Page Text
________________
टिप्पणानि ।
२३०
[ पृ० ६४. पं० ८व्यवहारः - नास्तीति एवमाकारं ज्ञानं शब्द एवमाकारो निःशंकं गमनागमनलक्षणा च प्रवृत्तिः कायिकोsभावव्यवहारः । घटाभावे हि ज्ञाते निःशंकं गन्तुमागन्तुं च न प्रवर्तते । तदेवमेतस्य त्रिविधस्याप्यभावव्यवहारस्य दृश्यानुपलब्धिः साधनी - प्रवर्तिका ।” न्यायबि० टी० पृ० ४६। “इत्यक्षज्ञापनायैकानुपाख्योदाहृतिर्मता ।” प्रमाणवा० ४.२६३ ॥ पृ० ६४. पं० ८. 'एतदुक्तं भवति' बौद्ध अपने पक्षका समर्थन करता है । पृ० ६४. पं० १०. 'स्वसंवेदनप्रत्यक्षसिद्धा' तुलना - "पकोपलम्भानुभवादिदं नोपलभे इति ।
बुद्धेरुपल मे बेति कहिपकायाः समुद्भवः ॥" प्रमाणवा० ४.२७० ।
पृ० ६४. पं० १३. 'स्मार्यते' संपूर्ण कारिका इस प्रकार है
"विद्यमानेऽपि विषये मोहादत्राननुबुवन् ।
केवलं सिद्धसाधर्म्यात् स्मार्थते समयं परः ॥” प्रमाणवा० ४.२६७ ।
व्याख्या – “अभावव्यवहारस्य विषये दृश्यादर्शने विद्यमानेपि केवलं मोहाद् असज्ज्ञानशब्दव्यवहाराम् अननुभुषन्- नानुवदन् परो असद्व्यवहारविषयतया सिद्धेन घटेन डान्तेन दृश्यादर्शनवत्तायाः साधर्म्यात् समयं व्यवहारं स्मार्थते । पूर्वमपि त्वया दृश्यादर्शनमात्रको सद्व्यवहारः प्रवर्तितः तत्सद्भावादिहापि प्रवर्तयेति परः प्रतिपाद्यते ।" मनो० |
पृ० ६४. पं० १६. ' वादन्याये' - " एतावन्मात्रनिमित्तोऽयमसद्व्यवहारोऽन्यस्य तनिमित्तस्य अभावात् । सर्वसामर्थ्यविवेको निमित्तमिति चेत्" इत्यादि - वादन्याय पृ० २१ ।
पृ० ६४. पं० १८. 'ननु' मी मां सक ने यह शंका की है।
पृ० ६४. पं० १९. 'स्वभावहेतौ ' - " ननु यथा स्वभावकार्य ( कारण ) सिद्ध्यर्थ द्वौ हेतू उक्त तथा अनुपलब्धिरपि वक्तुं युक्ता हेतुत्वात् । स्वभावानुपलब्धिस्तावत् तादात्म्यप्रतिबन्धात् स्वभावहेतोर्न भिद्यत इति स्वभावहेतु निर्देशादेव निर्दिष्टा । कारणव्यापकानुपलब्धिभ्यां च निषेध्यानुपलब्धिरेव प्रतिपाद्यत इति न ते अपि स्वभावानुपलब्धेर्भिद्येते ।"मनो० पृ० ५०४ ।
स्वभावहेतुमें बौद्ध तार्किकोंने तादात्म्य सम्बन्ध माना है अत एव धर्म की र्ति ने अनुपलब्धिमें भी तादात्म्य सम्बन्ध की सिद्धि निम्न कारिकामें की है -
“तत्रोपलभ्येष्वस्तित्वमुपलब्धेर्नचापरम् ।" प्रमाणवा० ४.२६३ ।
मनोरथ नन्दी ने इसकी व्याख्या निम्न शब्दोंमें की है । -
" ननु स्वभावानुपलब्धौ कथं तादात्म्यं प्रतिबन्ध इत्याह- तत्रोपलभ्येषु भावेषु विचार्यमाणमस्तित्वमुपलब्धेरपरं न भवति यदि हि उपलब्धिः कर्मधर्मस्तदा उपलभ्यमानता अस्तित्वम् । अथ कर्तृधर्मः, ज्ञानम् ; तदा तदन्वयव्यतिरेकानुविधानाद् भावसत्ताव्यवस्थानस्योपचारात् सैव सत्ता । यथा चोपलब्धिरेव सत्ता तथा अनुपलब्धिरेवासन्तेति तादात्म्यमनयोः सम्बन्धः ।" मनो० ।
Jain Education International
पृ० ६४. पं० २०. 'नैष दोषः' बौद्ध उत्तर देता है ।
पृ० ६४. पं० २४ : ' हेतुना' व्याख्या - हेतुना समग्रेण यः कार्योत्पादोऽनुमीयते स कस्मिन् हेतावन्तर्भवतीत्याह-स स्वभावहेतुरनुवर्णितः । न हि समप्राद्धेतोः कार्यसम्भ
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001047 |
| Book Title | Nyayavatarvartik Vrutti |
| Original Sutra Author | Siddhasen Divakarsuri |
| Author | Shantyasuri, Dalsukh Malvania |
| Publisher | Saraswati Pustak Bhandar Ahmedabad |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 525 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari, Nyay, Philosophy, P000, & P010 |
| File Size | 11 MB |