Nyayavatarvartik Vrutti

SR No.: 001047
Original Sutra Author: Siddhasen Divakarsuri
Author: Shantyasuri, Dalsukh Malvania
Publisher: Saraswati Pustak Bhandar Ahmedabad
Publication Year: 2002
Total Pages: 525
Language: Sanskrit, Hindi
Classification: Book_Devnagari, Nyay, Philosophy, P000, & P010
File Size: 11 MB

Page 236

कारिका ११.]
भूतचैतन्यवादनिषेधः ।
४७
I
तथा हि-न धूमो धूमध्वजान्तरादागच्छति । नापि धूमध्वजान्तरं प्रयाति । नापि धूमध्वजविरहे भवति । चित्रं वा न कुड्यान्तरादागच्छति, कुड्यान्तरं वा संक्रामति, कुयविरहितं वाऽवतिष्ठते; मदशक्तिर्वा कषायादेः सशर्करादपूर्वा जायमाना न मचान्तरमबलम्बते, मद्यान्तराद्वा आगच्छति, तद्विलये वाऽवतिष्ठते ।
६७. र्वेदसत् । महाभूतपरिणामरूपस्य चैतन्यकारणत्वे सर्व स्तम्भकुम्भावि सचेतनं । स्यात् । अथ महाभूतसंभविनोऽपि रत्नादयो न सर्वत्र भाविनः, तद्वत् कश्चिवेष महाभूतपरिणतिविशेषचैतन्यहेतुः । तदुप्यसत् । यतः
-
7
err यदि न महाभूतकार्याः प्राणिनः कथं काष्ठाद्यन्वयिनी प्राणिजातिरुपलभ्यते १ । तन्न, यतः समानजातीयं सर्व तद्रूपप्राणिमयं स्यात् । न चैवम् । तथा हि- परिश्रव्य स्थापितेऽम्भसि सकलतद्रूपप्राणिगणोत्पत्तिः स्यात् । कुतो वर्णसंस्थानवैलक्षण्यम् ? |
" स कश्चित् पृथिव्यादेरंशो यत्र न जन्तवः । संवेदजाद्या जायन्ते सर्व बीजात्मकं ततः ॥” [प्र. वा०
" तथा हि रक्तशिरसः पीतकायादयोऽपरे । जलादिप्राणिनो दृष्टाः स आकारः कुतो भवेत् १ ॥
तद्रूपबीजात् कमलादिमेदः, किं दृष्ट ईष्टोऽनियतः कदाचित् ।
न प्राणिभेदो नियताऽस्ति बीजात्, सर्वत्र कर्माणि नियामकानिः ॥". ६८. न च चैतन्यादुत्पद्यमानमुपलब्धमन्यदौ शरीरादुत्पद्यत इति वाच्यम् । सर्वत्र कार्यकारणभावोच्छेदप्रसक्तेः । तथा च सति -
"नित्यं सस्वम सस्वं वाऽहेतोरन्यानपेक्षणात् ।
अपेक्षातो हि भावानां कादाचित्कत्वसंभवः ॥ [ प्रमाणवा० ३.३४ ] ६९. किन - तदुत्पद्यमानं चैतन्यं किं समस्तादुत्पद्यते, व्यस्ताद्वा ? । न तावत् समखात्, अङ्गुल्याविच्छेदेऽपि मरणप्रसङ्गात्, अन्यथा शिरश्छेदेऽप्यमरणप्रसक्तेः । नापि व्यस्तात्, एकस्मिन्नेव कायेऽनेक चैतन्योत्पत्तिप्रसङ्गात् । अथैकः शरीरावयवी तत एकमेव चैतन्यमुत्पद्यते । तदप्यसत् । आवृतानाष्टतत्वेन, रक्तारकत्वेन चलाचलत्वेन च तस्यासंभवात् ।
1
६१०. किन - शरीरस्यावैकल्यात् मृतशरीरेऽपि चैतन्योत्पत्तिः स्यात् । अथ बातादि- 25 दोषैर्वैगुण्यात् न सुतशरीरस्य चैतन्योत्पादकत्वम् । नैतत् सारम् । यतो सुतस्य समीभवन्ति दोषाः, ततो देहस्मारोग्यलाभात् पुनरुज्जीवनं स्यात् ।
" तेषां समत्वमारोग्यं क्षयवृद्धी विपर्ययः ।" [ ५० बा ] इति वचनात् । अथ समीकरणं दोषाणां कुतो शौयते १ । ज्वरादिविकारादर्शनात् । अथ वैगुण्यकारिणि निवृचेऽपि नावश्यं तत्कृतस्य वैगुण्यस्य निवृतिः । यथाऽग्निनिवृत्तावपि न
क० मु० ।
१. धूमान्तरा० क० मु० । २. गच्छति मु० । ३. तद्विगमे मु० । यतः सु० । ५. तदसत् महाभाविनः तद्वत् क० । ६. न कश्चित् अ० क० ८. परिताप्य मु० । ९. स्थाप्यर्तेऽभसि ब० मु० । ११. इडो वानि क० । १५. कुतो जायते ब० ।
१२. सन्वत्र मु० ।
१३. न्यथा श° मु० ।
४.
वे तदप्यसत् । मु० । ७. सर्वबीजा १०. रतः बिर° अ० ब० । १४. न्यखादेवासि° अ० ।