Nyayavatarvartik Vrutti

SR No.: 001047
Original Sutra Author: Siddhasen Divakarsuri
Author: Shantyasuri, Dalsukh Malvania
Publisher: Saraswati Pustak Bhandar Ahmedabad
Publication Year: 2002
Total Pages: 525
Language: Sanskrit, Hindi
Classification: Book_Devnagari, Nyay, Philosophy, P000, & P010
File Size: 11 MB

Page 291

न्यायावतारसूत्रवातिकवृत्तौ [३. अनुमानपरि० उपचारेण चेत् तत् स्यादनवस्था प्रसज्यते । ६२. यद्यनुमानोपचारमात्रेण अनुमानत्वं वचनस तदा पुरुषादेरपि स्पावित्याहअनवस्यैवं प्रसज्यत इति । उपचारेण प्रामाण्ये यत्किंचिदिति दधिमक्षणाविकमपि अनुमानं स्यादिति । शब्दस्य चाप्तप्रणीतत्वेन प्रामाण्यम प्रतिपादयिष्यमाणत्वादिति । तस्मादेकंधेवानुमानमिति । [४२] ६१. इदानी अवयवान्तरनिरासेन यस्यावयवस्य साधनाङ्गत्वं तदाह -अन्यसेत्यादि ।
अन्यस्यासाधनादाह लक्षणे(ण) हेतु-साध्ययोः॥४२॥ ६२. अन्यस्योपनयनिगमनादेरैसाधनादिति असाधनाङ्गत्यादित्यर्थः, हेतुसाम्ययोरेव लक्षणमाह। . ६३. ननु प्रतिज्ञामन्तरेणापि पक्षधर्मसंबंधस्मरणादेव साध्यसिद्धेः किं तलक्षणकथनेवः । प्रतिशायाः तथा हि-साध्यवचनं यदि प्रमाणं तदा किं हेतूपन्यासेन १ । अथाप्रमाणं तदा साधनालम किं तद्वचनेनेति १ । अथ प्रतिक्षामन्तरेण 'यत् कृतकं तदनित्यम्' इति उक्ते न ज्ञायते किमयं साधर्म्यवान् प्रयोगः किं वा वैधर्म्यवानिति ? । तत्र 'अनित्यः शब्दः' इत्युक्ते' साधर्म्यवान् प्रतीयते। 'अकृतकः शब्दः' इति तु वैधर्म्यवानिति । नैतदस्ति । पक्षधर्मवचनादि " तनिश्चयात् । तथा हि- 'यत् कृतकं वदनित्यम्' इत्यभिधाय न कश्चिदास्ते साधनन्यूनताभिधानादेव तस्य निरासात्, किन्तु पक्षधर्मोपसंहारं करोति । तत्र 'कृतकच शब्दः' इति यपभियते तदा साधर्म्यवान् प्रतीयते । यदि तु 'नित्यः शब्दः' इति तदा वैधर्म्यवानिति ।
६४. अथ सर्व एव कालादिविषयं व्यवस्थाप्य कुठारादिसाधनं व्यापारयति । सदापि विषयव्यवस्थापनार्य प्रतिक्षाप्रयोग इति । न, पक्षधर्मसंबन्धवचनादेव तदर्थस्य गतत्वात् कि " प्रतिज्ञाप्रयोगेण ? । किन, स्वार्थानुमाने कोऽस्मै साध्यं व्यवस्थापयति । अथार्थित्वात् प्रस्तावात् पक्षधर्माद्वा तव्यवस्था; परार्थानुमाने तथैवास्तु । एवमसाधनाङ्गत्वात् प्रतिज्ञा साधनाभिरस्यन्ति।
६५. अत्रोच्यते - यदुक्कम् 'प्रतिज्ञा किं प्रमाणमुताप्रमाणम्' इति तत्र प्रमाणमिति ब्रूमः । तर्हि किं हेतूपन्यासेन ? । आप्तत्वसंदेहे तदुपयोगः । तन्निश्चये तु प्रतिक्षामात्रादेव साम्यसिद्धेः हेतूपन्यासोऽपि न युक्ता, किं पुनः त्रैरुप्यवचनमिति । [४२] ६१. एतदेव दर्शयितुमाह - अन्यथानुपपनत्वमित्यादि।
"अन्यथानुपपन्नत्वं यत्र तत्र त्रयेण किम् ।
नान्यथानुपपन्नत्वं यत्र तत्र त्रयेण किम् ॥ ४३ ॥ ६२. एतदुक्तं भवति -आप्तत्वसंदेहे अन्यथानुपपन्नादेव हेतुमात्रात् साध्यसिद्धः कि * हेतोले- त्रिरूपवचनेनेति । तथा हि- उपनयनिगमने तावत् सौगतैरेव निराकते । रूप्यनिरासः। दृष्टान्ते दृष्टसामर्थ्यस्य हि हेतोः पुनर्मिणि वचनमुपनयं वर्णयन्ति । तथा
१. 'नोपकारक०। २. देकमेवा । ३. 'गमनादेरस्य अयार्थिलात् (पं० २.) मु० । गमनादेरथार्थित्वात् (पं० २०)क०। ४. इत्युक्तसा ब०। ५. रस्यति मु० क०। ६. प्रमाणमिति मु०म०। . ७. तनिश्चये हेतुप्रब०। ८. सिद्धिः मुक०। ९. नेनेति तचायुकम् (पं० २२)क०।