Nyayavatarvartik Vrutti

SR No.: 001047
Original Sutra Author: Siddhasen Divakarsuri
Author: Shantyasuri, Dalsukh Malvania
Publisher: Saraswati Pustak Bhandar Ahmedabad
Publication Year: 2002
Total Pages: 525
Language: Sanskrit, Hindi
Classification: Book_Devnagari, Nyay, Philosophy, P000, & P010
File Size: 11 MB

Page 253

न्यायावतारसूत्रवार्तिकवृत्तौ [२. प्रत्यक्षपरि० प्रमाणं वक्तव्यम् । न तावत्सैव प्रमाणम्, तव्यतिरिक्तनान्येन तयोः संवन्धमहणाभ्युपगमात् । न हि धूमाग्योः प्रतिबन्धप्रहणकाले धूमे न प्रतिबन्धग्रहः । प्रमाणान्तरसद्भावे तदेवाभावस्थानुमेयस्य प्रतिपादकमस्तु, किमनुपलब्ध्या ? । अनवस्था च तया प्रतिवन्धमहणे अन्यकारदर्शिता । तमोपलब्धिप्रतिषेधोऽनुपलब्धिलिङ्गम् । , ६६. नाप्यन्योपलब्धिः, विकल्पानुपपत्तेः । तस्या लिङ्गत्वे तद्गम्यं वस्तु वा स्यात् , प्रविषिष्यमानवस्त्वभावो वा, असव्यवहारो वा । न तावद्वस्तु, तस्य प्रमेयत्वेऽप्यनुपलभ्याख्यालिनागम्यत्वात् । नापि वस्त्वभावः, तस्य तया सह पूर्वोक्तेन न्यायेन प्रतिबन्धग्रहणासंभवात् । असद्व्यवहारश्चेत् ; एतदुक्तं भवति-यद्यपि परमते भूतलोपलब्धेर्घटाभावं प्रति पूर्वोकेन क्रमेण न लिङ्गता तथापि तस्यास्तद्रूपत्वं प्रतिषेधुमशक्यम् । यतः पदार्थान्तरोपछन्धिखभावा सी स्वसंवेदनप्रत्यक्षसिद्धा । प्रमेयमपि तस्या न वस्स्वन्तरम् , नापि वस्तु'प्रतिषेधः तस्य गृह्यमाणवस्तुव्यतिरेकेणासत्त्वात् । अत एवं न तेन सह प्रतिबन्धग्रहणं मृग्यम् ।
सम्यवहारस्तु तया साध्यते । स च तस्मानिमित्तात् पूर्वमसकृत् प्रवृत्तेर्न प्रवर्त्यते । कि बर्हि क्रियते । समयस्मरणमात्रम् । तथा चोक्तम् । “सार्यते समयं परः।" अयमर्थ:शाशविषाणादावसास्वव्यवहारनिबन्धनं भवतोऽस्मानिमित्तात् नान्यत् किंचित् पूर्व प्रवृत्तम् । न च तेषु कश्चिदपि सब्यवहारं करोति । न चोक्कनिमित्तव्यतिरिक्तस्य निमित्तान्तरण संभवः । यथा तदसंभवः तथा वादन्याये निर्णीतमिति नेहोच्यते प्रन्थगौरवभयात् । अत: तन्मात्रनिवन्धोऽसव्यवहारस्तया साध्यते ।
६७. ननु सानाभिधानखभावोऽसब्यवहारोऽभिप्रेतः । स चानुपलब्धेः पूर्वोकाया: साध्ये उत्तः । सा च स्वभावहेतावन्तर्भाविता । तस्यास्तस्मादर्थान्तरत्वे कथमन्तर्भावः ! नेष दोषः । नात्र तया स साध्यते, तस्य पुरुषेच्छायत्तत्वात् । किन्तु समिमित्तदर्शनेन नैमित्तिकस व्यवहारयोग्यत्वस्य प्रदर्शनं विवक्षितम् । एवं विषयदर्शनेन विषयी प्रदर्यत इति यत्रामिषानं संत्राप्ययमेवाभिप्रायः। ६८. तथा, अन्यत्रोक्तम्
"हेतुना यः समप्रेण कार्योत्पादोऽनुमीयते।
. अर्थान्तरानपेक्षत्वात् स स्वभावोऽनुवर्णितः॥" [प्रमाणवा० ३.६] यथैवस्य स्वभावहेतुता तद्वदुक्केऽपि हेतौ । यत उत्पादशब्देनात्र लोके न कार्योत्पत्तिरमिधीयते, तस्याः सामग्रीतोऽर्थान्तरत्वेन खभाषत्वायोगात् । किन्तूत्पद्यतेऽस्मावित्युत्पादः समप्राणां योग्यतैवमुक्ता । तत् स्थितमनुपलब्धेः स्वभावहेतावन्तर्भावः । तत्र यथा शशविषाणादौ तस्मानिमित्तांदसव्यवहारं करोति तथा चक्रमूर्धन्यपि मूढो घटस्य कार्यते । यव एवमुच्यते तस्य न भवता तत्र निमित्तान्तरमसख्यवहारे मृग्यते", तस्याविकल स्यात्रापि
""१: 'लन्धिः प्रतिमु०। २. ब्धिलिङ्गम् क०। ३. खेप्युपलक० अ० ब०। ४. क्रमेण लि. मु. क०।५.क्यम् खया यतः मु०। क्यम् खा यतः क०। ६. सा च खक० मु०। ७. केण सरवात मु००। ८. एव तेन मु० ब० क०। ९. मृग्यम् सद्व्य मु० क०। १०. सर्यते मु क०+ । ११. समयः परम् मु०। १२. साध्यमुक्तः मु०। १३. मित्तप्रद मु० क०। १५. मुम्बम् तस्य विकल्पस्या मु०।