________________
વિકથાપ્રસાદનું સ્વરૂપ
૪૧૧ રાજકથા-આ ચાર પ્રકારની કહી છે. ૧-નિર્ધાન સ્થા, ૨-અતિયાનકથા, ૩બલવાહન કથા, તથા ૪-કોઠાર-કેષકથા. (૭૩૮૯) તેમાં ગામ, નગર કે આકરથી રાજાનું જે નીકળવું તે નિર્માણ અને એ રથળોમાં જ જે પ્રવેશ કરે તેને અતિયાન કહે છે. (૭૩૯૦) આ નિર્માણ અને અતિયાનને ઉદ્દેશીને રાજાનું જે વર્ણન કરવું, તે નિચે નિર્ણાયકથા અને અતિયાનસ્થા છે. (૭૩૯૧) (પાઠાંત જહા= ) તે આ પ્રમાણે-મોટા શબ્દવાળી દુંદુભિની ગર્જનાથી મંત્રીઓ, સામત (વગેરે) જેની પાસે આવી રહ્યા છે, જેના હાથી, ઘોડા, રથ અને પદાતીના સમૂહથી પૃથ્વીતળ ઢંકાઈ (દબાઈ) ગયું છે; હાથીની પીઠ ઉપર સમ્યગુ બેઠેલે, ચંદ્રસમાન નિર્મળ છત્ર અને ચામરના આડંબર(ભા)વાળે અને દેના રાજા (ઈન્દ્ર) જે રાજા (મેટી) બદ્ધિ સાથે નગરમાંથી નીકળે છે. (૭૩૯૨-૯) (ઈત્યાદિ નિર્માણ કંથા.) ક્રીડાપર્વત, જંગલ વગેરેમાં યથેચ્છ વિવિધ કીડાને કરીને, જેના ઘડાઓની ખરીઓથી ખદાયેલી પૃથ્વીની રજથી સૈન્યના સઘળા મનુષ્ય મેલા થયા છે, ભ્રકુટીના ઈશારા માત્રથી (સ્વસ્વ સ્થાને) વિદાય કરેલા અને તેથી જતા એવા સામતેએ જેને પ્રણામ કર્યો છે, એ આ રાજા, વાગતાં મંગળ વાજિંત્રોપૂર્વક નગરમાં પ્રવેશ કરે છે. (ઈત્યાદિ અતિયાનકથા.) (૭૩૯૪-૯૫) બલવાહન તે હાથી, ઘેડા ખચ્ચર, ઊંટ વગેરેને કહેવાય છે. તેના વર્ણન સ્વરૂપકથાને બલવાહનકથા કહેવાય છે. (૭૩૯૯) (જેમ કે-) ઘેડા, હાથી, રથ અને દ્ધાઓના સમૂહથી દુર્જય એવા ઘણા શત્રુવર્ગને જેણે હરાવ્યા છે, તે આવા પ્રકારનું સૈન્ય હું માનું છું કે-અન્ય રાજાઓને નથી. (ઈત્યાદિ બલવાહનકથા.) (૭૩૯૭) કોઠારો એટલે ધાન્ય ભરવાનાં સ્થળો (સાધન) અને કષ એટલે ભંડાર, તેનું જે વર્ણન, તે કથા તેના નામપૂર્વક કોઠારકથા (કેષકથા) કહેવાય છે. (૭૩૯૮) જેમ કે-નિજવંશમાં થએલા પૂર્વપુરુષની પરંપરાથી આવેલે તેનો ભંડાર સ્વભુજાના પરાક્રમથી પરાભવ પમાડેલા (શત્રુ) રાજાઓના ભંડારો વડે નિત્ય વૃદ્ધિને પામતે જયવંત (અખૂટ) રહે છે. (૭૩૯) એ વગેરે ચાર વિકથાઓ કહી. હવે આ વિકથાઓ કરવાથી જે દે થાય, તે કહીએ છીએ.
તેમાં પ્રથમ સ્ત્રીકથાના દેશો-સ્ત્રીકથાથી પિતાને અને પરને અત્યંત મેહની ઉદીરણા થાય અને ઉદીરિત મેહવાળો લજજા–મર્યાદાને દૂર ફેંકીને મનમાં શું શું અશુભ ન ચિંતવે? વાણીથી શું શું અશુભ ન બેલે? અથવા કાયાથી શું શું અશુભ ન કરે? અને તે પ્રમાણે જે કરે, તો શાસનને ઉહાહ થાય. (૭૪૦૦ થી ૭૪૦૨) કારણ કે-સ્ત્રીકથા કહેનારને સાંભળીને અને જેઈને ચતુરલેક તેનાં વચન અને આકારથી “આ (પોતે) એ છે –એમ માને. (૭૪૦૩) કારણ કે–પંડિતલોકથી યુક્ત ગામમાં કોઈવાર તેનાં વક્રવચનને, કેઈવાર તેનાં અદ્ધપ્રેક્ષણને (કટાક્ષેને) અને તેને ઉચ્છવાસને (ભાવને) પણ (લોક) જાણે, (૭૪૦૪) અને એમ બીજાઓએ જાયે છે (મઝસાર=) અંતરનો ભાવ જેને, એવા તે તુચ્છના બ્રહ્મવતમાં પણ (લેક) નિચે અસંભાવનાને (ભંગની
