Nyayavatarvartik Vrutti

SR No.: 001047
Original Sutra Author: Siddhasen Divakarsuri
Author: Shantyasuri, Dalsukh Malvania
Publisher: Saraswati Pustak Bhandar Ahmedabad
Publication Year: 2002
Total Pages: 525
Language: Sanskrit, Hindi
Classification: Book_Devnagari, Nyay, Philosophy, P000, & P010
File Size: 11 MB

Page 293

१०४
तर्फा
व्याप्ति6. निर्णयः ।
18
कार्यकारणसद्भावस्तादात्म्यं चेत् प्रतीयते । प्रत्यक्षपूर्वकात् तर्कात् कथं नानुपपचता ॥ ४४ ॥
६२. मत् कार्यकारणत्वादि पर निजीयते किन्तु बाधकप्रमाणात् । त् कथमेतदिति । अत्रेदमुच्यते । किमिदं बाथर्क प्रमाणम् ? प्रत्यक्षम् उतानुमानमिति १ । तत्र यद्यनुमानम्, तदाऽनवस्था । नापि प्रत्यक्षम् । तद्धि निर्विकल्पकत्वात् पुरो व्यवस्थितयोरपि वहिधूमयोः कार्यकारणभावं प्रत्येतुं न शक्नोति, किमङ्ग पुनः साकल्येनेति ? । तस्मात् यदि धूमस्यान्यत् किमपि कारणं स्यात् तदा अयमपि धूम्रो भवत्पद्यमान उपलभ्येत । ततो अभ्यूझते सकलमेवैतद्रूपं सर्वत्रैवंविधरूपमन्द्रले चोपपद्यत इति । तब तर्काख्यं प्रमाणं केचित् प्रत्यक्ष मन्यन्ते । अपरे अनुमानम् । अन्ये प्रमाणान्तर" मिति । तदेवमन्यथानुपपन्नत्वमेव गमकत्वे निबन्धनं न [४४]
६१. अथ अन्यथानुपपतिर्व्यतिरेकः । स चे नावमन्तरेण घटते । तथाभूता हेतु: कचिद्धर्मिण्युपसंहर्तव्यः, अन्यथा सर्वत्र प्रतीति मनवेत्, न मा कचिदपीति । तत् कथं न त्रैरूप्यमित्येतदाशंक्याह - व्यतिरेकेोऽनुवनचिदित्यादि ।
20
म्यापावचारसूनवार्विक
[ ३. अनुमानपरिक
व्यतिरेकोऽनुपपत्तिचैवन्वयनिबन्धनम् ।
कथं सत्यं विना तेन क्षणिकत्वप्रसाधकम् ॥ ४५ ॥
६२. नैतदस्ति । न हि सर्वत्रान्वयाविना भूतो व्यतिरेकः परैरभ्युपगम्यते । बहु"यो हि सकलपदार्थव्यामि शक्ति इच्छति तं प्रति पतदेवाह । कथमित्यादि । [ ४५ ]
सेवाभावादिति”
६१. इदानीं स्वसिद्धान्तमाह - विनाप्यन्वयमास्मादावित्यादि ।
विनाप्यन्वयमात्मादौ प्राणादिः साधनं यदा ।
तदा स्यानान्वयापेक्षा हेतोः साध्यस्य साधने ॥ ४६ ॥
१२. 'नेदं निरात्मकं जीवच्छरीरम् अप्राणादिमत्त्वप्रसंगात्' इत्यस्मिन् प्रयोगे केवलोऽपि व्यतिरेको गमकत्वे निबन्धर्नमिति वर्णयन्ति ।
९३. अथात्मानमन्तरेण प्राणादिमंश्वस्य अनुपपत्तिः कथं निश्चिता ? । स्तम्भादिषु * नैरात्म्यस्य अप्राणादिमत्वेन व्याप्तेरिति चेत्; ननु स्तम्भादिषु नैरात्म्यं कथं निश्चितम् ? । न तावत् प्रत्यक्षेण । परोक्षत्वादात्मनः । तद्भावात् नानुमानेन । पराभ्युपगमेन तु तनिश्वये काल्पनिकत्वं हेतोः स्यादिति ।
६४. अत्रोच्यते । नित्यं सत्त्वादिप्रसंगान प्राणादयोऽहेतवः । हेतुस्तेषां " यद्यचेतनः, तदा खम्भादिष्वपि प्रसज्येरन् । सचेतनोऽपि किं नित्यः किं वा क्षणिक इलि १ । न तावभिनः । * अप्रयुवानुत्पन्नस्थिरैकरूपस्य न कदाचित्क्रियाविरामः स्यात् । यहा कदाचित भवेदित्युक्तम् ।
क० अ० । ३. रुत्पाय' क० । ६.ज्याह- अ० ब० । खसिद्धाह क० ।
१. ननु च न अ० । च तत् मु० । २. ४. स नान्व° अ० ब० ० ५. कानु० मु० । ७. जीवशरीरं मु० । ८. निबन्धन इति मु० ० । ९. प्राणादिक० मु० । १०. चेत् स्तम्भा ब० । ११. हेतुवैषां मु० क० ।