SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 407
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ २१६ टिप्पणानि । [पृ. ६०.५०८पृ० ६०. पं० ८. 'ननु' ऐसा ही प्रश्न जैन दार्शनिकोंने बौद्धों से भी किया है । देखो प्रमेयक० २.२ । स्याद्वादर० पृ० २७० । इस विषयकी विशेषच के लिये देखो-प्रमाणवा० अ० पृ० २०७। प्रमाणवा० मनो० २.१ । पृ० ६०. पं० ९. 'अथाकस्मात् प्रज्ञा करका यह सिद्धांत है कि परोक्षवहिविषयक ज्ञान भी प्रत्यक्ष हो सकता है । यदि ज्ञाता अकस्मात् अर्थात् धूम देखकर व्याप्तिस्मरणके बिना ही वहिकी प्रतीति करता है तब वह वह्निका ज्ञान प्रत्यक्ष कहा जाता है, अन्यथा अनुमान । देखो, प्रमाणवा० अ० पृ० १३५, १४०, ४३६ । प्रज्ञा कर के इस सिद्धान्तके खण्डनके लिये देखो- सन्मति० टी० पृ० १३. पं० २२ । प्रमेयक० २.३ । स्याद्वादर० २.२ । पृ०६०. पं० २५. 'अत्रोच्यते' तुलना- "अत्रोच्यते-प्रत्यक्षमपि स्खलक्षणं विषयी. कुर्वत् तत्संभावि विजातीयव्यावृत्युपकल्पितं सामान्यं पृष्ठविकल्पेन निश्चिन्यत् तद्विषयमपि, निश्चयविषयेण च प्रत्यक्षविषयव्यवस्था । एवन्तर्हि स्खलक्षणविषयता न स्यादिति चेत् । ना सजातीयव्यावृत्तत्वेनापि ततो निश्चयात् । द्वे च व्यावृत्ती खलक्षणे स्तो निश्चितेच प्रत्यक्षबलात् । न चैवमपि अनुमानस्य वैवर्थ्यम् । न हि सामान्यमित्येव प्रत्यक्षविषवा, परोक्षे तस्याऽप्रवृत्तः। न च यदेकदाऽपरोक्षं तत् सर्वदा तथा । खलक्षणं कदाचिदपरोंक्षमपि अन्यदा परोक्षम् । एवं सामान्यमपि । ततोऽपरोक्षे सामान्ये गृहीतायां व्याप्ती परोक्षे तसिषनुमानवृत्तिरिति न कश्चिद्विरोधः । तस्मात् प्रत्यक्षवाहा विषयद्वैविध्यसिद्धिः, प्रत्यक्षानुमानाभ्यां वेत्युभयथाप्युपपन्नम् ।” प्रमाणवा० मनो० २.१ ।। "न च प्रत्यक्षपरोक्षातिरिक्तप्रमेयान्तराभावप्रतिपादकप्रमाणान्तराभावादसिद्धो हेतुरिति वक्तव्यम्। अध्यक्षेणैव प्रमेयान्तरविरहप्रतिपादनात् । तद्धि पुरस्थितार्थसामर्थ्यासुपजायमानं तदात्मनियतप्रतिभासावभासादेव तस्य प्रत्यक्षव्यवहारकारणं भवति तदन्यात्मतां च तस्य व्यवच्छिन्दानमन्यदर्थजातं सकलं राश्यन्तरत्वेन व्यवस्थापयत् तृतीयप्रकाराभावं च साधयति । तत्राप्रतीयमानस्य सकलस्यार्थजातस्यान्यत्वेन परोक्षतया व्यवस्थानादन्यथा तस्य तदन्यात्मताऽव्यवच्छेदे तद्रूपतया परिच्छेदो न भवेदिति न किश्चिदध्यक्षणावगतं भवेत् ।" सन्मति० टी० पृ० ५७३ । पृ० ६१. पं० २. 'दरासन्नादि' इस कारिकामें प्रत्यक्ष तथा परोक्ष विषयकी व्याख्या की गई है । यह व्याख्या न्याय बिन्दु गत स्वलक्षण और सामान्यकी व्याख्याकी अनुगामिनी है यह बात पूर्व टिप्पणीमें दोनोंकी तुलनाके साथ बताई गई है। प्रमेयकी विशेषरूपसे अर्थात् पंचज्ञानोंकी दृष्टिसे विवेचना प्रमा लक्ष्म में की गई है जो इस प्रकार है "तत्र केवलापेक्षया सर्वस्यापि प्रमेयराशेः प्रत्यक्षत्वात्, अवधिज्ञानापेक्षया रूपिद्रव्यं प्रत्यक्षम् अन्यश्च परोक्षम् । मनःपर्यायज्ञानापेक्षया मानुषोत्तरपर्वतान्तपर्तिसंक्षिमनोद्रव्यं प्रत्यक्षम्, शेषं परोक्षम् । श्रुतमतिद्वयापेक्षया परोक्षमशेषमिति निश्चयतः, व्यवहारेण पुनरिन्द्रियज्ञानं प्रत्यक्षम्, परोक्षं पुनरनुमानमागमश्च ।" पृ० ५। जयन्तने भी प्रमेयकी प्रत्यक्षता और परोक्षता इन शब्दोंमें स्वीकृत की है "प्रत्यक्षत्वं परोक्षोपि प्रत्यक्षोपि परोक्षताम् । देशकालादिमेदेन विषयः प्रतिपद्यते ॥" न्यायमं० पृ० ३४ । Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.001047
Book TitleNyayavatarvartik Vrutti
Original Sutra AuthorSiddhasen Divakarsuri
AuthorShantyasuri, Dalsukh Malvania
PublisherSaraswati Pustak Bhandar Ahmedabad
Publication Year2002
Total Pages525
LanguageSanskrit, Hindi
ClassificationBook_Devnagari, Nyay, Philosophy, P000, & P010
File Size11 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy