Page Text
________________
२१
म्यायावतारसूत्रवार्तिकवृत्तौ
[ १. सामान्यल० परि० सर्वेऽपि वाचकाः समुदिताः, अथान्यथा ? । तत्र सर्वसंबन्धानां समुदायाभावात् न किंचित् केनचित् प्रतीयेत । अथ किमनेन ? । यस्य यः संबन्धः स तेन प्रतिपत्स्यत इति । . १ १७. अस्तु नामैवम्, यदा पुनर्बहुभिः पुंभिरेकस्य समानार्था बहवः संबन्धाः क्रियन्ते तदा किं प्रावृचिकन्यायेन, किं विकल्पेन, किं वा समुचयेन प्रतिपादयेयुः १ । वत्र * प्रावृत्तिकक्रमो यदा पशूनां पङ्कया स्थितानामालम्भनार्थं शलाकया चक्षुरञ्जनं क्रियते, तदा यस्य प्रथमं नयनाशनं कृतं तस्यैव वध इति । तेन न्यायेन यः प्रथमः संबन्धः कृतस्तेनेकार्यप्रतिपत्तिरिति । तर्हि शेषाणामानर्थक्यमिति । अथ विकल्पेन । तदुक्तम्
"एकार्थानां विकल्पचेत् ।" [ श्लोक० संबन्धा० १७ ]
विदमे नास्ति । यतः तत्र नाम विकरूपो भवति यत्रैकमुपादाय अपरोपादाने यमः इह तु प्रथमेनैव प्रतिपन्नत्वात् किमैन्येन १, व्यवहारस्याप्रतीतेः । समुचयोऽपि कि । तदुक्तम्
“समुचयोऽपि नैवैषाम् ।” [ श्लोक० संबन्धा• १७]
इति तदेवमाद्यस्यापि पौरुषेयसंबन्धस्य पाश्चात्यसंबन्धवत् नार्थप्रतिपादकत्वमिति ।
1.M
१८. कि- पुरुषः किं प्रतिपद्मार्थ पूर्वसंबन्धं करोति, किं वाऽप्रतिपन्नार्थमिति १ । पूर्वस्य कृतत्वात् किं तस्य करणेन ? । अपूर्वस्य करणें नार्थप्रतीतिः स्यात् । श्रोतुस्तदैव भवि - व्यतीति चेत्, कथं वक्ताऽप्रतिपन्नार्थ करोति । तस्मान्न पौरुषेयः संबन्धः । किन्तु अर्थप्रतिपत्स्यम्यथानुपपस्या शब्दस्म बाचिका शक्तिः, अर्थस्य तद्वाच्यशक्तिः । अयमेवासी संबन्ध इति नित्यत्वेऽपि यस्यैव प्रतीतत्तस्यैव प्रतीतिं जनयति नान्यस्येति ।
१९. तदेतदविदितपरमार्थस्य परस्य प्रलपितम् । तथाहि - न संबन्धः पुरुषेण कचित् * क्रियते किन्तु संकेतमात्रादचिनिकोचवत् शब्दावर्यप्रतीतिरिति । तन कश्चित् नित्यः संबन्धः ।
६ २०. शब्दस्य निर्त्यत्वात् तस्यापि नित्यत्वमिति चेत्, न च सर्वदोपलब्धिः । तदुक्तम्शब्दनिल- नित्यत्वव्यापित्वेऽपि शब्दस्याकाशस्येव प्रयज्ञानन्तरमुपलब्धिरुपपद्यते । प्रणम् तथाहि-- कूपादौ पूर्वमनुपलब्धस्य प्रयहादाकाशस्योपलब्धिर्रष्टा, न च * तस्यानित्यत्वम्, नापि व्यापित्वेऽपि सर्वत्रोपलम्भः । तथा, 'शब्दं कुरु' इति व्यपदेशाः 'आकाशं कुरु' इत्यादि व्यपदेशयत् नानित्यत्वं साधयन्ति । तथा, स्तिमितवायुस्पगितस्य शब्दस्य कौडेन वायुना तदपसारणे न फात्कर्येनोपलब्धिः स्वरूपमात्रस्यैवोपलब्धेः । नियतदेशा हि वायवीया ध्वनयः प्रतिवर्णे मित्रां यथा शब्दकर्तुः तेन न सर्वत्र सर्वेचासुपलब्धिरिति । मत पत्र यस्यां दिशि न वायोर्गतिर्न तंत्र शब्दः भूयत इति । तथा, » एतस्यैव मुवास्य व्यञ्जकस्यादर्शनङ्गीवमेदात् यथा मेदाः तथा ध्वनिधर्मा अल्पमहस्वादयः साचिण्पात् शब्दे उपलभ्यन्ते । तेन न प्रत्यये मेद मेदित्वादनित्यत्वमिति । यथा हि मढ़ः स्वस्पेन महता वा शब्देन प्रतिपाद्यमानो न भिद्यते, तथा शब्दोऽपि महता ध्वनिनाऽस्पेन वा याज्यमानोऽयं प्रतिपादनलक्षणार्थक्रियाकारी न भिद्यत इति ।
१. प्रतीयते ब० क० मु० । २. मालमना° अ० । ३. तदयुक्तम् क० । ४. किमनेन म० ब० । मायें प्रतिपा क० मु० । 'स्य प्रलपि क० मु० । ७. तथापि मु० । ८ न निष्ाः संचयः ० हु० । ९. कोयेन मु० क० । १० खज्ञाविभिर्भेदाद मु० । ११. प्रत्ययमेदिला संयामेविला क० ।
६.
मु० ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001047 |
| Book Title | Nyayavatarvartik Vrutti |
| Original Sutra Author | Siddhasen Divakarsuri |
| Author | Shantyasuri, Dalsukh Malvania |
| Publisher | Saraswati Pustak Bhandar Ahmedabad |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 525 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari, Nyay, Philosophy, P000, & P010 |
| File Size | 11 MB |