Book Title: Nyayavatarvartik Vrutti
Author(s): Siddhasen Divakarsuri, Shantyasuri, Dalsukh Malvania
Publisher: Saraswati Pustak Bhandar Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001047/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNatallagacchIya zrIzAntisUriviracita nyAyAvatAravArtikavRtti (nyAyAvatArasUtra tahArdika tadIyavRttisamaveta- vistRtahindITippaNa aneka pariziSTa suvistRta prastAvanA Adi bahuviSaya samalaMkRta). in Education International saMpAdaka zrI dalasukha mAlavaNiyA sarasvatI pustaka bhaMDAra amadAvAda Personal Use Only www.ainelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Saraswati Oriental Research Sanskrit Series No. 14 NYAYAVATARAVARTIKA-VRTTI OF SRI SANTI SURI CRITICALLY AND AUTHENTICALLY EDITED IN THE ORIGINAL SANSKRIT WITH AN ELABORATE INTRODUCTION, NOTES, INDICES ETC. IN HINDI BY PANDITA DALASUKHA MALWANIYA (Former Head Pandita in Jaina Sastra teaching at Benares Hindu University, Benares) SARASWATI PUSTAK BHANDAR AHMEDABAD Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published By: SARASWATI PUSTAK BHANDAR HATHIKHANA, RATANPOLE AHMEDABAD - 380001 Ph. 535 6692 FIRST PUBLISHED IN 1949 UNDER SINGHI JAIN SERIES NO.20 BHARATIYA VIDYA BHAVAN, MUMBAI Reprint 2002 Price: Rs. 600/ Printed at Himanshu Printers, Main Yamuna Vihar Road Maujpur, Delhi 110092 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNatallagacchIya zrIzAntisUriviracita nyAyAvatAravArtika-vRtti nyAyAvatArasUtra-tadvArtika-tadIyavRttisamaveta-vistRtahindITippaNa-aneka pariziSTa-suvistRta prastAvanA Adi bahuviSaya samalaMkRta saMpAdaka paNDita zrI dalasukha mAlavaNiyA (pUrva jainazAstrAdhyApaka - hiMdu vizvavidyAlaya, banArasa) sarasvatI pustaka bhaNDAra ahamadAbAda Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka sarasvatI pustaka bhaNDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapola ahamadAbAda 380001 phona 535 6692 prathama saMskaraNa 1949 siMghI jaina granthamAlA saM0 20 ke antargata bhAratIya vidyA bhavana, muMbaI dvArA prakAzita punarmudraNa san 2002 mUlya 600 ru. . mudraNa himAMzu prinTarsa, galI naM0 14, anUpa mArkiTa mena yamunA vihAra roDa, maujapura, dillI 110092 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prnthaanukrmnnikaa| 54 prAstAvikA di| pRSTha viSayAnusAmayikA 81-80/ (5) tyAdvAdake bhaMgoMkA prAcIna saMDeta paricaya 80-8108naya, Adeza yA rssttiyaaN| bAra zrIbahAdurasiMhavI-saraNAsali91-810 (.)pravya, kSetra, kAla aura bhAva pranthamAlAsaMpAdakake kucha prAstAvika (2)dravyArthika paryAyArthika 619-624 (3)prakhyArthika-pradezArthika kI mukhalAlajIkA 'AviyApa' 625-627 (5)bhopAdeza-vidhAnAdeza saMpAdakIya pakanya 628-631 (5) vyAvahArika aura nainayika napa 5. 67 nAma sthApanA dravya bhAva prastAvanA pR01-102 [2] pramANatattva zAnacarcAkI jainadRSTi 1 AgamayugakA jainadarzana 1-102 62 bhAgamameM jJAnacarcAke vikAsakI bhUmikAe~ 57 [1] prameyatarava izAmacarcAkA pramANacarcAse khAtaya prAkhAdhika 18 jaina bhAgamoM meM pramANacarcA 8. bhagavAn mahAvIrakhe pUrvakI sthiti (1) pramANake meva (1)dase upaniSat paryanta (2) pratyakSapramANacarcA (.) bhagavAnapurakA manAtmavAda (a) indriyapratyakSa ()jaina paravavicArakI prAcInatA . (bhA)nohandriyapratyakSa hue bhagavAna mahAvIrakI dena bhanekAntavAda . (1) anumAmacarcA 1)citravicitra pakSayukta puMskokilakA (4) bhanumAnake meda (bhA) pUrvavat vibhajyavAda anekAmtavAda (1) zeSavat kAryeNa (.) bhagavAn purake madhyAkRta prama 2kAraNena (.)kokakI nityAnityatA saantaannttaa| ()lokasyA hai? 3 guNena (5)jIva-zarIrakA bhedAbheda avayavena (5)jIvakI nityAnityatA 5 bhAzrayeNa jIvakI sAnvatA-manantatA (1) sAdharmyavat ma.purakA bhanekAntabAda (3) kAlamedase traividhya (6) madhya aura paryAyakA medAmeva (3) avayava carcA (ma)gyavicAra (*) hetucarcA (1) paryAyavicAra (4) bhaupamyacarcA (ka)pravyaparyAyakA bhedAbheda sAdhopanIta (1)jIva aura majIvakI ekAnekatA / (a) kizcitsAghamyopanIta (10) paramANukI nityAnityatA. (A) prAyaH sAdhamyopanIta (1)masi-nAstikA bhanekAnta (1) sarvasAdhamyopanIta 65 syAdvApa aura sasamaMgI 2 vaiSamyopanIta (1) bhaMgoMkA itihAsa (bha) kizidvaidhayaM (2)bhavaktavyakA sthAna (mA) prAyovaidhaya (1) sthAdvAdake bhaMgoMkI vizeSatA (i) sarvavaidharmya nyA061 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 (5) Agamacaca (a) laukika Agama (A) lokottara bhAgama [2] jaina AgamoM meM bAda bhIra vAdavidyA 1 vAdakA mahatva 6 2 kathA 9 3 vivAda 6 4 vAdadoSa 5 vizeSadoSa SS 6 prabha 7 chalajAti (1) yApaka (2) sthApaka (3) ka (4) lUSaka 68 udAharaNa - jJAta- dRSTAnta (1) AharaNa (1) apAya ( 2 ) upAya (3) sthApanAka (4) pratyutpannavinAzI (2) bhAharaNata deza (1) anuzAkhi (2) upAlambha (3) pRcchA (4) nizrAvazcana (3) AharaNataddoSa (1) adharmayukta (2) pratiloma 3) bhAramopanIya (4) rupanIta (4) upanyAsa 1) vastupanyAsa (2) tadyavastUpanyAsa (3) pratinibhopanyAsa (4) hetu pamyAsa 2 AgamocarasAhitya meM jainadarzana viSayAnukramaNikA / pRSTha 79 [1] prameyanirUpa 7961 tara, artha, padArtha, tasvArtha 80 6 2 satkA svarUpa jaya paryAya aura guNakA 82 102 6 guNa bhIra paryAyase dravya viyukta nahIM prAstAvika (a) vAcaka umAsvAtikI dena prAstAvika 825 kAya 86 6 punaladravya 87 67 indriyanirUpaNa 88 68 amUrtadravyoMkI ekatrAvagAhanA . 89 90 91 919 91 919 92 112 93 112 93 6 6 mati zrutakA viveka 112 95 7 matijJAnake meda 113 95 68 avamahAdike kSaNa aura paryAva 114 95 [3] nayanirUpaNa 115 96 prAstAvika 115 96 1 nayasaMkhyA 97 115 97 9 2 nayoMke lakSaNa 194 97 9 3 naI vicAraNA 116 97 | (ba) AcArya kundakundakI jainadarzanako dena 117 98 prAstAvika 117 98 99 99 99 99 100 100 100 101 101 101 pR0 103-141 [2] pramANanirUpaNa 1 paMca jJAna aura pramANoMkA samanvaya 2. pratyakSa-parokSa 3 pramANasaMkhyAntarakA vicAra 4 pramANakA lakSaNa 5 zAnoMkA sahabhAva aura vyApAra [1] prameyanirUpaNa 51 taraca, artha, padArtha aura sArtha 2 anekAntavAda 3 dravyakA svarUpa | 4 sat = dravya= sattA 65 abhya, guNa aura paryAyakA sambandha | pAda-vyaya-vya 9 svAdvAva 10 mUrtamUrtaviveka 11 putraladravyavyAkhyA 12 pudgalaskandha 103 13 paramANuca 203 6 14 AtmanirUpaNa 103 pRSTha 104 104 104 106 107 * 108 108 110 110 120 120 121 9RR 7 satkAryavAda asatkAryavAdakA samanvaya 123 68 vayoMkA bheda abheda 124 125 125 125 126 126 127 127 (1) nizraya aura vyavahAra 110 119 119 119 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ con cascos (1) bahirAmAbhantarAtmA-paramAtmA (3) paramAtmavarNanameM samanvaya (v) free (5) kartRsvA kartRtva viveka (6) zubha-ghuma-zuddha adhyavasAya 15 saMsAra varNama 16 doSa varNana 17 bhedajJAna [ pramANa carcA ] prAsAdika 1 Ti 2 jJAnakI sva-paraprakAzakatA 3 samyag jJAna 4 bhAva jJAna aura vibhAva jJAna 65 pratyakSa-parokSa 6 isikA tAtparya * zAnadarzanayogapadma 8 sarvajJakA jJAna 9 matijJAna 10 zutajJAna [2] nayanirUpaNa 61 vyavahAra aura mizraNa 3 AcArya siddhasena $ siddhasenakA samaya 62 likhI pratibhA 3 sammatitarka anekAnta sthApana 4 nyAbhAvatAra meM jananyAsAkI nIMva 2 samaya zuddhipatra viSayAnukramaNikA / pRSTha 128 128 129 129 1 nyAyAvatArasUtram / kArikA 1 pramANatva lakSaNaM vibhAgaya | 2-6 prayojanAkA nirAkaraNaM ca / * pratyakSa parokSayoH lakSaNe / 5] anumAna kSaNaM bhava ca / 6 pratyakSasya anAmatatvam / 7 sakalapratibhAsasa bhrAntatvaniSedhaH, pramANasiddhiya / 130 nd 4 vArtika ke kartA 145 5 zAntyAcArya aura unakA samaya 146 1 vArtika aura cika cArya 135 135 135 136 135 121 12 praaksskssnnm| 13 parArthAnumAnasya lakSaNam / "" 131 | 14-16 pakSasya lakSaNam, prakSaprayogasamarthanaJca / ,, 17] hetuprayogavidhiH / 133 134 237 137 137 138 139 139 391 141 141 142 142 144 149 150 152 pRSTha 1-4 , 33 33 93 " 8 kSaNam / 9 zAha kSaNam / 10 parArthamAnasya lakSaNam / " syaM yakSAnumAnayoH parArthamAnatvam / sakharUpam / vaidharUpam / pradarzana vyartham / 20 21 pakSAbhAsa nirdezaH / 22 hetuhetvAbhAsayorvivekaH / 23 hetvAbhAsanirdezaH / kArikA 24 sAdhAbhAsa 25 vedhAbhAsa pradarzanam / 26 dUSaNa-dUSaNAbhAsayorvivekaH / 27 pAramArthikapratyakSam / 62 pRSTha ma 3 prAmANyasvarUpam / 4] svasaMvedanasiddhiH / 50 abAdhitatvasamarthanam / 6 vedAdInAmaprAmANyam bhava "1 19 dH 39 19 " " " " " 28 pramANaphakasya nirdezaH / 29 prmaannnyortipvyvsthaa| 30 nirdezaH / 31 premAtusvarUpam / 32 pramyopasaMhAraH / 2 nyAyAvatArasUtravArtikam / 5-10 1 sAmAnyalakSaNa paricchedaH / 5-6 abhidheyaprayojanAbhidhAnam / 411 2 pramANasya lakSaNaM vibhAgaca / 3 sannikarSAderaprAmANyam / " " 33 4 " " 99 " " 13 " 13 14 5,13 prAmANyam ! 7 cacaso pauneyatvaniSedhaH / 28 6,19 * IssAdhanasya hetvAbhAsatvam,, 30 8 40 pravaracinayAmAmANyam 44 940 sAnopAyanirNayaH / 45 100 jIvasiddhiH / 2045 10 sarvasidiH / 2 pratyakSaparicchedaH / 2051 6-8 kArikA 110 pratyakSa-parokSa rUpamameva vida 40 6,60 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 14 prameyadvaividhyAt pramANadvaividhyam 14 0 sAiyasya pRthak prameyatvaniSedhaH / 15 arthApazvabhAvayoH prAmANya niSedhaH / 1640 bhAva pRthakaprameyatva niSedhaH / 10 pratyakSapramANavibhAgaH / 100 vaizayalakSaNam / 18 indriyajAnindriyajapratyakSayoH lakSaNe / matabhedAH / 26 u0 sAmAnya svarUpam / 27 savikalpaka jJAnasvarUpam / 28 pratyakSeNaiva pratyakSa viSayAnukramaNikA / pAzA siddham / 29 samarthita khotyaniSedhaH / 31 svasyasvarUpanirNayaH / 12 matibhAse kalpanAviraha iti baudAkA 33 savikalpasvarUpamadarzane mokA zaMkAnirAsaH / pRSTha 6,67 19 20 jJAnayogapadyasamarthanam / 21 yogajalakSaNam / 22 viSayavyavasthA / 23 vizeSeNa pratyakSa parokSapo 78 viSayavyavasthA / 14 vijJAnavAda - zUnyavAdayoH samarthanam / 79 25 vanirAsaH / 26 vyapothayoH khakSaNe / " 80 " 80 , 81 vyavasthApanam / 17 40 parokSapramANasya phalavyavasthA / 38 parokSavibhAgaH / 38 40 akAbhimataparokSapramANavibhAgasya nirAsaH / 41 anumAnasya lakSaNa nirdezaH, tadeka vidhatvasamarthanaM / " 62 " 62 7,73 " 73 d y ,76 " 77 , 77 " 78 , 78 dr " 81 182 8,83 183 39.99 30 amei 39.99 39 35 utpAda-vyaya-zravyAtmaka vastu siddhiH|| 87 94 3 pratItyAtmaka phaLapratipAdanam / 3 anumAna paricchedaH / 33 8-10,95 kArikA 37 parokSapramANakha viSaya " 84 8,95 99 " "3 99 " 99 9,301 42 hetusAdhyayoreva sAdhanAcA _ 43 anyathAnupatvameva hetulakSaNam ma bauddhasammataM trairUpyam / 44 tarkAdanyathAnupapattinirNayaH / 45 amvayamantareNApi satutvam / 40 anupapattireva sAdhikA na satirika sambandhaH 48 pakSadharmatvanirAsaH / 49 anumAnaprAmANyasamarthanam / 50 pakSapakSAbhAvayoH vivekaH / 51 vAghodAharaNAni / 52 trividhhetvaabhaasaan| 53 ekAsAkAna hetuna pa 1,102 "102 104 104 39 , 105 1, 105 "106 "106 106 207 19 33 hetvAbhAsatvam / 10, 107 10,109-122 4 AgamaparicchedaH / 54 AgamaprAmANya kAraNanirdezaH / 10,333 55 u0 tApAdivyAsthAnam / 56 mallavAdisAkSyagranthaH / , 112 "112 3 nyAyAvatArasUtravArtikavRttiH / pR0 11-122 1 sAmAnyalakSaNaparicchedaH / 11-59 abhidheyaprayojanAbhidhAnam / prayojanAbhidhAnasya kiM prayojanam 91 iti carcA / 11 zAma iti pada tAtparyArthaH / 15 lakSyalakSaNayoH madhye kadA kalya anuvAda ? sannihitavastuiyavyatirikasya saMnikarSaNa niSedhaH / satrikarSaprAmANyaniSedhaH / samayAyapadArtha niSedhaH prAmANyavicAraH / svasaMvedanavAdaH / prAmANyaniyayopAyacarcA saMvAdazAnavicAraH / mAdhyaviSayaka pUrvapa vyAtivicAraH / smRtipramoSanirAsaH / nokiyA tinirAsaH / AtmazvAtinirAsaH / bAdhakaviSayakaH pUrvapakSaH / ,, ngng 15 16 17 17 21 21 23 23 24 24 25 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyavicAraH / baadhybaadhkbhaavniraassyottrpkss| / avAcita pramANakSaNam / zaktivicAraH / 27 vedevarAdInAM prAmANya niSedhaH / 28 bacasopane] yatvaniSedhaH / 29 zabdArthasambandho nitya iti pUrvapakSaH / 31 pUrvapakSasya nirAsaH / vAdanityatvasthApanam / niSedhaH / zabdArthasambamdhavicAraH / varNApauruSeyatvaniSedhaH / vAkyavicAraH / IzvaraprAmANyavicAre bhavayaviniSedhaH / IzvarakartutvanirAkaraNam / sAMka parsamama kRtyantaravijJAnaparIkSA / kaivalyotpattiprakAraH / jIvasiddhiH / sarvasiddhiH / sarvavAde mImAMsakasya pUrvapakSaH / savA dharmakI pUrvapakSa sarvavAde uttrpkssH| niyogakhaNDanam / bhAvanAdInAmapi nirAsaH / 2 pratyakSapariccheda 'mabadvaividhyasiddhiH / dvividhaviSayalakSaNam / pramANasaMkpAniyamaH / anumAnaprAmANyasthApana upamAnaniSedhaH / arthApatteH pRthakprAmANyAbhAvaH / abhAvaprAmANyavAdaH / bhabhASaNa pRthanaprAmANyaniSedhaH / pratyakSa vidhyavicAraH / indriyANAmAhaMkArikaravapakSaH / indriyANAM bhautikatvasAdhanam / jainasaMmavamindriyasvarUpam / aniyamatyakSam / viSayAnukramaNikA / manasaH svarUpam / yogajapratyakSam / 28 26 27 32 21 23 35 36 36 28 21 ** 45 45 51 52 paDha 56 56 1 60-95 60 61 61 61 62 62 63 72 74 74 75 76 77 77 78 bAhyArthasiddhiH / sAmAnyasya svarUpam / bIkRtaH savikarUpakapratyakSa niSedhaH / svyvicaarH| savikalpaka pratyakSa vicAre uttarapakSaH / pratyabhijJAprAmANyaniSedhaH / pratyabhizAprAmANya samardhanam / anugatavyAvRttAkAravastusiddhiH / ekAntanitye samyaniSedhaH / ekAntakSaNike satyaniSedhaH / dravyasya sasyasiddhiH / pramANaphalasya vyavasthA / 3 anumAnaparicchedaH / parokSapramANasya viSayavyavasthApanam / sAmAnyaM na viSayaH / apohanirAsaH / kalaMkAbhimataparokSaNapAnirAsaH / drahmabhizAvicAraH / mativayoH / anumAnanirUpaNam / pratijJAyAH sAdhanAGgatvam / to rUpyanirAsaH / sakI vyAhinirNayaH / anyathAnupapattirUpa vicAraH / pakSAbhAvepi hetutvam / pakSasya lakSaNam / bAlodAharaNAni / hekhaabhaasaaH| kSaNabhaGgabhaGgaH / zrImuktivAdaH / TippaNAni 65 pRSTha 78 81 61 82 83 84 prathamakArikA aura usakI spApA ke mUlAdhAra kI carcA 87 51 95-108 91 92 94 4 AgamaparicchedaH / 109-122 pUrvapakSiNA zAbdasyAmAmANyasthApanam 109 zabdaprAmANyasthApanam / 113 113 anyazAsanasyAprAmANyam / sAMkhyamatasya khaNDanam / AtmanaH sarvagatazvasya khaNDanam / 113 116 kSaNabhaGgAdinaH pUrvapakSa: / 117 118 120 95 95 96 99 99 100 dd 101 102 304 104 ret 106 106 107 125-286 125 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 6 vRttike maMgalakI anya maMgalale sulanA / namaskAravArakI vyAyA vRtike prAraMbhika koMkoMkI tulanA / AdivAkyake viSaya meM tuchArama vivecana | AdivAkya kaunasA pramANa hai ? arthakI hitAhitakAritA sApekSa hai| upekSaNIyArtha khAta matabheda lakSya aura lakSaNameM kIna kaba anuvAda hai ? isa viSaya meM nAnAmata | AtmabhUta aura anAtmabhUta lakSaNakI carcA jJAnaparakA vyAva kyA hai? saMyogake viSayameM dArzanikoM nAmA matavAdakA nirUpaNa / viSayAnukramaNikA / kA prayojana / zaktike viSaya meM dArzanikoMke matabhedoM kA varNana | aSTakAdi vedakartA bhara IzvarakAraNavAda | earth viSaya meM dArzanikoMke tameoMkI varNanA 14 126 127 128 129 134 135 135 136 nikarSa prAmANyakA vicAra / samavAyake viSaya meM nAnA prakArake mayakA nidarzana / sAmagrIpramANavAda do prakArakA hai| prAmANya kI carcA AdhyAtmika aura vyAvahArika dRSTikA nirUpaNa / 146 prAmANyake niyAmakatayoMke viSaya meM nAnA vAdakA pradarzana / kriyAkArakavyapadezakI kalpitA / AtmavyApArako pramANa kauna * mAnatA hai ? sukhaduHkhake svarUpaviSayaka mAnA matavAda / svataH parataH prAmANya / mithyAjJAna (pati) ke viSaya meM dArzanikoMke nAnA matavAdakA tulanAtmaka varNana | 'gajanikarupAyate' ke viSaya meM saMkSipta moba 114 137 139 140 142 146 648 152 153 156 156 157 173 174 176 187 190 199 pRSTha 200 202 203 cArvAka darzanakA saMkSipta itihaas| 203 jainasaMmata caitanyadravya aura bauddhasaMmata cittasaMtatikI tulanA / 206 208 avayavigraha | pukhAvate / anumAnamAmANya sarvajJavAda / pramANasaM lava aura pramANavilavAdake viSaya meM jaina-bauddhamantabyakA vivecana | pramANameke niyAmakatazvake viSaya meM dArzanikoM ke matakA vivecana | upamAnake viSaya meM matabhedoMkA nidarzana / sAyakA vicAra / 210. 217 220 227 128 gavayAlambhana / yAnupalabdhi aura maiyApaka DijakA viveka / bodadile prAhmamAhakabhAva pratyakSa kSaNa vaidyakA vivecana aspaSTadarzana va hai kyA ? pratyakSa ke vibhAgake viSaya meM mAnA matavAda / mohvyvaad| 231 235 237 240 241 244 smRtyAdiko mAgasamakSa mAnanevAle akalaMka se dUsaroMkA matabheda / 244 prAtibhake viSaya meM dArzanikoMke mameda 205 svamavijJAnavicAra | 247 saMvedana mAnasa pratyakSa hai aisA zAyAcAryakA mata / sAmAnyakA bibhidAnikI i mukhtAraka vivecn| anekAntake dharma kIrtikRta khaNDanakA 148 150 khaNDana 1 phalaviSayaka vivecanAkA matabheda / 264 sonA kisamatA kAravAdakA nirUpaNa 165 zAyAcArya aura anya jainAcAryoMmeM pramANamevoMke viSaya mameda " 160 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyA viSayA cAryakA mata / viSayAnukramaNikA / niHsRtakA janamata lakSaNa / zAyAcAryasaMgata anumAnakA aikavidhya / anumAnake avayayoMkI tarkake viSayAyAcAryakA mata avinAbhAva ke niyAmaka saMbaMdha ke viSayameM dArzanikoM ke matoMkI tukamA / kAkAdikI kapanA karake pakSadharmatva kI bauddhamaya ghaTanApara vicAra / vArtikakI khAbhAsaviSayaka kArikA kI tulanA / zAbdake viSaya meM carcA | bItarAgakI pUjAkI saphatAkA jinabhakRta samarthana / 24 268 268 269 pariziSTa / 219 270 271 272 201 203 275 AmAke pariNAma viSayameM mAnAmatavAdakA nirUpaNa / rath kSaNikakA vikAsakrama / mokSakI carcA / buddhavacanake prAmANyameM dharmakIrtipradatta hetu / 206 mainevara darzanoMkI navAbhAsoMmeM ghaTanA / 277 1 vyAyAvatArakI tulanA / 2 myApAvatArasUtravArtika tulanA / 3 zyAmAvatArasUtrakArikA sUcI / myApAvatArasUtrazabdasUcI / 5 myAgAvatArasUtravArtikakArikAsUcI / 6 nyAyAvatArasUnavArtikamyasUcI / 7 nyAyAvatAra vArtikavRttigatAna 278 150 185 287-332 a B O e ra0ra 197 199 vAda-vAda-pramya-pranthakArANAM sUcI / 304 8 myApAvavAvArtikagavAna zabdAna sUcI / 9 vyAyA0 tigatAnAma bataraNAnAM svopajJakArikANAM ca sUcI / 10 TippaNagata bAda aura bAdI / 11 viSNagata prathakAraH / 12 TippaNagata grantha / 13 DippaNagata zabdoM aura vina 300 201 201 605 212 219 ART M Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNken-pricy| TippaNoM meM pranyake saMketAkSaroM ke bAda pU.kA ullekha na ho to bhakoMko pranthagata yathAyogya prakaraNa, abhyAya Adike yA kArikAke sUcaka samajhanA caahie|] ba0,0,0, aura mu. ye pratiyoMke saMketa hai| bha-di0 pratigata TippaNa / kA kArikA, paM0-paki, pR0 pRSTha. anupau. anuyogadvArasUtra, bhAgamodayasamiti, sUrata / anekA. anekAntabyavasthAprakaraNa, jainapranyaprakAzaka sbhaa,bhmdaabaad| anekAntI bhanekAntajayapatAkATIkA, gAyakavADa sirIjha, bddodaa| amidhAmabhibhidhAnacintAmaNi, jainadharmaprasAraka sabhA, bhAvanagara / apaya avayavinirAkaraNa, (siksa buddhisTa nyAyaTeksdas) esiyATika sosAyaTI, klkttaa| . maza. aSTazavI (asahalyantargata) nirNayasAgara, bNbii| bhAisa aSTasahanI, nirNayasAgara, baMbaI / bhahasa.pi.aSTasahalI vivaraNa, jainapranthaprakAzaka sabhA, ahmdaabaad| bhAsamI. mAtamImAMsA, sanAtana jainapranthamAlA, kaashii| bhAsambana. mAlambanaparIkSA, aDiyAra lAyarI, paDiyAra, madrAsa / bhAvanika Avazyakaniyuki, Agamodaya samiti, sUrata / isa. uttarAdhyayanasUtra " utpAdA0 utpAdAdisiddhiA, RSabhadeva kesarImala, ratalAma / kaMpalI. nyAyakaMdalITIkA, vijayAnagaram sirIma, kaashii| kaTho kaThopaniSad / karNa pramANavArtikakI karNakagomikRta TIkA, kitAba mahala, ilaahaabaad| kArikA. kaarikaavlii| kauSI kauSItakI-upaniSat / laNDana khaNDanakhaNDavAya, lAjarasa kaMpanI, kaashii| chAndo chAndogyopaniSat / / jainata jenatarkabhASA, siMghI jaina prnthmaalaa,bii| varavaSika tattvacintAmaNi, eziyATika sosAyaTI, klkttaa| parava. yogabhAjyakI satvavaizAradI TIkA, caukhambA, kaashii| varavasaM0 tatvasaMgraha, gAyakavADa sirIma, bddodaa| vApasaM050 tatvasaMprahapanikA , tatvArtha tattvArthAdhigamasUtram , AItamataprabhAkara, pUnA / varavATI tattvArthAdhigamasUtrabhASyakI haribhavakRta ttiikaa| tatvArthamA0 tattvArthAdhigamasUtrabhASya, AItamataprabhAkara, puunaa| taravArthamA. si.TI. tattvArthAdhigamasUtrabhASyako siddhasenakRta TIkA, devacandra lAlabhAI, sUrata / taravAyaco. tattvArthazlokavArtika, gAMdhI nAthAraMga, bNbii| taravArthasaM0 tattvArthAdhigamasUtrabhASyakI saMbaMdhakArikA / tarakho. tattvopaplavasiMha, gAyakavADa sirIjha, bddodaa| tA. tantravArtika, caukhambA saMskRta sirIjha, kaashii| tAtparya nyAyavArtikatAtparyaTIkA, , , anyasaM01. dravyasaMgraha-vRtti, jainapabliziMga hAUsa, aaraa| dharmasaM0TI0 dharmasaMgrahaNITIkA, devacandra lAlabhAI, sUrata / dhyAyaku. nyAyakumudacandra, mANikacandra jainaprandhamAlA, bbii| . Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketa pricy| bApama nyAyapraveza, gAyakavAra sirIjha, bddodaa| sAvana.paM0 vyAyapravezapattipatrikA." vyApama 10 nyAyapravezavRtti , pApavinyAyavindu dharmakIrtihata, caukhambA kaashii| bAvabi.TI. nyAyavinduTIkA , , cAbavi0IkAdi nyAyavinduTIkA TippaNI, nimkiloSikA buddhikaaliyaa| bApamA. nyAyasUtrabhASya, caukhambA, kaashii| vyApama nyAyamarI , " bApa.vi.vyAyamaMjarI, vijayAnagaram , kaacii| vyApakI pyAyalIlAvatI, caukhambA kaashii| bApavANyAyavArtika, , , bApani nyAyaviniSaya (akalaMkamanyatrayAntargata) siMdhI jainaprandhamAkA, baMbaI vApasU. nyAyasUtra, caukhambA, kaashii| yAcA.nyAyAvatAra, jaina kaoNnmensa, bNbii| jApAnI yAyAvatArakI sikharSikatIca pAsa. pavasaMgraha, mukAbAI jJAnamaMdira, bhoii| parI. 1 parIkSAmubasUtram (prameyakamakamAvaNTAntargata) nirNayasAgara, pii| parIkSA. pAta pAtajalamahAmANya, kaashii| pAraskaragu. paarskrgRhysuutr| prakaraNapaM. prakaraNapatrikA, caukhambA, kaashii| pramANana pramANanayatatvAloka, mAItamataprabhAkara, pUnA / pramANapa. pramANaparIkSA, sanAtana jaina prandhamAlA, kaashii| pramANamI. pramANamImAMsA, siMghI jaina manyamAlA, baMbaI / pramANamI. bhASA prmaannmiimaaNsaa-bhaassaattippnn| pramANavA pramANapArtika (manorapanandoTIkAstargata) vihAra esa morisA R. so., pttnaa| pramANapA... pramANA pra mANavAtikAlakAra (likhita), bhAratIyavidyAbhavana, bNbii| pramANavA...mu. pramANavArtikAlaMkAra mudrita, vihAra ena borisA ri. so, pttnaa| pramANA.. pramANavArtika-khopatti, kitAvamahala, ilAhAbAda / pramANasaM. pramANabaMgraha (akalaMkamanyatravAntargata) siMdhI jaina andhamAkA, bNbii| pramANasamu. pramANasamucaya, mAisUra yUnivarsiTI, maaisr| pramANasamu0I . pramANasamucayaTIkA, ... pramANasamu...pramANasamuSayavRtti , prameSaka. prameyakamalamArtaNDa, nirNayasAgara presa, bNbii| prAya prayatapAdabhASyam, (yosavalantargata) caukhambA, kaatrii| bAhadAraNyakabArtika, bAnandAzrama, pUnA / azokara brahmasUtrazAirabhASya, nirNayasAgara, bNbii| pAva. bRhatkalpamASya, bhAtmAnandasabhA, bhaavngr| mano. pramANavArtika-manorathanandITIkA, pttnaa|| mahAyAnasU0 mahAyAnasUtrAladvAra, perisa / mAThara0 sAMkhyakArikA-mATharapatti, caukhambA, kaashii| mAdhya. mAdhyamikakArikA 10. mAmba..mAdhyamikavRttiA biglimothikA buddhikA, rshiyaa| . mukA. nyAyasiddhAntamukAvalI / pA.62 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 mairgo maitrayupaniSad / yogada0 yogadarzana, caukhambA, kAzI / yoga yogadRSTisamuccaya, devacandra lAlabhAI, sUrata / yoga0 DI0 yogadRSTimamuccayaTIkA yogabhA* yogasU0 bhA0 raghu0 raghuvaMza / 39 33 } yogasUtrabhASya, caukhambA, kAzI / hAjavA0 tasvArtharAjavArtikAlaMkAra, jaina siddhAntaprakAzinI saMsthA, kalakattA / But0 laghIyAya (akalaMkamanyatrayAntargata ) siMdhI jaina pranthamAlA, baMbaI / pI0 sva0 laghIyastrayasva vivRti, kAvyAyanacau0 lATyAyana zrautasUtra / saMketa - paricaya | aero vandanaprakIrNaka, ( abhidhAna rAjendrAntargata ). vAkya0 vAkyapadIya, caukhambA, kAzI / vAkya0 DI0 vAkyapadIya TIkA " " vigraha0 vigrahaSyAvartinI, bihAra eNDa orisA ri0 so0, paTanA / vijJapti0 vijJaptimAtratA siddhi, perisa / vijJasi0 bhA0 vijJaptimAtratA siddhibhASya, vedAntapa0 vedAntaparibhASA, caukhambA, kAzI / -vaize* vaizeSikasUtra, "". baize0 upa0 vaizeSika upaskAra, yo prazastapAdabhASya- vyomavatI TIkA, "3 zafo brahma0 brahmasUtra zAGkarabhASya, nirNayasAgara, baMbaI / zAbara0 zAbarabhASya, AnandAzrama, pUnA / zAvara0 vyA0 zAvara bhASya vyAkhyA, zAdI zAstradIpikA, nirNayasAgara, baMbaI / " zAstravA0 zAstravArtA samucaya / zAstravA0 yazo0 TI0 zAstravArtAsamucaya-yazovijayaTIkA, devacandra lAlabhAI, sUrata / " zlokavA0 }-mImAMsA zlokavArtika, caukhambA, kAkSI / zloka0 tAtparya * mImAMsAzvokavArtikatAtparyaTIkA, madrAsa / loka0 nyAyara* mImAMsAzvokavArtika nyAyarA karavyAkhyA, caukhambA, kAzI / bada0 SaDdarzanasamuccaya ( haribhadrapranyasaMgrahAntargata ), jainamanthaprakAzaka sabhA, amadAbAda hetumi0 DI0 hetu0 DI0 hetu0 jA0 hetubinduTIkAloka pada0 guNa0 SaDdarzanasamucaya-guNarATIkA, esiyATika sosAyaTI, kalakattA / sammati 0 TI0 sammatitarkaprakaraNaTIkA, gUjarAta vidyApITha, amadAbAda / sarvArtha sarvArthasiddhi, mahisAgara jainapranthamAlA, meraTha / sAMkhya * sAMkhyakArikA sAMkhyata0 sAMkhyatattvakaumudI siddhivi0 TI0 siddhivinizcayaTIkA ( likhita ) sUtrakR* sUtrakRtAGgasUtra, Agamodayasamiti, sUrata / " nyUsa prinTIMgapresa, baMbaI / syAdvAdama0 syAdvAdamaMjarI, rAyacandra jaina zAstramAlA, baMbaI / syAdvAdara * syAdvAdaratnAkara, AItamataprabhAkara, pUnA / hetu0 hetu bindu (likhita ) hetubinduTIkA, gAyakavADa sirIza, baDodA / " 23 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ere bAbU zrI bahAdura siMhajI siMdhI aura siMghI jaina grantha mA lA * [ smaraNAli 18 me ananya AdarzapoSaka, kAryasAdhaka, utsAhapreraka aura sahadaya mehAspada bAbU zrI bahAdura siMhajI siMdhI, jinhoMne merI biziDa preraNAse, apane svargavAsI sAdhucarita pitA bhI DAlacaMdajI siMcIke puNyakAraNa nimica, ise 'siMghI jaina pranthamAkA' kI kIrtikAriNI sthApanA karake, isake liye prativarSa hajAroM rupaye kharca karane kI Adarza udAratA prakaTa kI thI aura jinakI aisI basAdhAraNa jJAnabhaktike sAtha anamya mArthika udAravRti dekha kara, maiMne bhI apane jIvanakA viDi zaktizAlI aura mUlyavAn bahuta hI zeSa avazeSa uttara kAka, isa prabhthamAkAke hI vikAsa aura prakAzake kiye sarvAtmanA rUpale samarpita kara diyA thA; tathA jinhoMne isa pranthamAlAkA vigata 13-14 varSoM aisA suMdara, samRddha aura sarvAdaraNIya kAryaphala niSpakSa huA dekha kara bhaviSyameM isake kAryako aura adhika pragatimAna tathA vikhIrNa rUpameM dekhanekI apane grInakI eka mAtra prarasa abhilASA rakhI thI aura tadanusAra, merI preraNA aura yojanAkA anusaraNa karake prastuta granthamAlAkI prabandhAtmaka kArya-vyavasthA 'bhAratI 'vidyAbhavana' ko samarpita kara denekI mahatI udAratA dikhA kara jinhoMne isake bhAvIke sambandhameM nirmi ho jAnekI mAsA kI thI, vaha puNyavAn, sAhityarasika, udAramanaska, amuvAmikASI, grabhinandanIya AmA, aba isa pranthamAkAke prakAzanoMko pratyakSa devAneke kiye isa saMsAra meM vidyA nahIM hai| san 1944 kI ikAI mAnakI pIM vArIsako 59 varSakI avasthAmeM vaha mahAn mAtmA hu kokameMse prasthAna kara gyaa| unake bhavya, bhAvaraNIya, spRhaNIya, aura hAthI jIvanako apa kAmakAraNAMjali' pradAna karaneke viminsa, unake jIvanakA kucha saMkSipta paricaya yahA~ - yogya hogA / karanA siMmIjIke jIvana ke sAthake mere sAsa khAsa kAraNoMkA vistRta bhavana, maiMne unake hI ' antha' ke rUpameM prakAzita kiye gaye 'bhAratIya vidyA' nAmaka patrikAke tRtIya bhAgakI anupUrva kiyA hai / unake sambandhameM vizeSa jAnanekI icchA rakhane vAle vAcakoMko yaha 'mAraka grantha' dekhanA cAhiye / bAbU bhI bahAdura siMhajIkA janma baMgAlake murzidAbAda paraganemeM sthita ajImagaMja nAmaka khAna saMvat 1941 meM huA thaa| vaha bAbU DAlacaMdajI siMdhIke ekamAtra putra the| unakI mAtA zrImatI - kumArI sabhImagaMja hI baida idambake bAbU jayacaMdajIkI suputrI thI / bhI macakumArIkI eka bahana jagatasevIke yahA~ byAhI gaI thI aura dUsarI bahana suprasiddha nAhara kuTumbameM byAhI gaI thii| ka 0 suprasiddha jaina skaoNlara aura agraNI vyaki bAbU pUraNacaMdrajI mAhara, bAbU bahAdura siMhanI siMcIke mausere bhAI the / siMvIjIkA byAha bAbara- ajImagaMzake suprasiddha dhanADhya jainagrahatva kamI siMhanIkI pautrI aura chatrapata siMhajIkI putrI zrImatI tikakasuMdarIke sAtha, saMvat 1954 meM huA thA / isa prakAra zrI bahAdura siMhanI siMpIkA kombika sambandha baMgAlake khAsa prasiddha jaina imboMke sA pragADa rUpase saMkalita thA / bAbU bhI bahAdura siMhajIke pitA bAbu DAlacaMdajI siMcI baMgAlake jaina mahAjanoMmeM eka bahuta hI prasida aura sacarita puruSa ho gaye haiN| vaha apane akele puruSArtha aura svaudyogase, eka bahuta hI sAdhAraNa sthitike vyApArIkI koTimeM se kovyadhiyaMtika sthitiko pahu~ce the aura sAre baMgAdameM eka supratiSThita aura prAmANika vyApArIke meM unhoMne snAti mAsa kI bhI ka Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 siMdhI jaina prantha mA chA / yukma vyApAra sUTake sabase bar3e vyApArI ho gaye the| unake puruSArthase unakI vyApArI peDhI jo harisiMha nihAlacaMda ke nAmase calatI thI, vaha baMgAlameM jUTakA vyApAra karanevAlI dezI tathA videzI peDhIyoMne sabase bar3I peThI ginI jAne lagI / bAbU DAlacaMda siMghIkA janma saMvat 1991 meM huA thA aura 1935 meM unakA bhImakumArIke sAtha vivAha huaa| 14-15 varSakI avasthAmeM DAlacaMdajIne apane pitAkI dukAnakA kArabhAra, jo ki usa samaya bahuta hI sAdhAraNarUpale caDhatA thA, apane hAthameM liyaa| vaha ajImagaMja choDa kara kA Aye aura vahA~ unhoMne apanI parizramazIlatA tathA ucca adhyavasAyake dvArA kArabhArako dhIre dhIre bahuta hI baDAyA aura aMta meM usako eka sabase bar3e pharma ke rUpameM sthApita kiyaa| jisa samaya kA 'jUda baiMkarsa esosiesana' kI sthApanA huI, usa samaya bAbU DAlacaMdajI siMdhI usake sarvaprathama mesiDeNTa banAye gye| sUTake vyApArameM isa prakAra sabase bar3A sthAna prApta karaneke bAda unhoMne apanA lakSya dUsare dUsare udyogoMkI jora bhI diyaa| eka ora unhoMne madhyamAntasthita korIyA sTeTameM koyalekI udyogakI nIMva DAlI aura dUsarI ora dakSiNake kati aura bhakakhatarA ke rAjyoMmeM sthita cUne ke pattharoMkI sAmoM tathA belagAma, sAvaMtavADI, icalakaraMjI jaise sthAnoMmeM mAI huI 'boksAiTa' kI bAga vikAsakI zodhake pIche apanA sakSma kendrita kiyaa| koyaleke udyogaka kiye unhoMne mesarsa 'DAkacaMda bahAdurasiMha' isa nAmakI navIna peThIkI sthApanA kI, jo ki bhAja hiMdustAna meM eka agragaNya peThI ginI jAtI hai| isake atirikta unhoMne baMgAlake cobIsaparaganA, raMgapura, pUrNiyA Adi paraganeorma bar3I jamIMdArI bhI kharIdI aura isa prakAra baMgAlake nAmAMkita jamIMdAroMmeM bhI unhoMne apanA kA sthAna prApta kiyaa| bAbU DAlacaMdajIkI aisI supratiSThA kevala vyApArika kSetra meM hI maryAdita nahIM thii| vaha apanI udAratA aura dhArmikatAke kiye bhI utane hI suprasiddha the| unakI paropakAravRti bhI utanI hI prazaMsanIya thI / paraMtu sAthameM paropakArasulabha prasiddhise ve dUra rahate the| bahuta adhika parimANa meM ve gupta rIti se hI arthI janoM ko apanI udAratAkA lAbha diyA karate the / unhoMne apane jIvana meM chAloMkA dAna kiyA hogA; paraMtu usakI prasiddhikI kAmanA unhoMne svamameM bhI nahIM kii| unake suputra bAbU bhI bahAdura siMhajIne prasaMgavaza mujhe kahA thA ki 've jo kucha dAna Adi karate the usakI khabara pe mujha takako bhI ma hone dete the|' isaliye unake dAna sambandhI kevaLa 2-4 prasoM kI hI khabara mujhe prApta ho sakI thii| san 1926 meM 'cittaraMjana sevA sadana' ke liye kalakatAmeM caMdA kiyA gayA thaa| usa samaya eka cAra mahAtmAjI unake makAna para gaye the taba unhoMne binA mAMge hI mahAtmAjIko isa kAryake kiye 10000 dasa hajAra rupaye diye the| 1917 meM kalakattA meM 'gavarnameNTa hAusa' ke medAnameM, laoNrDa kAmaikala ke sabhApatitvameM reDakraoNsake kiye eka utsava huA thA usameM unhoMne 21000 rupaye diye the tathA prathama mahAyuddha ke samaya unhoMne 3,00,000 rupaye ke 'baoNra baoNNDa' kharIda kara sarakArI caMde meM madada kI thii| apanI aMtima avasthAma unhoMne apane nikaTa iTumbI banoMko jinakI Arthika sthiti bahuta hI sAdhAraNa prakArakI thI unako bAraha 1 rupaye bAMTa dene kI vyavasthA kI thI jisakA pAlana unake suputra bAbU bahAdura siMhajIne kiyA thaa| bAMbU DAlacaMdajIkA gArhasthyajIvana bahuta hI AdarzarUpa thA / unakI dharmapatnI zrImatI maJjukumArI eka Adarza aura dharmaparAyaNa patnI thii| patipakSI donoM sadAcAra, suvicAra aura susaMskArakI mUrti jaise the| DAlacaMdajIkA jIvana bahuta hI sAdA aura sAdhyase paripUrNa thaa| vyavahAra aura vyApAra donoM unakA arthava prAmANika aura nAtipUrvaka vartana thaa| svabhAvase ve bahuta hI zAnta aura nirabhimAnI the / jJAnamArga ke Upara unakI gaharI zraddhA bhI unakI vasvajJAnaviSayaka pustakoMke paThana aura avaNakI ora atyadhika ruci rahatI thii| kikhanagara kaoNlejake eka adhyAtmazI baMgAlI prophesara bAbU lAla adhikArI, jo yogaviSayaka prakriyA acche abhyAsI aura tatvaciMtaka the, unake sahavAsase bAbU DAlacaMdajIkI mI bAMgika prakriyAkI ora khUna ithe ho gaI thI aura isaliye unhoMne unake pAsase isa viSayakI kucha khAsa prakriyAoMkA gaharA abhyAsa bhI kiyA thaa| zArIrika svAsthya aura mAnasika pavitratAkA jisase vikAsa ho aisI, vyAvahArika jIvana ke liye atyaMta upayogI kitanI hI yogika prakriyAoMkI bhora, unhoMne apanI patnI tathA putra-putrI ko bhI abhyAsa karane ke liye prerita kiye the / - - Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyU zrI bahAdurasiMhajI-smaraNAMjali / 613 jaina dharmake vizuddha tatvoMke pracAra aura sarvopayogI jaina sAhityake prakAzanake liye bhI unakI khAsa ruci thI aura paMDitapravara sukhalAlajIke paricayake bAda isa kAryake liye kucha vizeSa sakriya prayana karanekI unakI utkaNThA jAga uThI thii| isa utkaNThA ko mUrtarUpa deneke liye ve kalakattAmeM 2-4 lAkha rupaye kharca karake kisI sAhityika yA zaikSaNika kendrako sthApita karanekI yojanAkA vicAra kara hI rahe the jitane meM ekAeka san 1927 (vi.saM. 1984)meM unakA svargavAsa ho gyaa| bArAlacaMdajI siMdhI, apane samayake baMgAla nivAsI jaina-samAjameM eka atyanta pratiSThita vyApArI, dIdI udyogapati, baDe jamIMdAra, udAracetA sadgRhastha aura sAdhucaritaM satpuruSa the| ve apanI yaha sarva sampatti aura guNavattAkA samagra vArasA apane suyogya putra bAbU bahAdura siMhajIke supUrda kara gaye, jinhoMne apane ina puNyazloka pitAkI sthUla sampatti aura sUkSma satkIrvi-donoMko bahuta hI suMdara prakArase bar3hA kara pitAkI apekSA bhI savAI zreSThatA prApta karanekI viziSTa pratiSThA prApta kI thii| bAbU zrI bAhAdura siMhajImeM bhapane pitAkI vyApArika kuzalatA, vyAvahArika nipuNatA aura sAMskArika saniSThA to saMpUrNa aMzameM vAraseke rUpameM utarI hI thI, parantu usake atirikta unameM bauddhika vizadatA, kalAtmaka rasikatA aura vividhaviSayamAhiNI prAala pratibhAkA bhI upa prakArakA saciveza humA thA aura isaliye ve eka asAdhAraNa vyaktisva rakhanevAle mahAnubhAvoMkI paMkimeM sthAna prAsa karanekI yogyatA hAsila kara sake the| ve apane pitAke ekamAtra putra the, ataeva ina para, apane pitAke vizAla kArabhArameM, bacapanale hI vizeSa lakSya denekA kartavya bhA par3A thaa| phalasvarUpa ve hAiskUlakA abhyAsa pUrA karaneke sivAya kaoNlejameM jA kara adhika abhyAsa karanekA avasara prApta nahIM kara sake the| phira bhI unakI jJAnahari bahuta hI tIna thI, bhataeva unhoMne svayameva vividha prakArake sAhityake vAcanakA abhyAsa khUba hI bar3hAyA aura isaliye ve aMgrejIke sivAya, baMgAlI, hiMdI, gujarAtI bhASAe~ bhI bahuta acchI taraha jAnate the aura ina bhASAmoMmeM likhita vividha pustakoMke paThanameM satata nimana rahate the| bacapanase hI unheM prAcIna vastubhoMke saMgrahakA bhArI zauka chaga gayA thA aura isaliye ve prAcIna sikoM, citroM, mUrtiyoM aura vaisI dUsarI dUsarI mUlyavAn cIjoMkA saMgraha karaneke atyanta rasika ho gaye the| isake sAtha unakA javAhirAtakI ora bhI khUba zauka baDha gayAthA ataH ve isa viSayameM bhI khUba niSNAta bana gaye the| isake pariNAmasvarUpa unhoMne apane pAsa sikoM, citroM, hastalikhita bahumUlya pustakoM AdikA jo amUlya saMgraha ekatrita kiyA vaha Aja hiMdustAnake ine gine hue mAmI saMgrahAma, eka mahatvapUrNa sthAna prAta kare aisA hai| unake prAcIna sikkoMkA saMgraha to itanA adhika viziSTa prakArakA hai ki usakA Aja sArI duniyAmeM tIsarA yA cauthA sthAna AtA hai| ve isa viSaya meM itane nipuNa ho gaye the ki bar3e bar3e myUjiyamoMke kyUreTara bhI bAra bAra unase salAha aura abhiprAya prAsa karaneke liye unake pAsa bhAte rahate the| apane aise uba sAMskRtika zaukake kAraNa deza-videzakI vaisI sAMskRtika pravRttiyA~ karanevAlI bhanekoM saMsthAnoMke sadasya Adi bane the| udAharaNasvarUpa-raoNyala eziyATika sosAyaTI maoNpha baMgAka, amerikana jyaoNgraoNphikala sosAyaTI nyUyaoNrka, baMgIya sAhitya pariSad kalakattA, nyUmemeTika sosAyaTI oNpha iNDiyA- ityAdi aneka prasiddha saMsthAnoM ke ve utsAhI sabhAsada the| sAhitya aura zikSaNa viSayaka pravRtti karanevAlI jaina tathA jainetara anekoM saMsthAnoM ko unhoMne mukkamanase dAna dekarake, ina viSayoMke prasArameM apanI urakaTa abhirucikA uttama paricaya diyA thaa| unhoMne isa prakAra kitanI saMsthAnoM ko Arthika sahAyatA dI thI, usakI sampUrNa sUcito nahIM mila sakI hai| aise . kAryoM meM ve apane pitAkI hI taraha, prAyaH mauna rahate the aura isake liye apanI prasiddhi prApta karanekI bhAkAMkSA nahIM rakhate the / unake sAtha kisI kisI vakta prasaMgocita vArtAlApa karate samaya isa sambandhI jo thor3I bahuta ghaTanAe~ jJAta ho sakIM; usake AdhAra parase, unake pAsase mArthika sahAyatA prAsa karanevAlI saMsthAnoMke nAma Adi isa prakAra jAna sakA huuN| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 hiMdU ekeDemI, dolatapura ( baMgAla ). ru0 15000) tarakI-urdU baMgALA. 5000) hiMdI - sAhitya pariSad bhavana ( ilAhAbAda ) 11500) vizuddhAnaMda sarasvatI mAravADI haoNspITala, kalakatA 10000 eka meTarniTI homa phalakA 2500 siMdhI jaina prathamA chA / banArasa hiMdU yUnivarsiTI 2500 jIvA hAiskU. 5000 jImAgaa laNDana mizana haoNspITala. 1000) kalakattA- murzidAbAda jaina mandira. 11000) jainadharmapracAraka sabhA, mAnabhUma . 5000) jaina bhavana, kalakattA. 15000) jaina pustaka pracAraka maNDala, AgarA. 7500) jaina maMdira, bhAgarA. 3500) jaina hAiskUla, aMbAlA. 21000) jaina prAkRtakoSake liye. 1500) bhAratIya vidyAbhavana, baMbaI. 10000 ) ** isake atirikta hajAra-hajAra, pA~ca pA~casokIsI choTI moTI rakameM to unhoMne saiMkaDoMkI saMkhyAmeM dI jisakA yoga koI DeDha do lAkhase bhI adhika hogA / I sAhitya aura zikSaNakI pragati ke liye siMghIjI jitamA utsAha aura udyoga dikhAte the, utane hI ye sAmAjika pragati ke liye bhI pramakhazIkha ye aneka bAra unhoMne aisI sAmAjika sabhAoM ityAdimeM pramukha rUpase bhAga he karake apane isa viSayakA mAntarika utsAha aura sahakArabhAva pradarzita kiyA thaa| san 1926 meM baMbaI meM honevAlI jaina zvetAmbara kaoNnpharansake khAsa adhivezana ke ve sabhApati bane the / udayapura rAjyameM bhAye hue kesarIyAjI tIrthakI vyavasthA viSayameM sTeTake sAtha jo prama upasthita humA thA usameM unhoMne sabase adhika tana, mana aura dhanale sahayoga diyA thaa| isa prakAra ke jaina samAja vikI pravRtiyoMmeM pathAyogya sampUrNa sahayoga dete the| paraMtu isake sAtha ve sAmAjika mUDhatA aura sAmpradAyika kaTTaratAke pUrNa virodhI bhI the| dhanavAna aura pratiSThita gine jAne vAle dUsare bhita menoMkI taraha ke saMkIrNa manovRti yA andhazraddhA kI poSaka vikRta bhaktise sarvadhA pare rahate the| bhAcAra, vicAra evaM vyavahArameM ve bahuta hI udAra aura vivekazIla the| unakA gAIsthya jIvana bhI bahuta sAdA aura sAvika thaa| baMgAlake jisa prakArake navAbI gine jAne vAle vAtAvaraNa meM ve paidA aura bar3e hue the usa vAtAvaraNakI unake jIvana para kucha bhI barAba asara nahIM huI thI aura ve gabhaga usa vAtAvaraNase bilakula alipsa jaise the| itane bar3e zrImAn hone para bhI, zrImaMtAike - dhanikatA ke bure vilAsa yA mithyA ADambara se ve sadaiva dUra rahate the / durvyaya aura durvyasanake prati unakA bhArI tiraskAra thaa| unake samAna sthitivAle dhanavAna jaba apane moja-zIka, AnaMda-pramoda, vilAsa-pravAsa samArambha mahotsava ityAdimeM lAkhoM rupaye ur3Ate the taba saMdhIjI unase bilakula bhimukha rahate the| unakA zauka kevala acche vAcana aura kalAmaya vastubhoMke dekhanekA tathA saMgraha karanekA thaa| jaba dekho taba ve apanI gAdI para baiThe baiThe sAhitya, itihAsa, sthApatya, citra, vijJAna, bhUgola aura bhUgarbhavidyAle sambandha rakhane vAle sAmayikoM yA pustakoM ko pahale hI dikhAI diyA karate the / apane aise viziSTa vAcanake zaukake kAraNa ve aMgrejI, baMgAlI, hiMdI, gujarAtI AdimeM prakAzita hone vAle ucca koTike, ukta viSoMse sambandha rakhanevAle vividha prakArake sAmayika patroM aura jarnoMko niyamita rUpase maMgAte rahate the| oNrTa, mArkibhaoNlaoNjI, epIprAphI, jyograoNphI, AikaoNnograoNphI, hindI aura mAiniGga Adi viSayoMkI pustakoMkI unhoMne apane pAsa eka acchI lAibrerI hI banA lI thI / de svabhAvase ekAntapriya aura apabhASI the| vyarthakI bAteM karane kI ora yA gardai mAranekI mora unakA bahuta hI abhAva rahatA thaa| apane vyAvasAyika vyavahArakI yA vizAla kAramArakI mAneM bhI de Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAbU bahAdurasiMhajI-smaraNAMjali / 615 bahuta hI mitabhASI the| paraMtu jaba unake priya viSayoMkI-jaise ki sthApatya, itihAsa, citra mAvikIcarcA calatI taba usameM ve itane nimana ho jAte the ki kitane hI ghaNTe vyatIta ho jAne para bhI usase thakate nahIM the aura na kisI tarahakI vyAkulatAkA anubhava karate the| unakI buddhi atyaMta tIkSNa thii| kisI bhI vastuko samajhane yA usakA marma pakar3ane meM unako thor3A sA bhI samaya nahIM lagatA thaa| vijJAna aura tatvajJAnakI gaMbhIra bAteM bhI ve acchI taraha samajha sakate the aura unakA manana karake unheM patA lene the| tarka aura dalIlabAjI meM ye bar3e bar3e kAyadAbAjoMse bhI bAvI mAra lete the tathA cAhe jaisA cAlAka bhI unheM apanI cAlAkIse cakita yA mugdha nahIM banA sakatA thaa| apane siddhAnta yA vicArameM ve bahuta hI damanaska the| eka bAra koI vicAra nizcita kara leneke bAda aura kisI kAryakA svIkAra kara leneke bAda usameMse caka-viSaka honA ye bilakula pasaMda nahIM karate the| vyavahArameM bhI ve bahuta hI prAmANika vRttivAle the| dUsare dhanazmanoMkI taraha vyApArameM Dala-prapaMca, dhokhAdhar3I yA saca-jhUTha karake dhana prApta karanekI tRSNA unako yatkiMcit bhI nahIM hotI thii| unakI aisI vyAvahArika prAmANikatAko lakSya meM rakha karake iMgleNDakI markenTAila beke gayarekTaroMkI borDane apanI kalakattAkI zAkhAke borDa meM, eka DAyarekTara honeke liye unase khAsa prArthanA kI thii| isake pahale kisI bhI hiMdustAnI vyApArIko yaha mAna prApta nahIM hubhA thaa| pratibhA aura prAmANikatAke sAtha unameM yojanAzakti bhI bahuta ucca prakArakI thii| unhoMne apanI hI khataMtra buddhi aura kuzalatA dvArA eka mora apanI bahuta bar3I jamIMdArIkI aura dUsarI bhora koliyArI mAdi mAinijake udyogakI, jo suvyavasthA aura sughaTanA kI thI, use dekha karake usa-usa viSayake hAvA choga cakita ho jAte the| apane gharake choTe se choTe kAmase zuru karake TheTha koliyArI jaise bar3e kArakhAne takameM-jahA~ ki hajAroM manuSya kAma karate rahate haiM-bahuta hI niyamita, suvyavasthita aura subojita rItise kAma calA kare, vaisI unakI sadA vyavasthA rahatI thii| darabAnase lagAkara apane samavayaska jaise putroM takameM, eka samAna, usa prakArakA zista-pAlana aura ziSTa-bhAcaraNa unake yahA~ dRSTigocara hotA thaa| siMdhIjI meM aisI samartha yojakazakti hone para bhI, aura unake pAsa sampUrNa prakArakI sAdhana-sampasana hone para bhI, prapaMcamaya jIvanase dUra rahate the aura apane mAmakI prasirike liye pA logoM meM bane bhAdamI zinAme liye baisI koI pratti nahIM karate the| rAyabahAdura, rAjAbahAdura yA sara-nAiTa lAdi sarakArI upAdhiyoMko dhAraNa karanekI pAkoMsiloMmeM jA karake bhAmarevaka bananekI unakI kamI ina nahIM huI thii| aisI bhAumparapUrNa pravRttiyoMmeM paisekA durvyaya karanekI apekSA ve sadA sAhityopayogI aura zikSaNopayogI kAryoM meM apane dhamakA savayaya kiyA karate the| bhAratavarSakI prAcIna kalA aura usase saMbaMdha rakhanevAlI prAcIna vastubhoMkI mora unakA uskaTa manurAga thA aura isaliye usake pIche unhoMne lAkhoM rupaye kharca kiye the| ARTHATANE manurUpa, bhAra sokhAsa svIka siMdhIjI ke sAtha merA pratyakSa paricaya san 1930 meM prArambha huaa| unakI icchA apane sadgata puNvaloka pitAke smArakameM, jisase jaina sAhityakA prasAra aura prakAza ho vaisI, koI viziSTa saMsthA sthApita karanekI thii| mere jIvanake sudIrghakAlIna sahakArI, sahacArI aura sammina paMDitapravara zrIsukhalAlajI, bAbU zrI bAlacaMdajIke vizeSa zraddhAbhAjana the, ataeva zrI bahAdura siMhajI bhI ina para utabAhI viziSTa sadabhAva rakhate the| paMDitajIke parAmarza aura prastAvase, unhoMne mujhase isa kAryakI yojanA aura vyavasthA hAthameM lene ke liye prArthanA kI aura maiMne bhI apanI sabhITatama pravRttike bhAvoMke anurUpa, uttama koTike sAdhanakI prApti hotI dekha kara, usakA saharSa aura sollAsa svIkAra kiyaa| san 1931 ke pahale dina, vizvavaMca kavIndra zrI ravIndranAtha ThAkurake vibhUtivihArasamAna vicAviNyAta zAntiniketanake vizva bhAratI vidhA bhavana meM 'siMghI jaina jJAnapITha' kI sthApanA kI aura vahA~ jaina sAhitya ke adhyayana-adhyApana aura saMzodhana-saMpAdana AdikA kArya prArambha kiyA / isa prasaMgale sambandhita kucha prAthamika varNana, isa pranthamAlAmeM sabase prathama prakAzita 'prabandha ciMtAmaNi' nAmaka prandhakI prastAvanAmeM diyA gayA hai| isaliye usakI yahAM punarukti karanA anAvazyaka hai| siMdhIjIne merI preraNAse 'siMghI jaina jJAnapITha' kI sthApanAke sAtha, jaina-sAhityake uttamottama pranya. rakhoMko bhAdhunika zAstrIya paddhatipUrvaka, yogya vidvAnoM dvArA sundara rItise, saMzodhita-saMpAdita karavAke prakAzita karaneke liye aura vaisA karake jaina sAhityakI sArvajanika pratiSThA sthApita karaneke liye isa 'siMdhI vizvavaMca kavI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMghI jaina prnthmaalaa| jaina pranyamAlA' kI viziSTa yojanAkA bhI saharSa svIkAra kiyA aura isake liye Avazyaka aura apekSita arthavyaya karanekA udAra utsAha pradarzita kiyaa| prArambhameM zAntiniketanako lakSya meM rakha kara, eka varSakA kAryakrama banAyA gayA aura tadanusAra vahA~ kAma prArambha kiyA gayA / parantu ina tIna varSoMke anubhavake anta meM, zAntiniketanakA sthAna mujhe apane kArya aura svAsthyakI dRSTise barAbara anukUla pratIta nahIM humA / ataeva anicchApUrvaka mujhe vaha sthAna chor3anA par3A aura ahamadAbAdameM gujarAta vidyApITha'ke sasikaTa bane kAnta vihAra' banA karake vahA~ isa kAryakI pravRtti cAlU rkhii| isa prathamAlAmeM prakAzita anyoMkI sarvatra uttama prazaMsA, prasidi aura pratiSThA dekhakara siMdhIjIkA utsAha khUba bar3hA aura unhoMne isa sambandha meM jitanA kharca ho utanA kharca karanekI, aura jaise bane vaise adhika saMkhyAmeM prantha prakAzita hote hue dekhanekI apanI udAra manovRtti mere sAmane vAraMvAra prakaTa kii| maiM bhI unake aise apUrva utsAhase prerita ho kara yathAzakti isa kAryako, adhika se adhika vega deneke liye prayatavAn rhaa| . san 1950 ke julAI mAsameM, mere parama suhRd zrIyuta kanhaiyAlAla mANekalAla muMzIkA-jo usa samayabaIkI kA~gresa gavarnameNTake gRhamaMtrIke usa pada para adhiSThita the-akasmAt eka patra mujhe mikA, jisameM inhoMne sUcita kiyA thA ki 'seTha muMgAlAla goenakAne do lAkha rupayoMkI eka udAra rakama mujhe supravakI hai, jisakA upayoga bhAratIya vidyAoMke kisI vikAsAtmaka kAryake liye karanA hai aura usake liye vicAra-vinimaya karane tathA sadupayogI yojanA banAneke sambandhameM merI AvazyakatA hai ataeSa mujhe turata baMbaI mAmA iSTa hai' - ityAdi / tadanusAra maiM turata baMbaI mAyA aura hama donoMne sAthameM baiTha karake isa yojanAkI rUparekhA taiyAra kI aura usake anusAra saMvat 1995 kI kArtika zukla pUrNimAke dina, zrI muMzIjIke nivAsasvAmapara bhAratIya vidyAbhavana' kI, eka vRhat samArambhake sAtha, sthApanA kI gii| / bhavanake vikAsake liye zrImuMzIjIkA athaka udyoga, akhaNDa utsAha aura udAra bhAsmabhoga dekha kara merI bhI inake kAryameM yathAyogya sahakAra arpita karanekI pUrNa utkaNThA huI aura maiM isakI Antarika vyavasthAmeM pramukha rUpase bhAga lene lgaa| bhavanakI vividha pravRttiyoM meM sAhitya prakAzana sambandhI jo eka viziSmati svIkRta kI gaI thI, vaha mere isa andhamAkAke kAryake sAtha, eka prakArase paraspara sAhApAkharUpakI hI pravRtti thii| bhataeva mujhe yaha pravRtti mere pUrva aMgIkRta kArya meM bAdhaka na hokara ulaTI sAdhaka hI pratItAI aura isaliye maiMne isameM yathAzakkimapanI viziSTa sevA denekA nirNaya kiyaa| siMdhIjIko jaba isa sArI vastusthiti se paricita kiyA gayA, taba ve bhI bhavanake kArya meM rasa lene lage aura isake saMsthApaka sadasya bana karake isake kAryake prati unhoMne apanI pUrNa sahAnubhUti prakaTa kii| jaise maiMne Upara batalAyA hai vaise, andhamAkAke vikAsake liye siMdhIjIkA utsAha atyanta prazaMsanIya thA aura isaliye maiM bhI mere svAsthya mAdikI kisI prakArakI paravAha kiye vinA, isa kAryakI pragatike kiye satata prayata karatA rahatA thA / parantu granthamAlAkI vyavasthAkA sarva prakArakA bhAra mere akeleke sira paramAdhita thA, bhataeva merA zarIra jaba yaha vyavasthA karatA karatA ruka jAya, taba isakI sthiti kyA hogI isakA vicAra bhI maiM vAraMvAra kiye karatA thaa| dUsarI ora siMdhIjIkI bhI utsarAvasthA honese ve vAraMvAra masvastha hone lage the aura ve bhI jIvanakI asthiratAkA mAbhAsa anubhava karane lage the| isaliye mantha. mAlAke mAvIke viSayameM koI sthira aura sunizcita yojanA banA lenekI kalpanA hama barAbara karate rahate the| bhA0vi0 bhavanakI sthApanA honeke bAda 3-4 varSameM hI isake kAryakI vidvAnoM meM acchI taraha prasidi aura pratiSThA jamane lagI thI aura vividha viSayaka adhyayana-adhyApana aura sAhityika saMzodhana-saMpAdanakA kArya acchI tarahase Age bar3hane lagA thaa| yaha dekha kara suhadvara muMzIjIkI khAsa bhAkAMkSA huI ki 'siMghI jaina anyamAlA kI kAryavyavasthAkA sambandha bhI yadi bhavanake sAtha jor3a diyA jAya, to usase paraspara donoMke kAryameM suMdara abhivRddhi honeke atirikta granthamAlAko sthAyI sthAna prApta hogA aura bhavanako bhI viziSTa pratiSThAkI prApti hogI, aura isa prakAra bhavanameM jaina-zAstroMke adhyayanakA aura jaina-sAhityake prakAzanakA eka advitIya kendra bana jAyagA / zrImuMzIjIkI yaha zubhAkAMkSA, granthamAlA sambandhI merI bhAvI ciMtAkA yogya rUpase nivAraNa karanevAlI pratIta ho aura isaliye maiM usa viSayakI yojanAkA vicAra karane lgaa| yathAvasara siMghIjIko maiMne zrImuMzIjIkI bhAkAMkSA aura merI yojanA sUcita kii| ve bhA0 vi0 bha0 ke sthApaka-sadasya to the hI aura taduparAnta zrImuMzIjIke khAsa behAspada mitra bhI the| isaliye unako bhI yaha yojanA apanA lene yogya pratIta huii| paMDitapravara zrI sukhalAlajI jo isa granthamAlAke Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAbU bhI bahAdura siMhajI-maraNAMjali / bhArambhase hI vasahitavika aura sakriya sahAyaka hai. unake sAtha mIsa pojamAke sambandhameM maine upita parAmarza kiyA aura saMvat 20.ke vaizAkha zuka(maI san 1953) meM siMdhIjI kAryaprasAsebaI bhAce taba, paraspara mirNAta vicAra-vinimaya karake, isa prathamAkAkI prakAzanasambamdhinI sarva vyavasthA bhavanake adhIna kI gii| siMdhIjIne isake atirikta usa avasara para, merI preraNAse bhavanako dUsare aura hajAra rupayoMkI udAra rakama mI, bI, jisake dvArA bhavanameM unake nAmakA eka 'haoNTa' bAMdhA jApa.aura usameM prAcIna vastuoM tathA citra bhAvikA saMgraha rakhA jaay| bhavanakI prabaMdhaka samitine siMdhIjIke isa vidhi aura udAra dAnake pratighoSarUpameM bhavana meM pracalita jainazAna-zikSaNavibhAgako sthAyI rUpase 'siMghI jainazAstra zikSApITha' ke nAmase pracalita rakhanekA savizeSa nirNaya kiyaa| prandhamAkAke janaka aura paripAlaka siMdhIjI, prArambhase hI isakI sarva prakArakI vyavasthAkA bhAra mere apara choDakara, ve to kevala sAsa itanI hI mAkAMkSA rakhate the ki granthamAlAmeM kisa taraha adhikAdhika prastha prakAzita hoM aura kaise unakA adhika prasAra ho| isa sambandhameM jitanA kharca ho utanA ve bahuta hI utsAhase karaneke liye utsuka the| bhavanako pranthamAlA samarpaNa karate samaya unhoMne mujhase kahA ki"abatakato varSa meM lagabhaga 2-3hI pragya prakaTa hote rahe haiM parantu yadi bhApa prakAzita kara sakeM to pratimAsa do do prantha prakAzita hote dekha kara bhI maiM to matapta hI rhuuNgaa| jaba taka ApakA aura merA jIvana haiva taka, jitanA sAhiba prakaTa karane-karAnekI ApakI icchA ho tadanusAra Apa vyavasthA kreN| merI morase Apako paisekA thoDAsA mI saMkoca pratIta nahIM hogaa|" jaina sAhityake uddhArake kiye aisI ukA bAkAMkSA aura aisI udAra vittatti rakhane vAlA dAnI aura vinamna puruSa, maiMne mere jIvana meM dUsarA aura koI nahIM dekhaa| apanI upasthiti meM hI unhoMne mere dvArA granthamAlAke khAte lagabhaga 75000 (poneDA) rupaye kharca kiye hoMge / parantu una 15 varSoMke bIca meM eka bAra bhI unhoMne mujhase yaha mahI pUNa ki kitanI rakama kisa prambake liye kharca kI gaI hai yA kisa prandhake sampAdanake liye kisako svAdilA.gayA hai.jaba jaba maiM presa ityAdike bika unake pAsa bhejatA taba taba, ve vo kevala unako dekha barImaoNphisameM baha rakama pukAnekI rimArkake sAtha bheja dete| maiM unase kabhI kisI pisake bAremeM bAtacIta karanA cAhatA, vo bhI ve usa viSaya meM utsAha nahIM batAte aura isake bajAya andhamAkAkI sAina, bAIpa, priMTIMga, bAiMDIMga, hejimAdike bAremeM ye khUba sUkSmatApUrvaka vicAra karate rahate aura usa sambandha vicArase carcA kiyA karate / unakI aisI apUrva jJAnaniSThA aura zAnabhakine .hI mujhe unake bevAsameM para kiyA aura isaliye maiM vAkiMcit isa prakArakI jJAnopAsanA karanemeM samartha huaa| prakArase bhavanako anyamAlA samarpita karaneke bAda, siMdhIjIkI rUpara batAI huI utkaTa bhAkAMkSA papa bAnele, merA prastuta kAryake liye aura bhI adhika utsAha bddhaa| merI zAririka viti, isa bAka bahiravaM mamase pratidina bahasamAdhika vIvatAke sAtha kSINa hotI rAtI hai, phira bhI maiMne isa momadhika vegavAn aura adhika vistRta banAnekI rahise kucha yojanAe~ banAnI zuru kii| aneka meTe pratya ekasAtha presameM chapane ke liye diye gaye aura dUsare vaise aneka navIna navIna grantha chapAneke vivecAra lAne lge| jitane anya aba taka kula prakaTa hue the utane hI dUsare anya eka sAtha presameM panepae aura unase bhI pUnI saMkapAke pranya presa kaoNpImAdike rUpameM taiyAra hone lge| isake bAda podehI samayake pIche-arthAt sepTembara 1945 meM-bhavanake liye kalakattAke eka nipala prosArakI bar3I kAmerI kharIdane ke liye maiM vahA~ gyaa| siMdhIjIke dvArA hI isa prophesarake sAtha bAta. pIla kI gaI thI aura merI preraNAse yaha sArI bAInerI, jisakI kiMmata 50 hajAra rupaye jivanI mAMgI maIbI, siMdhIjIne apanI morase hI bhavanako meTa karanekI. atimahanIya manovRtti pradarzita kI thii| parantu usa prophesarake sAtha isakAIberIke sambandha meM yogya sodA nahIM ho sakA vasiMdhIjIne kalakattAke zumatirakhargavAsI jaina sadgRhakha bAbU pUrNacandrajI mAharakI badI kAImerI le leneke viSaya meM mujhe apanI mAra dI aura isa sambandha meM khayaMhI yogya prakArase usakI vyavasthA karanekA bhAra apane sira para liyaa| kattA aura sAre baMgAla meM isa varSa bhAma-durbhikSakA bhayaMkara karADa-kAla cala rahA thaa| siMdhIjIne apane pavanajImagaMja-murzidAbAdavA sare aneka skoM meM garIboMko muphta aura madhyavicako spa marAjAroM manacAbavivIrNa karanekIdAra aura nadI yavalyA kI thI, jisake nimitta unhoMne usaparSoM nyA.93 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ }C/ siMdhI je na mambhamA kA / bhaya tIna sADetIna lAkha rupaye kharca kA 1 ye baMgAla nivAsiyoM aura jamIMdAro itanA bar3A udAra Arthika bhoga usa nimittase anya kisIne diyA ho vaisA prakAzameM nahIM AyA / pa " akTUbara-navambara mAsameM unakI tabiyata bigar3I huI aura vaha bhIre dhIre adhikAdhika zivika hotI gaI / janavarI, 1944 ke prArambha meM, maiM unase milaneke liye phira kalakattA gayA / sA. 6 janavarIkI saMdhyAko unake sAtha baiTha kara 3 ghaNTe paryaMta granthamAlA, sAImerI, jaina itihAsA sana Adike sambandhameM khUna utsAhapUrvaka bAtacIta huii| parantu unako mAnoM apane jIvanI DhAkA mAmAsa ho rahA ho usa prakAra ke bIca bIca meM aise udgAra bhI nikAlate jAte the| 5-7 dina raha karake maiM baMbaI Aneke liye nikalA taba ve bahuta hI bhAvapravaNatApUrvaka mujhe vidAI dete samaya bole ki "kauna jAne aba phira apane mileMge yA nahIM ?" maiM unake ina duHkhada vAkyoMko bahuta hI dabe hue hRdayase sumana aura uddega dhAraNa karatA huA unase sar3Ake kiye alaga huaa| usake bAda unakA sAkSAtkAra honekA prasa hI nahIM mAyA 5-6 mahIne taka unakI tabiyata acchI-burI cakatI rahI aura aMta kAkI (san 1944) 7 vIM tArIkhako ve apanA vinazvara zarIra chor3a kara paraloka meM cale gye| merI sAhityopAsanAkA mahAn sahAyaka, merI kSutra sevAkA mahAn poSaka aura merI kartavya niSThAkA mahAn preraka sahadaya puruSa isa asAra saMsAra meM mujhe hRdaya banA karake svayaM mahAzUnya meM vilIna ho gyaa| yadyapi saMdhIjIkA isa prakAra nAzavAn sthUla zarIra isa saMsArameMse vilupta ho gayA hai parantu unake dvArA sthApita isa granthamAlAke dvArA unakA yazaHzarIra, baiMkar3oM varSoM taka isa saMsAra meM vidyamAna raha karake unakI kIrti aura smRtikI prazakSikA prabhAvadarzaka paricaya bhAvI janatAko satata detA rahegA / sipIjI ke suputrakA satkArya siMgajI vargavAsa jaina sAhitya aura jaina saMskRtike mahAra poSaka mararakSakI jo bar3I kamI huI hai usakI to sahaja bhAvase pUrti nahIM ho sakatI hai parantu mujhe yaha dekha kara hRdayameM U~cI bhAsA aura bAbAsaka AhAra hotA hai ki unake suputra zrI rAjendra siMhajI, zrI narendra siMhajI aura bhI vIrendra siMhajI apane pitA suyogya saMvAna hai| ataeva ne apane pitAkI pratiSThA aura prasiddhi ke kArya anurupa bhAga le rahe haiM aura pitAkI bhAvanA aura pravRttikA udArabhAvase poSaNa kara rahe haiN| siMpIjI svargavAsake bAda ina baMdhuoMne apane pitAke dAna-puNyanimitta ajImagaMja imAdi sthAnoMmeM kagabhaga 50-60 hajAra rupaye kharca kiye the| usake bAda thor3e hI samayameM siMghIjIkI vRddhamAtAkA bhI vargavAsa ho gayA aura isaliye apanI isa parama pUjanIyA dAdImAke puNyanimitta bhI ina bandhumane 70-75 hajAra rupayoMkA vyaya kiyA / 'siMdhI jaina granthamAlA' kA pUrA bhAra to ina siMdhI bandhumane pitAjIdvArA nirdhArita vicArAnusAra, pUrNa utsAhase apane sira ke hI liyA hai aura isake atirika tAke iNDiyana rIsarca insTITyUTako baMgAlI meM jaina sAhila prakAzita karavAne kI dRhile jI kArakarUpameM 5000 rupayoMkI prArambhika madada dI / sipIjIke jyeDa ciraMjIva bAbU zrI rAjendra siMhajIne merI kAmanA aura preraNAke premase vazIbhUta hokara apane puNyazloka pitAkI bAta icchAko pUrNa karaneke lie, 50 hajAra rupayoMkI gRhaNIya rakama bhAratIya vidyAbhavanako dAna svarUpa dI aura usake dvArA kalakattAkI ukta bAhara chAimerI kharIda karake bhavanako eka amUlya sAhasika nidhike rUpameM meTa kI hai| bhavanakI yaha anya nidhi 'bAbU bhI bAhAdura siMhajI siMdhI lAImerI' ke nAma sadA prasiddha rahegI aura siMpIjIke puNyakAraNa kI eka bar3I jJAnamayA bnegii| bAbU bhI narendra siMhajIne, apane pitAne baMgAlakI sarAka jAtike sAmAjika evaM dhArmika utthAnakena jo pravRtti cAlU kI thI, usako apanA liyA hai aura usake saMcAlanakA bhAra pramukha rUpa se svayaM se liyA gata (san 1944) navaMbara mAsameM kalakattAmeM digambara samAjakI orase kiye gaye 'vIrazAsana mahotsava' ke prasana para usa kAryake liye inhoMne 5000 rupaye diye the tathA ka bevAmbara samudAyakI bhorase bAMdhe jAne vAle "jaina bhavana" ke liye 31000 rupaye dAna karake apanI udAratAkI zubha bhAva kI hai| bhaviSya meM 'saMdhI jaina granthamAlA' kA sarva Arthika bhAra ina donoM bandhuoMne utsAhapUrvaka svIkAra kara lenekI apanI prazaMsanIya manobhAvanA prakaTa karake, apane svargIya miThAke isa parama punIta yazomaMdirako uttarottara unnata svarUpa denekA zubha saMkalpa kiyA hai| vAstu mA0vi0 [a0 I I.sa.198 } - jina vijaya suni Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha prAstAvika vicAra / [ siddhasena divAkarake granthoMke prakAzanakI kucha kathA ] me svargavAsI Adya guru, patimavara zrI devIsabhI jinhoMne mujhe sabase pahale 'OM namaH siddham' kA maMtra sunAyA aura 'a A i I' ityAdi svarUpa prathama mAtRkApATha paDhAkara mere jJAnarUpI netroMkA unmIlana kiyA unhoMne mujhe pIchese 'bhaktAmara' aura 'kalyANamandira' nAmaka prasiddha do jaina logoM ko bhI kaNThastha kraayaa| merI avasthA usa samaya prAyaH 10-12 varSake bIca kI thii| vi. saM. 1954-55 kA vaha samaya thaa| Aja usa kAlako vyatIta hue prAyaH pUre 50 varSa hone Aye hai bahuta saha to nahIM lekina kucha kucha kAraNa avazya hai ki gurujIne 'kalyANamandira' khotra sikhAte hue isake kartA- jo vetAMbara saMmadAyakI mAnyatAke anusAra siddhasena divAkara kahe jAte haiM ke bAremeM bhI prasaMgAnusAra kucha bAteM sunAI thIM una vRddha yatijanoMmeM yaha eka pravAsI calI AtI thI ki ve apane mUtana ziSyoMko apane pUrvAcAryakavyotiSa, vaidyaka aura maMtra-taMtrAdi prayukta camatkAroMkA aura prabhAvakA mAhAtmyavarNana sunAyA karate the aura usake dvArA apane ziSyoM ke manameM una una vidyAoMke paDhanemeM utkaMThA aura utsAha utpanna karate rahate the| 1 siddhasena divAkara usa vikrama rAjAke guru the jisane ujjayinI meM khApariye corako 52 vIroMko, 14 yoginiyoM Adiko vaza kiyA thaa| siddhasena sUrine isa 'kalyANa mandira' khotrake pAuse ujjayinI ke mahAkAlezvara ke liMgako phoDa kara usameMse pArzvanAtha bhagavAnakI mUrti prakaTa kI thI / ityAdi prakArakI camatkArika kathAeM yathAvasara gurujI sunAyA karate the| usa abodhAvasthAyeM kAna meM paDhe hue una bAtoMke kucha aspaSTa saMskAra, mujhe jaba jaina itihAsake paDhanekI tarapha adhika daSi utpanna huI, taba phira zanaiH bane jAgRta hone lge| 2 patijIke svargavAsavAda (jinakI caraNopAsanA karanekA durbhAgya se mujhe sirpha prAyaH 3-3 // varSa jitanA hI samaya milA thA ) maiM idhara udhara bhaTakatA huA, sthAnakavAsI saMpradAya meM dIkSita ho kara bAlasAdhu bana gayA / usa sAdhake sAtha bhramaNa karate hue saM. 1960-61 meM merA ujjayinI jAnA huaa| vahAM para khApariyA corakI guphA 64 yoginiyoMkA saMbhA, mahAkAlezvarakA mandira Adi itihAsaprasiddha sthAnoMke dekhaneke nimitta jAnekA kabhI kabhI avasara mila jAtA thaa| isase vikrama rAjA aura unake guru siddhasena divAkarakI jo kathAeM gurumIke mukhase sunI thIM unakI kucha kucha smRti hone lgii| lekina una sthAnakavAsI saMpradAya ke sAdhuoMkA itihAsaviSayaka pat kiMcida bhI jJAna na honese merI usa saMskArasmRtike udbodhita honekA koI sAdhana nahIM milaa| eka dina hama 2-3 sAdhu mila kara mahAkAlakA mandira dekhane ko cale gye| mandirake dvArapara baiThe hue brAhmaNa paMDe, hama jaina sAdhuoM ko aura unameM bhI phira muMdara mukhapaTTI bAMdhe hue aura maile kucele vastra dhAraNa kiye hue sthAnakavAsI sAdhuoMko - dekha kara khUba haMsane lage aura tIna kaTAkSa karane lge| kahane lage 'kyA iMDiye mahArAja ! ( mAkhavAmeM sthAnakavAsI jaina sAdhuoMko loka 'iMDiyoM ke nAmase saMbodhate haiM) mahAkAlezvarakA darzana karaneko Aye ho ?' hamane kahA- 'bhAI, hama to yoM hI phirate phirate mandira dekhane cale Aye haiN|' taba paMDAne kahA-'tuma loga mandirake andara to isa taraha nahIM jA skte| yahIM bahArase khaDe khaDe dekhanA ho to dekha lo / yadi mandirake andara jAnA ho to 'simAjI' (jo vahAMkI prasiddha nadI hai ) meM jA kara khAna karo, ina maile kucele kapaDoMko sAbU, lagA kara dhoDAko, muMhapara jo paTTI bAMdha rakhI hai aura bagalameM jo gandA jhADU (jaina sAdhuoMke rajoharaNako unhoMne jhAkI upamA dI ) dabA rakhA hai, use yahAM bahAra rakha do aura phira baMbholekA darzana karo' ityAdi / kahanekI AvazyakatA nahIM ki hama loga vahAMse cupakele, mana-hI-manameM usa brAhmaNa paMDeko gAliyAM dete hue, apane sthAnakameM cale Aye / sAthake aura sAdhuoMke manameM kyA AyA saM, paraMtu mere amarSazIla inameM to usa samaya bar3I tIna usejamA utpanna huI bhI hogA so to maiM jAna nahIM mujhe apane Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha prAstAvika vicaar| gurujIkI sunAI huI, siksena divAkara dvArA usI mahAkAlezvarake liMgake TukaDe TukaDe kara diye jAnevAlI, kathAkA maraNa ho AyA / 'kalyANamandira' stotra to mujhe usa samaya bhI kaMThastha thA hI / mere manameM mAyA ki yadi maiM kucha jarA baDI unakA hotA aura apane gurujIke pAsase vidhipUrvaka kucha maMtra-taMtra sIkha pAtA, aura usI kalyANamandira stotrake pATha dvArA, maiM bhI Aja yahAM baiTha kara, isa duSTa vAkSaNa paMDeke sAmane hI, usI taraha mahAkAlakA liMga sphoTana kara, jaina mUrti prakaTa sakatA, to jaina sAdhukA kitanA mAhAtmya baDhA detA aura ina jainadveSI brAhmaNoM ko kaisA nIcA dikhA detA / mahAkAlake mandirake dekhanekI usa udvigna smRtikA citra mujhe varSoMtaka satAtA rahA, aura siddhasena divAkarakese maMtrasAmarthyakI prAptikI maiM jhaMkhanA karatA rhaa| 3 maiMne apane bAla manobhAvake anusAra, usa saMpradAyameM jo baDe sAdhu the unase mahAkAlake bAremeM kucha jijJAsA kI aura apane gurujIke pAsase jo siddhasenakI kathA sunI huI thI usake viSayameM kucha vizeSa jAnanA cAhA to unhoMne jhaTa se uttara de diyA ki 'are ve jataDe loga yoM hI gappeM mArA karate haiM aura mandira aura mUrtikA pAkhaMDa calAneke liye aisI kahAniyAM ghaDate rahate haiM !' sAdhujI mahArAjakA yaha kathana mujhe kucha rucA nahIM / kyoM ki merI zraddhA mere una svargavAsI gurujIke bahuvidha jJAna aura prabhAvazAlI vyaktitva para jaisI jamI huI thI vaisI ina sAdhu mahArAja para nahIM jamI thii| usake bAda maiM mana-hI-mana aneka kAraNoMse vikSubdha hotA rhaa| khAsa karake jaina sAhitya aura jaina itihAsake adhyayanakI ajJAta utkaMThA jyoM-jyoM mujhe vizeSa satAne lagI tyoM-tyoM maiM usa saMpradAyase virakta hone lagA, aura pariNAmameM kucha varSoM bAda (vi. sa. 1965 meM) usI ujainameM rahate hue, maiM eka dina usa saMpradAyase, piMjaDemeM paDe hue pazu-pakSikI taraha, bhAga niklaa| 4isake bIcameM, mujhe zvetAMbara mUrtipUjaka saMpradAyake suprasiddha vidvAn AcArya zrIAsmArAmajI mahArAjake banAe hue 'samyaktvazalyoddhAra' tathA 'jainatattvAdarza' Adi grantha paDhaneko mile jisase merI zraddhA isa saMpradAyakI tarapha vizeSa AkarSita huii| ataH sthAnakavAsI saMpradAyakI dIkSAkA tyAga kara maiMne isa saMpradAyakI dIkSA lI-yA yoM kahanA cAhiye ki pahalI dIkSAkA tyAga kara dUsarI dIkSAke sAtha punarvivAha kiyaa| isa dUsarI dIkSAne, mujhe apanI adhyayanaviSayaka lAlasAko, thoDe bahuta rUpameM santuSTa karanekA avasara diyA / isase anyAnya jaina pUrvAcAyA~ke sAtha siddhasena divAkarake viSayameM bhI mujhe kucha aitihAsika tathyake jAnanekA suyoga prApta huaa| 5maiM apane the 'kucha prAstAvika vicAra' siddhasena divAkarakI kRtise sambaddha aise eka anyake viziSTa saMskaraNako uddiSTa karake likhane prastuta huA hUM, isaliye siddhasena divAkarakA puNya nAma, apane jIvanameM sabase pahale mujhe kaba zravaNagocara huA, isakI smRti ke nidarzaka uparyukta saraNa-saMskAroMko, yahAM para Alekhita karanekI Urmiko maiM dabA nahIM sakatA aura isaliye mujhe ye kucha paMktiyAM likhanI pdd'ii| 6 ukta prakArase bAlapanameM gurumukhase siddhasenakA nAmazravaNa karane bAda, AtmArAmajIke 'jainatattvAdarza' nAmaka pustaka meM sabase pahale siddhasenakA kathAtmaka itihAsa mujhe paDhaneko milaa| bAda meM dhIre dhIre jijJAsA jaise baDhatI gaI aura adhyayanakI dRSTi jaise khulatI gaI, vaise vaise inake viSayakI prAcIna sAhityika sAmagrIkA anuzIlana karamekI pravRtti bhI baDhatI rhii| isake pariNAmameM prabandhacintAmaNi Adi granthoM tathA anyAnya vaise prabandhoM Adike avalokana dvArA, jo kucha mujhe aitima tathya jJAta huA tathA siddhasenakI kucha kRtiyoMke paThana-mananase jo kucha sAra merI samajhameM AyA, usake phalasvarUpa, jaina sAhitya aura itihAsake anveSaNAtmaka lekhoM, nibandhoM, vicAroM Adiko prakAzameM lAnekI dRSTise, sarva prathama mere dvArA saMpAdita aura saMcAlita 'jaina sAhityasaMzodhaka' nAmaka traimAsika patrake prathama aMkameM, (san 191920 meM) 'siddhasena divAkara aura svAmI samantabhadra' isa nAmakA eka lekha likha kara maiMne prakaTa kiyaa| 7koI 30 varSa pahale likhe gaye usa choTese lekhameM, siddhasenake viSayameM jo kucha sArarUpase maiMne likhA hai usameM kucha vizeSa saMzodhana yA parivartana karane jaisA koI khAsa vicAra, abhI taka bhI prakAzameM Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha prAstAvika vicaar| 621 nahIM AyA hai| jaina sAhityake itihAsameM sivasenakA kyA sthAna hai tathA jaina nyAyake pratiSThita karane meM unakA kyA kartRtva hai isa viSayameM maine uka lekhameM jo kucha vicAra pradarzita kiye haiM, prAyaH vaise hI anya vidvAnoMko bhI abhI taka mAnya hai, yaha dekha kara mujhe jo kucha alpa-svarUpa Atma-santoSakI anubhUti hotI ho to vaha prAnta nahIM hai aisA samajhanA anucita nahIM hogaa| 8tabhIse merI yaha icchA rahI ki siddhasena divAkarake sabhI grantha, suyogya vidvAnoM dvArA saMzodhita saMpAdita ho kara prakAza meM Aye to usase jaina sAhityakI vizeSa gauravavRddhi hogii| sadbhAgyase, usake bAda turanta hI maiM, gujarAta vidyApITha (ahamadAbAda) kI sevAmeM saMlagna ho gayA, jisake antargata mere tatvAdhAnameM, mahAtmAjIne 'gujarAta purAtatva mandira'kI sthApanA kI / usameM bhAratIya prAcIna sAhitya, itihAsa, darzanazAstra Adi viSayoMke adhyayana-adhyApanake viziSTa kAryake atirikta usake dvArA jaina, bauddha, bAhmaNa Adi saMpradAyake vividha viSayoMke mahatvake granthoMkA saMzodhana prakAzana Adi karanekA kAryakrama bhI banAyA gayA / merA sAgraha AmaMtraNa prApta kara, mujhase jJAna, darzana, cAritra evaM vaya AdimeM vRddha aise mere suhRnmitra paNDitapravara zrI sukhalAlajI tathA jainAgamoMke marmajJa abhyAsI paMDita zrI becaradAsajI bhI usa mandirake, mere sahakArI, pUjArI bane / paNDita sukhalAlajIne, isake pahale hI, AgarAmeM rahate hue, siddhasena divAkararacita mahAprantha 'sammatitarka'kA saMpAdana karanA prAraMbha kiyA thA / maiMne isa granthako purAtatva mandirase prakAzita honevAlI granthAvalimeM prakaTa karanekA vicAra kiyA jo paNDitajIko bhI bahuta upayukta lagA aura phira tadanusAra, paNDita zrI becaradAsajIke sahayogameM, inhoMne usakA viziSTa saMzodhanakArya prAraMbha kiyA / kaI varSoMke athaka parizrama aura bahuta damyagyayake pazcAt , abhayadevasUrikI 'vAdamahArNava' nAmaka mahatI gyAsyAke sAtha, baDe baDe 5 bhAgoMmeM, divAkarakA yaha 'sanmati prakaraNa' nAmaka jaina darzanakA mahAtagrantha samAsa hokara prasiddha huA / isa granthake saMpAdanakAryakI mahattA aura viziSTatAko dekha kara, jarmanIke pro0 harman yAkobI jaise mahAn saMskRtavidyAniSTha vidvAnne likhA thA ki 'bhAratIya darzanazAstrake isa prauDhatama evaM atigahana granthakA, isa tarahase susaMpAdana karanevAlA yuropameM to Aja koI paNDita vidyamAna nahIM hai| ityAdi / mUla granthakA saTIka saMpAdana samAsa kara, phira usakI prastAvanAke rUpameM, paMDitajIne gujarAtImeM eka aura bhAga taiyAra kiyA, jisameM sanmati ke mUlakA savivecana gujarAtI bhanuvAda tathA granthase saMbaDa aisI aitihAsika evaM tAsvika carcAkA UhApoha karanevAlI aneka bAtoMkI mImAMsA kI hai| isameM sirasena divAkarake viSayameM prAyaH sabhI jJAtavya vicAroMkA paNDitajIne sapramANa yatheSTa vivecana kiyA hai| prajJAcakSu hote hue bhI paNDitajIne isa anyake saMpAdanakAryameM apanI jisa sUkSma vicAraraSTi aura mAnasika avagAhanazaktikA apratima paricaya diyA hai vaha tajjJoMke liye baDA AzcaryotpAdaka hai| kevala jaina zAmoMkI hI raSTise nahIM, apitu bhAratake sabhI dArzanika zAstroMke saMpAdana-saMzodhanakI raSTise paNDitajIkA yaha saMpAdanakArya eka bhAdarzarUpa honA caahiye| 9 'sanmati ke saMpAdanake bAda, paNDitajIne divAkarajIke nyAyAvatAra' mUtrakA gujarAtI bhanuvAda aura usameM vivecita padArthoMkA sAragarbhita vivecana likhA, jo mere dvArA saMpAdita usI 'jaina sAhitya saMzodhaka'ke tIsare khaNDameM prakAzita huA hai| isa nibandhameM paNDitajIne jaina nyAyazAsake isa Aya pranyake viSaya meM abhyAsiyoMke jAnane aura manana karane lAyaka sabhI viSayoMkA, saMkSita paraMtu bahuta hI saraka evaM sArabhUta zailImeM, spaSTIkaraNa kiyA hai| 1. isake bAda, siddhasena divAkarakI eka bhatigahana 'vedavAdadvAtriMzikA' nAmaka kAvyakRti para paNDitajIne bahuta parizIlana karake gujarAtImeM vivaraNa likhA, jo mere saMpAdita 'bhAratIya vidyA' nAmaka traimAsika patrikAke 'bahAdurasiMhajIsiMdhI smAraka' rUpa tRtIya khaNDameM prakAzita humA hai| isa dvAtriMzikAke 'kiMcit prAstAvika' meM maiMne likhA thA ki-'yaha dvAtriMzikA, sacamuca, samucaya saMskRta sAhitya meM, eka bahuta gUDha aura gambhIra arthapUrNa racanA hai| dArzanika aura sAhityika vidvAnoMko isakA kucha bhI paricaya adyAvadhi prApta nahIM huA hai| isakA bhAva bhI samajhanA bahuta kaThina hai| jaina aura vedavAdake nigUDa tatvoMkA jisako paripUrNa paricaya nahIM hai usako prastutahAnikSikAkA mI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 kucha prAstAvika vicAra / samajha A sake paisA nahIM hai| isI kAraNase, mujhe lagatA hai ki Aja taka kisI jaina vijJAna, isa para kisI prakArakI TIkA-TippaNI Adi nahIM likhii| bahuta samayase merI icchA thI ki paNDitajI isa dvAtriMzikA arthapara kucha prakAza DAleM / inake jaisA jaina dArzanika aura sAhityika marmaza vidvAn jaina samAjameM Aja anya koI merI nahIM hai| jainetara samUhameM bhI koI hogA yA nahIM isakI mujhe zaMkA hai| isa dvAtriMzikA kA bhAvArtha sinemeM paNDitajIne taba taka jitanA vAcana cintana-manana kiyA thA usa sabakA sAra de diyA hai| isakA rahasya to ve hI mameza ThIka samajha sakeMge jinakA isa viSaya yatheSTa praveza hai / 11 siddhasena divAkarakI ina dvAtriMzikA svarUpa gaMbhIra aura gahana arthapUrNa kAvyakRtiyoM maiMne apane pUrvanirdiSTa ukta prathama lekhameM likhA thA ki "siddhasena sUrikI pe dvAtriMzikAeM bahuta hI gUDa aura gabhIrArthaka haiN| inako Upara Uparase hamane kaI bAra paDha kara dekhA, paraMtu sabakA Azaya spaSTa rItikhe bahuta kama samajhameM AtA hai| aphasosa to isa bAtakA hai ki jaina dharmameM hajAroM hI bar3e bar3e pratyakAra aura TIkAkAra ho gae hai paraMtu kisIne bhI ina dvAtriMzikAoMkA artha sphuTa karaneke liye 'zabdArtha mAtra prakAzikA ' byAkhyA bhI likhI ho aisA jJAta nahIM hotaa| isakA kAraNa hamArI samajhameM nahIM AtA / ina dvAtriMzikAoMkI apUrvArthatA aura kartAkI mahattAkA khayAla karate haiM, taba to yaha vicAra bhASA ki inake Upara aneka vArtika aura bar3e bar3e bhASya likhe jAne cAhiye the| aura 'bhyAyAvatAra' ke Upara aise vArtika aura vyAkhyAna dile bhI gaye haiN| phira nahIM mAlUma, kyoM ina sabake liye aisA nahIM kiyA gyaa| zAyada atigRvArthaka honehI ke kAraNa, inakA rahasya prakaTa karaneke liye kisIkI himmata na calI ho / yogya aura bahuta vidvAnoMke prati hamArA nivedana hai ki ve inakA artha sphuTa karaneke kiye avazyaparizrama kreN| ina kRtiyoMmeM bahuta hI apUrNa vicAra bhare hue hai| hamAre vicArase jaina sAhi bharameM aisI anya apUrva kRtiyAM nahiM haiN|" 12 tIsa varSa pahale, ajJAta bhAvase vidvAnoMke prati kiye gaye, mAnoM mere ukta nivedanake hI phakharUpameM, paNDitajI dvArA isa prakAra siddhasenIya do kRtiyoMkA uttama vivecana hameM prAha huA hai, aisA saMmazaMkara mujhe Aja viziSTa AnandakA anubhava honA svAbhAvika hai| maiMne usa bedavAda dvAtriMzakake usI kiMcit prAstAvika meM siddhasenakI anyAnya zAtraMzikAoM para bhI paNDitajI jaise bahuta vijJAnake dvArA arthAvabodhaka vivecanAdi honekI nimna prakArase punaH AkAMkSA prakaTa kI hai| "siddhasena divAkarakI aura bhI aisI aneka dvAtriMzikAeM haiM jo prastuta arthAt vedavAda dvAtriMzikA samAna hI bahuta gaMbhIra aura arthapUrNa haiN| sAMkhya, yoga, vaizeSika Adi aneka maThoMke mandayoMkI ina dvAtriMzikAoMmeM isI prakArakI nigUDha carcA karanemeM AI hai| ina saba dvAtriMzikAoM para bhI isa tarahakA bhAvArthodhaka vivecana likhA jAya to vaha anyAsiyoM ko bahuta upayogI ho kara kitane hI primoMkA nUtana jJAna prApta karAnevAlA siddha hogaa| maiM cAhala hUM ki paNDitajI ke hAthoM ina anyAnya dvAtriMzikAoM para bhI aisA hI samarpaka vivecana likhA jA kara vaha nikaTa bhaviSya meM prakAza prApta kareM " >< [ nyAyAvatAravArtika-vRttikA prastuta viziSTa saMskaraNa ] 13 zrI sukha bhAI mAlavaNiyA dvArA saMpAdita aura vivecita ho kara prastuta 'nyAyAvatAravArtika- vRtti' nAmaka jo grantharasa aba vidvAnoMke sammukha upasthita hai, yaha bhI unhIM siddhasena divAkarakI eka kRtikA vivecanarUpa hai yaha kahane kI koI AvazyakatA nahIM hai isa granthakA, isa tarahake eka atyanta viziSTa saMskaraNake rUpameM prakAzita honekA pradhAna zreya bhI paNDitamavara bhI sukhAjIko hI prApta hai| siMdhI jaina granthamAlAmeM gumphita karaneke liye prAraMbhahImeM, jina aneka pranthoMkI nAmAbali maiMne apane masameM soca rakhI thI, unameM isa granthakA nAma bhI sativiSTa thA / banArasase jo isakA eka saMskaraNa bahuta varSoM pahale nikalA thA vaha bahuta hI bhraSTa thA, isaliye isakA acchA zuddha saMskaraNa prakAzita honA mujhe Avazyaka lagatA thA / prasaMgavaza maiMne paNDitajIse apanA abhiprAya prakaTa kiyA 1 jaina sAhitya saMzodhaka, prathama khaNDa pahalA aMka 41. " , '2-dekho, 'bedavAdadvAtriMzikA' meM merA likhA 'kiMcit prAstAvika' pR. 2. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha prAstAvika vicaar| jisako inhoMne pasanda kiyA aura phira yaha kArya paNDita zrI dalasukha, bhAIko samarpita karanekA hama donoMne nirNaya kiyaa| isakA jo yaha sundara phala nirmita hubhA hai, merI hise isa pranthamAchAke liye gauravakI vastu hai| 14 paNDita zrI dalasukha bhAI, paM0 zrI sukhalAlajIke eka suyogya uttarAdhikArI ziSya hai| inhoMne bA~se paNDitajIkA sauhArdapUrNa sahavAsa prAza kara vividha zAstroMkA adhyayana kiyA hai aura inake sAtha beDa kara adhyApana tathA saMzodhana-saMpAdanakA kAma kiyA hai / dalasukha bhAIkA darzanazAstraviSayaka adhyayana-manana kitanA vizada aura vistRta hai yaha to jo marmajJa jijJAsu, prastuta prantha meM likhe gaye inake vistRta rippoM aura prastAvanAgata vividha prakaraNoMko mananapUrvaka paDhegA usIko ThIka jJAta ho sakegA / paNDita zrI sukhalAlajIne apane 'AdivAkya' meM isa viSayake adhikArapUrNa vacanoMmeM jo sArabhUta ullekha kiyA hai usase kucha vizeSa kahanekA maiM apanA adhikAra nahIM samajhatA / maiM sirpha itanA kahanA cAhUMgA ki jaina sAhityake granthaprakAzana kSetrameM, paNDitajIke likhe gaye sarvaprathama mahatvapUrNa TippaNoM aura vizada evaM pramANapUta 'prAsAvika vivecanoM ke sAtha prakAzita honevAle 'pramANamImAMsA' 'zAnabindu' Adi anyoMke bhatirikta, zrIyuta dalasukha bhAIkA yaha pranya-saMskaraNa hI eka ukta koTike prakAzanakSetra meM apanA viziSTa khAna prApta karane yogya vidvAnoMko pratIta hogaa| [kRtajJatA jJApana] 15jaina sAhityake vizAla bhaNDArameM rabarUpa pine jAnevAle pranyoMkA isa prakAra ucama svarUpameM saMkSA dhana, saMpAdana ho kara prakAzana kiyA jAnA jinake jIvanakI eka viziSTa abhilASA thI aura jinhoMne apanI usa abhilASAkA mUrtarUpameM phalita honA dekhanekI bhanya icchAle, isa pranthamAlAkA ananya pradAna pUrvaka prAraMbha karAyA thA, ve jJAnalipsu, dAnavIra, bAbU zrI bahAdura siMhajI, yadi isa granthakA avalokana karaneke liye, mAja vidyamAna hote to mujhe eka prakArakA avarNanIya bhAnanda prApta hotA / paraMtu, durdaivake purvikAsane, usa divya AtmAkA anavasarameM hI, hama jaise unake saba priyajanoMko, duHkhada viyoga karA diyA aura hamAre utsAha, ulhAsa aura mAlhAdako mUchitasA kara diyaa| mere liye kucha AzvAsanakI jo koI pastu hai to vaha yaha hai ki una svargavAsI bhavyamUrtike suputra bAbU zrI rAjendra siMhajI tathA zrI narendra siMhajI, apane pUjya pitAkI ananya kAmanAkA, usI utsAhase paripUrNa karanekI sadicchA rakhate haiM aura mere thake hue mana aura muke hue zarIrako, apanI zraddhA aura savRttise protsAhita karate rahate haiN| isa prakAra paM. zrIsukhalAlajI, paM. dalasukhabhAI Adi jaise mere aneka sammAnya vidvAna mitroMke sAhityika sahakArase aura uka suzIla siMghI bandhuoMke sauhArdapUrNa audAryase, isa grantha mAlAke saMpAdanadvArA mujhe jo koI satphala milatA ho to maiM usake liye apaneko upakRta mAnatA hubhA, apane ina saba muha bandhuoMke prati apanA hArdika kRtajJabhAva prakaTa karatA huuN| 16 isa pranthamAchAke, isa prakAra sundara rUpameM prakAzita honeke kAryameM, yadyapi gauNarUpase tathApi bhananya sAdhakatama karaNake bhAvase, jisa kAryAlayakA vizeSa sahayoga mujhe milA hai usake prati bhI maiM bhAja yahAM apanA hArdika kRtajJabhAva prakaTa karanA cAhatA huuN| vaha hai baMbaIkA suvikhyAtanAmA 'nirNayasAgara' mudraNAlaya / 'nirNayasAgara' presane saMskRta evaM prAkRta sAhitya ke prakAzanakI jitanI baDI sevA kI hai utanI sevA bhArata varSake anya kisI presane nahIM kii| kevala bhAratavarSameM hI nahIM yuropa aura amerikAmeM bhI 'nirNayasAgara ne apane sundara prakAzana aura mudraNa kAryake liye acchI khyAti prApta kI hai / jarmanI, iMglaiMDa aura amerikAkebaDebaDe bhAratIya sAhityapremI vidvAn bhI yaha cAhate rahe haiM ki unake saMpAdita saMskRta prAkRta bhASAke anya nirNayasAgara' presake sundara akSaroMmeM, supara rUpase, chapa kara prakAzita hoM to uttama ho| maiM jo isa pranthamAlAko isa rUpameM prakaTa karane meM utsAhita hotA rahA hUM, usakA bahuta kucha zreya 'nirNayasAgara' presa ko bhI hai| isa presake saralasvabhAvI, kAryaniSTha aura prAmANikajIvanajIbI, vRddha mainejara zrIyuta rAmacandra zu zeDageke taMtranIce Aja koI 10 varSAle isa granthamAkAke ye apUrva pranyarata Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 cha prAsAvika vicaar| paropari mere dvArA saMpAdiva isa prandhamAlAko, merI pati aura mApanAke mutAbika sundara / mudraNa kAryameM, inakA sahAnubhUtipUrNa sahayoga na mizatA, to zAyada hI maiMisa prakAra mAja taka itane pranyoko prakaTa karane meM saphala hotA / vizvavyApI duSTatama vigata mahAyuDake kAraNa, saMsArake saba vyavahAroMmeM jo mahAviSamatA utpara huI hai, usake nimitta sAhityake prakAzanameM bhI bahuta hI viSama samasAeM upasthita ho gaI hai| aisI paristhiti meM bhI nirNayasAgara ke maMtrabAhaka aura karmakara (kAmadAra) gaNane mujhe apanI isa andhamAlAke kAryako cAlU rasanemeM, yathAzakya jo sahayoga diyA hai aura dehe haiM, usake liye maiM apanI kRtajJatA prakaTa karanA apanA kartavya samajhatA huuN| mArgazIrSa zuka,saM.2005) . (tA.1-12-1940), -jina vijaya bhAratIya vidyA bhavana, baMbaI / 1 yoM to 'nirNayasAgara' presake sAtha merA saMbaMdha koI 35 varSoMse Uparakara hai| merI sabase pahalI saMpAdita eka 'majAyauMchakulaka' nAmaka choTIsI prAkRta-saMskRta kRti, san 1914-15 meM, isa presa meM chapI thI aura usI samayase merA isa.presake sAtha saMbandha juDA huA hai| "siMghI jaina granthamAlA' kA AraMbha karane ke pUrvameM, 'jaina sAhityasaMzodhaka prayAvati, tathA 'gujarAta purAtattvamadira pranyAvali ke kaI pranya bhI maiMne isI presameM mudraNAya diye the| para paNDita sukhalAlajI dvArA saMpAdita jisa 'sanmatiprakaraNa' andhakA jikra kiyA hai vaha pUrA anya icI presameM chapavA kara prakaTa kiyA gayA thaa| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdivAkya / lekhaka- paM0 zrI sukhalAlajI saMghavI / siMgI jaina maina manyamAkAkA prastuta pramyarata aneka dRSTile mahatyayAkA evaM upayogI hai| isa manyame tIna konoMkI kRtiyA~ sammIlita hai| siddhasena divAkara jo jaina va AcamanetA hai unakI 'vyApAvatAra' nAmaka choTIsI pacabaddha kRti isa granthakA mUDa AdhAra hai| sAmAcArya pacada vArtika aura gadyamaya vRddhi the donoM 'nyAyAvatAra kI vyAkhyAyeM hai| vyAyAmeM Ae hue santayoMmeMse aneka mahatvapUrNa mantabyauko lekara unapara aitihAsika evaM pahale kiye hue sAragarbhita tathA bahuzrutatApUrNa TippaNa, ativistRta prastAvanA aura bhasake teraha pariziSTa-yaha saba prastuta pramyake saMpAdaka zrIbuta pavita mAlavaNivAkI kRti hai| ina tInoM kRtiyoMkA vizeSa paricaya, viSayAnukrama evaM prastAvanAke dvArA acchI taraha ho jAtA hai / ata eva isa bAre meM mahA~ adhika dikhanA anAvazyaka hai| 1 prastuta granthake saMpAdanakI viziSTatA / yadi samabhAva aura vivekI maryAdAkA atikramaNa na ho to kisI atiparicita vyaktiya samaya pakSapAta pUrNa samIcitya doSale bacanA bahuta sarala hai| zrIyuta ekahulabhAI mAkavaniyA mere vidyArthI, sahasaMpAdaka, sahAdhyApaka aura mitrarUpace ciraparicita hai| inhoMne isa mamyake saMpAdanakA bhAjapace hA diyA tabase isakI pUrNAhuti takakA meM nikaTa sAkSI huuN| inhoMne Tippana, prAcA ApakA hai usako maiM pahilehIle yathAmati dekhatA tathA usapara vicAra karatA gAyA hUM, isase maiM yaha do disaMkoca kaha sakatA hU~ ki bhAratIya darzanamAtra khAsakara pramANazAkhA siMpoMke liye zrIyuta mAlavaniyAne apanI kRtimeM jo sAmagrI saMcita va vyavasthita kI hai tathA vizeSaNapUrva usapara jo sapanA vicAra prakaTa kiyA hai, yaha saba anya kisI eka jagaha durlabha hI nahIM prAya hai| pacapi TippaNa, prastAvanA Adi saba kucha jaina paraMparAko kendrasthAna meM rakha kara DikhA gayA hai, tathApi sabhI saMbhava meM tulanA karate samaya karIba karIba samagra bhAratIya darzanoMkA ra chonapUrva aisA kahApoha kiyA hai ki vaha carcA kisI bhI darzanake abhyAsIke liye lAbhaprada siddha ho ske| prastuta pratyake chapate samaya DippaNa- prastAvanA Adike phaoNrma ( Forms) kaI mitra mizra darzanake paMDita evaM prophesara paDaneke liye se gaye, aura unhoMne paDha kara binA hI pUche, ekamata se jo abhimAna prakaTa kiyA hai vaha mere uparyukta kathanakA nitAnta samarthaka hai meM bhAratIya pramANazAkhake adhyApaka, paMDita evaM prophesaroMse itanA hI kahanA Avazyaka samajhatA hU~ ki ve yadi prastuta TippaNa, prasAvanA maura pariziSTa dhyAnapUrvaka paDa jAyeMge to unheM apane adhyApana, lekhana Adi kAryameM bahumUlya madada milegii| merI rAya meM kamase kama jaina pramANazAstra ke ucca abhyAsiyoMke liye, DippanoMkA amuka bhAga tathA prakhAvanA, prathame savaiyA rakhane yogya hai jisase ki jJAnakI sImA evaM dRSTikoNa vizAka bana sake aura darzanake jhukyamAna asAMpradAyika bhAvakA vikAsa ho ske| TippaNa aura prastAvanAgata carcA mitra mizra kAlakhaNDako lekara kI gaI hai| TippaNoMmeM kI gaI carcA zukrAcA vikramakI paMcama zatAbdIse lekara 10 vIM zatAbdItakake dArzanika vikAsakA saMparka karatI hai jaba ki prastAbanAmeM kI huI carcA mukhyatayA lagabhaga vikramapUrva sahasrAbdIse lekara vikramakI paMcamazatAbdI ass pramANa prameya saMbaMdhI dArzanika vicArasaraNI ke vikAsakA sparza karatI hai| isa taraha prastuta pratya eka taraha bhaga DhAI hajAra varSakI dArzanika vicAradhArAoMke vikAsakA vyApaka nirUpaNa hai jo eka taraphase jaina paraMparAko aura dUsarI taraphase samAnakAlIna yA bhikAlIna jainevara paraMparAoMko 064 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AviSAkya / karatA hai| isameM jo teraha pariziSTa hai ve mUla vyAkhyA aura TippaNake pravezadvAra yA unake bhavalokanArtha menasthAnIya hai| zrIyuta mAlavaNiyAkI kRtikI vizeSatAkA saMkSepameM sUcana karanA ho, to inakI bahubhutatA, taTasthatA aura kisI bhI prabhake mUlake khojanekI ora jhukanevAlI dArzanika TrikI satarkatA dvArA kiyA jA sakatA hai| isakA mUla granthakAra divAkarakI kRtike sAtha vikAsakAlIna sAmaMjasya hai| jaina granthoMke prakAzana sambandhameM do zabda / bhaneka myaktioMke tathA saMsthAoMke dvArA, jaina paraMparAke choTe bar3e sabhI phirakoM meM prAcIna bhavAMcIna pranyoMki prakAzanakA kAryabahata joroMse hotA dekhA jAtA hai, paraMtu adhikatara prakAzana sAMpradAyika saMkucita bhAvanA aura svAgrahI manovRttike dyotaka hote haiN| unameM jitanA dhyAna saMkucita, svamatAviSTa vRtikA rakhA jAtA hai utanA jainasvake prANabhUta samabhAva va anekAnta raSTimUlaka satyasparzI ata evaM nirbhaya jJAnopAsanAkA nahIM rakhA jaataa| bahudhA yaha bhulA diyA jAtA hai ki anekAntake nAmase kahA~ taka anekAntararikI upAsanA hotI hai / prastuta pranyake saMpAdakane, jahA~ taka maiM samajha pAyA hU~, aisI koI khAgrahI manovRttise kahIM bhI socane likhanekA jAna bujha kara prayana nahIM kiyA hai| yaha dhyeya "siMghI jainagranthamAkA ke saMsthApaka aura pradhAna saMpAdakakI manovRttike bahuta anurUpa hai aura vartamAnayugIna vyApaka hAmakhojakI dizAkA hI eka paraMtu viziSTa saMketa hai| meM yahA~ para eka kaTuka satyakA nirdeza kara denekI apanI naitika javAbadehI samajhatA huuN| jaina dharmake prabhAvaka mAne manAe jAnevAle jJAnopAsanAmUlaka sAhityaprakAzana jaise pavitra kAryameM bhI pratiSThAlolupatA mUlaka cauryavRttikA duSkalaMka kabhI kabhI dekhA jAtA hai / sAMsArika kAmoM meM cauryavRttikA bacAva aneka choga aneka tarahase kara lete haiM, para dharmAbhimukha zonake kSetrameM usakA bacAva kisI bhI tarahale kSamtanya nahIM hai| yaha ThIka hai ki prAcIna kAlameM bhI jJAnacorI hotI thI jisake yotaka 'baikAraNaauraH kavimauraH' jaise pAlyouraNa hamAre sAhityameM Aja bhI milate haiM, paraMtu satyalakSI varzana aura dharmakA dAvA karanevAle, pahale aura Aja bhI, isa pratise apane vicAra va lekhanako dUSita hone nahIM dete aura aisI caupadaciko anya corIkI taraha pUrNatayA praNita samajhate hai / pAThaka dekheMge ki prastuta prandhake saMpAdakane pesI paNita sile mala-zikSabacanekA samAna prayAsa kiyA hai| TippaNa hoM yA prastAvanA-jahA~ jahA~ gaye purAne prandhakAroM evaM lekhakoMse yoga bhI aMza liyA ho vahA~ una sabakA yA unake pranyoMkA spaTa nAmanirdeza kiyA gayA hai| saMpAdakane bhanekoMke pUrva prayanakA avazya upayoga kiyA hai aura usase bhanekaguNa kAma bhI uThAyA hai para kahIM bhI anyake prayatnake yazako apanA banAnekI prakaTa yA aprakaTa ceSTA nahIM kI hai| merI himeM sace saMpAdakakI pratiSThAkA yaha eka mukhya AdhAra hai jo dUsarI aneka truTiyoMko bhI kSantavya banA detA hai| - 1.maiM yahA~ itanA yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hUM ki Upara jo vicAra maiMne pradarzita kiyA hai vaha sAbhiprAya hai|kyoN ki maiM isake viparIta manovRttivAle saMpAdakoMko bhI thoDA bahuta jAnatA hU~ aura kuchaekakA nAmanirdeza karanA bhI yahAM ucita samajhatA huuN| kyoM ki aisA vinA kiye vaise paraprayanajIvI logoMko apane doSakA zAyada hI savAla bhAve / maiM apane tattvArthavivecanakI hindI AvRttimeM, pro. hIrAlAla rasikalAla kApaDiyA em. e. tathA eka bhAI muNotake aise cauryakAryakA ullekha kara cukA hai, jinhoMne anukramase tattvArthakI prastAvanA aura usake vivecanako kucha ulaTA mulaTA kara aura jyoM kA tyoM lekara bhI, yaha spaSTa zabdoMmeM nahIM likhA ki yaha maulika ciMtana va kArya amukakA hai aura hama to usakA kucha herapherake sAtha yA sIdhA anuvAda bhara karate haiN| maiM yahAM para eka aisI hI anya corIkA nirdeza bhI duHkhapUrvaka karanA cAhatA huuN| jisa vyaktikA isase saMbaMdha hai vaha hai to merA eka vidyArthI, para maiM apane vidyArthI ke nAte bhI usake aise doSako prakaTa karanA hI adhika nyAyya samajhatA nyAyAcArya paM.darabArI lAla koThiyA jo sarasAvA 'vIrasevA maMdira ke eka kAryakartA haiM, unakA anuvAdita-saMpAvita 'nyAyabIpikA' prantha prasiddha huA hai| usakI prastAvanA aura 'pramANamImAMsA ke mere hindI TippaNa donoMko tajjJa nipuNa abhyAsI dekha jAya to vaha tatkAla jAna sakegA ki koThiyA mahAzayane karIba karIba mere saba hindI TippaNoMkI kAyAko toDa maroDa kara maura usameM kahIM kahIM jarAsA masAlA bharake, apanI sArI prastAvanAkA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdivAkya | 127 rUpa merI taraha paM0 ekala mAnavaniyA kI bhI mAtRbhASA gujarAtI hai| prantharUpameM hindImeM itanA vistRta likhanekA inakA zAyada yaha prathama hI prayata hai| isa liye koI aisI AzA to nahIM rakha sakatA ki mAMbhASA jaisI inakI hindI bhASA ho paraMtu rASTrIya bhASAkA pada hindIko isa liye milA hai ki vaha haramuka mAntavAleke liye apane apane DhaMga se sugama ho jAtI hai| prastuta hindI lekhana koI sAhityika nahIM hai| isameM to dArzanika vicAravivecana hI mukhya hai| jo darzanake aura pramANa zAstra ke vizAlu pUrva adhikArI hai unhoMki upayogakI prastuta kRti hai| vaise jijJAsu aura adhikArI ke liye bhASAtatva mauja hai aura vicAratasva hI mukhya hai| isa dRSTile dekheM to kahanA hogA ki mAtRbhASA na hote hue bhI rASTrIya bhASA meM saMpAdakane jo sAmagrI rakhI hai vaha rASTrIyabhASA ke nAte vyApaka upayogakI vastu bana gaI hai| jaina pramANa zAstrakA naI dRSTise sAMgopAMga adhyayana karane vAleke liye isake pahale bhI kaI mahattvake prakAzana hue haiM jinameM 'sammatitarka' 'pramANamImAMsA', 'jJAnavindu', 'akalaMkapranthatraya', 'zyAmakumudacandra' Adi mukhya haiN| prastuta grantha unhIM pratyeka anusandhAnameM paDhA jAya to bhAratIya pramANazAstroM meM jaina pramANazAstrakA kyA sthAna hai isakA jJAna bhalIbhA~ti ho sakatA hai, aura sAtha hI jainetara aneka paraMparAoMke dArzanika matakA rahasya bhI sphuTa ho sakatA hai / siMghI jaina granthamAlAkA kAryavaiziSTya / siMghI jenapranthamAlAke sthApaka sva0 bAbU bahAdura siMhajI svayaM zraddhAzIla jaina the para unakA dRSTikoNa sAmpradAyika na ho kara udAra va satyalakSI thaa| bAbUjI ke dRSTikoNako vizada aura mUrtimAna banAnevAle prathamAla ke mukhya saMpAdaka haiN| AcArya zrI jinavijayajIkI vividha vidyopAsanA, pamthakI saMkucita manovRttise sarvathA mukta hai / jinhoMne granthamAlA ke abhItaka ke prakAzanoM ko dekhA hogA unheM mere kathanakI pathArthatAmeM zAyada hI saMdeha hogaa| pranthamAlAkI prANapratiSThA aisI hI bhAvanA hai jisakA asara granthamAlAke hara eka saMpAdakakI manovRtti para jAne anajAne paDatA hai| jo jo saMpAdaka vicAra-svAsaya evaM nirbhayasatyake upAsaka hote haiM unheM apane cintana lekhana kAryameM pranthamAlAkI uka bhUmikA bahuta kucha suavasara pradAna karatI hai aura sAtha hI granthamAlA bhI aise satyAmbeSI saMpAdakoM sahakArase uttarottara bhojalI evaM samayAnurUpa banatI jAtI hai| isIkI vizeSa pratIti prastuta kRti bhI karAne vAlI siddha hogI / navaraMgapurA, ahamadAbAda - sukhalAla kalevara kesA banAyA hai| sAdhAraNa paDhanevAlA yA anajAna prathamAbhyAsI use paDha kara yahI samajha pAtA hai ki khAnA lekhaka mahodayane hI prastAvanAneM likhA saba kucha socA hai aura guruvarya sukhalAlajI ke pranthakA to mAtra adhyayanameM yA dizA canameM upayogabhara kiyA hai| jaba koThiyAjIne AbhArapradarzanameM mere prandhake upayoga karane kI bAta likhI taba unakA yaha naitika kartavya thA ki vaha upayoga kisa taraha aura kisa rUpane kiyA hai yaha batAte / upayoga zabda itanA adhika vyApaka, suMdara para saMdigdha hai ki jisake dvArA kRtajJatA prakAzanakA kAma bhI banI ho sakatA hai aura paraprayamakA prakaTa-aprakaTa apaharaNa bhI chupAyA jA sakatA hai| mere isa kaTuka satyake nirdezase koThiyAjI sAvadhAna ho jAyeMge to unakA sArA AgekA sAhityika jIvana avazya yazolAbha karegA / [paNDitajIke dvArA mujhe jaba isa bAta kA patA lagA ki paNDita koThiyAne, 'pramANamImAMsA' meM lekhabada kiye gaye paNDitajIke cintanapUrNa maulika vicAroMko, banArasI ThagakI taraha, jyoM ke jyoM uDAliye haiM aura 'bIrasevA mandira' jaisI pratiSThita aura sevAniSTha kahalAne vAlI saMsthA saMcAlaka sUcaka evaM mUka sahakAra prasiddhimeM rakha kara apanI svArthasiddhi karanI cAhI hai, taba mujhe atyanta glAni aura umitA do aaii| paNDita koThiyAkA yaI tarakara kArya to kAnunI aparAdhajanaka honese 'siMpI jaina anyamAlA' ke khata dhAraNa karanevAle bhAratIya vidyA bhavanake kAryavAhaka isa para kucha kAnunI kAravAI karane kA bhI mujhe sUcana karane lge| paraMtu maiMne 'durjanAH parituSyantu khena daurAtmyakarmaNA / isa nirveda bhAvanAkA vicAra kara usa sUcanakI tarapha upekSA karanA hI samucita samajhA / pranthamAlA saMpAdaka ] 1 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya vaktavya / prastuta saMskaraNa san 1917 meM banArasase prakAzita paMDita' nAmaka saMskRta anyaprakAzaka mAsika patrameM jainatarkavArtikam' ke nAmase jo grantha chapA thA usIkA yaha nayA saMskaraNa 'nyAyAvatArasatrabArtikavRtti' hai| prastuta saMskaraNake prAraMbhameM 'nyAyAvatArasUtra' aura 'vArtika' diye gaye hai tadanantara 'vArtikavRtti' jisakA nAma 'vicArakalikA' hai, dI gaI hai| paMDita meM 'vArtika'ko samAviSTa karake 'vArtikavRtti' dI gaI thI aura 'vArtika'ko pRthak nahIM diyA thaa|mt evaM usameM 'vArtika'kI kaI kArikAe~ chUTa gaI haiN| kA. 5, 7, 10, 12 pU0, 21 u0, aura 53ye, kArikAe~ 'paMrita' saMskaraNa meM nahIM hai| jo pratiyA~ maiMne dekhIM yA jinakA varNana sUcIpatroM meM paDhA, prAyaH una sabhI meM yahI krama hai ki prathama vArtika' kI kArikAeM dI gaI haiM tadanantara 'vRtti' likhI gaI hai| vRttimeM 'vArtika' kI kArikAoMkI pratIke mAtra dI gaI haiM, pUrI kArikAoMko uddhRta nahIM kiyaa| yahI bAta 'paMDita' saMskaraNakI AdhArabhUta pratike viSaya meM bhI kahI jA sakatI hai| mata evaM yaha saMpAdaka mahodayakI hI truTi hai ki unhoMne ukta kArikAoMko yathAsthAna pratIkake hote hue bhI urata nahIM kiyaa| prastuta saMskaraNameM vArtikakI sabhI kArikAmoMko, yathAsyAma pratIka dekha kara uta kiyA gayA hai| paMDita' ke saMskaraNako saMzodhita-saMpAdita-mudrita pustaka na kaha karake itanA hI kahanA paryApta hai ki jaise pratilekhaka likhate haiM ki 'yAzaM pustake dRSTaM tAdRzaM likhitaM mayA / ' vaise, 'paMDita' saMskaraNake saMpAdaka itanA bhI nahIM kaha sakate ki 'yAzaM pustake I tAzaM mudritaM myaa|' kyoM ki unako pustakakI pratiko paDhane meM to bhrama rahA hI, isake alAvA mupha saMzodhanameM aura bhapanI kalpanAke ghor3e daurA kara bhI unhoMne usa saMskaraNako azuddhioMse paripUrNa kara diyA hai| maiMne prAcIna vAupatrakI pratiyoMke AdhArase prastuta saMskaraNakA saMzodhana-saMpAdana kiyA hai| yathAzakti agADi TAkanekA prayana karane para bhI kucha azuddhiyA~ raha gaI haiM jinheM TippaNoM meM ThIka kiyA gayA hai aura zeSake liye eka zuddhipatra bhI de diyA hai| phira bhI manuSyasulabha prAntiyA~ raha gaI hoM yaha saMbhava hai| kucha azuddhiyoMke sUcanake liye munizrI jambUvijayajIkA maiM AbhArI huuN| prati paricaya prastuta saMskaraNameM nimnalikhita pratiyoM kA upayoga huA hai'a' saMghavIpADA bhaMDAra, pATaNakI yaha tADapatrakI prati hai| isakA naMbara 154.1.hai| isake Upara bArtikavRtti' aisI saMjJA likhI huI hai| patra ke dvitIya pRSTha se vArtika zurU hokara patra ke prathama papara vaha pUrNa huA hai / isake bAda ke patrakA aMka 7 honA cAhie thA kintu aMka 5 diyA gayA hai| isa patrake dvitIya pRSThase vArtika vRttikA prAraMbha huA hai aura patra 185 ke prathama pRSTha para vaha pUrNa huI hai| bhAdike chaha tadanantara pAMcavA aura antima do patra khaNDita haiM / patra 72 se 81 gAyaba hai / zeSa patra bhacchI sthitimeM haiN| prati suvAcya aura zuddha hai| eka pRSThameM adhikase adhika 5 aura kamase kama paMktiyA~ haiM / pratyeka paMktimeM 60 ke Asa pAsa akSara haiM / lekhana saMvata nahIM hai|' 'ba' yaha bhI saMghavIpADA bhaMDAra, pATaNa kI tADapatrakI prati hai / isakA nambara 187.1 hai / isa pratike Upara 'bArtikaAdi 3 prakaraNo' aisI saMjJA dI hai / arthAt isa pratimeM kramazaH 1 vArtika aura isakI vRtti, 2 nyAyAvatArasUtra aura usakI vRtti, tathA 3 nyAyapravezaka sUtra hai| isa pratike prathama 1isa pratikA paricaya Catalogue of manuscripts ab Pattan (G.O.S.) meM diyA hai| dekho pR.41 vahA~ isakA naMbara 53 hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya vaktavya | 629 patrake dvitIya pRSThase 'vArtika' kA prAraMbha huA hai aura patra 3 ke prathama pRSTha para vaha pUrNa huA hai| patra ke dvitIya ise 'vArtika' huI hai aura patra 101 ke prathama pRSTha para vaha pUrNa huI hai| prati sucAcya aura zuddha hai| eka meM adhika se adhika ATha aura kamase kama pAMca paMktiyA~ haiN| eka paMki karIba 72 akSara hai| isa pratikA 39 va patra kAgajakA hai| prAyaH sabhI patroMkA dAhinI bhorakA maMca hai| lekhana saMbada isameM bhI nahIM hai| 'ka0' zrIjAtmArAma jainazAna maMdira, baDodA, kI kAgaja para kisI prAcIna pratike AdhAra se likhI huI yaha prati hai| isakA naMbara 3 hai aura isake Upara 'zAstrArthasaMgrahavArtikaddhi' aisI saMjJA dI huI hai| prati Adhunika hai aura pratIta hotA hai ki jesalamerakI pratikI yaha nakala hai| isake patra haiN| prAcIna pratike akSaroMkA jJAna ThIka na honeke kAraNa lekhakane aneka bhI bhUleM kI haiN| isameM 10 meM aura 15 patrakA myutkama ho gayA hai| 23 kA aMka do bAra diyA gayA hai| usameM bhI 2 kA sthAna 2 ko milanA caahie| jisa pratike AAdhArase yaha nakala kI gaI hai vaha aMTita hogI aisA isa pratike 45 aura 6 patra gata DisakI nizAnIse spaSTa hai| sAI 1333" haiN| pratyeka hameM paMkita 16 aura akSara 65 ke bhAsapAsa hai| isakI lekhakaprazAsike liye dekho 0 122 kI TippaNI 13 '0' 'jenavArtika ke nAmase banArasa se sama 1917 meM jo putra hai nahI par3a hai| yaha to atyanta azuddha hai| isakA AdhAra saM0 1965 meM kisI gaI koI prati hai / vaha prati bhI saMbhava hai ki banArasa ke rAmavATa ke bar3e jainamaMdira meM sthita zrI kupAkhacandra jaina jJAnamaMcAra kI, saM0 1945 meM kisI naI 'jainatarkavArtikam' nAmaka pothI naM0 5 kI pratilipi ho / mu0 tathA uca bhaMDAra kI, pratiko milAne se yaha spaTa hotA hai / yaha bhI saMbhava hai ki ina donoMkA AdhAra koI tIsarI hI prati ho / zrI kulacandra jaina jJAnabhaMDAra kI prati sulabha karane ke liye AcArya bhI hIrAcandrajIkA meM AbhArI hU~ / pratiyoM kA vargIkaraNa / a0 aura ba0 pratimeM kahIM kahIM pAumeda hone para bhI ina donoMkA varga eka hai, kyoMki ye donoM pratiSa adhikAMzameM eka jaisA pATha upasthita karatI hai aura unakA vailakSaNya adhikAMza ka0 ra 0 a spaSTa hai| dUsarI ora ka0 aura su0 kA bhI eka varga hai kyoMki patra mI adhikAMzameM ina donoM pratiyoMmeM eka jaisA pATha milatA hai aura vaha vilakSaNa hotA hai| ata eva yaha kahA jA sakatA hai ki ina cAroM pratiyoMkA mUlAdhAra do pratiyA~ hoMgI jinameMse ekake AdhArase sAkSAt yA paraMparAle a0 aura 60 likhI gaI ka0 aura su0 kA sthAna hai| ina donoM pAkameda hote hue a0 aura ba0 ina hoMgI aura dUsarIke parivAra meM lipisama pratike chapAne vAle paMDitako jainalipi yA prAcIna lipikA kucha bhI jJAna nahIM thA aisA suvi matiko dekhanese spaSTa hotA hai mutisameM lipike ajJAnake kAraNa zabda kucha kA kucha gayA hai| ekA akSarake paDhane meM bhrama honeke kAraNa zabdake dUsare akSaroMkA parivartana apanI buddhise kara sake samUce rUpako hI badala kara eka vicitra pAumaida upasthita kiyA gayA hai| aise pAThabhedoM ko lenA pukhake kalevarako nirarthaka baDhAnA hai; aisA samajha kara maiMne ucita samajhA ki lipizrama kina kina akSarI aura saMyuktAkSaroMmeM huA hai unakI eka tAlikA kI jaay| tadanusAra jo tAlikA banI hai vaha mIce dI jAtI hai| yaha tAlikA prAcIna lipiko ThIka na paDanese kaisI bhrAntiyA~ hotI hai isakA digdarzana karAneke sAtha hI saMzodhaka vargako hastalikhita pratiyoMmeM upalabdha azuddha pAThoMke AdhArase zuddha pAThoMkI kalpanA karanemeM bhI sahAyaka hogii| kyoMki jaisI bhrAntiyA~ mudrita pustaka saMpAdaka ko huI haiM aisI hI bhrAntiyoM pratiyoMke lekhakoM ko bhI adhikAMza huI hai| niza tAlikAmai prathamAkSara zuddharUpa hai aura dUsarA usake sthAnameM jo chApA gayA hai vaha hai / mu0 1 isa pratike kiye dekho, Catalogue of Manuscripts at Pattan (G.O.S.) p. 86. miMbara 199 hai / . Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya vktbdh| mansa bhognu jyakSa samsa pAya, gha, dhya, dhyAya -Di paNa pA maca tatra pampa,ma isake mahAvA prAmAtrAkai sthAnameM kAra kI mAtrA aura kAra kI mAtrAko mAtrA samajhakara ekArakI mAtrA, visargake sthAnameM anusvAra aura anusvArake khAnameM visarga, ekArake sthAna meM babukhAra vayA'navagrAhake khAnameM bhAkArakI mAtrA kara denese bhI bhaneka pAThameda ho gaye hai| isake alAvA anAvazyaka anusAra tathA anusArake kopajanya bhI aneka pAThameda hai| sabhI prakAra pAumedANe mainahippaNI khAna nahIM diyA hai| prastuta saMskaraNakA paricaya myAvApatArasUtra, bArtika, vicArakalikA nAmaka vArtikAti, tulanAtmaka TippaNa aura parinirAsa kamase prastuta saMskaraNakA mudraNa humA hai / myApAvatArakA mudraNa isa saMskaraNameM isakine mAvasyaka samajhA gayA ki pAtikakArane usIke apara bArtika likhA hai| nyAyAvatArakA mudraNabAMkI jaina kaoNmpasa rA prakAzita sirSikI TIkAke mAdhArase tathA 'jaina sAhitya saMzodhaka' ... meM prakAzita sukhalAlajI saMpAdita sAnuvAda bhyAyAvatArase kiyA hai| bArtika aura bArtikatikA saMpAdana maiM pUrvoka pratiyoMke mAdhArase kiyA hai| jisa pratikA pAThapura aura saMgata mAvana paga usako bhUkameM sAla diyA hai zeSako nIce TippaNoMmeM sthAna diyA hai| apanI morase jokahIM kahIM pApurikIhai use aise kohakameM rakhA hai| tathA kahIM kahIM pUrvApara saMbandhako dekhakara akSara yA zabdakI idikaranA bhAvazyaka pratIta humA yahA~ usa raviko [ .]aise koDakameM rakhA hai| jaina nyAyazAbako TIka 3 bhavagata karane ke liye samma darzanoM ke tulanAtmaka adhyayanakI bhAvaspatAko mahasUsa karake maine pAzakti isa pranyake hindI TippaNa likhe hai| kahIM kahIM anmagata viSapakI janma prayAse zabda aura bharthakI ekatA dekhakara una prayoMke pAThadekara yA sirpha paMktidekara nirdezakara diyA hai| jisase yaha patA cale ki kina 2 pranyoMkA bharaNa prastuta prandhakAra para hai| bhansameM prastuta saMskaraNa meM upayogI aise aneka pariziSTa viSe gaye haiN| prAraMbhameM prakSAvanA,bhAgamayugIna aura bhAgamottarakAlIna siksenapUrvavartI jaina darzanakI rUparekhA denekA prathama kiyA hai| tathA anya naura prayakatAloMke viSaya meM jJAtamya bAtoMkI vivecanA kI gaI hai| bhAbhArapradarzana pUjya paMDita bhI sukhalAlajIkI kevala preraNAkA hI nahIM, kintumAdise manta prastuta saMskaraNako upayogI banAneke unake bahuvidha prayakA hI phaka prastuta saMskaraNa hai| unake utane prabanake hote hue bhI yadi isameM koI truTi raha gaI ho to vaha merI hai| isa pranyake saMpAdanakI prakriyA meM unhoMne mamatvamApase rasa liyA hai| pAThadise lekara pariziTa taka meM mere jo prama the unheM sulajhAnekA pUrA mavata kiyA hai itanA hI nahIM kintu mere hindI TippaNoMko akSarazaH paDakara prAntiyoMko dUra kiyA hai| ina TippaNoMko maiM 'mere kahatA hU~ isakA matalaba yaha nahIM hai ki isameM jo kucha likhA gayA hai vaha merA nijI hai| vastutaH paMDitajIke dIrghakAlIna sahavAsake kAraNa jo kucha maiMne sIkhA hai usIke ekamAtrako maiMne vyaka 1 isake phala kharUpa eka hI 'vAkya' zabdake vAca, bAdhya, aura bAdhya aise pAumeda hue| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya pakaca karanekI kI hai| isameM maiMne unake likhita aura nalikhita vicAroMkA pUrA pUrA upayoga kiyA hai| unhoMne ina rippaNoM kI jAMca karake saMtoSa mpaka kiyA hai| paMDitajIne isa saMskaraNa meM jo niSkAma parizrama uThAyA hai usake liye dhanyavAdake do zabda paryAsa nhiiN| unheM dRti isI meM hai ki merI sAhityika pratirotara vikasita hotI hai| unakA niHsvArthabhAva sadA paMdanIya hai| pU. mutimI binavijayavIne bhI mere hindI TippaNoMko dekhakara utsAhavardhaka patra linemAra pranyakA dipIka kAraNa pane meM bilamba hotA dekhakara bhI merI pravRttiko kSiyika karane ke bajAya sAyA hai| kaIcAra mUka bhI dete haiN| unakA sahanabaha hI mujhameM utsAha bhara detA hai| pulakakI chapAIkI sunda. ratAkA zreya unhIko milanA caahie| maiM isa prasaMgameM apanI bhAMjalI unheM arpita karatA hai| pUjyapAda muni zrI puNyAvijayajIkI kRpAke kAraNa hI mujhe pATaNa maMgarakI donoM bAupatrakI pratiyA~ dekhane ko milI thI aura unhoMne bagaidAkI prati bhI bhijavAI thI, etadartha maiM unakA bhAbhArI huuN| pa.paM.subakAjIka sammatitaka, pramANamImAMsA mAvi anyake TippaNoMse to maina kAphI kAma gApA hI hai| paM. mahendrakumArabIke nyAyamuvacandra TippaNoMne bhI merA parizrama adhikamAtrAmeM hakakA kiyA hai| itanA hI nahIM kintuko pramoM ke bAre meM unake sAtha carcA karake maine vijJAsAkI pati bhI kI hai| ekavarSa maiM unakA hau / bhAImahenyAmAra abhaya jainadarzanazAcI, jo mere mAtra the unhoMne pU0paMDitajIko mere hindI vipaNa mAnekA vabA merI hindIbhASAko parimArjita karanekA kArya premase kiyA hai| ava eSare banyavAdAI hai| zrI candra M. A. pArthanAtha vidyAzramake bhUtapUrva aSihAtAne mI ka0 pratile pAThAntara lene meM sahAyatA kI hai|aur zrI paramAnanda zAhane pariziSTa banAne meM madada kI hai, unakA bhI bhAbhAra mAnanA merA kartavya hai| hiM vizvavidyAlaya dalasula mAlavaNiyA banArasa Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| 1. Agama yugakA jaina darzana / [1] prmeyttv| varNanake sumItekI dRSTise jaina darzanake viSayoMkA saMkSipta vargIkaraNa karamA ho to vaha prameyatatva aura pramANatatva ina do medoMmeM kiyA jA sakatA hai / nyAyAvatAra aura usake vAsikake ina do viSayoMke mantavyoMkA nirUpaNa karaneke pahale yaha Avazyaka hai ki nyAyAvatArake pUni bala darzanazAsakI kyA siti thI usakA saMkSipta vivecana kiyA jAya / aisA karanese. vasara hogA ki jaina darzanazAkhameM siddhasena aura zAntyAcAryakI kyA dena hai| aura vanazAsaka vikAsakramako cAra yugoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA hai 1 Agama yug| 2 banekAntasApana yug| 3 pramANazAsabyavasthA yuga / navInampAya yug| thugoMke lakSaNa yugoMke nAmase hI spaSTa hai / kAlamaryAdA isa prakAra rakhI jA sakatI haidhAgama yuga bhagavAna mahAvIrake nirvANase lekara karIba eka hajAra varSakA hai (vi0 50 170. vi0 500), dUsarA vi0 pA~cavIMse AThavIM zatAbdI taka; tIsarA AThavIMse satrahavIM tk| aura cauthA aThArahavIMse Adhunika samaya paryanta / ina samI yugoMkI vizeSatAoMkA maiMne anyatra saMkSipta vivecana kiyA hai| dasare, tIsare aura cauthe yugakI dArzanika saMpattika viSayameM 10 paNDita sukhalAlajI, paM0 kailAzacandrajI, paM0 mahendrakumArajI Adi vidvAnoMne paryApta mAtrAmeM prakAza DAlA hai kintu Agama yugake sAhityameM jainadarzanake prameya aura pramANa tatvake viSayameM kyA kyA mantavya haiM unakA saMkalana paryAptamAtrAmeM nahIM huA hai| ata eva yahA~ jaina AgamoMke AdhArase una do tattvoMkA saMkalana karanekA prayana kiyA jAtA hai| aisA honese hI anekAnta yugake aura pramANazAsavyavasthA yugake vividha pravAhoMkA udgama kyA hai, AgamameM vaha hai ki nahIM, hai to kaisA hai yaha spaSTa hogA, itanA hI nahIM balki jaina AcAryoMne mUla tatvoMkA kaisA pallavana aura vikasana kiyA tathA kina navIna tatvoMko tatkAlIna dArzanika vicAradhArAmaise apanA kara apane tatvoMko vyavasthita kiyA yaha bhI spaSTa ho sakegA tathA prastutameM siddhasena aura zAnkhyAcAryakI jaina darzanako kyA dena hai yaha bhI spaSTa ho jaaygaa| premI abhinandana manbhameM merA lekha pU. 303, tathA jaina saMskRti saMzodhana maMDaLa patrikA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIrase pUrvakI khiti / Agama yugake dArzanika tatvoM ke vivecanameM maiMne zvetAmbaraprasiddha mUla bhAgamoMkA hI upayoga kiyA hai| digambake mUla SaTkhaNDAgama AdikA upayoga maiMne nahIM kiyA / una zAkhoMkA darzanake sAtha adhika sambandha nahIM hai / una granthoMmeM jaina karmatattvakA hI vizeSa vivaraNa hai| maitAmbaroMke niyukti Adi TIkApanyoMkA kahIM kahIM spaSTIkaraNake liye upayoga kiyA hai, kintu jo mUlameM na ho aisI niyukti AdikI bAtoMko prastuta Agama yugake darzana tatke nirUpaNameM sthAna nahIM diyA hai / isakA kAraNa yaha hai ki hama Agama sAhityake do vibhAga kara sakate haiN| eka mUla zAstrakA tathA dUsarA TIkA-niyukti-bhASya-cUrNikA / prastutameM mUlakA hI vivecana amISTa hai kyoM ki hameM yaha dekhanA hai ki siddhasenake sAmane kyA vastu thI / niyuktike viSayameM yaha nizcita rUpase amI kahanA kaThina hai ki ve siddhasenake sAmane isI rUpameM upasthita. pI yA nhiiN| upalabdha niyuktiyoMse yaha pratIta hotA hai ki unameM prAcIna niyuktiyA~ samAviSTa kara dI gaI haiN| kintu sarvatra yaha batAnA kaThina hai ki kitanA aMza mUla prAcIna niyuktikA hai aura kitanA aMza bhadrabAhukA hai / ata eva niyuktikA adhyayana kisI anya maukeke liye sthagita rakha kara prastutameM mUla AgamameM khAsa kara aMga, upAMga aura nandI-anuyogake bAdhAra para carcA kI jaaygii| Agamika dArzanika tasvake vivecanake pahale vedase lekara upaniSad paryanta vicAradhArAke tathA bauddha tripiTakakI vicAradhArAke prastutopayogI aMzakA bhI bhUmikA rUpase Akalana kiyA hai-so isa dRSTise ki tatvavicArameM vaidika aura bauddha donoM dhArAoMke aghAta-prakhyAghAtase jaina Agamika dArzanika cintanadhArAne kaisA rUpa liyA yaha spaSTa ho jAya / 1 bhagavAna mahAvIrase pUrvakI sthiti| (1) vedase upaniSad paryanta / vipake svarUpake viSayameM nAnA prakArake prazna aura una praznoMkA samAdhAna yaha vividha prakArase prAcIna kAlase hotA AyA hai / isa bAtakA sAkSI Rgvedase lekara upaniSad aura bAdakA samasta dArzanika sUtra aura TIkA-sAhilya hai / RgvedakA dIrghatamA RSi vizvake mUla kAraNa aura svarUpakI khojameM lIna hokara prazna karatA hai ki isa vizvakI utpatti kaisI huI hai, ise kauna jAnatA hai ? hai koI aisA jo jAnakAra se pUcha kara isakA patA lagAve ! vaha phira kahatA hai ki maiM to nahIM jAnatA kintu khojameM idhara udhara vicaratA hU~ to vacanake dvArA satyake darzana hote haiM / khoja karate karate dIrghatamAne antameM kaha diyA ki - "ekaM sad viprA bahudhA vadanti" / sat to eka hI hai kintu vidvAn usakA varNana kaI prakArase karate haiM / arthAt eka hI tattvake viSayameM nAnA prakArake vacana prayoga dekhe jAte haiN| 1Rgveda 10.5,27,88,129 ityAdi / taittirIyopaniSad 3.1 / zvetA0 1.1 / 2bhAgveda 1.164.4 / 3Rgveda 1.164.37 / 4Agveda 1.164.46 / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA | dIrghatamA ke isa udgArameM hI manuSyasvabhAvakI usa vizeSatAkA hameM spaSTa darzana hotA hai jise hama samanvayazIlatA kahate haiM / isI samanvayazIlatAkA zAstrIya rUpa jainadarzanasammata syAdvAda yA anekAntabAda hai / 'nAsadIya sUktakA' RSi jagatke Adi kAraNa rUpa usa parama gamIra tasvako jaba na sat kahanA cAhatA hai aura na asat, taba yaha nahIM samajhanA cAhie ki vaha RSi ajJAnI yA saMzayavAdI thA kintu itanA hI samajhanA cAhie ki RSike pAsa usa parama tattvake prakAzanake lie upayukta zabda na the / zabdakI itanI zakti nahIM hai ki vaha parama tatvako saMpUrNa rUpameM prakAzita kara sake / isalie RSine kaha diyA ki usa samaya na sat thA na asat / zabda zakti kI isa maryAdA svIkArameMse hI syAdvAdakA aura asvIkArameMse hI ekAnta vAdoMkA janma hotA hai| vizvake kAraNa kI jijJAsAmeMse aneka virodhI matavAda utpanna hue jinakA nirdeza upaniSadoM meM huA hai| jisako socate socate jo sUjha par3A use usane logoM meM kahanA zurU kiyA / isa prakAra matoMkA eka jAla bana gyaa| jaise eka hI pahAr3ameMse aneka dizAoM meM nadiyA~ bahatI haiM usa prakAra eka hI praznameMse aneka matoMkI nadiyA~ bahane lagIM / aura jyoM-jyoM vaha deza aura kAlameM Age baDhI tyoM-tyoM vistAra bar3hatA gayA / kintu ve nadiyA~ jaise eka hI samudra meM jA milatI haiM usI prakAra sabhI matavAdiyoMkA samanvaya mahAsamudrarUpa' syAdvAda yA anekAnta vAdameM ho gayA hai| vizvakA mUla kAraNa kyA hai ! vaha sat hai yA asat ! sat hai to puruSa hai yA puruSetara - jala, vAyu, agni, AkAza AdimeMse koI eka ? ina praznoMkA uttara upaniSadoMke RSioM apanI apanI pratibhAke balase diyA hai / aura isa viSaya meM nAnA matavAdoMkI sRSTi khar3I kara dI hai| kathanameM mI eka rUpakake kisIke matase asatse hI sat kI utpatti huI hai| koI kahatA hai - prAraMbha meM mRtyukA hI sAmrAjya thA, anya kucha bhI nahIM thA / usImeMse sRSTi huii| isa jariye asat se sat kI utpattikA hI svIkAra hai| kisI RSike aura vahI aNDa bana kara sRSTikA utpAdaka huA / matase asat se san huA ina matoMke viparIta satkAraNavAdiyoMkA kahanA hai ki asat se sat kI utpatti kaise 1 Rgveda 10.129 / 2 "dhAniya sarvasambhavaH samudIrNAstvayi nAtha dRSTayaH / na ca vAsu bhavAn pradRzyate pravibhaktAsu saririvodadhiH // " - siddhasenadvAtriMzikA 4.15 / 2 Constructive Survey of Upanishads. p. 73 * " asA idamagra AsIt / tato vai sadajAyata / taitirI0 2.7 5 " naiveha kiMcanA AsInmRtyunaivedamAvRtamAsIt" / - bRhadA0 1.2.1 6 zrAdityo majhetyAdezaH / tasyopasthAnam / asadevedamagra AsIt / tat sadAsIt / tat samabhavat / aeros niravartata / " chAndo 0 3.19.1 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra kI sthiti| ho sakatI hai ! sarva prathama eka aura advitIya sat hI thA / usIne socA maiM aneka ho| saba kramazaH sRSTikI utpatti huI hai| - satkAraNavAdiyoMmeM mI aikamatya nahIM / kisIne jalako, kisIne mAyuko, kisIne pahilo kisIne sAkAza ko aura kisIne prANako vizvakA mUla kAraNa mAnA hai| .. hama samI vAdoMkA sAmAnya tasva yaha hai ki vizva ke mUla kAraNa rUpase koI lAmAmA upa mahIM hai / kintu ina saMmI vAdoMke viruddha anya RSioMkA mata hai ki ina jana tatvoM meM se sadhi utpana ho nahIM sakatI, sarvotpattike mUlameM koI cetana tatsva kartA honA caahie| .. pipalAda RSike matase prajApatise sRSTi huI hai| kintu bRhadAraNyako bAsako sta kAraNa mAnakara usImeMse strI aura puruSakI utpattike dvArA kramazaH saMpUrNa vinAyI savisanI gaI hai| aitareyopaniSadmeM bhI sRSTikramameM meda hone para bhI mUla kAraNa to AtmA hI mAnA gayA hai| yahI bAta taittirIyopaniSadke viSayameM mI kahI jA sakatI hai| kintu isakI vizeSatA yaha hai ki AtmAko utpattikA kartA nahIM balki kAraNa mAtra mAnA gayA hai / arthAt anyatra spaSTa rUpase AtmA yA prajApatimeM sRSTikartRtvakA Aropa hai jaba ki isameM AtmAko sirpha mUla kAraNa mAna kara paMcabhUtoMkI saMbhUti usa AtmAse huI hai itanA hI pratipAya hai / muNDakopaniSadameM jar3a aura cetana samI kI utpatti divya, amUrta aura aja aise puruSase mAnI gaI hai| yahA~ mI use kartA nahIM kahA / kintu zvetAzvataropaniSadmeM vivAdhipa devAdhideva runna Ibarako hI jagatkA mAnA gayA hai aura usIko mUla kAraNa bhI kahA gayA hai| upaniSadoMke ina vAdoMko saMkSiptameM kahanA ho to kahA jA sakatA hai ki kisI ke matase masa se sat kI utpatti hotI hai, kisIke matase vizvakA mUla tatva sat jaDa hai aura kitIta mAse vaha saba tatva cetana hai| eka dUsarI dRSTise mI kAraNakA vicAra prAcIna kAlameM hotA thA / usakA patA hameM AtAvataropaniSad se calatA hai| usameM Igharako hI parama tala aura Adi kAraNa sikaraneke liye jina anya matoMkA nirAkaraNa kiyA gayA hai ve ye haiM:'-1 kAla, 2 svabhAva, viti, pahacchA, 5 bhUta, 6 puruSa, 7 ina samIkA saMyoga, 8 bhaasmaa| upaniSadoMmeM ina nAnA vAdoMkA nirdeza hai ataeva usa samaya paryanta ina vAdoMkA sira thA hI isa bAtakA khIkAra karate hue bhI pro0 rAnaDe kA kahanA hai ki "upaniSadakAlIna dArzanikoMkI darzana kSetrameM jo viziSTa dena hai vaha to AtmavAda hai| . "sadeva somyedamana bhAsIdekamevAdvitIyam / tadaika mAhurasadevedamana bhaasiidekhmevaariiniivr| samAvasataH sajAyata / kutastu khalu somya evaM khAditi hovAca kathamasatA sajjAyateti / satveSa sombedama mAsIt ekamevAdvitIyam tadaikSata bahulA prjaaveveti"-chaando06.2| 2. padA0 5.5.1 / chAndo0 4.3 / kaTho0 2.5.9. / chAndo0 1.1.1 1.11.5. / 4.3.3 / 7.12.1 / .3 prazno0 1.3-13 / 4 gRhadA0 1.4.1-4 / 5aitareya 1.1-3 // 6 taitirii02.1| 7muNDa0 2.1.25 / 8zvetA0 3.2 3.9 / 9"kAla svabhAvo niyatirachA bhUtAni yoniH puruSa iti cintyr| paMyoga pAna svAsmamAvAdAmApyanIza: mukhdukhhetoH||"-shvetaa0 1.2 / 9. Constructive Survey of Upanishadas, ch. V. P. 246. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prtaapnaa| anya samI vAdoMke hote hue mI jisa vAdane AgekI pIDhIke Upara apanA asara kAyama rakhA aura jo upaniSadoMkA khAsa tasva samajhA jAne lagA vaha to AtmavAda hI hai| upaniSadoMke RSi antameM isI natIje para pahU~ce ki vizvakA mUla kAraNa yA parama tattva AtmA hI hai| paramezvarako mI jo saMsArakA Adi kAraNa hai zvetAzvatarameM 'Atmaskha' dekhane ko kahA hai"samAtmasaM be'cupazyanti dhIrAsteSAM sukhaM zAzvataM tarepAm" 6.12 / aAndompakA ninna vAkya dekhie"athAtaH bhAramAdeza: AtmaivAdhastAda, bhAtmoparidhAna, mAramA pabhAva. sAsmA purastAt, mAtmA dakSiNatA, AtmottarataH AtmaivedaM sarvamiti / sa vA eSa evaM pazyan evaM mamvAna evaM vijAnanAtmaratirAtmakrIDa Atmamithuna mAtmAnandaH sa kharAi bhavati vasa sareMSu lokeSu kAmadAro bhavati / chAndo0 7.25 / bRhadAraNyakameM upadeza diyA gayA hai ki"nayA bhare sadasya kAmAya sarve priyaM bhavati mAtmanastu kAmAya sarva priyaM bhvti| mAtmA vA are dravyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyo maiovyAtmano mA mare. panera aSaNena masyA vijJAnenedaM sarva viditam / 2.4.5 / / upaniSadoMkA brahma aura AtmA minna nahIM kintu AtmA hI brahma hai- 'ayamAtmA brahma'bRhadA0 2.5.19 / isa prakAra upaniSadoMkA tAtparya AtmavAda yA brahmavAdameM hai, aisA jo kahA jAtA hai vaha usa kAlake dArzanikoMkA usa vAdake prati jo vizeSa pakSapAta thA usIko lakSyameM rakhakara hai / parama tattva AtmA yA brahmako upaniSadoMke RSiyoMne zAzvata, sanAtana, nitya, ajanya, bhuva mAnA hai| isI Atma tattva yA grahma tattvako jar3a aura cetana jagat kA upAdAna kAraNa, nimitta kAraNa yA adhiSThAna mAna kara dArzanikoMne kevalAdvaita, viziSTAdvaita, dvaitAdvaita yA zuddhAdvaitakA samarthana kiyA hai| ina samI vAdoMke anukUla vAkyoMkI upalabdhi upaniSadoMmeM hotI hai| ataH ina samI bAdoMke bIja upaniSadoMmeM hai aisA mAnanA yuktisaMgata hI hai| upaniSatkAlameM kucha loga mahAbhUtoMse AtmAkA samutthAna aura mahAbhUtoMmeM hI bhAlmAkA laya mAnanevAle the kintu upaniSatkAlIna AsmavAdake pracaNDa pravAhameM usa vAdakA koI khAsa mUlya nahIM raha gyaa| isa bAta kI pratIti bRhadAraNyakanirdiSTa yAjJavalkya aura maitreyIke saMvAdase ho jAtI hai| maitreyIke sAmane jaba yAjJavalkyane bhUtavAdakI carcA cher3a kara kahA ki "kihAnadhana ina bhUtoMse hI samusthita hokara inhIM meM lIna ho jAtA hai, paraloka yA punarjanma jaisI koI bAta nahIM hai| taba maitreyIne kahA ki aisI bAta kaha kara hameM mohameM mata galo / isase spaSTa hai ki mAtmavAdake sAmane bhUtavAdakA koI mUlya nahIM raha gayA thaa| prAcIna upaniSadoMkA kAla pro. rAnaDene I0pU0 1200 se 600 taka kA mAnA / yaha kAla bhagavAn mahAvIra aura buddhake pahalekA hai / ataH hama kaha sakate haiM ki una donoM ko 1.2.10 / 2... / 13.5 / 2.4.2 / tA0 2.15 / muNako lAgi / .Constru. p. 205-232. ... "vijJAnadhana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnuvinazyati na presa saMjJA bhalIyare pravImiti hovAca yAjJavalkyaH / " vRhadA0 2.4.12 / .Constru. p. 18 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn buddhakA anAtmavAda / mahApuruSoMke pahale bhAratIya darzanakI sthiti jAnanekA sAdhana upaniSadoMse bar3hakara anya kucha ho nahIM sakatA / ata eva hamane Upara upaniSadoMke AdhArase hI bhAratIya darzanoMkI sthiti para kucha prakAza DAlanekA prayatna kiyA hai / usa prakAzake AdhAra para yadi hama jaina aura bauddha darzanake mUla tatvoMkA vizleSaNa kareM to dArzanika kSetrameM jaina aura bauddha zAstrakI kyA dena hai yaha sahaja hI meM vidita ho sakatA hai| prastutameM vizeSataH jaina tatvajJAnake viSayameM hI kahanA iSTa hai, isa kAraNa bauddha darzanake tatvoMkA ullekha tulanAkI dRSTise prasaMgavaza hI kiyA jAyagA aura mukhyataH jaina darzanake maulika tattvakI vivecanA kI jAyagI / (2) bhagavAn buddhakA anAtmavAda / * bhagavAn mahAvIra aura buddhake nirmANake viSayameM jaina-bauddha anuzrutiyoMko yadi pramANa mAnA jAya to phalita yaha hotA hai ki bhagavAn buddhakA nirvANa I0 pU0 544 meM huA thA ata eva unhoMne apanI ihajIvanalIlA bhagavAn mahAvIrase pahale samApta kI thI aura unhoMne upadeza mI bhagavAn ke pahale hI denA zurU kiyA thA / yahI kAraNa hai ki ve pArzva paraMparA ke cAturyAmakA ullekha karate / upaniSatkAlIna AtmavAdakI bADhako bhagavAna buddhane anAtmavAdakA upadeza dekara maMda kiyA / jitane vegase AtmavAdakA pracAra huA aura sabhI tattvake mUlameM eka parama tava zAzvata AtmAko hI mAnA jAne lagA utane hI vegase bhagavAn buddhane usa vAdakI jaDa kAkA prayatna kiyA / bhagavAn buddha vibhajyavAdI the| ata eva unhoMne rUpa Adi jJAta vastuoMko eka eka karake anAtma siddha kiyA / unakI dalIlakA krama aisA hai - 'kyA rUpa anitya hai yA nila ! aniSya / jo anitya hai vaha sukha hai yA duHkha ! duHkha / jo bIja anitya hai, duHkha hai, vipariNAmI hai kyA usake viSayameM isa prakArake vikalpa karanA ThIka hai ki - yaha mela hai, yaha maiM hU~, yaha merI AtmA hai ! / nahIM / isI kramase vedanA, ' saMjJA, saMskAra aura vijJAnake viSayameM bhI prazna karake bhagavAn buddhane anAtmavAdako sthira kiyA hai| isI prakAra cakSurAdi indriyA~, unake viSaya, tajjanya vijJAma, manaM, mAnasika dharma aura manovijJAna ina sabako mI anAtma siddha kiyA hai| koI bha0 buddha se pUchatA ki jarA-maraNa kyA hai aura kise hotA hai, jAti kyA hai aura kise hotI hai, bhava kyA hai aura kise hotA hai ? to turanta hI ve uttara dete ki ye prazna ThIka nahIM / kyoM ki prabhakartA ina sabhI praznoMmeM aisA mAna letA hai, ki jarA Adi anya haiM aura jisako ye jarA Adi hote haiM vaha anya haiM / arthAt zarIra anya hai aura AtmA para brahmacaryavAsa - dharmAcaraNa saMgata nahIM / ata eva bhagavAn buddhakA anya hai| kintu aisA mAnane kahanA hai ki praznakA AkAra * saMyutanikAya XII. 70.82-37 2 dInakA mahAnidAnasusa 15 / 3 majjhimanikAya 178 / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / aisA honA cAhie- jarA kaise hotI hai ! jarA-maraNa kaise hotA hai ! jAti kaise hotI hai ! bhava kaise hotA hai ! taba bhagavAn buddhakA uttara hai ki ye saba pratItyasamutpanna haiM / madhyama mArgakA avalaMbana lekara bhagavAn buddha samajhAte haiM ki zarIra hI AtmA hai aisA mAnanA eka anta hai aura zarIrase. mitra AtmA hai aisA mAnanA dUsarA anta hai| kintu maiM ina donoM antoMko choDakara madhyama mArgase upadeza detA hU~ kiH - avidyA honese saMskAra, saMskArake honese vijJAna, vijJAnake honese nAma-rUpa, nAma-rUpake honese chaH Ayatana, chaH AyatanoMke honese sparza, sparzake honese vedanA, vedanAke honese tRSNA, tRSNAke honese upAdAna, upAdAnake honese bhava, bhavake honese jAti-janma, janmakeM honese jarA-maraNa hai / yahI pratItyasamutpAda hai' / Anandane eka prazna bhagavAn buddhase kiyA ki Apa bArabAra loka zUnya hai aisA kahate haiM isakA tAtparya kyA hai ? buddhane jo uttara diyA usIse bauddhadarzanakI anAtmaviSayaka maulika mAnyatA vyakta hotI hai: - "yasmA ca kho Ananda surUaM attena vA antaniyena vA tasmA sumno loko ti dubati / kiM camAnanda lu asena vA antaniyena vA ? vaktuM kho Ananda su antena vA atanicaina vA ......... rUpaM rUpavijJANaM" ityAdi / - saMyukta nikAya XXXV. 85. bhagavAn buddhake anAtmavAdakA tAtparya kyA hai ? isa praznake uttarameM itanA spaSTa karanA Avazyaka ki UparakI carcAse itanA to bhalIbhA~ti dhyAna meM AtA hai ki bhagavAn buddhako sirpha zarIrAtmavAda hI amAnya hai itanA hI nahIM balki sarvAntaryAmI nitya, dhruva, zAzvata aisA AtmavAda mI amAnya hai / unake matameM na to AtmA zarIrase atyanta bhinna hI hai aura na AtmA zarIrase abhina hI / unako cArvAkasammata bhautikavAda mI ekAnta pratIta hotA hai aura upaniSadoMkA kUTastha AtmavAda mI ekAnta pratIta hotA hai| unakA mArga to madhyama mArga hai / pratItyasamutpAdavAda hai / vahI aparivartiSNu AtmA marakara punarjanma letI hai aura saMsaraNa karatI hai aisA mAnane para zAzvatavAda' hotA hai aura yadi aisA mAnA jAya ki mAtA-pitAke saMyogase cAra mahAbhUtoMse AtmA utpanna hotI hai aura isI lie zarIrake naSTa hote hI AtmA bhI ucchina, vinaSTa aura lupta hotI hai, to yaha ucchedavAda hai| 1 tathAgata buddhane zAzvatavAda aura ucchedavAda donoMko chor3akara' hai| bhagavAna buddhake isa azAzvatAnucchedavAdakA spaSTIkaraNa nimna saMvAdase hotA hai 'kyA bhagavan gautama ! duHkha svakRta hai ?' 'kAzyapa ! aisA nahIM hai / ' 'kyA duHkha parakRta hai ?" 'nahIM / ' "kyA duHkha svakRta aura parakRta hai ?' 'nahIM / ' 1 saMyutanikAya XII. 85. aMguttaranikAya 3 / nikAya XII. 17. madhyama mArgakA upadeza diyA 2 dIghanikAya / 1 brahmajAkasuta / 3 saMyuta Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn buddhakA anAtmavAda / 'kyA akRta aura aparakRta duHkha hai " 'nahIM " 'taba kyA hai ! Apa to sabhI praznoMkA uttara nakArameM dete haiM, aisA kyoM ?" 'duHkha svakRta hai aisA kahanekA artha hotA hai ki jisane kiyA vahI bhoga karatA hai / kintu aisA kahane para zAzvatavAdakA avalaMbana hotA hai / aura yadi aisA kahU~ ki duHkha parakRta hai to isakA matalaba yaha hogA ki kiyA kisI dUsarene aura bhoga karatA hai koI anya / aisI sthiti meM ucchedavAda A jAtA hai 1 ata eva tathAgata ucchedavAda aura zAzvatavAda ina donoM antoMko chor3akara madhyama mArgakA - pratItya samutpAdakA upadeza dete haiM ki avidyAse saMskAra hotA hai, saMskArase vijJAna .. * sparzase duHkhaityAdi " - saMyuttanikAya XII 17. XII 24 tAtparya yaha hai ki saMsAra meM sukha-duHkha ityAdi avasthAe~ haiM, karma hai, janma hai, maraNa hai, bandha hai, mukti hai - ye saba hote hue bhI inakA koI sthira AdhAra AtmA ho aisI bAta nahIM hai; paraMtu ye avasthAe~ pUrva-pUrva kAraNase uttara-uttara kAlameM hotI haiM aura eka naye kAryako, eka naI avasthAko utpanna karake naSTa ho jAtI haiN| isa prakAra saMsArakA cakra calatA rahatA hai| pUrvakA sarvathA uccheda mI iSTa nahIM aura dhauvya mI iSTa nahIM / uttara pUrvase sarvathA asaMbaddha ho, apUrva ho yaha bAta mI nahIM kintu pUrvake astitvake kAraNa hI uttara hotA hai / pUrvakI sArI zakti. uttarameM A jAtI hai| pUrvakA kula saMskAra uttarako mila jAtA hai / ata eva pUrva aba uttara rUpameM astitvameM hai / uttara pUrva se sarvathA bhinna mI nahIM, abhinna mI nhiiN| kintu avyAkRta hai / kyoM ki bhinna kahane para ucchedavAda hotA hai aura abhinna kahane para zAzvatavAda hotA hai / bhagavAn buddhako ye donoM vAda mAnya na the; ata eva aise praznoMkA unhoMne avyAkRta' kaha kara uttara diyA hai / isa saMsAracakrako kATanekA upAya yahI hai ki pUrvakA nirodha karanA / kAraNake niruddha ho jAnese kArya utpanna nahIM hogA / arthAt avidyAke nirodhase tRSNAke nirodhase upAdAnakA nirodha, upAdAnake nirodhase bhavakA nirodha, bhavake nirodhase janmakA nirodha, janmake nirodhase maraNakA nirodha ho jAtA hai / kintu yahA~ eka prazna hotA hai ki maraNAnantara tathAgata buddhakA kyA hotA hai ! isa praznakA uttara bhI avyAkRta hai| vaha isaliye ki yadi yaha kahA jAya ki maraNottara tathAgata hotA hai to zAzvatavAdakA aura yadi yaha kahA jAya ki nahIM hotA to ucchedavAdakA prasaMga jAtA hai / ata eva ina donoM vAdoM kA niSedha karaneke liye bha0 buddhane tathAgatako maraNottaradazAmeM avyAkRta kahA hai / jaise gaMgAkI bAlukA nApa nahIM, jaise samudrake pAnIkA nApa nahIM, isI prakAra maraNottara tathAgata gaMbhIra hai, aprameya hai ata eva avyAkRta hai| jisa rUpa, vedanA, saMjJA, Adike kAraNa tathAgata kI prajJApanA hotI thI vaha rUpAdi to prahINa ho gaye / aba tathAgatakI prajJApanAkA koI sAdhana nahIM bacatA isaliye ve avyAkRta haiM / isa prakAra jaise upaniSadoMmeM AtmavAdakI yA brahmavAdakI parAkASThAke samaya AtmA yA brahmako 'neti neti' ke dvArA avaktavya pratipAdita kiyA gayA hai, use sabhI vizeSaNoMse para batAyA jAtA 1 saMyuktanikAya XLIV 1, 7 and 8. 2 saMyuta nikAya XLIV Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prtaapnaa| hai ThIka usI prakAra tathAgata buddhane mI AtmAke viSayameM upaniSadoMse bilkula ulaTI rAha lekara mI use avyAkRta mAnA hai| jaise upaniSadoMmeM parama tatvako avakavya mAnate hue bhI aneka prakArase AtmAkA varNana huA hai aura vaha vyAvahArika mAnA gayA hai usI prakAra bha0 buddhane mI kahA hai ki lokasaMDA, lokanirukti, lokanyavahAra, lokaprajJaptikA Azraya karake kahA jA sakatA hai ki "maiM pahale thA, 'nahIM thA' aisA nahIM, maiM bhaviSyameM hoU~gA, 'nahIM hoU~gA' aisA nahIM, maiM aba hU~, 'nahIM hU~ aisA nahIM / " tathAgata aisI bhASAkA vyavahAra karate haiM kintu isameM pha~sate nhiiN| (3) jainatasvavicArakI prAcInatA itanI vaidika aura bauddha dArzanika pUrva bhUmikAke AdhAra para jaina darzanakI AgamavarNita bhUmikA viSayameM vicAra kiyA jAya to ucita hI hogaa| jaina AgamoMmeM jo tasva-vicAra hai vaha tatkAlIna dArzanika vicArakI bhUmikAse sarvathA achUtA rahA hogA isa bAtakA bhakhIkAra karate hue bhI jaina anubhutike AdhAra para itanA to kahA jA sakatA hai ki jaina AgamavarNita tatvavicArakA mUla bhagavAn mahAvIrake samayase mI purAnA hai / jaina anubhutike anusAra bhagavAn mahAvIrane kisI naye tatvadarzanakA pracAra nahI kiyA hai kintu unase 250 varSa pahale hone vAle tIrthakara pArzvanAthake tatvavicArakA hI pracAra kiyA hai / pArthanAthasammata AcArameM to bhagavAn mahAvIrane kucha parivartana kiyA hai jisakI sAkSI svayaM bhAgama de rahe haiM kintu pArzvanAthake tattvajJAnase unakA koI matameda jaina anuzrutimeM batAyA gayA nahIM hai / isase hama isa natIje para pahu~ca sakate haiM ki jaina tasvavicArake mUla tatva pArthanAtha jitane to purAne avazya haiN| ___ jaina anubhuti to isase mI Age jAtI hai / usake anusAra apane se pahale hue zrIkRSNa ke samakAlIna tIrthakara ariSTanemikI paraMparA ko hI pArzvanAthane grahaNa kiyA thA aura khayaM ariSTanemine prAgaitihAsika kAla meM honevAle naminAya se / isa prakAra vaha anubhuti hameM RSabhadeva, jo ki bharatacakravartI ke pitA the, taka pahu~cA detI hai| usake anusAra to vartamAna vedase lekara upaniSad paryanta saMpUrNa sAhitya kA mUlasrota RSabhadevapraNIta jaina tattvavicArameM hI hai| isa jaina anuzruti ke prAmANya ko aitihAsika-dRSTise siddha karanA saMbhava nahIM hai to mI anuzrutipratipAdita jaina vicAra kI prAcInatA meM saMdeha ko koI sthAna nahIM hai / jaina tattvavicAra kI khataMtratA isIse siddha hai ki jaba upaniSadoMmeM anya darzanazAstrake bIja milate haiM jaina tattvavicArake bIja nahIM milate / itanA hI nahIM kintu bhagavAna mahAvIrapratipAdita bhAgamoMmeM jo karmavicAra kI vyavasthA hai, mArgaNA aura guNasthAna sambandhI jo vicAra hai, jIvoM kI gati aura Agati kA jo vicAra hai, lokakI vyavasthA aura racanA kA jo vicAra hai, jar3a paramANu pudgaloMkI vargaNA aura pudgala skandhakA jo vyavasthita vicAra hai, SaDdavya aura "hamavyavahAryamagrAmamalakSaNamacintyamavyapadezyamekAtmapratyayasAra prapanopazamaM zAntaM zivarataM caturtha manyante sa mAtmA sa visheyH|"-maanndd06.7 / "sa eSa neti neti hatyAramA'gRjho nahi gRhyte|"-hdaa0 4.5.15 / ityAdi Construe. p. 219 / 2viipnikaay-pottttpaavsutt| nyA. prastAvanA 2 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 bhagavAn mahAvIrakI dena / aura isa dhArAkA mavatatvakA jo vyavasthita nirUpaNa hai usako dekhate hue yaha kahA jA sakatA hai ki jaina tatvavicAradhArA bhagavAna mahAvIrase pUrva kI kaI pIDhiyoMke parizramakA phala upaniSadpratipAdita aneka matoM se pArthakya aura svAtaMtrya svayaMsiddha hai / 12 bhagavAn mahAvIrakI dena - anekAntavAda / prAcIna tava vyavasthA meM bhagavAn mahAvIra ne kyA nayA arpaNa kiyA ise jAnaneke liye bhAgamoMse bar3hakara hamAre pAsa koI sAdhana nahIM hai / jIva aura ajIvake medopamedoMke 1 viSayameM, mokSalakSI AdhyAtmika utkrAntikramake sopAnarUpa guNasthAnake viSayameM, cAra prakArake dhyAnake viSayameM yA karmazAstrake sUkSma bhedopabhedoMke viSayameM yA lokaracanAke viSaya meM yA paramANuoMkI vividha vargaNAoMke viSaya meM bhagavAn mahAvIrane koI nayA mArga .dikhAyA ho yaha to AgamoMko dekhane se pratIta nahIM hotA / kintu tatkAlIna dArzanika kSetra tava kharUpake viSayameM jo naye naye prazna uThate rahate the unakA jo spaSTIkaraNa bhagavAn mahAvIrane tatkAlIna anya dArzanikoMke vicArake prakAzameM kiyA hai vahI unakI dArzanika kSetra meM dena samajhanA caahie| jIvakA janma-maraNa hotA hai yaha bAta naI nahIM thI / paramANuke nAnA kArya bAhya jagatameM hote haiM aura naSTa hote haiM yaha bhI svIkRta thA / kintu jIva aura paramANukA kaisA kharUpa mAnA jAya jisase una bhinna bhinna avasthAoM ke ghaTita hote rahane para mI jIva aura paramANukA una avasthAoMke sAtha sambandha banA rahe / yaha aura aise prazna tatkAlIna dArzanikoMke dvArA uThAye gaye the aura unhoMne apanA apanA spaSTIkaraNa bhI kiyA thaa| ina naye praznoMkA bhagavAn mahAvIrane jo spaSTIkaraNa kiyA hai vahI unakI dArzanika kSetrameM naI dena hai / ata eva AgamoM ke AdhAra para bhagavAn mahAvIrakI usa dena para vicAra kiyA jAya to bAdake jaina dArzanika vikAsakI mUla bhitti kyA thI yaha saralatAse spaSTa ho sakegA / IsAke bAda honevAle jainadArzanikoMne jainatasvavicArako anekAntavAdake nAmase pratipAdita kiyA hai aura bhagavAn mahAvIrako usa vAdakA upadezaka batAyA hai| una AcAryoMkA ukta kathana kahA~taka ThIka hai aura prAcIna AgamoMmeM anekAntavAdake viSaya meM kyA kahA gayA hai usakA digdarzana karAyA jAya to yaha sahaja hI meM mAlUma ho jAyagA ki bhagavAn mahAvIra ne samakAlIna dArzanikoM meM apanI vicAradhArA kisa ora bahAI aura bAdameM honevAle jaina AcAryoMne usa vicAradhArAko lekara usameM kramazaH kaisA vikAsa kiyA / (1) citravicitra pakSayukta puMskokila kA svapna / bhagavAna mahAvIra ko kevalajJAna honeke pahale jina daza mahAkhamoMkA darzana huA thA unakA ullekha bhagavatI sUtrameM AyA hai| unameM tIsarA khama isa prakAra hai: egaM ca NaM mahaM cittavicicapakkhagaM puMsa koilagaM suviNe pAsitA NaM paDibuje / " arthAta- eka baDe citravicitra pAMkhavAle puMskokilako khanameM dekhakara ve pratibuddha hue / isa mahAkhanakA phala batAte hue kahA gayA hai ki: "jaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre evaM mahaM cittavicittaM jAva paDibudhdhe taSNaM samaNe bhagavaM mahAvIre vizcittaM sasamayaparasamaiyaM dubAlasaMgaM gaNipiDagaM Aghaveti parUveti...... / " panaveti 1 bhImarUpa kA0 50 / 2 bhagavatI zataka 16 uddezaka 6 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / 11 arthAt usa svapnakA phala yaha hai ki bhagavAn mahAvIra vicitra aise khapara siddhAntako batAne vAle dvAdazAMga kA upadeza deMge / prastutameM citravicitra zabda khAsa dhyAna dene lAyaka hai / bAdake jaina dArzanikoMne jo citrajJAna aura citrapaTa ko lekara bauddha aura naiyAyika-vaizeSikake sAmane anekAntavAdako siddha kiyA hai vaha isa citravicitra zabdako paDhate samaya yAda A jAtA hai / kintu prastutameM usakA sambandha na bhI ho taba bhI puMskokilakI pAMkhako citravicitra kahanekA aura AgamoMko vicitra vizeSaNa denekA khAsa tAtparya to yahI mAlUma hotA hai ki unakA upadeza anekaraMgIanekAntavAda mAnA gayA hai / citravicitra vizeSaNa se sUtrakArane yahI dhvanita kiyA hai aisA nizcaya karanA kaThina hai kintu yadi bhagavAna ke darzanakI vizeSatA aura prastuta citravicitra vizeSaNa kA kucha mela biThAyA jAya taba yahI saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki vaha vizeSaNa sAmiprAya hai aura usase sUtrakArane bhagavAn ke upadezakI vizeSatAH arthAt anekAntavAdako dhvanita kiyA ho to koI Azcarya kI bAta nahIM hai / 63. vibhajyavAda / sUtrakRtAMga meM bhikSu kaisI bhASAkA prayoga kare, isa prazna ke prasaMgameM kahA gayA hai ki vibhayavAda kA prayoga' karanA cAhie / vibhajyavAdakA matalaba ThIka samajhanemeM hameM jaina TIkApranthoMke atirikta bauddha grantha mI sahAyaka hote haiM / bauddha majjhimanikAya (sutta 99 ) meM zubha mANavaka prazna ke uttarameM bha0 buddhane kahA ki - "he mANavaka ! maiM yahA~ vibhajya - vAdI hU~, ekAMzavAdI nahIM / " usakA prazna thA ki maiMne suna rakhA hai ki gRhastha hI ArAdhaka hotA hai, pratrajita ArAdhaka nahI hotA / isameM ApakI kyA rAya hai ? isa praznakA ekAMzI hA yA nahIMmeM uttara na dekara bhagavAn buddhane kahA ki gRhastha bhI yadi mithyAtvI hai| to nirvANamArgakA ArAdhaka nahIM aura tyAgI bhI yadi mithyAtvI hai to vaha bhI ArAdhaka nahIM / kintu yadi ve donoM samyak pratipattisampanna haiM, tabhI ArAdhaka hote haiM / apane aise uttarake bala para ve apane Apako vibhajyavAdI batAte haiM aura kahate haiM ki maiM ekAMzavAdI nahIM hU~ / yadi ve aisA kahate ki gRhastha ArAdhaka nahIM hotA, tyAgI ArAdhaka hotA hai yA aisA kahate ki tyAgI ArAdhaka hotA hai, gRhastha ArAdhaka nahIM hotA taba unakA vaha uttara ekAMzavAda' hotA / kintu prastuta meM unhoMne tyAgI yA gRhasthakI ArAdhakatA aura anArAdhakatAmeM jo apekSA yA kAraNa thA use batAkara donoM ko ArAdhaka aura anArAdhaka batAyA hai / arthAt praznakA uttara vibhAga karake diyA hai ataeva ve apane Apako vibhajyavAdI kahate haiM / yahA~ para yaha dhyAna rakhanA cAhie ki bhagavAn buddha sarvadA sabhI praznoMke uttara meM vibhaNyavAdI nahIM the / kintu jina praznoM kA uttara vibhajyavAdase hI saMbhava thA una kucha hI praznoMkA uttara dete samaya hI ve vibhajyavAdakA avalambana lete the / 1. "mikkhU vibhajavAyaM ca biyAgarejA" / sUtrakRtAMga 1.14.22 / 2 dekho -dIghanikAya - 33 saMgitipariyAya suttameM cAra prabhadhyAkaraNa | 3 vahI / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhanyavAda / uparyukta bauddha sUtra se ekAMzavAda aura vibhajyavAdakA paraspara virodha spaSTa sUcita ho jAtA hai| jaina TIkAkAra vibhajyavAda kA artha syAdvAda arthAt anekAntavAda karate haiM / ekAntavAda aura anekAntavAdakA mI paraspara virodha spaSTa hI hai / aisI sthitimeM sUtrakRtAMgagata vibhajyavAdakA artha anekAntavAda yA nayavAda yA apekSAvAda yA pRthakkaraNa karake, vibhAjana karake kisI tava vivecana kA vAda bhI liyA jAya to ThIka hI hogA / apekSAmedase. syAtzabdAMkita prayoga AgamameM dekhe jAte haiM / ekAdhika bhaMgoMkA syAduvAda mI AgamameM milatA hai / ataeva AgamakAlIna anekAntavAda yA vibhajyavAdako syAdavAda mI kahA jAya to anucita nahIM / bhagavAn buddhakA vibhajyavAda kucha maryAdita kSetrameM thA / aura bhagavAn mahAvIrake vibhajya - vAdakA kSetra vyApaka thA / yahI kAraNa hai ki jainadarzana Age jAkara anekAntavAda meM pariNata ho gayA aura bauddhadarzana kisI aMzameM vibhajyavAda hote hue mI ekAntavAda kI ora agrasara huA / 12 bhagavAn buddhake vibhajyavAdakI taraha bhagavAn mahAvIrakA vibhajyavAda mI bhagavatIgata praznocaroMse spaSTa hotA hai / gaNadhara gautama Adi aura bhagavAn mahAvIra ke kucha praznottara nIce diye jAte haiM jinase bhagavAn mahAvIrake vibhajyavAdakI tulanA bha0 buddhake vibhajyavAdase karanI sarala ho sake / (1) gau0 - koI yadi aisA kahe ki - 'maiM sarva prANa, sarvabhUta, sarva jIva, sarva sattvakI hiMsA kA pratyAkhyAna karatA hU~' to kyA usakA vaha pratyAkhyAna supratyAkhyAna hai yA duSpratyAkhyAna bha0 mahAvIra - syAt supratyAkhyAna hai aura syAt duSpratyAkhyAna hai / ! gau0 - bhante ! isakA kyA kAraNa ! bha0 mahAvIra - jisako yaha bhAna nahIM ki ye jIva haiM aura ye ajIva, ye trasa haiM aura ye sthAvara, usakA vaisA pratyAkhyAna duSpratyAkhyAna hai| vaha mRSAvAdI hai| kintu jo yaha jAnatA hai ki ye jIva haiM aura ye ajIva, ye trasa haiM aura ye sthAvara, usakA vaisA pratyAkhyAna supratyAkhyAna hai, vaha satyavAdI hai| bhagavatI za0 7. u0 2. sU0 270 / (2) jayaMtI - bhaMte ! sonA acchA hai yA jaganA ? bha0 mahAvIra jayaMtI ! kitaneka jIvoMkA sonA acchA hai aura kitaneka jIvoMkA jaganA acchA hai / ja0 - isakA kyA kAraNa hai ? bha0 ma0 - jo jIva adharmI haiM, adharmAnuga haiM, adharmISTha haiM, adharmAkhyAyI hai, adharmapralokI haiM, adharmapraraJjana haiM, adharmasamAcAra haiM, adhArmika vRttivAle haiM ve sote raheM yahI acchA hai; kyoMki jaba ve sote hoMge aneka jIvoMko pIr3A nahIM deNge| aura isaprakAra kha, para aura ubhayako adhArmika kriyAmeM nahIM lagAveMge ataeva unakA sonA acchA hai / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / kintu jo jIva dhArmika haiM, dharmAnuga haiM yAvat dhArmika vRttivAle haiM unakA to jAganA hI acchA hai / kyoMki ye aneka jIvoMko sukha dete haiM aura kha, para aura ubhayako dhArmika anuSThAna meM lagAte haiM ataeva unakA jAganA hI acchA hai| jayaMtI-bhante ! balavAn honA acchA hai yA durbala honA ! bha0 mahAvIra-jayaMtI ! kucha jIvoM kA balavAna honA acchA hai aura kuchakA durbala honA / jayaMtI-isakA kyA kAraNa ! bha0 mahAvIra-jo jIva adhArmika haiM yAvat adhArmika vRttivAle haiM unakA durbala honA acchA hai / kyoM ki ve balavAn hoM to aneka jIvoM ko duHkha deNge| kintu jo jIva dhArmika haiM yAvat dhArmikavRttivAle haiM unakA sabala honA hI acchA hai kyoMki unake sabala honese ve adhika jIvoMko sukha pahu~cAyeMge / isIprakAra alasatva aura dakSatvake praznakA bhI vibhAga karake bhagavAnne uttara diyA hai| - bhagavatI 12.2.443 / gau0-bhante ! jIva sakampa haiM yA niSkaMpa ? bha0 mahAvIra-gautama ! jIva sakampa mI haiM aura niSkampa bhI / gau0-isakA kyA kAraNa ! bha0 mahAvIra-jIva do prakArake haiM-saMsArI aura mukta / mukta jIvake do prakAra haiM anantarasiddha aura paramparasiddha / paraMparasiddha to niSkampa haiM aura anantarasiddha sakampa / saMsArI jIvoMke. mI do prakAra hai-zailezI aura azalezI / zailezI jIva niSkampa hote haiM aura azailezI sakampa -bhagavatI 25.4 / ' gau0-jIva savIrya haiM yA avIrya haiM ! bha0 mahAvIra-jIva savIrya mI haiM aura avIrya bhI haiN| gau0-isakA kyA kAraNa ! | bha0 mahAvIra-jIva do prakArake haiM / saMsArI aura mukta / mukta to avIrya haiM / saMsArI jIva ke do bheda haiM- zailezIpratipanna aura azailezIpratipanna / zailezIpratipanna jIva labdhivIryakI apekSA se savIrya haiM kintu karaNavIryakI apekSAse avIrya hai aura azailezIpratipanna jIva labdhivIryakI apekSAse savIrya haiM kintu karaNavIryakI apekSAse savIrya mI haiM aura avIrya mI haiM / jo jIva parAkrama karate haiM ve karaNavIrya apekSAse savIrya haiM aura aparAkramI haiM ve karaNavIryakI apekSAse avIrya haiN| -bhagavatI 1.8.72 / bhagavAna buddhake vibhajyavAdakI tulanAmeM aura bhI kaI udAharaNa diye jA sakate haiM kintu itane paryApta haiM / isa vibhajyavAdakA mUlAdhAra vibhAga karake uttara denA hai jo Uparake udAharaNoMse spaSTa hai / asalI bAta yaha hai ki do virodhI bAtoMkA khIkAra eka sAmAnyameM karake usI ekako mUlameM seye-nireyA (seja-lireja) hai| tulanA karo-"tadejati tajati"-IzAvAso. paliSad 5 / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anesatArA vibhakta karake donoM vibhAgoMme do virodhI dhoMko saMgata batAnA, isanA artha isa vivAdakA phalita hotA hai| kintu yahA~ eka bAtakI ora vizeSa dhyAna denA bAmazyaka hai|m0 dukha jaba kisIkA vibhAga karake virodhI dharmoko ghaTAte haiM aura bhagavAn mahAvIrane jo ukta udAharaNoM meM virodhI dhoMko ghaTAyA hai usase spaSTa hai ki vastutaH do virodhI dharma ekakAlameM kisI.. eka vyaktike nahIM balki bhinna bhinna vyaktioMke haiN| vimajyavAdakA yahI mUla marya ho sakatA hai jo donoM mahApuruSoMke vacanoMmeM ekarUpase AyA hai| kintu bhagavAn mahAvIrane isa vibhajyavAdakA kSetra vyApaka banAyA hai| unhoMne virodhI dhoko arthAt aneka antoMko eka hI kAlameM aura eka hI vyaktimeM apekSAmedase ghaTAyA hai / isI kAraNase vibhajyavAdakA artha anekAntavAda yA syAdvAda huA aura isI liye bhagavAn mahAvIrakA darzana Age calakara anekAntavAdake nAmase pratiSThita huaa| tiryaksAmAnyakI apekSAse jo vizeSa vyaktiyoM hoM unhIM vyaktioM meM virodhI dharmakA khIkAra karanA yaha vibhajyavAdakA mUlAdhAra hai jaba ki tiryag aura UrdhvatA donoM prakArake sAmAnyoMke paryAyoMmeM virodhI dharmoMkA svIkAra karanA yaha anekAntavAdakA mUlAdhAra hai / anekAntavAda vimajyavAdakA vikasita rUpa hai / ata eva vaha vibhajyavAda to hai hii| para vibhajyavAda hI anekAntavAda hai aisA nahIM kahA jA sakatA / ata eva jaina dArzanikoMne apane vAdako jo anekAntavAdake nAmase hI vizeSarUpasa prakhyApita kiyA hai vaha sarvathA ucita. hI huA hai| 64 anekaantvaad| bhagavAn mahAvIrane jo anekAntavAdakI prarUpaNA kI hai usake mUlameM tatkAlIna dArzanikoMmeMse bhagavAn buddhake niSedhAtmaka dRSTikoNakA mahattvapUrNa sthAna hai / syAdvAdake maMgoMkI racanAmeM saMjayabelaTThIputtake' vikSepa vAdase mI madada lI gaI ho-yaha saMbhava hai| kintu bhagavAn buddhane tatkAlIna nAnA vAdoMse alipta rahaneke liye jo rUkha aMgIkAra kiyA thA usImeM anekAntavAdakA bIja hai aisA pratIta hotA hai| jIva aura jagat tathA Izvarake nityatva-anityatvake viSayameM jo prazna hote the unako unhoMne avyAkRta batA diyA / isI prakAra jIva aura zarIrake viSaya meM maidAbhedake praznako bhI unhoMne adhyAkRta kahA hai / jaba ki bha0 mahAvIrane unhIM praznoMkA vyAkaraNa apanI dRSTise kiyA hai| arthAt unhI praznoMko anekAntavAdake Azrayase sulajhAyA hai| una praznoMke spaSTIkaraNameMse jo dRSTi unako siddha huI usIkA sArvatrika vistAra karake anekAntavAdako sarvavastulyApI unhoMne banAdiyA hai / yaha spaSTa hai ki bha0 buddha do virodhI vAdoMko dekhakara unase bacaneke liye apanA tIsarA mArga unake asvIkArameM hI sImita karate haiM, taba bha0 mahAvIra una donoM virodhI vAdoMkA samanvaya karake unake khIkArameM hI apane naye mArga anekAntavAdakI pratiSThA karate haiM / ataeva anekAntavAdakI carcAkA prAraMbha buddhake avyAkRta praznoMse kiyA jAya to ucita hI hogaa| (1) bhagavAna buddhake mavyAkRta prazna / bhagavAn buddhane nimnalikhita praznoMko avyAkRta kahA haiviipnikaay-saamnphlsutt| 2 majisamanikAya emAlukyamutta / / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| (1) loka zAzvata hai ? (2) loka azAzvata hai ? (3) loka antavAn hai ! (4) loka ananta hai ! (5) jIva aura zarIra eka haiM ! (6) jIva aura zarIra bhinna haiM ? (7) maraneke bAda tathAgata hote haiM ? (8) maraneke bAda tathAgata nahIM hote ? (9) maraneke bAda tathAgata hote bhI haiM, aura nahI bhI hote ? (10) maraneke bAda tathAgata na-hote haiM, aura na-nahI hote haiM !. ina praznoMkA saMkSepa tIna hI praznameM hai-(1) lokakI nityatA-anityatA aura sAntatA-nirantatAkA prazna, (2) jIva-zarIrake maidAbhedakA prazna aura (3) tathAgatakI maraNottara sthiti-asthiti arthAta jIvakI nityatA anityatAkA prazna' / ye hI prazna bhagavAn buddhake jamAneke mahAn prazna the / aura inhIMke viSayameM bha0 buddhane eka tarahase apanA mata dete hu~e bhI vastutaH vidhAyakarUpase kucha nahIM khaa| yadi ve loka yA jIvako nitya kahate to unako upaniSadU-mAnya zAzvatavAdako khIkAra karanA paDatA aura yadi ve anitya pakSako khIkAra karate taba cAvAMka jaise bhautikavAdi saMmata ucchedavAdako svIkAra karanA paDatA / itanA to spaSTa hai ki unako zAzvatavAdameM mI doSa pratIta huA thA aura ucchedavAdako bhI ve acchA nahIM samajhate the| itanA hote hue bhI apane naye vAdako kucha nAma denA unhoMne pasaMda nahIM kiyA aura itanA hI kaha kara raha gaye ki ye dono vAda ThIka nahIM / ataeva aise praznoMko avyAkRta, sthApita, pratikSipta batA diyA aura kaha diyA ki loka zAzvata ho yA azAzvata, janma hai hI, maraNa hai hI / maiM to inhIM janmamaraNake vidhAtako batAtA huuN| yahI merA vyAkRta hai| aura isIse tumhArA bhalA honevAlA hai / zeSa lokAdikI zAzvatatA Adike prazna avyAkRta haiM, una praznoMkA maiMne kucha uttara nahIM diyA aisA hI smjho| itanI carcAse spaSTa hai ki bha0 buddhane apane mantavyako vidhirUpase na rakha kara azAcatAnucchedavAdakA hI khIkAra kiyA hai / arthAt upaniSanmAnya neti neti kI taraha vastukharUpakA niSedhaparaka vyAkhyAna karanekA prayatna kiyA hai| aisA karanekA kAraNa spaSTa yahI hai ki tatkAlameM pracalita vAdoMke doSoMkI ora unakI dRSTi gaI aura isa liye unameM se kisI vAdakA anuyAyI honA unhoMne pasaMda nahIM kiyA / isa prakAra unhoMne eka prakArase anekAntavAdakA rAstA sApha kiyaa| bhagavAn mahAvIrane tattadvAdoMke doSa aura guNa donoMkI aura dRSTi dI / pratyeka vAdakA guNadarzana to usa usa vAdake sthApakane prathamase karAyA hI thA, una virodhIvAdoMmeM doSadarzana bha0 buddhane kiyA / taba bhagavAn mahAvIrake sAmane una vAdoMke guNa aura doSa donoM A ge| donoM para samAna bhAvase dRSTi dene para anekAntavAda khataH phalita ho jAtA hai| bhagavAna mahAvIrane tatkAlInavAdoM ke guNadoSoMkI parIkSA karake jitanI jisa vAdameM saccAI thI use isa praznako Inarake svatantra astitva yA nAstitva kA prazna bhI kahA jA sakatA hai| 2 vhii| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokakI nityAnityatA / utanI hI mAtrAmeM svIkAra karake sabhI vAdoMkA samanvaya karanekA prayatna kiyA / yahI bhagavAn mahAvIra kA anekAntavAda yA vikasita vibhajyavAda hai / bhagavAn buddha jina praznoMkA uttara vidhirUpase denA nahIM cAhate the una sabhI praznoMkA uttara denemeM anekAntavAdakA Azraya karake bhagavAn mahAvIra samartha hue| unhoMne pratyeka vAdake pIche rahI huI dRSTiko samajhanekA prayana kiyA, pratyeka vAdakI maryAdA kyA hai, amuka vAdakA utthAna hone meM mUlataH kyA apekSA honA cAhie, isa bAtakI khoja kI aura nayavAdake rUpameM usa khojako dArzanikoMke sAmane rakhA / yahI nayavAda anekAntavAdakA mUlAdhAra bana gyaa| ___ aba mUla jainAgamoMke AdhAra para hI bhagavAn ke anekAntavAdakA digdarzana karAnA upayukta hogaa| pahale unha praznoMko liyA jAtA hai jinako ki bha0 buddhane avyAkRta batAyA hai| aisA karanese yaha spaSTa hogA ki jahA~ buddha kisI eka vAdameM paDajAneke bhaya se niSedhAtmaka uttara dete hai vahA~ bha0 mahAvIra anekAntavAdakA Azrayakarake kisa prakAra vidhirUpa uttara dekara apanA apUrva mArga prasthApita karate haiM. (2) lokakI nityaanitytaa-saantaannttaa| uparyukta bauddha avyAkRta praznoMmeM prathama cAra lokakI nityAnityatA aura sAntatA-anantatAke viSayameM haiN| una praznoMke viSayameM bhagavAn mahAvIra kA jo spaSTIkaraNa hai vaha bhagavatImeM skandaka' parivrAjakake adhikArameM upalabdha hai / usa adhikArase aura anya adhikAroMse yaha suvidita hai ki bhagavAnne apane anuyAyioMko lokake saMbaMdhameM honevAle una praznoMke viSayameM apanA spaSTa mantavya batA diyA thA, jo apUrva thA / ataeva unake anuyAyI anya tIthikoMse isI viSayameM prazna karake unheM cUpa kiyA karate the / isa viSayameM bhagavAn mahAvIrake zabda ye haiM "evaM khalu mae khaMdayA! cauvihe loe pannatte, taM jahA-davvao khetto kAlo bhaavo| vvao NaM ege loe saaMte 1 / khettao NaM loe asaMkhejAo joyaNakoDAkoDIo AyAmavikkhaMbheNaM asaMkhejAo joyaNakoDAkoDIo parikkheveNaM pannattA, atthi puNa saaMte 2 / kAlo NaM lopaNa kayAvina AsI, na kayAvina bhavati, na kayAvi ma bhavissati, bharvisu ya bhavati ya bhavissaha ya, dhuve Nitie sAsate akkhae avvae avaTie Nice, patthi puNa se ante 3 / bhAvao NaM loe aNaMtA vaNNapajavA gaMdha0 rasa0 phAsapajavA aNaMtA saMThANapajjavA aNaMtA garuyalahuyapajjavA aNaMtA agaruyalahuyapajavA, natthi puNa se ante / / settaM khaMdagA! vvao loe saaMte, khettao loe saMaMte, kAlato loe aNaMte, bhAvao loe annNte|" bhaga0 2.1.90 isakA sAra yaha hai ki loka dravyakI apekSAse sAnta hai kyoMki yaha saMkhyAmeM eka hai| kintu bhAva arthAt paryAyoMkI apekSAse loka ananta hai kyoMki lokadravyake paryAya ananta haiN| kAlakI dRSTise loka ananta hai arthAt zAzvata hai kyoMki aisA koI kAla nahIM jisameM lokakA v1zataka 2 uddezaka / 2 zataka 9 uddezaka 6 / sUtrakRtAMga 1.1.4.6-"antavaM niie loe iha dhIro tipaasii|" Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| astisya na ho| kintu kSetrakI dRSTise loka sAnta hai kyoMki sakalakSetrameM se kucha hI meM 'loka hai anyatra nahIM / isa uddharaNameM mukhyataH sAnta aura ananta zabdoMko lekara anekAntavAdakI sthApanA kI gaI hai / bhagavAn buddhane lokakI- sAntatA aura anantatA donoMko avyAkRta koTimeM rakhA hai / taba bhagavAn mahAvIrane lokako sAnta aura ananta apekSAbhedase batAyA hai / aba lokakI zAzvatatA-azAzvatatAke viSayameM jahA~ bha0 buddhane avyAkRta kahA vahA~ bha0 mahAvIrakA anekAntavAdI mantavya kyA hai use unhIke zabdoMmeM suniye: "sAsae loe jamAlI!janna kayAviNAsI;No kayAviNa bhavati, NakayAviNa bhavissai, bhuvi ca bhavA ya bhavissaha ya, dhuve Nitie sAsae akkhae anvae avaTThie Nidhe / asAsae loe jamAlI ! jo osappiNI bhavittA ussappiNI bhavara, ussappiNI bhavittA thosappiNI bhavahA" bhaga09.6.387 / ___ jamAlI apane Apako arhat samajatA yA kintu jaba lokakI zAzvatatA-azAzvatatAke viSayameM gautama gaNadharane usase prazna pUchA taba vaha uttara na de sakA, tisapara bha0 mahAvIrane uparyukta samAdhAna yaha kaha karake kiyA ki yaha to eka sAmAnya prazna hai / isakA uttara to mere chapastha ziSya bhI de sakate haiN| jamAli ! loka zAzvata hai aura azAzvata mii| trikAlameM aisA eka bhI samaya nahIM jaba loka kisI na kisI rUpameM na ho ata eva vaha zAzvata hai| kintu vaha azAzvata bhI hai kyoMki loka hamezA ekarUpa to rahatA nahIM / usameM avasarpiNI aura utmarpiNIke kAraNa avanati aura unnati meM dekhI jAtI hai / ekarUpameM - sarvathA zAyata meM parivartana nahIM hotA ata eva use azAzvata bhI mAnanA caahie| (3) loka kyA hai? prastutameM lokase ma0 mahAvIrakA kyA abhiprAya hai yaha bhI jAnanA jarUrI hai| usake liye nIceke praznotara paryAsa haiN| "kimiyaM bhaMte ! lopatti pavubaha?" "goyamA! paMcasthikAyA, esa NaM evatie loesi payucara / taM jahA dhammasthikAe AhammasthikAe jAva (mAgAsasthikAe jiivsthikaae)pogglsthikaae|" bhaga0 13.4.481 // arthAt pAMca atikAya hI loka hai| pAMca astikAya ye haiM -dharmAstikAya, adharmAkhikAya, bhAkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pahalAstikAya / (4) jIva-zarIrakA medaamed|| jIva aura zarIrakA bheda hai yA ameda isa praznako mI bha0 buddhane avyAkRta koTimeM rakhA hai / isa viSayameM bhagavAna mahAvIrake mantabyako nimna saMghAdase jAnA jA sakatA hai kokakA matalaba hai paMcAkhikAya / paMcAlikAya saMpUrNa AkAzakSetrameM nahIM kintu jaisA upara batAyA gayA hai asaMkhyAvakoTAkoTI pojana kI paridhi hai| nyA. prastAvamA 3 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jiiv-shriirkaa.mehaamed| "mAyA bhante! kAye maje kAya?" "goyamAmAyApikAye mssikaaye|" "kavi bhante ! kAye maharSi kAye" "goyamA! kavi pikAye maharSi pikaaye|" evaM pakeke pucchaa| "goyamA sabite vikAye mdhisevikaaye"| bhaga0 13.7.495 / uparyukta saMvAda se spaSTa hai ki bha0 mahAvIrane gautamake prabhake uttarameM AtmAko zarIrase mabhinna mI kahA hai aura usase bhinna mI kahA hai| aisA kahanepara aura do prazna upasthita hote haiM ki yadi zarIra AtmA se aminna hai to AtmAkI taraha yaha arUpi bhI honA cAhie aura sacetama mI / ina praznoMkA uttara mI spaSTarUpase diyA gayA hai ki kAya arthAt zarIra rupi bhI hai aura arUpi mI / zarIra saMcetana mI hai aura acetana bhI / jaba zarIrako AramAse pRthak mAnA jAtA hai taba vaha rUpi aura acetana hai| aura jaba zarIra ko AtmAse amina mAnA jAtA hai taba zarIra arUpi aura sacetana hai| __ bhagavAn buddhake matase yadi zarIrako AtmAse mina mAnA jAya taba pramacaryavAsa saMbhava nhiiN| aura yadi amina mAnA jAya taba mI-pramacaryavAsa saMbhava nahIM / ata eva ina donoM jantoM ko choDakara bhagavAn buddhane madhyamamArgakA upadeza diyA aura zarIrake medAmedake pramako avyAkta batAyA "jI sarIraM ti. miksa viDiyA sati prAvariyAlomoti / sa jIvaM ma sarIra ticA miknu! diDiyA sati brahmacariyavAso mahoti / ete te miklu| umo mante anupagamma majana tathAgato dhammaM dekheti-" saMyuttaXII 135 kintu bhagavAn mahAvIrane isa viSaya meM madhyamamArga- anekAntavAdakA Azraya lekara upayuka donoM virodhI vAdoMkA samanvaya kiyaa'| yadi AsmA zarIrase atyanta mila mAnA jAya taba kAyata kokA phala use nahIM milanA cAhie / assantameda mAnanepara isa prakAra marutAgama doSakI Apaci hai| aura yadi asanta abhima mAnA jAya taba zarIra kA dAha ho jAnepara bAtmA bhI naSTa hogA jisase paraloka saMbhava nahIM rhegaa| isa prakAra kRtapraNAza doSa kI Apatti hogI / ata eva inhIM donoM doSoMko dekhakara bhagavAn buddhane kaha diyA ki medra pakSa aura baneda pakSa ye donoM ThIka nahIM haiN| jaba ki bha0 mahAvIrane donoM virodhI vAdoMkA samanvaya kiyA aura meda aura ameda donoM pakSoMkA khIkAra kiyA / ekAnta meda aura bameda mAnanepara jo doSa. hota hai ve ubhayavAda mAnanepara nahIM hote / jIva aura zarIrakA meda isaliye mAnanA cAhie ki zarIra kA nAza ho jAnepara mI vAtmA dUsare janmameM maujuda rAtI hai yA siMhAvasAne zarIrI bhAramA mI hotI hai / bameda isaliye mAnanA cAhie ki saMsArAvasthAmeM. zarIra aura mAmAkA kSIranIravat yA amilohapiNDavat tAdAtmya hotA hai isI liye kAyase kisI vastukA sparza honepara bAtmAmeM saMvedana hotA hai aura kAyika karmakA vipAka gAmA hotA hai| bhagavatIsUtrameM jIvake pariNAma daza ginAe hai yathA-..... gatipariNAma, indriyapariNAma, kaSAyapariNAma, lezyApariNAma, pogapariNAma, upayogaparimAma, jAnapariNAma, varzanapariNAma, cAritrapariNAma aura vedapariNAma / - ma0 11.1.5113 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / jIva aura kAyakA yadi abheda na mAnA jAya to ina pariNAmoMko jIvake pariNAmarUpase nahIM ginAyA jA sktaa| isI prakAra bhagavatImeM ( 12.5.451 ) jo jIvake pariNAmarUpase varNa gandha sparzakA nirdeza hai vaha bhI jIva aura zarIrake ameda ko mAna kara hI ghaTAyA jA sakatA hai| 19 anyatra gautamake praznake uttara meM nizcayapUrvaka bhagavAn ne kahA hai ki- "goyamA ! ahameyaM jANAmi ameyaM pAsAmi ahameyaM bujjhAmi jaM NaM tahAgayassa jIvassa saMrUvissa sakammassa sarAgahala savedagassa samohassa salesahala sasarIrassa tAo sarIrAbho bhaviSyamukkassa evaM panayati - taM jahA kAlace vA jAva sukilasevA, sumbhi gaMdha yA bhagaMdhavA, tithe vA jAba madhurate vA, kakkhaDase vA jAva luklate vA / " bhaga0 17.2. / anyatra jIva kRSNavarNaparyAyakA bhI nirdeza hai ---- bhaga025.4 / ye sabhI nirdeza jIvazarIrake abhedakI mAnyatApara nirbhara haiM / isI prakAra AcArAMga meM AtmAke viSayameM jo aise zabdoM kA prayoga hai - "sabSe sarA niyati takkA jastha na vijati maI tastha na gaahiyaa| oe appANassa zreyase / se na dIhe na hasse na baTTe na tase na caDaraMse na parimaMDale na kinhe na nIle na itthI na purise na ajahA parine same ubamA na vijaya aruvI sattA apayassa payaM masthi / " AcA0 sU0 170 / vaha bhI saMgata nahIM ho sakatA yadi AtmA zarIra se bhinna na mAnA jAya / zarIrabhinna AtmAko lakSya karake spaSTarUpa se bhagavAn ne kahA hai ki usameM varNa- gandha-rasa-sparza nahIM hote - "goyamA ! ahaM evaM jANAmi, jAva jaM NaM tahAgayassa jIvassa maruvissa akaramassa arAgassa bhavedassa amohassa akelassa masarIrassa tAo sarIrAo vipyamukassa mo payaM pacAyati - taM jahA kAlace vA jAya lukkhante vA / " bhagavatI0 17.2. / cArvAka zarIrako hI AtmA mAnatA thA aura aupaniSada-RSigaNa AtmA ko zarIra se avmanta bhinna mAnate the / bha0 buddhako ina donoM matoMmeM doSa to najara AyA kintu ve vidhirUpase samanvaya na kara sake / jaba ki bhagavAn mahAvIra ne ina donoM matoM kA samanvaya- uparyukta prakArase bheda aura abheda donoM pakSoMkA svIkAra karake kiyA / (5) jIvakI nityAnityatA - mRtyuke bAda tathAgata hote haiM ki nahIM isa praznako bha0 buddhane avyAkRta koTimeM rakhA hai kyoMki aisA prazna aura usakA uttara sArthaka nahIM, Adi brahmacaryake liye nahIM, nirveda, nirodha, abhijJA, saMbodha aura nirvANa ke liye bhI nahIM' / . / jina praznoMko AtmAke viSaya meM cintana karanA yaha bha0 buddhake matase ayogya hai bha0 buddhane 'ayoniso manasikAra' - vicArakA ayogya DhaMga - kahA hai ve ye - "maiM bhUtakAlameM thA ki nahIM thA ! maiM bhUtakAlameM kyA thA ! maiM bhUtakAlameM kaisA thA ? maiM bhUtakAlameM kyA hokara phira kyA huA ! maiM bhaviSyat kAlameM hoUMgA ki nahIM ? maiM bhaviSyat kAlameM kyA hoUMgA ! maiM 1. saMyutanikAya XVI 12, XXII 86; maNjhimanikAya cUlamA 66 / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvakI niyatA / bhaviSyat kAla kaise hoUMgA ? maiM bhaviSyat kAlameM kyA hokara kyA hoUMgA ? maiM hU~ ki nahIM ! maiM kyA hU~ ? maiM kaise hU~ ! yaha sastra kahAMse AyA ? yaha kahA~ jAyagA ! 20 bhagavAn buddhakA kahanA hai ki 'ayoniso manasikAra' se naye Akhana utpanna hote haiM aura utpanna Asava vRddhiMgata hote haiM / ata eva ina praznoMke vicArameM laganA sAdhaka liye anucita hai'| ina praznoMke vicArakA phala batAte hue bha0 buddhane kahA hai ki 'ayoniso manasikAra' ke kAraNa ina chaH dRSTioMmeM se koI eka dRSTi utpanna hotI hai usameM pha~sakara ajJAnI pRthagjana jarA - maraNAvise mukta nahIM hotA - - ( 1 ) merI AtmA hai / (2) merI AtmA nahIM hai / (3) maiM AtmAko AtmA samajhatA hU~ / (4) maiM anAtmAko AtmA samajhatA hU~ / (5) yaha jo merI AtmA hai vaha puNya aura pApakarma ke vipAkakI bhoktA hai| ( 6 ) yaha merI AtmA niSya hai, dhruva hai, zAzvata hai, avipariNAmadharmA hai, jaisI hai vaisI sadaiva rhegii| ata eva unakA upadeza hai ki ina praznoMko aura duHkhanirodhakA mArga ina cAra AryasatyoMke Ava nirodha hokara nirvANalAbha ho sakatA hai / bha0 buddhake ina upadezoMke viparIta hI bhagavAn mahAvIrakA upadeza hai / isa bAtakI pratIti prathama aMga AcArAMgake prathama vAkyase hI ho jAtI hai - "ihameosi no sannA bhavara taM jahA- purasthimAo vA dilAo Agao ahamaMsi dAhiNAo yA... abhayarIyAo yA disAo vA aNudilAo vA Agao ahamaMsi / ecameli mo nAyaM bhavara - asthi me AdhA uvavAie / matthi me AyA uvavAha / ke AI jAtI, ke kA ho cuo iha pecA bhavissAmi ? choDakara duHkha, duHkhasamudAya, duHkhanirodha viSayameM hI manako lagAnA cAhie / usIse "se aM puNa jANejjA sahasammuddayApa paravAnararNa banesiM vA antira sobA vaM jA puratthimAo... evamegersi nAyaM bhavadda - atthi me AyA uvabAhara jo imAo dilAo aNudisAo vA aNusaMcaraha savvAo disAo aNudisAo sohaM se AyAbAI, logASAI, kammAbAI, kiriyAbAI / " bha0 mahAvIrake matase jaba taka apanI vA dUsarekI buddhise yaha patA na laga jAya ki maiM yA merA jIva eka gatise dUsarI gatiko prApta hotA hai, jIva kahA~se AyA, kauna thA aura kahA~ jAyagA ? - taba taka koI jIva AtmavAdI nahIM ho sakatA lokavAdI nahIM hosakatA karma aura kriyAvAdI nahIM ho sakatA / ata ema AtmA ke viSayameM vicAra karanA yahI saMvarakA aura mokSakA bhI kAraNa hai| jIvakI gati aura Agatike jJAna se mozalAbha hotA hai isa bAtako ma0 mahAvIrane spaSTarUpase kahA hai - 1. mAmA 2. 1 / 2. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 21 "iha AgaI gaI pAritrAya aJceha jAimaraNassa vaimagaM vivAyarara" AcA0 1.5.6. yadi tathAgatakI maraNottara sthiti-asthitike praznako Izvara jaise kisI atimAnava ke pRthakU astitva aura nAstitvakA prazna samajhA jAya taba bhagavAn mahAvIrakA isa viSayameM mantavya kyA hai yaha bhI jAnanA Avazyaka hai / vaidika darzanoMkI taraha zAzvata sarvajJa Izvarako-jo ki saMsArI kabhI nahIM hotA, jaina dharma meM koI sthAna nahIM / bha0 mahAvIrake anusAra sAmAnya jIva hI karmoM kA nAza karake zuddha kharUpako prApta hotA hai jo siddha kahalAtA hai / aura eka bAra zuddha hone ke bAda vaha phira kabhI azuddha nahIM hotaa| yadi bha. buddha tathAgatakI maraNottara sthitikA svIkAra karate taba brahmavAda yA zAzvatabAdakI Apatti kA bhaya thA aura yadi ve aisA kahate ki tathAgata maraNake bAda nahIM rahatA taba bhautikavAdioMke ucchedavAdakA prasaMga AtA / ata eva isa praznako bha0 buddhane avyAkRta koTimeM rakhA / parantu bha0 mahAvIrane anekAntavAdakA Azraya karake uttara diyA hai ki tathAgata yA arhat maraNottara bhI hai kyoMki' jIva dravya to naSTa hotA nahIM, vaha siddha kharUpa banatA hai| kintu manuSyarUpa jo karmakRta hai vaha naSTa ho jAtA hai / ata eva siddhAvasthAmeM arhat yA tathAgata apane pUrvarUpameM nahIM bhI hote haiM / nAnA jIvoMmeM AkAra prakArakA jo karmakRta bheda saMsArAvasthA meM hotA hai vaha siddhAvasthAmeM nahIM kyoMki vahA~ karma bhI nahIM__ "kammao NaM bhaMte jIve no akaramao vibhattibhAvaM pariNamai, kammao NaM jae No akammao vibhattibhAvaM pariNamaha?" "haMtA goyamA" bhagavatI 12.5.452 / isa prakAra hama dekhate haiM ki jina praznoM ko bhagavAn buddhane nirarthaka batAyA hai unhIM praznoMse bhagavAn mahAvIrane AdhyAtmika jIvanakA prAraMbha mAnA hai / ata eva una praznoMko bha0 mahAvIrane bha0 buddhakI taraha avyAkRta koTimeM na rakhakara vyAkRta hI kiyA hai / itanI sAmAnya carcAke yAda aba AtmAkI nityatA-anityatA ke prastuta prazna para vicAra kiyA jAtA hai___ bhagavAn buddhakA kahanA hai ki tathAgata maraNAnantara hotA hai yA nahIM-aisA prazna anyatIrthikoMko ajJAnake kAraNa hotA hai| unheM rUpAdi kA ajJAna hai ata eva ve aisA prazna karate haiN| ve rUpAdiko AtmA samajhate haiM, yA AtmAko rUpAdiyukta samajhate haiM, yA AtmAmeM rUpAdiko samajhate haiM, yA rUpameM AtmAko samajhate haiM jaba ki tathAgata vaisA nahIM samajhate / ata evaM tathAgata ko vaise prazna bhI nahIM uThate aura dUsaroMke aise praznako ve avyAkRta batAte haiN| maraNAmantara rUpa vedanA Adi prahINa ho jAtAhai ata eva aba prajJApanAke sAdhana rUpAdi ke na honese tathAgatake liye 'hai' yA 'nahI hai| aisA vyavahAra kiyA nahIM jA sktaa| ata eva maraNAnantara tathAgata 'hai' yA 'nahIM hai' ityAdi praznoMko maiM avyAkRta batAtA huuN|' __ hama pahile batalA Aye haiM ki, isa praznake uttara meM bha0 buddhako zAzvatavAda yA uccheda vAda meM paDa jAnekA Dara thA isIliye unhoMne isa praznako avyAkRta koTimeM rakhA hai| jaba ki bha0 mahAvIrane donoM vAdoMkA samanvaya spaSTarUpase kiyA hai / ata eva unheM isa praznako 1. tulanA-"asthi siddhI prasiddhI vA evaM satraM nivese|" sUtrakRtAMga 2.5.25 / 2. saMyuttanikAya XXXIII 1 / 3 vahI XLIV.8 / 4 vahI XLIV. 1 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jIvaka nityAnityatA / avyAkRta kahane kI AvazyakatA hI nahI / unhoM ne jo vyAkaraNa kiyA hai usakI cacI mIce kI jAtI hai| bha0 mahAvIrane jIvako apekSAbhedase zAzvata aura azAzvata kahA hai| isakI spaSTatAke liye nimna saMvAda paryApta hai " jIvA NaM bhante kiM sAsayA asAsayA ?" "goyamA ! jIvA sitha sAsayA liya asA sathA / goyamA ! dadhvaduyAe sAsayA bhAvaTryAe alAlayA / " bhagavatI - 7.2.273. / spaSTa hai ki dravyArthika arthAt dravyakI apekSAse jIva niSya hai aura bhAva arthAt paryAyakI dRSTise jIva anitya hai aisA mantavya bha0 mahAvIrakA hai| isameM zAzvatavAda aura ucchedavAda donoM ke samanvayakA prayatna hai| cetana - jIva dravyakA viccheda kamI nahIM hotA isa dRSTise jIvako nisya mAna karake zAzvatatrAdako prazraya diyA hai aura jIvakI - nAnA avasthAe~ jo spaSTarUpase vicchinna hotI huI dekhI jAtI haiM unakI apekSAse ucchedavAdako bhI prazraya diyA / unhoMne isa bAtakA spaSTarUpa se svIkAra kiyA hai ki ye avasthAe~ asthira haiM isIliye unakA parivartana hotA hai kintu cetana dravya zAzvata sthira hai| jIvagata bAlatva- pANDityAdi asthira dhokA parivartana hogA jaba ki jIvadravya to- zAzvata hI rahegA / " se nUNaM bhaMte adhire palokura, no thire paloDara, adhire bhajjara no thire bhajjara, lAsapa bAlae bAliyataM malAlayaM, lAlapa paMDita paMDiyataM asAsayaM 1" "haMtA goyamA ! athire palohara jAna paMDiyAM asAsayaM / " bhagavatI - 1.9.80 / dravyArthika nayakA dUsarA nAma avyucchitti naya hai aura bhAvArthikanayakA dUsarA nAma vyucchi cinaya hai isa se bhI yahI phalita hotA hai ki dravya avicchina bhuva zAzvata hotA hai aura paryAya kA viccheda - nAza hotA hai ata eva vaha abhutra anitya azAzvata hai| jIva aura usake paryAya kA arthAt dravya aura paryAya kA paraspara ameda aura bheda mI iSTa hai isI liye jIva dravyako jaise zAzvata aura azAzvata batAyA, isI prakAra jIvake nAraka, vaimAnika Adi vibhinna paryAyoMko bhI zAzvata aura azAzvata batAyA hai| jaise jIvako dravyakI apekSAse arthAt jIva dravyakI apekSAse niSya kahA vaise hI nAraka ko bhI jIva dravyakI apekSA se nisya kahA hai / aura jaise jIva dravyako nArakA di paryAyakI apekSAse aniSma kahA hai vaise hI nAraka jIva ko mI nArakatvarUpa paryAyakI apekSAse anitya kahA hai "meraiyA NaM bhaMte kiM sAlayA asAsayA ?" "goyamA / liya sAsayA siya asAsayA / " "se keNaNaM bhaMte evaM bAi 1 / " "goyamA ! abvocchantiNayakuyAe sAsayA, vocchittiNayadvayAe bhasAsayA / evaM jaba bemANiyA / " bhagavatI 7.3.279 / 'jamAlIke sAtha hue praznottaroMmeM bhagavAn ne jIvakI zAzvatatA aura azAzvatatAke mantabyakA jo spaSTIkaraNa kiyA hai usase niSyatAse unakA kyA matalaba hai va aniSyatAse kyA matalaba hai ! yaha bilkula spaSTa ho jAtA hai Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa.| "sAsara jIve jamAlI! jaMna kayAha NAsI, No kayAvina bhavati,Na kayAviNa bhavissara, bhurvica bhavAya bhavissAya,dhuve Nitie sAsae akkhae abbae avar3ie jiye| asAsae jIve jamAlI!janerAe bhavittA tirikkhajoNie bhavara tirikkhajoNie bhaSicA maNusse bhavA maNusse bhavitA deve bhaSA / " bhagavatI 9.6.387 / 1.4.42. / / tInoM kAlameM aisA koI samaya nahIM jaba ki jIva na ho / isI liye jIva zAzvata dhruva nitya kahA jAtA hai / kintu jIva nAraka miTa kara tiryaca hotA hai aura tiyeca miTa kara manuSya hotA hai isa prakAra jIva kramazaH nAnA avasthAoMko prApta karatA hai ata eva una avasthAoMkI apekSAse jIva anisya azAzvata adhruva hai / arthAt avasthAoM ke nAnA hote rahane para mI jIvatva kamI lupta nahIM hotA para jIvakI avasthAe~ lupta hotI rahatI haiN| isIliye jIva zAzvata aura azAzvata hai| isa vyAkaraNa meM aupaniSada RSisammata AtmAkI nityatA aura bhautikavAdisammata AtmAkI anityatAke samanvayakA saphala prayana hai / arthAt bhagavAn buddhake azAzvatAnucchedavAdake sthAnameM zAcatocchedavAdakI spaSTarUpase pratiSThA kI gaI hai| (6)jIvakI saanttaa-annttaa| jaise lokakI sAntatA aura nirantatAke praznako bha0 buddhane avyAkRta batAyA hai vaise jIvakI sAntatA-nirantatAke prazna ke viSayameM unakA mantavya spaSTa nahIM hai| yadi kAlakI apekSA se sAntatA-nirantatA vicAraNIya ho taba to unakA avyAkRta mata pUrvokta vivaraNa se spaSTa ho jAtA hai| paraMtu dravyakI dRSTi se yA dezakI-kSetrakI dRSTi se yA paryAya-avasthAkI dRSTise jIvakI sAntatA-nirantatAke viSayameM unake vicAra jAnanekA koI sAdhana nahIM hai / jaba ki bhagavAn mahAvIrane jIvakI sAntatA-nirantatA kA mI vicAra spaSTarUpase kiyA hai kyoMki unake matase jIva eka khatantra tattvarUpase siddha hai / isIse kAlakRta nityAnityatAkI taraha dravya-kSetra-bhAva kI apekSAse usakI sAntatA-anantatA mI unako abhimata hai / skaMdaka pariNAjaka kA manogata prazna jIvakI sAntatA anantatAke viSayameM thA usakA nirAkaraNa bhagavAna mahAvIrane ina zabdoMmeM kiyA hai.. "jeviyadayA! jAva samante jIve aNaMte jIve tassavi yaNaM eyamaDe-evaM bAlu jAva dambamoNaM ege jIve samaMte, beramo paMjIye asaMkhejapaesie masaMveja paesogAre mAsthipUNase aMte, kALabho paMjIve nakayAvina bhAsi jAva nimasthi puNa semaMte, bhASamoNaM jIve maNaMtA NANapajavA arNatA daMsaNapajavA maNaMtA paritapajavA maNaMtA magurulAyapajavA naritha puNa se aMte / " bhagavatI 2.1.90 / sArAMza yaha hai ki eka jIva vyakti dravyase saant| kSetrase saant| kAlase ananta aura bhAvase ananta hai| isa prakAra jIva sAnta mI hai aura ananta mI hai aisA bha0 mahAvIrakA mantavya hai| isameM kAlakI dRSTise aura paryAyoMkI apekSAse usakA koI anta nahIM / kintu vaha brampa aura kSetrakI apekSA se sAnta hai / aisA kaha karake bha* mahAvIrane mAramAke "aNoraNIyAn mahato mahIyAna" Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhakA jnkaarvaad| isa vopaniSada matakA nirAkaraNa kiyA hai / kSetrakI dRSTise AtmAkI vyApakatA yaha bhagavAn kA mantavya nahIM / aura eka Atmadravya hI saba kucha hai yaha mI bhagavAn mahAvIrako mAnya nahIM / kintu Atmadravya vaparyApta hai aura usakA kSetra mI maryAdita hai isa bAtakA svIkAra karake unhoMne use sAMta kahate hue bhI kAlakI dRSTise ananta mI kahA hai / aura eka dUsarI dRSTise bhI unhoMne use ananta kahA hai-jIvake jJAna paryAyoMkA koI anta nahI, usake darzana aura cAritra paryAyoMkA bhI koI anta nahIM / kyoMki pratyeka kSaNameM ina paryAyoMkA nayAnayA AvirbhAva hotA rahatA hai aura pUrvaparyAya naSTa hote rahate haiM / isa bhAva-paryAya dRSTise bhI jIva ananta hai| (7) ma0 buddhakA bhanekAntavAda / isa prakAra hama dekhate haiM ki bhagavAn buddhake samI avyAkRta praznoMkA vyAkaraNa bha0 mahAvIrane spaSTarUpase vidhimArgako khIkAra karake kiyA hai aura anekAntavAdakI pratiSThA kI hai| isakA mUla AdhAra yahI hai ki eka hI vyaktimeM apekSAke bhedase aneka saMmavita virodhI dharmoMkI ghaTanA krnaa| manuSya khabhAva samanvayazIla to hai hI kintu sadA sarvadA kaI kAraNoMse usa khabhAvakA AvirbhAva ThIka rUpase ho nahIM pAtA / isI liye samanvayake sthAnameM dArzanikoMmeM vivAda dekhA jAtA hai / aura jahA~ dUsaroMko spaSTarUpase samanvayakI saMbhAvanA dIkhatI hai vahA~ bhI apane apane pUrvagrahoM ke kAraNa dArzanikoMko virodhakI gaMdha AtI hai / bhagavAn buddhako ukta praznoMkA uttara avyAkRta denA par3A unakA kAraNa yahI hai ki unako AdhyAtmika unnatimeM ina jaTila praznoMkI carcA nirarthaka pratIta huI / ataeva ina praznoMko sulajhAnekA unhoMne koI vyavasthita prayata nahIM kiyA / kintu isakA matalaba yaha kamI nahIM ki unake svabhAvameM samanvayakA tatva bilakula nahIM thaa| unakI-samanvayazIlatA siMha senApati ke sAtha hue saMvAdase spaSTa hai / bhagavAn buddhako anAtmavAdI hone ke kAraNa kucha loga akriyAvAbI kahate the / ata eva siMha senApatine bha0 buddhase pUchA ki Apako kucha loga bhakriyAvAdI kahate haiM to kyA yaha ThIka hai ? isake uttarameM unhoMne jo kucha kahA usImeM usakI samanvayazIlatA aura anekAntavAditA spaSTa hotI hai / uttara meM unhoMne kahA ki saca hai maiM bhakumAra saMskArakI akriyAkA upadeza detA hU~ isaliye maiM bhakriyAvAdI hU~ aura kuzala saMskAramI kriyA mujhe pasaMda hai aura maiM usakA upadeza detA hU~ isI liye maiM kriyAvAdI mI huuN| isI samanvayaprakRtikA pradarzana anyatra dArzanika kSetramaiM bhI yadi bha0 buddhane kiyA hotA to unakI pratibhA aura prajJAne dArzanikoMke sAmane eka nayA mArga upasthita kiyA hotA / kintu yaha kArya ma0 mahAvIrakI zAnta aura sthira prakRtise hI honevAlA thA isa liye bhagavAn buddhane Arya catuHsatyake upadezameM hI kRtakRtyatAkA anubhava kiyA / taba bhagavAn mahAvIrane jo buddhase na ho sakA use karake dikhAyA aura ve anekAntavAdake prajJApake hue| aba taka mukhya rUpase bhagavAn buddhake avyAkRta praznoMko lekara jainAgamAzrita anekAntavAdakI carcA kI gaI hai| Age anya praznoMke sambandhameM anekAntavAdake vistArakI carcA karanA iSTa hai / paraMtu isa carcA ke prAraMbha karaneke pahale pUrvokta 'duHkha svakRta hai yA nahIM' ityAdi praznakA samAdhAna ma. mahAbIrane kyA diyA hai use dekha lenA ucita hai / bha0 buddhane to apanI prakRtike vivApiTa mahAvaga VI.31.aura guttara nikAya Part IV.p.1791 3. pR..| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA | 25 anusAra una sabhI praznoMkA uttara niSedhAtmaka diyA hai; kyoM ki aisA na kahate to unako ucchedabAda aura zAzvatabAdakI ApattikA bhaya thA / kintu bhagavAn kA mArga to zAzvatavAda aura ucchedabAdake samanvayakA mArga hai ata eva una praznoMkA samAdhAna vidhirUpase karane meM unako koI bhaya nahIM thA / unase prazna kiyA gayA ki kyA karmakA kartA svayaM hai, anya hai yA ubhaya hai ! isake uttara meM bha0 mahAvIra ne kahA ki karmakA kartA AtmA svayaM haiM; para nahIM hai aura na khaparobhaya' / jisane karma kiyA hai vahI usakA bhoktA hai aisA mAnanemeM aikAntika zAzvatavAdakI Apatti bha0 mahAvIrake matameM nahIM AtI; kyoM ki jisa avasthAmeM kiyA thA usase dUsarI hI avasthA meM karmakA phala bhogA jAtA hai / tathA bhoktRtva avasthAse karmakartRtva avasthAkA meda honepara bhI aikAntika ucchedavAdakI Apatti isaliye nahIM AtI ki meda hote huye bhI jIva dravya donoM avasthAmeM eka hI mojUda hai / (7) dravya aura paryAyakA bhedAbheda / (a) dravyavicAra - bhagavatI meM dravyake vicAra prasaMgameM kahA hai ki dravya do prakArakA hai' 1. jIva dravya aura 2. ajIva dravya / ajIva dravyake meda- prameda isa prakAra haiM rUpI 1 pudralAstikAya ajIvadravya saba milAkara chaH dravya hote haiM 1 dharmAstikAya, 2 adharmAstikAya, 3 AkAzAstikAya, 4 jIvAstikAya, 5 pudgalAstikAya aura 6 kAla (addhAsamaya ) / inameM se pAMca dravya astikAya kahe jAte haiM / kyoM ki unameM pradezoMke samUhake kAraNa rarat dravya kI kalpanA saMbhava haiM / paryAya vicAra meM paryAyoMke bhI do bheda batAye haiM" - 1. jIvaparyAya aura 2 ajIvaparyAya arUpI 1 dharmAstikAya 2 adharmAstikAya 3 AkAzAstikAya 4 addhAsamaya paryAya arthAt vizeSa samajhanA cAhie / sAmAnya- dravya do prakArakA hai - tiryag aura UrdhvatA / jaba kAlakRta nAnA avasthAoM meM kisI dravyavizeSakA ekatva yA anvaya yA abiccheda yA dhruvasva vivakSita ho taba usa eka anvita avicchinna va yA zAzvata aMzako UrdhvatAsAmAnyarUpa dravya kahA jAtA hai| 1. bhagavatI 1.652 / 2 bhagavatI 25.1 / 25.4 / 3 bhagavatI 2.10.117 / sthAnAMgas* 441 / 4 bhagavatI 25. 5. / prajJApanA pada 5. / nyA* prastAvanA 4 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 dravya-paryAya vicAra | eka hI kAmeM sthita mAnA dezameM vartamAna mAnA dravyoMne vA javizeSa ko samAnatA bhUta hotI hai vahI tiryagsAmAnya dravya hai / jaba yaha kahA jAtA hai ki jIva mau dravya hai, dharmAstikAma mI dravya hai, adhamastikAya bhI iSma hai ityAdi; yA yaha kahA jAtA hai ki dravya do prakArakA hai- jIva aura ajIva / yA yoM kahA jAtA hai ki dravya chaH prakArakA hai- dharmAstikAya Adi; taba ina sabhI vAkya dravya zabdakA artha tiryagsAmAnya hai / aura jaba yaha kahA jAtA hai ki jIva do prakArakA hai saMsArI aura siddha, saMsArI jIvake pAMca bheda haiM- ekendriyAdi; pudgala cAra prakArakA haiskaMdha, skaMdhadeza, skaMdhapradeza aura paramANu; ityAdi, taba ina vAkyoMmeM jIva aura pudgala zabda tiryasAmAnyarUpa dravyake bodhaka hai / have paraMtu jaba yaha kahA jAtA hai ki jIva dravyArthikase zAzvata hai aura bhAvArthikase azAMta hai' - taba jIva dravyakA matalaba UrdhvatAsAmAnyase hai| isI prakAra jaba yaha kahA jAtA hai ki anyucchittinayakI apekSAse, nAraka" zAzvata haiM taba avyucchittinayakA viSaya jIva bhI UrdhvatAsAmAnya hI abhipreta haiN| isI prakAra eka jIvakI jaba gati AgatikA vicAra hotA hai arthAt jIva marakara kahA~ jAtA yA janmake samaya vaha kahA~se AtA hai Adi vicAra jhasaMgameM sAmAnya jIva zabda yA jIvavizeSa nArakAdi zabda mI UrdhvaMtAsAmAnyarUpa jIvadravyake hI bodhaka haiM / jaba yaha kahA jAtA hai ki pudgala tIna prakArakA hai - prayogapariNata, mizrapariNata aura vizvAsApariNata; taba pudgala zabdakA artha tiryagsAmAnyarUpa dravya hai / kintu jaba yaha kahA jAtA hai ki pugala atIta, vartamAna aura anAgata tInoM kAloMmeM zAcata haiN| taba punala zabdase UtAsAmAnyarUpa dravya vivakSita hai| isI prakAra jaba eka hI paramANupudgalake viSayameM yaha kahA jAtA hai ki vaha dravyArthika dRSTise zAzvata hai taba vahA~ paramANupudgala dravya zabdase UrdhvatA sAmAnya dravya abhipreta hai / (ba) paryAyavicAra - jaise sAmAnya do prakArakA hai vaise paryAya bhI do prakArakA hai| tiryadravya yA tiryasAmAnyake Azrayase jo vizeSa vivakSita ve tiryak paryAya haiM aura UrdhvatAsAmAnyarUpa dhruva zAzvata dravyake Azrayase jo paryAya vivakSita hoM ve UrdhvatAparyAya haiN| nAnA dezameM svatana pRthak pRthak jo dravya vizeSa yA vyaktiyA~ haiM ve tiryadravyakI paryAye haiM unheM vizeSa mI kahA jAtA hai / aura nAnA kAlameM eka hI zAzvata dravyakI - UrdhvaMtAsAmAnyakI jo nAnA avasthAe~ haiM, jo nAnA vizeSa haiM ve UrdhvatAsAmAnyarUpa dravyake paryAya haiN| unheM pariNAma bhI kahA jAtA hai / 'paryAya' evaM 'vizeSa' zabdake dvArA ukta donoM prakArakI paryAyoMkA bodha yAMgoMmeM karAyA gayA hai / kintu pariNAma zabdakA prayoga sirpha UrdhvatA sAmAnyarUpa dravyake paryAyoMke artha meM hI kiyA gayA hai / 1 7 bhagavatI 1.1.37 / 1.8.72 / 2 prajJApanA pada 1 / sthAnAMga sU0 458 / 3 bhagavatI 0.2.203.1 4 bhagavatI 0.3.279 / 5 bhagavatI zataka. 24. / bhagavatI 8.1 / 7 bhagavatI 1.4.42. / 8 bhagavatI 14.4.512 / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| 27 gautamane jaba bhagavAnse pUchA ki jIvaparyAya kitane haiM-saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta ! taba bhagavAnne usara diyA ki jIvaparyAya ananta haiM / aisA kahanekA kAraNa batAte hue unhoMne kahA hai ki asaMkhyAta nAraka hai, asaMkhyAta asura kumAra haiM, yAvat asaMkhyAta stanita kumAra hai, asaMkhyAta pRthvIkAya haiM yAvat asaMkhyAta vAyukAya haiM, ananta vanaspatikAya haiM, asaMkhyAta dvIndriya haiM yAvat asaMkhyAta manuSya haiM, asaMkhyAta vAnavyaMtara haiM yAvat ananta siddha haiM / isI liye jIvaparyAya ananta haiM / yaha kathana prajJApanAke vizeSa padameM tathA bhagavatImeM (25.5) hai / bhagavatImeM (25.2) jahA~ dravyake bhedoMkI carcA hai vahA~ una medoMko prajJApanAgata paryAyamedoMke samAna samajha leneko kahA hai / tathA jIva aura ajIvake paryAyoMkI hI carcA karane vAle samUce usa prazApanAke padakA nAma vizeSapada diyA gayA hai| isase yahI phalita hotA hai ki prastuta carcA meM paryAyazabda kA artha vizeSa hai arthAt tiryak sAmAnyakI apekSAse jo paryAya haiM arthAt vizeSa vizeSa vyaktiyA~ haiM ve hI paryAya haiN| sArAMza yaha hai ki samasta jIva gine jAya to ve ananta hote haiM ata eva jIvaparyAya ananta kahe gaye haiN| spaSTa hai ki ye paryAya tiryagsAmAnyakI dRSTise ginAye gaye haiN| prastutameM paryAya zabda tiryagsAmAnya vizeSakA vAcaka hai yaha bAta ajIva paryAyoMkIginatIse mI spaSTa hotI hai / ajIva paryAyoMkI gaNanA nimnAnusAra hai-(prajJApanA pada 5) ajIvaparyAya arUpI 1 skaMdha 1 dharmAstikAya 2 dharmAstikAyadeza 2 skaMdhadeza 3 dharmAstikAyapradeza 3 skaMdhapradeza 1 adharmAstikAya 4 paramANupudgala 5 , deza 6 , pradeza 7 AkAzAstikAya 8 , deza , 9 , pradeza 10 addhAsamaya kintu jIvavizeSoMmeM arthAt nAraka deva manuSya tiryaca aura siddhoMmeM jaba paryAyakA vicAra hotA hai taba vicArakA aAdhAra bilakula badala jAtA hai / yadi una vizeSoMkI asaMkhyAta yA ananta saMkhyAke anusAra unake asaMkhyAta yA anantaparyAya kahe jAya to yaha tiryagsAmAnya kI dRSTise paryAyoMkA kathana samajhanA cAhie paraMtu bhagavAnne una jIvavizeSoMke paryAyake praznameM sarvatra ananta paryAya hI batAye haiN| nAraka jIva vyaktizaH asaMkhyAta hI haiM ananta nahIM; 1.prjnyaapmaapd| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pryaay-vicaar| to phira unake ananta paryAya kaise ! nArakAdi samI jIvavizeSoMke ananta paryAya hI bhagavAnane batAe haiM to isaparase yaha samajhanA cAhie ki prastuta prasaMgameM paryAyoMkI ginatI kA AdhAra badala gayA hai / jIvasAmAnyake anantaparyAyoMkA kathana tiryagsAmAnyake paryAya kI dRSTise kiyA gayA hai jaba ki jIvavizeSa nArakAdike ananta paryAyakA kathana UryatAsAmAnyako lekara kiyA gayA hai aisA mAnanA paDatA hai| kisI eka nAraka ke anantaparyAya ghaTita ho sakate hai isa bAtakA spaSTIkaraNa yoM kiyA gayA hai "eka nAraka dUsare nAraka se dranyakI dRSTise tulya hai; pradezoMkI apekSAse bhI tulya hai, avagAhanAkI apekSAse syAt catuHsthAnase hIna, syAt .pa, syAt catuHsvAnase adhika hai| sthitikI apekSAse avagAhanAke samAna hai; kintu zyAma varNaparyAyakI apekSAse syAt SadsthAnase hIna, syAt tulya, syAt SaTsthAnase adhika hai / isI prakAra zeSa varNaparyAya, donoM gaMdha paryAya, pAMcoM rasa paryAya, AThoM sparza paryAya, matijJAna aura ajJAnaparyAya, zrutajJAna aura ajJAnaparyAya, avadhi aura vibhaMgaparyAya, cakSurdarzanaparyAya, acakSurdarzanaparyAya, avadhidarzanaparyAya-ina samI paryAyoMkI apekSAse syAt SaTsthAna patita hIna hai, syAt tulya hai, syAt SaTsAna patita adhika hai| isI liye nAraka ke ananta paryAya kahe jAte haiN|" prajJApanA pada 5 / kahanekA tAtparya yaha hai ki eka nAraka jIva dravyakI dRSTise dUsareke samAna hai / donoMke Atma pradeza mI asaMkhyAta honese samAna hai ata eva usa dRSTi se mI donoMmeM koI vizeSatA nhiiN| eka nArakakA zarIra dUsare nArakase choTA bhI ho sakatA hai aura baDA mI ho sakatA hai aura samAna bhI ho sakatA hai / yadi zarIrameM asamAnatA ho to usake prakAra asaMkhyAta ho sakate haiM kyoM ki avagAhanA sarva jaghanya ho to aMgulake asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hogI / kramazaH eka eka bhAgakI vRddhise utkRSTa 500 dhanuSa pramANa taka pahu~catI hai / utanemeM asaMkhyAta prakAra hoNge| isaliye avagAhanAkI dRSTise nArakake asaMkhyAta prakAra ho sakate haiM / yahI bAta Ayuke viSayameM mI kahI jA sakatI hai / kintu nArakake jo ananta paryAya kahe jAte haiM usakA kAraNa to dUsarA hI hai / varNa-gaMdha-rasa-sparza ye vastutaH pudgalake guNa haiM kintu saMsArI avasthAmeM zarIrarUpa pudgalakA AtmAse abheda mAnA jAtA hai / ataeva yadi varNAdiko mI nArakake paryAya mAnakara socA jAya, tathA matijJAnAdi jo ki AtmAke guNa haiM unakI dRSTise socA jAya taba nArakake anantaparyAya siddha hote haiM / isakA kAraNa yaha hai ki kisI bhI guNake ananta meda mAne gaye haiM / jaise koI eka guNa zyAma ho dUsarA dviguNa zyAma ho tIsarA triguNa zyAma ho yAvat anantavA~ anantaguNazyAma ho isI prakAra zeSa varNa aura gaMdhAdike viSayameM mI ghaTAyA jA sakatA hai| isI prakAra AtmAke jJAnAdi guNakI taratamatAkI mAtrAoMkA vicAra karake mI anantaprakAratAkI upapatti kI jAtI hai / aba prazna yaha hai ki nAraka jIva to asaMkhyAta hI haiM taba unameM varNAdiko lekara ekakAlameM ananta prakAra kaise ghaTAye jAyeM / isI praznakA uttara deneke liye kAlabhedako bIcameM lAnA paDatA hai / aryAda kAlamedase nArakomeM ye anantaprakAra ghaTa sakate haiM / kAlabheda hI to UrdhvatAsAmAnyAzrita paryAyoMke vicArameM mukhya AdhAra hai / eka jIva kAlabhedase jina nAnA paryAyoMko dhAraNa karatA hai unheM UrdhvatAsAmAnyAzrita paryAya samajhanA cAhie / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| jIva aura ajIvake jo UrdhvatAsAmAnyAzrita paryAya hote haiM unheM pariNAma kahA jAtA hai / aise pariNAmoMkA jikra bhagavatImeM tathA prajJApanAke pariNAmapadameM kiyA gayA hai pariNAma 1 jIvapariNAma 1 ajIvapariNAma 1 gatipariNAma-4 1 baMdhanapariNAma-2 2 indriyapariNAma-5 2 gatipariNAma-2 3 kaSAyapariNAma-4 3 saMsthAnapariNAma-5 4 lezyApariNAma-6 1 maidapariNAma-5 5 yogapariNAma-3 5 varNapariNAma-5 6 upayogapariNAma-2 6 gaMdhapariNAma-3 7 jJAnapariNAma-5+3 7 rasapariNAma-5 . 8 darzanapariNAma-3 8 sparzapariNAma-8 9 cAritrapariNAma-5 9 agurulaghupariNAma-1 10 vedapariNAma-3 10 zabdapariNAma-2 jIva aura ajIvake uparyukta pariNAmoMke prakAra eka jIvameM yA eka ajIvameM kramazaH yA akramazaH yathAyogya hote haiM / jaise kisI eka vivakSita jIvameM manuSya gati paMcendriyasva anantAnubandhI kaSAya kRSNalezyA kAyayoga sAkAropayoga matyajJAna mithyAdarzana avirati aura napuMsakaveda ye sabhI pariNAma yugapat haiM / kintu kucha pariNAma kramamAvI haiM / jaba jIva manuSya hotA hai taba nAraka nahIM / kintu bAdameM karmAnusAra vahI jIva marakara nAraka pariNAmarUpa gatiko prApta karatA hai / isI prakAra vaha kabhI deva yA tiyaMca mI hotA hai| kamI ekendriya aura kamI dvIndriya / isa prakAra ye pariNAma eka jIvameM kramazaH hI haiN| . . vastutaH pariNAma mAtra kramabhAvI hI hote haiM / aisA saMbhava hai ki aneka pariNAmoMkA kAla eka ho kintu koI bhI pariNAma dravyameM sadA nahIM rahate / dravya pariNAmoMkA khIkAra aura tyAga karatA rahatA hai / vastutaH yoM kahanA cAhie ki dravya phira vaha jIva ho yA ajIva khakhapariNAmoMmeM kAlamedase pariNata hotA rahatA hai / isI liye ve dravyake paryAya yA pariNAma kahe jAte haiN| vizeSa bhI paryAya haiM aura pariNAma bhI paryAya haiM; kyoM ki vizeSa bhI sthAyI nahIM aura pariNAma bhI sthAyI nahIM / tiryagsAmAnya jIvadravya sthAyI hai kintu ekakAlameM vartamAna pAMca manuSya jinheM hama jIvadravyake vizeSa kahate haiM sthAyI nahIM / isI prakAra eka hI jIvake Rmika nAraka, tiyeca, manuSya aura devarUpa pariNAma bhI sthAyI nahIM / ata eva pariNAma aura vizeSa donoM asthiratA ke kAraNa vastutaH paryAya hI haiM / yadi daizika vistArakI ora hamArA dhyAna ho to nAnA dravyoMke eka kAlIna nAnA payoyoM kI ora hamArA dhyAna jAyagA para kAla bhagavatI 15.4 / prajJApanA pada 13 / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $4 dravyaparyAyakA bhedAbheda / vistArakI ora hama dhyAna deM to eka dravyake yA aneka dravyoMke kramavartI nAnA paryAyoMkI ora hamArA dhyAna jAyagA / donoM paristhitioMmeM hama dravyoMke kisI aise rUpako dekhate haiM jo rUpa sthAyI nahIM hotA / ataeva una asthAyI dRzyamAna rUpoMko paryAya hI kahanA ucita hai| isI liye AgamameM vizeSoMko tathA pariNAmoMko paryAya kahA gayA hai / hama jinheM kAla dRSTise pariNAma kahate haiM vastutaH vehI dezakI dRSTise vizeSa haiM / bhagavAn buddhane paryAyako prAdhAnya dekara dravya jaisI traikAlika sthira vastukA niSedha kiyA / isI liye ve jJAnarUpa paryAyakA astitva svIkAra karate haiM para jJAnaparyAyaviziSTa Atmadravyako nahIM maante| isI prakAra rUpa mAnate hue bhI ve rUpavat sthAyIdravya nahIM mAnate / isake viparIta upaniSadoMmeM kUTastha brahmavAdakA Azraya lekarake usake dRzyamAna vividha paryAya yA pariNAmoMko mAyika yA avidyAkA vilAsa kahA hai / ina donoM virodhI vAdoMkA samanvaya dravya aura paryAya donoMkI pAramArthika sattAkA samarthana karanevAle bhagavAn mahAvIrake vAdameM hai / upaniSadoMmeM prAcIna sAMkhyoMke anusAra prakRtipariNAmavAda hai kintu AtmA to kUTastha hI mAnA gayA hai / isake viparIta bhagavAn mahAvIra AtmA aura jaDa donoMmeM pariNamanazIlatAkA svIkAra karake pariNAmavAdako sarvavyApI karAra diyA hai / (ka) dravya - paryAyakA medAbheda / dravya aura paryAyakA bheda hai yA ameda ? isa praznako lekara bhagavAn mahAvIrake jo vicAra haiM unakI vivecanA karanA aba prApta hai bhagavatI sUtrameM pArzvaziSyoM aura mahAvIraziSyoMmeM hue eka vivAdakA jikra hai| pArzvaziSyoMkA kahanA thA ki apane pratipakSI sAmAyika aura usakA artha nahIM jAnate / taba pratipakSI zramaNoMne unheM samajhAyA ki - "AyA Ne ajjo ! sAmAie AyA Ne bhajjo ! sAmAiyassa bhaTTe / " bhagavatI 1.9.77 arthAt AtmA hI sAmAyika hai aura AtmA hI sAmAyika kA artha hai / AtmA dravya hai aura sAmAyika usakA paryAya / ukta vAkya se yaha phalita hotA hai ki gAn mahAvIrane dravya aura paryAyake amedakA samarthana kiyA thA kintu unakA amedasamarthana apekSika hai| arthAt dravyadRSTikI pradhAnatAse dravya aura paryAyameM abheda hai aisA unakA mata honA cAhie kyoM ki anyatra unhoMne paryAya aura dravyake medakA bhI samarthana kiyA hai / aura spaSTa kiyA hai ki asthira paryAyake nAza honepara mI dravya sthira rahatA hai / yadi dravya aura paryAyakA aikAntika ameda iSTa hotA to ve paryAyake nAzake sAtha tadabhinna dravyakA bhI nAza pratipAdita karate / ata eva isa dUsare prasaMga meM paryAyadRSTikI pradhAnatAse dravya aura paryAyake medakA samarthana aura prathama prasaMga meM dravyadRSTike prAdhAnyase dravya aura paryAyake abhedakA samarthana kiyA hai| isa prakAra anekAntavAda kI pratiSThA isa viSayameM bhI kI hai aisA hI mAnanA cAhie / 1 " se nUNaM bhaMte athire palohadda no thire palohaha, adhire bhajAi no thire bhajjai, sAsae bAle baliya asaNaM, sAlae paMDie paMDiyasa alAsacaM ? haMtA goSamA ! avire paloicha jAva paMDiyasa alAsayaM / " wwwnft-1.9.co. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| Atmadravya aura usake jJAna pariNAmako mI bha0 mahAvIrane dravya dRSTise aminna batAyA hai jisakA patA AcArAMga aura bhagavatIke vAkyoMse calatA hai"je AyA se vicAyA,je vinayA se aayaa| jeNa vijANA se aayaa|" AcArAMga-1.5.5. "AyA bhaMte ! nANe annANe?" goyamA! AyA siya nANe siya annANe, nANe puNa niyamaM aayaa|" bhagavatI-12.10.468 jJAna to AtmAkA eka pariNAma hai jo sadA badalatA rahatA hai isase jJAnakA AtmAse bheda bhI mAnA gayA hai / kyoM ki ekAnta abheda hotA to jJAna vizeSake nAzake sAtha AtmAkA nAza bhI mAnanA prApta hotA / isa liye paryAyadRSTise AtmA aura jJAnakA meda mI hai / isa bAtakA spaSTIkaraNa bhagavatIgata AtmAke ATha bhedoMse ho jAtA hai / usake anusAra pariNAmoMke bhedase AtmAkA bheda mAnakara, AtmAke ATha bheda mAne gaye haiM "kAvihA NaM bhaMte AyA paNNatA?" "goyamA! aTTavihA AyA paNNatA / jahAdaviyAyA, kasAyAyA, yogAyA, uvayogAyA, NANAyA, dasaNAyA, carittAyA, vIriyAyA // " bhagavatI-12.10.467 ina ATha prakAroMmeM dravyAtmAko choDa kara bAkIke sAta Atmabheda kaSAya, yoga, upayoga, jJAna, darzana, cAritra aura vIrya rUpa paryAyoMko lekara kiye gaye haiM / isa vivecanameM dravya aura paryAyoMko bhinna mAnA gayA hai anyathA ukta sUtrake anantara pratyeka jIvameM uparyukta ATha AtmAoMke astitvake viSayameM AnevAle praznottara saMgata nahIM ho sakate / prazna-jisako dravyAtmA hai kyA usako kaSAyAtmA Adi haiM yA nahIM ? yA jisako kaSAyAtmA Adi haiM usako dravyAtmA bhAdi haiM yA nhiiN| uttara-dravyAtmAke hone para yathAyogya kaSAyAtmA Adi hote mI hai aura nahIM bhI hote kintu kaSAyAtmA Adike hone para dravyAtmA avazya hotI hai / isa liye yahI mAnanA paDatA hai ki ukta carcA dravya aura paryAyake bhedako hI sUcita karatI hai| prastuta dravya-paryAyake bhedAbhedakA anekAntavAda bhI bhagavAna mahAvIrane spaSTa kiyA hai yaha anya AgamavAkyoMse bhI spaSTa ho jAtA hai| (9) jIva aura ajIvakI ekaanektaa| eka hI vastumeM ekatA aura anekatA kA samanvaya bhI, bhagavAn mahAvIrake upadezase phalitaM hotA hai / somila brAhmaNane bhagavAn mahAvIrase unakI ekatA-anekatAkA prazna kiyA thA / usakA jo uttara bha0 mahAvIrane diyA hai usase isa viSayameM unakI anekAntavAditA spaSTa ho jAtI hai "somilA davvaTTayAe ege ahaM, nANadaMsaNaTThayAe duvihe ahaM, paesaTTayAe akkhae vi ahaM, avvae vi ahaM, avaTTie vi ahaM, uvayogaTTayAe aNegabhUyabhAvamavie vi ahN|" . bhagavatI 1.8.10 arthAt somila ! dravyadRSTise maiM eka huuN| jJAna aura darzana-rUpa do paryAyoMke prAdhAnyase maiM do huuN| kabhI nyUnAdhika nahIM honevAle pradezoMkI dRSTi se maiM akSaya hU~ avyaya hU~ avasthita huuN| tInoM kAlameM badalate rahanevAle upayoga svabhAvakI dRSTise maiM aneka huuN| bhagavatI 16... / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANukI nityaanitytaa| isI prakAra ajIva dravyoMmeM bhI ekatA-anekatAke anekAntako bhagavAnane svIkAra kiyA isa bAtakI pratIti prajJApanAke alpabahutva padase hotI hai, jahA~ ki chahoM dravyoMmeM pArasparika nyUnatA tulyatA aura adhikatAkA vicAra kiyA hai / usa prasaMgameM nimnavAkya AyA hai "goyamA! samvatthove ege dhammasthikAe davaTThayAe, se peva paesaTTayAe asNkhenaapunne|""smbstho poggalasthikAe dabaTuyAe, se va paesaTTayAe bhlojgunne|" mahApanApada-3. suu056| dharmAstikAyako dravyadRSTise eka honeke kAraNa sarvastoka kahA aura usI eka dharmAstikAyako apane hI se asaMkhyAtaguNa bhI kahA kyoM ki dravya dRSTike prAdhAnyase eka hote hue mI pradezake prAdhAnyase dharmAstikAya asaMkhyAta bhI hai| yahI bAta adharmAstikAyako bhI lAgU kI gaI hai| arthAt vaha bhI dravyadRSTise eka aura pradezadRSTise asaMkhyAta hai / AkAza dravyadRSTise eka hote hue bhI ananta hai kyoM ki usake pradeza anaMta hai / saMkhyA pudgala dravya alpa hai jaba ki unake pradeza asaMkhyAtaguNa haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki jIva aura ajIva donoMmeM apekSAbhedase ekatva aura anekatvakA samanya karanekA spaSTa prayaka bhagavAn mahAvIrane kiyA hai| isa banekAntameM pramatatvakI aikAntika niraMzatA aura ekatA tathA bauddhoMke samudAyavAdakI aikAntika sAMzatA aura anekatAkA samanvaya kiyA gayA hai, parantu usa jamAnemeM eka kokAyata.mata aisA mI thA jo sabako eka mAnatA thA jaba ki dUsarA lokAyata mata sabako eSaka pRpak mAnatA thaa| ina donoM lokAyatoMkA samanvaya. mI prastuta ekatA-anekatAke anekAntavAdameM ho to koI Azcarya nahIM / bhagavAn buddhane una donoM lokAyatoMkA akhIkAra kimA. hai taba bha0 mahAvIrane donoMkA samanvaya kiyA ho to yaha khAbhAvika hai| .. (10) paramANukI nityAnityatA sAmAnyatayA dArzanikoM meM paramANu zabdakA artha rUparasAdiyukta parama apakRSTa dravyajaise pRthvIparamANu Adi-liyA jAtA hai jo ki jaDa - ajIva dravya hai / parantu paramANu zabdakA aMtima sUkSmatva mAtra arya lekara jainAgamoMmeM paramANuke cAra meda bha0 mahAvIrane pratAye haiM, "gopamA ! baDabbio paramANU pAte taMjahA-1 davaparamANU, 2 khetaparamANU, kALaparamANU, bhaavprmaann|" bhagavatI 20.5. arthAt paramANu cAra prakArake haiM 1 dradhyaparamANu 2 kSetraparamANu 3 kAlaparamANu 4 bhAvaparamANu - - .."savaM ekati sonAkSaNa vati evaM DokAvataM |.........smbN dhuttaM ti sonAkSaNa catutya pokAbApateresANa momo supagamma kSetra vyAgato amma.dekheti-avijApacayA cArA..."saMyuttanikAya XII. 481 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 varNAdiparyAyI avivakSAse sUkSmatama dravya, dravyaparamANu kahA jAtA hai| yahI pula paramANu hai jise amyadarzanikoMne bhI paramANu kahA hai, AkArAdravyakA sUkSmatama pradeza kSetraparamANu hai / sUkSmatama samaya kAlaparamANu hai| jaba dravyaparamANumeM rUpAdiparyAya pradhAnatayA vivakSita hoM taba vaha bhAvaparamANu hai / dravya paramANu accheca, ameya, adAhya aura agrAhya hai| kSetraparamANu anardha, amadhya, apradeza aura avibhAga hai / kAlaparamANu avarNa, agaMdha, arasa aura asparza hai| bhAvaparamANu varNa, gaMdha, rasa aura sparzayukta hai|' dUsare dArzinikoMne dravyaparamANuko ekAnta nitya mAnA hai taba bha0 mahAvIrane use spaSTarUpase nityAnitya batAyA hai - prastAvanA / "paramANupogale NaM bhaMte kiM sAsara asAsapa 1" " goyamA ! siya sAsae siya asAsae" / "se pheNadveNaM ?" "noyamA ! baTTayAe sAsada vanapajavehiM jAva phAlapajaverhi alAsae / " bhagavatI - 14.4.512. arthAt paramANu pugala dravyadRSTise zAzvata hai aura vahI varNa, rasa, gaMdha aura sparza paryAyoMkI apekSAse azAzvata hai| anyatra dravyadRSTise paramANukI zAkhatatAkA pratipAdana ina zabdoMmeM kriyA hai "esa NaM bhaMte! poggale tItamaNataM sAlayaM samayaM bhuvIti vatavyaM liyA ?". "haMtA goyamA ! esa NaM pogAle......liyA / " "esa NaM bhaMte! poggale pappanaM sAsayaM samayaM bhavatIti vaktavyaM liyA ?" "haMtA goyamA !" "esa NaM bhaMte! poggale aNAgathamaNataM 'sAsayaM samayaM bhavissatIti batadhvaM siyA ?" "haMtA goyamA !" bhagavatI 9.4.42. tAtparya itanA hI hai ki tInoM kAlameM aisA koI samaya nahIM jaba pudgala kA sAtasya na ho isa prakAra pudgala dravyakI niSyatAkA dravyadRSTise pratipAdana karake usakI asmitA kaise hai isakA bhI pratipAdana bha0 mahAvIrane kiyA hai w "esa NaM bhaMte! poggale tItamanaMtaM sAsacaM samayaM lakkhI, samayaM bhaluklI, samayaM grat SA akkhI SA ? purviSaM ca NaM karaNeNaM aNegavanaM bhaNegarUvaM pariNAmaM pariNamati, aha se pariNAme nijine bhavati tatha pacchA pagabane eMgaruve siyA 1" "haMtA goyamA !...... egarUve liyA / " bhagavatI 14.4.510. arthAt aisA saMbhava hai ki atIta kAlameM kisI eka samayameM jo pudgala paramANu rUkSa ho vahI anya samayameM arUkSa ho / pudgala skaMdha bhI aisA ho sakatA hai| isake alAvA vaha eka dezase rUkSa aura dUsare dezase arUkSa mI eka hI samaya meM ho sakatA hai| yaha bhI saMbhava hai ki svabhAvase yA anya prayogake dvArA kisI pudgala meM anekavarNapariNAma ho jAya~ aura vaisA pariNAma naSTa hokara bAdameM ekavarNapariNAma bhI usameM ho jaay| isa prakAra paryAyoMke parivartana 1 bhagavatI 2,05. / myA prakhAvanA 5 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 asti nAstikA anekAnta / ke kAraNa pugalakI anityatA bhI siddha hotI hai aura aniyAke hote hue bhI usakI nijatA meM koI bAdhA nahIM AtI isa bAtako bhI tInoM kAlameM pudgalakI sattA batAkara bha0 mahAvIrale svaSTa kiyA hai - bhagavatI 14.4.510 / (11) asti - nAstikA anekAnta / 'sarva asti' yaha eka anta hai, 'sarva nAsti' yaha dUsarA anta hai / bhagavAn buddhane ina donoM antoMkA asvIkAra kara ke madhyamamArgakA avalaMbana karake pratItyasamutpAdakA upadeza diyA hai, ki avidyA honese saMskAra hai ityAdi - "laggaM asthIti to brAhmaNa artha eko dutiyo amto| ete te brAhmaNa ubho ante avijJApazcayA saMkhArA......" bhanto .......sabhyaM matthIti ko grahaNa ayaM anupagamma majyena tathAgato. dhammaM deletisaMyukta nikAya XII 47 anyatra bhagavAn buddhane ukta donoM antoM ko lokAyata batAyA hai - vahI XII. 48. isa viSaya meM prathama to yaha batAnA Avazyaka hai ki bha0 mahAvIraneM 'sarva asti' kA Agraha nahIM rakhA hai kintu jo 'asti' hai usehI unhoMne 'asti' kahA hai aura jo nAsti hai usehI 'nAsti' kahA hai 'sarva nAsti' kA siddhAnta unako mAnya nahIM / isa bAtakA spaSTIkaraNa gautama gaNadharane bhagavAn mahAvIrake upadezAnusAra anya tIrthikoM ke praznoMke uttara dete samaya kiyA hai "no khalu vayaM devANupiyA ! asthibhAvaM natthiti vadAmo, natthibhAvaM asthiti badAmo / amhe NaM devApupiyA ! sam asthibhAvaM atthIti badAmoM, sabhyaM sthibhAvaM natthIti badAmI / " bhagavatI 7.10.304. bhagavAn mahAvIrane astitva aura nAstitva donoMkA pariNamana svIkAra kiMvA hai| itanA hI nahIM kintu apanI AtmAmeM astitva aura nAstitva donoM svIkArapUrvaka donoMke pariNamanako bhI svIkAra kiyA hai| isase asti aura nAstike anekAntavAdakI sUcanA unhoMne kI hai yaha spaSTa hai| "se nUNaM bhaMte! atthitaM bhatthitte pariNamadda, natthitaM natthite pariNama ?" "haMtA goyamA !....pariNamadda " "japaNaM bhaMte ! asthittaM atthite pariNamai natthitaM natthite pariNamaha taM kiM payogasA vIsasA ?" "goSamA ! payogasA vi taM bIsasAvi taM / " 33 bhagavatI 1.3.33. "jahA te bhaMte ! atthitaM atthite pariNamaha tahA te natthicaM nasthice pariNama ? jahA te natthitaM natthite pariNama tahA te atthitaM asthinte pariNamai ?" "haMtA goyamA ! jahA me atthittaM ......' jo vastu svadravya-kSetra - kAla aura bhAva kI apekSAse 'asti' hai vahI paradravya-kSetra - kAla - bhAvakI apekSAse 'nAsti' haiM / jisa rUpase vaha 'asti' hai usI rUpase nAsti' nahIM kintu 'asti' hI hai| aura jisa rUpase vaha 'nAsti' hai usa rUpase 'asti' nahIM kintu 'nAsti' hI hai| kisI vastuko sarvathA 'asti' mAnA nahIM jA sktaa| kyoM ki aisA mAnanepara brahmavAda yA sarvekyakA siddhAnta phalita hotA hai aura zAzvatavAda bhI A jAtA hai / isI prakAra sabhIko sarvathA 'nAsti' mAnane . para sarvazUnyavAda yA ucchedavAda kA prasaMga prApta hotA hai / bha0 buddhane apanI prakRtike anusAra ina Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM vAdoMko akhIkAra karake madhyamamArgase pratItyasamutpAda vAdakA avalambana kiyA hai / jaba ki anekAntavAdakA avalambana karake bhagavAn mahAvIrane donoM vAdoMkA samanvaya kiyA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki jainAgamoMmeM asti-nAsti, nityAnitya, medAmeda, ekAneka tathA sAnta-ananta ina virodhI dharmayugaloMko anekAntavAda ke Azraya se eka hI vastumeM ghaTAyA gayA hai| bha0 mahAvIrane ina nAnA vAdoMmeM anekAntavAdakI jo pratiSThA kI hai usI kA AzrayaNa karake bAdake dArzanikoMne tArkika DhaMgase darzanAntaroMke khaNDanapUrvaka inhIM vAdoMkA samarthana kiyA hai| dArzanika carcAke vikAsake sAtha hI sAtha jaise jaise praznoM kI vividhatA baDhatI gaI baise vaise anekAntavAdakA kSetra mI vistRta hotA gyaa| parantu anekAntavAdake mUla praznoMmeM koI aMtara nahIM pA / yadi AgamoMmeM dravya aura paryAyake tathA jIva aura zarIrake bhedAbhedakA anekAntavAda hai to dArzanika vikAsake yugameM sAmAnya aura vizeSa, dravya aura guNa, dravya aura karma, dravya aura jAti ityAdi aneka viSayoMmeM bhedAbhedakI carcA aura samarthana huA hai / yadyapi medAmedakA kSetra vikasita aura vistRta pratIta hotA hai tathApi saba kA mUla dravya aura paryAyake bhedAmeda meM hI hai isa bAtako bhUlanA na cAhie / isI prakAra nityAnitya, ekAneka, asti-nAsti, sAnta-ananta ina dharmayugaloMkA mI samanvaya kSetra bhI kitanA hI vistRta va vikasita kyoM na huA ho phira mI ukta dharmayugaloMko lekara AgamoMmeM jo carcA huI hai vahI mUlAdhAra hai aura usIke Upara Ageke sAre anekAntavAdakA mahAvRkSa pratiSThita hai ise nizcayapUrvaka khIkAra karanA caahie| 65. syAdvAda aura smbhNgii| mijyavAda aura anekAntavAdake viSayameM itamA jAna leneke bAda hI sthAbAdakI carcA upayukta hai| anekAntavAda aura vibhajyavAda meM do virodhI dharmokA khIkAra samAna mAvase huA hai isI AdhArapara vibhagyavAda aura anekAntabAda paryAyazabda mAna liye gaye haiN| parantu do virodhI dhokA khIkAra kisI na kisI apekSA vizeSase hI ho sakatA hai - isa bhAva ko sUcita karane ke liye vAkyoMmeM 'syAt' zabdake prayogakI prathA huI / isI kAraNa anekAntavAda sthAvAdake mAmase mI prasiddha huA / aba aitihAsika dRSTi se dekhanA yaha hai ki AgamoMmeM syAt zabdakA prayoga huA hai ki nahIM arthAt syAvAdakA bIba AgamoMmeM hai yA nhiiN| pro0 upAdhyeke matase 'syAdvAda' aisA zabda mI AgamameM hai / unhoMne sUtrakRtAMgakI eka gAthAse usa zabdako phalita kiyA hai| agara ce TIkAkAra ko usa gAthA meM 'svAdvAda' zabdakI gaMdha taka nahIM AI hai| prastuta gAthA isa prakAra hai "ko chAyae mobiyalUsapajAmANaM na seveja pagAsaNaM c| napAvi pace parihAsa kujAna yA siyAvAya viyaagrejaa|" sUcaka0 1.14.19 / gAthAgata 'nayAsiyAvAya' isa aMzakA TIkAkArane 'na cAzIrvAda' aisA saMskRta pratirUpa kiyA hai kintu pro0 upAdhyeke mata se vaha 'na cAsyAvAda' honA cAhie / unakA kahanA hai ki a0 hemacandrake niyamoMke anusAra 'AziS' zabdakA prAkRtarUpa 'AsI' honA caahie| khayaM hemacandrane 'AsIyA" aisA eka dUsarA rUpa bhI diyA hai / AcArya hemacandrane syAvAdake moriela konpharaMsa-navama adhivezanakI prosiDIgs p0671|2 prAkRtavyA. 8.2.174. / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgoMkA itihAsa / liye prAkRtarUpa 'siyAvAo' diyA hai| pro0 upAdhye kA kahanA hai ki yadi isa siyAvAoM' zabdapara dhyAna diyA jAya to ukta gAthAmeM asyAdvAdavacanake prayogakA hI niSedha mAnanA ThIka hogA kyoMki yadi TIkAkArake anusAra AzIrvAda vacanake prayoga kA niSedha mAnA jAya to kathAnakoMmeM 'dharmalAbha' rUpa AzIrvacanakA prayoga jo milatA hai yaha asaMgata siddha hogaa| . AgamoMmeM 'syAdvAda' zabdake astitvake viSayameM TIkAkAra aura pro0 upAdhye meM matabheda ho sakatA hai kintu 'syAt' zabda ke astitvameM to vivAdako koI sthAna nahIM / bhagavatI' sUtrameM jahA~ kahIM eka vastumeM nAnA dharmokA samanvaya kiyA gayA hai vahA~ sarvatra to 'syAt' zabdakA prayoga nahIM dekhA jAtA kintu kaI aise bhI sthAna hai jahA~ 'syAt' zabdakA prayoga avazya kiyA gayA hai| unameM se kaI sthAnoMkA uddharaNa pUrvameM kI gaI anekAntavAda tathA vibhajyavAdakI carcA meM vAcakoMke liye sulabha hai| una sthAnoM ke atirikta bhI bhagavatImeM kaI aise sthAna hai jahA~ 'syAt' zabda prayukta huA hai / isa liye 'syAt' zabdake prayogake kAraNa jainAgoMmeM syAdvAdakA astitva siddha hI mAnanA caahie| to bhI yaha dekhanA Avazyaka hai ki AgamakAlameM syAdvAdakA rUpa kyA rahA hai aura syAdvAdake bhaMgoMkI bhUmikA kyA hai ! (1) bhaMgoMkA itihaas| anekAntavAdakI carcA ke prasaMgameM yaha spaSTa hogayA hai ki bha0 mahAvIrane paraspara virodhI dhokA khIkAra eka hI dharmimeM kiyA aura isa prakAra unakI samanvayakI bhAvanAmeMse anekAntavAdakA janma huA hai / kisI bhI viSayameM prathama asti-vidhipakSa hotA hai / taba koI dUsarA usa pakSakA nAsti - niSedha pakSa lekarake khaNDana karatA hai / ata eva samanvetAke sAmane jaba taka donoM virodhI pakSoMkI upasthiti na ho tabataka samanvayakA prazna uThatA hI nahIM / isa prakAra anekAntavAda yA syAvAdakI jaDameM sarvaprathama - asti aura nAsti pakSakA honA Avazyaka hai| ataeva syAdvAdake bhaMgoMmeM sarva prathama ina donoM bhaMgoMko sthAna mile yaha khAbhAvika hI hai| bhaMgoMke sAhithika itihAsakI ora dhyAna deM to hameM sarva prathama Rgvedake nAsadIya sUktameM bhaMgoMkA kucha AbhAsa milatA hai| ukta sUktake RSike sAmane do mata the / koI jagat ke Adi kAraNako sat kahate the to dUsare asat / isa prakAra RSike sAmane jaba samanvayakI sAmagrI upasthita huI taba unhoMne kaha diyA vaha sat bhI nahIM asat bhI nahIM / unakA yaha niSedhamukha uttara bhI eka pakSameM pariNata ho gyaa| isa prakAra, sat , asat aura anubhaya ye tIna pakSa to Rgveda jitane purAne siddha hote haiN| upaniSadoMmeM AtmA yA pramako hI paramatatva mAna karake Antara-bAhya samI vastuoM ko usIkA prapaJca mAnanekI pravRtti huI taba yaha khAbhAvika hai ki aneka virodhoMkI bhUmi brahma yA .AtmA hI bane / isa kA pariNAma yaha huA ki usa AtmA, brahma yA brahmarUpa vizvako RSiyoMne aneka virodhI dharmoMse alaMkRta kiyA / para jaba una virodhoMke tArkika samanvayameM bhI unheM saMpUrNa saMtoSalAbha na huA taba use vacanAgocara-avaktavya-avyapadezya batA kara va anubhavagamya kaha vahI ..2.2 ...07. / bhagavatI 1.7.12.2.1.86 / 5.7.212.1.4.238 / 7.2.27. / .3.271 / 12.10.168 / 12.10.469 / 15.4.511 / 14.4.53 / ityaadi| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| kara unhoMne varNana karanA choDa diyA / yadi ukta prakriyAko dhyAna rakhA jAya to "tavejati tajati" (IzA05), "maNoraNIyAn mahato mahIyAn" (kaTho0 1.2.20. zvetA0 3.20) "saMyuktametat saramasareca vyaktAvyaktaM bharate vishvmiishH| anIzazcAtmA" (betA0.1.8.), "sadasavareNyam" (muNDako0 2.2.1 ) ityAdi upaniSavAkyoMmeM do virodhI dharmokA svIkAra kisI eka hI dharmimeM apekSAbhedase kiyA gayA hai yaha spaSTa ho jAtA hai| vidhi aura niSedha donoM pakSoMkA vidhimukhase samanvaya una vAkyoMmeM huA hai / Rgvedake pine donoM virodhI pakSoMko akhIkRta karake niSedha mukhase tIsare anubhayapakSako upasthita kiyA hai / jaba ki upaniSadoMke RSiyoMne. donoM virodhI dharmoke svIkArake dvArA ubhayapakSakA samanvaya karake ukta vAkyoMmeM vidhimukhase cauthe ubhayabhaMgakA AviSkAra kiyaa| kintu paramatattvako ina.dhokA AdhAra mAnane para unheM jaba virodhakI gaMdha Ane lagI taba phira antameM unhoMne do mArga liye / jina dhamAko dUsare loga svIkAra karate the unakA niSedha kara denA yaha prathama mArga hai| yAni Rgvedake RSikI taraha anubhaya pakSakA avalambana karake niSedhamukhase uttara de denA ki vaha na sat hai na asat-"na sacAsat" (vetA0 1.18) / jaba isI niSedhako "sa eSa neti neti" (vRhadA0 1.5.15) kI aMtima maryAdA taka pahuMcAyA gayA taba isI se phalita ho gayA ki vaha avaktavya hai yahI dUsarA mArga hai / "pato vAco nivartante" (taittirI0 2.4.) "yahacAnabhyuditam" (kena0 1.4.) "naiva pAcA na manasA prAtuM zakyoH " (kaTho0 2.6.12). "marahamavyavahAryamagrAmalakSaNAmacisyamavyapadezyamekAtmapratyayasAraM prapazopazama zAntaM zivamataM caturtha manyante sa mAtmA svidheyH|" (mAlyo07) ityAdi upaniSadvAkyoMmeM isI avaktavyabhaMgakI carcA hai| itanI carcAse spaSTa hai ki jaba do virodhI dharma upasthita hote hai taba usake uttarameM tIsarA pakSa nima tIna tarahase ho sakatA hai| 1 ubhaya virodhI pakSoMko svIkAra karanevAlA (ubhaya ) / 2 ubhaya pakSakA niSedha karanevAlA (anubhy)| 3 avaktavya / inameMse tIsarA prakAra jaisA ki pahale batAyA gayA, dUsarekA vikasita rUpa hI hai / ata evaM anumaya aura abaktavyako eka hI bhaMga samajhanA cAhiye / anubhayakA tAtparya yaha hai ki vastu ubhayarUpase pAya nahIM arthAt vaha sat rUpase vyAkaraNIya nahIM aura asapase bhI vyAkaraNIya nahIM / ata eva anubhayakA dUsarA paryAya avaktavya ho jAtA hai| isa avaktavyameM aura vastukI sarvathA avaktanyatAke pakSako vyakta karanevAle avaktavyameM sUkSma meda hai use dhyAnameM rakhanA Avazyaka hai / prathamako yadi sApekSa avaktavya kahA jAya to dUsareko nirapekSa avaktavya kahA jA sakatA hai / jaba hama kisI vastu ke do yA adhika dhoko manameM rakha kara tadarya zabdakI khoja karate haiM taba pratyeka dharmake vAcaka bhinna bhinna zabda to mila jAte haiM kintu una zabdoMke kramika prayogase vivakSita samI dharmokA bodha yugapat nahIM ho Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM bhaMgoMkA itihAsa / pAtA / ata eva vastuko hama vaktavya kaha dete haiM / yaha huI sApekSa avaktavyatA / dUsare nirapekSa bhavAmyase yaha pratipAdita kiyA jAtA hai ki vastukA pAramArthika rUpa hI aisA hai jo zabdakA gocara nahIM, bata epa usakA varNana zamdase ho hI nahIM sktaa| svAdaka bhaumi jo gavakampamaMga hai vaha sApekSa avaktavya hai| aura vaktavyatva-avakavyatva aise do viroSI dhoko lekara jainAcAryone latA saptabhaMgIkI jo yojanA kI hai vaha nirapekSa avatavyako lakSita karake kI hai aisA pratIta hotA hai / ata eva avaktavya zamdakA prayoga aura misvata aise do artha hotA hai aisA mAnanA cAhie / vidhi aura niSedha ubhaya rupase astukI banavatA aba abhipreto taba avatamya saMkucita yA sApekSa avaktavya hai| aura sabasamA prakArAMcA viva karanA ho taba misvata aura nirapekSa gatavya abhipreta hai| dArzanika itihAtameM ukta sApekSa javaktabvatva nayA nahIM hai| Rgvedake pine jagatke Adi bhArapAyo sArapase aura asaMhapase avadha mAnA goMki unake sAmane do hI pakSa me / jaba ki mAnapane caturmapAda kAmAko antaHprahaH (vidhi), bahizrA (niSedha) aura ubhayapratA (ubhaya) lakhInoM rUpase javAvya mAvA kyoM ki unake sAmane lAmAke uka tInoM prakAra the| kintu mAdhyamika darzanake bUta nAbArDanane vastuko catuSkoTi vinirmukta kaha kara agrapa mAnA kyoMki unake sAmane vidhi, niSedha, ubhaya, aura anubhaya aise cAra pakSAye / isa prakAra samikSa mA batika itihAsameM prasiddha hI hai / isI prakAra nirapekSa bhavaktavyatA bhI mAnapadoM meM prasiddha hai| jaba hama yato gAMcI nivartante' jaise vAkya cunate hai tathA maina bhAgamameM jaba sasarA niyanti" jaise vAkya sunate haiM taba vahA~ nirapekSa avaktavyatAkA se pratipAdana Agraha spaSTa ho jAtA hai| itanI parcAse yaha spaSTa hai ki anumaya aura sApekSa battabyatAkA tAtparyAya eka mAnane para yahI mAnanA par3atA hai ki jaba vidhi aura niSedha do virodhI pakSoMkI upasthiti hotI hai taba usake uparameM tIsarA pakSa yA to ubhaya hogA yA avatamya hogaa| ata eva upaniSadoMke samaya taka ye cAra pakSa sthira use aisA mAnanA ucita hai 1 sat (vidhi) 2 asat (niSedha) 3sadasada (umaba bhAkavya (bAma) pAra poMkI paraMparA aura nipaTakase bhI siddha hotI hai| bhagavAna buddhane jina pramoMke viSayameM bAkaraNa karanA anucita samajhA hai, una praznoMko anyArata kahA jAtA hai| ve avyAhata prama bhI vahI siddha karate haiM ki bhagavAn buddhake samaya paryanta ekarI viSayameM cAra virodhI pakSa upasthita karanekI zailI dArzanikoMmeM pracalita thii| itanA hI nahIM balki una cAroM pakSoma rUpa bhI ThIka vaisA hI hai jaisA ki upaniSadoMmeM pAyA jAtA hai| isase yaha sahaja siddha hai ki ukta cAroM pakSoMkA rUpa taba takameM vaisA hI sira thA, jo ki nilalita anyAta prabhoMko sekhanese saha hotA hai-. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 hoti tathAgato paramaraNAti? 2. hoti tathAgato paraMmaraNAti? hoti canotiSa tathAgato paraMmaraNAti ? 4 neva hoti nanahoti tathAgato paramaraNAti?' ina avyAkRta praznoMke atirikta bhI anya prazna tripiTakameM aise haiM jo ukta cAra pakSoMko hI siddha karate haiM 1 sayaMkataM dupati? 2paraMkavaM dukkhaMti? 3 sayaMkataM paraMkataMca dukkhaMti! 4 bhasayaMkAra aparakAra duvati? -saMyuttani XII. 17. tripiTakagata saMjayabelaTThiputtake matavarNanako dekhanese bhI yahI siddha hotA hai ki taba takameM vahI cAra pakSa sthira the| saMjaya vikSepavAdI thA ata eva nima kiSita kisI viSayameM apanA nizcita mata prakaTa karatA na thaa'| 1 paraloka hai! 2 paraloka nahIM haiN| 3 paraloka hai aura nahIM hai! 4 paraloka hai aisA nahIM, nahIM hai aisA nahIM ! 1 aupapAtika hai| 2 aupapAtika nahIM hai| 3 aupapAtika hai aura nahIM hai| 1 aupapAtika na hai, na nahIM haiN| 1 mukta dukata karmakA phala hai| 2 , phala nahIM hai: hai aura nahIM hai! (1) 00000 (1) 1 maraNAnantara tathAgata hai ! nahIM hai| ,hai aura nahIM hai| na hai aura na nahIM hai| jaina AgoMmeM bhI aise kaI padArthoMkA varNana milatA hai jinameM lipi-niSeSa-umasa aura na bhayake AdhArapara cAra vikalpa kiye gaye haiN| yathA-- (1) 1 AsmAraMbha 2 parAraMbha - saMyuttanikApaXLIV. dIpalikApa-sAmamma ta / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavyakA saan| 3 tadubhayAraMbha 4 anAraMbha bhagaktI 1.1.17 3 guru-laghu 4 aguelaghu bhagavatI 1.9.74 1 satya 2 mRSA 3. satya-mUSA " asalyamRSA bhagavatI 13.7.193 1 Atmatikara 2 parAtakara 3 AtmaparAMtakara 4 noAtmAMtakara-parAMtakara ityAdi sthAnAMgasUtra-287,289,327,344,355,365 / itanI carcAse yaha spaSTa hai ki, vidhi, niSedha, ubhaya aura avaktavya (banubhaya) ye cAra pakSa bhagavAn mahAvIrake samaya paryanta sthira ho cuke the isIse bha0 mahAvIrane inhIM pakSoMkA samanvaya kiyA hogA-aisI kalpanA hotI hai / usa avasthAmeM syAhAdake maulika bhaMga ye phalita 1 syAt sat (vidhi) 2 syAd asat (niSedha) 3 syAd sat syAdasat (ubhaya) 1 syAdavaktavya (bhanubhaya) (2)bhavaktavyakA khaan| ina cAra bhaMgomeMse jo aMtima bhaMga avaktavya hai vaha do prakArase labdha ho sakatA hai(1) prathamake do bhaMgarUpase vAcyatAkA niSedha krke| (2) prathamake tInoM bhaMgalapase vAcyatAkA niSedha karake / (1) jaba prathama do bhaMgaDapase vAcyatAkA niSedha abhipreta ho taba sAbhAvika taura para avakanyakA sthAna tIsarA paDatA haiN| yaha sthiti Rgvedake RSike manakI jAna par3atI hai jaba ki unhoMne sat aura aMsada saMpase jagatake Adi kAraNako avaktavya batAyA / ata eva yadi syAvAdake bhaMgoMmeM avaktavyakA tIsarA sAna jainapranyoMmeM AtA ho to yaha itihAsakI dRSTise saMgata hI hai / bhagavatI sUtrameM jahA~ khayaM bha0 mahAvIrane syAvAdake bhaMgoMkA vivaraNa kiyA hai vahA~ avaktavya bhaMgakA sthAna tIsarA hai / yapi vahA~ usakA tIsarA sthAna anya dRSTise hai, jisakA ki vivaraNa bhgvtii-11.10.169| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA | 41 Age kiyA jAyagA, tathApi bhagavAn mahAvIrane jo aisA kiyA vaha kisI prAcIna paraMparAkA hI anugamana ho to Azcarya nahIM / isI paraMparAkA anugamana karake AcArya umAkhAtI ( tasvArthabhA0 5.31), siddhasena ( sammati 0 1.36 ), jinabhadra ( vizeSA0 gA0 2232) Adi AcAryoMne avaktavyako tIsarA sthAna diyA hai| (2) jaba prathamake tInoM bhaMgarUpase vAdhyatAkA niSedha karake vastuko avaktavya kahA jAtA hai| taba svabhAvataH avaktavyako maMgoMke kramameM cauthA sthAna milanA cAhie / mANdUkyoMpaniSad meM catuSpAda AtmAkA varNana hai / usameM jo caturthapAdarUpa AtmA hai vaha aisA hI avaktavya hai / RSine kahA hai ki "nAntamahaM na bahiSprazaM nobhayataH pra" ( mANDU 0 7 ) isase spaSTa hai ki --- 1 antaH prajJa 2 bahiSprajJa 3 ubhayaprajJa ina tInoM aMgoMkA niSedha karake usa AtmAke svarUpakA pratipAdana kiyA gayA hai aura phalita kiyA hai ki "adRSTamavyavahAryamamAdyamalakSaNamacintyamavyapadezyam" ( mANDU 0 7 ) aise AtmAko hI caturtha pAda samajhanA caahie| kahanA na hogA ki prastutameM vidhi-niSedha-ubhaya ina tIna bhaMgoMse vAcyatAkA niSedha karanevAlA caturtha avaktavya bhaMga vivakSita hai| aisI sthiti meM syAdvAdake bhaMgoM meM avaktavyako tIsarA nahIM kintu cauthA sthAna milanA caahie| aisI paraMparAkA anugamana saptabhaMgImeM avaktavyako caturthasthAna denevAle AcArya samantabhadra ( AptamI 0 kA 0 16) aura tadanuyAyI " jainAcAryoMke dvArA huA ho to Azcarya nahIM / AcArya kundakundane donoM matoMkA anugamana kiyA hai| (3) syAdvAda ke aMgoMkI vizeSatA / syAdvAdake bhaMgoMmeM bha0 mahAvIrane pUrvokta cAra aMgoM ke atirikta anya bhaMgoMkI bhI yojanA kI hai| inake viSaya meM carcA karaneke pahale upaniSad nirdiSTa cAra pakSa, tripiTake cAra avyAkRta prazna, saMjayake cAra bhaMga aura bha0 mahAvIrake syAdvAdake bhaMga ina sabhI meM paraspara kyA vizeSatA hai usakI carcA kara lenA vizeSa upayukta 1 upaniSadoMmeM mANDUkyako choDakara kisI eka RSine ukta cAroM pakSoMko svIkRta nahIM kiyA / kisIne sat pakSako kisIne asat pakSako, kisIne ubhaya pakSako to kisIne avaktavya pakSako svIkRta kiyA hai| jabaki mANDUkyane AtmAke viSayameM cAroM pakSoMko svIkRta kiyA hai / ki bha0 buddha una praznoMkA bhagavAn buddhake cAroM avyAkRta praznoMke viSaya meM to spaSTa hI hai koI hA yA nAmeM uttara hI denA nahIM cAhate the ata eva ve prazna avyAkRta kahalAye / isake viruddha bhagavAn mahAvIrane cAroM pakSoMkA samanvaya karake sabhI pakSoMkA apekSAmedase svIkAra kiyA hai| saMjayake matameM aura syAdvAdameM meda yaha hai ki syAdvAdI pratyeka bhaMgakA spaSTa rUpase nizcayapUrvaka svIkAra karatA hai jaba ki saMjaya mAtra bhaMgajAlakI racanA karake una bhaMgauke viSayameM apanA ajJAna hI prakaTa karatA hai| saMjayakA koI nizcaya hI nhiiN| vaha bhaMgAlakI nyA* prastAvanA 6 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 syAdvAdake bhaMgoMkI vizeSatA / racanA karake ajJAnavAdameM hI kartavyakI itizrI samajhatA hai tatra syAdvAdI bha0 mahAvIra pratyeka maMgakA svIkAra karanA kyoM Avazyaka hai yaha batAkara virodhI bhaMgoMke svIkAra ke liye nayavAdaapekSAvAdakA samarthana karate haiN| yaha to saMbhava hai ki syAdvAdake bhaMgoMkI yojanAmeM saMjayake bhaMgajAlase bha0 mahAvIrane lAbha uThAyA ho kintu unhoMne apanA khAtathya bhI batAyA hai, yaha spaSTa hI hai| arthAt donoMkA darzana do virodhI dizAmeM pravAhita huA hai| Rgvedase bha0 buddha paryanta jo vicAradhArA pravAhita huI hai usakA vizleSaNa kiyA jAya to pratIta hotA hai ki prathama eka pakSa upasthita huA jaise sat yA asat kA / usake virodha meM vipakSa usthita huA asat yA satkA / taba kisIne ina do virodhI bhAvanAoMko samanvita karanekI dRSTise kaha diyA ki tatra na sat kahA jA sakatA hai aura na asat - vaha to vaktavya hai / aura kisI dUsarene do virodhI pakSoMko milAkara kaha diyA ki vaha 1 sadasat hai / vastutaH vicAradhArA ke uparyukta pakSa, vipakSa aura samanvaya ye tIna kramika sopAna haiM / kintu samanvayaparyanta AjAneke bAda phira se samanvayako hI eka pakSa banAkara vicAradhArA Age calatI hai, jisase samanvayakA bhI eka vipakSa upasthita hotA hai| aura phira naye pakSa aura vipakSake samanvayakI AvazyakatA hotI hai / yahI kAraNa hai ki jaba vastukI avatAvyatAmeM sad aura asatkA samanvaya huA taba vaha mI eka ekAnta pakSa bana gayA / saMsArakI gatibidhi hI kucha aisI hai, manuSyakA mana hI kucha aisA hai ki use ekAnta sahya nahIM / ata eva vastukI aikAntika avaktavyatAke viruddha bhI eka vipakSa utthita huA ki vastu aikAntika avaktavya nahIM usakA varNana bhI zakya hai| isI prakAra samanvayavAdIne jaba vastuko sadasat kahA taba usakA vaha samanvaya mI eka pakSa bana gayA aura svabhAvataH usake virodhameM vipakSakA utthAna huA / ata eva kisIne kahA eka hI vastu sadasat kaise ho sakatI hai, usameM virodha hai| jahA~ virodha hotA hai vahA~ saMzaya upasthita hotA hai / jisa viSayameM saMzaya ho vahA~ usakA jJAna samyagjJAna nahIM ho sakatA / ata eva mAnanA yaha cAhie ki vastukA samyagjJAna nahIM / hama use aisA bhI nahIM kaha sakate, vaisA bhI nahIM kaha sakate / isa saMzaya yA ajJAnavAdakA tAtparya vastukI ajJeyatA, anirNeyatA, avAcyatAmeM jAna paDatA hai| yadi virodhI matakA samanvaya ekAnta dRSTise kiyA jAya taba to phira pakSa-vipakSa -samanvayakA cakra anivArya hai| isI cakrako medanekA mArga bhagavAn mahAvIrane batAyA hai| unake sAmane pakSa-vipakSa - samanvaya aura samanvayakA bhI vipakSa upasthita thA / yadi ve aisA samanvaya karate jo phira eka pakSakA rUpa le le taba to pakSa-vipakSa samanvayake cakrakI gati nahIM rukatI / isIse unhoMne samanvayakA eka nayA mArga liyA, jisase vaha samanvaya svayaM Age jAkara eka naye vipakSako avakAza de na sake / unake samanvayakI vizeSatA yaha hai ki vaha samanvaya svatantra pakSa na hokara sabhI virodhI pakSoMkA yathAyogya saMmelana hai / unhoMne pratyeka pakSake balAbalakI ora dRSTi dI hai / yadi ve kevala daurbalyakI ora dhyAna de karake samanvaya karate taba sabhI pakSakA sumela hokara ekatra saMmelana na hotA kintu aisA samanvaya upasthita ho jAtA jo kisI eka vipakSake utthAnako avakAza detA / bha0 mahAvIra aise vipakSakA utthAna nahIM cAhate the / ataeva unhoMne pratyeka Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAbanA / 43 pakSakI saccAI para bhI dhyAna diyA / aura sabhI pakSoMko vastuke darzanameM yathAyogya sthAna diyA / jitane mI abAdhita virodhI pakSa the una sabhIko saca batAyA arthAt saMpUrNa satyakA darzana to una sabhI virodhoMke milanese hI ho sakatA hai, pArasparika nirAsake dvArA nahIM, isa bAtakI pratIti nayavAdake dvArA kraaii| sabhI pakSa, sabhI mata, pUrNa satyako jAnaneke bhinna bhinna prakAra haiM / kisI eka prakArakA itanA prAdhAnya nahIM hai ki vahI saca ho aura dUsarA nahIM / sabhI pakSa apanI apanI dRSTise satya haiM, aura inhI saba dRSTioMke yathAyogya saMgamase vastuke svarUpakA bhAsa hotA hai| yaha nayavAda itanA vyApaka hai ki isameM eka hI vastuko jAnane ke sabhI saMbhAvita mArga pRthak pRthakU naya rUpase sthAna prApta kara lete hai| ve naya taba kahalAte haiM jaba ki apanI apanI maryAdAmeM raheM, apane pakSakA spaSTIkaraNa kareM aura dUsare pakSakA mArga avaruddha na kareM / paraMtu yadi ve aisA nahIM karate to naya na kahe jAkara durnaya bana jaate| isa avasthA meM vipakSoMkA utthAna sAhajika hai / sArAMza yaha hai ki bhagavAn mahAvIrakA samanvaya sarvavyApI hai| arthAt sabhI pakSoMkA sumela karanevAlA hai ata eva usake viruddha vipakSako koI sthAna nahIM raha jAtA / isa samanvayameM pUrvapakSoMkA lopa hokara eka mata nahIM raha jAtA / kintu pUrva sabhI mata apane apane sthAnapara raha kara vastudarzanameM ghaDIke bhinna bhinna purjekI taraha sahAyaka hote haiM / isa prakAra pUrvokta pakSa-vipakSa samanvaya ke cakra meM jo doSa thA use dUra karake bhagavAnane samanvayakA yaha nayA mArga liyA jisase phala yaha huA ki unakA vaha samanvaya aMtima hI rahA / isa para se hama dekha sakate haiM ki unakA syAdvAda na to ajJAnavAda hai aura na saMzayavAda / ajJAnavAda taba hotA jaba ve saMjayakI taraha aisA kahate ki vastuko maiM na sat jAnatA hU~ ke sat kaise kahU~, aura na asat jAnatA hU~ to asat kaise kahU~ ityAdi / bha0 mahAbIra to spaSTarUpase yahI kahate haiM ki vastu sat hai aisA merA nirNaya hai; vaha asat hai aisA mI merA nirNaya hai / vastuko hama usake dravya kSetrAdikI dRSTise sat samajhate haiM / aura paradravyAdikI apekSAse use hama asat samajhate haiM / isameM na to saMzayako sthAna hai aura na ajJAnako / nayamedase jaba donoM virodhI dharmokA svIkAra hai tatra virodha bhI nahIM / ata eva zaMkarAcArya prabhRti vedAntake AcArya aura dharmakIrti Adi bauddha AcArya aura unake prAcIna aura Adhunika vyAkhyAkAra syAdvAdameM virodha; saMzaya aura ajJAna Adi jina doSoMkA udbhAvana karate haiM ve syAdvAdako lAgU nahIM ho sakate kintu saMjayaMke saMzayavAda yA ajJAnavAdako lAgU hote haiM / anya dArzanika syAdvAdake bAremeM sahAnubhUtipUrvaka socate to syAdvAda aura saMzayavAdako ne eka nahIM samajhate aura saMzayavAdake doSoMko syAdvAdake matthe mar3hate nahIM / jainAcAyane to bAra bAra isa bAtakI ghoSaNA kI hai ki smAdvAda saMzayavAda nahIM aura aisA koI darzana hI nahIM, jo kisI na kisI rUpameM syAdvAdakA zrIkAra na karatA ho / sabhI darzanoMne syAdvAdako apane apane DhaMgase svIkAra to kiyA hai kintu usakA nAma lene para doSa batAne laga jAte haiM / 1 anekAnta vyavasthA kI aMtima prazasti pR0 87 / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdake bhaMgoMkA prAcIna rUpa / (4) sthAbAdake bhaMgoMkA prAcIna rUpa / aba hama syAdvAdakA kharUpa jaisA AgamameM hai usakI vivecanA karate haiM / bhagavAnke syAvAdako ThIka samajhaneke liye bhagavatI sUtrakA eka sUtra acchI tarahase mArgadarzaka ho sakatA hai| ata eva usIkA sAra nIce diyA jAtA hai| kyoMki syAdvAdake bhaMgoMkI saMkhyAke viSayameM bhagavAnkA abhiprAya kyA thA, bhagavAn ke abhipreta bhaMgoMke sAtha pracalita saptabhaMgIke bhaMgoMkA kyA saMbaMdha hai tathA AgamottarakAlIna jaina dArzanikoMne bhaMgoM kI sAta hI saMkhyAkA jo vAgraha rakhA hai usakA kyA mUla hai - yaha saba usa sUtrase mAlUma ho jAtA hai / gautamakA prazna hai ki ranaprabhA pRthvI AtmA hai yA anya hai ! usake uttarameM bhagavAnne kahA 1 ratnaprabhApRthvI syAdAtmA hai| 2 ratnaprabhApRthvI syAdAtmA nahIM hai| 3 ratnaprabhApRthvI syAdavaktavya hai / arthAt AtmA hai aura AtmA nahIM hai, isa prakArase vaha vaktavya nahIM hai| ina tIna bhaMgoMko suna kara gautamane bhagavAn se phira pUchA ki-Apa eka hI pRthvIko itane prakArase kisa apekSAse kahate haiM ! bhagavAnne uttara diyA 1 AtmA-khake Adezase AsmA hai / 2 parake Adezase AtmA nahIM hai / 3 tadubhayake Adezase avaktavya hai| ratnaprabhAkI taraha gautamane samI pRthvI, sabhI devaloka aura siddhazilAke viSayameM pUchA hai bhaura uttara mI vaisA hI milA hai / usake bAda unhoMne paramANu pudgalake viSayameM bhI pUchA / aura vaisA hI uttara milA / kintu jaba unhoMne dvipradezika skandhake viSayameM pUchA taba usake uttarameM bhaMgoMkA bhAdhikya hai so isa prakAra1 dvipradezI skandha syAdAtmA hai / , nahIM hai| syAdavaktavya hai| 4 , , syAdAtmA hai aura AtmA nahIM hai| 5 , " syAdAtmA hai aura avaktavya hai| 6 , , syAdAtmA nahIM hai aura avaktavya hai| ina bhaMgoMkI yojanA ke apekSA kAraNake viSayameM apane praznakA gautamako jo uttara milA hai vaha isa prakAra - 1 vipradezika skandha AtmAke Adezase AtmA hai / 2 parake Adezase AtmA nahIM hai / 3 tadubhayake Adezase avaktavya hai| 4 'deza AdiSTa hai sadbhAvaparyAyoMse aura deza AdiSTa hai asadbhAvaparyAyoMse ata eva dvipradezika skandha AtmA hai aura AtmA nahIM hai / ekahI skandhake jude jude aMzoM meM vivakSAbhedakA bhAzraya lenese cauthese bhAgeke sabhI bhaMga niSpakSa hote hai| inhI vikalAdezI bhaMgoMko dikhAne kI prakriyA isa vAkyase prAraMbha hotI hai| s sm Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / 5 deza AdiSTa hai sadbhAvaparyAyoMse aura deza AdiSTa hai tadubhayaparyAyoMse kheta eva dvipradezika skandha AtmA hai aura avaktavya hai| 6 deza AdiSTa hai asadbhAvaparyAyoMse aura deza AdiSTa hai tadubhayaparyAyoMse ataeva dvipradezika skandha AtmA nahIM hai aura avaktavya hai / isake bAda gautamane tripradezika skandhake viSayameM vaisA hI prazna pUchA taba uttara nimnalikhita bhaMgoMmeM milA (1) 1 tripradezika skandha syAdAtmA hai| (2) 2 tripradezika skandha syAdAtmA nahIM hai| (3) 3 vipradezika skandha syAdavaktavya hai| (4) 4 tripradezika skandha syAdAtmA hai aura AtmA nahIM hai| 5tripradezika skandha syAdAtmA hai. (2) AtmAe~ nahIM haiN| 6 tripradezika skandha syAdAtmAe~ (2) haiM. AtmA nahIM hai| (5) 7 tripradezika skandha syAdAtmA hai aura avaktavya hai| 8 tripradezika skandha syAdAtmA hai aura (2) avaktavya haiN| 9 tripradezika skandha syAd (2) AtmAe~ haiM, aura avaktavya hai| (6) 10 tripradezika skandha syAd AtmA nahIM hai aura avaktavya hai| 11 tripradezika skaMdha syAdAtmA nahIM hai aura (2) avaktavya haiN| 12 tripradezika skandha syAd (2) AtmAe~ nahIM haiM aura avaktavya hai / (7) 13 tripradezika skaMdha syAdAtmA hai, AtmA nahIM hai aura avaktavya hai| gautamane jaba ina bhaMgoMkI yojanAkA apekSAkAraNa pUchA taba bhagavAnne uttara diyA ki (1) 1 tripradezika skandha AtmAke Adezase AtmA hai / (2) 2 tripradezika skandha parake Adezase AtmA nahIM hai / (3) 3 tripradezika skandha tadubhayake Adezase avaktavya hai / (1) 4 deza AdiSTa hai sadbhAvaparyAyoMse aura deza AdiSTa hai asadbhAvaparyAyoMse ata eva tripradezika skandha AtmA hai aura AtmA nahIM hai| 5 deza AdiSTa hai sadbhAvaparyAyoMse aura (2) deza AdiSTa haiM asadbhAvaparyAyoMse __ ata eva tripradezika skandha AtmA hai aura (2) AtmAe~ nahIM haiN| 6 (do) deza AdiSTa haiM sadbhAvaparyAyoMse aura deza AdiSTa hai asadbhAvaparyAyoMse ata eva tripradezika skandha (do) AtmAe~ haiM aura AtmA nahIM hai / (5) 7 deza AdiSTa hai sadbhAvaparyAyoMse aura deza AdiSTa hai tadubhayaparyAyoMse ata evaM tripradezika skandha AtmA hai aura avaktavya hai| 8 deza AdiSTa hai sadbhAvaparyAyoMse aura (do) deza AdiSTa haiM tadubhayaparyAyoMse ata eva tripradezika skandha AtmA hai aura (do) avaktavya haiM / 9 (do) deza AdiSTa haiM sadbhAvaparyAyoMse aura deza AdiSTa hai tadubhayaparyAyoMme ata eva tripradezika skandha (2) AtmAe~ haiM aura abaktavya hai / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdake bhaMgoMkA prAcIna rUpa / (6) 10 deza AdiSTa hai asadbhAvaparyAyoMse aura deza AdiSTa hai tadubhayaparyAyoMse ata eva tripradezika skandha AtmA nahIM hai aura avaktavya hai| 21 deza AdiSTa hai asadbhAvaparyAyoMse aura (do) deza AviSTa hai tadubhayaparyAyoMse ata eva tripradezika skandha AtmA nahIM hai aura (do) avaktavya hai| 12 (do) deza AdiSTa haiM asAvaparyAyoMse aura deza bhAdiSTa hai tadubhayaparyAyoMse ata eSa tripradezika skandha (do) AtmAe~ nahIM haiM aura avaktavya hai| (7) 13 deza AdiSTa hai sadbhAvaparyAyoMse, deza AdiSTa hai asAvaparyAyoMse aura deza AdiSTa hai tadubhayaparyAyoMse ata eva tripradezika skandha bAsmA hai, AtmA nahIM hai aura avaktavya hai| isake bAda gautamane catuSpradezika skaMdhake viSayameM vahI prazna kiyA hai| uttarameM bhagavAnne 19 bhaMga kiye| taba phira gautamane apekSA kAraNake viSayameM pUchA taba uttara nima likhita diyA gayA (1) 1 catuSpradezika skandha AtmAke Adezase bhAramA hai| (2) 2 catuSpradezika skandha parake bhAdezase AtmA nahIM hai| (3) 3 catuSpradezika skandha tadubhayake Adezase avaktavya hai| (1) 4 deza AdiSTa hai sadbhAvaparyAyoMse aura deza AdiSTa hai asadbhAvaparyAvoMse mata evaM catuSpradezika skandha AtmA hai aura AtmA nahIM hai| 5 deza AdiSTa hai sadbhAvaparyAyoMse aura (aneka) deza AviSTa haiM asAya paryAyoMse ata eva catuSpradezika skandha AtmA hai aura (aneka ) bhAramAe~ nahIM hai| 6 (aneka ) deza AdiSTa haiM sadbhAvaparyAyoMse aura deza bhAdiSTa sahAyaparyAyoMse ata eva catuSpadezika skandha (ameka ) AtmAe~ haiM aura mAmA nahIM hai| (aneka-2) deza bhAdiSTa hai samAvaparyAyoMse aura (bhaneka-2) deza bhAdiSTa haiM asAvaparyAyoMse mata eva catuSpradezika skanda (aneka-2) mAsmAe~ haiM aura (aneka-2) AtmAe~ (5) 8 deza bhAdiSTa hai samASapayoMse aura deza bhAdiSTa hai tadubhavaparyAyoMse mata evaM 'catuSpradezika skandha AtmA hai aura avaktavya hai| 9 deza AdiSTa hai sadbhAvaparyAyoMse aura (aneka) deza AdiSTa haiM tadubhayaparyAyoMse ata eva catuSpradezika skandha AtmA hai aura ( aneka) avaktavya hai / 10 (aneka) deza AdiSTa haiM sadbhAvaparyAyoMse aura deza AdiSTa hai tadubhaya. paryAyoMse ata eva catuSpradezika skandha (aneka) AtmAe~ haiM aura avaktavya hai / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / .. 11 ( aneka - 2) deza AdiSTa haiM sadbhAvaparyAyoMse aura ( aneka - 2) deza AdiSTa haiM tadubhayaparyAyoMse ata eva catuSpradezika skandha ( aneka - 2 ) AtmAe~ haiM aura ( aneka - 2 ) avaktavya haiM / (6) 12 deza AdiSTa hai asadbhAvaparyAyoMse aura deza AdiSTa hai tadubhayaparyAyoMse ataeva catuSpradezika skandha AtmA nahIM hai aura avaktavya hai / 13 deza AdiSTa hai asadbhAvaparyAyoMse aura ( aneka ) deza AdiSTa haiM tadubhayaparyAyoMse ata eva catuSpradezika skandha AtmA nahIM hai aura ( aneka ) avatavya haiM / 14 ( aneka ) deza AdiSTa haiM asadbhAvaparyAyoMse aura deza AviSTa paryAyoMse ata eva pradezika skandha ( aneka ) AtmAe~ nahIM haiM aura anya hai / 15 ( aneka - 2) deza AdiSTa haiM asadbhAvaparyAyoMse aura ( aneka-2) deza AdiSTa hai tadubhayaparyAyoMse ata eva catuSpradezika skandha ( aneka - 2 ) AtmAe~ nahIM hai aura (aneka -2) avaktavya haiM / (7) 16 deza AdiSTa hai sadbhAvaparyAyoMse deza AdiSTa hai asadbhAvaparyAyoMse aura deza AdiSTa hai tadubhayaparyAyoMse ata eva catuSpradezika skandha AtmA hai, AtmA nahIM hai aura avaktavya hai / 17 deza AdiSTa hai sadbhAvaparyAyoMse deza AdiSTa hai asadbhAvaparyAya se aura (do) deza AdiSTa haiM tadubhayaparyAyoMse ataH eva catuSpradezika skaMdha AtmA hai, AtmA nahIM haiM, aura (do) avakamya haiM / 18 deza AdiSTa haiM sadbhAtraparyAyoMse, ( do ) deza AdiSTa haiM asadbhAvaparyAyAMsa aura deza AdiSTa hai tadubhayaparyAyoMse ata eva catuSpradezika skandha AtmA hai (do) AtmAe~ nahIM haiM aura avatavya hai / 19 (do) deza AdiSTa haiM sadbhAvaparyAyoMse, deza AdiSTa hai asadbhAvaparyApa aura deza AdiSTa hai tadubhaya paryAyoMse ata eva catuSpradezika skandha (do) AtmAe~ haiM, AtmA nahIM hai, aura agasamma hai / isake bAda paMcapradezika skandhake viSayameM vehI prazna haiM aura bhagavAn kA apekSAoM ke sAtha 22 bhaMgoMmeM uttara nimnalikhita hai - (1) 1 pazcapradezika skandha AtmAke Adezase AtmA hai| (2) 2 pazcapradezika skandha parake Adezase AtmA nahIM hai / (3) 3 pazcapradezika skandha tadubhayake Adezase avaktavya hai / ( 4 ) 4 - 6 catuSpradezika skaMdhake samAna / tadumaya Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda bhaMgakA prAcIna rUpa / deza ( aneka - 2 yA 3 ) AdiSTa haiM sadbhAvaparyAyoMse aura deza ( aneka 3 yA 2) AdiSTa haiM . asadbhAvaparyAyoMse ata eva paMcapradezika skandha AtmAe~ ( 2 yA 3 ) haiM aura AtmAe~ (3 yA 2 ) nahIM haiN| ( 5 ) 8-10 catuSpradezika skandhake samAna 11 catuSpradezika skandhake samAna ( anekakA artha prastuta 7 veM bhaMgake samAna (6) 12-14 catuSpradezikake samAna 15 catuSpradezika skaMdhake samAna ( anekakA artha prastuta sAtaveM bhaMgake samAna ) (7) 16 deza AdiSTa hai sadbhAvaparyAyoMse, deza AdiSTa hai asadbhAvaparyAyoMse aura deza AdiSTa hai tadubhayaparyAyoMse ata eva paMcapradezika skandha AtmA hai, AtmA nahIM hai aura avaktavya hai / 17 deza AdiSTa hai sadbhAvaparyAyoMse, deza AdiSTa hai asadbhAvaparyAyoMse aura (aneka ) deza AdiSTa haiM tadubhayaparyAyoMse ata eva paMcapradezika skandha AtmA hai, AtmA nahIM hai aura ( aneka ) avaktavya haiM / 18 deza AdiSTa hai sadbhAtraparyAyoMse, ( aneka ) deza AdiSTa haiM asadbhAvaparyAyoMse aura deza AdiSTa hai tadubhayaparyAyoMse ata eva paMcapradezika skandha AtmA hai, ( aneka ) AtmAe~ nahIM haiM aura avaktavya hai / 19 deza AdiSTa hai sadbhAvaparyAyoMse, ( aneka - 2) deza AdiSTa haiM asadbhAvaparyAyoMse aura ( aneka - 2) deza AdiSTa haiM tadubhayaparyAyoMse ata eva paMcapradezika skandha AtmA hai, ( aneka - 2 ) AtmAe~ nahIM haiM aura ( aneka - 2 ) avaktavya haiM / 20 ( aneka ) deza AdiSTa haiM sadbhAvaparyAyoMse, deza AdiSTa hai asadbhAvaparyAyoMse, aura deza AdiSTa hai tadubhayaparyAyoMse ata eva paMcapradezika skaMdha AtmAe~ ( aneka ) haiM, AtmA nahIM hai aura avaktavya hai / 21 (aneka - 2 ) deza AdiSTa haiM sadbhAvaparyAyoMse, deza AdiSTa hai asadbhAvaparyAyoMse aura deza ( aneka - 2 ) AdiSTa haiM tadubhayaparyAyoMse ata eva paMcapradezika skaMdha ( aneka - 2 ) AtmAe~ haiM, AtmA nahIM hai aura avakanya ( aneka - 2 ) haiM / 22 (aneka 2 ) deza AdiSTa haiM sadbhAvaparyAyoMse, ( aneka 2 ) deza AdiSTa haiM asadbhAva paryAyoMse aura deza AdiSTa hai tadubhayaparyAyoMse aMta eva paMcapradezika skaMdha ( aneka - 2 ) AtmAe~ haiM, AtmAe~ ( aneka - 2 ) nahIM haiM aura avaktavya 1 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / 45 isI prakAra SaTpradezika skandhake 23 bhaMga hote haiM / unameM se 22 to pUrvavat hI haiM kintu 23 vA~ yaha hai - 23 (aneka - 2) deza AdiSTa haiM sadbhAvaparyAyoMse, ( aneka - 2) deza AdiSTa haiM asA paryAyoMse aura ( aneka - 2) deza AdiSTa haiM tadubhayaparyAyoMse ata eva SaTpradezika skandha ( aneka ) AtmAe~ haiM, AtmAe~ nahIM haiM aura avaktavya haiN| bhagavatI - 12.10.469 isa sUtra ke adhyayanase hama nIce likhe pariNAmoMpara pahuMcate haiM (1) vidhirUpa aura niSedharUpa inhI donoM virodhI dharmokA svIkAra karanemeM hI syAdvAdake maMgoMkA utthAna hai / (2) do virodhI dharmo ke AdhArapara vivakSAmedase zeSa bhaMgoMkI racanA hotI hai / (3) maulika do bhaMgoMke liye aura zeSa sabhI bhaMgoMke liye apekSAkAraNa avazya cAhie / arthAt pratyeka bhaMgake liye svatantra dRSTi yA apekSAkA honA Avazyaka hai / pratyeka bhaMgakA svIkAra kyoM kiyA jAtA hai isa praznakA spaSTIkaraNa jisase ho vaha apekSA hai, Adeza hai yA dRSTi hai yA naya hai| aise AdazoMke viSayameM bhagavAnkA mantavya kyA thA usakA vivecana Age kiyA jAyagA / (4) inhI apekSAoM kI sUcanAke liye pratyeka maMgavAkyameM 'syAt' aisA pada rakhA jAtA hai / isIse yaha bAda syAdvAda kahalAtA hai| isa aura anya sUtrake AdhArase itanA nizcita hai| ki jisa vAkya meM sAkSAt apekSAkA upAdAna ho vahA~ 'syAt' kA prayoga nahIM kiyA gayA hai| aura jahA~ apekSAkA sAkSAt upAdAna nahIM hai vahA~ syAt kA prayoga kiyA gayA hai / ata eva apekSAkA dyotana karaneke liye 'svAda' padakA prayoga karanA cAhie yaha mantavya isa sUtra se phalita hotA hai| (5) jaisA pahale batAyA hai syAdvAdake bhaMgoMmeMse prathamake cAra bhaMgakI sAmagrI arthAt cAra virodhI pakSa to bha mahAvIrake sAmane the / unhI pakSoMke AdhAra para syAdvAdake prathama cAra maMgoMkI yojanA bhagavAnne kI hai| kintu zeSa bhaMgoM kI yojanA bhagavAnUkI apanI hai aisA pratIta hotA hai| zeSa maMga prathamake cAroMkA vividharItise saMmelana hI hai / bhaMgavidyA meM kuzale bhagavAnke liye aisI yojanA kara denA koI kaThina bAta nahIM kahI jA sakatI / (6) avakavya yaha bhaMga tIsarA hai| kucha jainadArzanikoMne isa bhaMgako cauthA sthAna diyA hai / AgamameM avaktavyakA cauthA sthAna hai / ata eva yaha vicAraNIya hai ki avaktavyako cauthA sthAna kabase kisane kyoM diyA / (7) syAdvAdake bhaMgoMmeM sabhI virodhI dharmayugaloM ko lekara sAta hI bhaMga hone cAhie, na kama, na adhika, aisI jo jainadArzanikoMne vyavasthA kI hai vaha nirmUla nahIM hai| kyoMki tripradezika skaMdha aura usase adhika pradezika skaMdhoMke aMgoMkI saMkhyA jo prastuta sUtrameM dI gaI hai usase yahI mAlUma hotA hai ki mUla bhaMga sAta ve hI haiM jo jainadArzanikoMne apane saptabhaMgIke vivecana meM 1 prastuta anekakA artha pathAyogya kara lenA cAhie / 2 bhaMgokI yojanAkA kauzalya dekhanA ho to bhagavatI sUtra 0 940 5 ityAdi dekhanA cAhie / .myA prastAvanA 7 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 dravya, kSetra, kAla aura bhAva / svIkRta kiye haiM / jo adhika bhaMga saMkhyA sUtrameM nirdiSTa hai vaha maulikabhaMgoM ke bhedake kAraNa nahIM hai kintu ekavacana bahuvacanake medakI vivakSAke kAraNa hI hai / yadi vacanamedakRta saMkhyAvRddhiko nikAla diyA jAya to maulika bhaMga sAta hI raha jAte haiM / ata eva jo yaha kahA jAtA hai ki AgamameM saptabhaMgI nahIM hai vaha bhramamUlaka hai / (8) sakalA deza - vikalAdezakI kalpanA bhI Agamika saptabhaMgImeM maujuda hai / Agamake anusAra prathamake tIna sakalAdezI bhaMga haiM jaba zeSa vikalAdezI / bAda ke dArzanikoMmeM isa viSayako lekara bhI matabheda ho gayA' hai / aitihAsika dRSTise gaveSaNIya to yaha hai ki aisA mata meda kyoM aura kaba huA ? 96. naya, Adeza yA dRSTiyA~ / saptabhaMgIke viSayameM itanA jAna leneke bAda aba bhagavAnne kina kina dRSTioMke AdhAra para virodhaparihAra karanekA prayatna kiyA yA eka hI dharmimeM virodhI aneka dharmokA svIkAra kiyA, yaha jAnanA Avazyaka hai / bhagavAn mahAvIrane yaha dekhA ki jitane bhI mata pakSa yA darzana haiN| ve apanA eka khAsa pakSa sthApita karate haiM aura vipakSakA nirAsa karate haiM / bhagavAn ne una sabhI tatkAlIna dArzanikoMkI dRSTioM ko samajhanekA prayatna kiyA / aura unako pratIta huA ki mAnA manuSyoMke vastudarzanameM jo bheda ho jAtA hai usakA kAraNa kevala vastukI anekarUpatA yA anekAntAtmakatA hI nahIM balki nAnA manuSyoMke dekhaneke prakArakI anekatA yA nAnArUpatA mI kAraNa hai / isI liye unhoMne sabhI matoMko, darzanoMko vasturUpake darzana meM yogya sthAna diyA hai / kisI matavizeSakA sarvathA nirAsa nahIM kiyA hai| nirAsa yadi kiyA hai to isa artha meM ki ekAnta AgrahakA viSa thA, apane hI pakSako, apane hI mata yA darzanako satya, aura dUsaroMke mata, darzana yA pakSako mithyA mAnanekA jo kadAgraha thA, usakA nirAsa karake una matoMko eka mayArUpa diyA hai / pratyeka matavAdI kadAgrahI ho kara dUsareke matako mithyA batAte the, ve samanvaya na kara sakaneke kAraNa ekAntavAdameM hI phaMsate the / bha. mahAvIrane unhIke matoMko svIkAra karake unameM se kadAgrahakA * viSa nikAlakara samIkA samanvaya karake anekAntavAdarUpI saMjIvanI mahauSadhikA nirmANa kiyA hai / kadAgraha taba hI jA sakatA hai jaba pratyeka matakI sacAIkI kasauTI kI jAya / matoMmeM sacAI jisa kAraNa se AtI hai usa kAraNakI zodha karanA aura usa matake samarthanameM usa kAraNa ko batA denA yahI bha0 mahAvIrake nayavAda, apekSAvAda yA AdezavAdakA rahasya hai / ata eva jaina AgamoMke AdhArapara una nayoMkA, una AdezoM aura una apekSAoM kA saMkalana karanA Avazyaka hai jinako lekara bhagavAn mahAvIra sabhI tatkAlIna darzanoM aura pakSoMkI sacAI taka pahu~ca sake aura jinakA Azraya lekara bAdake jainAcAryene anekAntavAda ke mahAprAsAdako naye naye darzana aura pakSoMkI bhUmikApara pratiSThita kiyA / ( 1 ) dravya, kSetra, kAla aura bhAva / eka hI vastuke viSaya meM jo nAnAmatoMkI sRSTi hotI hai usameM draSTAkI ruci aura zakti, darzanakA sAdhana, dRzya kI daizika aura kAlikasthiti, draSTA kI daizika aura kAlikasthiti, dRzyakA 1 akalaMkapranthatraya TippaNI pR0 149 / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthUla aura sUkSmarUpa ityAdi kaI kAraNa haiN| ye hI kAraNa pratyeka draSTA aura dRzyameM pratyeka kSaNameM vizeSAdhAyaka hokara nAnAmatoMke sarjanameM nimitta banate haiM / una kAraNoMkI vyaktizaH gaNanA karanA kaThina hai ata eva tatkRta vizeSoMkA parigaNana bhI asaMbhava hai / isI kAraNa se vastutaH sUkSmavizeSatAoMke kAraNa honevAle nAnAmatoMkI parigaNanA bhI asaMbhava hai / jaba matoMkA hI parigaNana asaMbhava ho to una matoMke utthAnakI karaNabhUta dRSTi yA apekSA yA nayakI parigaNanA to sutarAM asaMbhava hai / isa asaMbhavako dhyAna meM rakhakara hI bhagavAn mahAvIrane sabhI prakArakI apekSAoMkA sAdhAraNIkaraNa karanekA prayatna kiyA hai / aura madhyamamArgase sabhI prakArakI apekSAoMkA vargIkaraNa cAra prakArameM kiyA hai| ye cAra prakAra ye haiM- dravya, kSetra, kAla aura bhAva / inhIMke AdhAra para pratyeka vastuke bhI cAra prakAra ho jAte haiM / arthAt draSTA ke pAsa cAra dRSTiyA~, apekSAe~, Adeza haiM aura vaha inhIM ke AdhAra para vastudarzana karatA hai / abhiprAya yaha hai ki vastukA jo kucha rUpa ho vaha una cArameMse kisI ekameM avazya samAviSTa ho jAtA hai aura draSTA jisa kisI dRSTise vastu darzana karatA hai usakI vaha dRSTi bhI inhI cArameMse kisI ekameM antargata ho jAtI hai| bhagavAn mahAvIrane kaI prakArake virodhoMkA, inhI cAra dRSTioM aura vastuke cAra rUpoMke AdhAra para, parihAra kiyA hai / jIvakI aura lokakI sAMtatA aura anantatA ke virodhakA parihAra inhI cAra dRSTioMse jaise kiyA gayA hai usakA varNana pUrvameM ho cukA hai| isI prakAra nityAnityatA ke virodhakA parihAra bhI unhIse ho jAtA hai vaha bhI usI prasaMgameM spaSTa karadiyA gayA hai / lokake, paramANuke aura pudgalake cAra meda inhI dRSTioMko lekara bhagavatI meM kiye gaye / paramANukI caramatA aura acaramatAke virodhakA parihAra bhI inhI dRSTioMke AdhArapara kiyA gayA hai / kamI kabhI dravya, kSetra, kAla aura bhAva ina cAra dRSTioMke sthAna meM adhika dRSTiyA~ bhI batAI gaI haiM / kintu vizeSataH ina cArase hI kAma liyA gayA hai / vastutaH cArase adhika dRSTiyoMko batAte samaya bhAvake avAntara bhedoMko hI bhAvase pRthak karake khata sthAna diyA hai| aisA adhika apekSA medoM ko dekhanese spaSTa hotA hai ata eva madhyamamArgase ukta cAra hI dRSTiyA~ mAnanA nyAyocita hai| ma. mahAvIrane dharmAstikAyAdi dravyoMko jaba - dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNa dRSTise pAMca prakArakA batAyA ' taba bhAvavizeSa guNadRSTiko pRthak sthAna diyA hai yaha spaSTa hai kyoMki guNa vastutaH bhAva arthAt paryAya hI hai| isI prakAra bhagavAn ne jaba karaNake pAMca prakAra dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAvake medase' batAye taba vahA~ bhI prayojanavazAt bhAvavizeSa bhavako pRthak sthAna diyA hai yaha spaSTa hai| isI prakAra jaba dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAva aura saMsthAna ina chaH dRSTiose' tulyatAkA vicAra kiyA taba vahA~ bhI bhAvavizeSa bhava aura saMsthAnako svAtatraya diyA gayA hai / ata eva vastutaH madhyamamArga se cAra dRSTiyA~ hI pradhAnarUpase bhagavAnko abhimata haiM aisA mAnanA upayukta hai / 1 pR0 16-24 / 2 bhagavatI 2.1.90 / 5.8.220 / 11.10.420 / 14.4.513 / 20.4 / 4 bhagavatIsUtra 19.9 / 5 bhagavatIsUtra 14.7. / 3 bhagavatIsUtra 1,10 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaarthik-pryaayaathik| (2) dravyArthika-paryAyArthika / ukta cAra dRSTioMkA bhI saMkSepa do nayoMmeM, AdezoMmeM yA dRSTioMmeM kiyA gayA hai| ye haiM vyArthika aura paryAyArthika arthAt bhAvArthika / vastutaH dekhA jAya to kAla aura dezake medase dravyoMmeM vizeSatAe~ avazya hotI haiM / kisI bhI vizeSatA ko kAla yA deza-kSetrase mukta nahIM kiyA jA sakatA / anya kAraNoMke sAtha kAla aura deza bhI avazya sAdhAraNa kAraNa hote haiN| ata eva kAla aura kSetra, paryAyoMke kAraNa honese, yadi paryAyoMmeM samAviSTa kara liye jAyeM taba mUlataH do hI dRSTiyA~ raha jAtI haiM - dravyArthika aura paryAyArthika / ataeva AcArya siddhasenane yaha spaSTa batAyA hai ki bhagavAna mahAvIrake pravacanameM vastutaH yehI mUla do dRSTiyA~ haiM aura zeSa samI dRSTiyA~ inhI doM kI zAkhA-prazAkhAe~ haiN| jaina AgamoMmeM sAta mUla nayoMkI gaNanA kI gaI hai| una sAtoMke mUlameM to ye do naya haiM hI kintu 'jitane bhI vacanamArga ho sakate haiM utane hI naya haiN| isa siddhasenake kathanako . saca mAnakara yadi asaMkhya nayoMkI kalpanA kI jAya taba bhI una sabhI nayoMkA samAveza inhI do nayoMmeM ho jAtA hai aisI ina do dRSTioMkI vyApakatA hai| inhIM do dRSTioMke prAdhAnyase bha0 mahAvIrane jo upadeza diyA thA usakA saMkalana jainAgomeM milatA hai / dravyArthika aura paryAyArthika ina do dRSTioMse bhagavAn mahAvIrakA kyA abhiprAya thA yaha bhI bhagavatIke varNanase spaSTa ho jAtA hai / nAraka jIvoMkI zAzvatatA aura azAzvatatA kA pratipAdana karate hue bhagavAnne kahA hai ki avyucchittinayArthatAkI apekSA vaha zAzvata hai aura vyucchittinayArthatAkI apekSAse vaha azAzvata hai / isase spaSTa hai ki vastukI nityatAkA pratipAdana dravyadRSTi karatI hai aura anityatAkA pratipAdana paryAya dRSTi / arthAt dravya nitya hai aura paryAya anitya / isIse yaha bhI phalita ho jAtA hai ki dravyArthika dRSTi amedagAmI hai aura paryAyArthika dRSTi bhedagAmI / kyoMki nityameM abheda hotA hai aura anityameM bheda / yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki dravyadRSTi ekatvagAmI hai aura paryAyadRSTi anekatvagAmI kyoMki nisya ekarUpa hotA hai aura anitya vaisA nahIM / viccheda kAlakRta, dezakRta aura vastukRta hotA hai aura aviccheda bhI / kAlakRta vicchinnako anitya, dezakRta vicchinnako bhinna aura vastukRta vicchinnaMko aneka kahA jAtA hai / kAlase avicchinnako nitya, dezase avicchinnako abhinna aura vastukRta avicchinnako eka kahA jAtA hai / isa prakAra dravyArthika aura paryAyArthikakA kSetra itanA vyApaka hai ki usameM sabhI dRSTioMkA samAveza sahaja rItise ho jAtA hai| bhagavatIsUtrameM paryAyArthikake sthAnameM bhAvArthika zabda bhI AtA hai| jo sUcita karatA hai ki paryAya aura bhAva ekArthaka haiM / (3) dravyArthika pradezArthika / jaise vastuko dravya aura paryAya dRSTise dekhA jAtA hai usI prakAra dravya aura pradezakI dRSTise bhI dekhA jA sakatA hai-aisA bhagavAn mahAvIrakA mantavya hai / paryAya aura pradezameM kyA 1 bhagavatI 7.2.273 / 11.4.512 / 18.10 / 2 sammati 1.3 / / bhanuyogadvAra sU0 155 / sthAnAMga sU0 552 / 4 sammati 3.47 / 5 bhagavatI 7.2.279. / 6 bhagavatI 8.10 meM bhAsmAkI ekAnekatA kI ghaTanA batAI hai| vahA~ dravya aura paryAyanayakA bhAzrayaNa spaSTa hai| . bhagavatI 7.2.203 / bhagavatI 16... / 25.1 / 25, ikhaadi| - Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / 53 antara hai yaha vicAraNIya hai / eka hI dravyakI nAnA avasthAoMko yA eka hI dravyake dezakAla - kRta nAnArUpoMko paryAya kahA jAtA hai| jaba ki dravyake ghaTaka arthAt avayava hI pradeza kahe jAte haiM / bhagavAn mahAvIrake matAnusAra kucha dravyoMke pradeza niyata haiM aura kuchake aniyata / sabhI deza aura sabhI kAlameM jIvake pradeza niyata haiM, kabhI ghaTate mI nahIM aura baDhate bhI nahIM, utane hI rahate haiM / yahI bAta dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAyako bhI lAgU hotI hai / kintu pudgalaskaMdha ( avayavI ) ke pradezoMkA niyama nahIM / unameM nyUnAdhikatA hotI rahatI hai| pradeza - aMza aura dravya - aMzIkA paraspara tAdAtmya honese eka hI vastu dravya aura pradezaviSayaka bhinna bhinna dRSTise dekhI jA sakatI hai| isa prakAra dekhanepara virodhI dharmokA samanvaya eka hI vastumeM ghaTa jAtA hai| bhagavAn mahAvIra ne apane ApameM dravyadRSTi, paryAyadRSTi, pradezadRSTi aura guNadRSTise nAnA virodhI dharmokA samanvaya darasAyA hai / aura kahA hai ki maiM eka hU~ dravya dRSTise; do hU~ jJAna aura darzana rUpa do paryAyoMkI apekSAse; pradeza dRSTise to maiM akSaya hU~, avyaya hU~, avasthita hU~, jaba ki upayogakI dRSTise maiM asthira hU~ kyoMki aneka bhUta, vartamAna aura bhAvI pariNAmoM kI yogyatA rakhatA hU~ / isase spaSTa hai ki prastutameM unhoMne paryAyadRSTise bhinna aisI pradeza dRSTiko bhI mAnA hai| parantu prastuta sthalameM unhoMne pradeza dRSTikA upayoga AtmAke akSaya, avyaya aura avasthita dharmoprakAzanameM kiyA hai| kyoMki pudgalapradezakI taraha Atmapradeza vyayazIla, anavasthita aura kSayI nahIM / AtmapradezoMmeM kamI nyUnAdhikatA nahIM hotI / isI dRSTibinduko sAmane rakhakara pradeza dRSTise AtmAkA avyaya ityAdi rUpase unhoMne varNana kiyA hai| pradezArthika dRSTikA eka dUsarA bhI upayoga hai / dravyadRSTise eka vastumeM ekatA hI hotI hai| kintu usI vastukI anekatA pradezArthika dRSTise batAI jA sakatI hai kyoMki pradezoMkI saMkhyA aneka hotI hai / prajJApanAmeM dravya dRSTise dharmAstikAyako eka batAyA hai aura usIko pradezArSika dRSTise asaMkhyAtaguNa bhI batAyA gayA hai / tulyatA- atulyatAkA vicAra mI pradezArthika aura dravyArthika kI sahAyatA se kiyA gayA hai| jo dravya dravyadRSTise tulya hote haiM vahI pradezArthika dRSTise atulya ho jAte haiN| jaise dharma, adharma aura AkAza dravya dRSTise eka eka hone se tulya haiM kintu pradezArthika dRSTise dharma aura adharma hI asaMkhyAta pradezI honese tulya haiM jaba ki AkAza anantapradezI honese atulya ho jAtA hai| isI prakAra anya dravyoMmeM bhI ina dravyapradezadRSTioMke avalambana se tulyatA- atulyatArUpa virodhI dharmoM aura virodhI saMkhyAoMkA samanvaya bhI ho jAtA hai| (4) oghAdeza - vidhAnAdeza / tiryagsAmAnya aura usake vizeSoMko vyakta karaneke liye jainazAstrameM kramazaH ogha aura vidhAna zabda prayukta hue haiN| kisI vastukA vicAra ina do dRSTioMse bhI kiyA jA sakatA hai| kRtayugmAdi saMkhyAkA vicAra oghAdeza aura vidhAnAdeza ina do dRSTioMse bha0 mahAvIrane kiyA hai'| usIse hameM yaha sUcanA mila jAtI hai ki ina do dRSTioM kA prayoga kaba karanA cAhie / 1 bhagavatI 18.10 / 2 prajJApanA pada 6. sUtra 54-56 / bhagavatI. 25.4 / 6 bhagavatI 25.4 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAvahArika aura naizcayika naya / sAmAnyataH yaha pratIta hotA hai ki vastukI saMkhyA tathA bhedAbhedake vicArameM ina donoM dRSTioMkA upayoga kiyA jA sakatA hai| (5) vyAvahArika aura naizcayika ny| prAcIna kAlase dArzanikoMmeM yaha saMgharSa calA AtA hai ki vastukA kaunasA rUpa satya haijo indriyagamya hai vaha yA indriyAtIta arthAt prajJAganya hai vaha ! upaniSadoM ke kucha RSi prajJAvAdakA AzrayaNa karake mAnate rahe ki AtmAdvaita hI parama tattva hai usake atirikta dRzyamAna saba zabdamAtra hai, vikAramAtra hai yA nAmamAtra hai usameM koI tathya nahIM / kintu usa samaya bhI samI RSioMkA yaha mata nahIM thaa| cArvAka yA bhautikavAdI to indriyagamya vastuko hI paramatattvarUpase sthApita karate rahe / isa prakAra prajJA yA indriyake prAdhAnyako lekara dArzanikoMmeM virodha cala rahA thaa| isI virodhakA samanvaya bhagavAn mahAvIrane vyAvahArika aura naizvayika nayoMkI kalpanA karake kiyA hai / apane apane kSetrameM ye donoM naya satya haiM / vyAvahArika sabhI mithyA hI hai yA naizcayika hI satya hai aisA bhagavAn ko mAnya nahIM hai / bhagavAnkA abhiprAya yaha hai ki vyavahArameM loka indriyoMke darzanakI pradhAnatAse vastuke sthUla rUpakA nirNaya karate haiM aura apanA nirbAdha vyavahAra calAte haiM ata eva vaha laukika naya hai / para sthUla rUpake alAvA vastukA sUkSmarUpa bhI hotA hai jo indriyagamya na hokara kevala prajJAgamya hai / yahI prajJAmArga naizcayika naya hai / ina donoM nayoMke dvArA hI vastukA saMpUrNa darzana hotA hai| gautamane bha0 mahAvIrase pUchA ki bhante ! phANita- pravAhI gur3ameM kitane varNa gandha rasa aura sparza hote haiM ! isake uttarameM unhoMne kahA ki gautama ! meM isa praznakA uttara do nayoMse detA hU~-vyAvahArikanaya kI apekSAse to vaha madhura kahA jAtA hai / para naizvayika nayase vaha pAMca varNa, dvigandha, pAMca rasa aura ATha spoMse yukta hai / bhramarake viSayameM bhI unakA kathana hai ki vyAvahArika dRSTise bhramara kRSNa hai para naizcayika dRSTi se usameM pAMcoM varNa, donoM gandha, pAMcoM rasa aura AThoM sparza hote hai / isI prakAra unhoMne ukta prasaMgameM aneka viSayoM ko lekara vyavahAra aura nizcaya nayase unakA vizleSaNa kiyA hai| Ageke jainAcAryoMne vyavahAra-nizcayanayakA tatvajJAnake aneka viSayoMmeM prayoga kiyA hai itanA hI nahI balki tatvajJAnake atirikta AcArake aneka viSayoMmeM bhI ina nayoMkA upayoga karake virodhaparihAra kiyA hai| jaba taka ukta samI prakArake nayoMko na samajhA jAya taba taka anekAntavAdakA samarthana honA kaThina hai / ata eva bhagavAnne apane mantavyoMke samarthana meM nAnA nayoMkA prayoga karake ziSyoMko anekAntavAda hRdayaMgama karA diyA hai / ye hI naya anekAntavAdarUpI mahAprAsAdakI bhUmikArUpa haiM aisA kahA jAya to anucita na hogaa| 67. nAma-sthApanA-dravya-bhAva / jaina sUtroMkI vyAkhyAvidhi anuyogadvAra sUtrameM batAI gaI hai / yaha vidhi kitanI prAcIna hai, isake viSayameM nizcita kucha kahA nahIM jA sakatA / kintu anuyogadvArake parizIlanakartAko , Constructive survey of Upanishadio Philosophy p. 227 / chaandogyopnissd...| 2 bhagavatI 18.6 / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| itanA to spaSTa ho hI jAtA hai ki vyAkhyAvidhikA anuyogadvAragatarUpa sthira honemeM paryApta samatra vyatIta huA hogA / yaha vidhi svayaM bha0 mahAvIrakI dena hai yA pUrvavartI ? isa viSayameM i-nAhI nizcayarUpase kahA jA sakatA hai ki pUrvavartI na ho taba bhI-unake samayameM usa vidhikA eka nizcitarUpa banagayA thaa| anuyoga yA vyAkhyAke dvAroMke varNanameM nAma, sthApanA dravya aura bhAtra ina cAra nikSepoMkA varNana AtA hai / yadyapi nayoMkI taraha nikSepa bhI aneka haiM tathApi adhikAMzameM ukta cAra nikSepoMko hI prAdhAnya diyA gayA hai "jattha ya jANejjA nikkhevaM nikkhive nirvsesN| jattha vi ya na jANijjA caukaM nikkhive tattha // " anuyogadvAra 8 / ___ ata eva inhIM cAra nikSepoMkA upadeza bhagavAn mahAvIrane diyA hogA aisA pratIta hotA hai / anuyogadvArasUtrameM to nikSepoMke viSayameM paryApta vivecana hai kintu vaha gaNadharakRta nahIM samajhA jAtA / gaNadharakRta aMgoMmeMse sthAnAMga sUtrameM 'sarva' ke jo prakAra ginAye haiM ve sUcita karate haiM ki nikSepoMkA upadeza khayaM bha0 mahAvIrane diyA hogA- . "cacAri savvA pattA-nAmasavvapa ThavaNasamvae Aesasavvae niravasesasabvae" sthAnAMga 299 / prastuta sUtrameM sarpake nikSepa batAye gae haiM / unameM nAma aura sthApanA nikSepoMko to zabdataH tathA dravya aura bhAvako arthataH batAyA hai| dravyakA artha upacAra yA apradhAna hotA hai aura AdezakA artha mI vahI hai / ata eva 'dravyasarva' na kaha karake 'Adeza sarva" kahAM / sarva zabdakA tAtparyAya niravazeSa hai / bhAvanikSepa tAtparyavAhI hai / ata eva 'bhAva sarva' kahaneke bajAya 'niravazeSa sarva' kahA gayA hai| ata eva nikSepoMne bhagavAnke maulika upadezoMmeM sthAna pAyA hai aisA kahA jA sakatA hai| zabda vyavahAra to hama karate haiM kyoMki isake binA hamArA kAma calatA nahIM / kintu kamI aisA ho jAtA hai ki inhI zabdoMke ThIka arthako-vaktAke vivakSita arthako na samajhanese baDA anartha ho jAtA hai / isI anarthakA nivAraNa nikSepavidyAke dvArA bhagavAn mahAvIrane kiyA hai / nikSepakA matalaba hai arthanirUpaNa paddhati / bhagavAn mahAvIrane zabdoMke prayogoMko cAra prakArake ayoMmeM vibhakta kara diyA hai-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / pratyeka zabdakA vyutpattisiddha eka artha hotA hai kintu vaktA sadA usI vyutpattisiddha arthakI vivakSA karatA hI hai yaha bAta vyavahArameM dekhI nahIM jaatii| indrazabdakA vyutpattisiddha artha kucha bhI ho kintu yadi usa arthakI upekSA karake jisa kisI vastumeM saMketa kiyA jAya ki yaha indra hai to vahA~ indra zabdakA prayoga kisI vyutpattisiddha arthake bodhake liye nahIM kintu nAmamAtrakA nirdeza karaneke liye huA hai ata eva vahA~ indrazabdakA artha nAma indra hai / yaha nAma nikSepa hai / indrakI mUrtiko jo indra kahA jAtA hai vahA~ sirpha nAma nahIM kintu vaha mUrti indrakA pratinidhitva karatI 1 bhadrabAhu jinamana aura yati aSamake ullekhoMse yaha bhI pratIta hotA hai ki nikSepoMmeM 'bhAdeza' yaha eka vyase savA nikSepa bhI thaa| yadi sUtrakArako vahI abhipreta ho to prastuta sUtrameM dravya nikSepa ullikhita nahIM hai aisA samajhanA caahie| jayapavaLA pR. 201 / 2"pastunobhidhAnaM sthitamanyAya samanirapeI paryAvAnamiSaM nAma mAicchitabA" mnu0ttii0puu011|| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 arrest jainadRSTi | hai aisA hI bhAva vaktAko vivakSita hai ata eva vaha sthApanA indra hai| yaha dUsarA sthApanA nikSepa hai'| ina donoM nikSepoMmeM zabda ke vyutpattisiddha arthakI upekSA kI gaI hai yaha spaSTa hai / dravya nikSepakA viSaya dravya hotA hai arthAt bhUta aura bhAviparyAyoMmeM jo anuyAyI dravya hai usIkI vivakSAse jo vyavahAra kiyA jAtA hai vaha dravya nikSepa hai| jaise koI jIva indra hokara manuSya huA yA marakara manuSyase indra hogA taba vartamAna manuSya avasthAko indra kahanA yaha dravya indra hai / indrabhASApanna jo jIva dravya thA vahI amI manuSyarUpa hai ata eva use manuSya na kaha karake indra kahA gayA hai / yA bhaviSya meM indrabhASApattike yogya bhI yahI manuSya hai aisA samajakara bhI use indra kahanA yaha dravya nikSepa hai / vacana vyavahArameM jo hama kAryameM kAraNakA yA kAraNameM kAryakA upacAra karake jo aupacArika prayoga karate haiM ve sabhI dravyAntargata haiM / vyutpattisiddha artha usa zabdakA bhAva nikSepa hai / paramaizvarya saMpanna jIva bhAva indra hai yAni yathArtha indra hai' | vastutaH jude jude zabdavyavahAroMke kAraNa jo virodhI artha upasthita hote haiM una sabhI akI vivakSAko samajhanA aura apane iSTa arthakA bodha karamA-karAnA, isIke liye hI bhagavAnne nikSepoMkI yojanA kI hai yaha spaSTa hai| jainadArzanikoMne isa nikSepatastvako bhI nayoMkI taraha vikasita kiyA hai| aura ina nikSepoMke sahAre zabdAdvaitavAda Adi virodhI vAdakA samanvaya karanekA prathama mI kiyA hai| [2] pramANatasva / 61. zAma carcAkI jainadRSTi / jaina AgamoMmeM advaitavAdioM kI taraha jagatko vastu aura avastu - mAyAmeM to vibhakta nahIM kiyA hai kintu saMsArakI pratyeka vastumeM svabhAva aura vibhAva sannihita hai aisA pratipAdita kiyA hai / vastukA parAnapekSa jo rUpa hai vaha svabhAva haiM, jaise, AtmAkA caitanya, jJAna, sukha Adi, aura pudgalakI jddtaa| kisI bhI kAlameM AtmA jJAna yA cetanA rahita nahIM aura pudgalameM jaDatA mI kAlAbAdhita hai / vastukA jo parasApekSarUpa hai vaha vibhAva hai jaise AtmAkA manuSyatva, deva Adi aura pulakA zarIrarUpa pariNAma / manuSyako hama na to korA AtmA hI kaha sakate haiM aura na korA pudgala hI / isI taraha zarIra bhI sirpha pudgalarUpa nahIM kahA jA sakatA / AtmAkA manuSyarUpa honA parasApekSa hai aura pugalakA zarIrarUpa honA bhI parasApekSa hai / ataH AtmAkA manuSyarUpa aura punalakA zarIrarUpa ye donoM kramazaH AtmA aura pulake vibhAga haiM / 1 "vattu tadarthaniyukaM tadabhiprAyeNa yathA taskaraNi / lepyAdikarma tad sthApaneti kriyate'rUpakAlaM ca // " anu0 TI0 12 / 2 "bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu pahoke / tat havyaM varavaH sacetanAcetanaM kathitam // " anu0 TI0 pR0 14 / 3 "bhAvo vivakSitakriyA'nubhUtiyuko hi vai samAyAtaH / sarvatrairindrAdivadinyanAdi kriyAnubhavAt // " anu0 TI0 pR0 28 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| khabhAva hI satya hai aura vibhAva mithyA hai aisA jainoMne kabhI pratipAdita nahIM kiyA / kyoMki unake matameM nikAlAbAdhita yastu hI satya hai aisA ekAnta nahIM / pratyeka vastu, phira vaha apane khabhAvameM hI sthita ho vA vibhAvameM vartamAna ho, satya hai / hA~, tadviSayaka hamArA jJAna mithyA ho sakatA hai, lekina vaha bhI taba, jaba hama khabhAvako vibhAva samajheM yA vibhAvako svabhAva yAnI tat meM atat kA jJAna hone para jJAna meM mithyAtvakI saMbhAvanA hai| vijJAnavAdi bauddhoMne pratyakSa jJAnako vastuprAhaka aura sAkSAtkArAtmaka tathA itara jJAnoMko avastupAhaka, prAmaka, aspaSTa aura asAkSAtkArAtmaka mAnA hai / jainArAmoMmeM indriyanirapekSa aise mAtra AtmasApekSa jJAnako hI sAkSAtkArAtmaka pratyakSa kahA gayA hai tathA indriyasApekSa jJAnoMko asAkSAtkArAtmaka aura parokSa mAnA gayA hai / jainadRSTi se pratyakSa hI vastuke khabhAva aura vibhAvakA sAkSAtkAra kara sakatA hai aura vastukA vibhAvase pRthaka aisA jo khabhAva hai usakA spaSTa patA lagA sakatA hai / indriyasApekSa jJAnameM yaha kabhI saMbhava nahIM ki vaha kisI vastukA sAkSAtkAra kara sake aura kisI vastuke khabhAvako vibhAvase pRthak kara usako spaSTa jAna sake / lekina isakA matalaba jaina matAnusAra yaha kabhI nahIM ki indriyasApekSa jJAna bhrama hai / vijJAnavAdi bauddhoMne to parokSa jJAnoMko avastuprAhaka honese bhrama hI kahA hai kintu jainAcAryoMne vaisA nahIM maanaa| kyoMki unake matameM vibhAva bhI vastukA pariNAma hai ata eva vaha bhI vastukA eka rUpa hai / ataH usakA grAhakajJAna bhrama nahIM kahA jA sakatA / vaha aspaSTa ho sakatA hai, sAkSAtkArarUpa na bhI ho taba bhI vastusparzI to hai hii| bhagavAn mahAvIrase lekara u0 yazovijayajI takake sAhityako dekhanese yahI patA lagatA hai ki jainoMkI jJAnacarcAmeM uparyukta mukhya siddhAntakI kabhI upekSA nahIM kI gaI balki yoM kahanA cAhie ki jJAnakI jo kucha carcA huI hai vaha usI madhyabinduke AsapAsa hI huI hai / uparyukta siddhAntakA pratipAdana prAcIna kAlake AgamoMse lekara abatakake jaina sAhityameM avicchinna rUpase hotA calA AyA hai| 62. AgamameM jJAnacarcAke vikAsakI bhUmikAe~paMcajJAnacI jaina paraMparAmeM bhagavAn mahAvIrase bhI pahale hotI thI isakA pramANa rAjapraznIya sUtrameM hai / bhagavAn mahAvIrane apane muMhase atItameM honevAle kezIkumAra zramaNakA vRttAnta rAjapraznIyameM kahA hai / zAstrakArane kezI kumArake mukhase nimna vAkya kahalavAyA hai "evaM khupaesI amhaM samaNANaM niggaMthANaM paMcavihe nANe paNNatte-taMjahA AbhiNibohi yanANe suyanANe ohiNANe maNapajavaNANe kevalaNANe" (sU0 165) ityAdi isa vAkyase spaSTa phalita yaha hotA hai ki kamase kama ukta Agamake saMkalanakartAke matase bhagavAn mahAvIrase pahale bhI zramaNoMmeM pAMca jJAnoM kI mAnyatA thii| unakI yaha mAnyatA nirmUla bhI nahIM / uttarAdhyayanake 23 veM adhyayanase spaSTa hai ki bhagavAn mahAvIrane AcAraviSayaka kucha saMzodhanoMke atirikta pArzvanAthake tattvajJAnameM vizeSa saMzodhana nahIM kiyA / yadi bhagavAn mahAvIrane tattvajJAnameM bhI kucha naI kalpanAe~ kI hotI to unakA nirUpaNa bhI uttarAdhyayanameM hotaa| nyA. prastAvanA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacarcAke vikAsako bhuumikaaeN| bhAgoMmeM pAMcajJAnoMke medopamedoMkA jo varNana hai, karmazAla jJAnAvaraNIyake jo maidopabhedoMkA varNana hai, jIvamArgaNAoMmeM pAMca jJAnoMkI jo ghaTanA varNita hai, tathA pUrvagatameM jJAnoMkA khatA nirUpaNa karanevAlA jo manapravAda pUrva hai ina sabase yahI phalita hotA hai ki paMcajJAnakI carcA yaha bhagavAna mahAvIrane naI nahIM zurU kI hai kintu pUrvaparaMparAse jo calI AtI thI usakA hI svIkAra kara use Age bar3hAyA hai| isa zAna carcAke vikAsakramako Agamake hI AdhAra para dekhanA ho to usakI tIna bhUmikAe~ hameM spaSTa dIkhatI haiM (1) prathama bhUmikA to vaha hai jisameM jJAnoMko pAMca maidoMmeM hI vibhakta kiyA gayA hai| (2) dvitIya bhUmikAmeM jJAnoMko pratyakSa aura parokSa aise do medoM meM vibhakta karake pAMca zAnoMmese mati aura bhutako parokSAntargata aura zeSa avadhi, manaHparyaya aura kevalako pratyakSameM antargata kiyA gayA hai / isa bhUmikAmeM lokAnusaraNa karake indriyajanya pratyakSako arthAt indriyajamatiko pratyakSameM sthAna nahIM diyA hai kintu jaina siddhAntake anusAra jo jJAna bhAtmamAtrasApekSa hai unheM hI pratyakSameM khAna diyA gayA hai / aura jo jJAna AtmAke atirikta anya sAdhanoMkI mI apekSA rakhate haiM unakA samAveza parokSameM kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki indriyajanya jJAna jise jainetara samI dArzanikoMne pratyakSa kahA hai pratyakSAntargata nahIM mAnA gyaa| (3) tRtIyabhUmikAmeM indriyajanya jJAnoMko pratyakSa aura parokSa ubhayameM sthAna diyA gayA hai| isa bhUmikAmeM lokAnusaraNa spaSTa hai| (1) prathama bhUmikAke anusAra jJAnakA varNana hameM bhagavatI sUtrameM (88.2.317) milatA hai| usake anusAra jJAnoMko nimna sUcita nakazeke anusAra vibhakta kiyA gayA hai 1 Abhinibodhika 2 bhuta 3 avadhi 1 manaHparyaya 5 kevala 1 avagraha 2 IhA 3 avAya 4 dhAraNA sUtrakArane AgekA varNana rAjapraznIyase pUrNa kara lenekI sUcanA dI hai / aura rAjapraznIyako (sU0 165) dekhanepara mAlUma hotA hai ki usameM pUrvokta nakazemeM sUcita kapanake alAvA avagrahake do bhedoMkA kathana karake zeSakI pUrti nandIsUtrase kara lene kI sUcanA dI hai| sAra yahI hai ki zeSa varNana nandI ke anusAra hote hue bhI pharka yaha hai ki isa bhUmikAmeM nandIsUtrake prAraMbha meM kathita pratyakSa aura parokSa bhedoMkA jikra nahIM hai / aura dUsarI bAta yaha bhI hai ki nandIkI taraha isameM bhAbhinibodhake zrutaniHsRta aura azrutaniHsRta aise do medoMko bhI sthAna nahIM hai / isIse kahA jA sakatA hai ki yaha varNana prAcIna bhUmikAkA hai / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / 59 (2) sthAnAMgagata zAna carcA dvitIyabhUmikAkI pratinidhi hai / usameM jJAnako pratyakSa aura parokSa aise do medoMmeM vibhakta karake unhI doneM paMca jJAnoMkI yojanA kI gaI hai - jJAna (sUtra0 71 ) 1 pratyakSa 1 kevala 1 avadhi 1 jumati 2 nokevala 1 bhavapratyayika 2 kSAyopazamika 2 mana:paryaya 1 pramANana0 2.10 / 1 Abhinibodhika 1 zrutaniHsRta 2 anutaniHsRta 1 arthAvagraha 2 vyaMjanAvagraha 2 vipulamati 1 arthAvagraha 1 aMgapraviSTa 12 2 parokSa 1 1 Avazyaka 2 zrutajJAna 2 vyaMjanAvagraha 1 kAlika 2 utkAlika isa nakazemeM yaha spaSTa hai ki jJAnake mukhya do bheda kiye gaye haiM, pAMca nhiiN| pAMca jJAnoMko to una do bheda - pratyakSa aura parokSake pramedarUpase ginA hai / yaha spaSTa hI prAthamika bhUmikAkA vikAsa hai / isI bhUmikAke AdhAra para umAkhAtine mI pramANoMko pratyakSa aura parokSameM vibhakta karake unhI domeM paMcajJAnoMkA samAveza kiyA hai| bAdameM honevAle janatArkikoMne pratyakSa ke do bheda batAye haiM- vikala aura sakala' / kevalakA 2 aMgabAhya 2 Avazyakavyatirikta Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacarcAkai vikAsako bhuumikaaeN| artha hotA hai sarva - sakala aura nokevalakA artha hotA hai asarva-vikala / ata eva tArkikoMke ukta vargIkaraNakA mUla sthAnAMga jitanA to purAnA mAnanA hI caahie| ___ yahA~ para eka bAta aura bhI dhyAna deneke yogya hai / sthAnAMgameM zrutaniHsRtake medarUpase vyAnAvagraha aura arthAvagraha ye do batAye haiM / vastutaH vahA~ isaprakAra kahanA prApta thA zrutaniHsRta 1 avagraha 2 IhA 3 avAya 4 dhAraNA 1vyaMjanAvagraha 2 arthAvagraha kintu sthAnAMgameM dvitIya sthAnakakA prakaraNa honese do do bAteM ginAnA cAhie aisA samajhakara avagraha, IhA, Adi cAra. medoMko choDakara sIdhe avagrahake do bheda hI ginAye gaye haiN| eka dUsarI bAtakI ora bhI dhyAna denA jarUrI hai / azrutaniHsRtake merUpase bhI vyabara nAvagraha aura arthAvagrahako ginA hai kintu vahA~ TIkAkArake matase aisA cAhie azrutaniHsRta indriyajanya anindriyajanya 1 avagraha 2 IhA abAya 4 dhAraNA 1 autpattikI 2 vainayikI 3 karmajA 4 pAriNAmikI 1 vyaMjanAvagraha 2 arthAvagraha autpattikI Adi cAra buddhiyA~ mAnasa hone se unameM vyaJjanAvagrahakA saMbhava nahIM / ataeva mUlakAskA kathana indriyajanya azrutaniHsRtakI apekSAse dvitIyasthAnakake anukUla huA hai aisA TIkAkArakA spaSTIkaraNa hai / kintu yahA~ prazna hai ki kyA azrutaniHsRtameM autpattikI Adike atirikta indriyajajhAnoMkA samAveza sAdhAra hai ! aura yaha bhI prazna hai ki Aminibodhikake zrutaniHsRta aura azrutaniHsRta aise bheda kyA prAcIna hai ! yAnI kyA aisA bheda prathamabhUmikAke samaya hotA thA! nandIsUtra jo ki mAtra jJAnakI hI vistRta carcA karaneke liye banA hai, usameM zrutaniHsRtamatike hI avagraha Adi cAra bheda haiM / aura azrutaniHsRtake bhedarUpase cAra buddhioMko ginA diyA gayA hai| usameM indriyaja azrutaniHsRtako koI sthAna nahIM hai| ata eva TIkAkArakA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA spaSTIkaraNa ki azrutaniHsRtake ve do bheda indriyaja azrutaniHsRtakI apekSAse samajhanA cAhie, nandIsUtrAnukUla nahIM kintu kalpita hai / matijJAnake zrutaniHsRta aura azrutaniHsRta aise do bheda bhI prAcIna nahIM / digambarIyavAGmayameM matike aise do bheda karanekI prathA nahIM / Avazyaka niyuktike jJAnavarNanameM bhI matike una donoM bhedoMne sthAna nahIM pAyA hai| __ AcArya umAkhAtine tatvArthasUtrameM bhI una donoM bhedoMkA ullekha nahIM kiyA hai / yadyapi khayaM nandIkArane nandImeM matike zrutaniHsRta aura azrutaniHsRta aise do bheda to kiye haiM tathApi matijJAnako purAnI paraMparAke anusAra aThAIsa bhedavAlA hI kahA hai usase bhI yahI sUcita hotA hai ki autpattikI Adi buddhioMko matimeM samAviSTa karaneke liye hI unhoMne matike do bhaida to kiye para prAcIna paraMparAmeM matimeM unakA sthAna na honeme nandI kArane use 28 bhedabhinna hI kahA / anyathA una cAra buddhioM ko milAne se to vaha 32 bhedabhinna hI ho jAtA hai / (3) tRtIya bhUmikA nandIsUtragata jJAnacarcA meM vyakta hotI hai - vaha isa prakAra jJAna 1 Abhinibodhika 2 zruta 3 avadhi manaHparyaya 5 kevala - 1 pratyakSa 2parokSa 2 noindriyapratyakSa 1 avadhi 1 Abhinibodhika 2 zruta 1 indriyapratyakSa 1 zrotrendriyapra0 2 cakSurindriyapra0 3 ghrANendriyapra0 4 jihvendriyapra0 5 sparzendriyagra0 2 manaHparyaya 3 kevala 1 zrutaniHsRta 2 azrutaniHsRta 1 avagraha 2 IhA 3 avAya 4 dhAraNA / 2 vainayikI 4 pAriNAmikI 1 autpattikI 3 karmajA 1 vyaMjanAvagraha 2 arthAvagraha 6 1 "evaM aTThAvIsaivihassa AbhiNibohiyanANassa" ityAdi nandI035 / 2 sthAnAMgameM ye do bheda milate haiN| kintu vaha nandIprabhASita ho to koI Azcarya nhiiN| | Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacarcAkA pramANacarcAse svAtathya / aMkita nakazeko dekhanese spaSTa ho jAtA hai ki sarvaprathama isameM jJAnoMko pAMca bhedameM vibhakta karake saMkSepase unhIMko pratyakSa aura parokSa aise do bhedoMmeM vibhakta kiyA gayA hai| sthAnAMgase vizeSatA yaha hai ki isameM indriyajanya pAMca matijJAnoMkA sthAna pratyakSa aura parokSa ubhayameM hai| kyoMki jainetara sabhI darzanoMne indriyajanya jJAnoMko parokSa nahIM kintu pratyakSa mAnA hai, unako pratyakSameM sthAna dekara usa laukika matakA samanvaya karanA bhI nandIkArako abhipreta thaa| AcArya jinabhadrane isa samanvaya ko lakSyameM rakhakara hI spaSTIkaraNa kiyA hai ki vastutaH indriyaja pratyakSako sAMvyavahArika pratyakSa kahanA cAhie / arthAt lokavyavahArake anurodhase hI indriyaja matiko pratyakSa kahA gayA hai / vastutaH vaha parokSa hI hai / kyoMki pratyakSakoTimeM paramArthataH AtmamAtra sApekSa aise avadhi, manaHparyaya aura kevala ye tIna hI haiN| ataH isa bhUmikAmeM jJAnoMkA pratyakSa-parokSatva vyavahAra isa prakAra sthira huvA 1 avadhi, manaHparyaya aura kevala pAramArthika pratyakSa haiN| 2 zruta parokSa hI hai| 3 indriyajanya matijJAna pAramArthika dRSTise parokSa hai aura vyAvahArika dRSTiMse pratyakSa hai / 4 mamojanya matijJAna parokSa hI hai / AcArya akalaMkane tathA tadanusArI anya jainAcAryoMne pratyakSake sAMvyavahArika aura pAramArthika aise jo do bheda kiye haiM so unakI naI sUjha nahI hai| kintu usakA mUla nandIsUtra aura usake jinabhadrakRta spaSTIkaraNameM hai| 63. jJAnacarcAkA pramANacarcAse khAtAya / paMcajJAna carcA ke kramika vikAsa kI ukta tInoM Agamika bhUmikAkI eka khAsa vizeSatA yaha rahI hai ki inameM jJAnacarcA ke sAtha itara darzanoMmeM prasiddha pramANacarcAkA koI sambandha yA samanvaya sthApita nahIM kiyA gayA hai / ina jJAnoMmeM hI samyaktva aura mithyAtvake bhedake dvArA jainAgamikoMne vahI prayojana siddha kiyA hai jo dUsaroMne pramANa aura apramANake vibhAgake dvArA siddha kiyA hai / arthAt AgamikoMne pramANa yA apramANa aise vizeSaNa vinA diye hI prathamake tInoMmeM ajJAna-viparyaya - mithyAtvakI tathA samyaktvakI saMbhAvanA mAnI hai aura aMtima domeM ekAnta samyaktva hI batalAyA hai / isa prakAra jJAnoMko pramANa yA apramANa na kaha karake mI una vizeSaNoMkA prayojana to dUsarI tarahase niSpanna kara hI diyA hai| jaima Agamika AcArya pramANApramANacarcA, jo dUsare dArzanikoMmeM calatI thI, usase sarvathA anabhijJa to the hI nahIM kintu ve usa carcAko apanI maulika aura khatatra aisI jJAnacarcAse pRthak hI rakhate the| jaba AgamoMmeM jJAnakA varNana AtA hai taba pramANoM yA apramANoM se una jJAnoMkA kyA saMbandha hai use batAnekA prayatna nahIM kiyA hai. aura jaba pramANoMkI carcA AtI hai taba, kisI pramANako jJAna kahate hue bhI Agama prasiddha pAMca jJAnoM kA samAveza aura sama nahIM batAyA hai isase phalita yahI hotA hai ki AgamikoMne "egamteNa parokkhaM kiMgiyamohAiyaM ca pacakkhaM / iMdiyamaNobhavaM jaM taM saMvavahArapaJcakkhaM // " vishessaa095| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| jainazAstraprasiddha jJAnacarcA aura darzanAntaraprasiddha pramANacarcAkA samanvaya karanekA prayana nahIM kiyA - donoM carcAkA pArthakya hI rakhA / Ageke vaktavyase yaha bAta spaSTa ho jaaygii| 4. jaina AgamoMmeM pramANacarcA / (1) pramANake med| jaina AgoMmeM pramANacarcA jJAnacarcAse khatantrarUpase AtI hai / prAyaH yaha dekhA gayA hai ki AgamoMmeM pramANacarcA ke prasaMgameM naiyAyikAdisaMmata cAra pramANoMkA ullekha AtA hai / kahIM kahIM tIna pramANoMkA bhI ullekha hai / ___ bhagavatI sUtra (5.3.191-192) meM gautama gaNadhara aura bhagavAn mahAvIrake saMvAdameM gautamane bhagavAnse pUchA ki jaise kevala jJAnI aMtakara yA aMtima zarIrIko jAnate haiM vaise hI kyA chamastha bhI jAnate hai ? isake uttarameM bhagavAn mahAvIrane kahA hai ki__ "goyamA No tiNaDhe samaDhe / socA jANati pAsati pamANato vA / se kiM taM socaa| kevalissa vA kevalisAvayassa vA kevalisAviyAe vA kevaliuvAsagarasa vA kevaliupAsiyAe vA....."se taM soyA / se kiM taM pamANaM? pamANe cauvihe paNNatte-taM jahA paJcakne aNumANe ovamme Agame jahA aNuogaddAre tahA NeyavvaM pamANaM" bhagavatIsUtra 5.3.191,192 / prastutameM spaSTa hai ki pAMca jJAnoMke AdhAra para uttara na dekara mukhya rUpase pramANakI dRSTise uttara diyA gayA hai / 'socA' padase zrutajJAnako liyA jAya to vikalpase anyajJAnoMko lekarake uttara diyA jA sakatA thA / kintu aisA na karake paradarzanameM prasiddha pramANoMkA Azraya lekarake uttara diyA gayA hai / yaha sUcita karatA hai ki jainetaroMmeM prasiddha pramANoMse zAstrakAra anabhijJa nahIM the / aura ve khasaMmata jJAnoM kI taraha pramANoMko bhI iptimeM khatantra sAdhana mAnate the| sthAnAMgasUtrameM pramANazabdake sthAnameM hetuzabdakA prayoga bhI milatA hai / iptike sAdhanabhUta honese pratyakSAdiko hetuzabdase vyavahRta karane meM aucityabhaMga bhI nahIM hai| "ahavA heU ca uThivahe paNNatte, taMjahA pazcakkhe aNumANe ovamme aagme|" sthAnAMga suu0338|| carakameM bhI pramANoMkA nirdeza hetu zabdase huA hai"atha hetuH-heturnAma upalabdhikAraNaM tat pratyakSamanumAnamaitighamaupamyamiti / pabhihetubhiryadupalabhyate tat tattvamiti / " caraka0 vimAnasthAna a0 8 sU0 33 / upAyahRdayameM bhI cAra pramANoMko hetu kahA gayA hai -pR0 14 __ sthAnAMgameM aitihyake sthAnameM Agama hai kintu carakameM aitihyako Agama hI kahA hai ata eva donoMmeM koI aMtara nahIM - "aiticaM nAmAptopadezo vedAdiH" vahI suu041| . anyatra jainanikSepa paddhatike anusAra pramANake cAra bheda bhI dikhAye gaye haiM - "caubdhihe pamANe pannatte taM jahA-davyappamANe khettappamANe kAlappamANe bhAvapamANe" sthAnAMga sU0 258 / prastuta sUtrameM pramANa zabdakA ativistRta artha lekara hI usake cAra bhedoMkA parigaNana Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANake bheda | 6.4 kiyA gayA hai| spaSTa hai ki isa meM dUsare dArzanikoMkI taraha sirpha prameyasAdhaka tIna, cAra yA chaH Adi pramANoM kA hI samAveza nahIM hai kintu vyAkaraNa koSAdise siddha pramANazabdake yAvat arthoM kA samAveza karanekA prayatna hai / sthAnAMga mUla sUtrameM ukta bhedoMkI parigaNanAke alAvA vizeSa kucha nahIM kahA gayA hai, kintu anyaMtra usakA vistRta varNana hai, jisake viSayameM Age hama kucha kaheMge / caraka meM vAdamArgapadoMmeM eka khataMtra vyavasAyapada hai| "atha vyavasAyaH - vyavasAyoM nAma nizvayaH" vimAnasthAna bha0 8 sU0 47 / siddhasenanase lekara sabhI jainatArkikoMne pramANako khaparavyavasAyi mAnA hai / vArtikakAra - zAntyAcAryane nyAyAvatAragata avabhAsa zabdakA artha karate hue kahA hai ki "avabhAso vyavasAyo na tu grahaNamAtrakam" kA0 3 / akalaMkAdi sabhI tArkikoMne pramANalakSaNameM 'vyavasAya' padako sthAna diyA hai| aura pramANako vyavasAyAtmake mAnA hai| yaha koI Akasmika bAta nahIM / nyAyasUtrameM pratyakSako vyavasAyAtmaka kahA hai / sAMkhyakArikAmeM bhI pratyakSako adhyavasAyarUpa kahA hai| isI prakAra jaina AgamoMmeM bhI pramANako vyavasAya zabdase vyavahRta karanekI prathAkA spaSTadarzana nimnasUtrameM hotA hai / prastutameM tIna prakArake vyavasAyakA jo vidhAna hai vaha sAMkhyAdisaMmata' tIna pramANa mAnanekI paraMparAmUlaka ho to Azcarya nahIM "tivihe bravasAya paNNatte taM jahA- paJcakkhe pacatite ANugAmie / " sthAnAMgasU0 185 / prastuta sUtrakI vyAkhyA karate hue abhayadevane likhA hai ki "vyavasAyo nizvayaH sa ca pratyakSaH - avadhimana:paryaya kevalAkyaH pratyayAt indriyAmindriyalakSaNAt nimittAjjAtaH prAtyayikaH, sAdhyam ayAdikam anugacchati-sAdhyAbhAve na bhavati yo dhUmAdihetuH so'nugAmI tato jAtam AnugAmikam - anumAnam - tadrUpo vyavasAya AnugAmika paveti / athavA pratyakSaH svayaMdarzanalakSaNaH, prAtyayikaH - thecanaprabhavaH, tRtIyastathaiveti" / spaSTa hai ki prastuta sUtrakI vyAkhyAmeM abhayadevane vikalpa kiye haiM ata eva unako ekatara arthakA nizcaya nahIM thA / vastutaH pratyakSazabdase sAMvyavahArika aura pAramArthika donoM pratyakSa, pratyayita zabdase anumAna aura AnugAmika zabdase Agama, sUtrakArako abhipreta mAne jAya~ to siddhasenasaMmata tIna pramANoMkA mUla ukta sUtrameM mila jAtA hai / siddhasenane nyAyaparaMparA saMmata cAra pramANoMke sthAna meM sAMkhyAdisaMgata tIna hI pratyakSa, anumAna aura Agamako mAnA hai / AcArya haribhadrako bhI yehI tIna pramANa mAnya hai' / aisA pratIta hotA hai ki carakasaMhitAmeM kaI paraMparAe~ milagaI haiM kyoMki kahIM to usameM cAra pramANoM kA varNana hai aura kahIM tInakA tathA vikalpase dokA bhI svIkAra pAyA jAtA hai| aisA 1 dekho TippaNa pR0 148 - 151 / 2 caraka vimAnasthAna adhyAya 4 / a0 8. sU0 84 / 3 anekAntaja0 DI0 pR0 142, anekAntaja0 pu0 215 / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| xx honekA kAraNa yaha hai ki carakasaMhitA kisI eka vyaktikI racanA na hokara kAlakramase saMzodhana aura parivardhana hote hote vartamAnarUpa banA hai / yaha bAta-ninna koSThakase spaSTa ho jAtI hai sUtrasthAna a0 11. Aptopadeza pratyakSa anumAna yukti vimAnasthAna 104 ", a08 aitiya (Aptopadeza), aupamya " " " x ___ upadeza , , yahI dazA jainAgamoMkI hai| usameM bhI cAra aura tIna pramANoM kI paraMparAoMne sthAna pAyA hai| sthAnAMgake ukta sUtrase bhI paMca jJAnoMse pramANoMkA pAryakya siddha hotA hI hai / kyoMki vyavasAyako paMca jJAnoMse saMbaddha na kara pramANoMse saMbaddha kiyA hai| phira bhI AgamameM chAna aura pramANakA samanvaya sarvathA nahIM huA hai yaha nahIM kahA jA sakatA / ukta tIna prAcIna bhUmikAoMmeM asamanvaya hote hue bhI anuyogadvArase yaha spaSTa hai ki bAdameM jainAcAryoMne jJAna aura pramANakA samanvaya karanekA prayatna kiyA hai / kintu yaha bhI dhyAnameM rahe ki paMca jJAnoMkA samanvaya spaSTarUpase nahIM hai, para aspaSTa rUpase hai| isa samanvayake prayanakA prathama darzana anuyogameM hotA hai / nyAyadarzanaprasiddha cAra pramANoMkA jJAnameM samAveza karanekA prayA anuyogameM hai hii| kintu vaha prayA jaina dRSTiko pUrNatayA lakSyameM rakha kara nahIM huA hai ataH bAdake AcAryoMne isa praznako phirase mulajhAnekA prayana kiyA aura vaha isa liye saphala huA ki usameM jaina Agamake maulika paMcajJAnoMko AdhArabhUta mAna kara hI jaina dRSTise pramANoMkA vicAra kiyA gayA hai| ___ sthAnAMgasUtrameM pramANoMke dravyAdi cAra bheda jo kiye gaye haiM unakA nirdeza pUrvameM ho cukA hai / jainavyAkhyApaddhatikA vistArase varNana karanevAlA anya anuyogadvAra sUtra hai / usako dekhanese patA calatA hai ki pramANake dravyAdi cAra meda karane kI prathA, jainoMkI vyAkhyApaddhatimUlaka hai / zabdake vyAkaraNa-koSAdiprasiddha sabhI saMbhAvita arthokA samAveza karake, vyApaka arthameM anuyogadvArake racayitAne pramANazabda prayukta kiyA hai yaha nimna nakazese sUcita ho jAtA hai nyA. prastAvamA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 1 AnupUrvI 2 nAma 1 pratyakSa 1 upakrama 1 dravya pramANake bheda | anuyogadvAra (sU0 59 ) 1 jJAna 2 nikSepa 3 pramANa 4 vaktavyatA 5 arthAdhikAra 6 samavatAra (sU070) 2 kSetra 2 anumAna 1 jIvake 1 indriyapratyakSa 3 kAla 1 guNa 2 naya 3 anugama 2 darzana 3 aupamya 1 pratyakSa 4 naya 4 bhAva ( sU0 132 ) 3 saMkhyA ( sU0 146 ) 2 ajIvake ( sU0 147 ) 3 cAritra 4 bhAgama 1 zrotrendriyapratyakSa 2 cakSu0 pra0 3 ghrANe0 pra0 4 jihvendriyapra0 5 sparze0 pra0 noindriyapraspakSa 1 avadhijJAnapra0 2 mana:paryayajJAnapra0 3 kevalajJAnapra0 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 kAryeNa 2 pUrvavat 2 kAraNena 3 guNena 1 atItakAlagrahaNa 1 sAdharmyApanIta prastAvanA-1 1 kizcidvaidharmya 2 anumAna 2 zeSavat 4 avayavena 1 sAmAnyadRSTa 3 aupamya 1 kicitsAdhamyoMpanIta 2 prAyaH sAdharmyaMpanIta 3 sarvasAdhampanI 2 pratyutpanna kAlagrahaNa 3 anAgatakAlaya 0 2 prAyaH vaidharmya 3 5 AzrayeNa 4 Agama 3 sarvavaidha 2 vizeSadRSTa 2 lokottara 1 AcArAdi 12 vainIta 1 laukika veda, rAmAyaNa, mahAbhArata Adi anuyogadvAra ke prAraMbhameM hI jJAnoMke pAMca meda batAye haiM - 1 Abhinibodhika, 2 zruta, 3 avadhi, 4 mana:paryaya aura 5 kevala / jJAnapramANake vivecanake prasaMga meM prApta to yaha thA ki anuyogadvArake saMkalanakartA unhIM pAMca jJAnoMko jJAnapramANake medarUpase karake unhoMne naiyAyikoMmeM prasiddha cAra pramANoMko hI jJAnapramANake I batA dete / kintu aisA na bhedarUpase batA diyA hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANake bhed| aisA karake unhoMne sUcita kiyA hai ki dUsare dArzanika jina pratyakSAdi cAra pramANoMko mAnate haiM vastutaH ve jJAnAtmaka haiM aura guNa hai- AtmAke guNa haiN| isa samanvayase yaha bhI phalita ho jAtA hai ki ajJAnAtmaka sannikarSa indriya Adi padArtha pramANa nahIM ho sakate / ata eva hama dekhate hai ki siddhasenase lekara pramANavivecaka sabhI jainadArzanikoMne pramANake lakSaNameM jJAnapadako avazya sthAna diyA hai / itanA hote hue bhI jaina saMmata pAMca jJAnoMmeM cAra pramANakA spaSTa samanvaya karanekA prayatna anuyogadvArake kartAne nahIM kiyA hai| arthAt yahA~ bhI pramANacarcA aura paMcajJAnacarcAkA pArthakya siddha hI hai| zAstrakArane yadi pramANoMko paMcajJAnoMmeM samanvita karanekA prayatna kiyA hotA to unake matase anumAna aura upamAna pramANa kisa jJAnameM samAviSTa hai yaha aspaSTa nahIM rahatA / yaha bAta nIce ke samIkaraNase spaSTa hotI haijJAna pramANa 1(a) indriyajamati pratyakSa (ba) manojanyamati Agama SCN avadhi manaHparyaya pratyakSa kevala anumAna upamAna isase sApha hai ki jJAnapakSameM manojanya matiko kaunasA pramANa kahA jAya tathA pramANapakSameM anumAna aura upamAnako kaunasA jJAna kahA jAya- yaha bAta anuyogadvArameM aspaSTa hai| vastutaH dekheM to jaina jJAnaprakriyAke anusAra manojanyamati jo ki parokSa jJAna hai vaha anuyogake pramANa varNanameM kahIM samAveza nahIM paataa| nyAyAdizAsake anusAra mAnasa jJAna do prakArakA hai pratyakSa aura parokSa / sukha-duHkhAdiko viSaya karanevAlA mAnasa jJAna pratyakSa kahalAtA hai aura anumAna upamAna Adi mAnasajJAna parokSa kahalAtA hai / ata eva manojanya mati jo ki jainoMke matase parokSajJAna hai usameM anumAna aura upamAnako antarbhUta karadiyA jAya to ucita hI hai / isa prakAra paMcajJAnoMkA cAra pramANoMmeM samanvaya ghaTa jAtA hai / yadi yaha abhiprAya zAstrakArakA bhI hai to kahanA hogA ki paraprasiddha cAra pramANoMkA paMcajJAnoMke sAtha samanvaya karanekI aspaSTa sUcanA anuyogadvArase milatI hai / kintu jainadRSTise pramANa vibhAga aura usakA paMcajJAnoMmeM spaSTa samanvaya karanekA zreya to umAkhAtIko hI hai| . itanI carcAse yaha spaSTa hai ki jainazAstrakAroMne AgamakAlameM jainadRSTise pramANavibhAgake viSayameM khatantra vicAra nahIM kiyA hai kintu usa kAlameM prasiddha anya dArzanikoMke vicAroMkA saMgrahamAtra kiyA hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA | 69 pramANabhedake viSaya meM prAcIna kAlamai aneka paraMparAe~ prasiddha rhiiN| unameMse cAra aura tIna medoMkA nirdeza AgamameM milatA hai jo pUrvokta vivaraNase spaSTa hai / aisA honekA kAraNa yaha hai ki pramANacarcA meM niSNAta aise prAcIna naiyAyikoMne pramANake cAra bheda hI mAne haiM / unhIkA anukaraNa caraka aura prAcIna bauddhoMne mI kiyA hai| aura isIkA anukaraNa jainAgamoM meM bhI huA hai / pramANake tIna bheda mAnanekI paraMparA bhI prAcIna hai / usakA anusaraNa sAMkhya, caraka, aura bauddhoMmeM huA hai| yahI paraMparA sthAnAMgake pUrvokta sUtrameM bhI surakSita hai| yogAcAra bauddhoMne to dignAgake sudhArako arthAt pramANake do bhedakI paraMparA ko bhI nahI mAnA hai aura dimAgake bAda bhI apanI tInapramANakI paraMparAko hI mAnya rakhA hai jo sthiramatikI madhyAntavibhAgakI TIkAse spaSTa hotA hai / nIce diyA huA tulanAtmaka nakazA' uparyukta kathanakA sAkSI hai 1 pratyakSa 2 anumAna 3 upamAna 4 Agama anuyogadvAra bhagavatI sthAnAMga carakasaMhitA nyAyasUtra vyAvartanI " 39 15 upAyahRdaya sAMkhyakArikA 33 yogAcArabhUmizAstra " abhidharmasaMgitizAstra," vijJaptimAtratAsiddhi madhyAntavibhAgavRtti 19 vaizaSikasUtra " prazastapAda dignAga dharmakIrti 39 93 59 19 15 37 19 99 "" 17 13 75 33 , 17 " "3 33 19 35 X x X x X X X X X x nakazese spaSTa hai ki anuyogadvArake matase pratyakSa jJAna pramANa ke do bheda haiM - (a) indriyapratyakSa (A) noindriyapratyakSa Pre-dinnaga Buddhist Texts: Intro. P. XVII. 19 15 15 "" 33 " (2) pratyakSapramANacarcA / hama pahale kaha Aye haiM ki anuyogadvAra meM pramANa zabdako usake vistRta arthameM lekara pramANoMkA medavarNana kiyA gayA hai / kintu jJapti sAdhana jo pramANa jJAna anuyogadvArako amISTa hai usIkA vizeSa vivaraNa karanA prastutameM iSTa hai / ata eva anuyogadvAra saMmata zvAra pramANoMkA kramazaH varNana kiyA jAtA hai - "S E=EX x x x x Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSapramANa crcaa| (a) indriyapratyakSa meM anuyogadvArane 1 zrotrendriyapratyakSa, 2 cakSurindriyapratyakSa 3 ghANendriyapratyakSa, 4 jihendriyapratyakSa, aura 5 sparzendriyapratyakSa - ina pAMca prakArake pratyakSoMkA samAveza kiyA hai| (A) noindriyapratyakSa pramANa meM jainazAstra prasiddha tIna pratyakSa jJAnoMkA samAveza hai1 avadhijJAna pratyakSa, 2 manaHparyayajJAna pratyakSa aura 3 kevalajJAna pratyakSa / prastuta meM 'no'kA artha hai indriyakA abhAva / arthAt ye tInoM jJAna indriya janya nahIM hai / ye jJAna sirpha AtmasApekSa hai| jainaparaMparAke anusAra indriyajanya jJAnoMko parokSajJAna kahA jAtA hai kintu prastuta pramANa carcA parasaMmata pramANoMke hI AdhArase hai ata eva yahA~ usIke anusAra indriyajanya jJAnoMko pratyakSa pramANa kahA gayA hai / nandIsUtrameM jo indriyajanya jJAnako pratyakSa kahA hai vaha bhI parasiddhAntakA anusaraNa karake hii| vaizeSikasUtrameM laukika aura alaukika donoM prakArake pratyakSakI vyAkhyA dI gaI hai| kintu nyAyasUtra', aura mImAMsAdarzanameM laukika pratyakSakI hI vyAkhyA dI gaI hai / laukika pratyakSakI vyAkhyA,dArzanikoMne pradhAnatayA bahirindriyajanya jJAnoMko lakSyameM rakhA ho aisA pratIta hotA hai kyoMki, nyAyasUtra, vaizeSikasUtra aura mImAMsAdarzanakI laukika pratyakSakI vyAkhyA meM sarvatra indriyajanya jJAnako pratyakSa kahA hai| mana indriya hai yA nahIM isa viSayameM nyAyasUtraH aura vaizeSikasUma vidhirUpase kucha nahIM btaate| pratyuta nyAyasUtrameM prameya nirUpaNameM manako indriyoMse pRthak ginAyA hai 7.1.1.9) aura indriyanirUpaNameM (1.1.12) pAMca bahirindriyoMkA hI parigaNana kiyA gayA hai / isa liye sAmAnyataH koI yaha kaha sakatA hai ki nyAyasUtrakArako mana indriyarUpase iSTa nahIM thA kintu isakA prativAda karake vAtsyAyanane kaha diyA hai ki mana bhI indriya hai / manako indriyase pRthak batAnekA tAtparya yaha hai ki vaha anya indriyoMse vilakSaNa hai (nyAyabhA0 1.1.4) / vArasyAyanake aise spaSTIkaraNake hote hue bhI tathA sAMkhyakArikAmeM (kA0 27.4spaSTarUpase indriyoMmeM manakA antarbhAva: honepara mI mATharane pratyakSako pAMca prakAra kA batAyA hai, usase phalita yaha hotA hai ki laukika: pratyakSameM spaSTarUpase manojanyajJAna samAviSTa nahIM thaa| isI bAtakA samarthana nandI aura anuyogadvArase bhI hotA hai kyoMki unameM bhI laukika pratyakSameM pAMcaindriyajanya jJAnoMko hI sthAna diyA hai| kintu isakA matalaba yaha nahIM ki prAcIna dArzanikoMne mAnasa jJAnakA vicAra hI nahI kiyA ho / prAcIna kAlake granthoMmeM laukika pratyakSameM mAnasa pratyakSako bhI khatanasthAna milA hai| isase patA calatA hai ki ve mAnasa pratyakSase sarvathA anabhijJa nahIM the| carakameM pratyakSako indriyaja aura mAnasa aise do bhedoMmeM vibhakta kiyA hai| isI paraMparAkA anusaraNa karake bauddha maitreyanAthane mI yogAcArabhUmizAstrameM pratyakSake cAra bhedomeM mAnasapratyakSako khatantra sthAna diyA hai| yahI kAraNa hai ki AgamoMmeM sAMvyavahArika pratyakSameM mAnasakA sthAna na honepara bhI AcArya akalaMkane use sAMvyavahArika pratyakSa rUpase ginAyA hai| vaishe03.1.189.1.11-15| 21.1.4 / / ... / vimAnasthAna bha04 sU0 5 / 108 suu019| 5J. R.A.S. 1929 p. 465-466. dekho TippaNa pU. 250 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / (3) anumAnacarcA | (a) anumAnake meda - anuyogadvAra sUtrameM 'tIna bheda kiye gaye haiM (1) pUrvavat (2) zeSavat (3) dRSTasAdharmyavat prAcIna caraka, nyAya, bauddha ( upAyahRdaya pR0 13 ) aura sAMkhyane bhI anumAnake tIna bheda to batAye haiM / unameM prathamakeM do to vahI haiM jo anuyogameM hai / kintu antima bhedakA nAma anuyoga kI taraha dRSTasAdharmyavat na na hokara sAmAnyatodRSTa hai / prastutameM yaha batA denA Avazyaka hai ki anuyogameM anumAnake svArtha aura parArtha aise do bheda nahIM kiye gaye / anumAnako ina do bhedoMmeM vibhakta karanekI paraMparA bAdakI hai / nyAyasUtra aura usake bhASya taka yaha svArtha aura parArtha aise bheda karanekI paraMparA dekhI nahIM jAtI / bauddhoMmeM dignAgase pahale ke maitreya, asaMga aura vasubandhuke granthoMmeM bhI vaha nahIM dekhI jAtI / sarva prathama bauddhoMmeM dignAgake pramANasamuccayameM aura vaidikoMmeM prazastapAdake bhASyameM hI svArtha- parArtha bheda dekhe jAte haiN| jainadArzanikoMne anuyogadvArasvIkRta ukta tIna bhedoMko sthAna nahIM diyA hai| kintu svArthaparArtharUpa bhedoMko hI apane granthoM meM liyA haiM itanA hI nahIM balki tIna bhedoMkI paraMparAkA kuchane khaNDana bhI kiyA hai| (A) pUrvavat pUrvavat kI vyAkhyA karate hue anuyogameM kahA hai ki - "mAyA putaM jahA nahuM juSANaM puNarAgayaM / kArDa pacabhijANejA puNyaliGgeNa keNaI // taM jahA- khatteNa vA vaNNeNa vA laMDaNeNavA maseNa vA tilapaNa vA" -71 tAtparya yaha hai ki pUrvaparicita kisI liGgake dvArA pUrvaparicita vastukA pratyabhijJAna karanA pUrvavat anumAna hai / upAyahRdaya nAmaka bauddhagranthameM bhI pUrvavat kA vaisA hI udAharaNa hai - "yathA SaDaGgali piDakamUrdhAnaM bAlaM dRSTvA pazcAdRddhaM bahuzrutaM devadattaM vA SaDali smaraNAt soyamiti pUrvavat" pR0 13 / upAyahRdayake bAdake pranthoMmeM pUrvavat ke anya do prakArake udAharaNa milate haiM / ukta udAharaNa choDanekA kAraNa yahI hai ukta udAharaNasUcita jJAna vastutaH pratyabhijJAna hai / ata evaM pratyabhijJAna aura anumAnake viSayameM jabase dArzanikoMne bheda karanA zurU kiyA tabase pUrvavatkA 1 vizeSa ke liye dekho pro0 dhruvakA 'trividhamanumAnam' bhorieNTala koMgresake prathama adhivezanameM par3hA gayA vyAkhyAna / 2 caraka sUtrasthAna meM anumAnakA tIna prakAra hai aisA kahA hai kintu nAma nahIM diyedekho sUtrasthAna adhyAya 11. lo0 21, 22, nyAyasUtre 1.1.5 / mUla sAMkhyakArikAmeM nAma nahI hai sirpha tIna prakArakA ullekha hai kA0 5 / kintu mATharane tInoMke nAma diye haiN| tIsarA nAma mUlakArako sAmAnyato dRSTa hI iTa hai - kA0 6 / 3 pramANasamu0 2.1 / prazasta0 pu0 563,577 / 4 nyAyavi0 341, 342 / tasvArthazlo0 pR0 205 / syAdvAdara0 pR0 527 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ara anumAnacarcA ! udAharaNa badalanA Avazyaka ho gyaa| isase yaha bhI kahA jA sakatA hai ki anuyogameM jo vivecana hai vaha prAcIna paraMparAnusArI hai / kucha dArzanikoMne kAraNase kAryake anumAnako aura kuchane kAryase kAraNake anumAnako pUrvavat mAnA hai aisA unake diye hue udAharaNoMse pratIta hotA hai - meghonnati dRSTikA anumAna karanA yaha kAraNase kAryakA anumAna hai ise pUrvavat kA udAharaNa mAnanevAle mAThara, vAtsyAyana aura gauDapAda haiN| anuyogadvArake mata se kAraNase kAryakA anumAna zeSavadanumAnakA eka prakAra hai / kintu prastuta udAharaNakA samAveza zeSavadake 'AzrayeNa' bhedake antargata hai / vAtsyAyanane matAntarase dhUmase vahike anumAnako bhI pUrvavat kahA hai| yahI mata caraka' aura mUlamAdhyamikakArikAke TIkAkAra piGgala (1) ko mI' mAnya thA / zabara' bhI vahI udAharaNa letA hai / mAThara mI kAryase kAraNa ke anumAnako pUrvavat mAnatA hai kintu usakA udAharaNa dUsarA haipayA, nadIpUrase vRSTikA anumAna / anuyogake matase dhUmase vahnikA jJAna zeSavadanumAnake pAMcave bheda 'AzrayeNa' ke antargata hai / mATharanirdiSTa nadIpUrase dRSTike anumAnako anuyogameM atItakAlaprahaNa kahA hai| aura vAtsyAyanane kAryase kAraNake anumAnako zeSavada kaha kara mATharanirdiSTa udAharaNako zeSavad batA diyA hai| pUrvakA artha hotA hai kAraNa / kisIne kAraNako sAdhana mAnakara, kisIne kAraNako sAdhya mAnakara aura kisIne donoM mAnakara pUrvavatkI vyAkhyA kI hai ata eva pUrvokta matavaividhya upalabdha hotA hai / kintu prAcInakAlameM pUrvavatse pratyabhijJA hI samajhI jAtI thI aisA anuyoga aura upAyahRdayase spaSTa hai| nyAyasUtrakArako 'pUrvavat' anumAnakA kaisA lakSaNa iSTa thA usakA patA lagAnA mI Abazyaka hai| pro0 dhruvakA anumAna hai ki nyAyasUtrakArane pUrvavat Adi zabda prAcIna mImAMsakoMse liyA hai aura usa paraMparAke AdhArapara yaha kahA jA sakatA hai ki pUrvakA artha kAraNa aura zeSakA artha kArya hai / ata eva nyAyasUtrakArake matameM pUrvavat anumAna kAraNase kAryakA aura zeSavat anumAna kArbase kAraNakA hai| kintu nyAyasUtrakI anumAna parIkSAke (2.1.17) AdhArapara pro0 jvAlAprasAdane' pUrvavat aura zeSavat kA jo artha spaSTa kiyA hai| vaha pro0 base ThIka ulaTA hai| arthAt pUrva-kAraNakA kAryase anumAna karanA pUrvavat hai aura kAryakA yA uttarakAlInakA kAraNase anumAna karanA zeSavadanumAna hai| vaizeSikasUtrameM kArya hetuko prathama aura kAraNa hetuko dvitIyasthAna prApta hai ( 9.2.1 ) / usase pUrvavat aura zeSavat ke ukta arthakI puSTi hotI hai / 1 sUtrasthAna a0 11 ko 0 21 2 Pre-Dinnaga Buddhist Text. Intro P. XVII. 31.1.5 / * pUrvoka vyAkyAna pu0 262-263 / 5 Indian Epistemology p. 171. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| (8) zeSavat / . anuyogadvArakA pUrvacitrita nakazA dekhanese spaSTa hotA hai ki zeSavat anumAnameM pAMca prakArake hetuoMko anumApaka batAyA gayA hai / yathA "se ki ta sesavaM? sesavaM paMcaSihaM paNNattaM taM jahA kajeNaM kAraNeNaM guNeNaM aSayaveNaM bhaasennN|" 1 kAryeNa-kAryase kAraNakA anumAna karanA / yathA zabdase zaMkhakA, tADanase bherIkADhakkitase vRSabhakA, kekAyitase mayUrakA, haNahaNATase (heSita ) azvakA, gulagulAyitase gajakA aura ghaNaSaNAyitase rathakA / 2 kAraNena- kAraNase kAryakA anumAna karanA / isake udAharaNa meM anumAna prayogako to nahIM batAyA kintu kahA hai ki 'tantu paTakA kAraNa hai, paTa tantukA kAraNa nahIM, vIraNA kaTakA kAraNa hai, kaTa vIraNAkA kAraNa nahIM, mRtpiNDa ghaTakA kAraNa hai, ghaTa mRtpiNDakA kAraNa nahIM / isa prakAra kaha karake zAstrakArane kAryakAraNabhAvakI vyavasthA dikhA dI hai| usake AdhArapara jo kAraNa hai use hetu banAkara kAryakA anumAna kara lenA cAhie aisA sUcita kiyA hai| 3 guNena-guNase guNIkA anumAna karanA yathA, nikaSase suvarNakA, gandhase puSpakA, rasase lavaNakA, AkhAdase madirAkA, sparzase vastrakA' / 4 avayavena-avayavase avayavIkA anumAna karanA / yathA', sIMgase mahiSakA, zikhAse kukkuTakA, dAMtase hastikA, dADhAse varAhakA, picchase mayUrakA, khurAse azvakA, nakhase jyAprakA, bAlAprase camarI gAyakA, lAMgUlase bandarakA, do pairase manuSyakA, cAra pairase go AdikA, bahu pairase gojara AdikA, kesarase siMhakA, kakubhase vRSabhakA, cUDIsahita bAhuse mahilAkA; baddha parikaratAse yoddhAkA, vanase mahilAkA, dhAnyake eka kaNase droNapAkakA aura eka gAthAse kvikaa| 5 AzrayeNa-(Azritena) Azrita vastuse anumAna karanA, yathA dhUmase agnikA, balAkAse pAnIkA, abhravikArase vRSTikA aura zIla samAcArase kulaputrakA anumAna hotA hai| , "saMkhaM saheNaM, meri tADieNaM, ghasamaM dakieNaM, moraM kiMkAieNaM, hayaM hesieNaM, gayaM gulagulAieNaM, rahaM ghnnghnnaadnnN|" . "taMtayo paDassa kAraNaM Na paDo taMtukAraNaM, dhIraNA kaDassa kAraNaM Na kaDo vIraNAkAraNaM, mipiDo ghaDassa kAraNaM Na ghaDo mipiddkaarnnN|" 3 "suvaNaM nikaseNaM, puSpaM gaMdheNaM, lavaNaM raseNaM, maharaM AsAyaeNaM, vatthaM phaasennN|" 4 "mahisaM siMgeNa, kukkuDaM sihAeNaM, hasthi visANeNaM, varAhaM dADhAe, moraM piccheNaM, AsaM khureNaM, vagdhaM naheNaM, cariM vAlaggeNaM, pANaraM laMguleNaM, dupayaM maNussAdi, caupayaM gavamAdi, bahupayaM gomimAdi, sIhaM kesareNaM, vasaha kukuheNaM, mahilaM valayabAhAe, gAhA-pa. riarabaMdheNa bhaDaM jaannijaamhiliaNnivsnnennN| sittheNa doNapAgaM, kaviM ca ekAe gAhAe // " 5"aggi dhUmeNaM, salilaM balAgeNaM vuTTi abhavikAreNaM, kulaputtaM siilsmaayaarennN|" nyA. prastAvanA 1. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnacarcA / anuyogadvAra ke zeSavat ke pAMca bhedoMke sAtha anya dArzanikakRta anumAnabhedoM kI tulanAke liye nIce nakzA diyA jAtA hai 74 'vaizeSika 1 kArya 2 kAraNa 3 saMyogI 4 samavAyI anuyogadvAra 1 kArya 2 kAraNa 3 Azrita 4 guNa 5 avayava yogAcArabhUmizAstra' 7 1 kArya-kAraNa 2 karma 3 dharma 4 khabhAva dharmakIrti 1 kArya 5 virodhI 5 nimitta upAyahRdayameM zeSavat kA udAharaNa diyA gayA hai ki - " zeSavad yathA, sAgarasalilaM pItvA talavaNarasamanubhUya zeSamapi salilaM tulyameva lavaNamiti - " pR0 13 / arthAt avayavake jJAnase saMpUrNa avayavIkA jJAna zeSavat hai aisA upAyahRdayakA mata hai / mAThara aura gauDapAda kA bhI yahI mata hai| unakA udAharaNa bhI vahI hai jo upAyahRdayameM hai / Tsing-mu (piGgala) kA bhI zeSavat ke viSayameM yahI mata hai / kintu usakA udAharaNa usI prakArakA dUsarA hai ki eka cAvalake dAneko pake dekhakara sabhIko pakka samajhanA' / anuyogadvArake zeSavat ke pAMca bhedoMmeM se caturtha 'avayavena' ke aneka udAharaNoMmeM upAyahRdanirdiSTa udAharaNakA sthAna nahIM hai kintu piGgalasaMmata udAharaNakA sthAna hai| nyAyabhASyakAra ne kArya se kAraNake anumAnako zeSavat kahA hai aura usake udAharaNarUpa se nadIpUrase vRSTike anumAnako batAyA hai / mATharake matase to yaha pUrvavat anumAna hai / anuyogadvArane 'kAryeNa' aisA eka bheda zeSavat kA mAnA hai para usake udAharaNa bhinna hI haiM / 1 matAntarase nyAyabhASyameM parizeSAnumAnako zeSavat kahA hai / aisA mAThara Adi anya kisIne nahIM khaa| spaSTa hai ki yaha koI bhinna paraMparA hai / anuyogane zeSavat ke jo pAMca bheda batAye haiM unakA mUla kyA hai so kahA nahIM jA sakatA / 2 svabhAva 3 anupalabdhi " (I) dRSTasAdharmyavat / dRSTasAdharmyavat ke do bheda kiye gaye haiM - 1 sAmAnyadRSTa aura 2 vizeSadRSTa | kisI ka vastuko dekhakara tatsajAtIya sabhI vastukA sAdharmyajJAna karanA yA bahuvastuko dekhakara kisI vizeSa meM tatsAdharmyakA jJAna karanA yaha sAmAnyadRSTa hai aisI sAmAnyadRSTakI vyAkhyA zAstrakArako abhipreta jAna paDatI hai / zAstrakArane isake udAharaNa ye diye haiM- jaisA eka puruSa hai aneka puruSa bhI vaise hI haiM, jaise aneka puruSa haiM vaisA hI eka puruSa hai / jaisA eka kArSApaNa hai aneka kArSApaNa bhI vaise hI haiM, jaise aneka kArSApaNa haiM eka bhI vaisA hI hai" / 1 vaize0 9.2.1 / 2 J. R. A. S. 1929, P. 474 3 Pre-Dig. Intro XVIII. "se kiM taM sAmaNNadiGkaM ? jahA ego puriso tahA bahave purisA jahA vahave purisA tahA ego puriso / jahA ego karisAvaNo tahA vahave karisAvaNA, jahA bahave karisAvaNA tahA ego karisAvaNo / " Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA | 75 vizeSadRSTa dRSTasAdharmyatrat vaha hai jo aneka vastuoM meM se kisI eka ko pRthak karake usake vaiziSTya kA pratyabhijJAna karatA hai / zAstrakArane isa anumAnako bhI puruSa aura kArSApaNa ke dRSTAntase spaSTa kiyA hai - yathA, koI eka puruSa bahutase puruSoMke bIcameMse pUrvadRSTa puruSakA pratyabhijJAna karatA hai ki yaha vahI puruSa hai; yA isI prakAra kArSApaNa kA pratyabhijJAna karatA hai, taba usakA vaha jJAna vizeSadRSTa sAdharmyavat anumAna hai' / anuyogadvAra meM dRSTasAdharmyavat ke jo do bheda kiye gaye haiM unameM prathama to upamAnase aura dUsarA pratyabhijJAnase bhinna pratIta nahIM hotA / mAThara Adi anya dArzanikoMne sAmAnyatodRSTake jo udAharaNa diye haiM unase anuyogadvArakA pArthakya spaSTa hai / upAyahRdayameM sUrya-candra kI gatikA jJAna udAhRta hai / yahI udAharaNa gauDapAdameM, zabara meM, nyAyabhASya meM aura piMgalameM hai / sAmAnyatodRSTakA eka aisA bhI udAharaNa milatA hai - yathA, icchA dise AtmAkA anumAna karanA / usakA nirdeza nyAyabhASya aura piMgalameM hai / anuyoga, mAThara aura gauDapAdane siddhAntataH sAmAnyatodRSTakA lakSaNa eka hI prakArakA mAnA hai bhale hI udAharaNa bheda ho / mAThara aura gauDapAdane udAharaNa diyA hai ki "puSpitAmradarzanAt, anyatra puSpitA AnA iti / " yahI bhAva anuyogakA bhI hai jaba ki zAstrakArane kahA ki "jahA ego puriso tahA bahave purisA / " ityAdi / anumAna sAmAnyakA udAharaNa mATharane diyA hai ki "liGgena tridaNDAdidarzanena adRSTazeSi feat sAdhyate nUnamasau parivAsti, asyedaM tridaNDamiti / " gauDapAdane isa udAharaNa ke sAdhya sAdhana kA viparyAsa kiyA hai - "yathA dRSTvA yatim yasyedaM tridaNDamiti / " ( u ) kAlabhedase traividhya / anumAna grahaNa kAlakI dRSTise tIna prakArakA hotA hai use bhI zAstrakArane batAyA hai - atItakAlagrahaNa 2 pratyutpannakAlagrahaNa aura 3 anAgatakAlagrahaNa | yathA 1 atItakAlagrahaNa - uttRNa vana, niSpannasasyA pRthvI, jalapUrNa kuNDa-sara-nadI- dIrghikA - taDAga - ityAdi dekhakara siddha kiyA jAya ki sudRSTi huI hai to vaha atItakAlagrahaNa hai| 2 pratyutpannakAlagrahaNa - bhikSAcaryA meM pracura bhikSA milatI dekhakara siddha kiyA jAya subhikSa hai to vaha pratyutpanna kAla grahaNa hai / ` 3 anAgatakAlagrahaNa - bAdalakI nirmalatA, kRSNa pahADa, savidyut meya, meghagarjana, 1 " se jahANAmae keI purise kaMci purisaM bahUNaM purisANaM majjhe puNvadiTTha paJcabhijANijA ayaM se purise / bahUNaM karisAvaNANaM majjhe puSvadihaM karisAvaNaM paJcabhijANijAayaM se karisAvaNe / " 2 uttaNANi baNANi niSpaNNasassaM vA meNi puNNANi a kuNDa-sara-i-dIhibhAtaDAgAI pAlitA teNaM sAhijA jahA suvuTTI AsI / 3 "sAhuM goaraggagayaM bicchaDDiaparabhatapANaM pAsitA teNaM sAhijadda jahA subhikkhe vahaI / " Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnacarcA | vAtoddhama, rakta aura prasnigdha sandhyA, vAruNa yA mAhendra sambandhI yA aura koI prazasta utpAta - inako dekhakara jaba siddha kiyA jAya ki suvRSTi hogI - yaha anAgatakAlagrahaNa hai / ukta lakSaNoMkA viparyaya dekhanemeM Ave to tInoM kAloMke grahaNameM bhI viparyaya ho jAtA hai| arthAt atIta kudRSTikA, vartamAna durbhikSakA aura anAgata kuvRSTikA anumAna hotA hai yaha bhI anuyogadvAra meM sodAharaNa' dikhAyA gayA hai / kAlamedase tIna prakArakA anumAna hotA hai isa matako carakane bhI khIkAra kiyA hai - "pratyakSa pUrva trividhaM trikAlaM cA'numIyate / gUDho dhUmena maithunaM garbhadarzanAt // 21 // evaM vyavasyantyatItaM bIjAt phalamanAgatam / bIjAt phalaM jAtamihaiva sadRzaM budhAH " // 22 // caraka sUtrasthAna a0 11 anuyogagata atItakAlagrahaNa aura anAgatakAlagrahaNake donoM udAharaNa mAThara meM pUrvavat ke udAharaNarUpase nirdiSTa haiM jaba ki svayaM anuyogane abhravikArase vRSTike anumAnako zeSavat mAnA hai| tathA nyAyabhASyakArane nadIpUrase bhUtavRSTike anumAnako zeSavat mAnA hai / (U) avayavacarcA / anumAnaprayoga yA nyAyavAkyake kitane avayava hone cAhie isa viSayameM mUla AgamoM meM kucha nahIM kahA gayA hai / kintu A0 bhadrabAhune dazavaikAlika niyuktimeM anumAnacarcA meM nyAyavAkyake avayavoMkI carcA kI hai / yadyapi saMkhyA ginAte hue unhoMne pAMca' aura daza "atrayava honekI bAta kahI hai kintu anyatra unhone mAtra udAharaNa yA hetu aura udAharaNa se bhI arthasiddhi honekI bAta kahI hai" / daza avayavavoMko bhI unhoMne do prakArase ginAe haiM / isa prakAra bhadrabAhuke matameM anumAnavAkyake do, tIna, pAMca, daza, daza itane avayava hote haiM / prAcIna vAdazAstrakA adhyayana karane se patA calatA hai ki zurU meM kisI sAdhya kI siddhimeM hetukI apekSA dRSTAMtakI sahAyatA adhikAMzameM lI jAtI rahI hogI / yahI kAraNa hai ki bAdameM jaba hetukA svarUpa vyAptike kAraNa nizcita huA aura hetuse hI mukhyarUpa se sAdhyasiddhi mAnI jAne lagI tathA hetu sahAyakarUpase hI dRSTAnta yA udAharaNa kA upayoga mAnya rahA taba kevala dRSTAntake balase kI jAnevAlI sAdhyasiddhiko jAtyuttaroM meM samAviSTa kiyA jAne lagA / yaha sthiti nyAyasUtrameM spaSTa hai / ata eva mAtra udAharaNase sAdhyasiddhi honekI bhadravAhukI bAta kisI prAcIna paraMparAkI ora saMketa karatI hai aisA mAnanA cAhie / , "ambhassa nimmalattaM kasiNA yA girI savijjuA mehA / thaNiyaM vA ubhAmo saMjJA ratA paNiTThA (ddhA) yA // 1 // vAruNaM vA mahiMdaM vA aNNayaraM vA pasasthaM uppAyaM pAsittA teNaM sAhijA jahA - suvuTTI bhavissaha / " 2" parsi ceva vivajjAse tivihaM gahaNaM bhavadda, taM jahA" ityAdi / 3 daza0 ni0 50 | yA0 89 se 91 / 4 gA0 50 gA0 92 se / 12 se tathA 137 / 5 0 49 / 6 gA0 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| AcArya maitreyane anumAnake pratijJA hetu aura dRSTAMta aise tIna avayava mAne haiM / bhadrabAhune bhI unhI tInoMko nirdiSTa kiyA hai / mAThara aura dignAgane bhI pakSa, hetu aura dRSTAnta ye tIna hI avayava mAne haiM aura pAMca avayavoMkA matAntara rUpase ullekha kiyA hai| pAMca avayavoMmeM do paraMparAe~ haiM eka mATharanirdiSTa aura prazastasaMmata tathA dUsarI nyAyasUtrAdi saMmata / bhadrabAhune pAMca avayavoMmeM nyAyasUtrakI paraMparAkA hI anugamana kiyA hai / para daza avayavoMke viSayameM bhadrabAhukA khAtathya spaSTa hai / nyAyabhASyakArane bhI daza avayavoMkA ullekha kiyA hai kintu bhadrabAhunirdiSTa donoM dazaprakAroMse vAtsyAyanake dazaprakAra bhinna haiN| isa prakAra hama dekhate hai ki nyAyavAkyake daza avayavoMkI tIna paraMparAe~ siddha hotI haiN| yaha bAta nIce diye jAnevAle nakaze se spaSTa ho jAtI hai maitreya mAThara dimAga prazasta nyAyasUtra nyAyamASya pakSa pratijJA hetu pratijJA pakSa pratijJA pratijJA pratijJA apadeza hetu hetu dRSTAnta dRSTAnta dRSTAMta nidarzana udAharaNa udAharaNa udAharaNa anusandhAna upanaya upanaya upanaya pratyAmnAya nigamana nigamana nigamana jijJAsA saMzaya zakyaprAti prayojana saMzayavyudAsa bhadrabAhu 10 pratijJA pratijJA pratijJA pratijJA pratijJA udAharaNa hetu pratijJAvizuddhi pratijJAvibhakti udAharaNa. dRSTAMta upasaMhAra hetuvizuddhi hetuvi0 nigamana dRSTAnta vipakSa dRSTAntavizuddhi pratiSedha upasaMhAra dRSTAMta upasaMhAravizuddhi AzaMkA nigamana tatpratiSedha nigamanavizuddhi nigamana J. R. A.S, 1929, P. 476 / 2 prazastapAdane unhI pAMca aba ko mAnA hai jinakA nirdeza mATharane matAntararUpase kiyaa| hetu hetu Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupanyacarcA / (9) hetucarcA | sthAnAMgasUtrameM hetuke nimnalikhita cAra bheda batAye gaye haiM - 1 aisA vidhirUpa hetu jisakA sAdhya vidhirUpa ho / 2 aisA vidhirUpa hetu jisakA sAdhya niSedharUpa ho / 3 aisA niSedharUpa hetu jisakA sAdhya vidhirUpa ho| 4 aisA niSedharUpa hetu jisakA sAdhya niSedharUpa ho| sthAnAMganirdiSTa ina hetuoMke sAtha vaizeSikasUtragata hetuoMkI tulanA ho sakatI haisthAnAMga vaizeSikasUtra hetu-sAdhya 1.vidhi-vidhi saMyogI, samavAyI, ekArtha samavAyI 3.1.9 bhUto bhUtasya-3.1.13 2 vidhi-niSedha bhUtamabhUtasya-3.1.12 3 niSedha-vidhi abhUtaM bhUtasya 3.1.11 4 niSedha-niSedha kAraNAbhAvAt kAryAbhAvaH bhAgekai bauddha aura jaina dArzanikoMne hetuoMko jo upalabdhi aura anupalabdhi aise do prakAroM meM vibhakta kiyA hai usake mUlameM vaizeSikasUtra aura sthAnAMganirdiSTa paraMparA ho to Azcarya nahIM / (4) aupamyacarcA / anuyogadvAra sUtrameM aupamya do prakArakA hai-1 sAdhopanIta aura 2 vaidhopanIta / 1 sAdhopanIta tIna prakArakA hai(a) kiJcitsAdhopanIta / (bhA) prAyaH sAdhopanIta / (3) sarvasAdhamyopanIta / (a) kizcitsAdhopanIta ke udAharaNa haiM - jaisA maMdara-meru hai vaisA sarSapa hai, jaisA sarSaSa hai vaisA maMdara hai; jaisA samudra hai vaisA goSpada hai, jaisA goSpada hai vaisA samudra hai / jaisA bhAdisya hai vaisA khadyota hai, jaisA khadyota hai vaisA Adilya hai / jaisA candra hai vaisA kumuda hai, jaisA kumuda hai vaisA candra hai|' "mahavA heU cavihe pannate taM jahA-asthittaM asthi so heU 1, asthittaM patthi so heU 2, NatthitaM atthi so heU 3, NasthittaM Nasthi so heuu|" "jahA maMdaro tahA sarisavo, jahA sarisavo tahA maMdaro, jahA samuho tahA gopyayaM, mahA gopyayaM tahA samuho / jahA Aico tahA khajoto, jahA khajjoto tahA bhAiyo, jahA banyo tahA kumudo jahA kumudo tahA cmdo|" Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / 79 ( A ) prAyaH sAdharmyApanIta ke udAharaNa haiM- jaisA gau hai vaisA gavaya hai, jaisA gavaya hai vaisA gau hai / (i) sarvasAdharmyApanIta - vastutaH sarvasAdharmyApamAna ho nahIM sakatA hai phira bhI kisI vyaktikI usIse upamA kI jAtI hai aisA vyavahAra dekhakara upamAna kA yaha meda bhI zAstra, kArane mAnya rakhA hai / isake udAharaNa batAye haiM ki - arihaMtane arihaMta jaisA hI kiyA'cakravartIne cakravartI jaisA hI kiyA ityAdi / 2 vaidhamyopanIta bhI tIna prakArakA hai - ( a ) kizcidvaidharmya. (A) prAyo vaidharmya (i) sarvavaidha ( a ) kiJcidvaidharmya kA udAharaNa diyA hai ki jaisA zAbaleya hai vaisA bAhuleya nahIM / jaisA bAhuleya hai vaisA zAbaleya nahIM / ' ( A ) prAyovaidharmya kA udAharaNa hai jaisA vAyasa hai vaisA pAyasa nahIM hai / jaisA pAyasa hai vaisA vAyasa nahIM hai| (i) sarvavaidharmya - saba prakArase vaidharmya to kisIkA kisIse nahIM hotA / ata eva vastutaH yaha upamAna bana nahIM sakatA kintu vyavahArAzrita isakA udAharaNa zAstrakArane batAyA hai / isameM khakIyase upamA dI jAtI hai - jaise nIcane nIca jaisA hI kiyA, dAsane dAsa jaisA hI kiyA / ityAdi / zAstrakArane sarvavaidharmyakA jo ukta udAharaNa diyA hai usameM aura sarvasAdharmyake pUrvokta udAharaNameM koI bheda nahIM dikhatA / vastutaH prastuta udAharaNa sarvasAdharmyakA ho jAtA hai / nyAyasUtrameM upamAnaparIkSAmeM pUrvapakSameM kahA gayA hai ki atyanta mAyaH aura ekadezase jahA~ ras upamAna pramANa ho nahIM sakatA hai / ityAdi / yaha pUrvapakSa anuyogagata sAdhamyopamAnake tIna bheda kI kisI pUrvaparaMparAko lakSyameM rakha kara hI kiyA gayA hai yaha ukta sUtrakI vyAkhyA dekhanese spaSTa ho jAtA hai| isase phalita yaha hotA hai ki anuyogakA upamAna varNana kisI prAcIna paraMparAnusArI haiN| .. (5) AgamacarcA | anuyogadvArameM Agamake do bheda kiye gaye haiM (a.) laukika ( A ) lokottara | (a) laukika AgamameM jainetara zAstroMkA samAveza abhISTa hai jaise mahAbhArata, rAmAyaNa, veda Adi aura 72 kalAzAstroM kA samAveza bhI usImeM kiyA hai / 1 " jahA go tahA gavao, jahA gavabho tahA go / " 2 " savvasAhamme ovamme natthi, tahAvi teNeva tassa ovammaM kIraha jahA arihaMtehiM arihaMtasarisaM kayaM" ityAdi - "jahA sAmale na tahA bAhulero, jahA bAhulero na tahA sAmalero / " 4 " jahA arrer na tathA pAyaso, jahAM pAyalo na tahA vAyaso / " 5 " savvaSehamme ovamme nattha tAvi teNeva tassa ovammaM kIraha, jahA NIpaNa NIasarisaM kathaM, dAseNa dAsasarisaM kathaM / " ityAdi / 6 dekho, TippaNa- pRSTha 222-223 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamacarSA / (A) lokottara AgamameM jainazAstroMkA samAveza hai| laukika AgamoMke viSayameM kahA gayA hai ki ajJAnI mithyAdRSTi jIvoMne apane svacchandamati - vikalpoMse banAye haiM / kintu lokottara - jaina Agamake viSayameM kahA hai ki ve sarvajJa aura sarvadarzI puruSoMne banAye haiM / Agamake bheda eka anya prakArase bhI kiye gaye haiM- jaise (1) AtmAgama / (2) anantarAgama / (3) paraMparAgama / sUtra aura arthakI apekSAse AgamakA vicAra kiyA jAtA hai| kyoMki yaha mAnA gayA hai| ki tIrthakara arthakA upadeza karate hai jaba ki gaNadhara usake AdhArase sUtrako racanA karate haiM ata eva artharUpa Agama svayaM tIrthakarake liye AtmAgama aura sUtrarUpa Agama gaNadharoMke liye AtmAgama hai / arthakA mUla upadeza tIrthakara kA honese gaNadharake liye vaha AtmAgama nahIM kintu gaNadharoMko hI sAkSAt lakSyakarake arthakA upadeza diyA gayA hai ata eva arthAgama gaNagharake liye anantarAgama hai gaNadharaziSyoMke liye artharUpa Agama paraMparAgama hai kyoMki tIrthakara se gaNadharoMko prApta huA aura gaNadharoMse ziSyoMko / sUtrarUpa Agama gaNadhara ziSyoMke liye ananta - rAgama hai kyoMki sUtrakA upadeza gaNadharoMse sAkSAt unako milA hai| gaNadharaziSyoMke bAdameM honevAle AcAyoMke liye sUtra aura artha ubhayarUpa Agama paraMparAgama hI hai - tIrthakara gaNadhara gaNadhara ziSya gaNadhara ziSyaziSya AtmAgama, arthAgama sUtrAgama x x anantarAgama, x arSANama sUtrAgama X paraMparAgana X Adi mImAMsakake sivAya sabhI dArzanikoMne Agamako pauruSeya hI mAnA hai / aura samIne apane apane iSTa puruSako hI Apta mAnakara anyako anApta siddha karanekA prathama kiyA hai / antataH samIko dUsaroMke sAmane AgamakA prAmANya anumAna aura yuktise AgamoMka bAtoMkI saMgati dikhAkara sthApita karanA hI paDatA hai| yahI kAraNa hai ki niryuktikArane Agamako svayaMsiddha mAnakara mI hetu aura udAharaNakI bhAvazyakatA, Agamokta bAtoMkI siddhike liye svIkAra kI hai - X arthAgama sUtrAgama, arthAgama "jiNavayaNaM siddhaM caiva bhaNNaya katthaI udAharaNaM / mAsA u soyAraM heU vi kahiMci bhaNNejA // " daza0 ni0 49 / kisa puruSakA banAyA huA zAstra AgamarUpase pramANa mAnA jAya isa viSayameM jainoMne apanA jo abhimata AgamikakAlameM sthira kiyA hai use bhI batA denA Avazyaka hai / sarvadA yaha to saMbhava nahIM ki tIrthapravartaka aura unake gaNadhara maujuda raheM aura zaMkAsthAnoMkA samAdhAna karate raheM / isI AvazyakatAmeMse hI tadatirikta puruSoMko mI pramANa mAnanekI paraMparAne janma Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / 81 liyA aura gaNadharapraNIta AcArAMga Adi aMgazAstroMke alAvA sthavirapraNIta anyazAstra mI AgamAntargata hokara aMgabAhyarUpase pramANa mAne jAne lage - "sutaM gaNadharakathidaM taheva panteyabuddhakathidaM ca / sudavaliNA kathidaM abhiSNadasapuSvakathidaM ce // " isa gAthA ke anusAra gaNadharakathita ke alAvA pratyekabuddha, zrutakevalI aura dazapUrvIke dvArA kathita bhI sUtra Agama meM antarbhUta hai / pratyekabuddha sarvajJa honese unakA vacana pramANa hai / jaina paraMparA ke anusAra aMgabAhya granthoMkI racanA sthavira karate haiN| aise sthavira do prakArake hote haiN| saMpUrNa zrutajJAnI aura kamase kama dazapUrvI / saMpUrNa zrutajJAnIko caturdazapUrvI zrutakebalI kahate haiM / zrutavalI gaNadharapraNIta saMpUrNa dvAdazAMgIrUpa jinAgamake sUtra aura arthake viSayameM nipuNa hote haiM / ata eva unakI aisI yogyatA mAnya hai ki ve jo kucha kaheMge yA likheMge usakA dvAdazAGgI rUpa jinAgamake sAtha kucha bhI virodha ho nahIM sktaa| jinokta viSayoMkA saMkSepa yA vistAra karake tattatkAlIna samAjake anukUla grantharacanA karanA hI unakA prayojana hotA hai| ata eva saMghane aise pranthoMko sahaja hI meM jinAgamAntargata kara liyA hai| inakA prAmANya svata bhAvase nahIM kintu gaNadharapraNIta Agama ke sAtha avisaMvAdake kAraNa hai / kase jaina saMgha vIra ni0 170 varSake bAda zrutakevalIkA bhI abhAva hogayA aura sirpha darzapUrvadhara hI rahagae taba unakI vizeSayogyatAko dhyAna meM rakhakara jaina saMghane dazapUrvadharaprathita pranthoMko mI AgamameM zAmila kara liyA / ina granthoMkA bhI prAmANya svataprabhAvase nahI kintu gaNadharapraNIta Agamake sAtha avirodhamUlaka hai / jainoMkI mAnyatA hai ki caturdazapUrvadhara aura darzapUrvadhara vehI sAdhaka ho sakate haiM jinameM niyamataH samyagdarzana hotA hai'| ataeva unake granthoMme AgamavirodhI bAtoMkI saMbhAvanA hI nahIM hai / Age calakara aise kaI Adeza jinakA samarthana kisI zAstrase nahIM hotA hai kintu jo sthavirone apanI pratibhAke balase kisI viSaya meM dI huI saMmatimAtra haiM, unakA samAveza bhI aMgabAhya AgamameM karaliyA gayA hai| itanA hI nahI kucha muktakoM ko bhI usIme sthAna prApta haiM / amIta hamane Agamake prAmANya-aprAmANyakA jo vicAra kiyA hai vaha vaktAkI dRSTise / arthAta kisa vakta vacanako vyavahArameM sarvathA pramANa mAnA jAya / kintu Agamake prAmANya yA aprAmANyakA eka dUsarI dRSTise mI arthAt zrotAkI dRSTise bhI AgamoM meM vicAra huA hai use bhI batAnA jarUrI hai| zabda to nirjIva haiM aura sabhI sAMketika arthake prAtipAdanakI yogyatA rakhate haiM ataeva sarvArthaka bhI haiN| aisI sthiti meM nizvayadRSTi se vicAra karane para zabdakA prAmANya jaisA mImAMsaka mAnatA hai svataH nahIM kintu prayoktA ke guNa ke kAraNa siddha hotA hai| itanA hI nahIM balki zrotA yA pAThakake guNadoSake kAraNa mI prAmANya yA aprAmANyakA nirNaya karanA 1 mUlAcAra 5.80 / athadhavalA TIkAmeM uddhRta hai pR0 153 / moghaniyuktikI TIkAmeM bhI vaha uta hai pR0 3 / 2 vizeSA0 550 / bRhat0 144 / tasvArtha bhA0 1.20 / sarvArtha0 1.20 / 3 bRhat0 132 / 4 bRhat 144 aura usakI pAdaDhIpa / vizeSA0 550 / I nyA0 prastAvanA 11 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 vAdakA mahatva | paDatA hai / ata eva yaha Avazyaka ho jAtA hai ki vaktA aura zrotA donoMkI dRSTise Agamake prAmANyakA vicAra kiyA jaay| zAstrakI racanA niSprayojana nahI kintu zrotAko abhyudaya aura niHzreyasa mArgakA pradarzana karane kI dRSTise hI hai - yaha sarvasaMmata hai / kintu zAstrakI upakArakatA yA anupakArakatA mAtra zabdoM para nirbhara na hokara zrotAkI yogyatA para bhI nirbhara hai| yahI kAraNa hai ki ekahI zAstravacanake nAnA aura paraspara virodhI artha nikAlakara dArzanika loga nAnAmatavAda khaDe kara dete haiM / eka bhagavadgItA yA ekahI brahmasUtra kitane virodhI vAdoMkA mUla banA huA hai| ataH zrotAkI dRSTise kisI eka granthako niyamataH samyak yA mithyA kahanA yA kisI eka pranthako hI Agama kahanA nizcayadRSTise bhramajanaka hai| yahI socakara mUla dhyeya bhuktikI pUrti meM sahAyaka aise sabhI zAstroMko jainAcAryoMne samyak yA pramANa kahA hai aisA vyApaka dRSTibindu AdhyAtmika dRSTise jaina paraMparAmeM pAyA jAtA hai / isa dRSTike anusAra vedAdi saba zAma jainako mAnya haiM / jisa jIvakI zraddhA samyakU hai usake sAmane koI mI zAstra A jAya vaha usakA upayoga mokSa mArgako prazasta banAne meM hI karegA / ataeva usake liye saba zAstra prAmANika haiM, samyak haiM kintu jisa jIvakI zraddhA hI viparIta hai yAnI jise muktikI kAmanA hI nahIM usake liye vedAdi to kyA tathAkathita jainAgama bhI mithyA haiM, apramANa haiN| isa dRSTibindumeM satyakA Agraha hai, sAMpradAyika kadAgraha nahIM - "bhArahaM rAmAyaNaM...... cacAri ya yA saMgovaMgA - eyAI micchAdiTThissa micchattapariggahiyAI micchAsuyaM / evAI beva sammadiTThissa sammata paringahiyAI sammasurya - naMdI - 41 / [3] jaina AgamoMmeM vAda aura vAdavidyA - 91 vAdakA mahatva | jainadharma AcArapradhAna hai kintu dezakAlakI paristhiti kA asara usake Upara na ho yaha kaise ho sakatA hai ? svayaM bhagavAn mahAvIrako bhI apanI dharmadRSTikA pracAra karaneke liye apane cAritrabalake alAvA vAkbalakA prayoga karanA paDA hai| taba unake anuyAyI mAtra cAritrabalake sahAre jainadharmakA pracAra aura sthApana kareM yaha saMbhava nahIM / loga jijJAsA bhagavAn mahAvIrakA to yuga hI, aisA mAlUma detA hai ki, jijJAsAkA thaa| tRpti ke lie idhara udhara ghUmate rahe aura jo mI milA usase prazna pUchate rahe / loka kore 1 karmakANDa - yajJayAgAdise haTa karake tattvajijJAsu hote jA rahe the| ve akasara kisI kI bAtake tabhI mAnate jabaki vaha tarkakI kasauTI para kharI utare arthAta ahetuvAdake sthAna meM hetuvAdakA mahatva baDhatA jA rahA thaa| kaI loga apane Apako tatvadraSTA batAte the / aura apane tasvadarzanako logoM meM phailAne ke liye utsukatApUrvaka idhara se udhara vihAra karate the aura upadeza dete the / yA jijJAsu svayaM aise logoMkA nAma sunakara unake pAsa jAtA thA aura nAnAvidha prazna pUchatA thA / jijJAsuke sAmane nAnAmatavAdoM aura samarthaka yuktioMkI dhArA bahatI rahI / kamI jijJAsu una matoMkI tulanA apane Apa karatA thA to kabhI tatvadraSTA hI dUsaroMke matakI truTi dikhA karake apane matako zreSTha siddha karate rahe / aisehI vAdaprativAdameMse vAdake niyamopaniyamoMkA vikAsa ho kara kramazaH vAdakA bhI eka zAstra bana gayA / nyAyasUtra, caraka yA prAcIna Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| bauddha tarkazAstrameM vAdazAstrakA jo vikasita rUpa dekhA jAtA hai usakI pUrvabhUmikA jaina Agama aura bauddhapiTakoM meM maujUda hai / upaniSadoMmeM vAdavivAda to bahutere haiM kintu una vAdavivAdoMke pIche konase niyama kAma kara rahe haiM isakA jikra nahIM / ataeva bAdavidyAke niyamoMkA prAcIna rUpa dekhanA ho to jainAgama aura bauddha pAli tripiTaka hI kI zaraNa lenI paDatI hai / isIse vAda aura vAdazAsake padArthoMke viSayameM jainAgamakA AzrayaNa karake kucha likhanA aprastuta na hogaa| aisA karanese yaha jJAta ho sakegA ki vAdazAstra pahile kaisA avyavasthita thA aura kisa taraha bAdameM vyavasthita huA / tathA jainadArzanikoMne apane hI Agamagata padArtho se kyA choDA aura kyA kisa rUpameM kAyama rakhA / kathAsAhitya aura kathApaddhatike vaidika, bauddha aura jainaparaMparAgata vikAsakI rUparekhAkA citraNa paM0 sukhalAlajIne vistArase kiyA hai / vizeSa jijJAsuoMko usIko dekhanA cAhie / prastutameM jainabhAgamako kendrameM rakhakara hI kathA yA vAdameM upayukta aise kucha padArthokA nirUpaNa karanA iSTa hai| zramaNa aura brAhmaNa apane apane matakI puSTi karaneke liye virodhioMke sAtha vAda karate hue aura yuktioMke balase prativAdIko parAsta karate hue bauddhapiTakoMmeM dekhe jAte haiN| jainAgamameM bhI prativAdioMke sAtha huye zramaNoM, zrAvako aura svayaM bhagavAn mahAvIrake vAdoMkA varNana AtA hai| upAsakadazAMgameM gozAlakake upAsaka saddAlaputtake sAtha niyativAdake viSayameM hue bhagavAn mahAvIrake vAdakA atyaMta rocaka varNana hai- adhya0 7 / usI sUtrameM usI viSayameM kuMDakolika aura eka devake bIca hue vAdakA bhI varNana hai - a06| jIva aura zarIra bhinna haiM isaviSayameM pArthAnuyAyI kezIzramaNa aura nAstika rAjA paesIkA vAda rAyapaseNaiya sUtrameM nirdiSTa hai / aisA hI vAda bauddhapiTakake dIghanikAyameM pAyAsIsuttameM mI nirdiSTa hai| sUtrakRtAMgameM Arya abakA aneka matavAdioMke sAtha nAnAmantavyoMke viSayameM jo vAda huA hai usakA varNana hai-sUtrakRtAMga 2.6 / bhagavatIsUtrameM lokakI zAzcatatA aura azAzvatatA, sAntatA aura anantatAke viSaya meM jIvakI sAntatA, anantatA, ekatA, anekatA Adike viSayameM; karma khakRta hai, parakRta hai ki ubhayakRta haikriyamANa kRta hai ki nahIM; ityAdi viSayameM bhagavAna mahAvIrake anyatIrthikoMke sAtha hue vAdoMkA tathA jaina zramaNoMke anyatIrthikoMke sAtha hue vAdoMkA vistRta varNana padapadapara milatA hai - dekho skaMdhaka, jamAlI AdikI kthaaeN| uttarAdhyayanagata pArthAnuyAyI kezI-zramaNa aura bhagavAn mahAvIrake pradhAna ziSya gautamake bIca huA jaina-AcAraviSayaka vAda suprasiddha hai - adhyayana-23 / ___ bhagavatIsUtrameM bhI pArthAnuyAyioMke sAtha mahAvIrake zrAvaka aura zramaNoMke vAdoMkA jikra aneka sthAnoMpara hai-bhagavatI 1.9:2.5,5.9,9.32 / purAtattva 2.3. meM 'kathApaddhatirnu svarUpa bhane tenA sAhityanuM digdarzana' tathA pramANamImAMsAbhASA TippaNa pR0108-124 / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdakA mahatva / sUtrakRtAMga meM gautama aura pArzvAnuyAyI udaka peDhAlaputtakA vAda mI suprasiddha hai - sUya02.7 / guruziSya ke bIca honevAlA vAda vItarAgakathA kahI jAtI hai kyoMki usameM jaya-parAjayako avakAza nahIM / isa vItarAgakathAse to jaina Agama bhare paDe haiM / kintu vizeSataH isake liye bhagavatIsUtra dekhanA cAhie / usameM bhagavAn ke pradhAna ziSya gautamane mukhyarUpa se tathA prasaMgataH aneka anya ziSyoMne aneka viSayoMmeM bhagavAn se prazna pUche haiM aura bhagavAnne aneka hetuoM aura dRSTAntoMke dvArA unakA samAdhAna kiyA hai / 84 ina saba vAdoMse spaSTa hai ki jaina zramaNoM aura zrAvakoMmeM vAdakalAke prati upekSAbhAva nahIM thA / itanAhI nahIM kintu dharmapracArake sAdhanarUpase vAdakalAkA paryAptamAtrAmeM mahatva thA / yahI kAraNa hai ki bhagavAn mahAvIrake RddhiprApta ziSyoMkI gaNanAmeM vAdapravINaziSyoMkI pRthakU gaNanA kI hai| itanA hI nahI kintu sabhI tIrthakaroMke ziSyoMkI gaNanAmeM vAdioMkI saMkhyA pRthak batalAne kI prathA ho gaI hai'| bhagavAn mahAvIrake ziSyoM meM vAdIkI saMkhyA batAte hue sthAnAMga meM kahA hai 1 "samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa cattArisayA vAdINaM sadevamaNuyAsurAte parisAte aparAjiyANaM ukkositA vAdisaMpayA hutyA " - sthAnAMga 382 / yahI bAta kalpasUtrameM (sU0 142 ) bhI hai / sthAnAMgasUtrameM jina nava prakArake nipuNa puruSoMko ginAyA hai unameM bhI yAda vidyAvizAra dakA sthAna hai - sU0 679 / dharmapracArameM vAda mukhya sAdhana honese vAdavidyAmeM kuzala aise vAdI sAdhuoMke liye AcArake kaThora niyama bhI mRdu banAye jAtethe isakI sAkSI jainazAstra dete haiM / jainaAcArake anusAra zarIrazucitA parihArya hai / sAdhu snAnAdi zarIra saMskAra nahIM kara sakatA, isI prakAra snigdhabhojanakI bhI manAI hai / tapasyAke samaya to aura bhI rUkSa bhojanakA vidhAna hai| sApha-suthare kapaDe pahananA bhI anivArya nahIM / para koI pArihArika tapasvI sAdhu vAdI ho aura kisI sabhAmeM vAdake liye jAnA paDe taba sabhAkI dRSTise aura jainadharmakI prabhAvanAkI dRSTise use apanA niyama mRdu karanA paDatA hai taba vaha aisA kara letA hai / kyoM ki yadi vaha sabhAyogya zarIrasaMskAra nahIM kara letA to virodhioMko jugupsAkA eka maukA mila jAtA hai / malinavastroMkA prabhAva bhI sabhAjanoM para acchA nahIM paDatA ata eva vaha sApha suthare kapaDe pahana kara sabhAmeM jAtA hai| rUkSabhojana karanese buddhikI tIvratAmeM kamI na ho isaliye vAda karaneke prasaMga meM praNIta arthAt snigdha bhojana lekara apanI buddhiko saravazAlI banAnekA yatna karatA hai / ye saba sakAraNa ApavAdika pratisevanA haiM / prasaMga pUrNa ho jAne para guru use apavAdasevanake liye halakA prAyazcitta de karake zuddha kara letA hai / sAmAnyataH niyama hai ki sAdhu apane gaNa-gacchako chor3a kara anyatra na jAya kintu jJAnadarzana aura cAritrakI vRddhikI dRSTise apane guruko pUcha kara dUsare gaNameM jA sakatA hai / darzanako lakSya meM rakha kara anya gaNameM jAneke prasaMgameM spaSTIkaraNa kiyA gayA hai ki yadi 1 kalpasUtra sU0 165 ityAdi / 2 " pAyA vA daMtAsiyA Da. dhoyA, vA buddhihetuM va paNIyabhataM / taMbAtigaM vA mahasasaheDaM sabhAjapaTTA sicayaM na sukaM // " bRhatkalpabhASya 6035 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 svagaNameM darzanaprabhAvaka' zAstra ( sanmatyAdi ) kA koI jJAtA na ho to jisa gaNameM usakA jJAtA ho vahA~ jAkara paDha sakatA hai| itanA hI nahIM kintu dUsare AcAryako apanA guru yA upAdhyAyakA sthAna bhI hetuvidyA ke liye de to anucita nahIM samajA jAtA / aisA karaneke pahale Avazyaka hai ki yaha apane guru yA upAdhyAyakI AjJA le le / bRhatkalpabhASya meM kahA hai ki " vijjAmaMta nimitte heusatthaTTha daMsaNaTTAe" bRhatkalpabhASya gA0 5473 / arthAt darzanaprabhAvanA kI dRSTise vidyA - mantra-nimitta aura hetuzAstra ke adhyayana ke liye koI sAdhu dUsare AcAryopAdhyAyako bhI apanA AcArya vA upAdhyAya banA sakatA hai / athavA jaba koI ziSya dekhatA hai ki tarkazAstra meM usake gurukI gati na honese dUsare matavAle unase vAda karake una tarkAnabhijJa guruko nIcA girAnekA prayatna karate haiM taba vaha gurukI anujJA lekara gaNAntarameM tarkavidyAmeM nipuNa honeke liye jAtA hai yA svayaM guru use bhejateM hai / ' aMtameM vaha tarkanipuNa hokara prativAdioMko harAtA hai| aura isa prakAra darzanaprabhAvanA karatA hai / yadi kisI kAraNase AcArya dUsare gaNameM jAnekI anujJA na dete hoM taba bhI darzanaprabhA - vanA kI dRSTise binA AjJAke bhI vaha dUsare gaNameM jAkara vAdavidyAmeM kuzalatA prApta kara sakatA hai / sAmAnyataH anya AcArya vinA AjJA ke Aye hue ziSyako svIkAra nahIM kara sakate kintu aise prasaMga meM vaha bhI use svIkAra karake darzanaprabhAvanA kI dRSTise tarka vidyA paDhAneke liye bAdhya haiN| prastAvanA / vinA kAraNa zramaNa rathayAtrAmeM nahIM jAsakatA aisA niyama hai| kyoMki rathayAtrAmeM zAmila honese aneka prakArake doSa lagate haiM - ( bRhat gA0 1771 se ) / kintu kAraNa ho to rathayAtrAmeM avazya jAnA cAhie yaha apavAda hai / yadi nahIM jAtA hai to prAyazcittabhAgI hotA hai aisA spaSTa vidhAna hai - "kAraNeSu tu samutpanneSu praveSTavyam yadi na pravizati tadA catvAro laghavaH / " bRhat0 TI0 gA0 1789 / rathayAtrAmeM jAneke aneka kAraNoMko ginAte hue bRhatkalpake bhAgya meM kahA gayA hai ki" mA paravAI vigdhaM karija vAI ao visaha // 1792 // " arthAt koI paradarzanakA vAdI rathayAtrAmeM vighna na kare isa liye vAdavidyAmeM kuzala vAdI zramaNako rathayAtrAmeM avazya jAnA cAhie / unake jAnese kyA lAbha hotA hai use batAte hue kahA hai "navadhammANa thiraktaM pabhAvaNA sAsaNe ya bahumANo / abhigacchanti ya vidusA avigdhapUyA ya seyAra // 1793 // " vAdI zramaNake dvArA prativAdIkA jaba nigraha hotA hai taba abhinava zrAvaka anya dhArmikakA parAbhava dekhakara jaina dharmameM dRDha ho jAte haiN| jaina dharmakI prabhAvanA hotI hai| loka kahane laga jAte haiM ki jaina siddhAMta apratihata hai isI liye aise samartha vAdine use apanAyA hai / dUsare loga bhI vAdako sunakara jaina dharmake prati AdarazIla hote haiM / vAdIkA vaidagdhya dekhakara dUsare vidvAn unake pAsa Ane lagate haiM aura dhIre dhIre jaina dharmake anuyAyI ho jAte haiM / isa prakAra ina AnuSaMgika lAbhoMke alAvA rathayAtrAmeM zreyaskara pUjAkI nirvighnatA kA lAbha bhI haiM / ata eva vAdIko rathayAtrAmeM avazya jAnA cAhie / 1 vahI 5425 / 2 vahI 5426-27 / 3 vahI gA0 5439 / 4 gA0 1790 / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huM nimnalikhata zloka meM dharmaprabhAvakoM meM vAdIko bhI sthAna milA hai / "pravacanI dharmakathI vAdI naimittikastapasvI ca / freera kaviH pravacanamudbhAvayantyete // " kabhI kabhI dhyAna khAdhyAya choDakara aise vAdioMko vAdakathAmeM hI laganA paDatA thA jisase ve parezAna bhI the aura gaccha choDakara kisI ekAntasthAna meM jAnekI ve socate the / aisI sthiti meM guru una para pratibandha lagAte the ki mata jaao| phira bhI ve svacchanda hokara gaSThako chor3akara cale jAte the| aisA bRhatkalpake bhASyase patA calatA hai - gA0 5691,5697 imAdi / 6 2 kathA / sthAnAMgasUtra meM kathAke tIna meda batAye haiN| ve ye haiM - "tivihA kahA - atthakahA, dhammakA kAmakahA / " sU0 189 / ina tInoM meM dharmakathA hI yahA~ prastuta hai / sthAnAMgameM ( sU0 282) dharmakathAke medopamedoMkA au varNana hai usakA sAra nIce diyA jAtA hai / dharmakathA 1 AkSepaNI 1 ihalokameM 2 1 AcArAkSe 0 2 vyavahArA0 3 prajJapti 4 dRSTivAda 4 nirvedanI - kiye 99 duzcaritakA kathA / 35 2 vikSepaNI 1 khasamaya kaha kara parasamaya kathana 2 parasamayakathanapUrvaka 39 3 paralokameM 4 "" 99 "" isI prakAra sucaritakI mI caturbhagI hotI hai| svasamaya sthApana 3 samyagvAdake kathanapUrvaka mithyAvAdakathana 4 mithyAvAdakathanapUrvaka samyagvAdasthApana phala " 39 isa loka meM paralokameM isa loka meM paralokameM 3 saMvejanI 1 ihalokasaM0 2 paralokasaM0 3 svazarIrasaM0 4 parazarIrasaM0 duHkhadAyI 19 "" 'inameMse vAdake sAtha saMbandha prathamakI do dharmakathAoMkA hai| saMvejanI aura nirvedanI kathA to ghahI hai jo guru apane ziSyako saMvega aura nirvedakI vRddhike liye upadeza detA hai / AkSepaNI kathA jo meda haiM unase pratIta hotA hai ki yaha guru aura ziSyake bIca honevAlI dharmakathA hai / 1 bRhad0 DI0 gA0 1098 meM uddhata / 33 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / use jainaparibhASA meM vItarAga kathA aura nyAyazAstra ke anusAra tasvabubhutsu kathA kahA jA sakatA hai / isameM AcArAdi viSayameM ziSyakI zaMkAoMkA samAdhAna AcArya karate haiN| arthAt AcArAdike viSayameM jo AkSepa hote hoM unakA samAdhAna guru karatA hai / kintu vikSepaNI kathAmeM khasamaya aura parasamaya donoMkI carcA hai| yaha kathA guru aura ziSyameM ho taba to vaha vItarAgakathA hI hai para yadi jayArthI prativAdI ke sAtha kathA ho taba vaha vAdakathA yA vivAda kathAmeM samAviSTa hai / vikSepaNIke pahale prakArakA tAtparya yaha jAna paDatA hai ki vAdI prathama apane pakSakI sthApanA karake prativAdIke pakSa meM doSodbhAvana karatA hai| dUsarA prakAra prativAdI ko lakSya meM rakhakara kiyA gayA jAna paDatA hai| kyoMki usameM parapakSakA nirAsa aura bAdameM khapakSakA sthApana hai / arthAt vaha vAdIke pakSakA nirAkaraNa karake apane pakSakI sthApanA karatA hai / tIsarI aura cauthI vikSepaNI kathAkA tAtparya TIkAkArane jo batAyA hai usase yaha jAna paDatA hai ki vAdI prativAdIke siddhAntameM jitanA samyagaMza ho usakA svIkAra karake mithyAMza kA nirAkaraNa karatA hai aura prativAdI bhI aisA hI karatA hai| 87 nizIthabhASya ke paMcama uddezakameM ( pR0 76) kathAke meda batAte hue kahA hai"vAdo jappa vitaMDA pahaNNagakahA ya NicchyakahA ya / " isase pratIta hotA hai ki TIkAke yugameM anyatra prasiddha vAda, jalpa aura vitaNDAne mI kA sthAna pA liyA thA / kintu isakI vizeSacarcA yahA~ prastuta nahIM / itanA hI prastuta hai ki mUla AgamameM ina kathAoMne jalpAdi nAmoMse sthAna nahIM pAyA hai / 63 vivAda | sthAnAMga sUtrameM vivAda cha prakAroMkA nirdeza hai "chabihe vivAde paM0 taM0 1 asamatittA, 2 ussakahatA, 3 apulomacA, 4 paDilo. mahatA, 5 mahattA, 6 melaittA / " sU0 512. ye vivAda ke prakAra nahIM hai kintu vAdI aura prativAdI vijayake liye kaisI kaisI tarakIba kiyA karate the, isIkA nirdeza mAtra hai| TIkAkArane prastutameM vivAdakA artha jalpa kiyA hai so ThIka hI hai| jaise ki - 1 niyatasamayameM yadi vAdIkI vAda karaneke liye taiyArI na ho to vaha bahAnA banAkara sabhAsthAna se khisaka jAtA hai yA prativAdIko khisakA detA hai jisase vAdameM vilamba honeke kAraNa use taiyArIkA samaya mila jAya / 2 jaba vAdI apane jaya kA avasara dekha letA hai taba vaha svayaM utsukatAse bolane lagatA hai yA prativAdIko utsuka banAkara vAdakA zIghra prAraMbha karA detA hai|' 1 carakake isa vAkyake sAtha uparyukta donoM vivAdoMkI tulanA karanA cAhie " parasya sAhaNyadoSabalamavekSitavyam, , samavekSya ca yatrainaM zreSThaM manyeta mAsya tatra jalpaM yojayed anAviSkRtamayogaM kurvan / yatra tvenamavaraM manyeta tatraivenamAzu nigRhIyAt / " vimAnasthAna a0 8. sU0 21 / Upara TIkAkArake anusAra artha kiyA hai kintu carakako dekhate hue yaha artha kiyA jA sakatA hai ki jisameM apanI ayogyatA ho usa bAtako TAla denA aura jisameM sAmanevAlA ayogya ho usImeM vivAda karanA / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAvadoSa | 3 'vAdI sAmanIti se vivAdAdhyakSako apane anukUla banAkara vAdakA prAraMbha karatA hai / yA prativAdIko anukUla banAkara vAda zurU karadetA hai aura bAdameM paDa jAneke bAda use harAtA hai / 4 yadi vAdI dekhatA hai ki vaha prativAdIko harAnemeM sarvathA samartha hai taba vaha sabhApati aura prativAdIko anukUla banAnekI apekSA pratikUla hI banAtA hai aura prativAdI ko harAtA hai| 5 adhyakSakI sevAkarake kiyA jAnevAlA vAda / .6 apane pakSapAtI sabhyoMse adhyakSakA mela karAke yA prativAdIke prati adhyakSako dveSI banAkara kiyA jAnevAlA vAda / vAdI vAda zurU honeke pahale jo prapazca karatA hai usake sAtha antima do vivAdoM kI tulanA kI jA sakatI hai| aise prapaJcakA jikra carakameM ina zabdoMmeM hai "prAgeva tAvadidaM kartuM yatate sandhAya pariSadA'yanabhUtamAtmanaH prakaraNamA dezavitavyam; yadvA parasya bhRzadurga syAt pakSam, athavA parasya bhRzaM vimukhamAnayet / pariSadi copasaMhitAyAmazakyamasmAbhirvakam ebaiva te pariSad yatheSTaM yathAyogyaM yathAbhiprAyaM vAda vAdamaryAdAM ca sthApayiSyatItyuktvA tUSNImAsIta / vimAnasthAna a0 8. sU0 25 / 64 vAdadoSa / 88 sthAnAMgasUtrameM jo daza doSa ginAe gae haiM unakA bhI saMbandha vAda kathAse' hai ata eva yahA~ una doSoMkA nirdeza karanA Avazyaka hai "dasavihe dose paM0 taM0 1 tajjAtadose, 2 matibhaMgadose, 3 pasatthAradose, 4 pariharaNa dose / 5. salakkSaNa, 6 kAraNa, 7 heudose 8 saMkAmaNaM, 9 miggaha, 10 vatthudose // " sU0 743 / 1 pratiSAdike kulakA nirdeza karake vAdameM dUSaNa denA / yA prativAdikI pratibhAse kSobha honeke kAraNa vAdIkA cUpa ho jAnA tajjAtadoSa hai / 2 vAdaprasaMga prativAdi yA vAdi kA smRtibhraMza matibhaMga doSa hai / 3 vAdaprasaMga meM sabhya yA sabhApati pakSapAtI hokara jayadAna kare yA kisIko sahAyatA de to vaha prazAMstRdoSa hai / 1 caraka sambhAva saMbhASA vItarAga kathAko kahA hai| usakA dUsarA nAma anuloma saMbhASA bhI usameM hai / vimAnasthAna a0 8. sU0 16 / prastutameM TIkAkAra ke anusAra artha kiyA gayA hai kintu saMbhava hai ki aNuko mahattA isakA saMbandha carakakA manukomasandhAyasaMbhASAke sAtha ho / carakakRta vyAkhyA isa prakAra hai tatra jJAnavijJAnavacabhaprativacanazaktisaMpajenA kopanenAnupaskRta vidyenAnasUyakenAnumeyenAtumayakoSidena klezakSameNa priyasaMbhASaNena ca saha sandhAyasaMbhASA vidhIyate / tathAvidhena saha kathayan viSandhaH kathayet pRcchedapi ca vizvandhaH, pRcchate cAsmai vizrabdhAya vizadamartha brUyAt, na ca nigrahabhayAdudvijeta nigRhya cainaM na hRSyet na ca pareSu vikattheta na ca mohAdekAntagrAhI syAt, na cAviditamarthamanuvarNayet samyaka cAtunayenAnunayet tatra cAvahitaH syAt / iti anuloma saMbhASAvidhaH / " carakakI vibhASAkI sthAnAMgagata pratiloma se tulanA kI jA sakatI hai| kyoMki carakake anusAra vigRhmasaMbhASA apane se hIna yA apanI barAbarI karane vAleke sAtha hI karanA cAhie, zreSThale kabhI nahIM / 2 "ete hi guruziSyayoH vAdiprativAdinorvA vAdAzrayA iva lakSyante" / sthAnAMgasUtraTIkA0 sU0 743 / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / 89 4 sabhAke niyama ke viruddha calanA yA dUSaNakA parihAra jAtyuttarase karanA pariharaNadoSa hai / . 5 ativyApti Adi doSa khalakSaNa doSa haiN| 6 yuktidoSa karaNadoSa kahalAtA hai / 7 asiddhAdi hetvAbhAsa hetudoSa haiM / 8 pratijJAntara karanA saMkramaNa hai yA prativAdIke pakSakA svIkAra karanA saMkramaNa doSa hai / TIkAkArane isakA aisA bhI artha kiyA hai ki prastuta prameyakI carcAko choDa aprastuta prameya kI carcA karanA saMkramaNadoSa hai / 9 chalAdike dvArA prativAdIko nigRhIta karanA nigraha doSa hai / 10 pakSadoSako vastudoSa kahA jAtA hai jaise pratyakSanirAkRta Adi / inameM se prAyaH sabhI doSoMkA varNana nyAyazAstrameM spaSTarUpa se huA hai / ataeva vizeSa vivecanakI AvazyakatA nahIM / 95 vizeSadoSa / sthAnAMgasUtrameM vizeSake daza prakAra' ginAe gaye haiM unakA saMbandha bhI doSase hI hai aisA TIkAkArakA abhiprAya hai / mUlakArakA abhiprAya kyA hai kahA nahIM jA sktaa| TIkAkArane una dasa prakArake vizeSakA jo varNana kiyA hai vaha isa prakAra hai - 1 vastudoSa vizeSa se matalaba hai pakSadoSavizeSa; jaise pratyakSanirAkRta, anumAnanirAkRta, pratItinirAkRta, svavacananirAkRta aura lokarUDhinirAkRta / 2 janma marma karma Adi vizeSoMko lekara kisIko vAdameM dUSaNa denA tajjAtadoSavizeSa hai / 3 pUrvokta matibhaMgAdi jo ATha doSa ginAe haiM ve bhI doSasAmAnyakI apekSAse doSavizeSa honese doSavizeSa kahe jAte haiN| 4 ekArthika vizeSa arthAt paryAyavAcI zabdoMmeM jo kathaJcid medavizeSa hotA hai vaha; athavA eka hI arthakA bodha karAnevAle zabdavizeSa / ' 5 kAraNavizeSa - pariNAmikAraNa aura apekSAkAraNa ye kAraNavizeSa haiM / athavA upAdAna, nimitta, sahakAri, ye kAraNa vizeSa haiM / athavA kAraNadoSavizeSa kA matalaba hai yuktidoSa / doSa sAmAnyakI apekSA se yuktidoSa yaha eka vizeSa doSa hai / 6 bastuko pratyutpanna hI mAnanepara jo doSa ho vaha pratyutpannadoSavizeSa hai / jaise akRtAbhyAgamakRtavipraNAzAdi / 7 jo doSa sarvadA ho vaha nityadoSavizeSa hai jaise abhavya meM mithyAtvAdi / athavA vastuko sarvathA nitya mAnanepara jo doSa ho vaha nityadoSavizeSa hai / 1 "isavidhe visese paM0 saM0 vadhu 1 tajAta dose 2 ta dose egadviteti 3 ta / kAraNe 4 ta papaNe 5, dose 6 nibbe 7 hi aTTame 8 // 1 // attaNA 9 uvaNIte 10 ta viseseti ta te dasa / " sthAnAMga sUtra0 7 43 / 2 isa doSase mUlakArakA abhiprAya punarukta nigrahasthAnase ( nyAyasU0 5. 2.14 ) aura carakasaMmata adhika nAmaka vAkyadoSase ( "yahA sambaddhArthamapi dvirabhidhIyate tat punaruktatvAd adhikam"- vimAna0 bha0 8. sU. 54 ) ho to Azrarya nahIM / nyA0 prastAvanA 12 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 prazrake bhed| 8 adhikadoSavizeSa vaha hai jo pratipattike liye anAvazyaka aise avayavoMkA prayoga honepara hotA hai| nyAyasUtrasaMmata adhika nigrahasthAna yahA~ abhipreta hai / 9 khayaMkRta doSa / 10 parApAdita doSa / 66 prshn| sthAnAMgasUtrameM praznake cha prakAra batAe gaye haiM - 1 saMzayaprazna 2 vyugRhaprazna 3 anuyogI 1 anuloma 5 tathAjJAna 6 atathAjJAna vAdameM, cAhe vaha vItarAga kathA ho yA jalpa ho, prazna kA paryApta mahattva hai / prastuta sUtroM praznake medoMkA jo nirdeza hai vaha praznoMke pIche rahI praSTAkI bhAvanA yA bhUmikAke AdhArapara hai aisA pratIta hotA hai| 1 saMzayako dUra karaneke liye jo prazna pUchA jAya vaha saMzayaprazna hai / isa saMzayane nyAyasUtrake solaha padArthoMmeM aura carakake vAdapadoMmeM sthAna pAyA hai| saMzaya praznakI vizeSatA yaha hai ki usameM do koTikA nirdeza hotA hai / jaise "kiMnu khalu astyakAlamRtyuH utanAstIti" vimAna0 a08.suu043| 2 prativAdI jaba apane mithyAbhinivezake kAraNa prazna karatA hai taba vaha vyuhaha prazna hai| 3 svayaM vaktA apane vaktavyako spaSTa karaneke liye prazna khaDA karake usakA uttara detA hai taba vaha anuyogI prazna hai arthAt vyAkhyAna yA prarUpaNAke liye kiyA gayA prazna / carakameM eka anuyoga vAdapada hai usakA lakSaNa isa prakAra carakane kiyA hai__ anuyogo nAma sa yattadvidhAnAM tadvidyaireva sArdhaM tane takadeze yA praznA praznaikadezo vA mAnavijJAnavacanaprativacanaparIkSArthamAdizyate, yathA nityaH puruSa iti pratijJAte yat para: 'ko hetuH' ityAha so'nuyogH| __sthAnAMgakA anuyogI prazna vastutaH carakake anuyogase abhinna honA cAhie aisA carakake ukta lakSaNa se spaSTa hai| 4 anulomaprazna vaha hai jo dUsareko apane anukUla karaneke liye kiyA jAtA hai jaise kuzalaprazna / 5 jisa vastukA jJAna pRcchaka aura praSTavyako samAna bhAvase ho phira bhI usa viSayameM pUchA jAya taba vaha prazna tathAjJAnaprazna hai| jaise bhagavatImeM gautamake prazna / 6 isase viparIta atathAjJAna prazna hai| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| __ 91 ina praznoMke prasaMgameM uttarakI dRSTi se cAra prakArake praznoMkA jo varNana bauddhagranthoMmeM AtA hai usakA nirdeza upayogI hai 1 kucha prazna aise haiM jinakA hai yA nahIM meM uttara diyA jAtA hai - ekAMzavyAkaraNIya / 2 kucha prazna aise haiM jinakA uttara prati prazna ke dvArA diyA jAtA hai- pratipRcchAvyAkaraNIya / 3 kucha prazna aise haiM jinakA uttara vibhAga karake arthAt eka aMzameM 'hai' kahakara aura dUsare aMzameM 'nahIM' kahakara diyA jAtA hai - vibhajyavyAkaraNIya / 4 kucha prazna aise haiM jo sthApanIya-avyAkRta haiM jinakA uttara diyA nahIM jaataa|' $7 chala-jAti / sthAnAMgasUtrameM hetuzabdakA prayoga nAnA arthameM huA hai| pramANasAmAnya arthameM hetuzabdakA prayoga prathama (pR0 63 ) batAyA gayA hai / sAdhana arthameM hetuzabdakA prayoga bhI hetucarcAmeM (pR0 78) batAyA gayA hai / aba hama hetuzabdake eka aura arthakI ora bhI vAcakakA dhyAna dilAnA cAhate haiM / sthAnAMgameM hetuke jo-yApaka Adi nimna likhita cAra bheda batAye haiM unakI vyAkhyA dekhanese spaSTa hai ki yApaka hetu asaddhetu hai aura sthApaka ThIka usase ulaTA hai| isI prakAra vyaMsaka aura lUSakameM mI paraspara virodha hai / arthAt ye cAra hetu do dvandvoMmeM vibhakta haiN| yApaka hetumeM mukhyatayA sAdhyasiddhikA nahIM para prativAdIko jAtyuttara denekA dhyeya hai / usameM kAlayApana karake prativAdiko dhokhA diyA jAtA hai / isake viparIta sthApaka hetuse apane sAdhyako zIghra siddha karanA iSTa hai / vyaMsaka hetu yaha chala prayoga hai to lUSaka hetu praticchala hai / kintu praticchala isa prakAra kiyA jAtA hai jisase ki prativAdIke pakSameM prasaMgApAdAna ho aura pariNAmataH vaha vAdIke pakSako khIkRta karaneke liye bAdhya ho / aba hama yApakAdikA zAstrokta vivaraNa dekheM-( sthAnAMga sU0 338) (1) jAvate (yApakaH) (2) thAvate (sthApakaH) (3) vaMsate (vyaMsakaH) (1) lUsate (lUSakaH) inhIM hetuoMkA vizeSa varNana dazavakAlikasUtra kI niyuktimeM (gA0 86 se) A0 bhadrabAhune kiyA hai usIke AdhArase unakA paricaya yahA~ karAyA jAtA hai, kyoMki sthAnAMgameM hetuoMke nAmamAtra upalabdha hote haiM / bhadrabAhune cAroM hetuoMko laukika udAharaNoMse spaSTa kiyA hai kintu una hetuoMkA dravyAnuyogakI carcA meM kaise prayoga hotA hai usakA spaSTIkaraNa dazavaikAlikacUrNImeM hai isakA bhI upayoga prastuta vivaraNameM kiyA hai| (1) yaapk| jisako vizeSaNoMkI bahulatAke kAraNa prativAdI zIghra na samajhasake aura prativAda karanemeM asamartha ho, aise hetu ko kAlayApanameM kAraNa honese yApaka kahA jAtA hai / athavA jisakI vyApti prasiddha na honese tatsAdhaka anya pramANakI apekSA rakhaneke kAraNa sAdhyasiddhi meM vilamba hotA ho use yApaka kahate haiN| vIpa milinda pR0 105 / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chala jAti / isakA laukika udAharaNa diyAgayA hai - kisI asAdhvI strIne apane patiko UMTakI lIDiyA dekara kahA ki ujjayinImeM pratyekakA eka rUpayA milegA ata eva vahIM jAkara beco / mUrkha pati jaba lobhavaza ujjayinI gayA to use kAphI samaya laga gayA / isa bIca usa strIne apane jAra ke sAtha kAlayApana kiyA / 92 yApakakA artha TIkAkAroMne jaisA kiyA hai Upara likhA hai / vastutaH usakA tAtparya itanA hI jAna paDatA hai ki prativAdIko samajhanemeM derI lage vaise hetuke prayogako yApaka kahanA cAhie / yadi yApakakA yahI matalaba hai to isakI tulanA avijJAtArtha nigrahasthAnayogya vAkyaprayoga se karanA cAhie / nyAyasUtrakArane kahA hai ki vAdI tIna daphaha uccAraNakare phira bhI yadi prativAdI aura parvat samajha na sake to vAdIko avijJAtArthanigrahasthAna prApta hotA hai / arthAt nyAyasUtrakArake matase yApaka hetukA prayoktA nigRhIta hotA hai / "pariSatprativAdibhyAM trirabhihitamapi bhavijJAtamavijJAtArtham / " nyAyasU0 5.2.9 / aisA hI mata upAyahRdaya ( pR0 1) aura tarkazAstra ( pR0 8 ) kAbhI hai / carakasaMhitAmeM vigRhyasaMbhASAke prasaMgameM kahA hai ki " tadvidyena saha kathayatA svAvidIrghasUtrasaMkulairvAkyadaNDakaiH kathayitavyam / " vimAnasthAna a0 8. sU0 20 / isakA bhI uddezya mApaka hetuke samAna hI pratIta hotA hai| vAdazAtrake vikAsa ke sAtha sAtha yApaka jaise hetuke prayoktAko nigrahasthAna kI prApti mAnI jAne lagI yaha nyAyasUtrake avijJAta nigrahasthAnase spaSTa hai / tarkazAstra ( pR0 39) upAyahRdaya ( pR0 19 ) aura nyAyasUtrameM ( 5.2.18 ) eka ajJAna nigrahasthAna mI hai usakA kAraNa mI yApaka hetu ho sakatA hai kyoMki ajJAna nigrahasthAna taba hotA hai jaba prativAdI vAdIkI bAta ko samajha na sake / arthAt vAdIne yadi yApaka hetukA prayoga kiyA ho to prativAdI zIghra use nahIM samajha pAtA aura nigRhIta hotA hai / isI ajJAnako carakane avijJAna kahA hai - vahI 65 / / ( 2 ) sthApaka / prasiddhavyAptika honese sAdhyako zIghra sthApita karadenevAle hetuko sthApaka kahate haiM / isake udAharaNa meM eka saMnyAsIkI kathA hai', pratyeka grAmameM jAkara upadeza detA thA ki lokamadhyameM diyA gayA dAna saphala hotA hai| pUchane para pratyeka gAvameM kisIbhAgameM lokamadhye tAtA thA aura dAna letA thA / kisI zrAvakane usakI dhUrtatA prakaTa kii| usane kahA ki yadi usa gAMvameM lokamadhya thA to phira yahAM nahIM aura yadi yahAM hai to udhara nhiiN| isa prakAra vAdacarcA meM aisA hI hetu rakhanA cAhie ki apanA sAdhya zIghra siddha jAya aura saMnyAsIke vacana kI taraha paraspara virodha na ho| yaha hetu yApakase ThIka viparIta hai aura saddhetu hai / carakasaMhitA meM vAdapadoMmeM jo sthApanA aura pratisthApanAkA dvandva hai usameMse pratisthApanA kI sthApaka ke sAtha tulanA kI jA sakatI hai| jaise sthApaka hetuke udAharaNameM kahA gayA hai ki saMnyAsIke vacanameM virodha batA kara prativAdI apanI bAtako siddha karatA hai usI prakAra 1" ubhAmiyA ya mahilA jAvagaheDamma uSTaliMDAI / " dazavai0 ni0 gA0 87 / jANaNa thAvagaheU udAharaNaM" dazabai0 ni0 87 / 2 "logassa Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| carakasaMhitAmeM bhI sthApanAke viruddhameM hI pratisthApanA kA nirdeza hai "pratisthApanA nAma yA tasyA eSa parapratikSAyAH prativiparItArthasthApanA" vahI 32 / (3) vyaMsaka / prativAdIko mohameM DAlanevAle arthAt chalanevAle hetuko vyaMsaka kahate haiM / laukika udAharaNa zakaTatittirI hai| kisI dhUrtane zakaTameM rakhI huI tittirIko dekhakara zakaTavAlese chalapUrvaka pUchA ki zakaTatittirIkI kyA kImata hai ! zakaTavAlene uttaradiyA terpaNAloDikAjalamizrita saktu / dhUrtane utanI kImatameM zakaTa aura tittirI-donoM le liye / isI prakAra vAdameM mI prativAdI jo chalaprayoga karatA hai vaha vyaMsaka hetu hai / jaina vAdIke sAmane koI kahe ki jinamArgameM jIva bhI asti hai aura ghaTa bhI asti hai taba to astitvAvizeSAt jIva aura ghaTakA aikya mAnanA cAhie / yadi jIvase astitva ko bhinna mAnate ho taba jIvakA abhAva hogaa| yaha vyaMsaka hetu hai / (4) luussk| vyaMsaka hetuke uttarako chUSaka hetu kahate haiM / arthAt isase vyaMsaka hetuse ApAdita bhaniSTakA parihAra hotA hai| ___ isake udAharaNameM bhI eka dhUrtake chala aura praticchalakI kathA hai / kakaDIse bharA zakaTa dekhakara dhUrtane zAkaTikase pUchA- zakaTakI kakaDI khAjAnevAleko kyA doge ? uttara milA-aisA modaka jo nagaradvArase bahAra na nikalasake / dhUrta zakaTapara caDakara thoDA thoDA sabhI kakaDImeM se khAkara inAma mAMgane lgaa| zAkaTikane Apatti kI ki tumane sabhI kakaDI to khAI nahIM / dhartane kahA ki acchA taba becanA zurU kro| itanemeM grAhakoMne kahA-'ye sabhI kakaDI to khAI huI hai' / sunakara dhUrtane kahA dekho 'sabhI kakaDI khAI hai' aisA anya loga bhI khIkAra karate haiM / mujhe inAma milanA caahie| taba zAkaTikane bhI praticchala kiyaa| eka modaka nagaradvArake pAsa rakhakara kahA 'yaha modaka dvArase nahIM nikalatA / ise le lo' / jaisA kakaDIke sAtha 'khAI hai' prayoga dekhakara dhUrtane chala kiyAthA vaisA hI zAkaTikane 'nahIM nikalatA' aise prayogake dvArA pratichala kiyA / isI prakAra vAdacarcAmeM ukta vyaMsaka hetukA pratyuttara lUSaka hetukA prayoga karake denA cAhie / jaise ki yadi tuma jIva aura ghaTakA aikya siddha karate ho vaise to astitva honese samI bhAvoMkA aikya siddha ho jaaygaa| kintu vastutaH dekhA jAya to ghaTa aura paTAdi ye sabhI padArtha eka nahIM, to phira jIva aura ghaTa mI eka nhiiN| vyaMsaka aura lUSaka ina donoMke ukta do udAharaNa jo laukika kathAse liye gaye haiM ve vAkchalAntargata haiM / kintu dravyAnuyogake udAharaNoMmeM jo bAta kahI gaI hai vaha vAkchala nahIM / carakagata sAmAnya chalake udAharaNako dekhate hue kahA jA sakatA hai ki ina donoM hetuoMke dravyAnuyoga viSayaka udAharaNoMko carakake anusAra sAmAnya chala kahA jA sakatAhai, carakameM sAmAnya chalakA udAharaNa isa prakAra hai-"sAmAnyacchalaM nAma yathA vyAdhiprazamanAyauSadha "sA sagaratittirI-vaMsagaMmi hoI naaybvaa|" vahI 88 / 'zakaTatittirI' ke do artha hai zakaTameM rahIhaI tittirI aura zakaTake sAtha tittirii| 2 tarpaNAloTikAke do artha hai jalamizrita saktu aura saktakA mizraNa karatI thii| 2 "taTasagavaMsaga lUsagaheummi ya moyago ya puNI / " vahI gaa088| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 chala- jAti / mityukte paro brUyAt sat satprazamanAyeti kiM nu bhavAnAha / san hi rogaH sadauSadham, yadi ca sat satprazamanAya bhavati tatra san hI kAsaH san kSayaH satsAmAnyAt kAsaste kSayaprazamanAya bhaviSyati iti / " vahI 56 / nyAyasUtrake anusAra mI dravyAnuyogake udAharaNoMko sAmAnya chalAntargata kahA jA sakatA hai nyAyasU0 1.2.13 / athavA nyAyasUtragata avizeSasamajAti prayogake antargata mI kahA jA sakatA hai, kyoM kiM usakA lakSaNa isa prakAra hai - "eka dharmopapateravizeSe sarvAvizeSaprasaGgAt sadbhAvopapatteravizeSasamaH / " nyAyasU0 5.1.23 "eko dharmaH prayajJAnantarIyakatvaM zabdadhaTayorupapadyata ityavizeSe ubhayoranityatve sarvasyAvizeSaH prasajyate / katham ? sadbhAbopapateH / eko dharmaH sadbhAvaH sarvasyopapadyate / sadbhAvopapatteH sarvAvizeSaprasaMgAt pratyavasthAnamavizeSasamaH / " nyAyabhA0 / bauddhagrantha tarkazAstragata ( pR0 15) avizeSakhaNDana kI tulanA mI yahA~ kartavya hai / myAyamukha gata avizeSadUSaNAbhAsa bhI isI koTikA hai| chaLavAdI brAhmaNa somilake praznameM rahe hue zabdacchalako tADa karake bhagavAn mahAvIrane usa chalavAdIke zabdacchalakA jo uttara diyA hai usakA uddharaNa yahA~ aprAsaMgika nahIM hogA / kyoMki isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki svayaM bhagavAn mahAvIra vAdavidyAmeM pravINa the aura usa samaya loka kaisA zabdacchala kiyA karate the. - "sarisavA te bhante kiM bhakleyA abhakkheyA ?" "somilA ! sarisavA bhakleyA vi abhakleyA vi / " "se keNaTuNaM bhante evaM buvAI - sarisavA meM bhakleyA vi abhakleyA vi' 1" " se nUNaM te somilA ! baMbhannapasu napasu duvidhA sarisavA pakSatA, taMjahA- mittasarisaMvA ya dhanasarisavA ya / tattha NaM je te micasarisavA...te NaM samaNANaM niggaMthANaM abhakleyA / tattha NaM je te dhanasarisavA...... asaNijA te samaNANaM niggaMthANaM abhakleyA / ...... tatthaNaM je te jAtiyA...... laddhA te NaM samaNANaM niggaMthANaM bhakleyA....." "mAsA te bhaMte kiM bhakleyA abhakkheyA" / "somilA ! mAsA meM bhakleyA vi abhakleyA vi / " "se pheNadveNaM ......." "se nUNaM te somilA ! baMbhajJapasu napasu dubihA mAsA padmatA / taMjahA- - davyamAsA ya kAlamAlA ya / tastha NaM je te kAlamAsA te NaM sAvaNAdIyA ...... te NaM samaNANaM nigagaMdhANaM abhakleyA / tattha NaM je te davvamAsA te dubihA panacA atthamAlA ya dhanamAsA ya / tatthaNaM je te asthamAsA.....te. "nimathANaM abhakleyA / tatthaNaM je te dhanamAlA......evaM jahA dhannasarisavA......" "kulatthA te bhante kiM bhakleyA abhakleyA ?" "somilA ! kulasthA bhakleyA vi abhakleyA vi / " "sekeNDeNaM ?" "se nUNaM somilA ! te baMbhanapasu duvihA kulatthA pannatA, taMjA, itthikulatthA ya dhanakulatthAya / tattha je te itthikulasthAte..... niggaMthAnaM abhakleyA / tattha NaM je te annakulatthA evaM jahA dhannasarisavA.....|" bhagavatI 18. 10 / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| isa carcAmeM prAkRta bhASAke kAraNa zabdacchalakI guMjAIza hai yaha bAta bhASAvidoMko kahanekI AvazyakatA nhiiN| 68 udAharaNa-zAta dRSTAMta / jainazAsameM uhAharaNake bhedopameda batAye haiM kintu udAharaNakA naiyAyikasaMmata saMkucita artha na lekara kisI vastukI siddhi yA asiddhi meM dI jAnevAlI upapatti udAharaNa hai aisA vistRta artha lekarake udAharaNa zabdakA prayoga kiyA gayA hai / ataeva kisI sthAnameM usakA artha dRSTAnta to kisI sthAnameM AkhyAnaka, aura kisI sthAnameM upamAna to kisI sthAnameM yukti yA upapatti hotA hai / vastutaH jaise carakane vAdamArgapada' kaha karake yA nyAyasUtrane' tattvajJAnake viSayabhUta padArthoMkA saMgraha karanA cAhA hai vaise hI kisI prAcIna paraMparAkA AdhAra lekara sthAnAMga sUtrameM udAharaNake nAmase vAdopayogI padArthokA saMgraha kiyA hai / jisa prakAra nyAyasUtrase carakakA saMgraha khatA hai aura kisI prAcInamArgakA anusaraNa karatA hai usI prakAra jaina zAstragata udAharaNakA varNana bhI ukta donoMse pRthak hI kisI prAcIna paraMparAkA anugAmI hai / ___ yayapi niyuktikArane udAharaNake nimna likhita paryAya batAye haiM kintu sUtrokta udAharaNa una paryAyoMse pratipAdita arthoMmeM hI sImita nahIM hai jo agale varNanase spaSTa hai "nAyamudAharaNaM ti ya vidrutovama nidarisaNaM thy| egaTuM" - dazavai0 ni0 52 / sthAnAMgasUtrameM jJAta-udAharaNake cAra bhedoMkA upamedoMke sAtha jo nAmasaMkIrtana hai vaha isa prakAra hai -sU0 338 / 1 AharaNa 2 AharaNataddeza 3 AharaNatadoSa 4 upanyAsopanaya (1) apAya (1) anuzAsti (1) adharmayukta (1) tadvastuka (2) upAya (2) upAlambha (2) pratiloma (2) tadanyavastuka (3) sthApanAkarma (3) pRcchA (3) AtmopanIta (3) pratinima (4)pratyutpannavinAzI (4) nizrAvacana (4) durupanIta (4) hetu udAharaNake ina medopamedoMkA spaSTIkaraNa dazavaikAlikaniyukti aura cUmi hai / usIke AdhArapara haribhadrane dazavaikAlikaTIkAmeM aura abhayadevane sthAnAMgaTIkAmeM spaSTIkaraNa kiyA hai| niyuktikArane apAyAdi pratyeka udAharaNake upabhedoMkA caritAnuyogakI dRSTi se tathA dravyAnuyogakI dRSTise varNana kiyA hai kintu prastutameM pramANa carbopayogI dravyAnuyogAnusArI spaSTIkaraNa hI karanA iSTa hai| (1) aahrnn| (1) apAya aniSTApAdana karadenA apAyodAharaNa hai / arthAt prativAdIkI mAnyatAmeM aniSTApAdana karake usakI sadoSatAke dvArA usake parityAgakA upadeza denA yaha apAyodAharaNakA prayojana hai| bhadrabAhune apAyake viSayameM kahA hai ki jo loga AtmAko ekAnta nila 1vahI suu027| 2 myApasU0 1.. / . 3 "bvAdiehi niyo egaMteNeva jesi appA u| hoDamabhAvo tesiM suhduhsNsaarmokkhaannN|| 59 // suhadukkhasaMpogona vijaI nibavAyapakvaMmi / pagaMtucchebhami ma suhadukkhavigappaNamajuttaM // 60 // " dazavai0 mi. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 udAharaNa / yA ekAnta anitya mAnate haiM unake matameM sukha-dukha -saMsAra - mokSakI ghaTanA bana nahIM sakatI / isa liye donoM pakSoMko choDakara anekAntakA Azraya lenA caahie| dUsare dArzanika jise prasaMgApAdana kahate haiM usakI tulanA apAyase karanA cAhie / sAmAnyatayA dUSaNako mI apAya kahA jA sakatA hai / vAdIko svapakSameM dUSaNakA uddhAra karanA cAhie aura parapakSameM dUSaNa denA cAhie / ( 2 ) upAya - iSTa vastukI prApti yA siddhike vyApAra vizeSako upAya kahate haiM / AtmAstisvarUpa iSTake sAdhaka samI hetuoMkA avalaMbana karanA upAyodAharaNa hai / jaise AtmA pratyakSa nahIM hai phira mI sukha-duHkhAdi dharmakA Azraya - dharmI honA caahie| aisA jo dharmI hai vahI AtmA / tathA jaise devadatta hAthIse ghoDepara saMkrAnti karatA hai, prAmase nagara meM, varSA se zaradameM aura audayikA dibhAvase upazamameM saMkrAnti karatA hai vaisehI jIva bhI - dravyakSetrAdimeM saMkrAnti karatA hai to vaha mI devadattakI taraha hai'| bauddhagrantha 'upAyahRdaya' meM jisa artha meM upAya zabda hai usI arthakA bodha prastuta upAya zabdase mI hotA hai / vAdameM vAdIkA dharma hai ki vaha khapakSake sAdhaka sabhI upAyoMkA upayoga kare aura svapakSadUSaNakA nirAsa kare / ataeva usake liye vAdopayogI padArthoMkA jJAna Avazyaka hai / usI jJAnako karAneke liye 'upAyahRdaya' grantha kI racanA huI hai / sthAnAMgagata apAya aura upAyakA bhI yahI bhAva hai ki apAya arthAt dUSaNa aura upAya arthAt sAdhana / dUsareke pakSa meM apAya batAnA cAhie aura svapakSameM apAyase bacanA cAhie / khapakSakI siddhike liye upAya karanA cAhie aura dUsareke upAyameM apAyakA pratipAdana karanA cAhie / (3) sthApanAkarma - iSTa arthakI samyagprarUpaNA karanA sthApanAkarma hai| vAdI prativAdIdvArA vyabhicAra batalAye jAnepara vyabhicAra nivRttidvArA yadi hetukI samyag sthApanA karatA hai taba vaha sthApanA karma hai "saMcamicAraM hetuM sahasA votuM tameva ajehiM / upavUhara sappasaraM sAmatthaM cappaNo nAuM // 68 // " abhayadevane isa viSaya meM nimnalikhita prayoga darasAyA hai "anityaH zabdaH kRtakatvAt" yahA~ kRtakatvahetu savyabhicAra hai kyoMki varNAtmakazabda nitya hai / kintu vAdI varNAtmakazabdako mI anitya siddha kara detA hai - ki "varNAtmA zabdaH kRtakaH, nijakAraNamedena bhidyamAnatvAt ghaTapaTAdivat" / yahA~ ghaTapaTAdike dRSTAntase varNAtmakazabdakA anityasva sthApita huA hai ataeva yaha sthApanAkarma huA / ' sthApanAkarma' kI bhadrabAhukRta vyAkhyAko alaga rakhakara agara zabdasAdRzya kI ora hI dhyAna diyA jAya to carakasaMhitAgata sthApanAse isakI tulanA kI jA sakatI hai| carakake matase kisI pratijJAko siddha karaneke liye hetu dRSTAnta upanaya aura nigamanakA Azraya 1 vahI 63-66 | 2 dUSIne cInI saMskRta meM isa granthakA anuvAda kiyA hai| unhoMne jo pratisaMskRta 'upAya' zabda rakhA hai vaha ThIka hI jaMcatA hai| yadyapi svayaM dvacIko pratisaMskRta meM saMdeha hai| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| 97 lenA sthApanA hai / arthAt nyAya vAkya do bhAgoMmeM vibhakta hai - pratijJA aura sthApanA / pratijJAse atirikta jina avayavoMse vastu sthApita-siddha hotI hai unako sthApanA kahA jAtA hai "sthApanA nAma tasyA eva pratikSAyAH hetudRSTAntopamaya nigamanaiH sthaapnaa| pUrva hi pratijJA pazcAta sthApanA / kiM hi apratijJAtaM sthaapyissyti|" vahI 31. / __ A0 bhadrabAhune jo artha kiyA hai vahI artha yadi sthApanAkarmakA liyA jAya taba carakasaMhitAgata parihAra ke sAtha sthApanAkarmakA sAdRzya hai / kyoM ki parihArakI vyAkhyA carakane aisI kI hai - "parihAro nAma tasyaiva doSavacanasya (hetudoSavacanasya) pariharaNam" vahI 60 / (4) pratyutpamavinAzI--jisase Apanna dUSaNakA tatkAla nivAraNa ho vaha pratyutpannavinAzI hai jaise kisI zUnyavAdIne kahA ki jaba samI padArtha nahIM to jIvakA sadbhAva kaise ! taba usako turaMta uttara denA ki "ja bhaNasi nasthi bhAvA ayaNamiNaM asthi nasthi jara asthi / eva padamAhANI asao gu nisehae ko Nu // 71 // arthAt niSedhaka vacana hai yA nahIM ? yadi hai to sarva niSedha nahIM huA kyoM ki vacana sat ho gayA / yadi nahIM to sarvabhAvakA niSedha kaise ! asat aise vacanase sarvavastukA niSedha nahIM ho sakatA / aura jIvake niSedhakA bhI uttara denA ki tumane jo zabdaprayoga kiyA vaha to vivakSApUrvaka hI / yadi jIva hI nahIM to vivakSA kise hogI ! ajIvako to vivakSA hotI nahIM / ata eva jo niSedhavacanakA saMbhava huA usIse jIvakA astitva bhI siddha ho jAtA hai / yaha uttarakA prakAra pratyutpatnavinAzI hai - dazavai0 ni0 gA0 70-72 / A0 bhadrabAhukI kArikAke sAtha vigrahavyAvartanIkI prathama kArikAkI tulanA karanA cAhie / pratipakSIko pratijJAhAni nigrahasthAnase nigRhIta karanA pratyutpannavinAzI AharaNa hai / pratijJAhAni nigrahasthAna nyAyasUtra (5. 2.2) caraka (vahI 61) aura tarkazAstrameM (pR0 33) hai| (2) aahrnntddesh| (1) anuzAsti-prativAdIke mantavyakA AMzika khIkAra karake dUsare aMzameM usako zikSA denA anuzAsti hai jaise sAMkhya ko kahanA ki saca hai AtmAko hama bhI tumhArI taraha sabUta mAnate haiM kintu vaha akartA nahIM, kartA hai, kyoM ki vahI sukhaduHkhakA vedana karatA hai| arthAt karmaphala pAtA hai "jesi pi asthi mAyA pattavyA te vi amha vi sa asthi / kintu akattA na bhavaha veyayaha jeNa suhadukkhaM // 75 // " (2) upAlambha-dUsareke matako dUSita karanA upAlambha hai / jaise cArvAkako kahanA ki yadi AtmA nahIM hai to 'AtmA nahIM hai' aisA tumhArA kuvijJAna bhI saMbhava nahIM hai / arthAt tumhAre isa kuvijJAnako khIkAra karake bhI hama kaha sakate haiM ki usase AtmAbhAva siddha nahIM / kyoM ki 'AtmA hai! aisA jJAna ho yA 'AtmA nahIM hai| aisA kuvijJAna ho ye donoM koI cetana jIvake astitvake vinA saMbhava nahIM kyoM ki acetana ghaTameM na jJAna hai na kuvijJAna - dazavai0 ni0 76-77 / nyA. prastAvanA 13 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aahrnntdesh| upAlambhakA dArzanikoMmeM sAmAnya artha to yaha kiyA jAtA hai ki dUsareke pakSameM dUSaNakA udbhAvana karanA' kintu carakane vAdapadoMmeM mI upAlambha ko khatarUpase ginAyA hai aura kahA hai ki "upAlambho nAma hetodoSavacanam / " (59.) arthAta carakake anusAra hetvAbhAsoMkA udbhAvana upAlambha hai / nyAyasUtrakA hetvAbhAsarUpa nigrahasthAna (5.2.25) hI carakakA upAlambha hai / svayaM carakane mI ahetu (57) nAmaka eka khataba vAdapada rakhA hai / ahetukA udrAvana hI upAlambha hai| tarkazAna (pR. 10) aura upAyahRdayameM bhI (pR0 14) hesvAbhAsakA varNana bhAyA hai| vizeSatA yaha hai ki upAyahadayameM hetvAbhAsakA artha vistRta hai| chala aura jAtikA bhI samAveza hetvAbhAsameM spaSTarUpase kiyA hai / (3) pRcchA-prazna karaneko pRcchA kahate haiM - arthAt uttarottara prazna karake paramatako asiddha aura svamatako siddha karanA pRcchA hai jaise cArvAkase prazna karake jIvasiddhi krnaa| prazna-AtmA kyoM nahIM hai! uttara-kyoM ki parokSa hai| prazna-yadi parokSa honese nahIM to tumhArA AtmaniSedhaka kuvijJAna bhI dUsaroM ko parokSa hai ata eva nahIM hai / taba jIvaniSedha kaise hogA! isa praznameM hI Atmasiddhi nihita hai / aura cArvAkake uttarako khIkAra karake hI yaha prabha kiyA gayA hai| isa pRcchAkI tulanA gharakagata anuyogase karanA cAhie / anuyogako carakane prama aura praznaikadeza kahA hai- caraka vimAna0 8.12 upAyahRdayameM dUSaNa ginAte hue praznabAhulyamuttarAlpatA tathA praznAspatottaravAhulya aise do dUSaNa mI batAye haiN| isa pRcchAkI tulanA una do dUSaNoMse kI jA sakatI hai / praznavAhulyamuttarAlpatAkA spaSTIkaraNa isa prakAra hai "mAramA nityo'naindriyakasvAt yathAkAzo'naindriyakatyAnitya iti bhavataH sthApanA / matha yadanaimdriyakaM tanAvazyaM nityam / tatkathaM siddham" upAya0 pU0 28 / praznAlpatottarabAhulyakA kharUpa aisA hai"mAtmA nisyo'naindriyakasvAditi bhavatsthApanA / anaindriyakasya vaividhyam / yathA paramANavo'nupalabhyA anityA' / AkAzastvindriyAnupalabhyo nityazca / kathaM bhavatocyate yadanupalabhyatvAnitya iti|" upAya0 pR028 / upAyahRdayane praznake ajJAna ko bhI eka khatana nigrahasthAna mAnA hai / aura praznakA traiviSya pratipAdita kiyA hai "nanu pramAH katividhAH ? ucyate / trividhAH / yathA vacamasamA, arthasamaH, hetusamadha / yadi vAdinastaisibhiH praznottarANi na kurvanti tadvibhrAntam / " pR018 / (4) nizrAvacana-anyake bahAnese anyako upadeza denA nizrAvacana hai| upadeza to denA khaziSyako kintu apekSA yaha rakhanA ki usase dUsarA pratibuddha ho jAya / jaise apane nyAyasUtra 1.2. / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / 99 ziSyako kahanA ki jo loga jIvakA astitva nahIM mAnate unake matameM dAnAdikA phala bhI nahIM ghaTegA / taba yaha suna kara bIcameM hI cArvAka kahatA hai ki ThIka to hai phala na mile to nahIM / usako uttara denA ki taba saMsArameM jIvoMkI vicitratA kaise ghaTegI ! yaha nizrAvacana haidazavai0 ni0 gA0 80 / (3) AharaNata hoSa - (1) adharmayukta - pravacanake hitArtha sAvadhakarma karanA adharmayukta honese AharaNatadoSa hai / jaise prativAdI poTTazAla parivrAjakane bAdameM hArakara jaba vidyAbalase rohagupta munike vinAzArtha bicchuoM kA sarjana kiyA taba rohaguptane bicchuoM ke vinAzArthaM mayUroMkA sarjana kiyA jo adharmakArya hai'| phira bhI pravacana ke rakSArtha aisA karaneko rohagupta bAdhya the - dazavai0 ni0 gA0 81 cUrNI / (2) pratiloma - 'zAvyaM kuryAt, zaThaM prati' kA avalaMbana karanA pratiloma hai / jaise rohane pozAla paribrAjakako harAneke liye kiyaa| parivrAjakane jAna kara hI jaina pakSa sthApita kiyA taba prativAdI jaina muni rohaguptane usako harAneke liye hI jainasiddhAntake pratikUla trairAzika pakSa lekara usakA parAjaya kiyA / unakA yaha kArya apasiddhAntake pracArameM sahAyaka honese AharaNatadoSakoTi meM hai / carakane vAkpadoSoMko ginAte huye eka viruddha bhI ginAyA hai| usakI vyAkhyA karate hue kahA hai - "viruddhaM nAma yad dRSTAntasiddhAnta samayairviruddham / " vahI 54 / isa vyAkhyAko dekhate hue pratiloma kI tulanA 'viruddhavAkyadoSase' kI jA sakatI hai / nyAyasUtrasaMmata apasiddhAnta aura pratilomameM pharka yaha hai ki apasiddhAnta tatra hotA hai jaba zurU meM vAdI apane eka siddhAntakI pratijJA karatA hai aura bAdameM usakI avahelanA karake usase viruddha vastuko svIkAra kara kathA karatA hai - "siddhAntamabhyupetyA niyamAt kathAprasaMgopAsikhAntaH / " nyAyasU0 5.2.24 / kintu pratilomameM vAdI kisI eka saMpradAya yA siddhAntako vastutaH mAnate hue bhI bAdakathAprasaMgameM apanI pratibhAke balase prativAdIko harAne kI dRSTise hI vasamatasiddhAnta ke virodhI siddhAntakI sthApanA kara detA hai / pratilomameM yaha Avazyaka nahIM kI vaha zurU meM apane siddhAntakI pratijJA kare / kintu prativAdI ke maMtavyase viruddha maMtavyako siddha kara detA hai| vaiNDika aura prAtilomika meM pharka yaha hai ki baitaNDikakA koI pakSa nahIM hotA arthAt kisI darzanakI mAnyatAse vaha baddha nahIM hotA / kintu prAtilomika vaha hai jo kisI darzana se to baddha hotA hai kintu vAdakathAmeM prativAdI yadi usIke pakSa ko svIkAra kara vAdakA prAraMbha karatA hai to use harAneke liye hI svasiddhAntake viruddha bhI vaha dalIla karatA hai aura prativAdIko nigRhIta karatA I (3) AtmopanIta - aisA upanyAsa karanA jisase svakA yA svamatakA hI ghAta ho / jaise kahanA kI ekendriya sajIva haiM kyoM ki unakA zvAsocchvAsa spaSTa dikhatA hai - dazavai0 ni0 cU0 gA0 83 / 1 vizeSA0 2456 | 2 vizeSA0 gA0 2456 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 upanyAsa | yaha to spaSTatayA asiddha hetvAbhAsa hai / kintu cUrNIkArane isakA spaSTIkaraNa ghaTameM vyatirekavyApti dikhAkara kiyA hai, jisakA phala ghaTakI taraha ekendriyoMkA bhI nirjIva siddha ho jAnA hai kyoM ki jaise ghaTameM zvAsocchvAsa vyakta nahIM vaise ekendriyameM bhI nahIM / "jahA ko vi bhaNejA - egendiyA sajIvA, kamhA jeNa tersi phuDo ussAsa nissAso dIsaha / dito ghaDo / jahA ghaDarasa nijIvattaNeNa ussAsanissAso natthi / tANa ussAsanissAso phuDo dIsaha tamhA ete sajIvA / evamAdIhiM viruddhaM na bhAsitavyaM / " (4) durupanIta - aisI bAta karanA jisase svadharmakI nindA ho yaha durupanIta hai| isakA udAharaNa eka bauddhabhikSuke kathanameM hai / yathA - "kathAsscAryAghanA te nanu zapharavadhe jAlamaznAsi matsyAn, se me madyapavaMzAn pibasi nanu yuto vezyayA yAsi vezyAm / kRtvArINAM galaihiM ka nu tava ripavo yeSu samdhi chinabhi, arreri dhUtahetoH kitava iti kathaM yena dAsIsuto'smi // " ni0 gA0 83 - hAri0 TIkA / yaha bhI carakasaMgata viruddha vAkyadoSase tulanIya hai| unakA kahanA hai ki khasamaya viruddha nahI bolanA cAhie / bauddhadarzana mokSazAstrika samaya hai / carakake anusAra mokSazAstrika samaya hai ki - "mokSazAstrakasamayaH sarvabhUteSvahiMseti" vahI 54 / ataeva bauddha bhikSukA hiMsAkA samarthana khasamaya viruddha honese vAkyadoSa hai / upAyahRdayameM viruddha do prakArakA hai dRSTAntaviruddha aura yuktiviruddha - pR0 17 / upAyanaMdake mata se jo jisakA dharma ho usase usakA AcaraNa yadi viruddha ho to vaha yuktiviruddha hai' / jaise koI brAhmaNa kSatriyadharmakA pAlana kareM aura mRgayAdikI zikSA le to vaha yuktiviruddha hai / yuktiviruddhakI isa vyAkhyAko dekhate hue durupanItakI tulanA usase kI jA sakatI hai / (4) upanyAsa ( 1 ) tadvastUpanyAsa - pratipakSIkI vastukA hI upanyAsa karanA arthAt pratipakSIke hI upanyastahetuko upanyasta karake doSa dikhAnA tadvastUpanyAsa hai| jaise- kisIne ( vaizeSikane ) kahA ki jIva nitya hai kyoM ki amUrta hai / taba usI amUrtatvako upanyasta karake doSa denA ki karma to amUrta hote hue mI anitya haiM - dazavai0 ni0 cU0 84 / AcArya haribhadrane isakI tulanA sAdharmyasamA jAtise kI hai| kintu isakA adhika sAmya pratidRSTAntasamA jAtise hai - "kriyAvAnAtmA kriyAhetuguNayogAt loSTavadityukte pratidRSTAnta upAdIyate kriyAhetuguNayuktaM AkAzaM niSkriyaM dRSTamiti / " nyAyabhA0 5.1.9. / sAdharmyasamA aura pratidRSTAntasamAmeM bheda yaha hai ki sAdharmyasamAmeM anyadRSTAnta aura anya - hetukRta sAdharmya ko lekara uttara diyA jAtA hai jaba ki pratidRSTAntasamA meM hetu to vAdiprokta hI rahatA hai sirpha dRSTAnta hI badala diyA jAtA hai| tadvasvapanyAsameM bhI yahI abhipreta hai / ataeva usakI tulanA pratidRSTAntake sAtha hI karanA cAhie / 1 "yuktiviruddho yathA brAhmaNasya kSatradharmAnupAlanam, mRgayAdizikSA ca / kSatriyasya dhyAnasamApa* siriti yuktiviruddhaH / evambhUtau dharmoM azA anucaiva sa mambante / " upAya0 pR0 17 / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| 101 vastutaH dekho to bhanjayantarase hetukI anaikAntikatAkA udbhAvana karanA hI tadvastUpanyAsa aura pratidRSTAntasamA jAtikA prayojana hai / upAyahRdayagata pratidRSTAntasama dUSaNa (pR0 30) aura tarkazAstragata pratidRSTAntakhaNDanase yaha tulanIya hai -pR0 26 / (2) tadanyavastUpanyAsa- upanyasta vastuse anyameM bhI prativAdIkI bAtakA upasaMhAra kara parAbhUta karanA tadanyavastUpanyAsa hai - jaise jIva anya hai zarIra anya hai / to donoM anyazabdavAcya honese eka haiM aisA yadi prativAdI kahe to usake uttarameM kahanA ki paramANu anya hai, dvipradezI anya hai to donoM anyazabdavAcya honese eka mAnanA cAhie - yaha tadanyavastUpanyAsa hai - dazavai0 ni0 gA0 84 / yaha spaSTarUpase prasaMgApAdana hai| pUrvokta vyaMsaka aura lUSaka hetuse kramazaH pUrvapakSa aura uttara pakSakI tulanA karanA caahie| (3) pratinibhopanyAsa-vAdIke 'mere vacanameM doSa nahIM ho. sakatA' aise sAbhimAna kathanake uttarameM prativAdI bhI yadi vaisA hI kahe to vaha pratinibhopanyAsa hai / jaise kisIne kahA ki 'jIva sat hai' taba usako kahanA ki 'ghaTa mI sat hai to vaha mI jIva hojAyagA / isakA laukika udAharaNa niyuktikArane eka saMnyAsIkA diyA hai / usakA dAvA thA ki mujhe koI azruta bAta sunAde to usako maiM suvarNapAtra dUMgA / dhUrta honese azruta bAtako bhI vaha zruta batA detA thaa| taba eka puruSane uttara diyA ki tere pitAse mere pitA eka lAkha mAMgate haiN| yadi zruta hai to eka lAkha do, azvata hai to suvarNapAtra do| isa taraha kisIko ubhayapAzArajjunyAya se uttara denA pratinibhopanyAsa hai-dazavai0ni0 gaa085| yaha upanyAsa sAmAnyacchala hai / isakI tulanA lUSaka hetuse bhI kI jA sakatI hai / avizeSasamA jAtike sAtha bhI isakI tulanA kI jA sakatI hai, yadyapi donoM meM thoDA meda avazya hai| (4) hetUpanyAsa-kisIke praznake uttarameM hetu batA denA hetUpanyAsa hai| jaise kisIne pUchA-AtmA cakSurAdi indriyagrAhya kyoM nahIM ! to uttara denA ki vaha atIndriya hai-dazavai0 ni0 gaa085| ___ carakane hetuke viSayameM praznako anuyoga kahA hai aura bhadrabAhune praznake uttarameM hetuke upanyAsako hetUpanyAsa kahA hai-yaha hetUpanyAsa aura anuyogameM bheda hai| "anuyogo nAma sa yattadvidyAnAM tadvidhaireva sAdhaM tatre tamaukadeze yA prazna prakadezoM bAhAna vijJAnavadhanaprativacanaparIkSArthamAdizyate yathA nityaH puruSaH iti pratisAte yat paraH 'ko heturityAha' so'nuyogaH / caraka vimAna0 108-52 pUrvokta tulanAkA saralatAse bodha honeke liye nIce tulanAtmaka nakazA diyA jAtA hai usase spaSTa hai ki jainAgamameM jo vAdapada batAye gaye haiM yadyapi unake mAma anya sabhI paraMparAse bhinma hI haiM phira bhI arthataH sAdRzya avazya hai / jainAgamakI yaha paraMparA vAdazAstrake avyavasthita aura avikasita kisI prAcIna rUpakI ora saMketa karatI hai / kyoM ki jabase vAdazAstra vyavasthita huA hai tabase eka nizcita arthameM hI pAribhASika zabdoMkA prayoga samAna rUpase Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 upnyaas| vaidika aura bauddha vidvAnoMne kiyA hai| una pAribhASika zabdoMkA vyavahAra jaina AgamameM nahIM hai / isase phalita yaha hotA hai ki AgamavarNana kisI lupta prAcIna paraMparAkA hI anugamana karatA hai| yadyapi AgamakA aMtima saMskaraNa vikrama pAMcavI zatAbdImeM huA hai taba bhI isa viSayameM naI paraMparAko na apanA kara prAcIna paraMparAkA hI anusaraNa kiyA gayA jAna paDatA hai| jainAgama carakasaMhitA takazAsa upAyahadaya nyAyasUtra - - 1. yApaka 1. bhAviddhadIrghasUtra- 1. avijJAtArtha 1. avijJAta 1. avijJAtArtha sNkulaiaakydnnddkaiH| 2. avihAna 2. ajJAna 2. avijJAna 2. ajJAna 2. sApaka 1.pratiSThApanA 3. vyaMsaka 1.vAkchala 1.avizeSakhaNDana- 1. avizeSasamAjAti. 1. laSaka 2.sAmAnyAla 2. sAmAnyaSchala 4. AharaNa 1.apAya 2. upAya 3. sApanAkarma 1. khApanA 2. parihAra 1. pratyutpanalinAzI 1. pratijJAhAni 1. pratijJAhAni - 1. pratijJAhAni 4. AharaNadeza 1. anuzAsti 2. upAlambha 1. upAlambha 1. upAlambha - 1. upAlamma 2. bahetu 2. hetvAbhAsa 2. hetvAbhAsa 2. hetvAbhAsa 1. pRcchA 1. anuyoga 1. praznabAhulyamuttarAlpatA 2. prabhAlpatocaravAhulya / / / / / 4. bAharaNadoSa 1.varmayukta - 2. pratiloma 1 viruddhavAkyadoSa - 3. vAlmopanIta - 1. durupanIta 1 viruddhavAkyadoSa - 1 yuktiviruddha 4. upanyAsa 1. tadastUpanyAsa 1 pratiSTAntakhaNDana 1 pratidRSTAMtasamadUSaNa 1 pratiSTAntasamAjAti 2. tadanyavastUpanyAsa - 3. pratinibhopanyAsa 1 sAmAnyacchala 1 avizeSakhaNDana 1 vizeSasamAjAti 2 sAmAnyacchala 4 hetUpanyAsa 1 anuyoga Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| 2. AgamottarasAhityameM jaina darzana prAstAvika jaina Agama aura siddhasenake bIcakA jo jaina sAhitya hai usameM dArzanika hAse upayogI sAhitya AcArya kundakundakA tathA vAcaka umAkhAtikA hai| jaina AgamoMkI prAcIna TIkAoMmeM upalabdha niyuktiyoMkA sthAna hai / upalabdha niyuktiyoMmeM prAcInatara niyuktiyoMkA samAveza ho gayA hai aura aba to sthiti yaha hai ki prAcInatara aMza aura bhadrabAhukA nayA aMza ina donoMkA pRthakkaraNa kaThina ho gayA hai| AcArya bhadrabAhukA samaya mAnyavara munizrI puNyavijayajIne vi0 chaThI zatAbdIkA uttarArdha mAnA hai / yadi ise ThIka mAnA jAya taba yaha mAnanA paDatA hai ki niyuktiyA~ apane maujudA rUpameM siddhasenake bAdakI kRtiyA~ haiM / ata eva unako siddhasena pUrvavartI sAhityameM sthAna nahIM / bhASya aura cUrNiyA~ to siddhasenake bAdakI haiM hI / ataeva siddhasena pUrvavartI Agametara sAhityameMse kundakunda aura umAkhAtike sAhityameM dArzanika tasvakI kyA sthiti thI- isakA digdarzana yadi hama karaleM to siddhasenake pUrvameM jainadarzana kI sthitikA pUrA citra hamAre sAmane upasthita ho sakegA aura yaha hama jAna sakeMge ki siddhasenako virAsatameM kyA aura kitanA milA thA ! (a) vAcaka umAkhAtikI dena prAstAvika vAcaka umAkhAtikA samaya paM0 zrI mukhalAlajIne tIsarI cauthI zatAbdI honekA maMdAja kiyA hai / A0 kundakundake samayameM amI vidvAnoMkA ekamata nahIM / AcArya kundakundakA samaya jo mI mAnA jAya kintu tasvArtha aura A0 kundakundake pranthagata dArzanikavikAsakI ora yadi dhyAna diyA jAya to vA0 umAkhAtike tatvArthagata jainadarzanakI apekSA A0 kundakundake granthagata jainadarzanakA rUpa vikasita hai yaha kisI bhI dArzanikase chipA nahIM raha sktaa| ata eva donoMke samaya vicArameM isa pahalUko mI yathAyogya sthAna avazya denA cAhie / isake prakAzameM yadi dUsare pramANoMkA vicAra kiyA jAyagA to saMbhava hai donoMke samayakA nirNaya sahajameM ho skegaa| prastutameM dArzanika vikAsakramakA digdarzana karanA mukhya hai bhataeva AcArya kundakunda aura pAcakake pUrvAparabhAvake praznako alaga rakha kara hI pahale vAcakake tattvArthake Azrayase jainadArzanika tasvakI vivecanA karanA prApta hai / aura usake bAda hI A0 kundakundakI jainadarzanako kyA dena hai usakI carcA kI jAyagI / aisA honese kramavikAsa kaisA huA hai yaha sahaja hI meM jJAta ho skegaa| dArzanika sUtroMkI racanAkA yuga samApta ho cukA thA aura dArzanika sUtroM ke bhASyoMkI racanA mI hone lagI thI kintu jainaparaMparAmeM abhI taka sUtrazailIkA saMskRta anya eka bhI nahIM banA thA / isI truTiko dUra karaneke liye sarvaprathama vA0 umAkhAtine tatvAryasUtra kI racanA kI / unakA tatvArtha jaina sAhityameM sUtrazailIkA sarvaprathama prantha hai itanA hI nahIM kintu jaina mahAvIra jaina vicADabaramatamAraka. 1.199 / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyanirUpaNa / sAhityake saMskRtabhASAnibaddha granthoMmeM bhI vaha sarvaprathama hai / jisa prakAra bAdarAyaNane upaniSadoMkA dohana karake brahmasUtroMkI racanAke dvArA vedAnta darzanako vyavasthita kiyA hai usI prakAra umAkhAtine AgamoMkA dohana karake tattvArthasUtrakI racanAke dvArA jaina darzanako vyavasthita karanekA prayata kiyA hai / usameM jaina tatvajJAna, AcAra, bhUgola, khagola, jIvavidyA, padArthavijJAna ityAdi nAnA prakArake viSayoMke maulika mantavyoMko mUla AgamoMke AdhArapara' sUtrabaddha kiyA hai / aura una sUtroMke spaSTIkaraNake liye khopajJa bhASyakI bhI racanA kI hai / vA0 umAkhAtine tattvArtha sUtrameM AgamoMkI bAtoMko saMskRta bhASAmeM vyavasthita rUpase rakhanekA prayatna to kiyA hI hai kintu una viSayoMkA dArzanika DhaMgase samarthana unhoMne kacit hI kiyA hai| yaha kArya to unhoMne akalaMkAdi samartha TIkAkAroMke liye choDa diyA hai / ata eva tatvArthasUtrameM prameyatakha aura pramANatatvake viSayameM sUkSma dArzanika carcA yA samarthanakI AzA nahIM karanA cAhie / tathApi usameM jo alpa mAtrAmeM hI sahI, dArzanika vikAsake sImAcinha dikhAI dete haiM unakA nirdeza karanA Avazyaka hai / prathama prameyatatvake viSayameM carcA kI jAtI hai| [1] prameyanirUpaNa 61. tava, artha, padArtha, tatvArtha tattvArthasUtra aura usakA khopajJa bhASya yaha dArzanika bhASyayugakI kRti hai / ata eva vAca. kane use dArzanikasUtra aura bhASyakI koTikA grantha banAnekA prayatna kiyA hai / dArzanikasUtroMkI yaha vizeSatA hai ki unameM khasaMmata tatvoMkA nirdeza prAraMbhameM hI sat, artha, padArtha, yA tastra jase zabdoMse kiyA jAtA hai / ata eva jaina dRSTi se mI una zabdoMkA artha nizcita karake yaha batAnA Avazyaka ho jAtA hai ki tattva kitane haiM ! vaizeSika sUtrameM dravyAdi chaH ko padArtha kahA hai (1.1.4) kintu arthasaMjJA dravya, guNa aura karmakI hI kI gaI hai (8. 2.. 3) / sattA saMbaMdhake kAraNa sat aisI pAribhASika saMjJA bhI inhI tInakI rakhI gaI hai (1.1.8) / nyAyasUtragata pramANAdi 16 tattvoMko bhASyakArane sat zabdase vyavahRta kiyA hai| sAMkhyoMke matase prakRti aura puruSa ye do hI tattva mAne gaye haiN| vAcakane isa viSayameM jainadarzanakA mantavya spaSTa kiyA ki tastra, artha, tasvArtha aura padArtha ekArthaka haiN| aura tattvoMkI saMkhyA sAta hai| AgoMmeM padArthakI saMkhyA 9 batAI gaI hai (sthA0 sU0 665) jaba ki vAcakane puNya aura pApako baMdhameM antarbhUta karake sAta tatvoMkA hI upAdAna kiyA hai / yaha vAcakakI naI sUjha jAna paDatI hai| 62. satkA kharUpa vA0 umAkhAtine nayoMkI vivecanAmeM kahA hai ki "sarvamekaM sadavizeSAt" (tasvArthabhA0 1.35) / arthAt saba eka hai kyoM ki samI samAnabhAvase sat haiN| unakA yaha kathana bhAgvedake dIrghatamA RSike 'ekaM sad viprA bahudhA vadanti' (1.164.46) kI tathA upaniSadoMke dekho, 'tasvArthasUtra jaimaagmsmnvy'| " sa balu SoDazadhA myUhamupadekSyate" yAyamA0 .... / 'satavidho'khatvam / ...2 "ete vA sakSapadArthAkharavAni / " "taravArthaaDAnam" 1.2. / | Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavmaa| sanmUlakaM sarvaprapazcakI utpattike vAdakI (chAndo0 6.2 ) yAda dilAtA hai / sthAnAMgasUtrameM 'ege AyA' (sU01) tathA 'ege loe' (sU0 6) jaise sUtra Ate haiN| una sUtroMkI saMgatike liye saMgrahanayakA avalambana lenA paDatA hai| Atmatvena samI AtmAoMko eka mAnakara 'ege AyA' isa sUtrako saMgata kiyA jA sakatA hai tathA 'pazcAstikAyamayo lokaH' ke siddhAntase 'ege loe' sUtrakI mI saMgati ho sakatI hai / yahA~ itanA to spaSTa hai ki Agamika mAnyatAkI maryAdAkA atikramaNa vinA kiye hI saMgrahanayakA avalaMbana karanese ukta sUtroMkI saMgati ho jAtI hai| kintu umAkhAtine jaba yaha kahA ki 'sarvamekaM sadavizeSAt' taba isa * vAkyakI vyApti kisI eka yA samagra dravya taka hI nahIM hai kintu dravyaguNaparyAyavyApI mahAsAmAnyakA mI sparza karatI hai / umAkhAtike samayaparyantameM vedAntioMke sadbrahmakI aura nyAya-vaizeSikoMke sattAsAmAnyarUpa mahAsAmAnyakI pratiSThA ho cukI thii| usI dArzanika kalpanAko saMgrahanayakA avalambana karake jaina paribhASA kA rUpa unhoMne de diyA hai| anekAntavAdake vivecanameM hamane yaha batAyA hai ki AgamoMmeM tiryag aura Urdhva donoM prakArake paryAyoMkA AdhArabhUta dravya mAnA gayA hai / jo sarya dravyoMkA avizeSa- sAmAnya thA-"avisesie davve visesie jIvadave ajIbavve ya / " anuyoga0 sU0 123 / para usakI 'sat' saMjJA AgamameM nahIM thI / vA0 umAstrAtiko prazna honA svAbhAvika hai ki dArzanikoMke paramatattva 'sat' kA sthAna le sake aisA kauna padArtha hai ! vAcakane uttara diyA ki dravya hI sat hai| bAcakane jainadarzanakI prakRtikA pUrA dhyAna rakha karake 'sat' kA lakSaNa kara diyA hai ki 'utpAdanyayaGgrIvyayuktaM sat' (5.29) / isase spaSTa hai ki vAcakane jainadarzanake anusAra jo 'sat' kI vyAkhyA kI hai vaha aupaniSadadarzana aura nyAya-vaizeSikoMkI 'sattA se jainasaMmata 'sat' ko vilakSaNa siddha karatI hai| ve 'sat' yA sattAko nitya mAnate haiN| vA0 umAkhAtine mI 'sat'ko kahA to nisa kintu unhoMne 'nitya' kI vyAkhyA hI aisI kI hai jisase ekAntavAdake viSase nitya aisA sat mukta ho aura akhaNDita raha sake / nityakA lakSaNa umAkhAtine kiyA hai ki-"tadAvAvyayaM nityam / " 5.30 / aura isakI vyAkhyA kI ki"yat sato bhAvAnna vyeti na vyeSyati tnnitym|" arthAt utpAda aura vyayake hote hue bhI jo sapa miTakara asat nahIM ho jAtA vaha nitya hai / paryAyeM badala jAne para mI yadi usameM sat pratyaya hotA hai to vaha nitya hI hai anisya nahIM / eka hI sat utpAdavyayake kAraNa asthira aura dhauvyake kAraNa sthira aise paraspara virodhI dharmokI bhUmi kaise ho sakatA hai isa virodhakA parihAra mI vA0 umAkhAtine "arpitaanrpitsiddheH|" (5. 31.) sUtrase kiyA hai / aura usakI vyAkhyA Agamokta pUrvapratipAdita saptabhaMgIkA nirUpaNa kiyA hai / saptabhaMgIkA vahI bhAgamokta purAnA rUpa prAyaH unhIM zabdoMmeM bhASyameM ubRta huA hai| jaisA AgamameM bacanabhedako bhaMgoMkI yojanAmeM mahatva diyA gayA hai vaisA vA0 umAkhAtine bhI kiyA hai| avaktavya bhaMgakA sthAna "dharmAdIni santi iti kathaM gRhyate iti / atrocyate lakSaNataH / kiDa savo lakSaNamiti anogyate-'yaspAyavyayauvyayukaM sat" svArthamA. 5. 29 / sarvArthasirimeM kyA sokavArtikameM 'sadmabakSaNam' aisA pRSaka sUtra bhI hai-5. 19 / 2 tulanA karo "yasa guNAntareSu api prAdurbhavasu tara ma bihanyate tadvya m / kiM punaravam vanAvakhavam / " pAtaMjalamahAbhAgya 5.... / myA. prastAvanA 14 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 dravya paryAya aura guNakA lakSaNa | tIsarA hai / prathamake tIna bhaMgoMkI yojanA dikhAkara zeSa vikalpoMko zabdataH uddhRta nahIM kiyA kintu prasiddhi ke kAraNa vistAra karanA unhoMne ucita na samajhakara - 'dezAdezena vikalpayitavyam' aisA Adeza de diyA hai / bA0 umAkhAtine satke cAra meda batAye haiM- 1 dravyAstika, 2 mAtRkA padAstika, 3 utpannAstika, aura 4 paryAyAstika / satkA aisA vibhAga anyatra dekhA nahIM jAtA, ina cAra bhedoM kA vizeSa vivaraNa vA0 umAkhAtine nahIM kiyA / TIkAkArane vyAkhyAmeM matabhedoMkA nirdeza kiyA haiM / prathamake do meda dravyanayAzciMta haiM aura antima do paryAyanayAzrita haiM / dravyAstikase paramasaMgraha viSayabhUta sat dravya aura mAtRkApadAstikase sat dravyake vyavahAranayAzrita dharmAstikAyAdi dravya aura unake medaprameda abhipreta haiM / pratyeka kSaNameM navanavotpanna vastukA rUpa utpannAstikase aura pratyeka kSaNameM honevAlA vinAza yA meda paryAyAstikase abhipreta hai / 93. dravya, paryAya aura guNakA lakSaNa / jaina AgamoMmeM satke liye dravyazabdakA prayoga AtA hai / kintu dravyazabdake aneka artha 1 pracalita the' / ataeva spaSTa zabdoMmeM jainasaMmata dravyakA lakSaNa bhI karanA Avazyaka thA / uttarAdhyayanameM mokSamArgAdhyayana ( 28 ) hai / usameM jJAnake viSayabhUta dravya, guNa aura paryAya ye tIna padArtha batAe gaye haiM ( gA0 5) anyatra bhI yehI tIna padArtha ginAye haiM / kintu dravyake lakSaNameM sirpha guNako hI sthAna milA hai - "guNANamAsao davvaM " ( gA0 6 ) / vAcakane guNa aura paryAya donoMko dravya lakSaNa meM sthAna diyA hai - " guNaparyAyavad dravyam" ( 5.37 ) / bAcaka ke isa lakSaNameM AgamAzraya to spaSTa hai hI kintu zAbdika racanAmeM vaizeSikake "kriyAgurea" (1.1.15 ) ityAdi dravyalakSaNakA prabhAva mI spaSTa hai / guNakA lakSaNa uttarAdhyayanameM kiyA gayA hai ki "egadavassiyA guNA" ( 28.6 ) / kintu vaizeSikasUtrameM " dravyAzrayyaguNavAn " (1.1.16 ) ityAdi hai / vAcaka apanI Agamika paraMparAkA avalaMbana lete hue bhI vaizeSika sUtrakA upayoga karake guNakA lakSaNa karate haiM ki "dravyAzrayA nirguNAH guNAH / " ( 5.40 ) / yahA~ eka vizeSa bAtakA dhyAna rakhanA jarUrI hai / yadyapi jaina Agamika paraMparAkA avalaMbana lekara hI vAcakane vaizeSika sUtroMkA upayoga kiyA hai| tathApi apanI paraMparAkI dRSTise unakA dravya aura guNakA lakSaNa jitanA nirdoSa aura pUrNa hai utanA svayaM vaizeSikakA mI nahIM hai'| bauddha matase paryAya yA guNa hI sat mAnA jAtA hai aura vedAntake matase paryAyaviyukta dravya hI saba mAnA jAtA hai| inhIM donoM matoMkA nirAsa vAcakake dravya aura guNalakSaNoMmeM spaSTa hai| uttarAdhyayanameM paryAyakA lakSaNa hai - "lakkhaNaM pajjavANaM tu ubhabho assiyA bhave / " (28.6) ubhayapadakA TIkAkArane jainaparaMparAke hArdako pakaDakarake dravya aura guNa artha karake - kahA hai ki dravya aura guNAzrita jo ho vaha paryAya hai / kintu svayaM mUlakArane jo paryAyake viSayameM Age calakara yaha gAyA kahI hai 1 pramANamI * bhASA0 pU0 54 / 2 " se kiM vaM tinAme dabbaNAne guNaNAne, pAvaNAme / " ayuyogasU0 114 / 3 dekho, vaizeSika- upaskAra 1.1.15, 16 // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| 107 "ekattaM ca puduktaM ca saMkhA saMThANameva ca / saMjogAya vibhAgA ya pajAvANaM tu lkkhnnN||" usase yaha pratIta hotA hai ki mUlakArako ubhayapadase do yA adhika dravya abhipreta haiN| isakA mUla guNoMko ekadravyAzrita aura anekadravyAzrita aise do prakAroM meM vibhakta karanevAlI kisI prAcIna paraMparAmeM ho to Acarya nahIM / vaizeSika paraMparAmeM bhI guNoMkA aisA vibhAjana dekhA jAtA hai - "sNyogvibhaagdvitvdvipRthktvaadyo'nekaashritaaH|" prazasta0 guNanirUpaNa / paryAyakA ukta Agamika lakSaNa sabhI prakArake paryAyoMko vyApta nahIM karatA / kintu itanA hI sUcita karatA hai ki ubhaya dravyAzritako guNa kahA nahIM jAtA use to paryAya kahanA cAhie / ata eva vAcakane paryAyakA nirdoSa lakSaNa karanekA yatna kiyA hai / vAcakake "bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca paryAyaH / " (5.37) isa vAkyameM paryAyake kharUpakA nirdeza artha aura vyaMjana- zabda donoM dRSTioMse huA hai| kintu paryAyakA lakSaNa to unhoMne kiyA hai ki "tAvaH pariNAmaH / " (5.41) yahA~ paryAya ke liye pariNAma zabdakA prayoga sAbhiprAya hai| ___ maiM pahale yaha to batA AyA hUM ki AgamoMmeM paryAyake liye pariNAma zabdakA prayoga huA hai| sAMkhya aura yogadarzanameM mI pariNAma zabda paryAya arthameM hI prasiddha hai / ata eva vAcakane usI zabdako lekara paryAyakA lakSaNa prathita kiyA hai aura usakI vyAkhyAmeM kahA hai ki, "dharmAdInAM dravyANAM yathoktAnAM ca guNAnAM khabhAvaH svatasvaM pariNAmaH" / arthAt dharmAdi dravya aura guNa jisa jisa khabhAvameM ho arthAt jisa jisa rUpameM AtmalAbha prApta karate hoM unakA vaha khabhAva yA kharUpa pariNAma hai arthAt paryAya hai| ' pariNAmoMko vAcakane AdimAn aura anAdi aise do bhedoMmeM vibhakta kiyA hai / pratyeka davyameM donoM prakArake pariNAma hote haiM / jaise jIvameM jIvatva, dravyatva, ityAdi anAdi pariNAma hai aura yoga aura upayoga AdimAn pariNAma haiN| unakA yaha vizleSaNa jainAgama aura itara darzanake mArmika abhyAsakA phala hai| 64. guNa aura paryAyase dravya viyukta nhiiN| vA0 umAkhAtikRta dravyake lakSaNa se yaha to phalita ho hI jAtA hai ki guNa aura paryAyase rahita aisA koI dravya ho nahIM sakatA / isa bAtako unhoMne anyatra spaSTa zabdoMmeM kahA mI hai"dravyajIva iti guNaparyAyaviyuktaH prajJAsthApito'nAdipAriNAmikabhAvayukto jIva iti / " tatvArthabhA0 15 / arthAt guNa aura paryAyase vastutaH pRthak aisA dravya nahIM hotA kintu prajJAse usakI kalpanA kI jA sakatI hai / arthAt guNa aura paryAyakI vivakSA na karake dravyako guNa aura paryAyase pRthak samajhA jA sakatA hai para vastutaH pRthak nahIM kiyA jA sakatA / vaizeSika paribhASAmeM kahanA ho to dravya aura guNa-paryAya ayutasiddha haiN| guNa-paryAyase rahita aise dravyakI anupalabdhike kathanase yaha to spaSTa nahIM hotA hai ki dravyase rahita guNa-paryAya upalabdha ho sakate haiM yA nahIM / isakA spaSTIkaraNa bAdake AcAryoMne kiyA hai| " punarasau parvAvaH ityAha -tanAvaH pariNAmaH / " tasvArthako* 44. / 2 vayArtha. 5.11. se| For Private & Personal use only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 pudrldrvy| 65. kAladravyaM / jaina AgamoMmeM dravyavarNana prasaMgameM kAladravyako pRthak ginAyA gayA hai| aura use jIvAjIvAtmaka bhI kahA hai| isase AgamakAlase hI kAlako khatantra dravya mAnane na mAnanekI do paraMparAe~ thIM yaha spaSTa hai / vA. umAkhAti 'kAlaca ityeke' (5. 38) sUtrase yaha sUcita karate hai ki ve kAlako pRthak dravya mAnaneke pakSapAtI nahIM the| kAlako pRthak nahIM mAnanekA pakSa prAcIna mAlUma hotA hai kyoMki loka kyA hai isa prazna kA uttara zvetAmbara digambara donoMke matase ekahI hai ki loka paMcAstikAyamaya hai| kahIM yaha uttara nahIM dekhA gayA ki loka SaDdavyAsmaka hai| ata eva mAnanA paDatA hai ki jainadarzanameM kAlako pRthak mAnanekI paraMparA utanI prAcIna nahIM / yahI kAraNa hai ki zvetAmbara aura digambara donoMmeM kAlake kharUpake viSaya meM matabheda bhI dekhA jAtA hai| uttarAbhyayanameM kAlakA lakSaNa hai "vattaNAlaMkkhaNo kAlo" (28.10) / kintu vAcakane kAlake viSayameM kahA hai ki "vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya" (5.22) / vAcakakA yaha kathana vaizeSikasUtrase prabhAvita hai| 66. pudgala dravya / ___ AgamameM pudgalAstikAyakA lakSaNa 'prahaNa kiyA gayA hai-"gahaNalakkhaNe NaM poggalasthikAra" (bhgvtii-13.1.481)| "guNao gahaNaguNe" (bhagavatI-2.10.117 / sthAnAMga sU0.141) isa sUtrase yaha phalita hotA hai ki vastukA avyabhicArI-sahabhAvI guNa hI AgamakArako lakSaNarUpase iSTa thA / sirpha pudgalake viSayameM hI nahIM kintu jIvAdi viSayameM mI jo unake upayogAdi guNa haiM unhIM kA lakSaNarUpase bhagavatImeM nirdeza hai isase yahI phalita hotA hai ki AgamakAlameM guNahI lakSaNa samajhA jAtA rahA / prahaNakA artha kyA hai yaha mI bhagavatIke nimna sUtrase spaSTa hotA hai"poggalasthikAe gaM jIvANaM orAliya-ubviya-AhArae teyAkammae sodiyacakkhidiya-ghANihiya-jibhidiya-phArsidiya-maNajoga-vayajoga-kAyajoga-mANApANaM ca gahaNaM pavattati gahaNalakkhaNe Ne poggalasthikAra" bhagavatI 13.4.481 / ___ arthAt jIva apane zarIra, indriya, yoga aura zvAsocchvAsa rUpase pudgaloMkA grahaNa karatA hai kyoMki pudgalakA lakSaNa hI grahaNa hai / arthAt phalita yaha hotA hai ki pudgalameM jIvake sAtha saMbaMdha honekI yogyatAkA pratipAdana usake sAmAnya lakSaNa prahaNa arthAt saMbaMdhayogyatAke AdhAra cauthA karmagrantha pR0 157 / 2 bhagavatI 2.10.12. / 1.11.424 / 11.1.182,181 / 25... ilpAvi / prajJApanA pada / uttarA028.1.1.sthAnAMga suuc15/jiivaabhigm| "kimiyaM bhaMte ! choesi pvussh| goyamA, paMcasthikAyA / " bhagavatI 13.4.48paMcAkhikAya gA03. tavArthabhA. 3.6 / 5isameM eka hI apavAda uttarAdhyayanakA hai28...| kintu isakA spaSTIkaraNa yahI hai ki vahA~ chaH dravya mAnakara varNana kiyA hai mata eva usa varNanake sAtha saMgati rakhane ke liye lokako chaH vyarUpa kahA hai| anyatra chaH dravya mAnanevAloMne bhI kokako paMcAstikAyamaya hI kahA hai| jaise AcArya kundakunda paratavyavAdI hote hue bhI lokako jaba paMcAstikAyamaya hI kahate haiM taba usa paraMparAkI prAcInatA spaSTa ho jAtI hai| cauthA-karmagrantha puu015| 7 vaize0 2.1.1. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| para kiyA gayA hai / tAtparya itanA hI jAna paDatA hai ki jo baMdhayogya hai vaha pudgala hai / isa prakAra pudgaloMmeM paraspara aura jIvake sAtha baddha honekI zaktikA pratipAdana grahaNa zabdase kiyA gayA hai| isa vyAkhyAse pudgalakA kharUpabodha spaSTa rUpase nahIM hotA / uttarAdhyayanameM usakI jo dUsarI vyAkhyA (28.12) kI gaI hai vaha kharUpabodhaka hai "sahandhayAraujoo pahA chAyAtaye vaa| ghaNNarasagandhaphAsA puggalANaM tu lakSaNaM // " darzanAntarameM zabdAdiko guNa aura dravya mAnanekI judI judI kalpanAe~ pracalita haiM / isake sthAnameM ukta sUtrameM zabdAdikA samAveza pudgala dravyameM karanekI sUcanA kI hai / aura pudgala dravya kI vyAkhyA mI kI hai ki varNAdiyukta hai so pudgala / vAcakake sAmane Agamokta dravyoMkA nimna vargIkaraNa thA hI' dravya jIva ajIva rUpA arUpI 1dharmAstikAya 1 pudgala 2 adharmAstikAya 3 AkAzAstikAya 4 addhAsamaya isake anusAra pudgalake alAvA koI dravya rUpI nahIM hai ata eva mukhyarUpase pudgalakA lakSaNa vAcakane kiyA ki "sparzarasagandhavarNavantaH pudrlaaH|" (5.23) / tathA "zabda-bandha-sau. kSamya sthaulya-saMsthAna med-tmshchaayaatpodyotvntshc|" (5.24) isa sUtrameM bandhAdi aneka naye padoMkA mI samAveza karake uttarAdhyayanake lakSaNakI vizeSa pUrti kii| pudgalake viSayameM pRthak do sUtroMkI kyoM AvazyakatA hai isakA spaSTIkaraNa karate hue vAcakane jo kahA hai usase unakI dArzanika vizleSaNa zaktikA patA hameM lagatA hai| unhoMne kahA hai ki "sparzAdayaH paramANuSu skandheSu ca pariNAmajA eva bhavanti / zabdAdayazca skandheSveva bhavanti anekanimittAzca ityataH pRthakkaraNam" tattvArthabhA0 5.24 / paraMtu dravyoMkA sAdharmya-vaidharmya batAte samaya unhoMne jo "rUpiNaH pudgalAH" (5.4) kahA hai vahI vastutaH pudgalakA sarvasaMkSipta lakSaNa hai aura dUsare dravyoMse pudgalakA vaidharmya bhI pratipAdita karatA hai| prajJApanA pada / / bhagavatI 7.10.304. / anuyoga. sU. 144 / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prmaannniruupnn| 'rUpiNaH pudgalAH' meM apazabdakA kyA artha hai isakA uttara- "rUpaM mUrtiH mUryAzrayAzca sparzAdaya iti / " (tasvArthabhA0 5.3 ) isa vAkyase mila jAtA hai / rUpazabdakA yaha artha, bauddhadharmaprasiddha nAma-rUpagata rUpa' zabdake arthase milatA hai| vaizeSika manako mUrta mAnakara bhI rUpAdi rahita mAnate haiM / usakA nirAsa 'rUpaM mUrtiH' kahanese ho jAtA hai| 67. indriyanirUpaNa vAcakane indriyoMke nirUpaNameM kahA hai ki indriyA~ pAMca hI haiN| pAMca saMkhyAkA grahaNa karake unhoMne naiyAyikoMke SaDindriyavAda aura sAMkhyoMke ekAdazendriyavAda tathA baudyoMke mAnendriyavAdakA nirAsa kiyA hai| 68. amUrtadravyoMkI ekatrAvagAhanA-- eka hI pradezameM dharmAdi samI dravyoMkA astitva kaise ho sakatA hai! yaha prazna AgamoMmeM carcita dekhA nahIM gayA / para vAcakane isakA uttara diyA hai ki dharma-adharma AkAza aura jIvakI parasparameM vRtti aura pudgalameM una samIkI vRttikA koI virodha nahIM kyoMki ve amUrta haiN| Upara varNita tathA anya kaI viSayoMmeM vA0 umAkhAtine apane dArzanika pANDilyakA pradarzana kiyA hai / jaise jIvakI nAnA prakArakI zarIrAvagahanAkI siddhi, (5.16), apavarma aura anapavartya AyuSoMkI yogadarzana bhASyakA avalambana karake siddhi (2.52 ) ityAdi / [2] prmaannniruupnn| 61 paMca jJAna aura pramANoMkA samanvaya / isa bAtakI carcA maiMne pahale kI hai ki AgamakAlameM khatantra jaina dRSTise pramANakI carcA nahIM huI hai / anuyogadvArameM jJAnako pramANa kaha kara bhI spaSTa rUpase jainAgama prasiddha pAMca zAnoMko pramANa nahIM kahA hai| itanA hI nahIM balki jaina dRSTise jJAnake pratyakSa aura parokSa aise do prakAra hone para bhI unakA varNana na karake darzanAntarake anusAra pramANake tIna yA cAra prakAra batAye gaye haiM / ata eva khatantra jaina dRSTise pramANakI carcAkI AvazyakatA rahI / isakI pUrti vAcakane kI hai / vAcakane samanvaya kara diyA ki matyAdi pAMca jJAna hI pramANa haiN| 62 pratyakSa-parokSa / matyAdi pAMcoM jJAnoMkA mAmollekha karake vAcakane kahA hai ki ye hI pAMca jJAna pratyakSa aura parokSa aise do pramANoMmeM vibhakta haiN| spaSTa hai ki vAcakane jJAnake Agamaprasiddha pratyakSa aura parokSa do bhedako lakSya karake hI pramANake do bheda kiye haiM / unhoMne dekhA ki jaina AgamoMmeM jaba jJAnake do prakAra hI siddha haiM taba pramANake bhI do prakArahI karanA ucita hai / ata eva unhoMne anuyoga aura sthAnAMgagata pramANake cAra yA tIna bheda, jo ki lokAnusArI haiM unheM choDa hI diyA / aisA karanese hI khatantra jaina dRSTise pramANa aura paMca jJAnakA saMpUrNa samanvaya siddha ho jAtA hai aura jaina AgamoMke anukUla pramANavyavasthA bhI bana jAtI hai| "cattAri mahAbhUtAni catunnaM ca mahAbhUtAnaM upAdAya rUpaM ti duvidhampetaM rUpaM ekAdasavidhena saMgahaM gacchati / " abhidhammasthasaMgaha 6.1. se| 2 tasvArtha0 1.10 / 3 "matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnam // 1 // tat pramANe // 10 // " ttvaarth01.| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / 111 vAcaka umAkhAta laukika paraMparAko apanI Agamika maulika paraMparAke jitanA mahattva denA cAhate na the aura dArzanika jagata meM jaina Agamika paraMparAkA svAtantrya bhI dikhAnA cAhate the / yahI kAraNa hai ki anuyogadvArameM jo lokAnusaraNa karake indriya pratyakSarUpa AMzikamatijJAnako pratyakSa pramANa kahA hai use unhoMne amAnya rakhA itanA hI nahIM kintu nandImeM jo indriyajamatiko pratyakSa jJAna kahA hai use bhI amAnya rakhA / aura pratyakSa-parokSakI prAcIna maulika Agamika vyavasthAkA anusaraNa karake kaha diyA ki mati aura zruta jJAna parokSa pramANa haiM aura avadhi, mana:paryaya aura kevala pratyakSa pramANa haiM / bAdake jaina dArzanikoMne isa viSayameM vA0 umAkhAtikA anusaraNa nahIM kiyA balki lokAnusaraNa karake indriya pratyakSako sAMvyavahArika pratyakSa mAnA hai / 63 pramANasaMkhyAntarakA vicAra / jaba vAcakane pramANake do bheda kiye taba prazna honA svAbhAvika hai ki jainAgamameM jo pratyakSAdi cAra pramANa mAne gaye haiM usakA kyA spaSTIkaraNa hai ? tathA dUsaroMne jo anumAna, upamAna, Agama, arthApatti, saMbhava aura abhAva pramANa mAne haiM unakA ina do pramANoMke sAtha kyA mela hai ? unhoMne usakA uttara diyA ki AgamoMmeM pramANake jo cAra bheda kiye gaye haiM ve nayavAdAntarase haiM / tathA darzanAntarameM jo anumAnAdi pramANa mAne jAte haiM unakA samAveza matizrutarUpa parokSa pramANameM karanA cAhie / kyoMki una samImeM indriyArthasannikarSarUpa nimitta maujuda hai'| isa uttarase unako saMpUrNa saMtoSa nahIM huA kyoMki mithyAgraha honeke kAraNa jainetara dArzanikoMkA jJAna Agamika paribhASAke anusAra ajJAna hI kahA jAtA hai / ajJAna to apramANa hai / aMta eva unhoMne isa Agamika dRSTiko sAmane rakha kara eka dUsarA bhI uttara diyA kiM darzanAntara saMgata anumAnAdi apramANa hI haiM / uparyukta do virodhI mantavya prakaTa karanese unake sAmane aisA prazna AyA ki darzanAntarIya cAra pramANoMko nayavAdase pramANa koTimeM ginate ho aura darzanAntarIya sabhI anumAnAdi pramANoMko mati zrutameM samAviSTa karate ho isakA kyA khulAsA ! isakA uttara yoM diyA hai - zabdanayake abhiprAyase jJAna - ajJAnakA vibhAga hI nahIM / sabhI sAkAra upayoga jJAna hI haiN| zabdanaya zruta aura kevala ina do jJAnoMko hI mAnatA hai| bAkI ke saba jJAnoMko zrutakA upagrAhaka mAnakara unakA pRthak parigaNana nahIM karatA / isI dRSTise Agama pratyakSAdi cArako pramANa kahA gayA hai aura isI dRSTise anumAnAdikA antarbhAva mati zrutameM kiyA gayA hai / pramANa aura apramANakA vibhAga naigama, saMgraha aura vyavahAranayake avalambanase hotA hai kyoMki ina tInoM nayoMke matase jJAna aura ajJAna donoMkA pRthak astitva mAnA gayA hai / 1 "bhAye parokSam / pratyakSamanyat / " tasvArtha 1.10, 11 / 2 tasvArtha0 bhA0 1.6 / 3 tatvArtha bhA0 1.12 / 4 " apramANAnyeva vA / kutaH ? mithyAdarzanaparigrahAt viparItopadezAcca / mithyAdRTerhi matizrutAvabhayo niyatamajJAnameveti / " tasvArthabhA0 1.12 / 5] tasvArtha bhA0 1.35 / 6 tasvArtha bhA0 1.35 / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati-mutakA vivek| 64 pramANakA lakSaNa / vAcakake matase samyagjJAna hI pramANakA lakSaNa hai / samyagzabdakI vyAkhyAmeM unhoMne kahA hai ki jo prazasta avyabhicArI yA saMgata hoM vaha samyag hai / isa lakSaNameM naiyAyikoMke pratyakSa lakSaNagata avyabhicArivizeSaNa aura usIko spaSTa karanevAlA saMgata vizeSaNa jo Age jA kara Adhavivarjita yA avisaMvAdarUpase prasiddha huA, Aye haiM, kintu usameM 'khaparavyavasAya'ne sthAna nahIM pAyA hai / vAcakane kArmaNa zarIrako kha aura anya zarIroMkI utpattimeM kAraNa siddha karaneke liye AdilyakI khaparaprakAzakatAkA dRSTAnta diyA hai / kintu usI dRSTAntake balase jJAnakI khaparaprakAzakatAkI siddhi, jaise Ageke AcAryone kI hai unhoMne nahIM kii| 65zAnoMkA sahabhAva aura vyApAra / vAcaka umAkhAtine AgamoMkA avalambana lekara jJAnoMke sahabhAvakA vicAra kiyA hai (1.31) / usa prasaMgameM eka prazna uThAyA hai ki kevalajJAnake samaya anya cAra jJAna hote haiM ki nahIM / isa viSayako lekara AcAryoMmeM matabheda thaa| kucha AcAryoMkA kahanA thA ki kevalajJAnake hone para matyAdikA abhAva nahIM ho jAtA kintu abhibhava ho jAtA hai jaise sUryake udayase candra nakSatrAdikA abhimava ho jAtA hai / isa matako amAnya karake vAcakane kaha diyA hai ki-"kSayopazamajAni catvAri sAnAni pUrSANi kSayAdeva kevalam / tasmAna kaivalina zeSANi sAmAni bhavanti / " tasvArthamA0 1.31 / unake isa abhiprAyako Ageke samI jaina dArzanikoMne mAnya rakhA hai| ekAdhika jJAnoMkA vyApAra eka sAtha ho sakatA hai ki nahIM isa praznakA uttara diyA hai ki prathamake matyAdi cAra jJAnoMkA vyApAra (upayoga) kramazaH hotA hai / kintu kevala jJAna aura kevala darzanakA vyApAra yugapat hI hotA hai / isa viSayako lekara jaina dArzanikoMmeM kAphI matameda ho gayA hai| 66 mati-zrutakA viveka / nandIsUtrakArakA abhiprAya hai ki mati aura zruta anyonyAnugata-avibhAjya hai arthAt jahA~ matijJAna hotA hai vahA~ zrutajJAna, aura jahA~ zrutajJAna hotA hai vahA~ matijJAna hotA hI hai| nandIkArane kisI AcAryakA mata uddhRta kiyA hai ki-"maha puvaM jeNa suyaM na maI suyapubdhiyA" (sU0 24) arthAt zruta jJAna to matipUrvaka hai kintu mati zrutapUrvaka nahIM ata eva mati aura zrutakA bheda honA cAhie / mati aura zrutajJAnakI isa bhedarekhAko mAnakara vAcakane use aura bhI spaSTa kiyA ki-"utpannAvinaSTArthaprAhakaM sAMpratakAlaviSayaM matizAnaM zrutakSAnaM tu trikAlaviSayam , utpannavinaSTAnutpannArthagrAhakamiti / " tasvArthamA0 1.20 / isI medarekhAko A0 jinabhadrane aura bhI puSTa kI hai| svaarthbhaa..| 2 tatvArthamA0 2.19 / 3 tasvArthabhA0 1.3|1jnyaanvindu-pricy pR0 5 / 5 nandIsUtra 24 / 6 "zrutaM matipUrvam" tatvArtha 1.20 / tatvArthamA0 .. / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| 113 67 matijJAnake med| AgamoMmeM matijJAnako avamAdi cAra medoMmeM yA zrutanizritAdi do maidoMmeM vibhakta kiyA gayA hai| tadanantara pramedoMkI saMkhyA dI gaI hai| kintu vAcakane matijJAnake bhedoMkA krama kucha badala diyA hai (1. 14 se) / matijJAnake maulika medoMko sAdhanabhedase vAcakane vibhakta kiyA hai| unakA krama nimna prakArase hai / eka bAtakA dhyAna rahe ki isameM sthAnAMga aura nandIgata bhutaniHzrita aura azrutaniHzrita aise bhedoMko sthAna nahIM milA kintu usa prAcIna paraMparAkA anusaraNa hai jisameM matijJAnake aise bheda nahIM the| dUsarA isa bAtakA bhI dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki nandI Adi zAstroMmeM avagrahAdike balAdi prakAra nahIM ginAye haiN| jabaki tattvArthameM ve maujUda haiM / sthAnAMgasUtrake chaThe sthAnakameM (sU0 510) bahAdi avagrahAdikA parigaNana kramamedase hai kintu vahA~ tattvArthagata pratipakSI bhedoMkA ullekha nahIM / isase patA calatA hai ki jJAnoMke medoMmeM bahAdi avagrahAdike bhedakI paraMparA prAcIna nahIM / (2) matijJAnake do bheda 1 indriyanimitta 2 anindriyanimitta (4) matijJAnake cAra meda 1 avagraha 2 IhA 3 avAya 4 dhAraNA (28) matijJAnake aTThAIsa meda 24 indriyanimittamatijJAnake 5 sparzanendriyajanya vyaMjanAvagraha, arthAvagraha, IhA, avAya aura dhAraNA 5rasanendriyajanya 5 ghANendriyajanya 5 zrotrendriyajanya 4 cakSurindriyajanya arthAvagrahAdi / 4 anindriyajanya arthAvagrahAdi (168) matijJAnake ekaso aDasaTha bheda ukta aThAIsa bhedake pratyekake 1 bahu, 2 bahuvidha, 3 kSipra, 4 anizrita, 5 asaMdigdha aura 6 dhruva ye chaH meda karanese 2846=168 bheda hote haiN| 1 sthAnAMgakA krama hai-kSipra, bahu, bahuvidha, dhruva, bhanizrita aura bhasaMdigdha / taravArthakA krama haibahu, bahuvidha, zipra, bhanidhita, bhasaMdigdha aura dhruva / digambara pAThameM asaMdigdhake sthAnameM anukka hai| nyA. prastAvanA 15 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 (336) matijJAnake tIna sau chattIsa bheda ukta 28 bhedake pratyeka ke - 1 bahu, 2 alpa, 3 bahuvidha 5 kSitra, 6 akSipra, 7 anizrita, 8 nizrita, 9 asaMdigdha, 11 dhruva aura 12 adhruva aise bAraha bheda karanese 28x12 = 336 matijJAnake 336 bhedake atirikta vAcakane prathama 168 jo geMda diye hai usameM sthAnAMga - nirdiSTa avagrahAdike pratipakSarahita chahI bheda mAnanekI paraMparA kAraNa ho sakatA hai / anyathA yAcakake matase jaba avagrahAdi bahnAdi setara hote haiM to 168 bheda nahIM ho sakate / 28 ke bAda 336 hI ko sthAna milanA cAhie / isase hama kaha sakate haiM ki prathama avagrahAdike bahlAdi bheda nahIM kiye jAne lage sirpha chaH hI bhedoMne sarva prathama sthAna pAyA aura bAdameM saMjJA smRti mati prajJA 68 avagrahAdike lakSaNa aura paryAya / nandI sUtrameM matijJAnake avagrahAdi medoMkA lakSaNa to nahIM kiyA gayA kintu unakA svarUpabodha paryAyavAcaka zabdoMke dvArA aura dRSTAnta dvArA karAyA gayA hai| vAcakane avagrahAdi matimedoMkA lakSaNa kara diyA hai aura paryAyavAcaka zabda bhI de diye haiN| ye paryAyavAcaka zabda eka hI artha bodhaka haiM yA nAnA arthake ! isa viSayako lekara TIkAkAroMmeM vivAda huA hai| usakA paryAyoMkA saMgraha karanemeM do bAtoMkA dhyAna rakhA hai / karanA aura sajAtIya jJAnoMkA saMgraha karaneke liye arthAt arthaparyAya aura vyaJjanaparyAya donoMkA saMgraha mUla yahI mAlUma hotA hai ki mUlakAra me ye ye haiM - samAnArthaka zabdoMkA saMgraha tadvAcaka zabdoMkA saMgraha bhI karanA kiyA gayA hai| IhA avAya yahAM nandI aura umAkhAtike paryAya zabdoM kA tulanAtmaka koSThaka denA upayukta hogA matijJAna avagraha nandI - tasvArtha nandI Abhinibodhika,, avagraha 7 " graha dhAraNA tatvArtha nandI tatvArtha nandI tazvArtha nandI tavArtha avAya X dhAraNA IhA x avagrahaNatA grahaNa IhA avartanatA x dharaNA "" apoha X upadhAraNatA avadhAraNa AbhoganatA x pratyAvartanatA x sthApanA x vimarza X zravaNatA x apAya apAya pratiSThA x mArgaNA x avalambanatA gaveSaNA x medhA X " 19 avamahAvike lakSaNa aura paryAya / ** " X ciMtA X vimarza x mArgaNA x gaveSaNA Alocana ciMtA X x X x x X X x buddhi x koSTha x vijJAna X X UhA tarka x parIkSA x vicAraNA x jijJAsA x 4 alpavidha, 10 saMdigdha, hote haiM / kiye jAte the / jabase 12 medoMne / apagama X apanoda x apavyAdha x apeta apagata apaviddha apanulya = x x x x x pratipatti avadhAraNa avasthAna nizcaya avagama x rasta Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / [3] nayanirUpaNa / prAstAvika vAcaka umAsvAti ne kahA hai ki nAmAdi nikSepoMse nyasta jIvAdi tattvoMkA adhigama pramANa aura nayase karanA caahie'| isa prakAra hama dekhate haiM ki nikSepa, pramANa aura naya mukhyataH ina tInoM kA upayoga tazvake adhigamameM hai / yahI kAraNa hai ki siddhasenAdi sabhI dArzanikoMne upAyatazvake nirUpaNameM pramANa, naya aura nikSepakA vicAra kiyA hai / - 115 anuyogake mUladvAra upakrama, nikSepa anugama aura naya ye cAra haiN| inameMse dArzanika yugameM pramANa, naya aura nikSepa, hI kA vivecana milatA hai| naya aura nikSepane to anuyogake mUla dvArameM sthAna pAyA hai para pramANa svatantra dvAra na hokara upakrama dvArake prabheda rUpase AyA hai' / anuyogadvArA matase bhAvapramANa tIna prakArakA hai - guNapramANa ( pratyakSAdi ), nayapramANa aura saMkhyApramANa' / ataeva tasvataH dekhA jAya to naya aura pramANakI prakRti ekahI hai arthAt pramANa aura nayakA tAtvika bheda nahIM hai| donoM vastuke adhigamake upAya haiM / kintu pramANa akhaNDa vastuke adhigamakA upAya hai aura naya vastvaMzake adhigamakA / isI bhedako lakSya karake jainazAstroMmeM pramANase nayakA pArthakya mAnakara donoM kA svatantra vivecana kiyA jAtA hai'| yahI kAraNa hai ki vAcakane mI 'pramANanayairadhigamaH' (1.6 ) isa sUtra meM pramANase nayakA pRthagupAdAna kiyA hai / 11 nayasaMkhyA / tattvArthasUtrake svopajJabhASyasaMmata aura tadanusArI TIkA saMmata pAThake AdhAra para yaha siddha hai| ki vAcakane pAMca mUla naya mAne haiM "naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdA nayAH" (1. 34) / yaha ThIka hai ki AgamameM spaSTarUpase pAMca nahIM kintu sAta mUla nayoMkA ullekha hai / kintu anuyogameM zabda, samabhirUDha aura evaMbhUtakI sAmAnya saMjJA zabdanaya dI gaI hai - " tiNDaM sahanayANaM" (sU0 148, 151 ) / ata eva vAcakane aMtima tInoM ko zabda sAmAnya ke antargata karake mUla nayoMkI pAMca saMkhyA batalAI hai so anAgamika nahIM / dArzanikoMne jo nayoMke arthanaya aura zabdanaye aise vibhAga kiye haiM usakA mUla mI isa tarahase Agama jitanA purAnA hai kyoMki AgamameM jaba aMtima tInoMko zabda naya kahA taba arthAt siddha ho jAtA hai ki prAraMbhake cAra arthanaya haiM / vAcakane zabdake tIna bheda kiye haiM- sAMprata, samabhirUDha aura evaMbhUta / pratIta hotA hai kiM zabdasAmAnyase vizeSa zabda nayako pRthak karaneke liye vAcakane usakA sArthaka nAma sAMprata rakhA hai / 1 " eSAM ca jIvAdivatvAnAM yathoddiSTAnAM nAmAdibhirmyasAnAM pramANanayairvistarAdhigamo bhavati / " tavArthabhA0 1.6 / 2 anuyogadvAra sU0 59 / 3 anuyogadvAra sU0 70 / 4 anuyogadvAra sU0 146 / 5 tatvArtha bhA0 DIkA 1.6 / 6 digambara pAThake anusAra sUtra aisA hai-"naigama saMgraha vyavahAra jaisUtrazabdasamabhirUDaivambhUtA nayAH / " 7 anuyogadvAra sU0 156 / sthAnAMga sU0 552 / 8 pramANana0 7.44, 45 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 naI vicaarnnaa| .62 nayoMke lakSaNa / ___ anuyogadvArasUtrameM nayavivecana do sthAnapara AyA hai / anuyogakA prathama mUla dvAra upakrama hai| usake prabheda rUpase naya pramANakA vivecana kiyA gayA hai tathA anuyogake caturtha mUladvAra nayameM bhI nayavarNana hai / naya pramANa varNana tIna dRSTAntoM dvArA kiyA gayA hai-prasthaka, vasati' aura pradeza (anuyoga sU0 148) / kintu yahAM nayoMkA lakSaNa nahIM kiyA gayA / mUla nayadvArake prasaMgameM sUtrakArane nayoMkA lakSaNa kiyA hai / sAmAnyanayakA nhiiN| una lakSaNoMmeM bhI adhikAMza nayoMke lakSaNa niruktikA Azraya lekara kiye gaye haiN| sUtrakArane sUtroMkI racanA gaghameM kI hai kintu nayoMke lakSaNa gAthAmeM diye haiN| pratIta hotA hai ki anuyogase bhI prAcIna kisI AcAryane naya lakSaNakI gAthAoMkI racanA kI hogI / jinakA saMgraha anuyogake kartAne kiyA hai| vAcakane naya kA padArthanirUpaNa nirukti aura paryAyakA Azraya lekara kiyA hai - "jIvAdIna padArthAn nayanti prApnuvanti kArayanti sAdhayanti nirvatayanti nirbhAsayanti upalambhayanti vyaJjayanti iti nyaaH|" (1.35) arthAt jIvAdi padArthoMkA jo bodha karAveM ve naya haiN| vAcakane Agamika ukta tIna dRSTAMtoMko choDakara ghaTake dRSTAntase pratyeka nayakA kharUpa spaSTa kiyA hai / itanAhI nahIM balki AgamameM jo nAnA padArthoMmeM nayAvatAraNA kI gaI hai usameM praveza karAnekI dRSTise jIva, nojIva, ajIva, noajIva ina , zabdoMkA pratyeka nayakI dRSTimeM kyA artha hai tathA kisa nayakI dRSTise kitane jJAna ajJAna hote haiM isakA bhI nirUpaNa kiyA hai| 3 naI vicaarnnaa| nayoMke lakSaNameM adhika spaSTatA aura vikAsa tatvArthameM hai yaha to anuyoga aura tasvArthagata nayoMke lakSaNoMkI tulanA karanevAlese chipA nahIM rhtaa| kintu vAcakane nayake viSayameM jo vizeSa vicAra upasthita kiyA jo saMbhavataH AgamakAlameM nahIM huA thA, vaha to yaha hai ki kyA naya vastutaH kisI eka tasvake viSayameM tatrAntarIyoMke nAnA matavAda haiM yA jainAcAyoMke hI pArasparika matameda ko vyakta karate haiN| isa praznake uttarase hI nayakA kharUpa vastutaH kyA hai, yA vAcakake samayaparyantameM nayavicArakI vyApti kahAM taka thI isakA patA lagatA hai| vAcakane kahA hai ki nayavAda yaha tantrAntarIyoMkA vAda nahIM hai aura na jainAcAryoMkA pArasparika matabheda / kintu vaha to "zeyasya tu arthasthAdhyavasAyAntarANi etAni / " (1. 35) hai / arthAt jJeya padArthake nAnA adhyavasAya hai| arthAt eka hI arthaka viSayameM bhinna bhinna apekSAoMse honevAle nAnA prakArake nirNaya haiN| aise nAnA nirNaya nayabhedase kisa prakAra hote haiM ise dRSTAntase vAcakane spaSTa kiyA hai / pro. cakravartIne syAdvAdamaMjarIgata (kA. 28) nilayana retakA marya kiyA hai-House-buil. ding (paMcAstikAyaprastAvanA pU. 55) kintu usakA 'vasati' se matalaba hai / aura usakA vivaraNa mo anuyogameM hai usase spaSTa hai ki pro. cakravartIkA. artha prAnta hai| "kimete tatrAvarIyA vAdina mAhokhid khatanA evaM codakapakSaprAhiNo matimedena vipradhAvitA iti|"1.15|| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / 117 eka hI arthake viSaya meM aise aneka virodhI nirNaya honepara kyA vipratipattikA prasaMga nahIM hogA ! aisA prazna uThAkara anekAntavAdake Azrayase unhoMne jo uttara diyA hai usImeMse virodhake zamana yA samanvayakA mArga nikala AtA hai| unakA kahanA hai ki eka hI lokako mahAsAmAnya sat kI apekSAse eka; jIva aura ajIva ke bhedase do; dravya, guNa aura paryAyake medase tIna; caturvidha darzanakA viSaya honese cAra; pAMca astikAyakI apekSAse pAMca chaH dravyoMkI apekSA se chaH kahA jAtA hai / jisa prakAra eka hI lokake viSayameM apekSAbhedase aise nAnA nirNaya honepara bhI vivAdako koI sthAna nahIM usI prakAra nayAzrita nAnA adhyavasAyoMmeM bhI vivAdako avakAza nahIM hai - "yathaitA na vipratipattayo'tha cAdhyavasAya sthAnAntarANi etAni tadvannayavAdAH / " 1.35 / dharmAstikAyAdi kisI eka tasvake bodhaprakAra matyAdike medase bhinna hote haiM / eka hI vastu pratyakSAdi cAra pramANoMke dvArA bhinna bhinna prakArase jAnI jAtI hai| isameM yadi vivAdako anavakAza hai to nayavAda meM bhI vivAda nahIM ho sakatA / aisA mI vAcakane pratipAdana kiyA hai - (1.35 ) vAcakake isa mantavyakI tulanA nyAyabhASyake nimna mantavyase karanA cAhie / nyAyasUtragarta - 'saMkhyaikAntAsiddhiH' ( 4.1.41 ) kI vyAkhyA karate samaya bhASyakArane saMkhyaikAntoM kA nirdeza kiyA hai aura batAyA hai ki ye sabhI saMkhyAyeM saca ho sakatI haiM, kisI eka saMkhyAkA ekAnta yukta nahIM' - "atheme saMkhyaikAntAH sarvamekaM sadavizeSAt / sarva dvedhA nityAnityamevAt / sarva zredhA jJAtA jJAnaM jJeyamiti / sarva caturdhA pramAtA pramANaM prameyaM pramitiriti / evaM yathA saMbhavamanyepi iti / " nyAyabhA0 4.1.41. / vAcakake isa spaSTIkaraNameM kaI naye vAdoMkA bIja hai - jaise jJAnabhedase arthabheda hai yA nahIM ! pramANa saMplava mAnanA yogya hai yA viplava ? dharmabhedase dharmibheda hai yA nahIM ? sunaya aura durNayakA bheda, ityAdi / ina vAdoMke viSayameM bAdake jainadArzanikoMne vistArase carcA kI hai| vAcakake kaI mantavya aise haiM jo digambara aura zvetAmbara donoM saMpradAyoMke anukUla nahIM / unakI carcA paM0 zrI sukhalAlajIne tattvArthasUtra ke paricayameM kI hai ataeva usa viSaya meM yahA~ vistAra karanA anAvazyaka hai / unhI mantavyoMke AdhArapara vAcakakI paramparAkA nirNaya hotA hai ki ve yApanIya the / una mantavyoMmeM dArzanika dRSTise koI mahatvakA nahIM hai| ataeva unakA varNana karanA yahA~ prastuta bhI nahIM hai| (ba) A0 kundakundakI jaina darzanako dena / prAstAvika - vA0 umAkhAtine jaina Agamika tatvoMkA nirUpaNa saMskRta bhASAmeM sarvaprathama kiyA hai to A0 kundakundane Agamika padArthoMkI dArzanika dRSTise tArkika carcA prAkRta bhASAmeM sarva prathama 1 "te khavime saMkhyaikAntA yadi vizeSakArivasya arthabheda vistArasya pratyAkhyAnena vartante, pratyakSAnu mAnAgamavirodhAmmiyA vAdA bhavanti / athAmyanujJAnena vartante samAnadharmakArito'rthasaMgraho vizeSakAri* arthameva iti evaM ekAntasvaM jahatIti / " myAyabhA0 4.1.43. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 A0 kundakundakI jaina darzanako dena / kI hai aisA upalabdha sAhitya sAmagrIke AdhAra para kahA jA sakatA hai| A0 kundakundane jaina tatvoMkA nirUpaNa vA0 umAkhAtikI taraha mukhyataH Agamake AdhArapara nahIM kintu tatkAlIna dArzanika vicAradhArAoMke prakAzameM Agamika tattvoMko spaSTa kiyA hai itanA hI nahIM kintu anya darzanoMke mantavyoMkA yatra tatra nirAsa karake jaina mantavyoMkI nirdoSatA aura upAdeyatA mI siddha kI hai / vAcaka umAkhAti tattvArthakI racanAkA prayojana mukhyataH saMskRta bhASA meM sUtra zailIke granthakI AvazyakatAkI pUrti karanA thA / taba A0 kundakundake granthoMkI racanAkA prayojana kucha dUsarA hI thA / unake sAmane to eka mahAn dhyeya thA / digambara saMpradAyakI upalabdha jaina Agamauke prati aruci baDhatI jA rahI thii| kintu jaba taka aisA hI dUsarA sAdhana AdhyAtmikabhUkhako miTAnevAlA upasthita na ho taba taka prAcIna jaina AgamoMkA sarvathA tyAga saMbhava na thA / AgamoMkA tyAga kaI kAraNoM' se karanA Avazyaka ho gayA thA kintu dUsare prabala samartha sAdhanake abhAva meM vaha pUrNarUpase zakya na thA / isIko lakSyameM rakha kara A0 kundakundane digambara saMpradAyakI AdhyAtmika bhUkha bhAMganeke liye apane aneka granthoMkI prAkRta bhASAmeM racanA kI / yahI kAraNa hai ki AcArya kundakunda ke vividha granthoMmeM jJAna, darzana aura cAritrakA nirUpaNa prAcIna Agamika zailImeM aura Agamika bhASAmeM punaruktikA doSa svIkAra karake mI vividha prakArase huA hai / unako to eka eka viSayakA nirUpaNa karanevAle khatantra grantha banAnA abhipreta yA aura samagra viSayoMkI saMkSipta saMkalanA karanevAle grantha banAnA bhI abhipreta thA / itanAhI nahIM kintu Agamake mukhya viSayakA yathAzakya tatkAlIna dArzanika prakAzameM nirUpaNa bhI karanA thA jisase jijJAsukI zraddhA aura buddhi donoMko paryApta mAtrAmeM saMtoSa mila sake / AcArya kundakundake samaya meM advaitavAdoMkI bADhasI AI thI / aupaniSada brahmAdvaitake atirikta zUnyAdvaita aura vijJAnAdvaita jaise vAda bhI dArzanikoMmeM pratiSThita ho cuke the / tArkika aura 1 zraddhAlu donoMke Upara una advaitavAdakA prabhAva sahaja hI meM jama jAtA thA / ataeva aise virodhI vAdoMke bIca jainoMke dvaitavAdakI rakSA karanA kaThina thA / isI AvazyakatAmeM se A0 kundakundake nizcayapradhAna adhyAtmavAdakA janma huA hai / jaina AgamoMmeM nizcayanaya prasiddha thA hI aura nikSepoMmeM bhAvanikSepa bhI maujUda thA / bhAvanikSepakI pradhAnatAse nizcayanaya kA Azraya lekara, jaina tatvoMke nirUpaNadvArA A0 kundakundane jainadarzanako dArzanikoMke sAmane eka naye rUpameM upasthita kiyA / aisA karanese vedAnta kA advaitAnanda sAdhakoMko aura tasvajijJAsuoMko jainadarzana meM hI mila gayA / nizvayanaya aura bhAvanikSepa kA Azraya lenepara - dravya aura paryAya; dravya aura guNa; dharma aura dharmi; avayava aura avayavI ityAdikA meda miTakara ameda ho jAtA hai / 0 kundakundako isI abhedakA nirUpaNa paristhitivaza karanA thA ata eva unake pranthoMmeM nizcaya pradhAna varNana huA hai / aura naizvayika AtmAke varNanameM brahmavAda ke samIpa jaina AtmAbAda pahuMca gayA hai| A0 kundakundakRta granthoMke adhyayana ke samaya unakI isa nizcaya aura sAsa kara, vasadhAraNa, kevalI kavakAhAra, strImukti, ApavAdika masivAna ityAdike ullekha jaina AgamoMmeM the jo digambarasaMpradAya ke anukUla na the Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| 119 bhAvanikSepapradhAna dRSTiko sAmane rakhane se kaI gutthiyA~ mulajha sakatI haiM / aura A0 kundakundakA tAtparya sahaja hI meM prApta ho sakatA hai / aba hama A0 kundakundake dvArA carcita kucha viSayoMkA nirdeza karate haiM / krama prAyaH vahI rakhA ho jo umAkhAtikI carcAmeM apanAyA hai| isase donoMkI tulanA ho jAyagI aura dArzanika vikAsakA krama bhI dhyAnameM A skegaa| [1] prameyanirUpaNa / 61 tattva, artha, padArtha aura tatvArtha / / vAcakakI taraha A0 kundakunda bhI tattva, artha, padArtha aura tattvArtha ina zabdoMko ekArthaka mAnate haiN| kintu vAcaka ne tattvoMke vibhAjanake aneka prakAroMmeMse sAta tattvoMko hI samyagdarzanake viSayabhUta mAne haiN| taba AcArya kundakundane khasamayaprasiddha sabhI vibhAjana prakAroMko ekasAtha samyagdarzanake viSayarUpase batA diyA hai| unakA kahanA hai ki SaDdravya, nava padArtha, paMca astikAya aura sAta tattva inakI zraddhA karanese jIva samyagdRSTi hotA hai| ___ AcArya kundakundane ina sabhI prakAroMke alAvA apanI orase eka naye vibhAjanaprakArakA mI pracalana kiyA / vaizeSikoMne dravya, guNa aura karmako hI artha saMjJA dI thI (8.2.3) / isake sthAnameM AcAryane kaha diyA ki artha to dravya, guNa aura paryAya ye tIna haiM" / vAcakane jIvAdi sAtoM tattvoMko artha' kahA hai taba A0 kundakundane khatantra dRSTi se uparyukta parivardhana mI kiyA hai / jaisA maiMne pahale batAyA hai jaina AgamoMmeM dravya, guNa aura paryAya to prasiddha hI the| kintu A0 kundakunda hI prathama haiM jinhoMne unako vaizeSikadarzanaprasiddha arthasaMjJA dii| ___ AcArya kundakundakA yaha kArya dArzanika dRSTise huA hai yaha spaSTa hai / vibhAgakA artha hI yaha hai ki jisameM eka vargake padArtha dUsare vargameM samAviSTa na hoM tathA' vibhAjya yAvat padArthoMkA kisI na kisI vargameM samAveza bhI ho jAya / isI liye AcArya kundakundane jainazAsaprasiddha anya vibhAga prakAroMke alAvA isa naye prakArase mI tAttvika vivecanA karanA ucita samajhA hai| __ AcArya kundakundako paramasaMgrahAvalaMbI amedavAdakA samarthana karanA mI iSTa thA ata eva dravya, paryAya aura guNa ina tInoMkI artha saMjJAke alAvA unhoMke mAtra dravyakI mI artha saMjJA rakhI hai aura guNa tathA paryAyako dravyameM hI samAviSTa kara diyA hai| 62 anekAntavAda / AcAryane Agamopalabdha anekAntavAdako aura spaSTa kiyA hai aura prAyaH unhI viSayoMkI carcA kI hai jo AgamakAlameM carcita the / vizeSatA yaha hai ki unhoMne adhika bhAra vyavahAra aura nizcayAvalaMbI pRthakkaraNake Upara diyA hai / udAharaNake taura para AgamameM jahA~ dravya aura paMcAkhikAya gA0 12, 116 / niyamasAra gaa09| darzanaprAbhuta gA0 19 / 2 varavAyasUtra 1.4 / 3 "chahaNya Nava payasthA paMcasthI, satta tapaNihiTThA / sadAha tANa rUvaM so saTThiI muNeyamvo // " darzanaprA. 19 / / 4 pravacanasAra 1.87 / 5 "vazvAni jIvAdIni vakSyante / ta evaM yArthI" svaarthmaa....| 6 pravacana0 2.1. / 2.9 se Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 sat dravya satA / paryAyakA geMda aura ameda mAnA gayA hai vahA~ AcArya spaSTIkaraNa karate haiM ki dravya aura paryAkA bheda vyavahArake Azraya se hai jabaki nizvayase donoMkA abheda hai'| AgamameM varNAdikA sadbhAva aura asadbhAva AtmAmeM mAnA hai usakA spaSTIkaraNa karate hue AcArya kahate hai ki vyavahArase to ye saba AtmAmeM haiM, nizcayase nahIM, ityAdi / AgamameM zarIra aura AtmAkA bheda aura ameda mAnA gayA hai| isa viSayameM AcArya ne kahA hai ki deha aura AtmAkA aikya yaha vyavahAranayakA vaktavya hai aura donoMkA bheda yaha nizcayanayakA vaktavya hai|' ityAdi / 63 dravyakA svarUpa / vAcakake 'utpAdavyayadhaunyayuktaM sat' 'guNaparyAyAvyam' aura 'tadbhAvAvyayaM nispam' ina tIna sUtroM ( 5.29,10,17) kA saMmilita artha A0 kundakundake dravyalakSaNameM hai / "aparicattasahAveNuSpAdavyayadhuvattasaMjutaM / guNavaM sapajjAyaM aM taM davvaMti duyaMti // " pravacana0 2.3 / dravya hI jaba sat hai to sat aura dravyake lakSaNameM meMda nahIM honA cAhie / isI abhiprAyase 'sad' lakSaNa aura 'dravya' lakSaNa alaga alaga na karake eka hI dravyake lakSaNarUpase donoM lakSaNoMkA samanvaya A0 kundakundane kara diyAM haiM / 64 sat = dravya sacA / dravyake ukta lakSaNa meM jo yaha kahA gayA hai ki dravya apane khabhAvakA parityAga nahIM karatA' vaha 'tadbhAvAvyayaM nityam' ko lakSya karake hai / divyakA yaha bhAva yA khabhAva kyA hai jo traikAlika hai ! isa praznakA uttara A0 kundakundane diyA ki 'sambhAvo hi sabhASo..dambassa esent' (pravacana0 2.4 ) tInoM kAlameM dravyakA jo sadbhAva hai, astitva hai, sacA hai vahI svabhAva hai| ho sakatA hai ki yaha sattA kabhI kisI guNarUpase kabhI kisI paryAyarUpase, utpAda, vyaya aura dhauvya rUpase upalabdha ho' / . yaha bhI mAnA ki ina samImeM apane apane vizeSa lakSaNa haiM tathApi una sabhIkA sarvagata eka lakSaNa 'sat' hai hI isa bAtako svIkAra karanA hI cAhie / yahI 'sat' dravyakA svabhAva hai aMta eva dravya ko svabhAvase sat mAnanA cAhie~ / yadi vaizeSikoMke samAna dravyako svabhAvase sat na mAnakara dravyavRtti sattAsAmAnyake kAraNa sat mAnA jAya taba svayaM dravya asat ho jAyagA, yA satse anya ho jAyagA / ataeva dvavya svayaM sattA hai aisA hI mAnanA cAhie / - samayasAra 7 ityAdi / 2 samayasAra 61 se / 3 samayasAra 31,67 / 4 vAcakake donoM kSaNako vikarUpase bhI - dravyake lakSaNarUpase bhA0 kundakundane nirdiSTa kiyA hai-paMcAsti0 10 / 5 'guNehi sahajahiM citehiM uppAdavyayadhubattehiM' pravacana0 2.4 // 6 pravacana0 2.5 1 7 vahI 2.6 / 8 pravacana0 2.13 / 2.18 / 1.915 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| 121 yahI dravya yA sattA paramatatva hai / nAnA deza aura kAlameM isI paramatattvakA vistAra hai| jinheM hama dravya, guNa yA paryAyake nAmase jAnate haiM / vastutaH dravyake abhAvameM guNa yA paryAya to hote hI nhiiN| yahI dravya kramazaH nAnA guNoMmeM yA paryAyoMmeM pariNata hotA rahatA hai ata eva vastutaH guNa aura paryAya dravyase ananya hai- dravyarUpa hI haiN| taba paramatattva sattAko dravyarUpa hI mAnanA ucita hai| ___ AgamoM meM bhI dravya aura guNa-paryAyake abhedakA kathana milatA hai kintu abheda hote hue mI bheda kyoM pratibhAsita hotA hai isakA spaSTIkaraNa jisa DhaMgase A0 kundakundane kiyA vaha unake dArzanika adhyavasAyakA phala hai| __ AcArya kundakundane arthako pariNamanazIla batAyA hai| pariNAma aura arthakA tAdAtmya mAnA hai / unakA kahanA hai ki koI bhI pariNAma dravyake vinA nahIM aura koI dravya pariNAmake vinA nhiiN| jisa samaya dravya jisa pariNAmako prApta karatA hai usa samaya vaha dravya tanmaya hotA hai| isa prakAra dravya aura pariNAmakA avinAbhAva batA kara donoMkA tAdAtmya siddha kiyA hai| AcArya kundakundane paramatattva sattAkA kharUpa batAyA hai ki-(paMcA08) "sattA samvaprayatthA savissarUvA annNtpjjyaa| bhaMguppAdadhubattA sapaDivakkhA havadi ekA // " 65dravya. guNa aura payoyakA smbndh| saMsArake samI arthokA samAveza A0 kundakundake matase dravya, guNa aura paryAyameM ho jAtA haiM / ina tInoMkA paraspara saMbaMdha kyA hai ? vAcakane kahA hai ki dranyake yA dravyameM guNaparyAya hote haiM (tattvArtha0 bhA0 5.37) / ata eva prazna hotA hai ki yahA~ dravya aura guNaparyAyakA kuNDabadaravat AdhArAdheya saMbandha hai yA daMDadaMDIvat kha-khAmibhAva saMbandha hai ! yA vaizeSikoMke samAna samavAya saMbandha hai ! vAcakane isa viSayameM spaSTIkaraNa nahIM kiyaa| __ AcArya kundakundane isakA spaSTIkaraNa karaneke liye prathama to pRthakva aura anyasva kI vyAkhyA kI hai "pavibhattapadesattaM puttamidi sAsaNaM hi viirss| __ aNNattamatambhAvo Na tambhavaM hodi kathamegaM // " pravacana0 2.14 / arthAt jina do vastuoMke pradeza bhinna hote haiM ve pRthak kahI jAtI haiM / kintu jinameM atadbhAva hotA hai arthAt vaha yaha nahIM hai aisA pratyaya hotA hai ve anya kahI jAtI haiN| dravya guNa aura paryAyameM pradezameda to nahIM haiM ata eva ve pRthak nahIM kahe jA sakate kintu anya to kahe jA sakate haiM kyoM ki 'jo dravya hai vaha guNa nahIM' tathA 'jo guNa hai vaha dravya nahIM' aisA pratyaya hotA haiM / isIkA vizeSa spaSTIkaraNa unhoMne yoM kiyA hai ki yaha koI niyama nahIM hai ki jahA~ atyanta meda ho vahIM anyatvakA vyavahAra ho / aminnameM mI vyapadeza, saMsthAna, saMkhyA aura viSaya ke kAraNa medajJAna ho sakatA hai / aura samarthana kiyA hai ki pravacama0 2.15 / 2 pravacana 2.18|3smysaar 5 prvcn.1.1.| 6pravacana.1.61 pravacana 1.01 kAya 52 / nyA. prastAvanA 16 pravacana0 2.1,2pNcaa.9|| prvcn.2.11|9pNcaakhi Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 utpAi-vyaya-prauvya / davya aura guNa-paryAyameM meda vyavahAra honepara mI vastutaH meda nahIM / dRSTAMta dekara isa bAtako samajhAyA hai ki kha-khAmibhAvasaMbaMdha saMbaMdhioMke pRthak honepara mI ho sakatA hai aura eka honepara mI ho sakatA hai-jaise dhana aura dhanImeM tathA jJAna aura jJAnImeM / jJAnIse jJAnaguNako, dhanIse dhanake samAna, atyanta bhinna nahIM mAnA jA sakatA / kyoMki jJAna aura jJAnI asanta bhinna hoM to jJAna aura jJAnI-AtmA ye donoM acetana ho jAyeMge' / AtmA aura jJAnameM samavAya saMbaMdha mAnakara vaizeSikoMne AtmAko jJAnI mAnA hai / kintu A0 kundakundane kahA hai ki jJAnake samavAyasaMbaMdhake kAraNa mI AtmA jJAnI nahIM ho sakatau / kintu guNa aura dravyako apRthagbhUta ayutasiddha hI mAnanA cAhie / ' AcAryane vaizeSikoMke samavAyalakSaNagata ayutasiddha zabdako khAbhipreta arthameM ghaTAyA hai| kyoMki vaizeSikoMne ayutasiddhoMmeM samavAya mAnakara bheda mAnA hai jabaki A0 kundakundane ayutasiddhoMmeM tAdAtmya mAnA hai / AcAryane spaSTa kahA hai ki darzanajJAna guNa AtmAse svabhAvataH bhinna nahIM kintu vyapadeza bhedake kAraNa pRthakaM (anya) kahe jAte hai| isI abhedako unhoMne avinAbhAva saMbaMdhake dvArA mI vyakta kiyA hai / vAcakane itanA to kahA hai ki guNaparyAya viyukta dravya nahIM hotaa| usI siddhAntako AcArya kundakundane pallavita karake kahA hai ki dravyake vinA paryAya nahIM aura paryAyake vinA dravya nahIM / tathA guNake vinA dravya nahIM aura dravyake vinA guNa nahIM / arthAt bhAva-vastu dravya-guNa-paryAyAtmaka hai| 66. utpAda-vyaya-dhrauvya / sat ko vAcakane utpAda-vyaya-dhrauvyayukta kahA hai / kintu yaha prazna hotA hai ki utpAdAdikA paraspara aura dravya-guNa-paryAyake sAtha kaisA saMbaMdha hai| AcArya kundakundane spaSTa kiyA hai ki utpatti nAzake vinA nahIM aura nAza utpattike. vinA nahIM / arthAt jaba taka kisI eka paryAyakA nAza nahIM, dUsare paryAya kI utpatti saMbhava mahIM aura jaba taka kisI kI utpatti nahIM dUsarekA nAza mI saMbhava nahIM / isa prakAra utpatti aura nAzakA paraspara avinAbhAva AcAryane batAyA hai| utpatti aura nAzake paraspara avinAbhAva kA samarthana karake hI AcAryane saMtoSa nahIM kiyA kintu dArzanikoMmeM satkAryavAda-asatkAryavAdako lekara jo vivAda thA use sulajhAnekI dRSTi se kahA hai ki ye utpAda aura vyaya tamI ghaTa sakate haiM jaba koI na koI dhruva artha mAnA jAya / isa prakAra utpAdAdi tInoMkA avinAbhAvasaMbaMdha jaba siddha huA taba abheda dRSTikA avalambana lekara AcAryane kaha diyA ki eka hI samayameM eka hI dravyameM utpAda-vyaya-dhrauvyakA samavAya honese dravya hI utpAdAditrayarUpa hai| paMcA0 53 / 2 vahI 5 / 3 vahI 55 / 4 vhii56| 5 vaize...2.1 / prazakha. smvaayniruupnn| 6 pNcaasti058| "pajayavijudaM va damvavijuttA ya pajayA nasthi / do aNaNNabhUdaM bhAvaM samaNA parUviMti // dabveNa viNA Na guNA guNehiM davaM viNA Na saMbhavadi / samvadiritto bhAvo damvaguNANaM havadi jamA // " paMcA0 12, 8pravacana 2.8 / 9pravacana. 2.8 / 1. pravacana0 2.10 / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 123 AcAryane utpAdAditraya aura dravya guNa-paryAyakA saMbaMdha batAte hue yaha kahA hai ki utpAda aura vinAza ye dravyake nahIM hote kintu guNa-paryAyake hote haiN| AcAryakA yaha kathana dravya aura guNaparyAyake vyavahAranayAzrita bhedake Azrayase hai| itanA hI nahIM kintu sAkSyasaMmata AtmAkI kUTasthatA tathA naiyAyika-vaizeSikasamata AtmadravyakI nityatAkA bhI samanvaya karanekA prayA isa kapanameM hai / buddhipratibimba yA guNAntarotpattike hote hue bhI jaise AtmAko ukta dArzanikoMne utpanna yA vinaSTa nahIM mAnA hai vaise prastutameM AcAryane dravyako mI utpAda aura vyayazIla nahIM mAnA hai / dravyanayake prAdhAnyase jaba vastudarzana hotA hai taba isI pariNAma para hama pahuMcate haiN| kintu vastu kevala dravya arthAt guNa-paryAyazUnya nahIM hai aura na khabhinna guNaparyAyoMkA adhiSThAnamAtra / vaha to vastutaH guNaparyAyamaya hai / hama paryAyanayake prAdhAnyase vastuko ekarUpatAke sAtha nAnArUpameM bhI dekhate haiM / arthAt anAdianantakAla pravAhameM utpanna aura vinaSTa honevAle nAnAguNa-paryAyoMke bIca hama saMkalita dhruvatA bhI pAte haiM / yaha dhruvAMza kUTasa na ho kara sAMkhyasaMmata prakRtikI taraha pariNAminisya pratIta hotA hai / yahI kAraNa hai ki AcAryane paryAyoMmeM sirpha utpAda aura vyaya hI nahIM kintu sthiti bhI mAnI hai| 6.7 saskAryavAda-asatkAryavAdakA samanvaya / samI kAryoMke mUlameM ekarUpa kAraNa ko mAnanevAle dArzanikoMne, cAhe ve sAMkhya hoM yA prAcIna vedAntI bhartRprapazca Adi yA madhyakAlIna ballabhAcArya Adi, satkAryavAdako mAnA hai| arthAt unake matameM kArya apane apane kAraNameM sat hotA hai| tAtparya yaha hai ki asat kI utpatti nahIM aura sat kA vinAza nhiiN| isake viparIta nyAya-vaizeSika aura pUrvamImAMsAkA mata hai ki kArya apane kAraNameM sat nahIM hotA / pahale asat aisA arthAt apUrva hI utpanna hotA hai / tAtparya yaha huA ki asat kI utpatti aura utpanna sat kA vinAza hotA hai| __ AgamoMke abhyAsameM hamane dekhA hai ki dravya aura paryAya dRSTise eka hI vastumeM nityAnityatA siddha kI gaI hai / usI tatvakA Azraya lekara A0 kundakundane satkAryavAda-pariNAmavAda aura asatkAryavAda-AraMbhavAdakA samanvaya karanekA prayatna kiyA hai / unhoMne dravyanayakA Azraya lekara satkAryavAdakA samarthana kiyA ki "bhAvassa Nasthi NAso Nasthi abhAvassa uppaado|" (paMcA0 15) arthAt dravyadRSTise dekhA jAya to bhAva-vastukA kamI nAza nahIM hotA aura abhAvakI utpatti nahIM hotI / arthAt asat aisA koI utpanna nahIM hotA / dravya kamI naSTa nahIM hotA aura jo kucha utpanna hotA hai vaha dravyAtmaka honese pahale sarvathA asat thA yaha nahIM kahA jAsakatA / jaise jIva dravya nAnA paryAyoMko dhAraNa karatA hai phira bhI yaha nahIM kahA jAsakatA ki vaha naSTa huA yA nayA utpanna huaa| ata eva dravyadRSTise yahI mAnanA ucita hai ki- "evaM sado viNAso asado jIvassa paritha uppaado|" paMcA019 / isa prakAra dravyadRSTise satkAryavAdakA samarthana karake paryAyanayake Azrayase A0 kundakundane asatkAryavAdakA bhI samarthana kiyA ki "evaM sado viNAso asado jIvassa hora paMcA. 1,5 / 2 pravacana. 2.9 / paMcA. " pramANamI. prasA. pr..| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 sppaado|" paMcA0 60 / arthAt guNa aura paryAyoMmeM utpAda aura vyaya hote haiM ata eva yaha mAnanA paDegA ki paryAya dRSTise sat kA vinAza aura asat kI utpatti hotI hai / jIvakA deva paryAya jo pahale nahIM thA arthAt asat thA vaha utpanna hotA hai aura sat - viSamAna aisA manuSya paryAya naSTa bhI hotA hai| AcAryakA kahanA hai ki yadyapi ye donoM vAda anyonya viruddha dikhAI dete haiM kintu noMke Azrayase vastutaH koI virodha nhiiN| 68 dravyoMkA med-amed| vAcakane yaha samAdhAna to kiyA ki dharmAdi amUrta haiM ata eva una sabhI kI ekatra vRtti ho sakatI hai| kintu eka dUsarA prazna yaha bhI ho sakatA hai ki yadi ina samI kI vRtti ekatra hai, ve sabhI paraspara praviSTa haiM, taba una samI kI ekatA kyoM nahIM mAnI jAya ! isa praznakA samAdhAna AcArya kundakundane kiyA ki chahoM dravya anyonyameM praviSTa haiM eka dUsareko avakAza mI dete haiM, inakA nityasaMmelana bhI hai phira bhI una- samImeM ekatA nahIM ho sakatI kyoM ki ve apane khabhAvakA parityAga nahIM krte| khabhAvamedake kAraNa ekatra patti honepara bhI una samI kA meda banA rahatA hai| dharma, adharma aura AkAza ye tInoM amUrta haiM aura minnAvagAha nahIM hai taba tInoMke bajAya eka AkAzakA hI svabhAva aisA kyoM na mAnA jAya jo avakAza, gati aura sthitimeM kAraNa ho aisA mAnane para tIna dravyake bajAya eka AkAza dravyase hI kAma cala sakatA hai-Isa zaMkAkA samAdhAna bhI AcAryane kiyA hai ki yadi AkAzako avakAzakI taraha gati aura sthitimeM bhI kAraNa mAnA jAya to UvaMgatikhabhAva jIva lokAkAzake aMta para sthira kyoM ho jAte hai ! isa liye AkAzake atirikta dharma-adharma dravyoMko mAnanA cAhie / dUsarI bAta yaha bhI hai ki yadi dharma-adharma dravyoMko AkAzAtirikta na mAnA jAya taba lokAlokakA vibhAga mI nahIM bnegaa| isa prakAra khabhAvamaidake kAraNa pRthagupalabdhi honese tInoMko pRthak - anya siddha karake bhAcAryakA abheda pakSapAtI mAnasa saMtuSTa nahIM huA ata eva tInoMkA parimANa samAna honese tInoMko apRthagbhUta bhI kaha diyA hai| 69 saadvaad| ___ vAcakake tatvArthameM syAdvAdakA jo rUpa hai vaha Agamagata syAdvAdake vikAsakA sUcaka nahIM hai| bhagavatIsUtrakI taraha vAcakane mI bhaMgoMmeM ekavacana Adi vacanamedoMko prAdhAnya diyA hai| kintu AcArya kundakundake pranyoMmeM saptabhaMgIkA vahI rUpa hai jo bAdake samI dArzanikoM meM dekhA jAtA hai / yAni bhaMgoMmeM AcAryane vacanamedako mahattva nahIM diyA hai / AcAryane pravacanasArameM (2.23) avaktavya bhaMgako tRtIya sthAna diyA hai kintu paMcAstikAyameM usakA sthAna caturtha "guNapajaesu bhASA uppAdavaye pkumvnti|"15| "idi jiNavarehiM maNi bhaNoNNavillUmaviruddhaM ||"pNcaa060pNcaa "aNNoNaM pavisaMvA ditA mogAsamaNNamaNNassa / mekaMtA viyani sagaM samA jabijahati // " pNcaa..| paMcA. 99-101 / 5pNcaa...| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| 125 rakhA hai (gaa014)| donoM granthoMmeM cAra bhaMgoMkA hI zabdataH upAdAna hai aura zeSa tIna bhegoMkI yojanA karanekI sUcanA kI hai / isa saptabhaMgIkA samarthana AcAryane bhI dravya aura paryAyanayake Azrayase kiyA hai (pravacana 2.19) / 610 mRrtA mRrtvivek| mUla vaizeSikasUtroMmeM dravyoMkA sAdharmya-vaidharmya mUrtatva-amUrtatva dharmako lekara batAyA nahIM hai / isI prakAra guNoMkA bhI vibhAga mUrtaguNa amUrtaguNa ubhayaguNa rUpase nahIM kiyA hai paraMtu prazasta pAdameM aisA huA hai / ata eva mAnanA paDatA hai ki prazastapAdake samayameM aisI nirUpaNa kI paddhati pracalita thii| jaina AgamoMmeM aura vAcakake tatvArthameM dravyoMke sAdharmya vaidharmya prakaraNameM rUpi aura arUpi zabdoMkA prayoga dekhA jAtA hai / kintu AcArya kundakundane una zabdoMke sthAna meM mUrta aura amUrta zabdakA prayoga kiyA hai / itanA hI nahIM kintu guNoMko bhI mUrta aura amUrta aise vibhAgoMmeM vibhakta kiyA hai| AcArya kundakundakA yaha vargIkaraNa vaizeSika prabhAvase rahita hai aisA nahIM kahA jA sktaa| AcArya kundakundane mUrtakI jo vyAkhyA kI hai vaha apUrSa to hai kintu nirdoSa hai aisA nahIM kahA jA sakatA / unhoMne kahA hai ki jo iMdriyagrAhya hai vaha mUrta hai aura zeSa amUrta hai| isa vyAkhyAke khIkAra karanepara paramANu pudgalako jise svayaM AcAryane mUrta kahA hai aura indriyAgrAhya kahA hai amUrta mAnanA paDegA / paramANumeM rUpa-rasAdi honese hI skandhameM ve hote haiM aura isI liye yaha pratyakSa hotA hai yadi aisA mAnakara paramANumeM indriyagrAhyatAkI yogyatA kA svIkAra kiyA jAya to vaha mUrta kahA jA sakatA hai / isa prakAra lakSaNakI nirdoSatA mI ghaTAI jA sakatI hai| 611 pudgldrvyvyaakhyaa|| AcAryane vyavahAra aura nizcaya bhayase pudgaladravyakI jo vyAkhyA kI hai. vaha apUrva hai| unakA kahanA hai ki nizcayanayakI apekSAse paramANu hI pudgaladravya kahA jAnA cAhie aura vyavahAra nayakI apekSAse skandhako pudgala kahanA caahie| pudgala dravyakI jaba aisI vyAkhyA kI taba pugalake guNa aura paryAyoMmeM mI AcAryako khabhAva aura vibhAva aise do bheda karanA prApta huaa| ataeva unhoMne kahA hai ki paramANuke guNa khAbhAvika haiM aura skandhake guNa vaibhAvika haiN| isI prakAra paramANukA anyanirapekSa pariNamana khabhAva paryAya hai aura paramANukA skandharUpa pariNamana anyasApekSa honese vibhAva paryAya hai| prastutameM anyanirapekSa pariNamanako jo khabhAva paryAya kahA gayA hai usakA artha itanA hI samajhanA cAhie ki vaha pariNamana kAlabhinna nimittakAraNakI apekSA nahIM rkhtaa| kyoMki khayaM A0 kundakundake matase mI samI prakArake pariNAmoM meM kAla kAraNa hotA hI hai| Ageke dArzanikoMne yaha siddha kiyA hai ki kisI bhI kAryakI niSpatti sAmagrIse hotI hai kisI eka kAraNase nahIM / ise dhyAnameM rakha kara A0 kundakundake ukta zabdoMkA arya karanA caahie| paMcA. 101 / 2 prvcn.2.38,39| paMcA.. pravacana. 2.39 / 5liyamasAra 26 paMcA. 44 / 5niyamasAra 29 / niyamasAra 27,28 // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudrskndh| 123 612 pudgalaskandha / mA0 kundakundane skandhake cha meda batAye haiM jo vAcakake tatvArthameM tathA AgoMmeM usa rUpameM dekhe nahIM jaate| ve cha: meda ye haiM1patisthUlasthUla-pRthvI, parvatAdi / 2 sthUr3ha-ghRta, jala, tailAdi / 3.syUlasUkSma - chAyA, Atapa Adi / 1 sUkSma-sthUla-sparzana, rasana, prANa aura zrotrendriyake viSayabhUta skandha / 5 sUkSma-kArmaNavargaNAprAyogya skandha / 6 atisUkSma-kArmaNavargaNAke mI yogya jo na hoM aise atisUkSma skaMdha / 113 paramANucarcA / bhAgamavarNita dravya, kSetra, kAla aura bhAva paramANukI tathA usakI nityAnityatAviSayaka carcA hamane pahale kI hai| vAcakane paramANuke viSayameM 'uktaM ca' kaha karake kisIke paramANulakSaNako uddhRta kiyA hai vaha isa prakAra hai "kAraNameva sadasya sumo nityaca bhavati paramANuH / ekarasagandhavoM hisparzaH kAryalizayA" isa lakSaNameM nimna bAteM spaSTa hai1 vipradezAdi samI skandhoMkA asakAraNa paramANu hai / 2 paramANu sUkSma hai| 1 nitya hai| 1 paramANumeM eka rasa, eka gandha, eka varNa, do sparza hote haiN| 5 paramANukI siddhi kAryase hotI hai| ina pAMca bAtoMke alAvA vAcakane 'medAdaNuH' (5.27) isa sUtrase paramANukI utpatti mI batAI hai| ata eva yaha spaSTa hai ki vAcakane paramANukI nityAnityatAkA svIkAra kiyA hai jo AgamameM pratipAdita hai| paramANuke sambandhameM AcArya kundakundane paramANuke ukta lakSaNako aura bhI spaSTa kiyA hai| itanA hI nahIM kintu use dUsare dArzanikoM kI paribhASAmeM samajhAnekA prayana bhI kiyA hai / paramANuke mUla guNoMmeM zabdako sthAna nahIM hai taba pugnala zabdarUpa kaise aura kaba hotA hai (paMcA0 86.) isa bAtakA bhI spaSTIkaraNa kiyA hai| bhA0 kundakundake paramANulakSaNameM nimna bAteM haiN| 1, samI skandhoMkA aMtimabhAga paramANu hai| 2 paramANu zAzvata hai| 3 azanda hai| phira mI zabdakA kAraNa hai| 1 avibhAjya aisA eka hai| 5 mUrta hai| paMcA0 44,45,60, niyamasAra 25-25 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| 6 caturdhAtukA kAraNa hai aura kArya bhI hai| 7 pariNAmI hai| 8 pradezamaida na honepara mI vaha varNAdiko avakAza detA hai| 9 skandhoMkA kartA aura skandhAntarase skandhakA medaka hai / 10 kAla aura saMkhyAkA pravibhaktA-vyavahAraniyAmaka mI paramANu hai / 11 eka rasa, eka varNa, eka gandha aura do sparzayukta hai| 12 bhinna hokara bhI skandhakA ghaTaka hai / 13 AtmAdi hai, Atmamadhya hai, AtmAnta hai / 14 indriyAgrAhya hai| AcAryane 'dhAdu cadukkassa kAraNaM' (paMcA0 85) arthAt pRthvI, jala, teja aura vAyu ye cAra dhAtuoMkA mUla kAraNa paramANu hai aisA kaha karake yaha sApha kara diyA hai ki jaisA vaizeSika yA cArvAka mAnate haiM ve dhAtue~ mUla tatva nahIM kintu samIkA mUla ekalakSaNa paramANu hI hai| 614 AtmanirUpaNa / (1) nizcaya aura vyavahAra - jaina AgoMmeM AtmAko zarIrase mila bhI kahA hai aura abhinna mI / jIvakA jJAnapariNAma mI mAnA hai aura gatyAdi bhI, jIvako kRSNavarNa mI kahA hai aura avarNa mI kahA hai / jIvako nitya mI kahA hai aura anilya bhI, jIvako amUrta kaha kara mI usake nArakAdi aneka mUrta bheda batAye haiM / isa prakAra jIvake zuddha aura azuddha donoM rUpoMkA varNana AgamoMmeM vistArase hai| kahIM kahIM dravyArthika-paryAyArthika nayoMkA Azraya lekara virodhakA samanvaya bhI kiyA gayA hai / vAcakane mI jIvake varNanameM sakarmaka aura akarmaka jIvakA varNana mAtra kara diyA hai / kintu AcArya kundakundane AtmAke Agamokta varNanako samajhanekI cAvI batA dI hai jisakA upayoga karake Agamake pratyeka varNanako hama samajha sakate haiM ki AtmAke viSayameM AgamameM jo amuka bAta kahI gaI vaha kisa dRSTise hai / jIvakA jo zuddharUpa AcAryane batAyA hai vaha AgamakAlameM ajJAta nahIM thaa| zuddha aura azuddha svarUpake viSayameM Agama kAlake AcAryoko koI bhrama nahIM thaa| kintu AcArya kundakundake AtmanirUpaNakI jo vizeSatA hai vaha yaha hai ki inhoMne khasAmayika dArzanikoMkI prasiddha nirUpaNa zailIko jaina AtmanirUpaNameM apanAyA hai / dUsaroMke mantavyoMko, dUsaroMkI paribhASAoMko apane DhaMgase apanAkara yA khaNDana karake jaina mantavyako dArzanikarUpa denekA prabala prayatna kiyA hai| aupaniSada darzana, vijJAnavAda aura zUnyavAdameM vastukA nirUpaNa do dRSTioMse hone lagA thaa| eka paramArtha dRSTi aura dUsarI vyAvahArika dRSTi / tattvakA eka rUpa pAramArthika aura dUsarA sAMvRtika varNita hai| eka bhUtArtha hai to dUsarA abhUtArtha / eka alaukika hai to dUsarA laukika / eka zuddha hai to dUsarA azuddha / eka sUkSma hai to dUsarA sthUla / jaina AgamameM jaisA hamane pahale dekhA vyavahAra aura nizcaya ye do naya yA dRSTiyA~ kramazaH sthUla-laukika aura sUkSma-tattvagrAhI mAnI jAtI rhiiN| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 maatmnirpnn| AcArya kudakundane AtmanirUpaNa unhIM ke dRSTikokA bhAvaya lekara kiyA hai| mAmAke pAramArthika zuddha rUpakA varNana nizcaya nayake Azrayase aura azuddha yA laukika-sthUla bhAsmAkA varNana myavahAra nayake Azrayase unhoMne kiyA hai| (2) bahirAtmA-antarAtmA-paramAtmA-mANahakyopaniSadameM AtmAko cAra prakAra kA mAnA hai - antaHprajJa, bahiSprajJa, ubhayaprajJa aura avAcya / kintu AcArya kundakundane bahirAtmA, antarAtmA, aura paramAtmA aise tIna prakAra batalAye haiN| bAhya padArthoMmeM jo Asakta hai, indriyoMke dvArA jo apane zuddha kharUpase praSTa huA hai tathA jise deha aura AtmAkA bhedajJAna nahIM jo zarIrako hI AtmA samajhatA hai aisA vipathagAmI. mUDhAtmA bahirAtmA hai / sAMsyoMke prAkRtika, vaikRtika aura dAkSaNika bandhakA samAveza isI bAhyAsmAmeM ho jAtA hai| .. jise medajJAna to ho gayA hai para karmavaza sazarIra hai aura jo kamoMke nAzameM prayanazIla hai aisA mokSamArgAsaDha antarAtmA hai / zarIra hote hue bhI vaha samajhatA hai ki yaha merA nahIM, maiM to isase bhinna huuN| dhyAnake balase karma kSaya karake AtmA apane zuddha kharUpako jaba prApta karatA hai vaha paramAtmA hai| (3) parasAtmavarNanameM samanvaya-paramAtma varNanameM AcArya kundakundane apanI samanvaya zaktikA paricaya diyA hai / apane kAlameM khayaMbhUkI pratiSThAko dekhakara khayaMbhU zabdakA prayoga paramAtmAke liye jainasaMmata arthameM unhoMne karadiyA hai / itanA hI nahIM kintu karmavimukta zuddha AtmA ke liye ziva, parameSThin , viSNu, caturmukha, buddha paramAtmA' jaise zabdoMkA prayoga karake. yaha sUcita kiyA hai ki tatvataH dekhA jAya to paramAtmAkA rUpa eka hI hai nAma bhale hI nAnA hoN| paramAtmAke viSayameM AcAryane jaba yaha kahA ki vaha na kArya hai aura naM kAraNa, taba bauddhoMke asaMskRta nirvANakI, vedAntioMke brahmabhAva kI tathA sAkSyoMke kUTastha puruSa mukta kharUpa kI kalpanAkA samanvaya unhoMne kiyA hai| tatkAlIna nAnA virodhI vAdoMkA sundara samanvaya unhoMne paramAtmAke kharUpa varNanake bahAne karadiyA hai / usase patA calatA hai ki ve kevala purAne zAzvata aura ucchedavAdase hI nahIM balki navIna vijJAnAdvaita aura zUnyavAdase mI paricita the| unhoMne paramAtmAke viSayameM kahA hai "sassadamadha ucchedaM bhavamabhavvaM ca muNNamidaraM ca / viNNANamaviNNANaM Na vizujadi masadi smaave||" paMcA0 37 yadyapi unhoMne jainAgoMke anusAra AtmAko kAyaparimANa mI mAnA hai phira bhI upaniSad aura dArzanikoMmeM prasiddha Atmasarvagatatva-vimutvakA bhI apane DhaMgase samarthana kiyA hai ki samaya se, 3. se, se| paMcA034A niyama038 se / bhAvaprA. cana. 2.2,80,100 / 2 mokSaprA0 4 se| nibamasAra 119 se| / sAlpata 44 / 5 prakapravacana "NANI siva parameTTI saraha viNDa muho buddho| appo viya paramappo kammavimuko yahora phur|" 6 pNcaa036| bhAvaprA0159 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| 129 "bhAvA NANapamANaM gANaM peyppmaannmutttthi| NeyaM loyAloyaM tamhA jANaM tu sbbgpN|| sambagado jiNa basaho saDave viya taggayA jagadi atthaa| jANamayAdo ya jiNo visayAdo tarasa te bhaNiyA // " pravacana01.23,26 / yahA~ sarvagata zabda kAyama rakhakara arthameM parivartana kiyA gayA hai kyoM ki unhoMne spaSTa hI kahA hai ki jJAna yA AtmA sarvagata hai isakA matalaba yaha nahIM ki jJAnI jJeyameM praviSTa hai yA vyApta hai kintu jaise cakSu arthase dUra raha kara bhI usakA jJAna kara sakatI hai vaise AtmA mI sarva padApoMko jAnatA bhara hai-pravacana0 1.28-32 / ___ arthAt dUsare dArzanikoMne sarvagata zabdakA artha, gama dhAtuko gatyarthaka mAnakara sarvavyApaka yA vibhu, aisA kiyA hai jaba ki AcAryane gamadhAtuko mAnArthaka mAnakara sarvagatakA artha kiyA hai sarvajJa / zabda vahI rahA kintu artha jainAbhipreta bana gyaa| . (4) jagatkartRtva-vAcAryane viSNuke jagatkartRtvake mantavyakA mI samanvaya jaina dRSTise karanekA prayana kiyA hai| unhoMne kahA hai ki vyavahAranayake Azrayase jainasaMmata jIvakartRtvameM aura lokasaMmata viSNuke jagatkartRtvameM vizeSa antara nahIM hai / ina donoM mantavyoMko yadi pAramArSika mAnA jAya taba doSa yaha hogA ki donoMke matase mokSakI kampanA asaMgata ho jaaygii| (5) kartRtvAkartRtvaviveka-sAMkhyoMke matase zrAsmAmeM kartRtva nahIM hai kyoMki usameM pariNamana nahIM / kartRtva prakRtimeM hai kyoMki vaha prasavadharmA hai / puruSa vaisA nahIM / tAtparya yaha hai ki jo pariNamanazIla ho vaha kartA ho sakatA hai / AcArya kundakundane mI AtmAko sAMkhyamatake samanvayakI dRSTise akartA to kahA hI hai kintu akartRtvakA tAtparya jaina dRSTise unhoMne batAyA hai ki AtmA pugalakoMkA arthAt anAtma-pariNamanakA kartA nahIM hai| jo pariNamanazIla ho vaha kartA hai isa sAMkhyasaMmata vyAptike balase AtmAko kartA bhI kahA hai kyoMki vaha pariNamanazIla hai / sAMkhyasaMmata AtmAkI kUTasthatA-apariNamanazIlatA AcAryako mAnya nahIM / unhoMne jainAgama prasiddha AtmapariNamanakA samarthana kiyA hai' aura sAMkhyoMkA nirAsa karake AtmAko khapariNAmoMkA kartA mAnA hai / kartRtvakI vyAvahArika vyAkhyA lokaprasiddha bhASAprayogakI dRSTise hotI hai isa bAtako khIkAra karake mI AcAryane batAyA hai ki naizcayika yA pAramArthika kartRtvakI vyAkhyA dUsarI hI karanA cAhie / vyavahArakI bhASAmeM hama AtmAko karmakA mI kartA kaha sakate haiM kintu naizcayika dRSTi se kisI bhI pariNAma yA kAryakA kartA khadravya hI hai para dravya nhiiN| ataeva bAhoMne bhI vibhutvakA svAbhipreta bharya kiyA hai ki "vibhutvaM punAmamahANaprabhAvasaMpavatA" madhyAntavibhAgaTIkA pu. 5 / 2 samayasAra 350-352 / sAMyakA. 19 / vhii"| 5 samayasAra 81-88 / 6 vahI 89,98 / pravacana0 3.92 se| niyamasAra 18 / pravacana 1.RI 1.8-se| 8 samayasAra 128 se| 9 samayasAra 105,112-115 / 10 samavasAda | nyA. prastAvanA 17 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAravarNana / 130 AtmAko jJAnAdi khapariNAmoMkA' hI kartA mAnanA cAhie / Atmetara karmAdi yAvat kAraNoMko apekSAkAraNa yA nimitta kahanA cAhie' / 1 vastutaH dArzanikoMkI dRSTise jo upAdAna kAraNa hai usIko AcAryane pAramArthika dRSTi kartA kahA hai / aura anya kArakoMko bauddhadarzana prasiddha hetu, nimitta yA pratmaya zabdase kahA hai| jisa prakAra jainoMko IzvarakartRtva mAnya nahIM hai' usI prakAra sarvathA karmakartRtva mI mAnya nahIM hai| AcAryakI dArzanika dRSTine yaha doSa dekha liyA ki yadi sarvakartutvakI javAbadehI Izvarase chinakara karma ke Upara rakhI jAya taba puruSakI khAdhInatA khaMDita ho jAtI hai itanA hI nahIM kintu aisA mAnane para jainake karmakartRtvameM aura sAMkhyoMke prakRtikartRtvameM bheda bhI nahIM raha jAtA aura AtmA sarvathA akAraka- akartA ho jAtA hai / aisI sthitimeM hiMsA yA abrahmacaryakA doSa AtmAmeM na mAna kara karmameM hI mAnanA paDegA / ata eva mAnanA yaha cAhie ki AtmAke pariNAmoMkA svayaM AtmA kartA hai aura karma apekSA kAraNa hai tathA karmake pariNAmoMmeM svayaM karma kartA hai aura AtmA apekSA kAraNa hai / "jaba taka mohake kAraNase jIva paradravyoMko apanA samajha kara unake pariNAmoMmeM nimitta banatA hai taba taka saMsAravRddhi nizcita hai / jaba bhedajJAnake dvArA anAtmako para samajhatA hai taba vaha karmameM nimitta bhI nahIM banatA aura usakI mukti avazya hotI hai / (6) zubha-azubha-zuddha adhyavasAya-sAMkhya kArikAmeM kahA hai ki dharma - puNyase Urdhvagamana hotA hai, adharma - pApase adhogamana hotA hai kintu jJAnase mukti milatI hai / isI jAtako AcArya jaina paribhASAkA prayoga karake kahA hai ki AtmAke tIna adhyavasAya hote haiM - zubha, azubha aura zuddha / zubhAdhyavasAyakA phala svarga hai, azubhakA narakAdi aura zuddhakA mukti hai| isa matakI nyAya-vaizeSikake sAtha mI tulanA kI jA sakatI hai| unake matase mI dharma aura adharma ye donoM saMsArake kAraNa haiM aura dharmAdharmase mukta zuddha caitanya hone para hI muktilAbha hotA hai / meda yahI hai ki ve mukta AtmAko zuddha rUpa to mAnate haiM kintu jJAnamaya nahIM / $ 15 saMsAravarNana / AcArya kundakundake pranthoMse yaha jAnA jAtA hai ki ve sAMkhya darzanase paryAptamAtrA meM prabhAvita haiM / jaba ve AtmAke akartRtva AdikA samarthana karate haiM" taba vaha prabhAva spaSTa dikhatA hai| itanA hI nahIM kintu sAMkhyoMkI hI paribhASAkA prayoga karake unhoMne saMsAra varNana bhI kiyA hai| sAMkhyoMke anusAra prakRti aura puruSakA bandha hI saMsAra hai| jainAgamoM meM prakRtibaMdha nAmaka baMdhakA eva prakAra mAnA gayA hai / ata eva AcAryane anya zabdoMkI apekSA prakRti zabdako saMsAra varNana prasaMga meM prayukta karake sAMkhya aura jaina darzanakI samAnatA kI ora saMketa kiyA hai| unhoMne kahA haiM 1 samayasAra 107, 109 / 2 samayasAra 86-80,339 / 3 samayasAra 350-351 / 4 samayasAra 366-374 / 5 samayasAra 86-88, 339 / 6 samayasAra 74-75, 99, 417-419 / 7 vahI 76-79, 100, 104, 343 / 8 "dharmeNa gamanamUrdhva gamanamacakAjavatyadharmeNa / jJAnena cApavarga:" safomakA0 44 / 9 pravacana0 1.9, 11, 12, 13, 2.89 / samayasAra 155 -161 / 10 samayasAra 80,81348, / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / "bedA du payaDiya upajadi viNassadi / pathaDI vi cedaya upajadi viNassadi // evaM baMdhI duNDaMpi aNNoSNapacayANa huve / appaNI payaDIe ya saMsAro teNa jAyave // " samayasAra 340-41 / 131 sAMkhyoMne pabandhamyAyase prakRti aura puruSake saMyogase jo sarga mAnA hai usakI tulanA yahA~ karaNIya hai "puruSasya darzanArtha kaivalyArtha tathA pradhAnasya / pavandhavadubhayorapi saMyogastatkRtaH sargaH // " sAMkhyakA0 21 / 16 doSavarNana / saMsAracakakI gati rukanese mokSalabdhi kaise hotI hai isakA varNana dArzanikasUtroMmeM vividharUpa se AtA hai kintu sabhI kA tAtparya eka hI hai ki avidyA mohakI nivRttise hI mokSa prApta hotA hai| nyAyasUtra ke anusAra mithyAjJAna moha hI sabhI anayoMkA mUla hai / mithyAjJAnase rAga aura dveSa aura anya doSakI paraMparA calatI hai| doSase zubha aura azubha pravRtti hotI hai| zubhase dharma aura azubhase adharma hotA hai| aura usIke kAraNa janma hotA hai aura janmase duHkha prApta hotA hai| yahI saMsAra hai| isake viparIta jaba tatvajJAna arthAt samyagjJAna hotA hai to mithyAjJAna- mohakA nAza hotA hai aura usake nAzase uttarottarakA mI nirodha ho jAtA hai'| aura isa prakAra saMsAracakra ruka jAtA hai| nyAyasUtrameM sabhI doSoMkA samAveza rAga, dveSa aura moha ina tInameM kara diyA hai'| aura ina tInoMmeM bhI mohako hI sabase prabala mAnA hai kyoMki yadi moha nahIM to anya koI doSa utpanna hI nahIM hote / ataeva tasyajJAnase vastutaH mohakI nivRtti honepara saMsAra nirmUla ho jAtA hai| yogasUtrameM kleza- doSoMkA vargIkaraNa prakArAntarase haiM kintu sabhI doSoMkA mUla avidyA - mithyAjJAna mohameM hI mAnA gayA hai'| yogasUtrake anusAra klezoMse karmAzaya - puNyApuNya - dharmAdharma hotA hai / aura karmAzaya se usakA phala jAti-deha, Ayu aura bhoga hotA hai / yahI saMsAra hai / isa saMsAracakrako rokanekA eka hI upAya hai ki bhedazAnase - vivekakhyAtise avidyAkA nAza kiyA jAya / usIse kaivalyaprApti hotI haiM / 1 sAMkhyoMkI prakRti triguNAtmaka hai' -sastra, rajas aura tamorUpa hai| dUsare zabdoMmeM prakRti sukha, duHkha aura mohAtmaka hai arthAt prIti- rAga, aprIti - dveSa aura viSAda - mohAtmaka hai" / sAMkhyoMne" viparyayase bandha - saMsAra mAnA hai / sAMkhyoMke anusAra pAMca viparyaya vahI haiM jo yogasUtra ke anusAra kleza hai" / tattvake abhyAsase jaba aviparyaya ho jAtA hai taba kevala jJAna - medajJAna ho jAtA hai" / isIse prakRti nivRtta ho jAtI hai aura puruSa kaivalyalAbha karatA hai / 2 mAvasU0 4.1.3 / vyApasU0 1.1.2 / aura nyAyamA0 / 3 " teSAM mohaH pApIyAn mAmUDhasyetarotpatteH / " nyAyasU0 4.1.6 / 4 "avidyAsmitArAgadveSAbhinivezAH padmaklezAH " / 5 "avidyA kSetrasuttareSAm" 2.4 / 6 yoga0 2.11 / 7 vahI 2.13 / 8 vahI0 2.15, 16 / 9 sayakA 11 10 sakSikA0 12 / 11 socakA0 44 / 12 vahI 47-48 / 13 hI 64 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dossvrnnn| bauddhadarzanakA pratItyasamutpAda prasiddha hI hai usameM mI saMsAracakrake mUlameM aviyA hI hai| usI aviSAke nirodhase saMsAracakra ruka jAtA hai / sabhI doSoMkA saMgraha bauddhoMne mI rAga, dveSa aura mohameM kiyA hai| bauddhoMne mI rAga dveSake mUlameM moha hI ko mAnA hai| yahI avidhA hai| jaina AgamoM meM doSavarNana do prakArase huA hai / eka to zAstrIya prakAra hai jo jaina karmazAstrakI vivecanAke anukUla hai| aura dUsarA prakAra lokAdara dvArA anya tairthikoMmeM pracalita aise doSa varNanakA anusaraNa karatA hai| __ karmazAstrIya paraMparAke anusAra kaSAya aura yoga yehI do baMdha hetu haiM aura usIkA vistAra karake kamI kamI mithyAtva avirati kaSAya aura yoga ye cAra aura kamI kamI inameM pramAda milAkara pAMca hetu batAye jAte haiM' kaSAyarahita yoga bandhakA kAraNa hotA nahIM hai isI liye vastutaH kaSAya hI bandhakA kAraNa hai isakA spaSTa zabdoMmeM vAcakane isa prakAra nirUpaNa kiyA hai "sakavAyatvAt jIvaH karmaNo yogdAna pugalAn aavtte| sbndhH| tasvArSa0 8.2,3 / ukta zAstrIya nirUpaNaprakArake alAvA tairthikasamate matako mI jaina AgamoM meM svIkRta kiyA hai| usake anusAra rAga, dveSa aura moha ye tIna saMsArake kAraNarUpase jaina AgoMmeM batAye gaye haiM aura unake tyAgakA pratipAdana kiyA gayA hai| jaina saMmata kaSAyake cAra prakAroMko rAga aura dveSameM samanvita karake yaha bhI kahA gayA hai ki rAga aura dveSa ye do hI doSa hai| dUsare dArzanikoMkI taraha yaha mI svIkRta kiyA hai ki rAga aura dveSake bhI mUlameM moha hai:"rAgo padosoviya kammadIyaM kammaM ca mohappamayaM vynti|" uttarA0 32.7 / jaina karmazAsake anusAra mohanIya karmake do bheda haiN| darzanamoha aura cAritramoha / dUsare dArzanikoMne jise aviSA, ajJAna, tamas , moha yA mithyAtva : kahA hai vahI jaimasaMmata darzanamoDa hai / aura dUsaroMke rAga aura dveSakA antarbhAva jainasaMmata cAritramohameM hai| jainasamala hAnAvaraNIya karmase janya ajJAnameM aura darzanAntarasaMmata aviSA moha yA mithyAjJAnameM atyanta vailakSaNya hai isakA dhyAna rakhanA caahie| kyoMki avidhAse unakA tAtparya hai jIvako sipathagAmI karanevAlA mithyAtva yA moha kintu jJAnAvaraNIyajanya mahAnameM zAnakA abhAvamAtra vivakSita hai| arthAt darzanAntarIya avidyA kadAgrahakA kAraNa hotI hai anAtmameM AramAke abhyAsakA kAraNa banatI hai jaba ki jainasaMmata ukta amAna jAnanekI azaktiko sUcita karatA hai| eka-avidyA ke kAraNa saMsAra baDhatA hI hai jabaki dUsarA-ahAna saMsArako baDhAtA hI hai aisA niyama nahIM hai| pudavacana 300|2vvcn pR. 21 / amidhamma0 1.5 / pravacana li...| sasvAsUtra (paM0 sukhalAlajI) / 5 mAdhyayama 21.9 / 23.1 / 28.20 / 19.7 / / 12.2,9 / "dohiM ThANehiM pApakammA paMdhati / jahA- rAgeNa bokheNa parAge duviI paNate hA mAvA bome / dose"kohe-mANe "khaa.2.201| prajApanApara / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga bauddha moha rAga prstaavnaa| 133 nIce doSoMkA tulanAtmaka koSThaka diyA jAtA hai / jaina naiyAyika sAMkhya mohanIya doSa guNa viparyaya akuzalahetu 1darzana moha moha tamoguNa tamas / avidyA moha asmitA 2 cAritra moha maayaa| satvaguNa mahAmoha rAga lobha rAga krodha mAna) dveSa rajoguNa tAmitra dveSa andhatAmina abhiniveza AcArya kundakundane jaina paribhASAke anusAra saMsAravardhaka doSoMkA varNana kiyA to hai| kintu adhikatara doSavarNana sarvasugamatAkI dRSTise kiyA hai| yahI kAraNa hai ki unake pranthoMmeM rAga, dveSa aura moha ina tIna maulika doSoMkA bAra bAra jikra AtA hai aura muktike liye inhI doSoMko dUra karaneke liye bhAra diyA gayA hai| 617 medjnyaan| samI bhAstike darzanoMke anusAra khAsa kara anAtmase AtmAMkA viveka karanA yA maidAna karanA yahI samyagjJAna hai, amoha hai / bauddhoMne satkAyadRSTikA nivAraNa karake madadRSTike tyAgakA jo upadeza diyA hai usameM mI rUpa, vijJAna AdimeM Asma buddhike vyAgakI ora hI lakSya diyA gayA hai| AcArya kundakundane mI apane pranthoMmeM bhedajJAna karAnekA prayana kiyA hai| ve mI kahate haiM ki AsmA mArgaNAsthAna guNasthAna, jIvasthAna, nAraka, tiryazza, manuSya, aura deva, nahIM hai; vaha bAla, baddha, aura taruNa nahIM hai; vaha rAga dveSa, moha nahIM hai, krodha, mAna, mAyA aura lobha nahIM hai, vaha karma, nokarma nahIM hai, usameM varNAdi nahIM hai ityAdi medAmyAsa karanA caahie'| zuddhAmAkA yaha medAmyAsa jainAgamoMmeM bhI maujuda hai hii| use hI pallavita karake AcAryane zuddhAmakharUpakA varNana kiyA hai| tattvAbhyAsa hone para puruSako honevAle vizuddha jJAnakA varNana sAMkhyoMne kiyA hai ki "evaM tatvAbhyAsAnAmi ma me nAdamityaparizeSam / maviparyayAdizuddhaM kevalamutpadyate bAnam // " saaNsykaa064| isI prakAra vAcArya kundakundane mI AtmA aura anAtmA, baMdha aura mokSakA varNana karake sAdhakako upadeza diyA hai ki AtmA aura bandha donoMke khabhAvako jAnakara jo bandhanameM nahIM ramaNa karanA vaha mukta ho jAtA hai / baddha AtmA mI prajJAke sahAre AramA aura amAtmAkA bheda jAna letA hai| unhoMne kahA hai samasAra 95,11,11,185it paMcA. 7, ityAdi niyamasAra / pravacana 1.69,661 paMcA. 135,11,159,15,156 / samayasAra 115,189,191,200,201,50, 1.1 .niyamasAra 50. ikhaadi| livamasAra 10-1 4 samayasAra 29,25-1. 10- prvcn.1.15| samasAra / 5pahI 7 / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 advaitaDi / "vo jo vedAsohaM tu / paNa to jo dA so mahaM tu vicchayo / pacApa caitavyo jo jAdA so bhahaM tu vicchayo / avasesA je bhASA se bhajjA padeti NAdagvA // " samayasAra 325-27 / AcAryake isa varNana meM AtmAke drava aura jJAtRtvakI jo bAta kahI gaI haiM vaha sAMkhya saMgata puruSatvakI yAda dilAtI hai'| [2] pramANacarcA / prAstAvika / AcArya kundakunda apane pranthoMmeM saMtacabhAvase pramANakI carcA to nahIM kI hai| aura na umAsAvikI taraha zabdataH pAMca jJAnoMko pramANasaMjJA hI dI hai| phira bhI jJAnoMkA jo prAsaMgika varNana hai vaha dArzanikakI pramANacarcAse prabhAvita hai hI ata eva jJAnacarcAko hI pramANacarcA mAna kara prastuta varNana kiyA jAtA hai| itanA to kisIse chipA nahIM rahatA ki vA0 umA jAtikI jJAna carcAse A0 kundakundakI jJAna carcA meM dArzanikavikAsakI mAtrA adhika hai| yaha bAta AgekI carcA spa ho sakegI / 11 advaita / AcArya kundakundakA zreSTha prantha samayasAra hai| usameM unhoMne tatvoMkA vivecana naizvavika DikA avalambana lekara kiyA hai| khAsa uddezya to hai AtmAke nirupAdhikaM zuddhakharUpakA pratipAdana kintu usIke liye anyatasyoMkA bhI pAramArthikarUpa batAnekA AcAryane prayatna kiyA hai| AtmAke zuddhasarUpakA varNana karate hue AcAryane kahA hai ki vyavahAra dRSTike Azrayase yadyapi AtmA aura usake jJAnAdi guNoMmeM tathA jJAnAdi guNoMmeM pArasparika, medakA pratipAdana kiyA jAtA hai phira bhI nizcaya dRSTise itanAhI kahanA paryApta hai ki jo jJAtA hai vahI AtmA hai yA AtmA zAyaka amya kucha nhiiN| isa prakAra AcArya kI amedagAminI dRSTine AtmAke sabhI guNoMkA ameda jJAnaguNameM kara diyA hai aura anyatra spaSTatayA samarthana bhI kiyA hai ki saMpUrNajJAna hI aikAntika sukha hai'| itanA hI nahIM kintu dravya aura guNameM arthAt jJAna aura jJAnImeM bhI koI bheda nahIM hai aisA pratipAdana kiyA hai| unakA kahanA hai ki AtmA kartA ho, jJAna karaNa ho yaha bAta bhI nahIM kintu "jo jAnadi so NANaM Na havadi NANeNa jANago mAdA / " pravacana0 1.35 / unhoMne AtmAko hI upaniSadkI bhASAmeM sarvasva batAyA hai aura usIkA avalambana mukti hai aisA pratipAdana kiyA hai| A0 kundakundakI ameTiko iTanese bhI saMtoSa nahIM huaa| unake sAmane vijJAnAdvaita tathA AtmAdvaitakA Adarza bhI thA / vijJAnAdvaitavAdioMkA kahanA hai ki jJAnameM jJAnAtirikta vo padArthoMkA pratibhAsa nahIM hotA kA hI pratibhAsa hotA hai| brahmAdvaita kA bhI yahI 1 socakA 19,16 / 2 samayasAra 6,7 / 3 pravacana0 1.596,60 4 samayasAra 10, 11, 433 paMcA0 40,49 devo makAvanA pR0 111,122 / 5 samayasAra 16-11 | niyamasAra 95-100 / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / 135 abhiprAya hai ki saMsArameM brahmAtirikta kucha nahIM hai ata eva sabhI pratibhAsoMmeM brahma hI pratibhAsita hotA hai / ina donoM matoMke samanvayakI dRSTise AtmAko hI jAnatA hai bAjha padArthoMko aura advaitavAdakA antara bahuta kama kara diyA hai / AcAryane kaha diyA ki nizcayadRSTise kevalajJAnI nhiiN'| aisA kaha karake to AcAryane jaina darzana diyA hai aura jaina darzanako advaitavAdake nikaTa rakha A0 kundakundakRta sarvajJakI ukta vyAkhyA apUrva hai aura unhIMke kucha anuyAyioM taka sImita rahI hai| digambara jaina dArzanika akalaMkAdine bhI ise choDa hI diyA hai / 12 jJAnakI khaparaprakAzakatA / dArzanikoMmeM yaha eka vivAdakA viSaya rahA hai ki jJAnako svaprakAzaka, paraprakAzaka yA khaparaprakAzaka mAnA jAya / vAcakane isa carcAko jJAnake vivecanameM cheDA hI nahIM hai / saMbhavataH AcArya kundakunda hI prathama jaina AcArya haiM jinhoMne jJAnako khaparaprakAzaka mAna kara isa carcAkA sUtrapAta jainadarzanameM kiyA / A0 kundakundake bAdake sabhI AcAryoMne AcAryake isa mantavyako ekakharase mAnA hai| AcAryakI isa kA sAra nIce diyA jAtA hai jisase unakI dalIloMkA krama dhyAnameM A jAyagA - ( niyamasAra - 160 - 170 ) / prazna - yadi jJAnako paradravyaprakAzaka, darzanako AtmAkA - khadravyakA (jIvakA ) prakAzaka aura AtmAko khaparaprakAzaka mAnA jAya taba kyA doSa hai ? (160) uttara - yahI doSa hai ki aisA mAnanepara jJAna aura darzanakA atyanta vailakSaNya honese donoMko asmanta bhinna mAnanA paDegA / kyoMki jJAna to paradravyako jAnatA hai, darzana nahIM / ( 161 ) ata eva dUsarI Apatti yaha hai ki khaparaprakAzaka honese AtmA to parakA mI prakAzaka vaha darzanase jo ki paraprakAzakaM nahIM, misra hI siddha hogA / (162 ) ata eva mAnanA yaha cAhie ki jJAna vyavahAra nayase paraprakAzaka haiM aura darzana mI / AtmA mI vyavahAra nayase hI paraprakAzaka hai aura darzana bhI / (163 ) kintu nizcayanayakI apekSAse jJAna svaprakAzaka hai, aura darzana mI / tathA AtmA svaprakAzaka hai aura darzana bhI hai| ( 164 ) prazna- yadi nizcayanayakA hI svIkAra kiyA jAya aura kahA jAya ki kevalajJAnI AtmasvarUpako hI jAnatA hai lokAlokako nahIM taba kyA doSa hai ? (165) uttara - jo mUrta aura amUrtako, jIba aura ajIvako; sva aura samIko jAnatA hai usake jJAnako atIndriya pratyakSa kahA jAtA hai| aura jo pUrvokta sakaladravyoMko unake nAnA paryAyoMke 1 "jANAdi rassadi samyaM vabahAraNayeNa kevalI bhagavaM / keSakANI jANadi passadi niyameNa appAnaM // " niyamasAra 158 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 prtykss-rokss| sApa nahIM jAnatA vasake jJAnako parokSa kahA jAtA hai| ata eva yadi ekAnta nikSayamayakA Agraha rakhA jAya taba kevalajJAnIko pratyakSa nahIM kintu parokSa jJAna hotA hai yaha mAnanA par3egA / (166-167) prazna-aura yadi vyavahAranayakA hI bhAgraha rakha kara aisA kahA jAya ki kevalajJAnI lokAchokako to jAnatA hai kintu khadravya AtmAko nahIM jAnatA taba kyA doSa hogA ! (198) uttara-jhAna hI to jIvakA kharUpa hai / ata eva paradravyako jAnanevAlA jJAna sadasya AtmAko ga jAne yaha kaise saMbhava hai| aura yadi zAna khadravya vAtmAko nahIM jAnatA hai aisA thAmaha ho taba yaha mAnanA paDegA ki jJAna jIvakharUpa nahIM kintu usase mila hai| ktaH dekhA jAya to jJAna hI AtmA hai aura AtmA hI jJAna hai ata eva vyavahAra aura nicaya donoMke samanvayase yahI kahanA.ucita hai ki jJAna khaparaprakAzaka hai aura darzana bhI / (169-170) pApakane sampandhAnakA artha kiyA hai banyabhicAri, prazasta aura saMgata / kintu jAcArya kundakundane samyavAnakI jo vyAkhyA kI hai usameM dArzanikaprasiddha samAropakA vyavaccheda abhipreta hai| unhoMne kahA hai "saMsavinodavimAviSaNi hovi sanmANaM " niyamasAra 11 // maryAta saMzaya, vimoha aura vibhamase varjita jJAna sampavAna hai| eka dUsarI bAta mI pAna dene popa hai| kAsakara bolAvi kAryAnikoMne sampahAnake prasaMgameM heya aura upAdeya zabdakA prayoga kiyA hai| pAcArya kundakunda mI hemopAdeva tAtyoM ke bASigrasako samyagvAna kahate haiN| samAdhAna aura vibhAvazAla / acakAme pUrNaparaMparA ke anusAra mati, bhuta, avadhi aura pravaHparyAya hAnoko pAyopazAmika aura kevalako kSAyika jJAna kA hai| kintu AcArya kundakundake darzana kI vizeSatA yaha hai ki ve sarvagamya paribhASAkA upayoga karate haiM / ata eva unhoMne kSAyopazamika zAnoMke liye limAva jJAna aura kSAyika jJAnane liye khabhAvazAna ina zabdoMkA prayoga kiyA hai| unakI vyAkhyA hai ki karmopAdhivarjita jo paryAya hoM ve khAbhAvika paryAya haiM aura karmopAdhika jo paryAya ho ve vaimASika paryAya hai| isa vyAkhyAke anusAra zuddha lAmAkA bAnopayoga samAvajJAna hai aura zuddha pAtmAkA jJAnopayoga vibhAvajJAna hai| 65 pratyakSa prokss| AcArya kundakundane vAcakakI. taraha prAcIna bhAgamoMkI - vyavasthAke anusAra hI hAnAma prasakSaka-parokSasvakI kyavasthA kI hai / pUrvoka khaparaprakAzakI pake prasaMgameM pratyakSa-parokSajAnakI jo vyAkhyA dI gaI hai vahI pravacanasAra (1.10,41, 54-50) meM bhI hai kintu prakA.,"adhigamabhAvo NANaM heyopAdeyavANaM " niyamasAra 53 / supAdu5 / niyamasAra 18 / 2liyamasAra 2|3vismsaar 5 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / 137 sArameM ukta vyAkhyAoMko yuktise mI siddha karanekA prayatna kiyA hai / unakA kahanA hai ki dUsare dArzanika indriyajanya jJAnoMko pratyakSa mAnate haiM, kintu vaha pratyakSa kaise ho sakatA hai ! kyoM ki indriyA~ to anAtmarUpa honese paradravya haiM ata eva indriyoMke dvArA upalabdha vastukA jJAna pratyakSa nahIM ho sakatA / indriyajanya jJAnake liye parokSa zabda hI upayukta hai kyoM ki parase honevAle zAna hI ko to parokSa kahate haiN| 66 jJaptikA tAtparya / jJAnase artha jAnanekA matalaba kyA hai ? kyA jJAna artharUpa ho jAtA hai yAni jJAna aura zeyakA bheda miTa jAtA hai ! yA jaisA arthakA AkAra hotA hai vaisA AkAra jJAnakA ho jAtA hai ! yA jJAna arthameM praviSTa ho jAtA hai ? yA artha jJAnameM praviSTa ho jAtA hai ! yA jJAna arthameM utpanna hotA hai ! ina praznoMkA uttara AcAryane apane DhaMgase denekA prayatna kiyA hai| ___ AcAryakA kahanA hai ki jJAnI jJAnakhabhAva hai aura artha jJeyakhabhAva / ata eva bhinna khabhAva ye donoM svatantra haiM ekakI vRtti dUsaremeM nahIM hai| aisA kaha karake vastutaH AcAryane yaha batAyA hai ki saMsArameM mAtra vijJAnAdvaita nahIM, bAhyArtha bhI haiN| unhoMne dRSTAMta diyA hai ki jaise cakSu apanemeM rUpakA praveza na hone para bhI rUpako jAnatI hai vaise hI jJAna bAhyAoMko viSaya karatA hai| donoMmeM viSayaviSayIbhAvarUpa saMbaMdhako choDa kara aura koI saMbaMdha nhiiN| 'aoMmeM jJAna hai' isakA tAtparya batalAte hue AcAryane indranIla maNikA dRSTAMta diyA hai aura kahA hai ki jaise dUdhake vartanameM rakhA huA indranIla maNi apanI dIptise dUdhake rUpakA amibhava karake usameM rahatA hai vaise jJAna bhI arthoMmeM hai / tAtparya yaha hai ki dUdhagata maNi khayaM dravyataH saMpUrNa dUdhameM vyApta nahIM hai phira bhI usakI dIptike kAraNa samasta dUdha nIlavarNakA dikhAI detA hai usI prakAra jJAna saMpUrNa arthameM dravyataH vyApta nahIM hotA hai tathApi vicitra zaktike kAraNa arthako jAna letA hai isI liye arthameM jJAna hai aisA kahA jAtA hai| isI prakAra, yadi arthameM jJAna hai to jJAnameM bhI artha hai yaha bhI mAnanA ucita hai / kyoM ki yadi jJAnameM artha nahIM to jJAna kisakA hogA ! isa prakAra bAna aura arthakA parasparameM praveza na hote hue bhI viSayaviSayIbhAvake kAraNa 'jJAnameM artha' aura 'arthameM jJAna' isa vyavahArakI upapatti AcAryane batalAI hai| 67 jJAna-darzana yogapaya / vAcakakI taraha A0 kundakundane bhI kevalIke jJAna aura darzanakA yogapadha mAnA hai| vizeSatA yaha hai ki AcAryane yaugapadyake samarthanameM dRSTAMta diyA hai ki jaise sUryake prakAza aura tApa yugapad hote haiM vaise hI kevalIke jJAna aura darzanakA yogapatha hai| "jugavaM vahANANaM kevalaNANissa desaNaM thaa| diNayara payAsatApaM jaha baTTA taha muNeyavvaM // " niyamasAra 159 / 68 sarvajJakA jJAna / AcArya kundakundane apanI abheda dRSTike anurUpa nizcaya dRSTise sarvajJa kI naI vyAkhyA 2 prvcn.1.28|3prvcn.1.20,29. pravacana.1.10. pravacanasAra 57,58 / 5 vahI 3. nyA. prastAvanA 18 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 matibAna / kI hai| aura meda dRSTikA avalaMbana karanevAloM ke anukUla hokara vyavahAra dRSTise sarvaca kI vahI vyAkhyA kI hai jo AgamoMmeM tathA vAcakake tatvArthameM hai / unhoMne kahA hai "jANadi parasadi savvaM pavahAraNaeNa devalI bhgvN| kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appANaM / " niyamasAra 158 / ___ arthAt vyavahAra dRSTise kahA jAtA hai ki kevalI samI dravyoMko jAnate haiM kintu paramArthataH vaha AtmAko hI jAtanA hai| sarvajJake vyAvahArika jJAnakI varNanA karate hue unhoMne isa bAtako balapUrvaka kahA hai ki traikAlika samI dravyoM aura paryAyoMkA jJAna sarvajJako yugapad hotA hai aisA hI mAnanA caahie| kyoM ki yadi vaha traikAlika dravyoM aura unake paryAyoMko yugapad na jAnakara kramazaH jAnegA taba to vaha kisI eka dravyako bhI unake samI paryAyoMke sAtha nahIM jAna skegaa| aura jaba eka hI dravyako usake anaMta paryAyoMke sAtha nahIM jAna sakegA to vaha sarvajJa kaise hogaa| dUsarI bAta yaha bhI hai ki yadi ayoMkI apekSA karake jJAna kramazaH utpanna hotA hai aisA mAnA jAya taba koI jJAna nilla, kSAyika aura sarvaviSayaka siddha hogA nahIM / yahI to sarvajJa jJAnakA mAhAtmya hai ki vaha nitya traikAlika sabhI viSayoMko yugapat jAnatA hai| kintu jo paryAya anutpanna haiM aura vinaSTa haiM aise asabUta paryAyoMko kevalajJAnI kisa prakAra jAnatA hai| isa praznakA uttara unhoMne diyA hai ki samasta dravyoMke sabUta aura asabUta samI paryAya vizeSarUpase vartamAnakAlika paryAyoMkI taraha spaSTa pratibhAsita hote haiN| yahI to usa jJAnakI divyatA hai ki vaha ajAta aura naSTa donoM paryAyoMko jAna letA hai| 69 matijJAna / . AcArya kundakundane matijJAnake medoMkA nirUpaNa prAcIna paraMparAke anukUla avamahAdi rUpase karake hI saMtoSa nahIM mAnA kintu anya prakArase bhI kiyA hai / vAcakane eka jIvameM adhikase adhika cAra jJAnoMkA yaugapadha mAnakara mI kahA hai ki una cAroMkA upayoga to kramazaH hI hogA / ata eva yaha to nizcita hai ki vAcakane matijJAnAdike labdhi aura upayoga aise do medoMkA khIkAra kiyA hI hai / kintu AcArya kundakundane matijJAnake upalabdhi, bhAvanA aura upayoga ye tIna meda mI kiye haiN| prastutameM upalabdhi labdhisamAnArthaka nahIM hai| vAcakakA matiupayoga upalabdhi zabdase vivakSita jAna paDatA hai / indriyajanya jJAnoMke liye dArzanikoMmeM upalabdhi zabda prasiddha hI hai| usI zabdakA prayoga AcAryane usI arthameM prastutameM kiyA hai / indriyajanya jJAnake bAda manuSya upalabdha viSayameM saMskAra dRDha karaneke liye jo manana karatA hai vaha bhAvanA hai / isa jJAnameM manakI mukhyatA hai / isake bAda upayoga hai| yahA~ upayoga zabdakA artha sirpha jJAna vyApAra nahIM kintu bhAvita viSayameM AtmAkI tanmayatA hI upayoga zabdase AcAryako iSTa hai aisA jAna par3atA hai| pravacana 1.47 / 2 pravacana 1.48|vhii 1.19 / vahI 1.50 / 5vahI 151 / pravacana.1.30,58... vahI 1.39 / svArthamA0 1.1.1paMcAkhi. 42 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prkhaavnaa| 61. shruvjnyaan| vAcakane 'pramANanayairadhigamaH' (1.6) isa sUtrameM nayoMko pramANase pRthaka rakhA hai| bAcakane pAMca jJAnoMke sAtha pramANoMkA ameda to batAyA hI hai kintu nayoMko kisa jJAnameM samAviSTa karanA isakI carcA nahIM kI hai / AcArya kundakundane zrutake medoMkI carcA karate hue nayoMko mI zrutakA eka meda batalAyA hai / unhoMne bhutake bheda isa prakAra kiye haiM- lamdhi, bhAvanA, upayoga aura nye| ___ AcAryane samyagdarzanakI vyAkhyA karate hue kahA hai ki Apta-Agama aura tasvakI zraddhA samyagdarzana hai| Aptake lakSaNameM anya guNoMke sAtha kSudhA-sRSNAdikA abhAva bhI batAyA hai| arthAt unhoMne Apta kI vyAkhyA digambara mAnyatAke anusAra kI haiN| AgamakI vyAkhyAmeM unhoMne vacanako pUrvAparadoSarahita kahA hai usase unakA tAtparya dArzanikoMke pUrvAparavirodhadoSake rAhityase hai| [3] nyniruupnn| 61 vyavahAra aura nizcaya / AcArya kundakundane nayoMke naigamAdi medoMkA vivaraNa nahIM kiyA hai| kintu Agamika vyavahAra aura nizcaya nayakA spaSTIkaraNa kiyA hai aura una donoM nayoMke AdhArase mokSamArgakA aura tatvoMkA pRthakaraNa kiyA hai / AgamameM nizcaya aura vyavahArakI jo carcA hai usakA nirdeza hamane pUrvameM kiyA hai / nizcaya aura vyavahArakI vyAkhyA AcAryane AmagAnukUla hI kI hai kintu una nayoMke AdhArase vicAraNIya viSayoMkI adhikatA AcAryake granthoM meM spaSTa hai / una viSayoMmeM AtmAdi kucha viSaya to aise haiM jo AgamameM bhI haiM kintu Agamika varNanameM yaha nahIM batAyA gayA ki yaha vacana amuka nayakA hai / AcAryake vivecamake prakAzameM yadi AgoMke una vAkyoMkA bodha kiyA jAya taba yaha spaSTa ho jAtA hai ki Agamake ve vAkya kaunase nayake Azrayase prayukta hue haiM / ukta do nayoM kI vyAkhyA karate hue AcAryane kahA hai"pavahAro'bhUdatyo bhUdarayo desido du suddhnnyo|" samayasAra 13 // arthAt vyavahAra naya abhUtArtha hai aura zuddha arthAt nizcayanaya bhUtArtha hai| tAtparya itanA hI hai ki vastuke pAramArthika tAtvika zuddhakharUpakA grahaNa nizcaya nayase hotA hai aura azuddha apAramArthika yA laukikakharUpakA grahaNa vyavahArase hotA hai / vastutaH chaH dravyoMmeMse jIva aura pudgala ina do dravyoMke viSayameM sAMsArika jIvoMko bhrama hotA hai / jIva saMsArAvasthA meM prAyaH pudgalase minna upalabdha nahIM hotA hai ata eva sAdhAraNa loga jIvameM kaI aise dharmoMkA adhyAsa kara dete haiM jo vastutaH usake nahIM hote| isI prakAra pudgalake viSayameM bhI viparyAsa kara dete haiM / isI viparyAsa kI dRSTise vyavahArako abhUtArthaprAhI kahA gayA hai aura nizcayako bhUtArthagrAhI / paraMtu bhAcArya isa bAtako mI mAnate hI haiM ki viparyAsa mI nirmUla nahI hai / jIva anAdi kAlase mithyAtva, ajJAna aura avirati ina tIna pariNAmoMse sparSa 1.1. / 2 paMcA0 43 / 3 niyamasAra 5 / niyamasAra / 5 niyamasAra Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra aura nishcy| pariNata hotA hai| inhI pariNAmoMke kAraNa yaha saMsArakA sArA viparyAsa hai, isakA inkAra nahIM kiyA jA sakatA / yadi hama saMsArakA astitva mAnate haiM to vyavahAranayake viSayakA mI astitva mAnanA paDegA / vastutaH nizcaya naya mI taba taka eka khatama naya hai jaba taka usakA pratipakSI vyavahAra maujuda hai / yadi vyavahAra naya nahIM to nizcaya bhI nahIM / yadi saMsAra nahIM to mokSa mI nahIM / saMsAra-mokSa jaise paraspara sApekSa haiM vaise hI vyavahAra aura nizcaya mI paraspara sApekSa hai| AcArya kundakundane parama tatvakA varNana karate hue ina donoM nayoMkI sApekSatAko dhyAnameM rakha kara hI kaha diyA hai ki vastutaH tattvakA varNana na nizcayase ho sakatA hai na vyavahArase / kyoM ki ye donoM naya amaryAditako, avAcyako, maryAdita aura vAcya banAkara varNana karate haiM / ata eva vastukA paramazuddha kharUpa to pakSAtikrAnta hai / vaha na vyavahAramAza hai aura ma nizcayamAgha / jaise jIvako vyavahArake Azrayase baddha kahA jAtA hai aura nizcayake Azrayase abaddha kahA jAtA hai| sApha hai ki jIvameM abaddhakA vyavahAra mI baddhakI apekSAse huA hai| ata eva AcArSane kaha diyA ki vastutaH jIva na baddha hai aura na abaddha kintu pakSAtikrAnta hai| yahI samayasAra hai, yahI paramAtmA hai'| vyavahAra nayake nirAkaraNake liye nizcaya nayakA avalaMbana hai kintu nizcayanayAvalaMbana hI kartavyakI itizrI nahIM hai / usake Azrayase AtmAke kharUpakA bodha karake use choDane para hI tasvakA sAkSAtkAra saMbhava hai| bhAcAryake prastuta matake sAtha nAgArjunake nimna matakI tulanA karanA caahie| "zUnyatA sarvaSTInAM proktA nissaraNaM jinaiH| yeSAM tu zUnyatArapistAnasAbhyAna vabhASire ||"maadhy0 13.8 / "zUnyamiti na vaktavyamazUnya miti vA bhavet / ubhayaM nobhayaM ceti prAptyarthe tu kathyate // " mAdhya0 22.11 / prasaMgase nAgArjuna aura A0 kundakundakI eka anya bAta mI tulanIya hai jisakA nirdeza mI upayukta hai / AcArya kundakundane kahA hai "jaha Navi sakkamaNajo aNajabhAsaM viNA dugaaheduuN| taha vavahAreNa viNA prmtthuvdesnnmskN||" smysaar| ye hI zabda nAgArjunake kathanameM bhI haiM "nAnyayA bhASayA mlecchA zakyo prAhayituM ythaa| na laukikamRte lokaH zakyo grAhayituM tathA // " mAdhya0 pU0 370 / AcAryane aneka viSayoM kI carcA ukta donoM nayoMke Azrayase kI hai jinameMse kucha ye haiMjhAnAdi guNa aura AtmAkA saMbaMdha, AtmA aura dehakA saMbandhe, jIva aura adhyavasAya, guNasthana samayasAra 16 / 2 samayasAra0 tAtparya0 puu067| "kammaM badamabaddha jIve evaM tu ANa nnypkkheN| paksAtikato puNa bhaNNadi jo so smysaaro||" samayasAra 152 / "doSaNaviNayANa bhaNiyaM jANai NavaraMtu samayaparibaddho / jaduNayapaksaMgiNhadi kiMci binnypksprihiinno||" samaya. 153 / smb..,193.se| 5 samayasAra 32se| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| AdikA saMbaMdha; mokSamArga jJAnAdi'; AtmA; kartRtva; AtmA aura karma, kriyA, bhoga; baddhatvaabaddhatva; mokSopayogI liMga; baMdhavicAra; sarvajJatva; pudgaleM ityAdi / 3. AcArya siddhasena / 61 siddhasenakA smy| siddhasena divAkarako 'sanmati prakaraNa' kI prastAvanAmeM (pR043) paM0 sukhalAlajI aura paM0 becaradAsajIne vikramakI pAMcavI zatAbdIke AcArya mAne haiM / ukta pustakake aMgrejI saMskaraNameM maiMne sUcita kiyA thA ki dharmakIrtike pramANavArtika Adi granthake prakAzameM siddhasenake samayako zAyada parivartita karanA paDe, arthAt pAMcavIke sthAnameM chaThI-sAtavI zatAbdImeM siddhasenakI sthiti mAnanA paDe / kintu abhI abhI paMDita sukhalAlajIne siddhasenake samayakI punaH carcA kI hai| usameM unhoMmeM siddha kiyA hai ki siddhasenako pAMcavI zatAbdIkA hI vidvAn mAnanA cAhie / unakI mukhya dalIla hai ki pUjyapAdakI sarvArthasiddhi meM siddhasenakI dvAtriMzikAkA uddharaNa hai" / ata eva pAMcavIke uttarArdhase chaThIke pUrvArdha takameM mAne jAnevAle pUjyapAdase pUrvavartI honeke kAraNa siddhasenako vikrama pAMcavIM zatAbdIkA hI vidvAn mAnanA caahie| isa dalIlake rahate aba siddhasenake samayakI uttarAvadhi pAMcavI zatAbdIse Age nahIM baDha sktii| unheM pAMcavIM zatAvdIse arvAcIna nahIM mAnA jA sakatA / vastutaH siddhasemake samayakI carcA ke prasaMgameM nyAyAvatAragata kucha zabdoM aura siddhAntoMko lekara pro0 jekobIne yaha siddha karanekI ceSTA kI thI ki siddhasena dharmakIrtike bAda hue haiN| pro. vaidyane mI unhIMkA anusaraNa kiyA / kucha vidvAnoMne nyAyAvatArake navama zlokake liye kahA ki vaha samantabhadrakRta ratnakaraNDakA hai ata eva siddhasena samantabhadrake bAda due isa prakAra siddhasenake samayake nizcayameM nyAyAvatArane kAphI vivAda khaDA kiyA hai / ata eva nyAyAvatArakA vizeSa rUpase tulanAtmaka adhyayana maiMne prastuta saMskaraNake prathama pariziSTa kiyA hai / usa pariziSTake AdhArase yaha nizcaya pUrvaka kahA jA sakatA hai ki siddhasenako dharmakIrtike pahalekA vidvAn mAnanemeM koI samartha bAdhaka pramANa nahIM hai / ratnakaraNDake viSayameM aba to pro0 hIrAlAlane yaha siddha kiyA hai ki vaha samantabhadrakRta nahIM, taba usake AdhArase yaha kahanA ki, siddhasena samantabhadrake bAda hue, yuktiyukta nhiiN| ata eva paMDita sukhalAlajIke dvArA nirNIta vikramakI pAMcavI zatAbdImeM siddhasenakI sthiti nirbAdha pratIta hotI hai| samayasAra 6 se| 2paMcA0 167 se| niyama 54 se / darzana prA0 20 / 3 samaya0 1,16 ityAdi niyama 49 / 4 samaya025, 90 bhAdi niyama0 18 / 5 samaya0 386 se| 6 samaya. 151 / samaya0 445 / 8 pravacana 2.97 / 9 niyama0 158 / 10 niyama 29 / 11'zrIsiddhasena divAkaranA samayano prabha' bhAratIyavidyA varSa 3 pR0 152 / 12 sarvArtha siddhi 7.13 meM siddhasena kI tIsarI dvAtriMzikAkA 16 vA~ padya uddhRta hai| 13 samarAicakahA, prastAvanA puu03| 14 nyAyAvatAra prastAvanA pR010| 15 anekAnta varSa08 kiraNa 1-3 / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 sanmatitarka meM anekAnta sthApana / 62 siddhasena kI pratibhA / AcArya siddhasenake jIvana aura lekhanake sambandha meM 'sanmatitarkaprakaraNam' ke samartha saMpAdakoMne paryApta mAtrAmeM prakAza DAlA hai'| jainadArzanika sAhityakI eka naI dhArA pravAhita karanemeM siddhasaina sarva prathama hai itanA hI nahIM kintu jainasAhityake bhaMDArameM saMskRtabhASA meM kAvyamaya tarkapUrNa stutisAhityako prastuta karanemeM bhI siddhasena sarvaprathama hai| paMDita sukhalAlajIne unako pratibhAmUrti kahA hai yaha atyukti nahIM / siddhasenakA prAkRta grantha sanmati dekhA jAya, yA unakI dvAtriMzikAe~ dekhI jAya, pada pada para siddhasenakI pratibhA kA vAcakako sAkSAtkAra hotA hai| jaina sAhityakI jo nyUnatA thI, usIkI pUrtikI ora unakI pratibhAkA prayANa huA hai| ticarvaNa unhoMne nahIM kiyA / TIkAe~ unhoMne nahIM likhIM kintu samayakI gatividhiko dekhakara jaina Agamika sAhityase Upara uTha kara tarkasaMgata anekAntavAda ke samarthana meM unhoMne apanA bala lagAyA / phalasvarUpa 'sanmatitarka' jaisA zAsanaprabhAvaka prantha upalabdha huA / 63 sammatitarka meM anekAnta sthApana / 'nAgArjuna, asaMga, vasubandhu aura dimAgane bhAratIya dArzanika paraMparAko eka naI gati pradAna kI hai| nAgArjunane tatkAlIna bauddha aura bauddhetara sabhI dArzanikoMke sAmane apane zUnyavAdako upasthita karake vastuko sApekSa siddha kiyA / unakA kahanA thA ki vastu na bhAvarUpa hai, na abhAvarUpa, na bhAvAbhAvarUpa, aura na anubhayarUpa / vastuko kaisA mI vizeSaNa dekara usakA rUpa batAyA nahIM jA sakatA, vastu niHkhabhAva hai; yahI nAgArjunakA mantavya thA / asana aura vasubandhu ina donoM bhAioMne vastumAtrako vijJAnarUpa siddha kiyA aura bAhya jaDa padArthoMkA apalApa kiyA / vasubandhuke ziSya dignAgane mI unakA samarthana kiyA aura samarthana karaneke liye bauddha dRSTise navIna pramANazAstrakI bhI nIMva rkhii| isI kAraNa se vaha bauddha nyAyazAstrakA pitA kahA jAtA / usane pramANazAstrake balapara sabhI vastukI kSaNikatAke bauddha siddhAntakA bhI samarthana kiyA / bauddha vidvAnoMke viruddhameM bhAratIya sabhI dArzanikoMne apane apane pakSakI siddhi karaneke liye pUrA bala lagAyA / naiyAyika vAtsyAyanane nAgArjuna aura anya dArzanikoMkA khaNDana karake AtmAdi prameyoMkI bhAvarUpatA aura sabhI kA pArthakya siddha kiyA / mImAMsaka zabarane vijJAnavAda 1 aura zUnyavAdakA nirAsa kiyA tathA bedApauruSeyatA siddha kI / vAtsyAyana aura zabara donoMne aah 'sarva kSaNikam' siddhAnta kI AlocanA karake AtmAdi padArthoMkI nityatAkI rakSA kI / sAMkhyoMne bhI apane pakSakI rakSAke liye prayatna kiyA / ina samIko akele dimAgane uttara de karake phira vijJAnavAdakA samarthana kiyA / tathA bauddhasaMmata sarvavastuoMkI kSaNikatAkA siddhAnta sthira kiyA / ' IsA kI prathama zatAbdI se lekara pAMcavI zatAbdI takakI isa dArzanikavAdoMkI pRSThabhUmiko yadi dhyAna meM rakheM to pratIta hogA ki jaina dArzanika siddhasenakA AvirbhAva yaha eka Akasmika ghaTanA nahIM kintu jaina sAhityake kSetrameM bhI dignAgake jaise eka pratibhAsaMpanna vidvAn kI AvazyakatAne hI pratibhAmUrti siddhasenako utpanna kiyA hai / 1' sammati prakaraNa' (gujarAtI) kI prastAvanA / usIkA aMgrejI-saMskaraNa-jaina zre0 kompharansadvArA prakAzita / 'pratibhAmUrti huA hai siddhasena'- bhAratIyavidyA tRtIyabhAga pR0 9 / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / 143 Agamagata anekAntavAda aura syAdvAdakA varNana pUrvameM ho cukA hai| usase patA calatA hai ki bhagavAn mahAvIrakA mAnasa anekAntavAdI thA / AcAryene mI anekAntabAdako kaise vikasita kiyA yaha bhI maiMne batAyA hai| AcArya siddhasenane jaba anekAntavAda aura syAdvAdake prakAzameM upayukta dArzanikoMke vAdavivAdoMko dekhA taba unakI pratibhASI sphUrti huI aura unhoMne anekAntavAda kI sthApanAkA zreSTha avasara samajhakara sammatitarka nAmaka grantha likhA / prabala vAdI to the hii| isa bAtakI sAkSI unakI vAdadvAtriMzikAe~ ( 7 aura 8 ) de rahI haiM / ata eva unhoMne jaina siddhAntoMko tArkikabhUmikA para lejA karake eka vAdIkI kuzalatA se dArzanikoMke bIca anekAntavAda kI sthApanA kI / siddhasenakI vizeSatA yaha hai ki unhoMne tatkAlIna nAnA vAdoMko sanmatitarka meM vibhinna nayavAdoM meM sanniviSTa kara diyA / advaita vAdoMko unhoMne dravyArthika nayake saMgrahanayarUpa prameda meM samAviSTa kiyA / kSaNikavAdI bauddhoMkI dRSTiko siddhasenane paryAyanayAntargata jusUtranayAnusArI batAyA / sAMkhya dRSTikA samAveza dravyArthika naya kiyA aura kANAdadarzanako ubhayanayAzrita siddha kiyA / unakA to yahA~ taka kahanA hai ki saMsAra meM jitane vacana prakAra ho sakate haiM, jitane darzana - nAnA matavAda ho sakate haiM utane hI nayavAda haiN| una sabhIkA samAgama hI anekAntavAda hai - "jAvaiyA vayaNavaddA tAvaiyA ceva honti nnyvaayaa| jAvaiyA NayavAyA tAbaiyA ceva parasamayA // jaM kAvilaM darilaNaM eyaM davvaTTiyassa vatavvaM / suddho aNataNaassa u parisuddho pajjavavibhappo // dohiM vi jayehiM NIyaM satthamulUpaNa tahavi micchataM / jaM savisappANataNeNa aNNoSNaniraveklA // " sammati0 3.47-49 / siddhasena ne kahA hai ki sabhI nayavAda, sabhI darzana mithyA haiM yadi ve eka dUsarekI paraspara apekSA na karate hoM aura apane matako hI sarvathA ThIka samajhate hoM / saMgrahanayAvalaMbI sAMkhya yA paryAyanayAvalambI bauddha apanI dRSTise vastuko nitya yA anitya kaheM taba taka ve mithyA nahIM kintu sAMkhya jaba yaha Agraha rakhe ki vastu sarvathA nitya hI hai aura vaha kisI bhI prakAra anitya ho hI nahIM sakatI; yA bauddha yadi yaha kahe ki vastu sarvathA kSaNika hI hai, vaha kisI mI prakArase akSaNika ho hI nahIM sakatI; taba siddhasenakA kahanA hai ki una donoMne apanI maryAdAkA atikramaNa kiyA hai ata eva ve donoM mithyAvAdI haiM ( sanmati 1.28) sAMkhyakI dRSTisaMgrahAvalaMbI hai, abhedagAmI hai ata eva vaha vastuko nitya kahe yaha svAbhAvika hai, usakI vahI maryAdA hai; aura bauddha paryAyAnugAmI yA bhedadRSTi honese vastuko kSaNika yA anitya kahe yaha bhI svAbhAvika hai, usakI vahI maryAdA hai / kintu vastukA saMpUrNa darzana na to sirpha dravyadRSTimeM paryabasita hai aura na paryAyadRSTi meM (sanmati 10.12,13 ); ata eva sAMkhya yA bauddhako paraspara mithyAvAdI kahanekA khAtathya nahIM / nAnAvAda yA darzana apanI apanI dRSTise vastutastvakA darzana karate haiM isaliye nayavAda kahe jAte haiM / kintu ve to paramatake nirAkaraNameM bhI tatpara haiM isaliye mithyA haiM ( sanmati 1.28 ) | dravyArthika jaya samyag hai kintu tadavalambI sAMkhya darzana mithyA hai kyoM ki usane usa nayakA Azraya lekara ekAnta nitya pakSakA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 myAyAvatArameM jaina nyAyazAsakI nIMva / avalambana liyaa| isI prakAra paryApamayake samyak hote hue mI yadi bauddha usakA Azraya lekara ekAnta amissa pakSako hI mAnya rakhe taba vaha mithyAvAda bana jAtA hai / isI liye siddhasenane kahA hai ki jaise vaiDUryamaNi jaba taka pRthak pRthak hote haiM, vaiDUryamaNi honeke kAraNa kImatI hote hue bhI unako ramAvalIhAra nahIM kahA jAtA kintu ve hI kisI eka sUtrameM suvyavasthita ho jAte haiM taba ranAvalI hArakI saMjJAko prApta karate haiM / isI prakAra nayavAda bhI jaba taka apane apane matakA hI samarthana karate haiM aura dUsaroMke nirAkaraNameM hI tatpara rahate haiM ve samyagdarzana nAmake yogya nahIM / kintu anekAntavAda jo ki una nayavAdoMke samUharUpa hai samyag darzana hai kyoM ki anekAnta vAdameM samI nayavAdoMko vastudarzanameM apanA apanA sthAna diyA gayA hai, ve samI nayavAda ekasUtrabaddha ho gaye haiM, unakA pArasparika virodha lupta ho gayA hai (sanmati 1.22-25), ata eva anekAntavAda vastukA saMpUrNa darzana honese samyagdarzana hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki siddhasenane aneka yuktioMse anekAntavAdako sthira karane kI ceSTA sanmatitarkameM kI hai| 64 nyAyAvatArameM jaina nyAyazAsakI nIMva / jaise dimAgane bauddhasaMmata vijJAnavAda aura ekAnta kSaNikatAko siddha karane liye pUrvaparaMparAmeM thoDA bahuta parivartana karake bauddha pramANazAsako vyavasthita rUpa diyA / usI prakAra siddhasenane mI jaina nyAyazAstrakI nIMva nyAyAvatArakI racanA karake rkhii| jaise dignAgane apanI pUrvaparaMparAmeM parivartana bhI kiyA hai usI prakAra nyAyAvatArameM mI siddhasenane pUrvaparaMparAkA sarvathA anukaraNa na karake apanI khatana buddhipratibhAse kAma liyA hai| nyAyAvatArakI tulanAke pariziSTa (naM. 1) meM maiMne nyAyAvatArakI racanAkA AdhAra kyA hai usakA nirdeza, upalabdha sAmagrIke AdhAra para, yatra tatra kiyA hai| usase itanA to spaSTa hai ki siddhasenane jaina dRSTikoNako apane sAmane rakhate hue mI lakSaNapraNayanameM dimAgake pranyoM kA paryAptamAtrAmeM upayoga kiyA hai / aura svayaM siddhasenake lakSaNoMkA upayoga anugAmI jainAcAryoMne atyadhika mAtrAmeM kiyA hai yaha bhI spaSTa hai| bhAgamayuga jainadarzanake pUrvokta pramANa tatvake vivaraNase (pR0 56) spaSTa hai ki AgamameM mukhyataH cAra pramANoMkA varNana AyA hai| kintu AcArya umAkhAtine pramANake do meda pratyakSa aura parokSa aise kiye aura unhIM do meM pAMcajJAnoMko vibhakta kara diyA / AcArya siddhasenane mI pramANa to do hI rakhe-pratyakSa aura parokSa / kintu unake pramANanirUpaNameM jainaparaMparAsaMmata pAMca jJAnoMkI mukhyatA nahIM / kintu lokasaMmata pramANoM kI mukhyatA hai / unhoMne pratyakSakI vyAkhyA meM laukika aura lokottara donoM pratyakSoMkA samAveza kara diyA hai aura parokSameM anumAna aura AgamakA / isa prakAra siddhasenane AgamameM mukhyataH varNita cAra pramANoMkA nahIM kintu sAMkhya aura prAcIna bauddhoMkA anukaraNa karake pratyakSa, anumAna aura AgamakA varNana kiyA hai| nyAyazAstra yA pramANazAstrameM dArzanikoMne pramANa, pramAtA, prameya aura pramiti ina cAra tattvoMke nirUpaNa ko prAdhAnya diyA hai / AcArya siddhasena hI prathama jaina dArzanika hai jinhoMne vizeSa vivecamake liye dekho paM0 sukhakAlajI kRta nyAvAvatAravivecanakI prastAvanA / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| nyAyAvatAra jaisI choTIsI kRtimeM jainadarzana saMmata ina cAroM tattvoMkI vyAkhyA karanekA saphala vyavasthita prayana kiyA hai| unhoMne pramANakA lakSaNa kiyA hai aura usake bheda-pramedoMkA mI lakSaNa kiyA hai / khAsakara anumAnake viSayameM to usake hetvAdi samI aMgapratyaMgoMkI saMkSepameM mArmika carcA kI hai| jaina nyAyazAsakI carcA pramANanirUpaNameM hI unhoMne samApta nahIM kI kintu nayoMkA lakSaNa aura viSaya batAkara jainanyAya zAstrakI vizeSatAkI ora mI dArzanikoMkA dhyAna khIMcA hai| ___ isa choTIsI kRtimeM siddhasena khamatAnusAra nyAyazAstropayogI pramANAdi padArthoMkI vyAkhyA karake hI saMtuSTa nahIM hue kintu paramatakA nirAkaraNa mI saMkSepameM karanekA unhoMne prayAsa kiyA hai| lakSaNapraNayanameM vimAga jaise bauddhoMkA yatra tatra anukaraNa karake bhI unhIMke 'sarvamAlambane prAntam' tathA pakSAprayogake siddhAntoMkA yuktipUrvaka khaNDana kiyA hai / bauddhoMne jo hetulakSaNa kiyA thA usake sthAnameM antarvyAptike bauddhasiddhAntase hI phalita honevAlA 'anyathAnupapattirUpa' hetulakSaNa apanAyA jo Aja taka jainAcAryoMke dvArA pramANabhUta mAnA jAtA hai| 4. vArtikake krtaa| pAtikakI racanA kisane kI isa viSayameM amItaka kisIne nirNaya nahIM kiyA hai / pratiyoMmeM vArtikakI samAptike bAda koI prazasti lekha nahIM hai| usakI antima kArikAmeM 'sUtrake Upara maiMne pArtikakI racanA kI hai| sirpha itanA hI sUcana hai "sUtraM sUtrakRtA kRtaM mukulitaM sadbharivIjairdhanam , tavAcA kila pArtika mRdu mayA mokaM zizUnAM kRte|| bhAnoryakiraNairvikAsi kamalaM nemdo karaistatrAthA, yarendayato vikAsi jalajaM mAnorna tasmingati // " 'maiMne' arthAt kisane isakA kucha patA nahIM lagatA / isI liye jainabhANDAroMkI sUciyoMmeM vArtikake kartAkA nAma diyA nahIM jAtA, dekho-'pattanasthamAnyajanabhANDAgArIyaprathasUcI, bhAga 1. pR0 11,83,299 / ina sUciyoMke AdhArase anya lekhakoMne bhI vArtikako ajJAtakartRka kRti mAnA hai| kintu ninna kAraNoMse yaha vArtika zAnyAcAryakI hI kRti hai aisA merA anumAna hai 1 vArtika asyanta prAcIna kRti nahIM hai jisase usake kartAkA nAma vismRta ho jAya / AcArya akalaMka hI nahIM kintu unake pranthake kaI TIkAkAroMko bhI vArtikakArane dekhA hai yaha bAta kArikA 19,38-10 se spaSTa hai| 2 zAntyAcAryane vArtikakI aMtima pUrvodata kArikA jisameM maiMne vArtika banAyA' aisI sUcanA hai, usakI vyAkhyA nahIM kI hai| isase bhI yahI phalita hotA hai ki zAnspAcAryake atirika aura koI vArtikakA kartA nahIM hai| 3 jisa kAlakI (saM0 900-1300) yaha racanA hai usa kAlameM prapita anya dArzanika kArikAbaddha choTe choTe prantha prAyaH aise hI haiM jinameM mUla kArikA aura unakI TIkA ekakartRka hI haiN| jaise vidyAnandakI AptaparIkSA aura usakI vRtti, jinezvarakA pramAlakSma aura usakI vRtti, candrasenakI utpAdAdisiddhi aura usakI TIkA ityAdi / nyA. prastAvanA 19 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 zAntyAcArya aura unakA samaya / 7 kArikA naM0 19 meM 'naH' zabda hai| usakI vyAkhyAmeM zAnsyAcAryane 'naH' kA artha 'asmAkam ' hI kiyA hai / kahIM pranthakArakA nAma nahIM diyA / vizeSa vivaraNameM 'naH kA 1 matalaba 'vArtikakAra' zabdase batAyA hai| khopaTIkAkAra mUla yadi sUtrarUpa ho to mUlakArako sUtrakArarUpase saMbodhita karate hue prAyaH dekhe jAte haiM / prastutameM mUlagrantha vArtikarUpa hone se TIkAmeM usake kartAko 'vArtikakAra' kahA hai| vArtikakAra yadi dUsare hote to yaha saMbhava nahIM hai ki zAntyAcArya usakA nAma na jAnate kyoMki vArtika zAnkhyAcAryake kAlakI kRti hai isameM to saMdeha hai hI nahIM / 5 vArtikakArane siddhasenako to sUrya kI upamA dI hai (kA0 1,57 ) aura khudako cakI (kA0 57 ) / isase bhI yahI natIjA nikalatA hai ki yaha zAntyA cAryakI hI kRti honI cAhie kyoMki candra zAnta hotA hai, ataeva zleSase zAntyAcAryake nAmakI sUcanA pArtikakI aMtima kArikAmeM mAnI jA sakatI hai| ina kAraNoMse jaba taka koI bAdhaka pramANa na mile vArtika ke kartArUpase zAnmAcAryako hI mAnanA ucita hai| 5. zAntyAcArya aura unakA samaya / zAsyAcArya nAmake aneka zvetAmbara AcArya hue haiM / unameMse kisane vArtika aura usakI putikI racanA kI isakA nirNaya karanA Avazyaka hai / zAntyAcArya yA zAntisUrike nAmase prasiddha jina AcAryoMkA patA maiMne lagAyA hai ve ye haiM 1 thArApadragacchIya zAnti ri- inhoMne uttarAdhyayanasUtrakI bRhat TIkAkI racanA kI hai / uttarAdhyayanakI TIkAkI prazasti meM spaSTarUpase inhoMne apanA gaccha dhArApatra batAyA 1 inakA jo caritra prabhAvakacaritameM varNita hai usase patA calatA hai ki unakA gaccha thArApatra thA, unake gurukA nAma vijayasiMha thaa| ve rAjA bhoja aura kavi dhanapAlake samakAlIna the / unakI mRtyu vi0 saM0 1096 ke jyeSTha zukra 9 ko huI / prabhAvakacaritameM kahA gayA hai ki vAdivetAla aisA viruda rAjA bhojane zAnmAcAryako diyA thA / inhoMne dhanapAlakRta tilakamArIkA saMzodhana kiyA hai aura uttarAdhyayanaTIkAkI racanA kI hai - prabhAvakArita pR0 131 - 137 / 2 pUrNatagacchIya zAntisUri- tilakamaJjarI TippaNakI prazastimeM usake kartA zAntisUrine apaneko pUrNatagacchIya kahA hai| apanA paricaya dete hue kahA hai ki maiM matimAnoM meM zreSTha hU~ aura bahuzAkhako jAnanevAlA hU~ / "zrI zAntisUririha zrImati pUrNatale, gacche varo matimatAM bahuzAkhavettA / mAmalaM viracitaM bahudhA vimRzya, saMkSepato paramidaM budha ! TippanaM bho // " 1 pasamasyamAcya jainabhANDAgArIyaprandhasUcI pR0 87 / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / 240 inhI zAsyAcAryane meghAbhyudayakAvyakI vRttikI mI racanA kI hai| usakI prazastimeM apanA paricaya dete hue likhA hai ki ve pUrNatagacchake vardhamAnasUrike ziSya the - "zrI pUrNata laga saMbaMdhizrI vardhamAnAcArya va padasthApita bhI zAntisUriviracitA meghAbhyudayakAvyadRtiH"" / to rear 'jesalamIrabhANDAgArIyagranthAnAM sUcI' kI prastAvanA 'aprasiddhapranthakRtparicaya' ( pR0 59) meM likhA hai ki zAnyAcAryane pAMca yamakakAvyoMkI TIkA karanekI pratijJA kI thI' tadanusAra unhoMne vRndAvanakAvya, ghaTakharparakAvya, meghAbhyudayakAvya, zivabhadrakAvya aura candradUtakAvya ina pAMca yamakakAvyoM kI TIkAoMkI racanA kI thI / to kA anumAna hai ki ye AcArya vi0 11 se 12 vI zatAbdIke bIca meM hue haiN| 3 bRhadracchIya zAntisUri - inake gurukA nAma nemicandra hai| inhoMne apanA paricaya pRthvIcandra caritrakI prazastimeM diyA hai / pRthvIcaMdracaritra bRhat aura laghu kI racanA vikramarsa 0 1161 meM huI hai| dharmaratna prakaraNameM pRthvIcandra caritra dekhanekI preraNA kI gaI hai / ataeva usake racayitA zAntisUri bhI yahI ho sakate haiN| 4 DigacchIya zAntisUri- jainapranthAvalI ( pR0 285 ) meM bhaktAmarastotrakI iti khaMDigacchIya zAMtisUrake nAma darja hai| 5 bhadrezvara ziSya zAntiri gargarSi sUrike karmavipAkake Upara paramAnandane TIkA likhI hai / usakI prazastimeM unhoMne AcAryaparaMparA hai usase patA calatA hai ki ve madrezvarasUrike ziSya zAntisUrake ziSya abhayadevake ziSya the / zrI mo. da. desAIne anumAna kiyA hai ki paramAnanda vi. saM. 1221 meM vidyamAna the (dekho, jaina. sA0 saM0 i0 pR0 280 ); ataeva prastuta zAsyAcAryakA samaya bArahavIkA uttarArdha nizcita hotA hai / - inake gacchakA ThIka nizcaya karanA kaThina hai / 6 saMDheragaccha ke zAntyAcArya - saM0 1597 ke eka lekhase patA calatA hai ki saDhera gaccha dozAyAcArya hue haiN| donoM sumatike ziSya the / kintu eka 1597 saM0 meM hue aura dUsare unase kaI pIDhI pahale hue - prAcIna lekhasaMgraha, lekha naM0 336 / 1 7 nANakIyagacchake zAntiri- inakA eka zilAlekha saM0 1265 kA 'prAcIna jaina lekhasaMgraha' meM uddhRta hai| dekho lekha naM0 403 / usameM unake gurukA nAma kalyANavijaya aura gacchakAnAma nANakIya nirdiSTa hai / 8 nAgendrakulake zAntyAcArya - upadezamAlA vRtti ( karNikA ) ke racayitA udayaprabhane apanI guruparaMparAkA varNana karate hue kahA hai ki nAgendrakulake mahendrasUrike paTTapara zAntisUri hue / unakA paricaya unhoMne isa prakAra diyA hai. - 1 jesalamIra bhANDAgArIyaprasthAnAM sUcI pu0 43 / 2 "vRndAvanAdikAvyAnAM yamakairatidurbidAm / vakSye madhuprabodhAya paJcAnAM vRttimuttamAm // " jaina sAhityako saMkSipta itihAsa, pR0 238 / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 zAnyAcArya aura unakA samaya / "zrInAgendrakule munIndrasavituH zrImanmahendraprabhora, paTTe pAragatAMgamopaniSadAM pAraMgamaprAmaNIH / devaH saMyamadaivataM niravadhividhavAgIzvaraH, saMjo kalikalmaSairakaluSaH zrIzAntisariguruH // zakti kApi na kApilasya na naye naiyAyiko nAyakaH cArvAkA paripAkamujijhatamatirbodha motybhaak| syAbaizeSikazemuSI va vimukhI vAdAya vedAntike ... .dAMtira kevalamasya vArayate sImA na miimaaNskH||" dekho, pattanastha0. pR0 236 / ye siddharAjake samakAlIna yA kucha pUrvavartI hoMge / kyoMki usI vRttimeM kahA hai ki inake praziSya amaracandrakA siddharAjakI sabhAmeM kAphI sanmAna thaa| siddharAjane inako 'siMhazizuka' kA biruda diyA thA (jai0 sA0 saM0 pR0 249) siddharAjakA rAjatva kAla vi.. saM0 1150-1199 hai| ___ 'prAcIna lekha saMgraha meM (lekha 381) vijayasenasUrikA pratiSThAlekha saM0 1288 kA hai| usase sUcita hotA hai ki zAntisUri mahendrake sAkSAt ziSya nahIM kintu unakI paraMparAmeM hue the "saM0 1288 varSe ..........."zrInAgendragacche bhaTTArakabhImahendrasUrisantAne zisabhI. zAntisUriziSyazrImAnaMdasUrizrImamarasUripade bhahArakazrIharibhadrasUripaTTAlaMkaraNapramubhI. vijayasenasUri pratiSThita ........." 9 maDAhaDIyagacchake zAntimari-maDAhaDIya gacchake yazodeva sUrikI mUrtikI pratiSThA saM. 1387 meM inhoMne kI thii| isIse anumAna hotA hai ki ve ukta gacchake hoMge / dekho 'prAcIna jaina lekha saMgraha,' lekha 508 / maDAhaDIya gacchake vardhamAnane apane gachako kahIM kahIM vRhadraccha bhI kahA hai / isase patA calatA hai ki maDAhaDIya gaccha vRhadragchakI zAkhA hogI (prAcIna jaina lekha saM0 lekha, 550,292) / / . pUrvoka vRhad gacchIya zAntisUrise prastuta zAntisUri bhinna haiM kyoMki ve saM0 1961 meM viSamAna the aura prastuta zAntisUri saM0 1387 meN| 10 tapAgacchake zAntyAcArya-vAdI devasUrine apane ziSyoMmeMse 24 muniyoMko AcAryapada para pratiSThita kiyaa| unameMse eka zAntyAcArya bhI the| ataeva unakA samaya vikrama 12 vI zatAbdIke uttarArdha se 13 vI kA pUrvArdha siddha hotA hai-jainagUrjara kavio bhAga.2 pR0 757 / 11 pallIvAlagacchake zAntyAcArya- pallIvAla gacchakI eka paTAvalI zrI nAhaTAjIne zrIAtmAnanda zatAbdI smArakameM (pR0 184) prakAzita karavAI hai / saM0 161 meM eka zAmsAcArya hue| unake bAda 1 yazodeva, 2 nana, 3 udyotana, 4 mahezvara, 5 abhayadeva 6 Amadeva ye chaH AcArya hue / inake bAda phira lagAtAra ukta nAmake sAta-sAta AcAryoMkA krama saM0 1987 taka calA hai / aura kramazaH ninokta saMvatoMmeM zAnmAcArya khargata hue haiM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prtaapnaa| saM0 161, 195, 758, 1031, 1224, 1448, 1661 ataeva isa gacchameM kula sAta zAnmAcArya hue| zrI mAhaTAjIne 1418 meM khargata hone vAle zAnmAcAryake nAma kucha pratiSThA lekha caDhAye haiM (pR0 192) kintu saMvat milAkara dekhanese patA calatA hai ki ve lekha saM01456, 1458, 1962 ke haiM ataeva ve 1948 meM khargata hone vAle zAsyAcAryake ho nahIM sakate / isaliye ukta saMvatke lekhoMmeM sUcita zAnyAcArya saM0 1118 meM khargata hone vAle zAnmAcAryase bhinna hone cAhie / yA zAnyAcArya ke svargamanasaMvatameM kucha. bhrama mAnanA caahie| inake alAvA jIvavicAra, caityavandanasUtramahAbhASya,' vRhat zAntistotra' ityAdi pranyoMke racayitA bhI zAntisUri haiM, inakA kucha mI vizeSa paricaya pranyAntameM diyA nahIM gyaa| ata eSa kahanA kaThina hai ki ukta zAnspAcAryose ye mila the yA unameMse kisI eka se bamila the| ina saba zAnyAcAryoMmase prastuta prantha vArtika aura usakI pratike racayitA kauna the isakA nirNaya karanA aba prastuta hai| 1 vArtika aura cike kartA zAntyAcAryaina sabhI AcAmise prastuta vArtika aura ratike kartA zAmyAcArya naM0 2 hI saMbhava hai| yadyapi vArtika vRttike antameM usake kartAne apane gurukA nAma vardhamAna batAyA hai kintu pUrNatalla gacchakA ullekha nahIM kiyA hai| kintu ullikhita candrakula meM hI pUrNatagaccha huA hai yaha bAta nirvivAda honese niHsaMdeha kahA jA sakatA hai ki naM. 2 zAnyAcAryase hI bArtika aura ittike kartA zAnyAcAryakA ameda hai anyase nahIM / kyoM ki uparinirdiSTa AcAyamisenaM. 1 ho nahIM sakate kyoMki naM.1 ke gurukA nAma vijayasiMha thA / naM. 3ho nahIM sakate kyoMki unake gurukA nAma nemicandra hai| naM. 5 ke sAtha ameda siddha karane ke liye koI pramANa nahIM kyoMki naM. 1 ke zAnmAcAryake guruke mAmakA patA nhiiN| naM. 5 ke gurukA nAma bhadrezvara hai| naM. 6 samatike ziSya the| naM. 7 inake gurukA nAma kalyANavijaya hai / naM. 8 gurukA nAma mahendra hai / yA 'santAne' zabdakA artha 'paraMparAmeM' aisA kareM to gurukA nAma ajJAta hai| yapi inakA paricaya A0 udayaprabhane eka prabala dArzanikarUpase diyA hai / kintu gurukA isakeko saMskaraNa nikale hai| bhAramAnandasabhAdvArA prkaashit| / saMghano bhaMgara, pATana, 4. 1025.10.1981,2017 / bhAcArya hemacaya bhI cabADake pUrNatA gacchameM hue haiMdekho prabhAvakArita, pR.15 prabandhakoSa, pU. * Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 zAkhAcArya aura unakA smy| mAma niSita na honese yA mahendra hone kI saMbhAvanA honese prastuta zAmyAcArya ke sAtha inakA ameda ho nahIM sktaa| nAgendra gacchameM bhI do vardhamAna hue hai| dUsarekA astitva 1299 meM thaa| inake ziSya pAtikakAra ho nahIM sakate kyoMki bArtika kI kArikAe~ isake pUrvavartI granthakAroMmeM uddhRta haiN| prathama vardhamAnake padhara rAmasUri the, zAnlAcAryakA ullekha pAvararUpase nahIM kiyA gayA haidekho jainasAhilyano saM0 itihAsa pR0 343 / isaliye bArtikakArakA gaccha nAgendra ho mahIM sktaa| ma. 9 inakA samaya 1387 hai / aura bArtikakArakA samaya bahuta pahale hai| ma. 10 gurukA nAma bAdIdeva hai| naM. 11 gurukA nAma vardhamAna nahIM. ataeva jitane zAntyAcArya hameM jJAta hai unameMse yadi kisIke sAtha bArtika aura ratike racayitA zAnsyAcAryakA ameda honekI saMbhAvanA karanI ho to vaha, naM. 2 ke sAtha hI ho sakatI hai / naM. 2 ke zAnmAcAryake gurukA nAma vardhamAna hai, aura bArtikakArake gurukA nAma mI vardhamAna hai| dUsare gacchoMke zAnlyAcAryoMke sAtha vArtikakArakA ameda siddha ho nahIM sakatA taba unakA gaccha mI pUrNatA mAnanA ucita hai / ataeva yahI mAnanA ThIka hai ki bArtikakAra zAmmAcArya pUrNatajagacchake vardhamAnake ziSya the| paM0 lAlacandrajIne bhI inhI zAntyAcAryako vArtikaratrika kartArapase mAnA hai / unhoMne apanI mAnyatAke liye koI yukti nahIM dI / kintu unakA kapana ukta samarthanake kAraNa yukti. saMgata hai| jesala0 aprasi0 pR0 59 / zrI mo. da. desAIne mI paM0 lAlacandra ke matAnusAra apanA mata sthira kiyA hai-jaina0 sA0 pR0 230 / 2 zAntyAcAryakA samaya nirNaya paM0 lAlacanajIne zAmsyAcAryakA samaya 11 aura 12 vI zatAbdIke madhya mAnA hai| unakI yaha mAnyatA mI ThIka jaMcatI hai| utpAdAdisiddhi meM usake kartAne bArtika aura usakI rattikA kAphI upayoga kiyA hai| bArtikakI kA. 23,25,29,30,31,34 aura 35 utpAdAdisiddhikI TIkAmeM ur3ata hai| bArtikahattikI viSayopasaMhArake liye nibaddha eka kArikA mI utpAdAdisiddhiTIkAmeM ur3ata hai| sarvajJavAdameM mImAMsakakA samUcA pUrvapakSa zamdazaH bArtikattimeM se lekara utpAdAdisiddhimeM diyA gayA hai| utpA0 kI apoha carcA bhI vArtika vRttise prabhAvita hai-utpAdA0 pR. 67 aura prastuta grantha pR0 96 / saTIka utpAdAdisiddhike kartA candrasenAcArya AcArya hemacandrake guru bhAi pradyumna sUrike ziSya the / unakA samaya unhoMne svayaM apanI utpAdAdisiddhikI TIkAke antameM diyA hai usase patA calatA hai ki unhoMne ukta granthako 1207 vi0 meM samApta kiyA dekho bArtikakI kamAkA prishisstth| 2 dekho, prastuta pranyake 'TippaNAni' e. 203 / vahI Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prastAvanA / 151 thA' / ata eva vArtika aura vArtika vRttikI racanA vi0 1207 ke pahale ho cukI thI aisA siddha hai / syAdvAdaratnAkara ( pR0 1232 ) meM bhI vArtikakI kArikA naM0 53 uddhRta hai / syAdvAdaratnAkarake kartA vAdI deva sUrine 1974 meM AcAryapada prApta kiyA thA aura unakA svargavAsa vi0 1226 meM huA / ata eva saM0 1974 se 1226 ke bIcameM syAdvAdaratnAkarakI racanA huI hai| ata eva kahA jA sakatA hai ki vArtikakI racanA saM0 1974 se pahale huI / nyAyAvatArakI siddharSikRta TIkAkA TippaNa A0 devabhadrakI racanA hai| AcArya devabhavane madhArI hemacandra se adhyayana karate karate usakI racanA kI thI / AcArya maladhArI hemacandrakI aMtima racanA vizeSAvazyaka bRhadvRtti saM0 1975 meM pUrNa huI thI / ataeva unase paDhanevAle devabhavane isI samaya ke AsapAsa TippaNakI racanA kI hogI / ataeva TippaNImeM uddhRta' 'vArtikakI racanA saM0 1975 ke pahale mAnanemeM koI Apatti nahIM / isa prakAra zAnkhyAcAryakI uttarAvadhi vi0 1975 mAnanA saMgata hai| zAsyAcAryane vArtikavRttimeM sammatiTIkAkA kaI sthAnoMmeM upayoga kiyA hai| 1096 vi0 meM svargastha honevAle vAdI vetAla zAnsyAcAryane ( naM. 1) abhayadevako pramANazAstra ke gururUpase ullikhita kiyA hai| abhayadevake ziSya dhanezvara aura jinezvara muMjarAjakI samAke pratiSThita paMDita the / muMjarAjakI mRtyu vi0 saM0 1050 se 1054 ke bIca huI / ataeva muMjarAjakI sabhAmeM mAna pAnevAle dhanezvara aura jinezvarake guru abhayadevakA samaya vikrama 950 se 1050 ke bIca mAnanA ucita hai| yahI pUrvAvadhi vArtikakAra zAnlAcAryakI hai| ataeva vArtikakAra rement hama vi0 9050-1175 ke bIca meM honevAle vidvAn mAneM to yogya hI hogA / zAnyAcAryane anantavIrya aura anantakIrtikA nAmollekha kiyA hai| anantakIrti yadi bahI ho jinhoMne sarvasiddhikI racanA kI hai, to unakA samaya zrIpremIjIne vi0 saM0 840 se 1082 ke bIca anumita kiyA hai| 1 anantavIrya nAmake do vidvAn hue haiM- eka ravibhadra ziSya anantavIrya aura dUsare prameyaratamAlAkAra anantavIrya" / prathama anantavIrya AcArya prabhAcandra se pahale hue haiM / AcArya prabhAcandra vi0 1037 se 1122 ke vidvAn hai / aura dUsare anantavIrya prabhAcandra ke bAda hue haiN| prastutameM prathama anantavIrya zAmsyAcAryako vivakSita hai aisA paM0 mahendrakumArajIkA mantavya yogya hai / ata eva anantavIrya aura anantakIrtike samaya ke sAtha bhI zAnyAcArya ke samayakI pUrvanirdiSTha maryAdAkA virodha nahIM AtA / 3 vyAyA0 Di0 pR0 12 meM vArtikakI caturtha kArikA uddhata hai / 1 jenasA0 saM0 i. pR0 205 / 2 vastutaH yaha pRSTha 3032 honA cAhie / galala chA hai| 4 utarA0 DIkAkI prazasti / 85 / 6 jaina sAhitya aura itihAsa pR0 452 / 8 vahI pu0 58 5 sammatitarka prakaraNa bhA. 6 prastAvamA pu0 7 nyAya0 mA. 2 prastAvanA 10 69,15 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shuddhiptrk| vyatirekA siddhatA - ............ 22.24 trice vidha (dhai) vyatireko 'siksAbhyatA' aisA pAgantara hai ..yahI mUla meM lenA ThIka hai| dRSTeH / kasyacittu 'dRSTeH kasyacijAti' pAThAntarani rdiSTa pATha mUlameM lemA ThIka hai| nirastatvat nirastatvAt manaHsaMviti manaH saMvi0 11 nyAyA0Ti0 nyAyA0TI0 pramANalakSma pramAlakSma / pramANa pramANavA0 (8) 181 se 187 meM karNa03 karNa01 185 vacanAdaya ana. vacanAdayo'na. 185 vyativyakti vyakti 'imA 'ya imA kha0 3.281 kha0 1.287 prabhA 214 vastunaH vastutaH 215 kalpanA kalpanAmU0 212 yogi 256 prAmAko prAbhAko 257 mAna upAMtyameM bar3A do"dasa ya napuMsaesa pIsa isthiyAta ya / puriseDa mahasayaM samayeNegeNa simAI // " uttarAdhyayana 36.52 3 0 . pramA REETTESHI bogi bhAna Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkaraviracitaM nyAyAvatArasUtram 1 pramANaM khaparAbhAsi jJAnaM bAghavivarjitam / pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhA meyavinizvayAt // prasiddhAni pramANAni vyavahArazca tatkRtaH / pramANalakSaNasyoktau jJAyate na prayojanam // prasiddhAnAM pramANAnAM lakSaNoktau prayojanam / tadvyAmohanivRttiH syAd vyAmUDhamanasAmiha // aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamIdRzam / pratyakSamitarajjJeyaM parokSaM grahaNekSayA // sAdhyAvinAmuno liGgAt sAdhyanizcAyakaM smRtam / anumAnaM tadabhrAntaM pramANatvAt samakSavat // na pratyakSamapi bhrAntaM pramANatvavinizvayAt / bhrAntaM pramANamityetad viruddhaM vacanaM yataH // sakalapratibhAsasya bhrAntatvAsiddhitaH sphuTam / pramANaM svAnyanizcAyi dvayasiddhau prasiti // $19 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkaraviracitaM nyAyAvatArasUtram / dRSTeSTAvyAhatAd vAkyAt paramArthAbhidhAyinaH / tattvagrAhitayotpannaM mAna zAbdaM prakIrtitam // AptopajJamanullaGghayamadRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRta sArva zAstraM kApathaghaTTanam // khanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanaM budhaiH / parArtha mAnamAkhyAtaM vAkyaM tadupacArataH // pratyakSeNAnumAnena prasiddhArthaprakAzanAt / parasya tadupAyatvAt parArthatvaM dvayorapi // pratyakSapratipannArthapratipAdi ca yadvacaH / pratyakSaM pratibhAsasya nimittatvAt taducyate // sAdhyAvinAbhuvo hetorvaco yat pratipAdakam / parArthamanumAnaM tat pakSAdivacanAtmakam // sAdhyAbhyupagamaH pakSaH prtykssaadhniraakRtH| tatprayogo'tra kartavyo hetorgocrdiipkH|| anyathA vaadybhiprethetugocrmohinH| pratyAyyasya bhavet heturviruddhArekito yathA // dhAnuSkaguNasaMprekSijanasya prividhytH| dhAnuSkasya vinA lakSyanirdezena guNetarau // hatostathopapattyA vA syAt prayogo'nyathApi vaa| dvividho'nyatareNApi sAdhyasiddhirbhavediti // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkaraviracitaM nyAyAvatArasUtram / sAdhya-sAdhanayorvyAptiryatra nizcIyatetarAm / sAdharyeNa ca dRSTAntaH sNbndhsmrnnaanmtH|| sAdhye nivartamAne tu sAdhanasyApyasaMbhavaH / khyApyate yatra dRSTAnte vaidha\Neti sa smRtH|| antarvyAptyaiva sAdhyasya siddherbahirudAhRtiH / vyarthA syAt tadasadbhAve'pyevaM nyAyavido viduH|| pratipAdyasya yaH siddhaH pkssaabhaaso'ksslinggtH| loka-khavacanAbhyAM ca bAdhito'nekadhA mtH|| anyathAnupapannatvaM hetorlakSaNamIritam / tadapratItisaMdehaviparyAsaistadAbhatA // asiddhastvapratIto yo yo'nyathaivopapadyate / viruddho yo'nyathApyatra yukto'naikAntikaH sa tu|| sAdharyeNAtra dRSTAntadoSA nyAyavidIritAH / apalakSaNahetUtthAH saadhyaadiviklaadyH|| vaidhamryeNAtra dRSTAntadoSA nyAyavidIritAH / sAdhya-sAdhanayugmAnAmanivRttezca saMzayAt // vAdhakta sAdhane proktadoSANAmuhAvanam / dUSaNaM niravace tu dUSaNAbhAsanAmakam // sakalAvaraNamuktAtma kevalaM yat prakAzate / pratyakSaM sakalAtmasatatapratibhAsanam // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkaraviracitaM nyAyAvatArasUtram / pramANasya phalaM sAkSAdajJAnavinivartanam / kevalasya sukhopekSe zeSasyAdAnahAnadhIH // anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm / ekadezaviziSTo'rtho nayasya viSayo mtH|| nayAnAmekaniSThAnAM pravRtteH zrutavama'ni / saMpUrNArthavinizcAyi syAdvAdazrutamucyate // pramAtA svAnyanirbhAsI kartA bhoktA vivRttimAn / khasaMvedanasaMsiddho jIvaH kSityAdhanAtmakaH // pramANAdivyavastheyamanAdinidhanAtmikA / sarvasaMvyavahartRNAM prasiddhApi prakIrtitA // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zAntyAcAryaviracitaM nyAyAvatArasUtravArtikam / 1. sAmAnyalakSaNaparicchedaH / OM namaH sarvajJAye / hitAhitArtha saMprApti - tyAgayoryannibandhanam / tat pramANaM pravakSyAmi siddhasenArkasUtritam // * 'pramANaM khaparAbhAsi jJAnaM bAdhavivarjitam / pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhau meyavinizvayAt // ' // iti zAstrArthasaMgrahaH // OMOM sannikarSAdikaM naiva pramANaM tadasaMbhavAt / avabhAso vyavasAyo neM tu grahaNamAtrakam // dIpavanopapadyeta bAhyavastuprakAzakam / anAtmavedane jJAne jagadAndhyaM prasajyate // pratyakSaM ca parokSaM ca grAhakaM nopapattimat / bAghanAt saMzayAyAse sUktaM sAmAnyalakSaNam // vedezvarAdayo naiva pramANaM bAdhasaMbhavAt / pramANaM bAghavaikalyAdarhastattvArthavedanaH // OM namaH sarvajJAya ka0 / namo vItarAgAya a0 / 2. hitAhitArthayoH prAptideg a0 / 3. dviSeva ca vinidhitam su0 / 4. vyavasAyastantu prahadeg mu0 / 5. bAdhya mu0 / 6. idaM payaM mudritapustake sa bAti saM0 / 7. darzinaH mu0 / 10 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzAntyAcAryaviracitaM nyAyAvatArasUtravArtikam / vacaso'pauruSeyatvaM nA'vizeSAt paTAvivat / kharUpeNa vizeSeNa na siddhaM bhUdharAdiSu // viruddhaM ceSTaghAtena na kArya kartRsAdhanam / prakRterantarajJAnaM puMso nityamathA'nyathA // nityatve sarvadA mokSo'nityatve na tdudbhvH| kAlavaipulyayogyatvakuzalAbhyAsasaMbhave // AvRtiprakSayAjjJAnaM sArvajyamupajAyate / sadahetukamastIha sadaiva kSmAditattvavat // AhArAsakticaitanyaM janmAdau mdhyvttthaa| antyasAmadhyavaddhetuH saMpUrNa kAryakRtsavA // jyotiH sAkSAtkRtiH kazcit saMpUrNastatvavedane / // sAmAnyalakSaNaparicchedaH // 2. prtyksspricchedH| jJAtrapekSaM prameyasya dvaividhyaM na tu vAstavam // dUrAsannAdibhedena pratibhAsaM bhinatti yat / tat pratyakSaM parokSaM tu tato'nyad vastu kIrtitam // tannimittaM dvidhA mAnaM na tridhA naikadhA ttH| sAdRzyaM cet prameyaM syAt vailakSaNyaM na kiM tathA // arthApattena mAnatvaM niyamena vinA kRtam / pramANapazcakAbhAve'bhAvo'bhAvena gamyate // 1. idaM padyaM mudritapustake uddhRtaM nAsti sN0| 2. veSTa su0| 3. kArye mu0| 4. 'prakRtyantaravijJAnam' iti vRttisaMmataH pAThaH sN0| prakRteravaraM jJAnaM mu0| 5. puMso'nityalamanyathA mu0 / 6.yoge tu kuza mu0 / yogyatvaM kuzadeg a0| 7. saMbhavaH mu0| saMbhavaH a0| 8. idaM pavaM nAstyuddhRtaM mudritapustake sN0| 9. AhArazaktika0 / AhArAzakti b0| 10. degsAmaNiva mu0| 11. idaM pUrvAdha nAsti utaM mudritapustake sN0| 12. jJAnApekSaM mu0| jJAtrapekSyaM b0| 13. pratimA dimina bh0| 14. ca a0| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzAntyAcAryaviracitaM nyAyAvatArasUtra vArtikam / naM, nAstIti yato jJAnaM nAdhyakSodbhinnagocaram / abhAvo'pi ca naivAsti prameyo vastunaH pRthak // pratyakSaM vizedaM jJAnaM tridhendriyamanindriyam / yogajaM ceti vaizadyamidantvenAvabhAsanam // jIvAMzAt karmanirmuktAdindriyANyadhitiSThataH / jAtamindriyajaM jJAnaM vinendriyamanindriyam // smRtyUhAdikamityeke prAtibhaM ca tathA'pare / svamavijJAnamityanye khasaMvedanameva naH // manaHsaMjJasya jIvasya jJAnAvRrtizamakSayau / yatazcitrau tato jJAnayogapadyaM na duSyati // jinasyAMzeSu sarveSu karmaNaH prakSaye'kramam / jJAnadarzanamanyeSAM na tathetyAgamAvadhaH // tatrendriyajamadhyakSamekAMzavyavasAyakam / vedanaM ca parokSaM ca yogajaM tu tadanyathA // dravyaparyAyasAmAnyavizeSAstasya gocarAH / avispaSTAstayeva syuranadhyakSasya gocarAH // na jaDasthAvabhAso'sti bhedAbhedavikalpanAt / na bhinaviSayaM jJAnaM zUnyaM vA yadi vA tataH // jJAnazUnyarvato nAsti nirAse'rthasya sAdhanam / saMvisiddhapratikSepe kathaM syAt tadvyavasthitiH // paryasyanti paryAyA dravyaM dravati sarvadA / sadRzaH pariNAmo yaH tat sAmAnyaM dvidhA sthitam // viparIto vizeSa tAnyugapad vyavasyati / tena tatkalpanAjJAnaM na tu zabdArthayojanAt // niraMzaparamANUnAmabhAse sthaulyavedane / pratyakSaM kalpanAyuktaM pratyakSeNaiva sidhyati // 16 17 18 19 10 21 22 23 14 250 26 28 1. nAnAstI mu0 / 2. 'dhyakSa mina ba0 / 3 abhAve'pi mu0 / 4. vastutaH a0 / 5. vizadajJAnaM a0 ka0 mu0 / 6. manaindrideg mu0 / 7. jJAtami ba0 / jJAnami' mu0 / 8. vRttiza0 mu0 / 9. idaM kArikArdha jJAnaM ba0 / mudritapustake uddhRtaM nAsti saM0 / 10. 'zunavatornAsti a0 mu0 / 11. paryavasya 80 mu0 / 12. vizeSastu mu0 / 27 1.4 25 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzAntyAcAryaviracitaM nyAyAvatArasUtravArtikam / nAsaMyuktairna saMyuktairnirazaiH kriyate mahat / ayoge pratibhAso'pi saMyoge'pyaNumAtrakam // minadezakharUpANAmaNUnAmaMgrahe sati / tatsthaulyaM yadi kalpeta nAvabhAseta kiMcana // naitadasti yato nAsti sthaulymekaanttsttH| bhinnamasti samAnaM tu rUpamaMzena kenacit // athAstu yugapadbhAso dravya-paryAyayoH sphuTam / tathApi kalpanA naiSA zabdollekhavivarjitA // cakAsti yojitaM yatra sopaadhikmnekdhaa| vastu tat kalpanAjJAnaM niraMzApratibhAsane // bhevajJAnAt pratIyante yathA bhedAH parisphuTam / tathaivAbhedavijJAnAdabhedasya vyvsthitiH|| ghaTamaulisuvarNeSu buddhirbhedaavbhaasinii| saMviniSThA hi bhAvAnAM sthitiH kA'tra viruddhatA // pratItestu phalaM nAnyat pramANaM na tataH param / atAdrUpye'pi yogyatvAniyatArthasya vedakam // // prtyksspricchedH|| 3. anumaanpricchedH| pUrvameva parokSasya viSayaH prtipaaditH| pramANaphalasadbhAvo jJeyaH prtykssvhudhaiH|| parokSaM dvividhaM prAhurliGga-zabdasamudbhavam / / laiGgikAt pratyabhijJAdi bhinnamanye pracakSate // 1. 'zUnAM saMgrahe mu0| 2. kalpamAnaiSA b0| 3. vedanam b0| 4. a0 pratau nAsti / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzAmtyAcAryaviracitaM nyAyAvatArasUtravArtikam / paropadezajaM zrItaM matiM zeSaM jagurjinAH / parokSaM pratyabhijJAdi tridhA zrautaM na yuktimat // anyathehAdikaM sarva zrItamevaM prasajyate / yo nAgamApekSaM mAnaM tajjAjjRmbhitam // liGgAliGgini yaj jJAnamanumAnaM tadekadhA / pratyeti hi yathA vAdI prativAdyapi tat tathA // upacAreNa cet tat syAdanavasthA prasajyate / anyasyAsAghanAdAha lakSaNe hetu-sAdhyayoH // 'anyathA'nupapannatvaM yatra tatra zrayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim // ' kAryakAraNasaGgAvastAdAtmyaM cet pratIyate / pratyakSapUrvakAt tarkAt kathaM nAnupapakSatA // vyatirekA'nupapattizcevanvayanibandhanam / kathaM saMvaM vinA tena kSaNikatvaprasAdhakaim // vinApyanvayamAtmAdau prANAdiH sAdhanaM yadA / tadA syAnAnvayApekSA hetoH sAdhyasya sAdhane // saMbandhibhyAM vibhinnazcet saMbandhaH syAnna, loSTavat / anavasthA prasajyeta tadanyaparikalpane // kRttikodaya pUrAdeH kAlAdiparikalpanAt / yadi syAt pakSadharmatvaM cAkSuSatvaM na kiM dhvanau // samAnapariNAmasya dvayasya niyamagrahe / nAzaktirna ca vaiphalyaM sAdhanasya prasajyate // iSTaM sAdhayituM zakyaM vAdinA sAdhyamanyathA / sAdhyAbhAsamazakyatvAt sAdhanAgocaratvataH // yathA sarvagamadhyakSaM bahirantaranAtmakam / nityamekAntataH sasvAt dharmaH pretyAsukhapradaH // rUpAsiddhito'siddho viruddho'nupapattimAn / sAdhyAbhAvaM vinA hetuH vyabhicArI vipakSagaH // 9 39 40 41 42 43 44 45 46 47 %%% 52 * 1 meva pra0 mu0 / 2. vyatireko'nu ba0 a0 / 3. bandhanA a0 ka0 / 4. kathaM saMbaMdhinA tena ba0 ka0 / - 55 degsAdhanam ba0 / 6. prANAdi sA0 mu0 / 7. 'samasAdhyalAt mu0 / 8. premaduHkhApradaH su0 / nyA0 2 48 20 49 5 15 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zrIzAnyAcAryaviracitaM nyAyAvatArasUtravArtikam / asiddhaH siddhasenasya viruddho mllvaadinH| dveSA samantabhadrasya heturekAntasAdhane' // // anumAnaparicchedaH // 4. aagmpricchedH| tApa-ccheda-kaSaiH zuddhaM vacanaM tvAgamaM viduH| tApo yAptapraNItatvamAto rAgAdisaMkSayAt // kaSaH pUrvAparAghAtazchedo maansmnvyH| 'vidhiniyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanakavacovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidhaya'm // // aagmpricchedH|| sUtraM sUtrakRtA kRtaM mukulitaM sadbharibIjairdhanam, tadvArcaH kila vArtikaM mRdu mayA proktaM zizUnAM kRte| bhAnoryakiraNairvikAsi kamalaM nendoH karaistat tathA, yadvendUdayato vikAsi jalajaM bhAnorna tasmin gatiH // 57 [samAptamidaM nyAyAvatArasUtravArtikam / ] 1. asiddhiH bh0| 2. idaM pacaM mudrite uddhRtaM nAsti sN0| 3. idaM padyaM mudritapukhake ko prathamapatharUpeNa vartate sN0| 4. tadvAce kila b0| tadbodha kilk0| 5. bhAnormamasterna tat mu0| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzAntyAcAryaviracitA nyaayaavtaarsuutrvaartikvRttiH| 01. saamaanylkssnnpricchedH| hitAhitArthasaMprApti-yAgayoryannivandhanam / tat pramANaM pravakSyAmi siddhasenArkasUtritam // 1 // / namaH svataHpramANAya vacaHprAmANyahetave / jinAya paznarUpeNa pratyakSAt pakSadezine // anyAyavetteti na vAcyametat sAmAnyamanyena tato'nyathA tu / vyutpAditaM tatra dantu santo nirmatsarA aiva bhavantu yadvA // 61. hitAhitetyAdinA abhidheyaprayojanamabhidhIyate / tadabhidhAnAt saMbandhAbhidheya- abhiSeyapra. prayojanAntarANyapi abhihitAni / tathAhi-pramANam abhidheyam / prayojana yojanAbhighAmamA vyutpatiH vyutpAdakatvaM ca ziSyAcAryayoH, paraM tu niHzreyasamiti / saMvandhastu upAyopeyalakSaNa iti / 62. vara bhorapravRttyarthamiti kazcit / tadukam - prayojanA "anirdiSTaphalaM sarve na prekssaapuurvkaarimiH|| priyoja. mamiti zAsamAdriyate tena vAcyamane prayojanam // " midhAnasya 13. devadanye na kSamante / yato yathA te prekSApUrvakAritayA phalamamilapantaH prapanta, tathA prekSApUrvakAritayaiva pramANAt pravartante / apramANAt pravartamAnAnAM prekSAtaiva na syAt / maca zabdAnA bahirarthe pratyakSavat prAmANyam / nApi pradIpavat asaMbadvAnAmapi prakAza 1. peNa namaH pratyakSadezine muu0| 2. vattIti b0| 3. utpAditaM ba0 a00| 4. bhavantu mu0| 5. sarA yaca bhavedabuvA mu0| 6. ziSTAcArya mu0| 7. zrotRjanapraka0 mu0| 8. prekSApatra namuna Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [1. sAmAnyala0 pari0 katvam / kintu saMbandhabalAt / na ca teSAM bahirathaiH saMbandho'sti / vivakSAyAM saMbandhe'pina ye yathA yamartha vivakSanti te tathaiva tamartha pratipAdayantIti, visaMvAdanAbhiprAyANAmanyathAbhidhAya anyathA pravRttidarzanAt iti' kathaM prekSAvatAM pravRttyarthamAdivAkyamiti / / 64. satrAkSepaparihAraH / 'niSphalamidaM zAstraM kAkadantaparIkSAvat / azakyAnuSThAnaM vA * jvaraharatakSakacUDAramAlakAropadezavat / anabhimataM vA mAvivAhopadezavat / ato vA zAnAt laghutara upAyaH pramANavyutpatteH / anupAya eva vA idam'-ityanarthasaMzayanivRtyartham , arthasaMzayotpAdanArtha prekSAvatAmAdivAkyamiti / te hi kRSIvalAdaya iva arthasaMzayAt pravartanta iti / 65. etadanye dUSayanti / yuktA :SIvalAdInAm avadhRtabIjAbIjakhabhAvAnAm upAyanizcaye " sati upeye saMdehe'pi pravRttiriti / atra tu upAyanizcayAbhAvAt ka pravRttiriti / sAdhakabAdhakapramANAbhAvAcArthasaMzayasyAnivAritatvAt / tathA, pramANavyutpAdakAnAM ca zAlAntarANAM darzanAt-'ki asya pramANavyutpattiH prayojanam , utAnyad' iti prAkpravartamAnaH saMzayaH kena vinivAryeta / tasmAt-'prekSAvatAM pravRttiH prayojanavattayA vyApteti niHprayojanamidaM zAstra nAragdhavyam' iti vyApakAnupalabdhyA pratyavatiSThamAnasya parasyAsiddhatodAvanam anena kriyata // iti / na caitad vAdhyam-apramANakenAnena kathametadapi kriyata iti / yataH apramANakenaiva vacasA pareNa vyApakAnupalabdhirupanyastA / sA ca vacanamAtreNaivAsiddhodbhAvyata iti / 6. etadapyapare dUSayanti / yato yathA'siddhasAdhanamAdAya vAdI pratyavatiSThamAno nigRhyate tathA'sahUSaNavAdI prativAthapIti / atha apre tasyArthasya zAstreNa samarthanAt na doSa iti / yayevaM tarhi AdivAkyena zAstrArthaH pratijJAyata iti yuktam / .67. etadapyayuktam / yataH zAstrArtho'nena kiM pramANabhUtena pratijJAyate, kiMvA'pramANa. bhUteneti / tatra yadi pratijJaiva pramANabhUtA sAdhyArtha pratipAdayati, kimaGga hetUpanyAsena ? aba apramANabhUtA, tarhi tadeva dUSaNamiti / tasmAt vacanasya pratyakSAvivat pramANabhUtatvAt tataH prekSAvatAM phalArthinAM yuktA pravRttiriti yuktam / atha kasyacidvAkyassa-'nadyAtIre zarkarAzakaTaM paryastam-ityAdikasya mithyArUpasyopalabdheH kathaM prekSAvatAM tataH pravRttirityamidhIyate; tarhi marumarIcikAjalollekhino jJAnasya mithyAtvopalabdheH kathaM prekSAvatA pratyakSAderapi pravRttiriti / atha mithyetarayoH saMvAdAsaMvAdalakSaNo vizeSo'stItyucyate; atrApi bAptapraNItatvAnAptapraNItatvalakSaNo'stIti vakSyAmaH / naca zabdAnAM saMbandhabalAdaryapratipAda. katvam, kintu vivakSAvazAt / sA ca puruSasatyatvAsatyatvena satyetarA bhavantI zabdAnAM satyasvAsatyatvaM khyApayatIti puruSaprAmANyameva darpaNasaMkrAntaM pratibimbamiva zabdeSvabhidhIyata 1. visNvaadenaami0m0| 2. iti tatrAkSepaparihAraH a0| 3. tatra niSphalamidaM p0kmu0| 4. asAdhyAnu mu0| 5. tAmAdI vAcya mu0| 6. kRSivalA a0p0| 7. upeyarsade k0mu0| 8. degsya nivaamu0k0| 9. vinivAryate a0|10. sAdhyamartham mu0k0| 11. ityAdivAkyasya 0 / 13. pratyakSAdapi mu0| 13. praNItakhA'praNItabalakSa ka0 mu0| 14. vakSAmaH k0| 15. 'satyAsapana / satyAsatsenaka0ma0 16. satyatAsatyakhaM m0k0| 17. saMkrAntapraka0 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 2.] pramANasya lakSaNam / iti / atheSTo'yamarthaH zakyeta jJAtum atizayo yadItyabhidhIyate / etat pazcAt prtipaadyissyaamH| 68. hito'pi kAlAntareNa jvaritAderiva dadhyAdikaM yadyapyahito bhavati, tathApi iSTaprathamakAri- tvAddhitaH / ahito'pyevam / upekSaNIyo'pi pramANAviSayatvAt , yadi vA anupAdeyatvAt so'pyahita eva / tayohitAhitayoH prApti-tyAgau yataH pramANa nivandhanau / ataH tat prakarSaNa-saMkhyA-lakSaNa-gocara-phalavipratipattinirAkaraNarUpeNa, svataH parataH prAmANyalakSaNena vA, pratyakSa-parokSarUpeNa vA vkssyaamH| 69. nanvatIta-vartamAnayorupayuktaphalatvena pravRttyaviSayatvAt , bhAvinastvayakriyAkAriNaH pramANAgocaratvAt , bhAvini pramANAbhAvAditi / tat kathaM hitAhitayoH prApti-tyAgau pramANanibandhanAviti ? / naiSa doSaH, atIta-vartamAna-bhaviSyatAM kazidekatvasya pratipAdayiSya- / / mANatvAditi / 610. yadi vA hito mokSaH, ahitaH saMsAraH, vayoH prApti-tyAgau sarvazanibandhanau, atastameva bhagavantaM pramANabhUtaM pratipAdayiSyAma iti / 611. vat kiM khAtavyeNa ? / na ityAha-siddhasenArkacatritam-iti / siddhasena evaM jagajantumanomohasaMtatitAmasItamaHsamUhApohakAritvAt arka iva arkI, tena'sUtritam / / tatsUtrANAmatigammIrArthatvAt kicillezato yathAvodhaM vyAkhyAsyAmaH [1] / 61. tadevAha-pramANam-ityAdi / pramANaM khaparAbhAsi jJAnaM bAdhavivarjitam / pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhA meyavinizcayAt // 2 // -ti shaalaarthsNgrhH|| .. 62. athedaM sUtraM-kiM sakalameva zAstrArtha pratipAdayati, kiM vA ekadezamiti |n zAbAsa- sAvat sakalam, phalapramANAbhAsatApapratipatteH / nApyekadezam, sakalapramANapa . lakSaNapratipAdanAt-ityAzavAha-zAstrArthasaMgraha iti / tathAhi-pramANaM sAmAnyatparyAyaH vizeSarUpatayA'nena saMgRhyata iti / sa eva ce zAlArya iti / saMgrahastu vitaravirodhItya vayavenApratItAvapi na doSaH / yallakSaNaM ca. yad vastu yeSAM pratipAyate valakSaNavikalaM tad vastu tadAbhAsatayA te svayameva pratipadyanta iti kiM pramANAbhAsapratipAdaneneti / nizcayAtmakapramANapratipAdanAt tapasya phalasya pratIteH kiM tadupanyAsena / 63. tatra sUtrapUrvArdhena pramANasAmAnyam , uttarArdhana sadvizeSo'bhihita iti samudAyArthaH / avayavArtha tu sakalameva zAstramabhidhAsyatIti / 4. tatra vidhivAkye lakSyAnuvAdena lakSaNaM vidhIyate / taduttarakAlaM tu tatra tatra lakSa-. 1. zabde tajmA mu0| 2. yadisya ka0 mu0| 3.0riNaH pramANAbhAvAditi bh0| 4. atItAnAgatavartamAnAnAM mu0| 5. eva shaakhaamu0| 6. sAkalyena a-tti0| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [1. sAmAnyala0 pari0 NAnuvAdena lakSyamiti / tatra pramANam iti lakSyanirdezaH / zeSa lakSaNamiti / nacaitadvAvyam-tAdAtmyAt lakSaNAsiddhau lakSyasyApyasiddhiH, tatsiddhau vA tasyApIti / yasmAt yadetat pramANazabdavAcyaM vastu sarveSAM prasiddhaM, tadanuSAdena vipratipattyA'siddhaM lakSaNaM vidhIyata iti / [2] * 61. tatra jJAnaM pramANam, na santrikarSAdi / tadAha-samikarSAdikam-ityAdi sannikarSAdikaM naiva pramANaM tdsNbhvaat| avabhAso vyavasAyo na tu grahaNamAtrakam // 3 // 62. tadasaMbhavAditi / tasyaiva sannikarSasyaivAsaMbhavAt / yadi vA tasya pramANatvasyAsaMbhasanihitava. vAt / tathAhi-na sannihitavastudvayavyatiriktaH kazcid daNDAyamAnaH saMyogaH "tirikasya pratyakSeNopalabhyate / yoragulyorayaM saMyogaH' iti pratIteH kathaM nopalabhyata iti cet ; 'tAsAmaGgulInAm ayaM muSTiH' iti kiM na pratItiH / tatrApi saMyogavizeSo nimittamiti cet ; na, 'saMyogavizeSaH' iti syAt, na 'muSTiH' iti / na hi nIle 'pItam' iti pratyayo bhavati / atha saMketavazAt tathApratItiH / tarhi puruSecchAnirmitasaMketavazAt pravartamAnA evaMvidhAH zabdavikalpA na kiJcidvastubhUtaM nimittamavalambanta iti naita zAd vastuvyavasthA viduSAmupapameti / anyathA 'idaM nagaram' ityAviSvapi nimittamabhidhAnIyam / tatra na tAvat nagaraM dravyam , gRhairasaMyuktairvijAtIyaizca tasyAnArambhAt / katipayagRhANAmasti saMyoga iti cet / tat kiM saMyogeSvapi saMyogaH / yato gRhANyapi na dravyANi, vijAtIyaiH kASTheSTakAdibhistadanArambhAt / sattA nagaramiti cet ; kiM nATavyAM tatpratyayamutpAdayati ? / gRhaivizeSiteti cet ; na, kUTasthanityAyA vizeSaNA'yogAt / aki. citkarasyAvizeSaNatvAt / kizcitkaratve nityatAhAneH / SaNNagarItyatra ca samUhArthoM vAcyaH / sattAyA ekarUpatvena samUhArthatvAnupapatteH / sattAM ca niSetsyAmaH / gRhANo saMyogarUpANAM saMyogAbhAvAt , guNairdravyAnArambhAceti na kazcit samUhArthaH / tenaivaMvidhAH pratyayA vastu vyavasthApayantIti na saMyogaH pratyakSagamyaH / 63. athAnumAnAt tatpratItiH / tathA hi - kSiti-bIja-salilAdayaH sarve viraladezasthAH " anyanimittApekSAH, sAmarthya sati kAryAnutpAdakatvAt / yadyat sAmarthya sati kAryAnutpAdakam , tattad anyApekSaM dRSTam / yathA ta eva bIjAdayo'nyataravikalA / notpAdayanti ca samarthA api viraladezasthAH sarve "bIjAdayo'Daramiti / tasmAdanyanimittApekSAH / yat sanimittaM sa saMyoga iti / 64. nanu bIjAdayo dUradezasthA api sahakAriNaM kiM na saMyogamupapA(mutpAdayanti / tasyA"bhAvAditi cet / sa kiM na bhavati ? / kAraNAbhAvAt / kiM tasya kAraNam / ta eva / kiM 1. sarveSu mu0| 2. rSasyA'saMbha0 ba0 mu0 k0| 3. tayora mu0 ba0 k0| 4. tatrApi na saMyo' k0| 5. stukRtanimi0 mu0| 6. tattu saMyo mu0| 7. kASTheSTikA a010| 8. sadArambhAt mu0k0| 9. hArthaH tenaivNvidhaaHk0m0| 10. sarve akura mu0| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 3. ] sannikarSaprAmANyakhaNDanam / na na dUrasyA: ? / saMyogAbhAvAt / tat kiM saMyoge'pi saMyogaH 1 // tatrApyapara ere yogyadezasthAH saMyogamantareNApi saMyogamutpAdayanti / kAryeNa kimeSAmaparAddhaM yattano pAdayanti ? | 65. api ca, kimeSAM dUrasthAnAM kAryAnutpAdakatvaM saMyogApekSayA vyAptam, pratyakSeNaH pratIyate, kiM vA'numAnena ? / na tAvat pratyakSeNa, tena tasmApratIterityuktam / nASyanumAnena, anavasthAprasaMgAt / atha nimittamAtrApekSayA vyAptaM pratIyate / tarhi yogyadezAdiviziSTaM ananasAmarthyamAtmaparyAyamapekSamANAste kArya na kurvantIti na punaH saMyogamiti / tajAti kazcit sannikarSa iti / mANyani vedhaH / T / 66. bhavatu vA, tathApi tasya pramANatvaM na saMbhavati / tathA hi-kimasau svayameva pramAsacikarSaprA- Nam, kiM 'vA pramANajananAditi / svayamapi kiM jJAto'rtha jJApayati, ajJAtI // " vA ? / jJAto'pi kiM pratyakSeNa, kiM vA'numAnena 1 / pratyakSeNApi kiM sAmAnyarUpatayA, kiM vA vizeSarUpatayA ? | yadi sAmAnyarUpatayA; na pratikarmavyavasthAM kuryAt / vizeSarUpatayA'pi tajJAnaM karmaNi jJAte syAt / nahi nIlAzAne 'nIlasyAyaM sannikarSaH' iti jJAnaM bhavati / nIlajJAnaM kiM tata eva sannikarSAt, athAnyataH 1 / yadi tata eva tadA itaretarAzrayatvam, nIle jJAte tajjJAnam, tajjJAnAthai nIlajJAnamiti / athAnyataH sani-1 karSAt / tadA tadeva codyam, tadevottaramiti, anavasthA ca / athAnyataH pramANAcIjJAnam / tarhi kimantargaDunA tena ? / tadartha hi sa parikalpyata iti / ki / khasaMvedanapratyakSaM nAbhyupagamyate / tatparijJAnaM punaranyendriyasannikarSeNa / tasyApyanyenetyanavasthA / na ca nikarSe sannikarSo, nirguNA guNA ityabhyupagamAt / 67. atha saMyuktasamavAyAt tasya grahaNam / tathAhi - saMyogAt dravyagrahaNam / saMyukta- 2:0 samavAyAt guNagrahaNam / saMyuktasamavetasamavAyAt guNatvagrahaNam / samavAyat zabdagrahaNam / samavetasamavAyAt zabdatvagrahaNam / vizeSaNavizeSyabhAvAt abhAvagrahaNamiti proDhA sannikarSa iti / 68. tadasat / yatazcakSurnIlasannikarSaH kiM sa eva yaH saMyuktasamavAyAd gRhAte, kiM vA sannikarSAntaramiti ? | yadi sa eva / tanna / yato na svayameva svaM jJApayati, svasaMvedanaprasa- 2 GgAt / sannikarSAntare kalpane'navasthA / tanna pratyakSapratItaH sannikarSaH / anumAnaM tu tasmin prAgeva nirA~sIti na punarucyate / tanna jJAto jJApayati / 69. ajJAtasyArthajJApakatve zazaviSANasyApi prasaMga: / asamavAyAt na zazaviSANamiti cet; kiM na rUpAdi ? | ajJApakatvAnneti cet; na tatra samavAya eva sannikarSasyApi zApa 1. dUradezasthAnAM mu0 / 2. pratItirideg ka0 mu0 / 3. nimittamAtreNa vyA' ba0 / sAmArthyamAtraparyA mu0 / 5. kiM pramAdeg a0 / 8. parikalpata a0 / 9. kiM vA kha0 ba0 mu0 ka0 / 12. ntaraparikalpa Rs5 mu0 ka0 ka0 mu0 / $ 4. ziSTaM 6. khayameva kiM mu0 / 7. 'jJAnAcIla a0 ba0 / 10. yA zabda su0 / 11. 'haNamiti / vize / 13. nirAsIditi ka0 mu0 / / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyAvatArasUtravArvikacau [1. sAmAnyala0 pari0 katvam / taca rUpAderapyastIti / vastusvabhAvairuttaraM vAdhyamiti cet / tadetat pAdaprasAraNamiti / tamAzAtasyApi sApakatvam / 610. atha pramANajananAt sannikarSAviH pramANam / nanyaupacArikamidaM syAt / kiDa, idaM lakSaNamativyApakam, avyApakaM ca syAt / tathAhi-Atmano'pi pramANajanakatvAt * pramANatvaM syAt / Izvarasa ca indriyAvisanika bhAvAt prAmANyaM na syAt / atha Izvara sthApi zeyAthaiH sahAsti samikarSaH / kathamavidyamAnairatItAnAgatairiti ? / mA bhUviti cet; kathamatIvAnAgatamaH ? / atha nityaM tasya pramANam / tarhi na sannikarSastatretyavyApakam / 611. athotsargo'pavAdena pramAtRtvena bAdhyata iti nAtivyAptiH / kiM na prameyatvena samikarSAdau 1 / api ca kAraNatvAvizeSe'pi 'idaM pramANam' 'ayaM pramAtA' iti vizeSo "vaktavyaH / atha yatra pramANaM samavetaM sa pramAtA, taditarat pramANamiti / naitadasti / yataH samavAyasya vyApitva-nityatvopagamAt sarvapramANaiH sarve pramAtAraH prasajyeran / samavAyivizeSAd vizeSopagame nityatvakSatiH / 612. na pa kanitsamavAyaM pratyakSAt pratImaH / anumAnatastatpratItiriti cet-tathAhisamavAyapa- ihetipratyayaH saMbandhanibandhanA, abAdhitehapratyayatvAt / yo yo'vAdhitehapratyayaH nissH| sa sa saMbandhanibandhanaH, yathA 'iha kuNDe dadhi' iti pratyayaH / tathA ca 'iha tantuSu paTA' iti pratyayaH / tasmAt saMvandhanibandhana iti / iha prAme vRkSAH' iti bhrAntapratyayanivRttyarthamavAdhitagrahaNam / tathA sAmAnyena saMbandhanibandhanatve sAdhye nA'nyadoSaH / sAmA vizeSasisiriti / uktamatra-evaMvidhAnAM kalpanAjJAnAnAM vastuvyavasthApakatvAbhAvAditi / na cAsaMbaddhaliGgAdudayatAmanumAnAnAM prAmANyamupapacimat / anyathA, 'sa * zyAmaH, tatputratvAt , paridRzyamAnatatputravad' ityAdInAM prAmANyaM syAt / bAdhitatvAmeti cet ; atra ki na bAdhA / kA'sAviti cet / iyameva tAvad yadaniyamato lilAdutpattiriti / 613, tayA, ayutasiddhAnAmAdhArAdheyabhUtAnAM sa vyAvarNyata iti / tatra ayutasiviM(Di) kiM dezaikatvena, kim ekakAlatvena, atha svarUpaikatveneti / tatra na tAvadezaikatvena / na hi ya eSa tantUnAM dezA, sa eva paTasthApi / tathAhi-tantavaH khArambhakevaM"zuSu sthitAH, paTastu teSviti kathaM dezaikatvam / AkAzaikatve sarveSAmekadezatvaM syAt / na ca tadekadezatvena ekadezatvam, nirdezatvAt nabhasaH / kalpitAstasya ta iti cet ; tat kiM kalpanAto vastuvyavasthA ? / tanna prathamaH pkssH| nApi kAlaikatvena / nahi ya eva tantUnAM kAlA, sa eSa paTasthApi, kAryakAraNabhAvAbhAvaprasaGgAt / kAraNena hi kAryasya samAnakAlasvamanyataH siddhassa syAt / tataya ki siddhopasthAyinA kAraNena / vana kAlaikatvenApyayuta"siddhiH / varapaikatve kiM kutra smvaitu| tnnaayutsiddhiH| . . 1. ca tthaahi-a050| 2. prAmANyam ka0 mu0| 3. 'dhivehetipratyayatvAt k0mu0| 4. yathA mu0| 5. naannvydossH| a0| 6. dhAno kukalpa mu0| 7. cAsaMbandhali ma0pa0 k0| 8. varaputra mu0k0| 9. mAnaputra b0k0| mAnalAtputra mu0| 10. yadviniya mu0| 11. tadekadezadezalena mu0| 12. kharUpeNaikale k0| | Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 4.] svasaMvedanabAdaH / 1.7 14. AdhArAdheyabhAvopyAtma-jJAnayornopapadyate / yathA cAdhArAveyabhAvo nAsti tathA nAstike nirAkRtAvabhidhAsyate / yathA cApracyutAnutpannasthiraikarUpatayA nityaH samavAyo'nyo bA na saMbhavati tathA yathAvasaraM pratipAdayiSyate / tanna kazcitsamavAyaH / tadabhAvAt nAtmano vizeSaH / tasmAt pramANajananAt so'pi pramANaM syAt, na vA'nyadapIti / tanna sannikarSaH / 15. AdigrahaNAt sAmagryekadezazcakSurAdirna' pramANam, kintu jJAnamiti / 16. atha kimidaM jJAnasya prAmANyam ? / kim arthagrahaNam, utAgRhItArthaprApaNam, Ahozvid gRhItArthaprApaNamiti 1 / tatrArthagrahaNam, agRhItArthaprApaNaM ca mithyAjJAne'pyastIti tasyApi prAmANyaM syAt / gRhItArthaprApaNaM tu kSaNikaparyAyavAdino na saMbhabati / tathAhi - - yaH paryAyo gRhItaH nAsau prApyate / yastu prApyate na sa gRhIta iti / atha vastumAtraM gRhItaM prApyate / tadapi 'sarvamekaM kathacit' iti vAdino mithyAjJAne'pyastIti 10 tasyApi prAmANyaM syAdityAzaGkayAha - 'avabhAso vyavasAyo na tu grahaNamAtrakam' iti / tena yadyapi marumarIcikAnikurumbacumbijJAnam 'idam' ityaMzena marIcikAsvarUpa mullikhadutpadyate, tathApi viparyayAkAntatvAt na pramANamiti / prAmANya vicAraH 17. atha ko'yaM vyavasAyaH 1 / kimarthagrahaNam, utAgrahaNamiti 1 / yadi grahaNam ; tadA tadeva dUSaNam / agrahaNe kathaM prAmANyamiti ? / atrocyate / sadasadvyavahArajananasAmarthya is vyavasAyaH / tathAhi - saditijJAnAbhidhAnapravRttilakSaNaH sadvyavahAraH / nAstItyAdilakSaNaca asadvyavahAraH / tayorjananasAmarthya vyavasAyaM bruvate / tena mithyAjJAne tannAstIti na tasya prAmANyamiti / [3] 61. bhavatu jJAnaM pramANam / tat punaH kena vedyate ? kiM svayameva, kiM vA jJAnAntakhasaMvedana- reNeti ? | yadi jJAnAntareNa; tadA'bhyupetahAniH / atha svayam / tadapi nAsti / " bAdaH / yataH - "yadyarthavedanaM jJAnamAtmano'pi prakalpyate / suzikSito baTuH skandhaM svamArohatu dAsavat // " tathAhi - vedyate'neneti vedanam vedyate taditi vedyamiti viruddhayoH karaNakarmaNoH kathaher sadbhAva iti ? / kathamAtmAnamAtmanA AtmA vetIti vyapadezaH ? / tasmAt kalpitAH kriyAkArakavyapadezAH pravartamAnA na vastu virundhanti / api ca- pramANasiddhe vastuni ko virodhaH 1 / etadevAha - 1 dIpavanopapadyeta bAhyavastuprakAzakam / anAtmavedane jJAne jagadAndhyaM prasajyate // 4 // pratyakSaM ca parokSaM ca grAhakaM nopapattimat / 1. nAstikamatanirA mu0 / 2. sAmadhyekade a0 ka0 mu0 / 3. 'rAdi pramA ba0 / netizeSaHba- Ti0 / 4. utArthaprApaNa ba0 ka0 / 5. cikAsu udakacumbi mu0 / 6. cumbivijJAnaM ba0 / 7. tmanA asau tI mu0 ka0 / 8. vastuM vi0 mu0 ka0 / 9. vastu virundhati a0 / vastu nida ba0 / nyA0 3 5 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [1. sAmAnyala0 pari0 62. pradIpavaditi sajAtIyAnapekSatvena dRSTAntaH / tathAhi-mAnam aAtmaprakAsakam , arthaprakAzakatvAnyathAnupapatteH pradIpavat / enameva hetuM viparyaye vAdhakapramANena samarthayitumAha-nopapadyata ityAdi / AtmAnaM vedayatIti Atmavedanam, na tathA / tasmin sati ne kizcit kenacit vijJAyeta ityandhamUkaM jagat syAt / [4] 63. itazcAnAtmavedanaM jJAnaM nAbhyupagamyate, pramANenApratIteH / tathAhi - yat sadupalambhakapramANagocaracAri na bhavati, tat sakalameva na savyavahRtipathamavatarati / yathA zazaviSANam / nAvatarati ca sadupalambhakapramANagocaratAm AtmavyApArAdilakSaNaM vijJAnamiti / tathAhi-tabAhakaM pratyakSaM vA syAt , parokSaM vA / ____64. pratyakSamapi kim indriyArthasaMprayogajam, Ahokhid Atma-manAsanikarSasamuttham , // utaizvit svasaMvedanaM yadartho'yamArambha iti ? / tatra jJAnenendriyasya sagnikarSAbhAvAt, anabhyupagamAca na prathamaH pakSaH / nApi dvitIyaH, manaHsadbhAve pramANA'bhAvAt / na cApramANakaM vastu vipazcitaH samAzrayante / na ca yugapajjJAnAnutpattiH tatpramANam , tasyA anyathApyupapatteH / tathAhi - yasmintrAtmA AbhimukhyaM pratipadyate tasmin vijJAnamudeti, anyatra neti kiM manaHparikalpanayA ? / // 65. athedamAbhimukhyaM kim Atmano vyatiriktam , Ahokhid avyatiriktamiti ? / tatra yadi vyatiriktam / tadA saMjJAmAtraM bhidyate nArtha iti / athAvyatiriktam / tadA''tmanaH svarUpApracyuteH sarvadA tadastIti sarvadA sarva viSaya vijJAnaM syAt / nanvAtmano manasA saMyogakartRtvaM kiM bhinnam , abhinnaM veti ? / yadi bhinnam ; nAtmanaH kartRtvam / athAminnam / tadA tadapi tatsvarUpavata sarvadA'stIti sarvadA saMyogaH syAt / tatazca sarvadA jJAnotpattirapi " syAditi / 66. atha zaktaH kartRtvam , sA ca sahakArikAraNavazAt kadAcidbhavantI na doSapoSamAvahati / yadyevaM tarhi karmaNaH sAmarthyAdAbhimukhyamAtmanaH samutpadyamAnaM UmavatI jJAnotpatti vidhAsyatIti kiM manaHparikalpanayA ? / vidhAsyate cAyamarthoM "jIvAMzAt karmanirmu tAt" [kA0 18 ] ityatrAntare / tannAtma-manojanitamapi pratyakSaM prAhakamiti / 4.67. api ca - tat tasya kAraNaM, kAryam , anubhayaM vA sat prAhakaM syAt ? / na tAvat kAraNam ; tadAnIM grAhyasyAbhAvAt / nApyanubhayam ; asaMbandhAt / athaikasAmagrItastadubhayaM mAjhamAhakarUpaM samutpadyata iti / tanna, yugapajjJAnotpattyanabhyupagamAt / kiJca jJAnAvizeSe 'pyekaM prAyam , aparaM prAhakamiti kiMkRto'yaM vizeSaH / atha kAryam / tadA tadapi hAtama. * ajJAtaM vA ? / [athAjJAtam ; tanna, ] ajJAtasya jJApakatvA'yogAt / taduktam "apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prsiddhyti"| atha jJAtam ; tadapi yadi pratyakSAntareNa, tadA kiM prAyeNa kiM pA zAnAntareNa 1 / yadi 1.na kenacit kizcit ba0 ka0 mu0 / / 2. caratAvatAri mu0| 3. utakhit mu0k0| 4. pyutpatteH a0| 5. viSayajJAnaM b0| 6. bhinnamathAbhinmamiti b0| 7. doSamAvahati kaamu0| 8. mAnaM saMbhavantI jJAno mu0| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 5.] svsNvednvaadH| prAyeNa; sadA tasya prAhakatvAt kAryatvam / tatazcAne pAto dvitIyasyai / tasyApyevamiti kAcapacyaM jJAnayoH syAt / tanna prAyeNa / jJAnAntareNApi grahaNe tasyApyanyenetyanavasthA / tanna pratyakSaM tadrAhakam / 68. nApi parokSam ; yataH tadapi kim arthApattiA, utAnumAnamiti ? / tatra na tAvat prathamaH pakSA, arthApatterapramANatvAt / tathAhi - arthaprAkaTyAdasAvutpadyate ityabhyupagamaH / / taca tatra kiM niyatam , aniyatam vA / yadyaniyatam ; kathaM niyamena gamayet ? / atha niyatam / tadA niyamamahaH kiM tasmibheva dharmiNi, kiMvA dharmyantara iti ? / yadi tasmizreya; tadA yenaiva pramANena niyamagrahaH, tenaiva sAdhyasyaiva sAdhitatvAt kimarthApattyA / atha dharmyantare; tadA anyatra gRhItapratibandham anyatra gamayadanumAnatAM nAtikAmati / 69. api ca- arthApattirapi kimarthApattyA jJAyate, kiM vA svasaMvedaneneti ? / yadi / / khasaMvedanena; tadA prathame kaH pradveSaH ? / athArthApattyA; tadA kiM tenaiva prAkaTyenotthApyate, kiMvA'nyena ? / yadi tenaiva; tadA kiM yugapat , kiM vA krameNa ? / prathamapakSe abhyupagamahAniH / atha krameNa; tadapi nAsti, ananubhavAt / athAnyena; tadA tadarthApattApapi jJAnaprame'parimitArthApattimAlA prasajyeta / tannArthApattyA'pi jJAyata iti / niSetsyate cArthApattistatprastAva iti / 610. anumAnamapi na tavyavasthApakam , yatastadapi gRhItasaMbandhameva pravartate / saMbandhaprahastu kimanvayamukhena, kiM vA vyatirekamukheNa ? / na tAvadanvayamukhena, yataH 'tadbhAva evaM bhAvaH' iti sa pratIyate / tadAvabhAvitvaM ca kiM pratyakSeNa pratIyate, kiM vA'numAnena ? / na tAvad atyantaparokSe vijJAne pratyakSeNa / nApyanumAnena, anavasthAprasaGgAt / vyatirekamukheNApi nAsti, yato vipakSe hetorabhAvaH kimabhAvapramANena pratIyate, Ahozvidanupalambhena ? / abhA.. vapramANAbhAvAd na prathamaH pakSaH / anupalambho'pi kiM dRzyAnupalambhaH, kiM vA adRzyAnupalambhaH ? / antyasya satyapi vastuni bhAvAd na vyatirekasAdhakatvam / dRzyAnupalambhamapi svabhAva-kAraNa-vyApakAunupalambhabhedena vyAvarNayanti / tatra dRzyAnupalambho nAdRzye jJAne saMbhavati / nApi kAryakAraNabhAvaH / sa hi pratyakSAnupalambhasAdhakaH kathaM parokSa vastuni syAt ? / vyApyavyApakabhAvo'pi pratyakSAnumAnAbhyAM tasya na pratIyate ityuktam / ataH kathaM tatastadabhAva iti / tatra vyatirekadvAreNApi sNbndhnishcyH| 611. kica, taliGgam arthaH, cakSurAdayo yA ? / artho'pi ki sAmAnyarUpA, vizeSarUpo SA? / sAmAnyasya jJApakatve atiprasaGgaH / vizeSo'pi yadi prAkaTyam , Abhimukhyam / tadapi arthAt bhinnam, aminnaM vA? / yadi bhinnaM svaprakAzam / tadA siddhaM sAdhyam , kimanena ? / ayAbhinnam / tadA svaprakAzo'rthaH presajyeta / evaM cakSurAdiSvapi vAcyam / // 1. tadasya b0| 2. dvitIyasyApye ka0 a00| 3. gamayetAnumA a0| 4. etadapi mu0 k0| 5. anupalambhamAtrasya a0 ba0 k0| 6. pratyakSAnupalambhau sAdhako yasya iti vigrahaH kaary:-sN0| 7. kam tat kathaM ka0 mu0| 8. anupalambhAt a-tti0| 9. vipakSe hetorabhAvaH bha-Ti0 / 10. kimanyena ka0 mu0| 11. prasAbhyeta bh00| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [1. sAmAnyala0 pari0 612. kizca- idamarthazUnya vikalpavijJAna kena jJAyate ? / na ca tasyAnanubhavaH / nApi tad bAhyam , adhyAtma parispandAt / yo'pi kArakasaMbandhAnyathAnupapattyA vyApAraH parikalpyate; so'pi na yuktaH, yato yadi tena teSAM mIlanaM kriyate tadA teSAM sai na syAt, pUrvameva siddhatvAt / saMbaddhAnAM yadi sa syAt / tadA kiM tena ?, svayameva saMbandhAt / / 613. api ca-sa kiM kArakajanyaH, ajanyo vA ? / ajanyo'pi bhAvalpA, abhAvarUpo vA ? / abhAvarUpatve na phalajanakatvaM syAt / bhAvo'pi kiM nityaH, anityo vaa| nityatve na kadAcid arthAdhigativiratiH syAt / 'ajanyazca anityazca' iti vyAhatam / janyo'pi kimekakSaNasthAyI, kiM vA kAlAntarasthAyI / prathamapakSe kSaNAdUrva pratItiviratiH syAt / pratikSaNamaparAparotpattau na kadAcidvirameta / atha kAlAntarasthAyI; // tadA "kSaNikA hi sA" [zAbara* pR0 32] itybhyupethaaniH| . 614. api ca-asau kriyArUpaH, akriyArUpo vA? / so'pi ki parispandarUpA, aparissandarUpA vA ? / parispandAtmikA nAspandasyAtmanaH syAt / yadarthaH prayAsaH sa evaM tyataH syAt / aparispandaH kiM parispandAbhAvaH, kiM vA vastvantaramiti ? / abhAvastha janakatvavirodhAdityuktam / vastvantaramapi kiM cidrUpaH, kiM vA jahaH ? / cidrUpo'pi kiM // dharmI, kiM vA dharmaH ? / yadi dharmI; na pramANaM syAt, Atmavat / atha dharmo yadi Atmano'bhinnaH, na pramANam / bhinno'pi asaMbandhAt na tasya / 'tatkAryatvAt tasya' iti cet, tatkartRtvaM yadi vyApArAntareNa; tadA anavasthA / nirvyApArasya kAryakartRtve; kiM tena ? / jaDo'pi yadi dharmI; loSTavat na kiJcit / atha dharmaH; tadA''tmanaH kathaM jaDo dharmaH ? / 15. api ca-vyApAreNa phalaM yadi vyApAravatA janyate; tadA anavasthA / avyAparipakSe prathamenApi tena kim ? / atha vyApArasya tadrUpatvAd na tadantaramiti cet, kimidaM tadrUpatvam - kiM parAzritatvam , kiM vA parajanyatvam ? / saMyoga-samavAyanirAkaraNena AzritatvAnupapatteH / janyatvamapi avicalitAnutpannasthiraikarUpeNAtmanA kramA'kramAbhyAM nopapadyata iti na vyApAraH kazcit / tanna parokSaM jJAnaM pramANamiti / 616. kizca anAtmavidi vijJAne tAdAtmyAt sukhaduHkhayoH / vedanaM nopapadyeta na syAtAM prItitApane // 1 // ekArthasamavAyasya pUrvameva niraakRteH| naiSAmajJAnarUpatvaM ekahetusamudbhavAt // 2 // .617. uktaM ca "tadatadUpiNo bhaavaastdtdruuphetujaaH| tatsukhAdi kimazAnaM vijJAnAminahetujam // " [pramANavA0 2.251.] 1. zUnyavika b0| 2. yadi teSAM mu0 k0| 3. teSAM saMbandhaH syAt mu0| 4. ajanyo bhAva' k0mu0| 5. 'bhyupagatahAniH b0| 6. so'pi mu0| 7. rUpo'pa mu0| 8. rUpo vA mu0| 9. evaM pratyuktaH mu0| 10. rasyAkAryadeg ka0 mu0| 11. avyApAravatA janyate pakSe prthb0| 12. rasyAtadrUpa k0| 13. 'kham parA0 a0| 14. dikamajJA ka0 mu0| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 5.] praamaannynishcyopaaycrcaa| "avizeSepi bAhyasya vizeSAt priititaapyoH| bhAvanAyA vizeSeNa nArtharUpAH sukhaadyH|| prazAdivadviziSyante bhaavnaablbhaasstH| nArthena janitAkAro buddhau bhogstdaatmnH|| niyataviSayatvena zAmAkAro nivrtitH| marthAndhayAtirekeNa vyAMto nIlAdibhAsavat // minAbhaH sitaduHkhAdirabhinne buddhivedane / abhinAme vibhinne dhenedAbhedI kimaayo|| nAnAtvaikatvalopaH syAdevaM sati jagatraye / tasAdantarbhavA ete cetanAti sAdhitam // " varteH sthitametat svasaMvedanaM vijJAnamiti // [5] 61. atha pramANAt pravartamAnAH kiM nizcitaprAmANyAt pravartante, kiM vA'nizcitaprAmAprAmAmyani- NyAditi ? / yadi anizcitaprAmANyAt kiM pramANaparIkSayA / aya nizcitabayopAyava prAmANyAt ; tanizcayaH kiM saMvAdajJAnAt, kiM vA kAraNaguNajJAnAditi / prathamapakSe saMvAdajJAnaM "kiM sahakArikAraNaM sat tanizcayamutpAdayati, kiM vA prAhakaM / saviti ? / yadi sahakArikAraNam ; tannopapadyate, bhinnakAlatvAt / prAhakamapi ki pratyakSa sat, kiM vA ligabhUtamiti ? / na tAvat pratyakSaM sat, pravartakasya sudUraM naSTatvAt / api ca-indriyajaM pratyakSaM jJAnAntarasvarUpamapi na pratipadyate / kuta eva tatprAmANyamiti / ligabhUtamapi nAsti, yato liGgaM gRhItasaMbandhaM jJApayati / saMbandhamaho" na tAbhyAm, parasparasyAgrahaNAt / nApi jJAnAntareNa tatsvarUpAgrahaNAdeva / 62. athAnAditvAt saMsArasya saMvAdakajJAnanibandhanaM pravartakasya prAmANyamanekazo vinizcitya saMdehabhAji pravartakajJAne saMvAdakajJAnAt nizcaya iti / nanu atra cakrakaM dUSaNam / tathAhi - nizcitaprAmANyAt pravRttiH / pravRttau saMvAdajJAnam / tataH prAmANyanizcaya iti / 63. kiJca- anAdau saMsAre nirAtmavAdinaH(nA) kena saMbandho gRhyate ? / atha astyanantavAsanA''layabhUtam AlayavijJAnaM rAgAdibAhyAhaGkArAspadabhUtam , teneti / nanu niranvaya-. kSanikavinA bhedAvizeSAt vibhinnasaMtAnavAsanAsaMkrAntirapi kasmAnna bhavati / atha "yaminneva hi saMtAne AhitA krmvaasnaa| phalaM tatraiva saMdhatte karpAse raktatA yathA // " ityabhidhIyate / na, saMtAnivyatiriktasya saMtAnasyAbhAvAt / atha asti kAryakAraNapravAharUpaH saMtAnaH / na, kAryakAraNabhAvasya niranbayakSaNikapakSe niSetsyamAnatvAviti / . . 64. kica-saMvAdajJAnamapi yadi saMvAdajJAnApekSayA pramANam / tadA tadapi tadanyApezayetyanavasthA / atha svataH tadA pUrvamapi tathaivAstu, kiM saMvAdajJAnena ? / 1. vyAptA mu0k0| 2. ramino a0 b0| 3. kalayoyaH syaamu0| 4. tat mu0| 5. danaM jJAna mu0k0| 6. yadi nizcitadeg a0| 7. 'jJAnaM sahadeg mu0| 8. grahaNaM mu00| 9.zAnAntare khmu0| 10. graho'pi na mu0 k0| 11. cakrakadU b0| 12. kAryakAraNarUpaH m0| 13. kisa saMvAdajJAnApekSayA a0| 14. Nam tadapi a0| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikavRcau [1. sAmAnya pari0 65. atha prekSApUrvakAriNaH prayojanamudizya pravartamAnA arthakriyAyAM siddhAyAM niSpanna prayojanA na tatprAmANyaparIkSAyAM manaH praNidhati / anyathA anyasyApi yat prAmANyakAri tat svataH kathaM na pramANamiti / naitadasti / yato yathA te prekSAvattayA pravartaka vicArayanti, tathA'yakriyAmAnamapi / tathAhi-idamarthakriyAjhAnaM kiM svAdazAyAmivAsatyam , * sata satyamiti ? / athai tasya pApitatvenaiva asatyatvam / tathAhi-prabodhAnantarameva zarIrababAderatinyadavasthAmupalabhamAnAH 'dhig midhyedaM jalArthakriyAmAnam' iti nizcinvanti / jApradavalyAyAM tu sarvadevAcAdhitamarya kriyAjJAnamanubhavanto na sAzA iti na pramANAntaramapekSanta iti nAnavasyA / tarhi avAdhitatvenaiva praamaannynishcyH| 66. kinA-tat saMvAdakajJAnaM kim ekasaMtAnam, minnasantAnaM vA / tadapi kim "ekakAlam, minakAlaM pA / tadapi kiM samAnajAtIyam, uta bhinmajAtIyam / samAnajAtIyamapi kim ekaviSayam , Ahozvid bhinnaviSayam / 67. tatra ekasantAnavarti samAnakAlaM samAnajAtIyaM samAnaviSayam, minnaviSayaM vA vijJAnadvayaM yugpnnoppdyte| bhimakAlaM tu tat taimirikacandradvayadarzanena vybhicaari|mirikm puna: punalajhAnamutpadyata eva / kina-ekaviSayatve yathA prAna vijJAnamapramANaM tathA ducarakAlabhAvyapi tasmimeva viSaye pravartamAnam apramANaM syAt / prAktanala prAmANye padaminnaviSayatvAd adhikaM kiJcid aparicchindad gRhItagAhitvena apramANaM syAt / na pApramANena prAmANyaMnizcayo yuktaH / bhinnakAlasya tu bhimaviSayasya rUpAvijJAnasya saMvAdakatve marIcikAjalajJAnasyApi taduttarakAlabhAvi marIcikArUpaprAhi darzanaM saMvAdaka; syAt / minajAtIyaM tvekasaMtAnavarti samAnakAlaM bhinnakAlaM vA yadi saMvAdakaM; tadA midhyAdarzanasyApi vibhinnavastusparzAvijJAnaM saMvAdi syAt / ekaviSayatve satIti cet kathaM rUpasparzAvijJAnAnAmekaviSayatvam |n caika" dravyamabhyupagamyata iti / bhimasaMtAnaM tu samAnajAtIyaM bhinnaviSayam , ekakAlam , bhinnakAlaM vA yadi saMvAdakaM syAt ; tadA midhyAjJAnasyA'pi tathA bhavet / ekaviSayatvaM tu tatsvarUpAparijhAne tatkarmatA'pratipattau tayornopapadyate / atha tulyAbhidhAnapravRttidarzanAt tayorekaviSayatvaM pratIyate / nanu taimirikadvaiyadvicandradarzane'pyetadastIti / tayorapi parasparasya saMvAdakatvena prAmANyaM syAt / atha tatra bA~dhakopalabdhenaitadevamityucyate / tarhi tadeva prAmANyanibandhanam , na saMvAdakajJAnamiti / 68. atha kAraNaguNajJAnam / tat kiM pratyakSam , uta anumAnamiti ? / na tAvat pratyakSam, indriyANAM parokSatvAt / na hi dharmiNaH parokSatve taddharmANAM pratyakSatvaM dRSTam / kathaM buqhyAdInAmiti cet na, teSAmapi parokSatvAt / yeSAM tu tatpratyakSatvaM teSAmAtmano'pi / "anyeSAM buddhyatirekiNo'bhAva eva / apareSAM kathaJcidabhedAd tadbrahaNa eva teSAM grahaNamiti 1. prekSAkAriNaH ba0 mu0k0| 2. anyaccAnyasyApi mu0k0| 3. arthatasya b0| 4. mAnAH bhinnamevedaM mu0| 5. naiva nizcayaH a0 mu0| 6. "viSayaM vA bhinna mu0k0| 7. 'dvayadarzidarzanena b0| yadarzitadarzanena mu0 ka0 / 8. prAktanavi0 a0 muk0| 9. aprAmANyaM syAt a0 b0|10. prAmANye'ni mu0| 11. degsya bhinna mu00| 12. caikadravya' a0| 13. ye dvicandra bh0| 14. bAdhakopapattenaita mu0| 15. dharmiparo a00 k0| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R? kArikA 5.] khyaativicaarH| na vyabhicAraH / atha anumAnam / tadapi pratibandhavalAda udayamAsAdayati / prativandhamA na tAvat pratyakSeNa viSTasaMbandhasaMvittiH naikarUpapravedanAt / " iti / anumAnena pratibandhagrahaNe anavasthA, itaretarAzrayatvaM vA syAt / liGgamapi nAnuH palabdhiH, tasyAH amAvasAdhanatvAt / khabhAvaheturapi dRzye vyvhaarmaatrsaadhnphlaa|| kAryamapi yadi prAmANyanizcayaH tadetaretarAzrayatvam / 69. na ca nairmalyAdayo guNAH doSAbhAvavyatirekiNaH kecit / bhAve'pi ca tadvAhizAnaM tadanyakAraNaguNajJAnApekSam / tadapi tadanyApekSamiti anavasthA syAt / tama kAraNaguNajJAnApekSo'pi prAmANyanizcaya ityAzayAha-bAdhanetyAdi bAdhanAt saMzayAyAse sUktaM sAmAnyalakSaNam // 5 // .. 610. bAdhanaM bAdhitatvam , tasmAt / saMzayazca / AdigrahaNAt viparyayazca / tala asanaM kSepaNam AsaH / tasmin sati prAmANyaM nizcIyata iti / 611. nanu kiM vAcyam , kiMvA bAdhakam , kaca tadabhAva iti / bANyam mithyAva. bAdhyaviSa- miti cet ; kimidaM mithyAtvam ? / vaiparItyamiti cet ; kasya parItyam / , ki sApa khyAte?; khyAyamAnasya vA / tadapi tayoH kim abhAvaH, kiM vaa'nylpaavicaarH| vinA'vabhAsanam ? / abhAvo'pi kim avabhAsakAle, kAlAntare vAna tAva avabhAsakAle, tadAnImeva avabhAsamAnatvAt / kAlAntare cet / kSaNikatvAt sarvakhyAtInAM vaiparItyaprasaGgaH / arthakriyA'bhAvAd abhAva iti cet, kathamanyasAmAve anyasthAbhAvo'tiprasaMgAt ? / tadAnI ca sarvasvArthakriyAviraho'stIti tathAbhAvaH syAt / kAlAntare tadabhAvo nAsattAM khyApayati, atiprasaMgAt / / 612. rUpAviSeparItyaM ca kena pratIyate ? kiM pUrvajJAnena, kiMvA tenaiva, mAhomida uttarakAlabhAvineti ? / pUrvajJAnena kiM bAdhyakAlAvisthena, khakAlAvisthena vAna vAk pUrvapakSaH, tadAnIM tasyAvidhamAnatvAt / nApi dvitIyaH, tatkAle miyAjJAnasAbhAvAt, pramANAbhAvena viSayaikyasyAbhAvAd na tathApratItiriti / atha tenaivAtmano'nyadezatA pratI, yate / tat kiM sA tasmin kAle asti, kiM vA nAsti ? / yadyasti; kathaM vaiparItyam / / atha nAsti; kathaM viparItakhyAtiH / tathA satyasakhyAtiH syAt / uttarakAlabhAvipa ciravinaSTasya kathaM tathAtvaM pratipayate ? / kica-bAdhakam 'asat' iti pratyeti na vaiparItyamiti / tatra vipriitkhyaatiH| 613. atha smRteH pramoSaH tathAhi-nAgRhItarajatasya zuktikAzakalAvalokane'pi idaM rajatam' iti pratibhAso bhavati / kintu gRhIvarajatasya tadanubhavAhitasaMskArasya cAkacikya... sAmyApahRtacetasaH. zuktikAkhaNDadarzanaprabodhitasmRtibIjasya tatra 'anena sadRzaM rajatam' 1. pi vA tadrA ba. ka. mu0| 2. tAvat tadAnImeva ba0 a0 k0| 3. rUpavaipa mu0| 4. pUrvaH pakSaH mu0 k0| 5. viSayaikyAmA b0k0| 6. no'nyAdeza ba0 m0| 7. zukikAvalo mu0| 8. zuzilaNDa ka0 mu0| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [1. sAmAnyala0 pari0 iti maraNaM nodapAvi, kintu 'idameva rajatam' iti darzana-smaraNayosadviSayayokatvapratipattiH vlmossH| 614. nanu ki darzanaviSayasya smRtiviSaye AropaH, kiMvA smRteH darzanaviSaya iti / kA prathamapo yatra yad Aropyate tatra tatpratibhAso bhavati / yathA marIcikAsu jalamAropyamANaM marIcikAdeze kAsti / tataH smaryamANadeze zuktipratibhAsaH syAt, nedaMtayA rajataspeti / dvitIye'pi pakSe smaryamANasya aspaSTatvAt parokSatvAd idam' iti darzanaM kathaM spaSTatayA'parokSatayA pratibhAseta / / 615. kiJca- tayoraikyaM kena pratIyate ? / kiM tAbhyAmeva, athAnyena ? / tatra akhasaMvedanAbhyAM darzanasmaraNAbhyAm AtmApi na pratIyate, kuta eva anyena saihekyamiti ? / "svasaMvedanAbhyAmapi svAtmanimamAbhyAM na dvayasyaikyapratItiH / api ca-yadi dvayaM vedyate, kAyamaikyam ?; atha na vedhate; kathamaikyam ? / atha pUrva dvayaM pratItya tadevakatvena pratyeti / na, saMvedanasya kSaNikatvena etAvantaM kAlamanavasthAnAt / tattAdAtmyena ca khesaMvedanamapi vibhinnamiti kathaM pUrvAparayoraikyaM pratipadyeta ? / bhrAntatvAt tathApratyeti' iti cet na, bAmakhyAtitvaprasaGgAt / tatra ca vakSyAmaH / atha anyat / taba pUrvadarzanAhitasaMskArasa // uttaradarzanaprabodhitasmRtibIjasya vikalpakaM vijJAnaM tayorasantamabhedaM khyApayati / tarhi asalyAtiH syAt , na smRtipramoSa iti / tanna smRtipramoSo'pi mithyAtvam / 616. alaukikatvamiti cet ; kimidaM alaukikatvam ? / kim anyarUpatvam, atha anyakriyAkAritvam , kiM vA anyakAraNajanyatvam, Ahozvidajanyatvamiti ? / satra na vAvad anyatpatvam / yadeva hi satyasya rUpaM pratibhAti, tadevAsatyAbhimatasyApi / na cAnya* kriyAkAritvam , adarzanAt / anyajanyatve; sarvatra niyamo na syAt / laukikeSveva sa iti cet, itaretarAmayatvam / satyaniyame'laukikatvam , sati alaukikatve'niyama iti / ajanyatve nityaM sasvamasattvaM vA bhavet / tatazca satyajJAnaviSayo'pi syAt / tannAlaukikatvamiti / 617. bhAtmakhyAtiriti cet ; tatkiM paraM brahma, Ahozvid vijJAnamiti ? / tatra yadi sad badvayaM tadA dvayadarzananibandhanA kathaM taMtra bhrAntiH ? / antarupaplavAditi cet, tatrApi yadi khalpapratibhAsaH kathaM bhrAntiH ? / atha anyarUpapratibhAsaH, kathamAtmakhyAtiH / atha AtmarUpasva prAntyA anyarUpatvena avabhAsanam / nanu itaretarAzrayatvam / tathAhi-anyakhelapamavamAsantI bhrAntiH, bhAnyA'nyalpAvabhAsanamiti / 618. atha avidyayA bhrAntaM vedanaM janyate / kathaM nityatvaM bramaNaH ? / na ca tavyatirekeNa sadasti, prAsagrAhakAkArayoranAtmarUpatvAt / AtmarUpatve vA tayorapi satyatvam, Atmano vA'satyatvamiti / atha saMvedanamAtraM satyamAtmano rUpam / tathApratibhAsastvavidyAvazAditi / 1. ze'vabhAsate mu0| 2. svarUpam ] a-tti0| 3. anyena khAtmaikyam mu0| 4. khAtmani nimamA a0 b0| 5.ca saMvedana b0k0mu0| 6. 'tyeti cet ka0 muN0| 7. anyasya a-tti0| 8. ritvamiti, ki a0 mu0| 9. yasamiti satya a0| 10. tava mu0| 11. atadrUpabhramAditi mu0| 12. anyarUpamava mu0b0| 13. mavabhAsayantI ka0 / bhavabhAsayatIti bhrAdeg mu0| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rikA 5.] bAdhyabAdhakanirAkaraNam / 25 hasA bhayA kiMm vAtmarUpam, athAnyadeva kicit 1 / yadyAtmarUpam; kamamavidyA ? / - kathamadvaitam 1 | 19. jaba bhede pramANAbhAvAt tathApratibhAsoM bhrAntiriti / tathAhi - bhedo vastutaH kiM ni:, kiyA abhinaH ? / yadyaminaH; na bheda: / aba bhinnaH / sa kiM pratyakSeNa pratIyate, anumAna 1 / pratyakSeNApi kiM tadvastuprAhiNA, utAnyena 1 / yadi tadvastuprAhiNA; tadA kiM / aft kAle, kAThAntare vA ? / na tAvat tasminneva kAle, dvayoH pratibhAsAbhAvAt / kAntare pratyakSasyaiva naSTatvAt na tena bhedamahaH / anyasma tu tadAnImanubhavAt / anumAnamapi na pratyakSAbhAve bhedamAha / kina - bhedasyApi vastuno'nyo medaH / tatrApyanya ityanantabhedAvamAMcaH khAt / na cAsAvati / 20. ityAdiparavikalpitaM gajavikalpAyate / yato bheda eva pratyakSe pratibhAsate / tathAhi - 10 prAikAkAra mahaMkArAtpadasUtam, nIlAdikaM ca prAjhAkAraM muktvA nAnyait saMvedanamAtraM pratibhAti / kevalamadvaitavAdI dadAzayA utsvaprAyata iti / api ca- -ayamamedaH kiM vastuno mitraH, kiM bA'bhinaH ? / yathebhinaH tadA nA'bhedaH / atha mitraH; sa kiM pratyakSeNa pratIyate, kiM tumAna 1 / pratyakSeNApi kiM vastuprAhiNA, utAnyena 1 / vastuprAhiNApi kiM yugapat, krameNa vA ? / na tAvad yugapat, dvayapratIterayogAt / pratItau vA luThito'bhedaH / nApi # kana, kSaNikatvAt / na cAnyat pratibhAti / pratyakSAbhAvAdanumAnamapi nAsti / atha vastuno mahaNe tadabhinnasya abhedasyApi prahaNamiti / bhedasyApi tathAgrahaNaM kiM na bhavati 1 / 21. ki- amedo nAma a~Di ( nAma dvitIyApekSaH / tadagrahe kathaM prahaNamasya 1 / mahi yathA nIlamAhi] jJAnam 'yadevaM na bhavati tadato'nyad iti vyavasthApayati, tathA 'pIvAyanenAminam' iti zeknoti / nahi pItAdyapratibhAsane tena sahaikatvapratibhAso yuktaH / * bhedo'pi katham bhidyamAnApratibhAsa iti cet tat kiM nIlasyApi nAsti pratibhAsa: 1 / atIti cet; yadyevaM tat kiM pIvAdi kSetra bhAsate ? / neti cet; tatkathaM na bhedapratibhAsaH 1 / na caivaM dvitIyApratibhAsane tena sahaikyamiti pratibhAso yuktimAniti / pratipAdaviyate cAnyamAhmatvaM medasya abhAvapramANanirAkRtAviti / tannAtmakhyAtirapi " / 22. bAdhakamapi kim anupalabdhiH, Ahozvid jJAnamiti 1 / anupalabdhirapi kiM 25 tasminneva kAle kAlAntare vA 1 / tatra tasminneva kAle mithyAjJAne'pi jJAnapUrvapakSa: / zeyayoranupalabdhirnAstIti tadapi avAbhyaM syAt / uttarakAlaM tu satyavijJAne'pi saMdigdhA'nupalabdhiH / pravRttau tanizraye cakrakamitaretarAzrayatvaM vA'bhANi / 623. atha jJAnam / tatkim samAnajAtIyam uta bhinnajAtIyam ? / samAnajAtIya 1. avidyA Atma0 mu0 ka0 / 2. pratyakSeNa kiM ka0 mu0 / 3. mAmyasaMvedeg a0 ba0 / 4. pravI ka0 / 5. kaDito'mekaH a0 pa0 ka0 / 6 tadabhijasma tasyApi pra0 / 7. nAma dvitIyaH pahA su0 ka0 / 8. tadA ka0su0 / 9. iti prApnoti mu0 / 11. tatra na bhAsate mu0 / 12. medaH prati ka0 / 13. miti kra0su0 / 15. saMvignapravRttI ba0 / saMvigyApravRttI mu0 ka0 / mA04 10. 'syApi pravi0 ka0 mu0 / yukti mu0 / 14. khyAtithiti vADabhANi mu0 ka0 / 16. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [1. sAmAnya pari0 mapi kimekasaMtAnam , atha minnasaMtAnam 1 / tadapi ki ekaviSayaM minnaviSayaM vA / tadapi kiM ekakAlaM, bhinnakAlaM pA ? / tatra samAnajAtIyamekakAlaM ekasaMtAnaM ekaviSayam, minaviSayaM yA yugapad zAnadvayaM notpadyate / kathaM tayorvAdhyabAdhakabhAvaH / bhimakAlaM tu sajJAnaM ekaviSayaM saMvAdakameva syAt, na vAdhakam / bhimaviSayaM tu vajJAnaM yadi vAdhakaM sAta sadA * sarva sarveNa bAdhyeta / bhimasaMtAnaM tu samAnajAtIyamekakAlam , bhinnakAlaM yA yakaviSayaM, saMvAdi syAt, na bAdhakam / bhinnaviSayasya taiya bAdhakarave atiprasaGga uktaH / vijAtIyaM tu ekasaMtAnavarti ekaviSayaM samAnakAlaM bhinnakAlaM vA yadi syAt saMvAdavat syAt, na bAdhakam / uktajJAnasya vibhinna viSayasyApi sato bAdhakarave sarva tena pANyaM smAt / minnasaMtAnamapi vijAtIyaM samAnakAlam, bhinnakAlaM vA yayekaviSayam / tadA astu saMvAdakam / // atha bhinnaviSayam / tadA'kicitkaramiti / tana bAdhakamapi kizcit / 624. bAdhakA'bhAvo'pi kiM tuccharUpaH kiM vA vastvantarajJAnam ? / tuccharUpala karya pratItiH / atha jhAnavatvataH iti / tanna, . "sarpiSo yadi saurabhyam, gomayasya kimaagtm|" atha khasaMviditaM jJAnaM tatrAbhavat tamigrAryayati / 'tat tatra nAsti tena va nimaH' iti "vyAhatam / ananubhavAt tanizcaya iti cet, svApAyavasAsvapi syAt / atha bastvantarajJAnam ; tanmidhyAjJAne'pyastIti tatrApi tamibayaH sAviti / tat kathamavAdhivatvenApi prAmANyanizcaya iti / 625. atrocyate / yat. tAvad bAdhyabAdhakanirAkaraNamakAri tat kim advaitamAbhitya, ... atha bahirarthe sthite satIti / tatrAdvaitasa zUnyasya cAme nirAkariSyamANatvAt uttrpkssH| tadAtAm / bahirarthamAzritavataH pramANaviplavaH prakRtaM tirodhAtItyavazyaM pramANetarajyavasthA'bhyupagantavyA / .626. tatra pramANaM kim avisaMvAvitvena, kiM vA'vAdhitatvena, kiMvA "prasiddhAni pramANAni vyavahAraca ttkRtH| pramANalakSaNasyokohAyatena pryojnm||" [nyAyA* kA* 2] // iti vicAraH pravartate / tatra keSAM prasiddhAni pramANAni ? kiM zAsavidAm , utazvit tavitareSAmiti / tatretare janAH pramANasa nAmApi na jAnanti kiM teSAM prasiddham / / zAsavidAmapi saMkhyAdivipratipattidarzanAt na prasiddhAni / atasteSAM tamirAkaraNAya pramANapraNayanamupapattimaditi / 627. tatrAvisaMvAditvaM dvitIyapramANApekSamiti sakalaM prAgukaM dUSaNajAumApatati / "api ca-zAkaTikA api zAkhastulyAkSaNavidhAnAH / tathA, katipayapadaparimivA. pravRti yAnizcayAdapi bhavantI ko kSati kariSyatIti na dRSTAya tallakSaNapraNayanam, kintu dRSTe vyAmohaH adRSTamapi prasaditi zAstram / tatrAvisaMvAvitvalakSaNamadRSTAvyApIti nopapattimat / 1.nam uta mi.mu0| 2. kAlaM ydyemu0| 3. yasya bApa mu0k0| 4. samAnakAlaM yA yadi bhk0mu0| 5. kiM vastra b0| 6. bApayati mu0| 7. jAnate 0 / 8.NApekyamika b0| 9.raSTAya lkssnnk0mu0| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 4.] zaktivicAraH / 27 abAdhita pramA 628. abAdhitatvaM punaH sakalopAdhivizuddhamihopapadyamAnamadRSTamapi vyApnotIti yuktam / 'vAha'-: -- yathA mAtrAtyAsannAtidUrAzubhramaNAdiko viSayadoSaH, nApi calanAdirUpaH AdhAradoSaH, na timirAdyupahavo'kSANAm, nApi manaso middhAyupahatatvalakSaNam / miti kAraNa guNaparyAlocanAdabAdhitatvaM nizcIyate; tathA 'nA'yaM zAkhA rAgadveSIpahataH, nApyakSa:' iti AptaguNaparyAlocanAt zrutajJAnasyApyavAdhitatvaM nizcityAsaMbAde'pi prekSAvantaH pravartanta iti yuktam / 6 29. kAraNaguNanizcayaca kacidabAdhitatvena / na cetaretarAzrayatvam vyaktibhedAt, anAditvAca saMsArasya / yadapyabhyadhAyi - 'indriyANAmatIndriyatvAt vaiguNAnAM kathaM pratyakSAdinA prahaNam' iti tadetad doSeSvapi samAnam / te'pi hi na pratyakSAdinA pratIyante / ere mithyAtvAt tanizcayaH / samyaktvAd guNAnAM kiM na bhavati 1 / 630. atha yaithA ghaTasyodakAharaNalakSaNA zaktiH sutpiNDAt na bhavati tacchativikalasvAt tasya; tathA arthatathAtva prakAzanazaktiH prAmANyarUpA kAraNeSu asatI, bhavantI utpattau svata ityucyate / kimayathArthaprakAzanazaktiH kAraNeSu asti naiM vA ? / na iti cet, kathamaprAmANyaM paravaH / 631. api ca- sA zaktiH zaktimato bhinnA, kiM vA'bhinnA, atha bhinnAbhinnA, 18 zaktiviayobhayaniSedhaH 9 / yadyabhinnA aprAmANyazaktirapi zaktimatsvarUpavat na doSebhyaH syAt / atha bhinnA tarhi prAmANyajananazaktirapi kAraNebhyo bhinnA / na cAtra vyavasthitavibhASA / atha sA nAsti kAraNeSu; azaktAdutpadyamAnaM prAmANyaM sarvasmAdutpadyeta / ahetukaM vA syAt / tatazca sarvatra syAt / na vA kaciditi / cAraH 932. kina-sA zaktimati saMbaddha kiM bA'saMbaddhA 1 / yadyasaMbaddhA, na tasya sA / atha 10 saMbaddhA; tadA kAryakAraNabhAvAnnAparo vyatiriktasya saMbandhaH / tatra yadi zaktimatA zaktijemyate iti pakSaH; tadA kiM tena zaktena janyate, kiMvA'zakena ? | yadyazaktena tadA'nyenApi janyeta / atha zaktena tadA tatrApi yadi sA zaktirabhinnA tadA pUrvApi tathaivAstu / kiM arepanayA ? / atha bhinnA tadA tadeva vAcyam, tadevottaramityanavasthA / saMbandhAntaraM ca 1 niSetsyamAnamAsta ityAstAm / vyatirekAvyatireke ca prAmANyaM svataH paratazca svAt / ubhaya- " niSedhastu vastuno nopapadyata iti / na hi tadeva tadAnImeva vidhIyate meM niSidhyate ceti yuktam / tanotpacau svataH prAmANyam / svakAryaparicchede tu pravartamAnamapramANyamapi na kicit paramapekSata iti svataH syAt / asvasaMvednavAvinastu jJAnasvarUpamapi na svataH siddhaM kuta eva tadravaM prAmANyamiti ? / 633. yathoktam- 'kiM bAdhyam, kiM bAdhakam, kama tadabhAvaH' iti tatrAsatprakAzana - sAmarthyaM midhyAtvaM bAdhyam / tathAhi - jJAnasya sadarthaprakAzanazaktiriba asadarthaprakAzanazakti 1. STaM vyAka0 mu0 / 2. tathAhi nAtrAdeg a0 / 3. lAt guNAnAM mu0 / 4. doSe'pi ya0 / 5. atha ghaTadeg su0 ka0 / 6. asti neti cet bha0 ba0 ka0 / 7. dutpadyate a0 / 8. saMbaddhA'saMbaddhA thaa| yadya mu0 / 9. tadApi yadi su0 ka0 / 10. meve ba0 a0 / 11. vastu nopapa0 ba0 / 12. nopapadyeta ka0 / 13. ve niSi ka0 mu0 / 14. mapramANamapi a0 ka0su0 / 10 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nyAyAvatArasUtraMvArtikavRttau [ 1. sAmAnyala0 pari0 rapyasti / kinnAsantaM sarvameva prakAzayatIti cet / naM, niyataviSayA hi bhrAntayo bhavanti / asadapi kacit kicit prakAzayatIti / taba kacit bAhyAte sAdRzyAt bhramahetoH, kacit vicitrAnubhavAhitavAsanAprabodhaviparyAsAditi / 34. tathA, bAdhakamapi samAnajAtIyaM vijAtIyaM vA vijJAnaM samAnakAlaM bhinnakAlaM vA * ekasantAnavarti nisantAnavarti vA, ekaviSayaM sanmanyete / nanu yadeva bAvijJAne vastu pratibhAtaM tadeva yadyakSataM bAdhake'pi pratibhAti tat kathaM tadubAdhakam, saMvAdakameva syAdityukam / nAkSataM pratibhAti kintu yadeva hi mithyAjJAnena asadAkArAropeNa vastu pratipannaM tadeva bAdhakena tadAkAranirAsena anyathA pratIyata iti / 35. athaikaM vastu ubhayavijJAnagocaracAri anyathApratibhAse sati nAstItyucyate 10 kSaNiketvAd vA / ta, yato vijJAnapratibhAsabhedavad abhedapratibhAso'pyAtmano'sti / tathAhi'sadevedaM vastu mama marIcikArUpeNedAnIM cakAsti, yat pUrva jalarUpeNa pratibhAtamAsIt' iti / etaca kSaNikatvanirAkaraNaprastAve pratipAdayiSyAmaH / 36. tathA, tuccharUpamabhAva manabhyupagacchatAM sadasadAtmakavastuvAdinAM na tatpakSakSepaH kSatimAvahatIti / tato vastumAhipramANaM viparyastapramANAntarazUnyamAtmAnaM vedayamAnaM svamAjha - || mAropitA'sadAkAravivikaM ca pratipadyamAnaM jJAnaM" zeyAbhAvavyavahAraM pravartayatIti kathaM na bAdhakAbhAvanizcaya iti ? / tasmAt sthitam 'abAdhitaM pramANam' iti / tataH sAdhUkambAdhavivarjitamiti / 20 37. sUktamiti pramANopapadmam / lakSyate vyApyate prAmANyaM tAdAtmyAdanena iti lakSaNamiti / [5] 1. ata eva tadbhAve bhAvastadabhAve caubhAva iti darzayitumAha-vedezvarAdayaiti vedezvarAdayo naiva pramANaM bAdhasaMbhavAt / pramANaM bAdhavaikalyAdarhastattvArthavedanaH // 6 // dInAM prA 28 mANyasya 2. veda Izvara AdigrahaNAt pradhAnAntarajJAnaparigrahaH / te na pramANas, vyApakAvevezvarA- bhAvAt / tadabhAvazca virodhisannidheH / tadevAha - bAdhasaMbhavAditi / bAghanam bAdhaH / tasya saMbhavAt / bAdhAbAdhayoH parasparavirodhAt / nimittena nimicinaM niSedhaH / darzayati - pramANam ityAdi / zakrAdibhyaH pUjAmarhati iti, yadvA rAgAdIn arIn hantIti aIn / tastvam jIvAdayaH saptapadArthAH / tAn vedayatIti "nanyAdibhyo yuH" / tasvavedanena hi hetoH siddhiM darzayati / yata eva tasvavedano'ta evaM tabjJeye'rta yAropanirAsa iti / etaca sarvajJasiddhau darzayiSyate / [6] 1. nti / yadapi mu0 / 2. bAhyasAhadeg ka0 ba0 mu0 / 3. samAnajAtIyaM vA samAnakA su0 / samAnajAtIyaM vijAtIyaM vA samAna ka0 / 4. ekasantAnavarti vA eka mu0 / 5. 6. bASye vi0 ka0 mu0 / 7. yadyavikalaM bAdha ba0 / 8. na tathaiva prati pa0 / 10. tatra mu0 / 11. pramANaM pramANAntaradeg mu0 / 12. zAnajJeyAdeg a0 ba0 tadbhAve tadabhAve vA'bhAvaH iti mu0 / 14. bhAve'bhAva iti bha0 ba0 / 16. 'tasthAro mu0 ka0 / / manyante ka0 mu0 / 9. kSaNikAtA su0 / 13. ata eva tadbhAvaH 15. veda ba0 ka0 / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 pArikA ..] prso'pauddveytvnivessH| 61. copanAyAkhAvat apauruSeyatvanibandhanaM prAmANyaM samUlamunmUlavitumAda- pacAsa svaadi| paso'pauruSeyatvaM nA'vizeSAt paTAvivat / 12. anena hi prayogAyoM darzitaH / prayogastu-yathenAsaMbhavadvizeSavarUpam , vat tena pAlo'pI- sakasameva samAnahetukam / yathA'saMbhavadvizeSaH paTaH paTAntareNa / asaMbhavati / / pANi pAporaveyatvenAmimavAni vAkyAni pauruSeyektyaiiriti / na vAvadayamasiddho hetuH, yataH sa vizeSo dRzyo vA syAt , adRzyo vA / darzanAbhAvAt na zyaH / durmaNatvAvizyava iti cet, na, jainendraSitetyAviSvapi pauruSeyeSu tasya bhAvAt / viSApepanayanAviko vizeSa iti cet ; na, tasya zAvareSvapi majeSu bhAvAt / / 13. na pa satyavapAprabhAvavatAM saMketamAtramapAsya matratvamupalabhyate / tehi kaaNcn| devatAM samArAdhya 'ya imAmasmaprathitAM varNapadakramaracanAmadhyeSyate tasmai tvayedaM phalaM dAvamyam' iti saMketayanti / anyathA nityAnmacAt sarvadA phaladAnapravRttiH syAt / yato hi mAvaza phalotpattiH, sA'vikaleti na phalavaikalyaM kadAcidapi syAt / na hi kAraNasAkalye kAryavaikalyaM yuktimat vasA'kAraNatvaprasaMgAt / aya na kevalAnityamacAviSTaphalasiddhiH / vidi , vidhAnAdisahakArikAraNasavyapekSAviti / 14. nanu yadi manAH vidhAnAdanyato vA kaMcit svabhAvAtizayamAsAdayeyuH sadApekSatA pracArikAraNam / na cAsAdayanti / kyAhi-sa sahakAriNA vidhIyamAno vizeSavebhyo myatiriko vA'vyatiriko vA syAt / vyatireke te kharUpeNa niratizayA eva vidhAnAdi. sahacArisamidhAne'pi pUrvakAlavat na phaLaM dadhuH / avyatireke teSAmanityatAprasake / yA - poraveyatvameva sAt / 15. kisa-yadi bhASazaktyaivA'saMskAryA manAH phalaM prayacchanti tadA yajamAnasevA pasA'pi siddhividhAyino bhaveyuH / nahi anyaM prati avicalitarupo mAvo'vadrAyo mAti, vena vasa kasavit svabhAvakhAnapAkaraNAt anyena vA kasyacitkhabhASasAnulAmAt / vamApaurapeyA mnaaH| * 66. avikAnA - jainAvimacakalpAnAM puruSapraNItAnAM darzanAt patrApyapauruSeya / kalpanAvAM nAmauruSeyatvamaviSayaM syAt / vayAhi-jenetarayormavakalpayohiMsAmadhunamibhyAe nAdayo'nabhyudayahetavo'nyathA ca varNAnte / tat kayamekatra vinavAbhidhAyi sabaM mAt / / nAnAmamatratve vadanyatrApi kozapAnaM karaNIyaM syAt / viSakarmAvikato'pi hi jainA yamacAcadanyatrApi manatvaM na khAt / 1. neyaniSa m0p0| 2. jainendRSivepa0 / jainendraSive mu0| jainejvivek0| 3. vikApalaya mu00| 5. mAtra tayA'sya mA. mu0| 5. mityAdiSTa bh0| 6. kaSita samu 7.jo'pyati 0 / 8. kleva saMskA mu0| 9. yasamavi m00|10. tathA jaine . 19. vA macA mu0| . Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [1. sAmAnyala0 pari0 .67. mudrAmaNDalamyAnarayana kaNi viSArthapanayanAdIni kriyante / na ca vAnyapIhaveyANi nityAni yA yujyante / teSAM puruSakriyAsaMbhave akSararacanAyoM kA pratipAta: purupANAM yena manatvaM vizeSo bhavet / aba yadi satsatapaHprabhAvavaspuruSaprabhavo manakalpI kathaM parasaravirodhinau / na vai sarvatra to satyatapAmabhAvavatpuruSaprabhayau kintu kSudradevatA* pravibAlakSaNo'pi hiMsAdhanuSThAnamAgyaphala: kaniditi na pauruSeyatve virossH| 68. aba vedevarayolavalakSaNo'tyeva vizeSaH / satyam , asti, na kevalaM tayoreve / vihiM 1, DiNDikapurANetarorapi / na sa prakriyAmedadIpano nAma bhevaH puruSakati pASate'nyatrApi prasaMgAt / yadi sAIzI racanA puruSAH kartuM na zaknuyuH, kA vokatasaMketo vivecayet-'iyaM puruSahatA, neyam' iti tadA vyakamapauruSeyo vedaH sAt / vana ||shyo vishessH| 69. nApi dvitIyA, anupalabhyamAna vizeSasyAvizeSakatvAt / nAgRhIvaM vizeSaNaM vizeSyaM vizeSayati / atha yathA viSa nAgarasahapAdanupalabhyamAnazaktikamapi vivicyate tathA laukika vaidikayoH svarUpabhedAnupalakSaNe'pi" mahAna vizeSaH / nanu taMtra viSavalpAt na kAcida aparA zaktirati yA bhevikA syAt / bhavatu vA patra vyatirikA'vyatirikA pA atita, sA kAryadarzanAd vyavasthApyate / atra tu na kicit kAryamati yadarzanAd medavyabalA khAt / ayAtrApi prameye pramANabhUtapratItikAryajananAd bhedavyavasthA / na, sati prAmANyalakSaNe "vizeSe'pauruSeyatvam satyapauruSeyatve vizeSa itItarevarAbhayatvam / 610. kina-kila girA midhyAtvahetUnAM doSANAM puruSAzrayatvAt vadabhAva tamivandhanasAprAmANyama nivRtteH prAmANyaM vede bhaviSyatIti prstraashyH| pavityaM girA satyasvahetUnA "guNAnAM puruSAzrayatvAt tadabhAve tanibandhanasya prAmANyasya nivRttau Anaryakyameva vedasa sthAt, viparyayo vA / tathAhi-jyotmAdayo apauruSeyA api rAtrau pIte vakhAdau raktadAnahetutAM pratipayamAnA mithyAzAnahetavo dRzyante / tamA'pauruSeyatvAt prAmANyam / 6.1. ki-apauruSeyatvaM pratyakSeNa vA vyavasthApyeta anumAnena vA / na tAvat pratyakSeNa sAkSAnusAritayA pravRtteH / akSaM vartamAnakAlabhAvini vastuni pratyAsIdati / atastadanusAriNI pItAvatkAlasyaiva aryasya vyavasthApikA na anAdikAlamA / tAvatkAlavApauruSeyatvamyavasthApane kAdambaryAdarapi apauruSeyatA durnivArA syAt / anAdikAloliGgivasya bedasthApauruSeyatvamadhyakSamAsam abhyupagacchato mImAMsAkaspAsarpahAbhyupagamo viruddha aivaM smAt / mAyakSamAgApauruSeyatA / 1. mudraamaalmu0| 2. viSApana mu00|3.mev tAni mu0|4. 'racanAyAH mu0|5. va nmuk0| isa kivA mu0| 7. puruSati mu0 k0| 8. tArakhI racanAH kaa| 9.to bAta m0p0| 10. mAnava vizeSaka' k.mu0| 11. viziSyate mu00| 12. kSaNe mahAn mu.k0| 13. nanu viSa mu00| 14. atra kizcit ka0 mu0| 15. bhavAprApi prAmANyamu0 / 16. pramANabhUtapratItijananAt k0| 17. vyavasthApanam ma. mu0 / vyavasthApanA 10|18nnu sati k0| 19. lkssnnvishe10|20. parAzayaH b0| 21. tahiM girA mu0| 22. anarthavameva mu0| 23. na avItAnAdikAla mu0k0| 24. tAvatkAlasApauruSeyatA mu00|25. kalAnimita mu0k0| 26. karana sarvajJA mu0| 27. vikhavacaH sAta mu0| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 7.] zavAyasaMpansa nityatvasya nissedhH| 612. nApyanumAnaprAthA / yato'numAnaM lipalenodayamAsAdayati / na pAporavala. prativaddha kiMcanApi ligamati yalenAnumAnamudayamAsAdayet / karturasmaraNaM limiti cet / nanu vadasmaraNaM vAdino liGgalenopAvIryate, sarvasa vA na tAvad bAvinA, vama sakate'pi sahAvenAnekAntikatvAt / nApi sarpasa, vakhAsiddhatvAt / bAhi-marantheSa maulAH vedana kanaSTakAdIna, kANAdAya hiraNyagarbham / tama tadasmaraNaM hetuH / 613. aba jinamUlaM vede kartuH smaraNam / tathAhi-anubhavo mUlaM maraNalAna bedakartunubhavaH / nanu kena karainanubhavaH 1 ki pratyakSeNa, svAnumAnena / yadi pratyakSeNa kaSurananubhavAd de chimamULa smaraNam , tadA bhAgamAntare'pi pratyakSeNa pAvi-prativAdiyA karturananubhAvAt chinamUlaM smaraNaM sAt iti tadapyapauruSeyaM prasanpate / acAnumAnena, vadA'numAnasa vedakatsAdhakasya pratipAdivatvAt kathaM chinnamUlaM smaraNa / / bhavAnumAnamanenAnumAnena pANyate; tadevaretarAbhavatvam / vayAhi-tadvASAyAmala prAmANyam, basa prAmANye sdvaasseti| 614. aba bhAgamAntare prayojanAbhAvAt kapalamme yavaM pAdI na vAna venApasambhA / tara, katayanenApi pAMcit vaTe baTe vaibhavaNAdInAM karturanupachanmAt / aba vairiketa karmasu pracuravyayeSu pA(jA)yAseSu ca pravartamAnaH yona kartarupalammaM tavAn, na bopakabhavAn, tato jAyate nAsti kartA / sarbha, anupalabdhilakSaNaprApteSu dezakAlakhamAvaviprA gajavato'pyanupalambho nAsattA sAdhayati iti nAsmaryamANakartakatvamanumAnam / 615. nApyApattirabhAvapramANaM vA tayonirAkariSyamANatvAt / nApi yadevAcyavanaM vadanyayanapUrvakaM bedAdhyayanasvAt, idAnItanAbhyayanavat ityavyabhicAri sAdhanam / anyathA 'yA pavikAmina bAlApUrvako nAraNInirmathanapUrvakaH pathikAmisvAt sAnIvanapayikAmipara ityAderapi sAdhanatA sAt / evamanyadapi yadapauruSeyavAsAdhanaM vadavidhamAnaprativandha sarvamanekAntikameva / vanAnumAnAbaseyApyaporameyateti / 116. kinA-ayamapauDaveyaH kiM saMvandhA, kiMvA pAlyApIti / vatra nityaM vaM sandAsa- vyavasthApayituM saMvandhApauruSeyavApAhabambo niya " "samayaH pratimA vA pratyubAraNameva thaa| paH kriyate jagadAdI vA sakadekena kenacit // " [loka saMbaMdhA..]... ayaM hi puruSeNa saMvandhaH kriyamANaH pratimasya kimekaH kriyate, kiM vA'neka iti| ekatve zatako na syAt, pUrvameva siddhatvAt / anekatve'pi ki sarva vAcakAra, kimAna madhye ekA kadhiditi / yayekA, vadA vadabhAve zeSasaMvandhasamAve'pi pravItinai khaat| 1.yeta ka0 mu0| 2. vedakaH ma0pa0 mu0| vede kartuH asara mu3. bedaka. 10 / 4.karDaranubhavaH ka0 mu0| 5. mUlamama mu0| 6.raNa sAviti / aba mu0| 7. anena / 8. tatra m0| 1. sambho'sattA 0 / sambho nAsattAM zoSayatIvi muN| 10. kartRgama kA mu0| 11. kiMvAvamapaurapeyavAbAha mu00| 11. nikhasa / 13. maneo'pi mukA / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 myAyAvatArasUtravArtikavRttau [ 1. sAmAnyala0 pari0 sarve'pi vAcakAH samuditAH, athAnyathA ? / tatra sarvasaMbandhAnAM samudAyAbhAvAt na kiMcit kenacit pratIyeta / atha kimanena ? / yasya yaH saMbandhaH sa tena pratipatsyata iti / . 1 17. astu nAmaivam, yadA punarbahubhiH puMbhirekasya samAnArthA bahavaH saMbandhAH kriyante tadA kiM prAvRcikanyAyena, kiM vikalpena, kiM vA samucayena pratipAdayeyuH 1 / vatra * prAvRttikakramo yadA pazUnAM paGkayA sthitAnAmAlambhanArthaM zalAkayA cakSuraJjanaM kriyate, tadA yasya prathamaM nayanAzanaM kRtaM tasyaiva vadha iti / tena nyAyena yaH prathamaH saMbandhaH kRtastenekAryapratipattiriti / tarhi zeSANAmAnarthakyamiti / atha vikalpena / taduktam "ekArthAnAM vikalpacet / " [ zloka0 saMbandhA0 17 ] vidame nAsti / yataH tatra nAma vikarUpo bhavati yatraikamupAdAya aparopAdAne yamaH iha tu prathamenaiva pratipannatvAt kimainyena 1, vyavahArasyApratIteH / samucayo'pi ki / taduktam "samucayo'pi naivaiSAm / " [ zloka0 saMbandhA* 17] iti tadevamAdyasyApi pauruSeyasaMbandhasya pAzcAtyasaMbandhavat nArthapratipAdakatvamiti / 1.M 18. ki- puruSaH kiM pratipadmArtha pUrvasaMbandhaM karoti, kiM vA'pratipannArthamiti 1 / pUrvasya kRtatvAt kiM tasya karaNena ? / apUrvasya karaNeM nArthapratItiH syAt / zrotustadaiva bhavi - vyatIti cet, kathaM vaktA'pratipannArtha karoti / tasmAnna pauruSeyaH saMbandhaH / kintu arthapratipatsyamyathAnupapasyA zabdasma bAcikA zaktiH, arthasya tadvAcyazaktiH / ayamevAsI saMbandha iti nityatve'pi yasyaiva pratItattasyaiva pratItiM janayati nAnyasyeti / 19. tadetadaviditaparamArthasya parasya pralapitam / tathAhi - na saMbandhaH puruSeNa kacit * kriyate kintu saMketamAtrAdacinikocavat zabdAvaryapratItiriti / tana kazcit nityaH saMbandhaH / 6 20. zabdasya nirtyatvAt tasyApi nityatvamiti cet, na ca sarvadopalabdhiH / taduktamzabdanila- nityatvavyApitve'pi zabdasyAkAzasyeva prayajJAnantaramupalabdhirupapadyate / praNam tathAhi-- kUpAdau pUrvamanupalabdhasya prayahAdAkAzasyopalabdhirraSTA, na ca * tasyAnityatvam, nApi vyApitve'pi sarvatropalambhaH / tathA, 'zabdaM kuru' iti vyapadezAH 'AkAzaM kuru' ityAdi vyapadezayat nAnityatvaM sAdhayanti / tathA, stimitavAyuspagitasya zabdasya kauDena vAyunA tadapasAraNe na phAtkaryenopalabdhiH svarUpamAtrasyaivopalabdheH / niyatadezA hi vAyavIyA dhvanayaH prativarNe mitrAM yathA zabdakartuH tena na sarvatra sarvecAsupalabdhiriti / mata patra yasyAM dizi na vAyorgatirna taMtra zabdaH bhUyata iti / tathA, >> etasyaiva muvAsya vyaJjakasyAdarzanaGgIvamedAt yathA medAH tathA dhvanidharmA alpamahasvAdayaH sAciNpAt zabde upalabhyante / tena na pratyaye meda meditvAdanityatvamiti / yathA hi mar3haH svaspena mahatA vA zabdena pratipAdyamAno na bhidyate, tathA zabdo'pi mahatA dhvaninA'spena vA yAjyamAno'yaM pratipAdanalakSaNArthakriyAkArI na bhidyata iti / 1. pratIyate ba0 ka0 mu0 / 2. mAlamanAdeg a0 / 3. tadayuktam ka0 / 4. kimanena ma0 ba0 / mAyeM pratipA ka0 mu0 / 'sya pralapi ka0 mu0 / 7. tathApi mu0 / 8 na niSAH saMcayaH 0 hu0 / 9. koyena mu0 ka0 / 10 khajJAvibhirbhedAda mu0 / 11. pratyayamedilA saMyAmevilA ka0 / 6. mu0 / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 7. ] zabdanityatvasya niSedhaH / - 21. matha vAyavIyAnAM dhvanInAM zrotrA'prAhyatvAt kathaM taddharmANAmalpamahasvAdInAM bhotreNopalambha iti / na, zabdasyaikatvenopalabdherna taddharmAH kalpyante / tathA hi- sa eva gAro mahAnalpo vA / na tu so'nyo'yamanya iti pratItiH / tasmAd dhvanirdharmAH sAnidhyAt tathA bhAsanta iti / 22. atha mitradezasthitaiH puruSairbhedenopalabdhenaikaH zabda iti / tadapyAdityenAnaikAntikam / tathA hi- "vibhinnadezasthitAH puruSA ekamapyAdityaM kecit pazcimAyAM dizi upalabhante, apare pUrvasyAmiti / " 623. vadapyasaMgatam / tathA hi- vyaJjakena kimAvaraNavinAzaH kriyate, atha zabdazabdanitya- saMskAraH, kiM vA bhotrasaMskAraH, ubhayasaMskAro vA ? / tatra AvaraNaM yadi nityaM lAsyaniSedhaH / na vasma vinAzaH / athAnityaM tadA yadi nAzitaM vadA ne mRrtaH punarjIvatIti 10 sarvadA zabda upalabhyeta / atha kSaNika saMtAnenodyate tadA sarvadA sAntaramupalabhyeta prayatnabirgame'pi / zabdasya mImAMsakairvyApino niravayavasyopagamAt tatsaMskAre sarvatra sarvairupalambhaH syAt / zrotraM saMskRtaM sarvAn zabdAnupalabheta / na hi cakSurunmIlitaM kiMcidevopalabhate yogyadezasthaM nAnyamiti dRSTam / 24. api ca takiMmAkAzam, athAnyadeva kiMcit / AkAzasyaikatvAt sarveSAM sarvatra sarvadopalabdhiH syAt / abhAsmAkaM mImAMsakAnAM pratipuruSaM bhinaM zrotraM tena nAyaM prasaMga: / na, sarveSAmAtmanAM sarvavyApitvAdekazrotrasaMskAre sarve AtmAna upalabheranniti tatprApyakAritve'pi / atha saMbaMdhe'pi yasyaivAdRSTenopabhogAya saMskRtaM zrotraM sa evopalabhate nAnyastaddezastho'pi / yathA nagarasthito'pi tadadhikArAd bhraMzito na saddhogaM labhata iti / naitadRsti / I mapi sarvasaMbandhi kiM na bhavati 1 / sarvairakaraNAditi cet / sarve kiM na kurvanti ? | " mainobhisandherabhAvAditi cet / nanu sarvavyApitve'vicalitarUpatve naitad yujyate ekasma manobhisandhirnAnyasyeti / tasmAt yatkiMcidetaditi / etenobhayasaMskAro'pi nirasta iti / 23 25. nityaparamANvArabdhasya ghaTasyeva nityavarNArabdhasya kramasyAnityatve 'dhairNanityatvaM kopayoga ? / atha varNAnAM vAcakatvaM na kramasya / na hi ghaTakramo vAcako dRSTaH / naitadasti / anvayavyatirekAbhyAM hi kramasyaiva vAcakatvaM na varNAnAm, anyathA vyastakramANAmapi tadarthapratipattiH syAt / kramaviziSTAnAM vAcakatvamiti cet; na, samarthavizeSaNatvAt / tasya ca pauruSeyatvAt / 626. yaca kramasya peTakuTIdRSTAntena nityatvaM vyAvarNitaM tat sadA jalasaMgAbAdambhitam / tathA hi-kSA peTeMkuTI naSTAM kurbastAmeva karoti na punarapUrvAmiti / tadvadvarNakamo'pi mApUrvaH kriyata iti / yato dRSTAnte'pi na tathA nityatvaM tat kathaM " dRSTAntAt " 1 1. 'yAnAM zrotrA mu0 / 2. 'oo mu0 / 3. kalpante ka0 / mRtaH punarna jIva su0 ka0 / 6. mRtaH jIvatI0 a0 1. 7. kSaNikasaM mu0 ka0 / 9. virAme'pi mu0 / 10. kAzamanyadvA yadeva kiM ba0 / 12. mano'bhisaMbandho nAnyaH mu0 / mitam su0 / 16. tattu paTTakR0 mu0 19. karma naSTAntAt 0 0 / nyA0 5 4. dharmaH mu0 / 5. tadA mu0 ka0 / 8. nopapadyate 11. sarvopala mu0 ka0 / 13. varNAnitya a0 14. paTTakuTI' ba0 ka0 mu0 / 15. jaap| 17. paTTakuTI ba0 ka0 / 18 tasyA'nityatvaM a0 ba0 / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 nyAyAvatArasUtravArtikacau [1. sAmAnya pari0 kramasa nityatvam / kalpitaM tu vyavahAramAtraM na vastu sAdhayati / na ca nityavyApinAM varNAnAM krama upapadyata iti / etaccAne'bhidhAsyate / tasmAt saMketamAtrameva na kamit saMbandha iti / 627. kina-kimasau ekArthaniyaMtaH saMketenAbhivyajyate, anekAryaniyato vaa| yayekAryaniyataH nai saMketavazAdarthAntare vedasya gatiH syAt / dRzyate ca vyAkhyAtavikalpaH / atha 'mA bhUiSTavirodha:' ityanekArthaniyato'bhivyajyate / tarhi sakalAryasAdhAraNasya vedana iSTavyaktimeva karoti vyAkhyAtarUpaH samayakAraH, kuta etat 1 / tena "manihotraM zuhuyAt svargakAmaH" [maitrA0 6.36 ] iti zrutau 'khAdecchvamAsam' ityeSa nArtha ityatra kA prmaa| tana khAbhAvikaH zabdArthayoH saMbandhaH, kintu saMketamAtrameva / "628. bhaveta, asau nityo vA syAt, anityo vA ? / aniyo'pi puruSecchAvRttiA, attirvA / puruSAnadhInatve na puruSANAM yathAbhiprAya dezAviparAvRttyA tenArthapratipAdanaM khAt / na hIcchAyAmanAyattaH kaciniyujyate parvatAdivat / puruSecchAvRttitve kathamapohayatvaM syAt / nityo'pi zabdArthayorAzritaH syAt, anAbhito vA / anAbhitatve AkAza kalpasya kA saMbandhArthaH 1 / Azritatve ca AzrayANAmanityatvAdAbhite'pyanityavA syAt / ||ath sAmAnyasmaivAzrayatvabhAvAt tasya ca nityatvAt saMvandhalApi nitytaa| 629. tadasat / sAmAnyasya paraparikalpitasyAbhAvAt / tathA hi-tad vyaktibhyo sAmAnyaH bhinnaM syAdabhinnaM vA ? bhinnAbhinnaM vA / na tAvavinnAbhinaM virodhAt / aya vicaarH| kenApyaMzena bhinnaM kenApyabhinnam / nanu niraMzasya sAmAnyasya kathametat / / kica-yamAtmAnaM purodhAya 'idaM sAmAnyam' 'ayaM vizeSaH' iti vyavasthApyate yadi venAtmanA bhevA, badA bheda // eSa; athAbhedaH, tadA abheda eva / atha tatrApi bhedAbhedo tarhi anavasthA / na razaM vastu zavazAkhamadhyakSamIkSAmahe / tanna tat tAbhyo bhinnAbhinnam / naupyabhinnam / tAsAM nAnAtve tasyApi nAnAtvopapatteH / tadekatve tAsAmekatAprasaMgAditi nAminnam / nApi mitram / asAmAnyarUpatApatteH daNDAdivat / 630. anekasaMbandhAt sAmAnyamiti cet na, saMkhyA-kArya-dravyAderapi sAmAnyarUpatA. prasaMgAt / athAnusyUtAkAratayA pratIyamAnaM sAmAnyaM netaraditi cet, nanu kimAtmarUpAnusyUtam , pararUpAnusyUtaM vA / tatre na tAvadAtmarUpAnusyUtam , AtmanyanugamAbhAvAt / atha pararUpAnusyUtam, pararUpAnusyUtatA kiM tAdAtmyam, tatsamavAyo vA / tadyadi tAdAtmyam, pUrvavata doSaprasaGgaH / atha samavAyaH, tadayuktam: tasyAbhAvAt / bhavatu vA / sa sarvavyApI 1. niyamataH mu0k0| 2. yataH saMke mu0k0| 3. atha mAstu dRSTadeg mu0| 4.khAdekha ma0 p.mu0| 5. bhavati asau mu0| 6. anityaH puru ka. mu0| 7.vecchApravRtti k0| 8. saMbandhyarthaH mu0| 9. nityatvAt kathamAzrayAnityakhAt saMbadeg b0| nityatvAt kathamAzrayanitsavAtsaMbaM0 ka0 mu0| 10. syAnityatA ba. mu. k0| 11. tana tAbhyo mu0| 12. 'nApyabhicam' iti nAsti ka0 mu. prtyoH| 13. sAmAnyasya a-tti0| 14. tayA anubhUyamAnaM mu0| 15. vAna tAva mu0k0| 16. tAsAM nAnAkhe tasyApi nAnAlopapatterityAdikaH a-tti0|17. sarvavyApi mu0k0| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 7.] shbdaarthsNbNdhvicaarH| gotvaM yathA gopiNDeSu saMbandhayati tathA karkAvipiNDairapi saMvandhayet / avaantrsNvndhklpnaayaamnvsthaa| 631. ki-sAmAnya vyaktiSu vartamAnamekadezena vA varveta, anekadezena vA / nekadezena, nidezatvAt sAmAnyasya / nApi sAmatyena, ekasyAmeva vyako parisamAptiprasaMgAt / 131. kina-keyaM vRttiH 1 / AdheyatA vA syAt, vyaktirvA bhavet ? / nASeyatA, . niSkriyatvAt sAmAnyala / guruNo hi dravyasya pavataH sthitikaraNAdApAraH syAt / na caivat khiteminAminakaraNena sAmAnye yujyate / nApi vyaktiH, nityasa vyaktarayogAt / tathA hivyaktirAvaraNApagame sati zAnajanakatvamucyate / na pa nityasa mAnajanakatvaM vidyate / yadeva himAnajanakAvasthAyAM sAmAnyasya rUpaM sadevAvyatAvasthAyAmapIti prAgiva na janayet / yadvA'vyakAvasthAyAmapyekalpatvAjanayet / atha kArakAntaramapekSya janayati / nanu kArakA-" ntareNa kiMvala janakatvaM kriyate, atha jhApyate / sathavi kriyate, susthitaM nityatvam / avApyate, si siddhaM nahiM janakatvaM kArakAntarAbhAve'pi / bhavatu, ko doSa iti cetaH kaaryoNptiprsnggH| atha kArakatve'pi kAryana janayeta aho rAjAjJA garIyasI devaanaaNpriys| 633. ito'pi na vidyate sAmAnyam, tadupalambhakapramANAbhAvAt / nambasti pramANam 'banayoH sAdRzyam' 'eSAM sAlapyam' 'tena sahazo'yam', 'aso vA anena sadRzaH' ityAdi / zAnaM apratipannasAmAnyasya nopapadyate / astIdaM vijJAnaM bAdhAvikalaM jAtijJApakam / tadeta. dayubham / yataH kiM tena nimittabhUtenaivaM vijJAnamutpAdyate, karmatApamena vA tapadi nimicamUtenotpAvate, tadA vA eva vyaktayaH samAnAkArapariNavAstalimicaM santu alaM parapari. kalpivena sAmAnyena / atha karmatApamenotsAcate, tamevAvabhAti / namazeSavyajisAdhAraNaM sAmAnyakharUpamaNyakSamIkSAmahe / tatra kiMcitsAmAnyaM yadAzritaH saMbandhaH syAt / . 634. kisA-AzrayeNa nityasya sataH saMbandhasyopakAraH kriyate na vA / akaraNe sAkalyena sakalaM jagadAzrayeta / karaNe vA sa tasmAd bhinnaH syAt, amino vA / abhede nityavAhAniprasaMgAt / bhede ca na kiMcit saMvandhasya kRtaM syAt / tatsaMbandhyupakArakaraNakalpanAyAmanavasthA gaganatalAvalambinI dhUmalatikeva prasarantI durnivArA syAt / sana kazcit nityaH saMbaMdhaH / na ca kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhena saMbandhaH sAmAnyamamyA bastu / nityaM samastre'pi jagatyasti / 635. kina-asau saMbandhaH pratIto vA'rtha prakAzayet , apratIto vA / apratIvala samdArtha- sanidhimAtreNArthaprakAzane sarvadA sarvapratipattaNAM prakAzayet / pratItayet, kena sNbndhvicaarH| pratItaH 1 / kiM pratyakSeNa, AhozvidanumAnena ? / na tAvat pratyakSeNa, zabdArthavyatirekeNa tasyAnupalabdheH / nApyanumAnena, liGgasya pratyakSeNa saMbandhaslAmahaNAt / anu. mAnena tenaiva saMbandhagrahaNe itaretarAzrayatvam / tathA hi-yAvana saMbandhagrahaNaM sAyamAnu 1. samarthayati m0k0| 2. vyaktipUrvA vA ka0 mu0| 3. tadeva vya k.mu0| 4. prAgeva janayet ka0 mu0| 5. bAdhakavi mu0 k0| 6. tadetadyuktam mu0| 7. nyarUpa ka0 mu0| 8. yatrAzritaH ka0 mu0| 9. syopacAraH ka0 mu0| 10. kavit sNm0| 11. sarva pravi a0| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [ 1. sAmAnyala0 pari0 mAnam ; yAvanAnumAnaM tAvanna saMbandhagrahaNamiti / apareNAnumAnena saMbandhagrahaNe'navasthA / tatra pramANapratIteH saMbandhaH / 36. ki- asau parikalpyamAnaH tAdAtmyalakSaNo vA syAt, tadutpattilakSaNaH, saMyogalakSaNaH, samabAyalakSaNaH, viSayaviSayilakSaNo vA syAt ? / tatra na tAvat tAdAtmyalakSaNaH * saMbhavatyapratIteH / anyathA kSurikAmodakAdizabdocAraNe' mukhapATanapUraNAdirupalabhyeta / na copalabhyate / tatra prathamaH / nApi dvitIyaH, yataH zabdena vA artho janyate, arthena vA zabda: ? / prathamapakSe na kazcidaparipUrNecchaH syAt / dvitIye'pi artheSu yathAsvaM puruSabuddhinirapekSANAM zabdAnAM zravaNaM syAt / na cArthamAtrAt puruSabuddhinirapekSAH zabdA utpadyante / tathA hi- arthadarzanam, tataH tatpratipAdanAbhiprAyaH, tato vivakSA, tataH sthAnakaraNAbhighAtaH, 10 tataH zabdaniSpattiriti nArthajanyatA zabdAnAm / na ca nityatvenAbhyupagatAnAM zabdAnAmayaM prakAraH saMbhavati / tana tadutpattilakSaNo'pi / nApi saMyogalakSaNaH, yato mukhe zabdasyopalabdhi:, bhUmAvarthasya / nApi samavAyalakSaNaH, ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmeva hi varNyate / na ca zabdArthayorayutasiddhirAdhArAdheyabhAvo vA ghaTate / tanna samavAyo'pi / viSayaviSayabhAvo'pi bAdhyavAcakabhAva eva / sa ca sati saMbandhe nitye sAMketike vA syAt na punarasati saMbandhe / anyathA sarvArtharvAdhyavAcakabhAvaH syAt / tama kazcita vAstavaH saMbandho yasyApauruSeyatA parikarUpyeta / 37. nApi varNA apauruSeyAH, teSAM loka-vedayorbhedAnabhyupagamAt / tadapauruSeyatvasAdhane varNApauruSena kiMcimA pauruSeyaM syAt / tato midhyAzabdAnAmapyapauruSeyatve niSphalaibApaurayatvaniSedhaH SeyatA / bhedAbhyupagame vA'bhyupetahAniH / pratyabhijJAyA aprAmANyaM ca syAt / tathA hi20 vedagakAraM zrutvA puMsaH sa eva gakAro yo mayA laukikeSu vAkyeSUpalabdha:' iti pratyabhijJAnotpatteH / tadaprAmANye sarvatra pratyabhijJAyAmanAzvAsa iti na varNAnAmapauruSeyatA bhavatAM zreyaskarIti / 938, nApi vAkyam / yatastad varNebhyo bhinnaM vA syAdabhinaM vA 1 / abhede vAkyameva syAt, varNA eva vA syuH / bhede'pi tadadRzyaM vA syAt, dRzyaM vA ? / aha vAkyavi cAraH / * zyatve na tato'rthapratipattiH syAt / na pratItAd vAkyAdarthapratItiH sAMghIyasI / apratIvAda - parthapratItau na pratItervirAmaH syAt / nApi dRzyam, anupalambhAt / na hi devadattAdivarNavyatiriktaM kiJcidvAkyamupalabhAmahe / 639. kina - tadvAkyaM varNadvAreNa vA pratIyeta, svAtatryeNa vA ? / na tAvat svAtacyeNa, na hi avarNazrAvaNo vAkyapratItirasti / varNairapi pratIyamAnaM vAkyaM sAvayavaM syAt, ana 1. ' pratItasa mu0 ka0 / 2. NaH, tadutpadeg mu0 / 3. 'raNAt mukha0 ka0 / 4. nirapekSAt za 5. kSaNo nApi ka0 mu0 / 6. hi varNya ka0 mu0 / 7. bhAvo ghaTate ka0 mu0 / 8. sAMketike ca syAt a0 / | 9. sarvArthe vAcya mu0 / 10. vA'bhinaM ka0 / 11. dRSTaM vA mu0 / 12. na hi anavarNa a0 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 7.] vAkyavicAraH / 37 vayavaM vA ? / te'pyavayavAH pratyekaM sArthakAH syuH, nirarthakA vA ? / sArthakatve ekAvayava - pratItAvapi sakalavAkyArthapratItiH prasajyeta / nirarthakatve sakalAvayavapratItAvapi na vAkyArthapratItiH syAt / nApi niravayavam / taddhi varNaiH samastairvA pratyAyyate vyastairvA 1 / na tAvat samastaiH, uccaritapradhvaMsinAM varNAnAM sAmastyAsaMbhavAt / nApi vyastaiH, -prathamavarNazravakAla eva sakalasya vAkyasya pratIteH zeSavarNocAraNasya vaiyarthyaprasaMgAt / t 40. atha samastavarNasaMskAravatyA antyavarNabuddhyA vAkyAvadhAraNamiSyate / natu kiM tat smaraNaM utAbhyakSam ? / na tAvat smaraNam, vidyamAnAntyavarNagrAhakatvAt / nApi pratyakSam, avidyamAnapUrvavarNa viSayatvAt / atha pUrvavarNasmaraNAntyavarNagrahaNAbhyAmekaM vikalpajJAnaM janyate tena vAkyAvadhAraNam / nainvevaM kalpanAjJAna viSayatve kAlpanikatvaM vAkye'bhyupagataM syAt / na vasturUpatA / anekavarNAnAM caikavAkyapratipAdane'rthe ka eSAM vyAghAtaH 1, yenaikaM // vAkyaM varNavyatiriktam arthapratipAdakaM kalpyeta / 1 41. kalpyamAnaM vA tadanityaM syAt nityaM vA ? / yadyanityam, karaNavyApArAnvaya vyatirekAnuvidhAnAt pauruSeyameva syAt / taduktam V "anityaM yajJasaMbhUtaM pauruSeyaM kathaM na tat / " [ pramANavA0 3.251] atha nityam, sAmarthyatiraskArAMyogAt sarvadA'rthapratItiM janayet / AvRtatvAmeti // cet; na, nityasyAvaraNAyogAt / kiMcit kurvANaM hi AvaraNaM syAt / na ca nityasya kiMcit kartuM pAryate / karaNe vA'nityatAprasakteH / yadi ca tAlvAdivyApAre'pi kadAcidanupalabdhiafter syAt tadA vyadharmAnuvidhAnAt kiMcidAvaraNamapi kalpyete / vyayasya hi ghaTAdereSa dharmo yaduta pradIpAdau vyaJjake sati na sarvadopalabdhiH / anyathA tAsvAdivyApAre niyamenopalabhyamAnasya zabdasya vyaGgyatvaparikalpane ghaTasyApi kulAlAdivyaGgyatA prasaMga: / " tana kiMcit vAkyam / 42. varNAnupUrvI vAkyamiti cet; nanu sApyAnupUrvI varNebhyo bhinnA syAt, aminnA vA ? / na tAvadbhinnA bhinnavAkyadUSaNenaiva tasyA nirastatvAt / nApyabhinnA, yato varNabAhulyAnabhyupagamAt / tadrUpAyAM cAnupUrvyAmabhirityeva syAt, na gaganamiti / 43. kina - te'pi varNA nityAH syuH, anityA vA ? / anityatve teSAM pauruSeyatvameva syAt / nityatve vyApino syuH avyApino vA ? / avyApitve na sarvatropalambhaH syAt / tathA hi - kAnyakubja dezavyavasthitasya zabdasya na mAnyakheTadezavyavasthaiH puMbhirupalambhaH syAt / aprApyakAritvAt zrotrasya adoSa iti cet; na, tatrApi yogyatApekSaNAt ayaskAntIyai:karSaNavat / vyApitvAbhyupagame nAnupUrvI syAt / tathA hi-sA dezakRtA vA syAt yathA pipI - likAnAM paGko, kAlakRtA vA syAt yathA bIjAMkurAdInAm / tatra na tAvat dezakRtA, anyo'nyadezaparihAreNa vRttirhi dezapaurvAparyam / tat sarvasya sarvatra tulyadezatvAt varNeSu na 1. tItiH prasajyeta / nApi mu0 / 2. nanu tat a0 / 3. natvevaM ka0 / 5. yakSa mu0 ka0 / 6. kathaM nu tat ka0 / kathaM tu tat mu0 / 7. 8. janayet na nityadeg a0 / 9 tadA vyApyadharmA mu0 / 10. kalpeta a0 / 12. kanya ka0 a0 ba0 / 13. ntApakarSaNa' a0 / 4. arthe pradeg ka0 a0 / tiraskArayogAt ka0 / 11. "pino vA syuH ka0 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [1. sAmAnyala0 pari0 saMbhavati pAtAtapAdivat AtmAvizca / nApi kAlakatA, yataH kAlapaurSAparya yadeko nAti tadA anyasya saMjhAvAt syAt / tapa nityeSu na saMbhavati / sarvasya sarvadA bhAvAt / na pAnyA gatirasti / tat kathaM varNAnupUrvI vAkyaM yadapauruSeyaM parikalpyeta / 44. vAkyadUSaNenaiva ca padasthApi nirastatvAt na tahUSaNaM pRthagucyate / tanna kini. 'vaivikamapauruSeyaM yanibandhanaH prAmANyalakSaNo vizeSo vede syAt yatsadbhAvAt asiddhatA detomavet / 645. nApi viruddhatA, hetoH sapakSe sadbhAvAt / nApyanaikAntikatA, jagato'hetukatA. prasaGgAt / tathA hi-kAryabhedAbhedo kAraNabhedAbhedapUrvako, anyasya bhedahetorabhAvAt / tadukam - "ayameva hi medo bhedaheturvA yaduta viruddhadharmAbhyAsa: kaarnnmedv|" to cenna // bhedako vizvasya vaizvarUpyaM 'hIyeta / tatra yadi laukika-vaidikayorbhinnakAraNatA syAt tadA kAryA bhedo'hetukaH syAt, kAraNasya hetvabhedasyAbhAvAt / tathA'vikale'pi kAraNabhede yavi kAryabhedo na bhavet so'pyahetukaH syAt / yathA hi kAraNAbhAve bhavad ahetukam tathA'vikale'pi kAraNe abhavad ahetukameva syAt / na ca bhedAbhedI vihAya aparaM jagadastIti ahetukaM sakalaM syAt / na cAhetukam , nityaM sattvAviprasaGgAt / tamAnaikAntikatA'pi / tasmAt sthita. metat nApauruSeyo veda iti / tanna tannibandhanaM vedasya prAmANyamiti sthitam // [7] / 61. nanvIzvarasya sarvakartRtvAt sarvajJatve siddhe kathaM na prAmANyam ? / tathA hi-bhUrbhUdhaIzvaraprAmA- rAvikaM buddhimatkAraNapUrvakam , kAryatvAt / yadyat kArya tattat buddhimskaarnnpyvicaarH| pUrvakam , yathA ghaTAdi / tathA ca bhUbhUdharAdikam / tasmAt tat tatheti / naivata sAdhanam , kharUpAsiddhatvAt / tadAha -kharUpeNetyAdi kharUpeNa vizeSeNa na siddhaM bhUdharAviSu // 7 // 62. nanu kasyevamasiddham / kiM gRhItasaMketasya, ki vA'gRhItasaMketasya / yayagRhItasaMketasma, tadA dhUmo'pi na nAlikeradvIpAyAtasya siddhH| atha gRhItasaMketasya, tadA'smadAdeH siddhatvAt kathamasiddham ? / naitadasti / nAgamasiddhaM vastu sAdhayati kintu pramANasiddham / na ca jagavAdI bhUvimAnAdInAM pratyakSeNa kAryatvaM pratIyate / anumAnena pratIyata iti cet, * tathA hi-yat saMsthAnaSat tat kAryam , yathA paTaH / tathA, yadracanAvat tadavazyaM vinazyati, yathA vantuSyatiSAjanitaM rUpaM tantuvinAzAt, tanmocanAvA vinazyati to binAzAta kAryatvaM pRthivyAderanumIyata iti / 63. atha kimidaM racanAvat 1 / ki paramANavaH, kiM vA'vayavI ? / na tAvadaNavA, teSAM nityatvAbhyupagamAt / yathA hi jainasyAvayavinamantareNApi paramANavaH pariNamantaH * kAryarUpatA bhajante na tathA nityANuvAdinAmiti / nApyavayavI, tasyAbhAvAt / 1. sadbhAvaH syAt mu00| 2. degvati sarvadA k0mu0| 3. hIyate mu0 b0| 4. bhUmRddharAdi. mu0k0| 5. tatheti / nanu ksyemu0| 6. sAdhyati mu0| 7. kintu siddham mu0| 8. vinazyati b0mu0k0| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 7.] IzvarAprAmANyavicAre avayavinivedhaH / 64. nanu dharmiNaM pratipadyate paraH kiM vA neti ? / yadi na pratipacate, vadA nirAkaraNadetorAmayAsiddhatvamasa / atha pramANene pratipayate; tadA kathaM bamirAsaH / maiva dossH| yataH prasaGgaviparyayasAdhanAbhyAM tamirAsaM manyate / tathA hi-yadanekavRtti'padanekam , yA jalAnalam / anekavRciyAvayavyabhyupagamyate iti prasanaH / na cAnekarUpo'bhyupagambate / banAnekavRttiriti prasaGgaviparyayaH / vyApyAbhyupagamasa byApakAbhyupagamanAntarIyakarvepravarsanAt nAmayAsiddhatA prasaGgahetoH / vyApakaca nivartamAno vyApyamAdAya nivartata iti vyApaphAmA vyApyAmAvo'pi nAsiddha iti siddho viparyayaheturapi / nimittAntarAbhAvAdyAptisiddha nAnakAntiko / tathA hi-yat yanmAtranimittaM tat tasmin sati bhavatyeva / yathAntyakAraNasAmagrImAtranivandhanohara / viruddhadharmAcyAsamAtranimittaya bhedavyavahAra iti svabhAvahetuH / pratibhAsabhedo'pi na viruddhadharmatAmatikAmatIti nAsikhatA / sapakSe bhAvAt na vidvatA / / danimice satyayabhavato'nyanimittAbhAvAt sarvatrAmavanaprasaGgo vyApakaviMzopalabdhiH / viparyaye bAdhakaM pramANam , sApekSatvAnapekSatvayorvirodhAt / tathA hi-yathA nimicAbhAve'pi bhavavo'hetukatA tathA'vikale nimitte satyapyabhavato'hetutaiva / ahetobAsattvaM satvameva vA sadA syAt / vmaanekaantiktaa| 65. ekasa yugapadanekavRtitvameva ca vinavadharmasaMsargaH / tathA hi-avayaveSu aSayI.. sAmastyena vA varteta, ekAMzena vA / sAmastyavRttAvekasminnevAvayave parisamAptatvAdanekaasisthAmA ekadavyaM vadavyaM syAta / ekasya cANorvibhAgAbhAvAta nityatvaM ca kAryadravyasya syAt / ekasya cAjanakatvam, sAmanyA janakatvAt / avayaveSu cAvayavIti pramapAmAvaH prasajyeva / vRttau cekaikasmimavayave yugapadAvAbhAvo syAtAm / tathA hi- 'ekalina papave sAmastyena vartate' iti tatra sadbhAva uktaH / punaranyatra tathaiva varvata iti tadaiva vA. sahAya ityekatra yugpdaavaabhaassyorvirodhH| 66. nApyaMzena niraMzasa tasyopagamAt / sAMzatve vA te'pi sato minAH syuramilA kaa| minmatve punaraNyanekAMzavRttarekassa sAmastyaikAMzavikalpAnatikramaH / abhinatve pakSAmvargame'zinaH tadvavedaudabhAvaprasaGgaH / azyantargameM'zAnA, tato niraMzo'zI khAt / vatra pUrvanItito'nekavRsyabhAvo'nekavRttitve vA viruddhdhrmaadhyaasitaa| 67. aya avayavino'vayaveSu vRttitra samavAyaH / nanu so'pi samavAyateSu vartate na kaa| yadi samavAyastha samavAyAntarAbhAvAt na vartate tadA yAvadasau pANyAviSu puruSAra yavinaM saMbandhayati sAvat vantvAviSu api kiM na saMbandhayati, avRtteravizeSAt / aba parvate, tadA vatrApi yadi samavAyo vRttiH, tadAnavasthA / athAnekAvayavASeyatvam , sadA 'pad banekavRti tadanekam' ityanenaiva sAdhanena tasyAbhAvaH / tanAvayavino'nekAvayavasamavAyacatra vRttitvam / tataH siddhA prsNghetoviruddhdhrmaatmtaa| 1. tadA ki tmimu0| 2. pramANe prmu0| 3. kavRttiH tada mu0k0| 4. rIyakaprada mu000| 5. kAntikaH / tathAhi b0| 6. satyapi bhava mu00| 7. lampiH sApekSa mu0| 8.rodhAt viparyaye bAdhakaM pramANa tathAhi muk0| 9. satyapi bhava. mu. kA / 10. saamsyemu00| 11. khaM syAt mu00| 12. ekaM imaM mu00| 13. sdrmedaabhaavaam0| 15. titatsama m0| 15. saMbandhyati m.| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAgAvatArasUtravArtikavRttau [1. sAmAnyaka0 pari. 68. ito'vyavayavino'nekAvayavavRttervivavadharmAkAntavA / yata ekasminnavayave pati pachatvaM prAmoti / punastadeva dvitIyAvayavAcalatve'calatvam / tathaikAmayaparAge rAgo'parAge poparAgaH / tathA, AvaraNe AvaraNam , anAvaraNe pAnAvaraNamiti. niraMzasya yugapapalAca. chatvAviyogo virudharmasaMsargaH / na cAvayavAnAmeva palatvAvikaM nAvayavina iti vaktavyam / ekala pANyAdevalApalAdipratItiprasaGgAt / tathA hi-avayavapAlanAbalatvAvamAsaH khAna, tatraiva cAvayave sthitasyAvayavino'calanAdacalatvapratItirityevaM rakAviSu api vAcyam / 69. kica-avayavebhyo'vayavI mino vA syAdabhinno kA? / yadyaminnA, tadA'vayava. bhedavad avayavinaH khaNDazo bhedaprasaGgaH / avayavisvarUpavadvA avayavAnAmabhedaH syAt / vayA~ paikalAnaMzasyApratimAsanAd apratibhAsaM jagat syAt / atha bhinnA, tadA tasyAnupalammAd asazvameva / tathA hi-yadupalabdhilakSaNaprAptaM samopalabhyate tadasaditi vyavahartavyam / yathA saraviSANAdi / nopalabhyate copalabdhilakSaNaprApto'vayavebhyo vyatirivyamAnamUrviravayavIti khabhASAnupalabdhiH / parairavayavino haizyatvAbhyupagamAmAsiddhAvizeSaNatA hetoH / adhiomadhyabhAgavyatiriktavapuSo'pratibhAsanAt na kharUpAsiddhatA / na ca samAnadezavAdaSayavino'vayavebhyaH pRthaganupalakSaNamiti vAcyam, samAnadezatve'pi rUparasayorvAtAtapayobela kendriyaprAyatve'pi pRthagupalakSaNAt / .610. atha dUradezasyAvayavApratibhAse'nyavayavinaH pratibhAsanAt kathaM nAsiddhatA / devasat, aspaSTAkArasthAvastutvena tatpratibhAsasya bhraanttvaat| vastutve vA'nyasyApi nikaTadezasya so'saSTAkAraH sutarAM pratibhAseta / athAkAradvayamavayavinaH spaSTam aspaSTana / tatra nikaTassa: saSTamupalabhate, dUrasthastuM aspaSTamiti / nanu asAvaspaSTAkAro yadi avayavadezaH, vadA " nikaTassa AkAradvayamupalabheta / athAnyadezastadAtmanaH pRSThataH taM pazyet / kina tadAkAra iyam avayavinaH kena gRhyate / na tAvadUradezajJAnena / tatra nikaTadezajJAnaviSayaspaSTarUpAnavamAsanAt / aspaSTakharUpapratibhAsaM hi tadanubhUyate / nApi nikaTadezAnena / spaSTarUpAva. mAsavelAyAM hi tatra nAparo'spaSTAkAraH pratibhA~ti / vabhAvayavina AkAradvayayogaH / .... 611. atha 'dUradRSTamavayavinaH svarUpaM parisphuTamidAnI pazyAmi' iti tayorekatA / nanu *kimaparisphuTarUpatayA parisphuTamavagamyate, Ahozvit parisphuTarUpatayAarisphuTam / / patra yayAyaH pakSastadA'parisphuTakharUpasaMbandhitvamevAvayavinaH prApnoti, parisphuTarUpasyAparisphuTarUpAnupravezena pratibhAsanAt / atha dvitIyaH, tadA spaSTavarUpasaMbandhitvameva sthAt, asphuTasa vizadalpAnupranezenAvamAsanAt / tama kharUpadvayAvagamo'vayavinaH / na caikasa viruddhadharmahupayoga upapattimAn / tataH sphuTAsphuTarUpayorekatvapratibhAsanamabhimAnamAtram / - 1. bar3e sati mu0| 2. cArAgaH a00| / 3. minno sthA. a0| 4. 'mino ya mu0| 5. bare vidhaa0| 6. prAptA'vayaka0 mu0| 7. vino'dRzya m0| 8. 'NatA / naca mu0| bitaamsssttaa0|10degkhe vAnya b0| 11. bhAsate k0mu0| 12. degstho'spa mu0| 13. vikSasthata mub|14. dUradezajJAnam a-tti0|15. hi nApa a0| 16. pratibhAsate k.mu0| 17. sphuTarUpa mu.k0| 18. spaSTarUpalameva k.mu0| 19. sphuTatayore a0| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA ..] IzvarakartRtvanirAkaraNam / 41 612. athAlokabhAvAbhAvatastatra sphuTAsphuTapratibhAsabhevaH / nanvAlokenApi avayavikhalapamevodAsanIyam / tavedavikalaM dUradezajJAne pratibhAti kathaM na tatra sphuTAvabhAsaH / anyathA viSayabhedamantareNApi jJAnapratibhAsabhede na mAnAvabhAsabhedo rUpa-rasayorapi bhedavyavasthApakA syAt / ayAvayavikharUpamubhayatrApyekameva pratIyate / skuTAsphuTAkArau tu mAnamAsmAnAvityucyate / tadasat / yadi to mAnAkAro; kathamaSayavirUpatayA pratibhAsata itya.. bhyupagamaH / tadupagame'vayavyAkArau tAvupagantavyau / na cAparaM sphuTAraphuTAkAratAM muktvA avayavikharUpamAbhAti / vyaktAvyatAkArAtmanazcAvayavino vyaktAvyatAkAraSad bhevaH / vamAvayavI dUradezasyAvayavApratibhAse'pi pratibhAti / 13. kisa-kiM katipayAvayavaipratimAse satyavayavI pratibhAtItyupagamyate, Ahokhit samacAvayavapratibhAse 1 / yaryAya: pakSA, vadA jlmmmhaakaaystmbhaadevprivnktipyaav-|| bavapratibhAse'pi samatAvayavavyApinaH stambhAvayavinaH pratimAsaH syAt / nApi dvitIya:, mampaparabhAgavartisamaskhAvayavapratibhAsAsaMbhavenAvayavavino'pratibhAsaprasaMgAt / 614. atha bhUyo'vayavAhaNe satyavayavI gRhyate ityebhyupagamaH / tasminnapi samastAvayavamyApino'vayavino'grahaNAt / tathA hi-arvAgbhAgabhAvyavayavaprAhiNA pratyakSeNa parabhAgabhAjyavayavAmahaNAt na tena tavyAptiravayavino gRhItuM zakyA, vyApyAmahaNe tavyApakasyApi // prahItumazakyatvAt, prahaNe vA'tiprasA: syAt / na ca vyavahitAvayavApratibhAsepya(pi) vyavahito'vayavI pratibhAti iti vAcyam / vyavahitAvayavikharUpAvabhAse vallamAnyAvayavikharUpasyApyavabhAsaH syAt, tathA tadanyasyApi iti sarvasya sarvAvayavigrahaNaprasaGgAt / tato vyavahitAvayavavyApirupAva gavayavavyApino'SayavirUpasya bhedprsaaH| tathA hi-yasminnabamAsamAne yA pratibhAti tat tato mitram / yathA ghaTAdapratibhAsamAnaH paTaH / na pratibhAti cA gavayavavyApirUpe pratibhAsamAne paravayavavyApyaSayavirUpam / tat kathaM na tato minam / tathApyamede'tiprasaGga uktaH / paramAgAvayavAhiNA tu pratyakSeNa tavyApyevA'vayavikharUpaM gRhyeta, nArvAgavayavavyApakamapi pUrvoktanItyeti / nApi saraNenAviparAvayavavyApyavayavisvarUpaprahaH pratyakSAnusAreNa smRteH pravRtteriti / tannezvaravAdimatena kiJcitkArya siddhamasti / 15. kyA-yathAvidhaM ghaTAviSu buddhimatA vyAptaM dRSTam, adRSTakakoNAmapi jIrNapAviSu 'buddhimatA katam' iti buddhimutpAdayati, na tathAvidhaM bhUdharAviSu siddham / vadAha"vizeSeNa na siddha bhuudhraadissviti"| nanvevaM vikalpane na kinidanumAnaM smAt / tathA hiyathAvidho dhUmo dhUmadhvajapUrvakatvena raTAnte dRSTaH, na tathAvidhaH sAdhyadharmiNi siddha iti / atha dhUmasAmAnyaM siddham / atrApi kAryasAmAnyamiti samAnam / nanu kAryasAmAnyAt / 1.rapi vyv0| 2. para sphuTAkAratA mu0| 3. vayavAbhAse a00| 4. yadAyaH ka. mu0| 5.ityupagamaH k.mu0| 6. 'yavigrahaNAt k.mu0| 7. 'grahaNAt tathA mu0|8. syAt / tatra vya mu0| 9. tato'vya mu0| 10. mAne aparA 0 / 11. 'gAvayaviprA ba0 / 12. nArthAkArAvayavavyA kaamu0| 13. prahaH akSAnu pa0 / 14. tamevarAtivAdi a0| 15. kartRNAmapi ka.mu . nyA. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 nyAyAvavArasUtravArtikavRtto. [1. sAmAnya pari0 kAraNasAmAnye siddhe'pi neSTasiddhiH / na, yathA vahisAmAnyasiddhau tadvizeSasisi kyA kAraNasAmAnyAt kAraNavizeSasiddhau kathaM neSTasiddhiH / sikhkhatu yathAdRSTo vizeSaH / na hi dhUmenApyalaukiko pahiH sAdhyate; tayehApi dRSTAntadRSTo vizeSaH sikhatu / na tu nitya bukhkhaadiyuktH| .616. api pa-nityAyAM buddhau saMbandhAbhAvAt matvarthIyo'pi nopapayate / anityatve tu tAM yadi bukhyantareNa karoti tadA vAmapIti anavasthA / atha buddhimantareNApi karoti; sadA na buddhimatpUrvakaM sarvamiti vyAptiH / achaSTotpattayadha vane vanaspatayaH kartAramantareNApi utpadyamAnA dRzyanta iti kathaM vyAptiH / 6.17. adRzyatvAt kartutayeti cet / nanu kimahazyatvAt , kiMvA'bhAvAcayeti sNdigdh||vipkssvyaavRttiko hetuH / pakSeNa vyabhicArAbhAvAditi cet yena yena vyabhicAra: tasya vasa pakSIkaraNe na kazcidahetuH syAt / kiMca ghaTe'pi sa evAzyaH kartA bhavatu nakulAlaH / tat kathaM tadRSTAntAt kartRsiddhiH 1 / kulAlasya dRSTatvAt nAnyakalpaneti cet, vanasatyAdiSvapi dRSTamastu, kimadRSTakalpanayA ? / [7] .61. api pa-yathA'yaM hetuH kartAraM sAdhayati tatheSTaviparyayamapi / tdaah-virud"mityaadi| viruddhaM ceSTaghAtena na kArya kartRsAdhanam / 62. tathA hi-kulAlaH zarIrI, sarAgaH, asarvajJazca / Izvaro'pi tathA syAt / sthA, dharakala IzvaraH kartA na bhavati, zarIrarahitatvAt , mukAtmapavityapi syAt / nissedhH| 63. ayeha hetvantareNa kiM prAkanasya hetoranyatararUpAbhAvaH khyApyate ?, kiMvA basmiva dharmiNi vizeSaH sAdhyate ?, yathA zabdenityatve siddhe ambaraguNatvamiti / tatra na vAvadanenAnyatararUpAbhAvaH khyApyate / nApi vizeSaH sAdhyamAno doSamAvahati / yadi sAmyaviparyayasAdhane'pi na doSastadA na viruddhasya hetordoSaH syAt / .64. atha zarIramasyopeyate / yadi tannityam, tadA 'racanAvat sarva kAryam' iti na syAt / athAnityam, tadA tadapi zarIravatAnyena kartavyam / tadapyanyena 'shriirinnetynvlaa| 65. ki-idaM cetanAvatA'cetanasyAdhiSThAnaM kiM tahetukatvam, kiM vA sdicchaanuvidhaayitvmiti| 66. tatra "sacetanaM yadA karma kimIzena prayojanam / acetanaH kathaM bhAvasta dicchAmanuvartate // kulAlakarasaMparkajanyaH kumbhstdicchyaa| dRSTAntena bhavan dRSTastadicchAsAdhanaH katham // jagataHkaraNe cAsya yadi kizcit prayojanam / hIyete kRtakRtyatvaM prekSAkArI na cAnyathA // 1. tAM bukhya m0| 2. adRzyo'pi karoti cet bh0| 3. pkssnnaavyk0mu0| 4.aya hena ka0pa0 mu0| 5. zabde niye ka0 mu0 b0| 6.0pi doSaH ka. mu0| 7.zarIra* mavazyamabhyupeyave mu0| 8. shriirennek0m0| 9. hIyate bamu0 / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 kArikA 8.] iishvrkrtRtvnissedhH| mekSAvatAM yato vRttiAtAste kaarypttyaa| prayojanamanudizya na mando'pi pravartate / prayojanaM vinApyasya kRpayA yadi tkriyaa| bajeSa zubhamevaikaM rupayA pricoditH|| gAdInAM purISAdeolIkaraNena kim / krIDArthA tasya vRttibheda nAryatA syAt smaahitaa|| kiMcinmAtravizuSo'pi nAryaH krIDAsu vartate / sa tvatyanta vizukhAtmA kathaM krIDAsu vartate // ekasya kSaNikA itiranyaH praannairviyujyte| karmaNAM pAratakyeNa yadi cAsya pravartanam // karmaNAmIzatA prAptA tadArutyamanena kim / karmaNAM kAraNe cAsya sAmarthya yadi viyte| zubhAnyeva kapAyuktaH kina kArayate sdaa| anupaM phalaM yat bhRtye rAmaH prycchtH| nAsAmadhye na caikatvaM phalasyApyupalabhyate // uktamatra samarthava zubhaM kArayatAM sdaa|| matheza sabhAvo'sya ko'tra paryanuyujyatAm / svabhAvo yadi vidhau nityA saMhAra vidadhAti kim // mathAnityaH sahetuH syAt maheturveti kalpanA / maheturyadi sarvasya sa khabhAvaH prasajyate // saheto.turasyAstu sa evAnyo'tha kazcana / yavanyastatra kartutvaM khabhAvasya vidhAtari // tenaiva ce vidhIyeta prasaMgaH pUrvavat bhavet / .. kikakardapUrNatvaM jgto'nekkrvtaa|| saMghA~tenaikatAvyAptiH prAsAdAdiSu hshyte| ekena satritatvaM cet tatrApi niyamo nahi // sAtavyeNa kariveSAmekakAya pravartanAt / mamekakartapakSabhedAtmabhiH kiM na sidhyti|| kurvantu khaNDamekaikaM tavasvAda candracUDavat / jAnavanto'pi te'nyena preryante yadi karmaNi // so'pyanyena tdnyo'piisynekeshvrsNgmH| ko doSabhed bhavedevaM naiko'pi hi tveshvrH|| sarveSAM parataMtratvAt mamIzatvaM kulAlavat / tadevaM kAryatAhetuM srvdotpdvtm| bhAbhisya jagato hetuM sAdhayanto niraakRtaaH||" iti nikhilavidhAnAdhInavijJAnamaya, tribhuvanabhavabhAvaprAhi dUrAbhirastam / vaviha sakalavastujhAnazUnyasya rAgAt, kathamiva "vanitAhAsagino mAnatA'stu [8] - 1. karaNayA para a00| 2. karaNe a010mu0| 3. kriyA m0| 4. mana mu0|5. yaza mm0|6.khbhaassvedvisso k0| 7. ahetubeti m0mu0| 8.bhyasyAtra mu0| 9. vidhAtakam m0| 10. sAmyatenaika bha0 b0| 11. kAryaprava a00| 12. "tadAnyo m0p0| 13. doparamihatam p0| 14. zUnyaH sa rAgAt mu0| 15. miva dayitA ka0 mu0| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [ 1. sAmAnyala0 pari0 61. evamIzvarasya prAmANyaM nirasya sAMkhyAbhimatasya prakRtipuruSAntarajJAnasya prAmANyaM zrasyannAha - prakRtyantaravijJAnam - ityAdi / prakRtyantaravijJAnaM puMso nityamathAnyathA // 8 // nityatve sarvadA mokSo'nityatve na tadudbhavaH / 2. te hi evaM manyante kevalAnandabhoktRkharUpo hi puruSaH, prakRtizcAcidvAtmikA / kathamasau tAM bhuje ? / kevalamajJAnatamazchannaH prakRtisAdhyamevAtmagataM manyamAnaH ntaravizA- tatsukhaM duHkhaM copabhuta iti / yadA tu jJAnamasya bhaveti 'duHkhaheturiyam, na mamAnaparIkSA / nayA saha 'saMgo yukta:' iti tadA kimiti tadupArjitaM karmaphalamupabhute ? / sApi prakRtya * 44 'vijJAtasvarUpA'haM na madIyaikarmaphalamanena bhoktavyam' iti buddhA na kiMcidapi karoti / 10 kuSThinIva vizItasvarUpA dUrAdapasarpati / ataH kevalajJAnaM mokSAyAlamiti / 63. atredamabhidhIyate - kasya tajjJAnaM kiM prakRterathAtmana iti ? / na tAvat prakRteH, acidrUpatvAt, anabhyupagamArthaM / ata eva 'nirmAtA'hamanena' iti asyAH yAcitakamaNDanam / athAtmanaH, tadapi kiM bhinnamathAbhinnam 1 / yadyabhinnam, tadA tatsvarUpavat nityaM syAt / tata Adita eva mukto bhavet / ata Aha 'sarvadA mokSaH' iti / atha bhinnam ; minnamapi 1 kiM nityamathAnityam 1, nityamapi saMbaddham, asaMbaddhaM vA ? / asaMbaddhe sarvasya syAt / tatazca na kasyApi saMsAraH / saMbandho'pi na nityayoH parasparamanupakAryopakArakayoH syAt / saMbandhe'pi vIM sadA muktiriti / anityamapi kiM janyamajanyaM vA ? / tatrAnityamajanyaM ceti vyAhatam / avyAhatAvapi sarvasya syAt / janyamapi kiM prakRtiviyuktAtmajanyam, kiM vA tatsahitajanyamiti / prathamapakSe itaretarAzrayatvam / tathA hi- sati jJAne prakRtiviyoga:, 20 sati viyoge tabjJAnamiti / tatsahitajanyatve kiM tadviyogena 1 / sarvadA sarveSAM vai muktiH syAt / nanUktam 'avijJAnatamazchannaH' iti tamovirgamAdasya vijJAnamupajAyata iti / / 4. atha kimidaM tamaH 1 / rAgAdaya iti cet-na, teSAM prakRtidharmatvAt / na sAmyAvasthAyAM taduttarakAryabhAvinaH prakRtAvapi te santi / zaktirUpatayA santIti cet; zaktirapi na kAryakArya karoti / kintu svakAryameva karoti / na hi kSIre dadhizaktiH dadhi23 sAdhyaM kArya karoti / kintu dRdhyeva karoti / dadhi pazcAt svakArya karoti / pazcAdbhavantu, tathApi rAgAdayaH siddhA iti cet; na, pradhAnasya vikArajenane sahakArikAraNAbhAvena teSAM pazcAdapyasiddheH / 65. santu vA'vidyArAgAdayaH, te muktAtmanaH kiM na tamo bhavanti / adhikAriNa eva te bhavanti, na muktAtmana iti cet; kimidam adhikAritvam ? / " yogyatvamiti zrUmaH / " tathA hi - prakRtiracetanA bhogyarUpA / sA bhoktAramapekSate / puruSo'pi cetano bhoktA ca / sa 9. yadA jJAna mu0 / 2. bhavet ba0 / 3. saMyogaH a0 / 4. pAhaM madIyaM mu0 / 5. madIyaM karmadeg a0 / 6. nIva nirjJAta ka0 / 7. adama mu0 / 8. gamAdvA mu0 / 9. mapi kiM saMdeg mu0 / 10. spi sadA a0 / 11. sarveSAM muktiH a0 / 12. tamo virAmAda ka0 / tamo virAme'vazyaM vijJA 13. na sAmyAdeg a0 mu0 / 14. kAryaka0 / 15. vikArAja mu0 / 16. itaH Arabhya 'yogyatAlakSaNaH' itiparyantaH pAThaH mu0 ka0 pratyoH 'santi' [ pR0 44 paM0 ....... ] ityanantaraM vartate saM0 / mu0 / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 10.] kaivlyotpttiprkaarH| pabhogyamapekSate / tayorayaM yogyatAlakSaNaH saMbandho vanagatayoriva pavandhayonAma nirjigamiSyoriti / nanu sA yogyatA tayornityA na kadAcidepaiti / tato na kadAcit zAnotpaciriti / tadAha-na tadudbhavaH iti / na tasya jJAnasyodbhava utpattiH syAditi / na cAmacyuvAnutpenasthiraikalpasyAtmanaH svabhAvavigamo yuktimAniti na tasya prAgvat kevabhAnaM pramANamiti sthitam / [9] 61. niraste kuMmatadhvAnte jinArkodayakAMkSiNI / idAnImudayopAyastasyAyamabhidhIyate // -kAlavaipulyetyAdi kAlavaipulyayogyatvakuzalAbhyAsasaMbhave // 9 // AvRtiprakSayAjjJAnaM saarvshymupjaayte| 62. vathA hi jIvaskhAbhAvyataH siddhA guNA gambhIratAdayaH / parame pudralAvate bhavyatve pAkamAgate // ramatrayAkhyaM kuzalamavApyAbhyasthataH kramAt / zAnAdhavikSayAjJAnamahato jAyate'kSatam // [10] 61. zarIrAnimAtmAnaM pratyakSaM naiva vIkSate / prAmANyaM nAnumAnasya sarvametadasaMgatam // nAnumAnaM prametyetadvacanaM cArvAkacarcivam / kiM pramANamathAnyathA / . apramANaM kathamanumAnaniSedhAyAlam ? / pramANamapi nAdhyakSam , anakSajasvAt / bayAnamAnam / tadetat pItamayasya pralapitam / pratipAdayiSyate'numAnaprAmANyaM pramANadvisvasiddhAviti / tadevopanyasabAha-saMdehetukamityAdi - sadahetukamastIha sadaiva mAditattvavat // 10 // 62. anena prayogArtho darzitaH / prayogazca - yat saMdehetukaM tat sarvadA ati / yathA pRthivyAktitvam / saMdahetukaM ca AhArAcAsakticaitanyaparyAyaM jIvadravyamiti / [10] 61. etat sAdhayitumanumAnamAha-AhArAsaktItyAdi AhArAsakticaitanyaM janmAdau mdhyvttthaa| 62. iha AhAramahaNamupalakSaNam / iha cetaso yadAsaktiH sA tabhyAsapUrvikA / yathA jIvasiddhiH / yauvanAvasthAyAM rAgAdyAsakticittaM tadabhyAsapUrvam / asti ca janmAdAvAdArAcA 1.dhayornirji bha0 b0| 2.0miSoriti k0| 3. dapi nivartate na kadA mu0| 4. utpttiH| nvaab0| 5. sane sthi0 m0| 6. sthitiH mu| 7. nirasta ka0 mu0| 8 mudamA mu0| 9.kSiNaH mu0| 10.dayo yasya tsyaam0| 11. kilvaik| 12. mahate jA. m00| 13. carvitam mu0| 14. 'nyasyabAha bha0 b0| 15. sahetu mu0| 16. 'vyAdikaM mu0| 17. sahetu mu0| 18. yauvanAyava mu0| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [1. sAmAnyala0 pari0 saktitamyamiti kAryahetuH / tatkSaNajAtasyApi stanapAna-zarIrarakSAyupasamvenAsikhatA devoH| apane savAla viruddhatA / kAryakAraNabhAvasiddharnAnaikAntikatA / anugamaya bhAvAt sadAtitvamAtmana iti / 63. atha kAryakAraNabhAvAvyavasthAnAt kathametat / / tathA hi"dhUmo dhUmAntarotpatro na dhUmAdeva srvthaa| zIlUkAdapi zAlUkaH kathaM bhavati gomayAt 1 // " ___. tathA"citraM citrakarAjAtaM patatriyapi kiM tthaa|| tathAbhyAsAhizeSo yaH so'nyathA'pi bhaviSyati // " 64. sdst| "dhUmo dhUmAyathAbhUtaH so'nyathA'pi na jaayte| abhyAsAtu vizeSo yaH sa janmAdau tathA sthitH||" prAmAntarAbhyAsavajanmAntarAbhyAsAnupalabdherna tatkAraNatA caitanyasya, kintu tadaiva vasyo. // paDhabbeH / tasmAt tadeva taditi cet / tadetajhautAkhyAnam - "kabidrotaH kilAnyena pRSTaH kathaya saMbhavaH / mAtuHviSANasya mahiSasya kathaM sthite| sa prAha karjAyante na mAturmahiSA amii|| chAgatAnAmevaiSI mUlyena krayamAtrakam / / maiMca mAtApitRcaitanyajanyatvena cetsH|" siddhatA bAcyA / anyathA sakalasya pANDityAdivizeSasyApyanuvartanaM syAt / na hAnyama saMskAro'nyA dRSTaH / upAdhyAyasaMskArAnuvartanamupalabhyata iti cet, na, vasaMtonapUrvavijJAnasyaivAmitacivizeSitasya bhAvAd anyathA'dRSTeH / ye ghAcetanAt kASThAderupajAyante teSAM kayaM mAvApihacaitanyapUrvakatvam / / 65. kica-tatra kasyacinmarAbhAvAt sakalamAtApitRsvabhAvAnuvartanaM syAt / paralokinastu maraNagarmajanmaduHkhasamudghAtavyAkulatvena kasyacideva dRSTaH / kasyacita jAtismaraNamupalabhyate / apUrvotpamasya tu saivAvasthitirna duHkham / ___ "tadeva tatrotpannasya na duHkhaM viSakITavat / paralokinastu tduHkhmnaaghbhyaassevnaat|" .. 66. "maya dehAtmikA dehakAryA dehasya ca guNo (o dehaguNo) maitiH| matatrayamihAzritya na paralokasya sNbhvH||" 1. sadA nitya ab0| 2. sAlakA a0 b0| 3. sAlakaH m0p0| 4. bhyena suSTaH 'kathamasaMbhavaH mu0| 5. vaSamasya ka0 mu0| 6. meveSA zUnyena krayavikrayamAtrakam mu0| 7.krayavika yamA k0| 8. na ca maatRpik0| na mAtRpi mu0| na mAtApi a0p0| 9. siddhasAmyatA bAcyA kaamu0| 10. degsya vyApilAvi mu0| 11. nyasaMskA k0mu0| 12. khasaMtAnasya pUrva k0mu0| 13. kizca kasya ka. mu0| 14. degmaraNabhAvAt ka0 mu0 / 15. paralaukikastu ka0 mu0|16. cijAti ka0 mu0| 17. caitanyam a-tti0| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 11.] bhUtacaitanyavAdaniSedhaH / 47 I tathA hi-na dhUmo dhUmadhvajAntarAdAgacchati / nApi dhUmadhvajAntaraM prayAti / nApi dhUmadhvajavirahe bhavati / citraM vA na kuDyAntarAdAgacchati, kuDyAntaraM vA saMkrAmati, kuyavirahitaM vA'vatiSThate; madazaktirvA kaSAyAdeH sazarkarAdapUrvA jAyamAnA na macAntaramabalambate, madyAntarAdvA Agacchati, tadvilaye vA'vatiSThate / 67. rvedasat / mahAbhUtapariNAmarUpasya caitanyakAraNatve sarva stambhakumbhAvi sacetanaM / syAt / atha mahAbhUtasaMbhavino'pi ratnAdayo na sarvatra bhAvinaH, tadvat kazciveSa mahAbhUtapariNativizeSacaitanyahetuH / tadupyasat / yataH - 7 err yadi na mahAbhUtakAryAH prANinaH kathaM kASThAdyanvayinI prANijAtirupalabhyate 1 / tanna, yataH samAnajAtIyaM sarva tadrUpaprANimayaM syAt / na caivam / tathA hi- parizravya sthApite'mbhasi sakalatadrUpaprANigaNotpattiH syAt / kuto varNasaMsthAnavailakSaNyam ? | " sa kazcit pRthivyAderaMzo yatra na jantavaH / saMvedajAdyA jAyante sarva bIjAtmakaM tataH // " [pra. vA0 " tathA hi raktazirasaH pItakAyAdayo'pare / jalAdiprANino dRSTAH sa AkAraH kuto bhavet 1 // tadrUpabIjAt kamalAdimedaH, kiM dRSTa ISTo'niyataH kadAcit / na prANibhedo niyatA'sti bIjAt, sarvatra karmANi niyAmakAniH // ". 68. na ca caitanyAdutpadyamAnamupalabdhamanyadau zarIrAdutpadyata iti vAcyam / sarvatra kAryakAraNabhAvocchedaprasakteH / tathA ca sati - "nityaM sasvama sasvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasaMbhavaH // [ pramANavA0 3.34 ] 69. kina - tadutpadyamAnaM caitanyaM kiM samastAdutpadyate, vyastAdvA ? / na tAvat samakhAt, aGgulyAvicchede'pi maraNaprasaGgAt, anyathA zirazchede'pyamaraNaprasakteH / nApi vyastAt, ekasminneva kAye'neka caitanyotpattiprasaGgAt / athaikaH zarIrAvayavI tata ekameva caitanyamutpadyate / tadapyasat / AvRtAnASTatatvena, raktArakatvena calAcalatvena ca tasyAsaMbhavAt / 1 610. kina - zarIrasyAvaikalyAt mRtazarIre'pi caitanyotpattiH syAt / atha bAtAdi- 25 doSairvaiguNyAt na sutazarIrasya caitanyotpAdakatvam / naitat sAram / yato sutasya samIbhavanti doSAH, tato dehasmArogyalAbhAt punarujjIvanaM syAt / " teSAM samatvamArogyaM kSayavRddhI viparyayaH / " [ 50 bA ] iti vacanAt / atha samIkaraNaM doSANAM kuto zauyate 1 / jvarAdivikArAdarzanAt / atha vaiguNyakAriNi nivRce'pi nAvazyaM tatkRtasya vaiguNyasya nivRtiH / yathA'gninivRttAvapi na ka0 mu0 / 1. dhUmAntarA0 ka0 mu0 / 2. gacchati mu0 / 3. tadvigame mu0 / yataH su0 / 5. tadasat mahAbhAvinaH tadvat ka0 / 6. na kazcit a0 ka0 8. paritApya mu0 / 9. sthApyarte'bhasi ba0 mu0 / 11. iDo vAni ka0 / 15. kuto jAyate ba0 / 12. sanvatra mu0 / 13. nyathA zadeg mu0 / 4. ve tadapyasat / mu0 / 7. sarvabIjA 10. rataH biradeg a0 ba0 / 14. nyakhAdevAsideg a0 / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nyAyAvatArasUtravArtikacau [ 1. sAmAnya0 pari0 I kAThe daravAhasyA'pi / tadapi na, yataH kiMcit kacidanivartsyavikArArambhakaM dRSTam, yathA kASThe'gniH / kacica nivaryavikArArambhakam, yathA subarNe dravatAyAH / tatra yadi doSavikAro'nivartyaH syAt, cikitsAzAsaM vRthaiva syAt / tato daurbalyAdivikArasyeva mahato'pi maravikArasya nivRttiH prasajyete / atha cikitsAprayogAddaurbalyA dinivRtyupalabdheH pratyA* neyavikAratvam, asAdhyavyAbhyupalabvezvApratyAneyavikAratvaM cetyubhayathAbhAvAt maraNAnivRtiH / tadasat / "durlabhatvAt samAdhAturasAdhyaM kiMcidIritam / AyuzavAhA doSe tu kevale nAstyasAdhyatA // " [50vA0 ] tathA hi- tenaiva vyAdhinA kazcit triyate kazcibheti / nedamasamaJjasaM kevale doSe 10 bikArakAriNi ghaTate / tasmAt karmAdhipatyamevAtra parihAraH / anyathA - "mRte viSAdisaMhArAt tazacchedato'pi vA / vikArahetorvigame sa nocchre siti kiM punaH // [.1 11. ki - upAdAnavikAramantareNa nopAdeyasya vikAro dRSTaH, yathA mRdvikAramantareNa kuNDa / iI tu svacche'pi dehe bhayazokAdinA manovikAradarzanAt na dehassopAdAnatA / " zarIravikAreNApi cetasro vikAropalabdheH tadupAdAnamiti cet; na putreNa vyabhicArAt / niyamAbhAvAca / yathA hi vizvavikAramantareNa nottaracetaso vikAro naivaM zarIre niyamaH / abasthAkAraNaM tu syAt / " avasthAkAraNaM vastu naivopAdAnakAraNam / avasthAkRnivRttau hi saivAvasthA nivartatAm // santAnakAraNaM yattu tadupAdAnakAraNam / tanivRttau bhavettasya santAnasya nivartanam // arnivRttau tAmrasya dravataiya nivartate / cetasaH saha kAyena tAvatkAlamavasthitiH // anyo'nyasahakAritvAdadbhitAmradravatvavat / taiyotvorakArye tu "bhinaM tiSThati hemavat // " upAdAnam, na zarIramiti / tacitameva cetasa 12. mApi cakSurAdIni, yato manaHsamAzritAnyeva cakSurAdInyupalabhyante, na manastadAmivam / yasmAnniyamena bhayazokakrodhAvinopahate manasi cakSurvikAro dRzyate / na tu sAvikAnAM cakSurAdivikAre'pi manovikAraH / kAdAcitkastu manaso vikAraH putrendriya" vikAre'pi piturupalabdhe iti / na tato vyabhicAraH / na ca yathAgnervikAramAsAdayat ghaTAdivastu tata eva notpadyate tathendriyANIti vAcyam / yataH - "ghaTAdiranyathA dRSTastato na tata eva saH / nAnyathA tu punardaSTamindriyaM tadvikArataH // " n 4. kevalo 1. kA dAha mu0 / 2. prasajyate ba0 / 3. vAtAdidoSavaiSamyAdasAdhyaM mu0 / 60 / 5 pati a0 mu0 / 6. iha khacche a0 // 7. zarIram a- Ti0 / 8. kAraNaM yantu 09. tau trastu drava mu0 / 10. pUrvArdhena hetunivRttau nivRttimuktvA hetusadbhAve yugapatsattAmAhaba- Ti0 / 11. yAvat deha karmavAsitaM cetatha-ba-di0 / 12. kutaH ba- Ti0 / ka0 / 14. tu cittaM viSTha' mu0 / 15. 'labdheriti mu0 / 16. mAsAdya ghaTAdeg su0 / 13. tayorhetora mu0 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 11.] bhuutcaitnyvivekH| 613. kina, cakSurAdibhyaH kimekaikazo manovijJAnamutpadyate, samastebhyo vA ? / prathamapakSe niyataviSayameva manojJAnaM syAd rUpAdidarzanAdivat / dvitIye tu nAndhabadhirAdermano. vijJAnaM syAt / na hi bIjAdibhyaH samastebhyaH samutpadyamAno'harastadekApAye'pyutpadyate / vana pkssuraadikaarytaa| 614. nApi prANApAnakAryatA / prANApAnau hi manovijJAnAnvayavyatirekAnuvidhAyinI / / na manovijJAnaM vadanvayavyatirekA vidhAyi / anyathA mUrchAvicchede caitanyaM na syAt / kAryatAmantareNa manohAnapazyatA ca tayorna syAt / na khalvanyAdhInam anyena vazayituM zakyam / atha anyata utpano'pi anyena niyamyate, yathA svAminA mRtyaH / tadapyasat / _ "bhRtyasyAnyata utpattizyate na punstyoH| macittamantareNAsti tyorutpttirnytH||" 615. atha svApAvasthAyAM prANApAnau cittamantareNApi dRzyete / tat kathaM tatkAyau~ / vana / nidrAmibhUtasya tadA'pi bhAvAt / "zarIrapaMca yAvatyastAH srvaatisNskRtaaH| suptasya dIrghahalAdiniHzvAsA puurvcitttH||" nahi caitanyamantareNa preraNAkarSaNe bhavataH / na ca preraNAkarSaNe eva caitanyAt naM prANApAnAviti / vatsvarUpavyatirekeNa preraNAkarSaNayorabhAvAt / 616. aba sthiro vAyuH prANApAnayohetuH, tatazcetanA / tadapyasat / mRtasyApi khiro bAburasti iti prANApAnAnivRttau caitanyasvAnivRttiH syAt / yadi ca prANApAnakArya caitanya sadA yoni sAtizaye tasyApi to syAtAm / avazyaM hi kAraNe parihIyamAne'bhivardhamAne vA kAryasa hAnirUpacayazca syAt / anyathA tat tasya kAryameva na bhavet / na caivam / avo na zarIrendriyaprANApAnakArya cittam / 617. nApi dehAbhitam / AzrayAyibhAvapratiSedhAt / tathA hi-asatastAvat kharaviSANasyeva nAzrayaH / kevalamasat kAraNAdutpattimevehate, ato'sataH kAraNameva sthAt, nAzrayaH / sato'pi sarvanirAzaMsatvAt na kazcidAzrayaH / atha sataH sthitikaraNIdAzrayaH / na, sthiteH sthAturavyatireke tatkaraNe sa eva kRtaH syAt / na ca sata: karaNamutpannasya punarutpAdAyogAt / athotpannasyApi kizcidanutpannamasti tatkaraNAdAzrayaH / sarvAmanotpAde kAraNamucyate, kasyacitu dharmasyotpAde AdhAraH / na ca sthitiravyatiriktA kharUpAt, patato'pi khityabhAve svarUpasanAvAt / yadi punaravyatirikA sthitiH syAt, sthite. ravyatiriktaH sa bhavet, tataH sarvadA sthitireva bhavet / tena kharUpe sati nivartamAnA viruddha dharmAbhyAsAt tato vyatirikA sA / tadapyasat / vyatireke" hi sati tadeturevAsau, na. vsyaapaar| 1. ye utpmu0| 2. rekavidhAyi a00| 3. syAt kArya a0 ba0 mu0| 4.middhAbhi ma.ba, sisaabhik0| 5. tAH khaarthaashcik0mu0| 6.tryAt praannaamu0|7. nyaanik0| 8.karaNe vAzrayaH mu0| 9. rekeNa tatka' mu0| 10. ttkaarnnaamu0| 11. bhAdhAro'navasthiti m0p0| 12. degtirike hi mu0| nyA07 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [1. sAmAnya pari0 618. tasya sthitikaraNAt tadAdhAra iti cet, kimasAvutpannA satI sthApyasya bhavati, bhanyathA vA / anutpanA asattvAt na tasya / utpannApyanyasmAt kathaM bhAvasya, tAdAtmya. padutpattisaMbandhAbhAvAt / / atha tata evotpadyate nAnyataH / tathA sati tatkAryA syAt nAbhayakAryA / tatra cokaM dUSaNam / tathA hi-sthApyena sthitiH kriyate nAzrayeNa / atha sthite. * sthitiH kriyate AzrayeNa varhi anavasthA svAt / 619. yadi cAnayo dehA, tadA yasya sthitikAraNamasti tasya na vinAzaH syAt / aya vesthApake satsapi nAzaheto kSaH / na nAzo nAmA'nya eka bhAvAt / vyatireke ca nAza eva tena phataH syAt, na bhAvaH / tato'nAzAt svayamevAsta iti kiM sthitihetunA 1 / yadi ca nAzaheto zo yAvanAzako nAyAti tAvat svayamevAta iti kiM sthitihetunA ? / atha vinA"zakAt pUrva sthApakena vinAzapratibandhaH kriyate / nanu so'pi vinAzaprativandho'nyo vinAzyAt / tatazca vinAzyasya na kiMciditi vinazyet / athAnanyaH, tarhi vinAzyA sthApakena kriyate na sthitiH / atha pratikSaNaM vinazvaraH sthApakAdanyayA bhavati, tasyApi vinAzo'hetuka iti sa eva pratikSaNaM vinAzaH / sa ca anyathA sthApakAdutpanna iti kauraNameva syAt, na khaapkH| .620. aba patato dhAraNopalabdheH kathaM na sthApakaH 1 / na patato dhAraNaM, yasya ca pAraNaM na tasya patanam , patanApatanayoH parasparavirodhAt / pUrva patanaM pazcAdapatanamiti cet, nai sahi yasa patanaM tasya dhAraNam , pratyakSeNaikatvApratipatteH / na ko'vasthAtA pvnevrlyaapyuplbhyte| 621. sa eva patamavatiSThata iti ekatvAbhimAnAdavasthAtuH pratItiriti cet, na, pratyamijahAnasAbhimAnamAtratvAt / tataH pratikSaNavinAzinAmaparAparadezotpAdavatAmupAdAnadezotsatirevaM bhASArasamAgamakateti hetureva viziSTAvasthAyA AdhAra ucyate / 622. kiM ca, guruNo dravyasya patataH pAtapratibandhAt sthApakaH syAdapi, niSkriyANAM tu guNasAmAnyakarmaNAM kimAdhAreNa / caitanyaM ca sAmAnyaM guNaH karma vA? taba sarvathA niSkriyamiti nA'dhAreNAsya kiMcit / ato'nAgheyasya cetaso nAdhAravinAzena vinAzaH / kiyatkAlaM tu sahasthAnamAmagnitAmradravatvavadityuktam / tanna kAyAzritaM cetaH / 623. nApi kAyAtmakam / yataH paramANusaMghAtamAtrameva zarIram / tattAdAtmye pratyeka sakalaparamANusaMvedanaprasaGga syAt / na ca avayavyeko vidyate tatsadbhAve'pi vA zyAmatAviSadanyena caitanyavedanaM syAt / antaHspraSTavyarUpatvAneti cet ; na, vraNaM spRzato'nyasyApi tavedanAvedanaM syAt / taccharIre gRhyamANe caitanyAgrahaNAd viruddhadharmAbhyAsena ne tAdAtmyam / * tama dehakArya dehaguNo dehAtmakaM vA caitanyaM kintu janmAntaracaitanyopAdAnameva / janmA. dijanyacaitanyaparyAvaM jIvadravyamiti / 1. sthApyA bhavati mu0| 2.bhatha sthApake k0m0| 3. vinAzasya a0 b0| 4. sthApakema na sthitiH m0p0| 5. karaNa mu0| 6. cet tarhi mu0| 7. zotpattirAdhAra k0mu0| 8. mAtrakamamika0 mu0| 9. dhyAsena tAdA mu0| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 12.] srvsiddhiH| 624. atha kathaM paralokazarIrAccharIrAntarasaMcAraH 1 / vRddhAvizarIrASasthAsaMcAravat / jathaikopAdAnamAvena tadekatvAt na zarIrAntaram / pazvAvizarIraM tu naivam / tadapi khanAntikazarIrasaMcAradarzanAd anaikAntikam / kiM ca, zarIrAntare manaHsaMkrAntiH keyabit badAhakatvenaiva, nAnyathA / sA ceha pazvAdizarIreSvapyupalabhyate / tat kathaM na shriiraantrsNcaaroplbdhiH| atha prAyatAmAtre saMcAre parazarIravat svazarIrakSatAvapi na vyAkulatAdayaH syuH|| tadapyasat / pararakAdidarzane'pi keSAMcid vyAkulitopalabdherAtmazarIrakSatAvapi keSAMcidabhAvAt / tadanekajanmaparaMparAvAsanAdAAdAtmIyaprahasadbhAve vyAkulatAdayaH pravartanta iti / 625. atha bhavatu kAryAdatItaparalokAnumAnam , bhAvinastu kathaM ?, tadarthA ca dAnAdikriyeSyate ? / tadapi yatkiMcit / siddhe hi' kAryakAraNabhAve, yathA kAryAt kAraNAnumAnam , tathA'vikalakAraNAt kAryasyApi ityanekAntikatvAvidUSaNaM naiva saMbhavati / "kAryakAraNasadbhAvAt caitanyenAnyacetasaH" iti / "evaM kSaNikaparyAyapariNAmini sNsthite|| guNAH prakarSamAyAnti kAlena sahakAriNA" // [11] 61. iti nigaditametat kevalajJAnahetuH, kuzalamakhilabandho jJAnacAritradRSTiH / sakalamalavihInaM sAdhanaM tasya siddhau, kathayitumidamanyad vArtikassAha kartA // // antyasAmadhyavaddheturityAdi antyasAmadhyavaddhatuH saMpUrNa kAryakRt sadA // 11 // jyotiH sAkSAtkRtiH kazcit saMpUrNastatvavedane / 62. hetuH kAraNakalApaH / saMpUrNa iti avikalaH / sadetyavazyameva kAryakArI / anyathA sarva kAryotpattirna kadAcit syAt / antyasAmagryavaditi vyAptiviSayopadarzanam / / kazcida vivAdAbhyAsitaH tattvajJAnotpattau grahoparAgAvisAkSAtkAritvAdavikalakAraNa iti / prayogazca- yadavikalakAraNaM tadavazyameva kAryamutpAdayati / yathA anyA kAraNasAmagrI / avikalakAraNazca tattvajJAnotpattau atIndriyamahoparAgAdisAkSAdraSTA tajjAtIyeSvatIndriyeSu jIvAdiSu kazciditi / hetumeva samarthayitumAha-yasya yajjAtIyAH padArthAH pratyakSAH, tassAsatyAvaraNe te'pi pratyakSAH / yathA ghaTasamAnajAtIyabhUtalapratyakSatve ghaTaH / pratyakSAya kala.. cidatIndriyajIvAvipadArthasajAtIyamahoparAgAdayo bhAvA iti / na tAvadayamasiddho hetuH| yato yo yadviSayAnupadezIliGgAvisaMvAdivacanaracanAnukramakartA sa tatsAkSAtkArI / yathAsmadAdirAtmIyAnubhavavacanaracanAnukramakartA / grahoparAgAdizaukhakartA va sa, tasmAt sAkSAtkArIti / na cApauruSeyatvenAsiddhatvamabhidhAnIyam , tasya pUrvameva nirastatvAt / / 1. tadapi khAgnikazarIra mu0| 2. krAntiH tadrA a0 b0| 3. degdayaH / tada a00| 4. tadAneka ka0 mu0| 5. siddhe kArya a0 b0| 6. kArivAvika ka0 mu0| 7. kAraNamiti k.mu0| 8. kAraNazcAtIndrika0 mu0| 9. tajjAtIyeSu jIvA k0| 10. tApadayaM simu.| 11. deshlik0| 12. grahoparAgAdisAkSAtkArI tatzAstrakarteti nacA ka0 mu0| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [1. sAmAnya pari0 13. nanu banumAnavAdhiteyaM pratijJA / tathA hi-dezAntare kAlAntare ca yadUpaM tadi. sarvazavAde dAnItanacakSurjanitapratyakSasamAnajAtIyapratyakSaprAyam , rUpazabdavAcyatvAd idAnImImAMsa . vanarUpavaviti / evaM rasAdiSvapi pazcAnumAnAni bhavanti / tathA yacakSurjanivaM pkssH| pratyakSaM taddezAntarAdAvapi niyatadezakAlarUpaprAhakaM pratyakSazabdavAcyatvAd , idAnI* tanarUpapratyakSavaditi / evaM zeSendriyapratyakSeSvapi paJcAnumAnAni bhavanti / taduktam - "yajAtIyaiH pramANaistu yjjaatiiyaarthdrshnm| uSTaM saMprati lokasya tathA kAlAntare'pyabhUt // " [loka0 2.111] iti na ca gRdhrAvimiyabhicAro vAcyaH / te'pi na svArthamulAnya vartante / taduktam - "yatrApyatizayo rASTaH sa svaarthaantilaanaat| dUrasUkSmAdiSTau syAt na rUpe shrotrvRttitH||"[ko0 2.114] "ye'pi sAtizayA dRSTAH prshaamedhaavlainraaH|| stokastokAntaratvena na tvatIndriyadarzanAt // prAzo'pi hinaraH sUkSmAnarthAn draSTuM kSamo'pi sn| saMjAtIranatikrAmannatizete parAn narAn // " iti [tatpasakA03160,41] "ekazAlavicAreSu dRzyate'tizayo mhaan| matu zAlAntaramAnaM tAvanmAtreNa lbhyte|| hAtvA vyAkaraNaM dUra buddhiH shbdaapshbdyo| prakRSyatena nksstrtithigrhnnnirnnye|| jyotirvidha prakRSTo'pi candrArkagrahaNAdiSu / na bhavatyAdizabdAnAM sAdhutvaM jJAtumarhati // tathA vedetihAsAdikSAnAtizayavAnapi / na khrgdevtaa'rssttprtykssiikrnnkssmH|| dazahastAntaraM vyomo yo nAmotsutya gacchati / na yojanamasau gantuM zakto'bhyAsazatairapi // tasmAdatizayamAnairatidUragatairapi / kiJcidevAdhikaMzAtuM zakyate na tvatIndriyam // " [tattvasaM0 kA0 3164-3169] iti / tat sthitamanumAnabAdhiteyaM pratijJeti / 64. tathA, abhaavprmaannbaadhitaa| tathA hi-pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattyamAve'bhAva* pramANameva vijayate / tedabhAvameva darzayitumAha - "sarvodazyate taavdaaniimmdaadibhiH|| iSTona caikadezo'sti likaM vA yo'numApayet // navAgamavidhiH kazcibhityaH srvshbodhkH||" [tattvasaM0 kA0 3186,3187] 65. "vevAhamane puruSaM mahAntamAdityavarNa tamasaH purastAt / tameva viditvA matyumasyeti nAnyaH panthA vidyate ayanAya" iti / tathA, "vizvatazcakSuruta vizvato mukho, vizvato bAhuruta vizvataH pAt / saMbAhubhyAM dhamati saMpatatraivAbhUmI janayan deva 1. manuSyajAtibhAvinI prakRtiradivyacakSuSvAdilakSaNA, b-tti0| 2. antarAdvyo a0 b0| 3. pratyakSAyabhAvam , b-tti0| 4. vidilAtima mu0| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 12.] mImAMsakasya sarvajJavAde pUrvapakSaH / eka bhAste" ityAdevidyamAnatvAt , iti cet ; na, stutimAtratvAt eteSAM na prAmANya miti / tathA cAha - "na ca mantrArthavAdAnAM tAtparyamavakalpate / na cAnyArthapradhAnastestadastitvaM vidhIyate // macAnuvAdituM zakyaM pUrvamanyarabodhitam / anAdirAgamasyArthInaca sarvazo nAdimAn // " "kRtrimeNa tvasatyena sa kathaM pratipAdyate // atha tadvacanenaiva sarvajJo'nyaH pratIyate // prakalpyeta kathaM siddhiranyonyAzrayayostayoH / sarvajJoktatayA vAkyaM satyaM tena tdstitaa|| kathaM tadubhayaM siyet siddhamUlAntarAdRte / asarvazapraNItAttu vacanAnmUlavarjitAt / sarvazamavagacchantaH svacAkyAt kima jaante?||" [tattvasaM0 kA. 3187-319.] "sarvasadRzaM kiMcit yadi pazyema saMprati / upamAnena sarvazaM jAnIyAma tato vayam // " [tattvasaM* kA. 3215] "upadezo hi buddhAderdharmAdharmAdigocaraH / anyathA nopapadyeta sarvazo yadi nAbhavat // " [ tattvasaM0 kA0 3217] "buddhAdayo hyavedazAsteSAM vedAdasaMbhavaH / upadezaH kRto'tastairvyAmohAdeva kevalAt // "[ tattvasaM0 1224] "ye'pi manvAdayaH siddhAH prAdhAnyena trayIvidaH / trayIvidAzritagranthAste vedprbhvoktyH||" [ tattvasaM0 3228 ] tadevam - "pramANapazcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArtha tatrAbhAvapramANatA // " [ zloka* abhAva. 1] 66. tathopamAnabAdhitA / tathA hi - "narAn dRSTvA tvasarvazAn sarvAnevAdhunAtanAn / satsAdRzyopamAnena zeSAsarvazasAdhanam // " [tattvasaM0 kA03216] iti / tadevamanumAnAbhAvapramANopamAnabAdhiteyaM pratijJeti / 67. bhavatu vA, tathApi niSphalA / tathA hi "samastAvayavavyaktivistarajJAnasAdhanam / kAkadantaparIkSAvat kriyamANamanarthakam // yathA ca cakSuSA sarvAn bhAvAn vettIti niSphalam / sarvapratyakSadarzitvapratijJApyaphalA tathA // khdhrmaadhrmmaatrjnysaadhnprtissedhyoH| tatpraNItAgamagrAhya heyatve hi prsiddhytH|| 1. jAnIyAmastato ka0 mu0| 2. sarvajJasazaH kazcit yadi dRzyeta samprati / tadA gamyeta sarvajJasadbhAva upamAbalAt // tsvsN0| 3. ye hi tAvadaveda ttvsN0| 4. sAdRzyasyopamA tsvsN0| 5. sAdhane a0 b0| 6. SedhataH mu0 / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArvikavRttau [1. sAmAnya.. satra sarvajagatsUkSmamedazatvaprasAdhane / masthAne klizyate lokaH saMraMbhAt prnyvaadyoH||" [tattvasaM. 1138-11] "aitaba phalabajavAnaM yAvavAdigocaram / na tu vRkSAdimirzAtairasti kizcit prayojanam ||"[ttts0 12.1] "kratvaryAH puruSArthAdha yAvantaH khdiraadyH| sarvavRkSamatA tAvat tAvatsveva samApyate // latAH somguddcyaacaa:kaadhidhrmaarthhetvH| siddhAntahAnamAtreNa latAsarvazatA'pi nH|| mIhizyAmAkanIvAraprAmAraNyauSadhIrapi / jJAtvA bhavati sarpako nAnarthakazatAnyapi // tathA katipayeSveva yazAneSu taNeSvapi / darbhAdiSu ca buddheSu vaNasarvazateSyate // tRNauSadhilatAvRkSajAtayo'nyAH shsrshH| vivikA nopayujyante tadajJAnena naashtaa|| yatrApi copayujyante vyaktayo jaatilkssitaaH| AtimAnopasaMhArAtatrApi vyAptirasti nH|| matama vyaktimedAnAmanamiho'pi yo naraH / sarpahatvaphaLe prApte sarvazatvaM na vAJchati // jraayujaannddjodddsNkhedjcturvidhe| bhUtaprAme'lpakato'pi sarvakSaphalamaznute // pRthivyAdimahAbhUtasaMkSepakSazca yo naraH / savistarAnamio'pi sarvajJAna vishissyte|| bhUmerya ekadezako bhUmikAyeMSu vrtte| saptadvIpamahIzAnaM kanu tasyopayujyate // tathAspenaiva toyena siddhaM toyaprayojanam / soyAntarANyavijJAya nAzadoSeNa yujyate // vahevAnantamedasya jJAtasyopAsanAdibhiH / paJcabhiH kRtakAryatvAdanyAzAnamadUSaNam // zarIrAntargatasyaiva vAyoH praannaadipnycke| hAte zeSAnabhijJatvaM nopalammAya jaayte|| dhyomadha pRthuna: paarmshaatvaapyekdeshvid| naca vyomAnabhizatvavyapadezena duSyati // " dharmakIrtinA'pyuktam "bAnadhAnmRgyate kazcit tduktprtipttye| ajhopadezakaraNe viprlmbhnshngkibhiH|| tasmAdanuSTheyagataM zAnamasya vicAryatAm / kITasaMkhyAparikSAnaM tasya naH kvopayujyate // heyopAdeyatasvasya sAbhyupAyasya vedkH| yaHpramANamasAviSTo na tu sarvasya vedkH|| duraM pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / pramANaM dUradarzI cedete gRdhrAnupAsmahe ||"[prmaannvaa0 1.32-35] 1. ekaMca 0 b0| 2. phaladajJAnaM tttvsN0| 3. 'taiH sarvaiH kizcit tsvsN0| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 12. ] sarvajJavAde pUrvapakSaH / "dharmajJatvaniSedhastu kevalo'tropayujyate / sarvamanyad vijAnaMstu puruSaH kena vAryate // " [ tattvasaM 0 kA 0 3128 ] "sarvapramAtRsaMbaMdhipratyakSAdinivAraNAt / kevalAgamagamyatvaM lapsyate puNyapApayoH // etAvataiva mImAMsApakSe siddhe'pi yaH punaH / sarvajJavAraNe yajJastaiH kRtaM mRtamAraNam // astu cchinnamUlatvAd dharmazatve hate sati / sarvajJAna puruSAnAhustaiH kRtaM tuSakhaNDanam // " [ tattvasaM0 kA 0 3142-3144] 19. kina, sarva siddhe'pi na pratijJAto'rthaH siddhyati / tathA hi" yat satyaM nAma lokeSu pratyakSaM taddhi kasyacit / prameyajJeyava stutyai dedhirUparasAdivat // zAtaryatrApyanirdiSTe pakSe nyUnatvamApatet / " [ tattvasaM* kA0 3235,1116] "yadi buddhAtiriko'nyaH kazcit sarvazatAM gataH // buddhavAkyapramANatve tajjJAnaM kopayujyate / " [ tatvasaM0 3217] "sarvajJo yastvabhipreto na zrutyArthena vA'pi saH // " [ tatvasaM0 1936 "vijJAyate yataH pakSaH sAdhyatvenepsito bhavet / yasvIpsitatamaM pakSaM viziSyAt tasya saMzayA // yAvajyaM jagatsarva pratyakSaM sugatasya tat / taireSa hetubhiH sarvaiH ghaTakuTayAdirUpavat // tatra naivaM viziSTo'pi pUrvasmAdeSa bhidyate / viziSTaprahamAtreNa hetornaiva viziSTatA // zaktyA hi yadA hetuH dRSTAntAnugraheNa vA / pakSAntareNa tulyaH syAt tadA kA'sya viziSTatA 1 // satprameyatvamityetad yato'nyeSvapi vartate / sAdhanaM niyamAbhAvAt tenAkiMcitkaraM hi tat // " "naraH ko'pyasti sarvazaH se tu sarvatra ityapi / sAdhanaM yat prayujyeta pratijJAmAtrameva tat // sisAdhayiSito yo'rthaH so'nayA nAbhidhIyate / stUyate na tatsiddhau kiJcidasti prayojanam // yadIyAgamasatyatvasiddhau sarvajJatocyate / ma sA sarvazasAmAnyasiddhimAtreNa labhyate // yAvad buddho na sarvajJastAvattadvacanaM mRSA / yatra vacana sarvace likhe tatsatyatA kutaH // anyasmina hi sarvajJe vacaso'nyasya satyatA / sAmAnAdhikaraNye hi tayoraGgAGgitA bhavet // " [ tattvasaM0 kA0 3130-34] 4. ye'pi vicchina' tasvasaM0 / mAtre'pi nirdiSTe pakSe tatsvasaM0 / pUrvaiH ka0 mu0 / 10. sattvAt prameyami 1. niSedhayet tasvasaM0 / 2, .dvijAnAnaH purudeg tattvasaM0 3128 / 3. 'saMbaddhala tasvasaM0 // 5. yat sarvaM nAma tattvasaM0 / 6. 'vastusAdhideg mu0 / 7. jJAna 8. sarvajJa iti yo'bhISTe netthaM sa pratipAvitaH tatpasaM0 2 mu0 / 11. sarvajJaH tatsarvazatvamityapi tasvasaM0 / 12. pri taravasaM0 / 14. sijyesa tasvasaM0 / 15. nyUnameva tad tattvasaM0 / 13. tU tang! Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [1. sAmAnyala0 parika 11.. "tadevaM doSaduSTasya pakSasyAsya na pksstaa| idAnI hetudoSeNa hetossnntocyte|| bacaso'pauruSeyatvaM pUrvameva sthitaM ydaa| maSTamuSTyAdikaM maiva kRtaM puMsAsti kiMcana // evaM tAvadasiddhatvamanaikAntikatA tthaa| pArampayopadezena payasA saMpravartanAt // asatyAyaca tadvAkyaM tena torssiytaa| evaM sarvakSatAsiddhiH kathazcimoNpadyate // " iti / 611. atrocyate "vazotpAcApi mAnAni mImAMsA doSavAhinI / sahaiva dazamiH putraiaura vahati grdmii|| yatsAdhyabAdhanAyokaM pramANadazakaM praiH| . prAmANye tadvipasyaiSAM bahu svAdasamAsam // " "tacchandavAcyatAmA prAmANyaM yadi kalpyate / mamAnaM vidhivAkyaM syAdIzvarasya ca siddhtaa| devAhamane puruSaM mahAntamityAdivazedavayo'pramANam / tacchandavAcyatvasamAnabhASAbhUdharAverapi ktsiddhiH|| saMsthAnazabdavAcyatvaM yatastasyApi vidyte| ghaTavaddhimatkartA sena tatrApi sidhyt|| vizeSa parihArAya yadi kalpyeta kazcana / niyogAdistadA tasya doSAH shaaskRtoditaaH||" 612. tayA hi-yat pramANagocaracAri na bhavati tana savyavahatipayamavatarati / yathA niyoga, vyomotpalam / na bhavati ca niyogaH pramANagocaracArIti vyApakAnupalabdhiH / laNDanam / tathA hi-kimasau svatantra ijyate, paratatro vA ? / na tAvat paTAvipadAryavat svatatro'dhyakSataH pratIyate / nApyanumAnAt, tatsadbhAve liGgAbhAvAt / na ca puruSapravRttirliGgam , tasyAH phalAmilApakAryatvAt / anyathA "svargakAmaH" iti phalopadarzanaM na vidaNyAt / atha pracaNDapramuniyogAt phalAbhilASamantareNApi pravartamAno dRzyate / tanna, tatrApAyaparihArasvaiva phalatvAt / nApi zabdakapramANasamadhigamyatA tasya vAcyA, yataH zabdena pratIyamAno'sau xki saMbaDhena pratIyate, asaMbaddhana vA ? / asaMbaddhena pratItAtiprasaMga: syAt / saMbaddhenApi kiM svAbhAvikasaMbandhAt, sAGketikAd vA? / prathamapakSe bAlagopAlAderapi pratItiprasaMgaH / nayAkAzaM anAkAzaM kasyacit / saMketo'pi niyoge pratIte'pratIte vA ? / yadyapratIte tadA'tiprasAH syAt / pratItizca kiM tenaiva zabdena zabdAntareNa vA ? tenaiva cet, ki saMketena / itaretarAzrayatvaM ca syAt / zabdAntareNa cet ; tadapi zabdAntaram gRhItasaMketaM "pravartate / punarapi sahetaprahaH zandAntareNetyanavasthA / 1, tadeva mu0| 2. pramANaM k0mu0| 3. vAcyaM syaamu0| 4. vizeSapari' m0p0| 5. tathApi mu0| 6. vyometyalam mu0| 7. saMbandhena mu0| 8. prtiitaavpyvi.k0| 9. pravarteta mu0| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA. 12.]. niyogakhaNDanam / .613. kivAsAneko'neko vA ? / ekazcet sarvapuruSANAM niyogaH pratItaH syAt / atha viparyayAt na parasyeti cet; tavApi pakSapAtAditi samAnam / anekazcet pratipuruSamasAdhAraNatathA na saMketakriyA syAt / kiznaM, zabdapramANaikasamadhigamyatayA satve AkAzakusumasyApi sasvamAsanyeta, vizeSo vA vaktavyaH / na ca zabdapravRttimAtreNa satvaM yujyate / anyathA dorAH patra (Na) garItyAdAvapi savaimAsajyeta / tana kacit svatatro niyogo vAkyArthaH pratIyate / 14. parato'pi kiM tatkAryatayA, saddharmatayA vA ? / na tAvat prathamaH pakSo yataH kimasau yA kAryaH, niyojyaikAryaH, zabdakAryo vA ? / na tAvadyAgakArya:, tasya tadAnImaniSpannatvenAbhAvAt / nApi puruSakAryaH, puruSasya pUrvamapi sadbhAvena tadbhAvaprasaGgAt / nApi zabdakAryaH, tadA hi na zabdasya vAcyaH syAt, kAryatvAt / na ca vaidikasya zabdasya 10 nityatvena kramayaugapadyAbhyAM janakatvaM yujyate / taddharmatAyAmapi kimasau yAgadharmaH, puruSadharmaH zabdadharmo vA ? / na tAvadyAgadharmaH, tasyAvidyamAnatvena taddharmasyApyavidyamAnatvAt / avidyamAnaviSayaitve ca vAkyaM nirAlambanamapohamAtraviSayameva syAt / nApi puruSadharmaH, tathAhi puruSAvyatiriktaH syAt, avyatirikto vA 1 / avyatireke puruSasya sarvathA niSpamatvAt na niyogarUpatA syAt / niyogo' hi anuSTheyo'rtho'bhidhIyate / niSpannasya cAnuSThAne // manuSThAnaviratirbhavet / atha niSpannasyApi kiMcidaniSpannamasti / tana, niSpannAniSpannayorvirodhena tAdAtmyAbhAvaprasaGgAt / atha vyatiriktaH; nanu yAvadasau tasya dharmaH tAvadanyasya kiM na bhavati ? / tasyaivAdhArazaktirnAnyasyeti cet sApi kiM nAnyatrI''dhIyate / tAM prati tasyaivAdhArazaktirnAnyasyetyabhyupagame'navasthA / na ca hetuphalabhAvAdanyo vyatireke" saMbandho'sti / tadbhAve ca na samAnakAlatA / asamAnakALayorna meM dharmadharmibhAvaH / etaca zabda- 20 dharmavAyAmapi dUSaNaM vAcyam / 1 37 15. kina, yadyasauvasti; na puruSaH pravarteta / na hi kazcit niSpannaniSpAdanAya pravartate / apravartakasya ca vAkyasya na prAmANyamupeyate / atha nAsti; tathApi na prAmANyam, avidyamAnaviSayatvAt / tene kazcit niyogo vAkyArthatayA pratIyate / 16. atha zabdAda 'yAgAdiviSaye niyukto'hamanena' iti pratIteH kathamapratItiH ? | tathAhi - niyoktA zabdo vede puruSAbhAvAt / niyojyaH puruSaH / yAgo viSayaH / sakalaM caitat pratIyate / tat kathaM pratItAvadhyapratItiH 1 / tadasat / neyamagRhItasaMketasya pratItirudeti / kiM tarhi ? / yena yAgaM kazcit kurbANa upalabdhastasya tatraiva gRhItasaMketastra pUrvadRSTAnusAreNa vikalpikA vuddhirutpadyamAnA anyApohaviSayaivotpadyate / nAtastasvavyavasthA / 1. niyogapratItiH ka0 mu0 / 2. dAraH mu0 / 3. sattvaM samAsajyeta mu0 ka0 / 4. 'taMbA dharmatavA mu0 ka0 / 5. niyogakAryaH mu0 1 6. sadbhAve tadbhAva ba0 / 7. viSaya vAkyaM ku0 8. niyogena hi mu09. chAnena niravirbhadeg a0 / 10. / 12. mayorna dharma mu0 ka0 13. niyogaH a-Ti kavi mu0 ka0 16. karma na pratItiH 0 0 / trAbhidhIyate ka0 / 11. kasaM 0 0 // 14. rtate / pravaka0su0- 15 khAda 17. tadeva mu0 / mA08 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 15 25 58 myAyAvatArasUtra vArtikavRttau 17. etena bhAvanAdayo'pi vAkyArthA nirasanIyAH / [ 1. sAmAnyala0 pari0 " iti vAkyasya ye vAcyaM niyogaM saMpracakSate / sarasya te taikSNyaM nUnaM vyAvarNayantyalam // vidherapi vidheyatve'navasyaiva prasajyate / svarUpavAcakatve tu na syAdanyaviziSTatA // vidhivAkyasya kRcchreNa vizeSaparikalpane / kairatha bhakSitaH kAkairadhyakSe yena neSyate // nakaJcarabarAhAdipratyakSe'yakSavIkSitam / vizeSamAzipanmUDhaH kathaM nAdhyakSavAdhitaH // manuSyatve satItyevaM yadi hetorvizeSaNam / manuSyatvaM tadA hetuH pUrvasya syAdahetutA // jaiminyAdirvizeSajJastadA naiva bhavettava / manonmeSasya cotkarSaH kanu nAma vyavasthitaH // stokastokAntarazatvaM yena puMsaH prasAdhyate / indriyAntaravijJAnaM nendriyAntaravastunaH // grAhakaM 'ceti yo doSaH so'tIndriyadRzaH kutaH / mathAtIndriyavijJAnaM na dRSTaM kenacit kacit // vinendriyaM ca vaizadyaM kutastasya bhaviSyati / sarvadezeSu kAleSu sarvazo neti yo" vadet // tasya sarvajJatA prAptA siddhaM cAsmatsamIhitam / kAmAdibhAvanAjAtaM vijJAnaM vizadaM yadA // tadendriyasamutthatvaM vaizadye nopayogavat / akSAbhitatvamadhyakSe vyutpatereva kAraNam // nimittaM tu punastasya vastusAkSAtkriyA matA / tadevaM jainamadhyakSaM nAnumAnena bAdhitam // na pramANamabhAvAsyaM bAdhakaM kuta eva tat / sarva saMbandhi vAdhyakSaM neti tatreti yo ghavet // tasya sarvajJatA prAptA naikasyAsya niSedhakRt / anumAnaM niSedhAya yacyetAsya kiMcana // asiddhAyAzrayAsiddhiH siddhau hetorviruddhatA / artha: "ko nopapadyeta virno'sarvajJatAM tava // 'apauruSeyatA no cennAsyAH pUrve niSedhanAt / nopamAnasya mAnatvaM bAdhakaM kuta eva tat // vizeSAH puMsi" dRzyante tenAdRSTeSu kA kathA / " " tathAhi / kecit sakalazAstrajJAH kecina kiMcidvidanti / kecicaturvedapAThakAH / keci gAyatrImapi na paThanti / tat kathamadRSTeSu puruSeSu sAmyaM siddhayet ? / 18. nanUkaM 'dazahastAntaram' ityAdi / 1. micidapi ma0 ka0 ba0 / - 2. vidhibAdhasya mu0 / 3. vizeSaH parikalpaye mu0 / 4. kaireva 0 / kairane mu0 ka0 / 5. yeneSyate ka0 / 6. pratyakSeSyakSavI mu0 / 7. tu mAne ba 0 / 4. kevi su0 / 9 zeSu rAdhreSu mu0 / 10. yo'vadat mu0 / 11. vAdhya0 mu0 / 12. gAvAsa mu0 / 15. puMya su0 ka0 / 13. kenopa ma0 mu0 ka0 / 14. binA sarva ka0 a0 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 12. ] sarvajJa samarthanam / " tadasasulyajAtIyapUrvabIjapravRttayaH / zeyeSu buddhayastAsAM satyabhyAse' kutaH sthitiH // macaivaM laGghanAdeva laGghanaM balayatayoH / tatvoH sthitarUpatvAt laGghanasya sthitAtmatA // balayatotthamabhyuccairlaGganaM hi garutmati / bhUyate tena mAnatvaM nopamAnasya yuktimat // na cAgamavidhiH kazcittaniSedhAya vartate / tanAsya bAdhakaM kiMcit sAdhakaM pratipAditam // dharmAdharmajJatAmAtrAt siddhamasmatsamIhitam / yadukaM tadasat mAnaniSThA necchAnuvartinI // " na hi pramANaM vastuni pravartamAnaM vibhASayA pravartate, tena - " samastavastuvistAri sArvazajJAnamakramAt / pratiyajagataH kArye kimanyat parivarjayet // dharmAdharmau tayoH kArye vetti nAsakalArthavit / " 19. taduktam - "je pagaM jAgara se savvaM jANai / " [ AcA0 1.3.4.122] tathAhi - sakalakarma- // kAraNaM sarvaprANikarmANi / tatkArya narakAdi / tatkAraNakArya paraMparAyAH paramANvantaparijJAne kathaM na sarvazatA ? / tasmAdAvaraNa vigamAdanantavastujJAnam / na ca vastuparisamAptiH / yathAhi vayamanAdyanantarUpatAM vikalpavijJAnena rAtriMdivAdInAM buddhyAmahe na ca tatparisamAptiH, tathA bhagavato'pyanAdyanantarUpatayA sAkSAtkurvato na virodhaH / akarraNAdhInatayA ca na rakhAsvAdanaprasaGgaH / ata evAparAdhInatayA'niyataviSayam / na cAtItAnAgatasya vastuna idAnImasasvanAsadviSayam taditi vAcyam / tatkAlAliGgitatvena tasya satvAt / tadApi hi yadi vastu na bhavet tadA tannirviSayaM syAt / anyathA codanAbuddhirapi kathaM bhUtabhavadbhaviSyaprastuviSayiNI satyo'bhyupeyate / taduktam " kiMca tatkAlayogena tasya sAkSAtkriyA yadA / tadedAnImasaravepi tasyAstitvamadurghaTam // " abhra basna bhAvI sutastadanubhUyamAnatayA dRSTastenApratIyamAnatAyAM kathamabhrAmyatA ? saddhyasat 59 "yathA sa dRddhaH zaradAdikAlayuktastathA tasya na bAdhitatvam / tatkAlayogastu na tena dRSTastathApratItAvapi nAsti doSaH // " ya vizeSAparijJAne dUSaNamabhANi tadasat / yatazcUDAmaNiprabhRti kevalInAmatIndriyArthA - 10 nAmaItpraNItasvena suprasiddhatvAt / yaccAnyaduktam tadasaMbaddhatayopekSitamiti / vistareNa sarvazabAiTIkAyAmuktamiti biramyate / bApAkaDUvikalaM nikhilapramANasAmAnyalakSaNamidaM nivRtaM svabuddhayA / caitema tIrthikamatAni nirasya nItaM jJAnaM vyatItamanasauM paramAM pratiSThAm // [12] // iti zrIzAntyAcAryaviracitAyAM vArtikavRttau prathamaH paricchedaH // 1. bhyAkutaH ka0 / 2. 'vayA vartate a0 ba0 mu0 / 3. sarvajJajJAna mu0 ka0 / 4. pratipadyamAnam a- vi0 / 5. yathAhi su0 / 6. paraMparAparamArthaM parideg a0 / 7. vastuparijJAnaparisa' ka0 mu0 / 80 ka0 9. sattAbhyu0 su0 ka0 / 10. yadapari0 0 / yadyaparideg 0 12. bAda 0 12. ka iti ka0 / 13. yattena tairSika mu0 14. manasaH 0 0 X 28 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. prtyksspricchedH| 61. evaM pramANasAmAnyalakSaNamabhidhAya idAnIM saMkhyA-lakSaNa-gocara-phalavipratipattinirAkaraNadvAreNa vizeSalakSaNamabhidhAtukAmo vyaktibhedakathanamantareNa prativyaktiniyataM lakSaNaM kathayituM na zakyata iti vyaktibhedameva tAvat kathayitumAha-jhAtrapekSamityAdi // jJAnapekSaM prameyasya dvaividhyaM na tu vAstavam // 12 // 62. na hi nIlapItavadvastusthityA pramANaviSayasya kiMcidvaividhyamasti / kintu jJAtAramapekSate-jhotrapekSam / tathAhi - tadeva vastu kasyacit pratyakSam , kasyacit parokSamiti / 63. nanu idaM dvaividhyaM kena pratIyate ? / na tAvat pratyakSeNa, parokSe tasyApravRtteH / pravRttI vA pratyakSataiva syAt / akasmAd dhUmadarzanAt parokSe vahnau pratItiH pratyakSA, nAnumAnam / // yato'nu vyAptismaraNAt mAnam anumAnam / na ceha tadasti / naitadasti / yato'kSAsaMbanidhanyapi vastuni yadyakSa jJAnaM pravarteta. tadA sakalaparokSavastuviSayaM pravarteta / na hi saMnihitAsannihitayoH parokSatve vizeSo'sti / atha saMbaddhadhUmadarzanAt nAtiprasAH / tadasat / yataH kiM tadeva dhUmadarzanaM parokSavahniviSayaM kalpyate ?, kiM vA tajanitamanyaditi / na tAva: tadeva / na hi anyavastupAhakamanyasya grAhakam / na ca tathApratItirasti / na. hi taddezo"nyadezo vA vahistadarzane pratibhAsate / nanUktam 'saMbaddhadhUmadarzanAt tadarzanam' iti / uktanidam, kintvayuktam / yato yadyapratItasaMbandho'pi dhUmo dhUmadhvajapratItiM janayati kiM na mAlikeradvIpAyAtasyApi ? / atha pratItasaMbandhasyAbhyAsAd akasmAt pratItiH. saMbandhasmRti mApekSate ityucyate / tantra, smaranevAntInaM saMbandha tathA pratyeti, anyathA aMgrahItasaMbandhalAsya ca ko vizeSaH / kinna, pratyakSAt pratItI vizeSarUpasya kiM na pratItiH / kathaM na dUrAditi cet, na, tatrApi vyaktivizeSApratItAvapi bhAkharasya rUpasya pratibhAsanAt, na ca kyeheti / tana parokSe pratyakSaM pravartata iti / anyathA parokSameva tantra syAt / na ghetaretarAbhayatvam / yataH svakAraNAtsAkSAtkAri vijJAnamutpaMdyamAnaM skhaviSayasya pratyakSatA vyavasthApayati / vanna parokSe pratyakSasya pravRttiriti / nApyanumAnasya pratyakSe / na ca mAnAntaramasti / sadbhAve kA viSayadvaividhyAdityanarthakamiti / 14.-atrocyate / pratyakSa hIdaMtayA svaviSayaM paricchidadyadevaM na bhavati tat sakalameva parokSaM vyavasthApayati / tathA parokSamapyanidantayA khaviSaye pravartamAnaM tato'nyatpratyakSamiti vyava. sthApayati / na ca parasparamananvayAt kasya dvayapratItiriti vAcyam / yasmAnna jhAnamAtmanaH sarvathA bhinam / kintu Atmaiva karmakSayopazamAdindriyadvAreNa linadvAreNa vA spaSTAspaSTatayA vastu pratipadyata iti kathamananvayaH ? / [12] 1.zAnApekSa mu0| 2. atha kasmA' ka0 b0mu0| 3. saMbaddhapi mu0| 4. pakSale k0| 5. kalpate a0 / kathyate mu0k0| 6. saMbandhasya (paM0 17) ca ko vishessH| (paM0 19)|k0| 7. anyathA gRhIta-20 mu0| 8. pratyakSApratIte mu0|9. anyccaaprok0|10. mutsAyamA mu0| 11. bhanvayAtU bhu00| 12. RthamanvayaH mu00| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khyAni kArikA 14.] anumAnaprAmANyakhApanam / 61. tadevaM viSayavaividhyaM vyavasthApyedAnIM tayoH lakSaNamAha -dAsametyAdi / dUrAsanAdibhedena pratibhAsaM bhinatti yat / tat pratyakSaM parokSaM tu tato'nyadvastu kIrtitam // 13 // tanimittaM dvidhA mAnaM na tridhA naikadhA ttH| 62. dUra cAsanaM ca te Adiryasya khacchAvaraNadhanAvaraNAdeH sa tathA / dUrAsannAdizcAsau / bhedazca tena pratibhAsaM bhinatti / jJAnasya spaSTAspaSTatvaM yadvastu karoti tat pratyakSam / viSayasya tathAhi-pratyakSe pratibhAsamAnaM dUre ghanAvaraNAcchAditaM cAspaSTam , nikaTe lakSaNam / svacchAparaNAvRtaM ca spaSTam / na caivaM dhUmAt pratIyamAno bahiH, dUrAsamA. viSvapyekarUpatayA pratibhAsanAt / ata eva Aha - parokSaM tu tato'nyadvastu kIrtitam pUrvAcAriti / 63. iha prAmANyaM yadyanimittaM syAt sarvatra bhavet / na cArthavattvamantareNAnyanimittaM pramANasaM- saMbhavati / na jhanakena jJAnamAtreNa kasyacit prayojanaM, hitAhitArtha ca tduktm| yamaH ato viSayavattayA prAmANyaM vyAptam / tadabhAvAt pratyakSaparokSAbhyAmanyasya na prAmANyam / ata Aha-tamimittaM dvidhA mAnaM ne vidheti / vidhetyupalakSaNaM caturdhAdeH / prayogazca-yadarthavana bhavati tanma pramANam / yathobhayAbhimataM mithyAnAnam / nAsti ca pratyakSa parokSavyatiriktassa jhAnasyArthavattvamiti vyApakAnupalabdhiH / iyaM cApre sAdhayiSyate / - 64. tathA, yat yanimittaM tat tasmin sati bhavatyeva / yathAntyabIjAdisAmagrInimitoasuraH / asti cAnumAnAdau prAmANyavyavahAranimittam, anyathA pratyakSe'pi tamyavahAro na smAd anyanimittAbhAvAt / ata Aha-naikaveti / 65. tathA, "pramANetarasAmAnyasthiteranyadhiyo gte| pramANAntarasAvA pratiSedhAca kasyacit // " ayaM hi tArkikacakracUDAmaNimanyazcArvAko'numAnamaGgIkurvANo'pi unmAdAnAvabudhyate parAkaH / tathAhi-pratyakSeNAzeSapratyakSavyaktIrapratipadyamAno'pyarthavattvena tAsAM sAkalyena prAmANyaM vyavasthApayabhanumAnavyaktInAM pratyakSeNAgrahaNe'pi prAmANyanimittAbhAvena aprAmANya vyavasthApayananumAnaM pratikSipan kathaM nonmataH / vyAhArAdilijAcApratyakSaM para pratipaya vadarya zAsaM racayankathamanumAnaM nAbhyupaiti / tathA, anumAnaprAmANyaM vinA 'nAnumAnaM pramANamiti' khavacanamabhyupagamyAnumAnapratiSedhaM kurvANaH svavacasaiva tiraskriyate / paralokAdo pratyakSaM na pravartate, tena ca tadabhAvaM karotIti mahatpramANakauzalamasya / pratyakSanivRtterabhASa iti ceta; sA ki pratyakSA satI varAkI tadabhAvaM pratyeti kiM vA liGgabhUtA ? / na tAvat / 1. pratibhAsante shaamu0| 2. maivaM mu0 k0| 3. viSayavattA a-tti0| 4.na viSaya 40 bk0| 5. 'ndhizcAne mu0| 6. mittaM tasmin mu0| 7. pratyakSaM mu00| 8. parAM prati m0p0| 9. anumAnaM prAmANyAvinAmAvi nAnumAnaM pramA0 ma0pa0 / anumAva: prAmANyaM vinAnumAnaM na pramA mu0| anumAnaprAmANyAvinAnunumAna prmaak0| 10. pratibandha bh.b| 11. 'maannkoshk0| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $3 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [ 2. pratyakSapari0 pratyakSA; na hi pratyakSAbhAva: pratyakSam, anyathA tadabhAva eva na syAt / yadi liGgabhUtA; sA kiM tadabhAvAvinAbhUtI, kiM vA neti ? / yadi na; tadA kathamekAntena gamayet ? / refvanAbhUtA; kathaM nAnumAnamiti 1 / [ 13-14 ] 91. evamekatvasaMkhyAM nirasyAnekatvasaMkhyAM nirasyannAha - sAdRzyamityAdi / B sAdRzyaM cet prameyaM syAt vailakSaNyaM na kiM tathA // 14 // 62. iha 'yathA gaustathA gavayo yathA gavayastathA gauH' ityupamAnam / na tAvadgorgevayavyaktiviSayamasya prAmANyam, tasyAH pratyakSeNa pratipannatvAt / sAdRzyaviSayamiti cet; mahiSagavayavailakSaNye mAnAntaraM syAt / sAdRzyAbhAvarUpatvAd vailakSaNyasya neti cet; bailakSaNyAbhAvarUpaM sAdRzyaM kiM na bhavati ? | N 63. api ca kimidaM sAdRzyam ? / na tAvatsAmAnyam, vijAtIyaiyostasyAnabhyupagamAt / ae afsAdhakatvaM sAdRzyaM tatsaMjJAkaraNaM copamAnasya phalam / tathAhi - gavAbhAve garmabAlaMbhane'pi tathAvidhadharmotpattiriti / tarhi mRtamidAnIM bhaTTasAmAnyam, jIvitaM saugatasAnAnyam / saugatasyApi hi bAhadohIMce kArthakriyAkAritvaM sAmAnyanibandhanam / tadarthino gosyaktiSu sAmAnyamantareNApi saMjJAkaraNamupapatsyata iti kiM tatkalpanayA ? / yaca dharmasA1 dhatvaM hiMsAyAmapi tadalaM pApakathayeti / evaMvidhena ca kalpitenArthenArthavatve pramANeyacA na syAt / tatropamAnaM viSayavat / [14] 61. tadevamupamAnasya prAmANyaM nirasyArthApatternirasyannAha - arthApatterityAdi / arthApatterna mAnatvaM niyamena vinA kRtam / 2. iha pUrva sati niyame'numAnatvaM pratyapAdi / idAnIm aniyame tasyAH pramANatvaM * arthApatteH cakSurhaSTAntene pratipAditaM nirAkriyate / cakSuSo'pi hi rUpe ekasAmagrayadhInatApRthakprAmA- lakSaNo'styeva niyamaH / anyathA yataH kutazcid anyat sarvaM pratIyeta / nacaivam / to niyamena vinA kRtaM rahitaM nArthApatteH prAmANyamiti / vyAbhAvaH / upamAna niSedhaH / 63. ata evAsyAH SaDbhedakathanamasat / tathAhi - hastasphoTAdervaherdAhaka zaktizAnaM kAryAnumAnAt na bhidyate / na ca zaktiH kAcidasti / dAhasvarUpameva hi mantrAdinA tiraskriyate / * anyathA kiM tasya rUpaM syAt / tanna pratyakSapUrvikA'rthApattiH / nApyanumAnapUrvikA / sAhi dezAnvaraprApterAdityagatyanumAne tadgamanazaktipratItirUpA / tatrApi na kAcicchaktiH / yadi vA samarthakAraNAnumAnaM taditi / tathA zabdapUrvikA 'pIno devadatto divA na bhuGkte' iti divAbhojananiSedhaM " zabdAdave rAtrau bhojanapratItirarthApattiriti / khApi kAraNAnumAnAna bhidyata iti / tathA, gogavayayoH sAdRzyamupamAnAtpratItya tacchabdavAcyata / zaktimarthApattyA 1. bhUtA neti bha0 / 2. tathA a0 ba0 / 3. sAdhayet mu0 / 4. tAvadrogavaya ka0 / 5. vijAtIkrama tasyAnabhyu su0 / 6. 'mAnaphalam ka0 mu0 / 7. tathA gavA ka0 / 8. gavayopalammepi su0 / 9 saugataM saH bha0 / 10. vAhadauhAdeg a0 ba0 / 11. saMjJAkAraNa a0 / 12. nte prati0 ka0 / 13. macaivamiti niya? mu0 / 14. pramANatvamiti ka0 mu0 / 15. zakeza a0 / 16. tathAhi su0 / 17. tavApi mu0 / 18 deg niSedhaH mu0 / 19. 'velyAnantaraM rAtrau mu0 / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 15.] . amaavmaamaanyvaad| pratyetIti / sApi zaktyamAvAna kiciditi / tathA, samdAvAcyamavetya hAnika lima pattyA pratipaya zambanityatvamaryApattyA pratyetIti / sApi prathamApattinirAseneva sirsaa| tathA, jIvati devadatto gRhe nAkhIti bahistadakhitvamamAvapUrvikayA'ryApattyA pratyeti / patrApi devadattajIvanaM yena pramANena zAvaM tenaiva bahirastitvamapi, kimaryApasyAmA pacirapi pramANamiti / [15] 61. idAnIm abhAvapramANaM nirasituM ttpuurvpkssmutthaapytaah-prmaannpnyckevaadi| pramANapazcakAbhAve'bhAvo'bhAvena gamyate // 15 // 62. tathAhi-na tAvat pratyakSeNAbhAvo gamyate / indriyasamikarSAbhAve'pi hi yaMgutvaveva tatpratyakSaM sarvAbhAveSUtpadyeta / na cAbhAve so'sti / taduktam - "na tAvadindriyeNeSA nAstItyutpAcate mtiH| bhAvAMzenaiva saMyogo yogyatvAdindriyasya hi // " [lokavA* amA* 10] 63. pratyakSaniSedhe cAnumAnamapi tatra niSiddham, tatpUrvakatvAdasya / nahi praviyarDa li kasyacidgamakam / pratyakSasya ca tadbrahaNaniSedhAt kathamabhAvena kasyacinina pratibandhAvagamaH 1 / anumAnena prahaNe'navasthA / saivaM na bhavecavi mUlabhUtaM bAda kacidupeyate / nApi sAmAnyato dRSTAlinAt vadavagatiH, kAryAdeliMgasAbhAvAt / / anupapadyamAnasya cAbhAvAdapattirapi na / nApyAgamastatpratipAdakaH, tasa kikavedikabhedena dvidhA sthitatvAt / laukikasa pratyakSAnumAnaniSedhenaM niSedhaH / vaidikasyApyanuSTheyaviSayapratipAdakasya na tatpratipAdane vyApAraH / yadapi vaidikaM pacA "masahA vamane mAsIda" [taitti0 2.7] ityAdi tadarthavAdatvena kharUpapratipAdakaM na bhavatIti vyAjhyAvam / nApyupamAnasyAbhAvo viSayaH, tasya dvividhasyApi prameyAntarapratipAdanAt / etaca tatpratyakSanivenA'numAnamabhyupagamyoktam / 14. na tu tatpratipatto kiJcilliGgamasti / na tAvadbhAvaH tena saha pUrva kacidapyAra tvAt / darzane'pi vyabhicArasaMbhavAt / yatra yadabhAvo gRhItatatra tAvalApi kacidrANA vyabhicAre vA tayoryasmAdeva vyAptiprAhakAt pramANAt vadavagamaH vadeva prameyapravipacI nimicaM bhaviSyatIti kiM bhAvAkhyena linena / etena tatpratipattirapyamAvaliharavena niraakvaa|| 65. nApyanupalabdheH pratiSiSyamAnavastvagrahaNakhabhAvAyA liGgatA, vasyA svarUpAniya yAt / na tAvat pratiSidhyamAnavastUpalabdhipratiSedho'nupalabdhistasmA abhAvatvena mahaNA.. saMbhave liGgatvAnupapatteH / na ca vayAviSenA'nyena liGgena tahahaNam , anavasthAprasAhAt / cAgRhItAyA lijAtA / bhavatu vA tassA prahaNam, tathApi khasAdhyena saMbandhagrahaNaM pUrva vaja vyam / na hi pakSadharmatvanizcayamAtrAda meyapratipattiH / saMbandhamahaNAbhyupagame vA patra 1. zabdavAcya mu0k0| 2. pratipAdya mu0| 3. bhAvepyutpa mu0| 4. nevAbhAve / 5. vindriyareSA nokssaa0| 6.0niSedhenAnu ka0 mu0| 7. bdlik0|8.tithi| mu00| 9. mAtra prmu0| 10. niSedhe ni' bh00| 11. nizam m-tti0| 12. vasA prahaNam mu.| 13. maatraanumek0| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [2. pratyakSapari0 pramANaM vaktavyam / na tAvatsaiva pramANam, tavyatiriktanAnyena tayoH saMvandhamahaNAbhyupagamAt / na hi dhUmAgyoH pratibandhaprahaNakAle dhUme na pratibandhagrahaH / pramANAntarasadbhAve tadevAbhAvasthAnumeyasya pratipAdakamastu, kimanupalabdhyA ? / anavasthA ca tayA prativandhamahaNe anyakAradarzitA / tamopalabdhipratiSedho'nupalabdhiliGgam / , 66. nApyanyopalabdhiH, vikalpAnupapatteH / tasyA liGgatve tadgamyaM vastu vA syAt , praviSiSyamAnavastvabhAvo vA, asavyavahAro vA / na tAvadvastu, tasya prameyatve'pyanupalabhyAkhyAlinAgamyatvAt / nApi vastvabhAvaH, tasya tayA saha pUrvoktena nyAyena pratibandhagrahaNAsaMbhavAt / asadvyavahArazcet ; etaduktaM bhavati-yadyapi paramate bhUtalopalabdherghaTAbhAvaM prati pUrvokena krameNa na liGgatA tathApi tasyAstadrUpatvaM pratiSedhumazakyam / yataH padArthAntaropachandhikhabhAvA sI svasaMvedanapratyakSasiddhA / prameyamapi tasyA na vassvantaram , nApi vastu'pratiSedhaH tasya gRhyamANavastuvyatirekeNAsattvAt / ata evaM na tena saha pratibandhagrahaNaM mRgyam / samyavahArastu tayA sAdhyate / sa ca tasmAnimittAt pUrvamasakRt pravRtterna pravartyate / ki barhi kriyate / samayasmaraNamAtram / tathA coktam / "sAryate samayaM prH|" ayamartha:zAzaviSANAdAvasAsvavyavahAranibandhanaM bhavato'smAnimittAt nAnyat kiMcit pUrva pravRttam / na ca teSu kazcidapi sabyavahAraM karoti / na cokkanimittavyatiriktasya nimittAntaraNa saMbhavaH / yathA tadasaMbhavaH tathA vAdanyAye nirNItamiti nehocyate pranthagauravabhayAt / ata: tanmAtranivandho'savyavahArastayA sAdhyate / 67. nanu sAnAbhidhAnakhabhAvo'sabyavahAro'bhipretaH / sa cAnupalabdheH pUrvokAyA: sAdhye uttaH / sA ca svabhAvahetAvantarbhAvitA / tasyAstasmAdarthAntaratve kathamantarbhAvaH ! neSa doSaH / nAtra tayA sa sAdhyate, tasya puruSecchAyattatvAt / kintu samimittadarzanena naimittikasa vyavahArayogyatvasya pradarzanaM vivakSitam / evaM viSayadarzanena viSayI pradaryata iti yatrAmiSAnaM sNtraapyymevaabhipraayH| 68. tathA, anyatroktam "hetunA yaH samapreNa kaaryotpaado'numiiyte| . arthAntarAnapekSatvAt sa svbhaavo'nuvrnnitH||" [pramANavA0 3.6] yathaivasya svabhAvahetutA tadvadukke'pi hetau / yata utpAdazabdenAtra loke na kAryotpattiramidhIyate, tasyAH sAmagrIto'rthAntaratvena khabhASatvAyogAt / kintUtpadyate'smAvityutpAdaH samaprANAM yogyataivamuktA / tat sthitamanupalabdheH svabhAvahetAvantarbhAvaH / tatra yathA zazaviSANAdau tasmAnimittAMdasavyavahAraM karoti tathA cakramUrdhanyapi mUDho ghaTasya kAryate / yava evamucyate tasya na bhavatA tatra nimittAntaramasakhyavahAre mRgyate", tasyAvikala syAtrApi ""1: 'landhiH prtimu0| 2. bdhiliGgam k0| 3. khepyupalaka0 a0 b0| 4. krameNa li. mu. k0|5.kym khayA yataH mu0| kyam khA yataH k0| 6. sA ca khaka0 mu0| 7. keNa saravAta mu00| 8. eva tena mu0 ba0 k0| 9. mRgyam sadvya mu0 k0| 10. saryate mu ka0+ / 11. samayaH param mu0| 12. sAdhyamuktaH mu0| 13. mittaprada mu0 k0| 15. mumbam tasya vikalpasyA mu0| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bnaavmaamaagyvaad| prabhAvAt kimiti bhavAm tatra ne pravartaprati / tsmaadnuplbdh| liGgAdasanavahArapravRttI kthmivmuktm-'linggaabhaavaatraamaavsvaanumeyteti'| 69. namvevaM sutarAM tasAnumevatA nAti / yato yacalikatvena vivakSitaM tattama pratipApati / paba smAt pratIyate so'bhAvo na bhavati, yogyatAyA bhAvarUpatvAt / tasmAtkayamanupalabraTizAt tatpratipattirityucyate / kinA, kimityabhASa evaM pUrvotkAlikAt prmaannaa-| varAvA nAvasIyate / kimatrocyate / tasa bhAvavyatirekeNAsasvAt / tathA pAbhAvo lijAt pramANAntarAdvA'vasIyamAno na khatavatayA pratIyate / kintu dezAdivizeSaNatvenena pratipattiA-atredAnIrmasya caabhaavH| 110. na pAbhAvasya dezakAlAbhyAM saha vizeSaNavizeSyabhAvaH, vastupratiSedhalpatvenAnupakAryopakArakakhabhAvatvAt / nApi bhAvasaMbaMdhitA tassa yuktA, tayobhinnakAlatvAt / ydaa| paTAkyo bhASA, na tadA tadabhAvaH / yadI tasa saisvaM na tadA ghaTo'stIti kayaM tassa resapaMdhitA' / na pa khatabassa tasaM pratipatiH / 611. ayevamucyate-ghaTo nAstIti tayoH samAnAdhikaraNapratyayaviSayatA tat karya mIlotpalAdivat tayoH saMvandhAbhAvaH / atyayaM pratyayaH / sa tu saMvandhaM vinA bhavana mighyAvena vyAlyAbhiyavasthApitaH / yato na pratibhAsanibandhanaM sattvam / tanibandhanatve / vasya nevAnI kicit asad bhavet / pratibhAsasthAsattve'pi tattvata upajAyamAnatvAt / tasmAd ghaTasvAbhAva iti pratyayo mithyaa| 612. vizeSaNavizeSyamAcet saMbandhakhayorastIti / na, tasa saMbandhapUrvakatvena sthita. svAt kaSamatra tahApo'nyathA puruSechayA tayoviparyayo na syAt / dRzyate ca tadicchayA viparyayaH / kadAcidvizeSaNatvenApi vyavasthita pUrva paJcAvizeSyasvena vivati / evaM vize.. nye'pi draSTavyam / ubhayogamayarUpatvAdadoSa iti cet, tadasata, tayorasaMbandhaprasannAt / na vizeSyasa vizeSaNena saMvandho nApi vizeSaNasa tayAvidhena / api cobhayotipatve sarvadA yonisapA pratipatirmavet / na vadraSTam / tasmAna ghaTasthA'bhAva iti tyopishepnnvishessybhaavH| 113. aba mA bhUisau, viroSastu tayoratItyevamabhidhAnam / etadasat / pasmin sati - saMbandhitvena pratimAso ma khAt, api tu vinavasvena mudrarAvivat / ki, virodho'vyavasAprayamAna evaM vyatichate gayabhAve sati bhAvo na svAt prakAza iva tamaH / na tvevaM patrAsti / na hi prade vidhamAne tazcit khasmAnimittAdabhAvo bhavan bhAvaM vitaNabi, prakAzavadeva / 1. tatra prmu00| 2. meyaM nAstI mu0| 3. samAbhAko a0| 4.dAnI tasya m0| 5. dhyabhAvo'stu pratikAvyabhAvI staH prati mu0| 6. yadA tu tasthAsatvaM mu0| 7. tasyAsatvaM k0| 8. tasya saMbaM m0| 9. zrama prati mu0| 10. atraiva ka0 mu0| 11. "pi sattvavadupa mu0| 12. bhAvava sN0mu| 13. purussecchaayttyorvimu0k0| 14. gale'pi mu.k.| 15. vivakSyati b0| 16. cet tadanantarayorasaM .mu.k0|| 17. api cobhayoIirUpA prati bh0|18.dvikhruupaa b0mu0| 19. bhAvaH / mA bhuurmu00| 20. bat / viro mu00| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [ 2. pratyakSapari0 kintu svasmAd mudrAdevirodhinaH pratyayAt svayameva na bhavati / na ca tathA bhavanabhAvena virodhamapekSate tasyAnyavirodhijanyatvAt / 614 athocyate - yathA mudgarApekSayA'sau ghaTo na bhavati tathA svasaMvandhyabhAvApekSayA na bhaviSyatIti kimatrAnupapannam ? / nanu etadeva yat tayorasamAnakAlatvam / samAnakAlave * hi tayorvirodhAvirodhau cintyete na tvevameva / api ca, mudgarAdivat tasya virodhakatvAbhyupagame'navasthAprasaktiH / yathA mudgaro ghaTasyAbhAvajanakatvAt tadvirodhI evamabhAvo'pi abhA vAntarajanakatvena, tadapyevamityanavasthA / na cA'kiMcitkarArtutpannasma padArthAntarasya tathAtvavyapadezaH / tama bhAvAbhAvayorvirodho'pi saMbandhaH / 15. kica, tasya zAstre kAryakAraNabhAvatvena sthApitatvAt mudgarAdyapekSA tasyA'samartha - 10 tarAsamarthatamotpAde / na tu tasya tadapekSayA nivRttiH, svayamevaikakSaNasthAyitvena svahetorutyainatvAt / tena muddrarAya~pekSyAsau nivartate, svayameva nivRttatvAt / anyathA tanivRtyayogAt / tasmAna bhAvAbhAvayoH kazcit saMbandhaH / tadabhAvAna tasya pratipattiH / na hi bhAvavadabhAvo dezAdyanapekSaH svatantraH pratyayaviSayaH / ato yadasti kathaMcinimittamAtraM tana pramANagocaraH / yaca pratIyate dezAdyapekSam, tanirUpyamANaM na tavato'stIti kathamabhAvaH prameyaH syAt ? / 1 tadbhAva evaikadA'sti pazcAt sa eva na / na tu tasya pazcAdabhAvaH / 1 16. itazca naiM tasya nirUpyamANaM tasvamasti / yato'sau bhavanadharmA bhaved, anyathA vA ? pUrvasminpakSe vastuni eva abhAva iti nAma kRtaM syAt / uttarasminnapi sarvapadArthAnAmasaSvaprasaGgaH / savvAbhyupagame taisyonatAdyabhAvAdavazyaMbhAvinI nityatA / tatazca virodhinaH sarvadA sannidhAnAdbhAvo jagati nAmamAtreNApyucchiyeta / 17. api ca tasyaikabhAvasaMbandhitA bhavet, sarvasaMbandhitA vA ? / pUrvasminpakSe vizeSo vaktavyo yena tasyaivAsau nAnyasyeti / tannivRttisvabhAvatvAdevaM bhaviSyatIti apAsam akiMcitkaratvena tasyAH / yathA zasau tatrAkiMcitkairyapi tasya nivRttiH, tathA trailokyasyApi kimiti na bhavati 1 / tannaikabhAvasaMbandhI / nApi sarvasaMbaMdhI ekasya vinAza utpAda vA sarvasya vinAzotpAdaprasaMgAt / na caivamasti / tannAbhAvasya kenacitsaMbandhaH / tasmAt * kalpanAmAtradarzita evAbhAvo na tattvataH kazcidastIti sthitam / 20 SS 18. atrAhuH - ebamabhAvanirAkaraNe paryudAsa~ ebaiko namarthaH syAt / tatra ca dvayI gatiH / bastvantarasya sattA anyasyAbhAva:, padArthAntaratvena vA bhAvavilakSaNasyAbhyupagatasya 1 / uttarasminpakSe prasajyapratiSedhe yo doSa uktaH so'trApyaparihAryaH / na hi padArthAntarotpacau svarUpeNApracyutasyai pUrvavadupalabdhyAdyakaraNaM, nivRttau vA svayameva tasya nivRtterna" padArthAntaro* tpattyA kiMcit / tannottaraH pakSaH / nApi pUrvaH / tatra sa eva bhAvo'nyApekSayA'bhAvaH / 1. tathA saMbandhAbhAvA mu0 / 2. nanvevameva mu0 / 3. lena, na ca tadapye ka0 mu0 / 4. karAderutpa' mu0 / 5. rupapannatvAt mu0 ka0 / 6. 'lAt / mudra' mu0 / 7. mudgarAdimape mu0 ma0 ba0 / 8. pratyakSavideg ba0 / 9. degSayaH yasmAt tasya pratipattiH nahi bhAvavadasti kathaM mu0 / 10. itazca tasya 11. abhAvasya a-Ti0 / 12. citkAryapi mu0 / 13 paryudAsasyaiko mu0 / 14. sya bhAvasya pUrva0 ka0 / 15. nivRttervA padAdeg mu0 / mu0 ka0 / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 150 ] 'abhAvaprAmANyavAdaH / Chun Cheng tatazca ghaTasya pradhvaMsaH kapAlAnAM sattA / yadA ca kutazcinnimittAt teSAM pradhvaMsaH tadA gatya- . nvarAbhAvAd ghaTasyAbhAve pratiSiddhe sattayA bhAvyam / na caitad dRSTam / 19. kiM ca yathA kapAlAnAM sattA ghaTasyAkiMcitkaryapi pradhvaMsaH, tathA trailokyasyApi sA prasakyeta / tataHbaikavinAze sarvavinAzaH / ekotpAde ca sarvotpAdaH / tathAhi - dunaH prAgabhAvaH kSIramAtram, tannivRSTyA tasyotpAdAt / yathA ca prAgabhAvavyAvRttau dana utpatti: : evaM padArthAntarasyApi / atha yenaivAsau saMbaddhaH tasyaivAsau prAgabhAvaH pradhvaMso vA / tena na pUrvoko doSaH / uktamatra - 'tena saha saMbandhe vizeSahetvabhAvaH' / tat prasavyapratiSedhe paryavAsarUpasyAbhAvAkhyasya prameyasyAbhAvAt kathaM tatpratipattiH kRtamisiGgAd dRzyate / tatraivabhAvAbhAve pranthakAraiH padArthasaMkarAkhyo doSaH pratipAvitaH - / 1 " kSIre dadhi bhavedevam" [ ThokavA0 abhA0 5] ityAdinA / 20. naiSa doSaH / parAtmanA'sattvAnabhyupagame pUrvokamasAmaMjasyaM pratipAditam / atha zrUyAt - syAdayaM doSo yadi sa eva bhAvaH pararUpeNAsanna bhavet kintu tasya pararUpeNAsasvaM dharmo dharmaH / tathA ca vyAtmakaH padArtho'bhyupagato bhavati / taduktam - 1 "svarUpapararUpAbhyAM nityaM sadasadAtmake / vastuni jJAyate " kiMcit rUpaM kaicitkadAcana // " [ ThokavA* abhA0 12] na ca tayorbhAvAbhAvalakSaNayoraMzaMyoranena prakAreNAbheva ukto yenAyaM doSaH syAt kintu kathaMcidbhevasyApyabhyupagamAt / taduktam "dharmayorbheda iSTo hi dharmyamede'pi naH sthite // " [ zlokavA* abhA0 20] 21. atroktam - "aikAntiko bhedo'stu tayoH, kathacidvA bhedastAnaviSTaH / tathA sati 20 bhAvasya ghaTAsyasyAbhAvAMzene padArthAntarAt paTAkhyAt yathA'saMkIrNatA evaM bhAvAbhAvAMzayorapi / tata paTAdiva bhASAMzAdapi tenAsaMkIrNenAbhAvAntareNa bhAvyam / tasmAdapyasaMkIrNatAbhyupagame'navasthA pradarzitaiva / tannAbhASAMzAbhyupagamenApi padArthAntaraut padArthAntarasya byavRddhisiddhervastvasaMkarasiddhiH / kintu svahetutaH samupajAyamAnA bhAvAH parasparAsaMkIrNasvabhAvA evopajAyante / anyathA pUrvoktadoSaprasaGgaH / taduktam "sarvabhAvAH svabhAva 24 sthitayo nAtmAnaM pareNa mibhayanti" / tat 'nAstIti' vyavahAramAtram / na tvabhAvo nAma jJAnagamyaH kacidvidyate / bhAva evaikadA asti / anyadA sa eva na / na tu tasyAbhAvo 1. syApi / tasyaivA mu0 ka0 / 2. atrokam ba0 mu0 ka0 / 3. 'hetubhAvaH su0 ka0 / 4. "yeNe ca paryudeg ka0 / 15. tatraivamabhAve su0 / 6. 'smano'sadeg mu0 / 7. savAbhyu mu0 ka0 / 8. kamAsamaMjasya ka0 a0 ba0 / 9. 'sad bhavet ma0 / 'NAsan bhaveta ka0 / 10. kintu para mu0 ka0 / 11. tadA ca ka0 / 12. zAyate kaizvidrUpaM kiMcitkadAcana lokavA0 / 13. 'lakSaNaboranena bha0 / 14. dharmame mu0 / 15. athokam mu0 ka0 / 16. ekAntiko a0 ka0 mu0 / 17. 'bAMpi tena padA' mu0 / 18. yathAsvasaM 0 / 19. bhAvAMzayorapi a0 / bhAvAzrayairapi mu0 / 20. paTAdibhAva mu0 / 21. 'lAbhyu' mu0 ka0 / 22. rthAntaratvAt ka0 / 23. vyAvRttervasva ba0 kR0 / 24. sarve bhASAH su0 / 25. sarvabhAvAH svarUpe pararUpeNa ka0 / 26. abhAva a-Di0 / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikacau [ 2. pratyakSapari0 yato bhAvaikaparamArthA bhAvAH svarUpeNa / pararUpeNa tu na santo nApyasantaH / tathA pUrvoktadoSAnnivRttiH / tat sthitamanupalabdheH savizeSaNAyA asadvyavahArayogyatvaM prati liGgatA / 22. nanu anupalabdheH kiM vizeSaNaM yenaivamucyate ? / kimatra praSTavyam ? / niSidhyamAnasya dRzyatvam / tama, tadAnImasaina dRzyate / kathaM tathA vyapadizyate 1 / adRzyamAno'pi darzana* yogyazcet tadyogyatvam / darzanAbhAvAt kathamavasitam 1 / atroktaM vyAkhyAtRbhiH - dRzyatvaM samAropitaM tatra, na tu vAstavam / ataH samAropitadRzyatvAbhiprAyeNAnupalabdheH pUrvoktaM vizeSaNam / etaca pUrvAvagatasya ghaTasya zazaviSANasya cA'nabagatasya dvayorapi tulyaM kacitprati-meve / tat sthitaM yathoktavizeSaNAyA anupalabdhervyavahAra yogyatAsvabhAvaH prameyam / na tu bhAvavyatirikto'bhAvaH / 10 23. atrAhuH - sarvasya jJAnadvayaM samupajAyate ' idamasti' 'idaM nAstIti' / tayodha vibhinnaviSayAvabhAsitvAdvailakSaNyaM suprasiddham, ekasya bhAvaviSayatvAt aparasyAbhAvaviSayatyAt / tatraitat syAt dvayormadhye kataradbhAvapratibhAsyanyadabhAvasya / nanuM sphuTe pratibhAsabhede kRtastyaH saMzayaH 1 / 24. atrAhuH - pratibhAsotpAdAdeSa / bhAvo hi sAmarthyalakSaNaH zAkhe gIyate vaidvila" kSaNenaM cAbhAvena bhavitavyam / anyathA tayorna syAt svarUpAbhedAdvailakSaNyam / tasmAt tasyAsamarthatvenaiva bhavitavyam / asAmarthyAcajanakatvam / tasmAca kutaH pratibhAsaH 1 / sAmarthye bhAvasyaivAbhAva iti nAmakaraNam / na ca tannibandhanamarthatathAtvam / tat bhAva eva vastvantarAsaMrbhaiyatayopalabhyamAnaH pUrvoktaM " jJAnadvayaM janayati / ata idamabhAvajJAnaM bhAvaprAhipramANasAmarthyAdutpannaM na pramANAntaram / 625. anocyate - bhAvasAmarthyAdasyotpAde 'stItyevamutpattiH syAt na tu nAstIti, janakasya bhAvaikasvabhAvatvAt / yathAnubhavaM ca vikalpenotpattavyam / na tvanyathA vikalpaH / tatraitadbhavet -- anyApekSayA janakasya pratiSedharUpatApyastIti ato'yamadoSaH / naitaccAru / tasyobhayarUpatve pUrvoktadoSAnuvRtteH / etaca bhavadbhirevopagatam - 'svarUpeNa san pararUpeNa tu na san nAsanniti' vaidedbhiH / tadvidhisvabhAvatvAt astIti vikalpaM janayet na pratiSedhavikalpam, " atadrUpatvAt / asti ca pratiSedhavikalpo bhavatAM mate svasaMvedanapratyakSasiddhaH / sa ca viSayabhedAt " pUrvasmAt pramANAntaram / 20 26. nanu pratiSedhavikalpasyAbhAvaviSayatvaM tasyAjanakatvena pratikSiptam / atra keci - dAhu: - bhAve'yaM niyamo janakasya pratibhAsaH / abhAvastvajanako'pi sphuTapratibhAsotpateH pratibhAsata iti kamupAlabhemahi 1 / na ca pratibhAsApalApo yuktaH / api ca bhAve'pyayaM na 1. kharUpe para mu0 / 2. doSAnivRttiH a0 ba0 / 3. nImayaM na hadeg mu0 / 4. gyatvadarza ka0 0 5. aise' mu0 / 6. yathoktavizeSaNatayA'nupa mu0 / 7. nanu bhA mu0 / 8. sarvazasya ka0 mu0 / 9. sarvasya samudeg ka0 / 10. dhyaM prasi0 mu0 / 11. na tu sphuTe a0 ba0 mu0 / 12. pratibhAset mu0 / 13. taddhila mu0 / 14. asAmarthyAcca kutaH mu0 / 15. cAbhAva' mu0 / 16. "tarAsaMsRSTatayo' mu0 / 17. kazAna mu0 / 18. kharUpeNa tu mu0 / 19. bhavadbhiH bha0 ba0 / 20. medAt pramANA' mu0 / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArikA 15. .1 abhAvaprAmANyavAdaH / niyamo janakasyaiva bhAvasya pratibhAsaH / yaH pratibhAse pratibhAti prAhmAkAro vartamAnAvacchinno na tasya pratibhAsasamAna kAlatvena janakatvam / yasya ca janakaitA tasyAtItatvAnna pratibhAsaH / tatraitadbhavet - janakasya na sAkSAt pratibhAsaH / kintu svAkArajananameva tasya prAhmatvam / na tu pratibhAsasamAnakAlatvena tadabhAvasya sAmarthyaM tathAvidhaM mauhyatvena saMbhavati / 69 27. atra vadanti - kathamasau pratibhAsasamAnakAla AkAro'nupakArakastatra pratibhAti / na cAnyasyopakArakatve'nyasya pratibhAso'tiprasaMgAt / ekasAmadhyadhInatvenAtiprasaMganivAraNaM pratikSiptam / kiMca, upakAryAbhAvAjjanakasya bhAvasya prAhmatvena parikalpitasyopakArakatvamanupapannam / na ca jJAnapratibhAsyAkAra upakAryaH, tasya svatastvato'sattvenAbhyupagamAt / ataH kathaM bhAvasyopakArakatvam 1 mA bhUt jJAnAkArasyopakAryatA jJAnaM tu paramArthasadvidyate / tadapekSayopakArakatvaM bhaviSyati / etadapyasat / jJAnapratibhAsina AkArasyAparamArthasattve " tadvyatireke jJAnasyApyasattvaprasaGgaH tasya cAbodharUpatA / kaH punastadrUpatAyAM doSaH 1 r na kazcit tadasattvavyatirekeNa / yathAhi prAkAre vRttivikalpAdibAdhakaM pramANaM pravRttamasantvaM pratipAdayati tathA tadavyatiriktasyApi bodhAkArasyAsattvamAvedayet / tadakAryakAraNabhUta eva prAhmatvenAbhimato bhAvaH pratibhAti / tadvadbhAvo'pi / 628. nanu evamajanakasyAbhAvasya pratibhAsyatve sarvadA abhAvapratItiH syAt / syAdayaM 18 doSo yadi tadbrAhakapramANotpattau nimittaM sarvadA syAt / kiM punastad yat sarvadA na bhavati ? | pratiSidhyamAnapadArthasmaraNam, bhAvopalambhA / ataH pramANortettinimittAnvayavyatirekAnuvidhAnAt kAdAcitkatvamabhAvagrAhiNo na tvabhAvasya janakatvAt, tasya sadaiva bhAvAt / tat pramANAntaramabhAvaH - evaM kecidAhuH / 29. amye truvate - abhAvasya pratibhAsajanakatvaM kimakSaNikatvAnneSyate, Ahokhit pratibhAsajanakatvena bhAvAdvailakSaNyaM na syAdityucyate 1 / yadi pUrvaH pakSaH tadA~ etat pratisamAdhAtyate kSaNabhaGgabhaGge / yathA bhAvasyAkiMcitke sahakAryapekSasya kAryajanakatvaM tathA'bhAvasmApIti vakSyate / atha dvitIyaH / so'pi na yuktaH / na hi janyartvajanakatvAdvailakSaNyAnupapattiH / evaM bailakSaNye jagati na kiMcitkutazcit vilakSaNaM bhavet / pUrvoktasya nimittadvayasya saMbhavAt / 1 30. atha tasmimsatyapi hetubhedAt pratibhAsabhedAzca bhAvAnAM vilakSaNatA / tadvadbhAve'pi syAt / athodhyeta - sarvasAmarthyopAkhyAvirahalakSaNamasatvam / tadeva cAbhAvo'taH kathaM tasya 1. jo tasya ka0 mu0 / 2. pratibhAsamAnakA ka0 mu0 / 3. yasya janadeg a0 ka0 mu0 / 4. janaka ya0 / 5. prAhakalena mu0 / 6. tasya tattva ka0 mu0 / 7. paramArtha sadeg mu0 / 8. rekazAna ka0 mu0 / 9. prasaGgAt / tasya vAbodha' a0 ba0 / prasaGgaH tasya bodha' ka0 mu0 / 10. prAhmagrAhakAkAre vRka0 1 grAhakAkari ( kAre) mu0 / 11. tadvyati mu0 / 12. pramANopapattau ba0 ka0 mu0 / 13. degdhyamAnaM padA' ka0 mu0 / 14. Nopapattini' ka0 mu0 / 15. tadetat ka0 mu0 / 16. 'citkarasya saha ka0 mu0 / 17. "pekSasyAkArya ba0 / 18. janyatvAjjana ka0 / 19. evaM tAbadbhAvabaila' a0 / 20. pratibhAsate me ka0 mu0 / 24 25 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [ 2. pratyakSapari0 janakatvam ? / na sAmarthyalakSaNaM sattvam, tasya kSaNabhaGgabhaGge niSetsyamAnatvAt / tad abhAvasya pratibhAsAjanakatvAt aprameyatvamayuktam / 70 31. atha na pUrvoktena nimittena tasyAprameyatA kintu bhAvevyatiriktasya tasyAsaMbhavAt evamucyate / etat asat, rUpAd rasasya kathaM bhedaH 1 / kimatra praSTavyam ? / bhinnapratyayaviSa* yatvAt tasya tasmAdbhede 'trApyastItipratyayapratibhAsyasya bhedaH, tasminvA'sati kathaM vilakSaNaH pratyayaH 1 / I 132. tatraitat syAt - na pratibhAsyabhedAnnAstItipratyayasya pUrvasmAdvailakSaNyam / kintu sAmagrIbhedAt / nanvekopalambhAnubhavAd dvayorutpAde kathaM sAmagrIbhedaH 1 / naiSa doSaH / pratiSiSyamAnasmaraNasya nAstItipratyaye pUrvasmAdAdhikyAt / nanuM tasyaiva kathamutpattiH 1 / na 1 hi apratibaddhapadArthadarzane'nyasya smaraNamatiprasaGgAt / ekajJAnasaMsargaH pratibandha iti cet; vatavyaM tarhi ko'yamekajJAnasaMsarga: ? / pUrva dvayoH saha pratibhAsyateti cet; tarhi yo yatra na dRSTaH tasya tatrAdRzyamAnasya pratiSedho na syAt / pratiSidhyamAnasmaraNanimittAbhAvAdyogyateti cet / sA'pi na yuktA darzanaM vinA, kAryAnumeyatvAt tasyAH / 933. aMtha brUyAt-na yogyatA pUrvoktA'smAbhirbhaNyate kintu - 'yadi pratiSidhyamAnaM vastu // tatra sannihitaM bhavet tadA bhUtalamiva taMtra draSTuM zakyaM syAt - iyaM yogyatA ekajJAnasaMsargalakSaNA / asyAmapi yogyatAyAM naikasyaiva pratibhAso bhavet / kintu yAvat tatra sannihitaM draSTuM zakyaM tasya smaraNe" sati pratiSedhapratibhAsaH syAt / na caitadasti, kasyacideva pratibhAsAt / tana pratiSedhavikalpotpattau pratiSidhyamAnasmaraNaM pUrvasmAt sAmagryantaram / tat nAstIti vikalpo na bhaved ekanimittotpannayoH vailakSaNyA bhAvAt / bhavatu vA tadutpattau sAmagryamvaram, 20 tathApi nopAyabhedAt vikalpayorbhedaH kintu pratibhAsabhedAt pratyakSAnumAnayoriSa / taduktam"prAmANyaM vastu viSayaM dvayorarthabhidAM jagau / pratibhAsasya bhinnatvAdekasmiMstadayogataH // " yuktaM caitat / anyathA nAstIti pratyaye'pratipattireva syAt / yataH pratibhAsyaM tAvadasattvAt na pratibhAti, pratibhAso'pi vakSyamANAt svasaMvedananiSedhAt naiva / na ca vastvantaramasti / " ato nAstIti vikalpotpAdAnutpAdayoH pratibhAsAbhAvAt tulyatA prasaktA / 34. atha bhedAnumAnasya pratibhAsasya saMbhavAt pratyakSAnumAnayorviSayabhedAdbhedo'rti, pramANatvAt / nAstIti vikalpasya punarna pratibhAso'sti' / nApi pramANatvam / ataH tulyatA tasya na yuktA / nanu anumAne'pi naiveM pratibhAsyaM vastvasti, Aropitasya tadviSayatvenAbhyupagamAt I 1. bhAvAvyati ka0 mu0 / 2. 'dvedo'trApi a0 ba0 mu0 / 3. 'pratibhAsaH syAt tadasat tasmi' mu0 / 'pratibhAsasya ka0 / 4. kSaNaH tatraideg a0 / 5. 'nubhavAdhyavasAyayorutpAde mu0 / 6. na tu mu0 / 7. ekazAne saMdeg a0 ba0 / 8. saMsargaH pUrva ka0 / 9. tarhi tayoH yatra mu0 / 10. "dRzya prati a0 ba0 / 11. yadi brUyAt mu0 / tasyAH / bUyAt a0 ka0 / 12. mitra draSTuM mu0 / mitra tad ka0 / 13. smaraNAsati ka0 / 14. pratibhAsyame' ka0 / pratibhAsasya meM mu0 / 15. tataH mu0 16. na pratibhAso mu0 / 17. medo nAnumAnasya a0 ba0 / 18. bhede'sti a0 / bhAsyo'sti ka0 mu0 / 20. naivAprati a0 / 19. prati Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 15.] abhaavpraamaannyvaadH| taba nAstIti vikalpe'pi na daNDavAritam / yathA yuktivAdhitatve'pi tadviSayasyAbhyupagamA, tathA nAstIti vikalpaviSayasyApi / tatprAmANyamapyastIti vikalpavat nAstIti vikalpasa prApakatvAt na vAryate / 635. nanu na vidhivikalpasya tatra prAmANyaM kintu darzanameva svAkArArpaNAt tadrapadAmApanaM vastu prApayat pramANam / pratiSedhavikalpe'pi darzanasyaivaMrUpatA kimiti na kathyate / atha vidhivikalpasya pAraMparyeNa yo viSayo nIlAdiH sa prApyate, pratiSedhavikalpasya tu yo viSayaH tasya na kathaMcit prAptiriti tadAkAratAmApannaM darzanaM na patra pramANam / kathaM na prAptiryato nIlaM prApyamANaM tatpracyutyavinAbhUtapItAdyasaMsRSTaM prApyate na zuddhaM tasyAzca padAryavyavasthAnibandhanAyAH pracyuteH kathaMcit prAptirastIti kinna tatra darzanaM pramANam ? / tadanabhyupagame ca padArthavyavasthA nAstIti uktaM tairlAkSaNikavirodha prdrshydbhiH| klpitaayaa-|| stasyAH sattvAbhyupagamAdadoSa iti cet, etannAtisubhASitam - akAlpanikavastuvyavasthApakatvaM kalpitatvaM ca / 636. athocyeta - tasyAH prApakatve'pi kathaMcit derzanaM na pramANaM tadarthakriyA'karaNAt / nanu keyamarthakriyA yAmasau na karoti ? / nIlAdisAdhyAmiti cet / tanna, nIlAvidhvapi tulyam / te'pi na parasparasyArthakriyAM kurvanti / atha vastvantarasAdhyArthakriyA'karaNe'pi // svakAryakartRtvaM teSAmastItyucyate / tat pracyuterapi na kenacidvAritam / tathAhi-pItAdyavacchedakatvaM tatpracyuterbhavadbhirabhyupagatam / tadanumAnavadarzanapRSThabhAvividhivikalpavaca pratiSedhavikalpasyApi prAmANyam / tannAnupalabdherliGgAdasavyavahArayogyato'vasIyate / kintu abhAva eSa / sa tu pramANAntaragamyaH / na ce sadupalambhakapramANagamyaH pUrvokanyAyena / 637. itazcaitanna / yataH kazcit kutazcidAgataH pRcchayate - taMtra pradeze caitro sthito na . veti / sa prabhAt caitraM smRtvA tadabhAvamavagatya vakti na tatra sthitaH / na ca tatra tadabhAvAvagame tasya tadAnImindriyavyApAraH / nApi liGgaM kiMcidvidyate / na cAnupapadyamAnatvam, nApyAgamaH, upamAnaM vA / na ca tadabhAvapratipattirnAsti, prabhasyottaradAnAt / 'ne bAdhyate, saMdigdhA vA / nApIyaM smRtiH, pUrva tadabhAvAnavagamAt / pratiSidhyamAnapadArthasmaraNaM tadabhAvAvagamanimittama / taca nimittAbhAvAt pUrva tasya notpannam idAnI prazne sati saMjAtam / 638. athocyete -pUrvameva tatropalabdhilakSaNaprAptaHzeSavastvabhAvagrahaNaM mecakabuddhyA / tasminsati yasya smaraNAdisahakArikAraNamasti tasya vyaktitiraskRtasya gRhItasya sphuTapratibhAsavirSayatA / etadasAdhu / yato'sya grahaNaM bhavadvikalpadvayaM nAtivartate svatanasyAzeSavastva 1. ryeNa viSa ka0 mu0| 2. prApyantu mu0| prApyate tasyA' a0| 3. kathaM na ka0 mu0| 4. kavaM vika a0| 5. darzakaM ka0 ba0 mu0| 6. taca a0 b0| 7. te ca na a0| 8. paraspArtha ka0 mu0| 9. gyatAnumIyate mu0| 10. eva tatra pramA mu0| 11. na tu saduka0 mu0| 12. kena nyAyena ka0 mu0| 13. patra a0| 14. tatra sadabhA' ka0 mu0| 15. mAnaH naamu0| 16. tadaprati mu0 k0| 17. dAnAt nApIyaM mu0| 18. game ni k0m0| 19. athotpatteH pUdeg mu0| 20. prAptAvazeSa mu0| 21. tasya tasya vya mu k0| 22. vizeSa iti b0| vizeSyatA k0mu0| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvavArasUtravArvikahatI [2. pratyakSapari. sAvala prahaNam, anyopasarjanasya vaa| prAcye vikalpa naikAmAvasmaraNaM bhavet sarveSAM saha gRhItatvAt / etenAnyopasarjanatvena prahaNaM vyAkhyAtam / tat smRtirapi na bhavati / na sadupalambhakaM tadavagame kiMcit pramANamasti / pArizecyAdamAvAsyAt pramANAt vasyAvagamaH / "kharUpamA ca pazcAt kacit saramapi / tamAnyanAstitAM pRTatadaiva pratipadyate // "[ zlokavA* abhA0 20] ..639. etadapare dUSayanti / pramakAla evAbhAvAvagame tAvAzana nivarteta / tathA pa vasottaram 'mayA pUrva na raTatatra tena tadAnImasau nAsti nevAnI' itIrazyeva ca saMvitti: 'tadAnIM nAsIt nevAnIm' iti / vanna prakAle'bhAvAvagamaH / nanu pUrvamapyavagame srvsmrnn|| lakSaNadUSaNamabhihitam / ubhayatra dUSaNasadbhAvAt saMzayo'stu na nizcayo'to'bhAvasya pramANAntaragamyatve pUrvoka eva nyAyo na tvanantarAbhihitaH [15] 61. atrocyate / yattAvaduktam 'abhAvenendriyasannikarSAbhAvAt na pratyakSaganyo'mAva:' amAvasya iti vadasat / yataH sannikarSasya pUrvameva nirastatvat / prApyakAritve cakSuSaH : sparzanendriyasyeva vahapAdinA dAhAyApadyeta / athAprApyakAritve mervAdeH kina prahaNam / prApyakAritve'pi kinna bhavati / ayogyatvAt neti cet, varhi yogyataiva prahaNe' nibandhanaM na saMvandhaH / tena bhAvavadabhAve'pi yogyatvAt akSamadhyakSamutpAdayati / 62. kiDA, nendriyasaMbandhAt pratyakSaM vastu kintu pratyakSaviSayatvAt / anyayA''kAzAderapi pratyakSatA smAt / tathA cAkSuSe rasasvApi pratimAso bhavet vatrApi "saMyogasa saMyukta samavAyadvAreNaikAryasamavAyala vA saMyuktavizeSaNabhAvasa vA bhAvAt / 63. nanUkam 'yogyatvAdindriyassa hiM' ityabhAvAMzena (vAMze) yogyataiva nArikha / nanu bhAvAMze'pi kathaM yogyatA / tadviSayajJAnotpatteriti cet|abhaavaaNshe'pi samAnam / tathAhiastIti jJAnaseva nAstIti jJAnasyApIndriyAnvayavyatirekAnuvidhAnaM tulyam / astyetat kintu bhanyayA siddhaM tApabhAvitvam / yathA (danidarzane rUpajJAnasyaivendriyajatvam, na tadbhatasparzamAnassa, vasa rUpadarzane sati bhAvAd / evamihApi bhUtalapahaNe sati nAstIti jJAnasa mAve tAvamAvitvaM draSTavyam / tadukam / "gRhItvA vastusaGgAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAsAnaM jAyate'kSAnapekSaNAt // " [loka* abhA* 20] "iti / 64. mRtadayutam / dUrAdanau sparzajJAnaM saicararUpopalambhAdAnumAnikam / iha tu bhUtalasa 1. prApte vimu0|2.khaat tena mu0| 3. parizeSAda ka0 mu0| 4. dRSTvApi pavA lokvaa| 5. tadeva a00| 6. amAvo nendrik0mu0| 7. bhAvaH tada bh0| 8. sat sani a0 mu0| 9. tayA mu0| 10. grahaNani ka0 mu0| 11. tathA vA cakSuSi mu0| 12. vatrApi sNyumu0| 13. 'bhAvasya bhAvAt a00| 14. 'vAMzcenaiva yo k0| 15. 'ze kathaM kA mu0| 13. banyasmAt siddha mu0| 17. dhUmAda mu0| 18, sybendrik0mu0| 19. kham tad mu0| 20. "ti vijJAka0 mu0| 21. NAt / etadeg m0p0| 22. iti tada k0mu0| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 17.] abhAvasa pRthakprAmANyAbhAvaH / satpratipatteca liGgatvaniSedhAt na sa nyAyaH / yathA ca bhavatAM bhUtale upalabhyamAne astIti jAnasa, "tataH paraM punarvastu dhrmaatyaadimiryyaa| ducA'vatIyate sApi pratyakSatvena saMmatA" // [choDavA. pratya. 120 ] ityabhidhAnAt pratyakSatA tathA nAstIti jJAnasyApi / 65. kiDA, bhAvAMzasya prahaNaM kiM vastvantarasaMsRSTasya kiM vA asaMsRSTasya 1 / yadi saMszusa tadA pratyakSabAdhitatvAdabhASaH pramANaM na syAt / athAsaMsRSTasya tadA kathaM nAmAvasya pratyakSatA / aya vastumAtrameva pratIyate, na vastvantarAbhASaH / tat kiM vastvantaraM tatra pratibhAti 1 / neti cet tat kathaM na tadabhAvaH pratyakSaprAyaH / atha pratyakSeNa na samAyo nApyabhAvaH pratIyate / tadasat / evaM hi apravRttinivRttikaM jagatsyAt / taduktam - "mahi / bhayamanalaM pazyApyanalameva pazyatikinta salilamapitataH tadarthI na tine prati veti dustaraM vyasanamApanam" iti / tasmAd idantayA sadasadAtmakaM vastu paricchindat pratyakSaM samyavahAramiva asavyavahAramapi karoti iti na nAstIti zAnasya pRthakprAmANyamiti / vadevAha-na, naastiityaadi| na, nAstIti yato jJAnaM nAdhyakSAdrinagocaram / 66. kvacidastIti mAnamapi laiGgikamityabhidhAsyate / [16] 61. nanu abhAvapramANanirAse prameyAbhAvanirAsAd abhyupetahAniH sthAvityAhaamAvo'pi ghetyAdi / abhAvo'pi ca naivAsti prameyo vastunaH pRthak // 16 // 62. etaduktaM bhavati-nAbhAvo jainai bhyupagamyate / kintu na pRthagiti / ukaMca sUtre / "maNoNNANugayANa 'imaMca' taMva' ti vibhayaNamaju / jahabIra-pANiyANaM" [sanmati. 1.47] iti / 63. nanu azeSAbhAvAnubhave yugapatsmaraNamutpayeta / na kiJcidetat / yato nAnubhUtaM maryata eva, kintu anubhUtameva / tenAzeSAbhAvAnubhave'pi yasya pratiSiyamAnapadArthasmaraNe pramAdinimittamati, vasyaiva smRtiH, nAnyeSAmiti virodhaparihAra cAbhidhAsyatIti / tadevaM. na pramANA( meyA )bhAvaH pramANateH sidhyati iti / ata: sAdhUkam "dvidhA meyavinizcayAt' [kA0 2] iti / [16] 61. yat sUtre vaiviNyaM "pratyakSaM ca-parokSaM ca" [nyAyA* 1] ityuktam , vadeSa vyAkhyAtumAha pratyakSamiti / pratyakSa vizadaM jJAnaM tridhe()ndriyamanindriyam / yogajaM ceti vaizayamidantvenAvabhAsanam // 17 // 1.lAnireka0 mu0| 2. samyAyaH ba0 / sainyAsaH mu0 / sanyAsaH k0| 3. bhavatA ka0 m0| 4. anupa' mu0| 5, kayaM bhAva k0m0| 6. kathaM tadabhA ma0pa0 / kathaM na tadAmA k0m0| 7.apravRttikaM m0p0| 8. karoti na ka0 mu0| 9.jaha dupA snmti| 10. bhAvAt m0| 11. 'meva tmaashessaab| 12. pramANamityataH saab.k.mu0| myA.. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyAvatArasUtravArtikavRttau [ 2. pratyakSapari 62. pratigatam akSaM pratyakSamiti / 'prAptApane' tyAdinA tatpuruSe paravalliGgatApratiSedhAt pratyakSa- triliGgaH pratyakSazabdaH gamanakriyeva gotvasya akSAzritatvamarthasAkSAtkAritvasyovicAraH / palakSaNam / tenAnakSajeSvapi tacchabdavAcyatA nAyuktA / idAnIM tasya lakSaNamAha - vizadamiti / 93. atha kimidaM vaizadyam ? / na tAvannirvikalpakatvaM anabhyupagamAt / atha spaSTatvam, tadA bAlApekSayA vRddhasyApi pratyakSaM na spaSTam / tathA, dUravastuni pratyakSaM ce / atha tacchrutaM; tadasat, indriyajatvAt / atha tridhA zrutam - pratyakSapUrvakam, laiGgikam, zAbda ceti / tanna, pratyakSapUrvakasya pramANabhUtasya laiGgikatvAt / na ca tadpramANam / nApi laiGgikam, vyAptismaraNAderananubhavAt / yat pratyakSeNa paropadezasahakAriNA zabdollekhi jJAnaM 10 janyate tat pratyakSapUrvakaM zrautam taccApramANam, pratyakSanizcitArthe pravartamAnatvAt / tasmAt yaduktam - 74 " tridhA zrutamaviplavam" [ pramANasaM 0 kA 0 2] 1 iti tadasaMgatam / viplavasyoktatvAt / yena ca mUDhasya pratyakSe'pi vastuni pUrvasAdharmyAdarthakriyAkAritvanizcayaH kriyate, nityAnityatvanizcayo vA talaiGgikam / na caivaM dUradezAdau // vastunyaspaSTajJAnamiti / tannedaM lakSaNaM vyApItyAzaGkayAha - vaizadyamidantvenAvabhAsanam iti / idamo bhAvaH idantvam-sAkSAtkAritvamityarthaH / tenAnumAnAdera sAkSAtkAriNo nirAsaH / 64. idAnIM vyaktibhedamAha / tridheti / trayo vidhAH prakArA yasya tat trividham / traividhyamevAha - 'aindriyamanindriyaM yogajaM ceti iti / 15. tatra indriyasya idam aindriyam / tadviparItamanindriyam / yogazcittavRttinirodho 20 ghAtikarmakSayahetuH / tasmAjjAtaM yogajam / caH samucaye / itiH avadhAraNe / iyadeva pratyakSam na mAnasAdi / [17] 11. atha kimidamindriyam, tatra vipratipattidarzanAt / tathA hi-bhautikAnIndriyANi indriyANAM sthApayituM vaizeSikaH pUrvapakSamutthApayati / nanvAhaMkArikatvAdi (katvami) ndriAhaMkAri - katlapakSaH / yANAm / tathA hi- prakAzakatvaM sattvadharma iti sAttvikAdahaMkArAdindriyANA2 mudayaH / kimatra pramANamiti cet; aprApyakAritvam / tatha zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNAdvijJAtam / anyathA hi zAkhAsaMbandhottarakAlaM cireNa candramasA saMbandhAyugapagrahaNaM na syAt / asti cAto'prApyakAritvam / tatha bhautikeSu na saMbhavati / pradIpAdiSu adarzanAt ityabhautikatvamanyeSAmapi pratipattavyam cakSurdRSTAntabalAdeva / tathA, mahadaNuprakAzakatvAt / bhautikaM hi yAvat parimANaM tAvatyeva kriyAM kurvad dRSTamiti / tathA hi20 alpaparimANaM vAsyAdi mahAntaM vaTavRkSaM prApya chidAM na karoti iti dRSTam / kiM tarhi svavyAptapradeza eveti / cakSurapyalpaparimANatvAt na parvatAdiparicchedakaM syAt / tattu * 1. ca / atha zrutaM ba0 / ca / atha tridhA a0 / 2. vAha indriyaM tadviparItam mu0 / tadviparItas ka0 / 4. asaMbhavAt mu0 ka0 5. svavyApya a0 / 3. manindriyaM Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 17.] indriyANAM bhautikatvasAdhanam / 75 dRSTam / ato na bhautikamiti / tathA'niyataviSayatvAcca / yadi cakSustaijasaM syAt rUpasyaiva gurNatvAt grAhakaM bhavet na dravyasAmAnyAderiti / evaM zeSeSvapi niyamena svaguNaprAhakatvaprasaGgaH / na caitad dRSTam / ato na bhautikatvam / itazca na bhautikAnIndriyANi, indriyatvAt / yadyat indriyaM tattat abhautikaM dRSTam yathA manaH tathA cendriyANi amUni tasmAna bhautikAni iti / SS 2. yattAvat 'aprApyakAritvAt' iti sAdhanaM tadasiddham / vyavahitArthAnupalabdhyA prApterupalambhAt / anyathA hi vyavahitasyAgrahaNam, antike ca grahaNaM na syAd indriyANAM bhautikatva - aprApterubhayatrAvizeSAt / AvaraNAnupapattizca prAptipratiSedhatvAt / tathA ca sAdhanam / prAptipratiSedhaM kurvadAvaraNamagrahaNAya kaeNlpate / dRSTaM cAvaraNasAmarthyam dUre prakAzakatvam / ataH pradIpasyeva prAptArthaparicchedakatvam / tathA ca cakSuH prAptArtha - 10 paricchedakaM vyavahitAprakAzakatvAt / yadyad vyavahitAprakAzakaM tattat prAptArthaparicchedakam / yathA pradIpaH / tathA ca vyavahitAprakAzakaM cakSuH / tasmAt prAptArthaparicchedakamiti prAptisadbhAve pramANopapatteH / zAkhAcandramasoH kAlabhedena saMbandhe'pyAzubhAvAdutpalapatrazaitavyatibhedAbhimAnavat yugapadgrahaNAbhimAnaH / SS 3. yacca 'mahadaNuprakAzakatvam' tadapyanyathAsiddhatvAt asAdhanam / tathA hi / cakSurba- 11 hirgatam bAmAlokasaMbandhAt viSayaparimANamutpadyate mahadAdyarthaprakAzanam, nAbhautikatvAditi / yathoktam - 'taijasatvAd rUpasyaiva prakAzakaM syAt' ityetat asat / pradIpe'darzanAt / # hi pradIpastaijasatvAt rUpasyaiva prakAzako dRSTaH kiM tarhi rUpadravyasAmAnyAderiti" / tAvAneva ca viSayacakSuSaH / atastaijasatvaM na virudhyate iti / 5 64. rUpAdiSu madhye niyamena rUpaprakAzakatvam taittaijasatve anumAnamiti vakSyAmaH / 20 niyamena gandhAdiSu gandhasyaiva prakAzakatvam pArthivatvAt ghrANAderiti / na caikaprakRtikasve viSayavyavasthopa ~bdhiriti nAnAprakRtikatvam / tathA hi ekaramAt kAraNAt upajAtAH pradIpabhedAH samAnaviSayA ityupalabdham / tadvadindriyeSu samAnaviSayatvaM syAt / dRSTA tu ghrANAdergandhAdiSu vyavastheti nAnAprakRtikatvam / tathA ca nAnAjAtyupAdAnAni indriyANi dravyatve sati pratiniyataviSayatvAt / yadyat dravyatve sati pratiniyata viSayam, tattat nAnAjAtyu- 25 pAdAnaM dRSTam, yathA vyajanAnilapradIpakastUrikAdi / tathA caitAni dravyatve sati pratiniyataviSayANi / tasmAnnAnAjAtyupAdAnAni iti / tathA hi-jJAnazabdeSvekajAyupAdAnatvam, pratiniyataviSayatvaM ceti vyabhicAraH / tadarthaM dravyatve satIti vizeSaNam / na cAsya pakSadharmatvodimato'pramANatvametiprasaMgAt / 5. yaivAbhautikatve'numAnamindriyatvAditi / atra bhUtAdabhinirvRttam bhautikam / tatprati- 13 1. guNakatvAt ka0 mu0 / 2. draSTavyasA a0 ya0 / 3. zeSeSvaniyama' mu0 / 4. vedhavattvAt a0 ba0 / 5. kalpyate ba0 / 6. dUre prakA' ka0 mu0 / 7. 'patravyati ka0 / 8. prakAzalam a0 / 9. nAlokika a0 / 10. zakaM itye mu0 / 11. tarhi mu0 / 12. "riti na tAvAneva viSa ba0 / degriti na ca naiva viSa ka0 mu0 / 13. 'lam tu tai ka0 mu0 / 14. tvam pArthideg a0 ba0 / 15. na caikaprAvRttikatve a0 / 16. labdheriti mu0 / 17. rikAdeH mu0 / 18. 'jAtyAdyupAdeg a0 / 19. khAdikamata ka0 / 20. 'samiti pramu0 / 21. vayAbhautika mu0 / 22. "yasamiti a0 ba0 / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [2. pratyakSapari0 gheghena ca kAraNAntaraprabhavatvam / vizeSaniSedhasya zeSAbhyanujJAviSayatvAt iti sAdhyavikalo dRSTAntaH / tathA ca manasi nai bhautikatvam nApyabhautikatvamiti / atha bhUtAdutpattipratiSedhena nityatvam / tatrApyabhyupagamavyAghAto manasyapi nityatvAnabhyupagamAt / indriyatvaM ca uktavizeSaNasyAparokSajJAnajanakatvena ne bhUtAdutpattipratiSedhenetyanyathAsiddham / * 66. nirmUlaM cendriyANAmahaMkAraprabhavatvam / tatsadbhAve pramANAsaMbhavAt / tathA hipradhAnasadbhAve satyeSA prakriyA / tasya cAsattvam vakSyamANamiti / yeSAM causaMsAramaNDalavyApInIndriyANi teSAmazeSaviSayagrahaNaprasaGgaH / athAdRSTavazAt niyatadezA vRttiya'jyata iti cet; atra vRttInAM tAdAtmye na kiMciduktaM syAt / vyatireke tu tadevendriyamiti saMjJAbhedamAtrameva / // 7. atha niyataviSayAvabodhAnyathAnupapattyA tadAkAratevendriyasya parinizcIyate / tara, anyathApyupalambhAt / tathA hi / niyatArthasannikarSe'pyupalambho ghaTata eva / na ca vyApitvaM parasyAmISTataramiti neha pratanyate iti / iti vipratipattIH pratIlAha-jIvAMzAt krmnimuktaaditi| jIvAMzAt krmnirmuktaadindriyaannydhitisstthtH| jAtamindriyajaM jJAnaM vinendriyamanindriyam // 18 // 68. jIvapradeza eva karmakSayopazamavAn indriyam , nAnyat / tathAhi - kiM cakSurIyeva indriya- rUpAdi jAnAti, kiM vA prakAzayati / prathamapakSe ekasmin api zarIre kharUpam / pazcAtmAnaH prApnuvanti / ahaMkAra-bhUtAnAmacetanatvAt tatprakaterindriyasya karSa draSTutvamiti / aba prakAzayati / kinna tamasi / biDAlAderbhUyastejaH prakAzayatyeva / * kina manuSyasya / svalpatvAt tejasa iti cet ; bahUnAmekatra dRSTinipAte kina prakAzayati / 69. api ca tamaH kiM tejo'bhAvaH kiM vA vastvantaramiti / abhAvala nAyanarazmyAvArakatvAyogAt / vastvantaramapi rUpameva rUpasyAvaraNam / anyathA vAyvAderapyAvArakatvaM syAt / tataH tamasA rUpavatA cakSurazmInAM saMyoge tamodarzanamAsajyeta / kRSNaM rUpaM rayata iti cet, na, tathAvidhadarzanasya minAkSe'pi bhAvAt / tamendriyaM bhautikam / kintu bhAtmavendriyam / taduktam - "layupayogau mAvendriyamiti" [tattvArtha 0 1.10] landhiH karmakSayopazamaH / upayoga Abhimukhyam / 610. yadyevam indriyavyAghAte andhakArAvaraNAdau kinna jAnAti ityAha-indriyANyadhitiSThata iti / etaduktaM bhavati-anupahatacakSurAdidezeSvAtmanaH karmakSayopazamA * tenAsthagitagavAkSatulyAni cakSurAdIni upakaraNamAtrANi, Atmano jJAnotpattau karmaNo * vaicitryAd / anyayA''tmano vyApitvAt muktAtmamanaHsaMyogajaM pratyakSaM kiM nopaiyate / 1. manasi bhaumu0| 2. kalena bhuuk.mu0| 3. prmaannsaak0mu0| 4. pAI / 5. paanupdegmu0| 6. 'nyate iti vi.k.mu0| 7. malA indi mu0| 8'rAdireSa ba. b0| 9. dRSTipAte ka0 mu0| 10. bhAvendriyANya' mu0| 11. dezeSvevAtmanaH kaam| 12. noppdytek.mu0|| 'w Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 20.] anindriyapratyakSam / 11. yaca bhautikatvasiddhau zAkhAcandramasoH sphuTasyApi yugapatpratibhAsasya bhrAntatvamAzukAritvAduktam tadIzvarajJAnasyApi yugapadanekArthamAhiNo bhrAntatvamApAdayati / na ca tatkramavat, azeSAgrahaNaprasaMgAt, ekatraivAnantaparyAye upakSINatvAt / yatha viSayamavApya vikazitvaM cakSuSaH tat sAdhanadharmamanukaroti / tadevaM phalguprAyaM paroditamupekSitamiti / laiGgikatvaivad "aindriyatvavyapadezaH / tena dravyendriyeNa vinA yat pratyakSaM tadanindriyam / SS 1. tatra pranthakAramatabhedAn darzayannAha - smRtyUhAdikamityAdi / smRtyUhAdikamityeke prAtibhaM ca tathA'pare / svamavijJAnamityanye svasaMvedanameva naH // 19 // 5 62. smRti Uhava vitarkalakSaNaH / AdigrahaNAdavAryaiH / tadrUpamanindriyameke anantavIryAdayaH / pratibhayA 'vo me bhrAtA AgamiSyati' ityevaMrUpayA nirmitam 10 anindriyapratyakSam / prAtibham cApare TIkAkRtaH / svapnavijJAnaM yat spaSTamutpadyate tadanye anantakIrtyAdayaH / svasaMvedanameva naH - asmAkam iti / 63. evaM manyate vArtikakAraH - arthAvinAbhAvina eva jJAnasya prAmANyamucitaM na smRteH, arthamantareNapi tasyA bhAvAt / pratyakSAdestvavyabhicAranimittAbhidhAnAt kasyacidvyabhicAre'pi na doSaH / natvevaM smRteravyabhicAranimittaM asti / amUDhasmRtestu pUrvapratyakSaphalatvAt // na pRthakprAmANyam / Uhastu saMzayavizeSa eSa, kutaH tatprAmANyaM syAt ? / avAyastu pratyakSAnumAnaphalatvena na tAbhyAM pramANAntaramiti / kAkatAlIyasaMvAdayorapi prAtibha-svanavijJAnayoH pramANatve na kiMcit na pramANaM syAt / tasmAt svaisya jJAnAtmano vedanameva pramANamiti / [19] manasaH 61. mAnasaM tu mano'bhAvAnnirastam / atha mano'bhAve yogye'pi viSaye kathaM yugapat jJAnAnutpattiH 1 / uktametat - 'upayoga Abhimukhyamiti' tad yatrAtmanaH tana kharUpam / bhavati tatrAnutpattiriti / Abhimukhye tu yugapadapi / atha 'bhrAntA'sau / naitadasti / evaM hi saugatasya kSaNikatve sAntarAvabhAsaprasaGgadUSaNam sudUraM nirastaM syAt / vaduktam / www 77 "pazcabhirvyavadhAne'pi bhAtyavyavahite va yA / sI kSaNabhvaMsino'rthasya nairantarye na veti kim // " [ pramANavA0 3.136] tasmAdAtmaiva mano nAnyaditi / tadevAha / manaHsaMjJasya jIvasya jJAnAvRtizamakSayau / yatacitra tato jJAnayogapadyaM na duSyati // 20 // iti / 62. mana iti saMjJA asya sa eva mana ityarthaH / tasya jJAnAvaraNakSayopazamau yatazcitrau to yugapajJAnamiti / [20] 1. 'ye kSINa' ka0 mu0 / 2. vikAsi ka0 mu0 / 3. laiGgikavada ka0 mu0 / 4. 'vadindriyavyadeg a0 mu0 / 5. smRtizva vitarkalakSaNA su0 / smRtizva vi0 ka0 / 6. 'davAyasvarUpama' ba0 / 7. khamasya ka0 mu0 / 8. bhrAnto'sau ba0 ka0 / 9. sA matirnAmaparyantakSaNikajJAnamizraNAt pramANavA0 / 10, masya su0 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 28 61. yogajaM vyAkhyAtumAha - jinasyetyAdi / jinasyAMzeSu sarveSu karmaNaH prakSaye'kramam / jJAnadarzanamanyeSAM na tathetyAgamAvadhaH // 21 // pratyakSam / 2. rAgAvijayAt jinaH / tasyAsaMkhyeyAtma pradezeSu jJAnAvaraNIyasya prakarSeNa avadhi - yogajamanaHparyAyapratyakSApekSayA kSaye / nimittasaptamIyam / tasmAnnimittAt ya upayogaH sarvatrAbhimukhyalakSaNaH AtmasvabhAvo dinakarasyeva prakAzakasvabhAvatA na punaH pazyAmItyasmadAderiSa manaHsaMkalpo mano'bhAvAt / tasmAdupayogAt akramaM yugapat / jJAnadarzanamityekavadbhAbaH ekatvakhyApanAya / ekameva sAmAnyavizeSeSu yogijJAnam, nAnyeSAmiti samanaskatvAt / rat nAgamasya "jugavaM do natthi uvabhogA" [ Ava0 ni0 979] evaMrUpasya vadhaH - tyAgaH 1 siddhasenArkasyetyarthaH / tasyA'jina viSayatvAt iti / kernailigrahaNaM siddhAnte atizayakhyApanArtham / kevalinoSpi yugapadupayogadvayaM nAsti, yadi manaH syAt ityarthaH / [21] 61. evaM saMkhyA-lakSaNavipratipattiM nirAkRtya sAmAnyena viSayavipratipattiM nirAkartumAha - tatretyAdi / nyAyAvatArasUtravArtikavRttau tatrendriyajamadhyakSamekAMzavyavasAyakam / vedanaM ca parokSaM ca yogajaM tu tadanyathA // 22 // 2. teSu pramANeSu indriyajam ekAMzena - asAkalyena na tvekenaiva / tathA svasaMvedana - mapi / etaduktaM bhavati - anantadharmAdhyAsitaM vastu na yogipratyakSavad indriyajapratyakSaM - nizcAyati / ata eva tad vyavahArapratyakSam / yogajaM tu sAkalyena nizvAyayati / tena nizcayapratyakSamiti / [22] 1. idAnIM vizeSeNa viSayavipratipattiM nirAkartumAha - dravyaparyAyetyAdi / dravyaparyAyasAmAnyavizeSAstasya gocarAH / avispaSTAstayeva syuranadhyakSasya gocarAH // 23 // 2. lakSaNasya vakSyamANatvAt tasya pratyakSasya viSaya iti / [ 2. pratyakSapari0 bAhyArtha 63. saMkSepArthamihaiva parokSasya viSayavipratipattiM nirAkurvannAha - avispaSTA iti / 2. anidantayA'vabhAsamAnA dravyaparyAyasAmAnyavizeSAH parokSasya viSayA iti / [23] 61. nanu vAhyArthA'bhAvAt kathaM dravyAdinA viSayavat pratyakSAdi ? / atrocyate / kathamarthAbhAvaH 1 / tatsAdhakapramANAbhAvAditi cet; vizadataradarzanameva tatsAdhakaM siddhiH / pramANam / svapnadarzanabadapAramArthikamiti cet; nanu kimidamapAramArthikatvam 1 | arthazUnyatvamiti cet; itaretarAzrayatvam / tathAhi - arthazUnyatve'pAramArthikatvam, apAramArthika* me'rthazUnyatvamiti / yena cArtho na dRSTaH sa kathaM brUyAd artho nAstIti / paraprasiddhyA ivi cet; na, paraprasiddherapramANatvAt / pramANatve ca kathaM tanniSedha iti / 1 60 mu0 / 4. 1. tasyAzeSedhyAtma ba0 / 2. "tamI tasmA' ka0 mu0 / 3. nArAmasya mu0 / kevalapra0 ka0 mu0 / 5deglino yuga0 bha0 ba0 / 6. nizcApayati mu0 / 7. lakSaNa ba0 / 8. viSaya ivi vA kathaM-ka0 mu0 / 9. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 24.] baamaarthsiddhiH| 62. api ca anubhUyamAnasyApi svapnadRSTAntena yadyarthasyAbhAvo jJAnasyApi abhAvaH syAt / svapnArnubhUtasya cArthasyAsatyatvaM kim apratibhAsamAnatvAt , kiM vA arthakriyAvaikalyAditi / na tAvadAdyaH pkssH| tadAnIM tasyAnubhUyamAnatvAt / upalabdhiH satteti caabhyupgmH| athArthakriyAvaikalyAt / tarhi arthakriyAkArI jAgrahazAyAmarthaH satyaH syAt / 63. visaMvAdAditi cet / ko'yaM visaMvAdaH / jJAnAntareNAgrahaNamiti cet, tarhi / jApradazAyAM tadastIti satyatA syAt / bAdhitatvamiti cet / kimidaM bAdhitatvam / nedam iti pratyayotpattiriti cet ; jAgratpratyayeSu tadabhAvAt satyatA'stu / na hi satyastambhapratyayeSu kadAcidvAdhakotpattirasti / 64. atha svapnapratyayeSvapyarthakriyAkAritvaM saMvAdo 'bAdhitatvamasti / na ca tesya satyatopagatA arthavAdinA, tena na tat satyatve nibandhanamiti / naitadasti / sarvA'pi bhrAntira-. bhrAntinibandhanA / yathA marIcikAsu jalabhrAntiH / tathA ca svapnapratyayeSu satyArthakriyAnubhavapUrvakaM smaraNamAtrakametU / na tu tatra kizcidarthakriyAvi, anyathA jApravananubhUtasya kiM na kasyacidaryasya tatropalambho bhavati / 65. api ca arthaniSedhaH kiM pramANena kriyate, kiM vA apramANena ? / apramANena kathaM taniSedhaH 1 / pramANamapi taniSedhakaM kiM vA vinAzakatvena, kiM vA viparItArthopasthApakatvena, " kiM vA'grAhakatveneti / prathamapakSe siddhorthaH / na hi asiddhasya vinAzaH saMbhavati / dvitIye'pi pakSe artho'rthasya bAdhaka iti kathaM nArthasiddhiH / agrAhakaM tu saMdehakAri bhavatu kathaM taniSedhakam / / dRzyasya kathaM neti cet ; nanu pUrvadRSTasyaikajJAnasaMsargiNyupalabhyamAne AropAd dRzyatvam / na cAyamatyantAdRSTasya prakAraH saMbhavati / jJAnAtmanyupalabhyamAne adRzyasyApi tAdAtmyena niSedha iti cet ; bhavatu jJAnAtmano, na bhinnasya / atha bhinnasthAnupalambhAt . niSedhaH / tat kim ayaM nIlAyAkAro'nubhUyate na veti ? / atha astyayamAkAraH kintu zAnAtmaive, jaDasya prakAzA'yogAt / tadevAha-na jaDaskhetyAdi / na jaDasyAvabhAso'sti bhedAbhedavikalpanAt / na bhinnaviSayaM jJAnaM zUnyaM vA yadi vA ttH||24|| 66. prakAzasya bhede jaDasya kimAyAtam 1 / abhede jaDameva na syAt / tena na minaviSayaM jJAnam, kintu AtmaviSayameva / na hi abhinnaprakAzatAM dadhAnAH khambhAdayo jaDA bhavituM yuktaaH| 67. aya ko'yaM prakAzaH 1 / kiM jJAnam, atha jJAnaviSayatA / prathamapakSe syaadidm| dvitIye tu kathamaryasya jJAnatA ? na hi pradIpena prakAzyamAnAH stambhAdayaH pradIpA bhavanti / atha te'pi prakAzakhabhAvAstadAnImevotpadyante anyathA andhakAre'pi prakAzeran / akhi, vAvadandhakAre'pi stambhAdiH / prakAzaparyAyavA tu pradIpAdutpadyate / tathA arthasya prakAzaparyAyavA jJAnAdravatu kthmrthaabhaavH| 1. khamAnubhavasya b0| 2. labdheH a0| 3. satyeti ka0 mu0| 4. saMvAdAvAdhika0 mu0| 5. na ca satya mu0| 6. degpi bhrAntiniva mu0| 7. pratyaye satyartha mu0 / khapapratyayeSu satyartha k0| 8. meva ca na tu m0| 9. adRSTasyA k0mu0| 10. jJAnAtmanaiva mu0| 11. prakAzyeran mu0| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAbatArasUtravArtikavRttau [ 9. pratyakSapari0 18. aba pUrvamarthAtitve kiM pramANam ? / niSedhe kiM pramANam 1 / tarhi astu saMzayaH / naitadasti / yataH kimekameva jJAnaM kSaNasthAyitvena pUrvAparayoH kALayorarthasatAM na pratipadyate ?, kiM vA anekAni parasparakarmatAM na pratipadyante, sarveSAM vartamAnaniSThatvAt tena ne vidanti 1 / prathamapa kSaNAdUrdhvaM na kicidanubhUyete / tacAsanmaraNaparyansamanubhavasya bAdhi* tasyotpatteH / dvitIye'pi jJAnAnAM parasparAnanugame'pi AtmanA dezakAlAkArIviparyastasyAryasyAnubhUyamAnatvAt / etena sahopalambhaniyamo nirasta: / 'sodare iva sahazabdasyaikatvavA - citvAt vijJAnArthayogya bhedasya pratipAditatvAt iti / 80 9. atha sarve pratyayAH nirAlambanAH, pratyayatvAt, svaprapratyayavat ityarthAbhAvaH / vaIiM -jJAnAtma vedanamapi pratyayaH / so'pi nirAlambanaH syAt / iSyate eveti cet; tadevAha - . 10 zUnyaM vA yadi vA tataH pratibhAsamAnatvAditi / [ 24 ] 61. tadasat / yato jJAnazUnyaSAdino'numAnaM kiM gRhItavyAptikamudeti, kiM bA'gRhItavyAptikam ? / agRhItavyAptikaM katham anumAnam 1 / vyAptigrahaNaM ca na tenaivetaretarAzrayatvaprasaGgAt / jJAnAntareNa cet / katham advaitaM zUnyaM vA ? / tana kizcit sAdhanam arthanirAse jJAnazUnyavAdinaH / tadevAha / jJAnazUnyavata ityAdi / is jJAnazUnyavato nAsti nirAse'rthasya sAdhanam / saMvitsiddhapratikSepe kathaM syAt tadvyavasthitiH // 25 // 62. anubhavasiddhasya cArthakriyAkAriNaH sakalajantusAdhAraNasyArthasya niSeve jJAnazUnyayorapi kathaM syAd vyavasthitiriti / tadevAha / saMvitsiddhetyAdi / 63. athAyamarthaH kim avayavirUpaH kiM vA paramANusvarUpa iti / tatrAvayavino * bhavadbhireva niratatvAt paramANUnAM apratibhAsanAt na bAlo'yamAkAraH / kintu jJAnAkAra eva tathA pratibhAtIti / nanu jJAnAkAre'pyeSa prasaMgo durnivAraH / tathAhi - taddezatvAtaddezatvenIlatvAdiko virodhaH citrAdvaite'pi samAnaH / na ca jJAnaM paramANumAtraM cakAsti / atha yathA nAzasyaikAvayavAvaraNe'pi avayavAntarapratibhAsalakSaNo virodhaH naivaM jJAnAkArasya / mA bhUdayaM nIlAnIlAdikaH kena nivAryaH 1 / yathA cAyamarthaH tathA savikalpakasiddhau prati* pAdayiSyati iti / atra bahuvaktavyam, taba nocyate pranthavistarabhayAditi / [25] 61. tadevaM bAhyamartha vyavasthApya idAnIM dravyAdInAM lakSaNamAha - paryayasyantItyAdi / paryayasyanti paryAyA dravyaM dravati sarvadA / 62. paryayasyanti kSaNikatvAd vyAvartanta iti paryAyA iti / upalakSaNaM caitat sahabhAvinAM guNAnAM rUpAdInAmiti / drabati gacchati vAMstAn paryAyAn pariNAmanityatvAditi " dravyamiti / [ 26' ] 61. paraparikalpitaM sAmAnyaM pUrvameva nirastam / idAnIM svAbhimataM sAmAnyaM vyavasthApayannAha - saDazaH pariNAma ityAdi / 1. vena bidu ka0 mu0 / 2. bhUyate mu0 / 3. tathAsamma ka0 mu0 / 4. 'bhavasya bAdhi0 mu0 / 5. lAkAraviparyayasyA' mu0 / 6. sAdare ka0 mu0 / 7. 'vAdinostu bha0 ba0 / 8. siddhasyetyAdi mu0 / 9zavAnIlAnIlakhA ka0 / 10. paryavasyadeg a0 mu0 ka0 / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 kArikA 27.] sviklpksiddhiH| sahazaH pariNAmo yaH tat sAmAnyaM dvidhA sthitam // 26 // 62. iha bhAvAnAM sahazapariNatiH sAmAnyam / samAnA eva sAmAnyamiti myAyAt / sAmAnyasya anyathA svarUpasAmAnyamantareNa anyasAmAnyayoge'pi samAnarUpatA AkAzala kharUpam / iva nopapadyate / yadi cAsamAnAnAmapi sAmAnyayogAt samAnarupatA bhavati ki na mahiSAzvayoH, parAbhyupagatasya sAmAnyasya tatrApi bhAvAt / vijAtIyatvAmeti cet / itaretarAmayatvam / tathAhi vijAtIyatve sAmAnyAyogaH, sAmAnyAyoge ca vijAtIyatvamiti / 63. api ca, sAmAnyene samAnAnAM yadi samAnarUpatA janyate - "tadA khakAraNAdeva sA tessaamlmnytH|| tatpazcAdapi kurvatyA zizavo laghavaH prm||" tasmAdvastukharUpameva samAnapariNAmaM sAmAnyaM nAnyat / nApyavastu tasya niSetlamAnatvAd // iti / tat ca UpatArUpaM tiryaprUpaM ca / tadevAha - dvidheti / [26] 61. evaM sAmAnyasya lakSaNamabhidhAya idAnIM vizeSasvarUpamAha-viparIta iti / viparIto vizeSaca 62. sAdhAraNAviparItaH sakalarsajAtIyavijAtIyebhyo vyAvRtto'sAdhAraNo vastukhamAvo vizeSa iti / [27] 61. idAnIM viSayadvAreNaiva savikalpakasiddhimAha -tAn yugapaditi / tAnyugapad vyavasyati / tena tat kalpanAjJAnaM na tu zabdAryayojanAt // 27 // 62. yugapadekakAlaM dravyAdIn vyavasati nizvAyayati yataH tena tat pratyakSaM kalpanA zAnaM sviklpkmityrthH| 63. nanu bhamilApasaMsa~gaiyogyapratibhAsA pratItiH kalpanA / tathAhi - kalpanA yojanA / savikalpa- sA ca na vastuno rUpaM niraMzatvAvastunaH / kintu zabdanirmitai / ata eva niSedhaH jAtyAviyojanA'pi zabdayojanAnirAkaraNAdeva nirAkriyate / tato na vApad dravyAdikaM kizcidasti / bhavatu vA / tathApi ghaTapaTavadavabhAsamAnaM na svamAhiNi kalpanAtvamAropayati / pAratakhayeNa pratibhAsamAnaM kathaM neti cet ; kimidaM pAratavyam / vizeSaNa.. vizeSyabhAva iti cet ; naitadasti / nahi jAtyA nIlAdivad vizeSaNAdi kiMcidati, vizeSyasyApi vizeSaNatvena darzanAt / 64. kinA, vizeSaNavizeSyayoH kim ekajJAnAvabhAsitvam, utAnekajJAnAvamAsitvamiti / tatraikazAnAvamAsitve na jAyate kinidvizeSaNaM kinidvizeSyamiti / na hi manayoupari nAmAti / pradhAnopasarjanatvamiti cet ; kimidaM prAdhAnyAdi / upakAryopakArakatvamiti - ceta; na janyajanakamAvAdanya upakAryAvibhAvaH / na ca kAryakAraNabhASaH samAnakAma 1. 'nyenAsamA k.mu0| 2. taM pshcaak0| 3. nyalakSa mu0| 4. sakamabA .b0| 5. dhAraNavastu ka0 mu0| 6. nibIyati ka. / nidhIyate mu0| 7. saMsargAyoka. mu0| 8.nirmitA bhtdegmu0| nyA0 11 kapratyakSa Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [2. pratyakSapari0 yoriti / AdhArAdheyabhAva iti cet; na, tasya pUrvameva niSedhAt / na hi uparyadhobhAvena sthitapadArthadvayavyatiriktaH kazcidAdhArAdheyabhAvaH / na ca tathA pratibhAse kiJcitpArata kayamiti / bhinnAnAvabhAsitve kA nAma kalpanA ? / atha bhinnadarzanena vizeSaNavizeSye 'nubhUya pazcAtsmaraNaM tayostadbhAvaM pratyeti / tadetad iSyata eva / zabdollekhijJAnaM vastu yojayati / na * tu tathA vasturUpamiti / 65. atha zabdayojitaM vastu bhaviSyatIti / tanna / na hi arthe zabdAH santi, tadAtmAno vetyAzaGkayAha - na tu zabdArthayojanAditi / 66. zabdazca arthazca tayoryojanA na saMbhavati / [27] 61. tatra hi anavasthAM pratipAdayati' / tathAhi nAsmRtena vAcakazabdena artho " yojyate / zabdasyApi smaraNaM tadvAcakazabdasmRteH / tasyApi svavAcakazabdasmRterityanavasthA / naca kalpanA jJAnAkAra eveti vAcyam, AkAravAdapratiSedhAt / tasmAdvastveva sthUlaM sAvayavam anubhUyamAnam, kevalAnAmaNUnAmananubhavAt pratyakSaM kalpanAyuktam avasthApayati / kimatrAnyena pramANeneti ? / etadevAha - niraMzetyAdi / 15 niraMzaparamANUnAmabhAse sthaulyavedane / pratyakSaM kalpanAyuktaM pratyakSeNaiva sidhyati // 28 // [ 28 ] 61. nanu kimidaM sthaulyam ? / kiM paramANvAtmakam kiM vA paramANujanyamiti ? | na tAvat paramANvAtmakam / taddhi pUrvAparAdidigbhedamupalabhyate / na caikasya paramANorasAvasti / bahUnAM bhaviSyatIti cet; naitadasti / nahi niraMzaparamANoH kazcit paramANuH pUrvaH kazcit pazcimaH uttaro dakSiNo vA saMbhavati / tathAhi - yasyAvadhirUpasyAMzasya 20 pratyAsannaH ekaH paramANuH pUrvo dRSTaH tasyaivAvadhirUpasya aparo'pi pratyAsannaH / tataH tadavadhirUpayA pratyAsattyA yadyekaH pUrvo'paro'pi pUrvaH syAt / evaM zeSeSvapi vAcyam / tanna paramANvAtmakaM sthaulyamiti / 62. nApi paramANujanyam / yataH paramANubhiH kiM saMyuktairjanyate kiMvA asaMyuktairiti ? / tatra yadi saMyuktaiH, tadA "piNDaH syAdaNumAtrakaH" [ vijJa0 viM0 12] tathAhi - paramANvantareNa 2 saMyogaH kim ekadezena kiMvA sarvAtmaneti ? / tatra na tAvat prathamaH pakSaH, nirdezatvAt paramANUnAm / dvitIyapakSe tu sarvaparamANUnAmekasmin paramANau pravezaH syAditi / 63. athAsaMyuktA yogyadezavyavasthitAH sthaulyaM janayanti / pratibhAsaM kiM na janayanti ? / tatra bAdhakasya pratipAdanAt varaM pratibhAsadharmaH / asti hi kazcit vastudharmo nIlatvAdilakSaNaH / kazcit pratibhAsadharmaH yo bahuSu pratibhAsamAneSu pratibhAti, yathA * kezakalApa iti / tasmAnna sthaulyam vastu yat sAvayavaM pratIyeteti / etadevAha - nAsaMyuktairityAdi / 1. vIti ka0 / 2. digme mu0 / 3. kiM saMyuktairiti ka0 / kiM saMyuktairutA saMyukteriti mu0 / 4. anirde0 ka0 mu0 / 5. bhAsaM janadeg ka0 mu0 / 6. tatra sAdhadeg mu0 ka0 / 7. 'kasyAprati ka0 / 8. kazcit dharmo mu0 ka0 / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savikalpakasiddhiH / nAsaMyuktairna saMyuktairniraMzaiH kriyate mht| ayoge pratibhAso'pi saMyoge'pyaNumAtrakam // 29 // [29] 61. atha ko'yaM pratibhAsadharmaH 1 / kiM vastu, kiM vA avastu ? | yadi vastu tadA aSayaviduSaNam / athAvastu tadA kathamabhrAntaM pratyakSaM pracayAvabhAsi ? / naitadasti / yato na kiMcit sthaulyaM paramANubhyo'nyat / kintu vitatadezAH paramANavaH tathA pratibhAsanta iti / kathaM nAntarAvabhAsa iti cet; kimidam antaram ? kim AkAzam, kiM vA vijAtIyANavaH, kiM vA rUpabhedaH, dezabhedo veti ? tatrAkAza vijAtIyaparamANupratibhAsAbhAvo na doSAya / nahi rasaparamANvapratibhAsaH cAkSuSe' atIndriyAkAzApratibhAso vA doSamAvahati / bhinnarUpatA tu pratibhAsata eva / anyathA paramANumAtrapratibhAsaH syAt / dezo'pi na svarUpAdanyaH / so'pi svarUpeNaiva vyAkhyAtaH / anyathA bhinnasvarUpaparamA- 10 pratibhAse na kiMcit pratibhAseta, andhamUkaM jagatsyAdityetadevAha - bhinnadezakharU - pANAmityAdi / kArikA 31.] bhinnadezakharUpANAmaNUnAmagrahe sati / tatsthaulyaM yadi kalpeta nAvabhAseta kiMcana // 30 // [30] 61. iha hi kiM sthaulyamAtraM pratibhAti, kiM vA sthaulyavizeSa iti / tatra yadi sthaulya - // mAtram, tadA nIlArthI pIte'pi pravarteta / yadvA na kutracidapi vizeSAnavadhAraNAt / atha vizeSaH / sa nIlaparamANupratibhAse sati 'nIlasyedaM na pItasyeti' pratibhAsete / teSAM minnasvarUpANAM pratibhAsAnabhyupagame 'teSAM sthaulyam' iti na pratibhAsete / na caivam / ataH paramANava eva vitatadezAH tathA'vabhAnti iti nAnyat kiMciditi yat pratyakSe kalpanAtvamAdadhItetyAzaGkayAha - naitadasti iti / 83 naitadasti yato nAsti sthaulya mekAntatastataH / bhinnamasti samAnaM tu rUpamaMzena kenacit // 31 // I 12. yat pratyapAdi paramANavaH pratibhAntIti etannAsti / na hi zapathazatairapi 'niraMzAH paramANavaH pratyakSe pratibhAnti' iti kazcit pratyeti / tadabhAvAd anumAnamapi 'yat sthUlaM tat sUkSmapUrvakam' iti na tatsaittAM sAdhayati / nApi sthaulyaM paramANubhyo bhinnam / na hi paramANavo bhinnAH sthaulyaM bhinnaM kicidAbhAti / etadevAha - yata ityAdi / kiM tarhi asti ? ityAha-asti ityAdi / samAnam iti ekapariNAmapariNatam / rUpamiti - dravyamiti / na tu tasyAmavasthAyAM kecidaNavaH santi / 93. nanvevaM dravyameva syAt ityAzaDyAha - kenacid iti / etaduktaM bhavati - "kenacideva aMzena ekaH pariNAmaH na sarvAtmaneti / tataH paryAyAtmakaM dravyamAbhAti na punaH paramANusamUha " iti / tat kathaM na pratyakSaM savikalpamiti / [ 31 ] 1. cAkSuSeNa muM0 ka0 / 2. iha kiM mu0 / 3. degpi varteta a0 ba0 / 4. 'dapi zeSA' mu0 ka0 / 5. pratibhAset ka0 mu0 / 6. cAbhinna mu0 / 7. bhAsatAbhyudeg mu0 / 8. syamapi na ka0 mu0 1 10. kSe sati bhAnti mu0 / 11. na tatsaMsA0 ka0 mu0 / 12. kiM tarhi, 13. bhavati tat kathaM mu0 / 9. pratibhAsate ka0 / asti ityAdi a0 / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikavRcau [2. pratyApari0 61. punarapi vizeSamabhidhAtuM paramAzaite -athAstu ityaadi| athAstu yugapadAso dravya-paryAyayoH sphuTam / tathApi kalpanA naiSA zabdollekhavivarjitA // 32 // 62. uktametat ghaTapaTavadekajJAnAvabhAsitve'pi zabdollekharahitA neyaM kalpanA iti / [32] * 61. uktametat na punaryuktamityAha - cakAsti ityaadi| cakAsti yojitaM yatra sopAdhikamanekadhA / vastu tat kalpanAjJAnaM niraMzApratibhAsane // 33 // 62. yatra sAne yojitaM vastu pratibhAti / kathaM yojitamityAha / sopAdhikAmiti / sahopAdhinA vartate sopAdhikam / nanu vizeSaNavizeSyabhAvasya nirAkaraNAt kathametadityAha" anekaSeti caturazra(kha)tvAdinA / nahi anubhavasiddhaM yuktizatenApi nirAkriyate tabajJAnaM savikalpakam / viparyaye bAdhakamAha-niraMzApratibhAsana iti / niraMzasya paramANorapratibhAsane satItyarthaH / tasmAt prathamAkSasannipAta eSa dIrghahakhavartulAdi vastu pratyakSa pratibhAtIti / tena tat savikalpakamiti sthitam / [33] 61. evaM tiryaksAmAnyamavasthApyedAnIm uurdhvtaasaamaanymvsthaapyitumaah-med"jnyaanaadityaadi| bhevajJAnAt pratIyante yathA bhedAH parisphuTam / tathaivAbhedavijJAnAdabhedasya vyvsthitiH|| 34 // 62. tathAhi - yad yathA pratibhAti tat tathA sadvyavahRtimavatarati / yathA kuvalayaM nIlarUpatayA virAjat tenaiva rUpeNa asti / kSaNaparigatenaivai rUpeNa sakalAH padArthamAtrAH . pratibhAnti na pUrvAparakAlaparigatAtmaneti svabhAvahetuH pratyakSasiddhe vyavahArapravartanaphaila iti / 63. tathA, yat sat tat sarva kSaNikamityAdayaH bhedajJAnahetavaH / etasmAdbhedajJAnAd yathA medAH paryAyAH kSaNikAH pratIyante, tathA amedajJAnAdanugatAkArAd amedasa dravyama vyavasthitiriti / 4. athedamanugataM jhAnaM nirviSayatvAdapramANam / tathAhi "kiM dRSTe pratyabhijJAnamutakhinmadhyavarti ni / kiM vA dRSTipathaprApte pramANa vastunISyate // tatra pUrvottarAdhyakSe pUrvottaragrahaMkSame / madhye nendriyavRttiH sthAvakathaM tatra pravartate // na cAvasthAtrayavyApi kiMcidekaM prtiiyte| pratyakSeNa tathAbhAve janmamRtyugatirbhavet // 1. athAstItyAdi m0| 2. virAjate b0| 3. naiva ca rUpe mu0| 4. parigateneti a0| 5. tanahetuphala a0 / 6. medaparyAyAH muk0| 7. vA'dRSTi b0| 8. pathaM praamu0| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 34.] pratyabhijJAprAmANyanirAsaH / kizca kiM dRSTAM veti kiM vA kAlAdiyogitAm / tvaM dRzyamAnatvaM kimaikyena prapadyate // kiMvA medena pUrvasminnaMnyonyAnupravezanAt / sa ityayamiti vA syAt so'yaM neti matirbhavet // dvitIye'pi yadA so'yaM dvayaM bhAti virodhavat / sAmAnAdhikaraNyaM hi viruddhajJAnayoH kutaH 1 // atha pratyaya mede'pi pratibhAsyaM na bhidyate / svataM pratibhAsyaM syAt jJAnamAtraM tadA bhavet // athAzupatayA bhAti yadA vastu puraH sthitam / aterersisdhyakSa kathaM nAsti vipazcitAm 1 // atruTyadrUpatA keyaM kiM pUrvasya prakAzanam / kiM vA tattulyarUpasya yadi vA sAntarAgrahaH 1 // tatra pUrvagrahe na syAdvartamAnagrahaH sadA / pUrvapUrvagrahe vA syAt janmAdipratibhAsanam // yadi tattulyatA bhAti siddhameva prasAdhyate / antarAgrahaNaM tvAzukAritvAdulmuke na kim ? // pUrvakAlAdiyogitve yadyadhyakSaM na yuktimat / pUrvakAlAdyabhAve hi tadviziSTagrahaH katham ? // bhAve tu pUrvakAlAdervartamAnatvamApatet / tathA ca na nityatvaM syAdvartamAnagrahe sati // atha smRtyupanItena tena tasya vizeSaNam / smaraNenopanItaM hi na vastvadhyakSagocaraH // na hi nIlotpalazAnaM gandhe smRtyupaDhaukite / vartate jAtucit tasmAt na tatkAlaviziSTatA // savikalpakamadhyakSaM pratyabhizA naM cedbhavet / akSAnniyamato na syAditi cet tanna yuktimat // pUrvakAlaviziSTena seMze'rthe'valokite / sahacAritayA jJAnaM smArta candanagandhavat // tathAhi cAndane gandhe rUpeNa sahacAriNi / rUpadRSTeH smRtiryadvat tadvat pUrvavizeSaNe // iyamAnArthatulyena vastunA sahacAri yat / pUrvakAlAdi tatsmRtaM vartamAnavizeSaNam // tat sthitaM smaraNAdhyakSAt kalpanAzAnamIdRzam / yat sa evAyamityasya nApUrvArthagrahasthitiH // nizcitatvaM dRDhatvaM vA savikalpakatA'pi vA / 1. pUrvasmin sa itya' ka0 mu0 ya0 / 2. prasAdhyati mu0 ka0 / 05. sadasya ba0 / 6. yA ka0 mu0 / 7. gadidhyate mu0 ka0 / tvamapyanAzitvaM kiM vA'bAdhyatvamucyate // sarvAsa kSaNikatvena nA'nAzitvaM hi saMvidAm / abAdhyatA'pi naivAsti yasmAdagre vadiSyate // anumAnAdate nAnyatkalpanAzAna miSyate / pramANaM pratyabhizAyA na ca liGgamihAsti vaH // 1 85 15: 3. NaM cAzu ba0 / 4. prathA 8. degmihocyate / tasmAnyadeg a0 1. 20 25 25 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikavRttI [2. pratyakSapari0 pratyabhijJAyamAnatvaM yadi linggmihocyte| tasyApyadhyakSato vyAptikatvena sahakacit // yadyanumAnato vyAptiranavasthA''patet tava / matAbhyAM mAnamastyanyat yasmAd vyAptigraho bhavet // kalpanApoDhamadhyakSaM nirviklpksiddhitH| jJAtavyaM pratyabhijJAto nAdhyakSaM klpnaayutaa|| nAkramAt kamiNo bhASA naapypekssaa'vishessinnH| kamoDavA satI sAtu khymektvbaadhikaa|| tenAbAdhyatvamapyasyA nAnumAnAca bAdhanAt / nacAnayApi bAdhyatvAdanumAnamavAdhakam // aprAmANyena yuktAyAH kuto baadhktaasthitiH| aprAmANyAca naivAsyAH anumAnaM prameSyate // anyonyAzrayadoSo'pi tena nAsti vipazcitAm / khasAdhyapratibandhAddhi prmaannmnussyte|| kramAkramakriyA'bhAvAt bAdhakAt pratibandhavit / bAdhakaM sAdhyamAkalliAmAlijaya dhArayet // niruccAsatayA haMta! bhAvAnAM duHkhamApatet / tadabAdhyA'numA bAdhyA pratyabhikSA na cAkSajam // anumAnena no bAdhyamiti vAcyaM vipshcitaa| sUryAdivastuno'dhyakSamanumAnena bAdhitam // arthasyAsaMbhave bhAvAt na vizeSo dvayorapi / bIjatvAcchAlibIjaM ca yavAhurakara yathA // anumA bAdhyate'dhyakSAt pratyabhijJApi te tathA / janakatvaM yadantyasya sa ityaMze yadA nayet // ekatvAt pratyabhijJAnaM taidA hyadhyakSabAdhitam / tadevaM pratyabhijJAyA nA'bAdhyatvamihAsti vH|| kAraNAduSTatApyasyAH bhrAnteriva kuto bhavet / nacaitasyAH prmaanntvaadnyonyaashrydosstH|| pratyakSato'pi nAkSANAmatyakSANAmaduSTatA / tasyAH pratyakSatAyAM syAt pratibandhasya haanitH|| anumAnatve'pi naivAsyAH kAraNasya vishuddhtaa| tadevaM pratyabhijJAyA na prAmANyamiti sthitam // " 65. atrocyate- "kimidamindriyAnvayavyatirekAnuvidhAyi sthirasthUravastumAhi pratyakSaM nAnubhUyate 1 kiM vA anubhUyamAnamapi nizIthinInAthadvayAvalambipratyakSavad bhrAntamiti / / . va nAnubhUyata iti bruvANo'nubhavenaiva niraakriyte| dvitIye'pi kiM kadAcit kumudinInAyaikyaprAhipratyakSavat kasyacit kSaNikapAhi pratyakSamutpannam ?, yenaitad bhrAntaM syAditi / 67. yavAnumAnaM kSaNikatvamAhi tat pratyakSabAdhitatvAt 'azrAvaNaH zabdaH' ityanu 1. sthApayave taba p0| 2, bhAvo k0| 3. vArayet ba0ka0 mu0| 4. navAkSa ka0 mu0| 5. bhanumAna bhaka0 mu0| 6. degsya ityaM k0| 7. jJAnaM baka018.na bAdhya k0mub| 9. kAraNayAviruddhatA a0| 10. kimidAnImi0 a0| 11. ttraanubhuuk0| 12. nAthaikagrAhI a0 k0mu0| 13. prAhi na pa prA b0| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 35. ] anugatavyAvRttAkAraM vastu / " mAnavadapramANatvAt abAdhakamiti / kizca sattvAderliGgasya vyAptigrahaNaM na pratyakSeNa, parokSatvAt kSaNikatvasya / anumAnena grahaNe'navasthA itaretarAzrayatvaM ca pratipAdayanti / taditaretarAzrayaparihArArthaM "pratyabhizAnirapekSaM svapratibandhabalAdanumAnaM pramANam" iti yaduktam, tadyuktamiti / 68. atha sattvamarthakriyAkAritvena vyAptam / arthakriyAkAritvaM ca kramayaugapadyeneti / tayozca vyAptiH pratyakSeNaiva pratIyata iti nAnavastheti / tathAhi - krameNAGkurAdikaM kAryamutpadyamAnamupalabhyate / tadabhAve yaugapadyena ubhayaniSedhe kevalabhUta mAhi pratyakSaM prakArAntarAbhAvaM nizcAyeyati / tena kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAkAritvasyai vyAptiM pratipadyata iti / tato nityAt kramayaugapadyaM nivartamAnamarthakriyAkAritvalakSaNaM sattvamAdAya nivartamAnaM kSaNikeSvevAvatiSThata iti vyAptigrahaNaM pratyakSamUlamiti / 69. bhavatvekAnta nityAt kramayaugapadyanivRttinibandhanArthakriyAvyAvRttiH, tathApi na sA kSaNikeSvevAvatiSThate / yathaikAntanityeSvarthakriyA na saMbhavati, tathaikAntakSaNikeSvapIti / etaca pazcAt pratipAdayiSyate / tanna gRhItavyAtikaM kSaNikAnumAnaM pratyabhijJAbAdhakamiti / pratipAdayiSyate ca pratyabhijJAyAH prAmANyamiti / tasmAdanugatavyAvRttAkArA buddhirvyAtmakaM vastu vyavasthApayati / [34] 61. etadevAha - ghaTamaulisuvarNeSviti / ghamaulisuvarNeSu buddhirbhedAvabhAsinI / saMviniSThA hi bhAvAnAM sthitiH kA'tra viruddhatA // 35 // 87 1. mutpAdya ka0 / 2. nizvApayati mu0 ka0 / 3. khavyA0 ba0 1 4. bhAsineti ka0 mu0 / 5. tayA mu0 / 6. mukuTazceti mu0 / 7. sattvAdyathA mu0 ka0 / 8. dharmyabhedaH a0 / prasaH mu0 ka0 / 10. 'kAntenAbhedaH a0 / 11. bandhasya ka0 / 9. sAdhya vRttAkAraM 62. medAvabhAsi~nIti / bhedamanugatavyAvRttarUpamavabhAsituM zIlaM yasyAH sA tathA / anugatavyA. tathAhi - suvarNam suvarNam iti anugatAkArA buddhiH / ghaTazca mukuTaM ceti // vyAvRttAkAra / cAnubhUyata iti / na caitadvAcyam - 'virodhAdekaM vastu nobhayarUpam' iti / yata Aha- saMvibhiSThA hIti yasmAdanyatrApi nIlapItavyavasthA saMvedananibandhanaiva / tadihApi vizeSe'pi saMvedanameva pramANamiti / vastu / 63. evaM pratyakSeNobhayAtmakaM vastvanubhUyamAnamapi yo mohAt na pratipadyate taM pratyanumAnamupanyasyate - sattvAnyathAnupapatteH sarva nityAnityAtmakam yathA ghaTaH, ekAntanitye'nitye- 2 vA'rthakriyAvirodhAt / santi ca sapta padArthAH / na tAvadvizadataradarzanAvaseyasya sattvasya jJAnavAdimatAzrayaNenAsiddhatvamudbhAvanIyam, vijJAnasyApyabhAvaprasakteH / nApi sarvazUnyavAdimatAzrayaNena, vAde tasmAnadhikArAt / 'sarvA'bhAve hi kasmai kiM kena pratipAdayet ityAderukatvAt / nApi pratijJArthaikadezatvenAsiddhatvam, dharmabhedasyApyabhyupagamAt / nApi vikalpakalpito dharmabhedaH / tadA hi kharaturagaviSANayorapi gamyagamakabhAvaH syAt / kalpitAca 10 hetoH kalpitasAdhyaisiddhiprasakteH / nApyekAntena bhedaH saMbandhAsiddheH samavAyAdisaMbandhainirAsAt / na cAtra bhedAbhedapakSabhAvI doSo guDanAgarasaMjJitavastvabhyupagamAt / taduktam 10 15 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAvAvatArasUtravArtikasto [2. pratyavaparita "gusset kaphahetuH syAt nAgara pittakAraNam / tanmUlamanyadevedaM guDanAgarasaMhitam // madhuraM na hi sarva syAt kaphaheturyathA madhu / tIkSNaM vA pittajanakaM yathA mAgedhikA matA // " 'tadevaM bhijAminne vastuni nAsiddho hetuH| 64. nApi viruddhaH sapakSe sadbhAvAt / nApi virodhAkAntatvAt nityAnityAtmakatvaM ghaTassAsiddhamiti vAcyam / tathApratibhAsanAt / saMviniSThA hi viSayavyavasthitayaH / tathA ca chAyAtapayorapi yokatrAvabhAsanaM syAt viropi, kena nAnumanyeta tathAvasthAnam / tavAhi-mRdUpasya dhrauvyasaMjJitasya sarvAvasthAnuyAyino nityasya anityenotpAdavyayasaMhitenai yAtmatayA pratIteH / anyathA ekAntabhede mRtsaMsthAnayoraparasparAtmatayA pratibhAsanaM syAt / nApyekAntenaikatvam anugatavyAvRttatvena dvirUpAyA buddharutpAdAt / taduktam / "ghaTamaulisuvarNA nAzotpAdasthitidhvayam / / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // " [mAptamI0 59] na pAtrAnugatAkArA buddhiH savikalpakatvAdapramANamiti vAcyam / vyavasAyalpatvAt // pramANasa iti uktatvAt / 65. tadevaM dezakAlasvabhAvAbhede'pi saMkhyA-saMjJA-lakSaNa-kAryabhedAt narasiMhAkArameva vastu / taduktam "ma maraH siMharUpatvAt na siMho nrruuptH| saMjJA-vijJAna-kAryANAM medAt jAtyantaraM hi tat // " "nAndhayo medarUpatvAt na medo'nssyruuptH| mujhevazayasaMsargavRttijItyantaraM ghttH||" anyathA ekAnnakUTaspenityavAyAM na kazcit kacit pravartate ityapravRttinimittakaM jagat sAt / anyathA pariNAmitvameva syAt / ekAntakSaNikatve'pi pratisaMdhAnapratyabhijJAyabhAvena khagRhepyAgamanaM na syAt / tasmAdanekAntAtmanyeva vastuni vyavahAropi ghaTate / tadevamubhayAtmakaM vastu siddham / 66. nanUkaM virodhAkAntatvAt kathametaditi / satyam, uktam kintu ayuktamuktam / tayAhi-viroSo dvidhA sahAnavasthAnalakSaNaH parasparaparihAralakSaNazca vyAvarNyate / tatra kiM yayorna kadAcidekatrAvasthAnaM tayoH sahAnavasthAnam , uta kiyatkAlAvasthAne'pi pazcAdanavasthAneneti / Aye pakSe ahinakulAdInAM na virodhaH syAt / anyathA trailokye'. pyuragAdInAmamAvaH / dvitIyepi na kasyacinnaravanitAdevirodho na syAt vayorapi kinitkAlamekatra sthitvA'pagamAt / kiJca , vaDavAnalajaladhi[jala]yorviyudambhodAmbhasodhirataramekatrAvasyAne kathamayaM virodhaH ? / 1. mArAdhikA mu0k0| 2. tmavaM k0| 3. anityatveno b0mu0k0| 4. "tenaikAtma k0| 5. ittena mu0| 6. rNArthinA sotpA. mu0| 7. sthaM jk0| 8. vRtirjaatyk0| 9. kUTastho na mu0| kUTastha na kazcit k0| 10. nimittikaM mu0k0| 11. dvitIye na a0 k0| 12. shraavsthaatHb0| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 35.] anugatavyAvRcAkAra vastu / 89 67. atha belavatA dvitIyasya nivartane tathAbhAvaH na svayaM, vizleSe kilAvikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvAd virodhevyavasthA / yathA zItoSNayoH / tadasat / yato balavatA kiM kSaNikasya nivartanam uta akSaNikastra 1 / kSaNikasyApi kim atIvAnAgatalakSaNasma uta vartamAna kSaNasyeti 1 / tatrAtItAnAgatayoravidyamAnatvAdeva kalya kena nivartanam ? | devaratA hi kiMzukAH / nApyekakSaNAvasthAyino vartamAnasya kenacibhivartanam dhAraNaM vA saMbhavati / 68. atha virodhinA'sAmarthyotpAdanena mandataratamAdikAryotpattau tricatureSu kSaNeSu nivartanam / nanu sAmarthyavinAzene nirhetuvinAzavAdo nirarthakaH syAt / atha sahakAritvameva sAmarthyavinAzanam / nanu kSaNasyAnupakAryatvAt kathamasau sahakArI ? / ekakAryakaraNAditi cet; tarhi kAryakAraNabhAvamAtrameva syAt ne' kazcit nivartyanivarttakabhAvaH / sahakAriNo 10 virodhavyavasthAyAM na kasyacidayaM na syAt / vana kSaNikasya nivartane" sahAnavasthAnavirodhaH / 69. athAkSaNikasya / tasmApi nivRttiH kim - bhinnA syAdU, abhinnA vA ? / abhinnanivRttikaraNe sa eva kRtaH syAt / tathA ca kAraNameva syAt, na virodhaH / bhinnA cet tasyA parne kAraNaM syAt / na kasmaicit nivartako nAma / 10. killa, bhavatu kathanicchItoSNAdInAM virodhaH, tathApi ayaM nityAnitya [sva ] yorna 1 "saMbhavati / tathA hi-kima vikalakAraNaM nityatvaM anityatvena vyAvartyate, utAnityatvaM nityatveneti 1 / na tAvadAdyaH pakSaH / yataH kAraNavatve nityatvameva na syAt / athAvikalakAraNama vicalitasvarUpam ; tasyApi na kenacit nivartanam / nivartane vA nityataiva na khAt / nApi kSaNikatvaM tasya svata eva nAzAt kiM nityatvaM kuryAt / kiMca pratikSaNaM vijJarog bhAveSu tadeva kiJcinnityatvaM nAsti, yena kSaNikatvaM vyAvartyate / sadbhAve vA kathaM 20 sehAvasthitivirodha iti / 1 611. atha parasparaparihArasthitilakSaNo nityatvAnityatvayorvirodhaH / sa hi kila. svapaniSTho vyAvarNyate 'naikaM vastu dvirUpaM saMbhavati' iti / tadasat / ryaMta ekasyApi prastarAdeH zItasparzasya sataH kAlAntareNoSNasparzasya darzanAt / na ca tadvastu bhinnam / viruddho bhayaparyAyAtmatayA pratyabhijJAyamAnatvAt / athaikaidA viruddho bhayarUpatA nopalabhyate / taidapyasat / 25 baherekasyApyuSNAnuSNasvabhAvasya darzanAt / tathA hi " sparzarUpatayA bahiruSNo na rUparUpatayA anyathA tadavalokane jananayanavaddana ma panI padyeta / 1. atha bhavatA dvi0 ka0 mu0 / 2. bhavatA'Sya ka0 / 3. virodhAvyavadeg a0 / 4. kSaNakA taengtaeng 5. kSaNika su0 / 6. appe ka0 mu0 / 7. vAraNaM su0 ka0 / 8. nivartaye 9. vinAze mu0 / 10. nirhetukaM vi mu0 / 11. syAt nivadeg mu0 / 12. nivartate mu0 / 13. virodhI 17. nityatvameva mu0 ka0 / 20. tadasat eka a0 / 21. darzanAt a0 / 14. evaM a0 / 15. kazcit ka0 / 16. sa bhavati mu0 / 18. kSaNikatvaM kiva mu0 ka0 / 19. sadbhAvasthi0 ba0 / tathAhi sparzarUpatayA vahiruSNo na rUparUpatayA na cadeg a0 / 24. bhyave va mu0 ka0 / 25. 27. 'mApadyeta su0 / mA0 12 yeonghyang - mu0 22. atha vi0 mu0 / 23. birodhobhaya tathApi ka0 / 26. na rUpatayA mu0 / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [2. pratyakSapari. 612. na pa sparza-rUpaparamANUnAM parasparaparihAreNAvasthAnAt naikamubhayarUpamiti baktavyam / yataH tathApariNate bahidravye na kecanApare paramANako vicante / ne cendriyAntarakalpanAvaiphalyadoSo vAcyaH / kathanidasyApyabhyupagamAt / 613. kikasminnAtmani viruddhadharmAdharmayorekasaMbandhenAvasthAne kathamayaM viroSaH / *atha karmarUpatayA tayorekatvAt tathAvasthAne'pi na yugapadvivaphalajanakatvam / tadapyasat / tasyApi darzanAt / tathA hi-pAdAdau praNacchedakarmaNi du:khotpAde'pi mule karparAvinA sukhotpAdasyApi darzanAt / 614. kina, ayaM nityAnityatvayoH sAmAnyalakSaNayoHsavoviroSaH eta sAmAnyalakSaNakhalakSaNayo:, Ahokhit khalakSaNayo, kim AropitayoH, ayAropitAnAropivayoriti / / ||n tAvadAcaH pakSaH / ekatraivAnekasAmAnyasahAvAbhyupagamAt / nApi dvitIyaH / yataH / "nirSizeSa na sAmAnyaM bhvecchshvissaannvt| __'vizeSo'pi ca naivAsti sAmAnyena vinA kRtH||"[loknaa. mAruti ..] nApi tRtIyaH / rUparasAdInAmekatra sadbhAvadarzanAt / caturthe tu kharataragaviSANayoriva ko nAma virodhaH 1 / atha AropitAnAropitayorbhASAbhASayoH parasparaparihArasthivilakSaNo "virodhaH / tathA hi-nityatvAnivRttistucchalpA anityatvam / anityatvanicizva nityatvam / tayoH kathaM na virodha: yst| yato na tuccharUpo'bhAvaH pramANagocaracArIvi prabandhana pratipAditam / kathaM tahiM bhAvAbhAvAtmakaM vastu / naitadasti / yasmAt paradezAcapekSayA bhAva evAbhAvaH / nApi prAgabhAvapradhvaMsAbhAvavizeSaNasattAsamavAyAtmakA, saMttayA saha saMbandhIsiddheH / sa hi samavAyalakSaNo'bhyupagamyate / tasya ca pUrvameva nirastatvAditi / 615. kinna sattAsamavAyAdanityatAyAm AtmAviSvapi anityatvaprasaGgaH / yathA meM samavAyo'nyadvA ekAntanityaM vastu na saMbhavati tathA'ne pratipAdayiSyAmaH / tama kanihAyavyatiriko'bhAvo'sti yena virodha: syAt / tataH siddho nityAnityAtmako paTaH / vassiI cana viruddho hetu 16. nApyanaikAntikaH / viparyaye vAdhakapramANasanAvAt / tathA hi-idaM tvam arthakriyAkAritvena vyAptam / sA ca kUTaskhanityAnityAca vyAvartamAnA sasvamAdAyai nivartate / vena utpAdavyayadhauvyavatyeva vastuni ssvmvtisstthte| . 615. na ca sattAsaMbaMdhena satvaM vAcyam, sattAdInAmasasvaprasaMgAt / aparasaMcAbhyu. pagame vA'navasthA / tadavyApi lakSaNam / ativyApi ca zazaviSANAdInAmapi sattvaprasaGgAt / teSAM sakalazaktirahitatvAt na sattAsaMbandha iti cet / varhi zaphireSa sattvekSaNam, ki * sattAsaMbandhena 1 / itaretarAzrayatvaM ca syAt / tathA hi-sati sacAsaMbandhe satvaM vAcyam, sati sarave sttaasNbndhH| 1. nntvhib| 2. na lindri0| 3. vandhinA m0| 4. paadek0mu0| 5.nityayoH ba0 mu0 k0| 6. "sAmAnyarahitalAca vizeSAkhadeva hi"-lokavA / 7. sattAyA 0 / 8. saMbaMdho'siyaH 00 / 9. tasya pU0 bh0| 10. yaSA smb0| 11. aprstvaabhyu00| 12. sasne bmu0| 13. matvaM sati mu00| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 350 ] ekAntanityAdAvasattvam / 91 18. sA ca kUTasthasya na vidyate / tathA hi- nityaM krameNa vA zaktimatsyAt yaugapadyena ekAnta bA ? / na tAvat krameNa / sakalasAmarthyopapanasya ekakSaNa eva samasta kAryanitye saraniSedhaH / karaNaprasaGgAt / sahakAryapekSA ca samarthasya na vidyate / asAmadhyeM vA pUrvamasamarthasya sahakArisAnidhyena sAmarthyotpattau pariNAmitvaprasaMga: / sahakAriNA sAmarthyamutpAdyamAnaM tato minnamabhinaM vA syAt ? / abhedapakSe kUTasthanityatAhAniH / bhinnakaraNe tasmAdeva kAryotpattiH syAt, na nityAt / ityAdi saugatairevAtra vijRmbhitaM tadiha nocyate vistarabhayAt / tanna krameNa kartutvam / 619. nApi yaugapadyena prathama eva kSaNe kRtatvAt dvitIyAdiSu na kicit kartavyamastIti sarvasAmarthyarahitasya vyomotpalasyevAsattvaM syAt / punaH karaNe vA kramapakSa eva syAt / tatra coko doSaH / na ca kRtakaraNamasti / tanna yaugapadyenApi karoti / na cAparaM // kramAkramarUpaM prakArAntaramupeyate, asmanmatAnupravezaprasaMgAt / tanna kUTastha nityaM kiMcit karoti / 20. nApyekAntakSaNikam / tadapi hi krameNa vA kuryAt yaugapadyena vA ? / na tAvat ekAntakSa- krameNa / sa hi dezakramo vA syAt pipIlikAnAmiSa, kAlakramo vA patranAlAjike saravaniSedhaH / dInAmiva / tatra naikasmindeze kArya kRtvA dezAntare kSaNikaM vastu karoti / tatraiva tasya dhvastatvAt / nApyekasmin kSaNe kRtvA dvitIye vidadhAti, kSaNikatvahAniprasaMgAt / // " 21. atha nAyaM kramaH saugatairupeyate / kiM tarhi ? / kAryAntarAsAhityaM kaivalyam aGkurAH / yaugapadyamapi kAryAntarasAhityam / tathA hi- loko vadati krameNa yavAGkurA utpannA yaugapadyena vA iti / nanu kalpanAmAtrametat vastutaiH punaH saugatAnAM dvividhaM kAraNaM sAmIlakSaNam sahakArilakSaNaM ca / tatra yadi sAmamIlakSaNaM kAraNamAzritya kramayogapadyamiSyate / tana saMbhavati / tatra yaugapadyAbhAvAt / ekameva hi kArya sAmagrI janayati / // nAparam / vana kAryAntarasAhityalakSaNaM yaugapadyaM tatrAsti / nApi sahakArikAraNamabhyupagamya tathAbhAvavyavasthA / tatra hi yaugapadyasyaiva saMbhava iti / tathA hi tAni svaM svamupAdeyakAryam upAdAnabhAvena parasparakArya ca sahakAribhAvena janayantIti kutaH kramaH / tat parApekSayA kalpita eva kramayaugapadyabhAvaH / na hi niraMzaM vastvanekakAryajanakaM saMbhavati sAMzatAprasaMgAt / na copAdAnasahakAribhAvaH saMbhavati / tathA hi- dvitIya svabhAvAbhAvAdekameva 24 janayet / na caikaM janakaimupeyate / tanna kSaNikapakSe'pi kramayaugapadyakriyAsaMbhavaH / 622 kiMca kSaNikaM vastu savyApAraM vA kArya kuryAt nirvyApAraM vA 1 / nirvyApArasya karaNe khapuSpasyApi kAryakriyA smAt / vyApAravatve prathame kSaNe utpadyate dvitIye vyApriyate iti kSaNikatvahAni: / atha prAkAlabhAvitvameva vyApAraH nAparaH / tarhi tatkSaNabhAvinAM jagatkSaNAnAmapi kAraNatvaM syAt / tathA ca sUtrarUpatA'pi ghaTasya syAt / na copeyorthinAM niyatakAraNopAdAnam syAt / na cAnantarakSaNavinaSTe cirataravinaSTe vA kazcidvizeSo'stIti 1. sani ma0 pa0 / 2. kArisaniSo mu0 ka0 / 3. saravasA su0 ka0 / 4. na vA mu0 / 5. vastunaH su0 ka0 / 6. tatra kramayogadeg a0 pa0 / 7. tatrAsti nApi krama iti / nApi saGgha 9. dvitIyAMzabhA ka0 mu0 / 10. kaMmupapadyate ba0 / copene mA0i 0 / tangtang 8. na ca niraMdeg ka0 mu0 / 11. kArya* 0 0 / 12. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 nyAyAvatArasnavArtikavRcau [2. pratyakSapari. cirataravinaSTamapi kuryAt / iti mRtena chuTena vAsitavyam / tato ghaTarUpatayA pariNamanameva mutpiNDasya kAraNatvaM na prAgbhAvaH / na cAnusandhAtAramAtmAnamantareNa kAryakAraNabhAvapratItiH / tathA hi-kAraNaviSayeNa pratyakSeNa kAraNameva pratipanam, na kAryam / kAryaviSayeNApi kAryameva na kAraNam / atha nirvikalpakadarzanadvayAnantaraM 'idamasmAduttamam' / ityevamAkAra smaraNajJAnamudeti tena tathAbhAvagrahaH / tadapyasat / smaraNaM hi anubhavAnusAu~botpayate / na cAnubhavadayena kAryakAraNabhAvo'nubhUta: yena tathAsmaraNaM syAt / AtmanamA. bhAve kasya tat smaraNaM syAt / / tanna kSaNikapajhe'pi kAryakAraNabhAvapratItiH / 623. kina kArya sadupayate, utAsat, Ahosthit sadasat / yadi sat / kimutpate / athAsat / kina vyomotpalam / atha prAgabhAvAbhAvAt na vyomopalasya utpattiH / nanu "prAgabhAvo'pi tassa kimiti nAsti / uttarakAlamabhAvAditi cet, itaretarAzrayatvam / tathA hi-yaslocarakAlamutpatiH tasya prAgabhAvaH / yasya prAgabhAvaH tasyotpattiriti / khedasacet hanta ! asmnmtaanuprveshH| 624. tanaikAntanitye'nitye vA arthakriyA samastIti nityAnityAtmanyevArya kriyAkAritvena sattvam / tathA hi-sa eva mRtpiNDo ghaTarUpatayA pariNamate iti pratItiH / yapaM hi // kAraNamupalabhyate tadrUpameva kAryamapi / tadeva dravyaM tenaM tena paryAyeNa pariNamadupalabhyate / nAtyantabhinnamabhinnaM vA ghaTAvikArya pratIyate / tadukam -dravati gacchati sAMstAna paryAyAniti dravyam / tena dravyameva antarajam , bahiraNAH pryaayaaH| 625. manu dravyasya kutaH sattvasiddhiH ? / pratyabhijJApratyakSAditi amaH / tathA hityasa yadavAdhitabodhagocaracAri sat sad yathA stambhakumbhAvi / avAdhivapratya" sidi| mijJApratyakSagocaracAri ce pUrvottaraparyAyavyApi dravyam / bhedadarzanamapi hi" bhedayAdibhirindriyAnvayavyatirekAnuvidhAyitayA pratyakSamupeyate tathA abhedAbhyavasAyinyapi pUrvadarzanAhitasaMskAraprabodhaprabhavasmaraNasahAyendriyAnvayavyatirekAnuvidhAyinI pratyamikSA kathaM na pratyakSam / 626. ca 'akSaM vartamAnakAlabhAvini pratyAsIdati, ataH tadanusAriNI dhIratatraiva 7 pravartitum utsahate, na pUrvaH' iti vAcyam / evaM hi vizadarzanAbaseyAH sammAdayo'pi na pratyakSAH syuH / tathA hi-arvAcInAvayavasaMbandhe(3)ndriyajanitapratyakSAbaseyaM madhyaparAvayavAvivyApi stambhAvidravyam / tIrvAcInAvayavamAtraparyavasite" pratyakSe na syAt / paramANurUpAvayavAnAM cA~pratyakSatvAt / tataH sakalapramANazUnyo prAyatA''payeta / 627. atha vitatadezavyavasthitAH paramANavaH pratimAsaviSayAH / vadasat / sAntarANAM 1. NDasyaiva kA a0| 2. utA'sayadi k.mu0| 3. prAgabhAvabhAvAt k0| 4. prAgabhAve'pi mu0| 5. riti tanaikA mu0 k0| 6.kriyAlamastIti mu0| 7.dravyaM tena paryA mu0| 4. niti drabyameva mu0|9. cAri pUrvo mu00|10. mapi medkmu0| 11. rekavidhA / 12. 'yate ataH bhmemu0| 13. pratyakSaM varta b0| 14. pUrvaja iti mu0| 15. arthAdhInAva mu0 k.| 16. tacAryAdhInA mu0 k0| 17. sitapratyakSe mu0| 18. vApasa mu0| 19. 'elyamA m0p010| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 35.] dravyamya pratyabhijJApratyakSAvaseyatvam / teSAM apratibhAmanA / saMyogAn tathAbhAsanamiti cet / nanu teSAM saMyogaH kim ekadezena sarvAtmanA vA ? / ne tAvadekadezena nirdezatvAt paramANUnAm / nApi sarvAtmanA piNDala aNumAtratvaprasaMgAt / tama paramANavaH pretibhAsaviSayAH / kintu ekapariNAmapariNa stambhAvidravyaM pratibhAsagocaracAri / tadyathA-arvAcInAvayavasaMbaddhendriyajanitapratyakSeNa vibhinavezavyavasthitaparokSAvayavavyApi purovyavasthitaM vastu pratIyate, tathA vartamAnaparyAya / saMddhendriyAt smRtisahAyAta utpanna pratyabhijJApratyakSeNa atIvadezakAlAvivyavasthivAnekaparyAyavyApyekaM pratyeSyatIti na kshcidossH|| 628. na kSaNikAnumAnavAdhitatvAt pratyabhijJAna prAntamiti vAcyam / anyathA vizadadarzanaM himAMzudhaSalimAnaM paricchindadutpadyamAnaM - 'nIlaM nizIthinInAthavimba satvAt nIlotpalavad' ityanumAnabAdhamanubhavadapramANaM syAt / athAsya pratyakSavAdhitatvAt / na prAmANyaM / kSaNikAnumAnasyApi pratyabhijJApratyakSabAdhAyAM samAnam / atha pratyabhijJAnasa bhrAntatvAt kSaNikAnumAnasya pramANatA / tarhi itaretarAzrayatvam - sati hi pratyabhijJAnasa bhrAntatve assa prAmANyam / satyasya prAmANye pratyabhijJAnabhrAntateti / na ca pratyakSam anumAnena pAbhyate / tatpUrvakatvAt anumAnasya / anyathA'numAnapUrvakatve'navasthA sAt / pata: siddhamavAdhitaM pratyabhijJApratyakSaM / 29. kina, yadi niyatavyaktisaMbaddhendriyajanitaM pratyakSaM nAtItAviparyAyAtmakadravyapAhi syAt , tadA yadetat suprasiddhaM vahayanumAnaM tadapi na syAt / taddhi mahAnasAdivyabasthitadhUmadhUmabhvajasaMddhendriyajanitapratyakSeNa azeSatrailokyodaravivaravartidhUmavahivizeSavyavasthitatiryaksAmAnyayoAptiAhaNe sati pravartate / tathendriyasaMbaddhaSastumAtraviSayapratyakSavAyAM na khAt / tasmAd yathA pratyakSaM vyAptiprAhakam azeSavizeSAtmakatiryaksAmAnyamAhi.. tathA pratyabhijJApratyakSaM alatAsAmAnyaprAhIti / na ca lUnapunarjAtakezAvivekatvamantareNotpadyamAnaM bhrAntamiti vAcyam / tatrApi sAmAnyasya sadbhAvAt / na caikatra prAntaM pratyakSaM sarvatra prAntamiti vAcyam / tasmAt siddhaM nityAnityAtmaka vastu / tasisau. sadasadAtmakaM sAmAnyavizeSAtmakaM utpAdavyayadhovyAtmakaM ca siddham , vizeSotpAdavinAzAnAmanityatve'ntarbhAvAt , anyeSAM nityatve iti / 630. na ghetAcyam - sarSasyomayarUpatve tvishessaaniraakRtH| bodito dadhi khAdeti kimuSTra nAmidhAvati // " [pramANavA0 3.101,1.1] paryAyanayasyApyabhyupagamAt / ata eSa saptabhaGgI sidhyati / tayA hi-yadA dravyasa prAdhAnyaM vivakSyate tadA 'syAdati' iti kathyate / yadA paryAyANAM tadA 'sAmAkhi' 1. nekade mu0k0| 2. NavaH kintu b0| 3. arthAdhInA mu0k0| 4. saMbandhendrimu0 k0| 5. pratyakSatIti k0| pratyakSamiti mu0| 6. pricchiddutpmu0k0| 7. mAnama mu0| maanvaacaamnuk0|8. mihAbhAntaveti k0|9. saMbandhendi mu0|10, anitaak0| 11. tapatetava mu00|12. "sthitadhUmaya mu0k0|13. saMbandhendri mu0k0|14. sati varvave mu00| 15. sapAva mu0| 16. prAdhAnyavivakSA tadA k0| pradhAnavipakSA tadA mu0| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvavArasUtravAtikato [2. pratyakSapari0 iti / yadA yugapadumayaprAdhAnyapratipAdana vivakSyate vadA 'avaktavyam' / ete sakalAdezAH / tatsaMyoga evApare catvAro bhagA bhavanti / te ca svAvayavApekSayA vikalAdezAH / tadyathAbhasi nAsti ca / ati pAvaktavyaM ca / nAsti cAvaktavyaM ca / asti ca nAti pApacaya iti nAparamAsambhavaH / [35] .61. evaM saMkhyA-lakSaNa-gocaravipratipatti nirAkRtyedAnI phalavipratipatti nirAkurvAhapravItestu phalamiti / pratItestu phalaM nAnyat pramANaM na tataH param / atApye'pi yogyatvAniyatArthasya vedanam // 36 // 12. 'punararthe / phalaM punaH pramANasvArthAdhigatireva nAnyaditi, taiddhi mAnAntaraM vA "pramANa- sAt pravRttirvA arthakriyAprAptirveti / tatra na tAvat mAnAntaram / taddhi bsyaa| pramANAdvimAviSayaM pA. syAt, abhinna viSayaM vaa| yadi bhinnaviSayaM tadA ni saMgatam / evaM hi ghaTajJAnasyApi paTajhAnaM phalaM syAt / athAbhinna viSayam / padA bAdhitakiye karmaNi avizeSAdhAyi kiM kurvat sAdhanaM syAt / / nizcayamiti cet ; na, pramANalaiba nidhayAtmakatvAt / athAnizcayAtmakaM pramANaM tarhi nizcaya evaM pramANamastu / // vena nilapakaraNAt / tadapi cet, cakSurAdikamastu / nai cAnizcayAtmakapramANavAdimirapi niyaH phalamipyate / samajhAnAntaraM phalamiti / 13. nApi pravRtiprAptI, kyoH puruSasAdhyatvAt / uktaM ca zAbakAraiH- "mahi pramANaM gaLe pItvA puruSaM pravartayati nApyarthamuspAya arpayati kintu arthaparicchedakatvameva pravarta saMprApakatvaM" iti / tasmAdadhigatireva phalam / * 64. pramANamapi na tasA pratIte" paraM, kintu pratIyate neneti pramANaM pratItireva / ekhadukaM bhavati-mAtmanA paramArthena pramANaM bhiyate kintuM Atmaiva mAnAvaraNakSayopakSamavAn pramANa, sa eva pratItirUpatvAt phalamiti / 65. bAkAraH pramANamiti cet na, arthAkAratAyAM jJAnasa jastA sAt / aba mIThApAkArateva arthAdvavati ne jaDatA / yadi nIlaparamANurUpatA tadA kayaM na jddvaa| bhayAparamANvAtmake vijJAne nIprativimbamAtrameva bhavati / yathA'nIlAtmake sphaTike mIDAviti / vadasat / yato na sphaTikasyApi nIlaparamANupariNateranyat prativimbamiti / 66. ki, kAraNatvAd yathA aryAkoro bhavati tayA cakSurAderapi syAt / ayogyatvAt na iti cet, varhi yogyatevAstu kimAkAreNa / tena yadutam - "mAkAramantareNa 1.pAvanavivakSA mu00| 2. sakalavizAH mu0| 3. tadvizA mu0k0| 4. zAnAntarapramANAntaram / tahi prmaak0| 5. tamki mu0| 6. sthApi paTazAnasyApi paTazAnaM phlNk0| 7. miSayAtmaka pramANa muk0| 8. masta niSayA mu0k0| 9. arthayati mu0| 10. kasaM ca praapk0| 11. pratIve'para mu0| 12. pravIyante m0p0| 13. pratItereva mu0k0|14. kicAtmaiva mu0| 15. pasaMbhavAt mu0| 16. rUpaH phalaM ba0ka0 / rupaphalaM mu0| 17. vati jaDatA mu0k0| 18. mIkA prativandhamAtrameva bh00| 19. mryaadaakaarok0| 20. degntare prati mu.| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 36.] parokSasa vissyvyvsaa| pratikarmavyavasthA na syAt" iti vanirakham / zAnameva hi niyavAryamahaNe yogyamata kimAkAreNeti / etdevaah-avaapyepiityaadi| 67.'yasmAdAkAravAvinApi vastulAmAmyaM nAkAramahaNebAnasAmyupagatam / mAt deva niyatArthamahaNe jJAnasvAstu kiM vyavadhinA / na ca khaamaagymhetukm| kintu karmaNaH kSayopazamavaicitryA bhAtmaiva niyatAryajJAnAkAratayA pariNamakhAsAnAn pratipayate / iti sthivam / ityanyalakSaNatama paTalaM nirasma pratyakSamakSisamamujvaladarzanAya / mIsiddhasenaghaTivasphuTagIzalAkAM zuddhAmavApya vimalaM vihivaM maryavat // [36] // iti zrIzAntyAcAryaviracitAyAM vArtikavRttau pralakSaparicchedaH // 3. anumaanpricchedH| 61. evaM pratyakSasya saMkhyA-ukSaNa-gocara-kalavipratipari nirAkRtya idAnI parokSasa ko nirAkartumAha-pUrvameva parokSasa ityAvinA / pUrvameva parokSasya viSayaH prtipaaditH| 62. anumAna-sAdalakSaNasya parokSasya 'avispaSTAta eva syu'kA0 23] ityAvinA viSayo'spaSTAvirUpaH pratipAditaH na sAmAnyam, nApyanyApoha ityrthH| baahi-|| sAmAnye'rthakriyAzUnye'numAnAdeH pratIyamAne'pi nArya kiyArthI va prsuut|| 63. satha kAmarthakriyAM sAmAnyaM na karoti / yadanyasAdhyAm, badA anyo'nyakriyAkArI na syAt / na hi nIlamapi pItasAbhyAm arthakriyAM karoti / aba khasAnyo tadA bamitrajJAnAmiSAnalakSaNAM karotyeva / kayamayakriyAzUnyaM sAmAnyamiti' / yavaM suvara na pravata, satpratItikAla eva vadayakriyAyA: siddhatvAditi / ma cAmitrajJAnAmiSAne / sAmAnyasAdhye, tayorasAmAnyadarzino'pi chAtra vikalpeSu bhAvAt / na paikAntanityala khaviSayajJAnotpacAvapi sAmarthyamantrIsyuktam / / 64. atha tatpratIyamAnaM vizeSeSu pravartayati / vadasat / na hi anyasim pratIyamAne anyatra pravRzciryukA, atiprasaMgAt / saMbandhAt pravRttiriti cet / netadasti / nakabhAdapratIto dvitIyapravRttidRzyate / atha sAmAnyaM vizeSevinA na saMbhavati na teSu praayti|| nanu sAmAnyaM kim aviziSTaM pratIyamAnaM vizeSeSu pravartayati kiMvA viziSTamiti / baca. viziSTaM sadA vat sAmAnyaM pratIyamAnaM vizeSamantareNAnupapadyamAnaM salilAvAvapi prvrtvet| 65. aya viziSTaM tavA vaizidhvaM vaktavyam / kiMvatra samavAyA, kiyA 'vasedam' iti pratItiriti / ma samavAyA, vama nirastatvAt / sAdhAraNasya ca samavAyasana vizeSakArisva 1.matapepI mu0| btaaduupo'pik0| 2. prahaNAsA' mR0 |prhnnaatm tapApari mu0| .. prinntyaaNbaab0| 5.zrI m000| 7.praparvamA ka ... .kAraH padamukkA Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 nyAyAvatArasUtravArtikacau [ 3. anumAnapari0 -miti / dvitIye tu pakSeH itaretarAzrayatvam / tathA hi- viziSTasAmAnyapratIto vizeSapratIti, yatpratIto viziSTasAmAnyapratItiriti / kiM ca 'tasyedam' iti pratItAvapi niyatadezavizeSApratIto mAnumAnAdeH pravarteta / vyAptiprahaNakAle ca vaihapAdisAmAnyasya siddhatvAt gRhItamAhityena ca prAmANyaM na syAt iti / vizeSo'pi sAmAnyena pratIyata iti cet; sAmAnyena iti ko'rthaH / kiM sAmAnyameva sAmAnyaM pratItya pratIyate kiM vA vizeSa iti 1 / yadi sAmAnyaM tadA tenApi punaranyat sAmAnyaM tato'pyanyaditi anavasthA / nApi vizeSaH, kramAnanubhavAt / * 20 "hohiM vi japahiM nIyaM satthamulUpaNa taha vi micchataM / jaM savisayappahANataNeNa anozaniravektA // " [ sanmati 1.49 ] ayAbhinnasAmAnyapratItau niyatadezavizeSapratItiH / evaM hi azeSavizeSapratItirapi khAt / tathA hi- yad yasmAdabhinnasvarUpaM tat tasmin pratIyamAne pratIyate / yathaikavyaktisAmAnyapratIvau vyaktyantarasAmAnyam / abhinnasvarUpaM ca vyaktyantaramiti / kRSNAdervizeSaNa"svApratItiriti cet; na, vizeSaNAnAmabhede' pratItiH syAt / bhede'pyupAdhimati nidhIyamAne'zeSopAdhInAmapi nizvayaH syAt / tasmAdabhinnasAmAnyapratItau azeSamyatipratItirbhavediti / 67. kilA, - 66. aba nAti ukSaNI kintu yugapadubhayaM pratIyate / naitasti, ubhayApratIteH / na hi ekaM daNDAyamAnaM sAmAnyam, aparo vizeSaH tatra lakSyate / ukanna / 20 "kasmAt sAmrAdimatsleba gotvaM yasmAt tadAtmakam / tAdAtmyamasya kamAcet svabhAvAditi gamyatAm // " [ chokabA* Ai0 47 ] yanamabhyupagamanupadarthaM dUSayati - "vyaktijanmanyajAtA ced AgatAnAzrayAntarAt / prAgAsIca ca taddeze sA tayA saMgatA katham // vyaktinAze na ceSTA gatA vyaktyantaraM na ca / tacchranye na sthitA deze sA jAtiH kveti kathyatAm // na yAti na ca tatrAsId masti pazcAta cAMzaSat / jahAti pUrva mAdhAram maho vyasanasaMtatiH // " evaM vAdAtmyapacapi na yuktaH / tasmAdvizeSA eva samAnapariNAmavanto'lpaSTAH parokSama viSaya iti / nanu vizeSaviSayatve'numAnAdeH kathaM na tArNAdeH pratItiH 1 / na, dUrapratyakSe'pi " samA'pratIteH / tadevaM na sAmAnyaM viSayaH / 18. nApyanyApohaH / sa hi paryudAsarUpo vA syAt prasavyarUpo bA ? / prathamapakSe apoha- vastvantarameva syAt / taba sAmAnyaM vA vizeSo veti vidhireSa zabdArthaH syAt / nirAsaH / dvitIye tu niSedhamAtrameva pratipAdyate / tasya ca zabdAdyarthatvamayuktam, apratIteH / 1.050 / vidhe ka0 / 5. 'mameva 8 viSaya iti 2. 'vasthA atha mu0 ka0 / 3. lakSaNaM mu0 ka0 / 4. avizeSaba0 mu0 ka0 / 6. dUSayanti mu0 ka0 / 7. sAmAnyaki0 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 37.] apohniraasH| sathAhi-parapratipAdanArtha tasya prayogaH / parastu nIlAtharthI nAnIlaniSedhamA jijJAsati / pratipAdako'pi tathaiva pratipAdayati / ajijJAsitaM pratipAdayanna prekSApUrvakArI syAt / 69. atha 'kim AnayAmi' iti jijJAsAyAm anIlamapi jijJAsitaM nIlamityuke niSibhyate / naiva' pratipAdyasya vidhAveva jijJAsA na "niSedhamAtre / pratipAdako'pi tathaiva pratipAdayati / sAmAdanyapratipattiriti / naitadasti, pratipAdyasya sAmAnyena vidhAveva / jijJAsAna pratiSedhamAtre / 'vidhipratipattau sAmAdanyapratiSedha iti| 610. kiJca, ayamapoho bhAve bhASasya vA pratIyate kevalo vA / prathamapajhe bhAvayoH pratItiH kiM tenaivAnumAnAdinA, kiM vA pramANAntareNa 1 / yadi tenaiva tadA kiM bhAvI pratItya pratIyate ki vA'pohaM pratItya saaviti| na tAvat prathamapakSaH / nahi nIlazabdena anIlaM pratIyate / pratIyamAnatve vA kathaM taniSedha iti / nIlaM ce pratItya anIlApohapratItau / skhailantI pratItiH syAt / atha nIlameva anIlApohAtmakaM pratIyamAnamubhayavyavahAra racayati; tarhi AyAto'smat pathamiti / nApi dvitIyaH pakSaH / nahi kevalo'pohaH pratIyate pazcAttAviti, ananubhavAt / nApi pramANAntaraM kiMcit vatra anIlapratyAyakamasti, yena tadapohaH pratIyeta / na cAbhAvena bhAvasa kazcitsaMvandhaH saMbhavati ityuktam / tasmAna bhAvasaMbandhitvenApohasya pratItiriti / kevalasya ca saMsya pratIto sarvazabdAnAM paryAyavA" syAt, liGgaliGginorabhAvazca bhavet / tathAhi-yadeva linazabdavAcyam vadeva linishbdsthaapi| tathA vizeSaNa-vizeSyabhAvo'pi na saat| asattvaM ca gati na kiMcidakhi yadapohena sattvAkhyaM sAdhanaM bhavet / 611. athAsatyapi bAjhe vAsanAnAM nAnAtvAt tabanitAnAM dhvanInAM na paryAyateti / tanna, bAsanAnAmapi nAnAtvAnupapatteH / tA hi anubhavanibandhanAH / ekalpassa cApohalai / pratItau kathaM vAsanAnAmapi nAnAtvamiti / tathA, akAlopohassaikarUpatvAdatItAnAgatavartamAnatAvyapadezA nopapadheraniti / akriyAniSedhasa vA bhAvekarasasa sadbhAve akArSIt karoti kariSyatIti ca vyapadezAnupapattiriti / vacanaliGgabhedazca na syAt / tathA, sarva-ameyaudizabdAnAmasarvAderebhAvAt apozAbhAvena apohavAcakatvaM na syAt / api ca, apohaH kim AzritaH, anAzrito vA ? / anAzritatve na kasyApi / Azritatve guNo vA syAt . sAmAnyaM vA bhavet / tathA hi-yadi prativyaktyanekakhadA guNaH / athaikaH vadA saamaanymiti| 612. athApojhate anena iti jhAnAkAraH, aposate'sminniti skhalakSaNam / apohanamapoha iti anyaniSedhaH / tadevaM vidhilpApohAbhyupagamAt niSedhamAtre yahUSaNaM tadasaviti / 1. prekSAkArI ba0 ma0 k0| 2. niSepyate m0| 3. nevNk0| / 4.na pratiSeSa mu. k0| 5. viprati a0| 6. pratIyeta mu00| 7. pohprviitaavitik0| 8. prathamaH pakSaH k0| 9. nIlaM vA pratI mu0ka010. pohe pratI m0| 11. saMbala mu0| 12. nIkasameva mu0k0| 13. ca pratItau mu0k0| 14. syAt / athAsavaM a0| 15. ca na mu0 k0| 16. yadApo a0| 17. caapohprmu00| 18. nAnA nAnAla' k0| 19. tathAkArApoha ka0. 20. "sya cAbhA ba0 mu0| 21. yAviza 'm0| 22. deva bhAvAt k0| 23. miti / bhapolate banena, bhayApomave'mi / nyA. 13 - Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 [ 3. anumAnapari0 tathAhi- - na tAvat sAmAnyaM zabdAdiviSayaH, avidyamAnatvAt / nApi svalakSaNam, pratyakSabacchAbde'pratibhAsanAt / taduktam / 10 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau * iti / nApi jJAnam, tasyApi svalakSaNatvAt / nApi jJAnAkAraH / kintu sa eva dRzyavikalpyAvekIkRtya bahIrUpatayA'dhyasto 'rdhapaJcamAkAraH / vaibhASikANAM tu AkArAbhAvA[s]jJAnameva bIrUpatayA'bhyastamardha caturthAkAro'poha iti na niSedhamAtraH kevalaH, tasya vidhirUpatayA bastuni pratIyamAne sAmarthyAt pratIteriti / kalpitAkalpitatayA svaparadarzanayorbheda iti / atazca - 18 "sarve bhASAH svabhAvena svasvabhAvavyavasthiteH / svabhAvaparabhAvAbhyAm yasmAd vyAvRttibhAginaH // " [ pramANavA* 3.39] " tasmAdyato yato'rthAnAM vyAvRttistannibandhanAH / jAti medAH prakalpayante tadvizeSAvagAhinaH // tasmAdyo yena zabdena vizeSaH saMpratIyate / na sa zakyastato'nyena tena bhinnA vyavasthitiH // " 1 [ pramANavA0 3.40, 41] iti 13. tena na sarvazabdAnAM paryAyatA / nApi liGgaliGginorabhAvaH / vizeSaNavizeSyAbhAvo vA / tathA hi- svakAraNAdeva bhAvAH sakalasajAtIyavijAtIyavyAvRttA jAyante / tenAneka vyAvRtyAtmakeSu bhAveSu ekavyAvRttyA nizcayepi vyAvRtyantareNA'nizcitAH / tanica" yAya zabdaliGgaprayogo na paryAyatAmApnoti / vastubhUte copAdhau pravartamAnaH zabdaH upAdhimantamazeSopAdhyupakArakaM nizcAyayannazeSopAdhInAM nizcayAt paryAyatAM zabdAntarANAmApAdayevityAdayo doSA vAstave zabdArthe prandhakAraiH pratipAditAH / tasmAd apohapakSo vyAyAniti / 1 "zabdenAvyApRtAkSasya buddhAvapratibhAsanAt / arthasya dRSTAviva tacchandAH kalpitagocarAH // " 14. atrocyate - tAvaduktam 'dRzyavikalpyayorekIkaraNamapoho na tuccharUpa:' iti / tadekIkaraNaM kiM tenaiva jJAnena kiM vA jJAnAntareNeti ? / na tAvat tadeva vijJAnaM svAkAraM 2 dRzyaM ca pRthak pratipedya aikyaM pratipadyate'pratIte:, kSaNikatvAca / nApi jJAnAntaram / tadvibhinnaM vA syAt, ekaM vA bhavediti ? / bhinnaM katham aikyaM pratyeti ? / svasaMvedanaM hi jJAnaviSayaM darzanaM tu dRzyaviSayamiti / ekaM tu yadi dvayaM pratyeti kathamaikyaM / athaikyaM pratyeti / kathaM dvayoraikyamiti ? 1 615. atha vAsanApratibodhAt vikalpavijJAnaM sakala [sa] jAtIyasAdhAraNam utpadyate * ityekatvaprahaNamucyate / na, vaistubhUtasamAnapariNAmamantareNa saMjAtIya vibhAgAnupapatteriti / ekArthakriyAkAritvAt sajAtIyatvamiti cet; kriyAyAH kim anyakriyaikyAdaikyam, kiM 1. stotrAkArA nai ka0 / 'stordhva paca' mu0 / 2. pratItiriti ka0 mu0 / 3. bhyAM vyAvRttibhAgino yataH - pramANavA0 / 4. yato yato ka0 mu0 ba0 / 5. tasmAdvizeSo yo yena dharmeNa saM pramANavA0 / 6. na zabdA a0 / 7. keSu ekavyA mu0 ka0 / 8. nizcityAze mu0 ka0 / 9. yadhAvadu mu0 ka0 / 10. tenaiva jJAnAnta' ka0 mu0 / 11. pratipAdya ka0 / 13. ekam mu0 / 14. vAsanAprabo mu0 ka0 / 15. na ca vastu ka0 / 17. 'jAtIyAni ka0 / 12. anekaM a-Ti0 / 16. sahajAdeg a0 / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 38. ] parokSasma dvaividhyam / 99 yA svarUpeNeti ? / prathamapakSe anavasthA / dvitIye ta eva arthakriyAkAriNaH kiM naikIbhavati ? | abhyupetahA nizceti / tadevamatra bahubaktavyam / taba nocyate bistarabhayAditi / tanApoho'pi parokSasya viSaya iti / [37] 61. evaM viSayavipratipattiM nirAkRtya idAnIM phalavipratipattiM nirAkartumAha-pramANaphalasadbhAva iti / pramANaphalasadbhAvo jJeyaH pratyakSavaduSaiH // 37 // 12. yathaiva hi pratyakSasya pramANameva phalam arthAdhigatirUpaM, tadeva va pramANaM paricchedakatvAt, tathA parokSasyApi vijJeyamiti / [37] 61. saMkhyAvipratipattiM nirAkurvannAha parokSaM dvividham iti / parokSaM dvividhaM prAhurliGga zabdasamudbhavam / laiGgikAt pratyabhijJAdi bhinnamanye pracakSate // 38 // SS 2. akSANAM paraM parokSam / kAraskarAditvAt suDAgamaH / dvau vidhau prakArAvasyeti dvividham / dvaividhyamevAha - liGgazabdasamudbhavam iti / liGgajanitaM zabdajanitameva parokSArthanizcAyakaM nAnyaditi / akalaDa matasya 63. nambanyadapi pratyabhijJAdikaM parokSaM manyante / tadevAha - laiGgikAt pratyabhi - jJAdi bhibhamanye pracakSate - samAnatantrAH, "parokSaM pratyabhijJAdi tridhA bhutanirAsaH / maviplavamiti" vacanAt iti / tadayuktam / yataH zrautaM trividhaM bhavati / na tvaviplavam / tathA hi- pratyakSeNa paropadezasahAyena yajjanyate jJAnaM tacchrotam pratyakSapUrvakam / tathA liGgena paropadezasaiMhitena janitaM zrautaM liGgapUrvakam / paropadezena tu kevalena janitam shbdepuurvmiti / evaM trividhaM bhavati zrautam / na tvaviplavaM pramANamityarthaH / pratyakSe hi 20 paropadezasyAnarthakatvAt / atha tatrApi kiMcit parokSam / tarhi tatrAnumAnameva syAt tathA hi-parokSaM hi vastu na sAkSAt pratIyate kintu anyadarzanAt / anyasmAca yadi aniyatAt pratIyeta tadA yataH kutazcit sarva pratIyeta / niyatAca pratItau laiGgikameva / tatra yadakSAnusAri pratyabhijJAnaM tat pratyakSameva / na zrautam / yattu pratyakSAnizcitam dRSTasAdharmyAd arthakriyAkAritvaM nizcIyate talaiGgikameveti kutastrividhaM parokSamiti ? [38] | 24 1. athAyamapi vahirdAhAdisamartha iti sAmarthyaviSayaM pratyabhijJAnaM na pratyakSam, pratyabhizA- sAmarthyasya parokSatvAt / nApyanumAnam, vyAptismaraNAdyananubhavAt / tasmAt vicAraH / pramANAntaramiti / tadayuktam / yasmAt na sAmarthya vaheranyat / tataH pratyakSeNa tatsvarUpanizcayAdeva sAmarthyasya nizcayAt / yo hi' dAhikAM zaktiM na jAnAti sa vahimapi / tat svarUpApahAre bhinnaM sAmarthyamiti cet; na macAdeH tathAbhUtasyaiva vahisvarUpasma " paryAyasmotpatteriti / bhavatu vA sAmarthyam / tanizvayo mUDhasya dRSTasAdharmyAdanumAnameva 1. tadeva pramANaM a0 ba0 / 2. vijJAnamiti bha0 ka0 / 3. pAraska' mu0 / 4. "dezarahi' mu0 / 5. zabdapUrvakamiti mu0 / 6. parokSaM vastu a0 ba0 / 7. pratItilaiMGgikameva ba0 mu0 / pratItilaukikameva ka0 / 8. yadAkSA ka0 / 9. yo dAhi0 ka0 / 10. tpattiriti ka0 / 11. bhavatu sAma ka0 mu0 / 10 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [ 3. anumAnapari0 ityuktam / svAtvasmaraNaM tu kacidakasmAd dhUmadarzanAt vahnipratipattau api dRSTam / aba arthitvAt pUrvameva sarvasya kartasvAt tathA pratipattiH / atrApi samAnam / 2. kila, kiM tat pramANAntaram 1 / bhautamiti cet; kimidaM bhautam ? kiM zabdaviSayam, kiM vA zabdalekhIti ? / prathamapakSe bhotrendriyajJAnaM sakalameva zrotam 3 syAt / tacAgamavirodhIti / tathA hi- aSTAviMzatibhedamatijJAnAbhidhAyI jinAgamaH / sa caivaM tyaktaH syAt / atha zandolekhi / evamapi matijJAnam zrautaM syAt / savikalpakaM ca sakalaM pramANaM prasatyete / tabhedaM zrautasya lakSaNam / kiM tatyAha- paropadezajaM zrautas iti / paropadezajaM zrautaM marti zeSaM jagurjinAH / parokSaM pratyabhijJAdi tridhA zrautaM na yuktimat // 39 // 63. parasmai parasmAdupadezaH paropadezaH / tasmAkhyAtaM yat jJAnaM tat bhautaM jagurjinAH / tathA cAgamaH / Mian "suyakAraNaM jao so suyaM ca vakAraNaM teMDa tammi / kIra subhavayAro surya tu paramatthaya jIvo // [ vizeSA0 99 ] asvAyamarthaH - zrautasma jJAnasya kAraNaM yataH sa iti zabdaH / zrautaM vA tatkAraNaM " tasya zabdasya hetuH / tataH tasmin zabde kriyate zrutopacAraH / kAraNe kAryopacArAt kArye vA kAraNopacArAditi / paramArthatastu jIva eaiva zrutamiti / jJAnasma jIvAt kathaMcidabhinnatvAditi / 64. nanvanena zabdasya janyaM janakaM vA jJAnaM zrutamabhihitam, na tu sakalameva paropadezajam, zarIraceSTAlakSaNena upadezena janitasmAsaMgrahAt / na, zabdasyopalakSaNatvAt / 20 yadvA sApi zabda eva ityAha / "so ciya sahattho viya jaM taMmi karyami pacao hoti / "kacA vi hu tadabhAve tadabhipyAo kuNati" ce // " [vizeSA0 175] errears / sApi ca hastAdisaMjJA parabodhanAya kriyamANa zabdasthAne prayuktatvAt teasers | zabdasma artho yasyAH sA zabdArthA / zabda evetyarthaH / kuta etadityAha - yat * tasyAM kRtAyAM pratyayo bhavati pratipAdyasya / ceSTAyAH strIliGgatve'pi prAkRtatvAt liGgauvatyayaH / etadeva samarthayati - kartApi ceSTAyAH / huriti yasmAdarthe / yasmAt kartA'pi tamAve zabdAbhAve mUkatvAt / tadabhiprAyaH zabdArthapratipAdanAbhiprAyaH / karoti peSTAm hastAdilakSaNam ityarthaH / tasmAt paropadezajaM zrautamiti / teneM kacit zabdAbhAve'pi zrautam / satyapi ca zabde zabdolekyapi kacitra zrautamiti / ata eva Aha / " matiM "zeSamiti / aparopadezazabdajanitAM marti pratipAdayanti sma / " bhutaniHsRtA ca " iti vacanAt / 1. kRtakatvAt a0 ba0 sa0 / 2. prasajyate a0 ba0 / 3. 'dupadezaH tasmA' mu0 / 4. raNaM vi zrI sammi - vizeSA0 / 5. kAryopacArAditi a0 ba0 / 6. 'mArthataH jIva mu0 ka0 / 7. jIvaH zrItamiti su0 ka0 / 8. janakalaM janyaM vA / 9. sA vA sahatyo thiya tayA vi jaM tammi pacao hoi vizeSA0 / 10. tadabhAvepi tada ka0 / 11. kuna ciTThaM vizeSA0 / 12. sA ca mu0 ka0 | 13. mANa mu0 / 14. tadAbhAneM a0 / 15. ceSTA ha' mu0 ka0 / 16. kSaNA ityarthaH mu0 ka0 / 17. taba ka a0 / tena zabdA 'mu0 / 18. kacicAtrau bha0 ba0 mu0 / 19. zeSAmiti a0 maM0 ka0 | 20. 'padezajanitAM a0 / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 41.] anumaanmekdhaiv| 65. balAt yadi pratyamikSA AptopadezajanitA tadA pratyakSAviSayatvAt na pramANAstaram / adhAnAtajanitA tadA chAtrapikalpavat na pramANamiti nigamayamAha-paro pratya mikSAdi iti / pramANabhUtaM mauta 'niSeti na yuktiyuktamiti / [39] 61. bhAgamavApAmAha-anyayehAdikamiti / anyaSehAdikaM sarva prItamevaM prsjyte| yo nAgamApekSaM mAnaM tabAmavRmbhitam // 40 // 62 yadi savikalpakaM sakalameva autaM vadAIhAdi aAdimANAt javAbozAtilida iti / sakalameva zamdollekhitvAt mauta sthAviti / 63. aba kacidAgamatyAgo'pi, yathA indriyajJAnaM parokSamapi pratvasaM pralapApIti / vadayuktam ilAha-yolAdi / tad digambarANAM jApavilasitam / tavAhi-sakA bakhAnApekSayA parokSamindriyajJAnamuktam / na tvekasmikSa iti / tat livam vipA mautamiti / [40] 61. evaM vaiviNyaM vyavasAya idAnI laiGgikaM parokSaM vyAkhyAtumAha-limAhiniti inaadi| ligalliGgini yaj jJAnamanumAnaM tdekdhaa| pratyeti hi yathA vAdI prativAcapi tat tathA // 1 // 62. liGgAt liGgaviSayamapi jAnaM bhavati iti lilimahaNam / liginyapi vadezasitama samAnaH, pratyakSa bhavatIti liGgamahaNam / nanu tasya tallioSa na bhavati, yasa tu lizivasa ' + mantareNa tatra mAnamiti kiM liGgamahaNena ? / ye liGgamevAnumAna manyante banirAsA minmahaNamiti / liGgAt yat liGgiAni jJAnaM sadanumAnaM na miAmevetyarthaH / . bayevaM vadA limini zAnamivevAstu / anena hi yat munirastaM bhavati / na, evaM hi pratipacigauravaM sAt iti liGgamahaNamiti / 63. svArthaparArthabhedena dvaividhyaM pratipannAH tannirAsArthamAha -tadekaSeti / ekaprakAre parokSAryasya pratipattiriti / tadevAha-pratyeti hi yathA vAdI prativAyapi tat tathAiti / hiryasmAdayaH / yasmAdanyathAnupapannAlijhAt yathA svayaM bAdI parokSaM basta pratyeti prativAdapi tathaiva tat vayaM nizcitAt liGgAt pratyeti na paravacanAditi / tathA hiparavacanaM yadi vAdA kiM trirUpavacanena ?, pratikSAmAtrevAsiddhaH / avApramANaM tadA kathaM vo binavipacirapi / atha pratyakSameva tatra pramANaM 'pazya mRgo dhAvati' itiat saMmukhImapAvanumAnatvam / na, akSinikocAderapi syAt / [41] 61. jaba sampasa sarvabA'pramANatvAt anumAnopacArAt prAmANyaM nAnyayeti vyApa.. nArthamityAha-mApAreSa cet kt khAditi / 1.triviSeti m00| 2. NAdapohAdipari ba. mu. k0| 3. indriyajaM jJAnaM mu0| 4. bayetyAdi mu00| 5. talliAmeva mu0| 6. tasya liGgamantareNa na tatra a0| 7. mitlavastu k.mu0|8siddhiHk0| 9."rati a0 b0mu0| 10.iti tatsaM a0k.mu0| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatArasUtravAtikavRttau [3. anumAnapari0 upacAreNa cet tat syAdanavasthA prasajyate / 62. yadyanumAnopacAramAtreNa anumAnatvaM vacanasa tadA puruSAderapi spAvityAhaanavasyaivaM prasajyata iti / upacAreNa prAmANye yatkiMciditi dadhimakSaNAvikamapi anumAnaM syAditi / zabdasya cAptapraNItatvena prAmANyama pratipAdayiSyamANatvAditi / tasmAdekaMdhevAnumAnamiti / [42] 61. idAnI avayavAntaranirAsena yasyAvayavasya sAdhanAGgatvaM tadAha -anyasetyAdi / anyasyAsAdhanAdAha lakSaNe(Na) hetu-saadhyyoH||42|| 62. anyasyopanayanigamanAderaisAdhanAditi asAdhanAGgatyAdityarthaH, hetusAmyayoreva lkssnnmaah| . 63. nanu pratijJAmantareNApi pakSadharmasaMbaMdhasmaraNAdeva sAdhyasiddheH kiM talakSaNakathanevaH / pratizAyAH tathA hi-sAdhyavacanaM yadi pramANaM tadA kiM hetUpanyAsena 1 / athApramANaM tadA sAdhanAlama kiM tadvacaneneti 1 / atha pratikSAmantareNa 'yat kRtakaM tadanityam' iti ukte na jJAyate kimayaM sAdharmyavAn prayogaH kiM vA vaidharmyavAniti ? / tatra 'anityaH zabdaH' ityukte' sAdharmyavAn prtiiyte| 'akRtakaH zabdaH' iti tu vaidharmyavAniti / naitadasti / pakSadharmavacanAdi " tanizcayAt / tathA hi- 'yat kRtakaM vadanityam' ityabhidhAya na kazcidAste sAdhananyUnatAbhidhAnAdeva tasya nirAsAt, kintu pakSadharmopasaMhAraM karoti / tatra 'kRtakaca zabdaH' iti yapabhiyate tadA sAdharmyavAn pratIyate / yadi tu 'nityaH zabdaH' iti tadA vaidharmyavAniti / 64. atha sarva eva kAlAdiviSayaM vyavasthApya kuThArAdisAdhanaM vyApArayati / sadApi viSayavyavasthApanArya pratikSAprayoga iti / na, pakSadharmasaMbandhavacanAdeva tadarthasya gatatvAt ki " pratijJAprayogeNa ? / kina, svArthAnumAne ko'smai sAdhyaM vyavasthApayati / athArthitvAt prastAvAt pakSadharmAdvA tavyavasthA; parArthAnumAne tathaivAstu / evamasAdhanAGgatvAt pratijJA saadhnaabhirsynti| 65. atrocyate - yadukkam 'pratijJA kiM pramANamutApramANam' iti tatra pramANamiti brUmaH / tarhi kiM hetUpanyAsena ? / AptatvasaMdehe tadupayogaH / tannizcaye tu pratikSAmAtrAdeva sAmyasiddheH hetUpanyAso'pi na yuktA, kiM punaH trairupyavacanamiti / [42] 61. etadeva darzayitumAha - anythaanuppntvmityaadi| "anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim // 43 // 62. etaduktaM bhavati -AptatvasaMdehe anyathAnupapannAdeva hetumAtrAt sAdhyasiddhaH ki * hetole- trirUpavacaneneti / tathA hi- upanayanigamane tAvat saugataireva nirAkate / ruupyniraasH| dRSTAnte dRSTasAmarthyasya hi hetoH punarmiNi vacanamupanayaM varNayanti / tathA 1. 'nopkaark0| 2. dekamevA / 3. 'gamanAderasya ayArthilAt (paM0 2.) mu0 / gamanAderathArthitvAt (paM0 20)k0| 4. ityuktasA b0| 5. rasyati mu0 k0| 6. pramANamiti mu0m0| . 7. tanizcaye hetuprb0| 8. siddhiH muk0| 9. neneti tacAyukam (paM0 22)k0| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 43. ] tomairUNyaniSedhaH / 103 hetoH khyApanaM I yuktam / pakSadharmavacanAdeva tadarthasya gavatvAt / athAnena dRSTasAmarthya kriyate / tena, vyAptivacanAdeva sAmarthyasiddheH / yadi cAnena samarthahetukhyApanaM kriyate tarhi idamevAstu kiM hetuvacanena 1 / tadevam upanayaM nirasyanti / nigamanamapi ayuktam / tathA hi- gRhItavyAptikasya hetordharmiNyupasaMhArAdeva nigamanArthasya gatatvAt kiM tena ? / tadevaM trirUpa eva heturiti / 93. aitadUSayanti - yatra hetau sAdhyena vinA'nupapannatvaM tatra kiM trairUpyeNa 1 / tadabhAve 'sa zyAmaH, tatputratvAt' ityAdau satyapi trairUpye'gamakatvAdityAha - nAnyathetyAdi / tathA hi / nityAnityAtmakaM sarva satsvAnyathAnupapatteriti ukte bhavatyeva sAdhye pratItiH / atha sarva nityaM sattvAnyathAnupapatterityapi kiM na bhavati ? / naiM, vyApteragrahaNAt / 4. arthaM vyApteSTAnte grahaNe sati kathaM na trairUpyam ? / nanu dRSTAnte vyAptigrahaNam // yadyasAkalyena tadA bahirvyAptigrahaNe'pi na sAdhyadharmiNi hetorgamakatvaM syAt / atha sAkalyena tadA'numAnaM gRhItagrAhitvAdapramANaM syAt / atha dezavizeSapratItyarthamanumAnam / tanna / yatra yatra sAdhanaM tatra tatra sAdhyamiti AdhArAntarbhAvenaiva vyAptermahaNAt kathaM na dezavizeSapratItiH ? / atha AdhArasAmanyasyaiva pratItirnAdhAravizeSasya / kimidaM sAmAnyam ? kiM vivakSitasAdhyaviziSTam, kiM vA'viziSTamiti ? / yadi sAdhyaviziSTaM tadA kathaM na sAdhyapratIti: ? / athAviziSTaM tadA na taMtra vyAptiriti / 65. atha vivakSitadezamantareNApi vyApterakhaNDanIca dvizeSapratItiranumAnAditi / nanu sa vizeSaH vyAptiprAhiNA pramANena pratipannaH, kiM vA naiti ? / yadi pratipadmaH tadA kimanumAnena ? / atha gRhItassadA na tasya vyAptAvantarbhAva iti / tadevaM " vyAptiprAhiNA pramANenAnyathAnupapattau gRhItAyAM na kiMcit trairUpyeNa / 66. atha yadi vyAptiprAhiNA pramANena sAkalyena vyAptigrahaNaM tadA kiM hetUpanyAsena ?, sAdhyasma siddhatvAditi / satyam, pratipAdyArtha hi tadupanyAsaH / tathA hi- dvividhaH pratipAdyaH gRhItavyAptiko'gRhItavyAptikaJca / tatrAgRhItavyAptikasya vyAptigrAhakapramANopadarzanameva nopapadyeta prathamaM hetUpanyAsamantareNa / taba sapakSAdyanapekSaM pravartamAnaM trairUpyaM vyapohati / gRhItavyAptikasya tu hetorupadarzanamAtrameva kriyate / etat tairapyuktam, "viduSAM bAcyo hetureva hi kevala:" [ pramANavA0 3.26] iti / tadevaM sati niyame na kiMcit trairUpyeNa ? / [ 43 ] SS3. "kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamo 'darzanAma na darzanAt // [ pramANavA0 3.30 ] iti cet-na darzanAdarzanAbhyAM niyamaM manyate / kintu tarkAdabhyUhAparanAnnaH / tathA hi " pramANAt tAdAtmyatadutpattI yathA nizcIyete tathA niyamo'pi nizcIyatAM kiM vyavadhinA ? | etadevAha - kAryakAraNasadbhAva ityAdi / 25 1. tadA mu0 / 2. siddhiH mu0 / 3. riti yatra mu0 ka0 / 4. tatputratvAdo a0 mu0 / khatputra vAda ka0 / 5.yevaM a0 / 6. bhavati vyAdeg mu0 / 7. atra ka0 / 8. tadA vyAdeg mu0 ka0 / 9. atha sAkalyaM na mu0 ka0 / 10. na vizeSa su0 ka0 / 11. sAmyasyaiva mu0 / 12. DanA tadvi mu0 a0 ba0 / 13. atha hI ka0 / 14. 00 / 15. asatyam mu0 ka0 / 16. 'mAnaM vyApo a0 ba0 / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 tarphA vyApti6. nirNayaH / 18 kAryakAraNasadbhAvastAdAtmyaM cet pratIyate / pratyakSapUrvakAt tarkAt kathaM nAnupapacatA // 44 // 62. mat kAryakAraNatvAdi para nijIyate kintu bAdhakapramANAt / t kathametaditi / atredamucyate / kimidaM bAtharka pramANam ? pratyakSam utAnumAnamiti 1 / tatra yadyanumAnam, tadA'navasthA / nApi pratyakSam / taddhi nirvikalpakatvAt puro vyavasthitayorapi vahidhUmayoH kAryakAraNabhAvaM pratyetuM na zaknoti, kimaGga punaH sAkalyeneti ? / tasmAt yadi dhUmasyAnyat kimapi kAraNaM syAt tadA ayamapi dhUmro bhavatpadyamAna upalabhyeta / tato abhyUjhate sakalamevaitadrUpaM sarvatraivaMvidharUpamandrale copapadyata iti / taba tarkAkhyaM pramANaM kecit pratyakSa manyante / apare anumAnam / anye pramANAntara" miti / tadevamanyathAnupapannatvameva gamakatve nibandhanaM na [44] 61. atha anyathAnupapatirvyatirekaH / sa ce nAvamantareNa ghaTate / tathAbhUtA hetu: kaciddharmiNyupasaMhartavyaH, anyathA sarvatra pratIti manavet, na mA kacidapIti / tat kathaM na trairUpyamityetadAzaMkyAha - vyatirekeo'nuvanacidityAdi / 20 myApAvacArasUnavArvika [ 3. anumAnaparika vyatireko'nupapatticaivanvayanibandhanam / kathaM satyaM vinA tena kSaNikatvaprasAdhakam // 45 // 62. naitadasti / na hi sarvatrAnvayAvinA bhUto vyatirekaH parairabhyupagamyate / bahu"yo hi sakalapadArthavyAmi zakti icchati taM prati patadevAha / kathamityAdi / [ 45 ] sevAbhAvAditi" 61. idAnIM svasiddhAntamAha - vinApyanvayamAsmAdAvityAdi / vinApyanvayamAtmAdau prANAdiH sAdhanaM yadA / tadA syAnAnvayApekSA hetoH sAdhyasya sAdhane // 46 // 12. 'nedaM nirAtmakaM jIvaccharIram aprANAdimattvaprasaMgAt' ityasmin prayoge kevalo'pi vyatireko gamakatve nibandharnamiti varNayanti / 93. athAtmAnamantareNa prANAdimaMzvasya anupapattiH kathaM nizcitA ? / stambhAdiSu * nairAtmyasya aprANAdimatvena vyApteriti cet; nanu stambhAdiSu nairAtmyaM kathaM nizcitam ? / na tAvat pratyakSeNa / parokSatvAdAtmanaH / tadbhAvAt nAnumAnena / parAbhyupagamena tu tanizvaye kAlpanikatvaM hetoH syAditi / 64. atrocyate / nityaM sattvAdiprasaMgAna prANAdayo'hetavaH / hetusteSAM " yadyacetanaH, tadA khambhAdiSvapi prasajyeran / sacetano'pi kiM nityaH kiM vA kSaNika ili 1 / na tAvabhinaH / * aprayuvAnutpannasthiraikarUpasya na kadAcitkriyAvirAmaH syAt / yahA kadAcita bhavedityuktam / ka0 a0 / 3. rutpAya' ka0 / 6.jyAha- a0 ba0 / khasiddhAha ka0 / 1. nanu ca na a0 / ca tat mu0 / 2. 4. sa nAnvadeg a0 ba0 0 5. kAnu0 mu0 / 7. jIvazarIraM mu0 / 8. nibandhana iti mu0 0 / 9. prANAdika0 mu0 / 10. cet stambhA ba0 / 11. hetuvaiSAM mu0 ka0 / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 48.] hetorlakSaNam / 105 kSaNikamapi ki vidhamAna kArya karoti, ki pA'vidyamAnam / / prathamapAsanA . : mekakAlatAprasaGgaH / dvitIye tu pUrvameva kAryamutpayo kAraNAbhAvA'vizeSAt / kAThamAvitvaM kAraNatvam / tarakSaNamAvitvaM kiM na bhavati / kohi pUrvottarakSaNayorvizeSA?, anivAmamAviziSTatvAta, aparana ra kartavamAnabhyupagamAt / aya pUrvameva kAryakA sAye ki kAraNena 1 / uttaramapi kArpasa sadbhAve kAraNena ? / tasmin sati / pacarasa bhAvAditi cet pUrNamApi samAnam / avamastu, vApi kSaNikala kartutvaM sikhamiti cet na sitam, sattAmAtreNa kartutve sarvakAryakarItvaM syAt / khasantAnameva kArya karoti nAmbasantAnamiti cet na, itaretarAmayAsaMgAt / tathA hi-kAryatvAt ekasantAnatvam , ekasantAnatvAt kartRtvamiti / tama kSanikalApi kartRtvam / valAtkacivajahatapUrvarUpama dravyamevottarocareSu kAryeSu pariNamataH kartutvaM mAmbaleti / tema praannaaviraatmaan-|| mantareNopapayate iti nikSalyAvRttireva anvayamantareNApi gamiketi / [46] 11. nA bandhamantareNa kathamanyamAnupapanasvamityAlAha-saMbandhimyAm ityAdi / saMpaviyAM vinisaMbamA sAsa lageSTavat / banavalA masAta takyaparikalpane // 47 // 62. vAha-saMbadhimyA saMkalyA mitraH sAda, amino vA' / yamitA, sadA // saMvandho pAlAta saMbaMdhinI vA / aba minA, sadA DoSThakalpo na yorasAviti / aba saMvanmAntareNa borayAviti / bamANyamede pUrva prasaMgaH / mede'navalA sAviti / 1. ki saMbandhena ki saMkhayoH saMvandhaH kriyA, yahA basaMvaddhayoriti 1 / papasaMvaboriti, sadA samavindhyayoH kriyeta / bhaya saMpadayo, padAki saMpanna , sata para saMbaDatvAditi / vasmAranupapacireSa gamakara nivandhanam, na saMvandhAntaramiti / [17] . 11. devamanvayaM nirasa pakSadharmatvaM nirasamAha-kRSikodapaprAderityApi / kRttikovayapUrAde kaalaadipriklpnaat| / yadi khAna pakSadharmatvaM cAkSuSatvaM na ki dhvanI // 48 // 62. kapikodayaba ndiipuurb|aadimhnnaat pndrodyaavismaamaane| yA hipakSamA utikodamAda rohiNyupapAnumAne kAlo dharmI parikalpyate / pAra ganumAne / bhAve'pi nadIpUrA dezavizeSa iti / tathA samudAbAvapi / pipiilikotsrnnmlsaalikaahelm| rAmanamAne bhUvizeSa iti / evaM yadi yaskicit kalpayitvA pakSanarmala vyavasApyate vadA bhavanau anityatve sAdhye pAnuSatvaM paba: sAta, nApi janato parmilena kalpanAviti / tathA hi-jagavarmI bhanityazadAna bhavati iti sAmyo dharmaH pApapaTAravA iti / tatra pakSadharmatvamapi gamakatve nivandhanamiti / [18] . - 1.vidyamAnaM krovik0| 2. vizeSalAtma0, nAt ttkaa0|4.maansik praannaamuk0| 5.tathA saMbandhi bh000| bgvinaami0| 7. pAki saMbaMdhaSo maagsNvndhyoritik0| 8. k.mu0| 9. bhUta vi .mu0|10.paal bhvti| 11. pAipalAtU paTavAditi tanAbAzuSalAditi tanapAipaSasAviti / mA.14 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [3. anumAnapari0 61. "vizeSe'nugamAbhAvAt sAmAnya siddhasAdhyatA" iti anumAnadUSaNaM prihrtumaahsmaanprinnaamsvetyaadi| samAnapariNAmasya yasya niyamagrahe / nAzaktirna ca vaiphalyaM sAdhanasya prasajyate // 49 // 62. tulyapariNAmayo'yoliGgasAdhyayoniyamagrahe'nyathAnupapannatvaprahe sati nAzaktiH, ananugamAt, nApi sAmAnyamAtrasAdhanAt siddhasAdhyatAdoSaH / kintu vizeSA eva samAnapariNAminaH sAdhyanta iti 61. evaM hetulakSaNamabhidhAya idAnIM pakSalakSaNamAha - iSTaM sAdhayituM zakyam ityAdi / iSTaM sAdhayituM zakyaM vAdinA saadhymnythaa| sAdhyAbhAsamazakyatvAt saadhnaagocrtvtH||50|| 62. siddhaM pratyakSAdibAdhitaM vAdinA sAdhayituM na zakyate / tathA, iSTamapi sAdhanapakSasya viSayIkRtaM sAdhyam / noktameva / anyatheti uktaviparItaM sAdhyAbhAsam / kuta lakSaNam / ityAha / azakyatvAd iti / siddhasya sAdhayitum azakyatvAt / tathA hiyathA pUrva pramANena siddhamapi sAdhanamapekSate tathA'nenaiva siddhamanyadapekSyeta / tathA, tato'pyanyaditi na syAt sAdhananiSTheti / evaM siddhasya sAdhayitumazakyatvamiti / 63. bAdhitasya ca sAdhanAgocaratvAdityAha-sAdhanAgocaratvataH iti / pratyakSAdibAdhitaM pratipAdyamAnaM na sAdhanamapekSate iti / 64. yadvA siddhaM bAdhitaM ca sAdhayituM na zakyate / tato hetoH sAdhanagocaracAri na bhavatIti / [50] 61. evaM pakSalakSaNamabhidhAya idAnIM bAdhitodAharaNAnyAha - yathA sarvagam ityAdi / yathA sarvagamadhyakSaM bahirantaranAtmakam / nityamekAntataH satvAt dharmaH pretyAsukhamadaH // 51 // 62. sarvagataM sAmAnya pratyakSaM pratijJAyamAnaM pratyakSabAdhitam / ekAntena nityaM zabdAvi bAdhitodA- pratijJAyamAnam anumAnabAdhitam / pretya paraloke dharmaH sukhaprado na bhavatIti " haraNAni pratijJAM kurvata AgamavAdhA / samAnataH pratyakSapUrvakaM zrautamabhyupagatam / tadapekSayodAharaNam -bahirantaranAtmakaM sarvamiti / AtmA pariNAmi dravyam tadabhAvastha pratijJAyamAnasya pratyabhijJApratyakSeNa anumAnena vA anyathA bAdhanAnna pRthagudAharaNaM yuktaM sAviti [51] 61. evaM hetu-pakSalakSaNamabhidhAya idAnI hetvAbhAsAnabhidhAtumAha -rUpAyasiddhita ityaadi| 1. "myorliaak0| 2. bhAsam adegmu0k0| 3. azakyAditi b0| asatyalA mu0k0| 4. siddhshvaasaamu0k0| 5. tathA hi pUrva pramAka0 mu0| 6. pUrvapramA0 a0 b0| 7. ca sAdhanAgocarakhataH iti pratya b0| 8. mAno mu0 ka0 / 9. tato hetoH sAdhanAgocaralAdityAha sAdhanagobara - Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 53. ] hetvAbhAsanirUpaNam / rUpAsiddhito'siddho viruddho'nupapattimAn / sAdhyAbhAvaM vinA hetuH vyabhicArI vipakSagaH // 52 // 62. svarUpAsiddhaH - anityaH zabdaH, cAkSuSatvAt / sandigdhAsiddhaH - vahisiddhAvupAdIyamAno dhUmarUpatayA sandihyamAno bASpAdisaMghAtaH / bhAgAsiddho yathA - sarvamanityam hellA- prayatnAnantarIyakatvAt / vAdyasiddhaH sAMkhyasya sukhAdInAmacaitanyaM sAdhayataH / bhAsAH / yathA acetanAH sukhAdayaH anityatvAditi / prativAdyasiddho vaizeSikasya jainaM prati dravyAdInAM sattvaM sAdhayataH / yathA santi dravyAdIni santvAdisaMbandhAditi / AzrayAsiddho yathA - IzvaraH sarvajJaH sarvakartRtvAditi / saMdigdhAzrayo yathA - iha nikuje mayUraH kekAvitAdityAdayaH AdigrahaNena gRpante / 63. viruddhamabhidhAtumAha - viruddha ityAdi / sAdhyAbhAvAvyabhicArI viruddhaH / yathA - // nityaH zabdaH kRtakatvAditi / 64. idAnImanaikAntikamAha - vyabhicArIti / sapakSavipakSagAmI anaikAntika iti / [ 52 ] 61. athavA ekAntavAdinAM sarva eva hetukhayIM doSajAtiM nAtikrAmatItyAha - asiddhaH siddhasenasyetyAdi / 107 asiddhaH siddhasenasya viruddho mallavAdinaH / dveSA samantabhadrasya heturekAntasAdhane // 53 // 12. siddhasenasya sUtrakartuH sAkalyenAsiddhatvAn sakala eva hetuH asiddha iti / tathAhi - sAmAnyaM vA hetuH syAt vizeSo vA ? / apohasya ca pUrvameva nirAsAt tatra sAmAnyaM sakalavyApi sakalasvAzrayavyApi vA hetutvenopAdIyamAnaM pratyakSasiddhaM vA syAt 20 anumAnasiddhaM vA / na tAvat pratyakSasiddham / taddhi akSAnusAritayA pravartate / akSaM ca viniyatadezAdinaiva saMnikRSyate / ataH tadnusArijJAnaM tatraiva pravartitumutsahate na sakaladezakAlavyApini / atha niyatadezasvarUpAvyatirekAt tanizvaye tasyApi nizcaya iti / nainu niyatadezasvarUpAvyatireke niyatadezataiva syAt na vyApitA / tanna vyApisAmAnyarUpo hetuH pratyakSasiddhaH / anumAnasiddhatAyAM anavasthAM pratipAdayainti / taduktam / "sAmAnyaM nAnumAnena vinA yasya pratIyate / na ca liGgavinirmuktamanumAnaM pravartate // asAmAnyasya liGgatvaM na ca kenacidiSyate / ma cInavagataM liGgaM kiMcidasti prakAzakam // tasya cApyanumAnena syAdanyena gatiH punaH / anumAnAntarAdeva zItenaivaM ca kalpane // 15 1. saMbandhatvAditi ka0 / 2. vA bhavet mu0 ka0 / 3. saMnirUpyate mu0 ka0 / 4. iti taniyata ka0 / 5. pratipAdayati mu0 / 6. na vAnadeg ka0 / 7. itaH paraM zlokavartike - " tadutpattitha lijJAt syAt sAmAnyajJAnasaMhatAt / tasya cApyanumAnalAt bhavehimena codbhavaH" iti padyaM vartate tat tu noddhRtaM pranthakAreNa -- saM0 / 8. jJAnenaivaM lokabA0 / 25 29 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau . [3. anumAnapari0 lijlijpnumaanaanaamaannyaadeklinggini|| gatiyugasAmeSu bahuvapi na vidyate // " [lokavA. anumA0 149-153] api / azeSavyaktyAyakharUpaM pratyakSAnumAnAbhyAM sAmAnya nidhIyamAnaM khApAranivapatpAdayet / tanizcayo'pi sAdhAranizcayamiti sakalaH sakalAH prasanyeta / kasaikAntasAmAnyarUpo hetuH sAkalyena siddhH| 63. nApi vizeSarUpaH / sa hi ekAntena vizeSaH paramANurUpa: syAt / tasya pa na pratyakSAnumAnAbhyAM siddhirityuktam / na cAnanvitassa hetutvaM sikham / 64. vivakhAnekAntikAvapi sAbhyAnyathAnupapanasvena na siddhau / 65. bariyA siddhatvAdeva to nirakhau / tapAhi-pakSadharmatve sati to sAtAm / . badamAre sAvapvasipiti sakala ekAntavApino heturna sikha iti / 66. mahapAdina nayacakravidhAturmatena sakala evaikAntasAdhano heturvilA iti / bhnekaantaatmkvstuvipryysaadhnaaviti| 67. anekAntikAsiddhAvapi sAbhyanimayaviparyayasAdhanAviruddhAviti / tathAhi- limayena sahApratipatti-saMdehAvapi vinavAvena / tadavinAbhUtau causiddhAnekAntikAviti sakala epa heturviddha iti / 68. deSA samantabhadraseti / sa hi pravibandhavikalAnAM sarveSAmeva hetUnAM vyabhicAritvaM manyate / na caikAntasAmAnyayorvizeSayorcA pratibandha upapadyate / tapAhi-sAmAnyayorekAntena nityayoH parassaramanupakAryopakArakabhUtayoH kaH prativandhaH / vizeSayostu niyatadezakAlayoH pratibandhaprade'pi tatraiva tayordhvaMsAt sAdhyadharmiNyagRhItaprativandha evAnyo vizeSo' hetutvenopAdIyamAnaH kathaM nAnekAntika iti / tasmAt samAnapariNAmakSetra sAmAnyavizeSAtmano detoranekAntAtmani sAdhye gamakatvam / nekAntasAdhana iti sivam / [53] sarvasAdhanavidhau paralokasikhau mAtmAvi yaba nirupdrpsaulphetuH| tatropayuktamubhayAtmakavastuniSTham myutpAdita vizadametavihAnumAnam // // iti zrIzAntyAcAryaviracitAyAM bArtika vRttI anumAnaparicchedaH // 1.kyAdhiya m0p0| 2. nivavADhatsA m0| 3. kapaH himu00| 4. manegranti mu0 k.| 5. 'bhUto pAti m0k.mu0| 6. vizeSa mu0| 7. mutpAdive / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. aagmpricchedH| 61. evaM pratyakSAnumAne vyAkhyAya idAnI zAbdaM pramANaM vyAkhyAtumAha-nanu samasa pUrvapakSiNA saMkevapatteravastuviSayatvAt kutaH prAmANyamiti 1 / tathAhi-ye yatrAvasaMketAH zAmA sampAte samayaM nAmivadhati / yathA gozabdAdayo'zcAvikam / akRtasaMketAba sApanam sarva eva zabdA: paramAryavastunIti vyApakAnupalabdhiH / ashkykriytvvek| sthAbhyAM na vApadayamasino hetuH| tapAhi-samutpanne vA vastuni saMketaH kriyeta anutpanne pAna vAvadanutpanne / na hi anutpannaM vastu zabdasyAnyasa yA viSayatAmupayAti / zabdo pA anutpamaviSaye niyojyamAno na kalpitagocaratAmavikAmet zazaviSANAvizanda iva / samAnupana saMkevabhUmiH / utpannamapi ki gRhIvam agRhItaM vA / na vAvagRhItaM vakha saMvagoparA, atiprasaMgAt / gRhIvamapi kSaNikatvena naSTatvAt na zabdaviSayaH / tthaahi-|| patuno grahaNam / tato liyaa| tadanantaraM zabdasmaraNam / tato niyoga iti / evaM tricatusameta sudUramutsamatvAtmasadagocaravA / aba basamAnajAtIyakSaNasa vidyamAnatvAt kathaM na sAndaviSayavAdasat / gata agadI vicamAnamapi sandaviNavAmupayAti / pavA acApagRhItaM vicamAnamapi gozabdala / pUrvoparekIkaraNapranmeNa niyogyamAnaH zamaH kalpitaviSaya eSa liyojikA syAt / vana bastu shbdniyoggocrH| 62. kiMva, bastuni saMbaMdhakaraNaM pratyakSeNa vA sAvanumAnena nA ?, na vAvat pratyakSeNa / vena purogyavasthitarupamAtrama prakAzanAt zabdala ca / na ca tayojyivAcakasaMbandho'paraH kartuM zakyate / ayendriyajJAnAlaDha eva rUpe saMbandhavyutpacidRzyate- idameva samAda vAcyam, bakhedamabhidhAnamiti / asadevat / tathAhi-asledaM vAcakamiti ko: 1 pratipAdaka, yadi vA kArya kAraNaM veti ? / tatra yadi pratipAdaka tat kim adhuneva. vAyadA vatra payadhunA zabdarUpam barSala pratipAdakaM vizadena rUpeNetivayulam / akSamyApAraNeSa bAmIlAdevamAsanAt na tatra zabdavyApAralopayogaH / ayAmpadA chopanaparitsandAmA pAdo'rthAnudAsayet / tadapi kiM vizadenAkAreNa AkArAntareNa pApati vijJadena sadA padhurAdInAM vaiphalyamAsajyeta / pravRttiba masAt / sarvamA balamA pratipanatvAt / nahi pratipana eSa tAvanmAtraprayojanA pravRciryukA, prAravirAma.. prasaMgAt / aba kicivapratipa rUpamati tadarya pravartanam / nanu yavapratipanaM mpattirUpaM pravRttiviSayaH [vat ] barhi na zabdArthaH vadeva 4 pAramArSikam , tato'yakriyAvarzanAt / mAnyat, basa barSakivAviyAt / aba kAgatare saMtareNAkAreNa vAnasAvabhAsayet / nambaso AkAraladA saMbandha saM 1. saba mu0| 2. kriyatAm mu0| 3. kameva mu0| 4. sthitandakapa mu00| 5. ko| 0 / sbmyumu.k0| 6.meva bhanyadA ma0 mu0| 7. daabhaavenshk.mu0| bhAkaraNa, vidhAna paam| 9. manAta prm00|10. yadi prtim0p0| 11. tadeva pAramAvara prk0| 12. suTatareNa taannm0| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 63. nApyanumAnataH tadabhAve tadanavatArAt / athArthApatya saMbandhavedanam / tathAhivyavahArakAle zabdArthau pratyakSe pratibhAtaH zrotuzca zabdArthapratipattiM ceSTayA pratipadyante vyavahAriNaH tadanyathAnupapattyA tayoH saMbandhaM vidanti / tadapyasat / sidhyatyevaM kAlpanikaH saMbandho ! na vAstava: / tathAhi - zrotuH pratipattiH saMketAnusAriNI dRzyate, kalimAryAdizabdebhyo miDArthayorviparItapratipattidarzanAt / tana vastu zakyasaMketakriyam / 10 110 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [ 4. Agamapari0 vyutpattikAle kAlAntare vA nendriyagocaraH / tat kathaM tatra zabdAH pravartamAnA nayanAdigocare'rthe vRttA bhavanti ? / nApi zabdo'rthAnAM kAraNaM svahetoreva teSAmutpatteH / nApyarthakAryam vidyamAne'tyarthe darzanapratipAdanAbhiprAyavivakSAvibhirvyavadhAnAt / tanA [ya]kSataiH saMbandhavedanam / 4. saMketavyavahAra kAlAvyApini vastuni niSphalazca saMketaH / tathAhi -- kathaM nAma asmAcchabdAdamumarthaM pratipadyantAM vyavahArakAle pratipattAra iti saMketaM kurvate prekSAkAriNaH / sa cAnyatve na saMbhavati / 65. atha kAlAntarasthAyino nityasya vA vizeSasya sAmAnyasya vA AkRterSA' avayavasaMyogalakSaNAyAH sadbhAvAt kathaM na saMketakaraNa sAphalyam / tadasat / nityasya kramayoga" padyAyogena arthakriyAvirahato'sattvAt / yadi ca vastuni zabdavRttiH syAt, tadA na kazcid daridraH syAt zabdasyaiva sarvArthapratipAdakatvAt / jAterabhidhAnIbheda miti cet ; na jAterabhAvAt / .25 66. athAvabhAsamAnApi kathaM nAstIti cet; na jAtipratibhAsA'bhAvAt / tathAhi - darzane parisphuTatayA'sAdhAraNameva rUpaM cakAsti, na sAdhAraNam / atha sAdhAraNamapi rUpamanuOM bhUyate gaugauriti / tadasat / sAvale (zAbale) yAdirUpavivekenApratibhAsanAt / na ca sAbale - (zAle) yAdirUpameva sAdhAraNaM, prativyaktibhinnarUpopalambhAt / nApi kalpanAjJAne / kalpanApi puraH parisphuTamudbhAsamAnaM" vyaktirUpaM vyavasyantI hRdi bIbhijalpAkAraM pratIyate na tadvyatirikto varNAkSarAcAMkArazUnyaH pratibhAso lakSyate / varNAdisvarUparahitaM ca jAterUpamupagamyate / tanna kalpanAvaseyA'pi sA / yaca na kacidvijJAne bhAti tadasat zazaviSANamiva / 17. bhavatu vA jAtiH zabdArthaH tathApi na zabdAt pravRttiH syAt jJAnamAtralakSaNatvAvvAtyarthakriyAyAH / tasyAzca tadaiva niSpannatvAt / atha jAtyA vyaiktirlakSyate tena lakSitalakSaNAvRttiH / tadasat / kramavatpratIterabhAvAt pUrvaM jAtiH pazcAd vyaktiriti / kiM ca yadi nAma zabdAjjAtiraubhAti vyakteH kimAyAtam, yena sau tAM lakSayati ? / saMbandharet / 1. tannAkSitaH a0 ba0 / 2. tyA saMvedanam a0 ka0 mu0 / 3. pratyakSaH pratibhAvataH mu0 ka0 / 4. padyate mu0 ka0 / 5. drA 6. 'hArakalA mu0 ka0 / 7. saMbhAvayanti mu0 / 8. sya tatrApi vize0 mu0 ka0 / 9. afsvyayavasaM (?) a0 / 10. zabdaH vRttiH a0 ba0 / 11. dhAnAcaivamiti cet jAte ka0 / 12. miti jAte ba0 / 13. rUpamiva ka0 / 14. pratizakti ka0 / 15. 'mAnazaktikharUpaM ka0 / 16. hRdi yAbhideg mu0 ka0 / 17. kSarAkAra' ya0 / 18. bhAvi tacchazavi0 a0 / 19 jAtiH tathApi a0 / 20. tasyAstu mu0 ka0 / 21. jAtyA zaki0 ka0 / 22. jAtiH parAbhAti ba0 / 23. yena tAM mu0 / 24. lakSati mu0 ka0 / 25. saMbandhalAcet mu0 ka0 / mu0 | Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 54.] zabdaprAmANyasthApanam / 'saMbandhastayoH kiM tadeva pratIyate Ahokhit pUrvam ? / na tAvat tadA vyakeranadhigate / adhigame vA kiM lakSitalakSaNayA ? / saiva zabdArthaH syAt / tasmAt tadanadhigame tadratasaMbandhAnadhigaitena tadA ttprtiitiH| nApi pUrvam / yadi nAmaikadA akAryakAraNabhUtayoH sahabhAvaH tathApi sarvadA tAbhyAM tathA bhAvyamiti ko'yaM niyamaH / 68 atha jAteridameva rUpaM yaduta vizeSaniSThatA / nanu sarvadA sarvatra jAtivyatinidhati' kim adhyakSeNAdhigamyate anumAnena vA ? / na tAvat pratyakSeNa sarvavyaktInAM yugapadaprakibhAsanAt naikadA taniSThatA tena gRhyate / krameNApi vyaktipratIto nirarvadhervyaktiparaMparAyAH sakalAyAH paricchettumazakyatvAditi na tamiSThatAmahaH / nApyanumAnena tatpUrvakatvena tasya tabhAve'pravRtteH / tanna jAtyA vyaktyupalakSaNam / 69. kiMca, jAterapi zabdena pratipAdanaM na saMbhavati, tatra saMketAsaMbhavAt / tathAhi-. pratipanAyAM tasyAM saMketaH / tatpratipattizca pratyakSAnumAnAbhyAM netyuktam , zabdakapramANasamadhigame cAnavasthetaretarAzrayatvaM vA syAditi / 610. kiM ca, zabdavAcyaM yadyakSaNikaM tadA vyavahArakAlabhAvi kramavat vijJAnaM notpadyeta "nAkramAt kramiNo bhAvaH" [pramANavA0 1.45] / na ca skhaviSayajJAnotpAdanAdanyat vAcyatvaM / tanna zAbdevijJAnaM avastuviSayatvAt pramANam / ityAzamAha -tApaccheda-" karaiH zuddhamiti / tApa-ccheda-kaSaiH zuddhaM vacanaM svAgamaM viduH| 611. tApazca cchedazca kaSazca / tairyadvacanaM zuddhaM tat pramANamiti / etaduktaM bhavati-na zabdasa bAmArthAvinAmAvitvenArthapratipAdakatvAt prAmANyam / kintu puruSaprAmANyameva zabdesaMkrAntaM pramANatvenAbhidhIyate ityuktam / 612. yaha 'azakyakriyatva-vaiphalyAdi dUSaNam' abhANi kSaNikapakSAzrayaNena vanobhayA. makavastuvAdinAM kSatimAvahati aspaSTavizeSaviSayatvaM ca parokSasoktam / tena na kevalasAmAnyapakSabhAvI doSaH sNbhvii| 613. atha kimidam aspaSTatvam ? / kiM grahaNam , utAgrahaNam 1 / yadi grahaNam, kathamaspaSTatvam / athAgrahaNam / tadA kathaM tatpratItiriti / na, anidantvapratIteraspaSTatvapratipAdanAt / api ca, ghaTazabdAdutpanna vijJAnaM paTaM kiM na pratyeti yadi nirviSayaM zAbvaM vijJAnam ? / artha saMketavazAt vastvantaramapi pratyetyeva / nanu kA pratIti: 1 / kiM prahaNamAhozvidagrahaNam / / yadi prahaNam tadA kathaM nirviSayam ? / athAprahaNam tadA ketadviSayArthaH / atha dRzyavikalpyaikIkaraNena tavyavasAya: / na, aprahaNe vyavasAyA'yogAt / 24 1. cet sa saMba' b0| 2. game na ta b0| 3. gatirna mu0| 4. bhUtayoH tAbhyAM mu0| 5. jAtiti k0| 6. degvadhiyaM muk0| 7.cana pradeg mu00| 8. bhyAmityu mu.k0| 9.kAle nAkramAt a0| 10. bhAvAH b0| 11. nyavAdhya 10 / 12. zabda a0| zabdAda vimu0| tama azabdAt k0| 13. degmiti na mu0k0| 14. zabdabAyA m0p0| 15. meSa saMkrAntaM mu0k0|16. pramANazabdalenA mu0k0|17. kevlpraamaannyp'mu0|18. ataH mu00| 19. tadA sadviSa much| tadA tdvissk0| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 iti / [ 54 ] 61. natu evaM sarvAgamAnAM prAmANyamAsandeza / naivaiti / evaM hi sarvamAkSANAmapi * prAmANyaM khAt / bhava tatra kAravAraddhihavo vizeSaH / atrApi samAnaH iti darzavituM vApAyAtumAha-zApo hakhAdi / praNItAzI rAmAdisaMzayAt // 54 // yo mAnasaH / 2. puruSaprAmANyAt zabdaprAmAnyayuktam / pus tribhirguNaiH pramANam / srvjny|| spena, vItarAgatvena, amUhasveva ca / tAneva trinirvizennairvarzayati / nA'vItarAgo'na jahAti / na yUhaH pUrvAvati / nAsaH mAnasaMgAdi racapati / 28 62. kapha hai| after / vana / kiM ca dadAti varSa bItarAgaH 1 / atha na dadAti / tadA kiM tena bhAvaniveneti 1 / // vakti / dinakaraDaDAntena nimyAmaNyAviDAnsena hi zAkAraiH samAhitamiti neha pratampate / myApAvatArasUnavArtikavRttau [ 4. bhAgamapari0 vyavasAyAdamyat / nahi pratyakSaM vastu aya:sandezakanyAyena gRhAti / ki vyavasAya evaM tahaH / sa ca zAbde'pi samAnaH / kintu spahAspasvakRto tApI kacaH pUrvAparAcA 14. devaM guNatrayanaikasyAjJAgamAntarANAM prAmANyam / tohi chobhAvimUlo'dharmaH / jJAnaM cAdharmazodhanam iti pUrvAparavyAghAtaH / vaiyA, "gaMgAhArepani tI saMbhave " isanivAra punaraSNu tathA, vaivAhi / // " "cintargata duiiti| zatazo'surAbhANDamivAzuci // " [ jAvAla0 4.54 ] "na hiMsyAt sarvabhUtAni" [ chAndo0 a0 8] ityabhidhAya punahiMsAbhidhAnAt / "vaitAni nihanyante pazUnAM madhyame'hani / abhvamedhasya vacanAnyUnAni pazubhistribhiH // " tathA, AgamAntarapraNetRNAmavItarAgatvam aGganAsamAliGganAt suprasiddhameva / [ 55 ] 61. tathA pramANasaMvAdyutpAdavyayabhau vyAtmakavastvanabhidhAnAdaprAmANyamityAha mazavAdI - 'vidhiniyamabhantarmuttiSyatiriktatvAdanarthakavacovat / jaimAdanyacchAsanamagataM bhavatIti vaidharmyam // 56 // iti / 1. 00 / 2. tathA komAdeg a0 mu0 / 3. tathA ca gaM0 ka0 / 4. bateM caika ka0 / bai0 | 5. kamala a0 p0| 6. nAda tathA bhAga su0 / 7. ba0 mu0 ka0 AvaDa mAtI patham [saM0 / 8. vRttirika ka0 / 9. tIti vaidhamrmamiti tathAhi ka0 / 'tIti dharmamiti devaprayogaH 0 / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArita 56.] sAlamA niyama 11. vaivamiti vaiyaprayogaH / vavAhi-tyAromAnisa ____ vyAptam / vasyApakAmASA vyApyAbhASapratipAdanaM vanyaprayogaH / vipina zAsana - niyamAtra mAnyate tayoH / veSu apiladamipAnam / matirikatAra maa| yAdivasAta vAdanvAsanamiti bAlA jIpAyoDo mAtrAmA minmiitaa| balAdaparezAniyataM balamA mAvi banA sanmattAnamiva / bA, banakara varSamA parApArimAdivAsavat / vipilAyA, mano vyayA, mitrako prauvyamiti vadAtmaka saMkaTameva bastu, bala sAllenApavimAna mAgamAnyapaNAM na prAmANyAmiti / 13. negamasaMgrahabahAra svAdasamamildevabhUtA hai saptamakAH / na imyAdhika paryAyAkhiko meDanayo / zeSAkhavedAH / bhum|| patra kApiLa sukhambAlikam / bodhim / parsanAli purAvAni iti / 64. sAMsyo aujAra pratimA na vidhivimayI / basa nAliyo pAri dinIna miH zAmiH satkAryabAdaH smrssik| -- pavA nAkAsamam / basapa paramana bhI yoni devam / vasmAt sat kAraNe kAma mAdAyamANA niyatalaiva praham / bampayA sabaseSa vimAnatvAvizeracit / na caivam / bAbat kAryamiti / yA saMmapA'bhAvAdI samAsa kAryamutpayeta / pUrva kAraNAzravaNena prasaMga kA, saMprati im e na ca sarva sarvavo bhavati / tasmAdayaM niyamaH / vatraiva vasa samAcAviti / bayAna zakyakaraNAviti / yadyapyasatkAryavAvimirniyavameva kAraNaM niyatakAkaraNazakSipevate, tathApi zakyameva kArya karoti / yaba nIrUpaM tadanAceyAvizayam / tamAmU pa ka kenacicchakyeta kartum / tasmAt sadeva zakyate kartum , nAsaviti / tathA, utanyAvAdasakArya" na kiMcit kAraNaM syAt / akhi kAraNam / vAha-kAraNabhAvAca satkAryamiti / 65. vadasat / evaM hi nai kAryakAraNe sAtAm / na hi yad vo'vyatirika bat tasya kAraNaM kArya veti vyapadeSTuM yuktam, kAryakAraNayorminalakSaNatvAt / anyathA hi 'irda kArya kAraNam' iti vyavasthA na syAt / mA bhUditi cet na, abhyupagamavirodhAt / / tathAhi 1. sarva mu0| 2. kamavocadanayaMkA / 3. tadvacanaM bmu00| 4. makasakakA 5. maulanamo b0| 6. vyaka mu0| 7. paJcamiH satkA smu00| 8"piH prsaashk0| 9. tasmAt syAt sat mu0|10. upAdAnakAraNaM mu00| 11. vasatkArya k0mu0| 12. tapAhama0 yA / 13. hi kArya k0| 14. kaarnntyok| nyA. 15 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [4. Agamapari0 "bhUlaprakRtiravikRtimahadAyAH prakRtivikatayaH sapta / SoDazakastu vikAro na prakRtine vikRtiH purussH||" [sAMkhya0 3] ityabhyupagamAt / se bAdhyeta / sarveSAM hi kAryatvaM kAraNatvaM vA prasajyeta / yahA puruSavana pratitvaM vikRtitvaM vA sarveSAM syAt / puruSasya vA prakRtivikRtitvaM prasajyeta / tadasaMbaddhamidam / uktnyc| "yadeva dadhi tatkSIraM yatkSIraM tahapIti c| vadatA vindhyavAsitvaM khyApitaM vindhyvaasinaa|" 66. 'hetumattvAdidharmAsaMgi vyaktam avyaktamanyaditi' etadapi bAdhyeta / na hi yad "yato'vyatiriktasvabhAvaM tat tato viparItaM yuktam, rUpAntaralakSaNatvAdvaiparItyasya / sattvaraja samasAM caitanyasya ca bhede anyanimittAbhAvAt tatazca yadi na bhedaH sarva vizvamekaM dravya syAt / sahotpattiprasaMgaca bhavediti / 67. atha nApUrvarUpotpattyA kAryakAraNatvamabhyupagamyate yato rUpAbhede tadvirabhyeta / kintu pradhAnaM mahadAdirUpeNa pariNamati, sarpa iva kuNDalAdirUpeNeti / tato' rUpAbhede'pi " kAryakAraNavyapadezo na virodhamanubhavatIti / tadasat / pariNAmAsiddheH / tathAhi-kimasau pUrvarUpAparityAgena parityAgena vA ? / prathamapakSe avasthAnAM sAMkarya syAt / tatazca vRddhAvasthAyA. mapi bAlAghavasthopalabhyeta / dvitIyapakSe na pariNAmaH syAt / pUrvakaM hi svarUpaM niruddham aparaM cotpannamiti kasya prinnaamH| 68. api ca tasyaivAnyathAbhAvaH pariNAmo bhavadbhirvarNyate / sa caikadezena, sarvAtmanA vaa| na tAvadekadezena ekasyaikadezAsaMbhavAt / nApi sarvAtmanA / pUrvapadAryanirAsena padArthAnvarotpAdaprasaMgAt / ato na tasyaivAnyathAtvaM yuktam / tasya svabhAvAntarotpAdanibandha natvAt / 69. vyavasthitasya dharmiNo dharmAntaranivRttau dharmAntaraprAdurbhAvalakSaNaH pariNAmo'bhyupagamyate meM tatsvabhAvAnyathAtvamiti cet ; tedayuktam / yato vipadyamAna utpadyamAnazca dharmoM dharmiNo'rthAntarabhUto'bhyupagantavyo'nyathA dharmiNyavasthite tasya tirobhAvAvirbhAvAsaMbhavAt / tathAhi-yasminnanuvartamAne yo vyAvartate sa tato bhinno yathA ghaTe anuvartamAne tato vyAvartamAnaH paTaH / vyAvartate ca dharmiNyanuvartamAne'pi AvirbhAvatirobhAvAsaGgI dharmakalApa iti kathamasau tato na bhinna iti dharmI tadavastha eveti kathaM pariNato nAma ? | yato nArthAntarabhUtayoH keTapaTayorutpAdavinAze'calitarUpasya ghaTAdeH pariNAmo bhavati, . atiprasaMgAt / anyathA caitanyamapi pariNAmi syAt / 1.mAt sarve a0| 2. prakRtilaM ca sarveSAM mu0| 3. tatazca na k0| 4. sarvavi0 a0v0mu0| 5. tataH prakRte rUpA mu0 k0| 6. pUrvarUpAtyA a00| 7.gena vA pUrvarUpaparideg mu0| 8. labhyate s0| 9. pUrvakaM kha ka0 a0| 10.bhyate nanu khdegmu0k0| 11. cet asadetat k0mu0| 12. yataH pracyavamAna utpadya ka. mu0|13. dharmiNyasthite a00mu0|14. 'bhAvAnA saM k0|15. tato bhinna ba0 / tato nAbhinna mu0| 16. yathA mu0k0| 17. 'tayoH ghaTayoru mu0| "tayoH ghaTapaTayoru0 k0| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 56.] satkAryavAdaniSedhaH / 115 10. tatsaMbaMyordharmayorutpAdavinAzAt tasyAsau abhyupagamyate nAnyasyeti cet; na, sadasatoH saMbandhAbhAvena tatsaMbandhAyogAt / tathAhi - saMbandho bhavan sato vA bhavedasato beti ? / na tAvat sataH, samadhigatAzeSasvabhAvasyAnyAnapekSitayA kacidapi pAratathyA'saMbhavAt / nAdhyasataH / sarvopAkhyAvirahatayA tasya kacidapyAzritatvAnupapatteH / na hi zazaviSANAdiH kacidapyAbhita upalabdhaH / 11. na ca vyatiriktadharmAntarotpAdavinAze sati pariNAmo bhavadbhirvyavasthApyate / kiM tarhi ? yatrAtmabhUta svabhAvAnuvRttiravasthAbhedazca tatraiva tadUvyavasthA / na cAtyantabhede dharmANAmAtmabhUto dharmo'nuvartata iti / tanna bhede pariNAmaH kazcit / ekAntabhede dharmo vA syAt dharmI vA / na tatrApi kazcit pariNAma iti / I 912. nanUktam - na salilAt kallolAnAM bhedo nApyahe utphaNAdyavasthAnam, atha ca bhinnA 10: iva pratIyante / tadvaddharmANAmAvirbhAvatirobhAvamAtram pariNAmo nApUrvavidhiriti / atha ko'yamAvirbhAvaH 1 / kiM svabhAvAtizayotpattiruta tadviSayaM vijJAnam, Ahokhid upalambhAvaraNavigama iti ? / tatra na tAvadAdyaH pakSaH / yataH svabhAvAtizayo yadyanutpadyate tadA kathaM satkAryavAdaH ? / atha san tadA nAvirbhAvaH / atha tasyApyavasthA pUrvamasatI pazcAdbhavati / nanu mApyavasthA yadi satI tadA kathaM bhavati ? / atha na satI tadA kathaM nApUrvavidhiriti ? | s tatrApyavasthAmtarAbhyupagame'navasthA / tanna svabhAvAtizayotpattirAvirbhAva iti / nApi tadviSayaM vijJAnam / nityatvopagamAt / tathAhi - bhavatAM siddhAntaH 'saMvidosargapralayAdekaiva buddhi:' iti / na ca na buddhisvabhASA tadviSayA vittiH, kintu manaHsvabhAveti vaktavyam / yato buddhirupalabdhiradhyavasAyo manaH saMvittirjJAnamityanarthAntaratvAt / tanna tadviSayaM vijJAnamapyAvirmASaH / nApyupalambhAvaraNavigamalakSaNaH / na hi anAdheyanapaneyasvarUpasya nityasmAvaraNaM 20 kiMcit / bhavatu vA, taddhi sadvA syAt asadvA ? / yadyasat kathaM tasya vigama: ?, svata eva tasya vigamarUpatvAt / vigamarUpasyApyAvArakatve na kadAcit upalambhopalambhaH syAt / atha sat / tadA kathaM tasya vigamaH 1 / na hi bhavanmatena kiMcidvinazyati / tirobhAvo vinAza iti cet; ko'yaM tirobhAvaH ? kiM svarUpavinAzaH, paryAyavinAzo vA, kiM vAssvaraNayogaH, vijJAnAnutpAdakatvaM veti ? / tatra na tAvat svarUpa-paryAyavinAzo'nabhyupagamAt / nApyAvaraNa- 20 yogo avicalitarUpasyavairaNAyogAt / akiMcitkurvANasyAvaraNatvAsaMbhavAt / anyathA jagato'pi syAt / karaNe vA nityatAhAneH / vijJAnAnutpAdakatvamapyayuktam / yena hi " svarUpeNa jJAnamakArSIt tasya vidyamAnatvAt sahakAriNo'kiMcitkaratvena nirastatvAt / tadevamutpAdavyayAvapi pramANopapannAviti tadanabhyupagacchato dravyAstikanayavAdino midhyAtvamiti / 1. saMbandhayodeg a0 mu0 ka0 / 2. rutpAya videg a0 / 3. 'saMbandhilAyo' mu0 ka0 / 4. 'gatazeSa ka0 / 5. medasya tatraiva a0 / 6. nacAtyantya mede a0 / na cAsantamede ka0 / 7. iti na bhede a0 ba0 / 8. ekAntamede mu0 ka0 / 9. dharmAH vA syuH dharmI mu0 ka0 / 10. 'vasthA atha su0 ka0 / 19. yadyadutpa' mu0 / 12. saMvidasargadeg a0 / 13. svabhAvAtiviSayA a0 / svabhAvo tadviSayA saMvitiH mu0 ka0 / 14. anAdhiyA a0 / 15. syAvAraka ka0 / 16. cit upalambhaH syAt mu0 ba0 / 17. rUpasyAyogAt a0 ba0 mu0 / 18. 'lasya yu0 mu0 ka0 / 19. yena kharU' ba0 / 20 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvagata. nyAvAvatArakhUcavArvitI [4. bhAgamaparika 13. evena zAkAzakAlavigAtmamanaHzabdAnAM kevalaM prauvyamabhyupagacchanto'zukhanayamAlavA vAdino niratA iti / pramANAsaMbAparkamiyAnAt / bAhi-mAtmanaH sarva - myApitvaM na pramANasaMvAdi / taddhi pratyakSa vA sAvanumAnaM vAna tAvat snnm| pratyakSam parokSatvenAbhyupagamAt / yalAyabhyupagamaH so'pi na mukhyAtI para vat pratyakSaM nendriyajanyam abhyupagamyate kintu bAlamanAsanikarSajam / na ca phUTabala prAgiva manasA saMyogaH saMmapati / vala hivarasaMyukaM vat saMyogakAle kimasiriyA nAtipasi tadA na manasA saMyujyate / vavAhi-padasaMyuktarUpaM tana manasA saMyujyate / bavA mujAmAvi / basaMyuktapatha bAtmA pUrvAvasthAyAmiti svabhAvavivakhopaLadhiriti / saMyukAsaMyuktarUpayoH parasparaparihAreNAvalAnAt / avaikarUpale na khalapApam / tena // nAsaMyujavalpaH, sarvadeva tadrUpatvAt / navadati / so maikarUpala saMsaravaM khAda / bAhigariralarUpaH vadA na bhokvakharUpaH / baSa mokralapakhavA na karataH / badi peDakhamAyo na mujasamAvaH / aba mujakhamAvaH, badA na paDasamAva iti / kica, digAvimirapi manasaH saMyogaH kiM na bhavati / banAtmarUpatvAditi cet na, sarvavyApile eTalAnityatve mahattve ca sati kayamayaM vibhAgo'yamAtmA'AtmA'vaniti 1 bala mana:saMbandha sabhAmA tadanyo'nAtmeti cetna, itaretarAmavatvasaMgAt / sattAtmatve mana:saMbandhara, sati manAsaMbandhe vAtmatvamiti / zarIrasaMbandhena AtmA badanyo'jAleti vadhubyeta vatredamucyate-zarIrasaMbandho'pi AkAzAdimiH kiM na bhavati / anAmarUpatvAt / nocaramivarevarAbhayatvAmidhAnAt / tannAtmamanaHsannikarSotpanna pratyakSAdhigamyaH / nApbanumAnagamyaH / tadabhAve tasyApyabhAvAt / . 14. aba 'sarvagata cAtmA, sarvopalambamAnaguNatvAt avaH sarvagAmAlAnA sidiH / tavAhi-sukhaduHkhasAvamasUtpAdo dezAntare nAhetuka na pAiSTAdanyaH sukhAbetuH / na cAdRSTasyAnAdhArasya gurutvAt satra sastham / na cAsatve kAryakartRtvamiti AtmanaH batrApi sattvamiti / khakhi / bata: vatrAtmanaH satve sukhAyupalammAna bhavati / ekAryasamavAyino mAmalAmAvAditi cet, tadapi patra kiM na bhavati / zarIrAbhAvAditi cet ; tat kiM zarIre samaveta kiMvA bhAtmani / badirIre khavA zarIra bhokta syAt nAtmA / na caiSo'bhyupagamaH parakha / aba bAsmani / sadA sarvazatyo vidyamAnatvAt samavAyasya ca vyApitvAt sarvatra sukhAdhupalabdhiH sAt / mabAraviki essaivopalabdhiH nAmyasyeti cet, na, ekatyahAneH / tavAhi-basin vividhimANe yantra viziSyate tat vato bhinnam / yathA nIlatvena viziSyamANe paTe aviziSyamANo ghaTaH / na viziSyate ca zarIrAtmani viziSyamANe" dezAntarastha Atmeti / 15. kiMca, zarIrAtmani sthitamadRSTaM dezAntarasthasukhAdisAyakavastUlAdakamastu kiM tatra 1. rUpasya tasya rUpadvayaM mu0 k0| 2. bandha mu0k0| 3. nilyale jarakhe ca mu0k0| 4. vibhAgo'yamAtmA ayamiti a0| 5. saMbandhikhAdAtmA bh0| 6. "mucyeta mu00| 7. khAna- . vArakasya mu0k0| 8.0miti yataH k0| 9.nyatreti bha0 b0k0| 10. vizeSya a0| 11. ghaTe mu0| 12. degmANo dezA muk0| 13. sudhAdi k0| 14. sAdhakamastu a0 ba0 mu0| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 56.] kssnnbhnggcintaa| 117 adRSTakalpanayA ? / dUratvAnna iti cet, kathaM candrAdayo vijJAnotpAdakAH / vasmAnAsti' niyamaH-sannihitenaiva kAraNena kAryamutpAdanIyam, na dUrastheneti / tena sarvatropalabhyamAnaguNatvenAtmanaH sarvagatatvam / ityekAntAbhedavAdino mithyAvAdina iti / 616. tathA, ekAntabhedavAdino'bhidadhati-vinAzasyAhetutvAd udayAnantaraM dhvaMsAt kSaNabhaGgavA- kuto dravyasya saMbhava iti / tathAhi-ye yadbhAvaM pratyanepekSAH te tdbhaavniytaaH|| dinaH pUrvapa yathA antyA kAraNasAmagrI svakAryotpAdane / anapekSAzca vinAzaM prati bhAvA iti / tathAhi vinAzahetunA kiM svarUpaM kriyate, kiM vA'bhAvaH kriyate ? / na tAvat svarUpam / tasya khahetorevotpannatvAt / kiM ca, tat svarUpaM nityam, athAnityam ? / yadi nityaM tedA tasyAvinAzyatvAt akiMcitkaro vinAzahetuH / athAnityaM tadA tasya svata eva nazvaratvAt kiM vinAzahetunA / atha kAlAntarasthAyino' vinAzahetunA vinAzaH kriyate / na, kAlAntara-" sthAyitve nityataiva syAt / yena hi svabhAvena bhAvaH saMvatsara sthitaH sa cet saMvatsarAnte'pi khabhAvaH, punaranyat saMvatsarAntaramAsitavyam / tatrApyevamiti kAlAntarasthAyitvAbhyupagame nityataivApatati / tanna pakSAntarasaMbhava iti / tatra ca vinAzahetorakiMcitkaratvamiti / tanna svarUpakaraNAdvinAzaheturiti / 617. athAbhAvaM karoti / tadapi nAsti / yasmAdabhAvaH kiM paryudAsarUpaH kiM vA / prasajyarUpaH ? / tatra na tAvat paryudAsarUpaH, tasye vastvantaralakSaNatvAt / tatkaraNe na vinAzyasya kiMcit kRtaM syAt / tathAhi - mudrAd yadi kapAlAnAmutpAdo ghaTasya kimAyAtam ? / tadhyaMzena(taddhasena) teSAmutpAdAditi cet, tadutpAde'nyasya dhvaMsaH kiM na bhavati / tasyaiva nirvRttariti cet ; na, nivRttervastvantararUpatvAt tadutpAde sarvasya syAt na vA kasyacidapi" vizeSAbhAvAditi / asaMbaddhaM ca syAt / tathAhi - kapAlotpattau kapAlo." tpattiriti / 618. api ca dhvaMso'pi kiM ghaTasvarUpaH ? kiM vA arthAntaramiti ? kiM vA tuccharUpa iti ? / tadevAvartata iti anavasthA / tannArthAntararUpAbhAvakaraNe bhAvasya kiMcitsyAt / kintu svarasata eva nivartamAno ghaTakSaNo mudgarAdisahakArikAraNaM prApya kapAlAnyutpAdayati / tadutpattau ca vijAtIyasantAnotpAde 'nAzito ghaTaH' iti janasyAbhimAna iti / 19. atha prasajyarUpamabhAvaM karoti / tadapi nAsti / nirUpasya kartumazakyatvAt / karaNe vA bhAvarUpataiva syAt / yato bhavatIti bhAvo'bhidhIyate / nAnyadbhAvasyApi lakSaNam / atha bhAvo bhAvarUpatayA bhavati abhAvo'bhAvarUpatayeti / vicitrarUpA hi padArthI bhavanti / na hi nIlaM pItarUpatayA bhavati / tadapyasat / yataH kenacidrUpeNonmajanaM hi bhavanamabhi 1. adRssttprikk0| 2. tatra mu0k0| 3. kAntabheda mu0k0| 4. deghetutvAt a0 b0| 5. pratyapekSAH a0 mu0k0| 6. anapekSazca mu0 k0| 7. bhAva iti mu0k0| 8. tasya hetorutpa mu0k0| 9. nityaM tasyA mu0k0| 10. vinshyk0| 11. sthAyinA vik0| 12. yena khmu0k0| 13. saMvatsaraH k0| 14. atha bhAvaM ka0 / atha bhAvaM na karoti mu0|15. tsyaavsthaantrldegk0| 16. kRtaM tathAhi mu0| 17. tadaMzena teSA a0 taccAMzena tessaamu0| 18. nivRttiriti mu0k0| 19. cidabhAvAditi mu0k0| 20. asaMbandhaM syAt mu0k0| 21. bhidhAna iti mu0k0| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 nyApAvatArasUtravArtikavRttau [4. Agamapari0 dhIyate / sarvopAsmArahita nirUpatvAt na kasyacidrUpasya karaNamiti kathaM tatra hetuvyApAraH phalavAniti / valAt abhAvaM karoti'-bhAvaM na karotIti kriyApratiSedhamAtraM syAt / tasmA. dvinAzasya ahetukatvAd udayAnantaraM dhvaMsaH / kuto'nugatasya rUpasya saMbhavo yena trailapyaM vastunaH sAviti / .620. api ca, ekarUpatve vastunaH prathame kSaNe yapaM tadeva yadi dvitIyAdiSvapi tadotpatirUpatvAt prathamakSaNaleva sarveSAmutpattirUpatA syAditi pratikSaNamutpAde na kasyacit sthitiriti / atha prathame'kSaNe utpattiH dvitIyAdiSu tu sthitiriti / tadA utpattisthityotpattisthitimadbhyAM na bheda iti tayorapi bheda ityAvinA kSaNikasya vastunaH siddheH kuto dravyasya saMbhava iti / // 621. atra vadanti / yadyahetukatvaM nAzasya tadA nityaM sattvamasattvaM vA syAt / tatra kSaNamA- yadi ghaTAbhAvasya sattvaM tadA ahetodezakAlaniyamAbhAvAjagati ghaTasya nAmApi bhaaH| na syAt / athA'sasvaM tadA ghaTasya nityatvaM vyApitvaM vA prasajyeta / atha na ghaTAt tadabhAvasya bhedaH / evaM tarhi kathamabhAvasyAhetukatvam ? / anyathA ghaTasyApyahetukatA syAt / atha ghaTahetoranyo na muMdrarAdiheturisahetukatocyate / yadyevaM prathame'pi kSaNe na // ghaTasya sattvaM syAt, virodhinaH saMnidhAnAt / 622. nanUktam - na svarUpAdanyo[s]bhAva iti kaH kena virudhyate ? / yadyevaM tadA ghaTasa nityatvaM vyApitvaM ca syAt / tathAhi-yasya yatra svarUpaM tasya tatra sattvam / yathA prathame kSaNe ghaTasya / asti ca sarvatra deze kAle ghaTasya svarUpabhUto'bhAva iti / atha khahetorekakSaNasthAyI ghaTa utpayate tena tadAtmako vinAzaH kathyate / na punarSinAzo nAma "kami vigrahavAniti / tena dvitIye kSaNe se eSa na bhavati / na punastasya kiMcid bhavati / atha dvitIye kSaNe ghaTasya kiM sasvaM kiM vA'sattvam 1 / yadi sattvaM kathaM kSaNikatvam ? athAsasvam tadA tadasattvam yadyahetukaM tadA prathame'pi kSaNe kiM na bhavati ? / atha tadasattvaM na kiMcid yena prathame'pi kSaNe syAt / yadi tanna kiMcid kiM na ghaTo bhavati ? / 623. atha dvitIyAdikSaNeSu tuccharUpo'syA'bhAvo bhavati tena na sattvamiti / prathame kSaNe tuccharUpAbhAvAbhAvAt sattvamiti / nanu tuccharUpo'bhAvaH kiM ghaTAdabhinnaH kiM vA mima iti ? / yadyabhinnaH tadA pUrvaH prasaMga:- prathame'pi kSaNe sattvaM na syAt, sarvadezakAleSu vA sattvaM syAt iti / atha bhinnaH sa kiM nirhetukaH kiM vA hetumAniti / yadyahetukaH tadA prathame'pi kSaNe ghaTasa sattvaM na syAt ahetukatvAt tasya tatrApi bhAvAt / atha hetumAsadA kathamahetuko'bhAvaH iti / .624. api ca tuccharUpAbhAvotpattau dvitIyAdi kSaNeSu yadi ghaTo na bhavati trailokyamapi kima na bhavati / tatsaMbandhino'bhAvasyotpatteH sa eva na bhavati na tu" trailokyamiti 1. karotIti na karo b0| 2. sadbhAvo k0| 3. prathamakSaNe mu0| 4. tadotpattisthitimanyAM ka. mu0| 5. mede ityA a010| 6. tadA heto mu0| 7. tadAbhA k0| 8. medaH tarhi mu0| 9. ghaTasthApya mu0| 10. na mudrAderhetukatocyate a0| 11. virodhini k0| 12. dezakAle mu0 k0| 13. kSaNe eva mu0k0| 14. tathA a0b0| 15. mapi na kina bha mu0 ka0 / 16. sattau sa a0| 17. na trailo b0mu0k0| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 56.] kSaNabhaGgabhaGgaH / 919 vet; kaH saMbandhaH 1 / na tAvat tAdAtmyam, tatra pUrvamevoktaM dUSaNam / atha tadutpatiH / tadapi nAsti yataH kim abhAvena ghaTo janyate kiM vA ghaTena abhAva iti 1 / tatra yadyabhAvena ghaTo janyate tadA tatkAraNavaiphalyaM syAt / sarvatra ca ghaTasya sattvaM bhavediti / atha ghaTenAbhAvo janyate tadA kathamaddetukatvam ? / dvitIyazca ghaTakSaNo'bhAvena vyavahitotpattiH syAt / atha dvitIyaighaTakSaNa eva prathamasyAbhAvo nAnyo'bhAvo'ntarAle 8 kazciditi / nanu tasya kSaNikatvAt tadvinAze prathamaghaTasyotpattiH syAt / evaM kapAlavinAzepi / 25. api ca yadi vastvantaramevAbhAvaH tadA yaduktaM- 'paryudAsa evaiko namarthaH syAt so'pi vA na bhavet / yadi hi kiMcit kutazcid vyAvarteta tadA tadvyatireki saMspRzyeta tatparyudAsena anyathA ghaTo na bhavatItyukte paTo bhavati iti paTasya vidhirevoktaH // syAt na ghaTasya nivRttiriti' "virudhyeta / tasmAt sudUramapi gatvA vastUbhayAtmakamabhyupagantavyam / svarUpeNa sat pararUpeNAsaditi / tena bhAvavat tadabhAvo'pi hetumAniti / 26. api caivamekAntavAdino janmApyahetukaM syAt / tathAhi - kAraNena kAryasya kiM janma bhinnaM kriyate ' kiM vA'bhinnaM kriyate ? | yadi bhinnaM kriyate tadA kAryasya na kiMcit kRtaM syAt / tatsaMbandhitvaM ca " saMbandhanirAsAt nirastam / athAbhinaM kriyate tadA tadeva // kriyate na janma / taca kiM vidyamAnaM kriyate kiM vA avidyamAnam 1 | yadi vidyamAnaM tadA kiM kriyate 1 / athAvidyamAnaM tadA zazaviSANamapi kriyeta / athAvidyamAnameva kriyate na tu avidyamAnaM kriyata eva / tena yasya kAraNamasti tat kriyate yasya nAsti tatra kriyate / nanu avidyamAnatvAvizeSe'pi mRtpiNDo ghaTasyaiva kAraNaM na zazaviSANasyeti kiM kRto niyamaH ? / atha yasyotpattirdRzyate tasya kAraNaM netarasya / nanu avidyamAnatvAvizeSe'pi ekasyotpatti - 2 rnAnyasyeti kutaH ? / vastusvabhAvairuttaraM vAcyamiti cet; evaM tarhi hetumadvinAzavAdyapyetadvaktuM zaknoti / kapAlotpattau ghaTasyaivAbhAvaH kriyate nAnyasyeti vastusvabhAvairuttaraM vAcyamiti / tadyuktivAdinA pAdaprasAraNaM na kartavyam kintu yuktiranusaraNIyA / 627. tatraikAntaSAde utpAdavyayau "niyuktikAviti / anekAntavAda evaM yuktimArasaha iti" tadeva vastu kenacidrUpeNa vinazyati kenacidutpadyate " naikAntenAsadutpadyate nApyekAntena 24 vinazyati iti yuktaM / tadevamutpAdavyayadhauvyayuktaM vastvanabhidadhAnAni AgamAntarANi mithyAvAdIni iti / tasmAt sUktam - jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti / 28. nanu bhavatu vidhiniyamabhaGgavRttivyaitiriktatvAdanyacchAzana manRtamanamba (mamba) 1. nAstIti yataH ka0 / 6. 2. ghaTeneti a0 / 3. tatkaraNa mu0 ka0 / 4. dvitIye ghaTadeg a0 / 5. nAdyos su0 ka0 'tireke saMdeg mu0 ka0 / 7. vidhirucyeta su0 ka0 / 8. minaM kriyate yadi ka0 / 9. vA'bhinaM yadi su0 / 10. tatsaMbaMdhinirAsAt a0 / tatsaMbandhanirAsAt su0 ka0 / 11. saMbaMdhitvanirA' ba0 / 12. mAnaM kriyate yadi 60 mu0 / 13. kriyate tadA mu0 ka0 / 14. tathA mu0 ka0 / 15. na tu a0 / 16. vize mu0 ka0 / 17. syApi kiM a0 ba0 / 18. syaiva ki0 mu0 / 19. yau na yukti mu0 ka0 / 20. ityAdi ma0 ba0 / 21. bave nApyekA a0 / 22. vyaktirideg a0 / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 nyAyAvatArasUtravArtikavRttau [4. Agamapari0 ravapuSAM tvabhyupagamaH katham !, tasya hi vidhiniyamabhaGgavRttyavyatiriktatvAditi / te'pi strINAmamokSamanAgamamabhyupetAH tena mithyAdRza iti / taduktam / "payamakkharaM ca egaM jo na roei suttaniTuiM / sesaM rotanto vihu micchahiTThI jamAli vva // " * tathAhi - yathA tiryanArakAmarAsaMkhyAtAyuHsammUrcchajanareSu ramatrayasya nirvANahetorabhAvobhihito'rhatA tathA na yoSAsu tathApi te tatra tadabhAvaM pratipannA iti / nApi pratyakSeNa ramatrayasyAbhAvaH, paracetovRttInAM duranvayatvAt / nApyanumAnena pratyakSAbhAve tasyApyabhAvAt / tadevaM pratyakSAnumAnAgAbAdhitaM zAnadarzanacAritralakSaNaM ranatrayamavikalaM kAraNaM nirvANasya bIvastIti kathamanirmokSa iti / prayogaH- yadavikalaM kAraNaM tadavazyameva kAryamutpAdayati // yathA antyA bIjAdisAmagrI aDarAdikam / avikalaM ca niHzreyasakAraNaM yoSikhiti / 629. athAdhastAdutkRSTagamanavad upariSTAdapyutkRSTagamanAsaMbhavaH tAsAmiti strItvenaiva "viruddhaM rabatrayamityasiddho heturiti cet ; na, pratibandhAbhAvAt / na hi saptamapRthvIgamanAbhAvo mokSAbhAvena vyApto viparyaye vyApterasiddheH / iha yadyatra niyamyate tadviparyayeNa tadvipakSasya vyAptau niyamaH sidhyati / yathA vahinA dhUmasya vyAptau dhUmAbhAvena vahayabhAvasya // vyAptiH / yathA vA ziMzapAtvasya vRkSatvena vyAptau vRkSatvAbhAvasya ziMzapAtvAbhAvena vyAptiriti / na caivaM saptamapRthvIgamanaM kAraNaM mokSagamanasya nApi tadAtmakam yena viparyayavyAptiH syAditi / na cAvyApakaimivRttAvapi vyApyasya nivRttiratiprasaMgAt / na ca trItvenAvikala. kAraNaM bhavanirvANakAraNaM nivartyamAnamupalabdham / yena "virodhAdasiddho hetuH syAditi / 630. na cotkRSTAzubhapariNAmena utkRSTazubhapariNAmasya vyAptiH yena tadabhAve tasyApya" bhAvataH prakRSTAzubhArjanAyogyatve prakRSTazubhArjanAyogyatvaM tAsAM syAditi / uktaM ca / "viSamagatayopyadhastAt upariSyAtulyamAsahasrAram / gacchanti ca tiryshcstddhogtinyuuntaa'hetuH||"niimu0 zlo06] "bhUyante cAnantAH saamaayikmaatrpdsiddhaaH||" [ tattvArthasaM* kA0 27] iti vacanAt notkRSTazrutAbhAvena siddhyabhAvaH strINAmiti / 631. na ca vastreNa vyavadhAnaM nirvANasya, anyathA tadrahitAnAM tasya sattvaM syAt / mohayuktatvAt [na] iti cet ; sa eva tarhi parigraho'stu na vanAdiriti / anyathA "kappara niggaMthANaM niggaMdhINaM samaNINaM" ti vyapadezo na syAt / tena mUchoM parigrahaM varNayanti nopakaraNam / tena puMsAmapi vasapAtrAdi dharmopakaraNaM na parigraha iti / taduktam / "yat saMyamopakArAya vartate proktametadupakaraNam / dharmasya hi tat sAdhanamatonyadadhikaraNamAhAIna ||"[khiimu0 zlo. 12] 1, bnbhyub0| 2. egaM pi jo b0| 3. rovai b0| 4. mAnena apratyakSe etasya mu0| 5. gmvaadhik0| 6. vikalakA b0| 7. adhakhA ba0 mu0k0| 8. naiva niruddhaM a0 b0| R..gamanAmokSa a0| gamanAbhAve mokssaak0| 10. vyAptiH mu0k0| 11. ita Arabhya 'proktametadupakara [paM0 29] paryantaM mu0 pratau nAsti sN0| 12. gamakaM bh0| 13. degpakatvanivRttAvavyApyasya m0| 14. nivRttiriti prasaM0 a0| 15. viruddhAdasi b0| 16. sa ca eva prik0| 17. puMsAmiti vana a0| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 56.] striimuktivaadH| 632. api ca, saMsArasya kiM kAraNaM vastrAdiH, kiM vA rAgAdiriti ? yadi vanAviH tadA tadrahitAnAM mokSaH syAt / atha rAgAdiH tadA tadvipakSasevayA rAgAdikSayo na vastrAdityAgena / atha vastrAdidhAvanAdau hiMsA bhavati / sA ca saMsArakAraNamiti / tanna, apramattasya hiMsAyAmapi bandhAbhAvAt / taduktam - "jiyau ya marau ya jIvo ajayAcArissa nichao bndho|| payayassa nasthi bandho hiMsAmetroNa doseNa // " [pravaca0 3. 17] "uccAliyammi pAe IriyAsamiyassa maannss| pAyajeja kuliMgI mareja taM jogamAsajja nahu tassa taNimitto bandho sumo vi desio samae // " [ogha. 748-49] tasmAt pramAdAvireva hiMsA na banAvidharmopakaraNaprahaNamiti / 633. avanyAH striyaH / tena na nirvAntIti cet, nainu kasyAvanyAH 1 / kiM sarvasya, kiM vA ekasya kasyaciditi / na tAvat prathamaH pakSaH, cakravAdibhirvandhatvAt / dvitIyapakSe tu gaNadharIdInAmapyanirmokSatvaprasaMgaH / te'pi hi nAItA vanyante / atha mahave' satyabanyatvAt ityucyate / tathAhi-mahatIbhirapi vinadIkSito" banyate / na punastAsteneti / / naitadasti / mahattvAmahattvavyavasthiterAgamanibandhanatvAt / 'dharmasya puruSapradhAnatmAt tena puruSasya mahattvaM na bINAm' iti aagmH| 634. atisaMcchiSTakarmatvAditi cet / na, karmalApaSasya samyaktvAviprAptau tulyatvAt / 635. mAyApradhAnatvAt satyarahitatvAt ityapi na vaktavyam / yataH "zIlAmburodhavelA guNaramasamujvalA bhtikhcchaaH| rAjyamapahAya sAdhvyaH saMjAtAH stybhaamaacaaH||" "gAIsthye'pi susasvA vikhyAtAH zIlavattayA jagati / sItAdayaH kathaM tAstapasi visavA vizIlAya?"[bImu. 31] 636. api ca yadi na strINAM mokSo'sti tadA'yamAgamaH katham ? "bhaTsayamegasamae parisANaM nivrvaasmkkhaayaa| thIliMgeNa ca vIsa sesA vasagaM tu bokhbvaa||" aupacArikatvAdaspeti cet -puruSasyApi zrIvedodaye sati strIvad vyavahRtiryathA loke puruSakAryAkaraNAt puruSo'pi nIti vyavaDiyate / tadasat / mukhya bAdhakAbhAvAt / anyathA sarvazabdAnAM vyavasthA vilupyeta / kiM ca, AptA apyaupacArikazabdaiyadi vastu pratipAdayeyu: tadA''ptatA hIyeta / prayojanaM copacArasya na kiMcidasti / vedodaye tatsaMbhavapratipAdanaM / 1. 'rasya kAraNaM a0| 2. nicchidA hiMsA prvc0| 3. hiMsAmitteNa samidassa prvc0| 4. vacamA' mu0| yassa saMkamaTThAe ogh0| 5. tajjoga mu000| 6. na ya tassa ogh0| 7. cet kasyA ka0 mu0| 8. gaNadharANAma0 a0| 9. mahattvepi satya ka0 mu0| 10. 'bhirdina mu0| 21. kSitopi badeg mu0k| 12. zIlAnurodhavalAH mu0| shiilaahurodhvlaa:k0| 13. vasarga cmo00| 15. syaamihiniik0| 15. lokessuk0|13. sthA'pa 00 myA.16 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 nyAyApArika tau [ 1. mahAmamari0 prayojanamiti cet / naM, kSINavedasaida nirvANaprApteH / na ca zrIvedodaye sati kSapakaNyArambhakatvaM yena tathA vyapadezaH syAt / na hi doSaba guNazreNimArabhante / aba kadAcit tasma zrIvedodaya AsIt tena tathA vyapadezaH, tarhi krodhAdayo'pi kadAcit AsIt, tena kina vyapadizyante krodhavantaH IyantaH sidhyantIti / tasmAt aupacArikatvamAgamA prati* paidyamAno vidhivAkyasyaiva prAmANyamicchato mImAMsakasyAnuharati / 10 18 20 37. api ca caturdazaguNasthAnAni zrINAmarhatokAni nirmokSatve virudhyante / www evaM jinavara kathitaM khISvapi mokSaM na sAdhu manyante vidhyAdiSAdino'pi hi tathApi midhyAdRzo'hIkAH / evaM saptanayAmbudherjinamatAt bAhyAgamA ye'bhavan sthityutpAdavinAzavastu virahAt tAn satyatAyAH cipam / 'yo bauddhAvadhiddhatIrthikamataprAdurbhavadvikramaH malo malamivAnyavAda jayacchrImalavAdI vibhuH || zrImAnyalakSaNama mAdhyamananyaneyaM sUtrAbhidhAnigaditaM vizadaM yadartham / padArthavidhau paTIyaH proktaM pramANamiha zAbda mirva garIyaH // [ 56 ] // iti zrIzAntyAcAryaviracitAryA vArtikavRttau AgamaparicchedaH // sUrizcandrakula|malaikatilakazcaritraratnAmbudhiH sAre lAghavamAdadhAti ca gireryo vardhamAnAbhiSaH / tacchiSyAvayavaH sa sUrirabhavacchrIzAntinAmA kRtA yeneyaM vivRtirvicArakalikA nAmA smRtAcA [tmanaH ] // 1 // rari hIne samadhikaguNe dveSamadhikam samAne saMspardhA guNavati guNI yatra kurute / tadasmin saMsAre viralasujane'pAstaviSayA pratiSThAzA zAstre tadapi bhavet kRtyakaraNam // 2 // // grandhAya 2873 // 1. nAkSINa mu0 ka0 1 2. krodhavantaH sideg a0 / 3. pratipAdyamAne bhu0 ka0 / 4. yI zrImAnavidyudittI ma0 / 5. yaMtrA' a0 / 6. sUtramidA nideg 50 / 7. paricchedaH caturthaH saMpUrNaH itmevaM eSA puSpikA--sUrindretyAdipranyakkRtprazasti zlokadvayAnantaraM muktito vartate / saM0 / 8. ivaM parva a0 pratI mAsti / 9. avajJA na hone ka0 / 10. tadapi na bhavet a0 60 mu0 / 11. // 2 // maMgalaM mahA zrIH // lipIkRtaM yA vyAsa lAvurAma jeThamala / ravAsI ahipuramadhye / jasalamerusthaH muthA jJAnacandaH vareDIyAgotrIyaH / yasya bhAryAyAM kikhApitamidaM pustakaM / zrImadvijayAnandasUrIzvarANAM prathamaziSyapaMDita bhImakSmI vijayAbhidhAnAH, teSAM ziSyahaMsAkhyopadezAt likhApitaM ka0 / iti zrIzAMtyA...... AgamaparicchedaH caturthaH saMpUrNaH / saMvat 1965 zAke 1830 pauSa kRSNa dvitIyA 2 jIyo saumyavAre samAptammu0 / 12 0 0 0 saM0 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // TippaNAni // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNA ni / pR0 11. paM0 4. hitAhitArtha - isa kArikA kI do vyAkhyAe~ vRttimeM haiM / unameM se dUsarI vyAkhyA ( pR0 13. paM0 12) spaSTatayA dignAga ke 'pramANa samuccaya' ke 'pramANabhUtAya' ityAdi maMgala zloka kA anukaraNa karake kI gaI hai' / dignAga ne 'pramANa samuccaya' kI racanA karate samaya buddha bhagavAn ko 'pramANabhUta' kahA hai / vahI bAta zAntyA cArya ne prastuta kArikA kI dUsarI vyAkhyA meM kahI hai / nyAyabhASyakAra vAtsyA ya na ne kahA hai ki "pramANena khalvayaM jJAtArthamupalabhya tamarthamabhIpsati, jihAsati vA" ( 1. 1. 1 ) / uyo ta kara ne spaSTIkaraNa kiyA hai ki upekSaNIyArtha kI pratipatti se puruSa kI pravRtti yA nivRtti hotI nahIM hai kintu sukhahetu yA duHkhahetu artha kI tathAbhUta pratipatti hI pravartaka yA nivartaka hotI hai / - nyAyavA. pR0 7 / isI bAta ko lakSya meM rakha kara AcArya dharma kIrti ne 'pramANa samuccaya' ke ukta maMgala loka ke vArtika meM kahA hai ki bhagavAn heyopAdeya tattva ke jJAtA hone se pramANa hai / - pramANavA0 1. 34 / unhoM ne jJAna ke prAmANya kA bhI samarthana usI prakAra se kiyA hai / - pramANavA0 1. 5 / 3. 217 | phalitArtha yaha hai ki pramANa heyopAdeya takha ke viveka meM samartha honA cAhie / dharmottara ne 'nyAya bindu' kI TIkA meM AdivAkya kI vyAkhyA meM spaSTa kahA hai ki - sarva puruSArtha kI siddhi samyagjJAna se hotI hai aura vaha siddhi heya ke hAna meM aura upAdeya ke upAdAna meM paryavasita hai / - nyAyabi0 TI0 pR0 8 / unhoM ne upekSaNIyArtha ko heya ke antargata mAna liyA hai 1 vAtsyAyana ne pramANa ke-hAna, upAdAna aura upekSA buddhi aise tIna phala mAne haiN| ( nyAyabhA0 1. 1. 3; 1. 1. 32 ) phira bhI unhoM ne pramANa ko, jaisA Upara kahA gayA hai, heya ke hAna meM aura upAdeya ke upAdAna meM samartha batAyA hai / uddyotakara ne usa kA samarthana kiyA hai / ThIka vaise hI yadyapi siddha sena aura samantabhadra ne pramANa ke tIna phala mAne haiM aura usa kA samarthana akalaMka ne kiyA hai / - ( nyAyA0 28, AptamI0 102, nyAyavi0 kA0 476 ) phira bhI akalaMka ne anekatra pramANa ko heyArtha ke hAna meM aura upAdeyArtha ke upAdAna meM samartha batAyA hai'| sAtha hI upekSaNIyArtha kI upekSA kI bAta nahIM khii| prabhA candrA cArya jaisoM ne dharmottarAdi kI taraha upekSaNIyArtha ke pArthakya kA mI nirAsa kiyA hai / - prameyaka0 pR0 4 / isase spaSTa hai ki a kalaMka ne isa viSaya meM vA tsyA ya nA di ke pUrvokta kathana kA anusaraNa 1. prabhA candra ne bhI 'parIkSA mukha' ke prathamazloka kI dUsarI vyAkhyA vaise hI kI hai - prameyaka0 pR0 7 / 2. tulanA - " hitAhitavidhibyAsedhasambhAvanam" Atmatasvaviveka pR0 1 / 1. "hitAhivArthaprAptiparihArasamarthe dve eva pramANe" - pramANasaM0 pR0 97 paM0 7; laSI0 sva0 kA0 615 nyAyavi0 kA0 4 ityAdi / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 TippaNAni / [10 11. 50 5kiyA hai| unhIM kA anukaraNa zAnkhyA cArya ne anya jainAcAryoM kI taraha prastuta kArikA meM kiyA hai| pR0 11. 50 5. 'siddhasenApatritam -isase spaSTa hai ki zAnkhyA cArya ne sikha sena ke sUtra ke upara vArtika kiyA hai| ve apane vArtike kA vizeSa nAmakaraNa nahIM karate kintu vArtika kI khopA itti ko unhoM ne 'vicAraka li kA aisA nAma diyA hai jo gita prazastizloka se spaSTa hai| siddhasena kA vaha sUtra 'nyA yA va tAra' nAmaka dvAtriMzikA hI hai; kyoM ki vArtika kA AdhArabhUta 'pramANaM khaparAbhAsi' ityAdi zAstrArtha saMgrAhaka jo loka unhoMne diyA hai vaha nyA yA va tAra kI prathama kArikA haiN| zvetAmbara jaina sampradAya ke Apa vaiyAkaraNa zrI buddhi sAgara ke sahodara bhAcArya jine varane 'zvetAmbaroM ke pAsa apanA pramANalakSaNa prantha nahIM hai, ve paropajIvI hai| aise AkSepa ke uttara meM pUrvAcAryoM kA gaurava dikhAne ke lie Aya sUri kI sukRti nyAyAvatAra kI hI ukta kArikA ko le kara ke 'zlokavArtika' kI racanA kI hai, aura use khopana vRtti se vibhUSita kiyA hai| __ ataeva AcArya siddhasena ke hI nyAyA vatAra ke Upara do vArtikoM kI racanA huI hai yaha spaSTa hai| ina donoM vArtikoM ke mI pUrva meM A0 siddha rSi ne isI nyA yA va tAra ke Upara eka saMkSipta TIkA likhI hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki the tAmbara AcAryoM ne spaSTarUpa se siddha se nAcArya kI isa choTIsI kRti kA kAphI mahatva baDhAyA hai| digambarAcAryoM ne mI khAsakara akalaMkane isa kA acchA upayoga kiyA hai| nyA yA vatAra ko hama jainanyAya kA Apa lakSaNagrantha kaha sakate haiN| pR0 11. paM0 6. 'namaH khatApramANAya-vRtti ke isa maMgala zloka ke sApa kumAri la kRta maMgala tulanA ke yogya hai ___ "vipulavAmadevAya vivedIdivyacakSuSe"-mImAMsA zlokavA0 1 / / jainasaMmata bApta kA prAmANya khataH hai| mI mAM sa ka kA pratyeka pramANa khataHpramANa hai| phira bhI una ke mata se AptasthAnIya mahe ghara, manu Adi atIndriyArtha ke sAkSAdRSya nahIM haiN| aise padApoM kA una kA jJAna vedAzrita hai aura vaha veda kisI puruSa ke dvArA nirmita yA upadiSTa nahIM hai kintu nitya hai-'apauruSeya hai / vedakharUpa divyacakSu milane para mahebara kA 1. parIkSA0 1.2, prameyaka0pU04, pramANana 1.3 / 2. vahAcA kika bArtika e mayA mokaM vienA chate' kaa057| 3. nevaM citirvicArakalikA naamaa'| 1. pramAlama kaa0404| 5prmaalkssmvRtikaa0405| zokArtikamAcasUrisutI-pramAlakSmIkAke maMgalAcaraNakI kArikA / dekho 'nyAyAvatAra kI tulanA' kA privit| .. "khatA sarvapramAmAnAM prAmAnyamiti gmmvaar"-lokvaa02.47|| 9"pahA baramAna na khurdoSAvisaapAH" -lokvaa02.63|"dlaapaurpeytve sidA va pramANatA"-sokabA.2.973 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 11. paM0 .] ttippnnaani| 127 jJAna vizuddha ho sakatA hai lekina jainoM ke Apta kI taraha apane doSoM kA kSaya karake sakala atIndriya padArthoM kA sAkSAtkAra karanA una kA kAma nhiiN| . jaina, bauddha, nai yA yi ka, vaizeSika, sAMkhya aura yoga ina samI ke paramApta samI vastuoM kA sAkSAtkAra karake una ke viSaya meM dUsaroM ko upadeza karate haiM ataeva ve pratyakSa se apane apane pakSa ke upadeSTA kahe jAte haiM / jaba ki mI mAM sa ka ke mata se ve aisA nahIM kara sakate / mI mAM sa ka ke mata se atIndriya vastuoM kA upadeza AgamAzrita hai aura vaha bAgama saMyaMsiddha hai / mImAMsaketara ke mata se Agama AtAzrita hai aura Apta svayaMsiddha hai| maMgala kI racanA ke samaya stotavya puruSa ko pranyagata viSayAnukUla vizeSaNa dene kI prathA prAyaH prAcIna aura navIna granthoM meM dekhI jAtI hai / usI kA anusaraNa karake zAnyA cArya ne prastuta vRtti ke maMgala meM aura vArtika ke prathama loka kI vyAkhyA meM bhagavAn ko 'pramANa' kahA hai| A0 dimAga ne mI 'pramANa sa mucaya kI racanA karate samaya bhagavAn buddha ko 'pramANabhUta' kahA hai| pramANa, khAsakara pratyakSa pramANa, bauddha ke mata se nirvikalpaka hotA hai ataeva dharma kI rti ne pramANa vArtika' ke prArambha meM bhagavAna ko 'vidhUtakalpanAjAla' khaa| jainAcArya prabhA candra mI magavAna ko 'pramANalakSaNa' kahate haiM / kumArila jaba vedAnita mImAMsA darzana kA samarthana karane ke lie prastuta hue taba unhoM ne mahAdeva ko 'trivedIdivyacakSuS' khaa| pUjyapAda jaba mokSamArgazAma kI TIkA karane lage to bhagavAna ko 'mokSamArga ke netA' kahA- 'mokSamArgasya netAram' - sarvArthaH / yogaviSayaka grantha kA praNayana karate samaya AcArya haribhadra ne bhagavAna ko ayogam , yogigamyaM ( yogdd0)| yogIndravanditam (yogabindu) kahA / jaba ki dArzanika kRti meM unhoM ne bhagavAna ko 'sadarzana' (SaDda0) kahA hai| ve hI jaba *sarvajJasiddhi' racate hai taba bhagavAna ko akhilAryazatA''kliSTamUrti kahate haiM / 'anekAnta kI jayapatAkA' phaharAte samaya bahI nAcArya bhagavAna ko 'sabUtavastuvAdI' ke rUpa meM dekhate haiN| vedAnta ke kisI bhI anya meM yadi maMgalAcaraNa hai to vaha brahma ke kharUpa pratipAdaka vizeSaNoM se yukta avazya henn|| aise aura mI udAharaNa diye jA sakate haiN| itane udAharaNoM se hama ukta natIje para pahuMca sakate haiM ki yaha mI eka prathA avazya rahI ki pratyakAra apane pratipApa viSaya ke banu vizeSaNa se iSTa devako bhUSita karate the| pR0 11.507. 'pacapeNa'-Avazyaka niyukti meM namaskAra zabda kA padArtha batAte samaya kahA hai ki "dabvabhAvasakoyaNaM' padArtha hai / arthAt namaskAra do prakAra se hotA hai-eka to bAma zarIra ke avayavoM kA saMkocana, yaha dravyasaMkocanarUpa itya namaskAra hai aura dUsarA vizuddha mana ko praNati meM lagAnA, yaha bhAvasaMkocarUpa bhAva namaskAra hai / manaHdhipUrvaka jo ..bhAvani yi 280 2.vizeSA0 2857 / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 TippaNAni / [40 11. paM0 8dravyanamaskAra kiyA jAya vahI saphala hai / korA dravya namaskAra niSphala hotA hai / dravya namaskAra na mI ho kintu bhAva namaskAra ho taba bhI vaha phaladAyI hai| prastuta meM zAntyA cArya jina bhagavAna ko pazcarUpa se namaskAra karane kI bAta kahate haiM / yadyapi yaha ullekha una ke dravya namaskAra kA hI hai phira bhI vaha bhAvanamaskArapUrvaka hI hogA aisA samajhanA caahie| unhoM ne apane bhAva namaskAra kI sUcanA bhagavAna ke guNavarNanase dI hai| dravya namaskAra jina pAMca rUpa se kiyA jAtA hai una kA varNana vaMdana kapra kIrNa ka meM hai "do jANU doNNi karA paMcamagaM hoi uttamaMgaM tu|| paNivAo paMcaMgo bhaNio suttttuditttthiihiN||" vNdn014| arthAt praNAma pAMca aMgoM se kiyA jAtA hai / do hAtha, do jAnu aura mastaka ina pAMca aMgoM ke saMkocana se dravya namaskAra hotA hai| pR0 11. paM0 8. 'anyArthavatteti' isa padya meM zA tyA cArya ne sajjanoM ko nirmatsara hokara apane grantha kI parIkSA karane ko kahA hai| yaha eka purAnI prathA kA anukaraNa mAtra hai| mahAkavi kAlidAsa ne bhI aisA hI apanI kRti 'raghuvaMza' meM kiyA hai'; aura kA li dAsa ke bAda bhI yahI prathA barAbara cAlU rhii| __'apUrvArthaka hone se grantha kI racanA anAvazyaka hai, kyoM ki vaha kharuciviracita hone se satpuruSoM ke Adara yogya nahIM / yadi pUrvaprasiddhArthaka granthakI racanA karate ho taba to aura mI anAdaraNIya hai, kyoM ki piSTapeSaNa honese vyartha hai' ina AkSepoM kA samAdhAna AcArya vithA nanda ne apane ta svArtha zloka vArtika meM diyA hai (pR0 2. paM0 22) / zAntyA cArya ne bhI 'anyArthavattA' zabda se uparyukta donoM AkSepoM kA ullekha kiyA jAna pADatA hai / kyoM ki isa zabda kA 'anya artha se yuktatA' arthAt apUrvArthakatva aura 'anyoM ke arthase yuktatA' arthAt pUrvArthakatA aise donoM artha spaSTatayA phalita hote haiN| zAntyA cArya ne ina AkSepoM kA uttara diyA hai ki dUsaroM ne isI bAta ko sAmAnya rUpa se kahI hai aura maiMne use anyathA arthAt vizeSa rUpa se kahA hai / ataeva merA kathana mAtra bhapUrvArthaka bhI nahIM aura mAtra pUrvArthaka bhI nahIM / satpuruSoM ko cAhie ki ve isa kI parIkSA kreN| isa ke sAtha jayanta ke ye zabda tulanIya haiM - __"kuto vA nUtanaM vastu vayamusprekSituM kssmaaH| bacovinyAsavaicidhyamAtramatra vicAryatAm ||"-nyaaymN0puu01|| "AdisargAtprabhRti vedavadimA vidyAH pravRttAH, saMkSepavistaravivakSayA tu tAMstAMstatra krtnaacksste"-pR05| inhIM kA anukaraNa he ma candrA cArya ne 'pramANa mImAMsA' ke prAraMbha meM kiyA hai-pR0 1 / pR0 11. paM0 8 'anyArtha' tulanA-yadyapUrvArthamidaM tattvArthazlokavArtikaM na tadA vaktavyam, satAmanAdeyatvaprasaMgAt, svaruciviracitasya prekSAvatAmanAdaraNIyatvAt / pUrvaprasiddhArthe tu sutarAmatanna ghAcyam , piSTapeSaNavadvaiyarthyAt-iti vANaM prtyetducyte"| ityAdi tattvArthazlo0 pR0 2 paM0 22, prameyaka0 pR0 6. paM0 5 / .. vizeSA0 2858,2859 / 2. "vaM santa zrotumarhanti sadasadvayaktihetavaH" raghu0 1.10 / 1. "santaH praNayivAkyAni gRhanti mAnasUyavaH zlokaSA03, nyaaymN0pR01| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 11. paM0 10] TippaNAni / 129 pR0 11. paM0 10. 'abhidheyaprayojanam zAntyA cArya ne khakIya vArtikakI prathama kArikAko 'AdivAkya' mAna karake kahA hai ki isa vAkyase granthakArane granthake abhidheyake prayojanakA abhidhAna kiyA hai / ata eva hama yahA~ AdivAkyake viSayameM kucha carcA kareM so anupayukta na hogaa| AdivAkya ke viSayameM nimnalikhita muddoM para vicAra karanA iSTa hai(1) AdivAkyakA kharUpa aura sthAna / (2) AdivAkyakI carcAkA prAraMbha kaba huaa| (3) AdivAkyakA pratipAya / (1) AdivAkyakA prayojana / (5) AdivAkyake viSayameM anekAnta / (1) granthakAra jaba likhane baiThatA hai taba kucha na kucha prArambhameM likhegA hI / usake AdivAkya hone para bhI yahA~ usa eka vAkya yA aneka vAkyoMke samudAyarUpa mahAvAkyako 'AdivAkya' kahanA iSTa hai jisameM granthake abhidheyAdikA pratipAdana kiyA gayA ho| vaisA AdivAkya pranthake prArambhameM yA maGgalake anantara mI likhanekI prathA hai / prAcIna sUtragranthoMmeM vinA maGgalake hI AdivAkya upalabdha hote haiM aura bAdameM maGgala karanA jaba Avazyaka mAnA jAne lagA taba maMgalake anantara bhI kucha anyakAroMne AdivAkyakA upanyAsa kiyA hai| prAcIna kAlase pranyoMke AdivAkya do prakArake milate haiM(a) sAmAnyataH viSayapratipAdaka / (ba) vizeSataH viSayapratipAdaka / (a) sAmAnyataH viSayapratipAdaka vAkyameM pratipAya viSayakA vibhAgazUnya sAmAnya kapana hotA hai / arthAt aise vAkyoMmeM pratipAdya viSayakA sAmAnyarUpase nAmakaraNa mAtra hotA hai / aise vAkya hama prAcIna zrautasUtra aura gRhyasUtroMmeM tathA dArzanika sUtragranthoMmeM pAte haiM / jaise-"aya vidhyavyapadeze sarvakratvadhikAraH" lATyAyanazrau0 / "athAto gRhassAlIpAkAnAM karma"- pAraskaragR0 / "athAto dharma vyAkhyAsyAmaH" -vaize0 ityAdi / (ba) vizeSataH viSayapratipAdaka vAkyoMmeM saMkSipta kintu vibhAgapUrvaka viSayanirdeza hotA hai| jaise - "ayAto darzapUrNamAsau vyAkhyAsyAmaH -ApastambatrautasUtra; "pramANaprameyasaMzaya" ityAdi nyAyasUtra; "lakSaNaM cAvRtistattvaM" ityAdi 'madhyAntavibhAga' kI prathama kArikA; "pramANaM khaparAbhAsi" ityAdi nyAyA0 kA prathama zloka ityAdi / (2) Upara hama dekha cuke ki zrautasUtrake kAlameM mI Adi vAkyakI racanA to hotI thii| kintu zrautasUtrakI bAta to jAne deM dArzanika sUtragranthoMmeM mI AdivAkyakI carcA .. " zAbedArambhaNIyaM kamavRttitvAdvAcaH prathamamavazyaM kimapi vAkyaM prapokamyam..." ityAdi nyAyamaM0 pR06| 2. shlokpaakaa02|prmaannsN.kaa02|lpii0 kA.3nyAyamaM0 pR0 1. kaa05| ityaadi| nyA017 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 TippaNAni / [ pR0 11. paM0 10 arthAt AdivAkyameM kyA kahanA cAhie aura use kyoM kahanA cAhie yaha carcA dekhI nahIM jAtI / ina mUla granthoMkI jaba TIkAe~ likhI jAne lagIM taba hI isa carcA kA sUtrapAta hotA / vyAkaraNa mahA bhASya ke prArambhameM hI pataJjali ne vyAkaraNake prayojanoMkA pratipAdana kiyA hai / isase hama isa natIje para pahu~cate haiM ki pataJjali ke samayameM pranyArambhameM prayojanakA pratipAdana karanekI prathAne' mUrtarUpa dhAraNa kiyA thaa| isase pahaleke granthoMmeM aisI carcA hamAre dekhane meM AI nahIM aura bAdake prAyaH sabhI granthoMke prArambhameM AdivAkyakI vividharUpase carcA dekhI jAtI hai / isase yahI kahanA paDatA hai ki yaha carcA pataJjali jitanI prAcIna avazya | 'vyAkaraNakA hI prayojana batAnekI kyoM AvazyakatA huI' aisI zaMkAkA samAdhAna bhI pataJjali ko karanA paDA hai - yaha bAta bhI ukta natIjekI poSaka hI hai / (3) AdivAkyake pratipAdyake viSayameM jo matabheda haiM una samIkA samAveza ninokta do prakAroMmeM ho jAtA hai - (a) prayojanAditrayakA pratipAdana / (ba) anubandhacatuSTayakA pratipAdana / (a) prayojana, abhidheya aura sambandha ye tIna prayojanAditraya kahe jAte haiM / AdivAkyase ina tInoMkA pratipAdana gauNamukhyabhAvase aneka prakArase AcAryoMne batAyA hai / unameM se mukhya prakAra ye haiM - 1 zAstra ke prayojanakA pratipAdana / 2 abhidheyake prayojanakA pratipAdana / 3 abhiSeya aura prayojanakA sAkSAt pratipAdana tathA sambandhakA arthAt / 4 prayojanAditrayakA pratipAdana / 5 prayojana aura sambandhakA pratipAdana / 6 zabdataH zAstrake prayojanakA aura arthataH abhidheyakA, abhidheyake prayojanakA tathA sambandhakA pratipAdana / ina matoMkI vizeSatA aura unake mAnanevAloMkA varNana isa prakAra hai 1 - kumArila ke matase AdivAkyameM zAstrake prayojanakA varNana hotA haiM / sambandha AkSepalamya hai jo ki zAstra aura prayojanakA sAdhyasAdhanabhAvarUpa hai / ziSyapraznAnantaryAdi anya sambandha nahIM / yahI mata zAnta ra kSita ko ( vAdanyAya pR0 1) aura aSTa zatI 1. "kAni punaH zabdAnuzAsanasya prayojanAni" ityAdi pR0 16 / 2. pu0 37 / 3. (1) ziSyapranAnantaryarUpa saMbaMdhakI kalpanA mATharane aura gauDapAda ne sAMkhya kA ri kA kI apanI apanI buddhimeM kI hai| pUjyapAdane sarvA maM siddhi meM bhI vaisI hI kalpanA kI hai| (2) guruparvakramasambandha kI kalpanA nandI sUtra ke prArambhameM hai auaura kisI bhI mAMsakane bhI kI hai- vyAyaratA0 lo0 24 / sAMpa kA rikA ke antameM bhI guruvaryakrama hai| (3) kriyAnantaryarUpasambandha bhI kahIM kahIM dekhA jAtA hai - zAMkarabhASya0 sU0 1 / tattvavai0 1.1 / nyAyaratA0 lo0 22 / zAstravA0 kA0 1 / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 11. paM0 10 ] TippaNAni / ( kA0 1) meM akalaMka ko aura tasvArtha zlokA vArtika vidyAnanda ko mAnya hai / 2 - kumAri lAdi ke anusAra AdivAkyase zAkhake prayojanakA pratipAdana hotA hai / kintu dharmottara ne kahA ki AdivAkyameM zAstrakA prayojana nahIM kintu zAsake abhidheyakA prayojana kahanA cAhie; kyoM ki vahI bAta zrotAko granthameM pravRtti karAegI / granthake amigheyAdi sAmarthyalamya haiN| - nyAyabi0 TI0 pR0 1 - 3 / yahI mata sanmati tarkaTI kA kAra abhaya deve aura prastuta granthakAra zAntyA cArya kA 1 3 - isa viSaya meM tIsarA mata nyA ya maMjarI meM ( pR0 6) jayanta bhaTTa kA hai ki AdivAkya se pradhAnarUpase prakaraNake prayojana aura abhidheyakA kathana hotA hai / sambandha AkSepalamya hai / yahI mata kamala zIla ( tattvasaM0 pR0 2 ) haribhadra ( nyAyapra0 vR0 pR0 9 zI lA Gka ( sUtrakR0 pR0 4 ), siddharSi (nyAyA0 Ti0 pR0 7-8 ) Adiko mAnya hai / ? 4 - uparyukta prAyaH sabhI matoMmeM sambandhako AkSepalabhya mAnA gayA hai / kintu AcArya haribhadra zAstra vArtA sa muca yo di meM prayojanAditrayakA pratipAdana AdivAkyameM mAnate haiM / 131 ( pR0 2. paM0 33 ) meM vAcaspati, anantavIrya, prabhA candra aura vAdI de va sUri kA bhI yahI mata hai'| 5 - padArtha dharma saMgraha ke TIkAkAra zrIdhara ke matase AdivAkya prayojana aura sambandha kA pratipAdana karatA hai / -kaMdalI pR0 3 / 6 - uparyukta sabhI matoMse vilakSaNa mata hetu bindu TI kA kAra arca Ta kA hai / unhoMne zAbdanyAyake anusAra AdivAkyakA pratipAca prakaraNakA prayojana mAnA aura ArthanyAyake anusAra pratipAca prakaraNakA abhidheya, abhidheyakA prayojana aura sambandha mAnA hai / - hetubinduTI0 pR0 1, 3 / isa prakAra prayojanAditrayake viSayameM jo nAnA prakArake mata haiM unhIMmeMse kuchakA digdarzana Upara karAyA hai| (ba) adhikArI, prayojana, abhidheya aura sambamdha ye anubandha catuSTaya haiM 1 AcArya zaMkara ne zAstrake prArambhameM anubandha catuSTayakI vyavasthA kI hai| unhIMkA anukaraNa karake prAyaH sabhI vedAnta granthoMmeM yahI prathA dekhI jAtI hai / isa anubandha catuSTayameM prayojanAditrayake atirikta adhikArIkA varNana bhI hotA hai / prAcIna granthoMmeM adhikArIkA varNana karanekI prathA rahI usIko zaMkarAcArya ne anubandhacatuSTayameM sthAna diyA aisA mAnanA cAhie / isa prakAra bhinna bhinna AcAryoMke matase Adi vAkyakA pratipAdya kyA honA cAhie isakA saMkSipta varNana huaa| aba hama usake prayojanake viSaya meM nAnA prakArake matoM ko dekheM / 1. sammatiTIkA pR0 169 / 2. zAstravA0 kA0 1 / anekAnta0 TI0 pR0 7 / yoga 0 DI0 kA0 1 / tasthArthaTI0 pR0 11 / 3. tAtparya0 pR0 3 / siddhivi0 TI0 pR0 4 / prameyaka0 pR0 3 | nyAyaku0 pR0 21 / syAdvAdara0 pR0 7. paM0 21 / 4. nandI sUtrake prArambhakA pariSadakA varNana, nyAyavA0 pR0 2 ityAdi / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 TippaNAni / [pR0 11. paM0 10 (4) AdivAkyake prayojanake viSayameM bhI nAnA prakArake matabheda dekhe jAte haiN| unameM se mukhya ye haiM (a) zAstrArthasaMgraha (A) zrotAkI pravRtti (i) arthasaMzayotpAdana (I) asiddhatodbhAvana (u) zraddhAkutUhalotpAdana (a) prAcIna bhASya granthoM meM prAyaH AdivAkyakA prayojana zAstrArthasaMgraha hI batAyA gayA hai| usa eka hI zAstrArthasaMgrahake tIna rUpa najara Ate haiM / ve isa prakAra haiM 1-nyA ya bhASya kA ra vAtsyA ya na ne zAstrakI pravRtti tIna prakArase mAnI hai-uddeza, lakSaNa aura parIkSA / unakA kahanA hai ki AdisUtrameM zAstrake viSayakA uddeza huA hai / arthAt jina viSayoMkA isa zAstrameM lakSaNa aura parIkSaNa kiyA gayA hai una viSayoMkA nAmamAtrase kapana hI' isa sUtrase hotA hai / sArAMza ki AdivAkyakA prayojana uddeza hai / yaha mata nyA yabhASya kAra kA hai / aura yaha uddeza zAstrArthasaMgraha hI hai| tattvArtha sUtra kAra u mA khA ti bhI khopajJa bhASyameM isI matakA avalambana lete haiM- "zAstrAnupUrvIvinyAsArtha tuuddeshmaatrmidmucyte"| 2-uparyukta prakAra vahIM saMbhava hai jahA~ AdisUtrameM vibhAgapUrvaka viSayakA kathana hoM kintu "athAto dharma vyAkhyAsyAmaH" jaise sUtroMmeM jahA~ viSayakA sAmAnya nirdeza hai; yA "atha pramANaparIkSA" jaise sUtroMmeM jahA~ sAmAnyanirdeza isa DhaMgase huA hai ki pranyake nAmakA bhI nirdeza ho jAya; vahA~ ina sUtroMko sakalazAstrArthasaMgrAhaka hone para bhI uddezaparaka samajhanA ThIka na hogA / ise za barakhA mI ke matAnusAra sakalazAstrArthakI pratijJoM, jisakA samarthana saMpUrNa zAstrase hotA hai, kahanA cAhie / yahI prakAra yoga bhASya ke kartA vyAsa ne apanAyA hai aisA vA ca spati kA kahanA hai / -tattvavai0 1.1 / 3-uparyukta uddeza aura pratijJAke alAvA zAstrArthasaMgrahakA eka tIsarA prakAra bhI hai jo zAstrazarIra ke nAmase prasiddha hai / zAstrakA zarIra do prakArakA hai zabdarUpa aura artharUpa( nyAyA0 TI0 pR08)| AdivAkyameM ina donoM prakArake zarIrakI vyavasthA karanA cAhie aisA bhI prAcInakAlameM kucha logoMkA mata avazya rahA hogaa| phalakharUpa hama nyA ya vA ti ka ke prArambhameM zAstrazarIrakI vyavasthA dekhate haiN| 1. "so'yamanavayavena tatrArtha uddiSTo beditavyaH" nyAyabhA0 1.1.1 / 2. "nAmadheyena padArthamAtrasthAbhidhAnamuddezaH" nyaaybhaa01.1.3| 3. "sa cAyaM zAstrArthasaMgraho'nUyate nApUrvo vidhIyate"nyAyabhA04.2.1 / isase patA calatA hai ki ve uddezaparaka Adi sUtrako zAstrArthasaMgrAhaka bhI mAnate the| 4. "ityetAsAM pratijJAnAM piNDasyaitat sUtram" pR0 12 / 5. vAdanyAyaTIkA0 pR0 2. paM0 22 / syAdvAdara0 pR0 19 / 6. "zAstraM punaH" ityAdi pR02| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 11. paM0 10] TippaNAni / 133 madhyAnta vibhAga kI prathama kArikAko vasubandhu ne zAstrazarIrakI vyavasthApikA kahA hai kintu vaha uddezake lie hI hai aisA samajhanA cAhie / (A) zAntyA cArya ne AdivAkyakA prayojana zrotAkI pravRtti karAnA hI mAnA hai / yaha mata bahuta purAnA hai / vaise to yaha mata kumArila kA samajhA jAtA hai kintu usake pahale bhI vyAkaraNa zAstrake prayojana batAte hue pata a line kahA hai ki adhyetA kI pravRttike lie zAstrAraMbha meM prayojana batAnA Avazyaka hai / usI bAtakA anuvAda kumArila ne dArzanika kSetrameM mI - sarva prathama kiyA jAna paDatI hai / kumArila ke bAdake bauddhetara dArzanika pranthoMmeM prAyaH kumArila kA hI mata unhIM ke zabdoMmeM svIkRta huA hai / (i) AdivAkyako yadi pramANa mAnA jAya taba vaha arthapratipAdaka hokara pravRttyaMga ho sakatA hai| kintu bauddha dArzanika zabdako bAhyArtha meM pramANa nahIM mAnate ata eva unhoMne kahA ki zabdarUpa AdivAkyase prayojanakA pratipAdana ho nahIM sakatA / kintu 'yaha zAstra niSphala hai, azakyAnuSTheya hai' ityAdi anarthasaMzayako nivRtta karake arthakA saMzaya utpanna karanA yahI - AdivAkyakA prayojana hai / tadarthI kI arthasaMzayase hI zAstrameM pravRtti ho jAyagI / isI matakA samarthana dharmottara, zAnta rakSita, kamalazIla Adi bauddha vidvAnoMne kiyA hai| (I) hetu bindu ke TIkAkAra arcaTa ne pUrvokta matoM kA khaNDana karake eka nayA mata sthApita kiyA hai / 'jo saprayojana ho vahI Arambhayogya hai / yaha zAstra to niSprayojana hai| ata eva Arambhayogya nahIM' isa prakAra vyApakAnupalabdhike balase jo zAstrako anArambhaNIya kahatA ho usako vyApakAnupalabdhi kI asiddhatAkA arthAt vyApakakI upalabdhi kA bhAna karAnA yahI AdivAkyakA prayojana hai| aisA arca TakA mantavya hai / isa matakA kamalazIla ne khaNDana karake dharmottara ke pakSakA hI samarthana kiyA hai / bauddhoM ko zabdakA prAmANya iSTa na hone se isa matakI apekSA pUrvoka mata hI unako adhika saMgata jaiMce yaha svAbhAvika hai / yahI kAraNa hai ki yaha mata arcaTa ke alAvA 1 aura kisI bauddha dArzanikako mAnya huA nahIM jAna par3atA nyAyapraveza kI TIkAmeM haribhadra ne, jo ki jaina haiM, arca Ta ke mata ko mI mAnya rakhA hai / ( u ) AdivAkyase zrotAke dilameM zraddhA yA kutUhala utpanna karanA iSTa hai - yaha mata kisI jaina kA hI hai aisA ananta vIrya ke 'svayUthya' zabdase pratIta hotA hai / unhoMne usI matako ThIka samajhA hai / tridyAnanda isa matako ThIka nahI samajhateM / unako prathama mata zrotAkI pravRtti hI iSTa hai / 1. suhRdbhUtvA bhAcArya idaM zAstramanvAcaSTe - imAni prayojanAni adhyeyaM vyAkaraNam" pAta0 pR0 38 / 2. "sarvasyaiva hi zAstrasya" ityAdi - zloka0 12 / 3. kaMdalI - pR0 3 | tattvArthalo0 pR0 2 / sammatiTI 0 pR0 169 / prameyaka0 pR0 3 / 4. isa matakA prasiddha samarthaka dharmoM sara honeseM dUsare AcArya isa matakA ullekha dharmottara ke nAmase karate haiM kintu usa matakA khaNDana arthaTa meM hai aura adharmottara se pUrvavartI hai ataeva vaha mata dharmottara se pahale kisI AcArya kA honA hiye / 5. " tadvAkyAdabhidheyAdau zraddhAkutUhalotpAdaH tataH pravRttiriti kecit svayUthyAH " siddhivi0 TI0 pR0 4 / 6. tattvArthalo0 pR0 4 / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 TippaNAni / [0 11. paM0 10 (5) AcArya vidyAnanda ne Adi vAkyake viSayameM do prakArace anekAntakA sthApana kiyA hai / eka to unhoMne yaha kahA ki AdivAkyakA prayoga avazya karaNIya hai so mAta nhiiN| AdivAkya gamyamAna bhI ho sakatA hai aura prayukta bhI ho sakatA hai| dUsarA unhoMne yaha bhI kahA ki AdivAkya anumAna pramANa bhI hai aura Agama pramANa bhI hai / yahI bAta vAdI devasUrine bhI kahI hai| tattvArthazlo0 pR. 3-4-smAdvAdara0 pR0 11-13 / __ pR0 11. paM0 10. 'abhidheyaprayojana' tulanA- "samyagNAgapUrvikalyAdinAuna prakaraNasyAmiSeyaprayojanamukhyate-nyAyabi0 TI0 pR0 2 / sanmatiTI0 pR0 169 / pR0 11. paM0 10. / 'tadabhidhAnAt' -tulanA - "asimbArtha ujyamAne sambandhaprayo. janAmiSeyAnyuktAni bhavanti" nyAyabi0 TI0 pR0 3 / pR0 11. paM0 10 'taca zro' tulanA - zlokavA0 zlo0 12 / hetubi0 TI0 pR0 1 / 1 / siddhivi0 TI0 pR0 4 / sanmatiTI0 pR0 139 / tattvArtha zlo0 pR0 2 / pR0 11. paM0 14 'kazcit' yaha mata kumAri lA di kA hai| pR0 11. paM0 17 'anye yaha mata kisI bauddha kA hai kintu dharmo carane isakA samarthana kiyA hai ataeva dharmottara kA mAnA jAtA hai-nyAyabi0 TI0 pR0 4 / tattvasaM0 pU0 pR0 2 / nyAyA0 TI0 pR0 2 / nyAyapra0 paM0 pR0 38 / pR0 12. paM0 4. 'niSphala' tulanA-nyAyabi0 TI0 pR. 4 / tatvasaM0 60 pR.2 / nyAyaku0 pR0 20 / pR0 12. paM0 7. 'arthasaMzayAt' tulanA "ujyate vyavahAro hi saMdehAdapi laukikA"prakaraNapaM0 pR014| pR0 12. paM0 9 'anye yaha mata arcaTa kA hai- hetubinduTI0 pR0 2 / pR0 12. paM0 17. 'yato' tulanA tattvArthazlo0 pR0 4 / sanmatiTI0 pR0 171 / syAdvAdara0 pR0 17 / pR0 12. paM0 13. 'niHprayojana yaha azuddha hai| prAcIna hastalikhita pratiyoMme visarga likhanekI prathA hai kintu 'niSprayojana' aisA zuddha pATha samajhanA cAhie / pR0 12. paM0 22. 'tasmAt yahIse zAnyA cArya apanA mata sthApita karate haiN| unakA kahanA hai ki jaise pratyakSAdi aura pramANa haiM vaise hI vacana bhI pramANa hai / ataeva pramANabhUta AdivAkyase prekSAvAn phalA kI pravRtti ho jAyagI / vidyAnanda ne AdivAkyako Agama aura parAryAnumAnarUpa mAnA hai- tattvArtha zlo0 pR03 / unhIMkA anusaraNa vAdI deva sUri bhI karate haiM -syAdvAdara0 pR0 12 / kintu sanma ti TI kA kAra abhaya deva ne spaSTa kahA hai ki yaha AdivAkya pratyakSa yA anumAnarUpa nahIM hai / kintu vaha zabda pramANarUpa avazya . hai ( pR0 172) / zAntyA cArya ne inhIM kA anukaraNa kiyA hai / kama la zIla ne bhI AdivAkyako Agama hI kahA hai| unake matase AgamaprAmANyakA nizcaya pravRttike lie Avazyaka nahIM hai / kyoM ki hamaloga AgamapraNetAke guNadoSakI parIkSA karanemeM asamartha haiM aura atyanta Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 13. paM0 10] TippaNAni / parokSAyeM Agamako choDa kara dUsarA pravartaka sAdhana hamAre lie hai bhI nahIM / - tattvasaM0 paM0 pR0 4. paM0 4 / pR0 13. paM0 1. 'pazcAt dekho-kA0 54,55 / pR0 13. paM0 3. 'hito'pi' artha svayaM nizcaya dRSTise na hitakArI hai aura na ahitakArIaisA vAcaka umA khA ti ne prazamarati prakaraNa meM pratipAdita kiyA hai / kyoMki eka hI artha puruSamedase, dezabhedase kAlabhedase iSTa bhI ho sakatA hai aniSTa bhI ho sakatA hai / ataeva vyAvahArika dRSTi se hama use tattat apekSAse hita bhI kaha sakate haiM aura ahita bhI kaha sakate haiN| isI bAtakA samarthana tAtparya TIkA (pR0 29) meM vA ca spati ne bhI kiyA hai / aura bhI dekho-syAdvAdara0 pR0 43-44 / / isI bAtako dUsare DhaMgase bhartRhari ne kahA hai "yo'sau yenopakAreNa prayoktRNAM vivkssitH| arthasya sarvazaktisvAt sa tathaiva vyvsthitH||437|| sarvAtmakatvAdarthasya nairAtmyAvA vyavasthitam ||441||-vaakyp0 kaa02| pR0 13. paM0 4. 'upekSaNIyo'pi' upekSaNIya arthako zAntyA cArtha ne pramANakA aviSaya kahA; kintu hAna, upAdAna aura upekSA aise pramANa ke tIna phaloMko ginAnevAlI nyA yA vatAra kI kArikA (28) dhyAnameM Ate hI unhoMne 'athavA' kahake usa arthako heyake antargata kaha kara usakI pramANaviSayatA sUcita kI hai / aisA karanekI apekSA yadi the syAdvAdaratnAkara kAra kI taraha upalakSaNase upekSaNIyArthakA grahaNa karate (pR. 14) to aura bhI acchA hotaa| upekSaNIyArthako khatantra mAnane na mAnaneke bAremeM pakSamedoMkA varNana 'pramANa mI mA sA bhASA TippaNa' (pR09) meM ho cukA hai ataH yahAM duharAne kI AvazyakatA nahIM / pR0 13. paM0 5. 'prAptityAgauM' pramANake phalakI carcA karate hue bauddhoMkA anusaraNa karake zAntyA cArya ne kahA hai (pR0 94) ki pramANase arthaparicchitti hotI hai / jJAnagata arthaparicchedakatva hI pravartakatva aura prApakatva hai / isa kA tAtparya yaha hai ki puruSako jaba arthAdhigati hotI hai tabhI vaha pravRtta hotA hai aura tahArA arthakA prApti -parihAra karatA hai / ataeva pramANako prApti - parihArakA paraMparAse kAraNa samajhanA cAhie / dekho-nyAyabi0 TI0 pR0 5 / pR0 13. paM0. 6: 'prakarSaNa' - tulanA- "vipratipattinirAkaraNArtha zAstra / saMkhyAkharUpa-gocara-phalaviSayA caturvidhA cAtra vipratipattiH" - pramANasamu0 TI0 1. 2 / nyAyabi0 TI0 pR0 9 / nyAyA0 TI0 pR0 8 / tattvasaM paM0 pR0 366 / pR0 13. paM0 8 'nanvatIta' tulanA- prameyaka0 pR0 26. paM0 14 / pR0 13. paM0 10 'pratipAdayi' dekho kA0 35 6 25-29 / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / [pR. 13. paM0 13 pR0 13. paM0 13. 'pramANabhUtam' tulanA-"tajJAna pramANa bhagavAn" pramANavA0 1 // "evaMbhUtaM bhagavantaM praNamya pramANasiddhirvidhIyate / pramANAdhIno hi prameyAdhigamaH / bhagavAneva ca pramANam, pramANalakSaNasaGgAbAda" -pramANavA0 a0 pR0 1 aura pR0 37 / "mA antarajavahirajAnamtamAnamAtihAryAdizrIra, aNyate zabdayate yenArtho'sAvANaH zabda:,mAca ANakhamANI, prakRyo mahezvarAcasambhAvinI mANI yasyAsI pramANo bhagavAna sarvasoraTeSTAviruvAkaca, tasAdukaprakArAta masaMsiddhirbhavati" prameyaka0 pR0 7. paM0 12 / pR0 13. paM0 14. 'siddhasena' tulanA-"mAcAryoM duSamArasamAzyAmAsamayobhUtasamastajanatAhAdasaMtamasavidhvaMsakatvena avAptayathArthAbhidhAnaH siddhasenadivAkaraH" sanmati0 TI0 pR0 1. paM0 16 / pR0 13. paM0 20. 'zAstrArthasaMgraha' tulanA- "pramANe iti saMgraha"-laghI0 3 / pramANasaM0 2 / "iti zAlArthasya saMgrahaH" pramANasaM0 pR. 21 "akSuNNasaphalazAlArthasaMgrahasamarthamAdizlokamAha" -nyAyaku0 pR0 20 / prameyaka0 pR0 2 / / nyA yA va tAra kI prathama kArikAmeM saMpUrNa zAstrake viSayakA saMgraha honese usIko uddhRta karake vArtikakArane use 'zAstrArthasaMgraha' kahA hai / pramANa lakSma meM bhI aisA hI usake kartAne kiyA hai| pR0 13. paM0 30. 'tatra vidhivAkye zAntyA cArya ne dharmottara (nyAyabi0 TI0 pR0 11-12) ke samAna lakSaNakA vidhAna aura lakSyakA anuvAda mAnA hai / kintu siddharSi kA kahanA hai ki adhikArI medase lakSaNakA anuvAda karake lakSyakA bhI vidhAna ho sakatA hai / kisIko pramANatva aprasiddha ho sakatA hai aura kisI ko khaparavyavasAyitva / yahI bAta bAdI devasUri ne bhI kahI hai|-nyaayaa0 TI0 pR0 10 / syAdvAdara0 pR0 20 / / pramANa lakSma meM prastuta nyA yA vatAra kI kArikAke do vyAkhyAmedoMkA ullekha kiyA gayA hai| eka mata yaha rahA ki kArikAgata 'pramANa' pada anuvAda hai / aura dUsarA yaha ki vaha pada vidheya hai / pramANa lakSma kAra ne dvitIyako hI ThIka samajhA hai / aura zAntyA cArya ne prathama pakSako |-prmaalkssm pR0 4 / pR0 14. paM0 2. 'tAdAtmyAta' lakSaNa do prakArakA hotA hai-AtmabhUta aura anAtmabhUta / pramANa aura usakA lakSaNa atyanta bhinna nahIM haiM / una donoMkA tAdAtmya hai / ataeva yaha lakSaNa AtmabhUta hai| ina donoM kA tAdAtmya hote hue bhI bauddhoM ke matase eka prasiddha aura dUsarA aprasiddha ho sakatA hai / kyoM ki jitanA bhI zAbdika vyavahAra hai vaha sAMvRtika hai / arthAt vikalpajanya hai aura vikalpa bAhya vastukI apekSA nahIM karatA / ataeva bAhya vastukI dRSTise donoMkA tAdAtmya hote hue bhI kisIko vaha pramANarUpase prasiddha ho sakatA hai aura usake lakSaNarUpase aprasiddha hosakatA hai / - syAdvAdara0 pR0 30-31 / nyA ya bindu TI kA kArane jisa zaMkAkA samAdhAna ( nyAyabi0 TI0 pR0 12) pratyakSa lakSaNake vyAkhyAke samaya kiyA hai usI zaMkAkA samAdhAna zAntyA cArya ne yahAM prAyaH unhIMke zabdoMko lekara kiyA hai, kintu jaina dRSTise isa praznakA samAdhAna jo ho sakatA hai Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 14.09] hinnnnaali| use to bAdI devasUri ne svAdAdaramA karameM kiyA hai (pR. 30-31) / unakA kahanA ki lakSya aura kSaNakA sAdAmya hai sahI kintu bauddhoMkI takha yaha aikAntika nahIM kazcit tAdAmya hai / ata eva vaha kisI rUpase prasiddha aura kisI apase bhamasiDa ho sakatA hai| vAdI devasUri kA yaha vivecana vidhAmada kI pariniSThita zuddhikA phala haitatvArthazlI0 pR0 318 / pR0 14. paM0 2. tAdAtmyAt-tulanA-"ma tammantavyam-kalpanApoDAbhAtaspaM bevamasi kimanyat pratyakSAta mAnalya rupamavadhiyate pat malasarAyavAcyaM sdnuteti| palAdindriyAnvayavyatirekAnuvidhAyatheSu sAkSAtkAriyAnaM pravAzadavAcyaM sarve likham, tadanuvAdena klpnaapoddaamaattvvidhiH|" nyAyabi0 TI0 pR0 12 / sthAnAvara pR0 30-31 / pR0 11. paM0 5. 'sanikAdi' nyAyAba tArakI pramama kArikAmeM zAnako pramANa kahA hai| usa jJAnapadakA vyAvartya kyA hai isakI carcA prastuta kArikAke pUrvArdhameM kI gaI hai| timeM sannikarSa aura sAmagrIke ekadezarUpa cakSurAdi, ajJAnarUpa honeke kAraNa, pramANa nahIM hai, aisA pratipAdana kiyA gayA hai| siddharSi ne jJAnapadakA vyAvarya nai yA pi kA di sammata sannikarSa hai aisA kahA hainyAyA0 TI0 pR0 13 / pramAlakSma kArake matase cakSurAdikA vyavaccheda pramANapadase hI hotA hai-101| aura jJAnapadase nirAkAra bodharUpa darzanakI vyAvRtti hotI hai-pR0 2 / pR0 11. paM0 9. 'saMyoga naiyAyika aura zeSikake matase nyAzrita saMyoga guNa mAmaka padArtha hai / vaha eka hokara mI aneka cyAzrita hai / guNa aura guNIkA sambandha samavAya nAmaka padArtha ke kAraNa hotA hai| ata eva dravya, guNa aura samavAya ye tIno khatama vastubhUta padArtha haiN| bauddha ke matase saMyoga vastubhUta khatA padArtha nahIM / nai yA pika-vaizeSika saMyoga ko saMyuktapramayakA niyAmaka mAmate haiN| bauddhoM ne kahA ki usa pramayake niyAmakarUpase saMyoga padArthakI kalpanA karanA Avazyaka nahIM / vijAtIyavyApike medase eka hI vastu nAnA prakArakI kalpanAkA viSaya bana sakatI hai| ata eva eka hI vastuko anIlammAvRlyA hala nILakalpanAgocara aura asaMyukanyAratyA saMyuktakalpanAgocara kara skte| jaise 'yaha eka paMki hai| yaha vIrSa paMki lAdi pratyaya honepara mI naiyAyikoMne paMkigata ekatva yA dIrghatva nahIM mAmA kyoMki paki saMyoga honeke kAraNa guNa aura guNameM guNa rahatA nahIM / vaise hI hama bauddha bhI nIlAdi bAma vastuke atirika tagata saMyoganAmaka guNa kI kalpanA Avazyaka nahIM samajhate / vijAtIyavyAcikebalase tanda pralaya upapala ho jAtA hai| ata eva saMyogi aise rUpAdi mAnanA cAhie tAtirikta seyogakI AvazyakatA 1.pramANavA0 1.13 / 1.mamAtA-mdI..pramANavAw.. nyA.18 | Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttippnnaani| [10 14. paM0 9nahIM / saMyuktapratItikA viSaya saMyogimAtra hai anya nahIM / pratyAsama utpana aisI vastueM hI saMyogi kahI jAtI haiM / aura vehI saMyuktapratyaya kI Alambana haiM / unake atirikta saMyoganAmaka koI aura padArtha nahIM hai "pratyAsaSatayotpaJcAstatra saMyoginaH param / saMyuktapratyayAlammyA na saMyogastataH param // purAsthitAH yathA te'rthAH kiM saMyogastathA sthitaH // " pramANavA0 ma0pU0 116 / viprakRSTa avasthAmeM jo vastueM dikhatI haiM vehI sannikRSTa avasthAmeM bhI dikhatI haiM / unakA saMyoga to dikhatA nahIM / kintu unakI vaisI avasthAkA bodha saMyoga zamdase hotA hai / ata eva yaha vikalpa jJAnakA viSaya honeke kAraNa vastubhUta nahIM / padArthakA meda, zabdajJAnakI vilakSaNatAse nahIM kintu pratyakSajJAnake bhedase hotA hai / arthAt jahAM pratyakSapratIti vilakSaNa hai vahIM vastumeda hai / zabdajanya pratItike medase vastumeda Avazyaka nahIM' / anAdivAsanAke kAraNa nAnA prakArakI vikalpAtmikA buddhi utpanna hotI rahatI hai / ata eva vikalpabuddhike AdhAra para bAhya vastukI vyavasthA karanA buddhimAnI nahIM hai / bAhya vastukI pratiSThA to pratyakSapratItike Upara nirbhara hai| ata eva jaise paMktimeM dIrghatvakA yA saMkhyAkA pratyaya honepara mI usameM vAstavika dIrghatva yA saMkhyA nai yA yi ka na mAnakara aupacArika mAnate haiN| vaise hI sarvatra vikalpamedase vastubheda na mAnakarake aupacArika hI mAnanA saMgata hai / ata eva saMyogapratyaya honepara bhI pRthagbhUta saMyogakA astitva mAnanA ThIka nhiiN| bauddhoM ne jaise saMyogake pRthagbhAva kA nirAkaraNa kiyA hai vaise hI dravyase pRthagbhUta samastaguNoMkA nirAkaraNa bhI unako iSTa hai / ata eva unake matase guNa-guNIkA bheda nahIM hai / dharma-dharmIkA bheda nahIM hai / eka hI zabda jisaprakAra kisI eka dharmakA vAcaka hai vaise hI dharmIkA bhI vAcaka hai aura dharmadharmIke samudAyakA mI vAcaka hai / ata eva zabdake bala para vastuvyavasthA karanA ThIka nhiiN| saMyogake viSayameM advaita vA dI vedAnti oM kA mata bauddhoM ke samAna hai / pharka itanA hI hai ki unhoMne saMyoganAmaka guNa ko dravyAtmaka mAnA aura bauddhoM ne dravya jaisI koI sthira vastu to mAnI nahIM ata eva use rUpAdi kSaNika vastvAtmaka mAnA / bauddhoM kI taraha vedAnti oMne bhI saMyoga yA samavAya jaise kisI sambandhakA sambandhioMse pRthagastisva mAnA hI nahIM 1. "saMbogina evaM pAdayA kevaLAH na vA para saMyogaH upakamdhigocara saMpucha iti saMbogina evaM pravItiH saMyuktazabdasyamAparamantrAlambanam" pramANavA0 a0 10 116 / 2." zavazAmakhamaNyamAtrAdeva padArtha medo'pi tu pratyakSalakSaNajJAnamevAra / " vahI pU0 116 / 1."vikazpikA hiDiranAdivAsanAsAmathyAt upajAyamAnA tathA tathA pUbate / tato mArthavaravaM pratihA~ samave"-vahI 116 / 1. prmaannvaa01.95| tttvsN0kaa0650| 5. karNa0 pR0217 // ..prmaannbaa01.99-102|... "vasAvyAtmakadA guNana"-zAM0 prA0 2.2.17 / | Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 15. paM0 1] TippaNAni / 139 "nApi saMyogasya samavAyasya vA sambandhasya sambandhivyatirekeNAstitve kiJcit pramANamasti / " zAM0 brahma0 2.2.17 / bauddha matakA Azraya lekarake zAnkhyA cArya ne naiyAyika saMmata saMyoga kA vistArase khaNDana kiyA hai| aura aMtameM kaha diyA ki saMyoga jaisI koI pRthagbhUta vastu nahIM hai / kintu dravyakI eka avasthAvizeSa hI, dravyakA eka paryAyamAtra hI saMyoga hai - pR0 15. paM0 6,7 / jaina ke mata se dravya aura paryAya kA medAmeda hai / jisa prakAra dravya vAstavika hai vaise usake paryAya bhI vAstavika haiM / ata eva ve bauddhoM kI taraha saMyoga ko sirpha vAsanAmUlaka kaha karake usa kA nirAkaraNa nahIM kara sakate / jahAM taka saMyogake ekAntarUpase pRthagastitvakA savAla hai vahAM taka to naiyAyikoM kA nirAkaraNa karane ke lie jaina aura bauddha samAma rUpase kaTibaddha haiM kintu usa kI vyavasthAke prazna para donoMmeM maulika matabheda hai / bauddha use vAsanAmUlaka kaha detA hai| jaina vAsanAmUlaka kaha karake bhI usa vAsanAkA bhI kucha na kucha mUla khojatA hai / aura use vastukI paryAya mAna karake vastubhUta hI siddha karatA hai aura bauddha vAsanAmUlaka kaha karake avastubhUta kahatA hai yahI donoM meM meda haisyAdvAdara0 pR0 932 se / vyAvRttibhedakA mUla mI jaina dRSTi se korI kalpanA nahIM kintu vastukA tathAbhUta paryAya hai / ata eva vyAvRttike bhedase mI vastumedakI vyavasthA ho sakatI hai| pArthasArathI mizrane eka saMyoga ko naiyAyika kI taraha anekAzrita nahIM mAnA / unhoMne kahA hai ki jaise sAdRzya prativyakti bhinna hai vaise hI saMyoga mI prativyakti -bhinna hai| arthAt mI mAM sa ka ke matase donoM saMyogivyaktioM meM pRthak pRthak saMyoga rahatA hai / kisI eka vastumeM saMyogakI vRti aura pratIti anya sApekSa hai / - saMyogakA prastuta varNana jainoM se milatA hai| jainoM ne bhI pratyeka saMyukta vastumeM bhinna bhinna paryAyarUpa saMyoga mAnA hai| vastuke usa paryAyakI anyasApekSatA bhI jaina sammata hai / pR0 14. paM0 9. 'na sabhihita' tulanA - "na jalu saMyogo'paraH pratibhAsate saMyogivyatiriktaH " - pramANavA0 a0 pR0 116 / tattvasaM0 kA0 666 / karNa0 pR0 217 / "na ca nirantarotpalavastudvayapratibhAsakAle'bhyakSa pratipatau tadvyatirekeNAparaH saMyogaH"sanmati TI0 pR0 114. paM0 1 / nyAyaku0 pR0 277 / prameyaka0 pR0 594 / - pR0 14. paM0 24. 'kSitibIja' saMyogasAdhaka prastuta anumAna u po ta ka rane diyA hainyAyavA0 pR0 219. paM0 14 / usIkA anuvAda karake khaNDama tattvasaMgrahameM (kA0 654-656, 664) zAntarakSitane aura pramANavArtika kI khopaTIkAkI vyAkhyAmeM karNakaM gomI ne kiyA hai - pR0 217 / sammaliTI kA kAra ( sammati0 TI0 pR0 114. paM0 6 pR0 679. paM0 5) abhaya deva, aura prabhA candrA cArya (prameyaka0 pR0 613. paM0 24 ) unhIkA anusaraNa karate haiM / pR0 15. paM0 1. 'anavasthA' - tulanA "atha saMyogazaktivyatirekeNa na kAryotpAdane kAraNakalApaH pravartate iti nirbandhastarhi saMyogazaphsyutpAdane'pyaparasaMyogazaktivyati 1. zAkhAdI0 pR0 103 / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pR. 11.50rekeNa nAsI pravartata itvaparA saMyogazaktiH parikalpanIyA, strApyaparekhAvalA-" sanmatiTI0 10 114. paM. 33 / / / ' pR0 15. paM0 2. 'kAryaNa' tummA-"tathA saMyogamantareNa kAryAtmakatvameSa kineSyate" karNa0 pR0 267 / / - pR0 15. paM0 6. 'yogyadezAdi tulanA- "na va viziSTASasthAvyatireNa pUrSivyAdayaH saMyogazaktimapi nirvartayituM kSamAH / tasmAdekasAmadhyadhIna viziSTotpattimasyadArthavyatirekeNa naapsNyogH|" sanmati0 TI0 pR0 154. paM0 37,40 / pR0 15. 50. 9. 'pramANatvaM na' - pratyakSakI vyAkhyA karate hue vAtsyAyana ne kahA hai ki indriyoMkI vRtti-vyApAra pratyakSa hai| vRtti kA artha unhoMne sannikarSa aura jJAna kiyA hai| arthAt unake matase jJAna athavA sannikarSa pratyakSa pramANa hai / jaba sannikarSako pramANa mAnanA ho taba jJAna pramiti hai aura jaba hAnopAdAnopekSA buddhiko phala mAnanA ho taba jJAna pramANa hai-nyAyabhA0 1.1.3 / vArtikakArane bhI isI matakA samarthana karake sabhikarSa ko hI pratyakSa pramANa mAnanevAle kisI kA khaNDana kiyA hai-nyAyavA0 pR0 29 / tAtparya0 pR0 105 / kintu jaina-bauoM ne to sanikarSaka prAmANya kA mI khaNDana kiyA hai / kyoMki una donoM ke matase jJAna hI pramANa ho sakatA hai ajJAnarUma samikarSa nhiiN| nai yA yikoM ne pramANa ko karaNa kahA hai aura karaNa ko sAdhakatamai / sAdhakatama yaha hai jisake honepara kArya niSpatti hotI hai aura jisake nahIM honepara kArya niSpatti nahIM hotii| yadi samikarSa pramANa ho taba usake honepara pratyakSa jJAna avazya honA cAhie / kintu samikarSa ke hone para mI pramANabhUtajJAna utpanna na hokara saMzayAdi utpanna hote hai / aura AkAzAdike sAtha cakSukA samikarSa honepara mI tadviSayaka jJAna utpana hotA nahIM / tathA sannikarSa ke abhAvameM arthAt vizeSyake sAtha samikarSa na hote hue bhI vizeSaNahAnase vizeSya viSayaka pratyakSapramiti hotI hai| ApakAna ke ko sAdhakatama mAnanA cAhie kyoMki usake honepara bavyavahitotarakSaNameM pramiti hotI hai| jJAna hI sarva puruSArthakI siddhi meM upayogI hai| ata eva yadi puruSArthakI siddhika lie pramANa kA anveSaNa ho taba to pramANa ko jJAnarUpa hI mAnanA cAhie kyoM ki vahIM hitAhitAryakI prAptiparihAramai samartha hai, jaDarUpa sannikarSAdi nhiiN| - sannikarSa ko pratyakSa pramAkA karaNa mAnaneke bAremeM dimAga ne Apatti kI haiN| unakA kahanA hai ki yadi pratyakSa jJAna indriyasannikarSa janya ho taba cakSuse jo viprakRSTasAntara vastukA / 1.pramANavA0 2.316 / pramANavA0 a0 mu0 pU0 8 / 2. nyAyamA0 11.3 / 1. "sAdhakatamaM pramANaM" nyAyavA0 pU0 6 / 1. "bhAvAmAyokhAtA" nyaayvaa0puu06| 5. vasvAcanalo0 pU0 138 / aesa0pU0 276 / prameyaka0 14 / nyAyaku0pU0 29 / yAvara 5 / 6. nyApari0 puu02| lapI0 sa0 3 / parIkSA0 1.2 / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 15. paM0 22] DipaNAni / grahaNa hotA hai aura jo adhika kA grahaNa hotA hai vaha nahIM ho sakatA / tathA zrotrase dUra dezasthita zabda kA grahaNa hotA hai vaha mI kaise hogA / ata eva cakSu aura zrotrajanya jJAna pratyakSa hone para bhI sannikarSajanya nahIM honese lakSaNa meM avyApti doSa hai-pramANa- . samu0 1,20,46 / dimAga kI isa Apati kA uttara uDyo ta karane samI indriyoMkI prApyakAritA siddha karake diyA / usakA kahanA hai ki jo jo karaNa hogA vaha vAsyAdikI taraha prApyakAdi hI hogA-nyAyavA0 e033,36| kintu kumArila ne saMprayoga-sanikarSa kA artha hI badala diyA / indriyoMkA vyApAra hI saMprayoga hai'-sannikarSa hai| yadi aisA mAnA jAya taba bauddhoMne jo sannikarSa ke viSayameM doSa diyA ( pramANasamu0 1.41 ) usase mI mAMsa kakA pratyakSa lakSaNa kaise dUSita ho sakatA hai ! zlokavA0 4.40 / kumArila ke pahale bhavadAsA dine saMprayoga kA artha sanikarSa kiyA thaa| kintu kumArila ne vyApAra artha kiyA aura bauddhokta doSoMse baca ge| kumArila kA kahanA hai ki vinA sambandhake kisI ekase dUsarekI pratIti hogI nahIM yaha koI rAjAjJA nahIM / sambandha vinA mI pratyakSa pramANa hai-zlokavA0 arthA0 80 / kumArila ne indriya vyApAra ke alAvA saMprayoga kA eka aura mI artha kiyA hai| arthakI Rjudezasthiti aura indriyakI yogyatA mI saMprayogazabdavAcya hai-zloka0 1.42-43 / - jainoM ko yahI pakSa mAnya hai| kintu jainoM ne yogyatA kA arya kiyA hai pratibandhApAya aryAda zAnAvaraNa ke haTanese AtmAmeM jo zakti AvirbhUta hotI hai. vahI yogyatA hai. kyoM ki usake honepara hI jJAna hotA hai aura usake nahIM honepara jJAna nahIM hotAnyAyaku0 pR0 31. paM0 6,17 / kumArila ne uparyukta nAnA prakArake artha karake doSavAraNa kiyA aura akhirameM phira badala kara kaha diyA ki sannikarSakA artha saMyoga mAneM taba mI doSa nahIM kyoM ki cakSurAdi samI indriyA~ prApyakArI ho sakatI haiN| isa prakAra unhoMne bauddhoM ke sAtha baiThane kI apekSA sAMkhya aura nai yA yi kA di ke sAtha rahanA hI acchA samajhA / unako sAMkhyA di kI apekSA bauddha pakSa kucha durbala mAchama huA-zloka 4.43 / pR0 15. paM0 22. 'voDhA samikarSa' sannikarSa cha: prakArakA prAcIna varNana nyAya vA ti kameM milatA hai-pR. 31 / pramANasa mukhyake TIkAkArane pAMca prakArake sanikarSakA ullekha kiyA hai| unhoMne vizeSaNavizeSyabhAvakA ullekha nahIM kiyA-pR0 39 / prajJA karane chaH prakArake sanikarSakA ullekha kiyA haiM-pramANavA amu pR0|| khaNDanake lie dekho pramANavA 2.315 a0 ma0 pR08 / nyAyamaM0 pR0 46 / tasvArthalA0 pR0 168|nyaaykuch pR0 31 / mAyA pR0 59 / zAlika nApa ne 'boDhA sacikarSa kA khaNDana karake sirpha 1 saMyoga, 2 saMyuktasamavAya aura 3 samavAya ye tIna sacikarSa mAne haiM-prakaraNapaM0 pR014-06| .. "poMga hAlacANA samApo'nyate"-mokavA0 4.38 / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ttippnnaani| [10 16. paM0 1pR0 16.50 1. 'vastukhamAvaiH' dArzanikoMme prAyaH dekhA jAtA hai ki jaba ve apane pakSakA samarthana dalIloMse karanemeM asamartha ho jAte haiM taba akhirameM kaha dete haiM "idamevaM masyetat kasya paryanuyojyatAm / agnirvahati nAkAzaM ko'tra paryanuyojyatAm // " pramANavA0 ma.pU. 43 / kintu isa vastukhabhAvamUlaka uttarakI kyA maryAdA ho sakatI hai isakA vicAra prajJA karagupta ne kiyA hai / unhoMne kahA hai "khabhAve'dhyakSatA siddha paraiH prynuyujyte| tatrottaramidaM vAcyaM na ro'nuppaataa|" vahI* pR. 43 arthAt vastu jisa rUpase pratyakSa siddha ho usI rUpake viSayameM koI yadi pUche ki vaha kyoM hai taba hI yaha uttara denA cAhie ki jo pratyakSa siddha ho usake viSayameM prazna uThAnA ThIka nhiiN| yadi sarvatra yahI uttara diyA jAya taba to samI darzanavAle apane apane pakSako usI eka uttarase siddha karake vijayI ho jAyaMge- vahI pR0 44 / AptamI0 kA0 100 / pR0 16. paM0 4. 'pramANajananAt' -tulanA-nyAyaku0 pR0 30 / pR0 16. paM0 4. 'Izvarasa' tulanA-nyAyaku0 pR032 paM0 17 / / pR0 16. paM0 8. 'athotsargo' 'pramANajananAt pramANam' yaha utsarga hai / arthAt isa niyamake balase pramANakA janaka jo mI kartA, karaNa, karmAdi ho vaha saba pramANa hai / kintu 'jo janaka ho karake mI kartA hai vaha pramAtA kahA jAtA hai| isa apavAdake balase pramAtA pramANa nahIM kahA jA sakatA vaha pramAtA hI kahA jAyagA kyoM ki apavAda utsargakA bAdhaka hai| pR0 16. paM0 13. 'samavAyaM samavAyake kharUpAdike viSayameM jo nAnAprakArake matabheda haiM unakA digdarzana karAnA yahAM iSTa hai| vaizeSika aura naiyAyika pratItikA zaraNa lekara samavAya ko pRthak padArtharUpa mAnate haiN| unake matAnusAra vaha eka nitya, vyApaka aura amUrta hai| vaizeSika ke matase atIndriya hai ata eva yaha anumAna gamya hai kintu naiyA yi koM ne dekhA ki bauddhAdi sabhI dArzanika jaba samavAyakA khaNDana karaneke lie ucata hote haiM taba yahI kaha dete haiM ki samavAyakA pratyakSa to hotA nahIM to phira usakA astitva kaise mAneM ! ata eva uzyotakara ne vizeSaNavizeSyabhAva nAmaka sannikarSake balapara usakA pratyakSa mAnA hai"samavAye ca abhAve ca vizeSaNavizeSyabhAvAt" nyAyavA0 pR. 31 / aura bAdake naiyA yikoM ne usakA samarthana kiyA hai-muktA0 kA0 11 / bauddhoM ke matase avayava aura avayavI, dharma aura dharmI, guNa aura guNI aisI do vastueM ekakAlameM yA eka deza meM nahIM / eka hI vastu hai use guNa kaho yA dharma kaho yA aura kucha ."sarva cetavAdhivapratItibahAda kaapytesshaaspribhaassyaa-nyaaymN0285| "dujamsaMvidevahi. bhagavatI. vastupagame mazaraNam" [prakaraNapaM01022]-vaize0 upa0 7.2.26 / prshst0pR0324aanyaayvaa0puu052-53| syAdvAdama0kA07 vaize07.2.26 / prazasta pR0 329 / 5.pramANavA0 2.159 / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 16. paM0 13] TippaNAni / 143 kaho / ata eva AzrayAyibhAva yA AdhArAdheyabhAva bauddha sammata nahIM / isI lie bauddhoM ne samavAyakA khaNDana kiyA hai-pramANavA0 1.71. / dharmakIrti ne kahA hai ki samavAya atIndriya honese pratyakSaprAhya nahIM / samavAyake nahIM honepara mI avayavoM meM avayaviviSayaka 'ina tantuoMmeM paTa haiM' ityAdi pratIti khazAstrota vAsanAke balase hotI hai, nahIM ki vastukRta / kyoM ki 'gaumeM zaMga hai' aisI pratIta honepara bhI zaMga avayava honese samaveta nahIM- Adheya nahIM / aura jisa avayavIko Adheya mAnA hai usakI AdheyatayA pratIti hotI nahIM / anyathA 'zRMgameM gAya hai| aisI pratIti mAnanA paDegA jo lokasiddha nahIM / vastutaH bAta yaha hai ki ina tantuoMmeM paTa hai| aisI pratIti to hotI nahIM kintu 'tantuoMse yaha paTa banA hai aisI pratIti hotI hai aura isa pratItike mUlameM AdhArAdheyabhAva yA tanmUlaka samavAya na hokara kAryakAraNabhAva hI hai / paTa tantukA kArya hai arthAt sahakArikAraNoMse saMskRta tantu hI paTa hai / tantu aura tadgata paTa aisI do bhinna vastueM aura unako joDanevAlA samavAya ye tIna pRthagbhUta padArtha eka hI kAlameM mAnane kI AvazyakatA nahIM / kArya aura kAraNa eka kAlameM hote hI nahIM ata eva unake samavAyakRta sambandhakI kalpanAkI AvazyakatA hI nahIM / yadi kArya aura kAraNa eka kAlameM nahIM hote taba paTameM tantukI pratIti kaise hogI ! isa prazna uttarameM kahA ki kAryameM kAraNakA upacAra karake athavA ekAdha tantukA paTase buddhidvArA apodara karake bhI vyavahartA 'paTe tantuH' aisI pratIti kara sakatA hai / vastutaH tantavyatirikta koI paTa padArtha nahIM / tantukA sAhitya hI arthAta paraspara upakAryopakArakabhAvase vyavasthita tantu hI paTa nAmase vyavahRta hote haiM / ata eva paTa aura tantu aise do nAmoM kI bhinnatAke kAraNa vastumeda kA honA anivArya nahIM -pramANavA0 2. 149.-153 / tasvasaM0 kA0 823-866 / dravya aura guNa kA bhI meda nahIM hai / ata eva 'ghaTe rUpam' isa pratIti ke balase mI samavAya kI siddhi ho nahIM sakatI / vastutaH rUpAdi hI vastue~ haiM aura ve nAnA prakArakI avasthAoMmeM pAyI jAtI hai| koI rUpa paTAtmaka hai aura koI rUpa ghaTAtmaka hai| ata eva paTAtmakalapakI vyAvRtti ke lie 'ghaTe rUpaM' aise do zabdoM kA vyavahAra hotA hai / isakA artha itanA hI hai ki ghaTAtmaka rUpa hai / ghaTa jaise cakSuhya honese rUpAtmaka hai vaise rasanagrAhya honese rasAtmaka mI hai| ata eva rasAtmaka ghaTakI vyAvRtti karane ke lie bhI 'ghaTe rUpa' zabdakA prayoga karake usakI cakSurindriyagrAhyatA dikhAnA mI donoM zabdoMke ekasAtha prayogakA phala hai| ata eva samavAyake abhAvameM bhI 'ghaTe rUpaM' ityAdi pratIti ho sakatI hai / samavAya, ghaTa aura rUpa ina tInoM ko bhinna mAnanekI kyA AvazyakatA hai- tattvasaM0 kA0 832-834 / zAnta ra kSita ne saMyogakA udAharaNa dekara samavAyakI ekatA aura nityatA kA bhI khaNDana kiyA hai-kA0 835-866 / "marcaTa ne kahA hai ki samavAya mI yadi svatantra padArtha ho to usakA dUsare dravyAdise sambandha, eka aura sambandhake binA kaise hogaa| eka aura samavAya mAnane para anavasthA hotI hai| usakI ekatAmeM bhI doSa arcaTane diye hai-hetu0 TI0 pR052|| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / [pR0 16. paM0 13 advaitAdioM ke matase mI dharma-dharmIkA, kArya-kAraNakA, avayava avayavIkA meda nahIM ata eva ve samavAya kA khaNDana kareM yaha khAbhAvika hI hai / brahmasUtra mUlameM samavAya mAnane para anavasthAdoSa hone kI bAta kahI hai| aura usakA samarthana zaMkarAcArya ne acchI tarahase kiyA hai- 2.2.11. / 2.2.17 / 144 vaizeSika aura naiyAvikoM ne dravya, guNa, sAmAnya ityAdiko atyanta mitra mAna karake mI guNAdiko samavAya ke kAraNa dravya paratatra hI mAnA / taba zaMkarAcArya ne kahA ki vastutaH dravyake hone para hI guNAdi hote haiM aura dravyake abhAvameM nahIM hote ataeva guNAdiko dravyAmaka hI mAnanA caahie| dravya aura guNAdikA jaba tAdAtmya hI siddha hai taba samabAya sambandha kI kyA AvazyakatA ! dravya hI saMsthAnAdike bheda se aneka prakArake zabdapratyayakA viSaya banatA hai| jaise eka hI devadatta nAnAprakArakI avasthAoMke kAraNa nAnAprakArake pitAputrAdi zabdapratyayakA gocara hotA hai| vaise eka hI dravya-guNa sAmAnya samavAya ityAdi aneka rUpase pratIta hotA hai "tasmAt dravyAtmakatA guNasya vyAsvAtA"- zAM0 0 2.2.27 / etena karmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM dravyAtmakatA maidavAdI hone se bauddhoM ne rUpAdiko hI vastubhUta mAnakara usake dravyarUpa AzrayakA nirAsa kiyA jaba ki atI vedAnti yoM me abhedavAdI honese dravyako hI vastubhUta mAnakara guNAdirUpa Adheya kA nirAsa kiyA / vastutaH donoM ne AdhArAdheyabhAvakA hI nirAsa karake samavAya kA nirAsa kiyA hai| boddha sabhI vastue~ atyanta bhinna ata eva svatantra haiM aisA mAnakara AdhArAdheyabhAvakA nirAsa karate haiM taba vedAMtI saMpUrNa jagat ko eka akhaNDa advitIya rUpa mAnakara AdhArAdheyakI kalpanAko nirasta karate haiM " hi kAryakAraNayoH medaH AzritAzrayabhAvo vA vedAntavAdibhirabhyupagamyate / kArayaiva saMsthAnamArga kAryamityabhyupagamAt" - zAM0 brahma0 2.2.17 / bauddhoM ne kAryakAraNabhAva mAna karake bhI kArya aura kAraNa ko samakAlameM nahIM mAnA jata eva unakA AdhArAdheyabhAva bhI nahIM mAnA / jaba ki vedAntane kAryakAraNakA abheda mAma kara unake AdhArAceyabhAvako nahIM maanaa| abhedavAdIkI dRSTi se medamUlaka kAryakAraNabhAva hI saMbhava nahIM / sAMkhyoM ne bhI samavAya kA khaNDana kiyA hai|' kyoM ki unake matase bhI prakRti ke vikAra kA vistAra cAhe kitanA hI ho phira bhI vaha hai prakRsyAtmaka hI, kyoM ki pariNAminisma prakRti ke pariNAma prakRtile bhinna nahIM / jaba bheda hI nahIM taba samavAya kI kyA avazyakatA ? / kArya aura kAraNa kA bhI meda sAMkhya saMmata nahIM - "kAryasya kAraNAtmakatvAt / na hi kAraNAd bhinnaM kArya (sAMkhmata 0 kA 0 9) ityAdi pratijJA karake vAcaspati ne aneka anumAnake se kArya aura kAraNa kA abheda siddha kiyA hai (sAMkhyata0 kA0 9 ) aura kahA hai ki "tantava eva tena tena saMsthAnabhedena pariNatAH paTo na tantubhyo'rthAntaram" - (sAMkhyata 0 1 pramANavA0 mamo0 1.232 / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 16.50 13] kaa09)| abheda honepara bhI bhedadhyavahArakI siddhi ho sakatI hai| jaise-'isa knameM tilakavRkSa hai isa pralayameM vana aura tilakakA abheda hone para bhI bhedavyavahAra hai, vaise hI sarvatra bhedapralaya hone para bhI vastu abhinna-eka ho sakatI hai-sAMkhyata0 kaa09| sAMkhya ne vedAnta kI taraha amedavAdakA AzrayaNa karake samavAyakA nirAsa kiyA hai| kita mImAMsaka dravya aura guNa kA, jAti aura vyaktikA, kArya aura kAraNakA na ekAnta bheda mAnatA hai na ekAnta ameda' / ata eva usane medAmedavAdI honeke kAraNa samavAyakA nirAsa na karake usake kharUpa ke viSayameM vipratipatti uThA kara' samavAyakA khalapa hI badala diyA / usakA kahanA hai ki samavAyako khatana padArtha mAnanekI apekSA dharmadhArmike kharUpa kA abheda mAnakara usI abhinnarUpako samavAya kahanA yukta hai-"jamedAra samavAyo'stu sAtapaM dharmadharmiNoH"-lokabA0 4.149 / samAyakI hI mahimAse AdhArAya viSayaka amedapratIti hotI hai / samavAyake hI kAraNa kisI vyaktimeM sAmAnyakA abheda mAlUma hotA hai| kyoM ki samakAyakI yaha zakti hai ki Adheya AdhArameM khAnurUpapralayakI utpatti karAve / ata eva AdheyabhUta jAti AdhArabhUta vyakti bhI jAtikA bodha karAtI hai|' mImAMsaka saMmata isa samavAyakA dUsarA nAma hai rUpalapitva / baudoM ne isa rUparUpitva sambandhakI mImAMsA kI hai aura kahA hai ki isa viSayameM mImAMsaka sirpha nayI vacanabhaGgIkA prayoga karate haiM usake kharUpakA ThIka nirvacana nahIM karate-"talAvAcoyukinUH samatAmAtramiharutam, na svarSaH kabiduramezyate"-nyAyamaM0 pR0 273 / / jainoM ke matase mI dravya aura guNakA, dharma aura dharmIkA mImAMsakoM kI taraha medAmeda hI hai / ataeva nai pAyika sammata samavAyakA khaNDana karanemeM ve bauddhAdi sabakA sAtha dete hai| jainoM ke matase samavAya dravyakA eka paryAya mAtra hai "tato'syeva paryAyaH samavAyo guNAdivat / vAdAtmpapariNAmena kcivmaasmaad|" tattvAryazlo0 pR0 20 / paryAya aura dravyakA medAmeda hai / ameda isalie ki kisI eka vyake paryAyako anya davya meM koI le nahIM jA sakatA "lAmavadravyAt bAntA metumAyakvatvasvAzayavivecanalasa kapanA"-tasvArthalo0 pR0 21 / ataeva paryAyakA dravyase viveka azakya hai / meda isalie ki paryApa ke naSTa honepara mI dravya vidhamAna rahatA hai / yadi ekAnta ameda hotA to paryAyakI taraha dravya mI naSTa ho jaataa| dravyakI guNAdike sAtha aviSvAbhAvarUpase rahanekI anarthAntarabhUta asA ko hI bainoM ne 1.vimA paramazivo hinApadikAnyako micciA-- pam / sAmA sadA purvi vizeSa samaveda kapa" zokabA051,952 .hI 1291-8.pasambanAyevamAdhAresAdullAparijanapati sArekoSapacIsa .....khaiSa mahimAlAcAramAve khaarpaaburkhvaa"-shaasaadii0puu010|| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 TippaNAni / [pR0 16.50 13samavAya kahA hai / arthAt dravyako guNAdilapase pariNati hI samavAya hai- dravyakA guNAdike sAtha ekalolIbhAva hI samavAya hai- syAdvAdara0 pR0 965,970 / abha ya deva ne spaSTa kahA hai ki samavAyakA antarbhAva jIva aura ajIvameM hai| pichale samayameM navya nai yA yi koM ne samavAya ke Upara diye gae doSoMkA avalokana karake una doSoMkI yathArthatA mAnakara samavAyako anisya aura anekarUpa mAnA hai| __ pR0 16. paM0 13. 'naca kazcit tulanA-"samavAyAgrahAdaH sambandhAdarzanaM sthitam" -pramANavA0 2.149 / pR0 16. paM0 11. 'iheti' prazasta pAda ne samavAyako ihabuddhise anumeya kaha diyA hai| prastuta anumAnake prayogake lie dekho-vyo0 pR0 109 / samavAyake samarthanake lie dekho-nyAyavA0 pR0 52-53 / vyo0 107-109,698 / samavAyake khaNDanake lie dekho-zlokavA0 4.146 / pramANavA0 2.149-153 / tattvo0 pR. 7,75 / pra0 zAMkara0 2.2.13,17 / tatsvArthazlo0 pR0 19, 59 / nyAyA0 TI0 pR0 36 / sanmati0 TI0 pR0 106,156,700 / nyAyaku0 pR0 294 / sthAdvAdara0 pR0 965 / pR0 16. paM0 18. 'uktamatra' dekho pR0 14. paM0 14 / pR0 17. paM0 2. 'amidhAsate' dekho pR0 19. paM0 22 / pR0 17. paM0 3. 'pratipAdayiSyate' dekho pR0 91. paM0 1 / pR0.17. paM05 'sAmayekadeza sAmagrIpramANavAda do prakArakA hai / sakala kArakasamudAya jo bodhAbodhakhabhAva hai pramANa hai - yaha pakSa vyoma ziva aura jayantabhakA hai"bhavyabhicAriNImasandigyAmarthopalabdhi vivadhatI bodhAbodhakhamAvA sAmagrI pramANam"nyAyamaM0 pR0 12 / vyo0 pR0 554 / dUsare eka pakSakA khayaM jayanta ne nirdeza kiyA hai| usa matake anusAra sakala kArakakA samudAya nahI kintu. kartA aura karma se vyatirikta kAraka samudAya pramANa hai "kartRkarmavyatirikkamavyabhicArAdivizeSaNakArthapramAjanakaM kAraka karaNamucyate / tadeSa cahatIyayA vyapadizanti-dIpena pazyAmi, cakSuSA nirIkSe" ityAdi nyAyamaM0 pR0 13 / isI sAmagryekadezako pramANa kahanevAleke matase cakSurAdi pramANa hoNge| zAntyA cArya ne 'Adi zabdase isI dUsare matakA grahaNa kiyA hai / sanma ti TI kAkArane donoM prakArake sAmagrIvAdakA ullekha kiyA hai-sanmati0 TI0 pu0 458. pN09| sAmagrIprAmANya ke khaNDana ke lie dekho-sanmati0 TI0 pR0 471 / nyAyaku0 pR0 33 / pR0 17. paM0 5. 'cakSurAdiH' indriyake prAmANyake khaNDanake lie dekho tattvArthazlo0 pR0 167 / pR0 17. paM0 6. 'prAmANyam' jaima darzanameM prAmANyacintA do dRSTioMse hotI haibhAdhyAtmika dRSTi athavA nizcaya dRSTise aura bAhya dRSTi athavA vyAvahArika dRSTi se / 1. sanmatiTI0 pR0 733 / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puM0 17. paM0 6] TippaNAni / 147 nandI sUtra meM mithyAdRSTi jIvake samI jJAnoMko ajJAna hI kahA hai / aura samyagdRSTike samI jJAnoMko jJAna hI kahA hai| mithyAdRSTi ghaTako ghaTa jAne phira bhI vaha ajJAna hai| aura samyagdRSTike saMzayAdika bhI jJAna hI kahe jAte haiM / AcArya u mAkhA tine samarthana kiyA hai ki unmatta puruSakI taraha mithyAdRSTi jIvako sadasadkA viveka nahIM hotA / jaise unmAdI manuSya mAtAko panI aura patnIko mAtA kahatA hai taba to usakA aviveka spaSTa hai kintu jaba vaha mAtA ko mAtA yA panI ko panI kahatA hai taba bhI vahA~ yAdRcchika upalabdhi honese vivekakA abhAva hI mAnanA cAhie kyoMki usako satyAsatyake antarakA patA nahIM / usakI cetanA zakti madirAke kAraNa upahata hai / ThIka vaise hI jisakI cetanA zakti mithyAdarzanase upahata hotI hai usakA jJAna-cAhe yathArtha ho yA ayathArtha-satyAsatyakA viveka nahIM honese, ajJAna hI kahA jAtA hai / jina bhadragaNi ne isake viSayameM aura spaSTatA kI hai ki mithyAdRSTikA jJAna ajJAna isa lie kahA jAtA hai ki vaha mokSakA hetu na banakara saMsArakA hI hetu hotA hai / aura khAsa bAta to yaha hai ki jJAnakA phala jo cAritra hai vaha midhyAdRSTimeM sambhava nahIM, ata eva niSphala honese mI vaha ajJAna hI hai| tathA vastu anantaparyAyAtmaka hai, phira bhI mithyAdRSTi nirNayakAlameM mI use vaisI nahIM jAnatA, kyoMki usakA anekAntameM vizvAsa hI nahIM / vastutaH usako sarvatra viparyAsa hI hai kyoMki use apane matakA mithyAbhiniveza hotA hai| ___ isa taraha AdhyAtmika dRSTise jo samyagdRSTi mokSAbhimukha jIva hai usake samI jJAna pramANa hI haiM, aura mithyAdRSTi saMsArAbhimukha jIvake samI jJAna apramANa hI hai-isI bAtako dhyAnameM rakhakara umA khA tine samyagdRSTike pAMca jJAnoMko hI pramANa kahA hai, aura mithyAdRSTike tIna ajJAnoMko pramANa nahIM khaa|| AgamikazailIse jahA~ pramANa-apramANakA vivecana hotA hai vahA~ isI AdhyAtmika dRSTikA Azraya lekara saiddhAntikoMne jJAnake prAmANyakA nirNaya kiyA hai| kintu tArkikadRSTise prAmANyake cintana prasaMgameM vyAvahArika yA bAhya dRSTikA avalambana jaina dArzanikoMne kiyA hai / ata eva prastutameM bhI zAntyA cArya ne vyAvahArika dRSTise hI vyavasAyako pramANa kahA hai| yaha vyavasAya samyagdRSTikA ho yA mithyASTikA pramANa hI hai| jitane advaitavA dI haiM una samIko prAmANyakI carcA do dRSTioMse hI karanI par3atI hai| jJAnameM prAmANya yA aprAmANyakA pratipAdana, yA pramANa, prameya, amiti aura pramAtArUpa kriyA. kArakoMkI kalpanA binA meda mAne ho nahIM sakatI / samI advaita vA di oM ke matameM eka, akhaNDa, niraMza tatva hI satya mAnA gayA hai / kisIne use brahma kahA to kisIne zUnya kisIne jJAna kahA to kisIne zabda / vahI pAramArthika tattva hai / ata eva pAramArthika dRSTise samI bhedamUlakavyavahAra mithyA haiM, sAMvRta haiN| kintu vyAvahArika dRSTise yA sAMvRtika dRSTise ye samI bhedamUlaka vyavahAra satya haiM / vyavahArakA mUlAdhAra hI bheda hai / ata eva vyAvahArika 1. nandIsUtra sU0 25 / tattvArthabhA0 1.32.-33 / 2. vizeSA0 gA0 314 / 3. "sadasadavilesaNAmo bhavaheTajahicchimovalammAmo / nANaphalAbhAvAmao micchadihissa aNNANaM "vizeSA0 gA0 115,319 / vizeSA0 gA0 323-324 / 5. tasvArtha0 1.10 / 6.jJAnavindu 40-41 / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 TippaNAni / [10 17.50 11dRSTise hI advaitavA dioM ke matameM pramANa-prameyAdi vyavahAroMkI ghaTanA satya samajhI jAtI hai / pAramArthika dRSTi se brama ho yA jJAna vaha nirvikalpa hai ata eva vahana pramANa hai na apramANa, na vaha pramANa hai na prameya, na vaha pramiti hai na pramAtA / vaha aisI samI kalpanAse zUnya hai / vaha khayaMprakAzaka hai / anubhavagamya hai- avAcya hai|| paramArtha medazUnya hote hue bhI bhrAntike kAraNa, aviSAke kAraNa medayukta pratIta hotA hai / bhedapratIti vAsanAmUlaka hai / jaba taka vAsanA balavatI rahatI hai bhedavyavahArakI sasyatA mAnakara pramANa-apramANa kI vyavasthA hotI hai / vAsanAke antake sAtha bhedavyavahArakRta vyavasthAkA bhI anta hotA hai / taba parama tattvakA khaprakAza na pramANa hai na apramANa / vaha sakala vikalpAtIta aura khasaMveSa hai| nai yA yi ka, vaizeSika, sAMkhya aura mImAMsA darzanoMmeM isa prakAra do dRSTioMkA avalambana le karake vicAra nahIM kiyA gayA hai| ye darzana prAmANyakI cintA laukika darzanake AdhAra para hI karate haiM / unake matAnusAra zAkhadRSTise vAsitAntaHkaraNa puruSake cAkSuSa jJAnameM aura rathyApuruSake cAkSuSa jJAnameM prAmANyAprAmANyakRta koI bheda nhiiN| donoM ke jJAna samAnarUpase pramANa hoMge / jaina tArkikoMke matase mI yahI bAta hai / kintu jainasaiddhAntikoM ke matameM ekakA yathArthajJAna hote hue mI apramANa ho sakatA hai aura dUsarekA ayathArtha hotA huA mI pramANa ho sakatA hai / saiddhAntikoM ke matameM AtmAkA jJAna kaisA bhI ho-avisaMvAdi bhI kyoM na ho, para AtmA yadi mokSAbhimukha nahIM hai to usakI usa ayogyatAke kAraNa usakA jJAna apramANa hI kahA jAyagA / jaba ki mokSAmimukha AtmA kA saMzaya mI jJAna hai, pramANa hai| eka aura dRSTise bhI prAmANyakA vicAra dArzanikoMne kiyA hai / jJAnakA jJAna-arthAt jJAnako viSayakaranevAlA jJAna-cAhe vaha khasaMvedana ho yA anuvyavasAyarUpa pratyakSa yA aryApattirUpa parokSa-pramANa hI hai / jaina, bauddha aura prAbhA karane jJAnako khAkAza mAnA hai| naiyAyikoM ne jJAna ko viSayakaranevAlA anuvyavasAyarUpa mAnasa pratyakSa mAnA hai aura bhAmImAMsakoM ne aryApattirUpa parokSa jJAnako jJAnaviSayaka mAnA hai| jainAdi saMmata ye khasaMvedanAdi kamI apramANa nahIM / yA yoM kahanA cAhie ki jJAnameM jo prAmANyakA vicAra hai vaha khApekSAse nahIM kintu khavyatirikta aryakI apekSAse hI hotA hai| pR0 17. paM0 11. 'avabhAso' tulanA-"vyavasAyAtmakaM zAnamAramArthaprAhakaM matam / grahaNaM nirNayastena mulyaM praamaannymbhute||" laghI0 60 / pR0 17. paM0 11. 'vyavasAyo' saMzayAdi samI jJAna to haiM kintu amuka jJAnako hI pramANa kahA jAtA hai anyako nahI / taba sahaja hI prazna hotA hai ki jJAnake prAmANyakA niyAmaka tattva kyA ho sakatA hai jisake honese kisI jAnavyaktiko pramANa kahA jaay| ..bhAvaprameyApekSAyAM pramANAmAsaniDavaH / bahiameyApekSAyAM pramANaM vadhimaMca te // " mAtamI. kA0 83 / syAdvAdara0 1.20 / "varUpe sarvamAnvaM pararUpe viparvayaH" pramANavA0 sa0 mu0puu041| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 10 17. paM0 11] ttippnnaani| isa praznake uttarameM dArzanikoMkA aikamatya nahIM / zAntyA cArya ne arthagrahaNa, agRhItArthaprApaNa aura gRhItArthaprApaNa aise tIna prAmANya niyAmaka tattvoMkA ullekha karake khaNDana kiyA hai aura apanA mata batAyA hai ki vyavasAya hI jJAnakA prAmANya hai| arthagrahaNarUpa prAmANya sautrAnti ka ko sammata hai / usake matase jJAnagata arthAkAra hI arthAt arthagrahaNa hI prAmANya hai jise vaha sArUpya bhI kahatA hai| agRhItArthaprApaNakA matalaba hai apUrvArthaprApaNa yA anadhigatArthaprApaNa / bauddha' aura mImAMsa ka' donoMko yaha iSTa hai / donoM ke matase jJAna apUrvArthaka ho tamI pramANa hai anyathA nahIM / vedakI nityatAke khIkArake kAraNa mI mAM sa koM ko prAmANyakA niyAmaka apUrvArthakatva mAnanA paDA hai| aura vastukI aikAntika anityatA-kSaNikatAke khIkArameM hI bauddha sammata apUrvArthakatvakA mUla hai| veda yadi nitya na ho to pauruSeya hone se zrutiko pratyakSa yA anumAnamUlaka mAnanA paDegA / aisI sthitimeM vedabhinna anya pauruSeya Agama zAstra bhI pramANa ho jAyeMge jo mImAMsakoM ko iSTa nahIM / ata eva vedako apUrvArthaka mAna kara pramANake lakSaNameM hI 'agRhItagrAhi' aisA vizeSaNa mI mAMsakoM ne diyA / bauddhoM ke matase samI vastue~ kSaNika haiM / ata eva jaise eka jJAna bhinnakAlIna do vastuoMko viSaya nahIM kara sakatA vaise hI eka hI vastu bhinnakAlIna do jJAnoMkA viSaya ho nahIM sktii| kyoMki aisA hone para vastu akSaNika siddha hogI / ata eva bauddhoMne khasaMmata kSaNikatvakI rakSA karaneke lie pramANako agRhItagrAhi-apUrvArthaka kahA / isa prakAra hama dekhate haiM ki bauddha aura mI mAM sa ka paraspara atyanta viruddha mantavyake AdhAra para eka hI natIje para pahuMce ki pramANa to apUrvArthaka hI honA caahie| isa prakAra pramANa lakSaNameM jaba isa vizeSaNane praveza kara hI liyA taba jainoM ne bhI ise apane DhaMgase apanAyA hai / akala ne aprasiddha arthakI khyAtiko pramANa kahA"prAmANyamaprasiddhArthakhyAte:" prmaannsN03| aura mANikya nandI ne to apUrvArtha vyavasAyako hI pramANa kahA-"khApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam" -parI0 1.1 / kintu unhoMne apUrva padakA khasaMmata artha mI spaSTa kara diyA hai ki "anizcito'pUrvArthaH, dRSTo'pi samAropAt tAhara" - parI0 1.4-5 / prabhA candrA cArya ne spaSTIkaraNa kiyA hai ki hamAre matameM yaha ekAnta nahIM ki viSaya anadhigata hI ho / jJAna adhigata viSayaka ho yA anadhigata viSayaka, jo mI avyabhicArAdise viziSTa pramAko utpanna karatA hai vaha pramANa kahalAyagA' kSatra anadhigatArthAdhigantatvameva pramANasya lakSaNama / taddhi vastanyadhigate'nadhigate bA'vyabhicArAdiviziSTa pramA jnynopaalmbhvissyH|" prameyaka0 pR0 59 / / jainoM ke matase vastu dravya-paryAyAtmaka hai| ata eva dravyArthika dRSTise adhigata vastu mI paryAyArthika dRSTise anadhigata ho sakatI hai / mI mAM sa koM ne mI vastuko sAmAnyavizeSAtmaka 1. nyaayvi0puu06| 2. "sarvasthAnupalabdhe'rthe prAmANyaM" shlokvaa0pR0210| 3. "gRhItamagRhItaM vA svArtha yadi vyavasyati / tama loke na zAstreSu vijahAti pramANatAm" ta0 zloka pR0174| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 TippaNAni / [pR0 17. paM0 11mAnA hI hai| unake matameM mI vastu sAmAnyatayA adhigata aura vizeSatayA anadhigata ho sakatI hai / ata eva aikAntika rUpase anadhigata hI pramANakA viSaya honA cAhie' yaha mI mAM sa koM kA Agraha ThIka nahIM -prameyaka0 pR0 60 / ___ isI prakArake apUrvArthaka bodhako akalaMka ne pramitivizeSa, anizcitanizcaya aura vyavasAyAtizaya ( aSTaza0 kA0 101) kahA hai / tathA vidyAnanda ne upayogavizeSa bhI kahA hai-aSTasa0 104 / zvetAmbara jai nA cA yoM ne to pramANa lakSaNameM ukta vizeSaNako sthAna hI nahIM diyA / pratyuta usa vizeSaNakA khaNDana hI kiyA hai - pramANamI0 1.4 / / gRhItArthaprApaNakA matalaba hai avisaMvAda / dharma kI rti ne pramANa vA rtika meM avisaMvAdi jJAnako pramANa kahA hai - "pramANamavisaMvAdi zAnam" pramANavA0 1.3 / aura avisaMvAda kA artha kiyA hai "arthakriyAsthitiH avisaMvAdanam" 1.3 / isIkA artha dharmottarane nyA ya bindu TIkA meM spaSTa kiyA hai - "loke ca pUrvamupadarzitamartha prApayan saMvAdaka ucyate / tavajjJAnamapi svayaM pradarzitamartha prApayat saMvAdakamucyate / pradarzite cArthe pravartakaravameva prApakatvam / tathA hi-na jhAnaM janayadartha prApayati / api tvarthe puruSa pravartayat prApayatyartham / pravartakatvamapi pravRttiviSayapradarzakatvameva / na hi puruSaM haThAt pravartayituM zaknoti vijJAnam" nyAyabinduTIkA pR0 5 / yadi vastu ekAnta kSaNika ho taba avisaMvAda saMbhava hI nahIM aisA kaha kara zAnyA cArya ne dharma kI ti saMmata isa lakSaNakA khaNDana kiyA hai / kintu unako mI avisaMvAda ekAntataH pramANa lakSaNarUpase aniSTa hai so bAta nahIM / kyoMki unhoMne Agama prAmANyake samarthanameM "chedo mAnasamanvayaH" (kA0 55) kaha karake avisaMvAdako bhI khIkRta kiyA hI hai / tathA dUsaroMke Agamako pramANasaMvAdharthakA apratipAdaka hone se (pR0 112. paM0 28) apramANa kahA hai / isase bhI yahI phalita hotA hai ki unako avisaMvAda bhI pramANalakSaNarUpase iSTa hai| vastutaH samyagjJAna, vyavasAya, avisaMvAdi, abAdhita, nirNaya, tattvajJAna, sAdhakatama, samAropavyavacchedaka, avyabhicAri, abhrAnta - ina sabhI zabdoMse dArzanikoMne prAmANyakA hI pratipAdana kiyA hai / ina zabdoMke abhidheyArthameM bheda bhale hI mAlUma ho para tAtparyArthameM koI bheda nahIM / sabhI dArzanika apanI apanI prakriyAkA bheda dikhAneke lie naye naye zabdoMkI yojanA karate haiM / pariNAmataH tAtparyArthameM abheda hone para bhI abhidheyArthameM bheda honeke kAraNa paraspara khaNDana-maNDanakA avakAza rahatA hai / ata eva hama dekhate haiM ki vidyAnanda ne tattvArtha zloka vA ti ka meM (1.10) nai yA yikAdi sabhI dArzanika saMmata pramANalakSaNake khaNDana prasaMgameM bauddha saMmata avisaMvAdakA bhI khaNDana kiyA hai| kintu unhoMne khayaM aura akalaMka ne bhI AptamI mAM sAkI TIkA' anekatra avisaMvAdako pramANa lakSaNa mAnA hai / ata eva vidyAnanda ko AkhirakAra samanvaya bhI karanA paDA ki avisaMvAda kaho yA khArthavyavasAya tAtparyameM koI bheda nhiiN| ..aSTasa0pR074,278 / 2. aSTasa0 pR0 279 / pramANaparIkSA pR053 / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 17. paM0 23] TippaNAni / 151 pUrvokta tInoM prAmANya niyAmaka tattvoMkA khaNDana zAntyA cArya ne kiyA hai aura apanI orase vyavasAyako hI niyAmaka tattva mAnA hai| isake alAvA anya jainA cAryoM ne jina niyAmaka tattvoMkA svIkAra kiyA hai unakA ullekha bhI yahA~ Avazyaka hai / akalaMka aura vidhA nanda Apta mI mAM sA kI TIkAmeM (kA06) tarkakA prAmANya siddha karate hue vicArakatva, saMvAdakatva, aura samAropavyavacchedakatva aise tIna hetu dekara ina tInoMkI prAmANya niyAmakatA sUcita karate haiM / vaise hI sAdhakatamatva aura svArthAdhigamaphalatvakI bhI sUcanA unhoMne usI prasaMgameM dI hai / Apta mI mAM sA mUlameM tattvajJAnako hI pramANakA lakSaNa kahA gayA hai ( kA0 101) / usIke samarthanameM vidyA nandane eka aura lakSaNakI bhI sUcanA kI hai| vaha hai - sunizcitAsambhavadbAdhakatva / tattvArtha zloka vA rtika meM bhI usakA ullekha hai (pR0 175); aura tattvopaplavakArako uttara dene ke lie bhI vidyAnanda ne usI lakSaNa kI kalpanA karake kahA hai ki aduSTakAraNArabdhatvAdi anyasaMmata pramANa lakSaNa bhale hI asaMgata hoM kintu sunizcitAsambhavadbAdhakatva asaMgata nahIM aura vahI svArthavyavasAyarUpa hai-aSTasa0 pR0 41 / / parantu sanma ti TI kA kAra abhaya deva ko sunizcitAsambhavadbAdhakatvarUpa pramANa lakSaNa iSTa nahIM / unakA kahanA hai ki bAdhakAmAvakA nirNaya karanA saMbhava nahIM / ata eva vaha pramANalakSaNa nahIM ho sakatA - sanmatiTI0 pR0 614 / yahA~ hameM eka bAta avazya dhyAnameM rakhanI hogI ki abhaya deva ne bhI pramANa lakSaNarUpase svArthanirNitiko' hI mAnA hai aura vidyAnanda ne khArthanirNiti aura sunizcitAsambhavadvAdhakatvakI ekatA siddha kI hai / aisI sthitimeM donoM ke bIca koI maulika bheda nahIM rhtaa| tattvopaplava kArane pramANake khaNDana prasaMgameM jina prAmANya niyAmaka tattvoMkA ullekha kiyA hai ve ye haiM - aduSTakArakasandohotpAdyatA, bAdhArahitatva, pravRttisAmarthya (pR02), anadhigatArthagantRtva (pR0 22) aura avisaMvAditva (pR0 28) / vidyAnanda ne tattvopaplavake isa pUre pUrvapakSa ko uddhRta karake apanI orase sunizcitAsambhavadbAdhakatvako niyAmakatattva siddha kiyA hai- aSTasa0 pR0 38-41 / aura vahI zAntyA cArya saMmata vyavasAya hai / pR0 17. paM0 16 'jJAnAbhidhAna' tulanA- "pratyakSasyApi prAmANyaM vyavahArApekSaM / sa punaH arthAmidhAnapratyayAtmakaH" laghI0 sva0 42 / pR0 17. paM0 19. 'vayameva' zAntyA cArya ne khasaMvedanako siddha karaneke lie yaha pUrvapakSa uThAyA hai / khasaMvedanake viSayameM dArzanika matabhedoMke varNanake lie dekho-pramANa0 bhASA0 pR0 130 / pR0 17. paM0 23 'suzikSito' tulanA - "na hi saivAsidhArA tayaiva cchidyate" pramANa 1. "tasmAt pramANa svArtha nirNitisvabhAvaM jJAnam" sanmatiTI0 pR0475| 2. isa ke sAtha prameya kamalamArtaNDa gata (pR. 36) aprAmANyaniyAmakatatvoMke saMcayakI tulanA karanA cAhie / ina tasvoMkI ginatI bauddha dRSTise prabhA candra ne kI hai| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 TippaNAni / [pR0 17. paM0 25 a0 mu0 pR0 14 / tAtparya0 pR0 369 / prameyaka0 pR0 136 / syAdvAdara0 pR0 221 "aMgulyanaM yathAtmAnaM nAtmanA spraSTumarhati" prakaraNapaM0 pR0 63 / pR0 17. paM0 25 ' katham' yahA~se zAntyA cArya uttarapakSakI racanA karate haiN| tulanA"svasminneva pramotpattiH svapramAtRtvamAtmanaH / prameyatvamapi svasya pramiticeyamAgatA // " tattvArthazlo0 pR0 43 / pR0 17 paM0 25. 'kalpitAH' zAntyA cArya ne kriyAkAraka vyapadezako kalpita kahA hai usakA tAtparya hai ki 'yaha kartA hai', 'yaha karaNa hai' 'yaha kriyA hai' ityAdi vyavahAra vivakSAdhIna hai ataeva kalpita hai| kyoM ki eka hI vastuko hama vivakSAke medase kartA-karaNAdi aneka rUpase kaha sakate haiM / vivakSAkA mUla jaina dRSTise vastukI anekAtmakatA hai / jaba ki bauddha dRSTise vAsanA hai / jaina aura bauddha donoM kArakavyavahArako kAlpanika mAnate haiM / bauddhoM ne use vAsanAmUlaka mAnA / jaba ki jainoM ne anantadharmAtmaka vastuke kisI vivakSita rUpako tat tat vyavahAra kA kAraNa mAnA "kArakANAM vivakSAtaH pravRtterekavastuni // vivakSA ca pradhAnatvAt vasturUpasya kasya cit / tadA tadanyarUpasyAvivakSA guNabhAvataH // tattvArthazlo0 pR0 61 / "evaMprakArA sarvaiva kriyAkArakasaMsthitiH ", " evaMprakArA = 2.319 / - kalpitaiva" - pramANavA 0 "kalpitaH karmakarmAdiH paramArtho na vidyate / AtmAnamAtmanaivAtmA nihantIti nirucyate // " - pramANa0 a0 mu0 pR0 37 | isa viSaya meM bhartRhari kA mata mI ullekha yogya hai - unhoMne mI sakala padArthoMko sarva zaktiyukta mAna karake vyapadezako vivakSAdhIna svIkAra kiyA hai - aura usa vyavahArako buddhikRta mAnA hai - " zaktimAtrAsamUhasya vizvasyAnekadharmaNaH / sarvadA sarvathA bhASAt kacit kiMcidvivakSyate // sAdhanavyavahAramdha buddhyavasthAnibandhanaH / sannasan vArtharUpeSu medo bujyA prakalpyate // " vAkya0 kANDa. 3. pR0 174, 175 / " prayokaivAbhisandhate sAdhyasAdhana rUpatAm / arthasya vA'bhisambandhakalpanAM prasamIhate // " vAkya0 kA0 2.435 | pR0 18. paM0 1. 'pradIpavaditi' tulanA - "na, pradIpaprakAzasiddhivat tatsiddheH / " nyAyasU0 2.1.19 / "kecittu dRSTAntamaparigRhItaM hetunA vizeSahetumantareNa sAdhyasAdhanAyopAdadate - yathA pradIpaprakAzaH pradIpAntaraprakAzamantareNa gRhyate tathA pramANAni pramANAntaramantareNa gRhyanta iti / " - nyAyabhA0 2.1.19 / "utpadyamAnaivAsau zAyate jJApayati cArthAntaraM pradIpavat" / - zAbara0 1.1.5 / "AtmarUpaM yathA jJAne zeyarUpaM ca dRzyate / artharUpaM tathA zabde svarUpaM ca prakAzate // " vAkya0 1.50 / "prakAzamAnastAdAtmyAt svarUpasya prakAzakaH / yathA prakAzo'bhimatastathA dhIrAtmabedinI // " pramANavA0 2.329 / parI0 1.12 / nyAyA0 TI0 pR0 12 / pramANalakSma pR0 1 / syAdvAdara0 pR0 220,231 / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 18.50.] TippaNAni / 153 pR0 18. paM0 1. 'sajAtIyAnapekSatvena tulanA-"saMSit khaprakAze khAvAntarajAtIyaM nApekSate, vastutvAt, ghaTayat" pramANamI0 1.1.2 / valaM prakAzakatvaM sajAtIyAntarAnapekSatve sAdhye vikalpanIyaM-kimatyantasajAtIyam, mAho sajAtIyamAtram / yadyatyantasajAtIyaM tataH siddhasAdhanam / na hi cakSurAdipramANaM khagrahaNe ckssuraacstrmpeksste| matha kazcitlajAtIyam, tadapekSatvam AlokasyApyasti, tasya cakSurAdhapekSatvAt / tatazca sAdhyahIno dRSTAntaH, vizvaca hetu viSayajJAnamapi viSayamAnena ma gRhyate kintu jJAnaviSayeNa jJAneneti nAtyantasajAtIyamiti"tAtparya0 pR0 372 / pR0 18. paM0 3. 'na kiJcita' tulanA-"athAtmarUpaM no vetti pararUpasya vitkatham"pramANavA0 2.444 / "yadi hAne'paricchinne hAto'sAviti tat kutaH / zAtatvenAparichinamapi tamakaM katham // " vahI 2.467 / "sarva hi sApakaM zAtaM khayamanyasya vedakam" tattvArthazlo0 pR0.41 / pR0 18. paM0 1. 'andhamUkaM tulanA-"adhyakSamAtmani jJAnamaparatrAnumAnikam / nAnyathA vissyaalokvyvhaarviloptH||" nyAyavi0 13 / / pR0 18. paM0 5. 'itazca' yahA~ se mI mAM sa ka saMmata AtmavyApArake prAmANya kA khaNDana zAntyA cArya ne kiyA hai| jayanta ne nyAya majarI meM (pR0 15) auroMke pramANalakSaNake khaNDanake prasaMgameM isakA khaNDana kiyA hai / ja yanta ne ise zAbaroM kA mata kahA hai / aura prasaMgase kahA hai ki "api ca kriyApi pratyakSadravyapartinI pratyakSava, mAnA pratyasabAramA" / pUrvapakSameM spaSTa kahA hai ki vaha vyApAra phalAnumeya hai aura usa bAtake samarthanameM bhASyakArake "na bahAte'rthe kadhidurmi upalabhate jAte tvanumAnAdavagacchatIti" isa vAkya ko uddhRta karake 'vA ti ka kAra' ku mA rila ke vacanako mI uddhRta kiyA hai / isase spaSTa hai ki yaha mata bhATToM kA hai / prAbhA karoM kA nahIM / kintu prabhA candra ne do prakArake jJAtRvyApArakA khaNDana kiyA hai| unakA kahanA hai ki ajJAnarUpa jJAtRvyApAra prabhAkara saMmata hai-prameyaka0 pR0 20 / aura jJAnarUpa jJAtRvyApAra ku gA rila saMmata hai- vahI0 pR0 25 / isake viparIta prabhA kara aura prA bhAkaroM ke anyakI bAta hai| prabhA karane khayaM vRhatI (1.1.5) meM anubhUtiko pramANa kahA hai / aura zA li ka nA thane mI vahI kiyA haiprakaraNapaM0 pR0 42 / taba prazna yaha hai ki prabhA candra ne jo kucha kahA hai usakA mUlAdhAra kyA hai| prabhA candra ne pUrvapakSa-uttarapakSameM prastutavAda meM sarvatra jayanta kA hI zabdazaH anukaraNa kiyA hai / kintu jayantane jJAtRvyApArako prabhAkarasaMmata nahIM batAyA hai / prastuta vAdakI carcA sanma ti tarka TI kA (pR0 20) meM bhI hai| prastuta carcA zAntyA cArya ne nyAya maMjarI Adi granthoMke AdhAra para hI kI huI jAna paDatI hai| pR0 18. paM0 7. 'AtmavyApAra' "zAyarAstu luvate...""zAnaM hi nAma kriyAtmakaM, kriyA ca phalAnumeyA kAtRvyApAramantareNa phalAniSpatteH / saMsargo'pi kArakANAM kriyAgarbha eva bhavati / tadanabhyupagame kimadhikRtya kArakANi saMsRjyeran / na cAsaMsRSTAni tAni phalavanti..."tasmAdyathA hi kArakANi taNDulasalilAnalasthAlyAdIni siddhasvabhA. nyA0 20 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 TippaNAni / [ pR0 18. paM0 23 vAna sAdhyaM dhAtvarthamekaM pAkalakSaNamurarIkRtya saMsRjyante / saMsRSTAni ca kriyAmutpAdayanti tathA''tmendriyamano'rthasannikarSe sati jJAnAkhyo vyApAra upajAyate / sa ca na pratyakSaH // " - nyAyamaM0 pR0 15 / "aprasiddhasattAkamdha prabhAkaramatAnusAribhirabhipreto zADhavyApAraH " nyAyaku0 pR0 42 / prameyaka0 pR0 20 / pR0 18. paM0 23. 'manaHparikalpanayA' jainoM ko mana aniSTa hai yaha bAta yahA~ abhipreta nahIM kintu jaisA auroMne manakA svarUpa mAnA hai vaha iSTa nahIM - aisA zAntyA cArya kA tAtparya hai / pR0 19. paM0 5. ' arthaprAkaTya' tulanA " nAnyathA hArthasadbhAvo dRSTaH sanupapadyate / jJAnaM cenetyataH pazcAt pramANamupajAyate / " zloka 0 zUnya0 182 / "vedyatA'rthAtizayalakSaNA arthasya dRSTA na saMvedana viziSTatA / sarvasyArthendriyamanaHsannikarSe satyarthasyApi vedyatAlakSaNaparokSAparokSarUpAtizayo'sti yadutpannaH / Atmano'pyarthAtizayAnyathAnupapattigamyA yasmin sati zAtRtA saJjAyata iti prakriyA" zloka0 tAtparya0 pR0 283 / "jJAnajanyo'rthagataH kazcidatizayaH prakAzanabhAsanAdiparyAya padavAcyaH / sa ca pAkajanyaudanAdigatAtizayavadanavagate'pi jJAne zakyate'vagantum / " zloka 0 pR0 319 / nyAyara 0 pR0 19. paM0 6. 'niyatam' "artha prakAzatAlakSaNo'rthadharmo'nyathAnupapannatvenAnizcitastaM kalpayati Ahosvidanizcita iti / " - sanmati0 TI0 pR0 26. paM0 38 / pR0 19. paM0 16. 'anumAnamapi' sanmati 0 TI0 pR0 20. paM0 9 se jo carcA zarU huI hai usIkA saMkSepa yahA~ hai / pR0 19. paM0 14. 'niSetsyate' dekho, kA0 15 / pR0 19. paM0 20. 'abhAvapramANa' - kA0 15-16 / pR0 19 paM0 22. 'dRzyAnupalambha' - dRzyAnupalabdhike svabhAvAnupalabdhyAdi ekAdazaprayogamedoMkA varNana nyA ya bindu meM hai - pR0 47-55 / pR0 20. paM0 2. 'kArakasaMbandha' - "bAhyeSu kArakeSu vyApAravatsu phalaM dRSTam - anyathA siddhasvabhASAnAM kArakANAmekaM dhAtvarthe sAdhyamanaGgIkRtya kaH parasparaM sambandhaH / atastadantarAlavartinI sakalakAraka niSpAdyA'bhimataphalajanikA vyApArasvarUpA kriyA'bhyupagantavyA iti prakRtepi vyApArasiddhiriti" - sanmati0 TI0 pR0 25. paM0 10 / 10 20. paM0 5. 'kArakajanyaH' tulanA sanmati0 TI0 25. paM0 13 / pR0 20. paM0 11. 'kriyArUpa:' tulanA - sanmati 0 TI0 pR0 25. paM0 32 / pR0 20. paM0 20. 'vyApAreNa' tulanA - sanmati 0 TI0 pR0 26. paM0 6 / pR0 20. paM0 22. "saMyoga - samavAya" dekho pR0 14. paM0 9 tathA pR0 16. paM0 13 / pR0 20. paM0 23. 'nopapadyata' dekho pR0 91 / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 21. paM0 7] . ttippnnaani| 155 pR0 20. paM0 26 'sukhaduHkha dharmakIrtine sukhAdiko jJAnarUpa siddha kiyA hai / unakA kahanA hai ki vijJAnotpattike jo kAraNa haiM ve hI sukhotpattike bhI haiM / ata eva sukha aura jJAnameM meda nahIM / zAntyA cArya ne bhI unhIMkA anukaraNa karake aura unhIMke vacanakA uddharaNa dekara sukhAdiko jJAnAtmaka kahA hai / zAntyA cArya ke isa kathanako dravyArSika nayadRSTise hI ThIka samajhanA cAhie / cetana AtmAse abhinna aise jJAna aura sukhakA cetanatvena ameda ho sakatA hai "etena zAnAdarthAntarabhUtatvAt sukhAdInAmacetanatvameveti vadanto'pAkRtAH pratyetavyAH, cetanAdAtmano'nantaratvena kathaJcit cetanatvasiddheH"aSTasa0 pR0 78 / kintu paryAyanayakI apekSAse jJAna aura sukha aise do atyanta bhinna paryAya eka hI AtmAke haiM / ata eva jJAna aura sukha kA aikAntika tAdAmya nahIM / sukha AhAdanAkAra hai aura jJAna meyabodhanarUpa hai - isa prakAra donoMke kharUpakA meda spaSTa hai / donoMke kAraNoMkA bhI meda spaSTa hI hai / sukha hotA hai sadvedya nAmaka adRSTake udayase aura jJAna hotA hai jJAnAvaraNIyAdike kSayopazamAdise / yaha bhI koI niyama nahIM ki abhinna kAraNa janya honese jJAna aura sukha abhinna hI ho kyoM ki kumbhAdike bhaGgase hone vAle zabda aura kapAlakhaNDameM kisI bhI prakArase aikya nahIM dekhA jAtA- aSTasa0 pR0 78 / nyAyaku0 pR0 129 / syAdvAdara0 pR0 178 / - nai yA yi ka-vaizeSikoM ne bhI sukha aura jJAnake medako hI mAnA hai aura bauddhoM kA khaNDana kiyA hai| kintu ve jainoM kI taraha unako AtmasambandhI mAnakara bhI AsmAse unakA atyanta meda hI mAnate haiM / samavAyake kAraNa hI AtmA aura una donoMkA sambandha hotA hai aisA ve mAnate haiM / jainoM ke matase AtmA hI upAdAna kAraNa hai aura vahI jJAna aura sukharUpase pariNata hotA hai ata eva jJAna aura sukhakA kathaMcid meda hone para bhI AtmAse una donoMkA atyanta bheda nhiiN| sAMkhyoM ne sukhAdi ko prakRti kA pariNAma mAnA hai ata eva acetana mI / kintu jaina aura bauddha samAnarUpase sukhAdiko caitanyarUpa hI siddha karate haiM aura khasaMvidita mI-pramANavA0 2.268 / tattvasaM0 kA0 36 / tattvArthazlo0 pR0 49 / aSTasa0 pR0 78 / pR0 20.50 28 'pUrva' dekho pR0 16 / .. pR0 20. paM0 31 'tadatadU' vyAkhyA- "tadUpiNo vivakSitakarUpavanto'tadUpiNa itararUpavanto bhASA yathAkramaM tapAda TaikarUpAkhetoH sAmagrIlakSaNAjAtA atavUpahetujAtA vilakSaNasAmagrIjAtA bhavantIti tAvat sthitam / tat tasmAdimaM nyAyamulaMnya vijJAnena sahAbhina eko heturindriyaviSayamanaskArAdisAmagrIlakSaNaH tasmAda jAtaM mukhAdikaM kasAvalAnaM ? samAnasAmagrIprasUtatvAta iyamapi zAnaM sthAnamA kishcit"mno| . pR0 21. paM0 1. 'avizeSa' tulanA-"tasyAvizeSe bAhyasya bhAvanAtAratamyataH / tAratamyaM ca buddhau syAt na priitipritaapyo|" pramANavA0 2.270. / pR0 21. paM0 7 'minAbhaH' pramANavA0 2.279 / "ityantaralokaH"-pramANavA0 0 1. pramANavA0 2.251. / 1. nyAyavA0 pR0 36 / tAtparya pR0 123 / nyAyamaM0 pR070| vaize0 1.1.6 / vyo0puu0627|| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / 156 [ 40 21. paM0 11 pR0 502 / vyAkhyA - sAMkhyasya tu sitaduHkhAdirbhinnAkAro'bhinna iSTaH / buddhivedane tu abhinnAme vibhinne iSTe cet / medAbhedau kimAzrayau kiMnimittau te vyavasthApanIyau / " - mano0 / mUla pustakameM nIce jo pAThAntara 'rabhinno' diyA hai vahI ThIka hai ata eva use mUlameM le lenA cAhie / pR0 21. paM0 11. 'svasaMvedanaM' khasaMvedanakI carcA ke lie nimna likhita grantha dekheM - pramANavA0 2.423-531 / pramANavA0 a0 pR0 466 / prakaraNapaM0 pR0 51 / bhAmatI1.1.1 / nyAyavi0 kA0 13 se / tattvArthazlo0 pR0 41, 125, 165 / aSTa0 pR0 64 | sanmati0 TI0 pR0 475 / prameyaka0 pR0 121 / nyAyaku0 pR0 176 / syAdvAdara pR0 210 / isa viSayameM dArzanika matabhedoMke varNanake lie dekho - pramANa 0 bhASA0 pR0 130,136 / pR0 21. paM0 12. 'atha pramANAt' - yahA~ se prAmANyakA nizcaya svataH hotA hai ki parataH - isa carcAkA upakrama zAntyA cArya ne kiyA hai| isa viSayameM dArzanikoMke matabhedoMke varNana ke lie dekho - pramANa0 bhASA0 pR0 16 / prastuta carcA kA prArambha mImAMsaka ke dvArA parataH prAmANyavAdioMkA khaNDana karA kara kiyA gayA hai| bauddha saMmata saMvAdakajJAna yA naiyA yi kA di saMgata kAraNaguNajJAna ye donoM pravartaka jJAnake prAmANyake nizcayameM asamartha haiM - isa bAtakI sthApanA mImAMsaka karatA hai ( 91 - 9 ) / zAntyA cArya ne uttara diyA hai ki jJAnake abAdhita honese prAmANya kA nizcaya hotA hai (10) / siddha sena ne pramANako bAdhavivarjita kahA hai- nyAyA0 1 / usI padakA yaha vivaraNa hai aisA samajhanA cAhie / phira prazna huA ki bAdhakAbhAvakA nizvaya mI kaise hotA hai ? / jaba bAdhyabAdhakabhAva hI saMbhava bAdhakAbhAvakA nizcaya kaise hogA ? yadi vaha na ho to abAdhitatvake kAraNa prAmANyanizcaya nahIM ho sakatA ( pR0 26. paM0 16 ) | yaha pUrvapakSa (111 - 24 ) bauddha kA hai kyoM ki use prAmANyakA niyAmakatattva abAdhitatva nahIM kintu 'avisaMvAditva iSTa hai / ata eva usane abAdhitatvake khaNDanake lie bAdhyabAdhakabhAvakA hI khaNDana kiyA hai / uttarapakSa meM (625) zAntyA cArya ne bAdhyabAdhakabhAvake nirAkaraNako asaMgata batA kara isa mUla praznako spaSTa kiyA hai ki pramANakA niyAmaka tatva kyA hai- avisaMvAda yA abAdhitatva (626 ) / unhoMne avisaMvAdakA khaNDana karake (627) abAdhitatvako hI pramANakA lakSaNa siddha kiyA hai ( 628) aura usakA nizcaya kAraNaguNakI paryAlocanA ke dvArA sthApita karake mImAMsaka saMmata khataH prAmANya vAdakA khaNDana kiyA hai / 1. "evaM tarhi arthakriyAmAteH anAlambanatvepi prAmANyavyavahAra iti kiM neSyate" pramANavA0 ma0 pR0 255 / nirAkampanavAda siddha karaneke lie prajJAkara ne bhramakA nirUpaNa kiyA hai| unakA kahanA hai ki jJAnameM AkAramAtrakA anubhava honeke kAraNa hI vaha sAlambana hogA nhiiN| aisA mAnane para bhrAyAAntavibhAga saMbhava nahIM / sAlambana hone para bhI arthakriyAprAptikRta prAmANya yadi mAnA jAya taba acchA yahI hai ki jJAna sAkambana na bhI ho kintu yadi arthakriyAmAti ho taba pramANa mAnA jAya / arthakriyAprati hI avisaMvAda hai-pramANavA0 1.3 / isI prasaMgameM kyAtiyoMkA nirUpaNa jaisA ki hAvA cArya ne pUrvapakSameM kiyA hai - (611-24) mahAkara kiyA hai-pramANavA0 a0 257 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 23. paM0 14] TippaNAni / -157 anya jainAcArya saMmata khataH parataH prAmANyake anekAntakI zAntyA cArya ne carcA nahIM kI hai| isakA mukhya kAraNa to yaha jAna paDatA hai ki 'prAmANyakA nizcaya parataH ho hI nahIM sakatA' isa mI mAM sa ka saMmata ekAnta kA khaNDana karanA hI unako yahA~ mukhyatayA iSTa hai / aura prasaMgataH pramANakA abAdhitatva sthApita karake avisaMvAdakA khaNDana karanA mI iSTa hai / isa carcA kI sammati tarkaTI kA gata carcAke sAtha tulanA karanA jarUrI hai / dekho sanmati0 TI0 pR0 5 / pR0 22. paM0 9. 'kizva' isa kaNDikAkI aura anantaravartI kaNDikAkI tulanA Age AnevAlI bAdhakakI carcAgata kaNDikA ( 123 ) se karanA cAhie / - pR0 23. paM0 3. 'dviSTha' yaha kArikA prajJA karagupta kI hai / isakA uttarArdha hai"dvayavarUpagrahaNe sati sambandhavedanam / " - pramANavA0 a0 pR0 2 / pR0 23. paM0 13. 'nanu kiM bAdhyam' yahA~ se (111 ) jo bAdhyabAdhakabhAvakA nirAkaraNa kiyA gayA hai vaha prajJA karaguptakRta pramANavArtikAlaMkArase ( pR0 257 ) prAyaH zabdazaH liyA gayA hai / anya dArzanikoMne mI pUrvapakSarUpase jo bAdhyabAdhakabhAvakA nirAkaraNa kiyA hai vaha bhI prAyaH ukta granthake AdhAra para hI kiyA hai| dekho vyo0 pR0 525 / nyAyamaM0 pR0 161 | sanmati0 TI0 pR0 12,367 / vo pala va kArane mI apane DhaMgase mithyAtvakA vicAra kiyA hai- dekho tattvo0 pR0 13. paM0 21 / aura bAdhyabAdhakabhAvakA nirAkaraNa bhI kiyA hai- pR0 14. paM0 24 / pR0 23. paM0 14. 'mithyAtva' atattvajJAna midhyAtva, mithyApratyaya, bhrama, vibhrama bhrAnti, vyabhicArijJAna, viparyaya, mithyAjJAna ityAdi zabdoMse dArzanikoMne asamyagjJAna - avidyAkA bodha karAyA hai| kintu usake nirUpaNameM nAnA prakArake mata-matAntara dekhe jAte haiM / ataH yahA~ para mithyAjJAna' ke viSayameM nimna likhita bAtoM para vicAra kiyA jAtA / 1 - astitvake viSayameM matabheda / 2 - mukhya bhrama aura vyAvahArika bhrama / 3 - vyAvahArika bhramakI prakriyAmeM matabheda / 4 - doSamImAMsA / 5 - pratyakSetara bhrama / 6 - prAmANyacintA / 1 - astitvake viSayameM matabheda / vo palavA dI jaya rAzi bhaTTakA eka mAtra mukhya kArya yaha hai ki dUsare dArzanikoMne 1. vidyAnanda ne viparyayake do artha kiye haiN| sAmAnya aura vizeSa / sAmAnya viparyayameM saMzaya, madhyavasAya aura viparyayaviparIta nirNaya kA samAveza hai / aura vizeSaviparyayameM amakA / prastuta dUsarA artha hI vivakSita hai- svArthaso0 pR0 255 / I Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 TippaNAni / [ pR0 23. paM0 14 apane apane tarkabalase jo kucha siddha samajha rakhA hai usakI nitAnta asiddhi unako dikhalAnA / sabhI dArzanikoMne apane apane darzanakA mahala mithyAjJAnake AdhAra para sthira kiyA hai| sabhI dArzanika isI mithyAjJAnake nAza dvArA mokSakA honA svIkAra karate haiM / yadi saMsArase mithyAjJAnakA astitva hI miTa jAya taba darzanakA prayojana hI nahIM rahatA / ataeva dArzanikoMke nirUpaNIya mithyAjJAnakA mI khaNDana karanA ja ya rAzi ne ucita samajhA / naiyAyika saMmata pratyakSa lakSaNameM avyabhicAri pada hai / jaya rAzi ne batalAyA hai ki koI vyabhicAri jJAna saMsArameM ho taba to usakI vyAvRtti karaneke lie pramANa lakSaNameM vaha pada rakhanA yogya hai; kintu jaba vyabhicAri jJAnakA astitva hI nahIM taba avyabhicArI vizeSaNa se kisakI vyAvRtti karanA' ! / yadi jJAnake viSayakI vyavasthA ghaTa sake taba to hama yaha kaha sakate haiM ki jJAnakA Alambana anya hai aura pratIti kisI anyakI hotI hai ataeva amuka jJAna mithyA hai / parantu jaba vAstavameM jJAnake viSayakI vyavasthA hI nahIM bana pAtI taba miSyAjJAnakA astitva kaise siddha hogA / usane aneka vikalpa uThA karake yaha siddha kiyA hai ki jJAnake viSayakI vyavasthA hI nahIM ho sakatI' / isakA uttara jaina dArzanika prabhA candra ne diyA hai' / 2 - mukhya bhrama aura vyAvahArikabhrama / samI dArzanikoMne apanI apanI dRSTise tattvakI vivecanA kI hai / ataeva samIke matase tatvajJAna bhinnabhinna viSayaka phalita hotA hai| jaba naiyAyikA di kahate haiM ki dravya-guNa AdikA meda jJAna hI samyagjJAna-tatvajJAna hai taba isake viruddha advaitavAdI kahate haiM ki usa dazAnase baDhakara dUsarA koI mithyAjJAna hI nahIM / arthAt kisIko paramatatvaviSayaka bhrama hai| yA nahIM isakA nirNaya atyanta kaThina hai / kyoM ki jabataka paramatastvake viSayameM samI dArzanika ekamata nahIM ho jAte taba taka sabameM parama tattva viSayaka bhrama sadA banA hI rhegaa| dArzanikoMkA yaha bhrama parama bhrama yA mukhya bhrama hai / isa paramabhramakI vyAkhyA karanA kaThina hai| isa paramabhramako sabhI dArzanika mAnate haiN| kintu isakA koI eka lakSaNa nahIM bana sakatA / dUsarA bhrama hai vyAvahArikabhrama / isa vyAvahArika bhramakA hI pramANa zAstrameM mukhyataH vivecana hotA hai| sabhI prAmANikoMne isa bhramake astitvako samAnarUpase svIkAra kiyA hai aura kaunasA jJAna isa bhrama ke antargata hai isa bAremeM bhI vivAda nahIM / vivAda yadi hai to isa bhramajJAna kI utpattikI prakriyAmeM / mahamarIcikAmeM jala jJAna, zukkazaMkhameM pItajJAna, calatI gAr3Ise daur3ate hue vRkSAdikA jJAna, kezoNDukavijJAna, alAtacakrajJAna, dvicandrajJAna, zuktikAmeM rajatajJAna, gandharvanagarejJAna, rajjameM 1. tavo0 pR0 11. paM0 20 / pR0 13. paM0 16 / 2. "ko'yamAlambanArtho nAma yenevasuducyate ampadAkambanamanyaca pratibhAtIti ? / kiM vijJAnajanakatvam AkArApakatvam, vijJAnAdhikaraNatvam, vijJAnAvabhAsitatA vA ? " tasvo0 pR0 12 / 3. prameyaka0 pR0 48 / 4. tulanA - "sarvadeSu ca bhUSastu vildArthopadeziSu / tumpahetuSu sarveSu ko nAmaiko'vadhAryatAm // sugato yadi sarvazaH kapiko neti kA prmaa| bhathobhAvapi sarvajJau mamedakhayoH katham // " tatvasaM0 3148-9 / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D - Ratchik and far (khat, rastot do 943) Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra bArtikavRtti (dekho, TippaNa pR. 159) Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 23. paM0 14 ] TippaNAni / 159 sarpajJAna, pitta doSase zarkarAmeM tiktatAkA jJAna, svapnavijJAna ityAdi jJAnoMko sabhI dArzanika ekamatase bhrama mAnate haiM / isI vyAvahArika bhramakI prakriyA meM dArzanikoMkA jo kucha matamatAntara hai usIkA vivecana Age karanA iSTa hai / Adhunika mAnasa zAkhane bhI vyAvahArika bhramakA vivecana kiyA hai / indriyake sAmane upasthita padArtha meM hone vAle mithyApratyayako mAnasazAstrI 'ilyUzana' ( Illusion ) kahate haiM / aura nirviSayaka mithyAjJAnako 'helyUzinezana' (Helucination) kahate haiN| rajameM sarpakA jJAna 'ilyUjana' hai aura svamavijJAna 'helyUzinezana' hai, kyoMki usameM viSayakI upasthitike binA hI padArthakA spaSTa AkAra pratibhAsita hotA hai / 'ilyUjana' ke dRSTAnta baDe manoraMjaka haiN| unameM se kuchakA yahA~ nidarzana karanA aprastuta nahIM / viSayakI avasthAvizeSameM indriyA~ samIko avazya dhokhA detI haiN| usa dazAmeM indriyajJAna yathArtha ho hI nahIM pAtA / jaise eka nApakI do rekhAe~ hoM phira bhI avasthAvizeSameM unameMse eka choTI aura dUsarI baDI mAlUma hogI (dekho citra naM 0 1 ) / niyama yaha hai ki kSitijakI samAnAntara (Horizontal ) rekhAse lambarUpa rekhA ( Vertical ) hamezA baDI hI pratIta hogI / isI niyamake AdhAra para TopIkI UMcAI aura cauDAI samAna ho taba mI cauDAIse UMcAI jyAdaha mAlUma hogI (dekho citra naM0 2 ) / khAlI jagaha se bharI jagaha yA vibhakta jagaha hamezA jyAdaha mAlUma hotI hai (citra0 naM0 3 ) / isa citrameM zyAma lakIroMse bharI jagaha rikta jagaha se adhika pratIta hotI kintu donoMkA nApa barAbara hI hai / virodha bhI indriyajJAnoM meM bhrama paidA karatA hai| tIrakI nokake AkArako kisI rekhAke aMtabhAgameM ulaTA aura sIdhA rakhanese rekhAke nApake jAnanemeM bhrama avazya hotA hai / citra naM0 4 (a) meM tIrake eka sirese dUsare sire takakA antara samAna hone para mI asamAna pratIta hotA hai| (ba) meM asamAnatA atyanta spaSTa hai| phuTapaTTIse nApakara samAnatA jAnakara bhI AMkhoMko asamAnatA hI najara AtI hai / 1 dUsarI rekhAoMke amuka prakArase saMsargase rekhAe~ apanA asalI rUpa dIkhA nahIM sakatIM / sIdhI rekhA Ter3hI dikhatI hai (citra naM0 5 ) / isa citrameM aba aura ka Da rekhAe~ sIdhI hone para mI TeDhI hI dikhatI haiN| kSetraphala viSayaka hamArA andAja prAyaH galata hotA hai| nIceke citra naM0 6 meM do caurasa haiM / unameMse baDA choTese dUnA hai / phiramI vaha dUnA mAlUma nahIM par3atA / draSTAkI dUrI yA nikaTatAke kAraNa tathA usakI amuka sthAnameM avasthitike kAraNa mI bhrama hotA hai ( Illusion of Perspection ) / isake lie dekho citra naM0 7 / isameM tInoM lakaDIke Tukar3e samAnAkAra haiM phiramI choDe bar3e mAlUma hote haiM / hama sabhI jAnate haiN| ki relakI donoM paTariyA~ kamI nahIM milatIM kintu dUradUra vaha milatI huI najara AtI haiN| 3 - vyAvahArika bhramakI prakriyAmeM matabheda / samI dArzanika zuktikAmeM rajatajJAnako bhrama to bhAnate haiM / kintu usako bhrama kyoM kahanA isa viSayameM unakA aikamatya nahIM / samI darzana apane apane tatvajJAnakI prakriyAke zanusAra Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / [pR0 23. paM0 14usa bhrama jJAnakI upapatti karate haiM / darzanamedase ina upapattioMke ATha prakAra pAye jAte haiN| jaise (1) cArvAka saMmata akhyAtivAda / (2) mAdhyamika saMmata asakhyAtivAda / (3) sAMkhya saMmata prasiddhArthakhyAtivAda / (1) yogAcAra saMmata AtmakhyAtivAda / (5) pramAdvaita vA di saMmata anirvacanIyakhyAtivAda / (6) mI mAM sa ka saM mata alaukikAryakhyAtivAda / (7) prA bhAkarasaM mata smRtipramoSAparaparyAya vivekAlyAtivAda / (8) nai yA yi ka-jai nA di saMmata viparItakhyAtivAda / - samI dArzanikoMke sAmane mukhya prazna yahI hai ki zuktikAmeM rajatapratyayakI utpattikA nimitta kyA hai ! / arthAt zuktikAke hone para mI usameM rajatapratyaya kyoM hotA hai ! rajatakA to netrake sAtha saMsarga hai hI nahIM taba rajatapratyaya huA kaise ! / zuktikA upasthita honepara mI usakA jJAna kyoM nahIM huA ? / doSa kisakA ? / AtmA-pramAtAkA, zuktikA-viSayakA, indriya-adhipatikA yA AzrayakA / ina doSoMkI mImAMsAke samaya hI samI dArzanika do vibhAgoMmeM vibhakta ho jAte haiN| bAhyArthavAdioMke liye samasyAkA hala eka hai / aura advaitavAdioMke liye samasyAkA hala dUsarA hI hai / bAhyArthavAdioMke sAmane prazna yaha hai ki yadi jJAna arthAnusAri ho to phira zuktikAkA anusaraNa na karake vaha rajatAvasAyi kaise huaa| jaba ki advaitavAdioMke sAmane prazna yaha hai ki zuktikA aura rajata ina donoMkA astitva na hote hue mI vahA~ rajata kyoM dikhAI detA hai aura zuktimeM zuktikA jJAna abhrAnta aura usImeM rajatakA jJAna prAnta kyoM ? / jaba ki arthAbhAva donoM sthalameM samAna hai phira bhrAntAbhAnta viveka kaise hai| ina praznoMka uttarameM se uparyukta matoMkA AvirbhAva huA hai| (1). cArvAka saMmata akhyAtivAda / cArvAka akhyAtivAdI hai| prabhAkarasaMmata vivekAkhyAti mI saMkSepameM akhyAti kahalAtI hai| kintu cArvAka saMmata akhyAtikA matalaba kucha aura hai aura prabhA ka ra saMmata akhyAtikA matalaba kucha aur| cArvAka kA kahanA hai ki anya vastu anyAkArase pratIta nahIM ho sakatI / vaha dalIla karatA hai ki yadi rajatajJAnakA viSaya rajata mAnA jAya taba vaha prAnta kaise siddha hogaa| aura zuktikAko to rajatajJAnakA viSaya mAna hI nahIM sakate kyoMki rajata jJAnameM vaha pratimAsita hI nahIM hotI / ata eva cAvo ka kA siddhAnta yaha hai ki zuktikAmeM rajata pratyayako nirAlambana hI mAnanA ucita hai / kyoM ki isa pratyayameM kisI bhI vastukI khyAti hai hI nahIM, isa liye ise akhyAti kahanA caahie| .. prameyaka pR048 / sthAbAdara0 pR0 124 / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 23. paM0 14] TippaNAni / 161 cArvAka ke isa mantavyameM nirAlambanajJAnavAdI yo gA cAra aura mA dhya mi ka bauddhoM kI spaSTa chApa hai / ye hI bauddha sabhI jJAnoMko nirAlambana mAnate haiM / kyoMki unake matameM bAhyArthakA abhAva hai phira mI pratyayakA astitva to hai / ve vAsanAke balase nirAlambana pratyayoMkI utpatti ghaTAte haiM / cArvA koM ne nai yA yi kA di bAhyArthavAdioMkI yuktikA Azraya lekarake samyagjJAnoMko saviSaya mAnA jaba ki mithyAjJAnoMko nirAlambana siddha karanemeM bauddhoM kI yuktioMkA upayoga kiyaa| viparyayako bhI sAlambana mAnanevAloMne cArvAka ko uttara yaha diyA hai ki yadi viparItapratyaya nirAlambana hai, usameM kha yA para kucha bhI pratibhAsita nahIM hotA taba vaha rajatajJAna kyoM kahA jAtA hai| dUsarI bAta unhoMne cArvAka se yaha kahI hai ki tumhAre matase suptAvasthA aura bhrama ina donomeM jaba kucha pratibhAsita nahIM hotA taba ukta dono avasthAoMmeM bheda kyA rhaa| yaha cArvA ka saMmata akhyAtivAda prabhA candra ke pahaleke granthoM meM dekhA nahIM .jAtA / mAlUma hotA hai ki tattvopaplava kAra ke bhramajJAnake nirAkaraNako hI prabhA candra ne cArvAka saMmata akhyAtivAda mAnakarake use akhyAtivAdI kahA hai / unakA aisA kahanA yuktisaMgata hI hai| kyoMki tattvopaplava kAra bhramanirAkaraNake prasaMgameM bArabAra kahatA hai ki "khaviSayaparyavasAyinyo hi buddhayaH" (pR0 14, paM0 23 / pR0 15, paM0 26) / aura usI prasaMgameM usane AlambanakA niSedha kiyA hai (pR0 12) / .. tasvopaplavake zabdoMkA anuvAda karake hI prabhA candra ne akhyAtivAdako upasthita kiyA hai| isase spaSTa hai ki cArvAka saMmata akhyAtivAdakA mUla ta khopaplava meM hI hai-dekho prameyaka0 pR0 48 aura tattvo0 pR0 11 se| (2) mAdhyamika saMmata asatkhyAtivAda / suSupti avasthAmeM arthakA pratibhAsa nahIM hai aura bhrAnta pratyayameM arthakA pratibhAsa hai yahI donoM avasthAkA bheda hai ata eva bhrAntapratyayako cArvAka kI taraha nirAlambana mAnA nahIM jA sakatA / 'jisa arthakA pratibhAsa hotA hai usIko Alambana mAnanA ucita hai! aisA mAnate hue mI mAdhyamika kahatA hai ki bhramameM pratibhAsakA viSaya koI bAhya sat to najara AtA nahIM ata eva usameM asat kA hI pratibhAsa hotA hai aisA mAnanA caahie| isa prakAra mAdhyamika ne eka hI tIrase do pakSioMko mAranekI uktiko sArthaka kiyA hai / kyoMki jJAnako sAlambana mAna karake bhI yadi vaha bAhyArthako Alambana nahIM mAnatA to usake matase eka prakArakA nirAlambanavAda hI siddha hotA hai| isI taraha vaha yadi jJAnake viSayako asat mAnatA hai to usake matAnusAra pramANake balase prameyakI siddhi na honeke kAraNa zUnyavAda hI siddha hotA hai| sArAMza yaha hai ki mAdhya gi ka sabhI vastuoMko asat hI-niHkhabhAva hI mAnatA hai| 1. prameyaka0 pR049| 2. vipraha0 kA0 1, 21-23,67 / nyA.21 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / 162 [ pR0 23. paM0 14 yaha padArthoMkI' vyAvahArika sattA mAnakara unakI parIkSA karatA hai aura antameM sabhI kI asatA siddha karatA hai / mAdhyamika kI koI pratijJA yA sthApanA nahIM hai / dUsaroMkI prasiddhiko asaMgata batAnA hI usakA kArya hai| ata eva usake matAnusAra sabhI saviSayaka jJAna mithyA - bhrama hI haiM / vyAvahArikasasyake AdhAra para jJAnoMmeM bhramA bhrama viveka bhale hI ho para paramArthahama sabhI jJAna bhrama haiM / (3) sAMkhyasaMmata prasiddhArthakhyAti / mAdhyamika se ThIka viruddha bAta sAMkhya kahatA hai| mAdhyamika ke matase sabhI zUnya hai asat hai niHkhabhAva hai / taba sAMkhya ke matase sarva vastukI sarvatra sattA hai / mAdhyamika ke matase bAhyArthako viSaya karanevAle sabhI jJAna paramArthataH bhrAnta haiM taba sAMkhya ke matase koI jJAna paramArthataH bhrAnta nahIM / arthAt sthUladRSTyA hI kucha jJAnoMmeM bhrAntatAkA vyavahAra hotA hai / sAMkhya kA kahanA hai ki yadi vastu sarvathA asat ho to AkAza kusumavat vaha pratibhAsakA viSaya bana hI nahIM sakatI / jJAnameM jaba aura jahA~ artha pratibhAsita hotA hai taba aura tahA~ vaha artha pramANaprasiddha hI hai / ata eva jise bhramajJAna kahA jAtA hai vaha prasiddha arthakI hI khyAti honese prasiddhArthakhyAti hai / bAdameM jaba artha avyakta ho gayA taba vyavahAra meM usakI anupalabdhi honese hama usa jJAnako bhrama bhale hI kaheM para vastutaH vaha bhrama nahIM hai| kyoMki vidyut Adi kSaNika padArthakI taraha uttarakAlameM usakI upalabdhi na mI ho to bhI jJAna kAlameM usakA astitva siddha hI hai / abhyathAM vidyudAdi jJAnoMko bhI bhrama mAnanA hogaa| sAMkhya kA yaha mata usake siddhAntAnukUla hI hai / tathApi use prastutameM naiyA yi kA di ke 1 prabhAvase mukta nahIM mAnA jA sktaa| kyoMki 'jJAna nirAlambana ho nahIM sakatA' isa nai yA yi ka Adike siddhAntako arthataH svIkAra karaneke bAda hI apanI jJeya-mImAMsA ke AdhAra para use yahI kahanA par3A ki bhramameM bhI khyAti prasiddhArthakI hI hotI hai / sAMkhya ke matase kisI vastukA kahIM bhI abhAva nahIM hai| isI liye vaha satkAryavAdI hai / sAMkhyamata ke sAtha rAmAnuja saMmata bhramakA nirUpaNa tulanA ke yogya hai / rAmAnuja ne bhrama sthalameM satkhyAti mAnI hai| unakA kahanA hai ki jise hama zuktikA samajhate haiM vastutaH usameM rajatAMza aura zuktikAMza donoM haiM / zuktikAmeM zuktikAMza kA bAhulya honese vaha zuktikAke nAma se vyavahRta mAtra hotI hai / ata eva zuktikAmeM jaba rajata pratyaya hotA hai taba vaha yathArtha hI hai / phira bhI vyavahArameM mithyA - bhrama isa lie kahA jAtA hai ki cakSurAdike doSa ke kAraNa mAtra rajatAMzakA darzana huA aura zuktikAMzakA nahIM huA / doSake haTa jAne se 1 1. "saMvyavahAra ca vayaM nAnabhyupagamya kathayAmaH / " vigraha0 28 / "vyavahAramanAzritya paramArthoM na dezyate / paramArthamanAgamya nirvANaM nAdhigamyate // " mAdhya0 24.10 / 2. "yadi kAcana pratijJA tatra syAt eSa me bhaved doSaH / nAsti ca mama pratijJA tasmA caivAsti me doSaH // " vipra60 29 / mAdhya0 vR0 pR0 16 / 3. "yadi kiJcidupalabheyaM pravartayeyaM nivartayeyaM vA pratyakSAdibhirarthaistadabhAvAnme'nupAlambhaH // " vigraha0 30 / 4. prameyaka0 pR0 49 / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 23. paM0 14] TippaNAni / 163 zuktikAMzakA darzana hone para rajatajJAna nivRtta ho jAtA hai / isa prakAra rAmA nu ja ke matAnusAra vyavahArameM rajatapratyaya bAdhya honese bhrama kahA jAtA hai para vastutaH vaha yathArtha hI hai / rAmAnujane sAMkhyo kI taraha saba vastuoMkI sarvatra sattA mAnI hai ata eva unake matAnusAra paramArthataH samI jJAna yathArtha hI hote haiN| khanAdijJAnoM meM anya dArzanika jaba viSayakA atyantAbhAva mAnate haiM taba rAmAnuja mAnate haiM ki una jJAnoMmeM mI jIvake pApapuNyake kAraNa Izvara tattatkAlabhAvI padArthokI racanA kara detA hai "yathArtha sarvavijJAna miti vedavidAM matam / zrutismRtibhyaH savasya sarvAtmatvapratItitaH" // "zuphtyAdau rajatAdeva bhAvaH zrutyaiSa coditaH / sapyazuktyAdinirdezamedo bhUyastvahetukaH // rupyAdisahazazcAyaM zuktyAdirUpalabhyate / atastasyAtra sadbhAva pratIterapi nishcitH|| kadAcicakSurAdestu doSAcchuktyaMzavarjitaH / rajatAMzo gRhIto'to rajatArthI pravartate // doSahAnau tu zuktyaMze gRhIte tannivartate / ato yathArtha sapyAdivijJAnaM zuktikAdiSu // bAdhyabAdhakabhAvopi bhUyastvenopapadyate / shuktibhuuystvvaiklysaaklyprhruuptH||naato mithyArthasatyArthaviSayatvanibandhanaH / evaM sarvasya sarvatve vyvhaarvyvsthitiH|| khame ca prANinAM puNyapApAnuguNaM bhagavataiva tattatpuruSamAtrAnabhAvyAH tattatkAlAvasAnAstathAbhUtAcArthAH sRjyante // " zrIbhASya 1.1.1. / (4) yogAcArasaMmata AtmakhyAti / vijJAna vA dI bauddhoMne bhrama do prakArakA mAnA hai / eka mukhya bhrama aura dUsarA prAtibhAsika bhrama / vyavahArameM hamArI indriyoMkI jitanI zakti hai usake anusAra hI, usakI maryAdAmeM hI rahakara hama samI apane saMvAdi jJAnoMko pramANa-abhrAnta mAnakara pravRtta hote haiM / yadyapi ye hamAre samI aindriyaka jJAna pAramArthika dRSTi se arthAt yogijJAnakI dRSTi se bhrAnta hI hote haiN| jaise donoM taimirikoMko paraspara dvicandradarzanameM saMvAda hai aura eka dUsare kI apekSAse una donoMkA jJAna unako avisaMvAdi hI mAlUma hotA hai / usI prakAra hama samI pUthagjanoMkI aindriyaka zaktimaryAdA karIba karIba ekasI hai ata eva eka hadataka, hama samI, apane kucha jJAnoMko abhrAnta aura kucha ko bhrAnta mAnakara, apanA vyavahAra calAte haiM / vastutaH jisa indriya jJAnako hama pramANa-abhrAnta samajhate haiM vaha bhI yogijJAnakI dRSTise arthAt pAramArthika pratyakSakI dRSTise bhrama hI hai / jisa avisaMvAdake kAraNa indriya jJAnako amAnta samajhA jAtA hai vaha avisaMvAda vastutaH dRzya aura prApyake ekatvAropase hI ghaTa sakatA hai aisI sthitimeM pRthagjanoMkA avisaMvAdi jJAna bhI paramArtha dRSTise bhrama hI samajhanA hogA / isI pAramArthika dRSTise hI anumAna jJAnako bhrAnta kahA jAtA hai / vyAvahArika dRSTise to vaha bhI abhrAnta hai| vyAvahArika dRSTise bhI jo visaMvAdi hai vaha vyAvahArika yA prAtibhAsika bhrama hai| yadi indriyajanya koI jJAna pAramArthika dRSTise abhrAnta ho sakatA hai to vaha sAkSAt artha .. 'buddhisTa lojika' bhAga, 1. pR0 153 / 2. "bhrAntaM hi anumAnam" nyAyavi0 ttii0puu013| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ttippnnaani| [10 23. paM0 14janya arthAt prathamakSaNabhAvi indriyajJAna hI hai, anya nahIM / bAdake samI jJAna kalpanAjanita haiM arthajanya nahIM / khalakSaNakA sAkSAtkAra karanevAlA jJAna nirvikalpaka hai, avyapadezya hai, kalpanApoDha hai / jitane mI savikalpaka jJAna haiM, jinheM hama indriyajanya mAnate haiM ve bauddha matAnusAra sAkSAt indriyajanya nahIM kintu paraMparAse indriyajanya hai| ata eva savikalpaka. jJAna vastutaH indriyajanya nahIM kintu manojanya haiN| koI mI indriyajanya jJAna prAnta nahIM hotA / bhAnta jJAna manojanya hote haiM-"manoviSayo hi vibhramaviSayaH"-pramANasamu0 1.19, vRtti samI indriyajanya jJAna abhrAnta hI hote haiM / ata eva di mA gane pratyakSalakSaNameM abhrAnta vizeSaNa denekI AvazyakatA nahIM smjhii| dhottarane mI dharma kI rtikRta pratyakSalakSaNagata abhrAntapadakI do vyAkhyAe~ kI hai| eka vyAkhyAke anusAra to unhoMne kahA ki indriyapratyakSazAna mI prAnta hote haiN| aura dUsarI vyAkhyAke anusAra kahA ki abhrAnta vizeSaNakA vyAvarya prAnta aisA anumAna zAna hai| kyoMki anumAnakA yathApi prAya anarya-sAmAnya hai tathApi yaha anarya-sAmAnyameM aryAdhyavasAyI honese viparyasta hai / jaba ki pratyakSa apane prAya viSayameM viparyasta nahIM hotA / mata eva vaha sarvadA amAnta hI hotA hai| vyavahArameM jisa zAnako hama pRthagjana prama kahate haiM usakA kharUpa yogA cAra bauddhoM ne apanI dRSTise isa prakAra pratipAdita kiyA hai ki anya dArzanika jaisA samajhate haiM, "pramakhalameM viSaya kucha aura hai aura pratibhAsita kucha aura hotA hai vastutaH aisI bAta nahIM hai| vidyameM tatva to eka hI hai aura vaha hai vijJAna / vijJAna mina koI bAsa bastu hai hI nahIM / yaha sarvaprakAza vijJAna mI prAmagrAhakamAvase rahita hai| aisI sthitimeM anyameM anyakA pratibhAsa saMbhava hI nahIM / yogA cAra kI dRSTise vastutaH Antara tatva vijJAnakA sAkAra hI vAparUpase pratIta hotA hai / yadi prama hai to usakA artha itanA hI samajhanA cAhie ki antastatvameM bAghalapakA bhAropa hai / usakA prAdhAhakarUpase dvaidhIbhAva karanA hI ama hai "avibhAgopi ghuyAtmA viparyAsitadarzanaH / prAyasAhakasaMvitimedavAniva lakSyate // " pramANavA0 2.354 / arthaka abhAvameM mI vAsanAke kAraNa pratibhAsameda ho sakatA hai taka atirikta aryako mAnanese kyA lAbha ? "kasyacit kidhidevAntarvAsanAyAH prabodhakaM / tato piyAM viniyamo na bAdhAvyapekSayA / " pramANavA0 2.336 / 1. "avikalpamapi zAnaM vikalpotpattizaktimat" tattvasaM0 kA01306 / "varzanaM pArthasAkSAkaraNAlyaM pratyakSavyApAraH / utprekSaNaM viklpvyaapaar!"-nyaayvi0ttii0puu027| 2. dubisTa lojika mAga 1. pR0156 / tatvasaM. paM0 pU0 394 / 3. "vathAnAntahaNenApi bhanumAne nivartite kalpanApoDagrahaNaM vipratipattinirAkaraNArtham / prAnumAnaM khapratimAse'naDAbabasAyena pravRttatvAt / pratyakSaM tu mAjhe kameM na viparyasam / " jyAvavi. buddhisTa kojiko saMzodhitapATha jo diyA gayA hai vahI Upara ur3ata kiyA hai-bhAga 2017 / bhA0 ... 155 / 4. "nAyo'numAvyatenAkhi takha nAnubhavo'paraH / takhApi susyavocatvAra khayaM saiva prakAzate" / pramANavA0 2.327 // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 23. paM0 14] TippaNAni / yogA cAra kI ukta dRSTise kevala zuktikAmeM rajatapratyaya hI prAnta nahIM kiMtu sabhI saviSayaka pratyaya prAnta haiN| yogA cAra mAnatA hai ki samI pratyayoM meM jJAnakI apanI hI khyAti hotI hai ata eva AtmakhyAti mAnanA hI ucita hai / jJAnoMmeM prAntAprAntakA viveka lokavyavahArase hai| jaba vastutaH bAdhyabAdhakabhAva hI nahIM ghaTatA taba paramArthataH jJAnoMmeM prAntAprAntakA viveka karanA saMbhava nahIM-pramANavA0 a0 pR0 257 / vahI mu0 pR0 23 / sArAMza yaha hai ki jitanA mI vAsanAkA kArya hai cAhe vaha saMvAdi ho yA avisaMvAdi vaha saba mRSA-mithyA hai / vAsanApratibaddhatva hI mithyAtva hai / isa nyAyase pRthagjanoMke saba vyavahAra vAsanAmUlaka honese paramArthataH mithyA haiM / vyavahArameM avisaMvAda honese jahA~ pRthagjana jJAnako aprAnta samajhate haiM vahA~ vaha avisaMvAda aviparItavAsanAprabodhamUlaka hai / aura jahA~ visaMvAda honese pRthagjana bhramakA vyavahAra karate haiM vahA~ vaha visaMvAda viparItavAsanAprabodhamUlaka hai| arthAt donoM sthalameM vAsanApratibaddhatva samAnarUpase hai / ata eva ye donoM vyavahAra paramArthataH mithyA hai-"kathaM tarhi mRSAtvaparikSAnam ? / vAsanApratiSaJcatvajJAnAdeva / dvividhaM hi mRSArthatvam-asadarthatvaM visaMvAditvaM ca / visaMvAditvaM vipriitvaasnaaprbodhtH| aviparyAsavAsanAprabodhataca saMvAditvam iti / nanu saMvAdazcedasti kathama. sdrsstvm| bhavisaMvAdAkArasyApi vAsanApratibaddhatvAt / nAvisaMvAdipratibhAse'pi marthAnvayavyatirekAnuvidhAnamasti / etadevAsadarthatvam"-pramANavA0 a0 mu0 pR0 58 / (5) brahmAdvaitavAdisaMmata anirvacanIyakhyAti / pramAdvaita vA dike matase samI prapaJca avidhAkA vilAsa hai / bhA matI TIkA meM vA ca spati. mizra ne bhramasthalameM anirvAcyakhyAti mAnI hai / unakA kahanA hai ki marumarIcikAmeM jalajJAnakA viSaya jo jala hai vaha sat nahIM kyoMki yadi sat hotA to vaha jalajJAna mithyA nahIM kahalAtA / vaha jala asat mI nahIM kyoMki asat se khapuSpakI taraha tadviSayaka jJAna yA pravRtti hI saMbhava nahIM / vaha jala sadasadrUpa bhI mAnA nahIM jA sakatA kyoMki eka to isa pakSameM pUrvokta donoM doSoMkI Apatti hogI dUsare virodha ke kAraNa sadasapakA saMbhava bhI nahIM / ata eva jJAnapratibhAsita usa jalakA sadasadAdi kisI rUpase nirvacana' azakya honeke kAraNa use anirvacanIya hI mAnanA cAhie / aura usakI khyAtiko anirvacanIya khyAti mAnanA caahie| bhadvaitavAdioMke matase eka brahma hI sadrapase nirvacanIya hai aura bAkI saba avicArUpa honese-mAyika honese sadAdi kisIrUpase nirvacanIya nahIM / ata eva amasthalameM Avidhaka rajata kA pratibhAsa anirvacanIya khyAtirUpa mAnanA ucita hai| vijJAnavAdioMkI AtmakhyAti aura advaitavAdioMkI anirvacanIya khyAtimeM nAmamAtrakA bheda hai / donoM bAhya vastuko na sat kahanA cAhate haiM na asat / donoM hI Antarika tasvakA 1. "sarve pratyayAH manAlambanAH pratyayasvAt / idameva manAlambanatvaM yadAramAkAravedanatvam"pramANavA a0m0puu022| 2. "paramArthataH sakalaM svarUpaviSayameva, vyavahArato'rthaviSayatA" yaha siddhAnta hai mata evaM vyavahArameM arthakA bAdha ho to prAnta, bhanyathA bhanAnta-vahI pR098|3.brhmsuutr 1.1.1. / prameyaka0 pR051 / 1. citsukhI pR079| 5. "vidAramA tu zrutismRtItihAsapurANagocarakhanmUlatadavilvanyAyanirNIvazuddhabuddhamukakhabhAvaH satvenaiva nirvAbhyo'vAdhivaH |"bhaamtii 1.1.1. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / [pR0 23. paM0 14hI bAhyarUpase pratibhAsa mAnate haiM / Antarika tattvako ekane vijJAna kahA hai aura dUsarene aviyA / ekake matase viparIta vAsanAke kAraNa ekarUpa vijJAna kA dvaidhIbhAva hokara usakI prAhyamAhakarUpase pratIti hotI hai / aura dUsareke matase vastu sat nahIM kintu avidhAniSpanaavidyopAdAnaka rajatakI pratIti hotI hai| (6) mImAMsakasaMmata alaukikArthakhyAtivAda / . jisa prakAra sAMkhya avidhamAnakA jJAnameM pratibhAsa nahIM mAnate usI prakAra kucha mI mAM saka mI avidyamAnakA pratibhAsa nahIM mAnate / unakA kahanA hai ki dUsare loka zuktikAmeM rajata ya mAnakara use viparIta pratyaya kahate haiM so ThIka nahIM / jJAnameM isa prakArakA viparyaya saMbhava nahIM hai ki viSaya kucha aura ho pratibhAsita kucha aura ho / una mI mAM sa koM ke matAnusAra vastutaH artha do prakArakA hai / eka vyavahArasamartha aura dUsarA vyavahArAsamartha / vyavahArasamartha artha laukika kahA jAtA hai aura dUsarA alaukika / bhrama mAne jAnevAle rajatapratyayakA viSaya laukika rajata nahIM kintu alaukika rajata hai / rajatapratyayameM pratibhAsita honese vaha rajata hai para vyavahArAsamartha honese alaukika hai| ___ mImAMsaka socate haiM ki jJAnamAtrako nirAlambana to mAna nahIM sakate kyoMki aisA mAnane para vijJAnavAda aura zUnyavAdako avakAza milatA hai / para dUsarI aura pramasthalameM rajatake abhAvameM mI rajata pratyayakA honA spaSTa hai / yadi sirpha pramasthalameM jJAnako nirAlambana mAnA jAya taba. mI pUrvokta donoM bauddha vAdoMko avakAza mila jAtA hai / aisI sthitimeM kyA kiyA jAya isI cintAmeMse mI mAM sa ka ne yaha rAstA nikAlA ki amasthalameM rajatako alaukika mAnA jAya / aisA mAnane para phalita yaha huA ki amasthalameM rajatasAdhya kriyAkA abhAva rajatakI alaukikatAke kAraNa hai na ki rajatake abhAva ke kAraNa / parantu mI mAM sakakA yaha nayA mArga bhI kaNTakarahita nahIM hai / kyoMki yadi arthakriyAkI niSpatti na karanA yahI alaukikatAkI kasauTI hai to khamapratyayameM bhAsamAna yoSid Adi artha arthakriyAkArI honese laukika hI siddha hogaa| isI taraha jaba kUTakArSApaNase satyakArSApaNasAdhya arthakriyAkI niSpatti hotI hai taba use kUTa kyoM kahA jAya / (7) prabhAkarasaMmata akhyAtivAda / vRddha mI mAM sakoM ne nai yA yi kA di kI taraha viparIta khyAti mAnI hai kintu prabhAkarane mImAMsaka saMmata khataH prAmANyavAdake sAtha usa viparItakhyAtivAdakA spaSTataH virodha dekhA / unhoMne tarka kiyA ki yadi koI jJAna ayathArtha bhI ho, mithyA bhI ho, viparIta bhI ho taba yathArthajJAnakA khataHprAmANya ghaTa nahIM sakatA, jo ki mI mAM sa ka kA mukhya siddhAnta hai| kyoMki yathArtha jJAnameM bhI sahaja zaMkAkA avakAza rahegA ki yaha jJAna mithyA to nahIM hai| usa zaMkAko dUra karane ke nimitta yathArtha jJAnako abAdhita siddha karane ke lie bAdhakAbhAvakA nirNaya Avazyaka ho hI jAtA hai / arthAt bAdhakAmAvanizcaya sApekSa hI prAmANya nizcaya hone ke kAraNa yathArtha jJAna bhI parataH pramANa siddha hogA na ki khtH| 1. nyAyamaM0 pR0 172 / aSTasa0 pR0 255 / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 23. paM0 14] TippaNAni / 167 dUsarA tarka prabhAkara ne yaha bhI kiyA ki yadi anyadezastha rajatakA anyatra bhAna ho jAya taba atyanta asat kA bhI bhAna kyoM na ho ? / bhramasthalIya vivakSita dezameM jaba anyatra sat aura atyantAsat kA asattva samAna hI hai / taba zUnyavAda hI phalita hogA / ata eva viparItakhyAti mAnanekA matalaba hogA ki zUnya vA dako avalambana denA / ukta ina donoM doSoMse bacaneke lie prabhAkara ne akhyAtivAdakA eka nayA mArga nikAlA / yahI mArga agrahaNa vivekAgrahaNa, smRtipramoSa aura vivekAkhyAti ke nAmase vyavahRta hotA hai / bhAkara kahatA hai ki yaha saMbhava nahIM ki cakSurAdi indriyoMkA saMparka to kisI anyase ho para pratyakSa jJAna ho anyaviSayaka - "tasmAt sUktam - anya saMprayukte cakSuSyanyaviSayaM zAnaM na pratyakSam - iti" - bRhatI pR0 66 / AbhA zabarakhAmine apane bhASyameM vRttikAra kA pratyakSaviSayaka mata uddhRta kiyA hai / vRttikArake zabda ye haiM- " yat pratyakSam na tat vyabhicarati, yat vyabhicarati na tat pratyakSam / kintarhi pratyakSam ?, tatsaMprayoge puruSasya indriyANAM buddhijanma satpratyakSam / yadviSayaM jJAnaM tenaiva saMprayoge indriyANAM puruSasya buddhijanma satpratyakSam yadanyaviSayajJAnamanyasaMprayoge bhavati na tat pratyakSam " zAbara0 1.1.5. / vRttikAra ko sAmAnyataH itanA iSTa hai ki pratyakSa aura vyabhicAri ye do paraspara viruddha haiM / anyake saMprayogase anya viSayaka jJAna pratyakSa nahIM kahA jA sakatA arthAt sat pratyakSa nahIM kahA jA sakatA pratyakSAbhAsa - bhrAnta pratyakSa bhale hI kahA jAya / kintu prabhAkara usakA matalaba kucha aura samajhatA hai / prabhAkarakA mantavya hai ki cakSukA saMprayoga jisa AkArayukta vastuke sAtha hai usI AkArako viSaya karanevAlA pratyakSa jJAna ho sakatA hai / cakSu kisI anyase saMprayukta ho aura tadutpanna jJAnakA viSaya koI anya hI ho yaha bAta asaMbhava hai / kyoMki yadi asaMprayukta AkArako bhI pratyakSa jJAnakA viSaya mAnA jAya taba andhapuruSa bhI zuktikAmeM rajatakA pratyaya ho jAnA caahie| jaise cakSuSmAn ko bhramasthalameM rajatake sAtha cakSusaMparka nahIM usI prakAra andhako bhI nahIM hai / phira bhI andhako zuktikAmeM rajata pratyaya nahIM hotA aura cakSuSmAn ko hotA hai / ata eva prabhAkara mAnatA hai ki sabhI pratyakSa jJAna yathArtha hI hote haiM / jisa pratyayameM jo AkAra pratibhAsita hotA hai vahI usakA vedya - viSaya - Alambana hai aura jo pratibhAsita nahIM hotA vaha avedya - aviSaya - anAlambana hai / ata eva I 1. " bhavatA zUnyavAda-parataH prAmANyaprasaktibhayAt smRtipramoSo'bhyupagataH, viparItakhyAtI tayoraaribhAvitvAt " - sanmati0 TI0 pR0 27 paM0 38 / 2. "kathaM tarhi viparyayaH 1 / agrahaNAdeveti vadAmaH " - bRhatI pR0 66 / 3. bRhatI0 paM0 pR0 66 / 4. bRhatI pR0 73 / 5 viveka meda, akyAti=agraha=agrahaNa prakaraNapaM0 nayavIthiprakaraNa pR0 33,34 / nyAyaku0 pR0 52 / 6. "na jhamyasaMprayukte cakSuSi anyAlambanasya jJAnasya utpattiH saMbhavati, andhasyAnutpAdAda ityukam / mata evedamucyate- nAnyAkAra mAlambanamanyAkArasya jJAnasyotpattihetuH iti" - bRhatI pR0 64 / 7. " yathArtha sarvameveha vijJAnamiti siddhaye / prabhAkaragurorbhAvaH samIcInaH prakAzyate // 1 // " prakaraNapaM0 pR0 32 / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / [40 23. paM0 14rajana pratyayameM rajata hI ko Alambana mAnanA ucita hai, zuktikAko nahIM / kyoMki anyameM anyakA bhAna pratItiparAhata hai| . isIse amasthalameM rajatapratyaya pratyakSa nahIM ho sakatA 'na tat pratyakSaM kintu 'smaraNa' hai| jaba koI puruSa rajatasahaza zaktikAkA pratyakSa kara rahA ho para vaha kisI indriyAdigata doSake kAraNa rajata aura zuktikAke bheda - vailakSaNyakA grahaNa na karake mAtra donoM ke sAdRzyakA hI grahaNa kare taba usa puruSako aise sAdRzyaviSayaka pratyakSa jJAnase rajataviSayaka smaraNa ho jAtA hai| vaha puruSa manodoSake kAraNa usa pratyakSa aura smaraNa jJAnake bhedakA tathA pratyakSaviSaya zuktikA aura smaraNaviSaya rajatake pArasparika bhedakA bhI grahaNa kara nahIM pAtA / aisI dazAmeM vaha zuktikAko hI rajata kaha detA hai / ekatvAdhyavasAyake kAraNa jo bhedApraha-vivekAkhyAti-smatipramoSa hotA hai vahI viparyaya-bhrama kahA jAtA hai-"kathaM tarhi viparItaprahAH? / ucyate viSayAntaraM sahazamavalambyAgRhItavivekaM yata jJAnamatpa tat sarazaviSayAntare smRtizAnahetutAM pratipadyate-'marAmi' iti hAnazUnyasya"bRhatI pR0 65 / prakaraNapaM0 34 / sArAMza yaha hai ki vRtti kAra ne isa rajata pratyayako jahA~ 'na tat pratyakSaM itanA hI kahA thA, prabhAkara use smaraNa kaha detA hai / arthAt prabhAkarake matase vaha rajata jJAna pratyakSAbhAsamithyA pratyakSa nahI kintu yathArtha smaraNa hai isa prakAra 'idaM rajatam' yaha eka jJAna nahIM kintu do jJAna hai-'idaM' viSayaka pratyakSa aura rajataviSayaka smaraNa / jaba anya dArzanikoMne ise eka hI jJAna mAnA hai taba prabhAkara ne 'sarva jJAnaM yathArtha' isa siddhAntakI rakSA karane ke lie ise do jJAnoMmeM vibhakta kiyA hai / jayanta ne prabhAkara saMmata vivekAkhyAti kA prabala khaNDana kiyA hai / jayanta ne pratyabhijJAke dRSTAntase 'idaM rajatam' isa pratyayako eka-akhaNDa siddha kiyA hai-nyAyamaM0 pR0 166 / aura spaSTa AkSepa kiyA hai ki prabhAkara kA yaha siddhAnta dharma kI rtise curAkara lAyA gayA hai-"zrutamidaM yadA bhavadbhiH dharmakIrtigRhAvAhataM 'zyavikalpyAvAvekIkRtya pravartate' iti"|-pR0 167 / dharmakIrtine jaise dRzya aura vikalpyake ekatvAdhyavasAyase pravRtti mAnI hai vaise hI prabhA karane bhI smaraNa aura anubhavako eka mAna karake puruSakI pravRtti anubhUta zuktikAmeM hI mAnI hai / jayanta kA kahanA hai ki prabhAkara kI vaha corI bhI usake svArthako puSTa nahIM karatI-pR0 167 / bhakhirameM jayantane yaha bhI kaha diyA hai ki khataHprAmANyakI rakSAke liye tathA zUnyavAdakA nirAsa karane ke liye jo prabhA karane yaha nayA vAda sthApita kiyA hai so ThIka nahIM / isase na to parataHprAmANya nirasta hotA hai aura na zUnyavAda hI / isake nirAsake liye kucha aura hI yukti denA cAhie"na caitathApi parataH prAmANyamapahanyate / na caiSa zUnyapAdasya pratikArakriyAkramaH / 1.matra bhUmo ya evArthoM yasyAM saMvidi bhAsate / veSaH sa eva nAnyati vedyAvecasya lakSaNam // 23 // idaM rajatamityatra rajatabAvabhAsate / tadeva tena vecaM syAt na tu zuktiravedanAt // 24 // tenAnyasyAnyathA bhAnaM pratItyaiva parAhatam / paramin bhAsamAne hi na paraM bhAsate yataH // 26 // " prakaraNapaM0pR033 / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 023. paM0 14] TippaNAni / 169 athAsti kAcit parataH prAmANyasya niSedhikA / zUnyavAdasya yA yuktiH saiva vAcyA kimetayA // " - nyAyamaM0 pR0 169 / 8 - naiyAyikAdisaMmata viparItakhyAti / nyAya-vaizeSika, jaina, ku mA rila Adiko viparItakhyAti iSTa hai| pUrvokta khyAtiyoMse viparItakhyAtikA bailakSaNya spaSTa hai / prabhAkara kI taraha do jJAna nahIM kintu eka hI pratyaya mAnakara sabhI viparItakhyAtivAdI zramakI upapatti karate haiN| viparItakhyAtivAda ke anusAra bAhya vastue~ sarvathA jJAnarUpa yA zUnyarUpa yA sarvatra sat rUpa nahIM hai, ataeva isa bAdameM Atma khyAti yA asat khyAti yA sat khyAti ko avakAza nahIM hai / viparItakhyAtivAda meM bAhya vastuoMkA nirvacana zakya hai ata eva isa vAdameM anirvacanIyakhyAti bhI saMbhava nahIM / bAhya vastuoMkA laukikAlaukika rUpase vibhAga bhI viparItakhyAtivAdako mAnya nahIM / ata eva isa vAdameM alaukikakhyAtiko bhI avakAza nahIM / viparyayakA matalaba yaha hai ki anya AlambanameM anya pratyayakA 1 honA / zuktikAmeM zuktikApratyaya hI aviparIta pratyaya hai aura rajatapratyaya viparIta, jo ki indriyAdike guNa doSoMkA phala hai / doSake kAraNa zuktikA nijarUpase pratyakSa na hokara rajatarUpase dikhatI hai / rajatasadRza zuktikAke darzanajanya rajata - smRtike kAraNa zuktikAmeM hI rajatakA darzana hotA hai / arthAt hRdayameM parisphuTa rajatakA bAhya zuktimeM darzana karanA hI rajataviparyaya hai / bAhyArtha rajata nahIM para zuktikA hai ataeva yaha pratyaya viparyaya hai' / zuktikA meM rajata darzana rajatasmRtijanya pratyakSa jJAna hai, na ki smRti / yahI smRtipramoSa aura viparItakhyAtikA bheda hai / 4 - doSamImAMsA | kisI dArzanikane bhramajJAnako nirdoSa nahIM mAnA hai / ata eva samIne apanI apanI dRSTi se doSoMkI mImAMsA kI hai / udyotakara ne spaSTa kahA hai ki viparyayajJAnameM jJAnako vyabhicAri mAnanA cAhie arthako nahIM / nirukta kAra ke vacanako uddhRta karake vAcaspati mizrane kahA hai ki 'sthANuko andha puruSa nahIM dekhatA yaha koI sthANukA aparAdha nahIM hai, yaha aparAdha to puruSakA hai|' vaise hI indriyase prathama marIcikAkA nirvikalpakajJAna hotA hai para jaba savikalpakajJAnakA avasara AtA hai taba marIcikAse upaghAta honeke kAraNa indriya apanA kArya ThIka ThIka kara nahIM pAtI ataeva viparyaya ho jAtA hai / arthAt marIciviSayaka jalapratyayarUpa savikalpakajJAna ho jAtA hai / sArAMza yaha hai ki doSa arthakA nahIM, draSTAkA hai yA usake sAdhanakA hai / prazastapAda ko bhI yahI vicAra mAnya hai - dekho pR0 538 / vyo0 539 / bauddhoM ke mata se aindriyaka pratyakSameM indriyoMkI hI mukhyatA hai / ata eva bauddhoM ne mAnA hai ki * 1. "sapadArthadarzanobhUtasmRtyupasthApitasya rajatasyAzra pratibhAsanamiti / ... ... hRdaye parisphuratosdhesya bahiravabhAsamam / na caitAvateyamAtmakhyAtira sakhyAtirveti vaktavyam / vijJAnAdvicchedapratIteH atyantAdarthapratibhAsAbhAvAceti / ata eva pihitakhAkArA parigRhItaparAkArA zuktikaivAtra pratibhAtIti" nyAyamaM0 pR0 170 / 2 dekho nyAyathA0 pR0 37 / tAtparya pR0 132 / nyA0 22 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 TippaNAni / [pR0 23. paM0 14adhipatike doSake kAraNa hI mithyApratyaya hotA hai| anya jitane bhI doSa hoM ve sabhI milakara indriyoMmeM hI vikAra karate haiN| jaba taka indriyA~ vikRta nahIM hotI tabataka mithyAjJAnakA saMbhava nhiiN| jaina dRSTise AtmAkI mukhyatA hai / ata eva usake anusAra mukhya rUpase pramAtAkA hI doSa bhramakA nimitta hai / samI doSa milakara pramAtAko hI vikRta kara dete haiM taba pramAtA bhrAntajJAna karatA hai / zuktikA maujuda ho, indriya nirdoSa ho, Azraya mI doSamukta ho phira mI yadi pramAtA zuktikAmeM rajatamAna karatA hai to vaha usIkA doSa hai / jahA~ viSaya, sAdhana AdikA doSa ho vahA~ bhI vaha doSa AtmAkI mohAvasthA hI ke kAraNa apanA kArya karatA hai / isa liye jaina dRSTi yahI mAnatI hai ki anya samI doSa AtmadoSake sahAyaka hokara hI mithyApratyayake janaka haiM, para mukhyatayA janaka AtmadoSa moha hI hai / mI mAMsa koM ne indriya, mana aura bAhya artha ina tInoMmeMse kisI ekake doSake kAraNa bhrAntajJAnakI utpatti mAnI hai / bhrAntajJAna utpanna huA mI ho para yadi doSajJAna huA na ho to puruSa usa jJAnako pramANa mAna kara hI pravRtta hotA hai| jaba taka bAdhaka pratyaya na ho taba taka amajJAna pramANa hI mAnA jAtA hai / jaba bAdhaka pratyaya utpanna hokara mithyAtvakI pratIti karA detA hai tamI vaha pravartakajJAna prAnta mAnA jAtA hai| isI prakAra advaitavAdioMkA kahanA hai ki mukhya doSa avidyA, vAsanA, mAyA, abhyAsa hI hai / usIke kAraNa indriyoM meM vikRti honese amakI utpatti hotI hai / 5- pratyakSetara bhrm| yahA~ taka jo vivecana kiyA gayA hai vaha pratyakSazrama kA hai / jaina darzana meM mati, zruta aura avadhi ina tIna jJAnoMmeM viparyaya honekI mAnyatA hai / avadhijJAna pAramArthika pratyakSa hai| matijJAna parokSa hai kintu vyAvahArika dRSTise indriyajamatijJAna pratyakSa mI kahalAtA hai / para bhutajJAna to parokSa hI hai / ata eva pratyakSa aura parokSa ubhaya jJAnoMmeM jainadarzanake anusAra bhrama kA saMbhava hai / isI bAtakA spaSTIkaraNa vi yAnanda ne bahuta hI suMdara DhaMgase kiyA hai| vidhA nanda ne viparyayake sahaja aura AhArya aise do bheda kiye haiN| upadezake binA honevAlA viparyaya sahaja hai, jaba ki upadeza se honevAlA viparyaya AhArya hai| 1. "savaireva ca vibhramakAraNaiH indriya-viSaya-bAhmAdhmikAzrayagatairindriyameva vikartavyam / avikRta indriya indriyanAnsyayogAt" nyAyabi0 TI0 pR017| 2. "mithyAtvaM triSu bodheSu dRSTimohodayAnavet // 14 // yathA sarajasAkAbUphalasya kttuksvtH| kSitasya payaso baTaH kaTubhAvastathAvidhaH // 19 // tathAramano'pi mithyAsvapariNAme satIpyate / matyAdisaMvidAM tAdRcibhyAvaM kasyacit sadA // 20 // tattvArthazlo0 pR0256 / 3. "yAdhakaM hi yatra jJAnamutpadyate 'naitadevaM, mithyAjJAnam' iti tadanyasaMyoge viparItaM ..."yadA hi cakSurAdibhirUpahataM mano bhavati, indriyaM vA timirAdibhiH, saumyAdibhirbAjho .. vA viSayaH tato mithyAjJAnam / anupahateSu hi samyagjJAnam |.......kthN duSTAduSTAvagama iti cet / prayalenAnvicchanto na cehoSamavagacchemahi pramANAbhAvAdaduSTamiti manyemahi / tamAghasya ca duSTaM karaNam , patra va mithyeti pratyayaH, sa evAsamIcInaH pratyayo nAmya ini" zAbara0 1.1.5 / 1. "matizrutAvazcayo viparyayana" tatvArtha0 1.32 / 5. tattvArthazlo0 pR0257 / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 23. paM0 14] TippaNAni / 171 matijJAnake avagrahAdi dhAraNAparyaMta bhedoMmeM jo viparyaya hai vaha sahaja hai kyoMki usameM upadezakI apekSA nahI hai / dhAraNAkA eka vizeSameda smRti hai usameM bhI sahaja viparyaya hai / smRti parokSajJAna hai / ananubhUta vastukA anubhUtarUpase smaraNa hI smRtiviparyaya hai / pratyabhijJAnakA ama yugapajjAtazizumeM spaSTa hai / yA sadRza 'ghaTa' zabdako sunakara 'yaha vahI 'ghaTa' zabda hai jo maiMne pahale sunA thA' aisA jJAna karanA pratyabhijJAnabhrama hai / sAdRzyameM ekatAkA jJAna honese yaha bhrama kahA jAtA hai| vastutaH sabhI zabda vaktA ke prayatnase utpanna hote haiM kintu mImAMsaka bhinna zabdoMko bhI sAdRzyake kAraNa eka samajha kara nitya mAnatA hai / ata eva uparyukta pratyabhijJAna jo mImAMsaka ko hotA hai vaha pratyabhijJAbhAsa hai / kyoMki viSaya hai tiryamsAmAnya kintu usameM vaha UrdhvatA sAmAnyakA bodha karatA hai / isI prakAra liGgaliGgisaMbaMdhajJAnarUpa tarka bhI visaMvAda hone para viparIta kahA jAtA hai / svArthAnumAnasthalameM hetvAbhAsajanya liGgijJAna anumAnakA viparyaya hai / smRti, pratyabhijJAna tarka aura khAryAnumAna ye parokSa mativizeSa haiM / ukta rIti se samI matyajJAna sahaja viparyaya hai / zrutAjJAna jo cakSurAdimatipUrvaka hai vaha sahaja viparyaya hai / kyoMki vaha paropadezanirapekSa hotA hai / kintu zrotramatipUrvaka zrutAjJAna AhArya viparyaya hai, kyoMki vaha upadezasApekSa hai / 1 zrutAjJAnarUpa AhArya viparyayake vi yA nanda ne do bheda kiye haiM / eka sadviSayaka aura dUsarA asadviSayaka | prathamake jo udAharaNa unhoMne diye haiM unameM se kucha ye haiM (1) kharUpAdi catuSTayakI apekSAse sarva vastuoMke sadrUpa hone para mI zUnya vA da mAnanA / (2) a - prAhmagrAhakabhAva hone para bhI vijJAna vA da / ba - kAryakAraNabhAva hone para bhI brahmA dvai ta / ka - vAkyavAcakabhAva hone para mI zabdA dvai ta / (3) a - sarva vastuoMmeM sAdRzyake hone para mI tathAgata saMmata vaisAdRzyavAda / ba - sarvaM vastuoMmeM ekatva hone para bhI sarvathA sAdRzyakA svIkAra / (4) dravya aura paryAyameM medAbheda hone para bhI nai yA yika saMmata atyanta bheda / (5) jIvakA astitva hone para bhI cArvA ka saMmata nAstitva / (6) ajIvakA astittra hone para bhI brahmavAda / isI prakAra asadviSayaka AhArya viparyaya ke viSayameM vidyAnanda ne ye udAharaNa diye haiM(1) sabhI vastue~ para dravyAdikI apekSAse asat hone para bhI sadekAntavAdakA svIkAra / (2) a - pratItyArUDha prAyagrAhakabhAva nahIM hone para mI yogA cAra saMmata pratItyArUDha grAhyagrAhakabhAva / isI prakAra uparyukta 'sat' pakSake udAharaNoMse ulaTA asat pakSameM ghaTA lenA cAhie / avadhijJAnakA viparyaya vibhaMga nAmase prasiddha hai / usakA sahaja viparyaya hI hotA hai / kyoMki vaha paropadezasApekSa nahIM hai / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 TippaNAni / [10 23. paM0 28vipAnanda ne vistArase viparyayakA vivecana kiyA hai usameM jo AhArya viparyaya hai usake udAharaNoMmeM samI dArzanikoMke matase meda ho sakatA hai / kyoMki jainoM ke matase amavAda AhArya viparyaya hai jaba ki grAmavAda ke anusAra meda vAda hI AhArya viparyaya hai / isI prakAra samI dArzanika khakhazAsajanya jJAnako samyag mAnate haiM aura anyAnya zAsajanya jJAnako viparIta mAnate haiN| prazasta pAdane khAgama dRSTi se aise AhArya viparyayoMkA varNana kiyA hai aura vyo ma zivane usakA pallavana kiyA hai-dekho0 vyo0 pR0 542 / 6-praamaannycintaa| jaina darzana saMmata anekAnta vAda kI vyApakatAmeM aisA saMdeha kiyA jAtA hai ki yadi anekAnta sarvavyApaka hai taba pramANa mI apramANa honA cAhie aura apramANa mI pramANa honA cAhie / anyathA anekAntako sarvavastunyApi kaise kahA jA sakatA hai| isa zaMkAkA samAdhAna vipAnanda ne vima jyavAda kA AzrayaNa karake kiyA hai| usa prasaMgameM kalaMka kI yuktiyoMkA AzrayaNa karake viyA nanda ne bhrama jJAnakA bhI prAmANya siddha kiyA hai / indriyadoSajanya candrahapadarzanameM saMkhyAzake viSayameM visaMvAda honeke kAraNa saMkhyAjJAna pramANa hai sahI para candra ke kharUpAMzameM tattvajJAna-samyagjJAna - avisaMvAdi jJAna hone se, usa aMzameM vaha hAna pramANa hI hai / ata eva koI bhrama ekAntataH prama nahIM kahA jA sakatA / hAnoMmeM prAmANyetara vyavasthA prAyazaH saMkIrNa hai-"tena pratyakSatadAmAsayorapi prAyazaH saMkIrNaprAmANyetarasitirannetabA prasiddhAnupaDatendriyaharapi candrArkAviSu dezamasyAsatyAca. bhUtAkArAvamAsanAta, tathopahatAsAderapi saMkyAdivisaMvAdepi candrAdisvabhAvatatvo. plmbhaav|"- aSTazatI kA0 101 / yadi kisI jJAnameM prAmANya yA aprAmANya niyata nahIM hai taba kisI eka jJAnako pramANa aura dUsareko apramANa kahA jAtA hai so kaise siddha hogaa| isa praznake uttarameM akalaMkane kahA hai ki saMvAda yA visaMvAdake prakarSakI apekSAse prAmANya yA aprAmANyakA vyavahAra kiyA jAtA hai| jaise kasturikAdi dravyameM sparzAdi guNoMkI apekSA gandhaguNakI mAtrA utkaTa hone se vaha gandhadravya kahA jAtA hai vaise hI jisa jJAnameM saMvAdako apekSA visaMvAdakI mAtrA adhika ho use apramANa kahA jAtA hai / bhramajJAnoMmeM saMvAdakI apekSA visaMvAdakI mAtrA adhika hai ata eva vyavahArameM unheM apramANa kahA jAtA hai-"tatmakarSApekSayA vyapadezavyavasthA gandhAdidravyapad" -aSTaza0 kA0 101 / eka aura dRSTi se mI amameM prAmANyAprAmANyakA vicAra ho sakatA hai / khaparaprakAzavAdI jaina-boddha dRSTise samI pramajhAna khaparasaMvedi haiM / ata eva ve khAMzameM pramANa aura parAMzameM pramANa haiM-"kharUpe sarvamabhrAntaM pararUpe viparyayaH" / pramANavA0 a0 ma0 pR0 41 / AptamI0 kA0 83 / pR0 23. paM0 28. 'viparItakhyAti viparItakhyAtike khaNDana-maNDanake liai, dekho 1. mazatI kA0 101 / bhaesa0 pR0 276 / tatsvArthazlo0 pR0 170 / - Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU0 25. paM0 10] TippaNAni / nyA yakumuda candra aura usa para saMpAdakakRta TippaNiyA~ pR0 64-66 / tathA prameyaka pR0 52-59 / 40 23. paM0 29. 'smRteH pramoSa' prAbhA ka ra samata smRtipramoSakA vistRta khaNDana sarvaprathama prajJA karagupta ne kiyA jAna paDatA hai| dekho pramANavA0 a0 pR0 258 / tathA mudrita pR0 18 / tadanantara anya dArzanikoMne bhI tadanusArI khaNDana kiyA hai / dekhonyo0 pR0 539 / nyAmaM0 pR0 164 / tattvo0 pR0 17 / tAtparya0 pR0 87 / sanmati. TI0 pR0 27,372 / nyAyaku0 pR0 52 / syAdvAdara0 pR0 104 / zAstradI0 pR. 49 / smRtipramoSakI sthApanAke liye dekho bRhatI0 pR0 64,66,73 / prakaraNapaM0 pR0 32 / pR0 24. paM0 14. 'vakSyAmaH' dekho, 617. pR0 24. paM0 17. 'alaukikatvam' alaukikakhyAti mI mAM sa kai ka de zI ko mAnya hai| dekho pramANavA0 a0 pR0 258 / nyAyamaM0 pR0 172 / kandalI pR0 181 / nyAyaku0 pR0 64 / syAdvAdara0 pR0 134 / / pR0 25. paM0 3. 'pramANAbhAvAt sanmatiTIkAmeM bhedagrAhaka pramANAbhAvakA jo vistArase varNana hai usIkA saMkSepa zAntyA cArya ne kiyA jAna paDatA hai / dekho sanmati0 TI0 pR0 273, paM0 19 / zabdasAdRzyake liye dekho nyAyaku0 pR0 149 / pR0 25. paM0 10. 'gajavikalpAyate' haribhadra sUrine yo gaDa STi sa mu ca ya meM kutarkake udAharaNameM hastiviSayaka prAptAprAptavikalpoMkA ullekha kiyA hai aura unakI niHsAratA batAI hai| ata eva vikalpoMkI niHsAratA batAneke liye 'gajavikalpAyate' yaha prayoga rUDha hai aisA samajhanA cAhiye / usa pranthakA pATha yaha hai - "jAtimAyazca sapo'yaM pratItiphalabAdhitaH / hastI vyApAdayatyukto prAsAprAptavikalpavat / 91 // jAtiprAyama dUSaNAmAsaprAyana so'yaM kutarkaH / pratItiphalabAdhita iti kRtvA / etadevAha-'hastI vyApAdayati' uktI meNDena / kimivetyAha-mAtAprAptavikalpavat / kaviyAyikacchAtraH kutabidAgacchan avazIbhUtamattahastyAkaDena kenacidukA 'bho bhora, paritamapasa hastI ghyApAdayati' iti potadA'pariNatanyAyazAla bhAha-rere baThara kimevaM yuktivAcaM prlpsi| tathAhikimayaM prAptaM vyApAdayati, kiMvA'prAptamiti / AdyapakSe bhavata evaM vyApattiprasakara, prAptibhASAt / ' evaM yAvadAha tAyadyastinA gRhItaH sa kathamapi meNDena mocita iti / " yogaha pR0 91 / prAptAprApta vikalpoMke alAvA gajavikalpoMkA eka dUsarA rUpa bhI vAdI de vasUri ne darzAyA hai| aura upasaMhArameM kahA hai ki ina vikalpoMse jaise hastIke kharUpakA apalApa nahIM kiyA jA sakatA vaise hI aprAmANika vikalpoMse pramANasiddhakA nirAsa nahIM kiyA jA sktaa| vikalpa ye haiM-"kiAmadaM mandhakAranikurambaM mUlakAn kavalayati, kiM vA dhArivAdo'ya balAkAvAn varSati garjati c| yadvA bAndhavo'yaM-'rAjadvAre zmazAne ca yastiSThati sa bAndhavaH' iti paramAcAryavacanAt / athavA yo'yamAsanamedinIpRSThapratiSThAyI puruSastasya chAyeyaM styAnIbhUteti // " syAdvAdara0 pR0 145 / pR0 25. paM0 10. 'meda' medasAdhakapramANoMke vistArake liye dekho, sanmati0 TI0 pR0 285 | zamdasAdRzyake liye-nyAyaku0 pR0 153 / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 TippaNAni / [pR0 25. paM0 12pR0 25. paM0 12. 'ameda: tulanA-nyAyaku0 pR0 154. paM0 13 / pR0 25. paM0 18 'kiJca' isa paMktimeM jo pAThazuddhi kI hai usake bhAdhArake lie dekho-nyAyaku0 pR0 154. paM0 26 / / pR0 25. paM0 23. 'pratipAdayiSyate-dekho, kA0 16.61-6 / pR0 25. paM0 24. 'AtmakhyAti' AtmakhyAtike samarthanake liye dekho, pramANavA0 alaM0 mu0 pR0 22 / khaNDanake liye dekho-nyAyamaM0 pR0 164 / tAtparya0 pR0 85 / nyAyaku0 pR0 62 / syAdvAdara0 pR0 128 / upAdhyAya yazo vijayajI ne khyAtivAdakA eka khataMtra prakaraNa banAkara aSTasahasrIke vivaraNameM sanniviSTa kiyA hai-"yazovijayanAmetyaM sAdhuAyavizAradaH / spaSTaM niSTaMkayAmAsa syaatiirssttgrissttdhiiH||1||" - aSTasa0 vi0 pR0 318 / pR0 25. paM0 25. 'bAdhakaM tulanA "bAdhakaH kiM taducchedI kiMvA grAhyasya hAnikRt / grAhyAbhAvezApako vA trayaH pakSAH paraH kutH||" ina vikalpoMke dvArA prajJA karane vistArase bAdhekakA nirAkaraNa kiyA haiM-pramANavA0 alaM0 mu0 pR0 42 / sanmati0 TI0 pR. 12. paM0 12 / pR0 25. paM0 28 'cakrakam' dekho-pR0 21. paM0 22 / pR0 25. paM0 29. 'samAnajAtIyam' ye vikalpa bAdhakajJAnake haiN| saMvAdakajJAnake viSayameM mI aise hI vikalpa karanekI prathA hai / dekho, sanmati0 TI0 pR0 5. paM0 35 / aura prastuta / anya pR0 22.66-7 / pR0 26. paM0 19 'nirAkariSyamANatvAt / dekho, kA0 25 / pR0 26. paM0 22. 'pramANaM' pramANakA niyAmaka tattva kyA ho sakatA hai-isa praznakI jaisI carcA zAntyA cArya ne prastutameM kI hai vaisI carcA sanma ti TIkA meM abhaya deva ne mI vistArase kI hai-sanmati0 TI0 pR0 5 / pR0 26. paM0 23. 'prasiddhAni siddha se na di vA karane isa kArikAmeM pUrvapakSa kiyA hai ki pramANa aura tatkRta vyavahAra jaba prasiddha hI hai taba pramANazAstra yA pramANake lakSaNakA praNayana karanA nirarthaka hai| phira usakA uttara unhoMne diyA hai ki "prasiddhAnAM pramANAnAM lakSaNoko prayojanam / talyAmohanivRttiH sthAnyAmUDhamanasAmiha // " nyAyA0 3 / pramANa aura taskRta vyavahAra prasiddha hone para bhI kucha logoMko tadviSayaka moha banA hI rahatA hai / isI mohakI vyAvRtti karaneke liye zAsaracanA Avazyaka hai| zAntyA cArya vArtikakAra haiM ata eva unhoMne bhI siddha se na ke ukta kathanakA spaSTIkaraNa kiyA hai| zAsake pratipAyake viSayameM zAstrakArako sarvaprathama aisI zaMkAkA samAdhAna karanA par3atA hai| kyoMki jitane mI puruSakRta Agama hote haiM unakA viSaya prasiddhasA hI Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 26. paM0 23] TippaNAni / 175 hotA hai / kintu zAstrakAra usa viSayakA prakriyAbaddha varNana karatA hai / yadi pratyeka zAsakArakI navInatA hai to mukhyatayA prakriyAmeM hI hai / yahI kAraNa hai ki prakriyAmedase zAsameda ho jAtA hai| ___ yavapi pramANa sabako prasiddha hai phira bhI jaba usakA prakriyAbaddha varNana hone lagA taba mAlama dulA ki nyAyadarzana meM usakA jo rUpa batAyA gayA hai usase ThIka viparIta bAta bauddha darzana meM kahI gaI hai / eka hI vastuke vicAraviSayaka dRSTikoNameM tathA vastuke varNanameM meda ho jAnese hI darzanabheda-zAstrameda huA hai| vastutaH vastuke medase zAsa-darzanabheda nahIM hai kintu vastuke vicAra va varNanamedase zAstrameda hai / ata eva samI zAstrakAra samajhate haiM ki 'yadyapi samI loka kisI eka vastuke viSayameM apane Apako samyakpratItisaMpanna' samajhate haiM phira mI unakI vaha pratIti mithyA hai / aura usa mithyApratItiko dUra karanA hI hamArA kAma hai| isI samajhake balapara ve apane mAne hue vastuke rUpakA khazAstra meM varNana karate haiM aura dUsaroMke mAne hue vastuke rUpakA nirAkaraNa karate haiN| ata eva vastutaH dekhA jAya to zAstroMmeM vidyAkI apekSA avidhAkA hI vilAsa, adhika mAtrAmeM hotA hai / isa satyakA svIkAra bhartRhari ne dRDhatAke sAtha kiyA hai / "zAleSu prkriyaamedairvithaivopvrnnyte|| manAgamavikalpA tu svayaM vidyopavarNyate // " vAkya0 3. pR0 489 / yadi zAstroM meM avidhAkA vilAsa hai to taba usase satyakA darzana kaise ho sakatA hai, aura mohako dUra karaneke liye zAstroMke praNayanakI bAta bhI kaise saMgata ho sakatI haiisa praznakA uttara bhI khayaM bhartRhari ne hI diyA hai ki-"asatye padma ni sthitvA tataH satyaM samIhate"-vAkya0 2.240 / ' bhAvoMkA jaisA varNana kiyA jAtA hai ve vastutaH vaise nahIM hote haiM kintu isa asatya varNanake mArgase hI paramArthataka pahuMcanA sahaja hai / paramArthako dekhanemeM khayaM asamartha aise puruSoMke liye zAstra cakSukA kAma dete haiM- "zAnaM cakSurapazyatAm / " bAkya0 3. pR0 489 / jaba yogItara sAmAnya jana tattvake ciMtana patha para vicaraNa karane lagatA hai taba yadi yaha kevala apane hI tarkabala para bharosA rakhakara cale to saMbhava hai ki vaha paramArtha jAnanemeM dhokhA khA jAya / ata eva yadi vaha dUsaroMke anubhavoMko jAna le to usakI prajJA vivekayukta bane aura usake bala para vaha paramArthako sahaja hI meM pA ske| dUsaroMke anubhavoMke bhaMDAra zAsa hI 1.dekho, nyAyamaM0pU015 prmaannmii0puu01| 2. tulanA-"dharmaH prasiddho vA khAdapratiko vAsacet prasiddhaH, na jijJAsitavyaH / athAprasiddho narAm / tadevadanarthakaM dharmajijJAsAprakaraNam / athavA'rthavat / dharma prati hi vipratipacA bahuvidaH kecidanyaM dharmamAhuH, kecidanyam / so'yamavicArya pravartamAnaH kaSidevopAdadAno vihanyeta, anartha ca Rcchet / tasmAddharmo jijJAsitamya iti"-zAbara0 1.1.1. pramANavA0 alaM0 pR037|vyo0 pR0190| trvaarthshlo002| kadalI. pR020|| 3.dulanA karo-samayasAra gAthA 8"yadyapi nAmAyaM saMvRtyA vyavahAra tathApi na lAvatA ksstiH| gajalimIlanena vApadayaM vyavahAraH pravaryatAm / punarayamavi nirUpyamANo vizIta eva |"prmaannvaa0 malaM. mu0puu047| 1. "bhAvA pena nirupyante taDUpaM nAti pata:"-pramANapA0 2.360 / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / [pR0 27. paM0 3-. haiM / isa dRSTise bhI zAstraracanA aura usakA abhyAsa, avidhAkA vilAsa hote hue bhI, upayogI hai| pR. 27. paM0 3. 'viSayadoSaH' tulanA-"timirAzubhramaNanauyAnasaMkSobhAyanAhita. vibhramaM" ityAdi nyAya bindu sUtra kI TIkA dekhanI cAhie jisameM nAnA prakArake doSoMkA varNana kiyA gayA hai / tathA dekho, sanmati0 TI0 pR0 3, paM0 22 / / pR0 27. paM0 15. 'zaktiH zakti vastukA sAmarthya hai / bIjakA sAmarthya aMkurajananameM hai, vahikA sAmarthya dAhameM hai, viSakA sAmarthya mAraNameM hai, zabdakA sAmarthya arthaprakAzanameM hai, parazukA sAmarthya chedanameM hai - isa prakAra sAmarthyake viSayameM to kisI dArzanikakA matabheda nahIM hai, kintu vaha sAmarthya kyA hai, usakA svarUpa kyA hai, sAmarthyakA samarthake sAtha kyA sambandha hai, sAmarthyakA grahaNa kisa pramANase hotA hai, ityAdi bAtoMmeM nAnA matameda dekhe jAte haiM / ata eva yahA~ zaktike viSayameM nimna likhita muddoM para vicAra kiyA jAtA hai 1-zaktikI kalpanAkA bIja / 2-zaktikA kharUpa / 3-zaktiprAhaka pramANa / / 5- zaktikI kalpanAkA bIja / saMsArameM nAnA prakArake kAryoMkI utpatti dekhI jAtI hai / utpattimeM bhI vyavasthA dekhI jAtI hai| jaisA kAraNa ho vaisA hI kArya hotA hai / jisa kisI kArya kI jisa kisI kAraNase utpatti nahIM hotI, kintu amuka kAryakI utpatti amuka kAraNase hI hotI hai / yadi paTa banAnA ho saba tantukA hI grahaNa Avazyaka hotA hai, aura ghaTa banAnA ho to mRttikAkA / isa vyavasthAke mUlameM hI zaktikI kalpanAkA bIja hai| 2-zaktikA svruup| kAryakAraNabhAvakA vicAra dArzanikoMne do prakArase kiyA hai / advaita vA di oM ke matase kAryakAraNabhAva vyAvahArika satya hai, saMvRtisatya hai, pAramArthika satya nahIM / bA hyA rtha vA di oM ke matase hI kAryakAraNabhAva pAramArthika satya hai / ata eva kAryakAraNabhAvakI vyavasthAmeMse hI phalita honevAlI zaktike kharUpake viSayameM bhI dArzanikoMke do mantavya hoM yaha khAbhAvika hI hai / advaitavAdioMke matase zaktisthAnApanna avidyA, mAyA, vAsanA' yA mithyAtva hai / usakA kharUpa sAmAnyataH anirvacanIya hai / vaha na sat hai na asat, na ubhayarUpa hai na anumayarUpa / bAhyArthavAdioMke matase zakti anirvacanIya nahIM kintu pAramArthika vastu hai| ___ mAdhyamika bauddhane sabhI vyavahAroMko avicArita ramaNIya mAnA hai / bhAvoMko usane sarva 1. "prajJA vivekaM labhate bhirAgamadarzanaiH / kiyadvA zakyamujhetuM svatarkamanudhAvatA // 192 // tattaduprekSamANAnAM purANairAgamairvinA / anupAsitavRddhAnAM vidyA nAtiprasIdati // 193 // " vaaky03| 2. zlokabA0zUnyavAda 253,254 / nyAyaku0 pR0158. paM013 / pR0 160.pN017| 3. "vAsanaiva yuSmAbhiH zaktizabdena gIyate" zloka0 shuuny0256| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 25. paM0 15] TippaNAni / khamAvazUnya mAnA hai| ata eva bhAva utpAdAdidharmazUnya honese usameM kAryakAraNabhAvako vastutaH avakAza nahIM rahatA / anAthaviSAvAsanAke kAraNa saba vyavahAra calate haiM / ata eva zUnyavAdIke matase kAryakAraNabhAvakI niyAmikA-zakti nahIM, kintu aviSA yA vAsanA hI hai / arthAt pAsanA hI zaktisthAnApana hai| zabdAtI ke matase sakala prapaJcake mUlameM ekamAtra zabda hI hai / sakala bAhya-Abhyantara vastuoMkA samanvaya eka zabdabramameM hI hotA hai / zabdabrahmakI nAnA zaktioMke kAraNa nAnA kArya dikhAI dete haiN| aura nAnAzaktike kAraNa hI eka hI brahma nAnA dikhAI detA hai / vastutaH nAnAtva zaktimeM hone para bhI ajhameM Aropita hotA hai ye zaktiyA~ anirvAcya hai / vastutaH vedAnti oM kI aviSA-mAyA aura vaiyAkaraNoM kI zaktiyoMmeM maulika meda nahIM / ata eva prabhA candrA cA ryane zabdAti oM ke pUrvapakSameM AvirbhAvAdi medaprapaJcakI ghaTanAko aliyAmUlaka' batAte hue jo usake samarthanameM vRhadAraNya ka vArtika kI kArikA uddhRta kI hai vaha asaMgata nhiiN| dharma kI rti ne sabhI prakArake sambandhakA niSedha karate samaya khAsa kara kAryakAraNabhAvakA niSedha kiyA hai| unakA kahanA hai ki darzanAdarzanakRtavikalpakA viSaya hI kAryakAraNabhAva hai ata eva vaha avastu honese pAramArSika nahIM / vikalpakA mUla vAsanAmeM hai arthameM nahIM / ata evaM kAryakAraNamASakI vyavasthA vAsanAse siddha hai| dharma kI rti ke anugAmI prabhAkara gupta ne kahA hai ki jitane bhI kArya hai ye saba, kArya honeke kAraNa hI, samadarzanake kAryoMkI taraha vAsanAkRta haiN| Ibara ho yA karma, pradhAna hogA anya kucha, samI kI kalpanA vAsanAmUlaka hai / nyAyI Ibarako mAnakara. mI padi jagatameM maicitrya lAnA ho to vAsanAko binA mAne kAma cala nahIM sakatA / ata eva Ibara, pradhAna yA karma ina samI nadIjoM kA sota vAsanAsamudrameM milakara eka ho jAtA hai yahI mAnamA cAhie "kAryatvAt sakalaM kArya vAsanAvaDasaMbhavam / kumbhakArAdikArya vA khamadarzanakAryavat // .."maNyamApratipada saiva sarvadharmanirAsmatA" nyAyaka0pU0131 meM rakhA 2."khovApi paravAnAmyA mAdhyataH utpAjAtu vicante bhASAkapana kecana" mAyA prtyaakaa01|| mahAyAnavi018 "payA mASA payA samo gandharvanagara yayA / yotpAdacyA khAnA mA gvaahtH||"maabhy saMsA.kA0 34 mhaayaansuu0puu063| laMkAvatAra pU0111 / "paramAna notpAdo nirodho'pinaama ramAkApAvara bara sAcA bavekSaNA"mahApAnazipha 1." soDakhi prAyokoke pAsAdAyugamAte / bahuvivAmivAmAti sarva pratizikhara" vAkya01.124 / 1. "ekameva yadAnAvaM mimAphiyapAnavAda gapUyakveapizAciyA pakAnera bartate / " vahI 1.2 / "ekarasa sababIjasaNaH tatvAmbatvAmyAM satvAsAcAmbA gAvAcyA adhismaa"-vaaky.01.4| 5. nyAyaku0pU0 141 / 1. "kAkAraNamAyojanicorasAmAvatA pratipAtika vibhejo saMbandhavA katham / darzanAdarzane muktvA kaaryaademvaae| kAtiraSAkAvavAlivitA pavAvanmAnAcA kAryakAraNagocarA vikalpAvannAna niyAmAMraparivAniva" ibyAdi sambandhaparIkSA / prameyaka. pU. 510 / sAhAdara. pR069-817|| mA.23 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttippnnaani| [pU0 27.50 15pradhAnamIzvara karma yadanyadapi kllyte| vAsanAsaGgasammUDhacetamprasyanda eva sH|| pradhAnAnAM pradhAnaM tad IzvarANAM tathezvaram / sarvasya jagataH karvI devatA vAsanA praa|| azakyamanyathA kartumatra zaktiH kathaM mtaa| vAsanAbalataH so'pi tasmAdevaM pravartate // iti pradhAnezvarakatvAdanayaH sadA zInavahAra prvRttaaH| vizamsya evAdayatAM prayAnti tadvAsanAmayasamudrameva // " pramANavA0 a0 mu0 pR0 75 / zaMkarAcArya ne Izvara kI sarvazaktimattAko vyAvahArikasalya kahA hai, bhAviSaka kahA hai| aura kahA hai ki jaba vidyAse AtmAmeM sarva upAdhioMkA nAza ho jAtA hai taba paramAryataH IzvarameM sarvajJatva, sarvazaktimattva Adi vyavahAroMkA abhAva ho jAtA hai| zaMkarAcArya ke matase zakti, mAyA, aura prakRti meM koI bheda nahIM / zakti hI sarvaprapaJcakI bIjabhUta hai / aura IzvarameM zakti hone para mI Izvarase usakA atyanta meda hai / kyoMki Izvara satya hai taba zakti, mAyA yA prakRti mithyA hai "samasyezvarasyAtmabhUte ivAvidyAkalpite nAmarUpe tatvAnyatvAbhyAmanirvacanIye saMsAraprapaJcavIjabhUte sarvazasyezvarasya mAyA zaktiH prakRtiriti ca zrutismRtyoramilapyete, tAbhyAmanyaH sarpakSa iishvrH|" zAM0 brahma0 2.1.14 / ina samI advaitavA di oM se ThIka viparIta mArga bA hyA thavA dioM kA hai| unake matase kAryakAraNabhAvakI vyavasthA pAramArthika honese zakti mI pAramArthika hai / kintu zaktike svarUpake viSayameM ina samImeM aikamala nahIM / vaizeSikoM ke matase pRthivyAdi dravyoMmeM samavAyasambandhase sambaddha pRthivyAdi jAti aura anyatantusaMyogAdi caramasahakArirUpa do prakArakI zakti mAnI gaI hai / sArAMza yaha hai ki yadi pRthvImeM pRthvItva na ho to pArthivakArya sampanna nahIM ho sakatA ata eva pRthvItva hI zakti hai| isI prakAra pRthvItvake hone para bhI yadi pArthiva paTakI utpatti iSTa hai taba anyatantusaMyogarUpa caramasahakAri kAraNa avazya cAhie / ata eva ise mI zakti mAnanA cAhie / kyoMki jisa prakAra pRthvItvake binA kArya siddha nahIM hotA vaise anyatantusaMyogake binA mI kAryasiddhi nhiiN| vaizeSikoM ke matase padArtha aura usakA sAmarthya atyanta bhinna hai kyoMki unake matase dravya, jAti aura guNakA atyanta meda hai'| yahI mata nai yA yi koM ko bhI iSTa hai| .."devaM vidhAmakopAdhiparicchedApekSamevezvarasyezvaratvam, sarvajJatvaM sarvAktimattvaM, na paramArthato vicApAvAsoMpAkisase AmanISinIdhitavyasarvajJasvAdivyavahAra uppdyte|"-shaaNjh02.1.14 / ..bo.pU. 1933. nyaaymN0puu038,65| taatpry0puu037,103| nyaayku0puu059| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 27. paM0 15] TippaNAni / 179 mImAMsakoM ne padArtha ke svarUpase atirikta padArthagata jAti yA sahakAri sAkalyase atirikta zaktinAmaka eka atIndriya svatantra padArthakI kalpanA kI 1 bIjake hone para aMkurotpatti hotI hai aura bIjake abhAvameM nahIM hotI - aisA anvaya vyatireka dekha kara bIjako aMkurakA kAraNa mAnA jAtA hai / kintu yadi bIja mUSikAtrAta ho taba bIjake svarUpameM aura sahakArioMmeM kisI bhI prakArakI truTi na hone para bhI usa bIjase aMkurotpatti nahIM hotI ata eva mAnanA paDatA hai ki bIja aMkurotpattimeM akAraNa mI hai| eka hI vastu kAraNa aura akAraNa nahIM ho sakatI / ata eva yadi yaha mAnA jAya ki kAryakI utpatti tattat bIjAdi vastuoMse nahIM kintu tadgata atIndriya zaktise hI hotI haitaba hI pUrvokta virodhakA nirAsa ho sakatA hai| bIjAdimeM jaba taka zakti akhaNDita rahatI hai| aMkurotpatti ho sakatI hai aura jaba mUSikAghrANase yA aura kisI kAraNase usa zaktikA nAza ho jAtA hai taba kArya utpanna nahIM hotA' / - isI yuktike AdhAra para vahimeM dAhazaktikA bhI samarthana mImAMsakoM ne kiyA hai| maNimantrAdise agnikI zaktikA jaba upaghAta hotA hai taba agnikA svarUpa akhaNDita hone para bhI vaha dAhakArya utpanna nahIM kara sakatI / ata eva dAhajanaka agni nahIM kintu agnigata atIndriya zakti hI hai / inhIM yuktike balase tathA anya yuktioMke balase' nai yA yika saMmata dravyAdi sabhI padArthoMse atirikta atIndriya aise zaktinAmaka svataMtra padArthakI mImAMsakoM ne kalpanA kI hai| mImAMsaka vastutaH vaizeSikAdi kI taraha bAhya padArthoMkA vivecana karaneke liye pravRtta nahIM huA hai kintu karmakANDakA samarthana karanA hI usakA mukhya dhyeya hai / usa samarthanameM jahA~ padArtha vivecanAkA prasaMga A jAtA hai vaha use karatA hai / zaktiko isa prakAra khatana padArtha mAnane kI AvazyakatA use kaise huI isa bAtakA mImAMsaka saMmata 'apUrvakI' kalpanAkA samarthana dekha kara laga sakatA hai / patA hameM yAga karma honese kSaNika hai ata eva prazna huA ki yAgase honevAlA khargAdi phala to mRtyu ke bAda hogA, aura mRtyu paryaMta yAgakI avasthiti nahIM, taba yAgase svargakI utpatti hogI kaise ? / isa prazna ke uttara meM mImAMsakane apUrva kI ' kalpanA kI hai| yAga naSTa ho jAtA hai phira mI yAgase eka 'apUrva' utpanna hotA hai, jisase svargakI utpatti hogI / kumArila ne kahA hai ki karmake anuSThAnase pahale, puruSa aura yAga svargakAryako utpanna karanemeM ayogya hote haiM / usI ayogyatAkA nirAsa karake puruSa aura RtumeM yogyatAko utpanna 1. zAstradI0 pR0 80 / 2. prakaraNa paM0 pR0 81 / 3. "ma dravyaM guNavRttitvAt guNakarmabahiSkRtA / sAmAnyAdiSu savena siddhA bhAvAntaraM hi sA // " - saMgrahazloka nyAyalI0 pR0 22 / 4. "evaM yAgAderapUrvasvargAdisAdhamazaktikalpanamUhanIyam" zAstradI0 pR0 80 / 5. "apUrva punarasi mata mArambhaH ziSyate 'svargakAmo yajeteti' / itarathA hi vidhAnamanarthakaM syAt, bhaGgitvAt yAgasya / yadyanmanutpAdya yAgo vinazyet phalamasati nimitte na syAt / tasmAdutpAdayatIti / " zAbara0 2.1.5 / "kAya vihitaM karma kSaNikaM cirabhAvine / tatsiddhirnAnyathetyevamapUrvaM pratigamyate // " tantra0 2.1.5 / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / [ pR0 27. paM0 15 180 karanA yaha anuSThAnakA kArya hai - yaha bAta samIko svIkAra karanI hogI kyoMki yadi aisA na ho to yAga karanA na karanA tulya hogA / yahI yogyatA 'apUrva' zabdase kahI jAtI hai'| ekArthaka haiM phira bhI 'apUrva' zabdakA prayoga sirpha vedabodhita karmajanya zaktike liye hI 'saMskAra, yogyatA, sAmarthya, apUrva, zakti ye laukika karma janya zaktike liye nahIM hotA hai hotA hai / kumArila ne eka dUsarA samAdhAna bhI kiyA hai| unakA kahanA hai ki zaktidvArA phalakI siddhi hotI hai athavA phala hI sUkSmazaktirUpase utpanna hotA hai| koI bhI kArya ho vaha haThAt utpanna nahIM hotA kintu kramazaH sUkSmatama sUkSmatara aura sUkSmarUpase sthUlarUpameM AvirbhUta hotA hai / dUdhase dadhi haThAt nahIM bana jAtA kintu dadhi apane aneka sUkSmarUpoM kA anubhava karake niyatakAlameM sthUla dadhirUpako dhAraNa karatA hai / isI prakAra yAgase bhI apane sUkSmaMtama rUpameM - zaktirUpameM svarga utpanna hotA hai aura kAlake paripAkase vaha sthUlarUpameM AvirbhUta hotA hai - aisA mAnanA cAhie / sa ne zakti do prakArakI mAnI hai| eka sAmAnya zakti aura dUsarI vizeSa / samI 1 padArthoM meM arthakriyAkA jo sAmarthya hai vaha sAmAnya zakti hai aura niyatakAyako utpanna karanevAlI zaktiyA~ vizeSa zaktiyA~ haiM / apUrva mI eka vizeSa zakti hai / apUrva sakriya bhI hai aura niSkriya mI / calanAdi kriyA apUrvameM nahIM ata eva niSkriya hai aura kartA ke sAtha sambamdhamAtrase vaha kartAko dezAntarAdimeM le jAne Adi kriyA karatA hai ata eva vaha sakriya bhI hai / zakti kahA~ rahatI hai - usakA Azraya kyA hai isakA bhI uttara kumArila ne diyA hai ki zakti pratyakSagamya to hai nahIM / vaha kAryAnumeya hai ata eva jahA~ mAnanA upayukta ho vahIM mAnamA cAhie / svargakA janaka karma hai ata eva svargajanakatvazakti karmakI hai phira bhI usakA Azraya karma hI ho yaha Avazyaka nahIM kyoMki karma to kSaNika honese anantara kSaNameM naSTa ho jAtA hai / ata eva usakA Azraya karma nahIM kintu AtmA hI mAnanA cAhie / 1. "karmamyaH prAgayogyasya karmaNaH puruSasya vA / yogyatA zAstragamyA yA parA sAspUrvamiSyate // " tA0 2.1.5 / 2. naiyAyikasaMmata 'saMskAra' kA jo rUpa hai vaha zakti nahIM hai / tathApi kumArila ne zaktike liye saMskArazabdakA prayoga kiyA hai- "yadi hi anAhitasaMskArA eva yAgA nazyeyuH / " tantra0 pR0 396 / 3. tantravA0 pR0 395 / 4. " yAgAdeva phalaM taddhi zaktidvAreNa sidhyati / sUkSma tyAtmakaM vA tat phalamevopajAyate" - tantravA0 pR0 395 / kumAri ka saMmata prastuta bAtakA samarthana paDhate samaya jainoM kI naigamanayasaMgata vicAradhArA upasthita hotI hai / 5. " sarvatra zaktisAmAnyopalambhAt tadvizeSamAtratvAca apUrvasya / " tantra0 pR0 397 / 6. "satyapi cAtya calanAdikriyArahitatve kartRsambandhamAtreNa taddezAntara prApaNAdikriyA sambandhAbhyupagamA niSkriyatAnupAlambhaH / " tantra0 pR0 397 / 7. "zaktiH kAryAnumeyatvAt yadvataivopayujyate / tadgataivAbhyupetavyA svAzrayAnyAzrayApi vA // " tantra0 pR0 398 / zAstrAdI0 pR0 80 / 8. "yadi svasamavetaiva zaktiriSyeta karmaNAm / vadvinAze tato na khAt kartA tu na nazyati / " vahI / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 27. paM0 15] TippaNAni / 181 agniAdiko dAhakAdi zaktikA Azraya mAnane para koI Apatti AtI nahIM ata eva usakA Azraya agni Adiko mAnanA caahie| zakti karmakI hai aura vaha rahatI AtmAmeM hai yaha kaise saMbhava hai ? / isa praznake uttarameM kumArila ne kahA hai ki kriyA aura AtmAkA atyantameda nahIM ata eva karma kI zakti AtmAmeM raha sakatI hai / zakti khayaM kAryakSama ho itanA hI paryApta nahIM hai kintu khAzraya mI kAryakSama honA cAhie / ata eva naSTa karma azakta honese AtmA ko hI zakta-zaktiyukta mAnanA caahie| apUrva amUrta hai / amUrtameM AzrayAzrayibhAvakA koI virodha nahIM / AtmA aura sukhAdi amUrta hone para bhI unameM jaise AzrayAzrayibhAva hai vaise hI amUrta zakti aura AtmA kA mI AzrayAzrayibhAva ghaTa sakatA hai - tatra0 pR0 398 / __ mI mAMsakoM ke isa apUrvakI tulanA jaina sammata bhAvakarmase karanA cAhie / bhAvakarma bhI atIndriya aura amUrta hai / dravyakarmajanya hone para bhI vaha AtmA kA dharma hai| jaise mI mAMsa koM ne karma -kriyA ko AtmAse abhinna mAnA hai vaise jainoMne bhI dravyakarmako AtmAse kayacidabhima mAnA hai / mI mAM sa koM ne apUrvako jaise karma janya mAnA hai vaisehI bhAvakarma ko-jainoM ne dravyakarmajanya mAnA hai / mImAMsakoM ne jaise apUrvako phalajananameM samartha mAnA hai vaise hI jainoM ne bhAvakarma ko viziSTa phalajanaka mAnA hai| __prabhA karAnu gA mI zA lika nAtha kA kahanA hai ki zaktikA Azraya yadi nitya hai to vaha nitya hogI aura yadi anitya hai to anitya hogii| anitya zaktikI utpatti Azrayake kAraNoM se hI hotI hai| jisa vastuse kamI kAryotpatti na ho vahA~ zakti kA nAza mAnA jAtA hai aura vastukA mI mAza mAnA jAtA hai| kintu kucha kAlake liye kAryotpatti na ho to zaktikA abhibhava mAnanA cAhie, nAza nahIM / jaise maNimantrAdi se dAhaka zaktikA kucha kAlake liye abhibhava hotA hai mAza nhiiN| zAdI pi kA kAra ke matase mantrAdise zaktikA abhibhava nahIM kintu nAza hotA hai / mI mAMsa koM ke matase vastuke sAtha zaktikA medAbheda hai-tattvasaM0 kA0 1614 / nai yA yi ka saMmata saMskAra aura ukta zaktikA meda yaha hai ki nityAzraya saMskAra anila hai taba nityAzrayA zakti nitya hai / anityAzraya saMskAra khAzrayAtirikta kAraNa janya hai taba zakti khAzrayakAraNAtirikta kAraNa janya nahIM - aisA zA li ka nAtha kA mantavya hai / kintu aisA mAnane para zakti aura tadAzrayakI medarekhA nahiMvat ho jAtI hai / ekhAdise zaktike medako spaSTa karanevAlA nimna likhita zloka prasiddha hai "sukhamAbAdanAkAraM vijJAnaM meybodhnm|| zaktiH kriyAnumeyA syAd yUnaH kAntAsamAgame // 1. "kriyAtmanoratyantabhedAbhAvAt" vhii| 2. jaina matAnusAra bhAvakarma dravyakarmakA janaka bhI hai| 1. nisya AsmAkI svazakti nitya hogI kintu karmajanya apUrva zakti yadyapi AtmAzrita hai phira bhI anitya hI hai yaha apavAda hai| 1. prakaraNapaM0 pR0 82 / 5. prakaraNapaM0 pR0 82 / "na hi svato'satI zaktiH kartumanyena zakyate"-zloka0 suutr02.47| 6. aSTasa0pU074, sammati TI0pU0478, syAdvAdara0 pR0 178 ityAdimeM uddhRta / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 981 TippaNAni / [ pR0 27. paM0 15 jainoM ne mI mImAMsakoM kI taraha atIndriya zakti kA samarthana kiyA hai| aura nai yA vika ke matakA khaNDana kiyA hai / 'jainoM ke matase zaktikI kalpanA kyoM Avazyaka hai ise ThIka samajhaneke liye jaina saMmata vastusvarUpako samajhanA hogaa| jainoM ke matase utpAda, vyaya aura dhauvyayukta vastu hI sat hai| dhauvyAMzako dravya kahA jAtA hai| utpAda aura vyaya - ye paryAya haiN| vastumeM utpAdazIla aura vinazvara ananta paryAya haiN| ve sabhI paryAya arthaparyAya aura vyaJjanaparyAyake antargata haiM / vastuke atIndriya paryAyoMko arthaparyAya kahA jAtA hai aura sthUla paryAyoMko vyaJjana paryAya kahA jAtA hai' / arthaparyAya hI zaktike nAmase vyavahRta hote haiN| kyoMki ina paryAyoMke kAraNa hI artha nAnA kAryoM ke utpAdanameM samartha samajhA jAtA hai / zaktimat - vastu apane vyaJjana paryAya - sthUlarUpameM hI hamArI indriyoMkA viSaya banatI hai kintu jo usakA sUkSmasvarUpa hai - arthAt anantasAmarthya rUpa jo usakA kharUpa hai usa rUpase vaha hamAre pratyakSakA viSaya nahIM ata eva zaktiko atIndriya kahA jAtA hai / yadi ina arthaparyAyoMko - zaktioMko aneka mAnA na jAya to eka hI vastuko aneka kAryoM meM samartha mAnA nahI jA sakatA / vyaJjanaparyAya hI arthaparyAya nahIM ho sakate kyoMkI unakA kharUpa to pratyakSa hai kintu arthaparyAyakA bodha to kisI kAryako dekhakara hI anumAnase hotA hai - syAdvAdara0 pR0 306 | vastu ke sAtha paryAyoMkA medAbheda hone se jainoMke matase zaktikA padArthase medAbheda samajhanA cAhie - syAdvAvara0 pR0 306 / zakti dravyarUpase nitya aura paryAyarUpase anikma hai- vahI0 pR0 304 | zaktikA kAraNa padArthasvarUpa hI hai / sAMkhya satkAryavAdI haiM / ata eva ve kAraNa ko hI zaktisaMpanna mAnate haiN| kAryakI avyaktAvasthA kA hI dUsarA nAma zakti haiM / tailake liye upAdAna tila hai arthAt tailake liye tila zakta hai aura dUsarA padArtha azakta hai isakA matalaba yahI hai ki tilameM hI taila avyaktAvasthAmeM hai / vastutaH tila aura zaktikA meda nahIM / zakti kAraNAtmaka hai / isa viSaya meM vedAnta aura sAM rUya meM koI bheda nahIM / vyavahArameM jahA~ kisI kAraNako kisI kAryameM zakta mAnA jAtA hai vahA~ zaMkarAcArya ne zaktiko kAraNAtmaka hI batAyA hai' / 1. tasvArthaglo0 pR0 59-60 | sanmati0 TI0 pR0 254 / nyAyaku0 pR0 158 / syAdvAda0 pR0 287 / 2. "arthavyaJjanaparyAyaiH zaktivyaktirUpairana tairanugato'rthaH " -sanmati0 TI0 pR0 431 / 3. "yathaiva hi sahakAraphalAdau rUpAdijJAnAni rUpAdisvabhAvabhedanibandhanAni tathaikasmAdapi pradIpAderbhAvAda vartikAdAhatailazoSAdi vicitra kAryANi tAvacchatibhedanimittakAni vyavatiSThante janyathA rUpAdernAnAtvaM na syAt / " syAdvAdara0 pR0 305 / aSTasa0 pR0 183 / 4. "zaktiva kAraNagatA na kAryasthAnyakkavAdanyA / na hi satkAryapakSe kAryasyAvyaktatAyA anyasyAM zaktau pramANamasti / ayameva hiM sikatAbhyastikAnAM talopAdAnAnAM medo yadeteSveva tailamanAgatAvasthaM na sikatAsthiti / " - sAMkhyata0 kA0 15 / 5. "zaktizca kAraNasya kAryaniyamArthA karUpyamAnA nAnyA nApyasatI tasmAt kAraNasyAtmabhUvA zaktiH " - zAM0 brahma0 2.1.18 / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 10 28. paM0 29] TippaNAni / dharma kI ti ne mI zakti pRthak na honese padArthako hI nAnaikakAryakAri mAnA hai / arthAt padArtha hI zakta hai-zakti hai tavyatirikta koI sAmarthya usameM nahIM-pramANavA0 2.535 // dharmakIrtike mataseM sattva hI arthakriyAkAritva hai, vahI zakti hai aura vahI padArtha hai / zAntarakSita ne isI bAtakA spaSTarUpase samarthana kiyA hai "tatra zaktAtirekeNa na zaktirnAma kAcana / yA'rthApattyAvagamyeta zakazcAdhyakSa eva hi|| arthakriyAsamartha hi svarUpaM zaktilakSaNam / eSamAtmA ca bhAvo'yaM prtykssaavyvsiiyte||" tttvsN01607,1610| 3-zaktigrAhaka pramANa / mI mAMsa kake matase yaha ekAnta hai ki zakti atIndriya honese pratyakSa pramANa kA viSaya ho nahIM sktii| vaha aryApattise gamya hai-zloka0 zUnya0 254 / nai yA yi ka ke matase zakti jAtirUpa yA guNarUpa honese pratyakSa pramANakA mI viSaya hainyAyamaM0 pR065| bauddha ke matase zakti padArthakA svabhAva honese apratyakSa nahIM / padArthakA jahA~ pratyakSa hai vahA~ vaha pratyakSa hI hai / yahI mata sAMkhya aura vedAnta ko bhI mAnya ho sakatA haitasvasaM0 1607 // jainoM kA isa viSayameM ekAnta nahIM / zaktikA dravyarUpase pratyakSa aura paryAyarUpase apralakSa mAnA gayA hai / tattvArthazlo0 pR060| pR0 27. paM0 15. 'zakti' vividharItise zaktikA vicAra jAnaneke liye dekho-tAvA0 pR0 390-400 zlokavA0 zUnya0 248-257, arthA01-647-48 sambandhAta 25-29, 37, 387 89-97, zabdani0 43-45, vAkyA0 60 se / tattvasaM0.pR0 457 / prakaraNapaM0 pR0 81 / zAstradI0 pR080 / vyo0 193 / nyAyamaM0 pR0 34-391 65 tAtparya0 pR0 37, 103 / aSTasa0 pR0 183 / sanmati0 TI0 pR09, 254 / nyAyaku0 158-164 / prameyaka0 pR0 195-202 / syAdvAdara0 pR0 286-306 / pR0 28. paM0 12. 'pratipAdayiSyate' dekho, kA0 34 / kSaNikatvanirAkaraNake liye dekho, kA0 35 620 / kA 56 621 / / pR0 28. paM0 21. 'vedezvarAdayaH veda, Izvara Adi nityapramANoMko zAntyA cArya ne bAdhAkA saMbhava honese apramANa kahA hai kintu dharma kI rti ne vedAdikA prAmANya vilakSaNa daMgase khaNDita kiyA hai / unakA kahanA hai ki jJeya hI jaba anilya hai taba tajanya jJAna mI anitya hI hogaa| ata eva nitya vedAdi pramANa nahIM ho sakate "nityaM pramANaM naivAsti prAmANyAt vastusaMgataH / yAnityatayA tasyAbhovyAt // " pramANavA0 1.10 / pR0 28. paM0 23. 'vedAca' tulanA-pramANavA0 a0 pR0 40 / pR0 28. paM. 27 'tatvam - "jIvAjIvAsavabandhasaMvaranirjarAmokSAstatvam" vatsvArtha0 1.4 / pR0 28. paM0 29. 'darzayiSyate' dekho, kA0 11,12 / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / [pR0 29. paM04pR0 29.50 4. 'yadyena' tulanA-sanmati0 TI0 pR0 39 paM0 35 / pR0 29. paM0 3. 'apauruSeyatvam' mI mAM sa koM ne veda ko apauruSeya' mAnA hai| dharma kI rti ne apane pramANa vA ti ka (3.239-339) aura usakI khopa jJa vRtti meM veda kI apauruSeyatA evaM nityatAkA vistArase khaNDana kiyA hai| dUsare dArzanikoMne' prAyaH dharma kI rti kI yuktioMkA hI saMkalana karake vedakI pauruSeyatA siddha kI hai / prastutameM zAntyA cArya ne vaisA hI kiyA hai| pR0 29. paM04. 'yadhena' tulanA-"yajAtIyo yataH siddhaH so'vishisstto'gnikaasstthbt|" pramANavA0 3.242 / "api ca 'yajAtIyaH' yadravyasamAnasajAtIyaH / 'yato' hetoH, 'siddhaH' andhayavyatirekAbhyAM / 'sa' tajjAtIyatvena 'aviziSTaH' anyo'pyadRSTaheturapi tasmAkhetorna bhavatItyevaM sNprtiiyte| kimiva ? / 'agnikaasstthvt| yathendhanAdeko vahirdaSTaH, tatsamAnakhabhASo'paro'pi tatsamAnahetureSAdRSTaheturapi saMpratIyate / anena vedasyApauruSe yatvasAdhane pratijJAyA anumAnabAdhAmAha |............"laukiken zabdena samAnadharmoM vaidiko'pi zabdo laukikavat puruSahetukaH syAt na vA kazcidapi |......"ayN hi kAryasya dharmoM yat kAraNanivRttI nivRttiH| yadA tu nivRtte'pi puruSe vaidikeSu zabdeSu pauruSeyaM rUpaM syAt tadA tena kAryadharmoM vyativRttaH syAt / 'tataH' kAryadharmavyatikramAt tataH puruSAtna kizcidvAkyaM syAditi na kazcicchabdo laukika: 'tatheti' pauruSeyatvena vacanIyaH syAt / rUpavizeSo vA pauruSeyANAM vaidikA bhinno darzanIyo yo rUpavizeSa enaM puruSAsyaM hetumanuvidadhyAt / 'yena' vizeSeNa, 'iSTasya' apauruSeyatvena vedasya / 'aniesya' laukikasya iSTaviparyayo na syAt / yathAkramaM pauruSeyatvamapauruSeyatvamvA syAt |nc laukikavaidikAnAM kazcit svabhAvabhedo'stItyuktam |"-krnn0 3.242 / sanma ti TIkA (pR0 39. paM0 35.) meM vistArase laukika-vaidikavAkyoMke avizeSakI siddhi kI gaI hai| pR0 29. paM0 7. 'vizeSa' tulanA - karNa0 3.242 / pR0 29. paM0 8. 'durbhaNatvAdi' tulanA- "durbhnntvaanudaatttvklisstttvaashrvytaadyH| bevadharmA hi zyante nAstikAdivacasvapi" tattvasaM0 kA0 2788 / aSTasa0 pR0 237 / kumArilane tantravArtikameM laukikakAvya Adise vedakI vilakSaNatA siddha karate hue kahA hai ki-"prapAThakacatuHSaSTiniyatakharakaiH pdaiH| lokeSvapyazrutaprAyairRgvedaM kaH kariSyati // magnimILe purohitaM yazasya devamRtvijam / hotAraM ranadhAtamamityetavRvacaH katham // kimAkocyaka thA rAdhAkpraticchandamIdRzam / racayet puruSo vAkyaM kiM cohizya pryojnm|| agneH purohitatvaM ca ka dRSTaM yena kIrtyate / ILezabdaprayogazca ka dRssttstotrgocrH||....."svtntro veda evaitat kevalo vaktumaIti / iSe tvetyayamapyarthaH puruSeNo. vyA katham // " ityaadi| tatravA0 pu0 237-38 / prabhA candrAcArya ne khaNDana kiyA hai ki durbhaNatvAdi vizeSatA apauruSeyatAke kAraNa nahIM kintu vijJAna aura karaNa kI paTutAke kAraNa kisI bhI puruSake vacanameM ho sakatI hai| nyAyaku0 pR0 730 / syAdvAdara0 pR0 632 / 1. zAbarabhA0 1.1. adhi0 5,8 aura usakI TIkAe~-zlokavArtika, bRhatI Adi / tathA prakaraNapaM0 pR0 97, 133 / 2. tasvasaM0 kA0 2085-2810 / nyAyamaM pR0 213 / zAkhapA0602-626 / tasvo0 pR0 116 / aSTaza0 kA078 / aSTasa0 kA078 | tattvArthamo0pU0238 / sanmati0 TI0pR029 / nyAyaku0 pR0721 / prameyaka0 pR. 391 / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.3... ] TippaNAni pR0 29. paM0 9. 'zAvareSu'-"tathA zavarANAM ca SAMcit khaniyamakhAnAmacAmi viSAcapanayanazaktiyuktasya kAraNAt zakucansyeva puruSA mantrAn kartum / " karNa0 3.248 / pR0 29. paM0 10. 'matratvam tulanA "api ca na mantro nAmAnyadeSa kizcit / ki sAI sasyetyAdi / yathAbhUtAlyAnaM satyam / indriyamanasordamanaM tapaH / tayoH prabhAvo viSastambhanAdisAmarthyam / sa vidyate yeSAM puMsAM te tathA, teSAM satyatapaHprabhAvavatAM puMsAM samIhitArthasya sAdhanam , tadeSa mntrH| - karNa0 3.248 / / pR0 20. paM0 25. 'avaidikAnAm tulanA- "avaidikAnAM ca vedAdanyeSAM bojAdInAmiti / mAdizabdAt mAIta-gAruDa-mAhezvarAdInAM mantrakalpAnAm / mantrANAM manakalpAnAM barzanAt / vidyAkSarANi mantrAH / tatsAdhanavidhAnopadezAH mAkapA SAMka baukhAdInAM majakalpAnAM 'puruSakate' puruSaiHkaraNAt |"-vhii| pR0 29. paM0 25. 'tatrApi tulanA- "tatrApi baukhAdimantrakalpe'pi apauruSeyatve kalpyamAne, kathamivAnImapauruSeyaM pAkyaM sarvamavitathaM syAt / kintu mithyArthamapi syAt / tathAhItyAdinA etadeva bodhayati / bauddhamatrakalpe hiMsAmaithunAtmadarzanAdayaH, AdizabdAda. mRtavacanAdaya anabhyudayahetayo dummatavo varNyante / tarasiMstvabaukhamantrakarupe ta evaM hisAdayo'nyathA cAbhyudayahetaSo varNyante / yadi ca sarve mAkapA apauruSeyAH syustadA vita vivAmiSAmiyAnyavayamekApauruSeye kathaM satyaM syAt / " karNa0 3.244 / pR. 29. paM0 28. . 'jainAnAmamatratve tulanA-"yoddhAdInAM matvameva nAstIti dAha-baukhAdInAmamanAve iti / tadanyatrApi tasAdu baukhAdima bAdanyatrApi vaidika mace mannatvapratipAdanAya kozapAnaM karaNIyam / na hi kAcid vyaktivyatirastItyabhiprAyaH / raviruvaM catat 'baukhAdayo na mantrAH' iti / tathAhi viSAdikarmakato viSAdI kurvanto baukhA api mantrA dRzyante / tena tara baukhAdiSu mantrakaspeSu mamatvamapi bipratiSisama / viSakarmAdikaraNadvAreNa vaidikAnAmapi mamatvavyavasthApanAt / na ca viSammanAdikhAmaryayogAt vedavAkyaM laukikavAkyAdatizayapavityevApauruSeyaM yukm|" karNa0 3.244 / pR. 30.0 1. 'mudrAmaNDala' tulanA-"pANyAlasabhivezo mudrA / maNDalaM devatAdiracanAvizeSaH / jyAnaM devatAdirUpacintanam / tairanasaraipazabdakhabhAvaH svakarmANi viSAya. panayanAdilakSaNAni kriyante / ma ba tAni mudrAmaNDaladhyAnAni mapauruSeyANi yujyante / " vhii| pR. 30. paM0 3. 'atha yadi tulanA- "yadi baukhetarI mantrakampo sAvapi pauruSeyau toca satyapramavau maSitathAbhidhAyipuruSAtpanau / tat kathamidAnIM tAveSa satyamabhavI manakApI bAMyetarau parasparavirukho yujyate / ekA hiMsAdInAmanabhyudayatutvena dezamAdanyatrAbhyudayatutvena / nesyAdinA pariharati / sarvatra tI makaspo satyaprabhavI yenAyaM virodhaH kintu prabhAvayuktapuruSapratijJAlakSaNAvapi to manakalpI staH / prabhASaSatA puruSeNa 'imAM varNapadaracanAmabhyasyati dvidhi cAnutiSThati tasyAhaM yathApratijJAtaM artha saMpAdayiSyAmi' iti yA pratikSA tallakSaNAvapi manapA bhavataH / tato'nyathA pAcapi mabhAvayuktau mantrakApau kuryaadevetyaavirodhH|" vhii| pR0 30. paM0.6. 'atha vedetarayo' tulanA-"manu sAmAnyato rahaM pauruSaM vacanaM vitathamupalabhya vacanasAmyAdidamapi,vitathamavagamyate / na, anyatvAt / nahibhavya nyA.24 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 TippaNAni / [pR0 30. 07 visAve yasya tavaM bhavitumaIti anyatvAdeva / na hi devadacasya zyAma yaha dattasyApi zyAmatvaM bhavitumarhati " sAvara0 1.2 / " nanu vedAvedayostasvAnyatvalakSaNo vizeSo'styeva / ...... satyamityAcAryaH / nanvIdRzo vizeSastayoH pAruSeyatvApauruSeyatvasAdhako yasmAnna kevalamanayoreva laukika vaidikayorvizeSaH / kinnarhi / DiNDikapurANetarayorapi / DiNDikaiH nagnAcAryaiH kRtasya purANasya itarasya ca purANasya IdRzo vizeSo'sti / ma tAvatA svayaM vyavahArArthe svaprakriyA bhedadIpanaH samayaparikalpito nAma medaH saMjJAmedaH kRrti bAdhate vedasya / kiM kAraNaM / anyatrApi purANe'pauruSeyatvaprasaMgAt / DiNDi kezarapurANAnAM nAma medasya vidyamAnatvAt / yadi tu yA vedavAkye varNapadaracanA dRzyate tAdRzIM racanAM puruSAH kartuM na zaknuyuH, kRtAM vA niSpAditAM vA varNapadaracanAM akRtasaMketaH zravaNamAtrAt vivecayed iyaM puruSapUrviketi tadA vyaktamapauruSeyo vedaH syAt / " karNa 0 3.244 / pR0 30 paM0 7. 'nAma medaH' azuddha hai 'nAmamedaH' aisA zuddha karanA cAhie / pR0 30. paM0 18. 'doSANAM puruSAzrayatvAt' - "zabde doSodbhavastAvad vaktradhIna iti sthitam / tadabhAvaH kacittAvad guNavadvattRkatvataH // guNairapakRSTAnAM zabde saMkrAntyasaMbhavAt / yA vakrabhAvena na syurdoSA nirAzrayAH // " zokavA0 coda0 62-13 / ima kokoMmeM kumArika ne yahI samarthana kiyA hai ki bedakA prAmANya usakI apauruSeyatAke kAraNa hI hai| yadi puruSa vaktA ho taba vAkyameM doSakI AzaMkA ho sakatI hai kintu yadi koI batA hI nahIM taba doSa kI AzaMkA mI kaise ! ataeva veda khataH pramANasiddha hai / isake uttara meM dharma kIrti ne kahA hai ki - "jApauruSeyamityeva yathArthajJAnasAdhanam / TosnyathApi vahacAdiraduSTaH puruSAgasA // " pramANavA0 3.283 / arthAt apauruSeyatA ke kAraNa hI veda yathArthajJAnakA sAdhana nahIM ho sakatA / sarvatra puruSadoSake kAraNa hI jJApaka sAdhana ayathArtha jJAnakA hetu ho jAtA hai vaha bAta nahIM / kyoMki puruSadoSa na bhI ho taba bhI jJApaka pradIpa kA aisA khabhAva hI hai ki rAtrimeM nIlakamala meM vaha pItapratibhAsakA janaka hotA hai / jyotsnAkA bhI yaha svabhAva hai ki pItavAmeM bhI vaha zukkajJAnakA hetu hotI hai| isI prakAra jJApaka vaidika zabdoMke viSayameM bhI zaMkA ho sakatI hai ki unakA bhAva hI aisA hai ki ve bitathajJAnake janaka haiN| isI bAMtako atyanta spaSTa karake dharmakIrti ne apanI khopajJavRddhimeM kahA hai| zAntyA cArya mI prastutameM unhIMkA anusaraNa karate haiM - " bhavantu nAmApIruSeyA vaidikAH zabdAH / tathApi saMbhAvyamevaiSAmayathArthajJAnahetutvam / na hi puruSadoSopadhAnAdevArtheSu jJAnavibhramaH / tadrahitAnAmapi pradIpAdInAM nIlotpalAdiSu vitathajJAnajananAt / tadime zabdAH saMskAranirapekSAH prakRtyA cArtheSu pratibhAnahetavaH syuH svabhAvavizeSAd vahayAdivat, vitathavyaktayazca niyamena / niyamakAraNAbhAvAdayuktamiti ced / bhavitathavyakti niyame kiM kAraNam / tasmAd yathArthavyaktiniyamavad prakRtyA ayathArthavyaktiniyamaH kisa kalpyate / athavA vahnapAdiva devArtheSUbhayajJAnatva hetutvaM syAdaM / va jhapauruSeyA api bahAdaca eka yathArthajJAnahetavo'pi sarvatra tathA bhavanti / tathA zabdAnAmapi Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10.31. 50 6) TippaNAlA 187 mauruSepatve'pi umayaM syAt' -pramANavA0 0 1.284 / sanmati0 TI0 pR0 11.509 / pR. 19.2024 / pR. 30.60 23. 'pratyakSeNa tulanA-sanmati0 TI0 pR. 31.10 nyAyaku. pR072| pR0 31. paM0 2. 'karvarasmaraNaM'-zabarakhA mi ne apane bhASyameM kartAkA asmaraNa honese vedApauruSeyatvakA samarthana kiyA hai-1.1.5 / unhIMkA anukaraNa bAdake mImAMsakoM ne kiyA hai| dharmakIrti ne isa hetukA khaNDana nimnazabdoMmeM kiyA hai "apauruSeyatApITA kaNAmasmRteH kila / sansyasyApyanuvakAra iti ghigvyApakaM tmH||" pramANavA0 3.239,40 / "yamAdidaM sAdhanaM masiddhamanaikAstikaM ca / tatrAsiddhamadhikRtyAha-tathAhIti / saranti saugatA vedasya kartana maSTakAdIn / AdizabdAdU vAmakavAmadevavizvAmitraprapatIdA hiraNyagarne prayANaM vedasya kartAraM maranti kANAdA vaishessikaaH|" karNaH / MotastikatvamapyAra-yante cetyAdi / upadezapAramparya sampradAyaH / vicchin| kiyAladAyApuruSakatatvasaMpradAyo yeSAM baTe baTe vaibhavaNAdizabdAnA te tathA / anenAsarvamANakatvamAha takAca pauruSeyAdhatA pauruSeve'pi pApaye karturamaraNaM vartate isyanakAmbiyo'yaM tu karNa / . 11. 50 5. 'aSTakAdIna varSa nikAya ke te vija (bhAga 1.40 235) meM vaidika maMtraki kartAoMke jo nAma diye hue haiM ve ye haiM-ahaka, vAmaka, vAmadeva, vessAmita, yamataggiA magarasa, bhAradvAja, vArseDa, kassapa aura bhUgu / inhIM RSioMko buddhakAlIna mAmAka pUrvajalapaseM kahA hai| ina apimise vAmadeva Rgvedakai cauthe maNDalake kartA mAne jAte haiM aura bhAradvAja taka kramaza aura sAtaveM maNDalake / gka (mAraka)pikA ullekha aitareya mANa(.17)meta samAyagItasUtra (15.26) meM vivAmitrake putrarUpase bAtA hai| vAmaka aura mugu RSikA ullekha zatapathabrAmaNa (10.6.5.977.2.1.11) tApamatAni (amadanivazikki visapArapase pAsaNa andhami prasiddha honIrasakAtenisa hi tAma(1.1.7.3 7.1.1. tA hai| bApAkeramANa aura tarakADhameM saMta prasiba rahe -Early morastic . Buddhianp.961 sammati 0 1.10.0 10 31. paM05. 'kANAdA -"prajApati daka mAsImAharAtIca rAmirAtIda, utapata / tasArapasamatvAro vedA majApata tyAnAyava karvasaraNAra" jandakI0 pR0 21 / sa... 6. aba chicamla turjanA-sammati 0 . 033 / pR. 12. paM0 15 / nyAyaku pR0 722,729 / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 TippaNAni / [pR. 31. paM0 13pR0 31. paM0 13. 'atha AgamAntare tulanA-sanmati0 TI0 pR0 42. paM0 33 / pR0 31. paM0 18. 'yadvedAdhyayanam' isa anumAnako zabara. khAmine . mUlasUtraH (1.1,30.).meM se phalita kiyA hai| kumArila ne ise spaSTa zabdoMmeM isa prakAra rakkhA hai "vedAdhyayanaM sarve gurvadhyayanapUrvakam / vedAdhyayamavAcyatvAyanAdhyayanaM yathA // " zlokavA0 vAkyA0 366 / dekho sanmati0 pR040 / nyAyaku* pR0 722 / pR0 31. paM0 28. 'ekasve' tulanA-"ekarave katako ma syAd mitro'vdhiibhvet|" zlokavA0 saMbandhA0 14 / pR0 32. paM0 8. 'ekArthAnAm saMpUrNa patra isa prakAra hai "ekArthAnAM vikalpadhenetarAtyantavAdhanAt / samupayo'pi naiteSAM vyavahAre'vagamyate // " isa pacakI TIkA isa prakAra hai"zavaMta-ekArthAnAmiti / ekazavaSiSayA api sambandhA vikalpanta iti / nirAkaroti deti / yatrokasya zamyasyAnekairAtairanAca nAnAryasambandhaH kathyate pathA-pIluzabdasyAyamasambandho mlecchaima hstismbndhH| tatra mlecchokasyAtyamtabAdhaH kriyte| vikalpa hi paso vA hastI pA'bhiSeya rati gamyateti / nApi samuSaya ityAha-samukhya iti / samupaye'pyubhAvAviti gamyeta / na caivamasti iti / " nyaayr0p0643| pR0-12.50 23.. 'nityatva' talanA-"prayamAnamtarA adhinitye'pina vikAyate" zlokabAla zabda0 19 / "AkAzamapi nityaM sayadA bhUmijalAvRtam // 30 // vyajyate satra pohena bananosecanAdimiH / prayatnAnantaraM zAnaM tadA tatrApi razyate // 31 // vhii| 40 33. paM0 8. 'zabdasaMskAra' tulanA-"sA hi svAcchabdasaMskArAdindriyamo. bhayasya thaa|" vahI // 52 // sanmati0 TI0 pR0 34 / . pR0 33. paM0 9. 'zrotraM' tulanA-"saka saMskRtaM bho sabaMzadAna prabodhayet / ghaTAyonmIlitaM cakSuH paTaM na hi na budhyte|" zlokavA0 zabda0 60,11 / sanmati dI pR. 36 / pR0 31.50 12. 'zabdakha' tulanA-"tatra sarvaiH pratIyeta zamdaH saMskriyate yadi / nirbhAgasya vibhorna syAd ekadeze hi sNskiyaa|"-shlokvaa0 zabda0 52,53 // pR0 13. paM0 15.: 'AkAzam tulanA-"mAkAzabhojapakSepa vibhutvAda mAtitusthatA darabhAve'pi zamdAnAmitimana prasajyate / bhoSamA ramekatvaM sarvamANamA bhavet // tenekabhutivelAyaryA zRNuyuH sarva eva te||" vahI 53-58 // 40.33. paM0 16. 'athAsmAkaM tulanA-"tenAkAzaikadezo vA yahA parata bhavet / kAryArthApacigamyaM naH zrotraM pratinaraM sthiram / " vahI 6768) 10.33.0 22. 'ubhayasaMskAro tulanA-"pratyekAmihitA doSA survasorami sNskRtii|" kI 34 / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa0 36. paM05] TippaNAni / pR0 34. paM0 7. 'tena' isa zabdase lekara 'kA pramA' takakA bhAga pramANa vArtika kI kArikA hai jise isa taraha paDhanA cAhie "temAgnihotraM juhuyAt svargakAma iti shrutau| khAdecchamAMsamityeSa nArtha ityatra kA prabhA // " [pramANavA0 3.318] haribhadra rine ise zAsavArtA samuccaya meM (kA0 605) uddhRta kiyA hai| isa viSayameM pramANa vArtika kI nimnalikhita kArikAe~ avagAhanake yogya haiM "artho'yaM nAyamoM na iti zabdA vadanti na / kampyo'yamarthaH puruSaiste ca raagaadisNyutaaH|| sa ekastasvavinnAnya iti medazca kiM kRtH| tabada puMstve kathamapi zAnI kazcit kathaM na pH|| pramANamaSisaMvAdi vacanaM so'rthvidyaadi| natyantaparokSeSu pramANasyAsti smbhvH|| yasya pramANasaMvAdi vacanaM tatkRtaM vcH| 3.312-315 / pR0 34.50 16. 'sAmAnyasya' yahA~ se paraparikalpita sAmAnyakA nirAsa kiyA gayA hai| sAmAnyakA jaina saMmata kharUpa Age dikhAyA hai- dekho kArikA 2661 / usI prasaMgameM hama mI sAmAnyake viSayameM vizeSa vicAra kreNge| dharma kI tine sAmAnyako niHkhabhAva siddha karaneke liye bArabAra isI bAtako doharAyA hai ki jAti vyaktise na to bhinna hI siddha ho sakatI hai, na abhima / dekho-pramANavA0 2.2529 / 3.149-153 ityAdi / prajJA kara gupta ne bhI dharma kI rti kA anugamana kiyA hai| prastutameM zAmyA cArya ne prajJA karakA anusaraNa prAyaH zabdazaH kiyA hai - dekho pramANavA. a0. pR0 264,279,280,366,544,724 Adi / anya jainAcArya bhI isa viSayameM pramANa vA rtika aura tadanugAmI dUsare bauddha AcAryoMkA anusaraNa karake hI mImAMsaka aura naiyA yi ka saMmata jAtivAdakA khaNDana karate haiM-dekho tattvasaM0 kA0 708 se / aSTaza0 kA0 65, aSTasa0 pR0 33,214,219 ityAdi / sanmati0 TI0 pR0 110,239,689 ityAdi; nyAyaku0 pR0 285, prameyaka0 pR0 470-81syAdvAdara pR0 950 ityAdi / pR0 36. paM0 3. 'tAdAtmya' tulanA-"atha sati sambandhe manu ko'yaM tasya tena sambandha-saMyogaH, tAdAtmyam, vizeSaNIbhAvaH, vAcyavAvakamAvo vA" / nyAyaku. pR0 177 / pR0 36. paM05. 'kSurikA tulanA-"pUraNa pradAha-pATanAnupalabdha sambandhAbhAvaH"nyAyasU0 2.1.54 / "syAvedana sambandhaH kSuramodakazabdocAraNe mukhasya pATanaparaNe syaataam"| zAbara0 1.1.5 / "sakayapAyayamAsAviNiyusaMdesato aNegavihaM / mamiANaM mamiyAtohora miNaM amiNNaM ca // 57 khuramaggimoyaguvAraNammi jamhA javapaNasavaNANavidoNavivAho, Nani pUraNa teNa mipaNaM tu // 5 // jahA u moyage bhami. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / 10 [ 40 36. paM0 17 hiyammi tattheva pacao hoha / Naya hoi so aNase teNa abhiNNaM tadasthAto // 59 // bRhat / zAstravA0 645 / sanmati0 TI0 pR0 386 / nyAyaku0 pR0 144 | syAdvAdamaM0 kA0 14 / pR0 36. paM0 17. 'maidAnamyupagamAt ' - "tha eva laukikAH zabdAH ta eva vaidikAH"zAbara0 1.3.30 / "anyAvizeSAd varNAnAM sAdhane kiM phalaM bhaveda / " - pramANanA 0 3.247 / pR0 36. paM0 23. 'nApi vAkyam' tulanA - " vAkyaM bhinnaM na varNebhyo vidyate'nupalambhataH / anekAvayavAtmatve pRthaka teSAM nirarthatA // " pramANakA0 3.248 / pR0 37. paM0 1. 'sArthakAH' - "pratyekaM sArthakatve'pi mithyAnekatvakalpanA // ekAthayakSagatyA ca vAkyArthapratipad bhavet // " vahI 3.249, 250 / pR0 37. paM0 22. 'varNAnupUrvI' tulanA- "barNAnupUrvI vAkyaM caitra varNAnAmamedataH" pramANavA0 3.259 / pR0 37. paM0 26, 'avyApitve' tulanA - " sarvatrAnupalambhaH syAt teSAmavyApitA yadi // 253 // sarveSAmupalambhaH syAt yugapad vyApitA yadi / " vahI0 / pR0 37. paM0 29. 'nAnupUrvI sAt' tulanA - "dezakAlakramAbhAvo vyAptinityatvavarNanAt // 260 // " vahI0 / "lA ceyamAnupUrvI varNAnAM dezakRtA vA pipIlikAnAmiva paMtau syAt, kAlakRtA vA baaraadiinaamiv| dvayorapi dezakAlakramayorabhAvo varNAnAM vyAptinityatvayovarNanAt / anyo'nyadezaparihAreNa vRttirhi dezapaurvAparyam, tacca sarvagAnAmasambhavi / tathAnyo'nyakAlaparihAreNa vRttiH kAlapaurvAparya ca nityAnAma sambhavi / " mano0 3.260 / pR0 38. paM0 9. 'ayameva' tulanA - " ayaM hi meTro medaheturvA vidadharmAbhyAsaH kAraNamedakA / tatazcet na medaH anyanimittAbhAvAt ekaM dravyaM vizvaM syAt ityAdi prasajyeta - " hetubinduTI0 pR0 47 | sanmatiTIkA ( pR0 3) meM mI aisA hI vAkya uddhata hai| avataraNasamAptike sUcaka cinhako 'hIyeta' zabdake bAda rakhanA cAhie / yaha vAkya dharma kIrti kA honA caahie| dekho, anekAntaja0 pR0 49 / pR0 38. paM0 14. 'sasyAdiprasaMgAt' tulanA - "nityaM sasvamasatvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / apekSAtaca bhAvAnAM kAdAcitkasya sambhavaH // " pramANavA0 3.34 / 1.182 / pR0 38. paM0 16. 'Izvarasya' nyAya sUtra meM ( 4.1.14 - 43 ) ekAntavAdoMkI parIkSA kI gaI hai| jisameM prasaMgase puruSakarma pradhAna hai yA Izvara isa prazna kA bhI nirAkaraNa kiyA gayA hai / manuSya prayatna karatA hai kintu phalaniSpatti IzvarAdhIna haiN| puruSakarmase rahita Izvara kucha mI phala nahIM de sakatA aura Izvarake anugrahake binA puruSakarma mI niSphala hI raha jAte haiM - isa prakAra puruSArtha aura IzvarakAraNatAvAda meM anekAntakI siddhi karake ekAnta puruSArthavAda aura ekAnta IzvarakAraNavAdakA nirAkaraNa kiyA gayA hai|- mA0 4.6-19-21 / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 18.50 28] TippaNAni / carcAse spaSTa hai ki naiyAyikoM ko Izvara nimittakAraNa rUpase iSTabata eka bArake TIkAkAroMne isa prakaraNako IzvaropAdAnatAnirAkaraNaprakaraNa' aisA nAma diyA hai aura mUlasUtroM kI TIkAmeM vedAntasaMmata bramakI upAdAnakAraNatAkA nirAsa kiyA hai| nai yA yi.koM ke matase jagadakA upAdAna kAraNa pArthiva bhAdi paramANu hai| IgharakAraNaSAda prAcIna hai| kintu prAcIna kAlameM brAmaNagranthoM meM aura upaniSadU sAhityameM mama yA prajApatike rUpameM use jagatkA upAdAna kAraNa mAnA hai| naiyAyikoM ne apanI tarka bukhise use kAraNa to siddha kiyA kintu upAdAna na mAnakara nimitta kAraNa maanaa| yahI bAta vaizeSikoM ne bhI kii| isake viparIta namasUtra meM zaMkara Adi AcAryoMne nai yA vika aura vaizeSika samata nimittakAraNavAdakA prabala virodha karake Izvarako jagat kA adhiSThAtA aura upAdAna siddha kiyA hai|-0 ama0 2.2.37-41. / jaina, mI mAM saka, sAMkhya, yoga aura bauddha Ibarako jagatakA nimittakAraNa yA upAdAnakAraNa kucha bhI nahIM mAnate / IbarakI siddhimeM zAntyA cArya ne jo anumAna upasthita kiyA hai usake liye tathA vaise dUsare anumAnoMke liye dekho-nyAyavA0 pR0 157-467 / nyo0 pR0 301 / kaMdakI. pR0 57 / nyAyamaM0 pR0 178 / tAtparya0 pR0 598 / 1. 18.50 16. 'sarvajJatve tulanA-"sarvakardavAsinI vavatvamapatnataH / nibamama patA kartA kAryakapAdivedakaH // " tasvasaM0 kA0 55 / "sA- iti sarvArthAtItAnAgatavartamAnaviSayA pratyakSA nAnumAnikI"-nyAvayA. pR0 156 / pR0 38. paM0 20. 'kharUpeNa ukanA-"tavAsinatA hetoH prathame bAdhane pataH / saciveyo na yogAcyA sido nASayavI ytH||" - tatsvasaM0 kA0 56 / isa kArikAkI vyAkhyAkA mUlAdhAra sanma ti TI kA hai / sanma ti TI kA mI apane purogAmi bauddha granthoMkI RNI hai|- dekho sanmati0 TI0 pR0 102-105 / tathA tattvasaM0 nyapadArthaparIkSA / sanma ti meM pUrvapakSa pR0 93 veM se zurU hotA hai| pu0 38. paM0 25. saMsthAnavada' isa anumAnase parvatAdimeM kAryasva siddha kiyA gayA hai| dekho myo0 pR0 301 nyAyamaM0 pR0 178 / tAtparya0 pR0 599 / isakI samAgepanAke liye dekho, zlokavA0 pR0 659 / sambandhAkSepapari0 74 se / pramANavA0 1.12 / pR0 38. paM0 28. 'avayavI' prAcIna samayase hI dArzanikoMne sthUla dRzya vidhA - .."vakArivatvAdi yuvatA nimittakAraNamIbara ilapagavaM bhavati"-nyAyavA0 pU0 457 / .. tAtparya010 593 / 3. "jagavaH sAkSAdupAdAnakAraNaM kim / rathaM pravibAdiparamasvayaM paramANusaMzitaM vyasamiti" nyaayvaa0puu0457| 1.khAbAdama0 meM pro.jagadIza candra vaidika sAhila ke vividha mokA varNana kiyA hai use dekhanA cAhie-pU0411 / tayAsamA 2.2.37-41 / - Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / [pR0 38.50 28sUkSma tatvake sAtha kyA sambandha hai isa praznako nAnA prakArase socA hai / isI praznake vicArameMse hI avayava aura avayavI kA vicAra bhI phalita huA hai / dazya jagatake prapaJcako dArzanikoMne apanI apanI dRSTise mAne hue kucha hI mUla sUkSma tattvoMmeMse ghaTAyA hai / yaha ghaTanA sabhIke matase eka hI prakArase nahIM hai / nai yA yi ka-vaizeSika ArambhavAdake puraskartA haiM / bauddha pratItyasamutpAdake dvArA ghaTanAko batAte haiM / sAMkhya - yoga aura jaina pariNAmavAdake dvArA sthUla vizvakI yojanA siddha karate haiM / mI mAM sa ka ku mAri la bhI isI matakA anugAmI hai| aura advaitavA dioM ne brahmavivartavAdakA Azraya liyA hai| itanI pUrvabhUmikAko dhyAnameM rakhakara aba hama avayavIkA vicAra kareM / avayavIke viSayameM nimna likhita bAteM vicAraNIya haiN| (1) avayavIkI sattA aura kharUpa (2) avayavI aura pratyakSa pramANa (1) avayavIkI sattAke viSayameM hI nAgArjuna ne Apatti kI hai| unakA kahanA hai ki utpatti hI jaba nahIM ghaTa sakatI taba avayavIkI sattA kaise saMbhava hai| unhoMne skandhaparIkSA meM ghaTapaTAdi 'rUpa' ke astitvakA hI nirAkaraNa kiyA hai / aura anIndhana parIkSA meM upAdAnopAdeyabhAvakA nirAkaraNa kiyA hai / avayavIkI sattAkI siddhi taba hI ho sakatI hai jaba upAdAnopAdeyabhAva siddha ho, utpatti siddha ho aura rUpaskandha siddha ho / kintu nAgArjuna ne ina tInoMkA vistArase khaNDana kiyA hai ata eva unake matameM avayava aura avayavI vastusat nahIM kintu kAlpanika haiN| vasubandhuko vijJAnAdvaita siddha karanA thaa| ata eva unake lie bAzArthakA nirAkaraNa anivArya thA / bAhyArthake viSayameM unhoMne tIna vikalpa kiye haiM "na tadekaMna cAne viSayaH prmaannushH| na.ca te saMhatA yasmAt paramANuna sidhyati // " vijJapti0 kA0 11 / isameM ekakA matalaba hai avayavI / ina tInoM pakSakA khaNDana unhoMne yaha kaha karake kiyA hai ki ina tInoM pakSameM paramANukI sattA anivArya hai; aura paramANu to asiddha hI hai / kyoM ki "Sakena yugapadyogAt paramANoH ssddNshtaa| SaNNAM samAnadezatvAt piNDaH syaadnnumaatrkH||" vijJapti0 kA0 12 / 1.bhArambhavAdamAdike viSayameM sUkSma nirUpaNake liye dekho pramANamI. prastAvanA puu06| .." khato nApi parato na dvAbhyAM nApya hetutaH / utpanA jAtu vicamte bhAvA: kacana kecana // " maadhy011| 1. rUpakAraNanirmukaM na rUpamupalabhyate / rUpeNApi na nirmukaM yate spakAraNam // nikAraNaM punA rUpaM naiva maivopapadyate / tamApagatAn kAMbima vikalpAn vikalpavedana kAraNakha sAzaM kAryamityupapadyate / na kAraNasyAsarazaM kArya mityupapadyate // " vahI 4.1,5,6 / 1. "bhanIndhanAmyA vyApAta bhAmopAdAnayoH kramaH / saboM niravazeSaga sArtha ghaTapaTAdabhiH // " yahI 10.15 / "baTAiyo di kAryakAraNabhUta avayavAva vibhUnA lapalakSaNabhUtA gugaguNibhUtA vA syuH / vA mANasUtrasa. libakukAlakaravyAyAmAdayo ghaTasya kAraNabhUtAH ghaTaH kAryabhU / kapAlAdayo nIlAdayo vA avayambhUtA, paro'vavavI ......ikhevaM vyavasthApya anIndhanavat kamo yojyH|" vahI vR0| 5. "tadekaMvA syAt pabhAvayavirUpaM karapyate baishessikaiH|" vijnypti0bhaa011| | Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 38. paM0 28] TippaNAni / 193 bandhu ne sthUladravyako eka- akhaNDa-jaisA ki naiyAyika - vaizeSikoM ne avayagIko mAnA hai - mAnane para mI Apati kI hai| unakA kahanA hai ki yadi sthUla pRthyAdi dravya eka hai taba usameM gamana aura agamana, graha aura agraha, bhinna bhinna padArthoM kI anekatra vRti, prApti aura aprApti ina samIkI ghaTanA yugapad ho nahIM sakatI / ata eva avayavIko ekaerror dravya mAnA nahIM jA sakatA' / vasubandhu ke bAda dimAga, dharma kIrti Adi AcAryoMne avayavIke khaNDanameM inhIM mukhya dalIloMkA upayoga kiyA hai| aura paMDita azoka ne to avaya vinirAkaraNa nAmaka eka choTAsA prakaraNa hI likha diyA hai / Age calakara avayavI aura sAmAnya kI carcA ke prasaMga meM AcAryoMne bahutasI samAna dalIloMkA upayoga kiyA hai| kyoMki jaise sAmAnya eka hai vaise avayavI mI eka hai / sAmAnya anekavRtti hai to avayavI mI anekavRtti hai / kRtsnaikadezavRttikA vikalpa jaise sAmAnyaviSayaka hotA hai vaise hI bhavayavIke bAremeM bhI hotA hai| aura yahI bAta bhedAbhedake vikalpake viSayameM bhI hai| isa prakAra avayavI aura sAmAnyaviSayaka carcAkA sAmya dekhakara hI jayatane bauddhoMko AvezapUrNa bhASAmeM jo uttara diyA hai vaha dekhane yogya hai-- " apUrva eSa tarkamArgoM yatra pratItimutsRjya tarjanI visphoTanena vastuvyavasthAH kriyante / ....... na ca zakumaH pade pade vayamebhirabhinavamalpamapi kiJcidapazyadbhistadeva punaH punaH prakurvadbhiH zAkyanartakaiH saha kalahamatimAtraM kartum / ...... kiM vA tadasti yatsAmAnyasamarthanAvasare na kathitam / tasmAttayaiva nItyA avayavyapi siddha eSa, tajJAhiNaH pratyakSasya nirapavAdatvAt / " nyAyamaM0 vi0 pR0 549 / zaMkarAcArya ne bhI brahma vyatirikta bAhya tatva aniSTa honeke kAraNa paramANvArabdha avayaatha carcA prasaMga paramANukA khaNDana va su bandhu kI yukti kA avalambana karake kiyA hai| sAMkhya bhI kArya aura kAraNakA ameda iSTa honese avayavIkI pRthak sattA nahIM mAnate / sAMkhyata0 kA0 9 / isa prakAra hama dekhate haiM ki vaizeSika sammata avayavIkI sattAke viSayameM dArzanikoMne prAcIna kAla se Apatti kI hai| taba yaha prazna honA svAbhAvika hai ki ina dArzanikoMne jaba dRzya sthUla avayavIkA niSedha kiyA arthAt dRzya ghaTapaTAdikI svatantra sattAkA niSedha kiyA taba isa dRzya sthUla padArthake viSayameM apanA kyA kyA mantavya sthira kiyA ? | advaitavA dioM ne to avidyA - vAsanA kA Azraya liyaa| prakRtipariNAmavAdI sAMkhya ne sthUla jagatko prakRtikA pariNAma mAnA / arthAt sthUla vastukA pradhAnase ameda hI siddha 1. "yadi yAvadavicchinnaM nAnekaM cakSuSo viSayaH sadekaM dravyaM karUpyate pRthivyAM krameNetinaM khAdagamanamityarthaH / sakRtpAdaprakSepeNa sarvasya gatatvAt / bharvAgbhAgasya ca grahaNaM parabhAgatya cAgrahaNaM yugapaca syAt / na hi tasyaiva tadAnIM grahaNaM cAgrahaNaM ca yuktam / vicchinnasya cAnekasya hastyazvAdikasya bhaneka vRcirna syAt / yatraiva hi ekaM tatraivAparamiti kathaM tayorviccheda iSyate / kathaM vA tadekaM yat prAptaM ca tAmyAM na ca prApta ambarAle tacchUnyagrahaNAt / " - vijJapti0 bhA0 15 / 2. brahma0 zA0 2.2.12-17 / 3. "paramANUnAM paricchinatvAdyAvatyo dizaH SaDau daza vA tAvanniravayavaiH sAvayavArale syuH" brahma0 zA0 2.2.17 / myA0 25 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 TippaNAni / [pR038. pN028kiyaa| jaina aura mImAMsaka bhI pariNAmavAdI haiM kintu donoMne anekAntavAdake AdhArase sUkSma-paramANu aura sthUlakA medAmeda mAnA / paramANuvAdI-sautrAntika aura vaibhASika baukhoM ne kaha diyA ki sthUla padArtha-aura kucha nahIM kintu paramANupukha mAtra hai| bhAvayavivAdake viruddha prathama to bauddhoM ne itanA hI kahA ki vaha paramANupukha mAtra hai| kintu dArzanikoMmeM paramANukI eka paribhASA' saDha ho gaI thI ki vaha niravayava hotA haiisI paribhASAke prakAzameM jaba bauddhoM ne paramANupuJjakA vicAra kiyA taba isa paramANapulake bAremeM bauddhoM meM hI tIna mata pracalita hogaye aisA kamala zIla ke spaSTa ullekhase mAlUma hotA hai| "tatra cidAhuH parasparaM saMyujyante paramANavaH iti, sAntarA eva nityaM na spRzamtI. syapare, nirantaratve tu spRSTasametyanye |"-tttvsN0 paM0 pR0 556 / vastutaH paramANuoMkA paraspara saMyoga hotA hai ki nahIM isa bAtako lekara hI ye matabheda hue hai| prathama matake anusAra paramANuoMkA paraspara saMyoga hotA hai aura aMtima donoM matoMke amusAra paramANuoMkA paraspara saMyoga nahIM hotA / una do se ekakA kahanA hai ki paramAzuoM meM vyavadhAna avazya hotA hai / aura dUsarekA kahanA hai ki vyavadhAna hotA bhI hai aura mI bhI hotA / jaba vyavadhAna nahIM hotA taba paramANu nirantara honese unakI 'spRSTa' aisI saMhA hai| prathama mata prAcIna bauddhoM kA hai / dUsarA kAzmIra vaibhASikoM kA aura tIsarA bhadanta (pabandhu) kA hai', jo ki abhidharmakoSakAra vasubandhu se prAcIna hai| ina tInoM matoM kA sAdharmya yahI hai ki jaba paramANuputra hotA hai taba mI pujaghaTaka paramANuoMke atirikta yahA~ aura kisI dravyakI utpatti nahIM hotI / isake viparIta vaizeSika aura nai yA pikoM kA kahanA hai ki paramANupulase eka apUrva avayavI utpanna hotA hai| usakI sattA pujaghaTaka paramANuoMse arthAt avayavoMse bhinna hai / vaha samI avayavoMko byAptakarake rahatA hai / avayavI anitya hotA hai kyoMki vaha kArya hai / aNukavyatirikta avayavIkA vinAza khakha avayavavinAzase hotA hai / aura vyaNukAvayavIkA vinAza aNuoMke vibhakta honepara ho jAtA hai| jainoM ke matase avayavI kArya hI ho yaha niyama nahIM / AkAza, dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIvAstikAya ye dravya nitsa hote hue bhI sAvayava' haiN| ghaTapaTAdi pudgalaskaMdha anisya hote hue sAvayava haiM / ina nitya aura anitya sAvayava dravyameM bheda sirpha itanA hI hai ki nisya dravyake avayava kamI pRthak nahIM hote / vaizeSika paribhASAke anusAra isa prakAra kaha sakate haiM ki jainoM ke matase nitya dravyake avayava sarvadA ayutasiddha hote haiM-apRthaksiddha hote haiM / jainoM ke matase paramANu aura kAlavyatirikta koI aisA dravya nahIM jo niravayava ho / kAla bhI isI liye niravayava mAnA gayA hai ki vaha kSaNika hai ata eva usakA skaMdha bana nahIM sktaa| .."vayA cokam 'mAramAvimAtmamadhyaM ca tathAtmAmtamatIndriyaM / bhavibhAgaM vijAnIyAt paramANumanaMzakam |"-trvaarthshlo0 pR0430| 2. Alambana0 pR096| 3. sapradezI aura sAvayavameM sUkSmameva hai kintu usakI prastutameM upekSA kI hai| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 38. paM0 28] TippaNAni / 195 bauddha aura jaina mAnyatAmeM yaha bheda hai ki bauddha paramANuvAdI haiM / arthAt paramANuse atirikta yA paramANupuJjase atirikta skaMdhakI khatantra sattA unake matase nahIM hai / jainoM ke matase pudgala dravya aNurUpa bhI hai aura skaMdha rUpa bhI hai / jaina saMmata skaMdha sirpha paramANuputa hI nahIM hai kintu paramANuoMkA viziSTa prakArakA pariNAma hI skaMdha hai / jaina mata ArambhavAdI naiyAyikoM mAnya nahIM / bauddha kSaNikavAdI haiM ata eva unako bhI vaha mata mAnya nahIM, kyoMki pariNAmavAda dravyanityatAke khIkArameMse hI phalita ho sakatA hai| jainoM ke matase avayava aura avayavIkA bhedAbheda hai arthAt kathaMcit tAdAtmya' hai / naiyAyika asyanta bheda mAnakara bhI unako ayutasiddha kahate haiM / arthAt donoMko saMyukta nahIM mAnate / vastutaH tAdAtmya aura ayutasiddhimeM nAmamAtrakA pharka hai / vicArapaddhati ke bhedake kAraNa hI paribhASAmeM aisA meda ho jAtA hai isa bAtako bhUlanA nahIM cAhie / nai yA yi ka kisI vastukA pariNAma nahIM mAnate / unake matase adRzya paramANu dRzyarUpase pariNata ho nahIM sakate / phira bhI ve paramANuoMke milane para sthUladravyake dikhAI denekA inakAra to kara hI nahIM sakate / ata eva unake lie dRzya avayavIkI - paramANupuJjase atirikta avayavIkI kalpanA karaneke sivAya aura koI cArA hI nahIM rhtaa| isIse unhoMne avayavIkI sattAko siddha to kiyA para ve use saMyukta ghaTa aura jalAdikI bhAMti atyanta bhinna-pRthak siddha na mAna kara, use avayavoMse aprathaksiddha-ayatasiddha kahane lge| isa taraha kathaMcit tAdAtmya aura ayutasidimeM vastutaH nAma mAtrakA meda hai| mImAMsakoM ne bhI kArya dravyako sirka paramANupuJja na mAna kara svatantra mAnA hai' / khatantra mAna kara bhI unhoMne nai yA yi koM kI taraha kArya dravyako avayavoMse atyanta bhinna na mAna kara jainoM kI taraha avayava aura avayavIkA bhedAbheda hI mAnA hai / tadanusAra avayavoMkI viziSTa avasthAmeM avasthiti hI avayavI kahA jAtA hai| mImAMsakoM kA yaha mata unakI pariNAmavAda kI khIkRtimeM se hI phalita huA hai / pariNAmavAdI jaina aura mImAMsaka bhedAbhedavAda samAnarUpase mAnate haiM jabaki sAMkhya pariNAmavAdI hokara mI amedavAda hI mAnatA hai / (2) aba avayavI aura pratyakSa pramANa-isa praznake viSayameM vicAra karanA kramaprApta hai / bauddhoM ne paramANupuJjako hI mAnA taba una para AkSepa huA ki paramANu atIndriya honese paramANupuJjakA bhI pratyakSa ho nahIM sakatA / nyAya sUtra kAra ne to yahA~ taka kaha diyA ki yadi avayavI asiddha ho to saMsArameM kisI bhI vastukA pratyakSa ho hI nahIM sktaa| .."aNavaH skandhA"-tasvArtha0 5.25 / 2. "sarvathArthAntaratvasyAbhAvAdazAzinoriha"tasvArthazlo0pR0 122 / 3. "sarvAgrahaNaM avayavyasiddheH"-nyAyasUtra 2.1.34 / 1. zAkhadI. pR042-43| 5. "vayaM tumivAmitratvam / na hi tantubhyaH ziraHpANyAdibhyo vA bhayayavebhyaH niraH paTo devadatto vA pratIyate / santupANyAdayo'vayavA eva paTAdyAtmanA pratIyante / vidyate ca devadate 'ala hasaH ziraH' ityAdiH kiyAnapi bhedAvabhAsa ityupapanamubhayAtmakasvam / tasmAdavayavAnAmebAvalAntaramavayavI navyAntaram / ta evaM hi saMyogavizeSavazAdekadravyatAmApacamte, sadAtmanAmaharavaM paTajAti vinavA paTabudyA gRhyante / tena paTAramanA teSAmekatvaM bhavayavAtmanA tu maanaatvm"-shaandiipR.106|.."srvaagrhnnmvymvsiddhe|" nyAyasU0 2.1.34 / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 TippaNAni / [ pR0 38. paM0 28 bauddha isa AkSepakA jo uttara nyA ya sUtra kAra ke samaya paryanta dete hoMge vaha yaha hai - jaise senA yA vana koI eka dravya nahIM kintu hastI, azva Adi kA samUha hI senA aura AmrAdi aneka vRkSoM kA samUha hI vana kahA jAtA hai / aura senAghaTaka yA vanaghaTaka pratyeka iyAdi yA AmrAdike pratyakSa na hone para bhI senA yA vanakA pratyakSa hotA hai / vaise hI paramANupuJja vastutaH eka na hone para bhI eka mAlUma paDatA hai aura puJjaghaTaka pratyeka paramANu atIndriya honepara bhI pulakA pratyakSa ho sakatA hai' / nyAyasUtra kAra ne senA - vana-nyAyake atirikta bauddha sammata eka aura nyAyakA bhI ullekha kiyA hai - jaise taimirika vyakti eka eka kezakI upalabdhikA sAmarthya na rakhate hue bhI kezasamUhakA pratyakSa kara sakatA hai vaise hI hama sabhI yadyapi pratyeka paramANuke pratyakSa karanemeM asamartha haiM phira bhI paramANupuJjakA pratyakSa kara pAte haiM / bauddhoM kI ina yuktioM kA uttara nai yA yikoM ne yaha diyA hai ki aNu atIndriya honese paramANupukha kA bhI pratyakSa ho nahIM sakatA' / vanaghaTaka pratyeka vRkSameM yA senAghaTa pratyeka aMgameM pratyakSa honekI yogyatA hai kintu paramANupuJjake ghaTaka pratyeka paramANumeM vaisI yogyatA nahIM / dUsarI bAta yaha bhI hai ki indriyA~ svaviSayoMkA atikramaNa nahIM karatIM / cakSu kitanI hI paTu kyoM na ho phira bhI vaha gandhagrAhaka nahIM ho sakatI / cakSurindriya ke manda honese taimirika puruSako eka eka keza nahIM dIkhatA para kezasamUha dikhAI detA hai / parantu ataimirikako eka eka keza bhI dikhatA hai aura kezasamUha bhI / isase spaSTa hai ki kezoMmeM cakSurindriyake viSaya honekI yogyatA hai / jaba ki paramANumeM to vaha yogyatA hI nahIM / ata eva unakA samUha bhI 1 kezasamUha kI taraha kaise dikha sakatA hai ? / itanI carcAkA phalitArtha itanA hI hai ki yadi paramANuko atIndriya mAnA jAya taba paramANupukha bhI atIndriya hI rahegA / pariNAmavAdI jaina, mImAMsaka aura sAMkhya atIndriya paramANu yA prakRtikI tathApariNati mAnakara sthUla padArthako indriyakA viSaya mAnate haiM parantu naiyAyika vaizeSikoM ne to spaSTa hI kaha diyA ki paramANu yA prakRtikA tathApariNAma mAnanekI apekSA paramANuoMse eka nUtana avayavIkA Arambha mAnanA hI ThIka hai / kyoMki aisA mAnanese paramANu to apane svabhAvAnusAra atIndriya hI bane rahate haiM jaba ki avayavI svabhAvataH atIndriya na honeke kAraNa dRzya bhI bana sakatA hai / parantu bauddha ke sAmane to yaha samasyA banI hI raha gaI ki paramANuoMke svayaM atIndriya hone para bhI tadabhinna puJja dRzya kaise ho jAtA hai ! 1 isa samasyAko lekara bauddhoM meM aneka matabheda hue hoMge aisA jAna paDatA hai / nyA ya sUtra meM bauddha kI orase pUrvapakSa kiyA gayA hai ki 'yaha vRkSa hai' aisA jJAna pratyakSa nahIM kintu anumAna hai / isI prasaMga meM nyAya sUtrakAra ne avayavIko siddha karake usakA pratyakSa bhI siddha kiyA 1. "senAvanavad grahaNam" - nyAyasU0 2.1.36 / "bhanyastu manyate ekaikaparamANuramyanirapekSyo'sIndriyaH / bahavastu parasparApekSyA indriyamAjhAH / " vizapti0 triM0 bhASya0 pR0 17 / 2. "kezasamUhe taimirikopalabdhivat tadupalabdhiH / " nyAyasU0 4.2.13 / 3. "na, atIndriyatvAdaNUnAm |"nyaaysuu0.2.1.36 / 4. "svaviSayAnatikrameNendriyasya padamandabhAvAdviSayagrahaNasya tathAbhAvo nAviSaye pravRttiH" nyAyasU0 4.2.14 / 5. "pratyakSamanumAnamekadeza mahaNAvupalabdhe / " nyAyasU0 2.1.30 / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 38. paM0 28] ttippnnaani| . hai / isa para se hama yaha kaha sakate haiM ki sthUla vRkSAdi padArtha, jise vaizeSi kA di avayavI kahate haiM, vaha pratyakSakA viSaya nahIM kintu anumeya hai aisA kisI bauddha kA mata nyAya sUtra ke pahale thaa| saMbhavataH vaha mata sautrAnti ka kA hI hogA kyoMki vaha bAhya padArthoMko pratyakSa nahI kintu anumeya mAnatA hai| isI sautrAntika matakA pratighoSa dimAga ke dvArA sthApita aura dharma kI rti ke dvArA poSita bauddha tArkika paraMparAmeM bhI huA / kahA jAtA hai ki vaha bauddha tArkika paraMparA sau trA ntika aura yogA cAra ke siddhAntoMke sammizraNase nippanna huI hai / isa paraMparAke anusAra prameya do prakArakA hai-skhalakSaNa aura sAmAnyalakSaNa"sva-sAmAnyalakSaNAbhyAM bhinalakSaNaM prameyAntaraM nAsti |"-prmaannsmu0 0 kA0 2 / isameMse pratyakSa kA viSaya khalakSaNa aura anumAna kA viSaya sAmAnya hai"tasya viSayaH khalakSaNam / tadeva paramArthasat / "anyatsAmAnyalakSaNam / so'nu. mAnasya vissyH|"-nyaaybi0 pu021-25 / _ 'yaha vRkSa hai' 'yaha gau hai' ityAdi jJAna jo ki savikalpaka aura sanirdeza haiM ve sAmAnya viSayaka hI haiM kyoMki skhalakSaNa to anirdezya hai / ata eva phalitArtha yahI huA ki dinA gA di ke matase avayavI sAmAnyalakSaNarUpa prameya hone ke kAraNa anumAnakA viSaya ho sakatA hai pratyakSakA nahIM / dimAgakA yaha mantavya prAcIna sau trAnti ka mAnyatAkA pratighoSa mAtra kahA jA sakatA hai| dimAga ne Alambana parIkSA meM eka matavizeSakA ullekha kiyA hai jisake anusAra sazcitAkAra paramANu hI pratyakSake viSaya mAne gaye haiN| Age jAkara isI matakA samarthaka bhadanta zubha gupta huA jAna paDatA hai| usakA kahanA hai ki paramANukA utpAda aura vinAza samudAyarUpa meM hI hotA hai / arthAt usake matAnusAra paramANukA utpAda aura vinAza pratyekakSaNa meM hotA hai para vaha asaMyuktarUpase na hokara saMyukta arthAt sazcitarUpase hI hotA hai / jaba ki paramANu kabhI khatantra asaMyukta avasthAmeM hai hI nahIM taba pratyeka paramANuke pratyakSa hone na hone kA prazna hI nahIM utthtaa| isa prakAra bhadanta zubha gupta ne paramANupuJjake jJAnako pratyakSa mAnakara bhI paramANuoMmeM sthUlatAke jJAnako spaSTa hI bhrama kahA hai| zubha gupta bhramakA samarthana yaha kaha kara karatA hai ki-'jase sadRzAparApara kSaNoMkI utpattise jJAtAko nityatvakA bhrama hotA hai vaisehI sajAtIya ora avicchinna dezotpanna paramANuoMmeM bhI sthUlatAkA jJAna mAnasika bhrama mAtra hai| 1. "pratyakSo na hi bAdyavastuvisaraH sautraantikairaashritH|" SaDda0 guNa kaa011| 2. "svalabhaNaviSayakaM pratyakSameva sAmAnyalakSaNaviSayakamanumAnameva |"-prbhaannsmu0ttii0 pR06| 3. "svasaM' becamanidezya ruupmindriygocrH"-prmaannsmu05| 4. "sAdhana saJcitAkAramicchanti kila kecn'bhlmbn03| 5. "zrathApi syAt -samuditA eva utpadyante vinazyanti ceti siddhAntAt naikaparamANupratibhAsa iti / yathokaM bhadantazubhaguptena - "pratyekayAnAM svAtachaye nAsti saMbhavaH / ato'pi paramANUnAmekakApratibhAsanam // ' iti |"-tttvsN paM0 pR0551| 6. "tulyetyAdinA bhadantasubhagumakha parihAramAzaMkate- 'tulyAparakSaNotpAdAyaya: ninyantra vibhrasaH / avicchinnasajAtIyagrahe cetsthuulvinmH'|"-tttvsN0 pR0552| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 198 TippaNAni / [pR0 38. paM0 24__ zubha gupta ke mantavyakA sArAMza yaha hai ki paramANukA pratyakSa ho sakatA hai ata eva sthUlapadArthakI pratItiko siddha karaneke liye khatA avayavI mAnanekI koI AvazyakatA nahIM / tyUla avayavIkA jJAna bhrama mAtra hai / aura bhramake viSayako vAstavika mAnanA ucita nahIM / nai yA yi koM ne avayavIko eka aura akhaNDa mAnakara bhI aneka avayavoMmeM vyApta mAnA hai| isa siddhAntako lakSyameM rakhakara dUsare dArzanikoMne yaha AkSepa kiyA hai ki- avayavIkA pratyakSa grahaNa saMbhava hI nahIM / kyoMki kisI bhI avayavIke sabhI avayava kabhI pratyakSa ho nahIM skte| bahutase madhyabhAgavartI aura aparabhAgavartI aise avayava ho sakate haiM jinakA pratyakSa, vyavAhana hone ke kAraNa, saMbhava hI nahIM / katipaya avayavake pratyakSamAtra hone se avayavIkA pratyakSa ho jAyagA aisA bhI-mAnA nahIM jA sakatA, kyoMki eka bAta to yaha hai ki vaha utane meM avayavoMmeM paryApta nahIM, dUsarI bAta yaha hai ki yadi katipaya avayavoMke pratyakSamAtrase saMpUrNa avayavIkA pratyakSa ho taba yaha mAnanA paDegA ki pAnImeM DUbe hue mahAstambhake bAharI kuThe hai avayavoMke darzanase saMpUrNa stambha upalabdha ho, kintu yaha bAta pratItibAdhita hai / ata evaM avayavIkA pratyakSa saMbhava hI nahIM / isa AkSepake uttarameM nai yA yi koM ne kahA hai ki hama avayavI aura avayavako atyanta mila mAnate haiN| ataeva avayavagrahaNa aura avayavigrahaNa kA viSaya bhI alaga hai / aneka avayavoMke viSayameM sakala aura katipaya aisA vikalpa ho sakatA hai kintu jo eka haihai usake viSayameM ye vikalpa asaMbhava haiM / avayavI jo ki eka hai - akhaNDa hai usake viSaya meM ekadezase grahaNa aura dUsare dezase agrahaNa saMbhava hI nahIM / vastutaH bAta yaha hai ki jina avayavoMkA indriyake sAtha sannikarSa hokara grahaNa hotA hai una avayavoMke 'sAtha' avayavIkA bhI prahaNa ho jAtA hai kintu jina avayavoMkA vyavadhAnake kAraNa grahaNa nahIM hotA unake 'sAra avayavIkA bhI grahaNa nahIM hotaa| isa prakAra grahaNa aura agrahaNa hote hue bhI avayavImeM bhedakA-anekatAkA ApAdana saMbhava mahIM / jaise devadatta yadi caitrake sAtha dekhA gayA aura maitrake sAtha na dekhA gayA to etAvatA devadatta do nahIM ho jAte kintu eka hI rahatA hai vaise hI avayatrI kucha avayavoMke sAtha dikhAI de aura kucha ke sAtha nahIM to etAvatA vaha do nahIM ho sakatA hai| mai yA yi koM ke isa uttarameM eka truTi to raha hI jAtI hai aura vaha yaha ki yadi avayavI eka hai- akhaNDa hai-niraMza hai usameM kRtsnaikadezakA vikalpa saMbhava nahIM taba vaha apane saMpUrNarUpameM dikhAI kyoM nahIM detA ! vaha bhAgazaH kyoM dikhatA hai ! / jalamagna stambha bAhara aura bhItara pUrNarUpeNa kyoM nahIM dikhatA hai| yaha kaha denA ki ekameM- akhaNDameM kRsnaikadezakA vikalpa karanA anucita hai - mUla AkSepakA yathArtha uttara nahIM hai, na pratItikI pUrI vyAkhyA hI hai / prastuta carcAmeM anekAntavAda hI sahAyaka ho sakatA hai / yadi atrayavIko akyavoMse 1. ekasmin kRrakhaikadezazabdAsambhavAda" nyAyadhA0 pR0 214 / 2. "idaM tasya vRtta belA indriyasanikarpAhaNamavayavAnA taiH saha gRhAte / yeSAM avayavAnAM vyavadhAmAdagrahaNaM taiH sahana gRhyate / na caitaskRto'sti bheda iti"-nyaaybhaa02.1.32| 3. nyaayvaa0pR0216| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1040.504] TippaNAni / 199 kabaMcidamina mAnA jAya taba yaha kahA jA sakatA hai ki cUMki avayava adRzya haiM ata eva tadamima avayavI bhI adRzya hai aura kayaMcid bhinna honese kucha avayava adRzya hoM taba bhI avayavIkA darzana ho sakatA hai / tathA avayavoMse kayaMcidaminna hone ke kAraNa avayavI unakI taraha aneka bhI kahA jA sakatA hai ata eva usakA darzanAdarzana bhI ghaTa sakatA hai / 10.39. paM0 1. 'nanu dharmiNa' prastuta praznakA uttara paMDita azoka ne eka dUsare DhaMgase diyA hai-"iha rakSyamAnasthUlo nIlAdirathoM dharmI, sa cAnubhavAvasito'sati vAdhake malamasiddho hetorAbhayAsiviM nihanti / nanu bhavadbhirasabheSAvayavI pratijJAyate sa kathaM prtyksssikhH| nAvayavinAmiha dharmiNaM pratipamA sakintu pratibhAsamAnasthUlanIlAdikamartham natarhi vikradharmasaMsodaNyavina ekatvaM niSi syAt / yo kastarhi bhavato. jyvii|eko'mekaavyvsmvetaarth iti cet / sa kiM pratibhAsamAnAt sthUlanIlAde. rApo'namyo kAma tApadanyA, razyatvenAbhyupagamAt / na ca pratibhAsamAnasthUlanIlArthaatireraNAparaH pratibhAti / ananyazcet / tasyaikatvapratikSepe kathamapratiSiddhamekatvamavaya. vinH|"-avy0 pR0 79 / tulanA-vyo0 pR0 46 / pR0 39. paM0 3. 'prasaGgAviparyayasAdhana' vyAkhyA- "prasaGgadha nAma paraprasiddhana parasya manihApAdanamukhyate |-nyaaymN0 vi0 pR0 102 / kandalI pR0 43 / "sAdhya sAdhanayoAjyavyApakabhAvasiau hi vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyako yatra pravaryate tat prasaGgasAdhanam / vyApakanivRttI cAvazyaMbhASinI vyApyanivRttiH sa vipryyaa|"-prmeyk pR0 257 / pramANavA0 mano0 1.86 / pR0 39. paM0 16. 'sAmastyena' tulanA "yA sarvAtmanA vRttAvanekatvaM prasajyate / ekadezena pAniSThA naiko vA na kavidha sH||"-tttvsN0 kA0 613 / "katyaikadezAvRtisvAdaSayavAnAmavayavyabhAvaH" nyAyasU0 4.2.7 / nyAyavA0 pR0 213,503 / jyo0 pR0 44 / kaMdalI0 pR0 42 / 50 39. paM0 13. 'Ahetozca' tulanA-"nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSA pAt / apekSAtaca bhASAnAM kAdAcitkasya sNbhvH||" pramANavA0 3.34 / pR.10.50 1. 'itopi' tulanA-pramANavA0 a0 pR0 113 / pR0 10.50 1. 'calati' tulanA-"pANyAdikampe sarvasya kampaprAtarvirodhinaH / ekamin karmaNo'yogAt syAt pRthaksiciranyathA // " pramANavA0 1.86. / avaya0 pR0 81 / ___ pR0 40. paM0 2. 'ekAvayavarAge' tulanA- "zyeta rakta caikasin rAgo'raktasya vaa'gtiH||" pramANavA0 1.87 / tattvasaM0 kA0 594 / avaya0 pR0 87 / pR0 40.50 3. 'AvaraNe' tulanA- "ekasya cAvRtau sarvasyAvRtiH syaadnaavRtii|" pramANavA0 1.87 / "sthUlasyaikasvabhAvarace mkssikaapdmaatrtH| pidhAne pihitaM sarvamA. sjvevaavibhaagtH||" tattvasaM0 kA0 593 / avaya0 pR0 85 / pR0 10. paM0 1. 'na cAvayavAnAmeva' tulanA- "tadArambhake'vayave vartata iti cet / pavam-avayavAnAmeva rakatvAdayavikapamarakamiti rakArakaM samaM dRshyet|" tattvasaM0 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 dipnnaani| [40 41. paM0 11paM0 pR0 200 / "syAdetat-pANyAdAvekasilavayave kampamAne nAvayavinaH kampakapamA bhyupeyam / avayaSa eva hi tadA kriyAvAn zyate / na cedaM mantavyam / avayave kriyAvati tadAdheyena avayavinApi kriyAvatA bhavitavyam / yathA rathe vaLati tadAkado'pi cala. tIti / " avaya0 pR0 82 / pR0 41. paM0 13. 'bhUyo'vayava - tulanA- "bhUyo'SayavendriyasabhikarSAnugRhItenAva. yavendriyasabhikarSaNa prahaNAt / " vyo0 pR0 46 / avaya0 pR0 85,87 / pR0 41. paM0 16. 'na ca' prastuta paMktimeM 'pratibhAsepyavyava' ke sthAnameM 'pratibhAsepi vyava'-aisA saMzodhana upasthita kiyA hai vaha pUrvAparasaMdarbha kI dRSTise hI samajanA caahie| zAntyA cArthane dalIla kI hai ki vyavahita avayathIko bhI yadi jAnA jAya taba tatsaMlama anya bhI jAnA jA sakatA hai aura isa prakAra sabako sabhI avayavIkA jJAna ho jAyagA / yaha dalIla zAnyA cArya kI hI honA cAhie / isa dalIlako dhyAnameM rakheM to 'vyavahita' pATha hI ThIka jaMcatA hai, 'avyavahita' nhiiN| sanma ti ta ke TI kA meM prastuta prasaMgameM 'avyavahita' hI pATha hai / aura vahA~ vaha saMgata hai| sanmati0 TI0 pR0 104 paM0 3 / uparyukta zAntyAcAryakRta dalIla sanmatimeM nahIM hai| pR0 41. paM0 24. 'pravRtteriti' yahA~ taka zAntyA cArya ne yaha siddha kiyA hai ki avayavIkA grahaNa pratyakSa yA smRtise nahIM ho sakatA hai / avayavIke agrahaNakA samarthana sanma ti tarka TI kA meM (pR0 103-105) vistArase hai / prastutameM vastutaH avayavIkA agrahaNa abhaya deva ne bauddha matAnusAra samarthita kiyA hai| aura tadanugAmI zAntyA cArya ne bhI vaisA hI kiyaa| kintu jaina dRSTise avayavIkA grahaNa hotA hai ki nahIM, hotA hai to kisa pramANaseisa praznakA uttara prastutameM na to abha ya de va ne diyA hai aura na zAntyA cArya ne / donoMko IzvarasAdhaka kAryatva hetukA khaNDana karanA hI abhISTa hai / avayavIkA vicAra isI prasaMgameM hai ata eva bauddha nayakA AzrayaNa karake nai yA yi ka saMmata avayavIke khaNDanase hI donoMkA uddeza siddha ho gayA / isIse prastutameM jaina dRSTi se avayavIke svarUpa aura grahaNakA vicAra donoMne nahIM kiyaa| avayavIke grahaNake viSayameM jaina dRSTise prabhA candra ne yaha kahA hai - "pratyakSasmaraNAdisahAyena AtmanA arvAparabhAgabhAvyavayavavyApakatva(1)sya avayavino prahaNopapattena hi asmAbhiH pratyakSAdikSAnaparyAya eva arthagrAhako'bhipretaH yenAyaM doSaH syAt, kintarhi ? tatpariNata aatmaa|" nyAyaku0 pR0 235 / avayavImeM bauddhoM meM viruddhadharmasaMsargake kAraNa bheda siddha kiyA hai / jaina dRSTise prabhA candra ne usameM saMzodhana yaha kiyA hai ki vaha bheda kathaMcit mAnA jAya aikAntika nahIM / kyoMki jaina dRSTise avayavI niraMza nahIM-nyAyaku0 pR0 235 / prabhA candra kA kahanA hai ki avayavI rUpAdyAtmaka bhI hai / aura usakI siddhi pratyabhijJA pramANase hotI hai / avayavI avayavoMse kathaMcidabhinna hai, vAstava hai aura ekAnekakhabhAva hainyAyaku0 pR0 236 / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 43. paM07] ttippnnaani| 201 avayavIkI carcA ke liye dekho-nyAyasU0 2.1.32-36 / 4.2.5-17 nArAyasaM0 vi0 pR0 549-551 / vyo0 pR0 44 / kaMdalI pR0 41 / vAdanyAya pR0.38 / . pramANavA0 1.86 ityAdi / pramANavA0 alaM0 pR0 113 / tattvasaM0 kA0 531-621. . aSTasa0 kA0 12 / tattvArthazlo0 pR0 405, 118-120 / sanmati0 TI0 pR0 102 / nyAyaku0 220 / prameyaka0 pR0 540 / syAdvAdara0 pR0 873 / zlokavA0 vana0 75 / zAstradI0 pR0 42,106 / / pR0 41. paM0 26. 'yathAvidham' tulanA-"sthitvA pravRttiH saMsthAnavizeSAkiyA. diSu / iSTasidhirasibirvA rathAnte saMzayo'thavA // 12 // sikhaM yAhagadhiSThAtabhAvAmA. vAnuvRttimat / sanivezAdi tapukaM tamAd yadanumIyate // 13 // " pramANavA0 1 / tasvasaM0 kA0 61 se / vyo0 pR0 302 / kaMdakI pR055 / tAtparya0 pR0 600 / sanmati0 TI0 pR0 115 / nyAyaku0 pR0 102 / pR0 42. paM0 16. 'viruddhaM' tulanA-ata evAyamiSTasya vighAtakadapIpyate / " tattvasaM0 kA0 74 / pR0 42. paM0 27. 'tatra' isake bAda zAntyA cArya ne IzvarakartRtvavAdakI asaMgati dikhAneke liye jina kArikAoM kI racanA kI hai unameM se bahutasI loka vArtika aura pramANa vA ti kAlaM kArase zabdazaH uddhRta kI hai aura zeSakI racanA IsaravAdakI carcA karanevAle anyamanthoMkI yuktioMke AdhAra para kI hai| IzvaravAdake liye nimnalikhitagrantha dekhane cAhie-nyAyasU0 4.1.21 / nyAyavA0 pR0 457 / tAtparya0 pR0 595 / nyAyamaM0 vi0 pR0 190 / kusumAMjalI sta0 5 / zlokavA0 saMbandhAkSe0 zlo0 43 / pramANavA0 1.12 / pramANavA0 alaM0 pR0 44 / tattvasaM0 kA0 46 / zAstravA0 kA0 194 / AptaparIkSA kA0 8 / aSTasa0 pR0 268 / tasvArthazlo0 pR0 360 / sanmati0 TI0 pR0 93 / nyAyaku0 pR0 97 / prameyaka0 pR0 266 / syAdvAdara0 pR0 406 / pR0 12. paM0 28. 'satanaM' tulanA-zloka0 saMbandhA0 81 / pramANavA. alaM0 pR044| pR0 12. paM0 30. 'kulAla' tulanA-pramANavA0 alaM0 pR. 44 / pR0 13.50 1. 'prekSAvatAm tulanA-vahI pR0 44 / pR0 13. paM0 2. 'prayojanam' tulanA- zloka0 saM0 55 / tattvasaM0 kA0 156 / tattvasaM kA0 169 / pR0.13. paM0 3. 'prayojanam tulanA- vahI0 52 / pramANavA0 alaM0 pR044| pR0 43. paM0 1. 'chAgAdInAm tulanA-pramANavA0 a80 pR0 48 / pR0 43. paM0 6. 'krIDArthI' tulanA-zloka0 saM0 56 / pramANavA0 alaM0 10 13, 95 | tattvasaM0 kA0 161 / pR0 13. paM0 7. 'kizcit tulanA-pramANavA0 alaM0 pR0 49 / nyA. 26 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 TippaNAni / [pR0 43. paM09pR0 13.50 9. 'ekasya tulanA-pramANavA0 alaM0 pR0 46,95 / pR0 13. paM0 10. 'karmaNAM' tulanA - tattvasaM0 kA0 159 / pR0 43. paM0 17. 'athedRzaH tulanA-pramANavA0 a0 pR0 42 / pR0 43. paM0 18. 'khabhAvo' tulanA- tattvasaM0 kA0 159 / pR0 44. paM0 3. 'prakRtyantara' ityAdi kArikA aura usakA vyAkhyAna mUlataH pramANa vArti kA laMkA rA nugAmI hai-pR0 190 / aura paraMparAse sanmati0 TI0 pR0 300 aura nyAyaku0 pR0 822 ke sAtha bhI zabda sAmya hai| pR0 11. paM0 5. 'te hi vyo ma zi va ne bhI 'guNapuruSAntaravivekadarzanaM niHzreyasasAdhanam' isa sAMkhya saMmata vAkyako uddhRta karake usakA khaNDana kiyA hai / vyo0 pR0 20 (gh)| pR0 11.505. 'puruSaH "tassAca viparyAsAta sihaM sAkSitvamasya puruSasya / kaivalyaM mAdhyasthyaM prakRtvamakartRbhASazca / " sAMkhya0 kA0 19 / pR0 11. paM0 6. 'mujhe tulanA-"bhogApavargoM buddhikato buddhAveva vartamAnI kathaM puruSa Apavizyate iti / yathA vijayaH parAjayo vA yodaSu vartamAnaH khAmini vyapadi. zyate,sahi tasya phalasya bhoketi evaM bandhamokSau buddhAveva vartamAnI puruSa vyapadizyate, sa hi tatphalasya bhoketi / buddhareva puruSArthAparisamAptirvandhaH / tadavasAyo mokSa iti / ete prahaNadhAraNohApohatasvajJAnAbhinivezAH buddhau dhartamAnAH puruSe'bhayAromitasaGgApA, sahi tatphalasya bhoketi / " yogabhASya 2.28 / / pR0 11. paM0 6. 'ajJAnatamazchana tulanA-"tasya heturavidhA" yogada0 2.24 / "sayaitadanyatrokam -'vyakramavyakaM vA sattvamAtmatvenAbhipratItya tasya sampadamanu nandati mAtmasampadaM mandhAnaH, tasya cApadamanu zocatyAtmavyApadaM manvAnA, sa sarvo'pratidukha' iti / " yogamA0 2.5 / nyAyaku0 pR. 815 / pU0 11. paM0 7. 'jJAnam' yaha jJAna vivekalyAti ke nAmase prasiddha hai / ise prakRyantaravijJAna, tavajJAna, kevalajJAna yA guNapuruSAntaropalabdhi mI kahate haiM "evaM tatsvAbhyAsAcAsina me nAhamityaparizeSam / " sAMkhya0 kA0 631 vivekaNyAtiraviplavA hAnopAyaH / " yogada0 2.26 / "ki hAnaM ? gunnpurussaantropldhiruupmityrthH|"- mAThara0 63 / pR014. paM0 9. 'vijJAtakharUpA' tulanA-"prakRteH sukumArataraM na kizcidastIti me matirbhavati / yA dRSTAsmIti punarna darzanamupaiti puruSasya // dRSTA mayetyupekSaka eko rAhamityuparamatyekA / sati saMyoge'pi tayoH prayojanaM nAsti sargasya " sAMkhyakA0 61, 66 / pR0 45. paM0 1. 'paDnvandha' tulanA-"puruSasya darzanArthe kaivalyArtha tathA prdhaanaa| panavandhavatrubhayoramisaMyogAt tatkRtaH srgH|" sAMkhyakA0 21 / / pR0 15. paM0 13. 'pudgAlAvarta pazca saMgraha meM dravya, kSetra, kAla aura bhAvake medase pudgalaparAvarta cAra prakArakA mAnA gayA hai| 1.pshvsN071| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 45. paM0 18] TippaNAni / 203 dravya pudgalaparAvartakA kharUpa isa prakAra hai-saMsArameM bhramaNa karatA huA eka jIva jitane ' kAlameM samasta paramANuoMko grahaNa karake choDa detA hai utane kAlako bAdara pudgala parAvarta aura audArikAdi kisI eka zarIrake dvArA jitane kAlameM samasta paramANuoMko grahaNa karake choDa detA hai utane kAlako sUkSma pudgala parAvarta kahate haiN| isI prakAra kSetra, kAla aura bhAva pudgala parAvatoM ke kharUpa varNanake liye dekho-paJcasaM0 73-75 | paJcaprakarmagrantha gaa086-88|| digambara zAstroMmeM ukta cArake atirikta bhavaparivartanakA varNana AtA hai / aura dravyAdi pudgalaparivartake kharUpameM mI thoDA matabheda hai / dekho-SaTkhaNDAgama pustaka 4. pR0 325 / sarvArtha0 2.10 / paJcamakarmagrantha pR0 281 / __ pR0 45. paM0 14. 'ralatraya samyagdarzana, samyag jJAna aura samyak cAritra ye tIna rana yahA~ abhipreta haiN| yaha kArikA utpAdA di siddhi meM uddhRta hai-pR0 214 / pR0 15. paM0 16. 'zarIrAvidha yahA~ se pRthivyAdibhUtAtirikta Atmatattvake tathA anumAnaprAmANyake niSedhaka cArvA ka ke khaNDanakA prAraMbha kiyA gayA hai| pR0 15. paM0 18. 'nAnumAnaM pramA'- jisa prakAra mAdhyamika ke sarvazUnyavAdakA niSedha karaneke liye khavacanavirodha' nAmaka doSa diyA jAtA hai usI prakAra cArvA ka saMmata anumAnAprAmANyakA khaNDana karaneke liye mI vahI doSa diyA jAtA hai-"khavacananirAkato yathA nAnumAna pramANam" nyAyabi0 pR0 85 / 'anumAnapramANa nahIM hai' cArvAka kI isa mAnyatAkA spaSTIkaraNa purandara nAmake kisI cArvA kAnugAmI ne kiyA hai ki lokaprasiddha anumAna cArvAka ko sammata hai| kintu dUsare loga laukika mArgakA atikramaNa karake anumAna kA nirUpaNa karate haiM ata eva usa balaukika anumAnakA prAmANya khaNDita karanA hI vRhaspati ko abhimata hai| sArAMza yaha hai ki pratyakSagamya vastuoMkA paraspara sambandha jAna kara anumAna kiyA jA sakatA hai| kintu yadi usa anumAnakA kSetra parokSa paraloka Adi taka vistIrNa kiyA jAya taba vaha anumAna alaukika ho jAtA hai| anumAnakI maryAdita zakti sirpha cArvAka ne hI mAnI hai yaha bAta nahIM hai / bhartRhari ne bhI eka hI viSayameM paraspara virodhI anumAnoM kI pravRtti dekhakara anumAna prAmANyameMse apanA . vizvAsa kho diyaa| pR0 45. paM0 18. 'cArvAka' cArvAka bhUtavAdI hai| bhautikavAdakA prAraMbha dArzanika - psN072| 2. vigrahavyA0 kaa01|1. "purandaratu mAha-kokapratidamadumAna cArvAkarapi iyata eva, yattu kaibiSaukikaM mArgamatikamyAnumAnamucyate taninibhyata iti"-tasvasaM050 pR0431 / 1. "avasthAdezakAkAnA medAt bhivAsu zaktiSu / bhAvAnAmanumAnena prasibirati dubhA // yasenAnumivo'pyarthaH kuzakhairanumAtRbhiH / abhiyukavarairambairanyayaivopapadyate // " vAkyaMpAkANDa tattvasaM0 kA 1460-1462 / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ttippnnaani| [pR045. paM0 18 vicAroMke sAtha sAtha hI hai / upaniSad jaise prAcIna granthameM mI bhautikavAdake bIjakA patA calatA hai "vijJAnadhana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnuvinazyati / na pretya sNvaa'sti|" bRhadA0 2.4.12 / prAcIna jaina aura bauddha zAkhameM bhautikavAdakA spaSTa ullekha hai / sUtra kR tAMga meM (1.1. 6-8) kahA hai ki kucha zramaNa-grAmaNa aise haiM jo mAnate haiM ki isa vizvameM pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura AkAza ye pAMca bhUta hI haiM / AtmA, dehI yA jIva ina pAMcoM bhUtoMmese hI utpana hotA hai| aura ina pAMcoMke vinAzake sAtha hI jIvakA mI vinAza ho jAtA hai| eka aura matakA bhI ullekha usImeM (1.1.11-12) hai jisake anusAra yaha zarIra hI bhAramA mAnA gayA hai / yaha mata mI bhautikavAdavizeSa hI hai| ina donoM matoMke viSayameM sUtrakRtAMga ke dvitIya zrutaskaMdha (a0 1.) vizeSataH kahA gayA hai ki ye loga paralokako nahIM mAnate, puNyapApako nahIM mAnate, hiMsA-ahiMsAko nahIM mAnate aura kahate haiM ki zarIra hai taba taka jitanA bhoga kiyA jA sake karanA caahie| bauddha granthoM meM jitakesa kambala ke siddhAnta kA varNana AtA hai / vaha bhI bhautikavAdI hI hai-usakA kahanA thA ki na dAna hai, na yajJa hai, na homa hai, na puNya yA pApa hai| manuSya cAra mahAbhUtoMse banA hai / manuSya jaba maratA hai taba usameMse pRthvI dhAtu pRthvImeM lIna ho jAtI hai, apadhAtu jalameM, tejo dhAtu tejameM, aura vAyu dhAtu bAyumeM lIna ho jAtI hai / tathA indriyA~ bhAkAzameM mila jAtI hai| manuSya mare hue ko khATapara rakha kara le jAte haiN| usakI nindA prazaMsA karate haiN| aura jalA dete haiM taba vaha bhasma ho jAtA hai / bhAstikavAda ThA hai| dAna. homAdi kArya mUrkhatA mAtra hai ismaadi| mahAbhArata meM mI bhautikavAdioMkA ullekha hai| kauTilya ke garyazAna meM tathA purA NoM meM bhI ullekha milate haiN| isa darzana kA mukhya sUtrapramya vRhaspati kRta mAnA jAtA hai jo upalabdha nahIM / kisI janya cArvAkAcArya kI mI cArvAka siddhAnta pratipAdaka kRti upalabdha nahIM hotii| dharma kI ti kata pramANa vArtika, haribhadrakRta SaDdarzana samucaya aura zAsavArtA samucaya tathA mAdhavAcArya kA sarvadarzana saMgraha hI aise anya haiM jinameM cArvAka darzanakA saMkSipta varNana pUrvapakSa rUpase milatA hai| gAyakavADa sirIjameM tatvopaplava siMha nAmaka grantha prakAzita huA hai / usameM cArvAka darzanakA maMDana nahIM hai kintu itara dArzanika saMmata pramANoM kA khaNDana karake kahA gayA hai ki jaba pramANa hI siddha nahI taba prameyakI siddhi kaise ho sakatI hai| isa prakAra eka baitaNDikake rUpameM tatvopaplava siMha kAra jayarAzima dArzanikoMke bIca upasthita hote haiN| pro. rAdhAkRSNam kA kahanA hai ki prAcIna maMtravAda aura dhArmika kriyAkANDake virodha karane meM cArvAka jaise bhautikavAdioMko kAphI bala lagAnA par3A hai| kAlakramase dhArmika sarvada0 pR01| 2.dIya saamaphlnus| zAMtiparva-lo0 1414,233043 zasthaparvaso03619 / 1.viSNupurANa-3.1814-26 / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 45. paM0 18] TippaNAni / 205 saMsthAe~ rUDha ho jAtI haiM aura manuSya dhArmikakriyAkANDoMko yatravat karane laga jAtA hai taba vaisI saMsthAoMse aura vaise kriyAkANDoMse manuSya pUrA lAbha nahIM uThA sakatA hai / aise samaya meM manuSyako apane andhavizvAsoM aura vahamoMse mukta karane ke liye cArvAka jaise vAdakA utthAna Avazyaka ho jAtA hai| vastutaH bhautikavAda vyaktike svAtantryavAdako agrasara karatA hai / aura AgamaprAmANyakA bahiSkAra karake tarkavAdakA Azraya letA hai / cArvAka ne bhUtakAlIna pIDAjanaka bhArase usa samayakI janatAko mukta karane ke liye atyupra prayatna kiyA hai / dhArmika kaTTaratAkA usane jo niSedha kiyA vaha usa jamAnemeM Avazyaka bhI thA / phalasvarUpa kaTTaratAke sthAnameM Age jAkara racanAtmaka dArzanika vicAroM kI vividha dhArAe~ calIM / I pro0 rAdhA kRSNa m kA yaha kathana bhagavAn buddha aura mahAvIra ke jamAneko lakSyameM rakhakara huA hai / kintu bhautikavAda kA sAmAnyalakSaNa unhoMne jo yaha batAyA ki bhautikavAda vyakti svAtatryavAda ko prAdhAnya detA hai aura manuSyako rUDhivAdase chur3Ane kA kArya karatA hai vaha ja ya rAzi ke darzanameM bhI caritArtha huA hama dekhate haiM / I bRhaspati ke darzanane usa jamAne meM paraloka ke liye kiye jAnevAle nAnAprakArake vedapratipAdita yajJoM aura kriyAoMke bhArase manuSyako mukta karAnekA satsAhasa kiyA aura sAtha hI dArzanika vicAradhArAoM tathA dhyAna aura tapasyA jaise dhArmika AcAroM ke nirmANake liye bhI mArga sApha kara diyA / kintu samaya kI gatimeM paDa kara ye dArzanika vicAra mI rUDha aura khatabuddhizaktike ghAtaka hI siddha hue / buddha yA mahAvIra, gautama yA kaNAda, jaiminI yA bAdarAyaNa, kapila yA pataJjalI ina sabhI ke vicAroMko lekara bhinna bhinna dArzanika dhArAe~ ca / kintu samayake cakrameM paDakara sabhI dArzanika dhArAe~ bhI rUDha mAnyatAoMmeM parivartita ho gaI / vedake RSioMke vacanoMkA jaisA mahattva thA vaisA hI mahattva ina buddha - mahAvIra Adi samI dArzanikoMke vacanoMkA mI ho gayA / prAyaH sabhI dArzanika apanI buddhi aura tarkazaktise khata vicAra karanA choDa kara una prAcIna puruSoMke vacanoMkA samarthana karanemeM hI caritArthatAkA anubhava karane lage / aise samaya meM phira bRhaspati jaise eka cArvAka kI atyanta AvazyakatA thI jo ina sabhI AgamAzrita buddhivAdioMko batAtA ki tumhArI buddhizaktikA, tarkazaktikA mArga avaruddha ho gayA hai| tuma legoMne apanI tarkazaktiko eka khIlemeM bAMdhakara usakA khairavihAra roka diyA hai / ata eva dekho tuma tArkika kahalAnevAloMmeM kaisA paraspara virodha AtA hai aura tumhAre tarkavAdameM kaisA khokhalApana hai / jaya rAzi ne AThavIM zatAbdimeM yahI kiyaa| unhoMne dArzanikoMkI hI daliloMkA upayoga paraspara ke khaNDanameM kara ke yaha siddha kara diyA ki kisI mI dArzanika kI koI bAta aviruddha siddha nahIM hotI hai| rAzi kI paraMparA unhIM taka sImita rahI ho aisA mAlUma detA hai / kyoMki jayarA zi kI zailIkA to dUsare dArzanikoMne pUrvapakSoMkA khaNDana karaneke liye upayoga kiyA hai kintu 'prAmANaprameya sarvathA asiddha hai ata eva parama tasvakI siddhi mAnI nahIM jA sakatI' isa bAtakA samarthana ja ya rAzi ke bAda kisIne kiyA ho aisA abhI taka dekhanemeM nahIM AyA / khaNDa na 3. Indian Philosophy Vol. I. P. 283. Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttippnnaani| [pR045, paM0 20khA ya meM zrI harSa ne paramabamakA bAdhaka pramANa koI ho nahIM sakatA isa bAtako samarthita kAraneke liye pramANoM kI asiddhi batalAI hai kintu usa asiddhike pIche parama brahmakI siddhi unako abhipreta hai| jaba ki jayarAzi ko pramANakI asiddhike pIche tatvopaplava abhipreta hai| .. jayarAzi ko bRhaspati saMmata bhUta mI aniSTa hai / vaha to kahatA hai ki bRhaspati ne cAra bhUtoMke astilakI bAta sUtrabaddha kI hai vaha unakA siddhAnta nahIM hai, kintu unhoMne lokasiddha sUtoMkA anuvAda mAtra kiyA haiN| pR0 15. paM0 20. 'prativAdamipyate' dekho, pR0 61. pR015. paM0 26. "caitanyam jainAgamoM meM cArvAka matakA niSedha kiyA gayA hai| niyukti, bhASya, cUNi Adi Agamika TIkApannoMmeM tathA sanma titarka TIkA jaise dArzanika pranthoM meM mI caitanyasAdhaka pramANa upalabdha hote haiM / kintu prastutameM zAntyA cArya ne pramANa bArti kAlaMkAra (pR017-112) meM se hI zabdazaH avataraNa karake jIvatattvakI siddhi kI hai / prajJA karake kaI zlokoM ko 'tadAha' yA 'taduktaM' aise nirdezake binA hI tathA unakI yuktiyoMko zabdazaH uttAra kara zAnyA cAye meM prajJA karake pANDisake prati apanA mUka Adara hI vyakta kiyA hai| yahA~ eka bAsakA spaSTIkaraNa karanA basanta Avazyaka hai| baudoMne caitanyakI siddhi kI hai shii| paraMtu bauddhoMke matase caitanyakA artha jIvadravya nahIM hai / api tu cittasaMtati hai| jaina matase jAnadhArAkA-jJAnaparyAyoMkA jo kharUpa hai vahI bauddhasamata cittasaMtati hai / jaise jainoMke matase jhAnaparyAya pratyekakSaNameM badalate rahate haiM aura pUrvajJAnakA nAza hote hI uttarajJAna paryAya utpanna hotA hai / vaisehI bauddhoMke matase pUrvacittakA nAza aura uttara cittakA utpAda hotA hai| isa prakAra citakI dhArA-cittakI saMtati anAdi kAlase pravRtta hai aura bhAge mI calatI rahatI hai| bauddha paryAyavAdI hai, dravyavAdI nahIM / ata eva unake matase citta arthAt ekamAtra jJAna hI hai kintu jJAnako dhAraNa karanevAle kisI anya dravya kA astitva nahIM / jaba ki jaina dravyaparyAyAtmaka vastuvAdI honese jJAnako jIvadravyakA guNa kahate haiM / aura isI guNakI vividha avasthAoMko paryAya / ata eva caitanvakI siddhike prasaGgameM jaina-baucha eka hokara cArvAka ko parAsta kareM yaha khAbhAvika hai / kintu itanA karaneke bAda mI jaina aura bauddhoM kA ApasI zAlArya bAkI hI raha jAtA hai / prastuta prasaMgameM zAntyA cArya ne caitanyake pArthakyakI siddhi karake hI zAlArya pUrNa kiyA hai kintu anyatra banekAntavAda kI siddhike prasaMgameM (pR0 117) bauddha saMmata dravyAbhAva kA nirAsa kiyA hai| bauddhoMke matase pittakSaNa ekAnta kSaNika haiM / kSaNika citoMkA uttarottara utpAda nirantara hotA rahatA hai / nirantara aparApara saghaza vitta kSaNoMkI utpattike kAraNa sAdRzyameM ekatvakA bhrama hotA hai aura draSTA ina aneka cisakSaNoMkI saMtati-dhArAko eka vastu samaja letA hai| .."sakham, anAtha caitanya saMvAnApekSayA na punarekAmpavidrabyApekSavA, kSaNikapicAnAmanyavAsupapaverirUparaH / socanAtmazaH / vadanamvavasvastha manumAnavAdhitatvAt / tathA hi / ekasamvAlagAbita paryAvAkhaNatosvitAH / pratyabhijJApamAnatvAt mRtparyAyA yazAH ||"tsvaarthlo.pR033| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR046. paM0 27] ttippnnaani| 207 saMtati yA saMtAna eka vastu nahIM kintu kAlpanika hai, avastu hai / arthAt anuyApi koI jIva dravya saMsArameM vastubhUta nahIM, kAlpanika hai / aura aise aneka sarvathA pRthabhUta kAlpanika saMtAna saMsArameM vidyamAna haiM jinheM hama nAnA nAmoMse pukArate haiN| jaina dArzanikoMkA kahanA hai ki vastubhUta ekatvakA yadi miva kiyA jAya arthAta anuyApi jIva dravyakA nihava kiyA jAya taba saMtAnakI hI ghaTanA nahIM ho sakatI hai| saMtAnakI ghaTanA pratItyasamutpAdake bala para arthAt kAryakAraNabhAvake bala para kI jAtI hai / para kAryotpattike liye yaha Avazyaka hai ki kAraNa, kAryake kAlameM bhI maujUda rhe| kSaNikavAdameM aisA saMbhava nhiiN| yadi samasAmayikoMmeM savyetara gozrRMgavata kAryakAraNabhAva bAdhita mAnakara kAraNakI sthiti kAryakAlameM na mAnI jAya to kAraNako parvakAlameM aura kAryako uttara kAlameM mAnanA hogA / kintu pratiniyata pUrvabhAvI vastuko hI pratiniyata uttarabhASikAryakA kAraNa mAnane ke liye arthAt pratiniyata vastuoMmeM hI kAryakAraNabhAva mAnaneke liye yaha Avazyaka ho jAtA hai ki una pUrvAparabhAvi kAraNa aura kAryameM anyakI apekSA atizaya yA pratyAsattivizeSa mAnA jAya anyathA kAryakAraNabhAvakI vyavasthA ho nahIM sakatI / saba sabakA kArya yA kAraNa ho jAyagA / vaha atizaya yA prasAsatti aura kucha nahIM kintu kapaMcidaikya hI hai arthAt dravya hI hai| pR0 45. paM0 26. 'janmAdau tulanA-"prANinAmA caitanyaM caitanyopAdAnakAraNaka cidvivartatvAt madhyacaitanyavivartavat / " aSTasa0 pR0 63 / pR0 15. paM0 27. 'abhyAsapUrSiko tulanA- "pUrvAbhyastasmRtyanubandhAjAtasya hrssmyshoksNprtipce| pretyAhArAbhyAsakRtAt stanyAbhilASaH / " nyAyasU0 3.1.19, 22 / nyAyamaM0 vi0 pR0 169 / bRhatI pR0 207 / tattvasaM0 50 pR0 532 / prameyaka0 pR0 119 / nyAvaku0 pR0 347 / pR0 16. paM0 1. 'artha' yahA~ se lekara paM0 19 paryanta zabdazaH pramANavArtikAlaMkArake pR0 67 se uddhRta hai| pR0 16.50 1. kAryakAraNabhAva:' kAryakAraNabhAva vyavasthita nahIM ho sakatA hai isa bAtakA samarthana martRharine mI kiyA hai / dekho vAkyapa0 1.32 se / bhartRhari ke isa matakA khaNDana dharma kI rti ne kiyA hai -hetubindu pR0 153 / tulanA-pramANavA0 3.33-37 / tattvasaM0 kA0 1460-1462, 1475-77 / tattvArthazlo0 pR0 149 / aSTaza0 aSTasa0 pR0 71-72 / sanmati0 TI0 pR0 50, 70 / prameyaka0 pR0 118, 513 / pR0 46..paM0 20. 'naca' yaha paMkti gadhameM hai| kintu payarUpase chapI hai / 'cetasaM' ke bAda kA pUrNavirAma tathA avataraNaciha nikAla denA caahie| yahA~ se lekara AgekA bhAga pramANavArtikAlaMkAra pR0 105 se uddhRta hai|| pR016. paM0 27. 'apUrvotpanakha' pramANavA0 alaM0 pR0 106 / / 1. mAtamI0 kA0 29 / 2. aSTazatI kA0 29 / nyAyaku. pR09| - Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 TippaNAni / [10 46. paM0 30pR0 16. paM0 30. 'artha' 'atha' zabdake bAda avataraNa ciha rakhanA cAhie / koSTa. kAntargata pATha nikAla denA caahie| pR0 16. paM0 30. 'dehAtmikA' tulanA-pramANavA0 alaM0 pR. 65 / vyo0 pR0 393 / pR0 17. paM0 17. 'atha yadi pramANavA0 alaM0 pR0 70 / pR047. paM026. 'yato mRtasya pramANavA0 alaM0 10 89 / pa047. paM0 29, 'atha vaigaNya pramANavA0 alaM0 1090 / pR048. paM0 9. 'tathA hi pramANavA0 alaM0 pR0 93 / pR0 18. paM0 13. 'ki' pramANavA0 alaM0 pR0 93 / pR0 18. paM0 27. 'cakSurAdIni pramANavA0 alaM0 pR0 70 / pR0 49. paM0 5. 'prANApAna' pramANavA0 alaM0 pR0 84 / pR0 49. paM0 16. 'atha sthiro vAyu: vahI / pR0 19. paM0 22. 'nApi dehAzritam' -pramANavArtikameM AzrayAzrayibhAvakA nirAsa karake dehAzritacaitanyakA nirAsa kiyA gayA hai -pramANavA0 1.65-74 / usIke AdhAra para prajJA karane jo vivaraNa kiyA hai vahI yahA~ uddhRta hai- alaM0 pR096 / aSTasa0 pR0 186 / tattvArthazlo0 pR0 151 / pR0 50. paM0 26. 'nApi kAyAtmakam' pramANavA0 arU0 pR0 111 / pR0 50. paM0 28. 'antaHspaSTavya' pramANavA0 alaM0 pR0 106 / pR0 51. paM0 1. 'artha' vahI pR0 86 / pR0 51. paM0 8. 'artha' vahI pR0 72 / pR0 51. paM0 11. 'caitanyena' zarIrAdise atirikta AtmatattvakI siddhike liye dekhonyAyasU0 3.1 / nyAyamaM0 vi0 pR0 437 / vyo0 391 / zlokavA0 AtmavAda / pramANavA0 1.37 / tattvasaM0 kA0 1857-1964 / brahmasU0 zAM0 3.3.53 / dharmasaMgrahaNI gA0 36-1 vizeSA0 gaNadharavAda / aSTasa0 pR0 63 / tattvArthazlo0 pR0 26 / prameyaka0 pR0 110 / nyAyaku0 pR0 341 / syAdvAdara0 pR0 1080 / pR051. paM0 17. 'antyasAmagya' isa kArikAkI TIkAmeM mImAMsaka aura dharma kIrti saMmata sarvajJakhaNDana ko vistArase pUrvapakSarUpase upasthita karake sarvajJakI siddhi kI gaI hai| pUrvapakSa ko upasthita karanemeM gadyakI apekSA paya kA hI vizeSa avalambana liyA hai| kyoMki mUla pUrvapakSa mImAMsA loka vArtika aura pramANa vArtika meM kArikAbaddha hI hai| aura zAnta rakSita ne bhI sarvajJasiddhike prasaMgameM kumArila saMmata pUrvapakSa kArikAoMmeM hI upasthita kiyA hai / zAntyAcAryane prAyaH sabhI pUrvapakSakI kArikAe~ ukta tInoM pranthoMse hI uddhRta karake pUrvapakSakI yojanA kI hai| kucha kArikAe~ aisI haiM jo ukta pranyoMmeM nahIM haiN| unheM zAyada zAntyAcAryane khayaM nibaddha kiyA ho yA anya kisI granthase uddhRta kiyA ho| sarvajJavAdake tulanAtmaka aitihAsika vivecana ke vAste jijJAsuoMko pramANamImAMsAkA bhASATippaNa (pR0.27) dekhanA cAhie / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1058.60 15] TippaNAni / 209 utpAdA di siddhi ke kartAne sarvajJavAdakI carcA, zAntyA cArya kI isa TIkA ke AdhArase hI kI ho aisA donoMkI tulanA karane para spaSTa pratIta hotA hai-utpAdA0 pR0 209 / pR0 51.50 29. 'pUrvameva' dekho, pR0 29 / pR0 56. paM0 10. 'dazotpAbApi' dekho, pR0 52. paM0 1-5 / pR0 56. paM0 21. 'niyogaH' prajJA karane pramANa vA rti kA laM kAra ke prArambhameM hI niyogavAda, vidhivAda aura bhAvanAvAdakA vistArase khaNDana karake apohavAdakI sApanA kI hai| asahasrI' aura ta svArtha zloka vArtika meM vidhAnanda ne ina vAdoMke vivecanameM ukta manyase prAyaH zamdazaH uddharaNa kiyA hai / prastutameM zAntyA cArya ne mI niyoga, bhAvanA aura vidhivAdakA khaNDana karaneke liye prajJA kara kA hI anusaraNa kiyA hai| ina vAdoMke viSayameM tulanAtmaka dRSTise vizeSa jAnaneke liye nyAya kumuda candra (pR. 551) aura usakI saMpAdakakRta TippaNiyA~ dekhane yogya haiM / tayA dekho, sanmati0 TI0 pR0 173 / pR0 56. paM0 28. 'pracaNDa' tulanA-pramANavA0 a0 pR08| pR0 57. paM0 2. 'viparyayAt' tulnaa-vhii| pR0 57. paM0 11. 'taddhamatAyAmapi tulanA- vahI pR09| pR0 57. paM0 20. 'etaca' tulanA- vahI pR0 14 / / pR0 57. paM0 25. 'atha zabdAt tulanA-vahI pR0 10 / pR0 58.paM0 1. 'bhAvanA' tulanA-vahI0 pR0 18 / pR0 58. paM0 37. 'uktam dekho, pR0 52. paM0 23 / pR0 59. paM0 1. 'tulyajAtIya' tulanA-yasAca tulyjaatiiypuurvbiijprvRdyaa| pAdibuddhayastAsAM satyabhyAse kutaH sthitiH||" pramANavA0 1.128 / tatvasaM0 kA0 3414 / pR0 59. paM0 9. 'dharmAdharmazatA' tulanA-"khadharmAdharmamAtrabasAdhanaprativeSayo / tANItAgamaprAbAheyatve hi prsiytH|| 3140 // tatra sarvajagatsUkSmabhedAtyaprasAdhane / asthAne klizyate lokA saMrambhAd pranyavAdayoH // 3141 // nimzeSArthaparijJAnasAdhane viphale'pi ca / sudhiyaH saugatA yatnaM kurvantyanyena cetasA // 3308 // svargApavargasaMprAptihetujhostIti gamyate / sAkSAta kevalaM kintu sarvo'pi pratIyate // 3309 // tattvasaM0 / "mukhyaM hi tAvat svargamosasaMmApakahetutvasAdhanaM bhagavato'sAmiA kriyate, yatpunarazeSAryaparikSAhatvasAdhanamasya tat prAsanikam, anyatrApi bhagavato jJAnapravRttervAdhakapramANAbhAvAt sAkSAvazeSArthaparijJAnAt sarvako bhavana na kenacidvAdhyata iti / " tattvasaM0 paM0 pR0 863 / pR0 58. paM0 15. 'je egaM jANa' tulanA "yathoka-'bhAvasyaikasya yo draSTA praza sarvasya sa smRtH| ekasya zUnyatA yaiva saiva sarvasya zUnyatA" iti / "mAryagagaNagAsamAdhisUtre'pi-'ekena dharmeNa yu sarvadharmAn , anugacchate mAyamarIcisAzAn / bhagAha..maesahastrI pR05 tasvArthalo pR0 261 / nyA.27 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. ttippnnaani| [40 59. paM0 15succhAnalikAnazAzvatAra so bodhimaNDaM na cireNa gacchati // iti / " madhyamakavRtti pR0. 128 / vizeSA* gA0 320 / syAdvAdamaM0 kA0 15 / / pR0 59. paM0 15. 'sakalakarma tulanA-pramANavA0 a0 pR0 135 / pR0 59. paM0 18. 'yathAhiM' tulanA vahI0 pR0 511 / pR0 60. paM0 2. 'saMkhyA' tulanA- "vipratipattinirAkaraNAthai zAkham / saMkhyAsarUpagocaraphalaviSayA caturvidhA cAtra viprtipttiH|" pramANasamu0 TI0 1.2 / nyAyabi0 TI0 pR09 / nyAyA0 TI0 pR0 8 / / dvitiiypricchedH| pR. 60.50 5. 'jJAnapekSaM tulanA-"mayamamAmiprAya:-lasaMvedanaM prati mizilapAnAnAmekarUpatayA sAkSAtkaraNacaturatvAt nAssyeva medaH, bahiraye punarapekSya kavita cakSurAdisAmagrIvalalabdhasattAkA khAvayavavyApinaM kAlAntarasaMcariSNuM sthamivakSaNavi. vartamalakSitaparamANupArimANDalyaM saMnihitaM vizadanirbhAsaM sAmAnyamAkAraM sAkSAtkurvANa: prakAzaH prathate tatra pratyakSavyavahAraH pravartate / yaH punarlinazabdAdidvAreNa niyatAniyatasAmAnyAkArASalokI parisphuTatArahitaH satyAtmano'rthagrahaNapariNAmaH samullasati sa parokSatAM svIkaroti / " nyAyA0 TI0 pR0 25 / pR0 60. paM0 5. 'prameyasya' zAnyA cArya ne dvitIyaparicchedake prArambhameM do bAteM kahI haiM (1) prameya do haiM-pratyakSa aura parokSa / / (2) prameya do haiM ata eva pramANa mI do haiM-pratyakSa aura parokSa / zAntyA cArya ke isa kapanako samajhaneke liye bauddha vidvAn dimAga aura dharma kI rti ke aise hI mantavyoMkA thor3A spaSTIkaraNa Avazyaka hai / kyoMki ina donoM bAtoMkA jainadarzanameM praveza aura spaSTIkaraNa, unhIM donoMkI vicAradhArAke AdhAra para huA hai| jainAcAryoMne ina bAtoMko apanAkara bhI jainadArzanika dRSTikA puTa una para diyA hai / ata eSa tulanAke sAtha sAtha viSamatAkA spaSTIkaraNa aura samanvaya bhI dikhAnA Avazyaka ho jAtA hai| isa liye nimnalikhita muddoM para yahA~ vicAra kiyA jAtA hai 1-dimAgasammata pramANaviplava / 2-dharmakIrtisammata skhalakSaNa aura sAmAnyakA bheda / 3-dharmakIrtisammata eka hI prameya / 4-dharmakIrtisammata pramANaviplava / 5-dharmakIrtike matakA saMkSepa / 6-jainadArzanikoMkA abhimata, usakA baudyoMse sAmya-vaiSamya vathA samanvaya / 7-jainasammata pramANaviplava aura samplava / 1-dimAgane pramANa samuccaya kI khopajJa vRttimeM spaSTa kahA hai ki prameya do prakArakA hai ata eva do hI pramANa haiM / khalakSaNa aura sAmAnyake atirikta prameya nahIM hai / TIkAkArane Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 60. 50 5] ttippnnaani| 211 spaSTIkaraNa kiyA hai ki khalakSaNako viSaya karanevAlA pratyakSa hI hai aura sAmAnyaviSayaka anumAna hI hai| ___ bhAvArtha yaha hai ki pramANasaMplava nahIM kintu pramANaviplava dinA ga saMmata hai / arthAt eka prameyako viSaya karane vAle do pramANa nahIM haiM aura sAtha hI eka pramANake aneka viSaya bhI nahIM' haiM / bauddha saMmata kSa Ni ka vAda meM se hI ukta siddhAnta phalita huA hai| 2-dharma kI rti dimAga ke pramANa samuccaya kA vArtikakAra hai / ata eva usane isa viSayakI gaMbhIra carcA kI hai / usane bhI dimAga ke mUla kathanako doharAyA hai "mAnaM dvividha viSayadvaividhyAt shktyshktitH| arthakriyAyAM, keshaadirnaartho'nrthaadhimoksstH||" pramANavA0 2.1 / dharma kI ti ne donoM viSayoMkA spaSTIkaraNa vistArase kiyA hai| kintu khalakSaNa aura sAmAnyake bhedako saMkSepameM isa prakAra avagata karanA cAhie -pramANavA0 2.1-3,27,28,50-51 / skhalakSaNa sAmAnya 1 arthakriyAmeM zakta 1 arthakriyAmeM azakta 2 asadRza-sarvato vyAvRtta 2 sadRza-sarvavyaktisAdhAraNa 3 zabdAviSaya-avAcya 3 zabdaviSaya-vAcya 4 khAtiriktanimittake hone para svaviSayaka 4 khAtiriktanimittake hone para khaviSayaka buddhikA abhAva buddhikA sadbhAva / 5 paramArthasat - akalpita 5 saMvRtisat - kalpita 6 sakhabhAva 6 niHkhabhAva 7 vastu 7 avastu 8 asAdhAraNa 8 sAdhAraNa 9 saMketasmaraNAnapekSapratipattikasva 9 saMketasmaraNasApekSapratipattikatva 10 sannidhAnAsannidhAnase 10 sannidhAnAsannidhAnase sphuTa yA asphuTa rUpa sphuTa yA asphuTa rUpa pratibhAsamedakA janaka pratibhAsabhedakA ajnk| 3- isa prakAra valakSaNa aura sAmAnyakA bheda siddha karake dharma kI rti ne sUcita kiyA hai ki paramArthasat to khalakSaNa hI hai aura sAmAnya kAlpanika hai / ata eva sAmAnya bhAva, abhAva aura ubhayAzrita hai, khatantra nahIM / jaba sAmAnyakI khatantra sattA hI nahIM taba vastutaH prameya eka hI hai| aura vaha khalakSaNa hI hai / usIse arthakriyAkI siddhi hotI hai ata eva pramAtA usIkI sattA yA asattAkI vicAraNAmeM tatpara hotA hai| 1.prmaannsmu01.2| 2. "vijAnAtina vijJAnamekamarthadvayaM yathA / ekamartha vijAnAti na vijJAnadvayaM tathA"-sarvArthasiddhimeM uddhRta 1.12 / 3. "yasvArthasya savidhAnAsanidhAnAmyA jJAnapratibhAsamevaH tat skhalakSaNam / bhanyat sAmAnyalakSaNam / " nyAyabi0 pR023-24| 5. "sAmAnya trividhaM tama bhAvAbhAvobhayAnayAda" pramANavA0 2.51 / 5. "meyaM vekaM skhalakSaNam" pramA. jvaa02.53| 6. tasAdarthakriyAsiddheH sadasattAvicAraNAtU"-pramANavA02.54 / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 TippaNAni / [50 60. paM0.5yahA~ prazna hotA hai ki yadi prameya eka hI hai taba dimAga ne do prameya mAnA hai aura khayaM dharma kI rti ne bhI prArambhameM prameyadvaividhya batAyA hai usakI kyA gati hogii| isa praznakA uttara dharma kI rti ne diyA hai ki prameya eka hI hai kintu usakA jJAna do prakArase hotA hai / ata eva prameyakA dvaita ghaTa sakatA hai / usakA kahanA hai ki eka hI prameyakI gati-jJAna kha-pararUpase hotI hai / khalakSaNakA 'kha'rUpa pratyakSa gamya hai / aura 'pararUpa anumAnagamya hai / khalakSaNakA asAdhAraNarUpa 'kha'rUpa hai aura vahI pratyakSakA viSaya hai| khalakSaNakA 'para'rUpa sAmAnya hai yA sAdhAraNarUpa hai| yaha sAdhAraNarUpa 'para'rUpa isI liye hai ki vaha Aropita hai-kalpita hai aura vahI anumAnagamya hai| 'sAmAnya to bhAropita hai ata eva asat honese prameya ho nahIM sakatA isa liye tadviSayaka anumAnakA prAmANya pRthak mAnA nahIM jAsakatA' cArvAka kI isa zaMkAkAM bhI samAdhAna dharmakI ti ne kiyA hai| usane cArvAka kI isa bAtako to mAna hI liyA ki asat prameya ho nahIM sktaa| kintu sAtha hI anumAnake prAmANyako bhI dUsare DhaMgase siddha kiyA hai| prastutameM dharma kI rti ke abhiprAyako TIkAkArane spaSTa kiyA hai ki khalakSaNa hI pararUpase avagata hotA hai taba sAmAnyalakSaNa kahA jAtA hai| aura vaha to sat hI hai ata eva vaha aprameya kaise ! isa liye usakA sAdhana bhI pramANa hI haiM / yaha spaSTIkaraNa dharmakIrtike vicArakA vivaraNa hai, TIkAkArakI apanI sUjha nhiiN| 1-eka hI prameya ko uparyukta rItise do prakArakA siddha karake dharma kI rti ne usI dimAga sammata pramANaviplavavAdakA samarthana kiyA hai / aura pratipAdita kiyA hai ki prameya do haiM ata eSa pramANa bhI do hone cAhie / isa viSayameM pramANasaMplavavAdIkI orase yA cArvAkakI orase jo zaMkAe~ hotI hai, usakA samAdhAna karake dimAgake matakA spaSTIkaraNa bhI dharmakIrtine kiyA hai| pratyakSa hI sAmAnya viSayaka ho to kyA bAdhA hai isa zaMkAkA samAdhAna yoM kiyA hai ki pratyakSa nirvikalpaka hotA hai aura sAmAnyakA graha vikalpake vinA nahIM hotA / ata eva sAmAbhyaprAhaka pratyakSa ho nahIM sakatA kintu anumAnako hI usameM pramANa mAnanA caahieprmaannvaa02.75| sAmAnyavizeSAtmaka tRtIyaprameyakA asaMbhava siddha karake usane prameyadvitvake niyamase pramANadvitvakA niyama sthira kiyA hai-vahI0 2.73-80 / 5-dharma kIrti ke matakA saMkSipta sAra yaha hai ki prameya vastutaH eka.hI hai kintu usI eka hI vastukI kha aura para rUpase honevAlI pratItike AdhAra para hI prameyake do bheda haiM-khalakSaNa aura sAmAnya / khalakSaNa pratyakSa kahA jAtA hai kyoMki vaha pratyakSa pramANakA viSaya hai aura "tasya svaparaspAbhyAM gatemaiyAiyaM mavam ||"prmaannvaa02.54 / "tala kakSaNasa pratyakSatA kharUpeNa, anumAnataH pararUpeNa sAmAnyAkAreNa gateH meyavayaM mataM na bhUtasAmAnyakha satvAt ||"mno0 1. "ekamevAprameyatvAdasatanmataM ca naH"-pramANavA0 2.64 / 3. vahI 2.65 se / 1. "skhalakSaNameva tu pararUpeNa gateH sAmAgyalakSaNamiyam, sabasadeveti kapam aprameyam / tataH utsAthanamapi pramANameva / " mano02.65 / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 60. 50 5] ttippnnaani| 213 sAmAnya parokSa kahA jAtA hai kyoMki vaha parokSa pramANa-anumAnakA viSaya hai / ata eva do hI prameya honeke kAraNa pramANa bhI do hI haiN| parokSArthapratipattikA sAdhana mAtra anumAna hI hai anya zAbdAdi nahIM / jo bhI parokSa prameya ho vaha saba kabhI vizeSarUpase-asAdhAraNarUpase pratItIkA viSaya nahIM ho sktaa| gamakAnuyAyI sAmAnyarUpakI hI pratIti liGgase hotI hai ata eva sarvatovyAvRtta khalakSaNarUpa vizeSakI pratIti anumAnase kabhI nahIM ho sakatI / use to pratyakSa hI viSaya karatA hai| 6-jaina dArzanikoMne bhI vastutaH prameya eka hI mAnA hai / aura vaha hai dravyaparyAyAtmaka * vastu / usa eka hI vastukI vijJapti aneka prakArakI ho sakatI hai / eka hI vRkSa pramAtAse dUrIke kAraNa yA andhakArake kAraNa aspaSTapratibhAsakA viSaya banatA hai aura vahI sannikaTa ho taba spaSTa pratibhAsakA viSaya hotA hai / kisI vastuke sannihita hone para yA Alokake hone para usakA spaSTa pratibhAsa hotA hI hai yaha bhI niyama nahIM hai, kyoMki aMjanazalAkAkA netrase bhatisambhidhAna hone para bhI cAkSuSa pratyakSa nahIM hotA / aura Alokake hone para bhI ghUkAdiko dinameM spaSTa pratibhAsa hotA nahIM / ata eva mAnanA yaha cAhie ki vastutaH pramAtAkI nAnA prakArakI zakti yA yogyatAke kAraNa hI nAnA prakArakA jJAna hotA hai| arthAt prameyameM meda na hote hue bhI usakI nAnA prakArakI vijJaptimeM pramAtA yA usakI zaktiyA~ hI niyAmaka tattva haiN| vijJaptike bhedase prameyameM vastutaH bheda nahIM mAnA jA sakatA kintu pramAtA yA usakI zaktioMmeM hI bheda mAnanA ucita hai / ina nAnA prakArakI vijJaptioMke AdhAra para prameyameM bhI bhedakI kalpanA upacArase kI jA sakatI hai / arthAt pratIti yadi aspaSTa ho to prameya ko bhI aspaSTa aura yadi pratIti spaSTa ho taba prameyako bhI spaSTa kahA jA sakatA hai / aisI sthitimeM viSayI arthAt zAnake dharmakA viSaya arthAt prameyameM upacAra karake hI ukta vyavahAroMkI saMgati kara lenA caahie| dharma kI rti ne prameya eka hI mAnakara kha aura para rUpase usIkI pratItike AdhAra para usakA dvaividhya siddha kiyA hai vaise hI jaina dArzanikone bhI dravyaparyAyAtmaka eka vastuko hI prameya mAnakara sAmagrIke medase usIkI vizada aura avizada rUpase honevAlI pratItike AdhAra para use pratyakSa aura parokSa kahA hai-dekho kA0 13 / __isa prakAra jaina aura bauddha donoMmeM vastuke kharUpake viSayameM matabheda hote hue mI prameya eka hI hai aura yahI apekSAkRta nAnA hai isa viSayameM mataikya hai| 1. pratyakSaparokSAbhyAM meyasyAnyasya saMbhavaH / tasmAt prameyadvisvena pramANadvitvamiSyate // " pramAgavA0 2.63 / 2. "parokSArthapratipatteranumAnAzrayatvAt" hetu0 pR0 3 / "sAnumAnaM parokSANAmekAntenaiva sAdhanam |"-prmaannvaa02.62| 3. "gamakAnugasAmAnyarUpeNaiva tadA gatiH / tasmAt savA parokSArthoM vizeSeNa na gamyate // " pramANavA0 2.61 / 4. "anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm / " nyAyA0 kA0 29 / tadravyaparyAyAramArthoM bahirantazca tasvataH // " lghii07| 5. "maLavidyamaNivyaktiryathA'nekaprakArataH / karmaviddhAramavijJaptistathAnekaprakArataH // " laghI0 57 / asa0pU0 29-30 124,184,226 / tatvArthazlo0 pR0 229 / prameyaka0 2.3 / syaadvaadr02.2| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttippnnaani| [pR060. paM05___ nyAyAvatAra (kA0 1) meM itanA hI kahA gayA ki prameyakA vinizcaya do prakArakA hai mata eva pramANa bhI do haiM / zAntyA cArya ne vArtikameM spaSTIkaraNa kiyA ki vastunaH prameya eka hai kintu jJAtA kI apekSAse usakA dvaividhya mAnanA cAhie / jisake dUra-Asanna honepara pratibhAsa meda ho arthAt aspaSTa yA spaSTa pratibhAsa kramazaH hote hoM to vaha prameya pratyakSa kahA jAtA hai aura isake viparIta jo ho vaha parokSa hai / dhUmAdiliGgajJAnadvArA anumita vahi dUra yA Asanna ho taba bhI tatkRta pratibhAsabheda dekhA nahIM jAtA ata eva vahi parokSa prameya hai / phalitArtha yaha hai ki eka hI vahi kisI pramAtAkI apekSAse pratyakSa aura kisI anyakI apekSAse parokSa ho sakatA hai / eka hI prameyake do rUpa honese pramANa bhI do hI haiM / zAntyAcArya jise pratyakSa prameya kahate haiM use hI dharma kI rti skhalakSaNa kahate haiM "yasyArthasya sannidhAnAsanidhAnAbhyAM vAnapratimAsamedaH, tat skhalakSaNam / " nyAyabindu pR0 23 / aura zA tyA cArya sammata parokSa prameya hI dharma kI ti sammata sAmAnya hai"anyat sAmAnyalakSaNam" nyAyabindu pR0 24 / / _ "vikalpavijJAnenAvasIyamAno yarthaH sannidhAnAsanidhAnAbhyAM bAnapratibhAsaM na minati"-nyAyabinduTIkA pR0 24 / zAntyA cArya ne prameyako pratyakSa aura parokSa rUpa kahA hai| dharma kI rti bhI khalakSaNako pratyakSa aura sAmAnyako parokSa kahatA hai / jisa prakAra dimAga aura dharma kI rti ne prameya dvaividhyake AdhAra para pramANa dvaividhya siddha kiyA hai usI prakAra nyA yA va tAra aura usake 'vArtikameM bhI vaiviSya siddha kiyA gayA hai| itanA to jaina aura bauddha kA sAmya hai kintu sAmyakI apekSA jo vaiSamya hai vaha adhika mahatvakA hai / vaiSamya bhI ApAtataH mAlUma hotA hai, vastutaH vaha hai nIM / ata eva usakA vivecana kama mahastrakA nahIM hai / bauddha dArzanika jaisA ki prathama kahA jA cukA hai sAmAnyako avastubhUta mAnate haiN| taba jaina sAmAnyako vastubhUta mAnate haiM / jaina dArzanikoMke matase vastu sAmAnya-dravya aura paryAyavizeSarUpa hai / anya dArzanika virodhAdi doSoMse bhIta ho kara vastuko ubhayAtmaka mAnanese inakAra karate haiM aura yahI kAraNa hai ki dharma kI rti ne bhI ubhayAtmaka vastuvAdakA niSedha kiyA hai -pramANavA0 2.76-80 / kintu jaina dArzanikoMko ubhayavAdameM koI doSa pratIta nahIM hotA balki ekAntavAdameM hI doSa mAlUma hotA hai / dharma kI rti ne vastuko eka-vizeSa rUpa mAnA phira bhI usane yadi anumAnake prameyarUpase pratIta sAmAnyako khalakSaNase atyanta pRthak na mAnakara skhalakSaNa hI ko sAmAnyalakSaNa mAnA' taba vaha svalakSaNa ekAntarUpase vizeSarUpa hI hai yaha bAta siddha ho nahIM sktii| tathApi jaise jaina dArzanika spaSTa zabdoMmeM vastuko umayAtmaka svIkRta karate haiM bauddha dArzanika vaisA khIkAra nahIM karake apane ekAntavAdakA samarthana karate jAte haiN| pramAlakSmakAra bhI yahI mAnate haiM-(pR06 tathA kA0316) ki pramANasaMkhyAkA niyamana viSayake AdhArase hotA hai| 2. aSTasa0 pR0226| 3. "svalakSaNameva pararUpeNa gateH sAmAnya lakSaNamiSTam / taca sdev|"-prmaannvaa0 mno02.65| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 060. paM0 5] TippaNAni / 215 dharmakIrti ne vastuke kharUpa aura pararUpa aise do rUpa mAne haiN| jainoM ne bhI ye hI donoM rUpa mAne haiN| isa artha meM donoMko ubhayavAda iSTa hai phira bhI donoMmeM matabheda hai / jainoMke matase ApekSika dharmake mUlameM kevala vAsanA hI nahIM hai' / ata eva vastukA pararUpa ApekSika hote hue bhI kharUpa ke samAna hI vAstavika / jaba ki bauddhoM ke matase pararUpa korI kalpanA ke balase pravRtta hai / usa kalpanAkA upAdAna vastu nahIM kintu vAsanA 1 isa prakAra sAmAnya yaha vastukA pararUpa hai - ata eva kalpanAbhUlaka aura vAsanAmUlaka hai / bauddhoM ne sAmAnyako vAsanAmUlaka mAnakara bhI arthasambaddha mAnA hai anyathA marumarIcikAkI kalpanA yA AkAzakezAdikI kalpanA aura vahnikalpanA meM bheda hI kyA ? / isa prakAra donoM kalpanAe~ hote hue bhI eka arthase sambaddha hai dUsarI asambaddha / jo artha se sambaddha ho vahI sAmAnya aura asambaddha ho vaha asat / isa prakAra bauddhone sAmAnyakA upAdAna vAsanA mAnakara bhI use arthase sambaddha hI mAnA hai taba jaina sammata ApekSika dharmokI vAstavikatA aura bauddhasammata ApekSika dharmokI avAstavikatA meM zabdataH bheda bhale hI ho, arthataH kucha bhI bheda nahIM hai| jainoM kA to kahanA hai ki kathaJcit tAdAtmyake abhAva meM kisI bhI prakArakA sambandha ghaTita nahIM ho sakatA hai / ata eva sAmAnyako yadi arthasambaddha mAnA jAya to vaha kathaMcit arthAbhinna hI siddha hogA / aisI sthitimeM vaha ekAntarUpase avAstavika nahIM ho sakatA / - pahale hI yaha kahA gayA hai ki bauddhoM ke pramANaviplavavAda ke mUlameM kSaNikavAda hai / jainoM ko bhI payAryArthika dRSTise kSaNikavAda iSTa hai / paryAyanayakI apekSAse vastu pratyeka kSaNameM naI naI hotI hai ata eva koI bhI pramANa paryAyanayakI dRSTise gRhItagrAhi nahIM hotA / ata eva jaina dRSTise bhI pramANaviplava svataHsiddha hai / isI paryAyavAdakA Azraya lekara prastutameM zAnyAcAryane pramANaviplavavAdakA Azraya liyA hai / parantu jainadArzanika ekAntavAdI to hai nahIM / ve paryAyanayake samAna hI dravyanayako bhI mahattva dete haiM / isa liye pramANasaMplava bhI jainasammata hai / dravyArthikanakI apekSAse vastu sthira hai, nitya hai / ata eva eka hI vastumeM aneka pramANoMkI pravRtti saMbhava hai / kintu bhinna bhinna pramANoMmeM upayogavizeSa hone para hI pramANa saMplava iSTa hai, anyathA nahIM" / arthAt agnivizeSako paropadezase jAnakara yadi koI usI agniko anumAnase jAnanA cAhe tabhI usa agnimeM anumAnapramANakI pravRtti ho sakatI hai / vizeSatA yaha hogI ki paropadeza se agnikA jJAna mAtra sAmAnyarUpase hotA hai jabaki anumAnake dvArA usI sAmAnya vahnikA jJAna dhUmasambaddharUpase hotA hai / usI anumita vahniko yadi koI pratyakSa karanA cAhe to agnidezameM jA kara usakA pratyakSa jJAna bhI kara sakatA hai / kintu vizeSatA yaha hogI ki pramAtA usa sAmAnya vahnike vizeSadharma tRNajanyatva, parNajanyatva Adi bhI jAna letA hai / 19 1. tato yAvanti sambandhyantarANi tAvantaH pratyekaM bhAvasvabhAvabhedAH parasparavyAvRttAH / nahi kasyacit kenacida sAkSAtparaMparayA vA sambandho nAsti iti, nirUpasya svaprasaGgAt " - aSTaza0 kA0 11 / "ma cApekSikatA vyAsA nIrUpatvena"-taravArthamlo0 pR0 156 / 2. "tasya saMbandhibhiH kathaMcit vAdAmbe kAryakAraNAdInAmapi tadevAstu " aSTasa0 pR0 218 / 3. pramANamI0 1.1.4 / 4. aSTasa0 pR0 4 aura 171 / prastuta vArtikakI kA0 23 / 5. pramANa saMvAda nyAyavaizeSikoMko bhI iSTa hai - vyo0 pR0 326, 586, / kaMdalI pR0 61 / nyAyabhA0 1.1.3 / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 TippaNAni / [pR. 60.508pR0 60. paM0 8. 'nanu' aisA hI prazna jaina dArzanikoMne bauddhoM se bhI kiyA hai / dekho prameyaka0 2.2 / syAdvAdara0 pR0 270 / isa viSayakI vizeSaca ke liye dekho-pramANavA0 a0 pR0 207 / pramANavA0 mano0 2.1 / pR0 60. paM0 9. 'athAkasmAt prajJA karakA yaha siddhAMta hai ki parokSavahiviSayaka jJAna bhI pratyakSa ho sakatA hai / yadi jJAtA akasmAt arthAt dhUma dekhakara vyAptismaraNake binA hI vahikI pratIti karatA hai taba vaha vahnikA jJAna pratyakSa kahA jAtA hai, anyathA anumAna / dekho, pramANavA0 a0 pR0 135, 140, 436 / prajJA kara ke isa siddhAntake khaNDanake liye dekho- sanmati0 TI0 pR0 13. paM0 22 / prameyaka0 2.3 / syAdvAdara0 2.2 / pR060. paM0 25. 'atrocyate' tulanA- "atrocyate-pratyakSamapi skhalakSaNaM viSayI. kurvat tatsaMbhAvi vijAtIyavyAvRtyupakalpitaM sAmAnyaM pRSThavikalpena nizcinyat tadviSayamapi, nizcayaviSayeNa ca pratyakSaviSayavyavasthA / evantarhi skhalakSaNaviSayatA na syAditi cet / nA sajAtIyavyAvRttatvenApi tato nizcayAt / dve ca vyAvRttI khalakSaNe sto nizciteca pratyakSabalAt / na caivamapi anumAnasya vaivarthyam / na hi sAmAnyamityeva pratyakSaviSavA, parokSe tsyaa'prvRttH| na ca yadekadA'parokSaM tat sarvadA tathA / khalakSaNaM kadAcidaparoMkSamapi anyadA parokSam / evaM sAmAnyamapi / tato'parokSe sAmAnye gRhItAyAM vyAptI parokSe tasiSanumAnavRttiriti na kazcidvirodhaH / tasmAt pratyakSavAhA viSayadvaividhyasiddhiH, pratyakSAnumAnAbhyAM vetyubhayathApyupapannam / " pramANavA0 mano0 2.1 / / "na ca pratyakSaparokSAtiriktaprameyAntarAbhAvapratipAdakapramANAntarAbhAvAdasiddho heturiti vktvym| adhyakSeNaiva prameyAntaravirahapratipAdanAt / taddhi purasthitArthasAmarthyAsupajAyamAnaM tadAtmaniyatapratibhAsAvabhAsAdeva tasya pratyakSavyavahArakAraNaM bhavati tadanyAtmatAM ca tasya vyavacchindAnamanyadarthajAtaM sakalaM rAzyantaratvena vyavasthApayat tRtIyaprakArAbhAvaM ca sAdhayati / tatrApratIyamAnasya sakalasyArthajAtasyAnyatvena parokSatayA vyavasthAnAdanyathA tasya tadanyAtmatA'vyavacchede tadrUpatayA paricchedo na bhavediti na kizcidadhyakSaNAvagataM bhavet / " sanmati0 TI0 pR0 573 / pR0 61. paM0 2. 'darAsannAdi' isa kArikAmeM pratyakSa tathA parokSa viSayakI vyAkhyA kI gaI hai / yaha vyAkhyA nyAya bindu gata svalakSaNa aura sAmAnyakI vyAkhyAkI anugAminI hai yaha bAta pUrva TippaNImeM donoMkI tulanAke sAtha batAI gaI hai| prameyakI vizeSarUpase arthAt paMcajJAnoMkI dRSTise vivecanA pramA lakSma meM kI gaI hai jo isa prakAra hai "tatra kevalApekSayA sarvasyApi prameyarAzeH pratyakSatvAt, avadhijJAnApekSayA rUpidravyaM pratyakSam anyazca parokSam / manaHparyAyajJAnApekSayA mAnuSottaraparvatAntapartisaMkSimanodravyaM pratyakSam, zeSaM parokSam / zrutamatidvayApekSayA parokSamazeSamiti nizcayataH, vyavahAreNa punarindriyajJAnaM pratyakSam, parokSaM punaranumAnamAgamazca / " pR0 5 / jayantane bhI prameyakI pratyakSatA aura parokSatA ina zabdoMmeM svIkRta kI hai "pratyakSatvaM parokSopi pratyakSopi parokSatAm / dezakAlAdimedena viSayaH pratipadyate // " nyAyamaM0 pR0 34 / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU0 61. paM0 4.] TippaNAni / 217 pR0 61. paM0 4. 'tanimittam ' pramANamedakA niyAmaka tatva kyA hai isa viSaya meM dArzanikoM meM nimnalikhita nAnA mata pracalita haiM jinakA vivecana yahA~ saMkSepase kiyA jAtA hai - 1 bauddha tathA kucha jaimAcAryasaMmata viSayabheda / 2 mImAMsakasammata sAmagrImeda Adi / 3 naiyAyikasammata viSaya, sAmagrI aura phalabheda / 4 jaimadArzanikasammata lakSaNabheda / 1 1 - prameya do haiM - pratyakSa aura parokSa arthAt skhalakSaNa aura sAmAnya / ata eva pramANa bhI do haiM - pratyakSa aura parokSa / parokSa pramANa sirpha anumAna hai / isa bauddha matakA vistAra se vivecana pUrva kI TippaNImeM ho cUkA hai| isase spaSTa hai ki bauddhoMne pramANabhedakA niyAmaka tatva prameyabhedako hI mAnA hai / bauddha pramANasaMplavana mAna kara pramANaviplava mAnate haiM - yaha bhI kahA jA cukA hai / viplavavAda ke samarthana meM eka yukti yaha bhI hai ki pratyakSake viSaya skhalakSaNa meM anumAna zAbdAdi kisI parokSa pramANakI pravRtti mAnanA nahIM cAhie kyoMki aisA honepara buddhimeda nahIM ghaTa sakegA / arthAt anumAna aura zAbda buddhi bhI pratyakSa jaisI hI hogI kyoMki viSayabheda nahIM hai / anumAna aura pratyakSabuddhimeM bheda to spaSTa hai ata eva viSayabheda mAnanA caahie| aura usIke kAraNa pramANameM bheda huA hai yaha mAnanA cAhie' / isI bAta kA samarthana bhartRhari ne bhI kiyA hai - "anyathaivAgnisaMbandhAd dAhaM dagdho'bhimanyate / anyathA dAhazabdena dAhArthaH saMpratIyate // " vAkya0 2.425 / bauddha vidvAn prameyabhedake AdhAra para pramANakA bheda mAne yaha to samajhameM A sakatA kyoMki usa bAta kI saMgati bauddha sammata kSaNikavAda, pramANaviplava, khalakSaNa aura sAmAnya kI kalpanA Adi anya siddhAntoMse ho jAtI hai kintu jaina dArzanika zAntyA cArya jo prastuta granthake praNetA haiM aura pra mA lakSmakAra jinezvara ye donoM jaba usI bAta ko mAneM taba usakI saMgati jaina darzanasaMmata anya siddhAntoMse kaise karanA yaha eka samasyA hai| yaha samasyA aura mI jaTila ho jAtI hai jaba hama dekhate haiM ki anya sabhI jaina dArzanika lakSaNabhedako hI pramANabhedakA niyAmaka mAnate haiM aura viSayake bhedase pramANabheda nahIM mAnA jAsakatA - yaha dRDhatApUrvaka siddha karate haiM / isa viSaya meM zAntyA cArya kA spaSTIkaraNa kyA hai use dekhanA cAhie aura usakA jaina siddhAnta ke sAtha mela baiThatA hai yA nahIM isakI vivecanA karanI cAhie / anya jaina dArzanika pramANoMke viSayarUpase eka hI dravyaparyAyAtmakavastuko mAnate haiM / isa bAtako svIkAra karate hue bhI zAntyA cArya kA kahanA hai ki eka hI prameya pramAtAkI apekSAse dvividha ho jAtA 1. " tadAhuH - samAnaviSayatve ca jAyate sazI matiH / na cAdhyakSadhiyA sAmyameti zabdAnumAnabhIH // " nyAyamaM0 pR0 31 / "Aha ca - anyadevendriyagrAhyaM anyaH zabdasya gocaraH / zabdAt pratyeti bhinnAkSo na tu pratyakSamIkSate // " nyAyamaM0 pR0 31 / ye donoM kArikAyeM anyatra bhI uddhRta haiN| myA0 28 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 TippaNAni / [10 61. 50 5hai| zAntyA cArya kI yaha bAta jaina siddhAntake pratikUla nahIM hai / phira bhI yaha to mAnanA par3egA ki mUlataH prameyoMkA isa prakArase zAntyA cArya kRta vargIkaraNakA vicAra bauddhoM ke asarase achUtA nahIM / yahI kAraNa hai ki unakI pratyakSa prameyakI vyAkhyAmeM tathA dharma kI rtikRta khalakSaNarUpa pratyakSa prameyakI vyAkhyA vastutaH koI bheda nahIM diikhtaa| yahI bAta donoMke parokSa prameyake viSayameM bhI lAgU hotI hai| dUsare jaina dArzanika pramANasaMplavavAda ko ekakharase mAnate haiM yaha pUrva TippaNameM kahA jA cukA hai| aisI sthitimeM prameyamedake AdhAra para pramANakA bheda mAnane para zAnmA cArya ko pramANasamplavavAda kA tyAga karanA par3egA aura bauddhoM kI taraha viplavavAdako apanAnA pdd'egaa| ata eva pramANaviplavavAda jaina siddhAntake pratikUla hai yA nahIM isa bAtakA vivecana honA bhI jarUrI hai| __ pramANasaMplava mAna kara bhI jainoM ne mImAMsakoM kI taraha eka hI arthaka naye naye pariNAmoMko pramANakA viSaya mAnA hai / arthAt dharmIkI ekatAke kAraNa pramANasaMplava kahA jAtA hai / vastutaH pratyeka pramANAntarameM dharmI naye rUpameM yA yoM kahanA cAhie ki pratyeka pramANAntarameM naye naye dharma pratibhAsita hote haiM / jaina darzanameM dharma aura dharmIkA ekAnta meda nahIM hai, ata eva pratyeka pramANakA viSaya dharmakI dRSTise bhinna hote hue bhI dharmIkI dRSTise abhinna hI hai| isI dharmIkI ekatA-amedako mukhya mAna kara jaina dArzanikoMne pramANasaMplavakA samarthana kiyA hai| parantu isa dharmI yA dravyadRSTi ke atirikta eka dUsarI dRSTi bhI hai jo paryAyako pradhAnatA detI hai aura vaha jaina saMmata bhI hai| usIke anusAra arthAt usI paryAyadRSTise socA jAya to pramANaviplavavAda jo zAntyA cArya ke matase phalita hotA hai vaha jaina darzanake siddhAntase pratikUla nahIM kahA jA sktaa| pramA lakSma kAra ke matakI saMgati bhI isI prakAra samajha lenI cAhie / kyoMki pramAlakSmakAra bhI isI matake samarthaka haiM___"vidhAmeyavinizcayAditi badatA pranyakRtA prameyamedAdhInaH pramANamedA, nAparaM nimicAntaramasyetyetat pratipAditam / tathA ca vyApakAnupalabdhyA prmaannaantraamaavmaah|" pR06| "etAnyeva pramANAni nAparaM viSayArate"-pramAlakSma kA0 316 / 2-bauddhoM kI taraha mImAMsaka ku mA rila ke matase mI pramANasaMplava saMbhava nahIM hai, kyoMki pramANa apUrvArthaka-agRhItagrAhi honA caahie| ata eva unake matase viSayamedase pramANameda hai / pramANamedameM sirpha viSayameda hI kAraNa hai yaha bAta nahIM / unake matase viSayabhedake atirikta sAmagrImeda mI kAraNa hai / anumAnase zAbDapramANakA bheda siddha karate hue kumArila ne kahA hai "tasAdananumAnatvaM zAbde pratyakSavavet / rUpyarahitatvena tAragviSayavarjanAt // " zlokavA0 zabda0 18 / "patrApi sAt paricchedaH pramANahattaraiH punaH / mUnaM satrApi pUrveNa so'yoM nAvaetastathA // " lokvaa02.14| 2. mImAMsakoMne eka hI dharmI meM pramANAtarakI pravRtti mAnI hai phira bhI pramANasaMbanahIM mAnA bahadharmakI mukhyatA ko lekara hii| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 61.50 4] TippaNAni / 219 isase spaSTa hai ki sAmagrI aura viSayake bhedase anumAna aura zAbdameM pArthakya hai / isa prakAra unhoMne upamAna, arthApatti aura abhAvakA pArthakya unhI nirdiSTa do kAraNoMse siddha kiyA hai - prameyaka0 pR0 183 / syAdvAdara0 pR0 211 / / vAdI devasUri ke kathanAnusAra kumArila ke matase abhAvapramANakA pArthakya tIna kAraNoMse phalita hai "evaM sarUpamedAt, gocaramedAda, phalasya medAca / mitraM siddhmbhaavprmaannmprprmaannebhyH|" syAdvAdara0 pR0 283 / - vastutaH yadi sAmagrIbhedako pramANabhedakA niyAmaka mAnA jAya, jaisA ki ku mArila ne samI pramANoM ke viSayameM mAnA hai, to vidhAnanda kA kahanA hai ki kumArila yogijJAnakA- sarvatra jJAnakA niSedha nahIM kara sakatA / kyoMki usakI sAmagrI kumArilasaMmata samI pramANoMse pRSaka hI hai| sAmagrImeMdako pramANabhedakA niyAmaka na mAna kara yadi lakSaNabhedako hI niyAmaka mAnA jAya tamI pramANasaMkhyAMkA ThIka niyamana hotA hai-tattvArthazlo0.pR0 180-180 / 3-suSyatu durjanaH nyAyaseM jayanta ne bauddha saimata viSayake bhedase pratyakSa aura anumAnakA bheda mAnakara bhI kahA hai ki pratyakSa aura anumAna kI sAmagrI tathA phalase, upamAna-zAbdakI sAmagrI tathA phala mila meM bata eva ina do kAraNoM se mI pramANabheda mAnanA cAhie / arthAt sAmagrI aura phalabheda mIpramANabhedakA niyAmaka honA cAhie yaha jayanta kA mata hai| nyaaym:-pR.33| 1-anya-samI vArzanikoM kI carcAko dekhakara jaina dArzanikoMne yahI nirNaya kiyA ki vastutaH lakSaNabheda hI pramANabhedakA niyAmaka mAnanA cAhie / nivAmadane baukhake viSayabhedake sAmane mImAMsaka saMmata sAmagrIvAdako upasthita kiyA aura mImAMsakasamata sAmagrIvAdameM mI pUrvokta doSa batalAkara lakSaNabhedako hI pramANabhedakA niyAmaka tala siddha kiyA hai- tattvAryazlo0 pR0 180-181 / pramANapa0 pR0 64 / / sidArSine myA yAvatArake dvidhAmeyavinizcayAt' isa pAdakA bhAvArtha yaha kiyA hai ki jAnakI prApi hI do prakArakI hotI hai-eka to vizada aura dUsarI avizada / inake atirikta aura kisI bhI prakArako jJAnapravRtti nahIM hotI / ata eva pramANakA tIsarA prakAra ho nahIM sktaa| "tIkArI vihAya prakArAntareNa jJAnapravRtiM pazyAmaHna vApazyanta pramANAta sparikalpanaM kssmaamhe| na moprathamAnayoreka nihupAnaM upekSAmahe / " nyAyA0 TI0 pR.25 sivarSi ne kahA hai ki sAmagrIke bhedase koI jJAna spaSTa hotA hai aura koI aspaSTa / kintu jAnakI parata yA patparatAkA vicAra bAcArya sApekSa hai / khasaMvedanakI dRSTise to samI jJAna ekala sAyAkArAtmaka hai| sArAMza yaha hai ki bAghArthakA jJAna do prakArase hotA hai vizada aura aghida / gata eka do hI pramANa hai| pramApaura para devasUriko mI lakSaNamedase hI pramANameda iSTa hai / cakSurAdi nAnA. Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttippnnaani| [10 61 paM0 11sAmagrIke kAraNa cAkSuSAdi aneka pratyakSa jJAnavyaktiyA~ ho sakatI haiM kintu una sabhI kA eka sAmAnya lakSaNa vaizaya honese sabhI pratyakSa pramANameM antarbhUta ho jAtI hai / isa prakAra liA. zamdAdi nAnA sAmagrIke kAraNa anumAnAgamAdi parokSahAna vyaktiyA~ aneka ho sakatI hai kintu una sabhI kA antarbhAva eka parokSapramANameM isa liye hotA hai ki una sabhI kA eka sAmAnya lakSaNa avaizaya hai / isa prakAra pramANabhedakA niyAmaka lakSaNabheda hai, viSayabheda nhiiN| yahA~ para yaha bAta jAna lenA cAhie ki lakSaNabhedase pramANabheda jainoMne mAnA kintu sAmagrIbheda, viSayabheda ityAdi hI lakSaNabhedake niyAmaka tattva haiN| pR0 61. paM0 11. 'iha prAmANyaM tulanA-"pramANamedavyavasthApako hi viSayameva eva / tadamede gRhItagrAhitayA prAmANyAbhAvApaH / kathamanyathA anadhigatArthAdhiganta pramANamiti pramANalakSaNaM prnniiyte| kintu arthakriyArthino nAnyadviSayAntaramasti yat paricchindad manyat pramANAntaraM syAt / na cAviSayasya pramANacintayA kicid, marcakiyopayogina eva cetasaH pramANatayeSTeriti"-pramAlakSma pR0 75 / / pR0 61. paM0 16. 'iyaM cAgne vArtikakI Age AnevAlI kArikAoMmeM pratyakSa aura parokSake atirikta aura koI pramANa arthavat nahIM hai| isI vyApakAnupalabdhikI siddhi kI gaI hai-kA0 14-16 / pR061. paM0 21. 'pramANetara yaha kArikA dharma kI rti kI hai-"taduktaM dharmakIrtimA'pramANetara' ityAdi pramANapa0 pR0 64 / syAdvAdara0 pR0 268 / pR0 62. paM05. 'sAhazyaM tulanA - "gavayasyopalamme ca turamAdau pravartate / tasA. syavijJAnaM yattadanyA pramAna kim // " tattvasaM0 kA0 1559 / pramANavA0 alaM0 pR0 574 / ladhI0 19 / pR0 62. paM0 6. 'yathA' upamAnakA yaha udAharaNa mImAMsaka kI dRSTise diyA hai| pR0 12.50 6. 'upamAna' upamAnake 1-kharUpa, 2-prAmANya, 3-aura phalaMke viSayameM dArzanikoMkA jo matabheda hai use batAnA yahA~ amISTa hai| 1-upamAnakA svruup| upamAnake kharUpake viSayameM dArzanikoMmeM nimna likhita matabheda haiM(a) vRddha nai yA yi kasaMmata atidezavAkya / (A) upavarSA di mImAMsaka aura vedAnta saMmata sAdRzya-sAdRzyajJAna / ( navIna nai yA yikasamata sAdRzyapratyakSa / (6) prAcIna jaina saMmata sAdRzya-vaisAdRzyajJAna / (u)navIna jaina saMmata saMkalanAtmakasAdRzyajJAna / .."tathA hi-badekalakSaNalakSitaM sadya timede'pi ekameva pathA baisabaikalakSaNAkSi surAdipratyakSam, avaizabaikazakSaNalakSitaM ca zAbdAdi iti / parAdisAmagrImedopi himahAmAnAM vaizaraka kSaNAzivatvenevAmevA prasidaH pratyakSarUpavAnatikramAda, babara zabdAdisAmagrImedepi bhavaizabaikakakSaNa. pakSivakhenaivAmevaH zAbdAdInAM parokSarUpasvAvizeSAt / " prameyaka pR0 192 / syAhAdara0 pR0283|| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 62. paM06] TippaNAni / 221 (a) nyAya sUtrakAra ne upamAnakA lakSaNa yaha kiyA hai - "prasiddhasAdhAt sAdhyA sAdhanamupamAnam / 1.1.6 / isa sUtrake vyAkhyAnameM vRddha nai yA yi koM meM tathA usyotakarAdi meM matabheda hai| ddhanaiyA yi koM ke matameM atideza vAkya hI upamAna pramANa hai / jaya nsa ne bane yAyikoM ke anusAra isa sUtrakA vyAkhyAna isa prakAra kiyA hai "matra baneyApikAstAvadevamupamAnakharUpamAcakSate / saMhAsavisaMbandhapratItiphalaM prasiddhatarayo sArUpyapratipAdakamatidezavAkyamevopamAnam / gaSayArthI hi nAgarako'navagatagavayasakapastadamikSamAraNyakaM pRcchati 'kIDara gaSayaH' iti / sa tamAha-'yADazo gaulAgyo gavayaH' iti / tadetadvAkyamAsikasya prasiddhana gavA sArazyamamivaSada tadvArakamamasidasya gavayasaMhAmiSeyatvaM jJApayatItyupamAnamucyate / " nyAyamaM0 vi0 pR0 141 / jayanta kA kahanA hai ki bhASya kAra bhI atidezavAkyako hI upamAna pramANa mAnate haiM, bhaura aisA mAnanemeM koI asaMgati nahIM - nyAyamaM0 vi0 pR0 142 / / (A) zabarane apane bhASya meM vRtti kAra upavarSa ke matakA anuvAda kiyA hai| usase upavarSasamata upamAnalakSaNakA patA calatA hai / bhASya ke TIkAkAra aura anya granthakAra isa upavarSake matakA hI zabarake matake rUpameM ullekha karate haiM isakA kAraNa yahI hai ki zabarane apane bhASya meM use likha diyA hai| upavarSake matAnusAra upamAnakA lakSaNa yaha hai - "upamAnamapi sArazyamasabhikaSTe'rthe puvibhutpAdayati, yathA gavayavarzanaM gosaraNasya" / zAbara0 1.1.5 / humArila kA kahanA hai ki atidezavAkyako upamAna mAnane para bhAgamameM hI upamAna kA antarbhAva ho jAtA hai isI liye za barane (arthAt upavarSa ne) upamAnakA yaha nayA lakSaNa khira kiyA hai / isake anusAra sAdRzya' upamAna pramANa hai| kyoMki usIse asanikRSTa gomeMjo ki smaraNakA viSaya hai-gavayasA'syakI buddhi hotI hai arthAt 'vaha go isa gavapake sadRza aisI dukhi utpana hotI hai| sArasya nahIM kintu sAdRzyajJAna upamAna pramANa hai-aisA spaSTIkaraNa TIkAkAroMne kiyA hai-"pUrva maryamANe'rthe razyamAnArthasArayajJAnamupamAnam / " zAstradI0 pR0 74 / jaise anumAnameM jJAyamAnaliGgake khAnameM lijhajJAnako karaNa mAnA gayA hai usI prakAra upamitikA karaNa mI sArazya nahIM kintu sAdRzyajJAna hI mAnA gayA hai| mImAMsA kI taraha vedAnta meM mI upamAna sAdRzyajJAna hI kahA gayA hai-"tatra sArazya "sAvare sAgamAvImAvAsyavopavarNitam / " sokamA upa0 / tasvasaM060 WI 1. " gosAraNalekhando mAyAmA upavasaMmata evaM bhApakAreNa likhitavAda bAbArAdimira bhaaykhenaivrcte|"shaakhdii0 yuki0puu074|6.svrne bAharanameM gavara. sabako sAhacalAnIva rakhA hai| isakA matalaba hai-sAdhvavizigavadarzanam bhAra "bharavaM mAlamasAlpagavikSetra passanaH gosako gavayaH' ityAkArakaM sArayaviziSmavayanam"-zAbara mApa. .."anumAvAzAMbamA kitukA nhi|"kaarikaa067| ..."sArasya govaMzA sAvavipApamAna"-prakaraNapaM0pU0 110 / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 TippaNAni / [pR0 62, paM0 6pramAkaraNaM upamAnam / tathAhi-nagareSu ragopiNDasya puruSasya vanaM gatasya gavayendriyasanikarSe sati bhavati pratItiH 'mayaM piNDo gosAzaH' iti / tadanantaraM ca bhavati 'anena sahazI madIyA gauH' iti / tatra anvayavyatirekAbhyAM gaSayaniSThagosArayajJAnaM karaNaM goniSThagavayasArazyazAnaM phalam / " vedAntapa0 pR0 176 / (3) yadyapi jayanta ne vRddha nai yA yi koM ke lakSaNakI saMgati batalAI hai aura mImAMsakoM ke AkSepakA uttara diyA hai| phira bhI atidezavAkyako upamAna mAnanevAle vRddha nai yA yika hI rahe haiM yaha mAnanA paDegA / kyoMki usotakarase lekara sabhI nai yA yi koM ne-jinheM jayanta 'avatana' kahake pukAratA hai-tathA jayanta ne bhI upamAnake naye lakSaNako hI apanAyA hai / aura usIkA samarthana kiyA hai / ina navIna nai yA yi koM ke dvArA ukta nyA ya sUtra kI vyAkhyA aisI kI gaI hai- "adyatanAstu vyAcakSate-zrutAtidezavAkyasya pramAtura prasiddha piNDe prasiddhapiNDasArUpyavAnamindriyaja saMjJAsaMkSisambandhapratipattiphalamupamAnam"- nyAyamaM0 vi0 pR0 142 / arthAt ina navInoMke matameM atidezavAkyasmRtisApekSa sAkhapyapratyakSa upamAna pramANa hai / prastutameM itanA dhyAna rakhanA cAhie ki navIna nai yA yika aura mImAMsaka saMmata upamAnake svarUpameM vastutaH meda nahIM hai kintu donoMke matase upamAna pramANakA kArya- phala bhinna bhinna hai ata eva 'kAryabhedAt kAraNabhedaH' isa nyAyase donoMko bhinna bhinna rUpase liyA gayA hai| donoMke phalabheda - kAryabhedakI carcA Age kI jaaygii| dUsarI bAta yaha bhI hai ki nai yA yi ka aura mImAMsakoM meM sAdRzyaka kharUpake viSayameM mI maulika matabheda hai ata eva sAdRzyajJAna donoMke matase bhinna prakArakA hI hogA / ata eva donoMke matase sAdRzyajJAna upamAna hote hue bhI uparyukta prakArase matabheda honeke kAraNa donoMke matoMko alaga alaga hI prastutameM ginA hai| . (I) jainoM ke anu yoga dvAra sUtrameM 'aupanya' pramANakA nirUpaNa hai / anu yogadvAra kI zailI yaha hai ki vastuke bhedakathana dvArA usakA kharUpa btaanaa| ata eva usameM upamA pramANake bheda to ginA diye kintu lakSaNa nahIM 'batalAyA kintu nirdiSTa sAdhopanIta aura vaidhopanIta aise upamApramANake do bhedoMse aMdAjA kareM to kahA jA sakatA hai ki anu yoga dvAra kArake matase sAdRzya-vaisAdRzyajJAna upamAna pramANa hai| nyAya sUtra meM upamAnaparIkSAmeM pUrvapakSameM kahA gayA hai ki atyanta, prAyaH aura ekadezase jahA~ sAdharmya ho vahA~ upamAna pramANa ho nahIM sakatA aura ina tInake atirikta sAdharmyakA anya prakAra nahIM / ata eva upamAna pramANa asiddha hai| kintu anu yo gadvAra meM sAdharyo .."samAcayA lilizisambandhasmRtyanugrahe sati liDaparAmazo'numAnam, tara pratyakSam, tathA'gamA. divasaMskAraspakhapekSaM saaruuppprtykssmupmaanmiti"nyaayvaa02.1.48| 2. bhagavatImeM bhI upamAna pramANakA nirUpaNa hai-zataka 5. udezA41."se kiovamme? bhovamme duvihe paNNate jahA-sAhammovaNIe mahammovaNIe " ityAdi-anayo010 217 / 1. "atyanyaprAyaikadezasAbAbupamAnAtidi"-nyAyasU02.1.44 / atyavasAyamyopamAnama sidhyati / bhavati pathA gaurava gauriti / pAyaHsApodupamAna ma sidhyati nahi bhavati yathA'mahAne mahiSa iti / ekadesasAghambApamAna masidhyati, sahi sarveNa sarva upamIyate iti"-nyAyamA0 / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 62. 506] TippaNAni / 223 panIta upamAna aura vaidhopanIta upamAna pramANake tIna tIna bheda kiye gaye haiM aura ve ukta pUrvapakSIke dvArA niSiddha bheda hI haiM aisA tulanA karanese patA lagatA hai-"se kiM taM sAhammoSajIe' sAhammotivihe paNNate, taM jahA kiMcisAhammo0 pAyasAha0 savyasAha / se kiMtaM kiMcilA..."jahA maMdaro vahA sarisavo jahA samuho tahA goppayaM. jahA Aico tahA bajoto.""jahAcaMdotahA kumudo se kitaM pAyasAha... jahA govahA gavayo" se kiM taM sabasAha01 sambasAhanme thoSamme natthi tahAvi teNeva tasta movammaM kIrara jahA marihaMtehiM bharitasarisaM kyN"|" anuyo0 pR0 217 / (u) jainoM ke prAcIna sUtra anu yoga dvAra ke upamAna pramANako Age jAkara jaina dArza nikoM ne pratyabhijJAnake antargata kara diyA hai / aura usakA lakSaNa saMkalanArUpa samyammAna batAyA hai| isa pratyabhijJAnameM atIta aura vartamAna paryAyakI saMkalanAkA jJAna hotA hai| aisI saMkalanAkA viSaya sAdRzya ho taba dUsare logoMne use upamAna kahA jaba ki usIko bainAcAyoM ne sAdRzyapratyabhijJAna kahA hai- tattvArthazlo0 pR0 190 / parIkSA0 3.5 / pramANana0 3.5 / 2-upamAnakA prAmANya upamAnake prAmANyake viSayameM cAra mata nimnalikhita prakArase haiM(1) upamAnakA sarvathA aprAmANya (A) upamAnakA anyameM antarbhAva (3) upamAnakA pRthak prAmANya (6) upamAnake prAmANya-aprAmANyakA anekAnta (a) upamAnakA sarvathA aprAmANya bauddha saMmata hai / takhopaplava siMha kAra jayarAzi cA ika bhI isakA prAmANya nahIM mAnate / unhIM kA anukaraNa karanevAle zrIharSa vedAntI aura zAntyA cArya jaina mI upamAnaprAmANyako nahIM maante| zAnta rakSita aura prajJA kara gupta ina donoM bauddha AcAryoMne samAna rUpase yahI dalIla kI hai ki upamAna pramANa nahIM hai kyoMki usakA koI prameya hai hI nhiiN| dUsarI bAta yaha hai ki yadi sAdRzyapratipAdaka upamAna pramANa mAnA jAtA hai to vaisAdRzyagrAhaka eka anya pramANakI kalpanA karanI cAhie - tattvasaM0 kA0 1559 / pramANavA0 alaM0 pR0 556 / zAnta ra kSita ne upamAna aura smRtimeM abheda siddha karake smRtikI taraha usakA aprAmANya sApita kiyA hai / unakA kahanA hai ki go aura gavaya donoMmeM kucha aise avayava haiM jo tulyapratyayakI utpatimeM hetu hote haiM / ina avayavoMke atirikta sAdRzya yA sAmAnyaM aisI pRSAbhUta koI vastu nahIM jo tulyapratyayakI utpattimeM hetu hotI hoN| ata eva jaba hama gavayako dekhate haiM taba gogata una avayavoMkI smRti bhUyodarzanake kAraNa hotI hai| yahI upamAna hai| ata eva smRtirUpa honese vaha pramANa nahIM - tattvasaM0 kA0 1547-49 / cArvAka pratyakSapramANa mAnatA hai yahI sAmAnyarUpase saba kI dhAraNA hai kintu tatvopaplava .. "prameyavasvabhAga nAmipretAsa maantaa|" tasvasaM kA0 1543 / pramANA. malaM. pR0574| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttippnnaani| [pR0 62. paM06 siMhakAra jayarAzi cArvAka ho kara bhI pratyakSako bhI pramANa nahIM mAnatA / taba unake masameM upamAnake prAmANyakA prazna hI nahIM / unakA kahanA hai ki 'jaba pratyakSa hI pramANa nahIM laba pratyakSamUlaka upamAna kaise pramANa ho sakatA hai| unhoMne mI bauddhoM kI taraha kahA hai ki sAdRzyarUpa viSaya hI siddha nahIM taba upamAna prameyahIna ho kara pramANa kaise ho sakatA hai :tattvo0 pR0 110 / zrIharSa ne bhI tattvopaplava aura mAdhya mi koM kA anusaraNa karake pratyakSAdi sabhI kA prAmANya khaMDita kiyA hai ata eva unake matameM bhI upamAnakA prAmANya nahIM-khaNDana0 prthmpri0| jayanta ne mImAMsa ka saMmata upamAnakA antarbhAva smRtimeM kiyA hai aura isa prakAra usakA aprAmANya siddha kiyA hai / unakA kahanA hai ki gavayako dekhakara pratIti yaha hotI hai ki anena sadRzo gauH mayA nagare dRSTaH' aura yaha pratIti spaSTatayA smRti hai- nyAyamaM0 vi0 pR0 147 / __ akalaM kA di anya sabhI jainAcAryoM ne upamAnako pratyabhijJAke antargata mAnA hai-isa bAtako Age kahA jAyagA / kintu nyA yA vatAra mUlameM tIna hI pramANa pratyakSa, anumAna aura Agama mAne gaye haiN| upamAnake viSayameM mUlameM kucha bhI nahIM kahA gayA hai / zAntyA cArya ne apane prastuta vArtikameM anya jai nA cA yoM kA anusaraNa na karake bauddhoM kI taraha unhIke zabdoMmeM upamAnako apramANa hI siddha kiyA aura anya jai nA cArya saMmata usakA pratyabhijJAmeM antarbhAva mI mAnya nahIM rakhA / yaha unakA mUla nyA yA va tAra kA samarthana kahA jA sakatA hai kintu isase apane samaya taka hue samagra jaina nyAyake vikAsa kI upekSA mI phalita hotI hai| prastuta prasaMgake atirikta isI vArtikameM anyatra bhI unhoMne upamAnake prAmANyakA nirAsa kiyA hai- dekho pR0 58. paM0 33 / prastuta prasaMgameM eka aura bAta bhI jAnane yogya hai vaha yaha ki zAntyA cArya ne upamAnako to apramANa hI kahA kintu jisa pratyabhijJAnameM dUsare jainAcA yoM ne upamAnakA antarbhAva kiyA hai use to pramANa hI mAnA hai| dUsare jainAcA yoM ne pratyabhijJAko svatantra parokSa pramANa mAnA hai taba zAntyA cArya ne pratyabhijJAko nai yA yi kA di kI taraha pratyakSa hI mAnA hai'| (A) aba upamAnake antarbhAvake viSayameM vicAra karanA kramaprApta hai / jo dArzanika upamAnako pramANa to mAnate haiM kintu pRthak pramANa mAnanese inakAra karate haiM ve upamAnakA khAbhimata kisI na kisI pramANameM antarbhAva kara lete haiM / upamAnake antarbhAvake viSayameM nimralikhita mata pAye jAte haiM - (1) AgamameM antarbhAva / (2) anumAnameM antarbhAva / .. "pratyakSamUmupamAnam / vadapagame vasApyapagamAt / " tsvo0puu0110| bArtika pU092. pN18|| 1.dekho, prastuta Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 62. paM0 6.] TippaNAni / 225 (3) pratyabhijJAmeM antarbhAva / (4) pratyakSameM antrbhaav| (1) prAcIna bhai yAyikoM ne atidezavAkyako upamAna pramANa mAnA hai / usa atidezavAkya khalapa upamAnakA antarbhAva AgamameM hI ho jAtA hai aisA mI mAMsakoM ne, vaizeSikoM ne tathA sAMkhyoM ne kahA hai "tasyAgamAvahi vAdanyathaivoparNitam / puruSapratyayenaiva tatrArthaH saMpratIyate / tadIya. bacanatvena talAdAgama eva sH||" zlokavA0 upa0 2,3 / "mAtena maprasiddhasya gaSayasya gadhA gavayapratipAdanApamAnaM bhAptavacanameva"-prazasta pR0 576 / "upanAnaM tAvad 'yathA gautathA gapayA' iti vAcyam, sajanitA pIrAgama evaM" sAMsyata0 kA0 5 / inameM mImAMsakoM ko upamAnakA pRthak prAmANya iSTa hai kintu unake matase usakA lakSaNa nai yA pikoM se mila hI hai / ata eSa vRddha nai yA yi kasaMmata upamAnako ve bAgamameM antarbhUta kara lete haiN| sAMkhya aura vaizeSikoM ko upamAnakA prAmANya iSTa hai kintu pRthak prAmANya mahIM / ata eva ukta lakSaNako ve bhI AgamameM hI antarbhUta karadete haiN| (2) atidezavAkyake spaSTatayA AgamarUpa honese navIna nai yA yi koM ne upamAnakA dUsarA lakSaNa kiyaa| isake anusAra atidezavAkyako sunakara araNyameM jAnepara sArUpya darzana hotA hai arthAt gosadRza gavayakA darzana hotA hai taba saMjJAsaMjhisaMbandhapratipatti hotI hai arthAt yaha gavayapadavApya hai aisI pratIti hotI hai / yaha pratIti upamAnakA phala hai bata eSa sArayadarzana karaNa honese upamAna pramANa kahA jAtA hai-aisA navIna nai yA pikoM ne mAnA / isa apamAnako to bAgamameM antarbhUta nahIM kiyA jA sakatA thA / ataeva upamAnako pRSaka pramANa nahI mAnane vAle sAMkhyoM ne ise anumAnameM antarbhUta kara liyA-"yopyayaM 'gavayazamdo gosarazaya pAcaka rati pratyayaH so'pi anumAnameva / yo hi zabdo patra praveH prayujyate so'satityantare vasavAcakA, yathA gozado gotvasya, prayujyate ca gapazabdo golacchati tasyaiva pAcaka rati sajjAnamanumAnameSa" sAMsyata0 kA0 5 / / navIna nai yAyikoM ke isa lakSaNako mI zAntarakSita ThIka nahIM samajhate / unakA kahanA hai ki atidezavAkyakA zravaNa huA. usI samaya samAlyAsaMbandha pratipati ho hI jAtI hai ata eva gavayadarzanake bAda use mAnanepara gRhItagrAhi honese sUtikI taraha upamAna sAmAna ho jAyagA-tasvasaM0 kA0 1564-65 bhAge jAkara unhoMne yaha bhI kaha diyA hai ki yadi upamAna ko kisI bhI taraha pramANa mAnanA hI ho taba use satA nahIM kintu anumAnAntargakara lenA caahie| 1. "gocarape'pi bhavatyevAumaiva vaa| nispavitvamalaprIva 55o pA sammo'saurigabahutigocarA socamahaNAvato purilogopcaa140"vsN0| myA. 29 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 TippaNAni / [pR0 62. paM0 6jaina vyAkhyAkAra siddha rSi ne mI upamAna pramANako anumAnake antargata kara liyA hainyAyA0 TI0 pR0 20 / pramA lakSma meM bhI upamAnakA antarbhAva anumAnameM kiyA gayA hai-kA0 316,334 / viveka yaha hai ki pramA lakSma kArane mI mAM sa ka saMmata upamAnako anumAnAntargata mAnA hai aura naiyAyikasaMmata upamAnako adhigatagrAhi honese zAnta ra kSita kI taraha apramANa hI mAnA hai-pramAlakSma- kA0 341 / (3) jaina AcAryoMne upamAnako pratyabhijJAna nAmaka parokSa pramANAntargata mAnA hai| jaise UrdhvatA sAmAnyako viSaya karake 'sa evAyaM' aisA saMkalanAtmaka pratyaya hotA hai vaise hI tiryagsAmAnyako lekara 'tatsadRzo'yaM' aisA saMkalanAtmaka pratyaya hotA hai / jaina AcAryoMke matase aise aura bhI saMkalanAtmaka pralaya ho sakate haiM, jaise- 'idamasmAt dUraM, hakham' ityAdi / ina sabhI prakArake saMkalanAtmaka jJAnoMko pratyabhijJAnake antarbhUta hI mAnA gayA hai-prameyaka0 3.5-10 / syAdvAdara0 pR0 497 / (1) vAcaspati mizra ne sAMkhya tatva ko mu dI meM mI mAM sa ka saMmata upamAnakA antarbhAva pratyakSameM kiyA hai__ "yattu gavayasya cakSuHsanikRSTasya gosAdRzyajJAnaM tatpratyakSameva, ata eva maryamANAyA~ gavi gaSayasArazyajJAnaM pratyakSam / na hi anyad gavi sAdRzyam, anyatha gavaye / bhayoSayavasAmAnyayogo hi jAtyantaravatI jAtyantare sAhazyamukhyate / sAmAnyayogama ekaH / sa ved gavaye pratyakSo gatyapi tthaa|" sAMkhyata0 kA0 5 / (3) nai yA yi ka aura mI mAM sakoM ne hI upamAnakA pRthak prAmANya mAnA hai / vedAntadarzana vyavahArameM bhaTTa na ya kA anugAmi hai ataH use mI upamAnakA pRthak prAmANya iSTa hai| anya kisI darzanameM aisA nahIM mAnA gayA / (I) AcArya u mA khA ti ne upamAna kA vicAra nayavAdarUpa jaina dRSTi se kiyA hai ata eva unake matase vaha pramANa hai mI aura nahIM mI / ___ AcArya umA khA ti ne jaba pramANake pratyakSa aura parokSa aise do bheda karake matyAdi pAMcoM jJAnoM kA unhIM domeM samAveza kara diyA taba unake sAmane prazna huA ki nai yA yi kA diko sammata aura bha ga va tI jaise jaina zAstrameM nirdiSTa pramANake pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama aise cAra bhedoMke sAtha ina do bhedoMkA samanvaya kaise karanA hai| AcArya umAkhA tine uttara diyA ki una cAroM pramANoMkA samAveza matijJAna aura zrutajJAnameM kara lenA cAhie / arthAt pratyakSa, anumAna aura upamAnakA matimeM aura AgamakA zrutameM antarbhAva kara denA cAhie / isa prakAra phalita yaha hotA hai ki ye cAroM hI pramANa parokSa pramANAntargata haiN| prastutameM yaha kahanA cAhie ki upamAna pramANa hai para vaha parokSa hai aura matijJAna hai| jaina dRSTike anusAra jo samyagdRSTi jIva hai usIkA matijJAna jJAna hai ata eva pramANa hai| aura mithyAdRSTi jIvakA matijJAna ajJAna hai ata eva apramANa hai / isI dRSTise umA khA tine 1.bhagavatI 5.4. / 2. tasvArthabhA01.13 / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 10 62. paM0 10] ttippnnaani| phira kahA ki pramANake nirdiSTa cAra bheda mithyAdRSTike dvArA parigRhIta honese apramANa hI haiN| isa vicArake anusAra upamAna yadi midhyAdRSTikA ho to vaha apramANa hI kahA jAyagA / eka aura dRSTi se bhI u mA khA ti ne isa viSayakA vicAra kiyA hai / unakA kahanA hai ki zabdanayake matAnusAra koI jIva mithyAdRSTi yA ajJa hotA hI nahIM / ata eva zabda dRSTise dekhA jAya to sabhI jJAna pramANa hI haiN| prastutameM kahanA hogA ki isa vicArase upamAna pramANa hI hai| 3-upamAnakA phala / upamAnake phalake viSayameM bhI vivAda dekhA jAtA hai / isa viSayameM ullekhanIya matabheda nai yA yi ka aura mImAMsakoM kA hai| naiyAyikoM ne upamiti ko saMjJAsaMjhisaMbandhapratItirUpa mAnA hai / arthAt atidezavAkyako suna kara araNyameM jAnevAle vyaktiko 'ayaM gavayapadavAcyaH' aisI jo pratIti hotI hai use upamAnakA phala mAnA hai| kintu mI mAM sa koM ne aisA nahIM mAnA / unakA kahanA hai ki upamAnakA phala samAkhyAsaMbandhapratIti nahIM kintu parokSa gaumeM gavayasAdRzyakA jo jJAna hotA hai arthAt 'madgRhagato gauH gavayasadRzaH' aisA jo jJAna hotA hai vahI upamAnakA phala hai / arthAt saMjJAsaMjJisaMbandhapratIti nahIM kintu parokSavastuviSayaka sAdRzyajJAna hI upamiti hai| pR0 62. paM0 8 'mahiSa' tulanA-pramANavA0 alaM0 pR0 576 / pR0 62. paM0 8. 'sAdRzyAbhAva' tulanA-"syAdetat-vaisAdRzyaM hi sAdRzyAbhAvaH / tasAdastyevAbhAvAntargatirityAha-anyonyetyAdi / anyonyAbhAvatAyAM satyAM yadyabhAvarUpaM prameyaM vyavasthApyate tadA samam / kathamityAha "sArazyasya viveko hi yathA tatra pramIyate / sarvAvayavasAmAnyaviveko gamyate tathA // " tattvasaM0 kA0 1560,61 / pR0 62. paM0 10. "kimidaM sAdRzyam' kumArila ne sAdRzyakA lakSaNa isa prakAra karake use pRthak vastu siddha kiyA hai "sAdRzyasyApi pastutvaM na zakyamapabAdhitum / bhUyo'vayavasAmAnyayogo jAtyantarasya tat // 18 // " zlokavA0 / matalaba yaha hai ki do govyaktiyoMmeM to gotvarUpa eka hI jAti honeke kAraNa domeM sAdharmya yA samAnatA hai kintu go aura gavayameM gotva yA gavayatvarUpa eka jAti nahIM / gomeM gotva aura gavayameM gavayatva jAti bhinna bhinna hone para bhI donoMmeM samAnatAkA pratyaya jo hotA hai usakA kAraNa khajAtike atirikta kucha dUsarA honA cAhie aura vahI sAdRzya hai / go aura gavayameM bahutase samAna avayavoMkA jo yoga hai vahI sAdRzya hai / zAstra dI pi kA meM sAdRzyakA lakSaNa isa prakAra kiyA gayA hai- "arthAntarayogibhiH saMbaMdhiptAmAnyairarthAntarasya tAza. .."apramANAnyeva vaa| kutaH mithyAdarzanaparigrahAt, viparItopadezAca"-tatvArthabhA0 1.13 / 2. "cetanAjJavAbhAvyAca sarvajIvAnAM nAsya kazcinmidhyAdRSTirajJo vA jIvo vidyate tasmAdapi viparyayAna na ayata iti / atA pratyakSAnumAnopamAnAtavacanAnAmapi prAmANyamabhyanujJAyata iti // " tattvA. rthmaa01.35| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 TippaNAni / [pR0 62. paM0 11yogaH sAdRzyam / yathA gojAtiyogibhiH karNAdyavayava sAmAnyairgadhayajAteryogo gavayasya gosAdRzyam / gavayasaMyogibhizca goryogaH tatsAdRzyam / " zAstradI0 pR0 75 / sAmAnyakA lakSaNa to yaha hai ki jo anuvRtti pratyayameM nimitta ho vaha sAmAnya hai' / arthAt gosvasAmAnyake kAraNa sabhI gAyoMmeM 'ayaM gauH' 'ayaM gauH' aisA pratyaya hotA hai / mImAMsakoM kA kahanA hai ki sAdRzya sAmAnyarUpa nahIM kintu usase bhinna padArtha hai kyoMki sAdRzyake kAraNa anuvRtti pratyaya nahIM hotA kintu sAdRzya pratyaya hotA hai'| sAdRzya sAmAnyameM bhI upalabdha hotA hai ata eva vaha sAmAnyase bhinna honA cAhie' / kintu naiyAyikoM ne use dravyAdi sAta padArthase atirikta nahIM mAnA aura usakA lakSaNa isa prakAra kiyA "tadbhitve sati tadvatabhUyodharmavasvam" muktA0 kA0 2 / isakA matalaba yaha hai ki jaba hama mukhako candrakI upamA dete haiM arthAt mukhako candra sadRza kahate haiM taba isakA artha yaha hai ki candrase bhinna hote hue bhI candragata AhlAdakatvAdi dharma mukhameM haiN| yahI mukhagata candrasAdRzya hai / naiyAyikoM ne mImAMsakoM kI taraha sAdRzyako pRthak padArtha mAnA hai "navyAstu sAdRzyamatiriktameva / na cAtiriktatve padArthavibhAgavyAghAtaH iti vAcyam / tasya sAkSAt paraMparayA vA tatvajJAnopayogipadArthamAtranirUpaNaparatvAt" dinakarI kA0 2 | bauddhoM ne to kaha diyA ki jaba sAmAnya hI siddha nahIM taba 'bhUyovayavasAmAnyayoga' rUpa sAdRzya kaise siddha ho sakatA hai- tattvasaM0 kA0 1544 / pR0 62. paM0 11. ' gavayAlambhane' upamAnake prayojanameM kumArila ne batAyA hai ki pratinidhi cunAva meM sAdRzyake jJAnakI apekSA hai| aura sAdRzya jJAna upamAnase hotA hai / unhoMne zrIhike abhAva meM nIvArako pratinidhi mAna kara yajJa karalenA cAhie aisI bAta mImAMsAsUtra (6.3.13 - 17 ) ke AdhArase kahI hai - zlokavA0 upa0 53 / prastuta meM zAntyA cArya ne gavayako goke pratinidhirUpase batAyA hai / bhI mAM sA darzanameM gokA 1 vayase sAdRzya mAnA gayA hai kintu gavayako gokA pratinidhi banAyA jAya aisI vidhi dekhanemeM nahIM AtI phira bhI aisI kalpanA bauddhoM ne aura jainoM ne mImAMsaka koM kI hiMsApriya prakRtiko dekhakara kI ho to koI Azcarya nahIM / pR0 62. paM0 15. ' pramANeyacA' tulanA - " etAvatA ca lezena pramANatvavyavasthitau / neyatA syAt pramANAnAmanyathApi pramANataH // " tattvasaM0 kA0 1556 // pR0 62. paM0 16 'naviSayavat' tulanA - " prameyavastvabhAvena nAbhipretA'sya mAnatA // " tattvasaM0 kA0 1543 / 1. prazasta0 pR0 677 / 2. "anuvRttipratyaya nimittAbhAvAca na sAmAnyam" prakaraNapaM0 pR0 110 / 3. "sAmAnyepi saravAt yathA gotvaM nityaM tathA azvatvamapi nityamiti sArasyapratIte: " muktA0 kA0 2 / 4. pramANavA0 alaM0 pR0 576 / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 64.508] TippaNAni / 229 pR0 62. paM0 18. 'arthApattiH sirpha mI mAM sa ka aura vedAntako choDa kara anya kisI dArzanikane aryApattikA pRthak prAmANya mAnA nahIM / usakA antarbhAva sabhIne anumAnameM hI kiyA hai| isakI carcA ke liye dekho-zAbarabhA0 pR0 38 1 zlokavA. arthApattipariccheda / prakaraNapaM0 pR0 113 / tattvasaM0 kA0 1587-1647 / nyAyamaM0 vi0 0 36 / sanmati0 TI0 578,585 / nyAyaku. pR0 505 / syAdvAdara0 pR0 276 / pR0 62. paM0 24. 'pUrvam' dekho, pR0 19. pN09| pR0 62. paM0 21. 'aniyameM tulanA-sanmati0 TI0 pR0 26 pN040| pR0 63. paM0 6. 'abhAvapramANam' dekho, pramANamImAMsAkA bhASATippaNa pR0 26 / pR0 63. paM0 7. 'pramANapaJcakAbhAve tulanA-"pratyakSAderanutpattiH pramANAmASa udhyate / sA''smanaH pariNAmo vA vijJAnaM vA'nyavastuni // " zlokavA0 abhAva0 11 / pR063.508. 'tathA hi' yahA~se mImAMsA kane yaha siddha karanekA prayatna kiyA hai ki pratyakSAdi bhASagrAhi pramANoMse abhAvakA graha ho nahIM sakatA / prAraMbhameM naiyAyika aura vaizeSikoM ke pakSakA khaNDana kiyA gayA hai| kyoMki unake matase abhAva pratyakSa prAhya hai| pR. 63. paM0 22 'na tu...liGgam tulamA-"na cApyatrAnumAnatvaM likAmAvAda pratIyate / bhASAMzo na tu liGgaM syAt tadAnIM nA'jighRkSaNAt // 29 // " ityAdi / vhii| pR0 63. paM0 26. 'nApyanupalabdhe" tulanA-"pratyakSAderanutpacina tu lihaM bhaviSyati / ma vizeSaNasambandhastasyAH sAmAnyato bhavet // 38 // " vahI / bauddha aura prAbhA karoM ne anupalabdhiliGgaka abhAvavyavahAra mAnA hai-prakaraNapaM0 pR0 121 / 10 63. paM0 28. 'anavasthA' tulanA-na cAnavagataM lihaM gRhyate cedasAvapi / samAvavAdamAvena rakhetAnyena hetunA // 40 // sa cAnyena gRhItavyo nAgRhIte hi ligtaa| tahItirhi lina syaadvyenetynnttaa||41||" ityAdi vhii| pR014. paM0 2. 'dhUmena' isako 'dhUmena' paDhA jAya / pR0 61.50 5. 'anyopalabdhi' anupalabdhi hetukA kharUpa dharmottarane isa prakAra jyAkhyAta kiyA hai- "sa eva ghaTaviviktapradezaH, tadAlambanaM ca jJAnaM dRzyAnupalambhanibhayahetutvAtyAnupalambha ucyate / yAva kahAnasaMsargi vastu na nizcitaM tajjJAnaM ba, na taavaashyaanuplmbhnindhyH| tato vastu api anupalambha ucyate tajjJAnaM ca / darzananivRttimA tu khayamanizcitatvAdagamakam / tato dRzyaghaTarahitaH pradezaH tavAnaM ca pacanasAmadeiva yAnupalammarUpamuktaM draSTavyam / " nyAyabi0 TI0 pR0 36-34 / arthAt bauddhoM ke matase ghaTavivikta pradeza aura ghaTavivikta pradezakA jJAna ye donoM anupalabdhi zabdake pratipAya hai| unameM se ghaTavivikta pradezakA jJAna prastutameM anyopalabdhizabdase vivakSita hai| pR0 61. paM0 8. 'asayavahAra' vastutaH dharma kI rti ne anupalabdhi hetuse asanyavahArakI siddhi hotI hai yahI mAnA hai-"amUDhasmRtisaMskArasyAtItasya vartamAnasya ca pratipatrapratyakSasya nivRtiH abhaavvyvhaarsaadhnii|" nyAyabi0 pR0 44 / asAvahAra arthAt abhAvavyavahArakI vyAkhyA dharmo tara ne isa prakAra kI hai- "amAvasya Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / 230 [ pR0 64. paM0 8vyavahAraH - nAstIti evamAkAraM jJAnaM zabda evamAkAro niHzaMkaM gamanAgamanalakSaNA ca pravRttiH kAyikosbhAvavyavahAraH / ghaTAbhAve hi jJAte niHzaMkaM gantumAgantuM ca na pravartate / tadevametasya trividhasyApyabhAvavyavahArasya dRzyAnupalabdhiH sAdhanI - pravartikA / " nyAyabi0 TI0 pR0 46 / "ityakSajJApanAyaikAnupAkhyodAhRtirmatA / " pramANavA0 4.263 // pR0 64. paM0 8. 'etaduktaM bhavati' bauddha apane pakSakA samarthana karatA hai / pR0 64. paM0 10. 'svasaMvedanapratyakSasiddhA' tulanA - "pakopalambhAnubhavAdidaM nopalabhe iti / buddherupala me beti kahipakAyAH samudbhavaH // " pramANavA0 4.270 / pR0 64. paM0 13. 'smAryate' saMpUrNa kArikA isa prakAra hai "vidyamAne'pi viSaye mohAdatrAnanubuvan / kevalaM siddhasAdharmyAt smArthate samayaM paraH // " pramANavA0 4.267 / vyAkhyA - "abhAvavyavahArasya viSaye dRzyAdarzane vidyamAnepi kevalaM mohAd asajjJAnazabdavyavahArAm ananubhuSan- nAnuvadan paro asadvyavahAraviSayatayA siddhena ghaTena DAntena dRzyAdarzanavattAyAH sAdharmyAt samayaM vyavahAraM smArthate / pUrvamapi tvayA dRzyAdarzanamAtrako sadvyavahAraH pravartitaH tatsadbhAvAdihApi pravartayeti paraH pratipAdyate / " mano0 | pR0 64. paM0 16. ' vAdanyAye' - " etAvanmAtranimitto'yamasadvyavahAro'nyasya tanimittasya abhAvAt / sarvasAmarthyaviveko nimittamiti cet" ityAdi - vAdanyAya pR0 21 / pR0 64. paM0 18. 'nanu' mI mAM saka ne yaha zaMkA kI hai| pR0 64. paM0 19. 'svabhAvahetau ' - " nanu yathA svabhAvakArya ( kAraNa ) siddhyartha dvau hetU ukta tathA anupalabdhirapi vaktuM yuktA hetutvAt / svabhAvAnupalabdhistAvat tAdAtmyapratibandhAt svabhAvahetorna bhidyata iti svabhAvahetu nirdezAdeva nirdiSTA / kAraNavyApakAnupalabdhibhyAM ca niSedhyAnupalabdhireva pratipAdyata iti na te api svabhAvAnupalabdherbhidyete |"mno0 pR0 504 / svabhAvahetumeM bauddha tArkikoMne tAdAtmya sambandha mAnA hai ata eva dharma kI rti ne anupalabdhimeM bhI tAdAtmya sambandha kI siddhi nimna kArikAmeM kI hai - "tatropalabhyeSvastitvamupalabdhernacAparam / " pramANavA0 4.263 / manoratha nandI ne isakI vyAkhyA nimna zabdoMmeM kI hai / - " nanu svabhAvAnupalabdhau kathaM tAdAtmyaM pratibandha ityAha- tatropalabhyeSu bhAveSu vicAryamANamastitvamupalabdheraparaM na bhavati yadi hi upalabdhiH karmadharmastadA upalabhyamAnatA astitvam / atha kartRdharmaH, jJAnam ; tadA tadanvayavyatirekAnuvidhAnAd bhAvasattAvyavasthAnasyopacArAt saiva sattA / yathA copalabdhireva sattA tathA anupalabdhirevAsanteti tAdAtmyamanayoH sambandhaH / " mano0 / pR0 64. paM0 20. 'naiSa doSaH' bauddha uttara detA hai / pR0 64. paM0 24 : ' hetunA' vyAkhyA - hetunA samagreNa yaH kAryotpAdo'numIyate sa kasmin hetAvantarbhavatItyAha-sa svabhAvaheturanuvarNitaH / na hi samaprAddhetoH kAryasambha Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 67. paM0 7] TippaNAni / vo'numIyate kintarhi - kAryArjanayogyatvam / tathArthAntarAnapekSatvAt hetusAkalyamAtrAnu bandhyeveti / tasmin sAdhye hetusAkalyaM svabhAvahetureva / " pramANavA0 mano0 3.63 10 65. paM0 3. 'nanveSaM mI mAM sa ka bauddha pakSakA uttara detA hai| pR0 65. paM0 4. 'yogyatAyAH vastutaH asadvyavahArakI yogyatA anupalabdhi hetukA sAdhya hai tabhI to usakA antarbhAva svabhAva hetumeM hotA hai - hetu0 TI0 pR0 50 / pR0 65. paM0 6. ' tasya bhAvavyatirekeNa' tulanA - " na hi vastuvyatiriktam asanAMmapramANasya arthaviSayatvAt / sakalazaktivirahalakSaNasya nispAkyasya svabhAvakAryAderabhAvAt kutastatpramitiH / " aSTaza0 kA0 9 / pR0 65. paM0 14. 'sambandhaM vinA' tulanA - " kathaM tarhi abhAvena sambandhaH 1 na kathaJcit / kintu buddhiparikalpita evAsau ityAha " tasmAdanarthAskandinyo'bhinnArthAbhimateSvapi / zabdeSu vAcyamedinyo vyatirekAspadaM dhiyaH // " pramANavA0 2.117 / pR0 65. paM0 18. 'sambandhapUrvakatvena vizeSaNavizeSyabhAva mI taba hotA hai jaba donoM sambandhioM meM koI na koI sambandha ho aisA pratipAdana vidhAnanda ne spaSTatayA kiyA hai / unhI kA anugamana prabhA candra aura deva sUri ne bhI kiyA hai| 231 "kathaM samavAyibhirasambaddhasya tasya tadvizeSaNabhAvo nizcIyate ?" tattvAryazlo0 pR0 201 "mApi vizeSaNabhAvAt sambandhAntareNa sambaddhArtheSveva asya pravRtcipratIte', vRNDaviziSTaH puruSaH ityAdivat / anyathA sarve sarvasya vizeSaNaM vizeSyazca syAt / " ityAdi / nyAyaku0 pR0 303 syAdvAdara0 pR0 969 / pR0 65. paM0 19. 'puruSecchayA' tulanA - "vizeSaNavizeSyayoH vivakSAparatantratvAda purvavecchAnurodhAt na pAramArthikatvam / tathA viSANI gauriti gorvivANamityAdau viparyayo vizeSaNavizeSyayoH prayokturicchAvazena dRzyate / " pramANavA0 mano0 2.227 / pR0 66. paM0 13. 'svatantraH' tulanA - "abhAvo hi nAma na kazcit svatantro vyavahAraviSayo'pi tu vivakSitasya vastuna eva / " pramANavA0 a0 pR0 833 | pR0 66. paM0 15. 'ekadA'sti' tulanA - " prAgbhUtvA dyabhavanbhAvo'nitya ii pIyate // " pramANavA0 2.110 / "ma tasya kiJcid bhavati na bhavatyeva kevalam // 11 vahI 3.277 / hetu0 TI0 pR0 82 / pR0 66. paM0 22. 'akiJcitkaratvena' tulanA - "apekSeta paraH kArya yadi vidyeta kizcana / yavAkiJcitkaraM vastu kiM kenacidapekSyate // " pramANavA0 3.279 / pR0 67. paM0 2. 'sacayA bhAvyam tulanA - pR0 67. paM0 7. 'uktamatra' dekho pR0 66. paM0 21-24 / "avinAzAt sa evAsya vinAza iti cet katham / anyo'rtho'nyasya nAzo'stu kArDa kasmAnna dRzyate // " pramANavA* 3.270 1 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 TippaNAni / pR0 67. paM0 10. 'kSIre dadhi' prAsaMgika zloka ye haiM " kSIre dadhi bhavedevaM dani kSIraM ghaTe paTaH / zaze zukraM pRthivyAdau caitanyaM mUrtirAtmani // 5 // a gandho rasadhAnau vAyau rUpeNa tau saha / vyomni saMsparzitA te ca na cedasya pramANatA // 6 // " zlokavA0 abhAva | . isake sAtha AMta mImAMsA kI nimna kArikAe~ tulanIya haiM. -- [ pR0 67, paM0 10 "kAryadravyamanAdi syAt prAgabhAvasya nihave / pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'nantatAM vrajet // 10 // sarvAtmakaM tadekaM syAdanyApohavyatikrame / - anyatra samavAye na vyapadizyeta sarvathA // 11 // " pR0 67. paM0 23. 'anavasthA' arghaTane anekAntavAdameM jo anavasthA doSa diyA hai| vahI yahA~ uddhRta hai - hetu0 TI0 pR0 43. / pR0 67. paM0 25. 'sarvabhAvAH' tulanA - "sarve bhAvAH svabhAvena svasvabhAvavyavasthiteH / svabhAvaparabhAvAbhyAM vyAvRttibhAgino yataH // " pramANavA0 3.39 / "sarvabhAvAnAM svasvabhAvavyavasthiteH svabhAvasAMkaryAbhAvAt / " hetu0 TI0 pR0 24 / tathA pR0 22,195 / 1 pR0 68. paM0 4. 'dRzyatvam' bauddha tArkikoMne anupalabdhike do prakAra batAye haiMdRzyAnupalabdhi aura adRzyAnupalabdhi / unameM se dRzyAnupalabdhi hI abhAvavyavahArakI sAdhikA hai anya nahIM / dharma kIrti kA kahanA hai ki pizAcAdike sadbhAva hone para bhI adRzyAnupaafaet saMbhava hai kyoMki pizAcAdi padArtha svayaM dRzya nahIM ata eva adRzyAnupalabdhi abhAvakA nizcaya nahIM karA sakatI, saMzayakA hetu hai / "anizcayaphalA hoSA mAlaM vyAvRttisAdhane / " pramANavA 0 4.277 / "viprakRSTaviSayAnupalabdhiH pratyakSAnumAnanivRttilakSaNA saMzayahetu:, pramANa nivRttAvapyarthAbhAvAsiddheriti / " nyAyabi0 pR0 59 / dRzyatvakA lakSaNa dharma kIrti ne isa prakAra kiyA hai - "upalabdhilakSaNaprAptiH - upalambhapratyayAntarasAkalyaM svabhAvavizeSazca / yaH satsu anyeSUpalambhapratyayeSu san pratyakSa eva bhavati sa svabhAvaH / " nyAyavi0 pR0 36 / kisI bhI vastukI dRzyatAke liye do zarteM haiM- eka to cakSurAdi anya sabhI jJAnajanaka pratyayoMkI upasthiti Avazyaka hai tathA usa vastukA vizeSa svabhAva jisake kAraNa pratyayAntaroMke sAkalya hone para vaha avazya pratyakSa ho / dharmottara ne spaSTIkaraNa kiyA hai ki jaba kisI vastuko koI draSTA dekhaneke liye pravRtta hotA hai aura use dekhatA hai taba samaja lenA cAhie usameM ukta donoM bAteM haiM / triviprakRSTa vastuoMkA darzana usI puruSako isa liye nahIM hotA hai ki anya sAmagrI maujUda hote hue bhI usameM dUsarI bAta - vizeSa svabhAvakI kamI hai| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / 068. paM0 12] 133 kintu yadi puruSa dekhaneke liye pravRtta hI nahIM hotA hai to vaha yogyadezastha dRzyako bhI nahIM dekhatA kyoMki dRzya padArtha to apane vizeSa svabhAvake sAtha maujUda hai paraMtu prAyAntarakA sAkamya nahIM huA aura vaha viprakRSTako bhI nahIM dekhatA kyoMki usameM to donoM brAvoM kI kamI hai| phalita yaha hotA hai ki darzanake liye pravRddha puruSakI apekSAse koI bhI padArtha pramayAntara se free honeke kAraNa dikhAI na de yaha bAta nahIM / svabhAvavizeSakI vikalatAke kAraNa hI na dikhAI de yaha saMbhava hai| tathA dekhaneke liye apravRta puruSakI apekSAse dRzya padArtha samayAntarakI vikalatAke kAraNa aura adRzyapadArtha ubhayakI vikalatAke kAraNa dikhAI nahIM dete haiM - nyAyabi0 TI0 pR0 37 / dharma kIrti ne pizAcAdike atirikta sarvajJa aura vItarAgako bhI viprakRSTa padArtha mAMgA hai / ata eva unakA kahanA hai ki indriyagamya vacanAdi jaise kisI bhI hetuke sAtha atIndriya sarvajJa aura vItarAgakA ambaya sandigdha hI hogA / vyatirekakI asiddhi to ho sakatI hai kyoMki avItarAga aura asarvaca asmadAdimeM vacanavyAvRtti nhiiN| kisI bhI hetuke liye anvaya aura vyatireka donoM rUpoMkI siddhi Avazyaka hai / vacanAdi hetumeM anvaya sandigdha hai aura vyatireka asiddha / ata eva vaha anaikAntika hetvAbhAsa hogA - nyAyavi0 pR0 105 / kintu samantabhadra ne arhat kI nirdoSatA - bItarAgatAmeM yuktizAkhAvirodhi vacanako hI hetu kahA hai aura isIkA samarthana akalaMka aura vidyA nanda ne kiyA hai- AptamI 0 kA 0 6 / samantabhadra ne spaSTa kahA hai ki viprakarSitA mI ApekSika hai / hamAre liye paramANu Adi bhale hI viprakRSTa hoM kintu unakA pratyakSa kisI na kisIko to avazya hI hogA / jise hogA nahI AI hai, vItarAga hai| isI kA samarthana a ka laM kA di ne kiyA hai - vahI kA0 5 / pR0 68. paM0 5. 'tadyogyatvam' isake bAda pUrNavirAma cihna nahIM cAhie / pR0 68 60 6. 'samAropitam - tulanA "atha yo yatra nAsti sa kathaM sa dRzyaH / dRzyatva samAropAd masamapi dRzya ucyate / yacaivaM saMbhAvyate yadyasAvatra bhaveda hRdaya eva bhavediti sa tatrAvidyamAnopi dRzyaH- samAropyaH / kA parva saMbhAvyaH // / yasa samagrAni sAlambanadarzanakAraNAni bhavanti / kadA ca tAni samaprANi gamyante 1 / yadA ekajJAnasaMsargivastvantaropalambhaH / ekendriyajJAnaprAyaM locanAdimaNidhAnAmimukaM vastuiyamanyonyApekSamekajJAnasaMsargi kathyate / tayorhi saMtonakaniyatA bhavati pratipattiH, yogyatAyA dvayorapi anizitvAt / tamAdekajJAnasaMsargivijyamAne satyekasin itarat samapradarzanasAmagrIkaM yadi bhaved dRzyameva bhavediti saMmANitaM hayamAropyate / " nyAyavi0 TI0 pR0 36 / 0 68. paM0 8. 'yogyatAkhabhAvaH' padaccheda karake 'yogyatA khabhAva:' isa prakAra paDheM / pR0 68. paM0 10. ' atrAhu:' bauddha ne jaba' abhAvako bhAvAvyatirikta siddha karake anupalabdhise asadvayavahArakI upapatti mAnakara abhAva pramANakA pArthakya niSiddha kiyA taba punaH mImAMsaka yahA~se apanA pakSa rakhatA hai / pR0 18. 10 12. 'tatraitat syAt' yaha zaMkA bauddha kI hai| nyA0 30 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttippnnaani| [pR0 68.50 12 pR0 68. paM0 12. 'nanu' yaha mImAMsakoM ne usara diyA hai| pR0 68. paM0 14. 'atrAhu: yaha bauddho ne apanA pakSa rakhA hai| pR068. paM0 14. 'pratibhAsotpAdAdeva' tulanA- "yadyanapekSitamAvAntarasaMsargajyutimAtrameSa tuccharUpaM dhvaMsaH tadA tatra kArakavyApAro naiva saMbhavati bhavanadharmiNyeva tatsaMbhavAt / tasyApyabhUsvA bhAvopagamAt kArthatA na vidabhyate ititnAmavanadharmaNo bhaassruuptaapraaprbhaavbhaane| yato bhavatIti bhAvo bhaNyate / nAparamAderapi bhAvazabdapravRttinimittam / arthakriyAsAmarthyamiti cet / sarvasAmarthyavirahiNastarhi asya kathaM prtiitivissytaa||naakaarnnN pratItiviSayaH, atiprasaMgAt / tadaviSayasya vAkarSa hetumattApagati, vastutA thA?, yenocyate 'tuccharUpameva tad vastu' iti / pratItijanakaraye ghA kathaM na saamrthysmbndhitaa?|" hetu0 TI0 pR. 80 / pR. 68. paM0 15. 'tadvilakSaNena' tulanA "abhaave'rthvlaajaaterrthshktynpekssnne| vyavadhAnAdibhAve'pi jAyatendriyajA mtiH||" pramANavA0 2.66 / "nAsA matirabhAve viSaye pravartate arthasya prAyasya blaajaate| yadlena pratyakSa pravartate tadeSa prtipdyte| na cAbhAvasya sAmadhye nAma / yadi punararthasAmarthyAnapekSaNamasya tadA prAhyasyArthasya zaktyanapekSaNe tadvyavadhAnAdibhAvepi indriyajA matirjAyeta / na caita. dasti / tato'rthasAmarthyApesi nAbhAvaviSayaM bhavitumarhati / " mno0| pR0 68. paM0 17. 'tat bhAva evaM' mI mAMsa koM ne kahA thA ki vidhivikalpakI utpatti bhAvase aura pratiSedhavikalpakI utpatti abhAvase hotI hai / kintu isake uttarameM bauddhoM ne kahA ki bhAvakI hI upalabdhike anantara upalabdhise hI vidhivikalpa aura pratiSedhavikalpa kI utpatti hotI hai kyoMki bhAva khabhAvase hI pararUpAsaMkIrNarUpase vyavasthita hai| tulanA-"pratyakSaM hi purovasthitamauttarAparyeNa dhUmapradezAdikaM vidhirUpeNa dhUmAdikhalakSaNaM sakalasajAtIyavijAtIyavyAvRttaM ca khasvabhAvavyavasthiteH sarSAsAmarthamASANAM parasparamasaMkIrNarUpatvAt tatsAmarthyabhAviyathAsthAnamanukurvat pAzcAtyavidhipratiSedhavikapadayaM janayati yena dhUmapradezAkhyau dharmadharmiNo tayozcauttarAdharya 'evametat nAnyathA' iti vikalpayati / " hetu0 TI0 pR0 22 / pR0 68. paM0 20. 'atrocyate' yahA~se mI mAMsa koM ke dvArA apane pakSakA samarthana hai| pR0 68. paM0 22. 'tatraitadbhavet bauddha uttara detA hai| pR0 68. paM0 22. 'naitat cAru' mI mAM sa ka kA kathana hai| pR0 68. paM0 23. 'pUrvokta' dekho pR0 67 621 / puM0 68. paM0 23. 'upAgatam' -paMkti 1 dekho| pR0 68. paM0 25. 'viSayabhedAt' tulanA "mAnaM kathamabhAvazcet prameyaM cAsya kIdRzam / meyo yadabhAvo himAnamapyevamiSyatAm // 45 // bhAvAtmake yathA meye nAbhAvasya prmaanntaa| tathA'bhAvaprameye'pi na bhAvasya pramANatA // 46 // " zlokavA0 abhA0 / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR069. paM0 13] TippaNAni 235 pR0 68. paM0 27. 'nanu' bauddha smaraNa dilAtA hai ki abhAva janaka to ho nahIM sakatA ata eva pratiSedhavikalpakA viSaya mI ho nahIM sakatA yaha kahA jA cukA hai (paMkti 16) / pR068.50 27. 'atra kecida' bauddhoM ke dvArA mI mAM sa ka ke prati kiye gaye bhAkSepakA uttara koI isa prakAra detA hai ki janaka hI viSaya bane yaha niyama bhAvake viSayameM ThIka hai / abhAva isa niyamakA apavAda hai / bauddhoM ko yaha mI to kahA jA sakatA hai ki tumhAre matameM vastu kSaNika hai ata evaM prAhya janaka hI ho yaha niyama bana nahIM : sakatA / kyoMki jisa prAdhAkAra kA pratibhAsa ho rahA hai vaha to samakAlIna hone se grAhakakA janaka nahIM / jo janaka thA vaha to atIta ho jAnese grAhya hI nahIM / . pR0 69. paM0 1. 'tatraitaveda' ukta AkSepakA uttara bauddha ne yaha diyA ki jJAna aura zeyameM grAhyagrAhakabhAva sandaMzAyogolakavat nahIM jisase samakAlInatA apekSita ho kintu prAhya use kahA jAtA hai jo jJAnameM khAkArakA janana-khAkArakA samarpaNa kare / abhAvakA koI AkAra hI nahIM to khAkArakA samarpaNa kaise ! / isa viSayameM dekho pramANa vArtika kI nimna kArikAe~ "hetubhASArate nAnyA prAdhatA nAma kAcana / tatra buddhiryadAkArA tasyAstadvAhamucyate // 224 // mitrakAlaM kathaM grAhyamiti ced grAhyatAM pituH| hetutvameva yuktivAzAnakArArpaNakSamam // 247 // kArya ghanekahetutvepyanukurSadudeti yat / tatenApyatra tadrUpaM gRhItamiti cocyate // 248 // sarvameva hi vijJAnaM viSayebhyaH samudbhavan / tadanyasyApi hetutve kathaJcid viSayAkRti // 368 // yathaivAhArakAlAdehetutve'patyajanmani / pitrostadekasyAkAra dhace nAnyasya kasyaciva // 319 // rUpAdemvetasavamavizuddhadhiyaM prati / prAhyalakSaNacinteyamacimtyA yoginAM gatiH // 532 // " pramANavA0 21 "nahi saMvaMzAyogolayoriSa shaanpdaarthyodypraahkmaavH|" mano0 2.247 / pR0 39. paM0 5. 'atra vadanti' yaha mI mAM sa koM kA kathana hai / isa kathanameM jainoM kA mI aikamatya hai / kyoMki unake matameM mI jJAna aura jJeyameM kAryakAraNabhAva nhiiN| pR0 69. paM09. 'mA bhUva' bauddha kA kathana hai| pR0 69. paM0 10. 'etadapyasat' mI mAM sa ka kA kathana hai / pR0 69. paM0.11. 'kaH punaH bauddha kA prazna hai / pR0 69. paM0 12. 'na kazcit' mImAMsakakA uttara / pR. 69. paM0 13. 'tadakArya jJAna aura jJeyameM kAryakAraNabhAva nahIM kintu jJAnakI vizeSa yogyatAke kAraNa hI pratiniyata viSayavyavasthA ho jAtI hai aisA jainAcA yoM kA mata prastutameM tulanIya hai "pathAsaM karmakSayopazamApekSiNI karaNamanasI nimittaM vijJAnasya , bhiraadyH| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / [ 40 69. 50150 'mAnakutAnvayavyatirekaM kAraNaM nAkAraNaM viSayaH' iti bAlizagItam / " laSI0 svo0 nyAyaku0 pR0 674 / pR0 69. paM0 15. 'natu' yaha bauddha kI AzaMkA hai| pR0 69. paM0 10 69. paM0 pR0 69. paM0 236 15. 'svAdayaM' yaha mImAMsaka kA samAdhAna hai / 16. kiM punaH' bauddha kI zekA / 17. 'prativiSya' mImAMsaka kRta samAdhAna"gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA va pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'jJAnapekSayA // " lokavA0 abhAva0 27 / pR0 69. paM0 20. ' anye mubate' dUsare prakArase kisIne amAnako prameya siddha karake tagrAhaka abhAvapramANakA pArthakya siddha kiyA hai| pR0 69. paM0 22. 'kSaNabhaGgabhaGge' dekho, pR0 91, 118 . pR0 69. paM0 26. 'atha' bauddha kA kathana hai ki bailakSaNyake niyAmaka viruddhadharmAbhyAsa aura kAraNameda haiM- "ayaM hi medo medaheturvA viruddhadharmAdhyAsaH kAraNameva / tavad na beda: 'amyanimittAbhAbAda ekaM dravyaM vizvaM syAt' ityAdi prasampeva / pratibhAsamedo'pi hi itaretarAbhAvarUpatayA viruddhadharmAdhyAsatAM nAtikrAmati / " hetu0 TI0 pR0 47 / pR0 69. paM0 26. 'tadabhAve' bauddhoM ke prati yaha AkSepa hai / pR0 69. paM0 27. 'athocyeta' bauddha pakSakA anuvAda hai / pR0 70. paM0 1. 'na' mImAMsaka kRta samAdhAna / pR0 70. paM0 3. 'atha' bauddha kathana / ' pR0 70. paM0 5. 'etat' mI mAM sa ka kA uttara / pR0 70. paM0 7. 'tatraitat' bauddha pakSakA anuvAda | pR0 70. paM0 8. 'natu' mImAMsaka kI AzaMkA / pR0 70. paM0 10. 'ekajJAnasaMsargaH' tulanA - "ekajJAnasaMsargAd iti / ekatra. hi jJAne dvApi to svAkAradvAreNa saMsRSTau na sAkSAt / tadvivAnaM padArthadvayAkAramAjAyamAnaM tayorAtmani saMsarga darzayati / " hetu0 TI0 pR0 172 / pR0 70. paM0 14. 'yogyatA' tulanA - "yAdetI tusyayogyatArUpI tI yadi sabhI bhavatastadA naivaikAkAraniyatA pratipattirbhavati / phalAda ? asambhavAda / na zeSa samma po'ti-pat turupayogyatArUpayoreka evaM pratimAseta nApara iti / tathAhi anizi tvAt yogyatAyAH kastaca sAkAraM na samarpaveda / " hetu0 TI0 pR0 172 / pR0 70. paM0 24. 'bakSyamAnAt jainoM ke matase to jJAnakA khasaMvedana siddha hI hai kintu bhI mAM sa ka parokSajJAnavAdI hai, ata eva usake kisI pranyake avataraNakI apekSAse prastuta kapana ko samajanA cAhie / prastuta pranthameM to khasaMvedanakI siddhi pahale A cukI hai / dekho, pR0 17 / 070, paM0 28. 'Aropitastha' bauddhoM ke matase anumAnakA viSaya sAmAnya hai. sAmAnya Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 74. paM0 5] TippaNAni / 235 avastu honese-kAlpanika honese use yahA~ Aropita kahA gayA hai - "anyat sAmAnya lakSaNam / so'numAnasya vissyH|" nyAyabi0 pari0 1. / / pR071. pa0 1. 'nanu tulanA-"tatra yadasAdhAraNaviSayaM darzanaM tadeva pramANam / tasmin tathA raTe sa yena yena asAdhAraNaM tato medaM abhilapamtI atanyAvRttiviSayA smRtisatpanA pratyakSavalena na pramANam, ythaaprihssttaakaargrhnnaat|":"arthkrimaaNsaadhnsy mAlocanA mAnena darzanAdaraSTasya punastatsAdhanasya vikalpenApatipatteH vidhivikalpo meM pramANam / " hetu0 TI0 pR0 25-27 / / pR0 72. paM0 13. 'nirastatvAn' dekho, pR0 14 / / pR0 72. paM0 21. 'namUktam' dekho, pR0 63. paM0 11 / pR0 73. paM0 6. 'kiMca, bhAvAMza" ke sthAnameM 'kiJca abhAvAMza' aisA pATha honA caahie| pR073. paM0 10. 'na hi' aisA hI vAkya hetu bindu meM bhI hai-pR0 189 / sanmati0 TI0 pR0 285 paM0 20 / pR073. paM0 16. 'abhidhAsyate' dekho pR071. paM0 13 / pR073. paM0 21. 'aNNoNNA vyAkhyA- "anyonyAnugatayoH parasparAnupraviSayoH 'vaM vAtadvA ' iti"... vibhajanaM pRthakkaraNaM, tad ayuktam -aghaTamAnakam, pramANA. bhAvena kartumazakyatvAt / yathA dugdhapAnIyayoH prsprprdeshaanuprviyo|" sanmati0 TI0 pR0452 / pR074. paM0 1. 'pratigatam' tulanA-"pratigatamAzritam akSam / asyAdayaH kAntA 'payeM ritIyayeti samAsa / tApamAlamatisamAseSu paravaliGgapratipAdamidheyavallio sati sarvalita pratyakSazabdaH sikhaH / akSAzritasvaM ca vyutpattinimitaM zavyasya, natu pravRttinimittam / anena tu akSAbhitatvenaikAryasamavetamarthasAkSAtkAritvaM lakSyate / tadeSa zabdasya pravRttinimitam / tatazca yatkizcidarthasya sAkSAtkArikSAnaM tat pratyakSamucyate yadi tumakSAbhitatvameva pravRttinimitaM syAdindriyajJAnameva pratyakSamucyeta / na maansaadi| pathA gacchatIti goriti gamanakriyAyAM vyutpAdito'pi gozabdo gamanakriyopaLasitamekAryasamavetaM gotvaM pravRttinimittIkaroti / tathA ca gacchati agacchati ca mavi gozambara sikho bhavati / " nyAyabi0 TI0 pR0 10-11 / sanmati0 TI0 pR0 62. paM. 3 / pramANamI0 bhASA0 pR0 23. paM0.24 / .. pR0 74. paM0 5. 'vaizayam' vaizathake lakSaNakI carcAmeM zAntyA cArya ne nirvikalpakatva tathA spaSTatvarUpa vaizayakA lakSaNa khaNDita kiyA hai / aura antameM 'idantvenAkbhAsana'rUpa sAkSAtkArikhako vaizayakA samyag lakSaNa siddha kiyA hai| matalaba yaha hai ki pratyakSa jJAna vizada hotA hai arthAt sAkSAdanubhavarUpa hotA hai aisA zAntyA cAryako iSTa hai| naiyAyika, vaizeSika, mImAMsaka aura sAMkhyoM ke pratyakSa pramANake prAcIna lakSaNoM meM pratyakSakI utpAdaka sAmagrIkA yA aprAmANyavyAvartaka vizeSaNoMkA to nirdeza huA hai kintu pratyakSakA anyavyAvRtta kharUpa prakAzita karanevAle vizada, spaSTa, yA sAkSAtkArAtmaka jaise zabdoMkA prayoga dekhA nahIM jAtA / dArzanika kSetrameM bauddhoM ke padArpaNake sAtha hI pratyakSakA Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 TippaNAni / [pR0 74. paM05saMkSipta aura kharUpabodhaka lakSaNa pratyakSalakSaNameM praviSTa huA, eka ora to unhoMne pratyakSakA kalpanApoTa, nirvikalpa ityAdi niSedhAtmaka lakSaNa batAyA aura dUsarI ora pratyakSako vizada pratibhAsa (pramANavA0 2.130), sAkSAtkAritvavyApArayukta (nyAyavi0 pR020) sphuTAbha (vahI pR0 21), spaSTa (pramANavA0 2.281,284 ruTAmatA (vahI 2.8), spaSTa pratibhAsa (vahI 2.148,504 ) ityAdi vidheyAtmaka rUpase pratipAdita kiyA / yahI kAraNa hai bAdake dArzanikoMne mI pratyakSake lakSaNameM ina vizeSaNoMko apanAyA / jaina dArzanika akalaMkane aura vidyAnanda ne tathA tadanugAmI anya' AcAoMne pratyakSako spaSTa, vizada yA sAkSAtkAri' kahA / yoga vidvAn bhAsAne pratyakSako aparokSAnubhava' kA sAdhana kahA aura nyAya siddhAntamaMjarI kArane 'sAkSAtkArarUpapramAkAraNam' (pR.2) kahA / mI mAMsaka zAlika nAtha ne sAkSApratItiko pratyakSa khaa| navyanyAyake pitA gaMgeza ne to prAcIna lakSaNakA khaNDana karake "pratyakSasya sAkSAtkAritvaM lakSaNam / " (tatvaciM0 pR0 543) aisA pratyakSakA jo lakSaNa kiyA vaha bauddha asarase hI kiyA hai aisA samajhanA caahie| yapi ina samI dArzanikoMne pratyakSako spaSTa, vizada yA sAkSAtkArAtmaka batAyA.phira mI baudoMne nirvikalpakatva aura spaSTatva kA jo samIkaraNa kiyA thA use kisIne mAnya nahIM rakhA / yahI kAraNa hai ki zAnsyA cArya vaizabake lakSaNarUpase nirvikalpakatvakA khaNDana karate hai| baudroM kI mAnyatA hai ki jo spaSTa hogA vaha nirvikalpaka hI hogA aura jo nirvikalpaka hogA vaha spaSTa hI hogA / kalpanAjJAna spaSTa ho nahIM sakatA vaha aspaSTa hI hai / dUsare dArzanikoMne pralakSako vizada to mAna liyA kintu usakI aikAntika nirvikalpakatA svIkRta nakI ata eva bauddhoM ke uka siddhAntakA khaNDana karake hI pratyakSako spaSTa yA vizada siddha kiyA / dUsare AcAryoMne spaSTatA aura vizadatAmeM koI bheda nahIM kiyA hai ata evaM pratyakSako kahIM spaSTa kahA aura kahIM vizada / pUrvokta bauddha uddharaNoMse spaSTa hai ki kahIM to dharmakIrti ne pratyakSako spaSTa kahA aura kahIM vizada / isI liye hama bAdake dArzanikoMmeM mI dekhate haiM ki kisIne pratyakSako spaSTa kahA aura kisIne vizada / kinta zAmyAcArya ne vizada aura spaSTake artha meM mI meda batAyA hai| unakA kahanA hai ki pratyakSakA lakSaNa vizadatA arthAt sAkSAtkAritva-dantvenAvabhAsa ho sakatA hai kintu spaSTatA nhiiN| kyoMki dUradezasita padArthakA darzana aspaSTa hote hue mI pratyakSa kahA jAtA hai aura bAlakakI apekSA parakA darzana aspaSTa hote hue bhI pratyakSAntargata hai| ata eva spaSTatA pratyakSakA lakSaNa nhiiN| 1. "spaTa sAkAramaMjasA" nyAyavikA03| "pratyakSaM vizadaM jJAnaM" lghii03|2. "vizavajJAnAsmakaM pratyakSam" pramANapa0 pR067| trvaarthshlo0pR0184|3.priikssaamukh 2.3 pramANana 2.2 / pramANamI..... pramAlakSma kaa020| .. nyAyA0TI01028 5.nyaaysaarpuu02| ..prakaraNapaM0 pR051|.."viklpo hi vikaspiAyagocaratvAvalpapratimA ev|" pramANavA0 mno02.503| "vidhUtakalapanAjA spssttmevaavbhaaste|" "na vikasAnuvinA spssttaarthprtibhaasitaa|" prmaannvaa02.281,283| 8. "vizadaM spaSTaM pavijJAna va pralakSa" prameyaka pU0216 | "vaizacaM spaSTatvAparaparmAna svIkAryam / syaavaadr0puu0317|| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR074. paM0 5.] TippaNAni / yahI bAta viyAnanda ne bhI kahI hai - "adhyakSatvaM nahi vyAptaM spaSTatvena vizeSataH / daviSThapAdapAdhyakSajJAnasyAspaSTatekSaNAt // " tattvArthazlo0 pR0 228 / unakA kahanA hai ki kabhI kabhI pratyakSajJAna bhI aspaSTa hotA hai kyoMki spaSTa pratyakSameM jaisA kSayopazama hotA hai vaisA aspaSTa adhyakSameM nahIM hotA / 239 "kSayopazamamedasya tAdRzo'saMbhavAdiha / aspaSTAtmaka sAmAnyaviSayatvaM vyavasthitam // " tavArthazlo0 pR0 228 / taba pratyakSako spaSTa kahA jAtA hai usakA kyA matalaba hai ? yadi aspaSTa bhI pratyakSa ho to pratyakSa lakSaNameM akalaMka ne "spaSTam " aisA vizeSaNa diyA hai usakI saMgati kaise karanA ? isa praznake uttara meM vidyAnanda ne pratyakSakI lakSaNabhUta spaSTatAkA jo samarthana kiyA hai use yadi zAntyA cArya svIkRta karate to asaMgatiko sthAna rahatA nahIM / tathA vizada aura spaSTameM meda karane kI AvazyakatA rahatI nahIM / vidyAnandakA kahanA hai ki pAramArthika pratyakSakA lakSaNa jaba spaSTatva kahA jAtA hai taba matijJAnAdi jo indriyAnindriyasApekSa haiM ve AtmamAtrasApekSa pAramArthika pratyakSa kI apekSA atyanta aspaSTa honese pratyakSa kahaneke yogya hI nahIM ata eva parokSa jJAna haiM / kintu jaba vyavahAra nayakA AzrayaNa kiyA jAtA hai taba matyAdi aindriyaka jJAna prAdezika spaSTa honese pratyakSAntargata ho jAte haiN| dUradezase jo vRkSAdikA darzana aspaSTa kahA jAtA hai vaha mAtra aspaSTa nahIM kintu usameM saMsthAna viSayaka spaSTatA bhI hai aura usI spaSTatAkI mukhyatAse usa jJAnameM pratyakSakA vyavahAra anucita nahIM / zAnkhyA cArya kA abhiprAya yaha jAna paDatA hai ki isa vyavahAra aura nizcayake jhagaDese 'alipta raha karake yadi pratyakSakA nirdoSa lakSaNa karanA ho to spaSTatAke sthAna meM vaizadya zabda rakha karake usakA artha sAkSAtkAra karanA cAhie / jisase aspaSTa dUradezAdi darzana bhI pratyakSAntargata ho ske| aura anya dArzanikoM ko bhI usameM Apatti na ho / eka aura bAta bhI hai ki sanmatiTIkAkAra abhaya deva ne aspaSTatva kI jo vyAkhyA kI hai use madde najara rakhakara yadi zAntyA cArya pratyakSakA lakSaNa banAte taba ve spaSTatvako pratyakSakA lakSaNa nahIM kaha sakate the / kyoMki abhayadevane' usa aspaSTa jJAna ko bhI pratyakSAntargata ginA hai / 1 ataeva zAntyA cArya ne vizada aura spaSTameM bheda karake vizadazabdase hI pratyakSakA bodha karAnA cAhA usameM unakI vivekadRSTi spaSTa haiM / a kalaMka deva ne vaizayakA artha "anumAnAdyatirekeNa vizeSapratibhAsanam" (laghI0 3) 1. tasvArthalo0 pR0 184 / 2. " pAdapAdisaMsthAnamAtre davIyasyApi spaSTatvAvasthiteH / "-- tasvArthalo0 pR0 185. paM0 34 / "samandhakArAdau dhyAmalitavRkSAdivedanamapi adhyakSapramANasvarUpameva saMsthAnamAtre vaizadyA visaMvAditvasambhavAt / " prameyaka0 pR0 220 / 3. "pratyakSabuddhAvapi aspaSTasyakakSaNaprati bhAsasya pratipAditatvAt / yatra hi vizeSopasarjanasAmAnyapratibhAso zAne tad reve vyavahriyate yatra ca sAmAnyopasarjanavizeSapratibhAsaH sAmagrIvizeSAda tat spaSTamucyate / " sammati0 TI0 pR0 260 / 4. kintu abhayadeva svayaM spaSTa aura vizadameM koI bheda nahIM mAnate / unhoMne spaSTake paryAyarUpase vizada zabdakA prayoga kiyA hai- sammati0 TI0 pR0 552 / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / [pR0 74. paM0 6kiyA hai / isI arthakA anusaraNa de va sU ri ne ( pramANana0 2.3 ) kiyA hai / nyAya ku mudacandra meM prabhA candra ne usakA yaha artha kiyA hai "anumAnAdibhyo'tirekeNa Adhikyena varNasaMsthAnAdivizeSarUpatayA arthagrahaNalakSaNena adhArataravizeSAnvitArthAvadhAraNarUpeNa vA yada vizeSANAM niyatadezakAlasaMsthAnAparthAkArANAM pratimAsanam / " nyAyaku0 pR074| mANikya na ndi ne "pratItyantarAvyavadhAnena pratibhAsanam" ( parIkSAmukha 2.4 ) aisA baizanakA lakSaNa kiyA hai aura prameya kama la mA ta NDa meM prabhA candra ne usa lakSaNakA samarthana bhI kiyA hai| kintu vAdI de va sUri ne isa lakSaNakA khaNDana karake pUrvokta zakalaMka ke matako hI mAnya rakhA hai| ___ gaMgeza ne bhI mANikya naMdI ke samAna hI pratyakSakA lakSaNa sthira kiyA hai aura navIna naiyA yi koM ne usako svIkAra kiyA hai| bAcArya hemacandra ne gaMgeza aura prAcIna jainA cAyoM ke lakSaNoMko vikalpase svIkAra kiyA hai-"pramANAntarAnapekSedantayA pratibhAso vA vaizadyam / " pramANamI0 1.1.14 / yazovijaya jI ne akalaMka kA hI anusaraNa kiyA hai| pR074. paM0 6. 'atha tacchutam' dUradezasthapAdapAdikA aspaSTadarzana zrutajJAna mAnanA cAhie aisA kisI kA mata yahA~ ullikhita hai / AcArya vidyA nanda ne bhI isa matako pUrvapakSarUpase rakha kara usa kA khaNDana kiyA hai| aura spaSTa rUpase uktajJAnako akSaja pratyakSa siddha kiyA hai tathA usakI. zrutajJAnatA niSiddha kI hai "viSThapAvapAdikAnam akSajam, akSAnvayavya tirekAnuvidhAyitvAt saviruSpAda prAdivijJAnavada / bhutahAnaM vA na bhavati sAkSAt paraMparayA cA matipUrvakasvAbhAvAt vadeveti / " tattvArthazlo0 pR0 228 / vipA nanda ne uktapUrvapakSakA AdhAra "zrutamaspaSTatarkaNam" isa zrutalakSaNako batAyA hai-yaha vAkya kisa jainAcAryakA hai isakA patA nahIM / kintu AcArya vidhA nanda ne khayaM atakI vyAkhyAke prasaMgameM isakA upayoga kiyA hai aura isa vAkyAMzake Age "matipUrva" aisA vizeSaNa joDa kara zrutakA nirdoSa lakSaNa kiyA hai jisase mAtra aspaSTatAke kAraNa kisI hAnako zruta jJAna kahanekI zakyatA nahIM raha jaatii| kintu zAntyA cArya ne ukta pUrvapakSakA AdhAra 'zrutamaspaSTatarkaNam' ko na banAkara akalaM ko.pajJa zrutake tIna bheda se pratyakSapUrvaka zrutako banAyA hai aisA unakI carcAse akalaMka ne pramANa saMgraha kI dvitIya kArikA kI khopajJa vyAkhyAmeM "zrutam parIkSAmukha tathA usakI TIkAnoM meM sarvatra "pratItyantarAdhyavadhAnena vizeSavattayA vA pratimAsana basacam" aisA sUtra pATha chapA huA hai kintu mArtaNDakAra pramAcandrako usa sUtrakA "mavyavadhAnena pratimAsa kAyam" aisA pATha mAnya hai-aisA merA mantavya hai| 2. syAdvAdara0 pR0 317 / "zAnAkaraNakaM jJAnam iti tu vayam" tasvaciM0 pra0 pR0 552 / mukkA0 kA0 51 / jaint0puu02| 5. "matipUrva tato zenaM zrutamaspaSTatarkaNam" tattvArthazlo0 pR0237 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 74. paM0 17] TippaNAni / 251 aviplavaM pratyakSAnumAnAgamanimittam / " aisA kahA hai usIke AdhArase zAstrAcArya ne "atha tridhA zrutam-pratyakSapUrvakam , laiGgikam, zAbdaM ceti" ityAdi kayana kiyA hai kyoMki aMtameM jAkara ve "tridhA bhutamaviplavam" aisI pramANa saMgraha kI kArikAkA nirAsa karate haiN| isase spaSTa hai ki ukta pUrvapakSa akalaMka kA hai| pratyakSake viSayameM anya jJAtavya bAtoMke liye dekho, pramANamImAMsA-bhASATippaNa pR0 132 // pR0 74. paM0 17. 'tridhA' pratyakSakA vibhAga dArzanikoMne aneka dRSTise kiyA hai| prazasta pAda ne indriyaja aura yogaja aise pratyakSake do vibhAga pratyakSake kAraNake bhedase yA adhipatike bhedase kiye haiN| indriyA~ chaH haiM -ghrANa, rasana, cakSu, tvaka, zrotra aura mana ata eva indriyaja pratyakSake chaH bheda haiM / aura yogike do bheda haiM-yukta aura viyukta mata eva yogaja pratyakSa mI do tarahakA hai| nyA ya sUtra kA AdhAra lekarake TIkAkAroMne pratyakSake nirvikalpa aura savikalpa aise do bheda bhI kiye haiM / aise vibhAgake samaya nai yA yi koM kI dRSTi pratyakSake kharUpameda kI ora vizeSataH hai / nyA ya sUtra ke bhASya aura vArtika meM samasta pratyakSasUtra( 1.1.1)ko pramakSa sAmAnyakA lakSaNaparaka kahA gayA hai / kintu vA ca spati ne usa sUtra ko prasmakSake do bheda-nirvikalpa aura savikalpake jude jude do lakSaNoM kA saMgrAhaka mAnA hai| unakA kahanA hai ki sUtrastha 'avyapadezya' padase nirvikalpajAtIya pratyakSakA aura vyavasAyAtmaka' padase savikalpajAtIya pratyakSakA grahaNa hotA hai| navya nai yA yi koM ne indriya-jyApArakI vizeSatAkI dRSTise pratyakSakA vibhAjana kiyA hai| unake matAnusAra pratyakSake mukhya do bheda haiM laukika aura alaukika / saMyoga, saMyuktasamavAya, saMyuktasamavetasamavAya, samavAya, samavetasamavAya aura vizeSaNavizeSyamAva ye chaH indriyoM ke laukika vyApAra haiM / ata eva ina chaH prakArake 'sannikarSarUpa laukika vyApArase janya pratyakSako laukika pratyakSa kahA jAtA hai / isa laukika pratyakSake mukhya do bheda haiM / bAhondriyaNyApArajanya aura antarindriyavyApArajanya / bAhya cakSurAdi pUrvokta pAMca indriyake vyApArajanya vAya pratyakSa pAMca prakArakA hai / aura antarindriya eka mana hai ata eva manojanya mAnasa prAkSa eka prakArakA hai| alaukika vyApArake tIna bheda haiM-sAmAnyalakSaNa, jJAnalakSaNa aura yogajadharma / ata evaM alaukika pratyakSakA bhI ukta tIna alaukika vyApArake medase traiviSya hai| 1. prazasta0 pR0552| 2. "tasAdekadvitricatuSpadapahuMdAsAt pApaparimAdena svikIla sama lakSaNamityucyate" nyAyavA0 pR040| 3. "iha ivI pratvabajAti:--avikasikAanika pikAceti / tatra ubhayI indriyArthasasikotpajJAnamayabhicArIti sajena saMgaDImAnisako pAtA, vana vipratipatteH / tatrAvikSipakAyAH padamavyapadezyAmiti / savikasikAkAyalA makamiti / " tAtparya0 pra0 125 / 1.dekho prastuta TippaNa pU0 141 / 1.kArikA kA052 se| nyA.31 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / [pR0 74. paM0 17laukika pratyakSa savikalpa aura nirvikalpa donoM prakArakA hotA hai jaba ki alaukika eka savikalpakarUpa hI hotA hai| ___dharma kI rti ne pratyakSake cAra bheda kiye haiM- indriyapratyakSa, mAnasapratyakSa, svasaMvedana aura bogipratyakSa' / ye cAroM hI nirvikalpa hote haiM / pratyakSakA yaha vibhAjana mI adhipatikI pradhAnatA ko lakSyameM rakha kara kiyA gayA hai / ina cAra bhedoMmeM khasaMvedana eka aisA bheda hai jo kharUpabodhaka hai bAkIke tIna sAdhanabhedase bhinna haiN| prAbhA karoM ne pratyakSakA meda viSayake bhedase kiyA hai / prameyapratyakSa, pramAtRpratyakSa aura pramitipratyakSa aise pratyakSake tIna bheda zA li ka nAtha ne ginAye haiM usase spaSTa hai ki zA likanAtha pratyakSake maidakA AdhAra viSayameda mAnatA hai / usane prameyapratyakSake do bheda kiye haiM - savikalpa aura nirvikalpa / usake matameM prameya haiM - dravya, guNa aura jAti / unhIke sAtha indriyasannikarSase jo jJAna hogA vaha prameyapratyakSa hai| aura vaha nirvikalparUpa aura savikalparUpa do prakArakA hai| ___ prAbhA karoM kI mAnyatA hai ki sabhI prakArakI pratItioMmeM cAhe vaha pratyakSa ho, anumiti yA smaraNarUpa ho, AtmAkA to pratyakSa hI hotA hai / aisI koI pratIti ho nahIM sakatI jisameM viSayakA pratibhAsa ho kintu AtmAkA pratyakSa na ho| ata eva pramAtAkI dRSTise samI jJAnapratyakSa yA parokSa-pratyakSa hI haiM / kintu yadi prameyakI dRSTise jJAnakA vibhAjana kiyA jAya taba yadi prameya parokSa ho to jJAna bhI parokSa kahA jAyagA aura jaba prameya pratyakSa hogA pratIti mI pratyakSa kahI jAyagI / ata eva pramANabhedakI vyavasthAkA AdhAra prAbhA karoM ke matAnusAra prameyakI pratyakSatA yA parokSatA hai / pramAtA to sabhI pratItioMmeM pratyakSa hI hai| - prAbhAkaroM kA kahanA hai ki pramAtAkI taraha pramiti bhI pratyakSa hotI hI hai / pharka yaha hai ki prameya aura pramAtA ko pratyakSa karanevAlI pratIti una donoMse bhinna hotI hai / kintu pramiti ko pratyakSa karanevAlI pratIti bhinna nahIM kintu abhinna hai / arthAt pratIti khayaM pratyakSa hotI hai / aura pramAtA aura prameya anyase pratyakSa hote haiM / meya aura mAtA to aprakAzakhabhAva haiM ata eva unake pratyakSake liye prakAzakI AvazyakatA hai| kintu pratIti-prakAza to khayaM prakAzakhabhAva hai ata eva anya prakAzakI apekSA nhiiN| prakAza hokarake aprakAzita rahe yaha saMbhava hI nahIM / usakI sattA hI prakAzarUpa hai| sAtiguNe saa| 10 127 / ti / na 1. nyAyakoSa pR0 499 / 2. nyAyabindu pR0 17 / 3. pratyakSasya vizeSamAha-meyamApramAsu sA" prakaraNapaM0 pR052| 4. "meyegvindriyayogotthA dradhvajAtiguNeSu sA / savikalpA'vi. karUpA ca pratyakSA buddhiriSyate // " prakaraNapaM0 pR0 127 / 5. "yAvatI kAvidrahaNamaraNarUpA pratItistatra sAkSAdAtmA pratibhAti / na sAlmanyanavabhAsamAne viSayA bhAsante |.....nnvevN varhi sarva pratyakSaM prasakaMyadi mAtrabhiprAyam, iTameva / prameyAbhiprAyamiti cecha / sarvatra prameyaskhAparokSasvaniyamAbhAvAt |......ten prameyApekSayA pramANAntaradhyapadezaH / " prakaraNapaM0 pR0 56 / 6. "sarvAba pratItayaH khayaM pratyakSAH prakAzaste / tAsAna yuktameva svAsmani pratyakSasvaM mAmatvaM / mece mAvari ca vyatirikA pratItiH sAkSAtkAravatI / mitI tumavyatirikA / " prakaraNapaM0 pR056| 7. "maprakAzakhamAvAni mevAni mAtA ca prakAzamapekSamsAm / prakAzastu prakAzAtmakasvAbAmbamapekSate |......"prkaashaay svaprakAkAmAnasya satteva naamyupeyte|" prakaraNapaM0 puu057| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5076.506 TippaNAni / 945 prAcIna jaina AgamoMmeM indriyajanya matijJAnako pratyakSa bhI kahA hai aura parokSa mI kahA hai| isa virodhakA samanvaya karake AcArya jina bhadra ne kaha diyA ki vastutaH pratyakSake do meda haiN| eka sAMvyavahArika pratyakSa aura dUsarA pAramArthika pratyakSa / jainadArzanikoMne pratyakSazabdagata 'akSa'kA artha AtmA kiyA hai| ata eva jo AtmamAtrasApekSa ho vahI pAramArthika pratyakSa hai aura kyoMki indriyajanya jJAnoMko lokameM - anya darzanoMmeM pratyakSa kahA jAtA hai ata eva vaha sAMvyavahArikapratyakSa hai / yahI vyavasthA prAyaH sabhI jaina dArzanikoMne khIkRta kI hai| AcArya akalaM ka ne bhI anyatra yahI vyavasthA kI hai kintu unhoMne apane pramANa saMma ha meM - pratyakSake tIna bheda kiye haiM' - indriyapratyakSa, anindriyapratyakSa aura atIndriyapratyakSapramANasaM0 pR0 97 / AcArya vidyAnanda ne bhI pramANa parIkSA meM pratyakSake uparyukta tIna bheda batAye haiM-pramANapa0 pR0 68 / unhIkA anukaraNa prastutameM zAntyA cArya ne kiyA hai aura pratyakSake ukta tIna bheda ginAye haiN| pratyakSake avAntara bhedopamedoMke liye dekho-pramANapa0 pR0 18 syAdvAdara0 2.4-23 / pR0 74. paM0 21. 'na mAnasAdi' yaha bauddha saMmata mAnasapratyakSa aura svasaMvedana pratyakSake niSedhako lakSya karake kahA gayA hai / pR0 74. paM0 22. 'indriyam' indriyake viSayameM vistRta aitihAsika aura dArzanika AlocanAke liye dekho, pramANamImAMsA - bhASATippaNa pR0 38 / ___ pR0 74. paM0 23. 'nanu' sAMkhyoM kA yaha pUrvapakSa zabdazaH vyo ma va tI TIkA se liyA gayA hai / dekho, vyo0 pR0 158 / kaMdalI pR0 23 / / ___ pR0 75. paM0 20. 'vakSyAmaH' dUsare granthameMse zabdazaH pATha lene para apane granthameM asaMgata aisI bAta mI praviSTa ho jAtI hai isakA yaha udAharaNa hai| 'vakSyAmaH' yaha pada vyo mavatI kA jyoMkA tyoM zAntyA cArya ne uddhRta kara liyA hai / prastuta vArtika vRtti meM to 'vakSyAmaH' kaha karake jisa anumAnakA nirdeza kiyA hai usakA koI prasaMga Age AtA hI nahIM / kintu vyo ma ziva ko khayaM vyo ma va tI meM ukta anumAna kA nirdeza karanA hai ata eva usane 'vakSyAmaH' aise padakA prayoga kiyA / zAntyA cArya ne avadhAnapUrvaka pAThameM kATachAMTa kI nahIM ata eva vyo ma ziva kA vaha pada jyoMkA tyoM uddhRta ho gayA, tulanA-"tejasatve'numAnamiti vakSyAmaH / " vyo0 pR0 159 / / prastuta anumAnake liye dekho, vyo0 pR0 256 / kaMdalI pR0 40 / pR0 76. paM0 6. 'vakSyamANam' yaha mI pUrvavat vyoma ziva kI hI ukti hai -vyo. pU0 160 / kintu pUrvavat prastutameM asaMgata nahIM kyoMki zAntyA cArya ne Age jA karake sAMsayoM kA khaNDana kiyA hai / dekho, pR0 113 / / 1. dekho pramANamI0 bhASATippaNa pR022 2. "pratyakSaM vizadaM jJAnaM mukhysNvyvhaartH|" lghii03| 3.ghIyamayakI svavivRtimeM bhI anyatra ye hI tIna meda kiye hai-lghii0s.61| Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 TippaNAni / [075.50 11pR0 76. paM0 12. 'pratanyate' sAMkhya ke pUrvapakSakA vaizeSikane jo uttara diyA yaha yahA~ samApta hotA hai / aura vyomavatI TI kA kA uddharaNa bhI yahIM samApta hotA hai / dekho, vyo0 pR0 160 / pR0 76. paM0 21. 'tama' nai yA yi ka, vaizeSika aura prA bhAkaroM ne 'tama' ko amAvAtmaka mAnA hai| jaina, bhartRhari, bhA, sAMkhya aura vedAntioM ne use bhAvAtmaka mAnA hai / Ayurveda sAMkhya darzanAnugAmI honese usameM bhI tamako bhASAsmaka mAnA hai| andhakArake viSayameM dArzanika carcA ke liye dekho, sanmati0 TI0 pR0 543 / nyAyakumadacandra pR0 166 / ina donoM granthakI tulanAtmaka TippaNImeM anyadarzanoMkI mAnyatAko tatvatdarzanake pranyoMse mUla pATha uddhRta karake batAyA gayA hai / pR0 76. paM0 25. 'labdhi'-tulanA- "lambhanaM lbdhiH| kA punrsiivaanaaprnnbhyopshmvishessH| yatsanidhAnA mAtmA dravyendriyaniti prati vyApriyate, tacimica, mAtmanaH pariNAma upyogH|" sarvArtha0 2.18 / "marthagrahaNazakiH lampiA, upayogA punaH mrvprhpvyaapaaraa|" laghI0 sva0 5 / pR0 76. paM0 29. 'gavAkSa tulanA-"upalakhA tathA''yA tabdhigame tduprsrnnaamo| gehagavaklogharame vi taduSalakhA'NusariyA vaa||" vizeSA0 gA0 92 / pR0 77. paM0 9. 'smRti' smRtyAdi atyanta parokSa jJAnoMko mI mAnasapratyakSa batAne kI paraMparA akakake pranthameM dekhI jAtI hai / unhoMne spaSTa hI kahA hai ki smRti, saMbA, cintA aura Aminibodhika jJAna anindriyapratyakSa haiM-"manindriyamatvasaM smRtisaMvAcintA''miniyodhAtmakam / " laghI0 sva0 11 / sAbameM indriya aura anindriyase honevAle zAnako matijJAna kahA gayA hai|mt evaM unhoMne saMpUrNa mati bAmako sAMvyavahArika pratyakSa mAna karake usake do meda kiye indriyapratyakSa aura anindriyapratyakSa / zAsameM smRti Adi jJAnoMko matirUpa mAnanekI mI paddhati thii| bata eva unhoMne smRtyAdi jJAnoMko anindriyapratyakSake medarUpase batA diyA / bakalaMka kI taraha vA dirAja kA mI yahI mantavya hai ki smRtyAdi jJAna mAnasapratyakSa haiMpramANanirNaya pR0 27 / yadyapi smRti, saMjJA Adi jJAnoMko naMdI sUtra (sUtra 36) tathA Avazyaka niyukti meM (gA0 12) mati jJAna kahA mayA hai', AcArya umA khA ti ne mI ta svArtha sUtra meM bAgamika ukta paraMparAkA samarthana kiyA hai; tathApi Agamika paraMparAko saMpUrNa matijJAna pratyakSarUpasesAmyavahArikapratyakSarUpase . mAnya ho aisA pratIta nahIM hotA / kyoMki naMdI sUtra meM indriyapratyakSake medarUpase zrotrAdi pAMca indriyoMse honevAle jJAnako hI batAyA gayA hai- "indipa pathakka paMcavihaM paNNavaM taM jahA, soindiyapavAvaM, pakviAndiyapavAvaM, mAnindiyapavAvaM, jimmindiyapavakvaM, phAsindiyapavakvaM" nandI0 suu04|| . "saNA saI maI paNA sarva bhAbhiNiyohina / " 2. "matiH patiH saMkSA, vivAminiyodha ilAmancara"tasvA0 1.13 // - | Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 77. paM0 9] TippaNAni / 245 nandI sUtra meM parokSake bheda ginAte hue matijJAnake saMpUrNa medopamedoMko batAyA gayA hai' / usameM mAnasa avagrahAdi tathA smRtyAdi bhI ginAye haiM / kintu sirpha indriya jJAnako hI pratyakSake bhedarUpase ginAyA / isase spaSTa hai ki nandI kAra ke matameM sAMvyavahArika pratyakSameM sirpha indriya jJAnakA samAveza hai anindriya jJAnakA nahIM / ata eva yaha kahanA paDatA hai ki akalaMka ne smRtyAdiko mAnasapratyakSa kahA usakA AdhAra Agamika paraMparA nahIM hai| unhoMne apanI sUjhase hI aisA kiyA hai yA kisI ahAta paraMparAkA AdhAra lekara kiyA hai isakA nirNaya kaThina hai / itanA to nirNayapUrvaka kahA jA sakatA hai ki unake isa abhiprAyako svayaM unake TIkAkAroMne tathA vidhAnanda jaise tArkika vicArakoMne pasaMda nahIM kiyA hai / kintu zAntyA cArya ke matAnusAra anantavIrya ukta mantavyakA svIkAra karate haiN| ananta vIrya kI ukta mAnyatAkA AdhAra hameM prApta nahI huA hai| vidyAnanda aura prabhA candra ne to akalaMka ke vacanoMmeMse hI apane abhiprAyako phalita karane kI koziza kI hai| aura akalaMka ke mUla abhiprAyako hI badala diyA hai / AcArya vidyAnanda ne ukta paraMparAkA parityAga karake zuddha tArkika dRSTise smRti Adi jJAnoMko parokSa hI kahA hai / aura Azcarya hai ki unhoMne apane samarthanameM akalaMka kI kArikA bhI uddhRta kI hai "tatrAvagrahAdidhAraNAparyantaM matijJAnamapi dezato vaizadyasadbhAbAda sAMvyavahArikam indriyapratyakSamatIndriyapratyakSaM cAbhidhIyamAnaM na virudhyate / tataH zeSasya matijJAnasya smRti-saMjJA-cintA-S'bhinibodhalakSaNasya, bhutasya ca parokSatvavyavasthite / tadukam 9 aphalaMkadevai: "pratyakSaM vizavaM jJAnaM mukhyasaMvyavahArataH / parokSaM zeSavijJAnaM pramANamiti saMgrahaH // " pramANapa0 pR0 68 / itanA hI nahIM unhoMne smRtiko anindriyapratyakSa mAnanevAlekA khaNDana bhI kiyA haivahI pR0 69 / Body - AcArya prabhA candra ne ukta smRtirUpa anindriya pratyakSakI vyAkhyA karate samaya kahA hai ki akalaMkane smRtyAdiko jo mAnasapratyakSa kahA hai vaha kharUpAMzameM spaSTatAkI apekSAse hai / bAhyArthakI apekSAse smRtyAdi jJAna sarvathA aspaSTa honese parokSa hI hai - nyAyaku0 pR0 683 / unakA yaha spaSTIkaraNa jaina tArkikoMkI smRtyAdiko parokSAntargata karanekI paddhatikA ekAntataH anusaraNa aura akalaMkasaMgata paraMparAko amAnya karake hI huA hai / ata eva unhoMne laghIyabaya gata "jJAnamAdyam" (kA0 10 ) ityAdi kArikAkI vyAkhyA mI khamAnyatAnukUla kI haiM jo vidyAnanda Adise viparIta hI hai / unhoMne vyAkhyA kI hai ki nAmayojanAse pahale honebAle aspaSTa jJAna mI zruta haiM / aura aise aspaSTa jJAnoMmeM smRti, saMjJA ityAdi haiM - nyAyaku * pR0 404 / arthAt inake matase smRtyAdi matirUpa hai hI nahIM / taba vidyAnandakA kahanA hai ki' smRtyAdi jJAna nAmayojanAse pahale mati haiM aura nAmayojanAke bAda zruta haiM / smRtyAdi 1. sUtra 26-33 / 2. svArthako0 pR0 239 / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 TippaNAni / [ 40 77: paM0 11 1 / anantavIrya bhI smRtyA matyantargata ho kara bhI parokSa haiM aisA vidyAnandakA spaSTa abhiprAya hai diko mati aura zrutarUpa mAnate haiM - siddhivi0 TI0 pR0 100 / abhaya deva ne to eka dUsarA rAstA liyA / unhoMne umA khAti ke sUtrakA tAtparya batalAyA ki smRtyAdi jJAnoMkA viSaya eka hai / smRtyAdi jJAna matirUpa haiM ki zrutarUpa yA ve kaba mati haiM aura kaba zruta- ina praznoMkA uttara unhoMne apanI ora na dekarake a kalaMkavidyA naM. da-a na mta vIryasaMmata mantavyako 'kecit ' ke nAmase uddhRta kara diyA / tathA usake virodhameM saiddhAntikoM ke mantavyako rakhA ki matijJAnake hI smRtyAdi zabda vAcaka haiM / saiddhAntikoMke isa mantavya ke liye vizeSAvazyaka bhASya gA0 396 -401 dekhanA cAhie / pR0 77. paM0 11. 'prAtibham ' prAtibhako mAnasapratyakSa mAnanevAlA kauna TIkAkAra zAntyA cArya ko abhipreta hai yaha kahanA kaThina hai / myAya kumuda candra meM prabhA candra ne prasaMgase use manomAtra nimittaka kahA hai / ata eva unake matameM vaha mAnasapratyakSa ho to koI AzvaryakI bAta nahIM / anyatra unhoMne zabda, liGga aura akSase - indriyase vaha utpanna nahIM hotA aisA bhI kahA hai ' / nyAyasUtra mUla prasaMgase prAtibhakA ullekha hai kintu usake kharUpa aura sAmagrIke viSayameM nyAya sUtra mauna hai| parantu nyA ya sUtra ke TIkAkAra jayanta ne spaSTarUpase use mAnasapratyakSa siddha kiyA hai. - "api cAnAgataM jJAnamasmadAderapi kvacit / pramANaM pratimaM zvo me bhrAtA''ganteti dRzyate // nAnarthajaM na sandigdhaM na bAdhavidhurIkRtam / na duSTakAraNaM ceti pramANamidamiSyatAm // ...... pramANaM ca san pratyakSameva na pramANAntaram / zabdaliGga sArUpyanimittAnapekSasyAt / nanu pratyakSamapi mA bhUd indriyAnapekSatvAt / maivam / manasa eva tatrendriyatvAt / ....... zabdAdyupAyAntaraviratau ca jAyamAnamanavadyaM jJAnaM mAnasaM pratyakSaM bhavati / " nyAyamaM0 vi0 pR0 106 - 107 / vaizeSikasUtra meM ArSa aura siddhadarzanakA ullekha hai / ina donoM jJAnakI utpattimeM kaNAda ne indriyako nahIM para dharmako kAraNarUpase batAyA hai / prazasta pAda ne vidyAke meda ginAte hue ArSako pratyakSase svatantrarUpase ginAyA hai aura usakI vyAkhyA ke samaya A jJAnako hI prAtibha kahA hai - "vidyApi caturvidhA - pratyakSa laiGgika smRtyArSalakSaNA / " prazasta 0 552 / "AmnAyavidhAtRRNAmRSINAmatItAnAgatavartamAneSyatIndriyeSvartheSu dharmAdiSu granthopanibaddheSu anupanibaddheSu cAtmamanasoH saMyogAt dharmavizeSAcca yat prAtimaM yathArthanivedanaM jJAnamutpadyate tadArSamityAcakSate / tattu prastAreNa devarSINAm / kadAcideva laukikAnAM yathA kanyakA bravIti zvo me bhrAtA''ganteti hRdayaM me kathayatIti" prazasta 0 pR0 621 / 1. sammati0 TI0 pR0 553 / 2. " indriyAdibAhyasAmagrInirapekSaM hi manomAtrasAmagrIprabhavaM artha tathAbhAvaprakAzaM jJAnaM pratibheti prasiddham 'vo me bhrAtA AgantA' ityAdivat" nyAya ku0 5. "bhASaM siddhadarzanaM ca pR0 596 / 3. prameyaka0 pR0 dharmebhyaH / " vaize0 9.2.13 / 258 / 4. nyAyasU0 3.2.34 / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 077. paM0 11] TippaNAni / 247 vyoma ziva ne isa prAtibhajJAnako indriyaja tathA anindriyaja nahIM honese spaSTa hI pratyakSa vyatirikta mAnA hai / tathA liGga aura zabda janya yA zAbdameM bhI nahIM kintu ise pRthak hI pramANa myo0 pR0 622 / kintu zaMkara mizra ke ullekhAnusAra vRttikRt ne ArSakA samAveza yogipratyakSameM kiyA hai / svayaM zaMkara mizra kA kahanA hai ki jaba utprekSAsahakRta manase usakI utpatti hotI hai taba usakA samAveza mAnasa pratyakSameM hotA hai| vaha niyamadarzanAdi liGga janita bhI hotA hai aisA zaMkara mizra kA kathana hai- vaize0 upa0 9.2.13 / mI nahIM ata eva usakA samAveza anumAna mAnanA cAhie aisA usakA mantavya hai - yogasUtra meM prAtibhajJAnako sarvaprAhi batAyA hai "prAtibhAdvA sarvam" yoga0 3.33 / yoga bhASya meM isake khAmirUpase yogIkA ullekha hai / ata eva kahA jA sakatA hai ki unake tase prAtibha yogipratyakSAntargata hai / abhaya deva ne prAtibhako AtmAkI vizeSayogyatAke kAraNa utpanna mAna kara use vizada honese pratyakSAntargata hI mAnA hai / tathA vaha indriya yA anindriya nirapekSa hai aisA bhI kahA hai - sanmati0 TI0 pR0 552 / AcArya vidyAnanda ne 'uttarapratipattirUpa pratibhAko zrutAntargata mAnA hai / aura abhyAsaja pratibhAko pratyabhijJAke antargata kiyA hai / pratyabhijJA matijJAnakA bheda hai kintu parokSa hai pratyakSa nahIM - tasvArthazlo0 pR0 243 / mImAMsakoM kA kahanA ki prAtibhajJAna liGgAyAbhAsajanya honese apramANa hI hai ata eva vaha dharmagrAhaka ho hI nahIM sakatA / - - zlokavA0 4.32 / zAstradI0 pR0 19 / pU0 77. paM0 11. 'svamavijJAnam' zAntyA cArya ke kathanAnusAra ananta kI rti khana vijJAnako mAnasapratyakSa ( pramANa ) mAnate haiM / ananta kI rtikRta kisI grantha meM yaha bAta dekhI nahI gaI ataH kahanA kaThina hai ki zAntyA cArya ke kathanakA AdhAra kyA hai / 1 AcArya jinabhadra ne khaptajJAnakI jo carcA kI hai usameM unhoMne yaha svIkAra kiyA hai ki vaha mAnasajJAna hai / itanA hI nahIM kintu kucheka svapnAnubhavako satya bhI mAnA hai / aura khamazAkhake anusAra honevAle amuka khAmika darzanase phala bhI milatA hai isa bAta ko bhI svIkAra kiyA hai / kintu unakA kahanA hai ki gamanAdika zArIrika kriyA aura usakA phala jaise svamameM dekhe jAte haiM vaise vastutaH hote nahIM haiM / - vizeSA0 gA0 224-234 | jainata * pR0 3 / AcArya vidyAnanda tathA tadanusArI prabhA candra aura vAdI devasUri ne yaha spaSTa hI svIkAra kiyA hai ki khama satya aura asatya hote haiM / inameMse satya khama sAkSAt yA paraMparA se svaparavyavasAyaka hote haiM / isase spaSTa hai ki svapna mAnasa pratyakSa hai / - pramANapa0 pR0 58 / nyAyaku0 pR0 135 / syAdvAdara0 pR0 186 / 1. nyAyasUtra - 5.2.29 meM apratibhAkA lakSaNa hai- "uttarasyApratipattirapratibhA" usIse pratibhAta yaha lakSaNa phalita kiyA jAna par3atA hai| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ttippnnaani| [pR0 77. paM0 12prazasta pAdane khamakA lakSaNa isa prakAra kiyA hai- "uparatendriyaprAmasya pralInamanaekasyendriyabAreNaiva yadanubhavanaM mAnasaM tat khamajJAnam |"..."prshst0 pR0 548 / prazasta pAdane bhI khamako mAnasapratyakSameM hI ginA hai kintu vaha unake matameM apramANa hI hai kyoMki usakA parigaNana unhoMne aviSAmeM kiyA hai- pR0 520 / ke zava mizra ke kathanAnusAra sabhI-khamajJAna ayathArtha hI hote haiM aura mAnasapratyakSa nahIM kintu smRtirUpa haiM / - "sane tu sarpameSa sAnaM smaraNamayathArtha ca / " tarkabhASA0 pR0 30 / pR0 77. paM0 12. 'svasaMvedana' mAnasapratyakSa mAtra khasaMvedana hI hai- zAntyA cArya ne apane isa matakI puSTi karaneke liye smRtiko apramANa batalAyA yA usake pRthak prAmANyakA hI nirAsa kiyA / Uhako saMzayavizeSa batA diyA, pratyakSa aura anumAnake phalabhUta avAyakA antarbhAva unhIM domeM kara diyA / prAtibha aura svamajJAnake prAmANyakA hI akhIkAra kara diyaa| tathA antameM mana kI pRthak sattA na mAnakara mAnasajJAna( jo sukhAdi saMvedanarUpa hai)kA nirAsa kara diyaa| isa prakAra anya AcAryoMko mAnasapratyakSarUpase jo jo jJAna svIkRta the una sabhIkA nirAsa karake zAntyA cArya ne svasaMmata khasaMvedanako hI mAnasapratyakSa mAnA / zAntyA cArya kI yaha mAnyatA apUrva hai| isa viSayameM kisI jaina-jai ne tara dArzanikakI saMmati ho aisA abhI taka dekhanemeM nahIM AyA / aisI apUrva mAnyatAko siddha karaneke lie unhoMne jina viSayoMmeM jaina dArzanikoMkI adhikAMza saMmati thI unakA bhI nirAsa kiyA / anyathA ve batA sakate the ki smRti pratyakSa nahIM kintu parokSajJAna hai / kintu sarva jainadArzanika saMmata smRtikA pRthak prAmANya niSiddha karake unhoMne isa viSayameM nai yA yi ka aura bauddhA di dArzanikoM kA sAtha diyA / aisA karake unhoMne apanA naiyAyikatva hI jAhIra karanA cAhA ho to koI pAzcarya kI bAta nhiiN| yahI bAta Uhake viSayameM bhI hai| Uha yadi IhA arthameM liyA jAtha taba vaha jainAcA yoM ko sarvasaMmatise pramANa hI hai / ve saMzaya aura IhAmeM bhedakA samarthana karate haiN| IhAko saMzayavizeSa nahIM kahate / UhakA artha yadi nai yAyika saMmata tarka liyA jAya taba bhI vaha saMzaya to hai hI nahIM / indriyaja avAyako yA anumAnake avayavabhUta nigamanarUpa avAyako pratyakSa yA anumAnameM antarbhUta kiyA jA sakatA hai kintu manojanya avAya jo AgamameM tathA anya jainadArzanika pranyoMmeM varNita hai usakI kyA gati hogI ! isa viSayameM zAntyA cArya sarvathA mauna haiN| dUsaroMne jaisA mana mAnA hai vaisA na ho, kintu jainoM ne jaisA mAnA hai tathA unhoMne svayaM jaisA khIkAra kiyA hai vaise manakA to astitva mAnanA hI cAhie / anyathA mukhAdisaMvedanako kisa jJAnameM unake matAnusAra antarbhUta kiyA jAyagA / sukhAdisaMvedana indriyapratyakSa to hai hI nahIM aura zAntyA cArya ke matAnusAra mAnasapratyakSameM mAtra khasaMvedana hai-aisI sthitimeM sukhAdisaMvedana jise sabhIne mAnasa mAnA hai usakI gati kyA hogii| prAtimakI carcA meM usake prAmANyako sirpha mI mAM sa ka nahIM mAnate yaha pUrva TippaNameM kahA gayA haimImAMsakako sarvana nahIM mAnanA hai ata eva vaha prAtibha jaise jJAnoMko apramANa kaha sakatA hai kintu zAntyA cArya jaise jainAcArya bhI-avyabhicAri prAtibhajJAnake prAmANyakA 1."viSayeSu pratyakSAkAraM smjnyaanmutpcte|" prazasta0 pR0548| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 79. paM0 22] TippaNAni / 241 nirAsa kare yaha AzvaryakI bAta hai / samI jaina aura ne yA vika - vaizeSika AcAryane avyabhicAri hone para usakA prAmANya svIkRta kiyA hI hai / use mI zAnkhyA cArya ne apramANa batalA kara mAnasapratyakSa jJAnakI koTise bahirbhUta kara diyA / jaisA pahale kahA gayA hai anya jaina dArzanikoMne khamajJAnako bhI avyabhicAri hone para pramANa mAnA hai| taba zA cArya ne use apramANa batalAkara mAnasapratyakSa se bahirbhUta kara diyA / isa prakAra lasaMvedanako hI mAnasapratyakSa siddha karanekI dhUnameM zAnkhyA cArya ne aneka pUrvasthApita mAnyatAoMkA utthApana kiyA hai / yaha kahA~ taka ThIka hai isakA nirNaya vidvAn kareM / sabhI jJAna svasaMvidita hote haiM ata eva jaina dArzanikoM kA spaSTa mamtavya hai ki saMdedanakI dRSTise sabhI jJAna pratyakSa haiM / arthAt sabhI svasaMvedana cAhe pratyakSakA ho yA parokSakA pratyakSa hI hai / kintu sabhI khasaMvedanoM kA samAveza mAnasapratyakSa meM- anindriyapratyakSameM karanA yuktiyukta pratIta nahIM hotA / kyoMki atIndriya pratyakSakA pAramArthika pratyakSakA svasaMvedana mAnasa kamI bhI nahIM / - pR0 77. paM0 21. 'uktam' dekho, pR0 76. paM0 26 / pR0 77. paM0 25. 'paJcabhiH' isa kArikAkA pUrvArdha pramANavA0 2.136 vIM kArikAkA uttarArdha hai / TIkAke anusAra 'bhAtyavyavahiteva yA' aisA pATha yahA~ honA cAhie / yaha azuddhi 'ca' aura 'va' ke lekhanasAdRzyake kAraNa huI hai| 1 byAkhyA - "saGkrAntakAntAvadana prativimbasya sahakArasugandhinaH zItasya bhramamaropagItasya svAduna madhunaH sArvaguNAnubhavakAle prasaratsaMkalpajanmanAM yUna yA matiH pakSabhirindriyabuddhibhirvyavadhAnepi tvatpakSe'vyavahiteva samakAleva bhAti / " mano0 2.136 / pR0 77. paM0 26. [ pramA.... ]' yaha koSThaka rada karanA cAhie / pR0 78. paM0 2. 'akramam' sarvajJa ke jJAna-darzana-upayogakI kramikatA, akramikatA aura ekatA ke viSayameM jaina dArzanikoMkI vipratipattike itihAsake jijJAsuoMko jJAna bindu prakaraNa kI prastAvanA dekhanA cAhie / pR0 78. paM0 16. 'ekAMzena' akalaMka ne indriyaja jJAnako spaSTa hote hue mI - prAdezika pratyakSa kahA hai usI artha meM zAntyA cArya ne prastutameM indriyaja jJAnako ekAMzavyavasAyaka kahA hai - laghI0 sva0 61 / " yaddezato'rthajJAnaM tadindriyAbhyakSamucyate // " nyAyavi0 4 / pR0 78. paM0 26. 'bAhyArthAbhAvAt ' vijJAnavAdI bauddhoM ne bAdyArthake abhAvako siddha kiyA hai / isa viSayakI carcA ke liye dekho, pramANavA0 2.320 se / tasvasaM 0 kA 0 1967 / zlokavA 0 nirA0 / bRhatI / nyAyamaM0 vi0 pR0 536 / aSTasa0 pR0 242 | sanmati 0 TI0 pR0 349 / nyAyaku0 pR0 119 / syAdvAdara0 pR0 149 / pR0 79. paM0 3. 'upalabdhi:' dekho, "upalambhaH satocyate" pramANavA0 alaM0 mu0 pR0 95 | sanmati0 TI0 pR0 287 / pR. 79. paM0 22. 'prakAzAyogAt ' tulanA - " adRSTatvAt, jaDasya prakAzAyogAca ityapi vadataH saugatasya na vaktravakratA samupajAyate tathA hi-asAvapyevaM vakuM samartha: myA0 32 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / [ 40 80.06 prakAzate vidhAnapada, jaDatvahAniprasaMgAt / nApi parataH prakAzamAnaM zrIvAdivyatirikasya vijJAnasyAsaMvedanena asasvAda / " sanmati0 TI0 pR0 81 / pR0 800 paM0 6 'sahopalambhaniyamaH' tulanA-- " sahopalambhaniyamAda medo vIkatajiyoH / " uddhRta - syAdvAdara0 pR0 149 / "sakRt saMvedyamAnasya niyamena dhiyA saha / viSaya tato'nyatvaM kenAkAreNa siddhyati / " pramANavA0 2.388 / tattvasaM0 kA* 2030-31 / nirAkaraNake liye dekho 0 tattvo0 pR0 102 / bhAmatI 2.2.28 / aSTasa0 pR0 242 | nyAyaku pU0 122 / pU0 800 paM0 80 'nirAlambanA!' tulanA - "ata eva sarve pratyayA anAlambanAH pratyayasvAt lamapratyayavaditi / " pramANavA0 alaM0 mu0 pU0 22 / pU0 80. paM0 24. 'savikalpakasiddhI' dekho, pR0 81. paM0 16. se / 150 pR0 80. paM0 31. 'nirastam' dekho pR0 34. paM0 16 / pR0 81. paM0 1. 'sAmAnyam' bhAratIya dArzanikoMmeM sAmAnyake viSayameM nimnalikhita pakSa haiM (1) bauddhoM kA avasturUpasAmAnyavAda / (2) vaizeSikA dikA bhinnasAmAnyavAda / (3) sAMkhyA di kA abhinnasAmAnyavAda / (4) mI mAM sa ka kA bhinnAbhinnasAmAnyavAda / (5) jainoM kA anekAntAtmaka sAmAnyavAda / / sAmAnyake viSaya meM cArvAka kI kyA rAya hai isakA nirNaya karanA kaThina hai / cArvA ko kA eka mAtra upalabdha pranya ta svo pala va siMha hai / usameM prasaMgase bhinna, abhinna aura bhinnAbhinna ina tInoM pakSoMko lekara sAmAnyakA khaNDana kiyA gayA hai'| isase yaha phalita hotA hai ki jina dArzanikoMne sAmAnya ko vastu sat mAnA hai una samIkA khaNDana karanA prandhakArako uka prasaMga meM amISTa hai| vastutaH bAta yaha hai ki bauddha dalIloMkA Azraya lekara pranthakArane vastu sad sAmAnyakA khaNDana kiyA hai| aura anyatra bauddha pratyakSalakSaNa parIkSAprasaMga meM sAmAnyako kAlpanika siddha karaneke liye pradatta sabhI bauddha yuktiyoM kA bhI nirAsa kiyA hai| isa prakAra kisIkI dalIleM ThIka nahIM hai - yahI dikhAkara granthakArane apane vaktavya ta khopa lava ko puSTa kiyA hai| unakA dhyeya kisI vastukA nirUpaNa nahIM kintu kisI sthira mAnyatAkA khaNDana hI hai| ata eva vA va ka saMmata sAmAnya kaisA hai isa viSayameM maunAzrayaNa hI acchA hai| anya samI dArzanika sAmAnyake pratibhAsako to svIkAra karate haiM / ata eva usa pratibhAsake kisI na kisI prakArake nimitta - sAmAnyake bAremeM to koI vivAda nahIM" / kintu usa nimittabhUta sAmAnyakA svarUpa kyA ho isI viSayameM dArzanikoMmeM vivAda haiM / 1. yaha vAkya dimAga kA ho sakatA hai| kyoMki kamala zI ka ne ise AcAryaya prayoga kahA haitatvasaM0 pR0 567 // 2. tattvo0 pR0 4 / 3. tasvo0 pR0 46 / 4. "sAmAnyaM taca piNDa:mitaM balkacitsAmAnyaM zabdacaram / sarva evecchatItyevamavirodho'tra 03,4 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 81.0 1] TippaNAni / sAmAnyake kharUpake viSayameM vicAra kareM isake pahale yaha batA denA Avazyaka hai ki vastutaH dekhA jAya to sAmAnyake bAremeM do hI pakSa haiM-eka pakSa hai sAmAnyako pastusat mAnane vAloMkA jisameM uparyukta bauddhA tiri ka sabhI pakSoMkA samAveza hai / aura dUsarA pakSa hai sAmAnpako kAlpanika mAnanevAle bauddhoMkA / aba hama pAMcoM pakSoMkA kramazaH vicAra kareM (1) boddhoMkA avasturUpasAmAnyavAda / anyatra hama kaha Aye haiM ki bauddhoM ke matase do pramANa haiM aura viSaya mI do haiN| sabakSaNarUpa vastukA grahaNa karatA hai aura anumAna sAmAnyarUpa avastukA / vahIM banane khalakSaNa aura sAmAnyameM kyA bheda hai yaha dikhAyA hai-dekho, pR0 210-215 / dharma kI rti ne sAmAnyako vastusat mAnanevAloMkA vistArase khaNDana pramANa vArtika tathA usakI khopA TIkAmeM kiyA hai-pramANavA0 stro0 pR0 107-341 / samI vAstavasAmAnyavAdI dArzanikoMke viruddha bauddha dArzanikoMkA kahanA hai ki sAmAnya vastusat nahIM / sAmAnyapratItikA viSaya bAhya sAmAnya nahIM kyoMki bAma vastue~ to balAta vilakSaNa haiM / ata eSa sAmAnyapratyaya nirviSaya hai / athavA yoM kahanA cAhie ki kalita sAmAnyaviSayaka hai| parasparavyAvRtta aise padArthoMse hI ekAkAraparAmarzinI bhuddhi utpana hotI hai jo ki padApoMke parasparalyAvRtta kharUpakA saMvaraNa kara detI hai ata evaM unameM amerakA matimAsa hone lagatA hai / vastutaH padArpomeM ameda nahIM kintu bheda hI hai| ekAkAraparAmartha honekA kAraNa vijAtIyavyAvRtti hai . "ekAryamatibhAsinyA bhAvAnAbhisya medtH| pararUpaM sarUpeNa yayA saMviyate dhiyA // 17 // tayA saMvRtanAnAtvAH saMvRtyA medinaH khayaM / amedina vAmAnti medA rUpeNa kenacit // 68 // tasyA mamiprAyavazAta sAmAnyaM satprakIrtitam / sadasat paramArthena yathA saMkalpitaM tayA // 69||"prmaannvaa03| asanta nyAvata aise padAmi ekAkArapramaya kyoM hotA hai isa praznakA ucara dharma kI ti meM diyA hai ki "tasAra yato yato'rthAnAM dhyaavRttistbhivndhnaaH| jAtimedAra prakalpyante tdvishessaadhgaahinH||" pramANavA0 3.10 / eka hI goko agogyAvara honese go kahA jAtA hai, apazuvyAvRtta honese pazu kahA jAtA hai, anyavyAvRtta honese dravya kahA jAtA hai. aura masalAvata honese sat kahA jAtA hai| isa prakAra vyAvRttike medase jAtibhedakI kalpanA kI jAtI hai / jitanI paravastae~ ho utanI dhyAvattiyA~ usa vastumeM kalpita kI jA sakatI hai| ata eva sAmAnya vikA viSaya vastusat sAmAnya nahIM / kintu anyApoha hI mAnanA caahie| .."pAramArthikassa gotvasya niSedhaH kriyatena kavipavasyeti / " karNa0pU0111 / "vadAtmAnameva sanamtI disAmAnyaviSayA pratimAsate" pramANaSA0 khokarNa0 pU0 117 / ..sAda pAsa bhAvanAvipararUpANivAvasyA vyAyaH vadapekSayA / " pramANavA0 so0 10 119 / 1. "nAbApoDaviSabA mokA sAmAnyagocarAH // zAdAbAdapabaiva pkhumbevaamnbaad|" pramANavAza Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / 252 (2) vaizeSikAdikA bhinnasAmAnyavAda / "vaizeSikoM ne sAmAnyako svatantra padArtha mAnA hai| sattA sAmAnya eka' hokara bhI anekavRti hai / kaNAda ne use dravya guNa aura karmase arthAntara siddha karanekA mI prayatna kiyA hai / prazastapAda kA kahanA hai ki kyoMki vaha dravyAdise arthAntara hai ata eva vaha nima hai / yadi dravyAdise abhinna mAnA jAya to usake nAzake sAtha sAmAnya bhI naSTa ho jAya / aura naSTAtirikta dravyAdimeM anuvRtti pratyaya na ho / prazasta pAda ne use sarvavyApaka nahIM kintu viSaya sarvagata mAnA hai / sAmAnya do prakArakA hai sattA para sAmAnya hai aura dravyatvAdi apara sAmAnya hai / para sAmAnya anuvRttikA hI hetu hotA hai ata eva vaha sAmAnya hI kahA jAtA hai kintu dravyatvAdi anuvRttike atirikta vyAvRttikA mI hetu hotA hai ata eva sAmAnya kI taraha vizeSa bhI kahA jAtA hai| arthAt use sAmAnya-vizeSa mI kahate haiM / maiyAyikoM ne mI sAmAnyakA kharUpa vaisA hI mAnA hai / yadyapi vArtika kAra ne sAmAnyako vaizeSikoM kI taraha khaviSaya sarvagata mAnA haiM kintu nyA ya maMjarI kAra jayanta ne use sarvasarvamata hI mAnA hai| kyoMki eka aura anekavRtti sAmAnya yadi vyApaka na mAnA jAya taba arthAt phalita hogA ki vaha eka nahIM ho sakatA kyoMki usake aMza to haiM nahIM jo aMzataH pratyeka vyaktimeM rahe / jayanta ne pratItikA zaraNa lekara kaha diyA ki vaha vyApaka hai| antarAlameM anupalabdhikA kAraNa vyaktikA abhAva hai / vyakti hI jAvivyaMjaka hai ata eva usake abhAva meM antarAlameM jAtikI abhivyakti nahIM hotI' / [5081. paM0 1 sAmAnyako vastusat mAnanevAloMkA kahanA hai ki sAmAnyapratyayakA viSaya sAmAnya usI prakAra vastusat hai jaise vyAvRttipratyayakA viSaya vizeSa" / yadi vizeSakI sattA pratItike balase siddha hai to sAmAnyakI sattA mI pratItike balase hI siddha hai / kisI bastukA darzana karate samaya use sajAtIyoMke sAtha anugatarUpase tathA sajAtIya aura vijAtIyoMse vyAvRttarUpase yadi dekhA na jAya to usake vyaktitvakA ThIka ThIka nirNaya nahIM ho sakatA / kisI vastukA nirNItajJAna 'vaha yaha nahIM hai' aise vyAvRtti mAtrake jJAnase ho nahIM sakatA kintu usameM anugata -vidhAnAtmaka pratyaya 'vaha ghaTa hai' ityAdi mI - Avazyaka / jaba hama use ghaTatvena jAnate haiM taba hama usakI paTAdise sirpha vyAvRtti - vizeSakA hI jJAna karate haiM yaha bAta nahIM kintu usakI anya ghaToMse sajAtIyatA bhI jAnate haiN| aisI dazAmeM vyAvRtti - skhalakSaNa - vizeSako hI vastusat mAnanA aura anuvRttisAmAnyako kAlpanika mAnanA yaha yuktisaMgata nahIM" / 1. "saditi liGgAvizeSAda vizeSaliGgAbhAvAca eko bhAvaH / " vaize0 1.2.17 / 2. "sAhiti dravyaguNakarmasu sA sacA / " vaize0 1.2.7 / 3. " dravyaguNakarmaspo'rthAntaraM sacA | guNakarmasu ca bhAvAca karma na guNaH / sAmAnyavizeSAbhAvena ca / " vahI 1.2.8-10 / 4. prazAsta0 pU0 678 / 5. vahI pR0 677 / 6. "bhAvo'nuvRtereva hetutvAt sAmAnyameva / dravyatvaM guNatvaM karmavaMca sAmAnyAni vizeSAca / " vaize0 1.2.4,5 / 7. nyAyasU0 2.268 / nyAyavA0 pR0 315 se / nyAyamaM0 pR0 297 / 8. "n, anabhyupagamAt kena sarvagatatvaM jAteramyupagamyate ? api tu khaviSaye sarvatra vartate iti sarvagatetyucyate / " nyAyavA0 pR0 315 / 9. "yathA pratItirAdisati bhagavatI tathA vayamapyupagacchAmaH / sarva sarvagatA jAtiriti tAvadupeyate / sarvatrAgrahaNaM tathA vyakavyavasthasaMvidheH // nyAyamaM0 vi0 pR0 312 / 10. tatvArthaso0 pR0 101 / 11. nyAyamaM0 pU0 300, 311 / zAvAdI0 pR0 99 / nyAyaku0 pR0 289 / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 81. paM0 1] TippaNAmi / 253 prAbhAkaroM ne mI pratItikA zaraNa lekara jAtikA astitva svIkRta kiyA hai| prAbhA ka naiyAyikoM ke samAna hI jAtiko vyaktise bhinna, nitya aura eka mAnA hai| ekAkAraparAmarzake kAraNa jAtikA nirNaya hotA hai isa bAtako mI svIkAra kiyA hai ! kintu kucha bAtoMmeM apanA matabheda mI prakaTa kiyA hai| zAlika nAtha kA kahanA hai ki dravya, guNa aura karma meM satpratyayakI anuvRtti tadgata sattAnAmaka mahAsAmAnyake kAraNa nahIM kintu sAmAnya, vizeSa aura samavAya kI taraha kharUpasattopAdhika hI hai / isa matabhedakA kAraNa yaha mAlUma hotA hai ki prAbhAkaroM ne jAtiko bhA TToM kI taraha AkArarUpa mAnA hai / aura dravya, guNa tathA karmakA koI samAnAkAra hai hI nahIM jisase ki I unameM eka mahAsAmAnya rUpa sattA jAti mAnI jAya / isI prakAra usane zabdagata zabdatva jAtikA mI niSedha kiyA hai / usakA kahanA hai ki saba kakArameM katva jAti aura gakArameM gatva jAti samAnAkAra ke kAraNa sakatI hai kintu kakAra aura gakArameM koI AkArasAmya nahIM jisase zabdatva jAti pRthag mAnI jAya" / itanA hI nahIM kintu usane brAhmaNatvAdi jAtikA bhI niSedha kiyA hai| nai yA yikoM ne ' tathA bhATToM ne brAhmaNatva jAtiko siddha karaneke liye prayatna kiyA thA / jAtivAdake viroghI bauddhoM ne brAhmaNatva jAtikA khaNDana kiyA hai| jainoM ne bhI apane granthoMmeM jAtivAdakA prabala virodha kiyA hai| zAlika nAtha ne bAhmaNoMke adhikAravizeSakI to rakSA kI kintu brAhmaNazabda kI pravRttike nimittarUpase brAhmaNatva jAtiko na mAnakara lokaprasiddha brAhmaNa vaMzako brAhmaNa mAnA / aura una vaMzoMmeM honevAleko brAhmaNa kahA jAya aisA spaSTIkaraNa karake kaha diyA ki santativizeSaprabhavatva hI brAhmaNazabdakI pravRttimeM upAdhi hai / bau dvAdi kI dalIloMke kAyala hokara zAlika nAtha ne brAhmaNa jAtikA niSedha to kiyA kintu aisA karake jo prayojana bauddhAdiko iSTa thA vaha zAlika nAtha ko iSTa na thA / isa lie usane dArzanika dRSTise brAhmaNa jAtivAdakA niSedha karake bhI laukika dRSTise brAhmaNoMke adhikAroMkI rakSA karake brAhmaNoM ke jAtimadako puSTa hI kiyA / aura isa prakAra jAtivAda ke nirAsake pIche 'jAtimada nirAsa kI jo bauddhAdi kI bhAvanA rahI use zAlikanAtha apanA na sakA / zAlika nAtha ne eka hI vartimeM kramazaH honevAlI jvAlAoMmeM jvAlAtva sAmAnyakA mI nirAsa kiyA hai| usakA kahanA hai ki ekAkArapratyaya yadi sAmAnyako binA mAne ghaTa na 1. "saMvideva hi bhagavatI viSayasaravAvagame zaraNam / " prakaraNapaM0 pR0 22 / 2. tasmAt svarUpasopAdhika eva sacchando na punareka mAkAraH sattA nAma dravyaguNakarmaNAm / api ca kAzyapIyAnAM jAti 'samavAyavizeSeSu svarUpasatopAdhika evaM sacchandaH ityabhyupagamaH / " prakaraNapaM0 pR0 19 / 2. " nAnAjAtIyeSu dravyeSu sarSapamahIdharAdiSu guNeSu gandharasAdiSu samAnAkArAnubhavo bhavati kevalaM tu satsaditi 'zabdamAtrameva prayujyate / " - vahI pR0 28 / 4. "na hi kakAragakArapore kAkAramanugataM parAmRzantI manISA samunmiSati / " vahI pR0 30 / 5. nyAyamaM0 pR0 422 / 6. lokavA0 bana0 2529 / tAvA0 1.2.2 / 7. dhammapada gA0 393, 396 / karNa0 pR0 618 / pramANavA0 alaM0 Di0 pR0 12 / taravasaM0 kA0 3575 se / 8. utta0 25.33 / sammati0 TI0 pR0 697 / nyAyaku0 pR0 767 / syAdvAdara0 pR0 958 / 9. "zatazaH pratiSiddhAyAM jAtau jAtimabuddha kina / " tatvasaM0 kA0 3575 / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1081.601sake tabhI jAtiko mAnanA cAhie / prastutameM medAgrahaNarUpa bhrama mAnanese kAma cala jAtA hai gata eva jyAlAstra sAmAnyakI kalpanA anAvazyaka hai- prakaraNapaM0 pR0 31 / (3) sAMkhyAdikA aminnasAmAnyavAda / socyo ne jaDa jagatko prakRtikA pariNAma mAnA hai| prapaJcavistArameM prakRti anusyUta hai| ata eva vaha saukhyoM ke matase sAmAnya hai / "sAMsyaistu"guNyarUpasya saamaanysyaampgmaat"| nyAyapra0 paM0 pR014| kintu nai yA yi ka aura vaizeSikoM ke samAna prakRtisAmAnyako eka, nitya, vyApaka aura anusyUta mAnate hue bhI unhoMne use apane pariNAmarUpa vyaktioMse amanta mima nahIM mAnA hai| naiyAyikoM ke matameM bhinna bhinna vyaktiyA~ sAmAnyakA kArya nahIM, Azraya hai / jaba ki sAkSyoM ke matase jo mI puruSa vyatirikta dikhatA hai yaha saba prakRtikA kArya-nAvirbhAva-pariNAma hai / nai yA yi koM ke samAna sAMkhyoM ne kAryakAraNakA basanta meda na mAna kara atyanta ameda mAnA hai / ata eva sAMkhyoM ke matase kArya-vyaktipariNAma-vikArakA kAraNa - prakRti - sAmAnyase ameda hI hai| vedAnta ke anusAra guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya ye dravyAtmaka' hI hai| tadanusAra eka mama hI padArtha hai ata eva vahI sAmAnyarUpa hai jaba ki nai yA yika saMmata ghaTasvAdi mila jAti dravyase asanta bhima mAnI jAtI hai| usakI siddhi ke anumAnase karate haiN| vedA saparibhASA meM kahA gayA hai ki-"ghaTo'yamityAdi pratyakSaM hi ghaTasvAdisAve mAnana hukha Atitvepi / jAtivApakhAyAmasidau sarasAdhakAnumAnasyApyanavakAzAt / " pR.10| zabdAtavAdI bhartRhari ke matase mI zabdabama sAmAnya kahA jAyagA kyoMki sArA prapatra zabdamase hI hotA hai / samImeM zabda anusyUta haiM - vAkyapa0 1.1 / (1) mImAMsakoMkA minAminnasAmAnyavAda / mAmImAMsakoM ne jAti aura vyakti kA medAmeda mAnA hai| jayanta ne yaha ThIka hI mAkSepa kiyA hai ki bauddhoM ke battivikalpa Adi AkSepoMse Darakara hI mImAMsakoM ne jAti aura myaktikA medAmeda mAnA hai| parantu jayanta ke AkSepakA yadi yaha mI artha liyA jAya ki baudoM ke bhAkSepoMse urane kI koI bAta nhiiN| una bhAkSepoMse satyake nikaTa nahIM pahuMcA jA sakatA-taba to yaha eka bhArI bhrama hogA / una AkSepoMse bacakara sAmAnyakI jaTila samasyAko kaise sulajhAnA isI vicArameMse mI mAMsa koM ne jAti aura vyakkimeM medAmeda mAnA yati sAlpadarzane karNa. pR0 194, 213 / . zAM. brahma01.2.17 // 1. nyavAdinA - sAmAnyameva viSayo po pAlmAdevasamA sarvasa ekasvAda" pAyapi mATi0pra0pari0 nyAyapra.TippaNI pR.84|.."mnussikruuptvaa pIcIDAyaphenavat / pApA sAranapekSAsampamoragAvam" syAhAdara.1091 meM ust| 5. "tasAda pramANabaDena mivAmitvameva pukam |"shaakhdii0 puu0100|." pacitikalpAdibhyo bibhyatebAmyU. paga vanamavatA iti vinda nyAyamaM0bi0pU011 / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1081.601] TippaNAni / hai| kyoMki ja panta kI taraha aikAntika bhedavAda mAnane para bauchakata bhAkSepoMse rakhanA saMbhava hI nhiiN| khayaM jayaMta ne una AkSepoMkA jo javAba diyA hai usameM usane tarkase kAma na lekara kevala apanI mAnyatAse yena kena prakAreNa cipake rahanekA hI prayata kiyA hai| kisI mI taTasa vyaktiko jayantakRta samAdhAnase saMtoSa ho nahIM sakatA / ata eva bauddhoM ke AkSepoMse Dara kara hI sahI para yadi mImAMsakoM ne sAmAnyake bAremeM nai yA yi koM ke viruddha kucha nayA mArga liyA hai to usameM satyake nikaTa pahuMcanekA prayana hI hai aisA samajhanA caahie| ku mA rila ne vastuko hI sAmAnyavizeSAtmaka mAnA hai / usakA kahanA hai ki sAmAnyako choDa vizeSakA, aura vizeSako choDa sAmAnyakA sadbhAva nahIM ho sktaa| ata eva vastuko sAmAnyavizeSa ubhayAtmaka hI mAnanA cAhie / use vedAnti kI taraha mAtra sAmAnyarUpa yA baudoM kI taraha mAtra vizeSarUpa nahIM mAnA jA sakatA / aura na nai yA vikoM tathA vaizeSikoM kI taraha sAmAnya aura vizeSako atyanta bhinna hI mAnA jA sakatA hai| aisA mAnanekA mukhya kAraNa yahI hai ki hameM jaba vastuviSayaka buddhi hotI hai taba vaha buddhi vyAvRtti aura anugamAsmaka hotI hai| yadi vastu vyAvRtyanugamAtmaka na hotI to tajanya vaisI buddhi mI nahIM hotii| ata eka vastuko sAmAnyavizeSAtmaka hI mAnanA caahie| jaba vastuse sAmAnya aura vizeSakA abheda ho gayA taba nai yA yi koM ke samAna mI mAMsaka sAmAnya aura vizeSakA parasparameM Ayantika meda mAna nahIM sakate / ata eSa kumArila ne sAmAnya aura vizeSameM Atyantika bheda kA nirAkaraNa kiyA hai| usake matameM sAmAnya vizeSAmaka hai aura vizeSa sAmAnyAtmaka hai kyoMki nirvizeSa sAmAnya aura niHsAmAnya vizeSakA jaba sadbhAva hI nahIM taba aryAta hI phalita ho jAtA hai ki sAmAnya aura lizeSakA Atyantika meda nahIM haiN| jaise jayaMtane AkAzake samAna sAmAnyako vyApaka siddha kiyA hai usI prakAra ku mA riTa me mI usa matakA vikalpase samarthana to kiyA hai kintu usane apanA mata yahI sira kiyA hai ki use piNDamata mAnanA cAhie, vyApaka nahIM / prAyaH yaha dekhA gayA hai ki dArzanika pIke samaya kumAla vedaprAmANyameM abAdhaka aise paraspara virodhI matoMkA sIkAra karatA hai| kyoMki usakA mukhya uddeza hai vedaprAmANyakI rakSA / anya carcA to prAsaMgika hai| barasa aisI prAsaMgika carcAke samaya kumArila paraspara virodhI mantavyoMkA svIkAra aura samarthana kara letA hai, jaba ki virodhI dono mantavyoMmeM tarkakA sahArA ho / yahI kAraNa hai ki prastutane usane sAmAnyako vyApaka aura avyApaka maanaa| ..nyAyamaMdi010 311 / 2.nirvikSepaM sAmAnya maanisbdaabaanaaptiishivhrekdi|" mokamA maaruti010|.."saanimaarlybukmaarlii sAbale yamadeva vikAsAsasiccAti" bhii5..."tevaamntmeyonimaavissyo|" bahI 11 / bahI 26-30 / .. 'minda sAmAjAlArAma nAkAbabAhitiyAyAma nAma siMcana"bI25. Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 // TippaNAni / [10 81. paM0 1kumA rila ne piNDase jAtikA tAdAtmya mAnA hai' ata eva arthAt hI usake matameM nai yA yika-vaizeSikoM ke samAna sAmAnyakA aikAntika ekatva nahIM kintu vaha eka aura anekarUpa hai| eka hI vastukI ekatA aura anekatAmeM dRSTibhedase vicAra kiyA jAya to koI virodha nahI aisA kumArila kA mantavya hai / aura sAmAnya tathA vizeSameM bhedAbheda mAnane para bhI koI virodha nahIM yaha bhI ku mA rila ne mAnA hai| gotva jAti svarUpase to eka hI hai kintu zAbaleyAtmaka gotvase bAhuleyAtmaka gotvakA meda hai| isa prakAra jAtimeM ekatA svarUpakRta hai aura anekatA vyaktimedakRta hai| isI prakAra vizeSoMmeM bhI ekatA aura anekatA nirvirodha siddha ho sakatI hai / vyakti vyaktyantarase kharUpase mina hai kintu jAtyapekSayA abhinna hI hai / isa prakAra apekSAmedase vicAra kiyA jAya to virodhako avakAza nahIM rahatA aisA ku mA rila kA mantavya hai| ___ vastu ubhayAtmaka hote hue bhI kabhI sAmAnya gauNa ho jAtA hai aura vizeSakA pratibhAsa hotA hai, kabhI vizeSa gauNa ho jAtA hai aura sAmAnyakA pratimAsa hotA hai / kintu jaba vastukA yugapat pratibhAsa hotA hai taba na to medabuddhi hI hotI hai aura na abhedabuddhi hI kintu akhaNDa kA bhAna hotA hai / yaha avasthA nirvikalpajJAnake samaya hotI hai / aisI avasthAmeM vaha vastu zabdAgocara hotI hai / isase hama isa natIje para pahuMcate haiM ki vastu na to kevala sAmAnyarUpa hai aura na kevala vizeSarUpa kintu zabala hai| jAti aura vyaktikA jaba medAmeda hai taba arthAt hI phalita hotA hai ki jAti ko vai ze SikoM kI taraha mI mAM sa ka ekAnta nilya nahI mAna sakate / pArtha sA ra pi kA kahanA hai ki jAti nilsa bhI hai aura anisya bhii| jAti jAtirUpase nitya hai aura vyaktirUpase anitya hai| sirpha jAti hI nityAnitya ho so bAta nahIM / vyakti bhI jAtirUpase nilya hai aura kharUpase banissa hai| nai yA yi koM ke samAna jAti pratyakSagrAhya hai aisA kumArilane mAnA hai| prA bhAkaroM kI jAtiviSayaka mAnyatA aura kumArila kI tadviSayaka mAnyatAmeM atyadhika bhantara hai| prA bhAkaroM kI mAnyatA nai yA yi koM ke sannikaTa hai jaba ki bhATToM kI mAnyatA banekAntavAdase raMgI huI hai / mUlataH mI mAM sA darzana kA viSaya tattvajJAna nahIM / kintu karmakANDopayogi vedamatroMke viniyogakA vicAra karanA hai / ataeva mI mAM sa ka TIkAkAroMke sAmane vaizeSika yA sAMkhyoM ke samAna koI tattvaviSayaka sunizcita paraMparA nahIM / yahI kAraNa hai ki tattvavicArameM kumA rila aura prAmAkaroMkA mArga atyanta bhinna hogayA / jisako jisa .."kamAt sAmAvimaskheva gotvaM yamAt tadAtmakam / vAdAtmyamaya kamAghe sabhAvAditi gamyavAm // " yahI 47 / 2. "virodhastAvadekAmvAdvaktumatra ma yujyate / sAmAnyAnanyavijJAte vizeSa kAcitA / sAmAnyAnambavRttitvaM vishessaatmaikmaavtH| eva parihartavyA mitrAbhivatvakalpanA / kenavicAmamaikaravaM nAnAtvaM cAkha kenacit / sAmAnyasya yo mele tasya vishesstH|| darzayisvAbhyupetarya vizeSa jAtivaH / vahI 54-57|3."eksbe'pyaakRterydvbaahusvN vyaktyapekSayA bahuve hi bAbarekara jAtyapekSayA / ekAnekAmidhAne ca zabdAH liytshtyH||" vahI vn085,86| ..mlokvaa0maa059-63| 5. shaamNdii0puu0101| 6.lokvaa0vn025|| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / 257 pR0 81.01] viSayameM jo paraMparA acchI pratIta huI usane apanI dRSTise usakA samarthana kiyA / isa vicArake prakAzameM yadi hama kumArila kA uparyukta jAtiviSayaka mata dekheM to kahanA hogA ki kumArila ke Upara anekAntavAdI jainoM kI gaharI chApa hai| isake viparIta yaha kahanA ki jainoM ne apanA a ne kAnta vA da kumArila se sIkhA yaha eka bhrama hogA / kumAri cha ke pahale mI jainoM meM anekAntavAda prasiddha hI rhaa| isakA udAharaNa sanmati tarka aura na hai| sammati ke nizcita hI kumArilase pahale kI kRti hai / tathA na ya ca ka aura usakI TIkA bhI / kyoMki unameM kumArila ke zloka vA rti ka kA koI ullekha nahIM / kumArila jainoM ke samAna anekAntavAdako hI pakaDa kara baiThe nahI rahatA / yahI kAraNa hai ki usane jAtikA anekAntavAdI samarthana karake mI vaizeSikoM kI dalIloM ko lekara jAtike vaizeSika saMmata kharUpakI saMgati biThAnekA prayatna kiyA hai / isa parase spaSTa hai ki kumAri vastutaH anekAntavAdI nahIM para use vaha pasaMda jarUra hai / kumArila kA to kahanA hai ki mImAMsA zAstrameM khAbhimata padArthoMkI sthApanA karake koI nayA tatvadarzana sthira karanA iSTa nahIM kintu lokaprasiddha padArthoMko lekara hI mImAMsA zAstra apanA vyavahAra calA letA hai / ata eva jAti aura paMktimeM lokako meda dikhatA hai to hamane bheda batAyA hai| yadi meda bAdhita mI ho to bhI isameM hameM koI Apatti nhiiN| isase bhI spaSTa hai ki kumArila ne jAtikA jo anekAntavAdI varNana kiyA hai vaha jainoM se udhAra liyA hai| padArthavarNanameM usakA khAsa koI dhruvamata nahIM / (5) jainoMkA anekAntAtmaka sAmAnyavAda / jaina matAnusAra sAmAnya do prakArakA hai / tiryagsAmAnya aura UrdhvatAsAmAnya / daizika vistAra meM samAnatAkI buddhikA kAraNa tiryagsAmAnya hai jaba ki kAlika vistArameM samAnatAkI buddhikA kAraNa UrdhvatAsAmAnya hai / sAmAnya sadRzapariNatirUpa hai| sadRzapariNatikA matalaba hai samAna pariNati / ata eva nai yA yi ka aura vaizeSikoM kI taraha vaha eka nahIM; kiMtu pratyeka vyakti va paryAyaniSTha honese aneka hai / kyoMki anekameM hI samAnatAkA mAna ho sakatA hai 1 1 eka nahIM / jaina sammata dvividha sAmAnya aura sAMkhyA nu sArI prakRtirUpa sAmAnya meM tatvataH koI bheda nahIM hai / kyoMki prakRti, jaise apane aneka daizika kAryaprapazcameM anugata hokara rahI hai vaise hI vaha apane kAlika pariNAmapravAhameM bhI anusyUta hai| isI kAraNa se prakRti pariNAminitya kahalAtI hai / pariNAmadAdI vedAntIkA cihna aura zabdAdvaitIkA zabda sAMkhyasammata prakRtikI taraha pariNAminitya hI hai / ata eva vaha bhI tiryag aura UrdhvatAsAmAnyakI vyAkhyAmeM hI A jAtA hai| naiyAyikAdisammata sAmAnya nitya hI hai jabaki jainasammata sAmAnya anitya bhI hai| kyoMki sadRzapariNati kI utpatti bhI unhIM kAraNoMseM hotI hai jina kAraNoMse vyakti va 1. "mImAMsakastu prAyeNa sarvatra jainocchimojIti" syAdvAdara0 pR0 833 / 2. lokavA0 vana0 33 se / 3. " iti nigadivameokasiddhaiH padAthaivahatiriha zAstre na svatantrAbhyupetaiH / bhavati ca anakhyA jAtipaGkadhAdimedo, yadi tuma ghaTate'sau naiva bAdho'si kacit // " zlokavA0 vana 097 / myA* 33 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 TippaNAni / [ 40 81. paM0 1 paryAya svayaM utpanna hote haiM / nyAyAdi sammata sAmAnya vyApaka hai jaba ki jainasammata sAmAnya avyApaka hai / kyoMki sadRzapariNAma vyakti va paryAyarUpa honese unase abhinna hai / sAmAnyakI anekatA, anityatA, avyApakatA, vyaktyaminnatA jainadarzana meM ekAntarUpase iSTa nahIM hai kyoMki dUsaroMke ekAntako nirasta karaneke lie hI usane anekatA Adiko siddha kiyA hai / ata eva ekAkAraparAmarzakA kAraNa sadRzapariNAma kathacidekAneka, kamazida nivAnitva, kathazcid sarvagatAsarvagata aura vyaktise kathaJcidbhinnAbhinna rUpa hI anekAntadRSTi phalita hotA hai / sAmAnyake aise svarUpakA varNana to mI mAM sa ka karate haiM; kiMtu sAmAnyake vaise varNanameM unakI niSThA nahIM / kyoMki ve usa anekAntavAdI varNanake sAtha ekAntavAdako bhI milA dete haiM aura apane pakSako nizcita nahI kara pAte / bauddhoM ne upAdAnopAdeyabhAvake sthAna meM pratItyasamutpAdabAda svIkAra karake vastuko ekAntarUpase kSaNika siddha kiyA hai / jainoMkA mArga usake ThIka viparIta hai| jaina darzanameM dravyako UrdhvatAsAmAnya kaha kara use nitya, dhruva, sthira kahA hai, jisakA tAtparya amvayiparyAyapravAhake avicchedameM hai nahIM ki kUTasthanityatAmeM / jaina sammata dravya yA UrdhvatAsAmAnyakI vyAkhyA sAMkhyasammata prakRtike svarUpameM barAbara lAgU hotI hai / anekAntavAdI jainadarzanakI to vyApti yahI hai ki jo prameya hogA vaha anekAntAtmaka hogA / isa nyAyase dravya mAtra nimmAnima phalita hotA hai / vedAnta aura bhartRhari sammata brahma aura zabdase jaina sammata dravyakA yahI mukhya bheda hai| ki jainadarzanAnusAra dravyake kArya mAyika yA Avidyaka nahIM, kiMtu jaisI satyatA dravyakI vaisI hI kAryoMkI hai, donoM saca haiM mithyA eka bhI nahIM haiM jaba ki brahma aura zabdakA prapaca mAyika hai Aviyaka hai| eka saca hai aura dUsarA mithyA / yaha bhI meda hai ki brahma aura zabda ekAnta niSma aura vyApaka 'jaba ki jainasammata dravya kayaMcid vaisA hai / vaizeSika aura naiyAyika sammata samavAyikAraNa hI jainadRSTise UrdhvatA sAmAnya hai / nyAyavaizeSikake matAnusAra AkAza, kAla, dig, AtmA aura mana ye pA~ca ekAnta niSma hI haiM jaba ki pArthivAdi kArya - avayavI anitya haiM / parantu unake matameM koI bhI dravya jainamatakI taraha nityAnitya nahIM hai / aura na jainamatakI taraha kArya tathA samavAyikAraNake bIca kayaMcidbhedAbheda hai / jaina darzanane sAmAnya ko aisA mAnA hai ki jisase bauddhoMke dvArA diye gaye saba doSoMkA nivAraNa ho jAtA hai| vastutaH dekhA jAya to sAmAnyako taba taka hI dUSita kiyA jA sakatA hai jaba taka usakI siddhimeM ekAntavAdakA Azraya liyA jAtA hai| anekAntavAda to sarvadoSabhakSI hai ata eva anekAntavAdakA AzrayaNa karake sAmAnyake svarUpakA jo nirNaya kiyA jAtA hai usameM doSako avakAza nahIM rahatA / isa bAtako vibAnanda ne kSatisaMkSiptameM baDe suMdara DhaMgase kahA hai - tattvArthazlo0 pR0 99 / 1. "svakAraNAdeva hi vAsarUpatvaM yat tathAvidhAM 'buddhimutpAdayati" nyAyaku0 pR0 286 ] 9. tasvArtha loka0 pR0 99-100 / prameyaka0 4.3-6 / syAdvAvara 53-5 / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 82. paM09] TippaNAni / 259 pR0 81. paM011. 'UrdhvatArUpam vyAkhyA- "parAparavivartavyApidravyamUrkhatA mRdiSa sthaasaadissu|" parI0 4.6 / "pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyamUrdhatAsAmAnyaM kaTakakara nnaaynugaamikaanycnvditi|" pramANana0 5.5 / pR0 81. paM0 11. 'tiryagrUpaM" vyAkhyA- "sarazapariNAmastiryak khaNDamuNDAdiSu gotvsst|" parI0 4.5 / prativyakti tulyA pariNatistiryaksAmAnya zabalazAvaleyAdipiNDeSu gotvaM ythaa|"prmaannn0 5.4 / pR0 81. paM0 15. 'vizeSa' - "vizeSazca / paryAyavyatirekamedAt / ekasin dravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyAH Atmani harSaviSAdAdivat / arthAntaragato visarazapariNAmo vyatirekaH gomahiSAdivat / " parI0 4.7-10 / "vizeSopi dvirUpo guNaH paryAyazceti / guNaH sahabhAvI dharmo yathAtmani vijJAnavyaktizaktyAdiriti / paryAyastu kramamAvI yathA tatraiva sukhduHkhaadiriti|" pramANana0 5.6-8 / __ pR0 81. paM0 19. 'kalpanAjJAnam' bauddhoM ne nirvikalpajJAnako pratyakSa pramANa mAnA hai / usake virodhameM yahA~ kahA gayA hai ki kalpanAjJAna pratyakSa hai| bauddha kalpanAjJAnako arthAt savikalpaka jJAnako pratyakSa nahIM mAnate / unake matase vaha anumAna, zAbda yA apramANa ho sakatA hai kintu pratyakSa nahIM / zabdAryayojanA yA zabdAryayojanAkI yogyatA honese jJAnako kalpanA jJAna kahA jAtA hai isa bauddha mantavyako amAnya karake prastutameM zAntyA cArya ne sAmAnyavizeSAtmaka vyavasAyako kalpanAjJAna kahA hai aura usI kAraNase pratyakSako savikalpaka kahA hai| tulanA-"pratyakSaM kalpanA'poDhamabhrAntamiti kecana / teSAmaspaSTarUpA syAt pratItiH kalpanA'thavA // svArthavyavasitirnAnyA gatirasti vicaartH|" tattvArthazlo. pR0 185 / pR0 81. paM0 21. 'kalpanA' tulanA- "amilApasaMsargayogyapratibhAsapratItiH klpnaa|" nyAyabi0 pR0 13 / "keyaM kalpanA- kiM guNacalanajAtyAdivizeSaNotpAditaM vijJAnaM kalpanA, Aho smRtyutpAdakaM vijJAnaM kalpanA, smRtirUpaM vA, smRtyutpAcaM vA, bhabhilASasaMsarganirbhAsaM vA, abhilApavatI pratItirvA kalpanA, aspaSTAkArAvA, atAsvikArthagRhItirUpA vA, khayaM vA atAttvikI, trirUpAlliGgato'rthaDagyA, atItAnAgatArthanirbhAsA vA?" tattvo0 pR0 32 / nyAyaku0 pR0 46 / pR0 81. paM0 25. 'vizeSaNavizeSyabhAvaH' tulanA- "vizeSaNavizeSyatvaM dvayorna paramArthataH / kadAcit kasyacit kazcidvizeSyAditayA mataH / na khalu pAramArthiko vizeSaNavizeSyabhAvaH / kadAcidvizeSyasyApi vizeSaNatvena prtiiteH| tato buddhireva sA tathAbhUtA prtiiyte|" pramANavA0 alaM0 mu0 pR0 125 / pR0 82. paM0 1. 'pUrvameva' dekho, pR0 49. paM0 22 / pR0 82. paM0 9. 'anavasthAm' "tannAmAntaraparikalpanAyAmanavasthA" aSTaza0 aSTasa0 pR0 121 / "svAbhidhAnavizeSasya nizcayo yadyapekSate / svAmilApAntaraM nUnamanavasthA tadA na kim // " tattvArthazlo0 pR0 187 / sanmati0 TI0 pR0 249 / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttippnnaani| [pR0 89.50 11pR0 82. paM0 12. 'aNUnAm' tulanA-"khame'pi nirazAnikAnekaparamANurUpasa tasyAsaMvedanAt / " sanmati0 TI0 pR0 251 / pR0 82. paM0 15. 'pratyakSaM dharma kI ti ne kahA hai ___ "pratyakSa kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva sidhyati / " pramANavA0 2. 523 / isIke uttarameM zAntyA cArya kA prastuta kathana hai - "pratyakSa kalpanAyuktaM pratyakSeNaiva siyti|" pR0 82. paM0 16. 'nanu' yahA~se bauddha kI AzaMkA hai| isakA uttara kA0 31 meM diyA gayA hai| __"tasmAnArtheSu na zAne sthuulaabhaasstkaatmnH| ekatra pratiSiddhatvAd bahuvapi na sNbhvH|" pramANavA0 2.211 / dekho, pramANavA0 alaM0 2.211 / pR0 82. paM0 24. 'piNDa' saMpUrNa kArikA isa prakAra haiM "SaTkena yugapadyogAt paramANoH prNshtaa| paNNAM samAnadezatvAt piNDaH sthAvaNumAtrakA" vijJapti0 12 / sanmati0 TI0 pR0 252 / pR0 83. paM0 3. 'atha' bauddhapakSa para yaha zaMkA hai| usakA samAdhAna bauchane 'naitadasti' (paM0 1) se kiyA hai| pR0 83. paM0 19. 'paramANavaH paramANu atIndriya honese usameM pratyakSa hone kI yogyatA nahIM hai kintu sajAtIya paramANuoMkA samUha hotA hai taba ve asyUlarUpa hone para mI sthUlarUpase pratyakSa hote haiM- yaha mata bhadanta zubhaguptakA hai / usIko yahA~ pUrvapakSa rUpase rakhA hai / dekho tattvasaM0 paM0 pR0 551-552 / pR0 84. paM0 4. 'uktam' dekho, pR0 81. paM0 24 / pR0 84. paM0 9. 'nirAkaraNAda' dekho, pR0 81. paM0 25 / pR0 84. paM0 26. 'pratyabhijJAna' bauddha kSaNikavAdI honese UrcatAsAmAnyarUpa dravya arthAt ekatvakI sAdhaka pratyabhijJAko apramANa mAnatA hai / vizeSa carcA ke liye dekho, pramANavA0 svo0 karNa0 pR0 494 se / tattvasaM0 kA0 446 se / pramANavA0 alaM0 li. pR0 347,762 / AptamI0 kA0 56 / nyAyaku0 pR0 411 / nyAyamaM0 vi0 pR0 449 / pramANamI0 bhASATi0 pR0 75 / 5084. paM0 31. 'janmamRtyu' tulanA- "yadi kAlakalAvyApivastugrahaNamakSataH / sarvakAlakalAlambe prahaH syaanmrnnaavdheH||" pramANavA0 alaM0 pR0 762 / pR0 86. paM0 7. 'bhAvA' TippaNImeM diyA huA ka0 pratigata pATha 'bhAvoM ThIka hai / use mUlameM le lenA cAhiye aura a0 ba0 mu0 pratigata 'bhAvA' pAThAntararUpase TippaNImeM rakhanA cAhie / dekho, pramANavA0 1.45 / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 90. paM0 17] TippaNAni / pR0 86. paM0 31. 'anumAnatve' isa pacake prathama pAdameM 9 akSara haiM / pR0 87. paM0 13. 'pratipAdayiSyate' dekho, pR0 91 / pR0 87. paM0 14. 'pratipAdayiSyate' dekho, pR0 92 125 se / tathA kA0 38-39 / pR0 88. paM0 1. 'guDazcet' ye donoM patha a rca Ta kRta haiM aura unhoMne kaI padyoMke sAtha inako bhI hai tu bindu TIkA meM uddhRta kiyA hai - hetu0 TI0 pR0 106 kA Aloka | tulanA"tadAhuH zrIhemasUripAdAH - 'guDo'pi kaphahetuH syAnnAgaraM pittakAraNam / dvayAtmani na doSo'sti guDanAgarameSaje / iti" aSTasa0 vi0 pR0 172 / hetu0 TI0 pR0 106 / dharmasaM0 TI0 pR0 146A | pR0 88. paM0 16. 'saMkhyA' tulanA - " saMjJA saMkhyAvizeSAcca svalakSaNavizeSataH / prayojanAdi medAcca tanAnAtvaM na sarvathA // " AptamI 0 72 / 261 pR0 88. paM0 16. 'narasiMhAkArameva ' ' gavaye narasiMhe vApyekajJAnAvRte yathA / bhAgaM jAtyantarasyaiva sadRzaM pratipadyate // " vAkya0 2.92 / "asvazabdAbhidhAnAstu narasiMhAdijAtayaH " vahI0 kA0 3 jAti0 48 | "na va narasiMhAbhyAmArabdho narasiMhaH, api tu jAtyantaramevAtra zabalarUpe vastuni samavetam, citra iva rUpe citratvamiti / " vahI TIkA / " sAdRzyaM narasiMhAdau yuktaM jAtyantare sati / tatra hyavayavAH siddhAH prAksaMyogavibhAginaH // " zlokavA0 vAkyAdhi0 125 / " yaduktam- bhAgesiMho naro bhAge yo'rtho bhAgadvayAtmakaH / tamabhAgaM vibhAgena narasiMhaM pracakSate // " tattvo0 pR0 79 / pR0 88. paM0 20. 'nAnvayo' tulanA - " tathA coktam- nAnvayastadvibhedatvAnna medombayavRtitaH / mRdbhedadvayasaMsargavRtti jAtyantaraM hi tat // " anekAntaja0 pR0 119 / tattvArthamA 0 si0 TI0 pR0 377 / pR0 88. paM0 27. 'virodhI' tulanA - "dvividho hi padArthAnAM virodhaH / avikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvAdvirodhagatiH / zItoSNasparzavat / parasparaparihArasthitalakSaNatayA vA, bhAvAbhAvavat / " nyAyabi0 pR0 96 | sanmati0 TI0 pR0 241 / pR0 88. paM0 5. 'daivaraktAH' tulanA - "devaraktAH kiMzukAH / ka enAnadhunA raJjayati / " pramANavA0 alaM0 mu0 pR0 43 / pR0 89. paM0 8. 'nirhetuvinAzavAdo' - bauddhoM ne vastukI kSaNikatA siddha karaneke liye vastukA vinAza nirhetuka mAnA hai| isake vivecanake liye dekho, pramANavA0 3.269 - 283 / karNa0 pR0 510 | tattvasaM 0 kA 0 357 se / khaNDanake liye dekho - nyAyavA0 pR0 403 / tAtparya0 546 / nyAyaku0 386 / pR0 89. paM0 15. 'nityAnityatvayoH' tulanA - " adhyakSeNa nityAnityameva tadavagamyate anyathA tadavagamAbhAvaprasaGgAt / " anekAntaja0 pR0 96 / AptamI0 kA0 56 / pR0 89. paM0 22. 'atha paraspara' tulanA - sanmati0 TI0 pR0 241 | pR0 90. paM0 17. 'pratipAditam' dekho0 kA0 16 / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttippnnaani| [pR. 90. paM0 19pR0 90.60 19. 'nirastatvAt' dekho0 pR0 13 / pR0 90. paM0 21. 'pratipAdayiSyAma:'- dekho, pR0 91 / / pR0 90. paM0 24. 'sattvam' sattva yA sattAke kharUpake viSayameM nAnAmatavAdoMke liye dekho, pramANamI0 bhASATi0 pR0 126 / pR0 90. paM0 24. 'arthakriyA' dekho, pramANamI0 bhASATi0 pR058 / pR0 90. paM0 27. 'sacAsaMbandhena tulanA-hetu0 TI0 pR0 145 / vyo0 pR0 124 sanmati0 TI0 109,110 / / pR0 91. paM0 6. 'saugataireva' arthakriyAkAritvarUpa zaktiko satkA lakSaNa mAna karake bauddhoM ne yaha tarka kiyA hai ki kyoMki kramase yA akramase ekAntanitya vastumeM arthakriyA ghaTa nahIM sakatI ata eva ekAnta nisya vastu sat nahIM / "zaktirhi vastulakSaNam / sarvazaktiviratihi vastvabhAvasya lakSaNam / akSaNikaM hi na kadAcit kacit samartha kramayoga. padyAbhyAm arthakriyAyA abhaavaat|" hetubi0 li. pR0 24 / / "tathA hi kramayogapadyAbhyAM kAryakriyA vyAptA prakArAntarAbhAvAt / tataH kArya kriyAzaktivyApakayostayorakSaNikatve virodhAt nivRtte, tadvyAptAyAH kAryakriyAzakterapi nivRttiriti sarvazaktivirahalakSaNamasattvamakSaNikatve vyApakAnupalabdhirAkarSati, viDayo rekAyogAt / tato nivRttaM savaM maNikemvevAvatiSThamAnaM tadAtmatAmanubhavati / " hetu0 TI0 pR0 146 / "kramAkramavirodhena nityA no kaarykaarinnH|" tattvasaM0 kA0 76 / "krameNa yugapaJcApi ysmaadrthkriyaakRtH| na bhavanti sthirA bhASA niHsatvAste tato mtaaH||" vahI0 kA0 394 / vyo0 pR0 386 / kaMdalI0 pR0 73 / pR0 91. paM0 12. 'ekAntakSaNikam' - bauddhoMne arthakriyAkAritvako kSaNikakA hI dharma mAna kara kSaNika hI vastusat hai aisA siddha karanA zurU kiyA taba akSaNikavAdioMne use akSaNikakA hI dharma mAnakara kahA ki kSaNika vastu kramAkramase arthakriyAmeM asamartha honese vastusat nhiiN| "krameNa yugapacApi ytste'rthkriyaakRtH| nabhavanti tatasteSAM vyarthaH kssnniktaashryH||" tattvasaM0 kA0 431 / yaha kathana bhadanta yoga se nakA hai / vaha bauddha hone para bhI AtmasthiratA mAnatA hogA ata eva usane ekAnta kSaNikameM bhI arthakriyAkI aghaTanA siddha kI hai / yoga se na kA anukaraNa karake anya dArzanikoMne mI kSaNikameM arthakriyAkA virodha batAyA hai-nyAyamaM0 vi0 pR0 453 / tAtparya0 pR0 556 / nyAyaku0 pR0 379 / syAdvAdamaM0 kA0 5 / pR0 91. paM0 16. 'kramaH' tulanA-"kramo nAma paripATiH kAryAntarAsAhitya kaivalyamaharAdeH, yogapadyamapi tasyAparaiH bIjAdikAryaiH sAhityam / " hetu0 TI0 pR0 147 / pR0 91. paM0 18. 'dvividha kAraNam' tulanA- "atha sAmagrIkAraNamAzrityocyate..." hetu0 TI0 pR0 93 / "atha kAraNazabdena sAmagrIvyapadezaviSayAH sahakAriNa ucyate....." vahI0 pR0 110 / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 93.50 29] TippaNAni / 263 pR0 91. paM0 20. 'ekameva' tulanA-"sAmagrIjanyasvabhAvatvAt kAryasya |..."tduktN 'tasyaibaikasya janane samarthAH nAnyasya' na cAkaramAd bhavadanekaM prAmoti / yato nAmAkaM bhavatAmiva kAraNameva kAryAtmatAmupaiti / " vahI pR0 93 / pR0 91. paM0 22. 'tathAhi tulanA-"tasmAdayasthAmedepi yadekAkAraparAmarzapratyayanibandhamatayA sasaMtatipatitakAryaprasUti nimittaM tad upAdAnakAraNam / yat santAnAntare prAgavasthApekSavizeSodaya nibandhanaM tat sahakArikAraNam / sA ceyaM bhAvAnAM khahetuparamparAyAtA prakRtiryayA kiJcitkArya khasantAnavyavasthAnibandhanaM janayanti, aparaM ca santAnAntaravyapadezanivandhanam / " vahI0 pR0 95 / / pR0 91. paM0 29. 'vyApAraH tulanA- "bhavanadharmiNi ca kArye teSAM prAgbhAva eSa vyApAraH, tadanyasyAyogAt / yadi hi vyApRtAdanya eva vyApAra tadA tata eva kAryotpAdAd vyApAravataH kArakatvameSa hIyate / " hetu0 TI0 pR0 90 / pR0 92. paM0 'mRtena' tulanA-na hi mRtAcchikhinaH kekAyitasambhavaH / " nyAyaku0 pR0 10 / pR0 92. paM0 16. 'taduktam' dekho pR0 80. paM0 29 / pR0 92. paM0 18. 'nanu dravyasya' tulanA___ "anSayapratyayAt siddhaM sarvathA bAdhavarjitAt / tad dravyaM bahirantazca mukhyaM gauNaM tato'param // " tatvArthazlo0 pR0 112 / pR093. paM0 21. 'lUnapunarjAta' tulanA-"kezaMgolakadIpAdAvapi spssttaavbhaasnaat|" pramANavA0 2.504 / "lUnapunarjAte kezAdau, mAyAkAradarzite bholakAdau kSaNavinAzidIpAdau spaSTAvabhAsanAt / " pramANavA0 mano0 / pR0 93. paM0 29. 'sarvasya anekAntavAdake khaNDanameM dharma kI rti kA yaha kathana hai / jainAcAryoM ne dharma kI rti ke isa tarkakA javAba vividha prakArase diyA hai -AcArya akalaMka kA javAba Aveza tathA tarkapUrNa honeke uparAnta jaiseko taisAvAlI nItikA anusaraNa karake diyA gayA hai "tatra mithyottaraM jAtiH yathAnekAntavidviSAm // dadhyuSTrAderamedatvaprasaGgAdekacodanam / pUrvapakSamavijJAya dUSako'pi viduusskH|| sugato'pi mRgo jAto mRgo'pi sugataH smRtH| tathApi sugato vandyo mRgaH khAdyo yatheSyate // tathA vastubalAdeva medaamedvyvsthite| codito dadhi khAdeti kimuSTramabhidhAvati ? // " nyAyavi0 371-4 / AcArya hari bhadane isa praznakA uttara vistArase syA dvA da ku codha parihAra nAmaka khatantraprantha likha kara diyA hai kintu vaha upalabdha nahIM / unhoMne kisI anyakA uddharaNa dekara anekAntajayapatAkAmeM isa kutarkakA uttara diyA hai, anekAntaja0 pR0 296 / ___ anya jainAcAryoM ne bhI inhIMkA anukaraNa karake uttara diyA hai- sanmati0 TI0 pR0 242 / nyAyaka0 pR0 621 / syAdvAdara0 pR. 837 / / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / [10 93. paM0 29AcArya vithA nanda ne kahA hai ki dharma kI rtikRta vaha Aropa anekAntavAdameM nahIM kintu abhAvakA apahava karanevAle sAMkhyoM ke matameM yuktisaMgata ho sakatA hai- aSTasa0 pR0 93 / pR0 93. paM0 29. 'saptamaGgI' tulanA-"nAtra doSA, guNapradhAnavyavasthAvizeSaprati. pAdanArthatvAt sarveSAM manAnAM prayogo'rthavAn / tayathA dravyArthikaprAdhAnye paryAyaguNabhAve cprthmH| paryAyArthikasya prAdhAnye dravyaguNabhAve ca dvitIyaH / " ityAdi-rAjavA0 50 181 | tattvArthazlo0 pR0 128 / sanmati0 TI0 pR0 441 / / pR0 94. paM0 5. 'phalavipratipattim' jaina aura jaine tara dArzanikoMmeM pramANa aura usake phalake viSayameM jo matameda hai usake vivecanake liye dekho, pramANamI0 bhASATi. 1066 / prastutameM anya jai nA cAyoM se zAntyA cArya ke matameM jo vilakSaNatA hai usIkA nirdeza karanA amISTa hai| nyA yAvatAra (kA0 28) aura Asa mImAMsA (kA0 102) donoMmeM ajJAnanAzako pramANakA sAkSAt phala kahA gayA hai / ajJAnanAza hI khaparavyavasAya hai aisA TIkAkAroMne spaSTIkaraNa kiyA hai / ata eva pramANa aura phalakA kathaMcit abheda hai aisA phalita hotA haiyaha jainAcAyoM kA mata hai| kathaMcidaminna ajJAnanivRttirUpa phalake alAvA jainAcA yoM ne kathaMcidina aisI hAnopAdanopekSA buddhioMko mI pramANakA vyavahita phala mAnA hai-nyAyA0 28 / AptamI0 102 / kintu prastutameM vArtika aura vRttimeM zAntyA cArya ne pramANa aura phalake ameda pakSakA hI varNana kiyA hai| hAnAdi vyavahita phaloMke viSayameM maunAvalambana kiyA hai / prastuta vArtika nyA yAvatArake Upara hai yaha to khayaM granthakArane prAraMbhameM kaha diyA hai taba pramANaphalake sAkSAt aura paraMparAse do prakAroMkA varNana karanA kramaprApta thA kintu prastutameM zAntyA cArya ne aisA na karake pramANake sAkSAt phalakA hI varNana kiyA / isase vArtikakArakA sUtrakArase sAtavya hI cotita hotA hai / mAtra abhedapakSakA varNana karake mI zAnyA cArya ne anya jainAcA yoMke bhedAbheda pakSakI. upekSA hI kI hai / usa upekSAkA kAraNa unake Upara vijJAna vAdI bauddhoMkA prabhAva hI hai aisA samajanA cAhie / kyoMki vijJAna vAdI ke hI matase pramANa aura phalakA pAramArthika bheda nahIM / pAramArthika dRSTise una donoMkA ameda hI hai| isI vicArako unhoMne jaina dRSTise apanAnekA prayatna kiyA hai / jaina dRSTise isa liye ki jainAcAryoM ne pramANa aura phalakA ameda jo mAnA hai vaha eka AtmAmeM pramANa aura phalakA bameda honeke kAraNa / arthAt eka hI AtmA pramANa aura phalarUpase pariNata hotA hai mata eva pramANa aura phalakA ameda hai / bauddhoM ne AtmA to mAnA nahIM hai / unake matase eka hI jJAna apekSAmedase, vyAvRttike medase pramANa aura phala kahA jAtA hai / ata eva zAntyA cArya ne uka bauddha mantavyako ina zabdoMmeM jaina dRSTi se saMgata karanekA prayatna kiyA hai "nAtmanaH paramArthena pramANaM bhidyate kintu Atmaiva zAnAvaraNakSayopazamavAn pramANaM sa eka pratItirUpatvAt phala miti / " pR0 94. paM0 21 / ..prameyaka0 pR0 625 / sthAbAdara0 pR0993,998 / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 91.50 21] TippaNAni / anya jaimAcAryoM ne zAnasyA cArya nirdiSTa yuktikA prayoga sAkSAt phala aura pramANake amedako siddha karanemeM nahIM kintu vyavahita ata eva bhinna aisI hAnAdi buddhioMkA pramANase kathaMcidameda siddha karane kiyA hai yaha khAsa dhyAna denekI bAta hai| dUsarI yaha mI bAta mArkekI hai ki anya jainAcArya bheda aura amaida donoMko pAramArthika mAnate haiM aura pramANa tathA phalake medako kAlpanika yA sAMvRtika mAnanevAle bauddhoM kA' nirAkaraNa karate haiM, taba zanyA cArya bauddha pakSapAtI hokara abhedako pAramArthika mAnate haiM aura bhedako kAlpanika, yaha bAta unake Upara nirdiSTa uddharaNase spaSTa hai| yadyapi prastuta phalavarNana prasaMgameM zAntyA cArya ne vyavahita phaloMkA varNana nahIM kiyA kintu unako vyavahita phala sarvathA amAnya thA aisA nahIM kahA jA sakatA kyoMki vArtikake prAraMbhakI kArikA (1) "hitAhitArthasaMprAptityAgayoryanivandhanam / tat pramANaM pravakSyAmi siddhasenArkasUtritam // " meM spaSTa hI hAnopAdAna kriyA pramANako kAraNa mAnA hai| pR0 91.50 11. 'yadi bhimaviSayam' tulanA "neTo viSayamevo'pi kriyaasaadhnyoiiyoH| ekArthatve dvayaM vyartha na ca syAt krmbhaavitaa||314|| tasmAdviSayamedo'pi na // 351 // " pramANavA0 2 / "minapramANaphalavAdina prati baukhenokam yadi pramASaphalayomedo'bhyupagamyate tadA mitraviSayatvaM syAt pramANaphalayoH / na caitaghuktam / na hi parazvAdike chedane khadiramAte sati palAze chedo bhavati / tasmAt pramANaphalayorekaviSayatvAdameda iti / " tatvasaM0 paM0 pR0 399 / pR0 94. paM0 19. 'na hi pramANam' tulanA- "tathA hinazAnaM janayadaya prApayati / mapi tu arthe puruSaM pravartayat prApayatyartham / pravartakatvamapi pravRttiviSayapradarzakatvameva |n hi puruSaM haThAt pravartayituM zaknoti vijJAnam / " nyAyabi0 TI0 pR05| "nahi mAnena artho haste gRhItvA'nyato nivrtniiyH|" hetu0 TI0 pR0 196 / prameyaka0 pR0 25 / syAdvAdara* pR0 44. / pR0 94. paM0 23. 'AkAra pramANam' sautrAntika bauddha bAhyArthavAdI haiM / unake matase zrAkAra, meyarUpatA, artharUpatA, sArUpya, tApya, sAdRzya, jJAnAtmabhUtavizeSa, anAkAravyAvRtti ityAdi zabdoMse pratipApaM jJAnAMza pramANa hai| pramANa vA rtika meM sArUpyako pramANa ..parI05.3 / pramANana05.8-11 / 2. "sA ca tasyAtmabhUtaiva tena nAryAntaraM phalam // 30 // kriyAkaraNayorekyaviroSa iti cedasat / dharmamevAbhyupagamAdvasvamimamitIpyate // 38 // evaMprakArA sarvaira kiyaakaarksNsthitiH||19||" prmaannvaa02||"dhrmbhedsy jyAvRtyupakalpita" mno| "dhAnudarzana meymaanphlsthitiH| kriyate'vicamAnApi prAmagrAhakasaMvidAm // 357 // anyathaikasa bhASakha nAnArUpAvabhAsinaH / satyaM kathaM syurAkArAtadekaravasya hAnitaH // 358 // " prmaannvaa02|| 3. aSTasa0 pR0 284 / tattvArthazlo0 pR0 126 / prameyaka pR0 627 / pramANana06.21 / nyA. 34 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pa. 94.50:21 mAganekAle satrAnti koM kA varNana (pramANavA0 2.301-319 ) huvA hai| isase patA calatA hai ki unake matameM eka jJAnake kaspita do aMza' pramANa aura pramiti sapase vyavahata hote haiM / ata eva pramANa aura phalakA abheda hI hai / yahI .bAla. myApavindumeM bhI kahI gaI hai| - sautrAnti koM kA kahanA hai ki jJAna yabapi aneka kAraNoMse utpanna hotA hai, kintu usakA sArUpya cakSurAdise na hokara. aryase hI hotA hai / jaise putra mAtApitAdi aneka kAraNoMse utpanna honepara bhI mAtA yA pitAke hI. AkArako dhAraNa karatA hai, isI prakAra aneka kAraNoMse utpanna honevAlA jJAna mI Alambana pratyayake AkArakA setA hai| yahI akAra viSayavyavasthApaka hotA hai / arthAt pratItiko kisI eka viSaya niyata karaneke liye yahI AkAra sAdhakatama hai ata eva yahI AkAra pramANa hai| sautrAnti koM kA kahanA hai ki yaha AkAra jJAna arthAt pratItise mila nahIM hai| eka hI jJAna vyAvRttike medase pramANa aura phala kahA jAtA hai| nai yA yi kA di kI taraha sau trAntikoM ko pramANa aura phalameM janyajanakabhAva-kAryakAraNabhASa iSTa nahIM hai kintu vyavasthApya: vyavasthApakabhAva iSTa honese eka hI vastumeM pramANa aura phalakA abheda mAnanemeM koI virodha nahIM / eka hI buddhi yA jJAna anAkAralyAca honese pramANa aura vahI anadhigativyAvara honese pramiti hai| sautrAnti koM ke isa AkAravAdakA khaNDana samI dArzanikoMne kiyA hai| khayaM dharma kItine mI vaha AkAra arthajanya nahIM kintu vAsanAkRta hai aisA sthApita karaneke liye bAhya vastuke AkArakA saMbhava jJAnameM nahIM aisA sthApita kiyA hai-zlokavA0 1.79 / zAstradI0 pR. 55 / pramANavA0 2.320 / tattvo0 pR0 52 / vyo0 pR0 528 / nyAyamaM0 vi0 pR0 543 / aSTasa0 pR0 118,135,240 / tattvArthazlo0 pR0 126,169 / sanmIta. TI0 pu0 256,460 / prameyaka0 pR0 130 / nyAyaku0 pR0 167 / pramANana0 4.47 / ...prmaannvaa02.315| 2. vahI02.307 / .. "deSa. pra jJAnaM pramANapas atIvirUpatvAva / arthasAkapyamaya pramANam, vaavrssprviitisi|" nyAyavi0pU025-26 / 1. "aryena ghaTavalenI mahimusvArtharUpatAm / anya skhamedAjhAnasa medkoriyn|105|| vasAda pramevAdhigate sAdhana meyruuptaa||306||" pramANavA02 / tasvasa0 kA0 1344 / "sarvameva hi vijJAna viSayebhyaH samunavat / badanyakhApi hetuskhe kapaDiviSayAkRti ||8||pcaahaarkaagtve'ptyjnmni / pitrokhadekarayAkAra dhace mAnya kakhapit // 19 // devena svepi vadayaviSaye mavam / viSayatvaM vadaMzena vadabhAvena bnvet|| 1.0 // " prmaanncaa02|| pramANavA0 2.307,315,318 / "adhigavijJAnAtmabhUtavizeSakhAlaMcapostu sapakhAna apalApakamAva panivaja ubhayorapi jJAnavarUpApmatvAt / " mano02.305 / "mAstvAkAryakAramAtmakA' kriyAkaraNamAvaH kintu vyavasthApyavyavasthApakabhAvaH / sa . vAdAtmyepi avisvaH / " vahI 2.315 / 1. "anAkAracyAvRttiH pramANam / anadhigativyAvRttiA phakam / " vahI 2.318 // Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. anumaanpricchedH| pR0 95.50 17. 'atha prathama vaizeSika aura nai yA yi kasaMmata sAmAnyako dUSita karane ke liye yahA~sa unakI orase pUrvapakSakI yojanA kI gaI hai| pR0 96. paM0 10. 'dohi vyAkhyA-"mAbhyAmapi dravyArthika-paryAyAdhikanayAbhyAM praNItaM zAstram ulUkena vaizeSikazAsapraNetrA, dravya-guNAdeH padArthaSaTkasya nityAnityakAntanapakha vA pratipAvanAt tataba etat tacApi mithyAtvam, tatpadarzitapadArthaSaTkasya pramANavAdhitatvAt / "yamA khavizvapradhAnatAvyavasthitAnyonyaniyamAne bhayanayAzritaM tada, bhanyonyanirapekSanamAzcitatvasya mithyAtvAdinA'vinAbhUtatvAt / " sanmati0 ttii0| pR0 96. paM0 12. 'athAbhitra mI sAMsaka aura sAMsya pazca ko dUSita karaneke liye unakI orase pUrvapakSakI yojanA yahA~se kI gaI hai| 10 16. paM0 18. 'ki munA sanmati 140,195 / pR. 96. paM0 22. 'vyakti' tulanA-"tatra dezAntare vastumAdurbhAve kathaM muhai| evante vRttimAjo yA tasminniti namAmyate // 806 // navitena sahopanA nisyatvAcA pyvsthitaa| tatra prAgavibhutvena na pAyAntyanyato'kriyAH // 8074" tatvasaM0 / pramANAvA0 3.152,154 // pR0 95. paM0-26. na yAti para kArikA pramANa vA tikakI hai-2,156,959 / pR0 96. paM0 31. 'appamA sAmAnyako matabhUla nahIM kintu kAlAmika ra anyApohakharUpa mAnanevAle bauddha pakSakA dUSaNa yahA~se kiyA gayA hai| apohakI carcA ke liye dekho, pramANavA0 2.563 me / sanmati0 TI0 173 / nyAyaku0 pR0 5511. tulanA-sanmati0 TI0 pR0 186 / nyAyaku0 pR0 563 utsAha pR pR0 95. paM0 3. 'kimAnayAmi' tulanA-pramANabA0 a0 pR0 385 / .. pR0 17. paM0 7. 'ki' tulanA-nyAyaku0 pR0 531 / / pR0 97. paM0 19. 'vAsanAnam tulanA-nyAyaku0 pR0 562 / pR0 98.6010 sarve mAvA vyAkhyA -"yadi ya eva kRtakA sa eSAmiyo medhA bhAvAt tadA pratikSArthekavezo hetuH svAdisyAha-saveM bhAvAH khabhAvena svasvabhAvavyaya sita-mAtmAtmIyarUpavyayasthitatvAt samASaparabhASAbhyAM sajAtIyA vijAtIyAdha bAvRtimAgilo-palAsa kecinminAsAcato yato'kharUpAda vyAvRtiH monoM tabhivandhanAra-tatvabyAvRcinimicA jAtimemastavizeSAvagAhinA-satkhalakSaNAzrayA kamyante zabda vaacytyaaH| yaha zaka kAmbiAkucatakAliyo'zahada kRtakAbhityAvena vyAvRtta iti tatyavacchedapratipAdanArya bAlakAlimattAmA amara gho'nanyazabdavAcyatayA kalpyante / tasmAt khabhAvAmedepi kRtakatvAMnityatvAdInAM yena dharmeNa nAmA 'manitya' ityanena yo vizeSo nityAd vyAvRttiH saMpratIyate ma sa vizeSa: zakya tatA-anityazamdAd bhanmeka-kasakAladena protumna -mAramena sAdhyasAdhanaporminA vyavasimino Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 TippaNAni / [10 99.50 10pR0 99.50 10. 'parokSa dvividham nyA yA va tAra kA vArtika honese zAntyA cArya ne nyAyAvatArakA anusaraNa karake parokSake anumAna aura Agama aise do bheda batAye haiM / kintu anya jenAcAryoMne akalaMkopajJa parokSake smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama aise pAMca bheda mAne haiM / laghI010 parI0 3.2 / pramANana0 3.2 / pramANamI0 1.2.2 / pR0 99. paM0 16. 'parokSam' tulanA-"pratyakSaM vizavaM bAnaM tridhA zrutamaviplavam / parosaM pratyamikSAdi pramANe prati saMgrahaH // " pramANasaM0 kaa02|| - pR0 99. paM0 17. 'zrItaM trividham tulanA-"zrutam avilayam-pratyakSAnumAnAgama. nimittam / " pramANasaM0 pR0 97. pN06| pR099. paM0 24. 'pratyabhijJA' zAntyA cArya ne pratyabhijJAko pratyakSa yA anumAnameM gantargata kiyA hai kintu anya jainAcAyoMne use parokSa pramANake meda rUpase pRthak mAnA hai / mUlakArake anusaraNa karaneke kAraNa zAntyAcAryane anya samI jainAcAryoMke matakI upekSA kI hai aura naiyAyikAdi anya dArzanikoMse maitrii| pR0 100. paM0 5. 'aSTAviMzati "se kiM taM bhAmiNibohiyanANaM? Ami0 vihaM paNa / taM jahA-suyanissiyaM ca anuyanissiyaM ca |"asuynissiyN ghaDaviha paNNataM / taM jahA-uppatiyA, veNayA, kammayA pariNAmiyA / buddhI baubihA butA paMcamA novalammaI / "suyanissiyaM caubvihaM-paNNataM / taM jahA-uggahe hA mavAmo dhaarnnaa|"ugghe duvihe paNNatte / taM jahA-asthuggahe ya vaMjaNuggahe y|"vNjnnugghe ca. ubdhihe paNNate / taM jahA-soIdiyavaMjaNuggahe, ghANidiya0, jimbhindi0, phaasidiy0| matyuggahechavihe paNNace / taM jahA, soIdiya0 vakkhidiya0, ghANidiya0, nimmidiya0, phAsidiya0, noiMdiya0,hA chabdhihA pnnnntaa"| mavAe chavihe paNNavedhAraNA bihA pnnnncaa"| evaM aTThAvIsaivihassa AbhiniyohiyanANasa" nandI0 sa0 26-35 / pR0 100.60 10. 'zrItam' zrutajJAnakI sahamacarcA ke liye dekho jJAnabindu pR06 tathA usako prastAvanA pR020| pR0 100. paM0 12. 'suyakAraNaM' vyAkhyA "yato-yamAt kAraNAt sa-zabdo vAtrAmidhIyamAnaH zrotagatasya zrutavAnasya kAraNaM-nimitaM bhavati, zrutaM ca vaktagatabhutopayo. garUpaM vyAkhyAnakaraNAdI, tasya-vaktrAbhidhIyamAnasya zabdasya kAraNaM jAyate iti ataH tasmin bhutajJAnasya kAraNabhUte kAryabhUte vA zabde zrutopacAraH kriyate / tato na paramAryataH zabdaH zrutam, kintUpacArataH ispadoSaH / paramAtastahi kiM zrutam / ityAha-surya svityAdi / paramArthatastu jIvaH zrutam / zAnabAninorananyabhUtatvAt / tathA ca pUrvamA mihitam-guNotIti zrutam-mAtmaiveti / tasmAt bhUpata iti bhutamiti karmasAdhanale vyadhutamevAmiSIyate,zraNotIti zrutamiti karvasAdhanapakSe tubhAvabhukhamAtmaivetinakAtidanAtmamAvatA bhutamAnasya / " vizemA0 0 99 / pR.100. paM0 30. 'bhutanistAca' prAkRta bhAgamavAkyakA anuvAda hai| uka nAgamavAkyakA pUrva TippaNameM nirdeza ho cukA hai| zutaniHsRtamatikA lakSaNa jina bhadra ne isa prakAra kiyA hai "puNyaM supaparikasmiyamaissa ja saMpayaM suyAIyaM / missiyamiyara puNa maNissiyaM mahaba " vizeSA0 119 // Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 101.50 10] TippaNAni / vyAkhyA- "vyavahArakAlAt pUrva yathokarUpeNa zrutena parikarmitA-AhitasaMskArA matiryasya sa tathA tasya sAdhvAderyat sAMprataM vyavahArakAle zrutAtItaM zrutanirapekSaMjJAnamupajAyate tacchutanizritamavaprahAdikaM siddhAnte pratipAditam / itarat punarazrutanizritam, tabotpattikyAdimaticatuSkaM dravyam , zrutasaMskArAnapekSayA sahajatvAt tsy|" vizeSA0 bR0 169 / pR0 100.paM015. 'tadekaghA vArtikakArako yaha khAtaya hai ki vaha mUlakArakA virodha mI kare / isI khAtabhyakA upayoga prastutameM zAntyA cArya ne kiyA hai / nyAyAvatAra mUlameM pratyakSa aura anumAna ina donoM pramANoMke khArya aura parArtha aise do bheda kiye gaye haiN| zAnyAcAryane pratyakSakA to kyA sarvasaMmata anumAnakA dvaividhya mI khaNDita kiyA hai / unakA kahanA hai ki liGgake balase jaise khayaM vAdI parokSa arthakA jJAna karatA hai vaise hI prativAdI zrotA mI karatA hai phira anumAnake khArya aura padArtha aise meda karane kI kyA AvazyakatA hai| zAntyAcAryane vacanarUpa parArtha anumAnako upacArase mI pramANa mAnane para Apatti kI hai ki aisA mAnane para anavasthA hogI / unakI vaha Apatti eka vaitaNDikako zomA denevAlI hai / parArthAnumAnake prAmANyameM kisI bhI vAdIkA vivAda nahIM / anumAnake vizeSa vivecanake liye dekho pramANamI0 bhASA0 pR0 138 / pR0 102. paM0 7. 'anyasyAsAdhanAd' nyA yA va tAra mUlameM hetuvacanako parArthAnumAna kaha karake phira pakSAdivacanAtmaka mau kahA "sAdhyAvinAbhuSo hetoco yat pratipAdakaM / parAdhamanumAnaM tat pakSAdiSacanAtmakam // " nyAyA0 13 // isa virodhakA nirAsa karate hue TIkAkAra siddha rSi ne kahA hai ki parAjumAnake avayavoMkA aniyama nyAyAvatArakArako iSTa hai| khayaM mUlakArane pakSa, hetu aura dRSTAntake lakSaNoM kA praNayana kiyA hai aura antarvyAptisthalameM dRSTAntakI anAvazyakatA mI pradarzita kI hai isase mI yahI pratIta hotA hai ki nyAyAvatArakArako aSayavakA niyama karanA amISTa nahIM kintu TIkAkArane jaisA tAtparya nikAlA hai vahI ThIka hai| kintu prastutameM zAntyA cArya apanA khAtavya dikhAte haiM / unakA kahanA hai ki anumAnake hetu aura sAdhya sirpha ye donoM hI avayava haiM anya nahIM / anya dArzanikoMke avayava sabandhI mantavyake viSayameM dekho pramANamI0 bhASA0 pR0 94 / pR0 102. paM0 1. 'pratipAdayiSyamANatvAt dekho, kA0 54. pR0 112 / pR0 102. paM0 10. 'nanu pratijJAmantareNa pratijJAkA prayoga anAvazyaka hai aisA dharmakIrtikA mantavya hai "athavA tasyaiva sAdhanastha yA pratimopanayanigamanAdi tasyAsAdhanAjasya sAdhanavAkye upAdAnaM vAdino nigrahasthAnaM vyarthAbhidhAnAt / nanu ca viSayopadarzanAya pratibAvacanamasAdhanAgamapi upAdeyameva / na / vaiyarthyA, asatyapi pratijJAvacane yathokAda bAmavAlyAlayalevezArthasiddhirityapAryakaM tasyopAdAnam / " vAdanyAya pR0 11-15 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttipnnaan| [10 101.02"matra sAmarthyAdeva pratikSArthasya pratIteH na pratikSAyAH prayogaH / pradarzite prameve kayaM tatpratItiriti cet / vayaM pratipattau prameyasya ka upadarzapitA / pradezastha dhUmamupalabdhavataH tasya agninA vyAptaH saraNe, tatsAmarthyAdeva agniratra' iti pratihAryapratItirthavati / na ca tatra kadhid 'abhiratra' ityasai nivedayati / nApi khayamapi prAgeva pratipayate kizcit / pramANamantareNa evaM pratIteH nimittAbhAvAt / pratIto liGgasya vaiyarthyAt / svayameva mAga 'agniratra' iti prameyaM vyavasthApya tatpratipattaye pazcAt ligamanusaratIti ko'yaM pratipatte kramaH pareNApi taducyamAnaM plavata eSa upayogAbhAvAt / viSayopadarzanaM cenmatam tenaiva tASaya'mAnena ko'rthaH / yadi pratItiranyathA na syAt tadA sarva zometa / tasmAdeSa khayaM pratIto viSayopasthApakena kenacidvinApi pratiyan asmAna kAryiNo rASTrA parvabrAhmaNa iva vyaktaM mUlyaM mRgayate / asAcanAdapi naiva ligamapi pratyeti / asAcanena tu smRtisamApAnamA kriyate tadA khayaM siddhameva ligamanusRtya pratyeti / tasmAt ko'nayoH avasthayoH vizeSaH / eSTA ca sAdharmyavatprayogAdeH pratikSAvacanamantareNApi pratItiH pakSadharmasambandhavacanamAtrAd / tat kstsyopyogH||" hetubindu li0 pR07| hetu0 TI0 pR0 63 / pramANavA0 4.16-27 / pR0 102. paM0 27. 'anyathAnupapannatvam' yaha kArikA akalaM kakRta nyAya vinizva ya meM hai-kA0 323 / isa kArikAke viSayameM pravAda hai ki pAvatIke dvArA sImandhara khAmIke pAsase vaha lAI gaI thI aura pAtra kesarI khAmIko samarpita kI gaI thii| dekho pramANamI0 bhASA0 pR0 83 / pR0 102. paM0 30. 'saugataiH' upanaya aura nigamanakA prayoga anAvazyaka hai yaha bAta sAMkhya, mI mAMsa ka aura sau ga ta ko mAnya hai / prastutameM zAntyA cArya ne saugatakRta upana ya aura nigamanake prayogake nirAsakA nirdeza kiyA hai / isake liye dekho, vAdanyAya pR0 61 / hetubi0 TI0 pR0 70 / 'pR0 103. paM0 28. 'kArya' vyAkhyA- "kAryakAraNabhAvA-bakulapayA nivAsakAra sAdhanasya sAdhyAvyabhicArakAraNAt khabhAvAt-tAdAtmyAlA niyAmakA avivAbhASaniyamaH sAdhyAvyabhicAritvaniyamaH sAdhanasya / vipakSe hetoradarzanAtana sapane darzanAda / darzanAdarzanayoyabhicAriNyapi hetau sambhavAt niyamahetvabhAvAca / " pramANavA0 mano0 3.30 / pR0 103. paM0 30. 'tarkAt zAntyA cArya ne tarkase byAsikA grahaNa mAnA hai kintu tarkakA samAveza unake matase kisa pramANameM hotA hai yaha unhoMne nahIM batAyA / anya jainAcAyoMke matase tarka parokSa pramANakA eka khatantra meda hai / kintu zAntyAcAryane parokSake do hI bheda anumAma aura Agama mAne hai / unhoMne tarkake viSayameM matAntaroMkA ullekha isa vAkyameM kiyA hai "tA vA syaM pramA kecita pratyakSaM manyante / apare manumAlam / anya pramANAntara miti / " pR0 104. pN09| isa pApA yaha patA lagAnA kaThina hai ki unakA isa viSako kyA mAmalA tarkake viSaya meM vizeSa vicArake liye dekho, pramANamImAMsA0 bhASATippaNa0 pR 76 / pU0.112, 609, kicitra yA vika, bhArata ke Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU0 105. paM0 12] TippaNAni / 271 pR0 44 / tAtparya0 pR0 166 / nyAyamaM0 vi0 pR0 121 | zlokavA0 anu0 12 kaMdalI0 pR0 209 | pR0 104. paM0 9. 'apare' vyAptikA grahaNa anumAnase hotA hai - yaha kisa dArzanikaka mantavya hai kahanA kaThina hai / dArzanikoMne isa pakSakA khaNDana to kiyA hai kintu vaha mata kisakA hai isa viSaya meM kucha nirdeza nahIM kiyA hai| dekho, laghI0 sva 0 kA 0 11 / nyAyaku0 pR0 433 / prakaraNapaM0 pR0 69 / nyAyA0 TI0 pR0 51 / ityAdi / pR0 104. paM0 9 'anye' vyAptigrAhaka tarka svatantra dArzanikoMkA hai / nyAyAvatArake TIkAkAra siddharSiko mI nyAyA0 TI0 pU0 51 / pramANa hai yaha mata anya jaina tarkaprAmANyakA khAtacya mAnya pR0 104. paM0 17. 'yo hi' tulanA - "yo hi sakalapadArthavyApinI kSaNikatAm icchati taM prati kasyacit sapakSa syaivAbhAvAt / " hetu 0 TI0 pR0 15. paM0 20 / pramANamI0 pR0 44647 / 40 104. paM0 20. 'prANAdiH' vivecanAke liye dekho pramANamI0 bhASATippaNa pR0 4 | Buddhist Logic Vol, I p. 338., Vol II P. 208 - pR0 105 paM0 12 'saMbandhamantareNa' bauddhoM ne avinAbhAva ke niyAmaka tAdAtmya aura tadutpaci hama do sambadhoMkI kalpanA kI hai - "sa ca pratibandhaH sAdhye'rthe liGgasya vastutaH tAdAtmyAt sAdhyArthAdutpattezca vyatatsvabhAvasyAtadutpattezca tatrApratibaddhasvabhAvatvAt / " nyAyavi0 pU0 41 / pramANavA0 3.30 / hetu0 TI0 pR0 8 | zAntyA cArya ne prastuta meM usI kalpanA ko lakSya meM rakha kara pUrvapakSa kiyA hai| anya dArzanikoMne avinAbhAva ke niyAmaka rUpase kisI bhI sambandha kI anivAryatA nizcita nahIM kI hai| yahI kAraNa hai ki anya dArzanikoMne svabhAva aura kAryase atirikta hetuoMkI mI zakyatA mAnI hai| naiyAyika jayanta ke matase hetu aura sAdhyameM vyApti - avinAbhAva - nitya sAhacaryakA honA paryAsa hai / vyAptiko sUkSma vicAra karake mI tAdAtmya aura tadutpatti meM sImita karane kI apekSA sthUla dRSTise itanA kahanA hI paryApta hai ki sAdhya -sAdhana meM nitya sAhacaryarUpa sambandha / kyoMki sImita karane para kArya aura khabhAva hI hetu hoMge kintu vicAra karane para spaSTa hotA hai ki kArya aura svabhAva se atirikta bhI kaI prakArake hetuoMkI siddhi hotI hainyAyamaM0 vi0 pR0 113-117 / vAcaspati kA kahanA hai ki sAdhya aura sAdhana meM kaI prakAra ke sambandhakI kalpanA kI jA sakatI hai| ata eva sAdhya-sAdhanake sambandha kI saMkhyAkA niyama karanA ThIka nahIM / sambandha koI bhI ho kintu jo khabhAvase hI kisIse niyata hogA vahI gamaka hogA / matalaba yahI hai ki eka khAbhAvika sambandha arthAt avinAbhAva - anyathAnupapatti hI paryApta hai| anyathAnupapatti kyoM hai isakA niyama kiyA nahIM jA sakatA / kahIM kAryakAraNabhAvaprayukta, kahIM pUrvAparabhAvaprayukta, kahIM sahacAraprayukta ityAdi anekarUpa avinAbhAva ho sakatA hai ina kAra Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 TippaNAni / [10 105. paM0 22goMkI-sambandhoMkI iyattAkA nizcaya kaThina hai-"tasAco vAsavA'stu sambanpAvalaM yasyAsI sAmAviko niyataH sa eva gamako gamyazcetaraH sambandhIti yujyate |tmaa. upAdhi prayatnenAnviSyanto'nupalabhamAnA nAstItyavagamya sAmAvikatvaM sambandhasya nidhi numH|" tAtparya0 pR0 165 / __ vaizeSika sUtra meM (9. 2. 1) cAra prakArake sambandhakA ullekha hai kintu prazasta pAdane spaSTIkaraNa kiyA hai ki sUtrameM kAryAdikA prahaNa hetusaMkhyAke avadhAraNArtha nahIM kintu nidarzanArtha hai / ata eva sUtranirdiSTa sambadhoMse atirikta sambandhake kAraNa mI koI hetu ho sakatA hai| vastutaH sambandhasAmAnyakA prahaNa hI paryApta hai vizeSa sambandhoMkA niyama nahIM kiyA jA sktaa| "zAle kAryAdigrahaNaM nidarzanArthe kRtaM nAvadhAraNArtham / kasmAd vytirekdrshnaad|.. evamAdi tat sarva 'masyevam' iti sambandhamAtravacanAt siddham / prazasta0 vi0 pR0 205 / kaMdalI0 pR0 211 / jainoM me bhI avinAbhAvarUpa eka sAmAnyasambandha hI paryApta mAnA hai / avinAmAvake niyAmaka sambandhoMkI saMkhyA niyata nahIM kI hai-parI0 3.15-16,61-64 / mImAMsakoM ko mI avinAbhAva-vyAptirUpa eka sambandhasAmAnya hI iSTa hai| vyAtiniyAmaka anya sambandhoMkI saMkhyAkA niyama nahIM kiyA jA sakatA hai aisA unakA mantavya haizAnadI0 pR060| prakaraNa paM0 pR064| pR0 105. paM0 22. 'kAlAdiparikalpanAt' hetukA trairupya lakSaNa mAnane para pakSasala-arSAt hetukA pakSavRttisva eka Avazyaka aMga siddha hotA hai| kintu 'zakaTakA udaya hogA, kRtikAkA udaya honese', ityAdi anumAnoMmeM kRttikAkA udaya pakSadharma nahIM phira mI usase zakaTodaya siddha hotA hai ata eva pakSavRttitva anyAta honese hetulakSaNa nahIM / isa AkSepake uttarameM bauddhoMne kahA ki aise sthalameM kAla yA dezako pakSa mAnakara hetukI pakSadharmatA siddha kI jA sakatI hai "yaghevaM tatkAlasambandhitvameva sAdhyasAdhanayoH / tadA ca sa eva kAlo dharmI tatraiva ca sAdhyAnumAnaM candrodayazca tatsambandhIti kthmpkssdhrmtvm|" pramANavA0 karNa0pa011 vaizeSika darzanameM mI trairUpya hetulakSaNarUpase mAnAgayA hai / prazasta pAdane 'anumeyena sambaddham' kA artha kiyA hai ki "yadanumeyena arthena dezavizeSe kAlavizeSe vA sahacaritam / " prazasta0 vi0 pR0 201 / vArtikakArame prastutameM anya jainAcA yoMkA anusaraNa karake pakSadharmatAkI siddhike liye kI gaI kAlAdi dharmIkI kalpanAkA nirAsa kiyA hai| pR0 106. paM0 1. 'vizeSe'nugamAbhAvAt' ityAdi anumAnakA dUSaNa cArvAka ke kisI pranyAzrita hai / ja ya rAzi ne isa pozakA aneka prakArase artha karake anumAnake prAmANyakA nirAsa kiyA hai / aura anya dArzanikoMne mI isakA uttara vistArase diyA hai-tattvo0 pR. 1.taatpry0puu0164| 2. tulanA-glokavA0 arthApati017 / pramANasaM0pR0 104 / taravArthanlo0 pR0 198-200 / pramANapa0 pR0 71 / nyAyaku0pR0440 / syAdvAdara. pR0519| Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 109, paM0 2] TippaNAni / 273 72,73,82,89 / nyAyamaM0 vi0 119 / zAstradI0 pR0 63 / prakaraNapaM0 pR0 71 / sanmati0 TI0 pR0 554 / nyAyaku0 pR0 69 / syAdvAdara0 pR0 263 / pramANavA0 karNa0 pR0 351 / prameya ka ma la mA ta NDa meM isake uttarArdhakI pUrti TippaNameM kI gaI hai, yathA"nAnumAna pramANaM syaanishcyaabhaavtsttH|" prameyaka0 Ti0 pR0 177 / pR0 106. paM0 8. 'pakSalakSaNam' vizeSa vivecanake liye dekho,-pramANamImAMsA-bhASATi0 pR087-90| pR0 106. paM0 25. 'samAnatatrai digambarerityarthaH / dekho-pramANasaM0 pR0 97 paM06 / pR0 106. paM0 29. 'hetvAbhAsAn vizeSa vivecanake liye dekho-pramANamI0 bhASATi0 pR0 96,142 / pR0 107. paM0 16. 'asiddha digambarAcArya makalaMkane pramANa saM mAha meM kahA hai ki "asiddhaH siddhasenasya viruddho devnndinH| dvedhA samantabhadrasya satvAdiracalAtmani // " pramANasaM0 kA056 / siddhi vi nizca ya meM bhI yahI kArikA hai kintu vahA~ usakA antima pada pramANa saMgraha jaisA nahIM kintu prastuta vArtikase milatA huA hogA aisA siddhivinizcayakI TIkA dekhanese pratIta hotA hai-siddhivi0 TI0 pR. 323 / yaha kArikA nyAya vinizcaya meM uddhRta hai-pR0 502 / vahA~ bhI usakA antima pAda heturekAntasAdhane' aisA hai / ataeva vA ti ka kI prastuta kArikAkA sIdhA sambandha siddhi vinizcaya kI kArikAse ho to koI Azcarya nhiiN| vAtika kArane digambarA cArya pUjya pAda-deva nandI ke sthAnameM zvetAmbarAcArya malla vA dI kA ullekha kiyA hai| malavA dIkA naya ca ka prasiddha hai / vaha grantha donoM saMpradAyameM pramANabhUta mAnA jAtA hai-pramANasaM0 kA0 77 / nyAyavi0 kA0 477 / tattvArthazlo0 pR0 276 / pR0 107. paM0 19. 'pUrvameva' dekho-pR0 96. paM0 31 / 4. aagmpricchedH| pR0 109. paM0 2. 'nanu zabdasya bauddha Agama ko pramANabhUta nahIM mAnatA hai / usIkI yaha AzaMkA hai| bauddha kA kahanA hai ki zabdakA arthake sAtha koI sambandha nahIM / ataeva zabdase kisI bhI aryakA bodha nahIM ho sakatA / .."bAyA arthAH zabdasya na rUpam , nApi zabdo'rthAnAm / yenAbhicAramatayA vyavasthAmedepi kRtakasvA. nityatvavad bhavinAmAvitA syAt / nApi zabdA vivakSAjanmAno nAyajanmAno vivakSAvyaMgyAH naaryaayttaaH|" pramANavA0 kho0 pR0416| "zabdAnAM bahiraya prtibndhaamaavaad"hetu0ttii0e02|| hetu0 bhAloka0pU0239 / bhyA035 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 TippaNAni / [pR0 109. paM03dharma kI tine to yaha niyama kiyA hai ki parokSArthaprati patti anumAnAzrita hI hai| ataeva zabdAdiko kisIprakAra pramANa mAnanA bhI ho tababhI anumAnase usakA pAryakya nahIM / zabda anumAna hI hogA, usase pRthak nhiiN| pR0 109. paM0 3. 'ye yatra' tulanA- "ye yatra bhAvataH kRtasamayA na bhavanti na te paramArthatastamabhidhati yathA sAnAdimati piNDezvazabdo'kRtasamaya:, na bhavanti va bhAvataH kRtasamayAH sarvamin vastuni sarve dhvanaya iti vyaapkaanuplbdheH|" tattvasaM0 paM0 pR0 276 / sanmati0 TI0 pR0 174 paM0 19 / pR0 109. paM0 5. 'azalyakriyatva' tulanA "azakyaM samayasyA'sya jAte'jAte ca kalpanam / nA'jAte samayo yukto bhAviko'zvaviSANavat // nApi jAte gRhItAnAM pUrva vaacaamnusmRtii| kriyate samayastA cirAtIte kathaM nu tat // " tattvasaM0 kA0 876-877 / sanmati0 TI0 pR0 176. paM0 11 / / pR0 109. paM0 12. 'atha tulanA-tattvasaM0 kA0 878 / pR0 109. paM0 15. 'kalpitaviSaya' tulanA "anaadivaasnodbhutviklpprinisstthitH| zabdArthasividho dharmI bhaavaabhaavobhyaashryH|| paramArthekatAnatve shbdaanaamnibndhnaa| na syAt pravRttirartheSu darzanAntaramediSu // atItAjAtayovaLapina ca syaadnRtaarthtaa| vAcaH kasyAdhidityeSA bauddhArthaviSayA matA // " pramANavA0 3.204 207, 212 / 3.286 / "niveditaM tAvat yathA ete zabdA ma skhlkssnnvissyaaH| anAdikAlInavAsanAprabhave vikalpa pratibhAsinamathai viSayatvenAtmasAt kurvanti / " pramANavA0 svo0 pR0 384 / pR0 109. paM0 16. 'sambandhakaraNaM' tulanA-"sa cAyaM cakSurmAhyaH san khabuddhau tadanyavivekena rUpeNApratibhAsamAnaH kathaM tathA syAt |"naanumaanaat pratipattiH, lihA. bhAvAt shaantaasikhe|" pramANavA0 svo0 pR0 424-525 / sanmati0 TI0 pR0 235. paM0 27 / pR0 109. paM0 21. 'tadayuktaM tulanA___"anyathaidhAnisambandhAhAhaM dgdho'bhimnyte| anyathA dAhazabdena dAhAryaH saMprakAzyate // " vAkyapa0 2.425 / tattvasaM0 879 / pR0 110. paM0 5. 'athArthApatyA' tulanA-"ata eva arthapratItyanyathAnupapattyApi zaktisaMbandhakalpanA nirstaa|" pramANavA0 karNa0 pR0 427 / sanmati0 TI0 pR. 235 pN07|| .."parokSArthapratipaceranumAnAmayatvAda" hetu0 pU03 gve'numAnavA" hetu0ttii0puu04| 1. " zabdAdInAM sati prAmA Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 112. paM0 14] TippaNAni / 275 pR0 110. paM0 10. 'saMketavyavahAra' tulanA - sanmati0 TI0 pR0 175 / pR0 110. paM0 13. 'atha' yaha pUrvapakSa nai yA yi kake matako lekara huA hai"vyaktyAkRtijAtayastu padArthaH" nyAyasU0 2. 2. 65 / tattvasaMgraha0 paM0 pR0 281 / sanmati0 TI0 pR0 177. paM0 19 / / pR0 110. pa0 18. 'tathAhi tulanA-sanmati0 TI0 pR0 233. pN06|| pR0 110. paM0 26. 'atha' tulanA-sanmati0 TI0 pR0 234. paM0 1 / yaha pakSa bhATToMkA hai-dekho zAstradI0 a0 1. pA0 3. adhi0 10. pR0 51 / pR0 111. paM0 11. 'nAkramAva' saMpUrNa kArikA isa prakAra hai "nAkamAt kramiNo bhAvo naapypekssaa'vishessinnH| kramAd bhavanti dhIH kAyAt kramaM tasyApi zaMsati // " pramANavA0 1.4,5 / vyAkhyA-"nAkramAt RmiNaH kAryasya bhAvaH / kramarahitatvAt kAraNasya / taniSpAyAni kAryANi sajAyeran / kramavataH sahakAriNo'pekSya kramAjanayiSyatIti cet / nApyavizeSiNaH sthiraikarUpasya parairanAyavizeSasya pareSAM sahakAriNAmapekSAsti / tasmAt kramAd bhavantI dhIH kAyAt , kramaM tasyApi kAyasya zaMsati / " mano0 1.4.5 / pR0 111. paM0 17. 'tApa-ccheda' tulanA "tApAcchedAnikaSAdvA kaladhautamivAmalam / parIkSyamANaM yatraiva vikriyAM prtipdyte|| tApAcchedAca nikaSAtsuvarNamiva pnndditaiH| parIkSya bhikSavo prAcaM madaco na tu gauravAt // " tattvasaM0 kA0 3544,3588 / jJAnasArasamuccaya 31 / pR0 112. paM0 14. 'atha na dadAti vItarAga kopa aura prasAda rahita honese unakI ArAdhanA niSphala hai isa zaMkAkA samAdhAna ativistArase jinabhadra ne kiyA hai / usakA sArAMza yahI hai ki jaise dAnAdi zubhAzubha kriyAoMkA phala khAyatta hai-apane pariNAma para nirbhara hai usI prakAra vItarAgakI pUjAkA phala bhI apane pariNAma para hI nirbhara hai ataeva yadyapi jina aura siddha vItarAga honese kucha phala dete nahIM tathApi unakI ArAdhanAse AtmAke pariNAma vizuddha hote haiM aura usI vizuddha pariNAmakA zubha phala milatA hai ataeva unakI ArAdhanA karanA caahie| __ yaha niyama nahIM kiyA jA sakatA ki jo jo kopAdi rahita hogA vaha phalada nahIM hogAniSphala hogaa| kyoMki annAdi kopAdirahita hote hue bhI niSphala nahIM / aura dekhA to yaha gayA hai ki kopAdivirahita hI saba vastue~ phalada hotI haiM-anugraha aura upaghAtakI janaka hotI haiM / jaise cintAmaNi, viSa, guDa, marIcAdi auSadhiyA~, ityAdi / 'yadi kopAdi virahita hIse phalAvApti mAnI jAya taba rAjAdike dvArA kupita honepara dhanaharaNa aura prasanna honepara dhanapradAna hotA dekhA gayA hai-vaha nahIM honA cAhie'isa zaMkAkA-samAdhAna jina bhadra ne yaha kiyA hai ki vastutaH dhanake haraNa yA dhanakI prApti meM khakRta karma hI kAraNa hai| rAjAdikA krodhAdi nimitta mAtra hai| Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 TippaNAni / [pR0 112. paM0 17vastutaH jina gavAnkI pUjA unako prasanna karaneke liye nahIM kI jAtI kintu apane cittakI prasannatAka liyehI kI jAtI hai kyoMki dharma aura adharma dUsaroMkI- prasannatA yA kopAdike para nirbhara nahIM kintu apane bhAvakI zubhAzubhatAke Upara nirbhara haiM / ataeva vItarAga kI pUjA niSphala na honese karaNIya hai / vizeSA0 gA0 3228 se pR0 112. paM0 17. 'pUrvAparavyAghAtaH' dUsaroMke zAstravacanoMmeM paraspara virodha kisa prakArakA hai usakA pradarzana dharma kI rti ne nimna kArikAmeM kiyA hai "virodhodbhAvanaprAyA parIkSApyatra tdythaa| adharmamUlaM rAgAdi snAnaM cAdharmanAzanam // " pramANavA0 4. 107 / isakI vyAkhyAmeM prajJA karane jina do zlokoMko uddhRta kiyA hai zAntyA cArya ne bhI unhIMko prastutameM uddhRta kiyA hai-pramANavA0 alaM0 li. pR0 643 / tulanA-nyAyaku0 pR0 634 / syAdvAdamaM0 kaa06|| pR0 112. paM0 29. 'vidhi' yaha kArikA na ya cakra kI hai-dekho- nayacakra likhita pR06| pR0 113. paM0 1. 'satyatvam' buddha ko arthAt buddha vacanako pramANa mAnanemeM dharma kIrti ne hetu diyA hai ki bhagavAn buddhane apane doSoMke kSayakA jo mArga pratyakSa kiyA thA usIkA upadeza dUsaroMko kiyA thaa| unakI to pratyeka pravRtti dUsaroMke hitakI dRSTise hotI thI, ve jJAnI the, kRpAvanta the; ve niSprayojana jhUTha kyoM bolate- ataeva bhagavAn pramANabhUta haiM "tAyaH svadRSTamArgoktiH vaiphalyAktinAnRtam / dayAlutvAt parArthe ca srvormbhaabhiyogtH||" pramANavA0 1.147,8 / "dayayA zreya AcaSTe zAnAt satyaM sasAdhanam / " vahI 1.284 / itanAhI nahIM kintu unake upadezameM visaMvAda bhI nahIM isaliye bhI ve pramANa haiM / arthAt buddhane vastukA svarUpa jo batAyA ki saba kucha kSaNika honese duHkharUpa haiM aura duHkharUpa honese anAtma hai- usameM koI bAdhA nahIM yaha bhI buddhake prAmANyameM hetu hai-"upadezatathAbhAvaH" vahI 1. 285 / niSkarSa yaha hai ki bauddhoM ke matase tattvakA kharUpa anitya, duHkha aura anAtma ina tIna zabdoM meM kahA jAtA hai aura vahI satya hai / isake viparIta malla vA dI kA kahanA hai ki utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tIna zabdoMmeM hI vastukA satyasvarUpa kahA gayA hai ataeva tadupadeSTA bhagavAn hI pramANa hai aura anya apramANa / pR0 113. paM0 11. 'dabvaDio kArikA kA pUrvArdha isa prakAra hai "titthvrvynnsNgh-visesptthaarmuulvaagrnnii|" vyAkhyA-"taranti saMsAyarNavaM yena tat tIrtha-dvAdazAkaM tavAdhAro vA sahA-tat kurvanti utpadyamAnamutpAdayanti tatvAbhAvyAt tIrthakaranAmakarmodayAveti tIrthakarANAM vacanam-AcArAdi, arthatastasya tadupadiSTatvAt-tasya saMgrahavizeSau-dravyaparyAyau... "anityAta prAha tenaiva duHkhaM, duHkhAbirAmatAm / " pramANavA0 1.256 / "badali dukkhaM / maM dukha vadamattA / " saMyuttanikAya 3.22 / vimuzimagga 21.7-8 / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10.115. paM010] TippaNAni / 277 sAmAnyavizeSazabdavAcyAvabhidheyau-tayoH prastAra-prastIryate yena nayarAzinA saMgrahAdikena sa prastAraH / tasya saMgrahavyavahAraprastArasya mUlavyAkaraNI-AdyavaktA jJAtA vA drvyaastikH"pryvnyH| zeSAstu naigamAdayo vikalyA medAH anyordrvyaarthikpryaayaarthikyoH|" sanmati0 TI0 pR0 271 / pR0 113. paM0 12. 'kApilam' jainetara darzanoMko janasaMmata nayoMke AbhAsa mAnakara durnayoM meM samAviSTa karanekA prArambha saMbhavataH siddha se na ne kiyA hai / unhoMne spaSTarUpase kApila darzanako dravyArthikameM, bauddhadarzanako paryAyArthikoM aura kANAda darzanako dravyaparyAya - ubhayanayameM samAviSTa kiyA hai aura una sabhIko mithyAvAda kahA hai| -sanmati0 3. 48, 49 / isI prakAra haribhadra akalaMka, vidyAnanda Adine kramazaH khasamayaprasiddha darzanoMkI nayavAdoM meM jo ghaTanA kI usakA upayoga karake u0 yazovijayajIne sAtoM durnayoMke sAtha darzanAntaroMko joDa diyA hai vaha isa prakAra 1. naigamAbhAsa= vaizeSika aura naiyAyika 2. saMgrahAbhAsa= vedAnta, samI advaitadarzana, sAMkhya 3. vyavahArAbhAsa = sAMkhya', cArvAka 4. RjusUtrAbhAsa =tAthAgata -sautrAntika' 5. zabdanayAbhAsa = zabdabrahmavAda, tAthAgata (vaibhASika) 6. samabhirUDhAbhAsa yogAcAra 7. evaMbhUtAbhAsa = mAdhyamika pR0 113. paM0 17 'satkAryavAdaH prastutameM zAntyAcAryane satkAryavAdake pUrvottarapakSakI - racanA tattvasaMgraha aura sanmatiTIkAke AdhArase kI hai-tattvasaMgraha kA08 se| sanmati0 TI0 pR0 282 se| pR0 113. paM0 28. 'nahi tulanA tattvasaM0 kA0 16 / sanmati0 TI0 pR0 296 / pR0 114. paM0 9. 'hetumanvAdi' isa pUrvapakSavacanakA mUlAdhAra nimna kArikA haiusameM sAMkhya matAnusAra vyakta aura avyaktakA vaidharmya varNita hai "hetamadanityamavyApi sakriyamanekamAzrita linggm| sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam // " sAMkhyakA0 10 / pR0 114. paM0 23. 'pariNAmo' tulanA- "avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttI dharmAntarotpattiH prinnaamH|" yogasU0 bhA0 pR0 305 / "tadbhAvaH pariNAmaH / anAdirAdimAzca / " tattvArtha0 5.41,42 | "dharmAdInAM dravyANAM yathoktAnAM ca guNAnAM khabhAvaH khatattvaM prinnaamH|" tattvArthabhA0 5.41 / pR0 115. paM0 10. 'salilAt' tulanA - "na cAnye na ca nAnanye taraGgA hyuddhyaanvitaaH| vijJAnAni tathA sapta cittena saha sNyutaaH|| 1. yazovijayajIne anyatra nayaviSayaka prakaraNomeM sAMkhyako saMgrahAbhAsameM samAviSTa kiyA hai kintu bhanekAmtavyavasthAmeM vyavahArAbhAsameM sAMkhyakA samAveza kiyA hai-pR0 31 / 2 anekA0 pR0 55 sanmati0TI0pR0318 / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ttippnnaani| [pR0 115.50 10udaH pariNAmo'sau tarazANAM vicitrtaa| mAlayaM hi tathA citraM vijJAnAsyaM pravartate // " laMkAvatAra 10. 386, 387 / tattvArthazlo0 pR0 118. paM0 17 // pR0 115. paM0 10. 'ahe!' tulanA "tasAvubhayahAnena vyAvRttyanugamAtmakA! puruSo'bhyupagantavyA iNDakAdiSu sarpavat // " zlokavA0 Atma0 28 / "yathAhe kuNDalAvasthA vyapaiti tdnntrm| sambhavatyArjabAvasthA sarpatvaM tvanuvartate // " tattvasaM0 kA0 223 / nyAyabi0 kA0 117 / pR0 115. paM0 12. 'AvirbhAva:' tulanA tattvasaM0 kA0 26-27 / sanmati0 TI0 pR0 299. paM0 22 / pR0 115. paM0 19. 'buddhi tulanA-"buddhirUpalabdhirvAnamityanAntaram / " nyAyasU0 1.1.15 / pR0 115. paM 30. 'mithyAtvamiti' tulanA - dravyAstikanayavAdI sAMkhyoMkA khaNDana nimna pranthoM meM dekhanA cAhie-bramasU0 zAM0 2. 2.1-10 / pramANavA0 svo0 karNa0 pR0 320 / tattvasaM0 kA0 7-45 / nyAyamaM0 vi0 pR0 487 / vyo0 pR0 543 / kaMdalI0 pR0 143 / AptamI0 kA0 37-40 / sanmati0 TI0 pR. 296 / nyAyaku0 pR0 354 / prameyaka0 pR0 285 / syAdvAdamaM0 kA0 15 pR0 116. paM0 2. 'sarvavyApitvaM AtmAke parimANake viSayameM upaniSadke RSioMne lAnA kalpanAe~ kI haiN| kintu paryavasAna use vyApaka mAnanemeM huA isakA pramANa dArzanika sUtroMmeM mila jAtA hai / kyoMki vedAntasUtrake vyAkhyAtA niMbArka, madhva, rAmAnuja aura vallabhake alAvA sabhI dArzanikasUtrakAroMne aura unake vyAkhyAtAoMne AtmAko vyApaka hI mAnA hai aura siddha kiyA hai / vaidika dArzanika rAmAnujAdi aura avaidika dArzanika jainoMne kramazaH AtmAko aNuparimANa aura dehaparimANa mAnA hai / AtmAko aNuparimANa mAnanekI tathA dehaparimANa mAnanekI paraMparAkA darzana upaniSadoMmeM hotA hai / kintu upaniSadkAlake bAdake sabhI vaidika dArzanika AtmAke parimANakI anya sabhI kalpanAoMkA nirAsa karake use sirpha vyApaka mAnane lge| upaniSadoMmeM AtmaparimANake viSayameM jo kalpanAe~ kI gaI haiM ve ye haiM kauSitakI upaniSadke RSike matase AtmA zarIravyApI hai| unakA kahanA thA ki jaise khurA apane myAnameM, jaise agni apane kuNDameM vyApta hai vaise hI AsmA zarIrameM nakha aura roma paryanta vyApta hokara rahatA hai| jainAcAryokA bhI yahI mata hai| bRhadAraNyakameM kahA gayA hai ki AsmA cAvala yA yavake dAne jitanA hai| 1. "vayA dhuraH puradhAne hivA, vidhabharomA vizvabharakulAve evamevaiSa prajJAsmA idaM zarIramanupraviSTa mA komammAmA nkhebhyH"kaussii04.20| 2."yathA nIhirvA pavo vA sa eSa sarvasvezAnA" vRhdaa05.6.1.| | Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 10 116. paM04] TippaNAni / aneka bAra vibhinna upaniSadoMmeM yaha kahA gayA hai ki AtmA aMguSThaparimANa hai| chAndogyopaniSadameM prAdezaparimANa honekA ullekha hai / prAdezakA matalaba hai bilst'| isaprakAra parimANako uttarottara baDhAte RSioMkI kalpanA vyApaka taka pahu~ca gaI / muNDaka upaniSadameM kahA hai ki AtmA nitya hai, vibhu hai, sarvagata hai-"nityaM vibhuM sarvagatam" muNDako0 1.1.6 / isIko dArzanika RSioMne apanAyA / pro0 rAnaDekA kahanA hai ki ina paraspara virodhI mantavyoM se kisako ThIka mAnanA isakA jaba nirNaya karanA kaThina hogayA to kisIne kaha diyA ki "zarIramAdezAMguSThamAtramaNorapyaNvyaM dhyAtvA"-maitrI0 6.38 ityAdi / itanA hI nahIM kintu virodhake samanvayakI bhAvanAse kisIne to yahA~ taka kaha diyA ki AtmA aNuse bhI choTA hai aura mahatse bhI mahAn hai| kintu isa kathanakI saMgati kyA ho sakatI hai isakA spaSTIkaraNa upaniSadoMmeM nhiiN| yahI kAraNa hai ki bAdake dArzanikoMne use sirpha vyApaka mAnanA hI ucita smjhaa| jaina dArzanikoMne dehaparimANa aura vyApakatAkA samanvaya apanI dRSTise kiyA hai| kevalajJAnakI dRSTise AtmAko vyApaka aura AtmapradezakI dRSTise avyApaka-arthAt zarIravyApta mAnA jA sakatA hai aisA dravya saMgraha kI vRttimeM brahmadeva ne kahA hai| upAdhyAya yazovijayane kahA hai ki samuddhAta dazAmeM AtmA lokavyApI hotA hai usI bAtako caDhAkara dUsaroMne AtmAko vyApaka mAnA hai jo arthavAda mAtra hai / unhoMne anyatra AtmAkI lokapramita pradezameM vyApta honekI zaktike kAraNa use vibhu kahA hai aura AvaraNake kAraNa use dehaparimANa mAnA hai "zaktyA vibhuH sa iha lokmitprdeshH| vyaktyA tu krmkRtsauvshriirmaanH||" nyAyakhaNDakhAya / AtmAkI vyApakatAkI carcA ke liye dekho0 vaize0 7. 1. 22 / vyo0 pR0 110 / kaMdalI pR0 88 / nyAyamaM0 vi0 pR0 468 / prakaraNapaM0 pR0 158 sanmati0 TI0 pR0 133 / nyAyaka0 pR0 261 / prameyaka0 pR0 570 / syAdvAdamaM0 kaa09| pR0 116. paM0 4. 'yasyApyabhyupagamaH sopi ise isa prakAra zuddha karanA cAhie'yasyApyabhyupagamaH [pratyakSa AtmA iti ] sopi' prAcIna nyAya aura vaizeSika darzanameM AtmAkA pratyakSa nahIM kintu anumAna mAnA gayA thA 1. "aMguSThamAtraH puruSo madhya Aramani tisstthti"| kaTho02.2.12 / maitrii06.38| 2. "prAdezamAtramabhivimAnamAtmAnam" chAndo0 5.18.1 / maitrii06.38| 3. abhidhAnaci03.259 / 8. A Constructive survey of Upanishadic Philosophy-P. 133. 5. "maNoraNIyAn mahato mahIyAn AtmAya jantornihito guhAyAm / " kaTho0 1.2.20 / chAndo0 3.14.3 / 1. kevalajJAnotpattiprastAve jJAnApekSayA vyavahAranavena kokAkokaNyApakA, maca prdeshaapekssyaa|" dravyasaM00 gaa010| 7. zAlavA0 ysho0ttii0puu0338| Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ttippnnaani| [pR0 116. paM0 20kintu udayotakara aura usase bAda ke navIna naiyApikoMne AtmAkA mAnasa pratyakSa mAnA haidekho-pramANamImAMsA bhASA0 pR0 137 / pR0 116. paM0 20. 'sarvatropalamyamAnaguNatvAt tulanA - "tathA dharmAdharmayorAtmaguNatvAt tadAbhayasyAvyApakatvena syAdamekarSajvalanam, vAyostiryaggamanam, aNumanasosvAyaM karmeti tayoH svaabhysNyogaapekssitvaat|" vyo0 10 111 / sanmati0 TIka pR0 145 / . pR0 117. 50 3. 'ekAntAmedavAdino' jo loga utpAda aura vinAzakRta meda nahI mAnate unheM prastutameM AcAryane amedavAdI kahA hai| arthAt AkAza, kAla, dig, AsmA aura manako ekAnta nitya mAnaneke kAraNa nai yA yika aura vaizeSika ekAntAmedavAdI haiN| aura zabdako ekAntanisya mImAMsaka mAnatA hai ataeSa zabdakI apekSAse mI mAsaka mI ekAntAmedavAdI hai| isI dRSTise 'etena AkAzakAladigAtmamanamzabdAnA kevalaM prauvyamabhyupa. gacchanto'zudhanayavAdino nirastAH' (pR0 116. paM0 1) isa kathanako samajhanA caahie| pR0 117. paM0 1 'vinAzasyAhetukatvAt di mA gAdi bauddhoMne vastukI kSaNikatAko tArkikabhUmikA para lejAkara kahA hai ki yadi vastuko anitya mAnanA ho taba usakI sthiti eka kSaNa, jo ki avibhAjya samaya rUpa hai, usase adhika nahIM mAnI jAsakatI hai| vaha utpanna huI yahI usakA vinAza hai / yadi vaha ekAdhika kSaNa sthAyI hojAya taba vaha nitya ho jaaygii| yadi usako anitya mAnanA ho to usake vinAzako usake khabhAvarUpa mAnanA hogA vinAza aura vastuko abhinna mAnanA hogaa| utpatti aura vinAzakA kAla eka hI hai / ataeva phalita yahI hotA hai ki jina kAraNoMse vastu utpanna huI tadatirikta kAraNoMkI AvazyakatA vinAzake liye nahIM-aisA mantavya dimAga kA rahA hogA isakA patA uddayotakarake "athotpannaH vinaSTaH ityekakAlaH / utpattivinAzI ekakAlo" (nyAyavA0 pR0 415) isa bauddhapUrvapakSase calAtA hai / isI nituka vinAzavAdakA samarthana dharma kI rti Adine kiyA hai "ahetutvAdvitAzasya khbhaavaadnubndhitaa| sApekSANAM hi bhAvAnAM nAvazyaMbhAvatezyate // " pramANavA0 3.193 / "yeSAM tApada vinAyo rayate teSAM yadi na pratikSaNaM vinAzaH syAt tadA vinAzamatItireva na syAt / tathA hi yadi dvitIye kSaNe bhAvasya sthitistadAsI sarvadeva tiSThet / dvitIye'pi kSaNe kSaNadvayasthAyikhabhAvatvAt / tadA ca tenAparakSaNadvayaM sthAtavyam iti navinAzo bhAvasya syAt / zyate ca / tasmAd vinAzapratItyanyathAnupapasyA prtikssnnvinaashaanumaanm|" pramANavA0 svo0 kaNe0 pR0 369 / hetubi0 TI0 pR0 141 / / __ ina tArkika bauddhoM ne sattva aura kSaNikatvakA avinAbhAva mAnA hai / aisA koI sat nahIM jo kSaNika nahIM / saMskRta-asaMskRta sabhI-vastue~ yadi sat haiM to kSaNika hI mAnanA caahie| anyathA asat hI hoMgI-"yat sat tat kSaNikameva" hetu0 pR0 44 / "nacA vinAzo nAma kazcid, bhAva eva hi naashH|" pramApa vA0 kho0pU0 366 / "yo hi bhAvA kSaNasthAyI vinAza iti gIyate / " tasvasaM0 kA0 375 / "vat khabhAvavara sadasyatirekiNo nAmasya viSpattI eva lisspntvaat|" tttvsN0pN0kaa0376| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ } TippaNAni / "yadi tu vyomakAlAdyAH santaH syukte tathA sati / nAtikrAmanti te'pyenaM kSaNabhaGgaM kRtA iva // 399 // tathA santo ye nAma te sarve kSaNabhaGginaH / tadyathA saMskRtA bhASAstathAsiddhA anantaram // 392 // samtacAmI tyayeSyante vyomakAlezvarAdayaH / kSaNikatvaviyoge tuma satteSAM prasajyate // 393 // tattvasaM0 | 10.117. paM0 4 4] zAntarakSitane kSaNika zabdakA artha bhI spaSTa karadiyA hai. "utpAdAnantarAsthApi svarUpaM yaca vastumaH / taducyate kSaNaH sosti yasya tat kSaNikaM matam // 388 // asatyapyarthamede ca so'syasyeti na bAdhyate / icchArazcitasaGketamAtrabhASi hi vAcakam // 389 // tattvasaM0 / aba prazna yaha hai ki kyA dinA gA di yogAcAra-sautrAntika bauddhoMne kSaNikatAkA jaisA artha liyA hai aura usakI jaisI sarvavastumeM vyApti mAnI hai, vaisAhI artha aura usakI vaisIhI vyApti bhagavAn buddhako abhipreta thI ? / 281 uttara spaSTa hai, ki aisA nahI thA / isa viSayameM prathama yaha bAta dhyAna denekI hai ki bhagavAn buddha ne utpAda, sthiti aura vyaya ina tInoMke bhinna kSaNa mAne the aisA aMguttaranikAya aura abhidharmagranthoMke dekhanese pratIta hotA hai| aMguttara meM saMskRtake tIna lakSaNa batAye gaye haiN| saMskRta vastukA utpAda hotA hai, vyaya hotA hai aura sthitakA anyathAtva hotA hai / isase phalita hotA hai ki prathama utpatti phira jarA aura phira vinAza isa kramase vastumeM anityatAkSaNikatA siddha hai / utpatti, sthiti aura vinAza ekakAlika nahIM / utpatti, sthiti aura vinAzake tIna kSaNa bhinna hote haiM aisA abhidhamma ttha saMgrahameM cittakI Ayu batAte hue spaSTarUpa se kahA hai / aura citta hI saba vastumeM caJcala adhika hai / arthAt cittakSaNa kSaNika hai isakA matalaba hai ki vaha tIna kSaNataka hai / prAcIna bauddhazAstrameM mAtra citta - nAma hI ko yogAcArakI taraha vastusat mAnA nahIM hai kintu nAmake atirikta rUpa- bAhya bhautika padArtha bhI - vastusat mAnA hai aura usakI Ayu yogAcArakI taraha ekakSaNa nahIM, khasaMmata cittakI taraha trikSaNa nahIM kintu 17 kSaNa mAnI gaI hai| ye 17 kSaNa bhI samayake artha meM nahIM kintu 17 cittakSaNake artha liyAgayA hai arthAt vastutaH ekacittakSaNa = 3 kSaNa honese 51 kSaNakI Ayu rUpakI mAnI gaI hai| 1 yadi abhidhammasaMga kArane jo batAyA hai vaisA hI bhagavAn buddhako abhipreta ho to kahanA hogA ki buddhasaMgata kSaNikatA aura yogAcArasaMmata kSaNikatAmeM mahatvapUrNa antara hai / dUsarI bAta yaha hai ki yogAcArase mI prAcIna sarvAstivAda hai / usa vAdameM bhI prAcIna mArgakA avalaMbana dikhAI detA hai / sarvAstivAdioMne yogAcAra kI taraha mAtra vijJAna - nAmako hI vastusat nahI mAnA kintu nAma aura rUpa donoMko pAramArthika mAnA hai / itanA hI nahIM 1. "tiNImAla miksace saMkhatassa saMsatakkhaNAni / ... uppAdo pannApati, bayo pannApati, Thitassa ammayataM pabjAyati / " aMguttara0 tikanipAta / 2. "pAThiti bhaGgayasena saNasarva ekavisA nAma / tAni pama sattarasa cittakkhaNAni rUpadhammAna aayu|" abhidhammasthalaMgaho 4.8 / nyA0 36 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 [017...kintu donoMkI kSaNikatAkI kalpanA mI banAna-pAsamAnakA antara yogAcArane ripavAdarUpase garvakSaNikatAkA siddhAnta sthira kiyA hai| usake matameM satla aura kSaNikatAkI vyApti hai| isake viruddha sarvAtivAdiyoMke matase sat kI traikAlika bastipase vyAti hai| jo sat hai arthAt vastu hai vaha tInoM kAlameM gati hai| 'sarva' vastuko tInoM kAla meM 'bakhi' mAnaneke kAraNa hI usa vAdakA nAma sarvAstivAda paga' hai| vastukI vibhinna avasAe~ hai anitya haiM kSaNika haiM', vastu to trikAlavarti honeke kAraNa nissa hai| sarvAstivAdioMne rUpaparamANuko nissa mAnakara usImeM pRthvI, apa, teja aura vAyurupa honekI zakti mAnI hai| yahI mata jainoM kA bhI hai / aura sAMkhyoM kA mI yahI mata hai ki eka hI pradhAnameM pAMcoMbhUtarUpase AvirbhUta honekI yogyatA hai / mUlatattva eka hI hai| sarvAstivAdI, jaina aura sAMkhya ye tInoM mUlatattvako samAna rUpase nisa mAnate haiN| sarvAstivAdinoMne naiyAyikoMke samAna paramANusamudAyajanya avayavIko atirikta nahI kintu paramANusamudAyahIko avayavI mAnA hai / donoMne paramANuko nisa mAnate hue mI samudAya aura akyavIko anisa mAnA hai / sarvAtivAdioMne eka hI paramANukI banya paramANuke saMsargase nAnA avasthAe~ mAnI hai aura unhI nAnA avalAoMko yA samudAyoMko anila mAnA hai, paramANuko nhiiN| . sarvAstivAdakA yaha paramANusamudAyavAda sAkSyoMke prakRti-pariNAmavAdase, jainoMke dravyaparyAyavAdase aura mImAMsakoMke avasthA-avasthAtAvAdase jitanA adhika sannikaTa hai utanAhI adhika dUra vaha yogAcArake kSaNikaikAntavAdase hai / paramANusamudAyakI kSaNikatAko yogAcArane tarkakI bhUmikA para lejAkara kSaNikaikAntavAdakI koThimeM rakha diyA aura paramANukI vAstavika nityatAko kAlpanika santAnameM sannihita kara diyA / pariNAma yaha huA ki sarvAstivAda aura yogAcArakA mArga atyanta viruddha ho gayA / bhagavAna buddhake ekahI anityatAke upadezako ekane samudAyame ghaTAyA to dUsaroMne sarva vastuoM meM sthApita kiyaa| sarvAstivAdakA samAveza hInayAnameM kiyA jAtA hai / mahAyAnI vijJAnavAda' aura mAdhyamikoMke saMvRtisatya aura pAramArthika satyake siddhAntako azvaghoSane phuTa kiyA hai| aura adhika tarkasaMgata karake usa siddhAntako bhUtatayatAvAdameM usane pariNata kara diyA hai| isa bhUtatayatAvAdako mahAyAnake anyavAdoMkI tulanAmeM ucca sthAna prApta hai / itanA hI nahI kintu vaha vAda saMpUrNa vikasita mahAyAna samajhA jAtA hai / isa bhUtatayatAvAdakA pratipAdana azvaghoSane apane anya Awakening of Faith (zraddhotpAdazAstra')meM kiyA hai| 1. tattvasaM0kA0 391-394 / 2. It means rather the doctrine which lays down that substance of all things has a permanent existance throughout the three divisions of time." Systems of Buddhistic Thought. p. 103. 3. bahI p. 134,137 etc. .vahI pR0 125 / 5.vahI pR0 121,137 Adi / .Systems of Buddhistic Thought. p. 252. 7. mUlasaMskRta prantha lusa hai| paramArtha maura zikSAnandake cInI anuvAdake AdhArase sujUkIne aMgrejI anuvAda kiyA hai| Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 117.505] ttipni| bhUtatapatAvAdakA pratipAdana paDhate hue jainoM ke impa-guNa-paryAyavAdakA nicaya aura vyavahAranayase kiyA humA vicAra sAmane A jAtA hai| jaina saMmata AtmAkI taraha bhUtatayatAke do rUpa avaghoSane batAye haiN| pAramArthika aura sAhatika-vyAvahArika / pAramArSika bhUtatathatA vaha hai jo vizvakA paramatatva hai| aura vyAvahArika bhUtatayatA saMsArake rUpameM hai arthAt janma aura mRtyuke rUpameM / jainoMne jise naizcayika AtmA kahA hai vahI rUpa bhUtatayatAkA hai| pharka yahI hai ki jainoMne naizcayikaAtmAko ekamAtra paramatattva nahIM mAnA / tadatirikta eka ajIvatatva bhI mAnA hai / athavA eka dUsarI dRSTise dekhA jAya to kundakundA cArya jise sat kahate haiM vahI bhUtatathatAke nikaTa hai| sAMkhyoMkI prakRti jo samasta bhautikapadArtha aura cittakA mUlatatva hai vaha mI bhUtatayatAke samIpa hai| __ bhUtatayatAke vyAvahArikalma arthAt sAMvRttikarUpa saMsArake mukhya tIna rUpa hai-dravya, guNa aura kriyA / saMsArakI arthAt vyavahArakI aisI koI vastu nahIM jisameM ye tIna na hoN| guNa aura kriyA (bhAva-paryAya) utpatti aura vinAzako prApta hote haiM kintu dravya dhruvabhAvI hai| vyAvahArika AtmAkA jo rUpa jainoMne mAnA hai yA sAMkhyoM ne prapaJcakA jo rUpa mAnA hai usake samIpakA yaha bhUtatayatAkA sAMvRtikarUpa hai| __ yogAcAra bauddhoMne ekAntamedako hI paramatattva mAnA hai / vijJAnAdvaitakA matalaba brahmAdvaitakI taraha eka mAtra vijJAnakA astitva to hai kintu isakA matalaba yaha kadApi nahIM ki saba vijJAna mI eka haiM / dharma kI rti ne santAnAntarasiddhiM likhakara isa vaktavyako spaSTa kiyA hai jisase yaha spaSTa hai ki vijJAnAta mAnakara mI yogAcAra ekAnta amedavAdI nahIM kintu medavAdI hai / jabaki isake viparIta bhUtatayatyavAdake anusAra parama tattvameM sabakA samanvaya hai| aura vaha sAMkhyoMkI prakRtike samAna aura jainoMke sAmAnya dravyake samAna nila hai / ___ boddhoMke aise siddhAntoMkI tulanA jaba hama dignAgAdi pratipAdita pUrvoka kSaNikAntavAdase karate haiM taba yahI kahanA par3atA hai ki bhagavAn buddhako abhipreta vahI ho sakatA hai jo sarvAstivAdAdi prAcInavAdoMmeM pratipAdita hai| ___ ataeva vinAzasya ahetukatvAda' jaise kSaNikaikAntake sAdhaka hetukA prayoga diyAgAdi tArkika yogAcAroMke pranyoMmeM hI mile to koI bAdharyakI bAta nI / isa hetukA khaNDana udghotakara tathA kumArila vAdine kiyA hai / isase vaha dharmakIrtise pahaleke bamubandhu aura dignAgake anyameM honA caahie| usIkA upayoga dharmakIrtine bhI kiyA hai yaha spaSTa hai| ..vahI pR0254 pN016| 2.vahI pR0254|3.vhii pR0255| 8. "Bhutatathata implies oneness of the totality of things or Dharmadhatu-The great all-including whole, the quintessence of the doctrine. For the essential nature of the Soul is uncreated and eternal." Awakening of faith p.55-56. Systems of Buddhistic Thought p. 2551 5 nyAyavA0pR0413 | shlokvaa0shbdni024|.."vdevN vinAzaM pratyanapekSAmasAmIvaipAmpA devayogena kRtavaNala sattvamA pUrvAcAryavAsitAM patipAba"-henurviyuddhIkA pR0143 / pramANavA0 3.1933269 / Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10 11.55dharma kI rti ke bAdake samI dArzanikoMne ukta kSaNikasAdhaka hetukA nirAsa karanekA pUrA prayAsa kiyA hai| pR0 117. 50 5. 'ye yAvam' tulanA-"prayogastu evam-ye yA pratyanapekSA te taapniytaaH| tad yathA bhansyA kAraNalAmamI sakAryotpAdane" hetubi0 TI0 pR0 143 / pramANavA0 stro0 karNa0 pR0 331 / . pR0 117.10.10. 'kAlAntarasthAyitve' tulanA-hetubi0 TI0 pR0 141 // dekho, prastuta TippaNa pR0 280 "yeSAM tApaninAzo rakSyate teSAM yadi pratimaNa vinAzaH syAt tadA vinAzapratItireva na syAt / tathAhi yadi dvitIye maNe bhASasya sthitistadAlau sarvadeva tiSThet / dvitIyepi bhaNe kSaNadvayasthAyikhabhAvatvAt / " pramANavA0 svo0 karNa0 pR0 369 / pR0 117. paM0 15. 'kiM paryudAsarUpA tulanA-hetubi0 TI0 pR0 80 / pR0 117. paM0 26. 'atha prasajyarUpam' tulanA-hetubi0 TI0 pR0 80 / pramANavA0 karNa0 pR0 367 / pR0 117. paM0 29. 'kenacidrUpeNa' tulanA-"kenacidUpeNonmajanam hi bhavanam / " hetubi0 TI0 pR0 85 paM0 10 / pR0 118. paM0 10. 'yadyahetukatvaM tulanA-"yadyakAraNatvAnisyo vinAzA, kAryasyotpAdo na prAmoti / utpanasya ca bhAvasya vinAzena sahAvasthAnamiti ca dossH| tatazca bhASAnAmabhASAvirodhAdatyantamavasthAnamiti / athAsana vinAzA, evamapi sarpa nisyatvaM vinAzAbhAvAt / " nyAyavA0 pR0 414 / pR0 117. paM014. 'atha tulanA-"parasya khakAraNavyatiriktasyottarakAlaM mudrAde shksyaabhaavaadhetukmicchaamH|" tattvasaM0 paM0 pR0 138 / / pR0 118. paM0 19. 'khaheto' tulanA-"na hi nAzo bhAvAnAM kutazcit bhavati / tad bhAvakhabhAvo bhaved bhAvasyaiSa khahetubhyaH tadharmaNo bhAvAt / " pramANavA0 svo0 pR0 510 / pR0 118.paM0 19. 'na punaH' tulanA- "na tasya kizcidrapati na bhavatyeva kevalam" pramANavA 3.277 / "na bayaM vinAzo'nyo vA kazcidbhavatItyAha / kintarhi / sa eva bhAvo na bhavatIti / " vahI0 stro0 50 523 / "tenAyamarthaH prathame kSaNe bhAvo'bhUto bhavati / dvitIye saNe tasya na bhAvo bhavati nAmAvo vA nApi kharasahAnirvA bhavati / kevalaM khayameva nivrtte|" karNa0 pR0 523 / pR0 118. paM0 24. 'atha' tulanA- "nAzastu prasajyapratiSedharUpo nisvabhAvasvAda" mano0 3.278 / pR0 119. paM0 8. 'paryudAsa' tulanA - "paryudAsa evaiko namazca syAt / sarvatra vidheH prAdhAnyAt / so'pi vA na bhavet / yadi hi kiJcit kutazcit nivatyeta tadA tadya- 1. vyo00 399 / nyAyamaM0 vi0 pR0 61,457 / tAtparya0 pR0457 / prakaraNapaM0 mImAMsAjIvarakSA pR0 7 / zAstradI0 pR0 145 / aSTaza0 kA041 / sanmati0TI0 pR0 388 / nyAyaku0pR0 386 / syAdvAdara0 pR0787 / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 110. 50 5] ttippnnaani| 185 tireki saMpazyeta tatparyudAsena / taba nAsti / sarvatra nivRttirmavaMti ityukte Sasvantarasyaiva kasyacit vidhAnAt / " hetubi0 TI0 pR0 81 / karNa0 pR052| pR0 119. paM0 9. 'tadavyatireki azuddha hai / isa prakAra zuddha karanA cAhie"sadabaci]tireki" dekho, UparakA ttippnn|| pR0 120. paM0 2. 'trINAmamokSam' bImokSakI dArzanika carcA saMskRtameM zA kaTA yanane sarvaprathama kI ho aisA jAna paDatA hai| unake pahale carcA cala par3I thI isameM to saMdeha mahIM kintu usa carcAko vyavasthita rUpa sarva prathama unhIMne diyA hai yaha isaliye saMbhava jAna par3atA hai ki sImokSakA samarthana karanevAle zvetAmbara dArzanika pranya aura bImokSakA nirAkaraNa karanevAle samasta digambara dArzanika anya zAkaTAyamake zrImukti prakaraNako hI bhAdhArabhUta mAnakarake calate haiM / vetAmbara apane pakSake samarthanameM uka prakaraNakA upayoga karate hai aura digambara ukta prakaraNakI pratyeka yuktiko pUrvapakSameM rakhakara usakA khaNDana karate haiN| ___ bhAcArya jina bhadra ne yuktipuraHsara vanakA samarthana karanekA prayana kiyA hai kintu sImuktikI carcA unhoMne nahIM kii| AcArya kundakunda ne isa praznako uThAyA hai kintu vaha dArzanika DhaMgakI carcA na hokara Agamika mAlUma hotI hai| unake bAdahI isa carcAne gaMbhIra rUpa pakaDA hai isameM to saMdeha hai hI nahIM / pUjya pAda jaise AcArya mAtra niSedha karake hI cupa raha mAte haiM vizeSa yuki nahIM dete / akalaMka ne bhI vizeSa carcA nahIM kii| pratIta hotA hai ki zrImuktikI carcA prathama yApanIya aura digambaroMke bIca zurU huI / yApanIyoMne strImokSakA samarthana kiyaa| unhIMkI yuktioMko zvetAmbaroMne apanAyA / vAcArya haribhadra ne isa carcAko cetAmbarIya granthoMmeM praviSTa kI ho aisA jAna paDatA hai / bhAcArya haribhavane isa carcAko yApanIyoMse liyA hai isa viSayameM sandehako sthAna nahIM / kyoMki unhoMne lalitavistarAme isa viSayameM pramANabhUta yApanIya tarako sAkSI rUpase uddhRta kiyA hai| lalitavistarA pR0 57 / isake bAda to yaha carcA mukhya rUpase zvetAmbara aura digambaroMke bIca huI hai| kintu donoMkI carcAkI mUla mitti zA kaTAyana kA khImuktiprakaraNa hI rahA hai / usIke AdhAra para amayadeva, prabhAcandra, vAdIdevari aura yazovijayajIne isa carcAko uttarottara pallavita kI hai| prastutameM zAnyAcAryane mI mukhyarUpase zAkaTAyanake prakaraNako hI pUrvottarapakSakI carcAkA bhAdhAra banAyA hai jo tulanAse spaSTa hogaa| pR0 120. paM05. rasatrayasa' tulanA "mati mInirvANa puMSat yadavikalahetukaM lISu / naviruNyate hi rakhatrayasapada nivRtehetuH||" nImu0 2 / sanmati0 TI0 pR0 752 / nyAyaka0 pR0 835 / .. ..dekho vImukikaraNameM pUrNapakSa / 3. vizeSA0 gA0 2558 se| sUtraprAbhUta (SaTmAma tAntargata) gA0 23-26 / 4. sarvArthaH 10.9 / bAjavA pR0 166 / 5. sammati TI0pU0751 / nyAyaku0pU0865 / prameyaka0 pU0 328 / zAsavA0 yazo0 pR0424430 / sthAbAda (Dita) pR0 1922 / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . dipaNAni [0110.09- pR0 120.509. 'yadavikala tulanA-sanmati0 TI0 pR0 752 paM0 10 // pR. 120.50 5. 'bamAno mihine tulanA"rasAyaM vilIna ythaampdimaaven| iti vAmA nAtra pramANamAtAgamo'nyadvA // jAnIte jinavacanaM bhavatevarati cAryikA'zavalam / mAsyAsyasamavo'syAM nArAvirodhagatirasti // saumu03,4| pR0 120. paM0 11. 'athAvastAda tulanA "saptamapRthivIgamavAyabhAvamavyAnameva mnynte| nirvANAmAvenApazcimatanavo na tAM yAnti // " strImu0 5 / sanmati0 TI0 pR0 752. paM0 36 / prameyaka0 pR0 328 / nyAyaku0 pR0 806 / pR0 120. paM0 21. 'notkRSTadhutA tulanA "vAdavikurSaNatvAdilabdhivirahe bhute kanIyasi ca / jinakalpamanAparyayavirahepi na siddhiviraho'sti // bAdAdilabdhyabhAvavad abhaviSyad yadi ca siyabhAvopi / tAsAmadhAraviSyad yathaiva jambUyugAdApat // " mImu0 78 / nyAyaku0 pR0867| pR0 120. paM0 25. 'na ca vastreNa tulanA "yadi vasAdavimuktiH tyajeta tat, atha na kalpate hAtum / utsaGgamatilekhanavad, anyathA dUSako dUpyeta // " ityAdi / sImu0 10-21 / sanmati0 TI0 pR0 747,749 / nyAyaku0 pR0 868 / prameyaka0 pR0 330 / pU0 121. paM0 12. 'avanyA' tulanA "aprativandhatvAt pet saMyatavargeNa maaryikaasiddhiH| . banyatAM tA yadi te nonatvaM kalpyate tAsAm // " ityAdi strImu0 24-26 / sanmati0 TI0 pR0 754 / nyAyaku0 pR.869 / prameyaka0 pR0 330 / pR0 121. paM0 18. 'atisaMkliSTatvAva' tulanA "mahatA pApena sImithyAtvasahAyakena na sudRSTim / bItvaM cinoti, tatra tadane kSapaNe'pi nirmAnam // " strImu0 33 / pR0 121. paM0 19. 'mAyApradhAnatvAt' tulanA "mAyAdiH puruSANAmapi dezAdhi(veSAdi prsiddhbhaavn| SaNAM saMsthAnAnAM tulyo varNatrayasyApi // " strImu0 28 / sanmati0 TI0 pR0 754 / nyaayku0839|| pR0 121. paM0 20. 'zIlAmbu' tulanA-strImuM0 29-30,32 / pR0 121. paM0 25. 'aDDasamaya' tulanA-strImu0 35-40 / / pR0 122. paM0 6. 'caturdaza' tulanA-strImu0 41 / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1. nyAyAvatArakI tulnaa| kArikA 1. "laparAvamAlakaM yathA pramANaM bhuvi buddhilkssnnm|" bRhatsva0 63 / "pratyakSaM ca parokSaM ca dve pramANe tathA mate" SaDda0 55 / "pratyakSaM vizadaM pAnaM mukhysNvyvhaartH| parosaM zeSavijJAnaM pramANe iti saMgrahaH // " lghii03| "pratyakSa vizadaMzAnaM viSA bhutamaviplavam / parosaM pratyabhijJAdi pramANe iti sNgrhH||" pramANasaM kA02 / nyAyavi0 439,470 / "vyavasAyAtmakaM zAnamAramArthaprAhakaM matam / praraNaM nirNayastena mukhyaM praamaannymjhte| tatpratyakSa parosaMca viSaivAcAnyasaMvidAm / antarbhAvAna yujyante niyamAH parakalpitA" laghI0 60,31 / "sApUrvAdhavyavasAyAtmazAnaM prmaannm| . tdevaa| pratyakSetaramedAt // " parI0 1.1.2.1,2 / "khaparavyavasApi pramANam / " pramANana0 1.2 / "tad chimedaM pratyakSaM ca parokSaM ca // " pramANana0 2.1 / pramAlakSmakI prathama kArikA yahI hai / vArtika aura vRttikAra zAntyAcArya aura pramAlakSmakAra jinebarane 'dvidhA meyavinizcayAda' isa payAMzako pramANaviplavavAdake arthameM vyAkhyAta kiyA hai aura tAtparya nikAlA hai ki pramANabheda prameyamedAdhIna hai, dekho, TippaNa pR0217-218| isa siddhAntake liye tulanA karo, dimAga-pramANasamu0 vR0 1.2 / "na pratyakSaparokSAbhyAM meyasyAnyasya sNbhvH| tasmAt prameyadvitvena prmaanndvitvmissyte|| jyekasaMkhyAnirAso vA prameyasyadarzanAt / " pramANavA0 2.63,64 / "mAnaM dvividha vissydvaividhyaat|" vahI 2.1 / kA02-3. "zAlaM mohanivartanam" pramANavA0 1.7 / "asaMmohAya lakSaNam" pramANavA 4.28 / "yadi tarhi vyavahAreNa prAmANyaM pramANalakSaNazAstraM tarhi kimartham ? zAstraM hi niI (1) mamina vacanamAtrAttathA bhavati apitu vyvhaaraavisNvaadaadev|scedsti vyarthaka zAkhAmiyAha "zAlaM mohanidhartanam"-pramANavA0 a0 pR0 36 / pR0 774 / "dharmArthibhiH pramANAderlakSaNaM na tu yuktimat / prayojanAcamAvena tathA caahmhaamtiH|| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 pariziSTa / [kA06-. prasiddhAni pramANAni vyavahAraba ttkRtH| pramANalakSaNasyoko jJAyate na prayojanama // " hari0 aSTaka0 13.4,5 / "prAmANyaM yadi zAsagamyamayana prAgarthasaMvAdanAt, saMkhyAlakSaNagocarAkathane kiM kAraNaM ghetasAm / AzAtaM sakalAgamAviSayajJAnAvirodhaM dudhAra, prekSante tadudIritAyaMgahane sandehavicchittaye // " nyAyavi0 385 / kA04. yahI krArikA SaDdarzanasamucayameM zamdazaH hai-SaDda0 kA0 56 / "pratyakSa vizavaM zAnam" laghI0 3 / / "anumAnAyatirekeNa vizeSapratimAsanam / tabezacaM mataM buddheravaizayamataH param // " lghii04| "pratyamalamaNaM prAhu rUpa saakaarmjsaa|" nyaayvi03| "pratyakSamAlA papam" vahI 169 | "sAmAitirhi pratyakSam" pramANavA0 alaM0 pR0 31 / "evaM tarhi kathaM pratyakSAnumAnayoH lakSaNamedaH / ukamatra / spaSTetaratimAsamedAt / " vahI pR0 307 / vizeSa tulanAke liye dekho 'vaizaSa' zabdakA TippaNa pR0 237 / / kA0 5. "trikapAliGgato'yaMraka" pramANasamu0 pari0 2 / nyAyabi0 pR0 29 __nyAyapra0 pR0 7. paM0 14 / "lisAt saadhyaavinaamaavaamimivodhaiklkssnnaat| liGgidhIranumAnam // " laghI0 12,13 / nyAyavi0 170 / parI0 3.14 / pramANana0 3.10 / pramANamI0 1.2.13 / pramAlakSma 21,45 / . kA05-7. yahA~ pro0 vaidha aura jekobIkA yaha kahanA hai ki prastutameM jo anumAnameM bhAntatAkA nivAraNa kiyA gayA hai vaha dharmakIrtika matakA nirAkaraNa hai kyoMki dharmakIrtine hI sarva prathama pratyakSako abhrAnta kaha kara yaha sUcita kiyA thA ki anumAna prAnta hotA hai| anya sunizcita pramANoMse jaba siddhasenakA samaya. dharmakIrtike pUrvameM hI sthira hotA hai taba prastutameM yaha dalIla nahIM dI jA sakatI ki ina kArikAoMmeM dharmakIrtikA khaNDana hai| taba mI isa amAntapadake viSayameM jo yaha kahA jAtA hai ki sarva prathama dharmakIrtine hI ise pratyakSa lakSaNameM prayukta kiyA hai, usakA mI nirAkaraNa Avazyaka hai| pratyakSa lakSaNameM aprAnta padakI yojanAkA itihAsa batAte samaya pro0 cArabiTskIne spaSTa hI kahA hai ki sarvaprathama asaM gane abhrAntapadakA grahaNa kiyA thA / kintu dimAga ne use anAvazyaka samajha choDa diyA / aura phira dharma kI ti ne usakA grahaNa kiyaa| vastutaH asaMgase mI pahale sautrAntika maitreyanAyane usakA grahaNa pratyakSa lakSaNameM kiyA yaa| itanAhI nahI kintu dharmakIrtike 'timirAMzubhramaNanIyAnasaMkSobhAdhanAhitavibhramam' 1. Buddhist Logie Vol. I. p. 155. Sanmati Tarka-Intro. p. IS. 1. Journal of the Royal Asiatic Society 1929. p.464. Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA06-7] 1. nyAyAvatArako tulnaa| (nyAyabi0 pR0 16 isa sUtrakA mUla mI utanAhI purAnA hai / maitreyanApane sAta prakArake ama batAe haiM aura una pramoMse rahitako abhAnta kahA hai| nyAya bindu TIkATippaNameM mallavAdI ne kahA hai ki vastutaH yo gA cAra kI dRSTise pratyakSa lakSaNameM abhrAnta pada anAvazyaka hote hue bhI dharma kI rti ne sautrAnti kakI dRSTiseM abhrAntapadakA prahaNa kiyA hai| isase spaSTa hai ki abhrAntapada yaha dharmakIrtikI naI sUsa nahI kintu yogAcArake pUrvavartI sautrAntikakA anukaraNa hai / isa bAtako pro0 ecIne spaSTa zabdoMmeM svIkAra kiyA hai| vastutaH dekhA jAya to yogA cAra nirAlambanavAdI haiM / ataeva prAhyaprAhakamAvako lekara jo mI pramANApramANa vyavahAra hai use bhrAnta hI mAnate haiM / unake matameM na sirpha anumAna hI, na sirpha pratyakSa hI, kintu samI bAhyAlambana pratyaya bhAnta haiM / anumAnake lakSaNako samApta karake kramaprApta pratyakSako anAntatA siddha karaneke mApa amumAnakI adhAntatA sarvaprathama siddha kI gaI hai isIse yaha ama hotA hai ki siMddha se na dharma kI rti kA khaNDama kara rahA hai kyoMki dharmakIrtike TIkAkAroMne pratyakSameM amAntapada dekhakara 'bhrAntaM hi anumAna nyAya vi0TI0 e013) kahA hai tathA svayaM dharmakIrtine-"mamimAyAvisaMvAdAdapi prAnta pramANatA" pramANavA0 2.56) kahA hai| liisenane anumAnako amAnta siddha karane ke liye jo anumAnaprayoga kiyA hai usameM 'samakSa'- pratyakSako dRSTAnta banAyA hai / 'pratyakSa' ko mI pUrvapakSIne bhrAnta mAnA hai| tamI to siMddhasenako yaha kahanA par3A hai ki "ma pratyakSamapi prAntaM prmaanntvssinimyaat|| (6) ismAdi / pUrvapakSI sirpha anumAna yA sirpha pratyakSako hI bhrAnta mAmatA ho yaha bAta nahIM kintu usane to sakala pratibhAsako hI bhAnta mAnA hai| tabhI to siddhasena ne antameM kaha diyA ki "sakalapratimAsasya bhrAntatvAsiddhitaH sphuTam / " (7) ityAdi / aisI sthitimeM siddhasenake sAmane pUrvapakSIke rUpameM dharmakIrti nahIM hai kyoMki unhoMne to pratyakSako spaSTarUpase amAnta kahA hI hai| ataeva jaba banAntapadakA prayoga dharmakIrtise bhI pahaleke maitreyanAthake yogAcArabhUmizAstra meM milatA hai aura dharmakIrtikA khaNDana uparyukta yuktise saMbhava nahIM taba yahI mAnanA par3atA hai ki prastutameM yogAcAra sammata nirAlambanavAdake 'sarvamAlambane bhrAntam" isa siddhAntakA hI khaNDana hai| pogAcAramatameM vastuke tIna prakArake khamAva mAne gaye hai-kalpita, paratantra aura pariniSpakSa / lokame jo vastue~ mina mina AkAra prakArakI dIkhatI haiM yahI paratana khabhAva hai| pariniSpana-paramArtha prAhyaprAhakabhAvazUnya hai kintu saMvRtike kAraNa grAhyagrAhakarUpase paramArthakA prahaNa hotA hai-yahI to ama hai / isakA nirUpaNa aneka prakArase yogAcArake granthoM meM duNA hai aura isI nirAlambanavAdakA prastutameM khaNDana hai / ataeva yahA~ siddhasenake pUrvavarti pranyoM se kucha avataraNa diye jAte hai jinameM bhrama-bhrAnti jaise zabdoMkA grahaNa huA hai ..dekho, vahI p. 464 / 2. vhii| 3. vivaraNa ke liye dekho. pramANavA malaM0pU0414 / myAyapimbuDhIkATippaNa pU019 / jyA030 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa / [ kA0 8-9 "tha eva kalpito bhASaH paratantraH sa eva hi / " laMkA0 10.298 / "bhrAntinimittaM saMkalpaH paratantrasya lakSaNam / " vahI 10.138 / "tena prAhyagrAhakeNa paratantrasya sadA sarvakAlamatyantarahitatA yA sa pariniSpannasvabhAvaH " vijJaptimAtratAsiddhi pR0 40 / "bhrAnteH sannibhayaH paratantraH " mahAyAnasUtrAlaMkAra pR0 58 / "vidyate bhrAntibhAvena yathAsyAnaM na vidyate / paratantra yatastena sadasalakSaNo mataH // " trisvabhAva nirdeza 12 / 290 "yathA mAyAyAparigRhItaM bhrAntinimittaM kASThaleoSTrAdikaM tathA'bhUtaparikalpaH paratantraH svabhAvo veditavyaH / yathA mAyAkRtaM tasyAM mAyAyAM hastyazvasuvarNAdyAkRtistadbhAvena pratibhAsitA tathA tasminnabhUtaparikalpe dvayabhrAntigrAhyagrAhakatvena pratibhAsitA parikalpitasvabhAvAkArA beditavyA / " mahAyAnasUtrAlaMkAra pR0 15 / dimAga ne pratyakSameM abhrAntapadakA grahaNa nahIM kiyA hai ataeva vaha aura tadanusArI anya vibhramako bhI pramANa mAnate haiM (dekho tasvasaM0 kA0 1324 ) usIko lakSyameM rakhakara hI siddhasenane kahA hai ki - "bhrAntaM pramANamityetat viruddhaM vacanaM yataH " - tulanA - "pItazaMkhAdibuddhInAM vibhramepi pramANatAm / arthakriyA'visaMvAdAdapare saMpracakSate // " tattvasaM0 kA0 1324 | nyAyA0 kI prastuta kArikAoMkI tulanA - nyAyavi0 kA0 51-54, tathA pramAlakSma 167 se karanA cAhiye / abhinna hoN| isa kArikAmeM kArikA 8- 9, " vikalpayonayaH zabdAH vikalpAH zabdayonayaH / " ityAdi kArikAko haribhadrane' bhadanta dinakI kahI hai| saMbhava hai dina aura dignAga pratipAdita siddhAnta ki zabdakA saMbandha bAhyArthase nahIM hai, zabda karate, zabda vikalpase utpanna hote haiM aura vikalpako utpanna karate haiM, AcArya dharmakIrtine bhI apanAyA hai aura samarthana kiyA hai / bAhya arthakA pratipAdana nahIM "anAdivAsanodbhUta vikalpapariniSThitaH zabdArthaH" pramANavA0 3.204 | " zabdArthaH kalpanAjJAnaviSayatvena kalpitaH / dharmo vastvAzrayAsiddhirasyoktA nyAyavAdinA // " vahI 211 / "vikalpavAsanodbhUtAH samAropitagocarAH / jAyante buddhayasta kevalaM nArthagocarAH // " vahI 286 / unhoMne spaSTa hI kahA hai ki zabda parama arthakA vAcaka kabhI nahIM ho sakatA / anyathA eka hI artha pratipAdanameM dArzanikoMkA vivAda kyoM hotA - "paramArthaikatAnatve zabdAnAmanibandhanA / na syAt pravRttirartheSu darzanAntara mediSu // " vahI 206 | isI siddhAnta viruddha prastuta kArikAmeM 'paramArthAbhidhAyinaH' tathA " tatvopadezakRta " vizeSaNa diye gaye hoM to Azcarya nahIM / 1. anekAntaja0 pR0 337 / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 kA0 9-12] 1. nyAyAvatArakI tulanA / aura bhI tulanA karo___ "sambadhAnuguNopAyaM puruSArthAbhidhAyakam / parIkSAdhikRtaM vAkyamatomadhikRtaM param // " vahI 215 // isa kArikAkI vyAkhyA aura prastuta nyAyA0 kI kArikAkI siddharSikRta vyAkhyAmeM atyadhika sAmya hai| dharmakIrtine zAstrakA lakSaNa isa prakAra kiyA hai "zAsaM yat siddhayA yuktyA khavAcA pana baadhyte| dRSTe'dRSTe'pi tad prAyamiti cintA pravartate / " vahI 4.108 // aura bhI tulanA karo-nyAyasU0 1.1.7-8 / zAstravA0 2. 28 pramANasaM0 63 / laghI0 28 / nyAyavi0 387 / parI0 3. 99 / pramANana0 4. 1 / kArikA 9. yaha kArikA ratnakaraNDazrAvakAcArameM bhI hai / pro0 hIrAlAlane varSa 8 ke 'anekAnta' mAsikameM nizcita kiyA hai ki ranakaraNDazrAvakAcAra samantabhadrakRta nahIM / paMDita sukhalAlajIne yaha siddha kiyA hai ki prastuta kArikA nyAyAvatArakI hI hai / aisI sthiti meM yahI kahanA cAhie ki ratnakaraNDa meM hI nyAyAvatArase yaha kArikA lIgaI hai|| kArikA 10. khanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanecchayA" yaha vAkya dimAgakA haipramANavA0 a0 pR0 541 / 572 / "parArthamanumAnaM tu kharaSTArthaprakAzakam"-isa dimAgakRta parArthAnumAnakI tulanA nyAyA0 ke parArthamAnake sAtha karane yogya hai / isa lakSaNavAkyake liye dekho, pramANavA0 mano0 4.1 / zlokavA0 nirA0 nyAyaratnA0 pR0 252 / pramANavA0 alaM0 pR0 572 / isI prakAra prazastapAdameM bhI parArthAnumAnake lakSaNameM 'khanidhitAmatipAdanam' yaha pada par3A huA hai-prazasta0 pR0 577 / maatthr05| kArikA 11-12. 'dvayorapi' isameM 'api' padake dvArA aura 12 vI saMpUrNa kArikAse nyAyAvatArakArane yahI sUcita kiyA hai ki anumAnakI taraha pratyakSako bhI parArtha mAnanA cAhie / dimAgane anumAnake hI khArtha-parArtharUpa do maidoMkI spaSTatA kI hai / nyAyapravezake prathama patha. "sAdhanaM dUSaNaM caiva sAbhAsaM prsNvide| pratyakSamanumAnaM ca sAbhAsaM tvAtmasaMvide" // se yahI sUcita hotA hai / dharmakI ti ne unhIMkA anukaraNa kiyA hai / dharmakIrtike TIkAkAra prajJA kara ne ina zabdoMmeM pratyakSakI parArthatAkA nirAkaraNa kiyA hai - "yadyanumAnotpAdanAdvacanam anumAnaM pratyakSotpAdanAt vacanamapi parArtha pratyakSaM bhavet / nedaM caturastram - yathA gRhItasambandhasaraNe vacanAt sati / anumAnodayastadvanna pratyakSodayaH kacit // 1. uttarA isa prakAra hai-"pakSadharmatvasambandhasAdhyokteranyavarjanam / " yaha kArikA pramANasamukhyakI hai-pramANavA0 alaM0 pR0572 / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12-13 nikapalijasaraNe niymenaanumodyH| samatItApamANasya vcnebhykssvitu|| napacanamAjAvabhyakSaM parasyodeti / nanu 'pazya mRgo dhAvati' iti zyate darzanodayaH / nA tatrApyanumAnatyAnantaratvAt / tathAhi tadayonmukhavAyAM sa pazyatyevaM niyujyte| mayA pratItametaba sAmarthyAtpratipAditam // 'mamimukhI bhava mRgadarzane' iti niyomavacanameva / aminulImAyA yathA mama tathA tavApi / tata eSamamimukhIbhavane hetUnAM vyApAra iti saran praparvata iti anumAnameva / " pramANavA0 alaM0 pR0 534 / bau choM ne parArtha pratyakSa isaliye nahIM mAnA hai ki pratyakSArya - khalakSaNa-vacanamocara nhiiN| isake viparIta jainoM ne pratyakSagobarako vAcya mAnA hai| usI dRSTise prastutameM parAprapAkI kalpanA kI gaI hai| akalaMka Adi kisI jainadArzanikane pratyakSakI parAryatA pratipAdita nahIM kI hai| sirpha deva sUri ne nyAyAvatArakA Azraya lekara parArtha pratyakSakA varNana kiyA hai (syAdvAdara0 pR0 557 ) yaha eka Azcarya hai| myA ya praveza kI TIkAmeM haribhadra ne kahA hai-"sAdhanadUSaNe eva sAmAse parasavide parAvabodhAya, na pratyakSAnumAne / pratyakSAnumAne eva sAmAse AtmasaMvide mAtmAvabodhAya, na sAdhanako mAtmasaMviphalatvAt tyoH|" nyAyapra0 vR0 pR0 10-11 / / kArikA 13. dinAgane parArtha anumAnakA lakSaNa do prakArase kiyA hai ekameM to henuvacanako aura dUsaremeM pakSAdivacanako parApa anumAna kahA hai| una donoM prakArakA samAveza sibasenane prastuta kArikAmeM kiyA hai| "pakSAdiSacanAnIti sAdhana" yaha nyAyamukhameM pasarva anumAnakA kSapa hai pratIkA anukaraNa nyAyapravezameM hai-yathA "tatra patAdivacanAni sAdhanam, pasahetuSTAntavAvari mAlikAnAmamatIto matipAyata iti / " isa lakSaNakA grahaNa siddhasenane ina zabdoMmeM kiyA hai-"tat pakSAdi. vcnaatmkm|" pramANasamuccayameM parArtha anumAnakA lakSaNa dimAgane kiyA hai ki "parArthamanumAnaM tu khaDaSTArthaprakAzanam" isa vAkyAMzameM 'artha' zabdakA artha 'hatu' hai aisA mImAMsAzlokavArtikake nimnapadyase sUcita hotA hai "naca vyApriyate'nyatra vacanaM prAnikAn prati / khanizcayAya yo hetustasyaiva pratipAdanAt // " pR0 253 / itanA hI nahIM kintu prajJAkara aura manorathanandIne dimAgake ukta lakSaNakI jo vyAkhyA kI hai usase bhI phalita yahI hotA hai ki hetuvacana parArtha anumAna hai__ "khena dRSTaM khadRSTaM vAdiprativAdibhyAM khaDaSTasya ityarthaH / yadi prAlikAsteSAmapi, [vAde] teSAmadhikArAt |"ttr khadRSTo'rthaH trirUpam likam / " pramANavA0 alaM. pR0533 / 1.pramANapA0 mano0 meM uddht-pR0413| zlokavA0 nirA0 nyAyaratA meM ur3ata pR0252| Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 13-16] 1. nyAyAvatArakI tulanA / 213 "tatra 'parArthamanumAna [tu] khadRSTArthaprakAzanam' iti AcAryAyalakSaNam / khena para sadRSTaH / vahaSTabAsAvarthazceti trirUpo hetuH / tasya prakAzanaM vacanam , anumAnahetu. svaadityrthH|" pramANavA0 mano0 4.1 / pramANasamuccayavRtti jo dimAgakRta hI hai usakA eka vAkya prajJAkarane uddhRta kiyA hai usase bhI yahI pratIta hotA hai ki dimAgako hetuvacana parArthAnumAnarUpase iSTa thA-"tataH 'trirUpaliGgAlyAnaM parArthAnumAnam' iti pramANasamuccayavRttirvirubhyate / " pramANavA0 alaMka pR0 535 / __ isa dimAgaprokta lakSaNakA bhI saMgraha siddhasenane ina zabdoMmeM kiyA hai - sAdhyAvinAsuko hetoco yat pratipAdakaM / " tulanA-"pazcAvayavena vAkyena svanizcitArthapratipAdanaM parArthAnumAnam" prazasta. pR0 577 / mAra0 5 / "trirUpalikAkhyAnaM parArthAnumAnam" nyAyabi0 pR0 61 / parI0 3.55, 56 / pramAlakSma kA0 55 / pramANamI0 2.1.1-2 / pramANana0 3.23 / kArikA 14-16. dimAgane pakSakA lakSaNa do prakArase kiyA hai| eka hai nyAyamukhameM aura dUsarA hai pramANasamuccayameM / vizeSatA yaha hai ki nyAyamukhameM svayaMzabdavarjita pakSalakSaNa hai taba pramANasamuccayameM khayaMzabdasahita / nyAyamukhameM pakSakA lakSaNa yaha hai "sAdhyatvenepsitA pakSo viruddhaarthaaniykRtH|" isake liye dekho pramANavA0 alaM0 pR0 113, 128, 334 / pramANavA0 mano083 / pramANasamukhayameM pakSakA lakSaNa isa prakAra hai "sapaNeva nirdezyaH svymiyo'niraakRtH|" isake liye dekho, pramANavA0 alaM0 676 / pramANavA0 mano0 4. 28 / pakSaprayoga kartavya hai yA nahIM isake viSayameM dignAgakA mantavya kyA ho sakatA hai tatsambandhI prakAza hameM pUrvokta dimAgakathita parArthAnumAnake lakSaNoMse milatA hai / dekho, kArikA 13 kI tulnaa| __ nyAyamukhake lakSaNake anusAra to pakSakA vacana parArthAnumAnameM hotA hai aisA phalita hotA hai kintu pramANasamuccaya jo unake bhinna bhinna aneka granthoMke mantavyoMkA vikasita niSkarSamAtra hai usameM to unhoMne jo lakSaNa parArthAnumAnakA kiyA hai usase yahI phalita hotA hai ki dimAgako pakSaprayoga abhimata nahIM thA kyoMki usane pramANasamuccayameM parArthAnumAnakA jo lakSaNa kiyA hai usakA artha kumArilase lekara bAdake sabhI TIkAkAra jo karate haiM usase yahI phalita hotA hai ki hetuvacana parArtha anumAna hai / khayaM dinAgane pramANasamuccayakI vRttimeM trirUpaliGgAkhyAnako parAryAnumAna kahA hai / isakA matalaba yahI hogA ki pakSaprayoga anAvazyaka hai / dekho, pUrvokta 13 vI kArikAkI tulnaa| pramANasamuccayake vArtikakAra dharmakIrtine pakSaprayoga anAvazyaka batAyA hai (pramANavA0 1.16-27 ) vaha unakI khatantra sUjha nahIM kintu unhoMne yaha spaSTa hI kahA hai ki khayaM Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 parizie / [0 16-14 dizAgako bhI yahI bAta iSTa thI / isase bhI yahI kahA jA sakatA hai ki dijJAnako pakSavacanaamISTa nahIM thA / dignAgakI eka kArikA isa prakAra hai "svanizcayavadanyeSAM nidhayotpAdanecchayA / pakSadharmatvasambandhasAdhyo kenyavarjanam // "- pramANavA0 aka0 meM uddhata pU0 572 / isa kArikAmeM Aye hue 'sAdhyoti' zabdase pakSaprayogako Avazyaka samajhanevAle zaMkA karate the ki dimAgane pakSaprayoga Avazyaka mAnA hai kintu isa zaMkAkA nirAsa jayaM dharmakIrti kiyA hai tathA prajJAkarane ukta kArikAke arthako spaSTa kiyA haiM usase jJAta hotA hai ki dignAgako pakSaprayoga abhISTa nahIM thA / yahI "hetvarthaviSayatvena tadazakokirIritA / " pramANavA0 4.18 / "tu AcAryasya pakSavacanamasAdhanatveneDamiti kathaM jJAyata ityAha- hetorace sAcyaH, sa viSayo'sya iti hetvarthaviSayaH taravena sAdhyArthopadarzakatvena tasya pakSavacanaMsya sAmyasAdhanaM prati mazakasya utirIritA- nirdiSTA mAcAryeNa - 'tatrAtumeSanirdezo hetvarthaviSayo mataH" ityanena prabhyena / tato jJAyate pakSavacanamasAdhana miSThamAcAryasyeti / mano0 4.18 / prajJAkarane dimAgI uktakArikAke aMzakA isa prakAra vyAkhyAna kiyA hai- "balAkaM tu yo'numeyanirdezaH sahetvarthaviSayatvena, ma sAdhanatvena, ataH sAkSAt sAdhanatvapratipAda tasya sAdhyasya uttarazakatA kabitA / kathaM tarhi - pakSadharmatvasambandhasAdhyoki nirdezAbhyupagamaH / nAsyAyamarthaH- pakSadharmakA sambandhaca sAbhyotiveti / api tu sambandhokisaMgatA sAbhyoki sambandhasApyotiH / yat kRtakaM tadanityamiti vyAtyantargatA sAgyo karma pratijJArUpeNa / avazyaM hi sAdhane vyApakatvaM sAmpatyopadarzanIyam / " pramANavA* alaM0 pR0 572 / dinAgake nyAyamukhake kisI TIkAkArane pakSaprayoga saMbaMdhI pUrvapakSakA jo parihAra kiyA thA vaha parihAra bhI dharmakIrtiko jaMcA nahIM aura usane ukta pUrvapakSa aura parihAra donoMko viDambanA mAtra batAyA hai - isase bhI yahI phalita hotA hai ki pakSaprayogakI anAvazyakatA batAnevAle dharmakIrti nahIM kintu dimAga hai- pramANavA0 mano0 4. 27 / pravANavA0 alaM0 pR0 582 / isa bAtakI sAkSI bhartRhari bhI dete haiM ki pakSaprayogakI anAvazyakatA bauddhoMne siddha kI thii| bhartRhari dharmakIrti se pahale hue haiN| ata eva yaha kahA jA sakatA hai ki dharmakIrtike bhI pahale pakSAprayoga bauddhaparaMparAmeM pratipAdita huA thA / saMbhavataH vaha kathana dinAgake mantavyako lekara hI ho - vAkya0 kAM0 3. pR0 109 / siddhasenane dignAgake isI mantavyakA - " tatprayogo'tra kartavyo hetorgocaradIpakaH // " ityAdi kArikAoM meM nirAsa kiyA hai / kArikA 14 50, nyAyasU0 1.1.33 / nyAyabi0 pR0 79 / pramANavA0 4.86 / nyAyapra0 pR0 1 / nyAyavi0 172 / pramANasaM0 kA0 20 / parI0 3.20 / pramANana 0 3. 14 / pramANamI0 1.2.13 / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 14-21] 1. nyAyAvatArakI tulanA / kArikA 14 u0. parI0 3.34 / pramANana0 3.28 pramANamI0 2.1.8 // kArikA 16. pramAcandrane isa upamAkA upayoga kiyA hai-nyAyaku0 pR0 137 / kArikA 17. nyAyasa0 1.1.34,35 / nyAyapra0 pR0 1. paM0 8 / nyAyabi0 pR0 62-63 / parI0 3.94 / pramANana0 3.29-32 / pramANamI0 2.1.4-6 / nyAyaku0 pR0:423 / kArikA 18-19. nyAyasU0 1.1.36,37 / asaMgane dRSTAntake sAdharmya aura vaidharmya bheda mAne haiM-J. R. A.S. 1929 p. 476. nyAyapra0 pR0 1, paM0 15 / nyAyavi0 kA0 380 / parI0 3. 47-49 / pramANana0 3.42-47 / pramANamI0 1.2.20-23 / * kArikA 20. nyAyabindumeM hetuke sAdharmya aura vaidharmya prayogase hI sAdharmya aura vaidharmya dRSyaMta kaise gatArtha ho jAte haiM isakA dharmakIrtine spaSTIkaraNa kiyA hai ataeva pRthak dRSTAntakA vivaraNa anAvazyaka unhoMne batAyA hai-nyAyabi0 pR0 117-121 / pramANasaM0 kA0 32,50 / nyAyavi0 kA0 381 / parI0 3.37-42 / pramANana0 3.28,33-38 pramANamI0 1.2.18,19 / pro0 TUcIkA kahanA ki dignAgake pahale ke kucha bauddhadArzanikone dRSTAntakA prayoga anAvazyaka mAnA hai-dekho J. R.A. S. 1929. p. 487. aitihAsika krama yaha jAna paDatA hai ki jabataka hetukA lakSaNa sunizcita nahIM huA thA tabataka dRSTAntake balase hI sAdhyako hetuke dvArA siddha kiyA jAtA thaa| jaba taka aisI sthiti rahI tabataka hetuke sAtha dRSTAntakA pRthak avayavake rUpameM prayoga nitAnta Avazyaka mAnA jAtA thA / kintu jabase hetukA lakSaNa sthira huA yAni sAdhya aura sAdhanakI vyAptikA patA laga taba antarvyAptikA siddhAnta AvirbhUta huA aura usIke balase sAdhyakI siddhi hetuse kI jAne lgii| yaha siddhAnta vasubandhu aura dignAgase pahale kA hai / vasubandhu aura dimAgane phirase antarvyAptike siddhAntako mAnate hue bhI dRSTAntakI upayogitA vyApti smArakarUpase mAnI yAni dRSTAntako pRthak avayava na mAnakara hetuke hI antargata kara liyA / ataeva phalitArtha yaha huA ki vaha sAdhanAvayava to rahA nahIM kintu pUrvavat atyanta nirupayogI bhI nahIM mAnA gayA aura na ekAnta Avazyaka hI mAnA gayA / yahI siddhAnta dharmakIrtikA bhI hai| AcArya siddhisenakA bhI yahI mantavya hai / jo unhoMne 18-20 kArikAoMmeM pratipAdita kiyA hai| kArikA 21. "yatpunaranumAna pratyakSAgamaviruvaM nyAyAmAsaH sa iti / " nyAyamA0 1.1.1 / "pratyakSArthAnumAnAptaprasiddhana niraakRtH|" yaha dignAgasaMmata bAdhita-nirAkRta pakSAbhAsa hai| dimAgakI isa kArikAko prajJAkarane uddhRta kiyA hai-pramANavA0 alaM0 pR0 677 / vizeSa tulanAke liye dekho-pramANamI0 bhASA0 pR0 88 / 1. "vaDAvahetubhAvau hi dRSTAnte tadavedinaH / kyAnate viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH // " pramANavA03.26 / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa / [phA0 21-28 dimAgake nirAkRta pakSAbhAsokA pariSkRtarUpa jaisA dharmakIrtine sthira kiyA hai-siddhasenane bhI kucha aisA hI kiyA hai 1 vibhAga-pratmakSanirAkRta, anumAnani0 khavacanani0 Aptani0 prasiddha0 .2 dharmakIrti " pratIti 3 nyAyAvatAra , lokanika siddhasenasaMmata khavacananirAkRta yayapi dimAgakI ukta kArikAmeM nahIM kintu dinAgasaMmata hai jo ki prazastapAdameM tathA kumArilameM hai-zlokavA0 anu0 12,63 | Buddhisb Logic Vol 1, sikhasenakA lokanirAkRta aura dimAmakA prasiddhanirAkRta amina hai| kintu loka nirAkRtase. dharmakIrtisaMmata pratItinirAkRta adhika vyApaka hai / pratItimeM dharmakIrtine sakala nikAlpajJAnoMkA samAveza kiyA hai| kintu lokaprasiddhikA kSetra kucha saMkucita hai aisA lokaviruddhake udArahaNase mAlama detA hai-"lokaviruddho yathA zuci narazirAkapAlam / " nyAyapra0 pra0 2. paM0 20 / "pratIti nirAkRto yathA candra shshiiti|" nyAyabi0 pR084 / pratItiviruddhakA yaha dharmakIrtikA udAharaNa nayA nahIM hai / usakA ullekha dharmakIrtise bhI pahale honevAle kumArilane sarvalokaviruddhake udAharaNarUpase kiyA hai "candrazabdAbhiSeyatvaM zazino yo nissedhti| sa sarvalokasiddhena candramAnena vAdhyate // " zlokavA0 anu0 64,65 / tulanA karo-parI0 6.15-20 / pramANana0 6.40-45 pramANamI0 1.2.14 / kArikA 22-23. 'Iritam' pada nyAyAvatArake pUrvokta hetulakSaNakA smAraka hai, dekho kaa017|| "anyathAnupapannatvarahitA ye viddmbitaaH| hetutvena paraistaiSAM hetvAbhAsatvamIkSyate // " nyAyavi0 343 / 323 / pramAsaM0 kA0 40-50 nyAyavi0 365-71 / nyAyapra0 pR0 3. paM08 / nyAyavi0 88 se| parI0 6.21-39 / pramANana0 6.47-57 / pramANamI0 2.1.13-21 / pramANamI0 bhASA0 pR0 96-103 / kArikA 24-25. dekho pramANamI0 bhASA0 pR0 104-108 / ina donoM kArikAmeM 'nyAyavidIritA' zabda hai| saMbhava hai 'nyAyavid' zabdase dimAga abhipreta ho| kArikA 26. dekho, pramANamI0 pR0 bhASA0 108-124 / kArikA 27. dekho vahI-pR0 27 se / pramAlakSma 282 / kArikA 28. "ajJAnAderna sarvatra vyavacchedaH phalaM na st|" pramANasamuccayakI isa kArikA (1.23) kA khaNDana prastuta meM hai / "upekSA phalamAdyasya shesssyaadaanhaandhiiH| pUrvA vA'jJAnanAzo vA sarvasyAsya khagocare / " AptamI0 102 / sarvArtha0 1.10 / nyAyavi0 476 / parI0 5.1 / pramAlakSma 316 | pramANana0 6.1-5 // pramANamI0 1.1.34,38,40 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 28-8] 2. nyAyAvatAravArtikakI tulanA / 297 vAdI devasUrine kevalajJAnakA phala sukha bhI hai isa nyAyAvatArake matakI asaMgati honese upekSA kI hai-syAdvAdara0 pR0 995 / "nanu upekSAvat kevalazAne sukhasyApi phalatvaM vaktumucitamanyathA 'kavalasya sukhopekSe' iti pUrvAdhAryavacanavirodho duSparihara iti cet / satyam / kintu na sahadayakSo. dAmo'yaM kevalajJAnasya sukhaphalasvapakSA, ityupekSito'smAbhiH / sukhasya hi saMsAriNi savedhakodayaphalatvam / mukta tu samastakarmakSayaphalatvaM pramANopapannam / na punarkhAnaphalasvam / " kArikA 29 "tatvaM tvanekAntamazeSarUpam / " yuktyanu0 47 / "anantadharmakaM vastu prmaannvissystvih| "yenotpAdavyayadhrauvyayuktaM yat sat tadiSyate / anamtadharmakaM vastu tenoktaM maangocrH|" SaDda0 55,57 / "tataH siddhaM dravyaparyAyAtmakaM, utpAdavyayadhrauvyayuktaM vastutatvamantarbahizca prameyam / ekAntasyAnupalabdheH tdnekaantaatmaarthH|" laghI0 sv09| laghI0 62 / "vyAvahArikaprakRtyAdiprakriyApravibhAgena yathA pAramArthikAdanekAntAtmakAdAdapotya tadaMzamekAntaM vyAvahArikaM tatpratipattyupAyaM prakAzayannayo na mithyAtvamanubhavet, nirapekSatvasyaiva mithyAtvAt" / laghI0 sva0 72 / "syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaJjako nyH|" AptamI0 106 / ' "pramANaprakAzitArthavizeSaprarUpako nyH|" rAjavA0 1.33.1 / 4.42.16, 17 / parI0 4.1 / pramAlakSma 395 | pramANana0 5.1 / pramANamI0 1.1.30 / kArikA 30 "upayogI zrutasya dvau syAdvAdanayasaMhitau / syAdvAdaH sakalAdezo nayo vikalasaMkathA // " laghI0 32 / kArikA 31 "yaH kartA karmamedAnAM bhoktA karmaphalasya ca / saMsartA parinirvAtA sa khAtmA nAnyalakSaNaH // " zAstravA0 90 / "tatrajJAnAdidharmabhyo bhinnAbhitro vivRttimAn / zubhAzubhakarmakartA bhoktA karmaphalasya c|| caitanyalakSaNo jIvaH" SaDda0 48,49 / pramAlakSma 306-7 / pramANana0 7.55-56 / pramANabhI0 1.1.42 / / ____2. nyaayaavtaarsuutrvaartiktulnaa|| kArikA 1. pramANavA0 1.5 nyaayvi04| kA0 2. yaha kArikA nyAyA0 kI hai / pramAlakSmakI prathama kArikA mI yahI hai| kA0 3. pU0 laghI0 sv03| laghI0 55 / kA0 3. u0 lghii060|| kA0 4. vAkyapa0 1.50 / pramANavA0 2: 329 / 2.444 / aSTaza0 kA0 31 / pramAlakSma kA0 154 / syAdvAdama0 kA0 12 / kA06. pramANavA0 1.10 / kA07. tattvasaM0 kA056,61 / kA08. pU0 tatvasaM0 kA0 74 / kA08. u0 pramANavA0 ala0 pR0 190 nyA.38 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prikssit| kA19. u0 pramANavA0 a0 pR0 509 nyAyavi0 kA0 334 / .kA09. u0 nyAyavi0 kA0 359 / / kA010. pramAlakSma 282 / . kA0 12.30 nyAyavi0 kA0 330 / kA012. u0 nyAyavi0 kaa09| kA0 13. pramANavA0 2. 59 / nyAyabi0 pR0 23 / kA0 14. pU0 pramANavA0 2. 64 / kA0 14. u0 tattvasaM0 kA0 1559 / lapI0 19 / kA0 15. pU0 pramAlakSma 364 / . kA0 15. u0 zlokavA0 abhaav01|| tattvasaM0 1648 pramAlakSma 382 / kA0 16. pramANavA0 4. 274 / pramANavA0 alaM0 pR06 / pramAlakSma0 392 / kA0 17. prakaraNapaM0 pR0 51 / pramANasaM0 pR. 97 / pramANapa0 68 / kA0 17. u0 pramANamI0 1. 1. 14 / kA0 21. nyAyavi0 138 / kA0 22. pU0 nyaayvi04| kA0 23. pU0 nyAyavi0 3 / lghii07| kA0 23. utpAdAdisiddhi pR0 72 aura 132 meM uddhRta / kA0 25.. , pR0 22 meM uddhRt| kA0 29. pR0 26 meM ukta / kA030-31., pR0 28 meM uddhRta / kA0 34. AtamI0 kA0 36 / nyAyavi0 .114-115 / 125 126 / - 'utpAdA0 pR0 119 meM uddhRta / kA0 35. AtamI0 59 / utpAdA0 pR0 122 meM uddhRta / kA0 36. pramANasamu0 1.9 se pramANavA0 2. 307 / pramANavA0 alaM pR0 28 / vahI mu0 pR0 3, pramAlakSma kA0 316 / kA039. pramANasaM0 kA0 2 nyAyavi0 469-70 / kA041. nyAyavi0 kA0 170 / laghI0 12,13 / pramAlakSma, 21,45 / kA043. nyAyavi0 323 / kA0 45. nyAyavi0 344, 381 / / kA047. "iyorekAmisambandhAda" ityAdi sambandha parIkSAkI kArikA jo jaina pranyoMmeM uddhRta hai-prameyaka0 pR0 506 / syAdvAdara pR0 813 | usase bhAvasAmya hai| kA049. nyAyavi0 284, 185 / kA050. nyAyavi0 172, 173 / prmaalkssm102-105| kA0 52. pramAlakSma kA0 72 / 'kA0 53. syAdvAdara meM (pR0 1232) uddhRta / pramANasaM0 kA0 56 / kA054-55. jhAnasArasamuccaya 31 / tattvasaM0 3344, 3588 / tasvasaM0 - paM0 pR0 12 / paJcavastu 1020-23 / pramAlakSma 115, 138, 136 / kA056 yaha paca nayacakrakA hai| utpAdA0 pR0 222 meM uddhRta / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. nyAyAvatArasUtrakArikAsUcI / anumAnaM tadbhrAntaM antayatyaiva sAdhyasa anekAntA bastu anyadhAtupapaca anyathA bAcanapreta aparokSatavArthasa apalakSaNahetutyAH siddhatvapratIto vo bhAsopajJamaGa ekadezaviziSTo'tha kevala sulopekSe kyApyate yatra ce tavamAhitayotpa topadezakRtsArva vactrayogo'tra kartavyo 5 na pratyakSamapi AtaM 20 nayAnAmekaniDAna 29 parakha sadupAyatyAt 22 parArtha mAnamAkhyAtaM 15 parArthamanumAnaM tat 4 pratipAcasya maH siddhaH 24 pratyakSaM ca parokSaM ca 23 pratyakSaM pratibhAsala bhrAntaM pramANamityetad 20 lokalavacanAmyAMca 11 bAjhuke sAdhane proka 10 biruddho yo'nyathAnmatra 13 vaidhamrmyeNAtra TA 21 vyA khAttadasAve 1 saMpUrNAvinizrami 12 sakaruprati bhAsala sakalAma' 15 19 prApratipattrArtha 17 sakachAvaraNasukAsma 12 sarvasaMvyavahartRRNAM 4 sAdhamrmeNa sahAntaH 19 pratyakSamivarajzevaM 11 sAdhamrmyeNAtra iTAva pratyakSeNAnumAnena pratyAyasva bhavet hetuH pramANaM svaparAbhAsi 22 pramANaM svAmyanimAmi tadpratIti saMdeha dhadvayAmohanivRttiH sA 3 pramANakakSaNaloko 26 pramANa pharka sAkSAt dUSaNaM niravacetu havyAhavAdvAkyAda dvividhomyatareNApi dhAtuSkaguNasaMkSi dhAnuka diyA ka 15 sAdhyasAdhanayugmAnA 1 sAdhyasAdhanayotiH 7. sAdhyAbhyupagamaH pakSaH 2 sAdhyAvinAbhuvo kitAva, 18 sAcyAdinAvo haitoH 12 sAcye nivartamAne tu 31 svanizravada saMvedanasaMsido 2| devakhopapatyA bA 8 pramANAdivyavas 17 pramAvA khAmyanibhIsI 16 prasiddhAna pramANAnAM 16 / prasiddhAni pramANAni 3 1 aDDAH kArikAdvAnAM sUcakAH / V 16 15 30 32 18 14 25 16 18 5 13 19 31 .17 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 akSa bhajJAnavinivartana narezavirodhaka anAdinidhanAmikA anumAna manivRtti avekAntAtmaka sanakAstika zAmtayAMti ambayAnupapadyatva aparokSatA mApratIta 4. nyaayaavtaarsuutrshbdsuucii| 16bAgabhinetahetugocaramohin 28 maya 29,30 viparyAsa 9 niravaca 12 nyAyavid 25 vildArekita 17 vivRttimat 25 pakSAdivacanAtmaka 11 viSama 29 pakSAbhAsa , 20 vaidhayaM 24 paramArthAbhidhAyin ... vyApti .7vyAmUhamanas parokSa pratipAtha 12 zutavarman pratyakSa 3, 5 1,02,27 saMdeha pratyakSapratipacArthapratipAdin 12 saMpUrNAryavinivAvina pratyakSAcanirAkRta saMvanyasmaraNa 20 parArtha 22 parArthava 21 bAsa spAtIti 22 pratibhAsa amrAnta artha masiba mAdAnahAnapI mAsopA 20 masAdhya upekSA pramANa 1,2,3 pramANatva pramANatvavinimaya pramANalakSaNa pramANAdivyavasthA amAvA pramAtA 27,28 prayoga ... kApathaSama 29 prayojana gocara gocaradIpaka prahaNekSA ,10 saMzaya 5sakalApratimAsa sakalAtmasatatapratimAsana... sakaLAvaraNamuktamman samakSavat / sAdhana 1619,25,26 11,17sAdhaba 125 sAdhya 19,20,25,16 sAdhyaninAyaka 20 sAmyasidi sAdhyAdivikala 2. sAdhyAbhyupagama sAdhyAvinAbhu 21 prasidArthaprakAzana jIva bAdhavivarjita bAna tarabamAhitA tatvopadezakara vayopapati tadAbhavA tamAmohaniti bhoktA bhrAnta 17 mAndasvasidi 22 mAna meyavinimaya 26lisa 26 koka 18,19/vacas 25,25/vastu dUSaNAmAsa 8,.. khAdvAdazruta khanimayavad 5,27 khaparAbhAsin 20 savacana 12 khasaMvedanasaMsiddha 19 sAnyanirmAsin 41.khAnyanimAbin 21 hetu dezAbyAta doSa 25 vAdina 1,15,10,22 mhaaHkaarikaarsuckaaH| Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. nyAyAvatArasUtravArtikakArikA sUcI / bhavA'pi yogyatvAt mAMstu yugapadmAsa anavasthA prasajyeva anAtmavedane jJAne anya sAmanyavaddhetuH 'anyathAnupapacarathaM' anyathehAdikaM sarva mambayAsAdhanAdAha abhAvo'pi ca naivAti ayoge pratibhAso'pi bharyApaterna mAnavaM bhavabhAso vyavasAyo bhavispaSTAkhayeva syuH masiddhaH siddhasenasya mAvRtiprakSayajJAnaM mahArAsati caitanyaM idaM sAdhayituM zakyaM upacAreNa cet tat svAda kathaM satyaM binA tena kaSaH pUrvAparAdhAtaH kAryakAraNasadbhAvaH kAkavaipulyayogmastha kRttikodaya pUrAdeH ghaTamolisuvarNeSu cakAti yojitaM yatra jAtamindriyaNaM jJAnaM jinAMzeSu sarveSu zrIgAMzAda karmanirmukAt 'menAdanyacchAsanama' jJAnapekSaM prameyatva jJAnadarzanamamyeSAM jJAnambavato nAkhi jyotiH sAkSAtkRtiH va pratyakSaM parokSaM tu tatpramANaM pravakSyAmi vatrendriyajamadhyakSaM yadi kazta dApi kalpanA maicA 36thaiSAmevavijJAnAd 32 vadA syAnAnvayApekSA 47 tannimittaM dvidhA mAnaM 4 tApacchedakaSaiH zuddhaM 11 tApo jhAsapraNIta vaM 43 | tena tatkarUpanAzAnaM 40 dIpavanopapadyeta 42 dUrAsanAdibhedena 16 dravyaparyAyasAmAnya 29 dveSA samantabhadrasya 15 na jaDasyAvabhAso'sti 3. na nAstIti yato jJAnaM 23 naM bhinnaviSayaM jJAnaM 53 'mAmyathAnupapacatvaM' 10 nAzaktirna ca vaiphalyaM -11 nAsaMyuktaH 50 nispatve sarvadA mokSo 42 nityamekAntataH satvAt 45 niraMzaparamANUnAM 55 naitadasti yato nAti 44 parokSaM dvividhaM prAhuH 9 parokSaM pratyabhijJAdi 48 paropadezaNaM autaM 35 paryavasyanti paryAyAH 33 pUrvameva parokSasya 18 [teramvarazAmaM 21 pratItestu phaLaM nAnyat 18 | pratyakSa kalpanAyukaM 56 pratyakSaM ca parokSaM ca prA 12 'pratyakSaM ca parokSaM ca dvi" 21 pratyakSaM vijJavaM jJAnaM 15 pratyakSapUrvakAsaka 12 pratyeti hi yathA vAdI 13] pramANaM bAdhavaikapAd 1 'pramANaM khaparAbhAsi' 22 pramANapakAbhAve 30 pramANasaGgAvaH 32 bAdhanAt saMzayAcAse 1 aDDAH kArikADAnAM sUcakAH / 34 | bhinnadezasvarUpANAM 46 mizramasti samAnaM tu -14 bhedajJAnAt pratIyante 54 manaH saMjJasya jIvasya 54 yaccotaM nAgamApekSaM 27 yatacitrau tato jJAna yathA sarvagamadhyakSa 2 13. yadi syAt pakSadharmatvaM 23 | yogajaM ceti vaizacaM 53 24 16 24 43 49 rUpAsiddhivo'siddho liGgA liGgini yajjJAnaM laiGgikAt pratyabhijJAdi | vacasospauruSeyatvaM 29 9 vinApyamyayamAtmA 36 28 5 2 17 vastu tat kalpanAjJAnaM | 'vidhiniyamabhaGgavRtti" 51 viparIto vizeSa 28 biruddhaM ceSTavAna 11 vedanaM ca parokSaM ca 38 devezvarAdayo naiva 44 41 39 vyatirekonupapati kSet 39 saMdhiyAM vibhidyada 26 bisiddhapratikSepe 37 saMviziSTA hi bhAvAnAM 8 sahetukamatIha sahasaH pariNAmo yaH sannikarSAdikaM naiva samAnapariNAmasva sAhazyaM cet prameyaM syAt sAdhyAbhAvaM binA hetuH sAdhyAbhAsamazakyatvAt sUtra sUtrakRtA kRtaM 2 smRtyUhAdikamityeke 15 svamavijJAnamityanye 31 svarUpeNa vizeSeNa 5 hitAhitArtha saMprApti 222.25 2 22* 30 40 51 86 10 52 81 Dha 7 33 56 46 17 22 6 45 41 25 35 10 26 1 19 14 52 50 57 19 19 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMkama bha manumAtra agadhyakSa About Jabe anAtmaka anAtmavedana manindriya anupapati anupapattimat anupapacatA menumAna wwww antarajJAna ammAmadhyadeva anyathAnupapatya samvanibandhana anyayApekSA apavanecarava janAva mameda bhavijJAna yoga maMthe Ida baganAsa avabhAsana WERE [=] bhAgama AgamApekSa [jA] 6. nyAyAvatArasUtravArtikazabdasUcI / 21 Atman 30 bhAsa 29 praNItatva 36 AvRtiprazaya 23 mahArAsakticaitanya 17 51 17,18 iTa 12,12,51 45 iSTavAva 52 Izvara 57 hAdika 41 upacAra 99 bha 24 45 46 AgamAbadha 15, 24 iyuva indriyaja 52, 53 kaha 1. mahAH kaarikaaH| ekAvasAna aindriya sAdhana kalpanA [] gAna kalpamAyukta kAryakAraNasAca 19 kAryakRda 25 kAvaipulya 15 kAdipari 3,24kAbhyAsa 10 ikona 23 29 50 gocara 29 grAhaka 54 40 | pheda [ka] kSaNikatvaprasAdhaka [ga] 21 46 jaDa 54 jagadA 54 jina 10 jIva 11 jIvAMza jaina 10 zApekSa [gha] 18,22 zAna 50 8 jJAnayogapaca 40 jJAnAvRti 42 jyoti 6 zAnazUnyavat 19 53 vatyavedana 17 vAdana tarka 8 vaya 8 44 dharma 11 32 vApa 10,23 darzana 28 5455 rAcAdimeda 9 [ja] ve found nicatArtha 48 niyama 9 18 niyamagraha 45 niraM [ta, da, dha, na ] pakSacatva 2,9,10,14,10,14, 21,24,41 20 25 20 12 niraMzaparamANu niraMkSAmatimAna 24 [] 8 21,39 20 18 56 12 12 44 An Hua 54 13 23,16,31 53 18 51 36 15,56 49 29 28 33 * 28 26 35 paramANu 48 pariNAma 5455 parokSa 2,5,13,11,10,18,19 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paropadezana paryAya pUra pUrvAparAdhAta prakRti pratimAsa prativAdina pratIti pratyakSa pratyakSavat pratyabhijJAdi pramANa pramANapatra kAmAca pramANaphakasAtha prameca prANAdi prAtima premasukhama phaka pApavivarjita pAcava pAvastumakAcaka bhAva bhUdharAha meva merajJAna medAvabhAsinI mati manaseca mahavAdina mahat mAga mAgasya mAnasamanvaya mevavinimaya mokSa mauki [pha-ma] 6. nyAyAvatArasUtravArtikavAndasUcI / [4, 5, 8] 19 13,16,32 yugapadmAsa 48 yoga 55 yogyatva 8 rA 13,19 di 99 kakSaNa " fr 2,5,13,10,28 jiya vihina 2deg firs 1,2,3,6,36 15 12, 14, 16 vacana [vacasa vastu | vAdina bArtika 16 19 vidhi 51 vipakSaga 21 di viSada vizeSa * viSaya 35 va 35 vedana * vaica 24 vaiphalya 24 vekSaNya 25 vaizaca 39 vyatireka 20 53 29 vyabhicArin vyavasAya 14,40 15 kya 55 2 saya 35 zAsana [ba] [za, sa, ] yojana varji 21 ma 10,12 9, 16 saMbandhin 54 saMyukta 52 saMyoga 42 saMvitsimatikSepa V1ting 28 saMcA 41 saraba 18 ka 54 7 samantabhadra 15,33 samAnapariNAma 41,50 sarva HEAT sacikarSAdika 50 sAkhAkRti 8,52, 53 56 sAya 52 sAdhana sAdhanAgocaratva 17 sAdhya 23,17 | sApAbhAva 17 sAdhyAbhAsa 5 sAmAnya 29 zva 21 siddhaseva 56siddhasenArka 49 suva 14 sUtra 17 | sUtrakR 45 sok 12 vedana 3 smRti samavijJAna 50 khaparAbhAsin 18 kharUpa 20 12 vihivArtha 56 de 02 24 26,00 80 80 19 29 25 35 45,51 ' 30 16 53 49 12 18 46,49 42,46,50 51 * / 26.91 15 51 20,31 28 19 19 19 42,46,52, 53 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ advaitavAdina kIrti anantavIrya anekAntavAda ambarapusa maheMda avaidika azuddhanamavAdina maTaka Agama IzvaravAdin ekAntacAda asvasaMvedanavAdin AkAravAdin kAntavAdin 7. nyAyAvatAravArtikavRttigatAnAM vAda-vAdi-granthagranthakArANAM sUcI / kAmAra kAdambarI prakAntamedavAdin kAnvAmedavAdin kAnyakubja kApika candra kuka cArvAka cUDAmaNi jina jinapraNIta jinAgama 25.12 | jaina 77.11 29.25,26,28,29; | vArtikakAra 38.29;58.25,73.201 vicArakalikA 77.10 -107.6,113.4,119.27 veda 28.23,30.6, 9, 195 58.12 | 31.5,7,8,18,34.5:36.17, 119.24 jaimini 119.28|zAnavAdin 87.20 20138.5,15,52,20,53. 22:57.26,113.5 80.11 30.13:38.101 122.6 zAmazUnyavAdin 29.25 DiNDika 116. 1 digambara 31.5 dravyAstika nayavAdin 27.28 dharmakIrvi 95. 3 | nayacakravidhAt 115.29 vaibhASika 54.34 vaizeSika 108.11 zAnti 100.11| nAstika 17.2 zAbara 38.30 |sarakAryavAda 21.24 satyabhAmAdi 112.17 121.21 41.24 nityAnuvAdi 119.24 nirAtmavAdin 107, 14; 119.13 117.4 89.8 sadasadAtmaka vastuvAdin 28.12 117.3 bhaha 108.16 31.4,113.12 sambandhApohanethanAdina 31.24 62.12 sarvajJavAdIkA | malavAdina 108 11; 112.28; sarvazUnyavAdin 31.5 59.31 87.27 30.26 37.17 122.12 37.27 113.12 122.16 45.18,61.23 | nirhetukavinAzavAda mAnyakheTa mImAMsaka buddha 53.17,20,55.11, 12, samantabhan bauddha mImAMsA 59.30 45.6 vardhamAna .30.7 vaidika 113.5 vAdanyAya 180.5 vArtika 101.10 mUlaH pRSThasUtrakAH sUkSmAzca paGktisUcakAH / 30.27:33.12, 77.13 112.19 57.10163.16, 183 98.6 74.23; 107.6 16; 122.5 siddhase nArka 56. 10 sItAdi 122.17 saugata sAMkhya 44.1,107.51113.13 siddhasena 122.18 29.9 13.14,95.8; 107.18; 78.10 121.23 62.12, 13,77. 64.16 23: 91.6, 16, 18:102.30 50.15 | hiraNyagarbha 31.5 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. nyAyAvatArasUtravArtikavRttigatAnA zabdAnAM suucii| 20." aMza 39.22 bhanugatAkAra 84.25 manyApoha 39.25 bhanugamAbhAva 106.1 viSayA bhakaraNAdhInatA 59.19 anutpatra 17.2 bhanyopalabdhi akAryakAraNa 69.0manupapatti 105.20 manvaya 104.14105.21 // 69.1 anupakaniSa 25.25,63.26 doSa16.1 mukha19... bhakSa 27.3330.14 64.065.68.2,30 parisphuTa 40.15 bhakrama prAsa 31..pyApaka apAramArSikatva 78.90 bhakriyArUpa 12.14 apekSA 47.2. bhanihotra 34.. anuekamma 19.20, bhAiyabhapoha 97.7degpkss98.22|| bhajanaka 68.28. va 68.16 19.21deg19.22 'mAnaviSaya57.5 bhajamma 20.5 anubhavasiddha 84.0 apauruSeya 31.2 // 36.7, ajJAta 15.20 anumA sva29.534.12 mahAna 20.32 anumAna 14.24,16.13 apracyuta atizaya 19:19.5,16,18122.27, mapratibhAsamAna 41.20 52.25 23.1,1,25.5,14,30.23. apratIti bhatIndriya 51.23052.26 31.1,735.29/38.27 apratyakSopakamma darzana 52.12158.11 41.20145.7156.27 apramatta "vijJAna 58.17 60.9461,2063.12/70. mamamANa 11.0122.11 mAdhyadUpatA 20,2018559486.1787. apravartaka bhAipAnupakSamma 19.20 1493.49514101.19, macinietika 73.. bhArata 104.14107.15,110.57/prANAdimatvamA 104.11 116. avayava101.6 bhAgyakAriNa 37.14174. bhadharma 112.16gatAna bhadhikaraNa 12.1 "manusyUtAkAratA 34.25 maprAmANya 27.11,10,112.20 adhikArikha 39.3 abAdhita 28. 1 1 22. bhaNyakSa 37.7,56.250 bhanekAntAsman 88.25 826.1626.22:27." 58.27, 72.16;anindriyadeg77.5,9ndriyaja bhanekAntAlman 108.21 pratyayasva 16.6 78.11. yogajadeg 78.10 anekAntika 107.12,108. mabhAva [prameya] 28.11761.29) bhanapekSa 63.8765.5,66.15,30 anabhimata 67.26,68.9,15,2069. anarthasaMzayalidasyartha antarasa 92.17 20,27,70.973.20,90. bhanavasthA 107.25 antarupaplava 24.24 15,18117.15,10,118. manAsmavid 20.26 manasvakAraNasAmagrI 167119.8 aMza 67.27, anAtmavedana 18.5 mantyabIjAdisAmagrI 61.17 72.21, prahaNa 15.12 // anAsapraNItasva 12.27 andha-mUka jamaka66.6: jJAna 68.101 anitya 90.25 anyathAnupapatti 104.11 nirAkaraNa 66.26, bhanindriya 74.19 bhanyathAnupapatra 102.29 abhAva [pramANa] 19.20152.29) bhanivatyavikArArambhaka 48.1 zva104.10; 58.26,72.3 pramANa 31. anizcitaprAmANya 21.12 bhanya niSedha 97.29/1163.6 // 69.19, pramANavA bhanugata 84.25 manyApekSa 14.25 nyA.31 44.29 anekavRtti 12.5 mantara Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 abhijAkAra abhidhAna abhidheya bhameda arthApatti 25.12, 1884.130 bhaviSyava "jJAna84, 23 / adhyavasAya avisaMvAditva 22.21 avyakta naIda koriya avakAvya avabhAsamAna avayava 8. myAyAmatArasUtravArtikavRttigatAnAM zabdAnAM sUcI / 110.22 / avikalakAraNa 17.19 12.10 ambAsa 52.20159.2 zAhAna 103.10 jameca bampUra pA asthAya mokSa [ zrINAma] 120.2 tA 112.1 37.18 satta 16.22/360-12 mA di 16.19 80.19110.20 kiyA22. sa yuvasiddha 250 1, 71.1192. 13394. asamvyavahAra 209516 kriyAkAritva asambhavadvizeSasvarUpa 87.5090. 140kriyAjJAna asAdhanAGga 22. zivAvirodha 35. sAmanyatpAda tathAtyaprakAzanazakti 27. 12369deg niSedha 79. 14 pariche 94. 1 prakAzakatvAnyayAnupapati 18.21 pratIti 32. 2010 prakalpa 19.51 mat $8. 14: www 4. 111 33.194 17.221 saMzayotpAdana 12. 7 AkAratA 94. 23: abhivati 94 9 mA 78.27 astitva 80.1: 19.4131.10 62.17063.16:110.5 28.27, 45.15 24.17 94.1 avasthAkAraNa javAba vimAbhAvaniyama avadhi 38.28/39.1540. 1,7,16,27,41.1,9,130 'rUpa 80.19 77.9,16,101.0 16,60.27,77.17192.6, 94.111116.2,200 prakA 18.3 vyApAra 18.7 32.30 33. 123, 12.19 12.4 AdhAra 35.2,50,11, cetA 35.50 mA 17. 1821 vabhUva 16. 22 doSa 27.3 23.25 pA 32.17,47,19,67. bhAlupUrvI aspaSTa | masiddha 38.21 / 107.13,18 bhAvirbhAva 108 svarUpa 107.30 bhAzraya sandigdha 107 33 bhAga 107. 4. bAda 107 5 / prativAdibhita 107.6107 bhAsavita asphuTa. asmaraNa ahiva bhahetuka AkAra 41.20 AkAza 38.154016 bhAkRti 102. 6 Agama 51.22 24.20,251. 103.19 99.10 madada 26.2229 va 114.9 mahi 112.15 67.21 6713219.12 12,69,10 NIvaraca 22.5 bArogya 64.5,8,7313 mAkhapavijJAna bhAkoka 29. 1 1028 AvaraNa 33.9,37.1675.90 89.7 * 33.0 115.11 35.21 / 'vibhAva 49.22 / vibhAvapratiSedha 49.29 20.11 45.17 7: sandigdhAzrama 107. indriya 22.2074.111 soja 12.14 40.18; 1111. 24; AkAra 40.17 40.27 31.2 13.4,12 119.13 38.0 39.13 sva 76.7,16myatirekAvidhAyin 86.333 -AIkArikatva 74 23- bhautika 74. 223 - aprApya kAritva 74. 25 degja 78.16; jJAna 101.1 ra 71.12 106.111 * viparyaya 42.14 42.28 16. 5,28.2338. 19/83.20148.19 110.13 utpalapatrazatayatimeda 75.14 119.10/boya90.26:- dhobyAmA 113.1/upakaraNa 120.29 117.4,118.10 Iza 69.5/94.23 Izvara 32.24/33.15 35.5 37.19 53.6, 63.16, utpAdavyaya * gamyatva 55, 4 : 'tyAga 101. 9: vidhi 59.7 : 'antara 31.01112.16119.26 16.417.127. upakAra 25:33.17; 44.11,45.4, 12.20 47.10 21.15 41.1 35.11 48.1 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. mAyAvatAraSArSikavRttigavAnAM zabdAnAM suucii| 81.31)kApama 19.2 kSINaveSa 122.. upakAryAmAna 69. kAmAdibhAvanA 58.27 lyAti 23.4 asada upakAyopacArakA 81.30 kArakajanya 20.5 23.21||-maukikrb 24. 102.3 kAraNa 49.19:91.8 -bhAsma 24.12 // 102.8,10,37 92.15119,13,120.9 viparIta 23.25 -smRtiupamAna 58.61/62.1, 121.-avasthA0 15.36 pramoSa 24. 63.20 mAvikA 51.22, upAdAna gira 30.4 upayoga 76.26 8.20 guNajJAna 21. guru-nAgara 87.3288.2 upakamdhipratiSedha .64.. 22.27,-'guNanibAya 27. guNa 15.19723.7:51. upalabdhilakSaNamAsa 40.10 7 sahakAri 21.166 080.29, -prahaNa 15. upAdAna 48.25) kAraNa 48. sAmagrI 51.22 21-vagrahaNa 15.20 20-0vikAra 48.13 kArya 34.24 // 41.14,49.20 gRhItagrAhitya 22.1696.. upAdeya 48.14 51.22992.0115:119. grahaNa 72.167112.. upAyanikhaba 137120.97 anutpAdaka grahoparAga 51,234-mAdipAkmeva 70.20 14.25, zAsakartR 51.20 upAyopeca kAraNapravAha 21.30, prAyava upekSaNIya kAraNabhAva 19.24,81. prAsAkAra 69. 2 ubhayarUpatva 93.27 31789.10 kAraNamA-cakraka 21.11425.28 ubhavAtmaka 87.28,119." vatva 66.9, kAraNabhA-cakSura 17.5148.2072. karNavArUpa 81.11 vAvyavasthA 46.4-jana 1174.2075.1076. karSavAsAmAnya 84.14: kasva 69.22/- tAhetu mAhina 93.21 1977.4-mAdikAryatA 43.14 // va 38.14 kaha 77.9,16,101.. 49.. 38.24,27,-rUpatA candanaganya ekakAryakaraNa 89.9 ekasAnasaMsarga 70.1079.10 48.2149.23 212.20 kITasaMkhyAparijJAna 54.30 mitra 47.2/-bhadaita 80.22 17.2 ekasAmaavadhInasva 91.17-cetasa 48.2950.25 nissa-90.25 ekAntakSaNika 91.12 -kAyAtmakaMna 50.27 ekAntasAdhana 31.20 -kAyAzritama 50.25 ekArthasamavAya 20.20 kapA 45.24146.14 ekopasambhAnubhava kRSIvala 12.7 47.21,50.23,30, kabidekatva 44.1045.4 kAraNava 47.6 kozapAna 29.20 codanA kartR 31.2,42.0,9,11,128 32.27 jara karma 18.22131.15142.10 kakSa 91.14 janaka '68.28,69.333.25/-yogapatha va 35.11,69.2 43.147.15-vAsanA krama 21.28mAdhipatya 48.20 35.25,87.5 janman 45.207119.1 kalpanA 81.184./kriyAkArakavyapadeza 17.96 janyajanakabhAva 20.17 janyatva 20.23 . 110.11 bhoTa 86.5:-kriyArUpa zAna 16.18481.20 krIDA (pravRtti) 43.6 jAmadazA kavipana 17.23 adhika 87.10,91.27- jAti 96.255110.15,297 gocara 94.40 vA 104.175105.9 111.5- antara88.19, kAkadantaparIkSA 1240 mAhI 86.15-tva 28.10 21- akriyA 110.297 Tastha 108.20/kRtaka sva 105.9 koDa Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 8. nyAyAvatAravArtikavRttigavAnA zabdAnAM sUcI / -zAnopasaMhAra 54... dazavADimAdivAkya 113.6 siko mUlamayau 193.9 paryA- zApaka 35.15-prati-darzana 71. panaya 93.29 pANyAkhika bhAsAbhASa 110.18 meda durmaNatva 29. 113.12-gurapayAstika 98.13-kakSita54. rahasya 113.12:-gubAra 113. 16-maraNa 46.90 cyA jina 19.778.. ba-vikaraNa 98.5,21-nAnAprakRtikasva bIva 28.27,51.25,100. ekIkaraNa 111.29 mAlikeradvIpAyAta 38.22 -madhya 45.24150.2 // 41.99,103.10,nAza 50.1118... -'khAmAvya 45.12 104.17 nizreiyasakAraNa 120.. 15.27 deva 52.37 nigamama 102.41103.1,30 60.6 deza 83.10, nitya 87.9-manityAtmaka 14.5,17.1,518. kAla-sabhAvAmeda 88. 87.15,90.22:- bhanityA25.25,29427.345. vizeSa 105.25 sman 92.81-sva 32.23: 15:54.159.3460.27, dekha 46.30-kAyo (mali) -paramANvArA 33.23 // 100.16-manugata 84.25, 46.30, mAsmikA (mati) vArabdha 33.25 - bhansara 94.10-mabhidhAna- 46.30 guNA (mati) 46. niyama niyama 62.197113.1, pravRtti 17.16-AkAra 41. 30, mAzrita 49.22 120.14-praha 106.5:5.80.2097.28mAtma-doSa avinAmA 103.29 27.9:30.16 vedana 80.9:-mAitikSaya niyokta . 57.25 makSa 27.34-bhabhAva 45.15-kevaLa 44.045. 56.22,24,57.11 23.bAdhAra 27.3 - pratibhAsameva 41.3; 58.2,109." ___degvat 54.35-pAdo22.21134.24,39, liyojya 57.25 1780.10,83.28,10184. niraMza 91.14 2095.15,10,105.10, nirAlambana jJApakarava 57.11780.8) jyotirSida 52.11 117.5:118.87 nirguNa mazikamaya 113.5 nirvANa baraharavakSakArasa 120.15) -grahaNa 15.20-poSa hetu 120.5 sAmAbavizeSa 78.25 nirvikapadarzana 28.27 badapim 20.3 // dharma 67.19:-adharma 59.14 nivarvana 89.8 sadAbhAsatA -madharmazatA 59.7:59.9 nivarvanivartakamAva badutpatti 36. 55.7-zatvaniSa55. nivatyavikArArambhaka 48.2 prajApaniyata 1-dharmibhAva 57.20 nivRtti 89.12 vApatA -sAdhakasva 62. ninavapravakSa 78.11 tapasva 39.767.19, nizivapAmAgya 44.2276.21 105.25 nikhitatva 85.15 tarka. 103.101104.3,9, dhUma tAdAtmya 36.1,96.20, yAna 30.niyojana 12. // - -tadutpatti 103.0Iba 193.7116. pakSadezin vApAdi 112.6/dhvaMsa 117.22 pakSadharma .102. pahara tirobhAva 115.25 dhvani 32.28-dharma 32.30 102.11- 105.27. viryapa 81.. mamarSa vacana 102.101-saMvagdha28.134118.25 maba 193.9/-yama-saMgraha-para103.10/- hAranAmpasamamikvaMbhUta pakSaNa 106.0 vacana 102.25 -193. 9bAkSika-paryAvA-pavanya 20.22 dharmin Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. nyAyAvatAravAtikavRttigatAnAM zabdAnAM suucii| 309 mita paTa-kuTI 33.28 prakRti 44.5,11,30,114. tA 60.22:- sva73.41paSikAni 31.20 -puruSAntarajJAna 44.1 nivRtti 61.29,-nizcaya38.5 prazonmeSa 58.13 78.19:-vyavahAra 78.18padArtha 28.27,51.24 pratikSaNavinAzin 50.20 zabdavAya 52.4 67.1487.25 pratijJA 12.21,52.1,53.29, pratyabhijJA 39.19786.12488 saMkara 67.5/ 55.9:102.10,267 23,99.15:101.1, pratyakSa paramasiDa 78.30 athaikadezatva 87.29/ 92.1893.21, paramANu 38.2882.17 pratipAdanAbhiprAya 36.9 pratyabhijJAna 50.19,84.26 // 83.25784.1792.29:- pratibandhagraha 23." 93.899.26 rUpa 80.19. samUha 83.30 pratibimba 12.25 pratyayasva pararUpa 67.1368.1119.12 pratibhA 77.10 pratyayameva 86.7- bheditva parakoka 46.11761.28-pratibhAsa 61.6,68.16,28, bhanumAna 51.8 69."- janakarava 69.20, prathamAkSasatripAta 84.12 parakokin 46.25 dharma 83.3 nibandhana 65.15 pradIpa 11.19, vat 18.1 paravacana -bheda 70.20, pradhAnaM 114.11 bhamtarajJAna parasparaparihAra 88.27 samAnakAlasva 69.2 28.23 parasparAsatIrNasvabhASa 67.24/mAtamAla pratibhAsya 85.7-bheda 70.7 pradhvaMsa 67.3:-abhAva90.10 81.71-mada 70.7madhvasa 67.3 parAtman 67.12 prativAdin 12.18 pramANa 11.1013.13714.5 parArthAnumAna prativAcasiddha 102.21 107.6 16.3,7,16.10,17.5, parigraha 120.27 prati vidhyamAnapadArthamaraNa 69.17/ 26.22,28.23,35.14:54. pariNAma 01. pratiSidhyamAnavastUpalabdhipratiSedha | 10:59.11:61.15,71.5, bhasidi 114.15 63.27|| 94.17,20,94.23:108.2 parisphuTa 40.25 pratiSidhyamAnavasvagrahaNasvabhAvA | -abAdhita 28.16 'bhAbhAsa parokSa 18.719.460.7, 63.26 13.26-gocaracArina 56. 2561.9,13:73.28 pratiSidhyamAnavasvabhAva 64.6 16-janana 16.3, sva15.9, 78.24,95,11,14,96. pratiSidhyamAnamaraNa 70.9 - dazaka 56.12 - paJcaka 53. 2899.0,12,15 pratiSedhavikalpa 68.27,71.6 24- bhUta13.13 lakSaNa26. martha 101.24 pratisaMdhAna 24-'viplava26.20- viSaya 88.23 paropadeza 60.6 siddha17.26 100.10 pratIti 94.20,111.27 pramAtA paryAya 80.28,84.23,92. pratyakSa 11.7,19,14.10,16. pramAdAdi 121.11 15,17-'naya 93.29;- 14,18.8719.1821.16 pramoSa 23.29 bhAsmaka 83.30- 22.27,23.2,25.4,10, prayavAnamtara 32.23 'mastika 113.10; 13.30.23,31.7:35.29, prayojana 11.10,16,22.1,26. paryudAsa 66.26:119.80 37.7,45.16:60.7,8, 24,42.32:54.5,112.12, rUpa 96.31,117.16 60.25,61.6,13,63.8 pravartaka 21.17-sva 94.10 pAratamghya 81.25 70.2072.1873.13,28, pravRtti 17.1694.10 puNyapApa 74.1781.11:82.12,83. prasAviparyayasAdhana 39.3 pulAvarta 3186.33,87.6,24,92. prasajyapratiSedha 66.28 puruSa 44.5,30,52.35, 2393.13,16,20,98.1; prasajyarUpa 96.31,117.26 114.2-bhAzrayasva 30. 104.9,109.16,112.1 prANAdimatva 104.24 18-prAmANya 12.24 116.4;- AdibAdhita 106. prAkavya 13-manupalambhasAdhaka19. prAgabhAva 67.5,90.1892.9 prakAza 79.28yoga 79.22 24;-aindriya 74.19, prANApAna 49.5:-kAryatASTa5 . Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46.15 yogapatha 74.22 racanAvara 28.2 rakhanapa 11. .nyAyapavAravAtikavRttigatAnAM zabdAnAM suucii| pratima .77.1,100 98.10,117.17-za mithyAtvaM 23.14,24.1, 81.10 72.22:73.6-bhamA- 27.311-hetu 30.16 vAtmaka 90.17-eka-mipyevara 12.25 paramArtha 38.-zaki mImAMsA mAmalaba 97023.12:27.27, 29.121 mudrA 30.1 29.44.62.11700 bhAvanA 21.258. mUchA 120.20 86.96.4,111.19, mita .116.29- pratyaya- mUlamaya -kArila 21.3||-nibaar 22. viSayaba 70.5 mecakabuddhi .ARI. pA 27.12, meva . 25.3,10,20.38.9, mokSa 44.1. likhita 21.12 67.20,84.23-bhanumAna pAritakamaNDana 44.12 pAtikama 32. 5 70.26:- jJAna 84.22-yugapajjJAnAnutpatti 18.12 zaMna 92.20/- vavahAra yoga 74.19/ 74.2078.. 44.40 yogijJAna 78.8 phaka 11.13.27,20.20 moga 21. yogyatA 70.12,1372.167 12.94.94-'vipratipatti bhogabarUpA 44.30 94.20 945 bhautAlyAna 121. bhautika 38.25,28 93.10 mahetu 45.11,120.5 bahiyATiyAraNa 103.1 prAnta 24.13,28 rAgAdi 44.22 aSaka 23RRCA-mAva prAnti 24.24,25.3|28.ruupshbdvaacytv 52.2 26.1-amAvanimaya 28. maNDala 30.1 rUpAdivaparIta 23.21 -adhi12.25,0mati 46.30,100.30 lakSaNa 13.1060.3 mamAya 18,104.3 dehAsmikA 46.30-deha-lakSitalakSaNA vivaya 22.5423. kAyaryA 46.30dehaguNa kAya 46.5: 76.25 panidAna 06.20 madazakti lAkSaNikavizeSa bAla manasa 27.348.20176.. 63.5,22.101.17, 277.20,27,30.78." 19.- bhUta 21.10bAdhyavijJAna. 285 - abhisandhi 33.21 // ali 99.bAbA bhAva parikalpamA 18.23/ baLa 31.1 . vijJAna 49.1,5- saMkalpa di. 22.29442... .., 78. - saMkrAnti 51. likina 101.17 CAR4041957. . saDAva 18.11. sambandha 73.1174. 99.157101.1 56matkAramA 29.3-arthavAda 53. pacAmAmAyahetu mapUrvaka -va29.10vacana 12.12 bA ma rItilA 12.25.17.13 varNa 33.24 // 34.2.35.00 - mahAbhUtapariNAma 47.5 37.3,25-anuvI prakAra: .. mAdavivAhopadeza 12.5 37.22 mAna .. 56.10,61.14-vastu 48.1460.0182.11 siDa 7 . niSThA 59.10 87.15,91.24,93.23 // m. . 0:36.2016 mAnasa 72.28,74.21,77.20; 119.1-bhasara.67. RRIER..8 micAhAna 17.17,61.15 // 24vara 119.. Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32.17/vizeSya 8. nyAyASatArasUtravArtikavRttigatAnAM zabdAnAM suucii| 311 utpAvanyapabhogyAtmaka 93, virodha 17.27,39.20,65. vyAka 32.30,33.4137.19 25-ubhayarUpasva 93.27. 25,87.21,88.27,89.15 vyatireka 57.19:104.1, ubhayAtmaka87.28,119.11 -avirodha 66.5, ka 66. 5 1 623:- mukha19.17 -nityAnityAtmaka 93.23-vilakSaNatA 69.26 vyatItamanas liraza91.14-bhAvAbhAvAtmaka viSakSA 12.1,23436.9 vyabhicAra 90.101-vyavasthApakasva16. vizada 58.21 vyabhicAritva 108.16 18 sadasadAtmaka 93.24 // vizeSa 29.7134.19,81.15, vyavasAya -sAmAnyavizeSAtmaka 93.24, 90.12,95.2396.28. vyavahArapratyakSa 78.18 -khabhAva 16.1 101.5:107.19:110.13 // vyAkaraNa 52.17 vAkya 12.23:29.1.31.23 112.5/-degkAraNAvizuddhikRta dhyApakAnupalabdhi 12.15 __ 36.23:37.9,22,57.. 112.5 20.3,20 15-martha 57.6:58. vizeSaNa 30.11; vizeSyabhAva vyApAra 32.23 33.24 15.22,65.9,1881.25/ 103.087.6 // vAdhikA 30.12 vyA bhasaraNa 100.7 prahaNa bAcyavAcakabhAva viSaya 78.23,25,95.15,96. 29, doSa 27.2, 87.1, 87.10, prAhaka vAcyavAcakasambandha 108.17 93.20, vAcyazakti vaividhya 60.24, "bheda 41.3 // 32.17 70.26 degvattA 61. vyAyavyApakabhASa 19.25 vAdin 12.17 vipratipatti 78.12,20 vyAvRttAkArA . 87.11 32.27,49.17 viSayibhAva 36.14 viSayi- vyAvRtti 67.24,981 bAsamA 97.19;- pratibodha 98.29 lakSaNa 36.5 vyavasthApanArtha dhyAhArAdilisa 61.26 vikalAdeza 94.2. 102.19 // vyavAsthAta 88./ 102.19, vyavasthiti 88.7 zaki 18.21,27.1,530. 32.468.21 // visaMvAda 14132.17144.24062. vijJAna 20.1,37.8 112.12 2599.29, mat 27. vijJAna 24.25/-anAtmavid vRtti 35.5,76.7 vikalpa 1591., rUpatA 44. 20.26 69.12 26 vitarka 17.25 zabda 11.19,12,27,32.20, vidhi 43.18:58.496.32; vedAdhyayana 31.19:531.19 22,33.12,36.6.56. 113.1,6,rUpApoha 97.29 17.25 29,57.10,2682.17 vAkya 56.1558.6:122. 31.14 98.4,14,100.11,165 5degvikalpa 71.4 vaidhayaMprayoga 113.. 101.30,109.2,110. binAza 117.4-niranvayakSaNika vaidhayaMvat .102.13 2,111.19;-martha 96. 21.25:-hetu 117.7 vaiparIsya 23.14 32, arthayojanA 82.7, 'bharthA 100.24, vipakSavyAvRtti vaiphalya chekhi105.11 109,5 jJAna 82.., grahaNa 15. viparyaya 18.1,23. bhAkrAnta vailakSaNya 62.8,69.2370.. 21;-janita 99.7 58.1874.5 svagrahaNa 15.22, nirmita vibhASA 95.28 81.22, niSpatti 36. viruva 42.22,107.10:108. vaizravaNa 10prAmANya 112.9 1, dharmasaMsarga39. vyakta 'yojita 82.6, vikalpa 15, dharmAkAntatA 40.1, vyakti 34.16:35.5:54.16, 14.14, degsaMskAra 33.. 'dharmAtmatA 39.33 dharmA 110.26-upalakSaNa zarIra 42.23, rahitarava 42. dhyAsa 38.9,39.10 dharmA 50.26 10 bhamtarasaMdhyAsitA 39.25 vyAya 37.10 77.9 vedana 17.13 vaizaca 59.10vezikSya Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93.29 sAdhanAtha 4. nyAyAvatArasUtravArtikavRttigatAnAM zabdAnAM suucii| kAya 95,14,98.2,109.2 // satyatva 113.1-vaphA 54.19, sAmAnya46.7 saya 47.19:57.365.15; sidi 27.5 70.187.1,5,90.14- sarvatropakamyamAnaguNasva 116.20 sAsa 11.17.12.1,26.32 anyathAnupapatti 87.25 sarvagyApitva 116.. , ma 12.19, 13.2. sadasamavahArajananasAmarthya savikalpa zuta 74.799.16,171100. 17.15 savikalpaka 81.20,100. // "jJAma 27.53 sadahetuka 45.25 101.101-mA 85.154tibhita 100.30 sadupalambhakapramANa tidi81. mokhAvatyartha 11.14 saza 35.15,-'pariNati 81.2 sahakArikAraNa 29.15 zrotra 33.13:37.20 saMskAra samavahAra 73.13 sahakAritva 33.9 sayavahati 84.16-patha sahakArin mauta 99.17100.3,10,101. 18.6:56.18 sahakArikhakSaNa 8-pratyakSapUrva 99.18- santAna 21.27, 33.11; kAraNa sahabhASa limapUrNa 99.18-zabda- 48.20, kAryakAraNapravAha sahAnavasthAna 88.20 pUrva 99.18 21.30 sahopasambhaniyama saMyuktasamavAya 15.20 santAnin 21.29 sAkSAtkArin 60.22:saMyuktasamavetasamavAya 15.20 sandeha 12.10 saMyoga 14.9,36.3,11,72. samikarSa 14.5,15.8,23, sArazya 28.2,35.15,62. 19 // saMvAdaka 28.5 jJAna 22.9 saptamI 102.0 saMbavijJAna 21.11,15,31 // 22. samaya 31.25, kAra 35.7, sAdhamyavara 102.4 _- saraNa 64.1 sAdhya 102.85106.12-17 saMbAdAsaMvAda 12.26 samavAya 15.21,16.113 106.13degmAmAsa106. saMvida 85.37, ni88.. 17.2, 34.20136.5, 12, 12, dharmin 41.29) saMzaya 23.. . 39.26,95.29 pacana 102.11||vipsNsaar 121. samayAyivizeSa yasAdhana 42.21 saMskAra 46.22 samavetasamavAya 15.22 sAvarAbhAvaprasAdUSaNa 77.25 saMkhAnapada 38.25 samAmadezasva 40.13 sAmagrImeva saMhAra 43.10 samAnapariNAma 108.20 sAmagrIlakSaNa 91.11 sakakAdeza 14. samAna hetuka 29.5 sAmarthya 99.18 lakSaNa 68.14 // saheta 14.3/32.20,56. 6... vinAzana 127109.17110.10. samupaya 32. sAmAnya 34.15180." -azakyakriyarava109.5. samUhA 14.20 81.2,90.795.117 - -vaikalya 109.5- sambandha 11.10,31.23, 98.1103.167 106." vRtti 109.3 32.17734.3735.21,27, 107. 19, 26 // 110. // sajayA 34.24- saMjJA-lakSaNa- 44.16, 105.12, 15 aryatA 4. tie kAryameva 88.16 115.2/- karaNa 109.15- 84.111 93. 19-yoga sajAtIyatva 98.17 'praha19.16 sajAtIvAnapekSakha 18. sarvakartRtva 38.16 sArUpya sat 119.12-kAryavAda sarvagata 116.20 sArvajJajJAna 59.12, bhakaraNA113.10 sarvajJa 52.3153.6:55.87 dhInatA 59. 193-makrama sattA 14.18-samavAya 90. 58.19;-tAsidi 56.81 20 sambandha 90.27 va 38.1154.19:112.9, siba Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. nyAyAvatArasUtravArtikacigavAnAM zabdAnAM suucii| 80.8 sAkArArpaNa 8. khAnumAna susa 20.15- 20.26/ 'upanIva 85.20 sAvaprativandha samapAna .46.svatApramANa 11. basamAvaNyavasthiti 98. khAmakaraNAbhimAna 78.20 lAkhabhApasthiti 67.25 sira saupa samavijJAna khAparArthameva 101.25 skhamAntikArIrasabAra 51.2 sparsanendriya khaprativandhaka 102... khabhASa 43.1764.15. hiMsA 121.4, 64.19, hita 13.1,11-hita11... kharUpa 681119.12 // asArapratibhAsameta mahivArSa-61.1 41. 118.16 vAcakasva58.5 31.137.170. vargakAma 50.21,51.194102.1 34.8056.21 1785.2292.5 skhalakSaNa 97.18198.1 // / 103.1,264107.1,19, sArva 15.25477. phaLabhAva 57.19 spati 23.29471. 78.1698.250 hetvAbhAsa 77.5,16. pramoSa 24. // malA 15. yopAdeSataspa 54.5 kharUpa vArapratibhAsameta Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. nyAyAvatArasUtravArtikavRttigatAnAmavataraNAnAM svopajJakArikANAM ca sUcI / 34.7 | asiddhAvAzrayAsiddhiH agnihotraM juhuyAt [ maitrA0 6.36 ] arnisa tAmrasya [pra0 bha0 pR0 94] 48.22 AkAramantareNa aTThasaya megasamaye gANaM [ sammati0 1.47] atazca vyaktibhedAnAM anuvyadrUpatA keyaM 85. 11 atha tadvacanenaiva [ tatvasaM0 kA0 3188] 53.8 atha pratyayamedepi 85.7 atha smRtyupanItena 121.25 | iti nikhila vidhAnAdeg [ kho0] 73.21 iti nigadivametat [ svo0] 54.18 iti vAkyasya ye vAcyaM athAvyazrutayA bhAti athAnityaH sahetuH syAt athezaH svabhAvo'sya anAtmavidi vijJAne 85.21 53.17 85.9 ekatvAt pratyabhijJAnaM 86.25 43.17 20.26 43.19 ekazAstravicAreSu [ taravasaM0 kA0 3164 ] 52.15 ekasya kSaNikA tRptiH ekArthasamavAyasya 43.9 20.28 anityaM yazasaMbhUtaM [ pramANavA0 3.251] 37.14 anirdiSTaphalaM sarva anumAnatvepi naivAsyAH 13.15 86.31 85.39 anumAnArate nAnyat 86. 19 anumAnena no bAdhyam manumA bAdhyate'dhyakSAt 86.23 anyasminnahi sarvajJe [ tatvasaM0 kA0 3234 ] 55 34 11.8 56.7 113.14 63.18 navakaraNAdupAdAna' [ sAMkhya09] asadvA idamapre [ taitti0 2.7 ] sarvajJapraNItAsu [taravasaM0 kA0 3190 ] 53.12 asAmAnyasya liGgatvaM [ lokavA0 anusAra 150 ] ityanyalakSaNatamaH paTalaM niratya [ vo0 ] uccAliyammi pAe [ ogha0 748 ] upadezo hi buddhAdeH [ taravasaM0 kA0 3217 ] ammArthava seti [ svo0 ] mamyonyasahakAritvAd [ pra0 bha0 pR0 94] 48.24 anyonyAzrayadoSopa 58.32 apauruSeyatA no cet apratyakSopalambhasya 18.30 kasmAnsA khAdimatsveva aprAmANyena yuktAyAH 86. 11 86. 21 arthasyAsaMbhave bhAvAt navajJAnaM hIne [ svo0 ] avasthAkAraNaM vastu [ pra0anaM0 pR0 94] 48.18 122.20 avizeSepi brAhmasya 21.1 asatyArtha thaM tadvAkyaM 1 sthUlAGkAH pRSThasUcakAH sUkSmAzca pacisUcakAH // etacca phalavajjJAnaM [tasvasaM0 kA0 3203 ] 54.4 etAvataiva mImAMsA' [ tazvasaM0 3143 ] evaM kSaNika paryAya' [ kho0 ] 55.5 evaM jinavarakathitaM [ kho0 ] evaM tAvadasiddha evaM saptanayAmbudheH [ svo0 ] kappai niggaMthANaM karmaNAmIzatA prAptA kalpanApoDhamadhyakSa 58.30 94.28 -43.36 51.14 58.2 95.7 121.7 86. 13 | kazcidbhautaH kilAnyena [ pra0 a0 pU. 67 ] [ lokavA0 AkR0 47 ] kAraNAduSTatApyasyAH kAryakAraNabhAvAdvA [ pramANavA0 3.30 ] 107.28 / kiJcinmAtra vizuddho'pi 51.12 122.7 56.5 122.9 120.27 43.11 86.5 46.16 9619 86.27 kAryakAraNasadbhAvAt kiM vA bhedena pUrvasmin kiM STe pratyabhijJAnaM kisa kiM vetti kiJca tatkAlayogena [pra0 zralaM pR0 138 ] 103.28 51.11 ra 84.26. 85.1 59.24 43.7 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.yApAktarasUlapArmikariMgatAnAm avataraNAnAM khopajJakArikANAM ca sUcI / 315 43.29 | tathA vedetihAsAdi [taravasaM0kA03167J52.21 makarasaMparka 42.30 tathA hi cAndane gandhe, 85.29 vimena svasatyena viravasa0 kA0 3147] | tathA hi raktazirasaH [pra0alaM0 pR070] 47.5 tadatadUpiNo bhAvAH [pramANavA02.251]20.11 yA puruSArthAba 54.6 | tadasattulyajAtIya 59.. marAmakiyA'bhAvAra 86.15 tadA svakAraNAdeva hisA[zAvara.pU.33] 20.10 tadendriyasamusthatvaM 58.29 bIdhi bhavedeoSavA. mA.5] tadevaM doSaduSTasya 67.10 tadaiva tatrotpavasva [pra.alaM0pU01.1] 46.28 112.14 tadrUpabIjAt kamalAdibhedaH [pra0maLa040..] lapi pusavAH [kho.] 121 47.15 mAtA sAbita...100] 88..| usmAdatizayajJAnaH [tasvasaM0kA03119] 52.15 mA vastusamA bolmo mamA. 20] | tasmAdanuSTheyagataM [pramANavA01.33] 54.30 72.27 | tasmAcato yato'rthAnAM [pramANavA03.10]98.12 ti yo dopa 58.16 | tasmAdyo yena zabdena [pramANavA03..]93,14 bAkisuvarNArthI [mAmI.kA0 59] 88.12 | tasya cApyanumAnena [zlokavA anumA015.] apavilyathA [pra. marka...] 48.12 107.30 cintargata dujAbAka...5.] 192.21 | tasya sarvajJatA prAptA naika. 58.20 nivitrarAjA [pra.malaM.10.] 46.9 | tasya sarvajJatA prAptA sikhaM 58.20 mInA purIpAda 43.5 | tRNauSadhilatAvRkSa 54.14 bhagavAye pAka 42.12 tenAmihotraM juhuyAt [pramANavA03.110] 35.. bAkuDanogneda 54.20 tenAbAdhyatvamapyasyAH kamarara papIvo [pravaca0 1.17] 121.5 | sAmAnyatA siddhAH kho.] 45.12 teSAM samasvamArogya 47.28 gregasthirabamogA [bhASa ni0979] tridhA zrutamaviplavaM [pramANasaM0 kA02] 74.12 78.9/ damvaTimao bha pajava[sammati 1.3] 193." meM egaM. bANa mAtrA0 1.1.4.122] 59.15 dazahastAntaraM byonnaH [sasvasaM0kA03158] 58.12 trApyanirdi[ saMkA0 3231] dazolpAcApi mAnAni durlabhasvAt samAdhAtuH [prAmANavA0 1.6.] samAra[, 35] 52.17 48. bhAvavAna sambo kAlipramANavA. dUraM pazyatu vA mA vA [pramANavA0 1.35]54." 1] 54.35 zyamAnArthatulyena yonidhi monikA dehAsmikA dehakAryA 52.19 dohiM vi Naehi [sammati0 3.49] 96.. apavAgmatAmA 56.15 dvitIye'pi yadA soyaM devA para punarvastu[zokamA pratya12.] 73.3 | dviSTasaMbandhasivittiH [pra. alaM0 pU02] 23.. camai viziSTo'pi 55.20 | dharmajJatvaniSedhastu [tasvasaM0 3128] 55.. hemasAta | dharmayorbheda iSTo hi [lokavA0 sabhA* bana evocarAgyo 84.28 20] sajagatsukSma [basa0kA03111] 54.1 dharmAdharmajJatAmAtrAt 59.. va khitaM sAraNApakSA 85.33 dharmAdhauM tayoH kArya 59.4 yA katipayameva 54.12 dhUmo dhUmAstarotpAH [pra. alaM0 pu. .]46.. pona 54.26 ! dhUmo dhUmAdhayAbhUtaH [H0 alaM0 1057] 46.12 Naga Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58.5 216 9. nyAyAvatArasUtravArtikavRttigatAnAm avataraNAnAM svopakSakArikANAM ca suucii| naksArabarAhAdi 58. piNDA khAdaNumAtraka [vi.vi.1] 82.14 mahAbAdAmA 53. pUrvakAlavizina nAgamavidhiHkavitathi 59.. pUrvakAhAdiyogiraye navAgaMmavidhiH kathit [vasvasaM.kA. prabinyAdimahAbhUta. 18.] prajJAvivadiziyante napApavituM sarva 53.5 pratyakSa parokSa-[pApA..] bacAvasthAnamabyApi 84.10 pratyakSato'pi nAkSANAM samAdeSa[pramANavA. 1.29] 59. / pratyabhijJAnirapekSa mahAparinirNA[morayAmA016] 13.1 pralabhijJApamAnatvaM | pramANapatra vA [oDamA ..] 5." pramANamabhAvAvaM | pramANevarasAmAmba gamA latA pramANAva [kho.] 15.6 prapojanaM vinAmpasa napAtikabAsI[pramANapA03.151..1 pratibAlipramANAni[pApA..] 26 // 9626 mAdhopi himarA sUkSmAna[saM0 ] 0 koSyasi pa [arat.. .] 55...mAjhApaDa bharAra davA lasavAna vasaM0 ] sAmAnya vastuvivarSa 70.90 53...mezAvatA potiH samabie epiNyApramANA .. | pavanotvamapura 73.10 vAdhAkalahapikAso.] parivAra [gando..] 152.25 dApayo savA [saM0.14] mahinIDotpancAnaM mahimamA gopIcA 94...bhAvapUrvakAgada massa sagnimico goSa..] 121.9 midhAmA sivANAdi nAkamA kamino bhASA:[pramANavA.1.45] bhUme ekadezavA likhAmpata patita [FOOT.] .. nAmasAra kamilo bhAga mahara mahasakhA .... cl nAnApaikatvakopA sAra manuSyatve satIle 58. bhAnumAna pramevevara [lo.] mUlmatiravihati [sa ] 1956 zAnpayo medarUpavAra 88.20 pate vivAdisaMhArAna [pramANA...]ct nAsAmanakaratvaM pajjAtIyaH pramANe [oka..] 596 nasatvamA primANavA...]47.19 mamApi copayujyante milatvamyApitve'pi 32.25 nimita punasasa 58.25 panApatizayokomA .] 52.5 niSataviSayavena 21.5 matsavamopakArAma[bImu.ko..] 120.15 biramadhyAnte kho.] para sarva nAma chopi .kA. zilpAsavAna nirvizeSa sAmAnya [bhokabA. bhAkRti parasAyavAcanAyocara ..] 90..yA pASA sAra vivasa.. nibivalaM hatyA pabAmiyavadhAne'pi [pramANavA. 3.11] 77.24 pAsa zAradAvikA [. . pavamaksara gaM 120.3 10.139] parokSa manamivAdi 99.5 padi vasumyatA mAti 21.. Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 9. vyApAvatAravAtikasUtravRttigatAnAm avataraNAno khopakArikA psuucii| 310 padierAtiriko'bApa kA zarIrAnicamAtmAnaM [kho.] 55. zarIrAvargavakhaiva badIvAgamasatsava .111] 55... | zIgaropoga[lo.] badevadhi kSIraM 114.. bhAmbAbukA bacamAnato byAkSiA 86.1 bhuvatiHkSatA 100.3. bante cAmatA prasthAna kA..] pakSiyahi sansAne 120.15 bAva banAsarva padasatAni lihanyante vApara honasasapi .kA. saMcAtikavAvyAmi 11 ] sagAbhyAm (betA...] 52.. be'pi hisAbavAvavavakA. . saMsAnasampavAnya sacetanaM padAkarma 42.20 be'pi manmAdayA sidA pasaM.kA. satyamevatvamitvevara 1998] samvAnakAraNa pa [. .. ] 48... depi bAtilamA pasaM. 10] 52.1 mAha mejAvanne [. ..] svAvAsyamAlo.] batA somapuraNAcA 55.. samayA pratimavaMbA stetne] papogo [vasyA..... 76.25 miliyanumAnAnA [kodAmamA.. samayavastuvicAra 108.. samasAmakti pa.pa. basoporovara -10]. bavAnandamerala 54. samupayo'pi devA [ozA saMvanyAta vijJApate patA pakSa libAno reSApramANavA...] sarviro pani sauramma [lo.] sasasa kipi kA. sAvitrI[sa] 108 // vizeSA parihArASa sapaMjokyatayA bAvaM [ ...] vizeSAti panne 58.10 vizeSagamAmAcAra 106.1 sazo mayate vApara [ saM.kA. binA [vA. 52.. . ] 52 // viSamagatapovabAdAbImu.ko.]120.1.sa | sabako pasvamimeva [vapasaM.. mIhilAmAkanIvAra 1235] vaivAhamamevA ...] sarvamamAvasaMvandhi vipasaM.. ] 55 // paidAhamame pula mahAnvaM 50..satomavarUpale pramANavA...] 93.90 ajitanmammamAvAda 96.22 sarvAsA vikatvena 96.27 sarvamAvAsasamAva'.. yogavanA pAram 54.31 sa bhASA samAvena [pramANapA. 135] bharamA hipadAtA sagdevAbApatAkSasa sarvecI paravanasvAda pAriza pAvalA 41. savikasakamadhya Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 9. bhyAnAMnasArasUtravArtikavRttimatAnAm avataraNAnA sopakArikA va sUcI / 43.29 | sAryate samartha paraH [ pramAnavA0 0.210] 14. 100.21 | varmAdharmamAtrazaH [ tatvasaM0 kA0 314 153.25 149 ] svarUpapararUpAbhyAm [ko00 12] 107.16 67.15 55.18 | malA [okavA0 a0 18725 100.12 kAryakramaH [ maibhyu0 6.15 ] 122,16Na kacida teSAm 4321 | hetunA yaH samameNa [mANa 5814 / devasva [" sahetorheturasyAstu -sAviya sahatyo [vizeSA0 175] sAmAnyaM nAnumAnena [lokavA0 anumA0 sisAdhaviSito [ tasva0 kA0 1231] suyakAraNaM jaMbo so [vizeSA0 99] mindrA [lo0] sodhyamyena tadamyopa kokAntaratvaM 43.20 4.4] 2 54.39 1.24 ] Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. TippaNagata vAda aura baadii| 207/MANOON.,281, kA 200 vayopapadI 201 201 jAdI 15,0, baguNaparvAvavAda 142 kAdivAIna ...10 .4,192. baparyAyavAda bobIpadAntI bAniyavAdI 27 mAIvavAdi mahanava 11 198,212,250,150/nirAlayavAda 11 mA 15,24,25,954 anekAntavAdI 250 nirADambanavAdI 251,105 pohabAra 209 nitukavinAsavAda 21,200 bhAvanAbAda abakhA-bhavasAtAbAda 282 mevAyika -112, 14, bhUvanavatAvAda 282,2 // bamedavAdI 280,285 145,104,150,155,159, medavAra 21 15 ,12,111,199. bhautikavAda 25 1.1,106,101,103,189, mahAyAnI 19NSHIRO.45, mAdhyamika 11,12,100 21,220,21,222,224 2.1,294,900,102 229.910,20,24,244, 118,259,252-250, mImAMsaka 19,11,45, 215-160,201,205,270, 104,18,1441 ekAnsAmedavAvI 1.0,101,100-100,100, 28.18 211,252bAva (darzana) 189,191,199,194-195, 114,209, kAzmIravaimAnika 208,21-229,214-15, bAniyAda 215-230,20,240 sAvikakanyavAda 282,283 250-251,158,217,101, paparamANusamudAyavAda. 282 pAtivAda 280,282 cArvAka 110,11,1, pariNAmavAdI 195-191,257 mImAMsAvana 2.12.1,12,11,125/parokSajJAnavAdI mImAMsAsAba 236 bApanIya 285 prakRtipariNAmavAda jaina 19,100-101, mAmAkara 158,155,17/pA yoga (darzana) 191,192 115.152,151,155,150, 242,244,153,156/pogAcAra, 11,15-165 .1461,100,102,101,pravIlAsamutpAdabAda 192,250/. 190,200,21,282,205 102,185, 189,19, bAzAvAdI 10,00,295, yoga 195-195,200,201,10, bura 201281282 vijJAnavAda ,101,282 200,20,215-220,aura -45,11,111-vijJAnavAdI 155,249,264 222-224,221,228 152,155,156, vijJAnAta 192,283 215,25,238,240,22, 19169,102,75,181 vidhivAda 209 244,245,248,299,253, 189,191-190,200,204, vibhajyavAda 250,258,215-215 206210,228-230,253 vedAnta 158,14,15,182, 202,277,278,279,282, 218-251,253-255, 18,19,220,221,226, 283 258-212,265,215, 229,251,250,200 1.1,215/paramANuvAdI pariNAma vAra Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 vedAntI 170, 204, 155,150 sI vaibhASika vaizeSika 130, 102, 147, 148, 10. TippaNagata bAda aura pApI / 100, 240, at 153 | saMpAva 215115, 119,230,201 dAda 194 275 zAbara 194,188,106,39%, 191-197,39,190 bara dAvAdI 200,109, 180 sAcAda 200 101 sadekAntavAda 250 sada 141,144-146, 101, 103 150, 185 202 200 soga 162,382 sA 171 201,102 hInayAna Razl 191,100,104,104, 2613,16,102, 183, 131-151,194,196, 202,115, 110, 203, 244, 254, 256-158, 194, 167, 207, 278, 202, 203 259 199,149,156, 265, 266,200,281 282 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. TippaNagata pranyakAra / - girama 100 kesalima 20ApajiIvAra 15 . kauTilya 2 . co, bocara 151,02,215,21,250/gaMgeza 59-201,25,45, jagadIsamma Rai ,200, canda 24, 55, cAvatidAvamArImara 250 285/ 118,19,29,2120 bAvaskAra 1993 anyakIti 25. 221,221,252,154,255, pavAki .. . paramArtha 25 barAli 150,154,204- - bamavare I ns, 20,21,21pAsArathi 151100,00,19,256 deto vasyopacApakAra purandara. 2015bara svapAra (mandI) 12. dekho, sammaviTIkAkAra | dekho, pramAzmakAra . apara 31,252, mAgAsa pravakara 1,2,5550, 250 binabhAgavi 11R ,makara dekho, hetuvidurIkAkAra yAsakAra [.._... 200,209,915 191,199/ dekho, mAzAdi pra bhAkara 8-10 289 prayopakAra 151,50 prabhAcaya 131 gAyokara 125, mAya 125,11 119,99,11,1,16, ,17, 11,19,21,229,200, 11,190912-212,17, | 10,100,200,1, 285 250,980,28,283 211,20,955-250,385 dekho, bArtikakAra devI ,11,100 pramANadhamakAra . . ., 220,211 1.2.1,22,20,250, umAsAti 1,55100 22214,245 7 .pramakhapAda . . , ., dekho, tapAsUnkAra | 150,155,11,118,00, | 241,21,20,259,11, kamaLazIva 1,13,14, 18,181,100,89,190, 191,290/19190,101,2000haspati 201-1.5 yonI 210-215,220,299,930, naradeva 212,25,218,22,251, mahari 15,151,15,, 210, 2 5 ,25,299, 200, 27,24,25,250 aparAcA 203,185 201,20,200,281,200 bhavadAsa 170 jamAraka 1,120 dharmocara 125,1 , bhAradvAja 1,55,19 50,111,299,212 bhAsaha 109,100,101,10,16, dekho, myAcabinaTIkAkAra bhayu 16 .8,24,29, mAgArDana 192 madhya 291,12,128,255,255, nimbArka 250,16nirujakAra. 111/manorapanandI 11. nyA.41 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 11. TippaNagata pragyakAra / 132. zIlA - mahAvAdI 205 vidyAnanda 128, 2071,915,10,218, mAniyanandI 159,240 131,137,150,141,157, 223,225,228,217-21, mAdhavAcArya 170-172,209,219, 243,245,249,250,210, pamatAgi 231,263,218,240,253, 264,215, bamovijaya 17,250,277, 245-247,258,250 268-201,20,27,285 dekho, bArtikakAra 278,285 pratikAra (mImAMsaka) 197 sADikanAtha 11,53,101, pogasena 118 250,255 rAdhAkRSNa 201bessAmita 187/ |zikSAmanda 282 279, vyAsa rAmAtuna 192110278 vyomaziva 11,172,202,magata 197,198,150 253,247 zrIdhara bamabamadanta) 195 zaMkara 114,142,192, bIha 101,295,115 192-194,203 193 sammatiTIkAra 11 , vAcaspati 1,12,115, zaMkaramina 11 4,15,19,226,21, varanAmI dekho, samayadeva 187,188,221 samantabhAra 125,955 sidarSi 12,12, 13, vAtsAyana 125,12,110 zAkaTApana 2.9,225,269,101 dekho, vAyabhAgyakAra zAntarakSita 50,313 sirasena 125,12 , pAdirAja 24 11,13,208,223,225, 156.4 bAmadeva 226,280 bArtikakAra 1 10,152|zAmtyAcArya, 125,29, harimA 120,1, 04 dekho, yotakAra 15,11,139,1111140, 189,200,21,285 bArtikakAra 111,15 1 59,150-150, vinduTIkAkAra dekho, sAnnAcArya 175,101,101,189,91, dekho, marcaTa bAseTTa 200,101,20,208-hemacandra 1984. 247 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. TippaNagata grantha / 284 aMguttaranikAya 28jJAmavindu 17, 259, 268 tarkabhASA 250 anupopahArasUtra 222,225 zAmasArasamuSa 275/vAtpIDA 5,140, banekAntajayapatAkA ,18., varavacintAmaNi 230, 20, 152,15,155,19, __210,2 // vapasAravI 133 17,106,10,11,.1, banekAmyabavalA 27. vasaMgraha 1,15,15, 241,291,299,01,202 amiSammatvasaMgaha 281 18,19,55,111,101, amidhAnavimvAmAna 185,101,89,111,19., vaittirIyasaMhitA 201 199,201,203,200,209, dinakarI . 228 bhavapAtinirAkaraNa 195,99, 220,221,221,225,227, dIrghanikAya 299,259,250,253,260,basaMgrahAti 209 nAsatI 30,50,12,18, 21,22,299,20,274, dhammapada 255 149,200,15,10,258, 275,200,108,280,281, dharmasaMgrahaNI 200 282 dharmasaMgrahaNITIkA bahasAlI 150,141,155, saravasaMgrApaMjikA 125,15,mandIsUtra 1,100,245, 156,1 2,14, 15,54,207,250,255, 255,218 181-105,89,20, 274,275,280,200/mavAcaka navayaka 257,200,206 207-201,111,215, svAryAdhigamasUtra 117,170,pAvakandalI , 249,250,259,215,250 185,144,270 175,160,191,199,20, asahanIvivaraNa . 144,261 varavAdhigamamAna 147,226 215,25,22,271,272, bhAramavatvaviveka 125 220. 270 278,279 bAMpavamyautasUtra 129 varavAdhigamAvarIkA mAsaparIkSA 2014 (sirasena) 15 159,11,12,196 mAjhamImAMsA M106,50,vacAryAdhigamamApIkA 155-1511100100, 151,172,200,21,23, (harimA) 179-104,183-14, 210,11,15,278 vayArtharAjabArtikAkAra 295 187-190,200-302, bhAsambanaparIkSA 195,197 vAzokavArtika 118, 207-209,229,21,235 mAvazvakaliyuMki 127,24, 25,31,30,11,15, 240, 241-240,259, utpAdAditidi 101,209,267 55,19-153,15-150 250,252,253,258-21, uttarAyavanasUna 170,102,17,182- 211,20,21-273, 10,11,115,20, 201,200,209,280,285, kaThopaniSada 279 206-209,21,915,29, aivarevanAkSaNa 221,251,958-210, bAyakoSa 252 kArikAbalI 291,271 245,10,252,250,259, bAvajaNDalAca 279 samAjali 2. 15-250,279,21,200 yAvapraveza sanDanakAlAca 105,227 vayopasiMha ,151,157,bAvapravezati pitakI 274 17,04161,201,227 cAcapraveSipaMjiza ,954 195 250,259,21,21,271 nyAyavindu 19,55,17, 2.9/vacArtika 15-1010 10..97,21,27,21, pApA 240, 247 187,255/ 229,132,2110,11 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 12. TippaNagata prantha / 212,259,261,21,271,pAtaalamahAbhASya 123 pramANavArtikAlaMkAra 270 pAraskaragRhyasUtra 135,158,139,11,12, nyAyavinduDIkA 125,13,14, prakaraNapatrikA 134,141, 148,151,152,15,150, 115,111,150,166,164 152,156,167,168,173, 164,155,02-175,106, 170,176,20,27,229, 179,181,183,184,221, 189,199,201,202,20 / 231,237,265 228,229,238,242,253, 210,216,220,223,220, bhAvavinduDIkATippaNI 254 | 254,271-273,279,284, 228,231,249,250,255, bIcamAya 125,132,140, pramANanayataravAloka 12,223, 250-261,267,275 152,198,215,222,241, 238,240,259,265,256, pramANasaMgraha 125,129,99, nyAyamajarI 128,129,133, 268 149,240,24,245,218, 1,15,151,153,154, pramANa nirNaya 244 272,275 155,16,16,169,173 pramANaparIkSA 150,219,220, pramANasamupaya 125,15,190, 175,18,183,18,191, 238,253,245,247,272 193,199,201,200,208, pramANamImAMsA 128,150,153, ...pramANasamuSapaDhIkA 115,197, 211,217,218,221,222 2. 224,229,241 / 249,252 175,192,215,238,240, (dimAga) 253-255,260,262,266, 268,270,27, pramANasamupati 115,197,21. 2.1,20278,279,284 pramANamImAMsAbhASATippaNa 135, pramAlama 12659 bAvaDokAvatI 179 151,156,208,229,237 1,21,220,226,218 nyAyavArtika 125,31,32, 241,243,260,262,265, pramAlakSmavRtti 126 * 29-141,1 ,155,169, 269,270,271,273,280 prameyakamakamANDa 125,26, 191,198,199,201,222, pramANavArtika 125,127,137-| 241,252,251,271,280, 128,1,25,15,16 139,14,153,151,150, 39,49-154,156 283,284 152,153,155,156,164, yAvinimaya 190-152,15 125,153, 4 .0, 175,183,181,185,980 151,238,249,293,270, 101,10,189,199,201, 189-191,199,20,201, 200,108, 1 9 ,21, 207-209,2.1-214, 220,221,218-210,941, bAyasAra 230-232,234,215,238, 158,214-2512. nyAyasUtra 129,152,109,190, 249-251,260,261, 278,279,285,285 195-190,199,201,207, 265,-267,299,271, prazastapAdabhAgya 225,228, 200,222,21,246,247, 252,278 pramANavArtikakarNakagomiTIkA 241,245,248,259,202 nyAyAvatAra . 115,126,128, prazamarati . 138-140,184-187, 155-1656,23,214 bahatI 15,10,11,11 251,253,254,260,272219,225,264,268,269. 185,207,29 274,278,280,284,285 vyApAvatAraTIkA 31,132, hatkalpamASya 13-137,156,152,210, pramANavArtikamanorathamandiTIkA .. rahadAraNyaka 219,226,238,271 155,151,190,199,212, rahadAraNyakavArtika 177,504 pacamakarmagrantha 203 214,215,230,234,235, brahmAstra 14,15,11 panasaMgraha 202,203 238,249,263,265-267, brahmasanazAMkarabhASya 116, padArthadharmasaMgraha 131 270,275,284 139,145,145,104,141 parIkSAmukha. 126,159,152, pramANavArtikaskhopajJavRtti 191,108,254,200 221,918,240,259,265, 184,104,187,251,373, maMgavatI / 221,221 268 271,280,244 bhAmatI 156 ,55. Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyAntavibhAga mahAyAnazika mahAyAnasUtrAlaMkAra mATharavRtti mAdhyamikakArikA mAdhyamikakArikAvRtti mImAMsAsUtra muktAvalI suNDakopaniSad maitrINyupaniSad yogadarzana yogadRSTisamucaya yogIkA yogabindu yogabhAgya raghuvaMza rAjavArtika kaMkAvatAra chatrIyastrayasvopazavRtti 12. TippaNagata mantha / | 123,129 vizeSAvazyakabhAgya 130,128, DokavArtikatAtparyaTIkA 177 147, 108, 210,244, 245, DokavArtikamyAvaraNAkara 177 207, 268,206, 285 202 vizeSAvazyaka bhASyavRta 177, 192 162 210 228 rA khAvyAyana zrautasUtra bandakaprakIrNaka Sarvavate 132,202,240, chatrIyatraya 129,236, 148, 213,120,238,239, 243,245,268 228,240 | vaizeSikasUtra 125, 151,236243,244,279, bisuddhimagga beda 277 128 | zatapathamA jhaNa 285 zAvara bhASya 177,278 279 209 vaizeSikasUzepaskAra 130 202,247 vyAkaraNamahAbhASya 127, 173 vyomavatI 198,144, 140, 130 127 169,172, 103, 175, 183, 191, 199-202, 208, 215,203,240,240,262, 266,278, 180, 187 187 271 285 129 128 vedAntaparibhASA 126, 149,183, 184, 161,274 157,188 SaTkhaNDAgama 203 127,104 268,249 darzanasamucaya 276 paddarzanasamupaDIkA (guNarasa) 185, 183 saMyuttanikAya 222,254 samtAmAntarasiddhi 126 192, 260 192 196 129, 155, 246, sammatitarka 252, 102, 109, sammatitarkaTIkA 247 124,148,140, 106,107,203,200,210 azA zrIbhAgya 163 177 arrestedte lokavArtika (jinezvara) 125 vAdanyAya 130, 201, 230, zlokavArtika ( kumArika) 269 123 vimAna 161, 162,203 attrarator vicArakalikA vijJasimAnatAsiddhi vimitratAsidibhASya 152, 167, 170, 175, 179, 184, 186, 187, samayasAra 189,190,221 sambandhaparIkSA sarvArthasiddhi zAvara bhASya vyAkhyA 221,229 221,229 sarvasiddhi zAkAdIpikA 139, 145, 173, sarvadarzanasaMgraha 179, 180, 183, 195, 201, 221,227,228,247, 252, 254, 251,266,202, 203, 275,284 | zAstravArtAsamuccaya 131, 184, 189,190, 201, 204 zAstravAsIkA ( yazovijaya ) 279, 185 282 234, 236,247, 249, 250, 253, 255-257,251,266, 271, 272,278, 209 11,124,125,10,104, 141,142,148,148,140, 140,102,109.10,141184, 187-191, 200, 201, 206,207,209,216,229, 237,239,144, 276, 147, 249,150, 153, 251-264, 266,250, 103-275, 207 280, 100, 285, 206 175 sAMkhyakArikA sAMkhyavakaumudI sAMkhyAyana zrautasUtra siddhivinimaya | siddhivinizcayIkA 325 154 sUtraprAsUta 126,128, 129, 133,134, 101,14,15,10,148, 176,101, 103, 184, 186, 166,191,201,206,216,| 121,225,227-229,232 | syAdvAdaratnAkara 197 276 283 257 121,122, 177 127 204 127, 203, 211, 244, 285 102,277 177,182, 193,125,126 187 202 121, 133,137,246,273. 285 131,204 strImuktiprakaraNa 285,286 syAdvarodhaparihAra 213 syAdvAdamaJjarI 190, 191, 210,162,206, 208, 201 133,132, 12-124,925,181, 908,106,148, 144, 145, 160, Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. TippaNagata any| 17,100,100/devaviyuThI , ,|Constructive Survey 161-104,179,20, 15,190,21,22,250, of Upanishadio Phi. 200,23,216,29,220, 216,257,250-253,255, " losophy losophy 279 221,229,231,258,240 2.0,20,21,24,200, .: Early Monastio Ba253,247,219,250,153 203,20,285 210,27 255,257,258,21,215/hetuvinduTIkAkoka ddhism 187 255,272,273,284,285,jAwakening of Faith 242 Indian philosophy 205 tohtors 118,600,711, Buddhist Logio 141, Systems of Buddhistio 237,212,270,274,200, 14,20 Thought 202,283 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. TippaNagata zabdoM aura viSayoMkI suucii| 195 15. jagRhItAprApaNaM 159/manyayAnupapati zyamaMvayabIke viSaya meM nAbA agraha 150 -avinAbhAvaniyAmikA 271 mata 19, kA vinAza 191, bhavatvajJAna 150 bhanyApora 251,167 jainamata 195, bauda-camakapatidezabAva 220,221, apUrva arthakA matalaba 119 mA 195, mImAMsakamata 195, 225,220 apUrva pratyakSakI carcA 195, kA bhaekArakasandohotyAcavA 15 // dekho, zakti bhanumAna 191, anekAnta adukAraNArabdhava 15. gapUrthika 128119 198 janAhise grahaNa 200, 212 apauruSeyatva bhanitya haimAzyAnupakabdhi 258 185 azvAsa 170 apratimA 247 bhavAba 214 anadhigatArSagantava 15mavAdhita bhavidhA 157,115,170,105, 150 bhagavyavasAya 157/mabhAva, banartha avinAbhAva -pramANakA pArdhakya 25/bhamAkArambAdhi 265 -bausamata bhAvAvyatirika | ke nivAmakakI carcA 27 // anirvacanIyalyAti 115,195 20-vyavahAra 229, prameya 2.-yavahAra paramavisaMvAda 150,16 bhanupakandhi 229 - aura vahAhapramANa 251 avisaMvAdisva 150 inamidhevaprayojana 124,25, bhavyapadezya 15, bhavyabhicAri 150 anubhUti 150,110 madhutasiddhi asalyAti banumAna asayavahAra 229,250 -mAnta kisa rahise // ke meda bhasambagjJAna -prAmANya 203,212, " bhaukika -kAviSavasAmAnba212,236 bhAgama se zAndAdimitra hai 21 arthakivAkAritva 18,212, prAmANyanisaya 134 219, -parokSAntargata 211.marthagrahaNa -meM upamAnakA samAveza 255 268, meM upamAmakAmavIra marSaparyAya 182 -parokSakA meda . 250 225, meMbaryApatikA santoSa aprAkavya 154 -puthA pramANa nahI 201 229, meM pratyabhijJAkA mata-marUpatA -guravacanake prAmANDa meM hetu mova 258,kazAmtyAcAryako maryAkAra 275 sArtha-pArvameva asamata hai aApatti 219,229 mAramA 299, ke avayava 219 maukikalyAti mAtmavyApArarUpa pramANa 153 sebAkSikA praha 27 balaukikArya -se sukhaduHkhAdimitra 155 -pakSadharmatvAbAhemalaka maukikAryakyAti ke viSaya meM cArvAka 200 272, kA cArvAkasamata dUSaNa avadhi 1.0,100 -sidi 272 aSabhAsa -parimANa anupasAba 1.8 bhavaSava-bhavababIkA aikya 142, pratyakSa,manumAna 279 144 -sAyika, vyAvahArika 201 14 kAlpanika 192 bhAsmasmAti 11,15,19, kA dharmakIvijana aura avayavI 12,197199,201, 175 usakA uttara 282, sattA meM nAgArjunAdi kI bhAdivAkya bhApati 199 kA kharUpa aura khAna 125, 149 19,201, / 202, Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 -cakA prAraMbha -kA pratipAca - kA prayojana anekAn AdhArAdheyabhAva mAsa mAnAvAdisamaya Akambana freerefore anumAna pA Agama ke 137 kArya 143, 144 ArSa indriya kA mAdhyakAritva indriyajJAna Izvara -kAraNavAda utpati - nirAkaraNa utpAda upamAna Guan kA prAmANya -kAya upamiti upalabdhi upalambha ma -kA pRthakprAmANya anekA kA phacha kA prayojana upAdAnapAcA upekSaNIya vArUpa kavAsAmAnya ekAkAraparAmarza kAnvameva pendriyakazAna maupamya karaNa 13. TipaNagata zabdoM aura viSayoMkI sUcI / 129, 1RS, 97 132, kalpanAjJAna 137 kampanApoDa 141,100,141, 123 111 11,120 kAryakAraNabhAva 173,101, 207, 246 243 141 164 kA 190 - vAsamAkRta kA mahati mameva -kI saMsthatA aura kiyA 111 kimakAraka 281 21 158 savajJAna 101,200 saci 143 samasa *#* - saMmadAbasthAnIya - samakAlameM nahIM -kA do prakArace vicAra 106 -jJAna aura devameM nahIM 235 - pramANa aura phala meM nahIM 266 vAkabhana 126 217 gavAkSa 254 | dekho, sAmAnya vida 259 259 jJAna 160 zAnadarzanopayoga 228 guNa 227 guNaguNI 249 guruvAropavica 249 prANa 127, ekatA 254|zAtuvyApAra mAyikatA tarava 192, 120 grAhaka 125,135 mA 259 grAhakabhAva 250,158, vi 250 vidya PVC Four 194 13 -vyavahAra meM nAnAmatabheda 159 darzana 262,281 durbhaNasva 21 149 va 123 -kI mAnyatAkA vikAsakrama 280 yAnupalabdhi -mikatA, bhamikatA bhIra 249 143,179,254203 202,279 vAcya 282 tipa --bhAva vA abhAvarUpa 244 tiryagsAmAnya kA prAmANya 151, parokSa meM antarbhAva 268, vyAmi 200 pa 103 doSa 228 mukhya 244 202 vyava 150vya 235 kima 135 dharma 197,171 dharma-dhI 201 dha 257 namaskAra pati aura zrIcaya naya 206 --- 151 155 251, 258 26 163, bramyajanakabhA 111 109,256150 140,14253, mAnava 153 yoga 153 183 150, 201, 271 jaya maura bhAva 195,215,201 270 darzanAntaroMmeM nayAmAsa kI pA 265 159 157 119,182,184,908, 158,160, 203 192 181 215 189,912 155 218 142, 144 218 137 184 232 132 154 186 127 277 161 209 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirAsambana nirNaya nirvikalpa niya (maga) paramANu paramANupu - kA pratyakSa pariNAma parokSa -ke tIna mata -meda parokSArtha paryAya paryAyadRSTa paryAyanaya pAramArthika satya putrakadravya putra parAvarta puruSakarma pUrvaparavyAghAta prakRti 161, 162, 166, 250 150 -cAra prakAra prakRtyantaravijJAna pratikSA pratiSedhaviza pratyakSa pratyabhijJA pratyabhijJAna 283 192, 194-190, 133,260,289 prapaJca pramANa 13. TippaNagata zabdoM aura viSayoMkI sUcI / 164,259,237 201 190 276 144, 254, 257, 258, 201 202 269 234 140, 167,212, 213, 236,219,220, 223,126, 259,260 - bhagavAn 194 196 254, 277 213,220 268 213 139,145 - prAdezika -vizadala -bIdakRtalakSaNa - jainAdikA -spaSTatA maura vizadavA meM bheda 238, -bheda - sAMvyavahArika 215 155 282 195 nyA0 42 268 165 -buda bauddha saMmata nirvikalpa naiyAyikAbhita - sAmagrIhara - indriya -lakSaNacarcA -AtmavyApAra 153 153 - vyAvahArika aura pAramArthika - anekAnta - prasiddha hai 249 237 28 prayojanAdijaya 238 pravartakarava 241 manasAmadhye 204 |prasiddhArthayAti 240,260 prAtibha 223,224,226 126, 127 127 140 163 172 108 174 -kRtavyavahAra -ke niyAmaka 108 "jJAna yadhabhava - sArUpya - saMplava aura viplava211, 215 265 bAdhArahi tatva 125,135,140 bAjhA - medakA niyAmaka kyA hai 210 -kA abhAva 211 | brahma -phala mA jaina 215, 118 brAhmaNasvajAti vaivAdhika vaizeSika 215 me sathatA kAntAtmakatA 146 146 19 pramANaviSa dimAgasaMmata 211 dharmakIrtima saMmata 212, jaina saMmata 115 prati 218 maMga 140, 265 mati ke medase matijJAna pramiti prameva domeda 20 pramANa bheda 210, 211, dharmakIrti eka 211 nama mavakI jJAnakI tuhI 213 paMca apekSAse apekSAse praoNpa karava 127 | prAmANya ke viSaya meM nAnAmava zAyAcA 329 AdhyAtmika aura vyAvahArika 14 maha 14vaiSAmiva 148 jJAnagrAhakAnA 148, bauda kA niyAmaka kyA 148, mImAMsaka, jaiva dharmAda 149 -151 kAjavyApAra 142, # # 148, 111, bedakA 186, cinvA 172, chavipratipaci sAcAryakI vizeSatA 264 amedapa 266 bAdhaka 174 174 140,148 949 192 249 258 -kA niSedha 216, mantratva 216 kI mane mahera 248 -2066 bhAmAmAnya 249 135 258 mAnasapratyakSa 130 -svasaMvedana hai 135 mAyA 151 madhyAna 162 -kI pratyakSA 153 169 -200,103,126 226,244 243 154 248 185 126 12 -156, 157 157 126 206,201 248 200,101,100 kA aparAkSike mavababhAva 157 -- morAri 158 -mAnasAcI hi 159 - cArvAkakI akhyAti 110 satyayAti - mAdhyamikI 161 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 .170/vicArakasva 172 vijJAna 256 2.5/viparItalyAti 13. TippaNagata zabdoM aura viSayoMkI sUcI / -pAkI prasiddhArtha kyAti| -kumArikasamata ubhayAtmakatA vyavasAya 148,150,151, 255 259, -yogAcArakI bhAmasAti| -khamAvadvArA uttara 142 vyavasthApyavyavasthApakamAva 163 -kI utpAda-vyayanAmyAmakatA -mImAMsako kikArtha 182 vyavahAramaya 283 vAti 5-prabhAkarakI -saMskRtakA lakSaNa 28 vyApAra azyAti 15 bAyavAcakabhAva 171 cyAti 271 cAvikA vikI viparIta vAsanA 139,118,61,16, -prahaNa 169 165,170,106,193,215/pyAti 15 doSamImAMsA 130 meda 139,250 -pratyakSevaranAma 15cyAvRtyanunamAtmaka 255 -sahaja aura mAhA 170/vijAtIyayAvRtti 57,251, zakti -mAmAgyavicAra 164,281 -kI kalpanAkA bIja 106 mithyAtva vicA -kA svarUpa 176 milyApralaya vidhivikalpa -zUnyavAdIke matase . 176 binA 280 -zabdAdetIke mavase 17. mevarUpatA 166,67, -dharmakIrti aura prabhAkarakA bacArya 199,174 175 viparyaya -yAMkarakA mata bogitAna -sahana aura mAhArya -vaizeSika naiyAyikakA mata yogyatA -mImAMsakakA mata ra 199,281,-paramANu 282/ -ke do prakAra 18. kamapitva 105 kA mUla -sakriya-niSkriya 180 vivekAsvAti -kAmAzraya kama-sajakA vAdAlaya 167,202 , -amUrta 181 137, kA anuvAda yA vidhAna, -apUrva maura bhAvakamakI 251, mAsUkha-pramAlabhUta vizeSa 252,25,255,59, tulanA vizeSaNavizeSyabhAva 231, -prAmAkaroM kA mata 181,kA jaukikArya bhedAbheda 181,-sukhAdise bhitra 181, jainamata 182viSayavyavasthApaka nityAnitya 182, sAMsyamata -cauraka matase zanikobIvarAga 182,- zaMkarAcAryakA mata 119,258,280, jainasamata-kI pUjAkI saphalatA 275/ 182,-dharmakIrti 83,-grAhaka bayaparvAvAtmaka 119,2 vaikakSaNya pramANa.83-vastukA lakSaNa 212 215, vastumedanA pAcAra -kA niyAmaka 59medakAmAdhAra vaizava bAyArtha meM apramANa // mAmameda nahIM kI aneka -jaina-baudAdikI raSTise 237 zAbdika vyavahAra sAMkRtika prakArase vijJachiM, dharma- kenAnA kakSaNa .kIrmita bhavAtmakatAkA sArazyajJAna 220 brahma 258,177,254,250 nirAsa 214 vyaMjanaparyAya 182 naya 226 -barmakIrisamasa pAhAyospadhyamicArijJAna 157 zAgda. 218 215'vyaya 281 myAya 131 171 101,100vibhaMga 205 vinama 152/ 259 155,196/viSayadoSa Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. TippaNagata zabdoM aura viSayoMkI suucii| 331 150 215 228 sAlambana 227 141 155 zAna / mImAMsakamava 155, jainamana -sAMsyakA amita sAmAmbavAda prakriyAmedase meva175/ 145, navyanaiyAyikamata 146 5.8 avidhAkA vikAsa 105 samavAyikAraNa 250 -vedAntamata 155 pravRtti-udeza, lakSaNa pravRtti- samAropaNyavacchedaka 150-dAvImA mata 255 132, zarIra-zabdarUpa, artharUpa samAropavyavacchedakarava 51 -mImAMsakokA mijAmika 132, zAstrArtha saMgrahake tInarUpa samyagjJAna sAmAmyabAda 254 132 sarvaza 213,200 jainamata 1702,47, savikarUpa -tiryagaNatA sAmAnya 25. jJAna 226, dUradezastha vastukA savikalpaka 164 -jainamavakI tulanA 258,29. aspaSTa varzana bhuta hai yA nhiiN| sahopaLambhaniyama 250 dekho, jAti 240, jJAna ke sIna bheda 240 sAkSAtkArikha 297 niHsata 268, ajJAna 170, sAraDya sAmAnya vizeSAtmaka 220,22, 171 sArUpya saMkalanA 227 -kumArilakRta lakSaNa 223 pratyakSa 222 saMkalanAtmaka -sAmAnyase mitra saMjJAsaMjhisambandhapratipatti 225, -nainAyikamata 228 siddhadarzana -baukhamata 228 saMtAna 206,207 -prativyakti mitra -kI dharmakIrvisaMmata jJAnarUpatA saMprayoga -pramANa 155 saMbandha 131,215,271, -jJAna 220,221,2270 saMyoga -vaisAiyajJAna -zAmAyApAryake manakI saMgati 222 vaizeSika-naiyAyikamata 117. sAdhakatama 140,150 -jainasamavazAmase meda 155 baudamata 137, vedAntamata sAdhakatamatva 138, jaina 139, mImAMsakamata sAmarthya -nyAyavaizeSikasamajhAyameva 139 sAmAnya 155 saMvAdakajJAna 174 -anumAnamAjha manartha 164, -prakRtikA pariNAma saMvAdakatva 151 197,236 sanivitAsaMbhavahAyakasva 15 // saMvRtisatya 282 -dharmakIrtikRta nirAkaraNa 189 suSupti saMzaya 157 -avayavIke sAtha tulanA 193 senA 196 saMskAra . 180,181 -skhalakSaNakA pararUpa sImokSa 285 satkhyAti 162,169 -sAmAnya 212 skaMdha 195 280,262 -vAsanAmUlaka sarazapariNati 257 -avastubhUta sarapariNAma 192 sthUladravya 258 -vastubhUna samikarSa sthUlapadArtha -parokSa mapramANa 137,140, pramANa -urvatAsAmAnya aura tirya 140, kumArikamata 14 // spasva sAmAnya kA pratyaya 226 jainamata 141,ke chaH meda 141, smRti 223,225,2225 -cArvAkakA mata zAlikanAthakA mata 14: -mAnasaprakhakSarUpa 254 sasabhaMgI -bauddhoMkA bhavasturUpa sAmAnya264 -sapramANa 20 250 samavAya -pramoSa 17,18,19,11 vaizeSika-naiyAyikamata 142, -zAntarakSita 222,225 bauddhamata 142, advaitavAdimata vAda ... 252 -jayanta 22. 144,251, sAMkhyamata 144 -prAbhAkaroMkA mata 253 -parokSAntargata pramANa 180 satva 215 sthiti 214 28 214 nAnAmata Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23.2 13. TippaNagata zabdoM aura viSayoMkI sUcI / | khakANa 161,197, hitAhitArtha 125 mAnasazAsakI raTise 159 sAmAnyase vaiSamya 215 hetu mAnasa pratyakSa hai 247 svasaMvedana 148,151,156kAlAdimiko mAnakara pakSakezava mizke mAse smRtirUpa ___ 248,249 dhamatva 272 258 zAnasyAcAryakA mata 250 hevAmAsa zAnyAcAryakA mata 249 svArthaniniti rAmAnujakA mata 263 svArthavyavasAya viSayaka vArtikakI tulanA svaprakAza 148svArthAdhigamatva / 151 273 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasvatI pustaka bhaMDAra hAthIkhAnA, ratanapola amadAvAda 380001 www.jaindlibrary