Nyayavatarvartik Vrutti

SR No.: 001047
Original Sutra Author: Siddhasen Divakarsuri
Author: Shantyasuri, Dalsukh Malvania
Publisher: Saraswati Pustak Bhandar Ahmedabad
Publication Year: 2002
Total Pages: 525
Language: Sanskrit, Hindi
Classification: Book_Devnagari, Nyay, Philosophy, P000, & P010
File Size: 11 MB

Page 277

न्यावावतारसूत्रवार्तिकस्तो [२. प्रत्यवपरित "गुस्सेत् कफहेतुः स्यात् नागर पित्तकारणम् । तन्मूलमन्यदेवेदं गुडनागरसंहितम् ॥ मधुरं न हि सर्व स्यात् कफहेतुर्यथा मधु ।
तीक्ष्णं वा पित्तजनकं यथा मागेधिका मता ॥" 'तदेवं भिजामिन्ने वस्तुनि नासिद्धो हेतुः।
६४. नापि विरुद्धः सपक्षे सद्भावात् । नापि विरोधाकान्तत्वात् नित्यानित्यात्मकत्वं घटस्सासिद्धमिति वाच्यम् । तथाप्रतिभासनात् । संविनिष्ठा हि विषयव्यवस्थितयः । तथा च छायातपयोरपि योकत्रावभासनं स्यात् विरोपि, केन नानुमन्येत तथावस्थानम् । तवाहि-मृदूपस्य ध्रौव्यसंज्ञितस्य सर्वावस्थानुयायिनो नित्यस्य अनित्येनोत्पादव्ययसंहितेनै
यात्मतया प्रतीतेः । अन्यथा एकान्तभेदे मृत्संस्थानयोरपरस्परात्मतया प्रतिभासनं स्यात् । नाप्येकान्तेनैकत्वम् अनुगतव्यावृत्तत्वेन द्विरूपाया बुद्धरुत्पादात् । तदुक्तम् ।
"घटमौलिसुवर्णा नाशोत्पादस्थितिध्वयम् ।।
शोकप्रमोदमाध्यस्थ्यं जनो याति सहेतुकम् ॥" [माप्तमी० ५९] न पात्रानुगताकारा बुद्धिः सविकल्पकत्वादप्रमाणमिति वाच्यम् । व्यवसायल्पत्वात् ॥ प्रमाणस इति उक्तत्वात् ।
६५. तदेवं देशकालस्वभावाभेदेऽपि संख्या-संज्ञा-लक्षण-कार्यभेदात् नरसिंहाकारमेव वस्तु । तदुक्तम्
"म मरः सिंहरूपत्वात् न सिंहो नररूपतः। संज्ञा-विज्ञान-कार्याणां मेदात् जात्यन्तरं हि तत् ॥" "नान्धयो मेदरूपत्वात् न मेदोऽन्षयरूपतः।
मुझेवशयसंसर्गवृत्तिजीत्यन्तरं घटः॥" अन्यथा एकान्नकूटस्पेनित्यवायां न कश्चित् कचित् प्रवर्तते इत्यप्रवृत्तिनिमित्तकं जगत् सात् । अन्यथा परिणामित्वमेव स्यात् । एकान्तक्षणिकत्वेऽपि प्रतिसंधानप्रत्यभिज्ञायभावेन खगृहेप्यागमनं न स्यात् । तस्मादनेकान्तात्मन्येव वस्तुनि व्यवहारोपि घटते । तदेवमुभयात्मकं वस्तु सिद्धम् ।
६६. ननूकं विरोधाकान्तत्वात् कथमेतदिति । सत्यम्, उक्तम् किन्तु अयुक्तमुक्तम् । तयाहि-विरोषो द्विधा सहानवस्थानलक्षणः परस्परपरिहारलक्षणश्च व्यावर्ण्यते । तत्र किं ययोर्न कदाचिदेकत्रावस्थानं तयोः सहानवस्थानम् , उत कियत्कालावस्थानेऽपि पश्चादनवस्थानेनेति । आये पक्षे अहिनकुलादीनां न विरोधः स्यात् । अन्यथा त्रैलोक्येऽ. प्युरगादीनाममावः । द्वितीयेपि न कस्यचिन्नरवनितादेविरोधो न स्यात् वयोरपि किनित्कालमेकत्र स्थित्वाऽपगमात् । किञ्च , वडवानलजलधि[जल]योर्वियुदम्भोदाम्भसोधिरतरमेकत्रावस्याने कथमयं विरोधः ?।
१. माराधिका मु०क०। २. त्मवं क०। ३. अनित्यत्वेनो ब०मु०क०। ४. "तेनैकात्म क०। ५. इत्तेन मु०। ६. र्णार्थिना सोत्पा. मु०। ७. स्थं जक०। ८. वृतिर्जात्यक०। ९. कूटस्थो न मु०। कूटस्थ न कश्चित् क०। १०. निमित्तिकं मु०क०। ११. द्वितीये न अ० क०। १२. श्रावस्थातःब०।