्वृत् य० → इ० । 'यजसृज-मृज०' (२।१९८७) ज० → ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१1३।६०) त० →ट० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
न] यज् । इयाज । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । अनेन वृत् य० → इ० । 'घसेकस्वराऽऽतः क्वसोः' (४।४।८२) इट् । द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[इष्टवा यज् । यजनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन वृत् य० → इ० । 'यजसृज-मृज०' (२।११८७) ज० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[इष्टिः] यज् । यजनं = इष्टिः । 'वादिभ्यः' (५।३।९२) क्तिप्र० →ति । अनेन वृत् य० → इ० । 'यजसृज-मृज-राज०' (२।१।८७) ज० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० । प्रथमा सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः ।
[ऊयतुः] 'वेंग तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । परोक्षा अतुस् । 'वेर्वय्' (४।४।१९) वय् । अनेन य्वृत् । द्वि० "उय" । 'व्यञ्जन०' (४।१।४४) यलुक् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[ऊयुः] वे । परीक्षा उस् । शेषं 'ऊयतुः' वत् ।
[ऊयते वे । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० →य । अनेन य्वृत् । दीर्घश्च्चि -यङ्-यक' (४।३।१०८) दीर्घः ।
[ऊयात्] वे । आशी: क्यात्प्र० → यात् । अनेन य्वृत् । 'दीर्घश्च्चि-यङ्' (४।३।१०८) दीर्घः ।
[उतः] वे | ‘आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) वा । ऊयते स्म । 'क्त-क्तवत्' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । अनेन वृत् वा० → उ० । प्रथमा सि |
[उतवान्] वे । वयति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० →तवत् । अनेन य्वृत् वा० →उ० । प्रथमा

Page #320

Newwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwcom
अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
३०५ सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादे०' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[संविव्यतुः] 'व्यंग संवरणे' (९९३) व्ये । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) व्या, संपूर्व० । परोक्षा अतुस् । अनेन वृत् या० → इ० । द्विः । 'योऽनेकस्वरस्य' (२१११५६) यत्वम् ।
[संविव्युः] 'व्यंग् संवरणे' (९९३) व्ये । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) व्या, सम्पूर्व० । परोक्षा उस् । अनेन वृत् या० → इ० । द्विः । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।१।५६) यत्वम् ।
[संवीयते] सम् 'व्यंग संवरणे' (९९३) व्ये । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) व्या । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अनेन य्वृत् या० → इ० । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) दीर्घः ।
[संवीयात् सम् 'व्यग् संवरणे' (९९३) व्ये । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य'" (४।२।१) व्या । आशीः क्यात् → यात् । अनेन य्वृत् या० → इ० । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) दीर्घः ।
→ त । अनेन वृत् या०
→ इ० ।
[संवीतः] सम्-व्या । संवीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) दीर्घः । प्रथमा सि ।
[संवीतवान] सम्-व्या । संव्ययति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन वृत् या० → इ० । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४११०३) दीर्घः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । ‘अभ्वादे० ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१८९) तलोपः ।
[हूयते] 'हॅग् स्पर्धा-शब्दयोः' (९९४) ह्वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ह्या । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अनेन य्वृत् वा० → उ० । दीर्घश्च्चि-यङ्यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः ।
[हूयात् हे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ह्वा । आशीः स्यात्प्र० → यात् । अनेन य्वृत् वा० → उ० । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्०' (४।३।१०८) दीर्घः ।
[हूतः] ह्वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ह्वा । हूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । अनेन य्वृत् वा० → उ० । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) दीर्घः । प्रथमा सि ।।
[हूतवान] हे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ह्वा । हयति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन य्वृत् वा० → उ० । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) दीर्घः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादे०' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[ऊपतुः] 'डुवपी बीजसन्ताने' (९९५) वप् । परोक्षा अतुस् । अनेन वृत् व० → उ० । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे० (४११) "उप्'द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) पलुक् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः ।।
[ऊपुः] वप् । परीक्षा उस् । शेषं 'ऊपतुः' वत् । [उप्यते वप् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र० → य । अनेन वृत् व० → उ० । [उप्यात्] वप् । आशी: क्यात्प्र० → यात् । अनेन य्वृत् व० → उ० ।
Jain Education Intemational

Page #321

३०६
[उप्तः] वप् । वपति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० [उप्तवान्] वप् । वपति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० [ऊहतुः ] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । परोक्षा अतुस् । अनेन य्वृत् व० ‘“उह्’”द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' ( ४।१।४४) हलुक् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः ।
[ऊहुः] वह् । परोक्षा उस् । शेषं 'ऊहतुः' वत् ।
[ते] वह् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन वृत् व० उ० । [उह्यात्] वह् । आशीः क्यात्प्र०यात् । अनेन वृत् व०
उ० ।
[ऊढः] वह् । उह्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० (२।१।८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० 'ढस्तड्ढे ' (१।३।४२) ढलोपः पूर्वस्य दीर्घः ।
त । अनेन य्वृत् व० उ० । 'हो धुट्-पदान्ते' ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१|३|६०) धस्य ढत्वम् ।
-
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । तवत् । अनेन य्वृत् व० उ० । तवत् । अनेन वृत् व० उ० ।
उ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१1१ )
[ऊढवान्] वह् । वहति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन य्वृत् व० उ० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह०ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) धस्य ढत्वम् । ‘ढस्तड्ढे’ (१।३।५२) ढलोपः - पूर्वस्य दीर्घः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादे० ' (१।४।९०) दीर्घः । ‘दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलोपः । ' पदस्य ' (२।१।८९) तलोपः ।
[य] 'वोश्व गति-वृद्ध्योः ' (९९७) वि । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० य । अनेन वृत् उ० । ‘दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) दीर्घः ।
[शूयात्] श्वि । आशी: क्यात्प्र० यात् । अनेन य्वृत् उ० । दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) दीर्घः ।
[ शूनः ] वि । शूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' ( ५1१।१७४) क्तप्र० त । अनेन य्वृत् उ० । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) दीर्घः । 'सूयत्याद्योदितः' (४२।७०) त० न० । प्रथमा सि ।
[शूनवान् ] श्वि । श्वयति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । अनेन य्वृत् उ० । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्’ (४।१।१०३) दीर्घः । ‘सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त० न० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादे० ' (१।४।९०) दीर्घः । दीर्घड्याब्० (१।४।४५) सिलोपः । ' पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[ऊदतुः] 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । परोक्षा अतुस् । अनेन य्वृत् व० उ० । द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) “उद्’द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४) दलुक् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१) दीर्घः ।
[ऊदुः] वद् । परोक्षा उस् । 'शेषं 'ऊदतुः' वत् ।
[उद्यते] वद् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन वृत् व० उ० ।
Jain Education Intemational
[उद्यात्] वद् । आशीः क्यात्प्र०यात् । अनेन वृत् व० उ० ।
[उदितः] वद् । उद्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । अनेन वृत् व० उ० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४ | ४ | ३२ ) इट् । प्रथमा सि ।

Page #322

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
३०७
[उदितवान्] वद् । वदति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन य्वृत् व० → उ० । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । ‘अभ्वादे०' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२११८९) तलोपः ।
[ऊषतुः] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । परोक्षा अतुस् । अनेन य्वृत् व० → उ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) "उस्''द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) सलुक् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१)दीर्घः । ‘घस्-वसः' (२।३।३६) स० → प० ।
[ऊषुः] वस् । परोक्षा उस् । शेषं 'ऊषतुः' वत् ।
[उष्यते] वस् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अनेन वृत् व० → उ० । 'घस्-वसः' (२।३।३६) स० → ष० ।
[उष्यात्] वस् । आशीः क्यात्प्र० → यात् । अनेन य्वृत् व० → उ० । 'घस्-वसः' (२।३।३६) स० → ष० ।
[उषितः, उषितवान्] वस् । उष्यते स्म । वसति स्म । 'श्लिष-शीङ्-स्था-ऽऽस-वस-जन-रुह-जू- भजेः क्तः' (५।१।९) क्तप्र० → त । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन य्वृत् व० → उ० । 'क्षुध-वसस्तेषाम्' (४।४।४३) इट् । 'घस्-वसः' (२।३।३६) षत्वम् ।
[ऊचतुः] 'वचं भाषणे' (१०९६) वच् । 'बूंग व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । 'अस्ति-बुवोर्भू-वचावशिति' (४।४।१) वचादेशः । परोक्षा अतुस् । अनेन य्वृत् व० → उ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) "उच्"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) चलुक् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः ।
[ऊचुः] 'वचं भाषणे' (१०९६) वच् । 'बॅग्क् व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । 'अस्ति-बुवोभू-वचावशिति' (४।४।१) वचादेशः । परोक्षा उस् । शेषं 'ऊचतुः' वत् ।
[उच्यते वच । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र० → य । अनेन वृत् व० → उ० ।
[उच्यात्] वच् । आशीः क्यात्प्र० → यात् । अनेन य्वृत् व० → उ० ।
[उक्तः] वच् । उच्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । अनेन य्वृत् व० → उ० । 'च-जः कगम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[उक्तवान्] वच् । वक्ति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन य्वत् व० → उ० । 'चजः क-गम्' (२११८६) च० → क० ।
उत इति - क्विपि उत् उतौ उत इति, परमते तु ऊः उवौ उवः, ते हि 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) इत्यत्र अव इति न कुर्वन्ति ।
यौजादिकस्य तु न भवति
[वच्यते] 'वचण् परिभाषणे' (१९५३) वच् । 'युजादेर्नवा' (३।४।१८) अत्र णिच् नागच्छति । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[इयाज] यज् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “यज्' द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) जलुक् । 'यजादि-वश्-वचः सस्वरान्तस्था य्वृत्' (४।१।७२) य० → इ० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
Jain Education Intemational

Page #323

३०८ mammnama
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
ANIMAVVNNNAVARANANAVANANAINA wwwwwwwwwwwwwwen
[यक्षीष्ट] यज् । आशीः सीष्ट । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२।१।८७) ज० → ष० । 'ष-ढोः कस्सि' (२।१।६२) ष० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम्, क-पसंयोगे क्ष० ।
[वावच्यते] 'वचंक भाषणे' (१०९६) वच् । भृशं पुनः पुनर्वा वक्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० → य । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) "व"द्वि: । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ ।
विक्ता वच । श्वस्तनी ता । 'च-जः क-गम्' (२/१९८६) च० → क० ॥छ।।
स्वपेर्यङ्-डे च ।।४।१।८०।। [स्वपेः] स्वपि षष्ठी डस् । [यडे] यङ् च उश्च = यम्, तस्मिन् ।
[सोषुप्यते, सोषुपीति] 'जिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ट्वि-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । भृशं पुनः पुनर्वा स्वपिति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र० → य । अनेन वृत् व० → उ० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “सु"द्विः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । सोषुपीति इत्यत्र 'लुप्यम्वृल्लेनत्' (७।४।११२) इति वृत् इति वृतो (न)निषेधात् यङ: स्थानित्वं 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् ।
णिमन्तरेण डस्यासंभवात् स्वपितेय॑न्तो लभ्यते
[असूषुपत] स्वप् । स्वपन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दि → त् । “णिश्रि-द्रु-स्रु०' (३।४।५८) डा० → अ । अनेन य्वृत् व० → उ० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४1919) “सुप"द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४)पलुक । 'लघोर्दी?ऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः ऊ । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[सुषुपतुः] स्वप् । परोक्षा अतुस् । अनेन वृत् व० → उ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४1919)“सुप्'द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) पलुक् ।
[सुप्यते] स्वप् । वर्त० ते । ‘क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अनेन वृत् व० → उ० । [सुप्यात्] स्वप् । आशीः क्यात्प्र० → यात् । अनेन य्वृत् व० → उ० ।।
[सुषुप्सति स्वप् । स्वप्तुमिच्छति । 'तुम दिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'रुद-विद-मुष-ग्रह-स्वप-प्रच्छ: सन् च' (४।३।३२) सन् कित् । कित्फलं अनेन य्वृत् । सन्-यडश्च' (४।१।३) "सु"द्वि: । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गुणो न भवति ।
[असुषुपत्] स्वप् । स्वपनं = स्वापः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । ‘स्वापमकरोत्' । ‘णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प्र० → इ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । अद्यतनी दि → त् । “णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डप्र० । मतान्तरे अनेन य्वृत् । “सु"द्विः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट । 'णेनिटे' (४।३।८३) णिग(ज)लोपः । समानलोपित्वान्न दीर्घः ।।छ।।
P.'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) “सु"द्विः ।
Jain Education Intemational

Page #324

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
[ज्याव्यधः ] ज्याश्च व्यध् च =
[क्ङिति ] क् च ङ् च = क्डौ, क्डावितावनुबन्धौ यस्याऽसौ क्डित्, तस्मिन् ।
[जिज्यतुः ] 'ज्यांशू हानौ' (१५२४) ज्या । परोक्षा अतुस् । अनेन य्वृत् या० इ० । द्विः । योऽनेकस्वरस्य' (२।१।५६ ) य० ।
ज्या - व्यधः क्ङिति ||४|१|८१ ||
[ जीयते] ज्या । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन य्वृत् । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३)
दीर्घः ।
ज्याव्यध्, तस्य ।
[जीयात्] ज्या । आशीः क्यात्प्र०
यात् । अनेन य्वृत् । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) दीर्घः । [जिनाति] ज्या । वर्त्त० तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । अनेन य्वृत् । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३ ) दीर्घः । ' प्वादेर्हस्व:' ( ४।२।१०५) ह्रस्वः । 'शिदवित्' (४।३।२०) इत्यनेन अवित्शित् ङिद्वद् भवति, तत्फलमत्र वृत् ।
[ जेजीयते] ज्या । भृशं पुनः पुनर्वा जिनाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) य० । अनेन य्वृत् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “जि’द्विः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'दीर्घश्च्चि यङ् - यक्-क्येषु च ' ( ४।३।१०८) दीर्घः ।
[ जेजेति ] ज्या । भृशं पुनः पुनर्वा जिनाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । अनेन वृत् । 'सन्-यङश्च ' (४।१।३) “जि" द्विः । ' आ-गुणावन्यादेः ' ( ४।१।४८) गु० ए । 'दीर्घश्च्वि यङ् - यक्०' (४।३।१०८) दीर्घः । ' बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । वर्त्त० तिव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४।३।१) गु० ए ।
३०९
[विध्यते] 'व्यधंच् ताडने' (११५७) व्यध् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन वृत् । [विध्यात्] व्यध् । आशीः क्यात्प्र०
यात् । अनेन वृत् ।
[विद्धः] व्यध् । विध्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५1१19७४) क्तप्र० (२।१।७९) त० ध० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) ध०
Jain Education Intemational
[व्यचः ] व्यच् षष्ठी इस् ।
[अनसि] न अस्
[विध्यति] व्यध् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र०य । अनेन वृत् ।
[वेविध्यते, वेवेद्धि] व्यध् । भृशं पुनः पुनर्वा विध्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) य० । अनेन वृत् । 'सन्- यङश्च' (४।१।३) “वि द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः ' ( ४।१।४८) गु० ए । द्वितीये 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । लघोरुपान्त्यस्य (४।३।४) गु० ए ।
=
[ज्याता ] ज्या । श्वस्तनी ता ।
[ व्यद्धा ] व्यध् । श्वस्तनी ता । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९ )
ध० द० ॥छ ।
अनस्, तस्मिन् ।
त । अनेन य्वृत् । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' द० ।
व्यचोऽनसि ||४|१|८२ ॥

Page #325

३१०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । [विचिता] 'व्यच्त् व्याजीकरणे' (१४३२) व्यच् । विचतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प० → तृ । इट् । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) डा । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । अनेन यवृत् ।
[विचितम] व्यचनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्-णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम् । इट् । अनेन वृत् ।
[वेविच्यते] व्यच् । भृशं पुनः पुनर्वा विचति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्स० → य । अनेन वृत् । 'सन्-यडश्च' (४१३)"वि"द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४११४८) गु० ए।
[विचति] व्यच् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । अनेन य्वृत् । [ऊरुव्यचाः] ऊरु-व्यच् । ऊरु विचतीति । 'अस्' (उणा० ९५२) अस्प्र० । कुटादित्वात् डित्त्वम् ।।छ।।
वशेरयङि ।।४।१८३।।
विशेः] वशि षष्ठी डस् । [अयङि] न यङ् = अयङ्, तस्मिन् ।
[उश्यते] 'वशक् कान्तौ' (११०१) वश् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अनेन य्वृत् व० → उ० ।
[ऊशतुः] वश् । परोक्षा अतुस् । अनेन वृत् व० → उ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) "उश्"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) शलुक् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः ।
__ [उशितम्] वश् । वशनम् । ‘क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । अनेन वृत् व० → उof ।
_[उष्टः] ॥ वश् । उश्यते स्म । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । अनेन य्वृत् । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राजभ्रस्ज०' (२।१९८७) श० → प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[उशन्ति वश् । वर्त्त० अन्ति । अनेन वृत् ।
[वावश्यते] वश् । भृशं पुनः पुनर्वा वष्टि । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३)+ “वश्"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) शलुक् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[वष्टि] वश् । वर्त० तिव् । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज०' (२।११८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० छ।।
ग्रह-व्रस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः ||४|११८४।।
[ग्रहवस्वभ्रस्जप्रच्छः] ग्रहश्च वस्वश्च भ्रस्जश्च प्रच्छ् च = ग्रहवस्चभ्रस्जप्रच्छ्, तस्य [जगृहतुः] ‘ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह् । परोक्षा अतुस् । अनेन वृत् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१)
P. P. +
वश् । वर्त० तस् । अनेन य्वृत् । 'यज-सृज-मृज०' (२।१।८७) श० → प० । "व"द्विः ।
Jain Education Intemational

Page #326

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ।।
३११
"गृह''द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) हलुक् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० ।
[जगृहुः] ग्रह् । परोक्षा उस् । शेषं 'जगृहतुः' वत् ।
[गृहाते] ग्रह । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र०
→ य । अनेन वृत् ।
[गृहीतः] ग्रह् । गृह्णाति स्म । गृह्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'गृणोऽपरोक्षायां दीर्घः' (४।४।३४) दीर्घः ।
[जिघृक्षति ग्रह् । ग्रहीतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प० । 'रुद-विद-मुष-ग्रह-स्वप-पच्छः सन् च' (४।३।३२) कित्त्वम् । अनेन वृत् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) “गृह"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) हलुक् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'हो धुट्-पदान्ते' (२१११८२) ह० → ढ० । 'ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्याऽऽदेश्चतुर्थः स्ध्वोश्च प्रत्यये' (२११७७) ग० → घ० । 'षढोः कस्सि' (२।१।६२) ढ० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० → ष०, क-षसंयोगे क्ष० । वर्त० तिव् ।
[गृह्णाति] ग्रह् । वर्त्तः तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । अनेन वृत् । र-वर्णान्नो ण० (२।३।६३) न० → ण० ।
[जरीगृहाते] ग्रह् । भृशं पुनः पुनर्वा गृह्णाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । अनेन य्वृत् । 'सन्-यडश्च' (४/१३) "गृह"द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) हलुक् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'ग-होर्जः' (४१४०) ग० → ज० । 'ऋमतां री' (४।१।५५) "री" आगमः । वर्त्त० ते ।
जरीगृहीति] ग्रह । भृशं पुनः पुनर्वा गृह्णाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यय० । अनेन य्वृत् । ‘सन्यडश्च' (४।१३) "गृह"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) हलुक् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । 'रि-रौ च लुपि' (४।११५६) "री" आगमः । वर्त्तः तिव् । यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम् (४।३।६४) ईत् ।
[वृश्च्यते] 'ओव्रस्चौत् छेदने' (१३४१) व्रस्च् । 'सस्य श-षौ' (१।३।६१) स० → श० । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अनेन वृत् ।
[वृक्णः] वश्च । वृश्च्यते स्म । क्तप्र० → त । 'सूयत्याद्योदितः' (४१२७०) त० → न० । 'संयोगस्याऽऽदौ स्कोर्लुक्' (२।१।८८) श(स)लुक् । 'च-जः क-गम्' (२०११८६) च० → क० । अनेन पूर्वं य्वृत्, पश्चात् सर्वं कार्यम् ।
[वृश्चति वश्च । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । अनेन य्वृत् ।
[वरीवृश्च्यते] व्रश्च । भृशं पुनः पुनर्वा वृश्चति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यय० । अनेन य्वृत् । ‘सन्यडश्च' (४।१।३) वृद्धिः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'ऋमतां री' (४१५५) “री" आगमः । वर्त्त० ते ।
[भृज्ज्यते] 'भ्रस्जीत् पाके' (१३१६) भ्रस्ज् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अनेन य्वृत् । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (११३।४९) सस्य द० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (११३।६०) दस्य ज० ।
[भृष्टः] भ्रस्ज् । भृज्ज्यते स्म । क्तप्र० → त । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) स० → द० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०'
Jain Education Intemational

Page #327

श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका । (१।३।६०) द०ज० । 'यज सृज- मृज राज०' (२।१।८७) ज० ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग ० ' (१|३|६०) त० → ८० । अनेन वृत् ।
३१२
[भृज्जति] भ्रस्ज् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः शः ' ( ३।४।८१) शप्र० अ । अनेन य्वृत् । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) स० द० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१|३|६०) द०ज० ।
[बरीभृज्ज्यते] भ्रस्ज् । भृशं पुनः पुनर्वा भृज्जति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) य० । अनेन वृत् । 'सन्यडश्च' (४।१।३) “भृस्ज्’द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत् ' ( ४।१।३८) ऋ० → अ० । ‘द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० । 'ऋमतां री' (४।१।५५ ) "री" आगमः । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' ( १ । ३ । ४९) स० द० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६०) द०ज० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[पृच्छ्यते] 'प्रछंत् ज्ञीप्सायाम्' (१३४७) प्रछ् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन वृत् ।
[पिपृच्छिषति] प्रछ् । प्रष्टुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । अनेन य्वृत् । ' सन्-यडश्च’ (४।१।३) “पृच्छ्’द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत् ' ( ४।१।३८) ऋ० अ० । ‘सन्यस्य’ (४।१।५९) अ० इ० । 'ऋ- स्मि पूडञ्जशौ-कृ-गृ-दृ-धृ-प्रच्छः ' ( ४।४।४८ ) इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् ।
[पृष्टः] प्रछ् । पृच्छ्यते स्म । क्तप्रत । अनेन वृत् । 'अनुनासिके च च्छ्वः शूट्' (४।१।१०८) च्छ्० → श० । 'यज- सृज- मृज-राज०' (२।१।८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०८० ।
[पृच्छति] प्रछ् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः श: ' ( ३।४।८१) शप्र० अ । अनेन वृत् ।
[परीपृच्छयते] प्रछ् । भृशं पुनः पुनर्वा पृच्छति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य०य । अनेन वृत् । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) “पृच्छ् द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । ‘ऋमतां री' (४।१।५५ ) " री" आगमः । वर्त्त० ते ।
पृच्छा । ‘भिदादयः' (५।३।१०८) अड्प्र० अ । अनेन य्वृत् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०
[पृच्छा] प्रच्छनं
→ आ ।
=
[ग्रहीता] ग्रह् । श्वस्तनी ता । इट् । 'गृह्णोऽपरोक्षायां दीर्घः' (४।४।३४) दीर्घः ।
[वव्रश्चतुः] ब्रश्च् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४|१|१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
[बभ्रज्जतुः ] भ्रस्ज् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) भ० ब० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) स० द० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) द० ज० ।
[पप्रच्छतुः ] प्रछ् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा - डे० ' ( ४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः ।

P. भ्रस्ज् । वर्त्त० तिव् | 'तुदादेः श:' ( ३।४१८१) प्र० । अनेन वृत् । 'सस्य श- पौ' (१।३।६१) स० श० । 'तृतीयस्तृतीयचतुर्थे' (१।३।४९) श० ज० ।

Page #328

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[प्रश्नः ] प्रछ् । प्रच्छनम् । 'यजि - स्वपि रक्षि-यति- प्रच्छो नः' (४।३।८५) नप्र० । 'अनुनासिके च च्छ्-वः शूट् (४।१।१०८) च्छ्० श० ।
[वाव्यक्तः ] 'व्यचत् व्याजीकरणे' (१४३२) व्यच् । भृशं पुनः पुनर्वा विचति (तः) । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३/४/९) यङ्प्र० । ‘सन्-यडश्च’ (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यड्लुप् । वर्त्त० तस् ।
३१३
[वाव्यक्तिः ] व्यच् । वाव्यच्यात् । ' तिक्कृतौ नाम्नि (५1१1७१) तिक्प्र० ति । चजः क - गम्' (२।१।८६ )
च० क० ।
[वावष्टः ] ' वशक् कान्तौ ' (११०१) वश् । भृशं पुनः पुनर्वा वष्टि (उष्टः) । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यङ्ग्य्र० । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक् ' ( ४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । ‘बहुलं लुप्’ (३।४।१४ ) यङ्लुप् । वर्त्त० तस् । 'यज- सृज - मृज-राज-भ्राज०' (२।१।८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० ८० ।
[वावष्टिः] वश् । वावश्यात् । ' तिक्कृतौ नाम्नि' (५/१1७१) तिक्प्र० ति । यज सृज- मृज-राज-भ्राज-भ्रस्जव्रस्व-परिव्राजः शः षः' (२।१।८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०ट० ।
[वाव्रष्टः ] ब्रश्च् । भृशं पुनः पुनर्वा व (वृश्चतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यडञ्च' (४।१।३ ) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४) लुप् । वर्त्त० तस् ।
[वाव्रष्टिः] व्रश्च् । वाव्रश्च्यात् । ' तिक्कृतौ नाम्नि' (५/११७१) तिक्प्र० →ति ।
[बाभ्रष्टः ] भ्रस्ज् । भृशं पुनः पुनर्वा भ्र ( भृ )ज्जतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्- यडश्च' (४।१।३) द्विः । ' व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२ ) भ० ब० । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यड्लुप् । वर्त्त० तस् ।
[बाभ्रष्टिः] भ्रस्ज् । बाभ्रज्ज्यात् । तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१।७१ ) तिक्प्र० ति । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) स० द० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) द०ज० । 'यज- सृज- मृज- राज० ' (२।१।८७) ज० ष० । तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०ट० ।
[ पाप्रष्टः ] प्रच्छ् । भृशं पुनः पुनर्वा प्र ( पृच्छतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त्त० तस् । 'अनुनासिके० ' ( ४।१।१०८) च्छ्० श्० । 'यज- सृज - मृज- राज' (२।१।८७) श० ष० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६०) त०८० ।
[पाप्रष्टिः ] पाप्रच्छ्यात् । ' तिक्कृतौ नाम्नि' ( ५।१।७१) तिक्प्र० ति ।
[“तस्यास्त्रयस्त्रीनपि विव्यधुः शरैः " ] 'व्यधंच् ताडने ' (११५७) व्यधू । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ज्या व्ये- व्यधि-व्यचि - व्यथेरिः ' ( ४।१।७१ ) इ० ।।छ।।

Page #329

३१४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
व्ये-स्यमोर्यङि ।।४।१८५।। [व्येस्यमोः] व्येश्च स्यम् च = व्येस्यम, तस्य (तयोः) । [यङि] यङ् सप्तमी ङि ।
[वेवीयते] 'व्यग् संवरणे' (९९३) व्ये । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) व्या । भृशं पुनः पुनर्वा व्ययति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । अनेन वृत् या० → इ० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “वि"द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए० । 'दीर्घश्च्चि-यङ्यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त० ते ।
[वेवयीति] 'व्यंग् संवरणे' (९९३) व्ये | ‘आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२१) व्या । भृशं पुनः पुनर्वा व्ययति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यय० । अनेन य्वृत् या० → इ० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “वि"द्वि: । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । वर्त्त तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।३३) अय् ।
[सेसिम्यते] 'स्यमू शब्दे' (३८७) स्यम् । भृशं पुनः पुनर्वा स्यमति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० । अनेन य्वृत् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “सिम्'द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) मलुक् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४191४८) गु० ए । वर्त० ते । 'कर्तर्यन०' (३।४।७१) शव् ।
[सेसिमीति] 'स्यमू शब्दे' (३८७) स्यम् । भृशं पुनः पुनर्वा स्यमति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' (३।४।९) यड्य० । अनेन यवृत् । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) “सिम्"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) मलुक् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । यङ्लुपि 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४१३१६४) ईत् । वर्त्त० तिव् ।
[व्ययति] व्ये । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।।।।
चायः की ।।४।१८६।। ।
[चायः] चाय षष्ठी डस् । की] की प्रथमा सि ।।
[चेकीयते] 'चायुग पूजा-निशामनयोः' (९१७) चाय | भृशं पुनः पुनर्वा चायति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्स० । अनेन “की" आदेशः । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “की"द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) हूस्वः । ‘क-डेश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त ते । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् ।
[चेकीतः] 'चायग् पूजा-निशामनयोः' (९१७) चाय । भृशं पुनः पुनर्वा चायेते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यम० । अनेन “की" आदेशः । 'सन्-यडश्च' (४१३) “की"द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'क-डश्चञ्' (४/११४६) क० → च० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । वर्त० तस् । दीर्घनिर्देशो यड्लुबर्थः ।।छ।।
द्वित्वे ह्रः ।।४।१८७॥
[द्वित्वे] द्वित्व सप्तमी ङि ।
P.' 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४११०३) दीर्घः ।
Jain Education Intemational

Page #330

३१५
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwnonveniwowan
अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[हः] ह्वा षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः ।
INNNNNNNNNNNNA
[जुहाव] 'लैंग् स्पर्धा-शब्दयोः' (९९४) हे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ह्वा । परोक्षा णव् । अनेन वृत् वा० → उ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) “हु"द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् ।
[जुहुवतुः] हे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) हा । परोक्षा अतुस् । अनेन य्वृत् वा० → उ० । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे०'(४।११) “हु"द्वि: । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयु स्वरे प्रत्यये' (२।१५०) उव् ।
[जोहूयते] हे । भृशं पुनः पुनर्वा ह्वयति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । अनेन य्वृत् । 'सन्-यडश्च'
३) “हु"द्वि: । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'दीर्घश्च्चि-यङ्यकक्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्त० ते ।
[जुहूषतिज हा । ह्वातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन य्वृत् । 'स्वर-हनगमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) “हू"द्वि: । हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[जिह्वायकीयिषति] ह्वा । यतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'आत ऐ: कृऔ' (४।३।५३) आ० → ऐ० । 'ऐदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । ह्वायकमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) अ० → ई० । हायकीयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) "ह्वा"द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'सन्यस्य' (४११५९) इ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'अतः' (४।३।८२) . अलोपः । षत्वम् ।।छ।।
णौ ङ-सनि ।।४।११८८।। [णौ] णिग्(णि) सप्तमी ङि । [डसनि] डश्च सन् च = इसन्, तस्मिन् ।
[अजूहवत्] ‘हॅग् स्पर्धा-शब्दयोः' (९९४) हे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ह्वा । ह्वयन्तं प्रायुक्त । णिग्विषये णौ आगन्तुकामे सति मनसि धृते सतीत्यर्थ(:) अनेन य्वृत् वा० → उ० । णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दि → त् । ‘णि-श्रि-छु--कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) डा० । 'भ्राजभास-भाष-दीप-पीड-जीव-मील-कण-रण-बण-भण-श्रण-ह्वे-हेछ लुट-लुप-लपां नवा' (४।२।३६) ह्रस्वः । 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) “हु"द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[जुहावयिषति] हा । ह्वयन्तं प्रायुक्तमिच्छति । णिविषयेऽनेन य्वृत् ततो णिग्प० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव । हावयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सनप० । 'सन-यडश्च'
P.
→ उ० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) "हु'"द्विः । 'ग-होर्जः' (४191३९)
हा । हातुमिच्छति । 'तुमर्हा०' (३।४।२१) सन्प० । अनेन वा० ह० → ज० । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४191१०३) दीर्घः ।
Jain Education Intemational

Page #331

३१६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
(४।१।३) "हु द्विः | 'ग-होर्ज : ' ( ४।१।४०) ह० ज० । इट् । गुणे सति अय् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२|३|१५ ) षत्वम् । वर्त्त० तव् ।
णाविति विषयसप्तमीति किम् ? णिविषय एवान्तरङ्गमपि यकारं ( रागमं ) बाधित्वा य्वृद्यथा स्यात् ।
[ह्वाययति] ह्वा । ह्वयन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'पाशा छा सा - वे व्या-हो-य:' (४।२।२०) योऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।।छ।। श्वेर्वा ||४|१|८९ ॥
[ : ] धि षष्ठी डस् ।
[व] वा प्रथमा सि ।
[ अशूशवत्, अशिश्वयत्] 'ट्वोश्वि गति-वृद्ध्योः ' ( ९९७) श्वि । श्वयन्तं प्रायुक्त । णिग्विषयेऽनेन वा वृत् वि० उ० । ‘नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१ ) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव् ' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दित् । 'ट्वे-वेर्वा' (३|४|५९) ड० अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) “शु द्विः । ' उपान्त्यस्याऽसमानलोपि ० ' ( ४।२।३५) ह्रस्वः । ‘लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४ ) दीर्घः । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः । 'संयोगात् ' (२।१।५२) इय् (?) | 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट्' ।
[शुशावयिषति, शिश्वाययिषति ] श्वि । श्वयन्तं प्रयोक्तुमिच्छति । अनेन विकल्पे य्वृत् । णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ-ऐ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । शावयितुमिच्छति । श्वाययितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन् - यङश्च ' ( ४।१।३) “शु” - “श्विद्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४ | ३ |१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२|३|१५ ) षत्वम् । वर्त्त० तिव् ।
[अशिश्वियत्] श्वि । अद्यतनी दि त् । ट्धे- धेर्वा ' ( ३।४।५९) प्र० । 'द्विर्धातुः परोक्षा- ङे०' (४।१।१) “श्वि’द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' संयोगात् ' (२।१।५२ ) इय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[शिश्वयिषति] श्वि । श्वयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्- यङश्च' (४।१।३) “श्वि’द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३ |१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् ||छ ||
वा परोक्षा- यङि ॥४।१।९० ।।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
परोक्षायङ्, तस्मिन् ।
[परोक्षायङि] परोक्षा च यङ् च = [ शुशाव, शिवाय ] वि । परोक्षाणव् अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) “शु” - “श्विद्विः । अनेन वा पूर्वं य्र्वृत् ततो द्विः । ‘नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृद्धिः औ - ऐ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'एदैतोऽयाय्’
(१।२।२३) आय् ।

Page #332

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
३१७
[अहं शुशव, शिश्वय] श्चि । परोक्षा णव् । अनेन वा य्वृत् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१1१) “शु"-"श्वि"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ-ए । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।।
[शुशुवतुः, शिश्चियतुः] श्चि । परोक्षा अतुस् । अनेन वा य्वृत् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे' (४1919) “शु" "श्वि"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'संयोगात्' (२।११५२) इय् । 'धातोरिवर्णो०' (२।१५०) उव् ।
[शुशविथ, शिश्वयिथ] श्चि । परोक्षा थव् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-द्रु-श्रु-स्रोर्व्यञ्जनादे: परोक्षायाः' (४।४।८१) इट् । शेषं पूर्ववत् ।
[शोशूयते, शेश्धीयते] श्चि । भृशं पुनः पुनर्वा श्वयति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । अनेन वा वृत् । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) “शू". “श्वी''द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) हूस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ-ए । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[शोशवीति, शेश्वयीति] श्चि । भृशं पुनः पुनर्वा श्वयति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्य० । अनेन वा वृत् । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । 'सन्-यडश्च' (४।१३) “शू"-"श्वी'"द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ-ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् ।
अवित्परोक्षायां कित्त्वाद्यजादित्वेन प्राप्ते विति परोक्षायां यङि चाप्राप्ते विभाषा ॥छ।।
प्यायः पी ।।४।११९१।।
[प्यायः] प्याय् षष्ठी डस् । [पी] पी प्रथमा सि ।
[आपिप्ये] 'स्फायैङ् (८०४) - ‘ओप्यायैङ् वृद्धौ' (८०५) प्याय, आङ्पूर्व० । परोक्षा ए । अनेन प्याय् → पी० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “पी"द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।१५६) य० ।
[आपिप्यिरे] प्याय, आपूर्व० । परोक्षा इरे । अनेन प्याय० → पी । 'द्विर्धातुःपरोक्षा-डे०' (४११) “पी''द्विः । 'हूस्वः' (४।१३९) ह्रस्वः । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।११५६) य० ।।
[पेपीयते] प्याय् । भृशं पुनः पुनर्वा प्यायते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० → य । अनेन प्याय० → पी० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “पी"द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए ।
[प्रपेपीयते] प्याय, प्रपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा प्रप्यायते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० → य । अनेन प्याय् → पी० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) “पी'"द्विः । 'हूस्वः' (४।१३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादे:' (४।११४८) गु० ए। वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
दीर्घनिर्देशो यङ्लुबर्थः
[आपेपेति प्याय, आङ्पूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा आप्यायते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । अनेन प्याय → पी० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) “पी''द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) हूस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।११४८) गु० ए । 'बहुलं लुप' (३।४।१४) यङ्लुप । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । वर्त्तः तिव ।
Jain Education Intemational

Page #333

३१८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । [आपेपीतः] प्याय, आपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा आप्यायेते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्स० । अनेन प्याय → पी० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) “पी'द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४१६४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । वर्त० तस् ।।छ।।
__क्तयोरनुपसर्गस्य ।।४।१।१२।। [क्तयोः] क्त अवयवयोगात् क्तवतुरपि, क्तश्च क्तश्च = क्तौ, तयोः = क्तयोः । 'स्यादावसंख्येयः' (३।१।११९) एकशेषः । 'ए बहुस्भोसि' (११४१४) ए । 'एदैतोऽयाय्' (१२।२३) अय् ।
[अनुपसर्गस्य] न विद्यते उपसर्गो यस्याऽसौ अनुपसर्गस्तस्य ।
[पीनं मुखम्] प्याय् । प्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1१) क्तप्र० । सूयत्याद्योदितः' (४।२७०)त० → न० । अनेन पी० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
पीनवन मुखम] प्याय् । प्यायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२७०) त० -→ न० । अनेन पी० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
卐 [प्याय्यते] प्याय् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[प्रप्यानो मेघः प्याय, प्रपूर्व० । प्रप्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त । 'य्वोः प्वव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलोपः । 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्या-ध्यः' (४।२।७१) तस्य न०, सूयत्यादित्वाद्वा ।।छ।।
आडोऽन्धूधसोः ।।४।१।९३।।
[आङः] आङ् षष्ठी डस् । [अन्धूधसोः] अन्धुश्च ऊधस् च = अन्धूधसौ, तयोः = अन्धूधसोः, सप्तमी ओस् ।
[आपीनोऽन्धुः] आप्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त० → न० । अनेन पी० ।
_[आपीनमूधः] आप्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२७०) त० → न० । अनेन पी० ।
अन्धुर्वणमूधसो वा पर्यायः, तर्हि ऊधोग्रहणं किमर्थः, अन्धुग्रहणेनैव तस्य संगृहीत्वात, ना अन्धुग्रहणेनास्य विशेषणत्वं ऊध्म(स)द्वारेण छद्मपर्यायत्वं विशेषणत्वं वेति पृथगुपादानम् ।
[प्रप्यानोऽन्धुः] प्रप्यायते स्म । शेषं पूर्ववत् । [परिप्यानमूधः] परिप्यायते स्म । शेषं पूर्ववत् ।
[आप्यानश्चन्द्रः] आप्यायते स्म । क्तप्र० । 'व्यञ्जनान्तस्था०' (४।२७१) त० → न० । 'य्वोः प्वव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलोपः ।
आडोन्धौ इति सिद्धे ऊधस्ग्रहणं बोधयति व्रणे विशेषणतया ऊधसि च पर्यायेण आपीन इति सिद्ध्यति, आङ एव नियमात् प्राप्यानमूधः इत्यत्र, अत्र पूर्वसूत्रादनुपसर्गस्येत्येवानुवर्तनीयम्, तेनाङ्पूर्वस्य प्यायः पीः, कथंभूतस्याङ ? अनुपसर्गस्य, ॐ बृहद्वृत्तौ - प्यायते ।
Jain Education Intemational

www.janello

Page #334

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
३१९
किमुक्तं भवति ? केवलस्येत्यर्थः, यद्वा गम्यमान एवकारसूत्रे द्रष्टव्यः सावधारणानि वाक्यानि भवन्त्येवकारो वा द्रष्टव्यः ।
[प्राप्यानमूधः] प्र-आङ् प्याय् । प्राप्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० । 'सूयत्याद्योदितः' (४१२१७०) त० → न० । 'य्वोः प्वव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलोपः इत्यत्राङन्तादुपसर्गान्न भवति ।
पीनोऽन्ध(:), पीनवानन्धु(:)] प्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० । 'क्त-क्तवतू' (५/११७४) क्तवतुप्र० -→ तवत् ।. सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त० → न० । 'क्तयोरनुपसर्गस्य' (४।१।९२) “पी' आदेशः ।
[आप्याय्यः] आप्याय् । आप्यायते(नं) पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् छ।।
स्फायः स्फी वा ।।४1१९४||
[स्फायः] स्फाय षष्ठी डस् । [स्फी] स्फी प्रथमा सि । .
वा] वा पथमा सि ।
स्फीतः, स्फातः] 'स्फायैङ् वृद्धौ' (८०४) स्फाय । स्फायते स्म । 'गत्यर्था-5कर्मक-पिव-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० । अनेन वा "स्फी" आदेशः । 'खो: प्वयव्यञ्जने लुक' (४।४।१२१) यलोपः ।
[स्फीतवान्, स्फातवान् स्काय । स्फायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन वा “स्फी" आदेशः । 'य्वोः 'जयव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलोपः । शेषं पूर्ववत् ।
स्फातिः] स्फायनं = स्फातिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५३९१) क्तिप्र० → ति । 'य्वोः प्वयव्यञ्जने लुक' (४।४।१२१) यलोपः ।
[स्फीति] स्फायते स्म । क्तप्र० । स्फीत इवाचरति । 'कर्तुः क्विप्०' (३।४।२५) क्विप्प्र० । स्फीततीति । ‘स्वरेभ्य इ:' (उणा० ६०६) इप्र० ।।छ।।
प्रसमः स्त्यः स्ती ।।४।१९५।।
[प्रसमः]॥ प्रात् सम्=प्रसम्, तस्य ।। [स्त्यः] स्त्या षष्ठी डस् । ‘लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः । [स्ती] स्ती प्रथमा सि ।
[प्रसंस्तीतः] 'ष्ट्यें' (३९) - 'स्त्यै साते च' (४०) स्त्यै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४२११) स्त्या, प्रसम्पूर्व० । प्रसंस्त्यायति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० । अनेन स्ती आदेशः ।
[प्रसंस्तीतवान] स्त्या, प्रसमपूर्व० । प्रसंस्त्यायति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन स्ती आदेशः ।
[संप्रस्त्यानः] संप्रस्त्यायति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० →त । 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्या
P.卐 प्रश्च सम् च = प्रसम्, तस्मात् ।
Jain Education Intemational

Page #335

३२०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
ध्यः' (४।२।७१) त० → न० ।
[संप्रस्त्यानवान् संप्रस्त्यायति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्याध्यः' (४।२७१) त० → न० ।
प्रपूर्वस्यैव इच्छन्ति अन्ये न प्रसमः समुदायस्य ॥छ।।
प्रात तश्च मो वा ||४|११९६॥
[प्रात्] प्र पचमी डसि । [तः] त् षष्ठी डस् ।
च] च प्रथमा सि । [मः] म प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि ।
[प्रस्तीमः, प्रस्तीतः] प्रस्त्यायति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त । अनेन स्ती - तस्य मश्च विकल्पेन ।
[प्रस्तीमवान्, प्रस्तीतवान्] प्रस्त्यायति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन स्ती-तस्य मश्च विकल्पेन ||छ।।
श्यः शीर्द्रवमूर्तिस्पर्श नश्चाऽस्पर्श ।।४।१९७।।
[श्यः] श्या षष्ठी डस् । लुगाऽऽतोऽनापः (२१११०७) आलोपः । [शी] शी प्रथमा सि ।
[द्रवमूर्तिस्पर्श] द्रवस्य मूर्तिः = द्रवमूर्तिः द्रवमूर्तिश्च स्पर्शश्च = द्रवमूर्तिस्पर्शम्, तस्मिन् ।
[नः] न प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११।७२) स० → र० । [च च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । [अस्पर्श] न स्पर्शः = अस्पर्शस्तस्मिन् ।
[शीनं घृतम्] 'श्यैङ् गतौ' (६०६) श्यै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) श्या । श्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मकपिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० →त । अनेन शी-तस्य नश्च । घृत प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
[शीनवद् घृतम्] श्यायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन शी-तस्य नश्च ।
द्रवावस्थायाः काठिन्यं गतमित्यर्थः । स्पर्श- [शीतं वर्तते] श्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० →त । अनेन शी० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलोपः ।
Jain Education Intemational

Page #336

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
३२१
maamanamamanawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwane
over
एवं शीतो वायुः गुणमात्रे तद्वति चार्थे स्पर्शविषयो भवति ।
[संश्यानो वृश्चिकः] संश्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१११) क्तप्र० → त । 'व्यञ्जनान्तस्थाऽ5तोऽख्या-ध्यः' (४।२७१) त० → न० । प्रथमा सि । वृश्चिकः । शीतेन सड़कुचित इत्यर्थः ।।छ।।
प्रतेः ।।४।१९८।।
[प्रतेः] प्रति पञ्चमी ङसि ।
[प्रतिशीनः] प्रति-श्या । प्रतिश्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । अनेन शीतस्य न० ।
[प्रतिशीनवान्] प्रतिश्यायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । एतौ द्वावपि कर्त्तर्यागच्छतः, अनेन शी-तस्य न० । प्रतिपूर्वोऽयं रा(रो)गे वर्त्तते । पूर्वेणाप्राप्तौ वचनम् ॥छ।।
वाऽभ्यवाभ्याम् ।।४।१९९।।
[वा] वा प्रथमा सि । [अभ्यवाभ्याम्] अभिश्च अवश्च = अभ्यवौ, ताभ्यां = अभ्यवाभ्याम्, पञ्चमी भ्याम् । पूर्वसूत्रेऽस्पर्श इति नोक्तं रोगेऽसंभवात्, अत्र तु अस्पर्श-क्तयोस्तस्य नो भवति ।
[अभिशीनः, अभिश्यानः] अभि-श्या । अभिश्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० →त | अनेन शी-तस्य नश्च । द्वितीये 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्या-ध्यः' (४।२७१) त० → न० ।
[अभिशीनवान्, अभिश्यानवान्] अभिश्यायते स्म । ‘क्त क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन शीतस्य नश्च । द्वितीये 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्या-ध्यः' (४।२७१) त० → न० ।
[अवशीनः, अवश्यानः] अव-श्या । अवश्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । अनेन शी-तस्य नश्च । द्वितीये 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्या-ध्यः' (४।२७१) त० → न० ।
[अवशीनवान्, अवश्यानवान्] अवश्यायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन शी-तस्य नश्च । द्वितीये 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्या-ध्यः' (४।२।७१) त० → न० ।
[अभिशीनं, अभिश्यानं घृतम्] अभि-श्या । अभिश्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । अनेन शी-तस्य नश्च । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (११४१५७) अम् । घृत प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४५७) अम् ।
[अवशीनं, अवश्यानं हिमम्] अवश्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । अनेन शी-तस्य नश्च ।
[अभिशीतो वायुः] स्पर्शत्वान्न नत्वम् ।
[अभिश्यानो वायुः] अभि-श्या । अभिश्यायते स्म । क्तप्र० । 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्या-ध्यः' (४।२७१) त० → न० । स्पर्शऽपि नत्वम् ।
Jain Education Intemational

Page #337

३२२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[संश्यानः] संश्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्याध्यः' (४।२७१) त० → न० ।
[संश्यानवान्] संश्यायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र०. → तवत् । 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्या-ध्यः' (४।२७१) त० → न० ।
[अभिसंशीनः, अभिसंश्यानः] अभिसंश्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त । मतान्तरेऽनेन विकल्पे शी-तस्य नश्च । द्वितीये 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्या-ध्यः' (४।२७१) तस्य न० ।
[अभिसंशीनवान्, अभिसंश्यानवान्] अभिसंश्यायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । मतान्तरेऽनेन विकल्पे शी-तस्य नश्च । द्वितीये 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्या-ध्यः' (४२७१) तस्य न० ।
[अवसंशीनः, अवसंश्यानः] अवसंश्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० →त । मतान्तरेऽनेन विकल्पे शी-तस्य नश्च । द्वितीये 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्या-ध्यः' (४।२७१) त० → न० ।
[अवसंशीनवान, अवसंश्यानवान् अवसंश्यायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । मतान्तरेऽनेन विकल्पे शी-तस्य नश्च । द्वितीये 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्या-ध्यः' (४।२७१) त० → न० ।
- तदाऽभ्यवाभ्यां तृतीया व्याख्येया ।
[समभिश्यानः] समभिश्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्याध्यः' (४।२७१) त० → न० ।।
[समभिश्यानवान] समभिश्यायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप० → तवत् । 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्याध्यः' (४।२७१) त० → न० ।
[समवश्यानवान् समवश्यायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्याध्यः' (४।२७१) त० → न० |छ।।
श्रः शृतं हविः-क्षीरे ।।४।१1१००।
[श्रः] श्री षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः । [शृतं] शृत प्रथमा सि । [हविःक्षीरे] हविश्च क्षीरं च = हविःक्षीरम्, तस्मिन् ।
[शृतं हविः, शृतं क्षीरं स्वयमेव] 'मैं' (४५)- 'धै पाके' (४६) भै । 'श्रांक पाके' (१०६५) श्रा । श्रायति स्म वा हविः क्षीरं देवदत्तः, स एवं विवक्षिते नाहं श्रायामि-श्रामि, किन्तु श्रायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त । अनेन शृ० । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४१५७) अम् । यद्वा श्रायति स्म, श्राति स्म वा हविःक्षीरं स्वयमेव । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० →त । श्राति-श्रायती हि अकर्मको कर्मकर्तृविषयस्य पचेरर्थे वर्त्त(त्र्ते)ते, तयोश्चैतन्निपातनम्, अतो न कर्मकर्तरि आत्मनेपदं स्यात् ।
[श्राणा यवागूः] श्रायति स्म, श्राति स्म वा यवाग्वं चैत्रः, स एवं विवक्षते नाहं श्रायामि स्म, श्राति स्म वा, किन्तु श्रायते स्म यवागूः स्वयमेव । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्या-ध्यः' (४।२७१) त० → न० । 'र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० →ण० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० →आ ||छ।।
Jain Education Intemational

Page #338

३२३
अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
श्रपेः प्रयोक्ौक्ये ।।४।१।१०१।। [श्रपेः] श्रपि षष्ठी डस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) ए । 'एदोद्भ्यां डसि-डसो रः' (१।४।३५) र० ।
[प्रयोक्त्रैक्ये] एकस्य भावः कर्म वा = ऐक्यम् । 'पति-राजान्त-गुणाङ्ग राजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः । प्रयोक्तुरैक्यं = प्रयोक्ौक्यम्, तस्मिन् ।
शृतं हविश्चैत्रेण, शृतं क्षीरं चैत्रेण] श्राति श्रायति वा हविः-क्षीरं वा स्वयमेव, तत् श्रान् श्रायद्वा चैत्रः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप्र० । 'अर्ति-री-ब्ली-ही-क्नयि-क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१) पोऽन्तः । 'घटादेईस्वो दीर्घस्तु वा जि-णम्परे' (४।२।२४) ह्रस्वः । श्रप्यते स्म । क्तप्र० । णिगा सह शृरादेशोऽनेन ।
[श्रपितं हविश्चैत्रेण मैत्रेण] हविस् । श्रा(श्र)प्यते हविश्चैत्रेण, तत एवं विवक्षते न मया श्रप्यते, किन्तु श्रप्यते हविश्चैत्रेण मैत्रेण । द्वितीयो णिग् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) प्रथमणिग्लोपः । श्रप्यते स्म । क्तप्र० । 'स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट् । 'सेट्क्तयोः' (४।३१८४) णिग्लोपः ।
[श्रपिता यवागूः] श्राति स्म, श्रायति स्म वा यवागूः स्वयमेव सा श्राणवती चैत्रेण प्रयुज्यते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'अर्त्ति-री-व्ली-ही०' (४।२।२१) पोऽन्तः । 'घटादेईस्वो दीर्घस्तु वा ञि-णम्परे' (४।२१२४) ह्रस्व: । श्रप्यते स्म । क्तप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'सेटक्तयोः' (४।३/८४) णिग्लोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । यवागू प्रथमा सि ।।छ।।
यवृत् सकृत् ।।४।१११०२।।
[य्वृत्] इश्च उच्च ऋच्च = य्वृत् । प्रथमा सि | 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[सकृत् एक । एको वारोऽस्य । 'एकात् सकृच्चास्य' (७।२।१११) सुचप्र० सकृदादेशः । 'पदस्य' (२१७८९) स्लोपः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।
[संवीयते] सम् 'व्यग् संवरणे' (९९३) व्ये । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) व्या । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) वृत् ।卐 'दीर्घमवोऽन्त्यम्'( ४।१।१०३) दीर्घः ।
[विध्यते 'व्यधंच ताडने' (११५७) व्यध् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'ज्या-व्यधः विडति' (४१८१) वृत् इ० ।
[विच्यते] 'व्यचत् व्याजीकरणे' (१४३२) व्यच् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० --→ य । 'व्यचोऽनसि' (४।१८२) यवृत् इ० ।
[वेवीयते] 'व्येग संवरणे' (९९३) व्ये । भृशं पुनः पुनर्वा व्ययति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्य० । 'व्येस्यमोर्यङि' (४।१८५) वृत् । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । 'सन्-यडश्च' (४।१३) "वी"द्वि: । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त० ते ।
विविध्यते] 'व्यधंच ताडने' (११५७) व्यध् । भृशं पुनः पुनर्वा विध्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'ज्या-व्यधः क्डिति' (४।१।८१) यवृत् । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) “विध्'"द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) धलुक् । 'आ
P.
'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः ।
Jain Education Intemational

Page #339

३२४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
NRNA
गुणावन्यादेः' (४191४८) गु० ए । वर्त० ते ।
[वेविच्यते] 'व्यचत् व्याजीकरणे' (१४३२) व्यच् । भृशं पुनः पुनर्वा विचति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र० । 'व्यचोऽनसि' (४।१९८२) य्वृत् । 'सन्-यडश्च' (४।१३) “विच्"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) यलुक् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त० ते ।।छ।।
दीर्घमवोऽन्त्यम् ।।४।१।१०३॥ [दीर्घम] दीर्घ प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (११४१४६) अलोपः ।
[अवः] न वा = अवा । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्य = अवः । पष्ठी ङस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।११०७) आलोपः ।
[अन्त्यम्] अन्त । अन्ते भवं = अन्त्यम् । 'दिगादिदेहांशाद् यः' (६।३।१२४) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । सि-अम् ।
[जीनः] 'ज्यांश हानौ' (१५२४) ज्या ।है जिनाति स्म । 'गत्यर्था-5कर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'ज्या-व्यधः क्डिति' (४।१1८१) यवृत् । अनेन दीर्घः । 'ऋ-ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) त० → न० ।
[जीनवान्] जिनाति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘ज्या-व्यध-क्ङिति' (४।१।८१) वृत् । अनेन दीर्घः । 'ऋ-ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) त० → न० ।
[जिनाति ज्या । वर्त्त० तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'ज्या-व्यधः क्डिति' (४।१।८१) यवृत् । अनेन दीर्घः । 'प्वादेहूस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः ।
[संवीतः] सम् 'व्यंग् संवरणे' (९९३) व्ये । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) व्या । संवीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'यजादि-वचेः किति' (४।१७९) य्वृत् इ० । अनेन दीर्घः ।
हूतः] 'हॅग् स्पर्धा-शब्दयोः' (९९४) हे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२११) ह्वा । हूयते स्म । क्तप्र० → त । 'यजादिवचेः किति' (४।१७९) वृत् । अनेन दीर्घः ।
[शूनः] 'ट्वोश्वि गति-वृद्ध्योः ' (९९७) श्चि । शूयते स्म । क्तप्र० →त । 'यजादि-वचेः किति' (४।१७९) य्वृत् । अनेन दीर्घः । ‘सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त० → न० ।
[उतः] 'वेंग तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) वा । ऊयते स्म । क्तप्र० । 'यजादि-वचेः किति' (४।१७९) वृत् ।
[उतवान्] वयति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'यजादि० (४/१७९) वृत् ।
[सुप्तः] 'जिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । स्वपिति स्म । 'ज्ञानेच्छाऽर्चार्थ-जीच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५।२।९२) क्तप्र० → त । 'स्वपेर्यङ्-डे च' (४।१।८०) य्वृत् व० → उ० ।
[उप्तः] 'डुवपी बीजसंताने' (९९५) वप् । उप्यते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० →त । 'यजादि:वचेः किति' (४१७९) य्वृत् व० → उ० । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) स० → ० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।छ।'
P.
जीयते स्म ।

Page #340

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
३२५
स्वर-हन-गमोः सनि धुटि ।।४।१।१०४।। स्विरहनगमोः] स्वरश्च हन् च (हनश्च) गमुश्च = स्वरहनगमु, तस्य । [सनि] सन् सप्तमी ङि । [धुटि] धुट् सप्तमी ङि ।
[चिचीषति] 'चिंगट् चयने' (१२९०) चि । चेतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० → स । अनेन दीर्घः । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) “ची"द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्तः तिव् ।
निनूषति] ‘णुक स्तुतौ' (१०८१) णु । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नु । नवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । अनेन दीर्घः । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "नू"द्विः । 'हस्वः' (४१।३९) ह्रस्वः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त० तिव ।
[चिकीर्षति] 'डुबंग करणे' (८८८) कृ । कर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन दीर्घः । 'कृतां क्डितीर्' (४।४।११६) इर् । 'सन्-यडश्च' (४।१३) किर्द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) रलुक् । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'भ्वादेर्नामिनो दीर्घो र्वोर्व्यञ्जने' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२१३।१५) षत्वम् । वर्त० तिव् ।
[जिघांसति] 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । हन्तुमिच्छति । सन्प्र० । अनेन दीर्घः । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) नलुक् । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'म्नां धुड्वर्गे०' (१।३।३९) अनुनासिकः (?) । ('शिड्-हेऽनुस्वारः' (१।३।४०) अनुस्वारः) ।
[जिगांस्यते] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । एतुमिच्छति । सन्प० । 'सनीडश्च' (४।४।२५) गमु० → गम् । अनेन दीर्घः । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४१।४४) मलुक् । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'सन्यस्य' (४११५९) इ । इरूपसाम्यादिणस्थानस्यापि' 'समो गमृच्छि-प्रच्छि०' (३।३।८४) इत्यस्य प्रवृत्तौ 'प्राग्वत्' (३।३।७४) इति प्रवर्त्तते । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[संजिगांसते] सम्-इ । समेतुमिच्छति । सन्प्र० । 'सनीडश्च' (४।४।२५) गमु० → गम् । अनेन दीर्घः । 'सन्यडश्च' (४।१३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) मलुक् । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'सन्यस्य' (४।१५९) इ । इरूपसाम्यादिणस्थानस्यापि 'समो गमृच्छि-प्रच्छि०' (३।३।८४) इत्यस्य प्रवृत्तौ ‘प्राग्वत्' (३।३।७४) इति प्रवर्त्तते । वर्त० ते । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[अधिजिगांस्यते माता] अधि 'इंक् स्मरणे' (१०७४) इ । अध्येतुमिष्यते । सन्प्र० । 'सनीडश्च' (४।४।२५) इ० → “गमु" आदेशः । अनेन दीर्घः । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक'(४।१।४४) मलुक । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० ज० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः ।
[अधिजिगांसते सूत्रम् अधि 'इंफू अध्ययने' (११०४) इ । अध्येतुमिच्छति । सन्प्र० । 'सनीडश्च' (४।४।२५)
P.卐 "गा" द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) हूस्वः ।
Jain Education Intemational

Page #341

३२६
इ० "गमु" आदेशः 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० (२।१।११३) अलोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
गम् । अनेन दीर्घः । ' सन्- यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) मलुक् । ज० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्य०' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्या०'
[ संजिगंसते वत्सो मात्रा ] 'गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । संगन्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां' ( ३।४।२१ ) सन्प्र० । ‘सन्-यङश्च’ (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जन०' (४।१।४४ ) मलुक् । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'सन्यस्य' ( ४।१।५९ ) इ । वत्स प्रथमा सि । मातृ तृतीया टा ।
[जिगस्यते] 'इंण्क् गती' (१०७५) इ । एतुमिच्छति । शेषं पूर्ववत् ।
[ संजिगंसते] समेतुमिच्छति । सन्प्र० । शेषं पूर्ववत् ।
[ अधिजिगंस्यते माता ] 'इंक् स्मरणे' (१०७४) इ, अधिपूर्व० । अध्येतुमिष्यते । सन्प्र० । शेषं पूर्ववत् । [स्तुतः ] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे नौमित्तिकस्याप्यभावः' ( वक्षस्कार ( १ ) / सूत्र (२९)) स्तु । स्तूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र०
त ।
[यियविषति ] 'युक् मिश्रणे ' (१०८०) यु । यवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'इवृध-भ्रस्जदम्भ- श्रि-यूणु-भर-ज्ञपि-सनि-तनि-पति-वृद्-दरिद्रः सनः ' ( ४।४।४७ ) इट् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवावू' (१।२।२४) अव् । ‘सन् - यङश्च' (४।१।३) प्रथमं "यु 'द्विः । 'ओर्जा - ऽन्तस्था-पवर्गेऽवर्णे' (४।१।६० ) उकारस्य इ । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ॥ छ ॥
तनो वा ||४|१|१०५ ॥
[तनः ] तन् षष्ठी स् ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[तितांसति, तितंसति] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । तनितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । अनेन वा दीर्घः । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) “तान् द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक् (४।१।४४) नलुक् । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ' सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'शि- हेऽनुस्वारः ' (१1३।४०) अनुस्वारः ।
[तितनिषति] तन् । तनितुमिच्छति । सन्प्र० । ' इवृध-भ्रस्जदम्भ श्रि-यूणु-भर-ज्ञपि-सनि-तनि-पति-वृद्-दरिद्रः सनः ' ( ४/४/४७ ) इट् विकल्पः । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ ।
Jain Education Intemational
[ततनिषति ] तन् । भृशं पुनः पुनर्वा तनोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यप्र० । सन् - यङश्च' (४।१।३) "तन्’द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) नलुक् । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । ततनितुमिच्छति । सन्प्र० । 'इवृधभ्रस्ज-दम्भ०' (४।४।४७) इट् । 'नाम्यन्तस्था ० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । ततांसति इत्यपि भवति इट्विकल्पत्वात् ॥छ।
क्रमः क्त्वि वा ||४ |१ |१०६ ॥
[क्रमः ] क्रम् षष्ठी ङस् ।
[क्त्वि] क्त्वा सप्तमी ङि । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२।१।१०७) आलोपः ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[ क्रान्त्वा, कन्त्वा ] 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम् । क्रमणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा ।

Page #342

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
३२७
अनेन विकल्पेन दीर्घः ।
[क्रमित्वा] क्रम् । क्रमणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'ऊदितो वा' (४।४।४२) इट् ।
[प्रक्रम्य] प्रक्रमणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । अत्र त्वन्तरङ्गमपि दीर्घत्वं बाधित्वा प्रागेव यप्, एतच्च ‘यपि चादो जग्ध्' (४।४।१६) इत्यत्र ज्ञापयिष्यते ।।छ।।
अहन्-पञ्चमस्य क्वि-क्डिति ।।४।१।१०७।। [अहन्पञ्चमस्य] न हा = अहा, अहा चासौ पञ्चमश्च = अहन्पञ्चमस्तस्य । [क्विक्डिति] क् च ङ् च = क्डौ, कडावितावनुबन्धो(धौ) यस्याऽसौ क्डित्, क्विश्च क्डिच्च = क्विक्डित्, तस्मिन् । हन्वर्जनादुपदेशावस्थायां पञ्चमान्तो गृह्यते, तेन सुगण इत्यत्र अदन्तत्वादुपदेशे न भवन्ति ।
[प्रशान्] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम्, प्रपूर्व० । प्रशाम्यतीति क्विप् । ‘मो नो म्वोश्च' (२।१।६७) मस्य नकारः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) इति परे नकारलोपकार्ये कर्त्तव्येऽसत् वेदितव्यः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । अनेन दीर्घः ।
[प्रतान्] 'तमूच् काङ्क्षायाम्' (१२३२) तम्, प्रपूर्व० । प्रताम्यतीति क्विप् । 'मो नो म्वोश्च' (२।१।६७) मस्य नकारः । 'नाम्नो नोऽनहुनः' (२।१।९१) इति परे नकारलोपकार्ये कर्त्तव्येऽसत् वेदितव्यः । 'अप्रयोगीत' (१1१1३७) क्विपलोपः । अनेन दीर्घः ।
[प्रदान] 'दमूच् उपशमे' (१२३१) दम्, प्रपूर्व० । प्रदाम्यतीति क्विप् । 'मो नो म्वोश्च' (२।१।६७) मस्य नकारः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१९१) इति परे नकारलोपकार्ये कर्त्तव्येऽसत् वेदितव्यः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अनेन दीर्घः ।
[प्रशामौ] प्रशाम्यत इति क्विप् । अनेन सर्वत्र दीर्घः । 'अप्रयोगीत' (११३७) क्विपलोपः । औ । [प्रतामौ] प्रताम्यत इति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१३७) विप्लोपः । औ । [प्रदामौ] प्रदाम्यत इति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । औ । [शान्तः] शाम्यति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । अनेन दीर्घः ।
[शान्तवान शाम्यति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन दीर्घः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[शान्त्वा] शमनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन दीर्घः । [शान्तिः] शमनं = शान्तिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन दीर्घः । [तान्तः] ताम्यति स्म । क्तप्र० । अनेन दीर्घः । [दान्तः] दाम्यति स्म । क्तप्र० । अनेन दीर्घः ।
[शंशान्तः] शम् । भृशं पुनः पुनर्वा卐 शाम्यतः । व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१३)
P.
शाम्यति ।
Jain Education Intemational

Page #343

३२८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । अनेन दीर्घः । वर्त्त० तस् । ‘म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१३।३९) म० → न० ।
[तन्तान्तः] तम् । भृशं पुनः पुनर्वा ताम्यतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वि: । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । अनेन दीर्घः । वर्त्त० तस् । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) म० → न० ।
[दन्दान्तः] दम् । भृशं पुनः पुनर्वा दाम्यतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।११५१) मोऽन्तः । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । अनेन दीर्घः । वर्त० तस् । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) म० → न० ।
[ओदनपक्] ओदन 'डुपचींष् पाके' (८९२) पच् । ओदनं पचतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (११।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । ‘दीर्घझ्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[पक्त्वा ] पचनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[वृत्रहणि] वृत्र 'हनं हिंसा-गत्योः ' (११००) हन् । वृत्रं हतवान् । 'ब्रह्म-भूण-वृत्रात् क्विप्' (५।१११६१) क्विप्प० । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । सप्तमी ङि- → इ । 'कवर्गकस्वरवति' (२।३।७६) न० → ण० ।
[भूणहनि] भूण ‘हनंक हिंसा-गत्योः ' (११००) हन् । भूणं हतवान् । 'ब्रहा-भ्रूण-वृत्रात् क्विप्' (५।१।१६१) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । सप्तमी ङि → इ।
[गन्ता गम् । गच्छतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१९४८) तृचप्र० →तृ । प्रथमा सि । 'ऋदुदनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) डा → आ । “डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) म० → न० ।
[यम्यते] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम् । वर्त० ते । ‘क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[यंयम्यते] यम् । भृशं पुनः पुनर्वा यच्छति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१५१) मोऽन्तः । वर्त्त० ते ।
कामति] कम् । कमिवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप्०' (३।४।२५) क्विपप्र० । मतान्तरे अनेन दीर्घः । 'अप्रयोगीत' (१1१1३७) विप्लोपः । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव् (३।४।७१) शव् ।
[शामति शम् । शमिवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप्' (३।४।२५) क्विप्प० । मतान्तरेऽनेन दीर्घः । 'अप्रयोगीत्' (११३७) क्विप्लोपः । वर्त्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[कीमति] किम् । किमिवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप्०' (३।४।२५) क्विपप्र० । मतान्तरेऽनेन दीर्घः । 'अप्रयोगीत्' (११३७) क्विप्लोपः । वर्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् ।
[इदामति] इदम् । इदमिवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप्०' (३।४।२५) क्विप्प्र० । मतान्तरेऽनेन दीर्घः । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव ।।छ।।
अनुनासिके च च्छ्-वः शूट ।।४।१।१०८।। [अनुनासिके] अनुनासिक सप्तमी ङि । [च्छ्वः ] च्छ् च व् च = च्छ्व, तस्य ।
Jain Education Intemational

Page #344

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[शूट्] श् च ऊटू च
तत् ।
[प्रश्नः ] 'प्रछंत् ज्ञीप्सायाम् ' (१३४७) प्रछ् । प्रच्छनं = प्रश्नः । ' यजि - स्वपि रक्षि-यति-प्रच्छो नः' (५।३।८५) नप्र० । अनेन छ० श० ।
[विश्नः ] 'विछत् गतौ' (१३४३) विछ् । विच्छनं = विश्नः । 'विच्छो नङ्' (५।३।८६) न० न । अनेन छ० → श० । छस्य द्विःपाठात् द्वयोरपि शकारः अपिशब्दात् केवलस्य, तेन 'वाछु इच्छायाम् ' (१२२) इत्यस्य वान्, वांशी, वांश इत्यादि सिद्धम्, सूत्रे द्विच्छकारपाठात् केवलस्य न स्यादिति न वाच्यम्, छ् च च्छू चेति कृते 'पदस्य' (२।१।८९) इत्यनेन एकस्य लोपे निमित्ताभावेन चस्य छत्वे 'अघोषे० ' (१।३।५०) इत्यनेन छस्य चत्वे च च् छ् इति साधितत्वात्, यद्वा पूर्वं द्विः च्छकारः द्वितीयस्तु लघु ततः च्छ् च छ् चेति कृते 'पदस्य' (२।१।८९) इति लघुछकारस्य लुक्, तदा निमित्ताभावइत्यादि न क्रियते ।
[शब्दप्राट् ] शब्द 'प्रछंत् ज्ञीप्सायाम्' (१३४७) प्रछ् । शब्दं पृच्छतीत्येवंशीलः ।
[शब्दप्राशौ ] शब्दं पृच्छत इत्येवंशीलौ । दिद्युद् ददृद् - जगज्जुहू-वाक्-प्राट्-धी-श्री-दू-सू-ज्वायतस्तू- कटप्पू-परिव्राड्-भ्राजादयः क्विप्' (५।२।८३) क्विप् निपातनात् य्वृदभावो दीर्घत्वं च । अनेन छ० श० ।
[गोविट्] गो 'विछत् गतौ' (१३४३) विछ् । गां विच्छतीति ।
[ गोविशौ] गां विच्छत इति ।
३२९
[पृष्टः ] 'प्रछंत् ज्ञीप्सायाम्' (१३४७) प्रछ् । पृच्छति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । अनेन छ० → श० । ‘यज-सृज- मृज-राज० ' (२।१।८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०८० | 'ग्रह - वस्व भ्रस्ज- प्रच्छ: ' ( ४|१|८४ ) य्वृत् ।
[पृष्टवान्] पृच्छति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० (२।१।८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग ०' (१।३१६०) त०
तवत् । अनेन छ० श० । 'यज- सृज- मृज० ' ट० । 'ग्रह- वस्व - भ्रस्ज-प्रच्छः ' (४।१।८४) वृत् । तृ । अनेन छ० श० । 'यज-सृज - मृज० ' (२1१1८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६०) त०ट० । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्- पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डा : ' (१।४।८७ ) आ० । ' डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[प्रष्टा] पृच्छतीति । ‘णक-तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र०
सि०
डा०
[ प्रष्टुम् ] प्रच्छनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुमप्र० । अनेन छ० श० । 'यज-सृज - मृज० ' (२।१।८७) श० ष० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग ० ' (१।३।६०) त०ट० ।
[स्योमा] 'षिवूच् उतौ' (११६४ ) षिव् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः ' (२।३।९८) सिव् । सीव्यतीति । 'मन्-वन्क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) मन्प्र० । अनेन व० ऊटू । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) यत् । ‘नामिनो गुणोऽक्ति' (४।३।१) गु० ओ । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[स्योनः] सिव् । सीव्यतीति स्योनः । 'प्या- धा-पन्यनि - स्वदि- स्वपि - वस्यज्यति - सिविभ्यो नः' (उणा० २५८) नप्र० । अनेन व० ऊट् । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१) यत् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३ |१) गु० ओ ।
[अक्षद्यूः ] अक्ष 'दिवूच् क्रीडा - जयेच्छा - पणि-द्युति-स्तुति - गतिषु' (११४४) दिव् । अक्षान् दीव्यतीति । क्विप् । अनेन P. शूट् प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप् ।

Page #345

३३०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
व० → ऊट् । 'इवर्णादरस्वे०' (१।२।२१) यत् ।
म [हिरण्यष्ठयूः] 'ष्ठिवू निरसने' (११६६) ष्ठिव् । हिरण्यं हिरण्येन वा ष्ठीव्यतीति क्विप् । अनेन व० → ऊट । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत् ।
[द्यूतः] दिव् । दीव्यति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । अनेन व० → ऊट् । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत् ।
द्यूतवान] दिव । दीव्यति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन व० → ऊट । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत् ।
[दुबूषति] दिव् । देवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन व० → ऊट । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत् । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) “धू"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) यलुक् । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
वकारस्य विकल्पेनानुनासिकत्वाद्वन्-क्वनिपोः
[सुस्योवा, सुसेवा] सु “षिवूच् उतौ' (११६४) षिव् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिव् । सुष्टु सीव्यतीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) वन्प्र० । अनेन व० → ऊट । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । पक्षे सुसेवा । 'वोः प्वयव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) वलोपः ।
[सुस्यूवा, सुसित्वा] सु ‘षिवूच् उतौ' (११६४) षिव् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिव् । सुष्ठु सीव्यतीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच क्वचित्' (५।१।१४७) क्वनिप्प्र० → वन् । अनेन व० → ऊट । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत् । पक्षे सुसित्वा । 'य्वोः प्वव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) वलुक् । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[धुभ्याम्] 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । दीव्यतीति । 'दिवेर्डिव' (उणा० ९४९) डिद इवप्र० । तृतीया भ्याम् । 'उः पदान्तेऽनूत्' (२।१।११८) व० → उ० । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत् ।
[धुभिः] दिव् । दीव्यतीति । 'दिवेर्डिव्' (उणा० ९४९) डिद् इव्प० । तृतीया भिस् । 'उः पदान्तेऽनूत्' (२।१।११८) व० → उ० । ‘इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत् । 1 [धूभ्याम्] 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । दीव्यतीति क्विप् । अनेन व० → ऊट् । अप्रयोगीत्' (११।३७) क्विप्लोपः । भ्याम् सानुबन्धकत्वात् दिव ऊटि कृते 'उः पदान्तेऽनूत्' (२।१।११८) इति न भवति ।
[भिः] दिव् । दीव्यतीति क्विप् । अनेन व० → ऊट् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । भिस् सानुबन्धकत्वात् दिव ऊटि कृते 'उ: पदान्तेऽनूत्' (२।१1११८) इति न भवति ।
[देद्योति दिव् । भृशं पुनः पुनर्वा दीव्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप्, ततो द्विः । अनेन व० → ऊट् । वर्त्तः तिव् ।
[देद्योषि] दिव् । भृशं पुनः पुनर्वा दीव्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप्, ततो द्विः । अनेन व० → ऊट् । वर्त० सिव ।
[सेष्योति] सिव् । भृशं पुनः पुनर्वा सीव्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप्, ततो द्विः । अनेन व० → ऊट । वर्त्त०
तिव् ।
5 मध्यमवृत्तौ - बृहवृत्तौ च "हिरण्ययुः" ।
Jain Education Intemational

Page #346

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[सेष्योषि] सिव् । भृशं पुनः पुनर्वा सीव्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४१९) य० । 'सन् - यडश्व' (४।११३) द्विः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यलुप्, ततो द्विः । अनेन व० → ऊट् । वर्त्त० सिव् ।
[देद्यूतः] दिव् । भृशं पुनः पुनर्वा दीव्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० ' ( ३।४।९) य० । 'सन् - यश्च' (४।१।३) द्विः । ‘आ-गुणावन्यादेः’ (४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप् ' ( ३।४।१४ ) यड्लुप्, ततो द्विः । अनेन व० ऊट् । वर्त्त० तस् ।
[सेष्यतः ] सिव् । भृशं पुनः पुनर्वा सीव्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४१९) य० । ' सन्-यडश्च' (४१११३ ) द्विः । ‘आ-गुणावन्यादेः' ( ४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यड्लुप्, ततो द्विः । अनेन व०
ऊट् । वर्त्त०
तस् ।
अन्ये तु “देदेति”, “सेसेति" इत्येवमिच्छन्ति, तन्मतसंग्रहार्थः क्ङितीत्यनुवर्त्तनीयम् । यजादिसूत्रे च छग्रहणं विधेयं प्रष्टा (टे)त्यस्यार्थम्, टकार 'ऊटा' (१।२।१३ ) इत्यत्र विशेषणार्थः ॥ छ ||
मव्यवि- श्रिवि-ज्वरि-त्वरेरुपान्त्येन || ४|१|१०९ ||
[मव्यविश्रिविज्वरित्वरेः ] मविश्च अविश्च श्रिविश्व ज्वरिश्च त्वरिश्च
[ उपान्त्येन ] उपगतो ऽन्त्य उपान्त्यः, तेन ।
रुः ' (२।१।७२ ) २० ।
[मोमा] 'मुर्वै' (४७९) - 'मव बन्धने' (४८०) मव् । मवतीति मोमा । 'मन्-वन्- क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) मन्प्र० । अनेन अकारेण सह वस्य ऊट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । ‘दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ' नाम्नो नोऽनहून ' (२।१।९१ ) नलोपः ।
३३१
=
[मूः] मवतीति क्विप् । अनेन अकारेण सह वस्य ऊट् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'सो
मव्यविश्रिविज्वरित्वरि, तस्य ।
[मुवौ ] मवत इति क्विप् । अनेन अकारेण सह वस्य ऊट् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा औ । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव स्वरे प्रत्यये' (२।१।५०) उब् ।
[मूतिः] मव् । मवनं
Jain Education Intemational
[मुवः] मवन्तीति क्विप् । अनेन अकारेण सह वस्य ऊट् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । प्रथमा जस् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव०' (२।१।५०) उव् ।
=
मूतिः । ‘स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० ति । अनेन अकारेण सह वस्य ऊट् ।
[मामोति] मव् । भृशं पुनः पुनर्वा मवति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) यप्र०य । सन्- यङश्च' (४।१।३) द्विः । ‘आ-गुणावन्यादेः’ (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । वर्त्त० तिव् । अनेन अकारेण सह वस्य ऊट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ ।
[ मामूतः ] भृशं पुनः पुनर्वा मवति (तः) । व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्- यङश्च' ( ४।१।३) द्विः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । वर्त्त० तस् । अनेन अकारेण सह वस्य ऊट् ।
[ओम्] ‘अव रक्षण-गति-कान्ति तृप्त्यवगमन-प्रवेश- श्रवण-स्वाम्यर्थ याचन-क्रियेच्छा - दीप्त्यवाप्त्याऽऽलिङ्गन-हिंसा-दहनभाव-वृद्धिषु' (४८९) अव् । अवति-रक्षति ध्यायमानो ध्यातॄन् अपायेभ्य इति ओम् । 'अवेर्मः' (उणा० ९३३) मप्र० । अनेन

Page #347

३३२ wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwNNNNNNNNNARomarawe
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
अकारेण सह वस्य ऊट । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[ओमा] अव । अवतीति । 'मन-वन-क्वनिप-विच क्वचित्' (५1१1१४७) मन्प० । अनेन अकारेण सह वस्य ऊट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ | प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः'(२।१।९१) नलोपः ।
[ऊः] अव । अवतीति क्विप् । अनेन अकारेण सह वस्य ऊट । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) विप्लोपः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) र० ।
[उवौ] अव् । अवत इति क्विप् । अनेन अकारेण सह वस्य ऊट । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । प्रथमा औ । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव०' (२।१।५०) उव् ।
[उवः] अव् । अवन्तीति क्विप् । अनेन अकारेण सह वस्य ऊट । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा जस । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव०' (२।१५०) उत् ।।
[ऊतिः] अव् । अवनं = ऊतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन अकारेण सह वस्य ऊट् ।
[श्रोमा] 'शिवूच गति-शोषणयोः' (११६५) श्रिव् । श्रीव्यतीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) मन्प्र० । अनेन इकारेण सह वस्य ऊट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलोपः ।
श्रः श्रिव । श्रीव्यतीति क्विप । अनेन इकारेण सह वस्य ऊट । 'अप्रयोगीत' (१1१1३७) स्विपलोपः । प्रथमा सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) र० ।
श्रुवौ] श्रिव । श्रीव्यत इति क्विप । अनेन इकारेण सह वस्य ऊट । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विप्लोपः । प्रथमा औ । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयु स्वरे प्रत्यये' (२।१५०) उव् । ('संयोगात्' (२।११५२) उव्) ।।
[श्रुवः] श्रिव् । श्रीव्यन्तीति क्विप् । अनेन इकारेण सह वस्य ऊट् । 'अप्रयोगीत् (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा जस् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्' स्वरे प्रत्यये' (२।१५०) उव् । ('संयोगात्' (२।१।५२) उव्) ।
[श्रूतः] श्रिव् । श्रीव्यति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।१) क्तप्र० → त । अनेन इकारेण सह वस्य ऊट । प्रथमा सि ।
[धृतवान् श्रिव । श्रीव्यति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन इकारेण सह वस्य उट् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । ‘दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[धृतिः] श्रवणं = श्रुतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन इकारेण सह वस्य ऊट् |
[शेश्रोति] श्रिव् । भृशं पुनः पुनर्वा श्रीव्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) "श्रि"द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४११४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त्त० तिव । अनेन इकारेण सह वस्य ऊट । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३१) गु० ओ ।
[शेश्रूतः] श्रिव् । भृशं पुनः पुनर्वा श्रीव्यतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । शेषं पूर्ववत् । वर्त्तः तस् ।
[जुर्मा] 'ज्वर रोगे' (१०५४) ज्वर | ज्वरतीति । 'मन-वन-क्वनिप-विच क्वचित' (५1१1१४७) मनप्र० । अनेन व० → ऊट् ।
Jain Education Intemational

Page #348

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[जूः] ज्वरतीति क्विप् । अनेन व० [जूरौ ] ज्वरत इति क्विप् । अनेन व०
ऊट् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । ऊट् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा औ । ऊट् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा जस्
1
[जूरः ] ज्चरन्तीति क्विप् । अनेन व० [ जूर्त्तिः ] ज्वरणं जूर्त्तिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० ति । अनेन व० ऊट् ।
=
[जाजूर्ति ] भृशं पुनः पुनर्वा ज्वरति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “ज्व’द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त्त० ति । अनेन व०ऊटू ।
[जाजूर्तः ] भृशं पुनः पुनर्वा ज्वरतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) य० । शेषं पूर्ववत् ।
[तूर्मा] ‘ञित्वरिष् संभ्रमे' (१०१०) त्वर् । त्वरति (ते) इति । 'मन्-वन्- क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) मन्प्र० ।
अनेन व०
ऊट् |
३३३
[ : ] त्वरते इति क्विप् । अनेन व० [तूरौ] त्वरेते इति क्विप् । अनेन व० [तूर: ] त्वरन्ते इति क्विप् । अनेन व०
ऊट् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । ऊट् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा औ । ऊट् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा जस् ।
[तूर्णः] त्वरते स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० त । ('ज्ञानेच्छा -ऽर्चार्थ० ' ( ४।२ ।९२) क्तप्र० → त) । अनेन व० ऊट् । 'रदादमूर्च्छ मदः क्तयोर्दस्य च ' ( ४१२।६९) त० न० । 'श्वस- जप - वम-रुष - त्वरसंघुषाऽऽस्वनाऽमः' (४।४।७५) विकल्पत्वादत्रेट् नाऽऽगतः । ' र पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न०
० ।
[तूर्तिः] त्वरणं
तूर्तिः । श्रवादिभ्यः' (५/३ । ९२) क्तिप्र०
ऊट् ।
ति । अनेन व० [तातूर्ति] त्वर् । भृशं पुनः पुनर्वा त्वरति (ते) । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । 'सन् - यडश्च' (४।१।३) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४|१|४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त्त० तिव् । अनेन व० → ऊट् ।
=

[तातूर्तः] भृशं पुनः पुनर्वा त्वरतः (रेते) । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) य० । सन्- यश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त्त० तस् । अनेन व०ऊट् ।
ज्वर-त्वरोरुपान्त्योऽकारो वकारात्परः । श्रिव्यवि-मवां तु पूर्वः । छ ||
राल्लुक् ||४|१|११०॥
[ रात्] र पञ्चमी इसि ।
[लुक् ] लुक् प्रथमा सि ।
[मोर्मा] 'मुर्छा मोह-समुच्छ्राययोः' (१२६) मुर्छ । मूर्छतीति । 'मन् वन्- क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५1१1१४७) मन्प्र० । अनेन छलुक् । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।

Page #349

३३४
• श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[होर्मा] 'हुर्छा कौटिल्ये' (१२५) हुर्छ । हुर्छतीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच-क्वचित्' (५।१।१४७) मन्प्र० । अनेन छलुक् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
मूः मूर्छतीति क्विप् । अनेन छलुक । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विपलोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः ।
[मुरौ] मूर्छत इति क्विप् । अनेन छलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । प्रथमा औ । [मुरः] मूर्छन्तीति क्विप् । अनेन छलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा जस् ।
[:] हुर्छतीति क्विप् । अनेन छलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्या' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः ।
[हुरौ] हुर्छत इति क्विप् । अनेन छलुक् । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विपलोपः । प्रथमा औ । हिरः] हर्छन्तीति क्विप् । अनेन छलुक । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) विप्लोपः । प्रथमा जस् ।
[मूर्तः] मूर्छति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'आदितः' (४।४।७१) इनिषेधः । अनेन छलुक् । 'भ्वादेर्नामिनो दीर्घो र्वोर्व्यञ्जने' (२।१।६३) दीर्घः ।
मूर्तवान् मूर्छति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'आदितः' (४।४७१) इण्निषेधः । अनेन छलुक् । 'भ्वादे मिनो०' (२।११६३) दीर्घः ।
[मोमोर्ति] भृशं पुनः पुनर्वा मूर्छति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "मु"द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त्त तिव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ।
[जोहोर्ति] भृशं पुनः पुनर्वा हुर्छति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद' (३।४।९) यप्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।४) “हु"द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त्त० तिव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[तोर्मा] 'उर्वै' (४७०)- 'तुर्वे हिंसायाम्'( ४७१) तु । तूर्वतीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) मन्प्र० । अनेन वलुक् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु०ओ । प्रथमा सि ।
[धोर्मा] 'उर्वै' (४७०) - 'तुर्वे' (४७१) - 'थुर्वे' (४७२) - 'दुर्वे' (४७३) - “धुर्वं हिंसायाम्' (४७४) धु । धूर्वतीति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच क्वचित् (५1१1१४७) मन्प० । अनेन वलुक् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । प्रथमा सि ।
[तूः] तूर्वतीति क्विप् । अनेन वलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । ‘दीर्घड्याब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः ।।
[तुरौ] तूर्वत इति क्विप् । अनेन वलुक । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विपलोपः । प्रथमा औ ।
[तुरः] तुर्वन्तीति क्विप् । अनेन वलुक् । 'अप्रयोगीत्' (११११३७) विप्लोपः । प्रथमा जस् ।
[धूः] धूर्वतीति क्विप् । अनेन वलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः ।
Jain Education Intemational

Page #350

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[धुरौ] धूर्वत इति क्विप् । अनेन वलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा औ । [धुरः] धूर्वन्तीति क्विप् । अनेन वलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा जस् ।
[तूर्णः] तूर्वति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० →त । अनेन वलुक । भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । ‘रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) तस्य न० । 'र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण । प्रथमा सि ।
तूर्णवान्] तूर्वति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन वलुक् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) त० → न० । 'र-घृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) नस्य ण० । प्रथमा सि । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः ।
तूर्तिः] तूर्वणं = तूर्तिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन वलुक् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
धूर्णः] धूर्वति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० →त । अनेन वलुक् । 'डीय-श्व्यैदितः क्तयोः' (४।४।६१) इति इट् न भवति । 'भ्वादे मिनो०' (२११४६३) दीर्घः । ‘रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) तस्य न० । 'र-घृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) नस्य ण० ।
_ [धूर्णवान् धूर्वति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन वलुक् । 'डीय-श्व्यैदितः क्तयोः' (४।४।६१) इति इट् न भवति । 'भ्वादेर्नामिनो दीर्घो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'रदादमूर्च्छ०' (४।२।६९) तस्य न० । 'र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) नस्य ण० ।
[धृतिः] धूर्वणं = धूर्तिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० →ति । अनेन वलुक । भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
[धूर्तः] धूर्वतीति । 'शी-री-भू-दू-मू-घृ-पा-धाग्-चित्यर्त्यञ्जि-पुसि-मुसि-वुसि-विसि-रमि-धुर्वि-पूर्विभ्यः कित्' (उणा० २०१) कित् तप० । अनेन वलुक् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
मूर्छ] मूर्छनं = मूर्छ । 'भिदादयः' (५।३।१०८) अम० → अ । 'क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात्' (५।३।१०६) अप्र० न भवति, आदितत्वात् निषेधः । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० → आ ।
[तूर्विता] तूर्वतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० → तृ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'भ्वादे मिनो दीर्घो०' (२।१।६३) दीर्घः । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) डा । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।।छ।।
तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति ।।४।१।१११।।
[क्ते] ककारेणोपलक्षितस्तः क्तस्तस्मिन् ।
[अनिटः] न विद्यते इट् यस्मात् असौ अनिट, तस्य । [चजोः] चश्च ज् च = चजौ, तयोः । [कगौ] कश्च ग च = कगौ, प्रथमा औ ।
Jain Education Intemational

Page #351

३३६
[घिति] घ् इत् अनुबन्धो यस्य सः घित्, तस्मिन् ।
[पाकः ] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पच्यते = पाकः ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन च० क० ।
[सेकः ] 'षिचत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिच् । सिच्यते = सेक: । 'भावाSकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । अनेन च० क० ।
[ पाक्यम् ] पच्यत इति । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०य । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन च० क० ।
[सेक्यम् ] सिच्यत इति । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०य । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ए । अनेन च० क० ।
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
'भावा ऽकर्त्रीः' (५।३।१८) घञ्प्र० । ञ्णिति'
[त्यागः ] 'त्यजं हानौ' (१७२) त्यज् । त्यज्यते । 'भावा ऽकर्त्री' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन ज०ग० ।
[[ रागः ] 'रञ्जीं रागे' (८९६) रज् । रज्यते । 'भावा ऽकर्त्री : ' (५।३।१८) घञ्प्र० । घञि भाव- करणे (४/२/५२) नलोपः पूर्वम्, ततो वृद्धिः ।
[भोग्यम् ] भुजं पालना - ऽभ्यवहारयोः (१४८७) भुज् । भुज्यते = भोग्यम् । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् ध्यण्' (५।१।१७ ) घ्यण्प्र० → य । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन ज० → ग० ।
[ योग्यम् ] 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज् । युज्यते = योग्यम् । 'ॠवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र० य । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन सर्वत्र गत्वम् ।
[संपर्क] 'पृचैप् संपर्के' (१४८२) पृच्, संपूर्व० । संपृणक्तीत्येवंशीलः । 'समः पृचैप्-ज्वरेः' (५/२/५६) घिनण्प्र० → इन् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अनेन च० क० । 'हदिर्ह - स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् ।
[ संसर्गी] 'सृजी (जं) त् विसर्गे' (१३४९) सृज्, संपूर्व० । संसृजतीत्येवंशीलः । 'सं-वेः सृजः' (५।२।५७) घिनण्प्र० → इन् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अनेन ज०ग० । 'र्हादर्ह - स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् ।
[सङ्कोचः ] 'कुच सम्पर्चन- कौटिल्य प्रतिष्टम्भ- विलेखनेषु' (९६१) कुच् । 'कुचत् सङ्कोचने' (१४३१) कुच्, सम्पूर्व० । सङ्कोचनम् । 'भावाऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[ कूज: ] क्षीज (१५० ) - 'कूज अव्यक्ते शब्दे' (१५१) कूज् । कूजनं = कूजः । 'भावा- ऽकर्त्रीः ' ( ५।३।१८) घञ्प्र०
→ अ ।
[खर्जः ] 'खर्ज मार्जने च' (१४५) खर्ज् । खर्जनं [गर्जः ] 'गर्ज शब्दे' (१६३ ) गर्ज् । गर्जनं

=
=
खर्जः । 'भावा ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ ।
गर्जः । 'भावा - Sकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ ।
[ परिव्राज्यम् ] धृज (१३० ) - धृजु (१३१) वज (१३६ ) - 'व्रज गतौ' (१३७) व्रज्, परिपूर्व० | 'ति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः ।
ध्वज (१३२) ध्वजु (१३३) धज (१३४) - धजु (१३५) - परिव्रज्यत इति । 'ॠवर्ण व्यञ्जनाद् ध्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०
।

Page #352

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
३३७
[उदाजः ] 'अज क्षेपणे च' (१३९) अज्, उत्पूर्व० । उदजनं = उदाजः । ' भावा- ऽकर्त्री : (५।३।१८) घञ्प्र० । 'ञ्णिति' (४|३|५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[समाजः] 'अज क्षेपणे च' (१३९) अज्, सम्पूर्व० । समजनं = समाजः । 'भावाऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० । 'ञ्णिति' (४|३|५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[अर्चः] 'अर्च पूजायाम्' (१०४) अर्च् । अर्चनं
[ अर्च्यम् ] अर्च्यते । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०य ।
[याच्यम्] ‘डुयाचृग् याच्ञायाम्' (८९१) याच् । याच्यते । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र० य । [रोच्यम् ] 'रुचि अभिप्रीत्यां च' (९३८) रुच् । रुच्यते । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् ध्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०य । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[अर्कः] अर्च्यते सूयते जनैरित्यर्कः । 'भीण्-शलि वलि - कल्यति मर्च्यर्चि- मृजि-कु-तु-स्तु-दा-धा-रा-त्रा-का-पा- निहा- नशुभ्यः कः' (उणा० २१) कप्र० अर्कनिपातः ।
=
[यात्रा] याचनं
= याच्ञा । ‘मृगयेच्छा-याच्ञा - तृष्णा- कृपा-भा-श्रद्धा- ऽन्तर्द्धा' (५।३।१०१) याच्ञा स्त्रियां निपातः । [रुक्मम्] रोचनम् । ‘रुक्म- ग्रीष्म- कूर्म - सूर्म - जाल्म - गुल्म घोम-परिस्तोम-सूक्ष्मादयः' (उणा० ३४६) किन्मप्र० निपातः इति प्रयोगेषु अनिटोऽपि क्के सेट इति कत्वं न भवति ।
[ पचनम् ] पच्यते = पचनम् । 'अनट्' (५|३|१२४) अनट्प्र० अन । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७)
अम् ।
अर्च: । 'भावा ऽकर्त्री' (५।३।१८) धञ्प्र० अ ।
[ त्यजनम् ] त्यज्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० अन । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७ )
अम् ॥छ ।
(४।३।४) गु० ओ । अनेन निपातः ।

न्य-कूद्ग-मेघाऽऽदयः ।।४।१।११२ ।।
[ न्यङ्कद्गमेघाऽऽदयः ] न्यङ्कुश्च उद्गश्च मेघश्च
न्यङ्कद्गमेघाः, ते आदयो येषां ते ।
[न्यङ्कुः] 'अञ्श्रू गतौ च' (१०५) अञ्च्, निपूर्व० । नितरामञ्चतीति । 'नेरञ्चेः' (उणा० ७२४) उप्र० । अनेन निपातः ।
[शोकः ] 'शुच शोके' (९९) शुच् । शोचनं
शोकः । 'भावाऽकर्त्री : ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य'
=
[रोकः ] 'रुचि अभिप्रीत्यां च ' ( ९३८) रुच् । रोचनम् । 'भावा ऽकर्त्री : ' ( ५|३|१८) घञ्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन निपातः ।
[ शोच्यम्] शुच्यते । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् ध्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०य । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । [रोच्यम् ] रुच्यते । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०य । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । [ श्वपाकः ] श्वन् 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । श्वानं पचतीति । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२ ) अण्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन कत्वनिपातः ।

Page #353

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[मांसपाकः] मांसं पचतीति । 'कर्मणोऽण् ' ( ५।१।७२ ) अण्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन
कत्वनिपातः ।
३३८
[पिण्डपाकः ] पिण्डं पचतीति । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२ ) अणूप्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन कत्वनिपातः ।
[कपोतपाकः] कपोतं पचतीति । 'कर्मणोऽण्' ( ५।१।७२ ) अण्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन कत्वनिपातः ।
[उलूकपाकः] उलूकं पचतीति । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२ ) अण्प्र० । ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन कत्वनिपातः ।
अणभावे
[नीचेपाकः] नीच सप्तमी ङि । 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । नीचे पचति ओदनं देवदत्तः, स एवं विवक्षितेनाहं पचामि, किन्तु नीचे पच्यते स्वयमेव । 'अच्' (५।१।४९ ) अच्प्र० अ ।
-
[ श्वपचः ] श्वानं पचति । 'लिहादिभ्यः' ( ५|१|५० ) अच्प्र० अ ।
[दूरेपाकः] दूरे पचत्योदनं देवदत्तः, स एवं विवक्षिते नाहं दूरे पचामि, किन्तु दूरे पच्यते स्वयमेव । 'अच्' (५।१।४९ ) अच्प्र० अ ।
[ फलेपाकः ] फले पचत्योदनं देवदत्तः स एवं विवक्षिते नाहं फले पचामि, किन्तु फले पच्यते स्वयमेव । 'अच्' (५।१।४९ ) अच्प्र० अ ।
[क्षणेपाकः] क्षणे पचत्योदनं देवदत्तः, स एवं विवक्षिते नाहं क्षणे पचामि, किन्तु क्षणे पच्यते स्वयमेव । 'अच्’ (५।१।४९) अच्प्र० अ । अत्र कर्मकर्तर्यचि दीर्घत्वं च निपातनात् । ' तत्पुरुषे कृति' ( ३।२।२० ) इति बहुलाधिकारात् सप्तम्या अलुप् ।
"नीचेपाकु:' इत्यादिषु वाक्यं पूर्ववत् । अत एव निपातनादुकारः ।
[अनुवाकः] अनु 'बूंग्क् व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । अनुब्रवीति । 'अच्' (५।१।४९ ) अच्प्र० । 'अस्ति बुवोर्भू'वचावशिति' (४|४|१) वचादेशः ।
[सोमप्रवाकः ] सोम 'वचंक् भाषणे' (१०९६) वच्, प्रपूर्व० । सोमं प्रवक्तीति । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२ ) अणूप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन निपातः ।
[ न्योको वृक्षः शकुन्तो वा] नि 'उचच् समवाये' (११७६) उच् । न्युच्यति समवैतीति । 'लिहादिभ्यः' (५।१।५० ) अच्प्र० अ । अनेन निपातः, वृक्षः शकुन्तो वा ।
[उद्गः, समुद्गः, न्युद्गः, अभ्युद्गः] 'उब्जत् आर्जवे' (१३४८) उब्ज्, सम्-नि-अभिपूर्व० । उब्जनम् । समुब्जनम् I न्युब्जनम् । अभ्युब्जनम् । 'भावा- ऽकर्त्रीः ' ( ५।३।१८ ) घञ्प्र० । अनेन ते सेट्त्वाद् गत्वमुपान्त्यस्य च दत्वं निपात्यते ।
[सर्गः, विसर्गः, अवसर्गः, उपसर्ग: ] 'सृजी ( जं) त् विसर्गे' (१३४९) सृज्, वि-अव उपपूर्व० । सृजति । विसृजति । अवसृजति । उपसृजतीति । 'लिहादिभ्यः' (५।१।५० ) अच्प्र० अ । अनेन निपातः ।
[व्यतिषङ्गः] 'षयं सङ्गे' (१७३) पञ्ञ् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सञ्ज्, वि- अतिपूर्व० । व्यतिषजते ।
Jain Education Intemational

Page #354

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
'अच्' (५।१।४९ ) अच्प्र० अ । 'स्था-सेनि-सेध-सिच-सच द्वित्वेऽपि ' (२।३।४०) स० [अनुषङ्गः] सञ्ज्, अनुपूर्व० । अनुषजते (ति) । 'अच्' (५।११४९ ) अच्प्र० → अ द्वित्वेऽपि ' (२।३।४०) स०प० । अनेन निपातः ।
[मद्गुः ] 'टुमस्जत् शुद्धौ' (१३५२) मस्ज् । मज्जतीति । 'भृ-मृ-तृ-त्सरि-तनि- धन्यनि-मनि- मस्जि-शी- वटि-कटि-पटिगडि-चञ्च्यसि-वसि-त्रपि-शृ-स्वृ-स्निहि-क्लिदि- कन्दीन्दि - विन्द्यन्दि-बन्ध्यणि- लोष्टि- कुन्थिभ्य उ:' ( उणा० ७१६) उप्र० । अत्र अनेन जस्य गत्वे, ‘निमित्ताभावे० ' ( वक्षस्कार (१) / सूत्र (२९)) शविवृतिदन्त्यसकारावस्थाने 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे ' (१।३।४९ ) इत्यनेन दन्त्यसस्य दत्वम् ।
[भृगुः ] 'भ्रस्जत् पाके' (१३१६) भ्रस्ज् । भृज्जतीति । 'स्पशि- भ्रस्जेः स्लुक् च' (उणा० ७३१) किद् उप्र० सलोपश्च । अनेन भृगुनिपातः ।
३३९
प० । अनेन निपातः ।
। 'स्था-सेनि - सेध - सिच-सञ्जां
[गोयोगः] 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज् | योजनं = योगः । गां योगः । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२ ) अण्प्र० । अनेन ग० । 'लघोरुपान्त्यस्य ' ( ४ | ३ | ४) गु० ओ ।
[मेघः] 'मिहं सेचने' (५५१) मिह् । मेहति - सिञ्चति पृथ्वीमिति मेघः । 'लिहादिभ्यः' (५/१/५० ) अच्प्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ए । अनेन घ० ।
[ओघः प्रवाहः ] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । वहतीति । अच्प्र० । अनेन अनुपसर्गस्य वस्य उ (ओ) कारश्च वकारेण ह घत्वं निपात्यते । प्रवहतीति । 'भावा ऽकर्त्री : ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'घञ्युपसर्गस्य बहुलम्' (३।२।८६) दीर्घः ।
[ प्रवहः ] प्रवहतीति ।
[विवहः] विवहतीति । [परिवहः] परिवहतीति । [ संवहः ] संवहतीति ।
[उद्वहः] उद्वहतीति ।
[ अभिवहः] अभिवहतीति ।
[ निवहः ] निवहतीति, सर्वत्र अच्प्र० ।
[निदाघः ऋतुविशेषः ] 'दहं भस्मीकरणे' (५५२) दह् निपूर्व० । निदह्यते = निदाघः । भावा ऽकर्त्री : ' ( ५|३|१८) घञ्प्र० । अनेन हस्य घत्वम् । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[अवदाघः केवलपानीयपक्वोऽपूपः ] 'दहं भस्मीकरणे (५५२) दहू, अवपूर्व० । अवाग् दह्यते = अवदाघः । भावाSकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० । अनेन हस्य घत्वम् । ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । केवलपानीयपक्वोऽपूपः ।
[अर्धो मूल्यं पूजाद्रव्यं च ] 'अर्ह पूजायाम्' (५६४) अर्ह । अर्हति तमित्यर्घः । भावा- ऽकर्त्रीः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । अनेन ह० घ० निपातः ।
Jain Education Intemational
[अर्हः ] अर्हतीति । 'अर्होऽच्' (५।१।९१ ) अच्प्र० अ । एवमविहितलक्षणानि कत्वगत्वघत्वानि द्रष्टव्यानि ॥ छ ॥

Page #355

३४०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
w
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwtee
wwwwwne
न वञ्चर्गतौ ।।४।१११३।।
[न] न प्रथमा सि ।
[वञ्चेः] वञ्चि षष्ठी डस् । गतौ] गति सप्तमी ङि ।
-
[वञ्चम वञ्चन्ति] 'वशू गतौ' (१०६) वश्च । वच्यत इति । घञप्र० । द्वितीया अम् । वञ्च । वर्त्त० अन्ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । गन्तव्यं गच्छतीत्यर्थः । यदुक्तम् - पश्यैते व्याधवा—ण्यसडकुले वित्तवत्तमाः ।
रात्रावपि महाऽरण्ये वश्यं वञ्चन्ति वाणिजाः ।।१।।
[व्याधवार्कण्यसड्कुले वृक एव = वार्केण्यः । 'वृकाट्टेण्यण' (७।३।६४) टेण्यणप्र० → एण्य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धि: आर् । व्याधश्च वार्केण्यश्च = व्याधवाण्यौ , ताभ्यां सङ्कुलम्, तस्मिन् ।
[वित्तवत्तमाः] वित्त । वित्तं विद्यते येषां ते = वित्तवन्तः । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्तापञ्चमवर्गान् मतोर्मो वः' (२।१।९४) म० → व० । प्रकृष्टा वित्तवन्तः = वित्तवत्तमाः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प० → तम । प्रथमा जस् ।
[वाणिजाः] ‘पणि व्यवहार-स्तुत्योः ' (७१०) पण । 'गुपौ-धूप-विच्छि-पणि-पनेरायः' (३।४19) आयप्र० । पणायत इति । 'भृ-पणिभ्यामिज भुरवणौ च' (उणा० ८७५) इप्र० पस्य व० । वणिज एव = वाणिजाः । 'प्रज्ञादिभ्योऽण' (७।२।१६५) अण्प्र० → अ । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः । प्रथमा जस् ।
[वर्ल्ड काष्ठम् वच्यत इति । 'भावा-ऽकोः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'क्तेऽनिटश्चजोः क-गौ घिति' (४191१११) च० → क० । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० → ङ० । सि-अम् । काष्ठ सि-अम् । कुटिलमित्यर्थः ।।छ।।
यजेर्यज्ञाङ्गे ।।४।१।११४।।
[यजेः] यजि षष्ठी डस् ।
[यज्ञाङ्गे] यज्ञस्य अङ्गं = यज्ञाङ्गम्, तस्मिन् ।
[पञ्च प्रयाजाः] पञ्चन् प्रथमा जस् । ‘डति-ष्णः संख्याया लुप्' (१।४।५४) जसलुप् । 'यजी देवपूजा-सङ्गतिकरणदानेषु' (९९१) यज्, प्रोपसर्गपूर्व० । प्रेज्यन्त एभिरिति । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प० । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[त्रयोऽनुयाजाः] त्रि प्रथमा जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । अन्विज्यन्ते एभिरिति । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प्र० । अनुयजनानि वा । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
. [एकादशोपयाजाः] उपेज्यन्ते एभिरिति । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प्र० । उपयजनानि वा । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । “णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
9 मध्यमवृत्तौ-बृहद्वृत्तौ च वञ्चति ।
Jain Education Intemational

Page #356

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
३४१
[उपांशुयाजाः] उपांशु एकान्ते यजनानि । 'सप्तमी शौण्डाद्यैः' (३१८८) समासः । प्रथमा जस् ।
[पत्नीसंयाजाः] पत्न्या संयजनानि । 'ऊनार्थपूर्वाद्यैः' (३।१।६७) समासः ।
[ऋतु(सं)याजाः] ऋतून् संयजन्ते । भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[याजः] यजनं = याजः । घञ्प्र० ।
[प्रयागः ॥ प्रेज्यते । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । तेऽनिटश्चजोः क-गौ घिति' (४।१।१११) ज० → ग० । प्रथमा सि ।
[अनुयागः] अनुयजनं = अनुयागः । 'भावा-ऽक;:' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'ज्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'क्तेऽनिटश्च-जोः०' (४।१।१११) ज० → ग० ।
[यागः] यजनं = यागः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'क्तेऽनिटश्चजो:०' (४191१११) ज० → ग० ।।छ।।
घ्यण्यावश्यके ||४|१1११५।।
[ध्यणि] घ्यण् सप्तमी ङि ।
[आवश्यके] अवश्यमो भावः । 'योपान्त्याद् गुरूपोत्तमादसुप्रख्यादकञ्' (७।१।७२) अकञ्प० -> अक । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अम्लोपः । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः, तस्मिन्, उपाधिके विशेषणे इत्यर्थः ।
[अवश्यपाच्यम्] अवश्यम् ‘डुपचीष् पाके' (८९२) पच् । अवश्यं पच्यते । ‘ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५१।१७) घ्यणप० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'कृत्येऽवश्यमो लुक्' (३।२।१३८) मलुक् ।
[अवश्यरेच्यम् अवश्यम् ॥ 'रिचत् स्तुतौ' ( ) रिच (?) । ('रिचूंपी विरेचने' (१४७४) रिच्) । अवश्य रिच्यते । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद्' (५।१।१७) घ्यणप० → य । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । ‘कृत्योऽवश्यमो०' (३।२।१३८) मलोपः ।
[अवश्यरञ्ज्यम्] 'रजी रागे' (८९६) रञ्ज, अवश्यम्पूर्व० । अवश्यं रज्यते ।
[अवश्यभञ्ज्यम्] "भोंप आमर्दने' (१४८६) भङ्ग, अवश्यंपूर्व० । अवश्यं भज्यते । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५।१।१७) घ्यणप्र० → य । कृत्येऽवश्यमो लुक् (३।२।१३८) मलुक् ।।छ।।
नि-प्राद युजः शक्ये ।।४।१।११६।।
[निप्रात् निश्च प्रश्च = निप्रम्, तस्मात् । [युजः] युज् षष्ठी डस् ।
[शक्ये] 'शक्लृट् शक्ती' (१३००) शक् । शक्यत इति । 'शकि-तकि-चति-यति-शसि-सहि-यजि-भजि-पवर्गात्' (५।१।२९) यप्र०, तस्मिन् ।
P.卐 卐
प्रयजन्ति अत्रेति । तुदादिगणपाठे - 'ऋचत् स्तुतौ' ।
Jain Education Intemational

Page #357

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[नियोज्यः] 'युजुंपी योगे' (१४७६) युज्, निपूर्व० । नियोक्तुं शक्यः । ' शक्तार्ह कृत्याश्च' ( ५ | ४ | ३५) घ्यण्प्र० → य । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ओ ।
३४२
[प्रयोज्यः] 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज्, प्रपूर्व० । प्रयोक्तुं शक्यः । शक्ता कृत्याश्च' (५/४१३५) घ्यण्प्र० य । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४ ) गु० ओ ।
[नियोग्यः ] नितरां युज्यते । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् ध्यण्' (५।१।१७) ध्यण्प्र०य । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४ ) गु० ओ । 'क्तेऽनिटश्च - जो: क- गौ घिति' ( ४।१।१११ ) ज०म० ।
[ प्रयोग्यः ] प्रयुज्यते । 'ॠवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र० य । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४।१।१११) ज०ग० ॥ छ ॥
भुजो भक्ष्ये ||४|१|११७॥
[भुजः] भुज् षष्ठी डस् ।
[भक्ष्ये] भक्ष्य सप्तमी ङि ।
[भोज्यमन्नम् ] 'भुजंप् पालना - ऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । भुज्यत इति । 'ॠवर्ण व्यञ्जनाद् ध्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०य । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[भोज्या यवागूः ] भुज्यत इति भोज्या । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०य । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ ।
[भोग्यः कम्बलः ] भुज्यत इति भोग्यः । 'ॠवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०य । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'क्तेऽनिटश्च - जो: क- गौ घिति' (४।१।१११ ) ज०ग० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । अपूपाः पालनीया इत्यर्थः ||छ ||
भक्ष्यमभ्यवहार्यमात्रं न खरविशदमेवेति कठिनप्रत्यक्षमेव कठोरप्रत्यक्षमेवेत्यर्थः अखरविशदमपि भक्षं ( क्ष्यं) दृष्टमिति दृष्टान्तमाह-अब्भक्ष्येति-अ ( आ ) पो द्रवरूपं न कठिनं प्रत्यक्षं त्वस्ति वायुस्तु कठिनो न प्रत्यक्षस्तस्यानुमानेन गम्यत्वात् तेन भोज्यं पय इत्यादि सिद्धम् । अब्भक्षतीत्येवंशीलः । ' शीलि - कामि - भक्ष्याचरीक्षि- क्षमो णः' (५।१।७३) प्र० अ, अपूक्षः (पः ) वायुभक्षः ( क्ष्यः ) || छ ।
त्यज-यज-प्रवचः ||४|१|११८॥
[ त्यजयजप्रवचः ] त्यज् च (जश्च ) यज् च (जश्च ) प्रवच्च = त्यज् (ज) यज्(ज) प्रवच्, तस्य ।
[त्याज्यम्] ‘त्यजं हानौ' (१७२) त्यज् । त्यज्यत इति त्याज्यम् । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र० य । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
[याज्यम्] 'यजीं देवपूजा-सङ्गतिकरण- दानेषु' (९९१) यज् । इज्यत इति । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र० → य । 'ञ्णिति' (४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः ।
[प्रवाच्यो नाम पाठविशेषः ] 'वचंक् भाषणे' (१०९६) वच् प्रपूर्व० । पोच्यत इति । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण्' ( ५1१/१७) घ्यण्प्र०य । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । प्रवाच्यो नाम पाठविशेषः, तदुपलक्षितो ग्रन्थोऽप्युच्यते,

Page #358

अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पाद: ।।
३४३
उपसर्गनियमार्थं वा । प्रपूर्वस्यैव वचेरशब्दसंज्ञायां प्रतिषेधो भवति नान्योपसर्गपूर्वस्य ।
[अधिवाक्यं नाम दशरात्रस्य यज्ञस्य यदशममहः] अध्युच्यत इत्यधिवाक्यम् । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५।१।१७) घ्यणप्र० → य । 'णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४।१1१११) च० → क० ।
दशन् । रात्रि । दशानां रात्रीणां समाहारः । 'संख्यातैक-पुण्य-वर्षा-दीर्घाच्च रात्रेरत्' (७।३।११९). अत्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । दशरात्रनिष्पाद्यो यज्ञोऽपि दशरात्र उपचारात्, तथा दशरात्रमस्याऽस्तीति अभ्रादित्वाद्वा अः । षष्ठी डस् ।
यज्ञ षष्ठी डस् । यद् प्रथमा सि । अहन् प्रथमा सि । 'अह्नः' (२।१७४) न० → रु० → र० । यस्मिन् याज्ञिका अधिबुवते तस्मिनि(ने)वाभिधानम् । अधिवाच्यमन्यत्र । प्रवचिग्रहणं शब्दसंज्ञार्थम् ।।छ।।
वचोऽशब्दनाम्नि ।।४1१1११९।।
[वचः] वच् षष्ठी डस् । [अशब्दनाम्नि] शब्दस्य नाम = शब्दनाम, न शब्दनाम = अशब्दनाम, तस्मिन् ।
[वाच्यमाह] # 'वचं परिभाषणे' (१०९६) वच् । उच्यत इति वाच्यम् । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५।१।१७) घ्यणप्र० → य । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[अवाच्यमाह] वा(नो)च्यते इति अवाच्यम् । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५।१।१७) घ्यणप्र० → य । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[वाक्यम्] उच्यत इति वाक्यम् । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५।१।१७) घ्यणप्र० → य । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४।१।१११) च० → क० । विशिष्टपदसमुदायः ।।छ।।
भुज-न्युजं पाणि-रोगे ।।४।११२०।।
[भुजन्युब्जम्] भुजश्च न्युब्जश्च = भुजन्युब्जम् । [पाणिरोगे] पाणिश्च रोगश्च = पाणिरोगम, तस्मिन् ।
[भुजः पाणिः] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भुज्यतेऽनेनेति भुजः पाणिः । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प्र० → अ । अनेन निपातः गत्वाऽभावो गुणाभावश्च ।
[न्युजो नाम रोगविशेषः] 'उब्जत् आर्जवे' (१३४८) उब्ज्, निपूर्व० । न्युब्जिताः शेरतेऽस्मिन्निति न्युजो नाम रोगविशेषः । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प्र० → अ । अनेन निपातो गत्वाऽभावः ।
[भोगः] भुज्यतेऽनेनेति । घञ्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'क्तेऽनिटश्च जोः क-गौ घिति' (४।१।१११) ज० → ग० ।
[न्युद्गः] न्युब्जनं = न्युद्गः । ‘भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'न्यङ्कद्ग-मेघाऽऽदयः' (४।१।११२) न्युद्गनिपात्यते ।।छ।।
म लधुवृत्ती-वचं भाषणे । हैमधातुपारायणे-वचण भाषणे, संदेशने इत्येके (चन्द्रः) ।
Jain Education Intemational

Page #359

३४४
वीरुन्-न्यग्रोधौ ||४|१|१२१।।
[वीरुन्न्यग्रोधौ] वीरुध् च न्यग्रोधश्च = वीरुन्न्यग्रोधौ । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ध० द० । 'तृतीयस्य पञ्चमे ' (१।३।१) द० न० ।
[वीरुत्] ♛ रुहं जन्मनि प्रादुर्भावे (९८८) रुह्, विपूर्व० । विरोहतीति । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । ‘गतिकारकस्य-नहि-वृति-वृषि-व्यधि- रुचि - सहि-तनौ क्वौ ' ( ३।२।८५) दीर्घः वी । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अनेन हय ० । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्-व्यञ्जनात् सेः ' (१।४।४५) सिलोपः । ' धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ध० द० । 'विरामे वा' (१।३।५१) द० त० ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[ न्यग्रोधः ] रुहं जन्मनि प्रादुर्भावे (९८८) रुह्, न्यग्पूर्व० । न्यग्रोहतीति । 'लिहादिभ्यः' (५।१।५० ) अच्प्र० । अनेन हस्य ध० । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) च० क० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) क० → ग० ।
[अवरोधः ] अवरोहतीति । अच्प्र० ।।छ।।
क्रियारत्नसमुच्चये हैमधातुपारायणे च 'रुहं जन्मनि' । वीजजन्मनि इत्यन्ये ।

इति श्रीसिद्धहेमचन्द्रव्याकरणे बृहद्वृत्तौ चतुर्थस्याध्यायस्य प्रथमः पादः समाप्तः ॥

Page #360

।। अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
अकारयिषातां कटौ देवदत्तेन ३।४।५८ अकारि कटः
३।४।६८ अकारि कटः स्वयमेव ३।४। ८६ अकारि कटौत्रेण
३।४। ९० अकारि कटो भवता ३। ४। ७० अकार्षीत्
३। ४१५४ अकीष्टं पांसुः स्वयमेव ३।४। ९३ अकृक्षत्
३।४। ५४ अकृत अकारि कटः स्वयमेव ३।४। ९० । अकृत्वा
३।२।१५४ अकृषातां कटौ चैत्रेण ३॥ ४॥ ५३ अकोषि
३।४।७४ अकोषीत्
३।४। ५५ अकोषीत्
३।४।६४ अक्राक्षीत्
३। ४। ५४ अक्रियेतां कटौ
३।४। ७० अक्षकितवः
३।२।२० अक्षति
३।४। ७६ अक्षयूः
४।१।१०८ अक्षशौण्डः
३।२।१८ अक्षशौण्डः
३।२। २० अक्ष्णोति
३।४। ७६ अगः पर्वतः
३।२।१२७ अगदङ्कारः
३।२।११२ अगमत्
३।४।६४ अगा वृक्षाः
३।२।१२७ अगीट ग्रासः स्वयमेव
३।४। ९३ अगो वृषल: शीतेन ३।२।१२७ अगोष्पदेष्वरण्येषु विश्वासमुपजग्मिवान् । ३।२।४८ अग्नामरुतो
३।२। ४१ अनामरुतो
३।२।४३ अग्नाविष्णू
३।२। ४१ अग्निमिन्धः
३।२।११४ अग्निवायू
३।२। ४१
अग्निसोमी माणवको ३।२। ४२ अग्नीवरुणौ
३।२।४२ अग्नीवरुणौ
३।२। ४३ अग्नीषोमौ
३।२। ४२ अग्नेन्द्रौ
३।२। ४१ अग्नेन्द्रौ
३।२। ४२ अग्रन्थिष्ट ग्रन्थः स्वयमेव ३।४। ९३ अग्रहीषाताम्
३।४।६९ अग्राहिषाताम्
३। ४।६९ अग्रुचत्
३।४।६५ अग्रोचीत्
३।४।६५ अग्लुचत्
३।४।६५ अग्लुचत्
३। ४। ६५ अग्लुञ्चीत्
३। ४। ६५ अग्लोचीत्
३।४। ६५ अघानिषाताम्
३।४।६९ अङ्कयति
३।४। ४२ अङ्गजातीया
३।२।५८ अङ्गवृन्दारिकाः
३।२।५७ अङ्गुलिव्रण:
३।२।२२ अचकथत् ४।१। ६३, ४।१।६४ अचकमत ३।४।५८, ४।१।१ अचकमत ४।१।६३, ४।१।६४ अचकाणत्
४।१।२ अचचेष्टत्
४।१।६६ अचाख्यासीत्
३।४।६० अचिकीर्तत्
४।१।६० अचिकीर्षिष्ट कटः स्वयमेव ३।४। ९३ अचिक्रमत्
४।१।६३ अचिक्कणत् ४।१।६३, ४।१।६४ अचिचेष्टत्
४।१।६६ अचिच्यवत्
४।१।६३ अचीकपत्
४।१।६३ अचीकमत्
३।४।५८ अचीकरत कटः स्वयमेव ३। ४।५८
अचीकरत्
३।४।५८ अचीकरत् ४।१।४८, ४।१।६३,
४।१।६४ अचुच्यवत्
४।१।६३ अचूचुरत गौः स्वयमेव ३।४। ९२ अचूचुरत्
३।४।५८ अचौरः पन्थाः
३।२।१२५ अच्छोदम्
३।२।१०० अजगणत्
४।१।६७ अजजागरत्
४।१।६३ अजथ्यं यूथम्
३।१५० अजनि
३।४।६७ अजनिष्ट
३। ४।६७ अजरत्
३।४।६५ अजारीत्
३।४।६५ अजिरवती
३।२।७८ अजिहीत
४।१।५८ अजीगणत्
४।१।६७ अजीजवत्
४।१।६३ अजीहरत्
४।१।६३ अजीहरत्
४।१।६३ अजूहवत्
४।१।६३ अजूहवत्
४॥ १।८८ अञ्जनागिरिः
३।२।७७
३। ४। ३५ अटाट्यते ३।४।१०,४।१।४,
४।११ ४४, ४।१।४८ अटाट्या
३।४।३५ अटिटिषति
४।१।४ अड्डिडिषति
४।११५ अततक्षत् ४।१।६३, ४।१।६४ अतत्वरत्
४।१।६५ अतप्त तपांसि साधुः ३।४।९१ अतस्तरत्
४।१।६५ अतापि पृथिवी राजा ३।४।९१
अट
Jain Education Intemational

Page #361

३४६
अतायि
अतायिष्ट
अतासत्
अतिक्षिपति बटुम्
अतिमार्ग:
अतिरुक्
अतिशयनम्
अतिशायनम्
अतिस्वरः
अतिहस्तयति
अतीरुक्
अतीरक्
अतीसार : ( २ )
अतूतवत्
अतृपत्
अत्ति
आयक्षपति
अत्यापः
अत्युच्चैस:
अत्युपवधुः
अत्राप्सीत्
अदती
अददरत्
अददृषत्
अदद्यङ्
अदद्यञ्चः
अदद्यचौ
अदधत्
अदधत्
अदर्शिषाताम्
अदात्
अदायिषाताम्
अदायिष्यत
अदासत्
अदास्यत
अदिद्युलत्
अद्रिवत्
अदिषाताम्
अदीपि

३। ४ । ६७
३। ४ । ६७
३ । ४ । ५४
३ । ३ । १०२
३ । २ । ८६
३ । २ । ८५
३। २। ८६
३ । २ । ८६
३।२।७
३ । ४ । ४२
३ । २ । ८५
३ । २।८५
३ । २ । ८६
४। १ । ६३, ४। १ । ६४
३ । ४ । ५४
३ । ४ । ७१
३ । ४ । ४२
३। २। १०९
३।२।७
३।२।६
३ | ४ | ५४
३ । ४ । ७१
४। १ । ६५
४। १ ६३, ४। १ । ६४
३। २। १२२
३। २ । १२२
३। २। १२२
३ । ४ । ५९
४। १ । १
३।४।६९
४। १ । १
३ । ४ । ६९
३ । ४ । ६९
३ | ४| ५४
३।४।६९
४। १ । ४१
४। १ । ६३
३ । ४। ६९
३ | ४| ६७
अदीपि भवता
अदीपिषाताम्
अदीपिष्ट
अदुग्ध अदोहि गौः स्वयमेव
अदुग्ध गौः पयः स्वयमेव
अदुग्धे गौः पयः स्वयमेव
अदुद्रवत्
अदुहुयत्
अदृक्षाताम्
अदृपत्
अदोहि गीः पयो गोपालकेन
अदोहि गीः स्वयमेव
अदोहि गौः स्वयमेव अदोहि गी
अद्युतत्
अद्राक्षीत्
अद्रासीत्
अद्विक्षत्
अधाक्षीत्
अधात्
अधासीत्
'अधिजगे
अधिजिगंस्यते माता अधिजिगांसते सूत्रम् अधिजिगांस्यते माता अधिषातां गावौ वत्सेन अधि
अधीकण्ठः
अधीकर्णः
अधीदन्तः
अधीपादा
३।४।८७,
३ | ४ | ८८
३ । ४ । ८७
४। १ । ६३
३ | ४|५८
३ । ४।६९
३ । ४ । ५४
३ | ४ | ८८
३ । ४ । ९३
३ | ४ | ८८
३ । ४ । ९०
३ | ४ | ६४
३ । ४ । ५५
३ । ४ । ५४
३ । ४ । ५५
३ । ४ । ५५
३ । ४ । ५९
३ । ४ । ५९
४। १ । १
४। १ । १०४
४। १ । १०४
४। १ । १०४
३ । ४ । ५९ ३।२।२, ३।२।६ ३ । २। ८६ ३। २।८६
३ । २। ८६
३ । २ । ८६
३ । ४ । ८७
३ | ४|५५
३। २।९६
३ । ३ । ७६
३ । ४ । ९३ ३।२।१२९ ३। २। १२९
अधुक्षत गौः पयः स्वयमेव
अधुक्षत् अध्यर्द्धपाद्यम्
अध्याकुरुते जिघांसुः अनंस्त दण्डः स्वयमेव
अनजम् अनन्तो जिन:
३ । ४ । ६७
३ । ४ । ६७
३। ४ । ६७
३ । ४ । ९०

अवध्वाशमित्यम्
अनश्वः
अनादिः
अनीनिजत्
अनुकूलयति
अनुक्रामति
अनुक्रीडते
अनुक्रीयमाण:
अनुचिकीर्षति
अनुतूलयति
अनुबभूवे कम्बलः साधुना
अनुयागः
अनुलोमयति
अनुवदते आचार्यस्य शिष्यः
अनुवदते चैत्रो मैत्रस्य
अनुवाकः
अनुषङ्गः
अनूकाश:
अनूपो देश:
अनेक्
अनैषीत्
अन्तरीयम्
अन्तवासी
अन्तिकादागतः
अन्तेगुरुः अन्तेवासी अन्धयति
अन्यत्कारकः
अन्यत्कारिका
अन्यदर्थः (२) अन्यदर्थम्
अन्यदा
अन्यदाशा
अन्यदाशी:
अन्यदास्था
अन्यदास्थितः
अन्यदीयः
अन्यदीयम्
अन्यदुत्सुकः
३। २। १९३
३। २। १२९
३।२।१२९
४। १५७
३ । ४ । ४२
३ । ३ । ४९
३ | ३ | ३४
३ । ३ । ३४
३ । ३ । ७४
३ । ४ । ४२
४। १७०
४। १ । ११४
३ । ४ । ४२
३ । ३ । ८१
३ । ३ । ८९
४। १ । १९२
४। १ । ११२
३। २ । ८७
३। २। ११०
४। १ । ५७
३ | ४ | ५३
३। २। १०९
३। २।२५
३ । २ । १०
३।२।२१
३। २ । २५
३ । ४ । ४२
३। २। १२१
३।२।१२१
३। २ । १९९
३। २। ११९
३।२।६१
३।२।१२०
३। २ । १२०
३। २ । १२०
३।२।१२०
३। २ । १२१
३। २ । १२१
३। २ । १२०

Page #362

३४७
अन्यदूतिः
३।२।१२० अन्यद्रागः
३।२।१२० अन्यादृक्षः
३।२।१५२ अन्यादृक्
३।२।१५२ अन्यादृशः
३।२।१५२ अन्यार्थः (४)
३।२।११९ अन्यार्थम्
३।२।११९ अन्याशी:
३।२।१२० अन्यास्थितः
३।२।१२० अन्योऽन्यस्य व्यतिलुनन्ति ३।३। २३ । अन्वतप्त चैत्रेण
३।४। ९१ अन्ववातप्त कितव: स्वयमेव ३।४। ९१ अन्ववातप्त पाप: पापेन कर्मणा ३।४। ९१ अन्वीपं वनम्
३।२।११० अन्वीपम्
३।२।१०९ अपकरः
३॥ २॥ ४८ अपक्तोदुम्बर: फलं स्वयमेव ३।४। ८७,
. ३।४।८८ अपक्षीयते
३।३।३ अपचसि त्वं जाल्म ! ३।२।१२६ अपचाव
३। ३।२७ अपटपटा पटपटा करोति ३।४।३० अपप्रथत्
४।१।६५ अपमार्ग:
३।२।८६ अपमित्सते यवान्
४।१।२० अपरराध
४।१।२३ अपराध्यते
४।१।२३ अपराह्नकाले
३।२।२४ अपराह्नतनः
३।२।२४ अपराह्णशयः
३।२।२५ अपराह्नेकाले
३।२।२४ अपराह्नेतनः
३।२।२४ अपरेधुरुपक्रामति
३।३। ५१ अपरेधिम
४।१।२३ अपरेधिव
४।१।२३ अपवदति परं स्वभावतः ३।३।९७ अपस्करो स्थाङ्गे
३।२। ४८ अपस्किरते कुक्कुटो भक्ष्यार्थी ३।३।३० अपस्किरते वृषभो हृष्टः ३।३।३०
अपस्किरते श्वा आश्रयार्थी ३।३।३० अप्सुचरः
३।२। २८ अपस्पशत् ४।१।६५ अप्सुजम्
३।२१२६ अपहस्तयति ३।४। ४२ अप्सुमतिः
३।२।२८ अपह्वयते ३।३।५८ अप्सुयोनिः
३।२।२८ अपाक्षीत् ३।४।५३ अबभाणत्
४।१।६३ अपाचि उदुम्बरः फलं वायुना ३।४।८८ अबिभित्सिष्ट कुशूल: स्वयमेव ३।४। ९३ अपाच्योदनः स्वयमेव ३।४।८७, अबीभवत्
४।१।६३ ३।४।८८ अबुद्ध
३।४। ६७ अपाच्योदनश्चैत्रेण
३।४। ६८ अबूभुजत्
४।१।६४ अपापयत्
४।१।३३ अबूभुषत कन्या स्वयमेव ३।४।९३ अपामार्ग औषधिः ३।२।८६ अबोधि
३।४।६७ अपास्थत ३।४।६० अबोधिष्ट
३।४।६७ अपिदधाति ३।२।१५६ अब्जम्
३।२।२६ अपिधानम् ३।२।१५६ अभवत्
३।३।१० अपिनद्धम् ३।२।१५६ अभविष्यत भवता
३।४। ७० अपिप्रवत् ४।१।६३ अभावि
३।४। ७० अपिप्लवत् ४।१।६३ अभिक्षिपति बटुम्
३।३।१०२ अपिहितम्
३।२।१५६ अभित्त
३।४।६५ अपीपचतौदन: स्वयमेव ३।४।९२ अभिदत्
३। ४।६५ अपीपटत् ४।१।६३ । अभिमनाय्य गतः
३।३।४ अपीपलत् ४।१।३३ अभिमिमनायिषते
३।३।४ अपीपवत् ४।१।६३ अभिवहः
४।१।११२ अपीप्यताम् ४।१।३३ अभिशीतो वायुः
४।१।९९ अपीप्यत् ४।१।३३ अभिशीन:
४। १। ९९ अपीप्यन ४। १। ३३ अभिशीनं घृतम्
४।१।९९ अपुतित्रीयत्
४।१।८ अभिशीनवान्
४।१।९९ अपुत्रीयियत्
४।१।८ अभिश्यानः
४॥ १। ९९ अपुपुत्रीयत्
४।१।८ अभिश्यानं घृतम्
४।१।९९ अपुप्रवत्
४।१।६३ अभिश्यानवान्
४।१।९९ अपुप्लवत्
४।१।६३ अभिश्यानो वायुः ४।१।९९ अपुषत् ३।४। ६४ अभिषेणयति
३।४। ४२ अपूरि ३।४।६७ अभिसंशीन:
४।१।९९ अपूरिष्ट ३।४।६७ अभिसंशीनवान्
४।१। ९९ अपोषीत् ३।४। ६४ अभिसंश्यानः
४।१।९९ अपोषीत्
३।४। ६४ अभिसंश्यानवान्
४।१।९९ अप्यायि ३। ४।६७ अभीरुक्
३।२।८५ अप्यायिष्ट ३।४। ६७ अभूत्
३।४।६० अप्सरायते ३।४। २७,३।४। २८
अभूषीत्
३।४। ६४ अप्सव्यः
३।२। २८ अभेदि कुशूल: स्वयमेव ३।४।८६
Jain Education Intemational

Page #363

३४८
अभेदि कुशूल: स्वयमेव
अभैत्सीत्
अभैत्सीत्
अभ्यमनायत
अभ्याशादागत:
अभ्युद्गः
अमक्षिकं वर्तते
अममण्डत कन्या स्वयमेव
अमम्रदत्
अमरावती
अमरिष्यत्
अमशकं वर्तते
अमहापुत्रीयत्
अमात्
अमिमीत
अमीमवत्
अमुक
अमूदृश:
अमूक्षः
अमृक्षत्
अमृत
अम्बरीषश्च नाभागो,
बुभुजाते चिरं महीम्
अम्राक्षीत्
अम्रियत
अमुचत्
अम्रोचीत्
अम्लुचत्
अम्लोचीत्
अयस्कारः
अबस्कृतम्
अयस्कृत्
अवयवत्
अरञ्जि
अरण्येतिलकाः
अरण्येमाषकाः
अरार्यते
अरियरीति
अरिवर्ति

३। ४ । ९०
३ । ४ । ५५
३ । ४ । ६५
३।३।४
३। २। १०
४। १ । ११२
३। २। १२५
३ । ४ । ९३
४। १ । ६५ ३।२।७८
३ | ३ | ४२
३। २। १२५
३।३।४
३ । ४ । ५४
४। १।५८
४। १ । ६३
३। २। १५२
३। २। १५२
३। २। १५२
३ । ४ । ५४
३ | ३ | ४२
३ । ३ । ३८
३ । ४ । ५४
३ । ३ । ४२
३ | ४| ६५
३ । ४ । ६५
३ | ४ | ६५
३ । ४ । ६५
३। २।८५
३। २।८५
३। २।८५
४। १ । ६३
३। ४ । ७४
३।२।१८
३।२।१८
३। ४। १०, ४। १।६
४। १ । ३७ ४। १ । ३७
अरिरिषति
अरिरिषति
४। १ । ४
४। १ । ६
४। १ । ६३
३ २ १११
३ | ३ | ४४
३ | ४ | ६४
३ । ४ । ६५
३ । ४ । ८९
३ | ४ | ६५
३ | ३ | ४४
३ । ४ । ८९
३ | ४ | ६५
४। १ । १११
४। १ । ११२ ४।१।१११ ४।१।६
अम्
४। १ । १११
अर्तिता
३ । ४ । ४ ३।४।२१
अर्थात् प्रतीषिषति
अर्थापयति
३ । ४ । ४४
अर्दिधिषति
४। १ । १७
अर्द्धप्रस्थ भार्यः अर्हः अलंकृत्वा अलंकरिष्यते कन्या स्वयमेव अलंकुरुते कन्या स्वयमेव अलङ्कारवती
३। २।५५ ४। १ । ११२, ४ १ ११३ ३। २ । १५४ ३ । ४ । ९३
३ । ४ । ९३ ३।२।७८
अलमकृत कन्या स्वयमेव
३। ४। ९३
अलविष्ट अलावि केदारः स्वयमेव ३ । ४ । ९०
३ । ४ । ५५ ३ | ४ | ६३
३। ४ । ६२
३ | ४ | ६३
४। १ । ६३
४। १।६३, ४। १ । ६४ ३। २।५० ३।२।१० ३। २ । ४८
३ । ४ । ९३
अरीरवत्
असंतुवः
अरुचत्
अरुचत्
अरुद्ध
अरुद्ध गौः स्वयमेव
अरुधत्
अरोचिष्ट
अरोधि गौर्गोपालकेन
अरौत्सीत्
अर्क:
अर्धी मूल्यं पूजा द्रव्यं च अर्चः
अचिंविषति
अलिछत्
अलिपत
अलिपत्
अलिप्त
अलीलपत्
अलीलवत् अल्पशो देहि
अल्पान्मुक्तः
अवकरः
अवकिरते पांसुः स्वयमेव

अवकीर्षीष्ट पांसुः स्वयमेव
अवक्रयः
अवक्रीणीते
अवगल्भते
अवगल्भांचक्रे
अवगिरते
अवचूर्णयति
अवट:
अवतंसः
अवतप्तेनकुलस्थितम्
अवतुतावविपति
अवतूलयति
अवत्तम्
अवदाघः केवलपानीय० अवदातं मुखम्
अवदानम्
अवदिग्या
अवदिग्यिरे
अवदिग्ये
अवधिषाताम् अवमानयति
अवरपराः सार्धा गच्छन्ति अवरस्पराः सार्थ गच्छन्ति अवरोधः
अवर्त्तिष्यत
अवर्त्स्यत्
अवलोष्टयति
अववेष्टत्
अवशीन:
अवशीनं हिमम्
अवशीनवान्
अवश्यायकः
अवश्यकरणीयम्
अवश्यकर्तव्यम्
अवश्यकार्यम्
अवश्यदेयम्
अवश्यपाच्यम्
अवश्यभञ्ज्यम् अवश्यरञ्जयम्
३ । ४ । ९३
३। २। १५६
३।३।२७
३ । ४ । २५
३। ४ । २५
३। ३।६७
३ । ४ । ४२
३। २। १५५
३। २। १५६
३।२।२०
४। १ । ६०
३। ४। ४२
३|२| ८८ ४।१।११२
३।३।५
३ । ४ । ७
४। १ । ३२
४। १ । ३२
४। १ । ३२
३।४।६९
३।४।७
३। २ । ४८ ३ । २ । ४८ ४।१।१२१ ३ | ३ | ४५
३ | ३ | ४५
३ । ४ । ४२
४। १ ६६
४। १ । ९९
४। १ । ९९
४। १ । ९९
३। २। १३८
३। २ । १३८
३ । २। १३८
३। २। १३८
३।२।१३८
४। १ ११५
४। १ । ११५
४।१।११५

Page #364

३४९
अवश्यरेच्यम्
४।१।११५ अवश्यस्तुत्यम्
३।२।१३८ अवश्यान:
४।१।९९ अवश्यानं हिमम्
४।१। ९९ अवश्यानवान्
४।१। ९९ अवसंशीन:
४। १। ९९ अवसंशीनवान्
४।१। ९९ अवसंश्यानः
४॥ १॥ ९९ अवसंश्यानवान्
४।१।९९ अवसर्गः
४।१।११२ अवसाय:
३।२।८६ अवस्करोऽन्नमलम्
३।२। ४८ अवहारः
३।२। ८६ अवाकीटं पांसुः स्वयमेव ३। ४। ९३ अवाच्यमाह
४॥ १।११९ अवावचीत्
३।४।६० अवाव्यते
३।४।९ अविकटोरणः
३।२।१९ अविक्षत्
३।४। ५५ अविद्धकर्णः
३।२।८४ अविवेष्टत्
४।१।६६ अवीवदद् वीणां० ४।१।६३, ४।१।६४ अवोचत
३। ४।६० अवोचत कथा स्वयमेव ३॥ ४॥ ९३ अवोचत्
३।४।६० अशकत्
३।४।६४ अशमयिषाताम्
३। ४।६९ अशमयिष्यत
३। ४।६९ अशमिषाताम्
३॥ ४॥ ६९ अशमिष्यत
३।४।६९ अशय्यत भवता
३।४।७० अशामिषाताम्
३। ४।६९ अशामिष्यत
३। ४।६९ अशायि भवता
३। ४।६८ अशाशासीत्
३।४।६० अशाश्यते
३।४।१० अशाश्यते
४।१।४ अशासिषातां शिष्यौ गुरुणा । अशिश्रवत्
४।१।६३
अशिश्रियत्
३।४।५८ अशिश्वयत्
४।१।८९ अशिश्वियत् ३।४। ५९,३। ४।६५ अशिश्वियत्
४।१।८९ अशिश्वीयिषति
४।१।७ अशिषत्
३। ४।६० अशुश्रवत्
४।१।६३ अशूशवत्
४।१।८९ अश्रन्थिष्ट माला स्वयमेव ३।४। ९३ अश्लिषत् जतु च काष्ठं च ३।४। ६४ अश्लेषीत्
३।४। ५६ अनाति
३। ४। ८० अश्वं जानीते
३।३। ९६ अश्वति
३।३। ३, ३।४। २५ अश्वत्थ:
३।२।१५५ अश्वत्थाम
३।२।१५५ अश्वत्
३। ४। ५९, ३।४।६५ अश्वयति
३।४। ४५ अश्वयीत् ३। ४। ५९,३।४। ६५ । अश्वाची
३।२।१२२ अश्वायते
३।४। २६ अश्वीयियिषति
४।१।७ अश्वीयिषिषति
४।१।७ अश्वेन विक्रामति
३।३।५० अश्वेन संचरते
३।३। ३२ अश्वेन संचिचरिषते
३।३।७४ अष्टकपालम्
३।२।७३ अष्टकर्णः
३।२।८४ अष्टगवं ब्राह्मणधनम्
३।२।७४ अष्टगुणमैश्वर्यम्
३।२। ७५ अष्टगुक्षेत्रः
३।२।७४ अष्टचत्वारिंशत्
३। २। ९३ अष्टतुरगो रथः
३।२।७४ अष्टदण्डः (दंष्ट्रः)
३। २।७५ अष्टनवतिः
३।२।९३ अष्टनवा:
३।२।९२ अष्टपञ्चाशत्
३।२।९३ अष्टपात्रं हविः
३।२।७३ अष्टशतम्
३।२। ९२
अष्टषष्टिः अष्टसप्ततिः अष्टसहस्रम् अष्टाकपालं हविः अष्टागवं शकटम् अष्टात्रिंशत् अष्टानवतिः अष्टापञ्चाशत् अष्टापदः कैलाश: अष्टापदं सुवर्णम् अष्टावक्रो मुनिः अष्टाविटपो नाम कशति अष्टाषष्टिः अष्टासप्ततिः असंग्रामयत शूरः असत्यः असयति असरत् असरिसारीत् असर्जि मालां धार्मिकः असस्मरत् असार्षीत् असिक्त असिचत असिचत् असुष्वापकीयत् असुस्रुवत् असूयियिषति असूषुपत् (२) असृपत् अस्तभत् अस्तम्भीत् अस्तुङ्कारः अस्तेयम् अस्पार्टात् अस्पृक्षत् अस्प्राक्षीत् अस्मादृक्षः अस्मादृक्
३।२।९३ ३।२।९३ ३।२। ९२ ३। २।७३ ३।२।७४ ३।२।९२ ३। २। ९३ ३।२।९३ ३। २।७५ ३।२। ७५ ३।२।७५ ३।२।७५ ३।२।९३ ३।२। ९३
३।३।४ ३।२।१२८ ३।४।४२ ३।४।६१ ३।४।६१ ३।४। ८४ ४।१।६५ ३। ४।६१ ३।४। ६३ ३। ४। ६३ ३। ४। ६२ ४।१।६२ ३। ४।५८
४।१।९ ४।१।८० ३। ४।६४ ३।४। ६५ ३। ४। ६५ ३।२।११२ ३।२।१२५ ३।४। ५४ ३॥ ४॥ ५४ ३।४। ५३ ३।२।१५२ ३।२।१५२
Jain Education Intemational

Page #365

३५०
अस्मादृश:
अस्यसि
अहं जजर
अहं ततर अहं पचामि
अहं पपच
अहं शिश्वय
अहं शु अहसाताम् अहिं वञ्चयति
अहिंसा
अवती
अहृत्वा
आक्रमते चन्द्रः
आक्रमते सूर्यः
आक्रामति धूमो हतलम्
आक्रामति माणवक:
कुतु (त) पम्
आक्रीडते
आक्रोष्टारः
अधिकता
आक्षिकत्वम्
आख्यत
आख्यत्
आख्यानम्
आगच्छति
आगमयति विद्याम्
आगमयते गुरून्
आग्निसौमं कर्म
नेन्द्रं कर्म
आग्नेयः
आग्नेय: स्थालीपाक: आघानिषीष्ट मीः स्वयमेव आघानिष्ट गौः स्वयमेव आचर्यं कर्म शोभनम्
३। २। १५२
३। २ । ७२
४। १ । २६
४। १ । २५
३। ३ । १७
४। १ । २४
४। १ । ९०
४। १ । ९०

३ | ४ | ६९
३ । ३ । ८९
३। २। १२५
३ । ३ । ५२
३ | ३ | ३४
३ । ४ । १९
३। २।५९
३। २।५९
३ | ४ | ६०
३ । ४ । ६०
३ । ४ । ४२
३।३।१००
३ । ३ । ५५
३ । ३ । ५५
३ । ३ । ५५
आगमयस्व तावत् आणावं च निर्वपेत्
३ । २ । ४३
आग्निमारुतं कर्म ३। २ । ४३ आमिवारणमनवाडीमालभेत ३।२।४२
३ । २ । ७८
३। २। १५४
३। ३।५२
३ । ३ । ५२
३ । ३ । ५२
३ । २ । ४३
३ । २ । ४३
३। २।५२
३। २।५२
. ३ । ४ । ९२
३ । ४ । ९२
३ । २ । ४८
आचार्यपुत्रः
आचिक्रंसते
आञ्छ
आञ्छतुः
आट
आटतुः
आटतुः
आदित्
आटिटत्
आटिथ
आटुः
आढ्यः
आइजम्भविष्णुः
आढ्यम्भावुकः
आत्मवाचतुर्थः
आत्मनाज्ञायी
आत्मनाद्वितीयः
आत्मनापश्ञ्चमः
आत्मनाषष्ठः
आत्मनेपदम्
आत्मने भाषा
आत्मनैकादशः
आत्महितम्
आदतुः आदयते चैत्रेण
आदिव
आदुः
आवर्च
आनच्छे
आनच्र्छतुः
आनशाते
आनशे
आनाञ्छ
आनाञ्छतुः आनुकूलिकता आनुकूलिकत्वम्
आनुते शृगालः आनुलेपिकम् आनृजाते
३। २। ३७
३ । ३ । ७४
४। १ । ६९
४। १ । ६९
४। १ । ६९
४। १ । ४४
४। १ । ६८, ४। १ । ६९
४। १ । १
४। १ । ४
४। १ । ६८
४। १ । ६८
३। २। १५५
३। २। १११
३। २। १९१
३ । २ । १४
३। २ । १५
३ । २ । १४
३। २ । १४
३। २ । १४
३। २ । १७
३। २ । १७
३ । २ । १४
३। २ । १७
४। १ । ६८
३ । ३ । ९४
४। १ । ६८
४। १ । ६८
३ । ४ । ४८
३ । ४ । ४८
४। १ । ६९
४। १ । ६९
४। १ । ६९
४। १ । ६९
४। १ । ६९
३ । २ । ५९
३। २।५९
३ । ३ । ५४
३। २।५४
४। १ । ६९

आनृजिरे
आनृजे
४। १ । ६९
४। १ । ६९
४। १ । ६९
४। १ । ६९
३। २ । ४८
४। १ । ९१
४। १९१
४। १ । ९१
४। १९३
४। १ । ९३
३ । ३ । ५४
३। ३ । ५४
४। १ । ९९
४। १ । ९९
आप्यानश्चन्द्रः
४। १ । ९३
आप्याय्यः
४। १ । ९३
1
आप्स्यति ४। १ । १६ आभिः सखीभिः परस्परां भोज्यते । ३ । २ । १ आभिः सखीभिः परस्परेण भोज्यते । ३।२।१ आमलकितरा
३। २। ६६
आमलकीतरा
३ । २ । ६४
आमलकीतरा
३। २। ६६
आमुष्यकुलिका
३। २ । ३३
आमुष्यपुत्रिका
३। २। ३३
आमुष्यायणः
३। २। ३३
आवच्छते
३ । ३ । ८६
आयच्छते
३ । ३ । ८६
पादम् आयच्छते वस्त्रम्
३ । ३ । ९८
आयसं क्ष्णौति
३ । ३ । २९
आयस्यति
३ । ४ । ७३
३ । ३ । ९४
आयामयते सर्पम् आयासयते मैत्रम्
३ । ३ । ९४
आर ४। १ । १, ४। १ । ५८, ४। १ । ६९
३। २। १५५ ४। १ । ६९
३ । ४ । ६१
३ । ३ । १०५
४। १ । २३
४। १ । २३
आनृधतुः
आनृधुः
आपदम्
आपिप्याते
आपिप्यिरे
आपिप्ये
आपीनमूधः
आपीनो ऽन्धुः आपृच्छते गुरून्
आपृच्छस्व प्रियसखम्
आपेपीतः
आपेपेति
आरग्वधः
आरतुः
आरत्
आरमति
आरराधतुः
आरराधिथ

Page #366

४।१।६
३ । ४ । ४२
३ । ४ । ६१
४। १ । २१
४। १ । २२
३ | ३| ८८
आरोहयते
३। ३ । १०७
आरोहयते हस्ती स्वयमेव
३ । ३ । ८८
आरोहयते हस्ती हस्तिपकान्
३ | ३| ८८
आरोहयन्ति महामात्रेण हस्तिपकाः ३।३१८८
आर्चिचत्
४। १ । ६
आर्षम्
३ । ३ । १
आर्षीत्
३ । ४ । ६१
आवां पचाव:
३। ३ । १७
आवोवचम्
३ । २ । ४८
४। १ । ६९
४। १ । ६९
३ । ३ । १०८
३। २। १११
४। १ । ४
३। २। १५५
३ । ४ । ५६
३ । ४ । ५६
३ । २ । ४८
३। २।९२
३ । ३ । १०७
३ । ४ । ६८
३ | ४ | ६०
३। २।८२
४।१।९
३।४।७०
३ । ४ । ६०
३ । २ । ४८
३ । ४ । ९२
३ । ३ । ८६
३ । ४ । ९३
३ । ३ । ८६
३ । ४ । ९३
३ | ४ | ९३
आरत्
आरात्रिविवासम्
आरारीत्
आरिप्सते
आरिति गुरून् आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः
आश
आशतुः
आशयति चैत्रमन्त्रम् आशितम्भवो वर्तते
आशिशत्
आशीविषः
आश्लिक्षत् कन्यां देवदत्तः आश्लेषि कन्या देवदत्तेन
आश्चर्य नीला द्यौः
आष्टमातुरः
आसयति चैत्रम्
आसि भवता
आसीत्
आसुतीवलः
आसूपियत्
आस्ते
आस्थत् आस्पदं प्रतिष्ठावाम् आहत गौ: स्वयमेव
आहते
आहते गौः स्वयमेव आहते शिरः आहनिष्यते गौः स्वयमेव आहन्ता गौः स्वयमेव

आह्वत
आह्वत्
आह्वयति
आह्वास्त
इक्षुमती
इचेली
इज्यते
इज्यात्
इतरेतरस्य व्यतिलुनन्ति
इदंकाम्यति
इदमिच्छति
इदामति
इन्द्रापणी
इन्द्राबृहस्पती
इन्द्रावरुणी
इन्द्रासोमा
इन्द्रिीयिषति
इन्धांचक्रे
इमा: परस्परस्माद्
बिभ्यति । इमा: परस्परस्मिन् स्निह्यन्ति ।
इमा: परस्परस्य स्मरन्ति ।
इमा: परस्परां बिभ्यति ।
इमा: परस्परां निह्यन्ति ।
इमा: परस्परां स्मरन्ति ।
३ | ४ | ६३
३। ४ । ६२
३ । ४ । ४५
३ । ४ । ६३
३।२।७८
३। २। ६६
४। १ ७९
४। १ । ७९
३ । ३ । २३
३ | ४ | २२
३ । ४। २३
४। १ । १०७
३। २ । ४१
३ । २ । ४१
३ । २ । ४१
३। २ । ४१
४। १।५
३ । ४ । ४९
३ । २ । १
३।२।१
३।२।१
३।२।१
३।२।१
३।२।१
इमाः सख्यः परस्परस्मै प्रयच्छन्ति । ३ । २ । १
इमाः सख्य: परस्परां प्रयच्छन्ति । ३ । २।१
इमे नराः परस्परं भोजयन्ति ।
३।२।१ ३।२।१
इमे सख्यौ परस्परं भोजयत: ।
इमे सख्यौ परस्परां भोजयतः । ३ । २ । १
इयजिथ
४। १।७२
इयर्ति
४। १।३७, ४। १।५८
इयाज ४।१।१, ४। १ । ३७, ४।१।७२, ४। १ । ७९ ३। २। १५३
४। १५८
३ । ४ । ४८, ४। १ । ३७
३। २। ६६
४। १७९
३। ४१ २२
इयान्
इयृयात्
इयेष
इरूपा
इष्ट:
इष्टः पुत्रः

इष्टवान्
इष्टि:
इष्ट्वा
इष्विपवि
ईक्षांचक्रे
ईक्षांबभूव
ईक्षामा
ईचिषिते
ईचेली
ईजतुः
ईजिवान्
ईजुः
ईडाञ्चक्रे
इंद्रक्ष:
ईदृक
ईदृश:
ईधे
ईप्सति
ईयतुः
ई:
ईषुः
३। २। ६६
४। १ । ७९
४। १ । ७९
४। १ । ७९
३ । ४ । ४८
३। २ १५३
३। २। १५३
३। २। १५३
३ । ४ । ४९
४। १ । १६
४। १ । ६८
४। १ । ६८
४। १ । ६८
३।२।६६
४। १ । १७
४। १ । ११ ४। १ । ११
ईषतुः
३ । ४। ४८, ४। १ । ३७ ईषदाढ्यं भवं भवता ३ । ३ । २१ ३ । ४ । ४८
ईषुः
ईहांचक्रे
३ । ३ । ७५
३ । ४ । ४८
३ । ४ । ४८
३ | ४ | ४८
४। १ । ७९
४। १ । ७९
३। ४। ४६
४। १ । ४४
३। २। १५४
३। ४ । ९३
३। ४ । ९३
ईरूपा
इत्सति
इंप्यियिषति
इंपिपियति
३५१
ईहांचक्रे
ईहांबभूव
ईहामास
उक्तः
उक्तवान् क्ष प्रचर्नगरस्य मार्गान् उचिच्छिषति
उच्चैःकृत्य
उच्यते दण्डः स्वयमेव
उच्छूयिता दण्ड:
४। १। ७९
७९
४। १ । ७९
३ । २ । ७२
३ । ३ । ७५
३ । ३ । ७५
३ । ३ । ७५
४। १।५

Page #367

३५२
उच्छ्रयिष्यते दण्डः
३।४। ९३ उच्छ्रायिता दण्डः स्वयमेव ३।४। ९२ उच्छ्रायिषीष्ट दण्डः स्वयमेव ३।४। ९२ उच्यते
४।१।७९ उच्यात्
४।१।७९ उज्जयिन्याः प्रदोषे प्रस्थितो माहिष्मत्यां सूर्यमुद्गमयति
३।४।२० उञ्छांचकार
३॥ ४॥ ४८ उत:
४।१।७९ उत:
४।१।७९,४।१।१०३ उतवान्
४।१।७९, ४।१।१०३ उतिच्छिषति
४।१।४३ उतौ
४1१। ७९ उत्कूलयति
३। ४॥ ४२ उत्कृरुते
३।३। ७६ उत्तपति सुवर्णं सुवर्णकारः ३।३।८७ उत्तपति सुवर्णं सुवर्णकारः ३।४। ८५ उत्तपते रविः
३।३।८७ उत्तभान
३।४।८० उत्तभ्नुहि
३।४। ८० उत्तरतारम्
३।२।१४२ उत्तरतीरम्
३।२।१४२ उत्तरपूर्वस्यै
३।२।६१ उत्तरापथ:
३।२।८६ उत्तूस्तयति
३।४। ४२ उत्तृणयति
३। ४। ४२ उत्पुच्छयते
३।३। २२ उत्पुच्छयते
३।४। ३९ उत्पुच्छयमानः
३।३।२२ उत्सगावल:
३।२।८२ उत्साहवल:
३।२।८२ उत्सुकायित्वा
३।३।४ उत्सुसुकायिषते
३।३।४
४।१।७९ उदककुम्भः
३।२।१०५ उदकगाह:
३।२।१०६ उदकघटः
३।२।१०५ उदकदेश:
३। २। १०५ उदकपर्वतः
३।२।१०५
उदकपात्रम्
३।२।१०५ उदूखलम् उदकबिन्दुः
३।२।१०६ उदौदनः उदकभारः
३।२।१०६ उदकमन्थ:
३।२।१०६ उद्यच्छते भारम् उदकवज्रः
३।२।१०६ उद्यते उदकवीवध:
३।२।१०६ उद्यात् उदकसक्तुः
३।२।१०६
उद्युङ्क्ते उदकस्थालम्
३।२।१०५ उद्वहः उदकहार:
३।२।१०६ उदासयति उदकामत्रम्
३।२।१०५ उद्वेमुस्तत्र रुधिरं० उदकुम्भः
३। २। १०५ उन्दिदिषति उदकेविशीर्णम्
३।२। २० उन्मत्तगङ्गं देशे वसति उदकोदनः
३।२।१०६ उन्मनायते उदगाहः
३।२।१०६ उपकर्तृ उदघटः
३।२।१०५ उपकुम्भं तिष्ठति । उदधिः घटः
३।२।१०४ उपकुम्भं देहि । उदपत्साताम्
३।४।६६ उपकुम्भं निधेहि उदपात्रम्
३।२।१०५ उपकुम्भं पश्य । उदपादि भिक्षा
३।४।६६ उपकुम्भं स्वामी । उदपानं निपानम्
३।२।१०७ उपकुम्भात् । उदपुपुच्छत गौः स्वयमेव ३।४। ९२ उपकुम्भाभ्याम् उदपेषं पिनष्टि तगरम् ३।२।१०४ उपकुम्भे उदबिन्दुः
३।२।१०६ उपकुम्भे निधेहि उदभारः
३।२।१०६ उपकुम्भेन उदमन्थ:
३।२।१०६ उपकुम्भेभ्यः उदरेमणिः
३।२।२२ उपक्रमते उदवज्रः
३।२।१०६ उपक्रमते उदवास:
३।२।१०४ उपक्रमते भेक्तुम् उदवाहनः
३।२।१०४ उपक्रामति उदवीवधः
३।२।१०६ उपगङ्गे उदशिश्रियत दण्डः स्वयमेव ३।४। ९२ ।। उपच्छन्दनम् उदसक्तुः
३।२।१०६ उपच्छन्दयति उदहारः
३।२।१०६ उपज्याय उदाकुरुते माम्
३।३। ७६ उपनद्धम् उदाज:
४।१।१११ उपयमुने उदित:
४।१।७९ उपयुङ्क्ते उदितवान्
४।१।७९ उपरमति संताप: उदुम्बरः फलं पच्यते स्वयमेव ३।४। ८७ उपरमते संतापः उदुम्बरावती
३।२।७८ उपरि क्रीडति
३।२।१५५ ३।२।१०६ ४।१।११२ ३।३।९८ ४।१।७९ ४।१।७९ ३।३।२६ ४।१।११२ ३।४। ४२ ४।१।२६ ४।१।५ ३।२।५
३।४।२९ ३।२।२, ३।२।६
३।२।२ ३।२।२ ३।२।४ ३।२।२
३।२।२ ३।२।२,३।२।६
३।२।६ ३।२।६ ३।२।४ ३।२।६ ३।२।६ ३।३। ४९ ३।३।५१ ३।३।५१ ३।३। ४९
३। २।५ ३।३।७८ ३।४। ४२ ४।१।७६ ३।२।८५
३।२।५ ३।३।२६ ३।३।१०६ ३।३।१०६ ३।३।३४
उत्
Jain Education Intemational

Page #368

३५३
उवा
उपरि क्रीणाति
३।३।२७ उपवधु
३।२। २, ३।२।६ उपवाय
४।१।७६ उपवीणयति
३।४। ४२ उपव्याय
४।१।७७ उपश्लोकयति
३।४।४२ उपसर्गः
४।१।११२ उपस्किरति
३।३।३० उपांशुयाजाः
४।१।११४ उपादास्त उपानत्
३।२।८५ उपायंस्त महास्त्राणि ३।३। ५९ उपावृत्
३।२।८५ उपाश्लिषत् जतु च काष्ठं च ३।४।५७ उप्तः
४।१।१०३ उप्तवान्
४।१।७९ उप्यते
४।१४७९ उप्यात्
४।१।७९ उब्जांचकार
३।४। ४८ उब्जिजिषति
४।१।५ उभौ लोकौ संचरसि, इमं चामुंच देवल!
३।३। ३२ उरसिजः
३।२।२६ उरसिलोमा
३।२।२२
३।२।२६ उलूक:
३।२।१५५ उलूकपाकः
४।१।११२ उलूखलमुशले
३।२। ४१ उव:
४।१।१०९ उव:
४।१।७९ उवचिथ
४।१।७२ उवदिथ
४।१।७२ उवपिथ
४।१।७२ उवयिथ
४।१।७२,४।१।७४ उवशिथ
४।१।७२ उवसिथ
४।१।७२ उवहिथ
४।१।७२ उवाच
४।१।७२ उवाद
४।१।७२
उवाप
४।१।३७ उवाप
४।१।७२ उवाय
४।१।७२,४।१।७४ उवाश
४।१।७२ उवास
४।१।७२ उवाह
४।१।७२ उवोष
३।४। ४९, ४।१।३७ उवौ
४॥ १।१०९
४।१।७९ उशन्ति
४।१।८३ उशितम्
४।१।८३ उश्यते
४।१।८३ उषतुः
४। १। ३७ उषासानक्तम्
३।२।४६ उषासानक्ते
३।२।४६ उषितः
४।१।७९ उषितवान्
४।१।७९ उष्टः
४।१।८३ उष्ट्रासिका आस्यन्ते ३।३। २१ उष्ट्रो मुखं व्याददाति ३।३।५३ उष्णंकरणम्
३।२।११६ उष्यते
४।१।७९ उष्यात्
४।१।७९ उह्यते
४।१।७९ उह्यात्
४।१।७९ ऊः
४।१।१०९ ऊः
४।१।७९ ऊचतुः
४॥ १॥ ७९ ऊचुः
४।१।७९ ऊढः
४।१।७९ ऊढवान्
४।१।७९
४।१।१०९ ऊदतुः
४।१।७९ ४।१।७९ ४।१।७९
४।१।७९ ऊयतुः४।१।७३, ४।१।७५,४।१।७९ ऊयते
४।१।७९ ऊयात्
४।१।७९
ऊयुः ४।१।७३, ४।१।७५, ४।१।७९ ऊरुव्यचा:
४) ११.८२ ऊवतुः
४।१।७५ ऊवु:
४।१।७५ ऊशतुः
४।१।८३ ऊषतुः
४।१।३७ ऊषतुः
४।१।७९ ऊषुः
४।१।७९ ऊष्मायते
३। ४। ३३ ऊहतुः
४।१।७९ ऊहः
४।१।७९ ऋचिच्छिषति
४। १। ४४ ऋतिच्छिषति
४।१।४३ ऋतीयते
३।३।३ ऋतीयते
३।४।३ ऋतीयिता
३।४।४ ऋतीषट्
३।२। ८५ ऋतुसंयाजाः
४। १।११४ ऋषीवती
३।२।७८ ऋषीवहः
३।२।८९ ऋषीवहम्
३।२। ८९ एककाम्यति
३।२।६१ एकक्षीरम्
३।२।६१ एकचितीकः
३।२।८३ एकमयम्
३।२।६१ एकरूप्यम्
३। २।६१ एकविंशतिभारद्वाजं वसति ३।२।५ एकादश
३।२।९१ एकादश:
३।२।१५२ एकादशोपयाजाः
४।१।११४ एकादृक्षः
३।२।१५२ एकादृक्
३।२।१५२ एकान्तमपवदते
३।३।९७ एतता
३।२।५९ एतत्वम्
३।२।५९ एतभार्य:
३।२। ४९ एतयति
३।२।५१ एतावान्
३।२।१५२ एत्य:
३।२।५१
उरोजः
ऊतिः
ऊदुः
Jain Education Intemational

Page #369

३५४
एदिधिषते ३।३।७४ औशिजदेशीया
३।२।५८ एधते
३। ३।३, ३।३।२२। औशिजवृन्दारिका ३। २।५७ एधमानः ३।३।२२ औशिज्य:
३।२।५१ एधोदकस्योपस्कुरुते ३।३। ७६ कंसं घातयति
३। ४। २० एनीयति ३।२।५१ कंसवधम्
३। ४। ४२ ३।२।५१ कक्षायते
३।४। ३१ एहि मन्ये ३।३।१७ कटं कारयते
३।३। १०७ ऐडविडजातीया ३। २।५८ कठजातीया
३।२।५८ ऐडविडभार्या ३।२। ४९ कठमानिनी
३।२।५६ ऐडविडवृन्दारिका ३। २।५७ कठवृन्दारिका
३।२। ५७ ऐत्यम् ३।२।५१ कठीता
३। २। ५९ ऐन्द्या गार्हपत्यमुपतिष्ठते ३।३।६० कठीत्वम्
३।२।५९ ऐन्द्रम् ३।३।१ कठीभार्यः
३।२।५६ ऐjियत् ४।१।११ कण्डूः
३। ४।८ ओघ: प्रवाहः ४।१।११२ कण्डूयति
३।३।३ ओजसाकृतम् ३।२।१२ कण्डूयति
३।४।८ ओजायते ३।४।२८, ३।४।२९ कण्डूयते ३।३। ९५, ३।४।८ ओजोभावः ३।२।१२ कण्डूयियिषति
४।१।९ ओदनं भुक्तं भवता ३।३।२१ कण्ड्वः
३।४।८ ओदनं भुङ्क्ते ३।३।३७ कण्ड्वौ
३।४।८ ओदनपक् ४।१।१०७ कतिपयान्मुक्तः
३।२।१० ओदनपाकं स्थीयते ३।३।२१ कतीह कुष्णाना: पादाः ३।४। ७४ ओदनस्य पूर्णाश्छात्रा विकुर्वते ३।३।८५ कतीह रजमानानि वस्त्राणि ३।४।७४ ओमा
४।१।१०९ कत्तृणा नाम रौहिषाख्या ओम् ४।१।१०९ तृणजाति:
३।२।१३२ ओलण्डयति ३।४।१६ कत्त्रयः
३।२।१३३ ओषांचकार
३। २। १३३ ओष्ठौ निर्भुजति ३।३।३७ कथम्
३।२।७ औचत् ३।४।६४ कदग्निः
३। २। १३७ औजढत्
३।४।५८ कदन्नम्
३।२।१३० औत्सुकायत ३।३।४ कदशनम्
३। २। १३० औदमेघिः पुत्रः ३।२।१०७ कदश्वः
३।२।१३० औदवाहिः पुत्रः ३।२।१०७ कदा
३।२।६१ औन्दिदत ४।१।५ कदुष्ट्रः
३।२।१३० औपगव: ३।३।१ कदुष्णम्
३।२।१३७ औपगवः ३।२।८ कद्यङ्
३।२। १२२ औपयिकम् ३।३।४० कद्यञ्चः
३।२।१२२ औरिरवत्
४।१।६४ कञ्चौ
३।२।१२२ और्गुनवत् ४।१।६४ कद्रथ:
३।२।१३१
कद्रुब्रुवा
३।२।६७ कद्रूब्रूवा
३।२।६७ कद्वदः
३।२।१३१ कन्यापुरम्
३।२।६१ कन्यामुपयच्छते
३।३। ५९ कपित्थः
३।२।१५५ कपीवती
३।२। ७८ कपीवहः
३।२।८९ कपीवहम्
३।२।८९ कपोतपाकः
४।१।११२ कमण्डलुकल्पा
३।२।६७ कमण्डलूकल्पा
३।२।६७ कमलरुक्
३।२।८५ कमिता
३। ४।४ कम्पयति
३।३।१०८ करकमलम्
३।२।२२ करकरः
३।२। ४८ करणीयः कटो भवता ३।३।२१ करणीयम्
३।३।२१ करभोरूजातीया
३।२।५८ करभोरूभार्यः
३। २। ४९ करस्करो गिरि-वृक्षयोः ३। २। ४८ करिष्यते
३।४।६९ करिष्यमाण:
३।३।२१ करोति
३।३।२, ३।३।१०० करोति
३।४।८३ कर्कन्धुः
३।२।१५५ कर्णयति
३। ४। ४२ कर्णेजपः
३।२।२० कर्तव्यः कटो भवता ३।३। २१ कर्तव्यम्
३।३।२,३।३।२१ कर्तृकारयितारौ
३।२। ३९ कर्जीता
३।२।५९ कीत्वम्
३।२।५९ कर्मकरानुपनयते
३।३। ३९ कर्मकरानुपवदते
३।३।७८ कर्हि
३।२।६१ कलकण्ठीदेश्या
३।२।५६ कलहायते
३।४।३५
३।४। ४९
कत्रिः
Jain Education Intemational

Page #370

कल्पितासे
कल्पिष्यते
कल्प्स्यति
कल्प्तासि
कल्याणभार्यः
कल्याणमनोज्ञा
कल्याणाभिनिवेश:
कल्याणीतनयः
कल्याणीदशमा रात्रयः
कल्याणीदुर्भगः
कल्याणीदुहितृकः
कल्याणीपञ्चमा रात्रयः
कल्याणीप्रमाणा
कल्याणीभक्तिः
कल्याणीस्वः
कवाग्निः
कोष्णम्
कवोष्णो देश:
कष्टश्रितः
कष्टाय तपसे क्रामति
कष्टाय (२) कस्त्वामुपपते
काकशाव:
काकाण्डम्
काकीशाव:
काक्यण्डम्
काक्षः (२)
काक्षः पाशकादिः
काक्षम्
काक्षो रथः
काग्नि:
काच्छम् काण्डलावभार्यः
कापथ:
कापथो देश:
कापुरुष: ( २ )
कापुरुषो ग्रामः
कापेयम् कापोतपाक्यजातीया

३ | ३ | ४६
३ । ३ । ४५
३ | ३ | ४५
३ । ३ । ४६
३। २। ४९
३। २।५७
३।२।२०
३। २।५३
३। २।५३
३। २।५३
३। २। ५३
३। २।५३
३। २। ५३
३। २।५३
३।२।५३
३।२।१३७
३।२।१३७
३। २। १३७ ३।२।२
३ | ४ | ३१
३ | ४ | ३१
३।३।९०
३। २। ६२
३। २। ६२
३। २।६२
३। २। ६२
३। २। १३४
३। २ । १३४
३ । २। १३४
३। २। १३४
३। २। १३७
३। २। १३६
३।२।५५
३। २। १३४
३। २। १३४
३। २। १३५
३ । २। १३५
३ | ३| ६०
३। २।५८
कापोतपाक्यवृन्दारिका
कामति
कामधुरम्
कामयते
कामयते
कामयमानः
कामयिता
कामुककल्पा
काम्पील्यसिद्धः
३।२।२९
३। २। १३६
३। २ । ८२
३ । २ । ४८
३। २।५७
कारकवृन्दारिका कारयति ३ । ३ । १, ३।३।३, ३।४।२० कारयते कटः
३ | ३ | ८८
कारयते कटः स्वयमेव
३। ४ । ९३
कारस्करो] वृक्षे
३।२।४८
काराबन्धः
३। २। २३
कारिकाकल्पा
३। २। ५४
कारिकातमा
३। २। ६४
कारिकाभार्य
३। २।५४
कारिकायते
३। २।५४
कारिष्यते
३ | ४| ६९
कारिष्यते कटः स्वयमेव कारीषनिरध्यापयति
३ । ४ । ८६ ३।४।२०
कार्तवीर्यभार्यः
कार्यः कटो भवता कार्यम्
काम्लम्
कायवलम्
कारकर:
३। २।५७
४। १ । १०७
३। २। १३६
३ । ३ । ३, ३।३।२२
३।४।२
३ । ३ । २२
३ । ४ । ४
३। २।५४
कालवणम्
कालिंमन्या
कालेज:
कालोद:
काषायबृहतिक:
काष्ठवहम्
कासांचके
कासांबभूव
कासामास
किं त्वं करिष्यसि रथ्य्या, संसरति
उपये
३। २।५५
३। ३ । २१
३।३।१
३। २। १३६
३। २। १११
३।२।२७
३।२।१०७
३। २।५५
३।२। ८९
३ । ४ । ४७
३। ४ । ४७
३ | ४| ४७
३। ३। ३२

३५५
३। २। ३
.३।२।३
३।२।३
३। २। १३३
३ । २ । ७७
३ । २ । ७७
किकल्पा
३। २। ६६
किगोत्रा
३। २। ६६
क्रियान्
३। २। १५३ ३।४।९३
किरते पांसुः स्वयमेव किशोरितमा
३। २। ६३
किष्किन्ध इति गुहा - पर्वतयोः ३।२।४८
किष्कुरुः प्रहरणे
३। २। ४८
कीकल्पा
३। २। ६६
कीगोत्रा
३। २। ६६
कीटो रोमन्थं वर्तयति
कीदृक्ष:
कीदृक्
कीदृशः
कीमति
कीष्ट पांसुः स्वयमेव
कुक्कुटागिरिः
किं न उपकुम्भम् ।
किं न उपकुम्भे
किन प्रियोपकुम्भेन
किंत्रयः
किंशुकागिरिः
किंशुलकागिरिः
कुक्कुटाण्डम्
कुक्कुट्यण्डम्
कुशिका भाययति
कुञ्जरः
कुटजातीया
कुटीतरा
कुटी भार्यः
कुट्टा मानिनी
कुतुम्बुरुस्तिन्दुकवृक्षः
कुतृणानि
कुपथ:
पर्थ वनम्
कुपुरुष: (२)
कुपुरुषो ग्रामः
कुबेरनम्
कुब्राह्मणः
३। ४। ३२
३। २। १५३
३। २। १५३
३। २। १५३
४। १ । १०७
३।४।९३
३।२१७७
३।२।६२
३।२।६२
३ । ३ । ९२
३। २। १५५
३। २।५८
३। २। ६६
३ । २ । ४९
३। २।५४
३ । २ । ४८
३। २। १३२
३। २ । १३४
३। २। १३४
३। २। १३५
३। २। १३५
३। २॥ ७६
३। २। १३०

Page #371

३५६
कुमारिकल्पा कुमारितरा कुमारी ब्राह्मणः कुमारीनिवासः कुम्भकारः कुरथो राजा कुरुचर: कुरुते कुरुते तपांसि साधुः
केतनम्
कुरुमता
कुरून् सुप्यते कुरूमता कुर्वन्ति कर्मकरा: कुर्वन् कुर्वाण: कुलटा कुलभार्यामुपवदते कुवदो मूर्खः कुवलिरूपा कुवलीरूपा कुशावती कुशेशयम् कुष्णाति पादं रोगः कुष्यति पादः स्वयमेव कुष्यते पादः स्वयमेव कुष्यन्ती कुष्यन् पादः स्वयमेव कुष्यमाणः पादः स्वयमेव कुस्तुम्बुरूणि कूजः कूपः कूपेपिशाचिकाः कूलं व्याददाति कूलमुद्रुजः कूलमुद्वहः कूष्ट्रो देश: कूष्णो देशः कृकलाशः कृच्छ्रान्मुक्तः
३।२। ६४ कृच्छ्रायते ३।२।६३ कृत: कटो भवता ३।२।५० कृतं भवता ३।२।६१ कृतयति
३।२।८ कृत्यः कटो भवता ३।२।१३१ कृत्यं भवता ३।२।२० कृषीवल: ३। ४। ८३ कृष्णगिरिः ३।४। ८५ ३।२।६७ केतयति ३।३।२१ केशश्मश्रु वपते ३।२।६७ केशाकेशि ३।३।९५ कोकूयते खरः ३।४।८३ कोटरावणम् ३।४।८३
कोषिष्यमाण: ३।२।१५५ कोष्णः
३।३।७८ कोष्णम् ३।२।१३१ कौञ्जायन्यदेशीया ३।२।६६ कौञ्जायन्यवृन्दारिका ३।२।६६ कौण्डिन्यः ३।२।७८ क्रन्त्वा ३।२। २५ क्रमते ३।४।७४ क्रमन्तेऽस्मिन् योगा: ३। ४। ७४ क्रान्त्वा ३।४।७४ क्रामति ३।४।७४ क्रामति ३।४।७४ क्राम्यति ३।४। ७४ क्रियते कटः ३। २। ४८ क्रियते कटः स्वयमेव ४।१।१११ क्रियते कटौत्रेण ३।२।११० क्रियते कटेन ३।२।१८ क्रियते भवता ३।३।५३ क्रियमाण: ३।२।१११ क्रियमाण: कटः स्वयमेव ३।२।१११ क्रिया ३।२।१३० क्रीणाति ३।२।१३७ क्रीणाति ३।२।१५५ क्रीणीव: ३।२।१० क्रोधं विनयते
३४।३१ ३।३।२१ ३।३।२१ ३॥ ४॥ ४२ ३।३।२१ ३।३।२१ ३। २। ८२ ३।२। ७७ ३।४।६ ३।४।६ ३।३। ९५ ३। २। ७२ ४।१।४७ ३।२।७६ ३।४।७४ ३।२।१३७ ३।२।१३७ ३।२।५८ ३।२।५७ ३।२१५१ ४।१।१०६ ३।३। ४७ ३।३।४८ ४।१।१०६
३४।७३ ३।३। ४७ ३। ४।७३ ३। ४। ७० ३। ४। ८६ ३।३।२१ ३। ४। ८६ ३।३। २१ ३।३।२१ ३। ४। ८६ ३। ४।७०
३।३।३ ३।४। ७९ ३।३।२७ ३।३। ४०
क्रोशमधीयते
३।३।२१ क्रोशो गुडधानाभिर्भूयते ३।३।२१ क्रोष्टा विकुरुते स्वरान् ३।३।८५ क्लामति
३। ४। ७३ क्लाम्यति
३। ४। ७३ क्लीबते
३।४। २५ क्लीबायते
३। ४।२६ क्षणेपाक:
४।१।११२ क्षत्रियादेश्या
३।२।५६ क्षत्रियाभार्य:
३।२।५६ क्षन्तार:
३।४।१९ क्षरजः
३।२।२६ क्षरेजः
३।२।२६ क्षीरोदः
३।२।१०७ क्षीरोदा नाम नदी
३।२।१०७ क्षेत्रे चिकित्स्यः पारदारिक: ३।४।६ क्षेपयति
३।४। ४२ क्षेमङ्करः
३।२।१११ क्षोदयति
३।४। ४२ क्ष्णौति
३।३। २९, ३।३। ३० क्ष्ममन्य:
३।२।९ खचरः
३।२।२० खटुंमन्या
३।२।१११ खट्वावृन्दारिका
३।२।५७ खड्नागिरिः
३।२।७७ खदिरवती
३। २।७८ खदिरसारः
३।२।८६ खपुरवती
३।२।७८
४।१।१११ खलपुंमन्यः
३।२। १११ खलपुदृष्टिः
३।२। ४९ खलु कृत्वा
३।२।१५४ खशयः
३।२। २५ खादिरेषः
३।२।५५ खेचर:
३।२।२० खेशयः
३।२।२५ गङ्गातीरम्
३।२।१४२ गणयते गण:
३।३।८८ गणयते गणो गोपालकम् ३।३।८८
खर्ज:
Jain Education Intemational

Page #372

३५७
गतगता
गन्ता गन्तुकाम: गन्धयति गमयते गर्गदेशीया गर्गवृन्दारिकाः गर्ज:
गर्दभति
गोपनम्
गर्दभायते गर्हितं गृणाति गलत्युदकं वलीकेभ्यः गलन्त्युदकं वलीकानि गलरोगः गलवणः गल्भते गल्भांचक्रे गल्भायते
गोप्ता
ग्रेथतुः
गवा गवांचकार
३। २।५० ४।१।१०७ ३।२।१४० ३॥ ४॥ ४२ ३।३।९५ ३।२।५८ ३।२।५७ ४।१।१११ ३। ४।२५ ३। ४। २६ ३।४। १३ ३। ४। ८६ ३।४। ८६ ३॥ २॥ २२ ३।२।२२ ३।४। २५ ३।४। २५ ३।४। २६ ३।४। २५ ३।४। ४६ ३।४। ४६ ३। ४। ४६ ३। ४।२३ ३।४। ३१ ३।३।९६
३।२।९ ३। २। ५१ ३। २।५१ ३।२।६४ ३। २।५८ ३।२।५७ ३।४। ४५ ३।४। ९३ ३।२। ११५ ३।४। ९३ ३।२।५८ ३।२। ५७ ३।२। ५४ ३।२।५४
गुप्तामानिनी ३।२।५४ ग्रहीषीष्ट
३।४।६९ गुप्तिबन्ध: ३। २। २३ ग्रहीष्यते
३४६९ गुरुवचनमुच्चरते ३।३।३१ ग्रामं गतं भवता
३।३। २१ गुरुशिष्यौ ३।२। ३९ ग्रामकारक:
३।२।२० गुहाशयः ३।२।२५ ग्रामणिमन्यः
३।२।१११ गृहिणीनेत्राः ३।२। ४९ ग्रामणिदृष्टिः
३।२। ४९ गृहीतः ४।१।८४ ग्रामणीकल्पा
३।२। ६४ गृहे संचरति
३।३। १०० ग्राममध्ये प्रवेक्ष्यामि गृह्णाति ४।१।८४ भव मे त्वं प्रतिष्कश:
३।२। ४८ गृह्यते ४।१।८४ ग्रामवास:
३।२।२५ गोदोहः सुप्यते ३।३।२१ ग्रामसूकरः
३।२।१८ गोपदम्
३।२।४८ ग्रामेवासः
३।२।२५ ३।४।५ ग्रासमुच्चरते
३।३। ३१ गोपायति ३।३।३ ग्राहिता
३।४।६९ गोपायति ३।३।७४, ३।४।१ । ग्राहिषीष्ट
३।४।६९ गोपायिता ३।४।४ ग्राहिष्यते
३।४। ६९ ३।४।४ ग्रीवयते
३। ४। ३८ गोमतीभूता ३।२।६०
४।१।२७ गोयोगः ४।१।११२ ग्रेथिथ
४। १। २७ गोरिमत्तरा ३।२।६५ घनाघनः
४।१।१३ गोविट्
४।१।१०८ घातयत्यात्मा
३।३।८८ गोविशौ ४।१।१०८ घानिता
३। ४।६९ गोषुचरः ३।२।२० घानिषीष्ट
३।४।६९ गोष्पदं गोसेविते प्रमाणे च। ३।२। ४८
घानिष्यते
३।४।६९ गौरखरः
३।२।१८ चंक्रन्ति
३।४।१४ गौरितमा
३।२। ६४ चंक्रमीति
३।४।१४ गौरितरा ३।२।६४ चंक्रम्यते
३।४।११ गौरिमतिकल्पा
३।२। ६५ चंक्रम्यते
३।४।१४ गौरिमतिचेली ३।२।६५ चकणतुः
४।१।२४ गौरिमतितमा
३।२।६५ चकणिथ
४।१।२४ गौरिमतितरा
३।२।६५ चकार ४।११३८, ४।१।३९, ४।१।४६ गौरिमतिमता ३।२।६५ चकासांचकार
३।४। ४६ गौरिमतिहता ३।२।६५ चकासांबभूव
३।४। ४६ गौरिमतीतरा ३।२।६५ चकासामास
३।४।४६ गौरिहता
३।२।६४ चक्नस:
४।१।१४ ग्रथीते ग्रन्थः स्वयमेव ३।४। ९३ चक्रतुः
४।१।१ ग्रन्थते ग्रन्थ: स्वयमेव ३।४। ९३ चक्रबन्धः (२)
३।२।२३ ग्रहीता ३।४। ६९ चक्रवाकवती
३।२।७८ ग्रहीता ४।१।८४ चक्रसक्थ:
३।२।८४
गवांबभूव गवामास गव्यति गहनायते गां जानीते गांमन्यः गार्गः गार्गिकः गार्गिमता गार्यदेशीया गार्ग्यवृन्दारिका गालोडयति गिरते ग्रासः स्वयमेव गिलगिलः गीर्षीष्ट ग्रासः स्वयमेव गुप्तदेशीया गुप्तवृन्दारिका गुप्तापाशा गुप्ताभार्यः
Jain Education Intemational

Page #373

३५८
चेता
४।१।५०
चक्राण:
३।३।२१ चक्रुः
४।१।१४ चक्रे कटः स्वयमेव ३। ४। ८६ चक्रेबन्धः
३। २। २३ चखान
४।१।४२ चखान
४।१। ४६ चञ्चलँ:
४।१।५१ चञ्चल्यते
४।१।५१ चञ्चुरीति ४॥ १।५३, ४।१।५४ चथूर्ति
४।१।५४ चञ्चूर्यते ३।४।१२, ४।१।५३, ४।१।५४ चनीकसीति
४।११५० चनीकस्यते
४। ११५० चनीस्कद्यते
४।१।५० चनीस्कन्दीति चन्दनसारः
३।२।८६ चन्द्रमुखता
३। २०५९ चन्द्रमुखत्वम्
३। २०५९ चन्द्रमुखदेशीया
३।२।५८ चन्द्रमुखीभार्यः
३।२।५६ चन्द्रमुखीयते
३।२।५६ चन्द्रसूर्यो
३।२।४१ चराचरः चरिकर्ति
४।१।५६ चरीकर्ति
४।१०५६ चर्कर्ति
४।११५६ चलयति
३।३। १०८ चलाचलः
४।१।१३ चलिकल्ति
४।१।५६ चलिक्लृपीति
४॥ १।५६ चलीकल्ति
४।१।५६ चलीक्लृपीति
४।१।५६ चलीक्लृप्यते
४।१।५५ चल्कल्पित
४।१। ५६ चल्क्लुपीति
४।१।५६ चस्कन्द
४।१। ४५
४।१।५६ चाकर्ति
४।११५६ चाकिरति
४॥ १।५६
चाकीर्तः ४।१।५६ चुलुम्पामास
३। ४। ४६ चाचलः ४।१।५१ चुश्च्योत
४॥ १४५ चाचल्यते ४।१।५१ चूर्तिः
४॥ १॥ ५४ चाचार्यते ४।१।५४ चेकीत:
४।१।८६ चायिष्यते ३।४। ६९ चेकीयते
४।१।८५ चारकबन्धः ३।२।२३ चेक्रीयते
४। ११५५ चिकल्पिषते
३।३। ४५ चेचीयते ४।१।३६,४।१।४८ चिकाय ४।१।३६ चेच्यः
३। ४। १५ चिकित्स्यानि क्षेत्रे तृणानि ३।४।६ चेतयति
३।३।१०७ चिकीर्षति ३।३।३, ३।४।२१,
३।३।२ ४।१।३, ४।१।१०४ चेयम्
३।३।२ चिकीर्षते कटः स्वयमेव ३।४। ९३
चेष्यति
३। ४। ६९ चिकीर्षितुमिच्छति ३।४।२१ । चेष्यते
३।४।६९ चिकीर्षिष्यते कटः स्वयमेव ३। ४। ९३ चैत्रं प्रति शुश्रूषते
३।३।७१ चिकीपति ४।१। ३६ चैत्रस्य पितृभ्रातरौ
३।२।३९ चिक्ये
४।१।३६ चैत्रस्य स्वसृदृहितरौ ३। २। ३९ चिक्रंसते
३।३।७४ चैत्रेणोक्ते मैत्रो वदति ३।३। ७९ चिक्लिदः ४।१।१४ चोकवीति
४।१।४७ चिक्लृप्सति ३।३। ४५ चोकूयते
४।१।४७ चिचयिथ
४।१।३० चोपयति शाखाम् ३।३।१०८ चिचाय
४।१।३६ चोरयति ३।३।३, ३।४।१७, ३।४। ७१ चिचीपति ४।१।३६, ४।१।१०४ चोरयति
३।३। ९५ चिचेथ
४।१।३० चोरयते गौः स्वयमेव ३। ४।९३ चिच्छेद ४।१। ४२ चौरकुलम्
३।२। ३० चिच्यावयिषति ४।१।६१ छिद्रकर्णः
३। २।८४ चिच्ये ४। १। ३६ छिद्रयति
३।४। ४२ चित्तशयः ३। २। २५ छिन्नकर्णः
३।२।८४ चित्रं करोति ३॥ ४॥ ३७ जंगमः
३।४।११ चित्रगुः ३।२।८ जंघन्यते
४।१।३४ चित्रीयते ३। ४। ३७ जंजपीति
३।४।१४ चीयते ३। ४।६९ जंजप्ति
३। ४।१४ चीवरयते ३।४। ४१ जंजप्यते
३।४।१४ ४।१। ४७ जगणतुः
३।४।१६ ३। ४। ७४ जगणिथ
३।४।१६ चुक्षावयिषति ४।१।६० जगाम
४।१। ४० चुच्यावयिषति ४।१।६१ जगृहतुः
४।१।८४ चुलुम्पांचकार
३।३।३ जगृहुः
४।१।८४ चुलुम्पांचकार ३। ४। ४६ जग्मतुः
४।१।१ चुलुम्पांबभूव ३।४। ४६ जग्रन्थ
४।१।२७
४।१।१३
चुकुवे
चुकुषे
चाकरीति

Page #374

जग्रन्थतुः
जग्रन्थिथ
जग्ले
जघास
जङ्गमीति
जङ्गम्यते
जङ्घनीति
जङ्गावलिः
जजरतुः
जजरिथ
जजागार
जझाम
जञ्जपीति
जञ्जप्यते
जञ्जभीति
जञ्जभ्यते
जटाभिरालापयते जटाभिरालायते जटिलेन जटिलो विस्मापयते
जनमेजयः
जनयति पुण्यम् जनवादान् प्रकुरुते
जनुषान्ध:
जरिगर्दि
जरिहर्ति
जरीगृहीति
जरी
जगृह्यते
जरीहर्ति
जर्गर्दि
जर्हति
जलकुक्कुट :
जलासट्
जल्पाकभार्यः
जवन:
जहाति
जहाति
जहे
जोति
४। १ । २७
४। १ । २७
४। १ । १, ४। १ । ४४
४। १ । ४०
४। १ । ५१
४। १।५१
४। १ । ३४
३। २। २२
४। १ ।
२६
४। १ । २६
३। ४। ४९, ४।१।२
४। १ । ४२
४। १ । ५२
३। ४। १२, ४। १।५२
४। १ । ५२
३। ४। १२, ४। १।५२
३ । ३ । ९०
३।३।९०
३।३।९१
३ । ४। ७१
३। ३ । १०८
३ । ३ । ७६
३।२।१३
४। १ । ५५
४। १।५६
४। १ । ८४
४। १ । ५५
४। १ । ८४
४। १।५६
४। १ । ५५
४। १ ५६
३।२।१८
३ । २।८५
३। २।५४
३ | ३ | ३
४। १ । ४०, ४९ । ५८
४। १ । ४९
४। १।५८
४। १ । ४९

जही
जागरांचकार
जागरांचकार
जागरांबभूव
जागरामास
जागरूकरूपा
जागल्ति
जाजाग्रीयते
जाजूर्त:
जाजूर्ति
जाज्वल्य
जायते
जिगस्यते
जिगमिषति
जिगांस्यते
जिगाय
जिगीषति
जिघांसति
जिवृक्षति
जिजावयिषति
जिज्ञापयिषति
जिज्यतुः
जिज्पतुः
जिज्यिथ
जिज्यी
जिनाति
४। १ । ४०
३ । ३ । ७५
३ । ४ । ४९
३ । ४ । ४९
३ । ४ । ४९
३। २।५४
४। १ । ५६
३।४।९
४। १ । १०९
४। १ । १०९
३।४।९
३।३।३
४। १ । १०४
३ । ४ । २१
४। १ । १०४
४। १ । ३५
४। १ । ३५
४। १ । ३४
४। १ । ८४
४। १ । ६०
४। १ । १६
४। १ । ३५
४। १ । ८१.
४। १ । ७१
४। १ । ७१
४। १ । ८१, ४। १ । १०३ ३।३।६०
४। १ । ३४
४१४०
जिनेन्द्रमुपतिष्ठते जिहननीयिषति
जिहासति
जिहीते
जिहीर्षति
जियांचकार
३ | ४|५०
३। ४ । ५०
जिह्वाय जिह्वायकीयिषति ४।१।५९, ४। १ । ८७ जीन: ४। १ । १०३
जीनवान्
४। १ । १०३
जीमूतः
३। २। १५५
जीयते
जीयात्
४। १।५८
४। १ । ४०
४। १ । ८१
४। १ । ८१

३५९
जुगुप्सते ३ । ३ । ३, ३।३। ७४, ३। ४ । ५
जुगुप्सिषते
३१ ४१२१ ४। १ । ४२
जुघोष
४। १ । ६०
३।४।५०
३ | ४|५० ४।१।१२
३। ४।५०, ४। १ । ८७
४। १ । ६०, ४। १ । ८८
४। १ । ८७
३ | ४|५०
४। १ । १२, ४। १ । ४०
४। १ । १२
४। १ । १०९
४। १ । १०९
४। १ । १०९
४। १ । १०९
४। १ । १०९
४। ११८७
४। १ । १
४। १ । १
४। १ । ३५
४। १ । ८१
४। १ । ८१
४। १ । २६
४। १ । २६
४। १ । ४८, ४। १ । ४९
४। १ । ५५ ३।४।१
३ । ४। १
४। १ । ५१
४। १ । ८७
४। १ । ११०
३। २। १११
जुज्यावयिषति
जुहवांचकार
जुहवांचक्रे
जुहवानि
जुहाव
जुहावयिषति
जुहुवतुः
जुहुवे
जुहोति
जुह्वत्
जू:
जूर:
जूरौ
जूर्त्तिः
जूर्मा
जूहूषति
जेगीयते
जेधीयते
जेजीयते
जेजीयते
जेजेति
जेरतुः
जेरिथ
जेहीयते
जेहीयते
जोगुपीति
जोगोप्ति
जोय
जोहूयते
जोहोर्ति
जंमन्यः
शंमन्यः
ज्ञानमस्य ज्ञेयेषूपतिष्ठते
तिमा
जिब्रुवा
जीतमा
३।२।९
३। ३। ८३ ३। २१६६ ३।२/६६
३। २। ६६

Page #375

३६०
ज्ञीप्सति ज्ञीब्रुवा ज्याता जिङकारीयिषति झुडुवे टिठकारयिषति टिष्ठेव टुष्ट्यूषति टेष्ठीव्यते
डुढौके
तं हाऽधिचक्रे तक्षति काष्ठम् तक्षमाणः तक्ष्णुवानः तक्ष्णोति काष्ठम्
ततः
ततक्षतुः ततक्षिथ ततनिषति तत्करः तत्र तत्रसतुः तत्रसिथ
४।१।१६ ३।२।६६ ४।१।८१ ४।१।४६ ४। १। ४६ ४।१।४२ ४।१।४३ ४।१।४३ ४।१।४३ ४। १। ४२ ३।३। ७७ ३। ४। ७७ ३।४। ७७ ३।४।७७ ३।४। ७७
३।२।७ ४।१।२४ ४।१।२४ ४।१।१०५ ३।२।४८
३।२।७ ४।१।२६ ४।१।२६ ३।२।६१ ३।२।६१ ३।२।१२२ ३।२।१२२ ३।२।१२२ ३।२।५६ ३।४। ८३
३।३।३ ३।४। ८३ ४।११५१ ४।११५१ ४।१५१ ४|११५१ ४।१।१०७ ३।२।६६ ३। ४।८३
तन्वानः ३। ४। ८३ तिर्यग्भिः
३।२।१२४ तपसि वदते ३।३। ७८ तिर्यग्भ्यः
३।२।१२४ तपस्यति ३। ४। ३६ तिर्यग्भ्याम
३।२।१२४ तपस्यति शत्रून् ३।४। ३६ तिर्यङ्
३।२।१२४ तपांसि साधु(धुं) तपति (न्ति) ३।४। ८५ तिर्यश्च:
३।२।१२४ तप्यते तपः साधु : ३। ४। ८५ तिर्यचौ
३।२।१२४ तरिष्यते
३।४।६९ तिष्ठते कन्या छात्रेभ्यः ३।३।६४ तरीष्यते
३। ४।६९ तिष्ठते वृषली ग्राम्येभ्यः ३।३।६४ तर्हि ३।२।६१ तिष्ठेव
४।१।४३ तष्ट्यौ ४।१।४३ तिष्ठेव
४।१। ४५ तस्करक्षौरे ३। २। ४८ तीर्थंकरः
३।२।११७ तस्थौ ४।१। ४२ तीर्थकरः
३।२।११७ तस्थौ ४।१।४३ तीर्थकाकः
३।२।१८ तस्यास्त्रयस्त्रीनपि० ४।१।८४ तीव्ररुक्
३।२।८५ तातयः ४।१।५१ तुत्रोके
४।१।३९ तातय्यते ४।१।५१ तुदति
३।३।३ तातर्ति ४।१।५६ तुदति
३।४।८१ तातूर्तः ४।१।१०९ तुदन
३।४। ८१ तातूर्ति ४।१।१०९ तुदमानः
३।४। ८१ तान्तः ४।१।१०७ तुरः
४।१।११० तारिष्यते ३। ४।६९ तुरास
३।२।८५ तावान् ३।२।१५२ तुरौ
४।१।११० तिग्मरुक् ३। २। ८५ तुष्ट्यूषति
४॥ १॥ ४३ तितंसति
४।१।१०५ तू: ४।१।१०९, ४।१।११० तितनिषति ४। १। १०५ तूरः
४।१।१०९ तितवनीयिषति ४।१।१ तूरौ
४।१।१०९ तितांसति
४।१।१०५ तूर्णः ४।१।१०९, ४।१।११० तितिक्षते ३।३।७४, ३। ४।५ । तूर्तिः ४।१।१०९, ४।१।११० तितिक्षते ४।१।३ तूर्मा
४।१।१०९ तितिक्षयति ३।३।७४ तूर्विता
४।१।११० तितीर्वान् ४।१।२५ तूष्णींगङ्ग वसति
३।१५ तिमिगिलगिल: ३।२।११५ ते पचन्ति
३।३। १७ तिमिङ्गिलः
३।२।११५ तेजनम्
३। ४।५ तिमिनिलगिल: ३।२।११५ तेजयति
३।३।७४, ३।४।५ तिरश: ३।२।१२४ तेतिम्यते
४११५१ तिरक्षा ३।२।१२४ तेरतुः
४।१।२५ तिरक्षी ३।२।१२४ तेरिथ
४।१।२५ तिरशीन: ३।२।१२४ तेष्ठीव्यते
४।१। ४३ तिर्यक्षु ३।२।१२४ तैलं सर्पिषो जानाति
३।३। ८२
तथा
तदा
तयङ्
तद्यञ्चः तद्यचौ तनुगात्रीचरी तनुते तनोति तनोति तन्तनीति तन्तन्यते तन्तय: तन्तय्यते तन्तान्तः तन्त्रितरा
तन्वन्

Page #376

३६१
तोर्मा तौ पचतः त्यजनम्
त्याग:
त्याज्यम् त्यादृक्षः त्यादृक् त्यादृशः त्रय:पञ्चाशत् त्रयःषष्टिः त्रयःसप्ततिः जयश्चत्वारिंशत् त्रयस्त्रिंशत् त्रयोऽनुयाजाः त्रयोदश त्रयोनवतिः त्रयोविंशतिः त्रसति त्रस्यति त्रिकोशलम् त्रिचतुराः त्रिचत्वारिंशत् त्रिचत्वारिंशाः त्रिचितीकः त्रिनवतिः त्रिपच्चाशद् गौतमम् त्रिपञ्चाशत् त्रिपाद्यम् त्रिमुनि व्याकरणस्य त्रिलोकी तिलकयति त्रिशतम् त्रिषष्टिः त्रिसप्ततिः त्रिसहस्रम् त्रुटति त्रुट्यति त्रेपाते वेपिरे
४।१।११०
३।३।१७ ४।१।१११ ४।१।१११ ४।१।११८ ३।२।१५२ ३।२।१५२ ३।२।१५२
३।२।९३ ३।२।९३ ३।२।९३ ३।२।९३ ३। २१ ९२ ४।१।११४ ३। २। ९२ ३।२।९३ ३।२।९२ ३।४।७३ ३। ४। ७३
३।२।५ ३।२। ९२ ३। २। ९३ ३। २।९३ ३।२।८३ ३।२।९३
३।२।५ ३।२।९३ ३।२।९६ ३।२। ९२ ३।४। ४२ ३।२।९२ ३।२।९३ ३।२।९३ ३। २। ९२ ३। ४। ७३ ३।४।७३ ४।१।२५ ४।१।२५ ४।१।२५
त्रेसतुः त्रेसिथ त्रैमातुरः त्र्यशीतिः त्र्यशीतिः त्वं पचसि त्वक्सारः त्वचयति त्वचिसारः त्वद्भवति त्वादृक्षः त्वादृक् त्वादृशः दंदशीति दक्षिणतारम् दक्षिणतीरम् दक्षिणापथः दक्षिणोत्तरपूर्वाणाम् दण्डयति दण्डादण्डि दत्तः दत्तजातीया दत्तवृन्दारिका दत्ताता दत्तात्वम् दत्तात् दत्ताभार्य: दत्तारूपा दत्तारूपा दददाते दददिरे
४।१।२६ ४।१।२६ ३।२।९२ ३।२।९२ ३।२।९३ ३।३।१७ ३।२।१८ ३।४। ४२ ३।२।१८ ३।३।१७ ३।२।१५२ ३।२।१५२
३।२।१५२ ३।४।१२, ४॥ १।५२
३। २। १४२ ३।२।१४२ ३।२।८६
३२।६१ ३॥ ४॥ ४२ ३।२।७२ ३।२।१०८ ३।२।५८ ३।२। ५७ ३।२।५९ ३।२।५९ ४।१।३१ ३। २।५४ ३।२।५४ ३।२।६४ ४॥ १।३० ४।१।३० ४॥ १।३० ४।१।२८ ४।१।२९ ३।४।२५ ३।२।१५५ ४।१।४२ ३।४।१५ ४।१।५०
दनीध्वस्यते
४।११५० दन्तावल:
३॥ २१८२ दन्दश्यते ३।४।१२,४।१।५२ दन्दहीति
४।१।५२ दन्दह्यते
३। ४। १२,४।१।५२ दन्दान्तः
४।१।१०७ दन्द्रम्यते
३। ४।११ दमदमायति
३। ४। ३० दमदमायते
३। ४। ३० दमयतेऽश्वम्
३।३।९४ दयांचक्रे
३।४। ४७ दयांचने
४।१।१ दयांबभूव
३।४। ४७ दयामास
३।४। ४७ दरीदृश्यते
४।१।५५ दरीधृज्यते
४।१।५५ दर्शनीयकल्पा
३।२।५० दर्शनीयका
३। २।५० दर्शनीयदेश्या
३।२।५० दर्शनीयपाशा
३। २।५० दर्शनीयमानिनी
३।२।५० दर्शनीयमानिनीयमस्याः ३। २।५० दर्शनीयमानी अयमस्याः ३। २।५० दर्शनीयरूपा
३। २। ५० दर्शनीयामाता
३।२। ४९ दर्शयति प्रदीपो भृत्यान् ३।३। ८८ दर्शयते राजा भृत्यान् भृत्यैरिति वा ३।३।८८ दर्शिता
३। ४।६९ दर्शिषीष्ट
३। ४।६९ दर्शिष्यते
३। ४।६९ दवयति
३। ४। ४२ दाक्षिः
३।३।१ दातं बर्हिः
३।३।५ दाता
३।४।६९ दातारः
३।४।१९ दात्राकर्ण: पशुः
३।२।८४ दादरिद्यते
३।४।९ दान्तः
४।१।१०७ दायिता
३।४।६९
दददे
ददम्भ ददम्भिथ दधयति दधित्थः दधौ दनीध्वंसः दनीध्वंसीति
पे
Jain Education Intemational

Page #377

३६२
दायिषीष्ट दायिष्यते दारदजातीया दारदवृन्दारिका दारदिका
दारा:
दारुवहम् दाशुषी दाश्नांसी दावान् दासभार्या दासीपुत्रः दासीष्ट दास्यति दास्यते दिग्धपादोपहतः दिग्याते दिग्यिरे दिग्ये दित्सति दण्डम् दित्सति वस्त्रम् दिसते पुत्रम् दित्सते वस्त्रम् दिदम्भिषति दिदिवतुः दिदीर्वान् दिदृक्षते देवम् दिदेविथ दिद्युते दिद्रावयिषति दिव:पृथिव्यौ दिवस्पतिः दिवस्पृथिव्यौ दिवाकरनिशाकरौ दिवामन्या रात्रिः दिविजः दिविस्पृक् दिवोदासः दिवौकसः
३।४।६९ ३।४।६९ ३।२।५८ ३। २।५७ ३। २।५० ३। २।५१ ३।२।८९ ४।१।१५ ४।१।१५ ४। १। १५ ३।२।३० ३।२।३१ ३। ४।६९ ३॥ ४॥ ६९ ३।४।६९ ३।२।९५ ४।१।३२ ४।१।३२ ४।१।३२ ४। १। २० ४।१।२० ४।१।२० ४।१।२० ४।१।१८ ४।१।२४
४।१।१ ३।३।७२ ४।१।२४ ४।१।४१ ४।१।६१ ३।२। ४५
३।२।३६ ३।२। ४५ ३।२। ४१ ३।२।१११ ३।२।२७ ३।२।२० ३।२।३६ ३।२।१५५
दिशोदण्डः
३। २। ३२ दीदांसति
३।४।७ दीदांसते
३।४।७ दीर्घकेशजातीया
३।२।५८ दीर्घकेशमानिनी
३।२।५६ दीर्घकेशवृन्दारिका ३। २।५७ दीर्घकेशीभार्य:
३।२।५६ दीव्यति ३।३।३,३।३।१००,३।४।७२ दीव्यन्
३। ४। ७२ दुःखायते
३। ४। ३४ दुग्धे गौः पयः स्वयमेव ३।४। ८७ दुग्धे गौः स्वयमेव ३।४। ९३ दुग्धे गौः स्वयमेव
३।४। ८७ दुद्यूषति
४।१।१०८ दुद्रावयिषति
४।१।६१ दुर्वृत्तानवकुरुते
३।३।७६ दुहितापुत्रौ
३। २। ४० दुहितुःपतिः
३।२।३८ दुहितृपतिः
३।२।३८ दूडभः
३।२।१५५ दूडास:
३।२।१५५ दूढ्यः
३।२।१५५ दूणास:
३।२। १५५ दूरादागतः
३।२।१० दूरेपाकः
४। १। ११२ दृक्षीष्ट
३।४। ६९ दृढभक्तिः
३।२।५३ दृषदिमाषकः
३।२।१९ देदेति
४।१।१०८ देद्युत्यते
४।१।४१ देद्यूतः
४।१।१०८ देद्योति
४।१।१०८ देद्योषि
४।१।१०८ देध्मीयते
४।१।१ देभतुः
४।१।२८
४।१।२९ देभुः
४।१।२८ देयः कटो भवता
३।३। २१ देयं भवता
३।३।२१
देवः देवदत्तः देवद्यङ् देवद्यञ्चः देवद्यचौ देवयुक् देवानांप्रियः देहि (२) दोर्दोषि दोषामन्यमहः दौहार्दम् द्यावाक्षमे द्यावानक्ते द्यावापृथिव्यौ धुदासः धुपतिः धुभिः धुभ्याम् धूतः द्यूतवान् द्योतते द्रक्ष्यते द्रष्टा द्रावयत्ययः द्रुणिमन्यः
३।२।१०८ ३।२।१०८ ३।२।१२२ ३।२।१२२ ३।२।१२२ ३।२।१२२ ३। २। ३४ ४।१।३१ ३।२।७२ ३।२।१११ ३।२। ९४ ३।२। ४४ ३।२। ४४ ३।२। ४५ ३।२।३६ ३।२। ३६ ४।१।१०८ ४।१।१०८ ४।१।१०८ ४।१।१०८ ३।३। ४४ ३।४।६९
३।४।६९ ३।३।१०८ ३।२।१११
३।२।६६ ३।२।५८ ३।२। ४९ ३। २।७८ ३। २। ४९ ३।३।२६ ३।२।८४ ३। २। ९३ ३।२।९२ ३।२।९२ ३। २।१५२ ३।२।१५२ ३।२।१५२ ३। २। ९३
द्रुणीदेशीया द्रुणीभार्यः द्रुमवती द्रोणीभार्यः द्वन्द्वं यज्ञपात्राणि प्रयुनक्ति द्वयङ्गुलाकर्णः द्वाचत्वारिंशत् द्वात्रिंशत् द्वादश द्वादृक्षः द्वादृक् द्वादृशः द्वानवतिः
देभिथ
Jain Education Intemational

Page #378

३६३
धुरः
द्वापञ्चाशत् द्वारमुद्घाटयति द्वाविंशतिः द्वाषष्टिः द्वासप्ततिः द्विगुणाकर्णः द्विचत्वारिंशत् द्विचत्वारिंशाः द्विचितीकः द्वितीयता द्वितीयत्वम् द्वितीयाकल्पा द्वितीयाभार्यः द्वित्राः द्विदशाः द्विधा द्विनवतिः द्विपञ्चाशत् द्विपाद्यम् द्विमुनि व्याकरणस्य द्वियमुनं वसति द्विशतम् द्विषष्टिः द्विष्पचतीत्याह द्विसप्ततिः द्विसहस्रम् द्वीपम् द्वैमातुरः व्यशीतिः व्यशीतिः धत्तात् धनमादत्ते धनुर्धनुषि धन्वकारक: धर्मं जिज्ञासते धर्मरुचिः धर्मे विवदन्ते धापयते शिशुम् धारयः
३।२। ९३ ३।४। ४२ ३।२। ९२ ३।२।९३ ३। २। ९३ ३। २। ८४ ३।२। ९३ ३।२। ९३ ३।२। ८३ ३।२। ५९ ३।२।५९ ३।२।५४ ३।२।५४ ३।२। ९२ ३।२।९२
३।२।७ ३।२। ९३ ३।२। ९३ ३।२। ९६ ३।२।९२
३।२।५ ३।२। ९२ ३।२। ९३ ३।३।२७ ३।२।९३ ३।२। ९२ ३।२।१०९ ३।२।९२ ३।२। ९२ ३।२।९३ ४॥ १।३१ ३।३।५३ ३।२।७२ ३।२।२० ३।३।७० ३।२।२० ३।३।७८ ३।३। ९४ ३।४।७१
धित्सति श्रुतम् ४।१।२० नदी सुप्यते .
३।३।२१ धित्सति स्तनम् ४।१।२० नदीकुक्कुटिका
३।२।१८ धित्सते श्रुतम्
४।१।२० नदीकूलं पिपतिषति ३। ४।२१ धिप्सति ४।१।१८ नदीचर:
३।२।२० धीप्सति ४।१।१८ नध्री(द्धी)दोहः
३।२।१९ धीरूपा ३।२।६६ नमान्दा
३।२।१२८ ४।१।११० ननान्दायातरी
३।२। ३९ धरौ ४।१।११० ननान्दुःपतिः
३।२। ३८ धूः ४।१।११० ननान्दपतिः
३।२। ३८ धूपायति ३।४।१ नपात् (२)
३।२।१२८ धूपायिता ३।४।४ नपुंसकम्
३।२।१२८ धूपिता ३।४। ४ नभः
३।२।१२८ धूम आक्रामति ३।३। ५२ नभागः
३।२।१२८ धूम उच्चरति ३।३। ३१ नभ्राट् (२)
३।२।१२८ धूमायति ३। ४। ३० नम: करोति
३। ४। ३७ धूमायते ३। ४।३०,३।४। ३३ । नमति पल्लवो वातेन
३।४। ९३ धूमावती
३।२।७८ नमते दण्डः स्वयमेव ३।४। ९३ धूर्गिल: ३।२।११५ नमस्यति देवान्
३।४। ३७ धूर्णः ४।१।११० नमुचिः
३।२।१२८ धूर्णवान् ४।१।११० नमेरुः
.३।२।१२८ धूर्तः ४।१।११० नयति
३।३। १०० ४।१।११० नयते तत्त्वार्थे
३।३। ३९ धेनुभव्या
३।२।११८ नयते विद्वान् स्याद्वादे ३।३। ३९ धेनुम्भव्या ३।२।११८ नरंमन्यः
३।२।९ धेहि ४।१।३१ नरक:
३।२।८६ धोर्मा
४।१।११० नरिनर्ति ४।१।४८, ४।१।५६ न चोपलेभे वणिजां पणायाः ३।४।१ नरिनृतीति
४।१।५६ न पाचको जाल्मः ३।२।१२६
नरीनति
४।१।५६ न भुङ्क्ते ३।२।१२५ नरीनृतीति
४।१।५६ ३।४। १९ नरीनृत्यते ४।१। ४८, ४।१।५५, ४।१। नःक्षुद्रः
३।२।९९ ५६ नकुलः (२)
३। २। १२८
नरैः परस्परेण भोज्यते । ३।२।१ ३।२।१२८ नर्तकिरूपा
३।२।६४ नक्षत्रम् ३।२।१२८ नर्तयते नटम्
३।३।९४ नखः ३। २। १२८ नर्नति
४।१।४८,४।१।५६ नगः पर्वतः ३।२।१२७ नर्नृतीति
४।१।५६ नगरवायसः ३।२।१८ नलागिरिः
३।२।७७ नगा वृक्षाः
३।२।१२७ नलोपाख्यानम्
३।४। ४२ नमः ३।२।१२८ नवेदाः (२)
३।२।१२८
धूर्तिः
नक्रः
Jain Education Intemational

Page #379

३६४
नस्तः
३।२।९९ नस्यम्
३।२।१०० नाक:
३।२।१२८ नागः
३।२।१२८ नागवलम्
३।२।८२ नाचिकेत:
३।२।१२८ नाटयति
३।४।१६ नादेयीरूपा
३।२।५५ नानाकृत्य
३।२।१५४ नान्तरीयकम्
३।२।१२८ नापितः
३।२।१२८ नायकः
३।३।१ नाययति
३।३।१ नारक:
३।२। ८६ नारङ्गम्
३।२।१२८ नाराच:
३।२।१२८ नावंमन्यः
३।२।९ नावा
३।४।२५ नाव्यति
३।४। २३ नाशयति पापम्
३।३। १०८ नासत्यः
३।२।१२८ नासत्यौ
३।२।१२८ नासिक्यं नगरम्
३। २। १०० नासिक्यो वर्णः
३।२।१०० नास्तिक:
३।२।१२८ नि:स्तोकः
३।२।१० निकाशः
३।२।८६ निगारयति
३।३।१०८ निगिरते ग्रासः स्वयमेव ३।४। ९३ निगीर्षीष्ट ग्रास: स्वयमेव ३।४। ९३ निजेगिल्यते
३। ४। १२ नित्यं शब्दं आतिष्ठते ३।३।६५ निदाघ ऋतुविशेषः ४।१।११२ निद्रायति
३।३। ४३ निद्रायते
३।३। ४३ निनयिथ
४।१।१ निनाय
३।४। ४८,४।१।१ निनाय
४॥ १।३९ निनिक्षति
४।१।५७
निनेज निन्यतुः नियोग्यः नियोज्यः निरर्थकत्व निरस्यति शत्रून् निरुक् निरूपयति निर्युनक्ति निर्लयनी निवहः निविविक्षते निविशते निशातमायाम् निशानम् निषादः निष्क्रमते निष्टपति निहारः नीकाश: नीक्लेदः नीचेपाक: नीचेपाकुः नीत्तम् नीपम् नीमार्गः नीमेदः नीरुक् नीरुक् नीवारः नीवृत् नीशारः नीहारो हिमम् नुनूषति नेनिक्ते नेनिज्यात् नेनेक्ति नेनेक्तु नेन्यः
४। १।५७
४।१।१ ४। ११११६ ४।१।११६ ३।२।५९ ३।३।२५ ३।२।८५ ३।४। ४२ ३।३।२६ ३।२।१५५ ४।१।११२ ३। ३। ७४ ३।३।२४ ३।२।२४
३।४।७ ३।२।८६ ३।३। ४९ ३।३। ८७
३। २। ८६ ३।२।८६, ३।२।८७
३।२। ८६ ४।१।११२ ४।१।११२
३।२।८८ ३।२।१०९ ३।२।८६ ३।२।८६ ३। २। ८५ ३।२।८५ ३।२।८६ ३।२।८५ ३।२।८६ ३।२।८६ ४।१।१०४ ४।१।५७ ४॥ १।५७ ४।१।५७ ४।१।५७ ३।४। १५
नेमतुः
४।१।२४ नेमिथ
४। १। २४ नेमुः
४।१।२४ नेष्टोद्गातारौ
३।२।३९ न्यगीष्ट ग्रासः स्वयमेव ३।४। ९३ न्यगृहीत्
३। ४। ५५ न्यग्रोधः
४।१।१२१ न्यघुक्षत्
३। ४। ५५ न्यविशत
३।३।२४ न्युद्गः
४।१।११२ न्युद्गः
४।१।१२० न्युब्जो नाम रोग० ४।१।१२० न्योको वृक्ष: शकुन्तो वा ४।१।११२ पक्त्वा
४।१।१०७ पक्वतमा
३।२।५० पक्वतरा
३।२। ५० पक्ष्यते ओदन : स्वयमेव ३।४। ८७ पङ्करुहम्
३।२।२० पङ्केरुहम्
३।२। २०
३।२।६७ पङ्चेली
३।२।६७ पचच्चेली
३।२।६३ पचतः
३।३।१७ पचति
३।३।१७ पचतितराम्
३।२।७ पचते
३।३।१७, ३।३।९५ पचत्कल्पा
३।२।६३ पचत्तमा
३।२।६३ पचत्तरा
३।२।६३ पचत्पाशा
३।२।६३ पचत्योदनं चैत्रः
३। ४।८६ पचथ:
३।३। १७ पचरोत्रा
३।२।६३ पचद्धता
३।२।६३ पचद्रूपा
३।२।६३ पचढुवा
३।२।६ पचध्वे
३।३।१७ पचनम्
४।१।१११ पचन्ति
३।३।१७
पगुचेली
Jain Education Intemational

Page #380

३६५
पचन्ति पाचका:
३। ३। ९५ पचन्तिकल्पा
३।२।६३ पचन्तिगोत्रा
३।२।६३ पचन्तिचेली
३।२।६३ पचन्तितमा
३।२।६३ पचन्तितरा
३।२।६३ पचन्तिब्रुवा
३।२।६३ पचन्तिमता
३। २।६३ पचन्तिरूपा
३। २। ६३ पचन्तिहता
३।२।६३ पचन्तीकल्पा
३।२।६३ पचन्तीगोत्रा
३।२।६३ पचन्तीचेली
३।२।६३ पचन्तीतमा
३।२।६३ पचन्तीतरा
३।२।६३ पचन्तीब्रुवा
३।२।६३ पचन्तीमता
३। २।६३ पचन्तीरूपा
३।२।६३ पचन्तीहता
३।२।६३
३।३।१७ पचन्मता
३। २।६३ पचन्
४।१।७१ पचमानः
४।१।७१ पचसि
३।३।१७ पचाम:
३।३।१७ पचामहे
३।३। १७ पचामि
३।३।१७ पचाव:
३।३।१७ पचावहे
३।३।१७
३।३।१७ पचेते
३। ३। १७ पचेथे
३।३।१७ पच्छब्दः
३। २।९८ पच्छो गायत्रीं शंसति ३।२।९७ पच्यते ३।४।७१, ४। १। २४ पच्यते ओदन: स्वयमेव ३।४। ८७ पञ्च प्रयाजा:
४।१।११४ पञ्च वारान् भुज्यते भवता ३।३।२१ पञ्चकर्णः
पचन्ते
पश्चगर्ग: ३।२।५० पत्नीसंयाजा:
४।१।११४ पञ्चदश ३। २। ९२ पदं मिथ्या कारयते
३।३। ९३ पञ्चमजातीया
३।२।५८ पदं मिथ्या वाचयति ३।३।९३ पञ्चमता ३।२।५९ पदगः
३।२।९५ पञ्चमत्वम् ३।२। ५९ पदयते
३।४।१६ पञ्चमवृन्दारिका ३।२। ५७ पदाजिः
३।२।९५ पञ्चमीदेश्या ३।२। ५४ पदातिः
३।२। ९५ पञ्चमीभार्य: ३।२।५४ पदिकः
३।२।९६ पञ्चमीयते ३।२।५४ पदुपहत:
३।२।९६ पटपटायति ३।३। ४३, ३।४। ३० पदोपहतः
३।२।९५ पटपटायते ३।३।४३, ३।४। ३० पदः
३॥ २॥ ९६ पटयति ३।४। ४२ पद्धोषः
३। २। ९८ पटयति ३।२।५१ पद्धतिः
३।२।९६ पटिष्ठा ३।२।५१ पद्धिमम्
३। २। ९६ पटीयसी ३।२।५१ पद्मावती
३।२। ७८ पटुचरी ३।२।५० पद्यं घृतम्
३।२।९६ पटुजातीया ३।२।५८ पद्याः पांसवः
३।२।९६ पटुता ३।२।५९ पद्याः शर्कराः
३।२।९६ पटुत्वम् ३।२।५९ पनायति
३।४।१ पटुदेशीया ३। २।५८ पनायिता
३।४।४ पटुभार्यः ३।२। ४९ पनिता
३। ४।४ पटुभार्यः ३। २।५६ पनीपतीति
४।१।५० पटुरुक् ३।२। ८५ पनीपत्यते
४।१।५० पटूभूता ३।२।६० पनीपदीति
४।१।५० पट्टिका ३। २।५० पनीपद्यते
४।१।५० पट्टीभूता ३।२।६० पन्निष्कः
३। २। ९८ पट्रीमयम् ३।२।५०,३।२।५१, ३।२। पन्मिश्रः
३।२।९८ पपक्थ
४।१।२४ पट्टीरूप्यम् ३।२।५०, पपतुः
४।१।१ ३।२१५१, ३।२। ५९
पपाच
३।४। ४६,४।१।१, पठिष्यते ३।४।६९
४।१। ४२,४।१।४४, पणायति ३।४।१
४।१। ५९, ४॥ १।६८ पणायिता ३।४।४ पपाठ
४।१।१ पणिता ३।४।४ पपार
४।१।५८ पण्डितंमन्यः ३।२।१११ पपौ
४।१।१ पण्डितमानी ३।२।१११ पपौ
४।१।३९ पतङ्गः ३।२।१११ । पप्रच्छतुः
४।१। ८४ पतापतः ४।१।१३ पप्सौ
४।१।४५ ३।२।९६ पफणतुः
४।१।२६
पचे
सात
३।२।८४
पत्काषी
Jain Education Intemational

Page #381

३६६
पफणिथ
पफाल
पम्पशीति
पम्पश्यते
पम्फाम्पते
पम्फुलीति
पम्फुल्ति
पम्फुल्य
पय उपयोजयते चैत्रेण
पयस्यते
पयायते
पयो व्रतयति
परदारानुपवद
परदारान् प्रकुरुते
परमकृत्वा
परमपत्काषी
परमोच्चैः
परशयति
परस्परस्य व्यतिलुनन्ति
परस्मैपदम्
परस्मैभाषा
परहितम्
पराक्रमते
पराक्रामति
पराचिकीर्षति
पराजयते
परापम्
परिक्रीडते
परिक्रीणीते
परिचीवरयते
परिणमते
परिपुच्छयते
परिपूर्ण भक्ति:
मृत् स्वयमेव
परिप्यानमूधः
परिभाण्डयते
परिमृष्यति
परिमोहयते चैत्रम्
परिरमति
परिरोध:

४। १ । २६
४। १ । ४२
४। १।५२
४। १ । ५२
४। १।५४
४। १ ५३
४। १५४
४। १ । ५३
३ | ३| १०८
३ । ४ । २७
३। ४। २७
३ । ४ । ४३
३।३।७८
३। ३। ७६
३। २। १५४
३। २। ९६
३।२।७
३ । ४ । ४२
३। ३ । २३
३।२।१७
३।२।१७
३। २। १७
३ । ३ । ४९
३। ३। ४९
३। ३ । ७४
३।३।२८
३। २। १०९
३ | ३ | ३४
३।३।२७
३ । ४ । ४१
३ | ४ | ९३
३ | ४ | ३९ ३।२।५३
४। १ । ९३
३ । ४ । ४०
३ । ३ । १०४
३ । ३ । ९४
३। ३। १०५
३। २। ८६
परिवस्त्रयति
परिवह:
परिवहति
३ । ४ । ४२
४। १ । ११२
३। ३ । १०४
परिवारयन्ते कण्टका वृक्षं स्वयमेव ३ । ४ । ९४ परिवासयति
३ । ४ । ४२
परिवीय
४। १ । ७८
परिव्याय
४। १ । ७८
परिव्राज्यम्
४। १ । १११
परिष्करिष्यते कन्या स्वयमेव
३ । ४ । ९३
३ । ४ । ९३
३ । २ । ८६
३ । २ । ८५
३ । २ । ८६
३ । २।८५
३ । २ । ८८
३ । २ । ८८
३ । २ । ८८
४। १।५८
४। १ । ५५
४। १ । ८४
परिष्कुरुते कन्या स्वयमेव
परिहार:
परीणत्
परीणाम : ( २ )
परीतत्
परीत्तम्
परीतवान्
परीत्त्रिमम्
परीपर्ति
परीपृच्छ्यते
परीपृश्यते
परीरोधो मृगावरोधः
परीवृद
परीहारो देशानुग्रहः
पर्पर्त्ति
३। २।८६
३ । २।८५
३ । २।८६
४। १।५८ ३।४।२४
३ । ४ । ९३
३ । ४। ४७
३ | ४ ४७
३ | ४ ४७
३ । २। ३२
३। २। १४२ ३। २। १४२ पाक: ३।३।१, ३।३।२१, ४। १ । १११ पाकं करोति ३ । ३ । २१ ३।२।५४
पाकभार्यः
३ । ३ । २१
३ । ३ । २१
३।३।२१
३।३।१
पर्यीयति मक्षके पर्यस्कृत कन्या स्वयमेव
पलायांचक्रे
पलायांबभूव
पलायामास
पश्यतोहरः
पश्चिमतारम्
पशिमतीरम्
पाका:
पाको वर्तते
पाकौ
पाक्यम्

पाक्यम् पाचकजातीया
४। १ । १११
३।२।५८
३। २।५९
३। २। ५९
३। २।५८
३। २। ५७
३ | ४ | २०
३ । ३ । ७५
३ । ३ । ७५
३। ४ । ९३
३ । ४। ९३
३ । २ । ५४
३। २। ५४
३। ४ । ९२
३। ४। ९२
३। २।५१
४। १ । १३
३ । २ । ४९
३। २ । ९८
३।२।९८
३। २ । ९८
३ | ४ | ३८
३। २ । ९७
३। २ । ९७
३ । २ । ९८
३। २ । ९६
पापचीति
४। १।५९, ४। १ । ६० ४। १ । ४८ पापच्यते ३ | ३ | ३, ३।३।२२, ३।४।० ४। १ । ३, ४ । १ । ४८, ४।१।५१ पापच्यमानः
पाचकता
पाचकत्वम्
पाचकदेशीया
पाचकवृन्दारिका
पाचयति
पाचयांचकार
पाचयांचक्रे
पाचयिता ओदनः
पाचयिष्यते ओदनः
पाचिकामानिनी
पाचिकारूपा
पाचिता ओदनः स्वयमेव
पाचिषीष्ट ओदनः स्वयमेव
पाटवम्
पाटूपट:
पात्रीभार्यः
पादघोषः
पादनिष्कः
पादमिश्र:
पादयते
पादश: कार्षापणं ददाति पादश: श्लोकं व्याचष्टे
पादशब्दः
पाद्यम्
पापचिषते
पापच्यस्व
पाप्मन उल्लाघयति
पाप्रष्ट:
पाप्रष्टि:
पामनपुत्र: पाययति
पाययते बटुम्
पाययते मधु पायकान्
३। ३ । २२ ३।४।९
३ । ४ । ४२
४। १ । ८४ ४। १ । ८४ ३। २। १२५ ४। १ । ३३
३ । ३ । ९४
३ । ३ । ८८

Page #382

३६७
पुत्रकाम्यति
पारकरः पारयः पारस्करो देशे पार्थदेशीया पार्थवृन्दारिका पिङ्गलागिरिः पिण्डपाकः पिण्डवहम् पितरौ पितापुत्री पितुःपुत्रः पितुःष्वसा पितु:स्वसा पितुरन्तेवासी पितृगृहम् पितृपितामही पितृवलः पितृष्वसा पित्सति पित्सते पिदधाति पिधानम् पिनद्धम् पिपक्षति पिपक्षति पिपतिषति पिपर्ति(२) पिपविषते पिपावयिषति पिपासति पिपूर्तः पिपूर्यात् पिपृच्छिषति पिपृयात् पिप्रावयिषति पिप्लावयिषति
पुनन्ति
३।२। ४८ पीनवानन्धुः
४।१।९३ ३। ४।७१ पीनोऽन्धुः
४।१।९३ ३।२।४८ पीलुवहम्
३। २।८९ ३।२।५८ पुंसानुजः
३।२।१३ ३।२।५७ पुच्छयते
३।४। ३९ ३।२। ७७ पुटपाक:
३। २। २३ ४।१।११२ पुतित्रीयिषति
४।१।८ ३।२।८९ पुतेवलिः
३।२। २२ ३।२।४७ पुत्रकाम्यति ३।३।३, ३।४। २२ ३।२। ४०
३।२।८ ३।२।३७ पुत्रकाम्यत्यसौ
३। ४। २२ ३। २। ३८ . पुत्रयति
३।४। ४२ ३।२। ३८ पुत्रावल:
३। २।८२ ३।२। ३७
पुत्रीयति ३।३। ३,३। ४। २३ ३।२। ३७ पुत्रीयति
३।२।८ ३।२। ३९ पुत्रीयति छात्रम्
३। ४। २४ ३।२।८२ पुत्रीयियिषति
४।१।८ ३।२।३८ पुत्रीयिषिषति
४।१।८ ४। १। २१
३।३। २३ ४।१।२१ पुपुत्रीयिषति
४।१।८ ३।२।१५६
४। १। ३७ ३।२।१५६ पुप्रावयिषति
४।१।६१ ३।२।१५६ पुप्लावयिषति
४।१।६१ ४|११३७ पुमनुजा
३।२।१३ ४।१।५९ पुरगावणम्
३। २। ७६ ४।१।२१ पुरुषः
३। २। ८६ ४। ११५८ पुरोडाश:
३।२।१५५ ४।१।६० पुलिनवती
३।२।७८ ४।१।६० पुषाण
३। ४। ८० ४|११५९ पुष्करावती
३। २।७८ ४।१।५८ पुष्पयति
३॥ ४॥ ४२ ४॥ १।५८ पुष्येण योजयति चन्द्रम् ३। ४। २० ४।१।८४ पुस्फारयिषति
४।१।६० ४।१।५८ पूरुषः
३।२।८६ ४।१।६१ पूर्वतारम्
३।२।१४२ ४।१।६१ पूर्वतीरम्
३।२।१४२ ३॥ २॥ १५६ पूर्वाह्नकाले
३।२।२४ ४।१।९२ पूर्वाह्नतनः
३।२।२४ ४।१।९२ पूर्वाह्नतमे
३।२।२४
पूर्वाह्नतरे
३।२।२४ पूर्वाह्नशयः
३।२।०२५ पूर्वाह्नेकाले
३।२।२४ पूर्वाह्नेतन:
३।२।२४ पूर्वाह्नेतमाम्
३।२।२४ पूर्वाह्नेतराम्
३।२।२४ पूर्वाह्नेस्फोटकाः
३।२।१८ पूर्वेद्युः प्रक्रामति ३।३।५१ पृच्छति
४। १।८४ पृच्छयति
३।४। ४२ पृच्छा
४।१।८४ पृच्छ्यते
४।१।८४ पृषोदरः
३।२।१५५ पृषोदरम्
३।२।१५५ पृषोद्धारम्
३।२।१५५ पृषोद्वानम्
३।२।१५५ पृषोद्वारम्
३।२।१५५ पृष्टः
४।१।८४,४।१।१०८ पृष्टवान्
४।१।१०८ ४।१।२४
४।१।२४ पेचिम
४।१।२४ पेचिव
४।१।२४ पेचिवान्
४।१।२४ पेचुः
४।१।२४ पेचुषी
४॥ १।२४ पेपीयते
४।१।९१ पैतृकमश्वा अनुहरन्ते (३) ३।३। ३८ पैलुशीर्षिः
३।२।१०३ पैलुशीर्ष्या
३।२।१०१ पोपुव:
३।४।१५ पोपूया
३।४।१४ प्यायते
४।१।९२ प्रकार:
३।२।८६ प्रकृत्य
३।२।१५४ प्रक्रमते
३।३।५१ प्रक्रमते भोक्तुम्
३।३। ५१
४।१।१०६ प्रजातभार्य:
३।२।४९
पेचतु: पेचिथ
पुपूषति
पिहितम्
पीनं मुखम् पीनवन् मुखम्
Jain Education Intemational

Page #383

३६८
प्रजिघाय प्रजिघाययिषति प्रजिघीषति प्रजेघीयते प्रजेघेति प्रज्याय प्रणिददाति प्रणिदधाति प्रणिदयते प्रणिदाता प्रणिदापयति प्रणिद्यति प्रणिधयति प्रणिधापयति प्रणीत्रिमम् प्रणौति प्रतान् प्रतापः प्रतामो प्रतिकशोऽश्वः प्रतिकाशः प्रतिकूलयति प्रतिक्रमते प्रतिक्षिपति बटुम् प्रतिरित्सति प्रतिवेशः प्रतिशीनः प्रतिशीनवान् प्रतीकारः (२) प्रतीकाशः प्रतीबोध: (२) प्रतीम् प्रतीवेशः प्रतीषिषति प्रतीहारः (२) प्रत्तम् प्रदान्
४।१।३४ ४॥ १॥ ३४ ४।१।३४ ४।१।३४ ४।१।३४ ४।१।७६
३।३।५ ३। ३।५ ३।३।५ ३।३।५ ३।३।५ ३।३।५ ३।३।५ ३।३।५ ३।२।८८ ३।३। ५४ ४।१।१०७
३।२।८६ ४।१।१०७ ३।२।४८ ३।२।८६ ३।४। ४२ ३।३। ४९ ३। ३।१०२ ४।१।२२ ३।२।८६ ४।१। ९८ ४।१।९८ ३।२।८६ ३।२।८६ ३।२।८६ ३।२।१०९
३।२।८६ ४॥ १॥ ५९ ३।२।८६ ३।२।८८ ४।१।१०७ ४।१।१०७ ४।१।२०
प्रपेपीयते
४।१।९१ प्रप्यानो मेघः
४।१।९२ प्रप्यानोऽन्धुः
४।१।९३ प्रफुल्लः
४।११५४ प्रफुल्लवान्
४। ११५४ प्रफुल्लिः
४।१।५४ प्रभाव:
३।२।८६ प्रमित्सति शत्रून्
४।१।२० प्रमित्सते भूमिम्
४।१।२० प्रमित्सते शत्रून्
४।१।२० प्रयस्यति
३।४। ७३ प्रयागः
४।१।११४ प्रयोग्यः
४।१।११६ प्रयोज्य:
४।१।११६ प्रवहः
४।१।११२ प्रवहति
३।३। १०३ प्रवाच्यो नाम पाठ विशेषः ४।१।११८ प्रवाय
४।१।७६ प्रवाहेमूत्रितम्
३।२।२० प्रव्याय
४।१।७७ प्रशान्
४।१।१०७ प्रशामौ
४।१।१०७ प्रशास्ताप्रतिहर्तारौ
३।२। ३९ प्रश्न:
४।१।८४, ४।१।१०८ प्रष्टा
४।१।१०८ प्रष्टुम्
४।१।१०८ प्रसंस्तीत:
४।१।९५ प्रसंस्तीतवान्
४।१।९५ प्रसादः
३।२।८६ प्रसूतभार्य:
३।२। ४९ प्रस्तीतः
४।१।९६ प्रस्तीतवान्
४।१।९६ प्रस्तीमः
४।१।९६ प्रस्तीमवान्
४॥ १॥ ९६ प्रमाविषीष्ट गौः स्वयमेव ३।४। ९२ प्रसुते गौः स्वयमेव
३।४। ९३ प्रस्रोता गौः
३।४। ९३ प्रस्रोष्यते गौः
३।४। ९३ प्रनौति गौर्दोग्धुः कौशलेन ३।४। ९३
प्रहारः
३।२।८६
३।२।१५४ प्राकारो वप्रः
३।२।८६ प्राङ्
३।२।१२३ प्राजीहयत्
४।१।३४ प्राची
३।२।१२३ प्राणिणिनिषत्
४।१।१० प्राणिणिषति
४।१।५ प्रापम्
३।२।१०९ प्रापयति
३। ४। ४२ प्राप्यानमूधः
४।१।९३ प्रायश्चित्तप्रायश्चित्ती अतीचारशोधने ३।२।४८ प्रावयति राज्यम् ३।३। १०८ प्रावृद्
३।२।८५ प्रावृषिजः
३।२।२७ प्राशिश्रियत्
४।१।१ प्रासादीयत्
३।३।४ प्रासादीय्य गतः
३।३।४ प्रासादो गृहम्
३। २।८६ प्रासिसादीयिषति
३।३।४ प्रामाविष्ट गौः स्वयमेव ३।४। ९२ प्रास्रोष्ट गौः स्वयमेव ३। ४। ९२ प्रियसहकृत्वा
३।२।१४३ प्रियाकल्याणीकः
३।२।५३ प्रियाक्षान्तः
३। २०५३ प्रियाचपल:
३। २०५३ प्रियाबाल:
३।२।५३ प्रियावामः
३।२।५३ प्रियासुभगः
३।२।५३ प्रियोपकुम्भस्तिष्ठति । ३।२।२ प्रियोपकुम्भाय देहि । ३।२।२ प्रियोपकुम्भे निधेहि
३।२।४ प्रियोपवधुः
३।२।६ प्रीणाति
३॥ ४॥ ७९ प्रेखोलयति
३।३।३ प्रेन्धांचक्रे
३।४। ४९ प्रोणुनवत्
४।१।६ प्रोणुनविषति
४।१।४ प्रोणुनविषति
४।१।६
प्रदामी
प्रदित्सति दानम्
Jain Education Intemational

Page #384

प्रोर्णुनाव ३।४। ४८, ४। १ । ४, ४। १ । ६
प्रोर्णोनूयते
३ | ४| १०, ४१६
फलेपाक:
४। १ । ११२
४। १ । २६
४। १ । २६
फेणतुः
फेणिथ
फेनायते
फेलतुः
फेलिय
टुंग
बटुं वचयते
बदरितमा
बदरीतमा
बदरीतरा
बनीभ्रंशीति
बनीभ्रश्यते
बभक्थ
बभणतुः
बभणिथ
बभार
बभार
बभार
बभूव
बभूवतुः
बभूवे
बभूवे चैत्रेण
बभ्रज्जतुः
बभ्रमतुः
बभ्रमिथ
बभ्राजे
बभ्रासे
बभ्रुः
बभ्लासे
बम्भज्यते
बम्भणीति
बम्भण्यते
बरीभृज्यते
बलयति
बलाहकः
बलिं बन्धयति नटः

३ | ४ | ३३
४। १ । २५
४। १ । २५
३।३। ८९
३। ३। ८९
३। २। ६६
३। २। ६६
३ । २ । ६४
४। १।५०
४। १५०
४। १ । २५
४। १ । २४
४। १ । २४
३ । ४ । ५०
४। १ । ४२
४। १ । ५८
४। १७०
४। १ ७०
३८४ । ७०
४। १७०
४। १ । ८४
४। १।२६
४। १ । २६
४। १ । २६
४। १ । २६
४। १ । १४
४। १ । २६
४। १ । ५२
४। १ । ५१
४। १ । ५१
४। १ । ८४
३ । ४ । ४२
३। २। १५५
३ । ४। २०
बलीवर्द:
बहुतः
बहुतिथी
बहुत्र
बहुवि जयति वनम्
बहुशो देहि
बहुदेशीया
बहुचवृन्दारिका
बह्वचश्चरणः
बह्वचीचरी
बहुचीभावः
बाधयति
बाभञ्जीति
बाभाम्यते
बाभ्रष्टः
बाभ्रष्टि:
बालकमुद्वापयति बालङ्गिलो राक्षस:
बाष्पायते
वाहावाहवि व्यासजेताम्
याहूयाहवि व्यासजेताम्
बिडाल:
विभयसकार
बिभयांचकार
विभयांवभूव
बिभयामास
बिभरांचकार
बिभरांचकार
बिभरांचक्रे
विभर्ति
बिभाय
बिभावयिषति
बिभित्सते कुशूल: स्वयमेव बिभित्तिष्यते कुशूल: स्वयमेव बिभिदे कुशूल: स्वयमेव
बिभृते
बिभृयात्
बिलशय:
बिलेशय:
३। २। १५५
३।२।५०
३। २।५०
३। २५०
३।३।२८
३।२।५०
३। २।५८
३। २।५७
३ । २। ५३
३। २। ५६
३। २। ५६
३ । ४ । ७
४। १ । ५२
४। १५१
४। १ । ८४
४। १ । ८४
३।३।९० ३।२।११५
३ | ४ | ३३ ३।२।७२ ३।२।७२
३। २। १५५
३। ३ । ७५
३ | ४|५०
३ | ४|५०
३ | ४|५०
३ । ३ । ७५
३।४।५०
३। ३ । ७५
४। १।५८
३ | ४|५०
४। १ ६०
३। ४।९३
३।४ । ९३
३ । ४ । ८६
३ । ३ । ९५
४। १।५८
३। २। २५
३। २। २५

बीभत्सते
बुबोभूषिते
बुभूषति
बुभूषति
वृहत्पति:
बृहस्पतिर्देवतायाम्
बेभिदीति
बोधयति पद्मं रविः
बोभवाञ्चकार
बोभवीति
बोभवीति
बोभूय
बोभोति
ब्रह्मचूर्ति:
ब्रह्मप्रजापती
ब्रह्मबन्धुतरा
ब्रह्मबन्धूतरा
ब्रह्मबन्धूभार्यः
ब्रह्मबन्धूवृन्दारिका
ब्राह्मणपुत्रः
ब्राह्मणवत्
ब्राह्मणाच्छंसिनौ
ब्राह्मणाच्छंसी
ब्राह्मणवा
ब्रूते कथा स्वयमेव
भद्रं सहसायाचार्याय
भद्रकरणम्
भनक्ति
३६९
भवतु
भवते
भवत्काम्यति
३।४।७
४१.१०
४। १।६०
४। १ । ७०
३ । २ । ४८
३ । २ । ४८
४। १ । ४८
३ । ३ । १०८
४।९।७०
३।३।१००
३ । ४। १४
३ | ४। १४
३ । ४ । १४
४। १ । ५४
३। २। ४१
३। २। ६७
३। २। ६७
३। २ । ४९
३। २।५७
३। २। ३१ ३।२।७
३ । २ । ११
३। २। ११
३ । २ । ६४
३। ४ । ९३
३ । २ । १४८
३। २। १९६
३ । ४ । ८२
३। २। ३७
३। २। ३७
३। २। ३८
भर्तृगृहम्
भर्तृशिष्य :
भर्तृस्वसा
भवता कार्यम्
३।३।२१
भवता शयनीयम्
३ । ३ । २१ ३।३।२१
भवता शयितव्यम्
भवता शेयम् ३। ३। २१ भवति ३।३।३, ३।३।१०, ३।४। ७१ ३ । ३ । १०
३ । ४। १९
३ । २। ६१

Page #385

३७०
भवत्पुत्रः
भवदीयम्
भवन्तः पचन्ति
भवन्तौ पचतः
भवादुक्षः
भवादृक्
भवादृश:
भवान् पचति
भवामहे
भविता
भविषीष्ट
भविष्यते
भवेत्
भव्याप्रियः
भव्यामनोज्ञः
भस्मनिमीडम्
भाजनागिरिः
३।२।२०
३।२।७७
३। ३। ९२
३।२।१०८
३ | ३| १०६
३ | ३| १०६
३। २।५१
३ । ४। १९
३।३।६१
३। ३। ६१
३ । ४ । ८६
३ । ४ । ८६
३।४।७०
भिद्यमान: कुशूल: पात्राणि भिनत्ति ३।४१८६
भिनत्ति
३। ४ । ८२
भिन्ते
३ | ४| ८२
३ । २ । ८४
३। २। ६७
३। २। ६७
३ । ३ । ९२
४। १ । १२०
३।२।९
३। २। ५९
३ । २ । १८
भापनम्
भामा
भार्यामुपरमति
भार्यामुपरमते
भावत्कम्
भावयते
भिक्षुको दालमुपतिष्ठति
भिक्षुको दातृकुलमुपतिष्ठते भिद्यते कुशूल: स्वयमेव
भिद्यते कुशूलेन
भिद्यते कुसून
भिन्नकर्णः
भीरुहता
श्रीरूहता
भीषा भुजः पाणिः
भुर्वमन्यः
भुवस्तृणवत्त्वम्
भूमिपाश:
३। २।६१
३। २।५१
३। ३ । १७
३। ३ । १७
३। २। १५२
३। २। १५२
३। २। १५२
३। ३ । १७
३।४।१९
३।४।७०
३।४।७०
३।४।७०
३।३।१०
३। २।५३
३। २।५३

भूमिशयः
भूयते भवता
भूयमानं भवता
भूषयते कन्या
भूषयते कन्या स्वयमेव भूषयिष्यते कन्या स्वयमेव
भृगुः
भूज्जति
भृज्यते
भूशं चकास्ति
भृशं प्रात्ति
भूयं रोचते
भूशं शोभते
भूरायभीक्ष्णं या क्रामति
भृक्ष
भूशायते
भृष्ट :
भेजिय
भोक्तुं व्रजति
भोक्तुमनाः
भोग:
भोगवतिगोत्रा
भोगवतितरा
भोगवतितरा
भोगवब्रुवा
भोगवतिरूपा
भोगवतिहता
भोगवतीतरा
भोगवत्तरा
भोगावती
भोग्यः कम्बलः
भोग्यम्
भोग्या अपूपा:
भोजं भोजं व्रजति
भोजनकाल उपतिष्ठते भोजनमिच्छति देवदत्तस्य भोजयति
भोज्यमन्त्रम्
भोज्या
यवागूः
३। २।२५
३। ३ । २१
३। ३। २१
३ | ३| ८८
३ । ४ । ९३
३। ४ । ९३
४। १ । ११२
४। १ । ८४
४। १ । ८४
३ । ४ । ९
३ । ४ । ९
३ | ४ | १३
३ । ४ । १३
३। ४। ११
३।४।९
३।४।२९
४। १ । ८४
४। १ । २५
३। ४। २१
३। २। १४०
४। १ । १२०
३। २। ६५
३।२।६५
३। २। ६५
३। २। ६५
३। २। ६५
३। २ । ६५
३। २। ६५
३। २। ६५
३। २। ७८
४। १ । ११७
४। १ । १११
४। १ । ११७ ३।२।७
३ । ३ । ८३
३ । ४ । २१
३ | ३ | १०८
४। १ । ११७
४। १ । ११७

भ्रमति
भ्रमरः
भ्रातुष्पुत्रकाम्यति
भ्रातृवल:
भ्राम्यति
भ्राष्ट्रमिन्धः
भ्रासते
भास्यते
भ्रूणहनि
भेजे
भ्रमतुः
थ्रेमिथ
भेसे
भ्लासते
भ्लास्यते
भलेसे
मंमवः
मंगल्यते
मकरीति समुद्रः
मकरो ग्राहः
मघाभिर्योजयति गणक:
मणीवती
मण्डयते कन्या स्वयमेव मण्डयिष्यते कन्या स्वयमेव मत्स्यङ्गिलः
मदुः
मद्भवति
मद्रकजातीया
मद्रकता
मद्रकत्वम्
मद्रकदेशीया
मद्रचर:
मद्रयाहुरूपा मद्रयाहूदेशीया
मद्रबाहूरूपा
मद्रा: कारं विनयन्ते
मद्रिकातरा
मद्रिकाभार्यः
मद्रिकाभार्या
३ | ४। ७३
३। २। १५५
३ | ४ | २२
३ । २ । ८२
३ । ४ । ७३
३। २। १९४
३। ४ । ७३
३।४। ७३
४। १ । १०७
४। १ । २६
४।१।२६
४। १ । २६
४। १ । २६
३। ४। ७३
३ । ४ । ७३
४। १।२६
४। १।५१
४। १ । ५१
३ । २ । ४८
३ । २ । ४८
३ । ४। २०
३। २। ७८
३ । ४ । ९३
३। ४ । ९३
३। २। ११५
४। १ । ११२
३ । ३ । १७
३। २।५८
३। २।५९
३। २।५९
३। २५८
३।२।२०
३। २। ६७ ३।२।५८ ३। २। ६७
३ । ३ । ३९
३। २ । ६४
३। २।५४
३। २।५७

Page #386

३७१
मद्रिकायते
३। २०५४ मधुनो जानीते
३।३। ८२ मधुनो नाथते
३।३। ३६ मधुमती
३।२।७८ मधुलेहति
३।४।२५ मध्यन्दिनम्
३।२।११३ मध्यमभार्य:
३।२। ५५ मध्याह्नस्फोटका:
३।२।१८ मध्येगुरुः
३। २।२१ मनसागुप्ता
३।२।१६ मनसाज्ञायी
३।२।१५ मनसादत्ता
३।२।१६ मनसादेवी
३।२।१६ मनसासंगता
३।२।१६ मनसिजः
३।२।२६ मनसिशयः
३।२।२५ मनीषी
३।२।१५५ मनोजः
३। २।२६ मनोदत्ता कन्या
३।२।१६ मनोरोगः
३।२।२३ मन्तूयति ३।३।१००, ३।४।८ मम
३। ४। ३५ ममार
३। ३। ४२ ममे
४।१।५८ मम्ले
४।१।१,४।१।४४ मयूरः
३।२।१५५ मयूराण्डम्
३।२। ६२ मयूर्यण्डम्
३।२।६२ मरिष्यति
३।३। ४२ मासि
३।३। ४२ मर्मर्ति
३।३। ४२ मर्मावित्
३।२।८५ मलयवती
३।२। ७८ मल्लो मल्लमाह्वयते
३।३। ५६ मशकावती
३।२। ७८ मस्करी परिव्राजके
३।२। ४८ मस्करो वेणुदण्डयोः ३।२। ४८ मस्तकशिखः
३।२।२२ महंमन्यः
३।२।१११
महतीपतिः
३।२। ७० मांस्पचनी महतीपुत्रः
३।२१७० मांस्पाक: महतीप्रियः
३।२।७१ माञ्जिष्ठबृहतिक: महतीमनोज्ञः
३।२।७१ माणवकमनुक्रीडति महत्कारः
३।२।६८ माणवकमुपनयते महत्तरः
३। २। ७० मातरं संजानाति महद्धास:
३।२।६८ मातरपितरयोः महद्भूतश्चन्द्रमा:
३।२।७० मातरपितराभ्याम् महद्भूता कन्या
३।२।६० मातरपितरौ महद्भूता कन्या
३। २।७० मातादुहितरौ महद्विशिष्टः
३।२।६८ मातापितरौ महाकरः
३।२।६९, ३१२७० मातापितरौ महाकार:
३।२।६८ मातापितृभ्याम् महाकीर्तिः
३। २।७० मातापित्रोः महाघास: ३।२।६८,३।२।६९, ३३२१७० मातापुत्रौ महाजातीयः
३।२।७० मातुः संजानाति महाजातीया
३।२।७० मातुःष्वसा महादेवी
३।२।७० मातुःस्वसा महामात्रानुपकुरुते
३। ३। ७६ मातुलान्तेवासी महामानी
३। २।७० मातृकं गावोऽनुहरन्ते महामुनिः
३।२।७० मातृवल: महायशाः
३।२। ७० मातृष्वसा महाराज्ञी
३।२।७० माथुरजातीया महाविशिष्टः३। २१६८, ३।२।६९, ३।२।७० । माथुरता महावीरः
३।२। ७० माथुरत्वम् महास्तुति:
३।२।७० माथुरीदेश्या महित्थः
३।२।१५५ माथुरीभार्यः महिषः
३।२।१५५ मादृक्षः महीं भुनक्ति
३।३। ३७ मादृक् महीयते
३।३।२२,३।४।८ मादृशः महीयमानः
३।३। २२ मानयति मांसदहनी
३।२।१४१ मानाय्यः मांसदाहः
३।२।१४१ मामव: मांसपक्तिः
३।२।१४१ मामव्यते मांसपचनम्
३।२।१४१ मांसपचनी
३।२।१४१ मामेति मांसपाकः
३।२।१४१ मार्गमुच्चरते मांसपाक:
४।१।११२ मार्गशीर्षी पौर्णमासी मांस्पचनम्
३।२।१४१ मार्टि
३।२।१४१ ३। १४१ ३।२। ५५ ३।३। ३४ ३।३। ३९ ३।३।६९ ३।२। ४७ ३। २। ४७ ३।२। ४७ ३।२। ३९ ३।२। ३९ ३।२। ४७ ३।२। ४७ ३।२।४७ ३।२। ४० ३।३।६९ ३।२। ३८ ३।२। ३८ ३। २। ३७ ३।३। ३८ ३। २। ८२ ३।२।३८ ३।२।५८ ३। २।५९ ३। २।५९ ३। २।५५ ३।२।५५ ३।२।१५२ ३। २। १५२ ३।२।१५२ ३।३।७४ ३।२।५१ ४।१।५१ ४।१।५१ ४।१।१०९ ४।१।१०९
३।३।३१ ३।२।१०३
३।३।१
मामूतः
Jain Education Intemational

Page #387

३७२
मुरौ
यहि
मास आसितः
३।३।२१ . मास आसितव्यः
३। ३। २१ .मास आस्यते
३।३।२१ भासं स्वासम्
३।३।२१ मासमासितम्
३।३।२१ मासमासितव्यम्
३।३।२१ मासमास्यते
३।३। २१ मासो दुरासः
३।३।२१ मितङ्गमः
३।२।१११ मित्रावरुणौ
३।२। ४१ मित्सति
४।१।२० मित्सति शतम्
४॥ १। २० मित्सते
४। १।२० मित्सते शतम्
४।१।२० मिमावयिषति
४॥ १।६० मिमासति
४।१।२० मिमीते
४। १।५८ मिश्रकावणम्
३।२। ७६ मिश्रयत्योदनम्
३।४। ४२ मीढ्वान्
४। १। १५ मीमांसते ३। ३।७४, ३।४।७ मीमांसयति
३।३।७४ मुकुटेकार्षापण:
३।२।१९ मुक्तावुत्तिष्ठते
३। ३।६२ मुखकाम:
३।२। २२ मुखपुरुषा शाला
३।२। २२ मुण्डयति
३।३।३ मुण्डयति
३।४। ४२ मुण्डयति छात्रम्
३। ४। ४२ मुण्डो बेभाययति
३। ३। ९२ मुण्डो भापयते
३।३। ९२ मुण्डो भीषयते
३।३। ९२ मुनी इत्याह
३।३।२७ मुनीवती
३।२।७८ मुनीवहः
३।२।८९ मुनीवहम् .
३।२।८९ मुमुक्षति चैत्रः
४।१।१९ मुमुक्षते वत्स: स्वयमेव ४।१।१९ मुमूर्षति ३।३।७४, ३।३।१००
मुरः ४।१।११० मोमूत्र्यते
३।४।१० ४॥ १।११० मोमोर्ति
४।१।११० मुवः ४। ११ १०९ मोर्मा
४।१।११० मुवी ४॥ १।१०९ म्रियताम्
३।३। ४२ मुषाण ३। ४।८० म्रियते
३। ३। ४२ मुष्टामुष्टि ३।२।७२ म्रियेत
३।३। ४२ मुष्टीमुष्टि ३।२।७२ यक्षीष्ट
४।१।७९ मुसलम् ३।२।१५५ यजति
३।४।१८ मुहूर्तम् ३।२।१५५ यजते
३।३। ९५ मू: ४।१।१०९,४।१।१९० यजन्ति याजका:
३।३। ९५ मूकभार्यः ३।२।५४ यथा
३।२।६१ मूतिः ४।१।१०९ यदा
३।२। ६१ मूर्छा ४।१।११० यम्यते
४।१।१०७ ४।१।११० यम्यम्यते
४।१। ४८,४।१।१०७ मूर्तवान् ४।१।११० ययुः
४।१।१४ मूर्द्धशिखः ३। २। २२
३।२।६१ मृगक्षीरम्
३।२।६२ यवयति
३।४। ४२ मृगपदम्
३।२।६२ यश: समूहन्निव दिग्विकीर्णम् ३।३। २५ मृगरमणम् ३।४। ४२ यष्टायष्टि
३।२।७२ मृगशाव: ३। २।६२ यष्टीयष्टि
३।२।७२ मृगान् रमयति ३। ४।२० यसति
३। ४। ७३ मृगावती ३।२।७८ यस्यति
३।४।७३ मृगीक्षीरम् ३।२।६२ यागः
४।१।११४ मृगीपदम् ३। २। ६२ याचितारः
३।४। १९ मृगीशाव: ३।२।६२ याच्या
४।१।१११ मृणालः
३।२। १५५ याच्यम्
४।१।१११ मृदु पच्यते भवता ३।३।२१ याजः
४।१।११४ मृदूकृता ३।२।६० याज्यम्
४।१।११८ मृद्विाका
३।२। ५० यातस्ते पितेति प्रहासे ३।३।१७ मृद्वीकृता ३।२।६० यादृक्षः
३।२।१५२ ३।३। ४२ यादृक्
३।२। १५२ मेखला ३।२।१५५ यादृशः
३।२।१५२ ४।१।११२ यायज्यते
४।१।७२ मेघङ्करः ३।२।१११ यावान्
३।२।१५२ मैत्रं शपति
३।३। ३५ यियविषति ४।१।६०,४।१।१०४ मैत्राय शपते (३) ३।३। ३५ यियावयिषति
४।१।६० मोक्षति चैत्रः ४।१।१९ युधिष्ठिरः
३।२।१८ मोक्षते वत्सः स्वयमेव ४।१।१९ युवजानिः
३।२। ४९ मोमा ४।१।१०९ युवां पचथ:
३।३।१७
मृषीष्ट
मेघः
Jain Education Intemational

Page #388

३७३
युष्मादृक्षः युष्मादृक् युष्मादृशः यूथवृषः यूपचषालौ यूयं पचथ योगे योग उपतिष्ठते योग्यम् योजयति योधयति काष्ठानि योयूयः यौवत्तम् रक्ष्यमाणं स्वयमेव रज्य(ज)ति वस्त्रं शिल्पी रज्यति वस्त्रं स्वयमेव रज्यते वस्त्रं स्वयमेव रज्यद्वस्त्रं स्वयमेव रज्यन्ती रज्यमानं वस्त्रं स्वयमेव
३। २। १५२ ३।२।१५२ ३।२।१५२ ३।२।१९ ३।२। ४१ ३।३।१७ ३।३।८३ ४।१।१११
३।४। १८ ३।३।१०८
३।४। १६ ३।२।५१ ३।४।७४ ३। ४। ७४ ३। ४। ७४ ३।४। ७४ ३।४।७४ ३। ४। ७४ ३। ४। ७४ ३।२। ४८ ३।३।६० ३।३।१७ ३। ४। ७४ ४। १। २६ ४।१।२६ ३।२।५९ ४।१।१११ ३।२।६८ ३। ४। २५
३।२।८ ३। ४। ४२ ३। ४। २०
३। ४।२३ ३। २। ११७
३।४। २० ३।२।११७ ३।२।११७ ३।२।११७ ३।२।१११
रात्रिंमन्यमहः रात्रिकरणम् रात्रिकाले रात्रिचरः रात्रिचरः रात्रिचरी रात्रितरायाम् रात्रिमटः रात्रिमाटः रात्रिसुखम् राज्यटः रात्र्याट: रामप्रव्रजनम् रायमन्यः रिरमयिषति रिरावयिषति रुक्मम् रुणद्धि रुणद्धि रुन्द्धे रूपयति रूपेण विस्माययति रेजतुः रेजिथ रेणिय रेधतुः रेधिथ रेधुः रेणतुः रैवतकात् प्रस्थितः शत्रुजये सूर्यं पातयति रोकः रोचयते मैत्रम् रोच्यम् रोच्यम् रोमन्थायते गौः रोरवीति रोरूयः
रथपा
३।२।११७ रोरोति ३।२।११७ रोचनिकीकल्पा
३।२।२४ रौचनिकीरूपा ३।२।११७ रौहिणेयः
३।२।२० लक्षयते ३।२।११७ लक्ष्मिकल्पा
३।२।२४ लघयति ३।२।११७ लघयति ३।२।११७ लम्बकर्णः ३।२।११७ लवणयति सूपम् ३।२।११७ लवणोदः ३।२।११७ लविष्यते ३।४। ४२ लषति
३।२।९ लष्यति ४।१।६४ लाक्षिकबृहतिका ४।१।६० लाक्षिकीदेश्या ४।१।१११ लाक्षिकीबृहतिकः
३।३।३ लाक्षिकीभार्यः ३।४।८२ लावकः ३।४। ८२ लावयति ३। ४। ४२ लावयति केदारं चैत्रः ३।३। ९१ लावयते केदारः ४।१।२६ लाविष्यते ४।१।२६ लिप्सते ४॥ १। २४ लिलावयिषति ४।१।२३ लुण्टाकायते ४।१।२३ ४।१।२३ लुनीहि ४॥ १।२४ लुनीहि लुनीहीत्येवायं०
लुलविथ ३।४। २० लुलाव ४।१।११२ लुलाव ३। ३। ९४ लुलूषति ४।१।१११ लुलोके ४।१।११२ लोकप्रिणः ३। ४। ३२ लोकम्पृणः ३।४।१४ लोलवीति ३।४।१६ लोलुप्यते ३।४। १४ लोलुवः
३।४।१४ ३।२।५४ ३।२।५४ ३।२। ५२ ३। ३। ९५ ३।२।६६ ३। ४। ४२ ३।२।५१ ३।२। ८४ ३।४। ४२ ३।२।१०७ ३।४।६९ ३।४। ७३ ३।४।७३ ३। २। ५७ ३।२१५४ ३।२।५४ ३।२।५४
३।३।१ ३।३।१ ३।३।८८ ३।३।८८ ३।४।६९ ४।१।२१ ४|११६० ३।२।५४ ३।३। २३ ३।४।८०
३।४।९ ४।१।३० ४।१। ३९ ४।१।६० ४।१।५९ ४।१।३९ ३।२।११३ ३।२।११३ ४।१।४८ ३।४।१२ ३।४।१५
लुनन्ति
रथिकानुपतिष्ठते रथेन यास्यसि ररजे रराजतुः रराजिथ रसवत्या धूमवत्त्वम् राग: राजकरः राजनति राजपुरुषः राजागमनम् राजानमागमयति राजीयति रात्रयिता रात्रिं विवासयति कथकः रात्रिकरणम् रात्रिंचर रात्रिंचरी रात्रिमन्यमहः
रोरूयते
Jain Education Intemational

Page #389

३७४
वरीवृष्टि
वर्त्तते
लोलूयते ४।१।३,४।१।४८ वनेवासी लोलूया
३।४।१४ वयं पचाम: लोलूयांचक्रे
३॥ ४॥ ४६ वरजः लोलूयांबभूव
३।४। ४६ वरटाभार्यः लोलूयामास
३।४। ४६ वरिवस्यति गुरून् लोलूयिषते
३।३। ७४ वरिवृशीति लोहितगङ्गं वसति
३।२।५ वरिवृष्टि लोहितागिरिः
३। २। ७७ वरिवृष्टि लोहितायति ३।३। ४३, ३। ४।३०। वरीवृत्यते लोहितायते ३।३। ४३, ३।४। ३० । वरीवृध्यते लोहितोदम्
३।२।१०७ वरीवृश्च्यते लोहितोदा नाम नदी ३।२।१०७ वरीवृश्च्यते लौहित्यम्
३।२।५१ वरीवृश्शीति लौहेष:
३।२। ५५ वंशावती
३।२।७८ वरेजः वक्ता
४।१।७९ वर्णयति वक्रयः
३।२।१५६ वर्तिष्यमाण: वक़ काष्ठम्
४।१।११३ वच्यते
४।१।७९ वर्तिष्यते वञ्चं वशन्ति
४।१।११३ वय॑ति (२) वडवा
३।२।१५५ वय॑न् वडवाभार्यः
३।२। ४९ वर्धते वतंसः
३।२।१५६
वर्धिष्यते वदते धीमांस्तत्त्वार्थे ३। ३। ७८ वर्वृशीति वदते विद्वान् स्याद्वादे ३।३।७८ वर्वृष्टि वदावदः
४।१।१३
वर्वृष्टि वधिषीष्ट
३। ४।६९ वर्षजः वर्षामन्यः
३।२।१११ वर्षासुजः वधुंमन्या
३।२।९
वर्षेज: वनं बहुवि क्रीणाति ३।३।२७ वलयवती कन्या वनचरः
३।२। २० ववणतुः वनपतिः
३। २। ४८ ववणिथ वनवासी
३।२।२५ ववतुः वनस्पति: पुष्पं विना फलवति वृक्षे ३१२१४८
ववमतुः वनीवच्यते ४।१।४८, ४।१।५० ववमिथ वनीवञ्चीति
४।१।५० ववलाते वनेकशेरुकाः ।
३।२।१८ ववलिरे वनेचर:
३।२।२० ववले वनेबल्वजाः
३। २।१८ वविथ
३।२। २५ ३। ३। १७ ३।२।२६ ३।२। ४९ ३। ४। ३७ ४।१।५६ ४।१५५ ४। १।५६ ४।१।५५ ४।१।५५ ४। १।५५ ४।१।८४ ४॥ १।५६ ४।१।५६ ३।२।२६ ३।४। ४२ ३।३। ४५ ३। ३। ४५ ३।३। ४५ ३।३। ४५ ३।३। ४५
३।३।३ ३।३। ४५ ४।१।५६ ४।१।५५ ४।१।५६ ३।२।२६ ३।२।२७ ३।२।२६ ३। २।७८ ४।१।३० ४॥ १।३० ४।१।७५ ४।१।२६ ४।१।२६ ४।१।३० ४।१।३० ४।१।३० ४।१।७४
ववुः
४।१।७५ ववृधे
४|११३८ ववी
४।१।७४ वव्रक्षतुः
४।१।८४ वष्टि
४।१।८३ वस्ते मैत्रो न नग्नः
३।३। ९४ वस्त्रीयति कम्बलम् ३।४।२४ वहति नदी
३।३। ८७ वहेगडुः
३। २। २२ वाक्पति:
३।२।३६ वाक्यम्
४।१।११९ वाग्मन्य:
३।२।९ वाचस्पतिः
३।२। ३६ वाचिकषडिको न संवदेते ३।३।८१ वाचोयुक्तिः
३।२। ३२ वाच्यति
३।४। २३ वाच्यमाह
४।१।११९ वातण्ड्यजातीया
३।२।५८ वातण्ड्यवृन्दारिका ३।२।५७ वातावती
३। २।७८ वादयते शिशुम्
३।३।९४ वामोरुतमा
३।२।६७ वामोरूतमा
३।२। ६७ वाय्वग्नी
३।२।४१ वार्दावान् नाम: गिरिः ३।२।७८ वावच्यते ४।१।७२, ४।१।७९ वावश्यते
४। १। ८३ वावष्टः
४।१।८४ वावष्टिः
४। १।८४ वाव्यक्तः
४।१।८४ वाव्यक्तिः
४।१।८४ वाव्यथ्यते
४।१।७१ वाव्रष्टः
४।१।८४ वाव्रष्टिः
४।१।८४ वासयति
३॥ ४॥ ४२ वासयति भिक्षा
३। ४। २० वासयति मैत्रम्
३।३। ९४ वासयते पान्थम्
३। ३१ ९४ वास्तुपतिः
३। २०३६
Jain Education Intemational

Page #390

३७५
विचितुम्
वास्तोष्पतिः ३।२।३६ विदुषितमा
३।२।६३ विपुच्छयते वाहनकर्णः ३।२।८४ विदुषितरा
३।२।६३ विप्रकृष्टादागत: विकरोति शब्दम् ३।३।८५ विदुषिब्रुवा
विप्रवदन्ति मौहूर्ताः विकरोत्यध्यायम् ३।३। ८५ विदुषिमता
३।२।६३ विप्रवदन्ते मौहूर्ताः विकुर्वते सैन्धवाः ३।३। ८५ विदुषिरूपा
३।२।६३ विरमति विकुर्वते सैन्धवाः स्वयमेव ३।४।९३ विदुषिहता
३।२।६३ विवर्तिषते विक्रामति राजा ३।३।५० विदुषीकल्पा
३।२।६३ विवर्धिषते विक्रीणीते ३1३। २७ विदुषीगोत्रा
३।२।६३ विवहः विक्लीबते ३। ४।२५ विदुषीचेली
३।२।६३ विवृत्सति (२) विगणय्य ३।३। ४० विदुषीतमा
३।२।६३
विवेद विचति ४।१।८२ विदुषीतरा
३।२।६३ विव्यचिथ विचिकित्सति ३।४।६ विदुषीब्रुवा
३।२।६३ विव्यथाते विचिता ४।१।८२ विदुषीमता
३।२।६३ विव्यथिरे ४॥ १। ८२ विदुषीरूपा
३।२।६३ विव्यथे विच्छायति ३।४।१ विदुषीहता
३।२।६३ विव्यधिथ विच्छायिता ३। ४।४ विदूरादागतः
३।२।१० विव्याच विच्छिता ३। ४।४ विद्धः
४।१।८१ विव्याध विच्यते ४।१।१०२ विद्धि
३।४।५२ विशशरतुः विजयते ३।३।२८ विद्या: शिक्षते
३।३।७३ विशशरिथ विजिगीषते ४।१। ३५ विद्यामादत्ते
३।३।५३ विशशसतुः विजिग्ये ४॥ १॥ ३५ विद्वच्चेली
३।२।६३ विशशसिथ ३।२।८६ विद्वत्कल्पा
३।२।६३ विश्नः विततम् ३।२। ८५ विद्वत्तमा
३।२।६३ विश्वकभार्यः वितपति पृथिवीं सविता ३।३। ८७ विद्वत्तरा
३।२।६३ विश्वनरो राजा वितपते पाणिम्
३।३।८७ विद्वद्गोत्रा
३।२।६३ विश्वमित्रो माणवकः वितपते रविः ३।३। ८७ विद्वद्धता
३।२।६३ विश्वमित्रो मुनिः वितीर्णम् ३।२।८८ विद्वद्रूपा
३।२।६३
विश्वयुक् वितूस्तयति ३।४। ४२ विद्वब्रुवा
३।२।६३ विश्वराजः विदांकरवाणि ३।४। ५२ विद्ववृन्दारिका
३।२।६३ विश्वराजौ विदांकरोतु ३।४।५२ विद्वन्मता
३।२।६३
विश्वसेनः ३।४। ५२ विध्यति
४।१।८१ विश्वानरो नाम कश्चित् विदांचकार ३।४। ५१, ४।१।१ । विध्यते ४।१।८१, ४।१।१०२ । विश्वामित्रो नामर्षिः विदांबभूव ३।४।५१ विध्यात्
४।१।८१ विश्वाराट् विदामास ३।४।५१ विनश्यति
३।३।३ विश्वावसुः विदिद्युतिषते ४।१। ४१ विपरिणमते
३। ३।३ विषमस्थ: विदिद्योतिषते ४।११ ४१ विपर्यस्यति
३।३। २५ विषादः विदुषिकल्पा ३।२।६३ विपर्यस्यते
३।३। २५ विषूची विदुषिगोत्रा
३।२।६३ विपादिका व्याददाति ३।३।५३ विष्कभाण विदुषिचेली ३।२।६३ विपाशयति
३। ४। ४२ विष्टकर्णः
३। ४। ३९ ३।२।१० ३।३।८० ३।३। ८० ३।३।१०५ ३।३। ४५ ३।३। ४५ ४।१।११२ ३।३। ४५ ३। ४।५१ ४। ११७१ ४|११७१ ४।१।७१ ४।१।७१ ४।१।७१ ४।१।७१ ४।१।७१ ४॥ १।३० ४॥ १।३० ४।१।३० ४। १।३० ४।१।१०८ ३।२।६१ ३।२।८० ३।२। ७९ ३।२। ७९ ३।२।१२२ ३।२।८१ ३।२।८१ ३।२।८० ३।२।८० ३।। ७९ ३।२।८१ ३। २।८१ ३। २।२९ ३।२।८६ ३।२।१२२ ३।४।८० ३।२।८४
वितंसः
विदांकुरु
Jain Education Intemational

Page #391

३७६
वीरुत्
विष्णुशक्रौ
३।२।४१
वेवेक्ति विष्वगञ्चनम्
३।२।१२२ वेवेद्धि विष्वग्युक्
३।२।१२२
वेवेष्टि विष्वङ्
३।२।१२२ वेहायते विष्वद्यङ
३।२।१२२ वैदर्भीभार्यः विष्वद्यश्चः
३।२।१२२ वैदर्भीमानिनी विष्वद्यञ्चौ
३।२।१२२ वैदिशीभार्य: विसर्गः
४।१।११२ वैद्यशिकित्सामुद्यच्छति विस्कभ्नुहि
३। ४।८०
वैयाकरणभार्यः विस्मापनम्
३।३।९१ वैरायते विहङ्गमः
३।२।१११ वैलेपिकम् विहोडते
३। ४। २५ व्द्यद्यङ् वीकाशः
३।२।८७ व्यद्यञ्चः वीतंसः पक्षिबन्धनम् ३।२।८६ व्द्यद्यञ्चौ वीपम्
३।२।१०९ व्यकृत कटः स्वयमेव वीरणावती
३।२। ७८ व्यकृत सैन्धवः स्वयमेव वीरयति
३।४। ४२ व्यतिगच्छन्ति
४।१।१२१ व्यतिगम्यन्ते ग्रामाः वीसर्पः (२)
३।२।८६ व्यतिघ्नन्ति वृक्णः
४।१।८४ व्यतिजल्पन्ति वृक्षयति
३।४। ४२ व्यतिपठन्ति वृजिकाभार्यः
३।२।५४ व्यतिपुनते वृजिकामानिनी
३।२।५४ व्यतिलुनते वृत्रहणि
४।१।१०७ व्यतिवहन्ते भारम् ४।१।८४ व्यतिषङ्गः
४।१।८४ व्यतिसर्पन्ति वृषलीपतिः
३। २।३० व्यतिहन्यन्ते दस्यवः वृसी
३।२।१५५ व्यतिहरन्ते भारम् वेटावान् नाम गिरिः ३।२।७८ व्यतिहसन्ति
३।४। ५२ व्यतिहिंसन्ति वेदानि
३।४। ५२ व्यत्यपुक्षत वेदापयति
३। ४। ४४ व्यत्यशासिष्ट वेदो वैधयं विधत्ते
३।३।९५ व्यत्यशिषत वेमतुः
४॥ १॥ २६ व्यत्यश्लिक्षन्त मिथुनानि वेमिथ
४।१।२६ व्यत्यसृष्ट माले मिथुनम् वेवयीति
४।१।८५ व्यद्धा वेविच्यते ४।१।८२, ४।१।१०२ व्यधुतत् वेविध्यते ४। १। ८१, ४।१।१०२ व्यद्योतिष्ट वेवीयते
४।१।८५, ४।१।१०२ व्यद्योतिष्ट
४।१।५७ व्ययति ।
४।१।८५ ४।१।८१ ___व्याकरणं सूत्रयति ३।४। ३६, ३।४। ४२ ४।१।५७ व्याधि चिकित्सति
३।४।६ ३। ४। २९ व्युछांचकार
३।४। ४८ ३।२।५५ व्रीहिमती
३।२।७८ ३।२।५५ शंशान्तः
४।१।१०७ ३। २।५५ शकन्धुः
३।२।१५५ ३।३। ९८ शकुली मत्स्यविशेष: ३।२। ४८ ३।२। ५५ शकूकर्णः
३।२। ८४ ३। ४। ३५ शतं प्रकुरुते
३।३। ७६ ३।२।५४ शतं विनयते
३।३। ३९ ३।२।१२२ शतं संजानीते
३।३।६९ ३।२।१२२ शतधारवनम्
३।२।७६ ३।२।१२२ शतमपजानीते
३।३।६८ ३।४। ९२ शतस्य पणते
३।४।१ ३। ४। ९२ शतेन संजानीते
३।३।६९ ३।३। २३ शत्स्यति
३।३। ४१ ३।३।२३ शनैर्गङ्गं वसति
३।२।५ ३।३।२३ शब्द उच्चरति
३।३। ३१ ३।३। २३ शब्दप्राट्
४।१।१०८ ३।३।२३ शब्दप्राशी
४।१।१०८ ३।३।२३ शब्दायते
३।४। ३५ ३।३। २३ शमयिता
३।४।६९ ३।३।२३ शमयिषीष्ट
३।४।६९ ४। १।११२ शमयिष्यते
३।४। ६९ ३।३।२३ शमिता
३। ४।६९ ३। ३। २३ शमिषीष्ट
३।४।६९ ३। ३। २३ शमिष्यते
३। ४। ६९ ३।३।२३ शयानः
३।३। २२ ३।३।२३ शयितं भवता
३।३।२१ ३।४। ६४ शयिष्यते
३।४। ६९ ३। ४।६० शय्यतां भवता
३।४। ७० ३। ४।६० शय्यते भवता
३।४। ७० ३। ४। ५७ शरजः
३। २। २६ ३।४। ८४ शरदिजः
३।२।२७ ४।१। ८१ शरवती तूणा
३। २। ७८ ३।३। ४४ शरावती
३।२।७८ ३।३। ४४ शरेजः
३।२।२६ ३।४।६४ शय॑ति
३।३। ४५
वृश्च्य ते वृशति
वेत्तु
Jain Education Intemational

Page #392

३७७
शोकः शोच्यम्
शर्धिष्यते शशाङ्कवती शश्रन्थ शश्रन्थतु: शश्रन्थिथ शष्कुली कृतान्ने शान्तः शान्तवान् शान्तिः शान्त्वा शामति शामिता शामिषीष्ट शामिष्यते शाययति मैत्रम् शायिष्यते शालाया दण्डित्वम् शास्त्रेऽस्य क्रमते बुद्धिः शिक्षति शिक्षति शिक्षांचने शिरसिशिखः शिरस्कल्प: शिरस्तः शिरस्यः शिरस्यति शिरस्याः केशाः शिववैश्रवणौ शिशत्सति शिशयिषते शिशर्धिषते शिशीर्वान् शिशुमुदानयते शिश्येनायिषते शिश्रावयिषति शिश्वयिथ शिश्वयिषति शिवाय शिश्वायविषति
३।३। ४५ ३।२। ७८ ४॥ १॥ २७ ४।१।२७ ४।१।२७
३।२।४८ ४।१।१०७ ४।१।१०७ ४।१।१०७ ४।१।१०७ ४।१।१०७ ३।४।६९ ३।४।६९ ३। ४।६९ ३।३। १०७ ३।४। ६९ ३।२। ५९ ३।३। ४८ ३। ३।७३ ४। १। २१ ३।३। ७३ ३।२।२२ ३।२।१०३ ३।२।१०१ ३।२।१०२ ३।२।१०१ ३।२।१०२ ३।२। ४१ ३।३।७४ ३। ३। ७४ ३।३। ४५
४।१।१ ३।३।३९ ३।३।७४ ४।१।६१ ४।१।९० ४॥ १। ८९ ४॥ १।९० ४।१। ८९
शिश्चियतुः
४।१।९० शिशृत्सति
३।३। ४५ शीतो वायुः
४। १। ९७ शीनं घृतम्
४।१।९७ शीनवद् घृतम्
४।१।९७ शीयते
३।३। ४१ शीर्षच्छेद्यं परिच्छिद्य ३।२।१०३ शीर्षण्यः स्वरः
३।२।१०१ शीर्षण्या: केशाः
३।२।१०२ शीर्षिक:
३।२।१०३ शीलयति
३।४। ४२ शीशांसति
३।४।७ शीशांसते
३।४।७ शुक्लतमे
३।२।२४ शुक्लतरे
३।२।२४ शुचीमती
३।२। ७८ शुन:पुच्छः
३।२। ३५ शुन:शेपः
३।२। ३५ शुनासीरौ
३।२। ४१ शुनोलाडूल:
३।२।३५ शुशविथ
४।१।९० शुशाव
४।१।१ शुशाव
४।१।९० शुशावयिषति
४।१।६० शुशावयिषति
४।१। ८९ शुशुवतुः
४॥ १।९० शुश्रावयिषति
४।१।६१ शुश्रूषति (ते)
४॥ १।६१ शुश्रूषते गुरून्
३।३। ७१ शूद्रापाशा
३।२।५६ शूद्राभार्य:
३।२।५६ शून: ४।१।७९, ४।१।१०३ शूनवान्
४।१। ७९
४।१।७९ शूयात्
४।१।७९ शूरयति
३।४। ४२ शृतं क्षीरं चैत्रेण
४।१।१०१ शृतं हविक्षेत्रेण
४।१।१०१ शेते
३।३।२२
शेश्रूतः ।
४।१।१०९ शेश्रोति
४।१।१०९ शेश्वयीति
४।१।९० शेश्वीयते
४।१।९० शैर्षम्
३।२।१०३ ४।१।११२
४।१।११२ शोभनकर्णः
३।२।८४ शोभनतरभार्यः
३।२।५५ शोभनभक्तिः
३।२।५३ शोशवीति
४।१। ९० शोशूयते
४।१।९० शोषयते व्रीहीनातपः ३।३।८८,
३।३।९५, ३।३। १०७ श्मशानम्
३।२।१५५ श्येतता
३।२।५९ श्येतत्वम्
३।२।५९ श्येतभार्यः
३।२। ४९ श्येतयति
३।२।५१ श्येतायते
३।२।५० श्येत्यः
३।२।५१ श्येनायते
३।३।३,३।३। २२,
३।४।२५, ३॥ ४॥ २६ श्येनायमानः
३।३।२२ श्येनो वर्त्तिकामपकुरुते ३।३। ७६ श्येनो वर्तिकामपलापयते ३।३।९० श्यैत्यम्
३।२।५१ श्यैनेयः
३।२।५२ श्रनीते माला स्वयमेव ३।४। ९३ श्रन्थते माला स्वयमेव ३।४। ९३ श्रपितं हविक्षेत्रेण मैत्रेण ४।१।१०१ श्रपिता यवागूः
४।१।१०१ श्रमं विनयते
३।३। ४० श्राणा यवागूः
४।१।१०० श्रियंमन्यः
३।२।९ श्रियंमन्यं कुलम्
३।२।९ श्रीतरा
३।२।६६ श्रुते वदते
३।३।७८ श्रुवः
४।१।१०९
शूयते
Jain Education Intemational

Page #393

३७८
बुव
श्रूः
श्रुतः
श्रुतवान्
श्रुतिः
श्रेधतुः
श्रेथिथ
श्रेयशैली
श्रेयसिगोत्रा
श्रेयसिचेली
श्रेयसितमा
श्रेयसितरा
श्रेयसिब्रुवा
श्रेयसिमता
श्रेयमिकपा
श्रेयसिहता
श्रेयसीगोत्रा
श्रेयसीतमा
श्रेयसीतरा
श्रेयसीवा
श्रेयसीमता
श्रेयसीरूपा
श्रेयसीहता
श्रेयस्तमा
श्रेयस्तरा
श्रेयोगोत्रा
श्रेयोब्रुवा
श्रेयोमता
श्रेयोरूपा
श्रेयोहता
श्रीमा
श्रोयसीचेली
श्लक्ष्णयति वस्त्रम्
श्वपदम्
पाक:
श्वपुच्छम्
श्वपुच्छम्
श्रफल्क:
श्वमुखः

४। १ । १०९
४। १ । १०९
४। १ । १०९
४।१।१०९
४। १ । १०९
४। १ । २७
४। १।२७
३ । २ । ६३
३। २। ६३
३ । २। ६३
३। २ । ६३
३ । २। ६३
३। २। ६३
३। २। ६३
३ । २। ६३
३। २। ६३
३।२। ६३
३ । २। ६३
३। २। ६३
३ । २। ६३
३ । २। ६३
३। २। ६३
३ । २। ६३
३। २।६३
३ । २। ६३
३ । २। ६३
३।२।६३
३ । २। ६३
३। २। ६३
३। २। ६३
४। १ । १०९
३ । २। ६३
३ । ४ । ४२ ३।२।९० ४। १ । ११२ ३।२।९०
३। २। ३५
३।२।९०
३।२।९०
श्वलाङ्गलम्
श्वशेपम्
श्रश्रुगोत्रा
वधूगोत्रा
श्वा मुमूर्षति
श्वाकर्णः
श्राकर्द:
वादंष्ट्रा
श्वादन्तः
श्वानं गर्धयति
श्वापदं व्याघ्रादिः
श्वापुच्छम्
श्वावित्
क्षेतगिरिः
श्वेतते
भेतयति
श्वेतरुक्
भूतं क्षीरं स्वयमेव
शृतं हविः स्वयमेव
षड्ढा
षड्धा
षष्ठदेशीया
षष्ठवृन्दारिका
षष्ठीमानिनी
षोडती
षोडन्त :
षोडन्तौ
घोडन
षोडश
षोडीयति
षोढा
स पचति
संक्रीडते
संक्रीडन्ति शकटानि
संक्रीडमाण:
संक्ष्णु शस्त्रम् संगच्छते
संचीवरयते (२)
संजिगंसते
३। २। ३५
३ । २। ३५
३। २। ६७
३। २। ६७
३ । ४। २१
३। २ । ९०
३।२।९०
३। २ । ९०
३। २ । ९०
३ । ३ । ८९
३।२ । ९०
३।२।९०
३ । २ । ८५
- ३।२। ७७
३।३।३
३ । ४ । ४५
३।२।८५
४। १ । १००
४। १ । १००
३। २।९१
३। २ । ९९
३।२।५८
३।२।५७
३ । २।५४
३।२।९१
३ । २ । ९९
३।२।९१
३ । २ । ९१
३। २।९१
३। २ । ९१
३।२।९१
३ । ३ । १७
३ | ३ | ३३
३ | ३ | ३३
३। ३। ३३
३। ३।२९
३ । ३ । ८४
३ । ४ । ४१
४। १ । १०४

संजिगंसते वत्सो मात्रा
संजिगांसते
संतक्षति वाग्भिः शिष्यम्
संततम्
संपर्क
संपश्यते
संपाशयति
संभाण्डयते संयच्छते व्रीहीन्
संयसति
संयस्यति
संयुक्
संयुज्यते
संपृच्छते
संप्रवदन्ति शकुनयः
संप्रवदन्ते ग्राम्याः
संप्रवदन्ते वैयाकरणाः
संप्रस्त्यान: संप्रस्त्यानवान्
संप्रहरन्ते राजानः संभविष्याव एकस्यामभिजानासि
मातरि
संयुनक्ति
संवर्मयति
संवस्त्रयति
४। १ । १०४
४। १ । १०४
३।४।७७
३। २। १३९
४। १ । १९१
संवह:
संवाहयति
संवित्ते
संविवहन्ते वर्ग:
संविव्यतुः
संविव्ययिथ
संविव्याय
संविव्युः
संवीत:
संवीतवान्
संवीय
संवीयते
संवीयात्
संव्याय
३ । ३ । ८४
३ | ४ ४२
३ । ३ । ८४
३ । ३ । ८०
३ । ३ । ७९
३ । ३ । ८०
४। १ । ९५
४। १ । ९५
३ । ३ । २३
३। ३। ८२
३ । ४ । ४०, ३ । ४ । ४२ ३ । ३ । ९८ ३ । ४ । ७३
३ | ४ | ७३
३। २। १२३
३।३।३
३ । ३ । २६
३ । ४ । ४२
३ । ४ । ४२
४। १ । ११२
३। ४। १६
३ । ३ । ८४
३ । ३ । २३
४। १ । ७९
४। १ ७१
४। १ । ७१
४। १७९
४। १ । ७९, ४। १ । १०३
४। १ । ७९
४। १ । ७८
४। १। ७९, ४। १ । १०२
४। १७९ ४। १ ७८

Page #394

३७९
संशय्य कर्णादिषु तिष्ठते यः संश्यानः संश्यानवान् संश्यानो वृश्चिकः संशृणुते संसर्गी संस्वरते संहिततम् सकलं ज्योतिषमधीते सकाकणीको माषः सकामः सकाष्ठम् सकेशभार्य: सक्तूनुच्चरते सक्षत्रं यदूनाम् सगोत्रः सङ्कोचः सजातीयः सततनैशतमोवृतमन्यतः सततम् सतीर्थ्यः
३।३। ६४ ४।१।९९ ४।१।९९ ४।१।९७ ३।३। ८४ ४।१।१११
३।३।८४ ३।२।१३९ ३।२।१४७ ३।२।१४५ ३।२।१४० ३।२।१४७ ३।२।५६
३।३। ३१ ३।२।१४६ ३।२। १४९ ४।१।१११ ३।२।१४९ ३।२ । १२ ३।२।१३९ ३।२।१४९ ३।२।१४६ ३।२।११२ ३।२।१०८ ३।२।१०८ ३।४। ४४
३।४।३१ ३।२।१५१ ३।२।१५१ ३।२।१५१ ३।२।१४५ ३।२।१४९ ३।२।१४९ ३।२।१४६ ३।२।१२३ ३।२।१२३ ३।२।१२३ ३।२।१२३ ३।२।१२३
सध्यञ्चः सध्यचौ सनाम सनामा सनीसंसः सनीनंसीति सनीनस्यते सन्ततं तिमिरमिन्दुरुदासे सपलाशम् सपिशाचा वात्या सपुत्र आगतः सपुत्र आगतः सप्तगोदावरं वसति सफलत्वम् सब्रह्म साधूनाम् सब्रह्मचारी समगस्त समञ्चनम् समनाः समपादि विद्या समभिश्यान: समभिश्यानवान् समवश्यानः समवश्यानवान् समवैति समश्वयति समस्थ: समाज: समानगोत्र: समानदृक् समानरूपः समानवचनः समानवयाः समानवर्ण: समापो देवयजनम् समारत समार्ट समाश्लिषत् गुरुकुलम् समाष: कार्षापण:
३।२।१२३ ३।२।१२३ ३।२।१४९ ३।२।१४९ ३।४।१५ ४।१।५० ४।१।५०
३।३।२५ ३।२।१४४ ३।२।१४५ ३।२।१४३ ३।२।१४८
३।२।५ ३।२।५९ ३।२।१४६ ३।२।१५०
३।४।६४ ३।२।१२३ ३।२।१४० ३।४।६६ ४।१।९९ ४।१।९९ ४।१।९९ ४।१।९९
३।३।३ ३।४। ४२ ३।२।२९ ४।१।१११ ३।२।१४९ ३।२।१५१ ३।२।१४९ ३।२।१४९ ३।२।१४९ ३।२।१४९ ३।२।१०९ ३।४।६१ ३।४।६१ ३।४।५७ ३।२।१४५
समिधिमाषक: समिन्धांचक्रे समियते समीच: समीचा समीची समीचीन: समीधे समीपम् समुद्रः समुशलो व्रीहिकंसः समुहूर्तम् समूलघातं हन्ति समूहति समूहते समूहते पदार्थान् समृच्छते (२) समृच्छिष्यते सम्भाण्डयते सम्यङ् सम्यञ्च: सम्यञ्चौ सरसा दूर्वा सरसिजम् सरसिरुहम् सरस्यते सराक्षसी(सि)का विद्युत् सरायते सरूप: सरोजम् सरोरुहम्
३।२।१९ ३।४। ४९ ३।३। ८४ ३।२।१२३ ३।२।१२३ ३।२।१२३ ३।२।१२३
३।४। ४९ ३।२।१०९ ४।१।११२ ३।२।१४५ ३।२।१४७ ३।२।१४६ ३।३।२५ ३।३।२५ ३।३। २५ ३।३।८४ ३।३।८४ ३।४। ४२ ३। २। १२३ ३।२।१२३ ३।२।१२३ ३।२।१४४ ३।२।२६ ३।२। २० ३। ४। २७ ३।२।१४५
३।४। २७ ३।२।१४९ ३।२।२६ ३।२।२० ४।१।११२ ३।३। ८२ ३।३।३६ ३।२।६१ ३।२।६१ ३। २।६१ ३।२।१२२ ३।२।१२२
सतृणमभ्यवहरति
सत्यङ्कारः
सत्यभामा
सत्या सत्यापयति सत्रायते
सदृक्षः सदृक्
सर्ग:
सदृशः सद्रोणा खारी सधर्मः सधर्मा सधुरं प्राज सध्रीचः सध्रीचा सध्रीची सध्रीचीन: सध्या
सर्पिषो जानीते सर्पिषो नाथते सर्वकभार्य: सर्वकाम्यति सर्वदा सर्वधङ् सर्वद्यश्चः
Jain Education Intemational

Page #395

३८०
सर्वद्रीच:
सर्वडीसा
सर्वद्रीची
सर्वप्रियः
सर्वमनोज्ञः
सर्वस्त्रियः
३।२।६१
३।२।६१
३। २। ६१
सलोकबिन्दुसारमधीते पूर्वधरः ३ । २ । १४६
३। २। १४३
३। २। १४९
३। २। १४९
३। २। १४९
३।२।१०
३। २। १४६
३। २। १४४
३। २। १०१
३। २। १४३
सषड्जीवनिकमधीते श्रावकः ३ । २ । १४६
४। १ । ४५
४। १ । २६
४। १ । २६
४। १।२६
४। १।२६
३। २। १४३
३। २। १४३
३। २। १४४
सलोमक:
सवचन:
सवया:
सवर्ण:
सविधादागतः
सवृत्तं सुविहितानाम्
सशिंशपम्
सशिरस्कः
सशिष्यः
सत्रौ
सस्यमतुः
सस्यमिथ
सस्वनतुः
सस्वनिध
सहकृत्वप्रियः
सहकृत्वा
सहचर: कुरण्टकः
सहज:
सहजन्या अप्सरा: सहति
सहदेवः
: कुरुः सहदेवा ओधि:
सहपुत्र आगत:
सहपुत्र आगत:
पूर्वा शेते
३। २। १२२
३। २ । १२२
३। २। १२२
३। २। १२२
३। २। १४३
३। २ । १४४
३।३।३, ३।४। १८ ३। २। १४४
३। २ । १४४
३। २। १४३
३। २। १४८
३। २। १४६
३। २। १२३
३। २। १४३, ३। २। १४६
सहयुक्
सहयुध्वा सहलोमंक:
सहशिष्य आगतः सहस्रं विनयते

३। २। १४३
३। २ । १४३
३। ३। ३९
सहाञ्चनम् सहापराद्धं भुके
सहितम्
सांकाश्यसिद्धः
३। २। १२३
३। २। १४६
३। २। १३९
३।२।२९
साग्निः कपोतः
३। २। १४५
३ । ३ । १००
साधु पदं कारयति साधु विक्रमते गजः
३। ३ । ५०
३ । ४ । ८६
साधु स्थाली पचति साध्वसिश्छिनत्ति ३।४। ८६, ३।४। ९४
सान्त्वयति
३ । ४ । ४२
३ । २।५१
३ । ४ । ४२
३ । २ । ७६
३। २ । ७७
सापत्न:
सामयति
सारिकावणम्
साल्वागिरिः
सावद्यान्नं व्रतयति
सावित्र्या सूर्यमुपतिष्ठते
साश्वत्थम्
सासद्यते
साहयति
साहांसी
साह्वान्
सिंह:
सितोदम्
सिध्यत्योदनः स्वयमेव
सिध्रकावणम्
सिनुते
सिनोति
सिन्वन्
सिन्वानः
सिष्वापकीयिषति
सिष्वापयिषति
सिसेके
सिस्यन्त्सति
सिस्यन्दिषते
सिस्रावयिषति
सीका
सीताहरणम् सुकटंकराणि वीरणानि सुकरः कटो भवता
३ । ४ । ४३
३ । ३ । ६०
३। २ । १४४
३ । ४। १२
३ । ४ । १८
४। १ । १५
४। १ । १५
३। २। १५५
३। २। १०७
३ । ४ । ८६
३। २। ७६
३ । ४ । ७५
३ । ४ । ७५
३।४।७५
३ । ४ । ७५
४। १ । ६२
४। १ । ६२
४। १ । ३९
३ | ३ | ४५
३ | ३ | ४५
४। १ । ६१
३ | ४ | ३५
३ । ४ । ४२
३ । ३ । २१
३ । ३ । २१

सुकरं भवता
सुकेशता
३ । ३ । २१
३। २।५९
त्वम्
३। २।५९
सुखं वेदयते प्रसाधको देवदत्तस्य ३ । ४ । ३४ सुखाय
३ । ४ । ३४
सुग्लानं कृपणेन
३ । ३ । २१
सुज्ञानं तत्त्वं मुनिना
३ । ३ । २९
सुदतितरा
३। २। ६३
३ । २ । ८८ ३।४।७५
३ । ३ । ३
३ । ४ । ७५
३ । ४ । ७५
३। ४। ७५
४। १ । १०३
४। १ । ८०
४। १ । ८०
३।२।१९९
३। २। ११९ ३।२।५
३।२।५
३ । ३ । २१
४। १ । ८०
४। १८०
४।९।७० ४।९।७०
४। १ । ६२
४। १ । १०८
४। १ । १०८
४। १ । १०
३ । ३ । ७२
४। १ । १०८
४। १ । १०८ ४। १६१
४। १ । ६१
३ । ३ । १०८
३ । ३ । ४८
३। २ । ११० ३। २ । ४१
सुदत्तम्
सुनुते
सुनोति
सुनोति
सुन्वन्
सुन्वानः
सुप्तः
सुप्य
सुप्यात्
सुभगङ्करणम्
सुभगमानी
सुमगधं वसति
सुम वसति
सुशयं भवता
सुषुपतुः
सुषुप्त
सुष्वपिध
सुष्वाप
सुष्वापयिषति
सुसित्वा
सुसेवा
सुसोषुपिषते
सुमूर्ष पूर्ववृत्तम्
सुस्वा
सुस्योवा
सुखाव
सुसूषति
सूत्रमध्यापयति शिष्यम्
सूत्राय क्रमते
सूप:
सूर्याचन्द्रमसौ

Page #396

सृगालः सृज्यते मालां धार्मिकः
सेक:
सेक्यम्
सेना परा जयति
सेनानीरूपा
सेनोत्तिष्ठति
सेष्माययति
सेयूत:
सेसिमीति
सेसिम्यते
सेसेति
सेहाते
सेहिथ
सेहिरे
सेहे
सैन्याः
सोदर्यः
सोमप्रवाक:
सोमात्री
सोषुपीति
सोपुप्यते
सोषोपयिषति
सोष्योति
सोष्योषि
सोष्वाप्यते
सोसूच्यते
सोसूयते
सोस्रविषति
सौतङ्गमीभार्यः
सौतङ्गमयते
सौहार्दम्
सौहार्थम्
स्कन्दविशाखौ
स्कभ्नाति
स्कभ्नोति
स्कुनाति
स्कुनीते
स्कुनुते

३। २। १५५
३ | ४ | ८४
४। १ । १११
४। १ । १११
३ । ३ । २८
३ । २ । ६४
३ । ३ । ६२
३ । ३ । ९१
४। १ । १०८
४। १ । ८५
४। १ । ८५
४। १ । १०८
४। १ । २४
४। १ । २४
४। १ । २४
४। १ । २४
३। २। ५९
३। २। १४९
४। १ । ११२
३। २ । ४१
४। १ । ८०
४। १८०
४। १ । ६२
४। १ । १०८
४। १ । १०८
४। १ । ६२
३ । ४ । १०
३।४।१०
४। १ । ६१
३। २।५५
३। २।५५
३ । २ । ९४
३। २ । ९४
३ । २ । ४१
३।४।७८
३ । ४ । ७८
३ । ४ । ७८
३।४। ७८
३।४।७८
स्कुनोति
स्कुनाति
कुन
स्तब्ध :
स्तब्धवान्
स्तब्ध्वा
स्तभ्नाति
स्तभ्नाति
स्तभ्नानः
स्तभ्नुवानः
स्तभ्नोति
स्तम्बेरमः
स्तम्भित्वा
स्ताविष्यते
स्तुतः
स्तुभ्नाति
स्तुभ्नोति
स्तूपेशान
स्तोकभयम्
स्तोकान्मुक्त:
स्तोकापेतः
स्तोतव्यम्
स्तोता
स्तोष्यते
स्त्रितरा
स्त्रिमता
स्त्रिहता
स्त्रींमन्यः
स्त्रीतरा
स्त्रीमता
स्त्रीमानी
स्त्रीहता
स्थण्डिल
स्थण्डिलशायी
स्थययति
स्थविरवती
स्थस्पा नद्याम्
स्थापयति
स्थिरभक्ति:
३ । ४ । ७८
३। ४। ७८
३ । ४ । ७८
३ । ४ । ७८
३ । ४ । ७८
३ । ४ । ७८
३।३।३
३ । ४ । ७८
३।४।७८
३। ४ । ७८
३।४।७८
३।२।२०
३ । ४ । ७८
३ । ४ । ६९
४। १ । १०४
३।४।७८
३ । ४ । ७८
३।२।१९
३।२।१०
३।२।१०
३।२।१०
३।३।२
३।३।२
३ | ४ | ६९
३। २। ६६
३। २। ६६
३। २। ६६
३।२।९
३। २। ६६
३। २। ६६
३।२।९
३। २। ६६
३। २।२९
३।२।२९
३ । ४ । ४२ ३।२।७८
३ । २१४८
३ | ४ ४२
३। २। ५३

स्थूलशिरपति
स्थौलशीर्षम्
स्थौलशीर्षिः
स्पर्धते
स्पर्धमानः
स्फात:
स्फातवान्
स्फाति:
स्फापयति
स्फीत:
स्फीतवान्
स्फीति:
स्मरयत्येनं
स्यन्त्स्यति
स्पन्दिष्यते
'वनगुल्मः
स्याद्वादं संगिरते
स्येमतुः
स्येमिथ
स्थानः
स्योमा
सध्यते मालां धार्मिकः
स्रवत्युदकं कुण्डिका
स्रवत्युदकं कुण्डिकाया: स्रावयति तैलम्
सौनीमानिनी
सुवकर्ण:
स्रौघ्नता
स्रौघ्नत्वम्
सौप्नदेशीया
स्रौघ्नवृन्दारिका
स्रौघ्नीभार्य
स्वः काम्यति
स्वरिच्छति
स्वसाहितरी
स्वमुःपतिः
स्वसृपतिः
स्वस्ति गुरवे सहशिष्याव
स्वस्ति भवते सगवे
स्वस्ति भवते सवत्साय
३८१
३। २ । १०३
३। २। १०३
३। २। १०३
३ । ३ । २२
३ । ३ । २२
४। १ । ९४
४। १ । ९४
४। १ । ९४
३ । ४ । ४२
४। १ । ९४
४। १ । ९४
४। १ । ९४
३ । ३ । ८८
३ । ३ । ४५
३ | ३ | ४५
३ | ३| ६६
४। १ । २६
४। १ । २६
४। १ । १०८
४। १ । १०८
३ । ४ । ८४
३ | ४| ८६
३। ४। ८६
३ | ३| १०८
३। २।५५
३ । २ । ८४
३। २ । ५९
३। २। ५९
३। २।५८
३। २। ५७
३। २।५५
३ । ४ । २२
३ | ४| २३
३। २। ३९
३ । २। ३८
३। २। ३८
३। २। १४८
३। २। १४८
३। २। १४८

Page #397

३८२
स्वस्ति भवते सहगवे स्वस्ति भवते सहलाय स्वस्ति भवते सहवत्साय स्वस्ति भवते सहहलाय स्वस्ति राज्ञे सहराष्ट्राय स्वस्तिककर्णः स्वांचकार स्वांबभूव स्वाप: स्वामास
हार्दम् हास्तिकम् हास्तिपदः हास्तिशीर्षि: हास्तिशीर्ष्या हिनस्ति हिरण्यवती हिरण्यष्ट्यूः
हुरौ हू:
स्वेनतुः
३।२।१४८ ३। २। १४८ ३।२।१४८ ३।२।१४८ ३।२।१४८ ३।२। ८४ ३।४। ४६ ३। ४। ४६ ३।२।१०९ ३। ४। ४६ ४।१।२६ ४।१।२६ ३।२।७८ ३।३।२१ ३।४।६९ ३।४।६९ ३।२।१११
३।२।९ ३।२।१९ ३।२।१९ ३। २१ २३ ३।४। ३८
३।३।३ ३।४। ३८ ३।४। २६ ३।२।५१ ३।२।५१ ३।२।५४
स्वेनिथ हंसकारण्डववती हतशायिकाः शय्यन्ते हनिष्यते हन्ता हरिणिंमन्या हरिणींमन्या हलेत्रिपदिका हलेद्विपदिका हस्तबन्धः हस्तयति हस्तयते हस्तयते हस्तायते हस्तिनीयति हस्तिन्यः हारिकाभार्य:
हूतवान् हूयते हूयात्
३।२।९४ ३।२।५१ ३।२।९६ ३।२।१०३ ३।२।१०१ ३।४। ८२ ३।२।७८ ४।१।१०८ ४।१।११० ४।१।११०
४।१।११० ४।१।७९,४।१।१०३
४।१।७९ ४।१।७९ ४।१।७९ ३।२।९४ ३। २। २५ ३॥ २॥ ९४ ३। २।९४ ३। २। ९४ ३। २।९४ ३। २। ९४ ३।२।९४ ३।२।९४. ३॥ २॥ ९४ ३।२।९४ ३।२।९४ ३।२।९४
हृदयशङ्क: हृदयशल्यम् हृदयशूलम् हृदयशोकः हृदिस्पृक् हृद्दाहः हृद्यः(२) हृद्यम् हृद्रोग: हृदुःखम् हल्लास: हृल्लेख: होडते होडायते होतापुत्रौ होतापोतारौ होतुःपुत्रः होतुःस्वसा होतुरन्तेवासी होतृधनम् होतृपतिः होतृस्वसा होर्मा हृते हृवानः ह्रीतमा बाययति
३।२।९४ ३। २। ९४ ३।२।९४ ३॥ २॥ ९४ ३।२।२० ३।२।९४ ३।२।९४ ३। २। ९४ ३। २। ९४ ३।२। ९४ ३। २। ९४ ३। २। ९४ ३। ४। २५ ३। ४। २६ ३।२।४० ३।२। ३९ ३।२।३७ ३।२।३८ ३।२। ३७ ३।२। ३७ ३। २। ३८ ३।२।३८ ४।१।११० ३।३।२२ ३।३।२२ ३।२।६६ ४।१।८८
हृच्छयः हृच्छल्यम् हृच्छूलम् हृच्छोक: हृत्कमलम् हृत्पुण्डरीकम् हृदयकमलम् हृदयदाहः हृदयदुःखम् हृदयपुण्डरीकम् हृदयरोगः हृदयलेख:
Jain Education Intemational

Page #398

દ્વિતીય વિભાગ અંગે વિદ્વાનોના પ્રતિભાવ
સિદ્ધહેમવ્યાકરણની ટુંટિકાવૃત્તિનો બીજો ભાગ વ્યાકરણના અભ્યાસીઓ માટે ઘણો જ ઉપયોગી ગ્રંથ પરિશ્રમપૂર્વક સંપાદિત કરી પ્રકાશિત કરવા બદલ અમારાં ખૂબ ખૂબ અભિનંદન, તમારી આવી સાહિત્યસેવા નિરંતર નિરપાય પ્રવર્તતી રહે તેવી મંગલ કામના.
પૂજ્ય આચાર્યશ્રી વિજય હેમચન્દ્રસૂરિજી મ.
સિદ્ધહેમવ્યાકરણની ટુંઢિકા ટીકાનો દ્વિતીય વિભાગ મળવાથી ઘણી પ્રસન્નતા થઈ. આપશ્રીના પરિશ્રમથી સંસ્કૃત વ્યાકરણસાહિત્યની સમૃદ્ધિ વધી છે. હું M.A.માં પાણિનીયવ્યાકરણ ભણાવું છું, તુલના કરવા માટે આપનો આ ગ્રંથ ઘણો ઉપયોગી થશે.
અનિલ ૨. દ્વિવેદી, જામનગર
विद्यावृद्ध्यर्थबद्धपरिकरैः तपःपूतैर्भवद्भिः ढुण्ढिकाविभूषितं सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनमित्यभिधानं ग्रन्थरत्नं यदा प्रकाश्यते तदा न केवलं संस्कृतव्याकरणशास्त्राध्यायकाध्यापकानां कृते अपितु भारोपीयभाषाशास्त्रगवेषकाणां कृतेऽपि महदुपकरिष्यति । ढुण्ढिकासमलङ्कृतोऽयं ग्रन्थः सर्वतन्त्रस्वतन्त्रप्रज्ञस्य आचार्यहेमचन्द्रस्य सूक्ष्मेक्षिकां प्रकटयन् गुजराती-हिन्दी-मराठी इत्यर्वाचीनभारतीयभाषाणामैतिहासिकविकासस्य कालक्रमं सुचारुरूपेण निःशङ्कं विस्पष्टयिष्यति इति दृढो मे विश्वासः ।
डॉ. किशोरचन्द्रपाठकः, अमरेली
Jain Education Intemational

Page #399

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका અદ્યાવધિ બે ભાગ પ્રકાશિત થઈ ચૂક્યા છે.
अर्हम् ॥ कलिकालसर्वज्ञ श्री हेमचन्द्राचार्यविरचिते
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ॥
[प्रथमो विभागः ] [प्रथमाऽध्यायस्य प्रथमपादतः आरभ्य द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमपादपर्यन्तम]

सम्पादकः
मुनि - विमलकीर्तिविजयः
श्रीहेमचन्द्राचार्य
प्रकाशकः
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि अहमदाबाद.
ई. २००८.
वि. सं. २०६५
શ્રીવિજયનેમિસૂરીશ્વરજી સ્વાધ્યાય મંદિર १२, लगतमाग, नवा शारदा मंदिर रोड, શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી પાસે, पासडी, समहावाह-३८०००१
ફોન : ૨૬૬૨૨૪૬૫
अर्हम् ।।
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ॥
[द्वितीय विभागः ]
[ द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयपादत आरभ्य तृतीयाध्यायस्य प्रथमपादपर्यन्तम् ]
प्राप्तिस्थान :
सम्पादकः
आचार्य श्रीविजयशीलचन्द्रसूरि-शिष्यः मुनि- विमलकीर्तिविजयः
હજી આગળ ચારેક ગ્રંથોમાં આ ઢુંઢિકા પૂર્ણ થશે તેવી સંભાવના છે.
श्रीहेमचन्द्राचार्य
प्रकाशकः
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि अहमदाबाद. ई. २००९. वि. सं. २०६५

સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર ११२, हाथीजाना, रतनपोज,
महावाह-३८०००१

Page #400
श्रीहेमसूरयोऽप्यत्रालोक्य व्याकरणव्रजम् / शास्त्रं चक्रुर्नवं श्रीमत्, सिद्धहेमाख्यमद्भुतम् / / द्वात्रिंशत्पादसंपूर्णमष्टाध्यायमुणादिमत् / धातुपारायणोपेतं, रङ्गल्लिङ्गानुशासनम् / / सूत्रसद्वृत्तिमन्नाममालानेकार्थसुन्दरम् / मौलिं लक्षणशास्त्रेषु, विश्वविद्वद्भिरादृतम् // | | ત્રિમર્વિશેષમ્ // શ્રીહેમસૂરિએ વ્યાકરણોના સમૂહને અવલોકી શ્રીસિદ્ધહેમ” નામે અદ્ભુત અને નવું શાસ્ત્ર રચ્યું. બત્રીસ પાદ અને આઠ અધ્યાયથી પૂર્ણ, ઉણાદિસૂત્રસહિત, ધાતુપારાયણથી યુક્ત, લિંગાનુશાસનથી મંડિત, સુત્ર અને ઉત્તમવૃત્તિઓથી શોભતું, નામમાલા તથા અનેકાર્થકોષોથી સુંદર તે વ્યાકરણ વ્યાકરણશાસ્ત્રના મુકુટસમું અને બધાંચ વિદ્વાનોના આદરને પાત્ર બન્યું.