________________
૩૧
પુત્રને હિતશિક્ષા-વિનયનો મહિમા-ઝેરની પરીક્ષાના ઉપાયો યશપડહ (ઢઢરે) સર્વત્ર ફેલાયેલ છે કે—ધર્મ, કામ, મોક્ષ, કળાઓ અને વિદ્યાઓ, એ સર્વ વિનયથી (મળે છે. ) (૪૬૨) લક્ષ્મી પણ વિનયથી મળે છે, જ્યારે દુર્વિનીતને તે મળેલી પણ નાશ પામે છે. એમ સર્વ ગુણેનો આધાર જીવલેકમાં (વિશ્વમાં) વિનય જ છે. (૪૬૩) વધારે શું ? જગતમાં એવું કાંઈ નથી, કે જે આ વિનયથી ન થાય ! તે કારણે હે પુત્ર ! કલ્યાણનું કુળભવન (મૂળ ઘર) એવા વિનયને તું શીખજે. (૪૬૪)
વળી સત્ત્વની, ગોત્રની અને ધર્મની સ્થિરતામાં ( રક્ષામાં) બાધા ન થાય, તે રીતે ધનનું ઉપાર્જન, વર્ધન, રક્ષણ અને સુપાત્રમાં સમ્યગું દાન કરવું; રાજ્યસંપત્તિના એ ચાર પ્રકારે છે, માટે હે પુરા ! તું એ (ચારેય) વિષયમાં પણ પરમ પ્રયત્નપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરજે. (૪૬૫-૪૬૬) સામ, ભેદ, (ઉપપ્રદાન= ) દાન અને દંડ-એ ચાર પ્રકારની રાજ્યનીતિ છે, તેને પણ હે પ્રિય પુરા ! તું શીધ્ર આરાધજે. (શીખી લેજે.) (૪૬૭) પણ તેમાં જે પૂર્વ પૂર્વની નીતિથી કાર્ય અસાધ્ય બને, તે યથાક્રમ બીજી, ત્રીજી વગેરે નીતિઓનો યથેગ (જ્યારે જ્યારે જેનો પ્રયોગ ઘટિત હેય, ત્યારે ત્યારે તે રીતિએ) વિચારીને પ્રયોગ કરજે. (૪૬૮) કારણ કે-જે સામનીતિથી કાર્ય થાય તે ભેદનો, સામભેદથી કાર્ય સધાય તે દાનનો, કે સામ, ભેદ અને દાનથી કાર્ય સધાય તે દંડનો આદર પ્રાગ) કેણ કરે ? (૪૯)
વળી નીતિને સદૈવ પ્રાણપ્રિય પત્નિની જેમ અનુસરજે (રક્ષા કરજે) અને અન્યાયને દુષ્ટ શત્રુની જેમ સર્વથા રેજે. (૪૭૦) વસ્ત્ર, આહાર, પાણી, ભૂષણો, શય્યા, યાન (વાહન) વગેરેનો ભંગ કરવા પૂવે, તેમાં વિષનો વિકાર છે કે નહિ ? તે અપ્રમતપણે ભૃગરાજ આદિ પક્ષીઓ વડે (આ રીતે, જાણી લેજે. (૪૭૧)
ઝેરની પરીક્ષાના ઉપાયો :- (ભૃગરાજક) * તમરું પિપટ અને મેના, આ પક્ષીઓ પ્રકૃતિએ જ નજીકમાં સર્પનું ઝેર જોઈને ઉદ્વિગ્ન થઈને કરુણ સ્વરે કુંજન કરે (ર) છે. (૪૭૨) ઝેરને જોઈને ચકોરના નેત્રે તુ વિરાગી બને છે (મીંચાય છે), કોંચ પક્ષી સ્પષ્ટ નાચે છે અને મરકેકિલ (2) મરી જાય છે. (૪૭૩) ભજન કરવા ઈચ્છેલા અને પરીક્ષા માટે થોડું અગ્નિમાં નાંખીને તેના ચિહૂનો પણ ( આ રીતે) સમ્યમ્ જેવાં. (૪૭૪) (જે તેમાં ઝેર હોય તો તેની વાળા ધૂમાડા જેવી થાય, અગ્નિ શ્યામળો બને અને શબ્દ ફૂટવા જે (ફદ્ર ફ) થાય, વળી તેવા ભેજનને લાગેલી માખીઓ વગેરેનું નિ મરણ થાય. (૪૭૫) તથા વિષમિશ્રિત અન્નમાંથી જલ્દી (સ્વિન= ) પાણી છૂટે નહિ, જલદી ભિંજાય નહિ, રંગ જલ્દી બગડી જાય અને જલ્દી શીતળ થાય. (૪૭૬) વિષમિશ્રિત પાણીમાં કેયલના રંગ જેવી, દહીંમાં શ્યામ અને દૂધમાં થોડી લાલ (તાંબાના રંગ જેવી) રેખાઓ પડે. (૪૭૭) વિષમિશ્રિત સર્વ આદ્ર
* અભિધાનચિંતામણું કેષ.
