Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
| | ઉૐ શ્રી સર્વે નમઃ |
ચાંદ્રફલભૂષણ શ્રી જિનચંદ્રસૂરિ વિરચિત સંવેગગશાળા મહા ગ્રન્થનો
ગુજરાતી અનુવાદ
'F
GF
F
: અનુવાદક અને સંપાદક : સ્વ. પૂજ્ય આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજયમનોહરસૂરીશ્વર
શિષ્ય પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયભદ્ર'કરસૂરિજી
: પ્રકાશક : શ્રી મહાવીર જૈન વે. મૂર્તિ પૂજક સંઘ એપેશ સે. પાલડી, અમદાવાદ-૭ (૩૮૦ ૦૦૭)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
| જી રી મર્દ નમઃ | ચાંદ્રફલભૂષણ શ્રી જિનચંદ્રસૂરિ વિરચિત સોપારંપાશા મહામrઘનો
ગુજરાતી અનુવાદ
: અનુવાદક અને સંપાદક : સ્વ. પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ વિજયમનહરસૂરીશ્વરશિષ્ય પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયભદ્રકરસૂરિજી
: પ્રકાશક : શ્રી મહાવીર જન વે. મૂતિ પૂજક સંઘ ઓપેરા સો. પાલડી અમદાવાદ-૭ (૩૮૦૦૦૭)
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રકાશન વિ. સં. ૨૦૩૨
આવૃતિ બીજી પ્રત ૧૦૦૦ વિ. સં. ૨૦૪૩ સન-૧૯૮૭
મૂલ્ય-રૂ. ૫૦=૦૦
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
-: ગ્રન્થપ્રાપ્તિનાં સ્થળો :
પ્રકાશક-મહાવીર જન . મૂ. પૂ. સંઘ , સુખીપુરા, પેરા સેસાયટી જૈન ઉપાશ્રય, અમદાવાદ-૭
સેમચંદ ડી. શાહ છે. જીવન નિવાસ સામે, પાલીતાણા (સૌરાષ્ટ્ર)
સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર ઠે. રતનપોળ, હાથીખાના, અમદાવાદ-૧
શાહ જશવંતલાલ ગીરધરલાલ છે. દોશીવાડાની પિળ, અમદાવાદ-૧
શ્રી જૈન વિદ્યાશાળા છે. દેશીવાડાની પિળ, અમદાવાદ-૧
ઉપરાન્ત પ્રસિદ્ધ જૈન બુકસેલરે.
-: મુદ્રક :શ્રી નયન મફતલાલ પંડિત જગત ટ્રેડર્સ, એ/૨૧, શાનિત કે. સે. નગરશેઠ વડે, ઘીકાંટા, અમદાવાદ–૧.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપાદકીય બે બેલ શ્રી જિનચંદ્રસૂરીશ્વરે નમે નમઃ
| નમઃ શ્રી નિનકવનાર છે ॥ सुगृहितनामधेय-परमपूज्य-आराध्यपाद-परमोपकारी श्रीमद्विजयसिद्धि-मेघ-मनोहरसूरिगुरुवरेभ्यो नमः ॥
ગ્રન્થના અનુવાદમાં નિમિત્ત સંવેગરંગશાળા નામક આ ગ્રંથ પ્રત્યે બત્રીશ વર્ષ પૂર્વે બહુમાન પ્રગટાવનાર પ્રસંગ કદાપિ ન ભૂલાય તે છે. વિ. સં. ૧૯૯૯ માં મારા પૂજ્ય દાદાગુરુ શ્રી વિજય મેઘસૂરીશ્વરજી મહારાજ, કે જેઓશ્રી એક ગુપ્તગુણ ભંડાર હતા, મારા પ્રત્યે જેઓના વિશિષ્ટ ઉપકારો છે, તેઓશ્રીની અંતિમ આરાધનાનો પ્રસંગ હતો અને વિશાળ ચતુર્વિધ શ્રીસંઘની હાજરીમાં તેઓશ્રીની જીવનનૌકાને નિર્વિદને પાર ઉતારવા માટે પાંચ પાંચ પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંતો વગેરે મુનિગણ આરાધના કરાવી રહ્યો હતો, તે અવસરે તેઓશ્રીને પૂછ્યું કે “અંતિમ ઈચ્છા શું છે?” તુ જવાબ મળ્યો કે
સ વેગસનું પાન કરવા ભાવના છે, કોઈ શ્રી સવેગરગશાળા ગ્રન્થના કષાયજય અધિકારનું પાન કરાવે તે સારું !'
જે ગ્રન્થનું નામ પણ કેટલાક આત્માઓએ તે જ વખતે જાણ્યું હશે, તે ગ્રન્થ અને તેના કષાયજય અધિકારને સાંભળવાની તેઓશ્રીની ભાવના જાણીને સર્વના હૃદયમાં અનમેદના અને ઉત્સાહ વધી ગયે. તુર્ત તે ગ્રંથ, કે જે તે કાળે હસ્તલિખિત (અપ્રગટ) હતો, તેને ભંડારમાંથી કઢાવી તેનું શ્રવણ કરાવવાનું શરું કર્યું. * અમૃતપાનની જેમ એકાગ્રચિત્તે તેનું શ્રવણ કરતા તેઓશ્રી સમાધિપૂર્વક જીવનયાત્રાને સાધી ગયા, એ પ્રસંગ આજે પણ અનેક પુણ્યાત્માઓને એ રીતે જ સ્મૃતિપથમાં વતે છે.
બસ, આ નિમિત્ત ! તે સમયથી જ શ્રી વીતરાગમાર્ગની આરાધનામાં અનન્ય ઉપકારક આ ગ્રન્થને વાંચવા-ભણવાની ભાવના પ્રગટી, પણ વિવિધ કારણોએ કાળક્ષેપ થયે અને વર્ષો વીતી ગયાં.
તે દરમિયાન મારા લઘુ ગુરુબંધુ મુનિરાજ શ્રી હેમેન્દ્રવિજયજીએ પરિશ્રમ પૂર્વક મૂળ ગ્રન્થની પ્રેસકેપી તૈયાર કરી અને વિ. સં. ૨૦૨૫ માં ઝવેરી કાન્તિલાલ મણિલાલે આ ગ્રન્થને પ્રતાકારે મૂળ પ્રાકૃત ભાષામાં પ્રગટ કર્યો.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
તે પછી વિ. સ. ૨૦૨૬ માં ખારડોલીના ચાતુર્માસ પ્રસંગે મેં તેને વાંચવે શરુ કર્યાં. એક મુનિની મગજની બીમારીના કારણે એ વાચન તે અધૂરું રહ્યું, પણ સદ્દભાવમાં વધારે થયે..
પ્રાકૃતભાષાથી અજાણ પણ ભવ્ય જીવે આ ગ્રન્થના આરાધક બને, એ આશયથી તેનેા અનુવાદ કરવા મારી ભાવના પ્રગટી, પણુ અનુકૂળતાના અભાવે તે કામ લંબાયુ'. પછી ભાગ્યયેાગે વિ. સ. ૨૦૨૯-૨૦૩૦માં જ્યારે મારવાડ પ્રદેશમાં વિચરવાનું થયું, ત્યારે ત્યાં નિવૃત્તિ મળતાં અનુવાદ શરુ કરવા ઈચ્છા પ્રગટી અને તે વખતે ત્યાં લુણાવામાં બિરાજમાન પ્રશમરસમહેાદધિ, વાત્સલ્યનિધિ, પૂજ્યપાદ પન્યાસજી મહારાજ શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવરની શુભ આશિષ મળી. શરુ કર્યુ, પૂજ્યેાની કૃપાથી એ કામ પૂર્ણ થયુ. અને આજે ગ્રન્થરૂપે શ્રીસંઘના હસ્તકમળમાં જોઈને કૃતા'તા અનુભવુ` છું.
શુભ મુહૂર્તો લખવાનુ
પ્રાકૃતભાષામાં વિવિધ વર્ણાના, વિભક્તિઓના વગેરે ફેરફારા એ રીતે થાય છે કે–તેને સસ્કૃતપર્યાંય નક્કી કરવા અને ગુજરાતી અર્થ લખવે! મારા માટે તે દુષ્કર છે, છતાં જીભે યથાશક્તિ યતનીયમ્’–એ ન્યાયે પ્રયત્ન ચાલુ રાખ્યો અને જે જે પૂછવાયેાગ્ય લાગ્યું તે તે પૂછવાયેાગ્ય સ્થળે પૂછીને લખતા રહ્યો. છતાં કાઈ કાઈ શબ્દોના અર્ધાં અણુઉકેલ પણ રહ્યા છે.
અનુવાદમાં સ્વીકારેલી પદ્ધતિ મુખ્યતયા. પ્રાકૃત મૂળ ગ્રન્થ પણ એ આશયથી અનુવાદ કરેલા હૈાવાથી રાખવા છતાં કાઈ કાઈ વાકય લિષ્ટ રૂપે આલેખવા અને મૂળ ગ્રન્થનેા ભાવ
આ અનુવાદના આશ્રય લઇને વાંચી શકાય વાકયરચના બને તેટલી સરળ કરવા લક્ષ્ય જણાશે, કારણ કે-કમણીપ્રયાગાને કરીતથા શબ્દાર્થ અખંડ રાખવા તે ઘટ છે.
ગાથાઓને ક્રમાંક બ્રેકેટમાં લીધા છે, જેથી કેાઈ પણ ગાથાનેા અ તુત જોઈ શકાય. છતાં જ્યાં છે અથવા અધિક ગાથાઓનું એક વાકય (યુગ્મ-કુલક વગેરે) છે, ત્યાં તે ગાથાઓનેા ક્રમાંક ભેગેા લખ્યા છે.
જે જે શબ્દના અર્ધાં કઠિન લાગ્યા, તે તે મૂળ શબ્દને બ્રેકેટમાં મેટા અક્ષરોમાં લીધા છે અને તેના અર્થ ચાલુ અક્ષરોમાં લખ્યા છે. ગુજરાતી પણ જે શબ્દ પારિભાષિક કે ભાષામાં અપરિચિત જેવા જણાયા, તેની સ્પષ્ટતા માટે બ્રેકેટમાં તેને ખીજો પર્યાય ચાલુ અક્ષરેામાં જ લખ્યા છે.
ગ્રન્થને વિષય તે એટલેા વિસ્તૃત છે કે તેનું વિવેચન કરતાં બીજો એક માટે ગ્રન્થ બની જાય. તે તેા સ્વય' વાંચવાથી જ સમજાય, છતાં સ`ક્ષિસ લખેલા વિષયાનુ ક્રમથી તે ટૂંકમાં સમજાશે.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજ્યપાદ પ્રાત:સ્મરણીય. શાન્તત મૂર્તિ. શ્રીસંઘસ્થવિ, વયેવૃદ્ધ સ્વ, આચાર્યભગવાન શ્રીમદ્
વિજયસિદ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજ પૂજ્યપાદ પ્રાત:સ્મરણીય. ગા ભય ગુણનિધિ
પૂજ્યપાદ પ્રાત:સમરણીય શાતમૂર્તિ, સ્વ, આચાર્યભગવાન શ્રીમદ્
સ્વ, આચાર્ય ભગવાન શ્રીમદ
વિજય મેઘરિવરજી મહ રાજ
વિજયમનહરસૂરિજી મહારાજ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. ગ્રન્થકારમહર્ષિએ ગ્રંથમાં જે આગમનું અમૃત પીરસ્યું છે, તેને મહિમા પૂર્ણતયા સમજવાની શક્તિ, કે વર્ણવવાના શબ્દો મારી પાસે નથી. છતાં મેં માત્ર એક શ્રતની ઉપાસનાની ભાવનાથી આ ઉદ્યમ કર્યો છે.
પૂ. ગ્રથકારમહર્ષિએ સ્યાદ્વાદ દષ્ટિથી જ્ઞાનનય અને ક્રિયાનય, દ્રવ્યાકિનય અને પર્યાયાસ્તિકનય, નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનય, વગેરે વિવિધ અપેક્ષાઓને જે સમન્વય કર્યો છે, તે અજ્ઞાનજન્ય આગડને શમાવવામાં એક ગીતાર્થ ગુરુની ગરજ સારે તેવો છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રના સમારાધક, પ્રશાન્તભૂતિ, અનેક ભવ્ય જીના ઉપકારક, પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી ભદ્રકવિજયજી ગણિવર તથા તવજ્ઞ આચાર્ય શ્રી વિજય કલાપૂર્ણસૂરિએ લખેલો “સ વેગારંગશાળા ગ્રન્થને પરિચય અને હાર્દ" તથા તેઓની નિશ્રામાં એક મુનિશ્રીએ લખેલે “સંસારરંગશાળા એ સવેગ રંગશાળા છે. આ બન્ને લેખો આની પછીના પૃષ્ઠોમાં લીધા છે. તેને વાંચવાથી સંવેગ જીવનમાં કેટલે આવશ્યક છે, વગેરે સમજાશે. વાચકોને ખાસ ભલામણ છે કે–ગ્રન્થને વાંચવા પહેલાં આ બન્ને લેનું એકચિત્તે વાંચન કરે અને એક પ્રકરણ ગ્રન્થની જેમ તેને કંઠસ્થ કરી હૃદયસ્થ કરે.
“સંગરંગશાળા” નામક આ ગ્રન્થના રચયિતા નવાંગી ટીકાકાર પરમગીતાર્થ શ્રી અભયદેવસૂરીશ્વરજીના વડિલ ગુરભાઈ શ્રી જિનચંદ્રસૂરીશ્વરજી છે, આ ગ્રન્થ જૈન સાહિત્ય પ્રસિદ્ધ શ્રી ઉપમિતિ ભવપ્રપંચ કથા, સમરાઈથ્ય કહા તથા વૈરાગ્યકપલતા, વગેરે પ્રૌઢપ્રતાપી ગ્રન્થની જેમ શ્રીસંઘને આત્મકલ્યાણમાં સહાયક બનશે એવી આશા અસ્થાને નથી, કારણ કે-ગ્રન્થકારમહષિએ ગ્રન્થમાં પિતે અનુભવગમ્ય કરેલું શાસ્ત્રીય રહસ્ય કેવળ પરોપકારભાવથી આલેખ્યું છે.
એક હજાર વર્ષો પૂર્વે રચાયેલ આ ગ્રન્થ આજે છાપાના કાળમાં પણ આજ સુધી અપ્રગટ રહ્યો અને આજે ગુજરાતી ભાષાન્તર તરીકે પ્રગટ થાય છે, તેમાં સંઘનો પુણ્યપ્રકર્ષ પણ કારણભૂત છે.
ગ્રન્થને લખવામાં, સુધારવામાં, પ્રેસકેપી લખવામાં તથા મુફે તપાસવા વગેરેમાં જે જે આત્માઓએ સહકાર આપે છે, તેઓને કદાપિ ભૂલી શકાય તેમ નથી.
પ્રાન્ત, ગ્રન્થના અનુવાદમાં છઘસ્થસુલભ જે કોઈ ક્ષતિઓ રહી હોય કે શાસ્ત્રવિરુદ્ધ લખાયું હોય, તેનો ત્રિવિધ ત્રિવિધે “મિચ્છામિ દુક્કડં” આપી વાચકવર્ગને પણ તે ભૂલ સુધારી લેવા માટે અને મને જણાવવા માટે તથા પ્રેસ જાદિને કારણે રહી ગયેલી ભૂલનું શુદ્ધિપત્રક આપ્યું છે તેને ઉપગ કરવા માટે ભલામણ કરીને વિરમું છું. વિ. સં. ૨૦૩ર-વીર સ. ૨૫૦૨
લે. પૂજ્ય ગુરુદેવ શ્રી કાર્તાિ ક વદ ૧૦-અમદાવાદ વિજયમનહરસૂરિશિષ્યાણ ભદ્રકરસૂરિ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણ
કે
ત્રિકાલાબાધિત જે શ્રી વીતરાગદેવના શાસનના પ્રભાવે યત્કિંચિત બોધને પામે છું અને જે પરમ ઉપકારી પૂજ્ય ગુરુદેવની કૃપાથી સંયમ માગે બાળકની જેમ પા પા-પગલીએ વિચારી રહ્યો છું, તે પરમકૃપાળુ દીર્ઘતપસ્વી સંઘસ્થવિર સ્વ-પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી વિજયસિદ્ધિસૂરીશ્વરજી, જ્ઞાનનિધિ ગાંભીર્યાદિગુણગણુકર પૂ. સ્વઆચર્યદેવ શ્રીમદ વિજય મેઘસૂરીશ્વરજી તથા પૂ. ગુરુદેવ શમભૂતિ નિ:સ્પૃહશિરોમણી પૂ. આચાર્ય મ. સ્વ. શ્રી મનહર સૂરિજીના ચરણ કમળમાં કૃતજ્ઞભાવે
સમર્પણ
અલ
વિરહાતુર આપને ભદ્રંકરવિજય
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
# # # નમઃ |
ગ્રથનો પરિચય અને હાર્ટ
(લે. શ્રી નમસ્કાર મહામત્ર સમારાધક પૂ. પંન્યાસજી શ્રી ભદ્રકરવિજયજી ગણિવર તથા પૂ. આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજય કલાપૂર્ણસૂરિ મહારાજ )
સર્વજ્ઞ-સર્વદશી શ્રી તીર્થકર ભગવંતેએ સર્વ જીવોના હિત માટે જે ધમે. પદેશ કર્યો છે, તે ધર્મના મુખ્ય બે પ્રકારો છે. ૧-મૃતધર્મ, ૨-ચારિત્રધર્મ. - (૧) શ્રધર્મ-જીવાદિ તને સમ્યગ બધ કરાવી સર્વ જીવો પ્રત્યે આત્મતુલ્ય-આત્મૌપમ્ય દષ્ટિ પ્રગટાવે છે.
(૨) ચારિત્રધર્મ–સર્વે જીવો પ્રત્યે ઔચિત્ય વ્યવહાર રૂપે અહિંસાદિ વ્રતના પાલન દ્વારા જિનાજ્ઞાને આત્મસાત્ બનાવી રવભાવમાં તન્મયતા પ્રગટાવે છે.
આ બન્ને પ્રકારના ધર્મનું મૂળ “સમ્યગ્દર્શન' છે, અથવા તે બને ધર્મોના સતત સેવનથી નિશ્ચય સમતિ પ્રગટે છે. સમ્યકત્વના પાંચ લક્ષણે
૧-શમ, ૨-સંવેગ, ૩-નિર્વેદ, ૪-અનુકંપા અને પ-આસ્તિક્ય આ લક્ષણો દ્વારા સમ્યગ્દર્શનની સ્વાનુભૂતિ (સ્પર્શના) નું અનુમાન અવશ્ય થાય છે. તેમાં આસ્તિક્ય સમ્યક્ત્વનો પાયો છે, અનુકંપા, સંવેગ અને નિર્વેદ સમ્યક્ત્વનું સ્વરૂપ છે અને શમ તેનું ફળ છે.
પ્રસ્તુત ગ્રન્થમાં સવેગાદિની પ્રાપ્તિ, રક્ષણ અને વિકાસના સુંદર, સરળ અને સાટ ઉપાયો દર્શાવ્યા છે, તેથી તેનું “સ વેગરંગશાળા” નામ સાર્થક છે. પાંચ લક્ષણેનું કુ સવરૂપ
() આસ્તિકતા–જે જે પદાર્થનું જે સ્વરૂપે અસ્તિત્વ છે, તેનો તે જ સ્વરૂપે સ્વીકાર.
અતિ સ્વભાવવાળા પદાર્થો સદા અતિરૂપે જ રહેનારા છે, તે કદાપિ નાસ્તિરૂપે પરિણમતા નથી. અને નાસ્તિ સ્વભાવવાળા પદાર્થો સદા નાસ્તિરૂપે જ રહે છે, તે કદાપિ અસ્તિપણે પરિણમતા નથી.
આ એક સામાન્ય નિયમ છે. આત્મા પણ એક પદાર્થ છે અને તે સદા આત્મારૂપે જ પિતાનું અસ્તિત્વ ધરાવે છે.
१ इदमेव हि प्रथमो मोक्षोपाय उक्त चयमप्रशमजीवातु-/ज ज्ञानचरित्रयोः । हेतुस्तपश्रुतादीनां, सद्दर्शनमुदीरितम् ।।
(શાસ્ત્રવાર્તા બ્રહવૃત્તિ)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીતિ ચૂકેલા અનંતકાળમાં આત્મા હતો, વર્તમાનમાં પ્રત્યક્ષ છે જ અને આગામી અનંતાકાળમાં પણ એ સદા સ્વસ્વરૂપે જ રહેવાને. આવી દઢ શ્રદ્ધા તે આસ્તિકતા. આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ છે “સચ્ચિદાનંદ.” તેની અને તેના આ સ્વરૂપની સ્વીકૃતિ એ જ આસ્તિકતા છે.
(૨) અનુકંપા-હું જીવ છું, સુખ મને પ્રિય છે અને દુઃખ લેશ પણ ગમતું નથી, એમ મારા જેવા બીજા અનંતા છે સંસારમાં છે. એ પણ જીવવા ઈચ્છે છે, સુખના અથી છે અને દુઃખ લેશ પણ તેઓને ગમતું નથી. તે બધા પણ મારી જેમ અનાદિ અનંતકાળથી આ દુઃખમય સંસારમાં ભટકી રહ્યા છે. આ વિચાર તેને પ્રગટે છે, કે જેને પિતાના દીર્ધ સંસાર પરિબ્રમણને કં૫ (દુઃખનો , તીવ્ર બળાપે) પ્રગડ્યો હોય! આ કંપ પછી અનુકંપ થાય છે કે-જેમ હું દુઃખી છું, તેમ મારા જેવા બીજા સંસારી જી પણ દુઃખી જ છે. એ સર્વ પણ “દુખથી મુક્ત બનો અને પૂર્ણ સુખને પામ !” મારે એ બધાને સહાયક થવું જોઈએ. સર્વનું જીવત્વ સમાન છે, માટે તેઓનાં દુઃખ અને પીડા તે હકીકતમાં મારું જ દુઃખ અને પીડા છે. માટે હું મારા આત્મા સાથે જે કરું છું તે જ વ્યવહાર મારે તેઓ સર્વની સાથે પણ કરે જોઈએ. આવી સમવેદના-સહાનુભૂતિને ભાવ તે અનુકંપા. છે. આસ્તિક આત્મામાં તે અવશ્ય પ્રગટે છે અને તે યથાશક્ય બીજાના દુઃખને દૂર કરવા માટે પ્રેરણા કરે છે.
(રૂ-ક) નિર્વેદ અને સંવેગ-હું આત્મા છું, નિત્ય છું, તે આજ સુધી હું ક્યાં રહ્યો ? સંસારમાં! તે જ્યાં સુખને લેશ નહિ, દુઃખને પાર નહિ, કેવળ દુઃખ-પીડા અને પરાભવ જ છે, એવી નિગેદ, નરક, વગેરે દુર્ગત અવસ્થાઓમાં જ મારો અનંતકાળ ગયે; મનુષ્ય કે દેવના ભાવમાં થોડું બાઇ સુખ મળ્યું હશે, ત્યારે પણ તેમાં ગાઢ રાગ-દ્વેષ દ્વારા મેં ઘોર અશુભ કર્મો જ બાંધ્યાં હશે અને પુનઃ એ જ દુર્ગતિમાં રીબાઈ રીબાઈને આવ્યા અને મર્યો હઈશ.
જ્યાં આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ જ છે, જન્મ, જરા, મરણ, દુઃખ, દૌર્ભાગ્ય અને પરાભવના ત્રાસ સિવાય બીજું કાંઈ નથી, તે સંસારમાં હવે કેમ રહેવાય? મારું સ્વરૂપ તે પૂર્ણ જ્ઞાનમય અને આનંદમય છે, તે શા માટે આ દુઃખમય સંસારમાં રહેવું? આ ભવનિવેદ અને મોક્ષની તીવ્ર ઝંખનારૂપ સંવેગ આત્મામાં આસ્તિક્ય પ્રગટયા પછી જ પ્રગટે છે.
આ ભવનિર્વેદ અને સંવેગ બને ગુણે સહભાવી હેવાથી જ્યાં નિર્વેદ ત્યાં સંવેગ અને જ્યાં સંવેગ ત્યાં નિર્વેદ હોય જ છે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિક આત્માને સંસારમાં દીર્ઘકાળ સુધી દુઃખમાં પરિભ્રમણનું ભાન થયા પછી પિતાના સ્વરૂપનું જેમાં સંપૂર્ણ પ્રગટીકરણ છે, તે એક્ષપદને પ્રાપ્ત કરવાની તીવ્ર ઝંખના ન પ્રગટે, તે બને જ કેમ? આસ્તિકતાનો અને અનુકંપાને પાયે મજબૂત થયા પછી આ નિર્વેદ અને સંવેગ બને ગુણે પ્રગટયા વિના રહે જ નહિ.
() શમ-અનુકંપાનું ફળ “નિવેદ, સંવેગ” અને તે બેનું ફળ “શમ” છે. રાગ-દ્વેષ અને સુખ-દુઃખના પ્રસંગમાં મધ્યસ્થવૃત્તિ, સમતા, સમતુલા, એ શમનાં જ નામ છે. તે અનુકંપા, અહિંસા, મૈત્રી કે કરુણાભાવ વિના શકય નથી. - સ્વાર્થ એટલે પિતાના જ સુખ-દુખનો વિચાર. રાગ, દ્વેષ વગેરે વિભાવને જેટલા અંશે વિગમ થાય, તેટલા અંશે બીજા સર્વ જીવો સાથે એકતાની બુદ્ધિ અને શ્રદ્ધા પ્રગટે છે અને ત્યારે જ વાસ્તવિક શમ-સમત્વનો અનુભવ થાય છે.
- અહીં સુધી પાંચેય લક્ષણેનું સામાન્ય સ્વરૂપ જોયું. હવે ગ્રન્થમાં કહેલા - સંવેગની મુખ્યતા અને વિશેષ સ્વરૂપ જોઈએ. સંવેગની વિશેષતા
- ભવના અત્યન્ત ભયથી પ્રગટેલી મોક્ષની તીવ્ર અભિલાષા અર્થાત નિવેદની તીવ્રતા, તે સંવેગ છે. તે પ્રગટતાં જ જ્ઞાનાદિ ગુણે સમ્યગ્ર બને છે. સંવેગ સહિત જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર એ સમ્યગ કહેવાય છે.
આ રીતે સંવેગ એ રત્નત્રયીરૂપ મોક્ષમાર્ગનું મૂળ છે, એમ સિદ્ધ થાય છે. આતિશ્યનું સ્વરૂપ
અસિત મૂરિ મતિઃ શારિતવચમ્ ” આત્મા છે એવી બુદ્ધિ તે આસ્તિકતા. અર્થાત્ શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માએ કહેલા જીવાદિ તો વિદ્યમાન છે–સત્ય છે, એવી શ્રદ્ધા તે આસ્તિક્ય છે. જીવનું અસ્તિત્વ બે પ્રકારે
૧. સ્વરૂપ અસ્તિત્વ-અસ્તિત્વ સદા અસ્તિત્વપણે જ પરિણમે છે. દ્રવ્યાર્થિક નયના મતે કઈ પણ દ્રવ્યને સર્વથા અભાવ થતો નથી, એથી છવદ્રવ્યને પણ અભાવ કેઈ કાળે થાય નહિ. આ છે જીવનું સ્વરૂપ અસ્તિત્વ.
૨. સદશ અસ્તિત્વ-પદાર્થ માત્ર અનંતધર્માત્મક હોય છે. (એમ પર્યાયાસ્તિકાય નયને મત છે.) તેમાં પણ મુખ્ય ધર્મો ૧-સામાન્ય, ૨--વિશેષ, એ બે છે. જીવ પણ દ્રવ્ય હોવાથી તેમાં આ બનને ધર્મો છે જ.
રેય પદાર્થને ધર્મ બે પ્રકારે છે, તેથી જીવને તેનું જ્ઞાન પણ બે પ્રકારે થાય છે. પદાર્થના સામાન્યધર્મનું જ્ઞાન તે સામાન્ય જ્ઞાન અને વિશેષ ધર્મનું જ્ઞાન તે
૨-ગથિ પરિણામ (ભગવતીજી શતક ૧, ઉ ૧)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
વિશેષ જ્ઞાન. આ બન્ને પ્રકારના જ્ઞાનથી પદાર્થને પૂર્ણ બોધ થાય અને પૂર્ણ બંધ થવાથી જ તેની સચોટ શ્રદ્ધારૂપ સમ્યગ્દર્શનગુણ પ્રગટે.
જે ગાય” “આત્મા એક છે.”
આ સૂત્રથી શ્રી ઠાણાંગસૂત્રમાં ચૈતન્યરૂપે જીવને એક જ ભેદ કહ્યો છે. અર્થાત જીવ માત્રમાં સામાન્યથી જાતિરૂપે જીવત્વ એક જ સરખું છે.
વિશેષથી વિકાસના તારતમ્યથી) અનેક પણ છે, જેમ કે-જીવના મુખ્ય બે ભેદ છે. સિદ્ધ અને સંસારી. તેમાં વળી સંસારીના બે ભેદથી લઈ યાવત પાંચત્રેસઠ ભેદ પણ કહ્યા છે.
એમ શરીરાદિની ભિન્નતાથી છની અનેક્તા પણ છે અને ચૈતન્યરૂપે સર્વમાં એકતા પણ છે.
વસ્તુના વિશેષ ધર્મને વિચાર ભેદદષ્ટિને અને સામાન્યધર્મને વિચાર અભેદદષ્ટિને પ્રગટાવે છે. એ બેમાં વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિ અને પુષ્ટિ માટે જેમ ભેદષ્ટિ ઉપકારી છે, તેમ મૈત્રીભાવ આત્મૌપજ્યભાવને પ્રગટાવવા અને વિકસાવવા માટે અભેદદકિટ પણ એટલી જ ઉપકારી અને ઉપાદેય છે. તુલ્યદૃષ્ટિથી અનુકંપા
હું જીવું છું, મને સુખ પ્રિય અને દુઃખ અપ્રિય છે, જીવવું ગમે છે, મરણ ગમતું નથી, એમ જગતના સર્વ જીવો પણ મારા જેવા હોવાથી તેઓને પણ જીવન અને સુખ પ્રિય છે. તેઓ મરણ અને દુઃખથી સદા ડરે છે અને ભયભીત બને છે. માટે મારે કંઈ પણ જીવની હિંસા કે તેને કે પીડા-વ્યથા થાય, તે વ્યવહાર ન કર જોઈએ. આવી આત્મતુલ્ય દૃષ્ટિથી અનુકંપાની–પરપીડા પરિવારની વૃત્તિ પ્રગટે છે.
“શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય' ગ્રન્થમાં કહ્યું છે કે–સ્વ આત્માની જેમ સર્વ પ્રાણીઓમાં પણું સુખપ્રિયતા અને દુઃખદ્વિછતા જેવાથી પરપીડાના પરિવારની જે ઝંખના પ્રગટે છે, તે “અનુકંપા છે.
શ્રી આવશ્યકનિર્યુક્તિ અને શ્રી અનુગદ્વારસૂત્રમાં પણ કહ્યું છે કે-જે ભૂત, ત્રસ અને સ્થાવર સર્વ જી પ્રત્યે આત્મસમભાવથી ભાવિત (તુલ્ય વૃત્તિવાળા) હોય, તેને જ કેવલિકથિત સામાયિક હોય અને તે જ હિંસાદિ સર્વ પાપવ્યાપારને ત્યાગી બને. અનુકંપા માહાતમ્ય
સામાયિકની પ્રાપ્તિ ચિત્તમાં અનુકંપા અંકુરિત થવાથી થાય છે, અનુકંપા ૩ સરે વળા ગિરબા સુવાચા ફુવરહૃા(આચારાંગ અ ૨, સત્ર ૯૩)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્તના પરિણામને શુભ બનાવે છે. આ દયા-અનુકંપાના મધુર પરિણામને જ્ઞાની ભગવતેએ “સામ સામાયિક પણ કહ્યું છે.
ભૂત, વર્તમાન અને ભાવિ-ત્રણેય કાળના સર્વ તીર્થકરદેએ ઉપદેશ્ય છે કે“સર્વ પ્રાણુઓ-ભૂત-છ સને હણવા નહિ, કઈ પણ જીવને મારવો નહિ, પરાધીન બનાવ નહિ, પરિગ્રહરૂપે સંગ્રહ કર નહિ, પરિતાપ-પીડા ઉપજાવવી નહિ તથા તેઓના પ્રાણનો નાશ કરે નહિ. આ જ શુદ્ધ ધર્મ છે અને તે નિત્ય ધ્રુવ તેમજ શાશ્વત છે.” - ધર્મનું આવું શુદ્ધ સ્વરૂપ શ્રી જિનાગમ સિવાય અન્યત્ર નથી. સમગ્ર જીવરાશિ સાથે આપણા આત્માની જીવવરૂપે એકતા હોવાથી એક પણ જીવની કરેલી પીડા કે હિંસા એ નિજ આત્માની પીડા કે હિંસા માનવી જોઈએ.
એ આચારાંગસૂત્રમાં જ પછી કહ્યું છે કે-“હે આત્મન ! તું જે જેને મારવા વગેરેને વિચાર કરે છે, તે તું જ છે.” અર્થાત્ પરના અહિતાદિનો વિચાર તે પોતાના જ અહિતાદિનો વિચાર છે કારણ કે તને જેમ થાય છે, તેમ કઈ મારનાર વગેરેને જોઈને અન્ય જીવોને પણ દુઃખ-દ્વેષ પ્રગટે છે. આ રીતે પરપીડા-હિંસાદિ કરનારને ભયંકર પાપકર્મોન બંધ થાય જ છે, અને પાપકર્મો કરનારને કર્મસત્તા ઓછામાં ઓછી દશગુણ અને ઉત્કૃષ્ટથી અનંતગુણ પણ દુઃખદ સજા ફટકારે છે. - એમ આત્મસમદવિ ભાવથી ચિત્તમાં સર્વ ની હિતચિંતારૂપ મૈત્રીભાવ અને સર્વનાં દુઃખને દૂર કરવાની શુભ ભાવનારૂપ અનુકંપા પ્રગટ થાય છે.
એ જ રીતે ગુણ આત્માઓ પ્રત્યે પ્રમેહ, આદર, બહુમાન, એ પણ નિજગુણનું જ બહુમાન છે. અવિનીત પ્રત્યે તેના દેષની ઉપેક્ષા પણ આપણામાં ક્ષમા માધ્યષ્યને ઉત્પન્ન કરે છે, તેથી જ અન્ય છ પ્રત્યે કરેલા અપરાધની ક્ષમા માગવા-મેળવવાના આપણે અધિકારી બનીએ છીએ.
એમ સર્વ છે સાથે સશતાના વિચારથી મૈત્રી, અનુકંપા વગેરે સહજ રીતે ઉત્પન્ન થવા લાગે છે. ૩. નિવેદ-વ્યવહારદ્રષ્ટિથી સ્વરૂપાસ્તિત્વને વિચાર
વ્યવહારથી જિનવચન દ્વારા જ્યારે જીવને “હું જીવ છું, આત્મદ્રવ્ય છું, અનાદિકાળથી કર્મબદ્ધ-સંસારી છું.” એવું જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાન થાય છે, ત્યારે જ તેને ભવનિર્વેદભાવ પ્રગટે છે. છ દ્રવ્યમાં જીવ અને પુદ્ગલ બે જ પરિણામી છે, તેથી જેમ સંસારી જમાં કર્મ પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરવાને સ્વભાવ (સહજમળી છે. તેમ
૪-સે લેમિ જણા ને પશુપન્ના (આચારાગ અધ્ય. ૪, ઉદ્દેશ ૧)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
પુદ્ગલદ્રવ્યમાં પણ બાહ્ય સ્વભાવ છે, તેથી જીવ જ્યારે રાગ-દ્વેષાદિના પરિણામ કરે છે, ત્યારે કમ પુદ્ગલે તેને ચાંટી જાય છે.
સુવર્ણ અને માટીની જેમ જીવને! અને ક્રમના સચેગ અનાદિ છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને ચેગ તે એના હેતુએ (આશ્રવારે) છે. જીવ જ્યાં સુધી એ હેતુઓમાં પ્રવૃત્ત હાય છે, ત્યાં સુધી કાઁના પ્રવાહ સતત તેનામાં પ્રવેશ કરે છે અને જીવના તે તે પ્રકારના પરિણામની વિચિત્રતાને કારણે તે મુખ્યતયા જ્ઞાનાવરણીયાદિ કમ રૂપે આઠ વિભાગમાં વહે‘ચાઈ જાય છે.
એ બધાએલાં કર્યાં ઉદયમાં આવીને વિવિધ શુભાશુભ ફળાને આપે છે અને તેના અનુભવથી જીવ ઈષ્ટાનિષ્ઠ પ્રસંગેામાં રાગ-દ્વેષ કરે છે, તેથી પુનઃ કમ ખંધાય છે, પુનઃ ઊદયમાં આવે છે. આ રીતે કર્માંના પ્રભાવે જન્મ, જરા, મરણ, આધિ, યાધિ અને ઉપાધિજન્ય વિવિધ કષ્ટો ભાગવે છે. સ સંસારી જીવાની આવી જ યાજનક દુઃખદ પરિસ્થિતિ છે.
અનાદ્ઘિ નિગેાદમાં, ચારેય ગતિમાં, છએ કાયમાં, પ્રત્યેક અવસ્થામાં તેની આ કરુણુ સ્થિતિ રચી છે.
પેાતાના અસલી સ્વરૂપને ન જાણવાથી જીવેા દેખાતા દેહને જ નિજ સ્વરૂપ માની તેના સુખે સુખી અને દુ:ખે દુ:ખી થાય છે, અને દેહના સુખ માટે ઇન્દ્રિઓને તે તે વિષયેાથી તૃપ્ત કરવા માટે હિંસાદિ પાપા કરે છે.
પેાતાના મૂળ સ્વરૂપનું અજ્ઞાન હૈાવાથી અન્ય જીવેાના અસ્તિત્વની શ્રદ્ધા થતી નથી, તેથી અન્ય જીવેાની હિંસાને ભય થતા નથી કે પાપેાની પ્રવૃત્તિ અટકતી નથી. એમ · પાપપ્રવૃત્તિ ચાલુ રહેવાથી ક`ખંધ અને તેના ફળરૂપે અસહ્ય દુઃખાનેા સેગવટો પણ સતત ચાલુ રહે છે.
આવું ભવભ્રમણ કરતાં જ્યારે ભવપરિણતિને પરિપાક થવાથી ચરમાવતમાં જીવ આવે છે, ત્યારે સદ્ગુરુના ચેાગે કે સહજભાવે જીવને આ છૂટવાની તીવ્ર ઝંખના જાગે છે. તે ઝ ંખનાને “ ભવનિવેદ” કહેવાય છે.
દુઃખમય સ’સારથી
આ ભવનિવેદ થી જીવ હિંસાદિ પાપપ્રવૃત્તિઓને છેડવા માટે પ્રયત્ન કરે છે અને તેની સાથે યથાશકય અહિંસાદિ તાનુ કે મહાવ્રતાનું પાલન કરે છે. ઉપરાંત પરમાત્માની ભક્તિ, સદ્ગુરુની સેવા, વગેરે કરતા સ્વજીવનનને ધન્ય બનાવવા માટે ઉજમાળ બને છે.
(૪) સંવેગ અને નિશ્ચયદૃષ્ટિએ સ્વ-સ બન્નેના અસ્તિત્વના વિચારન નિશ્રયસૃષ્ટિથી સ્વ અને સબન્નેના અસ્તિત્વના વિચારથી પ્રગટતી મેાક્ષની (શુભ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વભાવની) રુચિને સંવેગ કહે છે. મોક્ષનું બીજ સંવેગ છે. મોક્ષની રુચિવાળે જીવ જ મોક્ષની સાધના કરી શકે.
સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપ રત્નત્રયી એ મોક્ષમાર્ગ છે અને તેના પ્રરૂપક શ્રી અરિહંતદેવ છે, તેથી તેઓ સંવેગને પ્રગટ થવામાં પ્રધાન-પુષ્ટ નિમિત્ત છે. તેઓની આદરપૂર્વક ભક્તિ સેવા અને આજ્ઞા પાલન કરવાથી જ આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપની ઓળખાણ થાય છે.
શુદ્ધ નયથી મારું અને સંસારી સર્વ જીનું સ્વરૂપ સત્તાએ શુદ્ધ સિદ્ધપરમાત્મા તુલ્ય છે.”–આવું જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાન થાય છે, ત્યારે જીવને તે શુદ્ધ સ્વરૂપને પામેલા શ્રી સિદ્ધો પ્રત્યે અનુપમ ભક્તિ અને આદર બહુમાન પ્રગટે છે અને પિતાના પગ તેવા સ્વરૂપને પ્રગટાવવા માટે ઝંખના પણ વેગવંતી બને છે તથા તેના પરમ ઉપાયભૂત આવશ્યકાદિ સદનુષ્ઠાનેરૂપ શુદ્ધવ્યવહારમાર્ગ, તેની આરાધના અને ઉપાસનામાં અધિકાધિક ઉદ્યત બને છે. ઉપરાંત શુદ્ધ નયની ભાવનાથી પિતાને સદા ભાવિત પણ કરતો રહે છે. તે શુદ્ધાત્મભાવ અંગે કહ્યું છે કે
“દેહ મન વચન પુદગલ થકી, કર્મથી ભિન્ન તુજ રૂ૫ રે અક્ષય અકલંક છે જીવનું, જ્ઞાન આનંદ સ્વરૂ૫ રે
ચેતન જ્ઞાન અજવાળીએ (ઉપાય) હે ચેતન ! આ શરીર, વાણ, મન, કર્મ અને સર્વ પદુગલદ્રવ્યથી ભિન્ન તારું સ્વરૂપ તે અક્ષયજ્ઞાન અને અકલંકઆનંદમય છે.” શુદ્ધાત્મભાવને મહિમા
આ શુદ્ધ આત્મભાવથી જેમ અગ્નિથી કાષ્ટ ભસ્મીભૂત થઈ જાય, તેમ આત્મભાનને ભૂલાવનારા અહંકાર અને મમકારને નાશ થાય છે. શુદ્ધાત્મભાવ એ સાધુની * સંપત્તિ છે, મોક્ષમાર્ગની દીપિકા છે, સકલ દ્વાદશાગીને સાર છે અને સર્વ દુઃખનિવારણને પરમ ઉપાય છે, એમ શ્રી એઘનિર્યુક્તિ આદિ શાસ્ત્રગ્રન્થમાં ફરમાવ્યું છે. (ઉપાઠ યશેવિ. મ. કૃત સાડીત્રણ ગાથા સ્તવન-ઢાળ ૧૬)
૫. પ્રશમ-ચિત્તના સર્વ વિકલ્પ શાન થઈ જવાથી એક માત્ર આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપના આલંબનવાળો જે જ્ઞાનને શુદ્ધ પરિણામ પ્રગટે, તેને શમ કહે છે. (જ્ઞાનસાર શમાષ્ટક ) શમનું આ લક્ષણ નિર્વિકલ્પદશાની મુખ્યતાએ કહ્યું છે.
યોગશાસ્ત્રોમાં આલંબનેગ, ધ્યાનયોગ અને સિદ્ધિગના ફળરૂપે જે અનાલંબનગ કે સમતાગ પ્રગટે છે, તેને પણ “શમ કહ્યો છે. કારણ કે-નિશ્ચયસમ્યકત્વ સાતમા ગુણસ્થાનકે પ્રગટે છે, તેની પૂર્વે ચોથા ગુણસ્થાનકે પણ વ્યવહાર
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્ત્વ હોય છે. અને ત્યાં પણ દર્શન મેહ અને અનંતાનુબંધીના પગમાદિથી આ પાંચેય લક્ષણો પ્રગટે છે, તે જ ઉપર–ઉપરના ગુણસ્થાનકોમાં આધિકાધિક નિર્મળ થતાં જાય છે. એ રીતે શુદ્ધનયની ભાવનાથી ભાવિત બનતો આત્મા આ જન્મમાં જ પ્રશમસુખ--આત્માસમાધિને પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
વિવિધ સામાયિક અને તેને પાંચ લક્ષણે સાથે સમન્વય૧-સર્વ જીવો પ્રત્યે મૈત્રીરૂપ શર્કરા જેવો મધુર પરિણામ, તે સામસામાયિક છે. ૨-ઈચ્છાનિષ્ટ સર્વ પ્રસંગમાં ત્રાજવાતુલ્ય મધ્યસ્થભાવ, તે “સમસામાયિક છે.
૩-ખીર-સાકરની જેમ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રમય ઓતપ્રોત એકીભાવને પામેલે આત્મપરિણામ; તે સમસામાયિક' છે.
આ ત્રણેય સામાયિકનો નિશ્ચયસમ્યકત્વનાં પાંચેય લક્ષણે સાથે આ રીતે સમન્વય થઈ શકે છે.
(૧) સદશ અસ્તિત્વ(તિર્યફ સામાન્ય)થી સર્વ જીવોને પિતાના તુલ્ય વરૂપવાળા જાણવાથી પ્રગટેલો પરપીડાપરિહારરૂપ જે અનુકંપાભાવ, તે મધુર પરિ. ણામરૂપ હોવાથી સામસામાયિક છે.
(૨) સ્વરૂપ અસ્તિત્વ (ઉર્ધ્વતા સામાન્ય)થી જીવ સદા ચૈતન્યરૂપે નિત્ય છે. એવા જ્ઞાનથી ભવભ્રમણ કરાવનાર ભૌતિક વિષય પ્રત્યે પ્રગટેલે નિર્વેદ અને સર્વ જીનું સ્વરૂપ સત્તાથી શ્રી સિદ્ધપરમાત્મા તુલ્ય નિર્મળ છે, એવા જ્ઞાનથી પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રગટાવવાની રુચિરૂપ પ્રગટતે સંવેગ, તે બન્નેના બળે ઈટાનિષ્ટ સંગો અને માન-અપમાન વગેરેમાં જે રાગ-દ્વેષરહિત તુલ્ય પરિણામ, તે સમસામાયિક છે.
(૩) અનુકંપા, નિર્વેદ અને સંવેગના સતત અભ્યાસથી તેના ફળરૂપે પ્રાપ્ત થત પ્રશમ, તે સમ્મસામાયિક છે.
જેમ નિશ્ચયસમ્યકત્વ જ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપ છે, તેમ સમ્મસામાયિકમાં પણ એ ત્રણેયને અંતર્ભાવ છે, માટે તે બન્નેની એકરૂપતા છે.
પાંચ લક્ષણે અને ધ્યાનને સંબધ. (૧) આસ્તિક અને અનુકંપા વડે મૈત્રી તથા કરુણા પ્રગટ થવાથી કષાયની ઉત્કટતારૂપ રૌદ્રધ્યાન નાશ પામી ધર્મધ્યાન પ્રગટે છે. દામ્પત્તિ પાતા મેૉરિ પારણા મેતિ પાસાણા સતિ પાસાણા II [ આચારાંગસૂત્ર] ચરે , મુવિ રિશીfda સરસ્વમેવ સૌi, નો નશ્ચયવમેવ સિાનસાર
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
(૨) નિવે†દ અને સવેગથી પ્રગટ થતા માધ્યસ્થ્ય અને પ્રમાદ ભાવથી વૈયિક સ્પૃહાની ઉત્કટતારૂપ આધ્યાન નાશ પામી ધધ્યાન વધે છે.
(૩) પ્રશમ એ શેષ ચારેય ગુણેાનુ ફળ હેાવાથી નિશ્ચલ ધર્મ ધ્યાનસ્વરૂપ છે અને તે શુકલધ્યાનના પ્રાર'ભમાં સહાયક બને છે.
વ્યવહારિક સમ્યક્ત્વનાં સ‘વેગાદિ લક્ષણેાના પ્રતિબધક દર્શનમાડ અને અનંતાનુબંધી કષાયેા છે, તથા નિશ્ચય સમ્યક્ત્વના તે લક્ષણાના પ્રતિખંધક અપ્રત્યાખ્યાનીય-પ્રત્યાખ્યાનીય કષાયેા છે.
પ્રસ્તુત ગ્રન્થમાં એ પ્રતિષ ધકેાના નિગમ-વિનાશના અનેક સુંદર, સરળ અને સચેાટ ઉપાયમાં દર્શાવ્યા છે. તેથી આ ગ્રન્થનું · સ વેગર ગશાળા 'નામ સાક બને છે. ગ્રન્થના પરિચય
ગ્રન્થકાર સ્વય` પ્રથમ સવેગનુ' સ્વરૂપ તથા ફળ જણાવે છે કે" एसो पुण संवेगो संवेगपरायणेहिं परिकहिओ । પમ મનમીત્ત, બવા માન્સ્લામિૠવિત્ત ખરી કે
“ સવેગરસના પરમ ભંડાર શ્રી તીથ કરે। અને ગણધરભગવતાએ ભવને અત્યંત ભય અથવા મેક્ષની તીવ્ર અભિલાષાને સંવેગ કહ્યો છે. ’’
વળી કહ્યું કે કે-કબ્યાધિથી પીડાતા ભવ્ય જીવેાના તે વ્યાધિને દૂર કરવાને ઉપાય એક માત્ર સંવેગ જ છે, તેથી શ્રી જિનવચનને અનુસારે સંવેગની વૃદ્ધિ માટે આરાધના રૂપી રસાયણુ આ ગ્રન્થમાં કહીશ, કે જેથી હું અને સકલ ભવ્ય જીવે। ભાવ આરેાગ્યને પામી અનુક્રમે અજરામર બને!
તે પછી ૧-પરિક વિધિ, ૨-પરગણુ સંક્રમણ, ૩-મમત્વ વિમાચન અને ૪-સમાધિલાભ, એ ચાર વિભાગમાં આરાધનાનુ` વિસ્તૃત વર્ણન કર્યું છે- તેમાં૧. પરિક વિધિ દ્વારમાં-પૂર્વીસેવા-પ્રારભિક આરાધનામાં અભ્યાસને વિધિ વિવિધ વિભાગથી કહ્યો છે. પ્રથમ ચેાગ્યતા એટલે આ આરાધના કેવી ચેાગ્યતાવાળા કરી શકે ? તે જણાવ્યું છે, તે પછી તે તે ઉપયેાગી વિષયેા પંદર પેટાદ્વારેાથી જણાવ્યા છે; તે પૈકી થાડેાક વિચાર અહી કરીએ.
(૧) આરાધનાની ચેાગ્યતામાં જરૂરી ગુણે! આ પ્રમાણે કહ્યા છે
( ૧ ) રાજ્યાદિ વિરુદ્ધ પ્રવૃત્તિનેા ત્યાગ, (૨) રાજ્યના વિરેાધીને પણુ સંસગ ત્યાગ, (૩) સાધુપુરુષાનું બહુમાન કરવું, (૪) આરાધક આત્મા પ્રત્યે વાત્સલ્ય ધરવું, ( ૫) આરાધનાની દુર્લભતાનુ ચિતન, (૬) મૃત્યુ આઢિ સ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભયેનું નિવારણ એક માત્ર આરાધનાથી જ થાય, એવી દઢ શ્રદ્ધા કરવી, (૭) શ્રી પંચપરમેષ્ઠિઓના સભૂત ગુણેની શ્રેષ્ઠતાને વિચારી તેમની પૂજા-ભક્તિ-સત્કાર વગેરેમાં તત્પરતા, (૮) શ્રી જિનશાસનની પ્રશંસા, (૯) ધર્મનિદાને સર્વથા ત્યાગ, (૧૦) પંચમહાવ્રતધારક સદ્ગુઓની ભક્તિ, (૧૧) સ્વદુષ્કૃત્યની નિંદા, (૧૨) ગુણજનના ગુણોને પ્રમોદ, (૧૩) કુસંગત્યાગ, (૧૪) સજજનેને સમાગમ, (૧૫) દુજનના દુર્ગુણોની ઉપેક્ષા, (૧૬) સમ્યગજ્ઞાનનું શ્રવણ-અધ્યયન-મનન, (૧૭) ક્રિયા જ્ઞાનપૂર્વક કરવી, (૧૮) જ્ઞાનાધિક પ્રત્યે બહુમાન અને જ્ઞાનદાનની તત્પરતા, (૧૯) કલાને જય કરે, અને (૨૦) ચિત્ત પ્રસન્ન રાખવું. ઈત્યાદિ.
સામાન્ય વિદ્યામંત્ર પણ યોગ્ય-અધિકારીને જ સિદ્ધ થાય છે. તેમ મહાગુણ પ્રશમની સિદ્ધિ પણ તેને થેગ્ય-અધિકારીને જ થાય છે. માટે યેગ્ય જીને આ ગ્રન્થના વાચન, શ્રવણમનન આદિથી તુર્ત આરાધનામાં વેગ અને સ્થિરતા પ્રગટ થાય છે, અપ્રાપ્તગુણોની પ્રાપ્તિ થાય તેવી તેમાં પદ્ધતિ અને વર્ણન છે.
૨. વિનયદ્વારમાં-વિનયનું મહત્વ અને તે અંગે સુંદર વર્ણન છે. તેમાં મેક્ષનું મૂળ-ઉપાદાનકારણ રત્નત્રયીની આરાધના છે અને એ આરાધનાનું મૂળ વિનય છે. કૃતતા એક વિશિષ્ટ ગુણ છે. તેની ઓળખાણ નિયમથી થાય છે. કૃતજ્ઞ આત્મા જ ઉપકારીઓને યથાર્થ વિનય કરી શકે છે. કહ્યું છે કે
"विणओ सिरिण मूलं, विणो मूलं समत्थसाक्खाणं ।
विणओ हु धम्ममूलं, विणओ कल्लाणमूलं ति ॥" “લક્ષ્મીનું મૂળ, સર્વ સુખનું મૂળ, ધર્મનું મૂળ અને કલ્યાણ-મંગળનું પણ મૂળ વિનય છે.”
વધારે શું? વિનીત આત્મા જ સર્વ સંપત્તિ અને ચારિત્રધર્મ પ્રાપ્ત કરી સ્વ-પર બાહા-અત્યંતર હિત સાધી શકે છે. તેના મુખ્ય જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ અને ઉપચાર–એ પાંચ પ્રકારે છે.
૧. જ્ઞાનવિનય-કાળ, વિનયાદિ શાક્ત આઠ આચારોના પાલનથી થાય છે.
૨. દર્શનવિનય-જિનેક્ત વચનમાં નિઃશંકતા આદિ આઠ પ્રકારે થાય છે. - ૩. ચારિત્રવિનય-પ્રણિધાનપૂર્વક અષ્ટપ્રવચનમાતાના પાલનથી થાય છે.
૪. તપવિનય-તપની અને તપસ્વીઓની ભક્તિ-અનુમોદનાથી, તપ નહિ કરનારની પણ હિલન નહિ કરવાથી તથા યથાશક્ય તપ કરવાથી થાય છે.
૭ “જ્ઞાન-ર-રાત્રિોવવા1: ' [ તત્વાર્થ સૂત્ર]
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭.
૫. ઉપચારવિનય-પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષમાં ગુણી આત્માઓ પ્રત્યે કુશળ યોગોને, મન-વચન-કાયાને પ્રવર્તાવવાથી, અકુશળને રોકવાથી થાય છે. ઉપચારને અર્થ અહીં સેવા, વંદન આદિ ક્રિયાઓ હોવાથી કાયિક, વાચિક અને માનસિક ક્રિયાને અહીં ઉપચારવિનય કહૃાો છે.
એ રીતે વિનયગુણ માટે પાંચેય આચારનું યથાર્થ પાલન આવશ્યક છે. ઉપરાંત વિનયનું પાંચેય આચારમાં સ્વતંત્ર સ્થાન હોવાથી તે પંચાચારસ્વરૂપ પણ છે. જેમ કે-જ્ઞાનાચારમાં વિનય અને બહુમાનરૂપે, દર્શનાચારના ૬૭ ભેદ પૈકી વિનયના દશ ભેદરૂપ, ચારિત્રના સત્તર ભેદમાં માર્દવરૂપે, તપના બાર ભેદમાં અત્યંતર તારૂપે વિધાન છે, એમ વીર્યાચાર સંપૂર્ણ વિનયરૂપ છે.
આરાધનામાં વિનયનું એવું મહત્ત્વ છે કે શ્રી દશવૈકાલિકનું નવમું અને શ્રી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રનું પ્રથમ અધ્યયન સંપૂર્ણ વિનયપ્રરૂપક છે, એમ વિનયની બહુવિધ અનિવાર્યતા જણાવી છે.
વિનય વિના લૌકિક-લે કોત્તર કોઈ કાર્ય સિદ્ધ થતાં નથી; વિદ્યા, મંત્ર વગેરે પણ ગુરુવિનયપૂર્વક સિદ્ધ થએલા જ હિતકર બને છે, અન્યથા વિડંબનારૂપ પણ બની જાય છે.
વિનય આઠેય કર્મોનું વિનયન-નાશ કરે છે, માટે જ તેનું વિનય નામ સાર્થક હવા ઉપરાંત સર્વ અનુષ્ઠાન-ધર્મોનું તે મૂળ છે.
શ્રી મહામંત્ર નવકારનો જે અદૂભૂત મહિમા અને તેની અસાધારણ પ્રભાવક્તા કહી છે, તે પણ એ કારણે કે-તેમાં પાંચેય પરમેષ્ઠિઓનો નમસ્કાર દ્વારા વિનય સચવાય છે. - વિનય પાંચેય આચારોમાં અનુસ્મૃત-વ્યાપ્ત હોવાથી પાંચેય આચારના પ્રતિપાદકો અને પાલકના વિનયરૂપ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર પણ પાંચેય આચારોમાં અને તેને પ્રરૂપક સમગ્ર દ્વાદશાંગ-કૃતમાં વ્યાપ્ત છે. સમાધિની પ્રાપ્તિ પણ વિનયના આસેવનથી થાય છે.
સમાધિદ્વારમાં–ભાવસમાધિનું સ્વરૂપ અને તેની અત્યન્ત ઉપાદેયતા સિદ્ધ કરી છે. ગ્રંથરચનામાં મુખ્ય ઉદ્દેશ સમાધિની પ્રાપ્તિ છે અને તે મનના વિજયથી જ થાય, માટે મનને શીખામણ આપવારૂપે તેને વશ કરવાની જે વિવિધ કળાઓયુક્તિઓ-ચાવીઓ બતાવી છે, તે મુમુક્ષુને અત્યંત ઉપકારી છે. સમાધિને મુખ્ય ઉપાય ધ્યાન” છે. તે માટે પોતાના મનને ભલામણરૂપે જણાવ્યું છે કે
“હે મન ! સદ્દગુરુએ કહેલા ઉપાયે વડે પ્રથમ સર્વવિઘ્ન વિનાશક સાલંબનપૈગરૂપ ધ્યાનને અભ્યાસ કરીને ખાદ્ય પદાર્થો અને સંજોગો સંબંધી ચિંતા-વિકલ્પોને
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
સર્વથા શાન્ત કરી, જે નિરાલંબન ધ્યાન દ્વારા પરમ તત્વમાં લીન બનીશ, તે ભવભ્રમણ અવશ્ય અટકી જશે. (ગા. ૧૯૨૭-૨૮)
બાકીનાં દ્વારામાં પણ આરાધનામાં ઉપયોગી અનેક મહત્વની બાબત દર્શાવી છે. એકંદર આ પરિકર્મ દ્વારમાં ચતુવિધ શ્રીસંઘને ઉપગી આરાધનાની પુષ્કળ સામગ્રીને સંગ્રહ છે. અને એ દ્વાર પૂર્ણ કર્યું છે.
(૨) પરગણુસંક્રમણ અને (૩) મમત્વવિમોચન દ્વારમાં આચાર્ય વગેરે પદને પણ આત્મસમાધિ માટે પરગચ્છમાં જવાનું અને સ્વગચ્છની બાહ્ય જવાબ દારીઓ અને મમતાથી મુક્ત થવાને જે ઉત્તમ વિસ્તૃત વિધિ બતાવ્યો છે, તે તે કાળની અંતિમ આરાધનાની ભવ્યતાની ઝાંખી કરાવે છે તથા વર્તમાનમાં લુપ્તપ્રાયઃ થએલા આ વિધિને પુનઃ જીવંત બનાવવાની પ્રેરણા આપે છે.
(૪) સમાધિલાભદ્વાર-સર્વ મુમુક્ષુ આત્માઓનું ધ્યેય “પરમ સમાધિ છે, તેને પ્રાપ્ત કરવાના વિવિધ ઉપાયો જણાવ્યા છે. તેમાં પહેલા અનુશાસ્તિદ્વારમાં સમાધિ માટે ખાસ જરૂરી બાબતેના હેય અને ઉપાય-એમ બે ભાગમાં નિર્દેશ કર્યો છે. તેમાં ઉપાદેય વિભાગમાં નમસ્કાર, ચાર શરણ, દુષ્કૃત ગહ અને સુકૃત અનુમોદનાએ ચાર પ્રધાન દ્વારે છે. તે અંગે થોડું વિચારીએ.
(૧) નમસ્કારનું અદભૂત માહાસ્ય-મહામંત્રના અભૂત પ્રભાવ-પ્રતાપને વર્ણવતાં કહ્યું છે કે-નમસ્કાર મહામંત્ર ભવાટવીમાં શરણભૂત, અસંખ્ય દુઃખને નાશક અને મોક્ષપદપ્રાપક છે, તેમજ સર્વ કલ્યાણરૂપ કલ્પવૃક્ષનું અવંધ્ય બીજ છે. ત્રણેય લેકમાં અતિ અદ્ભૂત એવી દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવને આશ્રીને જે કોઈ સામગ્રી જીવને મળે છે, તે સર્વ મહામંત્રના શરણનો જ મહિમા છે. વધારે શું? તે નમસ્કાર ભવ્યાત્માઓને શાશ્વત સુખ અને તે દરમ્યાન સંસારમાં પણ વિવિધ અનુપમ સુખની ભેટ કરે છે.
જેમ સેનાપતિ સૈન્યનો પતિ અને સાચા માર્ગદર્શક છે, તેમ ભાવનમસ્કાર પણ દર્શન-જ્ઞાન–ચારિત્ર-તપનો નાયક અને તે સર્વને યથાસ્થાન યેજક છે. સેનાપતિ વિના સેના વિજય ન મેળવે, તેમ ભાવનમરકાર વિના અનંત વાર દ્રવ્યલિંગ ધારણ કરવા છતાં મેહને જીતી શકાય નહિ.
મહામંત્રની આરાધના-મંદ પુણ્યવાળાને પ્રાપ્ત થતી નથી, માટે સુજ્ઞ ભવ્યાત્માઓએ અતિ પુણ્ય પ્રાપ્ત મહામંત્રની આરાધનામાં ચિત્તને સતત જોડવું જોઈએ.
જીવના પ્રત્યેક પ્રસંગમાં મહામંત્રનું રટણ, સ્મરણ, શરણ અને વારંવાર તેની અર્થભાવના–અનુપ્રેક્ષા કરવી જોઈએ.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતિમ અવસ્થામાં અંતિમ આરાધના માટે તે સવિશેષ કરવું જોઈએ. તેમાં શારીરિક શક્તિ મંદ પડતાં જે મહામંત્રનું સંપૂર્ણ સ્મરણાદિ ન થઈ શકે, તે “અ સિ–આ–ઉ-સા” મંત્ર ગણ; તેટલું પણ શક્ય ન હોય તે માત્ર “એ” નું સ્મરણ; અને તે પણ ન બને તો પાસે રહેલા કલ્યાણમિત્ર નિયામકના મુખે પૂર્ણ નવકારને એકાગ્ર બની સાંભળ.
ભાવનમસ્કારની ભાવનાને વિધિચિત્તમાં એમ ભાવવું કે- ભાવપૂર્વકને એક નમસ્કાર પણ મારા સકળ સુખને સાધક અને સર્વ દુઃખનો નાશક છે.
અહા ! હું કેવો ભાગ્યશાળી છું, ધન્ય છું કે-મને આજે અચિંત્ય ચિંતામણી આ મહામંત્ર મળ્યો. હું આજે સર્વાગે અમૃતરસથી સિંચા છું, મને કોઈએ પરમ સુખમય બનાવી દીધું છે.
આ મહામંત્ર એ જ પરમ સારભૂત સંપત્તિ છે, પરમ ઈષ્ટસંયોગ છે અને પરમ તત્ત્વ છે. તેની પ્રાપ્તિ મને પામરને થઈ, તેથી જણાય છે કે-હવે હું આ અગાધ ભવસાગરને તરી ગયે - આ જ સાચો પિતા, માતા, પરમ બંધુ અને મંગળ છે; પરમ પુણ્ય અને પરમ ફળ છે. તે આત્માને મોક્ષમાં પહોંચાડે છે, માટે જ્ઞાનીઓએ તેને તપ-સંયમરૂપ રથને સારથિ કહ્યો છે.
આવા અપૂર્વ ભાવોલ્લાસ સાથે ભાવના રસમાં ઝીલતાં એક પણ નવકારનું જે સ્મરણ થઈ જાય, તે એ વિપુલ પાપકર્મોને ક્ષય કરી શકે છે, કારણ કે–તેના શ્રવણું અને ભાવના રસમાં જેટલું મન લીન બને તેટલી કર્મની નિબિડ-દઢ ગ્રંથીઓ છેદતી જાય છે.
* નમસ્કારનું પ્રયોજન અને ફળ-પ્રયજન અર્થાત્ અનંતર કાર્ય, તે કર્મોને ક્ષય અને મંગળનું આવાગમન છે. કહ્યું પણ છે કે-મહામંત્રના એક અક્ષરના ઉચ્ચારણથી પણ અનંત કર્મોના રસસ્પદ્ધ ક્ષય પામે છે અને મહર્ષિઓના પ્રણામથી મંગળ થાય છે. તેનું ફળ ઈહલૌકિક અને પારલૌકિક, એમ બે પ્રકારનું છે. તેમાં આ ભવમાં કલેશ કે કપટ વિના જ અર્થ, કામ અને આરોગ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે? અને તે ભવમાં મુક્તિ ન થાય તો તે થાય ત્યાં સુધી, ઉત્તમ દેવ અને મનુષ્યને ભવ તથા ઉત્તમ કુળ વગેરેની સામગ્રી આપી અંતે મુક્તિપદને આપે છે. - એમ શ્રી નમસ્કારમંત્રનું અદ્દભૂત માહાત્મ્ય છે. જે કોઈ ભવ્યાત્મા તેનું શ્રવણ-મનન કરશે, તેને એ મહામંત્ર પ્રત્યે આદરભાવ અવશ્ય પ્રગટશે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ro
* મહામંત્રની આરાધનાને સરળ માર્ગ–૧. ચતુર શરણગમન, ૨. દુકૃત ગઈ અને ૩-સુકૃત અનુમોદના, એ ત્રણ તેની ભાવ આરાધનાના સરળ ઉપાય છે. શ્રી પંચસૂત્રમાં કહ્યું છે કે-દુઃખમય, દુઃખફલક અને દુઃખપરંપરક અનાદિ ભવપરંપરાને વિચ્છેદ શુદ્ધ ધર્મની પ્રાપ્તિથી થાય. તે પ્રાપ્તિ પાપકર્મના વિગમથી થાય અને તે વિગમ તથાભવ્યત્વ(મેક્ષપ્રાપ્તિની યોગ્યતા)ના પરિપાકથી થાય છે. એ પરિપાકનાં સાધને ચતુ શરણગમન, દુષ્કૃત ગઈ અને સુકૃત અનુમોદના છે. એ ત્રણ ઉપાયના પુનઃ પુનઃ સેવનથી સહજમલના હાસપૂર્વક મોક્ષપ્રાપ્તિની યોગ્યતા વિકસે છે.
આ ત્રણેય તત્વે જિનાજ્ઞાસ્વરૂપ હોવાથી, જિનક્તિ પ્રત્યેક અનુષ્ઠાનમાં તે વ્યાપીને રહેલાં છે. દુષ્કૃત ગહ હેયના હાનમાં, સુકૃતાનુમોદના ઉપાદેયના ઉપાદાનમાં અને સાચું શરણ આજ્ઞાપાલનમાં પરિણમે છે. અર્થાત્ આજ્ઞાપાલનને વિશુદ્ધ પરિણામ એ જ સાચું શરણગમન છે.
શ્રી અરિહંતાદિના શરણથી પરપીડાદિ હેય છે અને અહિંસાદિ ઉપાદેય છે” -એવું જ્ઞાન અને તેથી સ્વદુષ્કૃત નિંદા અને સ્વ-પર મુકૃતની અનુમોદનાનું બળ પણ મળે છે.
૧. શરણગમનથી-ચિત્તની પવિત્રતા અને તેથી પ્રસન્નતા પ્રગટે છે. યોગ્યના શરણથી ગ્યતા વિકસે છે, ગુણીના શરણથી ગુણેના વિકાસપૂર્વક રાગાદિ દે દુર્બળ બને છે અને તેથી જ સ્વદોષદર્શન અને ગહ તથા પરગુણનું જ્ઞાન અને . પરના ગુણની અનુમોદના થાય છે.
જ્યારે રાગાદિની ઉત્કટતા હોય છે, ત્યારે પિતાના દે દેખાતાં નથી, તેમ શ્રી અરિહંત ભગવંતાદિમાં સાક્ષાત્ રહેલા પણ તેઓના અનંતાનત ગુણે દેખાતા નથી, તેની શ્રદ્ધા પણ થતી નથી. આ કારણે જીવ સ્વદુષ્કૃત ગઈ કે સુકૃત અનુમોદના કરી શકતો નથી : અને દુષ્કૃત ગહ વિના દેને નાશ તથા ગુણાનુમોદના વિના ગુણેનો પ્રાદુર્ભાવ થતો નથી.
વળી શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ અને કેવલી પ્રરૂપ્રતિ ધર્મ, એ ચારેયનું શરણ છે તે પરમ ભક્તિયોગ છે અને ભક્તિ સર્વ યોગોનું બીજ છે. - શ્રી અરિહરતાદિ ચારેય મહા મંગલરૂપ અને લોકોત્તમ છે. તેઓના શરણથી દુષ્કૃત-પાપની અમંગળતાનું અને સુકૃત–પુણ્યની મંગળતાનું જ્ઞાન થવાથી દુષ્કૃત હેય અને સુકૃત ઉપાદેય લાગે છે.
શ્રી અરિહંતાદિ ચારમાં સર્વ ગુણી આત્માનો અને સર્વ ગુણનો અતિભવ હોવાથી, તેઓનું શરણ એ સર્વ ગુણાધિક તત્ત્વનું શરણ-સ્મરણ બની રહે છે.. .
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
4
શ્રી અરિહ'તાદિ ચારેય તત્ત્વમાં તત્ત્વત્રયી ( દેવ-ગુરુ-ધમ' ) છે, જ્ઞાનાદિ રત્નત્રયી છે તથા પંચપરમેષ્ઠિ અને નવપદેશને પણ સમાવેશ છે, તેથી તેમાં સમગ્ર જિનશાસન રહેલુ છે, એમ પણ કહી શકાય.
શ્રી ચેાગશતકવૃત્તિમાં કહ્યુ` છે કે- આ ચારેયને એવા વિશિષ્ટ સ્વભાવ છે, કે જે કાઈ તેના શરણે રહી સ્મરણ-ધ્યાનાદિ કરે, તેનાં કિલષ્ટ કર્મના અને સકળ વિઘ્નાનેા નાશ થાય છે, તેમજ ચિત્ત નિર્ભય બનતાં પરમ અનુભવે છે.
સુખ અને શાન્તિ
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રમાં ‘નમા' પદથી પાંચેય પરમેષ્ઠિનું શરણુ સ્વીકારાય છે અને ચૂલિકામાં તેનુ' પ્રયેાજન જણાવ્યું છે.
પ્રસ્તુત ગ્રન્થમાં આ ચારેય તત્ત્વાનું માહાત્મ્ય વર્ણવી તેના શરણને સ્વીકારવાનું સૂચન છે. અને એ બધું વન ‘ચઉસરણુ–પ ચસૂત્ર' આદિ શાસ્ત્રના આધારે હેાવાથી અત્યન્ત માનનીય, મનનીય અને ભાવવાહી છે. વારવાર એના વાંચન–શ્રવણથી ચિત્તને વાસિત કરવાયેાગ્ય છે.
દુષ્કૃત ગાઁ-ચાર શરણને પામેલે આત્મા પેાતાના પાપાચરણેાની નિંદા અને ગર્યાં કરે છે, પશ્ચાત્તાપથી પાપનુ` મૂળ ઉખડી જાય છે. જો સ્વદુષ્કૃતની નિંદા-ગાઁ ન થાય, તેા તેની પર પરા ચાલે છે, માટે પાપના પરિહાર માટે દુષ્કૃત ગાઁ ઉત્તમ
ઉપાય છે.
વળી સ` પાપેાનું મૂળ મિથ્યાત્વ-અજ્ઞાન છે. પાપને પાપ ન માનવું એ મિથ્યાત્વ અને પાપ માનીને તેની ગાઁ કરવી તે સમ્યક્ત્વ છે.
ખારમા દ્વારમાં સવ દુષ્કૃતાનુ સ્પષ્ટ વિસ્તૃત વર્ણન કરી તેની ગાઁનું અને મિથ્યાત્વની વિશેષતયા ગાઁતુ સૂચવ્યું છે.
kr
૮ સુદેવમાં કુદેવની કે કુદેવમાં સુદેવની બુદ્ધિ કરી હાય, એ રીતે સદ્ગુરુમાં *ગુરુની કે કુશુમાં સુગુરુની, સુધર્મમાં અધમની કે અધર્મીમાં સુધર્મની, તત્ત્વમાં અતત્ત્વની કે અતત્ત્વમાં તત્ત્વની બુદ્ધિ કરી હેાય, તથા યથાસ્થાન મૈત્રી આદિ ભાવેાને ન કર્યાં હાય, ચારિત્રધમ પ્રત્યે અનુરાગ ન કર્યાં, દેવ-ગુરુની સેવા ન કરી. હિલનાઅવગણના કરી, જિનવચનામૃતનું પાન ન કર્યુ, શ્રદ્ધા ન કરી અને શક્તિ છતાં પાલન ન કર્યુ, વગેરે સદાષા આ ભવે કે પરભવે, જાણતાં કે અજાણતાં સેવ્યાં, સેવરાવ્યાં કે અનુમેાઘાં હાય, તે સની નિ ંદા-ગાઁ વગેરેનું વિસ્તૃત વર્ણન કર્યુ છે. ”
સુકૃત અનુમાદના-શ્રી અરિહંતાદ્વિ ચાર તત્ત્વાની શરણાગતિનું બીજું ફળ સુકૃતની અનુમેદના–પ્રશંસા વગેરે ભાવે પ્રગટે છે. તેમાં શ્રી અરિહ તાકિ પરમ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણીએના ગુણની અનુમેદના-સ્તુતિ-પ્રશ ંસા જેમ પ્રમળ પુણ્યસંચય કરાવે છે અને ખીજાના નાના ગુણની અનુમેદનાથી આત્મામાં એ ગ્રુષ્ણેાની પ્રાપ્તિ સુલભ અને છે, તેમ પેાતાના સુકૃતની અનુમેદનાથી પુણ્યમળ સર્જાય છે, પરિપુષ્ટ બને છે અને સુકૃતની પર′પરા ચાલે છે.
સર્વાં ક્ષેત્ર અને સકાળમાં થતાં સનાં મેાક્ષસાધક સુકૃત્યેની અનુમેદનાથી હૃદયમાં અનેક સુંદર ભાવનાએ ઉછળે છે અને સુકૃત અનુમેાદના સમ્યક્ અને એ માટે શ્રી અરિહંત પરમાત્મા પ્રત્યે પ્રાના કરતુ ચિત્ત પેાકારી ઊઠે છે કેહે પરમાત્મન્ ! આપના અચિંત્ય સામર્થ્ય ના પ્રભાવે મારી આ અનુમેાદના સમ્યગ્, વિધિપૂર્ણાંકની અને શુદ્ધ આશયવાળી તથા પ્રતિપત્તિયુક્ત નિર્દોષ અને !!''
((
“આપ અચિંત્ય શક્તિવાળા છે, વીતરાગ છે, સજ્ઞ અને પરમ કલ્યાણુસ્વરૂપ છે। અને સ સ'સારી જીવેાના પરમ કલ્યાણુના પુષ્ટ હેતુ છે, હુ' તે મૂઢ અને પાપી છું. અનાદિ મેાહવાસિત છું, વિશુદ્ધ ભાવને અાણુ છું અને હિતાહિતને સમજી શકતા નથી. છતાં હું પરમાત્મન્ ! આપની કૃપાથી હું હિતાહિતને સમજના ખનું, અહિતથી અટકુ અને સ` જીવા સાથે ઔચિત્ય પ્રવૃત્તિ કરતા મારુ હિત સાધનારા અનુ, ” વગેરે નિ`ળ ભાવનાથી ભાવિત અનેલે આત્મા સર્વના. સુકૃતાની અનુમેદના કરતા સ્વજીવનમાં સુકૃતસેવનની શક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે.
દુષ્કૃત ગાઁ પ્રશસ્ત દ્વેષરૂપ અને સુકૃતામેાદના પ્રશસ્ત રાગસ્વરૂપ છે. સરાગસયમ આ બન્ને પરિણામથી યુક્ત હોય છે, તેથી સ શુભ અનુષ્ઠાનેામાં એ અને વ્યાપકપણે રહેલાં છે.
સુકૃતાનુમેાદના એ ગુણાનુરાગ સ્વરૂપ છે અને ગુણાનુરાગ સર્વ ગુણેાના આગમનનું દ્વાર છે. તેના અભાવે સુકૃતાનુંમેદના થઈ શકતી નથી. વળી સુકૃતાનુમેાદનાથી ગુણાધિક પ્રત્યે પ્રમાદભાવ પ્રગટતા હેાવાથી તે પ્રમાદ સ્વરૂપ પણ છે. અર્થાત્ પ્રમેદભાવ વિના સુકૃતાનુમેાઇના, કે સુકૃતાનુમેાદના વિના પ્રમેહભાવ રાકય નથી. એ રીતે બન્નેને પરસ્પર અ(અભિન્ન)ભાવ વિના સંબંધ છે.
શ્રી તત્ત્વા ભાષ્યમાં કહ્યું છે કે-ગુણાધિક પ્રત્યે પ્રમે એ વિનય છે. સમ્યગ્જ્ઞાનાદિ ગુણેાથી શ્રેષ્ઠ શ્રી મુનિભગવ’તાદિ પ્રત્યે વંદન, સ્તુતિ, પ્રશંસા, વૈયાવૃત્યાદિ કરવાથી વ્યક્ત થતા આંતરિક ઉલ્લાસ છે, કે જે પૂજયની પૂજા પ્રસંગે પ્રગટતા હ–આનંદરૂપે અનુભવાય છે.
જેને સ` દુષ્કૃત્યા પ્રત્યે ધૃણા-ગાઁ પ્રગટે, તેને સવ સુકૃત્યા પ્રત્યે અનુરાગ ૮. ચિતલત્તિનુત્તા૦ (પંચ સૂત્ર૰)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવશ્ય પ્રગટ જોઈએ. એકાદ સુકૃત્ય પ્રત્યે પણ જે ઉપેક્ષા-કૃણા થાય, તો સમજવું કે-હજુ દુષ્કૃત ગહ કે સુકૃતાનુમોદના તાત્વિક નથી બની.
જીવનમાં સર્વ સુકૃત્યેનું સેવન ન થઈ શકે, પરંતુ તે સર્વની અનુમોદના તે અવશ્ય થઈ શકે. કરણ અને કરાવણ કરતાં અનુમંદનાનું ક્ષેત્ર વ્યાપક–વિશાળ છે. પિતે કરી શકે તેથી વિશેષ બીજાઓ દ્વારા કરાવી શકાય છે, પણ અનુમોદના તો સર્વ ક્ષેત્ર અને સર્વ કાળ વિષયક થઈ શકે છે. માટે સર્વના સુકૃતોની અનુમોદના દ્વારા પુણ્યને અખૂટ ભંડાર ભર જોઈએ. શ્રી અરિહંતાદિના અનુમોદનીય તે તે ગુણેનું વર્ણન ગ્રંથકારે વિસ્તારથી કર્યું છે, તે તે પ્રકરણે વાંચવાથી સમજાશે. - ગુણની અનુમોદના-પ્રમોદ એ ગુણપ્રાપ્તિનું બીજ હોવાથી આત્માને ગુણ બનાવે છે. ત્રણેય કાળના સર્વ ગુણ આત્માઓ બીજાના ગુણની અનુમોદના વગેરે કરીને જ ગુણ થયા છે, થાય છે અને થશે.
સુકૃતાનુદના ગુણીની પરમ ભક્તિસભર છે, ભક્તિ મુક્તિનું દ્વાર છે, ભક્ત સાધકને ભક્તિ મુક્તિથી પણ અધિક પ્રિય બને છે. | ઉપદેશ રહસ્યમાં કહ્યું છે કે “ગુણની ઉપાદેયતાના જ્ઞાન-શ્રદ્ધાનથી પ્રગટ પ્રમદ, એ જ ગુણબહુમાન છે.”
આ રીતે ગુણબહુમાન, એ પ્રમેહભાવ અને સુકૃતાનુમોદના રૂપ છે. આ પ્રદભાવ ગુણાધિક પ્રત્યે અને સુકૃતાનુદના સર્વનાં સુકૃત્યોની કરવાની હોય છે.
એ પ્રમાણે શરણાગતિ, દુષ્કૃત ગઈ અને અને સુકૃતાનુદના સહજમલનો હાસ કરી મુક્તિગમનની યોગ્યતાને વિકસાવે છે.. | શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર તથા પડાવશ્યક વગેરે સર્વ સાધક અનુષ્ઠાનેમાં આ ત્રણેય પ્રકારોને અંતર્ભાવ છે. ' (૧) “નમો’ પદથી પાંચેય પરમેષ્ઠિઓની બિનશરતી શરણાગતિને સ્વીકારવામાં આવે છે. વ્યવહારમાં પણ શત્રુ ગણાતે રાજા નમસ્કાર કરનારને શરણાગત માની અભય આપે છે, તેમ “નમો” પદથી અભયની પ્રાપ્તિ થાય છે.
(૨) “ નમો” વિનયવાચક હોવાથી ક્ષમાને સૂચક છે વિનીત નમવા દ્વારા પિતાના દુષ્કૃત–ભૂલની ક્ષમા માગે છે, તેથી “નમે” એટલે ભૂલની કબૂલાત પૂર્વક ક્ષમા-પ્રાર્થના છે.
(૩) “નમો સ્તુતિવાચક પણ છે. નમસ્કાર ગુણના કારણે થતું હોવાથી તે વડે પરમેષ્ઠિઓની, તેના ગુણેની સ્તુતિ–પ્રશંસા થાય છે. વળી સર્વ પાપોના નાશ અને સર્વ મંગલેનું આગમ, એ નમસ્કારનું જે પ્રયજન છે, તે દુષ્કૃત ગહ અને
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૪
સુકૃતાનુદના દ્વારા જ સિદ્ધ થાય છે; કેમ કે-પાપની ગાઁ વિના પાપને નાશ કે સુકૃતાનુમેદના વિના મંગલનું આગમન સભવતુ નથી. જેમ શરણાગતિ વગેરેથી મહામ`ત્ર દ્વારા પણ સર્વ પાપાને ખીજાધાન થાય છે; માટે મહામ ત્રમાં અન્તગત છે, તે નક્કી થાય છે.
પાપપ્રતિઘાત અને ગુગુખીજાધાન થાય છે, તેમ પ્રતિઘાત અને સર્વ મંગલરૂપ જ્ઞાનાદિ ગુણેાનુ શરણાગતિ, દુષ્કૃત ગાઁ અને સુકૃતાનુમેાદના
સામાયિકસૂત્રમાં શરણાગતિ વગેરેને આ રીતે અંતર્ભાવ થાય છે
આકાશ સર્વ પદાર્થાના તેમ સામાયિકસ ગુણ્ણાના આધાર છે. સામાયિક વિના સમ્યગ્દર્શન વગેરે કેાઈ ગુણ પ્રગટતા કે રહી શકતા નથી. સર્વ પ્રકારની મેાક્ષસાધના સામાયિકમાં છે, તેથી સર્વ દુઃખાના નાશ માટે અને મેાક્ષના અનન્ય ઉપાયરૂપે શ્રી અરિહંતદેવા સામાયિકધમ ને ઉપદેશે છે અને પેાતે પણ એનુ જ પાલન કરે છે.
વખતે જે સૂત્રને ઉચ્ચાર છે. તેનુ' અતિશાયી અ સમજવા જેવું છે, તે પણુ
ખૂદ શ્રી અરિહ ંત પરમાત્મા સામાયિકના સ્વીકાર કરે છે, તે જ પ્રતિજ્ઞાસૂત્ર આજે પણ ઉચ્ચારવામાં આવે ગાંભીયતે। શ્રી આવશ્યકનિયુક્તિ આદિ આગમૈાથી તેમાં શરણાગતિ વગેરે જે રીતે અતભૂત છે, તે રીતે વિચાર કરીએ.
(૧) “ રેમિ મતે ! સામાઢ્ય
6
(અહી· · સામાયિક' શબ્દથી પાંચ સમિતિનું પણ ગ્રહણ થાય છે. ) (૨) સન્ત્ર' સાવન' નેળ વધવું”
સ
(અહી* ત્રણ ગુપ્તિનુ પણ ગ્રહણ થયું છે.)
‘હે ભગવન્ હું સામાયિક કરું છું.'
પાપવ્યાપારેશને ત્યાગ કરુ છુ.’
“ મતે ! ' શબ્દ દેવ-ગુરુની શરણાગતિને સૂચવે છે, કેઇ આજ્ઞા પ્રમાણે તેએાની સાક્ષીએ કરવાની નિષ્ઠા બતાવે છે.
પણ કાય તેએની
પરમાત્માની આજ્ઞા પાપવ્યાપારને ત્યાગ અને સુકૃત વ્યાપારના સેવનરૂપ છે. ૮ સામચિ ” સસુકૃત-સદનુષ્ઠાનસેવન રૂપ છે અને તે સુકૃત અનુમે દનાનું ફળ પણ છે.
૮ ‘સવ્વ સાવન ’સર્વ સાવદ્ય-પાપનું પચ્ચક્ખાણુ, એ દુષ્કૃત ગાઁનું ફળ છે. ભૂતકાળમાં થયેલા દુષ્કૃતાનું પ્રતિક્રમણ–નિંદા-ગર્હ કરવાપૂર્વક વર્તમાનમાં તેના ત્યાગ કરવામાં આવે છે.
આ રીતે એક સામાયિકમાં પણ શરણાગતિ વગેરે ત્રણેયના અંતર્ભાવ છે, તેમ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેષ આવશ્યકોમાં પણ તેને અંતર્ભાવ કયી રીતે છે, તે વિચારીએ.
(૧) શરણાગતિ-ચતુર્વિશતિસ્તવ અને વંદન દ્વારા દેવ-ગુરુની શરણાગતિ થાય છે.
(૨) દુષ્કૃત ગહ-પ્રતિક્રમ દ્વારા સ્વદુષ્કૃત ગહ થાય છે.
(૩) સુકતાનુમોદના-સામાયિક, કાત્મગ અને પ્રત્યાખ્યાન દ્વારા સુકૃતનું. આવન થાય છે અને તે સુકૃત અનુમોદનાનું ફળ પણ છે.
આ છએ આવશ્યક જ્ઞાનાદિ આચારોની શુદ્ધિ કરનારા હેવાથી જેમ શ્રી જૈન શાસનના મૂળ સ્વરૂપ છે, તેમ શરણાગતિ વિગેરે પણ પાંચેય આચારની વિશુદ્ધિ કરનારા હોવાથી એ પણ શ્રી જિનશાસનના મૂળરૂપ જ છે.
શરણાગતિ આદિ ત્રણથી આચારશુદ્ધિ(૧) શરણાગતિદ્વારા દર્શનાચારની વિશુદ્ધિ થાય છે. (૨) દુષ્કગÚદ્વારા સર્વ આચારોની શુદ્ધિ થાય છે. (૩) સુકૃતઅનુમોદનાદ્વારા-ચારિત્રાચર, તમાચાર અને વિયાચારની શુદ્ધિ થાય છે.
એમ છ આવશ્યકમાં અને પંચાચારાદિમાં શરણાગતિ વગેરે ત્રણની વ્યાપકતા લેવાથી મુક્તિસાધનામાં તેની અનિવાર્યતા સિદ્ધ થાય છે.
પાંચમાં સમતાદ્વારમાં-સર્વ ઈનિષ્ટ પ્રસંગમાં અને માનાપમાનમાં સમતા કેળવવાની કળા તથા મૈત્રી આદિ ચાર ભાવનાઓનું સ્વરૂપ જણાવ્યું છે.
મૈત્રી આદિ ચારના અભ્યાસથી સર્વ જીવરાશિ સાથે ઔચિત્યપાલન અને તેનાથી સમતાની સિદ્ધિ થાય છે. વળી તે શત્રુતા, ઈર્ષા, દ્વેષ અને અસૂયા વગેરે દોષને દૂર કરી ચિત્તને નિર્મળ અને પ્રસન્ન બનાવે છે. ચિત્તપ્રસન્નતાથી ચિત્તની સ્થિરતા પ્રગટે છે. અર્થાત્ ધર્મશુકલધ્યાનની યોગ્યતા પ્રગટ થાય છે. માટે સમતાના અથી સાધકોએ તે મૈથ્યાદિને સતત અભ્યાસ કરે જોઈએ, કે જેથી આનં–રૌદ્રધ્યાનથી બચીને ધર્મ-શુકલધ્યાનમાં પ્રવેશ થાય.
છઠા ધ્યાનદ્વારમાં–ચારેય ધ્યાનના પ્રકારો સહિત તેનું ટૂંક સ્વરૂપ જણાવ્યું
*,
*
*
(૧) આધ્યાનમાં-કામ-શબ્દાદિ વિષયની ચિંતવના હોય છે. (૨) રૌદ્રધ્યાનમાં-હિંસાદિ કર પરિણામોની ચિંતવના હોય છે. (૩) ધર્મ ધ્યાનમાં–શ્રી જિનપ્રણિત કૃત-ચારિત્રધર્મનું ચિંતન હોય છે.
(૪) શુકલધ્યાનમાં મુખ્યતા નિરંજન શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનું ચિંતનધ્યાન હોય છે,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુભ ધ્યાન વિના સમતા-સમાધિ સિદ્ધ થતી નથી, તેથી સમાધિલાભ માટે શુભ ધ્યાનને અભ્યાસ પણ અત્યંત જરૂરી છે.
આ રીતે સમાધિલાભદ્વારમાં વિવિધ વિષયોનું વર્ણન કરીને શેષ સંખનાદિ અંતિમ આરાધનાને વિધિ ઘણા વિસ્તારથી વર્ણવ્યો છે.
આમ એકંદર આ ગ્રન્થ આગમે, યેગશાસ્ત્રો અને અધ્યાત્મશાના દેહનરૂપ છે. તેમાં આગમ, યોગ અને અધ્યાત્મ-એમ ત્રણેય પ્રક્રિયાને જે સુમેળ સધાય છે, તે સુજ્ઞ પાઠકો ગ્રન્થના અધ્યયન, વાચન અને મનન દ્વારા સમજી શકે તેમ છે.
આ ગ્રન્થ ચતુવિધ શ્રીસંઘની આરાધનામાં શ્રી ઉપમિતિ અને સમરાઈથ્ય કહાની જેમ અત્યન્ત ઉપગી અને ઉપકારી નીવડશે, એમાં લેશ માત્ર શંકા નથી.
આવા વિશાલકાય ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ કરીને સકલ સંઘને આરાધનામાં સહાયક થવાનું જે પુણ્યકાર્ય આચાર્ય શ્રી વિજયભદ્રકરસૂરિએ કર્યું છે, તે ખૂબ જ અનુમોદનીય અને અભિનંદનીય છે.
પ્રાતે, સૌ કોઈ પુણ્યાત્માએ આ ગ્રન્થનું વાચન-ચિંતન-મનન કરીને આરાધનને વિકાસ સાધી પરમ શાન્તિ-સમાધિને પામે, એ જ એક મંગલ અભિલાષા. બેડા (મારવાડ)
પં. ભદ્રકવિજય ગણી તથા વિ. સં. ૨૦૨૩–જ્ઞાનપંચમી
આ. વિજય કેહપૂણરિ.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસારમાશાળા એ સંગ
રમશાળા છે.
- રંગશાળા એટલે નાટ્યભૂમિ-નાટકશાળા !
જ્યાં નૃત્ય અને અભિનયની કળા દ્વારા લેકમાનસમાં કરુણ, ભય, હાસ્ય, શંગાર, -વગેરે વિવિધ પ્રકારના રસો-ભાવ ઉત્પન્ન કરી શકાય, એવા પ્રયોગો શીખવાડાય કે . બનાવાય તેને રંગશાળા કહેવાય છે.
ભિન્ન ભિન્ન ઉદ્દેશાનુસાર રંગશાળા પણ અનેક પ્રકારની હેઈ શકે. તેમાં અહીં મુખ્યતયા બે પ્રકારની રંગશાળા વિચારવાની છે.
એક છે. સંસારંગશાળા ! બીજી છે સંવેગરંગશાળા !
સંસારરંગશાળાના સૂત્રધાર મોહરાજા છે અને રાગ-દ્વેષાદિ તેના પ્રતિનિધિઓ છે. સંગરંગશાળાના સૂત્રધાર, ધર્મરાજા છે અને તીર્થંકર-ગણધરાદિ તેની પ્રતિ. * મિધિઓ છે.
સંસારરંગશાળા અતિ વિશાળ અને વિલક્ષણ પણ છે. સો, હજાર કે લાખ-ક્રોડ નહિ, સંખ્યાતીત-અનંતા સંસારી જ આ રંગશાળાનાં પાત્રો-સભ્ય બની વિવિધ - નાચ-ગાન કરી રહ્યા છે. દુનિયાને એવો કોઈ પાત્ર નથી, કે જેને માટે–વેશ - સંસારી જીએ ભજવ્યું ન હોય? તે પણ એક-બે વાર નહિ, પણ અનંતીવાર !
ક્યારેક રંકના તે કયારેક રાજાના, કયારેક પશુનિના તો કયારેક પંખીપણાના, કયારેક ની દુનિયાના તે કયારેક નારકપણાના, વિવિધ વેશ ધારણ કરીને બધા સંસારી જીવે અનાદિ અનંતકાળથી આ ચતુર્ગતિમય સંસારભૂમિ ઉપર નાચી રહ્યા છે.
નાચવામાં આટ-આટલે દીર્ઘકાળ પસાર થવા છતાં નથી જીવને થાક લાગે, ' કે ન છે. એને સાચું આત્મભાન થયું !
ખરેખર ! સંસારરંગશાળાના કુશળ સૂત્રધાર મોહરાજની મોહિની જ કઈ એવી જાદુઈ છે, કે જેને એ મોહિની લાગે તે પૂરેપૂરો આત્મભાન ભૂલી જાય છે. હું કોણ? વગેરે વાસ્તવિક ઓળખ જ મોહવશ જીવને કદાપિ થઈ શકતી નથી.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુનિયાના કહેવાતા નૃત્યકારો તે રંગભૂમિ ઉપર ચાહે રંકને પાર્ટ ભજવે કે ચાહે રાજન ! પણ નથી તે એ પિતાને રંક માનીને દુઃખ દીનતા અનુભવતે, કે રાજા માનીને નથી સુખ-હર્ષની ઊર્મિઓ અનુભવતે !!
વેશથી ભલે હું ર૪ કે રાવ કહેવાતે છે, પણ મારું વ્યક્તિત્વ તે એ બનેથી તદ્દન ભિન્ન છે. આ ખ્યાલ નૃત્યકારના દિલ-દિમાગમાં તદ્દન સ્પષ્ટ હોય છે.
સંસારી જીવાત્માની દશા તે એથી વિપરીત છે. મેહવશ એ જે કઈ પાર્ટવેશ ભજવે છે, એને જ પિતાનું સ્વરૂપ માની લે છે અને તે તે સ્વરૂપ-અવસ્થાને અનુસારે તે સુખ-હર્ષ કે દુખ-દીનતાની ઘેરી લાગણીઓના પ્રવાહમાં તણાતે જાય છે.
જેના ઉપર મોહની ઘેરી અસર છે, એ જીવની વિવેકદષ્ટિ ન ઉઘડવાના કારણે તેને પિતાનું અસલી સ્વરૂપ શું છે? એ જણાતું નથી, માત્ર સંસારમાં જ સુખ છે, સાર છે, એવી મિથ્યા ભ્રમણમાં જ તે રમે છે.
ઘણી ઘણી પીડાઓ અને આપત્તિએ જીવનમાં અને જગતમાં પ્રત્યક્ષ જોવા, જાણવા અને અનુભવવા છતાં મોહવશ નથી તે તેને સંસારની અસારતા સમજાતી, કે નથી તે –ારૂપની એને સાચી પિછાણ થતી!
સંસાર અને સંવેગની વિશેષતા સંસારરંગશાળા એ રંગશાળા નહિ પણ રંકશાળા છે! જેમાં અનંતજ્ઞાનાદિ ગુણસંપત્તિ અને અવ્યાબાધ સુખસંપત્તિના સ્વામી એવા આત્મરાજાને, મેહભાન ભૂલાવીને એક દીન-હીન-રંક જેવી દુર્દશા કરીને, ચતુગંતિમય સંસારમાં ઠેર ઠેર પીડા અને પરાભવ પમાડતે ભિખાસની દશામાં નચાવ રહ્યો છે.
જોઈ જોવાય નહિ અને સહી સહેવાય નહિ, એવી સંસારી જીની આ કરુણ દશા જોઈને ધર્મરાજાના પ્રતિનિધિ શ્રી તીર્થંકર પરમાત્મા ને મેહના બંધનથી સદાય છોડાવે; એટલું જ નહિ જીવમાંથી શિવ, નરમાંથી નારાયણે, કે આત્મામાંથી
પરમાત્મા બનાવે; એવા એક તીર્થની રથાપના કરે છે, કે જેને “જિનશાસન”ના * નામે કે “સંગરંગશાળા” ના નામે પણ ઓળખી શકાય છે.
શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માના કથન અનુસાર સંસારનું સ્વરૂપ યથાર્થ સમજીને સંસારરંગશાળાના સભ્યપદેથી મુક્ત થઈને જીવ જે સંવેગરગશાળાનું સભ્યપદ સ્વીકારે, તે તે રંક મટીને રાજા કે આત્મામાંથી પરમાત્મા બની જાય છે! આ છે સંવેગરંગશાળાને અજબ-ગજબને મહિમા !?
સંગરંગશાળાના સભ્ય બનવા માટે સૌ પ્રથમ સંસારનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ જાણવું જરૂરી છે. મેડને વશ પડેલા જીવને ભૌતિક પદાર્થોની ક્ષણિક મધુરતા
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુંદરતા અને સંસાર સુખમય અને સારમય દેખાય છે, તે તેઓની નરી ભ્રમણ છે. જ્યાં સુધી આ જમણા ન ભાગે, ત્યાં સુધી સંવેગભાવ પ્રગટી શકતો નથી.
જીવનું અને જગતનું યથાર્થ સ્વરૂપ-જ્ઞાનીઓના કથન મુજબ સંસારને યથાર્થ ઓળખીએ, તે સંસાર પ્રત્યેની જે જામક દ્રષ્ટિ છે તે ટળી જાય છે. જ્ઞાનીઓએ તે સંસારને દુઃખમય, પાપમય, અજ્ઞાનમય, પ્રમાદમય અને કષાયમય કહ્યો છે; જીવનું સ્વરૂપ તે તેથી વિપરીત પૂર્ણ જ્ઞાનમય અને પૂર્ણ આનંદમય છે, એમ કહ્યું છે.
સંસાર એ જીવની સહજ નહિ, વિકૃત અવસ્થા છે, આત્માનું એક દઢ બંધન છે. જીવને ભવમાં ભટકાવનાર જે કઈ હોય, તે તે એક માત્ર મોહ છે; અને આ મોહ તે બીજું કંઈ નહિ, પણ તત્ત્વથી પિતાના સ્વરૂપનું અજ્ઞાન અને તેથી પ્રગટતા રાગ-દેષાદિ મલિન પરિણામ જ છે. મોહ બહારને નહિ પણ ભીતરને જ એક ભયંકર શત્રુ છે.
અકા અને સવેગ-પરમ જ્ઞાની પુરુષના આ યથાર્થ કથન પ્રત્યે જે વિશ્વાસશ્રદ્ધા પ્રગટે, તે તે જીવનું કલ્યાણ થતાં વાર ન લાગે ! પછી મોહની તાકાત નથી કે–એ જીવને તે પોતાની ઈચ્છા મુજબ નચાવી શકે કે સંસારમાં ભટકાવી શકે ! જગતના અને જીવના યથાર્થ સ્વરૂપની શ્રદ્ધા થતાં જ જીવને સંસાર હેય અને પિતાનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જ એક ઉપાદેય લાગે છે.
આ દુઃખમય સંસારથી કયારે છૂટું અને મારા સુખમય-જ્ઞાન–મય સ્વરૂપને ક્યારે પ્રગટ કરું? આ જ એક ઝંખના–ભાવના તેના પ્રતિ પ્રદેશે ગૂંજી ઊઠે છે. સંસારથી મુક્ત થવાની અને સ્વસ્વરૂપ પ્રગટાવવાની આ તીવ્ર અભિલાષા, તેનું જ નામ “સંવેગ” છે. અંતરના આંગણે આ શ્રદ્ધા અને સંવેગરસનું ઝરણું અવિરત વહેતું રહે, એ માટે જ્ઞાનીભગવંતોએ બતાવેલા જુદા જુદા દૃષ્ટિકોણથી સંસારના યથાર્થ સ્વરૂપને વિચાર કરવું જરૂરી છે. તે ટૂંકમાં આ રીતે થઈ શકે છે.
(૧) સંસાર દુઃખમય છે–ચતુગતિમય સંસારમાં સર્વત્ર દુઃખ છે. જન્મ–જરામરણના તથા આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિના ત્રિવિધ તાપ જીવને સર્વત્ર ભેગવવા પડે છે. સંસારમાં એવું કેઈ સ્થાન નથી, કે જ્યાં જન્માદિનાં એ અસહૃા દુખે ન હોય ?
સુખી મનાતી દેવોની દુનિયામાં પણ એવન વગેરેનાં વિવિધ દુગો ઉપરાંત તીવ્ર લેભને વશ ઈર્ષા, અદેખાઈ, અપમાન, પરાભવ અને પરાધીનતાદિ પારાવાર દુખે રહેલાં છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ નારકીના જીવનમાં તે વિવિધ વેદનાઓ, ત્રાસ, રીબામણ, વગેરે વિવિધ દુઃખ સિવાય બીજું કશું જ નથી, એમ સર્વ આસ્તિક દર્શનકારે કહે જ છે.
૦ તિયની વિશાળ દુનિયામાં પણ ભૂખ, તરસ, વધ, બંધન, પરસ્પર સજાતીય-વિજાતીય વૈર, અજ્ઞાન, મુંગાપણું, પરાધીનતા અને સર્વત્ર ભયભીતપણું, વગેરેના જે ત્રાસ અને પીડાઓ છે, તે સર્વ કોઈને પ્રત્યક્ષ જ છે.
બાકી રહ્યા માનવ ! ત્યાં કંઈક સુખની કલ્પના ઘણાને હોય છે, તે પણ એક ભ્રમણા છે. માનવના માથે પણ જન્મ-મરણ–વગેરેના ત્રાસ ઉપરાંત ગણ્યા ગણાય કે નહિ, એટલાં વિવિધ દુખે, ભયે અને ત્રાસ ઝઝુમી રહ્યા છે સારું સૌદર્ય, ઘણું સંમતિ, કેટી, સત્તાસ્મહત્તા મળી જવા, માત્રથી જીનનમાં સુખ કે શાન્તિ મળી શકતી નથી ! કહેવાતા શેઠ, શાહુકાર કે સત્તાધીશેના જીવન-કવન વગેરે જે વિચારીએ, તે સમજાય કે એઓના માનસિક તાપ, સંતાપ અને ઉકળાટ કેવા અસહ્યા અને અકર્યો હોય છે!
ઈષ્ટના વિયોગ અને અનિષ્ટના સંયોગની કારમી ચિંતાઓ ચિતાની જેમ માનવના દિલ-દિમાગને સતત બાળતી હોય છે! એને વિષય-કણાની ભયાનક આગ સદા દઝાડતી હોય છે!આવાં તે કેટ કેટલાય દુઃખ-સંતાપ હોય છે માનવજીવનમાં પણ!
આ રીતે સંસારની દુઃખમયતાને યથાર્થ વિચાર કરતાં અંતરમાં કરૂણસર અને તેનાથી સંવેગભાવ પ્રગટે છે, ઉપરાંત તે પ્રગટયો હોય તે વધુ પુષ્ટ બને છે.
(૨) સંસાર પાપમય છે-છેવલોકમાં સર્વત્ર મત્સ્ય–ગલાગલજ્યારે પ્રવર્તે છે. મોટો નાનાને દબાવે-સબળ નિબળને ફાડી ખાય, એમ દરેક જીવ અધિક બળવાનથીમોટાથી સદા ભયંભીત હોય છે.
પીડા, ત્રાસ, દુઃખ કોઈને ગમતાં નથી, છતાં નાના–મેટા બધા સ્વાર્થ માટે એક બીજાને દુખી કરતા હોય છે, એટલું જ નહિ, કેઈ તે પ્રાણ લેતાં પણ અચકાતા નથી.
જ્ઞાની પુરુષે પરપીડાને જ પાપ કહે છે, તે પાપ સંસારમાં સર્વત્ર વ્યાપક દેખાય છે. જીવલેકની- આ પાળ્યમયતાને વિચાર જીવને રૌદ્રસ્વરૂપ સંસારની અસારતાને સમજાવે છે, તેથી સંવેગભાવની વૃદ્ધિ થાય છે.
(૩) સસાર અજ્ઞાનમય છે સ્વપીડા એ દુઃખ છે અને પરપીડા એ પાપ છે! છે. દુઃખનું મૂળ પાપ અને પાપનું મૂળ અજ્ઞાન છે. સ્વપીડા (દુઃખ) એ પરપીડા (પાપ)નું ફળ છે, પરંતુ એવું જ્ઞાન અને ન હેવાથી તે બીજાને પીડાકારક પ્રવૃત્તિ કરી રહ્યા છે.
સર્વ કોઈ સુખને જ ઈચ્છે છે, પણ પ્રવૃત્તિ પરપીડાકારક રહેવાથી સુખના
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩.
સ્થાને દુઃખ જ આવી પડે છે. પિતાના દુઃખમય ભાવિનું સર્જન જીવ પિતે જ સ્વયં કરતે હોય છે. પરપીડાકારક પ્રવૃત્તિ કરવાના કરારણે જ તો !
આમ અજ્ઞાનતાના ઘેર અંધકારથી જ જીવની ભયાનક દુઃખમય અને પાપમય સ્થિતિ સર્જાય છે, તેથી જ સંસાર અટવીમાં ભૂલા ભટક્તા રહે છે. આ અજ્ઞાનમયતાના વિચારથી સંસારની ભયાનકતા-અસારતા જ્યારે સ્પષ્ટ થાય છે, ત્યારે સંવેગભાવ અત્યન્ત પુષ્ટ થતો રહે છે !
(૪) સંસાર અવિરતિમય છે-કેટલાક પુણ્યશાળી જીવાત્માઓને તથા ભવ્યત્વનો પરિપાક થવાથી દેવ-ગુરુ-ધર્મની સામગ્રી મળતાં વિવેકદ્રષ્ટિ પ્રગટે છે, ત્યારે દેહ બને આત્માની ભિન્નતા, બન્નેના ગુણધર્મની ભિન્નતા, વગેરે ભાન તેઓને થાય છે; છતાં ચાસ્ત્રિમેહની પ્રબળતાથી સમજવા છતાં તેઓ તદનુસાર આચરણવર્તન કરી શક્તા નથી. " શરીર અશુચિ ભંડાર છે, પંચેન્દ્રિયના વિષયે તુચ્છ, ક્ષણિક અને વિપાકે વિરસ છે, વગેરે જાણવા છતાં કવ તેમાં જ આસક્ત બન્યા રહે છે. જ્ઞાની પુરુષને જે વૈષયિક પ્રવૃત્તિ જુગુપ્સનીય લાગે છે, તે જ અવિરતિના કારણે અજ્ઞાનીને આનંદપ્રદ લાગે છે, તેથી તેને ત્યાગ કરવા તે અસમર્થ બની રહે છે. - સંસારી અગ્ર જીવોની આ અવિરતિમય દશાને યથાર્થ વિચાર પણ સંવેગભાવની પુષ્ટિમાં સહાયક બને છે.
(૫) સંસાર પ્રમાદમય છે–ચારિત્રમેહકમના પશમથી કેટલાક પુણ્યાત્માઓ વિરતિધર્મમાં ઉજમાળ બને છે અને સ્વ–પરકલ્યાણની ભાવના કરતાં આરાધનામાં સદા પ્રવૃત્ત રહે છે. પરંતુ જેનું નામ “પ્રમાદ, કે જે ભલભલા યોગીઓને પણ જે ગર્તા કરતાં પણ ભયંકર એવી સંસારરૂપી ગર્તા (ખાઈ) માં ફેંકી દે છે, એ પ્રમાદની આ ચારિત્રશીલ આત્મા સતત ભયભીત રહે છે. કયારે આત્મા અસાવધ બને અને પિતાના કર્તવ્યને ભૂલી જાય !, એ જ એક તક એ શોધતા રહે છે. લેશ પણ આત્મજાગૃતિ ખોટવાય કે તરત જ તે (પ્રમાદ) આત્મા ઉપર સ્વાર થઈ જાય છે અને આત્મા પોતાના કર્તવ્યમાં બેદરકાર બની આચારમાર્ગથી ખલના પામે છે.
જ્યારે ભણેલે ભૂલ કરી બેસે છે, ત્યારે લેકને દયાને બદલે એની ભૂલ પ્રત્યે હસવું આવે છે. તેમ જ્ઞાની અને ચારિત્રસમ્પન્ન આત્માઓ પણ પ્રમાદથી જ્યારે પછડાટ ખાય છે, ત્યારે તેઓની સ્થિતિ સામાન્ય લોકો માટે હાસ્યાસ્પદ જેવી બની રહે છે.
પ્રમાદબલ ઇવેની સ્થિતિને આ વિચાર પણ સંભાવના પ્રકર્ષમાં કારણ બની જાય છે અને પ્રમાદને વિજય કરવાની પ્રેરણા આપી જાય છે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસાર અસાર છે– હોય છે, એ બાબતને સટ સમજવા માટે જ્ઞાની પુરુષોએ વિવિધતયા બતાવેલ સંસારસ્વરૂપને યથાર્થ વિચાર કરવો જરૂરી છે.
ઉપર વિચાર્યું તે રીતે સંસારની દુઃખમયતા, પાપમયતા, અજ્ઞાનમયતા, અવિરતિ બહુલતા અને પ્રમાદપ્રચૂરતાના વિચારથી અનુક્રમે કરુણ, રૌદ્ર, ભયાનક, બીભત્સ અને હાસ્યાદિ ભાવેનું સંવેદન કરવાપૂર્વક સંવેગભાવને પુષ્ટ-પુષ્ટતર બનાવી શકાય છે.
કોઈ પણ ચીજની (સારી-નરસી) બે બાજુઓ (સાઇડ) તે હોય છે, પણ ભૌતિક પદાર્થોની ક્ષણિક સુંદરતા, મધુરતા અને મહત્તાને કારણે સંસારને સારમય કે સુખમય માનવ તે નરી ભ્રમણ છે.
- ક્ષણિક, તુચ્છ, વિનાશી અને પરિણામે દારુણ એવા ભૌતિક પદાર્થોને કે એના સંગથી પ્રાપ્ત થતાં સુખને સારા માનવાથી, રાગપૂર્વકનો પરિગ્રહ થવાથી કે ભેગ કરવાથી આત્માનું અહિત જ થાય, એ નિર્વિવાદ સત્ય છે. આ દૃષ્ટિએ સંસાર અસાર જ છે, પણ એની બીજી બાજુને જે તાત્વિક વિચાર કરીએ, તે અપેક્ષાએ એમાં સાર પણ છે.
આ સંસારની સારભૂતતા-જેમ આત્માનું અહિત અને અધ:પતન થાય તેવાં નિમિત્ત સંસારમાં છે, તેમ આત્મહિત અને ઉત્થાન થાય એવાં સદ્ આલંબને પણ આ સંસારમાં જ છે. કહ્યું પણ છે કે
" कटुकोप्येष ससारो, जन्मस स्थितिदानतः ।। મા મે જયા મે, વિનાશા શૈવ સંસાત્ ” .
- (નમસ્કાર મહામ્ય પ્રકાશન-૧). “જન્મ-મરણાદિ આ૫નાર હોવાથી આ સંસાર કટુક છતાં, એના જ આશયથી મેં જિનાજ્ઞાને પ્રાપ્ત કરી તે કારણે મને એ માન્ય (પણ) છે.” એક કવિએ પણ ગાયું છે કે
યે સંસાર અસાર સાર પણુ, યામેં ઇતના પાયા.. ચિદાનંદપ્રભુ સુમરન સેતી, ધરી નેહ સવાયા "
(શ્રી ચિદાનંદજીકૃત પદ) સંસારરંગશાળાની માયાજાળનું યથાર્થ ભાન કરાવી મેહના પાશમાંથી છૂટકારો અપાવનાર સંવેગરંગશાળા, અર્થાત્ જિનશાસન-જિજ્ઞાશા આ વિશ્વમાં સદાય વિદ્યમાન છે, એ જ આ સંસારની ઉજળી સારભૂત બાજુ છે.
આ સંવેગભાવની-જિનાજ્ઞાની પ્રાપ્તિ થતાં જ આત્માની ઉત્થાનયાત્રા શરૂ થઈ જાય છે. માત્ર એના પ્રતિ પ્રીતિ, ભક્તિ અને તત્પરતા જાગવી જોઈએ ! ભવ્યાત્મામાં સંવેગભાવનું બીજ પડતાં જ એની દુઃખમય સ્થિતિને વિલય અને ચિત્તમાં આનંદ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
તથા પ્રસન્નતાને સંચાર થવા માંડે છે. અને જેમ જેમ આ સંવેગભાવ વધતું જાય છે, તેમ તેમ સર્વ જીવો પ્રત્યેની આત્મીયતા ગાઢ બનતી જાય છે.
મૈત્રી, પ્રદ, કરુણા અને માધ્યચ્ય ભાવના યથોચિત વિનિગદ્વારા જીવનમાં મધુરતા, અધ્યવસાયવિશુદ્ધિ કોમળતા અને નિશ્ચલતાની સ્થિતિનું સર્જન કરી શકાય છે.
(૧) સંસારમાં માધુર્ય–કષાયની પ્રબળતાના કારણે સંસાર કટુક છે. તે મૈત્રી આદિ શુભ ભાવની અપેક્ષાએ મધુર પણ છે. કષા જેમ ચિત્તમાં સંકલેશ અને સંતાપ પ્રગટાવે છે, તેમ મૈત્રી આદિ શુભ ભાવો જાગૃત થતાં મધુરતા, સંતેષ, કે મળતા અને પ્રસન્નતાને આનંદ પણ પ્રગટે છે. અસંખ્યાત સમક્તિદષ્ટિ આત્માઓ આવા માધુર્ય રસ વગેરેને અહર્નિશ અનુભવ કરી રહ્યા છે.
(૨) સંસારમાં શૌર્ય–વૃત્તિ કરતાં પ્રવૃત્તિ અધિક પુરુષાર્થ સાધ્ય છે. સમ્યદર્શન-આત્મતત્વની રુચિ-શ્રદ્ધા, કે સર્વ જી પ્રતિ આત્મતુલ્ય દષ્ટિ-નેહભાવ, એ દરેક વૃત્તિ (પરિણામ) સ્વરૂપ છે, ત્યારે ક્ષમા, નમ્રતા, સરળતાદિ ગુણે એ પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ છે. ક્રોધના પ્રસંગે અપરાધીને ક્ષમા આપવી એ સહેલું નથી. શૂરવીર આત્મા જ અપરાધીને પણ (કંચિત ) ઉપકારી માનીને ક્ષમા આપી શકે છે.
બાહ્ય શત્રુઓ પ્રતિ પણ શત્રુભાવ ઉત્પન્ન કરનાર અંતરંગ કામ-ક્રોધ-રાગહેપ વગેરે મલિન અધ્યવસાયે છે. એને વિજય મેળવ્યા પછી જગતમાં કોઈ શત્ર દેખાતે જ નથી. જીવ માત્ર મિત્રતુલ્ય ભાસે છે. જે જે મહાપુરુષોએ અંતરંગ શત્રુઓને
જીવને આત્મશુદ્ધિ, સ્થિરતા અને સિદ્ધિ હાંસલ કરી છે, તેને વિચાર કરતાં તેઓએ દાખવેલી અદ્દભૂત શૂરવીરતા બદલ આપણું અંતર અહોભાવથી ગૂંકી પડે છે અને પિતાના અંતરંગ શત્રુઓને વિજય કરવાનું શૂરાતન-ઉત્સાહ ઉલ્લસિત થાય છે.
(૩) સંસારમાં વિસ્મયતા-આ સંસારમાં કર્મને નિયમ સર્વત્ર ન્યાયપૂર્ણ છે, જે જેવી પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેને તેનું તેવું જ ફળ મળે છે. કર્મરાજાના ન્યાયાલયમાં કેઈને ન્યૂનાધિક સજા કે સત્કાર થતું નથી.
ઘઊ વાવો તે ઘઊં, આ વાવ તે આબે અને બાવળ વાવ તે બાવળ જ ઊગે છે. કુદરતની વ્યવસ્થા સર્વત્ર સુવ્યવસ્થિત છે.
જીવનમાં કે જગતમાં બનતી પ્રત્યેક ઘટના પાછળ વ્યક્તિગત કે સમષ્ટિગત પુણ્ય-પાપરૂપ તથા પ્રકારનું કર્મ જ ભાગ ભજવતું હોય છે. ભૂલથાપ ખાવાની કઈ સંભાવના કર્મના ન્યાયાલયમાં છે જ નહિ.
આ રીતે કર્મસત્તાની ન્યાયપૂર્ણતાને વિચાર ચિત્તમાં વિસ્મયતાની લાગણું પ્રગટાવે છે, અદ્ભુતતાને ભાવ પ્રગટે છે અને તેના દ્વારા પણ સંવેગભાવ પુષ્ટ બને છે.
સં. ૫
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ () સંસાર લીલાસ્વરૂપ પણ છે-સંસારનું સર્જન અને સંચાલન જીવની સ્વેચ્છાથી જ થાય છે. જગતમાં ઈચ્છાસ્વાતંત્ર્ય છે. બળાત્કારે કઈને કઈ ઈચ્છા ઉત્પન્ન કરાવી શકાતી નથી. ભવમાં ભટકવું કે પાર ઊતરવું, એ પણ (અપેક્ષાએ) જવની પિતાની ઈચ્છાને આધીન છે. જીવ દરેક પ્રવૃત્તિ પિતાની ઈચ્છાથી જ કરે છે.
અમુક પ્રકારની ઈચ્છા થવી અને અમુક પ્રકારની ઈચ્છા ન થવી, એમાં જીવનું પિતાનું જ તથા પ્રકારનું તથાભવ્યત્વ અથવા સહજમળ એ જ કારણભૂત છે.
ભવનું રૌદ્ર અને મેશનું સોમ્ય સ્વરૂપ જાણ્યા પછી પણ ભવમાં ભમવાની ઈચ્છા કે મોક્ષપ્રાપ્તિની ઈચ્છા થવી, એની પાછળ જીવની પિતાની યોગ્યતા, કે જે સહજમળની વૃદ્ધિ કે હાસરૂપ છે, તે સૂચિત થાય છે. આ સહજમળને અન્ય દર્શનકારો દિક્ષા અને ભવબીજ કહે છે.
ઈચ્છારૂપ લીલાનો આ વિચાર પણ સંગ-વૈરાગ્ય વગેરેની વૃદ્ધિ કરે છે અને તેથી સંસાર પ્રતિને પક્ષપાત મંદ પડી જાય છે.
(૫) જગત પૂર્ણ છે-દષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ” એ-ઉક્તિ અનુસાર જેની દષ્ટિ પૂર્ણ છે, તેને જગત પૂર્ણ દેખાય છે. શુદ્ધ ચિદાનંદમય પૂર્ણ સ્વરૂપને પામેલા શ્રી સિદ્ધભગવતે સમગ્ર જગતને પૂર્ણ જુએ છે. એટલું જ નહિ, જેને આત્માના પૂર્ણ શુદ્ધસ્વરૂપની શ્રદ્ધા-રુચિ પ્રગટી ચૂકી છે, એવા અસંખ્યાત સમ્યગ્દષ્ટિ જીવે પણ મહાપુરુના વચનાનુસાર જગતને પૂર્ણતાની દ્રષ્ટિથી જુએ છે.
શ્રી સર્વજ્ઞભગવતે કહે છે કે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જીવ માત્ર પૂર્ણ છે. જીવનું જે પૂર્ણ જ્ઞાન અને પૂર્ણાનંદમય સ્વરૂપ છે, તે દરેક જીવનું સમાન છે. શ્રી સિદ્ધપરમાત્માનું જ સ્વરૂપે પ્રગટ છે, તે જ સ્વરૂપ દરેક જીવમાં અપ્રગટપણ રહેલું જ છે. પ્રત્યેક જીવ દ્રવ્યથી એક સરખા જ છે, જીવ-જીવ વચ્ચે કેઈ ભેદ-તારતમ્ય સંભવતું નથી. જીવ માત્રમાં ચિદાનંદમય પૂર્ણતા રહેલી છે.
આ રીતે જીવ માત્રના પૂર્ણ-શુદ્ધ સ્વરૂપને વિચાર આત્મામાં અપૂર્વ શાન્ત સુધારસને ઉલ્લસિત કરી દે છે. પછી કઈ જીવ પ્રત્યે તવ શ્રેષની કે કોઈ જડ વસ્તુ પ્રત્યે તીવ્ર રાગની લાગણી પ્રગટી શકે નહિ. અર્થાત્ રાગ-દ્વેષની ઉત્કટતા શમી જાય છે અને ચિત્ત અપૂર્વ સમતારસને આસ્વાદ અનુભવતું થઈ જાય છે. . (૬) સંસારમાં વાત્સલ્યની અમીવૃષ્ટિ-શ્રી અરિહંતાદિ પાંચેય પરમેષ્ટિ ભગવંતે સકળ જીવરાશિ પ્રત્યે પરમ કરુણા અને વાત્સલ્યને ધારણ કરનારા તથા વરસાવનારા છે.
# “દિાન પૂર્વેન પૂર્ણ કાર્ચ ” (સાનસાર)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમનું સમ્યગ્દર્શન પૂર્ણ-સાયિકભાવે પ્રગટેલું છે, એવા શ્રી સિદ્ધભગવંતે અને શ્રી અરિહંત પરમાત્માઓની નિઃસ્વાર્થ કરુણા અને વત્સલતાની વૃષ્ટિ વિશ્વમાં સર્વત્ર થઈ રહી છે. એવો કોઈ પ્રદેશ કે કોઈ સ્થાન નથી, જ્યાં પરમાત્માની અતુલ કરુણાની વૃષ્ટિ કે અનંતજ્ઞાનને પ્રકાશ ન હોય!
આ અગાધ કરૂણાને અને જ્ઞાનપ્રકાશને આત્માને સ્પર્શ નથી થતા, તેમાં તેની પિતાની દષ્ટિ જ દોષપાત્ર છે. સમગ્ર વિશ્વને અજવાળતાં રવિકિરણે ઘુવડને પ્રકાશદાયી નથી બનતાં, એમાં ઘુવડની દષ્ટિને જ દેષ છે ને?
જે શાઅદષ્ટિથી પરમાત્માની આ વિશ્વવત્સલતાને વિચારીએ, તે આપણા ચિત્તમાં આશા અને ઉત્સાહને અમૃત છંટકાવ થાય અને ઘર કરી રહેલી દીનતા, હતાશા, શોક, ભય તથા ચિંતાની સઘળી લાગણીઓ ક્ષણમાં નષ્ટ થઈ જાય.
* પરમાત્માની સર્વગામી વત્સલતામાં આત્માને સ્નાન કરાવીને પછી જુઓ કે 'તમારામાં કેવી જાગૃતિ અને સંસ્કૃતિ ખીલી ઉઠે છે?
આ રીતે જુદા જુદા દષ્ટિકોણથી વિવિધ રીતે સંસારની અસારતાનો અને સારતાને તાત્વિક વિચાર આત્મવિકાસના અનન્ય પાયારૂપ સંવેગાદિ ભાવની અધિકાધિક વૃદ્ધિ કરે છે.
શાસ્ત્રજ્ઞાનની મહત્તા-જીવને ભવમાં ભટકાવનાર અને પિતાના શુદ્ધ ચિદાનંદમય સ્વરૂપથી અજ્ઞાત વંચિત રાખનાર જીવને પિતાને અજ્ઞાનજન્ય દુર્ભાવ જ છે. બગડેલા આ ભાવને સુધારવા અને વ્યાપેલા અજ્ઞાન અંધકારને દૂર કરવા માટે શ્રી જિનાગમન અને તેમાં જણાવેલાં સદનુષ્ઠાનેને આશ્રય લે અનિવાર્ય છે. એ વિના જીવનું અજ્ઞાન અને તજજન્ય દુભવાદિ દુષ્ટ ભાવે કદાપિ ટળી શકે તેમ નથી.
પરમજ્ઞાની શ્રી જિનેશ્વર ભગવતે આજે અહીં ભલે વિદ્યમાન નથી, પણ તેઓને ચિંધેલો મોક્ષમાર્ગ તો આજે પણ શાસ્ત્રોમાં અકબંધ સચવાયેલે વિદ્યમાન છે. અનેક ભવ્યાત્માઓ તેનું આલંબન લઈને પિતાના સ્વરૂપને પ્રગટાવી ગયા છે અને પ્રગટાવી રહ્યા છે.
પ્રસ્તુત ગ્રન્થની ઉપકારકતા-“સંગરંગશાળા” નામને આ અદ્ભુત ગ્રન્થ પણ મોક્ષમાર્ગની આરાધના કેમ કરવી ? એનું સચોટ-સર્વાફૂગીણ માર્ગદર્શન પૂરું પાડે છે. પ્રાકૃતૌલિમાં દશ હજાર ઉપરાંત ગાથા પ્રમાણે રચેલા વિશાળકાય આ ગ્રન્થમાં
પરિકર્મ' વગેરે મુખ્ય ચાર દ્વારા અને તેના અનેક પેટાદ્વારો દ્વારા મોક્ષમાર્ગની આરાધનાનાં વિવિધ પાસાઓનું સુંદર, સટ અને વિસ્તૃત વર્ણન કર્યું છે. સાથે મોક્ષના
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ
ખીજભૂત સવેગાદિ ભાવેાની મહત્તા દર્શાવીને તેને પ્રગટાવવાની અદ્ભુત પ્રેરણા જ નહિ, યુક્તિએ પણ આપી છે.
સવેગભાવની પ્રભાવકતા-સવ ગુણેામાં પ્રધાન ગુણુ સવેગ છે, તેની પ્રાપ્તિ થતાં જ જ્ઞાન સમ્યજ્ઞાન, દર્શન સમ્યગ્દર્શન અને ચારિત્ર સમ્યક્ચારિત્ર મની જાય છે, માટે રત્નત્રયીરૂપ મેાક્ષમાર્ગની આરાધનાનું મૂળ સ ંવેગ છે,
આ સંવેગભાવપૂર્ણાંક હૃદયના ભાવેાલ્લાસથી એક વાર પણ ' જે મહામત્ર નમસ્કારનું સ્મરણ થાય, તેા જન્મ-જન્માન્તરનાં ઢગલાખન્દ્રે કારમાં કર્યાં પળવારમાં ખળીને ખાખ થઈ જાય છે. જેને લીધે સ'સારમાં રહેવાની-કમના સંબંધથી બંધાવાની ઈચ્છા જાગે છે, તે સહજમળનેા હ્રાસ અને જેના પ્રભાવે મેાક્ષગમનની ચેાગ્યતા વિકસે છે, તે તયાભવ્યત્વને પરિપાક, ૧-દુષ્કૃત ગાઁ, ર-સુકૃત અનુમેદના અને ૩-ચતુઃ શરણમન રૂપ સાધનત્રયીથી થવા લાગે છે.
આ સાધનત્રયી જેમ શ્રી જિનકથિત પ્રત્યેક અનુષ્ઠાનામાં અંતર્ભૂત છે, તેમ શ્રી નમસ્કાર મહામત્રમાં પણ એ વ્યાપીને રહેલી છે. જેમ કે
શ્રી નમસ્કાર મહામત્રમાં દુષ્કૃત ગાઁદિ સાધનત્રયી-શ્રી અરિહંતાદિ ચારેય મહામ'ગલ છે અને લેાકેાત્તમ છે, તેથી તેઓનુ શરણ સ્વીકારતાં કે સમ્યક્ સ્મરણ કરતાં દુષ્કૃત-પાપની અમ’ગલતાના અને સુકૃતની મંગલમયતાના યથાર્થ મેધ થાય છે, તેના પરિણામે દુષ્કૃત્ય હૈાય અને સુકૃત્ય ઉપાદેય જણાય છે.
શ્રી અરિહંતાઢિ પાંચેય પરમેષ્ઠિએ આ સર્વ દુષ્કૃત્યેાની ત્યાગી અને સુકૃતના ભંડારછે, તેથી જ તેઓને કરેલા નમસ્કાર આપણામાં દુષ્કૃત્યની ગર્હાનું અને તેના ત્યાગનું તથા સુકૃત્યની અનુમેદનાનુ... અને તેની આરાધનાનું બળ પૂરે છે, સામ પ્રગટાવે છે.
ગ્રન્થકાર અને તેની પ્રાચીનતા
પ્રસ્તુત ગ્રન્થમાં આવી અનેક ઉપકારક ખાખતે સૂચિત થયેલી છે, એમ ખારમી સદીની પ્રથમ પચ્ચીશીમાં રચાયેલા આ ગ્રન્થરત્નની રચના અને રજુઆત અદ્ભુત છે, અતિ ઉપકારક છે. નવાંગીટીકાકાર પરમગીતા શ્રી અભયદેવસૂરીશ્વરજી મહારાજાના વડીલ ગુરુબધુ શ્રી જિનચદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ આ ગ્રન્થના કર્તા છે. શ્રી સકળ સંઘને આરાધનાનુ સુદર માર્ગદર્શન મળે, એ શુભાશયથી જ થએલી પેાતાના લઘુ ગુરુખની પ્રેરણા અને
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
પ્રાથનાથી વિશાળકાય ગ્રન્થરત્નની તેઓશ્રીએ રચના કરી છે. ભાવપૂર્વક એકાગ્રચિત્તે આ ગ્રંથરત્નનું વાચન-શ્રવણ કરવાથી પત્થર જેવા કઠિન હૃદયમાં પણ સંવેગરસની સેર ફૂટયા વિના ન રહે, એવા ગ્રન્થના એક એક શ્લેાક, એક એક વાકય કે એક એક પદ જાણે . પાપકારપરાયણ પૂ. ગ્રન્થકારમહર્ષિના સુવિશુદ્ધ અનુભૂત ભાવેાનુ પ્રતિષિ'બ જ હાય, તેવી સ્પષ્ટ પ્રતીતિ તેના વાચન શ્રવણુ વખતે હૃદયમાં ઉદ્ઘસિત થાય છે. અને અપૂર્વ કાટિના સંવેગાદિ ભાવેાથી વાચક-શ્રેાતાને તરખાળ કરી દે છે.
ગુજરાતી અનુવાદની ઉપકારકતા-મૂળ પ્રાકૃતભાષામાં લખાએલા આ ગ્રન્થનુ' આજે ગુજરાતી અનુવાદરૂપે જે પ્રથમ પ્રકાશન થઈ રહ્યું છે. તે ખૂબ જ આનંદપ્રદ છે. પ્રાકૃતભાષાના અજાણ જ્વા પણ આ ગ્રન્થના વાચન-શ્રવણદ્વારા પેાતાના આત્માને સંવેગાદિ ભાવેાથી ભાવિત બનાવીને સ્વ-પરના આત્મકલ્યાણુમાં તત્પર બની શકશે, એમાં આ ગુજરાતી અનુવાદના અને અનુવાદકના ઉપકાર નાને-સૂને નહિ લેખાય !
પૂજ્ય તપસ્વી શ્રીમદ્ ભદ્રંકરસૂરીશ્વરજી મહારાજે પેાતાને ચાલતી વમાન તપની માટી મેટી અતિમ એની આમાં પણ ઉત્સાહપૂર્વક આ ગુજરાતી અનુવાદ તૈયાર કર્યાં છે. તેએશ્રીની લેખનશૈલિ કેવી ધારાદ્ધ અને ભાવવાહી છે, તેની અનુભૂતિ વાચકાને તેઓના હાથે લખાયેલા પુસ્તકાના વાચનથી થાય તેવી છે. આ ગ્રંથના અનુવાદ પહેલાં પણ તેઓશ્રીના હસ્તે અનુવાદિત-સપાદિત “ધ સંગ્રહુ ભાષાન્તર ભા. ૧-૨, દશવૈકાલિકસૂત્ર” વગેરે અતિ ઉપયેાગી ગ્ર'થે પ્રકટ થયા છે, જે આજે પણ શ્રીસ'ધને ખૂબ જ ઉપકારક બની રહ્યા છે. તેમ આ ગુજરાતી અનુવાદ પણ સજનસુખાય અને સજનહિતાય બની રહેશે, એ નિર્વિવાદ વાત છે.
આજથી લગભગ છ વર્ષ પૂર્વે આ ગ્રન્થની મૂળ પ્રાકૃતકૃતિ પ્રતાકારે પ્રકાશિત થઈ છે, જેનું સુંદર સંશાધન-સપાદન આ જ આચાર્ય મહારાજના લઘુ ગુરુભાઈ પૂજ્ય મુનિવર્ય શ્રી હેમેન્દ્રવિજયજી મહારાજે તથા પતિ શ્રી ખણુભાઈ સવચ'દે વર્ષાની મહેનતપૂર્ણાંક તૈયાર કર્યુ હતુ, તેનેા પણ ઉપકાર શ્રી જૈન સંઘ ન ભૂલે તેવા છે.
પ્રાન્ત, આ ગ્રન્થરત્નના વાચન અને શ્રવણથી પ્રત્યેક ભવ્યાત્માએમાં સવેગર’ગની વૃદ્ધિ થાય અને પરપરાએ પરમપદ્મ-મેાક્ષના શાશ્વત—અવ્યાખાધ સુખના ભક્તા અને, એ જ એક શુભાભિલાષા !
;
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ટેક્ષ
ગ્રન્થમાં કહેલા સંવેગગુણનું સ્વરૂપ અને મહિમા.
મહામંગળસ્વરૂપ જે સંવેગગુણને આ વિશાળકાય ગ્રન્થમાં ગ્રન્થકારમહર્ષિએ વર્ણવ્યા છે, તેનું સ્વરૂપ પૂર્વમહર્ષિએના શબ્દોમાં તેઓશ્રી જણાવે છે કે
___ एसा पुण सवेगो, संवेगपरायणेहि परिकहिओ ।
परम भवभीरुत्त', अहवा. मोक्खाभिकखितं ।। અર્થા-સંવેગમાં પરાયણ એવા મહર્ષિઓએ અત્યંત ભવભરૂતાને અથવા મોક્ષની અભિકાંક્ષાને (આ) સવેગ કહ્યો છે.
અનાદિકાળથી જીવાત્મા જે પરમાત્માતુલ્ય છે, તેની સાથે ભયંકર-દ્રોહી એવો મેહ પિતાના કુટુંબ સહિત રહે છે અને પરાયા ઘરમાં વાસ કરીને તે રહેલે તે માલિક બનીને આત્માને વિવિધ રીતે પડે છે. એથી આગળ વધીને કહીએ કે તે આત્મા પોતે જ મોહમાં મૂઢ થઈને તેને પિષે છે અને પિતાની સંપત્તિ લૂંટાવે છે. તત્વથી આ જ સંસાર છે, બાહ્ય સંયોગ-વિયેગાદિ સંસાર એ આત્માએ કરેલું પોતાનું સર્જન છે. પણ મૂઢ આત્મા તેને સમજાતું નથી, તેથી ચારેય ગતિમાં અતિ આકરી પીડાઓ વેઠે છે.
તે પરિસ્થિતિમાં જ્યારે જીવાત્મા સભાન બને છે, ત્યારે સંસારથી અર્થાત્ મહથી ભયભીત બને છે અથવા મેહથી છૂટવા ઈચ્છે છે. તે ભયને અથવા છૂટવાની તેની ઈચ્છાને સંવેગ કહેવાય છે.
આ સંવેગ વિના જીવાત્મા કદાપિ સાચા સુખને પામી શકવાને નથી, જ્ઞાનીભગવંતે કહે છે કે ઘણે કાળ તપશ્ચર્યા કરે, ચારિત્રને પાળે અને ઘણું પણ ભણે, છતાં જો તમે સવેગ પામ્યા નથી, તે તે સર્વ ઊતરાંને ખાંડવા તુલ્ય છે. તથા આખા દિવસમાં જે ક્ષણ પણ સંવેગરસ પ્રગટે નહિ, તે આ બાહા કાયકષ્ટરૂપ ક્રિયાઓથી શુ કમાયા? વધારે શું કહીએ ? પખવાડિયાને અંતે, મહિનાને અંતે, છ મહિને કે વરસને અંતે પણ જેને સંવેગસ પ્રગટે નહિ, તેને અભવ્ય અથવા દુર્ભાગ્ય જાણુ.
અર્થાત્ સંગ વિનાનું દીર્ઘ આયુષ્ય કે વિવિધ સુખસંપત્તિ, સઘળુંય તત્વથી સંસારવર્ધક છે, મેહને જ પોષનાર છે. માટે એ ગ્રન્થનું પુનઃ પુનઃ વાંચનશ્રવણ વગેરે કરવા દ્વારા એ ગુણને પ્રગટાવે, એ જ જીવનનું તાત્વિક ફળ છે. ગ્રન્થકારમહર્ષિએ સમગ્ર ગ્રન્થમાં સંગરસને પ્રવાહ રેલાવ્યા છે. તેને સ્વાદ તે ગ્રન્થનું પરિશીલન કરનાર જ ચાખી શકે. વિશેષ શું કહેવું?
3
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
| . શ્રી રી સર્વે નમઃ | । स्व० पूज्यपाद विजयसिद्धि-मेघ-मनोहरसूरिगुरुवरेभ्यो नमः । સ્વ. પૂજ્ય આચાર્યદેવ ૧૦૦૮ શ્રી વિજયમનેહર
સૂરીશ્વરજી મહારાજને લેશ પરિચય
“ન જ્ઞાનકવીન, નિરખ્યતર તમ | ममात्मा निर्मली चक्रे, तस्मै श्रीगुरुवे नमः ॥"
વિશ્વવ્યવસ્થા અને ધર્મ. એક અલૌકિક અદશ્ય શક્તિ વિશ્વમાં વતે છે, કે જેના પ્રભાવે સમગ્ર વિશ્વનું સંચાલન સદા અખલિત ચાલી રહ્યું છે.
સમુદ્ર પૃથ્વીને પ્લાવિત કરતો નથી, પોતાની મર્યાદામાં રહે છે. પ્રતિવર્ષે મેઘ પૃથ્વીને આશ્વાસન આપે છે, અગ્નિ તિર્થો ન ફેલાતાં ઉર્ધ્વગતિ કરે છે, વાયુ ઉર્ધ્વગમન નહિ કરતો તિઓ વાય છે, ઉપર આલંબન અને નીચે આધાર વિના પણ સમગ્ર વિશ્વને આધાર આપતી પૃથ્વી સ્થિર રહી શકે છે, વિવિધ ઉપકાર કરતા સૂર્ય ચંદ્ર, વગેરે તિચક નિયમિત ગતિ કરી રહ્યું છે, તે તે વસ્તુઓ નિયમિત સદા ઉપકાર કરે છે, વગેરે બધું એ રીતે વ્યવસ્થિત ચાલે છે કે તે કોઈ દૈવી કે માનવીય શક્તિ કરી શકે નહિ. એથી પણ માનવું જ જોઈએ કે સમગ્ર વિશ્વને હિતકર સર્વ જીવનું કલ્યાણ કરનારી કઈ અલૌકિક દુર્ગમ્ય શક્તિ વિશ્વમાં છે અને તેના પ્રભાવે વિશ્વતંત્ર વ્યવસ્થિત ચાલી રહ્યું છે. - જે કંઈ અવ્યવસ્થિત કે ઉપદ્રવે દેખાય છે, તે મહમૂઢ જીએ એ શક્તિને અનાદર-વિરોધ વગેરે કરવાનું પરિણામ છે. એ શક્તિને જે અનુસરે છે, તેને કદાપિ કોઈ ઉપદ્રવ થતો નથી, કારણ કે-એ શક્તિ શરણાગતનાં સર્વ દુઃખોને નાશ કરવાની અને નિત્ય નિર્મળ સ્વાધીને સંપૂર્ણ સુખ આપવાની શક્તિ ધરાવે છે.
આ શકિત એ જ ધર્મ છે, તેનું કર્તવ્ય વિશ્વના સર્વ જીવોનું હિત કરવાનું છે, એમ પરમજ્ઞાની પરમાત્મા શ્રી અરિહંતદેવેએ કહ્યું છે.
ધર્મ એ વિશ્વને પ્રાણ છે, વિશ્વનો આધાર છે, વિશ્વન રક્ષક છે, વગેરે વિવિધ વચને શાઓમાં જોવા મળે છે ત્યારે એ પ્રશ્ન થાય કે–એ ધર્મ શું છે? કેવો છે?, તેને ઉત્તર એ જ જ્ઞાનીભગવતે જણાવે છે કે આત્માનું શુદ્ધ ચૈતન્ય એ તાત્વિક ધર્મ છે અને એને પ્રગટાવવાના વિવિધ ઉપાય-અનુષ્ઠાને એ વ્યવહારધર્મ છે. વ્યવહારધર્મના
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
બળે જીવ પિતાનું શાશ્વત શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપે પ્રગટ કરીને સચ્ચિદાનંદમય બની શકે છે, સર્વ દુખોની સાર્વદિક મુક્તિ મેળવી શકે છે અને જ્યાં સુધી એ ન મળે, ત્યાં સુધી સંસારમાં પણ બાહા-અત્યંતર સુખ સામગ્રી પ્રાપ્ત કરે છે. શરત માત્ર એટલી છે કે-તે માટે શ્રી જિનેશ્વરદેવની શરણાગતિ સ્વીકારી તેઓશ્રીની આજ્ઞાનું યથાયોગ્ય પાલન કરવું જોઈએ !
જડ-ચેતનરને અને તેને ઉપકાર- - બહુરત્ના વસુંધરા” એ ઉક્તિ પ્રમાણે આ પૃથ્વી રાની ખાણ છે. તે રત્નો આ ધર્મના પ્રભાવે જ પ્રગટ થાય છે. જેમ હીરા-માણેક-સુવર્ણ વગેરે જડરને બાહ્ય જીવનની સામગ્રી છે, તેમ શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવંતો, સંતે, મહાસતી, વગેરે ચૈતન્યરત્ન આત્મજીવન માટેની સામગ્રી છે. બન્ને પ્રકારનાં રત્ન એ ધર્મના પ્રભાવે સદા પાકતાં–પ્રગટ થતાં હોય છે. ધર્મને વિશ્વ પ્રત્યે એ જ મહા ઉપકાર છે.
ચૈતન્યરનેમાં શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવંતે ઉત્તમ છે. તેના આલંબનથી-આરા ધનાથી અન્ય જીવ સ્વ–પરકલ્યાણ સાધી શકે છે. શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવતેમાં પણ શ્રી અરિહંતદેવ સર્વેકૃષ્ટ રત્ન છે. તેઓનું સામ્રાજ્ય ત્રણે કાળમાં ત્રણેય લેકમાં સર્વ જીવોના હિતાર્થે સદા જયવંતુ વર્તે છે.
આ રત્નો ભૂતકાળ અનતાં પ્રગટ થયાં હતાં, આજે પ્રગટ થઈ રહ્યાં છેવિદ્યમાન છે અને ભવિષ્યમાં અનંતાં પ્રગટ થશે, કે જેનો આશ્રય સ્વીકારીને ભવ્ય છે સંસાર સમુદ્રથી પાર ઉતરી શાશ્વત સુખને પામ્યા છે, પામે છે અને પામશે,
માણસ મનુષ્યભવને, સુખ સામગ્રીને, કે જે કંઈ જ્ઞાનપ્રકાશને પામ્યો છે, તે બધે ઉપકાર એ ચૈતન્યરત્નોને છે, તેથી તેઓ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા પ્રગટાવવાપૂર્વક આત્મવિકાસ કરવાને પરમ ઉપાય તેઓના ઉપકારને જાણીને તેનું પુનઃ પુનઃ સ્મરણ કરી અનુમોદના કરવી તે છે.
પૂજ્યપાદ સવ આચાર્ય શ્રી વિજયમને હરસૂરીશ્વરજી મહારાજ પણ વર્તમાનકાળના એક ચૈતન્યરત્ન હતા, તેથી તેઓના જીવનને ઓળખાવવાને અને ઉપકારોને યાદ કરવાને આ અ૯પ પ્રયાસ એક સ્વ-પર કલ્યાણને પ્રયાસ લેખાશે.
ગુણવાનોના ગુણ ગાવામાં પણ ગ્યતા જોઈએ છે, વિશિષ્ટ ગ્યતાને પામેલા જી જ ગુણવાનેના ગુણેને યથાર્થરૂપે ઓળખી કે આલેખી શકે છે. તે પણ “શુમે થોરાત્તિ ચાનીયમ્”—એ નીતિને અનુસરીને અહીં લેશ પ્રયત્ન કર્યો છે.
જન્મ વગેરે પ્રાથમિક અવસ્થાને પરિચયપૂજ્ય મારા ઉપકારી આ. ગુરુદેવ શ્રી વિજયમનહરસૂરીશ્વરજી મહારાજને જન્મ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌરાષ્ટ્રમાં જામનગર પાસે બગસરા ગામમાં વિ. સં. ૧૯૪૯માં થયો હતે જ તે પુણ્યપુરુષના પિતા શેઠ શ્રી કસ્તુરચંદ અને માતા સંતકબાઈ હતાં. તેઓને એક ત્રિભુવનદાસ નામે નાના ભાઈ હતા અને રંભાબેન નામે મોટાં બહેન આજે પણ જામનગરમાં શેઠ કુટુંબમાં શ્રી મગનલાલ મલકચંદનાં ધર્મ પત્ની તરીકે વિદ્યમાન છે. માતા-પિતાએ આપેલું તેનું નામ હેમચંદ્ર હતું. સૃષ્ટિના નિયમ પ્રમાણે હેમચંદ્રની ઉમ્મર સાથે બુદ્ધિ વગેરે ગુણો પણ વધતા રહ્યા. 5 વયે માતા-પિતા સાથે રહી જામનગરમુંબાઈ વગેરે સ્થળોમાં વિદ્યાભ્યાસ શરુ કર્યો અને બાર વર્ષની વય થતાં તે પિતાજી પરલોક સિધાવ્યા.
જીવન ઉપર અણધાર્યું આક્રમણ કરનાર કાળે કોની આશાઓના ચૂરા નથી ક? એની વિકરાળ ફાળમાંથી કોણ બચ્યું છે? સર્વની આશાઓ અધૂરી રહી ગઈ અને કુટુંબને આધાર તૂટી ગયે. - સંતકબાઈ કુલીન, સાત્વિક અને સુશીલ હતાં. તેમણે વૈધવ્યને ભારે આંચકો અનુભવે, છતાં આ અનુભવે તેમને પિતાના અને સંતાનોના ભાવિ જીવન માટે માર્ગ આપે, અસાર સંસારથી ઊગરી જવા માટે નિશ્ચય કર્યો અને સંતાનોને પણ એ જ તાલીમ આપી ઉછેર્યા. ક્રમશઃ ત્રણેય સંતાને સ્વાશ્રયી બન્યાં, પણ સંયમ માટે ઉત્સાહી ન થયાં.
સંસાર અસાર પણ છે અને યોગ્ય આત્મા માટે બધપ્રદ તથા ઔષધની જેમ ઉપયોગી પણ છે. આગામોમાંથી મળે તેથી પણ અધિક બેધ સંસારને અનુભવ દ્વારા થાય છે. સંતોકબેનનો વૈરાગ્ય આ અનુભવથી દઢ થયે અને પુત્રના પ્રેમને તજીને, વિ સં. ૧૯૬૪ માં દીક્ષા લઈને તેઓ પૂજ્યપાદ સંઘસ્થવિર, શમમૂતિ, દીર્ઘ તપસ્વી, સ્વ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજયસિદ્ધિસૂરીશ્વર (તે કાળે પંન્યાસજી) નાં આઝાવતી પ્રવતિની સાધ્વીજી શ્રી ચંદનબ્રીજનાં શિષ્યા સુશીલ સાધ્વીજી શ્રી સુભદ્રાશ્રીજીના શિષ્યા સા. શ્રી સરસ્વતીશ્રી થયાં. તેમની દીક્ષા રાજનગરથાં થઈ હતી અને ઘણા ઉત્તમ આત્માઓએ તેમની દીક્ષામાં તન-મન-ધનને સહકાર આપી લાભ લીધે હતે.
હેમચંદ્રની દીક્ષા-ત્રણેય સંતાનને ઉછેર તે વિધિપૂર્વક વૈરાગ્ય પિષક થયે હતે અને કુલીનતા પણ હતી, એથી માતાની આશા નિષ્ફળ થવાનું દુઃખ હેમચંદ્રને લાગ્યું. વર્ષ—બે વર્ષ ગયાં, પોતાના ભાવિ જીવનની જવાબદારી અંગે ચિંતા પ્રગટી અને રંભાબેનનાં લગ્ન પછી માતાસાધ્વીને વંદન કરવા તે મહેસાણા ગયા, વંદન કરી
* અમદાવાદ- જેન વિદ્યાશાળામાં તેઓની એક પ્રતિકૃતિ નીચે “જન્મ સં. ૧૫૧-અષાઢ વદ ૦))-જામનગર” લખેલું છે અને તેઓનાં બહેન જામનગરમાં વિદ્યમાન છે, તેઓને પૂછતાં “જન્મ વિ. સં. ૧૯૫માં થયેલું છે એમ જણાવ્યું છે,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
ગંભીર મુદ્રાએ ત્યાં બેઠા, સુખશાતાપૃચ્છા વગેરે કર્યું અને માતા સાદેવીએ પોતાનો ભાવ વ્યક્ત કર્યો કે-હેમચંદ્ર! મેં તો દીક્ષા લીધી પણ તું રહી ગયે એ ખટકે છે, તું યોગ્ય છે, શક્તિ-ભક્તિથી યુક્ત છે, હવે તને વધારે શું કહેવાય? ગુરુદેવ અહીં જ બિરાજમાન છે. તેઓની હિતશિક્ષા ધ્યાનમાં લઈને હિત થાય તેમ કર !
હેમચંદ્રમાં પ્રથમથી જ દાક્ષિણ્યગુણ સુંદર હતો. સાધ્વીજીની પ્રેરણા લઈ તે પૂજ્ય ગુરુદેવ પાસે ગયા, વંદનાદિ વિધિ કરીને બેઠા અને ગુરુદેવે વાત્સલ્યભાવે કહ્યું કે હેમચંદ્ર! તું હવે સ્વયં હિતાહિતને વિચાર કરી શકે તેમ છે. સંસારનાં સુખ કેવાં વિષમ છે, તે તું પ્રત્યક્ષ જોઈ-જાણી શકે છે. સંબંધો કેવા અનિત્ય છે, આશાઓ કેવી રીતે નિરાશા પેદા કરી દુર્ગાન કરાવે છે, વગેરે તે સ્વયં અનુભવ્યું છે. તેના આધારે હવે તારે જ ભાવિ હિતાહિતનો નિર્ણય કરવાનું છે. પુણ્ય પ્રાપ્ય માનવભવ, ઉત્તમ કુળ, ધર્મ સામગ્રી, વગેરે ઘણી દુર્લભ વસ્તુઓ તને મળી છે, તો તેને સફળ કરવામાં જ હિત છે, ઈત્યાદિ હિતોપદેશ કર્યો.
બીજ તો પચ્યું જ હતું, તેમાં પ્રેરણાનું સિંચન મળ્યું અને કાળનો પરિપાક પણ થયું હતું, તેથી સુજ્ઞ હેમચઢે ત્યાં જ જાવજજીવ બ્રહ્મચર્ય સ્વીકારી સંસારનાં મૂળ ઉખેડવા માટે પ્રારંભ કર્યો. ગુરુદેવ તથા માતાસાવીએ આશીર્વાદ આપ્યા અને પછી તેમણે અમદાવાદ રહીને પ્રારંભિક ધાર્મિક અભ્યાસ કરી લીધું. અમદાવાદના ઉત્તમ સાધમિકેના સંપર્કથી વૈરાગ્ય ખીલી ઊઠ અને વિ. સં. ૧૯૬૬–મહા વદ ૩ ના રોજ માતર (જી. ખેડા) શ્રી સાચા સુમતિનાથ ભગવંતના તીર્થમાં પૂજ્ય દાદા ગુરુદેવના હસ્તે દીક્ષા લીધી. પૂ ગુરુદેવે પોતાના શિષ્ય ગાંભીર્યગુણનિધિ, શમમૂતિ પૂ. મુનિરાજ શ્રી મેઘવિજયજી મ. ના શિષ્ય કરીને મુનિ શ્રી મનહરવિજયજી નામ આપ્યું. આ પ્રસંગે અમદાવાદ-કાળુશીની પોળના શ્રાવક સનાભાઈ વગેરેએ સુંદર લાભ લીધો હતો.
ખીલતું યૌવન, પ્રસન્ન મુદ્રા અને સુંદર કાન્તિ, તેમાં સાધુવેષ અધિક દર્શનીય બને. દર્શન-વંદન કરી ભવ્ય છે આનંદપૂર્વક અનુમોદના કરવા લાગ્યા. તે કાળે શ્રી અને શ્રીમનો કરતાં ધર્મ અને ધર્મનું મહત્ત્વ જૈન-અજૈન જગતમાં ઘણું હતું, તેથી આ દીક્ષા ઘણા આત્માઓને અનુમોદનીય અને પ્રશંસનીય બની. લેકોને સદ્ભાવ એ પણ એક મોટું મંગળ છે અને તે મુનિ શ્રી મનહરવિજયજી મ. ને સહજ પ્રાપ્ત થયું.
તે કાળે સવેગી સાધુ સંખ્યામાં ઓછા હતા. ગુરુકુળવાસ, વિનય, વૈયાવચ્ચ, કિયારુચિ, વિધિને આદર, વગેરે ગુણેથી સાધુજીવનની સુવાસ સર્વત્ર વિશેષ ઉપકારક બનતી વર્તમાનમાં વધી રહેલી અનાર્યસંસ્કૃતિની છાયા તે કાળે ન હતી, તેથી શ્રમણે
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને શ્રમણોપાસકે વચ્ચે પૂજ્ય-પૂજકભાવને સંબંધ અખંડ હતો.
સંયમની સાધના અને જ્ઞાનાભ્યાસવિનય–વૈયાવચ્ચ એ સાધુતાના મૌલિક ગુણે છે. માતા-પિતાદિના વિનયથી મળેલા સંસ્કારો અહીં ખીલી ઊઠયા, કહ્યાગરો અને કામગરે સ્વભાવ, તેથી સર્વના પ્રીતિપાત્ર બનેલા મુનિ શ્રી મનહરવિજયજી મ. નાના-મોટા સર્વની સેવા સાથે શાસ્ત્રાભ્યાસમાં ઉઘત બન્યા. પૂ. સ્વ. આચાર્ય શ્રી વિજયકનકસૂરીશ્વરજી મહારાજ, પૂ. સ્વ. પં. શ્રી કલ્યાણવિજયજી ગણિવર, પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા વયેવૃદ્ધ મુનિરાજ શ્રી સૌભાગ્યવિજયજી મહારાજ, વગેરે તે કાળે તેઓના સહાધ્યાયી હતા. બધાની સાથે ધર્મ સ્નેહથી બંધાએલા તેઓ ગુરુકૃપાનું પાત્ર બન્યા હતા અને એ ગુરુકૃપાથી તેઓએ આત્મવિકાસ સાધ્યું હતું. કહ્યું છે કે
“ દાનમૂર્વ મુર્તિ , પૂનામૂર્વ મુ. પરું !
मन्त्रमूलं गुरोर्वाक्यं, मोक्षमूलं गुरुकृपा ॥" અર્થાત–ઉત્તમ શિષ્યને ગુરુની મુખમુદ્રા એ ધ્યાનને વિષય છે, ગુરુચરણે એ પૂજાને પાત્ર છે, ગુરુનું વચન એ મંત્રતુલ્ય છે અને ગુરુની કૃપા એ મોક્ષનું મૂળ છે.
સેવા એ એવો ગુણ છે કે-શત્રુને પણ મિત્ર બનાવે છે. આ ગુણ તેઓના જીવનમાં છેક સુધી અખંડ વધતો રહ્યો હતે. દીક્ષા પછી તેઓ પૂ. દાદાગુરુ વગેરે મુનિમંડળની સાથે રહી, જ્ઞાન-ક્રિયારૂપ સંયમનું શિક્ષણ મેળવી, પાંચ વર્ષ દાદાગુરુના આદેશથી પિતાના ગુરુની સાથે અન્યાન્ય પ્રદેશમાં વિચર્યા, પણ પોતે કદાપિ પ્રાયઃ વડીલની નિશ્રા છોડી ન હતી.
. શિષ્ય-પ્રશિ–તેઓએ સ્વયં કેઈને પોતાના શિષ્ય બનાવ્યા ન હતા, ધર્મોપદેશ કરે એટલું જ કર્તવ્ય, પણ તેઓની ગ્યતા જઈને પૂ. દાદાગુરુએ તેઓને નીચે પ્રમાણે અનેક શિષ્ય-પ્રશિષ્યોના ગુરુ બનાવ્યા હતા, છતાં પિતે તે શિષ્ય તરીકે જ રહ્યા હતા.
માણસ પિતે મોટો બનવા ઈચ્છે છે તેમ તેમ તત્વથી તે હલકે બને છે અને જેમ જેમ પોતે લઘુ બની બીજાને મોટા બનાવે છે તેમ તેમ તે મહાન બને છે. આ તત્ત્વને જાણનારા જગતમાં વિરલ હોય છે, માટે સાચા ગુરુઓ સદાય અલ્પ સંખ્યામાં હોય છે, તેઓ પ્રાયઃ ગુપ્ત રહેવું પસંદ કરે છે. પૂજ્ય ગુરુદેવમાં આ પ્રકૃતિ સહજ હતી.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિષ્યનું નામ
૧ મુનિ શ્રી મહેાયવિજયજી
૨ મુનિ શ્રી કુમુદવિજયજી
૩ મુનિ શ્રી મલયવિજયજી
૪ આ॰ શ્રી ભદ્ર’કરસૂરિજી
૫ આ॰ શ્રી વિમુધપ્રભસૂરિજી
૬ મુનિ શ્રી મૃગાંકવિજયજી
૭ મુનિ શ્રી હેમેન્દ્રવિજયજી
૮ મુનિ શ્રી સુમ'ગળવિજયજી
૯ મુનિ શ્રી નયવિજયજી
૧૦ મુનિ શ્રી સુધવિજયજી ૧૧ મુનિ શ્રી માનતુ ગવિજયજી
૧૨ મુનિ શ્રી જયંતવિજયજી
૧૩ મુનિ શ્રી કુસુમવિજયજી ૧૪ મુનિ શ્રી સૂર્યપ્રભવિજયજી
૧૫ મુનિ શ્રી રવિપ્રભવિજયજી
૧૬ મુનિ શ્રી ચંદ્રપ્રભવિજયજી
૧૭ મુનિ શ્રી પ્રેમકરવિજયજી
૪
દીક્ષાસ વત્
૧૯૭૪
૧૯૮૩
૧૯૮૭
૧૯૮૭
૧૯૮૮
૧૯૮૮
૧૯૮૯
૨૦૦૦
૨૦૦૨
૨૦૦૩
૨૦૦૩
૨૦૦૩
૨૦૦૬
૨૦૧૧
૨૦૧૧
૨૦૧૧
૨૦૧૩
ગુરુનું નામ
પૂ. આ. શ્રી મનેાહરસૂરીશ્વરજી
,,
""
""
..
,,
""
99
,,
મુનિ શ્રી મહેયવિજયજી
પૂ. આ શ્રી મનેહરસૂરીશ્વરજી
મુનિ શ્રી ભદ્ર કરવિજયજી
આ. શ્રી મનેાહરસૂરીશ્વરજી
મુનિ શ્રી વિષ્ણુધવિજયજી
મુનિ શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી
મુનિ શ્રી હેમેન્દ્રવિજયજી
મુનિ શ્રી કુમુદવિજયજી
મુનિ શ્રી ભંદ્રકરવિજયજી
""
,,
,,
મુનિ શ્રી વિષ્ણુધવિજયજી
એમ સાત શિષ્યા અને દશ પ્રશિષ્યા થયા હતા, તેમાં કાળધર્મ વખતે તેર વિદ્યમાન હતા. સેવા-વૈયાવચ્ચગુણ-એ પ્રમાણે શિષ્ય-પ્રશિષ્યવગ' હોવા છતાં તેઓએ કદાપિ તેમાં મમતા કરી નથી, બધાય પૂ. દાદાગુરુ અને ગુરુની સેવામાં રહેતા અને તેએ પણ શિષ્યભાવે દાદાગુરુ કે ગુરુજીની સેવા કરતા, તેઓ સ્વય' સદા સ્વાશ્રયી અને સેવાભાવી હાવાથી કાઇ પણ સાધુ વૃદ્ધ કે બીમાર થાય, કે તું તેની સેવામાં લાગી જતા. અનેક શિષ્યા છતાં શિષ્યાની અને પરસમુદૃાયના સાધુએની સેવામાં પણ આનંદ માનતા. તેઓની આ પ્રકૃતિના ખ્યાલ આપવા માટે અહી' એકાદ પ્રસંગ જોઇએ.
તેઓશ્રીના મુખ્ય શિષ્ય મુનિ શ્રી મઢાયવિજનજી મ. મુખ્યતયા કાયમ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. દાદાગુરુની સેવામાં રહેતા, પણ તેમનું સ્વાથ્ય લથડેલું રહેતું. વિ. સં. ૧૯૮૯– ૮૦ પછી આઠ વર્ષ તેઓ પ્રાયઃ બીમાર રહ્યા હતા. તેમના ઉપચાર માટે જ્યારે અમદાવાદમાં શહેર બહાર શેઠ હઠીસીંગ કેસરીસીંગની વાડીમાં રહેવાનું થયું, ત્યારે તેઓ દરરોજ સવારે પૂ. દાદાગુરુજી, પૂ ગુરુજી અને મુનિ શ્રી મહોદયવિજયજી મ. વગેરે સર્વની પ્રતિલેખના કરવી, આહાર-પાણી લાવવાં, વગેરે કરી શહેરમાં જૈન વિદ્યાશાળાએ વ્યાખ્યાન આપવા જતા. પુનઃ તેઓ વાડીએ આવી દૂર દૂરના બંગલાએમાંથી આહાર–પાણી લાવતા અને એકલા હાથે સર્વની પૂર્ણ સેવા ભક્તિભાવથી કરતા. ગરમી કે ઠંડી, ભૂખ કે તૃષા, ઊંઘ કે ઊજાગરણ, કંઈ પણ ગણ્યા વિના તેઓનો સતત ભક્તિ કરવાને સ્વભાવ હતો. છેલ્લે સં. ૧૯૮૭-૮૮ માં મુનિ શ્રી વધુ બીમાર રહ્યા અને ઉપચાર માટે મહિનાઓ સુધી નરોડા, તથા શહેર બહાર તેમને જ્યારે સોસાયટીઓમાં રાખ્યા, ત્યારે પણ તેઓએ સાથે રહીને સતત આરાધના કરાવી હતી. આવા તે અનેક પ્રસંગે નેધપાત્ર છે. પિતાના કે પરાયાના ભેદ વિના નાના કે મોટા, શિવે કે ગુરુભાઈઓ, વૃદ્ધો કે માંદા, સૌની સેવામાં તેઓ ૨ા રહેતા. પરસમુદાયના અલગ પડી ગયેલા મુનિઓ પણ પૂ. દાદાગુરુની નિશ્રામાં આવતા અને છેક અંતકાળ સુધી તેઓને તેઓ આરાધનાદ્વારા નિમણુ કરાવતા. પિતાના નાના ગુરુભાઈઓ-મુનિ શ્રી દેવેન્દ્રવિજયજી મ. મુનિ શ્રી વિચક્ષણવિજયજી મ, મુનિ શ્રી અરુણવિજયજી મ. તથા પોતાના શિષ્યો મુનિ શ્રી મહેદયવિજયજી મ., મુનિ શ્રી કુમદવિજયજી મ. અને મુનિ શ્રી મૃગાંકવિજયજી મ.ની પણ અનુમોદનીય સેવા તેઓએ કરી હતી. પરસમુદાયના મુનિ શ્રી પ્રકાશવિજયજી મ. મુનિ શ્રી નંદનવિજયજી મ. અને મુનિ શ્રી મહેદયસાગરજી મ. વગેરેની પણ સેવામાં તેઓને નંબર મુખ્ય હતો. સમુદાયમાં કોઈ પણ સાધુની સેવાને તેઓ ગુરુસેવા માનીને કરતા, કે જેથી તેઓ ગુરુકૃપાનું પાત્ર બન્યા હતા. આ સેવાગુણ પૂની અને ગુરુઓની સેવામાં તે શું ખામી રાખે ? પિતાના ગુરુ પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજય મેઘસૂરીશ્વરજી મ. તો છેલ્લા ૧૦-૧૨ વર્ષ લગભગ અસ્વસ્થ રહ્યા હતા અને તેઓશ્રીની સેવા પૂર્ણભક્તિથી છેક સુધી કરીને અંતિમ નિર્ધામણામાં પણ તેઓ સહાયક બન્યા હતા. આ નૈષ્ઠિક સેવા ગુણથી તેઓ અખંડ ગુરુકુળવાસમાં રહી શક્યા હતા. વડીલેને છેડીને અલગ વિચરવાને વિચાર પણ તેઓએ કદી કર્યું ન હતું.
નિરભિમાનતા–લઘુતા-આવી સેવાવૃત્તિ છતાં કદી તેઓને અહંતા કે મહત્ત્વાકાંક્ષા સ્પશી શકી ન હતી. પદસ્થ અને અધિકારી છતાં કદાપિ કે પ્રસંગમાં પિતે આગળ આવવા માટે તૈયાર ન હતા. જાણવા પ્રમાણે વર્ષો સુધી ગુરુઓની પ્રેરણું છતાં તેઓએ વ્યાખ્યાન કર્યું ન હતું. આખરે વડીલેની દઢ આજ્ઞાને વશ થડા વર્ષો વ્યાખ્યાન કર્યું હતું અને શિષ્ય તૈયાર થતાં જ તે છેડી દીધું હતું. શ્રેતાઓ કહે છે કે
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક
તેઓની વ્યાખ્યાનશૈલી પ્રૌઢ અને તત્ત્વવિવેચક છતાં બાળક સમજે તેવી સરળ હતી. ગભીર વિષયાને પણ સરળ અને વિસ્તારથી તેએા સમજાવી શકતા. ભાષાશુદ્ધિ, કંઠનું માય, પ્રતિભા, વગેરે વ્યાખ્યાતાના ગુણે! તેએમાં પ્રગટ હતા, છતાં સ્વયં પેાતાને અલ્પજ્ઞ માનતા અને શિષ્યાદિનું પણ વ્યાખ્યાન પાને આદરપૂર્વક સાંભળતા.
પૂજાએ ગાવાની તેએની શક્તિ અને સ્વર અને સુંદર હતાં, તેથી તેઓની પૂજા સાંભળવા માટે સૌ કેાઈ ઉત્સુક રહેતા. આ વારસા તેને પૂ. દાદાગુરુજીને મળ્યા હતા એમ પણ કહી શકાય, છેલ્લે આચાય પદે આરુઢ થવા છતાં તેઓએ પેાતાના જીવનને સામાન્ય સાધુ જેવું સાદુ-હલકુ રાખ્યુ હતુ. માત્ર પદના ગૌરવને સાચવવા માટે તેએ અગ્રેસર રહેતા, પણ વડીલેા કે ગુરુએ પ્રત્યે કદી તેઓએ શિષ્ય ભાવને છેડયો ન હતા.
પદારાહણુ-આ લઘુતાના કારણે તેઓ ગુરુતાને પામ્યા હતા. ચાગ્ય છતાં પદારુઢ થવાની અનિચ્છાવાળા તેઓને દરેક પદપ્રદાન કરતાં પૂજ્યાને મુશીબત રહેતી. બલાત્કારે તેઓને પદાર્પણ કર્યાં હતાં. યાગ્ય છતાં તેમને સૂરિપદ આપવામાં કાળક્ષેપ થવાનું પણ આ જ કારણ હતું. ઉપાધ્યાયપદ તેઓને મુશીખતે આપ્યુ હતું અને સૂરિપદ તે તેઓએ પોતાના ગુરુની અંતિમ માંદગી પ્રસંગે તેઓની આજ્ઞાને વશ થઇને સ્વીકાયું હતું. તેમાં વિ. સ. ૧૯૮૬ના જેઠ વદ ૧૦ ના રાજ શ્રી સાણંદ સ ંઘે તેઓને ગણીપદ વિ. સ. ૧૯૮૩ ના વૈશાખ સુદ ૩ ના રાજ અમદાવાદમાં પન્યાસપદ, વિ. સ. ૧૯૮૫ના મહા સુદ ૧૧ના રાજ શ્રી ભાયણી તીર્થાંમાં ઉપાધ્યાયપદ અને વિ. સ. ૧૯૯૯ના ફાગણ સુદ ૩ના રોજ અમદાવાદમાં સૂરિપદથી ભૂષિત કર્યા હતા. એમ છતાં પૂ. મહામહેાપાધ્યાય શ્રી યશેાવિજયજી ગણિવરના–
“ જે જે અંશે રે નિરુપાધિકપણું, તે તે જાણા રે ધર્મ । સમક્તિદષ્ટિ રે ગુણુઠાણા થકી, જાવ લહે। શિવશમ
આ કવન પ્રમાણે સદાય પેાતાને નાના સાધુતુલ્ય માનતા. તેઓના આ ગુરુને જોઈ સૌ કેાઈ તેઓની પ્રકૃતિની પ્રશંસા કરતા.
ગંભીરતા=અનુકૂળતા-પ્રતિકૂળતા તા કર્માધીન સૌ કોઇને હાય જ છે. તત્ત્વથી તા માન-અપમાન, સુખ-દુઃખ, સગવડ-અગવડ વગેરે આત્મવિકાસ માટે ઉપયેગી હાય છે અને દરેક છદ્મસ્થ જીવાને થોડા ઘણા પ્રમાણમાં એવા પ્રસંગા આવે છે, પણ તેને પચાવીને સમાધિ કેળવવાનું સદ્ભાગ્ય ઘણા થાડા આત્માઓને મળ્યુ... હાય છે. પૂજ્ય ગુરુદેવમાં આ ગુણ પણુ વિશિષ્ટ હતા. ગ'ભીર પુરુષા અલ્પભાષી હેાય છે, તેઓશ્રી કેાઈ સભામાં કે જાહેર પ્રસંગેામાં ખીજાને સાંભળવામાં આનંદ માનતા, ખેલવામાં કઢી પણ આગળ નહિ આવતા, ઔચિત્ય માટે થાડુ ખેલવુ પડે તે પણુ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
ટૂંકમાં પતાવતા. પેાતાની અનુકૂળતા-પ્રતિકૂળતા તે કોઇને જાણવા નહિ દેતા. એક પ્રસંગે તેઓને તાવ આવેલેા, ત્રણ દિવસ સુધી તેા કેઇને ખ્યાલ આવવા દીધા નહિ, ચેાથા દિવસે તાવ વધી ગયે। અને વંદન વખતે પૂ. ગુરુદેવે હાથ ગરમ લાગતાં પૂછ્યું, ત્યારે ‘સામાન્ય તાવ છે’–એમ કહ્યું. પરંતુ માપતાં જાણ્યું કે પારા ૧૦૬ ડીગ્રી પહેચ્યા છે. એમ છતાં ઔષધેાપચાર નહિ. સમતાથી સહન કરવુ', એ જ ઉપચાર ! માન પણ મળતાં તે કઈ વાર કેાઇથી અપમાન પણ થતું, પરંતુ એની સારી-પૂરી અસર તેને કદી થતી નહિ, સદાય પ્રસન્નમુદ્રા અને વિનાદભયેk વર્તાવ! વગેરે તેએની પ્રકૃતિ તા તેએની સાથે રહેનાર જ જાણી શકતા. વિહારચર્યાં-તેઓ સદાય પૂ ગુરુદેવની નિશ્રામાં જ રહેતા, તેથી તેઓએ સ્વતંત્ર વિહાર બહુ ઓછેા કર્યાં હતા. પૂ. દાદાગુરૂ કે પૂ. ગુરુની સેવાથે સાથે જ વિચરતા. પૂ. દાદાગુરુદેવને પચાશી વષઁની વૃદ્ધવયે શ્રી ગિરનારજી અને શ્રી શંત્રુજય ગિરિરાજની પદયાત્રાની ઈચ્છા થતાં સાથે રહીને તેઓએ અનુપમ વૈયાવચ્ચ કરી હતી. વિ. સ. ૨૦૦૫માં મારવાડ-આહારમાં અણધાર્યુ. શ્રી અંજનશલાકા પ્રસંગે જવાનું થયું, ત્યારે સાત સાધુએ સાથે તેર દિવસમાં તેએ અમદાવાદથી આહાર પહોંચ્યા અને એ પ્રસંગ પૂર્ણ થતાં નાકાડા-માડમેર થઈ એક લામિયા જેટલી પણ સહાય વિના તેઓએ જેસલમેરની યાત્રા કરી. એ વિહારમાં લાંખા પથ, સવાર–સાંજ વિડાર. શ્રમ લાગે, આહાર-પાણીની દુર્લભતા, અને છતાં તેએની પ્રસન્નતા ઘણી. વધુમાં દ્વેષથી બચવાની તેએની કાળજી અનુમાનીય ! તેએ માનતા કે-વિહાર તૈ। સંયમની શુદ્ધિ અને વૃદ્ધિ માટે એક પરીષહ રૂપે ભગવાને પ્રરૂપેલા છે, માટે ચિત્તપ્રસન્નતા ગુમાવવી ન જોઈએ, કે શકયતા હોય ત્યાં સુધી આહારપાણી આદિમાં દોષ સેવવા ન જોઇએ. આ સાત્ત્વિક વિહારચર્ચા જાણીને જેસલમેરના દરબાર આશ્ચય પામ્યા, તેમણે દર્શન-વંદ્યનાથે રાજમહેલમાં આમંત્ર્યા અને માનસન્માનથી સત્કારી ધર્માદેશ સાંભળ્યેા. પછી મીઠા ઠપકારૂપે કહેતા હાય તેમ તેમણે કહ્યુ.. કે-ગુરુદેવ ! મારા રણપ્રદેશમાં નિઃસહાય વિચરીને આપ મને કલંક્તિ કરશે નહિ. હવે પાછા ફરતાં પૂર્ણ સહાય સાથે પધારો! તેમણે શ્રાવકને પણ ભલામણ કરી અને છેક પેાકરણ સુધી પેાતાના અધિકારીઓને સગવડ સાચવવાની ભલામણ કરાવી દીધી. છતાં તેઓશ્રી જેસલમેરથી પાકરણ પણ નિઃસહાય પધાર્યાં અને એક દિવસમાં ૨૭ માઈલ સળંગ ચાલી પાકરણ પહેાંચ્યા. આ હતુ. સયમનું ખળ અને ગુરુસેવાનું ફળ !
તે વર્ષોંમા તેઓએ નાની-મેાટી મારવાડનાં પ્રાયઃ ઘણાં તીર્થાની સ્પના કરી; પાછા ફરતાં લેાદરવાજી, લેીપાર્શ્વનાથ, મેતા, સેાજત, કાપરડાજી, ોધપુર, પાલી, વટાણા, બ્રાહ્મણવાડા, સિરેડ્ડી, આબૂ-દેલવાડા, વગેરે તી પના કરી
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને અતિવૃષ્ટિના કારણે અમદાવાદ ન જઈ શકવાથી તેઓ વિસલપુર ચાતુર્માસ કરી પુનઃ ગુરુદેવની પાસે પહોંચી ગયા. હકીકત રૂપે નહિ, પણ તેઓના ગુણોને જણાવવા માટે અહીં આ વર્ણન કર્યું છે.
કૃતજ્ઞતા-ગુણ પણ તેઓને વિશિષ્ટ હતું, નાના પણ ઉપકારને તેઓ ભૂલતા નહિ. પૂજ્ય બને ગુરુદેવની સેવામાં પિતાના શિ-પ્રશિષ્યો સાથે રહી બને ગુરુઓની તેઓએ અનુપમ સેવા કરી હતી. તેઓએ “મારા શિષ્ય ”—એવી મચતા કરી નહિ અને મારા ગુરૂદેવ—એ મમતા જીવનની અંતિમ પળો સુધી છડી નહિ. દીક્ષા લીધી ત્યારથી સમ-વિષમ પ્રસંગોમાં પણ અખંડ સમતા પૂર્વક બંને પૂ. ગુરુઓ વગેરેની જે અખંડ સેવા તેઓ કરી શક્યા, તેમાં કૃતજ્ઞતા ગુણ જ મુખ્ય હતા. પૂ. ગુરુદેવ પણ તેઓની જન્મસિદ્ધ આ યોગ્યતાને સમજતા હતા, તેથી ગમે તેવી આકરી આજ્ઞા કરતાં લેશ સંકેચાતા નહિ. પચાસ વર્ષના પર્યાયવાળા અને આચાર્યપદે આર છતાં એક નાના સાધુની જેમ તેઓને આદેશ કરતા, તેમાં તેઓને પૂ. ગુરુઓનું વિશિષ્ટ વાત્સલ્ય પ્રગટ ઝળકતું દેખાતું હતું, આ તત્વ તે ગુણાનુરાગ કે વિનય હોય તે જ સમજી શકાય.
ગુરુવિરહ અને ગછનું સંચાલન-વિ. સં. ૧૯૯માં તેઓને સૂરિપદે સ્થાપીને આસો સુદ ૧ ના રોજ પૂ. ગુરુદેવ સ્વર્ગવાસી થયા. તે પછી પૂ. દાદાગુરુની નિશ્રામાં રહ્યા અને વિ. સં. ૨૦૧૫ના ભાદરા વદ ૧૪ ના રોજ પૂ. દાદાગુરુદેવ પણ સ્વર્ગ સીધાવ્યા. ત્યારથી તેઓને ગચ્છની જવાબદારીનો ભાર વધે અને વડીલની નિશ્રા વિનાનું જીવન ભારરૂપ લાગ્યું.
વિ. સં. ૨૦૧૬નું પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયરામચંદ્રસૂરિજી મ. નું ચાતુર્માસ અમદાવાદમાં થયું, તેઓને ધર્મને જાગ્રત થયે અને ચિત્ત પ્રસન્ન થયું. તે ચામુર્માસમાં મુનિ શ્રી ભદ્રંકરવિજ્યજી તથા મુનિ શ્રી વિબુધવિજયજીને પંચમાંગ શ્રી ભગવતીજના ગવહન કરાવીને, વિ. સં. ૨૦૧૭ ના માગશર સુદ ૬ના રોજ તે બંનેને ગણ-પન્યાસપદે સ્થાપીને, એક જવાબદારી પૂર્ણ કરી હેય તેમ તેઓ નિશ્ચિત થયા. તે પછી છેક સુધી તેઓ પૂ. આચાર્ય શ્રી વિરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.ની સાથે જ વિચર્યા. વિ. સં. ૨૦૧૭ નું ચાતુર્માસ રાજકોટમાં કર્યું. આ ચાતુર્માસ પહેલાં અને પછી તેઓએ સૌરાષ્ટ્રનાં નાનાં-મોટાં તીર્થોની સ્પર્શના કરી, ઊના-અજારા-દેલવાડા, વગેરે તીર્થોને સ્પશીને વિ. સં. ૨૦૧૮નું ચાતુર્માસ ખંભાતઅમર જૈનશાળામાં કર્યું. ત્યાં તેઓને આસો માસમાં લકવાનો સામાન્ય આંચકે લાગે, પણ તત્કાલિક ઉપચારથી સુધરી ગયે. પુનઃ કાતિક માસમાં તેઓને બીજે આંચક લાગે અને મટી ગયે. પણ શરીર નબળું પડતું ગયું અને પ્રેશરની પણ વૃદ્ધિહાનિ થવા લાગી. તે પછી કાવી, ગંધાર, દહેજ, વગેરેની સ્પર્શના કરીને, બાળ ક્ષીણ થવા છતાં, તેઓ શાશ્વતી શ્રી નવપદજીની ઓળીની સામુદાયિક આરાધના
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસંગે ભેયીજી તીર્થમાં પધાર્યા અને ત્યાંથી નૂતન મંદિરમાં પ્રભુપ્રતિષ્ઠા પ્રસંગે પાંચોટ (તા. મહેસાણું) પધાર્યા. વિ. સં. ૨૦૧૯ના વૈશાખ સુદ ૬ ના રોજ ત્યાં મહોત્સવપૂર્વક પ્રતિષ્ઠા, કરાવીને શ્રી શંખેશ્વર તીર્થમાં પણ વૈશાખ વદ ૬ના રોજ લામતીની દહેરીઓમાં તેર નૂતન જિનબિંબની પ્રતિષ્ઠા કરવાની હોવાથી અને શ્રી શ ખેશ્વર પાર્શ્વ પ્રભુનાં દર્શનની તીવ્ર ભાવના પ્રગટવાથી, સખ્ત ગરમીને પણ સામનો કરીને તેઓ શ્રી શંખેશ્વરજી પધાર્યા. તે પ્રસંગે તેઓના શિષ્ય-પ્રશિષ્યાદિ નવ મુયિઓ સાથે હતા. શ્રી શંખેશ્વરજી પહોંચતાં વિહાર કણકારી થયે, પણ ઉત્સાહ હેવાથી તેઓ પહોંચી ગયા. જાણે સમજી ગયા હોય કે-આ યાત્રા હવે જીવનમાં છેલ્લી છે. ત્યાં તેઓએ વૈશાખ વદ ૬ની પ્રતિષ્ઠા કરાવીને અઠવાડિયું યાત્રાર્થે સ્થિરતા કરી. અહીંથી પં. શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી કચ્છમાં પૂ. આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયકનકસૂરીશ્વરજીની વૃદ્ધાવસ્થા હેવાથી તેઓને વંદનાથે કચ્છ તરફ ગયા અને પૂ. ગુરુદેવ અમદાવાદ પધાર્યા. આ બધે વિહાર કષ્ટકારી છતાં ભાવનાના બળે પહોંચી શક્યા અને તેઓએ વિ. સં. ૨૦૧૯નું ચાતુર્માસ અમદાવાદ-વિદ્યાશાળામાં કર્યું. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. પણ તે ચાતુર્માસમાં અમદાવાદ જ હતા. આ ચાતુર્માસમાં શરીરની અશક્તિ, પ્રેશરની વૃદ્ધિ-હાનિ, વગેરે ચાલુ રહેવાથી તે ઘણે વખત શહેર બહાર શાન્તિનગર અને શ્રીપાળનગરમાં રહ્યા.
છેલ્લું વર્ષ અને વિહાર-ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા પછી આરામ માટે તેઓ મહીજ ગયા અને અમદાવાદ-પંકજ સોસાયટીમાં ત્રણ બેનેની દીક્ષાનો પ્રસંગ હેવાથી પુનઃ અમદાવાદ પધાર્યા, ત્યાં મહા વદ ૬ના રોજ ત્રણેય બેનેને દીક્ષા આપી. તેઓના હાથે આ દીક્ષા પ્રદાન અંતિમ થયું.
. પછી, આગામી વિ. સં. ૨૦૨૦નું ચાતુર્માસ પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજને મુંબઈ કરવાનો નિર્ણય થયો ત્યારે તેઓની ભાવના ગુરુદેવને સાથે રાખવાની હતી. બીજી બાજુ ગરમીના દિવસો, મુંબાઈ સુધી લાંબો પંથ, શરીર અસ્વસ્થ, અને વિશેષમાં તે પૂ. દાદાગુરુજીની પિતાનાં સાધુ-સાધ્વીજીને મુંબાઈ નહિ મોકલવાની મર્યાદા; આ બધા કારણેએ મુંબાઈ જવું કે ન જવું, એ નિર્ણય તેઓ કરી શક્યા નહિ. છતાં ભવિતવ્યતાવશ અનિચ્છાએ પણ ફાગણ સુદ ૫ના રોજ તેઓએ અમદાવાદ છેડયું. કોને ખબર હતી કે આ રાજનગરની છેલ્લી સ્પર્શના છે?
ભક્તહૃદયે નિરાશ હતાં, જેમ જેમ આગળ વધ્યા, તેમ તેમ પ્રેશરની અનિયમિતતા, શારીરિક અવસ્થતા તેઓને વધતી રહી અને સર્વ કેની રોકાઈ જવા માટે વિનંતિ વધતી રહી, પણ ભાવિને કણ મિથ્યા કરે?
છાણ ગામે પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયરામચંદ્રસૂરિજી મ. પણ આવી મળ્યા અને તેઓની સાથે સર્વને વિહાર આગળ લંબાય. સુરત પોંચતાં તેઓને કંઈ સં. 9
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
વધુ મુશ્કેલી નડી, અમદાવાદથી પણ શ્રાવકો વચ્ચે વચ્ચે મળીને પાછા વળવા માટે વિનંતિ, કરતા, બીજા સંઘે પણ રોકાઈ જવા આગ્રહ કરતા, પણ થોડું આગળ જઈ પાછા ફરીશું” એમ કહેતા તેઓ આગળ વધતા ગયા. બીલીમોરામાં તે એક દિવસ તેઓ અધિક હતાશ થયા અને વિહાર અટક્યો, પણ બીજે દિવસે સવારે સ્વસ્થ થઈ ચાલી નીકળ્યા. એજ પ્રકૃતિ કે પિતાના નિમિત્તે કેઈને અંતરાય કે અગવડ થાય તેમ કરવું નહિ.”
તેઓ પણ સમજી શક્યા નહિ કે મને કેણ આગળ દોરે છે? અનિચ્છા છતાં આગળ કેમ વધી રહ્યો છું? કઈ અગમ્ય શક્તિ કે નિમિત્ત તેઓને આગળ વધવામાં પ્રેરક હશે! સૌને લાગતું કે-આ વિહાર સાહસરૂપ છે. પૂ. આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયરામચંદ્રસૂરિજીએ પણ તેઓને રોકાઈ જવા માટે કહ્યું, પણ મુંબાઈ નજીક થતાં આશા વધી. વૈશાખ સુદ ૧૧ના સવારે તેઓ વિરાર પહોંચ્યા અને સ્થાનના અભાવે એક ચાલીમાં જુદા જુદા રૂમમાં ઉતર્યા. બીજે દિવસે અગાસીમાં પ્રવેશ હત, મુંબાઈના શ્રાવકને આનંદ-ઉત્સાહ વધી રહ્યો હતો, સેંકડો ભાઈ-બહેને વિરાર વંદનાથે આવ્યા હતા અને હવે તે તેઓ નિર્વિદને પહોંચી ગયા એનો સૌના ચિત્તમાં આનંદ હતો, પરંતુ ભાવિભવને જ્ઞાની વિના કોણ સમજે ?
દેહાવસાન-આબે દિવસ સુખરૂપ પસાર થયે, સાંજને આહાર રુચિ પ્રમાણે પિતે આસને બેઠાં જ વાપરી લીધું. પછી તેઓને અણધારી મસ્તકની સખ્ત વેદના ઉપડી અને માથામાં સખતુ વેદના થાય છે”—એમ સાંભળતાં જ પં. શ્રી વિબુધવિજયજી ગણી, મુનિ શ્રી હેમેન્દ્રવિજયજી, વગેરે તેઓની પાસે દેડી આવ્યા. ગંભીર સ્થિતિ જોઈને તેઓને મહામંત્રનું શ્રવણ કરાવવા લાગ્યા. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજય રામચંદ્રસૂરિજી મહારાજ વગેરે શીઘ આવી ગયા, પણ તે પહેલાં જ માત્ર થોડી ક્ષણમાં જ, જરા પણ બોલ્યા વિના, મૌનપણે બરાબર પાંચ ને પંચાવન મિનિટે માણો છૂટી ગયા હતા. | સર્વત્ર ગમગીની ફેલાઈ ગઈ, મુંબઈ શહેરમાં સમાચાર પહોંચી ગયા, અમદાવાદ, સુરત, વગેરે સ્થળે જણાવી દીધું અને સેંકડોની સંખ્યામાં ભક્તવર્ગ આવી પહોંચ્યા. સૌને લાગ્યું કે-મુંબાઈને સંઘની પુણ્યની ખામી કે છેક આવેલા વરચે જ વિદાય થયા!
સમશાનયાત્રાને વિધિ-ચૈતન્યરહિત પણ પ્રસન્ન મુદ્રા જોઈને, તેઓની અંતિમ સમાધિનું અનુમાન કરતા સૌ સંયમપૂત એ કાયાને નમન-વંદન કરી શકાતુર વદને અંતિમ સંસ્કારની તૈયારી કરવા લાગ્યા.
ખરેખર ! મહાપુરુષને જીવતાંષ આવડે છે અને મરતા આવડે છે. છેલ્લા વર્ષોમાં તેમની સેવા-સુશ્રષાને અનમેદનીય લાભ પં. શ્રી વિબુધવિજયજી ગણી તથા મુનિ શ્રી હેમેન્દ્રવિજયજી વગેરે મુનિઓને મળ્યો હતે. અગ્નિસંસ્કારની
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સઘળી તૈયારી થઈ ગઈ અને મુખાઈ શહેરમાંથી-પરાઓમાંથી અને સુરત વગેરે અન્ય ક્ષેત્રોમાંથી પણ સારી સંખ્યામાં ભાવુકે આવી પહોંચ્યા.
વિ. સ. ૨૦૨૦ના વૈશાખ સુદ ૧૧ (તીર્થ સ્થાપના) ના મંગળ દિવસે કાભધ પામેલા તે પૂજ્ય ગુરુદેવની વૈ. સુ. ૧૨ ના દિવસે મેટા સમારેહપૂર્વીક સ્મશાનયાત્રા નીકળી અને વિરારના વતની એક ભક્ત શ્રાવકે અગ્નિસંસ્કાર માટે અર્પણ કરેલી પુણ્યભૂમિમાં ચંદનચિતા રચી. તેમાં નિયત સમયે તેઓના પવિત્ર દેહથી ભૂષિત પાલખી સ`ઘે અશ્રુભર્યાં નેત્રે સ્થાપન કરી.
ખંભાતના વતની સુશ્રાવક શ્રાફ શ્રી કાન્તિલાલ ઊજમશીએ સારી રકમથી ઉછામણીપૂર્વક અગ્નિદાહના લાભ લીધે। અને પૂ. ગુરુદેવના પુનીત દેહ પણુ અદૃશ્ય થયા. તે પ્રસ ંગે ઉછામણીમાં સારી રકમ ઉપજી, તેના ઉપયોગ વિરારમાં પૂજ્ય ગુરુદેવનું સ્મારક બનાવવામાં કરવા, એવા નિ ય કરીને એ કામ ઝવેરી કાન્તિલાલ મણિલાલ પાટણવાળાને સોંપ્યું. પછી પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયરામચ'દ્રસૂરિજી મહારાજની નિશ્રામાં શ્રીસ`ઘે દેવવદનાદિ વિધિ કર્યાં.
અમદાવાદમાં પણ એ સમાચાર સત્ર ફેલાયા, ભક્તવર્ગના હૈયે વધાતતુલ્ય આંચકે। લાગ્યા, સૌએ રવ-રવ ભક્તિ અનુસાર વિવેદનાને અનુભવી અને જૈન વિદ્યાશાળામાં બિરાજતા મુનિવરે। તથા શહેરના સર્વ ઉપાશ્રયેથી પધારેલા ચતુર્વિધ શ્રીસંઘે દેવવંદનાદિ વિધિ કરી. પછી સૌ તેએના ગુણાનુ` સ્મરણ કરતા વિખરાયા. પં. શ્રી ભદ્રકરવિજયજી ગણી કચ્છમાંથી શીઘ્ર ગુજરાત તરફ આવી રહ્યા હતા. તેને મહેસાણા પાસે ધેાળાસણમાં વૈ. સુ. ૧૨ના સવારે ચાલુ વ્યાખ્યાનમાં દૈનિક પેપર દ્વારા આ સમાચાર મળ્યા અને સખ્ત દુ:ખ અનુભવ્યુ'. કચ્છના વિહારમાં ભચાઉના ચાતુર્માસમાં તેમની ઉપસ્થિતિમાં જૂ શમમૂર્તિ આચાર્યદેવ શ્રી વિજયકનકસૂરીશ્વરજી મ. વિ. સ’. ૨૦૧૯ ના શ્રાવણ વદ ૫ ના રોજ કાલધર્મ પામ્યા, એ પ્રસગે તેઓની સેવાને તેમને યત્કિંચિત્ લાભ મળ્યા, પણ પૂ. ગુરુજીનેા કાયમ માટે વિયાગ થયેા. કાળની અકળ કળાને વિશિષ્ટ જ્ઞાની વિના કાણુ સમજે ? કાને ખબર હતી કે-કચ્છમાં જવામાં ગુરુના આખરી વિયેગ થશે ? પણ ભવિતવ્યાને કાણુ નિવારી શકે ? પછી સાંજે જ ત્યાં ચાલુ અઠ્ઠાઈ મહેાત્સવને છેડીને સવાર-સાંજ વિહાર કરતા
વૈ. સુ. ૧૫ ના રોજ તેએ અમદાવાદ પહેાંચી ગયા અને ગુરુવિરહથી ગમગીન
બનેલા સૌએ પરસ્પર મળીને દિલાસા અનુભજ્યેા.
પૂ. ગુરુદેવના કાળધમ' પછી, તેઓની સંયમની અનુમેદનાથે અમદાવાદવિદ્યાશાળામાં એક ભવ્યાતિભવ્ય મહેાત્સવ થાડા સમય પછી ઉજવાયે, ઉપરાંત મુબાઈ, ધીણેાજ, મહેસાણા, ખંભાત તથા કચ્છમાં આધાઈ, ભચાઉ વગેરે ક્ષેત્રામાં, રાધનપુર તથા જામનગર વગેરે અનેક ક્ષેત્રામાં પ્રભુભક્તિ નિમિત્તે એચ્છવા ઉજવાયા.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપરાંત તેઓના વિરહ પછી પણ તેઓ પ્રત્યેના ભક્તિભાવથી પ્રેરાએલા સાધુસાધ્વીઓ તથા અનેક શ્રાવક-શ્રાવિકાઓએ પણ તેઓના શ્રેયાર્થે મોટા પ્રમાણમાં તપ-જપ-સ્વાધ્યાય વગેરેનું દાન કરીને આરાધના કરી હતી.
એમ લગભગ ૭૦ વર્ષની વય અને ૫૪ વર્ષ જેટલે દીર્ધ સંયમપર્યાય પાળીને પૂ. ગુરુદેવ અણધાર્યા વિરાર મુકામે જીવનયાત્રાને પૂર્ણ કરી ગયા, તેમાં કુદરતને શું સંકેત હશે? તે તો વિશિષ્ટ જ્ઞાની જ જાણી શકે. પરંતુ અનુમાનથી કહી શકાય કે તે પૂજ્યપુરુષને પૂ. દાદાગુરુજીની મર્યાદા વિરુદ્ધ મુંબાઈ શહેરમાં ન જવા દેતાં કુદરતે તેના પાદરે જ રેકી દીધા હશે, અથવા કાળબળે આર્યભૂમિ ઉપર ફેલાઈ રહેલા અનાર્ય સંસ્કૃતિના પ્રભાવથી ઉત્તરોત્તર વધી રહેલા ધર્મસંસ્કૃતિના વિલેપની ઉપેક્ષામાં નિમિત્ત ન બનવાના ઉદ્દેશથી જીવનયાત્રા પૂર્ણ કરી હશે, અથવા વિવારની ભૂમિનું તે પછી વધી રહેલ સંઘ તથા મંદિર, ઉપાશ્રયનું નિર્માણ વગેરે ઉજજવળ ભાવિ તેઓના નિમિત્તે પ્રગટવાનું હશે, માટે ત્યાં પહોંચીને તેઓએ જીવન પૂર્ણ કર્યું હશે ! વગેરે વિવિધ અનુમાન કરીએ તે પણ તત્વથી વર્તમાન સંઘને તેઓની સેવાને અને આલંબનનો લાભ મળવાનું પુણ્ય ઓછું થયું હશે, માટે અજાણ્યા પ્રદેશમાં તેઓશ્રી અણધાર્યા ચાલ્યા ગયા.
કુદરત તારી કળા ન્યારી છે, ક્ષણમાં આફતના ઓળા તું ઉતારી શકે છે, તે ક્ષણમાં અણધાર્યો ઉદ્ધાર પણ તું કરી શકે છે. સમગ્ર વિશ્વ તારી આ કળાનાં બિદુંઓ છે, તું જ પુનઃ એવા ઉપકારી ગુરુઓનું શરણું પ્રાપ્ત કરાવી સૌને કલ્યાણ માર્ગે દોરી શકે છે.
એ કુદરત ! તું એટલે બીજું કઈ નહિ, સર્વ ની તથાભવ્યતા અને તદનુસારી છે તે પ્રકારનો કમેને વિપાક, એ જ તું છે. તારી મહેરબાની મેળવવાને ઉપાય એક માત્ર શ્રી પરમેષ્ટિ ભગવંતનું શરણ, સ્મરણ અને આજ્ઞાપાલન જ છે. ભવ્ય છે એ માર્ગો ઉજમાળ બને, એ જ એક અભિલાષા! - શેષ કિચિત-પૂજ્ય ગુરુદેવના વિગ પછી વિરાર મુકામે ઝવેરી કાન્તિલાલ મણિલાલે ભવ્ય શ્રી સિદ્ધિ-મેઘ-મનોહર સ્વાધ્યાયમંદિર બંધાવી, શ્રીસંઘના સહકારથી તેમાં પૂ. ગુરુદેવની દેહપ્રમાણ ભવ્ય મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા સુંદર મહોત્સવ પૂર્વક વિ. સં. ૨૦૨૬ના વૈશાખ સુદ ૧૧ના રોજ કરી છે. આજે પણ તે સ્થાન અને મૂર્તિ ભવ્ય જીને ઉપકાર કરી રમી છે. તેનાં દર્શન-વન્દનાદિથી પાવન બનીએ, એ જ અભ્યર્થના !
વિ. સં. ૨૦૩૨-કા. વ. ૧૦ | લિ પૂજ્ય સ્વગુરુદેવને સેવક શ્રી. વીરપ્રભુ-દીક્ષાકલ્યાણક-અમદાવાદ )
ભંકરવિજય
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંવેગરગશાળાને સંક્ષિપ્ત વિષયાનુક્રમ
પ્રારંભિક વિષયાનુક્રમ સંપાદકીય બે બેલ સમર્પણ ગ્રન્થને પરિચય અને હાર્દ સંસારરંગશાળા એ સંવેગની રંગશાળા છે સંવેગગુણનું સ્વરૂપ અને મહિમા પૂ. આચાર્યદેવશ્રી વિજયમને હરસૂરીશ્વરજી મહારાજને લેશ પરિચય વિષયાનુક્રમ પ્રકાશકીય કિંચિત શુદ્ધિપત્રક
પૃષ્ઠ 3 પૃષ્ઠ 6 પૃષ્ઠ 9 પૃષ્ઠ ૩૧ પૃષ્ઠ ૩૮ પૃષ્ઠ ૩૯ પૃષ્ઠ ૫૩ પૃષ્ઠ ૬૪ પૃષ્ઠ ૬૯
ગ્રન્થને વિષયાનુક્રમ * પ્રારંભમાં વિવિધ પ્રકારે મંગળ. (ગા. ૧ થી ૩૩)
સવેગનું સ્વરૂપ, દુર્લભતા, ગ્રન્થને મહિમા, અભિધેય, પ્રજનાદિ. (ગા. ૭૬ ) * મહસેન રાજાનું વૈરાગ્યપ્રેરક ચરિત્ર. (ગા. ૭૭ થી ૩૬૭)
મહસેન રાજાને પૂર્વભવશ્રવણથી વૈરાગ્ય, દેવ પ્રત્યે કૃતજ્ઞાતા, સંયમની ભાવના. શ્રી વીરપ્રભુનું સમવસરણ અને દીક્ષાને નિર્ણય. (ગા. ૩૬૮ થી ૪૪૫) દીક્ષા પૂર્વે રાજ્યની વ્યવસ્થા, પુત્રને કરેલી મનનીય હિતશિક્ષા, તેમાં ઝેરી પદાર્થને જાણવાનાં લક્ષણે વગેરે. (ગા. ૪૪૬ થી ૫૧૫) રાણીને ઉપદેશ, બંનેની દીક્ષા, સંયમની આરાધના, શ્રી વીરનિર્વાણ અને વિશિષ્ટ આરાધના માટે શ્રી ગૌતમપ્રભુને પ્રાર્થના. (ગા. ૫૧૬ થી ૫૭૬) શ્રી ગૌતમસ્વામિએ કહેલ આરાધનાનું સ્વરૂપ, પ્રકારો અને તે વિષયમાં
મધુરાજા તથા સુશળ મુનિનું દૃષ્ટાત. (ગા. પ૭૭ થી ૭૦૮) A આરાધાના વર્ણન માટે ચાર દ્વાર, પહેલા પરિકર્મવિધિદ્વારને પ્રારંભ, આરાધના
વિરાધનાનાં ફળે અને પ્રમાદ તજવાને ઉપદેશ. (ગા. ૭૦૯ થી ૮૦૪)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું પરિકર્મવિધિદ્વાર તેમાં પંદર પેટાદ્વારેઆ પહેલું અહપેટાદ્વાર-આરાધકની યોગ્યતાનું વિશિષ્ટ વર્ણન અને વંકચૂલનું વિસ્તૃત દષ્ટાન્ત, (ગા ૮૦૫ થી ૧૧૩૦) ચિલતિપુત્રનું દષ્ટાત અને
આરાધકની યોગ્યતા–અગ્યતાને ઉપદેશ. (ગા. ૧૧૩૧ થી ૧૧૯૮) * બીજુ લિંગદ્વાર–આરાધક ગૃહસ્થ તથા સાધુનાં બાહ્ય લિગે અને કુળ
વાલક મુનિનું દટાત. (ગા. ૧૧૯ થી ૧૩૨૪) * ત્રીજું શિક્ષાઢાર-ગ્રહણ-આસેવન બન્ને પ્રકારની શિક્ષા, તેનું સ્વરૂપ, બનેની
પરસ્પર સાપેક્ષતા, કિયારહિત જ્ઞાનની અને જ્ઞાનરહિત કિયાની નિષ્ફળતા અને તે વિષે આર્ય મંગુ તથા અંગારમદક આચાર્યનું દાત. (ગા.૧૩૨૫થી૧૫૮૮) ચેથે વિનયદ્વાર-વિનયનો મહિમા, તેને પાંચ. ત્રણ, બે, વગેરે પ્રકારે, પ્રત્યેકનું
વરૂપ અનિવાર્યતા અને શ્રેણિક રાજાને પ્રબંધ, (ગા. ૧૫૮૯ થી ૧૬૧) * પાંચમું સમાધિદ્વાર-દ્રવ્ય-ભાવ ઊભય સમાધિનું સ્વરૂપ, ભાવસમાધિ ઉપાદેય,
તેને મહિમા, ઉપાયે અને તેનું ફળ સર્વ પાપોથી મુક્તિ. એ વિષે નમિરાજર્ષિને પ્રબંધ વગેરે. (ગા. ૧૬૯૨ થી ૧૭૯૩) છઠ મનને અનુશાતિદ્વાર-સંસાર અને મુક્તિનું માધ્યમ મન છે, તેના વિજય માટે મનને આપેલી વિવિધ અતિ મનનીય શિખામણે અને વસુદત્તને
પ્રબંધ. આ દ્વાર આત્માથીને વાર વાર ચિંતનીય છે. (ગા. ૧૭૯૪ થી ૨૦૪૩) * સાતમું અનિયતવિહારદ્વાર-વિહારની આવશ્યકતા, સાધુને નવકલ્પી વિહાર,
ગૃહસ્થને પણ તીર્થયાત્રા, સદ્ગુરુની શોધ, ગુરુના યેગે પ્રાયશ્ચિત્તાદિ વિવિધ લાભ, યાત્રા-પૂજાના લાભ વિષે તાનારીને પ્રબંધ, સ્થિરવાસના દે, તે વિષે શેલકાચાર્યનો પ્રબંધ, વગેરે પ્રાચીન સામાચારીનું અતિ સુંદર વર્ણન.
(ગા. ૨૦૪૪ થી ૨૧૮૪) * આઠમું રાજાના અનિયતવિહારનું દ્વાર-રાજા પણ સ્વદેશમાં તીર્થયાત્રા માટે
ગામ-નગટ વગેરેમાં વિચરે, તે તે સ્થળે મળતા સાધુઓની ભક્તિ કરે, સ્વનગરમાં પધારવા વિનંતિ કરે અને પિતાની વસતિમાં રાખી આરાધના કરે. તેમાં વસતિદાનનું વિશિષ્ટ ફળ, ફરુચંદ્રનું દૃષ્ટાન્ત અને સમેતશિખર તીથને
અદૂભુત મહિમા વગેરે. (ગા. ૨૧૮૫ થી ૨૪૮૩) * નવમું પરિણામદ્વાર–તેમાં આઠ પિટાદ્વારો પૈકી ૧–પરિણમઢારમાં
ભાવશ્રાવકની ભાવના-મનેર (ગા. ૨૪૮૪ થી ૨૫૨૮). ૨-પુત્રને અનુશાસ્તિદ્વારમાં-વ્યવહાર સેપતાં કરેલી પુત્રને મનનીય હિતશિક્ષા (ગા. રપર૯ થી
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૬૦). ત્રીજા કાળક્ષેપઢારમાં-પુત્રનું ભાવિ જેવા અમુક કાળ ઘરમાં રહે, ત્યારે ધર્મ કરવા માટે પૌષધશાળા કયાં ? કેવી ? બનાવે, તેનું સુંદર વર્ણન, બાર પડિમાઓનું સ્વરૂપ, દર્શનપડિમામાં મિથ્યાત્વતુલ્ય અધનું દષ્ટાન્ત (ગા. ૨૭૩૫). પડિમા વહ્યા પછી પણ પ્રવજ્યા ન લઈ શકાય ત્યાં સુધી સ્વધનથી, અને શક્તિ ન હોય તે સાધારણદ્રવ્યથી પણ જીર્ણ મંદિર-મૂર્તિએ, વગેરેને ઉદ્ધાર કરાવે. તેમાં પ્રસંગનુસાર સાધારણુદ્રવ્ય વાપરવાનાં સ્થાને -૧-જિનમંદિર અને ૨-જિનમૂનિ. તે જીર્ણ હોય તે કયાં કેવી રીતે તેને ઉદ્ધાર કરે કે સ્થળાતર કરાવવું ? વગેરે અતિ બોધપ્રદ લુપ્તપ્રાયઃ વિધિ અને વર્તમાનમાં જીર્ણોદ્ધાર વગેરેમાં થતી અતિપ્રવૃત્તિ વગેરેનું જ્ઞાન થાય તેવું હિતકારી વિસ્તૃત સુંદર વર્ણન, ૩-જિનપૂજા, ૪-આગમગ્રન્થ, ૫-૬-સાધુ-સાધ્વી, ૭-૮-શ્રાવકશ્રાવિકા, ૯-પૌષધશાળા અને ૧૦-દર્શનનાં (શાસનનાં) કાર્યો. એ દશ સ્થાનમાં સાધારણદ્રવ્યને ઉપયોગ કરવાને વર્તમાનમાં અતિ ઉપયોગી પ્રશસ્ત વિધિ (ગા. ૨૭૩૬ થી ર૯૦૦). ચેથા પુત્રપ્રતિબેધદ્વારમાં-દીક્ષાની અનુમતિ આપવા માટે પુત્રને મોહમુક્ત થવાને અતિ બધપ્રદ ઉપદેશ, દીક્ષાથીની કુટુંબ પ્રત્યે જવાબદારી, દીક્ષાનું મહત્ત્વ, દીક્ષાથીની યોગ્યતા, વગેરે (ગા. ૨૯૩૧ થી ૨૯૮૧). પાંચમા સુસ્થિતઘટનાદ્વારમાંસુગુરુની પ્રાપ્તિનાં સૂચક સ્વ, ગુરુગ અને સંયમ માટે પ્રાર્થના, વગેરે (ગા. ૨૯૮૨ થી ૩૦૨૬). છઠ્ઠા આલેચનાદ્વારમાં-ભવ આલેચનાનું વિધાન અને સ્વરૂપ (ગા. ૩૦૨૭ થી ૩૦૫૬). સાતમા કાળજ્ઞાનદ્વારમાં અનશન કરનાર સશક્ત-અશક્ત, રોગીનીરોગી હેય, ત્યારે છાને તેના આયુષ્યને જાણવા માટે ૧-દૈવી, ૨-શકુન, ૩-શબ્દશ્રવણ, ૪-પડછાયો, પ-નાડી ૬-નિમિત્તો, ૭-તિષ, ૮-સ્વપ્ન, ૯-રિષ્ટમંગળ, ૧૦-મંત્રપ્રાગ અને ૧૧-વિદ્યા, એ અગીયાર ઉપાયાનું વર્ણન (ગા. ૩૦૫૭ થી ૩૩૨૩). ૮-અણસણુસ્વીકારદ્વારમાં–અનશન સ્વીકારનાર ગૃહસ્થ કે સાધુના પરિણામ કેવા હોય? વગેરે. (ગા. ૩૩૨૪ થી ૩૩૭૯) [અહીં નવમું પરિણામદ્વાર પૂર્ણ થાય છે.] ૧૦-ત્યાગદ્વારમાં-ગૃહસ્થને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ સંબંધી મમત્વને ત્યાગ, સાધુને આલેચનાદિ પાંચની શુદ્ધિ, કે જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર-વિનય અને આવશ્યક-એ પાંચની શુદ્ધિ તથા ઈન્દ્રિયાદિ પાંચને તથા શરીર, શય્યા, સર્વઉપાધિ આહારપાણું અને વૈયાવૃત્યકારક-એ પાંચને (રાગને) ત્યાગ, તથા સર્વત્યાગના ફળ વિષે સહસ્ત્રમલને પ્રબંધ (ગા ૩૩૮૦ થી ૩૪૪૨). ૧૧-મરણવિભક્તિદ્વારમાં–‘આવિચિ” વગેરે સત્તર મરણોનું સ્વરૂપ તથા વેડાયસ અને ગંધપૃષ્ટ મરણેની પણ કંચિત્ ઉપાદેયતા, તે વિષે જયસુંદર,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેમદત્તને તથા વિનયરનને પ્રબંધ અને ભક્તપરિક્ષા, ઈંગિની તથા પાદપિપગમન સ્વીકારનારની ગ્યતા, વગેરે વિસ્તૃત વર્ણવ (ગા. ૩૪૪૩ થી ૩૫૯૬). ક ૧૨-પંડિતમરદ્વારમાં-પડિત પંડિત' વગેરે મરણના પાંચ પ્રકાર, તેનું સ્વરૂપ,
અધિકારી કોણ? તથા બાળ અને બાળબાળ મરણથી ભાવવૃદ્ધિ, પંડિતમરણ વિષે સુંદરી-નંદને પ્રબંધ તથા તેને મહિમા વગેરે (ગા. ૩૫૭ થી ૩૭૪૬) ક ૧૩-શ્રેણિદ્વારમાં–શ્રેણિ એટલે કમિક આત્મવિકાસનું સ્વરૂપ, શ્રેણિની વિરાધના
વિષે સ્વયંભૂદત્તનો પ્રબંધ અને તેમાં સર્પદંશની દુષ્ટતા-અદુષ્ટતાનું સ્વરૂપ વગેરે (ગા. ૩૭૪૭ થી ૩૮૪૪). ૧૪-ભાવનાદ્વારમાં-પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્ત પાંચ પાંચ ભાવનાઓ, તેનું વરૂપ અને ફળ : તથા તપ, શ્રત, એકત્વ, સત્વ અને શૈર્યબળ-એ પાંચ ભાવના; તેમાં એકત્વભાવનામાં જિનકહિ૫ક મુનિને અને ધૈર્યભાવનામાં આર્યમહાગિરિ સૂરિને પ્રબંધ તથા તેમાં શ્રી જૈનશાસનના ગૌરવસ્વરૂપ ગજાગ્રપદ તીર્થને ઇતિહાસ, વગેરે (ગા. ૩૮૪૫ થી ૩૯૮૭). ૧૫-સંખનાદ્વારમાં-અનશન માટે બાહા-અત્યંતર, અને લેખનાની આવિષ્યક્તા, તેનું સ્વરૂપ અને વિવેક, તથા તેનું જઘન્ય-ઉત્કૃષ્ટ કાળમાન, પ્રસંગાનુસાર બાર પ્રકારના તપનું ભેદ-પ્રભેદપૂર્વક સ્વરૂપ અને સંલેખનાની વિરાધના વિષે ગંગદત્તને પ્રબંધ (ગા. ૩૯૮૮ થી ૪૧૬૮).
( [ પહેલું મૂળ પરિકર્મ દ્વારા સમાપ્ત ]
બીજું ગણુસંકમદ્વાર તેમાં દશ પટાદ્વારે ૧-દિશદ્વારમાં-દિશા એટલે ગચ્છ, તેની અનુજ્ઞાપૂર્વક અન્ય ગચ્છની નિશ્રા સ્વીકારવાને વિધિ, નુતન ગચ્છાધિપતિની ગ્યતાનું સ્વરૂપ, સ્વ-પરગચ્છમાં તેવા પુરુષરત્નની શોધ, સંઘની સંમતિ અને સાક્ષી પૂર્વક તેને સૂરિપદપ્રદાન, ગચ્છની અનુજ્ઞાને વિધિ, તેમાં જણાવેલી શ્રી જૈનશાસનની સ્વ-પરહિતાવહ વ્યવસ્થા, સંઘરક્ષા માટેની આચાર્યની જવાબદારી અને એ વિધિને ભંગ કરવાથી અનિષ્ટ પરિણામ જણાવતું શિવભદ્રાચાર્યનું દષ્ટાત ( ગા. ૪૧૬૯ થી ૪૨૪૨). ૨-ખામણદ્વારમાં-ગણુસંક્રમ કરનાર આચાર્ય પ્રથમ શ્રમણસંઘને ખમાવે અને શ્રમણે પણ કૃતજ્ઞભાવે સૂરિને ખમાવે, વગેરે અતિ સંવેગજનક વર્ણન અને એ રીતે ખામણા ન કરવાથી થતાં અનિષ્ટો વિષે નયશીલસૂરિશ્વનું દૃષ્ટાત,
વગેરે (ગા. ૪૨૪૩ થી ૪૩૧૨). * ૩-અનુશાસ્તિદ્વારમાં-પૂર્વસૂરિએ નુતનાચાર્યને તથા પિતાના શ્રમને આપેલી
હિતશિક્ષા, તેમાં સાધુને સાધ્વીન તથા સ્ત્રીના સંપર્કથી સંભવિત વિવિધ દે,
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને તે વિષે. સુકુમારિકાનું દૃષ્ટાન્ત, તેમાં જણાવેલ બેધપ્રદ સ્ત્રીનું સ્વરૂપ, સિંહગુફાવાસી મુનિ અને કેશા વેશ્યાનો પ્રબંધ. તે પછી પ્રવતિનીને અને છેલે સાધ્વીવર્ગને કરેલી સુંદર હિતશિક્ષા તથા તેમાં જણાવેલ વૈયાવચ્ચને મહિમા, પાસસ્થાદિને સંસર્ગ તજવાને ઉપદેશ, કુસંસર્ગથી થતા વિવિધ દે અને શિષ્યોએ કૃતજ્ઞભાવે તે હિતશિક્ષાને કરેલે સ્વીકાર, વગેરે વિશિષ્ટ
વર્ણન (ગા. ૪૩૧૩ થી ૪પ૮૯). * ૪-પરગણુગષણદ્વારમાં–પરગચ્છગમન માટે સૂરિએ માગેલી સ્વગચ્છની
અનુમતિ, જવાબમાં ગદ્ગદ્ સ્વરે સાધુઓએ કરેલી વિનંતિ અને આચાર્યને વાત્સલ્યયુક્ત ઉત્તર વગેરે, તે. પછી ગચ્છની વિનંતિથી કેઈ આચાર્ય સ્વગચ્છમાં અનશન સ્વીકારે અને કેઈ ગચ્છમાં રહેવાથી સંભવિત “આજ્ઞાકેપ” વગેરે અનશનનાં વિદનેને સમજાવે, વગેરે (ગા. ૪૫૯૦ થી ૪૬૩૦). પાંચમા સુથિતગવેષણાદ્વારમાં-લપક અન્ય ગરછમાં રહેવા જે નિયમિક આચાર્યની શોધ ક્ષેત્રથી ઉત્કૃષ્ટ સાત જન અને કાળથી બાર વર્ષ સુધી કરે, તે નિર્ધામકના “આચારવાન , આધારવાન, વ્યવહારવાન, અપબ્રીડક, પ્રકવી, નિવપક, અપાયદશી અને અપરિશ્રાવી—એ આઠ ગુણનું વિસ્તૃત વર્ણન વગેરે.
(ગા. ૪૬૩૧ થી ૪૭૧૪). જ છઠ્ઠા ઉપસંપદાદ્વારમાં-ક્ષપક ગુરુને શોધીને તેઓની નિશ્રામાં રહેવા કેવી
રીતે વિનવે અને ગુરુ તેને પ્રેત્સાહિત કરીને પિતાના સાધુઓની સંમતિ કેવી
રીતે મેળવે, વગેરે વિધિનું વર્ણન (ગા. ૪૭૧૫ થી ૪૭૨૭). * સાતમા પરીક્ષા દ્વારમાં–ક્ષપકે ગચ્છાચાર્યની અને ગચ્છની તથા તેઓએ પણ
પકની, એમ પરસ્પર ગ્ય-અગ્યની પરીક્ષા કેવી રીતે કરવી? વગેરે (ગા. ૪૭૨૮ થી ૪૭૫૬) આ આઠમા પડિલેહણાદ્વારમાં–અનશન કરનારની કાર્યસિદ્ધિ નિવિદને થશે કે
નહિ? તે જાણવા માટે સ્થાનિક આચાર્ય ગુરુપરંપરાથી મળેલા અનુભવાદિ દ્વારા નિર્ણય કરીને જ અનશન ઉચ્ચરાવે, અન્યથા જે દોષ થાય, તે અંગે હરિદત્ત
મુનિનો પ્રબંધ (ગા. ૪૭૫૭ થી ૪૮૪૩). એક નવમા પૃચ્છાદ્વારમા-પરીક્ષા કર્યા પછી પણ આચાર્ય ગચ્છના સાધુઓની
સંમતિ મેળવવા પૂછે, પછી જ લપકને નિશ્રા આપે, વગેરે (ગા. ૪૮૪૪ થી ૪૮૫૩). - દશમા પ્રતિષ્ઠા દ્વારમાં – પરીક્ષિત એવા પણ એકીસાથે કેટલા આરાધકોને સ્વી
કારવા? અને એકને સ્વીકાર્યા પછી બીજા આવે તે શું કરવું? વગેરે. (ગા. ૪૮૫૪ થી ૪૮૬૬)
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
૫૮
[એકદર આ ખીજા દ્વારમાં એક આરાધકની આરાધના અંગે સઘની, શ્રમણસંઘની, આરાધકની અને નિર્યામક ગુરુની કેવી અને કેટલી તથા જવાબદારી પરસ્પર કેવી નિરા છે, તે સુંદર રીતે વર્ણવ્યુ છે.]
પેટાદ્વારાકૈવાગ્યે આપવી ? લેાચવુ...? ગુરુએ અને આલેાચનાનુ
ત્રીજી મમત્ત્વવિમાચનમૂળદ્વાર અને તેનાં નવ પહેલા આલાચનાવિધિદ્વારમાં-આલેાચના કયારે ? કેને અનાલોચનાથી દોષ, આલેચનાના લાભેા, કેવી રીતે ? શું આલેાચના કેવી રીતે અપાવવી? પ્રાયશ્ચિતના પ્રકાર-સ્વરૂપ ફળ, એમ વિવિધ પેટાકારથી જણાવેલા આલેચનાના વિસ્તૃત વિધિ, ત્રીજા પેટાઢામાં-પાંચ પ્રકારના વ્યવહારોનું સ્વરૂપ અને આલેચનાચાર્યના આગમથી તથા શ્રુતથી પ્રકારેા વગેરે, ત્રીજામાં-આલેાચકના દશ દેષા, ચેાથામાંઅનાલેાચનાથી થતા દેષા, તે વિષે બ્રાહ્મણપુત્રના પ્રમધ. આલેાચના પરસાક્ષીથી જ કરવી તથા આચાર્યના વિવિધ પ્રકારે છત્રીશ ગુણ્ણાનુ' સ્વરૂપ વગેરે. પાંચમામાં-અલેાચના આપવાથી થતા લઘુતા વગેરે આઠ ગુણૢા, છઠ્ઠામાં આલેાચના માટે પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્ત દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ અને દિશા, આલેાચકને વિનય તથા ઋજુતા, આલેાચનાના બે પ્રકારના ક્રમ અને આલેચના ચાર, છ તથા આઠ કાને કેવી રીતે અપાય ? વિગેરે વણુન. સાતમામાં-૫'ચાચાર સ`ખધી આલેાચના આપવાના વિધિ. ×આઠમામાં-તે તે આગમવ્યવહારી અને શ્રુત વ્યવહારીએ પ્રાયશ્ચિત કેવી રીતે ? કેટલું' ? આપવુ` કે ન આપવું? વગેરે તથા આલેાચકના ભાવથી અજાણ પણુ છદ્મસ્થ ગુરુ પ્રાયશ્ચિત આપે તે કેમ ઘટે ? વગેરે વન. નવમામાં-આલેાચનાનુ' પારલૌક્કિ ફળ વગેરે અને નાના પણ દેષને નહિ આલેાચવાથી થતી વિરાધના વિષે સુરતેજરાજને પ્રાધ
(ગા. ૪૮૬૭ થી પ૨૨૭)
બીજા શય્યાદ્વારમાં-અનશન માટે વસતિ કેવી ? કયાં ? કેવા પાડેાશમાં જોઇએ ?, સ'સજન્ય ગુણ-દ્વેષ વિષે એ પેાપટના પ્રમધ અને ક્ષપકની સમાધિ માટે તેના સ્થાનમાં અપરિણત મુનિઓને તથા રાગજનક વસ્તુઓને નહિ રાખવી, વગેરેનું યુક્તિસંગત વર્ણન. (ગા. ૫૨૨૮ થી પર૭૦).
* ત્રીજા સ ́સ્તારકદ્વારમાં-સથારાના પ્રકારા, સમ્યગ્ સ્થાનમાં પણ કેવા સંથારા ચેાગ્ય ? વગેરે ઉત્સ-અપવાદથી વણુ ન, ભાવસથારાનું સમ્યક્ સ્વરૂપ તથા અગ્નિસ’થારામાં ગજસુકુમારનુ, જળસ થારામાં અન્નિકાપુત્રનું, સચિત્તસ્થા રામાં ચિલાતીપુત્રનું દૃષ્ટાન્ત અને ભાવસથારાની મહત્તા, વગેરે,
(ગા. પર૭૧ થી ૫૩૬૫)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ચેથા નિર્ધામકદ્વારમાં-નિયમણા કરાવનાર મહા મુનિઓની ગ્યતા, ક્ષેપકની
બાર પ્રકારે વૈયાવચ્ચ, પ્રત્યેકમાં ચાર ચાર મુનિઓ, એમ ઉત્સર્ગથી અડતાલીશ અને દ્રવ્યાદિની ન્યૂનતાએ સર્વ જઘન્ય નિયામક બે મુનિઓ તે જોઈએ જ, વગેરે નિયમણા કેવી રીતે કરવી-કરાવવી તેનું પૂર્ણ વર્ણન. (ગા. ૫૩૬૬ થી ૫૪૦૬). છે પાંચમા દર્શન દ્વારમાં-ક્ષપકને આહારનો ત્યાગ કરાવવા પૂર્વે તેની પરિણતિને
જાણવા માટે રાગજનક, ઉત્તમ આહાર-પાણી વગેરે દ્રવ્ય કેવી રીતે દેખાડવાં
(આપવાં) ? વગેરે (ગા. ૫૪૦૭ થી ૫૪૧૯). જ છઠા હાનિદ્વારમાં-ક્ષપકને આહારાદિને રાગ જે ન તૂટે, તો તેની દુર્ગાનથી રક્ષા માટે ગીતાર્થનું આપવાદિક કર્તવ્ય, ક્રમશઃ આહાર ઘટાડીને અંતે સંપૂર્ણ ત્યાગ કેવી રીતે કરાવો ? તે માટે સમ્યગ ઉપદેશ અને આ વિધિ ન કરવાથી કેવી રીતે શાસનની અપભ્રાજના થાય?, વગેરે (ગા. ૫૪૨૦ થી ૫૪૫૪). સાતમા પચ્ચકખાદ્વારમાં–અનશનમાં કપ્ય છ પ્રકારનું પાણી, તેના ગુણે, વાત-પિત્તાદિ પ્રકેપમાં તે કેવી રીતે આપવું? મળાવરોધ ટાળવાના ઉપાયો, શ્રીસંઘ સમક્ષ ચતુર્વિધ આહારત્યાગ કરાવવાને પ્રશસ્ત વિધિ અને પચ્ચક્ખા
ણથી ક્રમશઃ મુક્તિની પ્રાપ્તિ, વગેરે (ગા. ૫૪૫૫ થી ૫૪૭૯). જ આઠમા ખામણુદ્વારમાં-ક્ષપકે માતા-પિતાબંધુ અને મિત્રતુલ્ય એવા ગુણ
નિધિ શ્રી શ્રમણુસંઘને કૃતજ્ઞભાવે ખમાવવાને વિધિ. (ગા. ૫૪૮૦ થી ૫૪૯) * નવમા સ્વયંખામણુઢારમાં-વ્યવહારથી સર્વ જીવોને ખમાવવા છતાં નિશ્ચયથી સ્વયં મૈત્રીભાવે સર્વ જીવો પ્રત્યે કષાયને તજવારૂપે ખમે, તે જ ખામણાં સફળ થાય, સ્વ-પર ઉભય પક્ષી ક્ષમાપના ન થાય તે પણ એકપક્ષી સ્વયં ખમવાનું વિધાન અને ખમવા-ખમાવવા વિષે ચંડરુદ્રાચાર્યને પ્રબંધ. (ગા. ૫૫૦૦ થી પ૫૫૦) [ અહીં ત્રીજુ મૂળ મમત્વવિમેચનદ્વાર પૂર્ણ થાય છે.]
ચેઠું સમાધિલાભદ્વાર : તેમાં નવ પેટાદ્વારેપહેલા અનુશાસ્તિારમાં–પાંચ હેય અને તેર ઉપાદેય વિષયોનાં અઢાર પિટાદ્વારે, તેમાં પહેલા દ્વારમાં-અઢાર પાપસ્થાનકોનું સ્વરૂપ, ભયંકરતા, સેવનથી થતા દે, ત્યાગથી થતા ગુણે, તથા પ્રત્યેકનાં ક્રમશઃ ૧-સાસુ-વહુનું, ૨-વસુરાજાનું, ૩-મેલી ગઠીઆની મંડલીનું, ૪-ત્રણ સખીઓનું, પ-લેભનંદીનું, ૬-પ્રસન્નચંદ્રરાજર્ષિનું ૭-બાહુબલીનું,૮-અંડરા આર્યા તથા બે વણિકપુત્રોનું, -કપિલ બ્રાહ્મણનું, ૧૦-અહંકની પત્ની તથા અëમિત્રનું, ૧૧-ધર્મરુચિનું, ૧૨ હરિજેણુનું, ૧૩-રુદ્ર-અંગષિનું, ૧૪-ક્ષુલમુનિનું, ૧૫-સુબંધુ-ચાણક્યનું, ૧૬-સતી સુભદ્રાનું, ૧૭-કુટ તાપસનું અને
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮-જમાલીનું દટાનતથા તેને તજવાનો ઉપદેશ વગેરે વર્ણન (ગા. ૫૫૬૧ થી ૬પ૩૯). *આઠ મદ ત્યાગદ્વારમાં–પ્રસિદ્ધ આઠ મદનું સ્વરૂપ, તેના સેવનથી દો અને ત્યાગથી થતા ગુણે તથા કમશઃ પ્રત્યેકમાં ૧- બ્રાહ્મણ પુત્રનું, ૨-મરચીનું, ૩-બે ભાઈઓનું, ૪-મહાદેવ રાજાનું, પ-શ્રી સ્થૂલભદ્રજીનું, ૬-દઢપ્રહારીનું, ૭-ઢંઢણમુનિનું અને ૮-બે વ્યાપારીનું દટાન્ત તથા મદના ત્યાગ માટે બોધપ્રદ ઉપદેશ (ગા. ૬પ૪૦ થી ૭૦૨૧).
શીજા કષાયત્યાગદ્વારમાં–પાપસ્થાનકોને વર્ણવવા છતાં કષાયત્યાગ અતિ દુષ્કર હેવાથી પુનઃ તેનું ટૂંકું પણ સચોટ વર્ણન અને મહાપુરુષોના કષાયને વાદળ, પ્રદબિન્દુ, સુરંગની રજ, વગેરે વિવિધ ઉપમાઓ (ગા. ૭૦૨૨ થી ૭૦૩૬) કથા પ્રમાદત્યાગદ્વારમાં-પ્રમાદના પાંચ પ્રકારે, તેનું ભયંકર સ્વરૂપ, ૧-મદ્યપાનમાં-લૌકિકષિનું દષ્ટાન્ત, તેમાં માંસાહારનું સ્વરૂપ, તેની ભયંકરતા, જીવનું અંગ છતાં અનાજનું ભક્ષણ માંસાહાર નથી, યજ્ઞમાં હિંસા છે, વગેરે અન્ય મતાનુસારે યુક્તિપૂર્વક વર્ણન અને માંસની અતિ મહર્ઘતા વિષે અભયકુમારનો પ્રસંગ (ગા. ૭૧૭૩ સુધી). ૨-વિષયપ્રમાદમાં–વિષયેની ભયંકરતા, કંડરિકનો પ્રબંધ વગેરે (ગા. ૭૨૬૨ સુધી). ત્રીજાકષાયપ્રમાદમાં-કષાયેની દુષ્ટતાનું બધપ્રદ વર્ણન, ચેથા નિદ્રાપ્રમાદમાં તેનું સ્વરૂપ અને અગડદત્તને પ્રબંધ (ગા. ૭૩૫૯ સુધી). પાંચમા વિકથાપ્રમાદમાં-વિકથાના વિવિધ ભેદે સ્વરૂપ અને તેના દુષ્ટ વિપાકે. ઉપરાંત છો પ્રમાદ જુગાર, તેની દુષ્ટતા, જુગારીઓના દુષ્ટ અધ્યવસાય, વગેરે ટૂંકું પણ સચોટ વર્ણન. અન્ય મતે અજ્ઞાન, મિથ્યાજ્ઞાન, સંશય, રાગ, દ્વેષ, સ્મૃતિવંસ, ધર્મમાં અનાદર અને
ગોનું દુગ્રણિધાન–એમ પણ પ્રમાદના આઠ પ્રકારે, તેનું સ્વરૂપ, દુષ્ટતા અને દુષ્ટ ફળ વગેરે (ગા. ૭૪૯૮ સુધી). પાંચમા સર્વસંગત્યાગમાંસંગ-રાગ-આસક્તિ એ એકાર્થક છે, તેને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી ત્યાગ, અને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવના પ્રકારો જણાવવાપૂર્વક ત્યાગને ઉપદેશ (ગા. ૭૫૪૧ સુધી). [ અહીં પાંચ ત્યાજ્ય વિષયો પૂર્ણ થાય છે. ] »છઠા સમ્યક્ત્વદ્વારમાં– સમ્યકત્વની ઉપાદેયતા, અનિવાર્યતા અને મહત્ત્વ વગેરેનું મનનીય બેધપ્રદ વિસ્તૃત વર્ણન (ગા. ૭૫૬૯ સુધી). સાતમા શ્રી અરિહંતાદિ છની ભક્તિદ્વારમાંશ્રીઅરિહંત, સિદ્ધ, ચૈત્ય, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ-એ છ મુક્તિના સાર્થવાહતુલ્ય છે, તેઓની ભક્તિને મહિમા, આવશ્યકતા અને કનકરથ રાજાને પ્રબંધ (ગા ૭૬૩૬ સુધી). આઠમા શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારદ્વારમાંમહામંત્રના અચિંત્ય અનુપમ મહિમાનું સુંદર વર્ણન, ત્રણેય કાળમાં–ત્રણેય લેકમાં કઈ પણ પ્રકારના સુખને દાતા નમસ્કાર, તેમાં ધનદાતા વિષે શ્રાવકપુરાનું,
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
કામદાયક વિષે શ્રાવિકાનું અને પારલૌકિક સુખદાયક વિષે હુંડિક યક્ષનું દાન્ત તથા ચિંતામણુ વગેરેથી પણ અધિક નમસ્કાર એ જ જીવનું સર્વસ્વ છે, વગેરે વર્ણન (ગા. ૭૭૯૫ સુધી). *નવમા સમ્યજ્ઞાને પગદ્વારમાંસજ્ઞાનનું સ્વરૂપ, મહિમા, સર્વ વિષયમાં તેની ઉપાદેયતા અને થોડા દ્રવ્યજ્ઞાનના પણ લાભ વિષે યુવરાષિનો પ્રબંધ વગેરે (ગા. ૭૮૮૮ સુધી). દશમા પંચમહાવતરક્ષાદ્વારમાં-મહાવ્રતાની રક્ષાને ઉપદેશ, પ્રત્યેક વ્રતમાં આરાધના-વિરાધનાથી થતા ગુણ–દેષ, પહેલા બતમાં-હિંસા-અહિંસાનાં ફળ અને અહિંસાની રક્ષાને ઉદેશ (ગા. ૭૯૨૭ સુધી) બીજ વતમાં-સદ્દભૂત ભાવને અ૫લાપ, અદૂભૂતને ઉપદેશ, એકાન્તવાદ અને વિવિધ સાવધવચનએમ ચાર પ્રકારના અસત્યનું વર્ણન, તેના ત્યાગપૂર્વક સત્યની રક્ષાને ઉપદેશ અને તેનાં ઉત્તમ ફળો, વગેરે (ગા. ૭૯૪૪ સુધી). ત્રીજા વ્રતમાં-અદત્તાદાનના ત્યારપૂર્વક વ્રતની રક્ષાને ઉપદેશ અને વ્રતભંગના આભવ-પરભવમાં વિષમ વિપાકે વગેરે (ગા. ૭૯૬૦ સુધી). ચેથા મહાવતમાં-મૈથુનની દુષ્ટતા, સ્ત્રીશરીરની અપવિત્રતા, દુર્ગછનીયતા, અધમતા અને ગર્ભમાં ઘડાતા શરીરની અપવિત્રતાપૂર્વક યુવાનીના આક્રમણથી બચવા માટે વૃદ્ધોની સેવાનું વિધાન તથા તે વિષે ચારદત્તને પ્રબંધ, વગેરે વિશિષ્ટ વર્ણન અને એ જ રીતે સ્ત્રીની અપેક્ષાએ પુરુષસંગની પણ દુષ્ટતા વગેરે (ગા. ૮૧૪૬ સુધી). પાંચમા વ્રતમાં– બ્રાહ્ય-અત્યંતર પ્રરિગ્રહના પ્રકારે, સ્વરૂપ, તેને વિષમ વિપાકે અને પરિગ્રહથી ધર્મની અપ્રાપ્તિ, તે વિશે બે સગા ભાઈઓનું, ચેરેનું તથા કુંચિક શ્રાવકનું દૃષ્ટાંત વગેરે (ગા. ૮૧૭૫ સુધી). પ્રાતે પાંચ મહાવ્રતની પચીશ. ભાવનાઓ, વતરક્ષા માટે ઉપદેશ અને ધનશેઠની પુત્રવધૂઓનુ દષ્ટાંત (ગા. ૮૨૪૬ સુધી). અગિયારમા દ્વારમાં-શ્રી અરિહંતાદિ ચાર શરણ્યનું વિસ્તૃત વર્ણન અને શરણ સ્વીકારાને સુંદર ઉપદેશ (ગા- ૮૨૪૭ થી ૮૩૨૩).
બારમા દુષ્કૃતગહદ્વારમાં–શ્રી અરિહંતાદિ પૂજ્યોની તથા બીજાઓની પણ કરેલી અવજ્ઞાની, અઢાર પાપસ્થાનકેના સેવનની અને બીજા પણ પાપોની ઓઘથી ગહ, પછી ક્રમશઃ પંચાચારની વિરાધનાની ગહ, પૃથ્વીકાયાદિ જીવોની કરેલી ભિન્ન ભિન્ન વિવિધ વિરાધનાની ગહ, અને અનાદિ ભવભ્રમણમાં તે તે ભમાં અન્ય જીવોની કરેલી વિરાધનાની વિસ્તૃત વર્ણનપૂર્વક ગહ વગેરે જીવના ભૂતકાળનું સંવેગજતક વર્ણન (ગા. ૮૩ર૪ થી ૮૪૯૮). તેરમાં સુકૃતાનુમોદનાદ્વારમાં–શ્રી પંચપરમેષ્ઠિઓ, શ્રાવકો તથા અન્ય પણ ભકિક પરિણામી આસનભાના ગુણે તથા ઉપકારો અને તેની અનુમંદનાનું નિત્ય સ્વાધ્યાય કરવાગ્ય વર્ણન (ગા. ૮૪૯૯ થી ૮૫૪ ). કચેદમાદ્વારમાં-ભાવનો મહિમા, ભાવશૂન્ય દાના
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
દિની નિષ્ફળતા અને દાનમાં અભિનવ શેઠના તથા શિયળ-તપમાં કરક સુનિના અતિદેશ. ભાવસહિત દાનમાં જીણુ શેઠ, બલદેવભક્ત હરિ, અને શિયળ-તપમાં મરુદેવા માતાના અતિદેશ. ભાવના એ જ શુભ ભાવ અને ખાર ભાવનાઓનું વર્ણન. તેમાં અનિત્ય ભાવનામાં નગતિ રાજાનું, અશરણતામાં શેઠપુત્રનું, સંસારભાવનામાં તાપસશેઠનુ' એકત્વમાં શ્રીવીરપ્રભુનુ, અન્યત્વમાં સુલસ-શિવકુમારનું, અશૌચમાં શોચવાદી બ્રાહ્મણુનું, લેકસ્વરૂપમાં શિવરાજષિતુ' અને એધિદુલભતામાં વાણિકપુત્રનુ દુષ્ટાંત; તથા બારમી ભાવનામાં સદ્ગુરુની અતિ દુ་ભતા તથા શુદ્ધ ધર્માંષદેશક ગુરુના ગુણેાનું વિશદ વન વગેરે (ગા. ૮૫૪૧ થી ૮૯૩૧), ×૫'દરમાં શીયલપાલનદ્વારમાં-નિશ્ચયથી શીયલ અટલે આત્મસ્વરૂપ, વ્યવહારથી સંવર–ચારિત્ર, અથવા શીયલ એટલે સમાધિ, તેનુ' સુ ંદર સ્વરૂપ અને લાભા (ગા. ૮૯૩૨ થી ૮૯૬૩), ×સેાલમા ઇન્દ્રિયદમનદ્વારમાં-ઇન્દ્રિયાની ઉચ્છ'ખલા, તેના જય કરવાથી થતા લાભા અને શ્રાÀન્દ્રિયની દુષ્ટતામાં ભદ્રા સા વાહી, નેત્રાની વિવશતામાં સાવાહની પુત્રી, ઘ્રાણેન્દ્રિયમાં રાજપુરા, રસનાથી લેાલુપતામાં સાદાસ રાજા અને સ્પર્શનેન્દ્રિયમાં સેામદેવ બ્રાહ્મણના પ્રબંધ વગેરે ( ગા. ૮૯૬૪ થી ૯૧૧૮). ×સત્તરમાં તપવિધાનદ્વારમાં-બ્રાહ્ય-અભ્યતર તપમાં ઉદ્યમનુ' વિધાન અને તપમાં શક્તિને ગેાપવવાથી વીર્યાન્તરાય તથા માયામાહનીય, સુખશીલતાથી આશાતાવેદનીય અને આલસ્યથી ચારિત્રમેહનીય વગેરે કર્મોના બધ, તપશ્ચરણના વિશિષ્ટ લાભા અને અનિવાયતા વગેરે ( ગા, ૯૧૨૯ સુધી ). ×છેલ્લા અઢારમા નિઃશલ્યતાદ્વારમાં-શલ્યના ત્રણ પ્રકારો, તેમાં નિયાણાના રાગ-દ્વેષ અને મેહથી, અથવા અપ્રશસ્ત, પ્રશસ્ત અને ભાગકૃત-એમ ત્રણ પ્રકારે, તેનું સ્વરૂપ, સયમ માટે નિયાણું પ્રશસ્ત છતાં અનાસક્ત મુનિને હેય અને તે વિષે બ્રહ્મદત્તના પ્રણય, માયાશલ્યમાં પીઢ-મહાપીઠના પ્રમ’ધ અને મિથ્યાશયમાં નંદમણિઆરને પ્રબંધ તથા શલ્યેાની દુષ્ટતા વગેરે (ગા. ૯૧૩૦ થી ૯૩૦૫). [ અહીં ચાથા મૂળદ્વારનું પહેલું' અનુશાસ્તિદ્વાર પૂર્ણ થાય છે. ]
* બીજા પ્રતિપત્તિદ્વારમાં-પ્રતિપત્તિ એટલે અનુશાસ્તિ કરનાર ગુરુની સ્તુતિપૂર્ણાંક કૃતજ્ઞભાવે તે અનુશાસ્તિને સ્વીકાર કરીને ક્ષપક તિવિહારથી અને અંતે ચઉવિહારથી અનશન સ્વીકારે, વગેરે વિધિ અને પ્રસંગાપાત ધર્મ રાગી કેઇ ગૃહસ્થ અનશન સ્વીકારે તે પ્રથમ પંચાચાર અંગે આલેચના, કૃતજ્ઞભાવે શ્રીસ'ઘને ખામણાં; તથા આગમની આશાતના, વીયનું ગેાપન, મિથ્યાત્વસેવન અને ભવેભવના જડ-ચેતનના રાગના પરિહાર તથા ઘડેલાં ઘડાવેલાં યંત્રાદિનુ અને
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
કષાયપૂર્વક કરેલાં પાપનું પ્રતિક્રમણ કરે, ધર્મનું અથવા અચિંત્ય ચિંતામણી શ્રી અરિહંતદેવનું અને તેઓની વાણીનું ધ્યાન ધરે, ધર્મશાનું અમૃતપાનની
જેમ શ્રવણ કરે, વગેરે રાંદર-વિસ્તૃતવિધિ (ગા. ૯૩૦૬ થી ૯૪૬૮). * ત્રીજા સારણોદ્વારમાં-પકને વાત-પિત્તાદિના પ્રકોપથી કે અનાદિ મોહિની
વાસનાથી વિM આવે, અથવા ધાતુને પ્રકોપ વગેરે થાય, તો નિયમકનું તે અંગે કર્તવ્ય (ગા. ૯૪૬૯ થી ૯૪૮૬). ચોથા કવચઢારમાં-લપક ચારિત્રમોહના ઉદયે જે ભગ્નપરિણમી બને, તેં તેને સ્થિર કરવા કહેલાં અનશન સાધનારા તિર્યચેનાં, ગૃહસ્થનાં અને સાધુઓનાં વિવિધ દષ્ટાન્ત અને પિતે ચારેય ગતિમાં ભગવેલાં વિવિધ કારમાં કષ્ટોની અપેક્ષાએ અનશનનું અનંતગુણ ફળ, વગેરે સંવેગજનક મનનીય ઉપદેશ. (સારણદ્વારમાં શારીરિક સેવા અને કવચમાં મંદ પરિણામીને પુનઃ ઉપવૃંહણ
દિથી ઉત્સાહ વધારે, એમ ભિન્નતા છે.) (ગા. ૯૪૮૭ થી ૯૬૧૦) * પાંચમાં સમતાદ્વારમાં-કવચથી ઉત્સાહી બનેલ ક્ષેપક બાહ્ય-અત્યંતર પરીષહેને
પરાજ્ય કરતો સર્વ વિષયમાં રાગ-દ્વેષને તજીને સમભાવમાં રમણ કરે, વગેરે
વર્ણન (ગા. ૯૬૧૧ થી ૯૯૨૮). * છઠ ધ્યાનદ્વારમાં–સમભાવમાં વર્તતે ક્ષેપક જે આનં-રૌદ્રને તજી ધર્મ-શુલ
ધ્યાનને સેવે, તે ચારેય ધ્યાનના ભેદો અને સ્વરૂપ તથા અંતે શરીરબળ ક્ષીણ
થતાં નિયમોનું કર્તવ્ય (ગા. ૯૬૨૯ થી ૯૬૬૫). એક સાતમા સ્થાદ્વારમાં છ લેગ્યાએ, તેનું સ્વરૂપ જણાવનારાં જાંબૂભક્ષક તથા * ચેરનું દષ્ટાન્ત અને લેશ્યાશુદ્ધિ માટે પરિણામશુદ્ધિ કરવી, તેને માટે કષાયની મંદતા અને તે માટે બાહ્ય વસ્તુના રાગનો ત્યાગ કર, તથા કયી લેશ્યાવાળો
ક્યાં ઉપજે ? વગેરે વર્ણન (ગા. ૯૬૬૬ થી ૯૯૯૪). આઠમા ફળપ્રાપ્તિદ્વારમાં-ક્ષપકના ઉત્તમ-મધ્યમ-જઘન્ય પ્રકારો, કયી શુમ લેશ્યાવાળે ક્ષપક ઉત્તમ-મધ્યમ-જઘન્ય ગણાય ? તે લેગ્યામાં મિથ્યાત્વી નહિ, પણ સમ્યક્ત્વાદિ ગુણવાળો જ આરાધક, સિદ્ધોના સુખનું સુંદર સ્વરૂપ, પૂક્તિ સત્તર પૈકી સાત મરણે સગતિદાયક અને તેમાં ભક્તિ પરિક્ષા, ઈ ગિની તથા પાદપપગમન મરણનું શ્રેષ્ઠ ફળ તથા ગુણશ્રેણિનું સ્વરૂપ, વગેરે મનનીય બેધપ્રદ
તત્ત્વનિરૂપણ (ગા. ૯૬૫ થી ૯૭૯૫). એક નવમા વિજહનાદ્વારમાં-અનશનની સફળતાને પામેલા ક્ષેપકના મરણનો શેક
નહિ કરતાં મુનિઓએ કરવાગ્ય ભાવસ્થિતિચિંતન, પફની અનમેદના અને
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પકના મૃતકની વિજહના એટલે મહા પારિષ્ટાનિકાને આગમત પ્રાચીન વિધિ, તેમાં જણાવેલાં નિમિત્તોની વ્યવહારને શુભાશુભ અસર, વગેરે (ગા.૯૭૯૬ થી ૯૮૩૫).
[અહીં ચોથું સમાધિલાભદ્વાર પૂર્ણ થાય છે.] * ઉપસંહાર અને મહસેન મુનિની શેષ આરાધના–એમ ચાર દ્વારથી કરેલે
ઉપદેશ સાંભળીને મહસેન મુનિએ કરેલી સંલેખના, અંતે અનશન માટે પ્રાર્થના, શ્રી ગૌતમપ્રભુએ નિર્યામકેને સેંપવાપૂર્વક આપેલી સંમતિ અને આશીર્વાદ. અનશન સ્વીકાર અને સુંદર આરાધના. ઈન્ટે કરેલી મહસેન મુનિની પ્રશંસા. એક મિથ્યાષ્ટિ દેવે ચલિત કરવા માટે કરેલા વિવિધ પ્રતિકૂળ-અનુકૂળ આકરા ઉપસર્ગો, મહુસેન મુનિનું મેરુતુલ્ય પૈર્ય, અનશનની સિદ્ધિ અને સર્વાર્થસિદ્ધમાં દેવ. આ બાજુ નિયામક સ્થવિરાએ કરેલ મૃતકને વિધિ, શ્રી ગૌતમપ્રભુને કરેલું નિવેદન અને મહસેન મુનિના ભાવિ ભવની પૃચ્છા. શ્રી ગૌતમસ્વામિએ જણાવેલે ભાવિ સર્વાર્થસિદ્ધમાંથી મહાવિદેહમાં રાજપુત્ર તરીકે જન્મ, અહીંની આરાધનાના પ્રભાવે ત્યાં ઉત્કટ વૈરાગ્ય, સંયમને સ્વીકાર, અખંડ આરાધના અને અંતે પાદપપગમન અનશન દ્વારા નિર્વાણની પ્રાપ્તિ, વગેરે મહસેન મુનિનું ભાવિ સ્વરૂપ, તેની સ્થવિરએ કરેલી અનુમોદના, કૃતજ્ઞભાવે શ્રી ગૌતમ
પ્રભુની સ્તુતિ અને સંયમમાં સવિશેષ ઉદ્યમ, વગેરે (ગા. ૯૮૩૬ થી ૧૦૦૨૪). * પ્રશસ્તિ-અંતે ગ્રન્થકારની પ્રશસ્તિ અને મૂળ પ્રતિના લેખક પરિચય વગેરે. ગ્રન્થસમાપ્તિ.
પ્રકાશકીય કિંચિત જણાવતા આનંદ થાય છે કે વિ. સં. ૨૦૪૨ નું ચાતુર્માસ સંઘસ્થવિર તનિધિ સ્વ. દાદાશ્રી વિજયસિદ્ધિસૂરીશ્વરજીને પ્રશિષ્ય પૂ. આ. મહારાજશ્રી ભદ્રકરસૂરિજીએ સપરિવાર અમારે ત્યાં ચાતુર્માસ કર્યું. આ ચોમાસામાં મેટી સંખ્યામાં પૂજ્ય સાધુ-સાધ્વીજી મ. ના મોટા ગ, પૂ. પં. મહારાજ શ્રી રવિપ્રભ વિ ગણિવરની ગણ પન્યાસ પદવીને પુણ્ય પ્રસંગ, વગેરે વિવિધ સુંદર આરાધના કરી કરાવી. તદુપરાંત પ્રસ્તુત ગ્રન્થની પહેલી આવૃત્તિ વિ. સં. ૧૯૩૨ નાં શ્રી સાણંદ અણસુરગચ્છના જ્ઞાન–વ્યથી છપાવેલી તે પૂર્ણ થવાથી આ બીજી આવૃત્તિ છપાવવાને લાભ અમને આપે. તદનુસાર અમારા સંઘના જ્ઞાન દ્રવ્યથી છપાવી આ વિશિષ્ટગ્રન્થને શ્રી સંઘના હસ્તકમળમાં અર્પણ કરતાં અમે આનંદ અનુવવીએ છીએ. પ્રાને આ કાર્યમાં સહાયક નામી અનામી સર્વેનું સ્મરણ કરવા સાથે ગ્રન્થ છપાવવા અંગે કઈ પણ ભૂલ થઈ હોય તો તેને મિચ્છામિ દુક્કડદઈ વિરમીએ છીએ. લી : શ્રી મહાવીર જૈન વે. મૂપૂ. સંઘ, ઓપેરા સેસાયટી. પાલડી અમદાવાદ-૭
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
L૬
૮૭
1
ટે
~
S
ગ્રન્થનો વિશેષ વિષયાનુક્રમ વિષય પૃષ્ઠક
પૃષ્ઠક પ્રકારનું મંગળ વગેરે
આસેવનશિક્ષાનું સ્વરૂપ સંસાર અટવીમાં ધમની દુર્લભતા
જ્ઞાન-ક્રિયાની પરસ્પર સાપેક્ષતા ધર્મના અધિકારી
ક્રિયારહિત જ્ઞાનમાં મથુરામંગુ આચાર્ય સંગનો મહિમા
જ્ઞાનરહિત ક્રિયામાં અંગારમદકાચાય રચનાને હેતુ અને ગ્રન્થમહિમા
ગ્રહણ-આસેવનશિક્ષાના પ્રકાર અને ગૃહસ્થ નામકરણમાં હેતુ અને સંબંધ
તથા સાધુને સામાન્ય આચારધમ મનરાજકથાપ્રારંભ કષ્ટદેશનું વર્ણન
ગૃહસ્થનો વિશેષ આચારધમ પ્રભુની દેશના
સાધુને વિશેષ આચારધર્મ
૯૦ મસેન રાજાએ પુત્રને આપેલી હિતશિક્ષા, ચેવું વિનયદ્વાર, શ્રેણિક રાજાને પ્રબંધ ૯૦ તેમાં વિનયને મહિમા અને કેરની પરીક્ષાના પાંચમું સમાધિદ્વાર ઉપાયે વગેરે
| ૩૦ |
સમાધિ સહિમા રાણીને પ્રતિબોધ, સંયમ અંગે કાલચિત
સમાધિમાં નમિરાજર્ષિનો પ્રબંધ કતવ્ય અને પ્રયાણ
છઠું મનને અનુશાસ્તિદ્વાર ૧૦૧ દીક્ષા પછી પ્રભુની હિતશિક્ષા
મનચચંળતા વિષે વસુદત્તને પ્રબંધ ૧૧૨ - જ્ઞાનાદિ આચારોની સામાન્ય આરાધના
સાતમું અનિયતવિહારદ્વાર ૧૧૫ સંક્ષિપ્ત વિશેષ આરાધનાનું સ્વરૂપ અને
જિનપૂજા વિષે દુગતાનારીને પ્રબંધ
૧૧૭ તેમાં મધુરાજાને પ્રબંધ
૪૦-૪૧ તે વિષે બીજો સુકોશલ મુનિને પ્રબંધ ૪૩.
વિહારથી ગૃહસ્થ તથા સાધુને લાભો ૧૨૦ વિસ્તૃત આરાધનાના સ્વરૂપને પ્રારંભ, તેમાં
વિહાર વિષે શેકરિને પ્રબંધ મરુદેવા માતાને પ્રબંધ
આઠમું રાજાના વિહારનો વિાધ ૧૨૩ આરાધના-વિરાધના વિષે શુકમુનિને પ્રબંધ વસતિદાનના વિશિષ્ટ લાભ
૧૨૫ અને આરાધના-વિરાધનાનાં ફળો ૪૭ વસતિદાનમાં કુરુ ચંદ્રને પ્રબંધ. મરુદેવાદિના દષ્ટાન્તથી પ્રમાદ ન કરે
તેમાં સમેતશિખર તીર્થને સુંદર મહિમા ૧૩૦ પહેલું મૂળ પરિકર્મ દ્વાર, તેમાં
નવમું પરિણુમદ્વાર, તેમાં આઠ પ્રથમ અહંકાર
૫૦ પટાધારે
૧૩૯ ધર્મની યોગ્યતામાં વંકચૂલ
પર
-આ ભવ–પરભવની હિતચિંતાકાર અને ધર્મની યોગ્યતામાં ચિલાતીપત્ર
ભાવશ્રાવકની ભાવના બીજુ લિંગદ્વાર
૨-પુત્રને અનુશાસ્તિદ્વાર
૧૪૨ ધમી ગૃહસ્થ અને સાધુનાં લિંગ
૦ યોગ્ય પુત્રને અધિકાર ન સોંપવામાં વજીમુનિને મુહપત્તિઅદિનું પ્રયોજન અને લાભે ૭૧ કેશરીને પ્રબંધ
૧૪૪ ગૃહસ્થ-સાધુ ઊભયનાં રસધારણ લિંગે,
૩-કાળક્ષેપદ્વાર, તેમાં પૌષધશાળાનું સ્વરૂપ ૧૪૮ તેમાં કુલવાલક મુનિને પ્રબંધ કરી
૦ શ્રાવકની ડિમાઓ-અને ૧-દર્શનત્રીજુ(ગ્રહણ-આસેવન)શિક્ષાદ્વાર ૭૬
પડિમાનું સ્વરૂપ
૧૪૯ શ્રુતજ્ઞાનના લાભ, તેમાં સુરેન્દ્રદત્તની કથા ૭૭-૭૯ ૦ મિથ્યાત્વ વિષે અંધને પ્રબંધ સં. ૯
૧૩૯
૧૫૧
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
૨૧૮
૨૧૮
પ્રત્યેનું ઔચિત્ય વિકાર ૧૫
૦ ૯-ૌ
- ૧૭૧
વિષય પૃથ્યાંક
વિષય
પૃથ્યાંક ૦ ૨-ત્રપ્રતિમાનું સ્વરૂપ
૧૫ર ૦ થૈયબળ ભાવનામાં આયમરાગિરિજી ૨૧૬ ૦ ૩-૪ સામાયિક-પૌષધપતિમા
• એકાક્ષનગરને ઇતિહાસ ૦ પાંચમીથી અગિયારમી પ્રતિમા ૧૫૪. ૦ ગજાગ્રપદ તીર્થનો ઇતિહાસ ૦ સાધારણુવ્ય વાપરવાનાં દશ સ્થાને ૧૫૫
પંદરમું સલેખનાદ્વાર ૨૨૧ • જિનમંદિર, જિનબિંબ, જિનપૂજા,
૦ છ બાહ્ય તપનું વિસ્તૃત વર્ણન ૨૨૨ આગમ, સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવિકાદાર ૧૫૫ ૦ વૃત્તિસંક્ષેપમાં દ્રવ્યાદિ અભિગ્રહે, આઠ • ૮-સાધર્મિક પ્રત્યેનું ઔચિત્ય ૧૬૧ ગોચરભૂમિઓ.
* ૨૨૩ ૦ ૯-પૌષધશાળા ૧૦-દશનકાયદ્વાર ૧૬૧-૬૨ ૦ સંલેખનાવિરાધક ગંગદત્તને પ્રબંધ ૨૨૬ ૪-પુત્ર પ્રતિબોધદ્વાર
૧૬૪
બીજું ગણુસંક્રમ મૂળદ્વાર–તેમાં ૨૩૧ પ-સુસ્થિત ઘટનાકાર ૬-આલેચનાકાર ૧૬૬
૧-દિશાદ્વાર–આચાર્યની યોગ્યતા ૨૩૨ છ-કાલપરિતાનઠાર, તેમાં મરણને જાણવાના અગિયાર પ્રકારોમાં ૧-દેવતદ્વાર
૦ ગચ્છાનુજ્ઞાના અભાવે દેષ-શિવભદ્રા
ચાર્યને પ્રબ ધ ૦ ૨શકુન, ૩-ઉપક્રુતિ, ૪-છાયાદ્વાર ૦ ૫-નાડીદાર, ૬-નિમિત્તદ્વાર
૨-ક્ષામણદ્વાર
૧૭૪ ૦ –ોતિષઠાર, સ્વપ્નદ્વાર
૦ ક્ષમાપના ન કરવામાં દ–નયશીલસૂરિને
પ્રબંધ ૦ ૯-રિષ્ટદ્વાર, ૧૦-યંત્રદ્વાર
- ૨૩૮ ૧૮૦ ૦ ૧૧-વિદ્યાધાર, કાલજ્ઞાનધાર પૂર્ણ
૩-અનુશાસ્તિદ્વાર-ગચ્છાચાર્યને
૧૮૫ ૮-અનશન પ્રતિકાર (નવમું દ્વાર પૂર્ણ) ૧૮૫
હિતશિક્ષા
૨૩૯
૦ સાધ્વી અને સ્ત્રીસંસર્ગથી દે ૨૫ દશમું ત્યાગદ્વાર, સહઅમલને પ્રબંધ ૧૮૮
૦ સ્ત્રીઓનાં દૂષણો–સુકુમારીકાને પ્રબંધ ૨૪૬ અગિયારમું મરણવિભક્તિદ્વાર,
૦ પ્રવતિનીને મનનીય હિતશિક્ષા २४८ ૧૭ મરણેનું વર્ણન અને અવિધિમરણમાં ૦ સાવીને હિતશિક્ષા
૨૬૦, જયસુંદર–સેમદત્તને પ્રબંધ.
૧૯૧ ૦ વૈયાવચ્ચે મહિમા
૨૫ ૦ ઉદાયીનુપમારકને બંધ
૧૯૬ ૦ ભક્તપરિક્ષા, ઈગિની અને પાદપપ
૦ ગુરુ પ્રત્યે શિષ્યોની કૃતજ્ઞતા
૨૫૫ ગમન મરણનું સ્વરૂપ ૧૯૬–૯૮-૯૯
૪-પરગણુસંક્રમણવિધિ-ગવે. બારમું અધિગતમરદ્વાર ૨૦૦
ષણકાર
૨૫૬ ૦ પંડિતમરણમાં સુંદરી અને નંદ ૨૦૧
૫- સુસ્થિતગવેપાર ૨૫૮ પંડિતમરણને મહિમા
૦ સુસ્થિત (ગુરુ)ના આચારવાનું વગેરે
આઠ ગુણે તેરમું શ્રેણિદ્વાર, તેમાં સ્વયંભુદત્ત ૨૦૭-૮ ૦ દુષ્ટ-અદુષ્ટ સદિશનું સ્વરૂપ ૨૧૦
૬-ઉપસંપદાદ્વાર ૭-પરીક્ષાદ્વાર ૨૬૩ ચૌદમું ભાવનાદ્વાર-કંદપદિ પાંચ
૮-પડિલેહણાકાર-હરિદત્ત પ્રબંધ ૨૬૬ અપ્રશસ્ત ભાવનાઓ અને પ્રત્યેકનાં પાંચ
૯–પૃચ્છાદ્વાર, ૧૦-પ્રતિષ્ઠાદ્વાર ૨૭૦ પાંચ ભેદનું સ્વરૂપ
૨૧૩
ત્રીજુ મમવિમોચન મૂળદ્વાર ૨૭૨ ૦ તપ વગેરે પાંચ પ્રશસ્ત ભાવનાઓ ૨૧૫ ૧-આલોચનાવિધિદ્વાર ૨૭૨ ૦ એકત્વભાવનામાં જિનકલ્પિકમુનિ ૨૧૫ | ૦ આલેચના ક્યારે ? કોને આપવી ? ૨૭૩
૨૦૫
૨૫૯
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
૨૭૮
વિષય
પૃષ્ણાંક ૦ આલેચક અને તેના દશ દોષો ૨૭૪-૭૫ ૦ અનાલોચનાથી દોષો
२७७ ૦ લજજાથી દેને છૂપાવનાર બ્રાહ્મણપુત્ર ૨૭૮ ૦ આલોચના પરસાલીએ કરવી ૦ આલોચનાથી આઠ ગુણ
૨૮૦ ૦ આલેચનામાં અચંચળતા વગેરે સાત પ્રકારનો વિધિ
૨૮૨ ૦ શું આલેચવું ?
૨૮૩ ૦ ગુરુએ આલેચના અપાવવાને વિધિ ૨૮૫ ૦ પ્રાયશ્ચિત શું આપવું ? અને આલેચનાનું ફળ
૨૮૬ ૧ નાના દોષની અનાચનામાં સુરતેજ રાજા ૨૮૭ ૨- શય્યાદ્વાર
૨૯૩ ' સંસર્ગના ગુણ-દોષ, બે પોપટ ૨૯૪
૩-સંસ્તારકદ્વાર, સંથારાના પ્રકારે ૨૯૬ ૦ અગ્નિસંથારામાં ગજસુકુમાર ૨૯૮ ૦ જળસંથારામાં અગ્નિકાપુત્રસૂરિ ૨૯૯ ક-નિર્યામક દ્વાર,ઉત્કૃષ્ઠથી ૪૮ નિર્યામકે ૩૦૧ પ-દશનાદ્વાર (આહારાદિ દેખાડવાં) ૩૦૪ -(આહારસંક્ષેપરૂપ) હાનિદ્વાર ૩૦૫ ૭-પચ્ચકખાણુદ્ધાર
३०६ ૮-ક્ષમાપના દ્વાર
૩૦૮ -સ્વયં ખમણદ્વાર ૩૦૯ - ખમવા-ખમાવવા વિષે ચંડરુદ્રાચાય ૩૦૯ ચોથું સમાધિલાભ મૂળદ્વાર ૩૧૩ ૧-અનુશાસ્તિદ્વાર
૩૧૪ ૦ ૧૮ પાપસ્થાનકોમાં ૧-પ્રાણિધ ૩૧૫ - અહિંસા વિષે સાસુ વહુ અને પુત્રી ૩૧૭ ૨ મૃષાવાદની દુષ્ટતા
૩૨૦ ૦ વસુ-નારદને પ્રબંધ ૩ અદત્તાદાનની દુષ્ટતા
૩૨૪ 0 ચેરી-અચોરીમાં મોકલી મંડળી ૩૨૫ -મૈથુનવિરમણ-બ્રહ્મચર્યના ગુણો અને અબ્રહ્મ-બ્રહ્મ વિષે ત્રણ સખીઓ
પૃષ્ઠ ૫-પરિગ્રહના દે
૩૩૦ ૦ પરિગ્રહ વિષે લેભનંદી જિનદાસ ૩૩૧ ૬-ક્રોધ અને પ્રસન્નચંદ્રને પ્રબંધ ૩૩૨
–માન અને બાહુબલીને પ્રબંધ ૩૩૪ ૮-માયા અને પંડરા આર્યાને પ્રબંધ, ૩૩૭ ૦ માયાત્યાગમાં બે વણિકપુત્રો
૩૩૮ ૯-લેબ અને કપિલ બ્રાહ્મણ
૨૩૮ ૧૦-રાગ અને અહંન્નક વગેરે ૩૪૦ ૧૧-૮ષ અને ધર્મરુચિ
૩૪૩ ૧૨-કલહ અને હરિણ
૩૪૫ ૧૩ અભ્યાખ્યાન અને સુકા ૩૪૮ ૧૪-અરતિ–રતિ અને ક્ષુલ્લક સ્માર : ૫૧ ૧૫–પૈશુન્ય અને સુબંધુ–ચાણકય ૫૪ ૧૬-પર પરિવાદ અને સતી સુભદ્રા ૩૫૬ ૧૭માયામૃષાવાદ અને ફૂટતાપસ ૩૫૯ ૧૮-મિથ્યાત્વશલ્ય અને જમાલી
૩૬૬ આઠમમાં–જાતિમદ અને બ્રાહ્મણપુત્ર ૩૫ ૦ કુળમદ અને મરિચી ૦ રૂપમદ અને બે ભાઈઓ
૩૭ર ૦ બળમદ અને મલદેવ રાજા
૩૭૪ ૦ શ્રતમદ અને આય સ્થૂલભદ્ર
૩૭૭ ૦ તપમદ અને દઢપહારી
૩૮૧ ૦ લાભમદ અન ઢઢણમુનિ
૨૮૩ ૦ ઐશ્વર્ય મદ અને બે વ્યાપારીઓ ૩૮૫ કોઠાદિ કષાયને નિગ્રહ ૩૯૦ પ્રમાદમાં-મદ્યપ્રમાદ અને લૌકિકઋષિ ૩૯૧-૨ • માંસાહારના વિવિધ દેષો
૩૯૩ ૦ માંસના મૂલ્યમાં અભયકુમારની બુદ્ધિ ૩૯૭ ૦ વિષયેની ભયંકરતા અને કંડરિક મુનિ ૩૯૮ ૦ કષાય પ્રમાદની દુષ્ટતા
૪૦૦ ૦ નિદ્રાપ્રમાદ અને અગડદત્ત
४०१ ૦ વિકથાના પ્રકારે, સ્ત્રીસ્થાનું સ્વરૂપ ४०१ ૦ ભક્તસ્થા, શક્યા અને રાજા ૦ સ્ત્રીકથાના દે
૨૨૨
૪૧૦
કર
=
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
ઠં જુગાર પ્રમાદનું સ્વરૂપ
• મતાન્તરે અજ્ઞાનાદિ આઠ પ્રમાદો સસગ વજનદ્વાર સમ્યક્દ્વાર, સમ્યકૃત્વના મહિમા અરિહંતાગ્નિછની ભક્તિના મહિમા ૪૨૧
૪૧૯
.
૪ર૧
અરિત ભક્તિમાં કથકરથ રાજા પાંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર અને મહિમા ૪૨૫
• ધનદાતા નમસ્કારમાં શ્રાવકપુત્ર
૪૩૧ ૪૩૨
૦ કામદાતા નમસ્કારમાં શ્રાવિકા
૪૩૨
પારલૌકિક હિતઃ નમસ્કારમાં હું ડિકયક્ષ સમ્યજ્ઞાન પચેગના મહિમા ૪૩૩ શ્રુતજ્ઞાનના લાભ વિષે યવ સાધુ
૪૩૬
પાંચ મહાવ્રતાની રક્ષાનું સ્વરૂ૫ ૪૩૮
.
.
અહિંસાવ્રત
૦ અસત્ય, અદત્ત ત્યાગ અને બ્રહ્મચય" ત્રતા
ગર્ભાવસ્થાનું સ્વરૂપ
નૃસેવાના લાભા અને ચારુદત્ત અપરિગ્રહવ્રત
O
.
છે
૦ પાંચ મહાવ્રતાની ભાવના
૦ મહાવ્રતના પાલનના ઉપદેશ
ધનશેઠની પુત્રવધૂએનું દૃષ્ટાન્ત
ચાર શરણસ્વીકાર અને સ્વરૂપ દુષ્કૃતગાઁનું વિસ્તૃત વ”ન સુકૃત અનુમેાદના
0
ભાવનાપટલદ્વાર-સ્વરૂપ
અનિત્યતા અને નગતિ રાજા
.
અશરણુતા અને શેઠપુત્ર
૦ સસારભાવના અને તાપસશેઠ
О
પૃષ્ઠાંક
૪૧૩
૪૧૫
૦ એકત્વભાવના અને વીરપ્રભુ
• અન્યત્વ અને સુલસ-શિવકુમાર
૪૧૭
૪૩૯
૪૪૧
૨૪
૪૪૮
૪૫ર
૪૫૪
૪૫૫
૪૫૭
૪૧૮
૪૩
૪૭૨
४७४
૪૭૬
४७७
૪૭૯
૪૮૧
૪૮૨
ટ
વિષય
અશુચિતા અને શૌચવાદી બ્રાહ્મણ આભ્રુવ–સ વર્–નિજ રાભાવના
લેાકસ્વરૂપ અને શિવરાજષિ
એધિદુલ ભતા અને વણિકપુત્ર ધર્માચાય દુલ ભતા ધર્મોપદેશકગુરુના દશ ગુણા શીલપાલનના મહિમા ઇન્દ્રિયદમનદ્વાર અને પાંચેય ઇન્દ્રિ યેાની આસક્તિ વિષે વિવિધ દૃષ્ટાન્તા તપદ્વાર અને મહિમા નિઃશલ્યતાદ્વાર, તેમાં નિયાણાના પ્રકારો અને બ્રહ્મદત્ત, માયાશલ્યમાં પીઢમહાપીઠ અને મિથ્યાત્વમાં ન દમણિયાર ( અનુશાસ્તિદ્વાર પૃષ્ણ ) પુષ્ક થી પક ૨-પ્રતિપત્તિ ( અનુશાસ્તિસ્વીકાર–
p
.
01
પૃષ્ઠાક
૪૮૪
૪૮૬
૪૮૭
ree
૪૯૧
૪૯૪
.
વિધિ
મહસેનમુનિની ગેપ આરાધના, તેમાં કરેલી શ્રી ગૌતમપ્રભુની સ્તુતિ
૦ ગ્રન્થકારની પ્રશસ્તિ વગેરે
॰ મૂળપ્રતના પાઠાંતરો
.
૪૯૬
૫૧૭
૧૩૩
કૃતજ્ઞતા ) ૩– (ક્ષપકની) સારણાના વિધિ પરપ ૪-કવચદ્વાર– ( ક્ષપકને ધીરજ વધારવા વિવિધ દૃષ્ટાન્તાપૂવ ક ઉપદેશ ) પર૬ પ-સમતાનું સ્વરૂપ અને મહિમા ૬-ધ્યાનદ્વાર-ચાર ધ્યાનાનુ સ્વરૂપ ૭-લેશ્યાદ્વાર– છ લેશ્યાનાં દૃષ્ટાન્તા ૮–(લેશ્યાના આધારે અનશનનુ ) ફળ સિદ્ધોના સુખનુ સ્વરૂપ, તેમાં યોગનિરાધનું વર્ણન વગેરે –વિજહનાદ્વાર– મહા પારિષ્ઠાપનાનો
૪૯૮
૫૦૬
૫૩૪
૧૩૬
૫૩૮
૧૩૯
૫૪૩
૫૪
૫૫૬
પ્રા. પૃષ્ઠ ૭૦
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્રક
ગાથાનંબર
અને
દુથી
કેવી
, વિવિધ
૨૭૦ ૩૫૩ ૩૯૩ ૧૨૨૮ ૧૨૮૩ ૧૫૨૪ • ૧૭૪૯ ૧૮૬૨ ૧૮૮૨ ૧૯૪૮ ૨૫૦૪ ર૭૧૨ ૨૭૯૬ ૩૨૩૩ ૩૪૯૩ ૭૫૪૮ - ૩૭૪૮ ૪૧૧૬ ૪૩૦૩ ४४७६ ૪૫૫૫ ૪૯૧૧ ૫૦૭૭ ૫૩૫૯ ૫૩૬૬ ૫૪૪૬ ૬૨૨૪
અશુદ્ધ
શુદ્ધ ગાથાનખર અશુદ્ધ શુદ્ધ અને ६२४३ તેમનું
તેરમું બળ . બાળ ૬૩૭૪
દુઃખથી અરૂઢ
આરુઢ ૬૬૯૩ સાંભળી સંભાળી અવા
આવા ૬૭૧૨ સ્પષ્ટ
અસ્પષ્ટ કૂલવાહક કુલવાલક ६७४३ જેની
તેની અસેવન આસેવન ૬૭૯૯ મત્રને
મંત્રીને શાને શાને १८४३ આરિયા
અરિયા કેવી રીતે ७००४ ભણવા ભણાવવા સ્થાને સ્થાનને ७०७६
ઉત્તમ પૂર્વનાં ૭૧૩૫
નીમાંસને બ્રાહ્મણોની અહિ
નહિ ૭૧૩૫ માંસને શબ્દ વધારે છે જે જેઓ ૭૧૬૫ સુવર્ણ
સુવર્ણનાં સમર્ણ
સમર્થ ૭૩૯૧ નિર્ણય નિર્માણ પ્રતિબિંબ પ્રતિબિંબિત ૭૪૧૩-૧૪ સ્થાને
કથાને નિશ્ચય
નિશ્ચળ ૭૪૪૧-૪૩ સ્વસ્થ વિષયથી બીજેથી પ્રા૨ના
પ્રકારના ७४४६-४८ અન્યાયી અન્યાને કથા
તથા ૭૫૮૧ તમામ
તમારા પિતાના
પતિનાં ७६४० કારણ કારણ અને ગણની ૭૮૧૦ કર્મના
હોય કે હારજેવી ૭૮૧૦ હોય કે
કર્મના ધરાવનાર ધરનાર ૭૮૯૩ પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત દેશે દશદેશે ૮૧૫૦ સહિત સહિતતંદુલનાં સ્વીકાર અસ્વીકાર ૮૮૧૩-૧૪ વનથી
પવનાથી તે તે પ્રશસ્તિ-૧૦ નામની - માનની શે શે ૯૧૬૮-૭૨
| ચડાળ ચંડોળ
ચડાળ તેના
તેવા પ્રાસ્તાવિક પા. ૨૨ ૫. ૨૪ માં. “અવિના આવેલું
વાવેલું |
ભાવ (અભિન્ન) સંબંધ છે.” એમ વાંચવું
ગુણની
હાર
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યંતરમાં પાઠાંતરો
रयंग
[ સઘળો અનુવાદ છપાયેલી સંગરંગશાળાની પ્રત શા આધારે કર્યો, પરંતુ કેટલાક પાઠાંતરો શ્રી જેસલમેરના ભંડારની તાડપત્રીય પ્રતિમાંથી મળ્યા તે સઘળાને ઉદ્ધાર કરવો. શક્ય ન લાગ્યો, તેથી ખાસ જેમાં અર્થભેદ જણાયે તે કેટલાક પાઠાંતરે પ્રાકૃત પ્રતિના વાચકને ઉપયોગી સમજી અહીં આપ્યા છે.] ગાથા ७.पेली તાડપત્રી ગાથા છપિલી તાડપત્રી
८१ भारहं कहं भारहकह ૪૧૨ विठ० ०व० १०८ विसंहु० विसंतु ૪૧૬ करवत्ति
करवत्त १० अवंग.
४७3 बब्भं व च. भचंच० ૧૬ कमेगते
कमेणते ४३४ वियागांइ वियोगाई ૧૩૭ महिलं महिलम्मि ४३७ तो
ता संरंभो संरंभा
४36
कारी
०करी ૧૪૧
४३८ भूरिरह
ज्जा० जा० भूसिरहे ११०
ज्जो० जो. ૧૬૨ वित्थरिय विच्छुरियं
४४० एसा-एक्का एसो- एक्को ४४।
चत्ता इमा विबुह
चत्तो इमो ૧૬૮ विबुवह
का वाहा० . ०णे वाह. २०८ गइ.
मइ०
४४७ हक्कारि०
पव्व० ૨૨૧
पव० सकारि०
૪૫૫ ८प्पसुई ८प्पसूई सज्ज
૪૫૫ ०बल
०बलमल ૨૩૪ विद्वसि
चेसि
४९७ ०यव्वस्स
नीई ૨૫૮
.. नीई अव्वस
जासु झत्ति २८३ मणिय०
जसु तुम सणिय०
तुमं
किंतु ૨૮૮ परमत्थं
परमत्थमित्थ
४७५ इहेव इह व्व
धुमाभा.
धूमाभा
४८ परिभा० परिभा० २८८ अहिपयरं अहिययरिं
४८४ सुणि
मुणि ૩૧૧
सो
४०४
पवित्ती त्तणमि
पवित्तीओ 33८ ०त्तमवि य
५.७ नीतिमि० नीतिमे० ३४२
०भावा ૫૧૩ विविह
विचित्त ३४८ व्व च०
चव
૫૧૫ ज्जण
दुम्मिया ३४८
दूमिया जणण० घटि० घट्टि
૫૧૮ ३७४
अहप०
अह प०
५४० सुजला. - सुजाला ૩૮૬ जणा
૫૪૮ विरहे। विरहा वढिओ । ५५५ ०घरध०
धरध०
२३.
भद
२००
सा
भावो
૩૮૧
का
का
जह
वट्रिओ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧
५७०
૫૭૮
૫૭૯
૫૮૪
૫૦
૫૯૨
૫૯૪
૬૦૧
૬૧૧
૧
૬૨૫
૬૯
૬૩૯
૬૬૪
७०२
७०५
७०५
૭૧૧
૭૧૬
७२२
७३५
७४३
૭૫૫
७६१
७६८
७७२
७८८
७८८
७८८
૮૦૦
૮૦૧
૮૧૪
८२२
૮૨૫
૮૨૫
८२६
• प्रमला
एयं
पेहणा
कह
सुत्तत्थ •
य जाग०
य सव०
अइसयवाणिए
दुक्करचमक्कार०
• मुद्धुय
हु
बन्धा आहार | ०कलावविमु० ०त्तेनऊ वयेमि
चिन्तयरस्य
पित्र
इय
ते णिसामेह
अमाइ
. ०भूमिगं
'० कालम्मि
० चूरय !
० कम्मपसरे
० भिल्लचम्म०
• मारिओ
० विसेस ०
साहुण
वट्टन्ता
खत्त० देववसा
1
० चूह भी०
जिण०
સવેગર ગશાળા--પ્રત્ય‘તરમાં પાઠાંતરી
• रिहे
osनाओ
निच्चिय०
कमला
एवं
पेड
कर्हि
वत्थ०
व नाग०
व सव०
असेस
O
वावणिए
दु कुह चमक०
०
मुद्धिय
ते
बन्घे आहार
० कलामु०
० त्तेण वट्टामि चिस्सि व
पिहु
मा चैत्र
अइ ० सियं
काळ पि
व्य !
कमकारा
० भियगचम्म०
०प विओ
० विसेसं०
० साहु
• व इढता
स्वन्नु०
देव वसा
OFT हमी०
जण ०
of णेणं
पुन्नाता
निच्छिय०
૮૫૮
८७०
८७३
૮૯૯
૯૯
८'८
૯૨૮
630
८3८
૯૫૦
૧૦૧૦
१०२७
१०४७
૧૦૫૧
१०५७
૧૦૮૯
૧૦૯૮
૧૦૯૮
૧૧૦૧
११०२
૧૧૦૪
૧૧૧૦
૧૧૧૧
૧૧૧૨
૧૧૧૩
११७३
૧૧૮૧
૧૧૯૫
૧૨૧૦
૧૨૧૪
૧૨૯
૧૨૪૨
૧૨૪૯
वलिऊण
हुर० - ल्लंबि०
वुज्झइ
૧૨૫૫
૧૨૬૧
नव
संता
वइड ०
बुद्धी
ता
० मिइ०
पामु०
माचूर्ण
० विरय०
चिंतित्रं
चिरागओ
किलिस्संति
सु
थणत ०
• ल्लसंत०
० विधय-जोड
० खायं
परेसिं
• वमत्तिण,
● जुत्त
0
'ऊण
मयना०
साहू पित्र गेलन्न मिं०
सबला,
गं जहा
तह के०
૧૨૬૯ कपि
उक्क ०
उवयारं तणे
गुत्त
जेणेव ०
माहि
चलिऊण
हर० ल्लंचि ०
वुब्भइ
निव
सन्ना
वइउ०
बुड्ढी
• मियेा०
पम्मु०
० मात्तुं
वियर ०
चिंति उ'
चिराय न किलम्मंति
घडत०
●ल्ललंत •
० चिंधयं - जोड ०क्खखग्गयं
परेसि
मसत्तिण, 'जुत्तिο
• ऊण यंत
भुयना०
साहू वि गलन्तमि०
स धरा,
० गम डहा०
नहके ०
उक्कू •
कहिंपि
त
गुणं
जे एव मा पेच्छिही
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭૪ १२७४ ૧૨૭૭ ૧૨૮૩ ૧૨૮૩ ૧૩૦૨ ૧૩૧૫ ૧૩૩૨
ठिय
૧૩૪૩ ૧૩૫૪ ૧૩૭૪ १३७५ १३.५ १४४७ १४१ १४८४ ૧૫૨૫
एवं
सवेश -प्रत्यतरमा पाहत। तस्स जयतम्म ।
जेणासि जेणसि य त्ति मधिर छ
सुनिवुत्तं- सुनिश्चित कयंतओ दूव्व-कयंत दूच्छेोव्व
१८४८ सक्ख
सक्खा जई-लग्गि जया-लभि० ૧૯૬૪ असं
डंसं राया लाया
૧૯૯૬ तया सुया (पाठां सका) लहित्तु लहंति ૨૦૨૫
ऽच्छि शूभे थूभ
૨૦૩૨ हम्मिओ. मम्मिओ मुहपरिणईसु सुहपरिणई २००८ सामरिहन्ते °सारमरिहन्ते महुरं- सुमहुर
૨૦૫૫ समाहिमगंतो! समहियमगंता विज्जा ठिच्चा
२०७१ किर मयाणं मणाय
२०८२
सम्मं प० संमप० । जहा जया
२८८ कमाss- कमाओ महं ति तहत्ति
उविहि० विहि० एय
૨૧૭૯ रयमलो रयममलो निविहं निवह
२१८४ . -घट्टप० -थट्टप० सुयनिही सुयमिह २२२१ वसा य सा ममत्ता
समत्ता २२३७ विया पुण, विभा, ०वगयस्स
वगम्म २२४० कपिऊण कत्तिऊण जिणमय-मणु० -जिणमणु
२२४७ मोत्तु कदंप्पा. कंदप्पा० ૨૨૫૩ जयम्मि जियमी - आरहाणा आराहणा
૨૨૯૬
चित्ता चित्त. . दसमण दसण
૨૩૦૧ संमिलंता० संगिलंता.. पहि व्व पहिठ ૨૩૧૩
-याए १ भरइ मर
૨૩૩૯ माणविय० मेोणमिय० केरिच्छा
केरिच्छो २३४६ केणब केण य बहुदु. पहुदु०
૨૩૮૫ निहुयं डि० निहुर्या रुणमय रुणपयं. २४०४ व्यणिज्जे . यणिज्जा
૨૪૧૬ असंगयं असंखयं
२४१५ सगिहे वि सगिह नो, कासि नेक्खसि
૨૪૯૩ अहउ अहह मणा! मण!
२४८४ रोषणे रोयणे, पविसंता सविसंतो ૨૫૫૯ घरभार० घरसार दुक्खाई से दुक्ख इमे
૨૫૮૪ विवज्जय. विवज्जिय० वयणं वयणे
૨૫૯૦ मेथ
. मेव रागमज्झमु० रागिमसमु० २६०४ सणिय सणियं चिय । २१०५ स्थकर्य त्थक्कर
૧૫૫૮ ૧૫૭૭ ૧૫૯૬ ૧૬૧૮ १७०४ ૧૭૩૭. ૧૭૪૧ १७४७ १७९३ ૧૮૦૧ १८०१ ૧૮૧૩ ૧૮૨૯ ૧૮૩૨ ૧૮૯૯ १८४० ११४,
दाणं
दार
हदि
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
आँ अहं नमः || नमोऽस्तु श्री जिनप्रवचनाय ॥
શ્રીમહાવીરસ્વામિને નમઃ । શ્રીગોતમગણધરાય નમઃ | શ્રીશંખેશ્વરપાર્શ્વનાથાય નમઃ । શ્રીજિનચંદ્રસૂરિવરેયેા નમઃ । - શ્રી સિદ્ધિ-મેઘ-મનેાહરસૂરિગુરુવરેન્ચેા નમઃ ।
શ્રીસંવેગરંગરાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ
શ્રી શખેશ્વર પાસજી, વળી ગુણનિધિ ગુરુરાય, તેહુના પદ્મ પ્રણમી સ્મરુ', સરસ્વતી સુખદાય. શ્રી જિનચંદ્રસૂરિ રચ્યા, પ્રાકૃત વચન રસાળ, આરાધન વિધિ દાખવા, ગ્રંથ સ‘વેગર ગશાળ, વિવિધ વિષય વિસ્તારથી, દાખ્યા અતિમતિચંગ, ભણતાં સુણતાં ભવિકને, વધે સંવેગસુરંગ ૩. તેહના ગુર્જર વાણીમાં, અનુવાદ કરું આજ, અલ્પમતિ પણ ભાવથી, સ્વ--પરને હિતકાજ. - ૪. પંડિત જન મુજ ઉપરે, મહેર કરી સુપ્રયાંસ, ભૂલ સુધારીને ભણે, સફળ કરે મુજ આશ. ૫.
ગ્રંથકારનું માંગલ :-ઊગતા સૂર્યની કાન્તિ જેવી (સ્તી), નમસ્કાર કરતાં દેવાના મુગટના સંઘટ્ટથી રિત ( ખરી પડેલાં) રત્નાની સુÀાભિત શ્રેણિ જેવી (નિ`ળ) અને મેાક્ષમાને શેાધવાની ઇચ્છાવાળા (ભવ્ય ) મનુષ્યેાના હાથમાં રહેલી દીપકની શ્રેણી જેવી ( તેજસ્વી ), એવી શે।ભતી પગાના નખાની શ્રેણીવાળા ત્રિભુવનપૂજિત શ્રી ઋષભદેવપ્રમુખ તીર્થંકરાને (ઢે ભવ્ય પ્રાણીએ તમે) નમસ્કાર કરે. (૧-૨)
દુઃખથી જેને સમજી શકાય તેવા - ( દુર્ગોંમ ) નયસમૂહ(નયવાદ )રૂપી નખાના સમૂહથી ભયંકર એવા જેાના તીથ (શાસન )રૂપી સિહ, આજે પણ કુતીથિ કા(અન્ય)
૧.
૨.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું મતાવલંબીઓ )રૂપી હાથીઓના સમૂહને અત્યંત આક્રમણ કરે છે, તે શ્રી મહાવીર પ્રભુને તમે નમસ્કાર કરે, કે જે પ્રભુ અનંત રાગવાળા છતાં રાગના ત્યાગી, સુગત=બુદ્ધ છતાં શિવ અને સેમ=ચંદ્ર છતાં રાત્રિના ઉદયરૂપી આરંભના ત્યાગી છે. (અહીં ગ્રંથકારે વિરોધાભાસ અલંકારથી સ્તુતિ કરી છે, તેને ટાળવા ( અનંતરાય = ) અંતરાય વિના, (પરિહરિયરાય=) રાગના ત્યાગી, (સુગત5)સમ્યજ્ઞાનવાળા હેવાથી ( શિવ=)ઉપદ્રવ હરનારા અને (સેમ= )સૌમ્યતા ગુણવાળા હોવાથી, પ્રભુ (ચત્તદેસેદયારંભ=)રાગાદિ દેના ઉદય અને આરંભના ત્યાગી છે, એમ અર્થ કરી શકાય.) (૩-૪)
નિર્વાણ પામેલા અને સ્નેહદશાથી રહિત એવા છતાં અપૂર્વ દીપક સરખા, જગત્મસિદ્ધ શ્રી સિદ્ધો જયવંતા વતે છે. (અહીં દીપકના પક્ષમાં નિર્વાણ પામેલે એટલે બૂઝાએલે અને સ્નેહ તેલ તથા દશા=વાટ, એ અર્થ કરે.) સિદ્ધ એવા નથી તે પણ પ્રકાશ કરે છે, માટે અપૂર્વ દીપક સરખા છે. (૫)
હજારે અતિશયરૂપી સુંદર (સુગંધી) મકરંદ રસથી ઉદ્દામ (મઘમઘતા), એવા શ્રી જિનેશ્વરના મુખરૂપી સરોવરમાંથી પ્રગટેલા (ઊગેલા) મૃતરૂપી કમળના મૂળ, નાળ વગેરે તુલ્ય જે પાંચ પ્રકારના આચારે, તેના નિત્ય પાલક અને પ્રરૂપક, એવા ગુણગણના ધારક શ્રી ગૌતમ વગેરે જે ગણધરે, તેઓને હું વાંદુ છું. (૬-૭)
અનવરત=સતત સૂચના દાનથી આનંદિત કરેલા મુનિવરૂપી ભમરાઓથી પરિ વરેલા અને નિત્ય ચરણ-ચારિત્રગુણથી શ્રેષ્ઠ એવા હાથીતુલ્ય શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતની હું સ્તુતિ કરું છું. (અહીં હાથીના પક્ષમાં દાનમદ, ભ્રમરનિકર ભમરાઓને સમૂહ અને ચરણ ચાલ–ગતિથી શ્રેષ્ઠ, એ અર્થ કરી શકાય.) (૮)
જેઓ કરુણથી ભરપૂર હૃદયવાળા, ધર્મમાં ઉદ્યમી ને સહાય કરનારા અને દુર્જય કામદેવને જીતનારા તથા તપોનિધાન(તપસ્વી) છે, તે મુનિવરેને હું પ્રણમું છું. (૯)
ગુણરૂપી રાજાની રાજધાની સરખી શ્રી સર્વજ્ઞ ભગવંતની મહારાણીને હું નમું છું, કે જે વાણું સંસારરૂપી ભયંકર (અવડ= ) કુવામાં પડેલા પ્રાણીઓના ઉદ્ધાર માટે નિષ્પા૫ દેરી સમાન છે. (૧૦)
. તે ઉત્તમ પ્રવચન જયવંતુ વતે છે કે-ઉન્માર્ગે જતે બળદ તીર્ણ (પવયણ =) પણને દેખીને જેમ સન્માર્ગે ચાલે, તેમ પ્રાણિઓ જે પ્રેરક પ્રવચનને પામીને સંસારમાર્ગને છોડીને મોક્ષના માર્ગે ચાલે છે. (૧૧) - (મુનિએની સામાન્ય સ્તુતિ ઉપર કરવા છતાં આ ગ્રંથ નિર્માણ માટે હેવાથી, હવે નિર્ધામક મુનિઓની સવિશેષ સ્તુતિ રંટની ઉપમા આપીને કહે છે કે જેઓ ચિંતા(જ્ઞાનરૂપી અરઘટ્ટને જોડીને, ધર્મ–શુકલ, બે શુભધ્યાનરૂપી બળદોની જેડી દ્વારા, આરાધનારૂપી ઘડીએની માળા વડે, આરાધક પ્રાણીઓ રૂપી પાણીને, જેઓ સંસારરૂપી
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથકારનું મંગલ-ધર્મની દુર્લભતા કુવામાંથી ખેંચીને, ઉંચે (મક્ષ કે સ્વગે) પહોંચાડે છે, તે અરઘટ્ટતુલ્ય નિયમક ગુરુઓને અને મુનિઓને સવિશેષ નમું છું. (૧૨-૧૩)
(વળી આરાધક એવા મુનિએ અને ગૃહસ્થની સ્તુતિ કરે છે કે-) સદ્દગતિની પ્રાપ્તિ માટે મૂળ આધારભૂત આ (ગ્રંથમાં કહેવાશે તે પરિકમવિધિ વગેરે) ચાર પ્રકારના સ્કંધવાળી આરાધનાને પાર પામેલા મુનિઓને હું વાંદું છું અને (તેવા) ગૃહસ્થને અભિનંદુ (પ્રશંસા કરું) છું. (૧૪)
(હવે સંસારથી તરવા માટે આરાધના એ જ નાવ સમાન છે, તેથી તેની સ્તુતિ કરે છે કે-) તે આરાધના ભગવતી જગતમાં સદા જયવંતી રહે, કે જેને દઢતાથી વળગેલા ભવ્ય પ્રાણિઓ “નાવડીમાં બેઠેલે સમુદ્રને તરે,” તેમ ભયંકર ભવસમુદ્રને તરી શકે છે. (૧૫)
(હવે શ્રુતદેવીની સ્તુતિ કરે છે કે-) તે મૃતદેવી (સદા) જયવંતી છે, કે જેના પસાયથી મંદ બુદ્ધિવાળા પણ કવિએ નિજ ઈષ્ટ અર્થને પાર પામવામાં સમર્થ બને છે. (૧૬)
(હવે પિતાના ગુરુની સ્તુતિ કરે છે કે- ) જેઓના ચરણકમલના (સેવાના) પ્રભાવે હું સર્વ લેકને લાઘનીય એવી સૂરિપદવીને પામ્યો છું, તે દેથી (અથવા પંડિતથી) પૂજાએલા મારા ગુરુભગવંતને હું પ્રણિપાત (વંદન) કરું છું. (૧૭)
. એ રીતે સમસ્ત સ્તુત્યવર્ગની આ સ્તુતિ દ્વારા “જેમ સુભટ હાથીઓની ઘટાડે શત્રુરૂપી પ્રતિપક્ષને ચૂરે, તેમ” વિનિરૂપી પ્રતિપક્ષને ચૂરે કરનારે હું સ્વયં મંદમતિ છતાં મેટા ગુણોના સમૂહથી મહાન એવા સદ્દગુરુના ચરણકમળના (અથવા ચારિત્રના) પ્રભાવે ભવ્ય પ્રાણીઓને હિતકારક કંઈક માત્ર કહું છું. (૧૮-૧૯)
સંસાર અટવીમાં ધર્મની દુર્લભતા –(વિજા ભતક) નિરંકુશ યમરૂપી સિંહ મૃગલાતુલ્ય સંસારી જીના સમૂહને જ્યાં સતત હણે છે, વિલાસી દુર્દાન્ત ઈન્દ્રિરૂપી શિકારી પ્રાણિઓથી જે (ઉ૫કન) અતિ (લલ) ભયંકર છે, પરાક્રમી એવા કષાયને વિલાસ જ્યાં વ્યાપ્ત છે, કામરૂપી દાવાનળથી જે રૌદ્ર (બિહામણું) છે, વિસ્તાર પામતી એવી દુર્વાસનારૂપી પર્વતની (વેગીલી) નદીઓના પૂરથી જે દુર્ગમ્ય છે અને તીવ્ર દુઃખરૂપી વૃક્ષે જ્યાં (સર્વત્ર) ફેલાયેલાં છે, એવી વિકટ અટવીરૂપ ગહન આ સંસારમાં લાંબા માર્ગે મુસાફરી કરતા મુસાફરની જેમ” મુસાફરી કરતા ને, ઊંડા સમુદ્રમાં રહેલા મોતીની પ્રાપ્તિની જેમ, મનુષ્યપણું ધુંસરી અને સમીલાના દષ્ટાંત જેવું અતિ દુર્લભ છે, તેને અતિ મુશ્કેલીથી મેળવવા છતાં ઉખર ભૂમિમાં ઉત્તમ ધાન્યપ્રાપ્તિ કે મરૂભૂમિમાં કલ્પવૃક્ષની પ્રાપ્તિની જેમ ત્યાં (મનુષ્યપણામાં) પણ સુકુળ, સુજાતિ, પંચેન્દ્રિયની પટુતા, દીર્ઘ આયુષ્ય વગેરે ધર્મસામગ્રી (ઉત્તરોત્તર) વિશેષ દુર્લભ છે, તેને પણ પામવા છતાં (સર્વજ્ઞકથિત નિષ્કલંક ધર્મ અતિ દુર્લભ છે, કારણ કે...) ત્યાં પણ ભાવિ કલ્યાણુકર હય, સંસાર અલ્પ બાકી રહ્યો હોય, અતિ દુર્ભય મિથ્યાત્વ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું મેહનીય કર્મ નિર્બળ બન્યું હોય, ત્યારે જીવને સદ્ગુરુના ઉપદેશથી કે સ્વયં (નૈસગિક) રાગ-દ્વેષરૂપી કમની ગ્રંથીને ભેદ થવાથી (ધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે ધર્મ કે છે તે કહે છે.)
મોટા પર્વતની અતિ વેગવાળી મહાનદીના પૂરમાં તણાતા જીવને નદીના કાંઠાને - પ્રકૃણ આધાર મળી જાય, ભિખારીને નિધાન મળી જાય, વિવિધ રંગથી રીબાતા રેગીને ઉત્તમ વૈદ્ય મળી જાય અને કુવામાં પડેલાઓને બહાર નીકળવા માટે કોઈને હાથને મજબૂત ટેકો મળી જાય, તેમ અત્યંત પુણ્યના પ્રકર્ષથી પામી શકાય તેવ, ચિંતામણી અને કલ્પવૃક્ષને પણ જીતનાર અધિક ઉપગારી, એવા સર્વજ્ઞકથિત નિષ્કલંક ધર્મને (જીવ) પામી શકે છે, માટે તેવા પરમ ધર્મને પામીને આત્માએ પિતાનું હિત જ
(સા)ધવું જોઈએ. તે હિત તેવું જોઈએ કે જે નિયમાં કોઈ પણ અહિતથી ક્યાંય પણ કદાપિ બાધિત ન થાય. (૨૦ થી ૨૯) છે કે ઉપર જણાવ્યું તેવું અનુપમ (સર્વશ્રેષ્ઠ) આત્યંતિક (કદાપિ નાશ નહિ પામનારું) અને એકાન્તિક ( દુઃખના લેશ વિનાનું શુદ્ધ) એવું શ્રેષ્ઠ હિત (સુખ) મેક્ષમાં મળે છે. તે મોક્ષ કર્મોના સંપૂર્ણ ક્ષયથી થાય છે અને આ કર્મક્ષય પણ કરેલી વિશુદ્ધ આરાધનાથી થાય છે, માટે હિતના અથી ભવ્યજીએ સદા તે ધર્મની આરાધનામાં ઉદ્યમ કર જોઈએ, કારણ કે-ઉપાય વિના ઉપેયની સિદ્ધિ (પ્રાપ્તિ) થાય નહિ. (૩૦-૩૧) આ આરાધના કરવા ઈચ્છનારા પણ જે તેઓ આરાધનાનું સ્વરૂપ જણાવનારાં સમર્થ શાને? છોડીને ગમે તે (તેટલે ) ઉદ્યમ કરે, તે પણ સમ્યગ્ર આરાધનાને જાણી (પામી) શકતા નથી. (૩ર) માટે હું તુછબુદ્ધિ છતાં ( ગુર્નાદિની કૃપા અને શાના આલંબનથી) ગૃહસ્થ અને સાધુ-ઉભય સંબંધી અતિ પ્રશસ્ત એ મહાઅર્થ (મોક્ષ) અને તેના હેતુથી વ્યાપ્ત એવું આરાધનાશાસ્ત્ર કહીશ. (૩૩) હવે આરાધકને ઉદ્દેશીને કહે છે. .
ધર્મના અધિકારી -આરાધનાની ઈચ્છાવાળાએ પ્રથમથી જ ત્રણ યોગને રોકવા જોઈએ, કારણ કે-બેકાબૂ એવા ગણ ગો એવું કઈ અશુભ-અસુખ નથી, કે જેને ન કરે, અર્થાત્ સર્વ અશુભઅસુખના સર્જક, નિરંકુશ એવા ત્રણ યોગ છે. (૩૪) તે આ પ્રમાણે -
અસમંજસ એટલે અન્યાયરૂપે નિરંકુશપણે વિવિધ વિષયરૂપી અરણ્યમાં ભમતે, અરતિ, રતિ અને કુમતિ વગેરે હાથીણીઓ તથા કષાયરૂપી પોતાનાં (હાથીનાં) બચ્ચાં વગેરે મટા યુથથી યુક્ત તથા ઘણા ગુણરૂપી વૃક્ષોને નાશ કરનાર, એ પ્રમાદરૂપી મદથી મત્ત બનેલે આ મનરૂપી હાથી પગલે પગલે ઘણા પ્રકારની (કર્મરૂપી) રજવડે આત્માને મલિન કરે છે. (૩૫-૩૬) -
- હવે વાણુને અસતીની ઉપમાથી વર્ણવે છે કે-નિરર્થક બેલાતી, પ્રતિક્ષણ અન્યાન્ય વર્ણો( શબ્દો)ને ધારણ કરતી અને વિલાસ એટલે (સાંભળનારને ) મનરંજન કરતી, એવી
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘર્મના અધિકારી-યોગનિરોધનું ફળ-સંગનો મહિમા વાણું (વચન) પણ અસતીની જેમ (અસતી પક્ષમાં સ્વાર્થ નિરપેક્ષ પ્રવૃત્તિવાળી, ક્ષણે ક્ષણે અન્યાન્ય વર્ણન રંગની થેજના કરનારી વિલાસી) અનર્થને ફેલાવે છે. (૩૭)
હવે કાયાના અંગે કહે છે કે-અન્યા (આત્માને અહિતકર એવા) વ્યાપાર(પ્રવૃત્તિ). વાળી, સર્વ વિષયમાં સર્વ રીતે (અનિરૂદ્ધ) નિરંકુશ અને તપેલ લોખંડને ગોળ જેમ જ્યાં સ્પશે, ત્યાં બાળી મૂકે, તેમ સર્વત્ર હિંસાદિને કરનારી, એવી કાયા પણ કલ્યાણકર નથી. (૩૮) આ નગણમાં નિરંકુશ એ એક પણ યોગ ઉભયલોકનાં દુઃખોનું બીજ છે, તો તે ત્રણેય જ્યારે સાથે મળે, ત્યારે શું ન કરે ? અર્થાત્ મહા અનર્થ કરે. માટે તે યુગોના નિષેધ માટે યત્ન કરવા જોઈએ. (૩૯)
- આ યોગનિરોધ શી રીતે થાય? તે કહે છે કે-વળી તે ગનિરોધ પ્રશસ્ત ગ્રંથેના અર્થનું ચિંતન, તેની રચના, વગેરે સમ્યગ્ર કાર્યના આરંભથી થાય, અન્યથા ન થાય ? કારણ કે–તેના જ અર્થને વિચાર કરવાથી મન, તેને બોલવાથી વચન અને તેને લખવા વગેરેની ક્રિયા કરવાથી કાયા, એ કાર્યમાં સારી રીતે જોડાય. એટલે અસદું વ્યાપારથી રોકાઈ જાય. (૪૦-૪૧) એ રીતે કર્મબંધમાં એક પ્રબળ કારણ એવા ગોના પ્રસાર( પ્રચાર)ને કિનારા મહાત્માને જ ( અથવા મારા આ આત્માને) આ પ્રસ્તુત ગ્રંથરચનાથી ઉપકાર થઈ શકે. (૪૨ ) હવે યોગનિરોધથી થતા લાભે કહે છે.
યોગનિરોધનું ફળ -એ રીતે યોગનિરોધથી થયેલ એક આ ઉપકાર (કે પ્રસ્તુત ગ્રંથનું સર્જન થાય) અને બીજો ઉપકાર એ કે-સંવેગનું વર્ણન કરતાં પદે પદે પ્રશમસુખને લાભ થાય. (૪૩)
સવેગને મહિમા -સ્વમમાં પણ દુર્લભ એ સંવેગ, સાથે નિદ પ્રમુખ પરમાર્થ(ત)ને જેમાં વિસ્તાર હેય, તે શાસ્ત્ર શ્રેષ્ઠ કહેવાય છે. (૪૪) જે શાસ્ત્રમાં અનાદિ ભવાભ્યાસથી સ્વયંસિદ્ધ (અનાદિ અભ્યાસથી કરાય તેવા) અને બાળ, ગોપાળ, સ્ત્રીઓ વગેરે સર્વ કેઈ સરલતાથી કરી શકે તેવા, કામ અને અર્થની પ્રાપ્તિના તથા રાજનીતિના ઉપાયે બહુ પ્રકારે જણાવ્યા હોય, તે શાસ્ત્રને હું નિરર્થક (અહિતકર ) સમજું છું. (૪૫-૪૬ ) એ કારણે સંવેગાદિ આત્મહિતાર્થના પ્રરૂપક આ શાસ્ત્રના શ્રવણ અને પરિભાવન ( ચિંતન) વગેરેમાં બુદ્ધિમાનેએ નિત્ય પ્રયત્ન કરે જોઈએ. (૪૭) કારણ કે-સંવેગગર્ભિત અતિ પ્રશસ્ત શાસ્ત્રનું શ્રવણ ધન્ય પુરુષોને જ મળે છે, અને શ્રવણ પછી પણ તે સમરસ સમતા)ની પ્રાપ્તિ તે અતિ ધન્યપુરુષને જ થાય છે. (૪૮) વળી જેમ જેમ સંગરસનું વર્ણન કરાય, તેમ તેમ પાણી ભરેલો માટીને કાચા ઘડો જેમ ભિંજાય(ભેદાય), તેમ ભવ્યાત્માઓનાં હૃદયે ભેદાય છે; (૪૯) વળી લાંબા કાળ સુધી પાળેલા સંયમને સાર પણ આ ( સવેગાસની પ્રાપ્તિ ) છે; કારણ કે બાણ તેને કહેવાય, કે જે લક્ષ્યના મધ્યને વિધે ! (તેમ આરાધના તેને કહેવાય, કે જેથી સંવેગ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું પ્રગટે, ) (૫૦) દીર્ઘકાળ સુધી તપ તપ્યા, ચારિત્ર પાળ્યું અને બહુ શ્રુતજ્ઞાનને પણ ભણ્યા, છતાં જે સંવેગરસ ન પ્રગટે, તે તે સર્વ ફેતરાને ખાંડવાની જેમ (નિષ્ફળ) જાણવું. (૫૧) કારણ કે-હૃદયમાં (અથવા પાઠાન્તરે) સમગ્ર દિવસમાં એક ક્ષણ પણ સંવેગરસ ન પ્રગટે, તે તે નિષ્ફળ બાહ્ય ક્રિયાના કષ્ટનું શું ફળ મળ્યું? (૫૨) પખવાડિયામાં, મહિનામાં, છ માસમાં કે વર્ષને અંતે પણ જેને સંવેગરસ ન પ્રગટે, તે આત્માને દુર્ભવ્ય કે અભવ્ય જાણ. (૫૩) જેમ રૂપ( સૌંદર્ય)માં ચક્ષુ, (પતિ-પત્ની, માતા-પુત્ર, ગુરુ-શિષ્ય આદિ યુગલરૂપ) મિથુનમાં (પરસ્પર) હિતબુદ્ધિ અને રસોઈમાં લૂણ એ સારભૂત છે, તેમ પરલોકના વિધાન સહિત)માં સંગરસને સ્પર્શ સારભૂત છે. (૫૪) સંવેગના જ્ઞાતાઓએ (અનુભવીઓએ) “ભવને તીવ્ર ભય અથવા મેક્ષની તીવ્ર અભિલાષા તેને સંવેગ કહ્યો છે. (૫૫)
ગ્રંથ રચવાનો હેતુ અને ગ્રંથનો મહિમા –માટે માત્ર સંવેગની વૃદ્ધિ માટે જ નહિ, પણ કર્મરૂપી રેગથી રીબાતા ભવ્ય ને અને મારા આત્માને પણ (નરેગી બનાવવા માટે) લાંબા સમયથી સાંભળેલા ગુરુરૂપી વૈદ્યના ઉપદેશમાંથી વચનરૂપી દ્રવ્ય એકઠાં કરીને ભાવ આરોગ્યના હેતુભૂત આ અજરામર કરનારું, એવું આરાધનારૂપી રસાયણ (શાસ્ત્ર) કરવાનું મેં આરંભ્ય છે. (૫૬-૫૭) આ આરાધના(સવેગ રંગશાળા) રૂપી ચંદ્રના કિરણેની નીચે રહેલા દિવ્ય કાન્તિ(જ્ઞાન)વાળા ( આરાધક) જીવરૂપી ચન્દ્રકાન્ત મણિમાંથી પાપરૂપી પાણી પ્રતિક્ષણ ઝરે છે. (અર્થાત્ આ સંવેગ રંગશાળામાં કહેલી આરાધના કરનારના પાપે પ્રતિક્ષણ નાશ પામે છે.) (૫૮) જેમ કતક ફળ (નું ચૂર્ણ) જળને નિર્મળ કરે છે, તેમ જેને સાર સંવેગ છે, એવી આ સંવેગ રંગશાળા, તેને વાંચનારા, શ્રવણ કરનારા અને ભાવિત કરનારાના, કલુષિત મનને પણ નિર્મળ (શાન્ત) કરશે. (૫૯)
ગ્રંથનો મહિમા :-(હવે આ ગ્રંથને વેશ્યાની અને સાધુઓને વિલાસીની ઉપમાથી ઘટાવે છે કે-) આ કારણે જ જેમાં પદે લલિત (અલંકારી) છે (વેશ્યાપક્ષમાં પદ-ચરણ અલંકૃત છે) તથા જે સરળ, કમળ અને શુભ અર્થથી શોભન (વેડ્યાપક્ષે સરળ, કમળ અને સુંદર હાથથી શેભન) છે, અખંડ એવાં (કાવ્યનાં) લક્ષણોથી શ્રેષ્ઠ (વેશ્યાપક્ષે અખંડ શરીરના લક્ષણેથી શ્રેષ્ઠ) છે, સુંદર શબ્દોરૂપી રત્નથી ઉજ્વલ (દેદીપ્યમાન) કાયા(સ્વરૂપ)વાળી (વેશ્યાપક્ષે ઉત્તમ વર્ણ અને રત્નો( અલંકાર)થી ઉજ્વલા શરીરવાળી), કાનને સુખ આપનારા કલ્યાણકારી શબ્દવાળી (શ્રેતાને આનંદ આપનારી), (વેડ્યાપક્ષે કાનને પ્રિય લાગે તેવી ભાષાભાળી) (કાવ્યના) વિવિધ અલંકારેથી શોભતા સમગ્ર શરીર(વર્ણન)વાળી (વેશ્યાપક્ષે વિવિધ આભરણેથી ભૂષિત શરીરવાળી), વળી ઉછળતા પ્રશાન્ત રસ (સમરસ)વાળી, વેશ્યાપક્ષે અપ્રશાન્ત રસ ઉન્માદવાળી), તથા વિશેષતયા પરલેકના વિષયને (મુખને) આપનારી, (વેશ્યાપક્ષે (પર= અન્ય લોકોને વિષયસુખ આપનારી), વળી બહુભાવ (બહુમાન) પ્રગટાવવા દ્વારા અન્ય (વાચક-શ્રેતાદિ)ને શ્રેષ્ઠ આનંદ ઉપજાવનારી, (વેશ્યાપક્ષે બહુભાવ (હાવભાવ) દ્વારા પરપુરુષને (પર
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથ રચવાનો હેતુ, મહિમા અને સંબંધ આનંદ= ( કામને આનંદ ઉપજાવનારી), વળી જેની રચના અસદ્ ગાથાઓથી રહિત છે (વેશ્યાપક્ષે મિથ્યા આગ્રહ વિનાની) અને જેમાં ક્યાંય પણ અનર્થરૂપી કાળા પણું નથી, (વેશ્યાપક્ષે કદાપિ જેણે ધનને ઘણું માન્યું નથી–અસંતેષી ), વળી ઘણુ ગ્રંથેમાંથી (અથવા ગુર્વાદિ પાસેથી) એકઠા કરેલા અર્થરૂપી તવાળી વેશ્યા પક્ષે ઘણા લેકે પાસેથી અર્થને મેળવનારી) તથા (મૂળકાળ= ) પ્રારંભથી ( કરણ= ) કારકના ( વિભક્તિઓના) વિધાન માટે કરેલા પરિશ્રમવાળી, (વેશ્યાપક્ષે જન્મથી માંડીને કરણવિધિ કામના વિવિધ આસનના, અથવા નૃત્ય સંબંધી કરણના અભ્યાસવાળી), રેવી મહાવેશ્યા જેવી આ (આરાધનાવિધિ= ) સંગ રંગશાળા છે. (૬૦ થી ૬૩) ( આ સંવેગ રંગશાળારૂપી વેશ્યા) જેઓ નિત્ય પિતાની સમતાની રમણતામાં તત્પર, મોહને નાશ કરનારા, જ્ઞાનને ( આભેગ= ) વિરતાર (વૃદ્ધિ) કરવામાં તત્પર (ઉદગ્ર= ) અખંડિત
તેથી યુક્ત અને સાધુતાને વિલાસ કરવામાં ચતુર છે, ( એવા ક્યા સાધુને) ( વિલાસીપક્ષે અપસમ=અપ્રશમમાં–રાગ-દ્વેષ-વિષયાદિમાં (રઈપર= ) પ્રીતિ કરનારા, નિત્ય (મોહન=) કામની આશા કરનારા, વિવિધ ભેગમાં રક્ત ( ઉદગ્ર વય= ) યુવાવસ્થાવાળા અને ( સમણુ= ) પિતાના મનપસંદ વિલાસને કરવામાં ચતુર એવા (કયા વિલાસીના) નેત્રને આનંદ આપનારી અને ચિંતન-મનનને યોગ્ય વચનેવાળી, આ આરાધના-સંવેગ રંગશાળા (વેશ્યાપક્ષે નેગોને આનંદ આપનારી અને ભાવનીય=દર્શનીય મુખવાળી) કયા સાધુના મનને હરણ કરવામાં કારણ નહિ બને? અર્થાત્ વેશ્યા જેમ વિલાસીનું ચિત્ત હરે, તેમ આ સંગરંગશાળા સર્વ સાધુઓના મનનું હરણ કરશે. (૬૪-૬૫) વળી એ જ રીતે (નિજક) પરિવાર અને પરિગ્રહના સંગની વાંછાને તજનારા (વિરાગી) એવા સગૃહસ્થને પણ આ સંગરંગશાળા (નિવૃત્તિ) શાન્તિનું (અથવા સર્વવિરતિનું) નિમિત્ત કેમ નહિ બને? અથપત્તિએ બનશે. (૬૬)
જેમ અતિ નિપુણ સૂત્રધાર (સુથાર) અનંતર જાતં=નજીકમાં થયેલું (અપ્રાચીન) એવું પણ કઈ કાષ્ટ, ઈંટે કે પત્થર વગેરે (દલ= ) વસ્તુઓને તેડવા-સાંધવા દ્વારા, જાડું-પાતળું કે લાંબુ-ટૂંકુ કરીને, બીજે આકાર આપીને, સુંદર મંદિરરૂપે સ્થાપે (બનાવે) છે, તેમ કરવા હું પણ તત્પર થયો છું. (૬૭-૬૮) શ્રુતમાં લેવામાં આવેલું અને પ્રાચીન, એવું આ પ્રારબ્ધ ગ્રન્થમાં ઉપયોગી કઈ ગાથા, કલેક, અદ્ધગાથા કે બે-ત્રણ વગેરે અનેક લેકેના-ગાથાઓના સમૂહરૂ૫ કુલક વગેરેને પણ કંઈક ગ્રહણ કરવારૂપે અને કંઈક છોડવારૂપે, કઈ સ્થળે ઘટાડતે અથવા કોઈ સ્થળે વધારતે હું તે તે વ્યાખ્યામાં કારમાં ઉપકારી થાય તે રીતે પરાયું પણ આ ગ્રંથમાં કઈ સ્થળે જશ (જેડીશ). (૬૯-૭૦) નવું કરવા માટેનું પિતાને જ્ઞાન અને અભિલાષા હોવા છતાં, પિતાને કાવ્યની રચનાને ગર્વ તજવા માટે અન્ય કવિનું રચેલું પણ પિતાની રચનામાં દાખલ કરતે (કવિ જવાબદારીના ભારથી) હલકે થાય છે. (અર્થાત્ પિતાને તે વિષયનું જ્ઞાન હોવા છતાં
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વિર પહેલું અન્ય ગ્રંથકારને પાઠ કે સાક્ષી આપવાથી પિતાની રચના વિશ્વસનીય બને છે અને પિતાની જવાબદારીને ભાર ઓછો થાય છે). (૭૧) વળી બીજાઓને કેવળ ઉપકાર કરવા માટે મારે આ પ્રારભ છે, તેથી તે પણ સ્વ–પર ઉભયનાં વચને દ્વારા યુક્તિયુક્ત બને. (૭૨) એવું જોવામાં પણ આવે છે કે-વ્યાપારી લેક અધિક ગ્રાહકે આવે ત્યારે પિતાની અને બીજા વેપારીના હાટમાં રહેલી પણ વસ્તુઓને લઈને મેટા વેપારી બને છે. (૭૩)
ગ્રંથનું નામ કરવામાં હેત અને સંબંધ:-આ ગ્રંથમાં કહેવાશે તે પ્રસ્તુત આરાધનાને અમે ગુણનિષ્પન્ન નામથી જેને અર્થ નિશ્ચિત છે, તેવા યથાર્થ સંવેગરંગશાળા નામથી કહીશું. અર્થાત્ આ આરાધનાનું નામ સંવેગરંગશાળા રાખીશું. (૭૪) (આ સંગરંગશાળા= ) યતિ અને ગૃહસ્થ વિષયક આરાધના, જે રીતે નવદીક્ષિત મહસેન રાજાએ પૂછી અને શ્રી ગૌતમ ગણધરે જે રીતે તેને કહી, તથા જે રીતે તેને સમ્યગુ આરાધીને તે રાજા મોક્ષ પામશે, તે રીતે (અમે કહીશું, માટે) અમારાથી કહેવાતી આ આરાધનાને સ્થિર (એકાગ્ર) ચિત્તથી સાંભળ-હૈયામાં ધારણ કરે ! (૭૫-૭૬) હવે કથારૂપે આરાધનાનું વર્ણન કરતાં પ્રથમ ચાર ગાથાથી કચ્છ દેશનું વર્ણન કરે છે.
કથા પ્રારંભ અને કચ્છ દેશનું વર્ણન -ધન-ધાન્યથી ભરપૂર એવા ઘણા નગર અને ગામના સમૂહથી રમણીય, રમણીયરૂપ અને લાવણ્યવાળી યુવતીઓથી સર્વ દિશાઓને ભાવત તથા સર્વ દિશામાંથી આવેલા વેપારીઓ જ્યાં વિવિધ પ્રકારના મોટા વેપાર કરે છે, વળી વેપારથી ધનાઢય બનેલા ઘણું ધનાઢયોએ જ્યાં શ્રેષ્ઠ દેવમંદિરે કરાવ્યાં છે, વળી દેવમંદિરના ઉંચા શિખરના છેડે (ઉડતી) વેત ધ્વજાઓના સમુહથી આકાશ પણ જ્યાં ઢંકાઈ ગયું છે, તથા આકાશમાં રહેલા વિદ્યાધરેએ જેના સુંદર ગુણસમુહની પ્રશંસા કરી છે, તથા રમણીય ગુણના સમુહથી પ્રસન્ન થયેલા મુસાફરોએ જે દેશમાં આવીને વસવાની ઈચ્છા કરી છે, તે આ જંબુદ્વિપના-દક્ષિણભરતાદ્ધમાં કચ્છ નામનો દેશ છે. (૭૭ થી ૮૦) એ દેશની વિશેષતા જણાવે છે કે-ભારતમાં તે ગોવિંદ (વાસુદેવ) એક જ, હલી (બળદેવ પણ) એક જે અને અર્જુન પણ એક જ, ત્યારે આ દેશ સેંકડો ગોવિંદો (ગાયના સમૂહથી) યુક્ત છે. હલી (ખેડૂતો) પણ સેંકડો છે અને અર્જુન (નામનાં વૃક્ષો પણ અગણિત છે. એ રીતે આ દેશ ભારતની (વાતનેeમહત્તાને પણ અવગણે છે. (૮૧) હવે ત્યાંની શ્રીમાલા નામની નગરીનું પાંચ ગાથાથી વર્ણન કરે છે કે–ત્યાં યુવતી સ્ત્રી જેમ વસ્ત્રથી અંગોપાંગ સંવૃત્ત (વીંટેલાં) રાખે, તેમ આ નગરી કિલ્લાથી વીંટાયેલી (સંવૃત્ત) છે, સૂર્યનું બિમ્બ જેમ અત્યન્ત પ્રભાથી યુક્ત હોય, તેમ નગરી ઘણું (પહ= ) માર્ગોથી યુક્ત છે અને વિભક્તિ-વર્ણ—નામ વગેરેથી યુક્ત પ્રત્યક્ષ જાણે શબ્દવિદ્યા (વ્યાકરણ) હોય, તેમ સુંદર જુદા જુદા વર્ણના, નામવાળા, ભિન્ન ભિન્ન વસવાટ (મહલ્લા)વાળી છે. (૮૨) વળી જે નગરી મેટી ખાઈને પાણીથી વ્યાપ્ત અને ગોળ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રન્થનો સંબંધ અને મહસેનનૃપ વર્ણન એવા કિલ્લાથી વિટાયેલી હેવાથી જાણે લવણસમુદ્રની જગતીથી વિંટાયેલા જંબુદ્વિપની સરસાઈ–સ્પર્ધાને કરે છે. (૮૩) વળી નિત્ય ચાલતાં વિસ્તૃત નાટક અને મધુર ગીતથી જે (પ્રજાજનને સતત) આનંદની વૃદ્ધિ કરે છે અને પરચક્રના ભયથી રહિત હોવાથી કૃતયુગના (સુષમાકાળના) પ્રભાવની પણ જે વિડંબના-લઘુતાને કરે છે. (૮૪) વળી અતિ મોટી ત્રાદ્રિના વિસ્તારથી યુક્ત (મેટા ધનાઢ્ય ) મનુષ્ય ત્યાં એવું સતત દાન કરે છે કે, તેથી હું માનું છું કે-વૈશ્રમણ (કુબેર) પણ (તેઓની સામે) શ્રમણ (સાધુ જે ધનરહિત) દેખાય છે, અર્થાત્ કુબેર જેવા ધનિક દાતારો ત્યાં વસે છે. (૮૫) વળી હિમાચલ જેવા ઉજવળ અને મોટા પ્રાસાદો( હવેલીઓ )થી જ્યાં દિશાઓ પણ ઢંકાઈ ગઈ છે, એવી દેવનગરી જેવી તે દેશમાં શ્રીમાલા નામની નગરી છે. (૮૬) આ નગરીની અંદરના ભાગમાં પદ્મસમાન મુખવાળી, સુંદર સ્તનવાળી, વિકાસી કમળસમાન નેત્રવાળી સ્ત્રીઓ છે. તેમ બહાર એવી વાવડીઓ છે. (વાવડી પક્ષે પદ્મરૂપ મુખવાળી, મધુર (પધરા) પાણીથી ભરેલી અને વિકાસી કમળોરૂપી નેત્રોવાળી, એમ અર્થઘટના કરવી.) (૮૭) વળી તે નગરીના અંદરના ભાગમાં બહુ (સાહિયાઓ ) સામંતવાળી અને પ્રસિદ્ધ કવિએના સમુહથી શેભતી, એવી (સહાએ=) સભાઓ છે અને બહારના ભાગમાં ઘણાં વૃક્ષવાળી અને વાનરના સમુહથી શેભતી એવી પ્રસિદ્ધ (કાણુણક) વનપંક્તિઓ છે. (૮૮) એ રીતે ગુણશ્રેણીથી શોભિત પણ તે નગરીમાં એક મોટો દેષ છે, કે જ્યાં ધમીએ માર્ગને પિતાની સન્મુખ આકર્ષે છે. ( અહીં વિરોધાભાસ અલંકાર એ રીતે ઘટાવ્યું છે કે-માર્ગણ એટલે બાણ તે ફેકયા પછી ફેકનારથી અવળું મુખ કરીને દૂર જાય, તેને બદલે અહીં માર્ગણ એટલે યાચકે ધમીએની સન્મુખ આવે છે.) (૮૯) આ નગરમાં વસનારા લેકેને લોભ (ધનમાં નહિ) નિર્મળ યશ મેળવવામાં છે, સેબત સાધુઓની છે, રાગ શ્રુતજ્ઞાનમાં છે, ચિન્તા નિત્યમેવ ધર્મક્રિયાની છે, વાત્સલ્ય સાધમિકે પ્રત્યે છે, રક્ષા દુઃખથી પીડાતા પ્રાણીઓની કરે છે અને તૃષ્ણા સદ્ગુણ મેળવવામાં છે. (૯૦-૯૧) ( વળી ત્યાં રાજા કે છે તે કહે છે કે-) આ નગરીનું પાલન મહેસેન નામને રાજ કરે છે, તે રાજાનો મહિમા એ છે કે–પ્રણામ કરતાં (સામંતાદિ ) અન્ય રાજાઓના મણિજડિત મુગટથી તે રાજાની પાદપીઠ ઘસાઈને સુંવાળી બની છે, (અર્થાત્ મુકુટબદ્ધ રાજાઓ પણ જેને નમે છે, (સારાંય શારદીય) શરઋતુના સૂર્યથી પણ અધિક પ્રચંડ પ્રતાપવાળે, (૯૨) શત્રુઓના (દરિયર)મદોન્મત હાથીઓના કુંભસ્થળને તીણ તલવારથી નિર્દય રીતે ચૂરનારો અને નગરના દરવાજાના પરીઘ સમાન ઉભટ (મજબૂત ) ભુજાદંડથી પ્રચંડ શત્રુઓને પણ નાશ કરનારે (શૂરવીર) છે, (૩) તથા પિતાના રૂપથી કામદેવને પણ પરાભવ કરનાર, ચંદ્રસમાન મુખવાળ, કમળના પત્રસમાન નેત્રવાળા અને અત્યન્ત પ્રચૂર સેનાવાળો, રો મહસેન નામે રાજા છે. (૯૪) તે એક છતાં અનેક રૂપવાળે હોય તેમ સૌભાગ્યગુણથી સ્ત્રીઓના હૃદયમાં, ત્યાગ(દાન) ગુણથી યાચકેના હૃદયમાં અને વિદ્વત્તાથી પંડિતોના હૃદયરૂપી ઘરમાં વસેલે છે. (અર્થાત વિવિધ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
to
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું ગુણથી પ્રજાને આનંદ આપે છે.) (૫) તેની યુદ્ધસામગ્રીનું વર્ણન કરે છે કે-જેની વિજય(યુદ્ધ)યાત્રામાં સમુદ્રના ફેણના સમુહ જેવા ઉજવલ ઇરાના વિસ્તારથી ઢંકાઈ ગયેલું દિશાચક્ર ( ઉજવલ થવાથી ) જાણે અટ્ટહાસ કરતું (આનંદથી હસતુ) હેાય તેવું શેભે છે. (૯૬) શત્રુઓને તે તેણે સુસાધુની જેમ રાજ્યની મૂછ છોડાવી દીધી છે, વિષયસુખને ત્યાગ કરાવે છે અને ભિક્ષાવૃત્તિથી જીવનારા કર્યા છે, તેથી જાણે તે તેમને ધર્મગુરુ બન્યું હોય તે છે. (૭) તે રાજા જ્યારે યુદ્ધમાં હાથમાં પકડેલી તલવાર વિકે છે, ત્યારે તેમાંથી ઉછળતી નીલકાન્તિની છટાથી ઉદ્ભટ તેને હાથ જાણે ધૂમકેતુ-તારે ઉગ્યે હોય તેવું દેખાય છે. (૯૮) બુદ્ધિને પ્રકર્ષ તે મહાત્માને એવે છે કે-એવું કંઈ નથી કે જેને તે ન જાણે (સમજે), છતાં નિર્દાક્ષિણ્યતા અને ખલપણાને તે જાણ પણ નથી. (અર્થાત્ બુદ્ધિ સમ્યગુ હોવાથી એ દેશે તેનામાં નથી.) (૯) અત્યંત ઘોડા-હાથીઓવાળે (વિરોધપક્ષે અત્યન્ત મરેલા હાથીઓવાળે પણ) તે ઘણા શ્રેષ્ઠ હાથીઓથી પરિવરેલે છે અને ઘણું પણ (પત્તી=) એટલે પાયદળ (પદાતિ સૈન્ય) વાળો, ( વિરોધપક્ષે ઘણી વિપત્તિવાળો, છતાં) પણ તે રાજા સુખીઓ છે, તે મોટું આશ્ચર્ય છે. (એમ આ ગાથામાં શબ્દથી વિધાલંકાર જણાવ્યો છે.) (૧૦૦)
તે રાજામાં એક જ દેશ છે કે–પિતે સદ્ગુણોને ભંડાર હોવા છતાં, તેણે સર્વ શિષ્ટ પુરુષને હાથ વિનાના, વસ્ત્ર વિનાના અને (અનાસાદડ )નાક વિનાના કરી દીધા છે. (અહીં વિધાભાસ અલંકાર છે, તેને ટાળવા માટે કર=દાણ વિનાના, વસણ=વ્યસન વિનાના અને બીજા પ્રત્યે આશા કે શિક્ષા નહિ કરનારા, એ અર્થ ઘટાવ.) (૧૦૧) (તે રાજાને રાણુ કેવી છે તે કહે છે-) શરચંદ્રને પણ જીતે તેવી મુખચંદ્રની કાતિવાળી, (નિમેર=) અમર્યાદિત (ઘણું) રૂપથી અને સુશોભિત સુંદર શણગારથી લક્ષ્મીદેવી સરખી (અથવા ભાવાળી), ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલી, ઉત્તમ શીલથી અલંકૃત, પતિના (પ્રણયક)નેહને (વિત્ર) વિશેષતયા (ગત) પામેલી-હાલી, પતિભક્તા, સદ્ગુણોમાં આસક્ત, એવી કનકવતી નામની ભાર્યા છે. (૧૦૨-૧૦૩) તેને સઘળી કળાની કુશળતાથી યુક્ત, રૂપવાન, ગુણને ભંડાર, સૌમ્ય વગેરે ગુણવાળે, જાણે રાજાનું બીજું રૂપ હોય તે જયસેન નામને પુત્ર છે. (૧૦૪) તે રાજાને સુવિશુદ્ધ બુદ્ધિના પ્રકર્ષથી સંશયવાળા સર્વ પદાર્થોને નિશ્ચય કરનારા (સંશને દૂર કરનારા) તથા નયગર્ભિત મહા અર્થવાળા પ્રશસ્ત શાસ્ત્રના ચિંતનમાં ઉઘત, સંધિ, વિગ્રહ, યાન, આસન વગેરે છે ગુણામાં એકાગ્ર (સ્થિર ) ચિત્તવાળા અને પિતાના સ્વામિનું કાર્ય સિદ્ધ કરવામાં જીવનને બહુમત (સફળ) માનનારા, એવા સ્વામિભક્ત (વફાદાર ) અને ગાઢ બનેલા પ્રેમથી પરસ્પર જુદા નહિ પડનારા (ગાઢ અનુરાગી), ઉત્તમ કવિઓની જેમ અપૂર્વ (નવા નવા) અર્થની વિચારણા કરવામાં અતૂટ વાંછાવાળા અને સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ યશવાળા, એવા ધનંજય, જય, સુબંધુ, વગેરે મંત્રીઓ (છે તેમના) ઉપર રાજ્યની જવાબદારી મૂકીને
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથના સંબંધ અને મહુસેનનૃપ વર્ણન
૧૧
( રાજા ) યથેચ્છ ક્રીડા કરે છે. (૧૦૫ થી ૧૦૮) (તે કેવી ક્રીડા કરે છે ? તે કહે છે– ) કોઈવાર પછડાતા શ્રેષ્ઠ ઝાંઝરના કેમળ ગુજનવાળું, વળી નાચ કરતાં ઉછળતા (વિસ ́ ુલ=) મોટા દેદ્દીપ્યમાન હારથી શે।ભતી નટીની ડોકવાળું, ( નટીનાં ) નિમળ હાર અને લાંબા કંઢારાના તૂટતા દોરાવાળું, એવું વિચિત્ર ( વિવિધ પ્રકારનુ`) નટીઓનું નાટક જુએ છે. (૧૦૯) કાઈ વાર હાથની આંગળીઓથી અંકુશ પકડીને અત્યંત રાષવાળા, દુષ્ટ, મદે।ન્મત્ત હાથીના સ્કંધ ઉપર બેસીને લાંબા પંથવાળા વનોમાં લીલાપૂર્વક ક્રીડા કરીને, મનુષ્યાના આગ્રહને ( ઈચ્છાને ) તેાડવામાં કાયર, એવા તે ( રાજા ) પાતાના મહેલમાં પાછે ફરે છે. (૧૧૦) કોઈ દિન મદનું પાન કરતા ઘણા ભમરાઓથી ભૂષિત, અર્થાત્ મદ ઝરતા એવા હાથીઓના સમુહને, તેા કોઈ દિન અતિ વેગવાળા ઘેાડાઓનાં ( વલ્ગન ) દાડ–નાચને જુએ ( છે; કોઈ વાર શ્રેષ્ઠ, સુંવાળા કાષ્ટથી ખનાવેલા, સુંદર રથના સમુહને, તે કોઈ દિન પ્રકૃષ્ટપણે ( સ્વ આશય= ) રાજાના ભાવને ( લદ્ઘ ) જાણનારા, એવા મહા સુભટોને જીએ છે. ( અર્થાત્ ચારેય પ્રકારના સૈન્ય સાથે ક્રીડા કરે છે. ) (૧૧૧) એ રીતે રાજ્યધને સાચવવા છતાં તે રાજા નિરંતર આત્મધર્મ ને ઉદ્દેશીને પુણ્ય-પાપ-મધ-માક્ષ વગેરે તત્ત્વને સમજાવનારી યુક્તિઓવાળુ, અનેક ભાંગાથી યુક્ત (વિવિધ ભાંગાને જણાવનારુ'), સંસારના સ્વરૂપને સૂચવનારું અને સઘળા દોષોના નાશ કરનારું, એવું આગમ, તેના અમાં દત્તચિત્ત (એકાગ્ર અને નવા નવા ભાવેાને જાણવાથી ) આશ્ચય પામતે સાંભળે છે. (૧૧૨)
એ રીતે પૂર્વભવાપાર્જિત મોટા પુણ્યના સમુહથી (સ) વાંછાને પૂર્ણ કરતાં તે રાજાના દિવસે વિવિધ ક્રીડાથી પસાર થાય છે. (૧૧૩) (તે રાજા ) અન્ય કોઈ દિવસે સભામાં બેઠેલા છે, તેની જમણી–ડાખી બન્ને બાજુ યુવતીસ્ત્રીએદ્વારા ઉજવલ ચામરી વિંઝાય છે. દૂર દેશથી આવેલા સામત રાજાઓના સમુહો ચરણકમળમાં નમી રહ્યા છે અને પતે અન્યાન્ય સેવકો ઉપર ધીમી ( મીઠી ) દૃષ્ટિને ફેંકી ( ફેરવી ) રહ્યો છે.
તે પ્રસંગે ક ંપતા શરીરવાળા, માથે સફેદ વાળવાળા અને તેથી જાણે ઘડપણને ગુપ્તચર (જાસુસ) હાય તેવા, કંચુકી શીઘ્ર તેની પાસે આવીને ખેલ્યા કે (૧૧૪ થી ૧૧૬) આદરપૂર્વક આવેલી સ્ત્રીઓના મુખરૂપી કમળાને વિકસિત ( પ્રસન્ન કરવામાં ચંદ્રતુલ્ય ( અર્થાત્ દČન માટે આવેલી સ્ત્રીઓના મુખકમળને આનંદ આપતા ), સુખરૂપી વેલડીઓના મૂળસરખા ( સુખદાયક), ક્રીડાથી શાલતી ભુજાએથી (પરિસત્ત=) અતિ સમ` અને સ` સ'પત્તિયુક્ત, એવા હે દેવ ! કમળના પત્ર જેવાં લાખાં નેત્રવાળી લક્ષ્મીથી આપના જય થાઓ ! જય થાઓ ! (આપ લક્ષ્મીવંત અનેા !) (૧૧૭)
એમ સ્તુતિપૂર્વક આશીર્વાદ આપીને કહ્યું કે–લા શત્રુઓને પરાભવ કરનારા ઠે સ્વામિન ! અમારી વિનતિ છે કે—અન્ય પુરુષોથી ચાકી કરવામાં જાગ્રત અને સ દિશાઓમાં જોતાં, એવા અમે અંતઃપુરમાં હાવા છતાં, જજંગલી હાથીના જેવા, રોકી
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
શ્રી સવેગ ર ંગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલુ'
ન શકાય તેવા, એક ભયંકર પુરુષ કોઈ સ્થળેથી સહસા આવ્યા (૧૧૮–૧૧૯) તે જાણે *( ખડગધેણુ) તીક્ષ્ણ શસ્ત્રથી યુક્ત, સાક્ષાત્ ( કૃષ=) વિષ્ણુ જેવા, ( પક્ષે ખડ્ગધેણુ =ધાળી ગાય સાથે વૃષ=આખલા જેવા ) પર્વત જેવા મોટા શરીરવાળા, વીરવલય ધારણ કરેલી માટી ભુજાવાળો અને અક્ષુબ્ધ મનવાળો ( નિર્ભય ), એવે તે બધા કંચુકીઓની ( ચાકીદારોની ) પણ અવગણના કરીને કનકવતી રાણીના વાસભવનમાં, જેમ પતિ ( સ્ત્રીની પાસે ) પેાતાના ઘરમાં પેસે તેમ પેઠો. (૧૨૦-૧ર૧) (હે રાજન ) તીક્ષ્ણ ધારવાળા ખડૂગાના પ્રહારો પણ તેના વાસ્તભ જેવા અગે લાગતા નથી અને ગથી ઉદ્ભટ એવા સુભટો પણ તેની ફૂંકના પવન માત્રથી ગબડી પડે છે. (૧૨૨) હું માનું છું કે તેણે કરુણાથી જ આપણા પુરુષોને ( પહેરેગીરાને ) પ્રહારો કર્યાં નથી, અન્યથા યમ સરખા તેને કોણ રોકી શકે ? (૧૨૩) હે સ્વામિન્ ! એ રીતે કદાપિ પૂર્વે નહિ સાંભળેલુ' અને નહિ જોયેલુ એવું કાય, અર્થાત્ પ્રસંગ હમણાં આવી પડયા છે. ( અમને કાંઈ સૂઝતુ નથી, માટે) હવે પછી આપ જે આદેશ કરી તે અમે કરીએ. (૧૨૪)
(
66
એ પ્રમાણે સાંભળીને કાપના આવેગથી ઉદ્માન્ત ભ્રકુટીથી ભય ́કર ઉંચા ચઢેલા ભાલતલવાળો, વારંવાર હોઠને ફફડાવતા અને વક્ર ખેચેલી ભ્રકુટી(નેત્રની પાંપા )વાળો રાજા. તેણે તાજા કુવલય(કમળ)નાં પત્ર સમાન લાંબી પાતાની નજર સિદ્ધપુરુષાકારવાળા ( પરાક્રમી ) સામંતા, સુભટો અને સેનાપતિ ઉપર નાંખી. ( અર્થાત્ તેએની સામે જોયું) (૧૨૫-૧૨૬) યમની માતા સરખા (રાજાની ) ભયંકર દૃષ્ટિને જોઇને અતિ ક્ષેાભ પામેલા સઘળા સામતા જાણે ચિત્રમાં ચિતર્યા હોય તેવા ( ભયથી ) સ્તબ્ધ થઈ ગયા. (૧૨૭) આ વ્યતિકર સાંભળીને અભિમાનરહિત બનેલા સેનાપતિએ અને સુભટોએ પણ ઉત્તમ સાધુઓની જેમ ( પક્ષે શૂન્ય મનવાળાની જેમ) તુત સંલીનતામાં મન લગાડ્યું. ( અર્થાત્ સ્થિર–રતબ્ધ થઈ ગયા.) (૧૨૮) હાથમાં તલવારને ધારણ કરતા રાજા પણ સભાને શૂન્ય ( શૂનમૂન ) જેવી જોઇને “ ફોગટ પુરુષાર્થ ના ( પરાક્રમના ) ( ફાટોપ=) ગવ કરનારા હું અધમ સેવકે ! તમને ધિક્કાર હા ! મારી નજરથી જલ્દી દૂર થાઓ ! ”—એમ ખેલત ( પરિયર= ) ટિખ’ધનથી બદ્ધ થઈને તુર્ત રાજભુવનથી મહાર નીકળ્યા. (૧૨૯–૧૩૦) તે પછી ચ'ડ, ચપલ, મગળ, વિશ્વભર વગેરે અગરક્ષકોએ મસ્તકે અંજલિ જોડીને ભક્તિથી રાજાને વિનબ્યા કે–à રાજન્ ! ક્ષમા કરો, ! અમને આદેશ આપે। અને આ પ્રસ‘ગ( પ્રયત્ન )થી આપ અટકી જારા, અમારી આ પહેલી પ્રાથનાના ભંગ કરવા ચેાગ્ય નથી. (૧૩૧–૧૩૨) જો સ્વય' પાછા ન ફરો, તે પણ એક ક્ષણ આપ પ્રેક્ષક બના(જીએ) ! કારણ કે-“સ્વામિના દૃષ્ટિપાત (મીઠી નજર ) પણ આરંભેલા કાર્યાંમાં વિઘ્નાના નાશક અને છે.” (૧૩૩) એમ વિનયવાળા શબ્દો સાંભળીને ધથી કાંઈક ઉપશાન્ત થયેલા રાજાએ (દર=) લેશ કંપતી નજરે (ઈશારાથી) તેને અનુમતિ આપી. (૧૩૪) તેથી ખાણુ,
* ખડ્ગધેણુ=છરી–ચપ્પુ.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથને સંબંધ અને મહસેનનપ વર્ણન ભાલે, તલવાર, ભલિ ( બાણવિશેષ) અને (સેલ=) બરછી વગેરે શત્રે સહિત અખંડ (મજબૂત) બખ્તરથી ભૂષિત શરીરવાળા તે ચંડ વગેરે અંગરક્ષકે ચાલ્યા. (૧૩૫) ચાલતા તેઓ (મેળs)ક્રમશઃ અંતઃપુરમાં પહોંચ્યા અને ત્યાં તેઓએ તે પુરુષને રાણીની સાથે શય્યામાં બેઠેલો છે. તેથી તેને કહ્યું, રે--રે મ્યુચ્છસમાન (અધમ) આચરણવાળા, હે પુરુષાધમ! (સામિસાલમહિલંકી રાજાની મુખ્ય પટ્ટરાણીને ભેગવવાની ઈચ્છાવાળે તું આજે યમના મુખમાં પ્રવેશ કરીશ. (મરી જઈશ.) (૧૩૬-૧૩૭) જે કે પિતાના પાપથી જ હણાયેલા તને હણવો યોગ્ય નથી, તો પણ અમારા સ્વામિની ઈચ્છાને અનુસરીને (નિરુત્ત) નિશ્ચ તું હણાઈશ. (૧૩૮) એમ હોવા છતાં મારા જે તે જીવવા ઈચ્છતા હોય, તે વિનયથી નમીને રાજાને ખમાવ! અથવા યુદ્ધ માટે (સવડ મુખાક) સામે થઈ જા. (૧૩૯)
જ્યાં સુધી અદ્યાપિ (હજી પણ) યમની દષ્ટિ સરખી અમારી બાણની શ્રેણિ (તારી ઉપર) પડી નથી, ત્યાં સુધી મહેલને ઓરડે મૂક (બહાર નીકળ) અને એક ક્ષણ તારું પરાક્રમ બતાવ! (૧૪૦) એમ કહીને અત્યંત મત્સર અને અતિ ઉત્સાહથી આવેશવાળા તેઓ પ્રહાર કરે તે પહેલાં જ તેણે (વજરિય= કહ્યું, હે હે ! મૂઢ સરખા ! તીણ નખથી હાથીઓનાં કુંભસ્થળને ભેદી નાખનારા કેસરીસિંહને કે પાયમાન પણ હરણિયાંનું ટોળું શું કરી શકે? (૧૪૧–૧૪૨) અથવા ઉદ્ભટક) વિકરાલ અને દેદીપ્યમાન મણીથી તેજસ્વી એવી (તડવીએ= ) ચઢાવેલી-ચેલી ફણાઓના (કડમ્પ= ) સમુહવાળો અને રેષથી ભરેલ (રુષ્ટ) સર્પોને સમુહ પણ ગરુડને શું કરી શકે ? (૧૪૩) માટે ક્રોધથી ભરપૂર એ પ્રહાર કરવાને આ નિષ્ફળ ફ ટાટોપ (કું ફાડે ) મૂકી ઘો, કારણ કે-શક્તિ ઉપરાન્તને પ્રયત્ન કરવાથી મરણ થાય છે. (૧૪૪) વળી તમારા રાજાની રાણીને ચાહતા એવા મને તમે અગ્ય કહે છે, તે પણ તમારી વિમૂઢતાનું પરિણામ છે. (૧૪૫) કારણ કે-મારા સામર્થ્યથી મેં તેની પત્નીને ગ્રહણ કરી છે, તેથી તેના પ્રત્યે) તમારા રાજાનું સ્વામીપણું ક્યારથીય દૂર થયું છે, ( અર્થાત્ હવે રાણીને પતિ તે નથી, હું છું.) (૧૪) અને એ રીતે તમારા જેવાની સમક્ષ આ રીતે અહીં રહેલા મને કેઈ જારપણાનું કલકે પણ ઘટતું નથી. (કારણ કે–જાર તો ચરવૃત્તિવાળો હોય, હું તો તમારી પ્રત્યક્ષ બેઠો છું.) (૧૪) (છતાં) જે તમને મારા પ્રત્યે અત્યંત રોષ હોય, તે તમને કેણ રોકે છે? મારા શરીર ઉપર પ્રહાર કરે ! કિન્તુ સમજજો કે-) આ તે પુરુષ નથી, કે જેના ઉપર શ આક્રમણ (ઘા) કરી શકે. (૧૪૮) એમ કહીને તે અટક્યો ત્યારે ક્રોધાતુર તેઓ શોને ઉગામીને પ્રહાર કરે, તે પહેલાં જ તે પુરુષે બધાને થંભાવી દીધા. (
૧૯) તે પછી તેઓ વાલેપથી ઘડ્યા હોય તેવા, અથવા પત્થરમાં કેતર્યા હોય તેવા, સ્થિર શરીરવાળા બની ગયા અને તે પુરુષ પેક ક્ષણ ક્રીડા કરીને (૧૧૦) લેશ પણ મનમાં ક્ષોભ વિનાને કનકવતીને પિતાના હાથથી ઉઠાવીને પ્રયાણ કરી ગયે. આ સઘળો વૃતાન્ત રાજાએ જાણ્યો. (૧૫૧) ત્યારે તેણે વિચાર્યું કે-આવી શક્તિવાળો શું આ કેઈ દેવ, વિદ્યાધર, અથવા વિદ્યાસિદ્ધ હશે? (૧૫૨) જે તે દેવ હોય, તે તેને આ માનુષી સ્ત્રીનું શું કામ ? અને
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું જે વિદ્યાધર હોય, તો તે પણ ભૂમિચરી(માનુષી)ને વછે નહિ. (૧૫૩) અને જે વિદ્યાસિદ્ધ હોય તે નિ તે પણ વિશિષ્ટ રૂપવાળી પાતાલ કન્યા વગેરે દિવ્ય સ્ત્રીઓ હેવા છતાં આ સ્ત્રીને કેમ અનુસરે ? (૧૫૪) અથવા (પાસવિસપિર) નજીકમાં ફરતા મરણને કારણે ધાતુભ થએલા કેનું કોનું હૃદય અકાર્ય કરવા ન ઈચ્છે? (૧૫૫) અથવા આવા વિચારથી શું ? તે ભલે કઈ પણ હેય, વર્તમાનમાં તેની ઉપેક્ષા કરવી એગ્ય નથી. જે હું સ્ત્રીની પણ રક્ષા ન કરી શકું, તે પૃથ્વીમંડલની (રાજ્યની) રક્ષા કેવી રીતે કરીશ? (૧૫૬) વળી મારું આ કલંક લાંબા કાળ સુધી અન્ય દેશોમાં પણ વિસ્તરશે. (જાહેર થશે.) આ કારણે રામચંદ્રજી પણ સીતાને (લાવવા) માટે લંકા ગયા હતા. (૧૫૭) તેથી તે દુરાચારી
જ્યાં સુધી દૂર દેશમાં પહોંચી ન જાય, ત્યાં સુધીમાં હું સ્વયંમેવ ત્યાં જઈને તે અનાર્યને શિક્ષા કરું.(૧૫૮) અને એ રીતે)ઘણા કાળથી શીખેલી મારી તંભની વગેરે વિદ્યાઓના બળની પરીક્ષા કરું. એમ ચિંતવીને કેટલાક સુભટો સાથે રાજા ચાલ્યો. (૧૫) તે પછી રાજાને જતા જાણીને તેની પાછળ (મેટું સૈન્ય ચાલ્યું. તેનું વર્ણન પાંચ ગાથાથી કહે છે કે-) ચાલતા ઉંચા હાથીઓથી અતિ ભયંકર, મગર વગેરે ચિહ્નોવાળી ધ્વજાઓના સમુહથી શોભતા રથવાળું, શ્રેષ્ઠ એવા સેવકેના રસપણથી કાઈ (પૂરાઈ) ગયેલી દિશાઓવાળું, દિશાચક્રમાં (સર્વ દિશાઓમાં) ચાલતા (ફેલાએલા) ઘોડાઓના સમુહવાળું, ગણનાયકે અને દંડનાયકેથી યુક્ત, યુવતીઓને અને કાયરને ભય પમાડનારું, (ઉપસ્કર=) યુદ્ધસામગ્રીથી લાદેલા ઊંટોના સમુહવાળું, વેગવાળા વાહને વશથી (ચાલવાથી) ઉખડી (ઉડી) રહેલી ભૂમિની રજવાળું, રત્નના શ્રેષ્ઠ અલંકારોના વિસ્તારવાળું, (અર્થાત્ જેમાં સુભટો, હાથી, ઘોડાઓ વગેરે રત્નના અલંકારથી ભૂષિત છે.) છૂરી વગેરે મહાશથી ભયજનક, ભયથી કંપતા બાળકોને રસ્તેથી નસાડતું, (પ્રહસંત=) પ્રસન્ન થએલા (માગધેe) ભાટ-ચારણે જેમાં બિરુદ બેલી રહ્યા છે તેવું, ઘોડાઓના હેવા રવથી ત્રાસ પામતા (સિંખલય= ) ઊંટોના સમુહવાળું, (લયણ= ) છાપરાના (અગ્રભાગે= ) ઉપર ચઢેલા (અગિભિ=') મનુષ્ય વડે (સવિય= ) જેવાતું, હર્ષથી વિકસિત નેત્રવાળા મહાસુભટવાળું, બળવાન શત્રુઓને ક્ષય કરવામાં એક સમર્થ અને પ્રાપ્ત કર્યું છે અતિ તેજ (યશ=શભા) જેણે, તેવું મોટું ચતુરંગ સૈન્ય નગરમાંથી તુર્તજ મહસેન રાજાની પાછળ નીકળ્યું. (ચાલ્યુ) (૧૬૦ થી ૧૬૪) હવે તે સમગ્ર સૈન્યથી પરિવરેલે, શ્રેષ્ઠ ઘેડા ઉપર બેઠેલે અને જેના ઉપર ઉંચુ વેત છત્ર (ધરેલું) છે, તે રાજા જ્યારે છેડે દૂર ગયે, (૧૬૫) ત્યારે ગંડસ્થળ (ગાલ) કંઈક વિકસિત થાય તે રીતે ધીમું હસીને તે પુરુષ એક રાજા સિવાય બીજા સમગ્ર સૈન્યને થંભાવી દીધું. (૧૬૬) રાજા પણ તે સમગ્ર સૈન્યને ચિત્રલિખિત જેવું થંભેલું જેઈને અત્યંત વિસ્મય પામીને વિચારવા લાગ્યો કે– (૧૬૭) અહા હા ! મહાપાપી છતાં આ આવી (સંદર) શક્તિવાળે કેમ? અથવા (શક્તિવાળ છતાં) જ્ઞાનીઓએ નિષેધ કરેલું આવું અકાર્ય કેમ કરે? (૧૬૮) હું માનું છું કે તે સ્થંભનાદિ કરનાર મંત્રે પણ એવા જ (અધમ) હશે, તેથી
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રન્થના સંબંધ અને મહસેનનૃપ વર્ણન
૧૫
પરસ્પર સંદેશ પ્રકૃતિવાળા તેઓને સબંધ થયા છે. (૧૬૯) અથવા આવુ' ચિંતવવાથી શું ? હું પણ એને સ્ત ́ભિત કરવા સદ્ગુરુ પાસે લાંબા કાળથી ભણેલી સ્તંભની વિદ્યાનું સ્મરણ કરુ. (૧૭૦) તે પછી સ` અંગામાં રક્ષામંત્રના અક્ષરને સ્થાપન કરીને, પવન (શ્વાસાચ્છવાસ)નેા નિરોધ ( કુંભક ) કરીને, નાસિકાના છેડે નમાવેલાં સ્થિર નેત્રકમળવાળો (૧૭૧) રાજા, કમળના મકરંદ( રસ )ના સમુહ સમાન સુંદર (સુવાસી ) તથા શ્રેષ્ઠ પસાર પામતા કિરણા( પ્રકાશ )વાળા, સ્તંભનકારક (પર' અક્ષર =) “ પર બ્રહ્મનું ” સ્મરણ કરવા લાગ્યા. (૧૭૨) તે પછી ક્ષણ માત્ર (સમય) જતાં જ્યારે રાજાએ તે પુરુષ તરફ જોયુ ત્યારે કંઇક હસતાં તે પુરુષે કહ્યું, હે રાજન ! ચિર’જીવ! પહેલાં મારી ગતિ માં હતી, તે તારી સ્તંભની વિદ્યાથી હવે પવનવેગી થઇ. (૧૭૩-૧૭૪) તેથી જો તારે સ્ત્રીનું પ્રયાજન હોય, તે શીઘ્ર વેગથી ( પાછળ) આવ, એમ ખેલતે તે શીઘ્ર ચાલવા લાગ્યા. (૧૭૫) ( ત્યારે રાજાએ વિચાયુ· કે—)અહા હા ! મારી ચિરકાળ શીખેલી પણ વિદ્યા આજે નિષ્ફળ કેમ થઇ ? અથવા ભલે, એક પરાક્રમ સિવાય અન્ય (સઘળું) નિષ્ફળ થાઓ ! (હું મારા પરાક્રમથી જકાર્ય સિદ્ધ કરીશ.) (૧૭૬) એમ ચિ'તવીને દૃઢચિત્તવાળા અને વધતા ઉત્સાહવાળા રાજા તું માત્ર ખગને સાથે લઈને તેની પાછળ લાગ્યા. (૧૭૭) આ રાજા જાય છે, આ દેવી જાય અને આ તે પુરુષ જાય છે.' એમ લાગે ખેલતા રહ્યા, તેટલામાં તે તે અતિ દૂર માગે પહેાંચ્યાં (૧૭૮) પ્રતિસમય ચાબૂકના મારથી ચપળ (દોડતા) ઘોડાની ગતિથી જલ્દી લાંખા માનું ઉલ્લઘન કરીને, રાજા જ્યારે થાડા અંતરે (પણ) જતા તે પુરુષને પકડી ન શકયા. (૧૭૯) તેટલામાં તે વાદળા વિનાની વિજળી અદૃશ્ય થાય, તેમ રાણી તું અદૃશ્ય થઈ અને તે પુરુષ પણ ખીલાની જેમ નિશ્ચલ ( બનીને રાજાની સન્મુખ ઉભો રહ્યો. (૧૮૦) રાજાએ તેને એકલાને જોઇને ચિંતવ્યુ કે–શુ આ સ્વપ્ન છે. અથવા કપટ છે કે-મારી દૃષ્ટિના બંધ છે ? (૧૮૧) અથવા આવા વિકલ્પો શા માટે કરુ? આને જ પૂછું, કારણ કે–અજાણ્યા પુરૂષને પ્રહાર કરવા પણ યાગ્ય નથી. (૧૮૨) તે પછી વિસ્મય પામેલા રાજાએ કહ્યું, ભા લે ! અનન્ત શક્તિવત! તેં મારી પત્નીનુ જ નહિ, ( પરાક્રમથી મારા મનને પણ યુ` છે. (૧૮૩) તેથી કહે તુ' કોણ છે? આવા મહિમાથી શોભાવેલા તારા કુળને તે આવું અકાય કરીને મિલન કેમ કર્યું ? (૧૮૪) તેણે પણ લેશ માત્ર ( ધીમુ ) હસીને કહ્યું, હું રાજન્ ! મેં (શોભા અને કલંક ) એ કર્યું તે સત્ય છે, પણ નગરના સ` લાકેાની સમક્ષ હરણ કરાતી પેાતાની પત્નીની પણ રક્ષા નહિ કરતા અને અપયશની પણ બેદરકારી કરતા તે તે એક માત્ર કુળને કલંકિત જ કર્યુ છે. (૧૮૫-૧૮૬) એ રીતે હે મુગ્ધ ! તું પોતાના મેટા કુળલકને જોતા નથી અને ઉલટું મારા ( પુરુષવૃત્તિ=) પુરુષને પણ દોષના પક્ષમાં નાંખે છે. ( દોષરૂપ ગણે છે.) (૧૮૭) અથવા પારકા દેષ જોવામાં મનુષ્ય હજાર નેત્રાવાળા બને છે અને પર્યંત સરખા માટા પણ પોતાના દોષને જાતિઅધની જેમ તે જોતા નથી. (૧૮૮) એવા તે એવી કોઇ તે રીતે સઘળા કુળને મલિન કર્યુ છે, કે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
શ્રી સવેગ ર્ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ
જેથી સુકૃત્યરૂપી વાદળના સમુહ વરસે તે પણ તે નિર્મળ ન થાય. (૧૮૯) હે ભદ્ર ! અસાધારણ પરાક્રમ વિનાના તારા જેવાનું રાજાપણુ માત્ર ખેલવા પૂરતુ જ કહેવાય છે. (અર્થાત્ તું નામ માત્રથી જ રાજા છે.) (૧૯૦) અથવા તેા તેમાં તારો શું દેષ છે ? તારા તે પૂર્વ પુરુષો આ વિષયમાં અપરાધી છે, કે જેઓએ અસમ એવા પણુ તને રાજા તરીકે સ્થાપ્યા છે. (૧૯૧) અથવા હે રાજન! તેને ( પણુ ) શું દોષ છે? વિષયાસક્ત મનવાળા તમારા જેવા કુમતિવાળાઓની આ જ ગતિ (દશા) થાય છે. (૧૯૨) એ સાંભળીને લજ્જાથી મીંચાતા નેત્રકમળવાળા, પ્રદેોષ ( રાત્રિના પ્રારંભ ) કાળની જેમ તેજ વિનાના રાજા વિચારવા લાગ્યા કે– (૧૯૩) મારા જીવિતને, પુરુષાર્થીને અને ખળ તથા બુદ્ધિના પ્રકને ધિક્કાર હા! કે મેં પૂર્વ પુરુષોને પણ કલંકિત કર્યા. (૧૯૪) અધન્ય એવા મે કેવળ પેાતાની લઘુતા નથી કરી, કન્તુ મહાન્ ભગવંત એવા વિદ્યાગુરુઓની પણ લઘુતા કરી છે. (૧૯૫) તેના જન્મથી પણ શું ? અને જન્મેલા તેના જીવિતથી પણ શું ?' કે જે પોતાના પૂર્વજોની લેશ માત્ર પણ લઘુતા થાય તેવા કાર્યોંમાં પ્રવતે ? (૧૯૬) આ પુરુષે જે ‘ વિષયામાં મૂઢ મતિવાળાની ( આ જ ગતિ થાય ) ’ વગેરે કહ્યું તે સાચું છે, અન્યથા મને આવી વિડંબના કેમ થાય ? (૧૯૭) આ પુરુષ શસ્રના વિષય નથી (શસ્ત્ર તેને લાગે તેમ નથી), તેમ મ`ત્ર-તંત્રોમાં પણ (તેની સામે મારી) કુશળતા ( બુદ્ધિ ) પહોંચે તેવી નથી. તે ઉદ્યોગી એવા પણ મને (હવે ) આથી શ્રેષ્ઠ ( આને જીતે તેવું) ખીજુ કયું બળ મળવાનું છે ? (૧૯૮) તેથી હવે અહીં તાપસદીક્ષાં પાળવી ચેાગ્ય છે. (કારણ કે—) પાછા ફરીને નગરના લોકોને મુખ કેવી રીતે બતાવીશ ? (૧૯૯) એમ અતિ વિષાદરૂપી પિશાચથી વ્યાકૂળ થએલા ચિત્તવાળા રાજા, જ્યાં ગ છોડવાની તૈયારી કરે, તે પહેલાં તે પુરુષે તેને (બે) હાથથી પકડી લીધો અને કહ્યુ કે દ્વે મહાયશવાળા ! શાકને છોડી દે, હવે ( આવી ) વિવિધ ( પરિહાસ=) ક્રીડા ( હાંસી )થી સયું. આ માયાવી ઇન્દ્રજાળ છે, સત્ય નથી. (૨૦૦-૨૦૧) (તે તું સાંભળ !) હું પુરુષ નથી, તેમ મારે તારી સ્ત્રીનું કોઇ પ્રયેાજન પણ નથી. કે રાજન્! તારું (તાપસના માગે) જવાનુ ( પરિક્રમ=) પરાક્રમ સામાન્ય નથી. (૨૦૨) કિન્તુ આ ( વ્યતિકર=) પ્રસ્તાવ દ્વારા ( મારે જણાવવું હતું કે) હું દેવ છું અને પૂ`સ્નેહથી ( પ્રાથÖનાથી ) પહેલા દેવલોકથી હું તને પ્રતિધ કરવા આવ્યા છું. (૨૦૩) અથવા હે મિત્ર ! તું કેમ ભૂલી ગયા કે–જે પૂર્વભવે યમુના નદીના પ્રદેશમાં બહુ લક્ષણયુક્ત શરીરવાળો તુ હાથી હતા ? (૨૦૪) ત્યાં મેટા રાજાની જેમ * સાતેય અ'ગથી શ્રેષ્ઠ, વિષયમાં (રાજ્યપક્ષે વિસય= દેશમાં ) આસક્ત, ઝરતા મદના ( રાજાપો વહેતા દાનના વિસ્તારવાળો, રોષપૂર્ણાંક શત્રુઓના હાથીઓના ( રાજાપકો શત્રુઓને ) ભંગ કરનારો, ઘણા હાથીઓના સમુહથી
* રાજાપક્ષે–રાજા, મંત્રી, મિત્ર, ભંડાર, દેશ, વાહનેા તથા સૈન્ય એ સાત અંગવાળું રાજ્ય ( જુએ ગાથા ૪૫૨ ) અને હાથીપક્ષે ચાર પગ, સુંઢ, પુચ્છ અને લિંગ–એ સાત અંગથી શ્રેષ્ઠ,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૭
ગ્રન્થનો સંબંધ અને મહસેનનપ વર્ણન પરિવરેલે, (રાજાપો ઘણા હાથીઓને સ્વામી), એ તું તે તે સ્થાને (સ્વેચ્છાએ) વિચરતું હતું, ત્યારે તને હાથીના માંસની ઇચ્છાવાળા યુવાન ભિલોએ જે, (૨૦૫ –૨૦૬) તેથી તેઓએ “સાંકળના બંધન બાંધવા” વગેરે ઉપાથી અને બાણના પ્રહારથી તારા પરિવારભૂત સઘળા હાથીઓના સમુહને નાશ કર્યો. (૨૭) તે તે અપ્રમત્તપણાથી અને ગતિની (નાસવાની) કુશળતાથી તેના ઉપાયરૂપ પીડાઓને દૂરથી ત્યાગ કરીને તેથી બચીને), ઘણા કાળ સુધી તારી રક્ષા કરી. (૨૦૮) પણ તે પછી અન્ય કોઈ દિવસે તેઓએ તને પકડવા માટે સરોવરમાં-પાણીમાં ઉતરવાના આરે ખાડે છેદીને ઉપર ઘાસ વગેરે નાંખીને તે ખાડાને ઢાંકે અને તેના ઉપર એવી રીતે ધૂળ નાંખી, કે જેથી તે (ખાડો) ભૂમિ જે થયે. તે પછી વૃક્ષોની ઘટામાં છૂપાઈને તેઓ તને જોતા રહ્યા. (૨૦૯-ર૧૦) તું પણ તેઓને (નહિ દેખવાથી), નિઃશંક મનવાળો, પૂર્વની જેમ પાણી પીવા આવતે, વિવશ (અસ્વાધીન) અંગવાળો “ધસ” દઈને તે ખાડામાં પડ્યો. (૨૧૧) (તે પછી) અરે! તે અતિપંડિત છે, ચિરજીવિત છે, હવે કયાં જઈશ? –એમ કેલાહલ કરતા તે યુવાન ભિલે ત્યાં આવ્યા. (૨૧૨) અને તેઓએ નિર્દય રીતે (તારા) કુંભસ્થળને ચીરીને તેમાંથી મોટાં મોતીઓને અને જીવતાં જ તારા દાંતને પણ (કાઠી) લીધા. (૨૧૩) તે પછી આકરી વેદનારૂપ પ્રબળ અગ્નિની જવાળાઓના સમુહથી તપેલે તું એક ક્ષણ જીવીને તુ મરણ પામે. (૨૧૪) ત્યાંથી ગંગા નદીના પ્રદેશમાં હરિણરૂપે ઉત્પન્ન થયે, ત્યાં પણ બાળ એવા તને તારા યૂથના નાયક (હરિણે) મારી નાંખે. (૨૧૫) ત્યાંથી મગધ દેશમાં શાલિ નામના ગામમાં મદત્ત નામના બ્રાહ્મણને તું બંધુદત્ત નામે પુત્ર થયો. (૨૧૬) અને બ્રાહ્મણને એગ્ય ( કલાકલા ૫= ) વિદ્યાઓને તું મા, (તેથી) અને યરાની વિધિમાં પરમ ચતુરપણાથી તું “ચતુર” એવી પ્રસિદ્ધિને પામે. (૨૧૭) (તેથી લકે)
જ્યાં કોઈ પણ સ્થળે સ્વર્ગ માટે અથવા રેગશાંતિ માટે ય કરતા તેમાં તેને પહેલો લઈ જતા. (૨૧૮) (તું પણ) યજ્ઞના વિધિને સમજાવે, વિવિધ પાપસ્થાનોમાં પ્રવૃત્તિ કરે અને પરલેકના ભયની અવગણના કરીને પિતાને હાથે બકરાઓને (અગ્નિમાં) હમે. (૨૧૯) એ પ્રમાણે દિવસે જતાં એક અવસરે રાજાએ મેટો અશ્વમેધ નામનો મહાયજ્ઞ આર. (૨૨૦) તેમાં રાજાએ તને બોલાવ્યા અને પરમ ભક્તિથી સત્કાર કર્યો. યજ્ઞ માટે લક્ષણવંતા ઘડાઓને એકઠા કર્યા. (૨૧) તે ઘડાઓને તે વેદશાશ્વપ્રસિદ્ધ વિધિથી અભિમંચ્યા. એટલામાં તેવા યજ્ઞવિધિને જોતાં, એક ઘેડાના વછેરાને “કયાંક આવું જોયું છે –એમ “હા-અપેહ કરતાં” જાતિસ્મરણજ્ઞાન થયું. (૨૨૨-૨૨૩) અને તે જ્ઞાનથી તેણે જોયું (જાયું) કે–પૂર્વભવે યજ્ઞવિધિમાં વિચક્ષણ થયેલા મેં ભયથી કંપતા ઘણું પશુઓ વગેરેને (યજ્ઞમાં) હણ્યા. (૨૨૪) આ (પુર્વભવનો) વ્યતિકર જાણીને ભયથી આ એવા તેણે ચિંતવ્યું કે–અહો ! મનુષ્ય ધર્મના બહાને પણ પાપને કેવી રીતે ભેગું કરે છે? (૨૨૫) ભેળાઓને તેઓ કહે છે કે-“યજ્ઞમાં મારેલા સ્વર્ગમાં જાય છે અને અગ્નિમાં હેમવાથી દેવે તૃપ્ત થાય છે.” (૨૨૬) તે પાપીઓ આ નથી સમજતા કે
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું જે યજ્ઞથી મરેલા સ્વર્ગમાં જાય છે, તે સ્વર્ગના અભિલાષી એવા સ્વજનસંબંધીઓને તેમાં હેમવા યોગ્ય ગણાય. (૨૨૭) અથવા પ્રચંડ પાખંડના જુમાં પડેલા ભદ્રિક લોકોને એમાં શું દોષ છે ? આ વિષયમાં વેદના પાઠકે અપરાધી છે. (૨૨૮) તેથી જે , પાપિષ્ઠ અતિ દુષ્ટ પ્રવૃત્તિવાળા આ ઉપાધ્યાયને હણું, તે યજ્ઞ નિમિત્તે લાવેલા આ ઘડાઓ જીવતા રહે (૨૨૯) એમ વિચારીને તેણે કઠોર ખરીઓના પ્રહારથી તને છાતીમાં એ રીતે પ્રહાર કર્યા, કે જેથી તું તુર્ત પ્રાણમુક્ત થ. (૨૩૦) અને અતિ વધી ગયેલી હિંસાની અભિલાષાને વશ બાંધેલા અતિ પાપથી પહેલી નરકમાં ઘટાલય નામના (અથવા નારકોને ઉત્પન્ન થવાનું ઘડા જેવું સ્થાન, ત્યાં) નરકાવાસમાં તું નારક થ. (૨૩૧) જ્યારે મુહૂર્ત માત્રમાં છ પ્રકારની પર્યાપ્તિથી ત્યાં તું પૂર્ણ (પ્રગટ) શરીરવાળો થયે, ત્યારે કિલકિલાટ શબ્દને કરતા અત્યન્ત નિર્દય, મહાક્રૂર, બિભત્સ રૂપવાળા અને ભયાનક, એવા પરમાધામી દે શીધ્ર ત્યાં આવ્યા. (૨૩૨-૨૩૩) અને અરે ! “દુઃખ ભગવતો તું વજની ઘડીમાં શા માટે રહ્યો છે? બહાર નીકળ!”—એમ કહીને વકુશ (વાના સાણસા) દ્વારા તારા, શરીરને ખેંચી કાઢયું. (૨૩૪) તે પછી કરુણ સ્વરથી ચીસ પાડતા (રડતા) તારા શરીરને તેઓએ તીક્ષ્ણ કાપણીથી સૂક્ષ્મ ટૂકડા થાય તેમ કાપ્યું. (૨૩૫) અતિ સૂક્ષમ ખંડે કરવા છતાં પુનઃ (સૂત= ) પારાની જેમ શરીર મળી જતાં, ભયથી કંપતા અને નાસતા તને તેઓએ સહસા પકડ્યો. (૨૩૬) તે પછી ન ઈચ્છતા પણ તેને પકાવવા માટે નીચે સળગતા આકરા અગ્નિવાળી વજાની કુંભિમાં બળાત્કારે નાંખે. (૨૩૭) અને ત્યાં બળતા શરીરવાળે, તૃષાથી અત્યંત પરાભવ પામેલે તું તેઓની આગળ વિરસ શબ્દોથી કહેવા લાગ્યું કેતમે જ માતા, પિતા, ભાઈ, સ્વજને, બંધુર અને સ્વામી છો, તમે મારું શરણ અને (ત્રાણ= રક્ષણ છે અને તમે જ મારા દેવ છે. (૨૩૮-ર૩૯) માટે એક ક્ષણ મને છેડે અને હવે પ્રસાદ કરી શીતલ પાછું એ ! તે એમ કહ્યું, ત્યારે મધુર વાણીથી તેઓ બોલ્યા કે-અરે! વાકું ભિના મધ્યમાંથી કાઢીને આ બીચારાને શીતળ પાણી પાઓ! ત્યારે બીજા (પરમાધામીઓ) “તહત્તિ” સ્વીકારીને તપેલાં તરવું (કલાઈ), ત્રાંબુ અને સીસું, તેના રસથી ભરેલા પાત્રને લઈને “ઠંડુ છે” એમ બોલતા તે મહાપાપીઓએ તને પાયું. (૨૪૦ થી ૨૪૨) ત્યારે અગ્નિતુલ્ય તેનાથી બળતા અને તેથી ડોકને ફેરવતા, અનિ
છતા, પણ તારા મુખને સાણસાથી ખેલીને તે રસને ગળા સુધી રેડ્યો (પાય), પછી તે રસથી ઉકળતા સર્વ શરીરવાળે અને મૂર્છાથી બંધ થયેલાં નેત્રોવાળે, તું “ધસ” દઈને પૃથ્વી ઉપર પડ્યો. (૨૪૩-૨૪૪) પુનઃ ક્ષણ પછી ચૈતન્યને પામેલ “અસિ વનમાં ઠંડી છે (માટે ત્યાં જાઉં)”—એવા સંકલ્પવાળો તું ત્યાં ગયે. ત્યાં પણ નીચે પડતાં તે વૃક્ષનાં (પત્ર નષ્ણતુલ્ય હોવાથી તે) પાંદડાં રૂપી ખગેથી તું છેદા. (૨૪૫) વળી પણ ત્યાંથી (તેને) તેઓએ ઉછળતા તરંગોથી વ્યાપ્ત, આવર્તાવાળી અને પ્રજ્વલિત અગ્નિ સરખી, એવી વિતરણ નદીના પાણીમાં નાખે. (૨૪૬) ત્યાં પણ વિજળીના જેવા
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રન્થને સંબંધ અને મહસેનના વર્ણન (ઉમર= ) ઉદ્ભર ભયંકર મેટાં મોજાઓની પ્રેરણાને વશ બૂડવું, ઉપર આવવું, આગળ ચાલવું, અટકી જવું વગેરેથી વ્યાકૂળ (થાકેલા) સર્વ અંગેવાળે તું સુકા વૃક્ષનું કાષ્ટ જેમ કાંઠે નીકળી જાય, તેમ મુશીબતે દુઃખપૂર્વક તે નદીના સામા કાંઠે પહોંચીને ત્યાં રહ્યો, ત્યારે હર્ષિત અંગવાળા તે પરમાધામીઓએ બેઠેલા તને પકડીને, વૃષભની જેમ અત્યંત ઘણા ભારવાળા રથમાં જોડાયા અને ભાલા જેવી તીક્ષણ ધારવાળી ( આરા= ) પરણાથી ક્ષણ ક્ષણ તને વચ્ચે. (૨૪૭થી ૨૪૯) તે પછી ત્યાં તું થાક અને જ્યારે ક્યાંય પણ જઈ શકાયું નહિ, ત્યારે ભારે મગરે (ઘણી વડે હે મહાભાગ્ય! તને સૂર્યો. (૨૫૦) તે ઉપરાન્ત પણ વિકટ એવી શિલાઓ ઉપર તને પટક-અફળા, ભાલાઓથી ભેદ્યો, કરવતેથી છેવો, વિચિત્ર યંત્રથી પી-કચર્યો. (૨૫૧) વળી અગ્નિમાં પકાવેલા તારા શરીરના જ માંસના ટૂકડા તને ખવરાવ્યા અને વિચિત્ર દંડેના પ્રહારોથી વારંવાર તાડના કરી. (૨૫૨) પરમાધામીઓએ વિકૂવૅલા મેટા શરીરવાળા પક્ષીઓએ તને બે હાથ ઉંચા કરીને કરૂણ સ્વરે રડવા છતાં પણ અતિ તીર્ણ નાખો અને ચાંચ વડે વારંવાર હણ્ય. (૨પ૩) એમ હે નરવરેન્દ્ર ! નરકમાં પ્રગટેલું જે દુઃખ તે અનુભવ્યું, તે સર્વે કહેવા માટે ત્રણ લેકના નાથ પ્રભુ જ પારને પામે. (૨૫૪) એમ એક સાગરેપમ સુધી ભયંકર નરકમાં રહીને, ત્યાં અસંખ્ય દુખે સહીને, ત્યાંથી ચવીને, તું ભરતમાં રાજગૃહ નગરમાં ભિખારીને કુળમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયા, ત્યાં પણ અનેક રોગોથી વ્યાસ શરીરવાળે, અવસરેચિત ભજન, ઔષધ અને સ્વજનેથી પણ રહિત, અત્યન્ત દીનમનવાળો, ભિક્ષાવૃત્તિથી જીવતે, તું યૌવનને પામ્યું. ત્યારે પણ અત્યન્ત દુઃખી થતે તું વારંવાર ચિંતવવા લાગ્યું કે-મારા જીવિતને ધિક્કાર થાઓ ! કારણ કે-મનુષ્યપણું સમાન છતાં અને ઈન્દ્રિઓ પણ તુલ્ય છતાં, હું ભિક્ષાથી જીવું છું અને આ ધન્યપુરુષે અતિ વિલાસને કરે છે. (૨૫૫ થી ૨૫૯) કેટલાક એ શેક કરે છે કે–અરે ! આજે અમે કાંઈ પણ દાન ન કર્યું, ત્યારે હું તે કલેશ કરું છું કે-આજે કંઈ પણ ન મળ્યું. (૨૬૦) કેટલાક ધર્મ માટે પિતાની વિશાળ ધન લક્ષ્મીને છેડે છે, જ્યારે મારાથી ઘણુ સ્થાને જર્જ૨ (ભાંગેલું) પણ ખપ્પર છૂટતું નથી. (૨૬૧) કેટલાક (પરણેલી) શ્રેષ્ઠ યુવતીઓ હોવા છતાં તેના સામે નજર પણ કરતાં નથી, ત્યારે હું તે માત્ર સંકલ્પરૂપે જ પ્રાપ્ત થયેલી (સ્ત્રીઓમાં) સંતેષ (હર્ષ) પામું છું. (અર્થાત્ સ્ત્રીના સુખનાં સ્વપ્નાં સેવું છું.) (૨૬૨) કેટલાક જાતિવંત સુવર્ણ જેવી કાન્તિવાળી પણ (પિતાની) કાયાને અશુચિવાળી માને છે, ત્યારે હું સેંકડો રેગોથી પરાભૂત એવી પણ મારી કાયાને પ્રશંસુ છું. (૨૬૩) કેટલાકની માગધ (ભાટ) લોકે “જય થાઓ, ઘણું છે, કલ્યાણ થાઓ.” –એમ વિવિધ સ્તુતિ કરે છે, ત્યારે ભિક્ષાએ ગયેલે હું તો કારણ વિના પણ આક્રોશને (તિરસ્કારને) પામું છું. (૨૬૪) કેટલાક મનુષ્ય કઠોર ભાષા બોલે છે, છતાં (સાંભળનાર) મનુષ્યને તેનાથી સંતોષ પ્રગટે છે, અને હું આશીર્વાદ આપવા છતાં પણ (અર્ધચંદ્રક) ગલહસ્તને પામું છું (અર્થાત્ લકે મને ગળે હાથ દઈને ધકકો મારીને કાઢી મૂકે છે.)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ દ્વાર પહેલું (૨૬૫) એથી પ્રચુર પાપને ભંડાર, (મિહીન= ) તુરછ પ્રવૃત્તિવાળા અને રેગથી પરાભૂત, એવા મારે પ્રવજ્યા જ (સ્વીકારવી) ઉચિત છે, કારણ કે–તેમાં પણ કાર્ય આ જ કરવાનું છે. (૨૬૬) જેવું કે-મલિન શરીરપણું, ભિક્ષાવૃત્તિ, ભૂમિશયન, પરાયા મકાનમાં રહેવું અને સદા ટાઢ-તડકા સહન કરવા; વળી નિષ્ક્રિીનપણું, ક્ષમા, પરની પીડાને ત્યાગ, દુર્બળ શરીર (વગેરે દીક્ષામાં જે કરવાનું છે તે), આ સઘળું જન્મથી માંડીને જ મારે સ્વભાવસિદ્ધ છે. (૨૬૭૨૬૮) અને આવું જીવન તે સાધુને પરમ શભાકારક છે, ગૃહસ્થને નહિ. એ સાચું છે કે-ગ્ય સ્થાનને પામેલા દેશે પણ ગુણરૂપ બને છે. (૨૬૯) એમ વિચારીને પરમ વૈરાગ્યને ધારણ કરતાં તે તાપસી દીક્ષા લીધી અને દુષ્કર તપશ્ચર્યા કરી. (ર૭૦) તે પછી અંતકાળે મરીને તું જંબુદ્વીપમાં, ભરતક્ષેત્રમાં વૈતાઢ પર્વત ઉપર, રથનપુરચક્રવાલ નામના નગરમાં, ચંડગતિ નામના ઉત્તમ વિદ્યાધરની વિઘન્મતી નામની ભાર્યાના ગર્ભમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયે. (૨૭૧-૭૨) તું ઉચિત કાળે જન્મે અને તારૂં વાવેગ નામ પાડયું, પછી અત્યંત સુંદર રૂપાળા શરીરવાળા તું કુમારપણાને પામે. (૨૭૩) ત્યારે અલ્પકાળમાં સકળ કળાઓના સમૂહમાં તું કુશળપણાને (પામ્ય) અને આકાશગામિની વગેરે અનેક વિદ્યાઓ પણ તું શીખે. (૨૭૪) તે પછી મનુષ્યનાં નેત્રને આનંદદાયી, મનસ્વિની( સ્ત્રીઓ)માં મનરૂપી કમળને વિકસાવવામાં (માતર) સૂર્ય સમાન (સમાનનું પાત્ર), એવા તારણપણાને પામેલે તું કામદેવની જેમ શોભવા લાગે, (ર૭૫) પછી હાથીની જેમ સમાન વયવાળા મિત્રોથી પરવારેલે તું નગરમાં, ત્રણ-ચાર રસ્તા વાળા ચોકમાં, ચૌટામાં, નિઃશંકપણે ફરવા લાગ્યો અને પ્રચુર વમાં, અને સરોવરમાં પણ ભમવા (રમવા) લાગે. (ર૭૬) તે પછી કેઈ અન્ય દિવસે તે ગેખમાં બેઠેલી હેમપ્રભ વિધાધરની સુરસુંદરી નામની પુત્રીને જોઈ. (૨૭૭) હે ભાગ્યશાળી! તેના યૌવને, લાવણ્ય, રૂપવૈભવે અને સૌભાગ્યે, તારા હૃદયને ખૂબ આકર્ષણ કર્યું. (૨૭૮) અને તારા દર્શનથી વિકસિત નેત્ર-કમળવાળી તેણનાં (ચિત્ત)માં પણ કુસુમાયુદ્ધ (કામદેવ) પુષ્પરૂપ શસ્ત્રવાળો છતાં પણ વાયુદ્ધ વજના શસ્ત્રપ્રહાર)ની જેમ (પીડા કરત) વિસ્તાર પામે. (૨૭૯) માત્ર પાસે રહેલી સખીઓની લજજાથી વિકારને મનમાં દાબીને તેણુએ સુંઘવાના ન્હાને તને નીલું કમળ બતાવ્યું. (૨૮૦) તે રીતે તેણીએ તને અંધારી રાશિને સંકેત કર્યો, તેથી હર્ષના આવેગથી પૂર્ણ અંગવાળે તું તારા ઘેર ગયે. (૨૮૧) તે પછી મિત્રોને પોતપોતાના ઘેર મેકલીને, કરવા યોગ્ય દિનકૃત્યને કરીને, તું મધ્યરાત્રે માત્ર એક ખડ્ઝની સહાયવાળ (એકલે) પોતાના ઘરમાંથી નીક. (૨૮૨) કઈ પણ ન દેખે તેમ તું ચેરની જેમ ધીમા પગલે ગેખ દ્વારા પ્રવેશ કરીને પલંગમાં તેણીની પાસે બેઠે. (૨૮૩) “દિવસે જોયેલે તે પ્રવર યુવાન આ છે.”— એમ તને ઓળખીને હર્ષિત થયેલી તેણીએ પોતાના પતિની જેમ તારી (પ્રતિપત્તિe) સેવા કરી. (૨૮૪) તે પછી પરસ્પર વિલસી વાતોની ગેણીમાં એક ક્ષણ પસાર કરીને, તે કહ્યું કે-હે સુતનુ! તારું આ (સ્વરૂપ) વિસદશ (પરસ્પરવિરૂદ્ધ) કેમ દેખાય છે?
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
ગ્રંથનો સંબંધ અને મહસેનનૃપ વર્ણન (૨૮૫) શરીરની શેભા ચંદ્રની સ્નાની પણ હાંસી કરે તેવી (સુંદર) કેમ છે ? અને તારે આ વેણીબંધથી બાંધેલો કેશ-કલાપ સર્પ જે (કાળો) ભયંકર કેમ દેખાય છે? (૨૮૬) વળી તું લક્ષણોથી વિદ્યમાન પતિવાળી (સધવા) દેખાય છે અને તારું શરીર નેહી–(પતિ) સંગમનું સુખ ન મળ્યું હોય તેવું (શુષ્ક) કેમ દેખાય છે? (૨૮૭) માટે સુતનુ! એને પરમાર્થ કહે! શું તે પતિને તળે છે? અથવા અન્યમાં આસક્ત એવા તેણે જ તને તજી છે? (૨૮૮) તે પછી કંઈક મીંચાયેલાં નેત્ર-કમળોવાળી તેણીએ કહ્યું કે-હે સુભગ ! આ વિદેશતામાં રહસ્ય શું છે, તે તું સાંભળ ! (૨૮૯) યૌવનારૂઢ થયેલી હું અહીં જ ( વસતા) કનકપ્રભ નામના વિદ્યાધરપુત્રની સાથે ગાઢ પ્રેમથી પરણી. (૨૯૦) પરણ્યા પછી તુર્ત મારા ભાગ્યના દેષથી અથવા તેના વેદનીયકર્મને વશ તે મહાત્મા અગ્નિતુલ્ય દાઉજવરથી પકડાયે. (૨૧) તેથી અગ્નિથી તપાવેલી લેખંડની કડાઈમાં જેમ નાંખ્યું હોય તેમ તે સતત ઉછળવા લાગ્યો, કંપવા લાગ્યો, દીર્ઘ નિસાસા મૂકવા લાગ્યો અને વિરસ બૂમ પાડવા લાગ્યું. (૨૨) તેથી તેના પિતાએ સર્વ કાર્ય છેડીને રેગની શાતિ નિમિત્તે વિવિધ ઔષધના અનેક પ્રયોગ શરૂ ર્યા. (૨૩) તે ઔષધ નથી, તે મણિ નથી, તે વિદ્યા નથી અને તે વૈદ્યો નથી કે તેના પિતાએ તેની શક્તિ માટે જેને ઉપગ ન કર્યો હોય ! (૨૯૪) આહારપાણીસ્નાન-વિલેપન પ્રમુખ કરવાનું છેડીને, શોકના ભારથી ભારે અવાજવાળા બનેલા પાસે બેઠેલા સ્વજને રડવા લાગ્યા. (૨૯૫) તેની માતા પણ શાકને વશ બની સતત ઝરતાં નેત્રનાં આંસુવાળી (અને તેથી) બે નેત્રોમાંથી જાણે ગંગા અને સિન્હ ( નદી)નો પ્રવાહ કરતે હોય તેવી રીતે રડવા લાગી. (૨૬) વળી નિષ્કપટ પ્રેમ એ જ ધન છે જેઓનું, એવા તેના સ્નેહીજને પણ તીવ્ર વનના દાવાનળથી બળેલા ઝાડના કુંઠા જેવા કાન્તિ વિનાના (નિતેજ) બનેલા ખેદવાળા થયાં. (૨) એમ તેની આપદાથી નગરલેકે પણ આમણ-દ્રમણ થયા, અને વિવિધ પ્રકારની સેંકડો દેવ-દેવીઓની માન્યતાઓ કરતાં છતાં પણ પ્રતિક્ષણ દાહજવર અધિકતર વધતે રહ્યો અને જીવવાની આશારહિત બનેલ વૈદ્યસમૂહ પણ પાછે ગયો. ત્યારે તેણે એમ ચિંતવ્યું કે-અહો ! થોડી માત્ર પણ આપત્તિમાં પડેલા જીવને (આ સંસારમાં) કઈ રીતે કેઈનાથી પણ (સાહાર= ), સહકાર (સહાય) કરી શકાતો નથી. (૨૯૮ થી ૩૦૦) માતા-પિતા સહિત અતિ વત્સલ અને સ્નેહી એવા બંધુઓ પણ આપત્તિરૂપ કુવામાં પડેલા (પિતાના સંબંધીને જેવા છતાં) કાંઠે (પાસે) ઊભા ઊભા શેક જ કરે છે. (૩૦૧) એમ જ્યાં જીવનું કેઈનાથી થોડું પણ રક્ષણ થતું નથી, ત્યાં પણ લેકે (પ્રસન્નતાથી) રહે છે એ આશ્ચર્યભૂત મેહને મેટો મહિમા છે! (૩૦૨) માટે જે કઈ રીતે પણ મારે આ દાહવર શેડ પણ ઉપશમે તે સ્વજન અને ધનને તજીને હું જિનદીક્ષાને અનુસરે (સ્વીકારું). (૩૦૩) તે પછી ભાગ્યયોગે દિવ્ય ઔષધાદિ વિના પણ જ્યારે (ભાવનારૂપ ઔષધથી) તે નિરેગી થયે, ત્યારે સ્વજનને બહુ રીતે સમજાવીને (રાગ છોડાવીને) શ્રી
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સ ંવેગ રગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ
ગુણસાગરસૂરિની પાસે દીક્ષિત થયા અને છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ વગેરે દુષ્કર તપશ્ચર્યામાં તત્પર તે વિહાર કરી ગયા. (૩૦૪-૩૦૫) એ રીતે કે મહાશય ! તેં મારી વિસર્દશતાને ઉદ્દેશીને જે પૂછ્યું, તે સઘળુય મે જે રીતે બન્યું છે તેમ કહ્યું. (૩૦૬) (આ પ્રમાણે સૌધવાસી દેવ મહુસેન રાજાને તેના પૂર્વભવાને જણાવે છે કે–) એ સાંભળીને હું મહુસેન રાજા ! તેં ત્યારે વિચાયું કે-અના કાર્યોમાં આસક્ત એવા મારા પુરુષપણાને ધિક્કાર થાઓ, (૩૦૭) બુદ્ધિને પણ ધિક્કાર હેા, ગુણરૂપી પ°તમાં ઈન્દ્ર ધનુષ (વજા ) પડો અને મારૂં શાસ્રામાં પારગામીપણુ પણ પાતાળમાં જાએ ! (૩૦૮) ઉત્તમ કુળમાં જન્મ મળવાથી પ્રગટેલું અભિમાન ગુફામાં પેસે અને બિચારી નીતિ પણ બીજા ઉત્તમ પુરુષોના આશ્રય કરો ! (અર્થાત્ મારા બધા ગુણ્ણા નાશ પામે. ) કારણ કે–કુતરા જેવા નિર્લજજ હું શ્રેષ્ઠ પુરુષના મસ્તકના મણિ સમાન એવા તે પુરૂષે જેનું વમન કર્યું, તે સ્ત્રીને ભોગવવાને ઇચ્છું છું. (૩૦૯-૩૧૦) તે ધન્ય છે ! કૃતપુણ્ય છે! તેનુ' જ મનુષ્યપશુ સફળ છે અને તેણે જ શરદના ચ ંદ્ર સમાન ઉજ્વલ પ્રસિદ્ધિ ( કીતિ ) મેળવી છે. (૩૧૧) તે એક કનકપ્રભ જ નિજકુલરૂપ આકાશના ( પ્રકાશક ) ચંદ્ર છે, કે જેણે મહામેાહરૂપી ઘાર શત્રુને લીલા માત્રથી ચૂરી દીધા છે. (૩૧૨) હે પાપી હૃદય ! આવા પ્રકારના પુરુષોના સચ્ચરિત્રને સાંભળીને પણ ઉત્તમ મુનિઓએ નિષેધેલા પરીના ભાગમાં તુ` કેમ રમે છે? (૩૧૩) કે મન ! કદાપિ પણ શ્રેષ્ઠ લાવણ્યથી પૂર્ણ સર્વ અંગોવાળી. પ્રકૃતિથી જ સૌભાગ્યના ડો ( ભ`ડાર ), સવ અંગેાની મનોહર ચેષ્ઠાવાળી, પ્રકૃતિએ જ શબ્દાદિ વિષયાની સુંદર સીમ ભૂમિ સરખી, અર્થાત્ શબ્દાદિ પાંચેય ઇન્દ્રિયાના સુંદર વિષયેાની પરાકાષ્ટાને પામેલી, મનોહર એવાં સવ અંગામાં ધારણ કરેલા શણગારથી પ્રગટ ગૌરવવાળી, કામદેવના નિધાન સરખી, છતાં પવનથી કંપતા પિપ્પલના પત્ર સમાન ચંચળ ચિત્તવાળી, એવી તે ( પરસ્ત્રી ) એમાં અને પોતાની પત્નીઓમાં પણ તુરાગ કરીશ નહિ. (૩૧૪ થી ૩૧૬) વળી તું અહીનું સુખ તુચ્છ છે—એમ જાણે છે, પરિણામે મેરૂપવત જેવુ' માટું દુઃખ છે તે પણ જાણે છે, જીવિત ચલ ( ચ'ચળ ) છે તે જાણે છે અને લક્ષ્મીએ તુચ્છ છે તે પણ જાણે છે. (૩૧૭) સ્નેહ અસ્થિર છે તે જાણે છે અને આ સમસ્ત ( સયેાગે ) ક્ષણભંગુર છે તે પણ જાણે છે, તે પણ હે જીવ! (એન્તાહે=) હજુ પણ તુ ગૃહવાસને કેમ છેડતા નથી ? (૩૧૮) અમ અતિ ઘણા વૈરાગ્યમાગે વળેલા ચિત્તના વેગવાળા તે બે હાથથી અંજલિ જોડેલી તે સ્ત્રીને કહ્યું કે– (૩૧૯) હૈ સુતનુ ! તુ માતા છે અને તારો પતિ તે મારા પિતા છે, કે જેના ચારિત્રરૂપી દેરડાએ મને અકાય ( પાપ ) રૂપી કુવામાંથી બહાર કાઢચે છે. (૩૨૦) આજથી સાંસારિક કાચેમાં મને વૈરાગ્ય થયા છે, હે મહાનુભાવ ! તુ' પણ (તારા) પતિના માર્ગને અનુસર (દીક્ષા લે ). (૩ર૧) કારણ કે કઠોર સખ્ત પવનથી અફળાયેલા વૃક્ષના પાંદડા જેવું આયુષ્ય ચંચળ છે, લક્ષ્મી અસ્થિર છે, યૌવન વિજળી જેવુ ચપળ છે, વિષયા વિષની જેમ દુ:ખજનક છે, પ્રિયજનના સયાગ વિયેાગથી યુક્ત છે, શરીર રાગથી ( ભંગુર=) નાશ
२२
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રન્થને સંબંધ અને
૨૩ વંત છે અને અતિ ભયંકર જરા વૈરિણીની જેમ ક્ષણે ક્ષણે આક્રમણ કરી રહી છે. (૩૨૨-૩૨૩) એમ તેને હિતશિક્ષા આપીને તેના ઘરમાંથી (આવ્યું હતું) તે જ માગે તું શીધ્ર નીકળીને તારા ઘેર પહોંચ્યું. (૩૨૪) પછી ત્યાં રહેલે તું સંસારની અસારતાને જેતે (વિચારતે ) હતું, ત્યારે કાળનિવેદકે આ એક ગાથા કહી. (૩૫) જે કોઈ પણ નિમિત્તને પામીને એક ક્ષણ પણ વૈરાગ્યબુદ્ધિ પ્રગટે અને તે સ્થિર રહે, તે શું પ્રાપ્ત ન થયું ? (અર્થાત્ ક્ષણ વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિ પણ ઘણું હિતકર છે.)” (૩૨૬) આ ગાથાને સાંભળીને સવિશેષ ઉછળતા શુભ ભાવવાળો તું પ્રભાતને સમય થતાં, ઘરમાં રતિને નહિ પામવાથી કેટલાક મનુષ્યથી પરિવરેલો વનરાજીની શોભાને જોવા નીકળ્યો ( ચાલ્યો), ત્યાં ઉદ્યાનમાં એક સ્થળે તે ચારણશ્રમણ મુનિને જોયા. (૩૨૭–૩૨૮)
તે મુનિ પ્રશસ્ત ગુણરત્ન જેઓને શણગાર છે, જેઓએ મેહમલ્લના દઢ દર્યને ખંડી નાખે છે, દેહની કાન્તિથી છેક છેડા સુધીની દિશાઓને વિભૂષિત કરી છે, પાપી લોકોની સંગતિથી જેઓ પરાક્ષુખ છે, ગમાર્ગમાં જેઓએ મનને બાંધ્યું ( સ્થિર
ર્યું) છે, જે કર્મશત્રુને જીતવામાં પ્રગટ સાહસિક છે, પૃથ્વી ઉપર ઉતરેલા પુનમના ચંદ્રની જેવી સૌમ્યતાથી જેઓ મનુષ્યના ચિત્તને રંજન કરે છે, અતિ વિશિષ્ટ શુભ લેશ્યાવાળા, ભવ્ય લેકને (મોક્ષ) માર્ચ પ્રકાશનારા, ક્રોધ-માન-ભય-લેભથી રહિત, વાદિઓના સમૂહથી પણ નહિ હારેલા, એક પગ ઉપર શરીરને ભાર સ્થાપીને (એક પગે) ઊભા રહેલા, સૂર્ય સન્મુખ જોડેલી નેત્રની કીકી( દષ્ટિ )વાળા, મેરુપર્વતના શિખરની જેમ નિશ્ચળ અને પ્રાણીઓ પ્રત્યે વાત્સલ્યવાળા તેઓ કાઉસ્સગ્નમાં રહેલા છે. (૩૨૯ થી ૩૩૨) એવા પ્રકારના ગુણવાળા તે મુનિને જોઈને હર્ષિત નેત્રવાળો તું તેમના પગમાં પડ્યો અને કહેવા લાગે કે- (૩૩૩) હે ભગવંત ! હવે મને મોક્ષમાર્ગના ઉપદેશ દ્વારા પ્રસાદ કરે! તમારા બે ચરણરૂપ ચિંતામણિનું દર્શન નિષ્ફળ ન કરે. (અર્થાત આપના દર્શનનું ફળ આપે.) (૩૩૪) એમ કહેવાથી તેઓએ ઉગ્ર કરુણાથી કાઉસગ્ગ પાળીને “ગ્ય છે”—એમ જાણીને તને કહ્યું–હે ભવ્ય તું સાંભળ! (૩૩૫)
આ લાફો દુઃખેથી પ્રચુર ( ભરેલા ) અનાદિ અનંત સંસારમાં જ મહા મુશીબતે ભાગ્યયોગે મનુષ્યપણું પામે છે, (૩૩૬) તેમાં પણ આર્ય દેશ, આર્ય દેશમાં પણ ઉત્તમ કુલ વગેરે સામગ્રી અને તેમાં પણ સૌભાગ્ય ઉપર મંજરી જેવો જૈન ધર્મ (એ દરેક) ઉત્તરોત્તર અતિ મુશીબતે મળે છે. (૩૩૭) કારણ કે-મનુષ્યની કે દેવની લક્ષમી મળે, ભાગ્યયોગે મનુષ્યપણું મળે, પણ અચિન્ય ચિંતામણીતુલ્ય ( દુર્લભ) જિનધર્મ મળતું નથી. (૩૩૮) એમ રત્નનિધાનની પ્રાપ્તિતુલ્ય એવા ધર્મને મુશીબતે પામીને પણ અતિ ત૭ વિષયેની આસક્તિથી મહામૂઢ બનેલે જે નિષ્ફળ બનાવે છે, તે બિચારે સતત જન્મ–જરા-મરણરૂપી પાણીથી ભરપૂર અને બહુરોગરૂપી મગરમચ્છથી ભયંકર, એવા સંસારસમુદ્રને અનંતી વાર સેવે છે. (તેમાં ભટકે છે.) (૩૩૯-૩૪૦) એ કેણુ બુદ્ધિ
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું માન હોય, કે જે ઘણા લાંબા કાળ સુધી દુઓને વેઠીને મહા મુશીબતે પામેલા કોડ સુવણને એક કાકિણી (કેડી) માટે ગુમાવે? (૩૪૧)
વળી આ સંસારમાં જીવને ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ એ ચાર પુરુષાર્થ ( સાધ્ય) હોય છે. તેમાં પણ શેષ (ત્રણ) પુરુષાર્થની સિદ્ધિમાં હેતુરૂપ એક ધર્મ જ શ્રેષ્ઠ છે. (૩૪૨) છતાં પ્રચુર મદિરાના રસનું પાન કરનારા (પાગલ) મનુષ્યની જેમ મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારના સમૂહમાં મુંઝાયેલે જીવ તે ધર્મને યથાસ્થિત (યથાર્થ) રૂપે જાણી શક્તો નથી. (૩૪૩) તેથી હે મહાયશસ્વી ! મિથ્યાત્વનાં સર્વ કાર્યો (કરણી)ને ત્યાગી તું એક માત્ર શ્રી જિનેશ્વરને જ દેવ અને મુનિઓને ગુરુ તરીકે સ્મરીને (માનીને). પ્રાણીવધ, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન અને પરિગ્રહના પાપને છોડી દે! આ પાપને છોડવાથી જીવ ભવભયથી મુક્ત થાય. છે. (૩૪૪-૩૪૫) આનાથી શ્રેષ્ઠ અન્ય ધર્મ ત્રણ ભુવનમાં પણ નથી અને આ ધર્મથી રહિત (9) કઈ રીતે મોક્ષસુખને પામતા નથી. (૩૪૬) માટે સારરહિત અને અવશ્ય વિનાશી એવા શરીરનું માત્ર ધર્મ (આત્મગુણ) ઉપાર્જન સિવાય અન્ય કેઈ ફળ નથી. (૩૪૭) વળી ઉગ્ર પવનથી અફળાયેલા પદ્મિનીના પત્રના છેડે લાગેલા પાણીના બિંદુની જેવા અસ્થિર એવા આ જીવિતનું પણ ધર્મોપાર્જન વિના (બી) કેઈ ફળ નથી. (૩૪૮) (તેમાં પણ) સર્વવિરતિથી વિમુખ મનુષ્ય આ ધર્મની પ્રતિપૂર્ણ પ્રાપ્તિ કરવા શક્તિમાન થતું નથી અને એની પ્રાપ્તિ વિનાનો જીવ મેક્ષને પામતો નથી. (૩૪૯) વળી તેના (મેક્ષના) અભાવે સઘળા કલેશના લેશ વિનાનું, એકાન્તિક, આત્યંતિક અને અનંત-એવું સુખ અન્યત્ર સંભવિત નથી. (૩૫૦) એ રીતે એવા પ્રકારના સુખવાળા મેલને મેળવવા જે તું ઈચ્છે છે, તે જિનદીક્ષારૂપી નૌકાને ગ્રહણ કરીને સંસાર સમુદ્રને તરી જા. (૩૫૧) એ પ્રમાણે (ચારણ મુનિએ) કહેવાથી હર્ષવશ ઉછળતી રેમરાજીવાળા અને ભક્તિથી નમ્ર બનેલા તે તે મુનિવરની પાસે દીક્ષા લીધી. (૩૫૨) પછી સકળ શાસ્ત્રોને ભણેલે, (ગુરુમુખે) સાંભળીને બુદ્ધિથી સર્વ પરમાર્થ (ત)ને પામેલે, છ જવનિકાયની રક્ષામાં તત્પર, ગુરુકુળવાસમાં રહેતે, વિવિધ તપશ્ચર્યાને કર તું, ગુરુ, લાન, બળ વગેરેના ઉપચાર વૈયાવચ્ચ)માં વર્તતે, પિતાના પૂર્વ દુશ્ચરિત્ર(પાપ)ને નિંદ, નવા નવા ગુણની પ્રાપ્તિ માટે અતિ ઉદ્યમ કરતે અને વિશેષતા પ્રશમરૂપી અમૃતથી કષાયરૂપી અગ્નિને શાન્ત કરતો, ઈન્દ્રના સમૂહને વશ કરનારે, તું લાંબે કાળ પ્રવજ્યાને પાળીને અને અંતે અનશન સ્વીકારીને (મરીને) સૌધર્મકલ્પમાં દેવ થયે. (૩૫૩ થી ૩૫૬) તે સુરસુંદરી ( વિદ્યાધરી) પણ તે દિવસથી માંડીને દીક્ષાનું પાલન કરીને–પૂર્વના સ્નેહના કારણે (ત્યાં) તારી દેવી તરીકે ઉત્પન્ન થઈ. (૩૫૭) અને (ત્યાં) મારી સાથે તેને કોઈ અપૂર્વ પ્રતિબંધ (રાગ ) . તેથી ક્ષણ પણ વિયેગના દુઃખને સહન નહિ કરતા આપણે કાળ પસાર થયે. (૩૫૮) પછી ચવન સમયે તું મને કેવલજ્ઞાની પાસે લઈ ગયે અને ત્યાં કેવલી ભગવાનને પૂર્વભવે
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્વભવો સાંભળવા દ્વારા મહસેન રાજાને વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિ
૨૫ તથા ભાવી જન્મ અંગે પૂછયું. (૩૫૯) તેઓએ પણ અતિ તીવ્ર અસંખ્ય દુખેથી ભરેલા હાથી વગેરેના પૂર્વભવે કહ્યા અને ભાવી રાજાનો વર્તમાન ભવ પણ કહ્યો. (૩૬૦) તે પછી બે હાથ જોડીને તે નેહપૂર્વક “હે સુભગ! આ છેલ્લી પ્રાર્થના તું નિષ્ફળ કરીશ નહિ.” (૩૬૧) એમ કહીને મને કહ્યું કે-જ્યારે હું મહાવિષયના રાગથી મૂઢ એ રાજા બનું, ત્યારે તું આ હાથી વગેરેના ભવે (સંભળાવવા) દ્વારા મને પ્રતિબંધ કરજે. (૩૬૨) (કે જેથી) પુનઃ પાપસ્થાનમાં આસક્ત હું જૈનધર્મને સારભૂત ચરિત્રથી રહિત દુઃખની વસતિરૂપ દુર્ગતિઓમાં ન પડું. (૩૬૩) તારી પ્રાર્થના મેં સ્વીકારી, તું ચ, અહીં) રાજા થયો અને તે ( દેવી) કનકાવતી નામે તારી સ્ત્રી થઈ. (૩૬૪) પ્રાયઃ સુખી જીવે ધર્મની વાત સાંભળે તો પણ ધર્મને ઈચ્છતા નથી. (તે કારણે તને અતિ) દુઃખથી પીડીને મેં આ વૃતાન્ત કહ્યા. (૩૬૫) તેથી હું તારે તે મિત્ર છું, તું તે (દેવ) છે અને આ (કહ્યા તે) તારા ભવે છે. હવે પછી મહાભાગ! જે બહુ હિતકર હોય તે કર! (૩૬૬) દેવે જ્યારે એમ કહ્યું, ત્યારે મહસેન રાજા પિતાના સઘળા પૂર્વજન્મનું સ્મરણ કરીને, મૂચ્છથી આંખો મીંચીને અને ક્ષણવાર ઉંઘતાની જેમ ( ચેષ્ટારહિત) થયે. (૩૬૭) તે પછી શીતળ પવનથી ભાનમાં આવેલા રાજા (મહસેન) બે હાથ લલાટે જોડીને, આદરપૂર્વક પ્રણામ કરતે દેવને કહેવા લાગ્યું કે-(૩૬૮) હે સુભગ ! સ્વીકારેલી કબૂલાતનો ભાર વહન કરીને (વચન પાળીને) અહીં આવેલા તે કેવળ સ્વર્ગને નહિ પણ પૃથ્વીને પણ શોભાવી છે. (૩૨૯) જે કે તારી પ્રેમભરી વાત્સલ્યતાના (બદલામાં) ત્રણલેકટની સંપત્તિ)નું દાન પણ તુચ્છ છે, તે પણ તું એ કહે કેહું કયી રીતે તારે પ્રત્યુપકારી થઈ શકું? (બદલે વાળી શકું ?) (૩૭૦) દેવે કહ્યું કે
જ્યારે તું શ્રી જિનેશ્વરદેવના ચરણકમળમાં દીક્ષા સ્વીકારીશ, ત્યારે હે રાજન ! નિઃસંશય તું પ્રત્યુપકારી (અણુમુક્ત) થઈશ. (૩૭૧) તે પછી “હું એમ કરીશ” એમ બોલતા શુદ્ધ સમ્યક્ત્વને પામેલા રાજાને તેના ઘેર પહોંચાડીને દેવ જેમ આવ્યો હતે તેમ ( સ્વર્ગમાં) ગયે. (૩૭૨) રાજ પણ સ્વ–સ્વ સ્થાને રહેલા સુભટો, હાથી, ઘોડાઓ, મહેલ અને રાણીને જોઈને મનમાં આશ્ચર્ય પામેલો વિચારવા લાગ્યું કે-(૩૭૩) અહો ! દેવોની શક્તિ ! તેં ઉપદ્રવ દેખાડીને પુનઃ તે રીતે ઉપશમ પમાડે (શાન્ત કર્યો), કે જેને નજરે જોનાર મનુષ્ય પણ સમજી (માની) શકે નહિ. (૩૭૪) એવા અતિ સામર્થ્યથી સુંદર દેવભવનું સ્મરણ કરીને પણ હે જીવ! તારી મતિ મનુષ્યનાં (તુચ્છ) કાર્યોમાં કેમ રાગ કરે છે? (૩૭૫) અથવા તે નિર્લજજ ! વમન અને પિત્ત વગેરે અશુચિવાળા અને દુર્ગંધભરેલા મેલથી સડી જનારા ભેગમાં તને રાગ કેમ પ્રગટે છે? (૩૭૬) અથવા ક્ષણભંગુર રાજ્ય અને વિષયેની ચિંતા છોડીને તું મોક્ષના (એક પરમ) હેતુભૂત આવું કેમ ઈચ્છતે નથી ? કે (૩૭૭)
તે ઉત્તમ દિવસ ક્યારે આવશે, કે જે દિવસે સર્વસંગ(રાગ)ને તજને ઉત્તમ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વિર પહેલું મુનિઓના ચરણની સેવામાં આસક્ત હું મૃગચર્યાએ (મૃગની જેમ) વિચરીશ? (૩૭૮) તે ઉત્તમ રાગિ કયારે આવશે, કે જ્યારે કાઉસ્સગ્નમાં રહેલા મારા શરીરને ઠુંઠાની જેમ વૃષભે ખાજ ખણવા માટે ધસશે ? (૩૭૯) તે કયું સુમુહુર્ત (ઘડી) હશે, કે જ્યારે હું
ખલિતાદિ વાણીના દોષોથી રહિત શ્રી આચારાંગ વગેરે સૂત્રોને ભણીશ ! (૩૮૦) અથવા તે વેળા (સમય) કયારે હશે, કે જ્યારે હું મારા શરીરનો નાશ કરવા માટે તત્પર બનેલા જી પ્રત્યે પણ કરુણાના સમૂહથી નમ્ર એવી નજર ફેંકીશ? (કરુણા નજરે જોઈશ? (૩૮૧) અથવા ક્યારે (ગુરૂએ) અલ્પ ભૂલમાં પણ કઠોર વચનથી જાગ્રત કરેલ હું હર્ષના વેગથી ભરપૂર શરીરવાળે (માંચિત) થઈને ગુરૂની શિખામણને સ્વીકારીશ? (૩૮૨) અને તે કયે સમય હશે, કે જ્યારે આ લેક-પરલોકમાં નિરપેક્ષ હું આરાધના કરીને પ્રાણત્યાગ કરીશ (પંડિત મરણે મરીશ) ? (૩૮૩) | સંવેગને પામેલા રાજા જ્યારે એમ વિચારતો હતો, ત્યારે (સંસારની) અનિત્યતાને સવિશેષ જણાવવા માટે હેય તેમ સૂર્ય અસ્ત પામ્યો. (૩૮૪) તે પછી સૂર્યના રાતા કિરણના સમૂહથી વ્યાપ્ત થયેલ છવલોક જાણે જગતનું ભક્ષણ કરવાની ઈચ્છા વાળા યમની (કૂર) આંખની પ્રજાના વિસ્તારથી ઘેરાઈ ગયું હોય તે (લાલ) દેખાય. (૩૮૫) અથવા વિકાસ પામતી સંધ્યા પક્ષિઓના કલકલાટથી જાણે એમ કહેવા લાગી હોય કે-યમની જેમ આ અંધકાર ફેલાઈ રહ્યો છે, માટે તે મનુષ્ય ! આત્મહિતને કરે ! (૩૮૬) પછી મુનિઓની જેમ (દેસા= ) રાત્રિના આવેશ(વેગ)ને નિષ્ફળ કરનારે, અને (તમભ= ) અંધકારને હટાવનારે, તથા પ્રગટ તેજથી નિર્મળ (દીપ), એ તારાને સમૂહ વિકાસ પામે (પ્રકાશિત થયે). (અહીં મુનિપક્ષમાં (દેસાવેસ= ) ને આવેગ અને (તમ ભરે= ) અજ્ઞાનને સમૂહ એમ અર્થ કરે.) (૩૮૭) પછી (કાળપરિણામ= ) સમય પાકતાં ખૂલેલી (શુક્તિ સંપુટ) છીપલીના જોડામાંથી પ્રગટેલા મોતીના સમૂહ જે (ઉજ્વળ), ચંદ્ર પણ ખીલેલી પૂર્વ દિશારૂપ શુક્તિ સંપુટમાંથી ઉગે. (૩૮૮) એ રાત્રિને સમય થયું ત્યારે (પ્રદેષર) રાત્રિના પ્રથમ પ્રહારનાં કાર્યો કરીને સુખશય્યામાં બેઠેલે રાજા એમ વિચારે છે કે
તે પુર–નગર–ખેટક-કર્મેટ-મહંબગામ–આશ્રમે વગેરે ધન્ય છે, કે જ્યાં ગાણ ભુવનના ગુરુ શ્રી મહાવીરજિન વિચરે છે. (૩૯૦) જે ત્રણ ભુવનના એક બંધુ તે ભગવાન આ નગરમાં પધારે, તે હું પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરીને દુઃખને જલાંજલી આપું. (૩૧) એમ વિચારતા રાજાના ચિંતાપ્રવાહને, પ્રતિપક્ષ (વિરતિ) પ્રત્યે કેપવાળી થયેલી અવિ. રતિ રેકે, તેમ પ્રતિપક્ષ (જાગરણ) પ્રત્યે કોપિત થયેલી નિદ્રાએ રોકી દીધે. (અર્થાત્ ઉંઘથી વિચાર કરતે અટક્યો. (૩૯)
તે પછી પાછલી રાત્રિએ સ્વપ્નમાં પિતાને ઉત્તમ બળવાળા પુરુષ દ્વારા (દર્શ=) આકરા પર્વતના શિખરે અરૂઢ થયેલે જોઈને માંગલિક અને જયસૂચક વાજિંત્રના
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુનું આગમન અને રાજાનું વંદનાથે ગમન અવાજથી જાગેલે રાજા વિચારે છે કે-નિચે આજે મારે કઈ પરમ અભ્યદય થશે. (૩૦-૩૯૪) કિન્તુ જે મહાભાગ અને પર્વતે આરેહણ કરવામાં પ્રવર્લે (સહાયક થયો), તે પુરૂષ ઉપકારદ્વારા મારા પરમ અભ્યદયમાં એક હેતુ (થશે)–એમ જણાય છે. (૩૫)
એમ જ્યારે રાજા વિકલ્પ કરતો હતો, ત્યારે શીધ્ર આવીને બે હાથ મસ્તકે જોડીને, દ્વારપાલિકા કહેવા લાગી કે-(૩૯૬) હે દેવ ! હાથમાં પુષ્પની માળા લઈને ઉદ્યાનપાલક તમારા દર્શન માટે બારણે ઉભા છે, તે આ વિષયમાં મારે શું કરવાગ્ય છે? (૩૭) રાજાએ કહ્યું, જલ્દી લઈ આવ ! તેથી તે આજ્ઞાને સ્વીકારીને તુર્ત ઉદ્યાનપાલકને લઈને રાજાની પાસે આવી. (૩૯૮)
પછી પ્રણામ કરીને, પુષ્પ આપીને, બે હાથે મસ્તકે અંજલિ કરીને ઉદ્યાનપાલકેએ કહ્યું, હે દેવ! તમે જયવંતા છે (રહે) ! (૩૯) આપને વધાવીએ છીએ કે-ત્રણ લેકનો પ્રકાશ કરવામાં સૂર્યસમાન, ત્રણ ભુવનરૂપી સરેવરમાં ફેલાયેલા-કમળની ભ્રાન્તિ કરતા (ઉજ્વળ), એવા (ત્રિલોકમાં ફેલાયેલા ) યશના વિસ્તારવાળા, ત્રણ ત્રાએ જાહેર કરાયેલા સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાલના શ્રેષ્ઠ સ્વામિત્વવાળા, ત્રણ ગઢથી વિંટાયેલા મણિમય સિંહાસન ઉપર બેઠેલા, હર્ષઘેલા દેએ (વધાવવા) ફેકેલી પ્રચુર પુષ્પોની અંજલિથી પૂજાએલા, સંશને નાશ કરવામાં સમર્થ એવા શાસ્ત્રની ધર્મકથાને વિસ્તારનારા, ઈન્દ્રના હાથે સહર્ષ વિંઝાતાં, કુમુદ અને બરફ સમાન ઉજ્વળ ચામરોના સમૂહવાળા, વિકિસત શ્રેષ્ઠ પલ્લવ-પત્રવાળા, કંકેલી (અશોક) વૃક્ષ દ્વારા દિગંત (આકાશ)ને શેલાવનારા, સૂર્યથી પણ પ્રચંડ (અધિક) તેજસ્વી ભામંડલથી અંધકારનો નાશ કરનારા, દેએ વગાડેલી દંદુભિના અવાજથી પ્રગટિત ( સિદ્ધ) અપ્રતિમ શત્રુઓના વિજયવાળા, ગણનાતીત (અસંખ્ય) મનોહર સુરેન્દ્રો અને અસુરેન્દ્રોના સમૂહથી પૂજાએલા ચરણકમળવાળા અને શરણાગત વત્સલ, એવા ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવ સ્વયમેવ પધાર્યા છે. (૪૦૦ થી ૪૦૫)
" એમ વધાઈને સંભળાવવાથી અત્યન્ત ઉચ્ચ હર્ષથી શરીરમાં પ્રગટેલી નિબિડ-ઘટ્ટ રેમરાજીવાળા, ત્રણ લેકની પણ લક્ષ્મી હસ્તકમળમાં આવી તેમ માનતા, અને તે આ ભગવાન (પધાર્યા), કે જેઓએ સ્વપ્નમાં મને પર્વતના શિખર ઉપર આરૂઢ કર્યો છે, માટે તેઓ દ્વારા હું સંસારનો પારગામી બનું, એમ ચિંતવતે રાજા, તે ઉદ્યાનપાલકને સાડા બાર લાખ સેનૈયા પ્રીતિદાનમાં આપીને તુર્ત જ સઘળા અંતઃપુર અને નગરલોકથી પરિવરેલ અને માગધેથી સ્તુતિ કરાત, હાથી ઉપર બેસીને, જગદ્ગુરૂને વંદન નિમિત્તે જવા નગરીમાંથી નીકળ્યો (ચા). (૪૦૬ થી ૪૯) પછી દૂરથી જ છત્રોપરિ છત્રને જોઈને હુષ્ટ મનવાળે તે છત્ર–ચામરાદિ રાજચિહ્નો છોડીને, પાંચ પ્રકારના અભિગમ સહિત ઉત્તરદિશાના દ્વારથી સમવસરણમાં પ્રવેશીને, હર્ષવશ વિકસિત નેત્રવાળે તે રાજા પ્રભુને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરીને, પૃથ્વીપીડને સ્પર્શતા મસ્તક વડે વારંવાર પ્રણામ કરીને અને બે હસ્તપલવ લલાટે જોડીને સ્તુતિ કરવા લાગે કે-(૪૧૦ થી ૧૨)
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સવેગ રંગશાળા ગ્રન્થના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ
નિમ`ળ કેવલજ્ઞાનના પ્રકાશથી મિથ્યાત્વરૂપી ભયકર અંધકારના વિસ્તારને નાશ કરનારા હે ભગવ′ત ! તમારા જય થાઓ ! વિસ્તરતા પ્રબળ કલિકાલરૂપી વાદળોને વિખેરવામાં ઉગ્ર પવન સરખા (તમારો જય થાઓ !) ઉગ્ર પવનતુલ્ય વેગવાળા ઈન્દ્રિયારૂપી ઘેાડાઓના સમૂહને વશ કરવાથી ત્રણેય ભુવનમાં પ્રસિદ્ધ ( એવા તમારા જય થાઓ ! ) ત્રણ ભુવનમાં પ્રસિદ્ધ સિદ્ધાર્થ રાજાના કુળરૂપી કમળને વિકસાવવા માટે સૂર્ય તુલ્ય (તમારા જય થાઓ ! ) જેના સૂર્ય જેવા ઉગ્ર મોટા પ્રતાપ( પ્રભાવ)થી કુતીથિકાનો મહિમા હણાયા છે ( એવા તમારો જય થાઓ !) રણ ( યુદ્ધ ), રોગ, અશિવ વગેરેને ઉપશમાવવામાં સમ છે એક નામેાચ્ચાર જેનો, એવા હે દેવ ! (તમારા જય થાઓ !) કે દેવેન્દ્રોના સમૂહથી વંદાયેલા, દૃઢ રાગ-દ્વેષરૂપી કાષ્ટને ચીરવામાં કરવતતુલ્ય અને મેાક્ષસુખ જેઓને હાથમાં છે, એવા હે મહાવીરિજન તમે જયવંત રા! (૪૧૩ થી ૪૧૬)
૨૮
વળી સ્તુતિ કરે છે કે–હે દેવ ! ઉપસર્ગાના સમૂહ સામે પણ તમારી અક્ષુબ્ધતાને, એક માત્ર તમે દબાવેલી ચરણની અંગુલિ માત્રથી પણ ચલાચલ શિખરાવાળા મેરુપવ તની ઉપમા કેમ અપાય ? (૪૧૭) હે નાથ ! તમારા તેજ અને સૌમ્યતાને પણ દિવસ અને રાત્રિના અંતે અતિ તુચ્છ તેજવાળા બનતા રવિ અને ચંદ્રની ઉપમાથી કેમ માપી શકાય ? (૪૧૮) કે જિન ! તમારી ગંભીરતાને પણુ, દુષ્ટ પ્રાણીઓના ક્ષેાભને જે છૂપાવી શકતા નથી (ઉછળવા માંડે છે), તે સમુદ્રતુલ્ય કેમ કહી શકાય ? (૪૧૯) એમ બધી ઉપમાઓ અતિ અસમાન હોવા છતાં પણ હે ભુવનનાથ! જે તમને ઉપમા આપીએ, તે તમારી જ ઉપમા તમને આપી શકાય. ( અર્થાત્ વિશ્વમાં આપની તુલ્ય કોઇ નથી. ) એવી મારી સમજણ છે. (૪૨૦) એ રીતે જિનને સ્તવીને અને ગૌતમપ્રમુખ ગણધરોને નમીને, પ્રસન્ન ચિત્તવાળો રાજા તે પછી પૃથ્વી ઉપર બેઠો. (૪૨૧) પછી જગદ્ગુરુએ નર, તિય`ચા અને દેવા સને સમજાય તેવી સ`સાધારણ વાણી વડે અમૃતની વૃષ્ટિ સરખી ધમ દેશના કહેવાના પ્રાર'ભ કર્યાં કે–(૪૨૨)
પ્રભુદેશના-હે ! દેવાનુપ્રિય ( ભવ્યે ) ! જો કે તમે ભાગ્યયેાગે અતિ મુશીખતે સમુદ્રમાં પડેલા રત્નની જેમ (અતિ દુર્તંભ એવું ) મનુષ્યપણું મેળવ્યુ છે, (૪૨૩) વળી ચિંતામણીની જેમ મનવાંછિત સકળ પ્રયેાજનને સાધવામાં એક સમથ એવી લક્ષ્મીને પણ ભુજાદંડના બળથી તમે મેળવી છે, (૪ર૪) વળી તમારા પુણ્યપ્રક`થી ૮ ઈષ્ટ વિયેાગ, અનિષ્ટ સયાગ' વગેરે કાઇ પ્રકારનું દુઃખ તુચ્છ =) અલ્પ પણ તમે જોયુ નથી, (૪૨૫) વળી ખીલેલા (કદાŁ=) નીલકમળની માળાતુલ્ય દીઘ નેત્રાવાળી તરુણ સ્ત્રીઓમાં તમારો અત્યંત ગાઢ રાગ થોડો પણ ઘટ્યા નથી, (૪૨૬) તે પણ તમે એક ક્ષણ મનને રાગ-દ્વેષરહિત કરીને, તેનું (મનુષ્યભવાદિ જે તમને મળ્યુ છે તેનુ') સ્વરૂપ નિપુણ બુદ્ધિ વડે આ રીતે વારવાર વિચારો ! કે (૪૨૭) આ ભવમાં મુશીબતે મળેલું પણ મનુષ્યપણું જો ધર્મ નહિ કરવાથી (એમેવ=) નિષ્ફળ ગુમાવીએ, તે પુનઃ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વીર પ્રભુની ધર્મદેશના ભાગ્યેગે મુશીબતે પ્રાપ્ત થાય છે. (૨૮) કારણ કે–પૃથ્વીકાય આદિમાં જીવ અસંખ્યકાળ સુધી રહે છે અને તે વનસ્પતિમાં ગયેલ ત્યાં અનંતગુણા કાળ સુધી રહે છે. (૪૨૯) બીજી પણ વિવિધ હલકી યોનિઓમાં અનેક વાર ભમતા જીવને પુનઃ આ મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ ક્યાંથી થાય? (૪૩૦) સમસ્ત શેષ મનવાંછિત કાર્યોને પામે (સિદ્ધ કરે), તે પણ શિવસુખની સાધનામાં સમર્થ એવું આ ઉત્તમ મનુષ્યપણું નિચે દુર્લભ છે. (૪૩૧) વળી ઘણા મોટા કલેશેથી મળનારી, દુઃખે રક્ષણ કરી શકાય તેવી જે લક્ષ્મી, તે પણ સ્વજન-રાજા-ર-(તફયર) ક્યાચક વગેરે સર્વની સાધારણ છે. (૪૩૨) આપત્તિનું કારણ, મૂઢતા કરનારી, એક જ ભવના સંબંધવાળી અને શરદના વાદળાંની જેમ અસ્થિર, એવી તે લક્ષ્મીમાં પણ આનંદ માનવ (રાગ કરવો), તે (વિફલેક) હાનિકારક છે. (૪૩૩) વળી જે કોઈ પણ રીતે વર્તમાનમાં ઈષ્ટ વિયાગાદિ દુઃખ ન આવ્યું, (તે પણ) શું ! એટલા માત્રથી સદાકાળ તેને અભાવ થયે છે? (નહિ જ.) (૪૩૪) કારણ કે સિદ્ધોને છોડીને ત્રણેય લોકમાં પણ એ બીજે જીવ નથી, કે જેને શારીરિક-માનસિક દુઃખ ન પ્રગટે. (૪૩૫) આ કારણે જ ભવભીરુ મનવાળા મહામુનિઓ સર્વ સંગને દૂર તજીને મેક્ષસુખ માટે સતત ઉદ્યમ કરે છે. (૪૩૬) વળી જે આ સંસારમાં ઈષ્ટ વિયેગાદિ ડું પણ દુઃખ ન હોય, તો કઈ પણ મેક્ષ માટે દુષ્કર તપશ્ચર્યાને ન કરે. (૪૩૭) આને દઢતાથી વિચારે. વળી સ્ત્રીઓમાં જે આ રાગ છે, તે પણ કિપાકના ફળની જેમ મુખ (પ્રારંભમાં) મધુર અને અંતે કહે છે. (૪૩૮) અસંખ્ય ભવની પરંપરાને વધારનારી, શુભાશયને (ચિત્ત) નાશ કરનારી અને ઉત્તમ મુનિજનોને ત્યાજ્ય એવી સ્ત્રીને મનથી પણ યાદ નહિ કરવી. (૪૩૯) અહીં કાંઈ પણ સંકટ છે, જે કાંઈ દુઃખ છે અને જે કાંઈ નિંદાપાત્ર છે, તે સર્વનું મૂળ એક આ સ્ત્રીને જ કહી છે. (૪૪૦) ભવસમુદ્રનો પાર પણ તેઓ જ પામ્યા છે અને તેઓએ જ સચ્ચારિત્રથી પૃથ્વીને પવિત્ર કરી છે, કે જેઓએ આવી સ્ત્રીને દૂર તજી છે. (૪૪૧) એ રીતે જો ! મહાનુભાવો ! અતિ નિપુણ બુદ્ધિથી વિચારીને સદા ધર્મધન મળે તે વ્યાપારને (સરહસ= ) ઉત્કડાથી અનુસરો ! (૪૪૨) :
એમ પ્રભુએ જ્યારે કહ્યું, ત્યારે સવિશેષ વધતા શુભ ભાવવાળો રાજા પ્રણામ કરીને અને બે હસ્તકમળને લલાટે જોડીને કહેવા લાગે કે-હે નાથ ! પ્રથમ નિજ પુત્રનો રાજ્યાભિષેક કરું, તે પછી તમારા પદમૂળ પ્રવ્રજ્યાને સ્વીકારીશ. (૪૪૩-૪૪૪) ત્રિભુવન ગુરુએ કહ્યું, હે રાજન ! તમારા જેવાને એમ કરવું યોગ્ય છે, કારણ કે–સ્વરૂપને જાણ નારા (જ્ઞાનીઓ) સંસારમાં અલ્પ પણ રાગને કરતા નથી. (૪૪૫)
તે પછી જિનચરણમાં પ્રણામ કરીને, રાજાએ નિજભુવનમાં જઈને, સામતે, મંત્રીઓ વગેરે મુખ્ય મનુષ્યને બોલાવ્યા, (૪૪૬) અને ગદ્ગદ્ ભાષામાં કહ્યું કે-અહે ! મને હવે
* પ્રાકૃત કોષમાં “ તફય ' સ્વજન અર્થમાં છે, પણ અહીં પુનરુક્ત દોષ થવાથી યાચક ધટે છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
શ્રી સવેગ રગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ
દીક્ષા લેવાની બુદ્ધિ પ્રગટી છે, તેથી મેં' (આધિપત્ય ) સત્તાના મદથી કે અજ્ઞાનથી જે કાંઈ તમારા અપકારરૂપ વન કોઈ પ્રકારે કર્યું' હોય, તે સર્વે તમાએ ખમવુ. ( મને ક્ષમા આપવી) અને આ રાજ્યની (નીતિની ) વૃદ્ધિ કરવી. (૪૪૭-૪૪૮) એમ તેને શિખામણ આપીને, જ્યારે શુભ મુહૂત્ત પ્રાપ્ત થયું, ત્યા પવિત્ર દિવસે મેટી વિભૂતિ(મહેાત્સવ ) પૂર્ણાંક જયસેન પુત્રને રાજ્ય ઉપર સ્થાપ્યા. (૪૪૯) પછી સામત, મ ંત્રીમ`ડળ વગેરે મુખ્ય પરિજન સહિત પોતે સ્નેહથી તે નવા રાજાને બે હાથની અંજલિથી પ્રણામ કરીને હિતશિક્ષા આપી કે– (૪૫૦)
મહસેન રાજાએ પુત્રને આપેલી હિતશિક્ષા :-સ્વભાવે જ સદાચારથી શાભતા હે વત્સ ! જો કે તને કાંઈ પણ શીખવાડવા યેાગ્ય નથી, તે પણ હું કાંઈક માત્ર કહું છું. (૪૫૧) હે પુત્ર ! સ્વામી (રાજા), મંત્રી, રાષ્ટ્ર ( દેશ ), યુગ્ય (વાહના ), કેાષ ( ભંડાર ), ખળ લશ્કર ) અને સુહૃદ્ધ (મિત્રો) એ સાતેયના પરસ્પર ઉપકારથી આ રાજ્ય સપ્તાંગ ( શ્રેષ્ઠ) બને છે. (૪પર) માટે સત્ત્વ કેળવીને અને બુદ્ધિથી જેમ ઔચિત્ય સચવાય તેમ વિચારીને, આ સાતેય અંગાની પ્રાપ્તિ માટે તું યત્ન કરજે. (૪પર-૪૫૩) તેમાં પ્રથમ તે તુ પેાતાના આત્માને વિનયમાં બ્રેડ, તે પછી અમાત્યાને, તે પછી નોકરોને તથા પુત્રને અને તે પછી પ્રજાને વિનયમાં જેજે. (૪૫૪) હે વત્સ ! ઉત્તમ કુળમાં જન્મ, સ્ત્રીઓના મનનું હરણ કરવામાં ચાર જેવું રૂપ, શાસ્રપરિકમિ ત બુદ્ધિ અને ભુજામળ, વળી વર્તમાનમાં વિવેકરૂપી સૂર્યને (ગુંડણુ=) આચ્છાદિત કરવામાં પ્રચંડ શક્તિવાળા, મેહરૂપી મહા વાદળાના અતિ ઘનસમૂહ સરખા, આ ખીલી રહેલા યૌવનરૂપી અધકાર, વળી પડિતાને શ્લાધ્ય એવી પ્રકૃતિ અને પ્રજા વડે શિશમાન્ય કરાતી આજ્ઞા ( પ્રભુત્વ ). આમાંથી એક એક પણ નિશ્ચે દુય છે ( એના ગવથી બચવુ... દુષ્કર છે), તેા પુન: બધાનો સમૂહ તે। અતિ દુય બને જ. (૪૫૫ થી ૪૫૭) વળી હું પુત્ર ! જગતમાં ભય'કર મનાતા લક્ષ્મીનો મઢ પણ પુરુષને (ગરુચ=) અતિ (વિહલઘુત્તણુ=) વિકળ અંગપણું ( મદાંધ ) કરીને શીઘ્ર હલકટ બનાવી દે છે. (૪૫૮) વળી લક્ષ્મી મનુષ્યાને શ્રુતિ, વાચા અને દૃષ્ટિરહિત (બહેરા, બેબડા અને આંધળા ) કરી દે તેમાં વિસંવાદ શું છે ? ( અર્થાત્ તે તેનું કાય છે. ) વળી તે આશ્ચય છે કે–(સમુદ્રમાંથી દેવાએ ઝેર અને લક્ષ્મી વગેરે સાત રત્નાને કાચાં, તેથી સમુદ્રમાંથી જન્મેલી ) ઝેરની તે મ્હેન છતાં મનુષ્યનુ` મરણ નથી કરતી ! (૪૫૯)
વિનયના મહિમાઃ–વળી પૂર્વે કરેલા પુર્ણાંકના પરિપાકથી વૈભવ, શ્રેષ્ઠ કુળ, શ્રેષ્ઠ રૂપ અને શ્રેષ્ઠ રાજ્ય પણ મળે છે, કિન્તુ સઘળાં ગુણાનુ કારણ વિનય મળતા નથી. (૪૬૦) માટે ગ॰ને તજીને વિનયને શીખજે, પણ મને ભજીશ નહિ. (કારણ કે-) હે પુત્ર ! વિનયથી નમ્ર આત્મામાં મહા કી'મતી ગુા પ્રગટે છે. (૪૬૧) ભુવનતળમાં વિદ્વાનોએ મુખરૂપી (કાણુ=) વીણા વગાડવાના દંડ તેના દ્વારા વગાડેલા (વિનયનો )
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
પુત્રને હિતશિક્ષા-વિનયનો મહિમા-ઝેરની પરીક્ષાના ઉપાયો યશપડહ (ઢઢરે) સર્વત્ર ફેલાયેલ છે કે—ધર્મ, કામ, મોક્ષ, કળાઓ અને વિદ્યાઓ, એ સર્વ વિનયથી (મળે છે. ) (૪૬૨) લક્ષ્મી પણ વિનયથી મળે છે, જ્યારે દુર્વિનીતને તે મળેલી પણ નાશ પામે છે. એમ સર્વ ગુણેનો આધાર જીવલેકમાં (વિશ્વમાં) વિનય જ છે. (૪૬૩) વધારે શું ? જગતમાં એવું કાંઈ નથી, કે જે આ વિનયથી ન થાય ! તે કારણે હે પુત્ર ! કલ્યાણનું કુળભવન (મૂળ ઘર) એવા વિનયને તું શીખજે. (૪૬૪)
વળી સત્ત્વની, ગોત્રની અને ધર્મની સ્થિરતામાં ( રક્ષામાં) બાધા ન થાય, તે રીતે ધનનું ઉપાર્જન, વર્ધન, રક્ષણ અને સુપાત્રમાં સમ્યગું દાન કરવું; રાજ્યસંપત્તિના એ ચાર પ્રકારે છે, માટે હે પુરા ! તું એ (ચારેય) વિષયમાં પણ પરમ પ્રયત્નપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરજે. (૪૬૫-૪૬૬) સામ, ભેદ, (ઉપપ્રદાન= ) દાન અને દંડ-એ ચાર પ્રકારની રાજ્યનીતિ છે, તેને પણ હે પ્રિય પુરા ! તું શીધ્ર આરાધજે. (શીખી લેજે.) (૪૬૭) પણ તેમાં જે પૂર્વ પૂર્વની નીતિથી કાર્ય અસાધ્ય બને, તે યથાક્રમ બીજી, ત્રીજી વગેરે નીતિઓનો યથેગ (જ્યારે જ્યારે જેનો પ્રયોગ ઘટિત હેય, ત્યારે ત્યારે તે રીતિએ) વિચારીને પ્રયોગ કરજે. (૪૬૮) કારણ કે-જે સામનીતિથી કાર્ય થાય તે ભેદનો, સામભેદથી કાર્ય સધાય તે દાનનો, કે સામ, ભેદ અને દાનથી કાર્ય સધાય તે દંડનો આદર પ્રાગ) કેણ કરે ? (૪૯)
વળી નીતિને સદૈવ પ્રાણપ્રિય પત્નિની જેમ અનુસરજે (રક્ષા કરજે) અને અન્યાયને દુષ્ટ શત્રુની જેમ સર્વથા રેજે. (૪૭૦) વસ્ત્ર, આહાર, પાણી, ભૂષણો, શય્યા, યાન (વાહન) વગેરેનો ભંગ કરવા પૂવે, તેમાં વિષનો વિકાર છે કે નહિ ? તે અપ્રમતપણે ભૃગરાજ આદિ પક્ષીઓ વડે (આ રીતે, જાણી લેજે. (૪૭૧)
ઝેરની પરીક્ષાના ઉપાયો :- (ભૃગરાજક) * તમરું પિપટ અને મેના, આ પક્ષીઓ પ્રકૃતિએ જ નજીકમાં સર્પનું ઝેર જોઈને ઉદ્વિગ્ન થઈને કરુણ સ્વરે કુંજન કરે (ર) છે. (૪૭૨) ઝેરને જોઈને ચકોરના નેત્રે તુ વિરાગી બને છે (મીંચાય છે), કોંચ પક્ષી સ્પષ્ટ નાચે છે અને મરકેકિલ (2) મરી જાય છે. (૪૭૩) ભજન કરવા ઈચ્છેલા અને પરીક્ષા માટે થોડું અગ્નિમાં નાંખીને તેના ચિહૂનો પણ ( આ રીતે) સમ્યમ્ જેવાં. (૪૭૪) (જે તેમાં ઝેર હોય તો તેની વાળા ધૂમાડા જેવી થાય, અગ્નિ શ્યામળો બને અને શબ્દ ફૂટવા જે (ફદ્ર ફ) થાય, વળી તેવા ભેજનને લાગેલી માખીઓ વગેરેનું નિ મરણ થાય. (૪૭૫) તથા વિષમિશ્રિત અન્નમાંથી જલ્દી (સ્વિન= ) પાણી છૂટે નહિ, જલદી ભિંજાય નહિ, રંગ જલ્દી બગડી જાય અને જલ્દી શીતળ થાય. (૪૭૬) વિષમિશ્રિત પાણીમાં કેયલના રંગ જેવી, દહીંમાં શ્યામ અને દૂધમાં થોડી લાલ (તાંબાના રંગ જેવી) રેખાઓ પડે. (૪૭૭) વિષમિશ્રિત સર્વ આદ્ર
* અભિધાનચિંતામણું કેષ.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું પદાર્થો કરમાવા (સૂકાવા) માંડે, સૂકા પદાર્થોને વણું બગડી જાય અને કઠોર હોય તે કોમળ અને કોમળ હોય તે કઠોર થાય, (૪૭૮) પ્રાવરણ અને આસ્તરણમાં ઘણાં (ગ્રામ=) બળેલા જેવાં (ભુખરાં) મંડલ ( ડાઘા) થાય અને લેહ, મણિ વગેરે (ઝેરથી) મેલ-પંક જેવાં કલુષિત (મેલાં ) થાય. (૪૭૯) એ પ્રમાણે હે પુત્ર ! સામાન્યતયા શાસ્ત્રયુક્તિથી વિષમિશ્રિત પદાર્થોને ઓળખીને (તેનો) તું દૂરથી ત્યાગ કરજે. (૪૮૦) વળી (ચારથી છ કાને વાત ન જાય તેવી રીતે) ગુપ્ત મંત્રણા કરજે, દેશ અને કાળના પરિભાગ (તારતમ્ય)ને જાણવામાં કુશળ બનજે, (સારથાણુ= ) ઉત્તમ પદાર્થોનું કેઈને (જેને-તેને) દાન કરીશ નહિ અને દાન કરે તે પણ પાત્ર જેજે. (૪૮૧) સર્વ કાર્યો સારી રીતે પરીક્ષાપૂર્વક કરજે, તેમાં પણ સંધિ-વિગ્રહની પરીક્ષા વિશેષતયા કરજે; સર્વત્ર ઔચિત્યનો જાણ, કૃતજ્ઞ, પ્રિયભાષી અને સર્વ વિષયમાં (ક્ષેત્રજ્ઞ=) ઉચિતઅનુચિત, પાત્રાપાત્ર, કાર્યાકાર્ય, વાચવા વગેરેનો જ્ઞાતા બનજે. (૪૮૨) ઉત્તમ સાધુની જેમ હે વત્સ! સદાય નિદ્રા, ભૂખ અને તૃષાનો વિજય (સહન) કરજે, સર્વ પરીષહ સહન કરવામાં સમર્થ થજે, (અદુરારાધ્ય5) અનાગ્રહી અને ગુણીજને પ્રત્યે વત્સલ બનજે. (૪૮૩) મદિરા, શિકાર અને જુગારને તે હે પુત્ર ! ઈશ પણ નહિ, કારણ કેતેનાથી આલેક અને પરલેકમાં થતાં દુઃખે ( લેકમાં) નજરે જોવાય છે અને શામાં (પણ) સંભળાય છે. (૪૮૪) માત્ર વિષયના કૌતુકને (વાસનાને) ટાળવા સિવાય સ્ત્રીઓના અતિ પરિચયને તથા વિશ્વાસને કરીશ નહિ, કારણ કે-તે સ્ત્રીઓથી પણ ઘણા પ્રકારના દોષ (પ્રગટે) છે. (૪૮૫) તથા કેધ, લોભ, મદ, દ્રોહ, અહંકાર અને ૨૫લતાને ત્યાગી તું મત્સર, પશૂન્ય, પિતાપ અને મૃષાવાદને (પણ) ત્યાગ કરજે. (૪૮૬) વળી સર્વ આશ્રમ (ધર્મો)ની તથા વર્ગોની તે તે મર્યાદાને સ્થાપક (રક્ષક) બનજે તથા સદા દુષ્ટોને નિગ્રહ તથા શિષ્યોનું પાલન કરજે. (૪૮૭)
વળી તું અતિ આકરા કર જે લાદીશ, તે સૂર્યની જેમ તું પ્રજાને ઉગકારક બનીશ અને અતિ હલકા કરથી ચંદ્રની જેમ પરાભવનું પાત્ર બનીશ. (૪૮૮) માટે અતિ આકરા કે અતિ હલકા કર લેવાના ભાવને પ્રયત્ન ( બુદ્ધિ) પૂર્વક દૂર ફેંકીને સર્વર દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર (કાળ-ભાવ-પુરુષ) વગેરેને અનુરૂપ વર્તન રાખજે. (૪૮૯) દીન, અનાથ, બીજાથી અતિ પીડાયેલા તથા ભય પામેલા, એ સર્વના દુઃખોને પિતાની જેમ સર્વ પ્રયત્નોથી તુર્ત પ્રતિકાર કરજે. (૪૯૦) વળી જે વિવિધ રોગોનું ઘર છે અને આજ-કાલે અવશ્ય નાશ પામનાર છે, એવા શરીર માટે પણ અધર્મને કાર્યોમાં રુચિ કરીશ નહિ. (૪૧) હે પુત્ર! એ કુલિન કેણ હોય કે તુચ્છ સુખને લેશમાં મૂઢ મતિવાળો (બનીને) અસાર શરીરના (સુ) માટે જીવને પડે? (૪૯૨) વળી દેવ, ગુરુ અને અતિથિની પૂજા તથા પ્રતિપત્તિ (સેવા-વિનય) માં તત્પર બનજે, દ્રવ્ય અને ભાવ ઊભયથી શૌચવાળ થજે, ધર્મમાં પ્રીતિ અને દઢતાવાળી તથા ધાર્મિક જનતાના વાત્સલ્યને
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુત્ર અને રાણીને ઉપદેશ કરનારો થજે. (૪૩) સર્વ જીવોની સઘળીય પ્રવૃત્તિઓ સુખ માટે હોય છે અને તે સુખ ધર્મ વિના મળતું નથી, તેથી હે પુત્ર! ધર્મપરાયણ બનજે. (૪૪) તથા હે પુત્ર ! તું “મારા રાત્રિ-દિવસે કયા ગુણમાં (ક્યી કમાણીમાં) પસાર થાય છે.” એમ વિચારતે) સદા સ્થિર બુદ્ધિવાળો જે થઈશ, તે ઉભય લેકમાં પણ દુઃખી થઈશ નહિ. (૫) હે પુત્ર ! નિત્ય સદાચાર(શીલ)થી જેઓ મોટા (અધિક) હોય, તેઓની સાથે સંવાસ (પરિચય), ( વિદગ્ધ=)ચતુર પુરુષે પાસે સમ્યક્ કથા (શ્રવણ) અને નિર્લોભ બુદ્ધિવાળા સાથે પ્રીતિ કરજે. (૪૯૬) હે પુત્ર ! સત્યરૂષોએ નિંદેલી એવી અધમ આત્મપ્રશંસા, કે જે વિષમૂચ્છની જેમ પુરુષને વિવેકરહિત કરે છે, તેનો ત્યાગ કરજે. (૪૭) માણસ આત્મપ્રશંસા કરે છે, તે નિચે તેના નિર્ગુણપણાની નિશાની છે, ( કારણ કે–) જે તેનામાં ગુણે હેત, તો નિચે અન્ય જને સ્વયં તેની પ્રશંસા કરત. (૪૯૮) સ્વજનને કે પરજનને પણ પરંપરિવાદ (નિંદા) વિશેષ કરીને વર્જવાયોગ્ય છે. આત્મહિતની અભિલાષાવાળો તું સદા પરના ગુણને જેનાર (ગુણાનુરાગી) થજે. (૯) હે પુત્ર ! પરગુણપ્રતિ માત્સર્ય, સ્વગુણની પ્રશંસા, અન્યને પ્રાર્થના કરવી અને અવિનીતપણું, આ દોષે મોટા(મહાત્મા)ને પણ હલકો બનાવી દે છે. (૫૦૦) પરનિંદાને ત્યાગ, સ્વપ્રશંસાની (સાંભળતાં પણ) લજજાળુતા, (સંકટમાં પણ) અ પ્રાર્થના અને સુવિનીતપણું, એ (ગુણે) નાનાને પણ મહાન બનાવે છે. (૧૦૧) પરગુણગ્રહણ, પરની ઈચ્છાને અનુસરવું, હિતકર અને મૃદુ વચન બેલવું તથા અતિ પ્રસન્ન સ્વભાવ, એ મૂળ અને મંત્ર વિનાનું વશીકરણ છે. (૫૦૨) વળી હે પુત્ર ! તારે તેમ કરવું, કે જેથી વૃદ્ધાવસ્થા પ્રથમ મનને અને પછી શરીરને સ્પશે (અર્થાત્ વૃદ્ધ થતાં પૂવે ભેગાદિમાં સંતોષી–તૃપ્ત થજે ), તથા હે વત્સ ! જેણે અતિ ગહન યૌવનને અપવાદ વિના (નિર્દોષ) પસાર કર્યું, તેણે દેશના ભંડાર એવા પણ આ જન્મમાં કયું ફળ પ્રાપ્ત ન કર્યું ? ( અર્થાત્ પૂર્ણ સફળ કર્યું.) (૫૦૩–૫૦૪) કે ધન્ય પુરુષની જ આવી ઘોષણા (ઢંઢેરે ) સર્વર ભમે છે કે આ સારા સ્વભાવવાળો છે, આ શાસ્ત્ર-અર્થને જાણ છે, આ ક્ષમાવંત છે અને આ ગુણી છે.” વગેરે. (૫૦૫) તથા હે વત્સ ! ગુણોના સમૂહને પિતાના (જીવનમાં) તે રીતે સ્થિર કરવા, કે જેથી દુઃખે દૂર કરી શકાય તેવા પણ દોષોને રહેવાને અવકાશ જ ન રહે. (૫૦૬) પથ્ય અને પ્રમાણપત ભેજનને તું એ ભેગી બનજે, કે વૈદ્યો તારી ચિકિત્સા ન કરે, માત્ર રાજ્યનીતિના કારણે તેમને તું પાસે રાખજે. (૫૦૭) વધારે કહેવાથી શું? હે પુત્ર ! તું ઘણા (ધર્મ) એને પ્રગટ કરનારે, સુપાત્ર(પુરુષ)ની પરંપરાને (સમૂહને) પાસે રાખનારે, સારા વાંસની જેવો અને પ્રકૃતિએ સરળ એ (દૂરે= ) ચિરકાળ સુધી વર્ત જે. (વાંસપક્ષમાં ૫=ગાંઠવાળો, સુપત્ત=સારાં પત્ર-પાંદડાંવાળો અને પ્રકૃતિથી સરળ-સીધે, એમ સમજવું.) તાત્પર્ય કે—ધર્મપનો આરાધક, સંતપુરુષને આદર કરનાર અને પ્રકૃતિએ અનાગ્રહી થજે. (૫૦૮) સૌમ્યતાથી પ્રજાનાં નેત્રને આનંદદાયી, કળાનું ઘર અને પ્રતિદિન (ગુણેથી) વધતે, એ તું “ચંદ્ર જેમ સમુદ્રની વૃદ્ધિ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું (ભરતી) કરે,” તેમ તું પ્રજાજનની વૃદ્ધિ કરનારે થજે. (ચંદ્રપક્ષમાં શુકલપક્ષને ચંદ્ર નેને આનંદ આપનાર અને કળાઓથી યુક્ત પ્રતિદિન વૃદ્ધિ પામતે–એમ સમજવું.) (૫૯) પ્રકૃતિથી મહાન, પ્રકૃતિથી જ દઢ પ્રતિષ્ઠા(ધીરતા)વાળે, પ્રકૃતિએ જ સ્થિર સ્વભાવવાળ, પ્રકૃતિએ જ સુવર્ણરત્ન સમાન (ઉજવલ-નિર્મળ) કાન્તિવાળે, ઉત્તમ જાતિ-વંશવાળ અને પંડિતને અનુસરતે એ હે પુત્ર ! તું લેકમાં મેરુની જેમ ચિરકાળ સ્થિર પ્રભુત્વને ધારણ કરજે. (મેરુના પક્ષમાં મોટો અચળ, સ્થિર અને સુવર્ણ–રત્નની કાતિવાળે, ઉત્તમ જાતિના વાંસવૃક્ષેવાળે તથા દેથી યુક્ત-એમ સમજવું.) (૫૧૦-૫૧૧) વળી ગંભીરતારૂપ પાણીથી અલંકૃત, ગુણરૂપી મણિને નિધિ અને બહુ (નઈ ) નમરકારના સમૂહને સ્વીકારતા, તું સમુદ્રની જેમ મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરીશ નહિ. (સમુદ્રપક્ષે વધતા ઊંડાણથી શોભત, મણિ–રને ભંડાર અને ઘણું નદીઓને સ્વીકારતે એમ સમજવું.) (૧૨)
એમ મહસેન રાજા વિવિધ યુક્તિઓથી પુત્રને શિખામણ દઈને સામતે, મંત્રીઓ વગેરેને અને નગરકેને પ્રેમપૂર્વક કહે છે કે-(૧૩) હવે પછી આ તમારો સ્વામી છે, ચહ્યું છે અને આધાર છે, માટે મારી જેમ એની આશામાં સદાય વર્તવું. (૫૧૪) વળી રાજ્યને પામેલા મેં હાસ્યથી, પ્રધથી કે લેભથી જે તમને દુભવ્યા હેય, તે પણ હવે મને ક્ષમા કરવા યોગ્ય છે. (તમે ક્ષમા કરો.) (૧૫)
રાણુને ઉપદેશ -કનકવતીને પણ કહ્યું, “હે દેવી! તું પણ હવે પ્રમાદ (મેહને) છોડ, સર્વવિરતિને અનુસર અને સંસારવાસથી વિરામ કર. (મુક્ત થા.) (૫૧૬) જ્યાં નિચે સતત વિનાશ કરનારે કૃતાન્ત (યમરાજ) પાસે જ રહે છે, ત્યાં (સંસારમાં) સ્વજનમાં, ધનમાં અને યૌવનમાં રાગ કરવાનું સ્થાન (કારણો શું છે ? (૫૧૭) તે પછી પ્રવ્રયા માટે તૈયાર થએલા રાજાની વાણીરૂપી વજથી તાડના કરાયેલી (બંધ પમાડેલી) રાણ આંસુનાં પ્રવાહથી વ્યાકૂળ (ગભરાયેલાં) નેત્રવાળી (રડતી રડતી) આ પ્રમાણે બેલી. (૫૧૮) દેવી-વૃદ્ધત્વમાં ઉચિત ( પ્રસ્તુત અર્થ= ) આ સાધુતાને વર્તમાનમાં કર્યો પ્રસંગ છે? રાજા-વિજળીના ચમકારા જેવા ચંચળ જીવનમાં વૃદ્ધત્વ આવશે કે નહિ તેને કેણ જાણે છે? (૫૧૯) દેવી-તમારી સુંદર શરીરની કાન્તિ-શોભા દુસહ પરી. કહોને કેમ સહશે? રાજા-હાડ અને ચામડાની ગુંથણીવાળી (મઢેલી) એ કાયામાં શું સુંદર છે? (૨૦) દેવી-કેટલાક દિવસ સ્વગૃહમાં જ રહે, શા માટે ઉત્સુક થાઓ છે? રાજા-શ્રેયઃ કાર્યો બહુ વિધવાળાં હોય છે, માટે ક્ષણ પણ રહેવું-રોકાવું કેમ કેગ્ય ગણાય? (પર૧) દેવી-તે પણ નિજપુગની રાજ્યલક્ષ્મીને શ્રેષ્ઠ વિસ્તાર ( ધૂમધામ) તે જુઓ. રાજા-સંસારમાં અનંતવાર ભમતાઓને નહિ જોયેલું શું (બાકી રહ્યો છે? (પર૨) દેવી-(સમુહુર) વિશાળ–અખૂટ લક્ષમી હોવા છતાં દુષ્કર આ ચારિત્રથી શું? રાજા-શરદના વાદળ જેવી નાશવંત આ લક્ષ્મીમાં તને શું વિશ્વાસ છે? (પર૩) દેવી
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજાનું સંયમ માટે ઔચિત્ય અને પ્રયાણ ( પાંચેય ઈન્દ્રિયોના-વિષયભૂત) પાંચ પ્રકારના શ્રેષ્ઠ વિષયને અકાળે કેમ છેડે છે? રાજા-અંતે દુઃખી કરનારા તે વિષયના સ્વરૂપને જાણ કણ તેનું સ્મરણ (પણ) કરે? (૨૪) દેવી-તમે જ્યારે દીક્ષા લેશે, ત્યારે સ્વજનવર્ગ ચિરકાળ વિલાપ કરશે. રાજાધર્મનિરપેક્ષ આ સ્વજનવર્ગ પિતપોતાના કાર્યને (સ્વાર્થને) જ વિલાપ કરે છે. (પર૫) એમ પ્રવજ્યા વિરુદ્ધ બેસતી રાણીને જોઈને રાજા બે, હે મહાનુભાવો ! આમાં તમને રતિ ( રાગ) કેમ થાય છે? (પ૨૬) મારા વચનથી આજથી ત્રીજે ભવે સર્વ સંગ છોડીને તમે દીક્ષા લીધી હતી, તે કેમ વિસરી ગયું ? (૫૭), તું સૌધર્મ દેવલોકમાં મારી દેવી તરીકે ઉત્પન્ન થઈ અને વર્તમાનમાં વધેલા તે દ્રઢ પ્રેમથી રાગી બનેલી તું પુનઃ અહીં પણ મારી પત્ની થઈ. (પ૨૮) એમ રાજાએ જ્યારે કહ્યું, ત્યારે રાણું પૂર્વભવના વૃત્તાન્તનું
સ્મરણ કરીને બે હાથથી અંજલિ જોડીને બોલી કે–(પર૯) હે રાજન ! ઘરડી ગાયની જેમ વિષયરૂપી કાદવમાં ખૂપેલી મને ઉપદેશરૂપ દોરડા વડે ખેંચીને તમે ઉદ્ધારી. (બહાર કાઢી.) (૫૩૦) હવે મારું વિવેક રત્ન પ્રગટ થયું, મારી ઘરવાસની ઈચ્છા પણ નાશ પામી અને મારે મેહ નાશ પામે. (૫૩૧) તેથી પૂર્વની જેમ વર્તમાનમાં પણ શ્રમણદીક્ષાને સ્વીકારીએ, આજથી સ્વપ્નતુલ્ય ઘરવાસથી સર્યું. (૫૩૨)
રાજાને સંયમ માટે ઔચિત્ય અને પ્રયાણું –એમ રાણુએ કહેવાથી સવિશેષ વધેલા ઉત્સાહવાળે રાજા સ્નાનને વિધિ કરીને, સ્ફટિક સમાન ઉજવલ દુકુલ ( વને ) પહેરીને, કેદમાં પૂરેલા અને બાંધેલા અપરાધી મનુષ્યોને છેડાવીને, નગરમાં સર્વત્ર અમારિપડહ વગડાવીને, શ્રી જિનમંદિરમાં પૂજા, સત્કાર અને નાટક મહોત્સવ કરાવીને, દાણ માફ કરવા દ્વારા ધાર્મિક મનુષ્યને સંતોષીને, સેવકવર્ગનું સન્માન કરીને, (તફકય) વાચકોને (જ મગિર=) મુખમાગ્યું ધન (દાન) આપીને, ઉચિત વિનયાદિ પૂર્વક પ્રજાવર્ગને સમજાવીને, (અનુમતિ મેળવીને) હર્ષથી ઉછળતી શરીરની રેમરાજીવાળો થયે. પછી પ્રાસાદના શિખરે ચઢેલા નગરજને અત્યંત અનિમેષ નજરે જેનું દર્શન કરી રહ્યાં છે અને હૃદયને સંતોષવામાં ચતુર તથા સદ્દભૂત (યથાર્થ) મહા અર્થવાળી શ્રેષ્ઠ વાણું (વચન) વડે અનેક મંગળ પાઠકે જેની સ્તુતિ કરી કરી રહ્યા છે, તે રાજા, રાણુની સાથે હજાર પુરૂષએ ઉપાડેલી શિબિકામાં બેસીને શ્રી જિનેશ્વરદેવના ચરણકમળમાં (પાસ) જવા માટે ચાલ્યું. (પ૩૩ થી પ૩૯)
તે પછી ગંભીર દુંદુભિતભેરી)ના અવ્યક્ત અવાજથી સંમિશ્રિત એવા (આવૃરિયa) વગાડેલા અસંખ્ય, શંખમાંથી, પ્રગટેલા અવાજથી આકાશ પણ ગાજે તેવાં અને પ્રલયકાળના પવનથી ખળભળેલા ક્ષીરસમુદ્રના અવાજને ખ્યાલ કરાવે તેવાં, ચાર પ્રકારનાં વાજિંત્રને સેવકેએ વગાડયાં, તથા પ્રકૃષ્ટ હર્ષવશ નીકળતા આંસુના જળથી ભિંજાએલી ચક્ષુઓવાળી, સભવશ ખસી ગયેલા (કચી= ) કંદરા વગેરે (આભરણ)ના સમૂહ
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર પહેલું વાળી અને માનવસમૂહને આનંદ પમાડવામાં સમર્થ, એવી વારાંગનાઓએ સર્વ આદરપૂર્વક ઘણા પ્રકારના (કરણ= ) અંગેના મરેડેથી વ્યાપ્ત એવું શ્રેષ્ઠ નૃત્ય કર્યું. (૫૪૦)
એમ પરમ વૈભવ સાથે સમવસરણની ભૂમિએ આવેલે રાજા પાલખીમાંથી ઉતરીને પ્રભુને ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઈને, (સ્તુતિ કરવા લાગે કે- ) ભવભયારણ, શિવસુખકારણ, દુર્જય કામદેવને જીતનારા, ઈન્દોથી વંદાયેલા અને સ્તુતિ કરનાર લોક( સમૂહ)નાં પાપને નાશ કરનારા, એવા હે શ્રી વીરજિનેશ્વર ! તમે જયવંતા રહે. (૫૪૧-૫૪૨) એમ સ્તવીને ( પૂ ર= ) ઈશાન ખૂણામાં જઈને રત્નના અલંકાર અને પુપિના સમૂહને શરીર ઉપરથી ઉતાર્યા અને પછી પ્રભુને આ પ્રમાણે વિનંતિ કરી. (૫૪૩)
હે જગદ્ગુરુ ! હે કરુણાનિધિ ! પ્રત્રજ્યારૂપી નૌકાનું દાન કરીને, અનાથ આ મનુષ્યને (મને) હવે આ ભવસમુદ્રથી પાર ઉતારે.” (૫૪૪) રાજાએ જ્યારે એમ કહ્યું, ત્યારે ત્રણ ભુવનમાં એક સૂર્ય એવા પ્રભુએ પિતાના હાથે તેઓને અસંખ્ય દુઃખથી મુક્ત કરવામાં સમર્થ એવી દીક્ષા આપી. (૫૪૫) પછી પ્રભુએ શિખામણ આપી કે
પ્રભુની હિતશિક્ષા –અહો ! આ દીક્ષા તમે મોટા પુણ્યથી પ્રાપ્ત કરી છે, તે કારણે હવેથી પ્રયત્નપૂર્વક પ્રાણિવધ, અસત્ય, અદત્તાદાન, મૈથુન તથા પરિગ્રહના આરંભને ત્રણ યોગ (મન-વચન-કાયા ) અને ત્રણ કરણ( કરવું-કરાવવું–અનુમોદવા)થી યાજજીવ પર્યત અવશ્ય છોડવું જોઈએ (૫૪૬-૫૪૭) અને કર્મના નાશમાં મૂળ કારણ એવા બાર પ્રકારના તાપવિશેષમાં નિત્ય પ્રમાદ તજીને શક્તિ અનુસાર યત્ન કરે જઇએ. (૫૪૮) ધન-ધાન્યાદિ દ્રવ્યમાં, પુર, ખેટ, કર્બટ પ્રમુખ ક્ષેત્રમાં, શરદ વગેરે કાળમાં તથા ઔદયિક વગેરે ભાવમાં થોડો પણ રાગ અથવા ઠેષ મનથી (પણ) કર ગ્ય નથી, કારણ કે-વિસ્તાર પામતા સંસારરૂપી મહાવૃક્ષનું મૂળ એ રાગ-દ્વેષ છે. (૫૪૯–૫૫૦)
એમ ચિરકાળ સુધી શિખવીને પ્રભુએ કનકવતી સાધ્વીને ચંદનબાળાને સેંપી અને મહસેન મુનિને સ્થવિર સાધુઓને સંપ્યા. (૫૫૧) તે પછી તે મહાત્મા (મહુસેન )
વિરેની સમીપે સૂત્ર-અર્થને ભણતા ગામે, આકરે અને નગરેથી ભૂષિત વસુધા ઉપર વિચરે છે. (૫૫૨)
આ બાજુ અન્ય કોઈ દિવસે કેવલી પર્યાયનું પાલન કરીને નાથ (શ્રી વીર પ્રભુ ) પાવાપુરીમાં અચલ અને અનુત્તર એવા (શિવ= ) સુખને (નિર્વાણુને) પામ્યા. (૫૫૩) ત્યારે તે મહસેન મુનિએ આ પ્રમાણે વિચાર્યું. અહા ! કૃતાન્તને કંઈ અસાધ્ય નથી, જેથી તેવા પણ પ્રભુ નશ્વરભાવને પામ્યા. (૫૫૪) જેઓને પાદપીઠ નમતા ઈન્દ્રોના સમૂહના મણિમય મુગટથી ઘસાય છે, જેઓએ ચરણના અગ્રભાગથી દબાવેલા પર્વત વડે ઘર સહિત ધરણીતળ ડોલાવ્યું છે, પૃથ્વીતળને છત્ર અને મેરુને દંડ કરવાનું જેઓમાં શ્રેષ્ઠ સામર્થ્ય છે અને કંકેલીવૃક્ષ વગેરે આઠ શ્રેષ્ઠ પ્રાતિહાર્યોની શોભાએ જે એનું ઐશ્વર્ય
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુની હિતશિક્ષા અને મહસેનમુનિને આરાધનાનો મનોરથ
૩૭ પ્રગટ કર્યું છે, તેવાઓને પણ જે અત્યન્ત દુનિવાર અનિત્યતા (અંગીકાર ) વશ કરે છે, તે અસાર શરીરવાળા મારા જેવાની કયી ગણના? (૫૫૫–૫૫૭) અથવા (ત્રણેય) જગતના એક પૂજ્ય તે જગગુરુને શેક કર એગ્ય નથી, કારણ કે તેઓ કર્મની ગાંઠને તેડીને શાશ્વત સ્થાનને પામ્યા છે. (૫૫૮) હું જ શેક કરવાગ્ય છું, કે જે અદ્યાપિ કઠોર કર્મની બેડીથી અત્યંત બંધાયેલે કેદખાનામાં રહે તેમ સંસારમાં રહ્યો છું. (૫૫૯) અથવા જરાથી જર્જરિત એવા મને આ(શરીરથી )થી કયે વિશેષ લાભ થવાનું છે, કે જેનાથી હું નિત્ય તપશ્ચર્યાના ઉદ્યમને કરી શકતું નથી ? (૫૬૦) તેથી હવે પછી મારે સવિશેષ આરાધના કરવી યોગ્ય છે, પણ નિશ્ચિત અને સુવિસ્તૃત અર્થવાળી તે આરાધનાને કેવી રીતે સમજવી ? અથવા આ ચિંતાથી શું ? (૫૬૧) પ્રગટ કેવળજ્ઞાનવાળા ગણધરેન્દ્ર શ્રી ગૌતમ પ્રભુ પાસે જાઉં (પ૬૨) અને એકાગ્ર ચિત્તવાળે હું ગૃહસ્થ અને સાધુસંબંધી ભેદ-પ્રભેદવાળી તે આરાધનાના વિધિને પૂછું. (૫૬૩) ઉપયુક્ત એ હું ( ત્યાંથી) સઘળો પણ તેને વિધિ સવિસ્તૃત જાણીને સ્વયં આચરુ અને બીજા પણ સર્વ (ચ) ને કહું. (પ૬૪) પ્રથમ સમ્યગૂ જાણવું, પછી કરવું અને પછી પરને ઉપદેશ કરે, કારણ કે-જેણે અર્થને યથાર્થ જાણ્યું નથી, તે (ઉપદેશક) પિતાને અને પરને નાશ કરે છે. (૫૫) એમ વિચારીને કલિકાળને વિજય કરવામાં બદ્ધ લક્ષ્યવાળો, પ્રત્યક્ષ ધર્મરાજા જે તે મહાત્મા (મહસેન મુનિ ) શ્રી ગૌતમ પ્રભુ પાસે ગયે. (૫૬) તપથી શરીર સૂકાયેલું હોવાથી પ્રલયકાળમાં સૂકાએલી ગંગા નદીના પવનથી ચાલતા મેજાવાળો પ્રવાહ જેમ (મંદી ચાલે, તેમ ધીમે ધીમે ભૂમિ ઉપર પગલાં ભરતા, શરીરે લાગેલી પાપરજને સતત ધૂણાવતા હોય તેમ વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે હાથ, પગ, મસ્તક, પિટ, વગેરે સર્વ અંગોથી કંપતા, યુગપ્રમાણ દષ્ટિથી આગળ જતા જેતા જઈને, વિનયથી શરીરને (ગાત્રને) નમાવીને, તે મહસેન મુનિએ ત્રણ પ્રદક્ષિણ પૂર્વક શ્રી ગૌતમ ગણધરેન્દ્રને વંદન કર્યું. (૫૬૭ થી ૫૬૯) અને હર્ષવશ વિકસિત નેત્રવાળા તેઓ, ખીલેલી કળીઓ જેવા હસ્તકમળને લલાટે જોડીને (અંજલિ કરીને) સદૂભૂત વચને વડે સ્તુતિ કરવા લાગ્યા કે-પ૭૦) હે ત્રિલેકના સૂર્ય ! હે જગદ્ગુરુ ! હે વીર જિનના પ્રથમ શિષ્ય ! હે ભયંકર ભવાગ્નિથી સંતપ્ત શરીરવાળા ની શાતિ માટે મેઘ સરખા ! આપ જયવંતા વર્તો. (૫૭૧) નારૂપ મેટા ઉછળતા તરંગવાળી, નિર્મળ બાર અંગેવાળી, (દ્વાદશાંગીરૂપ) ગંગા નદીને આપ (જસુગૉગુર) ઉત્પાદક હેવાથી હે હિમવંત મહા પર્વતતુલ્ય (ગુરુ!) તમે જ્યવંતા વર્તે ! (૫૭૨) અક્ષીણ મહાનસી લબ્ધિ વડે (પંદર) તાપસને પરમ તૃપ્તિને પમાડનારા, તથા અત્યન્ત પ્રસિદ્ધ ઘણું લબ્ધિઓરૂપ ઉત્તમ સમૃદ્ધિથી સંપન્ન ( હે પ્રભુ!) તમારે જય થાઓ. (૫૭૩) હે ધર્મધુરાને ધારણ કરનારા એક વીર ! આપ જયવંતા વ! હે સકળ શત્રુઓને જીતનારા ગુરુ ! તમે જય પામે ! અને સર્વ આદરપૂર્વક દેવ, યક્ષે અને રાક્ષસેથી (પ્રણિપાત5) વજન કરાયેલા ચરણકમળવાળા હે પ્રભુ! તમે જયવંતા વર્તે ! (૫૭૪) જગચુડામણિ શ્રી વીર પ્રભુએ તીર્થ તરીકે
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું જણાવેલા નિર્મળ છત્રીસ ગુણોની પંક્તિના આધાર હે ભગવંત! (મારા ઉપર) પ્રસાદ કરે. (૫૭૫) અને હે નાથ ! મને ગૃહસ્થની અને સાધુની આરાધનાનો વિધિ સવિસ્તૃત ભેદ-પ્રભેદ દષ્ટાન્ત અને યુકિત સહિત સમજાવે. (૫૭૬) એમ કહીને તેઓ અટક્યા, ત્યારે કુરાયમાન મણિ જેવી મનોહર દાંતની કાન્તિથી આકાશતળને ઉજ્વળ કરતા હોય, તેમ શ્રી ગૌતમસ્વામિએ આ પ્રમાણે કહ્યું. (૫૭૭) ભ ભ દેવાનુપ્રિય! હે શ્રેષ્ઠ ગુણરત્નોની ઉત્તમ ખાણ ! હે અતિ વિશુદ્ધ બુદ્ધિના કુળભુવન (ભંડાર ) ! તે આ સુંદર પૂછયું. (૫૭૮) કારણ કે-કલ્યાણની પરંપરાથી પરાશ્મુખ પુરુષોને સુદષ્ટ પરમાર્થને જાણવાની ઉલ્ટેક્ષણા(મનોરથ )વાળી બુદ્ધિ (ઈચ્છા) પણ કદાપિ થતી નથી. (પ૭૯) તેથી હે નિરુપમ ધર્મના આધારભૂત એવા દુર્ધર અને પ્રકૃષ્ટ તપના ભારને વહન કરનારો મહસેન મહામુનિ ! આ હું કહું છું, તેને તમે સાંભળો (૫૮૦) - એમ દીક્ષાને પામેલા મહસેન મુનિએ સાધુ અને ગૃહસ્થની આરાધનાને જે રીતે પૂછી અને શ્રી ગૌતમ પ્રભુએ જે રીતે મહસેન મુનિવરિષ્ઠને કહી, ( જુએ ગા. ૭૫ નું વર્ણન) તે રીતે હું સૂત્રોનુસાર જણાવું છું. (૫૮૧-૫૮૨) અહીં (આ શાસનમાં) રાગદ્વેષનો નાશ કરનારા અને અનુપકારી પણ અન્ય જીવોને અનુગ્રહ કરવામાં તત્પર એવા શ્રી જિનેશ્વરોએ આ આરાધનાને શિવપંથના પરમ પંથરૂપ કહી છે. (૫૮૩) ઘણું ઉs જળવાળા સમુદ્રમાં પડેલા રત્નની જેમ વ્યવહારનયના મત પ્રમાણે કઈ ભાગ્યયોગે
છે જે કઈ રીતે તેને (આરાધનાને) પામે, તે તેની નિત્ય ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ કરવા દ્વારા તેઓએ પ્રતિસમયે આત્માને વિશિષ્ટ કાર્યોમાં સ્થિર કરે જોઈએ. (૫૮૪-૫૮૫) એ પ્રમાણે કરવાથી શ્રી જિનશાસનપ્રસિદ્ધ આરાધનાના ક્રમમાં (કર્મઠs) કુશળ આત્માને, કાચબાને (પ્રાપ્ત થયેલા) ચંદ્રના દર્શનની જેમ પ્રાપ્ત થએલું આ મનુષ્યપણું પણ વિફળ ન થાય. ( સફળ થાય.) (૫૮૬) ,
- આ સંબંધમાં વધુ પ્રસંગથી સયું. હવે જેમાં જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપનું નિરતિચાર આરાધના કરવાનું છે, તે ચાર કંધવાળી આરાધના અહીં કહીએ છીએ. આ
આરાધના સામાન્ય અને વિશેષ–એમ બે પ્રકારની છે. તેમાં અહીં પ્રથમ સામાન્યથી કહીશું. (૫૮૭-૫૮૮)
જ્ઞાનની સામાન્ય આરાધનાનું વર્ણન:-(સૂત્રમાં) જેને ભણવાને જે કાળ કહ્યો છે, તે સૂગને તે કાળે જ, સદા વિનયથી, બહુમાનપૂર્વક, ઉપધાનપુરસ્સર, તથા જે જેની પાસે ભણ્યા હોય તેઓનું () તે વિષયમાં નિ નિન્યવણ નહિ કરવા(નહિ. ઓળવવા)પૂર્વક, સૂર, અર્થ અને તંદુભયને અન્યથા (વિપરીત) નહિ કરવાપૂર્વક, (એમ આઠેય આચારના પાલનપૂર્વક ) જે સુંદર વાચના, પૃચ્છના, પરાવર્તના, પ્રરૂપણ (ધર્મકથા) અને તેની જ પરમ એકાગ્રતાથી જે અનુપ્રેક્ષા કરવી. (એ પાંચ પ્રકારનો સ્વાધ્યાય.) (૫૮-૫૯૦) તથા દિવસે કે રાત્રે, (તેમાં પણ) એકલાએ કે પદામાં
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાન્યતયા જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રની આરાધનાનું વર્ણન
૩૯ રહેલાએ, (તેમાં પણ) સુખે સુતેલાએ કે જાગતાએ, (તેમાં પણ) ઉભા રહેલા, બેઠેલા કે થાકેલાએ પણ, ક્યાંય સ્થિર-ચલિત અથવા અલિત-પતિત થયેલાએ, સ્વસ્થ રહેલાએ કે (દુઃસ્થિત) રહેલાએ, સ્વવશ (સ્વતંત્ર) પરવશ પડેલાએ, તેમજ છીંક, બગાસું કે ખાંસી પ્રસંગે, અથવા બહુ કહેવાથી શું ? એવી (યથાતથા= ) જે કઈ અવસ્થામાં રહેવા છતાં જેને ચિત્તને ઉત્સાહ ઘટયો નથી, તેવા ઉત્સાહીએ “જ્ઞાનનું ગ્રહણ, ધારણ, તત્વથી પરતંત્રતાવાળું છે –એમ સમજીને સમ્યગ્ર જ્ઞાનગુણથી આવ્ય (જ્ઞાની) એવા પુરુષારનું જ નિત્ય ભક્તિ-બહુમાન કરવું. (આ આઠ આચારનું પાલન, પાંચ પ્રકારે સ્વાધ્યાય અને વિનય-ભક્તિ તે સમ્યજ્ઞાનની આરાધના છે.) (૫૯૧ થી ૫૯૬).
| સામાન્યથી દર્શન આરાધનાનું વર્ણનઃ-વળી જે સ્વરૂપથી ગહન (અર્થ ગંભીર) હેવાથી દુઃખેથી સમજાય તેવા, જીવ, અજીવ, વગેરે સર્વ અદ્દભૂત પદાર્થો, તેને અનુપકારી પ્રત્યે પણ અનુગ્રહ કરવામાં તત્પર, એવા પરમ અિધર્યવાળા શ્રી જિનેશ્વરદેવે પ્રરૂપેલા હોવાથી, તે કથંચિત ન સમજાય તે પણ, “તે એમ જ છે.” (ભલે અલ્પબુદ્ધિવાળા મને ન સમજાય), એવા ભાવથી નિત્ય તેમાં શંકા કર્યા વિના તેને (તથારૂપે) સ્વીકારવા, તે 1-નિઃશંકિત આચાર, તથા “આ (અન્ય) દશને (કસિત= )મિથ્યા છે. તે પણ અમુક અમુક ગુણેથી તે દર્શને સમ્યફ છે–એમ માનીને તેની કાંક્ષા નહિ કરવી, તે ૨–નિષ્કાંક્ષિત આચાર; તથા શાસ્ત્રવિહિત ક્રિયાનુષ્ઠાનના ફળમાં ( ફળ મળશે કે નહિ? એ ) સંશય ન કરે, તથા સૂકા પરસેવાના મેલથી (તથા મલિન વોથી) વ્યાપ્ત શરીરવાળા મુનિઓને વિષે દુર્ગછા ન કરવી, તે ૩–નિવિચિકિત્સા આચાર, અને કુતીથિ કેના કઈ અતિશયને દેખી મનમાં વિસ્મય ન ધર, મેહમૂઢ ન થવું, તે ૪-અમૂઢદષ્ટિ આચાર. ( એ ચાર પ્રકારો નિશ્ચયનયના છે.) વળી ધાર્મિક જનેને તેના ગુણોની ઉપબૃહણા (પ્રશંસા) કરીને ઉત્સાહ વધારવે,તે ૫–ઉપવૃંહણું આચાર; જે ગુણથી જે દરિદ્ર(ચંચળ હોય, તેને તે તે ગુણમાં સ્થિર કરે, તે ૬-સ્થિરીકરણ આચાર તથા તથાવિધ સાધમિકનું યથાશક્તિ જે જે વાત્સલ્ય કરવું, તે-૭ વાત્સલ્ય આચાર; અને શ્રી અરિહંત ભગવંતે પ્રરૂપેલા (સ્થાપેલા) પ્રવચનની (શાસનની) વિવિધ પ્રકારે પ્રભાવના કરવી (તેને મહિમા-યશ વધાર), તે ૮-પ્રભાવના આચાર. (એ ચાર પ્રકાર વ્યવહારનયના છે) (પ૯૭ થી ૬૦૨) વળી આ નિગ્રંથ પ્રવચન એ જ અર્થ છે, એ જ નિચે પરમાર્થ છે અને એ સિવાય સર્વ અનર્થ છે, એવી જે ભાવથી ભાવના કરવી તથા નિર્મળ સમ્યકત્વ ગુણથી (આચ= ) મહાન પુરુષનું નિત્યમેવ જે ભક્તિ-બહુમાન કરવું, તે (સર્વ) દર્શને આરાધના જાણવી. (૬૦૩-૬૦૪) | સામાન્યથી ચારિત્ર આરાધનાનું વર્ણન –સર્વ સાવદ્યોગના ત્યાગપૂર્વક સત્ પ્રવૃત્તિ કરવી અને જે પાંચ મહાવ્રતની, દશ પ્રકારના (ક્ષમાદિ) યતિધર્મની, પડિલેહણુ–પ્રમાજના વગેરેની, તથા દશ પ્રકારની ચક્રવાલરૂપ (પૃચ્છા-પ્રતિપૃચ્છાદિ). સાધુ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
શ્રી સવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વિર પહેલું સામાચારીની આસેવના (પાલના) કરવી તે ચારિત્ર આરાધના અથવા દશવિધ વૈયાવચ્ચમાં, બ્રહ્મચર્યની નવ ગુપ્તિમાં, (બેંતાલીશ ષ વિશુદ્ધ) પિંડવિશુદ્ધિમાં, ગણ ગુપ્તિમાં, પાંચ સમિતિમાં, અથવા દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-ભાવને આશ્રીને (યથાશક્તિ) અભિગ્રહ સ્વીકારવામાં, ઇન્દ્રિઓના દમનમાં અને ક્રોધાદિ કષાયેના નિગ્રહમાં જે પ્રતિપત્તિ એટલે પ્રતિજ્ઞા, તથા અનિત્યસ્વાદિ બાર, અને પાંચ મહાવ્રત સંબંધી પચીસ ભાવનાઓને સદા ભાવવી, વળી વિશેષ અભિગ્રહ સ્વીકારવારૂપ બારેય ભિક્ષુપ્રતિમાનું જે સમ્યગુ પાલન કરવું, અને જે સામાયિક, છેદ સ્થાનિકા, પરિહારવિશુદ્ધિ, સૂમસં૫રાય તથા યથાખ્યાત, એ પાંચ ચારિત્રની પ્રતિપત્તિ (યથાશક્ય સેવા) તથા ઉત્તમ ચારિત્રરત્નથી પ્રતિપૂર્ણ પુરુષસિંહ એવા મહાત્માઓ પ્રત્યે જે નિત્ય ભક્તિ-બહુમાન કરવું, તે સર્વને ચારિત્ર આરાધના કહી છે. (૬૦૫ થી ૬૧૨) | સામાન્ય તપ આરાધનાનું વર્ણન –જે રીતે મનને ખેદ ન થાય, તથા પ્રકારની શરીરની બાધા ન થાય, ઇન્દ્રિય પણ જે રીતે વિકલતાને ન પામે, રુધિર–માંસ વગેરે શરીરની ધાતુઓની જે રીતે પુષ્ટિ તથા (અપચય= ) ક્ષીણતા પણ ન થાય તથા એકાએક વાત-પિત્ત વગેરેનો ક્ષોભ (ધાતુઓ દુષિત) પણ ન થાય, પ્રારંભેલા સંયમગુણોની (ગેની) જે રીતે હાનિ ન થાય, કિન્તુ ઉત્તરોત્તર તે ગુણેની વૃદ્ધિ થાય, તે રીતે જે ઉપવાસ વગેરે છ પ્રકારના બાહ્ય તપમાં તથા પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રમુખ છ પ્રકારના અત્યંતર તપમાં પણ પ્રવૃત્તિ કરવી, વળી “આ લેક-પરલોકનાં સર્વ સુખની આશંસાને અત્યંત ત્યાગ અને બળ-વર્ય–પુરુષાર્થને નિત્ય નહિ છૂપાવવારૂપ વિધિપૂર્વક આ તપને શ્રી જિનેશ્વરેએ આચર્યો છે માટે, શ્રી જિનેશ્વરોએ ઉપદે છે માટે તીર્થકરપણાની પ્રાપ્તિ કરાવનાર છે માટે, (ભવસૂદન= ) સંસારને નાશક છે માટે, નિર્જરારૂપ ફળવાળો છે માટે, શિવસુખનું નિમિત્ત છે માટે, મન ચિંતિત અર્થને પ્રાપ્ત કરાવનારે છે માટે, દુષ્કર તરીકે ચમત્કાર (આશ્ચર્ય) કરનાર છે માટે, સઘળા (
દન) નિગ્રહ કરનાર છે માટે, ઇન્દ્રિયનું દમન કરનાર છે માટે, દેવેને પણ વશ કરનાર છે માટે, સર્વ વિદને હરનાર છે માટે, આરોગ્યકારક છે માટે અને ઉત્તમ મંગળ છે માટે,” તે કરવાગ્યા છે. એમ સમજીને એ હેતુઓથી બહુ પ્રકારે કરવાયોગ્ય હેવાથી અને પરમ પૂજ્ય હવાથી, તેને કરવાનો જે ઉદ્યમ, પરમસંવેગ (ઉત્સાહ-આદર)અને વિવિધ તપગુણરૂપી મણિના રેહણગિરિ એવા પુરુષસિંહ (મહા તપસ્વી) મહાત્માઓ પ્રત્યે વિનય–બહુમાન કરવું, તે સેવે તપાચારની આરાધના જાણવી. (૬૧૩ થી દરર)
સંક્ષિપ્ત વિશેષ આરાધનાનું સ્વરૂપ એ પ્રમાણે સામાન્યતયા જણાવેલી આ આરાધનાની વિશેષ વિચારણામાં પણ સંક્ષેપથી અને વિસ્તારથી–એમ બે પ્રકારની કહી છે. (૬૨૩) (તેમાં વિશેષ આરાધના પણ સંક્ષેપથી આ રીતે થાય.) સાધુ કે શ્રાવક, જે તે અત્યંત અસુખી (અસ્વસ્થ-રેગી વગેરે) હેવાથી સવિસ્તર આરાધના
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિશેષ આરાધના ઉપર મધુરાજાને પ્રબંધ માટે તેને અનુચિત જાણીને ગુરુ, અત્યંત તીવ્ર રેમને વશ થવાં છતાં જે ચિત્તમાં સંતાપને પામે ન હોય (આરાધનાની ઈચ્છાવાળે હેય), તેવા ગૃહસ્થને કે સાધુને આલોચના કરાવીને પાપરૂપ શલ્યને ઉદ્ધાર કરાવે છે. (૬૨૪-૬૨૫) પુનઃ તેવા ગુરુને વેગ ન મળે તે સ્વયમેવ સાહસનું આલંબન કરીને (શ્રાવક કે સાધુ પિતાની) ભૂમિકાને ઉચિત ચૈત્યવંદન વગેરે કરવાગ્ય કરીને, ભાલતલે બે હાથની અંજલિ જેડીને, હૃદયરૂપી ઉત્કંગમાં શ્રી અરિહંત ભગવંતને તથા શ્રી સિદ્ધોને પધરાવીને આ પ્રમાણે બેલે કે–(૦૨૬-૬ર૭) ભાવશત્રુના ઘાતક એવા શ્રી અરિહંત ભગવંતને નમસ્કાર થાઓ તથા પરમ અતિશયોથી સમૃદ્ધ સર્વ શ્રી સિદ્ધોને નમસ્કાર થાઓ. (૬૨૮) આ હું અહીં જ રહીને તેઓને વાંદુ છું, ત્યાં જ રહેલા અપ્રતિહત(કેવળ) જ્ઞાનના પ્રકાશથી તેઓ વન્દન કરતા મને જુઓ ! (૬ર૯) (પછી વિનંતિ કરે કે–) મેં પૂર્વે પણ નિશ્ચ સક્રિયાથી પ્રસિદ્ધ, સંવિગ્ન અને સુકૃતગી (કુશળ વેગવાળા)-એવા સદૂગુરુની આગળ મારા સર્વ મિથ્યાત્વનું પ્રતિક્રમણ કર્યું હતું, તથા તેની સમક્ષ જ મેં સંસારરૂપી પર્વતને ભેદવામાં દઢ વજસમાન એવા જીવાજીવાદિ પદાર્થોની રુચિ સ્વપ સમ્યકત્વને સ્વીકાર્યું હતું. (૬૩૦-૬૩૧) હમણાં પણ તેઓની સમક્ષ ભવભ્રમણનું કારણ એવા સંપૂર્ણ મિથ્યાત્વને વિશેષતયા ત્રિવિધ-વિવિધથી પડિકયું છું. (૬૩૨) અને પુનઃ તેઓની સમક્ષ સમ્યકત્વને પણ સ્વીકારું છું. વળી તેમાં પૂર્વે પણ મારે ભાવશત્રુઓના સમૂહને નાશ કરવાથી સદ્ભૂતાર્થ એવા શ્રેષ્ઠ અરિહંત નામના ધારક શ્રી ભગવંતે મારા દેવ અને સાધુઓ મારા ગુરુઓ, એવી પ્રતિજ્ઞા હતી. (૬૩૩-૩૪) અને હમણાં પણ તે જ પ્રતિજ્ઞા મને સવિશેષતયા (દૃઢ) થાઓ ! એ પ્રમાણે તેને પણ પુનઃ વિશેષરૂપે સ્વીકારું છું. (૩૫) તથા પૂર્વે પણ મારે સમસ્ત
જી પ્રત્યે મૈત્રીભાવ હતું અને વર્તમાનમાં પણ તમારી સમક્ષ મારે તે મૈત્રીભાવ વિશેષપણે થાઓ ! (૬૩૬) એમ કરીને પછી સર્વ જેને હું ખમાવું છું, તેઓ મને . ક્ષમ કરે, મારે મૈત્રી જ છે, તેઓ ઉપર મનથી પણ દ્વેષ નથી, એમ ક્ષમાપના કરે. (૬૩૭) તથા દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ વગેરેના પ્રતિબંધ(રાગ)ને પણ મેં સર્વથા સિરાવ્યું છે, યાવત્ આ શરીરના પણ રાગને મેં સિરાવ્યા છે. (૬૩૮) એમ રાગને ત્યાગ કરીને ભાવથી ઉદ્વિગ્ન થયેલે તે ત્રિવિધ અથવા ચતુર્વિધ આહારને સાકાર કે અનાકાર પચ્ચખાણથી તજે. (૩૯) પછી અત્યંત ભક્તિવાળો તે પંચપરમેષ્ઠિ મંત્રને પરાવર્તતે ( જપતે) સધ્યાનને પામેલે કાળ કરે. (૬૪૦) આ સંક્ષિપ્ત આરાધનામાં મધુરાજા અને બીજા નિશ્ચલ પ્રતિજ્ઞાવાળા સુકેશલ મુનિને દષ્ટાન્ત (તરીકે ) જાણવા. (૬૪૧) તે આ પ્રમાણે
મધુરાજાનો પ્રબંધ :-જીવાજીવાદિ તના વિસ્તારને જાણ અને પરમ સમતિદષ્ટિ, વધારે કહેવાથી શું ! શાસ્ત્રમાં કહેલા શ્રાવકના સઘળા ગુણેથી યુક્ત, એ મથુરા નગરીને મધુ નામે રાજા હતો, ધન્ય એ તે અન્યદા ક્રીડા માટે પરિમિત બળ સાથે
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું ઉદ્યાનમાં ગયે. (૬૪૨-૬૪૩) ત્યાં રમતા તેને રામદેવના ભાઈ દ્વારા (હેરિઉણક ) ગુપ્ત રીતે જાણીને શત્રુંજય નામના પ્રતિશત્રુએ મોટા લશ્કરથી ઘેરી લીધું અને આક્ષેપથી કહ્યું કે-જે જીવવાની ઈચ્છા હોય તે ભુજબળને મદ છોડીને મારી આજ્ઞાને મસ્તકે ચઢાવ ! (૬૪૪-૬૪૫) ત્યારે મધુરાજા “અરે પાપી ! આવું બોલીને તું હજુ કેમ જીવે છે?”—એમ તેને તિરસ્કાર કરતે, ચઢાવેલી ભ્રકુટીથી ભયંકર, (આવરણ=) બખ્તરરહિત શરીરવાળો, દર્પરૂપી ઉદ્ધત (ઉંચા) શ્રેષ્ઠ હાથી ઉપર ચલે, (અથવા દર્પથી ઉદ્ધત પોતે શ્રેષ્ઠ હાથી ઉપર ચલે), તે જીવનથી નિરપેક્ષ (મરણિયે) થઈને તેની સાથે યુદ્ધ કરવા લાગે. (૬૪૬-૬૪૭) તે યુદ્ધનું સ્વરૂપ કહે છે કે-હાથીનાં ગળાં જેમાં કપાય છે, માવતે જેમાં હાથીઓ ઉપરથી નીચે પડે છે, અગ્રેસર હાથીઓ (પણ) જેમાંથી પાછા ફરે છે, જેમાં હાથી–રથ વગેરેનાં બંધનનાં દેર તૂટી રહ્યા છે, દ્ધાઓ
જ્યાં દાંતથી હઠ કચડી રહ્યા છે, જ્યાં શ્રેષ્ઠ દ્ધાઓ મરી રહ્યા છે, શ્રેષ્ઠ ખડૂગે જેમાં ભાંગી-તૂટી રહ્યાં છે, વ્હીકણ લેકે જ્યાંથી નાસી રહ્યાં છે, અંગરક્ષકે (અથવા બખ્તર) જેમાં છેદાઈ રહ્યા છે, ભાલાની અણીથી જ્યાં પરસ્પર કાખો ભેદાઈ રહી છે, જયાં ઘણા રથ ભાંગી રહ્યા છે, જ્યાં (પરસ્પર) ભયંકર પ્રહાર થઈ રહ્યા છે, જ્યાં ભૂમિ સર્વત્ર રુધિરથી રક્ત (લેહિયાળ) બની છે અને કપાએલાં માકેથી જે ભયાનક છે, એવા યુદ્ધ દ્વારા મધુરાજા શત્રુપક્ષને વિલ કરીને (હરાવીને) શત્રુઓએ સતત ફેકેલા શના સમૂહના ઘાથી વિકલ અંગવાળો બનેલે, હાથીની પીઠ ઉપર બેઠેલે, યુદ્ધભૂમિમાંથી નીકળીને, અત્યન્ત સત્ત્વશાળી, મનથી વૈરાગી બનેલે, માન અને શેકથી મુક્ત, વિચારવા લાગ્યો કે-(૬૪૮થીદપ૩) બાહ્ય દષ્ટિએ રાજ્ય ભેગવવા છતાં નિ શ્રી જિનવચનરૂપ અમૃતથી ભાવિત મારા મનમાં આ મનોરથો હતા કે-(૬૫૪) સેંકડો ભની પરંપરાના કારણભૂત એવા રાજ્યને આજે છડું, કાલે છડું અને મોક્ષના હેતુભૂત સર્વની (કહેલી) દીક્ષાને ગ્રહણ કરું. (૫૫) પછી તેને નિરતિચારપણે પાળીને અંતકાળે વિધિ અનુસારે નિષ્પાપ ( ચારેય શરણનો સ્વીકાર, દુષ્કત નિંદા અને સુકૃત અનુ મેદના વગેરે) આરાધનાવિધિને આરાધીશ. (૬પ૬) અત્યારે અહીં પ્રાસૂમ ભૂમિ નથી, સંથારાની સામગ્રી નથી, તેમ નિર્ધામક પણ નથી, અહા હા ! અકાળે આકસ્મિક મારી આ (કેવી) અવસ્થા થઈ ? (૬૭) અથવા આવી અવસ્થાવાળા પણ મારે અત્યારે લાંબી ચિંતા કરવાથી શું! હાથીની પીઠનો સંથારે થાઓ અને મારે જ આત્મા (મારે) નિર્ધામક થાઓ! (૫૮) એમ ચિંતવીને તુર્ત તે મધુરાજાએ દ્રવ્ય-ભાવશાનો ત્યાગ કર્યો અને તે જ ક્ષણે આત્માને પરમસંવેગમાં સ્થિર કર્યો (મુક્તિનું એક લક્ષ્ય બાંધ્યું.). (૬૫૯) હાથી-ઘોડારથ અને મનુષ્યોના સમૂહને, સ્ત્રીઓને, વિવિધ ભંડારેને તથા પર્વત, નગર અને આકરો સહિત સર્વ પૃથ્વીને, એ સર્વેને ત્રિવિધે-ત્રિવિધ સિરાવ્યું. (૬૬૦) અઢાર પાપસ્થાનકેના સર્વ સમૂહને અને સર્વ દ્રવ્ય-ક્ષેત્રે વગેરેના પ્રતિબંધને (રાગને) પણ સિરા,
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુકોશલ મુનિનો પ્રબંધ (૬૬૧) તે પછી ધર્મધ્યાનમાં રક્ત અને રૌદ્ર-આર્તધ્યાનનો ત્યાગી, તે બુદ્ધિમાન (રાજા) ચિરકાળનાં દુરાચરણની ગહ કરીને, સર્વ ઈન્દ્રિઓના વિકારને રોકીને, અનશનવિધિને
સ્વીકારીને, સર્વ પ્રાણીવર્ગને ખમાવીને, (સુખ–દુઃખાદિ કેંદ્રો પ્રત્યે) મધ્યસ્થ ભાવવાળો (તે) ભક્તિપૂર્વક બે હાથ જોડીને કહેવા લાગ્યા કે–ભાવશત્રુઓના વિનાશક, સર્વજ્ઞ, એવા શ્રી અરિહંતને મારે નમસ્કાર થાઓ ! કર્મના સમૂહથી મુક્ત એવા સર્વ સિદ્ધોને (મારે) નમસ્કાર થાઓ, નમસ્કાર થાઓ ! ધર્મના (પાંચ) આચામાં રક્ત એવા આચાર્યોને હું નમું છું, સૂત્રના પ્રવર્તક (દાતા) ઉપાધ્યાયને પ્રણમું છું અને ક્ષમાદિ ગુણોથી યુક્ત સર્વ સાધુઓને ભાવપૂર્વક નમું છું. એમ પંચપરમેષ્ઠિઓને નમસ્કાર કરતે તે મરણને પામ્ય અને શુભ પ્રણિધાનના પ્રભાવે ત્યાંથી સાત સાગરોપમના આયુષ્યવાળો ત્રીજા સનકુમાર દેવલોકમાં દેદીપ્યમાન શરીરવાળે દેવ થયા. (૬૬૨ થી ૬૬૭) એમ મધુરાજાનું વર્ણન સંક્ષેપથી કહ્યું, હવે સુશલ મહામુનિનું વક્તવ્ય કહીએ છીએ. (૬૬૮)
મુકેશલ મુનિને પ્રબંધ –સાકેત નામના મેટા નગરમાં કીતિધર નામે રાજા હતા, તેને સહદેવી ભાર્યા અને તેઓને સુકોશલ નામે પુત્ર હતા. અન્ય કોઈ દિવસે વિરાગી બનેલા રાજાએ સુકેશલને રાજ્યાભિષેક કરીને સદ્ગુરુ પાસે પ્રત્રજ્યા લીધી. (૬૬૯-૬૭૦) ગ્રહણ અને આસેવન બનેય પ્રકારની ( જ્ઞાન-કિયા રૂ૫) શિક્ષાને સમ્યગ ઉપગપૂર્વક સેવતો (આરાધતો ) તે ગામ, આકર વગેરેમાં મમતારહિત વિચરવા લાગે. (૬૭૧) એક પ્રસંગે તે સાકેતપુરમાં આવ્ય, ભિક્ષાથે નગરમાં પેઠો અને તેની પત્ની સહદેવીએ તેને દીઠો. (૬૭૨) યુદ્રાહિત કરીને (ટું સમજાવીને) મારા પુત્રને આ સાધુ ન બનાવી દે ! એમ ચિંતવીને તેણુએ (તેને) સહસા નગરમાંથી કાઢી મૂકાવ્યું. (૬૭૩) તેથી અરર ! આ પાપીણુએ પિતાના સ્વામીની પણ અવહેલણ કેમ કરી?એમ અત્યંત શોકથી તેની ધાવમાતા ગદ્ગદ્ વાણીથી રડી પડી. (૬૭૪) ત્યારે સુકેશલે પૂછ્યું, માતા તું કેમ રડે છે ? મને કહે, તેણે કહ્યું, હે પુત્ર! જે તું સાંભળવાને ઈચ્છે છે તે કહુ છું. (૬૭૫) જેના પસાયથી આ ચાતુરંગ બળથી શેભતી રાજ્યલક્ષ્મીને તું પામે છે, તે પ્રવર રાજર્ષિ કીર્તિધર રાજા લાંબા કાળે પણ અહીં આવેલે, તેને હે પુત્ર! તુર્ત વૈરીની જેમ આ તારી માતાએ હમણાં નગરથી બહાર કાઢી મૂકાવ્યું. (૬૭૬-૬૭૭) આવા પ્રકારનો વ્યવહાર ક્યાંય હલકા કુળમાં પણ દેખાતું નથી, જ્યારે ત્રિભુવનમાં પ્રશંસાપાત્ર તારા કુળમાં આ આશ્ચર્ય થયું છે. (૬૭૮) હે પુત્ર ! પિતાના માલિકને આવા પ્રકારનો પરાભવ જોઈને પણ અન્ય કાંઈ કરવામાં અસમર્થ હું રડીને દુઃખને ટાળું છું. (૬૭૯) એ સાંભળીને આશ્ચર્ય ( ખેદ) પામેલ સુકેશલ રાજા પિતાને વંદન કરવા તુત નગરમાંથી નીકળે. (૬૮૦) અન્યાન્ય જંગલમાં નિપુણ ( સ્થિર ) દષ્ટિએ જોતાં તેણે એક વૃક્ષ નીચે ( ઉભેલા) કીર્તિધર સાધુને જોયા. (૬૮૧) ત્યારે પરમ હર્ષવશ વિકસ્વર થયેલી મિરાજવાળે તે સુકોશલ અત્યંત ભક્તિપૂર્વક સાધુના ચરણમાં પડે. (૬૮૨) અને
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
શ્રી સવેગ ર`ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલુ
કહેવા લાગ્યા કે હે ભગવંત! પેાતાના પ્રિય પુત્રને અગ્નિથી મળતા ઘરમાં મૂકીને પિતાને ચાલ્યા જવાનું (શુ' ) ઘટે છે ? (૬૮૩) કે જેથી હે પિતાજી ! તમે મને સતત જરા-મરણરૂપ અગ્નિની પ્રચુર જ્વાળાઓના સમૂહથી મળતા આ લાકમાં મૂકીને દીક્ષિત થયા ? (૬૮૪) હજી પણ હૈ તાત ! ભયંકર સંસારરૂપ કુવાના વિવરમાં પડેલા મને દીક્ષારૂપી હાથને ટકા આપીને અનુગ્રહ કરો (ખચાવા ). (૬૮૫) (એમ તેનો ) અત્યંત નિશ્ચય અને સંસાર પ્રત્યે પરમ વિરાગપણુ જોઇને કીર્તિધર મુનિરાજે તેને દીક્ષા આપી. (૬૮૬) સુકોશલને દીક્ષિત થયેલા જાણીને અતિ દુખાતર સહદેવી મરીને મેગ્ગિલ નામના પર્વતમાં વાઘણુરૂપે ઉત્પન્ન થઈ. (૬૮૭) પુનઃ ( આ બાજુ ) તે બન્ને મુનિવરો તપમાં નિરત, સયમમાં ઉંઘુક્ત અને દુઃસહ મહા પરીષહરૂપી શત્રુઓ સાથેના યુદ્ધમાં વિજય દ્વારા જયપતાકાને પામેલા ( પરીષહને જીતનારા ) અપ્રતિબદ્ધ વિહારથી વિચરતા તે જ શ્રેષ્ઠ પવ તમાં પહેાંચ્યા, ત્યારે ત્યાં તેઓને વર્ષાકાળ શરુ થયા. (૬૮૮-૬૮૯) તેથી પતની ગુફ઼ા મધ્યે સ્વાધ્યાય-ધ્યાનથી શાષિત ( દુખ`ળ ) શરીરવાળા તેઓ ચાતુર્માસ રહીને શરદકાળમાં નીકળ્યા. (૬૯૦) પછી તેઓને જતા જોઇને પૂર્વ વૈરથી અતિ તીવ્ર ક્રધવાળી મનેલી તે વાઘણુ સહસા તેઓની સામે દોડી. (૬૯૧) તેને આવતી જોઇને મહા સત્ત્વવાળા ( અને તેથી અક્ષુબ્ધ મનવાળા મુનિ પણ (અવ્વા=) આનંદથી · શ્વાપન્નુના આ તીવ્ર ઉપસ ઉપસ્થિત થયા ’–એમ (માનીને ) સાગર પચ્ચક્ખાણ (અનશન) કરીને, અદ્દીન મનવાળાં અને ધીર તે મે ભુજાએ લખાવીને, નાકના અગ્રભાગે દષ્ટિ જોડીને, મેરુની જેમ અચળ, જ્યારે કાઉસ્સગ્ગ કરીને ઉભા રહ્યા, ત્યારે વાઘણે ત્રાપ મારીને સુશલ મુનિને શીઘ્ર પૃથ્વી ઉપર પાડયા અને તેનું ભક્ષણ આરજ્યુ. ત્યારે (તે ઉપસ'ને ) સમ્યગ્ સહન કરતાં તે મહાત્માએ આ પ્રમાણે ભાવના કરી કે (૬૯૨ થી ૬૯૫) શારીરિક અને માનસિક દુઃખોથી ભરેલા સંસારમાં જીવાને જે દુઃખાની સાથે યાગ થવા તે સુલભ છે. (૯૯૬) અન્યથા આ સસારમાં પાંચસે સાધુ સહિત ખંધકાચાય ઘાણીમાં પીલાવાની અત્યંત પીડાથી કેમ મરણ પામે ? અથવા કાઉસ્સગ્ગમાં રહેલા અને ત્રણ દંડનાં ત્યાગી, દંડ સાધુનુ શીષ` અતિ રૂo થયેલા યવનરાજા વિના કારણે કેમ છેઠે ? (૬૯૭-૬૯૮) તેથી આ ભવસમુદ્રમાં આપદાઓ અતિ સુલભ છે જ, પણ સેંકડો ભવાના દુઃખનો નાશ કરનાર જિના જ દુ`ભ છે. (૯) ચિંતામણીની જેમ, કામધેનુની જેમ અને કલ્પદ્રુમની જેમ, તે દુલ ભ પ્રાપ્તિવાળા પણુ ધમ પુણ્યવશાત્ મુશીખતે પણ મને મળ્યા છે. (૭૦૦)એમ (ધર્મીપ્રાપ્તિ થવાથી અનાદિ સંસારમાં અનાચરણ (અતિચાર) રૂપ દોષોથી રહિત અને સદાચરણ ( સચ્ચારિત્ર ) રૂપ ગુણાથી શ્રેષ્ઠ, એવા મારો આ આ જન્મ જ સફળ છે. (૦૦૧) કેવળ એક જ આ ચિત્તને સંતાપે છે, કે જે હું આ વાઘણને કર્માંધમાં (પાઠાન્તર Tળત્તળેન= ) કારણપણાને પામું છું કારણ બનું છું (૭૦૨) માટે જ જે મુનિએ અનુત્તર એવા મેાક્ષને પામ્યા, તેને હું નમું છું. કારણ કે–તેઓ અન્ય જીવાને કમ બંધનુ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિસ્તૃત આરાધનાના સ્વરૂપનો પ્રારંભ કારણ બનતા નથી (૭૦૩) હું મારા આત્માને શેક કરતો નથી, પણ કર્મથી પરતંત્ર, શ્રી જિનવચનથી રહિત ( મિથ્થા ) મતિવાળી, દુઃખસમુદ્રમાં પડી રહેલી, આ વાઘણને શેક કરું છું. (૭૦૪) એમ ચિંતવતા તેમનું શરીર, કર્મલ અને તે ભવનું આયુષ્ય (પરસ્પર ) સ્પર્ધાને કરતાં હોય તેમ ત્રણેય એકસાથે જે સહસા ક્ષીણ થયાં. (૭૦૫) તેથી ઉત્તરોત્તર વધતા એવા ધ્યાનરૂપી અગ્નિથી સકળ કમવન બળી જવાથી અંતકૃત કેવળી થઈને મહા સત્વવાન સુકેશલ રાજર્ષિ એક સમયમાં સિદ્ધિને પામ્યા, અથવા ઉત્તમ પ્રણિધાનમાં એક બદ્ધલક્ષ્યવાળાઓને શું દુઃસાધ્ય છે ? (૭૦૬–૭૦૭) ગાઢ માંદગી કે સંકટને પામેલ સાધુ અને ગૃહસ્થ સંબંધી કર્મનો નાશ કરનારી આ સંક્ષેપવાળી વિશેષ આરાધના કહી. (૭૦૮)
વિસ્તૃત આરાધનાના સ્વરૂપનો પ્રારંભઃ-પુનઃ અતિ સુબદ્ધ (સુયુક્ત) સુંદર નગરની જેમ વિસ્તૃત આરાધનાનાં આ મૂળ ચાર દ્વારે છે. (૭૦૯) ૧. પરિકર્મવિધિ,
૨. પરગણમાં સંક્રમણ, ૩. મમત્વને ઉછેદ અને તે પછી ૪. સમાધિ- લાભ, એ ચાર દ્વારા ક્રમશઃ યથાર્થ ( કહેવાશે). (૭૧૦)
એમ પ્રસ્તુત અર્થ(આરાધના)ના વિસ્તારની પ્રસ્તાવના કરવામાં આ ચારેય મુખ્ય હેવાથી તે મૂળ દ્વારે છે. (૭૧૧) વળી આ ચારેય દ્વારેમાં ગ્યતા, લિંગ, શિક્ષા વગેરે નામવાળાં પ્રતિદ્વારે અનુક્રમે પંદર–દશ નવ અને નવ છે. (૭૧૨) તેનું વર્ણન પુનઃ તે તે દ્વારમાં વિસ્તૃત પ્રરૂપણ પ્રસંગે કહીશું, માત્ર એ કારોની અર્થવ્યવસ્થા ( વર્ણનપદ્ધતિ ) આ પ્રમાણે જાણવી. (૭૧૩) પરિકર્મવિધિ દ્વારમાં (અહદ્વાર વગેરે ત્યાગદ્વાર સુધી જે વર્ણન કહીશું, તેમાં કઈ કઈ (વિમિશ્રા) ગૃહસ્થ–સાધુ બને સંબંધી અને કેટલિક બન્નેનો વિભાગ કરેવાપૂર્વક ( જુદી જુદી ) કહીશું. તે પછી (મરણ વિભક્તિ દ્વારથી) પ્રાયઃ સાધુને યોગ્ય જ કહીશું. કારણ કે શ્રાવક પણ તેને પ્રગટેલી વિરતિની બુદ્ધિ( ભાવના )વાળે, વૃદ્ધિ પામતી ઉત્કૃષ્ટ શ્રદ્ધાવાળે, અંતે નિરવ પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરીને કાળ કરી શકે છે, તેથી તેને હવે તમે સાંભળે. (૭૧૪ થી ૭૧૬) આ વિષયમાં હવે અધિક કહેવાથી સયું.
અતિચારરૂપી દોષથી રહિત ( નિર્દોષ ) આરાધનાને અંતકાળે અ૫ પુણ્યવાળો પામી શક્તિ નથી. (૭૧) ( કારણ કે- ) જેમ જ્ઞાન-દર્શનનો સાર (યાદિષ્ટક) શાસ્ત્રમાં કહેલું ઉત્તમ ચારિત્ર છે, અને જેમ ચારિત્રનો સાર અનુત્તર એ મેક્ષ કહ્યો છે, (૭૧૮) જેમ મેક્ષનો સાર અવ્યાબાધ સુખ કહ્યું છે, તેમ સમગ્ર પ્રવચનનો પણ સાર આરાધના કહી છે, ચિરકાળ પણ નિરતિચારપણે વિચરીને મરણકાળ જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રને વિરાધનારા અનંતસંસારીઓ પણ જોયા છે. (૭૧૯-૭૨૦) કારણ કે–બહુ આશાતનાકારી અને જ્ઞાનચારિત્રના વિરાધકોનું (પુનઃ ધર્મા પ્રાપ્તિમાં) ઉત્કૃષ્ટ અંતર અર્ધપુદ્ગલ પરાવર્તન (અનંત કાળચક્રો સુધી કહેલું છે, (૭૨૧) અને મરણને માયારહિત આરાધના કરનારા મરુદેવા વગેરે મિથ્યાષ્ટિ પણ મહાત્માઓ તત્કાલ સિદ્ધ થએલા પણ જાગ્યા છે. (૭૨૨) તે આ પ્રમાણે
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું મરદેવા માતાને પ્રબંધ:-નાભિરાજાને મરુદેવી નામે ભાર્યા હતી તે ઋષભ પ્રભુએ દીક્ષા લેવાથી શેકથી સંતાપ કરતી સતત (વિણિત) કરતાં આંસુના પ્રવાહથી મુખકમળને છેતી, રડતી અને કહેતી કે-મારે પુત્ર ત્રષભ એકલે ભમે છે, શમશાન, શૂન્ય ઘર, અરણ્ય વગેરે ભયંકર સ્થાનોમાં રહે છે અને અત્યંત નિર્ધનની જેમ ઘેર ઘેર ભીખ માંગે છે. (૭૨૩ થી ૭૨૫) અને આ તેને પુત્ર ભરત ઘેડા, હાથી, રથ વગેરે ઉત્કૃષ્ટ સંપત્તિવાળું તથા ભયથી નમતા સામંતોના સમૂહવાળું રાજ્ય ભોગવે છે. (૭૨૬) હા હા હતાશ ! હત વિધાતા ! મારા પુત્રને એવું દુઃખ દેવાથી હે નિવૃણ! તને ક્યી કીતિ કે કયા ફળની પ્રાપ્તિ થવાની છે ? (૭ર૭) એ પ્રમાણે સતત પ્રલાપ કરતી અને શોકથી વ્યાકુળ બનીને રડતી, એવી તેના ચક્ષુઓમાં નીલી (છારી) વળી. (૭૨૮) પછી (જ્યારે) ત્રિભુવનના એક પ્રભુ શ્રી કષભદેવને વિમળ કેવળજ્ઞાનનો પ્રકાશ પ્રગટ થવાથી દેવેએ મણિમય સિંહાસનથી યુક્ત સમવસરણ રચ્યું, ત્યારે કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિને સાંભળીને મરુદેવી સાથે હાથણી ઉપર બેસીને પ્રભુને વંદનાર્થે આવતા ભરતચક્રી, જગદ્ગુરુનું છાતિછત્ર પ્રમુખ એશ્વર્ય જોઈને વિસ્મયપૂર્વક કહેવા લાગ્યા કે- માતાજી ! સુર-અસુરાદિ ત્રણેય જગતથી પૂજાતા ચરણકમલવાળા આપના પુત્રને અને જગતને આશ્ચર્યકારક તેઓના પરમ અધર્યને જુઓ ! (૭૨૯ થી ૭૩૨) તમે આજ સુધી જે મારી કાદ્ધિની આદરથી પ્રશંસા કરે છે, તે તમારા પુત્રની વૃદ્ધિથી એક કેડમા ભાગે પણ પડતી (ગણાતી) નથી. (૭૩૩) હે માતાજી ! જુઓ તે આ ત્રાદ્ધિ. ગણ છોરૂપી ચિન્હથી શેભતું, મટી શાખાઓવાળા કંકેલી ( અશોક) વૃક્ષથી મનહર અને ત્રણ ભુવનની શોભાના વિસ્તારને જણાવતું રમ્ય આ પ્રભુનું આસન છે. (૭૩૪) હે માતાજી ! જુઓ ! પંચવર્ણના ' રત્નોથી રચેલા દરવાજાવાળા, રૂપાના, સેનાના અને મણિના (રણ) ગઢથી સુંદર અને જાનુ પ્રમાણ પુના સમૂહથી ભૂષિત એવા સમવસરણની આ ભૂમિ છે. (૭૩૫) વળી હે માતાજી! એક ક્ષણવાર ઉંચે જુએ, આવતા-જતા દેવેના સમૂહથી શોભતું અને શ્રેષ્ઠ વિમાનની પંક્તિઓથી ઢંકાઈ ગએલું આ આકાશ દુંદુભિના અવાજથી વ્યાપ્ત થઈને ગાજી રહ્યું છે. (૭૩૬) હે માતાજી ! જુઓ, આ બાજુ ઈન્દ્રનો સમૂહ મસ્તકેને નમાવીને પ્રભુની સ્તુતિ કરે છે, જુઓ, આ બાજુ અપ્સરાઓ નાચે છે અને આ કિન્નરો સહર્ષ ગાન કરી રહ્યા છે. (૭૩૭) એમ ભરતની વાતો સાંભળ્યા પછી જિનવાણીના શ્રવણથી પ્રગટેલાં હર્ષનાં આસુના સમૂહથી નેત્રેની છારી દૂર થઈ, પછી નિર્મળ બનેલાં નેત્રોવાળાં મરુદેવા છત્રાતિછત્ર એવી (પ્રભુની) ત્રાદ્ધિને જોતાં (તુ તેવા કોઈ શુભ (શુકલ) ધ્યાનને પામ્યાં, કે જેનાથી તે ક્ષણે જ સકળ (કર્મ) રજને દૂર કરીને તેઓ શિવસુખની સંપત્તિને પામ્યાં. (૭૩૮-૭૩૯) એમ અંતિમ આરાધના મોક્ષના (નિરુપમ) સુખનું કારણ છે.
એ સાંભળીને સંશયથી વ્યાકૂળ ચિત્તવાળો બનેલે શિષ્ય ગુરુને સવિનય પ્રણામ કરીને પૂછે છે કે-જે પ્રવચનનો સાર મુનિવરેને મરણ સમયે આરાધના કરવી તે છે, તે
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધના-વિરાધનાનાં ફળ ઉપર ક્ષુલ્લક મુનિનો પ્રબંધ હમણાં રોષકાળમાં (તે) તપ-જ્ઞાન ચારિત્રમાં કેમ (જયંતિષ) યત્ન (કષ્ટ) કરે છે? (૭૦-૭૪૧) ગુરુએ કહ્યું-તેનું કારણ એ છે કે ચાવજજીવ પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરવું, તેને આરાધના કહી છે, પહેલાં તેને ભંગ કરે તે મરણ વખતે તેઓને તે કયાંથી (કેમ) પ્રાપ્ત થાય? (૭૪૨) માટે મુનિઓએ શેષકાળે (પણ) યથાશક્તિ દઢપણે અપ્રમત્તભાવથી મરણ સુધી આરાધના કરતા રહેવું જોઈએ. (૭૪૩) જેમ નિત્ય જપેલી પણ વિદ્યા મુખ્ય (વિશિષ્ટ) સાધના (સેવા) વિના સિદ્ધ થતી નથી, તેમ (જીવનપર્યત આરાધેલી પણ) પ્રવજ્યારૂપ વિદ્યા મરણકાળે આરાધના વિના સિદ્ધ થતી નથી. (૭૪૪) જેમ પૂર્વે ક્રમશઃ અભ્યાસ ન કર્યો હોય તે સુભટ યદ્યપિ યુદ્ધમાં તે (પરિહસ્થ5) નિપુણ (સમર્થ) હેય તે પણ શત્રુસુભટોના સંઘટ્ટમાં આવેલ તે યુદ્ધના મોખરે. જયપતાકાને મેળવી શકે નહિ, તેમ પૂર્વે શુભ યોગોને અભ્યાસ ન કર્યો હોય તે મુનિ પણ ઉગ્ર પરીષહના સંકટવાળા મરણકાળે આરાધનાના નિષ્પાપ (નિર્મળ) વિધિને પામી શકે નહિ. (૭૪૫-૭૪૬) ( કારણ કેકૃતકરણક) નિપુણ અભ્યાસવાળા પણ અત્યંત પ્રમાદીઓ સ્વકાર્યને સિદ્ધ કરી શકતા નથી. આ વિષયમાં વિરતિની બુદ્ધિથી ભ્રષ્ટ થએલા ભુલકનું દૃષ્ટાન્ત આ પ્રમાણે છે. (૭૪૭) ' આરાધના-વિરાધના વિશે ક્ષુલ્લક મુનિનો પ્રબંધ –મહિમંડળ નામે નગરની બહાર ઉદ્યાનમાં જ્ઞાનાદિ ગુણરૂપ રત્નની ખાણ એવા શ્રી ધર્મઘોષસૂરિજી સમવસર્યા. (૪૮) તેને નિર્મળ ગુણવાળા પાંચસે મુનિઓને પરિવાર છે. દેવેથી પરિવરેલ ઈન્દ્ર શેભે તેમ શિષ્યોથી પરિવરેલા તેઓ શેભે છે. (૭૪૯) છતાં સમુદ્રમાં વડવાનળની જેમ, દેવપુરીમાં રાહુની જેમ, ચંદ્ર સમાન ઉજવળ પણ તે ગચ્છમાં સંતાપકારક, ભયંકર, અતિ કલુષિત બુદ્ધિવાળો, નિર્ધમ, સદાચાર અને ઉપશમ ગુણ વિનાને, માત્ર સાધુઓને અસમાધિ કરનારે, રુદ્ર નામને એક શિષ્ય હતા. (૭૫૦-૭૫૧) મુનિજનને નિંદાપાત્ર એવાં કાર્યોને વારંવાર કરતા તેને સાધુઓ કરુણાપૂર્વક મધુર વચનથી સમજાવે છે કે-હે વત્સ! તું શ્રેષ્ઠ કુળમાં ઉછર્યો છે તથા ઉત્તમ ગુરુએ દીક્ષા આપી છે, એવા તારે નિંદનીય કાર્યો કરવા તે અયુક્ત છે. (૭૫૨-૭૫૩) એમ મીઠા શબ્દોથી રોકવા છતાં પણ જ્યારે તે દુરાચારોથી રકાત નથી, ત્યારે ફરી સાધુએ એ કઠોર શબ્દોમાં કહ્યું કેહે દુઃશિક્ષિત ! હે દુષ્ટાશય! જો હવે દુષ્ટ પ્રવૃત્તિ કરીશ, તે ધર્મ વ્યવસ્થાના ભંજક તને ગચ્છમાંથી કાઢી મૂકીશું. (૭૫૪-૭૫૫)
આરાધના-વિરાધનાનાં ફળ :-એ પ્રમાણે ઠપકાએલા અને તેથી રોષે ભરાએલા તેણે સાધુઓને મારવા માટે સઘળા મુનિઓને પીવાગ્યે પાણીના પાત્રમાં ઉગ્ર ઝેર નાખ્યું. (૭૫૬) તે પછી પ્રસંગ પડતાં જ્યારે સાધુઓ પીવા માટે તે પાણીને લેવા લાગ્યા, ત્યારે તેઓના ચારિત્રગુણથી પ્રસન્ન થએલી દેવીએ કહ્યું કે-ભે ભે શ્રમણ ! આ જળમાં રુદ્ર નામના તમારા દુષ્ટ શિષ્ય ઝેર નાખ્યું છે, તેથી એને કઈ પીશે નહિ. (૭૫૭–૭૫૮) એ સાંભળીને શ્રમણએ તે જ વેળા દુષ્ટ શિષ્યને અને તે પાણીને ત્રિવિધે
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું વિવિધ સિરાવ્યું. (૭૫૯) તે પછી મુનિજનને મારવાના અધ્યવસાયથી ઉપજેલા અત્યંત પાપના ભારવાળે તે, તે જન્મમાં જ અતિ તીવ્ર ગાકૂળ શરીરવાળે થએલે, ભાગવતી દીક્ષા છેડીને અહીં-તહીં પરઘરમાં રહેતા, બહુ પાપકર્મની વૃદ્ધિવાળ, ભિક્ષાવૃત્તિથી જીવતે, મનુષ્યના મુખથી “આ તે દીક્ષાભ્રષ્ટ છે, અદર્શનીય છે, અત્યંત દુષ્ટ ચેષ્ટાવાળે છે”—એવા શબ્દોને પ્રત્યક્ષ સાંભળતે, આહટ્ટ હટ્ટને પામેલે, પદે પદે રૌદ્રધ્યાનને કરતે, વ્યાધિરૂપી અગ્નિથી વ્યાકૂળ શરીરવાળો, અતિ ક્રૂર મતિવાળો, મરીને સર્વ નારકીઓને પ્રાગ્ય પાપબંધમાં એક હેતુભૂત, અત્યન્ત તુચ્છ અને નિંદનીય એવી તિર્યચેની ( વિવિધ) નિઓમાં, (ત્યાંથી પુનઃ) પ્રત્યેક ભવે એકાન્તરિત (વચ્ચે વચ્ચે) તિર્યંચની અંતરગતિપૂર્વક, અતિ તીણ લાકુખે દુખોની ખાણ સરખી ઘમ્મા, વંશા, શૈલા વગેરે સાતેય નરક પૃથ્વીઓમાં તે તે નરકના ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્યને બંધ કર, અનુક્રમે ઉત્પન્ન થયે. (૭૬૦ થી ૭૬૬) તે પછી જળચર, સ્થળચર, બેચરની નિમાં અનેકશઃ ઉત્પન્ન થયે, અને બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, વૈરેન્દ્રિય જાતિની પણ વિવિધ પ્રકારની ઘણી એનિએમાં અતિ ઘણી વાર ઊપજે. (૭૬૭) ત્યાંથી જળ, અગ્નિ, વાયુ અને પૃથ્વીકાયમાં અસંખ્ય કાળ સુધી ઊપજે, એમ વનસ્પતિકાયમાં પણ ઊપજે, તેમાં એટલું વિશેષ કે–ત્યાં અનંતકાળ સુધી ઊપજે. (૭૬૮). તે પછી (મનુષ્ય થવા છતાં) બર્બર (ભિલ), અનાર્ય (નીચ), ચંડાળ, ભિલ, ચમાર, બેબી પ્રમુખ નિઓમાં ઊપજે (વચ્ચે ). દરેક જન્મમાં પણ મનુષ્યને દ્વેષપાત્ર થએલે અતિ દુઃખી જીવનથી જ. (૭૬૯) તથા કેટલાક સ્થળે, (કેટલીક વાર) શસ્ત્રથી ચીરા, કયાંક પત્થરથી ચૂરાયે, ક્યાંક રેગથી રબા, કયાંક વિજળીથી દાઝ, (૭૭૦) કયાંક માછીમારે હા, કયાંક દાહ થવાથી મર્યો, કયાંક અગ્નિથી દાઝ, કયાંક ગાઢ બંધન (ફાંસીથી) મર્યો, ક્યાંક ગર્ભશ્રાવથી મર્યો, ક્યાંક શત્રુઓ હો, કયાંક યંત્રમાં પિલાણે, કયાંક શૂળીએ ચઢા, (૭૭૧-૭૭૨) કયાંક પાણીમાં તણા-ડૂબે, કયાંક ખાડામાં ફેકાય, ઈત્યાદિ મહા દુઃખને સહન કરતો (વારંવાર ) મરણના મુખમાં ગયે. (૭૭૩) એમ ઘણા જન્મની પરંપરા સુધી દુઃખ સહવાથી–પાપકર્મોની લઘુતા અને કષાયે પાતળા થવાથી ચૂર્ણ પુર નામના શ્રેષ્ઠ નગરમાં વૈશ્રમણ શેઠની ગૃહિણી વસુભદ્રા નામની ભાર્યાની કુખેથી પુત્રપણે જ અને નિયત સમયે તેનું ગુણાકર નામ પાડ્યું. (૭૭૪-૭૭૫) તે શરીરથી અને બુદ્ધિના વિસ્તારથી પણ વધવા લાગ્યું. તે પછી અન્ય કઇ દિવસે ત્યાં શ્રી તીર્થંકર દેવ પધાર્યા. (૭૭૬) ત્યારે મનુષ્ય અને ગુણાકર પણ તુ તેમને વંદન માટે આવે અને જગન્નાથને વંદીને તે પૃથ્વી પીઠ ઉપર બેઠો. પછી પ્રભુએ હજાર સંશયને નાશ કરનારી, શિવસુખને પ્રગટ કરનારી, કુદષ્ટિ (મિથ્યાત્વ) અને ( અજ્ઞાનને ) દૂર કરનારી, કલ્યાણરૂપી રત્નને પ્રગટ કરવા માટે પૃથ્વીતુલ્ય, એવી દેશના શરુ કરી. (૭૭૭–૭૭૮) આથી ઘણા મનુષ્ય પ્રતિબંધ પામ્યા, કેટલાકે વિરતિધર્મ સ્વીકાર્યો અને કેટલાકે મિથ્યાત્વને તજીને
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષુલ્લક મુનિને પ્રબંધ સમ્યકત્વને સ્વીકાર્યું (૭૭૯) પુનઃ અતિ હર્ષના સમૂહથી રોમાંચિત કેહવાળે તે ગુણાકર ઉચિત પ્રસંગને પામીને, જગદ્ગુરુને પ્રણામ કરીને, આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે–હે ભગવંત! કહે, પૂર્વ જન્મમાં હું કોણ હતો? આ વિષય જાણવામાં મને અતિ કુતૂહલ (તીવ્ર ઈચ્છા) છે. (૭૮૦–૭૮૧) તે પછી જગત્રભુએ તેને હિતકર જાણીને રૌદ્ર (રુદ્ર) નામે ક્ષુલ્લક(સાધુ)ને ભવ, વગેરે સઘળે તેને પૂર્વ (ભન) વૃત્તાન્ત વિસ્તારથી કહ્યો. (૭૮૨) એ પ્રમાણે સાંભળીને ભયથી વ્યાકુળ મનવાળે અને પ્રગટેલા ગાઢ પશ્ચાત્તાપવાળા તે બે, હે નાથ ! આ પાપનું શું પ્રાયશ્ચિત્ત હોય? (૭૮૩) જગદ્ગુરુએ કહ્યું, હે ભદ્ર! સાધુઓ પ્રત્યે બહુમાન વગેરે કરવા સિવાય બીજી રીતે આ વિષયમાં શુદ્ધિ નથી. (૭૮૪) તેથી ભયંકર સંસારથી ભય પામેલા તેણે પાંચસે સાધુઓને વંદન કરવું, વગેરે વિનયકર્મ કરવાને અભિગ્રહ લીધે (૭૮૫) અને યક્ત રીતે તે તેને પાળવા લાગ્યા. જે દિવસે પૂરાં પાંચસે સાધુને વેગ ન મળે, તે દિવસે તે ભજન કરતું નથી. (૭૮૬) એમ છે મહિના અભિગ્રહને પાળીને તે પછી દેહની સંલેખના પૂર્વક મરીને પાંચમા (બ્રહ્મ) દેવલેકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. (૭૮) ત્યાં પણ અવધિજ્ઞાનના બળે ભૂતકાળને વૃત્તાન્ત જાણુને, તીર્થકરે અને સાધુઓની વન્દના વગેરે પ્રવૃત્તિ કરતે તે દેવપણાને પૂર્ણ કરીને, ત્યાંથી
વીને, ચમ્પાપુરીમાં રાજા ચંદ્રરાજના પુત્રપણે જમે. (૭૮૮-૭૮૯) તે બુદ્ધિમાન ત્યાં પણ પૂર્વભવે સાધુઓ પ્રત્યે દઢ પક્ષપાતપણાથી (પૂજ્યભાવથી) મુનિઓને જોઈને જાતિ
મરણજ્ઞાનને પામ્યા અને સંતોષને અનુભવવા લાગે (૭૯૦) તેથી જ માતા-પિતાએ તેનું પ્રિયસાધુ નામ પાડ્યું, પછી તરુણપણાને પામેલા તેણે પ્રવજ્યા સ્વીકારી. (૯૧) ત્યાં પણ સમસ્ત તપસ્વી લેકની વિશ્રામણા વગેરે કરવામાં તત્પર, વિવિધ અભિગ્રહો સ્વીકારવાના એક લક્ષ્યવાળે અને અપ્રમાદી તે પર્ય-તે સંલેખના કરીને, અનુક્રમે શુક્ર (સહસ્ત્રાર) વગેરે દેવલોકનાં દૈવી સુખેને અનુભવીને, યાવત્ સર્વાર્થસિદ્ધમાં સર્વોત્કૃષ્ટ સુખ ભેગવીને, અહીં મનુષ્યભવને પામેલે પ્રત્રજ્યા સ્વીકારીને, નિરવદ્ય આરાધનાના વિધિને પાળતે, તે મેહરૂપી યોદ્ધાને પરાભવ કરીને, સંસારના નિમિત્તભૂત કર્મોના અંશેને તેડીને, અસુર-સુરેએ કર્યો છે મહિમા જેને એ હિમ સમાન ઉજ્વલ શિવપુરને (સિદ્ધ શિલાને) પાપે. (૭૯૨ થી ૭૯૫) એમ કુલકની જેમ પ્રવ્રજ્યાને પામેલા અને દક્ષ એવા પણ પ્રમાદી સાધુઓ આરાધનાના વિધિને પાળી શક્તા નથી. (૯૬) વળી આ ક્ષુલ્લક જેમ પાળ્યું. તેમજ જેઓ પ્રત્યેક ભામાં પ્રવર સાધુપણું પાળે છે, તે લીલા માત્રથી આરાધના દ્વારા જયલક્ષમીને (વિજયને પણ) પામે છે. (૭) એમ મરુદેવા વગેરેના દૃષ્ટાન્તથી પ્રમાદ ન કરે, પણ નિષ્કલંક દીક્ષાનું પાલન એ મરણુકાળની આરાધનાનું કારણ હોવાથી તેનું પાલન નિત્યમેવ કરવું જોઈએ. (૭૯૮) એમ સાંભળીને શિષ્ય કહ્યું કે-“પૂર્વે સાધુપણું ન પાળવા છતાં નિચે મરુદેવા સિદ્ધ થયાં ”—એમ કહ્યું, તેમાં શું તત્વ છે ? (૭)
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગ રંગશાળા ગ્રન્થનો ગુજરાતી અનુવાદ દ્વાર પહેલું મરૂ દેવાદિના દષ્ટાતથી પ્રમાદ ન કર -ગુરુએ કહ્યું, પૂર્વે જેનું ચિત્ત (ધર્મથી) અભાવિત છે, એ કઈ યદ્યપિ મરણાંત આરાધનાને કરે, તે પણ શાત્રનિધિના દષ્ટાન્તથી તે સર્વને માટે પ્રમાણભૂત નથી. (૮૦૦) તે દષ્ટાન આ પ્રમાણે-જેમ કેઈ પુરુષે ભૂમિપૃષ્ઠમાં ખીલે નાખવા માટે ખાડો ખોદતાં કથમપિ દૈવયોગે રત્નનું નિધાન મેળવ્યું, તે શું તે સિવાય બીજે પણ તે રીતે ભૂમિને ખેદતાં ભૂમિમાંથી નિધાનને મેળવશે? (અર્થાત્ નહિ મેળવે.) માટે સર્વ વિષયમાં એકાન્ત નથી. (૮૧-૮૨) એમ જે તે મરુદેવી પૂર્વભવમાં કુશળ કર્મ(ધર્મ)ને અભ્યાસ નહિ છતાં કથંચિત્ સિદ્ધ થયાં તે શું એ જ રીતે સર્વજને સિદ્ધ થાય? (ન થાય.) (૮૦૩) માટે જે મૂળ પ્રતિજ્ઞા (નિયમોને પાલક અને કમશઃ વધતા શુભ ભાવવાળે હેય, તે અંતિમ આરાધનાને કરી (પામી શકે, એમ સમજવું. આ વિષયમાં અધિક કહેવાથી સર્યું. (૮૦૪)
પરિકમ દ્વારા અને તેમાં પંદર પેટા દ્વારે વિધિપૂર્વક પ્રતિપૂર્ણ આરાધનાને કરવા ઈચ્છતાં મુનિએ અથવા શ્રાવકે રેગીની જેમ પ્રથમ આત્માને પરિકમિત (દઢ અભ્યાસી) કર જોઈએ, તે કારણે વિશેષ ક્રિયાથીઓને માટે પહેલાં (ગ-૭૧૦ માં) જણાવેલું પરિકર્મવિધાન નામનું મુખ્ય દ્વાર જણાવું છું. (૮૦૫-૮૦૬) તેમાં તે દ્વાર સાથે સંબંધવાળાં એવાં સંગત ગુણવાળાં જે પંદર પ્રતિદ્વાર(પેટા દ્વારા) છે. તેને ક્રમશઃ કહું છું. (૮૦૭) ૧-અહદ્વાર, ૨-લિંગદ્વાર, ૩-શિક્ષાદ્વાર ૪-વિનય દ્વાર, ૫-સમાધિદ્વાર,
-મનેનુશાસ્તિદ્વાર, ૭–અનિયતવિહારદ્વાર, ૮-રાજદ્વાર, ૯-પરિણામ દ્વાર, ૧૦–ત્યાગદ્વાર, ૧૧-મરણવિભક્તિદ્વાર, ૧૨-અધિગત (પંડિત) મરણદ્વાર, ૧૩-(સીઈ=)શ્રેણિદ્વાર, ૧૪ભાવનાદ્વાર, અને ૧૫-સંલેખનાદ્વાર, (એ પંદર દ્વારનાં નામ કહ્યાં, તેનું વર્ણન ક્રમશઃ કહેવાશે.) (૮૦૮-૮૦૯)
૧-અહં દ્વાર=આરાધકની યોગ્યતાનું વર્ણન –અર્વ એટલે એગ્ય કહેવાય છે, તે અહીં આરાધનામાં યોગ્ય સમજ. તેમાં સામંત, મંત્રી, સાર્થવાહ, શ્રેષ્ઠિ કે કૌટુંબિક આદિ, અથવા રાજા, ઈશ્વર, સેનાપતિ, કુમાર વગેરેમાંથી કઈ અથવા તે રાજાદિને અવિરુદ્ધકારી અન્યતર કેઈ, તથા તેઓના (વિરુદ્ધ=) વિધીઓના સંસર્ગને ત્યાગી હોય. (૮૧૦-૮૧૧) વળી જે સાધુઓને (આ આરાધના) ચિંતામણીતુલ્ય છે એમ સમજીને તેનું બહુમાન કરે, એ દઢ અનુરાગી જે સાધુઓને સહાય (સેવા) કરવા માટે અત્યર્થ પ્રાર્થના (ઈચ્છા) કરે, વળી આરાધનાને મેગ્ય (અન્ય) આત્માઓ પ્રત્યે પણ જે સતત વાત્સલ્ય કરે, પ્રમાદીને ધર્મ આરાધનાનું દુર્લભપણું છે એમ માને. (૮૧૨-૮૧૩) વળી મરણ (પાઠાંતર પ્રવૂમિતિ=) ઈષ્ટ ભાવમાં વિખરૂપ છે, એમ નિત્ય વિચારે અને તેને રોકવાનું સાધન આરાધના જ છે એમ ચિંતવે. (૮૧૪) નિત્ય ઉઘતપણે (ઉત્સાહથી) શ્રી અરિહતેની પૂજા–સત્કાર કરે અને ગુણરૂપી મણિના કરંડિયાતુલ્ય તેમનું ગુણથી ગુરુપણું
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિક દ્વારનાં પંદર પેટાારો તથા પ્રથમ અારનું વર્ણન
૧
વિચારે. (૮૧૫) પ્રવચનની પ્રશંસામાં રક્ત રહે, ધ`નિ ંદાથી વિરમે અને ગુણથી ગુરુ એવા ગુરુની ભક્તિમાં નિત્ય શક્તિ પ્રમાણે સજ્જ રહે. (૮૧૬) સુ'દર મનવાળા શ્રમણેાને સારી રીતે વાંદે, પોતાના દુષ્ચરિત્રાને સારી રીતે નિર્દે, ગુણથી સુસ્થિત (ગુણી) આત્મામાં રાગ કરે, સદા શીલ અને સત્યના પાલનમાં સજ્જ રહે, (૮૧૭) કુસસનો ત્યાગ કરે, સદાચારીઓ સાથે સંસર્ગ કરે, નિત્યમેવ પરના ગુણેાને ગ્રહણ કરે, છતા પણ દોષોને ન (જુએ.) (૮૧૮) પ્રમાદરૂપી દુષ્ટ પિશાચનો નાશ કરે, ઈન્દ્રિયારૂપી સિ ંહાને હશે (વશ કરે ) અને અત્યંત દુષ્ટ ( પ્રચાર=) પ્રવૃત્તિવાળા દુરાચારી એવા મનરૂપી માંકડાને તાડન કરે. (૯૧૯) જ્ઞાનને સાંભળે, જ્ઞાનને ગણે, જ્ઞાનપૂર્વક કાર્યાં કરે, અધિક જ્ઞાની પ્રત્યે રાગ કરે, જ્ઞાનદાનમાં વાર વાર સજ્જ રહે. (૮૨૦) નિયમા અકુશલના ક્ષયાપશમવાળા અને કુશળના અનુબંધવાળા હાય, એવા ગુણાની સત્તાવાળા ( ગુણી ) આત્મા જ આરાધનાને ચેાગ્ય (જાણવા.) (૮૨૧)
વળી કુગતિના પથમાં સહાયક એવા પોતાના કષાયાને કઈ રીતે ( પણું ) જીતીને પ્રશાન્ત મનવાળા જે બીજાઓના કષાયાને પણ પ્રશાન્ત કરે, તે આરાધનાને યેાગ્ય જાણવા. (૮૨૨) ( કારણ કે–) ઉપશમને નહિ પામેલા એવા કષાયવાળા પણુ અન્યના કષાયાને ઉપશાન્ત કરવાના શુભ સાવથી સમ્યગ્ ઉપાય કરનારા આરાધનાની યાગ્યતાને પામે છે. (૮૨૩) આરાધના કરનારે પણ કષાયરૂપી શલ્યનો ઉદ્ધાર કરવા જોઈ એ, જે ( આરાધના કરવા પૂર્વે ) પ્રથમથી જ તેને ઉદ્ધરે છે, તે પણ આરાધનાને યેાગ્ય જાણવા. (૮૨૪) તથા ( પાઠાંતર-રિòળ =) દેવાના કારણે જે અન્યને (લેણદારને) માન્ય ન હોય તે અને ( ઈતર્=) લેણદારને માન્ય હોય તે પણુ, જો કોઈ રીતે ( પાઠાંતર-ત્રવાળ=) વ્યાપારી ગણને અનુમત હોય તે તે આરાધના માટે યેાગ્ય જાણવા. (૮૨૫) અન્યથા આરાધનામાં રહેલા અને ( પાઠાં-સંધાનુ॰ = ) સંઘ જેને અનુસરતા હાય, તેવા તેના પ્રત્યે ( ધનપતિ = ) લેણદારને પ્રદ્વેષ થવાથી પ્રવચનની મલિનતા થાય. (૮૨૬) વળી જેણે સન્માન અને શિખામણ આપીને પોતાના પરિવારને ( આજીવિકાઢિમાં ) સ્થિર કર્યાં ઢાય, તેવા પરિવારને તજનારા નિશ્ચે આરાધનાને યાગ્ય છે. અન્યથા લેાકમાં નિ ંદા થાય. (૮૨૭) વળી સથા (આજીવિકાના પ્રમ`ધના ) સામર્થ્ય ના અભાવે પણ વિશિષ્ટ ધામિક લેાકને જો અનુમત હોય, તા પિરવારને જેમ-તેમ છેડનારા પણ આરાધનાને ચેાગ્ય જાણવા. (૮૨૮) તથા પ્રકૃતિથી જે વિનીત, પ્રકૃતિથી જ એક સાહસિક (વીર), પ્રકૃતિએ અત્યન્ત કૃતજ્ઞ અને ‘સ'સારવાસ નિગુ`ણ છે ’–એવા નિશ્ચયવાળા, (૮૨૯) તે કારણે સંસારવાસથી વિરાગી થએલા, સ્વભાવથી જ અલ્પહાસ્ય( હાંસી )વાળા, સ્વભાવે જ અદ્દીન અને પ્રકૃતિથી જ સ્વીકારેલા કાર્ય ને ( પ્રતિજ્ઞાદિને ) પૂર્ણ કરવામાં શૂરા, (૮૩૦) વળી જેઓએ પાપનો ત્યાગ કર્યા છે, એવા આરાધનામાં રહેલા અન્ય આરાધકને સાંભળીને કે જોઇને જે તેઓની ભક્તિમાં રસિક મનવાળા થાય, (૮૩૧) હું પણ શ્રી સજ્ઞકથિત વિધિથી
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું ક્રમશઃ આચરણ કરતે, પૂણ સાધુતાને પામેલે, પુન્યથી આ (સુસાધુ) જ્યારે કેવી રીતે થઈશ?—એમ પિતાના આત્મામાં (મને = ) વિકલ્પ (ચિંતન) કરતે, (૮૩૨) એ વાસના(ભાવના)થી શ્રેષ્ઠ, બુદ્ધિબળિયે (બુદ્ધિમાન) સ્થિર-શાન્ત પ્રકૃતિવાળે અને જે શિષ્ટજનના બહુમાનનું પાત્ર હોય, તે આરાધનાને ગ્ય જાણ. (૮૩૩) અથવા પૂર્વે અત્યન્ત ઉગ્ર (ક્રૂર) મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિવાળા પણ, ક્રરકમી પણ, સતત દારુપાન, શેરડી વગેરેના માદક આસવનું પાન અને માંસનું ભજન કરવામાં લાલચ મનવાળા પણ સ્ત્રી-બાળ-વૃદ્ધની હત્યા, ચેરી અને પરસ્ત્રીસેવનમાં તત્પર પણ, અસત્ય ભાષણમાં પ્રીતિવાળા પણ, તથા ધર્મને ઉપહાસ (હસી) કરનારા થઇને પણ, પાછળથી જેઓ કોઈ પણ વૈરાગ્યનું નિમિત્ત પામીને પસ્તાએલા પરમ ઉપશમભાવને પામે, તે શુભાશયવાળા ધીર પુરુષે પણ રાજપુત્ર વંકચૂલ તથા ચિલાતિપુત્ર વગેરેની જેમ નિચે આરાધનાને ગ્ય છે. (૮૩૪ થી ૮૩૭) તે આ પ્રમાણે – - વંકચૂલની કથા યથાસ્થાને રચેલા ત્રિક (ત્રણ માર્ગ), ચતુષ્પથ (ચાર માર્ગ, ચટાં (બજાર), દેવકૂળ (મંદિર) અને ભુવનોથી રમણીય, શ્રીપુર નગરમાં વિમલયશ નામે રાજા હતે. (૮૩૮) યુદ્ધમાં શત્રુના હાથીના કુંભસ્થળ ભેદવાથી લાગેલા રુધિરના બિન્દુઓથી ઉભટ કાન્તિવાળું તેનું ખર્શ જાણે અત્યન્ત કુપિત થએલા યમનો કટાક્ષ હેય તેવું દેખાય છે, ( ત્યારે બીજી બાજુ) મણિના મુગટના કિરણોથી (સિવિિિચંs) અલંકૃત તેનું મસ્તક ભક્તિવશ જિનમુનિઓના ચરણકમળમાં ભ્રમરપણને (પણ) પામે છે. (૮૩૯–૮૪૦) તે રાજાને નિરુપમ રૂપ, વગેરે ગુણોથી દેવીઓને પણ શરમાવે તેવી સકલ અન્તઃપુરમાં શ્રેષ્ઠ સુમંગલા નામે રાણું છે. (૮૪૧) જેડલે જન્મેલાં હોવાથી પરસ્પર અતિ નેહવાળાં તેને પુષ્પચૂલ નામે પુત્ર અને પુષ્પચૂલા નામે પુત્રી, બે સંતાનો હતાં, (૮૪૨) પણ નગરમાં સર્વત્ર અનર્થોને ઉત્પન્ન કરતે (રંજાડતા ) હોવાથી પુષ્પચૂલને નિચે લેકે વંકચૂલી કહે છે. (૮૪૩) એ જ નામે પ્રસિદ્ધિને પામેલા વંકચૂલને એક દિવસે તેના ઠપકા સાંભળવાથી રેષિત થએલા રાજાએ દેશનિકાલ કર્યો, ત્યારે પિતાના પરિવારથી પરિવરે તે બહેનની સાથે નગરથી નીકળે. (૮૪૪-૮૪૫) (ક્રમશઃ) જત તે પિતાના દેશને ઉલ્લંઘીને એક અટવી, કે જે ઘણા પર્વતેથી સનાથ ( સહિત) છે, સિંહના નખેથી ભેદાએલા હાથીઓએ મૂકેલી ચીસથી ભયંકર છે, જ્યાં ઘટાવાળાં મેટાં વૃક્ષાએ સૂર્યનાં કિરણોને પ્રવેશ (પણ) રોકી દીધા છે, ફરતા અષ્ટાપદ પ્રાણીઓના (સહર્ષ૨વ8) હેકારવ સાંભળીને સિંહે જ્યાં નાસભાગ કરી રહ્યા છે, સિંહને જેવાથી વ્યાકુળ થએલાં મૃગનાં ટોળાં જ્યાં ગુફાઓમાં પ્રવેશ કરી રહ્યાં છે, (ભુજંગ =) કામી પુરુષથી વેશ્યા જેમ વિંટાયેલી હોય, તેમ (ભુજંગ =) સર્ષોથી જે અટવી વ્યાપ્ત છે અને જ્યાં ક્યાંય પણ માર્ગ દેખાતું નથી, એવી અટવીમાં તે આવી પડે, ત્યાં ભૂખ-તૃષાથી પીડાતે તે આ પ્રમાણે બોલવા લાગે. (૮૪૬ થી ૮૪૯) હે પુરૂષે ! ઊંચા વૃક્ષ ઉપર
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ'કચૂલની કથા
૫૩
ચઢીને ચારેય દિશામાં જુએ ! કે અહીં કયાંય જળાશય અથવા ( વસિમ= ) ગામ વગેરે વસતિ છે ? (૮૫૦) તેના કહેવાથી પુરુષો ઊંચા શ્રેષ્ઠ વૃક્ષ ઉપર ચઢીને ચારેય ક્રિશ્નમાં લાંખી નજરે જોવા લાગ્યા. (૮૫૧) ત્યારે તેઓએ થાડે દૂર મશી, કાયલ અને જગલી પાડાના જેવા કાળા શરીરવાળા, અગ્નિને સળગાવતા ભિલ્લાને જોયા. (૮પર) અને તે રાજપુત્રને કહ્યું. તેણે પણ કહ્યું કે હે ભદ્રો ! તેએની પાસે જાઓ અને ગામ તરફના માર્ગ પૂછે. (૯૫૩) એ સાંભળીને પુરુષો તે ભિલ્લાની સમીપે ગયા અને મા પૂછવા લાગ્યા. ત્યારે ભિલ્લાએ કહ્યું કે-તમે અહી. કયાંથી આવ્યા ? અથવા તમે કાના (કાણ) છે ? કયા દેશાન્તરે જવા ઈચ્છે છે ? એ સઘળું કહે ! (૮૫૪-૮૫૫) પુરુષોએ કહ્યું કે–શ્રીપુર નગરથી વિમલયશ રાજાના પુત્ર નામે વકચૂલ, પિતાના અપમાનથી નીકળેલા, પરદેશ જતા અહી આવ્યા છે અને અમે તેના સેવકો તમારી પાસે મા પૂછવા આવ્યા છીએ. (૮૫૬-૮૫૭) જિલ્લાએ કહ્યું કે–ભો ! અમારા રાજાના તે પુત્રને અમને દેખાડો. પુરુષોએ કબૂલ્યુ, અને પાછા વળીને રાજકુંવરને દેખાડયો. (૮૫૮) પછી દૂરથી જ ધનુષ્ય, બાણુ વગેરે શસ્રાને છોડીને જિલ્લા કુમારને નમીને વિચારવા લાગ્યા (૮૫૯) કે—આવા પ્રકારના સુંદર રાજાનાં લક્ષણાથી અલ'કૃત આજે કાઈ રીતે આપણા સ્વામી થાય, તેા સ` સંપત્તિ થાય. (૮૬૦) એમ વિચારીને તેઓએ બે હાથે ભાલતલમાં અંજલિ કરીને વિનય અને સ્નેહ સહિત કહ્યું કેન્કુમાર ! ( અમારી ) વિનતિને સાંભળેા ! (૮૬૧) લાંખા કાળના સચિત પુણ્યથી નિશ્ચે તમારા જેવા પ્રવર પુરુષનુ દર્શીન મળે છે, તેથી પ્રસાદ કરે અને અમારી પલ્લીમાં પધારે ! (૮૬૨) પલ્લીને નિજચરણકમળથી પવિત્ર કરો અને તેનું રાજ્ય કરી ! સ્વામી વિનાના અમારા આજથી તમે જ સ્વામી. (૮૬૩) એમ દેશનિકાલ થયેલા હેાવાથી પેાતાના કુટુંબની વ્યવસ્થાને ઈચ્છિતા, પ્રાથના કરાયેલા કુમારે તેના સ્વીકાર કર્યાં, વિષયેાના રાગીઓ શુ' ન કરે ? (૮૬૪) તે પછી પ્રસન્ન ચિત્તવાળા તે જિલ્લાએ માગ દેખાડચો અને પરિવાર સાથે તે પલ્લી તરફ ચાલ્યા (૮૬૫) અને અતિ ગાઢ વૃક્ષાથી દુગાઁમ ( વિષમ ) માગે. ધીમે ધીમે ચાલતા તે સિહગુઢ્ઢા નામની પલ્લીની પાસે આવ્યેા. (૮૬૬) જોવા માત્રથી અતિ ભયાનક, વિષમ પ°તારૂપી કિલ્લાની વચ્ચે રહેલી યમની માતા જેવી ભયંકર, તે પલ્લીને જોઈ. (૮૬૭) તે પલ્લી (કેવી છે ?) એક બાજુ મારેલા હાથીઓના મોટા દાંતથી કરેલી વાડવાળી અને અન્યત્ર માંસ વેચવા આવેલા મનુષ્યેાના કોલાહલવાળી છે. (૮૬૮) એક ખાજી કેન્રી તરીકે પકડેલા મુસાફરોના કરુણ રુદનના શબ્દેાવાળી અને અન્યત્ર મારેલા પ્રાણીઓના લેાહીંથી (વિલફિલિય =) ભરેલી ( લોહિયાળ ) પૃથ્વી તળવાળી છે. (૮૬૯) એક બાજુ ઘાર સ્વરથી ધુત્કાર કરતા શુકરાના (અથવા કુતરાઓના ) સમૂહથી દુ:પ્રેક્ષ્ય અને ખીજી બાજુ લટકાવેલા માંસના ભક્ષણ માટે આવેલા પક્ષીઓવાળી છે. (૮૭૦) એક માજી પરસ્પર વૈરભાવથી લડતા ભયંકર લડવૈયા ( ભિલ્લા ) વાળી અને
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
શ્રી સંગ રંગશાળા ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું બીજી બાજુ લક્ષ્યને વિધવા માટે એકાગ્ર બનેલા ધનુર્ધારીઓવાળી છે. (૮૭૧) વળી
જ્યાં નિર્દય મૂઢ પુરુષો દુઃખથી પીડાતા મનુષ્યને મારવામાં ધર્મ કહે છે અને પરસ્ત્રીસેવનને અકૃત્રિમ એવી પરમ શભા કહે છે. (૮૭૨) (જ્યાં) વિશ્વાસુ (વિશિષ્ટ) મનુષ્યને ઠગનારના બુદ્ધિવૈભવની પ્રશંસા થાય છે અને હિતવચન કહેનારની સામે દઢ વૈર તથા તેથી વિપરીત (અહિત) કહેનાર સાથે મૈત્રીભાવ કરાય છે. (૮૭૩) જેમ-તેમ બેલ વાપણું પણ વચનકૌશલ્યરૂપે પ્રશંસાય છે અને ન્યાયને અનુસરનારે જ્યાં સત્ત્વ વિનાને કહેવાય છે. (૮૭૪) જેમ અત્યંત પાપવશ પડેલે નરકની કુટિમાં પેસે, તેમ આવા (પાપી) લોકેથી ભરેલી પલ્લીમાં તે પિઠો (૮૭૫) અને ભિલેએ તેને ત્યાં બહુમાનપૂર્વક જુના પસ્લિપતિના સ્થાને સ્થાપે. પછી પિતાના પરાક્રમના બળે તે થોડા કાળમાં પહિલપતિ થયે. (૮૭૬) કુલાચારને અવગણીને, પિતાના ધર્મવ્યવહારને પણ વિચાર્યા વિના, લજજાના ભારને પણ ફેકી દઈને, સાધુઓની ધર્મવાણીને વિસારીને, વનહાથીની જેમ રોકી ન શકાય તેવું તે, સદા ભિલ લેકેથી પરિવરેલે સતત હિંસાદિ કરતે, નજીકનાં પુર, આકર, મડંબ, કર્બટ વગેરેને નાશ કરવામાં ઉદ્યમી, સ્ત્રી–બાળ-વૃદ્ધ-વિશ્વાસને ઘાત કરવાના ધ્યાનવાળે, નિત્ય જુગાર ખેલનાર અને નિત્યમેવ માંસ-દારૂથી જીવનાર, ત્યાં પલ્લીમાં જ અથવા તે પાપમાં જ (રતિક) આનંદ પામતે લીલાપૂર્વક કાળ પસાર કરવા લાગે. (૮૭૭થી ૮૮૦) તે પછી અન્ય કઈ દિવસે વિહાર કરતાં કોઈ કારણે સાર્થથી વિખૂટા પડેલા, કેટલાક શિષ્યોથી પરિવરેલા, એક આચાર્ય ત્યાં આવ્યા. (૮૮૧) તે જ સમયે ધોધમાર પાણીના સમૂહને વરસાવતી અને મેરનાં ટેળાને નચાવતી, એવી પ્રાથમિક વર્ષાઋતુને પ્રારંભ થયો. (૮૮૨) જે વર્ષાઋતુમાં પત્રથી અલંકૃત વૃક્ષ શેલે છે, લીલી વનસ્પતિના પડથી સર્વત્ર ઢંકાએલી હોય તેમ પૃથ્વીપીઠ શેભે છે. (૮૮૩) જ્યારે મોટા ચપલ તરંગના અવાજના બહાને જાણે ગીષ્મઋતુને હાંકી કાઢતી હોય તેવી અવાજ કરતી મેટી નદીઓ પર્વતના શિખર ઉપરથી પડે છે. (૮૮૪) જે વર્ષોમાં ઘણા જળથી વ્યાપ્ત પૃથ્વીમંડલમાં (સર્વત્ર) વિષમ થએલા માર્ગેથી હતાશ થયેલા મુસાફરે, જાણે પત્નીનું સ્મરણ થવાથી પાછા ફરતા હોય તેમ દૂરથી (વચ્ચેથી) જ પાછા ફરે છે. (૮૮૫) તેથી એવા સ્વરૂપવાળા વર્ષાકાળને જોઈને સૂરિજીએ સદ્ગુણીમાં શ્રેષ્ઠ એવા સાધુઓને કહ્યું કે-૮૮૬) મહાનુભ ! આ પૃથ્વી ઉગેલા તૃણના અંકુરાવાળી અને કુંથુઆ, કીડીઓ વગેરે ઘણું (ત્રસ) વાળી થઈ છે, તેથી અહીથી (આગળ) જવું યોગ્ય નથી. (૮૮૭) કારણ કે-શ્રી જિનેશ્વરેએ કહ્યું છે કે આ દીક્ષામાં જીવદયા ધર્મને સાર છે, તેના અભાવે દુષ્ટ રાજાની સેવાની જેમ દીક્ષા નિરર્થક બને છે. (૮૮૮) એ કારણે જ વર્ષાઋતુમાં મહામુનિએ કાચબાની જેમ અગોપાંગના વ્યાપારને અત્યંત સંકેચીને એક સ્થાને રહે છે. (૮૮૯) માટે આ પલ્લીમાં જઈએ, (કારણ કે-) નિચ્ચે અહી વંકચૂલ નામનો વિમલયશ રાજાનો પુત્ર ભિલેને અધિપતિ સંભળાય છે. (૮૯)
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
વંકચૂલની કથા-સૂરિજીની ચાતુર્માસાથે વાતની માંગણી
૫૫ તેની પાસે વસતિ માગીને આ વર્ષાકાળને (અહીં ) પસાર કરીએ અને એ પ્રમાણે ચારિત્રનું નિષ્કલંક પાલન કરીએ. (૮૯૧) સાધુઓએ તે માન્યું. પછી તેઓ વંકચૂલના ઘેર ગયા અને ગર્વથી ઊંચી ડોકવાળા તેણે કંઈક માત્ર પ્રણામ કર્યો. (૮૨) તે પછી (ધર્મલાભ રૂપી) આશિષ આપીને સૂરિજીએ કહ્યું કે અહો ભાગ્યશાળી ! સાર્થથી વિખૂટા પડેલા અને (વરસાદ થવાથી આગળ) જવાને અસમર્થ બનેલા અમે, “ શ્રી જિનશાસન રૂપી સરોવરમાં રાજહંસતુલ્ય એવા વિમળયશ રાજાના પુત્ર તમે અહીં છે” એમ સાંભળીને (અહીં) આવ્યા છીએ. તેથી હે મહાભાગ! કઈ પણ વસતિ (રહેઠાણ) આપે, કે જેથી ચાતુર્માસ અહીં રહીએ, કારણ કે-હવે સાધુઓને એક પગલું પણ ચાલવું તે કલ્પતું નથી. (૯૯ થી ૮૫) તે પછી પાપથી વિટાએલા (અતિ પાપી) પણ તેણે કહ્યું કે-હેભગવંત! અનાર્યોની સંગતિથી દેષ પ્રગટે, માટે (તમારે) અહીં - રહેવું યોગ્ય નથી. (૮૯૬) કારણ કે–અહીં માંસાહારી, હિંસા કરવામાં તલ્લીન મનવાળા, કૂર, અનાર્ય શુદ્ર લેકે રહે છે. સાધુને તેઓનો પરિચય (પણ) યેગ્ય નથી. (૮૯૭) તે પછી સૂરિજીએ કહ્યું, અહો મહાભાગ! આ વિષયમાં લેકે (ગમે તેવા હોય તે) જેવાથી શું ? અમારે સર્વ યત્નોથી જીવનું રક્ષણ કરવું જ જોઈએ. (૮૯૮) કુંથુઆ -કીડીઓના સમૂહથી વ્યાસ અને નવી વનસ્પતિ અને પાણીથી ભરેલી ભૂમિ ઉપર ચાલતાં સાધુઓ ધર્મથી ભ્રષ્ટ થાય. (૮૯) તેથી નિવાસસ્થાન દેખાડે (આપ) અને અમને ધર્મમાં સહાય કરે છે ઉત્તમ કૂળમાં જન્મેલાને પ્રાર્થનાભંગ કરે તે દૂષણ છે. (૯૦૦) તે સાંભળીને બે હાથે અંજલિ જેડીને રાજપુત્રે કહ્યું કે–ભગવદ્ ! વસતિ આપીશ, પણ નિશ્ચ અહીં રહેલા તમેએ મારા માણસને અલ્પ માત્ર પણ ધર્મ સંબંધી વાત કરવી નહિ. માત્ર પિતાના જ કાર્યમાં યત્ન કરે. ૯૦૧–૯૦૨) કારણ કે–તમારા ધર્મમાં સર્વ ની સર્વ પ્રકારે રક્ષા, અસત્ય વચનની વિરતિ, પરધન અને પરસ્ત્રીનો ત્યાગ, મધ, સુરા અને માંસભક્ષણને ત્યાગ, તથા નિત્ય ઈન્દ્રિયેન જય કરવાનું કહેવાય છે. એ પ્રમાણે કરવાથી તે નિચે અમારે પરિવાર સદાય (ભૂખે મરે). (૯૦૩–૯૦૪) (તે સાંભળીને) અહહ! (આશ્ચર્ય છે કે-) આ વંકચૂલ દુઃસંગતિથી ગ્રસિત થવા છતાં હજુ
કુલક્રમના સંબંધવાળા જૈન ધર્મરૂપી સર્વસ્વને કઈ રીતે ભૂલ્યા નથી. (૦૫) એમ વિચારતા સૂરિજીએ તેની વ્યવસ્થા (માગણીને) સ્વીકારી. (કારણ કે–) મનુષ્ય ધર્મથી
જ્યારે અતિ વિમુખ હોય, ત્યારે તેની ઉપેક્ષા કરવી તે જ યોગ્ય છે. (૯૦૬) તે પછી વંકચૂલે તેઓને પ્રણામ કરીને વસતિ આપી અને સ્વાધ્યાયધ્યાનમાં અતિ રક્ત તે ભગવતે (સાધુ) ત્યાં રહ્યા. (૯૦૭) સગરુની પાસે રહેલા તે મહાનુભાવ મુનિવરે વિવિધ દુષ્કર શ્રેષ્ઠ એવી તપશ્ચર્યા કરે છે, નય–સપ્તભંગીથી ગહન આગમને ભણે છે, તેના અર્થનું પરાવર્તન કરે છે, ભાવનાઓને ભાવે છે અને વ્રતનું નિરતિચાર પાલન કરે છે. ૯૯૮-૯૯) પરિચયવશ કાંઈક માત્ર પ્રગટેલી ભક્તિવાળા વંકચૂલે પિતાના મુખ્ય
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
શ્રી સંવેગ રંગશાળ ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું માણસને બોલાવીને આ રીતે સમ્યફ કહ્યું કે-હ ભે! દેવાનુપ્રિયે ! મને ક્ષત્રિય કુળમાં જન્મેલે સાંભળીને બ્રાહ્મણ, વણિકે, વગેરે સારા લેકે પણ અહીં આવશે, માટે હવેથી જીવહિંસા, માંસાહાર અને સુરાપાનની કીડા ઘરમાં નહિ કરતાં પલ્લી બહાર કરવી. (૧૦ થી ૧૨) એમ કરવાથી આ સાધુઓ પણ સર્વથા દુર્ગછાને છોડીને તમારા ઘરમાં યથાસમય આહાર–પાણી લેશે. (૧૩) “જેવી સ્વામિની આજ્ઞા તેમ કરીશુ”—રમ કહી તેઓએ કબુલ કર્યું અને પોતાની આરાધનામાં ઊજમાળ મુનિએ પણ દિવસે પસાર કરવા લાગ્યા. (૧૪) તે પછી મમત્વરહિત પણ સૂરિજીએ વિહારનો સમય જાણીને વંકચૂલ શય્યાતર હોવાથી વિધિપૂર્વક તેને આ પ્રમાણે કહ્યું. (૯૧૫) હે રાજપુત્ર! તારા વસતિદાનની એક સહાય પામીને આટલા દિવસ અમે અહીં સમાધિથી રહૃાા, પણ હવે અવધિ (માસી) પ્રતિપૂર્ણ થઈ છે અને આ પ્રત્યક્ષ ચિહ્નોથી વિહારનો સમય સમ્યગ પ્રાપ્ત થયે (પાક) જણાય છે. (૧૬-૯૧૭) જે, વાડે ચી વધી છે, આવતાં-જતાં શેરડીઓનાં ગાડાંઓથી (કચ્છા=) જંગલેના સઘળા માર્ગો પણ વટાયા છે. (૧૮) પર્વતની નદીઓમાં પાણી ઘટી ગયું છે, બળદ પણ દઢ બળવાળા થયા છે, માર્ગોમાં પાણી સૂકાઈ ગયાં છે અને ગામમાં ચીક્કણ (કાદવ) પણ સૂકાઈ ગયા છે. ) તેથી હે મહાયશ ! તું પરમ ઉપકારી હોવાથી હું એમ કહું છું કે-હવે અમને બીજા ગામે જવાની અનુમતિ આપ! (૨૦) ગોકુળ, શરદનાં વાદળો, ભ્રમરના સમૂહ, પક્ષીઓ અને ઉત્તમ મુનિઓ વગેરેનાં રહેઠાણ સ્વાભાવિક જ અનિયત હેય છે. (૨૧) એમ કહીને સૂરિજી મુનિઓની સાથે ચાલવા લાગ્યા, ત્યારે પહેલી પતિ તેઓને વળાવવા માટે ચાલે. (૨૨) સૂરિજીની સાથે તે ત્યાં સુધી ગયે કે જ્યાં સુધી પિતાની પલ્લીની હદ (સીમા) હતી. પછી સૂરિજીને વાંદીને કહેવા લાગે કે-(૨૩) હે ભગવંત! અહીંથી આગળ આ હદ (સીમા) પરદેશની છે, તેથી (હું આગળ નહિ આવું), આપ વિશ્વસ્ત(નિર્ભય)પણે પધારે, હું પણ મારે ઘેર જાઉં! (૨૪) સૂરિજીએ કહ્યું કે હે રાજપુત્ર ! ધર્મકથા નહિ કરવારૂપ તારી સાથે જે કબૂલાત કરી હતી, તે હવે પૂર્ણ થઈ. (૨૫) તેથી જે તારી અનુમતિ હોય તો કંઈક માત્ર ધર્મોપદેશ કહેવાની ઈચ્છા છે, તે હે વત્સ ! અમે ( ધર્મને) કહીએ કે પૂર્વની જેમ અહીં પણ તારો નિષેધ છે? (૨૬) “ચાલતા પગે અહીં સૂરિજી કેટલું કહેશે?” ( અર્થાત્ ભલે બે શબ્દો કહે.)-એમ વિચારીને તેણે કહ્યું કે-(સકરF). જે કષ્ટ વિના થાય તેવું કહો ! (૨૭) એ પ્રસંગે સૂરિજી જે નિયમથી એની બુદ્ધિ ધર્માભિમુખ થાય, જે નિયમથી પ્રત્યક્ષમેવ આપત્તિઓનો નાશ થાય અને નિશ્ચયથી એ જાણે કે-“નિયમોનું આ ફળ છે”—એવા નિયમોને શ્રુતજ્ઞાનના ઉપયોગથી સવિશેષ જાણીને પછી બોલ્યા કે-હે ભદ્રક! જ્યાં સુધી સાત-આઠ પગલાં પાછો ખસે નહિ, ત્યાં સુધી જીવને ઘા કરે નહિ. (૨૮ થી ૯૩૦) એક આ નિયમ. વળી બીજે નિયમ– તું ભૂખથી જે અત્યંત પીડાય, તે પણ જેનું નામ જાણ્યું ન હોય તેવાં (અજાણ્યાં) ફળ ખાઈશ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
વંકચૂલની કથા-ચાર નિયમોનો સ્વીકાર નહિ. (૦૧) પુનઃ ત્રીજે નિયમ–મોટા રાજાની પટરાણીને ભોગવવી નહિ; અને એ નિયમ એ કે-કાગડાનું માંસ ખાવું નહિ. (૯૩૨) આ ચારેય પણ નિયમેને તું જાવજજીવ સર્વ પ્રયત્નથી પાળજે, કારણ કે–પુરુષનું આ જ પુરુષત્રત (પુરુષાર્થ) છે. (૦૩) માણિક, સોનું, મોતી, વગેરે સ્ત્રીઓનાં ભૂષણ છે અને સ્વીકારેલી પ્રતિજ્ઞાનું પાલન તે સત્પરુષોને અલંકાર છે. (૪૪) (કારણ કે-) સન્દુરુને પ્રતિજ્ઞા પાલનમાં “ભલે મસ્તક કપાય, સંપત્તિઓ અને બંધુઓ (સ્વજનો) પણ છૂટી જાય, પણ પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરવું, જે થવાનું હોય તે થાઓ !” (એ નિશ્ચય હોય છે) ૯૫) મનુષ્યોને સજજન દુર્જન એવું વિશેષણ પણ આથી જ અપાય છે, અન્યથા પંચેન્દ્રિપણાથી સર્વ સરખા છે, તેમાં ભેદ કેવી રીતે પડે? (૩૬) સૂરિજીએ એમ કહે છતે ચાર અભિગ્રડેને સમ્યગ્ર સ્વીકારીને અને પ્રણામ કરીને ભિલ્લપતિ પિતાને ઘરે પાછા ગયે. (૯૩) અને શિષ્યોથી પરિવરેલા સૂરિજી પણ ઈસમિતિને પાળતા યથેચ્છ દેશ જવા ધીમે ધીમે ચાલ્યા. (લ્હ૮) પછી પાપકાર્યોમાં સતત જેની ઈન્દ્રિય ૫૯ (ચળ) છે, જે વિવિધ સેંકડે વ્યસનોથી યુક્ત છે. એવા (ઈતર= ) ભિલ્લપતિના દિવસે પણ પસાર થતા ગયા. ૩૯) તે પછી અન્ય કઈ દિવસે સભામંડપમાં બેઠેલા તેણે (ભિલેને) કહ્યું કે-ઘણા વખતથી અહીં ધંધા (કમાણે) વિનાના મારા દિવસે જાય છે, તે તે પુરુષે ! પુર અથવા નગર, કે ગામ અથશ સાથે, જે (લૂંટવાને) ઉચિત હોય તેને સર્વત્ર જોઈને (શોધીને) આવે
૪૦-૯૪૧) જેથી બધા કામે છેડીને તેને લૂંટવા જઈએ. ઉદ્યમ વિનાનો (પતિ) વિષ્ણુ હોય તે પણ લક્ષ્મી તેને છોડી દે છે. (૯૪૨) એમ સાંભળીને “તહત્તિ” કહીને આશાનો સ્વીકાર કરતા યથેક્ત સ્થાનોની ગુપ્ત રીતે બેજ કરી આવેલા તે પુરુષે કહેવા લાગ્યા કે- ૯૪૩) હે નાથ ! સાંભળો, ઘણી ઉત્તમ વસ્તુઓથી પરિપૂર્ણ મોટો સાથે બે દિવસ પછી અમુક માગે આવશે, (૯૪૪) તેથી જે માર્ગ રોકીને તેના આવ્યા પહેલાં તમે ત્યાં રહો તે અલ્પકાળમાં યથેચ્છ લક્ષમીનો સમૂહ પ્રાપ્ત કરી શકે ! ૯૪૫) એમ સાંભળીને કેટલાક દિવસે ચાલે તેટલું ભાતું લઈને પિતાના પરિવારથી પરિવરેલે પલ્લીપતિ તે સ્થાને ગયે. ૯૪૬) પણ (આ બાજુ) તે સાથે અપશુકનના દેષથી મૂળ માર્ગ છોડીને બીજા માળે વળે અને ઈટ સ્થળે પહોંચી ગયે. (૯૪) ભિલ્લપતિ વંશૂલ અનિમેષ નેત્રોથી તે માગને જોયા કરે છે, એમ કરતાં પૂર્વે લાવેલું ભાતું સઘળું પૂર્ણ થયું. (૯૪૮) ત્યારે નિસ્તેજ મુખવાળે, ભૂખથી પીડાતે, પાછો ફરીને પલ્લીની પાસે પહોંચ્યું, પણ ત્યાંથી આગળ ચાલવામાં અશક્ત, શ્રમથી પીડાતે, વૃક્ષની શીતળ છાયામાં, નવી કુંપળના સંથારામાં થાકેલા શરીરને નાંખીને (સૂઈ રહીને) તે, વિસામો લેવા લાગે. (૯૪૯-૯૫૦) અને પરિવારના પુરુષે ચારે બાજુ કંદમૂળ-ફળ માટે ગયા. પછી અવલોકન કરતાં અતિ પ્રસન્ન થયેલા તેઓએ એક પ્રદેશમાં સુંદર ફળોના ભારથી નમેલું, સેંકડે ડાળાંથી યુક્ત, કિપાક ફળ નામનું એક મોટું વૃક્ષ જોયું.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું
(૯૫૧–૯૫૨) તેના ઉપરથી પાકીને પીળાં બનેલાં ફળેા યથેચ્છ (ઇચ્છા મુજબ ) ગ્રહણુ કર્યા" અને વિનયથી નમેલા તેઓએ તે શ્રી વાંકચૂલીને આપ્યાં. (૯૫૩) તેણે કહ્યું, હે ભાઈ આ ! પૂર્વે કદાપિ નહિ જોએલાં દેખાવમાં સુંદર આકળાનુ નામ શું છે? (૯૫૪) તેઓએ કહ્યું, સ્વામિન્! એનુ નામ અમે જાણતાં નથી, કેવળ પાકેલાં હોવાથી શ્રેષ્ઠ રસનુ' અનુમાન કરીએ છીએ. (૯૫૫) પલ્લીપતિએ કહ્યું, જો અમૃત સરખાં હોય તે પણ નામ જાણ્યા વિનાનાં આ કળાને તુ ખાઈશ નહિ. (૯૫૬) (સવ્વાડવRT=) તે વેળા ( અવ્યક્ત=) વિસ’સ્થૂલ-અશક્ત એવા તે એકને છેડીને ભૂખથી પીડાતા શેષ પુરુષોએ તે ફળાને ખાવા માંડયાં. (૯૫૭) પછી વિષયેાની જેમ મુખે (પ્રારંભમાં) મધુર અને પરિણામે વિરસ એવાં તે ફળોને ખાઈ ને સૂતેલા તેની ચેતના ઝેરના કારણે નાશ પામી. (૯૫૮) પછી મી'ચાતાં બે નેત્રોવાળા અને અંદર જ (મુંઝાતા) રુંધાયેલા શ્વાસવાળા તેઓ સુખશય્યામાં સૂતેલાની જેમ ઊંઘવા લાગ્યા. (૯૫૯) તે પછી તેને જીવ લઈને જેમ ચાર અદૃશ્ય થાય, તેમ સૂર્ય અસ્ત પામ્યા અને પક્ષીઓએ પણ વ્યાકુળ શબ્દેાથી તે જીવાનું ગમન ( મરણ ) જાહેર કર્યું. (૯૬૦) પછી સત્ર જીવલેાકને ( પૃથ્વીમડલને જાણે ) કંકુના રસથી રંગતા અને ચક્રવાકેાને (વિરહથી) વ્યાકુળ કરતા સધ્યાના રંગ સČત્ર ફેલાયા. (૯૬૧) કુલટા સ્ત્રીની જેમ કાળી ગાળીના જેવા ( અતિ શ્યામ) કાન્તિવાળા વસ્ત્રથી શરીર ઢાંકયુ હોય તેમ, તમાલવૃક્ષના ગુચ્છા જેવી કાળી અંધકારની શ્રેણી વિસ્તાર પામી. (૯૬૨) નિત્ય (વિદ્યુત્ત્વ =) રાહુથી ગળાતા ચંદ્રમાંથી જાણે ચંદ્રના ટૂકડાનેા સમૂહ છૂટો પડતા હોય તેમ, તારાઓના સમૂહ ( એસરિયાયે=) શીઘ્ર સÖત્ર વિસ્તાર પામ્યા. (૯૬૩) તે પછી ત્રણેય જગતને જીતવા માટે (પ્રતિજ્ઞાવાળા) કામરૂપી મુનિના ( મુનિપક્ષે ત્રણેય જગતમાં વિજય મેળવવાની ઈચ્છાવાળા મુનિના ) શયન માટે સ્ફટિકની પાટ જેવા (નિમ`ળ ), દેવાના ભુવનનાં આંગણાની વચ્ચે સ્થાપેલા સફેદ સેનાના પૂણ કલશ જેવા ( ગાળ), આકાશરૂપી સરેાવરમાં ખીલેલા સહસ્રપત્ર કમળ જેવા (રાત) જાણે રાત્રિરૂપી સ્ત્રીનો ગોરાચનનો મોટો જથ્થા ઢાય તેવા, ચંદ્ર પણ ઉગ્યેા. (૯૬૪– ૯૬૫) ત્યારે જવા માટે સમયને અનુકૂળ જાણીને પલ્લીપતિએ ઊઘેલા છે–એમ માનીને તે પુરુષોને મોટા અવાજથી ખેલાવ્યા. (૯૬૬) વારંવાર ખેલાવેલા પણ તેઓએ જ્યારે થોડો પણ જવાબ ન આપ્યા, ત્યારે પાસે આવીને સને સારી રીતે જોયા. (૯૬૭) નષ્ટ જીવન (પ્રાણ )વાળા સ`ને ( મરેલા ) જોઈ ને તેણે વિચાર્યું, અહે! અજાણ્યા નામવાળા ફળાના ઉપયેગ ( ખાવાનુ') આ ફળ છે. (૯૬૮) જો નિષ્કારણુવત્સલ તે સૂરિજીનો (આપેલા ) નિયમ મારે ન હેાત, તે હું પણ આ ફાને ખાઇને આ અવસ્થાને પામ્યા હાત. (૯૬૯) ગુણનિધિ અને અજ્ઞાનરૂપી વૃક્ષને ( બાળવામાં ) અગ્નિતુલ્ય એવા તે ગુરુ યાવજ્જીવ જયવંતા રહા! કે જેઓએ નિયમ આપવાના બ્હાને મને જીવન આપ્યુ. (૯૭૦) એમ દીર્ઘ કાળ ગુરુની પ્રશ'સા કરીને શેકથી અતિ વ્યાકૂળ શરીરવાળે તે તેનાં
૧૮
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
વંકચૂલની કથા : બે નિયમોના ફળની પ્રાપ્તિ શસ્ત્રો વગેરે ઉપકરણોને એક સ્થાને મૂકીને, પૂર્વે સુભટોના સમૂહ સાથે પલ્લીમાં ભમનાર, વર્તમાનમાં એકાકી, તેમાં વળી મરેલા સર્વ પરિવારવાળો, હું પ્રગટ રીતે પ્રવેશ કરતે લેઓને મુખ કઈ રીતે બતાવીશ ?–એમ વિચારીને મધ્યરાત્રિ થઈ ત્યારે ચાલે. (૯૭૨૯૭૩) માત્ર એક ખની સહાયવાળો શીઘ્રમેવ પોતાને ઘેર પહોંચ્યો અને કેઈન જુએ તેમ શયનમંદિરમાં પેઠો. (૯૭૪) ત્યાં તેણે સળગતા દીવાની ફેલાતી પ્રજાના સમૂહથી પિતાની પત્નીને પુરૂષની સાથે સુખપૂર્વક શય્યામાં સૂતેલી જોઈ. (૭૫) ત્યારે લલાટમાં ઉછળતી અને આમ-તેમ નાચતી (ફરતી) એવી ત્રિવલીથી વિકરાળ, દાંતના અગ્રભાગથી નિષ્ફરપણે હોઠને કચડતે એ તે, અત્યંત ક્રોધથી ફાટેલાં અતિ રાતાં નેત્રેના પ્રચંડ તેજસમૂહથી (પલ્લવિયંત્ર) લાખના રંગે રંગી હોય તેવી રક્ત તલવારને ખેંચીને વિચારવા લાગ્યા કે (૭૬-૯૭૭) યમના મુખમાં પ્રવેશવાની ઈચ્છાવાળે આ રાંકડ કોણ છે? કે હું જીવતો છતાં પણ જે પાપી મારી પત્નીને સેવે છે. (૭૮) અથવા લિજ્જા-મર્યાદાથી રહિત આ પાપીણું મારી ભાર્યા પણ કેમ કોઈ અધમ પુરુષની સાથે આમ સૂતી છે? (૭૯) અહીં રહેલાં આ બન્નેના પણ તલવારથી ટૂકડા કરું! અથવા આ ખગ, કે જે પરાક્રમી-ઊગ્ર એવા શત્રુસેના અને હાથીઓના સમૂહનો નાશ કરવામાં પ્રચંડ અને ઘણુ યુદ્ધોમાં યશ પામે છે, તેને લેકવિરુદ્ધ એવા સ્ત્રીના વધમાં કેમ વપરાય? (૯૯૦-૯૮૧) તેથી આ એકને જ હણું. એમ પ્રહાર કરે તેટલામાં તે મહાત્માએ ઘણ પૂર્વકાળે લીધેલા અભિગ્રહનું અણધાર્યું અનુસ્મરણ કર્યું. (૯૮૨) તેથી સાત-આઠ પગલાં પાછા ફરીને જ્યાં પ્રહાર કરે છે, તેટલામાં તે ઉપરની પીઠ (પાટડ) સાથે અથડાયેલી તલવારનો ખટાકે (અવાજ) . ૯૮૩) અને તેથી ભેજાઈને શરીરના વજનથી દુઃખતી ભુજાવાળી, ગાઢ નિદ્રાના ભારને તેડતી ( કાચી ઊંઘે જાગતી) અને ખટકે સાંભળીને સહસા ભય પામેલી, બહેન બેલી કે–તે મારે વંકચૂલી ભાઈ ચિરંજીવે ! (૯૮૪–૯૮૫) વંકચૂલીએ તે સાંભળીને વિચાર્યું, અહાહા ! અત્યંત ગાઢ નેહવશ મને અનુસરતી (સાથે આવેલી), જેણે પૂર્વે (મારા સ્નેહથી) સખીઓ, સ્વજનો અને માતા-પિતાદિને પણ ત્યજ્યાં છે, તે આ મારી બહેન પુષ્પલા અહીં કેમ? ૯૮૬-૯૮૭) હમણાં મારા પ્રાણથી પણ અત્યધિક એવી આને હણીને અતિ મોટા પાપનો કરનારે, સ્વયં નિર્લજજ હું કેવી રીતે જીવી શકત? (૯૮૮) અથવા હેનને હણવાથી થયેલા પાપની શુદ્ધિ કયા પ્રશસ્ત તીર્થો જવાથી અથવા કયા વિશિષ્ટ તપથી થઈ શક્ત? (૯૮૯) એમ ચિંતવતે શકના ભારથી વ્યાકૂળ પિતાના પાપકર્મથી સંતસ, (તે) બહેનના ગળે વળગીને રેવા લાગે. (૯૦) આશ્ચર્યથી વ્યાસ ચિત્તના વેગ(વિચાર)વાળી પુષ્પચૂલાએ વંકચૂલીને મુશીબતે શય્યામાં બેસાડીને આ પ્રમાણે કહ્યું, ૯૧) હે ભાઈ ! તું સુવર્ણ શેલ (મેરૂ) જેવા દઢ સત્ત્વવાળે, ઉદાર પ્રકૃતિવાળે, છતાં એકદમ જ મારા ગળે વળગીને આમ કેમ રડે છે? વળી તારા આગમન વખતે
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું તે આ પલ્લીમાં પ્રત્યેક ભુવનના બારણે ઉજ્વલ ધ્વજાએ બંધાતી હતી, હાંફળા હાંફળા (હર્ષઘેલા) મનુષ્યથી માર્ગ સાંકડો (વ્યાસ) બની જતું હતું, અને અત્યંત અનિષ્ટ ઉત્પન્ન થતાં કે ગાઢ આપત્તિ આવી પડતાં પણ રેવાનું તે દૂર રહે, તારે મુખરાગ પણ બદલાતું ન હતું, તેને બદલે તું નિસ્તેજ મુખવાળો (દીન), તેમાં પણ પરિવાર વિનાનોએકાકી, તે પણ ગપ્ત, એ રીતે ઘરમાં કેમ પિઠે? તે પછી તેણે પરિવારના વિનાશનો સઘળે વૃતાન્ત અને પરપુરુષ સમજીને ઉપાડેલી તલવારની અથડાવાની વાત પણ હેનને કહી. (૨ થી ૯૬) અને કહ્યું, હે બહેન ! હું પરિવારના વિનાશનો શોક કરતા નથી, પણ શેક એ કરું છું કે-હમણાં (સહસા) તને મેં આ રીતે હણી નાંખી હેત. ૯૭) એથી જ હજુ પણ આ પ્રસંગનું સ્મરણ કરતે હું નેત્રમાં આંસુના એક માત્ર પ્રવાહને પણ રેકી શકતા નથી. (૯૮) હે બહેન ! તું કયા કારણે આ પ્રમાણે પુરુષને વેષ ધારણ કરીને ભેજાઈની સાથે સૂતી હતી? તે મને કહે. (૯) તેણીએ કહ્યું, ભાઈ! તમે વિજયયાત્રાએ ગયા, ત્યારે નાચવા માટે અહીં નટો આવ્યા, તેઓએ મને પૂછ્યું. (૧૦૦૦) - અહીં પલ્લિપતિ છે કે નહિ? ત્યારે મેં એમ વિચાર્યું, જે નથી એમ કહીશ, તે તે સાંભળીને કેઈ શત્રુનો માણસ તમારી સાથે ગાઢ વૈરબંધવાળા (વૈરી) સીમાડાના રાજાઓને કહે, તે તેઓ વળી અવસર પામીને પલ્લીને ઉપદ્રવ કરે. તેવું ન બને તે કારણે મેં કહ્યું, પલ્લીના મુગટનો મણિ તે સ્વયં વંકચૂલી આ રહ્યો, માત્ર તે અન્ય કાર્યમાં જોડાયેલ છે. (૧૦૦૧ થી ૧૦૦૩) પછી તેઓએ મને કહ્યું, નાટક કયારે દેખાડીએ? મેં કહ્યું, રાત્રિએ, કે જેથી તે નિરાકુલપણે (શાન્તિથી) જુએ. (૧૦૦૪) તેઓએ તે રીતે જ (રાત્રિએ) નાટક પ્રારંવ્યું, તેથી હું પુરુષનો સુંદર વેષ કરીને તમારા જેવી બનીને ભેજાઈની સાથે ત્યાં બેઠી. (૧૦૦૫) પછી મધ્યરાત્રિના સમયે નટોને આપવા
ગ્ય ઉચિત (દાન) આપીને નિદ્રાથી ઘેરાતાં નેત્રવાળી હું આની સાથે સુતી. (૧૦૦૬) તેથી વધારે હું કાંઈ જાણતી નથી. માત્ર ખડાકે સાંભળીને “ભાઈ ચિરકાળ છે” એમ બોલતી હું જાગી. (૧૦૦૭) એમ સાંભળીને કાંઈક પ્રશાન્ત શોકવાળો, વારંવાર તે નિયમોન આ ફળ છે”—એમ વિચારતો તે કાળ પસાર કરે છે. (૧૦૦૮) પછી પરિવાર વિનાનો તે નગર, આકર, (વગેરેને) લૂંટી ન શકવાથી, (ધન વિના) પરિજનને સદાતે જોઈને પ્રગટેલા સંતાપવાળા (૧૦૦૯) “ખાત્ર ખણવા સિવાય મારે બીજે જીવવાનો ઉપાય નથી”—એમ નિશ્ચય કરીને તે એકલે પણ ઉજ્જૈની નગરીએ ગયે. (૧૦૧૦) અને ધનિક લોકેના મકાનોમાં પેસવા–નીકળવાના બારણુ-બારીઓને જોઈને તે ચેરી માટે એક મેટા ઘરમાં પેઠો. (૧૦૧૧) પછી માત્ર બહારના આકારથી સુન્દર દેખાતા પણ તે ઘરમાં માત્ર સ્ત્રીઓને પરસ્પર કલહ સાંભળીને વિચારવા લાગ્યું કે-(૧૦૧૨) આ કલહ કરે છે, માટે નિચે આ ઘરમાં તેવું બહુ ધન નથી, કારણ લેકમાં પણ આ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
વંકચૂલની કથા પ્રસિદ્ધ છે કે-ઊણાં છળેથી ઉછળે.” (અધુર છલકાય.) (૧૦૧૩) ધન અ૯૫ છતાં પણ ચારવાથી મારે શી સંપત્તિ થશે? અતિ મેટા પણ બિંદુથી કંઈ સમુદ્ર ન ભરાય ! (૧૦૧૪) એમ વિચારીને) તુર્ત તે ઘરને છોડીને મોટા આશયવાળો તે સકળ નગરમાં પ્રસિદ્ધ દેવદત્તા વેશ્યાને ઘેર ગયો: (૧૦૧૫) અને ખાત્ર પાડવામાં (કયકરણ7) અભ્યાસી તે ખાત્ર પાડીને, ત્યાં રત્નથી રમણીય ભી તેવાળા અને સતત ઝગમગતા દીપકવાળા વાસગૃહમાં પેઠે. (૧૦૧૬) (ત્યાં તેણે) તે ગણિકાને અત્યંત કોઢ રેગથી નિર્બળ (થાકેલા) અને ભયંકર શરીરવાળા એક પુરુષની સાથે શય્યામાં સુખે ઊઘેલી જોઈ(૧૦૧૭) અરે રે! જુઓ, આવા ધનના વિસ્તારવાળી પણ આ અનાર્ય (વેશ્યા) ધનને માટે આ રીતે કેઢીને પણ આદર કરી રહી છે. (૧૦૧૮) અથવા તે હું અનાર્ય છું, કે જે આની પાસેથી પણ ધન લેવા ઈચ્છું છું, માટે આ ધનથી સયું, મેટા ધનાઢ્યના ઘેર જાઉં ! (૧૦૧૯) એમ વિચારી સમગ્ર વેપારીઓમાં મુખ્ય શેઠના ઘરમાં ખાત્ર પાડીને ધીમા પગલે શીધ્ર ભુવનમાં પડ. (૧૦૨૦) અને ત્યાં બે હાથે ખડી અને સંપુટને (વહીને) પકડીને પુત્રની સાથે (અનુવણ= ) ક્ષણ ક્ષણના પણ (લેખગ= ) હિસાબને કરતા (માગતા ) શેઠને જે. (
૧૨૧) અને અહીં હિસાબમાં (ઘટતો) એક વસે (ટાંક) કઈ રીતે નહિ મળવાથી રોષે ભરાયેલા શેઠે (પુત્રને) કહ્યું, હે કુલને ક્ષય કરનાર કાળ! (૧૯૨૨) મારી નજરથી દૂર જા, ક્ષણ પણ ઘરમાં રહીશ નહિ. આટલે મેટો ધનને નાશ હું સગા બાપનો પણ સહન નહિ કરું. (૧૯૨૩) એમ બોલતા અને પ્રચંડ કેધથી લાલ થયેલી આંખોના ક્ષેભ(કટાક્ષ)વાળા તેને જોઈને આશ્ચર્ય પામેલા પલ્લીપતિએ વિચાર્યું કે-(૧૦૨૪) જે એક વસાને નાશ (ઘટ) જેઈને પુત્રને પણ કાઢી મૂકવા ઈચ્છે છે, તે જે ઘર ચોરાયું એમ જાણે, (૧૦૨૫) તે નિચે ધનનાશ થવાથી લાગેલા હૃદયના આઘાતથી મરે. માટે (મારે પણ) એ રીતે કૃપણના બાપ એવા આને માર એગ્ય નથી. (૧૯૨૬) માટે રાજમહેલમાં જઈને ત્યાંથી ઈચ્છા પ્રમાણે ગ્રહણ કરું, હાથીની તૃષ્ણા (તણુરિયર) અતિ અલ્પ પ્રવાહના (નાનાં ઝરણાના) પાણીથી શમે જ નહિ. (૧ ૦૨૭) તેને એમ વિચારતાં રાત્રિ પૂર્ણ થઈ અને પૂર્વ દિશા સન્મુખ કંકુ-કેસરના તિલક જે અરુણોદય થયે. (૧૨૮) તે પછી ધીમે ધીમે ત્યાંથી પાછા ફરી તે અરણ્યમાં ગયે અને પુષ્ટ શરીરવાળી ગેધાને (ઘોને લઈને તે (પુનઃ) નગરમાં આવ્યો. (૧૯૨૯) રાજભવનમાં ચઢવા માટે તેના (ઘના) પૂંછડે બાંધેલા મજબૂત દેર સાથે પિતાને બાંધીને તેણે ઘને (ઊંચે) ફેકી અને મજબૂત પગના ટેકાથી ઘરની ભીંતને ઉલ્લંઘીને મહેલ ઉપર ચઢ. પછી પ્રસન્ન મનવાળે તે પલ્લીપતિ ઘેને છોડીને ધીમેથી મહેલમાં પેસવા માંડે. ત્યાં તે વેળા રાજા પ્રત્યે ક્રોધે ભરાયેલી, (પહેલા) મણિના અલંકારેની કાતિના સમૂહથી અંધકારને દૂર કરતી, શામાં સૂતેલી એવી રાજાની પટ્ટરાણી વંકચૂલને જોઈને આ પ્રમાણે બોલવા લાગી. (૧૦૩૦ થી ૩૩) હે ભદ્ર! તું કેણ છે?
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬.
શ્રી સવગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું (તેણે કહ્યું-) જગતમાં લોકપ્રસિદ્ધ હું વંકચૂલી નામે ચેર છું અને મણિ–સુવર્ણ ચેરવા માટે હું અહીં આવ્યું છું. તેણે એમ કહેવાથી રાણું બેલી, તું સુવર્ણ વગેરેનો ચોર નથી, કારણ કે-હે નિર્દય ! તું વર્તમાનમાં મારા હૃદયને ચરવા ઈચ્છે છે. (૧૦૩૪-૩૫) તેણે કહ્યું, હે સુતનુ ! તમે ન બોલે, કારણ કે-ચિરજીવનની ઈચ્છાવાળે કોણ શેષનાગના મણિને લેવાની અભિલાષા કરે, (૧૦૩૬) પછી તેની કામદેવ સરખી શરીરની સુંદરતાથી હરાયેલા ચિત્તવાળી, સ્ત્રીસ્વભાવે જ અત્યંત તુચ્છ બુદ્ધિવાળીકુળના અપમાનને (કલંકને) જોવામાં પરાડમુખ અને કામથી પીડાતી, એવી રાણીએ કહ્યું. હે ભદ્રક! “આ રાજમહેલ છે” એવા (દર = ) સ્થાનના વિકલ્પ (ભય)ને દૂર ફેંકીને હમણાં જ મારે સ્વીકાર કર ! એમ કરવાથી જ શેષ સઘળી તે ઈચ્છલી ધનપ્રાપ્તિ તુd સવિશેષ તને પ્રાપ્ત થશે. (૧૦૩૭ થી ૩૯) અત્યંત નિર્મળ, ઉછળતી રત્નની કાન્તિના વિસ્તારવાળી, એવી અલંકારની શ્રેણને તું શું જેતે નથી? હે સુભગ ! એને તું સ્વામી થઈશ. (૧૦૪૦) એ પ્રમાણે તેનું વચન સાંભળીને વંકચૂલીએ કહ્યું, હે સુતનુ! તું કોણ છે? કેમ (પાઠાંતર-દલિ= )અહીં રહીં છે? અથવા તારે પ્રાણનાથ કોણ છે? (૧૯૪૧) તેણે કહ્યું, હે ભદ્રક ! મહારાજાની હું પટ્ટરાણી છું, રાજા પ્રત્યે કેપ કરીને અહીં આ રીતે રહી છું. (૧૦૪૨) પછી પૂર્વે લીધેલા અભિગ્રહનું સ્મરણ કરીને તેણે કહ્યું, જે રાજાની રાણું છે, તે તું મારે માતાતુલ્ય છે. (૧૦૪૩) તેથી હે મહાનુભાવા! પુનઃ પણ એવું બેલીશ નહિ, “જેનાથી કુળ મલિન થાય, તે કુળવાનોને અકાર્ય છે.” (૧૦૪૪) તેથી અહા હા ! મહામૂઢ ! વાયડાની જેમ તું આવું અનુચિત કેમ બોલે છે? એમ તિરસ્કાર : કરતી ઇંધવાળી તેણીએ વંકચૂલને કહ્યું. (૧૦૪૫) જેને તું સ્વપ્નમાં પણ ન જુએ, તે અત્યારે મળેલી (પણ) રાજપત્નીને હે મૂઢ! તું કેમ ભગવતે નથી? તેણે ઉત્તર આપ્યો, હે માતા ! હવે આગ્રહને છોડો, મનથી આ ચિંતવવું પણ યોગ્ય નથી, ઉગ્ર ઝેર ખાવું સારું, આવું અકાય સારું નહિ. (૧૦૪૬-૪૭) પ્રતિકૂળ જવાબના કારણે સવિશેષ વધેલા કાધવાળી રાણીએ પ્રગટ અક્ષરમાં તેને ઉદ્દેશીને કહ્યું કે-૧૦૪૮) હે હતાશ ! નિચે તું વિડંબના કરાએલો છતો મારે વશ થઈશ, કારણ કે–નગ્ન સાધુ વગોવવાથી
સ્વર્ગને પામે છે. (સ્વર્ગની યાચના કરે છે.) અથવા હે હતાશ! તું મારે વશ થઈશ, કે નિચે (સમગ્ર નગરમાં) વિડંબના પમાડે, વગેરેલા, (નમાખવઓ= ) દિગબર સાધુની જે (ઈજજતરૂપી વસ્ત્રથી રહિત-બેઆબરૂ થએલ) સ્વર્ગે જઈશ. (મરણને શરણ થઈશ.) (૧૦૪૯) તે પછી તેણે રાણીને કહ્યું, પૂર્વે “માતા માતા’-એમ કહીને હવે તને જ પત્ની કહીને કેવી રીતે ભેગવું? (૧૦૫૦) (આ બાજુ) લાંબા સમયે રાણીને મનાવવા આવેલ રાજા ભીતને અંતરે તેના સઘળાય શબ્દોને સાંભળીને વિચારે છે કે(૧૦૫૧) અહો! આશ્ચર્ય છે કે-સન્માન અને દાનથી રાજી કરવા છતાં પણ સ્ત્રી એક પુરુષમાં સ્થિરતાને (પ્રીતિને) કરતી નથી, (૧૦૫ર) કે જેથી સારા કુલમાં જન્મેલી
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
વંકચૂલની કથા છતાં અનુરાગી–મનવાળા પણ મને મૂકીને આ રીતે આ અજાણ્યા પણ મનુષ્યને ભેગવવા ઈચ્છે છે. (૧૦૫૩) સુખના વિરામ(નાશ)રૂપ એવી સ્ત્રીઓ ઉપરના રાગને સર્વથા ધિક્કાર થાઓ. અરર ! આવી સ્ત્રીઓ સારા કુલીન પુરુષોને પણ કેવી રીતે સંકટમાં નાંખે છે ? (૧૯૫૪) અદ્યાપિ (પાપ કરવા છતાં પણ) આ ચાર કેઈ સત્પરુષ છે, કે જે સામ–ભેદ વગેરે યુક્તિઓ વડે આ સ્ત્રી પ્રાર્થના કરે છે તે પણ મર્યાદા મૂકતો નથી. (૧૦૫૫) પૃથ્વી આજે પણ રત્નનો આધાર છે. (બહુરત્ના વસુંધરા.) હજુ પણ કલિકાળ આવ્યું નથી, જેથી આવા શ્રેષ્ઠ પુરૂષરત્નો દેખાય છે. (૧૮૫૬) જેઓ નિચે એક પ્રહારથી હાથીના કુંભસ્થળના ટૂકડા કરે છે, તેઓ પણ સ્ત્રીના નેત્રરૂપી બાણના પ્રહારથી (કટાક્ષથી) હણાયેલા દુઃખી થાય છે, (૧૮૫૭) આ મહા સત્ત્વવાન પુરુષ, આ રાણીએ પ્રાર્થના કરવા છતાં પોતાની મર્યાદાને લેશ પણ તેડતે નથી, આ કારણે તે દર્શન કરવા ગ્ય છે. (૧૦૫૮) એ પ્રમાણે રાજા જ્યારે વિચારે છે, ત્યારે છેલ્લા નિર્ણય માટે રાણી પુનઃ બેલી, અરે શું! નિચે તું મારું વચન નહિ કરે (માને)? (૧૦૫૯) તેણે પણ હર્ષપૂર્વક કહ્યું, હા, એમ. (અર્થાત્ નહિ માનું.) પછી અત્યંત રેષિત થએલી રાણીએ બૂમ મારી કે–અરે, પુરુષે ! ચેરાતા એવા રાજાના સર્વ ધનની ઉપેક્ષા કેમ કરે છે? દેડો, આ ચાર અહીં છે. એ સાંભળીને ચારેય બાજુથી પહેરેગીરે આવી પહોંચ્યા. (૧૮૬૦-૬૧) હાથમાં તલવાર, ચક્ર અને બાણવાળા જેટલામાં તેઓ પ્રહાર કરે તેટલામાં રાજાએ કહ્યું, હહે ! આ ચેરની મારી જેમ રક્ષા કરે. (૧૦૬૨) તે પછી તેઓથી ઘેરાયેલા (છતાં) મોટા ગજેન્દ્રની જેમ અશુભિત ચિત્તવાળા અને હાથમાં શેભતી તલવારવાળા તે વંકચૂલીએ રાત્રિ પૂર્ણ કરી. (૧૦૬૩) (આ બાજુ) રાણીએ જેના પ્રત્યે કેપ કર્યો છે (અથવા રાણી પ્રત્યે કેપવાળા) તે રાજા શયનમંદિરમાં ગયે અને સુવા છતાં પણ તે પાછલી રાત્રિએ મુશીબતે ઊં. (૧૦૬૪) તે પછી પ્રભાત થયું, પ્રભાતિક વાજિંત્રે વાગ્યાં, ત્યારે કાલનિવેદક ચારણપુત્રે આ પ્રમાણે કહ્યું, (૧૦૬૫) હે દેવ ! અખંડ પ્રતાપવાળા, સઘળા તેજસ્વીઓના (બળવાનોના ) તેજને નાશ કરનારા, અખંડ (પૃથ્વી) મંડલને ધારણ કરનારા, દુષ્ટોના પ્રયાસનો પ્રતિઘાત કરનારા, વિકસતી લક્ષ્મીની ખાણ સરખા, સ્થિર ઉદય(પુણ્યદય)વાળા અને સન્માર્ગને પ્રકાશવામાં તત્પર, આપ સૂર્યની જેમ જયવંતા રહે !.(સૂર્યપક્ષે તેજસ્વી-ચંદ્ર-ગ્રહ વગેરે, મંડલ સૂર્યનું માંડલું, દસાકરચંદ્ર, કમળાકર સરોવર, અચળ-ઉદય ઉદયાચળ પર્વત અને સન્માર્ગ =રાજમાર્ગ, વગેરે અર્થે ઘણાવવાં.) (૧૦૬૬-૬૭) રાજા અને સાંભળીને પ્રભાતિક સમગ્ર કાર્યો કરીને, રાત્રિના વૃત્તાન્તનું સ્મરણ કરતે સભામાં બેઠો. (૧૦૬૮) એ અવસરે પ્રણામ કરતા પુરુષોએ (પહેરેગીએ) હે દેવ! “આ તે ચેર–એમ બોલતાં વંકચૂલીને ત્યાં હાજર કર્યો. (૧૦૬૯) અને તેનું રૂપ જોઈને મનમાં આશ્ચર્ય પામેલા રાજાએ વિચાર્યું, આવી આકૃતિવાળે આ ચાર કેમ હોય? (૧૯૭૦) જે સાચે ચાર જ હોય, તે રાણીનું વચન કેમ ન કરે (માને)? કારણ કે-ભિન્ન ચિત્તવાળાને (ભયભીતને-અવિશ્વાસુને) તે સાવધ હોવાથી પ્રાયઃ ક્યાંય ખલના
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રન્થનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું થતી નથી. (૧૦૭૧) અથવા આ વિકલથી સયું', આને જ પૂછું, એમ વિચારીને નેહભર્યા નેત્રેથી રાજાએ તેની સામે જોયું. (૧૯૭૨) અને તેણે (રાજાને) પ્રણામ કર્યા, પછી તેને ઉચિત આસન અપાવ્યું, તેની ઉપર બેઠેલા વંકચૂલને રાજાએ સ્વયં પૂછયું, (૧૯૭૩) હે હે ! દેવાનુપ્રિય ! તું કોણ છે? અને અત્યંત નિંદનીય (અસદશ=) (કુલીનને) અઘટિત નીચ (આ ચારીનું) કામ તે કેમ આચર્યું છે? (૧૦૭૪) વંકચૂલે કહ્યું- કેવળ કાયરનો જ નહિ; સીદાતા પરિવારથી પ્રાર્થના કરાયેલા અને ક્ષીણ વૈભવવાળા, એવા મેટા પુરુષનો પણ બુદ્ધિવૈભવ ચલિત થાય છે. (અર્થાત્ દરિદ્રતાથી મારી બુદ્ધિ બગડી છે.) (૧૯૭૫) વળી જે તમે પૂછયું કેતું કોણ છે? તે પણ મારી આવી પ્રવૃત્તિથી મારું સ્વરૂપે પ્રગટ હેવાથી કંઈ પણ કહેવું ગ્ય નથી (૧૯૭૬) રાજાએ કહ્યું, એવું ન બેલ, તું સામાન્ય નથી, (ભલે) આ વાત રહેવા દે, રાત્રિનું વૃત્તાન્ત કહે. (૧૦૭૭) તેથી “રાણીના સર્વ શબ્દ રાજાએ જાણ્યા છે”—એમ નિશ્ચય કરીને તેણે કહ્યું, દેવ ! સાંભળે. (૧૦૭૮) તમારા ઘરને ઘેરવાની ઈચ્છાવાળો હું ત્યાં પેઠી અને રાણીએ પણ કઈ રીતે મને આવતે જે, હે રાજન! (આ સિવાય) અન્ય વૃત્તાન્ત નથી. (૧૦૭૯) વાર વાર પૂછવા છતાં પણ જ્યારે તે મહાત્મા એમ જ કહે છે, ત્યારે તેના પુરુષપણાથી (સજજનતાથી) પ્રસન્ન થએલા રાજાએ કહ્યું, તે હે ભદ્ર! વરદાન માગ ! હું તારી શુદ્ધ પ્રવૃત્તિથી પ્રસન્ન થયે છું. તેથી બે હાથનો કોશ (અંજલિ) લલાટે લગાડીને વંકચૂલીએ વિનંતિ કરી કે-હે દેવ ! આ જ વરદાન આપ કે-દેવી પ્રત્યે સર્વથા ક્રોધ ન કરે,” કારણ કે-મે તેને માતા કહી છે. (૧૦૮૦ થી ૯૨) રાજાએ તે સ્વીકાર્યું. તે પછી વધી રહેલા ગાઢસ્નેહથી તેના પ્રત્યે પુત્રની જેમ અત્યંત પક્ષપાત ધારણ કરતા રાજાએ, તે વંકચૂલીને મોટા સામંતના પદે સ્થાપે, અને . હાથી, ઘોડા, રત્ન ( વગેરે) વૈભવ તથા સેવકવર્ગ તેને સેં. (૧૦૮૩-૮૪) એમ વૈભવવાળ બને તે વિચારે છે કે-“સમગ્ર ગુણના ભંડાર તે સૂરિજી આવા કલ્યાણનું કારણ થયા.” (૧૯૮૫) અન્યથા હું તે રીતે કેમ જીવત ? અથવા મારી બેન કેમ જીવત? અથવા અત્યારે આવી લફમીને હું કેમ ભેગવત? (૧૮૮૬) હા ! મંદબુદ્ધિવાળા અને પરામુખ એવા પણ મને પરોપકારમાં એક રક્ત તે મહાનુભાવ ગુરુએ કે ઉપકાર કર્યો? (૧૮૮૭) તેઓ જ નિચે ચિંતામણી, કલ્પવૃક્ષ અને કામધેનુ છે. માત્ર નિપુણ્યક મેં લેશ પણ તેમને ઓળખ્યા નહિ. (૧૦૮૮) એમ તે સૂરિજીનું (કૃતજ્ઞતાથી) મિત્રની જેમ, સ્વજનની જેમ, માતા-પિતાની જેમ અને દેવની જેમ સતત સ્મરણ કરતા તે દિવસે ગાળે છે. (૧૦૮) તે પછી અન્ય અવસરે તેણે દમશેષ નામના સૂરિજીને જોયા અને અત્યંત પ્રસન્ન થઈને ભક્તિપૂર્વક તેમને વાંદ્યા. (૧૦૯૯) તેઓએ યોગ્ય છે –એમ જાણીને શ્રી અરિહંત ધર્મનો પરમાર્થ જણાવ્યું અને અનુભવસિદ્ધ હવાથી અતિ હર્ષથી તેણે તે ધર્મને ગ્રહણ કર્યો. (૧૦૯૧) પછી સમીપના ગામમાં રહેતા ધર્મમાં પરમકુશળ એવા જિનદાસ શ્રાવકની સાથે તેને મૈત્રી થઈતેથી તેઓની સાથે દરરોજ વિવિધ નથી અને ઘણું ભાંગાથી
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
વંકચૂલની કથા ગંભીર એવા આગમને સાંભળતા, સ્વજનની જેમ સમાનધમીઓનું વાત્સલ્ય કરતે, શ્રી જિનમંદિરમાં સર્વ આદરથી પૂજાદિ રચાવતે, પૂર્વે લીધેલા અભિગ્રહરૂપી વૈભવને સદૈવ વિચાર અને પ્રમાદરહિત યક્ત (આગમાનુસાર) જૈન ધર્મને પરિપાલતે તે સજજને પ્રશંસા કરે તેવી (નીતિથી) સામંતપણાની લક્ષમીને (અધિકારને) ભગવે છે. (૧૦૯૨ થી ૯૫) અન્ય પ્રસંગે રાજાની આજ્ઞાથી તે ઘણા સૈન્ય સહિત કામરૂપ” રાજાની સાથે યુદ્ધ કરવા ચાલે. (૧૦૯૯) કાલક્રમે શત્રુના દેશના સીમાડે પોંચે. એ અવસરે સામે શત્રુ પણ ત્યાં આવ્યું. (
૧૭) હવે યુદ્ધનું સ્વરૂપ કહે છે -જ્યાં સુંદર ચામરે ઢળી રહ્યાં છે, છત્રને આડંબર જ્યુરી રહ્યો છે, રથના સમૂહ ગાજી રહ્યા છે, અથવા (પાઠાંતરે પડત સદણેય =) રથના સમૂહ નીચે પડી રહ્યાં છે, દ્ધાઓ ઉલ્લાસ પામી (પાઠાંતર સમુઢત = ઉછળી રહ્યા છે, (૧૯૯૮) મત્ત હાથીઓ (પરસ્પર) સામે ટૂંકી રહ્યા છે, (યુદ્ધરસિક) સુભટોને જે પ્રસન્નતાનું કારણ છે, ઘોડાઓના સમૂહ હર્ષારવા કરે છે, ઘણા ભાટ બિરુદાવલી બેલી રહ્યાં છે, (૧૯) યુદ્ધના સુંદર વાજિત્રે વાગી રહ્યાં છે, શૂરાઓને પ્રેરણા (ઉત્તેજન) અપાય છે, યુદ્ધની નાબતે વાગી રહી છે, પરસ્પર હક્કા (હકેટ) કરાય છે, (૧૧૦૦) (પ્રત્યન્તરે સુવંતચિત્તવિંધ=) વિચિત્ર ધ્વજાઓ વગેરે (વિંધ) ચિહ્નો જેમાં (ચવત =) પડી રહ્યાં છે, પરસ્પર (ઘાની) પ્રહારની (સધા =) હેડ થઈ રહી છે, (સુભટોએ) બખ્તરથી કાખે બાંધેલી છે, (જેઠુ=પ્રત્યંતરે– જાડ= ) જેરથી મોટા શંખ વાગી રહ્યાં છે. (૧૧૦૧) તીક્ષણ ખગો ઉછળી (પ્રકાશી) રહ્યાં છે, જે પ્રચંડ કેપનું કારણ છે, એવું પરસ્પર (દલાણ =) અને સૈન્યનું તે મહાયુદ્ધ શરુ થયું. (૧૧૦૨) તે પછી કાયરો નાઠા, ઘેડા, દ્ધા અને હાથી હણાયા અને પ્રહારના સમૂહથી જર્જરિત થયેલાં દેહરૂપી પાંજરાં જમીન ઉપર પટકાયાં. (૧૧૦૩) એમ નિશ્ચ જે મહાયુદ્ધ થયું, તેમાં (ણિં વંતિયંત્ર) શત્રુનું જે સૈન્ય યુદ્ધ માટે આવ્યું હતું, તે સમગ્ર એક ક્ષણમાં જ ભાંગ્યું ( હાર્યું). (૧૧૦) (રણુગણુ =) યુદ્ધ કરવામાં (ઉત્કટ) પ્રબળ, મહાભટ જે કામરૂપ નામે રાજા તેને પણ ક્ષણમાં જીતીને તુર્ત પ્રાણમુક્ત કર્યો. (૧૧૦૫) શત્રુઓના કઠેર પ્રહારથી ભેદાએલા શરીરવાળે વંકચૂલી પણ પ્રતિપક્ષને (શત્રુને) જીતીને યુદ્ધભૂમિમાંથી તુર્ત નીકળે અને પ્રહારોથી પીડાતે ઉજજૈની નગરીએ પહશે. તેના આગમનથી રાજા પણ ઘણે પ્રસન્ન થયા. (૧૧૦૬) પછી વૈદ્યોના સમૂહ (અથવા વૈદકશાસ્ત્ર પ્રમાણે) તેના પ્રહારની (ઘાની) ચિકિત્સા કરી, છતાં લેશ પણ આરોગ્ય ન થયું, રુઝાયેલા પણ ઘા પુનઃ (વિઘટન્તિ = ) ખુલ્લા થવા લાગ્યા. તે કારણે નિચે (વંકચૂલે) પિતાના જીવનની આશા છોડી દીધી. (૧૧૦૭) તેથી પુનઃ શોકથી ગદ્ગદ્ સ્વરે રાજાએ વૈદ્યોને કહ્યું, અહે ! મારે સેનાપતિ જે કઈ પણ દિવ્ય ઔષધથી જલ્દી નીરોગી થાય, તે ઔષધને (તમે) વારંવાર આપે. (૧૧૦૮) તે પછી વિવોએ નિપુણ બુદ્ધિથી શાસ્ત્રોને વિચારીને, પરસ્પર નિર્ણય કરીને, કાગડાના માંસનું ઔષધ તેના ઘાનાં
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું, ચાંદાઓને રુઝવવામાં સુંદર છે (એમ) કહ્યું, (૧૧૦૯) તે પણ જૈન ધર્મ પ્રત્યે નિરુપમ અનુરાગથી “ભલે પ્રાણ જાય પણ નિયમ ન મૂક”—એ નિશ્ચયને યાદ કરતા તેણે કાગડાના માંસને નિષેધ કર્યો. (૧૧૧૦) પછી (તેના ) અત્યન્ત નેહી જિનદાસના કહેવાથી (તે) આ ઔષધને કરશે, એમ માનીને રાજાએ પુરુષને મોકલીને અન્ય ગામથી જિનદાસને બેલા. જિનદાસે રસ્તે આવતાં બે દેવીઓને રેતી જેઈને પૂછયું, કેમ રડે છે? તેઓએ કહ્યું કે-માંસ નહિ ખાવાથી મરીને વંકચૂલી મરેલા પતિવાળી અમારે સૌધર્મકલ્પની દેવીઓનો નાથ થશે, પણ જે તમારા વચનથી કઈ રીતે પણ માંસને ખાશે, તે નિર્ચ નિયમને ભાંગનારે તે અન્યત્ર દુર્ગતિમાં પડશે. (૧૧૧૧ થી ૧) એ કારણથી અત્યંત રહીએ છીએ, માટે હે મહાભાગ! આ સાંભળીને હવે તમે જે એગ્ય હોય તે કરે ! (૧૧૧૫) એ સાંભળીને વિસ્મિત ચિત્તવાળે તે ( જિનદાસ) ઉજજૈની ગયે અને વંકચૂલીને જોયો. રાજાના આગ્રહ (અભિગ)થી કહ્યું, હે સુભગ ! તું કાગડાના માંસનું ભક્ષણ કેમ કરતા નથી? નીરોગી શરીરવાળે (તું પછી) પ્રાયશ્ચિત્ત કરજે! (૧૧૧૬-૧૭) વંકચૂલે કહ્યું, હે ધમમિત્ર ! તું પણ આ ઉપદેશ (કેમ) આપે છે? જાણીને નિયમ ભાંગ્યા પછી શું પ્રાયશ્ચિત્ત હિત કરે ? (૧૧૧૮) જે નિયમને ભાંગીને પછી તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત આચરવું, તે તેના કરતાં પ્રથમ જ નિયમભંગ નહિ કરે તે ગ્ય છે. (૧૧૧૯) તેથી જિનદાસે રાજાને કહ્યું, હે દેવ! આ પ્રાણને છોડશે, પણ ચિરકાળથી લીધેલા (પાળેલા) નિયમને નહિ છોડે. (૧૧૨૦) તેથી હે દેવ ! હવે વંકચૂલીનું પરકનું હિત કરે ! નિશ્ચિત મરણ થવાનું છે, તે અકાર્ય કરવાથી શું? (૧૧૨૧) એમ કહેવાથી રાજાએ કૃતનિધિ (ગીતાર્થ) સાધુઓને બેલાવીને અંતકાળના વિધિ સહિત ધર્મનું તત્વ સંભળાવ્યું. (૧૧૨૨) તે પછી તે (વંકચૂલી) સાધુની પાસે સકળ પૂર્વ દુરાચારની આલોચના કરીને, સમગ્ર જીને ખમાવીને પુનઃ અનેક તેને સવિશેષતા સ્વીકારીને, આહારનો ત્યાગ (અનશન) કરીને, પંચપરમેષ્ઠિ મંત્રનું પરાવર્તન કરતે મરીને અશ્રુત (બારમા) દેવેલેકમાં મહદ્ધિક દેવ થયે. (૧૧૨૩-૨૪) જિનદાસ પણ પિતાના ગામ તરફ પુનઃ પાછા ફરેલ (રસ્તે) તે જ બે દેવીઓને તે રીતે રેતી જોઈને બોલ્ય, (૧૧૨૫) માંસ ન ખાવા છતાં તમે કેમ રડે છે ? તેથી દેવીઓએ કહ્યું, સવિશેષ ધર્મ કરવાથી તે (અમારે પતિ ન થતાં) બીજે (બારમા કલ્પમાં) દેવ થયા. (૧૧૨૬) કારણ કે-નિપુણ્યક અમે તે આજે પણ પતિ વિનાની તેવી જ રહી, તેથી શેક કરીએ છીએ. (૧૧૨૭) તે પછી જિનદાસ, વંકચૂલી જૈન ધર્મના પ્રભાવે સુંદર દેવની ત્રાદ્ધિ મેળવી, તે જાણીને આ પ્રમાણે ચિંતવે છે. (૧૧૨૮) પરમ પ્રીતિથી વ્યાકુળ (વ્યાપ્ત) એવા (પ્રીતિપૂર્વક નમેલા ઈન્દ્રોના સમૂહના સેનાના મુગટથી ઘસાતા (સેવાતા) ચરણકમળવાળા સઘળા શ્રી જિનેશ્વરે જયવંતા વતે છે, કે જેઓએ મોક્ષ અથવા દેવકની લક્ષમીનું (હસ્તદાન) કરમેળાપ કરાવવામાં એક દક્ષ એ ધર્મ ઉપદે છે. (૧૨) જે ધર્મના પ્રભાવે અંતકાળે એક ક્ષણ (પણ) તેને અતિ શુદ્ધ પાળીને, સઘળા ગહન
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિલાતીપુત્રના પ્રબંધ
કલેશાને (પાપમેલને) ધોઇને, વાંકચૂલીની જેમ જીવા શ્રેષ્ઠ ગતિને પામે છે, તે શ્રી વીતરાગ ભગવાના જગપૂજ્ય ધર્મ' જયવંતે રહેા! (૧૧૩૦)
ચિલાતિપુત્રના મબ ધ –એમ વાંકચૂલીનું ચિરત્ર કહ્યું. હવે પૂર્વ' (ગા. ૮૩૭માં) નિર્દે'શૈલ' ચિલાતિપુત્રનું વૃત્તાન્ત કહું છુ’: (૧૧૩૧) પૃથ્વીપ્રતિષ્ઠિત નગરમાં શ્રી જૈનશાસનની નિંદામાં આસક્ત પતિમાની એવા યદેવ નામના બ્રાહ્મણ હતા. (૧૧૩૨) વાદમાં જે જેનાથી હારે તે તેના શિષ્ય (થાય), એવી પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક (વાદ કરતા) પ્રવર બુદ્ધિવાળા સાધુએ તેને વાદમાં જીતી લીધા (૧૧૩૩) અને દીક્ષા આપી. પણ પછી દીક્ષાને તજવા ઈચ્છતા તેને દેવીએ નિષેધ કર્યાં, તેથી તે સાધુધમ માં નિશ્ચલ થયા. (૧૧૩૪) તે પણ જાતિમદથી મનમાં ( મલિન ગાત્ર વગેરેની ) કઈ દુ છા ધારણ કરતો રહ્યો. પછી તેણે પેાતાના સમગ્ર સ્વજનવગને પ્રતિમાધ્યા. (૧૧૩૫) પણ (તેના પ્રત્યે ) પ્રગટેલા ગાઢ પ્રેમવાળી તેની સ્ત્રી રાગરૂપી દ્વેષથી તેને પ્રત્રજ્યાને ત્યાગ કરાવવા ઈચ્છે છે (૧૧૩૬) છતાં નિશ્ચલ ચિત્તવાળા સદ્ધમ'માં તત્પર તે દિવસેા પસાર કરે છે. તે પછી કોઈ અન્ય દિવસે તેણીએ તે સાધુને (આહારમાં) કામ`ણુ (વશ કરવાનુ` મંત્રેલુ' ઔષધ ) આપ્યુ. (૧૧૩૭) તેના દોષથી મરીને તે દેવલાકમાં દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થયા અને તે દુઃખથી ખળેલી તેની પત્ની પણ દીક્ષિત થઇ. (૧૧૩૮) તે પણ આલોચના કર્યા વિના મરીને દેવલાકમાં ઉત્પન્ન થઈ. પછી યદેવના જીવ ત્યાંથી ચવીને રાજગૃહનગરમાં ધન સાવાહના ઘરે સાધુપણાની કરેલી તે દુ છાના દેષથી (બાંધેલ નીચ ગાત્રથી) ચિલાતી નામની દાસીને પુત્ર થયા. (૧૧૩૯-૪૦) અને લાકોએ તેનું (ઘુત્ત–પૌત્ર) અર્થાત્ ગુણને અનુસરતું એવું યથા ચિલાતીપુત્ર નામ પાડ્યુ. સ્ત્રી પણ દેવલોકમાંથી ચ્યવીને તે જ ધન સાવાહની ભાર્યાની કુક્ષિમાં પાંચ પુત્રો ઉપર સુસુમા નામે પુત્રી થઈ અને (શેઢે) તે ચિલાતીપુત્રને તેને (બાલગ્રાહ)માળકાને રમાડનારા નીમ્યા. (પુત્રીને રમાડવા રાખ્યા.) (૧૧૪૧–૪ર) પછી અત્યંત કલહકારી અને વિનીત હાવાથી સાવાડે તેને ઘરમાંથી કાઢી મૂકયો અને તે રખડતા એક પલ્લીમાં ગયા. (૧૧૪૩)ત્યાં તેણે ગાઢ વિનયથી પલ્લીપતિને અતિ પ્રસન્ન કર્યાં. પછી પલ્લીપતિ મર્યાં ત્યારે ચારાના સમૂહે ભેગા થઈ ને ‘આ યાગ્ય છે’– એમ સમજીને તેને પલ્લીપતિ નીમ્યા અને મહા મળવાળા અત્યંત ક્રૂર તે ગ્રામ, પુર, નગર, સા વગેરેને મારવા (લૂંટવા) લાગ્યો. (૧૧૪૪-૪૫) પછી એક પ્રસંગે તેણે ચારાને આ પ્રમાણે કહ્યું, રાજગૃહનગરમાં ધન નામે સાવાહ છે. (૧૧૪૬) તેની સુસુમા નામે પુત્રી છે, તે મારી અને ધન (લૂટો તે) તમારુ', માટે ચાલેા ત્યાં જઈએ અને તેને લૂટી આવીએ. (૧૧૪૭) ચારો સંમત થયા. તે પછી રાત્રે (તે) રાજગૃહમાં ગયા અને અવસ્થાપિની (નિદ્રા) આપીને તુર્ત ધનના ઘરમાં પેઠા. (૧૧૪૮) ચારોએ ઘર લૂંટ્યું અને ચિલાતીપુત્રે પણ તે સુસુમાને ગ્રહણ કરી. પુત્રા સહિત સાવાહ ( ભયથી ) તુ અન્ય સ્થળે ખસી ગયા (૧૧૪૯) અને ઈચ્છિત વસ્તુ લઈને પલ્લીપતિ પોતાના સ્થાન
શેર
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટ
શ્રી સવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ
તરફ ચાઢ્યા. તે પછી સૂર્ય ઉગતાં રાજાના ઘણા સુભટોથી રિવરેલા, પાંચેય પુત્રા સહિત સાથ વાહ, શરીર ઉપર મજબૂત બખ્તર ખાંધીને પુત્રીના સ્નેહથી તુત તેની પાછળ પડચો. (૧૧૫૦-૫૧) ધન સાથે વાહે સુભટોને કહ્યું, મારી પુત્રીને પાછી લાવેા, ધન તમને આપ્યુ છે, એમ કહેવાથી સુભટો દાડ્યા. (૧૧પર) તેઓને આવતા જોઈને ચારો ધન મૂકીને નાઠા અને તે ધનને લઈને સ` સુભટો જેવા આવ્યા હતા તેવા પાછા ગયા. (૧૧૫૩) પુત્રસહિત સાથ વાહ એકલા પણ ચારાની પાછળ પડયો અને શીઘ્ર ચિલાતીપુત્રની પાસે પહેાંચ્યા. (૧૧૫૪) તેથી ચિલાતીપુત્રે ‘આ સુ'સુમા કોઇની પણ` ન થાઓ’–એમ વિચારીને તેનું મસ્તક લઈને (ધડ કાપી નાંખીને) જલ્દી નાઠો અને દુઃખી (નિરાશ) થયેલા સાથવાહ ત્યાંથી પાછા વળ્યેા. (૧૧૫૫) તે પછી અટવીમાં ભમતા ચિલાતીપુત્રે કાઉસ્સગ્ગમાં રહેલા એક મહા સત્ત્વવાળા સાધુને જોઇને કહ્યુ', અહા ! મહામુનિ ! મને સક્ષેપથી ધર્મને કડા, અન્યથા તમારા પણ મસ્તકને ખડૂગથી ફળની જેમ કાપી નાખીશ. (૧૧૫૬ –૫૭) નિર્ભીય એવા મુનિએ એ રીતે પણ તેનો ઉપકાર (થવાનુ) જાણીને કહ્યું. ઉપશમ, વિવેક અને સવર, એ ત્રણ પદો ધનુ' સČસ્વ (તત્ત્વ) છે. (૧૧૫૮) તે પદ્માને ધારણ કરીને તે એકાન્તમાં સમ્યગ્ ચિ'તવવા લાગ્યા કે-ઉપશમ શબ્દ ધ વગેરે સવનો ત્યાગ, એ અમાં ઘટે છે, તે ક્રષી એવા મારામાં કેવી રીતે ઘટે ? તેથી (આજથી) ધાદિનો મેં ત્યાગ કર્યાં. વિવેક પણ નિશ્ચે ધન, સ્વજનો વગેરેનો ત્યાગ કરવાથી થાય. (૧૧૫૯-૬૦ તા હવે મારે ખડૂગથી પણ શુ? અથવા આ મસ્તકથી પણ શુ ? વળી સંવર તેા નિશ્ચે ઇન્દ્રિયાને અને મનને ( તેના વિષયેાથી ) રાકવાથી ઘટે, તે તે પણ હું કરીશ. એમ વિચારતા તલવાર અને મસ્તકને છોડીને, નાસિકાના છેડે દષ્ટિ સ્થાપીને, મન-વચનકાયાનો વ્યાપાર તજીને, વારવાર એ ત્રણેય પદેને વિચારતા મેરુપર્યંતની જેમ અતિ નિશ્ચલ તે કાઉસ્સગ્ગમાં રહ્યો. (૧૧૬૧ થી ૬૩) તે પછી લેાહીની ગધથી લુબ્ધ, વાસમાન તીક્ષ્ણ ચાંચયુક્ત મજબૂત મુખવાળી કીડીઓએ તુ સવ શરીરે (તેનુ' ) ભક્ષણ કરવા માંડયુ. (૧૧૬૪) કીડીઓએ પગથી માથા સુધી ભક્ષણ કરીને સમગ્ર શરીરને ચાલણી સમાન કર્યું, તે પણ તે ધ્યાનથી ચલિત ન થયા. (૧૧૬૫) તે મુનિના શરીરનુ પ્રચંડ મુખવાળી કીડીએએ ભક્ષણ કરવાથી શરીરમાં પડેલાં છિદ્રો સમસ્ત પાપને નીકળવાનાં મોટાં દ્વાર જેવાં દેખાવા લાગ્યાં. (૧૧૬૬) એમ તે બુદ્ધિમાન અઢી દિવસ સુધી ઉત્તમા ( મરણુસમાધિ )ને સમ્યગ્ આરાધીને ઉત્તમ ચારિત્રધનવાળા તે મહાત્મા સહસ્રર નામના (આઠમા) દેવલોકને પામ્યા. (૧૧૬૭) ‘અત્યંત ઉગ્ર મન-વચન-કાયા– વાળા’ વગેરે જે પૂર્વે (ગા. ૮૩૪ માં) કહ્યું હતું, તે સસાધારણ કહ્યું. હવે અહીંથી પ્રકૃતને (આરાધના માટે યાગ્યતાને ) સાંભળો. (૧૧૬૮)
સારી રીતે નિશ્ચયપણે પરમાર્થનો જ્ઞાતા, અનાય લેાકના કાને તજવામાં ઉદ્યમી આ (કહીશુ તેવા) ગુણવાળા, ગૃહસ્થ આરાધનાને ચોગ્ય બને છે. (૧૧૬૯) કિન્તુ સમ્યગ્
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને યોગ્ય-અયોગ્ય આત્માઓનું સ્વરૂપ દર્શન જેનું મૂળ છે, તે પાંચ અણુવ્રતથી સમન્વિત, ત્રણ ગુણવ્રતથી યુક્ત અને ચાર શિક્ષાવ્રતોથી સનાથ, એ જે શ્રમણોપાસકને ધમ તેને નિરતિચાર પાળીને, તથા દર્શન વગેરે અગીઆર પડિમાઓને સ્પશીને (પાળીને), (પિતાના) બળ-વીર્યની હાનિને જાણુને, શુદ્ધ પરિણામવાળે શ્રાવક જિનાજ્ઞાને અનુસાર અંતિમકાળે આરાધનાને કરે. (૧૧૭૦ થી ૭૨) ગુરુઓના વેગને પામીને સંવેગી ગીતાર્થ સાધુની જેમ પાંચ સમિતિથી સમિત, ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત, સત્વ, બળ, વીર્યને નહિ ગોપવતે, પ્રતિદિન, ઉત્તરોત્તર વધતા અત્યંત શ્રેષ્ઠ સંવેગવાળે, સૂત્ર-અર્થથી રમ્ય એવા શ્રી જિનપ્રવચનને સમ્યગ જાણીને, તેની પરતંત્રતાના વેગે (તેની આજ્ઞામાં બદ્ધ રહીને) પ્રયત્નપૂર્વક અનુકૂળતાને તજીને, પ્રતિકૂળતાના (સહન કરવાના) દઢ લક્ષ્યવાળો અને પ્રમાદના ત્યાગમાં લાગેલે (આત્મા), ચરણકરણના પાલનમાં સમર્થ એવું નિષ્પાપ બળ હેતે છતે, વિર્ય હેતે છતે, પુરુષાર્થ હેતે છતે તથા પરાક્રમ હેતે છતે, દીર્ઘકાળ ચારિત્ર પાળીને જ્યારે બળ, વીર્ય વગેરે ઘટવા માંડે, ત્યારે પાછલી વયે શીઘ્રમેવ આરાધના કરે. (૧૧૭૩ થી ૭૭) અન્યથા બળ, વીર્ય વગેરે જેવા છતાં જે મૂઢ (અંતિમ) આરાધનાને (મરણને) ઈચછે, તેને હું સાધુતાથી થાકેલે માનું છું. (૧૧૭૮) પણ જે સ્વીકારેલા ધમને શીધ્ર વિદ્ધ કરનારે વ્યાધિ થાય, અથવા મનુષ્યના, તિર્યંચના કે દેવના અનુકૂળ ઉપસર્ગો થાય, અથવા શત્રુઓ ચારિત્રધનનું અપહરણ (ચારિત્રજણ) કરે, દુષ્કાળ અથવા અટવીમાં અત્યંત ભલે પડે, જઘાબળ ક્ષીણ થાય કે ઈન્દ્રિયની ગ્લાનિ (મંદતા) થાય, અથવા નવા નવા (વિશેષ) ધર્મગુણોને મેળવવાની શક્તિ ઘટી જાય, અથવા બીજું કોઈ એવું આગાઢ કારણ આવે, તે શીધ્રમેવ (અંતિમ) આરાધના કરે છે તે દેષરૂપ નથી. (૧૧૭૯ થી ૮૨) પણ જેઓ સ્વયં કુશીલ છે, કુશીલની સંગતિમાં જ પ્રસન્ન છે, હંમેશા પાપી મન-વચન-કાયા રૂપ પ્રચંડ દંડવાળા છે, તેઓ આરાધનાને ગ્ય નથી જ. (૧૧૮૩) તથા પ્રકૃતિથી ક્રૂર (નિર્દય) ચિત્તવાળા, કષાયથી કલુષિત, વધી ગએલા (અતિ) અમર્ષવાળા (તેજ દ્વેષી), અશાન્ત ચિત્તવૃત્તિ(તૃષ્ણ)વાળા, મેહથી મૂઢ, નિયાણું કરનારા અને વળી જેઓ જિન-સિદ્ધ-સૂરિ વગેરેની આશાતનામાં અતિ આસક્ત, પરના સંકટને જોઈને મનમાં હર્ષ પામનારા, શબ્દાદિ (ઇન્દ્રિયના) વિષયોમાં ગૃદ્ધિવાળા, સદ્ધર્મથી પરામુખ પ્રમાદમાં તત્પર અને સર્વત્ર પશ્ચાત્તાપ વિનાના હેય, તેઓ પણ આરાધક થતા નથી. (૧૧૮૪ થી ૮૬) તથા જેઓ માત્ર પોતે જ અધર્મવાળા છે એટલું જ નહિ, સ્વભાવથી બીજા પણ ધમીઓને વિદ્ધ કરનારા, (૧૧૮૭) ચૈત્ય દ્રવ્ય, સાધારણદ્રવ્યના દ્રોહથી દુષ્ટ, ઋષિહત્યામાં રહેલા (આદરવાળા) અને જેઓ શ્રી જિનેશ્વરના આગમની ઉત્સુત્રપ્રરૂપણામાં તત્પર, (૧૧૮૮) વળી જેઓ શ્રી જૈનશાસનના શરદના ચંદ્રની શેભાતુલ્ય (નિર્મળ) યશનો વિનાશ કરનારા (અપભ્રાજક) અને વળી જેઓ સાધ્વીજીનો વિધ્વંસ (વતનાશ) કરનારા, મહાપાપી, (૧૧૮) પરલેકની સ્પૃહા વિનાના, આ લેકના સુખમાં
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
શ્રી સ`વેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલુ’
જ અતિ રાગી, નિત્ય અઢાર પાપસ્થાનકમાં આસક્ત ચિત્તવાળા, (૧૧૯૦) વળી શિષ્ટ પુરુષોને અને ધમ શાસ્ત્રાને જે અસંમત (વિરુદ્ધ) કાર્યાંમાં પણ ગાઢ રાગવાળા હોય, તેવાઓને આરાધનાના નિષેધ છે. ( અર્થાત્ તે અયેાગ્ય છે. ) (૧૧૯૧) અહીં શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે કેજે શસ્ર, અગ્નિ, ઝેર, વિચિકા ( કોલેરાના રોગ ), શિકારી પશુ કે પ્રાણી વગેરેના સ'કટને પામ્યા હૈાય, તે ( તું મરનારા ) કેવી રીતે આરાધક થાય ? કારણ કેરૂપે દરેક સંકટો શીઘ્ર પ્રાણ લેનારાં છે. (૧૧૯૨) ગુરુના ઉત્તર ઃ-નિશ્ચે તે પણ જેમ મધુરાજા અથવા સુકેશલ મહા રાજિષ એ કરી, તેમ પૂર્વે` કહી તે રીતે સક્ષેપથી આરાધના કરે. (૧૧૯૩) કારણ કે-નિષ્ચ બુદ્ધિ-ખળથી યુક્ત, શીઘ્ર ઉપસગ ઉપસ્થિત થતાં અથવા આવી પડતાં પણ ઉપસર્ગજન્ય ભયને જે નહિ ગણતા નિર્ભીય છે, (૧૧૯૪) અદ્યાપિ જ્યાં સુધી મળવાળા છે, ત્યાં સુધી પણ આત્મહિતમાં સમ્યગ્ર મનને જોડનારા, અમૂઢ લક્ષવાળા, જીવન-મરણમાં રાગ-દ્વેષ વિનાના, મરણ (નજીકમાં) સંભવિત છતાં પણ રણમાં સુભટની જેમ જેના મુખની પ્રસન્નતા તૂટે નહિ તેવા મહા સત્ત્વવાળા હોય, તે સંક્ષેપથી પણ આરાધના કરી શકે. (૧૧૯૫-૯૬) એ પ્રમાણે શાસ્ત્રામાં કહેલી યુક્તિઓથી યુક્ત અને પરિકવિવિધ વગેરે ચાર મોટાં મૂળદ્વારોવાળી આ સંવેગ ર’ગશાળામાં આરાધનાના પહેલા ( પરિકમ) દ્વારના પંદર પેટાદ્વારામાં પહેલા આ (અહુ = ) યોગ્યતા સ'ખ'શ્રી દ્વારને વિસ્તારથી કહ્યું. (૧૧૯૭–૯૮)
ખીજુ` લિ’ગદ્વાર :-આરાધનાને ચેાગ્ય ગ્રુહસ્થનાં લિંગા-આરાધનામાં ચેાગ્ય (કાણ તે) જણાવ્યું. હવે એ ( યાગ્યને ) જે ચિહ્નોથી ઓળખી શકાય, તે લિ’ગાને (ચિહ્નોને ) લેશ માત્ર કહીશુ. (૧૧૯૯) પરલોકને સાધનારા નિત્ય કત્તવ્યરૂપ જિનકથિત જે ચાંગા ( વ્યાપારો) પૂર્વે ચાલુ હતા, તેમાં જ હવે સંવેગરસની વૃદ્ધિથી સવિશેષ પ્રમાણમાં જે સમ્યક્ દૃઢ ઉદ્યમ કરવા, તે આરાધનાને ચેાગ્ય જીવનું આરાધના રૂપી લિંગ છે. (૧૨૦૦-૧૨૦૧) ઉત્સગથી તે શ્રાવકને શસ્ત્ર-મૂશળ વગેરે અધિકરણાના ત્યાગ, ( પુષ્પાદિની ) માળા, વણુક (પીઠી વગેરે), તથાં ચંદનાદિનાં વિલેપન અને ઉનાર્ત્તિને ત્યાગ, શરીરનુ પ્રતિકમ ( ઔષધાદિ) કરવાના ત્યાગ, એકાન્ત પ્રદેશમાં રહેવુ, લજ્જાને ઢાંકવા પૂરતું જ વસ્ત્ર પહેરવું, સમભાવથી ભાવિત થવું, પ્રાયઃ પ્રતિક્ષણે ( જ્યારે જ્યારે સમય મળે ત્યારે ત્યારે) પણ સામાયિક, પૌષધ વગેરેમાં રક્ત રહેવુ', રાગના ત્યાગ કરવા તથા સ'સારની નિર્ગુ ણુતા વિચારવી, સદ્ધમ`કમ માં ઉદ્યત એવા માણસોથી રહિત ગામના ( સ્થાનનો ) ત્યાગ કરવા, કામવિકારનાં ઉત્પાદક દ્રવ્યેાની અભિલાષા તજવી, નિત્ય ગુરુજનનાં વચનાના અનુરાગને સાતેય ધાતુઓમાં વ્યાપ્ત કરવા, પ્રતિદિન પરિમિત, પ્રાસૂક અન્ન-પાણીનો ભોગ કરવા, ઈત્યાદિ ગુણોનો અભ્યાસ કરવાપણું, તે નિશ્ચે આરાધક ગૃહસ્થનાં લિંગે છે. સાધુનાં પણ સર્વસાધારણ લિંગે આ પ્રમાણે જાણવાં. (૧૨૦૨ થી ૭) આરાધનામાં ચેગ્ય સાધુનાં લિંગા :-૧-મુહપત્તિ, ર–રોહરણ, ૩–શરીરની
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને યોગ્ય ગૃહસ્થ અને સાધુનાં લિંગા
૧
સંભાળ નહિ કરવી ( સુખશાલિયા ન થવું), ૪–વસ્રરહિતપણું અને ૫-કેશને લેાચ, એ પાંચ પ્રકારે ઉત્સગ થી (લિંગ૫=) સાધુતાનાં ચિહ્નો છે. (૧૨૦૮) (એ લિંગાથી) ૧સંયમયાત્રાની સાધના, ર-ચારિત્રનું ચિહ્ન, ૩-મનુષ્યાને સાધુ તરીકેના વિશ્વાસ (પૂજ્યભાવ), ૪–સંયમમાં સ્થિરતાનું કારણ અને પ–ગૃહસ્થપણાને ત્યાગ વગેરે ગુણા થાય છે. તે વેશને સાધુએ (યથાજાત) કોઈ વિશેષ સસ્કાર કર્યા વિના જે મળ્યા ઢાય તેવા, સંયમને ખાધા ન થાય તેમ શરીર સાથે ધારી રાખવેા. વળી સૂત્રમાં સ્થવિરકલ્પીઓને ઉપધિ ચૌદ પ્રકારની કહી છે. (૧૨૦૯–૧૦)
સુનિને મુહપત્તિ આદિલિ ગાનું પ્રયાજન અને તેના લાભેા :–મુનિઓને મુખવસ્ત્રિકા મસ્તક અને નાભિથી ઉપરના શરીરની પ્રમાના ( માટે ), મુખના ( શ્વાસેાવાસના ) વાયુની રક્ષા માટે અને ધૂળથી રક્ષા માટે રાખવાની કહી છે. (એ મુહુપત્તિદ્વાર કહ્યું. (૧૨૧૧) જે રજ અને સ્વેદના (પસીનાના) મેલથી રહિત હોય, મૃદુતા, કામળતા અને લઘુતાવાળા ( હલકા ) હાય, આ પાંચ ગુણાવાળા રજોહરણને ( જ્ઞાનીઓ ) પ્રશસે છે. (૧૨૧૨) ગમનાગમન, ઊભા રહેવુ, મૂકવું, જુદું કરવું તથા બેસવું, સૂઈ રહેવું, પાસુ બદલવું, વગેરેમાં પ્રમાના માટે રજોહરણ છે. ( એ રજોહરણદ્વાર કહ્યું, ) (૧ર૧૩) શરીરે ચાળવું, સ્નાન, ઉતન તથા કેશ-દાઢી-મૂછને સ્વસ્થ (સુશોભિત) રાખવાં, દાંત, સુખ, નાસિકા તથા નેત્રભ્રકુટીને સ્વસ્થ (સ્વચ્છ) રાખવાં, વગેરે શુષાને નહિ કરનારા, તથા ઋક્ષ અને પસીનાના મેલથી યુક્ત શરીરવાળા, લેચ કરવાથી શાભારહિત મસ્તકવાળા, વધેલા નખ–રામરાજીવાળા, એવા જ સાધુ તે બ્રહ્મચર્યંની રક્ષા કરનાર છે. ( એ શરીરશુશ્રુષાત્યાગનું દ્વાર કહ્યું. ) (૧૨૧૪-૧૫) (હવે આચેલકય કહે છે–) જૂનાં, મેલાં, પ્રમાણેા પેત, થાડા મૂલ્યવાળાં, એવાં વસ્ત્ર જીવરક્ષા માટે રાખવા છતાં પણ વસ્રરહિતપણુ સમજવુ. (૧૨૧૬) એથી (સપ્ર=) પરિગ્રહના ત્યાગ, લઘુતા ( અલ્પ ઉપષિપણું ), અલ્પ ડિ લેહણા, નિર્ભયતા, વિશ્વાસપાત્રતા, શરીરના સુખાના અનાદર, જિનની સાદૃશ્યતા, વીર્યાચારનુ` પાલન, રાગાદિ દોષોના ત્યાગ, ઈત્યાદિ એવા ઘણા ગુણા આચેલકયથી થાય છે. (૧૨૧૭-૧૮) (એ આધેલકયદ્વાર કહ્યું. )
લેાચથી !- ૧-પ્રગટ મહા સાત્ત્વિકતા, ર-શ્રી જિનાજ્ઞાપાલનરૂપે જિનનું બહુમાન, ૩–દુ:ખસહનતા, ૪–નરકાદિની ભાવનાથી નિવેદ, ૫-પેાતાની (આફ઼િખયા=) પરીક્ષા, અને પોતાને ૬-ધર્મ શ્રદ્ધા, છ–સુખશીલતાના ત્યાગ, અને ૮–(ક્ષરકમથી થતા) પૂર્વ-પશ્ચાત્ કર્મીના દોષના પણ ત્યાગ થાય. (૧૨૨૦) ૯-શરીરમાં પણ નિ`મપણુ, ૧૦–શેાભાના ત્યાગ, ૧૧-નિર્વિકારતા અને ૧૨-આત્માનુ દમન, એમ લેચમાં આવા ( વિવિધ ) ગુણા થાય. બીજી બાજુ લચ ન કરવાથી યૂકાએ-લિખા થતાં પીડા પામવાથી (મનમાં) સ'કલેશ થાય અને ખણવાથી નિયમા તેઓને સંઘટ્ટો (પરિતાપ) વગેરે દેષા થાય. ( એ લોચદ્વાર કહ્યું (૧૨૬૧-૨૨) એ પ્રમાણે સાધુસંબંધી પાંચ પ્રકારનું સામાન્ય લિંગ કહ્યું.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલુ આરાધનામાં ચેાગ્ય ગૃહસ્થ-સાધુ ઉભયનાં સામાન્ય લિગેઃ–હવે ગૃહસ્થ અને સાધુ બન્નેનાં પણ તે ( લિંગા ) કંઈક વિશેષ કહું છું. (૧૨૨૩) જ્ઞાનાદિ ગુણગણની ખાણુ એવા ગુરુના પદ્મપંકજને પ્રસન્ન (સેવના) કરવાની તત્પરતા, થોડો પણ અપરાધ થતાં પુનઃ પુનઃ પેાતાની ગાઁ, (૧૨૨૪) સવિશેષ આરાધના કરવામાં રક્ત એવા મુનિની ઉત્તમ કથા સાંભળવાની ઈચ્છા, અતિચારરૂપી કાદવથી મુક્ત ( નિરતિચાર )પણે મૂળગુણ્ણાની આરાધનામાં પ્રીતિ, (૧૨૨૫) પિંડવિશુદ્ધિ વગેરે મુખ્ય ક્રિયાઓમાં બહુલક્ષ્ય, પૂર્વ સ્વીકારેલા સંયમમાં નિરવદ્ય ઉદ્યમ (સ્થિરતા), (૧૨૨૬) એ વગેરે ગુણાના સમૂહ તે સાધુઓનું વિશેષ લિંગ જાણવુ'. હિતની અભિકાંક્ષાવાળા ગૃહસ્થાને પણ એ લિ'ગા યથાયેાગ્ય જાણવાં. (૧૨૨૭) માત્ર અવા ગુણવાળા પણ જેઓ કોઈ કારણે ક્રધથી ફસાઈને, સયમમાં પ્રેરણા કરવા દ્વારા સદ્ગતિના પ્રયાણમાં સાવાહતુલ્ય એવા સદ્ગુરુ પ્રત્યે પ્રદ્વેષ કરે છે, તેઓ ફૂલવાલક મુનિની જેમ શીઘ્ર આરાધનારૂપી ધનના મોટા નિધાનની પ્રાપ્તિથી ઉકલી જાય ( ભ્રષ્ટ થાય) છે. (૧૨૨૮-૨૯) તે આ પ્રમાણે :
=
લવાલક મુનિને પ્રબંધ :-ચરણ (કરણ ) વગેરે ગુણમણીના ( પ્રાદુર્ભાવ ) માટે રાહણાચલ જેવા, ઉત્તમ સ`ઘયણવાળા, મેહમલ્લને જીતનારા, મોટા મહિમાથી કાઇથી પરાભવ નહિ પામનારા અને ઘણા શિષ્યાના પરિવારવાળા, એવા સંગમસિ'હુ નામના આચાય હતા. તેને પ્રકૃતિએ ઉદ્ધૃત સ્વભાવવાળા એક શિષ્ય હતા. (૧૨૩૦-૩૧) તે સ્વબુદ્ધિ પ્રમાણે દુષ્કર તપશ્ચર્યાં વગેરે કરવા છતાં કદાગ્રહને વશ આજ્ઞાનુસાર ચારિત્રને સ્વીકારતા ( પાળતા ) નથી. (૧૨૩૨) તેને સૂરિજી પ્રેરણા કરે છે કે-દુ;ખે સમજાવી શકાય તેવા હે દુષ્ટ ! આ રીતે શાસ્ત્રવિરુદ્ધ ( કષ્ટો કરીને ) આત્માને નિષ્ફળ સ`તાપ કેમ પમાડે છે ? (૧૨૩૩) આજ્ઞાપાલનમાં જ ચારિત્ર છે, તે આજ્ઞાને ભાંગ્યા પછી સમજ કે શું ન ભાંગ્યું ? (અર્થાત્ આજ્ઞા વિનાની દરેક પ્રવૃત્તિ વિરાધનારૂપ છે.) વળી આજ્ઞાનું ઉલ્લઘન કરતા તું શેષ અનુષ્ઠાનોને (કરે છે, તે) કોના આદેશથી કરે છે ? (૧૨૩૪) એમ શિખામણ આપવાથી ગુરુ પ્રત્યે તે ઉગ્ર વૈર રાખે છે. પછી અન્ય કોઇ દિવસે તેને એકને સાથે લઈને ગુરુ સિદ્ધશિલાના વંદન માટે એક પત ઉપર ચઢથા અને તેને ચિરકાળ નમસ્કાર કરીને ધીમે ધીમે (નીચે) ઉતરવા લાગ્યા. (૧૨૩૫-૩૬) ત્યારે તે દુવિનીતે વિચાયુ · કે—ખરેખર ! આ પ્રસંગ મળ્યું છે, કે જેથી દુંચનના ભંડાર સરખા આ આચાય ને હું ( અહીં) મારી નાખુ.. (૧૨૩૭) જો આ પ્રસંગે અસહાય છતાં પણ આની ઉપેક્ષા કરીશ, તે જીવતા સુધી દુષ્ટ વચનો વડે મારી તિરસ્કાર કર્યા કરશે. (૧૨૩૮) એમ ચિ'તવીને સૂરિજીને હણવા માટે પાછળ ચાલતા તેણે મેટી શિલા ગમડાવી અને કાઇ રીતે ગુરુએ તેને જોઈ (૧૨૩૯) તેથી શીઘ્ર ખસી જઇને ( સૂરિજીએ કહ્યું, હું મહા દુરાચારી ! ગુરુના શત્રુ ! આ અત્યંત (મહા) પાપમાં તુ કેમ ઉદ્યત થયા ? (૧૨૪૦) લાફવ્યવહારને પણ શુ' તુ નથી જાણતા, કે જેના ઉપકારના બદલામાં સમગ્ર ત્રણ લેાકનું
७२
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફૂલવાલક મુનિને પ્રબંધ
૭૩ દાન પણ અલ્પ છે, તેવા ઉપકારીને તું મારવાની બુદ્ધિ કરે છે ? (૧૨૪૧) કેટલાક શિષ્ય માત્ર તૃણ દૂર કરાયે છતે પણ ઉપકાર માને છે અને બીજા તારા જેવા દીર્ઘસમય સારી રીતે પાળવા છતાં પણ મારવા તૈયાર થાય છે. (૧૨૨) અથવા કુપાત્રને સંગ્રહ કરવાથી નિચે આવું જ પરિણામ આવે. મહા ઝેરી સર્પની સાથે મૈત્રી કદાપિ ન નહિ (૧૨૪૩) એમ હે પાપી ! આવા પ્રકારનાં મેટા પાપકર્મોથી સુકૃતને (પુણ્યને) મૂળમાંથી ચૂરી નાખનારા (અને તેથી) સર્વને ધર્મ પાળવામાં અત્યંત અગ્ય એવા તારે આ પાપથી નિચે સ્ત્રીના સંબંધથી લિંગને (ચારિત્રને) ત્યાગ થશે. એમ શ્રાપ દઈને સૂરિજી જે પ્રમાણે આવ્યા હતા તે પ્રમાણે પાછા ગયા. (૧૨૪૪-૪૫) “હવે તેમ કરું કે–જેમ સૂરિનું વચન અસત્ય થાય.”—એમ વિચારીને તે કુશિષ્ય અરણ્યભૂમિમાં ગયો. (૧૨૪૬) ત્યાં મનુષ્યના સંચાર વિનાના એક તાપસના આશ્રમમાં રહ્યો અને નદીના કાંઠે ઊગ્ર તપ કરવા લાગે. (૧૨૪૭) પછી વર્ષાકાળ આવ્યા, ત્યારે તેના તપથી પ્રસન્ન થયેલી તે દેવીએ
આ સાધુને પાણી વડે (નદી) ખેંચી ન જાય” એમ વિચારી નદીનું વહેણ સામે કાંઠે વાળ્યું. (૧૨૪૮) એમ નદીને બીજે કાંઠે વળેલી જાઈને તે પ્રદેશવાસી લેકેએ તેનું (ગર =) ગુણને અનુસરતું કલવાલક એવું નામ કર્યું. (૧૨૪૯) પછી તે માગે પ્રયાણ કરતા સાર્થો. માંથી મેળવેલી ભિક્ષાથી જીવતા તેને વેશત્યાગ જે રીતે થયે તે હવે કહીએ છીએ. (૧૨૫૦) ચંપાનગરીમાં શ્રેણિક રાજાને પુત્ર, પરાક્રમથી શત્રુસમૂહને હરાવતે, અશોકચંદ્ર નામે રાજા હતા. (૧૨પ૧) તેને હલ અને વિહલ નામના બે નાના ભાઈઓ હતા, તેઓને શ્રેણિકે શ્રેષ્ઠ હાથી અને હાર (ભેટ) આપ્યાં હતાં, ઉપરાન્ત દીક્ષા લેતાં અભયકુમારે પણ પિતાની માતાનું રેશમી વસ્ત્ર અને બે કુંડલ (ભેટ) આપ્યાં હતાં. તે વસ્ત્ર, હાર અને કુંડલેથી ભતા, હાથી ઉપર બેઠેલા તેઓને ચંપાના ત્રિક-ચત્વર(વગેરે માર્ગો)માં (ફરતા), દેગુંદક દેવની જેમ કીડા (આનંદ) કરતાં જોઈને, ઈર્ષ્યાથી રાણીએ અશકચંદ્રને કહ્યું (૧૨૫૨ થી ૫) હે! દેવ તત્વથી રાજ્યલક્ષ્મી આ તમારા ભાઈઓને (મળી) છે. કે જેથી આ રીતે અલંકૃત થઈને હાથીની ખાંધે બેઠેલા તે રમે (આનંદ અનુભવે) છે. (૧૨૫૫) તમારે પુનઃ એક (માત્ર) કષ્ટ સિવાય રાજ્યનું બીજું કાંઈ ફળ નથી. માટે તમે આ હાથી વગેરે રત્નો તેમની પાસે માંગે (૧૨૫૬) રાજાએ કહ્યું કે-હે મૃગાક્ષી ! પિતાજીએ સ્વયં નાના ભાઈઓને આપેલા એ રત્નોને માંગતો હું લજજા કેમ ન પામું.? (૧૨૫૭) તેણીએ કહ્યું, હે નાથ ! બીજું ઘણું રાજય તેઓને આપીને હાથી વગેરે રત્નોને લેવાથી તમને શી લજજા છે? (૧૨૫૮) એમ વારંવાર તેણથી તિરસ્કાર (ભટ્સના) કરાયેલા રાજાએ એક અવસરે હલ્લ–વિહલને સમ્યક (વિનયથી ) આ પ્રમાણે કહ્યું, (૧૫૯) હે ભાઈએ ! હું તમને બીજા ઘણા હાથી, ઘોડા, રત્નો, દેશ વગેરે આપું અને તમે મને બદલામાં આ શ્રેષ્ઠ હસ્તિરત્નને આપો. (૧૨૬૦) “વિચારીને આપીશ”—એમ કહીને તેઓ પિતાના સ્થાને ગયા અને બલાત્કારે લઈ ન લે, એવા ભયથી રાત્રિ સમયે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વિર પહેલું હાથી ઉપર બેસીને કેઈ મનુષ્ય ન જાણે તેમ નીકળીને તેઓ વૈશાલી નગરીમાં ચેટક રાજાના આશ્રયે રહ્યા. (૧૨૬૧-૬૨) અશોકચંદ્ર (તેઓને ત્યાં ગયેલા) જાણ્યા પછી વિનયથી “હલ્લ–વિહલ્લને શીધ્ર મોકલે ”-એમ દૂત દ્વારા ચેટકરાજાને જણાવ્યું. (૧૨૬૩) પછી ચેટકે કહ્યું, હું બળાત્કારે તેઓને કેવી રીતે કાઢી મૂકું? સ્વયમેવ તું સમજાવીને ઉચિત કર. (૧ર૬૪) કારણ કે-આ(બે) અને તું (ત્રણેય) ભાણેજ છો, મારે કઈ (પ્રત્યે) ભેદભાવ નથી. માત્ર મારે ઘેર આવેલા છે, તેથી બળાત્કારે હું એકલી શકે નહિ. (૧૨૬૫) એ જવાબ સાંભળીને રેષવાળા તેણે પુનઃ પણ ચેટકને કહેવરાવ્યું કે-કુમારોને મોકલે અથવા તુ યુદ્ધ માટે સજ્જ થશે, (૧૨૬૬) ચેટકે યુધ્ધનો સ્વીકાર કર્યો, તેથી સમગ્ર સામગ્રી સજ્જ કરીને અશેકચંદ્ર તુ વૈશાલીપુરીએ પહોંચે અને યુધ્ધ કરવા લાગ્યો. માત્ર ચેટક મહારાજાએ તે અશેકચંદ્રના કાલ વગેરે દશ ઓરમાન ભાઈઓને સફળ (અમેઘ) એક એક બાણ મારીને દશ દિવસમાં (દશને) હણ્યા, કારણ કે નિચે તેને એક દિવસમાં એક જ બાણ મારવાનો નિયમ હતો. (૧૨૬૭ થી ૬) તેથી અગીઆરમે દિવસે ભયભીત થએલા અશોકચક્રે વિચાર્યુંઆજે યુધ્ધ કરીશ તો હવે હું નાશ પામીશ, માટે લડવું એગ્ય નથી, એમ રણભૂમિમાંથી જલ્દી ખસીને દૈવી સહાયની ઈચ્છાથી તેણે અક્રમને તપ કર્યો. તે તપથી સૌધર્મેન્દ્ર અને ચમરેન્દ્ર પણ પૂર્વસંગતિને યાદ કરીને તેની પાસે આવ્યા અને કહેવા લાગ્યા કે- (૧૨૭૦ થી ૭૨) જો ભે દેવાનુપ્રિય ! કહો, તમને શું ઈન્ટ આપીએ ? રાજાએ કહ્યું, મારા વૈરી ચેટકને મારી નાખે. (૧૨૭૩) કેન્દ્ર કહ્યું, પરમ સમકિતદષ્ટિ અને અમે નહીં મારી શકીએ. જે તું કહે તે તેને અને તને પણુ સહાય કરીએ. (૧ર૭૪) (ભલે) એમ પણ કરો ! એમ કહીને અશોકચંદ્ર ચેટક રાજાની સાથે યુધને આરંભ કર્યો. (૧૨૭૫) ઈન્દ્રની અબાધિત સહાયથી પ્રગટેલા પ્રભાવથી દુર્દશનોય (તેજસ્વી) બને તે શત્રુના પક્ષને હણતે જ્યારે ચેટક પાસે પહોંચ્યું, ત્યારે યમના દૂતની જેમ ચેટકરાજાએ છેક કાન સુધી ખેંચીને અમોઘ બાણ તેના ઉપર ફેંકયુ. (૧૨૭૬-૭૭) અને તે બાણ ચમરેન્દ્ર બનાવેલી સ્ફટિકની શિલા સાથે વચ્ચે જ અથડાયું (અટકયું). તે જોઈને ચેટકરાજા સહસા આશ્ચર્ય પામે. (૧૨૭૮) પછી અમેઘ શસ્ત્ર
ખલિત થયું, તેથી “હવે મારે યુધ્ધ કરવું યેગ્ય નથી”—એમ વિચારીને તે શીધ્ર નગરમાં પેઠો. (૧૨૭૯) કિન્તુ ચમરેન્દ્ર અને શક્રેન્દ્ર નિર્માણ કરેલા રથયુધ્ધ, મુશલયુધ્ધ, શિલાયુધ્ધ અને કંટકયુધ્ધ કરવાથી તેનું ચતુરંગ પણ સૈન્ય ઘણું નાશ પામ્યું. (૧૨૮૦) પછી નગરીને ઘેરે નાખીને અશોકચંદ્ર ઘણે સમય (પ) રહ્યો, પણ ઊંચા કિલ્લાથી શોભતી તે નગરી કઈ રીતે તૂટી નહિ. (૧૨૮૧) એ પ્રસંગે જ્યારે નગરીને તેડવા અસમર્થ બનેલે રાજા શોકાતુર થયા છે, ત્યારે દેવીએ એમ કહ્યું કે-(૧૨૮૨) જ્યારે કૂલવાહક સાધુ માગધિકા વેશ્યાને ભેગવશે, ત્યારે રાજા અશોકચંદ્ર વૈશાલી નગરીને કબજે કરશે. (૧૨૮૩) કાનરૂપી સંપુટથી અમૃતની જેમ તે શબ્દોનું પાન કરીને હર્ષથી પ્રસન્ન મુખ થએલા રાજાએ કેને તે સાધુ અંગે પૂછયું. (૧૨૮૪) પછી કઈ રીતે લોકો દ્વારા એને નદી કાંઠે રહેલે જાણીને
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફૂલવાલક મુનિને પ્રબંધ વેશ્યાઓમાં અગ્રેસર માગધિકા વેશ્યાને બોલાવી. (૧૨૮૫) અને કહ્યું, હે ભદ્ર! તે ફૂલવાલક સાધુને અહીં લાવ! વિનયથી નમ્ર તેણુએ “એમ કરીશ” કહીને તે સ્વીકાર્યું. (૧૨૮૬) પછી તે કપટી શ્રાવિકા બનીને સાર્થની સાથે તે સ્થાને ગઈ ત્યાં તેણે સાધુને વાંદીને વિનયપૂર્વક આ પ્રમાણે કહ્યું. (૧૨૮૭) ઘરનો નાથ (પતિ) સ્વર્ગે જવાથી જિનમંદિરને વાંદતી (યાત્રાથે ફરતી) હું તમને અહીં સાંભળીને વંદન માટે આવી છું. (૧૨૮૮) તેથી આજે જ મારે સુદિવસ છે, કે જે દિવસે ઉત્તમ તીર્થંતુલ્ય તમને જોયા. આથી હે મુનિપ્રવર ! ભિક્ષા લઈને મને પ્રસાદ (પ્રસન્ન) કરે ! (૧૨૮૯) કારણ કે–તમારા જેવા સુપાત્રમાં આપેલું અપદાન પણ શીધ્ર સ્વર્ગ–મેક્ષના સુખનું કારણ થાય છે. (૧૨૯૦) એમ ઘણું કહેવાથી તે કૂલવાલક ભિસાથે આવ્યો અને તેણીએ દુષ્ટ દ્રવ્યથી સંયુક્ત લાડુ આપ્યા. (૧૨૯૧) તે ખાતાં જ તુર્ત તેને સખ્ત અતિસાર (ઝાડાનો રેગ) થયે, તેથી અતિ નિર્બળ, પડખું બદલવું વગેરેમાં પણ અશક્ત થયેલા તેને તેણુએ કહ્યું, ભગવદ્ ! ઉત્સર્ગ–અપવાદની જાણ હું ગુરુ, સ્વામી અને બંધુતુલ્ય માનીને તમારા રોગનો પ્રાસૂક દ્રવ્યોથી કંઈક પ્રતિકાર કરીશ. એમાં પણ જે કઈ અસંયમ થાય તે સ્વસ્થ શરીરવાળા થયા પછી એ વિષયમાં પ્રાયશ્ચિત્ત કરજે ! માટે હે ભગવન્ ! મને અનુજ્ઞા આપે, (કે જેથી) વૈયાવચ્ચ કરું. યત્નપૂર્વક આત્માની (જીવનની) રક્ષા કરવી જોઈએ. કારણ શાસ્ત્રમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે-(૧૨૯૨ થી ૯૫) “સર્વત્ર સંયમની અને (ગાઢ કારણે) સંયમને ગૌણ કરીને પણ જીવનની રક્ષા કરતે (સાધુ) અતિક્રમથી (પ્રાણાતિપાતથી) બચે, પછી પ્રાયશ્ચિત કરે, પણ અવિરતિને ન આચરે.” (ઘનિર્યુક્તિ ગ. ૪૪) (૧૨૯૬) એમ સિદ્ધાંતના અભિપ્રાયના સારરૂપ (તેનાં ) વચનોને સાંભળીને તેણે માગધિકાને અનુજ્ઞા આપી, તેથી પ્રસન્ન થએલી તે સમીપ રહીને વૈયાવચ્ચ કરતી દરજ શરીરને ચળવું, છેવું, બેસાડવા, વગેરે સર્ણ ક્રિયાઓ કરવા લાગી. (૧૨૯૭–૯૮) કેટલાક દિવસ એમ પાલન કરીને તેણે ઔષધના પ્રયોગથી તે તપસ્વીનું શરીર લીલા માત્રથી સ્વસ્થ કર્યું. (૧૨૯) તે પછી અતિ ઉદુભટ શગારવાળા ઉત્તમ વેષથી (સજજ) સુંદર અંગવાળી તેણીએ એક દિવસ વિકારપૂક મુનિને કહ્યું, (૧૩૦૦) હે પ્રાણનાથ! મારી વાત સાંભળે ! ગાઢ-રૂઢ થયેલા રાગથી પ્રિય (હાલી) અને સુખસમૂહના નિધિ જેવી મને તમે ભેગ. હવે આ દુષ્કર તપઅને તમે છેડો; (૧૩૦૧) પ્રતિદિન શરીરનું શેષણ કરનારા વૈરી, એવા આ તપને કરવાથી પણ શું? મોગરાની કળી જેવા દાંતવાળી મને પામ્યા, તે (પ્રત્યન્તરે = ) હે પતિ ! તમે એ તપનું જ ફળ પામ્યા છે. (અર્થાત્ હું મળી એ જ તપનું ફળ સમજે.) (૧૩૦૨) અથવા દુષ્ટ ધાપદોનાં ટોળાઓમાં દુઃખે રહી શકાય તેવા આ અરણ્યનો તે કેમ આશ્રય કર્યો છે? ચાલ, રતિસમાન સ્ત્રીઓથી ભરેલા સંદર મનોહર નગરમાં જઈએ. (૧૩૦૩) હે ભેળા ! તું ધૂતારાઓથી ઠગા છે, કે જેથી માથું મુંડીને અહીં રહે છે, તું દરરોજ મારા ભવનમાં મારી સાથે કેમ વિલાસ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
g
શ્રી સ`વેગર’ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ
કરતા નથી ? (૧૩૦૪) હે નાથ ! તારા થોડા વિરહમાં પણ નિશ્ચિત મારા પ્રાણા નીકળે છે, માટે આવ ! સાથે જ જઈએ અને દૂર દૂર દેશમાં રહેલાં તીર્થાને વાંઢીએ. (૧૩૦૫) એટલાથી પણ તારૂ' અને મારૂ' પણ સમસ્ત પાપ ક્ષય પામશે. ( માટે ) કે નાથ ! જ્યાં સુધી આ ભવમાં કઈ ( થાડુ') પણ જીવીએ, ત્યાં સુધી પાંચ પ્રકારના વિષયાને ભોગવીએ, (૧૩૦૬) એમ તેણીએ વિકારપૂર્વક કોમળ વાણીદ્વારા કહેવાથી સહ્યેાભ પામેલા તેણે છૈય છેડીને પ્રવ્રજ્યા મૂકી દીધી. (૧૩૦૭) તેથી અત્ય’ત પ્રસન્ન મનવાળી તે તેની સાથે અકચ'દ્ર રાજા પાસે આવી અને પગે પડીને તેણે વિન ંતિ કરી કે– (૧૩૦૮) હૈ દેવ ! તે આ ફૂલવાલક મુનિ મારા પ્રાણનાથ ( છે.) તેથી હવે એના દ્વારા જે કરવાનું હોય તેની આજ્ઞા આપા. (૧૩૦૯) રાજાએ કહ્યું, હે ભદ્રે ! તેમ કર કે જેથી આ નગરી તૂટે, પછી તેની આજ્ઞાને સ્વીકારીને ત્રિદંડીનુ રૂપ કરીને તે પુરી મધ્યે પેઠો. ( ત્યાં ફરતાં તેણે ) શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામિનું સ્તૂપ જોઈને વિચાયું કે-નિશ્ચે આ સ્તૂપના પ્રભાવથી જ નગરી તૂટતી નથી. (૧૩૧૦-૧૧) તેથી તેમ કરું, કે જેથી નગરવાસી મનુષ્યા પોતે જ આ સ્તૂપનો નાશ કરે. એમ વિચારીને કહ્યું, 'હા લેકે ! જો આ સ્તૂપને દૂર કરે, તે તુર્ત જ શત્રુસૈન્ય સ્વદેશમાં ચાલ્યું જાય, અન્યથા જાવજીવ પણ નગરીનો ઘેરી ઊઠશે નહિ. (૧૩૧૨-૧૩) આ બાજુ રાજાને પણ સ`કેત કર્યાં કે—જ્યારે લેાકેા સ્તૂપને તેડે ત્યારે, ‘તારે પશુ સમગ્ર નિજ સૈન્યને લઇને દૂર ખસી જવું. (૧૩૧૪) પછી લેાકાએ કહ્યું, હે ભગવન્ ! આ વિષયમાં વિશ્વાસ કેમ થાય ? તેણે કહ્યું, સ્તૂપને થાડુ માત્ર તેાડવાથી જો શત્રુસૈન્ય (દૂર) જાય, તે આ ( વાતમાં ) વિશ્વાસ ( કરવા ). એમ કહેવાથી લોકોએ સ્તૂપના શિખરનો અગ્રભાગ તેાડવા માંડયા. (૧૩૧૫-૧૬) પછી તેને તેડવાથી શત્રુસૈન્યને જતું જોઈને વિશ્વાસ થવાથી સંપૂર્ણ સ્તૂપને પણ તેઓએ તેાડી નાંખ્યુ. (૧૩૧૭) અને પાછા ફરીને રાજાએ નગરીને ભાંગી, લોકોને વડળના કરી અને ચેટકરાજા જિનપ્રતિમાને લઈ ને કુવામાં પડયા. (૧૩૧૮) એમ સદ્ગુરુના પ્રત્યનિકપણાના દોષથી ફૂલવાલક મુનિ આવા પર્યંત જેવા મોટા પાપરાશીનું પાત્ર બન્યો. (૧૩૧૯) એમ અતિ દુષ્કર તપશ્ચર્યામાં રક્ત અને અરણ્યવાસી પણ; તે પ્રતિજ્ઞાભંજક બન્યા, તે સબ્રળુ' ગુરુ પ્રત્યે દ્વેષનુ ફળ જાણવુ’. (૧૩૨૦) તે કારણે આરાધનાને ચેાગ્ય જીવોએ ગુરુને પ્રસન્ન કરવા, તે આ આરાધકનું વિશિષ્ટ લિંગ કહ્યુ છે. આ વિષયમાં હવે અધિક વણુ નથી સયુ. (૧૩૨૧) એમ મોક્ષમાર્ગીના રથ સરખી પરિકવિધિ વગેરે ચાર મોટાં મૂળદ્વારવાળી, સવેગ રંગશાળામાં પંદર પ્રતિદ્વારવાળા આરાધનાના પહેલા પરિક દ્વારનુ લિંગ નામનુ' ખીજું પેટાદ્વાર કહ્યું. (૧૩૨૨-૨૩) પૂર્વ જણાવ્યાં તે લિંગવાળા પશુ શિક્ષા વિના સમ્યગ્ આરાધનાને પામતા નથી, તે કારણે હવે શિક્ષાને કહીએ છીએ. (૧૩૨૪)
ત્રીજુ શિક્ષાદ્વાર અને તેના પ્રકારા ઃ- તે શિક્ષા ૧-ગ્રહણ, ૨-આસેવન અને ૩-તદુભય, એમ ત્રણ પ્રકારની છે. તેમાં જ્ઞાનાભ્યાસરૂપ શિક્ષાને ગ્રહણુશિક્ષા કહેવાય
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
وو
ત્રીજું શિક્ષાદ્વાર અને તેના પ્રકાર : શ્રતજ્ઞાનના લાભ છે. (૧૩૨૫) અને તે સાધુને અને શ્રાવકને પણ જઘન્યથી સૂત્રાર્થને આશ્રીને અલ્પબુદ્ધિવાળને પણ આઠ પ્રવચનમાતા સુધી તે હોય જ છે. (૧૩૨૬) ઉત્કૃષ્ટથી તે સાધુને સૂત્રથી અને અર્થથી ગ્રહણશિક્ષા આઠ પ્રવચનમાતા વગેરેથી માંડીને બિંદુસાર (નામના ચૌદમાં) પૂર્વ સુધી હેય છે. (૧૩ર૭) ગૃહસ્થને પણ સૂત્રથી ઉત્કૃષ્ટ છજજવનિકાય (દશવૈકાલિકના ચેથા અધ્યયન) સુધી અને અર્થને આશ્રીને (પાંચમાં) પિંડેષણ અધ્યયન સુધી જાણવી. કારણ કે-પ્રવચનમાતાના જ્ઞાન વિના નિચે તે સામાયિક પણ કેવી રીતે કરે? અને છજજીવનિકાયના જ્ઞાન વિનાના જાની રક્ષા પણ કેવી રીતે કરે? (૧૩૨૮–૨૯) અથવા પિંડેપણના અર્થ જાણ્યા વિના સાધુઓને પ્રાર્ક અને એષણાય એવાં આહાર-પાણ–વસ્ત્રપાને કયી રીતે આપી શકે? (૧૩૩૦) માટે ઘર સંસાર સમુદ્રને તરવામાં નાવડતુલ્ય, પ્રશસ્ત પ્રગટ પ્રભાવવાળું, પુણ્યાનુબંધી પુણ્યનું કારણ, પરમ કલ્યાણસ્વરુપ, આદિ અને અંતમાં પણ મધુર (હિતકર), પ્રમાદરૂપી દઢ પર્વતને તેડવામાં વાતુલ્ય, પાપરહિત, અને જન્મ-મરણરૂપી રોગોના નાશ માટે મનહર રસાયણની ક્રિયાતુલ્ય, એવા શ્રી જિનવચનને પ્રથમ સૂત્રથી શુદ્ધ અને અખંડ ભણવું જોઈએ, પછી સુસાધુ પાસે તેને અર્થથી સમ્યક્ સાંભળવું જોઈએ. (૧૩૩૧ થી ૩૩) આત્મામાં અનુબંધ અને સ્થિરીકરણ કરવા એક વાર ભણેલા (સૂત્રનું) અને સાંભળેલા અર્થનું પણ જાવજજીવ સુધી પ્રયત્નપૂર્વક વારંવાર ચિંતન-અનુપ્રેક્ષણ કરે. (૧૩૩૪)
શ્રતજ્ઞાનના લાભ -મેં અતિ પુણ્યથી આ કઈ પરમ તત્વને પ્રાપ્ત કર્યું; એમ નિરવઘભાવથી તેનું બહુમાન કરે. (૧૩૩૫) (સર્વતે ભદ્રક) સર્વ રીતે કલ્યાણકર, સદ્ગતિના માર્ગનું પ્રકાશક અને ભગવંત, એવા તે શ્રી જિનવચનનું કલ્યાણ થાઓ, કે જેનાથી આ ગુણે થાય છે. (૧૩૩૬) જ્ઞાનથી આત્મહિતનું ભાન, ભાવસંવર, નવે ન - સંવેગ, નિષ્કપતા (દઢતા), તપ, ભાવના, પોપદેશપણું અને જીવ-અછવ-આશ્રવાદિ (તાવિક) સર્વ ભાવેનું તથા આ ભવ-પરભવ સંબંધી આત્માનું હિત-અહિત વગેરે સમ્યક સમજાય છે. (૧૩૩૭-૩૮) આત્મહિતને અજાણ મૂઢ જીવ મુંઝાય છે, પાપને કરે છે અને પાપના નિમિત્તે અનંત સંસારસમુદ્રમાં ભમે છે. (૧૩૩૯) કારણ કે–આત્મહિતને જાણે તેને અહિતથી નિવૃત્તિ અને હિતમાં પ્રવૃત્તિ થાય, તેથી નિત્ય આત્મહિતને જાણવું જોઈએ. (૧૩૪૦) વળી સ્વાધ્યાયને કરનારે, પાંચેય ઇન્દ્રિયેના વિકારના સંવરવાળે, ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત (બનીને) રાગ-દ્વેષાદિ ઘોર અશુભ ભાવને રોકે છે. (૧૩૪૧) જેમ જેમ (તાવિક) રસના અતિશય વિસ્તારથી ભરપૂર એવા નવા નવા શ્રુતનું અવગાહન કરે છે, તેમ તેમ નવા નવા સંવેગની શ્રદ્ધા થવાથી મુનિ આલ્હાદને પામે છે. (૧૩૨) અને લાભ-હાનિના વિધિને જાણત, વિશુદ્ધ લેશ્યાવાળો અને નિષ્કપ (સ્થિર મનવાળો), એ તે વિદ્વાન (જ્ઞાની), જાવજજીવ પણ તપ, જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રમાં રમે છે (૧૩૪૩) કહ્યું છે કે-(કુસલદિÒ=) શ્રી અરિહંતદેવે કહેલા બાહ્ય-અત્યંતર બારેય પ્રકારના તપમાં
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
શ્રી સવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલુ.
સ્વાધ્યાય સમાન તપકમ થયુ' નથી અને થશે પણ નહિ.(૧૩૪૪)સ્વાધ્યાયને ભાવવાથી (અનુપ્રેક્ષાથી) જીવની સ`ગુપ્તિએ ભાવિન બને છે અને ભાવિત ગુપ્તિએથી જીવ મરણ સમયે આરાધક અને છે. (૧૩૪૫) પરોપદેશથી (ધમ કથાથી) સ્વ-પર ઉદ્ધાર, જિનાજ્ઞા પ્રત્યે વાત્સલ્ય, શાસનની પ્રભાવના, શ્રુતભક્તિ અને તીના અવિચ્છેદ થાય છે. (૧૩૪૬) વળી ( અનાદિ અભ્યાસથી) ઉપદેશ વિના પણ લેાકેા કામ અને અથમાં તેા કુશળ છે, પણ ધમ તા ગ્રહણશિક્ષા ( જ્ઞાન ) વિના થતા નથી, માટે તેમાં યત્ન ફરવા જોઇએ. (૧૩૪૭) જો અન્ય મનુષ્યને ધન વગેરેમાં અવિધિ કરવાથી તેના (ધન વગેરેનો) અભાવ જ થાય છે, તેા રોગ ચિકિત્સાના દૃષ્ટાન્તથી ધ'માં પણ અવિવિધ અનથ માટે થાય છે. (૧૩૪૮) તેથી ધર્માથી ગ્રહણુશિક્ષામાં નિત્ય યત્નવાળા અને. કારણુ કે–( પાઠાં-ન' મ ્'મ્મિ નળે=) માહાન્ય મનુષ્યાને તે જ્ઞાનના પ્રકાશ ધર્મ પ્રવૃત્તિમાં પ્રેરક બને છે. (૧૩૪૯) લેાકમાં (વિશ્વમાં) જ્ઞાન ચિંતામણી છે. જ્ઞાન શ્રેષ્ઠ કલ્પવૃક્ષ છે, જ્ઞાનવિશ્વવ્યાપી ચક્ષુ છે અને જ્ઞાન ધર્મનું સાધન છે. (૧૩૫૦) જેને એમાં બહુમાન નથી, તેની ધર્મક્રિયા - લેાકમાં જાતિ ધની નાટક જોવાની ક્રિયાની જેમ નિષ્ફળ (કડ્ડી ) છે. (૧૩૫૧) અને વળી જ્ઞાન વિના જે સ્વેચ્છાચારથી કાય માં પ્રવૃત્તિ કરે છે, તે કાર્યની સિદ્ધિને પામતા નથી, સુખી થતા નથી અથવા શ્રેષ્ઠ ગતિને પામતા નથી. (૧૩પર) એથી કાÖસિદ્ધિની ઈચ્છાવાળાએ પ્રમાદ તજીને પ્રથમથી જ સદા જ્ઞાનને ગ્રહણ કરવા સમ્યગ્ યત્ન કરવા જોઈ એ. (૧૩૫૩) વળી પ્રસ્તુત વિષયમાં શાસ્ત્રોક્ત સર્વાં નયાના વિવિધ મતાના સ ંગ્રહરૂપ જ્ઞાનનય અને ક્રિયાનય નામના બે જ નયેા છે. (૧૩૫૪) તેમાં જ્ઞાનનયનો મત એ છે કે-નિશ્ચે કાનો અથી સ રીતે સદાય ગ્રહણશિક્ષામાં જે સમ્યગ્ યત્ન કરે, તે આ પ્રમાણે-ગ્રહણુશિક્ષાથી હેય-ઉપાદેય અર્થાને સમ્યગ્ જાણ્યા પછી જ બુદ્ધિમાનોએ કાર્ય માં યત્ન કરવા જોઇએ, અન્યથા ફળમાં વિસંવાદ (વિપરીતતા) થાય. (૧૩૫૫-૫૬) મિથ્યાજ્ઞાનથી પ્રવૃત્તિ કરનારને ફળમાં વિસંવાદ થતા હેાવાથી મનુષ્યાને ફળસિદ્ધિનો એક જ હેતુ સમ્યગજ્ઞાન જ છે, ક્રિયા નથી. (૧૩૫૭) એમ આ લેાકના ફળ માટે જેમ કહ્યું. તેમ ભવાન્તરના ફળને આશ્રીને પણ એ જ વિધિ છે, કારણ કે-શ્રી જિનેશ્વરાએ કહ્યું છે કે(૧૩૫૮) “ પ્રથમ જ્ઞાન, પછી દયા, (ક્રિયા)”—એ પ્રમાણે સર્વ વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરતા સાધુ સંયમને પાળે (પામે ) છે. અજ્ઞાની શું કરશે? અને (છેઅ=) પુણ્ય અને પાપને શું ( કેમ ) જાણશે ? (૧૩૫૯) મહી જેમ ક્ષાયે પશંમિક (મત્યાદિ) જ્ઞાન વિશિષ્ટ ફળસાધક છે, તેમ જ્ઞાયિક (કેવળ)જ્ઞાન પણ સમ્યગ વિશિષ્ટ ફળસાધક છે, એમ જાણવુ જોઈએ. (૧૩૬૦) કારણ કે—સંસારસમુદ્રનો પાર પામેલા ( પામનારા ) દીક્ષિત અને પ્રકૃષ્ટ તપ-ચારિત્રવાળા, એવા શ્રી અરિહંતને પણ ત્યાં સુધી મેક્ષ થતા નથી, કે જ્યાં સુધી જીવ–અજીવાદિ સમસ્ત પદાર્થોના સમૂહને વિસ્તારવામાં (જણાવવામાં) સમ એવુ કેવળજ્ઞાન પ્રગટે નહિ. (૧૩૬૧-૬૨) માંટે આ લોક-પરલાકની ફળપ્રાપ્તિમાં અવન્ધ્ય
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇન્દ્રત્તના અન્નપુત્રા અને સુરેન્દ્રદત્તની કથા
૭૯
કારણુ જ્ઞાન જ છે, તેથી તેમાં પ્રયત્ન છેડવા નહિ. (૧૩૬૩) જ્ઞાન વિના ઈન્દ્રદત્તના પુત્રની જેમ મનુષ્ય ગૌરવને પામતા નથી અને જ્ઞાનથી તેના જ પુત્ર સુરેન્દ્રત્તની જેમ ગૌરિત થાય છે. (૧૩૬૪) તે આ પ્રમાણે :
ઈન્દ્રદત્તના અન્નપુત્રાઅને સુરેન્દ્રદત્તની કથાઃ-ઈન્દ્રપુરી જેવા મનોહર ઈન્દ્રપુર નામે શ્રેષ્ઠ નગરમાં દેવાને પૂજ્ય ઈન્દ્રની જેમ ( વિબુધ=) પરિતાને પૂજ્ય ઇન્દ્રદત્ત નામે રાજા હતા, તેને બાવીસ રાણીથી જન્મેલા કામદેવતુલ્ય મનોહર રૂપવાળા શ્રીમાલી વગેરે ખાવીસ પુત્ર હતા. (૧૩૬૫-૬૬) એક પ્રસગે તે રાજાએ પેાતાના ઘરમાં વિવિધ ક્રીડાએથી રમતી પ્રત્યક્ષ રતિના જેવી અમાત્યની પુત્રીને જોઇ. (૧૩૬૭) તેથી અનુચરને પૂછ્યુ, આ કેાની પુત્રી છે? તેણે કહ્યુ, હે દેવ! તે મ`ત્રીપુત્રી છે, પછી તેના પ્રત્યે રાગી થએલા રાજા સ્વયં વિવિધ રીતે મંત્રી પાસે માગણી કરીને તેને પરણ્યા અને તુર્ત જ તેને અંતઃપુરમાં દાખલ કરી. (૧૩૬૮-૬૯) અન્યાન્ય શ્રેષ્ઠ સ્ત્રીઓના ભાગમાં આસક્તિથી રાજા તેને વિસરી ગયા, પછી ઘણા કાળે તેને ગોખમાં બેઠેલી જોઈ ને રાજાએ પૂછ્યું, ચંદ્રસમાન પ્રસરતી કાન્તિના સમૂહવાળી, કમળસમાન આંખવાળી અને લક્ષ્મી જેવી સુંદર આ યુવતી સ્ત્રી કોણ છે ? (૧૩૭૦-૭૧) કચુકીએ કહ્યુ', હે દેવ! આ તે મત્રીની પુત્રી છે, કે જેને પૂર્વે` પરણીને તમે છોડી દીધી છે. (૧૩૭૨) એમ કહેવાથી રાજા તે રાત્રિએ તેની સાથે રહ્યો અને ઋતુસ્નાનવાળી હાવાથી તે દિવસે જ તેને ગભ ઊપજ્યા (૧૩૭૩) પછી પૂર્વ અમાત્યે તેને કહ્યું હતું કે− હે પુત્રી! તારે ગભ પ્રગટે તે અને તને રાજા જ્યારે જે કંઈ કહે તે (તું) ત્યારે ત્યારે મને કહેજે.' તેથી તેણીએ સવ વૃતાન્ત પિતાને કહ્યો, તેને પણ ( રાજાના ) વિશ્વાસ માટે ભેજપત્રમાં તે વૃત્તાન્ત લખીને રાખી મૂકયા. પછી પ્રતિદ્દિન પ્રમાદરહિત પુત્રીની સંભાળ કરવા લાગ્યા. (પૂ કાળે) તેણીને પુત્ર જન્મ્યા અને તેનુ સુરેન્દ્રદત્ત નામ રાખ્યું. (૧૩૭૪ થી ૭૬) તે દિવસે ત્યાં અગ્નિયક, પર્યંતક, બહુલી અને સાગરક નામનાં ચાર ખીજાં પણ બાળકો જન્મ્યાં હતાં. (૧૩૭૭) અમાત્યે કલાચાય પાસે ભણવા મૂકેલે સુરેન્દ્રદત્ત તે કરાએ સાથે (વિવિધ) કળાઓને ભણે છે (૧૩૭૮)
આ બાજુ શ્રીમાલી વગેરે તે રાજાના પુત્રો અલ્પ પણ ભણતા નથી, ઊલટુ કલાચાર્ય થોડો પણ માર મારવાથી રડતા તેઓ પેતાની માતાને કહે છે કે આમ આમ તેણે અમને માર્યા. ’ પછી `કોપેલી રાણીઓએ ઉપાધ્યાયને કહ્યું, હૈ ફૂટ પતિ ! અમારા પુત્રને (પાઠાંતર વિસરું=) ભણાવવા માટે માર કેમ મરે છે? પુત્રરત્ના જેમ-તેમ મળતાં નથી, એટલુ પણ શું તુ' જાણતા નથી ? (૧૩૭૬ થી ૮૧) હૈ અત્ય ંત મૂઢ ! તારી ભણાવવાની નિષ્ફળ ક્રિયાથી સયું, કારણ કે–તુ પુત્રાને મારતાં થોડી પશુ દયાને કરતા નથી. (૧૩૮૨) એમ તેઓએ કઠોર વચનેથી તિરસ્કારેલા ગુરૂએ પુત્રની ઉપેક્ષા કરી, તેથી રાજપુત્રા અત્યત મહામૂર્ખ રહ્યા. (૧૩૮૩) પણ આ વ્યતિકરને નહિ જાગુતા રાજા મનમાં માને છે કે-આ નગરમાં મારા શ્રેષ્ઠ પુત્રો જ અત્યંત કુશળ છે. (૧૬૮૪) આ ખાજુ તે સરખી વયવાળા
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું છેકરાઓએ વિઘોને (પરભને) કરવા છતાં તેને નહિ ગણતે સુરેન્દ્રદત્ત સકળ કળાઓને ભણ્યા. (૧૩૮૫)
એકદા મથુરાનગરીમાં પર્વતરાજાએ પિતાની પુત્રીને પૂછ્યું, પુત્રી ! તને જે વર ગમે (તે કહે), તેની સાથે પરણાવું. (૧૩૮૬) તેણીએ કહ્યું, હે તાત! ઈન્દ્રદત્તના પુત્રે કળાકુશળ, શૂરા, ધીરા અને સારા રૂપવાળા સંભળાય છે. (૧૩૮૭) જે કહે તે સ્વયમેવ
ત્યાં જઈને રાધાવેધદ્વારા હું તેમાંથી એકની સારી રીતે પરીક્ષા કરીને તેને વરૂં ! (૧૩૮૮) રાજાએ તે સ્વીકાર્યું, ત્યારે તેણીએ ઘણી રાજઋદ્ધિ સાથે ઈન્દ્રપુર નગરમાં જવા પ્રયાણ કર્યું. (૧૩૮૯) તેને આવતી સાંભળીને પ્રસન્ન થએલા ઈન્દ્રદત્ત રાજાએ પિતાની નગરીને વિચિત્ર ધ્વજાઓ બંધાવીને સુશોભિત કરાવી. (૧૩૯૦) તે પછી આવેલી તે કન્યાને સુંદર ઉતારે અપાવ્યો અને ભેજનદાન વગેરે ઉચિત પ્રવૃત્તિ પણ કરી. (૧૩૯૧) તેણીએ રાજાને વિન કે-તમારે જે પુત્ર રાધાને વધશે, તે જ મને પરણશે, એ કારણે જ હું અહીં આવી છું (૧૩૨) રાજાએ કહ્યું, હે સુતનુ ! એટલા (એક) જ ગુણથી તું (પરીક્ષાને) આયાસ કરીશ નહિ, કારણ કે-મારા સઘળાય પુત્ર પ્રત્યેક શ્રેષ્ઠ ગુણોવાળા છે. (૧૩૩) તે પછી તુ ઉચિત પ્રદેશમાં જમણ ડાબાં ભમતા ચક્રની પંક્તિવાળો, મસ્તકે ધારણ કરેલી પુત્રી (રાધા)વાળો, મોટો સ્તંભ ઊભે કરાવ્ય (૧૩૯૪) અને ત્યાં અખાડે કર્યો, મંચ ગોઠવ્યા, ચંદ્રઆ બાંધ્યા અને હર્ષથી ઉછળતા ગાત્રવાળો રાજા આવીને ત્યાં બેઠો. (૧૩૯૫) નગરલોકે આવ્યા, રાજાએ પોતાના પુત્રને લાવ્યા અને તે રાજપુત્રી પણ વરમાલાને લઈને આવી. (૧૩૯૬) તે પછી સર્વમાં મેટા શ્રીમાલીને રાજાએ કહ્યું, હે વત્સ! આ કાર્ય કરીને મારા મનોવાંછિતને સફળ કર, નિજકુળને ઉજવળ કર, પવિત્ર રાજ્યને પરમ ઉન્નતિને પમાડ, જયપતાકાને ગ્રહણ કર અને શત્રુઓનું વિપ્રિય કર. (આશાઓને તોડી નાખ.) એમ કુશળતાથી શીધ્ર રાધાવેધને કરીને તું પ્રત્યક્ષ રાજ્યલક્ષ્મી જેવી આ નિવૃત્તિ નામની રાજપુત્રીને પરણ! (૧૩૯૭ થી ૯) એમ કહેવાથી તે રાજપુત્ર ક્ષોભ પામેલ નષ્ટ શોભાવાળા (ઝંખવાયેલ), પ્રવેદથી ભિંજાએલો ( છૂટેલા પ્રદવાળે), ચિત્તથી શૂન્ય બનેલે, દિનમુખ અને (પાઠાંતર ૦ mmછું= ) દીન ચક્ષુવાળે, છૂટતા કચ્છવાળ (ગભરાપેલ), નિસ્તેજ (ગાત્ર) શરીરવાળે, (પાઠાંતર નરરિઝવત્તક) સત્વ અથવા મરદાઈથી મુક્ત, લજજા પામેલે, ઉતરી ગયેલા મિથ્યાભિમાનવાળ, નીચે જેતે પુરુષાર્થને (પેશાબ ધાતને ) છેડતે, દઢ બાંધ્યું હોય તેમ થાંભલાની જેમ સ્થિર ઊભે રહ્યો. (૧૪૦૦-૧૪૦૧) પુનઃ પણ રાજાએ કહ્યું, હે પુત્ર ! સંક્ષેભને છોડીને ઈચ્છિત કાર્યને સાધ, તારે આ કાર્ય કેટલું માત્ર છે? (અર્થાત્ આમાં શું મુંઝાય છે ?) (૧૪૦૨) હે પુત્ર ! તેઓ સંક્ષેભ પામે, કે જે કળાઓમાં અતિ નિપુણ ન હોય, નિષ્કલંક કળાઓના ભંડાર તારા જેવાને વળી સંક્ષેભ શા માટે? (૧૪૦૩) (રાજાએ) એમ કહેવાથી ધિઠ્ઠાઈ કરીને લેશ પણ ચતુરાઈ વિનાના શ્રીમાલીએ કંપતા હાથે મુશ્કેલીએ ધનુષ્ય ઉપાડ્યું, અને શરીરનું સર્વ બળ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસેવનશિક્ષાનું વર્ણન કેળવીને મુશીબતે તેના ઉપર બાણ ચઢાવીને “જ્યાં જાય ત્યાં ભલે જાય”—એમ વિચારીને (લક્ષ્ય વિના) બાણને છોડયું. (૧૪૦૪-૫) તે બાણ ખંભમાં અથડાઈને તુર્ત ભાંગી ગયું, તેથી અતિ કલાહલ કરતા લેકે ગુપ્ત રીતે તેને હસવા લાગ્યા. (૧૪૦૬) એમ કળારહિત (અભણ) શેષ એકવીસ રાજપુએ પણ જેમ-તેમ બાણ ફેકયાં, એકથી પણ કાર્યસિદ્ધિ ન થઈ. (૧૪૦૭) (તેથી) લજ્જાથી મીંચાઈ ગયેલાં નેત્રવાળો, વજનમય ઈન્દ્રધનુષ્યથી તાડન કરાય હેય તેમ નિસ્તેજ મુખવાળે, નિરાશ થએલે, રાજા શોક કરવા લાગે. (૧૪૦૮) ત્યારે અમાત્યે કહ્યું, હે દેવ ! શોકને છોડી દો. બીજે પણ તમારે પુત્ર છે, તેથી હવે તેની પણ પરીક્ષા કરે. (૧૪૯) રાજાએ કહ્યું. (બીજો પુત્ર) કોણ છે? ત્યારે મંત્રીએ ભૂપત્ર આપે, તે વાંચીને રાજા બોલ્યા, તેનાથી પણ સયું. (૧૪૦૧) અત્યંત ભણાવેલા પણ, આ પાપીઓએ જેમ કાર્યને ન સાધ્યું, તેમ તે પણ તેમજ કરશે, એવા પુત્ર વડે (મને) ધિક્કાર થાઓ ! ધિક્કાર થાઓ ! (૧૪૧૧) એમ છતાં જે તારે આગડ હોય, તે તે પુત્રની યોગ્યતાને પણ (વિનાવિકના૩=) જાણું લે, તેથી મંત્રીએ ઉપાધ્યાય સહિત સુરેન્દ્રદત્તને બોલાવ્યું. (૧૪૧૨) તે પછી વિવિધ શસ્ત્રવિદ્યાના પરિશ્રમથી શરીરે પડેલા આંટણવાળા (ઘનાં ચિહ્નોવાળા) તેને ખોળામાં બેસાડીને પ્રસન્ન થએલા રાજાએ કહ્યું, હે પુત્ર! રાધાવેધ કરીને મારી વાંછાને તું પૂર્ણ કર અને નિવૃત્તિ નામની રાજકન્યાને પરણીને રાજ્યને પ્રાપ્ત કર. (૧૪૧૩-૧૪) ત્યારે રાજાને અને પિતાના ગુરુને નમીને ધીર એ સુરેન્દ્રદત્ત (માછીઢs) યુદ્ધને યોગ્ય મુદ્રા ( આકાર ) કરીને, ધનુષ્યદંડ ગ્રહણ કરીને, નિર્મળ તેલથી ભરેલા કુંડામાં પ્રતિબિંબિત થએલા ચક્રોનાં છિદ્રોને જેતે, બીજા રાજકુમાર દ્વારા તિરસકાર કરાતે, ગુરુએ પ્રેરણા કરેલા અગ્નિમક વગેરે (તેના સહાધ્યાયી) તે છોકરાઓથી પણ (ass) ઉપદ્રવ કરતે, અને “જે ચૂકીશ, તો અમે હણી નાંખીશું”એમ બોલતા ખૂલ્લી તલવારવાળા પાસે રહેલા (શસ્ત્રધારી) બે પુરુષેથી વારંવાર તિરસ્કાર (ભયભીત) કરાતે, છતાં ( એ સર્વને અવગણીને) લક્ષ્ય સન્મુખ (સ્થિર) દષ્ટિવાળે અને મહા મુનીન્દ્રની જેમ સ્થિર મનવાળા, એવા તેણે ચક્રના ગાળાને પ્રાપ્ત (નિશ્ચિત) કરીને બાણથી રાધાને તૂર્ત વધી (૧૪૧૫ થી ૧૯ ) અને રાધાને વધવાથી પ્રસન્ન થએલી તે રાજપુત્રીએ તેને કંઠમાં વરમાળા પહેરાવી, રાજા આનંદ પામે અને (સર્વત્ર) જય જય શબ્દ ઉછળે. (૧૪૨૦) રાજાએ વિવાહ મહોત્સવ કર્યો (પરણાવ્યા ) અને રાજ્ય પણ તેને આપ્યું. એમ સુરેન્દ્રદત્ત જ્ઞાનથી ગૌરવને પામ્યા. (૧૪ર૧) એ પ્રમાણે જ્ઞાનનયના મતે આ ભવ–પરભવના સુખ આપવામાં અવધ્ય (સફળ) કારણ એવી ગ્રહણશિક્ષામાં જ ( જ્ઞાન ભણવામાં જ) સદાય ઉદ્યમ કર જોઈએ. (૧૪૨૨) કારણ કે-ગ્રહણશિક્ષા વિનાના (અણુપઢ) નહિ ભણેલા મનુષ્ય ક્રિયા કરવા છતાં પણ કળામાં અત્યંત વિકલ (મૂઢ), શ્રીમાલીપ્રમુખ.રાજપુત્રની જેમ જ પૂજ્ય (આદરપાત્ર) બનતા નથી. (૧૪૨૩) એ પ્રમાણે ગ્રહણશિક્ષા જણાવી.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું આસેવનશિક્ષાનું વર્ણન -હવે પૂર્વે પ્રસ્તાવિત ક્રિયાકલાપરૂપ આસેવનશિક્ષા કહેવાય છે. (૧૪૨૪) આ આસેવનશિક્ષા વિના, જંગલમાં ઉગેલાં માલતીનાં પુષ્પની જેમ અને વિધવાના રૂપ વગેરે ગુણસમૂહની જેમ, ગ્રહણશિક્ષા નિષ્ફળ થાય છે. (૧૪૨૫) વળી ત્રણ યુગથી (મન-વચન-કાયાથી) આસેવનશિક્ષાને (ક્રિયાને) સમ્યગ્ર આચરનારને જ ગ્રહણશિક્ષા (જ્ઞાન) પ્રગટે છે, અન્યથા પ્રગટતી નથી. કારણ એ પ્રગટ છે કે(૧૪૨૬) ગુરુચરણને (ગુરુ) પ્રસન્ન કરવાથી, સઘળા વ્યાક્ષેપને તજવાના પ્રયત્નથી અને શુશ્રષા, પ્રતિપૃચ્છા, વગેરે (બુદ્ધિના આઠ) ગુણોનો પ્રયોગ કરવાથી બહુ, બહુતર અને બહુતમ બંધ થવા દ્વારા ગ્રહણશિક્ષા પરમ પ્રકર્ષને પામે છે. અન્યથા શ્રીમાલી (વગેરે)ની જેમ નિચે પ્રકર્ષ પામતી નથી. (અર્થાત્ જ્ઞાન ભણવા માટે પણ વિનય વગેરે ક્રિયારૂપ આસેવનશિક્ષા પહેલાં જ કરવી પડે છે.) (૧૪ર૭–૨૮) અને ગ્રહણશિક્ષા પ્રગટ્યા (ભણ્ય) પછી પણ ક્ષણ ક્ષણ મન-વચન-કાયાની ક્રિયાથી તેનું સેવન કરાય, તે જ એ વધે અને સ્થિર થાય છે. (૧૪૨૯) તેથી જ આસેવનશિક્ષા હોય તે જ તેના પ્રભાવે ભવ્યને અછતી પણ ગ્રહણશિક્ષા પ્રાપ્ત થાય અને આસેવનશિક્ષા ન હોય તે વિદ્યમાન ગ્રહણશિક્ષા પણ નાશ પામે. એવી સર્વ સુખની સિદ્ધિમાં ભૂમિ ( પાયા) સરખી અને સંસારવૃક્ષના નાશ માટે અગ્નિ સરખી, તે જ એક આસેવનશિક્ષાને નમસ્કાર થાઓ ! (૧૪૩૦-૩૧) આ વિષયમાં ક્રિયાનયનો મત આ પ્રમાણે છે કે-જે કાર્યને અથી હોય, તેણે સર્વ પ્રકારે નિત્યમેવ ક્રિયામાં જ સમ્યગૂ ઉદ્યમ કરે. તે આ પ્રમાણે (૧૪૩૨) હેય-ઉપાદેય અર્થોને જાણીને ઉભય લેકના ફળની સિદ્ધિને ઈચ્છતા બુદ્ધિમાને યત્નપૂર્વક પ્રયત્ન જ કરે જોઈએ. (૧૪૩૩) કારણ કે–પ્રવૃત્તિરૂપ પ્રયત્ન વિના જ્ઞાનીને પણ આ સંસારમાં અભિષિત વસ્તુની સિદ્ધિ થતી દેખાતી નથી, જે માટે અન્ય મતવાળા પણ કહે છે કે-ક્રિયા જ ફળદાયી છે, જ્ઞાન નહિ. સંયમ, અર્થ અને વિષયેનો અતિ નિપુણ વિજ્ઞાતા (જ્ઞાની) પણ (તેના તેના ) જ્ઞાન માત્રથી સુખી થતું નથી. (૧૪૩૪-૩૫) તરસ્ય પણ પાણી વગેરેને જોઈને પણ જ્યાં સુધી તેની પીવા વગેરેની ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ નથી કરતા, ત્યાં સુધી તેને તૃપ્તિરૂ૫ ફળ મળતું નથી. (૧૪૩૬) સન્મુખ રહેલા ઈન્ટરસવાળા ભેજનની પાસે બેઠેલા જ્ઞાની પણ હાથને ન ચલાવે તે ભૂખથી મરે છે. (૧૪૩૭) અતિપંડિત પણ વાદી (પરં= ) પ્રતિવાદીને હસીને (તુચ્છ માનીને) વાદ માટે રાજસભામાં ગયેલ. જે ત્યાં કંઈ બેલે નહિ, તે ધન અને પ્રશંસાને પામે નહિ. (૧૪૩૮) એમ આ લેકનાં હિતે અંગે જે વિધિ કહ્યો, તે જ વિધિ ભવાન્તરના ફળને આશ્રીને પણ (જાણ). કારણ શ્રી જિનેન્દ્રોએ કહ્યું છે કે-(૧૪૩૯) તપ-સંયમમાં જે ઉદ્યમી (ક્રિયાવાળો) છે, તેણે ચૈત્યકુલ–ગણ-સંઘ અને આચાર્યો તથા પ્રવચન-કૃત, એ સર્વમાં પણ (જે કરવાચ્ય હતું તે સઘળું) કર્યું. (અર્થાત્ સર્વની સેવા કરી, ) (૧૪૪૦) એમ જે રીતે લાપશમિક થાત્રિનું, તે રીતે જ ક્ષાયિક ચારિત્રનું પણ પ્રકૃષ્ટ-સુંદર ફસાધકપણું જાણવું. (૧૪૪૧)
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન-ક્રિયા ઉભયની પરસ્પર સાપેક્ષ ઉપાદેયતા કારણ કે ત્યાં સુધી નિર્મળ કેવળજ્ઞાનને પામેલા છતાં શ્રી અરિહંતને પણ માત્ર જ્ઞાનથી મુક્તિની પ્રાપ્તિ થતી નથી, કે જ્યાં સુધી સમસ્ત કર્મરૂપી ઇંધનને (બાળવામાં ) અગ્નિતુલ્ય, છેલ્લી વિશુદ્ધિ કરનારી, પાંચ હસ્વાક્ષરના ઉચ્ચાર માત્ર કાળ જેટલી સ્થિતિવાળી, સઘળા આશ્રના સંવરરૂપ અને આ સંસારમાં કદી પૂર્વે નહિ મળેલી એવી છેલ્લી ક્રિયા જેમાં મુખ્ય છે તેવી ચારિત્ર (શૈલેશી) ક્રિયા પ્રાપ્ત ન થાય. (૧૪૪૨ થી ૪૪) આ વિષયમાં પણ ઉદાહરણ તે સુરેન્દ્રદત્તનું જ જાણવું. જે તે જાણવા છતાં પણ રાધાના વેધની ક્રિયા કરત નહિ, તે બીજાઓની જેમ તિરસ્કારપાત્ર બનત. (૧૪૪૫) તે માટે આ લેક-પરલેકના ફળની સંપ્રાપ્તિમાં અવધ્યકારણ આસેવનશિક્ષા જ છે. તેથી એમાં યત્ન છોડે નહિ. (૧૪૪૬)
જ્ઞાન-કિયા ઉભયની પરસ્પર સાપેક્ષ ઉપાદેયતા -એમ જ્ઞાન-ક્રિયા એ બે ન દ્વારા ઉભય પક્ષે પણ જણાવેલા શાસ્ત્રોક્ત વિવિધ યુક્તિઓના સમૂહને સાંભળીને, જેમ એક બાજુ પુષ્ટ ગંધથી મનહર એવા ખીલેલા કેતકીના ડેડાને અને બીજી બાજુ અર્ધવિકસિત માલતિની કળીને જોઈને તેની ગંધમાં આસક્ત ભમરો મુંઝાય, તેમ તે તે સ્વસ્વ સ્થાને યુક્તિના મહત્ત્વને જાણીને મનમાં વધી રહેલા સંશયવાળો, ભ્રમણામાં પડેલે, શિષ્ય પૂછે છે કે-(૧૪૪૭ થી ૪૯) આ વિષયમાં તત્ત્વ શું? (જ્ઞાન કે ક્રિયા) ગુરુએ કહ્યું, અન્ય સાપેક્ષ હેવાથી ગ્રહણશિક્ષા અને આસેવનશિક્ષા બન્ને તત્ત્વરૂપ છે, કારણ કે-અહીં ગ્રહણશિક્ષા (જ્ઞાન) વિના આસેવનશિક્ષા (ક્રિયા) સમ્યગ ન થાય અને આસેવનશિક્ષા વિના ગ્રહણશિક્ષા સફળ પણ ન થાય. (૧૪૫૦-૫૧) કારણ કે–અહીં શ્રુતાનુસારે જે પ્રવૃત્તિ તે જ સમ્યક્ત્વ છે, તેથી અહીં સૂત્ર-અર્થના ગ્રહણ(જ્ઞાન) પૂર્વક જે ક્રિયા, તેને મોક્ષની જનેતા કહી છે. (૧૪૫૨) વળી શ્રુતજ્ઞાનમાં વર્તતે પણ તે જીવ મોક્ષ ન પામે, કે જે તપ-સંયમમય જે ગક્રિયા તેને વહન કરી શકે નહિ. (૧૪૫૩) કહ્યું છે કે
જેમ (દાવાનળમાં) દેખતે પણ પાંગળે (હેવાથી) દાઝયો અને દોડતો પણ અંધ હોવાથી) દાઝે, તેમ ક્રિયારહિત જ્ઞાન અને જ્ઞાન વિનાની ક્રિયા પણ નિષ્ફળ જાણવી.” (વિ. આ. ૧૧૫૯) (૧૪૫) (“જ્ઞાન અને ઉદ્યમ બન્નેનો) સંગ સિદ્ધ થવાથી ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે.” (લેકમાં પણ) એક ચક્રથી રથ ચાલતા નથી, અંધે અને પાંગળો (છતાં) વનમાં બે પરસ્પર સહાયક થવાથી નગરમાં પહોંચ્યા. (૧૪૫૫) “જ્ઞાન નેત્રસમાન છે અને ચારિત્ર ચાલવાની પ્રવૃત્તિતુલ્ય છે, બન્નેના સમ્યગ ચગથી શ્રી જિનેશ્વરે શિવપુરની પ્રાપ્તિ કહે છે.” (૧૪૫૬) જે એ પ્રમાણે મુનિઓને ઉદ્દેશીને પણ બને શિક્ષાઓનો ઉપદેશ વર્ણવ્યું, તે શ્રમ પાસકે તે તેમાં સવિશેષ યત્ન કરે (જ) જોઈએ (૧૮૫૭) એથી જ પ્રશંસા કરાય છે કે તે જ પુરુષ જગતમાં ધન્ય છે, કે જેઓ નિત્ય અપ્રમાદી, જ્ઞાની અને ચારિત્રવાળા છે. (૧૪૫૮) (કારણ કે) પરમાર્થને (તત્ત્વને અથવા મોક્ષને)સારી રીતે જાણવાથી (અને) તપ-સંયમ ગુણને અખંડ પાળવાથી કર્મ સમૂહને નાશ થતાં વિશિષ્ટ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદઃ દ્વાર પહેલું ગતિ (મોક્ષ) પ્રાપ્ત થાય છે. (૧૪૫૯) માટે ચતુર પુરુષ જ્ઞાનથી(પ્રથમ)લક્ષ્ય પદાર્થનું લક્ષ્ય કરીને (જાણીને), પછી લક્ષ્યને અનુરૂપ ક્રિયાને અનુસરે. (૧૪૬૦) જે આમાં (ક્રિયારહિત) ગ્રહણશિક્ષા એક જ સફળ થતી હેત, તે કૃતનિધિ એ પણ મથુરામંગુ (આચાર્ય) તેવી દશાને ન પામત! (૧૪૬૧) તે આ પ્રમાણે –
મથુરામગુ આચાર્યની કથા -મથુરાનગરીમાં યુગપ્રધાન અને શ્રતના નિધાન દરરોજ શિવેને સૂત્ર અર્થે ભણાવવામાં નિયત પ્રવૃત્તિવાળા અને ભવ્ય જીને ધર્મોપદેશ કરવામાં પરિશ્રમની પણ દરકાર નહિ કરનારા, લેકપ્રસિદ્ધ, આર્યમંગુ નામના આચાર્ય હતા. (૧૪૬૨-૬૩) પણ યથક્ત ક્રિયાઓને નહિ કરતા, સુખશિલીઆ, તેઓ શ્રાવકેના રાગી (થઈને) ત્રણ ગારવને વશ થયા. (૧૪૬૪) ભક્તોદ્વારા સતત મળતાં આહાર, પાણી, વસ્ત્ર વગેરેની પ્રાપ્તિથી તે અભ્યઘત (અપ્રતિબદ્ધ) વિહાર છોડીને ચિરકાળ ત્યાં જ રહ્યા, (૧૪૬૫) તે પછી સાધુતામાં શિથિલ તે ઘણા પ્રમાદને સેવીને નિજદેષની શુદ્ધિ (પ્રાયશ્ચિત્ત) નહિ કરવાથી, આયુષ્ય પૂર્ણ થયે મરીને અત્યંત ચંડાળતુલ્ય કિબિષયક્ષ થઈને તે જ નગરીના ખાળની પાસે યક્ષના ભવનમાં યક્ષરૂપે ઉત્પન્ન થયે. (૧૪૬૬-૬૭) વિર્ભાગજ્ઞાનથી પૂર્વભવને જાણીને તે ચિંતવવા લાગે કે-હા હા ! પાપી એવા મેં પ્રમાદથી મદોન્મત્ત થઈને વિચિત્ર અતિશયરૂપી રત્નોથી ભરેલા જિનશાસનરૂપી નિધાનને પ્રાપ્ત કરીને પણ તેમાં કહેલી ક્રિયાથી પરામુખ બનીને (તેને) નિષ્ફળ ગુમાવ્યું. (૧૪૬૮-૬૯) મનુષ્યભવ, આર્યક્ષેત્ર, ઉત્તમ જાતિ, વગેરે સદ્ધર્મને હેતુભૂત સામગ્રીને અને પ્રમાદથી ગુમાવેલા ચારિત્રને હવે ક્યાંથી પામીશ? (૧૪૭૦) હે પાપી જીવ! તે કાળે શાસ્ત્રાર્થના જાણ એવા પણ તે અદ્ધિ-રસ-(શાતા) ગારવનું વિરસપણું શું જાણ્યું ન હતું ? (૧૪૭૧) હવે ચંડાળ સરખા આ કિબિષદેવપણાને પામેલે હું દીર્ઘકાળ સુધી વિરતિપ્રધાન ધર્મ માટે અગ્ય છે. (૧૪૭૨) મારા શાસ્ત્રાર્થના પરિશ્રમને ધિક્કાર થાઓ ! બુદ્ધિની સૂક્ષમતાને ધિક્કાર હો ! અને અત્યંત પરોપદેશ પાંડિત્યને (પણ) ધિક્કાર થાઓ ! (૧૪૭૩) વેશ્યાના શણગારની જેમ માત્ર બીજાના ચિત્તને પ્રસન્ન કરવા દરરેજ કરેલી તે ભાવરહિત ક્રિયાઓને પણ ધિક્કાર હા! (૧૪૭૪) આ રીતે પરમ વૈરાગી થએલે તે પ્રતિક્ષણ પિતાના દુશ્ચરિત્રને નિંદતે કેદમાં પરાએલાની જેમ દિવસે વિતાવે છે. (૧૪૭૫) તે પછી તે માર્ગેથી (નિત્ય) ઉચારભૂમિને ઉદેશીને (બહાર) જતા પિતાના શિષ્યને જોઈને, તેઓને પ્રતિબોધવા તે યક્ષની પ્રતિમાના મુખમાંથી લાંબી છહ બહાર કાઢીને રહેવા લાગે. પ્રતિદિન તેને તે રીતે કરતે જઈને મુનિઓએ કહ્યું કે–અહીં જે કોઈ પણ દેવ, યક્ષ, રાક્ષસ અથવા કિન્નર (હેય) તે (અમને કહેવાનું ઠેય તે) પ્રગટ જ કહો, આ રીતે (તે) અમે કાંઈ પણ સમજી શકતા નથી. (૧૪૭૬ થી ૭૮) તેથી ખેદપૂર્વક યક્ષે કહ્યું, હે તપસ્વીઓ ! તે હું ક્રિયાને (મંગુલ=) ચાર તમારો ગુરુ આર્યમંગુ છું. (૧૪૭૯) (તે સાંભળી) તેઓએ ખેદથી કહ્યું, હા! શ્રતનિધિ ! બન્ને શિક્ષામાં અતિ દક્ષ તમે હલકી યક્ષની નિને કેમ પામ્યા ? આ મોટું
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
મથુરામંગુ તથા અંગારમક આચાર્યની કથા આશ્ચર્ય છે. (૧૪૮૦) તેણે કહ્યું, હે મહાભાગ સાધુઓ ! આમાં કંઈ પણ આશ્ચર્ય નથી. સદ્ધર્મની ક્રિયાનાં કાર્યોમાં શિથિલ, શ્રાવકેમાં રાગ કરનારા, અદ્ધિ-રસ અને શાતાગારવથી ભારે બનેલા, શીતલવિહારી, મારા જેવા રસનેન્દ્રિયથી હારેલાની આ ગતિ જ થાય. (૧૪૮૧-૮૨) એમ મારી કુત્સિત દેવનિને જાણીને હે મહાસાત્વિક સાધુઓ ! જે સગતિનું પ્રયજન (હેય), તે દુર્લભ સંયમને પામીને તમે પ્રમાદના ત્યાગી, કામરૂપી
દ્ધાને જીતનારા, ચરણ-કરણગુણમાં રક્ત, જ્ઞાનીઓની ભક્તિ (વિનય) કરનારા, મમત્વના ત્યાગી અને મોક્ષમાર્ગમાં આસક્ત, એવા (ઉપધિ-આહાર વગેરેથી) લઘુ થઈને પ્રાણીએની રક્ષા કરતા વિચરે. (૧૪૮૩-૮૪) (શિષ્યએ કહ્યું,) બે ભે દેવાનુપ્રિય ! તમે અમને ઠીક જાગૃત કર્યા, એમ કહીને મુનિએ સંયમમાં ઉદ્યમી થયા. (૧૪૮૫) એમ આસેવનશિક્ષા વિનાની પૂર્ણ પણ ગ્રહણશિક્ષા કઈ રીતે સદ્ગતિરૂપ વાંછિત ફળસાધક બનતી નથી. (૧૪૮૬) અને સમ્યજ્ઞાન વિનાની આસેવન શિક્ષાને પણ સમ્યજ્ઞાન વિનાના અંગારમદકની જેમ હિતકર કહી નથી. (૧૪૮૭) તે આ પ્રમાણે :
અંગારમર્દક આચાર્યની કથા –ગજનક નામે નગર છે, ત્યાં ઉત્તમ સાધુઓના સમુદાયથી પરિવરેલા, સદુધર્મમાં પરાયણ શ્રી વિજયસેનસૂરિજી માસક૯૫ રહ્યા. (૧૪૮૮) પાછલી રાત્રિના સમયે તેઓના શિષ્યોએ સ્વપ્ન જોયું કે “નિચે પાંચ હાથીનાં બચ્ચાંથી શોભતે ભુંડ મકાનમાં પેઠે.” (૧૪૮૯) તે પછી વિસ્મિત મનવાળા તેઓએ સ્વમનો અર્થ સૂરિજીને પૂછયે. તેઓએ કહ્યું, હાથી જેવા (ઉત્તમ) સાધુઓની સાથે ભુંડ જે (અધમ ) ગુરુ આવશે. (૧૪૯૦) તે પછી સૂર્ય ઊગે ત્યારે સૌમ્ય ગ્રહની સાથે શનિ જે અને કલ્પવૃક્ષોનાં ખંડેના સમૂહમાં એરંડવૃક્ષ જે, પાંચસે ઉત્તમ મુનિઓ સાથે રુદ્રદેવ નામે આચાર્ય આવ્યું. સાધુઓએ તેની સર્વ ઉચિત સેવા કરી. (૧૪૧-૯૨) તે પછી (કેલ= ) ભુંડની પરીક્ષા માટે સ્થાનિક મુનિએ ગુરુએ કહેવાથી કાયિકી (માત્રાની) ભૂમિમાં કોલસા નાખીને જ્યારે ગત પ્રદેશમાં ઊભા રહેલા જેતા રહ્યા, ત્યારે પ્રાથૂર્ણક સાધુઓ માત્રાની ભૂમિમાં ચાલ્યા. (૧૪લ્ડ-૯૪) પણ કોલસાને આક્રમણ થવાથી પ્રગટેલા “કિસકિસ” અવાજને સાંભળતાં જ ખેદ પામેલા “મિચ્છામિ દુકકડ” કહીને, હા ! આવું (અહીં) આ શું છે?—એમ બોલતા કોલસાના તે કિસકિસ અવાજની જગ્યાએ “અહીં શું છે તે સવારે જોઈશું”—એવી બુદ્ધિથી ચિહ્નો કરીને તુર્ત પાછા ફર્યા. તે પછી તેઓનો ગુરુ તે કિસકિસ શબ્દ થવાથી પ્રસન્ન થયેલે “અહો શ્રી જિનેશ્વરે આને પણ જીવ કહ્યા છે”—એમ બેલ (જિનની હાંસી કરતો ) કેલસાને (પગથી) ગાઢ ચૂર માત્રાની ભૂમિમાં ગયે અને આ હકીકત તે શિષ્યએ પિતાના આચાર્યને કહી. (૧૪૯૫ થી ૯૮) તેઓએ પણ કહ્યું, હે તપસ્વીઓ! તે આ ગર ભુંડ (જે) અને આ એના શિષ્ય મહામુનિઓ હાથીનાં બચ્ચાં જેવા છે. (૧૪) તે પછી પ્રસંગે શ્રી વિજયસેનસૂરિજીએ પ્રાથૂર્ણક સાધુઓને જેવું જોયું હતું તેવું હતું અને
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬
શ્રી સંવેગર ગશાળા ગ્રન્થના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલુ
યુક્તિથી જણાવીને ( સમજાવીને ) કહ્યું કે- (૧૫૦૦) ભા ભા મહાનુભાવે ! આ તમારે ગુરુ નિશ્ચિત અભવ્ય છે, માટે જે મેક્ષની કાંક્ષાવાળા છે, તે શીઘ્રમેવ તેનો ત્યાગ કરો. (૧૫૦૧) કારણ કે–ઊલટા પથે ચઢેલા મૂઢબુદ્ધિવાળા એવા પણ ગુરુનો ત્યાગ નહિ કરવાથી દોષના પ્રસ`ગેા આવે, માટે વિધિપૂર્વક (તેનો) ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે. (૧૫૦૨) એમ સાંભળીને તેઓએ ઉપાયપૂર્વક શીઘ્ર એને છોડી દીધા અને ઊગ્ર તપવિશેષ કરતા તેઓએ દેવલક્ષ્મીની (સ્વની) પ્રપ્તિ કરી. (૧૫૦૩) તે અંગારમ`ક પુનઃ કષ્ટકારી ક્રિયાઓમાં તત્પર છતાં સાનરહિત હોવાથી ચિરકાળ સાંસારમાં દુ:ખી થયા. (૧૫૦૪) એથી કે દેવાનુપ્રિય ! આરાધનાને ઇચ્છિતા તમે ગ્રહણ અને આસેવનરૂપ બન્ને શિક્ષાઓમાં પણ સમ્યગ્ યત્ન કરો. (૧૫૦૫)
ગ્રહણ-આસેવનશિક્ષાના પ્રકારા :-એ પ્રમાણે કહી તે ઉભય શિક્ષા પણ પુનઃ એ બે પ્રકારની છે. એક સામાન્ય આચારસ્વરુપ અને ખીજી વિશેષ માચારસ્વરૂપ. (૧૫૦૬) તે પ્રત્યેકના પણ ૧–સાધુ સંબંધી અને ર-ગૃહસ્થ સબધી, એમ બે પ્રકારો જાણવા. સાધુને અને ગૃહસ્થના સામાન્ય આચારધર્સ :- તેમાં (પ્રથમ ) હુ ગૃહસ્થની સામાન્ય આચારરૂપ સેવનશિક્ષાને કહું છું. (૧૫૦૭) લોક નિંદા કરે તેવા વ્યાપારના ત્યાગપૂર્ણાંક, ( મનના) કાલુષ્યથી રહિત, સદ્ધ ક્રિયાના પરિપાલનરૂપ (ધર્મની રક્ષા થાય તેવી) શખની કાન્તિ જેવી (નિષ્કલ'ક), મહાસમુદ્ર જેવી ગ‘ભીર ( હ-શાકથી રહિત ), ચદ્રની ઠંડી ચાંદની જેવી (કષાયરહિત), હરણીઆના નેત્ર જેવી ( નિર્વિકાર ) અને શેરડીની મધુરતા જેવી ( લેાકપ્રિય ) એવી વ્યવહારશુદ્ધિ ( જિનોક્ત માર્ગાનુસારિતા ) જો કે ઉત્તમ શ્રાવકકુળમાં મળેલાં જન્મના પ્રભાવે (શ્રાવકોને ) સહજસિધ્ધ હોય છે, તે પણ આ પ્રમાણે વિશેષતા જાણવી. (૧૫૦૮ થી ૧૦) જ્ઞાનવૃધ્ધ અને વયેવૃધ્ધની સેવા, શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ, પરોપકારીપણું, ઉત્તમ ચારિત્રવાળા મનુષ્યેાની પ્રશ'સા, દાક્ષિણ્યપરાયણતા, ઉત્તમ ગુણાનો અનુરાગ, ઉત્સુકતાનો ત્યાગ, અક્ષુદ્રપણું, પરલેકભીરુતા, સવČત્ર ( અણુક્ખ= ) ધનો પરિહાર, દેવગુરુ, અને અતિથિની પૂજા, પક્ષપાત વિના ન્યાયનું પાલન, અસદ્ આગ્રહનો ત્યાગ, અન્યની સાથે સ્નેહપૂર્વક વાર્તાલાપ, સકેટમાં સુધૈય', 'પત્તિમાં નિરભિમાનતા ( નમ્રતા ), પોતાના ગુણની પ્રશ'સા ( સાંભળવામાં ) લજ્જા, આત્મશ્લાઘાને ત્યાગ, ન્યાય અને પરાક્રમથી સુશોભિત, લજ્જાળુતા, સુંદર દીર્ઘદર્શિતા, ઉત્તમ પુરુષોના માર્ગોને (અથવા આચરણને) અનુસરવુ', સ્વીકારેલી પ્રતિજ્ઞાના ભારને વહન કરવામાં એક ધોરીવૃષભ ( સમ) પણું (પ્રાણાન્તે પણ પ્રતિજ્ઞાપાલન ), ઉચિત મર્યાદાનુ` પાલન, સહેલાઇથી પ્રસન્ન કરી શકાય તેવી સરળતા, જનપ્રિયત્ન, પરપીડાના ત્યાગ, સ્થિરતા, સહતેષ એ જ નિકપણું, ગુણાને સતત અભ્યાસ, પરહિતમાં એકરસિકતા, વિનીત સ્વભાવ, હિતાપદેશના આશ્રય ( સ્વીકાર ) કરવા, ( માતા-પિતાદિ ) ગુરુવના અને રાજા વગેરેના અવણુવાદ વગેરે નહિ કરવા, આ લેાક-પરલેાકના અપાય
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૭
ગ્રહણ-આસેવનશિક્ષાના પ્રકારે : ગૃહસ્થનો વિશિષ્ટ આચારધર્મ વગેરેનું સારી રીતે ચિંતન, વગેરે આ લેક-પરલેકમાં હિતકારી એવા ગુણસમૂહને શ્રાવકેએ નિત્ય પ્રયત્નપૂર્વક આત્મામાં સ્થિર કરે. (૧૫૧૧ થી ૧૯) એમ આ સામાન્ય આચારનો આરાધક ગૃહસ્થ, આ સામાન્ય ગુણે વિશેષ આચારમાં મુખ્ય હેતુ હોવાથી નિચે તે ગુણેની સિદ્ધિમાં પ્રયત્ન કરતાં વિશેષ આ ચારેને પણ સાધી શકે. (૧૫૨૦) સામાન્ય ગુણમાં પણ અશક્ત મનુષ્ય વિશેષ ગુણેમાં કેમ સમર્થ થઈ શકે ? સરસવ પણ ઉપાડવામાં અસમર્થ મેરુપર્વતને ઉપાડી ન શકે. (૧૫૨૧) લેકસ્થિતિમાં (સામાન્ય લેકમાં) પ્રધાન એ ઉત્તમ સાધુ પણ એ જ રીતે પોતાની ભૂમિકાને ઉચિત સામાન્ય આસેવનશિક્ષાને ( આચારને ) અનુસરે. (૧૫૨૨) હવે પૂર્વે (ગા. ૧૫૦૬) સૂચિત ઉત્તમ શ્રાવકની અને સાધુની, એમ બે પ્રકારની પણ વિશેષ આસેવનશિક્ષાને સમ્યગ્ર વિભાગથી સંક્ષેપમાં કહું છું. (૧૫ર૩) તેમાં પણ સામાન્ય આસેવનશિક્ષાના પાલનથી સવિશેષ યોગ્યતાને પામેલા, જિનમતના સમ્યગૂ જાણ એવા ગૃહસ્થની વિશેષ સેવન-શિક્ષા પ્રથમ કહેવાય છે. તે આ પ્રમાણે –
ગૃહસ્થને વિશિષ્ટ આચારધમ -પ્રતિદિન વધતા શુભ પરિણામવાળે (ગૃહસ્થ ઘરવાસની આસક્તિનું પરિણામ અહિતકર જાણીને, આયુષ્યને, યૌવનને અને ધનને સખ્ત પવનથી ડેલતા કેળના પત્રન લાગેલા જળબિન્દુના જેવું (ક્ષણવિનશ્વર) માનીને, સ્વભાવે જ વિનીત, સ્વભાવે જ ભદ્રિક, સ્વભાવે જ પરમ સંવેગી (વૈરાગી), પ્રકૃતિએ જ ઉદાર ચિત્તવાળે અને પ્રકૃતિએ જ યથાશક્તિ ઉપાડેલા ભારને વહન કરવામાં રીવૃષભ જે (પ્રતિજ્ઞાપાલક), એ બુદ્ધિમાન સુશ્રાવક સદાય સાધર્મિક વાત્સલ્યમાં, જીર્ણમંદિરના ઉદ્ધારમાં અને પરનિદાના ત્યાગમાં યત્ન કરે. (૧૫૨૪ થી ૨૮) તથા નિદ્રા પૂર્ણ થતાં (જાગતાં) જ પંચ મહા (પરમેષ્ઠિ) મંગળનું વિધાન (સ્મરણ) કરીને, (દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ વગેરેનું અનુસ્મરણ કરતે (ધર્મજાગરિકા પૂર્વક) ઉઠીને, (લઘુશંકાદિ) સમયેચિત કરીને, સ્વ ગૃહમંદિરમાં સંક્ષેપથી પણ શ્રી જિનપ્રતિમાઓને વાંધીને, સાધુની વસતિએ જાય અને ત્યાં આવશ્યક (પ્રતિક્રમણ) વગેરે કરે. (૧૫ર૯-૩૦) એમ કરવાથી ૧-શ્રી જિનેશ્વરની આજ્ઞાનું સમ્યગ પાલન, ૨-ગુરુપત્રતા (વિનય), ૩-સૂત્ર-અર્થનું વિશેષજ્ઞાન, ૪-યથાસ્થિત સામાચારી(આચાર)માં કુશળતા. પ-અશુદ્ધ (મિથ્યા) બુદ્ધિનો નાશ અને ૬-ગુરુ સાક્ષીએ ધર્મ, એમ સંપૂર્ણ વિધિ પળાય. (૧૫૩૧-૩૨) અથવા સાધુઓનો વેગ ન હોય, કે વસતિમાં સંકડાશ હેય, વગેરે કારણે ગુરુ આજ્ઞાથી પૌષધશાળાદિમાં પણ કરે. (૧પ૩૩) પછી ક્ષણ (સમય પ્રમાણે) સ્વાધ્યાય કરીને નવા સૂત્રને પણ ભણે. પછી ત્યાંથી નીકળીને, દ્રવ્યભાવથી નિર્મળ થઈને, પ્રથમ પિતાના ઘરમાં જ નિત્ય સવારે સૂત્ર વિધિપૂર્વક ચૈત્યવંદન અને વૈભવને અનુસારે પૂજા કરે. (૧૫૩૪-૩૫) તે પછી વૈરાગી ઉત્તમ શ્રાવક જે તેને તેવું કઈ ઘરકાયું ન હોય, તે તે વેળાએ જ શરીરશુદ્ધિ (સ્નાન) કરીને, ઉત્તમ શણગાર સજીને, પુ િવગેરે વિવિધ પૂજાની ઉત્તમ સામગ્રીના સમૂહને હાથમાં ઉપાડેલા પરિવારને
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
re
શ્રી સવેગ ર‘ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું
સાથે લઇને, શ્રી જિનમ`દિરે જાય અને પાંચ પ્રકારના અભિગમ(વિનય)પૂર્ણાંક ત્યાં પ્રવેશ કરીને, વિધિપૂર્વક સમ્યક્ શ્રેષ્ઠ પૂજા કરીને, જયવીયરાય સુધી (સ'પૂ`) દેવવન્દન કરે. (૧૫૩૬ થી ૩૮) પછી કોઈ કારણે ( પ્રાતઃ ) સામાયિક વગે૨ે (સાધુ સમીપે ન કરતાં) જિનજીવનના મ‘ડપમાં, પોતાના ઘેર કે પૌષધશાળામાં કયુ`' હોય તા સાધુઓની પાસે જઇને વન્તનપૂર્વક સમ્યક્ પચ્ચક્ખાણ કરે અને (ક્ષણ=)સમય પ્રમાણે શ્રી જિનવાણીનુ શ્રવણ કરે. (૧૫૩૯-૪૦) તથા બાળ—પ્લાન વગેરે સાધુના વિષયમાં ( શાતાદિ ) પૂછે અને તેમનુ (કરવાયેાગ્ય ઔષધાદિ) સમગ્ર કાય યથાયેાગ્ય ભક્તિપૂર્વક પૂર્ણ કરે. (૧૫૪૧) તે પછી આજીવિકા માટે કુળક્રમને અનુસરીને, લોકાપવાદ ન થાય તે રીતે, અનિંદિત (ધ નિંદાય નહિ તેવા ) વેપારને કરે (૧૫૪૨) ભોજનવેળાએ ઘેર આવીને ( સ્નાનાદિ કરી શ્રીસ`ઘના મદિરે ) પુષ્પાદિથી ( અંગપૂજા), નૈવેદ્યાદિથી ( અગ્રપૂજા) વસ્ત્રાદિથી (સત્કારપૂજા) અને ઉત્તમ ભાવવાહી સ્તેાત્રથી (ભાવપૂજા) –એમ ચાર પ્રકારની ધૃજાવડે વિધિપૂર્વક શ્રી જિનપ્રતિમાને સમ્યગ પૂજીને, તે પછી સાધુ પાસે જઈને, “હે ભગવંત ! મારા ઉપર અનુગ્રહ કરે.” જગજીવવત્સલ આપ અશનાદિ વસ્તુઓને ગ્રહણ કરીને, સ'સારરૂપી કુવામાં પડેલા મને હાથનો ટેકો આપેા. (બહાર કાઢો, એમ વિનતિ કરે. ) (૧૫૪૩ થી ૪૫) પછી (સાથે) ચાલતા સંઘાટકની ( એ સાધુની ) પાછળ ચાલતા ઘરના બારણા સુધી જાય. એ પ્રસંગે ખીજા ( સ્વજનો ) પણ ( ઘરમાંથી ) સામા આવે અને તે ( સવે`) વન્દન કરે.. પછી પ્રગટેલી શ્રદ્ધા(દાનરુચિ ) વાળા શ્રાવક પણ ( ગુરુના ) પગને પ્રમાને, આસને બેસવાની વિનંતિ કરીને, વિધિપૂર્વક સ ંવિભાગ કરે. (દાન આપે) (૧૫૪૬-૪૭) પછી વંદનપૂર્ણાંક વળાવીને, પાછા ઘેર આવીને, પિતાદિને જમાડીને, પશુઓ, નોકરા વગેરેની પણ ચિંતા ( સંભાળ ) કરીને, ( તેને યથાયેાગ્ય ચારો, પાણી, ભોજન વગેરે આપીને ), બહારગામથી આવેલા શ્રાવકોની પણ ચિ'તા કરીને અને માંદાએની સંભાળ કરીને, પછી ઉચિત સ્થાને-ઉચિત આસને બેસીને, કરેલા પચ્ચક્ખાણનુ સ્મરણ કરીને (પારીને), શ્રી નવકારમંત્રને ગણીને પછી ભોજન કરે. (૧૫૪૮ થી ૫૦) ભાજન કર્યાં પછી વિધિથી ઘરમંદિરનાં પ્રતિમાજી આગળ બેસીને, ચૈત્યવન્દન કરીને, દિવસચરમ' વગેરે પચ્ચક્ખાણ કરે. (૧૫૫૧) સમય પ્રમાણે સ્વાધ્યાય અને કંઈક નવું પણ ભણીને, પુન: આજીવિકા નિમિત્તે અનિંદનીય વેપાર કરે. (૧૫પર) સધ્યા સમયે પુન: પેાતાના ઘરમદિરમાં શ્રી જિનેશ્વોની પૂજા કરીને, ઉત્તમ સ્તુતિ-સ્તોત્રપૂર્ણાંક વંદન પણ કરે. (૧૫૫૩) પછી સ`ઘના શ્રી જિનમ`દિરે જઇને, શ્રી જિનમિ બાને પૂજીને ચૈત્યવન્દન કરે અને પ્રાતઃકાળે કહ્યુ` તે રીતે સાંજે પણ સામાયિક-પ્રતિક્રમણાદિ કરે. (૧૫૫૪) તે (પ્રતિક્રમણાદિ જો સાધુ પાસે ન કરે, તો પછી સાધુના ઉપાશ્રયે જાય, ત્યાં વંદના, આલેાચના અને ક્ષમાપના પણ કરીને પચ્ચક્ખાણ સ્વીકારે, અને સમય પ્રમાણે ધમ શાસ્ત્રનું શ્રવણ, સાધુઓની વિશ્રામણા શરીરસેવા ) વગેરે ભક્તિપૂર્વક વિધિથી કરે. (૧૫૫૫-૫૬) સદ્દિગ્ધ શબ્દો
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુને વિશિષ્ટ આચાર ધર્મ (અર્થો) પૂછીને અને શ્રાવકવર્ગનું પણ ઔચિત્ય કરીને ઘેર જાય. વિધિપૂર્વક શયન કરે અને દેવ-ગુરુનું સ્મરણ કરે. (૧૫૫૭) ઉત્કૃષ્ટ બ્રહ્મચર્ય પાળે, અથવા મૈથુનનું અમુક વાર વગેરે નિયમપૂર્વક પ્રમાણ કરે. પછી કંદર્પ, (કૌકુચ) વગેરેને તજીને એકાન્ત સ્થળે શયન કરે, (૧૫૫૮) એમ છતાં આકરા મહદયને વશ જે કઈ રીતે અધમ (ગ) કાર્યમાં વતે, તે પણ મોહનો વેગ ( વિકાર) શાન્ત થયા પછી ભાવપૂર્વક આ પ્રમાણે વિચારે. (૧૫૫૯) મેહ દુઃખનું અને સર્વ અનર્થોનું મૂળ છે, એને વશ પડેલા પ્રાણીઓ હિતને અહિત માને છે. (૧૫૬૦) વળી જેને વશ પડેલા મનુષ્ય સ્ત્રીઓનાં અસાર પણ મુખ વગેરેને ચંદ્ર વગેરેની ઉપમા આપે છે. અહા ! તે મોહને ધિક્કાર થાઓ ! (૧૫૬૧) (એમ મેહને ધિક્કારતે તે) સ્ત્રી શરીરના (સ્વત= ) વાસ્તવિક સ્વરૂપનું તે રીતે ચિંતન કરે, કે જે રીતે મેહશત્રુને જીતવાથી સંવેગને આનંદ ઊછળે. (૧૫૬૨) તે આ પ્રમાણે–સ્ત્રીઓનું જે મુખ ચંદ્રની કાન્તિ જેવું મનહર (કહેવાય) છે, તે પણ મેલને કરતાં (ચક્ષુ-કાન-નાક અને મુખ, એ) સાત નાળાંથી યુક્ત છે. (૧૫૬૩) મોટાં અને -ગોળ એવાં સ્તને માંસથી ભરેલા (લેચા) છે, પિટ અશુચિની પેટી છે અને શેષશરીર
પણ માંસ, હાડકાં અને નસ( ની રચના માત્ર છે. ) (૧૫૬૪) વળી શરીર સ્વભાવથી જ દુધવાળું, મેલથી ભરેલું, મલિન અને નાશ પામનારું છે, પ્રકૃતિથી જ અધોગતિનું દ્વાર, ધૃણાજનક અને તિરસ્કરણીય છે. (૧૫૬૫) વળી જે (રમણ =) ગુહ્ય ભાગ, તે પણ અતિ લજજા પમાડનાર અનિષ્ટરૂપ હોવાથી તેને ઢાંકવો પડે છે, છતાં તેમાં જે રાગ કરે તે મનુષ્ય ( અ s ) ખેદની વાત છે કે બીજા કયા નિમિત્તથી વિરાગી થશે? અથવા બીજી કયી વસ્તુમાં રાગ નહિ કરે ! (૧૫૬૬) આવા ગુણ(દોષ) વાળી સ્ત્રીઓના ભોગમાં જેઓ વિરાગી છે; તેઓએ જ નિએ જન્મ, જરા અને મરણને જલાંજલી આપી છે. (૧૫૬૭) એમ જે નિમિત્તથી (જીવનમાં) બાધા (ગુણઘાત) થાય, તેના તે તે પ્રતિપક્ષને પહેલીપાછલી રાત્રિના સમયે સમ્યગૂ વિચારે, બહુ કહેવાથી શું? (૧૫૬૮) શ્રી તીર્થંકરની સેવા, પંચવિધ આચારરૂપી ધનવાળા (પાલક) ગુરુની ભક્તિ, સુવિહિત યતિજનની (સાધુઓની) સેવા, સમાન કે અધિક ગુણની સાથે રહેવું, (૧૫૬૯) નવા નવા ગુણોને મેળવવા, અપૂર્વ અને અપૂર્વતર ( શ્રેષ્ઠાતિશ્રેષ્ઠ અથવા નવા નવા) શ્રુતને અભ્યાસ, અપૂર્વ અર્થનું જ્ઞાન અને નવી નવી હિતશિક્ષા મેળવવી. (૧૫૭૦) સમ્યકત્વગણની વિશુદ્ધિ ( નિમળતા) કરવી, યથાગૃહિત વતેમાં અતિચાર નહિ સેવવા, સ્વીકારેલા ધર્મરૂપી ગુણેનો વિરોધ ન થાય તેવાં ઘરકાર્યો કરવાં. (૧પ૭૧) ધર્મમાં જ ધનની, બુદ્ધિ કરવી, સાધમિકમાં જ ગાઢ રાગ કરવો અને શાસ્ત્રકથિત વિધિના પાલક અતિથિને દાન કર્યા પછી શેષ વધેલું ભોજન કરવું. (૧૫૭૨) આ લેકનાં (લૌકિક) કાર્યોમાં શિથિલતા (અનાદર), પરલકની આરાધનામાં એકરસતા ( આદર), ચારિત્રગુણમાં લાલુપતા, કાપવાદ થાય તેવાં કાર્યોમાં ભીરુતા (૧૫૭૩) અને સંસાર–મોક્ષના વાસ્તવિક ગુણ-દેષની ભાવનાને અનુસરીને પ્રત્યેક પ્રસંગે સમ્યક્રયા પરમ “સંગરસને ” અનુભવ કરે. (૧૫૭૪) સર્વ કાર્યો વિધિપૂર્વક
૧૨
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
શ્રી સંવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલુ
કરવાં, શ્રી જિનશાસન દ્વારા પરમ શમરસની પ્રાપ્તિ અને સંવેગના સારભૂત સામાયિક, સ્વાધ્યાય તથા ધ્યાનમાં એકરસિકતા, (૧૫૭૫) એ વગેરે ઉત્તર ઉત્તર ગુણસમૂહને સમ્યગ્ આરાધતા, અતૃપ્ત, બુદ્ધિમાન, એવા કુલિન ગૃહસ્થ સમયને વીતાવે. (૧૫૭૬) એથી જેમ કેાઈ પગલે પગલે મેટા પણ પર્યંત ઉપર ચઢે, તેમ ધીર પુરુષ આરાધનારૂપી પવ ત ઉપર સમ્યક્ સમારુઢ થાય. (૧૫૭૭) એ પ્રમાણે ધમના અથી ગૃહસ્થના વિશેષ આચારો અહી સુખી કહ્યા. હવે સાધુ સંબંધી તે (વિશેષ આસેવનશિક્ષા) સંક્ષેપમાં કહીએ છીએ. (૧૫૭૮) સાધુના વિશિષ્ટ આચારધર્મ :-સિદ્ધાન્તના જ્ઞાતાઓએ કહેલી માત્ર સાધુની જે પ્રતિદિનની ક્રિયા, તેને જ વિશેષ આસેવનક્રિયા પણ કહી છે. તે આ પ્રમાણે જાણવી. (૧૫૭૯) પ્રતિલેખના, પ્રમાના, ભિક્ષાચર્યાં, આલેચના, ભોજન, પાત્ર ધાવાં, વિચાર ( સ્થંડિલે જવુ...), સ્થંડિલ ( શુદ્ધિ ) અને પ્રતિક્રમણ કરવું, વગેરે. (૧૫૮૦) વળી જે ‘ ઇચ્છાકાર-મિથ્યાકાર ’ વગેરે ઉપસ'પદા સુધીની સુવિહિત જનને યોગ્ય દશધા સામાચારી (તેનું પાલન કરે,) (૧૫૮૧) સ્વયં ભણે, અન્યને ભણાવે અને તત્ત્વને પણ પ્રયત્નથી વિચારે. જો આ વિશેષ આચારોમાં આદર ન હેાય, તે તે મુનિ વ્યસની ( મિથ્યા આાદતવાળા ) છે. (૧૫૮૨) એમ ગણુ-દોષની પરીક્ષા કરીને તથા ગ્રહણુશિક્ષારૂપે જ્ઞાનને મેળવીને, ક્ષણ ક્ષણુ આસેવનશિક્ષાને અનુસરવુ. (૧૫૮૩) એ પ્રમાણે સામાન્યતયા ધર્મના સઘળાય અથી આ, આ અવાન્તરભેદો સહિત જે બન્ને પ્રકારની શિક્ષા કહી તેનાથી યુક્ત હોય, તે આરાધનામાં એકચિત્તવાળાનુ (તા પૂછ્યું જ) શું? (૧૫૮૪) ધર્માથી ને પણ પૂના આચારોના ( દૃઢ ) અભ્યાસ વિના એમ જ વિશેષ આરાધના શકય નથી. (૧૫૮૫) તે કારણે તે ( વિશેષ ) આરાધનાના અથી એ સ` રીતે આ કહી તે શિક્ષાઓમાં પ્રયત્નપૂક યત્ન કરવા, હવે આ પ્રસંગથી સયુ`. (૧૫૮૬) એમ ધર્માંપદેશથી મનેહર અને પરિક વિધિ વગેરે ચાર મુખ્ય દ્વારાવાળી આરાધનારૂપ સંવેગ રંગશાળાના પંદર પેટાદ્વારવાળા પહેલા (પરિક`) દ્વારનુ`. આ ત્રીજી શિક્ષાદ્વાર ભેદ(પ્રભેદ)પૂર્ણાંક સમાપ્ત થયુ. (૧૫૮૭-૮૮)
ચેાથુ' વિનયદ્વાર :-પૂર્વોક્ત (અને ) શિક્ષાઓમાં ચતુર પણ આરાધક વિનય વિના કૃતાર્થ ન થાય, માટે હવે વિનયદ્વાર કહીએ છીએ. (૧૫૮૯) વિનય પાંચ પ્રકારના કહ્યો છે. જ્ઞાન-દર્શન અને ચારિત્રમાં વિનય, ચોથે તપવિનય અને છેલ્લે ઉપચારવિનય. (૧૫૯૦) તેમાં જ્ઞાનના વિનય ૧-કાલ, ૨-વિનય, ૩-મહુમાન, ૪–ઉપધાન, પ–અતિન્હવણુ તથા ૬-વ્યંજન, છ-અ અને ૮-તદ્રુભય, એમ આઠ પ્રકારે છે. (૧૫૯૧) દ’વિનય (પણ) નિઃશ'કિત, નિષ્ઠાંક્ષિત, નિવિ`તિગિચ્છા, અમૂઢદૃષ્ટિ, ઉપબૃંહણા, સ્થિરીકરણ, વાત્સલ્ય અને પ્રભાવના, એ આડ પ્રકારે જાણવા. (૧૫૯૨) પ્રણિધાનપૂર્વીક જે ત્રણ ગુપ્તિ અને પાંચ સમિતિઓને આશ્રીને ઉદ્યમ કરે, તેને (અષ્ટધા) ચારિત્રવિનય થાય. (૧૫૯૩) તપમાં તથા તપના રાગી તપસ્વીઓમાં ભક્તિભાવ, બીજા અતપસ્વીઓની હીલનાને ત્યાગ અને શક્તિ અનુસાર પણ તપને ઉદ્યમ, આ તપવિનય જાણવા. (૧૫૯૪)
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિનયનું માહાત્મ્ય
૧
ઔપચારિક વિનય કાયિક, વાચિક અને માનસિક-એમ ત્રણ પ્રકારે છે. તે પ્રત્યેક પણ પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ-એમ બે પ્રકારે છે. (૧૫૯૫) તેમાં ગુણવંતાના દન માત્રથી પણ ઊભા થવુ, સાત-આઠ પગલાં આવતાની સામે જવું, વિનયપૂર્ણાંક એ હાથ જોડીને અંજલિ કરવી, તેના પગ પ્રમાજ વા, આસન આપવું અને તેઓ બેઠા પછી ઉચિત સ્થાને પાતે બેસવું, ઈત્યાદિ કાયિકવિનય જાણવેા. અધિક જ્ઞાનીને આશ્રીને ગૌરવવાળાં વચનો કહીને, તેના ગુણગણનું કીર્તન કરનારને . વાચિકવિનય થાય અને તેને આશ્રીને જ જે અકુશળ મનનો નિધ અને કુશળ મનની ઉદીરણા થાય, તે માનસિકવિનય ( જાણુવા ). (૧૫૯૬ થી ૯) તેમાં આસન આપવુ', વગેરે (તેની પ્રત્યક્ષ કરાય તે) પ્રત્યક્ષવિનય અને ગુરુના વિરહમાં પણ તેઓએ કહેલી વિધિ ( ક્રિયા ) જેમાં મુખ્ય વ્હાય એવી પ્રવૃત્તિ કરવાથી તે જ પરોવિનય કહેવાય. (૧૯૦૦) એ પ્રમાણે ઘણા ભેદવાળા વિનયને સારી રીતે જાણીને આરાધનાનો અભિલાષી, ધીર, તે વિનયને સમ્યક્ કરે. કારણ કે-(૧૯૦૧) જેની પાસેથી વિદ્યા શીખે, તે ધમગુરુનો અવિનયથી જે પરાભવ કરે, તેને તે સારી રીતે ગ્રહણ કરેલી પણ વિદ્યા દુઃખપૂર્વક ફળને આપે છે. (૧૬૦૨) વળી જો ગુરુઓએ ઉપદેશેલા વિનયને ( હિતશિક્ષાને ) ભાવથી સ્વીકારે ( આચરે ), તે મનુષ્ય સત્ર વિશ્વાસ, ( તત્ત્વાતત્ત્વનો ) નિણ્ય અને ( વિશિષ્ટ ) બુદ્ધિને મેળવે છે. (૧૬૦૩) કુશળ પુરુષો સાધુના અથવા ગૃહસ્થાના વિનયને જ પ્રશ'સે છે. ( કારણ કે–તે સવ ગુણાનું મૂળ છે..) અવિનીત મનુષ્ય લેકમાં કીર્તિને અને યશને નિયમા નથી પામતા. (૧૬૦૪) કેટલાક વિનયને જાણવા છતાં ક`વિપાકના દોષથી રાગ-દ્વેષને વશ પડેલા, વિનય કરવાને ઇચ્છિતા નથી. (૧૬૦૫) વિનય લક્ષ્મીનું મૂળ છે, વિનય સમસ્ત સુખનું મૂળ છે, વિનય નિશ્ચે ધનુ' મૂળ છે અને વિનય કલ્યાણ ( મેાક્ષ)નુ પણ મૂળ છે. (૧૬૦૬) વિનયરહિતનું સઘળું પણ અનુષ્ઠાન નિરČક છે, વિનયવાળાનું તે સઘળું ( અનુષ્ઠાન ) સફળતાને પામે છે. (૧૬૦૭) તથા વિનયરહિતને (આપેલી) સઘળી પણ શિક્ષા નિરર્થક થાય છે. શિક્ષાનુ ફળ વિનય અને વિનયનુ ફળ સ`માં મુખ્યતા (અગ્રેસરતા) છે. (૧૬૦૮) વિનયથી દોષ પણું ગુણુસ્વરૂપ બને છે, અવિનીતના ગુણા પણુ દોષરૂપ બને છે. સજ્જનોના મનને રંજન કરનારી મૈત્રી પણ વિનયથી થાય છે. (૧૬૦૯) માતા-પિતા પશુ વિનીતમાં સમ્યગ્ ગુરુપણું (તેને ગુરુરૂપે) જુએ છે અને ખેદજનક છે કે-અવિનીતના માતા-પિતા પણ તેને શત્રુરૂપે જુએ છે. (૧૬૧૦) વિનયાપચાર કરવાથી અદૃશ્ય રૂપવાળા (દેવાદિ) પણ દન આપે છે, અવિનયથી રુષ્ટ થએલા પાસે રહેલા પણ (તે) શીઘ્ર દૂર જાય છે. (૧૬૧૧) પ્રસૂત ગાય પોતાના વાછરડાને જોઈ ને જેમ અતિ પ્રસન્ન થાય, તેમ પત્થર જેવા કઠોર હૃદયવાળા અને અસહિષ્ણુ (તેજોદ્વેષી ) પણ ( મનુષ્ય ) વિનયથી શીઘ્ર પ્રસન્ન થાય છે. (૧૬૧૨) વિનયથી વિશ્વાસ, વિનયથી સકળ પ્રયેાજનની સિદ્ધિ અને વિનયથી જ સર્વ વિદ્યા પણ સફળ બને છે. (૧૬૧૩) ગુરુનો પરાભવ કરનારી બુધ્ધિરૂપ દોષથી સુશિક્ષિત પણુ
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર
શ્રી સંવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ
અવિનીતની વિદ્યા નાશ પામે છે, તે નાશ ન પામે તે પણ ગુણકારક થતી નથી. (૧૬૧૪) અવિનીતને વિદ્યા આપતા ગુરુ પણ ઉપાલ'ભને પામે છે, પેાતાના કાર્યાંને ગુમાવે છે અને અવિનીતથી વિનાશને પણ પામે છે. (૧૯૧૫) વળી સારા કુળમાં જન્મેલી, શ્રેષ્ઠ પતિને વરેલી કુલમાલિકા, જેમ ( પતિના બળને પામે), તેમ વનયવંત પુરુષે ગ્રહણ કરેલી વિદ્યા પણ બળવાન બને છે. (૧૬૧૬) શ્રેણિક રાજાની જેમ ગુરુનો પરાભવ કરનારા ધ્રુવિ‘નીતમાં વિદ્યા સ’ક્રમતી નથી. તે જ જો વિનીત બને, તેા શ્રેણિકની જેમ તેનામાં સક્રમે પણ છે. (૧૬૧૭) તે આ પ્રમાણે :
વિનય વિષે શ્રેણિક રાજાના પ્રબંધ :-રાજગૃહ નગરમાં ઈન્દ્રે જેની પ્રશ'સા વિસ્તારી છે તેવા, સમ્યક્ત્વની સ્થિરતામાં દૃઢ અભ્યાસી હોય તેવા, સમ્યક્ત્વમાં સ્થિર મુધ્ધિવાળા શ્રેણિક નામ રાજા હતા. (૧૬૧૮) તેને સઘળી સ્ત્રીઓમાં મુખ્ય ચેલા નામે રાણી અને ચાર પ્રકારની બુધ્ધિથી સમૃધ્ધ એવા અભય નામનો તેનો જ પુત્ર મત્રી હતા. (૧૯૧૯) એક પ્રસંગે રાણીએ રાજાને કહ્યુ કે– મારા માટે એક સ્તંભવાળા મહેલ કરાયા. (૧૬૨૦) દુઃખેથી વારી શકાય તેવા સ્ત્રીના આગ્રહથી સંતપ્ત થયેલા રાજાએ તેની વાત સ્વીકારી અને અભયકુમારને (તેમ કરવા ) આદેશ કર્યાં- (૧૬૨૧) તે પછી ( અભય મંત્રી ) થ'ભા નિમિત્તે સુતારની સાથે અટવીમાં ગયા અને ત્યાં લીલેા, અતિ મેટી શાખાવાળા એક વૃક્ષ જોયા. (૧૬૨૨) અભયે તે દેવથી અધિષ્ઠિત હશે, એમ માની ઉપવાસ કરીને વિવિધ પુષ્પો અને ગ્રૂપાથી તે વૃક્ષને અધિવાસિત કર્યાં ( પૂજ્યે ) (૧૬૨૩) પછી તેની બુધ્ધિથી પ્રસન્ન થએલા તે વૃક્ષમાં રહેનારા દેવે રાત્રિએ ઊંધેલા અભયને કહ્યુ', હે મહાનુભાવ ! આ વૃક્ષને તું છેઢીશ નહિ. (૧૯૨૪) તું તારા ઘેર જા, હું સર્વ ઋતુનાં વૃક્ષા, કળા અને પુપેથી મનોહર એવા બગીચાથીશે।ભતા એકસ્તંભા મહેલ કરીશ, (૧૬૨૫) એમ તેણે અટકાવેલા અભય સુતારની સાથે પોતાના ઘેર ગયા અને દેવે પણ આરામયુક્ત મહેલ બનાવ્યા. (૧૬૨૬) તે મહેલમાં રાણી સાથે વિવિધ ક્રીડા કરતા, પ્રીતિરૂપ સમુદ્રમાં ડૂબેલા, એવા રાજાના દિવસો વીતે છે. (૧૬૨૭) તે પછી (કોઈ વાર) તે નગરમાં રહેતા એક ચંડાળની પત્નીને ગર્ભના પ્રભાવે કોઈ એક દિવસે આંબાના કળાનો દાહક પ્રગટયા. (૧૬૨૮) પણ તે દેહદ ન પૂરાવાથી તેને પ્રતિક્રિન ક્ષીણ થતાં સર્વાં અંગોવાળી જોઈને ચ'ડાળે પૂછ્યું. હે પ્રિયા ! આમાં શુ કારણ છે ? (૧૯૨૯) ત્યારે તેણીએ પરિપકવ આંબાનાં કળાનો દાહદ કહ્યો. ચંડાળે કહ્યુ. આંબાના ફળનો ને કે આ અકાળ છે, તે પણ કે સુતનુ ! કયાંયથી પણ તે હું લાવી આપીશ, ધીરી થા. તે પછી તે ચંડાળે રાજાનો ખાગ સર્વ ઋતુના ફળવાળા સાંભળ્યા (૧૬૩૦-૩૧) અને બહાર ઉભા રહીને તે આરામને જોતાં તેણે એક પાકેલાં ફળવાળા આંખાનો વૃક્ષ જોયા. તે પછી રાત્રિ થઈ ત્યારે તેણે અવનામિની ( નમાવનારી ) વિદ્યા વડે ડાળીને નમાવીને
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિનય વિષે શ્રેણિક રાજાનો પ્રબંધ આંબાનાં ફળ લીધાં અને પુનઃ ઉત્તમ પ્રત્યવામિની વિદ્યાવડે તે ડાળીને પુનઃ ઉંચી પહોંચાડીને પ્રસન્ન થયેલા તેણે તે ફળ પત્નીને આપ્યાં અને પૂર્ણ દેહદવાળી તે ગર્ભને વહન કરવા લાગી. (૧૬૩૨ થી ૩૪) તે પછી બીજાં બીજાં વૃક્ષોનું અવેલેકન કરતા રાજાએ આંબાને પૂર્વદિવસે જેએલાં ફળ વિનાને જોઈને રખેવાળ પુરુષને કહ્યું, અહો ! આ આંબાને ફળના ભારરહિત ચૂંટેલે કેણે બનાવ્યા ? તેઓએ કહ્યું, હે દેવ ! નિચે અહીં કેઈ અન્ય પુરુષ પેઠે નથી, તેમ નીકળતા–પેસતા કેઈનાં પગલાં પણ પૃથવીતલમાં દેખાતાં નથી. તેથી હે દેવ! આ આશ્ચર્ય છે, (૧૬૩૫ થી ૩૭) પછી જેનું આવું અમાનુષી (અચિંત્ય) સામર્થ્ય છે, તેને કંઈ પણ અકરણીય નથી, ( અર્થાત્ તે શું ન કરે?) એમ વિચારીને શ્રેણિકે અભયને કહ્યું, હે પુત્ર! આવા પ્રકારનાં કાર્યો કરવામાં સમર્થ ચોરને જલ્દી પકડે. (કારણ કે-) (આજે) જેમ ફળને ચે, તેમ કઈ દિવસ પત્નીને પણ હરણ કરે. (૧૬૩૮-૩૯) ભૂમિતલે સ્પર્શતા મસ્તકવાળા (વિનયથી નમેલે) અભય “મહા પ્રસાદ”—એમ કહીને (આજ્ઞાને મસ્તકે ચઢાવીને), ત્રિકમાં
કેમાં (ચૌટામાં), ચારને કાળજીપૂર્વક શોધવા લાગ્યા. (૧૬૪૦) કેટલાક દિવસો વીત્યા પણ તેના સમાચાર પણ ન મળ્યા, ત્યારે અભયે અત્યંત ચિંતાતુર ચિત્તવાળે થયે. (૧૬૪૧) પછી અન્ય દિવસે (કેઈ) નટે નગરીની બહાર નાટક શરૂ કર્યું, ત્યાં ઘણે માનવસમૂહ ભેગે થયે, અભયે પણ ત્યાં જઈને સ્વભાવ ઓળખવા માટે કહ્યું, હે મનુષ્ય ! જ્યાં સુધી નટ ન આવે ત્યાં સુધી મારી એક વાર્તાને સાંભળે. (૧૬૪૨-૪૩) તેઓએ પણ કહ્યું, હે નાથ! કહે. તે પછી અભય કહેવા માંડે કે–વસંતપુર નગરમાં છણ શેઠને એક પુત્રી હતી, દરિદ્રતાથી હણાએલા પિતાએ તેને પરણાવી નહિ, પછી બૃહતકુમારી (મેટી ઉંમરની) તે વરના પ્રજનવાળી કામદેવને પૂજવા લાગી. (૧૬૪૪-૪૫) (એકદા પૂજા માટે) આરામમાંથી ચેરીથી પુપિને વિણતી તેને માળીએ જોઈ અને કંઈક વિકારપૂર્વક તેને બેલાવી. (૧૬૪૬) તેથી તેણીએ તેને કહ્યું, શું તારે મારા જેવી બહેન-બેટીઓ નથી?, કે જેથી કુમારી પણ મને તું આવું કહે છે? (૧૯૪૭) તેણે કહ્યું, જે તું પરણ્યા પછી ભર્તારે ભગવ્યા પહેલાં મારી પાસે આવે તે તને છડું, અન્યથા નહિ. (૧૬૪૮) પછી “એમ કરીશ”—એમ સ્વીકારીને તે ઘેર ગઈ પછી કઈ દિવસે પ્રસન્ન થએલા કામદેવે તેને સુંદર મંત્રીનો પુત્ર વર આપે (૧૬૪૯) અને અતિ શ્રેષ્ઠ લગ્નવેળાએ હસ્તગ્રહયેગે (હાથ મેળવવાપૂર્વક) તે તેને પરણી? એ સમયે સૂર્યનું બિંબ અસ્તાચળે પહોંચ્યું (અસ્ત થયે). (
૧૫) પછી કાજળ અને ભમરા જેવી કાન્તિવાળી અતિ (કાળી) અંધકારની શ્રેણી સર્વ દિશાઆમાં ફેલાણી. (તે પછી) કુમુદનાં (રાત્રિવિકાસી કમળોનાં) ખંડની જડતાને દૂર કરનાર ચંદ્રનું મંડલ ઊગ્યું. (અર્થાત્ કુમુદને વિકસાવતે ચંદ્ર ઊગે.) (૧૬પ૧) પછી વિવિધ મણિમય ભૂષણેથી શોભતાં મનેહ સર્વ અંગોવાળી તે વાસભુવનમાં પહોંચી અને શત
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું રને વિનવે કે-(૧૬પ૨) “પરણીને પ્રથમ મારી પાસે આવવું” એવું માળીનું (વચન) તે વેળા મેં સ્વીકાર્યું છે, તેથી હે પ્રિયતમ ! હું ત્યાં જાઉ છું, રજા આપ ! (૧૯૫૩) (તે સાંભળીને) “આ સત્ય પ્રતિજ્ઞાવાળી છે”—એમ માનીને તેણે અનુમતિ આપી. પછી પહેરેલાં શ્રેષ્ઠ ભૂષણવાળી નગરની બહાર જતી તેને ચેરોએ જોઈ તેથી “આ તે મહા નિધાન (મળ્યું)'—એમ બોલતા (તેઓએ) તેણીને પકડી અને તેણીએ પિતાની હકીકત જણાવી. (૧૬૫૪–૫૫) ચરોએ કહ્યું, હે સુતનુ! જા, પણ શીધ્ર પાછી વળજે, કે જેથી તને ચેરીને જેવા આવ્યા તેવા અમે પાછા જઈએ. (૧૬૫૬) “એમ કરીશ”એવું કહીને તે ચાલી. પછી અર્ધમાગે ચપળ કીકીઓથી આકૂળ એવી ઉછળતી આંખના વિભ(કટાક્ષ)વાળે, રણકાર કરતા (કચકચાવેલા ) મેટા દાંતવાળે, અત્યંત ફાડેલી ભયંકર મુખરૂપી ગુફાવાળે, “આવ આવ, ઘણા સમયથી ભૂખ્યા મને તું મળી છે”એમ બેલ, અત્યંત ભયંકર શરીરવાળે, અતિ દુ:પ્રેક્ષ્ય (સામે જોવાય પણ નહિ તે) એક રાક્ષસ આવ્યું. તેણે પણ હાથથી પકડી અને તેણીએ સાચી વાત કહી (૧૬૫૭ થી ૫૯) તેથી તેણે છોડી દીધી. પછી બગીચામાં જઈને સુખે સૂતેલા માળીને જગાડ અને કહ્યું, હે સજજન ! તે હું અહીં આવી છું. (૧૬૬૦) આવી રાત્રિએ આભૂષણ સહિત તું શી રીતે આવી?–એમ માળીએ પૂછયું અને તેણીએ જેમ બન્યું હતું તેમ સઘળું કહ્યું. (૧૮૬૧) તેથી અહે ! સત્ય પ્રતિજ્ઞાવાળી આ મહાસતી છે, એમ વિચારતા માળીએ પગમાં પડીને (નમીને ) તેને ત્યાંથી છોડી દીધી (રજા આપી). (૧૯૬૨) પછી રાક્ષસ પાસે આવી, તેણીએ માળીનો વૃતાન્ત કહ્યો, તેથી “અહો ! આ મહા પ્રભાવવાળી છે, કે જેને તે માળીએ પણ છોડી દીધી ”—એમ વિચારીને રાક્ષસે પણ પગમાં પડીને (નમીને) છોડી દીધી. પછી ચેરે પાસે ગઈ અને પૂર્વ વૃત્તાન્ત કહ્યો. (૧૬૬૩-૬૪) અન૫ મહિમા જેવાથી પક્ષપાતી (સન્માનવાળા) બનેલા તેઓએ પણ વંદન કરીને અલંકાર સાથે જ તેને ઘેર મોકલી. (૧૬૬૫) પછી આભરણે સહિત અક્ષત શરીરવાળી અને અખંડ શીલવાળી, તે પતિની પાસે ગઈ અને જે બચે તે સર્વ વૃત્તાન્ત કો. (૧૯૬૬) પછી પ્રસન્ન ચિત્તવાળા તેની સાથે સમસ્ત રાત્રિ સૂતી. પ્રભાતનો સમય થયે મંત્રીપુત્રે વિચાર્યું કે-(૧૬૬૭) ઈચ્છાને અનુસરનારા, સારા રૂપવાળા, સમાન સુખ–દુઃખવાળા (સુખ-દુઃખમાં ભાગ કરનારા) અને રહસ્યને (ગુપ્ત વાતને) બહાર નહિ કાઢનારા
ગંભીર )-એવા મિત્રને અને એવી સ્ત્રીને ઊંઘમાંથી જાગતાં જ જેનારા (પ્રાત:દર્શન કરનારા પુરુષ) ધન્ય છે, (અર્થાત્ ધન્ય પુરુષને આવા સગુણ મિત્ર કે પત્ની મળે છે.) (૧૬૬૮) એ પ્રમાણે વિચારતાં તેણે તેણીને સમગ્ર ઘરની સ્વામિની કરી, અથવા નિષ્કપટ પ્રેમથી સંપેલા હૃદયવાળાને શું (સન્માન) ન કરાય? (૧૯૬૯) (પછી અભયે પૂછયું) ભાઈઓ ! મને કહે, એ રીતે પતિ, ચેર, રાક્ષસ અને માળી, એ ચારમાં એ સ્ત્રીનો ત્યાગ કરવામાં દુષ્કર કેણે કર્યું? (૧૬૭૦) ઈર્ષાળુઓએ કહ્યું, સ્વામિન! પતિએ અતિ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિનય વિષે શ્રેણિક રાજાનો પ્રબંધ દુષ્કર કર્યું, કે જેણે રાત્રિએ પિતાની પ્રિયાને પરપુરુષ પાસે મેકલી. (૧૯૭૧) સુધાળ(ભૂખ્યા)ઓએ કહ્યું, રાક્ષસે જ અતિ દુષ્કર કાર્ય કર્યું, કે જેણે ઘણા કાળથી ભૂખે છતાં ભણ્ય કરવાગ્યનું પણ ભક્ષણ ન કર્યું. (૧૬૭૨) પછી પરદારિકોએ કહ્યું, હે દેવ! એક માળી દુષ્કરકારી, કે જેણે રાત્રે સ્વયં આવેલી પણ તેણીને છોડી દીધી. (૧૬૭૩) ચંડાળે કહ્યું, (હાઉ= ) ભલે કઈ ગમે તેમ કહે, ચેરેએ દુષ્કર કર્યું, કારણ કેજેઓએ ત્યારે એકાન્ત (નિર્જન) સ્થાને પણ સેનાના આભરણોથી યુક્ત તેને છોડી દીધી. (૧૬૭૪) એમ કહેવાથી અભયે “આ ચેર છે”—એમ નિર્ણય કરીને ચંડાળને પકડાવીને પૂછયું, આરામને (આંબાને) કેવી રીતે ચેર્યો ? (૧૬૭૫) તેણે કહ્યું, હે નાથ! મારી શ્રેષ્ઠ વિદ્યાના બળે ચેર્યો. પછી એ સઘળે વ્યતિકર શ્રેણિકને કહ્યો. (૧૬૭૬) રાજાએ પણ કહ્યું, જે કઈ રીતે તે ચંડાળ પિતાની વિદ્યાઓ મને આપે તે છોડી મૂકે, અન્યથા એનો જીવ ! (૧૯૭૭) ચંડાળે વિદ્યા દેવાનું સ્વીકાર્યું. પછી સિંહાસને બેઠેલે રાજા વિદ્યાઓને ભણવા લાગે. (૧૯૭૮) વારંવાર પ્રયત્નથી વિદ્યાને (ઉત્કીતિ તા=)ગખવા છતાં જ્યારે વિદ્યાઓ રાજાને થિર (પ્રાપ્ત) ન થઈ ત્યારે ગુસ્સે થએલે તે, ચંડાળને ઠપકે આપ બોલે અરે ! તું સમ્યક્ ભણાવતે નથી. (૧૯૭૯) અભયે કહ્યું, હે દેવ આમાં એનો શેડો પણ દેષ નથી, વિનયથી મેળવેલી વિદ્યાઓ સ્થિર થાય છે અને ફળ આપે છે. (૧૬૮૦) માટે આ ચંડાળને સિંહાસને બેસાડીને આપ જમીન ઉપર રહીને વિનયપૂર્વક ભણે !, કે જેથી હમણાં જ સ્થિર થાય (તુર્ત આવડે) ! (૧૯૮૧) રાજાએ તે પ્રમાણે જ કર્યું અને વિદ્યાઓ તુર્તા સંક્રમ પામી (સ્થિર થઈ). પછી અત્યંત નેહીની જેમ ચંડાળને સરકારીને છોડી દીધું. (૧૬૮૨) એમ જે આ લેકનાં છ કાને સાધનારી પણ વિદ્યા હલકા પણ ગુરુનો ભાવપૂર્વક વિનય કરવાથી મળે છે, તે સમસ્ત મનવાંછિત પ્રયજનોને સાધવામાં સમર્થ શ્રી જિનકથિત વિદ્યા ગ્રહણ કરવામાં તેના દેનાર પ્રત્યે વિનય નહિ કરનારે કેવી રીતે પંડિત થાય ? (૧૬૮૩-૮૪) અને વળી જે વિનયથી ધીર-વિનીત પુરુષને પત્થરના ઘડેલા દે પણ સહાય કરવામાં તત્પર થાય છે, તે (તેવાઓને) અન્ય વસ્તુની સિદ્ધિ શી ગણત્રીમાં છે? ધીર પુરુષ વિનયથી સર્વ સિદ્ધિ કરી શકે છે. (૧૬૮૫) વળી શ્રુતજ્ઞાનમાં કુશળ એ હેતુ, કારણ અને વિધિની જાણ પણ મનુષ્ય જે અવિનીત હોય, તો તેને શાસ્ત્રાર્થના જાણ (જ્ઞાનીઓ) પ્રશંસતા નથી (૧૬૮૬) અને સમ્યકત્વ, જ્ઞાન અને ચારિત્ર વગેરે ગુણેની પ્રાપ્તિમાં હેતુભૂત એવા વિનયને કરવામાં તત્પર (પુરુષ) જે બહુશ્રત ન હોય, તે પણ તેને બહુશ્રતના પદે સ્થાપે છે. (૧૯૮૭) જેને વિનય છે તે જ્ઞાની છે, જે જ્ઞાની છે તેની ક્રિયાઓ સમ્યક છે અને જેની ક્રિયાઓ સમ્યફ છે તે જ આરાધનાને યોગ્ય છે. (૧૬૮૮) તે માટે કલ્યાણની પરંપરાને પ્રાપ્ત કરવામાં એક સમર્થ, એવા વિનયમાં બુદ્ધિમાને નિમેષ માત્ર સમય પણ પ્રમાદ નહિ કરે. (૧૬૮૯) એ રીતે સંસારરૂપી મહાસમુદ્રને તરવામાં નવા સરખી અને
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
શ્રી સવેગર’ગશાળા ગ્રન્થના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ
પરિકમ‘વિધિ વગેરે ચાર મુખ્ય દ્વારાવાળી, સંવેગ રગશાળામાં આરાધનાનું પંદર પેટાદ્વારવાળું જે પહેલું દ્વાર, તેનું વિનય નામનું ચેાથું પેટાદ્વાર સંક્ષેપથી કહ્યું. (૧૬૯૦-૯૧) પાંચમુ સમાધિદ્વાર અને સમાધિને મહિમાઃ-અતિ વિનય-નમ્ર પુરુષને પણ સમાધિના અભાવે સ્વ-અપવગને આપનારી આરાધના સમ્યગ્ ઘટતી નથી, તેથી હવે પછી સિદ્ધિપુરીનું શ્રેષ્ઠ દ્વાર અને મનવાંછિત સવ કાર્યની સિદ્ધિનું દ્વાર એવું સમાધિદ્વાર કહુ છું. (૧૬૯૨-૯૩) તે સમાધિ દ્રવ્ય અને ભાવ-એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં જે દ્રવ્યા સ્વભાવથી શ્રેષ્ઠ હાય, તેના ઉપયોગથી દ્રવ્યસમાધિ થાય છે, અથવા તા અત્યંત દુલ`ભ, સ્વભાવે જ સુંદર અને ઈષ્ટ એવા શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શને યથાક્રમ સાંભળીને, જોઇને, ભોગવીને, સુધીને અને સ્પર્શી કરીને પ્રાણી જે પ્રસન્નતાને પ્રાપ્ત કરે છે, તે દ્રવ્યસમાધિ છે. (૧૬૯૪ થી ૯૬) અહીં આ દ્રવ્યસમાધિનો અધિકાર (પ્રયેાજન) નથી અથવા તે કોઈ દ્રવ્યસમાધિને પણ કયારેક નિશ્ચે કાઇકને ભાવસમાધિમાં નિમિત્તરૂપ માને છે. તેઓ કહે છે કે-(૧૬૯૭) મનોજ્ઞ ભાજનને જમીને મનોજ્ઞ શયન-આસને મનોજ્ઞ ઘરમાં (રહીને), મુનિ મનોજ્ઞ ધ્યાનને કરે છે. (૧૬૯૮) ભાવસમાધિ તા એકાન્ત મનના વિજયથી થાય છે, મનનો વિજય રાગ-દ્વેષના સમ્યગ ત્યાગથી થાય છે. (૧૬૯૯) અને તેનો ત્યાગ એટલે વિવિધ શુભાશુભ શબ્દાદિ વિષયે પ્રાપ્ત થાય તા પણ રાગ– દ્વેષનો (પાઠાંતર–સંવારેા=) સંવર કરવા તે છે. (૧૭૦૦) તે માટે ચપળ ઘેાડા જેવા, નિરંકુશ ગતિવાળા અને ઉન્માગે લાગેલા એવા મનને વિવેકરૂપી લગામથી દૃઢ (સપ્ત) કબજે કરીને, સુખના અથી (સ) સત્પુરુષોએ સમાધિ પ્રાપ્ત કરવામાં નિત્યમેવ સમ્યક્ પ્રયત્ન કરવા અને ધર્માંના રાગીએ તેા વિશેષ યત્ન કરવા. (૧૭૦૧–૨) તેમાં પણ અંતિમ આરાધના માટે ઉદ્યત મનવાળાએ તેા સ` પ્રકારે વિશેષ યત્ન કરવા જોઇએ, કારણ કે–તે વિના સુખ, (અથવા સુખપૂર્વક) ધર્મ અને આરાધના થાય નહિ. (૧૭૦૩) તે આ પ્રમાણે-અસમાધિથી દુ:ખ થાય, દુ:ખીને પુન; આત્ત (ધ્યાન) થાય, ધર્મ (ધ્યાન) ન થાય અને ધમ (ધ્યાન) વિના આરાધનાનો માર્ગ તા દૂર છે. (૧૭૦૪) એક સમાધિ વિના પુરુષને મળેલી; સઘળાં પ્રયોજનાને ( સ`ગત=) સિધ્ધ કરનારી પણ સામગ્રી દાવાનળ તુલ્ય દુઃખદાયી બને છે. (૧૭૦૫) વળી સમાધિવ'તને જેવું–તેવું ( સરસનિરસ ) ભાજન કરવા છતાં, જેવાં-તેવાં ( સારાં-માઠાં પાય=પ્રાવરણ ) વસ્ત્રો ધારણ કરવાં છતાં, જ્યાં-ત્યાં ( મહેલ કે સ્મશાનાદિમાં) રહેવા છતાં, જે-તે સારા-માઠા કાળમાં અને જેતે ( સમ–વિષમ ) અવસ્થાની પ્રાપ્તિમાં પણ, નિયમા નિત્ય પરમસુખ જ ( થાય ) છે. (૧૭૦૬–૭) વળી સમાધિજન્ય સુખ, (ભોગવવામાં) ભય વિનાનું, પ્રાપ્ત કરવામાં કલેશ વિનાનું, લજ્જાને નહિ પમાડનારું, પરિણામે પણ સુંદર, સ્વાધીન, અક્ષય, સર્વશ્રેષ્ઠ અને પાપ વિનાનું છે. (૧૭૦૮) વળી ઉત્તમ સમાધિમાં રહેલા સત્પુરુષ, જો તે કોઇનું (મદ્=) સ્મરણુ ( અપેક્ષા ) ન કરે અથવા ખીજાએ તેનું સ્મરણ ન કરે (ઉપેક્ષા કરે), તે પણ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિના મહિમા ઉપર મિરાજિષના પ્રબંધ
૩૭
માત્ર સમાધિજન્ય સુખની પ્રાપ્તિથી પણ તે પૂર્ણ સંતુષ્ટ હાય છે. (૧૭૦૯) વળી મધૃત્વ વિનાના જે ઉત્તમ સયમથી શ્રેષ્ઠ સમાધિમાં લીન છે, તેએ સર્વ પાપસ્થાનોથી મુક્ત છે. તેઓનું મન મિત્રા, સ્વજનો, ધન વગેરેનો વિનાશ (નજરે ) જેવા છતાં પણ નિશ્ચે પર્યંતની જેમ થાડુ' પણ ક્ષેાભને પામતું નથી. આ વિષયમાં સુસમાધિના નિધાન ભગવંત નમિરાજષિ દૃષ્ટાન્તભૂત છે. (૧૭૧૦-૧૧) તે આ પ્રમાણે :
નમિરાજષિના પ્રબ ધ –પવ તા, નગરો, ખાણા, શ્રેષ્ઠ શહેરો અને ધન-ધાન્યથી સમૃદ્ધ એવાં ગામેથી રમણીય વિદેહા નામના દેશમાં મિથિલા નગરી છે. (૧૭૧૨) ન્યાય, વિનય, સત્ય, શૌય, સત્ત્વ વગેરે વિશિષ્ટ ગુણાથી શેાભતા એવા જેનો યશ જગતમાં ફેલાયેલા છે, તેવા નિમ નામે રાજા તે દેશનું પાલન કરે છે. (૧૭૧૩) તે રાજાના રાજ્યમાં ખડન અને કરપીડણુ છે, પણ તે તરુણી સ્ત્રીએના એપુટને તથા સ્તનાને જ છે ( ખીજાને નથી ). (૧૯૧૪) વળી ગુણુને ખાધ કરીને વૃદ્ધિ કરવાનું વ્યાકરણામાં જ સભળાય છે (અર્થાત્ કોઇ અન્યાયથી ધન કે સુખને મેળવતુ' નથી ) અને વિરેાધ તથા ઉત્પ્રેક્ષા પણ ઉત્તમ કવિઓનાં કાવ્યામાં (અલંકારરૂપે) જ છે. ત્યાંની પ્રજામાં વિશેષ કે ઉપેક્ષા નથી. (૧૦૧૫) એવા (વિવિધ) ગુણવાળા અને અતિ મહિમાથી શત્રુઓનો નાશ કરનાર, તે રાજા ઈન્દ્રની જેમ વિષયાને ભાગવતા કાળ પસાર કરે છે. (૧૭૧૬) કાઈ એક અવસરે તે રાજાને વેદનીય( કમના )વશ પ્રલયકાળના અગ્નિસરખા મહાભયંકર દાહજ્વર થયા. (૧૭૧૭) અને તે રાગથી તે મહાત્મા વજ્રના અગ્નિની ભરસાડમાં પચા હોય તેમ શરીરથી પીડાતા ઉછળવા આળોટવા અને ઊંડા શ્વાસ મૂકવા લાગ્યા. (૧૭૧૮) ઉત્તમ વૈદ્યોને ખેલાવ્યા, તેઓએ ઔષધના પ્રયાગો કર્યાં, પણ ઉકળાટ લેશ માત્ર પણ શાન્ત ન થયા. (૧૯૧૯) લેાકમાં પ્રસિધ્ધિને પામેલા ખીજા મત્ર-તંત્રાદિના જાણકારોને પણ લાવ્યા, તેઓ પણ તે રાગમાં (અસાષિતાf=) નિષ્ફળ થઈને પાછા ગયા. (૧૭૨૦) દાહથી અત્યંત પીડાતા તેને પ્રતિક્ષણ માત્ર ચંદનરસથી અને જળથી ભીંજાએલાં ઠંડાં કમળનાં નાળથી થોડો આધાર ( આરામ ) મળતા હોવાથી, પતિના દુ:ખે દુ:ખી થયેલી રાણીએ તે નિમિત્તે એક સાથે સતત ચંદનનુ' માલિસ કરવા લાગી, ત્યારે તેમની હાલતી કોમળ ભુજાઓમાં પરસ્પર અથડાતાં સુવર્ણનાં કંકણાથી પ્રગટેલેા, અન્ય અવાજને દાખી દેતા રણઝણાટનો અવાજ સર્વત્ર ફેલાયા. (૧૭૨૧ થી ૨૩) તે સાંભળીને (દુ:ખ થવાથી ) રાજાએ કહ્યુ, અહા ! આ અત્યંત અશાન્તકારી અવાજ કયાંથી પ્રગટીને ફેલાઇ રહ્યો છે ? (૧૭૨૪) સેવકાએ કહ્યું, હે દેવ! આ અવાજ ચ'દનને ઘસતી રાણીએનાં સુવર્ણનાં કંકણેામાંથી પ્રગટે છે. (૧૭૨૫) પછી રાજાના શબ્દ સાંભળીને રાણીઓએ ભુજારૂપી વેલડીએ ઉપરથી એક એક કંકણુ રાખીને બાકીનાં કંકણે ઊતારી નાંખ્યાં. (૧૭૨૬) ક્ષણવાર પછી પુનઃ રાજાએ પુછ્યુ, અરે! તે સુવર્ણનાં કાંકણાનો અવાજ હવે કેમ સંભળાતા નથી ? (૧૭૨૭) મનુષ્યએ કહ્યું, સ્વામિન્ ! માત્ર એક એક કકણુ હાવાથી
૧૩
-:
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું પરસ્પર અથડાવાના અભાવે હવે અવાજ કેવી રીતે સંભવે ? (૧૭૨૮) ( અ =) આનંદ થયે! આ (અસહાયક) એકલાં થયેલાં કકણના અવાજની જેમ નિચે એકલા જીવને પણ કઈ રીતે અનર્થ પ્રગટ થાય નહિ. (૧૭૨૯) જેટલા પ્રમાણમાં (પરવસ્તુનો) સંગ, તેટલા પ્રમાણમાં અનર્થનો વિસ્તાર ! માટે હું પણ સંગને છોડીને નિઃસંગ બનું. (૧૭૩૦) એમ સંવેગને પામેલા રાજાને તુર્ત પૂર્વભવે પાળેલા ચારિત્રના અને શ્રુતના અનુસ્મરણુ(સ્મૃતિ)રૂપ જાતિસ્મરણ જ્ઞાન પ્રગટ્યું. (૧૭૩૧) સાથે તે દાહવર પણ કર્મની અનુકૂળતાને વશ દૂર થા. તે પછી મહાભાગ (રાજા) પિતાના સ્થાને પુત્રને સ્થાપીને પ્રત્યેકબુદ્ધના વેશને ધારણ કરીને, સર્વ સંગને તજીને, ભગવંત એવા તે રાજા એકલા નગર, બહાર બગીચામાં કાઉસગ્નમાં રહ્યા. (૧૭૩૨-૩૩) એમ નમિરાજર્ષિ કાઉસ્સગ્નમાં રહેવાથી તે જ વેળા સવ પ્રજા સર્વસ્વ હરાઈ જવાની જેમ, અત્યંત નેહથી બેચિત્ત થવાની જેમ, મોટા રોગથી મુંઝાએલાની જેમ, કરુણ વિપ્રલાપને કરતી, ગભરામણથી સર્વ દિશાઓને ભરી દે તેવા કોલાહલને કરતી, આંસુના જળથી નેત્રને ભીંજવતી (રડતી) (સિક) થઈ (૧૭૩૪-૩૫) પછી ( કાઉસ્સગથી) લંબાવેલી ભુ રૂપ પરિધિવાળે જાણે મેરુપર્વત હોય, તેવા નિશ્ચળ નમિરાજષિને જોઈને ઈદ્દે વિચાર્યું કે-(૧૭૩૬) સાધુતાને સ્વીકારેલા નમિ મુનિની સમાધિ વર્તમાનમાં કેવી છે? તેની ત્યાં જઈને પ્રથમ પરીક્ષા કરું. (૧૭૩૭) એમ વિચારી બ્રાહ્મણરૂપ કરીને ઇંદ્ર લેકેનો સમૂહ જેમાં અતિ વિલાપ કરે છે, એ ઉત્કટ નગરદાહ વિમુવીને નમિને કહ્યું કે-(૧૭૩૮) હે મુનિપુંગવ ! આજે મિથિલામાં સર્વત્ર લેકેના કરુણવિલાપના વિવિધ શબ્દો કેમ સંભળાય છે? (૧૭૩૯) નમિએ કહ્યું, જેમ સારી છાયાવાળું અને ફૂલ-ફળથી મનોહર વૃક્ષ પવનથી ભાંગી પડતાં શરણરહિત દુઃખી થયેલા પક્ષીઓ આક્રન્દ કરે, તેમ નિચે નગરનો નાશ થતાં અત્યંત શોકથી હણાયેલા, બહુ દુઃખથી પીડાયેલા લેકે પણ વિલાપ કરે છે. (૧૭૪૦-૪૧) ઈન્ટે કહ્યું, આ તારી નગરી અને ક્રીડાના મહેલ પણ પ્રબળ અગ્નિથી કેવા બળે છે? તેને જે ! (૧૭૪૨) અને ભુજારૂપી નાળને ઊંચી કરીને મોટેથી પ્રલાપ કરતા, “હે નાથ ! રક્ષા કરે, રક્ષા કરો!”-એમ બોલતા અતિ કરુણામય અંતઃપુરને ( સ્ત્રીઓને) પણ જો ! (૧૭૪૩) નમિએ કહ્યું, પુત્ર, મિત્ર, સ્વજનો, ઘર અને સ્ત્રીઓને તજનારા મારું જે કંઈ પણ હોય તે તે બળે, (૧૭૪૪) તેના અભાવે મિથિલા બળતાં મારું શું બળે છે ? એ પ્રમાણે હે ભદ્ર! નગરીને જેવાથી પણ મારે શું (પ્રજન) છે? (૧૭૪૫) નિચ્ચે મોક્ષની કાંક્ષાવાળા, સર્વસંગના ત્યાગી મુમુક્ષુઓને આ જ નિચે પરમ સુખ છે, કે જે (
તેને) કંઈ પણ પ્રિય અને અપ્રિય નથી. (૧૭૪૬) એ પ્રમાણે નમિનું પ્રશમમય કથન સાંભળીને ઈન્દ્રનગરદાહને સંહરીને પુનઃ પણ આ પ્રમાણે કહ્યું, (૧૭૪૭) તું નાથ છે, રક્ષણકારક છે અને શરણ આપનાર છે, તેથી શત્રુના ભયવશ પીડાતા આ લેકે તારા દઢ ભુજા દંડરૂપી મંડપમાં (શરણે આવ્યા છે, (૧૭૪૮) તેથી નગરના કિલ્લાને દરવાજાની સાંકળથી (પ્રવેશ ન કરી શકાય તેવે) દુર્ગમ અને શાને (સજજ) કરાવીને
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમિરાજર્ષિનો પ્રબ ધ
પછી તારે દીક્ષા લેવી પ્ય છે. (૧૭૪૯) મુનિએ કહ્યું, (હ ક ) હા, શ્રદ્ધા એ જ મારી નગરી છે, તેનો (મું) સંવરરૂપી સાંકળથી દુર્ગમ, ધૃતિરૂપી ધ્વજાથી યુક્ત, રે ક્ષમારૂપી ઊંચે કિલે કર્યો છે અને ત્યાં કર્મશત્રુવિનાશક તારૂપી બાણેથી શોભતું પરાક્રમરૂપી ધનુષ્ય પણ સુંદર (સજજ) કર્યું છે, એમ મેં રક્ષા કરી છે, તે હવે મારે પ્રવ્રજ્યા કેમ (ક્ષમ =) ગ્ય નથી ? (૧૭૫૦ થી પર) શકે કહ્યું, હે ભગવંત! વિવિધ ઉત્તમ મહેલને કરાવીને પછી તમારે પ્રવ્રજ્યા સ્વીકારવી એગ્ય છે. (૧૭૫૩) નમિએ કહ્યું, હે ભદ્ર ! માર્ગમાં ઘર કોણ કરે? પંડિત તે જ્યાં જીવનું રહેઠાણ (સ્થિરતા) હેય, ત્યાં ઘર બાંધે. (૧૭૫૪) ઈન્ડે કહ્યું, લેકેના કુશળ માટે ક્ષુદ્ર ચાર વગેરે શત્રુઓને હણીને તમારે દીક્ષા લેવી યોગ્ય છે? (૧૭૫૫) નમિએ કહ્યું, એ (બા) ચોરાદિને હણવા તે મિથ્યા છે, મારા આત્માનું (અક્ષેમક=) અહિત કરનારા તે કર્મોને નિચે હણવાયેગ્ય છે. (૧૭૫૬) ઈન્ડે કહ્યું, હે ભગવંત ! જે રાજાએ નમતા નથી, તે સર્વને શીધ્ર જીતીને પછી તમારે દીક્ષા લેવી ઘટે છે. (૧૭૫૭) મુનિએ કહ્યું, જે આ સંસારમાં અતિ દુર્જય એવા આત્માને જીતે, તે જ એક સહસધી (સુભટ) જે પરમ વિજેતા છે. (૧૭૫૮) માટે મારે આત્માની (કર્મની) સાથે યુદ્ધ કરવું યોગ્ય છે, મોક્ષાથીને નિષ્ફળ બાહ્ય યુદ્ધથી શું? (૧૭૫૯) જેણે ક્રોધ, લોભ, મદ, માયા અને પાંચેય ઈન્દ્રિયોને જીતી, તેણે જીતવાગ્યે સર્વ જીત્યું છે. (૧૭૬૦) જેણે એ ક્રોધાદિને જીત્યા તેની કાતિ સિદ્ધક્ષેત્રની જેમ શાશ્વત, ત્રણેય લેકમાં ફેલાઈને, તેથી આગળ વધીને સ્થિર થાય છે. (અર્થાત્ ત્રણેય લેકમાં તેની ઉજવળ કીતિ શાશ્વતી બને છે) (૧૭૬૧) એ સાંભળીને ભક્તિથી ભરેલા ઈન્દ્ર પુનઃ મહાયશવાળા નમિરાજર્ષિને કહ્યું. (૧૭૬૨) ઘણા યોને જીને, બ્રાહ્મણદિને ભેજન આપીને અને દિન વગેરેને દાન આપીને તમે સાધુપણાને સ્વીકારે તે યોગ્ય છે. (૧૭૬૩) અથવા ગૃહસ્થાશ્રમને તજીને તમે પ્રવજ્યાને કેમ ઈચ્છે છે ? હે રાજન ! તમે પિષહના અનુરાગી ( બનીને) અહીં (પિષહ કરતા ગૃહસ્થ) જ રહે. (૧૭૬૪) નમિએ કહ્યું, લાફો દક્ષિણુઓથી સુંદર યજ્ઞને જે કરાવે તેથી પણ સંયમ (ઘણે) ગુણકારક છે અને ઘરમાં રહીને માસ–માસને પારણે કુશાગ્ર જેટલું ખાય, તે (તપસ્વી) પણ સર્વસંગના ત્યાગી શ્રમણની તુલનામાં એક લેશ માત્ર પણ નથી. (૧૭૬૫-૬૬) ઈન્ડે કહ્યું, હે રાજન ! સુવર્ણ—મણિનો સમૂહ, કાંસુ અને વની વૃદ્ધિ કરીને પ્રત્રજ્યા કરવી યોગ્ય છે. (૧૭૬૭) મુનિએ કહ્યું. હે ભદ્ર! સુવર્ણ, મણિ વગેરેના કૈલાસ જેટલા ઊંચા આપેલા અસંખ્યાતા ઢગલાં પણ લેભી એક જીવની પણ તૃપ્તિને કરી શકતા નથી, કારણ કે-ઈચ્છા આકાશ જેટલી વિશાળ છે, કેઈથી પણ પૂરી શકાય તેવી નથી. (૧૭૬૮-૬૯) જેમ જેમ લાભ વધે, તેમ તેમ તેભ વધે છે, એમ ત્રણેય લેકની પ્રાપ્તિ થવા છતાં પણ કઈ શાતિ થતી નથી. (૧૭૭૦) ઈન્ડે કહ્યું, જન્ ! છતાં મનહર ભેગોને તજીને અછતાની ઈચ્છા કરતા તમે તમારા) સંક૯પથી
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
શ્રી સ’વેગર ગશાળા ગ્રથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલુ‘
પીડાએ છે. (૧૭૭૧) મુનિએ કહ્યું, હું મુગ્ધ ! શલ્ય સારું, ઝેર સારુ, આશિવિષ સપ સારા, ક્રાધી કેસરીસિંહ સારે અને અગ્નિ સારા, પણ ભાગ સારા નહિ, કારણ કે-ઈચ્છા કરવા માત્રથી તે ભોગો મનુષ્યને નરકમાં લઈ જાય છે અને દુસ્તર ભવસમુદ્રમાં ભમાવે છે. (૧૭૭૨-૭૩) શલ્ય વગેરેનો યાગ થાય તેા પણ તેથી એક જ ભવનું મૃત્યુ થાય, ભાગેાની તા ઈચ્છા માત્રથી પણ જીવ લાખ લાખ વાર હણાય (મરે) છે. (૧૯૭૪) તેથી ભગવાંછાનો ત્યાગી હું, પરમ અધોગતિકારક ક્રોધનો, અધમગતિનો માર્ગ આપનારા માનનો, સદ્ગતિની ઘાતક માયાનો અને આ ભવ-પરભવ ઊભય ભવમાં ભયકારક લાભનો પણ નાશ કરીને એકલેા સાધુતાનો ઉદ્યમ કરીશ. (૧૯૭૫-૭૬) એમ પરમ સમાધિવાળા, અત્યન્ત શાન્ત (ઉપશમવાળા ), તે નમિરાજર્ષિંની વિવિધ અનેક યુક્તિથી પરીક્ષા કરીને અને સુવર્ણની જેમ એક શુદ્ધ સ્વરૂપવાળા જાણીને પ્રગટેલા હર્ષોં વડે ઈન્દ્ર તેની સ્તુતિ કરવા લાગ્યા કે (૧૭૭૭) હું ધને જીતનારા ! સધળા માનનો ધ્વંસ કરનારા ! અને વિસ્તાર પામતી પ્રખળ માયાના પ્રપ`ચનો નાશ કરનારા હે મુનિવર ! તમે જયવતા છે; લેાભરૂપી ચૈદ્ધાને હણનારા, સ`ગના ( રાગ-મમત્વના ) ત્યાગી, આ જગતમાં તમે જ એક પરમ પૂજ્ય છે. (૧૭૭૮) આ ભવમાં તે તમે એક ઉત્તમ છે જ, પરભવે પણ ઉત્તમોત્તમ થશેા, આઠ કર્મીની ગાંઠને ચૂરનારા તમે નિશ્ચે ત્રણ જગતના તિલકતુલ્ય ઉત્તમ એવા સિદ્ધક્ષેત્રને પામશે. (૧૭૭૯) તમારા સંકીત નથી ( ભક્તની ) શુદ્ધિ કેમ ન થાય? અથવા તમારા દશ નથી પાપ ઉપશમને કેમ ન પામે ?, કે જેનામાં પ્રયાસથી સાધ્ય અને શિવસુખની પ્રાપ્તિ કરાવવામાં સફળ, એવી મનનો નિરોધ કરવારૂપ આ સમાધિ સ્ફૂરે છે. (૧૭૮૦) એમ મુનિને સ્તવીને અને કમળ, વજ, ચક્ર( વગેરે સુલક્ષણા )થી અલંકૃત મુનિના પાને ભક્તિપૂર્ણાંક વાંઢીને, તુ ભમરા તથા જંગલી પાડા જેવા કાળા આકાશને ઓળંગીને ઈન્દ્ર દેવનગરમાં પહેાંચ્યા. (૧૭૮૧) એમ આ લાકમાં પાપના સ`ગથી વિરાગી મનવાળા ધીર પુરુષા, અત્યંત સમાધિ માટે નમિની જેમ સર્વં ઉદ્યમને કરે છે, કારણ કે–ધમ ગુણારૂપી ( નારા= ) પૌરજનોને નિવાસનું શ્રેષ્ઠ નગર સમાધિ છે ( અર્થાત્ સમાધિમાં ધમ ગુણા રહી શકે છે) અને સમાધિ આરાધનારૂપી વેલડીનો વિશાળ કદ છે. (૧૭૮૨-૮૩) સમ્યક્ત્વ, જ્ઞાન, ચારિત્ર, ક્ષમા વગેરે મોટા ગુણ્ણા પણ સમાધિગર્ભિત હોય તે જ સ્વાસાધ્ય યથાક્ત ફળને સમ્યક્ પ્રકારે આપે છે. (૧૭૮૪) એકાન્તમાં એસા, પ્રયત્નથી પદ્માસનને બાંધા ( કરો ), શ્વાસને શકો, તથા શરીરની બાહ્ય ચેષ્ટાને પણ રુધ ( શકે ), એ હાર્ટને ખીડા, કે મંદ કીકીવાળી ષ્ટિને નાકના છેડે સ્થાપે, પણ જો સમાધિ ન લાગે (ન પ્રગટે), તે ચેાગી તે(ધ્યાન)ના ફળનો ભાગી (મનતા) નથી. (૧૭૮૪–૮૬) અતિ ઉત્તમ ચેાગવાળા (ચેાગીએ ) જે સચરાચર જગતને પણ હાથમાં રહેલા નિમળ સ્ફટિકની જેમ દેખે છે, તે પણ નિશ્ચે સમાધિનું ફળ છે. (૧૭૮૭) વળી જેનુ
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનને અનુશાસ્તિ ચિત્ત સમાધિવાળું, સ્વવશ અને દુર્ગાનરહિત હોય, તે સાધુ નિરતિચાર સાધુતાની ધુરાને (ભારને) વિના શ્રમે વહન કરી શકે છે. (૧૭૮૮) આ ભુવનતલમાં તેઓ ધન્ય છે કે–સમાધિના બળે રાગ-દ્વેષને ચૂરનારા જે શરીરના પરમ આધારભૂત આહારની પણ ઈહા-ઈચ્છા (રાગને) કરતા નથી. (૧૭૮૯) વસ્તુસ્વરૂપના સમ્યગ જ્ઞાતા, હર્ષ, વિષાદ વગેરેથી અસ્પતિ (મુક્ત), એવા (સમાધિવાળા) જીવે ઘણું જન્મનાં બાંધેલાં કર્મોને પણ શીધ્ર મૂળમાંથી ઉખેડી નાંખે છે. (૧૭૯૦) તેથી ચિત્તને વિજય કરવારૂપ લક્ષણવાળી ભાવસમાધિ માટે પ્રયત્ન કરે ગ્ય છે. આ ભાવસમાધિ જ અહીં પ્રકૃતિ (ઉપયોગી) છે. હવે આ સંબંધમાં બહુ કહેવાથી સર્યું. (૧૭૯૧) એ પ્રમાણે શાસ્ત્રમાં કહેલી યુકિતઓવાળી અને પરિકમવિધિ વગેરે ચાર મુખ્ય દ્વારેવાળી આરાધનારૂપ સંવેગ રંગશાળાના પંદર પેટાદ્વારવાળા (પરિકમ નામના) પહેલા દ્વારમાં આ પાંચમું સમાધિ નામનું પેટદ્વાર કહ્યું. (૧૭૨–)
હવે ચિત્તના વિજયથી પ્રગટેલે આ સમાધિગુણ પણ, જે આરાધક વારંવાર મનને ન સમજાવે સ્થિર થાય નહિ, (૧૭૯૪) કારણ કે-જે વહાણના જેવું, ચિંતારૂપી સમુદ્રમાં પડેલું, પરિભ્રમણ કરતું, અજ્ઞાનરૂપી પવનથી પ્રેરાયેલું, દુર્ગાનરૂપી મોજાંથી અથડાતું અને મેહરૂપી આવર્ત (જમી)માં પડેલું, એવા ચિત્તને (વારંવાર) અનુશાસના(શિખામણ )રૂપી કર્ણધાર (નાવિક) સમ્યગ કાબૂમાં ન રાખે, તો તે સમાધિરૂપી શ્રેષ્ઠ માર્ગે કેવી રીતે ચઢે (ચાલે)? (૧૭૯૫-૯૬) તેથી દોષનો નાશ કરનારું અને ગુણેનો પ્રકાશ કરનારું, એવું ચિત્તનું અનુશાસન તેને હવે કહીએ છીએ. સુસમાધિવાળે તે અનુશાસન આ પ્રમાણે કરે. (૧૭૭)
છદ્ર તું મનને અનુશાસ્તિ દ્વારાહે ચિત્ત ! વિચિત્ર ચિત્રની જેમ તું પણ ઘણ રંગોને (વિવિધ–વિચારોને) ધારણ કરે છે, પણ એ પરાયી તાંતથી (પંચાતથી) તું તને પિતાને ઠગે છે. (૧૭૯૮) રુદન, ગીત, નાચ, હસવું આદિ વિકારથી જીવને મત્ત (ગાંડા) જેવા દેખીને, હે હૃદય ! તું (સઈ=) સ્વયં તેવું વર્તન કર, કે જેથી તું (બીજાઓને) હાંસીનું પાત્ર ન બને ! (૧૭) શું મેહસપથી ડસાયેલા, અતિ વ્યાકૂળ પ્રવૃત્તિવાળા, સામે રહેલા, અશાન્ત (અથવા અસત્ –મિથ્યા) રખેવા જગતને તું નથી જેતે ? કે જેથી વિવેકરૂપી મંત્રનું (જડીબુટ્ટીનું) તું સ્મરણ નથી કરતો ? (૧૮૦૦) હે ચિત્ત ! તું ચપલતાથી (શીધ્ર) રસાતળમાં પેસે છે, આકાશમાં પહોંચે છે અને સર્વ દિશાઓમાં પણ ભમે છે, છતાં એ દરેકથી અસંગત (અળગું) તું તે કેઈને સ્પર્શ કરતું નથી. (૧૮૦૧) હે હૃદય ! જન્મ, જરા અને મરણરૂપ અગ્નિથી સંસારરૂપી ભુવન સર્વ બાજુથી બળે છે, તેથી તું જ્ઞાન સમુદ્રમાં સ્નાન કરીને સ્વસ્થતાને મેળવ! (૧૮૯૨) હે હૃદય ! (પારધીની જેમ) સંસારના રાગરૂપી જાળવડે તે (વયં) મેટું બંધન કર્યું છે. તેથી પ્રસન્ન થઈને હવે તેમ કર, કે જેમાં તે બંધનનો શીધ્ર નાશ થાય. (૧૮૦૩) હે ચિત્ત!
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
શ્રી સ’વેગર ંગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલુ‘
અસ્થિર વૈભવાની ચિતાથી શુ' ? ( તેનાથી ) તારી તે તે તૃષ્ણાએ ટળી નહિ, તેથી હવે સંતેષરૂપી રસાયણનું પાન કર ! (૧૮૦૪) હે હૃદય ! જો તું નિર્વિકારક સુખને ઈચ્છે છે, તે પુત્ર, સ્ત્રી વગેરેના (ત્તિ = ) ગાઢ સબંધથી અથવા પ્રસંગોથી વિચિત્ર એવા આ ભવસ્વરૂપને ઇન્દ્રજાળ સમજ. (૧૮૦૫) જો તને સુખનો મરોડ ( અભિમાન ) છે, તે હે હ્રદય ! સ`સારરૂપી અટવીમાં રહેલા ( સારંગ = સાર + '7 = ) ધન અને શરીરને ( અથવા સાર'[=લાક્ષણિક અથ'માં સુખને) લૂંટવામાં (જાળપક્ષે સાર`ગ = હરિણાદિને ફસાવવામાં કુશળ એવા કામ-ગુણુ = ) શબ્દાદિ વિષયરૂપી (ફ્રુટ = ) ફાંસામાં ( પાશમાં) ફસાયેલા એવા પેાતાને તુ' કેમ (પાઠાં. નૈત્તિ=) જોતા નથી ? (૧૮૦૬) સ'સારજન્ય દુઃખામાં જો તને દ્વેષ છે અને સુખમાં તારી ઈચ્છા છે, તેા તેમ કર, કે જેથી તે (દુઃખ) ન થાય અને તે (સુખ) અનંતુ (શાશ્વતુ) થાય. (૧૮૦૭) જ્યારે તારી ચિત્તવૃત્તિ મિત્રશત્રુમાં સમાન થશે, ત્યારે નિશ્ચે તું સકળ સંતાપ વિનાનુ` સુખ પામીશ, (૧૮૦૮) હૈ મન ! નરક-સ્વગ માં, શત્રુ–મિત્રમાં, સ'સાર-મેાક્ષમાં, દુ:ખ-સુખમાં, તૃણુ–મણિમાં, માટીના ઢેફા અને સુવÖમાં, જો તું સમાન ( સમભાવવાળુ' ) છે, તેા તુ' કૃતાથ છે. (૧૮૦૯) હે હૃદય ! પ્રતિ સમયે નજીક આવતા, રોકી ન શકાય તેવા, એક મૃત્યુનો જ તુ' વિચાર કર ! શેષ વિકાની જાળથી શું ? (૧૮૧૦) હે હ્રદય ! અનાય એવી જરાથી જીણુ થતી તારી આ શરીરરૂપી ઝુંપડીને પણ તુ' વિચારતા નથી ? અરર! તારો આ મહા મેહનો પ્રભાવ (કેવા ) ? (૧૮૧૧) હે મૂઢ હૃદય ! જે લેકમાં જરા-મરણ-દારિદ્ર-રાગ–શાક વગેરે દુ:ખાનો સમૂહ ( પ્રગટ ) છે, ત્યાં પણ તું વિરાગને કેમ ધારણ કરતું નથી ? (૧૮૧૨) હું મન ! શરીરમાં શ્વાસને મ્હાને ગમનાગમન કરતા જીવને (જીવિતને) પણ શુ'તું નથી જાણતા ? કે તું અજરામરની જેમ રહે છે? (૧૮૧૩) (સદ્=સમથ એવા ) હૈ મન ! હું કહું છું કે–રાગે તને સુખના અભિમાનથી ( આશાથી ) ઘણા કાળ ભમાડયા છે, હવે જો તું સુખના (ભેદ=) સ્વરૂપને સમજ્યા હોય, તે રાગને ( આશાને ) ડ અને તેના ઉપશમને ભજ ! ( રાગનો ઉપશમ-વૈરાગ્ય તને ઈસુખ આપશે.) (૧૧૮૪) હેમન! બાળપણમાં અવિવેકીપણાથી, ઘડપણમાં (ઇન્દ્રિયાદિની ) વિકલતાથી, ધર્મની બુદ્ધિના અભાવે તારા ઘણા પણ નરભવ નિષ્ફળ થયેા છે. (૧૮૧૫) હૈ મન ! નિત્યમેવ ઉન્માદમાં ( ઘેલછામાં ) તત્પર, કામનુ એક મિત્ર, દુર્ગતિનાં મહા દુ:ખાની પરંપરાનું કારણ, વિષયમાં પક્ષપાત કરનારી બુદ્ધિવાળું, મેહની ઉત્પત્તિમાં એક હેતુ, અવિવેકરૂપી વૃક્ષનો કદ, ગ રૂપી સને ( આશ્રય કરવા ) ચંદનવૃક્ષ જેવુ' અને સભ્યજ્ઞાનરૂપી ચંદ્રના બિંબને (ઢાંકવામાં) ગાઢ વાદળાના સમૂહ જેવુ, એવું તારું યૌવન પણ પ્રાયઃ સર્વ અનર્થાંને માટે જ છે, પ્રાયઃ ધ ગુણુનુ` સાધક નથી. (૧૮૧૬–૧૮) વળી હે હૃદય ! આ ઘરકાને કર્યુ, આને કરું છું અને આ ( અમુક ) કરીશ-એમ સદાય વ્યાકૂળ રહેતા તારા દિવસે નિરક વહી રહ્યા છે. (૧૮૧૯) પુત્રી પરણાવી નથી, આ બાળને ભણાવ્યે નથી, (એમ) તે તે
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનને અનુશાસ્તિ
૧૦૩ અમુક મારું કાર્ય અદ્યાપિ સિદ્ધ થયું નથી. (૧૮૨૦) આને હું આજે કરીશ, આને વળી કાલે કરીશ અને અમુક કાર્યને તે દિવસે, પખવાડિયે અથવા મહિના પછી કે વર્ષ પછી કરીશ! વગેરે નિત્ય ચિંતા કરવાવડે (સતત) ખેદ કરતા હે મન ! તારે શાંતિને લેશ પણ કયાંથી હોય? (૧૮૨૧-૨૨) વળી હે મન ! કોણ (મૂઢ) સ્વપ્નતુલ્ય આ જીવનમાં આને હમણ કરું, એને કરીને પછી આને કાલે કરીશ, ઈત્યાદિ ચિંતવે ! (૧૮૨૩) હે મન! તું ક્યાં ક્યાં જઈશ અને ત્યાં ગયેલું તું શું શું કરીને કૃતાર્થ થઈશ! (માટે) સ્થિરતાને પ્રાપ્ત કર અને સ્થિરતાથી કાર્યો કર ! (કારણ કે-) ગતિને (દેડવાને) અંત નથી અને કાર્યોને (પ્રવૃત્તિનો) પણ અંત નથી. (અર્થાત્ પ્રવૃત્તિને અત નથી, માટે નિવૃત્તિ કર ). (૧૮૨૪) હે ચિત્ત ! જે તું નિત્ય પણ ચિંતાની પરંપરામાં તત્પર રહીશ, તે (ક) ખેદજનક છે કે તું અત્યંત દુસ્તર દુખના સમુદ્રમાં પડીશ. (૧૮૨૫) હે હૃદય! તું કેમ વિચારતું નથી ?, કે જે આ ઋતુરૂપી છ પગવાળ, વિસ્તારેલી (કૃષ્ણ-શુક્લ) બે પક્ષ(પા)વાળ, ત્રણ લેકરૂપી કમળના (સાર=) પરાગનું (કાળપક્ષે ત્રણ લેકના જીના (સાર=) (આયુષ્યનું) પ્રતિદિન પાન કરવા છતાં પણ અતૃપ્ત, ગૂઢ પ્રસાર(ગતિ)વાળે, જગતના સર્વ જીવમાં તુલ્ય પ્રવૃત્તિવાળ, કાળરૂપી ભમરે અહીં ભમે છે. (૧૮૨૬-૨૭) હે મન! જે તે નિર્ધન ધનની અને ધન પ્રાપ્ત થતાં ક્રમશઃ રાજાની, ચક્રવતિની કે ઈન્દ્રની, (વગેરે) પદવી એની (માસિક)ઈચ્છા કરે છે અને તેને મેળવે પણ છે, તે પણ તને તૃપ્તિ થતી નથી. (૧૯૨૮) શલ્યની જેમ પ્રવેશ કરતા અને સ્વભાવે જ પ્રતિદિન પીડા કરતા એવા કામ, ક્રોધ વગેરે તારા અંતરંગ શત્રુઓ, જે નિત્ય દેહમાં રહેલા જ છે, તેને ઉછેર કરવાની તે હે ચિત્ત! તારી ઈચ્છા પણ નથી અને તું બાહ્ય શત્રુઓની સામે દેડે છે (લડે છે). અહે! મહા મહિને (આ કે) પ્રભાવ ! (૧૮૨૯૩૦) જ્યારે તું બાહ્ય શત્રુઓમાં મિત્રતા અને અંતરંગ શત્રુઓ પ્રત્યે શત્રુતા કરીશ, ત્યારે હે હૃદય! તું શીધ્ર વકાર્યને પણ સાધીશ! (૧૮૩૧) હે હૃદય! પ્રારંભમાં મીઠા અને પરિણામે કટુ એવા વિષયમાં આસક્તિ ન કર ! (કારણ કે-) ભાગ્યના વશથી નાશ પામનારા તે તેના ભેગીને અતિ તીક્ષ્ણ દુઃખને આપે છે. (૧૮૩૨) મુખમધુર અને અંતે વિરસ એવા વિષયમાં જે નું પ્રથમથી જ રાગ ન કરે, તે હે હૃદય ! પછી પણ તું કદાપિ સંતાપને ન પામે! (૧૮૩૩) વિષયે વિના સુખ નથી અને તે વિષયે પણ ઘણા કષ્ટથી મળે છે, તે હે હૃદય ! તું તેનાથી વિમુખ (વિષયે વિનાનું) બીજું કઈ સુખ ચિંતવ (રોધી કાઢ) ! (૧૮૩૪) હે ચિત્ત! જેમ તે વિષયના પ્રારંભને (આપાત મધુરતાને) જુએ છે, તેમ જે તેના વિપાકને પણ જુએ (વિચારે), તે તું આટલી (આવી) વિડંબનાઓને કદાપિ ન પામે! (૧૮૩૫) હે હ્રદય ! ઝેર સમા વિષયની વાંછા કરીને તું સંતાપ કેમ ધરે છે? તેવું કંઈ પણ ચિંતવ, કે જેનાથી પરમ નિવૃત્તિ (શાન્તિ) થાય! (૧૮૩૬) વળી વિષયેની આશારૂપી છિદ્ર (છિંડી) દ્વારા તે જ્ઞાનથી મેળવેલા પણ ગુણે
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર પહેલું નાશ પામશે, તેથી હે મૂઢ હૃદય! તે ગુણેની સ્થિરતા (રક્ષા) માટે તું તેને (આશારૂપ છિદ્રને) ત્યાગ કર! (૧૮૩૭) વળી હે હૃદય ! વિષયેની આશારૂપ વંટોળથી ઊડેલી રજથી ખરડાયેલું અને નિરંકુશ ભમતું, તું (તારી) સાથે જન્મેલી ઇન્દ્રિયના સમૂહથી પણ કેમ લજવાતું નથી ? (૧૮૩૮) હે મનકુંભ ! કામના બાણથી જર્જરિત થયા પછી તારામાં કર્મમેલને નાશ કરનારું અને સંસારના સંતાપને ક્ષય કરનારું એવું સર્વાનાં વચનરૂપી પાણી ટકશે ( સ્થિર થશે) નહિ. (૧૮૩૯) જે તે જિનવચનરૂપી જળ કઈ રીતે પણ તારામાં સ્થિર થાય, તે તે તારા કષાયના દાહને શાન્ત કેમ ન કરે? અથવા આ જે તારી અવિવેકરૂપ મળની ગાંઠ તેને પણ કેમ ન તેડે ? (૧૮૪૦) હે હદયસાગર ! . મોટાં દુઃખના સમૂહરૂપી મેરુપર્વતરૂપ રવૈયાથી તારું મંથન કરવા છતાં પણ તારામાં વિવેકરૂપી રત્ન પ્રગટ ન થયું. (૧૮૪૧) હે ચિત્ત ! અવિવેકરૂપી કાદવથી કલુષિત તારી મતિ ત્યાં સુધી નિર્મળ નહિ થાય, કે જ્યાં સુધી સુવિવેકરૂપી જળથી (તેના) અભિષેકની ક્રિયા નહિ કરાય. (૧૮૪૨) હે હૃદય ! સુંદર પણ શબ્દો, રૂપ, રસના પ્રકારો અને શ્રેષ્ઠ ગધે તથા સ્પર્શે પણ ત્યાં સુધી તને આકર્ષે છે, કે જ્યાં સુધી તત્વાવબે ધરૂપી રત્નોવાળા અને સુખરૂપી પાણીના સમૂહથી પૂર્ણ ભરેલા એવા શ્રુતજ્ઞાનરૂપી અગાધ સમુદ્રને તે અવગાહ્યો (સ્નાન કર્યું) નથી! (૧૮૪૩-૪૪) શબ્દો (નિ= ) નિયમા કાનને સુખ દેનારા, રૂપે ચક્ષુઓને હરણ કરનારા (ચેર), રસ જહાને સુખદાયક, ગધે નાકને આનંદ દેનાર અને સ્પર્શી ચામડીને સુખદાયી છે, તેને સંગ કરતાં (ક્ષણિક) સુખ આપીને પણ પછી વિયાગ થતાં તે તને અતિ (ભયંકર ) અનંતગુણું દુઃખ આપે છે. માટે હે ચિત્ત! તારે તે વિષયેથી સર્યું. (૧૮૪૫-૪૬) અતિ મનોહર હવેલી, શરદને ચંદ્ર, પ્રિય જનને સંગ, પુષ્પ, ચંદનરસ, દક્ષિણ દિશાને પવન અને મદિરા, એ પ્રત્યેક તથા બધાં મળીને પણ સરાગીને જ ક્ષેભ પમાડે છે, પણ તે ચિત્ત ! વિષયના રાગથી વિમુખ થયેલા તને એ શું કરી શકશે? (૧૮૪૭-૪૮) આ સંસારમાં બહુ દાન કરવાથી શું? અથવા બહ તપ તપવાથી શું? ઘણું બાહ્ય કટકિયાઓથી પણ શું? અને ઘણું ભણવાથી પણ શું? હે મન ! જે તું પોતાનું હિત સમજતું હોય, તે રાગ વગેરેનાં (પદે= ) કારણેથી નિવૃત્તિ કર (દૂર રહે)! અને વૈરાગ્યનાં કારણોમાં રમણતા કર! (૧૮૪–૫૦) હે હૃદય ! તું વૈરાગ્યને તજીને વિષયના સંગને ઈચ્છે છે, તે કાળા નાગના બિલ પાસે, ચંદનના કાણોથી, ઘણાં દ્વારોવાળું, સુંદર ઘર કરાવીને (ત્યાં) માલતિનાં અપની શય્યામાં આ સુખ છે–એમ સમજીને, નિદ્રાને લેવાની ઈચ્છા કરવા જેવું છે. (૧૮૫૧-૫૨) હે હૃદય ! જે નિષ્પાપ અને પરિણામે પણ સુંદર, એવું ઐશ્વર્યા ઈચ્છે છે, તે આત્મામાં રહેલા સભ્યજ્ઞાનરૂપી રત્નને ધારણ કર. (૧૮૫૩) જ્યાં સુધી તારી અંદર ઘોર અંધકાર (અજ્ઞાન) છે, ત્યાં સુધી તે તને અંધાપ આપે છે, તેથી તે હૃદય ! તું (જે) આજે પણ જિનમતરૂપી સૂર્યને અંદર પ્રગટાવે, તે પ્રકાશવાળ (દેખતે)
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનને અનુશાસ્તિ
૧૫ થાય. (૧૮૫૪) હે હૃદય ! હું માનું છું કે મેહના મહા અંધકારથી વ્યાપ્ત આ સંસારરૂપી વિષમ ગુફામાંથી તારે નીકળવાનો ઉપાય જ્ઞાનદીપક વિના બીજું કઈ નથી. (૧૮૫૫) હે ચિત્ત ! દ્રવ્યાદિક જડનો રાગ તજીને સંવેગનો આશ્રય કર, કે જેથી આ તારી સંસારની ગાંઠ મૂળમાંથી તૂટે. (૧૮૫૬) હે મૂઢ હૃદય ! સુખને માટે ઈચ્છેલા (પણ) દુઃખમય વૈભવેથી શું? માટે આત્માને સંતોષમાં સ્થિર કરીને તું સુખી થા ! (૧૮૫૭) વિભૂતિઓ પ્રકૃતિથી જ મેળવવામાં કલેશને પેદા કરે છે, મેળવેલી પુનઃ મોહને, અને નાશ થતાં અતિ સંતાપને પેદા કરે છે, (૧૮૫૮) તેથી હે ચિત્ત! હવે દુર્ગતિ જવાની વાટ સરખી, રાજા, અગ્નિ અને ચેરેને સાધ્ય (વશવતી), એવી તે વિભૂતિઓને રાગ તત્ત્વની સમજપૂર્વક છેડ. (૧૮૫૯) અસ્થિ (હાડકાં) રૂપ થાંભાએ ધારણ કરેલી, સ્થાને સ્થાને નસનાં (દેરડાંરૂપ) બંધનોથી બાંધેલી, માંસ, ચરબી વગેરેની ઉપર ચામડીના ઢાંકણવાળી, ઈન્દ્રિયારૂપી રખેવાળથી રક્ષણ કરાતી અને સ્વકર્મરૂપી બેડીઓથી બંધાયેલા, (અંદર પૂરાએલા) જીવની જેલ જેવી, કેવળ દુઓને અનુભવ કરવાનું (ભોગવવાનું સ્થાન, એવી કાયામાં પણ છે મન ! તું મેહ ન કર ! (૧૮૬૦-૬૧) સચિત્ત (અચિત્ત–મિશ્ર) વગેરે દ્રવ્યાદિ વિષયના રાગરૂપ મજબૂત તાંતણાઓથી નિત્યમેવ સર્વ બાજુથી સ્વયં પિતાને ગાઢ વિંટતા એવા હે ચિત્ત! રેશમના કીડાની જેમ તારે છૂટકારે કેવી થશે? હે મૂઢ આ પણ વિચાર કે-(૧૮૬૨-૬૩) આ સંસારમાં કયાંય પણ જે જે કઈ વસ્તુ ઈન્દ્રિયગ્રાહ્ય છે, તે સ્થિર નથી, છતાં જે તું ત્યાં રાગ કરે, તે હે મન ! તું જ મૂઢ છે. (૧૮૬૪) સંસારમાં ઉત્પન્ન થતી સમસ્ત વસ્તુઓના સમૂહની નિયમા સ્વભાવે જ હાથીના બચ્ચાના કાન જેવી અતિ ચંચળતા છે, એમ એક તે નિજના (પિતાના ) અનુભવથી અને બીજું શ્રી જિનેશ્વરદેવના વચનથી પણ જાણીને હે મન ! ક્ષણ માત્ર પણ તું તેમાં રાગને બાંધીશ નહિ. (૧૮૬૫-૬૬) વળી હે ચિત્ત! “આ અસાર સંસારમાં સ્ત્રી એ જ સાર છે –એવા ખોટા ભ્રમરૂપી મદિરાથી મત્ત બનેલા તને શાન્તિ કેમ થશે? (૧૮૬૭) કારણ કે-આ ભવ કે પરભવમાં જીવેને જે તીવ્ર દુખે (આવે) છે, તે દુઃખનું નિમિત્ત સ્ત્રીઓ વિના અન્ય (કોઈ) નથી. (૧૮૬૮) હું માનું છું કે-મુખમધુરતા અને પરિણામે ભયંકરતાને જોઈને વિધાતા સ્ત્રીઓના મસ્તકે ધોળા વાળના ખ્યાને રાખ નાંખે છે. (૧૮૬૯) તથા હે મનભમરા ! કામ પરવશ (કામની) ક્રીડાથી આળસુ એવા પણ સ્ત્રીઓના મુખરૂપી કમળ વિકસિત પણ, વિશાળ નેત્રરૂપી પાંદડાથી અતિ શોભતાં પણ, લાવણ્યરૂપી જળથી ભીંજાએલાં પણ, માથાના વાળરૂપી ભમરાઓથી વ્યાપ્ત પણ, ચારેય બાજુથી સુગંધને ફેલાવતાં પણ અને વિશિષ્ટરૂપ (શોભાથી) યુક્ત પણ, પ્રારંભે કંઈક માત્ર સુખદાયક બનીને અંતે તને બંધનરૂપ થશે. (૧૮૭૦ થી ૭૨) કારણ કે- સ્ત્રીઓનું શરીર (એટલે) ચરબી, ફેફસાં હાડપિંજર–નસે (અને મળ-મૂત્રાદિ) બીભત્સ દુષ્ટ દ્રવ્યોની સમૂહ છે. (૧૯૭૩) વળી હે ચિત્ત! પડિત પણ સ્ત્રીઓનાં (ચરણ) રાતા કમળ સાથે, (પગ
૧૪
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ દ્વાર પહેલું સાથળને) કેળના સ્તભં સાથે, (સ્તનોના વર્ણ, કઠિનતા અને આકારને (અનુક્રમે) જાતિવંત સુવર્ણ, શીલા અને ઉત્તમ કળશ સાથે, (હાથના પંજાઓને) કંકેલી વૃક્ષના પત્ર સાથે, ભુજાઓને અથવા શરીરગાત્રને) વેલડી સાથે, (મુખને) ચંદ્ર સાથે, (હોટને) પરવાળાં સાથે, (દાંતને) મોગરાની કળીઓ સાથે, (નેગેને) કુવલય(કમળ)નાં પત્ર સાથે, (ભાલ) અષ્ટમીને ચંદ્ર સાથે અને (મસ્તકના કેશને) મયૂરના પિચ્છસમૂહ સાથે સરખાવે છે. (ઉપમા આપે છે.) તે તારા અંતરમાં ઉછળતા રાગનો મહિમા છે. (૧૮૭૪-૭૫) માટે હે મન! દેખાવમાં સુંદર પણ (મસ્ટાન્ન) અતિ દુર્ગધી એવાં માંસ, રુધિર, મળ અને હાડકાંને માળ, વગેરેથી ભરેલી (કલુષs) મેલના કેઠારરૂપ સ્ત્રીઓમાં તું રાગ ન કર ! (૧૮૭૬) શબ્દાદિ (વિષય)ના સમુદાયરૂપી દ્રહમાં વિલાસ કરતા (હે મનરૂપી મચ્છ !) તને પકડવા કામરૂપી માછીમારે સ્ત્રીઓ રૂપી (બડીશ=) માંસવાળી જાળ નાખી છે, સ્ત્રીને સંગરૂપી માંસમાં રસિક બનેલા તને (એ જાળથી) શીઘ ખેંચીને કે મૂઢ! (કામના) તીવ્ર અનુરાગરૂપી અગ્નિમાં સર્વ રીતે શેકશે. (૧૮૭૮) હે મન ! જે તારામાં અમૃતતુલ્ય જિનવચન સમ્યગૂ પરિણમે, તે સ્ત્રીઓનાં હાસ્ય અને લલિત (વિલાસી ચાળા) પણ તને લેશ પણ વિકાર ન કરે. (૧૮૭૯) હે મન ! જેના વિયોગરૂપી અગ્નિથી બળતે તું મુહૂર્ત માત્રને પણ તે વર્ષોથી અધિક માને છે, તે સ્ત્રીઓની સાથે તારે કેઈએ વિગ થશે, કે જેથી સેંકડો સાગરોપમે સુધી પણ પુનઃ એક સમય માત્ર સંગની આશા પણ ન કરાય. (૧૮૮૦-૮૧) હે ચિત્ત! પિતાના શરીરમાં પણ પિતાનો જીવ પણ અત્યંત સંવાસને કાયમી સ્થાને પામી શકતું નથી, તે બીજે કોઈ તે કેમ (પામી શકે) ૨ (૧૮૮૨) હે મન ! આ જગતમાં જન્મેલાને પાણીમાં પરપેટે થાય (અને નાશ પામે) તેમ નિચે સંયેગે અને વિયેગે ક્ષણમાં થાય છે અને જાય છે. (૧૮૮૩) ડે મન ! સ્વભાવે જ નાશવંત છતાં પ્રાણે (આ શરીરમાં) ક્ષણ સ્થિર રહે છે તે આશ્ચર્ય છે, કારણ કે વિજળીનો પ્રકાશ ક્ષણથી અધિક ન જ રહે. (૧૮૮૪) હે હતા હદય ! ઈટ સાથે સંગ ક્ષણ માત્ર અને પછી તેનો વિયેગ હજારે ભ સુધી (થાય છે), તે પણ તું પ્રિયનો સંગમ જ ઈચ્છે છે. (૧૮૮૫) હે હ્રદય ! કુપગ્યની જેમ આપાત માત્ર મનોહર એવા પ્રિય સંગને ભેગવવાનું પરિણામ ભયંકર જ છે. (૧૮૮૬) તેથી સંસારમાં સંતોષી, તપમાં રાગી અને સર્વત્ર નિરભિલાષી, એવા તારામાં દુર્ગતિના માર્ગથી બચાવનારો એ ધર્મ સ્થિર થાઓ ! (૧૮૮૭) હે માનસ ! ચક્રી અને ઈન્દ્રપણામાં પણ જે નથી, તે આ ધર્મ મળવા માત્રથી હવે તારે શું અધુરું છે?, કે જેથી તું સંતોષ માટે ખેદ કરે છે? અર્થાત્ ધર્મ મળતાં સર્વ મળ્યું છે. (૧૮૮૮) તથા હે મન! સંતોષ કરવાથી તું ધનને મેળવવાની, રક્ષણ કરવાની અને વ્યય કરવાની વેદનાથી મુક્ત થઈશ, ઉલટું આ ભવમાં પણ તને પરમ નિવૃત્તિ (શાતિ) થશે. (૧૮૮૯) હે મન ! સેતેષરૂપી અમૃતરસથી સિંચાતા તને સદાય જે સુખ (થાય), તે
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
મનને અનુશાસિત - સુખ અહીં-તહી ચિંતામાં આસક્ત અસંતેષી તને ક્યાંથી મળે? (૧૮૯૦) હે મન ! તું જે સંતેષપર =(સતેષી) બને, તે જ (તારી) ઉદારતા, તે જ મેટાઈ તે જ સૌભાગ્ય, તે જ કીતિ અને તે જ (તારું) સુખ છે. (૧૮૯૧) હે ચિત્ત ! તું સંતોષી ધતાં જ (તારે) સર્વ સંપત્તિમાં છે, અન્યથા ચક્રીપણામાં અને દેવપણામાં પણ સદા દરિદ્રતા જ છે. (૧૮૨) હે મન! અર્થની ઈચ્છાવાળે દીનતાને ભજે છે, તેને પામેલે ગર્વને અને અસંતેષને પામે છે તથા નષ્ટધન (મળેલું જવાથી) શેકને પામે છે, (માટે) (ધનની) (નિરાશ= ) આશા તજીને તું સુખથી (સંતેષથી) રહે. (૧૮૯૩) નિચે અથીપણું (ઈછા) પ્રગટવાની સાથે જ અંદરનું તત્વ (સ્વત્વ) નીકળી જાય છે, અન્યથા હે મન ! આથી તેવી જ અવસ્થાવાળે હોવા છતાં તેની હલકાઈ (લઘુતા) કેમ થાય? (૧૮૯૪) વળી મૃતકોમાં નિયમા જે ભાર વધે છે, તેનું કારણ પણ સ્પષ્ટ સમજવા મળ્યું કે-જીવતું હતું ત્યારે અથીપણુથી હલકટ (હલકો) હતું, તે અથીપણું મર્યા પછી નથી. (માટે ભારે થાય છે.) (૧૮૯૫) હે મન ! નિત્યમેવ દુખેથી તું ઉદ્વિગ્ન રહે છે અને સુખને ઈચ્છે છે, પણ તું તેવું કરતે (કેમ) નથી, કે જેનાથી ઈચ્છિત (સુખ) મળે! (૧૮૯૬) હે હ્રદય ! પૂર્વે તે જે જેવું કર્યું છે, વર્તમાનમાં તને તે તેવું મળ્યું છે, માટે હર્ષ-ખેદ ન કર ! સમ્યગુ પરિણામ (સમતા) કરીને સહન કર ! (૧૮૯૭) સંગે વિગવાળા વિષયે વિષની જેમ પરિણામે વિરસ (દુઃખદાયક), કાયા ઘણા અપાયેવાળી અને રૂપ સ્વરૂપે ક્ષણભંગુર છે.”—એમ પરને ઉપદેશ દેતા તારું વચન જેમ મહા સ્કૃતિવાળું બને છે, તેમ હે ચિત્ત ! તારા પિતાના માટે પણ એમ બને તે શું પ્રાપ્ત ન થયું? ( અર્થાત્ બધું થયું.) (૧૮૯૮-૯) હે હૃદય ! તારે પુણ્ય અને પાપરૂપી જે મજબૂત બે બેડીઓ વિદ્યમાન છે, તેને સ્વધ્યાયરૂપી કુંચીથી ખેલીને તું મુક્તિને પ્રાપ્ત કર ! (૧૯૦૦) હે ચિત્ત ! સંસારમાં સુખનો તું જે અનુભવ ઈચ્છે છે, તે તૃષાની શાતિ માટે તું ચગળાવડે મૃગજળને પીએ છે, સત્ત્વને શોધવા માટે કેળની છાલને ઉખેડે છે, માખણ માટે પાણીને વાવે છે, તે માટે રેતીને પીલે છે. (અર્થાત્ નિષ્ફળ છે.) (૧૯૦૧-૨) જેમ આ સંસારમાં કંઈક માત્ર ઘડાએલું અને કંઈક ઘડાતું પાત્ર, અધુરું છતાં તેને છોડી દઈને બીજું ખેળામાં લેવાથી (બીજાને ઘડવાથી) પૂર્વેનું અધુરું નાશ પામે છે, તેમાં અનેક પ્રાણીઓ જન્મીને સાધના કરતા નથી, માત્ર વિવિધ ગર્ભાદિ અવસ્થાઓને પામીને (સંસારનાં જન્મ-મરણાદિ દુઓને જ વેઠે છે, અધુરા કર્તવ્યથી જ) નાશ પામે છે, તે જાણીને તે ચિત્ત! કંઈ પણ શુભ ચિંતનને ચિંતવ ! '(૧૯૭૩-૪) હે ચિત્ત ! તું એક છતાં ઘણી વસ્તુના ચિંતનથી બહુપણાને પામે છે. (અનેક પ્રકારનું બને છે.) પુનઃ તેવું બનેલું તું (ત્તિ =) આટલું માત્ર હેવા છતાં કથા દુઃખનું પાત્ર નથી બનતું? અર્થાત્ તું તેવું બનીને સ્વયં દુઃખી થાય છે. (૧૯૦૫) તેથી હે ચિત! સવળી અન્ય વસ્તુની ચિંતાને છોડીને શ્રેષ્ઠ એક પણ કઈ એવી વસ્તુનું ચિંતન
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું કર, કે જેથી તું પરમ શાન્તિને પામે. (૧૯૦૬) હે મન ! મદોન્મત્ત હાથીની જેમ તું તેમ કર કે–સ્વાધ્યાયના બળે જેમ મારી સંસારરૂપી અટવીનાં મૂળભૂત કમૅરૂપી અટવી ભાગે અને તે ભાંગતાં જ ભવ-વનનાં તાજાં પતુલ્ય મારા રાગાદિ કરમાતાં જ પંખીઓતુલ્ય મારા કર્મો ઉડીને કયાંય જતાં રહે અને તેનાં પુષ્પ જેવાં મારાં જન્મ, જરા, મરણ સર્વથા નાશ પામે તથા તેનાં ફળતુલ્ય મારાં દુઃખો પણ શીધ્ર ક્ષીણ થાય ! (૧૯૦૭ થી ૯) હે મન ! જે તું દુઃખરૂપી ફળને આપનારી, કમરૂપી પાણીના સિંચનથી વધતી એવી સંસારરૂપી ગાઢ વેલડીને ધ્યાનરૂપી અગ્નિથી બાળે, તે તે ઉગે નહિ. (૧૯૧૦) જે તું લક્ષમીથી મદ ન કરે, રાગાદિ (અંતરંગ શત્રુઓ)ને પણ વશવત ન થાય, સ્ત્રીઓથી આકર્ષિત ન થાય, જે વિષયેથી ચંચલ (લેલપી) ન થાય, સંતેષને છેડે નહિ, ઈચ્છાઓને ભેટે (આદર આપે) નહિ અને પાપને વિચાર (પક્ષ) કરે નહિ, તે હે ચિત્ત! તને જ મારે નમસ્કાર થાઓ. (તું જ મારું વંદનીય છે.) (૧૧૧૧૨) તથા હે મન ! જે તું આસક્તિના ત્યાગથી રાગને, અપ્રીતિના ત્યાગથી શ્રેષને, સજ્ઞાનથી મેહને, ક્ષમાથી ક્રોધને, મૃદુતા પ્રગટાવવા દ્વારા માનને, સરળતાથી માયાને અને સંતેષગુણથી લોભને જીતે, વળી જે તું નિત્ય બલાત્કારે પણ ઈન્દ્રિયેના સમૂહને સંતોષવશ (સંતુષ્ટ) કરે, જો જીવ સાથે પ્રીતિ(મૈત્રી)કરવા માટે અપ્રીતિને કાપે અસંયમમાં અરતિને અને સંયમમાં રતિને કરે, જે સંસારથી જ ભય પામે, પાપની જ દુર્ગછા (ધૃણા) કરે, જે વસ્તુરવરૂપને વિચારીને હર્ષ-શોકાદિ ન કરે, તથા જે વચનને ઉચ્ચારવામાં નિત્ય સત્યને જ વિચારે, જે નિત્ય શ્રી જિનેશ્વરદેવમાં ભક્તિ અને તેઓના પ્રવચનમાં (આગમમાં) રાગ-આદર કરે, તથા ધર્મગુણેની યથાશકિત સમ્યફ આસક્તિ કરે, કાળને અનુરૂપ (સમયાનુસાર) સુંદર ક્રિયામાં તત્પર એવા ઉત્તમ સાધુઓનું બહુમાન કરે, દીન-દુઃખીઆઓ પ્રત્યે કરુણા કરે અને જે પાપીઓની ઉપેક્ષા કરે, તે હે મન! બીજી નિષ્ફળ ક્રિયાઓના વિસ્તારનું (વધારવાનું) મારે કઈ પ્રજન નથી, તારા પ્રસાદથી મારે મુક્તિ હથેળીમાં જ છે. (૧૯૧૩ થી ૨૦) હે મન ! જેમ નિઃશ્વાસના પવનથી નિર્મળ પણ દર્પણ શીઘ મલિન થાય છે, જેમ અતિ બહેળા ધૂમાડાથી અગ્નિની શિખા કાળી થાય છે, જેમ ઉડતી રેતીના સમૂહથી ચંદ્ર પણ ઢંકાઈ (નિસ્તેજ બની) જાય છે, તેમ તું ઉજવળ છતાં કુવાસનાથી મલિન થઈશ. (
૧૨૧-૨૨) તે (આજસુધી) આત્માને પિતાને) નિયમમાં (કાબૂમાં) લઈને રાગ-દ્વેષાદિને નિગ્રહ ન કર્યો, શુભ ધ્યાનરૂપી અગ્નિથી કમરૂપ ઈન્શનના વિસ્તારને ન બાળે, વિષયમાંથી ખેંચીને ઈન્દ્રિયેના સમૂહને (સt=) ન્યાયમાં (ધર્મમાં)
જોડે, તે હે ચિત્ત! શું તને મુક્તિના સુખની ઈચ્છા પણ નથી? (૧૯૨૩-૨૪) મન! હાથીઓને શણગારવાના નથી, ઘોડાઓની કતારને પલાણવાની નથી, આત્માને પ્રયાસ કરવાનું નથી, તલવાર પણે વાપરવાની નથી, કિ તું શુભધ્યાનથી જ રાગાદિ (અંતરંગ) શત્રુઓને હણવાના છે, છતાં તે તેઓને પરાભવ કેમ સંહન કરે છે ?
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનને અનુશાસ્તિ
૧૯
(૧૯૨૫-૨૬) ગુરુએ બતાવેલા ઉપાયથી પ્રથમ આલ બનને આધારે ( મન-વચન—કાય ) યેાગેા સઘળા વિઘ્નાથી રહિત થાય તેમ પ્રયત્નપૂર્વક અભ્યાસ કરીને, બાહ્ય વિષયેની ચિંતાનો વ્યાપાર તજીને, પછી જો તું નિરાલ'બન એવા પરમ તત્ત્વમાં લીન અનીશ, તે હૈ ચિત્ત ! તું સ'સાર(ચક્ર)માં ફેરા નહિ જ કરે. (૧૯૨૭–૨૮) હૈ મન ! જો તું પ્રકૃતિએ જ ચલસ્વભાવવાળા, વિષયાભિલાષામાં વેગવાળા, દુર્રાન્ત એવા આ ઇ ન્દ્રિયારૂપ ઘેાડાઓના સમૂહને વિવેક રૂપી લગામથી વશ કરીને સ્વાધીન કરે, તે રાગાદિ શત્રુએ ઉછળે નહિ, અન્યથા સદાય વિસ્તાર પામેલા (નિરંકુશ) તેએથી તુ' પરાભવ પામીશ. (૧૯૨૯-૩૦) જેમ વરસતાં મેઘાવડે અને પ્રવેશ કરતી હજારો નદીરા વડે પણ સમુદ્રમાં (ઉત્કષ) ઉછાળા થત નથી અને જેમ તે મેધ અને નદીએના અભાવે તેમાં ( અપક= ) હાસ પણ થતા નથી, તેમ હું હૃદય ! જો તને પણ સ્વયં પ્રાપ્ત થયેલા પણ ભેગાપભાગના યેાગે ઉત્કષ ( અભિમાન ) ન થાય અને તેના અભાવે અપક ( દીનતા ) પણ ન થાય, તેા તને મેળવવાનુ` મળી ગયુ' તથા ઉત્તમ (બનેલું) તું અતિ કૃતા' થયું. ( કારણ કે−) દુષ્કર ( તપ વગેરે) કરનારા પણ મુનિ ભોગાદિની આશ'સા કરતા (કૃતા' ) નથી. (૧૯૩૧ શ્રી ૩૩) વળી · ચેાગની સાધનાનો રાગી ઘરને તજીને વનમાં મેાક્ષને સાધે છે ’-પેમ જેઓ કહે છે, તે પણ તે મનુષ્યેાનો મેાહ છે, કારણ કે-મેાક્ષ (કેવળ ઘરત્યાગથી નહિ ) સમ્યગ્દ્નાનથી થાય છે. (૧૯૩૪) અને તે ( જ્ઞાન ) તે પુનઃ ઘરમાં અથવા વનમાં પણ (સાથે) હાય છે અને શેષ વિકલ્પાને તજીને તે ( જ્ઞાન ) સ્વસાધ્ય એવા કાને સાધે પણ છે, તેથી હૈ ચિત્ત ! જ્ઞાનનુ' ( જ્ઞાનના મહિમાનુ' ) ચિ'તન કર ! (૧૯૩૫) હૈ મન ! જે તું સમ્યજ્ઞાનરૂપી કિલ્લાથી સુરક્ષિત રહે, તે સંસારમાં ઉપજતા, કવશ આવી મળતા, અતિ રમ્ય પણ પદાર્થોં તને હરણ (લાલ) ન કરે. (૧૯૩૬) કે હૃદય ! જો તુ` સમ્યગ્નાનરૂપી અખંડ નાવડીને કદાપિ છેડે નહિ, તે અવિવેકરૂપી નદીના પ્રવાહથી તું તણાય નહિ. (૧૯૩૭) ઘરમાં દીવાની જેમ ઉત્તમ પાત્રરૂપ જીવમાં રહેલી મેાહના તંતુ રૂપી વાટ (દીવેટ) ના અને (સ્નેહરાગરૂપી) તેલનો નાશ કરતા, મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારને દૂર કરતા તથા સકલેશરૂપી કાજળને વમન કરતા સમ્યજ્ઞાનરૂપી દીવો જો તારામાં પ્રગટે, તા હૈ ચિત્ત ! શું ન મળ્યું ? ( સ મળ્યું. ) (૧૯૩૮-૩૯) ગુરુરૂપી પર્યંતની ધારે રહેલુ' ( ગુર્વાધીન ), વિષયેાના વૈરાગ્યરૂપી મધ્ય( સાર–તત્ત્વ)વાળું, ઉંચા થડ(સ્કંધ)વાળું અને ધર્મના અથી જીવનારૂપી પક્ષીઓએ આશ્રય કરેલું, એવું જે પરમ તત્ત્વાપદેશરૂપી વૃક્ષ, તેના ઉપર ઉતાવળા થયા વિના ધીમે ધીમે ( ક્રમશઃ ) ચઢીને જો સભ્યજ્ઞાનરૂપી ફળને ગ્રહણ કરે, તે તું મુક્તિના રસ ચાખી શકે! (૧૯૪૦ -૪૧) ( કારણ કે– ) જેમ વિદ્યાસિદ્ધ (વૈદ્ય) રાંગેાની શાન્તિનો પરમ ઉપદેશ (ઉપાય) આપે, તેમ સદ્ગુરુ બાહ્ય ઉપચાર વિનાનો કંk (રૂપી રાગા)ના ઉપશમ કરવાને પરમ ઉપદેશ (અભ્યંતર ઉપાય) આપે છે. (૧૯૪૨) હે ચિત્ત ! (ગુરુના ઉપદેશરૂપ એ ઔષધથી)
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર પહેલ કેવળ અધિગતને (ક ) જ ક્ષય થાય, એમ ન વિચારીશ, સકલ દુખેથી રહિત એવું અજરામરપણું પણ થાય છે. (૧૯૪૩) હે ચિત્ત ! તું પ્રયત્નપૂર્વક કઈ તે (એવા પરમ) તત્વને વિચાર, કે જેનું માત્ર ચિંતન કરતાં જ દીર્ઘકાળની (કાયમની) પરમ નિવૃત્તિ (શાન્તિ) થાય. (૧૯૪૪) હે મન! “હું જ બુદ્ધિમાન, હું જ વિદ્વાન, હું જ સુરૂપવાન, હું જ ત્યાગી, હું જ શૂરવીર,” ઈત્યાદિ અહંકારરૂપી તારે તાવ ત્યાં સુધી જ છે, કે જ્યાં સુધી તું પરમ તત્વમાં મગ્ન થયે નથી. (૧૪૫) હે ચિત્ત! હાથીની જેમ તું અવિવેકરૂપી માવતને ફેંકી દઈને, (સ્તંભ=) ગર્વરૂપી મજબૂત થાંભાને પણ ભાંગીને, પુત્ર, સ્ત્રી આદિના નેહરૂપી મજબૂત બેડીઓને (સાંકળને) તેડીને, બંધનરૂપ રાગાદિ વૃક્ષને પણ (પૂરક) મૂળમાંથી ઉખેડીને, ધર્મરૂપી વનમાં વિહાર કર, કે જેથી પરસ શાન્તિને પામે. (૧૯૪૬-૪૭) હે ચિત્ત! દિવ્ય ભજનના વિવિધ રસને ઉત્પન્ન (સ્પર્શ) કરતી પણ કડછી જેમ સ્વયં તે રસને ન ચાખે, કેવળ તપે, તેમ તે આગમના અનુભવ વિનાને તું પણ બીજાઓને શ્રદ્ધા પ્રગટાવવા આ પ્રવચન સાક્ષાત્ શ્રી જિનેશ્વરે કહેલું છે, પુનઃ (અમુક) આ ગણધરએ કહેલું છે, આ અમુક તેમના શિષ્યોએ કહેલું છે, અમુક આ ચૌદપૂવીનું કહેવું છે, અમુક પ્રત્યેકબુદ્ધનું કહેવું છે અને અમુક પૂર્વ શ્રી જિનેશ્વરેએ કહ્યું છે, ઈત્યાદિ ચિંતનથી કેવળ સ્વયં ખેદને (શ્રમને) જ પામે છે. (૧૯૪૮ થી ૫૦) અથવા કડછી તે તે તે રસોથી વાસિત પણ થાય છે અને ભેદાય પણ છે. તે મૂઢ હૃદય ! તું તે શ્રી જિનવચનને અનુસરવા (આચરવા) છતાં, નથી વાસિત થતું ! અને નથી ભેદોતે ! નહિ તે તું મહાન ઋષિઓનાં સુભાષિતને નિત્ય અનેક વાર બેલે છે, સાંભળે છે, સારી રીતે વિચારે છે અને તેના પરમાર્થને પણ જાણે (સમજાવે) છે. છતાં તું પ્રશમને અનભવ નથી, તેમ સંવેગને અને નિર્વેદને પણ અનુભવ નથી, તથા એક મુહુર્ત માત્ર પણ તેના ભાવાર્થને પરિણમાવત નથી. (તેવા પરિણામવાળ બનતું નથી.) (૧૫૧ થી પ૩) તેથી પ્રમાદરૂપી મદિરાના ઘેનવાળા હે મન ! તું શ્રી જિનવચન દ્વારા શાન્તરસની પ્રાપ્તિ કર્યા વિના, શક્તિ અનુસાર સાધુની સુવિશુદ્ધ ક્રિયા કરવારૂપ બાહ્ય ( વ્યવહાર ) ચારિત્રમાં પણ તું લેશ ઉત્સાહને પણ પામીશ નહિ અને એ રીતે નાવડી મળવા છતાં હે મૂઢ! તું સંસારસમુદ્રમાં ડૂબીશ! (૧૯૫૪-૫૫) અથવા (એ રીતે) તું કેવળ શ્રી જિનવચનના અર્થોને પરિણમાવીશ (સ્વીકારીશ) નહિ, એટલું જ નહિ, કિન્તુ તારા પિતાના અભિપ્રાયથી તું તેનાથી વિપરીત–ઉલટો વ્યવસાય કે ઉલટો ઉપદેશ) પણ કરીશ. (૧૯૫૬) હે મૂઢ હદય! નિજ( આત્મ)ધના વાહક (આધાર) એવા શ્રી જિનમત દ્વારા પણ તું કઈ કઈ વિષયમાં સર્વથા (એકાન્ત) અતિબદ્ધ (આગ્રહી) બને છે. (૧૫૭) કારણ કે-કઈવાર એકાન્ત ઉત્સર્ગ માર્ગમાં ચંચળ બનેલ તું આકાશના છેડે પહોંચે છે. (ઉંચી ભાવનાને કરે છે અને કઈ વાર અપવાદમાં જ ડૂબેલું તું રસાતળમાં ડૂબે છે. (નીચા વિચાર કરે છે) (૧૫૮) ઉત્સર્ગ દષ્ટિવાળા તને અપવાહને આચરનારા છ ગમતા નથી,
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનને અનુશાસ્તિ પુનઃ અપવાદ દષ્ટિવાળા તને ઉત્સર્ગમાં વર્તનારા છ ગમતા નથી. (
૧૫૯) તથા દ્રવ્યક્ષેત્ર-કાલાદિને અનુસરીને તે તે વિષયમાં ઉત્સર્ગ–અપવાદ ઊભય માર્ગે જેઓ ચાલે છે, તેઓ પણ તને ગમતા નથી. (૧૯૬૦) એમ છે મન ! નિશ્ચયનયમાં રહેલા તને વ્યવહાર નયમાં વર્તતા અને વ્યવહારનયમાં રહેલા તને નિશ્ચયનયમાં વર્તતા અન્ય છ ગમતા નથી. (૧૯૬૧) તથા દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલાદિ ભાવેને અનુસરે છે તે વિષયમાં જે ઊભય નયમાં વર્તતા હોય, તે પણ તને ગમતા નથી, (૧૯૬૨) હે મન ! ઉત્સગ (અપવાદ) વગેરે સમસ્ત નથી યુક્ત આ જિનમત પ્રત્યે અરુચિવાળા તને નિષ્પાપ (વિશુદ્ધ) જિનમતનાં પરિણામે (રહ) કેવી રીતે સમજાય? (૧૯૬૩) વળી ઉપશમભાવરહિત તું કંઈક અંશને (પક્ષને) પકડીને “મેં નિશ્ચિત તત્વને જાણ્યું”—એમ સ્વયં માનીને, તે વિષયમાં મૃતનિધાનને (શ્રતધરને) પણ તું બહુ પૂછતો નથી. (૧૯૬૪) એ રીતે તેને ગ્લાનનાં કાર્યોની પણ ચિંતા થતી નથી અને કાળને અનુસાર ગુણ ધારણ કરનાર પણ ગુણીના સંબંધમાં તને હર્ષ (પ્રસન્નતા) કરવાનું મન પણ થતું નથી. (૧૯૬૫) તેમ જ તું વાત્સલ્ય, સ્થિરીકરણ, ઉપબૃહણ કરે છે, તે પણ સર્વત્ર સમાન-પક્ષપાત વિના કરતે જ નથી, જે કરે છે તે પિતાના અભિપ્રાય (માન્યતા) પ્રમાણે કરે છે (૧૯૬૬) માટે તું આવા પ્રકારના કુગ્રહ(મિથ્યા આગ્રહ)રૂપ ચક્રને વિવેકરૂપ ચક્રથી છેદીને સદુધર્મમાં સર્વ ઈચ્છાથી રહિત એવા વિશુદ્ધ રાગને (પક્ષને) કર! (૧૯૬૭) ડે ચિત્ત! જે તને આ સદુધર્મમાં છેડે પણ પક્ષ-રાગ હેત, તે આટલા (દીર્ઘ) કાળ સુધી મહા દુખની આ જાળ ન હેત. શું તે સાંભળ્યું નથી? (૧૯૬૮) કે-અનન્ય મનવાળો જીવ જે એક દિવસ પણ પ્રવ્રયાને પામે, તે તે મોક્ષને ન પામે તે પણ વૈમાનિક દેવ તે અવશ્ય થાય જ. (૧૯૬૯) અથવા એક દિવસ વગેરે પણ ઘણે કાળ કહ્યો, કારણ કે-એક મુહર્તા માત્ર પણ જ્ઞાનને સમ્યગ પરિણામ થવાથી ઈષ્ટ ફળ મળે છે. અહીં (શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે-અજ્ઞાની જેટલાં કર્મોને ઘણું ક્રોડ વર્ષોમાં ખપાવે છે, તેટલાં કર્મોને ત્રણ ગુપ્તિવાળે જ્ઞાની એક ઉચ્છવાસ કાળ માત્રમાં ખપાવે છે.(૧૯૭૦-૭૧) જે એમ ન હોય, તે હે મન! સમ્યજ્ઞાનની પરિણતિરૂપ ગુણરહિત એવાં પૂર્વે કઈ ગુણ (સાધના કર્યા) વિના જ મરુદેવા તે જ ક્ષણે સિદ્ધ થયાં, તે કેમ થાય? (
૧૭૨) હે મન ! તું તે કઈવાર રાગમાં રંગાએલું, તે કઈવાર વળી શ્રેષથી કલુષિત થએલું, કોઈવાર મેહથી મૂઢ, તે કઈ વાર ક્રોધાગ્નિથી સળગતું, કેઈ વાર માનથી અક્કડ, તે કઈ વાર માયાથી અતિવ્યાપ્ત (ભરેલું), કેઈ દિવસ મેટા લેભસમુદ્રમાં સર્વાગ ડૂબેલું, તે કઈ વાર વળી વર, મત્સર, ઉદ્વેગ (પીડા), ભય અને આત્તરૌદ્રધ્યાનને વશ પડેલું, કઈ વાર વળી દ્રવ્ય -ક્ષેત્ર વગેરેની ચિંતાના ભારથી ભરેલું, એમ નિત્યમેવ તીવ્ર પવનથી ઉડતા ધ્વજ પટની જેમ તું (વાવ88) વ્યાકૂળ (બનેલું) કદાપિ પરમાર્થમાં થેડી પણ સ્થિરતાને પામતું નથી. (૧૯૭૩ થી ૭૬) વગેરે. હે ચિત્ત ! તને કેટલી શિખામણ અપાય? તું સ્વયમેવ હિતાહિતના વિભાગને વિચાર અને એને નિશ્ચય કર ! (૧૯૭૭) તે પછી નિત્ય કુશલમાં
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર પહેલું (શુભમાં) પ્રવૃત્તિ અને કુશળ માર્ગમાં રહેલાઓનું બહુમાન કર! અકુશળ (પ્રવૃત્તિ) અને અકુશળ વસ્તુને ત્યાગ કર ! તથા (શુભાશુભમાં રાગ-દ્વેષ તજીને) માધ્યસ્થ કર! (૧૯૭૮) એમ અકુશળને ત્યાગ અને કુશળમાં પ્રવૃત્તિરૂપ મુખ્ય કારણદ્વારા હે મન ! તું સમાધિરૂપ પરમ કાર્યને પ્રાપ્ત (સિદ્ધ) કરીશ. (૧૯૭૯) આ રીતે જે ભાવપૂર્વક નિત્ય પ્રતિસમય મનને સમજાવાય, તે (રમચં= ) એક સાથે તું (અથવા મદસહિત) માયા, ક્રોધ અને લેભને જીતે, તેમાં શું આશ્ચર્ય છે? (૧૯૮૦) અન્યથા અલ્પ (વિવિધ) કુવિકલ્પરૂપ કલ્પનાઓમાં આસક્ત એવા ચિત્તથી પ્રેરાએલા (પીડાએલા), હિતને પણ અહિત, રવજનેને પણ પરાયાં, મિત્રને પણ શત્રુ અને સાચાને પણ હું માનતા વસુદત્તની જેમ, નિરંકુશ હાથીની જેમ રેકે દુશય, એ મનુષ્ય કયા કયા પાપસ્થાનને (પાપને) નહિ કરે? (૧૯૮૧-૮૨) તે આ પ્રમાણે –
મનની ચંચળતા વિષે વસુદત્તને પ્રબંધઃ-ઉજજૈની નગરીમાં સૂરજ નામે રાજાને રાખેલે સોમપ્રભ નામને બ્રાહ્મણ પુરહિત હતે. (૧૯૮૩) સઘળાં શાના (અથવા શાસ્ત્રોના સઘળાં) રહસ્યને જાણ, સર્વ પ્રકારનાં દર્શનોને (તેને) જાણ, એ તે સદ્ગુણ હોવાથી ગુણવાનને અને રાજાને અત્યન્ત કહાલે હતે. (૧૯૮૪) તે મરણ પામે, તેથી એક પ્રસંગે સ્વજનેએ તેના સ્થાને રાખવા માટે વસુદત્ત નામના તેના પુત્રને રાજાને દેખાડે, પણ તે નાનું અને અભણ હેવાથી રાજાએ તેને નિષેધ કર્યો અને તેના સ્થાને બીજા બ્રાહ્મણને સ્થા. (૧૯૮૫-૮૬) પછી પિતાને પરાભવ થયે એમ જાણુતે, અત્યંત ખેદથી સંતાપ કરતે, તે વસુદત્ત ભણવા માટે ઘેરથી નીકળે. (૧૯૮૭) “પાટલીપુત્રનગર વિવિધ વિદ્યાના વિદ્વાનેવાળું શ્રેષ્ઠ વિદ્યાક્ષેત્ર છે –એમ લેકના મુખેથી સાંભળીને તે ત્યાં જવા રવાના થયે. (૧૯૮૮) ત્યાં પહોંચ્યો અને કાળક્રમે સર્વ વિદ્યાઓને ભર્યો. પછી ઈચ્છિત કાર્યની સિદ્ધિવાળે તે પિતાના નગરમાં પાછો આવ્યો. (૧૯૮૯) તેની વિદ્યાથી રાજા પ્રસન્ન થયા અને તેના પિતાની આજીવિકા (નેકરી)તેને આપી. પછી તે રાજાને અને નગરના સર્વ લેકને માનનીય થયે. (
૧૦) રાજાના સન્માનથી, એશ્વર્યથી અને શ્રતમદથી જગતને પણ તૃણતુલ્ય માનતો તે ત્યાં કાળ પસાર કરવા લાગે. (૧૯૧) આ ઐશ્વર્ય વગેરે એકના બળથી પણ અધીર પુરુષોનું મન ચંચળ બને છે, તે કુળ, બળ, વિદ્યા વગેરે સર્વના સમૂહથી પુનઃ શું ન બને ? (૧૯૯૨) પ્રલયકાળના સમુદ્રના મોજાના સમૂહને રોકવામાં પાર પામી શકાય, પણ અશ્વર્ય વગેરેના મહા મદને વશ થએલા મનને થોડું પણ રોકી ન શકાય. (
૧૪) એમ ઉન્મત્ત મનવાળા તેને તેના મિત્રોએ કુતૂહલથી એક રાત્રે નટોનું નાટક જોવાનું કહ્યું. (૧૯૪) હે મિત્ર ! આવ, આપણે જઈએ અને ક્ષણવાર નટનું નાટક જોઈએ, (કારણ કે-) જેવાયોગ્ય જેવાથી દષ્ટિ (ને) સફળ થાય. (
૧૫) તેઓની ઈચ્છાનુસાર તે ત્યાં ગયે અને એક ક્ષણ બેઠો. પછી ત્યાં તે સમયે એક કોઈ યુવતી (કેઈ) ભવૈયાની સાથે આ પ્રમાણે
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનની ચંચળતા વિષે વસુદત્તનો પ્રબંધ બેલી (બેલતી સાંભળી) કે-(
૧૬) હે સુભગ ! તારા દર્શનરૂપી અમૃત મળવાથી આજે કપટપંડિત અને ઘરમાં પૂરી રાખનાર, એવા મારા પતિથી મને (નિવૃત્તિ) મુક્તિ મળી. (
૧ ૭) હે નાટકના (પ્રવર્તક =) પ્રથમપાત્ર! તારું જીવન દીર્ઘઅખંડ થાઓ ! કારણ કે–તે ક્રોધના સમુદ્ર મારા પતિને (અહી) વ્યગ્ર કર્યો છે. (૧૯૮) તેથી હે સુભગ! આવ, જ્યાં સુધી એ કૂટપંડિત (અહી) (નાવે ) સમય વિતાવે છે, ત્યાં સુધી ક્ષણભર કીડા કરીને પિતાપિતાના ઘેર જઈએ. (
૧૯) એ પ્રમાણે તેની સ્નેહયુક્તવાણી સાંભળીને પેટા વિકલ્પ કરવારૂપ પવનથી પ્રેરાયેલા મનવાળા તે વસુદરો વિચાર્યું કે-(૨૦૦૦) હું માનું છું કે નકકી આ તે મારી પત્ની છે. આ પાપિણ પરપુરુષને સંગ કરે છે અને મને ઉદ્દેશીને કૂટપંડિત કહે છે. (૨૦૦૧) પહેલાં પણ મેં તેના લક્ષણોથી દુરાચારીણી માની હતી અને અત્યારે પ્રત્યક્ષ જ જોઈ, તેથી એને શિક્ષા કરું, (૨૦૦૨) એમ વિચારતે જેટલામાં આ (વસુદત્ત) તેને મારવા માટે ચાલે, તેટલામાં તે સ્વછંદ આચારવાળી તે યુવતી કયાંક જતી રહી. (૨૦૦૩) પછી હું માનું છું કે મને આવતે જોઈને પાપિણી તુર્ત ઘેર ગઈ હશે, એવી બુદ્ધિથી ત્યાંથી તે શીધ્ર ઘર તરફ ચાલે. (૨૦૦૪) પછી પ્રબળ ક્રોધને વશ થયેલે જયારે પિતાના ઘરના બારણે પહોંચે, ત્યારે પોતાની બહેનને શરીરચિંતા કરીને ઘરમાં પેસતી જોઈ, તેથી “આ મારી પત્ની છે”—એમ માનીને તેને, અરે પાપિણ! દુરાચારિણી છતાં મારા ઘરમાં કેમ પેસે છે? તે ભાંડની સામે મને “કપટપંડિત એ આરેપ કરીને અને તેની સાથે સહર્ષ રમીને તું આવી છે. એમ બોલતા તેણે “હા, હા, કેમ આ આમ (બેલે છે?) આ કેણ છે? મેં શું અકાર્ય કર્યું છે? ”—એમ વારં વાર ઘણું (મોટેથી) બેલતી, બહેન છતાં અત્યંત ક્રોધને વશ તેને નહી ઓળખવાથી લાકડીઓ અને મુઠીઓથી નિષ્ફરપણે તેનાં મર્મસ્થાનમાં એવી રીતે પ્રહાર કર્યા, કે જેથી તે જીવિતવ્યથી મુક્ત થઈ (મરી ગઈ). (૨૦૦૫ થી ૯) તે પછી તેની પાછળ પાછળ જ આવેલા મિત્રવર્ગો (તેને) રેકો. તેથી અધિક કંધે ભરાયેલા તેણે કહ્યું કે-(૨૦૧૦) હે. પાપીઓ ! નકકી તમારા ભેદક) પ્રપંચથી જ મારી સ્ત્રી આવું અકાર્ય કરે છે અને તેથી જ તમે મને રોકે છે. (૨૦૧૧) નિચ્ચે આ કારણે જ એના પાપકાર્યમાં વિદ્ધ દૂર કરવા તમે નહિ ઈછતા પણ મને નાટક જોવા માટે પણ લઈ ગયા. (૨૦૧૨) અથવા કૃત્રિમ મૈત્રીથી જેડાએલા(કપટી)ઓને કંઈપણ અકરણીય નથી, તેથી હે દુરાચારીઓ ! અહીંથી મારા ચક્ષુમાર્ગને છેડો. (નજરથી દુર થાઓ ! ) (૨૦૧૩) એમ બેટા કુવિકલ્પથી પીડાતા મનવાળા વસુદરો નિચે નિર્દોષ પણ તેઓને એ રીતે તિરસ્કાર્યા, કે જેથી તેઓ ) પિતાને ઘેર ગયા. (૨૦૧૪) આ કોલાહલ સાંભળીને તેની સ્ત્રી ઘરમાંથી (બહાર) આવી અને આ પ્રસંગને જોઈને બોલવા લાગી કે (૨૦૧૫) “હા હા, નિર્દય ! નિર્લજજ ! અનાર્ય! પિતાની હેનને કેમ મારે છે?” જે આવું પાપ તે ચંડાળ પણ ન કરે. (૨૦૧૬) તેણીએ એ પ્રમાણે કહ્યું અને વળી નગરલેકેએ પણ તેને નિઘો, તેથી ઘણુ કવિકલ્પથી ઘવાએલા ૧૫
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું મનવાળે તે વસુદત્ત પુનઃ વિચારવા લાગ્યું કે- આ મારી પત્ની કેવળ અસતી જ નથી, શાકિણી પણ છે, કે જેથી મને પણ આ પ્રમાણે વ્યામૂઢ કરીને સ્વયં ખસી ગઈ અને પ્લેનને મારી નાખ્યા પછી કેપ શાન્ત થયે છે, એમ જાણીને સાધુની જેમ મુખને રંગ બદલ્યા વિના (ઠાવકા મુખે) મને રોકવા લાગી ! (૨૦૧૭ થી ૧૯) જે એણુએ મારી નજરવંચના ન કરી હોય, તે શું અત્યંત અંધકારમાં પણ મારી બહેનને પણ હું ન ઓળખી શકું? (૨૦૨૦) એમ કલ્પીને કુવલય(કમળ)નાં પત્રો સમાન કાળી તલવારને ખેંચીને હે પાપિણ! ડાકણુ! હે હેનના નાશને કરનારી !, હવે કયાં જઈશ?, કે જે બૃહસ્પતિ સમા (વિદ્વાન) પણ મને તે વિભ્રમિત કર્યો. એમ બોલતા તેણે પત્નીનું બે હોઠ સહિત નાક કાપી નાખ્યું, (૨૦૨૧-૨૨) તે પછી સૂર્યોદય થયે, ત્યારે રાત્રિને પ્રસંગ સાંભળવાથી ગુસસે થયેલા લેકેએ અને રાજાએ તેને નગરમાંથી કાઢી મૂક્યું. (૨૮૨૩) " પછી એકલે ભમતો વઈદેશા નામની નગરીએ પહોંચ્યા. ત્યાં તેણે તારાપીઠ નામે રાજાને પ્રસન્ન કર્યો. (૨૦૨૪) પ્રસન્ન થયેલા રાજાએ તેને(કીવનઃ) આજીવિકા આપી અને પ્રસન્ન મનવાળે (તે) ત્યાં રહેવા લાગ્યો. પછી સૂર્યગ્રહણ થયું ત્યારે વિચારવા લાગ્યું કે આજે હું બ્રાહ્મણને નિમંત્રીને ઘણાં શાકથી યુક્ત, અનેક જાતનાં પીણાં સહિત, ઘણી (વિછિત્તિક) રચનાથી (વિવિધ મસાલાથી) યુક્ત (વઘુમë=) ઘણું સ્વાદિષ્ટ એવા (મેન Tris) વિવિધ ભેજનને (તૈયાર) કરાવીશ અને રાજાની ખીરધરી (ધની રક્ષક–ગોવાળણ) પાસેથી દૂધ મંગાવીશ. (૨૦૨૫ થી ર૭) જે વારંવાર વિનયપૂર્વક માગવા છતાં પણ તે કઈ રીતે દૂધને નહિ આપે, તે માટે આપઘાત કરીને પણ તેને બ્રહ્મહત્યા કરીશ. (આપીશ.) (૨૦૨૮) એમ મિથ્યા વિકલ્પથી ભ્રમિત થયેલે, કલ્પનાને પણ સત્યની જેમ માને, તે “જન સમય થયે” એમ માનીને (સ્વમન કલ્પનાથી) નિચે “વારંવાર ઘણા વખત સુધી માગવા છતાં પણ ખીરધરી દૂધને આપતી નથી.” (એમ માનીને) તીવ્ર કોહવશ થઈને શસ્ત્રથી પિતાને હણવા લાગે અને ઉંચા હાથ કરીને બે, અહીં લોકે! આ બ્રહ્મહત્યા, રાજાની ખીરધરિકાના નિમિત્તે છે, કે જેણે મને દૂધ ન આપ્યું ! (૨૦૨૯ થી ૩૧) એમ એક ક્ષણ બેલીને સખ્ત ઘાથી (સ્વયં) હણાયો થકે રૌદ્રધ્યાનને પામેલે (તે) મરીને નારક થયે, (૨૦૩૨) કારણ કે-આવી સ્વચ્છેદ પ્રવૃત્તિ વાળા ચિત્તરૂપી (પટ્ટ= ) હાથીથી હણાયેલા છ ક્ષણ પણ સુખે રહી શકતા નથી, માટે મનને પ્રતિક્ષણે શિખામણ કરવી જ જોઈએ. અન્યથા ઉપર જણાવી તે પરિસ્થિતિ પ્રમાણે ક્ષણ પણ કુશળતા ન થાય. (૨૦૩૩-૩૪) વળી સ્વચ્છંદી દાસને વશ કરવાની જેમ અવશ (સ્વછંદી) મનને જે પિતાને વશ કરે, તેણે જ યુદ્ધમેદાનમાં વિજયધ્વજ પ્રાપ્ત કર્યો, તે જ શુર અને તે જ પરાક્રમી છે. (ર૦૩૫) (રિ નામ=) સંભવ છે કે-કોઈ પુરુષ કઈ રીતે આખા સમુદ્રને પણ પી જાય, ધગધગતા અગ્નિની જવાળાઓના સમૂહ વચ્ચે શયન પણ કરે, શુરતાથી તીક્ષ્ણ ધારવાળી તલવારની ધાર ઉપર ચાલે પણ ખરો
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમુ' અનિયતવિહાર દ્વાર
૧૧૫
અને (કોઈ) તીવ્ર અગ્નિ જેવા મળતા ભાલાની અણી ઉપર પદ્માસન પણ બાંધે (પદ્મસને એસે), તે પણ જગતમાં પ્રકૃતિએ જ ચંચળ, ઉન્મામાં રાચનાર અને શસ્રરહિત, એવા પણ મનને વિજય ન કરી શકે. (૨૦૩૬ થી ૩૮) જે મદેાન્મત્ત હાથીનું પણ દમન કરે છે, સિંહને પણ પોતાને વશવિત બનાવે છે અને ખળભળેલા સમુદ્રના પાણીના વિસ્તારને પણ શીઘ્ર રોકી શકે છે, તેઓ પણ કષ્ટ વિના જ (સહેલાઇથી) મનને જીતવા સમ ખનતા નથી. એમ છતાં કોઈ રીતે જો તેને પણ જીત્યું, તે નિશ્ચે (તેણે) જીતવાયેાગ્ય સઘળું જીત્યું, (૨૦૩૯-૪૦) વધારે શું? મનને જીતવાથી દુય એવા (બહિર) આત્મા પણ પરાજિત થાય છે અને તેને પરાજિત કરવાથી અંતરાત્મા પરમપદના સ્વામી એવા પરમાત્મા થાય છે. (૨૦૪૧) એ રીતે મન રૂપી ભમરાને (વશ કરવા માટે) માલતીનાં પુષ્પોની માળા સરખી, પરિકમ`વિધિ વિગેરે ચાર મોટાં મૂળદ્વારાવાળી, સ`વેગ ર'ગશાળારૂપ આરાધનાના પંદર પેટાદ્વારવાળા પહેલા (પરિકમ ) દ્વારમાં ચિત્તને શિખામણ નામનુ` છ ુ. પેટાદ્વાર કહ્યુ. (૨૦૪૨-૪૩)
66
સાતમ્' અનિયતવિહાર દ્વાર :-એમ શિખામણ આપેલુ' પણ ચિત્ત પ્રાયઃ નિત્ય ( સ્થિર ) વાસથી પ્રતિબંધ (રાગ)ના લેપથી લેપાય છે, નિઃસ્પૃહ બની શકતુ નથી. (૨૦૪૪) તેથી હવે સમસ્ત દોષોનો નાશ કરનારા અનિયત વિહારને કહીએ છીએ. જેને સાંભળીને આળસને તજીને ઉદ્યમી થયેલેા, અવશ્ય વસતિમાં, ઉપધિમાં, ગામમાં, નગરમાં, સાધુસમુદાયમાં તથા ભક્તજનામાં, એમ સત્ર રાગ (બંધન )ને તજીને વિશુદ્ધ એવા સદ્ધ ને કરવામાં પ્રીતિવાળા સાધુ સવિશેષ ગુણની ઈચ્છાથી સદા અનિયત વિહાર કરે (અપ્રતિબદ્ધ વિચરે ) અને શ્રાવક પણુ સદા તી યાત્રાદિ કરવામાં પ્રયત્ન કરે. (૨૦૪૫ થી ૪૭) જો કે ગૃહસ્થને નિશ્ચે સ્પષ્ટ અનિયત વિહાર નથી, તે પણ ગૃહસ્થ “હું (હમણાં તેા તીથ કરેાના ) દીક્ષાદિ ( કલ્યાણક ) જ્યાં થયાં હોય, ત્યાં તીર્થાંમાં શ્રી અરિહંત ભગવંતાને દ્રવ્યસ્તવના સારભૂત વંદન કરુ', પછી સર્વાંસ'ગને તજીને દીક્ષા લઈશ અથવા તેા આરાધનાને ( અનશનને ) સ્વીકારીશ.” એવી બુદ્ધિથી પ્રશસ્ત તીર્થાંમાં યાત્રાથે ફરતા, અથવા (યુટ્રીય) સારા આચારવાળા ગુરુની શેોધ કરતા, ગૃહસ્થ પણ તે( અનિયત વિહાર ) કરી શકે. (૨૦૪૮ થી ૫૦) તેમાં જે દીક્ષા લઇને આરાધના કરવાની ઈચ્છાવાળા છે, તેને અંગે સારા આચારવાળા ગુરુવગની પ્રાપ્તિ (તું સ્વરૂપ) ગણુસ ક્રમદ્વારમાં જણાવીશું. (૨૦૫૧) પણ જે ઘરમાં રહીને જ એક માત્ર આરાધના કરવાના મનવાળા છે, તેને અંગે સારા આચારવાળા ગચ્છની ગવેષણાને વિધિ આ દ્વારમાં જ કહીશું. (૨૦૧૨) હવે શ્રી જિનમતને અનુસરનારા સર્વ સાધુએ તથા શ્રાવકાના પણ એક ક્ષેત્રમાંથી અન્ય ક્ષેત્રમાં જવારૂપ વિહારના આ વિધિ છે કે-(૨૦૧૩) ( પ્રથમ ) નિશ્ચે જેને જેની સાથે મનથી, વચનથી કે કાયાથી, જે કાઈ પણ પાપ કર્યું, કરાવ્યુ` કે અનુમાવુ' હોય, તે થાડા કે સમસ્ત પાપને પણ સમાધિની ઈચ્છાવાળા સમ્યગ્ ( ભાવ
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું પૂર્વક) ખમાવે, એમ સમજીને કે-) મારે કઈ રીતે મરણ પછીથી પણ વૈરનો અનુબંધ ન થાઓ ! તેમાં જે વિહાર કરનારે (સામાન્ય) મુનિ હોય, તે આચાર્યને, ઉપાધ્યાયને અને પિતે પર્યાયમાં ના હોય તે શેષસાધુઓને પણ અભિવંદન કરીને કહે છે કેહું તે તે નગરાદિમાં વિચરતે જ્યાં જઈશ ત્યાં) ચૈત્યને, સાધુઓને અને સંઘને તમારુ (તમારી વતી) પણ વંદન કરીશ ! (૨૦૫૪ થી ૫૭) અથવા જે જનાર પિતે મેટા હેય, તે (સ્થિત= ) અહીં રહેનારા સાધુઓ વિહાર કરનાર મુનિને વંદન કરીને કહે કે–અમારા વતી ચૈત્યને, સાધુઓને (અને સંઘને) વંદના કરજે. (૨૦૫૮) (તે પછી ) તે ક્ષેત્રનાં ચૈત્યભવનમાં (મંદિરમાં) જઈને ભક્તિપૂર્વક ચૈત્યેની આગળ તેઓને વંદાવવા નિમિત્તે સમ્યગ્ર પ્રણિધાન (ઉપગ) કરે. (૨૦૫૯)
એ જ રીતે શ્રાવક પણ નિચે (વથ =) અહીં રહેનારા સમસ્તને સમ્યગૂ ખમાવીને, પ્રતિમા, આચાર્ય અને સાધુ (વગેરેના) વંદનને (પણ) રામ્યગૂ વિધિ કરીને, તેઓએ આપેલા નિરવદ્ય વિષયક (નિષ્પા૫) સંદેશાને ગ્રહણ કરીને, ઉપગ(એકાગ્રતા) પૂર્વક તે તે ગામ, નગર, આકર વગેરેમાં (જ્યાં જાય ત્યાં) મોટાં યાન, વાહન વગેરે વૈભવથી અને ન્યાયપાર્જિત ધનથી, માર્ગમાં આવતાં (તે તે ક્ષેત્રનાં) ઘણાં ધર્મસ્થાનોમાં નિત્યમેવ શ્રી જૈનશાસનની પરમ ઉન્નતિને કરતે અને દીન, અનાથને અનુકંપાદાનથી પરમ આનંદ ઉપજાવતે, એ બુદ્ધિમાન (શ્રાવક) સમસ્ત તીર્થોમાં ફરે. (૨૦૬૦ થી ૬૩) તે પછી ગૃહસ્થ અને સાધુ પણ તે તે ચૈત્યને જોઈને “નિચે સંઘ આ વંદન કરે છે.”—એવા પ્રણિધાનપૂર્વક પ્રથમ ઉપગપૂર્વક સંઘ સંબંધી સમ્યગ વંદન કરીને, પછી તે જ અવસ્થામાં (ભાવમાં) વર્તતે પિતાને ઉદ્દેશીને (પિતાનું) પણ સમ્યગ વંદન કરે. (૨૦૬૪-૬૫) એમ છતાં કઈ કારણે જે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ વગેરેની સંકડાશ (ઓછાશ) હોય, તે સંક્ષેપથી પણ પ્રણિધાન વગેરે તે કરે જ. (૨૦૬૬) તે પછી જ્ઞાનાદિ ગુણેની ખાણ સમા સાધુઓને અને શ્રાવક લેકેને જોઈને કહે કે-અમને તમે અમુક સ્થાને શ્રી જિનેશ્વરેને વંદન કરા! (૨૦૬૭) પછી આદરના અતિશયથી પ્રગટેલા રોમાંચ દ્વારા કંચુક સરખી બનેલી કાયાવાળા, ભક્તિના અતિશયથી ભરેલા ઉત્તમ મનવાળા, તેઓ પણ (સ્થાનિક શ્રાવકે વગેરે પણ તેમની સાથે) પૃથ્વીતલ ઉપર શિરને
સ્થાપીને (નમીને) હે કૈલેકના મહાપ્રભુ! હે પ્રભૂત (અનંત) ગુણરત્નના સમુદ્ર! હે જિનેન્દ્ર ! તમે જયવંતા વર્તા, વગેરે શ્રી અરિહંતના ગુણદ્વારા અથવા “નમોડસ્થણ” ઈત્યાદિ શક્રસ્તવના પાઠથી સ્તુતિ ત્યાં સુધી કરે, કે આગન્તુક (યાત્રાધે આવેલા) તેઓના આચાર્ય વગેરેએ મોકલેલા (જણાવેલા) ધર્મલાભ વગેરેને કહે. તે પછી (સ્થાનિક) લેકે અભિવંદન, (વંદના) અનુવંદનારૂપે ઉચિત મર્યાદાને કરે. અને તે પછી પરસ્પર (કુશળાદિ)વિશેષ પૃચ્છા કરવામાં વિકલ્પ જાણ. (અર્થાત્ પહેલા કેણ કરે, પછી કોણ કરે એ સંબંધી અનિયમ જાણ.) (૨૦૬૮ થી ૭૧) એમ પરસ્પર કરવાગ્યે પ્રેરણારૂપ શુભ વેગથી ઉભય પક્ષને
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુતા નારીના પ્રધ
૧૧૭
ઈષ્ટની સિદ્ધિ કરાવનારા શુભ (પુણ્યના) અનુબંધ થાય, એમ શ્રી જિનેશ્વરદેવે જોયુ' (કહ્યું) છે. (૨૦૭૨) આ સામાચારીને જાણીને જે વિધિપૂર્ણાંક પ્રયાગ (અમલ) કરે છે, તેને જ આ વિષયમાં કુશળ અને અન્ય સને અકુશળ જાણવા. (૨૦૦૩) એમ (ઉપર ) જે કહ્યો, તે વિધિ પ્રમાણે તે તે દેશમાં વિચરતા ગૃહસ્થ પાતામાં અને પરમાં ધર્મ ગુણાની સવિશેષ વૃદ્ધિ કરે છે. (૨૦૭૪) તે આ પ્રમાણે-દ્રવ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવ(આરાધના)માં સર્વિશેષ રક્ત એવા શ્રાવકલકાને જોઈ ને પોતે પણ તેને સવિશેષ કરવામાં તત્પર થાય. (૨૦૦૫) વળી તે આવનારને સ્થાને સ્થાને તેવી ક્રિયા કરવામાં રક્ત પ્રવૃત્તિ કરતાં જોઈ ને ધમ પરાયણ બનેલા બીજા જીવામાં પણ તે શુભ ગુણ્ણા વિકાસને પામે. (૨૦૦૬) વળી તેઓને જોઇને અશ્રદ્ધાળુને પણ પ્રાયઃ ધર્મમાં શ્રદ્ધા થાય અને સ્વયં શ્રદ્ધાળુ ડાય તે જીવા પુનઃ તેવી પ્રવૃત્તિ કરતા થાય. (૨૦૭૭) અસ્થિર હોય તે સ્થિર થાય તથા સ્થિર હોય તેઓ અધિક ગુણાને ગ્રહણ કરે. અગુણીએ પણ ગુણવંતા થાય અને ગુણવંતા ગુણામાં અતિ દૃઢ થાય. (૨૦૭૮) એમ શ્રી જિનેશ્વરાનાં દીક્ષા, નિર્વાણુ, કેવળજ્ઞાન (અને જન્મ) જ્યાં જ્યાં થયાં ઢાય, તે તે અતિ પ્રશસ્ત તીર્થાંમાં શ્રી સČજ્ઞ ભગવાને વાંઢતા અને સુસ્થિત ( સારા આચારવાળા) ગુરુની શોધ કરતા, ત્યાં સુધી પરિભ્રમણ ( તીથ યાત્રા ) કરે, કે જ્યાં સુધી પરમ સારા આચારવાળા ગુરુની પ્રાપ્તિ થાય! પછી તેવા ગુરુની પ્રાપ્તિ · થતાં, હર્ષોંથી ઉછળતા રેશમાંચરૂપ ક ચુકવાળા તે પેાતાને મેળવવાનુ` મળી ગયુ. અને સમસ્ત તીના સમૂહથી પાપ ધોવાઈ ગયુ...–એમ માનતા વિધિપૂર્વક તે ગુરુને આલેચના આપે. ( દોષોને કહી સાંભળાવે. ) (૨૦૭૯ થી ૮૧) તે પછી ગુરુઓએ જણાવેલા પ્રાયશ્ચિતને સમ્યગ્ ભાવથી સ્વીકારે અને એમ ચિતવે કે-અહા! પાપથી મલિન એવા પણ મને નિષ્કારણુ કરુણાસમુદ્ર આ આચાર્ય ભગવંતે પ્રાયશ્ચિત દેવારૂપી જળથી શુદ્ધ કરીને પરમ વિશુદ્ધિને પમાયા. (શુદ્ધ કર્યાં.) (૨૦૮૨-૮૩) નક્કી આ ગુરુ વાત્સલ્યથી માતાને પણુ, પિતાને પણુ, બધુને પણુ અને સ્વજનાને પણ, પરાભવ કરતા ( અધિક વાત્સલ્ય વરસાવતા) જગતમાં વિચરે છે. (૨૦૮૪) અન્યથા કદાપિ નહિ જોએલા, નહિ સાંભળેલા, દેશાંતરથી આવેલા, આ મહાભાગ ગુરૂ, આ રીતે પ્રિય પુત્રની જેમ મારુ' બહુમાન કેમ કરે? (૨૦૮૫) તે પછી પરમાનંદથી વિકસિત નેત્રોવાળા તે ચિરકાળ સેવા કરીને, તેઓના ઉપદેશને સ્વીકારીને, ગુરુને (પાતાના ક્ષેત્ર તરફ ) વિહાર કરવા નિમ`ત્રણા કરે, (૨૦૮૬) એમ (કરવાથી) પુણ્યના સમૂહથી પૂ` વાંછાવાળા કાઈ ઉત્તમ શ્રાવકને નિશ્ચે નિવિઘ્ને વાંછિતની સિદ્ધિ થાય. (૨૦૮૭) વળી તે રીતે (યાત્રાર્થે ) પ્રયાણ કરનારા કાર્યને સભવ છે કે-સાપક્રમી આયુષ્યથી ભાગ્યયેાગે વચ્ચે જ મરણુ થાય, તેા તીર્થાદિ પૂજા વિના પણ શુભધ્યાનરૂપી ગુણથી દુતા નારીની જેમ તી યાત્રાના સાધ્યરૂપ ફળની સિદ્ધિ થાય. (૨૦૮૮-૮૯) તે આ પ્રમાણે :—
દુર્શીતા નારીને પ્રબંધ :-દેવાના મસ્તકના મણિનાં કિરાથી વ્યાપ્ત ચરણા
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું વાળા, લેકેને ચારિત્રમાર્ગે પ્રવર્તાવનારા, કાલકના પ્રકાશક, કરુણારૂપી અમૃતના સમુદ્ર, તુચ્છ અને ઉત્તમ (સર્વ) છ પ્રત્યે સમદષ્ટિવાળા, એવા સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર, શ્રી મહાવીર (પ્રભુ) એકદા કાકંદીપુરીમાં પધાર્યા, (૨૦૯૦-૯૧) અને ત્યાં દેવેએ શ્રેષ્ઠ મણિરત્નોથી શોભતું, વિવિધ પ્રકારની ઉજજવળ ઉડતી દવાઓવાળું અને સિંહાસનથી મનેહર, એવું સમવસરણ રચ્યું. (૨૯૨) પછી સુર–અસુર સહિત ત્રણેય જગતથી પૂજાએલાં ચરણકમળવાળા, ભવ્ય જીના પ્રતિબોધક, જગતના નાથ, શ્રી વીર પ્રભુ તેમાં પૂર્વાભિમુખ બિરાજ્યા. (
૨૩) પછી (આનંદથી) હર્ષિત રેમરાજીવાળા અસુરે, દેવ, વિદ્યાધર, કિનારે, મનુષ્ય અને રાજાઓ તુર્ત શ્રી જિનચંદન માટે સમવસરણમાં આવ્યા, ત્યારે ઉત્તમ શણગારને સજીને હાથી, ઘોડા, વાહન, વિમાન વગેરેમાં બેસીને દેવોના સમૂહની જેમ શેભતા નગરલેકે પણ, ધૂપના ડબ્બા (પાત્રે) અને શ્રેષ્ઠ સુગંધવાળા પુના સમૂહ વગેરેથી (રાકૃત = ) ભરેલા હાથવાળા પિતાના નેકરેના સમૂહને સાથે લઈને શીધ્ર શ્રી જિનચંદન માટે ચાલ્યા. (૨૦૯૪ થી ૯૬) ત્યારે તે જ નગરીમાં રહેનારી, લાકડાં લઈને આવતી, અત્યંત આશ્ચર્ય પામેલી, એક દરિદ્ર ડોશીએ એક માણસને પૂછયું, અહે ભદ્ર! આ બધા લે કે એક દિશામાં કયાં જાય છે? (૨૦૯૭-૯૮) તેણે કહ્યું, આ લકે ત્રણ જગતના બંધુ, દુઃખદાયી એવા પાપ મેલને ઈ નાખનારા, જન્મ, જરા, મરણરૂપ વેલડીના વિસ્તારને વિચ્છેદ કરવામાં કુહાડ સરખા, એવા શ્રી વીરજિનનાં ચરણકમળને પૂજવા માટે અને શિવસુખના કારણભૂત ધર્મને સાંભળવા માટે જાય છે. (૨૦૯-૨૧૦૦) એમ સાંભળીને શુભ પુણ્યકર્મના વેગથી પ્રગટેલા ભક્તિના અતિશય વાળી તે વૃદ્ધ વિચારવા લાગી કે-હું પુણ્ય વિનાની દરિદ્ર શું કરું? કારણ કે-(મારી પાસે) જિનવરનાં બે ચરણકમળને પણ પૂજી શકું તેવી અતિ શ્રેષ્ઠ નિરવદ્ય પૂજાનાં (ાવા=) અંગેના સમૂહરૂપ સામગ્રી નથી. (૨૧૦૧-૨) અથવા નથી તે એથી શું ? પૂર્વે (જંગલમાં) જેએલાં, મફત મળે તેવાં, સિંદુવારનાં (નગોડનાં) પુને પણ શીવ્ર લાવીને શ્રી જિનપૂજા ક! (૨૧૦૩) તે પછી તેવાં પુષ્પને લઈને વૃદ્ધિ પામતા શ્રી જિનપૂજાના ભાવવાળી તે વૃદ્ધા શીધ્ર શીઘ સમવસરણ પ્રતિ ચાલી. (૨૧૦૪) પણ ઘડપણથી અત્યંત થાકેલા શરીરવાળી, વધતી વિશુદ્ધ ભાવનાવાળી, તે અર્ધમાગે જ મર પામી, (ર૧૦૫) અને તે શ્રી જિનપૂજાની એકાગ્રતા માત્રથી પણ ઉપાર્જન કરેલા કુશળ(પુણ્ય)કર્મથી સૌધર્મ દેવલોકમાં મહદ્ધિક દેવની સંપત્તિને પામી. (૨૧૦૬) “ઘડપણથી મૂછ પામી છે, અથવા થાકેલી હશે”—એમ સમજતા લેકેએ અનુકંપાથી તેના શરીરને જળથી સિંચ્યું. (૨૧૦૭) તે પણ તેને શરીરની ચેષ્ટાએ રહિત જોઈને (લેકેએ) શ્રી જિનને પૂછયું, હે ભગવંત! શું તે જીવે છે કે મરેલી છે ? પ્રભુએ કહ્યું, તે મરેલી છે. (૨૨૦૮) એમ કહી તે વૃદ્ધાને જીવ જે દેવપણું પામીને, તુર્ત જ અવધિજ્ઞાનથી પિતાને પૂર્વભવ જાણીને, પરમ ભક્તિથી આવીને, જગદ્ગુરુના ચરણકમળને અભિવંદન કરીને, પાસે બેઠેલ હતું તે દેવને ભગવતે
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુર્ગત નારીને પ્રબંધ
૧૧૯ લેઓને બતાવ્યો, અને જે રીતે તે વૃદ્ધાને જીવ આ દેવ થયે, તે જણાવ્યું. તેથી આશ્ચર્ય પામેલા લેકે બોલ્યા, સુકૃત વિના પણ આવી દેવની અદ્ધિ તેણે કેવી રીતે મેળવી? (૨૧૦૯ થી ૧૧) હે નાથ ! તેણીએ સદ્ગતિના કારણભૂત જ્ઞાન, દાન, તપ, શીલ અથવા સર્વ પૂજન કેટલું કર્યું ? સદાય દારિદ્રને મેટો કંદ (જડ), જન્મથી દુઃખીઆરી અને પારકી નોકરીથી સદા સંતાપ કરતી, તેણીએ તે કેવી રીતે કર્યું? (ર૧૧૨-૧૩) તેથી શ્રી ત્રિજગગુરુએ તેને પૂજાની એકાગ્રતાને સઘળો વૃતાંત કહ્યો. પુનઃ લેકોએ પ્રભુને પૂછયું, હે ભગવંત ! શ્રી જિનવરના ગુણથી અજ્ઞાત આ “વૃદ્ધા” માત્ર પૂજાના ધ્યાનથી જ કેવી રીતે દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થઈ? (૨૧૧૪-૧૫) શ્રી જિનેશ્વરે કહ્યું, જેના ગુણ જાણ્યા નથી તેવા પણ મણિઓ વગેરે જેમ તાવ-ગાદિના સમૂહને નાશ કરે છે, તેમ જગતગુરુ શ્રી જિનેન્દ્રો પણ, આરાધક આત્મા તેઓને ભલે સામાન્ય માત્ર જાણે (ઓળખે), છતાં સ્વયં અત્યંત (અનંત) ગુણના કારણે એ હેવાથી, બહુમાન કરનારા બીજાઓનાં અશુભ કર્મોને નાશ કરે છે. (૨૧૧૬-૧૭) એ કારણે જ આ શાસનમાં ગૃહસ્થોને દ્રવ્યસ્તવની અનુજ્ઞા કરી છે, કારણ કે-એના અભાવે દર્શનશુદ્ધિ પણ થતી નથી. (૨૧૧૮)એમ શ્રી જિનપૂજાનું ધ્યાન મુક્તિના સુખનું મૂળ છે, પૂર્વોપાર્જિત પાપરૂપી પર્વતને તેડવા વાસમાન છે અને મનોવાંછિત અર્થોનું નિધાન છે. (૨૧૧૯) છતાં મૂઢ જીવને જેમ અત્યન્ત મનોહર પણ ચિંતામણું મેળવવાની ઈચ્છા ન થાય, તેમ શુભ (પુણ્ય) કર્મને અભાવે શ્રી જિનપૂજાને પરિણામ (પણ) થતું નથી. (૨૧૨૦) તેથી હે દેવાનુપ્રિય (મહાશયે) ! આશ્ચર્ય માનો કે-આટલા (ભાવ) માત્રથી પણ અઘપિ આ મહાત્મા શિવપદને પણ પામશે. કારણ કે–આ અહિંથી એવીને શ્રેષ્ઠ કુળમાં જન્મ પામીને સુસાધુની સંગતિ (સેવા)થી શ્રેષ્ઠ પ્રવજ્યાને સ્વીકારશે, (૨૧૨૧-૨૨) ત્યાંથી દેવ થશે, પુનઃ પણ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યથી મનુષ્ય થશે, એમ આઠમા ભવે કનકપુર નગરમાં જગપ્રસિદ્ધ કનકધ્વજ નામને રાજા થશે અને તે ધાત્મા અન્યદા શરદકાળ પ્રાપ્ત થતાં મહા વૈભવ સાથે ઈન્દ્રમહત્સવ જેવા નીકળશે,
ત્યાં દેડકાને ગળતા એક મેટા સાપને જોઈને, તે સાપને પણ તીર્ણ ચાંચથી ગળતા (મસ્યલક્ષી “કુર કુર” એવા શબ્દને કરનારા) કુરર નામના પક્ષીને જોઈને, અને કરુણ રડતા તે કુરર (નામના) પક્ષીને પણ ગળતા યમ જેવા અજગરને જોઈને, તે મહાત્મા વિચારશે કે-જેમ દેડકાને સર્પ ગળે, તેમ આ પાપી જીવને ભયંકર (રાજ્યનો) અધિકારી ગળે (દંડ) છે, અધિકારીને પણ કુરર જે મંડલને અધિપતિ (માંડલિક રાજા) દંડે છે અને તે માંડલિકને પણ અજગર જે યમરાજા એક કેળીયાથી ગળી જાય છે. (૨૧૨૩ થી ૨૮) એમ સતત આવી પડતી આપત્તિરૂપ દુખથી ભરેલા આ લોકમાં મનુષ્યની બેગ ભેગવાની ઈચ્છા તે ( હી હી= ખેદકારક મહામહ (મૂહતા) છે. (૨૧૨) એ રીતે ત્રણેય લેકમાં જન્મ-મરણથી મુક્ત કઈ નથી, તે પણ વૈરાગ્ય થતું નથી, તે મનુષ્યનું મૂઢપણું પણ ખેદજનક છે. (૨૧૩૦) એમ ચિંતવીને રાજ્યને,
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
શ્રી સંવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ
દેશને, અંતઃપુરને અને નગરને તજીને શ્રમણ થશે તથા શેષ સવ કર્માંને ખપાવીને સિદ્ધિને પામશે. (૨૧૩૧) એમ નિશ્ચે શ્રી અરિહંતની પૂજાનું ધ્યાન પણ મેક્ષદાયી બને છે. તેથી અહીં કહ્યું કે–( યાત્રિક) શ્રાવક અ માગે કઈ તીવ્ર આપત્તિને વશ મરણુ પામે તે પણ, પૂજાના ધ્યાન માત્રથી પણ તીર્થાંની પૂજાનું ફળ પામે છે. (૨૧૩૨-૩૩) એ રીતે સમ્યગ્ આલેચનાના પરિણામવાળા ગુરુ પાસે જવા માટે નીકળેલા પણ જો વચ્ચે જ બિમારી વગેરે કઈ (અમુદ્દે=) અસુખ થાય, તે પણ તે આરાધક થાય. (૨૧૩૪) તથા આલેચનાના સમ્યગ પરિણામવાળા ગુરુ પાસે જતા તે ો (વચ્ચે) રસ્તામાં જ મરે, તે પણ આરાધક ( થાય). (૨૧૩૫) એમ ગુરુ પાસે જતા આલોચનાના પરિણામવાળાને જો વચ્ચે જ અસુખ ( ખિમારી વગેરે) થાય, અથવા મરે, તે પણ તે આરાધક થાય.' (૨૧૩૬) કારણ કે–શલ્યને (પાપોને) ઉદ્ધરવાના મનવાળા તે સવેગ-નિવેદ તથા તીવ્ર શ્રદ્ધાથી પાપની શુદ્ધિ માટે (ગુરુ પાસે) જતા હોવાથી (ભાવથી) આરાધક થાય. (૨૧૩૭) એમ આલેયણાના પરિણામવાળા, (ગુરુ પાસે) આવતા, એવા તપસ્વીનું પણ (ત્યાં પાંચ્યાં પહેલાં) પેાતાનું કે ગુરુનુ' વિકલપણું ( અમ'ગળ ) થાય, છતાં સમ્યગ્ શુદ્ધિ થાય. (૨૧૩૮) અથવા અનિયત વિહારથી થતા જિનાગમમાં કહેલા પ્રાયઃ સાધુ અને ગૃહસ્થ ઉભયના આ સાધારણ ગુણા સાંભળેા ! (૨૧૩૯)
(
અનિયત વિહારથી થતા ગૃહસ્થ-સાધુ ઉભયના સાધારણ ગુણાઃ૧-દશ નશુદ્ધિ, ૨-( સંવેગ-નિવે^દ દ્વારા ધર્મમાં) સ્થિરીકરણ, ૩-ભાવના ( ચારિત્રના અભ્યાસ ), ૪–સૂત્રેાના વિશેષ અર્થની પ્રાપ્તિ, પ-કુશળતા, અને ૬-વિવિધ દેશોના પરિચય-પરીક્ષા. એ ગુણ્ણા અનિયત વાસથી (વિદ્વારથી ) થાય છે. (૨૧૪૦)
જેમ કે–શ્રી જિનેશ્વરોની દીક્ષા, કેવળજ્ઞાન અને નિર્વાણની ભૂમિ, ત્યાંના ચૈત્ય, ચિહ્નો (પ્રાચીન અવશેષો ) તથા જન્મભૂમિને જોવાથી આત્મા સમ્યગ્દનને અતિ વિશુદ્ધ કરે છે. (૨૧૪૧)
યાત્રાએ કરતા પોતે સંવેગીઓને સવિશેષ સવેગ, સુવિહિતાને (વિધિના રાગીને) તે તે વિધિનું દંન તથા ધર્મમાં અસ્થિર બુદ્ધિવાળાને સ્થિરતા પ્રગટાવે છે. (૨૧૪ર) ખીજા સંવેગીઓને, ધમની પ્રીતિવાળાને તથા પાપમાં ભીરુ વગેરેને જોઈને પોતે પણ ધર્મમાં પ્રીતિવાળા અને સ્થિર થાય છે. પ્રાય; પ્રિયધમી અને ધમી બને છે. એમ વિહારથી પરસ્પર ધર્માંમાં સ્થિરીકરણ થાય છે. (૨૧૪૩)
અનિયત વાસથી ( વિહારથી) ચાલવાના, ભૂખના, તૃષાન, ઠ'ડીના અને ગરમીના, (વગેરે પરીષહાને સહન કરવાને, તથા (સેન્ના= ) વસતિ પણ જે જેવી મળે તેને સમ્યક્ સહન કરવાના, એમ ચારિત્રના અભ્યાસ ( ભાવના ) થય છે. (૨૧૪૪)
વિહાર કરનારને અતિશાયી શ્રુતજ્ઞાનીઓનાં દશન થવાથી સૂત્ર-અ`તુ સ્થિરીકરણ તથા અતિશાયી ( ગૂઢ ) અર્થાંની ( રહસ્યાની ) પ્રાપ્તિ થાય છે. (૨૧૪૫)
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિયતવિહાર અને સ્થિરવાસમાં શેલકસૂરિને પ્રબંધ
૧૨૧ (નવા નવા) ગણેમાં રહેવાથી ઘણા પ્રકારના આચાર્યોને ગણમાં સમ્યમ્ પ્રવેશનિષ્ક્રમણ વગેરે જેવાથી, તે તે વિધિમાં અને અન્ય સામાચારીમાં પણ કુશળતા પ્રગટે, છે. (૨૧૪૬)
વળી વિહાર કરવાથી સાધુને જ્યાં નિર્દોષ આહારાદિ) આજીવિકા સુલભ હોય, તેવા સંયમને યોગ્ય ક્ષેત્રને પરિચય (પરીક્ષા) થાય છે. (૨૧૪૭)
માટે એ વગેરે ગુણોની ઈચ્છાવાળા મુનિએ જંઘાબળ હોય ત્યાં સુધી અનિયતવિહારના વિધિને પાળ જોઈએ. (અપ્રતિબદ્ધવિહાર કરવો જોઈએ.) (૨૧૪૮) પુનઃ જે બળવાન છતાં પણ રસ વગેરેની આસક્તિથી વિહારમાં પ્રમાદ કરે તેને માત્ર સાધુઓ જ છોડી દે છે એમ નહિ, ગુણે પણ તેને છોડી દે છે, (૨૧૪૯) અને તેજ પ્રગટેલા શુભ ભાવથી પુનઃ વિહારમાં ઉદ્યત થાય છે, તે તુર્ત સાધુના ગુણોથી પરિવરેલ (યુક્ત) બને છે. આ (પ્રમાદ–અપ્રમાદ) અને વિષયમાં શેલક(સૂરિ) દષ્ટાન્તરૂપ છે. (૨૧૫૦) તે આ પ્રમાણે -
નિયતવિહાર અને સ્થિરવાસમાં શેલરિને પ્રબંધા-સેલપુર નગરમાં પૂર્વે સેલકરાજા, તેની પદ્માવતી રાણી અને તેઓને મ ડુક નામે પુત્ર હતે. (૨૧૫૧). થાવસ્થાપુત્રસૂરિની ચરણસેવાથી પ્રાપ્ત થયેલા જૈન ધર્મવાળો તે રાજા ન્યાય પૂર્વક નિરવદ્ય એવું રાજ્યનું સુખ ભોગવે છે. (૨૧પર) એક પ્રસંગે થાવસ્થાપુત્રસૂરિના પદ(સ્થાને) રહેલા (તેઓના શિષ્ય ) શુસૂરિજી વિહાર કરતા તે નગરમાં પધાર્યા, મુનિઓને ઉચિત મૃગવન નામના ઉદ્યાનમાં ઉતર્યા અને (તેમનું) આગમન જાણીને રાજા વંદન માટે આવ્યું. (૨૧૫૩-૫૪) પછી ત્રણ પ્રદક્ષિણાપૂર્વક તેમના ચરણોને નમીને હર્ષવશ પુલક્તિ અંગવાળે (બનેલે) રાજા ધર્મ સાંભળવા બેઠો. (૨૧૫૫) મુનિ પતિએ (શુકસૂરિજીએ) પણ તેને સંસારપ્રત્યે પરમ નિવેદકારક, વિષયે પ્રત્યે વૈરાગ્ય પ્રગટાવવામાં પરાયણ, સંમેહને નાશ કરનારી, સંસારમાં આવી મળતી સઘળી વસ્તુઓના દેશોને જણાવવામાં સમર્થ (પ્રધાન), એવી ધમકથા કાનને સુખ આપે તેવા (મધુર) વચનના વિસ્તારથી લાંબા સમય સુધી કહી. (૨૧૫૬-૫૭) તેથી રાજા પ્રતિબંધ પામે, (અને ) અત્યંત હર્ષથી ઉછળતી રોમરાજીવાળા તેણે ગુરુચરણમાં પ્રણામ કરીને આ પ્રમાણે કહ્યું, (૨૧૮૫) હે ભગવંત ! મારા પુત્રને રાજ્ય ઉપર બેસાડીને, રાજ્યને તજીને તુત તમારી પાસે હું પ્રવજ્યાને સ્વીકારીશ. (૨૧૫૯) (ગુરુએ કહ્યું,) હે રાજન ! સંસારસ્વરૂપને જાણનાર તમારા જેવાને એ ગ્ય છે, માટે હવે એ વિષયમાં (સંસારમાં) ઘેડ પણ રાગ કરશે નહિ. (૨૧૬૦) એ પ્રમાણે ગુરૂએ પ્રતિબંધેલે તે રાજા પિતાના ઘરે ગયે અને મડડક નામને શ્રેષ્ઠ કુવરને પોતાના પર (
રાજ્યગાદીએ) બેસાડ્યો. (૨૧૬૧) તે પછી પંથક વગેરે પાંચસો મંત્રીઓ સહિત રાજા સુંદર શણગાર કરીને, એક હજાર પુરુષોએ ઉપાડેલી
૧૬
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું પાલખીમાં બેઠે. (૨૧૬૨) ગુરુ પાસે જઈને, સર્વ સંગને (રાગને) છોડીને રાજાએ દીક્ષા લીધી અને પ્રતિદિન સંવેગપૂર્વક તે ધર્મક્રિયામાં ઉદ્યમ કરવા લાગ્યા. (૨૧૬૩) પછી તે મુનિ કાળક્રમે અગિયાર અંગેને ભણ્યા અને દુષ્કર તપ કરવામાં પરાયણ બની વાયુની જેમ (અપ્રતિબદ્ધ) વિહારથી પૃથ્વી ઉપર વિચારવા લાગ્યા. (૨૧૬૪) પછી શુકસૂરિજીએ પંથક વગેરે પાંચસે મુનિઓના (ગુરૂ) સેલકમુનિને સૂરિપદે સ્થાપીને, પોતે ઘણે કાળ વિહાર કરીને, સુરાસુરેથી પૂજાએલા તેઓ એક હજાર સાધુઓ સહિત પુંડરિક નામના મહાપર્વત (પુંડરિકગિરિ ) ઉપર અનશન કરીને મોક્ષને પામ્યા. (૨૧૬૫-૬૬) પુન; તે શેલકસૂરિનું શરીર વિવિધ તપથી અને અરસ-વિરસ આહાર-પાણીથી માત્ર હાડચામડારૂપ ( અતિ દુબળ) હાડપિંજર બન્યું (૨૧૬૭) અને રોગો પણ થયા, તે પણ સત્ત્વવાળા હોવાથી , વિહાર કરતા તેઓ શેલકપુર પહોંચ્યા અને મૃગવન ઉધાનમાં ઉતર્યા. (૨૧૬૮) ત્યાં પ્રીતિના બંધનથી મહૂડુક રાજા વંદનાર્થે આવ્યા અને ધર્મકથા સાંભળીને બેધ પામેલે તે શ્રાવક થશે. (૨૧) તે પછી સૂરિજીને રેગી અને અત્યંત દુર્બળ શરીરવાળા જોઈને તેણે કહ્યું, હે ભગવંત! હું (થાપ્રવૃત્ત5) નિનિમિત્ત તૈયાર થયેલાં, નિર્દોષ, આહારપા–ઔષધાદિથી તમારી ચિકિત્સા કરીશ. એ સાંભળીને સૂરિજીએ સ્વીકાર કર્યો અને કે પછી રાજાએ તેમની (ઔષધાદિ) ક્રિયા કરાવી. (૨૧૭૦-૭૧) તેથી સૂરિજી સ્વસ્થ શરી. રવાળા (સાજા) થયા, પણ પ્રબળ (માદક) રસની વૃદ્ધિ વગેરેમાં પાગી થયેલા (અને તેથી) સાધુના ગુણોથી વિમુખ બનેલા તેઓએ ત્યાં જ સ્થિર રહેવા માંડ્યું. (૨૧૭૨) તેથી પંથક સિવાયના શેષ સાધુઓએ તેમને છોડી દીધા. પછી માસીની રાત્રિએ ગાઢ સુખમાં સૂતેલા તેમને પંથકે માસી અતિચારને ખમાવવા માટે મસ્તકથી પાદસ્પર્શ કર્યો, તેથી જાગેલા, ક્રોધે ભરાયેલા સૂરિએ કહ્યું, કેણ આ દુરાચારી મસ્તકથી મને પગમાં ઘર્ષણ કરે છે? તેઓએ કહ્યું, હે ભગવંત! હું પંથક નામને સાધુ ચૌમાસિક ખમાવું છું, એક વાર (મન) ક્ષમા કરે, પુનઃ આમ નહિ કરું. તેથી સવેગને પામેલા સૂરિજીએ આ પ્રમાણે કહ્યું. (૨૧૭૩ થી ૭૬) હે પંથક ! રસ–ગારવાદિના ઝેરથી ભાન ભૂલેલા મને તે ઠીક જગાડે, મારે હવેથી અહીં (સ્થિરવાસ) રહેવાના સુખથી કર્યું. (૨૧૭૭) તે પછી તે મહાત્મા અનિયત વિહારથી (અપ્રતિબદ્ધપણે) વિચારવા લાગ્યા અને વિહાર કરતા તેઓ પૂર્વના શિથી પણ પુનઃ પરિવૃત્ત થયા (શિગે પણ આવી મળ્યા). (૨૧૭૮) પછી કાલાન્તરે કર્મરૂપી રજ અને મેલનો નાશ કરીને, પ્રબળ સુભટરૂપ મેહને ચૂરીને શત્રુજયગિરિ ઉપર તેઓ અનુત્તર એવા મેક્ષને પામ્યા. (૨૧૭૯) એમ રિથરવાસના દેને અને ઉદ્યત વિહારના ગુણોને જાણીને કણ કુશળને (કલ્યાણને) અર્થી અવિહારને પક્ષ કરીને (સ્થિરવાસ) રહે? (૨૧૮૦) વળી સ્થિરવાસને પક્ષ કરવાથી (ગૃહસ્થ પ્રત્યે) રાગ, (પિતાની-સંયમની) લઘુતા, લેકે પકારને અભાવ, તે તે દેશના (આચારાદિના ) વિજ્ઞાનને અભાવ અને જિનાજ્ઞાની અનારાધના (વિરાધના), એ વગેરે દે થાય છે.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું દ્વાર–રાજાના અનિયતવિહારના વિધિ
૧૨૩
(૨૧૮૧) કાલાદિ દોષથી આ અનિયતવિહાર (દ્રવ્યથી=) વિચરવારૂપે ન થાય તે પણ ભાવથી નિયમા સંથારો અન્ય સ્થાને કરવા ( બદલવા ), વગેરે પણ ( વિધિ ) કરવા જોઇએ. (૨૧૮૨) એમ પાપમેલને ( ધેાવામાં) જળ સમાન અને પરિકવિધિ વગેરે ચાર મુખ્ય દ્વારાવાળી સવેગર’ગશાળારૂપી આરાધનાના પદર પેટાદ્વારવાળા પ્રથમ દ્વારમાં આ અનિયત વિહાર નામનું સાતમું દ્વાર પૂર્ણ થયુ. (૨૧૮૩-૮૪)
આઠમુ દ્વાર-રાજાના અનિયતવિહારને વિધિ :–ઉપર ગૃહસ્થ અને સાધુ સંબધી અનિયતવિહારની ચર્ચા કહી, હવે એને જ કઈક માત્ર રાજા સંબંધી કહું છું, (૨૧૮૫) કારણ કે-લાંબા કાળના ઘણા પુણ્ય(સુકૃત)ના ભંડાર અને ભાવિ કલ્યાણવા કાઈ જીવ રાજા થઈને પણ અત્યંત પ્રશમ રસવાળા, પરલેાકથી ડરેલા ચિત્તવાળા, વિષયસુખાને સમ્યક્તયા વિષતુલ્ય માનનારા, મેક્ષનાં સુખ( મેળવવા )માં અદ્ધબુદ્ધિ( એકલક્ષ્ય )વાળા, જ્યારે આરાધના કરવા ઈચ્છે, (૨૧૮૬-૮૭) ત્યારે પરદેશમાં જતાં (શત્રુરાજા તરફથી ) વિઘ્નાના સભવ હાવાથી પેાતાના જ દેશમાં જિનબિંબને વંદન કરવા જેટલે તેને અનિયતવિહાર હોય. (૨૧૮૮) તે આ પ્રમાણે-હાથીઓના સમૂહ, ઉદાર ( શ્રેષ્ઠ ) સુભટોના સમૂહ અને ઘેાડા તથા રથના સમૂહથી રિવરેલા પણ તે પરદેશમાં તીર્થંને વાંદવા પ્રયાણ કરે, તે શત્રુરાજા પેાતાના રાજ્યના હરણની શંકા કરીને ગુસ્સે થાય, અથવા તેના દેશને સ્વામીરહિત છે, એમ માની શત્રુરાજા તેનું હરણ કરે. (૨૧૮૯-૯૦) તે કારણે સ્વામિભક્ત, ગુણવાન, શાસ્ત્રના એધમાં કુશળ, પેાતાના તુલ્ય ( રાજ્યને વફાદાર ) એવા મત્રીને રાજ્યના ભાર સોંપીને, જીતવાયોગ્ય વર્ગને જીતીને, દેશને સ્વસ્થ કરીને, મહા ભંડારને સાથે લઈને, પાતપેાતાના કાર્યાંમાં ભક્તિવંત પ્રધાન (ઉત્તમ ) પુરુષોને તે તે કાર્યાંમાં નીમીને, લેાકેાને પીડા (ભય વગેરે ) ન થાય, તેમ રાજા પાતાના દેશમાં જ અતિ શ્રેષ્ઠ પૂજાપૂર્વક જિનમ ંદિરને (અને બિમ્બને) વંદન કરે. (૨૧૯૧ થી ૯૩) વળી ભદ્રિક (દાઘટ્ટ=) હાથીઓના સમૂહથી રાજમાગના વિસ્તારને પણ ભરી દેતા,હુ થી દેષારવ કરતા ઘેાડાઓની કઠોર ખરીએના અવાજથી આકાશને પણ પુરુ' (ગજાવી ) દેતા, પરસ્પર કરાતા (હ=) હાકેાટાના (પેાકાર=) અવાજોથી ઘાર ( ભયજનક ) એવા પદાતિના સમૂહથી ( ચાતરમ્ ) ફેલાયેલા, ઘણાં ઉજ્જવલ છત્રાથી સૂર્યંના કિરણેાના પ્રકાશના વિસ્તારને પણ ઢાંકી દેતા, ( એવા સૈન્ય વગેરેથી પરિવરેલા અને) પોતાના દેશમાં રહેલાં જિનમંદિરોનાં આદરપૂર્વક દન કરતા, તે રાજાને જોઇને કાણુ કેણુ મનુષ્યે ધર્મ પ્રશસાને ન કરે? (૨૧૯૪ થી ૯૬) અથવા ( આવા ) ઉત્તમ મનુષ્યોથી પૂજાયેલા અને (સેમ =) સૌમ્ય ( આનંદદાયક ), એવા જૈન ધને મેાક્ષના એક હેતુભૂત માનીને કોણ એકચિત્તથી ન સ્વીકારે ? (૨૧૯૭) એમ ધમનાં શ્રેષ્ઠ કત્ત બ્યાને પામેàા (કરનારા) મહાત્મા (રાજા) કોઇ વાર જિનકથિત નયથી (જિનવચનાનુસારે ) વિષયેની નિંદા કરે. (૨૧૯૮) કોઈ વાર મહા મુનિઓનાં ચરિત્રને
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું એકાગ્ર મનથી સાંભળે, તે કઈ વાર મંત્રીઓ સામંતે સાથે પ્રજાની ચિંતા પણ કરે. (૨૧) કઈ વાર ધર્મના વિરોધને જોઈને તેને સર્વથા અટકાવે, કઈ વાર પિતાના પરિ. વારને ઉપગપૂર્વક કહે (સમજાવે) કે-હ હો! સમ્યક જુઓ( વિચારે!) સંસારમાં કંઈ પણ સાર નથી, કારણ કે-જીવન વિજળી જેવું ચંચળ છે, (સઘળી) ઋદ્ધિઓ જળનાં મેજ જેવી ચપળ છે. (૨૨૦૦-૨૦૦૧) પરસ્પરના રાગે પણ બંધનેની જેમ શાતિને આપનાર નથી, મરણ તે નિત્ય તૈયાર છે અને વસ્તુનાં (ભેગાદિ સામગ્રીનાં) ફળ અસાર છે. (૨૨૦૨) સુખને સંભવ તુચ્છ (૫) છે (અને તેના પરિણામે ભેગવવાને) કર્મને વિપાક અત્યંત દારુણ છે અને સેવા પ્રમાદ અસંખ્ય દુઃખને
ક્ત છે. (૨૨૦૩) સમગ્ર દેનું મુખ્ય કારણ જે મિથ્યાવ, તેના ત્યાગપૂર્વકને . મનુષ્યભવ દુર્લભ છે અને ધર્મ કરવાની ઉત્તમ સામગ્રી તે (તેથી પણ) અતિ દુર્લભ છે. (૨૨૦૪) ત્રણેય લેકરૂપ ચક્રને પીડવામાં જીત મેળવનાર એ જે કામરૂપી મલ્લ તેને ચૂરવામાં સમર્થ એવા ભવસમુદ્રથી તારનારા શ્રી વીતરાગદેવ પણ દુર્લભ છે. (૨૦૦૫) (સગs) રાગરહિત ગુરુઓ પણ દુર્લભ છે, સર્વજ્ઞનું શાસન પણ દુર્લભ છે અને દુર્લભ પણ આ સર્વ મળવા છતાં એમાં જે ધર્મને ઉદ્યમ થતું નથી, તે તે મહા આશ્ચર્ય છે. (૨૦૦૬) એમ સમીપ રહેનારા વર્ગને સમજાવે. કોઈ વાર તે ગીતા સંવિ. આચાર્યાદિની સેવા પણ કરે (૨૦૦૭) અને તે આચાર્યો પણ તેને યુક્તિસંગત ગંભીર વાણીથી બેલાવે. જેમ કે-હે રાજન ! પ્રકૃતિએ જ બુદ્ધિમાન તમારા જે પુરુષ જિનવચન દ્વારા અશુભ કર્મબંધનાં કારણને જાણીને અપરાધી પણ બીજા પ્રત્યે લેશ પણ પ્રશ્લેષ ન કરે. (૨૨૦૮–૯) અને મોક્ષની જ એક કાંક્ષાવાળે તે નમતા રાજાઓના અને દેવેના મુકુટમાં જડેલાં રત્નની કાતિથી પ્રકાશનું ચક્રવતીપણું કે દેવેનું પ્રભુત્વ (ઈન્દ્રપણું) પણ ન ઈચછે. (૨૨૧૦) કિન્તુ જેલમાં રહેલા કેદીની જેમ શારીરિક-માનસિક અનેક તીવ્ર દુઃખનાં સમૂહની ઘણી વ્યાકૂળતાવાળા અને પ્રકૃતિએ જ ભયંકર એવા સંસારથી (શીઘ) છૂટકારે છે. (૨૨૧૧) દુઃખથી પીડિતાને જોઈને તેઓનું દુઃખ (પોતાના) સમગ્ર અંગમાં વ્યાપ્યું હોય તેમ કરુણપ્રધાન ચિત્તવાળ બનીને દીન-અનાથની અનુકંપા કરે. (૨૨૧૨) વળી સમ્યકત્વની શુદ્ધિની ઈચ્છાવાળે તે જીવ-અછવાદિ સમસ્ત પદાર્થોના વિસ્તારને (સર્વ ભાને) જિનાજ્ઞાનુસાર સમ્યમ્ (સાચા) માને. (૨૨૧૩) કામ, ક્રોધ,
ભ, હર્ષ, માન અને મદ, એ છ અહંકારી અંતરંગ શત્રુઓ હૃદયમાં ઘર ન કરે તેમ સદા વતે. (રર૧૪) સંકિલષ્ટ ચિત્તવાળાની સર્વ પણ ક્રિયાઓ નિષ્ફળ થાય, એમ જાણીને સંક્લેશને નિષ્ફળ કરવા અથવા ક્રિયાઓને સફળ કરવા સદા મનની શુદ્ધિને ધારણ કરે. (૨૨૧૫) ઝેરથી ભાવિત કરેલી ધારવાળી ભયંકર તલવારથી અંગ કપાયાની જેમ જે વાણીથી શ્રોતા દુઃખી થાય તેવી વાણને કઈ રીતે પણ ન બેલે. (૨૨૧૬) ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલા અને મહા સત્ત્વશાળી એ તે લેશ સુખમાં મૂઢ બનીને ક્ષણભંગુર
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુને વસતિ આપવાથી થતા લાભા
૧૨પ
શરીરથી કલેશકારક પ્રવૃત્તિને ન આચરે. (૨૨૧૭) તથા ઈચ્છા માત્રથી સવ કાર્યાં જેમાં સિદ્ધ થતાં હોય એવા રાજ્યને ભોગવવા છતાં, વીર, સ`વેગથી ભાવિત બુદ્ધિવાળા અને સંસારસ્વરૂપને વિચારતા, એવા રાજાને ધર્મના પક્ષવાળી આવી ચિંતા ( ધર્મ ભાવના ) થાય કે– (૨૨૧૮–૧૯) સદાય સપૂર્ણ સાવધ જીવનવાળા, સ`સારની રખડપટ્ટીમાં હેતુભૂત એવી વૃત્તિઓમાં તત્પર મનવાળા મને (દૂઠ્ઠી=) ધિક્કાર હેા! (૨૨૨૦) નિશ્ચે ( મારે ) તે કાઇ પણ ભવિષ્યનું વ, અથવા તે કોઇ ઋતુ, અથવા તે મહિના કે પખવાડિયુ’, તે અહારાત્ર અથવા દિવસ, અથવા દિવસમાં પણ મુર્ત્ત, મુહૂત્તમાં પણ તે ક્ષણ, અથવા કોઈ તે વાર, વારમાં પણ તે નક્ષત્ર (કયારે) આવશે ? કે જ્યારે પરમાના જાણુ (હુ' ) પુત્ર ઉપર રાજ્યની ધરાના ભાર મૂકીને ધીરપુરુષોએ જણાવેલુ' સર્વજ્ઞપ્રણીત આજ્ઞાનું જે પરાધીનપણું, તેને ધારણ કરતે ( આજ્ઞાધીન બનીને ), સંવેગી એવા મોટા ગીતાર્થ અને ઉત્તમ ક્રિયાવાળા ગુરુના પાદમૂળમાં દીક્ષિત થઈ ને, સવ` સંબધથી નિરપેક્ષ બનીને, છઠ્ઠ, અટ્ટમ, દશમ, દુવાલસ ( ૨-૩-૪-૫ ઉપવાસ ) આદિ તપના વિવિધ પ્રકારોથી દ્રવ્ય-ભાવસ’લેખના કરવાપૂર્ણાંક દુ'ળ-કૃશ શરીરવાળા બનીને, શરીરને (સંભાળ નહિ કરવારૂપે ) વેસિરાવીને અને તેને ( પરિષઢા-ઉપસર્ગાં સહુવાદ્વારા ) ત્યાગ કરીને, પર્યંતની શિલા ઉપર પદ્માસન બાંધીને બેઠેલા મને, વૃક્ષનું ઠુંઠું સમજીને ચારેય બાજુ મળેલાં હિરણ્ણા પોતાની કાયાને ખણે તેવા (નિશ્ચળ) હું કયારે બનીશ ? અને સથા આહારને ત્યાગી, યથાસ્થિત આરાધના કરવાદ્વારા પચનમસ્કારમાં એકાગ્ર (ખનીને) હું પ્રાણાના ત્યાગ કચારે કરીશ ? (રર૧ થી ૨૭) હમણાં તે માત્ર જ્યાં સુધી અકૃતપુણ્ય ( નિપુણ્યક ) હું દીક્ષા ન સ્વીકારું, ત્યાં સુધી મારા જ ઘરમાં વસતિ ( રહેઠાણ )ને આપીને મુનિઓની સેવા કરું! (૨૨૨૮) ( વગેરે ) આ પ્રકારની ધચિ'તા ચેાગ્ય છે. તેમાં પણુ વસતિદાનની ભાવના વિશેષતયા યેાગ્ય છે, કારણ કે–શેષ દાનાની અપેક્ષાએ વસતિનું દાન શ્રેષ્ઠ છે. (૨૨૨૯)
સાધુને વસતિ આપવાથી થતા લાભઃ-વસતિના અભાવે અનવસ્થિત મુનિએને ગૃહસ્થા આત્માના અનુગ્રડ માટે ભક્તિવાળા છતાં ભાજનાદિ આપી શકતા નથી. (૨૨૩૦) વળી અચિત્ત, અકૃત, અકારિત, અનનુમત એવા ન તે ઔષધોને, ન તે ભૈષજ્યને કે નહિ કબલને અને નહિ વસ્ત્રને તથા નહિ પાત્રને, ન પાદપ્રક્છનને કે ન દંડક( દાંડા )ને ( આપી શકે ), અને બુદ્ધિમાન (પુત્રાદિ) શિષ્યને, શાસ્ત્રને, પુસ્તકને કે ખીજા પણ સાધુઓને યાગ્ય' (કેાઈ) ઉપકરણને પણ આપી શકે નહિ. સ`સારવાસથી વિરાગી ચિત્તવાળા પણુ કોઈ ગૃહસ્થા ( વસતિ વિના ) સદ્ગુરુની સેવાને કે તેઓના વચનશ્રવણુને પણ કરી શકે નહિ. (ર૨૩૧ થી ૩૩) વળી જો અનિયત વિહારના આચારને પાળતા સાધુઓને તે ક્ષેત્રમાં આવ્યા પછી વસતિની પ્રાપ્તિ ન થાય, તે ત્યાં તેઓ રહી કેમ શકે ? અને સાધુઓ રહે નહિ તેા ઉભય લેકમાં સ`ભવિત (હિતકારી ) એવા તે
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સગરંગશાળ ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું ક્ષેત્રજન્ય ગુણે સાધુઓને અને ગૃહસ્થને પણ કયી રીતે પ્રાપ્ત થાય? (૨૨૩૪-૩૫) તેમાં સાધુઓને આ લેકના ગુણ અશન–પાનાદિની પ્રાપ્તિ વગેરે અને પરલોકમાં હિતકર સંયમનું પરિપાલન વગેરે જાણવા, ગૃહસ્થને પણ મુનિના સંગથી કુસંગત્યાગ વગેરે આ ભવ સંબંધી અને સદુધર્મનું શ્રવણ વગેરે પરભવ સંબંધી અનેક ગુણે (જાણવા). (૨૨૩૬-૩૭) વળી સાધુઓ સ્વયં ઘરને મન-વચન-કાયાથી બાંધતા નથી, બીજાઓ દ્વારા કરાવતા નથી અને બીજાએ કરેલાની અનમેદના પણ કરતા નથી, (૨૨૩૮) કારણ કે સામાન્ય ઝુંપડી જેવું પણ ઘર સૂક્ષમ–બાદર છyવનિકાયની હિંસા વિ બને નહિ. તેથી જ કહ્યું છે કે-જેની હિંસા કર્યા વિના ઘર, તેની (સાબ= ) રક્ષા માટે (ત્તિ) વાડનું સંસ્થાપન, વગેરે કેમ થાય ? અને જેની તે હિંસા કરીને પણ (તક) તેવાં કાર્યો જે કરે, તે અસંયમીઓના માર્ગમાં પડે (સંયમથી ચૂકે). (૨૨૩૯-૪૦) જેણે વાજિંત્રના નાદપૂર્વક (મહત્સવથી). અનેક મનુષ્ય, સદ્ગુરુ અને સંઘની સમક્ષ ઘરને તજીને “હે ભગવંત! હવે હું સામાયિક કરું છું, સઘળાય પાપવ્યાપારને જાવજજીવ સુધી ત્રિવિધ વિવિધથી તળું છું.”—એવી જે મહા પ્રતિજ્ઞા કરી છે અને સર્વ રીતે જીવનિકાયના રક્ષણમાં તત્પર છે, તે મુનિએ પિતે કરેલી તેવી પ્રતિજ્ઞાને છોડીને સ્વયં ઘર વગેરેને કેવી રીતે કરે ? (૨૨૪૧ થી ૪૩) તે કારણે અન્યને માટે પ્રારંભેલું અને અન્યના માટે જ પૂર્ણ કરેલું, મન-વચન-કાયાથી સ્વયં કરેલું નહિ, બીજાઓ દ્વારા કરાવેલું નહિ અને એથી જ અનુમોદન પણ કરેલું નહિ, એવું મૂળ-ઉત્તરગુણોથી યુક્ત, પ્રમાણયુક્ત, સ્ત્રી, પશુ, પંડક અને દુરાચારીઓથી રહિત, તેવા પાડોશથી પણ રહિત, સ્વાધ્યાય, કાળગ્રહણ, સ્વડિલ અને પ્રશ્રવણ માટેની (નિવઘ) ભૂમિઓથી સંયુક્ત, સુરક્ષિત, સાધુઓને એગ્ય પાપરહિત સ્થાન ગૃહસ્થ સાધુઓને આપ. (૨૨૪૪ થી ૪૬) દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને આશ્રીને તેવા પ્રકારની વસતિ) ન હોય, તે પણ સારાસાર(લાભ-હાનિ) ને વિવેક વિચારીને, સૂક્ષ્મ (અપ) દેલવાળી (છતાં) મેટા ઘણા ગુણવાળી વસતિ સદા મુનિઓને આપવી, કારણ કે–તેના વિના તેઓ સંયમ (પાળવા) માં સમર્થ બની શકે નહિ. (૨૨૪૭–૪૮) એ કારણે વસતિ દેવાથી તેને દેનાર ગૃહસ્થ દુસ્તર પણ સંસાર સમુદ્રને તરે છે. એથી જ શાસએ (તેને) “શય્યાતર' (શમ્યાથી તરત) કહ્યો છે. (૨૨૪૯) વળી તેણે આપેલી વસતિમાં રહેલા સાધુઓ બીજાઓ પાસેથી પણ વસ્ત્ર–પાત્રાદિ જે પ્રાપ્ત કરે, તે પણ પરમાર્થથી તેણે આપ્યું (ગણાય છે). (૨૨૫૦) યદ્યપિ પૂવે (૨૨૩૦ વગેરે ગાથાઓમાં) કહેલાં ભેજનાદિ તેઓને સ્વયં ક્યાંય ન મળે, તે પણ વસતિને દાતા તે તે દાનમાં મૂળ કારણ બને જ. (૨૨૫૧) કારણ કે વસતિ મળ્યા પછી અશનાદિ અન્ય વસ્તુ લઈ શકાય, માટે તે તે સર્વ વસ્તુના દાનને મૂળ દાતા તે (શય્યાતર) છે, પછી આપનારા બીજા તે ઉત્તર કારણે છે. પ્રાયઃ મૂળ અંગ (શરીર) હોય, તે જ તેની સાથે સંબંધવાળા હાથ-પગ વગેરે) ઉત્તર અંગોને તે
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુને વસતિ આપવાથી થતા લાભ અધિકારી બને. (રરપર) જેમ બળવાન મૂળિયાને વેગ હોય તે જ વૃક્ષ મોટા વિસ્તારને પામે છે, તેમ વસતિની પ્રાપ્તિરૂપી મૂળ બળવાળો યતિવર્ગ પણ સંયમની વિશેષ વૃદ્ધિને પામે છે. (૨૨૫૩) પિતાના ઘરમાં વસતિને આપનાર (ગૃહસ્થ) મુનિપંગનું વાયુ, રજ, વરસાદ, ઠંડી, તાપ, પવન વગેરેના ઉપસર્ગોથી, ચોથી, દુષ્ટ સ્થાપના સમૂહથી, તથા ડાંસ-મચ્છરોથી રક્ષણ કરતે સદાકાળ તે મુનિઓના મન-વચન-કાયાને પ્રસન્ન કરે છે (૨૨૫૪–૫૫) અને એ મેંગેની પ્રસન્નતાથી જ મુનિઓમાં શ્રુતિ, મતિ અને સંજ્ઞા તથા શાંતિનું બળ પ્રગટે છે. વળી શરીરબળ તેઓને શુભ ધ્યાનની (વૈરાગ્યની) વૃદ્ધિ માટે થાય છે. (રર૫૬) ( કહ્યું છે કે-) પ્રાયઃ સમજ્ઞ આશ્રય, શયન, આસન અને ભેજનથી સુમને ધ્યાનને ધ્યાતા સાધુ સંસારને વિરાગી બને છે. (રર૫૭) જેના આશ્રમમાં મુહૂર્ત માત્ર પણ મુનિઓ વિશ્રામ કરે છે, તેટલાથી જ તે નિચે કૃતકૃત્ય બને છે, તેને અન્ય પુણ્યથી શું પ્રજન? (૨૨૫૮) તેઓને જન્મ ધન્ય છે, કુળ ધન્ય છે અને તે સ્વયં પણ ધન્ય છે, કે જેઓના ઘરમાં પાપ મેલને ધોઈ નાખનારા સુસાધુઓ રહે છે. (રર૫૯) વળી આ ભવમાં તેઓને જન્મ જે દુગ'છિત કુળમાં થયે હેત, તે જગતમાં એક પૂજ્ય એવા મુનિઓ તેઓના ઘરમાં કેમ રહેત? (૨૨૬૦) જેઓને મદ-મેહ નાશ પામે છે, તેવા મુનિઓ પુણ્યવંતેના ઘરમાં જ રહે છે. (કારણ કે-) પાપીઓના ઘરમાં કદાપિ રત્નવૃષ્ટિ થાય નહિ. (૨૨૬૧) જીને કલિયુગના કલેશથી રહિત તે અવસર કઈ વાર જ પ્રાપ્ત થાય, કે જે કાળે ગુણરત્નના મહાનિધિ શ્રેષ્ઠ મુનિએ (તેમના) ઘરમાં રહે. (૨૨૬૨) જેમ પુણ્ય વિના કલ્પવૃક્ષની છાયા પણ ન મળે, તેમ પાપને ચૂરનારી મહાનુભાવોની સેવા પણ દુર્લભ છે. (૨૨૬૩) સંયમની ધુરાને અખંડ ધારણ કરતા ધીર મુનિવૃષને ધર્મ બુદ્ધિથી વસતિ દેનારે આગળ કહું છું તે સઘળું કર્યું સમજવું. (૨૨૬૪) તેણે ચારિત્રને પક્ષપાત, ગુણેનું રાગીપણું, ઉત્તમ ધમીપણું, નિર્દોષનું પક્ષપાતીપણું અને કીર્તિની સમ્યગ વૃદ્ધિ કરી. (૨૨૬૫) તથા સન્માગંની વૃદ્ધિ, કુસંગને ત્યાગ, સુસંગમાં રતિ, પિતાના ઘરઆંગણે કલ્પદ્રુમ વાવવાને વિધિ, (૨૨૬૬) કામદુધા=ઈચ્છિત વસ્તુને આપવાવાળી દિવ્ય ગાયનું ગ્રહણ, કરતલમાં ચિંતા મણીનું ધારણ અને શ્રેષ્ઠ રત્નાકરને પિતાના ભવનના આંગણે જ લાવવાને વિધિ કર્યો. (૨૨૬૭) ધર્મની પરબનું દાન, અમૃતનું પાન, શ્રેષ્ઠ નિધિનું ગ્રહણ, સર્વ સુખને સંચાર (આમંત્રણ) અને વિજયધ્વજનું ગ્રહણ કર્યું. (૨૨૬૮) તથા સર્વ કામિત (પૂરક) વિદ્યામંત્રની પરમ સાધના કરી અને વિવેક સહિત ગુણજ્ઞતાનું પ્રકટીકરણ કર્યું એમ સમજવું. (૨૨૯) તથા તેના ઉપાશ્રય (વસતિ)માં રહેલા ગુણસમૃદ્ધ સાધુઓના ચરણ પાસે આવીને લેકે ધર્મશ્રવણ કરે અને શ્રવણથી પ્રત્યાગત (પ્રગટેલી) ચેતનાવાળા ભવ્ય પ્રાણીઓ નિત્ય જે જે વિવિધ ધર્મક્રિયામાં રક્ત બને, તથા જે પ્રત્યનિક (વિરોધી) હોય તે ભદ્રિક ભાવમાં, ભદ્રિક હોય તે દયામાં, અને યથાશક્તિ માંસ-દારૂ વગેરેના નિયમમાં
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
શ્રી સંવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલુ
(
તથા ખીજા જે સમ્યક્ત્વમાં, સમ્યક્ત્વવાળા હાય તે પરમ ભક્તિવાળા અનીને મનહર શ્રી જિનમદિર અને જિનબિંબેની પ્રતિષ્ઠામાં, પૂજામાં, જિનમ`દિરોની (તીર્થાંની) યાત્રામાં તથા મહાત્સવામાં સદા પ્રવૃત્તિ કરે. વળી ખીજા પણ જીવા શ્રી જિનશાસનની પ્રભાવના પ્રમુખ જે જે કાર્યામાં ઉદ્યમ કરે, કેટલાક પ્લાન (સાધુ), સામિ ક વગેરેનાં કાર્યમાં ઉદ્યમ કરે અને કેટલાક જે જિનાગમનાં પુસ્તક લખાવરાવે અને જે કેટલાક દેશવિરતિને અને કેટલાક સ`વિરતિને ગ્રહણ કરે, તથા કેટલાક વળી વિચિત્ર ( વિવિધ તપકમ'માં રમે ( ઉદ્યમ કરે). એમ તેઓ દ્વારા જે જે થાય તે તે સ` પુણ્યના હેતુઓ( કાર્યાં )નુ મૂળ કારણ સાધુને ઉપાશ્રય આપનાર છે, એમ કહ્યુ છે. (૨૨૭૦ થી ૭૭) તે જ સાચા રાજા છે, તે રાજાના મસ્તકના મણિ છે અને તે સ્થિર રાજ્યવાળા છે, કે જેના રાજ્યમાં સાધુપુરુષો અપ્રતિહત વિહારથી ( નિર્વિઘ્ને છૂટથી ) વિચરે છે, (૨૨૭૮) અને સદેશના રાજાતુલ્ય તે જ દેશ આપણાને પણ ધારણ કરે છે ( આ છે), કે જ્યાં ઉત્તમ સાધુએ વિચરે છે. (૨૨૭૯) વળી દેશમાં પણ તે નગર જ અન્ય શેષ નગરોના મુકુતુલ્ય અને પવિત્ર છે, કે જ્યાં ગુણના ભંડાર મહામુનિએ નિત્ય વિચરે છે. (૨૨૮૦) નગરમાં પણ તે ( પાટક) પાડો-મઢેલ્લા ( પાપશાટ=) પાપનો નાશ કરનાર છે, કે જ્યાં સાધુપુરૂષો રહે છે. તે જ ધન્ય છે, પવિત્ર છે, ખીન્ને શૂન્ય છે, એમ હું માનું છું. (૨૨૮૨) તે મહેાલ્લામાં પણ જ્યાં ગીતા સુવિહિત સાધુઓને વસવાટ થાય છે, તે જ એક ઘરને હું નિશ્ચે પૂ લક્ષણાવાળું માનુ છુ. (૨૨૮૨) તે ( ઘર ) લક્ષ્મીના આવાસ છે, તે ઘર શ્રેષ્ઠ રત્નાની વૃષ્ટિ માટે ચેગ્ય છે, પૃથ્વીમાં વાસ્તવિક પુરુષ પણ તે( ને દાતા ) છે અને તેના જે પરમાથી ઉદય છે. (૨૨૮૩) અન્યથા સયમરૂપી લક્ષ્મીને રમવાની શ્રેષ્ઠ ભૂમિ સરખા, જિનવચનના રાગી, મહામુનિઓને ત્યાં વસવાટ પણ કેમ થાય ? (૨૨૮૪) વળી તે ઘરમાં સિદ્ધાન્ત(સ્વાધ્યાય)ના પ્રગટ અવાજના પ્રભાવે ક્ષુદ્ર ઉપદ્રવા વગેરે દોષ થતા નથી અને અભ્યુદય વગેરે ગુણા થાય છે. (૨૨૮૫) રોગના, અગ્નિના, પિશાચના, તથા ગ્રહે વગેરે ક્ષુદ્ર દેવાના દોષા, તથા ક્રૂર મનુષ્યતિ''ચાનાં પાપે પણ પાપથી પ્રમળ ( પ્રગટ ) થાય છે. (૨૨૮૬) તે પાપના પ્રતિપક્ષી દક્ષ એવા જિનેશ્વરાનો ધર્મ જાણવા. પુનઃ જ્યાં તે ધર્મોના પ્રચાર ( પ્રવૃત્તિ) હોય, ત્યાં પાપના વિકારે પશુ કયાંથી થાય ? (૨૨૮૭) સૂના ખમના પ્રભાવે આ ધકારના સમૂહની જેમ સ્વપક્ષ બળવાન હાય તે। પ્રાયઃ પ્રતિપક્ષના સંભવ ન હોય, (૨૨૮૮) તેમ મેાક્ષની સાધનામાં સફળ કારણભૂત એવાં જ્ઞાન, દર્શન સહિત જે વિવિધ તપ, નિયમ, સંયમ, સ્વાધ્યાય, અધ્યયન, ધ્યાન વગેરે સ ્ ધર્મના (ચારિત્રના) ગુણા પણુ, પેાતાની વસતિમાં રહેનાર સાધુઓના પરમ ઉપકારને સમ્યગ્ માનતા એવા ગુણીના સેવક રાજાની, અથવા અમાત્યની, શેઠની, સાવાહની ઈશ્ય( ધનપતિ )ની કે ખીજા પણ કોઈ તેવાની વસતિમાં રહેલા સાધુઓને નિરાબાધપશે
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુને વસતિ આપવાથી થતા લાભ
૧૨૯ થાય છે. (૨૨૮૯ થી (૧) વળી તેમના રહેવાથી તે વસતિમાં થતા ધર્મના મહિમાથી જ તેને (વસતિદાતાને) પાપથી થનારા દે થતા નથી અને સદુધર્મથી થનારા વિવિધ પ્રકારના મોટા ઉપકારો થાય છે. જેવા કે-અત્યંત અનુરાગવાળી પત્ની, પુત્ર સપુત, પરિવાર સારે વિનીત વગેરે તથા ચતુરંગ સેના વગેરે (તે તે વસતિના) દાતાની ભૂમિકાને અનુરૂપ લાભે થાય છે. (૨૨૨-Ö) સંસારનાં સુખોની આકાંક્ષાથી મુક્ત, એક માત્ર મેક્ષસુખના લક્ષ્યવાળા મહાનુભાવ (પ્રભાવશાળી ) એવા સુવિહિત સાધુઓને જે આ ભવમાં ઘાસની બનાવેલી જીણું ઝુંપડીના પણ ખૂણામાં રહેઠાણ આપે છે, તે મેલથી ભરેલા ( માનવીય ) શરીરરૂપી પાંજરાને તજીને, અન્ય જન્મમાં મણિમય દેદીપ્યમાન મેટી ભીની કાતિના વિસ્તારથી ચિત્તમાં રતિને પ્રગટાવનારા અતિ વિશાળ, સેંકડો પુતળીઓ અને (માઢવ= ) ઝરુખા અને વરંડા (કિલા)થી શોભતા વિચિત્ર મણિથી જડેલા, હજારે મોટા થાંભાથી ઉંચા, રત્નથી જડેલી ભૂમિનળવાળા, રત્નો અને
( સુંદર કિરણોના સમૂહથી નિરંતર ( સદાય) પૂર્ણ પ્રકાશવાળા, ગગનમાં પહોંચેલા છેડાવાળાં (અતિ ઉંચા) તેરણાથી મનને આનંદ આપનારા, ઉડતા ઉજ્જવળ ધ્વજ પટની શ્રેણિથી શોભતા, અતિ રમ્ય, આરાની સાથે જ તેના અમલ માટે) ત્વરાવાળા અનુરાગી સેવક દેવાથી ભરેલા, નેત્રને (ક્ષત્ર) ઉત્સવરૂપ ક્રીડા (લીલા) કરતી અપ્સરાઓથી ભરેલા, શ્રેષ્ઠ રત્નનાં, સુવર્ણનાં અને મણિમય, એવાં શયન, આસને, છત્ર, ચામરે અને કળશવાળા તથા પંચવર્ણનાં મણિ, રત્ન, પુષ્પ અને દિવ્ય વચ્ચેથી સમૃદ્ધ, ઈચ્છાની સાથે જ તુર્ત સઘળા અનુકુળ પદાર્થો મળી રહે તેવા, સર્વોત્તમ વિમાનમાં મહદ્ધિક દેવ થાય છે. (૨૨૪ થી ૨૩૦૧) પુનઃ ત્યાંથી અવીને શ્રેષ્ઠ સૌભાગ્ય અને રૂપવાળે, મનુષ્યના મન અને નેત્રને આનંદ દેનારે, નિરૂપક્રમી, લાંબા, નિરંગી આયુષ્યવાળો લાવથી પવિત્ર શરીરવાળે, બંદીજનથી ગવાતા ગુણોના સમૂહવાળે, મણિ-સુવર્ણ-રત્નનાં શયન-આસનથી યુક્ત પ્રસાદતળમાં લીલા (ક્રીડા) કરતે, મનઈચ્છિત ભાની પ્રાપ્તિવાળ, મહા વૈભવશાળી, સર્વ અતિશયોને ભંડાર, સર્વ દિશામાં વિસ્તૃત યશવાળ, પુણ્યાનુબંધી પુણ્યવાળે અને સંપૂર્ણ છ ખંડ પૃથ્વીને ભેગી, એ આ મનુ ગેલેકમાં ચક્રવતી થાય છે, અથવા અખંડ મંડલવાળો (માંડલિક) રાજા થાય છે, અથવા તેને અમાત્ય કે નગરશેઠ, અથવા સાર્થવાહ કે મોટા ધનવાનને પુત્ર થાય છે. ધન્યાત્મા તે ત્યાં શ્રેષ્ઠ ચારિત્રગુણને પામીને તે જ ભવે, અથવા ત્રણ કે સાત ભવેમાં નિયમ કર્મક્ષય કરીને શીધ્ર મોક્ષને પણ પામે છે. (૨૩૦૨ થી ૭) એમ સાધુઓને ભાવપૂર્વક વસતિ દેવાથી નિષ્કલંક અને વાંછિત પૂરવામાં તત્પર, એવું રાજા થવાનું પુણ્ય બંધાય તેમાં શું આશ્ચર્ય ? (૨૩૦૮) આશ્ચર્ય તે પુનઃ તે છે કે--અધમ ગતિ પામેલે, પ્રમાદરૂપ મદિરાથી મૂઢ અને મુગ્ધ પણ કુરુચંદ્ર અનિચ્છાએ પણ સાધુઓને વસતિ આપવાથી નિત્ય સાધુઓનાં દર્શન કરતાં તેઓ પ્રત્યે લેશ રાગ થવાથી જાતિસ્મરણજ્ઞાનને પામીને સ્વયમેવ પ્રતિબંધ પામે. (૨૩૦૯–૧૦) તે આ પ્રમાણે -
૧૭
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર પહેલું વસતિદાન સંબંધી કુચંદ્રને પ્રબંધઃ-લક્ષ્મીના કુલભુવનતુલ્ય, આશ્ચર્યની જન્મભૂમિ જેવી અને વિદ્યાઓની ખાણતુલ્ય શ્રાવસ્તી નામે નગરી હતી. (ર૩૧૧) ત્યાં નમતા રાજાઓના મસ્તકના (મુકુટનાં) રાની કાતિથી પ્રકાશમાન પાદયુગલવાળે, જગપ્રસિદ્ધ, આદિવરાહ નામે રાજા હતે. (ર૩૧ર) તેને અપ્રતિમ ગુણવાળો, રૂપથી પ્રત્યક્ષ કામદેવતુલ્ય અને યુદ્ધની કુશળતાથી વાસુદેવની જેમ યુદ્ધભૂમિમાં સર્વેને જીતવાની ઈચ્છાવાળે, રાજાનાં લક્ષણેથી યુક્ત તારાચંદ નામને પુત્ર હતું. તે તારાચંદને પિતાના પ્રાણતુલ્ય કુચંદ્ર નામે મિત્ર હતે. (૨૩૧૩-૧૪) યુવરાજપદ આપવાની ઈચ્છાવાળા રાજાએ તે તારાચંદને અન્ય કુમારેથી સવિશેષ (5) જે (જા). (ર૩૧૫) તે પછી રાજાની પાસે બેઠેલી સાવકીમાતાએ રાજાને સનેહાળ પણ વિષાદયુક્ત નજરે તારા ચંદની સામે જેતે દેખીને, “પિતાના પુત્રને રાજ્ય મળવામાં (તારાચંદ) વિઘરુપ બનશે – એમ માનીને, તેને મારી નાખવા એકાન્તમાં ગુપ્ત રીતે ભેજનમાં કાર્મણને મેળવીને તે ભેજન તેને આપ્યું. (૨૩૧૬-૧૭) તારાચંદે કઈ સંશય (વિકલ્પ) વિના તે ખાધું. પછી તેમાંથી પ્રગટેલા વિકારથી તારાચંદને રૂપ, બળ અને શરીરને નાશ કરનારે મહા વ્યાધિ પ્રગટ્યો. (૨૩૧૮) તેનાથી પીડિત, નિર્બળ અને દુર્ગછનીય (બનેલા) શરીરને જોઈને અત્યંત શોકગ્રસ્ત થયેલે તારાચંદ વિચારવા લાગ્યો કે-નિર્ધન, મેટા રોગથી પીડાતા અને પોતાના વજનના પરાભવથી હણાયેલા (અપમાનિત થયેલા), એવા સપુરુષને કાં તે મરવું કે અન્ય દેશમાં જવું યોગ્ય છે, (ર૩૧–ર૦) તેથી વિનષ્ટ શરીરવાળા અને નિત્ય ખલ મનુષ્યની વિલાસી (વાંકી કટાક્ષવાળી) અડધી નજરે જેવાતા મારે હવે ક્ષણ પણ અહીં રહેવું એગ્ય નથી. (ર૩ર૧) તેથી પિતાની વાત પરિવારને પણ જણાવ્યા વિના તે એકલે પૂર્વ દિશા તરફ વેગથી ચાલ્યું. (ર૩રર) અત્યંત દિનમનવાળે તે ધીમે ધીમે તે ક્રમશઃ અન્યાન્ય પર્વતે, ખીણે, નગર અને ગામના સમૂહને જેતે સમેત નામના મહા પર્વતની નજીકના એક શહેરમાં પહોંચ્યા અને ત્યાં લોકોને પૂછયું કે-આ પર્વત કયે મનાય (ક્યા નામને) છે? (ર૩ર૩-૨૪) લેકોએ કહ્યું, હે ભેળા ! દૂર દેશથી આવેલે હેવાથી (અજાણ) તું જે સૂર્યની જેમ અતિ પ્રસિદ્ધ પણ આ પર્વતને પૂછે છે, તે સાંભળ. (ર૩રપ)
સમેતગિરિનું વર્ણન –આ સમેત નામને મહા ગિરિરાજ છે, જ્યાં ભક્તિના સમૂહથી પૂર્ણ એવા સુર–અસુરેથી સ્તુતિ કરાયેલે જિનેશ્વરને સમૂહ શરીરને ત્યાગ કરીને નિર્વાણને પામે છે. (ર૩ર૬) જે પર્વત માર્ગમાં આવતા ભવ્યને પવનથી ઉછળતાં- વૃક્ષનાં પગેરૂપ હાથ વડે અને પક્ષીઓના શબ્દોરૂપ વચન વડે સર્વ આદરથી આરાધના માટે નિમંત્રણ કરે છે. (૨૩ર૭) જ્યાં નાસાગ્રભાગે ચક્ષુના લક્ષ્યને (નજરને) સ્થાપીને, લેશ પણ શરીરસુખની અપેક્ષા વિનાના, એકાગ્ર ચિત્તવાળા, ગીઓના સમૂહ વિદ્ધ વિના પરમ અક્ષરનું (બ્રહ્મનું) ધ્યાન કરે છે. (ર૩ર૮) જ્યાં ભૂમિના ગુણ
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસતિદાન સંબંધી કુચંદ્રને પ્રબંધ
લંકી (પ્રભાવ)થી ઘણું દુષ્ટ પ્રાણીઓ (શ્વાપદો) પણ વૈર તજીને પરસ્પર કીડા કરે છે અને મુગ્ધ પણ જ્યાં વિષાદ વિના (પ્રસન્નતાથી) પ્રાણ ત્યાગ (અનશન) કરીને દેવપણાને પામે છે. (૨૩૨૯) વળી તે ગિરિના અતિ રમણીયતારૂપ ગુણથી રંજિત કિન્નર-કિન્નરીઓ શત્રુને ભય તજીને જ્યાં વિલાસ કરે છે અને સર્વ ઋતુનાં પુષ્પોથી શોભતાં અને ફળના સમૂહથી મનહર એવાં વને જ્યાં ચારેય દિશામાં શોભે છે. (૨૩૩૦) એમ સાંભળીને ચિત્તમાં અત્યંત આનંદિત થયેલે “તીર્થ છે”—એમ માનીને શરીરને છોડવાની ભાવનાવાળો તે તારાચંદ આગળ ચાલ્ય, (૨૩૩૧) અને આકાશના છેડે ઊંચા પહોંચેલા વિકરાલ શિખરોથી દિશાઓના વિસ્તારને પણ ઢાંકતા તે પર્વત ઉપર ધીમે ધીમે સમ્યગુ ઉપગપૂર્વક ચઢ. (૨૩૩૨) પછી હાથ-પગની શુદ્ધિ વસ્ત્રથી કરીને, સરોવરમાંથી કમળોને લઈને, વસ્ત્રથી મુખ બાંધીને, તેણે મણિરત્નથી દેદીપ્યમાન એવા શ્રી અજિતાદિ જિનેશ્વરની પ્રતિમાઓની તથા કાન્તિપી પાણીથી ધાએલી હોય તેવી) (ઉજ્જવળ) ફટિકની સિદ્ધશિલાઓની શ્રેષ્ઠ પૂજા કરી. (૨૩૩૩-૩૪) પછી શ્રી જિનેશ્વરના ચરણોની પૂજાથી અને તે સિદ્ધક્ષેત્રના શુભ ગુણેથી વધતા શુભ ભાવવાળે, આનંદથી ઝરતાં નેત્રવાળે તે આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યા. (૨૩૩૫). ' આ સંસારમાં અનંતકાળથી રુઢ થયેલા મેહને હણને, પ્રબળ જન્મ-મરણની વેલડીનું ઉમૂલન કરીને, મોક્ષમાર્ગના દેશક એવા જે જિતેંદ્રો ઉપદ્રવરહિત, અચળ અને અનંત એવા સિદ્ધિવાસને પામ્યા છે, તે જયવંતા રહો ! (૨૩૩૬) જેઓના ચરણેને માત્ર પ્રણામ કરવાના પ્રભાવે પણ ભવ્ય જીવ લીલા માત્રમાં સંપૂર્ણ એવા શ્રેષ્ઠ સુખથી સનાથ (યુક્ત) થાય છે અને જેઓ પોતાની હથેલીની જેમ કાલેકને જુએ (જાણે) છે, તે ત્રિભુવનપૂજ્ય શ્રી જિનેશ્વર જયવંતા વ ! (૨૩૩૭) એમ જિનેન્દ્રોને સ્તવીને પ્રસન્ન થયેલે તે જેટલામાં ગરૂપી કીડાઓથી જર્જરિત થયેલે શરીરને છોડવા બીજા ઊંચા ગિરિશિખર ઉપર ચઢે છે, તેટલામાં શરદના ચંદ્ર જેવી ઉજ્જવળ ફેલાતી વિશાળ કાતિના સમૂહવાળા, (અઢાર હજાર ) શીલાંગના ભારથી દબાતા હોય તેમ અતિનમ્ર (નમેલી) કાયારૂપી વેલડીવાળા, નીચા મુખવાળા, લંબાવેલી લાંબી ભુજાઓવાળા, હાથના નખનાં (કાન્તિનાં) કિરણોરૂપ દેરડાંથી નરકરૂપી કુવામાં પડેલા જીવલેકને ઉપર ખેંચતા હોય તેવા, મેરૂ પર્વતની જેમ નિશ્ચલ, પગની આંગળીઓના નિર્મળ કાન્તિવાળા દશ નખના ન્હાનાથી જાણે ક્ષમા વગેરે દશવિધ મુનિધર્મને પ્રકાશતા હોય તેવા, સ્ફટિક રત્નની દેરી
માન કાન્તિવાળી પર્વતની ગુફામાં રહેલા, અતિ સુશોભિત શરીરવાળા, જાણે સુખના સમૂહને પ્રગટવાની ભૂમિ હોય તેવા, કાઉન્સંગમાં રહેલા એક સાધુને જોયા. (૨૩૩૮ થી કર) પછી “મરણ તે મારે સ્વાધીન છે જ! (પહેલા) આ મુનિને નમસ્કાર કરું.'એમ ચિંતવીને આદર(ઓસ્ક્ય)થી ભરેલાં નેત્રવાળે તે તારાચંદ સાધુને નમે. (૨૩૪૩) ભક્તિપૂર્વક નમીને જ્યારે આશ્ચર્ય ભરેલા ચિત્તવાળો તે તેઓના રૂપને જેવા
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
શ્રી સવેગર‘ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ
લાગ્યા, ત્યારે આકાશતળથી વિદ્યાધરનુ` મિથુન નીચે આવ્યું, (૨૩૪૪) અને હવશ વિકસિત નેત્રાવાળાં તે 'પતિમુનિના ચરણકમળમાં નમીને, ગુણસ્તુતિ કરીને નિળ પૃથ્વીપીઠ ઉપર બેઠાં. (૨૩૪૫) ત્યારે તારાચંદે કહ્યું, તમારું' અહીં કયાંથી કયા કારણે આગમન થયુ ? તેથી વિદ્યાધરે કહ્યું. કે–(૨૩૪૬) વિદ્યાધરોની શ્રેણીથી ( વૈતાઢયથી ) આ પ્રભુના વંદન માટે ( આવ્યા છીએ ). તારાચંદે કહ્યું, હે ભદ્ર ! આ પુનિસિંહ કોણ છે? કે જેઓનાં અંગો આભરણના ત્યાગી છતાં દિવ્ય અલકારેથી ભૂષિત હોય તેવાં અને મનુષ્ય છતાં અમાનુષી ( દૈવી ) મહિમાથી શાભતાં હોય તેવાં દેખાય છે, (૨૩૪૭– ૪૮) પછી અત્યંત પ્રયત્ન( આદર ) પૂર્ણાંક પૂછવાથી ભરપૂર બનેલા તે વિદ્યાધરે કહ્યું,“સાંભળ ! ઘણા ગુણથી યુક્ત આ મહાત્મા વિદ્યાધરોની શ્રેણીના નાથ છે. (૨૩૪૯) જન્મ-જરા-મરણના ( રણુરણ=) રણકારથી ભયંકર એવાં સંસારનાં અસીમ દુઃખોને જાણીને, રાજ્ય ઉપર પોતાના પુત્રને સ્થાપીને, સ્વયમેવ સમ છે શત્રુ-મિત્ર જેને એવા ઉત્તમ સાધુ થયા છે. (૨૩૫૦) તેવી ( ઉત્તમ ) રાજ્યલક્ષ્મીને અને અત્યંત ભોગાને ખલ સ્ત્રીની જેમ જેણે લીલા માત્રમાં છોડી દીધા છે, આજે પણ જેના વિરહાગ્નિથી મળતી અંતઃપુરની શ્રી રડતી અટકતી નથી. (૨૩૫૧) પ્રજ્ઞપ્તિ વગે૨ે મહા વિદ્યાએ જેના કાર્યાંમાં દાસીની જેમ ( સદા ) સજજ છે અને ચિરકાળથી વૃદ્ધિ પામેલી અતિ દેદીપ્યમાન જેની કીર્તિ ત્રણ–લેાકરૂપી ર’ગમ’ડપમાં નટીની જેમ નાચે છે. (૨૩૫૨) તપશક્તિથી જેને અનેક લબ્ધિઓ પ્રગટેલી છે, અનુપમ સુખસમૃદ્ધિથી જેએ શાલે છે અને જે અખંડ ( સતત ) માસખમણ કરે છે, તેએની તુલ્ય ધરતીમાં કાણુ છે? (૨૩૫૩) એવા ગુણાથી યુક્ત, ભવથી વિરક્ત, ચારિત્રરૂપી ઉત્તમ રત્નાના નિધિ, નિરૂપમ કરુણારૂપી અમૃત રસના સમુદ્ર અને રાજાએથી પ્રણત ( વદાયેલા )–એવા આ મુનીશ્વર છે, એમ જાણુ. (૨૩૫૪) એમ કહીને વિદ્યાધર જ્યારે અટકા, ત્યારે રોમાંચથી ક'ચુકિત કાયાવાળા તારાચંદે પુનઃ પણ ભક્તિપૂર્વક તે મુનિને પ્રણામ કર્યાં. (૨૩૫૫) પછી તેના શરીરને મોટા રોગોથી જ રિત જોઈ ને વિદ્યાધરે કહ્યું, હ' હૈ। મહાયશ ! તું અત્યંત મહિમાવાળા અને ગુણેાના નિધિ આ ઉત્તમ મુનિના કલ્પતરુની કુપળસમા ચરણુયુગલને સ્પર્શ કરીને કેમ આ રોગોને દૂર કરતા નથી ? (૨૩૫૬-૫૭) એમ સાંભળીને પરમ હ રૂપ ધનને ધારણ કરતા તારાચંદે મસ્તકથી મહા મુનિના ચરણકમલને સ્પર્શ કર્યાં. (૨૩૫૮) મુનિનાં મહિમાથી તે જ ક્ષણે તેના દીર્ઘકાળના રોગ નાશ થતાં તારાચંદ સિવશેષ સુદર અને (દૃઢ ) સશક્ત શરીરવાળા થયા. (૨૩૫૯) (ત=િ) તે દિવસે જ પોતાને જીવન (વૃદ્ધ) પ્રાપ્ત થયું (નવેા જન્મ થયા)–એમ માનતા, પરમ પરિàાષ( પ્રસન્નતા )પૂર્વક તે સ્તુતિ કરવા લાગ્યા કે–(૨૩૬૦)
હૈ કામના વિજેતા ! સાવદ્ય કાર્યાંનાં ( રાગને ) 'ધનાને તજનારા ! સ’યમના ભારને વહન કરનારા ! અને સમાધિ વડે મેહરૂપી મહાગ્રહને વશ કરનારા, હે મુનીશ્વર ! તમે જયવંતા રહે ! (૨૩૬૧) દેવા અને વિદ્યાધરાથી વ`દાયેલા ! રાગરૂપી મોટા હાથીના નાશ
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
કસચંદ્રને પ્રબંધ
૧૩૬ કરવામાં સિંહતુ" અને એના તીક્ષણ કટાક્ષે રૂપી લાફને બાણથી પણ ક્ષોભ નહિ પામનારા (હે મુનીશ્વર !) તમારો જય થાઓ (૨૩૬૨) તીવ્ર દુખે રૂપી અગ્નિથી બળતા પ્રાણીઓને અમૃતની વર્ષો જેવા! કાશ(નામની વનસ્પતિ)નાં ઉજજવળ પુના પ્રકાશ તુલ્ય ઉછળતા (ઉજજવળ) યશથી દિગંતને પણ અજવાળનારા (હે મુનીશ્વર!) તમે જયવંતા રહે ! (૨૩૬૩) કલિકાળના ફેલાતા પ્રચંડ અંધકારથી નાશ પામતા ક્ષમાર્ગના (પ્રકાશક) પ્રદીપ! મેટા ગુણરૂપી અસામાન્ય (શ્રેષ્ઠ) રત્નસમૂહના નિધાન હે મુનીશ્વર ! તમે જયવાળા છે. (૨૩૬૪) હે! રેગથી પીડિત દેહનો ત્યાગ માટેનું પણ મારું આગમન તમારા ચરણકમળના પ્રભાવે આજે નિચે સફળ થયું. (૨૩૬૫) તેથી હે જગબંધુ! આજથી તમે જ એક (મારે) માતા, પિતા, ભાઈ અને સ્વજન છો. હે મુનીશ્વર ! અહીં (હવે, મારે જે કરણીય હોય. તે કરવાની આજ્ઞા કરે ! (૨૩૬૬) તે પછી મુનીપતિ(સૂરિજી)એ “આ ગ્ય છે”—એમ જાણીને કાર્યોત્સર્ગને પાર્યો અને સમ્યક્ત્વરૂપ ઉત્તમ મૂળવાળ, પાંચ અણુવ્રતરૂપી મહા સ્કંધ (થડ)વાળ, ત્રણ ગુણવ્રતરૂપી (મુખ્ય) શાખાવાળે, ચાર શિક્ષાવ્રતરૂપી મોટી પ્રતિશાખાવાળે, વિવિધ નિયમરૂપી પુછપથી વ્યાપ્ત, સર્વ દિશાઓને યશરૂપી સુગંધથી ભરી દેત, દેવની અને મનુષ્યની અદ્ધિરૂપી ફળોના સમૂહથી મનહર, પાપરૂપી તાપના વિસ્તારને નાશ કરનારે, એ શ્રી જિનેશ્વરએ કહેલે સદ્ધર્મ રૂપી કલ્પવૃક્ષ તેને ઓળખાવ્યું. (૨૩૬૭ થી ૨૯) અને અત્યંત શુદ્ધ શ્રદ્ધા તથા વૈરાગ્યથી (વિલગ્ન=) ચઢતા-વધતા તીવ્ર ભાવવાળા તેણે શ્રદ્ધા અને સમજપૂર્વક પિતાને ઉચિત ધર્મને સ્વીકાર્યો. (૨૩૭૦) એમ તારાચંદને પ્રતિબોધીને, વળી પણ મેક્ષમાં એક સ્થિર લક્ષ્યવેળા તે મુનિશ્રેષ્ઠ કાઉસ્સગમાં દઢ સ્થિર થયા. (૨૩૭૧) તે પછી આપણે ધ્યાનમાં વિનભૂત છીએ”—એમ સમજીને તે વિદ્યાધરમિથુન અને તારાચંદ (ત્રણેય) વિનયપૂર્વક સાધુને પ્રણમીને બહાર નીકળ્યાં. (૨૩૭૨) પછી આ સાધર્મિક છે”—એવા પ્રગટેલા નેહભાવથી (વાત્સલ્યથી) તે વિદ્યાધરે તારાચંદને ઝેર વગેરેના દેને નાશ કરનારી ગોળી આપીને કહ્યું, અહે મહાભાગ! તું આ ગળીને ગળ અને એના પ્રભાવે વિષ-કાર્પણ વગેરેને ભેગા કરવા છતાં તું નિર્ભય અને નિશંકપણે (પૃથ્વી ઉપર) ભ્રમણ કર ! (૨૩૭૩૭૪) તારાચંદે તે આદરપૂર્વક લીધી. પછી વિદ્યાધરમિથુન આકાશમાગે ઉડી ગયું અને પ્રસન્ન થયેલા તેણે તે ગોળી ખાધી. (૨૩૭૫) (પછી) પર્વતથી તે નીચે ઉતર્યો અને રવસ્થ શરીરવાળે ચાલતો કમશઃ પૂર્વ સમુદ્રના કાંઠે રનપુર નગરે પહોંચ્યા. (૨૩૭૬) (ત્યાં) તેના રૂપથી આકર્ષિત હૃદયવાળી મદનમંજુષા નામની વેશ્યાએ; અતિ શ્યામસુંદર કેશોના સમૂહથી શોભતા મસ્તકવાળા અને કામદેવને પણ જીતે તેવા અતિ દેદીપ્યમાન રૂપવાળા તેને જોઈને તેની માતાને કહ્યું, “અમ્મા ! જે આ પુરુષને તું નહિ લાવે, તે નિશ્ચિત હું પ્રાણને તજીશ! એમાં વિકલ્પ (પણ) કરીશ નહિ.” એ સાંભળીને અક્કા રાજપુત્ર(તારાચંદ)ને પોતાને ઘેર લાવી. (૨૩૭૭ થી ૭૯) તે પછી સત્કારપૂર્વક સ્નાન, વિલેપન, ભેજન વગેરે કરીને પિતાના ઘરમાં રહે તેમ તે ત્યાં ચિરકાળ તેની સાથે રહ્યો.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
શ્રી સવેગ ર ંગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલુ
"
(૨૩૮૦) માત્ર માતાએ કહ્યું, હે પાપિણી ભેળી મદનમ'નુષા ! સાધુની જેવા આ નિન મુસાફરનો સ'ગ્રહ તુ કેમ કરે છે? હે પુત્રી ! વેશ્યાઓનો આ કુલાચાર છે કે-(શક્તિથી) ઇન્દ્ર અને (રૂપથી) સ્વયં જો કામદેવ હોય, તે પણ નિધનને ઇચ્છવા નહિ. (૨૩૮૧-૮૨) પુત્રીએ કહ્યુ', અખા ! તારા પાદપસાયથી આટલુ' પણ ધન સાત પેઢી પહેાંચે તેટલુ છે, ખીજા ધનથી શું કરીશ ? (૨૩૮૩) પછી અક્કાએ નિષ્ઠુર શબ્દોથી તેને બહુ વાર તિરસ્કારી, પણ તેણીએ જ્યારે તારાચંદને છેડયા નહિ, ત્યારે અક્કાએ વિચાર્યું કે આ જીવતા છે ત્યાં સુધી આ (પુત્રી) મારી વાતને નહિ સ્વીકારે, તેથી ગુપ્ત રહેલી હું આને ઊગ્ર ઝેર આપીને મારી નાખું. (૨૩૮૪-૮૫) તે પછી એક અવસરે તેણીએ ઉગ્ર ઝેરથી મિશ્રિત ચૂવાળું પાનખીડું સ્નેહપૂર્વક તેને આપ્યું. (૨૩૮૬) તારાચંદે તે લીધું અને વિકલ્પ વિના તેનું ભક્ષણ પણ કર્યું, છતાં પૂર્વ` ખાધેલી ગાળીના મહિમાથી વિષવિકાર ન થયા. (૨૩૮૭) તેથી (ખેદપૂર્વક) · હા ! વિષપ્રયોગ કરવા છતાં પણ આ પાપી અદ્યાપિકેમ મર્યા નહિ ? ’–એમ (વિચારીને) અાએ પુનઃ પણ તેને પ્રાણઘાતક કામણુ આપ્યું. (૨૩૮૮) ગુટિકાના મહિમાથી તે કાણુથી પણ તે ન મર્યા, (પણ) આરોગ્ય, રૂપ અને શેાભા અધિકતર વિસ્તાર પામી. (૨૩૮૯) તેથી તે વજાહત થઇ હોય તેમ, લૂટાણી હોય તેમ, સ્વજનાથી દૂર ફેંકાણી હોય તેમ, હથેળીમાં મુખ રાખીને (ઢાંકીને) શાક કરવા લાગી. (૨૩૯૦) ત્યારે તારાચંદે (તેણીને) કહ્યું, હે માતા ! પહેલી વાર ચઢી આવેલાં ( કાળાં) વાદળાવાળી વર્ષાઋતુની શાભા જેવી તું આજે શ્યામમુખી કેમ છે ? (૨૩૯૧) તેણીએ કહ્યું, પુત્ર ! નિશ્ચે જે શકય ન હોય, તે હિતકર અને યુક્તિવાળુ' પણ કહેવાથી શું લાભ ? (૨૩૯૨) તારાચંદે કહ્યું, માતા ! કહે, હું તારું કહેલુ' કરીશ ! તેણીએ કહ્યું, પુત્ર ! જો એમ છે તે સાંભળ ! (૨૩૯૩) હે પુત્ર! તું સુંદર, વિશેષ લક્ષણધારી, રૂપવાન, સદ્ગુણી અને મનોહર શરીરવાળા છે, પણ વિષયેાની વૃદ્ધિથી નજીકના કાળમાં મરણ પામીશ. (૨૩૯૪) કારણ કે–તું વ્યાયામ કરતા નથી, શિષ્ટ પુરુષોની સભામાં તું બેસતા નથી અને કદાપિ દેવમંદિરમાં-ધર્માંશ્રમમાં તું પરિભ્રમણ (પરિચય) કરતા નથી. (૨૩૯૫) હૈ પુત્ર ! (ચ્છિન્ન=) સતત વિષયેચ્છાથી ( =) વાસુદેવ પણ મરણની સન્મુખ થાય (મરે) છે, તેા કમળના ક્રોડાના પત્રતુલ્ય કોમળ શરીરવાળા તું કયી ગણત્રીમાં ? (૨૩૯૬) (હુ' એ કારણે આ કહું છું' કે−) દુર્લભ પ્રાપ્તિવાળી પણ ખીજી વસ્તુ આ સંસારમાં ભાગ્યયેાગે મળી જાય, પણ તારા જેવા પુરુષરત્ના પુનઃ કેમ મળે ? (૨૩૯૭) તેથી કે પુત્ર ! તને પ્રતિદિન દુલ થતા જોઈને જ, આ ચિ'તાથી જ, હું શાકસ'તપ્ત રહુ છું. (૨૩૯૮) સ્વભાવે સ્વચ્છ હોવાથી તારાચંદે એનુ` કહેલું સ્વીકાર્યું, માત્ર એકાન્તમાં (ચરđ=) પુત્રીએ તેને કહ્યું, ‘ આ કપટ છે. ' તે જાણીને પ્રતિદિન તે પૂર્વની જેમ જ વ તા રહ્યો. તેથી અષ્કાએ વિચાયું કે આ પાપીઢ ઝેર વગેરેથી પણ મરે તેમ નથી. (૨૩૯૯-૨૪૦૦) અને જે એને શસ્ત્રથી હતું, તે નિશ્ચે પુત્રી પણ મરે. અરર ! ટાળી ન શકાય તેવું આ
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
કસચંદ્રને પ્રબંધ
૧૩૫ કેવું સંકટ આવી પડયું ? (૨૪૦૧) એમ શેકથી વ્યાકુળ ચિત્તવાળી તે ઘરમાં ન રહી શકવાથી દાસીઓને સાથે લઈને નગરની સીમાને જેવા (ફરવા) ગઈ (૨૪૦૨) અને યથેચ્છ આમ-તેમ જોતી સમુદ્રકાંઠે પહોંચી. ત્યાં તેણે દેશાવરથી આવેલું એક વહાણ દેખ્યું. (૨૪૦૩) તેમાં આવેલા માણસને પૂછયું, તમે અહીં કયાંથી આવ્યા અને કયારે જવાના છે ? તેઓએ કહ્યું, દૂરથી આવ્યા છીએ અને આજે રાત્રે જઈશું. (૨૪૦૪) એમ સાંભળીને તેણીએ વિચાર્યું કે બીજી જનાથી સર્યુ, અતિ ભરનિદ્રામાં ઊંઘેલા તારાચંદને રાત્રિએ આ વહાણમાં ચઢાવ, (૨૪૦૫) કે જેથી તે દૂર દેશાતરમાં તેવી રીતે જાય કે પુનઃ પાછો ન વળે. એમ કરવાથી મારી પુત્રી પ્રાણોને તજશે પણ નહિ ! (૨૪૦૬) પછી વહાણના માલિકને તેણીએ એકાન્તમાં કહ્યું, પુત્ર સહિત હું તમારી સાથે આવીશ. (૨૪૦૭) તેણે પણ કહ્યું, હે માતા ! જે તું આવવા ઈચ્છે છે, તે મધ્ય રાત્રિએ આજે નાવ પ્રયાણ કરશે. (૨૪૦૮) તેણીએ સ્વીકાર્યું અને ઘેર ગઈ. પછી જ્યારે મધ્યરાત્રિ થઈ અને પુત્રી ઊંઘતી હતી, ત્યારે પિતાના પલંગમાં ભરનિદ્રામાં ઊંઘેલા તારા, ચંદને ધીમેથી દાસીઓ દ્વારા પલંગ સહિત ઉપડાવીને પલંગ સાથે તેને નાવડીના એક ભાગમાં મૂકો. (૨૪૦૯-૧૦) પછી તેણીએ નાવડીના નાયકને કહ્યું, આ મારો પુત્ર છે અને આ
હું પણ (આવી) છું, હવે તું જ એક અમારે સાર્થવાહ (રક્ષક) છે. (૨૪૧૧) વહાણના • માલિકે “હા” કહી. પછી ઘણું કપટથી ભરેલી તે ત્યાંના માણસની નજર ચૂકાવીને જેમ
આવી હતી તેમ શીધ્ર પાછી ફરી. (૨૪૧૨) પછી વાગતા વાજિન્નેના મોટા મંગળ શબ્દપૂર્વક વહાણ- છયું અને ગભરાટથી (ચારેય દિશામાં) ભમતા (બ્રાન્તિવાળા) નેત્રપુટવાળે તારાચંદ જાગે. (૨૪૧૩) આ શું છે?, કયે દેશ છે ?, હું કયાં છું? અથવા અહીં મારો સહાયક કેણ છે?, એમ વિચારતે જ્યારે જુએ છે, ત્યારે તેણે મહા સમુદ્રને જે (૨૪૧૪) અને ધનુષ્યથી છૂટેલા અત્યંત વેગવાળા બાણની જેમ શીઘ વેગથી જતા અને ચઢાવેલા ઉજ્જવળ સઢવાળા વહાણને પણ જોયું. (૨૪૧૫) તેથી વિસ્મિત મનવાળે તે વિચારવા લાગે કે- છાયા(પડછાયા)ની (ક) રમત જેવું, અથવા ઈન્દ્રજાળની જેમ ન સમજાય તેવું, મારે આ શું (સંકટ) આવી પડ્યું ? અથવા તે વિચારી (સમજી) પણ ન શકાય, કહી પણ ન શકાય અને પુરુષપ્રયત્ન પણ જ્યાં નિષ્ફળ થાય, એવું અઘટિતને પણ ઘટિત કરવાની રુચિવાળા હતવિધિનું (મારા દુર્ભાગ્યનું) આ પણ કંઈ વિલસિત (કાવત) છે. (૨૪૧૬-૧૭) તે હવે જે કંઈ પણ થાઓ ! આ વિષયમાં નિષ્ફળ ચિતાથી શું ?એમ વિચારીને ફરી પણ તે નિશ્ચિતપણે શય્યામાં સુઈ ગયે. (૨૪૧૮) પછી સૂર્ય ઉગ્યે ત્યારે, આ અક્કાનું કાવતરું છે એમ જાણુને અતિ પ્રસન્ન મુખકમળવાળે તે જ્યારે શાથી ઉ, ત્યારે ઘણા કાળથી રુઢ સ્નેહવાળા, નાવના માલિક, તેના બાળમિત્ર કુચંદ્ર તેને જોઈને તુ ઓળખે. (૨૪૧-૨૦) તેથી સંબ્રમપૂર્વક ગાઢ ભેટીને આદરપૂર્વક તેણે તારાચંદને પૂછયું, હે મિત્ર ! તારું (અહીં) આ આશ્વર્યભૂત આગમન કયાંથી થયું ? (૨૪૨૧) અથવા શ્રાવસ્તિથી નીકળીને આટલે કાળ તું કયાં ભમે? અને વર્તમાનમાં તું પુનઃ
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું નવા (નિરગી) અંગવાળે કયી રીતે ? (૨૪૨૨) તે પછી તારાચંદ નગરીમાંથી નીકળવાથી માંડીને યાવત્ પ્રભાતે જાગે, ત્યાં સુધીને (પિતા) સર્વ વૃત્તાન્ત તેને કહ્યો. (ર૪ર૩) કુચંદ્ર પણ વેશ્યાની) માતાને સઘળે વ્યતિકર તારાચંદને કહ્યો. તેથી તેને પ્રપંચ જાણીને તારાચંદે વિચાર્યું કે-ર૪ર૪) બોલે બીજું અને કરે બીજુ, સ્નેહરહિત છતાં કપટનેહથી જુએ બીજાને અને રાગ કરે બીજા પ્રતિ, એવી સ્ત્રીઓને ચરિત્રને ધિક્કાર હે ! (૨૪૨૫) ભમરીઓ જેમ મદના લેભે હાથીના ગંડસ્થળને ચૂસે, તેમ ધનના લેભે જેઓ ચંડાળના પણ ગાલને ચૂસે, તે યુવતીઓને સંસારમાં શું નિંદનીય છે? (૨૪૨૬) અથવા પર્વતના શિખરથી પડતી નદીના તરંગે જેવા ચંચળ ચિત્તવાળી, કપટનું ઘર, એવી સ્ત્રીઓને નિચે આ સ્વભાવ જ છે. (૨૪ર૭) એમ વિચારીને તેણે કહ્યું, હે કુરુચંદ્ર! તારે વૃત્તાન્ત કહે, તું અહીં કેમ આવ્યો? અને હવે પછી કયાં ગમન થશે? (૨૪ર૮) અથવા પિતાજી કેવી સ્થિતિમાં છે? સકળ રાજચક(કર્મચારીઓ)નું પણ કુશળ કેવું છે? અને ગામ નગર, દેશ સહિત શ્રાવસ્તી પણ ઘણી સ્વસ્થ (કુશળ) છે? (૨૪ર૯) કુરચંદ્ર કહ્યું, રાજાની આજ્ઞાથી અહીં રનપુરમાં આવ્યો છું અને હવે શ્રાવસ્તીમાં જઈશ. (૨૪૩૦) એક તારા વિરહથી ગાઢ દુઃખી રાજા સિવાય સમગ્ર રાજચક્રનું તથા દેશસહિત નગરીનું પણ કુશળ છે. (૨૪૩૧) જે દિવસે તું નીકળે, તે દિવસથી તને શોધવા માટે રાજાએ સર્વ દિશાએ પુરુષોને મોકલ્યા. (પણ તું ન મળ્યો.) (ર૪૩૨) તેથી હે મહાભાગ! મારું રત્નપુરે આગમન બહુ ફળવાળું થયું, કે જેથી તું મને પુણ્યથી આજે અકલ્પિત (અણધાર્યો) અહીં મળે. (૨૪૩૩)
આ બાજુ મદનમંજુષા જાગીને શયનમાં તારાચંદને નહિ જોતી, તુર્ત હે પ્રિયતમ ! - તું કયાં છે?—એમ બોલતી જ્યારે રડવા લાગી, ત્યારે તેની માતાએ રનના અલંકારને . (સ્વયં) ચેરીને કહ્યું, હે પુત્રી ! (રિશંક) સતત કેમ રડે છે? (૨૪૩૪-૩૫) તેણીએ કહ્યું, માતા ! મારા હૃદયવલભને હું અહીં કયાંય દેખાતી નથી. તે સાંભળીને કપટથી બહાર-અંદર ઘરને જોઈને વ્યાકૂલ (જેવી) (કપટી) માતાએ કહ્યું, તે રત્નને અલંકાર પણ દેખાતું નથી, મને લાગે છે કે–તેને લઈને તે આજે નાસી ગયા છે. (ર૪૩૬-૩૭) અરે પાપિચ્છા! તેનાથી તું ઠીક ચેરાઈ, તું એને યંગ્ય જ છે, કારણ કે- તને વારંવાર વારવા છતાં નિધન-પરદેશી મુસાફરમાં તે રાગ કર્યો. (ર૪૩૮) ઈત્યાદિ કેપટભર્યા વચનના પ્રવાહથી તે પુત્રીને એવી રીતે તિરસ્કારી, કે જેથી ભય પામેલી તેણએ સહસા મૌન સેવ્યું (૨૪૩૯) :
આ બાજુ નાવડી સમુદ્રકાંઠે પહોંચી અને તે નાવડીને છોડીને કુરચંદ સાથે તાર- ચંદ રથમાં બેઠો. (ર૪૪૦) પછી આગળ જતે તે કાળક્રમે જ્યારે શ્રાવસ્તી નગરીની બહાર
પહે, ત્યારે તેનું આગમન જાણુને પિતાએ (રાજાએ) ઘરમાં પ્રવેશ કરાવ્યો. (૨૪૪૧) પૂછવાથી કુમારે પણ પિતાને સર્વ વૃતાન્ત રાજાને કહ્યો. પછી પ્રસન્ન થયેલા
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
કચંદ્રનો પ્રબંધ
રાજાએ કુરુચંદ્રને અમાત્ય બનાવ્યું અને અતિ પ્રશસ્ત દિવસે તારાચંને રાજ્યમા. બેસાડે. પોતે પણ દીક્ષા લઈને, તેને પાળીને, મરીને દેવકમાં પહેંચ્યાં. (૨૪૪૨-૪) : ઘણું રથ, દ્ધાઓ, હાથી, ઘડાઓ અને વૃદ્ધિ પામતા ભંડાર–કોઠારવાળે રોજ તારાચંદ પણ રાજ્યને નિષ્પાપ રીતે ભોગવે છે. (૨૪૪૪) ચારણ મુનીશ્વરે કહેલા ધર્મને અત્યંત ભાવપૂર્વક એકાગ્રચિત્તે આરાધે છે અને શ્રી જિનેશ્વરનાં બિંબને પૂજે છે. (૨૪૫) પછી એક અવસરે અનિયત વિહારની વિધિથી (ક્રમથી) વિચરતા બહુશ્રુત શ્રી વિજયસેનસૂરિજી ત્યાં આવ્યા. (૨૪૪૬) મેટા વૈભવથી (સામે જઈને) તારાચંદે તેઓને વાલા અને સવિશેષ ધર્મ સાંભળવા વસતિ આપીને પિતાના ઘરમાં રાખ્યા. (૨૪૪) પછી તે દરરોજ નય-ભાંગાથી યુક્ત, વિવિધ વિચાર(અથે)ના સમૂહથી શોભતા, યુક્તિથી (અવિરુદ્ધ=) સંગત એવા સિદ્ધાંતને સતત સાંભળે છે. (૨૪૪૮) એમ હંમેશાં સતત શાસ્ત્રને સાંભળતા રાજાએ છેક અંતિમ સંલેખના સુધીને ગૃહસ્થ ધર્મને સર્વ પરમાર્થ જાણે. (૨૪૪૯) એક સત્યધર્મથી વિમુખ ચિત્તવાળા કુચંદ્ર સિવાય બીજા પણ તેનગરમાં વસતા ઘણું લોકે પ્રતિબૂઝયા. (૨૪૫૦) પણ કુચંદ્રને તે (અબૂઝ) જોઈને રાજાએ ચિંતવ્યું કે-મારી સાથે ધર્મ સાંભળવા છતાં પણ આને ઉપકાર ન થ. (૨૪૫૧) પણ હવે જે સૂરિજી (તેના) ઘરની નજીક રહે, તે પ્રતિક્ષણે સાધુક્રિયાને જોવાથી આને ધર્મબુદ્ધિ થાય ! (૨૪૫૨) (એમ વિચારીને) રાજાએ તે જ વેળા કુરચંદ્રને બેલાવીને કહ્યું, ભે! દેવાનુપ્રિય! આ ગુરુઓ જંગમતીર્થ છે. તેથી સ્ત્રી, પશુ(પંડક)રહિત તારા પિતાના ઘરમાં તેઓને વસતિ (રહેઠાણ) આપ અને પછી શ્રી અરિહંતદેવે કહેલા ધર્મને સાંભળ! (૨૪૫૩-૫૪) કારણ કે-(એક) ધર્મ જ દુર્ગતિમાં ડૂબતા માનને ઉદ્ધાર કરવામાં સમર્થ અને સ્વર્ગ તથા મોક્ષનાં સુખરૂપી ફળ આપનાર કલ્પવૃક્ષ છે. (૨૪૫૫) વળી પ્રિયા, પુત્ર, મિત્ર, ધન, શરીર વગેરે શેષ સર્વ એકાન્ત ક્ષણભંગુર, અસાર અને અત્યંત આધિ(મને વ્યથા)ને પેદા કરનાર છે-એમ સમજ! (૨૪૫૬) રાજાએ એમ કહેવાથી ધર્મક્રિયાથી વિમુખ પણ કુરુચંદ્ર (રાજાના) આગ્રહથી સૂરિજીને પિતાના ઘરમાં રહેવા આશ્રય આપે. (૨૪૫૭) પછી નિત્ય ગુરુના ઉપદેશને તે સાંભળવા લાગ્યું અને કંઈક માત્ર રાગથી બંધાયેલા હૃદયવાળા (સામાન્ય સભાવવાળા) તેણે તપસ્વી એવા સાધુપુરુષોને વિવિધ તપમાં રંગાએલા જોયા, (૨૪૫૮) તે પણ શ્રી વિતરાગના સદ્ધર્મને ભાવપૂર્વક સ્વીકાર્યો નહિ. અથવા ભારેકમીએને સદ્ગુરુને સંગ પણ શું કરી શકે ? (ર૪૫૯) તે પછી કલ્પ પૂરો થતાં સૂરિજી અન્ય સ્થાને ગયા, ત્યારે શ્રી જિનેશ્વરના આગમનાં રહસ્યને જાણ રાજા તારાચંદ શ્રી જિનભુવનને કરાવીને તેની (અષ્ટાદ્ધિકાદિ) યાત્રા અને (વિવિધ પ્રકારે) પૂજા કરવામાં રક્ત ચિત્તવાળ બનેલે, શાસ્ત્રવિધિ મુજબ અનુકંપાદાન વગેરે (ધર્મકાર્યોમાં) વર્તતે (૨૪૬૦-૬૧) ઘરની નજીક કરાવેલી પૌષધશાળામાં અષ્ટમી-ચતુર્દશી અને બીજા પણ ધર્મ(પર્વ દિવસોમાં પિષહ કરવામાં ઉઘુક્ત (૨૪૬ર) ઘરવાસને પાશા બંધન)રૂપ માનતે, પાપી લેકેની
૧૮
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
શ્રી સવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ
પણ
સોમતના ત્યાગી અને શ્રેષ્ઠ એવા વિશેષ વિશેષ ગુણામાં ચિત્તવૃત્તિને સ્થિર કરતા (વિશેષ ગુણાં મેળવવાની ભાવનાવાળા ), (૨૪૬૩) રાજ્ય અને રાષ્ટ્રનાં (દેશનાં ) કાને બાહ્ય વૃત્તિથી ( ઉદાસીનતાથી ) જ ચિતવતા અને સચ્ચારિત્રમાં પ્રવૃત્તિ કરતા ધાર્મિક લોકોની અનુમોદના કરતા, (૨૪૬૪) (વિશેષ ) આરાધનાનો અભિલાષી અને (તેથી) નિળ પરિણામવાળા, તે ( રાજા ) મરીને (ગૃહસ્થધમની છેલ્લી ઊંચી ગતિ ) ખારમા દેવલેાકમાં દિવ્ય એવી દેવની ઋદ્ધિને પામ્યા. (૨૪૬૫) કુરુચંદ્ર પણ તેવા ઉત્તમ ધર્મની કરણીથી રહિત, (અજ્ઞાનાદિ ) પ્રમાદવાળા, આત્ત ધ્યાનમાં વત તા, મરીને ઘણા ભવા તિય ચામાં ઉપજ્યા. (૨૪૬૬) ત્યાંથી નીકળીને મહાઅટવીમાં ભિટ્ટ થયા. ત્યાં સાથેની સાથે વિહાર કરતા સાધુઓને જોઇને, (૨૪૬૭) એકાન્તમાં લીન બનેલા તેણે ‘કોઇ પણ આવા( સાધુએ )ને મે પૂર્વે જોયા છે. '–એમ ચિ'તવતાં ( ઉહાપોહ કરતાં) પોતાના પૂર્વભવને જોયા. ( જાતિસ્મરણને પામ્યા.) (૨૪૬૮) અને (ત્યારે) મોટા ગુણરૂપી રત્નાના ભંડાર, એવા પોતાને ઘેર રાખેલા ( તે ) મુનિ યાદ આવ્યા અને તેઓએ વારવાર આપેલા ધના ઉપદેશા પણ સાંભર્યાં. (૨૪૬૯) તેથી તે ચિંતા કરવા લાગ્યા કે–તે મહા મહિમાવંત ( ઉપકારી ) ગુરુઓએ તે કાળે મને તેવી શિક્ષા ( ઉપદેશ ) આપવા છતાં પણ મે' ધર્માંના ઉદ્યમ ન કર્યાં. (૨૪૭૦) જો કે મહાનુભાવ રાજાએ પણ ઉપકાર માટે મારા ઘરમાં ગુરૂઓને રખાવ્યા, તેા પણ (મને) ઉપકાર ન થયા. (૨૪૭૧) એવા ભારેકમી મને હવે (તેવી) સદ્ધમ'ની સામગ્રી કેવી રીતે મળશે ? અથવા આવું ચિતવવાથી શું? આવી સ્થિતિમાં રહેલા પણ (હુ)શીઘ્ર અનશન કરીને અને મનમાં જગદ્ગુરુ શ્રી અરિહ'તદેવના શાસનને ધારણ ( નિયાણું) કરીને તે જ સૂરિજીનુ ધ્યાન કરતા મારું કાર્યં સાધુ. (૨૪૭૨-૭૩) એમ નિષ્કલંક સમ્યક્ત્વને પામેલા કુરુચંદ્ર (. ભિટ્ટ ) ચારેય આહારને તજીને, મરીને સૌધ કલ્પમાં દેવપણાને પામ્યા. (૨૪૭૪) એ પ્રમાણે જણાવેલા કુરુચંદ્રના ચરિત્રથી બીજાના દબાણથી પણ સાધુઆને કરેલુ‘ વસતિનુ... દાન પ્રાયઃ પરભવમાં પણ કલ્યાણુને કરે છે. (૨૪૭૫) તેથી પંડિત પુરુષ સ સંગથી ( પરિગ્રહથી) મુક્ત, દેવાથી પણ પૂજાએલા અને જગતના જીવાનુ હિત કરનારા એવા સાધુઓને વસતિ આપવામાં વિશેષ કેમ કરે? (૨૪૭૬) સાધુઓને વસતિ આપવાથી તેનુ' બહુમાન થાય, તેથી આત્માની(બુદ્ધિની) વિશુદ્ધિ થાય, તેનાથી નિષ્કંલક ( નિરતિચાર ) ચારિત્રની આરાધના થાય, તેનાથી કાંના ક્ષય થાય, અને (તે) નિર્માણ પણ થાય; (૨૪૭૭) તથા કેટલાક જીવા સૌમ્ય પ્રકૃતિવાળા એવા મુનિના દશ નથી, બીજા કોઈ તેઓની ધ દેશનાથી અને કોઈ તેની દુષ્કર ક્રિયાને જોઇને ( પણું ) મેષ પામે. (૨૪૭૮) વળી બોધને પામેલા તે બીજાઓને પ્રતિબોધ કરે, જિનમદિશ કરાવે, સાધર્મિક વાત્સલ્ય કરે અને સાધુઓને વિધિપૂર્વક (શુદ્ધ) દાન કરે. (૨૪૭૯) એ પ્રમાણે તીથ (શાસન)ની વૃદ્ધિ (ઉન્નતિ) થાય, (સૈક્ષ=) નવા સાધુઓની (ધમાં) સ્થિરતા થાય, શાસનનો યશ વધે અને જીવાને અભયદાન મળે, માટે એમાં (વસતિ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું પરિણામ દ્વાર, ભાવશ્રાવકની ભાવના
૧૩૮ દાનમાં) ઉદ્યમ કરવું જોઈએ. (૨૪૮૦) એ પ્રમાણે રાજા (પણ) વસતિનું દાન કરવાથી ગુરુ પાસેથી (ધર્મને) સાંભળીને નિત્યમેવ વિશેષ ધર્મકાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ કરે. હવે આ (સંબંધમાં અધિક) વર્ણનથી સયું. (૨૪૮૧) એ પ્રમાણે ઇન્દ્રિઓરૂપી પક્ષીને વશ કરવા માટે પાંજરાતુલ્ય, પરિકમવિધિ વગેરે ચાર મુખ્ય દ્વારેવાળી સંવેગ રંગશાળારૂપ આરાધનાના પંદર પેટાદ્વારવાળા પહેલા પરિકર્મ વિધિદ્વારમાં આઠમું રાજદ્વાર નામનું (રાજાના વિહારનું) પેટાદ્વાર કહ્યું. (૨૪૮૨-૮૩)
નવમું પરિણુમદ્વાર -પૂર્વે કહ્યા તે (સર્વ) ગુણના સમૂહથી અલંકૃત પણ જીવ વિશિષ્ટ પરિણામ વિના પ્રસ્તુત આરાધનાને આરાધવા શક્તિમાન ન થાય. (૨૪૮૪) તેથી હવે પરિણામ દ્વાર (કહીએ છીએ). તે સાધુના પરિણામ અને ગૃહસ્થના પરિણામ, એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં ગૃહસ્થવર્ગના પરિણામ દ્વારા આ આઠ પટાદ્વાર છે. ૧. આ ભવ-પરભવના હિતની ચિંતા, ૨. ઘરવ્યવહાર સંબંધી પુત્રને શિખામણ, ૩. કાળનિર્ગમન, ૪. દીક્ષામાં અનુમતિ મેળવવા પુત્રને સમજાવ, ૫. સારા (સુવિહિત) ગુરુને વેગ સાથે, ૬. આલોચના આપવી, ૭. આયુષ્યનું જ્ઞાન કરવું, અને ૮. અનશનપૂર્વક અંતિમ સંથારે (અનશન) કરવારૂપ દીક્ષાને સ્વીકારવી (૨૪૮૫ થી ૮).
-પરિણામ દ્વારમાં ૧-આ ભવ-પરભવના હિતની ચિંતાદ્વાર -તેમાં આ ભવ-પરભવના ગુણની ચિંતા નામનું દ્વાર આ પ્રમાણે જાણવું. પૂર્વે જણાવ્યા તેવા ગુણવાળે રાજા કે સામાન્ય ગૃહસ્થ, જેણે શ્રી જિનમંદિર કરાવ્યું (કે કરાવ્યાં) હોય, અનેક ધર્મસ્થાની સ્થાપના કરી-કરાવી હોય, આ લેક-પરલેકનાં કાર્યોમાં પ્રશસ્ત રીતિથી વર્તતે હોય, વિષમાં રતિ મંદ પડી હોય, ધર્મમાં જ નિત્ય બદ્ધરાગી હોય અને ધન મેળવવું, વગેરે ઘરના વિવિધ કાર્યોની આસક્તિથી મનને વિરાગી બનાવ્યું હોય, (૨૪૮૮ થી ૯૦) એ તે રાજા કે ગૃહસ્થ કઈ દિવસ મધ્યરાત્રિના સમયે અતિ પ્રસન્ન (નિર્મળ) ચિત્તવાળ બનીને સમ્યગૂ ધર્મચિંતાને કરતે, દઢ સંવેગને પામેલે, સંસારવાસથી અતિ ઉદ્વિગ્ન મનવાળે (નિર્વેદી) અને નજીકના કાળમાં ભાવી કલ્યાણ વાળે (અલ્પસંસારી), નિર્મળ બુદ્ધિપૂર્વક આ પ્રમાણે વિચારે. (૨૧-૨)
ભાવશ્રાવકની ભાવના -કેઇક અનુકૂળ કર્મના પરિણામને વશ મેં અતિ દુર્લભ પણ અતિ ઊજ્જવળ (ચા) કુળમાં જન્મને મેળવ્યું. (“અ” અને “તાવત્' અહીં અથધિકાર અર્થમાં આવ્યો છે.) (૨૪૩) વળી અન્યાન્ય ગુણેની વૃદ્ધિ કરાવવામાં એક રસિક અંતઃકરણવાળા દુર્લભ, એવાં માતા-પિતાની પણ પ્રાપ્તિ થઈ. (૨૪૯૪) તેઓના પ્રભાવે નજરે જોયેલા અને શાસ્ત્રમાં સાંભળેલા પદાર્થોના પરમાર્થને (રહને) ગ્રહણ, કરવામાં (સમજવામાં) નિપુણ એવી (પાંઠાતર વૃદ્ધિ, વિ.) બુદ્ધિ અને વિદ્યા તથા વિજ્ઞાનને પ્રકર્ષ પણ મને પ્રાપ્ત થશે. (૨૪૫) વળી મારી ભુજાબળે મેળવેલા નિષ્પાપ ધનને
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ : હાર પહેલું પણ પાપરહિત વિધિથી ઈચ્છા મુજબ ઉચિત સ્થાને માં ખરચું-દાન કર્યું. (૨૪) મનુષ્યને ગ્ય કામ–ભેગે (પાંચ ઈન્દ્રિયના વિષ) ને પણ અખંડ ભેગવ્યા, અને પેઢા ક્યાં અને તેને અંગે ઉચિત (મારું) કર્તવ્ય પણ મેં કર્યું. (૨૪૭) એમ આ ભવની અપેક્ષાવાળા (કરવાગ્ય) સર્વ ભવેને (સન્માનિત= ) પૂર્ણ કરનારા અને ઘરવાસમાં રહેવાનાં કારણેને (જવાબદારીઓને) ભરપાઈ (પૂર્ણ) કરનારા, એવા પણ આ દુષ્ટ ઈચ્છા (આદત )વાળા મારા જીવને (હજુ) પણ શું આ ભવના વિવિધ શબ્દાદિ વિષયને સન્માનવાનું કેઈ બીજું આલંબન-સ્થાન (ઘરવાસનું કારણ) બાકી રહ્યું છે? કે જેથી વિષયાસક્તિને તજીને એકાન્ત ચિંતામણી અને કલ્પવૃક્ષથી પણ અત્યધિક એવા એક ધર્મમાં હું નિશ્ચળ (સ્થિર) થતું નથી ? (૨૪૯૮ થી ૨૫૦૦) અહા હા! (આશ્ચર્ય છે કે-) કે વિવેકરૂપ તત્વને પામેલે, ભવ્ય, પ્રકૃતિએ જ મહાન અને સંસારવારથી અતિ ઉદ્ધિન ચિત્તવાળે, વળી ભેગેની સમગ્ર સામગ્રીને સમૂહ, સ્વાધીન છતાં નિચે તેને અવસતુ (મિથ્યા) માનનારે અને તેમાં (અપ્રવૃત્તિ5) નહિ જોગવવાના લક્ષ્યવાળે, ચતુર પુરુષ એ પણ હોય છે, કે જે જન્મથી આરંભીને નિત્ય ધમમાં જ અત્યંત
વ્યક્તિવાળા (હેવાથી) પરલોક સંબંધી ધર્મકાર્યોમાં જ સતત પ્રવૃત્તિ કરે છે, (૨૫૦૧ થી ૩) અને અમારા જેવા આશારૂપી પિશાચિનીથી પરવશ બનેલા (વિવિધ આશા કરતા), તેવા (ચતુર) પુરુષથી વિપરીત બુદ્ધિવાળા અને ભવાભિનંદી તુચ્છ (મનુષ્ય)ની આવી કુબુદ્ધિ પણ હોય છે, કે જેણે આ (આરાધનાના સ્વરૂપને) કયાંય કદાપિ સ્વપ્નમાં પણ સાંભળ્યું નહિ, જોયું પણ નહિ અને અનુભવ્યું પણ અહિ અહા હા ! જન્મ નિષ્ફળ ગયે. (૨૫૦૪-૫) તેથી હવે હું અહીં કે ત્યાં (અમુક અમુક સ્થળે) અમુક અમુક તે તે આરાધનાને આચરું, કે જેથી આજ સુધી તેને અનાદર કરવાથી (ભવિષ્યમાં) થનારું દુઃખ મને ખટકે (દુઃખી કરે) નહિ. (૨૫૦૬) અથવા આ અને તે પણું (અમુક અમુક) અનુભવ્યું, કિન્તુ અમુક પરિમિત કાળ સુધી જ, (સંપૂર્ણ ન કર્યું તેથી ઈચ્છાઓ ઉભી રહી.) માટે હવે તે (તે ઈચ્છિત કાર્યોને) હું તેટલા કાળ સુધી ક૨, કે જેથી તે કાળ પૂર્ણ થતાં ઈચ્છાઓની પરંપરાને વિચછેદ થાય. અને (એ રીતે ઈચ્છારહિત) ઉપશમભાવને પામેલે હું પછી જે જે કરું તે તે શુભ (સુખરૂપ બને. (૨૫૭-૮) નિચે પ્રકૃતિએ જ હાથીના બચ્ચાના (બાહ્ય) કાન જેવું જીવન ચંચળ હોય, ત્યાં એ કેણ બુદ્ધિશાળી આ (સંસારવાસની) અગ્ય કલ્પનાને (ઈચ્છાને) કરે ? (૨૫૦૯) તથા સ્વપ્નતુલ્ય (અનિત્ય) આ સંસારમાં આ હું (અમુક) હમણાં કરું, એમે કરીને આ (અમુક) કાલે કરીશ, એવું પણ કેણ વિચારે? (૨૫૧૦) માટે જે હું તત્વબવેલી (બનું) તે ભગવ્યા વિના પણ મને સર્વ વિષયમાં અનુભવજ્ઞાન (તૃપ્તિ) થાય અને જે તત્વગણી ન બનું, તે સર્વ કંઈ ભેગવવા છતાં અનુભવ (આત્મતૃપ્તિ) ન થાય. (૫૧૧) કારણ કે આ સંસારમાં જેમ જેમ જીવોને કઈ રીતે
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશ્રાવકની ભાવના
૧૪૧ પણ મનઈચ્છિત કાર્યો પ્રાપ્ત (પૂર્ણ) થાય છે, તેમ તેમ વિશેષ તૃષાતુર બનેલું બિચારું ચિત્ત દુઃખી જ (થાય છે.) (૨૫૧૨) વળી ઉપભેગરૂપ ઉપાયમાં તત્પર એ જે મનુષ્ય વિષયતૃષ્ણાને શમાવવા ઈચ્છે છે, તે મધ્યાહ્ન પછી પિતાની છાયાને ઉલ્લંઘવા માટે આગળ દોડે છે. (અર્થાત્ મધ્યાહ્ન પછી સન્મુખ છાયા જેમ જેમ આગળ દેડે, તેમ તેમ વધે છે. તેમ વિષયોથી જે ઈચ્છાને પૂર્ણ કરવા ઈચ્છે છે, તેની ઈચ્છા પણ વધતી જ રહે છે) (૨૫૧૩) તથા જે સારી રીતે ભેગવેલા ભેગેને, પ્રિય સ્ત્રીઓની સાથે કરેલી ક્રીડાને અને અત્યંત વહાલા શરીરને પણ, હે જીવ! કયારે પણ છેડવું (જ) છે, (૨૫૧૪) ચિરકાળ સ્વજન-કુટુંબની સાથે વસીને પણ, ઈષ્ટ મિત્રોની સાથે રમીને પણ અને ચિરકાળ શરીરને લાલનપાલન કરીને પણ (તે સર્વને) છેડીને જ જવાનું છે. (૨૫૧૫) ઈષ્ટ માણસે, ધન-ધાન્ય, ભવન (હાટ-હવેલી) અને મનને હરણ કરવામાં રસમા (અતિ મનોહર ઠગારા) વિષયે, (એ સર્વને) જે એકીસાથે (એક સમયમાં) છોડવાના છે, તે પણ મારે આંખ મિંચામણું કરવાં કેમ (ઘટે) (ર૫૧૬) મંદપુણ્યવાળાઓને સેંકડો માં પણ દુર્લભ એવા શ્રી અરિહંતદેવ, સુસાધુ એવા ગુરુઓ, જિનમતમાં આદર (વિશ્વાસ), ધમીઓને સંસર્ગ (પરિચય), નિર્મળ બોધ (જ્ઞાન) અને સંસાર પ્રતિ વૈરાગ્ય, ઈત્યાદિ પરલેકસાધક કરીને પણ મેં સમ્યમ્ આચરી. (૨૫૧૭-૧૮) હવે મોટા પુયે મને તે મળ્યું છે, તે વર્તમાનમાં આત્મકલ્યાણ માટે ધર્મને સવિશેષ આરાધવા ગ્ય છે. (૨૫૧૯) તે પ્રમાણે કરવાની ઈચ્છાવાળો છતાં ઘરના વિવિધ કાર્યોમાં નિત્ય બંધાયેલે અને પુત્ર-સ્ત્રીમાં આસક્ત હું તેવી આરાધનાને નિવિન પણ કરી શકતું નથી. (રપર૦) માટે જ્યાં સુધી અદ્યાપિ વૃદ્ધાવસ્થા આવી નથી, વ્યાધિઓ પીડા કરતી નથી, જ્યાં સુધી શક્તિ પણ પ્રબળ છે, સમગ્ર ઈન્દ્રિયને સમૂહ પણ (પિતાપિતાના વિષયેને ગ્રહણ કરવામાં સમર્થ છે, જ્યાં સુધી લેકે અનુરાગી છે, લક્ષ્મી પણ જ્યાં સુધી ચપલપણને ભજી નથી (સ્થિર છે), જ્યાં સુધી ઈષ્ટને વિયેગ થયા નથી અને જ્યાં સુધી યમ જાગે (મરણ આવ્યું) નથી, ત્યાં સુધી પરિવારની દરિદ્રતાને કારણે ભવિષ્યમાં સંભવિત એવી ધર્મની નિંદા ન થાય તે માટે અને નિવિને નિરવદ્ય (ધર્મના) કાર્યોની સાધના કરી શકું તે માટે, મારા ઉપરના કુટુંબના ભારને વિધિ (સ્વજનાદિની સંમતિ) પૂર્વક પુત્રને સંપીને, તેના રાગને (મોહને) મંદ કરીને, તેની (પુત્રની) પરિણતિ (અથવા ભાવી પરિણામને) જેવા માટે (અમુક કાળ) પૌષધશાળામાં રહું અને મારી ભક્તિ તથા શક્તિને અનુસાર (પરમગુરુ=)
શ્રી જિનેશ્વરદેવોની અવસરેચિત ઉત્કૃષ્ટ પૂજા કરવારૂપ દ્રવ્યસ્તવ સિવાયનાં શેષ આરંભમાં કાને મન-વચન-કાયાથી અલ્પ માત્ર પણ કરવા-કરાવવાને ત્યાગ કરીને નિચે આગમવિધિ પ્રમાણે શુદ્ધ ધર્મકાર્યો કરવા દ્વારા ચિત્તને સમ્યફ ભાવિત (વાસિત) કરતે હૈ કેટલેક કાળ નિર્ગમન કરું. (રપર૧થીર૭) તે પછી સર્વ પ્રયત્નપૂર્વક પુત્રની અનુમતિ મેળવીને ચગ્ય કાળે નિષ્પા૫ લેખનાપૂર્વક આરાધનાનું કાર્ય કરીશ. (૨૫૮).
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું
નવમા પરિણામદ્વારમાં બીજી પુત્રને અનુશાસ્તિદ્વાર:-એમ (અહી સુધી) આ ભવ–પરભવની હિતચિતાનુ પહેલુ દ્વાર કહ્યું. હવે પુત્રશિક્ષા નામનું ( ખીજુ' ) દ્વાર લેશ માત્ર કહું' છું. (૨પ૨૯) પૂર્વ વિસ્તારથી કહેલા, ઉભય લાકનું હિત કરનારા ધર્મને કરવાની મુખ્ય પરિણતિવાળા, ( અને તેથી ) ધરવાસને ઊડવાની ઇચ્છાવાળા સામાન્ય ગૃહસ્થ કે રાજા, જ્યારે પ્રભાતે જાગેલા પુત્ર સ` આદરથી ચરણમાં પ્રણામ કરે, ત્યારે તેને પોતાના અભિપ્રાય જણાવતાં આ પ્રમાણે કહે કે– (૨૫૩૦-૩૧) હે પુત્ર! જો કે સ્વભાવે જ તું વિનીત, ગુણાના ગવેષક (રાગી) અને વિશિષ્ટ પ્રવૃત્તિવાળા છે, તેથી તને ( કંઇ ) શીખવાડવા જેવુ' નથી. (૨૫૩ર) તા પણ માતા-પિતાએ ( પુત્રાદિને ) હિતાપદેશ આપવા, તે તેનુ કતવ્ય હોવાથી આજે જરૂરી કઈક તને કહુ છુ. (૨૫૩૩) હે પુત્ર! સદ્ગુણી પણ, બુદ્ધિશાળી પણ, સારા કુળમાં જન્મેલા પણ અને મનુષ્યામાં વૃષભતુલ્ય (શ્રેષ્ઠ), એવા પણ (મનુષ્ય), ઊગ્ર યૌવનરૂપી ગ્રહથી બુદ્ધિભ્રષ્ટ થયેલા શીઘ્ર નાશ પામે છે. (૨૫૩૪) કારણ કે—આ યૌવનના અંધકાર ચંદ્ર, સૂર્ય, રત્ના અને અગ્નિના વેગીલા પ્રકાશથી સતત રોકવા છતાં લેશ માત્ર રેકાતા નથી. (૨૫૩૫) ઉપરાન્ત એ અંધકાર ફેલાતાં (રાત્રે તારા ખીલે તેમ જીવનમાં) કુતŕરૂપી તારાઓ પ્રગટ થાય છે, વિષયની વિચિત્ર (વિવિધ) અભિલાષારૂપી વ્યંતરીના સમૂહ વિસ્તાર પામે ( દોડાદોડ કરે ) છે. (૨૫૩૬) અવસર મળતાં ઉન્માદરૂપી ઘુવડોનાં ટોળાં ઉછળે છે, કલુષિત બુદ્ધિરૂપી વાગાળા(ચામાચીડીયાં)ના સમૂહ સ`ત્ર જાગી ઊઠે છે. (૨૫૩૭) વળી સગવડને પામેલા પ્રમાદરૂપી ખજુઆએ તુત વિલાસ કરવા લાગે છે અને કુવાસનારૂપી વ્યક્ષિચારીણીઓના સમૂહ (અણુવિથ્થ= ) નિલજજપણે દોડધામ કરે છે. (૨૫૩૮)
તથા હે પુત્ર! શીતળ ઉપચારથી પણ ઉપશમ ન પામે તેવા પરૂપી દાજ્વર, જળસ્નાનથી (પણ) ન ટળે તેવા તીવ્ર રાગરૂપી મેલના લેપ, મંત્ર, તંત્ર કે ય ંત્રાથી પણ ન ટળે તેવા વિષયરૂપી ઝેરના વિકાર અને અંજન વગેરેના પ્રયાગથી પશુ ન ટળે તેવા લક્ષ્મીમનના ભય'કર અંધાપા પણ થાય છે. વળી હે પુત્ર! મનુષ્યોને રાત્રિ પૂર્ણ થવા છતાં ન છૂટી શકે તેવી, વિષયસુખરૂપ સન્નિપાતથી પ્રગટેલી ગાઢ નિદ્રા ( બેભાનપણુ) પણ થાય છે. (૨૫૩૯ થી ૪૧) હે પુત્ર! તું પણ તરુણ, ઉત્કૃષ્ટ સૌભાગ્યથી યુક્ત શરીરવાળા અને બાલ્યકાળથી પણ પ્રવર અશ્વયવાળા, અપ્રતિમ રૂપ અને ભુજાબળથી શાભતા તથા વિજ્ઞાન અને જ્ઞાનને પામેલા છે. આવા ગુણાવાળા તુ એ ગુણાથી જ લૂંટાય નહિ તેમ વજે! કારણ કે–એ એક એક ગુણ પણ દુર્વિનય કરાવનાર છે, તેા સઘળા ભેગા મળીને શુ ન કરે ? (૨૫૪૨ થી ૪૪) તેથી હે પુત્ર ! પરસ્ત્રી સામે જોવામાં જન્માંધ, ખીજાની ગુપ્ત વાત ખાલવામાં સદાય સતત મુંગા, અસત્ય વચન સાંભળવામાંય મહેશ, કુમાગે ચાલવામાં પાંગળા અને સ અશિસ્ત પ્રવૃત્તિમાં આળસુ ( મનજે. ) (૨૫૪૫-૪૬) વળી હે પુત્ર ! (તારે) ખીજાએ ખેલાવ્યા પહેલાં (તેને) ખેલાવનારા,
૧૪૨
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમા પરિણામકારમાં બીજું પુત્રને અનુશાસ્તિર
૧૪૩ સર્વ અન્ય જીવેને પીડા કરવામાં નિત્ય ત્યાગી, મિથ્યા આગ્રહથી વિમુખ, ગભીરતાવાળા, ઉદારતાને પણ ઔચિત્યપૂર્વક ધારણ કરનારા, પરિવારને પ્રિય, (શિષ્ટ) લેકેને અનુસરનારા, ધર્મમાં ઉદ્યમી, પૂર્વના શ્રેષ્ઠ પુરુષના ચરિત્રોનું (નિત્ય) સમરણ કરનારા અને સદા તેઓને અનુસરનારા, વળી કુળની કીર્તિને વધારનારા, ગુણીજનેના ગુણની સ્તુતિ કરનારા, ધમી મનુષ્ય પ્રત્યે પ્રતિસમય પ્રસન્નતાને ધારણ કરનારા, અનર્થોને (પાપને) તજનારા, કલ્યાણમિત્રને સંસર્ગ કરનારા, સઘળી (કુઝક) શ્રેષ્ઠ (પુણ્ય) પ્રવૃત્તિવાળા અને સદાય સર્વ વિષયમાં શુદ્ધ લક્ષ્ય નિશ્ચય)વાળા બનવું જોઈએ. (૨૫૪૭ થી ૨૧) હે પુત્ર! એ રીતે વર્તતે તું દાદા, (પરદાદા) વગેરે પૂર્વજોના કમથી (વારસામાં) પ્રાપ્ત થયેલા આ વૈભવને પૂર્વભવના તારા પુણ્યના પ્રમાણે ભેગવ! (૨૫૫ર) સઘળા કંબના ભારને સ્વીકારી લે અને તેની ચિંતા (સંભાળ) કર, બંધ (સ્વજનો) ને ઉદ્ધાર કર અને (૫ ) સ્નેહી (અથવા યાચક કે નેકર) વર્ગને પ્રસન્ન કર! (૨૫૫૩) એમ હવે સમગ્ર કાર્યોને ભાર પિતે ઉપાડીને તું મને (છૂટ) કર ! હે પુત્ર! હવે તારે એમ કરવું તે યોગ્ય છે. (૨૫૫૪) એ રીતે વ્યવહારને ભાર ઉપાડી લેનારા તારી પાસે રહીને, હું હવે કલ્યાણરૂપી (પુણ્યની) વેલડીને સિંચવામાં) જળની નીક સમાન એવા સધર્મરૂપી ગુણમાં લીન બનીને તારાં ઉત્તમ આચરણેને જેવા માટે કેટલેક કાળ (ઘરવાસમાં) રહીશ, તે પછી તારી અનુમતિથી સંલેખના કરીશ. (૨૫૫૫૫૬) (ઘરના ભારને) નહિ સ્વીકારતા પણ પુત્રને દઢ પ્રીતિરૂપ બંધનના બળે એ પ્રમાણે કાન અને મનેણ, ભાષા વડે, સમ્યક્ સ્વીકાર કરાવીને, ભૂમિગત (ગુપ્ત દાટેલા) ધનસમૂહને પણ દેખાડે. વળી વહી, સંપુટ વગેરે ચોપડામાં લખેલું (લેણુંદેણ) પણ જણાવીને, આ૫વાયેગ્ય દેણાને અપાવીને અને લભ્ય લેણાને ઉઘરાવીને. સ્વજને વગેરેની સમક્ષ તેને ઘરના વ્યવહારમાં અધિકારી પદે સ્થાપે. (૨૫૫૭ થી ૫ માત્ર કેટલુંક ધન જિનભવનમાં મહત્સવાદિને માટે, કેટલુંક સાધારણ (આવી પડે તેવાં કાર્યો માટે, કેટલુંક સ્વજનેને માટે, કેટલુંક સવિશેષ સીદાતા સંતે કે સાધ– મિ કેની સહાય માટે, કેટલુંક નવા ધર્મને પામેલા આત્માઓના સન્માન માટે, કેટલંક હેન-દીકરીઓને માટે, કેટલુંક દીનાદિની અનુકંપા માટે અને કેટલુંક ઉપકારીઓ, મિત્રો અને બંધુઓના ઉદ્ધાર માટે, એમ ઉત્તમ શ્રાવક પાછળથી સંકલેશ ન થાય તે માટે (અમુક ધન) પિતાના હાથમાં (સ્વાધીન) રાખે, નહિ તે (તે તે પ્રસંગે) ઉપર કહ્યાં તે જિનભવન વગેરેમાં ખર્ચ કરી શકે નહિ. (૨૫૬૦ થી ૬૩) આ સામાન્ય ગૃહસ્થને વિધિ કહ્યો. રાજા તે સારા મુહૂ રાજ્યાભિષેકપૂર્વક પુત્રને પોતાની ગાદી સ્થાપીને સ્વામિત્વ, મંત્રીઓ, રાષ્ટ્ર ઈત્યાદિ સર્વ પૂર્વે કહેલા વિધિપૂર્વક સેંપી દે, ન્યાયમાર્ગને સુંદર ઉપદેશ કરે. (૨૫૬૪-૬૫) અને સામંત, મંત્રીઓ સેનાપતિઓ, પ્રજા અને સેવકને તથા (નવા) રાજાને પણ સર્વસાધારણ (હિતી શિક્ષા આપે. (૨૫૬૬) એમ પિતાનું કર્તવ્ય (પૂર્ણ) કરીને, પુત્ર ઉપર સમસ્ત કાર્યોને ભાર મૂકીને, ઉત્તરોત્તર પિતાને
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું અભિમત (ઈષ્ટ) એવા શ્રેષ્ઠ ગુણેને આરાધે. (૨૫૬૭) ધર્મમાં પ્રવૃત્તિવાળે પણ અને નિર્મળ આરાધનાને અભિલાષી પણ, જે પૂર્વે કહેલા વિધિથી પુત્રને શિખામણ ન કરે અને મૂછદિને વશ પિતાના ધનસમૂહને ન જણાવે, તે કેસરીને જેમ વજા નામને પુત્ર કર્મબંધક થયે, તેમ તે કર્મબંધમાં કારણ થાય. (૨પ૬૮-૬૯) તે આ પ્રમાણે -
ગ્ય પુત્રને અધિકાર ન ઍપવા વિષે વધુ અને કેસરીને પ્રબધઃકુસુમસ્થળ નગરમાં પિતાની ઘણી મોટી ત્રાદ્ધિથી કુબેરની પણ સતત હાંસી કરતે ધનસાર નામે ઉત્તમ શેઠ હતે. (૨૫૭૦) તેને સેંકડે બાધાઓથી પ્રસન્ન કરેલી દેવીએ આપેલ નિરોગી શરીરવાળે વા નામે એક પુત્ર હતે. (૨૫૭૧) સઘળી કળાને ભણેલા અને યૌવનને પામેલા તેને પિતાએ મહેશ્વર શેઠની પુત્રી વિનયવતી કન્યા સાથે પરણાવ્યો. (૨૫૭૨) પછી સર્વ પદાર્થોનું વિજળીના ચમકારા જેવું, શરદઋતુના વાદળ જેવું, ચંચળપણું હોવાથી અને વાસુદેવ, ચક્રવતી કે ઈન્દ્ર વગેરેના બળને પણ અગોચર એવા બળને ધારણ કરનાર મૃત્યુને શેકાય તેમ ન હોવાથી, વળી આયુષ્યકર્મને સ્વભાવ પ્રતિક્ષણ અત્યંત વિનાશી હેવાથી, પુત્રને પિતાના સ્થાને (ઘરવ્યવહારમાં) જોડીને ધનસાર મરણ પામે. (ર૧૭૩-૭૪) (તેથી પુત્ર વિલાપ કરવા લાગે કે-) હે તાત! હે પરમ વત્સલ ! હે ગુણસમૂહના ઘર ! હે સેવકાદિ-આશ્રિતવર્ગને સંતોષ આપનારા ! પુરવાસી લેકનાં નેત્રે સમા ! હે પિતાજી! તમે કયાં ગયા? જવાબ તે આપ ! (૨૫૭૫) છે તાત! તમારા વિયેગરૂપી વાગ્નિથી પીડાતા મારી રક્ષા કરે! હે હદયને સુખ આપનારા ! હે હિતસ્વી! તમે આ તમારા પુત્રની ઉપેક્ષા કેમ કરો છે? (૨પ૭૬) હે તાત! તમે સ્વર્ગે ગયા તેની સાથે નિચે ગંભીરતા, ક્ષમા, સત્ય, વિનય અને ન્યાયઆ પાંચ ગુણે પણ સ્વર્ગે ગયા. (૨૫૭૭) હે તાત! તમારા વિયેગથી હું એક જ દુઃખને નથી પાપે, પણ પ્રતિદિન અસિદ્ધ મનેરથવાળે યાચકવર્ગ પણ નિચે દુઃખને પામ્યું છે. (૨પ૭૮) એમ બોલતા, શેકથી પીડાતા અને બેટી પિકને મૂકતા, વજે તેનું સઘળે પારલૌકિક કાર્ય કર્યું. (૨૫૭૯) પછી પ્રીતિથી બદ્ધ બુદ્ધિવાળા (સ્વજનાદિ)નું પ્રતિદિન દર્શન, સંભાળ વગેરે કરવાથી કાળક્રમે તે શેકના ભારથી રહિત થયે. (૨૫૮૦) પૂર્વ પ્રવાહ (રીતિ)થી કુટુંબની ચિંતામાં, લેકવ્યવહારમાં અને દાનાદિ (ધર્મકાર્યો માં પણ તે પ્રવૃત્ત રહે છે. પૂર્વજોના માર્ગને તેડતે નથી. (૨૫૮૧) માત્ર (ધીમે ધીમે) લક્ષ્મી ઓછી થઈ, વ્યાપાર માટે દીર્ઘ કાળથી દેશાવરમાં મોકલેલા વાણોતરે. (નોકરે) પાછા ન આવ્યા, (૨૫૮૨) ભંડારે શૂન્ય થયા, (વૃદ્ધિ પ્રયુક્ત= ) વ્યાજે આપેલું ધન ક્ષય પામ્યું (પાછું ન આવ્યું) અને ધાન્ય વગેરેના સંગ્રહ (ઠા) પણ તીવ્ર અગ્નિથી બળી ગયા. (૨૫૮૩) એમ પુણ્યની વિપરીતતાને વશ (પાદિયથી) તેનું જે
જ્યાં હતું, તે ત્યાં જ નાશ પામ્યું અને (તેથી) સ્વજને પણ સઘળા પરાયા હોય તેમ વિપરીત થયા. (૨૫૮૪) એમ (છાયા=) પડછાયાની કીડા (અસત) જેવું અથવા
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્ય પુત્રને અધિકાર ન સોંપવા વિષે વજ અને કેસરીને પ્રબંધ
૧૫ સ્વમમાં મળ્યું હોય તેવું, ધન વગેરેનું (અનિત્ય) સ્વરૂપ જોઈને અતિ શોકાતુર થયેલે તે વિચારે છે કે-(૨૫૮૫) હું કુસંગરહિત છતાં, (પર) શ્રી તથા જુગારને ત્યાગી છતાં અને ન્યાયમાગે ચાલવા છતાં, મારે (હીક) ખેદજનક છે કે-ધન વગરે સઘળું કેમ ચાલ્યું ગયું? (૨૫૮૬) અથવા વિજળીના પ્રકાશની જેમ ચપળ પ્રકૃતિવાળું રહેવાથી ધન જાય, પણ વિના નિમિત્તે સ્વજને કેમ વિમુખ થયા? (૨૫૮૭) હાં જાણ્યું, નિચે ધન જવાથી (પિતાની) કાર્યસિદ્ધિ ન થાય, તેથી હવે ભિખારી જેવા બિચારા બનેલા મારા પ્રત્યે સ્વજને પણ સ્નેહ કેમ દેખાડે? (૨૫૮૮) મનુષ્યના સ્વજને, બંધુઓ અને મિત્રો
ત્યાં સુધી સંબંધ રાખે છે, કે જ્યાં સુધી કમળપત્રતુલ્ય લાંબા નેત્રોવાળી લક્ષ્મી (રૂપ પત્ની) તેને છોડતી નથી. (૨૫૮૯) હવે ધનરહિત એવા મારે અહીં રહેવું ગ્ય નથી, કારણ કે પૂર્વજોના કમને (વ્યવહારને) તે તે સજજનોને) અતિ મોટી વિડંબના છે. (૨૫૯૦) એમ વિચારીને તેણે અન્યત્ર જવાની ઈચ્છારૂપ પિતાને અભિપ્રાય ક્ષેમિલ નામના મિત્રને કહ્યો. (૨૫૯૧) મિત્રે કહ્યું, તારે દેશાન્તર જવું યોગ્ય જ છે, માત્ર હું પણ તારી સાથે જ આવીશ, (૨૫૯૨) પછી તેઓ બંને પિતાના નગરથી નીકળીને શીધ્ર ગતિએ સુવર્ણભૂમિએ પહોંચ્યા અને ત્યાં ધન મેળવવા માટે અનેકશઃ ઉપાયે શરુ કર્યા, તેથી ભાગ્યવશ અને ક્ષેત્રના પણ મહિમાથી કઈ રીતે કેટલુંય (ઘણું) ધન મેળવ્યું. (૨૫૯૩-૯૪) તે ધનથી શ્રેષ્ઠ મૂલ્યવાળાં આઠ રત્ન ખરીદ્યાં અને ઘરને યાદ કરીને ઘેર જવા માટે ત્યાંથી પિતાના નગર તરફ પાછા ફર્યા. (૫૫) પછી અર્ધમાગે ક્ષેમિલને લેમના વિસ્તારનું અતિ પ્રબળપણું હોવાથી” લેભવશ સઘળાંય રત્ન લેવાની ઈચ્છા પ્રગટી. (૨૫૯૬) તેથી આને કેવી રીતે ઠગવે? અથવા સર્વ રત્નોને કયી રીતે ગ્રહણ કરવાં?–એમ સતત એક જ વિચારવાળે તે ઉપાયને ચિંતવવા લાગે. (૨૫૭) પછી એક દિવસે વજ ગામમાં ગમે ત્યારે અંદર પત્થરના કકડા બાંધીને આડ રત્નની ગાંઠ (પિટલી) જેવડી બીજી (કૃત્રિમ) ગાંઠડી બનાવી અને આ વજને આપીને હું રાત્રિએ ચાલ્યા જઈશ, એમ વિચારીને તે પાપિષ્ઠ ભયથી જ્યારે બે ગાંડડીઓને શીધ્ર બાંધવા લાગે, ત્યારે તુર્ત આવી પહોંચેલા વજે પૂછ્યું, હે મિત્ર ! તું આ શું કરે છે? (૨૫૯૮ થી ૨૬૦૦) એ સાંભળીને શું એણે મને જે ? એમ શંકાશીલ બને, છતાં કપટમાં ચતુર તેણે કહ્યું, હે મિત્ર ! કર્મની ગતિ કુટિલ રૂપવાળી છે. (૨૦૦૧) વિધાતાના સ્વચ્છેદી વિલાસ ચિત્તમાં (ખ્યાલમાં) પણ આવતા નથી, તેથી સ્વમમાં પણ ન દેખાય તેવું પણ કાર્ય બલાત્કારે દેવગે આવી પડે છે. (૨૬૦૨) એમ વિચારીને મેં આ બે રત્ન પિટલીઓ કરી છે, (કારણ કે-) એક સ્થાને મૂકેલું કેઈ કારણે (બધું) હાથમાંથી નાશ ન પામે. (૨૬૦૩) તેથી તારાં ચાર રત્નની એક પિટલી તું તારા હાથમાં રાખ અને બીજી હું રાખ્યું. એમ કરવાથી) સારી રક્ષા થશે. (૨૬૦૪) એમ કહીને મેહમૂહ હૃદયવાળા તેણે (જમથી) સાચાં રત્નની પોટલી વજાના હાથમાં અને બીજી (કૃત્રિમ) પિતાના હાથમાં બાંધી. (૨૬૦૫) તે પછી (બને) ત્યાં જ સૂતા. પછી જ્યારે (રાહ જોતાં) મુશીબતે
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વિર પહેલું મધ્યરાત્રિ થઈ, ત્યારે તે પત્થરની પોટલીને લઈને ક્ષેમિલ તુર્ત નીકળી ગયા. (૨૬૦૬) સાત
જન જઈને જ્યારે તે રત્નની પિટલીને છેડી, ત્યારે તેણે અંદર પૂર્વે બાંધેલા પત્થરના ટૂકડા જોયા. (૨૬૦૭) (તેથી બેભે કે-) (અસિપત્ર) બેધારી તલવાર જેવા સ્વછંદી, ઉચ્છખલ અને વિલાસી સ્વભાવવાળા હે પાપી દૈવ ! તે મારું ચિંતવેલું આમ વિપરીત કેમ કર્યું? (૨૦૦૮) ( હૃરિત્ર) નિચે પૂર્વભવે કરેલાં ઘણું પાપનું જે દુઃખદાયીપણું, તેને મેં કર્યું મિત્ર માટે, પણ સફળ થયું મારે માટે ! ૨૬૦૯) હું માનું છું કે-શુદ્ધ સ્વભાવવાળા એ મિત્રની ઠગાઈથી કરેલું પાપ આ જન્મમાં જ પાકીને (ઉદયમાં) આવી પડ્યું (૨૬૧૦) –એમ બોલતે, શેકના મોટા ભારથી તદ્દન (ચ = ) ખિન્ન (થાકેલા) શરીરવાળે, ક્ષણવાર તે કેઈએ બા હોય તે, વાઘાત થયે હોય તે થા. (૨૬૧૧) પછી સુધાથી અત્યંત પરાભવ પામેલે, માર્ગે ચાલવાથી અત્યંત થાકેલે અને ભિક્ષા માટે કરવામાં પણ અશક્ત બનેલે, તે એક ઘરમાં પેઠો. (૨૬૧૨) તે ઘરની સ્ત્રીને તેણે કહ્યું, હે માતા ! આશારૂપી સાંકળથી ટકી રહેલે મારે જીવ (પ્રાણ) જ્યાં સુધી ટકેલે છે, ત્યાં સુધી કંઈ પણ ભેજન આપ! (અર્થાત્ જે ભજન નહિ મળે, તે હવે હું જીવીશ નહિ. ) (૨૬૧૩) તેનાં દીન વચનેને સાંભળવાથી દયાળુ બનેલી તે સ્ત્રીએ તેને આદરપૂર્વક (ભજન) દેવા માંડયું, પણ તુ ઘરને માલિક આવ્યું. (ર૬૧૪) અને તેને જમતે જોઈને રેષથી લાલચેળ ( વિરોદ ) અતિ ક્ષુબ્ધ (ચંચળ ) બનેલાં નેત્રવાળા તેણે “અરે ! પાપિણી ! હું ઘેરથી નીકળું, ત્યારે તું આવા ભાડેને પિષે છે !”—એમ પત્નીને તિરસ્કારીને, ક્ષેમિલને “આ અનાર્ય કાર્ય કરનાર (વ્યભિચારી) છે”—એમ રાજ પુરુષોને જણાવીને તેમને (કબજે) સેં. (૨૬૧૫-૧૬) તે પછી તેઓએ રાજાને કહ્યું, આ જાર છે, તેથી રાજાએ ભયથી ધ્રુજતા શરીરવાળા અને ઉદાસ મુખવાળા, તેને વધ કરવાનો આદેશ કર્યો. (૨૬૧૭) પછી પિકે પકે અતિ રડતા તેને તેઓ વધસ્થાને લઈ ગયા અને કહ્યું કે-હવે તું તારા ઈષ્ટદેવનું સ્મરણ કર! (૨૧૮) (એમ કહીને) ભયને વશ (વિસંતુષ્ઠત= ), ભાંગ્યાતૂટયા અક્ષરેથી કંઈક બોલતા તેને (એક) વૃક્ષ સાથે લાંબી દોરીથી લટકાવી દીધે. (૨૬૧૯) પછી જીવ નીકળે તે પહેલાં જ કઈ ભાગ્યેગે તે બાંધેલી દેરી તૂટી અને તે તુર્ત નીચે પડે. (૨૬૨૦) પછી અડધી ક્ષણમાં જ વનના ઠંડા પવનથી આશ્વાસન પામેલે, મરણના મોટા ભયથી વ્યાકૂળ, (તે) ત્યાંથી તુર્ત ચાલ્યા નાઠો). (૨૬૨૧) જ્યારે તે શીધ્ર કેટલીક ભૂમિએ દૂર ગયે, ત્યારે ત્યાં મેટા તમાલવૃક્ષની નીચે રહેલા, શ્રેષ્ઠ વિણા અને વાંસળીને પણ જીતે તેવી મધુર વાણીથી સ્વાધ્યાય કરતા અને તેને શ્રવણથી આકર્ષાયેલાં હરિના સમૂહથી સેવાતા ચરણકમળવાળા એક મુનિને જોયા. (૨૬૨૨-૨૩) તેથી અદૂભૂત આશ્ચર્યજનક તે મુનિને વાંટીને તે ભૂમિ ઉપર બેઠો અને મુનિએ પણ “ગ્ય છે”—એમ માનીને કહ્યું કે(૨૬) હું હે દેવાનુપ્રિય ! અનાદિ સંસારમાં ભમતા ને કઈ પણ વાંછિત અર્થે
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
વજ અને કેસરીને પ્રબંધ
૧૪૭ સિદ્ધ થતા નથી, પણ જે કોઈ રીતે તેઓ શ્રી જિનેશ્વરે પ્રત્યે ભક્તિને, પ્રત્યે મૈત્રીને, ગુરુના ઉપદેશમાં તૃપ્તિને (અથવા તત્પરતાને), સદાચાર ગુણથી યુક્ત એવા મહાત્માઓ પ્રત્યે પ્રીતિને, ધર્મશ્રવણમાં બુદ્ધિને, પરોપકારમાં ધનને અને પરલેકનાં કાર્યોની ચિંતામાં ચિત્તને જોડે, તે નિરુપમ પુણ્યવાળા તેઓને જન્મ ધર્મપ્રધાન બને. (૨૬૨૫ થી ૨૭) દુર્લભ મનુષ્યપણું મળવા છતાં ધર્મગુણરહિત(મનુષ્ય)ના જે દિવસે જાય છે, તે દિવસે તેઓના નિષ્ફળ જ સમજવા. (૨૬૨૮) જેઓએ જન્મીને એ રીતે) જન્મને ધર્મગુણરહિત નિષ્ફળ ગુમાવ્યો, તેઓને તે જન્મ ન લે તે જ શ્રેષ્ઠ, અથવા જમ્યા છતાં જંગલમાં પશુરૂપે જીવવું તે જ શ્રેષ્ઠ. (૨૬૨૯) જે મહાનુભાવોનું ભાવી કલ્યાણ નજીકમાં જ હોય છે, તેઓના જ દિવસે ધર્મપ્રવૃત્તિથી પ્રધાન બને છે. (૨૬૩૦) તેઓ જ ધન્ય છે, તેઓ પુણ્યના ભાગી છે અને તેઓનું જીવિત સફળ છે, કે ધર્મમાં ઉધમવાળા જેઓની બુદ્ધિ પાપમાં રમતી નથી. (૨૬૩૧) એમ મુનિએ કહેલું સાંભળીને, પિતાના દુશ્ચરિત્રથી વૈરાગી બનેલા ક્ષેમિલે શુદ્ધ ભાવથી પ્રવજ્યાને સ્વીકારી. (૨૬૩૨)આ બાજુ તે મહાત્મા વા મિત્રની શોધ કરીને તેના વિરહાગ્નિથી પીડાતા શરીરવાળે, દીન મનવાળે, (૨૬૩૩) મુશીબતે પણ કુસુમસ્થળ નગરે પહોંચ્યા, ત્યાં ફેમિલને પરલેકને વિધિ કર્યો અને રત્નને (વિનિવટ્ટ=) વેચવાથી પ્રચુર સમૃદ્ધિવાળો થયો. (૨૬૩૪) પછી ભેગોને ભેગવતા તેને કાળક્રમે અત્યંત પ્રશસ્ત દિવસે પુત્ર જન્મે. તેનું “કેસરી” એવું નામ કર્યું (૨૬૩૫) કર્મોદયની અનુકૂળતાથી થડા પ્રયત્ન પણ નિષ્પા૫ (ઘણું) ધનસંપત્તિ ભેગી થઈ અને સ્વજને પણ અભિમુખ (અનુકૂળ) થયા. (૨૬૩૬) તે પછી તેણે ચિંતવ્યું કે-આ સંસારમાં નિચે લક્ષ્મી વિનાને મનુષ્ય લેશ માત્ર વજનવાળા (અતિલકા) કાશ (વનસ્પતિના) પુષ્પની જેમ સર્વ રીતે હલકાઈને પામે છે, માટે હવે પછી મારે ધનનું રક્ષણ સ્વજીવની જેમ કરવું જોઈએ, (કારણ કે-) એના વિના નિચે પુત્ર પણ પરાભવ કરે છે. (૨૬૩૭–૩૮) એમ ચિંતવીને પુત્રને પણ દૂર રાખીને સઘળો ધનને સંચય આદરપૂર્વક પિતાને હાથે જમીનમાં દાટ. (૨૬૩૯) પછી અન્ય કોઈ દિવસે સૂત્ર-અર્થમાં પારંગત, વિચિત્ર તપથી સુકવેલા શરીરવાળા, તે ક્ષેમિલ નામના મુનિવર અનિયત વિહારચયથી વિચરતા ત્યાં આવ્યા, જે તેમને વાંધા અને મહા મુશીબતે ઓળખ્યા. (૨૬૪૦-૪૧) અણધાર્યા તેમના આગમનથી ઉપજેલાં આનંદના આંસુથી ઝરતી આંખેવાળા તેણે બહુમાનપૂર્વક પૂછ્યું, હે ભગવંત! આ (આપને) વૃત્તાન્ત શું છે? (૨૬૪૨) પાપી મેં તે તે તે સ્થાને તમને જેવા છતાં ન મળવાથી તમને મરણ પામેલા કપ્યા હતા. (૨૬૪૩) ત્યારે સ્વચ્છ હૃદયવાળા મુનિએ પિતાની વાતને નિષ્કપટ ભાવે જેમ બની હતી, તેમ વિસ્તારથી કહી. (૨૬૪૪) એને સાંભળીને જ પરમ વિસ્મયને પામ્યું અને મુનિએ વિવિધ યુક્તિવાળાં વચનાથી તેને પ્રતિબેલ્થ. (૨૬૪પ) (તેથી) સંસાર પ્રત્યે ઉબેગને પામેલા તેણે સર્વજ્ઞના કહેલા સ્વર્ગ–મેલના હેતભૂત (ગૃહસ્થ) ધમને સ્વીકાર્યો, (૨૬૪૬) તેને પ્રયત્નપૂર્વક નિરતિચાર પાળવા લાગ્યા અને
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
શ્રી સવેગર ગશાળા ત્ર ́થના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું
અત્યત ભક્તિવાળા તે ઉત્તમ સાધુવની પ્રતિદિન સેવા કરવા લાગ્યા. (૨૬૪૭) ઘરડો થયા ત્યારે તેણે પેાતાને સ્થાને કેસરીપુત્રને સ્થાપ્યા અને પોતે શ્રેષ્ઠ ( સવિશેષ ) ધ કાનેિ કરવા લાગ્યા. (૨૬૪૮) માત્ર ઘણા લાંબા પ્રયાસથી મેળવેલા જમીનમાં દાટેલા ભંડારોને પૂછવા છતાં મૂર્છાવશ પુત્રને કહેતા નથી. (૨૬૪૯) પોતાના આયુષ્યને થોડા દિવસની સ્થિરતાવાળું–અતિ અલ્પ જાણુવા છતાં, દરરોજ ‘આજે કહીશ, કાલે કહીશ’–એમ કહે છે. (૨૬૫૦) અને પ્રાણિઓના ઉપદ્રવ વિનાના (નિર્જીવ) ઘરના એક ભાગમાં (ખૂણામાં) આરાધનાની અભિલાષાથી તે પૌષધ વગેરે કરવા દ્વારા વિવિધ પરિકણાને ( ચારિત્રના અભ્યાસને ) કરે છે. (૨૬૫૧) પુત્ર પણ પિતાને અતિવૃદ્ધ સમજીને વારવાર ધન અગે પૂછે છે અને પિતા પણ સામાયિકમાં જ સ્થિત રહે છે, (૨૬૫૨) કંઈ પણ કહેતા નથી. એમ (કરતાં)એક દિવસે તે મરણને પામ્યા અને તેના દુઃખથી દુઃખી અને વિકલ મન ( મેચિત્ત )બનેલે પુત્ર પણ (પિતાને ઉદ્દેશીને ) હા હા ! ધરતીમાં (àાસ્થયા=) ગુપ્ત રાખેલાં તે નિધાના કાંઈ ઉપયાગ કર્યાં વિના નિષ્ફળ કેમ નાશ પામ્યાં ? હા હા ! પાપી પિતા ! તું પુત્રના પરમ વૈરી (થયા.) (૨૬૫૩-૫૪) જે મૂઢ ! તારા ધમને પણ ધિક્કાર થાઓ અને તારા વિવેકધનને પણ ધિક્કાર થા!–એમ વિલાપ કરતા છતા મરીને તે પણ તિય ચણાને પામ્યા. (૨૬૫૫) એ રીતે ધર્મોના અથી છતાં તે નિશ્ચે પુત્રના કંધમાં હેતુ થયા. ધર્માથી આને (કોઈના) પણ કબ’ધમાં નિમિત્ત બનવું અઘટિત છે. (૨૬૫૬) તેથી જ ત્રિભુવનગુરુ શ્રી વીર પ્રભુ તે રીતે તાપસાનુ પ્રીતિપણું જાણીને વર્ષાકાળમાં પણ અન્યત્ર વિચમાં (હતા). (૨૬૫૭) તે સત્પુરુષો ધન્ય છે અને તે જ સત્ય ધર્મક્રિયાને પામેલા છે, કે જે જીવાને કબ'ધનુ' નિમિત્ત ખનતા નથી. (૨૬૫૮) માટે ઘણા ભવની વૈરપર'પરા ન થાય, તે હેતુથી પુત્રને પ્રયત્નપૂર્વક ( અધિકારપદે) સ્થાપીને ગૃહસ્થે સમાધિપૂર્વક ધમ માં યત્ન કરવા જોઇએ. (૨૬૫૯) એમ પુત્રશિક્ષા નામનું આ ખીજુ` પેટાદ્વાર કહ્યુ. હવે કાળક્ષેપ નામનું ત્રીજું પેટાદ્વાર કહું' છું. (૨૬૬૦)
નવમા પરિણામઢારમાં ત્રીજી કાળક્ષેપદ્વારઃ-પુત્રને પોતાના સ્થાને (અધિકાર પદે) સ્થાપીને, પૂર્વ કહ્યો તેવા શ્રાવક કે રાજા તે પુત્રની પરિણતિને જાણવાની ઈચ્છાથી જો અમુક કાળ સુધી ઘરમાં રહેવાને ઈચ્છે, તે તેણે પૌષધશાળા કરાવવી જોઇએ.
પૌષધશાળા કેવી અને ક્યાં કરાવવી :-સર્વ પ્રાણીઓના ઉપદ્રવથી રહિત પ્રદેશમાં, સારા ચારિત્રપાત્ર મનુષ્યાના વસવાટની પાસે (પડોશમાં) અને સ્વભાવે જ સૌમ્ય (સમશીતષ્ણુ પ્રશસ્ત ) એવા એકાન્ત પ્રદેશમાં, ભાંડ કે સ્ત્રી વગેરેના સપથી રહિત, તે પણ પરિવારની અનુમતિથી પ્રસન્ન ચિત્તવાળા થઈને, તે પણ વિશુદ્ધ (દલ=) ઈંટ, પત્થર, કાષ્ટ વગેરેથી કરાવેલી, સારી રીતે ઘસેલા (સુવાળા) સ્થિર મોટા થાંભલાવાળી, અતિ મજબૂત એ કમાડવાળી, સુંવાળી સમ (મિત્તિમા= ) ભંતેાવાળી, સારી રીતે ઘસેલા ( સુવાળા ) મણિએથી જડેલા ભૂમિતળવાળી, પર્લેિષણા–પ્રમાના સરળતાથી
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
પૌષધશાળા કેવી અને ક્યાં કરાવવી? અગીઆર પ્રતિમાઓ થાય તેવી, અન્ય મનુષ્યને પ્રવેશ કરતાં જોતાં) જ આશ્ચર્ય કરનારી, ઘણા શ્રાવકે રહી–બેસી શકે તેવી, ત્રણેય કાળમાં એકસરખા સ્વરૂપવાળી, સ્થડિલભૂમિથી યુક્ત, પાપરૂપ મહા રેગથી રોગી જીન (પાપરેગને) પ્રતિકાર (નાશ) કરનારી અને સદ્ધર્મરૂપી ઔષધની (દાન) શાળા (હાય) તેવી પૌષધશાળા કરાવવી. (૨૬૬૧ થી ૬૬) અથવા સ્વીકારેલાં ધર્મકાર્યો નિર્વિદને કરી શકાય તેવું યોગ્ય કે ઘર જે પૂર્વે તૈયાર થયેલું જુએ (મળે), તે તેને જ વિશેષ સુધરાવે. (૨૬૬૭) અને ત્યાં પ્રશસ્ત ધર્મના અર્થચિંતનમાં મનને સ્થિર કરીને, પાપકાના ત્યાગમાં ઉદ્યમી (વાયનાસકા=) એગ્ય પાત્રને (ગુર્વાદિને) પામીને કઈ વાર વાચનામાં, કોઈ વાર પૃચ્છનામાં, તે કઈ વાર વળી પરિવર્તનામાં, કઈ વાર શાના પરમ (ગૂઢ) અર્થના ચિંતનમાં (અનુપ્રેક્ષામાં), કેઈ વાર વળી ધ્યાનમાં, તે કોઈ વાર વીરાસન વગેરે (અનુકૂળ) આસનથી આસનબંધ દ્વારા ગાત્રેને સંકેચ કરવાપૂર્વક મૌનમાં, કેઈ વાર બાર ભાવનાઓના ચિંતનમાં, તે કઈ વાર સદ્ધર્મના શ્રવણદ્વારા સમાધિમાં, એમ કાળને પસાર કરે. (૨૬૬૮ થી ૭૧) અને સિદ્ધાન્તનાં મહા રહસ્યોરૂપી મણિએના ભંડાર એવા મુનિઓ પ્રત્યે બહુમાન-ભક્તિવાળે પિતે ઉચિત સમયે જઈને તેઓની સેવા કરે. (૨૬૭૨) તથા “હે તાત! પ્રસાદ કરે, અનુગ્રહ કરે અને હવે ભજન કરવા મારા ઘેર પધારે!”—એ રીતે ભેજનવેળાએ પુત્રે વિનયપૂર્વક વિનવે સ્થિર મનવાળે વિધિથી ધીમે ધીમે (ચાલતે) ઘેર જઈને મૂછ (રાગદ્વેષ) કર્યા વિના ભજન કરે, (૨૬૭૩-૭૪) તથા જે સામર્થ્ય હેય, તે આત્મહિતને ઈચ્છો બુદ્ધિમાન શ્રેષ્ઠ વીર્યને (ઉત્સાહને) વશ સવિશેષ ઉદ્યમવાળો બનીને (શ્રાવકની) પ્રતિમાઓને સ્વીકારે. (૨૬૭૫) મેહને નાશ કરનારા શ્રી જિનેશ્વરેએ “દર્શનપ્રતિમા ” વગેરે શ્રાવકની સંખ્યાથી અગીઆર તે (પ્રતિમાઓને) આ પ્રમાણે કહી છે. (૨૬૭૬)
શ્રાવકની અગીઆર પ્રતિમાઓઃ-૧-દર્શન, ૨-ત્રત, ૩–સામાયિક, ૪-પૌષધ, પ-પ્રતિમા, ૬-અબ્રહ્મવર્જન, ૭-સચિત્તવર્જન, ૮-(સ્વયં) આરંભવન, ૯-પ્રખ્ય(નેકર). વર્જન, ૧૦-ઉદ્દિષ્ટવર્જન, અને ૧૧-શ્રમણભૂત પ્રતિમા, (૨૬૭૭) તેમાં
૧. દર્શન પ્રતિમાનું સ્વરૂપ –પૂર્વે જણાવેલા ગુણરૂપી રત્નથી અલંકૃત તે મહાત્મા શ્રાવક, પહેલાં દર્શનપ્રતિમાને સ્વીકારે અને તે પ્રતિમામાં મિથ્યાત્વરૂપી (૫કa) મેલ ન હોવાથી દુરાગ્રહવશ થઈને તે સમ્યક્ત્વને કલંક લાગે તેવું શૈડું પણ આચરણ ન કરે, કારણ કે-તે દુરાગ્રહને સાધવામાં (પોષવામાં) મિથ્યાત્વ જ સમર્થ છે. (૨૬૭૮-) વળી આ પ્રતિમાધારી ધર્મમાં ઉપયોગશૂન્ય ન હોય તથા વિપર્યય (ઉલટું આચરણ) ન કરે, વળી તે આસ્તિકય વગેરે ગુણવાળે, શુભ અનુબંધવાળે તથા અતિચાર વિનાને હોય. (૨૬૮૦) પ્રશ્નપૂર્વે જેના ગુણગણની પ્રરૂપણા કરી તેવા શ્રાવકને સમ્યકત્વ હેવા છતાં પુનઃ આ દર્શનપ્રતિમા કેમ કહી? (૨૬૮૧) ઉત્તર-આ દર્શનપ્રતિમામાં રાજાભિગ વગેરે (છ) આગાને (વિવો =) સર્વથા વજે અને આઠ પ્રકારના દર્શનાચારને સમ્ય
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું રીતે (પૂર્ણ) પાળે. (૨૬૮૨) એમ અહીં સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ મુખ્ય હેવાથી શ્રાવકને પહેલી દર્શનપ્રતિમા જાણવી. (૨૬૮૩) પ્રશ્ન-નિસર્ગથી કે અધિગમથી પણ પ્રગટેલા શુભ બેધવાળે જે (આત્મા), “મિથ્યાત્વ એ દેવ, ગુરુ અને તત્વના વિષયમાં મેટા વિપર્યાસ(ભ્રમ)ને પેદા કરનારું છે”—એમ સમજીને તેને ત્યાગ કરે અને સમત્વને સ્વીકારે, તેને તેને સ્વીકારવાને ક્રમ ( વિધિ) શું હોય ? (૨૬૮૪-૮૫) ઉત્તર–તે આ મહાત્મા દર્શન, જ્ઞાન વગેરે ગુણરત્નના ઉદ્દગમથી) રેહણાચલતુલ્ય એવા સદ્દગુરુને ભક્તિપૂર્વક પ્રણામ કરીને કહે કે- (૨૬૮૬) હે ભગવંત ! તમારી પાસે જાવાજીવ સુધી મિથ્યાત્વને મન-વચન-કાયાથી કરવા, કરાવવા અને અનુદવાનું પચ્ચકખાણ ( ત્યાગ) કરીને જાવજજીવ સુધી (સંસારથી) સંપૂર્ણ મુક્તિ પ્રાપ્ત કરાવવામાં એક કલ્પવૃક્ષ એવા સસ્કૃત્વને સમ્યક રીતે સ્વીકારું છું. (૨૬૮–૮૮) આજથી જીવું ત્યાં સુધી પણ સમ્યકત્વમાં રહેલા મને પરમ ભક્તિપૂર્વક આવી ભાવપ્રાપ્તિ થાઓ ! (૨૬૮૯) આજથી અંતરના અરિઓને જીતવાથી જેઓ અરિહંત છે, તેઓ જ દેવબુદ્ધિથી મારા દેવ, મક્ષસાધક ગુણેની સાધનાથી જે સાધુઓ છે, તેઓ જ મારા ગુરુ અને નિવૃત્તિનગરીના પ્રયાણમાં નિર્દોષ કેડીતુલ્ય એવા જે શ્રી જિનેશ્વર પ્રભુએ કહેલાં જીવ-અછવાદિ તત્ત્વમય આગમગ્રંથે (શાસ્ત્રો), તેમાં જ મને (ઉપાદેય તરીકે) શ્રદ્ધા થાઓ ! (૨૬૯૦-૯૧) વળી ઉત્તમ સમાધિ( ઉપશમ)વાળી મન-વચન-કાયાની વૃત્તિવાળા મારે પ્રતિદિન ત્રણેય સંધ્યાએ ઉચિત પૂજાપૂર્વક શ્રી જિનેશ્વરને વંદન થાઓ (૨૬૨) અને ધર્મબુદ્ધિથી મારે લૌકિક તીર્થોમાં સ્નાનદાન કે પિડપ્રદાન વગેરે કંઈ પણ કરવું ન કલ્પ. (૨૬લ્સ) તથા અગ્નિહવન (યજ્ઞ) ક્રિયા, રેટ (કુવા) વગેરે સહિત હળનું દાન, સંક્રાન્તિદાન, ગ્રહણદાન અને કન્યાફળ સંબંધી (કન્યા) દાન, (સંડ= ) નાના વાછરડાને પરણાવવા તથા તલની, ગોળની, કે સુવર્ણની બનાવેલી ગાયનું દાન, અથવા કપસનું દાન, (પવા= ) પરનું દાન, (ા= ) પૃથ્વીદાન, ( 5) કેઈ પણ ધાતુનું દાન (5) વગેરે દાને, તથા ધર્મ બુદ્ધિથી બીજું પણ દાન હું આપીશ નહિ, કારણ કે-અધર્મમાં પણ ધર્મ બુદ્ધિને કરવાથી પ્રાપ્ત થએલા પણ સમ્યકત્વને નાશ થાય છે. (૨૬૯૪ થી ૯૬) સૂત્રમાં જે બુદ્ધિના અવિપર્યાસને (શુદ્ધિને) સમકિત કહેલું છે, તે પણ પૂર્વે કહ્યા તે કાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ કરનારને કેવી રીતે ઘટે ? (૨૬૭) આજથી મારે મિથ્યાદર્શનમાં પ્રતિબદ્ધ (રાગી) એવા દેને દેવ અને સાધુઓને ગુરુ માનીને ધર્મબુદ્ધિથી તેઓની (વિપરિત્ર) આદર, વિનય, સેવા, ભક્તિ વગેરે કરવું ન કલ્પ. (૨૬૯૮) તેઓ પ્રત્યે મારે લેશ પ્રષ પણ નથી અને લેશ માત્ર ભક્તિ પણ નથી, કિન્તુ તેઓમાં દેવના અને ગુરૂના ગુણેને અભાવ હોવાથી ઉદાસીનતા જ છે. (૨૬૯) તે કેણ બુદ્ધિમાન હોય, કે જે સુવર્ણને ગાઢ અથ હોવા છતાં સુવર્ણના ગુણ વિનાની પણ વસ્તુને “આ સુવર્ણ છે – એમ માને! (૨૭૦૦) અસુવર્ણ છતાં માણસે સુવર્ણ માનીને સ્વીકારેલી પર (અન્ય વસ્તુ સુવર્ણનું
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર્શનપ્રતિમાનું સ્વરૂપ પ્રયજન સાધવા સમર્થ ન થાય! (૨૭૦૧) દેવનું દેવપણું રાગ-દ્વેષ અને મેહના અભાવથી હેય છે, અને તે (રાગાદિને અભાવ) તેમનું ચરિત્ર, આગમ અને પ્રતિમાને જેવાથી જાણી શકાય છે. (૨૭૦૨) વિશ્વમાં ગુરુનું ગુરુપણું પણ મુક્તિસાધક ગુણસમૂહ હનું જે તે ગૌરવ કરે અને શાસ્ત્રાર્થને સમ્યક્ ઉપદેશે, તે યથાર્થ અને પ્રશંસનીય બને છે. (૨૭૦૩) એમ સ્વ સ્વ લક્ષણથી દેવ-ગુરુના સ્વરૂપને સ્પષ્ટ જાણતા એવા મારે, ત્યાં (તેઓએ) કહેલાં તત્ત્વના સ્વીકારરૂપ આ દર્શન પ્રતિમા, ગુણથી શ્રેષ્ઠ એવાં દુર્લભ દ્રવ્ય વડે (સાત ક્ષેત્રો અને ચતુર્વિધ શ્રીસંઘ વગેરે) દર્શનના અંગેનું શક્તિ અનુસાર પ્રકૃષ્ટ ગૌરવ (કરવા) દ્વારા દ્રવ્યથી શુદ્ધ થાઓ ! (૨૭૦૪-૫) વળી સર્વ ક્ષેત્રોમાં રહેલા સદાતા અને નહિ સીદાતાના વિભાગપૂર્વક સર્વ દેવે અને ગુરુઓની વિનયાદિ (રિવત્તિ) સેવા મારે તુલ્ય (ભાવથી) જ કરવા દ્વારા આ દર્શનપ્રતિમા ક્ષેત્રથી વિશુદ્ધ થાઓ ! (૨૭૦૬) આ સમ્યક્ત્વનું જાવજીવ સુધી નિરતિચાર પાલન કરવા દ્વારા તે કાળવિશુદ્ધ થાઓ ! અને જ્યાં સુધી હું દઢ (ક) શરીરથી સશક્ત અને (Tદg=) પ્રસન્ન હેલું,
ત્યાં સુધી ભાવવિશુદ્ધ થાઓ ! (ર૭૦૭) અથવા શાકિની, ગ્રહે વગેરે(વળગાડ)ના દેષથી હું ભાનરહિત કે ઊન્માદથી વ્યાપ્ત (હેકેલા) ચિત્તવાળે ન થાઉં, ત્યાં સુધી આ પ્રતિમા ભાવવિશુદ્ધ થાઓ ! વધારે શું? જ્યાં સુધી મારે દર્શન પ્રતિમાને પરિણામ (ભાવ) કઈ પણ ઉપઘાતવશ નાશ ન પામે, ત્યાં સુધી મારે આ દર્શન પ્રતિમા ભાવવિશુદ્ધ હે ! (૨૭૦૮-૯) આજથી હું શંકા, કાંક્ષા, વિતિગિચ્છા, અન્યદર્શનીઓને તથા તેઓનાં) શાસ્ત્રોને પરિચય તથા પ્રશંસા, એ પાંચેય દોષને જાવજજીવ સુધી ત્યાગ કરું છું. (ર૭૧૦) રાજાને, લેકસમૂહને અને કઈ દેવને બલાત્કાર થાય, ચેરાદિ બળવાનનું આક્રમણ થાય, આજીવિકાની મુશ્કેલી થાય અને માતા-પિતાદિ વડિલેને આગ્રહ થાય. એ પાંચ અભિગ મારે આ પ્રતિમામાં છૂટા છે. (૨૭૧૧) એ રીતે પ્રતિમાને (અભિગ્રહને) સ્વીકાર કરવાથી સુંદર એવા શ્રાવકને ગુરુઓ પણ ઉપવૃંહણ (ઉત્સાહિત) કરે કે–તું પુણ્યકારક છે, તું ધન્ય છે, કારણ કે-આ વિશ્વમાં તેઓ ધન્ય છે, તેઓને નમસ્કાર થાઓ ! તેઓજ ચિરંજીવ છે અને તેઓ જ પંડિત છે, કે જે આ શ્રેષ્ઠ સમ્યફવરત્નનું નિરતિચાર ધારણ (પાલન) કરે છે. (૨૦૧૨-૧૩) આ સમ્યકત્વ જ નિચે સર્વ કલ્યાણનું તથા ગુણસમૂહનું શ્રેષ્ઠ મૂળ છે, આ સમતિ વિનાની ક્રિયા શેરડીના પુષ્પની જેમ નિષ્ફળ છે. (ર૭૧૪) અને વળી કિયાને પણ કરનારે, સ્વજન-ધનભેગને તજનારે, સામી છાતીએ દુઃખને ભેગવનારો (સત્વશાળી), એ પણ અંધ જેમ શત્રુને જીતે નહિ, તેમ પાપકર્યોથી નિવૃત્ત થનારો પણ, સ્વજન-ધન-ભોગને તજના પણ અને દુઃખને (પરિષહ-ઉપસર્ગોને) સહન કરનારે પણ, મિથ્યાદષ્ટિ મોક્ષને પામે નહિ. (ર૭૧૫-૧૬) આ વિષયમાં અંધની કથા આ પ્રમાણે છે.
મિથ્યાત્વની તુલનામાં અંધને પ્રબંધ –વસંતપુર નગરમાં રિપુમર્ડન નામે
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
શ્રી સવેગર ગશાળા ગ્રન્થના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલુ
રાજા હતા, તેને પહેલેા પુત્ર અંધ અને બીજે દિવ્ય ચક્ષુવાળા (દેખતા) હતા. રાજાએ તે અંતેને ભણાવવા અધ્યાપકને સોંપ્યા (૨૭૧૭–૧૮) મોટો પુત્ર અંધ હાવાથી અધ્યાપકે તેને ગધ ( સ`ગીત, વાજિંત્ર, નૃત્ય) વગેરે અને બીજાને ધનુવેદ વગેરે સઘળી કળાઆને શીખવાડી. (૨૭૧૯) પછી પોતાના પરાભવ થયા ’–એમ માનીને અધે ઉપાધ્યાયને કહ્યું, મને તું શસ્ત્ર ( કળા ) કેમ શીખવતા નથી ? (૨૭૨૦) ઉપાધ્યાએ કહ્યું, અહે। મહાભાગ ! ઉદ્યમી પણ ચક્ષુરહિત તને હું તે કળાને કયી રીતે સમજાવી શીખવાડી શકું ? (૨૭૨૧) અધે સામેથી કહ્યું, જો એમ છે, તે પણ હજી મને ધનુર્વેદ શીખવાડો. પછી તેના અતિ આગ્રહથી ગુરુએ તેને ધનુવેદ ભણાવ્યેા, તેણે પણ અતિ બુદ્ધિરૂપી વૈભવથી તે ધનુવેદ જાણી(શીખી) લીધા અને શબ્દવેધી થયા. કોઈ રીતે પણ લક્ષ્યને તે ચૂકતા નથી. (૨૭૨૨-૨૩) એમ તે અને પુત્રો કળાઓમાં અતિ કુશળ થયા. (પછી કોઈ ) અન્ય પ્રસંગે ત્યાં શત્રુનું સૈન્ય આવ્યુ. ત્યારે શ્રેષ્ઠ લશ્કરથી શોભતા, યુદ્ધ કરવામાં અભ્યાસી ( કુશળ ) તે નાના પુત્ર પિતાની આજ્ઞાથી શત્રુના સૈન્યને જીતવા ચાલ્યા. (૨૭૨૪-૨૫) ત્યારે · મોટો ભાઇ વિદ્યમાન છતાં નાનાએ આ કરવું કેમ ઘટે ? '–એમ કહીને અતિ ક્રોધને ધારણ કરતા મત્સરપૂર્ણાંક શત્રુસૈન્યને જીતવા જતા અંધને પિતાએ સમજાવ્યો કે-ઢે પુત્ર! પેાતાની ભૂમિકાને (અવસ્થાને) ઉચિત જ કરવું ચેાગ્ય છે. (ર૭૨૬-૨૭) કળામાં અતિ કુશળ છતાં, બળવાન છે ભુજાઓનાં બળવાળા છતાં અને દૃષ્ટિ(નેત્ર) વિનાના હોવાથી તું યુદ્ધ કરવા માટે ચેાગ્ય નથી. (૨૭૨૮) ઈત્યાદિ ઘણાં વચનેદ્વારા અનેક વાર બહુ રીતે રોકવા છતાં તે અંધ તેને અવગણીને, મજબૂત બખ્તરથી શરીરને સજ્જ કરીને, ગડસ્થળથી ગળતા મઢવાળા (મદોન્મત્ત ) અને મજબૂત પલાણુના આડંબર કરેલ હાવાથી ભયંકર, એવા શ્રેષ્ઠ હાથી ઉપર ચઢીને તું નગરથી નીકળ્યા અને શબ્દના અનુસારે ફેકેલાં માણેાના સમૂહથી દિગતને ( સ` દિશાઓને) પણ ભરી દેતેા, તે શત્રુસૈન્યની સાથે યુદ્ધ કરવા લાગ્યા. (૨૭૨૯ થી ૩૧) પછી સર્વ બાજુથી શબ્દને અનુસારે આવી પડતા પ્રહારના સમૂહને જોઈ ને, તેના કારણને જાણીને, શત્રુઓએ મૌનના આશ્રય કર્યાં, (૨૭૩૨) તેથી શત્રુના શબ્દોને નહિ સાંભળતા અને (તેથી ) પ્રહારને નહિ કરતા 'ધને શત્રુઓએ મૌનપૂ ક સ દિશાઓથી પ્રહારો કરવા માંડયા. (૨૭૩૩) ત્યારે ચક્ષુવાળા (નાના) ભાઈ એ તુ તેને મુસીખતે પણ છેડાવ્યા ( બચાવ્યા ) આ દૃષ્ટાન્તને ઉપનય તે અહીં પૂર્વે જ જણાવેલ છે. (૨૭૩૪) હવે પ્રસ્તુતને કહીએ છીએ કે–( એ કારણે ) ગૃહસ્થ (પ્રથમ) ચાવજીવ સુધીનું સમ્યગ્દર્શન ઉચ્ચરીને, પછી નિરતિચાર દનપ્રતિમાને સ્વીકારે (૨૭૩પ) અને તેનુ સમ્યક્ પરિપાલન કરીને તેના ગુણાથી યુક્ત તે પુનઃ બીજી વ્રતપ્રતિમાને સ્વીકારે.
૨. વ્રતપ્રતિમાનું સ્વરૂપ:- આ પ્રતિમામાં પ્રાણિવધ, અસયભાષણ, અદત્તગ્રહણુ, અબ્રહ્મસેવન અને પરિગ્રહ, તેની નિવૃત્તિરૂપ તેને ગ્રહણ કરે અને તેના ‘ બંધ ’વગેરે
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપ્રતિમા, સામાયિકપ્રતિમા અને પૌષધપ્રતિમાનું સ્વરૂપ
૧૫૩
અતિચારોને તજે, તથા પ્રયત્નપૂર્વક (મેમુ= ) આ ‘ધર્મ શ્રવણુ વગેરે ' કાર્યાંમાં સમ્યક્ સવિશેષ પ્રવતે અને તે સદા અનુક'પાભાવથી ભાવિત અંતઃકરણના પરિણામવાળા બને. (૨૭૩૬ થી ૩૮) તે પછી પૂર્વે કહેલા સમ્યક્ત્વાદિ ગુણાથી શે।ભતા અને સમ્યગ્ ઉદાસીનતાદિથી યુક્ત તે મહાત્મા ત્રીજી સામાયિકપ્રતિમાને સ્વીકારે. (૨૭૩૯)
૩. સામાયિકપ્રતિમા-આ પ્રતિમામાં ૧-ઉદાસીનતા, ૨-માધ્યસ્થ્ય, ૩–સકલેશની વિશુદ્ધિ, ૪-અનાકૂળતા અને પ-અસગપણું, એ પાંચ ગુણા ( કહ્યા છે ). (૨૭૪૦) તેમાં–જે તે અને જેવાં તેવાં પણ ભાજન, શયન વગેરેથી ચિત્તમાં જે સતેષ થાય, તેને ઉદાસીનતા કહી છે. (ર૭૪૧) આ ઉદાસીનતા ( સંકલેશની ) વિશુદ્ધિનું કારણ હાવાથી શ્રી જિનેશ્વરાએ તેને સામાયિકનું પ્રથમ (મુખ્ય) અંગ કહ્યું છે. હવે માધ્યસ્થ્યને કહીએ છીએ. (૨૭૪૨) આ મારા ( સ્વજન) છે અથવા આ પરાયા છે, એવી બુદ્ધિ તુચ્છ પ્રકૃતિવાળાને સ્વભાવથી જ હાય છે. રવભાવથી ઉદાર ( મેાટા ) મનવાળાને તે આ સમગ્ર વિશ્વ પણ કુટુંબ છે, (૨૭૪૩) કારણ કે–અનાદિશ્મનંત આ સૌંસારરૂપ મહા સરોવરમાં ભમતા અને ઘણાં સેંકડો ભવનાં ઉપાર્જન કરેલા કસમૂહને વશ પડેલા જીવેાને, આ સસારમાં પરસ્પર કેને કોની સાથે અથવા કયા અનેક પ્રકારના સબધ નથી થયા ? એવી જે ચિંતા ( ભાવના ) તે માધ્યસ્થ્ય છે. (૨૭૪૪-૪૫) જેની સાથે રહે, તેના મને ખીજાના પણ દુનયને (દોષોને) જોવા છતાં ક્રોધ ન કરવા, તે સંકલેશવિશુદ્ધિ જાણવી. (૨૭૪૬) વળી ઉભા રહેવામાં કે ચાલવામાં, સુવામાં કે જાગવામાં— લાભમાં કે હાનિમાં, વગેરેમાં હર્ષોં-વિષાદના અભાવ તે અનાકૂળતા જાણવી, (૨૭૪૭) સોનામાં કે કચરામાં, મિત્રમાં કે શત્રુમાં, સુખમાં કે દુઃખમાં, ખીભત્સ કે દર્શનીય વસ્તુમાં, પ્રશ'સામાં કે નિંદામાં અને ખીજા પણ વિવિધ મનેવિકારનાં ( રાગ-દ્વેષાદિનાં ) કારણેા આવે તે પણ સદા જે સમચિત્તતા, તેને જગદ્ગુરુ અસગપણું કહે છે. (૨૭૪૮-૪૯) આ પાંચ ગુણાને સમુદાય ઉત્કૃષ્ટસામાયિક, અથવા તે સના કારણભૂત એક ઉદાસીનતા એ જ પરમ સામાયિક છે. (૨૭૫૦) વધારે કહેવાથી શુ' ? સાવધ યેાગોના વજ્રનરૂપ અને નિરવદ્ય યાગાના આસેવનરૂપ ઇન્વરિક ( પરિમિત કાળ સુધીનું ) સામાયિક તે ગૃહસ્થનું ઉત્કૃષ્ટ ગુણસ્થાન છે. (૨૭૫૧) એમ ત્રીજી પઢિમામાં (ગૃહસ્થ) સમ્યક્ સામાયિકને પાળે તથા ( તેમાં ) મનેાદુપ્રણિધાન વગેરે અતિચારાને તજે. (૨૭૫૨)
૪. પૌષધપ્રતિમા-ચેાથી પ્રતિમામાં પૂર્વની પ્રતિમાઓનુ પાલન કરતા ગૃહસ્થ, અષ્ટમી વગેરે ( ચાર ) પદિવસોમાં ચારેય પ્રકારના પૌષધને સ્વીકારે. (૨૭૫૩) આ પ્રતિમામાં ‘અપ્રતિલેખિત–દુપ્રતિલેખિત શય્યા—સંસ્તારક ' વગેરે અતિચારોને તજે અને આહાર વગેરેનું સમ્યગ્ અનુપાલન ( અર્થાત્ રાગ, સ્વાદ વગેરે સગવડને−અનુકૂળતાને) ન કરે. (૨૭૫૪)
२०
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
શ્રી સંવગરંગશાળ ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર પહેલું ૫. પ્રતિમા પ્રતિમા–પછી પૂર્વની પ્રતિમાઓના કહેલા સર્વ ગુણવાળે તે પાંચમી પ્રતિમામાં (ચેથી પ્રતિમામાં કહેલા) પૌષધના દિવસોમાં એક રાત્રિકી પ્રતિમામાં (સંપૂર્ણ રાત્રિ સુધી) કાઉસ્સગ કરે. (૨૭૫૫) અને પ્રતિમા (પૌષધ) વિનાના દિવસેમાં સ્નાન કરે નહિ, દિવસે જ જમે, કરછ બાંધે નહિ, દિવસે પૂર્ણ બ્રહ્મચારી અને રાત્રિએ (પણ ભેગનું) પ્રમાણ કરે. (૨૭૫૬) આ પ્રતિમામાં રહેલે ગૃહસ્થ પાંચ મહિના ત્રણ લેકમાં પૂજ્ય, કષાને જીતનારા, એવા શ્રી જિનેશ્વરનું ધ્યાન કરે, અથવા પિતાના દોષનું વિરોધી ( ટાળનારું) એવું બીજું (કેઈ) ધ્યાન કરે. (૨૭૫૭)
૬. અબ્રહ્મવજનપ્રતિમા-છઠ્ઠી પ્રતિમામાં રાત્રિએ પણ બ્રહ્મચારી રહે. ઉપરાન્ત વિશેષતયા મહિને જીતનાર, શરીરશૈભારહિત એવે તે સ્ત્રીઓની સાથે એકાન્તમાં ન રહે. (૨૭૫૮) વળી પૂર્વે કહેલી પ્રતિમાઓમાં બદ્ધમનવાળ, અપ્રમાદી તે છ માસ સુધી (પ્રગટ પણ સ્ત્રીઓના) અતિ પરિચયને તથા શુગારની વાતને પણ તજે. (૨૭૫૯)
૭. સચિરત્યાગપ્રતિમા–પૂર્વની પ્રતિમામાં કહેલા ગુણવાળ, અપ્રમાદી (ગૃહસ્થ) સાતમી પ્રતિમામાં સાત માસ સુધી સચિત્ત આહારને તજે. (૨૭૬૦)
૮ આરંભવજનપ્રતિમા-આઠમીમાં આઠ માસ સુધી આજીવિકા માટેના પૂર્વે શરૂ કરેલા (પણ) સાવધ આરંભેને સ્વયં ન કરે, નેકરે દ્વારા કરાવે. (૨૭૬૧) :
૯૮ વ્યવનપ્રતિમા–નવમીમાં નવ માસ સુધી પુત્ર કે નોકર ઉપર (ઘરનો) ભાર મૂકીને, લેકવ્યવહારથી પણ મુક્ત થએલે, મંદ મમતાવાળે, પરમ સંવેગી, પૂર્વની પ્રતિમાઓમાં જણાવેલા ગુણવાળો અને પ્રાપ્તધનમાં સંતેષી નેકરો દ્વારા પણ પાપારંભને ન કરાવે. (૨૭૬૨-૬૩) ( ૧૦, ઉદિટવજનપ્રતિમા–દશમી પ્રતિમામાં કઈ ભુરથી મુંડન કરાવે અથવા કઈ ચેટીને રાખે, એ ગૃહસ્થ દશ માસ સુધી પૂર્વની સઘળી પ્રતિમાને પાળતે, જે તેના ઉદ્દેશથી કરેલું હોય, તે ભેજનને (આહાર-પાણી વગેરેને) પણ ન વાપરે અને સ્વજનાદિ નિધાન (થાપણ-લેણ-દેણું ) વગેરેને પૂછે, તે પોતે જાણતે હેય તે કહે. (ર૭૬૪-૬૫)
( ૧૧, શ્રમણભૂત પ્રતિમા–અગીઆરમી પ્રતિમામાં આ પ્રતિમધારી લૂરમથી કે લેચથી પણ મુંડેલા મસ્તકવાળ, રજોહરણાદિ ઉપકરણને વેશને) ધારક અને સાધુ જે (થઈને) દઢતાથી વિચરે. (ર૭૬૬) માત્ર સ્વજનેને તે સ્નેહ કઈ રીતે તૂટ ન હોવાથી કેઈ ( સંનાચ=) પરિચિત ગામ વગેરેમાં પિતાના સ્વજનેને જેવા (મળવા) તે જાય. (૨૭૬૭) ત્યાં પણ સાધુની જેમ એષણા સમિતિમાં ઉપગવાળે તે કૃત, કારિત અને અનુમોદન વિનાને (નિર્દોષ) જ આહાર ગ્રહણ કરે. (૨૭૬૮) તેમાં પણ ગૃહસ્થને ત્યાં જવા પહેલાં તૈયાર થયેલું આહાર સંબંધી ભેજન, સૂપ વગેરે (તેને લેવું) કલ્પ, પાછળથી તૈયાર થયેલું હોય તે તેને ન કપે. (ર૭૬૯) ભિક્ષા માટે (ગૃહસ્થના)
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગીઆર પ્રતિમાઓનું સ્વરૂપ અને સાધારણદ્રવ્ય ખર્ચવાનાં દશ સ્થાનકે ૧૫૫ ઘરમાં પેઠેલા તેણે “અહો ! મને પ્રતિમધારી ગૃહસ્થને ભિક્ષા આપો.”-એમ બેલવું જોઈ એ. (૨૭૭૦) એમ વિચરતાં તેને બીજે કઈ પૂછે કે-“તું કેણ છે?” ત્યારે “હું શ્રાવકની પ્રતિમાને સ્વીકારેલે શ્રાવક છું –એમ જવાબ આપે. (ર૭૭૧) એમ (અગીઆરમીમાં) ઉત્કૃષ્ટથી અગીઆર માસ સુધી વિચરે, જઘન્યથી તે શેષ પ્રતિમાઓમાં (giાહિતf=) એક દિવસ, બે દિવસ આદિ પણ પાળે. (ર૭૭૨)
આ પ્રતિમાઓ પૂર્ણ થાય ત્યારે ધીર કોઈ આત્મા પ્રવ્રજ્યાને પણ સ્વીકારે અને બીજો પુત્ર વગેરેના રાગથી ગૃહસ્થપણને સ્વીકારે, (૨૭૭૩) અને ઘરે રહેવા છતાં તે પ્રાયઃ પાપવ્યાપારથી મુક્ત રહે, પિતાનું (ધનનું) સામર્થ્ય હોય તે સીદાતાં (જીર્ણ) જિનમંદિરે વગેરેનો સમાવે-સંભાળે, (૨૭૭૪) અને પિતાનું તેવું સામર્થ્ય (ધન) ન હોય તે સાધારણુદ્રવ્યને ખચીને પણ તેની ચિંતા (સંભાળ) કરે. માત્ર સાધારણ દ્રવ્યને ખર્ચવાનાં દશ (વિષયનેક) સ્થાનોને તે આ પ્રમાણે જાણે. (૨૭૭૫)
સાધારણુદ્રવ્ય ખર્ચવાનાં દશ સ્થાનકે-૧-જિનમંદિર, ૨-જિનબિંબ, ૩જિનબિંબોની પૂજા, ૪-જિનવચનથી (પ્રતિબદ્ધ= ) યુક્ત (જૈનાગમરૂપ) પ્રશસ્ત પુસ્તકે, ૫-મક્ષસાધક ગુણોને સાધતા એવા સાધુઓ, ૬-એવાં સાધ્વીઓ, ૭-ઉત્તમ ધર્મરૂપી ગુણને પામેલા સુશ્રાવક, ૮-તેવી શ્રાવિકાઓ, ૯-પૌષધશાળાઓ (ઉપાશ્રયે) અને ૧૦-તેવા પ્રકારનું સમ્યગ્દર્શનનું (શાસનનું કે સંઘનું) કેઈ કાર્ય હોય તે તે, એ દશ સ્થાનકમાં સાધારણદ્રવ્ય ખર્ચવાયોગ્ય છે. (૨૭૭૬ થી ૭૮) તેમાં-૧. જિનમંદિર (જિનમંદિરમાં સાધારણદ્રવ્યને ખર્ચવાને વિધિ એ છે કે-) સૂત્રાનુસારે અનિયતવિહારના કમથી નગર, ગામ વગેરેમાં અનુક્રમે માસક૫-માસીકલ્પથી (નવકલ્પી વિહારથી) વિચરતા, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ વગેરેમાં રાગ( મમતા ) રહિત, એવા સાધુઓ તથા
વ્યાપાર કે તીર્થયાત્રા વગેરે માટે ગ્રામ, આકર, નગર વગેરેમાં પ્રયત્નપૂર્વક ફરતા, આગમરહસ્યના જાણ તથા શ્રી જિનશાસન પ્રત્યે પરમ ભક્તિવાળા, એવા શ્રાવકે, પણ, રસ્તે આવતાં ગ્રામ વગેરેમાં જિનમંદિર વગેરે પિતાના પક્ષને (ધર્મસ્થાનેને) જાણવા ગામના દરવાજાની નજીકમાં (ભાગોળે) રહેલા કેઈને પૂછે, (૨૭૯ થી ૮૨) અને તેના કહેવાથી ત્યાં “જિનમંદિર વગેરે છે”—એમ સમ્યગુ જાણે, ત્યારે હર્ષના સમૂહથી રોમાંચિત શરીરવાળા તે વિધિપૂર્વક ત્યાં (ગ્રામાદિકમાં) જાય. (૨૭૮૩) પછી જે સ્થિરતા (ઉતાવળ ન)હૈય, તે પ્રથમ જ ત્યાં ચૈત્યવંદન વગેરે યક્ત વિધિને કરીને જિનમંદિરમાં ભાંગેલું, તૂટેલું વગેરે જુએ, (૨૭૮૪) અને ઉત્સુક્તા (ઉતાવળ) હોય તે સંક્ષેપથી પણ વંદન કરીને તેના સડેલા-પડેલા ભાગોને જુએ અને કઈ રીતે તેવું (ભાંગ્યું-તુટય) હોય તે તેની ચિંતા પિતાનું સામર્થ્ય હોય તે શ્રાવકો જ કરે. મુનિઓ પણ નિચે તે સંબંધી ઉપદેશ કરીને યથાયોગ્ય ચિંતા કરે. (૨૭૮૫-૮૬) અથવા સ્વદેશમાં કે પરદેશમાં, સારાં ચારિત્રપાત્ર અન્ય લેકેથી ભરેલાં છતાં શ્રાવક વિનાનાં હોય,
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
શ્રી સવેગર‘ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ‘
અથવા ત્યાં શ્રાવક ( ધનથી) અતિ દુખ`ળ હોય પણ ( વઘુ= ) વસનારા અન્ય મનુષ્ય ( ઉદયી= ) પુણ્યેાદથી ચઢતી કળાવાળા હોય, તેવાં ગ્રામ, નગર, આકર વગેરે સ્થાનામાં જે જિનમંદિર જીણુ –શીણુ–સડેલાં–પડેલાં હોય, અથવા ભી'ત વગેરેના સાંધા છૂટી ગયા હોય કે દરવાજાના ઢાંકણુ, બારણાં, કમાડ ( વગેરે ) અતિ ક્ષીણુ ( જીણુ) થયાં હોય, તેને ઉપદેશક મુનિના કે અન્ય લેાકેાના મુખથી સાંભળીને, અથવા (તેવું) કંઈ પણુ, કયાંય પણ જોઈ ને, શ્રી જૈનશાસનના ભક્તિરાગથી ( દુમિંગ= ) સાતે ધાતુએ અનુરાગી શ્રાવક સ્વસ્થય વિચારે કે (૨૭૮૭ થી ૯૦) અહા! હું માનું છું કે-કોઈ પુણ્યના બાર એવા ગૃહસ્થે આવું સુંદર જિનમંદિર કરાવવાદ્વારા પોતાના યશવિસ્તારને એકઠો કરીને ( અહી. આ મદિરરૂપે ) સ્થાપ્યા છે, (૨૯૧) કિન્તુ આ રીતે મજબૂત કરાવવાં છતાં ખેદજનક કે—કાળે તેમાં ( ખૂણું) હાની ( જીણુ તા-તાડ–ફોડ ) કરી અથવા તે સંસારમાં ઉત્પન્ન થતા સર્વ પદાર્થાં નાશવંત છે જ. (ર૭૯ર) તેથી હવે હું આ તે– ફોઢને ભાંગું ( અર્થાત્ સમરાવું), તેમ કરવાથી આ મદિર ) સ’સારૂપી ખાઇમાં પડેલા મનુષ્યાના ( ઉદ્ધાર માટે ) હસ્તાવલંબન ( ટેકારૂપ') બનશે. (૨૭૯૩) એમ વિચારીને જે તે સ્વયમેવ સમરાવવા સશક્ત હાય, તે પોતે જ ઉદ્ધાર કરે અને પોતે ને સશક્ત ન હોય, તે ઉપદેશમાં કુશળ તે ખીજા પણ શ્રાવકાને તે હકીકત સમજાવીને તેને તે સુધારવાના સ્વીકાર કરાવે. (૨૭૯૪-૯૫) છતાં જેમ પેતે, તેમ તે પણ સમરાવવા જો અસમર્થ હાય અને જે ખીન્ને પણ કોઇ પ્રસ્તુત તે કાય કરવામાં સમણું ન હોય, તે તેવા પ્રસંગે તે મંદિર સાધારણદ્રવ્યને ખર્ચવાના વિષય અને. (અર્થાત્ એવી પરિસ્થિતિમાં સાધારણુદ્રવ્યથી તેને સુધરાવી શકાય. ) કારણ કે બુદ્ધિમાન શ્રાવક નિશ્ચે સાધારણુદ્રવ્યને પણ જેમ-તેમ ન ખચે' (૨૭૯૬-૯૭) અને સીદાતાં (જીણું ) મદિરા વગેરે રહે ( ટકે) પશુ નહિ, માટે બીજા પાસેથી પણ દ્રવ્ય મળવાના જો સંભવ ન હેાય, તેા વિવેકથી સાધારણદ્રવ્યને પણ ખસે. તે આ પ્રમાણે-(૨૯૮) જીણુ ને નવુ' કરે, (શીણુ =) ચલિતને પુનઃ સ્થિર કરે, ખસી ગયેલાને પુનઃ ત્યાં ગોઠવે અને સડેલાને પણ પુનઃ સધાવે, (૨૭૯૯) પડેલાને ઉભુ કરે, લેપ વગેરે ન હોય તેને લેપ કરાવે, ચૂના ઉતરી ગયા ઢાય તેને ફરી ધોળાવે અને ઢાંકણુ ન હોય તેને ઢંકાવે. (૨૮૦૦) ઉપરાન્ત કળશ, આમલસારા, પાટડો, થાંભા વગેરે તેનાં સડેલાં– પડેલાં તે તે અગાને તથા પડેલા, તૂટેલા કે છિદ્ર ( છ'ડી ) પડેલા કિલ્લાને ( જગતીને ) તથા તેના અંગભૂત બીજી પશુ જે કાંઈ અતિ અવ્યવસ્થિત જુએ, તે સઘળું સ` પ્રયત્નથી સમ્યક્ સમાવે, (૨૮૦૧–૨) કારણ કે-સાધારણુદ્રવ્યથી પશુ ઉદ્ભરેલુ. તે જિનમ ંદિર દર્શન કરનારા ગુણુરાગીઓને નિશ્ચે બાધિલાભ માટે થાય છે. (૨૮૦૩) જો કે જિનમદિર કરવામાં નિચે પૃથ્વી ( કાય) વગેરે જીવાના વિનાશ થાય, તેા પણ સમકિત દૃષ્ટિને નિયમા તે વિષયમાં હિંસાનો નહિ પણ અનુકપાનેા (ભક્તિના) પરિણામ હોય છે. (૨૮૦૪) જેમ કે–મંદિરને કરાવવાથી અથવા સમરાવવાથી તેનું દન કરનારા ભવ્યો ( ધિને= )
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનમિ દ્વાર તથા જિનપૂજાદ્વાર
૧૫૭
પામીને, ( વિરામ= )સવિરતિ ચારિત્રને પામીને, પૃથ્વીકાયાદિ જીવાની રક્ષા કરે છે અને તેથી નિર્વાણુને (મેાક્ષને) પામેલા તે ( આમવ =) સાદિ-અનંતકાળ સુધી સ`સારી જીવાને બધા કરતા નથી. (એમ અહિંસાની સિદ્ધિ થાય છે.) (૨૮૦૫) જેમ રોગીને સારી રીતે પ્રયાગ કરેલી શિરાવેધ ( નસ કાપવી ) વગેરે વૈદ્યક્રિયામાં પીડા થવા છતાં ( પરિણામે ) સુદર ( લાભ થાય છે), તેમ છકાયની વિરાધના થવા છતાં પરિણામે આનું પણ ફળ સુંદર મળે છે. (૨૮૦૬) એમ ૧-જિનમંદિરદ્વાર કહ્યું.
૨. જિનબિંબદ્વાર-હવે જિનમિમદ્વારને કહીએ છીએ. તેમાં કોઈ પુર-ગ્રામ વગેરેમાં સર્વ અંગોથી સંગત (અખ'ડ) જિનમંદિર છે, કિન્તુ તેમાં જિનબિંબ નથી. કારણ કે પૂર્વે કાઇએ તેનું હરણ કયુ... હાય અથવા તાડી નાખ્યુ` હાય કે (વિત્યુ'શિય’=) અંગોથી (વિકલ=) ખડિત થયુ' હોય, તેા પૂર્વ કહેલા વિધિ પ્રમાણે પોતાના (કે બીજાના પણ ) સામર્થ્ય ના અભાવે સાધારણુદ્રવ્ય પણ લઇને સુંદર જિનબિંબને કરાવે. (૨૮૦૭ થી ૯) ચંદ્ર જેવી સૌમ્ય (શાન્ત) આકૃતિવાળું એને નિરૂપમ રૂપવાળું જિનબિંબ કરાવીને ઉપર જણાવેલા જિનમંદિરમાં તેને ઉચિત વિધિથી પ્રતિષ્ઠિત કરે(૨૮૧૦) તેને જોઈને (હુ થી) વિકસિત રામરાજીવાળા કેટલાક ગુણાનુરાગી એધિને પામે અને (કેટલાક) ખીજા તે ભવમાં જ જિનદીક્ષાને પણ સ્વીકારે. (૨૮૧૧) પણ જો તે ગ્રામ નગર, આકર વગેરે અનાર્ય (પાપી)લોકેાથી યુક્ત હોય, ત્યાં વસનારા પુરુષોની દશા પડતી હાય, કે તે ( ગ્રામ વગેરે) દેશના છેડે રહેલ શ્રાવકલાકેથી રહિત ડાય, ત્યાં જિનભવન જર્જરિત ( જીણું ) થયું હોય, છતાં તેમાં જિનબિંબ સર્વાંગસુંદર (અખંડ) અને દર્શનીય હાય તા ત્યાં અનાર્ય (મિથ્યાત્વી-પાપી) લેકાથી કરાતી આશાતના વગેરે દોષના ભયથી તે તથાસ્થિત (જીણું) જિનભુવનમાંથી પણ જિનબિ’બને ઉત્થાપન કરીને અન્ય ઉચિત નગર વગેરેમાં (સંચારેજા=) ખસેડે, પ્રતિષ્ઠિત કરે અને એ રીતે ફેરફાર કરવાની સામગ્રીને જો ખીજાની પાસેથી પણ મળવાના અભાવ હોય, તો સાધારણુદ્રવ્યથી પશુ યથાયાગ્ય તે સામગ્રીને કરે. એમ કરવાથી એધિખીજ' વગેરે કયા કયા લાભા ન થાય ? ( અર્થાત્ ઘણા લાભો થાય.) (૨૮૧૨ થી ૧૬)
૩. જિનપૂજાદ્બાર-એમ જિનબિંબદ્વાર કહ્યું. હવે જિનપૂજાદ્વારને કહીએ છીએ. તેમાં ‘સદાચારી મનુબ્યાથી ભરેલુ' ' વગેરે ગુણવાળા ક્ષેત્રોમાં જિનમદિર નિર્દેષ (સુંદર) ડાય અને જિનબિંબ પણ નિષ્કલંક શ્રેષ્ઠ હોય, કિન્તુ ત્યાં પાત્રિકા ( રકાબી—વાટકી ) જેટલી પણ પૂજાની કેાઈ સામગ્રી કયાંયથી પણ ન (મળતી) હોય, એવું સ્વય જોઈ ને અથવા પૂર્વ કહ્યા પ્રમાણે સાંભળીને, તે નગર-ગ્રામ વગેરેના સવે પણ (મળે= ) મુખીઆઓને ભેગા કરીને સાધુ અથવા શ્રાવક પણુ, અતિ ચતુર (યુક્તિસંગત–મધુર) વચનાથી તેને સમજાવે કે–અહીં બીજા કોઈ નહિ, તમે જ એક પરમ ધન્ય છે, કે જેના ગ્રામ કે નગરમાં આવાં વિચિત્ર (સુંદર) રચનાવાળાં, પ્રશંસનીય, મનેાહર, ( મંદિર-મૂર્તિ એનાં )
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું દર્શન થાય છે, વળી તમારે સર્વે પણ દેવે સમ્યગુ પૂજ્ય છે, સર્વે પણ સમ્યફ વંદનીય છે અને સર્વે પણ અર્ચનીય છે, તે અહીં હાલ પૂજા કેમ (થતી) નથી ? તમારે દેવેની પૂજાને અંતરાય કરે ગ્ય નથી, એ વગેરે વચનેથી તેઓને સારી રીતે (સમજાવે) આગ્રહ કરે, છતાં તેઓ જે ન માને અને બીજાથી (પણ) પૂજાને સંભવ ન હોય, તે સાધારણદ્રવ્યને પણ આપીને ત્યાં વસતા માળી વગેરે (અન્ય) લોકોના હાથે પણ પૂજા-ધૂપ-દીપ અને શંખશબ્દ કરાવે (વગડાવે). (૨૮૧૭ થી ર૫) એમ કરવાથી પિતાના સ્થાનના અનુરાગી (ત્યાં વસનારા) ભવ્ય પ્રાણીઓને નિચે ઘર આંગણે જ કલ્પવૃક્ષ વાવવા જે (હર્ષ) થાય. (૨૮૨૬) અને પરમગુરુ એવા શ્રી જિનેશ્વરની પ્રતિમાઓમાં પૂજાને અતિશય જોઈને પ્રગટેલા બહુમાનથી જીવ બધિબીજને બાંધે (પામે). (૨૮૨૭)
૪. આગમપુસ્તકઢાર-એમ પૂજા દ્વારને સંક્ષેપથી સમ્યફ કહ્યું. હવે ગુરુના ઉપદેશથી પુસ્તકદ્ધારને પણ કહું છું. તેમાં અંગ-ઉપાંગ સંબંધી અથવા ચાર અનુયેગને ઉપગી, નિપ્રાકૃત, તિષ, નિમિત્તશાસ્ત્ર વગેરેના રહસ્યાર્થવાળું, અથવા બીજું પણ જે શાસ્ત્ર શ્રી જિનશાસનની મહા ઉન્નતિ કરનાર અને મહા (ગૂઢ) અર્થવાળું હેય, તેને નાશ પામતું (સ્વયં) જુએ કે બીજાના મુખે સાંભળે, પણ તેને લખાવવા પિતે અસમર્થ હેય, બીજો પણ તેને લખાવનાર કેઈ ન હોય, તે (જ્ઞાનની) વૃદ્ધિ માટે તેને સાધારણ દ્રવ્યથી પણ લખાવે. (૨૮૨૮ થી ૩૧) ત્રણ કે ચાર લાઈનથી (તાડપત્ર ઉપર) અથવા બહુ લાઈનથી (કાગળ ઉપર) વિધિપૂર્વક લખાવીને તે પુસ્તકોને જ્યાં સારી બુદ્ધિમાન સંઘ હોય તેવાં સ્થાનમાં રાખે; (૨૮૩૨) અને જેઓ ભણવામાં તથા યાદ રાખવામાં સમર્થ, પ્રભાવશાળી ભાષામાં કુશળ, પ્રતિભા વગેરે ગુણોવાળા હોય એવા મુનિવરને વિધિપૂર્વક અર્પણ કરે, અને આહાર વસતિ, વસ્ત્ર વગેરેનું દાન કરીને શાસનપ્રભાવના નિમિત્તે તેની વાચનાવિધિ કરે, (અર્થાત્ વંચાવે-સંભળાવે). (૨૮૩૩-૩૪) એમ (આગમને ઉદ્ધાર) કરનારે (તત્વથી) અન્ય મિથ્યાદર્શનવાળાએથી શાસનને થતા (ઘર્ષણર) પરાભવને અટકાવ્ય, નૂતન ધર્મ પામેલાને (ધર્મમાં) સ્થિરતા કરાવી, ચારિત્રગુણની વિશુદ્ધિ કરી, (૨૮૩૫) શ્રી જૈનશાસનને અવિચ્છેદ કર્યો (રક્ષા કરી), ભવ્ય પ્રાણીઓની અનુકંપા (ભક્તિ) કરી અને જેને અભયદાન) કર્યું. (અર્થાત્ શાસ્ત્રોથી જે જે ઉપકાર થાય, તે બધા તેણે કર્યા ગણાય.) માટે આ કાર્યમાં શક્તિ અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. (૨૮૩૬)
૫-૬ સાધુ-સાધ્વી દ્વારએમ પુસ્તકદ્વાર કહીને સાધુ-સાધ્વી)દ્વારને કહીએ છીએ. તેમાં મુનિપંગને સંયમ માટે વસ્ત્ર, આસન, પાત્ર, ઔષધ, ભેષજ વગેરે સઘળું પણ ઉત્સર્ગ માગે સચિત્તનું અચિત્ત કરવું. ખરીદવું કે પકાવવું, એ ત્રણ ક્રિયા (સાધુ માટે) કરી, કરાવી કે અનુદન ન કર્યું હોય તેવું નવ કોટિ વિશુદ્ધ આપવું. (૨૮૩૭-૩૮) કારણ કે-જે સંયમની પુષ્ટિ માટે જ સાધુને દાન કરવાનું છે, તે એ રીતે તેને માટે પૃથ્વીકાયાદિની હિંસા કરવી તે કેમ એગ્ય ગણાય? (૨૮૩૯) (યતિદિનચર્યામાં કહ્યું છે
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમપુસ્તકાર તથા સાધુ-સાવીદ્વાર
૧૫૦ કે-) સંયમનિર્વાહમાં બાધા ન થતી હોય, છતાં અશુદ્ધ (દેષિત) વસ્તુનું દાન રોગી અને વૈદ્યની જેમ લેનાર-દેનાર ઉભયનું અહિત કરે છે અને તે જ વસ્તુ સંયમનિર્વાહ ન થત હેય ત્યારે લેનાર-દેનાર બંનેનું હિત કરે છે. (૨૮૪૦) પરંતુ જ્યારે ઉપાધિ(વસ્ત્રાદિ)ને ચોરે ચેરી ગયા હેય, અતિ ગાઢ બિમારી કે દુષ્કાળ હેય ઈત્યાદિ, કે બીજા પણ અપવાદ પ્રસંગે સર્વ પ્રયત્ન કરવા છતાં જે (યથાક્રત= ) નિર્દોષ વસ્ત્ર, આસન વગેરેની અને
ઔષધ, ભેષજ વગેરેની પ્રાપ્તિ ન થતી હોય, તે પિતાની કે બીજાની ધનની શક્તિથી (શીતતારિત્ર) સાધુ માટે ખરીદેલું અથવા કરેલું વગેરે દોષિત પણ આપે, અને બીજાથી પણ તે શક્તિસંભવ ન હોય, તે એવા (તમિ= ) પ્રસંગે તે સાધારણદ્રવ્યથી (પણ) સમ્યગુ આપે. અને (દેષિતને) તજવાની ઈચ્છાવાળા સાધુ પણ તેને અવજ્ઞાથી (અનાદરથી) સ્વીકારે. (૨૮૪૧ થી ૪૪) કારણ કે-મુનિઓને સંયમનિર્વાહ શક્ય હોય ત્યારે ઉત્સર્ગથી જે દ્રવ્યાને લેવાનો નિષેધ છે, તે સર્વ દ્રવ્ય પણ (કોઈ આગાઢ) કારણે (અપવાદે ) લેવાં કપે છે. (૨૮૪૫).
અહી શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે કે જેને (ક) પૂર્વે નિષેધ્યું, તે જ પુનઃ તેને કપે”—એમ કહેવાથી તે અનવસ્થા થાય અને (એથી) ન તીર્થ રહે કે ન તે સત્ય રહે. (૨૮૪૬) એ દર્શન (શાસ્ત્ર) તે નિચે ઉન્મત્ત (ઉન્માદીના) વચન જેવું (મનાય), અકલંપ્ય તે ક (ન વિયત્ર) ન જ થાય, છતાં જે એ રીતે તમારી સિદ્ધિ (થતી) હેય, તે એવી સિદ્ધિ કેને ન થાય ? (૨૮૪૭)
આચાર્ય કહે છે કે-શ્રી જિનેશ્વરેએ (અબ્રહ્મ સિવાય એકાન્ત) કેઈ આજ્ઞા કરી નથી અને (એકાન્ત) કોઈ નિષેધ કર્યો નથી. તેઓની આજ્ઞા આ છે કે–પ્રત્યેક કાર્યમાં સાચા થવું (માયા કરવી નહિ), (૨૮૪૮) વળી રેગીને ઔષધની જેમ જેનાથી દેને (રેગને) રેકી શકાય અને જેનાથી પૂર્વકર્મોને (રેગને) ક્ષય થાય, તે તે મને (આરગ્યને) ઉપાય જાણ. (૨૮૪૯) ઉત્સર્ગ સરલ (રાજ) માર્ગ છે અને અપવાદ તેને જ પ્રતિપક્ષી છે. ઉત્સર્ગથી જે (વિનિવૃત્ત= ) સિદ્ધ ન થાય. તેને અપવાદ ટેકે આપીને ટકાવે. (અર્થાત્ જે ઉત્સર્ગને વિષય ન હોય, તેને અપવાદ ટેકાથી સિદ્ધ કરે છે. (૨૮૫૦) (કારણવશ) માગને જાણ છતાં ઉજાડ માગે દેડનાર શું પગથી ચાલતું નથી ? અથવા તીક્ષણ (કઠોર ) ક્રિયાને સહન નહિ કરનારે મૃદુને કરે, તે શું ક્રિયાને કરતા નથી? ૨૮૫૧) જેમ ઊંચાની અપેક્ષાએ નીચાની અને નીચાની અપેક્ષાએ ઊંચાની પ્રસિદ્ધિ છે, તેમ એક-બીજાથી પ્રસિદ્ધિ પામેલા ઉત્સર્ગ અને અપવાદ બંને પણ તુલ્ય છે. (૨૮૫૨) ( કહ્યું છે કે-) જેટલા ઉત્સર્ગો તેટલા જ અપવાદ છે અને જેટલા અપવાદો તેટલા જ ઉત્સર્ગો છે. (૨૮૫૩) એ (ઉત્સર્ગ–અપવાદ) બંને સ્વસ્વ સ્થાને બળવાન અને હિતકર બને છે અને સ્વસ્થાન-પરસ્થાનને તે વિભાગ, તે તે વસ્તુથી (તે તે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળભાવ-પુરુષાદિની અપેક્ષાએ) (નિકપત્રક) (નિર્ણિત) થાય છે. (૨૮૫૪) ઉત્સર્ગથી નિર્વાહ
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ દ્વાર પહેલું કરી શકે તેવાને ઉત્સર્ગ (રૂપે) કરેલાં વિધાને તે સ્વસ્થાન અને અસહુને (નિર્બળને તે ઉત્સર્ગ વિધાને પરસ્થાન કહેવાય. એમ સ્વસ્થાન અથવા પરસ્થાન કેઈ પણ (દ્રવ્યાદિ) વસ્તુ (કારણ) વિના (નિરપેક્ષ) ન હોય. (૨૮૫૫) અપવાદ પણ ગમે તેને નહિ), કિન્તુ સ્થિરવાસ રહેલા અને તે પણ નિચે ગીતાર્થને પુષ્ટ (ગાઢ) કારણે જાણ, એમ અતિ કહેવાથી સર્યું. હવે પ્રસ્તુત વિષયને કહું છું. (૨૮૫૬) શુદ્ધ વસ્ત્રાદિની પ્રાપ્તિ થાય, ત્યારે પૂર્વે ગાઢ કારણે અશુદ્ધ લીધાં હોય તેને વિધિપૂર્વક ત્યાગ કરે (પરવે). સાજા થયા પછી બિમારી (વગેરે) કારણે પણ જે જે અન્ન (ઔષધ) વગેરે અશુદ્ધ વાપર્યું હોય, તેની પણ આલેચના આપે. (૨૮૫૭) એમ જે રીતે સાધુનું દ્વાર કહ્યું, તે રીતે સાધ્વીદ્વાર પણ જાણવું. માત્ર સ્ત્રીપણાથી તેઓને અપાયે ઘણા હોય. (૨૮૫૮) આર્યાએ પરિપકવ, સ્વાદિષ્ટ ફળોથી ભરેલી બેરડી સરખી છે, તેથી તે ગુપ્તિરૂપી વાડેથી વિંટાયેલી (નવ વાડને પાળતી) પણ સ્વભાવે જ સર્વગ્ય હોય છે. (૨૮૫૯) તેથી ગાઢ પ્રયત્ન દ્વારા નિત્ય સર્વ રીતે રક્ષણ કરવાગ્યે તેઓને જે કઈ શત્રુથી કે દુરાચારી લેકેથી અનર્થ થાય. ત્યારે પિતાનું સામર્થ્ય ન હોય તે સાધારણુદ્રવ્યને ખર્ચ કરીને પણ સંયમમાં વિન કરનારાં નિમિત્તોને સમ્યગ નાશ કરે જોઈએ (૨૮૬૦-૬૧)
–૮ શ્રાવક-શ્રાવિકાદ્વાર–એમ (સાધુ)-સાધ્વીદ્વાર કહ્યું. હવે શ્રાવક(શ્રાવિકા)દ્વાર કહું છું. તેમાં (શ્રાવક) જે ધર્મમાં અનુરાગી ચિત્તવાળે હેય. ધર્મ–અનુષ્ઠાનેમાં તલ્લીન હોય અને પ્રધાન ગુણવાળો છતાં જે કઈ રીતે આજીવિકામાં દુર્બળ હોય, તે તેનામાં વેપારકળા (આવડત) હેય તથા જે તે ધનને નાશક (ઉડાઉ) ન હોય, તે કઈ પણ વ્યવસ્થા (લેખ, સાક્ષી કે થાપણ વગેરે) કરીને સાધારણુદ્રવ્યથી પણ વેપાર માટે તેને . મૂળરાશિ (મૂડી) આપે. (૨૮૬૨ થી ૬૪) અને તે (વેપારની) કળારહિત હોય, તે પણ તેને (જરૂર કરતાં) અડધું કે એથે ભાગ વગેરે (આજીવિકા) આપે. અથવા જે તે વ્યસનથી હણાયેલે (વ્યસની), કલહાર કે ચાડી ખેર ન હય, હાથ-કચ્છ વગેરેમાં શુદ્ધ (ચોર કે લંપટ વગેરે) ન હોય, (કન= ) સ્વીકારેલું પાળનારે, દાક્ષિણ્ય ગુણવાળે અને વિનયરૂપી ધનવાળે (વિનીત) હેય, તે તેને જ નેકરના કે બીજા કેઈ સ્થાને રાખો. (૨૮૬૫-૬૬) સમાનધમી (સાધર્મિક) પણ નિચે વિપરીત (તે ગુણોથી રહિત) હેય. તેને રાખવાથી નિયમ લેકમાં પિતાની અને શાસનની પણ નિંદા થવાનો સંભવ છે. (૨૮૬૭) શ્રાવકદ્વારની જેમ શ્રાવિકાહાર પણ એ પ્રમાણે જાણવું. માત્ર આર્યાઓની જેમ તેઓની પણ ચિંતા વિશેષતયા કરવી જોઈએ. (૨૮૬૮) એ પ્રમાણે કરતા ધીર તે શ્રાવકે શ્રી જિનશાસનના અવિચ્છેદ (રક્ષણ ) નિમિત્તે પરમ પ્રયત્ન કર્યો ગણાય. (૨૮૬૯) અથવા એમ કરવાથી તેણે સમ્યકત્વાદિ ગુણનું પક્ષપાતીપણું કર્યું ગણાય અને તેના દ્વારા જ સર્વ શાસન પણ પ્રભાવિત થયું ગણાય. (૨૮૭૦) (આ દ્વારમાં પ્રસંગનુસાર સાધર્મિક પ્રત્યે કેમ વર્તવું તે કહે છે.) .
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવક-શ્રાવિકાદ્વાર તથા પૌષધશાળા દ્વાર
૧દા - સાધર્મિક પ્રત્યેનું વર્તન-સ્વજન-પરજનના વિચાર વિના, સમાન જાતિવાળા કે ઉપકારી (અનુપકારી) વગેરે અપેક્ષા વિના જ “ સાથે ધર્મ કરનારા (હેવાથી) આ મારા (ધર્મ) બંધુઓ છે” એમ નિત્ય વિચારતે શ્રાવક (ધર્મના કે લગ્નાદિ) પ્રસંગમાં સાધમિકેનું સંસ્મરણ કરે (નિમંત્રે), તેઓને જોતાં જ સંભાષણ (કુશળ વાર્તાદિ પૃચ્છ) કરે અને સોપારી વગેરે ફળોથી પૂજન કરે. રેગાદિમાં સેવા (ઔષધાદિથી પ્રતિકાર) કરે, માર્ગે ચાલવાથી થાકેલાની (અંગમર્દન વગેરે) વિશ્રામણ કરે, તેઓના સુખથી પિતાને સુખી (માને), તેઓના ગુણની પ્રશંસા કરે, અપરાધને ( ને) છૂપાવે, વેપારમાં સીદાતાને અવશ્ય બહુગુણ લાભ થાય તેવા વેપારમાં જોડે (ધન કમાવરાવે), ધર્મકાર્યોનું મરણ કરાવે, દેને સેવતાં રોકે, અતિ મધુર વચનોથી (સત્કાર્યોની) પ્રેરણા કરે અને (ન માને તે) તેવાં કઠોર પણ વચનેથી વારંવાર નિચ્ચે પ્રેરણ કરે, (૨૮૭૧ થી ૭૫) પિતાનું સામર્થ્ય હોય તે આજીવિકાની મુશ્કેલીવાળાને ટેકે (સહાય) કરે, અત્યંત સંકટરૂપ ખાડામાં સપડાયેલાઓને પ્રતિકાર (ઉદ્ધાર ) કરે, સઘળાં ધર્મકાર્યોમાં ઉદ્યમ કરનારાઓને સતત સહાય કરે અને દર્શન જ્ઞાન-ચારિત્રમાં રહેલાઓને સમ્યક સ્થિર કરે. એમ ઘણા પ્રકારે સાધર્મિક વાત્સલ્ય કરતે શ્રાવક નિયમાં આ જગતમાં શાસનની સમ્યગુ વૃદ્ધિને (પ્રભાવનાને) કરે છે. (૨૮૭૬ થી ૭૮) એ રીતે (શ્રાવકધાર સાથે) પ્રસંગ પ્રાપ્ત શ્રાવિકાદ્વારને અર્થયુક્ત કહીને હવે પૌષધશાળા દ્વારને કહું છું. (૨૮૯)
૯. પૌષધશાળા દ્વાર-(રાજા વગેરે) ઉત્તમ માલિકના તાબાનાં તથા ઉત્તમ (સદાચારી) મનુષ્યોથી સમૃદ્ધ એવાં ગ્રામ, નગર, આકર વગેરેમાં પૌષધશાળા જે સડી– પડી હોય અને ત્યાં ભાવભીરુ, મહા સત્ત્વવાળા, નિત્ય કવિધ આવશ્યકાદિ સદ્ધર્મક્રિયાના રાગી, એવા શ્રાવકે વસતા હેય. (૨૮૮૦-૮૧) છતાં તથાવિધ લાભાંતરાય કર્મોદયના દોષથી ઉધમી છતાં જીવનનિર્વાહ (કુના =) કષ્ટ કાર્યો કરીને (મુશીબતે) કરતા તેઓ જેમ દીવામાં પડેલા (વિષ્ઠિત= ) બળેલી પાંખેવાળાં પતંગિયાં પિતાને ઉદ્ધરવા શક્તિમાન ન બને, તેમ પૌષધશાળાના ઉદ્ધારની ઈચ્છાવાળા પણ તેને ઉદ્ધરવા શક્તિમાન ન જ હોય, (૨૮૮૨-૮૩) તે પિતે સમર્થ હોય તે સ્વયં, અન્યથા ઉપદેશ કરીને બીજા દ્વારા અને એ એના અભાવે સાધારણુદ્રવ્યથી પણ તે પૌષધશાળાને ઉદ્ધાર કરાવે. (૨૮૮૪) એમ વિધિથી પૌષધશાળાને ઉદ્ધાર કરાવનાર તે ધન્યપુરુષ નિયમા બીજાઓને સત્યવૃત્તિન કારણ બને. (૨૮૮૫) (કારણ કે-) તેમાં ડાંસ, મચ્છર વગેરેને પણ નહિ ગણકારતા, પૌષધ-સામાયિકમાં રહેલા, સંવેગથી વાસિત બુદ્ધિવાળા (સંવેગી), એવા ધ્યાન-અધ્યયન કરતા શ્રાવકને જોઈને કેટલાક બેલિબીજને બાંધે (પામે) અને બીજા લઘકમીઓ એટલાથી જ સમ્યફ બેધને (પણ) પામે. (૨૮૮૬-૮૭) તેથી તેણે તીર્થની પ્રભાવના કરી ગુણરાગીઓની (ગુણપ્રાપ્તિ માટે) પ્રવૃત્તિ કરાવી, તીર્થને અવિચ્છેદ (રક્ષા) અને લેકમાં અભયદાનની ઘોષણા કરાવી. (૨૮૮૮) ( કારણ કે-) એનાથી જે પ્રતિબંધ પામે, તેઓ
૨૧
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદર
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વિર પહેલું નિયમા મેલના અધિકારી બને, તેથી તેઓથી થનારી હિંસાથી અન્ય જીવ બચી જાય. (૨૮૮૯) જે કે ઉપાસકદશા પ્રમુખ શાસ્ત્રોમાં પુરુષસિંહ આનંદ શ્રાવક વગેરે પ્રત્યેકને પિતા પોતાના ઘરમાં પૌષધશાળાએ કહી છે, તે પણ ઘણાઓની સાધારણ (એક) પૌષધશાળી કહેવામાં દેષ સંભવ નથી. (૨૮૯૦-૯૧) કારણ કે-ઘણાઓના મળવાથી પરસ્પર આચરેલા (વિનયાદ) સગુણ સવિશેષ ભાવિત થાય છે તે અનુભવસિદ્ધ છે. જેમ કે-(૨૮૯૨) પરસ્પર વિનય કરે, પરસ્પર સારણ–વારણાદિ કરવું, ધર્મકથા, વાચના, પૃચ્છનાદિ સ્વાધ્યાય કર, (૨૮૯૩) સ્વાધ્યાયથી થાકેલાઓની વિશ્રામણાદિ કરવું અને ધર્મબંધુ એવા તેઓને પરસ્પર સુખ-દુઃખ વગેરે પૂછવું. (૨૮૯૪) તૂટેલાં (ભૂલાયેલાં) સૂત્ર-અર્થ અને તદુભયને પરસ્પર સાંધવાં (પૂછીને મેળવવા), પિતે જેએલી કે સાંભવેલી સમાચારીને પરસ્પર સમજાવવી. (૨૮૫) પરસ્પર સાંભળેલા અર્થોને વિભાગપૂર્વક તે તે વિષયમાં સમ્યક સ્થાપવા (નિર્ણિત કરવા) અને શાસ્ત્રોક્ત વિધિનું પરસ્પર નિરૂપણ કરવું. (૨૮૬) એક પૌષધશાળામાં મળવાથી કેઈ હમેશાં કરી શક્તા હેય, કેઈ ન કરી શકતા હોય, તેવી ધર્મની વાતેની પરસ્પર પૃચ્છા થાય, જે કરી શકતા હોય તેઓની ઉપબૃહણા કરી શકાય અને જેઓને કરવી દુષ્કર હોય તેઓને તે વિષયમાં શાસ્ત્રવિધિ પ્રમાણે ઉત્સાહ વધારી શકાય, એમ પરસ્પર પ્રેર્ય-પ્રેરકભાવથી ગુણેને શ્રેષ્ઠ ઉદ્ભવ (વિકાસ) થાય. (૨૮૯૭–૯૮) એથી જ વ્યવહારસૂત્રમાં રાજપુત્રાદિને પણ એક પૌષધશાળામાં ધર્મના પ્રસંગે કરવાનું જણાવ્યું છે. (૨૮૯) એમ ઘણુ પણ ઉત્તમ શ્રાવકોને સધર્મ કરવા માટે નિચે (સર્વ સાધારણ ) એક પૌષધશાળા (કરવી) યોગ્ય છે. હવે અધિક કહેવાથી સર્યુ. (ર૯૦૦) ગુરુના ઉપદેશથી આ પૌષધશાળા દ્વાર કહ્યું. હવે દર્શનકાર્યદ્વારને કંઈક માત્ર જણાવું છું. (૨૦૦૧)
૧૦. દર્શનકાર્ય દ્વાર–અહી ચૈત્ય, સંઘ વગેરેનું અણધાયું તેવું કઈ વિશિષ્ટ કાર્ય કઈ પ્રસંગે આવી પડે, તે દર્શનકાર્ય સમજવું. (૨૯૦૨) તે અહીં અપ્રશસ્ત અને પ્રશસ્ત ભેદથી બે પ્રકારનું જાણવું. તેમાં જે ધર્મવિરોધી વગેરે દ્વારા થતું જિનભવનને કે પ્રતિમાને ભંગ, વગેરેને લગતાં તે તે કાર્યો પૈકી કોઈ કાર્ય ), અથવા ધમઢષીએ સંઘને કરેલા ઉપદ્રવ કે ક્ષોભરૂપ કાર્ય, તે અપ્રશસ્ત જાણવું. (૨૯-૩-૪) અને દેવ (દ્રવ્ય) સંબંધી આવક વગેરે કરાવવી, વગેરે તે સંબંધી પ્રશસ્ત જાણવું. આ બંને પ્રકારોમાં પણ પ્રાયઃ રાજા વગેરેનું દર્શન (મિલન) સંભવિત છે. (૨૦૦૫) તે રાજાદિને મળવાનું કાર્ય (૩વચાર= ) ભેટ વગેરે કર્યા વિના ન થાય, તેથી જ્યારે બીજા તરફથી તેવું ધન મળે તેમ ન હોય, તે ઊચિતને જાણ શ્રાવક સાધારણદ્રવ્યથી પણ તેને (વિવિજેv=) વિચારે (કરે). (૨૯૦૬) એમ કરવાથી આ લેકમાં કીતિ અને પરલોકમાં સદ્ગતિની પ્રાપ્તિ (વગેરે) ઉભયલકમાં થતા કયા કયા ગુણે (લાભ) તેને ન થાય? (૨૯૦૭) આ કાર્યમાં યથાયોગ્ય પ્રયત્ન કરતા તેણે ૧-ચૈત્ય, ૨-કુળ,
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર્શનકાર્ય દ્વાર ૩-ગણ, ૪-પ-૬-૭-સંઘ, ૮–આચાર્યો ૯-પ્રવચન અને ૧૦-શ્રત, એ સર્વનું પણ (કરણીય) કયું', (૨૯૦૮) કારણ કે સાધારણદ્રવ્યને ખર્ચ જિનભવનાદિ આ દેશમાં જ કરવાને કહ્યો છે. તેથી ધન્ય આત્માઓને જ નિચે આ વિષયમાં બુદ્ધિ પ્રગટે છે. (ર૯૦૯) અહીં કેઈને એવી કલ્પના થાય કે–આ દશ સ્થાને જિનકથિત સૂત્રમાં કયાંય કહ્યાં નથી અને (જિન સિવાય) બીજાનું કહેવું પ્રમાણભૂત નથી. (૨૦૧૦) તે તેને આ પ્રમાણે સમજાવે કે નિચે આ દશને સમુદિત (એકત્ર) કયાંય કહ્યાં નથી, પણ ભિન્ન ભિન્ન રીતે સૂત્રમાં ઘણા સ્થાને કહ્યાં જ છે. (૨૦૧૧) વળી સૂત્રમાં ચૈત્યદ્રવ્ય, સાધારણુદ્રવ્ય ઈત્યાદિ વચનેથી સાધારણદ્રવ્યને સ્પષ્ટ (જ૮) જણાવેલું જ છે. (૧૨) તે અર્થપત્તિએ તેને ખર્ચવાનું સ્થાન પણ નિચે કહ્યું જ છે. (એમ) કુશળ અનુબંધનું એક કારણ હેવાથી, ભવ્ય જીના હિત માટે, આગમના વિરોધ વિના (આગમના અનુસાર) અમે અહીં તે સ્થાનને જ જિનમંદિરાદિ રૂપે દશ પ્રકારે વિષયના વિભાગ દ્વારા સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે. (ર૯૧૩-૧૪) આ જિનમંદિરાદિ સ્થાનેમાં એક એક સ્થાનની પણ કરેલી સેવા પુણ્યનું નિમિત્ત થાય છે, તે તે સમગ્રની સેવાનું તે કહેવું જ શું? (૨૦૧૫) આ સાધારણ દ્રવ્ય (મેળવવા) માટે પ્રારંભ કરતાં આત્માને તે જ દિવસથી જિનમંદિરાદિ સર્વની સેવા (ચાલુ) થાય છે. (૨૯૧૬) કારણ કે તેને અનુબંધપૂર્વકને ચિત્તને રાગ, પ્રારંભથી જ એકીસાથે તેના વિષયભૂત સર્વ દ્રવ્ય, ક્ષેત્રે વગેરેમાં (પ્રજાતિ) પહોંચી જાય છે. (૨૯૧) માટે સર્વ રીતે વિચારીને સ્વવૈભવને અનુસાર કંઈક (પણ) પિતાના ધનથી જેઓ સાધારણુદ્રવ્યને એકઠું કરવા પ્રારંભ કરે છે, (૨૯૧૮) જેઓ અન્યાયાદિ કર્યા વિના વિધિપૂર્વક પ્રતિદિન એની વૃદ્ધિ કરે છે, અચલિત ચિત્તવાળા જે મહા સત્વશાળીએ (તેમાં મેહ કર્યા વિના) તેનું રક્ષણ કરે છે, (૧૯) અને જેઓ પૂર્વે કહેલા ક્રમથી નિચે તેને તે તે સ્થાને જરૂર પ્રમાણે ખર્ચે છે, તે ધીરપુરુષે તીર્થકરગત્રિકર્મને (પુણ્યને) બાંધે છે (૨૨૦) અને પ્રતિદિન તે વિષયમાં વધતા (માનસત્ર) અધ્યવસાયથી અધિકાધિક પ્રસન્નતાવાળા તે પુરુષે નિચે નારકી અને તિર્યચ-એ બે ગતિઓને રેકી દે છે. (ત્યાં ઉપજતા નથી.) (૨૯૨૧) વળી તેઓ કદાપિ અપયશનામકર્મ અને નીચ શેત્રને બંધ કરનારા થતા નથી, કિન્તુ સવિશેષ નિર્મળ એવા સમ્યક્ત્વરત્નના ધારક બને છે. (૨૯૨૨) સ્ત્રી અથવા પુરુષ જે પ્રારંભ થયા પછી પણ પિતાના (રિચૅ=) ધનને (સાધારણમાં) આપે છે, તે () નિયમા (ઉત્તરોત્તર) પરમ કલ્યાણની પરંપરાને પામે છે. (ર૯૨૩) આ ભવમાં પણ પિતાના યશસમૂહથી ત્રણેય ભુવનને ભરી દેતે પુણ્યાનુબંધી સંપત્તિને સ્વામી, પવિત્ર ભેગસામગ્રીવાળો (ભેગી) અને ઉત્તમ પરિવારવાળો બને છે (૨૯૨૪) અને પરભવમાં ઉત્તમ દેવ, પછી મનુષ્યભવમાં ઉત્તમ કુલિન પુત્ર થઈને ચારિત્રરૂપી સંપત્તિને અધિકારી તે અંતે સિદ્ધ પણ થાય છે. (૨૯૨૫) વધારે કહેવાથી શું ? જે તે ભવમાં તેને મેક્ષ ન થાય, તે ત્રીજાથી સાતમા ભવ સુધીમાં નિક થાય, પણ આઠમા ભવને ઓળંગે નહિ. (ર૯૨૬) વળી જેએ કેઈથી બુદ્ધગ્રાહિત થએલા,
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સવેગર ગશાળા ગ્રન્થના ગુજરાતી અનુવાદ દ્વાર પહેલુ
સાધારણુદ્રવ્યમાં મૂઢ મનવાળા, વ્યામાહથી પેાતાના પક્ષપાતને વશ (માત્ર ) જિનભવનમાં, અથવા જિનબિ ંબ, મુનિ કે શ્રાવક, વગેરે કોઈ એક જ વિષયમાં સાધારણુદ્રવ્યને ( ફ્રેશ'તિ= ) વ્યય કરે છે, પણ પૂર્વ કહેલા વિધિપૂર્વક જિનમ ંદિરાદિ સક્ષેત્રોમાં સમ્યગ્ વ્યય કરતા નથી, તેઓ પ્રવચનના વંચક ( દ્રોહી ) કુગતિને પામે છે, કારણ કેતેવી પ્રવૃત્તિથી તે શાસનના વિચ્છેદ ઈચ્છે (કરે) છે. (૨૯૨૭ થી ૨૯) એમ (પરિણામદ્વારમાં) કાલગિમન નામનુ' ત્રીજું પ્રતિદ્વાર પણ પ્રાસ'ગિક અન્ય વિષયા સહિત કહ્યુ`. હવે (મૂળ) પહેલા પરિક દ્વારના નવમા પરિણામદ્વારનુ ચાક્ષુ' પુત્રપ્રતિબોધદ્વાર કહેવાય છે.(૨૯૩૦)
નવમા પરિણામદ્વારમાં ચાથુ પુત્રપ્રતિબાધદ્વાર-પૂર્વ વિસ્તારથી કહ્યાં તે નિત્ય કૃત્યામાં નિશ્ચલ, નિજ એકાગ્ર ચિત્તવાળા (ગૃહસ્થ ), કેટલેક કાળ બ્યાધિરહિત (નિાગી ) પસાર થયા પછી, સોંપેલા) અધિકારમાં પુત્રની પરિણતિને ( સફળતાને ) લેવાથી સવિશેષ ( વધેલા ) ઉત્સાહવાળા, આરાધનાના અભિલાષી, પ્રગટેલા વૈરાગ્યવાળા, તે સુશ્રાવક, (પાતાના) અતિ ગાઢ રાગવાળા (અનુષ્ટુ=) વિનીત પુત્રને મેલાવીને સ'સાર પ્રત્યે વૈગ્રણ્ય પ્રગટે તેવી ભાષાથી આ પ્રમાણે સમજાવે. (૨૯૩૧ થી ૩૩) હે પુત્ર! આ સંસારની સ્વાભાવિક ભયંકરતાને જો, કારણ કેઆ સંસારમાં જીવાને પ્રથમ મનુષ્યપણું પણ દુલ ભ છે,જન્મ એ મરણને (સંચયારે=)દૂત છે અને સ`પત્તિ અત્ય’ત કષ્ટથી સાચવી શકાય તેવી પ્રકૃતિથી જ સધ્યાનાં વાદળાના રંગ જેવી ચપળ છે. (૨૯૩૪-૩૫) રોગરૂપી ભયંકર સર્વાં ક્ષણમાં પણ નિખ`ળ કરી દે છે અને સુખનો અનુભવ પણ વવૃક્ષના ખીજ જેવા અલ્પ છતાં મેટી આપદાઓવાળા છે (૨૯૩૬) પગલે પગલે પાછળ લાગેલી આપદાઓ પણ મેરુપ ત જેવડાં મોટાં અતિ દારૂણ દુઃખાને આપે છે. (૨૯૩૭) શ્રેષ્ઠ અને ઈષ્ટ સર્વાંસ ચાગા પણ નિશ્ચિત ભવિષ્યમાં નાશ પામનારા છે અને ઉત્પન્ન થતા મનારથાનું શત્રુ મરણ પણ આવી રહ્યું છે. (૨૯૩૮) એ પણ સમજાતુ' નથી કે-અહીથી મરીને પરલેાકમાં કચાં જવાનુ’ છે ? અને આવી સદ્ધર્મની સામગ્રી પણ પુનઃ દુલ`ભ છે. (૨૯૩૯) તેથી હે પુત્ર! જ્યાં સુધી હજુ પણ મારા આ શરીરરૂપ પિરાને જરારૂપી પિશાચણીએ ગ્રસિત કયું” નથી, ઇન્દ્રિયા પણ નિખળ થઈ નથી, (૨૯૪૦) જ્યાં સુધી ઉઠવા( બેસવા વગેરે ) ના ખળ− પરાક્રમમાં પણ વિકલતા આવી નથી, ત્યાં સુધી હુ' તારી અનુમતિપૂર્વક પરલેાકના હિતના માગ સ્વીકારું. (૨૯૪૧) કાનના વિવરને ( સાંભળવામાં ) કડવી અને વિયેાગસૂચક એવી વાણીને સાંભળીને પતતુલ્ય મોટી માંગરથી હણાયે વ્હાય તેમ, પત્થર પડ્યો હોય તેમ, મૂર્છાથી મિંચાએલાં નેત્રોવાળા, (સાવિત્રઇ=) તમાલવૃક્ષ સરખી ( શ્યામ ) મુખકાન્તિવાળા, શાકથી ગળતાં આંસુવાળા પુત્ર, પ્રગટેલા શેકથી તૂટતા અક્ષરવાળી ભાષાથી પાતાના પિતાને કહે છે કે–હે તાત ! અકાળે ઉલ્કાપાત સરખું (આવુ) વચન કેમ ખાલે છે ? (ર૯૪૨ થી ૪૪) આ જીવનમાં હજુ પ્રસ્તુત પ્રયેાજનને (સંયમનેા) કોઈ પણ પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયેા નથી, તેથી હું તાત ! આ વિચારથી હમણાં અટકી
૧૬૪
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિણામકારમાં ચોથા પુત્રપ્રતિબોધદ્વારનું સ્વરૂપ જાઓ! (૨૯૪૫) ત્યારે પિતા તેને કહે છે કે-હે પુત્ર! અત્યંત વિનયને વશવતી તું : ધોળા વાળવાળા મારા મસ્તકને કેમ જેતે નથી? (૨૯૪૬) ખળભળેલાં હાડકાંના સમૂહવાળી મારી આ કાયારૂપી લાકડીને અને અલ્પ માત્ર પ્રયાસમાં જ ચલાયમાન થતી મારી દાંતની પંક્તિને પણ કેમ નથી જેતે? (૨૯૪૭) હે પુત્ર! શું જોવામાં તેનેબલિય=) નિર્બળ (તેજહીન) થએલાં બે નેત્રોને અને લાવણ્યશૂન્ય વળિયાં (કરચલિયે) વાળી શરીરની ચામડીને પણ તું શું નથી જેતે? (૨૯૪૮) અને હે પુત્ર! પશ્ચિમ દિશાને આશ્રિત (આથમતા) સૂર્યના બિંબની જેમ (તેજરહિત), પરમ પરાક્રમી સાધ્ય એવાં કાર્યો માટે પ્રગટ સંદેહવાળા (અશક્ત), ભ્રષ્ટ થયેલી શ્રેષ્ઠ શોભાવાળા આ મારા શરીરને પણ શું તું નથી
તે?, કે જેથી પ્રસ્તુત પ્રયજનના પ્રસંગને માટે અકાળ કહે છે? (૯૪૯-૫૦) જિનધર્મયુક્ત મનુષ્યપણું પામીને ગૃહસ્થને નિચે આ ઉચિત છે, કે જે (શમ્યુથર=) અપ્રમત્ત જીવન જીવવું અને અંતે અભ્યઘત મરણે મરવું. (૨૯૫૧) અહા હા! મનને વશ કરીને જેણે ઈન્દ્રિયેનું દમન ન કર્યું, તેનું મળેલું મનુષ્યપણું પણ નિષ્ફળ ગયું. (૫૨) તેથી હે પુત્ર! પ્રસન્ન થઈને અનુમતિ આપ! (કે જેથી) હું હવે પુરુષના આચારને અનુરૂપ માર્ગને અનુસરું ! તે સાંભળીને પુત્ર કહે છે કે-હે તાત ! તમારું ત્રણ લોકને આશ્ચર્ય ઉપજાવે તેવું શરીરનું આ સુંદર રૂપ કયાં? અને તેને નાશ કરવામાં કારણભૂત આ તમારી (ચિંતિચં= ) ભાવના કયાં? (૨૫૩-૫૪) આ તમારી અતિ કમળ કાયા ચારિત્રની કણક્રિયાને કેમ સહન કરશે? તીવ્ર તાપને તે વૃક્ષ સહન કરે, કમળની માળા નહિ. (૨૯૫૫) જે પંડિતપુરુષ છે, તે નિચે જે વસ્તુ જ્યાં ઘટિત હોય, તેને ત્યાં કરે. શું કોઈ બાળક પણ કાષ્ટના કુંડામાં અગ્નિ સળગાવે? (ર૯૫૬) એમ નિચે તમારું આ આચરણ, મનહર લાવણ્ય અને કાન્તિથી શોભિત તમારા શરીરને નાશ કરનારું થશે. (૨૫૭) તેથી હે તાત! પિતાના બળ-વીર્યપુરુષાર્થ અને પરાક્રમને ક્રમશઃ (તે તે કાર્યો કરવા દ્વારા) સફળ કરીને (પછી તેને નાશ કરનારી આ) કષ્ટકારી પ્રવૃત્તિને સ્વીકારે. (૨૯૫૮) ત્યારે ધીમું હસવાથી સુંદર છે. ડેડ કંઇક ખુલતા હોય અને તેથી દાંતની શ્રેણી દેખાતી હોય, તેમ પુનઃ (પિતા) પુત્રને કહે છે કે-(૨૯૫૯) હે પુત્ર ! મારા ઉપર અતિ સ્નેહથી તું મુંઝાએલે છે, તેથી આવું બેલે છે, નહિ તે વિવેક છતાં આવું વચન કેમ હોય (નીકળે)? (૨૯૬૦) (હે પુત્ર !) ઉત્તમ લેકના હૃદયને સંતોષકારી એવું મનુષ્યજન્મમાં જે ઉચિત એવું કાર્ય મેં ( 7 ) સદા (આજ સુધી) શું નથી કર્યું ? તે તું સાંભળ! (૧૯૬૧) અનુરૂ૫ (ગ્ય) સ્થાને વ્યય કરવાથી લકમીને પ્રશંસાપાત્ર કરી (પ્રશસ્ત કાર્યોમાં વાપરી), સેપેલા ભારને ઉપાડવામાં સમર્થ ખાધવાળે એ તું પુત્ર પેદા કર્યો, તને ઉછેરીને સમર્થ બનાવ્યું.)(ર૯૯૨) વળી નિજવંશમાં થયેલા પૂર્વજોના માર્ગને અનુસર્યો (પા ), એમ (કૃતાર્થ ) કરવા
ગ્ય કરીને હવે પર કહિતને કરવા ઈચ્છું છું. (ર૯૬૩) વળી તે જે પૂર્વે મને અળવિર્ય-પરાક્રમનું સફળપણું કરે વગેરે જણાવ્યું, તે પણ યોગ્ય નથી, કારણ કે હે વત્સ!
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી રંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : હાર પહેલું
પુરુષને ધર્મ કરવાને પણ કાળ તે જ છે કે જ્યારે સમસ્ત કાર્યો માટેનું સામર્થ્ય વિદ્યમાન હોય! (ર૯૬૪-૬૫) કારણ કે-ઈન્દ્રિયેના પરાક્રમ હોય ત્યારે નિષ્પા૫ સામર્થ્યના ગે પુરુષ સઘળથે કર્તવ્યો કરવામાં સમર્થ થઈ શકે છે. (૨૯૬૬) જ્યારે તે સર્વ ઇન્દ્રિયની વિકલતાને કારણે નિર્બળ શરીરવાળે અહીં ઉભે પણ થઈ શકે નહિ, ત્યારે તે કરવા યોગ્ય શું કરી શકે? (૨૬૭) નિચે જે ધર્મ, અર્થ અને કામ (પુરુષાર્થો) તરૂણપણામાં કરી શકાય છે, તે જ પુરુષાર્થો પાકી વયવાળાને પર્વતની જેમ દુલધ (કઠિન) બની જાય છે. (૨૯૬૮) તેથી જિનવચન દ્વારા તત્ત્વને જાણકાર પુરુષને સર્વ ક્રિયાઓમાં સજજ એ બળને સમૂહ હોય ત્યારે ધર્મને ઉદ્યમ કરે યોગ્ય છે. (૨૯૬૯) વીર્યથી સાધ્ય તપ પણ માત્ર શરીર દ્વારા સિદ્ધ ન થાય. (બળ-વીર્ય-પરાક્રમ જોઈ એ.) પર્વતને તે વજી તેડી શકે, માટે ગળે કદાપિ ન તોડે. (૨૯૭૦) તેમ સામર્થ્યથી રહિત મનુષ્ય કંઈ પણ ન કરી શકે. માટે બળ–વયંવાળો છું ( ત્યાં સુધી) બુદ્ધિને ધર્મમાં વાળવા ઈચ્છું છું. (૨૯૭૧) તથા તે વિજ્ઞાન છે, તે બુદ્ધિને પ્રકર્ષ છે અને બળ–સામર્થ્ય પણ તે છે, કે જે એકાન્ત આત્મહિતમાં જ ઉપયોગી બને! (ર૯૭૨) તેથી હે પુત્ર! મારા મનવાંછિત કાર્યમાં અનમતિ આપીને, તું પણ સ્વયં ધર્મ મહોત્સવને કરતે આ લેકનાં કાર્યોને કર ! (૧૯૭૩) કારણ કે-ધીરપુરુષ સદ્ધર્મક્રિયાથી રહિત એક ક્ષણ પણ જાય, ત્યારે પ્રમાદરૂપી મજબૂત દડવાળા લૂંટારાઓથી પિતાને લૂંટાએલે માને છે. (ર૭૪) જ્યાં સુધી હજી જીવન લાંબુ સમર્થ છે, ત્યાં સુધી બુદ્ધિને સદ્ધર્મમાં જોડવી જોઈએ. તે જીવન (Rીf=) ટૂંકું થયા પછી શું કરી શકાય? (૨૯૭૫) માટે ધર્મપ્રસંગમાં ઉદ્યમ કર જ જોઈએ, તેમાં પ્રમાદ નહિ કરે, કારણ કે-મનુષ્ય જે સદ્ધર્મમાં રક્ત હોય, તે જીવન સફળ થાય છે. (૨૯૭૬). જેઓ નિત્ય ધર્મમાં રક્ત છે, તે મનુષ્ય મરવા છતાં જગતમાં જીવતા જ છે, પણ જે પાપના પક્ષવાળા છે, તેઓને જીવતા પણ મરેલા જ માનવા. (૨૭૭) માટે હે પુત્ર! જન્મ, જરા અને મરણને નાશ કરનારૂં ધર્મરૂપી રસાયણ સદા પીવું જોઈએ, કે જેને પીવાથી મનની પરમ શાન્તિ થાય છે. (૨૭૮) તેથી હે પુત્ર! પ્રયત્નપૂર્વક ધર્મધ્યાનથી મનને, તેના આચરણથી મનુષ્યજન્મને અને પ્રથમ પામીને મૃત(જ્ઞાન)ને પ્રશંસનીય કર! (૨૯) ઈત્યાદિ વચનેથી પ્રતિબધ કરાયેલે પુત્ર પિતાને પરલોકના હિતની (કૃત્તિ=) પ્રવૃત્તિ માટે અનુમતિ આપે. (ર૯૮૦) એ રીતે પુત્રપ્રતિબંધ નામનું ચોથું પિટાદ્વાર મેં કહ્યું. હવે સુસ્થિતઘટના (સદાચારી મુનિઓની પ્રાપ્તિ) નામનું પાંચમું પિટાદ્વાર કહું છું. (ર૯૮૧)
. નવમા પરિણુમદ્વારમાં પાંચમું સુસ્થિતઘટનાદ્વાર–પછી મહા મુશીબતે (અનિચ્છાએ) પણ પુત્રે અનુમતિ આપેલ, પ્રતિસમય ઉત્તરોત્તર વધતા વિશુદ્ધ પરિણામવાળ અને (હવે અમારે નાશ કરશે”—એવી) પિતાના વિનાશની શંકાથી રાગ-દ્વેષ શત્રએએ છેડી દીધેલ તથા “ગ્ય સમજીને તુર્ત પ્રશમથી મરણ કરાતે (પ્રશમને
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિણામહારમાં પાંચમું સુસ્થિતવાર પામે), પૂર્વે બાંધેલા કમરૂપી કુલ પર્વતને શૂરવામાં વાતુલ્ય એવા ( અw= ), મોટા (સર્વવિરતિ) ચારિત્રની આરાધના માટે ઉજમાળ એવા ચિત્તથી પ્રાર્થના (પ્રેરણ) કરાતે (ચારિત્ર માટે ઉત્સાહી ચિત્તવાળે), સંસારમાં ઉત્પન્ન થતી સમસ્ત વસ્તુઓની વિગુણતાને વિચારતે તથા કર્મની લઘુતા થવાથી શુભ સ્વપ્નને જેતે, જેવાં કે નિચે આજે મેં પવિત્ર ફળ, ફૂલ અને શીતળ છાયાવાળા શ્રેષ્ઠ વૃક્ષને પ્રાપ્ત કર્યો અને તેની છાયા વગેરેથી હું અતિ આશ્વાસન પાયે, તથા કેઈ મહાપુરુષે મને સ્વભાવે જ ભયંકર એવા અપાર સમુદ્રમાંથી હાથને ટેકે આપીને પાર ઉતાર્યો, વગેરે સ્વપ્ન જેવાથી હર્ષને વશ વિકસતી
મરાજવાળે તે અધિગત પુરુષ આશ્ચર્ય પૂર્વક જાગે થકો આ રીતે વિચારે કે-(૨૯૮૨ થી ૮૮) આવું વન મેં કદી જોયું નથી, સાંભળ્યું નથી અને અનુભવ્યું પણ નથી, તેથી હું માનું છું કે-(હ) મારુ કંઈ પણ કલ્યાણ થશે. તે પછી કાળક્રમે વિચરતા કઈ પણ તેને પુણ્યપ્રકર્ષથી ખેંચાઈને આવ્યા હોય તેમ, પૂર્વ જેને શોધતા હતા તેવા સુસ્થિત (સુવિહિત) આચાર્યને આવેલા સાંભળીને તે વિચારે છે કે તેઓના આવવાથી નિચે હવે મારું શું શું કલ્યાણ નહિ થાય ? અથવા સિદ્ધાન્તના કયાં રહસ્યને હું નહિ સાંભળું ? (૨૯૮૯ થી ૯૧) વળી પૂર્વે સાંભળેલાં તત્ત્વને (પણ હવે) હું સ્થિરપરિચિત કરીશ, એમ ચિંતવતે, હર્ષના ભારથી ભરેલાં સર્વ અંગેવાળે ગુરુની પાસે જાય (
૨૨) અને આનંદના આંસુથી ભરેલાં નેની (વિરાક) નજરવાળે, (તેવી નજરથી દર્શન કરતો) ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરીને, પછી મસ્તકથી પૃથ્વીતળને સ્પર્શતે તેઓના પગમાં પડે (નમસ્કાર કરે). (
૨લ્ડ) તે પછી (તેઓના) શરીરની સેવા કરીને તેમની પાસેથી સિદ્ધાન્તના રહસ્યને સાંભળે અને આ ગુરુ, એ જ મેં સ્વપ્નમાં જેએલે ઉત્તમ ફળવાળો મોટો વૃક્ષ છે, સ્વપ્નમાં જેએલા મને સમુદ્રમાં હાથને ટેકે આપનારા પણ તે આ (ગુરુ) જ છે, એમ ચિંતવને પ્રસંગ પામીને ગુરુને કહે કે-(૨૯૪-૯૫) હે ભગવંત! અતિ ફેલાતા મિથ્યાત્વરૂપી જળપ્રવાહથી ભરપૂર પ્રત્યક્ષ દેખાતા મહા ભયંકર મોહનાં સેંકડો મેટાં આવર્તાથી (જમીએથી) ભરેલા, સતત મરણ–જન્મરૂપી મેટાં મજાથી ક્ષુબ્ધ કિનારાવાળા, પ્રતિસમય ભમતા ઘણા રેગ-શોકાદિ મગરે અને સાઁથી વ્યાપ્ત, સ્વભાવે જ ગંભીર (ઉંડા), સ્વભાવે જ અપાર છેડા વિનાન), સ્વભાવે જ ભયંકર અને (અપત્તમુત્ર) કિનારારહિત, એવા આ સંસારસમુદ્રને પાર પામવા આપના દ્વારા પ્રવજ્યારૂપી વહાણમાં બેસીને હે મુનિનાથ ! હું (નિર્ધામક) પાર ઉતારનારા એવા (આપના ) હાથના ટેકાને ઈચ્છું છું. (૨૯૬ થી ૯૯) પછી વિકસતી અત્યંત કરુણાથી ભરેલાં પિચવાળી અને અંતરમાં ઉછળતા અનુગ્રહથી વિકાસવાળી, એવી દષ્ટિથી અનુગ્રહ કરતા હોય તેમ, સમસ્ત તીર્થોનાં જળસ્થાનની જેમ (તેનાં) (દૂતાવં'= ) પાપને ઘેતા ધર્મગુરુ મધુર વાણીથી તેને આ પ્રમાણે ઉત્તર આપે. (૩૦૦૦-૩૦૦૧) હે ભે ! દેવાનુપ્રિય ! સમસ્ત સંસારસ્વરૂપના જાણ, શત્રુના પક્ષપાતી એવા સર્વ વિષયેની અભિલાષાના ત્યાગી, આશંસા (આશા)રૂપી કાદવથી રહિત (નિર્મળ) ચિત્તવૃત્તિવાળા, પ્રમાદને જીતનારા, પ્રતિક્ષણ વધી રહેલી
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રન્થનો ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર પહેલું પ્રશમરસને પીવાની તૃષાવાળા અને (શાસ્ત્રવિધિ) જ્ઞાન-ક્રિયાથી ઉત્તમ મરણકાળને પરમ ઓચ્છવના રથાને સ્થાપનારા (મરણને મહત્સવરૂપ માનતા), એવા તારે આ પ્રસંગે (હવે, એમ કરવું (દીક્ષા લેવી) તે અત્યંત ગ્ય છે. (૩૦૦૨ થી ૪) હે મહાયશ! ઉત્સાહી તું માત્ર પૂર્વે સ્વીકારેલા ગુણના (વ્રતાદિના) અતિચારોની આલેચના કરીને પછી મનથી ઈચછેલી નિર્દોષ પ્રવજ્યાને કર ! (૩૦૦૫) ચિરકાલ સેવેલા ઉત્તમ ગૃહસ્થ ધર્મનું કળા ગૃહસ્થ આ રીતે (પ્રવજ્યા કરીને અથવા મરણપ્રસંગે સંથારારૂપી દીક્ષાને સ્વીકારીને મેળવે છે (૩૦૦૬) અને તે દીક્ષાની કે સંથારાની પ્રાપ્તિ ન થાય, તે પણ ઉત્તમ મુનિની જેમ સર્વસંગેને (સંબંધને) તજીને સામાયિક(સમ)ભાવમાં પરિણત થએલા તે ભક્તપરિણા (અનશનને) સ્વીકારે છે. (૩૦૦૭) (તે સાંભળીને) “( હિંગ) (આપની) હિતશિક્ષાને હું ઈચ્છું છું”—એમ કહેવાદ્વારા ગુરૂની હિતશિક્ષાનું બહુમાન કરીને, ઘણા કાળે વાંછા પૂર્ણ થવાથી તે કંઈક ખેદપૂર્વક કહે કે-(૨૦૦૮) હે ભગવંત! (અહ હ) ખેદજનક છે કે તમારું દર્શન તે દૂર રહ્યું, પણ આટલે બધે કાળ નિપુણ્યક મેં ક્યાંય (આપને) જાણ્યા પણ નહિ, (૩૦૯) અથવા કલ્પવૃક્ષનું દર્શન, છાયા, સેવા વગેરેને સંભવ તે દૂર રહે, તેની પીછાણ પણ નિપુણ્યકને કેમ થાય? (૨૦૧૦) પૃથ્વીની સકળ પ્રજાને પ્રગટપ્રતાપી (પ્રકાશ) એ પણ સૂર્ય જેમ સ્વભાવે તામસી પક્ષીઓના સમહને (ઘુવડને) નિત્ય અવિજ્ઞાત ( અષ્ટ) જ હોય છે, તેમ મેહથી એકાન્ત મહા તામસી પ્રકૃતિવાળાં અને અત્યંત નિર્ગુણ એવા મને પણ છે સ્વામિન! તમે ક્યી રીતે દેખવામાં આવે ? (૨૦૧૧-૧૨) હે પ્રભુ! મેહથી મલિન એવા મારે જ આ દેશ છે, તમારે નથી. ઘુવડને ન દેખાય છતાં સૂર્ય તે પ્રગટ છે જ. (૨૦૧૩) હે ભગવંત! પદે પદે અખલિત-વિસ્તારથી ફેલાતી અતિ મને હર કીતિના ભંડાર એવા આપને આ વિશ્વમાં
ક્યાં ક્યાં, કણે કણે જાણ્યા નથી ? (૩૦૧૪) જે કે (વાસાવવિહારી= ) વર્ષાઋતુ સિવાય શેષકાળમાં વિચરનારે (મુનિ) પોતાના ગુણોને કહેતા નથી. છતાં નહિ બોલતે જ તે ઓળખાય છે, કારણ કે-ગુણસમૂહની તે પ્રકૃતિ જ છે (ગુપ્ત રહેતા જ નથી). (૩૦૧૫) વર્ષાકાળના કદંબ પુછપને તેની વિશિષ્ટ ગંધથી જેમ ભમરા અને ભમરીઓ સેવે છે, તેમ તમે પણ હે નાથ ! (તમારા ગુણેથી) લેક વડે (સેવાઓ છે) (૨૦૧૬) અથવા અગ્નિ કયાં પ્રકાશ કરતો ન હોય? અથવા ચંદ્ર કયાં પ્રગટ ન હોય? તેમ તમારા જેવા સદ્ગુણી પુરુ કયાં પ્રગટ ન હોય? (૩૦૧૭) અગ્નિ તે પાણીમાં ( હોય છતાં) પ્રગટ ન થાય અને ચંદ્ર પણ વાદળથી ઢંકાએલે ન દેખાય, કિન્તુ હે પ્રભુ ! તમારા સરખા તે સદા સર્વત્ર પ્રકાશને કરે છે. (૩૦૧૮) વળી અત્યંત મહર પણ પુનમને ચંદ્ર (સૂર્યવિકાસી) કમળનાં વનેને આનંદ આપતા નથી અને રમ્ય પણ શરદતનો સૂર્ય (રાત્રિવિકાસી) કુમુદને આનંદ આપતા નથી. આપ તે હે ભગવંત ! મહા પ્રશમ વગેરે શ્રેષ્ઠ ગુણેના વેગથી સર્વ જીવરાશિને પણ પરમ સંતોષકારી છે. (૩૦૧૯-૨૦) વધારે
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમા પરિણામદ્વારમાં છઠું આલોચનાકાર કહેવાથી શું? આજે મેં (પાઠાંતર-સરામિણમાળા=) સ્વામિનું (ગુરુનું) સાચું સન્માન કર્યું', આજે જ મારી ભવિતવ્યતા અનુકૂળ થઈ (૩૦૨૧) આજે (મારે) વર્ધ્વપન થયું, આજે સઘળા ઓચ્છનું મિલન થયું, (એકીસાથે પૂરા થયે) દિવસ પણ (મારે), આજે કૃતાર્થ થયે અને આજે જ (પ્રભાત) મંગળ પ્રભાત થયું. (૩૦૨૨) આજે જ ચિત્તમાં આનંદ થયે, આજે જ પરમબંધુ શ્રી અરિહંતદેવને સંબંધ થયે, આજે જ જન્મ કૃતાર્થ થયે, આજે જ નેત્રો સફળ થયાં, (૩૦૨૩) આજે જ ઇચ્છિતની સમ્યફ પ્રાપ્તિ થઈ, આજે જ પુણ્યરાશિ સફળ થયે અને આજે જ લક્ષમીએ (સવં$= ) વાંછાસહિત (સભાવથી) મારી સામે જોયું, (૩૦૨૪) કારણ કે હે પાપરજને નાશ કરનારા મુનીન્દ્ર! હું આજે અત્યંત પુણ્યથી પ્રાપ્ત થનારા, નિષ્પાપ, એવા આપના ચરણકમળને પામે. (૩૦૨૫) એ પ્રમાણે સુસ્થિતઘટના નામનું આ પાંચમું પિટાદ્વાર કહ્યું. હવે છઠું આલે ચનાદ્વાર કહેવાય છે. (૩૦૨૬)
નવમા પરિણમદ્વારમાં છઠું આલેચનાદ્વાર-સદ્ગુરુએ કહ્યા પ્રમાણે આરાધના કરવા ઉજમાલ થએલે મહા સાત્વિક તે ઉત્તમ શ્રાવક (વિત્તિયાક) દુર્થાનને વશ આવું ન ચિંતવે કે-(૩૦૨૭) મેં વારંવાર અનેકશઃ ઘણા સદ્ગુઓની પાસે આલેચના પણ આપી અને પ્રાયશ્ચિત્તો પણ આચર્યા (પૂરા વાળી દીધાં). (૨૦૦૮) સઘળીય ક્રિયાઓમાં જયણાપૂર્વક વર્તતા એવા મારે (હવે, કંઈ થોડું પણ આલેચનાયોગ્ય નથી (એમ ન ચિંતવે ), (૩૨૯) કિતુ દુઃખે સમજી શકાય તેવા સૂક્ષમ પણ અતિચારની સંશુદ્ધિ માટે આ પ્રસંગે એક ચારિત્રના અતિચારોને ઉદેશીને આલેચના આપે. (૩૦૩૦) જ્ઞાન, દર્શન, તપ અને વીર્યએ ચાર આચારોની આલોચના તે સાધુની જેમ પ કહેલા વિધિથી આપે. તેથી દેશચારિત્રી (શ્રાવક) પહેલા વ્રતમાં પૃથ્વીના, પાણીના, અગ્નિના, વાયુના, પ્રત્યેક તથા અનંતકાયરૂપ બે પ્રકારની વનસ્પતિના તથા બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા જીની વિરાધનાના અતિચારને આલેચે (કહી સંભળાવે). (૩૦૩૧૩૨) તેમાં પૃથ્વી આદિ પાંચની પ્રમાદદોષથી કઈ રીતે જે જે સમ્યગૂ જયણા ન કરી તેને શાસ્ત્રવિધિથી આલેચે (૩૦૩૩) અને બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ ઈન્દ્રિવાળા જીવોને પરિતાપ વગેરે કરવાથી જે અતિચાર કે વ્રતને ભંગ થયું હોય, તેને (પણ) હિતને અથી ( વિજ્ઞ=) પ્રગટ જણાવે. (૩૦૩૪) મૃષાવાદવિરમણમાં અભ્યાખ્યાન વગેરેને, અદત્તાદાનવિરમણમાં દષ્ટિવંચનાદિને, ચોથા વ્રતમાં (સ્ત્રીઓને અને પુરુષને તુલ્ય રીતે) સ્વમમાં પણ વિજાતિ સાથે ક્રીડા કે અંગસ્પર્શ વગેરે, તથા સ્વપત્ની સિવાયની અન્ય સ્ત્રી સાથે હાંસી કે ગુપ્ત અંગને સ્પર્શ વગેરે, તથા વિવાહ, પ્રેમ કરે વગેરે (જે થયું હોય તે તે અતિચારેને આલેચે). (૩૦૩૫-૩૬) તથા ધન-ધાન્યાદિ નવવિધ પરિગ્રહ પ્રમાણમાં લાગેલા અતિચારને અને દિશિપરિમાણમાં પ્રમાણથી (=) અધિક ભૂમિમાં સ્વયં જવાથી કે બીજાને મેકલવાથી જે ક્ષેત્રાદિનું ઉલ્લંધન થયું હોય, તેને સમ્યગ્ર આલે. ૨૨
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું (૩૦૩૭) ઉપભેગ–પરિભેગમાં અનંતકાય, બહુબીજ વગેરેના ભજનથી લાગેલા. અતિચારોને અને કર્માદાનેમાં અંગારકર્મ આદિ ખરકને આલેચે. (૩૩૮) અનર્થદંડમાં તેલ વગેરેની રક્ષામાં કરેલા પ્રમાદને (અથવા પાંચ પ્રકારના પ્રમાદને) અને પાપપદેશ, હિંસક શસ્ત્રાદિનું પ્રદાન તથા જે અપધ્યાને કર્યું હોય, તેને સમ્યગ આલેચે (૩૦૩૯) સામાયિકવ્રતમાં (સચિત્તાદિના) સંઘટ્ટા વગેરેને, (મન-વચન-કાયાનું) દુપ્રણિધાન વગેરેને (છિનાળા) છેદન, ભેદન વગેરે (ઢંઢવાળ= ) ચરવળાની દાંડીને (કુતૂહલ વૃત્તિથી વારંવાર હલાવવી તથા (સગવડ છતાં) ન કર્યું હોય તે વગેરેને સમ્યગ આલેચે. (૩૦૪૦) દેશાવગાસિકમાં પણ પૃથ્વીકાયાદિના ભેગને સંવર (નિયમ) ન કર્યો હોય, અજયણથી વસ્ત્રો ધોયાં હોય વગેરે સર્વને સમ્યગ આલેચે. (૩૦૪૧) પૌષધવ્રતમાં શય્યા (સંથારો), સ્થડિલ વગેરેનું પડિલેહણ વગેરે જે જે ન કર્યું, (અવિધિથી કર્યું ) વગેરેને તથા પૌષધનું જે જે સમ્યગ પાલન ન કર્યું હોય, તેને પણ પ્રગટ આલેચે. (૩૦૪૨) અતિથિસવિભાગ વ્રતમાં સાધુઓને (સાધ્વીઓને) અશુદ્ધ કે અસુંદર ભાત-પાણી વગેરે આપ્યું, અથવા શુદ્ધ-સુંદર-કપ્ય વગેરે (ઉત્તમ) ભક્ત પાનાદિ દેવા છતાં ન આપ્યું, તેને પણ આલેચે. (૩૦૪૩) ધાર્મિક મનુષ્ય (શક્ય) અમુક અભિગ્રહને નિયમા ગ્રહણ કરવા જોઈએ, કારણ કે-અભિગ્રહ વિના રહેવું તેને ન ઘટે. (૩૦૪૪) છતાં (શક્ય) અભિગ્રહને સ્વીકારે નહિ, અથવા સ્વીકારેલાનું પ્રમાદથી ખંડન કરે, તો તે પણ આલેચે. આ આલોચના કરવાગ્ય અતિચારેને કહ્યા. (૩૦૪૫) એમ દેશવિરતિના અતિચારોને આલેચીને પછી લાગેલા તપ-વીર્ય-દર્શન સંબંધી અતિચારોને પણ નિચે સાધુની જેમ આલેચે. (૩૦૪૬) તથા સાધુ-સાધ્વીવર્ગમાં પ્લાનની ઔષધની ગષણ ન કરી કે શ્રી જિનમંદિરાદિમાં જે પ્રમાર્જનાદિ ન કર્યું (૩૦૪૭), શ્રી જિનમંદિરમાં જે શયન અને ખાન-પાન કર્યું કે હાથ, પગ વગેરે જોયાં, તે(સર્વ)ને આલેચે. (૩૦૪૮) તથા શ્રી જિનમંદિરમાં તંબોલભક્ષણને ગાળ, કફ, કલેષ્મ અને શરીરને મેલ નાખવે વગેરે કર્યું હોય, તથા ત્યાં (દેવદાર આદિ) કેઈ ને પકડે હોય અથવા (પાઠાંસાણશં= ) વાળને શેધવા (જુઓ વણવી) વગેરે. વાળ ઓળ્યા હોય, (૩૦૪૯) વળી શ્રી જિન મંદિરમાં અનુચિત આસને (અસભ્યતાથી) બેઠો હોય, વિકથા કરી હોય, તે સર્વને શ્રી જિનભક્તિમાં તત્પર ગૃહસ્થ પ્રગટ આલોચે. (૩૦૫૦) વળી રાગ વગેરેથી કઈ પ્રકારે પણ દેવદ્રવ્યથી જે (જીવન= ) આજીવિકા કરી હોય કે નાશ પામતા દેવદ્રવ્યની ઉપેક્ષા કરી હેય, (૩૦૫૧) શ્રી અરિહતે વગેરેની જે કઈ પણ અવજ્ઞા કે આશાતના કરી હોય, તે સર્વને પણ આત્મશુદ્ધિ કરવા સમ્યગ પ્રગટ જણાવે. (૩૦૫૨) વળી ધમી આત્માઓની નિત્ય ઉપવૃંહણ વગેરે કરણીય ન કર્યું અને મત્સર કર, દેને જાહેર કરવા વગેરે અકરણય કર્યું હોય, તે પણ સમ્યગ્ર આલેચે. (૩૦૫૩) વધારે કહેવાથી શું ? જે કંઈ પણ કયાંય (કયારે) પણ જિનાગમથી પ્રતિષિદ્ધ કાર્યને કર્યું, કરવાગ્યને ન કર્યું કે
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમુ‘ કાલરિજ્ઞાનદ્વાર અને મરણકાળ જાણવાના ૧૧ ઉપાયો
૧૭૧
કરવા છતાં સમ્યગ્ ન કર્યું, (૩૦૫૪) શ્રી જિનવચનમાં શ્રદ્વા ન કરી અને જે વિપરીત પ્રરૂપણા કરી, તે સઘળું ભવ્ય આત્માએ સમ્યગ્ આલાચવુ જોઈ એ. (૩૦૫૫) એમ છઠ્ઠું ગૃહસ્થ સંબધી આલેચનાદાન નામનું દ્વાર જણાવ્યું. હવે આયુષ્યપરિજ્ઞાનદ્વારને કંઈક માત્ર કહું' છું. (૩૦૫૬)
નવમા પરિણામદ્વારમાં સાતમુ કાલપરિજ્ઞાનદ્વાર-એમ જણાવેલા વિધિથી આલેચના આપ્યા પછી તે કોઈ ગૃહસ્થ સમગ્ર આરાધના કરવા સશક્ત અથવા કોઈ અશક્ત પણ હોય, (૩૦૫૭) તેમાં સશક્ત પણ કોઈ નિગી શરીરવાળા અથવા કાઇ રાગી પણ હોય, તે જ રીતે અશક્ત પણ એ પ્રકારના હોય, (૩૦૫૮) તેમાં અશક્ત કે સશક્ત જે મરણકાળની નજીક પહેાંચ્યા હોય, તે તે પૂર્વે કહેલા વિધિ પ્રમાણે તુ ભક્તપરિજ્ઞાને (અનશનને) કરે, (૩૦૫૯) અને ખીજાઓએ મરણને નજીક કે દૂર જાણીને તે કાળને ઉચિત હોય તે ભક્તપરિા વગેરે કરવુ ચેાગ્ય ગણાય. (૩૦૬૦) તેમાં મરણ નજીક છે કે દૂર એવા કાળનો વિભાગ જો કે સર્વજ્ઞ વિના સમ્યગ્ ન જાણી શકાય, દુષમકાળમાં તા વિશેષતયા ન જાણી શકાય, તે પણ તેને જાણવા માટે તે વિષયનાં શાસ્ત્રોના સામર્થ્ય યેાગે કેટલાક સ્થૂલ (મુખ્ય) ઉપાયાને હું જણાવુ છું. (૩૦૬૧-૬૨) જેમ વાદળથી વૃષ્ટિ, દીપકથી અંધારામાં રહેલા પદાર્થા, ધૂમથી અગ્નિ, પુષ્પથી ફળની ઉત્પત્તિ અને ખીજથી અંકુરાને જાણી શકાય છે, તેમ આ ( કહીશુ તે અગીઆર) ઉપાયાના સમૂહથી પ્રાયઃ બુદ્ધિમાનેાને મરણકાળ પણ જણાય છે. (૩૦૬૩-૬૪) એ ઉપાયે આ પ્રમાણે છે
મરણકાળ જાણવાના ૧૧ ઉપાચા-૧.દૈવત (દેવના પ્રભાવથી),ર. શકુનથી, ૩.ઉપશ્રુતિ(શબ્દ)થી, ૪. છાયાથી, ૫. નાડીથી, ૬. નિમિત્તથી, ૭. જયાતિષથી, ૮. સ્વપ્રથી, ૯.અ મગળ-મ ́ગળથી, ૧૦. યંત્રપ્રયાગથી અને ૧૧. વિદ્યાથી મરણકાળનું જ્ઞાન થાય છે.(૩૦૬૫)
૧ દેવતદ્વાર–જેમ કે—પ્રવર વિદ્યાના બળે વિધિથી અંગુઠામાં, ખડ્ગમાં, દપ ણમાં, કુંડામાં ( અથવા કુંડાળા ) વગેરેમાં ઉતારેલી કાઈ તથાવિધ દેવી પૂછેલા અને કહે. પરંતુ (આહવાન કરનારો) પુરુષ અત્યંત પવિત્ર થએલા અને નિશ્ચલ મનવાળા, વિધિપૂર્ણાંક તે દેવતાના આહ્વાનની વિદ્યાનુ સ્મરણ કરે. (૩૦૬૬-૬૭) તે વિદ્યા “ ૩ નવીરે ૪ ૪’–એ પ્રમાણે જાણવી. તેને સૂર્ય કે ચંદ્રનું ગ્રહણ હોય ત્યારે દશ હજાર ને આઠ વાર જાપ કરીને ( વિદ્યાને ) સિદ્ધ કરવી જોઈ એ. પછી કાર્યકાળ પ્રાપ્ત થતાં એક હજાર આઠ વાર જાપ કરવાથી (તે વિદ્યાની અધિષ્ઠાયિકા) અંગુઠા વગેરેમાં ઉતરે. (૩૦૬૮ -૬૯) તે પછી કુમારિકાદ્વારા વાંછિત અને (હકીકતને) નિ:સ ંશય જાણી શકાય. માત્ર આ (વિદ્યા) નિશ્ચલ સમ્યક્ત્વવાળાના વાંછિતને (પૂર્ણ) કરે. (૩૦૭૦) અથવા કોઈ તપસ્વીના ગુણાથી આકર્ષિત ચિત્તવાળી આ દેવી (વિશ્વમાં) તેવુ' કંઇ નથી, કે જેને સાક્ષાત્ ન કહે! તે મરણકાળ જણાવવા તે તેને કેટલું માત્ર છે? (૩૦૭૧)
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સ`વેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલુ
૨. શકુનદ્વાર-સાજો કે માંદો, આયુષ્યના જ્ઞાન માટે સ્વય` કે બીજા દ્વારા, શકુનને જીરો, તેમાં પ્રથમ (સNE) સાજાને માટે (કહીએ છીએ) તે દેવ-ગુરુને પ્રણામ કરીને, પરમ પવિત્ર થએલા, પ્રશસ્ત દિવસે ઘેર કે બહાર, શત્રુનના ભાવને ( ફળને ) સમ્યગ્ વિચારે. (૩૦૭૨-૭૩) * તેમાં સપ, ઉંદર, કૃમિયા, કીડા, કીડીઓ, ગીલી, વિછી વગેરેની વૃદ્ધિ અને (ઘરમાં) રાફડા (દા), ઉધેઈ, (ફાડા=) ભૂમિમાં નાનાં ગુમડાં જેવા ફાડા, ચીરાઢ, તડ વગેરે ત્રણવિશેષ અને માંકણુ, યૂકા ( જૂ ) વગેરેના અતિરેક (ઉપદ્રવ) થાય, (૩૦૭૪) (લૂતા=) કરોળિયા કે જાળ બનાવનારા જીવા, કરોળિયાની જાળા, ભમરીઓ, ઘરમાં ધાન્યના કીડા, લૂણ વગેરે વિના કારણે વધી જાય, તથા (લેવ’=) લિ'પણ વગેરે ફાટી જાય કે વર્ણ બદલાઈ જાય, તા ઉદ્વેગ, કલહ, યુદ્ધ, ધનના નાશ, વ્યાધિ, મરણ, સંકટ વગેરે અને (ઇન્નાઇન=) સ્થાનભ્રષ્ટતા કે વિદેશગમન થાય, અથવા અલ્પકાળમાં ઘર (શૂન્ય=) મનુષ્યરહિત બની જાય. (૩૦૭૫-૭૬) વળી કોઈ રીતે, કદાપિ, કયાંય પણ, સૂખે સૂતેલાને (નિદ્રા અવસ્થામાં) કાગડો ચાંચથી માથાના વાળના સમૂહને ચૂંટે(ખી'ચે), તે મરણ નજીક જાણવુ. (૩૦૭૭) અથવા જેનાં વાહન, શસ્ત્ર, પગરખાં અને છત્રને કે ઢાંકેલા શરીરને નિઃશંક રીતે કાગડો ફૂટે કે કાપે, તે પણ શીઘ્ર યમના મુખમાં જનારા જાણવા. (૩૦૭૮) એ આંસુથી પૂર્ણ` નેત્રવાળાં (ગાવા=) સામાન્ય પશુઓ અથવા ગાય-બળદ પગથી પૃથ્વીને સખ્ત ખાઢે, તેા તેના માલિકને કેવળ રોગ જ નહિ, મરણ પણ થાય. (૩૦૭૯) એ સજજ અવસ્થાવાળાને ( સાજાને ) અંગે કંઈક માત્ર શકુનસ્વરૂપ કહ્યુ' હવે ગ્લાન સબંધી કંઇક કહું છું તે સાંભળેા ! (૩૦૮૦) જો કુતરો પોતાના જમણા પડખે સુખને વાળીને પેાતાની પીઠના છેડે ચાટે, તે રોગી એક દિવસમાં મરે, (૩૦૮૧) જે છાતીને ચાર્ટ, તા એ દિવસ અને પૃચ્છને ચાટે તે ત્રણ દિવસ જીવે. એમ શ્વાનશકુનના જ્ઞાતાએ કહ્યું
છે. (૩૦૮૨) જો કુતરો નિમિત્તકાળે સવ અંગોને સંકોચીને સૂઇ રહે, તા જાણા કે ખીમાર તે જ ક્ષણે મર્યાં. (૩૦૮૩) અને કૂતરો એ કાન ધૂણાવીને અને પછી શરીરને વાળીને, જો ધૂણે ( ધ્રૂજે ), તા રાગી અવશ્ય મરે અને ઇન્દ્ર પણ તેની રક્ષા ન કરી શકે. (૩૦૮૪) ( વાઈય=) ખુલ્લા ( ફાડેલા ) મુખવાળા લાળને મૂકતા ( કુતરો જો ) એ નેત્રોને સી'ચીને અને શરીરને સ કે ચીને સૂઇ રહે, તે ( રોગીને ) યમપુરીમાં લઈ જાય. (૩૦૮૫) ખીમારના ઘર ઉપર જે કાગડાઓનું ટોળુ ત્રણેય સધ્યાએ મળેલુ દેખાય, જાણવું કે જીવના વિનાશ કરે. (૩૦૮૬) જેના શયનઘરમાં કે રસોડામાં કાગડાએ ચામડુ, દેરડુ, વાળ કે હાડકાને નાંખે, તે પણ શીઘ્ર મરે. (૩૦૮૭)
૩. ઉપશ્રુતિ(શબ્દશ્રવણ )દ્વાર-હવે અહીંથી દોષરહિત ઉપશ્રુતિદ્વારને કહેવાય
'૧૭૨
* આ અર્થો શબ્દાને લક્ષ્યમાં રાખાને લખ્યા છે, તત્ત્વથી તા એની સમજ તે તે વિષયના અનુભવીઓને સ ંભવે.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરણકાળ જાણવાના ઉપાય
૧૭૩ છે. તેમાં પ્રશસ્ત દિવસે, મનુષ્યને સુવાને સમય થયે છતે, ગુરુપરંપરાએ આવેલા અને આચાર્ય સહિત ગણ(ગ૭)ના મનને આનંદ ઉપજાવનારા એવા (સૂરિ) મંત્ર વડે, આચાર્ય ઉપગપૂર્વક બે કાનને મંત્રીને અથવા પંચનમસ્કાર વડે પણ દેવ-ગુરુને પ્રણામ કરીને, સુગંધી અક્ષત હાથમાં લઈને,વેત વસ્ત્રનું ઉત્તરાસંગ કરીને, આયુષ્યનાં પ્રમાણને જાણવા માટે નિશ્ચય કરીને, અનન્ય (એકાગ્ર) ચિત્તવાળા તે બંને કાનનાં દ્વારને બંધ કરીને, પિતાના સ્થાનથી નીકળીને, પ્રશસ્ત ઉત્તર-ઈશાનદિશા સન્મુખ કમથી અથવા પગે ચાલતા જઈને, ચંડાલ-વેશ્યા (અથવા વેશ્ય) કે શિલ્પીના (કારીગરના) મહેલલામાં, ચૌરમાં, ત્રણ માર્ગવાળા ચોકમાં કે ( -) તટ(કાંઠા)માં, વગેરે પ્રદેશમાં, સુગંધથી મનહર એવા અક્ષતને ફેંકીને, તે પછી ઉપકૃતિના (જે સંભળાય તે) શબ્દનું સમ્યગ અવધારણ (ધારણા) કરે. તે શબ્દ બે પ્રકારને હેય. (૩૦૮૮ થી ૯૪) એક અન્ય પદાર્થના વ્યપદેશવાળે અને બીજે તેના જ સ્વરૂપવાળો. તેમાં પહેલે ચિંતન દ્વારા સમજાય તેવું અને બીજે સ્પષ્ટ અર્થને જણાવનાર (હાય). (૩૦૯૫) જેમ કે-આ ઘરને થંભે આટલા દિવસે કે અમુક પખવાડિયા પછી કે અમુક માસ પછી અથવા અમુક વર્ષ પછી નિચ્ચે ભાંગશે કે નહિ ભાંગે, અથવા અસુંદર થશે, અથવા લાગેલે (અથડાયેલ) આ શીધ્ર ભાંગશે વગેરે. અથવા તે (આ) દી દીર્ઘકાળ રહેશે કે ટકરાએ શીધ્ર નંદાશે. (એમ પુલિંગ પદાર્થો અંગે શબ્દ સાંભળે, તે પુરુષને લાભ-હાનિકર્તા સમજવા.) (૩૦૯૯-૭) તથા પિઠિકા, દીવાની શિખા, કાષ્ટની પાત્રી વગેરે સ્ત્રીલિંગ પદાર્થો અંગેના શબ્દો અને લાભ-હાનિકારક જાણવા. ઈત્યાદિ અન્ય પદાર્થના વ્યપદેશવાળે ઉપથતિ શબ્દ સમજ. (૩૦૯૮) અને આ પુરુષ અથવા સ્ત્રી આ સ્થાનેથી જશે જ નહિ કે અમે જવા દઈશું નહિ, આ (પુરુષ) પણ જવાની ઈચ્છાવાળે નથી, (૩૯) અથવા તે બે-ત્રણ-ચાર દિવસમાં કે તે પછી અમુક આટલા દિવસે, પખવાડિયું, મહિને કે વર્ષ પછી અથવા તે પહેલાં (જશે અગર નહિ જાય) વગેરે, (૩૧૦૦) અથવા આ પુરુષ આજે જ ગમન કરશે, અથવા આ મોડા આદરથી વારંવાર રેકવા છતાં પણ જલ્દી જશે, કાશે નહિ, (૩૧૦૧) આજે જ રાત્રે અથવા કાલે કે પરમ દિવસે, નિચે આ જવાને ઉત્સુક છે, અમે પણ જલ્દી મેકલવાની ઈચ્છાવાળા છીએ, (૩૧૦૨) તેથી શીઘ જશે જ, વગેરે તસ્વરૂપવાળે ઉપકૃતિને બીજા પ્રકારને શબ્દ જાણ. એમ બંને પ્રકારના શબ્દને સાંભળીને (૩૧૦૩) તેને અનુરૂપ નિર્ધામક મુનિવર, અથવા તેણે મેકલેલે બીજે કઈ પણ તે ગ્લાનને ઉદ્દેશીને (તે પ્રસંગને) ઉચિત કાર્ય કરે. અથવા (બંધ કરેલા) કાનને ઉઘાડતાં તુર્ત જે કંઈ સાંભળે, તેનાથી પણ મરણકાળ નજીકમાં છે કે દૂર? એ કળાકુશળે (ઉપકૃતિના જાણ) સમજી શકે. (૩૧૦૪-૫) આ ઉપકૃતિદ્વાર કહ્યું. હવે છાયાતારમાં છાયાના ઘણા પ્રકારો છે, તે પણ અહીં સામાન્યથી જ કહુ છું. (૩૧૦૬).
૪. છાયાદ્વાર–આયુષ્યના જ્ઞાન માટે નિષ્ઠ. (સ્થિર)મન-વચનકાયાવાળો પુરુષ નિશે
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર પહેલું હંમેશાં પણ પિતાની છાયાને સારી રીતે જુએ. (૩૧૦૭) અને પિતાના પડછાયાના સ્વરૂપને સારી રીતે જાણીને તેના દ્વારા) શાસ્ત્રકથિત વિધિથી શુભ-અશુભને જાણે. (૩૧૦૮) તેમાંસૂર્યના તડકામાં, દર્પણ કે પાણી વગેરેમાં શરીરને આકૃતિ, પ્રમાણ, વર્ણ વગેરેથી જે (ચિત્ર) પડછાયો પડે, તેને નિચે પ્રતિછાયા (જાણવી).(૩૧૯)તે પ્રતિ છાયા જેની સહસા છેદાયેલી, ભેદાયેલી તથા સહસા આકૂળ ફેલાતી-વધતી),અથવા આકાર-માપ–વર્ણ વગેરેથી ન્યૂન કે અધિક (દેખાય), (૩૧૧૦) દેરડા જેવા આકારવાળી કે કંઠપ્રતિષ્ઠિત (ગળા સુધી) દેખાય, તે કહી શકાય કે-આ પુરુષ શીધ્ર ક્ષયને (મરણને) ઈચ્છે છે. (૩૧૧૧) વળી પાણીને કાંઠે ઉભેલે સૂર્યને પાછળ રાખીને (પાણીમાં) પિતાની છાયાને જેતે જે તૂટેલા (છૂટા પડેલા ) મસ્તકવાળી દેખે, તે (સુર્ય) તુ યમમંદિરે જાય. (૩૧૧૨) વધારે શું કહેવું? જે મસ્તક વિનાની કે ઘણું મસ્તકવાળી, અથવા પ્રકૃતિથી અસમાન (વિલક્ષણ) સ્વરૂપવાળી પિતાની છાયાને દેખે, તે શીધ્ર યમમંદિરે જાય. (૩૧૧૩) જેને છાયા દેખાય નહિ, તેનું જીવન દશ દિવસનું અને બે છાયાએ દેખાય તે બે જ દિવસનું જાણવું. (૩૧૧૪) અથવા બીજી રીતે નિમિત્તશાસ્ત્રોને જાણ, સૂર્યોદયથી અંતમુહુર્ત એટલે દિવસ ચઢયા પછી, અત્યંત પવિત્ર થએલે, સમ્યગૂ ઉપગવાળે, સૂર્યને પાછળ રાખીને પિતાને (કાયાને) નિશ્ચલ રાખીને, શુભાશુભ જાણવા માટે સ્થિર ચિત્તથી છાયાપુરુષને (પડછાયાને) જુએ. (૩૧૧૫-૧૬) તેમાં જે પિતાની તે છાયાને સર્વ અંગેથી અક્ષત (સંપૂર્ણ) જુએ, તે કુશળ (જાણવું); જે પગ ન દેખાય તે વિદેશગમન, બે સાથળ ન દેખાય તે રેગ, ગુહ્ય ભાગ ન દેખાય તે નિચે પત્નીને નાશ, પેટ ન દેખાય તે ધનને નાશ અને હૃદય ન દેખાય તે મરણ થાય. (૩૧૧૭-૧૮) જો જમણ-ડાબી ભુજા ન દેખાય તે ભાઈ અને પુત્રને નાશ જાણ, મસ્તક ન દેખાય તે છ માસમાં મરણ થાય, (૩૧૧૯) સર્વ અંગે ન દેખાય તે તુર્ત મરણ જાણવું. એ રીતે છાયાપુરુષ (પડછાયાથી) આયુષ્યકાળને જાણ. (૩૧૨૦) જે જળ, દર્પણ વગેરેમાં પિતાના પડછાયાને દેખે નહિ અથવા વિકૃત દેખે, તે નિચે યમરાજ તેની (સમવરી= ) સમીપમાં ભમે છે (એમ જાણવું ). (૩૧૨૧) એમ છાયાથી પણ સમ્યગૂ ઉપગપૂર્વક (જામ) પ્રયત્ન કરનાર કળાકુશળ પ્રાયઃ મરણના કાળને જાણી શકે. (૩૧૨૨)
૫. નાડીદ્વાર-હવે અહીંથી નાડીદ્વાર (કહેવાય છે) નાડીના જાણે પુરુષે ત્રણ પ્રકારની નાડી કહે છે. પહેલી ઈડ, બીજી પિંગલા અને ત્રીજી સુષુમણું. (૩૧૨૩) પહેલી ડાબી નાસિકાથી વહેતી, બીજી જમણ નાસિકાથી ચાલતી અને ત્રીજી ઉભય માર્ગથી ચાલતી, (એ ત્રણેય) નાડિના નિશ્ચિત (જ્ઞાનવાળો ) પ્રધાન (શ્રેષ્ઠ) ભેગી મુખને બંધ કરીને, નેત્રાને સ્થિર કરીને અને સર્વ (અન્ય) પ્રવૃત્તિ છોડીને, એવી અવસ્થામાં રહેલા લક્ષ્યને સ્પષ્ટ જાણે (૩૧૨૪-૨૫) ઈડા અને પિંગલા ક્રમશઃ (સ૮ =) અઢી ઘડી સુધી ચાલે અને સુષુમણ એક ક્ષણ માત્ર ચાલે. આ વિષયમાં અન્ય આચાર્યો કહે છે
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરણકાળ જાણવાના ઉપાય
૧૭૫
કે– (૩૧૨૬) છ દીર્ઘ સ્વરોના ઉચ્ચારના સમય જેટલે સ્વસ્થ અંગવાળા મનુષ્યને એક ઉચ્છવાસ અથવા એક નિશ્વાસ જાણ. તેટલા કાળને પ્રાણ કહે છે. તેવા ત્રણ સે સાઈઠ પ્રાણની એક બાહ્ય ઘડી થાય. તે પ્રમાણથી દડા નાડી સતત પાંચ ઘડી ચાલે અને પિંગલા તેનાથી છે પ્રાણ ન્યૂન ચાલે, એ છ પ્રાણ સુષુમણ ચાલે. (એમ ત્રણેય નાડીની દશ ઘડી થાય.) નાડીઓને આ પ્રવાહ પ્રતીત (પ્રસિદ્ધ) છે. (૩૧ર૭ થી ૨૯) એમાં ડાબીને ચંદ્રનાડી તથા જમણીને સૂર્યનાડી (પણ) કહી છે. હવે એને અનુસારે કાળજ્ઞાનના ઉપાયને કહું છું. (૩૧૩૦) પરમષિ ગુરૂએ કહ્યું છે કે-જે આયુષ્યના વિચાર પ્રસંગે પ્રાણને (વાયુ) પ્રવેશ થાય, તે. જીવિત અને નીકળે મરણ જાણવું. (૩૧૩૧) જેને ચંદ્રનાડીના કાળે સૂર્યનાડી અથવા સૂર્યનાડીના કાળે ચંદ્રનાડી, અથવા બંને પણ અનિયમિત ચાલે, તે છ માસ છે. (૩૧૩૨) જે ઉત્તરાયણના દિવસથી પાંચ દિવસ સુધી એકધારી સૂર્યનાડી ચાલે, તે જીવન ત્રણ વર્ષનું જાણવું, (૩૧૩૩) દશ દિવસ સુધી ચાલે તે બે વર્ષ જીવે અને પંદર દિવસ સુધી એકધારી ચાલે તે એક વર્ષ જીવે. (૩૧૩૪) વળી ઉત્તરાયણના દિવસથી જ જેને વશ દિવસ એકધારી સૂર્યનાડી ચાલે, તે છ માસ જ જીવે, (૩૧૩૫) જે પચીસ દિવસ સૂર્યનાડી ચાલ તે ત્રણ માસ, છવ્વીસ દિવસ ચાલે તે બે માસ અને સત્તાવીશ દિવસ ચાલે તે નિચે એક માસ જીવે. (૩૧૩૬) વળી ઉત્તરયણથી અઠ્ઠાવીસ દિન સૂર્યનાડી સતત ચાલે તે પંદર દિવસ જીવે, (૩૧૩૭) ઓગણત્રીસ દિવસ સૂર્યનાડી ચાલે તે નિચે દશ દિવસ જાણવા, ત્રીસ દિવસ ચાલે તે પાંચ દિવસ અને એકત્રીસ દિવસ ચાલે તે ત્રણ દિવસ જીવે. (૩૧૩૮) જે બત્રીસ દિવસ ચાલે તે બે દિવસ અને તેત્રીસ દિવસ ચાલે તે એક જ દિવસ જીવે. (હવે) બીજું પણ પ્રસંગાનુસાર કંઈક માત્ર સંક્ષેપથી કહું છું. (૩૧૩૯) સમગ્ર એક દિવસ સતત ચાલતી સૂર્યનાડી મનુષ્યના કંઇક ઉત્પાતને સૂચવે છે અને બે દિવસ ચાલતી ઘરમાં ગોત્રના ભયને જણાવે છે. (૩૧૪૦) જે સૂર્યનાડી ત્રણ દિવસ (સતત) ચાલે. તે તે ગામમાં અને ગેત્રમાં ભય જણાવનાર છે અને ચાર દિવસ વહેતી સૂર્યનાડી નિચે સ્વસ્થ અવસ્થાવાળા પણ ગીના પ્રાણ દેહને કહે છે. (૩૧૪૧) વળી જે પાંચ દિવસ સૂર્યનાડી સતત ચાલે, તો નિચે ગીના મરણને અને દિવસ સુધી સતત સૂર્યનાડી ચાલે તે રાજાના કષ્ટસાધ્ય વ્યાધિને સિદ્ધ કરે છે. (૩૧૪૨) સાત અહોરાત્ર ચાલતી સૂર્યની નિશ્ચિત (રાજાના) ઘોડાઓના ક્ષયને કહે છે અને આઠ દિવસ સતત ચાલે તે અંત પુરમાં ભયજનક કહી છે. (૩૧૪૩) વળી નવ દિવસ સતત વહેતી સૂર્યનાડી રાજાના મહા કલેશને, દશ દિવસ વહેતી રાજાના મરણને અને (રુદ્ર) અગિઆર દિવસ વહેતી (ત ત= ) દેશના–રાષ્ટ્રના ભયને કહે છે. (૩૧૪૪) બાર અને તેર દિવસ સતત વહેતી ક્રમશઃ અમાત્ય અને મંત્રીના ભયને જણાવે છે, ચૌદ દિવસ સુધી વહેતી (મંડલ= ) માંડલિક રાજાને નાશ કરે છે (૩૧૪૫) અને પંદર દિવસ સતત વહેતી સૂર્યનાડી સર્વ લેકના મહા ભયને કહે છે. આ સઘળું જેમ (સૂર્યનાડી અંગે) કહ્યું, તેમ ચંદ્રનાડી જે એ રીતે ચાલે તે પણ જાણવું. (૩૧૪૬) વળી
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
શ્રી સ`વેગ રંગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ
જેને સૂર્યનાડી ચાલતાં કારણ વિના પણ નિશ્ચે બાહ્ય-અભ્યંતર પદાર્થાંમાં પ્રકૃતિની આવી વિપરીતતા થાય. જેમ કે-સમુદ્રમાં અત્યંત પુર ( ભરતી ) આવતાં તેમાં દિવ્ય ( દૈવી ) શબ્દ સભળાય, ( કોઈના ) આક્રોશના શબ્દો સાંભળીને પ્રસન્ન થાય અને સુખકર ( અથવા મિત્રના ) શબ્દો સાંભળવા છતાં હ` ન થાય, (૩૧૪૭-૪૮) ઘ્રાણેન્દ્રિયપટુ છતાં શ્રૃઝાએલા દીવાની ગંધને જાણી ન શકે, ઉષ્ણમાં શીતળતાની બુદ્ધિ અને શીતળમાં ઉષ્ણતાના ભાસ થાય, (૩૧૪૯) નીલકાન્તિવાળી માખીઓની શ્રેણીઓથી જે (મધપુડાની જેમ સમગ્ર શરીરે ) ઢંકાઇ જાય અને જેનું મન અકસ્માત વિહ્વળ ( એષાકળુ' ) થાય, (૩૧૫૦) ઇત્યાદિ સૂર્ય નાડી ચાલતાં જૈને ખીજે પણ કોઈ પ્રકૃતિના વિપર્યાસ થાય તેનુ અવશ્ય શીઘ્ર મરણ થાય. (૩૧૫૧) એ રીતે ચદ્રનાડી ચાલતાં પણ જો પ્રકૃતિને વિપર્યાસ અનુભવાય. તે નિશ્ચે ઉદ્વેગ, રાગ, શાક, મુખ્ય માણસને ( અથવા માણસને) ભય અને માનહાનિ વગેરે થાય. (૩૧પર)
,
૬. નિમિત્તદ્વાર-નાડીદ્વાર કહ્યું. હવે ‘પૃથ્વીવિકાર ' આદિ આઠ પ્રકારના શ્રેષ્ઠ નિમિત્તદ્વારને પણ સામાન્યથી કહુ છું. (૩૧૫૩) જેને ચાલતાં, ઉભા રહેતાં, બેસતાં કે સૂઈ રહેતાં, નિમિત્ત વિના પણ તે ભૂમિમાં તે તે દુધપણુ કે જ્વાલા દેખાય કે ભૂમિ કાટે, ચૂરાય, (૩૧૫૪) અથવા કરુણ આક્રંદના (રુદનના) શબ્દ સંભળાય, ઈત્યાદિ સડસા ખીન્ને પણ કાઈ ભૂમિવિકાર દેખાય, તે છ માસમાં મરણ થાય. (૩૧૫૫) (પેાતાની નજરની ભ્રમણાથી ) જે ( પર= ) ખીજાના કેશામાં (ન હેાય છતાં ) ધૂમને કે અગ્નિના તણખા જો પ્રગટેલા દેખે, તેા ( જોનારા ) તુ મરે અને કુતરાંઓ હાડકાં કે મૃતકના અવયવને ઘરમાં દાખલ કરે તે ( પણું ) મરણ જાણવુ’. (૩૧૫૬) ( ૢ = ) વળી આ ગ્રંથમાં (દેદા=) પૂર્વ (ઉદ્યતવિહરમાં) રાજાને પણ આરાધક તરીકે ( પાઠાં॰ પલ્લિત્તો=) જણાવ્યા છે, તેથી તેને ઉદ્દેશીને પણ કેટલાક ઉત્પાતાને ક ૩. (૩૧૫૭) જો વાજિંત્રને વગાડયા વિના પણ શબ્દ થાય, અથવા વગાડવા છતાં શબ્દ ન થાય, પાણીમાં અને ( ગુમસ= ) લીલા ફળાના ગ'માં અગ્નિ પ્રગટે કે વિના વાદળે વૃષ્ટિ થાય, તે રાજાનું મરણુ ( જાણવુ' ). (૩૧૫૮) ઈન્દ્રધ્વજની (રાજ્યધ્વજની) ધ્વજા, તારણ (દરવાજાની કમાન), દ્વાર (મહેલના દરવાજે), સ્તંભ કે ઈન્દ્રકીલ ( દરવાજાને અવયવિશેષ ) વગેરે જો સસા ભાંગે−પડે, (તે) તે (પહ્યુ) રાજાનું મરણ જણાવે છે. (૩૧૫૯) જો સુંદર વૃક્ષામાં અકાળે ફૂલ-ફળા પ્રગટેલાં દેખાય અથવા (તે વૃક્ષા ) જ્વાળા અને ધૂમને છેડે ( એવુ' દેખાય ), તેા (ચં=) શીઘ્ર રાજાના વધ જાણવે. (૩૧૬૦) જો વાદળરહિત (નિળ) આકાશમાં રાત્રે કે દિવસે ઈન્દ્રધનુષ્યને દેખે, તા લાંબુ જીવે નહિ, આકાશમાં ગીતના શબ્દો સભળાય તા રાગ અને વાજિંત્રોના શબ્દો સંભળાય તે નિશ્ચે મરણ થાય. (૩૧૬૧) જો પવનની ગતિને અને સ્પશને જાણી શકે નહિ કે વિપરીત જાણે, અથવા એ ચ`દ્રને દેખે, તે તેને મરણની તૈયારીવાળા જાણવા. (૩૧૬૨) ગુદા, તાળુ, છા વગેરેમાં નિમિત્ત વિના અણધાર્યાં ( ુકુન્દુાળ = ) દુષ્ટ રીતે પ્રગટેલા મસાના (ફોડા
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરચુકાળ જાગવાના ઉપા યેચ
૭
વગેરેના ) અતિશય જો દેખાય, તે શીવ્ર મરણુ આવ્યું જાશુવુ. (૩૧૬૩) જેને નિમિત્તે ત્રિના જ જીવાના છેડે પહેલાં નહિ ોએવું એવુ કાળુ બિંદુ દેખાય, તે પણ એક માસ ઉપરાન્ત ન જીવે. (૩૧૬૪) અથવા કમવશવતી જેના ( દૃઢ = ) માટો અથવા સુંદર પણ સ્વર વિના નિમિત્તે અણુધાર્યાં કોઈ રીતે નિશ્ચે મૂળ સ્વભાવથી અતિ નીચા ( મદ-ધીમા ) પડે, અથવા ચઢે (ઉગ્ર–મોટો) અને, (૩૧૬૫) અથવા (જેના સ્વર) અતિ કરુણતા, દીનતા કે વરસતાને દેખાડે કે ('= ) અવાજ પકડાઇ ( ટુ ધાઈ) જાય, તે તે મનુષ્ય પણ નિઃસ ંદેહ અન્ય શરીરને પામે ( મરે ). (૩૧૬૬) જે (ઉત્તમ ) પુરુષને ભાલપૃષ્ઠ( કપાલ )માં અતિ લાંખી અને પહોળી ( સ્થૂલ ) એક, બે, ત્રણ, ચાર અથવા પાંચ રેખાએ થાય, તે અનુક્રમે ત્રીસ, ચાલીસ, સાઈઠ, એંશી અને સો વષઁ સુધી સુંદર (સુખી –સદાચારી) જીવન જીવે. (૩૧૬૭-૬૮) જે પુરુષનું' અંગ (સમગ્ર શરીર ) નિમિત્ત વિના સહસા સČથા મૂળ પ્રકૃતિને તજીને વિકાર દેખાડે ( વિકારી અને ), (f= ) કંપે, (લિન્ન= ) પસીના વળે અને થાકેલું જણાય, ઉપચારથી પણ જે ગુણને ન પામે (સુધર નહિં), તે પણ અકાળે કાળ(મરણ)ને પામ્યા જાણવા. (૩૧૬૯-૭૦) એમ મે’ આ નિમિત્તદ્વારને લેશરૂપે કહ્યું. હવે સાતમા જ્યેતિષદ્વારને કંઇક માત્ર કહું છું. (૩૧૭૧)
૭. જ્યાતિષદ્વાર ( તેમાં નિપુરુષ મનાવવા માટે) ( પુરુષની આકૃતિ કરીને ) શનિગ્રહ જે નક્ષત્રમાં હાય, તે નક્ષત્ર તેના મુખમાં સ્થાપવું ( લખવુ.), પછીનાં ચાર જમણા હાથે, પછીનાં ત્રણ ત્રણ જમણા-ડામા પગામાં, પછીનાં ચાર ડાબા હાથમાં, પાંચ હૃદયસ્થાને, ત્રણ મસ્તકે, નેત્રામાં છે અને પછીનાં બે ગુહ્ય ભાગમાં ( સ્થાપવાં ), એમ જણાવ્યું છે. એ પ્રમાણે નક્ષત્રની સ્થાપના વડે અતિ સુંદર નિપુરુષચક્રની સ્થાપના કરીને તેમાં પોતાનું જન્મનક્ષત્ર અથવા નામનક્ષત્ર જોવુ`. (૩૧૭૬ થી ૭૪) જો નિમિત્તકાળે તે શિનપુરુષના શુદ્ઘ દેશમાં રહ્યું ઢાય તથા સ`થા સૌમ્ય ગ્રહેાથી અલગ અને દૃષ્ટ હાય અને પાપગ્રહોની સાથે હાય તથા પાપગ્રહે તેને સ`પૂર્ણ દૃષ્ટિથી શ્વેતા ઢાય, તે તે સાજાનું પણ મરણ સૂચવે છે, તેા રાગીની શી વાત કરવી ? ( જુએ ચેાગશાસ્ત્ર પ્ર૦ ૫૧૯૭ થી ૨૦૦ ) (૩૧૭૫-૭૬) અથવા પ્રશ્નલનને અનુસારે બુદ્ધિમાનજ્યાતિષીના કહેવાથી સ્પષ્ટ મરણકાળ જાણવા. જેમ કે (૩૧૭૭) લગ્ન ઉદયને સ્પર્શતુ હોય. ( ઉડ્ડય પામતા લગ્નમાં) જો ક્રૂર ગ્રહેા (હિંદુન=) ચાથા સ્થાનમાં કે દશમા સ્થાનમાં હોય અને ચ ંદ્ર આઠમી કે છઠ્ઠી રાશીમાં હોય, તે રાગી નિશ્ચ મરે, અથવા લગ્નના સ્વામી ગ્રહ અસ્ત થએલા હાય તે પણ રાગી કે સાજો હોય તે પણ મરે. (જુઓ ચેગશાસ્ર-પ્ર૦-૫-૨૦૧૨૦૨) (૩૧૭૮-૭૯) ચંદ્રલગ્નમાં શનિ ખારમા સ્થાનમાં, મગળ નવમામાં અને સૂ આઠમામાં રહ્યો હોય અને જે બૃહસ્પતિ બળવાન ન હાય, તે તે રાગીના મરણને જણાવનારા છે. ( જુએ યાગશાસ્ત્ર-પ્ર૦ ૫-૨૩) (૩૧૮૦) જો ચંદ્ર દશમે રહ્યો હાય અને સૂ* ત્રીજા કે છઠ્ઠામાં રહ્યો હોય, તે મનુષ્ય નિઃસ'દેહ ત્રીજા દિવસે દુઃખપૂર્વક સરે.
૨૩
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭૮
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું
(જુઓ યેગશાસ્ત્ર-પ્ર. ૫-૨૦૪) (૩૧૮૧) વળી પાપગ્રહો ઉદયસ્થાનથી ચેથામાં કે (નિધન= ) બારમા સ્થાનમાં હોય, તે તે મનુષ્યને ત્રીજા દિવસે મરણ જણાવનારા છે. (જુઓ યેગશા પ્રવ-૫-૨૦૫) (૩૧૮૨) વળી ક્રૂર ગ્રહો ઉદયસ્થાનમાં હોય, અથવા પાપગ્રહ પાંચમા સ્થાનમાં રહ્યો હોય, તે નિઃસંદેહ નિરોગી પણ પાંચ (ગશાસ્ત્ર પ્રમાણે આઠ કે દ) દિવસે મરે. (જુઓ યોગશાસ્ત્ર-મ-પ-લેક ૨૦૬) (૩૧૮૩) અશુભ ગ્રહ જે ધન-મિથુનમાં અને (જ્ઞામિત્તે= ) સાતમા સ્થાને રહ્યા હોય, તે તે વ્યાધિને અથવા મરણને જણાવનારા છે. એમ સર્વજ્ઞ ભગવંતે કહેવું જાણવું. (જુઓ -શાહ-પ્ર.-૫શ્લેક ૨૦૭) (૩૧૮૪) એમ લેશ માત્ર કહીને તિષદ્વાર પણ કિંચિત્ વર્ણવ્યું. હવે સ્વપ્નદ્વારને પણ અલ્પ માત્ર કહું છું. (૩૧૮૫) '' ૮. સ્વપ્નદ્વાર-વિકરાળ નેવાળી વાનરી જે સ્વપ્નમાં કઈ રીતે આલિંગન કરે તથા દાઢી-મૂછના વાળને કે નખને કાપે, (એવું સ્વપ્ન દેખે) તે તુત મરણ (જાણવું). (૩૧૮૬) સ્વપ્નમાં (પિતાને) જે તેલ મસીથી ચાળેલા અંગવાળે, છૂટા (વિખરેલા) કેશવાળે, વઅરહિત અને ગધેડા કે ઊંટ ઉપર બેસીને દક્ષિણ દિશામાં જ દેખે, તે પણ શીવ્ર મરણ જાણવું). (૩૧૮૭) સ્વપ્નમાં રક્તપટવાળા તપસ્વીઓનું દર્શન અવશ્ય મરણ માટે થાય અને રાતા વસ્ત્રવાળે સ્વપ્નમાં સ્વયં ગીતગાન કરે તે પણ નિશ્ચિત મરે. (૩૧૮૮) જે સ્વપ્નમાં ઊંટ કે ગધેડાંથી જેડેલા વાહનમાં એકલે (સ્વયં ચઢે અને તે " અવસ્થામાં જ જાગે, તે મરણ નજીક જાણવું. (૩૧૮૯) જે સ્વપ્નમાં કાળાં વાવાળી અને કાળું વિલેપન કરેલા અંગવાળી નારી આલિંગન કરે–ભેટે, તે શીધ્ર મરણ (થાય). (૩૧૯૦) જે પુરુષ જાગતે છતાં નિત્ય દુષ્ટ સ્વપ્નને જુએ, તે એક વર્ષમાં મરે. આ સત્ય કેવલીકથિત છે. (૩૧૧) સ્વપ્નમાં (પ્રેત=) ભૂત કે મૃતકની સાથે સુરાને પીતા જેને શિયાળનાં બચ્ચાં ખીચે, તે પ્રાયઃ તાવથી મરણને પામે. (૩૧૨) સ્વપ્નમાં જેને વરાહ (ભંડ), ગધેડે, કુત, ઊંટ, વરુ અને પાડે વગેરે દક્ષિણ દિશામાં ખીચી જાય, તે શેષના રેગથી મરે. (૩૧૯૩) સ્વપ્નમાં જેના હૃદયમાં તાડ, વાંસ કે કાંટાવાળી વેલડી ઊગે, તે ગુલમના (બરોળના) દષથી નાશ પામે. (૩૧૯૪) સ્વપ્નમાં જ જવાળારહિત અગ્નિને તર્પણ કરતા, નગ્ન અને સર્વ શરીરે ઘીનું માલિશ કરેલા જે પુરુષના હદયરૂપી સરેવરમાં કમળ ઊગે, તે કેઢથી નષ્ટ શરીરવાળો શીઘ યમમંદિરે જશે. (૩૧૯૫-૯૬) વળી (સ્વપ્નમાં) રાતાં વસ્ત્રોને અને રાતાં પુષ્પને (પાઠાં. ધરે= ) ધારણ કરેલા, હસતા, જે (પુરુષને) એ ખીચે, તે રક્તપિત્તના દેષથી મરણને પામશે. (૩૧૭) સ્વપ્નમાં જે ચંડાળની સાથે (તેલ, ઘી વગેરે) ચિનગ્ધ વસ્તુનું પાન કરે, તે પ્રમેહના દોષથી મરશે અને (સ્વપ્નમાં ચંડાળની સાથે) જળમાં ડૂબે તે રાક્ષસ દેષથી મરે. (૩૧૯૮) વળી સ્વપ્નમાં ઉન્માદી, નાચતા, એવા જેને પ્રેત લઈ જાય, તે અંતકાળે ઉન્માદના દેશથી પ્રાણેને તજે. (૩૧૯) સ્વપ્નમાં ચંદ્ર-સૂર્યને નીચે પડતા જે દેખે, તે નેત્રરોગથી મરે અને
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭,
મરણકાળ જાણવાના ઉપાય સ્વપ્નમાં ચંદ્ર-સૂર્યનું ગ્રહણ દેખે તે (અમારી= ) મૂત્રકૃચ્છ રેગથી મરે. (૩૨૦૦) વળી સ્વપ્નમાં જે (જૂચ =) સેપારીનું કે (સવછીંક) તલસાંકળીનું ભક્ષણ કરે, તે તે જ પ્રકારે (વસંતે =) વર્તતે મરે અને જળ, તેલ્લ, ચરબી, મજજા વગેરેનું (સ્વપ્નમાં) પાન કરવાથી અતિસારના રેગથી મરે. (૩૨૦૧) જેનું સ્વપ્નમાં વાનર, ગધેડે, ઊંટ, બિલાડે, વાઘ, વરુ કે ભંડેની સાથે તથા પ્રેતેની કે શિયાળાની સાથે ગમન થાય, તે પણ જવાની (મરવાની) ઈચ્છાવાળે જાણો. (૩૨૦૨) વળી રાતાં પુષ્પવાળા, મુંડેલા, નગ્ન, જે પુરુષને સ્વપ્નમાં ચંડાલે દક્ષિણ દિશામાં લઈ જાય, (૩ર૦૩) વળી સ્વપ્નમાં જેના મસ્તકે વાંસની વેલડી વગેરેને ( ક) સંભવ થાય (ઉગે), પક્ષી માળે કરે, કાગડો, ગીધ, વગેરે (માથે) ચઢે (બેસે) તથા મુંડેલે દેખે, (૩૨૦૪) જેને સ્વપ્નમાં જ પ્રેત, (પિતાને મરે કઈ સંબંધી) પિશાચ, સ્ત્રી કે ચંડાલને સંગમ થાય, તથા નેતરના વેલાના, ઘાસના કે વાંસના જંગલમાં કે પત્થરવાળી અટવીમાં, અથવા કાંટાવાળા જંગલમાં, ખાઈ (ખાડા)માં કે સ્મશાનમાં જે શયન કરે, અગર (છાપ- પુત્ર) રાખમાં કે ધૂળમાં પડે, પાછું કે કાદવમાં ખૂટે અને શીઘ્ર વેગવાળા જળપ્રવાહ વડે તણાય, (૩ર૦૫-૬), તથા સ્વપ્નમાં રાતાં પુષ્પની માળાને પહેરે, વિલેપન કરે, વસ્ત્રભૂષા કરે તથા ગીત ગાય, વાજિંત્ર વગાડે કે નૃત્યક્રિયા કરે, (૩૨૦૭) સ્વપ્નમાં જેના અંગના (ગોત્ર) વ્યય (નાશ ) કે વૃદ્ધિ થાય, ગાત્રેનું અત્યંગન થાય તથા મંગળ વિવાહ, હત્યાદિ ક્રિયા થાય, (૩૨૦૮) જે સ્વપ્નમાં પકવાન વગેરે ભેજનને ખાય, જેને ઉલટી કે વિરેચન (ઝાડા) થાય, (ws) નાણુવિશેષ, કે લેહ (વગેરે કોઈ પણ ધાતુની) પ્રાપ્તિ થાય, ૩૨૦૯) સ્વપ્નમાં સર્વ અને વેલડીને વિસ્તારથી કે ઝાડની છાલથી વીંટે તથા જે (
તક) સ્વપ્નમાં જ કલહ કરે, તથા જેને બંધન કે પરાજય થાય, (૩૨૧૦) દેવમંદિર, નક્ષત્ર, ચક્ષુ, પ્રદીપ, દાંત વગેરે પડે અથવા નાશ વગેરે થાય, (પાછા) પગરખાને નાશ થાય અને હાથ-પગની ચામડીને પાત થાય (તૂટે), (૩૨૧૧) સ્વપ્નમાં અતિ કેપિત થયેલા પિત્રાઈ લેકેથી જેને તિરસ્કાર થાય, અથવા સહસા અતિ હર્ષ થાય, કે જેને (Tદયો ) વિશ્વાસભંગ થાય, (૩ર૧૨). તથા સ્વપ્નમાં જ રસોડામાં, માતા પાસે, ચિતામાં, રાતા પુપિના વનમાં, અતિ સાંકડ અંધકારમાં જેને પ્રવેશ થાય, (૩૨૧૩) સ્વપનમાં કાષાય (ગુરુ) રંગવાળાં વસ્ત્ર પહેરેલા, રાતાં નેત્રવાળા, એવા દંડધારીનું (ત્રિદંડીનું) કે નગ્ન કાળા મનુષ્યનું, મૂર્ખનું કે ક્ષુદ્રનું (હલકા મનુષ્યનું) દર્શન થાય, (૩ર૧૪) તથા જે સ્વપ્નમાં જ રાત્રિભેજન કરે, તથા પ્રાસાદ કે પર્વત ઉપરથી પડે, જે પુરુષને મો ગળે, (૩ર૧૫) અતિ કાળી કાયા અને વસ્ત્રોવાળી, અતિ પીળાં નેત્રોવાળી, વસ્રરહિત, વિકૃત આકારવાળી, ક્ષીણ ઉદરવાળી, અંતિ મેટા નખ અને રેમરાજીવાળી, તથા હસતી, એવી સ્ત્રીને જે સ્વપ્નમાં આલિંગન કરતી દેખે, વળી જેને અતીવ નીચ લેકે બોલાવે અને તે તેની પાસે) જાય, (૩૨૧૧) અથવા જે હાથીથી જોડેલા વાહનદ્વારા (ઉપાદિલો) પ્રેતની (મૃતકની) અથવા પ્રત્રજિતની (મુંડિત કેઈ શ્રમણની) સાથે ખિજડીનાં કે લીમડાનાં વક્ષેથી દુર્ગમ વિષમ
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
teo
શ્રી સ`વેગર ગશાળા ગ્ર‘થના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ‘
માવાળા) જંગલમાં પ્રવેશ કરે, (૩૨૧૮) તે સાજો પણ નિશ્ચે મરણને પામે અથવા દ્રબ્ય, (ક્ષેત્ર, કાળ) વગેરે મહા સ'કટને પામે અને રાગી તે નિયમા મરણને પામે, તે આા પ્રમાણે–(૩૨૧૯) એ (ઉપર કહ્યાં તે ) અતિ ભયકર સ્વપ્નાને જોઈ ને રાગી અવશ્ય મરે અને સાને કાઈ (મરણના) સંદેહને પામીને જીવે પણ ખરા. (૩૨૨૦) ૧. દેખેલા, રે. સાંભળેલા કે ૩. અનુભવેલા ભાવાનુ ૪. (વાત-પિત્તાદ્રિ) દ્વેષથી, ૫. કલ્પિત ભાવાનુ, ૬. ઈચ્છિત ભાવાનુ અને ૭. કમરૈના ઉદયથી આવેલુ, એમ સ્વપ્ન સાત પ્રકારે આવે છે. (૩રર૧) તેમાં પહેલા પાંચ પ્રકારનાં સ્વપ્ના નિષ્ફળ કહ્યાં છે. અંતિમ એ પ્રકારનાં જ સ્વપ્ના શુભાશુભ ફળનાં સૂચક જાણવાં. (૩૨૨૨) તેમાં જે સ્વપ્ન અતિ લાંબુ કે અતિ ટૂંકું" હાય, જે દેખતાં જ નાશ પામ્યું હોય અને જે કયારેક અતિ વહેલી રાત્રિએ (ત્રીજા પ્રહરે) જોયુ, હાય, (૩૨૨૩) તે (સ્વપ્ન) લાંબા સમયે, અથવા તુચ્છ ફળને આપે અને જે અતિ પ્રભાતે એયુ હોય, તે તે જ દિવસે (અથવા) મોટા ફળને આપે. બીજાએ વળી એમ કહે છે ૩—(૩૨૨૪) રાત્રિના પહેલા પ્રહરે જોયેલ સ્વપ્ન એક વર્ષે, બીજા પ્રહરમાં જોયેલુ ત્રણ માસે, ત્રીજા પ્રહરમાં જોયેલું એ માસે, રાત્રિના ચેાથા પ્રહરે જોયેલુ એક માસે અને પ્રભાતે જોયેલ સ્વપ્ન દશ અથવા સાત દિવસે ફળે (૩૨૨૫-૨૬) જે પ્રથમ અનિષ્ટ સ્વપ્નને દેખીને પછી ઇષ્ટને દેખે, તેને શુભ જ ફળે, એમ શુભને દેખીને પછી અશુભને દેખે તે અનિષ્ટ થાય, (૩૨૨૭) તથા શ્રી જિનપ્રતિમાના પૂજનથી શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામંત્રના સ્મરણથી તથા તપ-નિયમ-દાન (વગેરે) ધર્મ કરવાથી, પાપસ્વપ્ન પણ મદ મૂળવાળુ' અને. (૩૨૨૮)
૯. રિષ્ઠદ્બાર-એ પ્રમાણે સ્વપ્નદ્વારને જણાવ્યું. હવે ( E= ) અમંગળદ્વારને જણાવુ છું, કારણ કે-અમંગળ વિના મરણુ થતું નથી અને અમ'ગળ જોયા પછી જીવન તુ નથી. (૩૨૨૯) તેથી આરાધનાના અથી એ સદ્ગુરુના ઉપદેશાનુસાર સવ પ્રયત્નથી જીમ ગગને સતત સારી રીતે જોવુ જોઇએ. (૩૨૩૦) નિમિત્ત વિના પણ, અતિકત પણ પુરુષને જે પ્રકૃતિના વિકારનો સહસા અનુભવ થાય, તેને અહી` રિષ્ટ કહ્યું છે. (૩૨૩૧) સ્માત્ જેનું પગલું... કાદવ કે રેતી વગેરેમાં, આગળ કે પાછળ, કપાયેલું (અપૂર્ણ) દેખાય, તે આઠ માસ પણ જીવે નહિ. (૩૨૩૨) ઘીના પાત્રમાં પ્રતિષિ’બ થયેલું સૂનું બિબ દેખતાં, ખીમારને જે તે પૂ, દક્ષિણ, પશ્ચિમ કે ઉત્તર દિશામાં તૂટેલું (ખંડિત) દેખાય, તે જીવનને અનુક્રમે છ માસ, ત્રણ, એ માસ અને એક માસ જેટલુ કરે છે. (અર્થાત્ તેથી અધિક ન જીવે.) અને તે (સૂર્યબિંબ) રેખા (ફાટ), છિદ્ર કે ધૂમ્રસહિત જો દેખાય, તે તે જીવનને અનુક્રમે પંદર, દશ અને પાંચ દિવસનું કરે છે. (તેથી અધિક ન જીવે. ) (૩૨૩૩-૩૪) વાયુતિ પણ જેના ઘરમાં (દ્વીપકને ) જલવાનાં સમગ્ર ગગો (તેલ-વાટ વગેરે ) સફ્ળ ( શ્રેષ્ડ ) હોવા છતાં અને વારવાર દીપકને જાગતા કરર્વા છતાં પણ જે સહસા બૂઝાય, તથા જે બીમારના ઘરમાં નિમિત્ત વિના જ ભાજના
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરણકાળ જાણવાના ઉપાય (મરં=) અતિ પ્રમાણમાં વારંવાર) નીચે પટકાય અને ભાગે-ફૂટે, તે પણ શીવ્ર મરે. (૩ર૩૫-૩૬) જેને તે તે કાન વગેરે ઈન્ડિદ્વારા પણ શબ્દ, રસ, રૂપ, ગંધ અને સ્પર્શેનું જ્ઞાન ન થાય, અથવા વિપરીત જ્ઞાન થાય, તથા જે (બીમાર) આવેલા શ્રેષ્ઠ વૈદ્યનું અને તેણે આપેલા ઔષધન અભિનંદન–અનમેદન ન કરે, તેને પણ નિચે અન્ય દેહમાં જવા તત્પર થયેલે જાણો. (૩ર૩૭–૩૮) જે ચંદ્રના અને સૂર્યના બિંબને કાજળના પુંજતુલ્ય (કાળું ) દેખે, તે બાર દિવસમાં યમના મુખમાં જાય. (૩ર૩૯) આહાર–પાશું પરિમિત લેવા છતાં પણ જેને અતિ અધિક મૂત્ર-છાડ થાય, અથવા તેથી વિપરીત (આહાર -પાણી અધિક લેવા છતાં પણ મૂત્ર-ઝાડો અ૫ ) થાય, તેનું મરણ નજીકમાં જાણવું. (૩૨૪૦) જે પુરુષને સદ્દગુણી પણ પરિજન (સ્વજનાદિ પરિવાર) પૂર્વે સાર–વિનીત છતાં સહસા વિપરીત વર્તન કરે, તેને પણ અપાયુ જાણ. (૩૨૪૧) વળી જે દિવસે (જાળા=) આકાશતળને દેખે નહિ, કિન્તુ દિવસે તારાઓને દેખે, દેનાં વાહન-વિમાનેને દેખે, તેને પણ યમનું ઘર નજીકમાં જાણવું. (૩૨૪૨) જે સૂર્ય-ચંદ્રના બિંબમાં અથવા તારાઓમાં એક, બે કે ઘણું છિદ્રોને દેખે, તેનું આયુષ્ય એક વર્ષ જાણવું. (૩ર૪૩) બે હાથના અંગુઠાથી કાનના છિદ્રોને ઢાંક્યા પછી પણ જે પિતાના કાનમાં (અંદરના) અવાજને ન સાંભળે, તે સાત દિવસમાં મરે. (૩૨૪૪) જમણા હાથથી મજબૂત દબાવેલી ડાબા હાથની આંગળીઓનાં પ (છેડા) જેના લાલ ન દેખાય, તેનું પણ મરણ શીઘ જાણવું. (૩૨૪૫) મુખ, શરીર કે ત્રણે (ક્ષત-ઘા) વગેરેમાં જેને વિના કારણે અતિ ઈષ્ટ કે અતિ અનિષ્ટ ગંધ ઉછળે, તે પણ શીધ્ર મરે. (૩૨૪૬) જેનું ગરમીવાળું પણ અંગ અકસ્માત્ કમળના દાંડા જેવું શીતળ થાય, તેને પણ શીધ્ર યમરાજની રાજધાનીના માગને મુસાફર જાણ. (૩ર૪૭) પ્રસ્વેદ (પીને) થાય તેવા (તાપવાળા) ઘરમાં રહીને નિત્ય પોતાના લલાટને દેખે, તેમાં જે પસીને ન થાય, તે જાણવું કે-મરણ આવ્યું. (૩૨૪૮) જેની સૂકી વિષ્ટા તથા થુંક તુર્ત પાણીમાં બૂડે, તે પુરૂષ એક માસમાં યમની પાસે જાય. (૩૨૪૯) હે કુશળ ! નિરંતર જેના શરીરમાં મૂકાઓ (જૂઓ ઉપજે), અથવા મક્ષિકાએ શરીર ઉપર બેસે કે પાછળ ભમે, તને શીઘ્ર કાળભક્ષિત જાણ. (૩રપ૦) જે મનુષ્ય સર્વથા વાદળ વિના પણ આકાશમાં વિજળીને કે ઈન્દ્રધનુષને દેખે કે ગજ. નાના શબ્દને સાંભળે, તે શીધ્ર યમના ઘરે જાય. (૩રપ૧) કાગડા, ઘૂવડ કે કંકપક્ષી (જેની પાંખની બાણની પુખ બને છે તે) વગેરે માંસભક્ષી પક્ષીઓ સહસા જેના મસ્તકે આવી પડે (બેસે), તે થોડા દિવસમાં યમના ઘરે જાય. (૩રપર) સૂર્ય, ચંદ્ર અને તારાઓના સમૂહને જે નિસ્તેજ દેખે, તે એક વર્ષ જીવે અને જે સર્વથા ન દેખે, તે જીવે તે પણ છ માસ સુધી જ. (૩૨૫૩) તથા જે સૂર્ય કે ચંદ્રના બિંબને અકસ્માત નીચે પડતાં દેખે, તેનું આયુષ્ય નિઃસંશય બાર દિવસનું જાણવું. (૩૨૫૪) વળી જે બે સૂર્યને દેખે, તે ત્રણ માસમાં નાશ પામે અને સૂર્યબિંબને આકાશમાં ભમતું દેખે તે શીધ્ર (નાશ પામે), (૩૨૫૫) અથવા સૂર્યને અને પોતાને જે એકીસાથે દેખે, તેનું આયુષ્ય ચાર
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગર શાળા પ્રથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર પહેલું દિવસનું અને જે ચારેય દિશામાં સૂર્યના બિંબને (એકીસાથે) દેખે, તેનું આયુષ્ય ચાર ઘડીનું (જાણવું). (૩૨૫૬) અકસ્માત્ સૂર્યના સમગ્ર બિંબને જે છિદ્રોવાળું દેખે, તે નિચે દશ દિવસમાં સ્વર્ગના માર્ગે ચાલ્યા જાણો. (૩૨૫૭) સર્વ પદાર્થોના સમૂહને જે પળે દેખે, તે ત્રણ દિવસ જીવે અને જેની વિષ્ટા કાળી અને ભાગેલી થાય તે શીવ્ર મરે. (૩૨૫૮) જેણે નેત્રનું લક્ષ્ય (પાઠાં વધુ=) ઊંચુ બાંધ્યું છે, તે ઊંચી નજરે જેતે પણ) પિતાની બે ભ્રકુટીઓને ન દેખે, તે તે નવ દિવસમાં મરે. (૩૨૫૯) ભાલ ઉપર હાથ સ્થાપીને જોતાં કાંડાને (પચ=) મૂળ સ્વરૂપે દેખે, અતિ કૃશતર (પાતળું) ન દેખે, તે પણ તુર્ત મરણને શરણ (જાણ ). (૩ર૬૦) અંગુલિના છેડાથી નેત્રોના છેડાઓને દાબીને જોતે જે પિનાના નેત્રોની (અંદરની) જતિને ન દેખે, તે નિયમ ત્રણ દિવસમાં યમના મુખમાં જાય. (૩૨૬૧) જે (પિતાના હાથની અંગુલિથી ઢાંકેલી) ડાબી આંખનાં (પાઠાંતર- ) નીચે-ઉપર તથા અંદર-બહારના (નાક તથા કાન તરફના) ખૂણાના પ્રકાશને ન દેખે, તેને પણ અનુક્રમે છે, ત્રણ, બે અને એક માસના આયુષ્યવાળો જાણે (જુઓ યોગશાસ્ત્ર-પ્ર. પ-લે ૧૧૨) (૩૨૬૨) વળી પિતાના હાથની અંગુલિથી દબાવેલી (ટ્રય =) જમણી આંખના (નીરે-ઉપર તથા અંદર -બહારના ખૂણાના) પ્રકાશને ન દેખે, તેનું આયુષ્ય દશ, પાંચ, ત્રણ અને બે દિવસનું જાણવું. (જુઓ યોગશાસ્ત્રપ્ર-પ-લે ૧૧૩) (૩૨૬૩) વળી અન્ય લક્ષ્યને છોડીને, નેત્રોનાં ઉપરનાં પુટ (પિચ)ને નીચાં ઢાળીને, અતિ મંદ-નીચી–સ્થિર કીકીવાળાં બે નેત્રોને નાસિકાના છેડે જેમ સ્થિર થાય તે રીતે (નિયંત્ર) નિચે જે (નિયંત્ર) પિતાની નાસિકાને જેવા છતાં ન દેખે, તે માત્ર પાંચ દિવસમાં (મરી) જાય. (૩ર૬૪-૬૫)એમ જે પિતાના મુખમાંથી નીકળેલા જવાના છેડાને જેવા છતાં ન દેખે, તે પણ એક અહેરાત્ર રહે. (૩૨૬૬) (હવે દશ ગાથાથી કાલચક્રને વિધિ કહે છે.) * પિતાની ભૂમિકાને (અવસ્થાને) અનુસાર દ્રવ્ય-ભાવથી પરમ પવિત્ર બનીને, શ્રી અરિહંતદેવની ઉત્કૃષ્ટ વિધિથી શ્રેષ્ઠ પૂજા કરીને, જમણા હાથને શુક્લપક્ષ કલ્પીને તેની કનિષ્ઠિક (ટચલી) અંગુલિનાં નીચેનું, મધ્યનું અને ઉપરનું એમ ત્રણ પર્વોમાં અનુક્રમે પ્રતિપદા, ષષ્ઠી અને એકાદશી, એ તિથિએની કલ્પના કરે, પછી પ્રદક્ષિણાકમે શેષ અંગુલિઓનાં પર્વોમાં શેષ તિથિઓની કલ્પના ત્યાં સુધી કરે કે અંગુઠાનાં ત્રણ પર્વોમાં પંચમી, દશમી અને પૂર્ણિમા તિથિઓ આવે; એ જ પ્રમાણે ડાબા હાથમાં કૃષ્ણ પક્ષની કલ્પના કરીને ટચલી આંગળીથી અંગુઠા સુધીનાં પંદર પર્વોમાં અનુક્રમે વદિ એકમથી અમાવાસી સુધીની તિથિઓ એ રીતે કલ્પવી કે-ડાબા હાથના અંગુઠાના છેલ્લા પર્વમાં અમાવાસી આવે. એમ કહ્યા પ્રમાણે કલ્પના કરીને (૩ર૬૭-૭૧) તે પછી મહા સાત્વિક આત્મા એકાન્ત પ્રદેશમાં પદ્માસન કરીને, બે હાથની હથેલીઓને કમળના ડોડા જે આકાર કરીને, પ્રસન્ન તથા સ્થિર મન-વચન-કાયાવાળે, ઉજજવળ વસ્ત્રથી પિતાના
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
રેણુકાળ જાણવાના ઉપાયો
૧૮૩
અંગને ઢાંકીને તેમાં જ એક સ્થિર લક્ષ્યવાળે તે હસ્તકમળના ડોડાના મધ્યમાં કાળા વર્ણની શૂન્યનું ધ્યાન કરે, પછી કરકમળને ઉઘાડીને જોતાં તે કાળું બિંદુ જે કોઈ તિથિમાં દેખાય, તે તિથિએ) નિઃસંદેહ (મરણો) કાળ જાણે. (જુઓ યેગશાસ્ત્ર-પ્રવ પક્ષે ૧૨ થી ૧૩૪) (૩ર૭૨ થી ૭૪) શ્રી ગુરુવચન વિના, નિચે સકળ શાસ્ત્રને જાણ છતાં, લાકુખે જન્મ વડે પણ કઈ રીતે પિતાના આત્માને જાણી શકે નહિ. (અર્થાત આ વિષયમાં ગુરુગમ જરૂરી છે.) (૩ર૭૫) એ પ્રમાણે દશ ગાથાથી આ કાળચક્રને જણાવ્યું. તેનું પ્રતિપદાના દિવસે ધ્યાન કરે, કે જેથી આવતા મૃત્યુને જાણી શકે. (૩ર૭૬)
જેના ભાલમાં, હૃદયમાં અથવા મસ્તકે, આકૃતિથી બીજના ચંદ્ર જેવી અપૂર્વ શિરાઓ (નસે) ઉપસે અથવા રેખાએ થાય, (૩ર૭૭) અથવા જેના મસ્તકે છાણના ભૂકાના વર્ણ જે (મેલ-ખાંડા) ચૂરે અથવા ગાઢ-કાળે ધૂમ દેખાય, તેનું જીવિત એક માસમાં ક્ષય પામે. (૩ર૭૮) દાંત પણ જેના સહસા અત્યંત પુષિત થાય (નવા ઉગે) કે કકડાવાળા. લુફખા, અથવા શ્યામ બની જાય, તેને પણ યમ પાસે જનાર જાણવે. (૩ર૭૯) દાંતના કોઈ રેગ વિના પણ અણધાર્યા જ જેના દાંત પડે અથવા ભાગે, તે શીધ્ર અન્ય ભવમાં જનાર (જાણો. (૩૨૮૦) જેની છઠ્ઠા પણ શ્યામ, સફેદ, સૂઝેલી, માપથી અધિક કે ન્યૂન થાય અથવા સ્તંભી જાય, તેને પણ નિચે મરણનું જ શરણ (જાણવું). (૩૨૮૧) નિમિત્ત વિના પણ જેનાં નેત્રે સતત ઝરે (પાણી ગળે) અને (૪૧=) પડછીમાં શેષ (ગ) થાય, તે નિયમ અનુક્રમે દશ અને સાત દિવસે મરે. (૩૨૮૨) કંઠને ભ (ગળું બંધ) થતાં એક પ્રહર અને તાળુનો ભ થતાં એક સો શ્વાસોશ્વાસમાં, વજન અખંડ પાંજરામાં રહેલા પણ પુરૂષને યમ લઈ જાય. (૩૨૮૩) આકર્ષણ (પાઠાંતર વાચા આવર્તન-મરડયા) વિના જ જેની અંગુલિએ સહસા ફૂટે (ફાટે), તે મનુષ્ય પણ અવશ્ય શીધ્ર દેહને બદલશે. (૩૨૮૪) જે નિમિત્ત વિના જ મુખ (અથવા વચન) થાકે (બેલતે બંધ થાય), અથવા નિમિત્ત વિના જ દષ્ટિને નાશ (અંધ) થાય, તે યત્નપૂર્વક જીવે તે પણ ત્રણ દિવસથી અધિક નહિ. (૩૨૮૫) શરીરથી સ્વસ્થ પણ જે પિતાના ડાબા ખભાના શિખરને (છેડાને ન દેખે, તેને પણ અલ્પકાળમાં કાળને કેળિયે જાણ. (૩૨૮૬) જેના હાથ-પગને સખ્ત દાબવા છતાં, (અથવા ખેંચવા છતાં) અવાજ ન થાય, જેને રાત્રે દિગૃહ થાય અને (i=) વીર્ય-ધાતુ અતિ પ્રમાણમાં શ્રવે, વળી છીંક, ખાંસી અને મૂત્રણની ક્રિયા વખતે કારણ વિના જ જેને અપૂર્વ (વિલક્ષણકદાપિ પૂર્વે ન સાંભળ્યું હોય તે) અવાજ થાય, તે પણ યમનો કેળિયે થાય. (૩૨૮૭ -૮૮) સ્નાન કરતાં પણ કમલિનીનાં પાત્રોની જેમ જેના અંગને પાણી ન ૫ (શરીર ભીંજાય નહિ, તે છ માસને અંતે યમને સંગ કરશે. (૩૨૮) જેને સ્નાન પછી કે વિલેપન કરેલાં બીજાં અંગે ભીનાં છતાં છાતી પહેલી સૂકાય, તે અર્ધમાસ ન જીવે. (૩ર૯૦) જેના કેશ લુખ્ખા છતાં (તેલ વિના જ) સહસા તેલથી વ્યાપ્ત જેવા–અતિ સ્નિગ્ધ
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સગરગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલુ
થાય અને ઓળ્યા વિના પણ જુદી જુદી પાંથીવાળા થાય, (૩૨૯૧) બે ભ્રકૂટીઓ સંકેચા વિના પણ સંકેચેલી દેખાય, અથવા કંપતી પાંપણે નેત્રોની અંદર પેઠેલી કે બહાર નીકળેલી દેખાય, અથવા ઘૂવડ, કબૂતરની આંખો જેવી બે આંખો ઉમેષ-નિમેષરહિત (સ્થિર) થાય, તથા (પાઠાંતર-gઝૂંડમાં ) જેની અબ્રાન્ત (નિર્મળ) નજર નાશ પામે, તે પણ શીવ્ર મરે. (૩ર૯૨-૯૩) જેની નાસિકા સહસા વાંકી, ફેડથી વ્યાસ, કે અત્યંત ફૂટેલી તૂટેલી) કે (વુઝિરા= સંકડાઈ ગયેલાં છિદ્રોવાળી થાય (બીડાઈ જાય), તે પણ અન્ય જન્મને ઈચ્છે છે. (૩ર૯૪) છ મહિનામાં મરનારની શક્તિ, સદાચાર, (વાયુeવાયુની ગતિ, સ્મૃતિ, બળ અને બુદ્ધિએ છ વસ્તુ નિમિત્ત વિના જ પરાવર્તન પામે (નાશ પામે.) (
૩૫) જેના શરીરના (વેરંગ) ઘા(છિદ્ર)માંથી દુર્ગધ નીકળે, રૂધિર અતિ કાળું નીકળે, જીહાના મૂળમાં જેને પીડા થાય અથવા હથેળીમાં (પાઠાતા =) અસહ્ય વેદના થાય, (૩ર૯૬) જેની ચામડી, કેશ સ્વય(નાક) તૂટે, જેના કાપેલા રેમ (વાળ) પુનઃ વધે નહિ, જેના હૃદયમાં અતીવ ઉષ્ણતા રહે અને પિટમાં અતિ શીતળતા રહે, (૩ર૭) વાળને લુંચવા છતાં જેને વેદના ન થાય, તે મનુષ્યને છ દિવસમાં યમપુરી જનારો જાણ. (૩ર૮) એ પ્રમાણે શિષ્ટદ્વાર કહ્યું. હવે જે વિશિષ્ટ ધારણ શક્તિવાળ હોય, તેને ઉદેશીને કંઈકે માત્ર યંત્રપ્રયાગને કહું છું. (૩૨૯) - ૧૦, યંત્રદ્વાર-બીજે વ્યાક્ષેપથી (ચિંતાદિથી) રહિત, યંત્રપ્રયાગમાં એકાગ્ર ચિત્તવાળ, એ પુરુષ ઔપચારિક વિધિ કરીને પ્રથમ (યંત્રના) મધ્યમાં કાર સહિત અધિગત મનુષ્યનું નામ સ્થાપે, પછી (૩૩૦૦) ખૂણાઓમાં અગ્નિવાળાએથી વ્યાપ્ત હોય તેવું
અગ્નિમંડલ એટલે “ર” અક્ષરે લખે, ખૂણાઓની બહાર સુશોભિત છ સ્વસ્તિક કરે, (૩૩૦૧) (પછી યંત્રને) અનુસ્વાર સહિત અકાર વગેરે (અં–આ–ઈ–ઈ–ઉં-ઊં) છે સ્વરેથી પડખાઓમાં વિટે, (અર્થાત્ ખૂણાઓની બહાર વચ્ચે અકારાદિ છ સ્વરે લખે) મધ્યમાં “સ્વા” અક્ષરવાળું અને ચારેય દિશાઓમાં ચાર “એ” અક્ષરોવાળું. વાયુમંડલથી વ્યાપ, એવાં (ચાર) અગ્નિમંડલેને પોતાની બુદ્ધિમાં કલ્પીને, પગના તળિયે, હદયમાં, મસ્તક ઉપર અને સાંધાઓમાં તેની સ્થાપના કરે. (૩૩૦૨-૩) તે પછી સ્વ–પર આયુ. ખના નિર્ણય માટે સૂર્યને પૂંઠે રાખીને સૂર્યોદય વખતે જ (પશ્ચિમમાં મુખ રાખીને), પિતાના પડછાયાને અતિ નિપુણ રીતે જુએ. (૩૩૦૪) જે તે છાયાને સંપૂર્ણ (અખંડ) દેખે, તે વર્ષ સુધી તેને મરણને ભય નથી અને કાનરહિત દેખે તે બાર વર્ષ જીવે. (૩૩૦૫) હાથરહિત દેખવાથી દશ વર્ષ, જે અંગુલિરહિત દેખે તો આઠ વર્ષ, ખભા ન દેખે તે સાત વર્ષ, કેશ ન દેખાય તે પાંચ વર્ષ, પડખાં ન દેખે, તે ત્રણ વર્ષ અને નાક ન દેખે તે એક વર્ષ છે. મનુષ્ય જે તે પડછાયામાં મસ્તકને ન દેખે, તે છ માસ જીવે. (૩૩૦૬-૭) જે ડોકને ન દેખે તે એક માસ, દાઢી ન દેખે તે છ માસ છે, જે આંખ ન દેખે, તે પુરુષ અગીઆર દિવસ છે. (૩૩૦૮) વળી જે હૃદયમાં છિદ્રોને દેખે,તે સાત દિવસ
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
આઠમું અણુસણપ્રતિપત્તિદ્વાર છે અને પડછાયા બે દેખે તે શીધ્ર યમના બંધનમાં પડે. (જુઓ યેગશાસ્ત્ર-પ્ર. ૫, કલે. ૨૦૮ થી ૨૧૫) (૩૩૦૯) સ્નાન કરેલા જે મનુષ્યના કાન વગેરે અંગે શીધ્ર સૂકાય (તે પણ), તે પૂર્વે (ગા. ૩૩૦૫ના ઉત્તરાદ્ધથી ગા. ૩૩૦ સુધી) કહેલા વિધિ પ્રમાણે તેટલાં વર્ષ, મહિના અને દિવસમાં નિચે મરે. (૩૩૧૦) એ આયુષ્યને જાણવાના ઉપાયભૂત યંત્રપ્રયાગદ્વારા જણાવ્યું. હવે અગિઆરમું છેલ્લું વિદ્યાદ્વાર કહું છું. (૩૩૧૧)
૧૧. વિદ્યાદ્વાર–હવે વિદ્યા-મંત્રમાં પણ (કાળજ્ઞાન જાણવાના) કુતૂહલવાળે આરાધક (ક્ષપક), અથવા બીજો પુરુષ, જે રીતે સ્વ પરના (મરણ) કાળને સમ્યગ જાણ શકે, તે રીતે કહું છું. (૩૩૧૨) અતિ પવિત્ર થયેલે; અનન્ય (એકાગ્ર) ચિત્તવાળે (પુરુષ) શિખામાં (ચેટીમાં) “સ્વા', મસ્તકે “', બે ચક્ષુઓમાં “ક્ષિ', હૃદયમાં “પ” અને નાભિમાં ‘હા’એ પ્રમાણે અને સ્થાપીને, પછી “ગુર, ૩ મૃત્યું થાય, ૩ વઝ નિને, છબિને, ૬, ૨૬ , વ ચ હય, ટુ .”—એ વિદ્યાથી ૧૦૮ વાર પોતાનાં નેત્રને સમ્યગ મંત્રે. પછી અરુણોદય વેળાએ પિતાની છાયાને પણ તે રીતે મંત્રીને. સૂર્યને પાછળ (છાયાને સન્મુખ) રાખીને, નિશ્ચળ શરીરવાળો, પિતાને માટે પિતાની અને અન્યને માટે અન્યની છાયાને સમ્ય – પૂજીને (મંત્રીને) પરમ ઉપગપૂર્વક એ છાયાને જુએ. (૩૩૧૩ થી ૧૬) જે તે છાયાને સંપૂર્ણ દેખે, તે એક વર્ષ સુધી મરણ નથી. છાયાને પગ, જંઘા (પિંડિઓ) અને જાનુ (ઢીંચણ) રહિત જે દેખે, તે અનુક્રમે ત્રણ બે અને એક વર્ષે નિચે મરે. (૩૩૧૭) તેની સાથળને જે ક્ષય દેખે તે દશ માસ પછી, કટિને ક્ષય દેખે તે આઠ-નવ માસે અને પેટને ક્ષય દેખે તે પાંચ અથવા છ માસે મરે (૩૩૧૮) જે ડેકને ન દેખે તે ચાર, ત્રણ, બે અથવા એક માસે મરે, કોને જે ન દેખે તે પખવાડિયું અને જે બાહુને ક્ષય દેખે તો તે દશ દિવસ છે. (૩૩૧૯) જે ખભાને ક્ષય દેખે તે આઠ દિવસ, હદયમાં છિદ્રો દેખે તે ચાર માસ (ગશાસ્ત્રમાં જે હૃદય ન દેખે તે ચાર પ્રહર) સુધી અને છાયાને મસ્તકરહિત દેખે તે બે પ્રહર જ જીવે. (૩૩૨૦) વળી કોઈ કારણે તે ગીની (પુરુષની) છાયાને જે સર્વથા બુદ થાય (ન દેખાય), તે તુર્ત તે ક્ષણમાં નિચે ક્ષયને જણાવે છે. (અર્થાત્ તુર્ત મરે.) (જુઓ યોગશાસ્ત્ર પ્ર. ૫, ૦ ૨૧૭ થી ૨૨૩) (૩૩૨૧) જો કે આયુષ્યને જાણવા માટે આ કહ્યા તે વગેરે અનેક ઉપાય શાસ્ત્રમાં કહ્યા છે, તે પણ અહીં તે લેશ માત્ર કહ્યા. (આ કાળજ્ઞાનદ્વારને છેડા મતાંતર સાથે યેગશાસ્ત્ર પાંચમાં પ્રકાશમાં કહ્યું છે.) (૩૩૨૨) એમ મૂળ પરિકર્મ દ્વારના નવમા પરિણામ પટાદ્વારમાં પણ સાતમું આયુષ્યજ્ઞાનદ્વાર નામનું પેટદ્વાર સુંદર રીતે કહીને, હવે (પરિ– ણામદ્વારમાં) “અનશન સહિત સંસ્તારક દીક્ષાને સ્વીકાર–એ નામના આઠમા દ્વારને હું કહું છું. (૩૩૨૩)
૮. અણસણપ્રતિપત્તિદ્વાર-હવે ઉપર કહેલા વિધિથી મરણકાળને નજીક જાણીને અંતિમ આરાધનાના વિધિને સંપૂર્ણ આરાધવાની ઈચ્છાવાળા (૩૩ર૪) જન્મ-જરા
૨૪
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળ ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું
મરણથી ભયંકર એવા દીર્ઘ સંસારવાસથી ભય પામેલા, શ્રી જિનવચનના શ્રવણથી પ્રગટેલી તીવ્ર સંવેગશ્રદ્ધાવાળા અને પ્રશમાદિ ગુણરૂપ સમૃદ્ધિવાળા, એવા ઉત્તમ શ્રાવકના ચિત્તમાં નિચે સ્વભાવથી જ નિત્ય એવી ભાવના થાય કે-(૩૩૨૫-૨૬) અહહ ! મને પરમ અમૃતતુલ્ય જિનવચનની પરિણતિ (શ્રદ્ધા) થવા છતાં, હજુ પણ પાપના ઘરરૂપ આ ગૃહવાસમાં રહેવું કેવી રીતે યોગ્ય છે! (અર્થાત્ નથી.) (૩૩ર૭) ઈન્દ્રિયેના વિષમાં આસક્ત અને પરમાર્થથી વેરી એવા પણ પત્ની વગેરે પરિવારમાં ગાઢ રાગવાળા અનાર્ય મને ધિક્ ધિક (ધિકાર થાઓ )! (૩૩૨૮) તે સાધુઓ જ ધન્ય છે, કે જે મેહરૂપી દ્વાને જીતનારા, જિતેન્દ્રિય, સૌમ્ય, રાગ-દ્વેષથી વિમુક્ત સંસારરૂપી વૃક્ષને નાશ કરવામાં તીણુ શસ્ત્ર જેવા, જેઓ આશ્રવને રોકીને તપરૂપ ધનથી આઢય, ક્રિયામાં અત્યંત આદરવાળા શાશ્વત સુખરૂપ મોક્ષને માટે સતત સમ્યગ ઉદ્યમને કરે છે. (૩૩૨–૩૦) તેથી મારે તે દિવસ કયારે આવશે, કે જ્યારે હું ગીતાર્થ ગુરુની પાસે ચારિત્રને સ્વીકારીને મોક્ષાથે ઉદ્યમ કરીશ? (૩૩૩૧) મોક્ષાર્થને સાધનારાં બીજા સઘળાં અંગે (સામગ્રી) પ્રાપ્ત થવા છતાં, સર્વવિરતિ વિના શાશ્વત સુખવાળે મોક્ષ કેમ થાય? (૩૩૩ર) તેથી હજુ જ્યાં સુધી મારા આયુષ્યના છ માસ, વર્ષ, વગેરે) વિદ્યમાન છે, ત્યાં સુધી સર્વ રાગને (સંબંધનો) ત્યાગ કરીને મોક્ષમાર્ગને અનુસરું. (૩૩૩૩) (પાઠાંતર-અવક) અથવા લાંબુ આયુષ્ય દૂર રહે! નિચે સમભાવમાં વર્તતા (મને) એક મુદ્દત્ત પણ જે પ્રવજ્યાના પરિણામ થાય, (સર્વવિરતિ ગુણ સ્પશે) તે શું ન મળ્યું? (૩૩૩૪) એવા પરિણામથી પરિણત થએલે, સવિશેષ વધતા તીવ્ર સંવેગવાળ, ગુરુની પાસે જઈને શુદ્ધ ભાવથી કહે કે હે ભગવંત! કરૂણારૂપી અમૃતના ઝરણાથી સુંદર, એવું તમે મને જે કહ્યું હતું કે “આલોચનાદિ પૂર્વક પ્રવ્રજ્યા વગેરે કર !” (૩૩૩૫-૩૬) અને મેં પણ “ઈચ્છામિ”-એમ કહીને જે સ્વીકાર્યું હતું, તેને હું આયુષ્ય શેષ છે ત્યાં સુધી હવે તે રીતે કરું છું. (૩૩૩૭) હે પૂજ્ય પુરુષ! હું પ્રવ્રજ્યારૂપી અતિ પ્રશસ્ત વહાણમાં બેસીને, તારક એવા આપની સહાયથી સંસારસમુદ્રને તરવા ઈચ્છું છું. (૩૩૩૮) તે પછી અત્યંત ભક્તિના ભારથી નમેલા મસ્તકવાળા તેને ગુરુ પણ વિધિપૂર્વક નિરવઘ પ્રવજ્યા આરોપે (આપે). (૩૩૩૯) અને જે તે દેશવિરતિ અને સમ્યકત્વને રાગી તથા જિનધર્મમાં માગી હોય, તો તેને અતિ વિશુદ્ધ અણુવ્રતને આપે ( ઉચ્ચરવે). (૩૩૪૦) પછી નિયાણી બાહ્ય વાંછા)રહિત, ઉદાર મનવાળો અને હર્ષથી વિકસેલી રેમરાજીરૂપ કાંટાથી વ્યાપ્ત શરીરવાળો (રોમાંચિત) તે ભક્તિપૂર્વક ગુરૂને અને સાધમિકાદિ સંઘને પૂજે. (૩૩૪૧) અને પિતાના ધનને નવા શ્રી જિનમંદિર, શ્રી જિનબિંબ અને તેની ઉત્તમ પ્રતિષ્ઠામાં, તથા પ્રશસ્ત (જ્ઞાનનાં) પુસ્તકમાં, ઉત્તમ તીર્થોમાં તથા શ્રી તીર્થંકરદેવની પૂજામાં ખર્ચ. (૩૩૪૨) પરંતુ કોઈ રીતે તે સર્વવિરતિમાં બદ્ધ અનુરાગવાળે, વિશુદ્ધ બુદ્ધિ અને કાયાવાળ, સ્વજનેના રાગથી મુક્ત અને વિષયરૂપી વિષથી જે વિરાગી હોય, તે સર્વ પાપને તજવામાં ઉત્સાહી સંયમરૂપી પ્રગુણ-શ્રેષ્ઠ રાજ્યના રસવાળો
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું પરિણામકારે
૧૮૭ તે મહાત્મા સંસ્મારક પ્રવજ્યાને પણ સ્વીકારે. (૩૩૪૩-૪૪) તેમાં જે અણુવ્રતધારી અને (માત્ર) સંથારારૂપ શ્રમણદીક્ષાને પામેલો હોય, તે સંલેબના પૂર્વક અંતકાળે અનશનને (ચારેય આહારને ત્યાગ) કરે. (૩૩૪૫) એ રીતે (ગૃહસ્થનું) અનશન પૂર્વક સંસ્તારક દીક્ષાની પ્રાપ્તિ નામનું આઠમું દ્વાર કહ્યું. એ કહેવાથી ગૃહસ્થના પરિણામને કહ્યો. (૩૩૪૬)
હવે સમગ્ર ગુણમણિના નિધાન એવા મુનિઓને અંગે પરિણામ જણાવાય છે. તે પરિણામ આ રીતે ચિંતન દ્વારા શુભ થાય. (૩૩૪૭) મધ્યરાત્રે ધર્મજાગરિકોને (ભાવનાને) કરતે, ચઢતા પરિણામવાળે મુનિ મનમાં વિચારે કે-(૩૩૪૮) અહો ! આ સંસાર સમુદ્ર રેગ અને જરારૂપી મગરોથી ભરેલે, નિરંતર થતા જન્મ-મરણરૂપી પાણીવાળો દ્રવ્યક્ષેત્ર-વગેરેની ચાર પ્રકારની આપત્તિઓથી ભરેલે અનાદિ, સતત ઉઠતા વિકપરૂપી મિજાઓ દ્વારા નિરંતર જેને નાશ કરતે, શૈદ્ર (રડાવનારો ભયંકર) અને તીણ દુઓનું કારણ છે. (૩૩૪૯-૫૦) તેમાં અતિ દુર્લભ એવા મનુષ્ય જન્મને મુશીબતે કષ્ટથી પામીને પણ, જીવે અતિ દુર્લભ શ્રી જિનકથિત ધર્મને (સામગ્રીને) પામી શકતા નથી. (૩૩૫૧)તેને પામીને પણ અવિરતિરૂપી પિશાચિનીને ગાઢ બંધનમાં પડેલા (જીને) અસામાન્ય (કેઈક જ પામે તેવું), ગુણેથી શ્રેષ્ઠ, એવું સાધુપણું તે પરમ દુર્લભ જ છે. (૩૩૫૨) (ઈ) દુર્લભ પણ સાધુપણાને પામીને થાકેલા અને સુખશીલીઆ કાદવમાં ખૂતેલા મોટા હાથીની જેમ દુઃખી થાય છે. (૩૩૫૩) જેમ કાકિ માટે કઈ મહામૂલ્ય કોડ રને ગુમાવે, તેમ સંસારના સુખમાં આસક્ત છે મુક્તિના સુખને હારી જાય છે. (૩૩૫૪) અરર ! આ શરીર, જીવન, યૌવન, લક્ષ્મી, પ્રિય સંગે અને તેનું) સુખ પણ અનિત્ય, પરિણામે અસાર અને નાશવંત છે, તેથી અતિ દુર્લભ મનુષ્યપણું અને શ્રી જિનેન્દ્રવચન વગેરે સામગ્રીને પામીને પુરુષે શાશ્વત સુખમાં એકરસવાળા બનવું જોઈએ. (૩૩૫૫–૫૬) ભવ્ય જીવોને આજે જે (સંસારનું) સુખ છે, તે કાલે (સ્વપ્ન જેવું) માત્ર સ્મરણ કરવાગ્ય બની જાય છે. તે કારણે પડિતે ઉપસર્ગ વિનાનું મેક્ષનું (શાશ્વત) સુખ ઈચ્છે (બે) છે. (૩૩૫૭) ચકવતીના અને ઈન્દ્રના સુખને પણ જ્ઞાનીઓ તત્ત્વથી દુઃખ કહે છે, કારણ કે-તે પરિણામે ભયંકર અને અશાશ્વત છે, માટે (મારે) તે સુખેથી ગયું (૩૩૫૮) શાશ્વત સુખ એ નિયમા શ્રી જિનાજ્ઞાની આરાધનાનું ફળ છે, માટે શ્રી જિનવચનથી વિશુદ્ધ થયેલી બુદ્ધિપૂર્વક તે આજ્ઞાપાલનમાં ઉદ્યમ કરું. (૩૩પ૯) એટલે કાળ મેં સામાન્યથી શ્રમણપણું પાળ્યું, હવે વર્તમાનમાં કંઈક વિશિષ્ટ કિયાને કરું! (૩૩૬૦) કારણ કે–પશ્ચાત્તાપથી પીડાતા, ધર્મની પ્રીતિવાળા, દોષને દૂર કરવાની તૃષ્ણવાળા એવા પાસા વગેરે દુશીલે પણ તે વિશિષ્ટ આરાધનાને માટે એગ્ય છે. (તે મારે તે તે કરણીય છે જ.) વળી શરીરબળ નિત્ય ક્ષીણ થાય છે, પુરુષકાર (પુરુષાતન) અને (વગોત્ર) વાણી (વચનશક્તિ) પણ નિત્ય ક્ષીણ થાય છે તથા વીર્ય (સામર્થ્ય) પણ નિત્ય ક્ષીણ થાય છે. (૩૩૬૧-૬૨) કાનની શક્તિ નિત્ય ગળે છે, નેત્રનું તેજ નિત્ય ક્ષીણ થાય છે, બુદ્ધિ નિત્ય ઘટી રહી છે અને આયુષ્ય પણ
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
શ્રી સંગરંગશાળ ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું નિત્ય ખૂટી રહ્યું છે. (૩૩૬૩) તેથી જ્યાં સુધી બળ વિદ્યમાન છે, વીર્ય વિદ્યમાન છે, પુરુષકાર વિદ્યમાન છે અને પરાક્રમ વિદ્યમાન છે, હજુ જ્યાં સુધી આ સમગ્ર ઈન્દ્રિઓને સમૂહ (શક્તિથી) હણાયે નથી અને હજુ જ્યાં સુધી દ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિ સામગ્રી અનુકૂળ છે, (૩૩૬૪-૬૫) ત્યાં સુધી જિનકલ્પ વગેરે કોઈ પણ ઉગ્ર એવી મુનિચર્યાને અનુસરું, અથવા વિશિષ્ટ સંઘયણને વિષય એ ચર્યા અમારે (ગ્યો નથી, તેથી વર્તમાનકાળના યતિઓના સંઘયણને અનુરૂપ વિશિષ્ટ કર્તવ્યને હુ વિધિપૂર્વક સ્વીકારું. કારણ કે-દુર્લભ મનુષ્યજન્મનું ફળ એ જ છે. (૩૩૬૬-૬૭) એમ માત્ર સામાન્ય મુનિ જ નહિ, મુનિઓમાં વૃષભ પણ મુનિ પિતાની અવસ્થાને અનુરૂપ ધર્મજાગરિકાને (મનોરથને) કરે. (૩૩૬૮) જેમ કેમેં અતિ દીર્ઘ પર્યાય પાળે. વાચના પણ આપી, શિષ્યો પણ પિદા (ભણાવીને જ્ઞાન-ક્રિયાયુક્ત) કર્યા અને તેઓને ઉચિત (મારું કર્તવ્ય) પણ (સઘળું) કયું". એ પ્રમાણે મારી ભૂમિકાને ઉચિત જે જે કર્તવ્ય હતું, તે ક્રમે ક્રમે કર્યું તે હવે મારા પણ કંઇક તવંs) તેને (પાઠાં. હિ=હિતને) વિશેષતયા કરું. (૩૩૬૯-૭૦) અત્યંત દુષ્ટ પરાક્રમવાળા પ્રમાદરૂપ શત્રુસૈન્યની પરવશતાથી (વિદત્તવો= ) પૂજ્ય પ્રત્યે (અથવા મારે કરવાનાં કાર્યોમાં) જે કંઈ કર્યું, ન કર્યું, (અથવા ન કવાયેગ્ય કર્યુંકરવાગ્ય ન કર્યું, ) તેને તજીને હવે દીર્ઘકાળ ચરણકરણ (ગુણોને) પાળનારા અને દીર્ઘકાળ શ્રી જિનેન્દ્રધર્મની પ્રરૂપણ કરનારા મારે હવે વિશેષતયા આત્મહિતને કરવું તે કલ્યાણકારી છે. (૩૩૭૧૭૨) કિન્ત શ્રી જૈન આગમનાં રહસ્યના જાણ અને પ્રમાદિ ગુણસમૂહથી અલંકૃત એવા શિષ્યને મારું (સૂરિ) પદ આપીને અને (ગણ=) સાધુ-સાધ્વીસમુદાયને સમ્યમ્ (તેની નિશ્રામાં) સ્થાપીને, સામર્થ્ય અને આયુષ્ય વિદ્યમાન રહેતે છતે આત્માને બળ અને વીર્યને ગેપવ્યા વિના હું યથાલંદ ચારિત્રને, પરિહારવિશુદ્ધિને કે જિન કલ્પને સ્વીકારું, અથવા તે પાદપપગમન, ઇગિની કે ભક્તપરિજ્ઞા પૈકી કેઈ અનશન કરવાનું સ્વીકારું. (૩૩૭૩ થી ૭૫) એ પ્રમાણે વિચારીને અને પ્રયત્નપૂર્વક તુલના (તેને પ્રાથમિક અભ્યાસ) કરીને, શેષ (મેટી) આરાધનાની જે અશક્તિ હોય, તે ભક્તપરિજ્ઞાનો નિર્ણય કરે, (૩૩૭૬) એ પ્રમાણે (શુદ્ધ બુદ્ધિ=) સમ્યકત્વની (સંજીવની=) પ્રાણદાત્રીતુલ્ય અને મેલનગરના મુસાફરોને વાહનતુલ્ય સંગરંગશાળા નામની આરાધનાના પ્રથમ પરિકમ. દ્વારના બે પ્રકારના પરિણામ નામના નવમાં પ્રતિદ્વારમાં સાધુ પરિણામ નામને આ બીજે પ્રકાર પણ કહ્યો, (૩૩૭૭-૭૮) અને તે કહેવાથી મૂળ પરિકર્મવિધિદ્વારનું બે ભેદવાળું આ નવમું પરિણામ નામનું પટાદ્વાર પૂર્ણ થયું. (૩૩૯)
૧૦ મું ત્યાગદ્વાર–એમ શુભ પરિણામથી પરિણત એ પણ પ્રસ્તુત આરાધક જીવ વિશિષ્ટ ત્યાગ વિના આરાધનાને આરાધવ સમર્થ ન બને, તેથી હવે ત્યાગદ્વાર કહીશું. તે ત્યાગ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ. અને ભાવને આશ્રીને ચાર પ્રકારને જાણ. (૩૩૮૦-૮૧) તેમાં જે કે પૂર્વે કહ્યું તેમ ગૃહસ્થ આરાધનાને પ્રારંભ કરતાં જ પુત્રને ધન સંપીને તેટલે
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
ત્યાગ વિષે સહસ્રમલ્લના પ્રબંધ
.
તે) દ્રવ્યને ત્યાગ કર્યાં જ હાય, (૩૩૮૨) તે પણ (વિશિષ્ટ આરાધના કરતાં હવે) શરીર, પરિવાર, ઉપધિ વગેરે (ીિજા પણ) ઘણાં દ્રબ્યાને તેમાં રાગ નહિ કરવારૂપે વિશેષતયા તજવાં જોઈ એ. (૩૩૮૩) તથા ક્ષેત્રથી પણ જો પહેલાં નગર, આકર, ઘર વગેરે ત્યજ્યુ' હાય, તે પણ (આ પ્રસંગે) ઈષ્ટસ્થાનમાં પણ તેણે મૂર્છાને તજવી જોઈ એ (૩૩૮૪) (કાળમાં) શરદઋતુ વગેરે તે તે કાળમાં પણ બુદ્ધિને રાગખદ્ધ ( આસક્ત ) નહિ કરવી અને એ રીતે જ ભાવમાં પણ · અપ્રશસ્ત ભાવામાં રાગ ન કરવા ' વગેરે જાણવુ. (૩૩૮૫) એમ મુક્તિની ગવેષણા કરતા અને વિશુદ્ધ લેશ્યાવાળે મુનિ પણ માત્ર સયમનાં સાધન સિવાયની ખીજી સઘળી ઉપધિને તજે. (૩૩૮૬) તથા ઉત્સગ માગ ને ઈચ્છતા (મુનિ) અલ્પ પરિકમ અને બહુ પરિક વાળા-એ બંને પ્રકારની શય્યા, સંથારો વગેરેના ત્યાગ કરે. (૩૩૮૭) વળી જે સાધુએ પાંચ પ્રકારની શુદ્ધિને અને પાંચ પ્રકારના વિવેકને પામ્યા વિના મુક્તિને ઇચ્છે છે, તે નિશ્ચે સમાધિને પામતા નથી. (૩૩૮૮) (તેમાં) આલેચનાની, શય્યાની, ઉપધિની, આહાર-પાણીની અને વૈય.વચ્ચકારકોની–એમ શુદ્ધિ પાંચ પ્રકારની કહી છે.(૩૩૮૯) અથવા દનની, જ્ઞાનની અને ચારિત્રની શુદ્ધિ તથા વિનયની અને અવશ્યકની શુદ્ધિ-એ
પ
પાંચ પ્રકારે શુદ્ધિ થાય છે. (૩૩૯૦) અને વિવેક ઈન્દ્રિયાન, કષાયાને, ઉપધિના, આહાર-પાણીને અને શરીરને–એ પાંચ પ્રકારના દ્રવ્યથી અને ભાવથી–એમ એ પ્રકારે કહ્યો છે. (૩૩૯૧) અથવા ૧. શરીરને, ર. શય્યાના, ૩. સ`થારા સહિત ઉપધિના, ૪. આહારપાણીના અને ૫. વૈયાવચ્ચકારકના–એમ પણ પાંચ પ્રકારને વિવેક ( અર્થાત્ ત્યાગ ) જાણવા. (૩૩૯૨) એ રીતે એ સર્વાંના ત્યાગ કરનારા ઉત્તમ મુનિ સહસ્રમદ્યની જેમ મરકાળે પણ લીલા માત્રમાં સહસા વિજયપતાકાને પામે છે. (૩૩૯૩) તે આ પ્રમાણે
ત્યાગ વિષે સહસ્રમલનેા પ્રબધ-શ'ખપુર નગરમાં ન્યાય, સત્ય, શૌય વગેરે ગુણરૂપી રત્નોને રત્નાકર એવા કનકકેતુ નામે રાજા હતા. (૩૩૯૪) તેને સેવા કરવામાં કુશળ, ગુણાનુરાગી અને પરમ ભક્તિવાળા વીરસેન નામના એક સેવક હતા. (૩૩૯૫) તેના વિનય, પરાક્રમ વગેરે ગુણાથી પ્રસન્ન થયેલા રાજાએ એક સા ગામની આજીવિકા આપવા (કહ્યુ) છતાં તે ઈચ્છતા નથી. (૩૩૯૬) પછી એક અવસરે કિલ્લાના બળથી ગર્વિત; ચારેના અધિપતિ, એવા પેાતાના દેશના સીમાડે રહેલા (જેની ચારેય માનુ એક ચેાજનમાં કોઈ ગામ ન હોય તે ) મબના માલિક કાલસેન પક્ષિપતિને પેાતાના દેશનું હરણુ કરતા જાણીને, અત્યંત ક્રોધાતુર થયેલા અને 'ચી ચઢાવેલી બ્રૂકૂટીથી ભય’કર મુખ વાળા રાજાએ કહ્યું કે-હ. હા ! મોટા સામંતે ! હે મંત્રીએ! સેનાપતિએ ! અને શ્રેષ્ઠ સુભટો ! શું તમારામાં કેઇ કાલસેનને જીતવા સમ છે ? (૩૩૯૭થી ૯૯) પછી જ્યારે એમ કહેવા છતાં સામંત વગેરે કંઈ પણ બાલ્યા નહિ, ત્યારે વીરસેને ‘ હે દેવ ! હું સમ છું ’–એમ કહ્યું. (૩૪૦૦) ત્યારે રાજાએ વિલાસી, ચમકતી, (S=) સુદર પાંપણાવાળી અને વિકાસી કુમુદના જેવી શેભતી, એવી (પ્રસન્ન) દૃષ્ટિથી સદ્ભાવપૂર્વક
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રન્થનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ તેની સામે જોયું. (૩૪૦૧) અને રાજાએ પ્રસન નેત્રેથી પોતાની સામે જેવાથી પ્રગટેલા અતિ પ્રમાદવાળા તેણે પુનઃ પણ કહ્યું કે-હે દેવ ! “મને એકલાને જ મોકલે.” (૩૪૦૨) ત્યારે રાજાએ સ્વહસ્તે તાંબૂલ આપીને તેને મોકલ્યા અને સામત વગેરે લે કો પણ અસૂયાથી મૌન રહ્યા. (૩૪૦૩) પછી રાજાને પ્રણામ કરીને તે શીધ્ર નગરમાંથી નીકળે અને કાલસેન પલિપતિની પાસે પહોંચ્ય, (૩૪૦૪) તેણે તેને કહ્યું કે-તારા પ્રત્યે કનકકેતુ રાજા રુષ્ટ થયું છે, (તેથી) હે કાલસેન ! હમણાં જ સમગ્ર સૈન્ય સહિત (4) કાળના મુખમાં પ્રવેશ કરીશ. (૩૪૦૫) તે સાંભળીને પણ દુર્ધર (આકરા) ગર્વથી ઉંચી ડોકવાળા કાલસેને
આ બિચારે એકલે શું કરશે ?”—એમ માની તેની અવગણના કરી. (૩૪૦૬) તેથી કે પેલા યમના કટાક્ષ જેવા તીક્ષણ ધારવ ળા પિતાના પગને ફેકતો, પદાતીઓના સમૂહ તેની ઉપર) કરેલા શસ્ત્રપ્રહારના સમૂહને નહિ ગણુતે અને સભાસદોને ભેદીને (તતા ) યુદ્ધના સતત અભ્યાસથી લડવામાં છે તે તુત કાલસેનને કેશોથી પકડીને બે. (૩૪૭-૮) રે રે હતાશ પુરુષે (હાલ સુભટ ) ! જે હવે પછી મને ઘા કરશે, તે તમારે આ સ્વામી નિચે કાળને કેળિયે થશે. (૩૪૦૯) પછી “જે આ વીરસેનને પ્રહાર કરે તે મારા જીવને પ્રહાર કરે છે એમ કહેતાં કાલસેને વીરસેનને પ્રહાર કરતાં પુરુષને કયા. (૩૪૧૦) (આ બાજુ એ અવસરે જ તેના ગુણથી રંજિત થયેલાં કનકકેતુના કહેવાથી હાથી, ઘેડા, રથ અને દ્ધાઓથી ભરપૂર ચતુરંગ સૈન્ય તેની પાછળ આવી પહોંચ્યું. (૩૪૧૧) ત્યારે અવ્યાકૂળ શરીરવાળા અને ભક્તિના સમૂહથી ભરેલા (મનવાળા) વીરસેને તેને કાલનને) ઠગીને કનકકેતુને સ. (૩૪૧૨) રાજા પ્રસન્ન થયે, તેને પ્રસાદપૂર્વક હજાર ગામે આપ્યાં અને રાજાએ (સ્વયં) તેનું નામ પણ સહસમલ્લ સ્થાપ્યું. (૩૪૧૩) પછી સંધીને કરીને હર્ષિત મનવાળા રાજાએ સત્કાર કરીને મડબાધિપતિને (કાલસેનને) પણ તેના સ્થાને મેકલ્ય. (૩૪૧૪) (એકદા) કાળક્રમે સહસ્ત્રમલે ત્યાં ઉધાનમાં સુદર્શન નામના ઉત્તમ આચાર્યને બેઠેલા જોયા (૩૪૧૫) અને ભક્તિના ભારથી નમેલા મસ્તક વડે તેમનાં ચરણને વાંદીને જૈનધર્મને સાંભળવાની ઈચ્છાવાળે તે ભૂમિપીઠ ઉપર બેઠે. (૩૪૧૬) ગુરુએ પણ સંસારની અસારતાની પ્રરૂપણારૂપી મુખ્ય (મૂળ) ગુણવાળા અને નિર્વાણની પ્રાપ્તિરૂપી ફળવાળા, એવા શ્રી જિનકથિત ધર્મને કહો. (૩૪૧૭) અને તેને સાંભળવાથી અંતરમાં પ્રગટેલા અતિ શ્રેષ્ઠ વૈરાગ્યવાળે રાજા વીરસેન પુનઃ ગુરૂના ચરણોને નમીને બોલવા લાગે કે હે ભગવંત! તપ-ચારિત્રથી રહિત અને અત્યંત મેહમૂહ, એવા સંસાસમુદ્રમાં પડેલા ને પરભવમાં સાથી (સહાયક ) એક નિર્મળ ધર્મને છોડીને, કામગથી કે ધન-સ્વજનાદિથી થોડે પણ આધાર મળતું નથી. (૩૪૧૮ થી ૨૦) તેથી જે આપને (મારી) કંઈ પણ યોગ્યતા દેખાતી હોય, તે શીધ્ર મને દીકરા આપિ. પરિણામે ભયંકર ઘરવાસથી સર્યું. (૩૪૨૧) તે પછી ગુરુએ સૂત્રના ઉપયોગથી તેની યોગ્યતા જાણુને, અસંખ્ય દુઃખના
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગીઆરમું મરણવિભક્તિદ્વાર
૧૯૧ સમૂહને ક્ષય કરનારી શ્રી ભાગવતી દીક્ષા આપી. (૩૪૨૨) તે પછી થોડા દિવસમાં બહુ સૂત્રાર્થને ભણેલે તે સાધુજનને 5 શ્રેષ્ઠ કિયાકલાપના પરમાર્થને જાણ થયો. (૩૪૨૩) પછી કાળક્રમે શરીરાદિના રાગના અત્યંત ત્યાગી (દઢ વૈરાગી અને બાહ્ય) સુખની ઈચ્છાથી મુકત તેણે જિનકલ્પને સ્વીકાર્યો. (૩૪૨૪) પછી જ્યાં સૂર્ય આથમે ત્યાં જ (કાયેત્સર્ગમાં) રહે, સ્મશાન, શૂન્ય ઘર કે અરયમાં વસતે, વાયુની જેમ અપ્રતિબદ્ધ અને અનિયતવિહારથી વિચરતે તે મહાત્મા, જ્યાં શનિગ્રહના જે સ્વભાવથી જ ક્રૂર અને ચિરવૈરી કાલસેન રહે છે, તે મડંબમાં પહોંચ્યું (૩૪૨૫-૨૬) પછી ત્યાં બહાર કાઉસ્સગમાં રહેલા તેને, ત્યાં આવેલા પાપી તે કાલસેને જોયો. (૩૪૨૭) તેથી પોતાના પુરુષને કહ્યું કેરે રે ! આ તે મારે શત્રુ છે કે-તે વેળા જે એકલાએ પણ લીલા માત્રમાં મને બાંધ્યું હતો. (૩૪૨૮) તેથી હમણાં જ્યાં સુધી સ્વયમેવ આ વિશ્વાસુ શસ્ત્રરહિત છે, ત્યાં સુધી સહસા એના પુરુષાર્થને અભિમાનને નાશ કરે. (૩૪ર૯) તે સાંભળીને કેપને વશ ફરફરતા હોઠવાળા તેને પુરુષ દ્વારા વિવિધ શસ્ત્રોથી પ્રહાર સહતા તે (મુનિ) વિચારે છે કે–હે જીવ! મારવા ઉદ્યત થયેલા આ અજ્ઞ પુરુષ પ્રત્યે કઈ રીતે લેશ પણ પ્રશ્રેષપણું કરીશ નહિ, કારણ કે-“સર્વ પ્રાણીવર્ગ પિતાનાં પૂર્વકૃત કર્મોના વિપાકરૂપ ફળને પામે છે, અપકારોમાં કે ઉપકારોમાં બીજે તે નિમિત્ત માત્ર હેાય છે(૩૪૩૦ થી ૩૨) હે. જીવ! જે પછી પણ તારે તીણ દુખોની પરંપરાને સહવી છે, તે સજ્ઞાનરૂપ મિત્ર વગેરેથી યુક્ત એવા તારે અત્યારે સહવી શ્રેષ્ઠ છે. (૩૪૩૩) જે! બ્રહ્મદત્ત નામના બળવાન પણ ચક્રવતીને એક માત્ર પશુપાલકે તેવું નેત્રો ઉખેડવાનું દુઃખ દીધું, (૩૪૩૪) જે ત્રણ લોકરૂપી રંગમંડપમાં અસાધારણ મલ્લ પ્રભુ શ્રી મહાવીરદેવ અરિહંત થવા છતાં અતિ ઘર ઉપસર્ગોની પરંપરાને પામ્યા, (૩૮૩૫) અથવા જે શ્રી (કૃષ્ણ) વાસુદેવ પણ સ્વજનેને નાશ વગેરે પગ વિંધાવા સુધીનાં અતિ દુસહ તીક્ષણ દુઃખને પામ્યા. (૩૪૩૬) તો હે જીવ! તું અપકાર કરનારાઓ પ્રત્યે થડા પણ શ્રેષને નહિ કરતે સ્વાધીન પ્રશમ સુખમાં કેમ વર્તતે (રમત) નથી ? (૩૪૩૭) જે તે ઉપધિ, ગણ અરે ગુરુ કુળવાસના રાગને પણ સર્વથા તો છે, તે (સફૅ=) સ્વયં ભંગુર, અસાર, એવા શરીરમાં મેહ શા માટે? (૩૪૩૮) એ રીતે ધર્મધ્યાનમાં મગ્ન તે મહાત્મા, તેઓએ ખડ્રગની તીક્ષ્ણ ધારાના પ્રહારથી હણવા છતાં સર્વાર્થસિદ્ધમાં દેવ થયા. (૩૪૩૯) એમ પૂર્વે જે કહ્યું કે-“ત્યાગી અને નિર્મમ સાધુ લીલા માત્રમાં પ્રસ્તુત પ્રજનને (મેક્ષાદિને) સાધે છે.” તે આ જણાવ્યું. (૩૪૪૦) એમ મનભમરાને (વશ કરવા) માલતીની માળા તુલ્ય અને આરાધનારૂપ સંગરંગશાળાના મૂળ પ્રથમ પરિકર્મવિધિદ્વારમાં જણાવેલ પંદર પિટાઢા પૈકી કમશઃ ત્યાગ નામનું આ દશમું પેટદ્વારા જણાવ્યું. (૩૪૪૧-૪૨)
૧૧મું મરણવિભક્તિઢાર-પૂર્વે જે સર્વ ત્યાગ વર્ણ, તે મરણ પ્રસંગે સંભવિત છે, તેથી હવે હું મરણવિભક્તિદ્વારને જણાવું છું. (૩૪૪૩) તેમાં ૧-આવી ચીમરણ,
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું ૨–અવધિમરણ, ૩-(આયંતિય=) આત્મનિકમરણ, ૪-બેલાયમરણ, પર્વશાર્તામરણ, ૬અંતઃશલ્ય (સશલ્ય) મરણ, ૭-તભવમરણ, ૮–બાલમરણ, ૯-પડિતમરણ, ૧૦-બાલપંડિતમરણ, ૧૧-વસ્થમરણ, ૧૨-કેવલીમરણ, ૧૩-હાયમરણ, ૧૪-Jધપૃષ્ઠમરણ, ૧૫-ભક્તપરિજ્ઞામરણ, ૧૬-ઇગિનીમરાણ અને ૧૭–પદ પગમનમરણ. (૩૪૪૪-૪૫) એમ ગુણથી મહાન એવા ગુરુએ મરણના સત્તર વિધિએ (પ્રકારે) કહે છે. હવે તેનું રવરૂપ અનુક્રમથી કહું છું. (૩૪૪૬) પ્રતિસમય આયુષ્યકર્મનાં દલિની જે વિઘટના (નિર્જર) થાય, તેને ૧-આવી ચીમરણ કહ્યું છે. નરક વગેરે ના નિમિત્તભૂત આયુષ્યકર્મનાં જે દલિકને ભેગવીને વર્તમાનમાં મરે છે અને પુનઃ (કેઈ એકવાર પણ) જો તે જ દલિકને (તે રીતે જ) ભેગાવીને મરશે, એવા તે મરણને ૨-અવધિમરણ કહ્યું છે. (૩૪૪૪૮) નરકાદિ ભવના નિમિત્તભૂત આયુષ્યનાં દલિકને ભેગવીને મરશે, અથવા મરેલે પુનઃ (કદાપિ) તે તે દલિને (તે જ રીતે) અનુભવ કરીને મરશે નહિ, તેને ૩-આયંતિય (આત્યંતિક)મરણ જાણવું. (૩૪૪૯) સંયમયેગથી થાકેલા (પણ તે સ્થિતિમાં જ) જેઓ મરે, તે ૪-બલાયમરણ, અને ઈદ્રિના વિષયને વશ પડેલા જેઓ વિષને કારણે) મરે, તે પર્વશાર્તામરણ જાણવું. (૩૪૫૦) લજજાથી, અભિમાનથી અથવા બહુશ્રુતપણાના મદથી જેઓ પિતાના દુશ્ચરિત્રને ગુરુ સમક્ષ કહેતા નથી, તેઓ નિચે આરાધક થતા નથી.(૩૪૫૧)એવા ગારવરૂપ કાદવમાં ખૂતેલા જે પિતાના અતિચારોને બીજાની સમક્ષ કહેતા નથી, તેઓનું દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર અંતરમાં શલ્યવાળું હેવાથી દ–અંતઃશલ્ય (સશલ્ય)મરણ થાય છે. (૩૪૫૨) આ સશલ્ય મરણથી મરીને જે મહા ભયાનક, દુસ્તર અને દીર્ઘ એવી સંસાર અટવીમાં દીર્ઘકાળ સુધી ભમે છે. (૩૪૫૩) મનુષ્ય અથવા તિયાભવને પ્રાગ્ય આયુષ્યને બાંધીને, તેને માટે મરતા તિર્યંચ કે મનુષ્યનું મરણ (અનંતર ભવમાં તે જ ભવ મેળવવા મરે), તેને ૭તદ્દભવમરણ કહ્યું છે (૩૪૫૪) અકર્મ ભૂમિને મનુષ્ય-તિર્યંચે, દેવ અને નારકીઓ, એ સિવાયના શેષમાં તદ્દભવમરણ કેટલાકને હોય છે. (૩૪૫૫) (આ સાતમાં) અવધિ સિવાયનાં આવીચિ વગેરે (આવચિ, આયંતિય, બલાય, વશાત્ત અને અંતઃશલ્ય) પાંચ જ મરણ છે, કારણ કે-શેષ (અવધિ અને આગળ કહીશું તે બાલ વગેરે) મરણને તદ્દભવમરણમાં (અંતર્ગત) ગણવાં. (૩૪પ૬) અવિરતિવાળાનું મરણ તે ૮–બાલમરણ, વિરતિવાળાનું મરણ તે –પંડિતમરણ અને દેશવિરતિધરનું મરણ તે ૧૦-બાળપંડિતમરણ જાણવું, (૩૪૫૭) મને પર્યાવ, અવધિ, વ્યુત અને મતિજ્ઞાનવાળા જે છિદ્યસ્થ) શમણે મરે, તે ૧૧-છઘસ્થરણું અને કેવલિનું ૧૨-કેવલિમરણ જાણવું. (૩૪૫૮) ગૃધ્રાદિના ભક્ષણહાર મરણ તે ૧૩-ગૃધ્રપૃષ્ઠમરણ અને ફાંસા વગેરેથી મરવું તે ૧૪
હાયસમરણ છે. આ બંને મરણની પણ વિશેષ કારણે અનુજ્ઞા કરી છે. (૩૪૫૯) કારણ કે–આગાઢ ઉપસર્ગમાં, સર્વ કઈ રીતે પાર ન ઉતરી શકાય તેવા દુષ્કાળમાં કે
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવિધિમરણમાં જયસુંદર અને સામદત્તના પ્રશ્નધ
૧૯૩
( કોઈ વિશેષ ) કાય પ્રસંગે કૃતયેાગી ( જ્ઞાની ) મુનિને અવિધિથી કરાતું મરણ પણુ શુદ્ધ માન્ય' છે. (૩૪૬૦) તેથી જ જયસુંદર અને નામદત્ત નામના બે શ્રેષ્ઠ મુનિઓએ વેહાયસ અને ગૃપૃષ્ઠમરણુને સ્વીકાર્યાં. હતાં. (૩૪૬૧) તે આ પ્રમાણે
વ્યાપાર કરવાથી
અવિધિમરણમાં જયસુંદર અને સામદત્તને પ્રબધ-નરવિક્રમ રાજાથી રક્ષા કરાયેલી વૈદ્દેશાનગરીમાં સુદન નામે શેડ હતા. તેને બે પુત્રો થયા. પહેલાં જયસુદર અને બીજો સેમદત્ત. તે બન્નેય કળાએમાં કુશળ અને રૂપ વગેરે ગુણયુક્ત હતા. (૩૪૬૨-૬૩) પરસ્પર સ્નેહભરપૂર ચિત્તવાળા (સ્નેહાળુ ) અને પ્રકૃષ્ટ સત્ત્વવાળા તે બંને આ લાક-પરલેાકથી અવિરુદ્ધ ( ઉત્તમ ) કાર્યાંમાં તે છે. (૩૪૬૪) એક પ્રસંગે ઘણા મોટા મૂલ્યનાં કરિયાણાં લઈ ને ઘણા મનુષ્યેાના પરિવાર સહિત તે અહિછત્રા નગરીએ ગયા. (૩૪૬૫) ત્યાં રહેતાં તેઓને પરસ્પર જવન શેઠની સાથે સદ્ભાવભરી મિત્રતા થઈ. (૩૪૬૬) તે શેઠને સામશ્રી અને વિજયશ્રી નામે બે પુત્રીઓ હતી, તે શેઠે તેઓને આપી અને વિધિપૂર્ણાંક બંનેના વિવાહ કર્યાં. (૩૪૬૭) તે પછી તેઓ તે સ્ત્રીએની સાથે સજ્જનાને અનિંદનીય ( ચેાગ્ય ) એવાં સમયાનુરૂપ પાંચ પ્રકારનાં વિષયસુખને ભાગવતા ત્યાં રહ્યા. (૩૪૬૮) અન્યદા પોતાની ( વૈક્રેશા ) નગરીથી આવેલા પુરુષે તેઓને કહ્યું કે-હ‘ ભો ! · શીઘ્ર ( ઘેર ) આવા ’–એમ (તમારા ) પિતાએ તમને આજ્ઞા કરી છે, (૩૪૬૯) કારણ કે—સતત શ્વાસ, ખાંસી વગેરે ઘણા રાગેાથી પીડાતા તે શીઘ્ર તમારા દર્શનને ઇચ્છે છે. (૩૪૭૦) એમ સાંભળીને તેએ સસરાને વૃત્તાન્ત કહીને પત્નીઓને ત્યાં જ મૂકીને, તે જ ક્ષણે શીઘ્ર પિતા પાસે જવા રવાના થયા. (૩૪૭૧) અખ’ડ પ્રયાણે થી જતાં તે પેાતાને ઘેર પહેાંચ્યા અને ત્યાં પરિવારને શાકથી નિસ્તેજ–મુખ-શાભાવાળા ( શાકાતુર ) જોયા. (૩૪૭૨) ઘરને પણ શૈાભારહિત, અતિ ભય'કર સ્મશાન જેવુ અને દીન-અનાથેની દાનશાળા માટે રાકેલા નાકરાથી પણ રહિત જોયુ.. (૩૪૭૩) હા હા ! અમે હણાયા ! અમારા પિતા નિચ્ચે મરી ગયા, તેથી આ ઘર સૂર્યાસ્ત પછીના કમળવન જેવું' આનંદન આપતું નથી, (૩૪૭૪) એમ વિચારતાં તે દાસીએ આપેલા આસન ઉપર બેઠા, એટલામાં અત્ય’ત ાકના વેગથી અશ્રુભીનાં નેત્રોવાળા પરિજનેાએ પગમાં નમીને તેના પિતાના મરણની અતિ શાકજનક વાત સ‘પૂર્ણ કરી, (૩૪૭૫-૭૬ ) તેથી તે મુક્તક ઠે-મેટા અવાજે રડવા લાગ્યા અને પિરવારે મધુર વાણીથી મુશીખતે (રડતા) અટકાવ્યા. (૩૪૭૭) પછી તેઓએ કહ્યું કેકહા ! અસાધારણ ( ઘણી ) પ્રીતિને ધારણ કરના પિતાજીએ નિપુણ્યક એવા અમારે માટે શુ' આદેશ કર્યાં છે? (૩૪૭૮) તે સાંભળીને શાકના ભારથી ગદ્ગદ્ વાણીવાળા પરિવારે કહ્યુ` કે–સાંભળેા ! તમારા દર્શનની અત્યંત અભિલાષવાળા, “તે મારા પુત્રો આવશે ( ત્યારે) તેની આગળ હુ આ કહીશ અને તે કહીશ ” –એમ ખેલતાં પિતાજીએ અમે પૂછવા છતાં પણ અમેને કંઈ પણ કહ્યું નહિ અને અતિ પ્રચંડ રોગને વશ તમારા
૨૫
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું આવતાં પહેલાં જ તે શીવ્ર મરણને પામ્યા. (૩૪૭૯ થી ૮૧) એ સાંભળીને કઈ અકથ્ય તીવ્ર સંતાપને વહન કરતા તેઓ બંને ભાઈઓએ મેટા શબ્દથી પિક મૂકી, (૩૪૮૨) હા! નિÖણ યમ! તે પિતાની સાથે (અમારે) મેળાપ કેમ ન કરાવ્યું ? અને પાપી અમે પણ ત્યાં કેમ રહ્યા-રોકાયા ? (૩૪૮૩) ઈત્યાદિ વિલાપ કરતા અને વારંવાર મસ્તકને ફડતા તેઓએ કેઈ તેવું રુદન કર્યું, કે જેથી મનુષ્ય અને મુસાફરે પણ રયા, (૩૪૮૪) તે પછી આહાર-પાણીને નહિ લેવાથી તેઓને પરિજનેએ ઘણું રીતે સમજાવ્યા અને તે પણ ચિત્ત વિના) માત્ર (પરિજના) આગ્રહથી સર્વ કાર્યોને કરવા લાગ્યા. (૩૪૮૫) અન્ય અવસરે તેઓએ દમઘોષસૂરિની પાસે સંસારને નાશ કરનારા શ્રી સર્વજ્ઞકથિત ધર્મને સાંભળે, (૩૪૮૬) તેથી મરણ, રેગ, દુર્ભાગ્ય, શેક, જરા વગેરે દુઃખથી પૂર્ણ સંસારને અસાર માનીને વૈરાગી થયેલા તે બંને ભાઈઓએ બે - હાથ લલાટે જેડીને ગુરુ સમક્ષ કહ્યું કે હે ભગવંત! તમારી પાસે અમે પ્રવજ્યાને લઈશું. (૩૪-૮૮) પછી ગુરુએ સૂત્રના ઉપયોગથી તેમના ભાવમાં (ભાવિ થનારા) લેશ વિશ્વને જાણીને કહ્યું કે-મહાનુભાવ! દીક્ષા તમને ઉચિત છે, (૩૪૮૯) માત્ર સ્ત્રીને તમને મેટો ઉપસર્ગ થશે. જે તેને પ્રાણના ભેગે પણ નિશ્ચળ તમે સમ્યમ્ સહન કરે, તે તુ પ્રવજ્યાને સ્વીકારે અને મોક્ષ માટે ઉદ્યમ કરો, અન્યથા ચઢીને પડેલાની (ચઢવાની) ક્રિયા હાસ્યનું કારણ બને. (૩૪૯૦-૯૧) તેઓએ કહ્યું કે-ભગવંત! જે અમને લેશ પણ જીવનને રાગ હેત, તે અમે વિરતિને સ્વીકારવાની બુદ્ધિ કરતા નહિ. (૩૪૯૨) માટે સંસારવાસથી ઉભગેલા, તમારાં બે ચરણકમળને વળગેલા (શરણે આવેલા) અને વિોમાં પણ નિશ્ચય એવા અમને પ્રવજ્યા આપ ! (૩૪૯૩) તે પછી દીક્ષા આપીને ગુરૂએ સર્વ ક્રિયાને વિધિ જણાવ્યા (ક્રિયાકુશળ બનાવ્યા) અને સમ્યગ્રતયા સૂત્ર-અર્થની શ્રેષ્ઠ સિદ્ધિને પમાડયા. (સૂત્ર-અર્થે ભણાવ્યાં.) (
૩૪) ચિરકાળ ગુરુકુળવાસમાં રહીને એકદા મહા સત્ત્વવાળા તેઓ પોતાના ગુરુની આજ્ઞાથી એકલવિહારી થયા. (૩૪૫) પછી અનિયતવિહારના વિધિથી વિચરતા સમ્યગ ઉપગવાળા
જ્યસુંદર મુનિ કેઈ પ્રસંગે અહિ છત્રાપુરીમાં પહોંચ્યા. (૩૪૯૬) ત્યાં તેઓ શેઠની જે પુત્રીને પરણ્યા હતા, તે પાપિણ એમશ્રી અસતીનાં આચરણથી તે કાળે ગર્ભવતી થયેલી વિચારતી હતી કે-જે જ્યસુંદર અહીં આવે, તે તેને દીક્ષા છોડાવીને મારા દુશ્ચરિત્રને છુપાવું. (૩૪૭–૯૮) ભિક્ષાથે તે સાધુ નગરમાં પિઠા અને કઈ રીતે તેણીએ સમાન આચારવાળી (દુરાચારિણું) ૫ ડોશણના ઘરમાં તેને જોયા, પછી શીધ્ર ઘરમાં લઈ ગઈ અને વિનયપૂર્વક ચરણમાં નમીને તેણીએ કહ્યું કે હે પ્રાણનાથ! આ દુષ્કર તપશ્ચર્યાથી હવે અટકે (ચારિત્રને છોડે )! (૩૪૯-૩૫૦૦) હે સુભગ! મેં જે દિવસે તમારી દિશાની વાત સાંભળી, તે દિવસે મને વજાના પ્રહારથી પણ અતિશય દુઃખ થયું (૩૫૦૧) અને તમારા વિશે જીવનને આજે તજ –કાલે તાજું-એમ વિચારતી માત્ર તમારા દર્શનની
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
જયસુંદર અને સોમદત્તનો પ્રબંધ
૧૯૫
:,
= **
આશાથી આટલા દિવસ જીવી. (૩૫૦૨) હવે તે જીવન કે મરણ નિઃસંદેહ તમારી સાથે થશે, તે હે પ્રાણનાથ ! જે તમને રુચે તે કરે ! (૩૫૦૩) તેણીએ એમ કહેવાથી પૂર્વે ગુરૂએ જણાવેલ વચનને યાદ કરીને અને કઈ રીતે ન ટળે તેવું ધર્મનું વિઘ્ન આવ્યું જાણીને, મેક્ષ માટે એકબદ્ધ લક્ષ્યવાળા, પિતાના જીવિત માટે અત્યંત નિરક્ષેપ તે સાધુએ કહ્યું કે-હે ભદ્ર! જ્યાં સુધી હું મારું કંઈક (અમુક) કાર્ય કરું, ત્યાં સુધી એક ક્ષણ તું ઘરબહાર ઉભી રહે, પછી જે તને હિતકર અને ભવિષ્યમાં સુખકર થાય તેને હું કરીશ. (૩૫૦૪ થી ૬) પછી પ્રસન્ન મુખવાળી, અત્યંત કપટરૂપ દુરાચારવાળી તેને (આદેશને) તહત્તિપૂર્વક સ્વીકારીને, ઘરનાં કમાડને બંધ કરીને બહાર ઉભી રહી. (૩૫૦૭) અને શ્રેષ્ઠ ધર્મધ્યાનમાં વર્તાતે સાધુ પણ અનશન સ્વીકારીને (હાણસે= ) ગળે ફાંસે નાખીને ઉંચે લટકતો વિધિથી મરીને અશ્રુતદેવ થયા. ૩૫૦૮) પછી નગરમાં વાત ફેલાણી કે
એણીએ સાધુને હણ્યો,” તેથી પિતાએ તુર્ત તિરસ્કાર કરીને પિતાના ઘરમાંથી તેણીને કાઢી મૂકી. (૩૫૦૯) અત્યંત સ્નેહવશ વિજયશ્રી પણ તેની સાથે નીકળી અને પ્રસૂતિષથી સેમેશ્રી માર્ગમાં જ મરી ગઈ. (૩૫૧૦) પછી વિજયશ્રી તાપસી દીક્ષાને સ્વીકારીને નિરંકુશતયા કંદ-મૂળ વગેરેનું ભજન કરતી તાપસના એક આશ્રમમાં રહી. (૩૫૧૧) અન્ય અવસરે પૂર્વે કહેલા મુનિવરનો નાને ભાઈ તે સેમદત્ત નામે સાધુ વિહાર કરતો ત્યાં આવ્યો (૩૫૧૨) અને (વિહારમાં) તીક્ષણ અણુવાળા ખીલાથી પગમાં વિંધાએલે, ચાલવાને અસમર્થ બનેલે, ત્યાં એક પ્રદેશમાં બેઠેલે, કઈ રીતે વિજયશ્રીએ તેને જે અને ઓળખે. તેથી કામાગ્નિથી બળતા હદયવાળી તેમાં વિવિધ પ્રકારે તેને ક્ષોભ પમાડવા પ્રારંભ કર્યો. (૩૫૧૩-૧૪) એમ પ્રતિક્ષણ તે પાપિણથી ક્ષોભ પમાડાતા, ગુરુવચનનું સ્મરણ પામેલા, પણ ત્યાંથી જવા માટે અશક્ત તે મુનિ “કેવી રીતે મારા પ્રાણને તળું”—એમ ચિંતા કરતા હતા, ત્યારે તે પ્રદેશમાં તે અવસરે પરસ્પર તીવ્ર વૈરી
બે રાજાઓનું જેવા માત્રથી ભયંકર, જેમાં અનેક સુભટો, હાથીઓ અને ઘેડાઓ મર્યા, - રુધિરને પ્રવાહ ચાલે, તેવું મોટું યુદ્ધ થયું. તેમાં સ્વપક્ષ-પરપક્ષના ક્ષયને જોઈને બંને રાજાએ (લડતાં) અટક્યાં અને ગીધડાં, શિયાળો વગેરે એ મદડાને ભક્ષણ કરવા લાગ્યાં, ત્યારે સાધુએ વિચાર્યું કે-મરણ કરવાને બીજો ઉપાય નથી, માટે રણભૂમિમાં રહીને પ્રપૃષ્ઠમરણને સ્વીકારું. (૩૫૧૫ થી ૧૯) એમ નિર્ણય કરીને જ્યારે તે પાપિણી કંદ-ફળ વગેરેને નિમિત્તે (ત્યાંથી) ગઈ, ત્યારે સર્વ કરવાગ્ય (અનશનાદિ) કરીને, તે મહાત્મા ધીમે ધીમે જઈને (ખસીને) તે મુડદાઓની વચ્ચે મુડદાની જેમ પડે અને દુટ (હિંસક) પ્રાણીઓએ તેનું ભક્ષણ કર્યું. (૩પ૨૦-૨૧) એમ અત્યંત સમાધિથી મરીને તે જયંતવિમાનમાં દેવ થયે એ રીતે તેણે ગૃધ્રપ્ટકમરણને સમ્યમ્ આરાધ્યું. (૩૫૨૨) એમ ત્રણ લેકથી પૂજાએલા શ્રી જિનેશ્વરે એ નિશ્ચ (ગાઢ) કારણે વેહાણસ અને ગૃધપૃષ્ઠમરણની (પણ) અનુજ્ઞા કરી છે. (૩૫૨૩) ઘાતકે રાજાને મારવાથી સાધુવેષધારી આચાર્ય શાસનને ઉદ્દાહ ટાળવા શસ્ત્રગ્રહણ કર્યું (સ્વયં મર્યા). (૩૫૨૪) તે પણ આ પ્રમાણે
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળ ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : હાર પહેલું ઉદાયીનુપમારકને પ્રબંધ-પાટલીપુત્ર નગરમાં અત્યંત પ્રચંડ આજ્ઞાવાળે, જેને સામંતના સમૂહે નમ્યા છે, તે જગપ્રસિદ્ધ ઉદાયી નામે રાજા હતો. (
૩૫) અલ્પ માત્ર અપરાધમાં પણ તેણે એક રાજાનું સમગ્ર રાજ્ય હરી લીધું, (તેથી) તે રાજા 'તુ નાસી ગયા. (ઉપર૬) પછી તેનો એક પુત્ર ભમતે ભમતે ઉજજૈની નગરીમાં ગયા અને (ચકો= ) પ્રયત્ન (કાળજી) પૂર્વક ઉજજૈનના રાજાની સેવા કરવા લાગે. (૩૫ર૭) પછી તે ઉજૈનીના રાજાને ઘણીવાર ઉદાયી રાજાને (પાવરૂE) શાપ દેતે જોઈને તે રાજપુત્રે નમીને એકાંતમાં તેને વિનવ્યા. (૩૫૨૮) હે દેવ ! જે તમે મારા સહાયક થાઓ, તે હું તમારા શત્રુને હણું. રાજાએ તે કબૂલ્યું અને તેને મોટી આજીવિકા (ભેટ) આપી. (ઉપર) તેથી કંકજાતિના લોખંડની કાતરને (કટારીને) લઈને, તેને સારી રીતે છૂપાવીને તે ઉદાયી રાજાને મારવા ગયે. માત્ર છિદ્ર (લાગ) નહિ મળવાથી, અષ્ટમી-ચતુર્દશીએ પૌષધ કરતા ઉદાયી રાજાને રાત્રિએ ધર્મ સંભળાવવા માટે સૂરિજીને રાજમહેલમાં જતાં જોઈને તેણે વિચાર્યું કે હું આ સાધુઓને શિષ્ય થઈને (તેમની સાથે) રાજમંદિરમાં જઈને શીઘ ઈષ્ટ પ્રજનને સિદ્ધ કરું. (૩પ૩૦ થી ૩૨) પછી કંકની કટારીને છૂપાવીને એણે પ્રજ્યા સ્વીકારી અને અત્યંત વિનયાચારથી આચાર્યને અત્યંત પ્રસન્ન કર્યા. (૩૫૩૩) પછી એક પ્રસંગે રાત્રિએ પાષહવાળા રાજાને ધર્મકથા સંભળાવવા માટે આચાર્યને જતાં જોઈને અતિ વિનયભાવથી (ગુપ્ત રીતે) શીઘ કટારીને લઈને, સંથારા વગેરેને (સૂરિજીની ઉપધિને) હાથમાં ઉપાડીને આચાર્યની સાથે રાજમંદિરે જવા ચાલે, (૩૫૩૪-૩૫) અને “ચિરદીક્ષિત છે, સંયમને રાગી છે તથા સારી રીતે પરીક્ષિત (જાણેલે) છે.”—એમ માનીને સૂરિજીએ તેને રેક્યો નહિ, (એમ તે બને) રાજમંદિરમાં ગયા. (૩પ૩૬) અને તે પછી રાજાને પિષહ ઉચ્ચરાવીને, દીર્ધકાળ સુધી ધર્મકથા કહીને, રાત્રિએ સૂરિજી સૂતા. (૩૫૩૭) તેઓની સમીપમાં જ રાજા પણ તુર્ત ઊંઘી ગયો. પછી તેને ગાઢ ઊંઘેલા જાણીને તે દુષ્ટ શિષ્ય રાજાના ગળામાં તે કટારીને ભેંકીને ચાલી નીકળ્યા. પહેરગીરેએ “સાધુ છે” –એમ માની તેને જતે રેક નહિ. (૩૫૩૮-૩૯) પછી કંકકર્તરીથી છેદાયેલા રાજાના ગળામાંથી નીકળેલા લેહીના મોટા પ્રવાહથી ખરડાયેલા શરીરવાળા સૂરિજી તુર્ત જાગ્યા અને રાજાને મારી નાંખે જોઈને ચિંતવ્યું કે નિચે તે કુશિષ્યનું આ કર્મ છે, તેથી જો હું હવે પ્રાણને નહિ તજું, તે સર્વત્ર શાસનની નિંદા અને ધર્મને નાશ થશે, એમ ચિંતવીને અનશન વગેરે સર્વ (અંતિમ) વિધિ કરીને ઉત્સર્ગ અપવાદના વિધિમાં કુશળ તે મહાત્મા (સૂરિજી) તે જ કર્તરીને પિતાના ગળામાં ભેદીને કાળધર્મ પામ્યા. (૩૫૪૦ થી ૪૨) એમ આગાઢ કારણે શાથી, ફસાથી વગેરે પ્રગથી પણ મરવું તેને નિર્દોષ કહ્યું છે. હવે પંદરમા ભક્તપરિઝામરણને કહું છું. (૩૫૪૪)
પંદરમું ભક્તપરિજ્ઞા મરણદ્વાર–આ ભવમાં (સંસારમાં) પૂર્વે અનેક વાર અનેક
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદ્ગાચીનુપમારકના પ્રમધ અને ભક્તરિજ્ઞામરદ્વાર
૧૯૭
પ્રકારનું ભાજન ભોગવ્યું, (પાઠાં॰ તત્તો સવિ=) તા પણ તેનાથી જીવને તત્ત્વથી ( વાસ્તવિક ) તૃપ્તિ થઈ નથી. (૩૫૪૫) નહિ તો પુનઃ પણ નિશ્ચે (કદાપિ ) સાંભળ્યું ન હોય તેમ, કદાપિ જોયું ન હોય તેમ, કદાપિ ખાધું ન હોય તેમ અને પહેલું જ જાણે અમૃત મળ્યું' હોય તેમ પ્રતિદિન તેનું બહુમાન કેમ કરે? (૩૫૪૬) અશુચિપણુ વગેરે ઘણા પ્રકારના વિકારને પામવાના સ્વભાવવાળા, ચિંતન ( ઇચ્છા) માત્રથી પણ પાપનું કારણ, એવા એ ભાજનનું હવે મારે શું પ્રયેાજન છે ? (૩૫૪૭) એવું ભગવ'તનાં વચનથી (પ્રગટેલા) (જ્ઞપરિજ્ઞા=) જ્ઞાનદ્વારા (ભક્ત=) ભાગ્ય વિષયાનુ (દૈયરુપે) જ્ઞાન અને તેથી તે રીતે (પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞા=) પચ્ચક્ખાણુદ્વારા ચારેય પ્રહારના સઘળાંય આહાર-પાણીને, બાહ્ય (વસ્ત્ર-પાત્રાદિ) ઉપધિને તથા અભ્યંતર (રાગાદિ) ઉષધિને, એ સર્વને પણુ જાવજીવ પર્યંત વોસિરાવે. (૩૫૪૮-૪૯) ઇત્યાદિ જે આ ભવમાં ત્રણ આહારને કે ચારેય આહારના જાવજજીવ સમ્યક્ પરિત્યાગ કરવારૂપ પ્રત્યાખ્યાન, તે ભક્તપરિજ્ઞા અને તેના સ્વીકારપૂર્વક મરવું, તે ૧૫ ભક્તપરિજ્ઞામરણુજાવું'. તે ભક્તપરિજ્ઞા નિયમા સપ્રતિક શરીરની સેવા-શુષાદિ કરવાની છૂટવાળુ ) છે. (૩૫૫૦-૫૧) આ ભક્ત પરિજ્ઞામરણ સવિચાર અને અવિચાર-એમ બે પ્રકારનું છે. તેમાં પરાક્રમવાળા ( એટલે ક્રિયાના અભ્યાસી ) જે મુનિએ શરીરની સલેખના કરી હોય, તેને સર્વિચાર હોય છે. (૩૫પર) ખીજુ` અવિચાર ભક્તપરિજ્ઞામરણ % મુનિને (મરણ નજીક હાવાથી સ`લેખના માટે) સમય પહેાંચતા ન હોય, તેવા અપરાક્રમવાળાને (અનભ્યાસીને) હોય છે. તે અવિચાર ભક્તપરિજ્ઞા પણ સક્ષેપથી ત્રણ પ્રકારની છે. (૩૫૫૩) પહેલી નિરુદ્ધ નામની જાણવી, ખીજી નિરુદ્ધતર અને ત્રીજી પરમનિરુદ્ધ કહી છે. તેનું પણ સ્વરૂપ કહુ' છું. (૩૫૫૪) જે જ ધાબળરહિત અને રોગ-આત કાથી દુખળ શરીરવાળા હાય, તેને પહેલું અવિચાર નિરુદ્ધ (ભક્તપરિજ્ઞા) મરણુ કહ્યુ છે. (૩૫૫૫) આ મરણુમાં પણ (બાહ્ય–અભ્યંતર ત્યાગ વગેરે) વિધિપૂર્વ કહ્યો તે જાણવા. વળી આ મરણ પણ પ્રકાશ-અપ્રકાશ એમ એ પ્રકારનુ છે. જેને લોકો જાણે, તે પ્રકાશ (પ્રગટ) અને લોકો ન જાણે તે અપ્રકાશ (અપ્રગટ) સમજવુ. (૩૫૫૬) વળી સ`, અગ્નિ, વ્યાઘ્ર વગેરેથી કે શૂળ, મૂર્છા, વિશૂચિકા વગેરેથી આયુષ્યને સંવર્તિત થતું ( તૂટતું) જાણીને, મુનિ તુત જ વાણી જયાં સુધી ગુમાવી (અટકી) નથી' અને ચિત્ત પણ વ્યાક્ષિપ્ત (નષ્ટ) થયું નથી, ત્યાં સુધી પાસે રહેલા આચાર્યાદિની સમક્ષ ( અતિચારાદિને ) આલેચે. તેને ખીજી નિરુદ્ધંતર અવિચારમરણ કહ્યું છે, તેમાં પણ પૂર્વ કહેલા (ત્યાગાદિ) વિધિ યથાયાગ્ય ( જેને જે જેટલા ઘટે તેટલેા) હાય છે. (૩૫૫૭ થી ૫૯) વળી વાતાદિ (રાગથી જ્યારે સાધુની વાણી (ભક્ષિપ્ત=) ખેંચાઈ (અટકી) ગઈ હાય, ત્યારે તેને ત્રીજું પરમનિરુદ્ધ વિચાર (ભક્તપરિજ્ઞા) નામનું મરણુ જાણવુ. (૩૫૬૦) આયુષ્યને તૂટતું જાણીને તે સાધુ તુત જ શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ અને સાધુઓની સમક્ષ સર્વાં આલોચના કરે. (૩૫૬૧) એ પ્રમાણે આ ભક્તપરિજ્ઞા શ્રુતાનુસારે કહી. હવે ઈંગિનીમરણને સમ્યક્ સક્ષેપથી કહું છું. (૩૫૬૨)
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સ`વેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ
ઇગિનીમરણુ-આમાં પ્રતિનિયત (અમુક) ભૂમિભાગમાં જ અનશનક્રિયાની ઈંગન એટલે ચેષ્ટા (પ્રવૃત્તિ) કરવાની હોવાથી તેથી તે ચેષ્ટાને ઈંગિની કહેવાય છે અને તેના દ્વારા જે મરણ તેને ઈંગિનીમરણુ કહ્યું છે. તે ચારેય પ્રકારના આહારના ત્યાગ કરનાર, શરીરનુ (શુશ્રુષા-સભાળ વગેરે) પ્રતિકમ નહિ કરનાર અને ઈંગિની અમુક દેશમાં રહેનારને જ હાય છે. (૩૫૬૩-૬૪) ભક્તપરિજ્ઞામાં વિસ્તારપૂર્વક જે ઉપક્રમ (જ્ઞાનપૂર્વક પ્રયત્ન કરવાના) કહ્યો, તે જ ઉપક્રમ ઇંગિનીમરણમાં પણ યથાયાગ્ય જાણવા. (૩૫૬૫) દ્રવ્યથી (શરીરાદિની) અને ભાવથી (રાગાદિની) સ‘લેખના(કૃશતા)ને કરનાર, ઇંગિનીમરણમાં જ એકબહુવ્યાપારવાળા, પ્રથમના ત્રણ (સંઘયણા પૈકી કોઈ એક) સઘયણવાળા અને બુદ્ધિમાન (જ્ઞાની ), એવા મુનિ પેાતાના ગણને (ગચ્છને ) ખમાવીને, અંદર અને બહારથી પણ (વિશુદ્ધ=) સચિત્ત કે છવાદિથી સ’સક્ત ન હોય એવી સ્થઢિલ એટલે ભૂમિ ઉપર બેસીને ત્યાં તૃણુ વગેરેને પાથરીને, ઉત્તર કે પૂર્વમાં મસ્તકને (મુખને) રાખીને અને મસ્તકે અંજલિ કરીને, વિશુદ્ધ ચિત્તવાળા તે શ્રી અરિહતાદિની પાસે (સમય) આલેચના દઈ ને, ચારેય પ્રકારના આહારને સિરાવે. (૩૫૬૬ થી ૬૮) પોતાની આચનાદિ (અવયવને લાંબા ટૂકા કરવા વગેરે) ક્રિયાઓને તે સ્વયં કરે, જ્યારે ઉપસર્ગ રહિત ાય ત્યારે વડીનીતિ વગેરેને સમ્યગ્ સ્વય' પરઠવે (૩૫૬૯) અને તેને જ્યારે દેવના કે મનુષ્યેાના ઉપસર્વાં થાય, ત્યારે લેશ પણ કપ્યા વિના, નિભય એવા તે ઉપસનેિ સહન કરે. (૩૫૭૦) (એમ પ્રતિકૂળ ઉપસંગેŕ સહ્યા) પછી કિન્નર, કિપુરૂષ વગેરે ( બ્યતાની) દેવકન્યાઓ (ભોગાદિની અનુકૂળ) પ્રાર્થના કરે, તે પણ તે ક્ષેાભને ન પામે તથા તે (માન-સન્માનાદિ) ઋદ્ધિથી વિસ્મયને ન કરે. (૩પ૭૧) વળી તેના (શરીરાદિના) સર્વ પુદ્ગલા દુઃખદાયી અને (પીડા કરે), તે પણ તેને ધ્યાનમાં થોડી પણ વિશ્રોતસિકા (સ્ખલના) ન થાય. (૩૭૨) અથવા તેનાં સર્વ પુદ્ગલો સુખરૂપે પરિણમે (સુખદાયક અને), તો પણ તેને ધ્યાનમાં વિશ્રોતસિકા (ભંગ) ન થાય. (૩૫૭૩) (ઉપસગ કરનાર કોઇ ) તેને જે બલાત્કારે ચિત્ત ભૂમિમાં નાખે, તેા ત્યાં ભાવથી શરીરમુક્ત થઇને શરીરથી આત્માને ભિન્ન માનીને તેની ઉપેક્ષા કરે અને જ્યારે ઉપસગ શાન્ત થાય, ત્યારે જયા કે શુદ્ધ (નિર્જીવ—અચિત્ત) ભૂમિમાં જાય (૩૫૭૪) (સૂત્રની) વાચના, પૃચ્છના, પરાવના અને ધર્મકથાને તજીને સૂત્ર અને અથ ( ઉભય ) પેરિસમાં એકાગ્ર મનવાળા સૂત્રનું સ્મરણ કરે. (૩૫૭૫) એમ આઠેય પ્રહર અનુટ્ટો=સ્થિર-એકાગ્ર, પ્રસન્ન ચિત્તવાળા ધ્યાનને કરે અને બલાત્કારે નિદ્રા આવે તા પણ તેને થોડો પણ સ્મૃતિને નાશ ન થાય. (૩૫૭૬) સજ્ઝાય, કાલગ્રહણ, પલેિહણ વગેરે ક્રિયાઓ તેને ન હોય, કારણ કે–તેને સ્મશાનમાં પણ ધ્યાનના નિષેધ નથી. (૩૫૭૭) તે ઉભયકાળ આવશ્યકને કરે, જ્યાં શકય હોય, ત્યાં ઉપધિને પડિલેહે અને કોઇ સ્ખલના થાય તેના મિચ્છામિ દુક્કડં કરે. (૩૫૭૮) વૈક્રિય, આહારક ચારણ કે ક્ષીરાશ્રવ વગેરે લબ્ધિને જે કોઇ કાય આવી પડે, તે પણ વૈરાગીપણાથી તે
૧૯૮
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇગિની અને પાદપપગમન મરણનું સ્વરૂપ
૧૯૯ સેવે (ઉપગ કરે) નહિ. (૩પ૭૯) મૌનના અભિગ્રહમાં રક્ત (છતાં) આચાર્યાદિના પ્રશ્નનો જવાબ આપે અને જે દેવે તથા મનુષ્ય પૂછે, તે ધર્મકથા કરે. (૩૫૮૦) એમ શાસ્ત્રાનુસારે ઈંગિનીમરણને સમ્યગ કહ્યું. હવે સંક્ષેપથી જ પાદપિપગમનમરણને કહીશ. (૩૫૮૧)
પાદપેપગમનમરણ-મરણના આ પ્રકારમાં નિચે વૃક્ષની જેમ જ્યાં કયાંય (અથવા જે તે કઈ આકારમાં) રહેવાને અભિગ્રહ, તેને પાદપિપગમન કહેવાય છે. (૩૫૮૨) જે અંગને જ્યાં જે રીતે નાખે (પડે), તેને ત્યાં તે જ રીતે ધારણ કરવું (હલનચલન નહિ કરવું ), તે પાદપેપગમનમરણ નીહાર અને અનીહાર-એમ બે પ્રકારનું થાય છે. (૩૫૮૩) તેમાં ઉપસર્ગ દ્વારા પણ અન્યત્ર હરણ કરાયેલે તે (મૂળ સ્થાનથી) અન્ય સ્થાનમાં કાલધર્મ પામે તેને નીહારિક અને ઉપસર્ગથી રહિત (મૂળ સ્થાને) મરે તેને બીજું અનીહારિક કહ્યું છે. (૩૫૮૪) પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેઉકાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, અને ત્રસકાયવાળા સ્થાને સંહરણ કરાયેલા પણ શરીરને (મમતાના ત્યાગદ્વારા) વસિરાવ નારે અને સેવા-સંભાળ નહિ કરવાદ્વારા) તજનારે, તે મહાત્માં જયાં સુધી જીવે, ત્યાં સુધી તે અનશનને પાળે-(લેશ પણ) હલન-ચલન ન કરે. (૩૫૮૫) શભા કે ગંધાદિ વિલેપનથી જે કઈ ભૂષિત કરે, તે પણ જીવતા સુધી શુદ્ધલેશ્યાવાળ-પાપપગમનવાળે મુનિ ચેષ્ટારહિત રહે. (૩૫૮૬) કારણ કે ઉભે રહેલે કે પડખું (આડે ) પડેલે પણ (અંગને લો-કું કરવું વગેરે) ઉદ્વર્તનાદિથી રહિત અને (જડની જેમ હલન-ચલદિ) ચેષ્ટાથી રહિત હય, તેથી તે વૃક્ષની જે દેખાય. (૩૫૮૭) એ રીતે સત્તર પ્રકારના મરણના સ્વરૂપનું વર્ણન કંઈકે માત્ર કરીને, હવે તે પૈકી છેલ્લા ત્રણ મરણેને અંગે કહેવા યોગ્ય કઈક કહું છું. (૩૫૮૮) - સર્વ સાધ્વીઓ, પહેલા સંઘયણ સિવાયના પુરૂષ તથા સર્વ દેશવિરતિધરે ભક્ત પરિજ્ઞાને સ્વીકારી શકે. (૩૫૮૯) પરંતુ ઇગિનીમરણને તે અતિ દઢ બૈર્યવાળા અને બળવાળા (પુરૂષ) જ આચરે છે, સાધ્વીઓ વગેરેને તેને પ્રતિષેધ જણાય છે, (૩પ૯૦) અને આત્મ(શરીર) સંલેખના કરનારા કે નહિ કરનારા તથા દઢતમ બુદ્ધિબળવાળા પહેલાં સંઘયણવાળા પાદપિગમનને કરે છે. (૩પ૯૧) સ્નેહવશ દેવે તમસ્કાય-ઘેર અંધકાર વગેરેમાં સંહરણ કરેલા પણ તે ધર આત્માએ સ્વીકારેલા વિશુદ્ધ ધ્યાનથી (લેશ પણ) ચલિત થતા નથી. (૩૫૨) ચૌદપૂવઓને વિચ્છેદ થતાં તે પાદપિપગમન કરનારાઓને પણ વિચછેદ થાય છે, કારણ કે-(ચૌદપૂવ) પછી તે પહેલું સંઘયણ હોતું નથી. (૩૫૩) એમ આ દ્વારમાં સંક્ષેપથી મરણને કહ્યું. એનું પણ ફળ આરાધનાના ફળને જણાવનારા દ્વારમાં કહીશ. (જુએ ગા. ૭૩૨ થી) (૩૫૪) એમ સિદ્ધાન્તરૂપી સમુદ્રમાં અમૃતતુલ્ય સંગરંગશાળા નામની આરાધનાનો મૂળભૂત (પહેલા) પરિકર્મકારમાં, પ્રસ્તુત પંદર પ્રતિકાર પૈકી ક્રમને અનુસરે આ મણવિભક્તિ નામનું અગીયારમું દ્વાર કહ્યું (કુંપલ્પ ૬)
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું
૧૨. અધિગતરમરદ્વાર- સામાન્યતયા ઘણા પ્રકારનાં મરણેને જણાવ્યાં. હવે પ્રસ્તુત (પતિ) મરણદ્વારના સ્વરૂપને કહું છું. (૩૫૭) પ્રશ્ન-પ્રસ્તુત પંડિતમરણ કેવું છે? ઉત્તર-દુઃખના સમૂહરૂપ વેલડીને નાશ કરવા માટે એક તીક્ષ્ણ ધારવાળા મોટા કુહાડા તુલ્ય છે. (૩૫૯૮) અને એનાથી વિપરીત મરણને મહમૂલરહિત શ્રીવીતરાગ ભગવંતે બાલમરણ કહે છે. એ બેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે પાંચ પ્રકારે જણાવું છું. (૩૫) ૧-પંડિતપંડિતમરણ, ૨-પંડિતમરણ, ઉ–બાલપંડિતમરણ, ૪-બાલમરણ અને પ-બાલબાલમરણ. (૩૬૦૦) તેમાં પહેલું જિનેશ્વરને, બીજુ (સર્વવિરતિધર) સાધુઓને, ત્રીજુ દેશવિરતિવાળાને, ચોથું સમ્યગ્દષ્ટિઓને અને પાંચમું મિથ્યાષ્ટિઓને હોય છે. (૩૬૦૧) પુના બીજા આચાર્યો જે આ પાંચ મરણરૂપ (મેયવસ્થ= ) રેયપદાર્થ, તેને વિભાગ આ રીતે જણાવે છે. જેમ કે–મરતા કેવલીને પંડિત પંડિતમરણ હોય, ભક્તપરિણાદિ (ત્રણ) પંડિતમરણે મુનિવરોને હોય, દેશવિરતિઓને તથા અવિરતિ સમક્તિદષ્ટિએને બાલપંડિતમરણ હોય, જે ઉપશમવાળા મિથ્યાષ્ટિઓનું તે બાલમરણ અને કષાયથી કલુષિત જેએ દઢ આભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ સહિત મરે. તેઓને સર્વ જઘન્ય બાલમરણ હોય છે. (૩૬૦૨ થી ૫) અથવા પાંચ પૈકી (પહેલા) ત્રણ પંડિતમરણે અને (છેલ્લાં) બે બાલમરણે જાણવાં. તેમાં પહેલાં ત્રણ સમકિતદષ્ટિને અને છેલ્લાં બે મિથ્યાષ્ટિને જાણવાં. (૩૬૦૬) તેમાં પહેલાં ત્રણ મરણથી મરનાર મુનિઓને (મુન્નરઃ અપ્રમત્ત-સ્વાશ્રયી) એકાકી વિહારને (અનશનને ) વિધિ ક્રમશઃ ઉત્તમ, મધ્યમ અને જઘન્ય જાણુ. (૩૬૦૭) જે કે સમ્યકત્વમાં પક્ષપાતી મનવાળો જીવ મરતા અસંયમી હેય તે પણ શ્રી જિનધચનને અનુસરનારો (પક્ષપાતી) હેવાથી અલ્પસંસારી છે. (૩૬૦૮) જેઓ શ્રી જિનાજ્ઞામાં શ્રદ્ધાવાળા, પ્રતીતિવાળા અને રુચિવાળા હોય, તેઓ સમ્યકત્વને અનુસરતા હોવાથી ) નિચે આરાધક થાય છે. (૩૬૦૯) શ્રી જિનેશ્વરએ કહેલા આ પ્રવચનમાં શ્રદ્ધાને નહિ કરનારા અનેક જીવોએ (તી =) ભૂતકાળમાં અનંતાં બાલમરણ કર્યા, તે પણ જ્ઞાનરહિત-વિવેકશૂન્ય તે બીચારા જીવેને તે અનંતાં મરણથી પણ ગુણને કોઈ લેશ પણ પ્રાપ્ત ન થયે. (૩૬૧૦-૧૧) તેથી બાલમરણના (વર્ણન) વિસ્તારને છોડીને માત્ર તેના વિપાકને સંક્ષેપથી કહેતા એવા મને (તમે) કાન દઈને સાંભળે ! (૩૬૧૨) ઘણા વિકારવાળી અથવા વિસ્તારવાળી સંસારરૂપી ગહન (દુર્ગમ) અટવીમાં દુઃખથી પીડાતા જ બાલમરણેથી નિચે દીર્ધકાળ ભમ્યા, ભમે છે અને ભમશે. (૩૬૧૩) જેમ કે દુઃખે છૂટી શકાય તેવા જન્મ, જરા અને મરણરૂપ ચક્રાવામાં વારવાર પરિભ્રમણ કરવાથી અતિ થાકેલા, પરિભ્રમણ કરવા છતાં પાર નહિ પામેલા, એવા આ સંસારરૂપી રેટમાં (બંધાએલા)
રૂપી બળદે, જીવને જે જે ચાર ગતિઓમાં અને જે જે ચોરાશી લાખ નિઓમાં (બળિgવંs) અનિષ્ટપ્રદ છે, તેને તેને દુખપૂર્વક અનુભવે (ભગવે) છે. (૩૬૧૪૧૫) વળી જે ઈટ છતાં નિરનુબંધી અને જે દુઃખે પાર કરી શકાય. તેવા
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધિગતમરદ્વાર
૨૦૧
અનિષ્ટ (છતાં ) સાનુખી (સચેગેા જીવને પ્રાપ્ત થાય છે), તેને મહામુનિએ ખાલમરણના ફળનું વિલસિત કહે છે. (૩૬૧૬) એ રીતે માલમરણનુ ભયકર સ્વરૂપ જાણીને, ધીરપુરુષોએ પતિમરણને સ્વીકારવુ જોઈએ. તેના નામના અર્થ આ પ્રમાણે છે. (૩૬૧૭) ‘ પ ́ડા ’ એટલે બુદ્ધિ, તેનાથી યુક્ત બંને પતિ જાણવા અને તેનું જે મરણ તેને પતિમરણુ કહ્યું છે. (૩૬૧૮) આ શાસ્ત્રમાં (દ્વારમાં) જે (પતિમરણ) કહેવાનુ છે, તે ભક્તપરિજ્ઞા જ છે, કે જે મરણથી મરનારાના નિશ્ચે વાંછિત ફળની સિદ્ધિ થાય છે. (૩૬૧૯) (વત માનમાં) દુઃષમકાળ છતાં, અનિષ્ટ-સેવાત (છેવટ્ઢું) સંઘયણ છતાં અતિશાયી નાનીઆના વિરહ છતાં તથા દૃઢ ધૈર્ય ખળના અભાવ છતાં નિશ્ચે આ ભક્તપરિનામરજી પણુ, સુંદર કાળાદિના યેાગે સાધ્ય જે પાદાપગમન અને ઈંગિતમરા, તેનાથી જે મળે, તે ફળને આપે છે. (૩૬૨૦-૨૧) આ ભક્તપરિજ્ઞા નિશ્ચે મનેવાંછિત શુભ ફળ આપવામાં કલ્પવૃક્ષેાંનુ એક મહા વન છે અને અજ્ઞાનરૂપી અ'ધકારથી ગાઢ એવી દુઃખમ કાળરૂપી રાત્રિમાં શરદનો ચંદ્ર છે. (૩૬૨૨) વળી એ ભય'કર સંસારરૂપી મરુસ્થળમાં વિલસતા ( લહેરાતા ) નિ`ળ જળનુ સરોવર છે અને અત્યંત દરિદ્રતાનું(નાશક) શ્રેષ્ઠ ચિ’તામણી છે. (૩૬૨૩) વળી તે અતિ દુર્ગામ દુતિરૂપ ગર્તામાંથી ઉગરવાનો ઉત્તમ મા છે અને માક્ષમહેલમાં આરેહણ કરવાની ઉત્તમ નિસરણી છે. (૩૬૨૪) બુદ્ધિબળથી વિકળ, અકાળે મરનારા, (ઢ ધ'માં) અનભ્યાસી, એવા (પણ) વર્તમાનકાલીન મુનિઓને યાગ્ય (આમરણ) નિષ્પાપ અને ઉપસર્ગ રહિત છે. (૩૬૨૫) તેથી વ્યાધિગ્રસ્ત અને મરશે. જ-એવા નિશ્ચયવાળા ભવ્ય આત્મા સાધુ કે ગૃહસ્થ, ભક્તપરિજ્ઞારૂપ પતિમરણમાં યત્ન કરવા જોઈએ. (૩૬૨૬) પતિમરણથી મરેલા અનંત જીવા શિવાલયને (મુક્તિને) પામ્યા છે અને માલમરણુથી પુનઃ સોંસારરૂપી ભયકર અણ્યમાં (અનતા ) ભમે છે. (૩૬૨૭) એક વારનુ એક પતિમરણ પણ જીવનાં દુઃખાના મૂળથી નાશ કરીને સ્વગ માં કે મેક્ષમાં સુખાને આપે છે. (૩૬૨૮) જો આ જીવલોકમાં જન્મેલા સવને અવશ્ય મરવાનું છે, તેા તેવી કોઇ (ઉત્તમ) રીતે મરવુ' જોઈ એ, કે જેથી પુનઃ મરણુ ન થાય. (૩૬૨૯) સુંદરીનંદની જેમ તિ''ચપણાને પામેલા પણ જીવ ને કોઇ રીતે પતિમરણને પામે, તા વાંછિત અની સિદ્ધિને કરે છે. (૩૬૩૦)
પડિતમરણના મહિમા વિષે સુંદરીનંદને પ્રબંધ-આ જ ખૂદ્વીપમાં ભરત વમાં, ઇન્દ્રપુરી જેવી પતિજનાના (ઇન્દ્રપુરી પક્ષે દેવાના) હૃદયને હરનારી, સતત ચાલતા શ્રેષ્ઠ મહેસ્રવાવાળી, શ્રી વાસુપૂજ્ય જિનેશ્વરના મુખરૂપી ચંદ્રથી વિકસિત થયેલાં ભવ્ય જીવ રૂપી કુમુદનાં વનેાવાળી, લક્ષ્મીથી શોભતી ( પક્ષે લક્ષ્મીથી શોભતી વિષ્ણુની મૂર્તિ જેવી ), જગત્પ્રસિદ્ધ, એવી ચંપા નામની નગરી હતી. ત્યાં કુબેરના ધનભંડારને પ્રાભવ કરે તેવા ( ધનવાળા ), ત્યાંના રહીશ, વિશિષ્ટ ગુણવાળા ધન નામે શેઠ રહે છે. (૩૬૩૧ થી ૩૩) તેને તામલિપ્તી નગરીના રહીશ વસુ નામના વેપારી સાથે નિઃસ્વાથૅ
૨૬
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
- શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રન્થનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું
મિત્રી થઈ. (૩૬૩૪) જિન ધર્મના પાલનમાં તત્પર અને ઉત્તમ સાધુઓના ચરણની ભક્તિ કરનારા તેઓના દિવસે પસાર થતે છતે, એક પ્રસંગે સદાય (સ્થિર રહે તેવી) અખંડ પ્રીતિને ઈચ્છતા તે બેમાં ધનશેઠે પોતાની સુંદરી નામે પુત્રીને વસુશેઠના નંદપુત્રને આપી અને સારા મુહૂ ઘણા લદમીના સમૂહને ખચીને જગતને આશ્ચર્ય ઉપજાવે તે તેને વિવાહ કર્યો. (૩૬૩૫ થી ૩૭) તે પૂર્વોપાર્જિત પુણ્યરૂપી વૃક્ષને ઉચિત એવા સુંદરી સાથે વિષયસુખરૂપી ફળને ભેગવતા નંદના દિવસે જાય છે. (૩૬૩૮) બુદ્ધિની અતિ નિર્મળતાને કારણે જિનમતના વિજ્ઞાતા પણ નંદને એક અવસરે વિચાર થયે કે(૩૬૩૯) વ્યવસાયરૂપી ધન (ઉદ્યમ) વિનાને પુરૂષ લેકમાં નિંદાપાત્ર બને છે અને કાયર (નીચ) પુરુષ માનીને તેને પૂર્વની લક્ષ્મી પણ તુ છોડી દે છે, (૩૬૪૦) માટે પૂર્વજોની પરંપરાના કમથી આવેલા સમુદ્રમાર્ગના વ્યાપારને કરું. પૂર્વજોના ઘનથી આનંદ કરવામાં મારી શી મહત્તા ? (૩૬૪૧) શું તે પણ જગતમાં જીવતો ગણાય, કે જે પિતાની બે ભુજાએથી મેળવેલા ધનથી પ્રતિદિન યાચકોને મનવાંછિત આપતું નથી? (૩૬૪૨) વિદ્યા, પરાક્રમ (વગેરે) ગુણેથી પ્રશંસનીય આજીવિકાથી જે જીવે છે, તેનું જીવન પ્રશંસનીય છે. તેથી વિપરીત જીવનારના તે જીવનથી શું? (૩૬૪૩) પાણીના પરપિટાની જેમ જગતમાં કયા પુરુષે અનેક વાર જન્મતાં-મરતાં નથી ? તાવિક શેભા વિનાનાં તે જન્મ અને મરણથી શું ? (૩૬૪૪) તેની પ્રશંસા કેવી રીતે કરાય, કે
જ્યારે સપુરૂષની પ્રશંસા (થતી હોય તે) પ્રસંગે (પિતાના) ત્યાગાદિ અનેક ગુણોથી જેઓ પ્રથમ નંબરે નથી આવતા ? (અર્થાત્ પુરુષમાં જે પ્રથમ નંબરે નથી તેની પ્રશંસા કેમ થાય ? (૩૬૪૫) એમ વિચારીને તેણે તુર્ત અન્ય બંદરમાં દુર્લભ કરિયાણાના સમૂહથી ભરેલું વહાણ સમુદ્રકાંઠે તૈયાર કર્યું. (૩૬૪૬) અને જવા માટે (પતિને) ઉત્સુક જોઈને (તેને) વિરહ સહવામાં અતિ કાયરપણથી અત્યંત શેકાતુર (બનેલી) સુંદરીએ તેને કહ્યું કે-(૩૬૪૭) હે આર્યપુત્ર! પણ નિશે તમારી સાથે આવીશ, (કારણ કે-) પ્રેમથી પરાધીન આ (મારા) મનને (તમારા વિરહમાં) શાન્ત ( પ્રસન્ન) રાખવા હું શક્તિમાન નથી. (૩૬૪૮) તેણીએ એમ કહેવાથી અતિ દઢ સ્નેહપણથી આકર્ષિત ચિત્તને વેગવાળા નંદે તે કબૂલ્યું. પછી (પ્રયાણને ) પ્રસંગ આવતાં તે બંનેય શ્રેષ્ઠ વહાણમાં બેઠાં અને પ્રસન્ન ચિત્તવાળા કુશળ રીતે અન્ય બંદરે પહોંચ્યાં. (૩૬૪૯-૫૦) ત્યાં કરિયાણાને (બદલ્યાં) વેચ્યાં, નૈયાનો ઘણે સમૂહ મેળવ્યું, તેને બદલે કરિયાણા લઈને સમુદ્રમાર્ગે (પાછા) જતાં પૂર્વકૃત કર્મોના વિપાકવશ અતિ પ્રબળ પવનથી અથડાતી નાવડીના તુત સેકડો કકડા થયા. (૩૬પ૧પર) પછી તથાભવ્યત્વથી મુશીબતે તુ મળી આવેલા પાટીઆના કકડાવાળા તે બંને એક જ બંદરે (ક) પોંચ્યા. (૩૬૫૩) અને અઘટિતને ઘટિત તથા ઘટિતને અઘટિત (ભાંગડ) કરવામાં કુશળ વિધાતાના વેગે વિરહથી અતિ વ્યાકૂળ બનેલા તે બંનેનું પરસ્પર (દર્શન)
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિમરણના મહિમા વિષે સુંઢરી-નના પ્રમધ
૨૦૩
મિલન થયુ. (૩૬૫૪) તે પછી હર્ષી અને ખેદવશ ઉછળતા અતિ શેકથી સૂઝેલી ગળાની નળીવાળી, જાણે સમુદ્રના સંગથી લાગેલા જળબિંદુએના સમૂહને વિખેરતી હોય તેમ સતત પડતા આંસુની ધારાવાળી, દીન, સુંદરી સહુસા નદના ગળે વળગીને રોવા લાગી. (૩૬૫૫-૫૬) ત્યારે મહા મુશીબતે ધીરજ ધારણ કરીને નંદે કહ્યું કે-હે સુંદરી ! અત્યંત શ્યામ મુખવાળી તું આમ શેક કેમ કરે છે ? (૩૬૫૭) હે મૃગાક્ષી ! જગતમાં તે કાણું જનમ્યા છે, કે જેને સ'કટ ન આવ્યાં હોય અને જન્મ-મરણા ન થયાં હોય ? (૩૬૫૮) હે કમળમુખી ! જો, આકાશતળના અસાધારણ ચૂડામણીતુલ્ય પણ સૂર્યના પ્રતિદિન ઉદય, પ્રતાપ અને વિનાશ થાય છે. (૩૬૫૯) અવા શું તે જિનેન્દ્રની વાણીમાં નથી સાંભળ્યું કે-પૂ પુણ્યના ક્ષય થતાં દેવેન્દ્રો પણ દુ;ખ દશાને પામે છે ? (૩૬૬૦) હે સુતનુ ! પડછાયાની જેમ દુ:ખાની પરંપરા જેને સાથે જ ભમાડે છે (ભમે છે), તે કર્મીને વશ પડેલા જીવાને આટલા માત્ર દુઃખમાં સતાપ કેમ ? (૩૬૬૧) ઇત્યાદિ વચનાથી એ રીતે સુંદરીને સમજાવીને ભૂખ-તૃષાથી પીડાતા નંદ તેની સાથે જ વસતિ (ગામ) તરફ ચાલ્યા. (૩૬૬૨) પછી સુંદરીએ કહ્યું કે-હે નાથ ! પરિશ્રમથી થાકેલી, અત્યંત તૃષાતુર, હું અહી થી એક પગલુ પણ (આગળ) ચાલી શકું તેમ નથી (૩૬૬૩) ત્યારે નંદે કહ્યુ` કે-હે સુતનુ ! તું એક ક્ષણ અહીં વિસામેા કર, કે–જેથી હું તારા માટે કયાંયથી પણ જળ લાવું. (૩૬૬૪) તેણીએ તે કબૂલ કર્યું. એટલે નંદ તેને મૂકીને તુત નજીકના વનપ્રદેશમાં પાણી શેાધવા ગયા. (૩૬૬૫) અને ( દુર્ભાગ્યવશ) ત્યાં યમ જેવા, ભૂખથી તીવ્ર પીડાતા ફાડેલા મોટા મુખવાળા અને અતિ ચપળ લપલપતી જીભવાળા સિંહે તેને જેયેા. (૩૬૬૬) પછી તે સિંહે ભયથી સભ્રમ પામેલા, (તેથી) અનશનાદિ (અ ંતિમ ધમ) કત ને વિસરી ગયેલા, આત્ત ધ્યાનને પામેલા, એવા શરણરહિત તે નંદને મારી નાંખ્યા. (૩૬૬૭) અને સમ્યક્ત્વરૂપ શુભ ગુણુને ચૂકી ગયેલા તે ન ખાલમરણના દોષથી તે જ વનખ’ડમાં વાનરપણે ઉત્પન્ન થયા. (૩૬૬૮)
આ બાજુ રાહ જોતી સુંદરી, દિવસ પૂર્ણ થયે તે પણ જ્યારે નંદ (પા) ન આબ્યા, ત્યારે પતિ મરી ગયા ’–એવા નિશ્ચય કરીને ક્ષેામ પામેલી, ‘ધસ’–એમ શબ્દ કરીને જમીન ઉપર પટકાઈ પડી. મૂર્છાથી મિ'ચાયેલાં નેત્રવાળી એક ક્ષણ મુડદાની જેમ (નિશ્ચેષ્ટ ) રહીને, વનમાં પુષ્પોની સુગંધવાળા પવનથી લેશ ચૈતન્યને પામેલી, દીન, તે ગાઢ દુ:ખથી પાક મૂકીને રોવા લાગી. (૩૬૬૯ થી ૭૧) હે શ્રી જિનેશ્વરદેવનાં ચરણકમળથી પૂજામાં પ્રીતિવાળા ! હું સદ્ધના મોટા ભડાર ! આ પુત્ર ! તમે કયાં ગયા ? મને જવાબ આપે. (૩૬૭૨) હે પાપી દેવ ! ધન, સ્વજ અને ઘરનેા નાશ થવા છતાં તુ ન ધરાયા ! કે હે અનાય ! આજે મારા પતિને પણ તે મરણને પમાડ્યેા. (મારી નાખ્યા.) (૩૬૭૩) પુત્રીવત્સલ હે પિતાજી! અને નિષ્કપટ પ્રીતિવાળા હે માતાજી ! હા હા, તમે દુઃખરિયામાં પડેલી પોતાની પુત્રીની ઉપેક્ષા કેમ કરેા છે ? (૩૬૭૪) એમ
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું ચિરકાળ વિલાપ કરીને પરિશ્રમથી ગાઢ થાકેલા શરીરવાળી, બે હાથમાં (હથેળીમાં) મૂકેલા (ઢાંકેલાં) મુખવાળી, અતિ આકરા દુઃખને અનુભવતી તેણીને, અશ્વ ખેલાવવા માટે ત્યાં આવેલા પ્રિયંકર નામના શ્રીપુરના રાજાએ કઈ રીતે જોઈ અને વિચાર્યું કે(૩૬૭૫-૭૬) શું શ્રાપથી ભ્રષ્ટ થયેલી આ કોઈ દેવી છે? અથવા કામદેવથી વિરહિત રતિ છે ? કઈ વનદેવી છે કે કેઈ વિદ્યાધરી છે ! (૩૬૭૭) એમ વિસ્મિત મનવાળા તેણે પૂછ્યું કે-હે સુતનું ! તું કેણ છે? અહી કેમ રહી (બેટી) છે? કયાંથી આવી છે? અને આવા સંતાપને કેમ ધરે છે ? (૩૬૭૮) પછી લાંબા-ઉષ્ણ વિશ્વાસથી ચંચલ (અલિત) ભાષાવાળી અને શેકવશ મીંચાએલાં નેત્રવાળી સુંદરીએ કહ્યું કે-હે મહા સાત્વિક ! સંકટોની પરંપરાને ઉભી કરવામાં સમર્થ વિધાતાને પ્રગને વશ પડેલી, મારા દુઃખસમૂહના હેતુભૂત આ હકીકતને (જાણવાથી) સર્યું. (૩૬૭૯-૮૦) (તે સાંભબીને) સંકટમાં પડેલી પણ “ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલી (કુલીન) હોવાથી આ પિતાના વૃત્તાંતને કહેશે નહિ.”-એમ વિચારીને રાજા તેણીને કેમળ વાણીથી સમજાવીને મુશીબતે પિતાના ઘેર લાવ્યું અને અતિ આગ્રહથી ભેજનાદિ કિયા કરાવી. (૩૬૧-૨) તે પછી રાજા (તેના પ્રત્યેના) અનુરાગથી સત્પષના આચરણેપણથી (સજજનની નીતિરીન્દિી) સદાય તેનું સઘળું મન-ઈચ્છિત પૂર્ણ કરે છે. (૩૬૮૩) પછી “(રાજાનું) સન્માન કરતી હોવાથી અને પ્રેમપૂર્વક વાત કરતી હોવાથી” હવે આ પ્રસન્ન છે એમ સમજેલા રાજાએ એકાન્તમાં સુંદરીને કહ્યું કે-(૩૬૮૪) હે ચંદ્રમુખી ! શરીર અને મનની શક્તિને હરનારા પૂર્વે બનેલા વૃત્તાંતને ભૂલીને મારી સાથે ઈચ્છા મુજબ વિષયસુખને ભેગા ! (૩૬૮૫) હે સુતનુ! દીવાની જેતથી માલતીની માળા જેમ સૂકાય, તેમ શેકથી પેલી તારી કોમળ કાયારૂપી વેલડી નિત્ય રકાય છે. (૩૬૮૬) હે સુતનુ ! જનમનને આનંદ દેનારા (પણ) રાહુના ઉપદ્રવથી ઘેરાએલા શરદપૂર્ણિમાના ચંદ્રબિંબની જેમ જનમનને આનંદ દેનારું પણ શેકરૂપી (વિ) રાહુના ( પ= ) ઉપદ્રવથી પીડાએલું (તારું) યૌવન સૌભાગ્યને (આદરને) પામતું નથી. (૩૬૮૭) અતિ સુંદર પણ, મનગમતી પણ અને લેકમાં દુર્લભ પણ, ખેવાયેલી કે નાશ પામેલી વસ્તુને ડાહ્યા પુરુષે શેક કરતા નથી, (૩૬૮૮) માટે ઘણું કહેવાથી રાવ્યું. મારી પ્રાર્થનાને તું સફળ કર. પંડિતે પ્રસં ગોચિત પ્રવૃત્તિમાં જ ઉદ્યમ કરે છે. (૩૬૮૯) પછી કાનને અતિ કટુ, પૂર્વે કદી નહિ સાંભળેલું-એવું આ વચન સાંભળીને બતભંગના ભયથી મુંઝાતી, ગાઢ દુઃખથી વ્યાકૂળ મનવાળી તેણીએ કહ્યું કે-હે નરશિરોમણિ ! સુકુળમાં જન્મેલા, લેકમાં પ્રખ્યાત અને ન્યાયમાર્ગમાં પ્રેરક, તમારા જેવા શ્રેષ્ઠ પુરુષને પરસ્ત્રીનું સેવન અત્યંત અનુચિત, ઉભય લેકને (હિતને) નાશ કરવામાં સમર્થ અને ત્રણ લેકમાં પણ અપયશના પડહતુલ્ય છે. (૩૬૯૦ થી ૯૨) રાજાએ કહ્યું કે-હે કમળમુખી ! ચિર (સંચિત) પુણ્યના સમૂહે ભેટ કરેલા રત્નના નિધિને (અર્થાત્ મારા મોટા પુણ્ય મળેલી તને) ભેગવવાથી
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્મ
પતિ મરણનો મહિમા મને શું દુષણ છે? (૩૬ઠ્ઠું) તે પછી રાજાના અતૂટ આગ્રહને જાણીને તેણીએ જવાબમાં કહ્યું કે હે નરવર ! જે એમ જ છે, તે ચિરકાળથી ગ્રહણ કરેલે મારે અભિગ્રહ જ્યાં સુધી પૂર્ણ ન થાય, ત્યાં સુધી તે (ત્તિ= ) કેટલાક (અમુક) કાળનું રક્ષણ કરે. (અર્થાત્ તેટલે કાળ વિલંબ કરો. ) પછી તમારી ઈચ્છાને અનુરૂપ હું આચરીશ. (૩૬૯૪-૯૫) એ સાંભળીને પ્રસન્ન થયેલે રાત તેના ચિત્તવિદ માટે નાટક, ખેલ વગેરેને દેખાડતે કાળ પ્રસાર કરે છે. (૩૬૯૬) આ બાજુ પૂર્વે કહ્યો તે વાનરપણે જીવતા નંદને માંકડાના ખેલાડીઓએ એગ્ય જાને પકડયા, (
૩૭) તેને નાટય વગેરે ઘણું કળાઓ શિખવાડી અને દરેક નગમાં તેને (તેની કળાઓને) દેખાડતા તે ખેલાડીઓ કઈ પ્રસંગે તેને લઈને શ્રીપુરનગરમાં આવ્યા. (૩૬૯૮) ત્યાં ઘરે ઘરે તેને નચાવીને તેઓ રાજમંદિરે ગયા અને ત્યાં તેઓએ તે વાંદરાને સર્વ પ્રયત્નશી (કાળજીથી) નચાવવા માંડે. (૩૬૯) પછી નાચતા તે વાનરે કોઈ રીતે રાજાની પાસે બેલી સુંદરીને પૂરાણા સ્નેહભાવથી વિકસિત (એક) નજરે જોઈ. (૩૭૦૦) અને “મેં આને કયાંક જોઈ છે.’-એમ વારંવાર ચિંતવતાં તેને પૂર્વજન્મનું સ્મરણ થયું અને સઘળેય પૂર્વ (જન્મ)વૃત્તાંત જા. (૩૭૦૧) પછી પરમ નિર્વેદને પામેલા તેણે વિચાર્યું કે-હા હા, અનર્થની ખાણતુલ્ય આ સંસારવાસને ધિક્કાર થાઓ ! (૩૭૨) કારણ કે–તેવા નિર્મળ વિવેકવાળો પણ, ધર્મરાગી પણ અને પ્રતિસમય શાસ્ત્રોક્ત વિધિ પ્રમાણે અનુકાનને કરમારે પણ હું તેવા બાળ (અજ્ઞાન) મરણથી આવી વિષમદશાને પામે. હવે તિર્યચપણામાં રહેલે હું શું કરું ? (૩૭૦૩ ) અથવા આ વિચારથી શું? આ અવસરને (અવસ્થાને) ઉચિત પણ ધર્મકાર્ય કર્યું, (આવું) જીવવાથી સયું (૩૭૦૫) એમ વિચારતાં, તેને “થાકેલે છે”—એમ માનીને તે ખેલાડીઓ પિતાના સ્થાને લઈ ગયા અને તેણે ત્યાં અનશન સ્વીકાર્યું (૩૭૦૬) તે પછી શ્રી પંચપરમેષ્ઠિમંત્રનું વારંવાર સમરણ કરતે શુદ્ધ ભાવથી મરીને તે દેવલેકમાં મહદ્ધિક દેવ થર્યો. ત્યાં અવધિજ્ઞાનથી પૂર્વના વૃત્તાંતને જાણીને, અહીં આવીને રાજાને પ્રતિબંધ કર્યો અને સુંદરીને પણ (પ્રતિબંધીને) પ્રવજ્યા સ્વીકારવા માટે સૂરિમહારાજને સંપી.(૩૭૦૭૮)એમ તિર્યંચપણાને પામેલા પણ જીવને અહીં કહ્યું તે પ્રમાણે પંડિતમરણ્ય નિષ્પાપ એવા સગતિરૂપ નગરના મોટા રાજ્યને આપે છે. (૩૭૦૯)
પંડિતમરણને મહિમા-સમગ્ર જીવન સુધી પણ (કડમઘં) ઉગ હૃથ્યનાદિ) કરીને અને પાપસમૂહને ભેગો કરનારે જીવ અંતે પંડિતમરણને પામીને શુદ્ધ થાય છે. (૩૭૧૦) અનાદિકાળથી સંસારરૂપી અટવીમાં ફસાએલો જીવ ત્યાં સુધી પારને નહિ 'પામે, કે જ્યાં સુધી અહીં પૂર્વે કદાપિ નહિ મળેલા પંડિતમરણને નહિ પામે! (૩૭૧૧) પંડિતમરણથી મરેલા કેટલાક છે તે જ ભવમાં અને કેટલાક દેવલેકમાં જઈને પુનઃ અહીં (મનુષ્યભવમાં) આવીને શ્રાવકકુળમાં જન્મ લઈને અને દીર્ઘકાળ સાધુપણાને
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર પહેલું પાળીને પંડિતમરણથી મરેલા કેઈ બીજા ભવે (પણ) સિદ્ધ થાય છે. (૩૭૧૨-૧૩) પંડિત મરણથી (મરનારા) છે નારી અને તિર્યંચ સિવાયના ઉત્તમ મનુષ્યના અને દેવના ભમાં વિલાસ કરીને પણ (તે) આઠ ભાવમાં સિદ્ધ થાય (જ) છે. (૩૭૧૪) તેમાં ગૃહસ્થ અથવા સાધુ નિર્જીવ પ્રદેશમાં રહેલે, વિધિપૂર્વક (અતિચારોરૂપી) સર્વ શલ્યને ત્યાગ (આલેચના) કરીને, ગર્વ આહારને તજીને, છકાય છની રક્ષામાં તત્પર બનેલે, અન્યને ખમાવવામાં અને પિતે ક્ષમા આપવામાં પણ તત્પર, વિરાધનાને ત્યાગી, ચપળતારહિત, જિતેન્દ્રિય, ત્રણ દંડરૂપ શત્રુઓને વિજેતા, ચાર કષાયની સેનાને જીતનાર અને શત્રુ-મિત્રમાં સમ (ઉદાસીન)ભાવે વર્તતે, એ રીતે પંડિતમરણથી જે મરે, તે નિશ્ચ સમ્યમ્ મર્યો (જાણે). (૩૭૧૫ થી ૧૭) આ પંડિતમરણને લઘુકમી એવો સમકિતદષ્ટિ જીવ પામે છે. (મિથ્યાદષ્ટિ પામી શકતું નથી.) શું આ સંસારમાં અલ્પ પુણ્યવાળા પણ ચિંતામણીરત્નને પામી શકે ? (૩૭૧૮) (માટે) તે સિવાયના અજ્ઞ ને તે પદ પદે (વારંવાર ) બાલમરણ જ સુલભ છે. માત્ર તે મરણ અનર્થને આપનારું સંસારવર્ધક છે. (૩૭૧૯) કારણ કે-બાળ એટલે મૂખ, તે પુનઃ નિયાણ પૂર્વક અનશનરૂપ વિવિધ તપ કરીને મરેલે અશુભ બંતરની જાતિઓમાં ઉપજે છે (૩૭૨૦) અને ત્યાં ઉપજેલે તે બાળકની જેમ કેલીને (હાંસી, ઠઠ્ઠા, કામક્રીડા વગેરેને) વ્યસની તે (તેવી) કીડાઓને કરે છે, કે જેથી પુનઃ અનાદિઅનંત સંસાર સમુદ્રમાં વારંવાર ભમે. (૩૭૨૧) તેથી સર્વ કર્મોના ક્ષય માટે ઉદ્યમી અને ધીર પુરુષે એક વાર તે પંડિતમરણને પામીને (સંસારનો) પાર પામનારા થાઓ ! (૩૭૨૨) તેઓ જ એક પંડિતમરણે મરીને, પુનઃ ઘણુ મરણને કરતા નથી, કે જેઓએ અપ્રમત્તભાવે ચારિત્રને આરાધ્યું છે. (૩૭૨૩) સંયમગુણેમાં સમ્યક્ ( સંયુક) સંવરને કરનારા અને સર્વસંગ(રાગ)થી મુક્ત (થઈને) જેઓ શરીરને તજે છે, તેઓ પંડિતમરણે મર્યા (કહેવાય) છે. (૩૭૨૪) (કારણ કે-) અસંવરવાળે ઘણુ કાળે પણ જેટલાં કર્મની નિર્જરા કરે છે, તેટલાં કર્મોને સંવરવાળો અને ત્રણ ગુપ્તિએ ગુપ્ત જીવ એક શ્વાસ માત્રમાં ખપાવે છે. (૩૭૨૫) નિશ્ચયનયથી ત્રણેય દંડથી વિરમેલા, ત્રણેય ગુપ્તિથી ગુપ્ત, ત્રણેય શલ્યથી રહિત, ત્રિવિધ (મન-વચન-કાયાથી) અપ્રમત્ત, જગતના (સર્વ) ની દયામાં ( હિતમાં) શ્રેષ્ઠ મનવાળા, પાંચ મહાવ્રતમાં રક્ત અને સંપૂર્ણ ચારિત્રરૂપ (અઢાર હજાર) શીલગુણથી યુક્ત, એવા મુનિએ વિધિપૂર્વક મરણ કરીને આરાધક થાય છે. (૩૭૬-ર) (જી) જ્યારે (સરવા= ) શરીરથી (અહીળા= ) પૂર્ણ (સમર્થ) અર્થાત સશક્ત ( અથવા પાઠાંતર-વાહીળા=વ્યાધિરહિત) હેય, કૃતના સારરૂપ *(પાઠાંતર-ઝરીય-ઝરણુથી) પરમાર્થને પામેલા હોય અને વૈર્યવાળા હૈયે (તેત્ર)
ત્યારે તે પછી) આચાર્ય ભગવંતે આપેલા (ઉચ્ચવેલા) પંડિતમરણને (અનશનને) સવીકારે છે, (૩૭૨૮) રત્નના કરંડિયા તુલ્ય આ પંકિતમરણ (જઈ) (જે પ્રાપ્ત
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭
થાય તે તે નિચે ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધિને પામતા સવિશેષ પુણ્યાનુબંધવાળા કેઈ જીવને જ પ્રાપ્ત થાય છે. ઉમ્મરના પુરુષની જેમ લેકમાં દુર્લભ આ પંડિતમરણને પુણ્યરહિત જ પામતા નથી. (૩૭૨–૩૦) આ પંડિતમરણ નિચે સર્વ મરણોનું મરણ છે, જરાઓને નાશ કરવામાં પ્રતિજર (જરાઓની જરાવે છે અને (પુનઃ) જન્મને અજન્મ છે. (૩૭૩૧) પંડિતમરણથી મરનાર શારીરિક અને માનસિક ઉભય પ્રકારે પ્રગટતાં અસંખ્ય આકરાં સર્વ દુઃખોને જલાજલી આપે છે. (૩૭૩૨) અને બીજુ-એને જગતમાં જે જે ઈષ્ટસુખ સાનુબંધ (પરંપર વૃદ્ધિવાળું). થાય છે, તે તે સર્વ પંડિતમરણને પ્રભાવ જાણ. (૩૭૩૩) અથવા-આ સંસારમાં જે કાંઈ પણ ઈન્ટ સાનુબંધી અને અનિષ્ટ નિરનુબંધી થાય છે, તે સઘળુંય પંડિતમરણરૂપી વૃક્ષનું ફળ જાણવું. (૩૭૩૪) એક જ પંડિતમરણ સર્વ ભનાં અનિષ્ટોને નાશ કરવામાં સમર્થ છે. અથવા એક અગ્નિને કણ શું ઇંધોના સમૂહને બાળ નથી? (૩૭૩૫) આ પંડિતમરણ નું હિત કરવામાં પિતા, માતા અથવા બંધુવર્ગ (તુલ્ય ) છે અને રણભૂમિમાં સુભટની જેમ સમર્થ છે. (૩૭૩૬) કુગતિના દ્વારને બંધ કરનારું, સુગતિરૂપ નગરના દ્વારને ખેલનારું અને પાપરજને નાશ કરનારું પંડિતમરણ જગતમાં જયવંતુ રહે ! (૩૭૩૭) અધમ પુરુષને દુર્લભ અને ઉત્તમ પુરુષને આરાધવાયેગ્ય, એવું ઉત્તમ ફળને દેનારું જે પંડિતમરણ, તે જગતમાં જયવંતુ રહો ! (૩૭૩૮) જે જે ઈચ્છવાયેગ્ય છે અને જે જે પ્રશંસનીય (પણ) અતિ દુર્લભ છે, તેને પણ પ્રાપ્ત કરાવવામાં સમર્થ, એવું પંડિતમરણ જગતમાં જ્યવંતું રહે ! (૩૭૩૯) ચિંતામણી, કામગવી અને કલ્પવૃક્ષને પણ નિચે જે અસાધ્ય છે, તેને પ્રાપ્ત કરાવવામાં સમર્થ પંડિતમરણ જગતમાં જયવંતુ રહે ! (૩૭૪૦) એક જ પંડિતમરણ ઘણુ–સેંકડો જન્મને છેદ કરે છે, માટે તે મરણે મરવું જોઈએ, કે જેનાથી મરેલે સારું મર્યો (અજરામર) થાય. (૩૭૪૧) જે મરણને ભય છે, તે પંડિતમરણથી મરવું જોઈએ, કારણ કે એક પંડિતમરણ અન્ય સઘળાં મરણોને નાશ કરે છે. (૩૭૪ર) જેને આચરીને ઉત્તમ ધૈર્યવાળા પુરુષે સર્વ કર્મોને ક્ષય કરે છે, તે પંડિતમરણના ગુણસમહને સંપૂર્ણ વર્ણવવા કોણ સમર્થ છે? (૩૭૪૩) એમ પાપરૂપી અગ્નિને નાશ કરવામાં જળને સમૂહતુલ્ય, સંવેગરંગશાળા નામની આરાધનાના મૂળ પરિકર્મવિધિ નામના દ્વારમાં કહેલાં પંદર પેટાદ્વારમાં ક્રમશઃ આ બારમું અધિગતમરણ નામનું પટાદ્વાર કહ્યું (૩૭૪૪-૪૫) આ અધિગતમરણને સ્વીકારવા છતાં શ્રેણી વિના જીવ આરાધનામાં આરુઢ થવા (ઉંચા ગુણસ્થાનમાં ચઢવા) સમર્થ થતું નથી, તેથી શ્રેણદ્વારને કહુ છું. (૩૭૪૬) - ૧૩, શ્રેણદ્વાર-દ્રવ્ય અને ભાવથી-એમ શ્રેણી બે પ્રકારની છે. તેમાં ઉંચા સ્થાને ચઢવા માટે નિસરણી વગેરે દ્રવ્ય શ્રેણી જાણવી (૩૭૪૭) અને સંયમસ્થાનના લેક્ષા કથા સ્થિતિની તારતમ્યતાવાળાં શુદ્ધતર ફડકેને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ સુધી પ્રાપ્ત કરવા
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું (અનુભવ), તેને ભાનશ્રેણી જાણવી. (૭૪૮) તે આ પ્રમાણે-જેમ મહેલ ઉપર ચઢનારને દ્રવ્યોણરૂપ નિસરણી છે, તેમ ઉપર ઉપરના ગુણસ્થાનકેને પ્રાપ્ત કરનારને ભાવશ્રેણી (રૂપ વિસરણી) હોય છે. (૩૪) આ ભાવશ્રેણ ઉપર ચઢેલે ઉદુગમાદિ દેથી દૂષિત વસતિ અને ઉપધિને ત્યાગ કરીને નિચે (સંયમમાં) સમ્યગ વિચરે. (૩૫૦) તે આચાર્યની સાથે આલાપ-સંલાપ કરે અને કામ પડયે શેષ સાધુઓ સાથે બેલે, તેને મિથ્યાદષ્ટિ બેંક સાથે મૌન અને સમદ્ધિદષ્ટિ તથા સ્વજનમાં ભજન જાણવી. (બેલે અથવા ને બેલે.) (૩૭પ૧) અન્યથા યથાતથા પરસ્પર વાતમાં આકર્ષિત ચિત્તપ્રવાહવાળા ઈ આરાધકને પણ પ્રમાદથી પ્રસ્તુત અર્થમાં (આરાધનામાં) વિન પણ થાય, તેથી આરાધનાને ઈચ્છો, તેમાં જ એકચિત્તવાળ શ્રેણીનો પ્રયત્ન કરે. (કારણ કેઆ શ્રેણીને વિગસ (ધ્વસ) થવાથી સ્વયંભૂદત્તની જેમ આરાધક સદાય. (૩૭૫૨-૫૩)
શ્રેણીની વિરાધના વિશે સ્વયંભૂદત્તને પ્રબંધ-કંચનપુરનગરમાં રવયંભૂદત્ત અને સુગુપ્ત નામના પરસ્પર દઢ પ્રીતિવાળા અને લેકમાં પ્રસિદ્ધ બે ભાઈ ઓ રહે છે. (૩૭૫૪) પિતાના કુળક્રમને અનુસરે શુદ્ધ વૃત્તિથી આજીવિકાને મેળવતાં તેઓને સમય સુખપૂર્વક જાય છે (
૩૫) પછી એક પ્રસંગે ક્રૂર ગ્રહના વશ વરસાદના અભાવે નગરલેકેને અતિ દુઃખદ ભયંકર દુષ્કાળ પડયે, (૩૭૫૬) ત્યારે ઘણા કાળથી સંઘરેલી મેટી પણ ઘાસની ગંજીઓ અને મારા પણ ધાન્યના પહેલા (ઠા) નાશ પામ્યા. (ખૂટી ગયા.) (૩૭૫૭) તેથી સીદાતાં પશુઓને અને માણસને જોઈને ઉદ્વિગ્ન થયેલા રાજાએ (વાળા) નિતિમર્ગને તજીને પિતાના માણસને આજ્ઞા કરી કે અરે ! આ નગરમાં જેનો જેટલે ધાન્યનો સંગ્રહ હેય તેનો, તેનાથી અર્ધ બળાત્કારે તુર્ત લઈ આવે. (૩૭૫૮-૫૯) એમ આજ્ઞાને પામેલા અને યમના જેવી ભ્રકુટીની રચનાથી ભયંકર તે સજપુરુષ એ સર્વત્ર તે પ્રમાણે જ કર્યું. (૩૭૬૦) તેથી અત્યંત સુધાથી, ધન-સ્વજનના નાશથી અને અત્યંત રોગના સમૂહથી વ્યાકૂળ કે સવિશેષ મરવા લાગ્યા. (૩૬૧) અને ઘરે માણસેથી રહિત બનવાથી, શેરીએ ધડ-મસ્તકોથી દુર્ગમ બનવાથી અને લેકે (અન્ય) સ્વસ્થ દેશમાં જવાથી, તે સ્વયંભૂદત્ત પણ (પિતાના ભાઈ) સુગુપ્ત સહિત નગરમાંથી નીકળીને દેશાન્તર જવા માટે એક સાર્થની સાથે જોડાયે. (૩૭૬૨-૩) સાર્થ લાંબો પંથ કાપીને જ્યારે એક અરણ્યમાં પહોંચ્યું, ત્યારે યુદ્ધમાં તત્પર એવા શરાબદ્ધ ભિલ્લેની ધાડ આવી પડી. (૩૭૬૪) (તે ધાડ કેવી હતી?) મૂકેલા હાકોટાથી . ભયંકર, ધનુષ્ય ઉપર ચઢાવેલાં બાણવાળી, બાંધેલા માથાના ઉંચા કેશ(એટી)વાળી, યમની મેકલેલી હોય તેવી, તમાલતાડ જેવી કાળી, શત્રુઓનો નાશ કરવામાં સમર્થ ચળકતાં તેજવી ગાળી, તેથી જાણે વિજળી સહિત વાદળોની પંક્તિ હય તેવી, સમુદ્રમાં પ્રગટેલી ભરતીની જેમ સમગ્ર ભૂમિળને આવરી દેતી (વિશાળી, છિદાચાસ્થી ભયંકર, જંગલી હાથીઓનો નાશ કરનારી, હરિણાનાં માંસથી પિવાયેલી (માંસાહારી),
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રેણીની વિરાધના વિશે સ્વયંભૂદત્તનો પ્રબંધ
૨૦૦ ઉત્તમ લેકને દૂષિત (દુખી) કરનારી અને યુદ્ધ કરવામાં બદ્ધરંગ(રસ)વાળી, એવી તે ધાડ યુદ્ધ કરવા લાગી. (૩૭૬પ થી ૬૮) પછી યુદ્ધમાં સમર્થ એવા સાર્થના સુભટે પણ ભાલા, તલવાર, ભાલ(બરછી) વગેરે શસ્ત્ર હાથમાં લઈને તેની સાથે યુદ્ધ કરવા લાગ્યા. (૩૭) (ર્ત યુદ્ધ કેવું થયું ?) બળવાન સુન્ટોને નાશ કરતું, યુદ્ધમાંથી રભસવશ નાસતા મનુષ્યના સમૂહવાળું અને સાર્થવાહને ત્રાસ પમાડતું, (અર્થાત્ સમર્થ સુભટો મર્યા, કારે રંભસવી નાશી છૂટ્ય અને સાર્થવાહ ત્રાસ પામે) એવું મહા ભયંકર યુદ્ધ થયું. (૩૭૭) કલિકાળ જેમ ધર્મના નાશ કરે, તેમ અત્યંત નિર્દય અને પ્રચંડ બળવાળા ભિલેખ સમૂહે સંઘળા પણ સાથે હર લુંટ) (૩છ૭) તે પછી સાર સાર વસ્તુઓને (ધનને) લૂંટીને એને રૂપવતી સ્ત્રીઓને તથા પુરુષને કેદ કરીને ભિલોની સેના પલીમાં ગઈ. (૩૭૭૨) પિતાના નાના ભાઈ વિખૂટા પડેલા તે સ્વયંભૂદત્તને પણ કોઈ રીતે આ ધનવાન છે એમ માનીને ભિલ્લેની સેનાએ પકડ અને ભિલ્લેએ ચિરકાળ સુધી અબૂકે નો પ્રહાર અને બંધન વગેરેથી નિર્દય રીતે સખ્ત મારવા છતાં જ્યારે તેણે આપવાથે કંઈપણ વસ્તુને ( ક) ન માની, ત્યરે ભયથી કંપતા સંઈ શરીરવાળા તેને, તે ભિલે પ્રચંડ રૂપવાળી ચામુંડાદેવીને બલિદાન કરવા લઈ ગયા. (તે દેવી કેવી છે ?) મારી નાખેલા પશુઓ અને પાડાઓના લેહીની ધારાઓથી જેનું મંદિર ખરડાયેલું છે, બરણીમાં બાંધેલી મોટી અનેક ઘટાઓ વિરસ અવાજેથી વાગી રહી છે. પુણ્યની સામ્યતા (બધા)થી દરાજે ભિલે જેની તપ ક્રિયા (જીવેનાં બલિદાન કરે છે, રાતી કણેરનાં (પુષ્પની) માળાથી જેને પૂજેપચાર કરે છે અને હાથીના ચામડાની વસ્ત્રવાળી તેમજ ભયકર રૂપવાળી છે. (૩૭૭૩ થી ૭૭) (એવી ચામુંડા પાસે લઈ જઈને ભિલે એ તે સ્વયભેદને કહ્યું કે- હૈ અધમ વાણિયા ! જે જીવનને ઈચ્છતે હોય, તે હજુ પણ શીદ અમને ધમ આપવાનું કબૂલ કર ! અકાળે રામમંદિરમાં કેમ જાય છે? (૩૭૭૮) એમ બેલતાં તે સ્વયંભૂદત્તને તલવારથી ઘાત કરે, તે પહેલાં અણધાર્યો મેટો કેલાહલ પ્રગટયે, (૩૭૯) હું હે! એ રાંકડાને છેડે અને સ્ત્રીઓને, બાળકોને તથા ઘરડાઓને નાશ કરતા આ શવ્વર્ગની પાછળ લાગે, વિલંબ ન કરે. (૩૭૮૦) આ પલ્લીને નાશ થઈ રહ્યો છે અને ઘરે બળી રહ્યાં છે. એ શબ્દોને સાંભળીને સ્વયંભૂદત્તને મૂકીને ચિરરી સુભટનું આગમન યાદ કરીને (માનીને) પવનને પણ જીતે તેવા વેગથી તે ભિલ્લે ચામુંડાના મંદિરમાંથી તુર્ત નીકળ્યાં, (૩૭૮૧-૮૨) અને હું આજે જ જમે, અથવા આજે જ સઘળી સંપત્તિને પામે'એમ માનતે સ્વંયભૂદત્ત ત્યાંથી તુર્ત નાઠો. (૩૭૮૩) પછી ભયંકર ભિલેના ભયથી ગભરાએલા (અને તેથી) પર્વતની ખીણના મધ્યમાં થઈને ઘણા વૃક્ષો અને વેલડીઓના સમૂહથી વ્યાપ્ત એવા ઉત્પથે ઉજાડ માગે) ચાલતાં તેને સર્પ કરે, મહાઘેર વેદના થઈ અને તેણે માની લીધું કે-હવે નિચે હું મરી જઈશ. (32-૫) જે મુશીબતે હિથી છૂટય, તો યમ જેવો સર્વે કરડે. હા હા ! વિધિનું ન્યૂ વિચિત્ર છે. (90) અથવા જન્મ મરણની સાથે, યૌવન જરાની સાથે અને
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
શ્રી સંગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: હાર પહેલ સગ વિયેગની સાથે જ જમે (હોય છે, તેમાં શેક કરવાથી શું? (૩૭૮૭) એમ વિચારતે જ્યાં ઠંડા વૃક્ષની છાયા તરફ ગમે ત્યાં વૃક્ષની નીચે રહેલા, મહાસાત્વિક, વિચિત્ર-નયસપ્તભંગીથી યુક્ત દુય એવા સૂત્રોનું શાસ્ત્રનું) પરાવર્તન કરતા, પદાસને બેઠેલા, ધીર અને શાન્ત મનવાળા એવા ચારણમુનિને એય. (૮૮-૮૯) “હે. ભગવત! વિષમ વિષવાળાં સર્પના ઝેરથી વ્યાકુળ. મને આ પ્રસંગે તમે શરણ છે?— એમ કહીને બેભાન તે ત્યાં નીચે પડે. (૩૭૯) તે પછી ઝેરથી બેભાન બનેલા તેને જોઈને તે મહામુનિએ કરુણાથી વિચાર્યું કે અત્યારે શું કરવાયવ્ય છે? (હક) સર્વ છોને આત્મતુલ્ય માનનારા સાધુઓને પાપકામાં રક્ત એવા ગૃહસ્થને ઉપચાર (સેવા)માં વર્તવું ઉચિત નથી. (૩૭૯૨) કારણ કે તેઓની સેવા કરવાથી નિપાપ છવનવાળા (સાધુ) પણ ગૃહસ્થ જે જે પાપસ્થાને સેવે, તેમાં તેના પ્રત્યે રાગરૂપી દોષથી નિમિત્ત) કારણ બને છે. (૩૩) પરંતુ જે ઉપચાર કરાયેલા તે ગૃહસ્થ તુત સંગને તજીને, પ્રવજ્યા સ્વીકારીને, સદ્ધર્મનાં કાર્યોમાં ઉદ્યમ કરે, તે તેઓએ કરેલી નિરા પણ (મુનિને) થાય છે. એમ વિચારતાં તે સાધુનું જમણું નેત્ર સહસા નિમિત્ત વિના જ ફરકવું, (૩૭૯૪-૯૫) તેથી તેને ઉપકાર થવાની સંભાવના કરીને, તેના પગમાં ઉપરના ભાગમાં સૂક્ષ્મ અને વિકારરહિત સપના દેશને જોઈને તે મહામુનિએ ચિંતું કે નહી આ જીવશે, કારણ કે સર્પદંશની આ જગ્યા વિરૂદ્ધ નથી. શાસમાં મસ્ત વગેરેને જ વિરુદ્ધ કહ્યાં છે, (૩૭૬-૭) તે આ પ્રમાણે છે :
દુષ્ટ-અgટે સર્પદંશનું સ્વરૂપ-મરતકમાં, લિંગમાં, લિંબુમાં (હોઠની નીચે), ગળામાં, શંખમાં (નેત્ર અને કાન વચ્ચેનલમણામાં), તલ દામાં જતન ભાગમાં, હેઠમાં, હૃદયમાં, કુટીમાં, નાભિમાં, નાસાપુટ(નાક)માં, હાથ-પગનાં તળીબે, ખભા ઉપર, કાખમાં (બગલની નીચેના ભાગમાં), નેત્રમાં, કપાળમાં, કેશમાં અને સાંધાએના ભાગમાં જે સર્પ કરડે, તે યમના ઘેર જાય. (
૩૮-જો) તથા પંચમી, અષ્ટમી, ષષ્ઠી, નવમી અને ચતુર્દશી એ તિથિએમાં જે સર્પ કરડે, તે ખાડિયા સુધીમાં પણ મરે, પણ આજે તિથિ પણ વિરૂદ્ધ નથી. (૩૮૦૦) નક્ષત્ર પણ મલા, વિશાખા, મૂળ, આલેષા, રોહિણી, આર્તા અને કૃતિકા દષ્ટ છે, તે પણ આ સમયે નથી. (૩૮૦૧) વળી પૂર્વમૂનિઓ સર્પ કરડેલા મનુષ્યને આટલાં અમંગળ કહે છે-શરીરા, લાળ પડવી, બગાસું, નેત્રેની રતાશ, મૂછ, શરીર ભાંગવું, લમણામાં કૃશતા, કાનિ ઘટે, હેડકી અને શરીરની શીતળતા, એ તુત મરણને માટે થાય. (૩૮૦૨-૩) એમાંનું એક પણ અમંગળ દેખાતું નથી, માટે આ ભવ્ય આત્માને -વિષને પ્રતિકાર કરું, કારણ કે-જૈનધર્મ દયાપ્રધાન છે, (૩૮૦) એમ વિચારીને ધ્યાને ની નમાવેલાં સ્થિર નેત્રવાળા, તે મહામુનિ સભ્ય ઉપગપૂર્વક વિશિષ્ટ સૂત્રનું સમરણ કા લાયા. (૩૮૦૫) પછી જ્યારે તે મહાત્માએ શરદચંદ્રની સતત પ્રસરતી પ્રજાની જેમ શોભતી ( ઉજવળ)
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
-આ સ શનું સ્વરૂપ અને અમૃતની નીકનું અનુકરણ કરતી (શીતળ) અક્ષરોની પંક્તિને ઉચ્ચારી, ત્યારે સૂર્યના તેજ સમૂહથી હણાયેલે અંધકાર જેમ શીઘ નાશ પામે તેમ તેનું મહા સપનું ઝેર નાશ પામ્યું અને તે ઉધમાંથી જાગે તેમ સ્વસ્થ શરીરવાળે ઉઠે. (૩૮૦૬-૭) તે પછી “જીવનદાતા છે અને ઉત્તમ સાધુ છે”—એવા પ્રગટેલા રાગવાળો બહુમાનપૂર્વક તે ચારણમુનિને નમીને કહેવા લાગ્યું કે હે ભગવંત! હું માનું છું કે-ભમતાં ભયંકર શિકારી પ્રાણીઓથી ભરેલી આ અટવીમાં તમારે નિવાસ મારા પુણ્યથી થયો છે. (૩૮૦૮-૯) અન્યથા હે નાથ! જો તમે અહીં ન હત, તે મહા ઝેરી સર્પના ઝેરથી બેભાન થયેલા મારું જીવન કેવી રીતે હેત? (૩૮૧૦) કયાં મરુદેશ અને ક્યાં ફળેથી સમુદ્ધ માટે કવૃ? અથવા કયાં નિર્ધનનું ઘર અને જ્યાં તેમાં રત્નને નિધિ? (૩૮૧૧) (એ રીતે) અતિ દુઃખપીડિત હું ક્યાં? અને અત્યંત પ્રભાવશાળી તમે ક્યાં? અહા હા ! વિધિના વિલીમના રહસ્યને આ જગત માં કેણ જાણી શકે? (૩૮૧૨) હે ભગવત! આવા ઉપકારી આપને શું આપવાથી અથવા શું કરવાથી નિભંગી મને અણમુદિત થાય. (૩૮૧ મુનિએ કહ્યું કે હે ભદ્ર! જે ઋણમુક્તિ કરવા ઈચ્છે છે, તે તું હવે નિપાપ પ્રવજ્યાને સ્વીકાર. (૩૮૧૪) મેં તને ઉપકાર પણ નિચે આ પ્રવજ્યાને માટે કર્યો છે, અન્યથા અવિરતિની ચિંતા કરવાને ઉત્તમ મુનિઓને અધિકાર નથી. (૩૮૧૫) વળી હે ભદ્ર ! મનુષ્યનું ધર્મરહિત જીવન પ્રશંસનીય નથી, તેથી વરના રાગને છોડ અને રાગરહિત ઉત્તમ સાધુ બન ! (૩૮૧૬) તે પછી ભાલતળે હસ્તકમળના ડેટાને (અંજલિને) જોડીને તેણે કહ્યું કે હે ભગવંત ! એમ કરીશ, માત્ર નાના ભાઈને શગ મારા મનને પીડે છે. જે કઈ રીતે તેની સાથે દર્શન થાય તે શલ્યરહિત અને એકચિત્તવાળો હું પ્રવજ્યાને સ્વીકારું (૩૮૧૭-૧૮) મુનિએ કે કેશવ! જે તે વિશે માર્યો હોત તે કેવી રીતે નાના ભાઈને જેવાને હતે? (૩૮૧). માટે આ નિરર્થક રાગને તજી દે અને નિષ્પાપ ધર્મને અનુસર! કારણ કે છોને એજ એક બધું, માતા અને પિતાતુલ્ય છે, (૩૮૨૦) મુનિએ એમ કહેવાથી સ્વયંભવને શ્રેષ્ઠ વિનયપૂર્વક પ્રવજ્યાને સ્વીકારી અને વિવિધ તપશ્ચર્યા કરવા લાગે. (૩૮૨૧) દુસહ પરીષહસેનાને સહન કરતો મહા સાત્વિક તે ગુરુની સાથે ગામ, નગર અને આકરથી યુક્ત વસુધા ઉપર વિચારવા લાગ્યો. (૩૮૨૨) એમ જ્ઞાન, દર્શન વગેરે ગુણેથી યુક્ત તેણે સર્ષકાળ ગુરુની સાથે વિચરીને (અંતે) આયુષ્યને અલ્પ જાણીને ભક્તપરિજ્ઞા (અનશન)ને સ્વીકારતાં. તેને ગુરુએ સમજાવ્યું કે-હે મહાભાગ! અંતકાળની આ સવિશેષ આરાધના ઘણાં પુણ્યથી પ્રાપ્ત થાય છે. (૩૮૨૩-૨૪) તેથી બ્રિજનેમાં ઉપધિમાં, ફળમાં, ગચ્છમાં અને પિતાના શરીરમાં પણ રાગને કરીશ નહિ, કારણકે-એ રાગ અનર્થોનું મૂળ છે. ૩૮૨૫) ત્યારે “ઈચ્છામે અણુસદ્ધિ” (અર્થાત આપની શિખામણને હું ઈચ્છું છું.)-એમ કહીને ગુરુની વાણીમાં દઢ રતિવાળા સ્વયં
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર.. શ્રી સવગરંગશાળા ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવા દ્વામહેલ ભૂદો અનશનને રવીકાર્યું (૩૮ર૬) અને તેના પુણ્યપ્રકર્ષથી આકર્ષિત નગરજને તેને પૂજવા લાગ્યા. પછી પૂર્વે વિખૂટો પડેલે તે સુગુપ્ત નામને તેને નાનો ભાઈ ભમતે ભમતે તે સ્થાને પહોંચ્યા અને નગરના લેકેને મુનિના વૈદક, માટે એક દિશા તરફ જતાં જોઈને તેણે પૂછયું કે-આ સઘળાય લોકો અહીં કેમ જાય છે? એક મનુષ્ય તેને કહ્યું કે, અહીં પ્રત્યક્ષ સધર્મના ભારતુલ્ય એક મહામુનિ અનશન કરીને રહ્યા છે તેથી તીર્થની જેવા તેઓને વાંદવા આ લોકો જાય છે. (૩૮ર૭ થી ૩૦) એમ સાંભળીને કુતૂહલથી સુગુપ્ત પણ લેકની સાથે સ્વયંભૂદત્ત સાધુને જેવા તે સ્થાને પહોંચ્યો.(૩૮૩૧) પછી મુનિનું રૂપ જોઈને (ભાઈની) ઓળખવાળે તે મેટી પિક મૂકવા પૂર્વક રળને કહેવા લાગે કે- (૩૮૩૨) હે ભાઈ! હે સ્વજેતવાલી કપટી સાધુઓથી તું કેવી રીતે ઠગા ? કે અતિ કૃશ શરીરવાળે તું આવી દશાને પામે. (૩૮૩૩) હજુ પણ શીધ આ પાખંડને છોડ અને આપણે દેશમાં જઈએ. તારા વિનાણી નિચે મારું હૃદય હમણાં જ ફાટી જશે. (૩૮૩૪) તેણે એમ કહ્યું, ત્યારે હવયંભૂદો પણ કંઈક રાગથી જોને બેલાવિને પૂર્વ સઘળય વૃત્તાંત પૂછશે (૩૮૩૫) અને દુઃખથી પીડાતા તેણે પણ શફથી ભાંગ્યાતૂટયા અક્ષરવાળી વાણીથી “જિલ્લાની ધાડીમાંથી છૂટે પક” વગેરે પિતાને વૃત્તાંત કહ્યો, (૩૮૩૬) પછી તેના કરુણ શબ્દોને સાંભળવાથી પ્રગટેલા નેહરાગથી કલુર્ષિત ધ્યાનવાળો સ્વયંભદ્રા સવાર્થસિદ્ધની પ્રાપ્તિને વેગે કંડકોને (અધ્યવસાય સ્થાન) તેડીને ( છોડીને) તેના ઉપરના સનેહરૂપી દેષથી મરીને સૌધર્મ દેવળકમાં મર્થ આયુષ્યવાળે દેવ થો. (૩૮૩૭-૩૮) એમ ભાવબ્રેણીમાં છે. જે વેગ (વ્યાપાર) બાધક હો તેને તેને આરાધનાને અભિલાષી વૃત્નપૂર્વક ઓં (૩૮૩૯) આશીર્જ ધ્યાનપૂર્વક આરાધનારૂપી ઉચા મહેલની ભાવસીડીએ ચઢનારને આચાર્યની સાથે” વગેરે ( પુર્વે ગા. ૩૭૫૧માં) જણાવ્યું છે, (૩૮૪૦) તેથી ઉત્તમાર્થ (અનન) ને કરનારે સર્વ સુખ શીલતાને તજીને અને ભાવશ્રેણીને આરોહણ કરીને રાગમુક્ત થઈને રહે (૮૪) એમ. કામરૂપી સપને (નાશ કરવામાં) ગરુડની ઉપમાવાળી સંગરંગશાળા નામની આરાધનાના મૂળ (પહેલા) પરિકર્મવિધિદ્વારમાં પ્રસ્તુત પર પ્રતિકારે પૈકી ક્રમાનુસાર શ્રેણી સંબંધી આ તેરમું પ્રતિદ્વાર કહ્યું. (૩૮૪ર-૪૩) હવે શ્રેણીએ ચઢેલે પણ ભાદ્ધના વિના સ્થિર ન થાય તેવી ભાવનાદ્વારને સવિતરાર્થ કહું છું. (૩૮), તેમ
ચૌદ ભાવનાદ્વાર -આનાથી જીવ ભાવિત બને છે તેથી તેને ભાવના કહે છે. આ ભાવના અપ્રશસ્ત અને પ્રશસ્ત બે પ્રકારની જાણવી (૩૮૪૫) તેમાં કાંદા, દેવકિલિબષ, ૩-આભિગિક, ૪-આસુરી અને પ-સંહા, આ પાંચ પ્રકારની ભાવના નિચે અપ્રશસ્ત છે. તેમાં (૩૮૪૬) I અપ્રશસ્ત ભાવનાઓ-પિતાને હાસ્યાદિ બહુ પ્રકારેથી જેમાં ભાવિત કરે, તે કંદપ ભાવના કંદર્પથી, કૌજુએથી, કુનશીલપણાથી, હાસ્ય કરવાથી અને મને વિસ્મય -
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું ભાવનાહાર-અપ્રશસ્ત ભાવનાઓ
પ્રમાડવાથી–એમ પાંચ પ્રકારે થાય છે. તેમાં મોટા અવાજે હસવું, (બીજાની) હાંસી કરવી, ગુપ્ત શબ્દ કર, તથા કામની વાર્તા કામને ઉપદેશ અને કામની પ્રશંસા કરવી. એમ કંદર્પ અનેક પ્રકારને જાણ. (૩૮૪૭ થી ૪૦ કીકુચ્ચ પુનઃ તે, કે જે રવયં હસે નહિ, પણ વિવિધચાળા (વિકાર) વાળા પોતાના નેત્રે, બ્રકૂટી વગેરે અવયવોથી બીજાને હસાવે. (૩૮૫૦) કતશીલપણું એટલે નિચે અહંકારથી ચાલવું, અહંકારથી બલવું વગેરે, તથા સર્વ કાર્યો અત્યંત જલ્દી જલદી કરે. (૩૮૫૧) હાસ્યક્રિયા એટલે વિચિત્ર વેશ કરવા દ્વારા, અથવા વિકારી વચનથી (કે મુખથી) સ્વ-પને હસાવવા, (૩૮૫૨) અને પરવિસ્મયકરણ એટલે પોતે દેશ પણ વિસ્મય પામ્યા વિના, ઈન્દ્રજાળ, (હેડગર) ચમત્કારી મંત્ર-તંત્રાદિ કે (વક્રોકિન) વક વચને વગેરેથી બીજાઓને આશ્ચર્ય પ્રગટાવે. (૩૮૫૩)
એ પ્રમાણે કંદર્પભાવના કહી. હવે દુષ્ટ (હલકા) દેવપણાને પ્રાપ્ત કરાવનારી પાંચ પ્રકારની બીજી કિબિષિક ભાવના કહું છું. (૩૮) તેના ૧. શ્રુતજ્ઞાનને ૨. કેવલિભગવંતેનો, ૩. ધર્માચાર્યને અને ૪. સર્વ સાધુઓને અવર્ણ વાદ કરવો તથા ૫. ગાઢ માયા કરવી-એમ પાંચ એ જાણવા. (૩૮૫૫) તેમાં ૧. શ્રતની અવજ્ઞા આ પ્રમાણે કરે કે જીવે, વ્રત, પ્રમાદ વગેરે જે ભાવે એક ગ્રન્થમાં કહ્યા છે, તે જ ભાવે બીજા ગ્રન્થમાં પણ વારંવાર કહ્યા છે વગેરે. (૩૮૫૬) ર. કેવલિઓની અવજ્ઞા (નિંદા) પણ (એ રીતે કરે કે-) જે તે સાચા વીતરાગ છે, તે (પક્ષપાતથી) માત્ર ભવ્ય જીવને જ કેમ ધર્મને ઉપદેશ કરે છે?(૩૮પ૭) ૩. ધમ. ચાની નિંદા-તેઓની જાતિ, કુળ, જ્ઞાન વગેરેની અવહેલા કરવાથી થાય. ૪. સાધુઓની નિંદા-તેઓને એક ક્ષેત્રમાં રતિ પ્રસન્નતા) થતી નથી, માટે ગામેગામ ફરતા રહે છે) ઈત્યાદિ બોલવાથી થાય. (૩૮૫૮) અને ૫, માયાપણું પિતાના હૃદયના ભાવને છુપાવવા વગેરે (કપટ ) પ્રવૃત્તિથી થાય. એમ પાંચ પ્રકારે બીજી જિબિપિકી ભાવના કહી. (૩૮૫૯) - ૩. અભિગિક ભાવના-ગારવામાં આસક્તિવાળે જે (અભિગિએહિં = ) વશીકરણકારક તે તે મંત્રાદિથી પિતાને ભાવિત કરે, તે આભિગિક ભાવના જાણવી (૩૮૬૦) આ ભવના ૧. કૌતુક, ૨. ભૂતિકર્મ ૩. પ્રશ્ન ૪. પ્રશ્નાપ્રશ્ન અને ૫. નિમિત્ત કહેવાથી–એમ પાંચ પ્રકારે થાય છે, (૩૮૬૧) તેમાં અગ્નિમાં હેમ કરવા, ઔષધ વગેરે દ્વારા બીજાને વશ કરીને જે ભેજનાદિ મેળવવું, તે ૧. કૌતુક આજીવિકા છે. (૩૮૬૨) વળી જે (ભૂતિસૂત્ર= ) રક્ષાસૂત્ર (રાખડી) વગેરેથી બીજાની રક્ષા કરીને આહારાદિ મેળવવા, તે ભૂતિ કર્મ આજીવિકા કહી છે. (૩૮૬૩) અંગુઠા વગેરેમાં દેવીને ઉતારીને (તેને પૂછવા દ્વારા) પરના પ્રશ્નને નિર્ણય આપીને ભેજનાદિની પ્રાપ્તિ કરવી, તેને (જ્ઞાનીઓ) ૩. પ્રશ્ન આજીવિકા કહે છે. (૩૮૬૪) સ્વપ્ન, વિદ્યા, ઘંટા,
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૪
શ્રી સવગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ દ્વાર પહેલું શબરી (કર્ણપિશાચિની વિદ્યા, અથવા તેવી અન્ય વિદ્યા) દ્વારા પરના અર્થને નિર્ણય કરીને આજીવિકા (મેળવવી તેને) મહા મુનિઓએ (પતે બીજાને પૂછીને પૂછનારને ઉત્તર આપવારૂપ) ૪. પ્રજ્ઞા પ્રશ્ન આજીવિકા કહી છે. (૩૮૬૫) (નિમિત્તશાસ્ત્રથી) બીજાઓને લાભ-હાનિ વગેરે જણાવીને તેના દ્વારા જે આહારાદિ મેળવે, તેને ગુરુએ ૫. નિમિત્ત આજીવિકા કહે છે. (૩૮૬૬)
એ રીતે આભિગિક ભાવના પણ કહી. હવે અસુરનિકાયદેવની સંપત્તિ આપનારી પાંચ પ્રકારની ૪.આસુરિક ભાવનાને કંઈક કહું છું. (૩૮૬૭) ૧. વારંવાર ઝગડવાપણું, ૨. સંસા તપ, ૩. નિમિત્તસ્થન, ૪. (નિક્રિયા=) કૃપાને અભાવે (કૂરતા) અને ૫. નિરનુકંપાપણું (દયારહિતપણું) (એ પાંચ આસુરિક ભાવનાના પ્રકારે છે.) (૩૮૬૮) તેમાં નિત્ય કલેશ (ઝઘડ) કરવામાં પ્રીતિ, તેને ૧ ઝઘડવાપણું અને આહારાદિ મેળવવા તપ કરે, તે ૨. સંસક્તત, જાણ. (૩૮૬૯) અભિમાનથી કે દ્વેષથી સાધુએ ગૃહસ્થને જે ભૂત-ભાવિ આદિ ભાવે હેિવા, તેને ૩. નિમિત્તકથન કહ્યું છે. (૩૮૭૦) પુષ્ટ શરીરવાળો (સમર્થ) પણ પશ્ચાત્તાપ વિના ( નિર્વસમાવે) ત્રસાદિ છે ઉપર ચાલે (બેસે, ઉભે છે, સૂવે) વગેરે કરે, તે ૪. નિષ્કપાપણું કહ્યું છે. (૩૮૭૧) અને દુઃખથી પીડાતાને તથા ભયથી અતિ કંપતાને જોઈને પણ જે નિષ્ફર હૃદયપણું, તેને ૧, નિરનુંક પાપણું કહ્યું છે. (૩૮૭૨)
એ પ્રમાણે આસુરીભવના કહી, હવે પિતાને અને પરને પણ મેહ ઉપજાવનારી, પ-સહા ભાવના કહું છું. (૩૮૭૩) ૧-ઉન્માદેશના, ૨-માર્ગ દૂષણ, ૩ઉન્માર્ગને સ્વીકાર, ૪-મેહમૂઢતા અને પ-બીજાને મહમૂઢ કરવો એમ તેના પાંચ પ્રકારે છે. (૩૮૭૪) તેમાં ૧-૩-માર્ગ દેશના, મેક્ષમાર્ગરૂપ સમ્યજ્ઞાનાદિના દેષ જણાવીને તેથી વિપરીત (મિથ્યા) મોક્ષમાર્ગને ઉપદેશ કરનારને જાણવી. (૩૮૭૫) મિક્ષના માર્ગભૂત જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર વગેરેના, તથા તેમાં સ્થિર (શ્રદ્ધાળુ ) મનુષ્યના દેશો ગાનારાને દુઃખના મૂળભૂત ૨-માર્ગદૂષણ ભાવના હેય, (૩૮૭૬) પિતાના (સ્વછંદ) વિતર્કોથી મોક્ષમાર્ગને દેષિત માનીને ઉન્માર્ગને અનુસરતા જીવને ૩-માર્ગ, વિપ્રતિપતિ ભાવના જાણવી. (૩૮૭૭) અન્ય (મિથ્યા) જ્ઞાનમાં અચના (મિથ્યા) ચારિત્રમાં તથા પરતીર્થવાળાઓની સંપત્તિમાં જેના દ્વારા જીવ મુંઝાય, તે મોહ (મૂઢતા). કહેવાય. જેમ કે-સરજક, ઐરિક, રક્તપટ વગેરેના ધર્મને હું સાચું માનું છું કે લેકમાં જેઓના આવા મેટા પૂજા-સકારે થાય છે. (૩૮૭૮-૭૯) સદુભાવથી કે કપટથી પણ લેકને કઈ પણ અન્ય કુમતમાં જે આદર-મેહ પ્રગટાવે, ૫-મોહજનનભાવના છે. (૩૮૮૦)
ચારિત્રની મલિનતામાં હેતુભૂત અને અત્યંત આકરી દુર્ગતિને આપનારી આ પાંચ
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્ત ભાવનાઓ-એકત્વભાવનામાં જિનકલ્પિક મુનિનો પ્રબંધ
૨૧૫ અપ્રશસ્ત ભાવનાઓને લેશ માત્ર કડી. સંયત (ચારિત્રવાનું) જે સાધુ કઈ રીતે આ અપ્રશસ્ત • ભાવનાઓમાં પ્રવૃત્તિ કરે તે તેવા પ્રકારની દેવનિમાં ઉપજે, ચારિત્રરહિતને તે (હલકી દેવનિની પણ) ભજના જાણવી. (૩૮૮૧-૮૨) આ ભાવનાઓ વડે પિતાને ભાવિત કરતે જીવ દુષ્ટ દેવની ગતિમાં જાય એને ત્યાંથી વીને અત્યંત સંસાર સમુદ્રમાં ભમે. (૩૮૮૩) તેથી આ ભાવનાઓને દૂરથી ત્યાગ કરીને સર્વસંગમાં રામરહિત (મહામુનિ) સમ્યફ સુપ્રશસ્ત ભાવનાઓને ભાવે (૩૮૮)* . આ પ્રશસ્ત ભાવના-1-તપભાવના, ૨-શ્રુતભાવના, ૩-સસ્વભાવના, ૪એકસ્વભાવના અને પ–ધીરજબીભાવના, એમ પાંચ પ્રકારની છે. (૩૮૮૫) તેમાં ૧-તપભાવનાથી દમન કરેલી પાંચેય ઈન્દ્રિય જેને વશ હેય તે ઈન્દ્રિયોને (જેગા=) વશ કરવામાં અભ્યાસી આચાર્ય, તેને (ઈન્દ્રિઓને) સમાધિમાં સાધન બનાવે. (૩૮૮૬) મુનિજનને નિદિત એવા ઇન્દ્રિયનાં સુખમાં આસક્ત અને પરીષહાથી પર ભવ પામનારે પૂર્વે જેણે તે (શિક્ષક) અભ્યાસ નથી કર્યો તે નપુંસક આરાધનાકાળે મુંઝાય છે (૩૮૮૭) જેમ ચિરકાળ સુબથી લાલન પાલન કરેલે, યોગ (અભ્યાસ)ને નહિં શીખવાડેલ (અપળેટ) એ અશ્વ યુદ્ધભૂમિમાં જોડેલે કાર્ય સિદ્ધિને ન કરે, તેમ પૂર્વે અભ્યાસ કર્યા વિનાને મરણકાળે સમાધિને છતો (પણ) જીવ પરીષહેને સહી શકે નહિ તથા વિષયનાં સુખને તજી શકે નહિ (૩૮૮૮-૮૯) ૨-મૃતભાવના-તેમાં શ્રતના પરિશીલનથી જ્ઞાન, દર્શન, તપ અને સંયમ આત્મામાં પરિણમે છે. તેથી તે (અવહિએ=) વ્યથા વિના -સુખપૂર્વક તેને (ઉવગપઈન) ઉપગપૂર્વક પર્યાચનમાં (ચિંતનમાં ) લાવી શકે છે. (૩૮૯૦) જયણાથી યોગને પરિભાવિત કરનારા (અભ્યાસી) એવા શ્રી જિનવચનને અનુસરતી બુદ્ધિવાળા આત્માને પરિણામ ઘેર પરીષહ આવી પડે તે પણ (વિમ) જટ થતું નથી (૩૮૯૧) ૩-સત્વભાવના–શારીરિક અને માનસિક ઉભય દુએ એકીસાથે આવી પડે, તે પણ સત્ત્વભાવનાથી જીવે ભૂતકાળે ભેગલાં દુઃખેને વિચારીને મુંઝાતું નથી. (૩૮૯૨) તથા સત્વભાવનાથી ધીરપુરુષ પિતાનાં અનંતાં બાલમરને વિચારતે જે મરણ આવે તે પણ મુઝત નથી. (૩૮૩) જેમ યુદ્ધોદ્વારા પિતાના આત્માને ઘણીવાર અભ્યાસી બનાવનારે સુભટ રણમાં મુંઝાતો નથી, તેમ સત્ત્વનો અભ્યાસ મુનિ ઉપસર્ગોમાં મુંઝાતે નથી. (૩૮૪) દિવસે કે રાત્રે ભયંકર રૂપેથી દેવોએ ડરાવેલે પણ સત્વભાવનાથી (નિર્ભરF) ભરપૂર આત્મા ધર્મધુરાને (અખંડ) વહન કરે છે (૩૮૯૫) ૪-એકત્વ ભાવના-એકવભાવનાથી વૈરાગ્યને પામેલે જીવ કામ માં, મનમાં કે શરીરમાં રાગ કરતે નથી, પણ શ્રેષ્ઠ ધર્મને (સ્પશે) પાળે છે. (૩૮૯૬) જેમ હણાતી પિતાની બહેનમાં જિનકલ્પિત મુનિ એકત્સાવનાથી મુંઝાયા નહિ તે જ રીતે તપસ્વી પણ મુંઝાય નહિ. (૩૮) તે આ પ્રમાણે - એકત્વભાવનામાં જિનપિંક મુનિને પ્રબંધ-પુષપુરમાં પુષ્પકેતુ રાજાની
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
શ્રી સર્વંગર ગશાળા પ્રથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલ’
'
પુષ્પવતી રાણીને પુત્ર અને પુત્રી એ જેલે જન્મ્યાં. (૩૮૯૮) ઉચિત સમયે પુત્રનું નામ પુષ્પસૂલ અને પુત્રીનું નામ પુષ્પચૂલા પાણ્યુ', (અનુક્રમે ) તે બન્ને યૌવનને પામ્યાં. (૩૮૯૯) પરસ્પર તેઓના અત્યંત દૃઢ સ્નેહુને જોઈને, (તેઓના પરસ્પર) વિયેગ ન થાય, માટે રાજાએ અનુરૂપ પ્રસંગે સરખા રૂપવાળા પુરુષના હાથે પાણીગ્રણ કરાવીને પોતાના ઘેર જ રાખેલી પુષ્પચૂલા પતિની સાથે કાળ પસાર કરે છે. (૩૯૦૦-૩૯૦૧) હેનના સતત-પરમ સ્નેહમાં મ‘ધાયેલા પુષ્પલ પણ અખ`ડ રાજ્યલક્ષ્મીને ઈચ્છા મુજખ ભોગવે છે. (૩૯૦૨) એક પ્રસંગે પરમ સંવેગને પામેલા તે મહાત્મા (પુષ્પસૂલ) દીક્ષિત થયા અને તેના સ્નેહથી પુષ્પચૂલાએ પણ દીક્ષા લીધી. (૩૯૦૩) પછી સૂત્ર-અને ભણેલા ધીર તે (પુષ્પચૂલ મુનિ ) જિનકલ્પને સ્વીકારવા માટે આત્માને એકત્વભાવનાથી અત્યંત અભ્યાસી ( વાસિત ) કરવા લાગ્યા. (૩૯૦૪) ત્યારે એક દેવે તેની પરીક્ષા માટે, વિટપુરુષે બળાત્કારે જેના વ્રતને ભાંગવાના પ્રારંભ કર્યાં છે, એવી દુઃખથી પીડાતી અને “હે મેટા ભાઈ મારી રક્ષા કરો’–એમ ખેલતી ( ખીજી) પુષ્પચૂલાને વિકુવી. ( તેને ) જોવા છતાં શુદ્ધ પરિણામવાળા તે ધીમાન્ ( પુષ્પચૂલ ) તેને નહિ ગણકારતા, “હું જીવ! તુ એક જ છે, આ ખાદી સ્વજનાના યોગથી તારે શુ?”-એવી (એકત્વ ) ભાવનાને ભાવતા ધમ ધ્યાનથી લેશ પણ ચલિત ન થયેલ. (૩૯૦૫ થી ૭)
૫-થય ભળભાવના-જે અત્યન્ત દુઃસહ, વેગીલી અને અલ્પ સત્ત્વવાળાઓને ભયજનક, એવી સમગ્ર પરીષહેાની સેના ઉપસર્ગા સહિત ચઢી આવે, તે પણ ધીરતામાં અત્યંત (અકચ્છ= ) ઉદ્યુક્ત (e), શીઘ્ર (એકીસાથે) પીડા કરાતો પણ (મુનિ) (પોતાનુ) વાંછિત પૂર્ણ થતું હેાય તેમ, અનાકૂળપણે તેને સહન કરે. (૩૯૦૮–૯) આ વિશુદ્ધ ભાવનાથી ચિરકાળ આત્મશુદ્ધિ કરીને (મુનિ) જ્ઞાન, દર્શન, અને ચારિત્રમાં પ્રકૃષ્ટપણે વિચરે (મે). (૩૯૧૦) જિનકલ્પને સ્વીકારતા મહામુનિ આ ભાવનાઓ વડે જેમ આત્માને તાલે (સમર્થ બનાવે), તેમ આ (ઉત્તમાને સાંધક) પણ યથાશક્તિ આ ભાવનાઓથી પોતાને ભાવિત કરે, તે શું દેષ છે? (૩૯૧૧) મોટા સત્ત્વવાળા તે ભગવત આ`મહાગિરિજ ધન્ય છે, કે જેઓએ જિનકલ્પના વિચ્છેદ થવા છતાં તેનું પરિકમ કયું. (૩૯૧૨) તે આ પ્રમાણે
જિનકલ્પની તુલના કરતા આ મહાગિરિના પ્રબંધ-કુસુમપુરનગરના નંદરાજાને સમ્યગ્ બુદ્ધિને સમુદ્ર જૈનદર્શનના પ્રકારોના જાણુ શકડાલ નામે શ્રાવક મત્રી હતા. (૩૯૧૩) રૂપથી કુબેરના પુત્ર જેવા, પવિત્ર ગુણાથી શોભતા, અત્યંત વિલાસી અને ભેગી સ્થૂલભદ્ર નામે તેને પુત્ર હતા. (૩૯૧૪) જ્યારે વરરુચિના પ્રપ’ચથી નંદને રુષ્ટ થયેલા જેને શકડાલે ઝેર ખાઈ ને મરણુ સાધ્યું, ત્યારે મહા સાત્ત્વિક સ્થૂલભદ્રને રાજાએ કહ્યું કે—હે ધીર ! તારા પિતાના મંત્રીપદને સ્વીકાર અને કુવિકલ્પ તજીને (ઉપુર=) મચ’$ એવા રાજ્યભારને પૂર્વની નીતિથી ધારણ કર (૩૯૧૫-૧૬) પછી ધરવાસને આપાત
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનકલ્પની તુલના કરતા આર્ય મહાગરિનો પ્રબંધ
૨૧૭ મધુર અને પરિણામે અહિનકર જાણીને તથા વિષયની આસક્તિને તેડીને, તે સ્થૂલભદ્ર સંયમરૂપી ઉત્તમ વેગને ઉદ્યોગને સ્વીકાર્યો,(૩૧) તેમજ સંભૂતિવિજ્યસૂરિવર પાસે સકળસૂત્રઅર્થને ભણીને તે કાળના મુનિગણમાં શ્રેષ્ઠ, એ ચારેય એનુંયેગને ધારક) અનુગાચાર્ય
. (૩૯૮) કામની શક્તિને ચૂર કરનાર જે મહાત્મા પૂર્વપરિચિત ઉપકેશા વેશ્યાના ઘરમાં ચાતુર્માસ રહ્યો (૩૨૯) (એવું) અતિ આશ્ચર્યકારી તેનું ચરિત્ર સાંભળીને આજે પણ કેણ કેણ આનંદથી વિકસેલી રોમરાજીથી વ્યાપ્ત શરીરવાળા (પુલકિત)નથી થતા? (૩૯૨૦)તે ઉપકે શાના ઘરમાં રહીને જેણે એમ જાહેર કર્યું કે-તેઓ જ ધીર છે, કે વિકારના નિમિત્ત હોવા છતાં જેઓનું મન વિકારને પામતું નથી. (૩૯૨૧) સિંહગુફાના બારણે કાઉસ્સગ કરનાર વગેરે ઉત્તમ ચાર મુનિઓમાં ગુરુએ જેની “અતિ દુષ્કર દુષ્કરકારી”—એમ કહીને પ્રશંસા કરી. (૩૨૨) જેના નિર્મળ શીલગુણથી આનંદિત મનવાળી ઉપકોશાએ પણ રાજાએ પેલા પતિની (રથકારની) સમક્ષ પોતાની ભક્તિપૂર્વક જેની ઉપબૃહણા (પ્રશંસા) કરી કે“ આંબાની લુંબ તડવી દુષ્કર નથી અને શીખીને (પાઠાંતર-સરસવ ઉપર) નાચવું પણ દુષ્કર નથી, પણ તે દુષ્કર છે અને તે મહા પ્રભાવવાળું છે, કે જે મુનિ સ્ત્રીઓના વનમાં (નિવિકારો રહ્યો. (૩૯૨૩-૨૪) એમ શરદપૂર્ણિમાના ચંદ્રતુલ્ય નિર્મળ યશરૂપી ભૂમીથી (ભાથી) જગતને શોભાવનારા તે સ્થૂલભદ્ર મહાત્માને, શ્રી આર્ય મહાગિરિ તથા શ્રી આર્ય સુહસ્તિ-એ બે શિષ્ય થયા. (૩૨૫) તેઓ પણ તેવા નિર્મળ ગુણરૂપી મણિઓના નિધાન, કામના વિજેતા ભવ્ય પ્રાણીઓ રૂપી કુમુદને વિકસાવવામાં તેજસ્વી ચંદ્રના બિંબ જેવા, ચરણ-કરણ વગેરે સર્વ અનુગેના સમર્થ અભ્યાસી, વધી રહેલા મિથ્યાત્વરૂપ અંધકારના ગાઢ વિસ્તારને (ઉચ્છાદન) નાશ કરનારા, શુદ્ધ ગુણરત્નોની ખાણરૂપ, સૂરિપદની પ્રાપ્તિથી વિસ્તૃત પ્રગટ પ્રભાવવાળા અને ત્રણ ભુવનના લેકેથી વંદાએલા ચરણવાળા (બને) ચિરકાળ પૃથ્વીતળ ઉપર વિચર્યા. (૩૨૬ થી ૨૮) પછી શિષ્ય-પ્રશિષ્યાદિને પણ વિધિપૂર્વક સકલ સૂત્ર-અર્થને ભણાવીને શ્રી આર્યમહાગિરિજી પિતાના ગણને શ્રી સુહસ્તિસૂરિને સેંપીને, “જિનકલ્પને વિચછેદ થયે છે”—એમ જાણવા છતાં, તેને અનુરૂપ (પરિકમ્મ= ) અભ્યાસ કરતા તેઓ ગચ્છની નિશ્રામાં વિચારવા લાગ્યા. (૩૨૯-૩૦) (એક પ્રસંગે) વિહાર કરતા તે મહાત્મા પાટલીપુત્ર નામના શ્રેષ્ઠ નગરમાં ગયા અને યોગ્ય સમયે ઉપયેગપૂર્વક ભિક્ષા માટે (નગરમાં) પેઠા. (૩૩૧) આ બાજુ તે જ નગરમાં વસતા વસુભૂતિ શેઠ સ્વજનેને બંધ કરાવવા શ્રી આર્ય સુહસ્તિસૂરિને પિતાના ઘેર લઈ ગયે (૩૯૩૨) શ્રી આર્યસુહસ્તિસૂરિએ પણ તેઓને પ્રતિબંધિવા ધર્મકથાને પ્રારંભ કર્યો અને તે પ્રસંગે શ્રી આર્યમહાગિરિજી ભિક્ષા માટે ત્યાં પધાર્યા. (૩૯૩) તેઓને જોઈને મહાત્મા શ્રી આર્ય સુહસ્તિસૂરિ ભાવપૂર્વક ઊભા થયા, તેથી વિસ્મિત મનવાળા વસુભૂતિ શેઠે આ પ્રમાણે કહ્યું કે હે ભગવંત! શું તમારાથી પણ મેટા બીજા આચાર્યો છે કે જેથી આ રીતે આપે એમને “ઉભા થવું” વગેરે વિનય કર્યો? ત્યારે
૨૮
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
શ્રી સગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર પહેલું શ્રી આર્ય સુહસ્તિસૂરિએ કહ્યું કે-હે ભદ્ર! જેને પ્રારંભ અતિ દુષ્કર છે, તે જિનકલ્પને વિચ્છેદ થવા છતાં આ ભગવંત (મહાત્મા) આ રીતે તેને અભ્યાસ (તુલના) કરે છે. (૩૦૪ થી ૩૬) અનેકાનેક ઉપસર્ગોના પ્રસંગે પણ નિશ્ચળ, ઉતિ (ફેકી દેવારોગ્ય) આહાર લેનારા, નિત્ય કાઉસ્સગમુદ્રાએ રહેતા, એક ધર્મ ધ્યાનમાં જ સ્થિર, પિતાના શરીરમાં પણ મૂછરહિત અને પિતાના શિષ્યાદિ સમુદાયની પણ મમતા વિનાના તેઓ શૂન્ય ઘર કે મશાન વગેરેમાં વિવિધ પ્રકારનાં આસને (મુદ્રા) કરતા રહે છે. (૩૯૩×૩૮) ઈત્યાદિ જિનકલ્પના અભ્યાસ કરતા તેઓની એ રીતે ગુણપ્રશંસા કરીને અને વસુભૂતિના સ્વજનવર્ગને ધર્મમાં સ્થિર કરીને શ્રી આર્ય સુહસ્તિસૂરિ તેના ઘરમાંથી નીકળ્યા. પછી શેઠે પિતાના પરિવારને કહ્યું કે-જે કોઈ પ્રસંગે પણ આ સાધુ ભિક્ષા માટે અહીં આવે, તો તેને તમે આહાર પાણી વગેરેને ઉજિત (નિરૂપયેગી) જણાવીને આદરપૂર્વક આપજે. (૩૯૩૯ થી ૪૧) (કારણ કે-) એ રીતે પણ આપેલું દાન બહુ ફળ આપે છે. એમ શેઠે કહ્યા પછી અન્ય દિવસે શ્રી આર્યમહાગિરિજી ભિક્ષા માટે ત્યાં આવ્યા. (૩૯૪૨) વસુભૂતિએ આપેલી શિખામણને અનુરૂપ ઉજિઝત અન્નપાણીના પ્રગથી દાન માટે તત્પર થયેલા તેના પરિવારને જોઈને, મેરુપર્વતની જેમ (ધીર) મહા સવવાળા શ્રી આર્યમહાગિરિજીએ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર વગેરેને ઉપગ કરવા દ્વારા
આ કપટ રચના છે”-એમ જાણ્યું અને ભિક્ષા લીધા વિના પાછા ફર્યા. (૩૯૪૩-૪૪) પછી શ્રી આર્ય સુહસ્તિસૂરિને કહ્યું કે-અણસણ (આહારને દેષિત) કેમ કરી? તેઓએ કહ્યું કે-કોણે કરી? ત્યારે આર્ય મહાગિરિજીએ કહ્યું કે-(શેઠના ઘેર ) આવેલે જોઈને “ઉભા થવું” વગેરે માટે વિનય કરવાથી તમે કરી. (૩૯૪૫) પછી તે બન્ને સાથે જ વિહાર કરીને વૈદેશી(અવંતી)નગરીએ ગયાં અને ત્યાં જીવંત-જિનપ્રતિમાને વાટીને, શ્રી આર્યમહાગિરિજી આચાર્ય ત્યાંથી વિહાર કરીને ગજાગ્રપદગિરિની યાત્રાથે એલકાક્ષનગર તરફ ગયા. તે (નગરનું નામ) એલકાક્ષ જે રીતે થયું, તે કહું છું. (૩૯૪૬-૪૭)
એલકાક્ષનગરને ઇતિહાસ-પૂર્વે આ નગરનું નામ દશાર્ણ પુર હતું. ત્યાં એક ઉત્તમ શ્રાવિકા મિથ્યાષ્ટિની પત્ની હતી. (૩૯૪૮) જિનધર્મમાં નિશ્ચલ મનવાળી પ્રદોષ (સંધ્યા) સમયે પચ્ચક્ખાણને કરતી જોઈને, તેણીને તેના પતિએ અવજ્ઞાથી કહ્યું કે-હે ભેળી ! શું કઈ (મનુષ્ય) રાત્રે ભજન કરે, કે જેથી) તું આ રીતે નિત્ય (રાત્રિએ) પચ્ચકખાણ કરે છે? (૩૪૯-૫૦) જે (આ રીતે) નહિ ભેગવવાની વસ્તુનું પણ પચ્ચકખાણ કરવાથી કે લાભ થતું હોય તે કહે, કે જેથી હું પણ પચ્ચક્ખાણ કરું! (૩૯૫૧) તેણીએ કહ્યું કે-પચ્ચક્ખાણ કરવાથી વિરતિરૂપ ગુણ થાય છે, પણ પચ્ચક્ખાણ લઈને ભાંગવાથી મહા દેષ થાય છે. (૩૯૫૨) તેણે કહ્યું કે હે ભેળી! શું તે મને કદાપિ રાત્રે ભજન કરતો દેખે છે ? અવજ્ઞાથી એમ કહીને તેણે પચ્ચકખાણ કર્યું. (૩૯૫૩) પછી તે પ્રદેશમાં રહેલી એક દેવીએ વિચાર્યું કે-અવજ્ઞા કરતા આના અવિ
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકલાક્ષનગરનો અને ગજાગ્રપદ પર્વતનો ઇતિહાસ નયને આજે દૂર કરું! (૩૫૪) તે પછી દિવ્ય મોદકનું લેણું લઈને તે દેવી તેની
હેનના રૂપે (રાત્રે) ત્યાં આવી અને તે ભેજન તેને ભેટ આપ્યું. (૩૫૫) (તે લઈને) તે જ્યારે ખાવા લાગ્યા, ત્યારે શ્રાવિકોએ નિષેધ કર્યો તેથી તેણે કહ્યું કે-હે ભેળી ! તારા કપટનિયમથી મારે હવે (યહઊ= ) બસ થાઓ. (અર્થાત્ પ્રજન નથી.) (૩૯૫૬) (તે સાંભળીને) હે પાપી ! હે શુભ સદાચારથી ભ્રષ્ટ ! તું જૈનધર્મની પણ હાંસી કરે છે?—એમ બોલતી ઉત્પન્ન થયેલા અતિ કેપને વશ રાતાં નેત્રવાળી, તે દેવીએ રાત્રિ ભેજનમાં આસક્ત તેને મુખ ઉપર એ પ્રહાર કર્યો, કે જેથી તેનાં નેત્રેના બને ગેળા (ડોળા) જમીન ઉપર પડયા. (૩૫૭-૫૮) ત્યારે “અહા હા! આ મોટો અપયશ થશે.”—એવી કલ્પનાથી ભયભીત બનેલી તે શ્રાવિકાએ શ્રી જિનેશ્વરદેવ સમક્ષ કાઉસ્સગ કર્યો (૩૯૫૯) તેથી અદ્ધરાત્રિના સમયે આવેલી દેવીએ કહ્યું કે-મારું સ્મરણ કેમ કર્યું?તેણીએ કહ્યું કે-હે દેવી! આ અપયશને દૂર કર ! તેથી દેવીએ તે ક્ષણે જ હણાતા બેકડાની આંખને લાવીને તેનાં બે નેત્રમાં સ્થાપિત કરી (જોડી) દીધા. (૩૯૬૦-૬૧) પછી પ્રભાત સમય થતાં સ્વજને અને નગરલકોએ આશ્ચર્ય પૂર્વક કહ્યું કે–ભે! આ આશ્ચર્ય છે કે–તું એલકાક્ષ(બકરાનાં નેત્રવાળે) થયે. (૩૯૬૨) એ રીતે તે સર્વત્ર
એલકાક્ષ” નામથી પ્રસિદ્ધ થયે અને પછી તેના ગે નગર પણ “એલકાક્ષ” થયું. (૩૯૬૩) હવે પૂર્વે “દશાર્ણકૂટ” નામથી જગતમાં પ્રસિદ્ધ પણ તે પર્વત જે રીતે ગજાગ્રપદ” નામે (પ્રસિદ્ધ) થયે, તે કહું છું. (૩૯૬૪)
ગજાગ્રપદ પર્વતને છતહાસ-પૂર્વકાળે તે (દશાર્ણપુર) નગરમાં દશાર્ણભદ્ર નામે મહાન રાજા હતા. તેને પાંચસો શ્રેષ્ઠ રૂપવતી સ્ત્રીઓનું અંતઃપુર હતું. (૩૯૬૫) પિતાના યૌવનથી, રૂપથી, રાજલક્ષમીથી અને પ્રવર સૈન્યથી યુક્ત (આસક્ત), તે શેષ રાજાઓની અવજ્ઞા કરતે હતો. (૩૯૬૬) પછી એક અવસરે તે દશાર્ણકૂટ પર્વત ઉપર જગતના નાથ શ્રી વર્ધમાનસ્વામી સમવસર્યા અને દેવે પણ આવ્યા. (૩૯૬૭) ત્યારે “સર્વ વિભૂતિથી યુક્ત થઈને હું ભગવંતને તેવી રીતે વાંદીશ, કે જે રીતે પૂર્વે કેઈએ પણ વાંધા ન હોય.”- એવા ગર્વને કરતા, તે દશાર્ણભદ્ર રાજાએ સર્વ પ્રકારના આડંબરથી યુક્ત થઈને ચતુરંગી સેના સહિત, અંતઃપુરને સાથે લઈને, હાથી ઉપર બેસીને, (ત્યાં) જઈને પ્રભુને વાંદ્યા. (૩૯૬૮-૬૯) પછી તેના મનના કુવિકલ્પને (અહંકારને ) જાણીને, ઈન્ડે પિતાના અરાવણ હાથીના મુખમાં શ્રેષ્ઠ આઠ દાંત વિકવ્ય અને એક એક દાંતમાં આઠ આઠ વાવડીઓ વિકવી. તે પછી એક એક વાવડીમાં આઠ આઠ કમળ અને કમળ કમળે આઠ આઠ પાંખડીઓ વિકુ. તે પ્રત્યેક પાંખડી ઉપર બત્રીશ (પાબેથી) પ્રતિબદ્ધ નાટક કરીને તે હાથી ઉપર બેઠેલા અને કંડે દેવેથી પરિવરેલા તેણે પ્રભુને ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપીને આશ્ચર્યકારક અદ્ધિથી (આઈબરથી) પ્રભુને વાંધા. (૩૯૭૦ થી ૭૩) એવી અદ્ધિવાળા ઈન્દ્રને જોઇને ઋદ્ધિગારવથી મુક્ત થયેલા રાજાએ વિચાર્યું કે-) પૂર્વે
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું આ જે ધર્મ કર્યો છે અને અધન્ય એવા મેં નથી કર્યો, તેથી હવે પણ તે ધર્મને સચિત કરું (આરાધું), એમ વિચારીને તે મહાત્માએ તે વેળા જ રાજયને તજીને દીક્ષા લીધી. ૧૯૭૪-૭૫) પછી દેવી મહિમાથી તે પર્વતમાં ટાંકણાથી કેતર્યા હોય તેવાં ઈન્દ્રના હાથીને આગળને પગલા ખૂયાં (પડ્યાં). તેથી તે દશાર્ણ કૂટ પર્વત ત્યારથી જ સમગ્ર લેકમાં “ગજપદ”—એ નામથી અતિ પ્રસિદ્ધિને પામે. (૩૯૭૬-૭૭) એ રીતે તે ગજપદ પર્વત ઉપર અસાધારણ કિલ) તપ કરીને, ચારેય આહારના ત્યાગી, સાધુઓ માં સિંહ જેવા, દીર્ધકાળ સુધી નિરતિચાર ચારિત્રના આરાધક, વિધિપૂર્વક વિવિધ ભાવનાઓને ભાવતા, સુરાસુર અને વિદ્યાધરેથી પૂજિત, તે ભગવંત શ્રી આર્યમહાગિરિજી (ત્યાં) કળ કરીને દેવપણાને પામ્યા. (૧૯૭૮-૭૯) એમ સંસારવાસન વિનાશને ઈચ્છતા સર્વ આત્માઓએ નિચે પ્રમાદને તજીને પ્રશસ્ત ભાવનાઓમાં પ્રયત્ન કરી જોઈએ. (૩૯૮૦) એમ ચાર કષાયના ભયને ટાળનારી આ સંવેગરંગશાળા નામની આરાધનાના મૂળ (પ્રથમ) પરિકર્મવિધિદ્વારમાં પ્રસ્તુત પંદર પેટાઢા પૈકી ક્રમાનુસાર આ ચૌદમું ભાવિન નામનું પ્રતિદ્વાર કહ્યું. (૩૯૮૧-૮૨) હવે અતિ પ્રશસ્ત ભાવનાને ભાવતે પણ જેના વિના આરાધના કરવા સમર્થ ન થઈ શકે, તે લેખનાદ્વારને કહું છું. (૩૯૮૩) અર્થવા પૂર્વક કહ્યો તે અહ (ગ્યતા ) વગેરે સર્વ દ્વારમાં પરિકર્મ કરવાનું જ પ્રકૃત (ઉદિષ્ટ) છે. તે પરિક ભાવેશુદ્ધિથી થાય, (૩૯૮૪) ભાવશુદ્ધિ પણ રાગાદિની તીવ્ર વાસના વિનાશથી થાય અને તે વિનાશ પણ મહદયને વિશ્ર્વાસપણાથી થાય. (૧૯૮૫) તે વિવસ પ્રિયઃ શરીર અને ધાતુઓના અપચયથી (ક્ષીણતાથી) થાય અને તે ક્ષીણતા પુનઃ વિચિત્ર (વિવિધ) તપ કરવા વગેરેથી થાય. (૩૮૬) આ તપશ્ચર્યા પણ જે સંલેખતેને અનુસરતી હેય, તે પ્રસ્તુત કાર્યન (અનશન) સિદ્ધ કરી શકે. તેથી હવે વિસ્તારથી લેખન દ્વારને કહું છું. (૩૯૮૭)
પર સંલેખન પ્રતિદ્વાર અહીં શ્રી જિનેશ્વએ લેખનાને તપશ્ચર્યા કહી છે, કારણ કે તેનાથી નિયમા શરીર, કષા વગેરેને પાતળા કરી શકાય છે. (૩૯૮૮) જો કે સામાન્યથી સઘળીય તપશ્ચર્યા એવી (સંલેખનકારક) હૈય છે, તે પણ આ અંતિમકાળે જે (૫) સ્વીકારાય છે, તે વિશિષ્ટ હોય છે. (૩૯૮૯) આ અતિમ તપશ્ચર્યા) પણ અતિ
બે કેળના પ્રસાધ્ય (અસાધ્ય) વ્યાધિમાં, ઉપસર્ગમાં, ચારિત્રરૂપી ધનને વિનાશ કરનાર કે અન્ય કારણે, અથવા કાન વગેરે કઈ ઈન્દ્રિયની વિકલતા થાય કે આકરે દુષ્કાળ પડે ત્યારે, ધીર એવા સાધુએ અને શ્રાવકે કરવાગ્ય છે. (૩૯૦-૯૧) કારણ કેઆ સંસારમાં અણદાદિ મહા સત્ત્વવાળા (શ્રાવકે પણ) અતિ લાંબો કાળ નિર્મળ શ્રાવક ધર્મને પાળીને, અંતે આગમકથિત વિધિથી સમ્યગ સેલેબનાને કરીને તેમજ ઉગ્ર ક્રિયાને આરાંધીને, કેમ શ્રેષ્ઠ અને મોટી એવી કલ્યાણપરપરાને પામ્યા છે. (૩ર૩) અને પૂર્વના મહાપુરુષ ઋષિઓ પણ દીક્ષાથી આરંભીને જીવતાં સુધી નિચે દુર પણ ચારિત્રને
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર લેખનાસિદ્ધારા .. . .
. ૨૧ ચિરકાળ આચરીને (પાળીને), દિપ્ત (કિલઈ–ઉજવળ) તપને તપીને, અંતકાળે (પુન:) વિશેષ તપશ્ચર્યાથી દ્રવ્યની (શરીરની) અને ભાવની (કષાયાદિની) સંલેખના કરવાપૂર્વક કાળ કરીને સિદ્ધિને પામેલા સંભળાય છે. (૩૯૪-૫) વળી શ્રી ષભરવામી વગેરે તીર્થકરે છતાં, ત્રણ લેકના તિલકતુલ્ય છતાં, દેવથી પૂજિત છતાં, અપ્રતિહત એવા કેવળજ્ઞાનનાં કિરણે દ્વારા જગતને ઉદ્યોત કરનારા છતાં અને જેઓની અવશ્ય નિયમ સિદ્ધિ થવાની હોવા છતાં, તેઓ પણ નિર્વાણકાળ નિચે સવિશેષ તપ કરવામાં પરાયણ હતા. તે આ પ્રમાણે જે નિર્વાણ એટલે અંતક્રિયા, તે પ્રથમ પ્રભુને ચંદભક્ત છ ઉપવાસથી, શ્રી વીરજિનને ષષ્ઠભક્તથી અને શેષ બાવીશને માસિકતપથી (માસખમણથી) થઈ હતી. ( ૩૬ થી ૮) તેથી તેના (તપના) પક્ષપાતી, મેક્ષ મેળવવાની ઈચ્છાવાળા અને ભવભીરુ બીજા આત્માએ પણ તે પૂર્વપુરુષના ક્રમથી સંલેખના કરવી એગ્ય છે. (
૩૯) કિન્તુ તપશ્ચર્યા વિના પ્રાયઃ શરીર (ચિય=) પુષ્ટ માંસ-રુધિરપણાને (પુષ્ટિને) છોડે નહિ, માટે પ્રથમ આ તપને કરવું જોઈએ. (૪૦૦૦) (કારણ કે-) પુષ્ટ માંસ-રુધિરવાળાને સહકારી કેઈ કારણને વેગ થતાં, અંશુલ્ક પ્રવૃત્તિમાં પ્રબળ કારણરૂપ એવા મેહને ઉદય થાય, (૪૦૦૧) અને તેને ઉદય થતાં (જે) વિવેકી પણ નિયમ અધિગત અર્થને (અનશનને) - સાધી શકે, તે વિવેકરહિત, દીર્ધદષ્ટિ વિનાના અને તપ નહિ કરનારા માટે તે પૂછવું જ શું? (૪૦૦૨) તે કારણે જેમ દેહને પીડા ન થાય, માંસ-રુધિરની પુષ્ટિ પણ ન થાય અને ધર્મધ્યાનની વૃદ્ધિ થાય, તેમ સંલેખના કરવી (શરીરને ગાળવું) જોઈએ. (૪૦૦૩) આ સંલેખના ઉત્કૃષ્ટ તથા જઘન્ય-એમ બે પ્રકારની છે, તેમાં ઉત્કૃષ્ટ બાર વર્ષની અને જઘન્ય છ માસની છે. (૪૦૦૪) અથવા દ્રવ્યથી અને ભાવથી-એમ પણ બે પ્રકારની છે તેમાં દ્રવ્યથી શરીરની કૃશતા અને ભાવથી દન્દ્રિયની તથા કષાયની કૃશતા જાણવી. (૪૦૦૫) તેમાં જે ઉત્કૃષ્ટ સંલેખનકાળથી બાર વર્ષની કહી, તેને દ્રવ્યથી સૂત્રાનુસારે આ પ્રમાણે કંઈક કહું છું. (૪૦૦૬) વિવિધ અભિગ્રહ સહિત ચોથભક્ત, છ, અદ્રમ વગેરે વિવિધ તપ કરીને, સર્વ (કામગુણ=) રસકસવાળી વિગઈઓથી પારણું કરે તપસ્વી પ્રથમ ચાર વર્ષ પસાર કરે. પુનઃ પણ ચાર વર્ષ અતિ વિચિત્ર વિવિધ) તપથી પસાર કરે, માત્ર તેમાં) વિગઈઓને વાપરે નહિ. (૪૦૦૭-૮) તે પછી બે વર્ષ પારણે આયંબિલ કરવા પૂર્વક (એકાન્તર) ઉપવાસને તપ કરે. એમ દશ વર્ષો ગયાં. (૨૦૦૯) અગીઆરમા વર્ષમાં પહેલા છ માસમાં અતિ વિકેિલષ્ટ (ચાર ઉપવાસાદિ ઉગ્ર) તપને ન કરે અને પારણે પરિમિત આહારથી આયંબિલ કરે. (૪૦૧૦) પુનઃ અંતિમ છે માસમાં અટ્ટમ, ચાર ઉપવાસ વગેરે (વિકિલષ્ટ) તપને કરીને દેહને ટકાવવા (પારણે) આયંબિલથી ઈચ્છા મુજબ ભોજન કરે. (૪૦૧૧) એમ અગીઆર વર્ષ પસાર કરીને બારમું વર્ષ કટિ સહિત (લાગટ) આયંબિલ તપ કરીને પૂર્ણ કરે. (૪૦૧૨) માત્ર બારમા વર્ષના અંતિમ ચાર મહિનામાં એકાન્તરે મુખમાં તેલને કોગળો ચિરકાળ ભરી
IT
,
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
શ્રી સગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું રાખે. (૪૦૧૩) તેને ક્ષારની કુંડીમાં પરઠવીને પછી મુખને પેવે એમ કરવાનું શું કારણ? તે કહે છે. (તેમ કરવાથી) તેનું મુખ વાયુથી બંધ ન થાય, મરણકાળે પણ તે મહાત્મા સ્વયં શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનું સ્મરણ કટ વિના કરી શકે. (૪૦૧૪-૧૫) આ મેં દ્રવ્યથી ઉત્કૃષ્ટ લેખના કહી. આ જ સંલેખના જે (આયુષ્યના છેલ્લા) છે મહિના કે ચાર મહિનામાં કરે, તે તે જઘન્ય કહેવાય. (૪૦૧૬)
હવે પિતાપિતાના વિષયમાં આસકત એવી ઈન્દ્રિઓને, કષાયને તથા ગેને નિગ્રહ કરવારૂપ સંલેખનાને જ્ઞાનીઓએ અહી ભાવસંલેખના કહી છે (૪૧) તેમાં વળી સાધુતાના (ચિર) ઉપાસક (જ્ઞાની) ભગવંતે વિશેષ ક્રિયાને આશ્રીને અનશન વગેરે (૫) દ્વારા સંલેખના આ પ્રમાણે કહી છે. (૪૦૧૮) ૧-અનશન, ૨-ઉણદરિતા ૩–વૃત્તિસંક્ષેપ, ૪–રસત્યાગ, ૫-કાયકલેશ અને વિવિક્ત શય્યા, ઈન્દ્રિયને તથા મનને નિગ્રહ વગેરે, -સંસીનતા. (જુએ ગા. ૪૦૫૧થી વિવેચન) (૪૦૧૯)
તેમાં અનશન દેશથી અને સર્વથી (બે પ્રકારે) થાય. આ (સંલેખન કરનાર) ભવચરિમ” પચ્ચકખાણ કરે, તેને સર્વ અનશન કહે છે. દેશઅનશનમાં યથાશક્તિ “ચતુર્થભક્ત' વગેરે કરે. (૪૨૦)
ઉદરિકા (પણ) દ્રવ્યથી અને ભાવથી (બે પ્રકારે) થાય. તેમાં દ્રવ્ય ઉદરિકા ઉપકરણ વિષે અને આહાર-પાણી વિષે થાય. તે જિનકલ્પી વગેરેને અથવા જિનકલ્પને અભ્યાસ કરનારને હેય. સંયમને અભાવ થાય માટે (ઉપકરણ ઉદરિતા) બીજાઓને ન હેય, અથવા અધિક ઉપકરણદિને ત્યાગ કરવારૂપ તે (વિકલ્પી. જિનકલ્પી વગેરે) સર્વને (પણ) હેય. કારણ કહ્યું છે કે-(૦૨૧-૨૨) જે સંયમમાં ઉપકારક કરે, તે નિચે ઉપકરણ જાણવું અને જે અયતનાવાળે અયતનાથી અધિક (પરિહરં તેર) ધારણ કરે, તે અધિકરણ જાણવું. (૪૦૨૩) પુરુષને નિચે બત્રીશ કેળીઆ આહાર કુક્ષિપૂરક કહ્યો છે, અને તે અઢાવીશ કેળીઆ હાય. (૪૨૪) આ કેળીઆનું પ્રમાણ કુકડીના ઈંડા જેટલું અથવા મુખને વિકૃત કર્યા વિના સ્વસ્થતાથી મુખમાં નાખી શકાય તેટલું જાણવું. (૪૦૨૫) એ પ્રમાણે (કવળની) મર્યાદા બાંધીને શ્રી જિનેશ્વરેએ અને શ્રી ગણધરેએ આ આહાર–પાણીની ઉણદરિકા “અલ્પાહાર” વગેરે પાંચ પ્રકારની કહી છે. (૪૦૨૬) તે આડ, બાર, સેળ, વીશ અને એકવીશ કવળની અનુક્રમે ૧-અલ્પાહાર, ૨-અપદ્ધ, ૩-દ્વિભાગ, ૪-પ્રાપ્તા અને પ-કિંચિદુણ જાણવી. (૪૦ર૭) અથવા પિતાના (પ્રમાણે તિ) આહારમાં એક કવળ (બે કવળ) વગેરે રછા કરતાં યાવત્ છેલ્લે એક કવળ, અડધા કવળ કે એક દાણે લે, તે પણ સર્વ (દ્રવ્ય) ઉદરિકા જાણવી. (૪૦૨૮) શ્રી જિનવાણીની ચિંતન દ્વારા દરરોજ જે ક્રોધાદિને ત્યાગ કરે, તેને શ્રી વીતરાગદેએ ભાવ ઉરિકા કહી છે. (૪૦૨૯)
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્દરમું સ‘લેખનાપ્રતિદ્વાર
સરક
હવે વૃત્તિસક્ષેપ કહે છે–ગોચરચર્ચાના સમયે અમુક દૃત્તિઓનું કે અમુક ભિક્ષાએનુ પ્રમાણ કરવું, પિડૈષણા અને પાણેષણાનું પ્રમાણ ( નિયમન ) કરવું, અથવા પ્રતિ દિન વિચિત્ર અભિગ્રહો સ્વીકારવા, તેને શ્રૃતિસૠપ જાણવા. તે અભિગ્રહે પુનઃ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ સંબંધી જાણવા. (૪૦૩૦-૩૧) તેમાં આજે હુ લેપકૃત કે અલેપકૃત અમુક દ્રવ્ય ગ્રહણ કરીશ, અથવા અમુક દ્રવ્ય વડે ગ્રહણ કરીશ, એવા અભિગ્રહને દ્રવ્ય અભિગ્રહ જાણવા. (૪૦૩૨) તથા (શાસ્ત્રોક્ત) આઠ ગૌચરભૂમિ દ્વારા કે માત્ર (એલુગ=) ઊંબરાના ( હેલીના ) (વિખંભ=) વિસ્તાર કે આંતરેથી, અથવા સ્વગ્રામ કે પરગ્રામથી, (તેમાં પણ) આટલા ઘરો કે અમુક ઘરોમાંથી ગ્રહણ કરીશ, ઇત્યાદિ ( ક્ષેત્રનુ નિયમન કરવુ' તેને) ક્ષેત્ર અભિગ્રહ જાણવા. (૪૦૩૩) ( આઠ ગોચરભૂમિનાં નામ શાસ્ત્રોમાં) ઋજુગતિ, ગાપ્રત્યાગતિ, ગોમૂત્રિકા, પત...ગવીથિ, પેટા, અદ્ધ પેટા, અભ્યંતરશ'બૂકા અને બાહ્યશ’બૂકા (કહ્યાં) છે.(૪૦૩૪) કાળઅભિગ્રહમાં પુનઃ આદિ, મધ્ય અને 'તઃકાળે એમ ત્રણ પ્રકારે થાય. તેમાં ભિક્ષાકાળ થવા પૂર્વે તે આદિ, (ભિક્ષાકાળે તે) બીજો મધ્ય અને ભિક્ષાકાળ વહી ગયા પછી તે ત્રીજો અંતિમકાળ જાણવા. (૪૦૩૫)
(દિતગપચ્છિગાણુ =) · માગ્યા વિના આપે તે જ લેવું ’–એવા અભિગ્રહવાળાઓને સૂક્ષ્મ પણુ અપ્રીતિ કેઇને ન થાય. એવા આશયથી ભિક્ષાકાળ પૂર્વ કે પછી ભિક્ષાએ જવું ભિક્ષાકાળે નહિ જવું, તે કાળ અભિગ્રહ જાણવા. (૪૦૩૬) ‘ ઉક્ષિપ્ત ’ (ભાજન માટે હાથમાં ઉપાડેલા) વગેરે આહાર મળે તેને લેનારા મુનિએ નિશ્ચે ભાવ અભિગ્રહવાળા હાય છે તથા ગાયન કરતા, રડતા કે બેઠો બેઠો આપે, અથવા ( એસણુ= ) પા ફરતા, (અહિસણ=) સન્મુખ આવત, અવળા મુખવાળા, અથવા અલંકાર ધારણ કરેલા કે નહિ કરે, એમ તે તે અમુક અવસ્થામાં રહેલા આપે તે લેવુ' (અન્યથા નહિં લેવુ), ઈત્યાદિ અભિગ્રહને ભાવ અભિગ્રહ કહ્યા છે. (૪૦૩૭–૩૮) એમ વૃત્તિસ ંક્ષેપ માટે વિવિધ અભિગ્રહેને ધારણ કરે. હવે રસત્યાગ કહે છે.
દૂધ વગેરે રસાને વિગઇએ કહી છે. તેના વિના જો સયમનિર્વાહ થઈ શકે તે તેના રિહાર કરવા, તે રસત્યાગ જાણવા; કારણ કે-તે વિગઈ આને દુર્ગાતિનું મૂળ કહેલ છે. (૪૧૩૯) માખણ, માંસ, મધ અને મદ્ય-એ ચાર મહાવિગઈ આ છે. તે (કે ખા=) આસક્તિ-મૃદ્ધિને, ( પસ`ગ=) અબ્રહ્મને, (૪૫=) અહંકાર–ગને અને અસયમને કરનારી છે. (૪૦૪૦) પૂર્વે શ્રી જિનાજ્ઞાના અભિલાષી, પાપભીરુ અને તપસમાધિની ઈચ્છાવાળા મહિષ આએ તેને જાવજીવ સુધી તજી છે. (૪૦૪૧) દૂધ, દહી, ઘી, તેલ, ગાળ અને કડાવગઈ ને તથા બીજા પણ ( સ્વાદિષ્ટ-વિકારી) લૂણુ, લસણુ વગેરેને તજવાં ોઇએ, (૪૦૪૨) કારણ કે–તેનાથી પરિણામમાં વિકાર કરનારા મેહના ઉદય થાય છે. ( પછી ) એ મેહુના ઉદય થતાં, મનના વિજય કરવામાં અતિ તત્પર પણ જીવ અકાય ને કેમ ન કરે ? (૪૦૪૩) દાવાનળમાં મળતા કેણુ જળ હાવા છતાં તેના ઓલવવા માટે ઉપયોગ ન કરે ? એમ મેહરૂપી દાવાનળમાં પણ એ ઉપમા જાણવી. (૪૦૪૪)
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રન્થનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું
હર હવે કાયકલેશને કહે છે સૂર્યને પાછળ રાખીને, સન્મુખ રાખીને, ઉપર રાખીને કે
તિ રાખીને, બે પગ સરખા રાખીને-કે એક પગે ઊભા રહેવું, કે (ગઢોલીણુક) ગીધની જેમ અવલીન (નીચી નજરથી લીન ) આકારે ઊભા રહેવું વગેરે) (૨૦૦૫) તથા વીરાસન, પર્ય કસન, સમપૂતાસન (સરખું ચપટ બેસવું), ગોદતિકાસન કે 'ઉત્ક ટુક આસને કરવું; (દડાયત= ) દંડની જેમ લાંબા સૂવું, (ઉત્તાન= ) ચત્તા સૂવું, " ( એમ થ= ) ઉંધા સૂવું અને (લંગડ= ) વાંકાં કાછની જેમ સૂવું; (૪૦૬૪) મગર
મુખની જેમ કે હાથીની સૂંઢની જેમ ઊર્વશયન કરવું; એક પડખે શયન કરવું; ઘાસ ઉપર, (ફલગ5) કાછના પાટિયા ઉપર, પત્થરશલા ઉપર કે ભૂમિ ઉપર સૂવું રાત્રે નહિ સૂવું; (૪૦૪૭) સ્નાન ન કરવું, ઉદ્વર્તન ન કરવું; (ખરજમાં પણ) ન ખણવું; લેચ કરે; ઠંડીમાં વસ્રરહિત રહેવું અને ગરમીમાં આતાપના લેવી, ઈત્યાદિ કાયકલેશત૫ વિવિધ પ્રકારે જાણો. (૪૦૪૮) પોતાને દુઃખ સહવું, કાયાને (કાયયેગને) નિરોધ, જેની દયા અને પરલેકહિતની બુદ્ધિ તથા બીજાઓને (ધર્મમાં) બહુમાન પ્રગટે વગેરે ગુણે થાય છે. (૪૦૪૯) આ વેદનાથી (પણ) અનંતતર અધિક કષ્ટકારી વેદનાઓ નિરકમાં પરવશપણે સહન કરવી પડે છે. તેની અપેક્ષાએ આમાં શું કષ્ટ છે? (૪૦૫૦)
એવી ભાવનાના બળે પ્રગટતા સવેગની વૃદ્ધિરૂપ ગુણવાળાઓને આ કાયકલેશતપ સંસાર વાસને નિવેદ પ્રગટાવવા માટે રસાયણ છે (૪૦૫૧)
હવે સલીનતાતપ કહે છે તેમાં પ્રથમ વસતિસંલીનતા આ પ્રમાણે છે. વૃક્ષના - મૂળમાં (નીચે) આરામમાં, ઉદ્યાનમાં, પર્વતની ગુફામાં, (તાપસ વગેરેનાં) આશ્રમમાં,
પરબ અને સ્મશાનમાં, તથા શૂન્ય ઘરમાં, દેવકુલિકામાં કે યાચવાથી બીજાએ આપેલા ઘરમાં, એવી ઉગમ, ઉત્પાદન તથા એષણદોષથી રહિત, અને તેથી જ મૂળથી અંત સુધીમાં (સાધુને ઉદ્દેશીને) અકૃત. અકારિત અનુમતિ વિનાની હય, પુનઃ તેવી પણ વસતિ સ્ત્રી, પશુ અને નપુંસકથી રહિત હૈય, શીતળ કે ઊષ્ણ, ઉંચી નીચી કે સમવિષય ભૂમિવાળી હોય, (નગરાદિની) અંદર કે બહાર હોય, જ્યાં મંગળ કે પાપકારી શબ્દોના શ્રવણથી ધ્યાનાદિમાં ખલના કે સ્વાધ્યાય-ધ્યાનમાં વિદ્ધ ન થતું હોય, તેવી વસતિને વિવિક્તઓ જાણવી. (૪૦૫ર થી પ૫) કારણ કે આવી વસતિમાં પ્રાયઃ વ-પર ઉ.૨થી થતા રાગ-દ્વેષાદિ દો સંભવતા (થત) નથી. (૪૦૫૬) હવે ઈદ્રિયસલીનતા-કહે છે કે-ઉપર કહી તેવી ગુણકારી વસતિમાં રહેલે પણ ઇન્દ્રિયો વગેરેને વશ કરીને સંલીનતાથી આત્માને સમ્યમ્ ભાવિત કરે. (૪૫૭) ઇન્દ્રિયને (શબ્દાદિ) કઈ તે વિષય નથી કે વિવિધ વિષયમાં રસિક અને નિત્ય અતૃપ્ત એવી ઇન્દ્રિો જેને જોગવીને તૃપ્તિને પામે, (૪૦૫૮) વળી વિષ સરખા આ વિષયમાં એક એક વિષય પણ (સંયમરૂપ આત્માનો) ઘાત કરવા સમર્થ છે, તે જે પાંચેયને એકીસાથે ભગવે તેનું કુશળ કેમ થાય ? (૪૦૫૯) જેમ દુન્ત (નિરંકુશ) ઘડાએથી સારથિને
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંખનાનું સ્વરૂપ રણભૂમિમાં નિચે વિડંબના થાય છે, તેમ (દુઈમ) ઈન્દ્રિયથી પણ આજન્મ=પરજન્મમાં આત્માને અનર્થ (અહિત) થાય છે. (૪૦૬૦) મહાપુરૂએ સેવેલા માર્ગથી ભ્રષ્ટ થયેલા એવા ઇન્દ્રિયનિગ્રહ નહિ કરનારાઓને આ સંસારમાં દારૂણ દુઃખને આપનારા બીજા પણ ઘણાં પ્રકારના દેશે થાય છે. (૪૦૬૧) ઈત્યાદિ અતિ દુઃખનાં વિપાકને પિતાની બુદ્ધિથી સમ્ય) વિચારીને ધીરપુરુષે વિષયમાં રસિક એવી ઈન્દ્રિઓની સંસીનતા કરવી જોઈએ. (૪૦૬૨) પુનઃ તે સંલીનતા તેઓના ઈષ્ટ-અનિષ્ટ વિષયમાં સામ્ય (વૈરાગ્ય) ભાવથી રાગ-દ્વેષના પ્રસંગને તજવારૂપ જાણવી. (૪૦૬૩) વળી તે તે વિષયને સાંભળીને જોઈને, ભેળવીને, સુંધીને અને સ્પેશ કરીને (પણ), જેને રતિ કે અરતિ ન થાય, તેને ઈદ્રિયસંલીનતા જાણવી. (૪૨૬૪) માટે વિષરૂપી ગાઢ જંગલમાં નિરંકુશ જ્યાં-ત્યાં ભમતા ઈન્દ્રિયરૂપી હાથીને જ્ઞાનરૂપી અંકુશથી વશ કરે જોઈએ. (૪૦૬૫) (હવે મનસલીનતા કહે છે કે- એમ ધીરપુરુષ બુદ્ધિબળથી મનરૂપી હાથીને પણ તેવી કેઈ ઉત્તમ રીતે વશ કરે, કે જેથી શત્રુપક્ષને (મોહને) જીતીને આરાધનારૂપી (વિજયે) ધ્વજને પ્રાપ્ત કરે. (૪૯૬૬) એમ શત્રુના વેગની જેમ કક્ષાના અને મેંગોના પણ વિસ્તારને (વેગ) રેકીને, બુદ્ધિમાન તેની પણ નિષ્પાપ (નિર્મળ ) સંસીનતાને કરે. (૪૦૬૭) એમ સમ્યગ વ્યાપારમાં પ્રવર્તાવેલા પ્રશસ્ત ગોથી સંલીનતાને પામેલે, પાંચ સમિતિથી સમિત અને ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત બનેલે મુનિ આત્મહિતમાં તત્પર (સમર્થ) થાય. (૪૦૬૮) અસંયમી જીવ અતિ ઘણુ પણ કાળે જે કર્મોને ખપાવે, તેને સયત તપસ્વી અંતર્મુહૂર્તમાં ખપાવે. (૪૦૬૯) તે તપ પણ તે કરે કે જેનાથી મન અનિષ્ટને ચિંતવે નહિ, સંયમયેગોને હાનિ થાય નહિ અને મનની શાન્તિ(ઉપશમ )વાળો થાય. (૪૦૭૦) દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવને અને ધાતુઓને (પ્રકૃતિને) જાને તે રીતે તપ કરે, કે જેથી વાત, પિત્ત, કફ, સુબ્ધ (કુપિત) ન થાય. (૪૦૭૧) અન્યથા (તેવો તપ શકય ન હોય તે) ઉગમ, ઉત્પાદન અને એષણાના દેથી રહિત, પ્રમાણપત હલકા, વિરસ અને લુફખા આહાર–પાણીથી પિતાને નિર્વાહ કરે (૪૦૭૨) અને અનુક્રમે આહારને ઘટાડતે શરીરની સંમેલન કરે. તેમાં (બીજા પ્રકારમાં ) તે શાસ્ત્રજ્ઞો આયંબિલને (પણ) ઉત્કૃષ્ટ તપ કહે છે. (૪૦૭૩) અ૫ આહારવાળાની ઈન્દ્રિય વિષમાં આકર્ષતી નથી. અથવા તપ વડે ખિન્ન ન થાય અને રસવાળા વિષમાં આસક્તિ (રાગ) ન કરે (૪૦૭૪) વધારે કહેવાથી શું? એક એક તપ પણ વારંવાર તેવી રીતે સમ્ય (અભ્યસ્તક) ભાવિત કરે, કે તેનાથી કૃશ થવાં છતાં તેને કઈ રીતે અસમાધિ ન થાય (૪૦૭૫) એ પ્રમાણે શરીરસંલેખનાની ક્રિયાને અનેક પ્રકારે કરવા છતાં પક અધ્યવસાયશુદ્ધિને એક ક્ષણ પણ છોડે નહિ. (૪૦૭૬) કારણ કે-અધ્યવસાયની વિશુદ્ધિ વિના જે વિલિષ્ટ પણ તપ કરે, છતાં તેને કદાપિ શુદ્ધિ ન જ થાય (૪૦૭૭) અને સવિશુદ્ધ શુકલલેશ્યાવાળો જે સામાન્યલઘુ તપને કરે, તે પણ વિશુદ્ધ અધ્યવસાયવાળે તે કેવળ (જ્ઞાન) રૂપી શુદ્ધિને પામે છે,
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું (૪૦૭૮) આ અધ્યવસાયની શુદ્ધિ કષાયથી કલુષિત ચિત્તવાળાને થતી નથી, માટે તેની શુદ્ધિ માટે કવાયરૂપી (કલિ) શત્રુને દઢ રીતે નિર્બળ કરે. (૪૭૯) તેમાં (ગારવથી) હલકે બને તે (ક્ષપક) શીઘ ક્રોધને ક્ષમાથી, માનને માર્દવથી, માયાને આજીવથી અને લેભને સંતેષથી પાતળા (અપ) કરે. (૪૦૮૦) તે આત્મા કેધ, માન, માયા અને લેભને વશ ન થાય કે જે તે કક્ષાની ઉત્પત્તિને મૂળમાંથી જે થવા ન દે) (૪૦૮૧) (માટે) તે વસ્તુને છોડી દેવી કે જેના કારણે કષાયોરૂપી અગ્નિ પ્રગટતે હેય. અને તે વસ્તુને સ્વીકારવી કે જેનાથી કષાયે પ્રગટ ન થાય. (૪૦૮૨) કષાય કરવા માત્રથી (પણ) મનુષ્ય દેશનૂન પૂર્વ કેડ વર્ષો સુધી પણ જે ચારિત્રને પ્રાપ્ત કર્યું હોય છે, તેને એક મુહૂરમાં હારી જાય છે. (૪૦૮૩) સળગેલે કષાયરૂપી અગ્નિ નિચે સમગ્ર ચારિત્રધનને બાળી મૂકે છે અને સંપત્તિને પણ વિરાધીને અનંતસંસારી બનાવે છે. (૪૦૮૪) સ્વસ્થ બેઠેલા પાંગળાની જેમ ધન્ય પુરુષોના કષાયો એવા નિર્બળ હોય છે કે-) નિચે બીજના કષથી જાગૃત કરાતાં હતાં તે ઉઠી (પ્રગટ થઈ શકતા નથી. (૪૦૮૫). કુશારૂપી પવનથી પ્રેરાયેલે કષાય અગ્નિ જે સામાન્ય લોકમાં સળગતે હેય તે ભલે સળગે, પણ આશ્ચર્ય તે છે કે-શ્રી જિનવચનરૂપી પાણીથી સિંચેલે પણ પ્રજળે છે. (૪૦૮૬) આ સંસારમાં વીતરાગ (હેવાથી) જે કલેશરૂપી ફળથી જેડા (કલેશને ભાગી બનતો નથી. તેમાં શું આશ્ચર્ય છે? (આશ્ચર્ય તો તે છે કે- જે છતાં પણ કલાને જીતે છે. તેથી તે પણ વીતરાગતુલ્ય છે. (૪૦૮૭) ક્રોધાદિને નિગ્રહ કરનારાને અનુક્રમે (કે ત્યાગથી) સુંદરરૂપ, (માન તજવાથી) ઉચ્ચ ગોત્ર, (માયાના ત્યાગથી ) અવિસંવાદી એકાતિક સુખ અને (લેભત્યાગથી) વિવિધ ઉત્તમ લાભ થાય છે. (૪૦૮૮) તેથી, કષાયરૂપી દાવાનળને ઉત્પન્ન થતાં જ શીધ્ર “ઈચછા મિચ્છા દુક્કડ'રૂપી પાણી વડે બુઝાવી દેવો જોઈએ. (૪૦૮) અને તે જ રીતે નિચે (હાસ્યાદિ) નેકષાયની, (આહારદિ) સંજ્ઞાઓની, (રસ વગેરે) ગારવાની અને (કૃષ્ણાદિ) લેશ્યાઓની પરમ ઉપશામરા, સંલેખના કરવી જોઈએ. (૪૦૯૦) ( ક્રિોવાળા=) વારંવાર તપ કરનારે અને તેથી પ્રગટ દેખાતી નસે, સ્નાયુ તથા પડખાનાં હાડ(પાંસળીઓ)વાળ (શરીરથી હાડપિંજર) અને કષાયોની સંલેખન કરનારો, એ રીતે દ્રવ્ય-ભાવ) બે પ્રકારની સંલેખનાને પામે છે.. (૪૦૯૧) એ પ્રમાણે સમ્યગ્ર રીતે દ્રવ્ય ભાવ, ઉભયથા પરિકર્મવિધિના યોગને સાધના સલેખનકારક મહાત્મા આરાધનારૂપી વિજયધ્વજને પ્રાપ્ત કરે છે, (૪૦૯૨) અને જે સ્વમતિથી આ વિધિથી વિપરીત ક્રિયામાં પ્રવર્તે છે તે ગંગદત્તની જેમ અને આરાધક તે નથી. (૪૩) તે આ પ્રમાણે
સંલેખનાવિરાધક ગંગદત્તનો પ્રબંધ-પુ, નગર, અને વ્યાપારની મંડી. એથી વ્યાપ્ત તથા કુલગિરિ (મોટા પર્વતે) અને મોટાં દેવમંદિરેથી શોભતા વચ૭ દેશમાં જયવર્ધન નામનું પ્રસિદ્ધ નગર હતું, (૪૦૪૯) ત્યાં સિદ્ધાન્તપ્રસિદ્ધ વિશુદ્ધ ધર્મ
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
serede
ti tisto
લેખન વિરાધક ગંગદત્તને પ્રબંધ
૨૭ ‘ક્રિયામાં દઢ રાગવાળે અને ન્યાય-નીતિથી વિશિષ્ટ બંધુપ્રિય નામને શેઠ હતે. (૪૦૯૫) તેને શિષ્ટ પુરુષને માન્ય અને અતિ વિનીત ગદત્ત નામને પુત્ર હતું. તે ક્રમશઃ યુવતીઓના મનને હરનારા યૌવનને પામે. (૪૦૯૬) તેને તે જોઈને હર્ષિત થયેલા પિતાએ સ્વયંભૂ નામના વણિકની પુત્રીને વિવાહ માટે વરાવી. (વેવિશાળ કર્યું") (૪૦૭) પછી હર્ષ પામેલા ગંગદત્તે પાણિગ્રહણ માટે ઉત્તમ તિથિ-મુહૂર્ત પ્રાપ્ત થતાં તેની સાથે લગ્ન કર્યું. (૪૦૯૮) માત્ર જે વેળા તેણીના હાથને તેણે પકડ્યો, તે જ વેળા તેને દુઃસહ દાહ પ્રગટયો. (૪૦૯૯) તેથી શુ હું અગ્નિથી સ્પર્શ થઈ કે ઝેરના રસથી સિંચાણી?—એમ ચિંતવતી, ડાબી હથેલીમાં છૂપાવેલા મુખવાળી, દીન મનવાળી, બે નેત્રમાંથી સતત આંસુના પ્રવાહને વહેવડાવતી, વળેલી ડોકવાળી અને ગુપ્ત રડતી, એવી તેને સ્વયંભૂએ કહ્યું કે-હે પુત્રી ! હર્ષ સ્થાને પણ તું એમ સંતાપ કેમ કરે છે, કે જેથી તું હસતા મુખે સ્નેહપૂર્વક સખીઓને પણ બોલાવતી નથી ? (૪૧૦૦ થી ૪૧૦૨) વળી હે પુત્રી ! તારા (લગ્ન)મહત્સવને (પાળ) જેવાથી આનદભ પૂર મનવાળ. સાજન લેકેનાં વિલાસપૂર્વકના ગીતને અને નૃત્યે ને તું કેમ નથી જેતી? ૪૧ ૨૩) માટે તું ટેકરૂપી નાળને સીધું કર (સામે જે), નેત્રેની કર્ણિકાને (આંસુને) દૂર કર, તેજયુક્ત સુખની શોભાને પ્રગટ કરે અને આ શોકને મૂકી દે ! (૪૧૦૪) છતાં જે અતિ ગાઢ શોકનું કઈ પણ કારણ હોય, તે તેને નિઃશંકપણે સ્પષ્ટ વચનેથી કહે, કે થી શીધ્ર તેને દૂર કરાય. (૪૧૦૫) તેણીએ કહ્યું કે-પિતાજી ! ગઈ વસ્તુને કહેવાથી હવે શું લાભ? મસ્તક મુંડાયા પછી નક્ષત્ર શેધવાથી શું હિ કરે? (૪૧ ૬) સ્વય ભૂએ કહ્યું કે પુત્રી ! તે પણ તું આ શોકનું રહસ્ય કહે! તેથી તેણીએ વરને સઘળાય વૃત્તાન્ત કહ્યો. ૪૧૦૭) તેને સાંભળીને વઘાત થયો હોય તેમ, ઘરનું સર્વ ધન નાશ પામ્યું હોય તેમ અને મસીનું જળ (કાજળ) ચેપડયું હોય તેમ, તે નિસ્તેજ બની ગયે. (૪૧૦૮) વિવાહનું કાર્ય પૂર્ણ થયું અને સ્વજનવર્ગ પણ પિતાને ઘેર ગયે. પછી અન્ય દિવસે સસરાને ઘેર લઈ જવાની, પતિના દુર્ભાગ્યરૂપી ખગથી અત્યંત તૂટતા હદ વાળી, તેમજ (પથિી) છૂટવાને બીજે થડે પણ ઉપાય નહિ જોતી તેણીએ હવેલીના શિખરે ચઢીને મરવા માટે તૂ (શરીરને) પડતું મૂકયું અને પડતાં જ તૂર્ત તે મરણને પામી. (૪૧૦૯થી ૧૧) માતા-પિતા મળ્યા, સ્વજન લેકે પણ તૂર્ત આવ્યા અને તેની શરીરસત્કાર વગેરે ( અંતિમ ) સમય ક્રિયા કરી. (૪૧૧૨) તેના મરણનું નિમિત્ત પણ તે નગરમાં સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ થયું આથી બંગદત્ત પણ પિતાના દુર્ભાગ્યથી અત્યંત લજજાને પામ્યા. (૪૧૧૩) માતા પિતાએ તેને કહ્યું કે પુત્ર! આ વિષયમાં લેશ પણ ખેદ કરીશ નહિ, હું તેવો પ્રયત્ન કરીશ, કે જેથી તારે બીજી પત્ની થશે. (૪૧૧૪) તે પછી તેણે તથા પ્રકારે ઘ| ધન બચીને ઘણું પ્રયતને દૂર નગરમાં રહેતા વણિકની પુત્રી સાથે તેને પરણાવ્યું. (૪૧૧૫) તે બીજી પત્ની પણ લગ્ન પછી તેવી જ રીતે (થવાથી) અતિશય શેકને પામી અને માત્ર પિતાના ઘેર જવાના અવસરે તે ફસે ખાઈને મરી. (૪૧૧૬) તેથી સમગ્ર પણ દેશમાં દુસહ એવા દુર્ભાગ્યના કલંકને
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સવેગ ર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું "
ટ
પામેલા (અને તે) શાકના ભારથી વ્યાકૂળ શરીરવાળા ગંગદત્તે વિચાયુ કે પૂર્વભવામાં પાપી મેં શું મોટુ' પાપ માંધ્યું, કે જેના પ્રભાવે આ રીતે હુ. સ્ત્રીઓના દ્વેષનું કારણ બન્યા ? (૪૧૧૭–૧૮) તે મહા સત્ત્વશાળી સનત્ કુમાર વગેરે ભગવંતા ધન્ય છે, કે જેઓ દૃઢ સ્નેહથી શે।ભતા પણ તેટલા માટા અતઃપુરને (ચેાસઠ હજાર સ્ત્રીઓને) છોડીને સંયમના માર્ગે ચાલ્યા. હું તેા નિર્વ્યાગીવ માં અગ્રેસર અને સ્વપ્નમાં પણું, સ્ત્રીઓને અનિષ્ટ એવા નિર્ભાગી છતાં, અહા હા ! મૃગનુ ખર્ચો જેમ મુગતૃષ્ણાથી દુઃખી થાય, તેમ આશા વિનાની નિષ્ફળ વિષયતૃષ્ણાથી દુઃખી થાઉ' છું. અહા હા ! એનાથી સુખ કયાંથી મળે ? (૪૧૧૯ થી ૨૧) એમ તે જ્યારે ચિતવતા હતા, ત્યારે તેના પિતા આવ્યા અને કહ્યું કે-પુત્ર ! નિરર્થક શાકને છોડ અન કરવાયાગ્ય (કામ) કર ! (૪૧૨૨) ઘણા ભવાની પરં પરાએ બાંધેલા પાપનું આ વિસલિત છે. તત્ત્વથી આ વિષયમાં કોઈના દોષ નથી. (૪૧૨૩) માટે હે પુત્ર! ચાલ, સંભળાય છે કે-અહીં ભગવાન ગુણસાગરસૂરિજી પધાર્યા છે ત્યાં જઈએ અને જ્ઞાનરત્નાના ભડાર તેમને વાંઢીએ. (૪૧૨૪) તેણે તે સ્વીકાર્યું, પછી આચાર્ય ભગવંત પાસે ગયા અને વિનયપૂર્વક તેમને વાંદીને નજીકમાં ભૂમિ ઉપર બેઠા. (૪૧૨૫) સૂરિજીએ પણ દિવ્ય જ્ઞાનના ઉપયોગથી જાણવાયેાગ્ય સર્વ જાણીને આક્ષેપણી વિક્ષેપણીસ્વરૂપ ધ કથાને કહેવા લાગ્યા. (૪૧૨૬) પછી પ્રસ`ગ પામીને ગંગદો સૂરિજીને પૂછ્યું' કે–ભગવંત! મેં પૂર્વે દૌર્ભાગ્યજનક શું કર્મ કર્યું છે, (૪૧૨૭) કે જેનાથી આ ભવમાં હું સ્ત્રીઓના અતિ દ્વેષને પામ્યા? તેણે એમ પૂછવાથી ગુરુએ કહ્યું કે-ભે ! સાંભળ ! (૪૧૨૮) પૂર્વે શતદ્વારનગરમાં તું શ્રીશેખર રાજાની અતિવ્હાલી એવી કામમાં અતિ આસક્ત પત્ની હતા. (૪૧૨૯) તે રાજાને અતિશય રૂપ-લાવણ્યથી મનહર અગવાળી પૂર્ણ પાંચસો રાણીઓ હતી. (૪૧૩૦)રાજાની સાથે નિવિઘ્ન-યથેચ્છ-ભાગની ઈચ્છાથી તેં‘ વિદ્વેષ કરાવવા ' વગેરે ઘણા ફૂટ મ`ત્ર–તાથી તે પાંચસોને મારી નાંખી. (૪૧૩૧) અને વજ્ર જેવા અતિ દારુણુ ઘણા પાપના સમૂહને તથા તે નિમિત્તે અત્યંત કઠિન દુર્ભાગ્યનામક ને ઉપાન કર્યું. પછી અ'તકાળે અતિ-દુઃસહુ શ્વાસ વગેરે ઘણા પ્રખળ રોગોથી મરીને, નરક–તિય ચગતિમાં અનેક વાર દુ:ખાને વેઠીને અને પછી મહા મુશીબતે કની લઘુતા થવાથી, અહી' મનુષ્યપણાને પામેલા તું પૂર્વે કરેલાં પાપકના દોષથી વમાનમાં દુર્ભાગ્યને અનુભવે છે. (૪૧૩૨ થી ૩૪) એમ સાંભળીને પ્રગટેલી ધર્મ શ્રદ્ધાવાળા, સંસારથી ઉદ્વેગને પામેલેા, પિતાને પૂછીને, પ્રત્રજ્યાને સ્વીકારીને (૪૧૩૫) અને ગુરુકુળવાસમાં રહીને, સૂત્ર-અર્ચના ચિંતનમાં ઉદ્યમી અને વાયુની જેમ પ્રતિમધરહિત તે; ગામા, આકરા અને નગરોમાં વિચરવા લાગ્યા. (૪૧૩૬) કેટલાય કાળ નિર તિચાર પ્રત્રજ્યાને પાળીને પછી ભક્તપરિજ્ઞા-ચારેય આહારના ત્યાગ દ્વારા તે અનશન કરવા ઉદ્યત થયા. (૪૧૩૭) ત્યારે સ્થવિરેએ કહ્યુ` કે–અહે। મહાભાગ ! પુષ્ટ રુધિર–માંસવાળા તારે આ અવસરે આ અનશન અનુચિત છે, માટે ચાર વર્ષ વિચિત્ર તપ, ચાર વર્ષ વિગઈ ના ત્યાગ વગેરે ક્રમથી લેખનાને કર ! (૪૧૩૮-૩૯) દ્રવ્ય-ભાવની સ`લેખના
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગંગદત્તને પ્રબળ
---------------
--
કરીને પછી ઈક્તિ પ્રયજનને આચરજે, અન્યથા વિસ્ત્રોતસિક (દુષ્યનાદિ) પણ થાય, કારણ કે-(જ્ઞાનીઓએ) આ અનશનને બહુ વિદનેવાળું કહ્યું છે. (૪૧૪૦) એમ તેને ઘણું સમજાવ્યું, તે પણ તેમની વાણને અવગણીને અને સ્વછંદી તે અનશનને સ્વીકારીને, પર્વતની શીલા ઉપર બેઠે. (૪૧૪૧) પછી તેવા ધ્યાનમાં રહેલા, દુષ્ટ ભેગને રોધ કરનારા અને અનશનમાં રહેલા (પણ) તેને જે વીત્યું, તે હવે સાંભળે ! (૪૧૪૨) તમાલના ગુચ્છા સરખા અતિ મનોહર કેશકલાપથી શોભતી, શરદપૂર્ણિમાનાં ચંદ્રસમાન મુખની કાન્તિથી દિશાઓને પણ ઉજજવળ કરતી, નિર્મળ કિરણવાળા મેતીના હારથી શોભતાં સ્થૂલ સ્તનવાળી, સારી રીતે જડેલાં સુંદર મણિઓના કંદોરાથી શોભતા જઘનવાળી, કેળની જેમ અનુક્રમે સ્થૂલ, ગેળ અને મનહર એવી દેદીપ્યમાન બે જઘવાળી, પગમાં પહેરેલાં કેમળ રણઝણાટને કરતાં ઝાંઝરથી રમણીય, અત્યંત વિચિત્ર મેઘા મૂલ્યનાં શ્રેષ્ઠ દુકુલ વસ્ત્રોથી સજજ અને કલ્પવૃક્ષનાં પુપની સુગંધથી આવેલા ભમરાઓની શ્રેણીથી શ્યામ દેખાતી, એવી સુંદર-મનહર અનેક યુવતીઓથી પરિવરેલે અનંગકેતુ નામે અતિ પ્રસિદ્ધ વિદ્યાધર રાજાને પુત્ર શાશ્વત ચૈત્યોની યાત્રા કરીને પોતાના ઘર તરફ જતે, મુનિને અનશનમાં રહેલા જાને ત્યાં ભૂમિ ઉપર ઉતર્યો. (૪૧૪૩ થી ૪૮) પછી અતિ ઘણું ભક્તિના સમૂહથી પ્રગટેલા રોમાંચવાળે તે ગંગદત્તમુનિની દીર્ધકાળ સ્તુતિ કરીને સ્ત્રીઓ સહિત પિતાના નગરમાં ગયે. (૧૪) સાધુ (ગંગદત્ત) પણ સ્ત્રીઓના મનને હરવામાં સમર્થ એવું તે વિદ્યાધરનું શ્રેષ્ઠ સૌભાગ્ય જેઈનૈ ભાંગેલા મનવાળે આ પ્રમાણે વિચારવા લાગે કે-(૪૧૫૦) આ મહાત્મા સ્ત્રીઓના સમૂહથી પરિવરેલે આ રીતે લીલા કરે છે અને પાપકમી હું તે તે કાળે સ્ત્રીઓથી તે રીતે પરાભવ પામ્ય (૪૧૫૧) તેથી મારા નિરર્થક જીવનને અને દુષ્ટ મનુષ્યજન્મને ધિક્કાર હો! કે જે અખંડ દેહવાળો પણ હું તે રીતે વિડંબનાને પામે. (૪૧૫૨) એમ કુવિકલ્પને વશ પડેલે તે બે કે-જે આ સાધુપણાનું (કંઈ) ફળ હોય, તે હું આગામી જન્મમાં આના જે (સૌભાગી) થાઉં. (૪૧૫૩) એ નિયાણને બંધ કરીને મરેલો તે મહેન્દ્રકલ્પમાં શ્રેષ્ઠ દેવ થયે અને ત્યાં વિષયને જોગવીને તથા આયુષ્ય પૂર્ણ થયે ચ્યવને, પૃથ્વીના તિલકભૂત ઉજજૈની નગરીમાં શ્રી સમરસિંહ રાજાની સમા નામની ભાર્યાની કુક્ષિમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયે. શ્રેષ્ઠ સ્વપ્ન વડે (ગર્ભની ઉત્તમતાને) સૂચવતે અને નિરોગી તે ઉચિત સમયે જન્મે. (૪૧૫૪ થી ૫૬). તેના વધામણા , સમય થતાં તેનું રણશર નામ સ્થાપ્યું અને પછી ક્રમશઃ શ્રેષ્ઠ યૌવનને પામે. (૪૧૫) ત્યારબાદ પૂવે (નિયાણુથી) મેળવેલા અમર્યાદ ઉગ્ર સૌભાગ્યને પામેલે તે જ્યાં જ્યાં ભમે છે, ત્યાં ત્યાં તેના ઉપર કટાક્ષ ફેંકતી, કામને પરવશ બનેલી, બહ હાવભાવ, (સ્ત્રીઓના વિકારી ચાળારૂપ) વિશ્વમ અને વિલાસથી ક્રીડા કરતી તેમજ નિર્લજજ બનેલી, એવી સ્ત્રીઓનાં બીજા સર્વ કાર્યો અટકી જાય છે. (અર્થાત્ તેને જોઈને કામથી પીડાતી સ્ત્રીઓ વિવિધ ચાળા કરતી ઘરને ધંધે પણ ભૂલી જાય છે.) (૪૧૫૮)
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સગરગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું –૫૯) પછી “અમારે પતિ આ, અથવા તે અગ્નિનું શરણું –એમ બોલતી, અત્યંત રુદ્ધ સ્નેડવાળી, રાજા, મહારાજા, સેનાપતિ, મોટા ધનાઢયે, સામતે અને મંત્રીઓની (અનેક) પુત્રીએ તેને પરણી અને દીર્ઘકાળ સુધી તેઓની સાથે તેણે એકીસાથે પાંચ પ્રકારનાં વિષયસુખને ભેગવ્યાં (૪૧૬૦-૬૧) પછી મરીને તે ગંગદત્ત પિતાના દુરાચરણને વશ સંસારમાં આવી પડતાં અતિ તીણ લાફો દુઃખોનું ચિરકાળ ભજન બને. (૪૧૬૨) એ કારણે કહ્યું કે-પૂર્વે દ્રવ્ય-ભાવ એમ બે પ્રકારની લેખના કરીને પછી ભક્તપરિક્ષાને કરવી જોઈએ. (૪૧૬૩) એમ (આ પહેલા દ્વારમાં જણાવેલ) પરિકર્મ કરનારને પ્રાયઃ આરાધનાને ભંગ ન થાય, સમ્યગ આરાધના કરી શકે અને શ્રી જિનેશ્વરની આ પણ એ જ છે. (૪૧૬૪) એ પ્રમાણે શ્રી જિનચંદ્રસૂરિએ રચેલી, પરિકવિધિ વગેરે ચાર મેટાં મૂળ દ્વારેવાળી, સંગરંગશાળા નામની આરાધનાના પંદર પટાકારવાળા પહેલા પરિકમવિધિ નામના દ્વારનું છેલ્લું (લેખના નામનું પ્રતિદ્વારા જણાવ્યું. અને તે જણાવવાથી પંદર પેટાઢાવાળું પરિકર્મવિધિ નામનું પહેલું મહાદ્વાર પણ સમ્યમ્ (પૂર્ણ) જણાવ્યું. (૪૧૬૫ થી ૬૭) એમ સંગરંગશાળા નામની આરાધનાનું પંદર પેટાકરવાળું પરિકર્મવિધિ નામનું પહેલું દ્વાર અહીં સમાપ્ત થયું. (૪૧૬૮) '' - પ્રશરિત-એમ અંતિમ દશપૂર્વધર શ્રી આયવસ્વામિ રિ પટ્ટપરંપરાગત શ્રી જિનશાસનનમણિ શ્રી વર્ધમાનસૂરિ લઘુબંધુ વ્યાકરણાદિ વિશિષ્ટ પ્રસ્થનિર્માતા શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિશિષ્ય શ્રીજિનચંદ્રસૂરિએ તેઓના લઘુગુરુબંધુ નવાગીટીકાકાર શ્રી અભયદેવસૂરિની પ્રાર્થનાથી રચેલી, (શ્રી ગણચંદ્રગણિ પરિકર્મિત અને શ્રી જિમવલ્લલભગણિ સંધિત) પ્રાકૃત પદ્યબદ્ધ શ્રી સવેગરંગશાળા નામની આરાધનાવિધિના પ્રથમ દ્વારને તપાગચ્છશિરોમણિ દાદા શ્રી મણિવિજયગણિ ચરમ શિષ્યપચાધિક શતવર્ષાયુઃ યશીતિ વર્ષ ચારિત્ર પર્યાયભૂષિત સંઘસ્થવિર સ્વ. દાદાગુરુદેવ શ્રી વિજયસિદ્ધિસૂરિપદપ્રદ્યતન-આગમપ્રજ્ઞ-શમભૂતિ ગુપ્તગુણનિધિ-સ્વ. આચાર્ય શ્રી વિજય મેળસૂરિપદપ્રભાવક–ગાંભીર્યાદિ ગુણરત્નરત્નાકર વર્ગત ગુરુદેવ શ્રી વિજયમને હરસૂરિ-શિષ્યાણ વિજયભદ્રકસૂરિકૃત ગુર્જરભાષાનુવાદ વિ. સં. ૨૦૩૦-પિષદશમી (શ્રી પાર્શ્વજિન-જન્મકલ્યાણક) દિને મરુધરાન્તર્ગત શ્રી વરાણા પાચકથિત વકાણતીર્થ સમીપ બીજોવાનગરે પૂર્ણ થયે શુભ ભવતુ, ક્ષેમ ભવતુ, કલ્યાણું ભવતુ !
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
आँ अहं नमः | નમોજી શ્રી નિકવનાર શ્રીમહાવીરસવાસિને નમઃ | શ્રીગૌતમ ગણધરાય નમઃ... શ્રીશંખેશ્વરાધનાથાય નમઃ | શ્રીજિનચંદ્રસૂરિવરે નમઃ |
શ્રી સિદ્ધિ મેળ-મનહરસૂરિગુરુવારે નમઃ | શ્રીસંવેગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ-દાર બીજાં
પ્રણમી પાસે પચાસરે, વળી ગૌતમગણરાય; નિજગુરુચરણશરણ કરી, સમરી શારદમાય. ૧ શ્રી જિનચંદ્રસૂરિએ રચી, જે સંવેગરંગશાળ, આગમસાર સંચય કરી, પ્રાકૃતવાણી રસાળ. ૨ તેહના પહેલા દ્વારા, કરી ગુર્જર અનુવાદ, હવે ગણસંક્રમ દ્વારને, કરું મન ધરી અપ્રમાદ. ૩. પાઠકગણને વિનવું, કરી મુજ ક્ષતિ ઉદ્ધાર, પાડન–પઠન કરે સદા, થાય સ્વ–પર ઉપકાર. ૪ પ્રભુશાસન અતિ દેહિલું, પંચમકાળ મઝાર, ઈણ રીતિએ વહેતું રહે, એકવીસ વર્ષ હજાર. ૫ એ ઉપદેશને અનુસરી. નિજ મહિત કાજ,
અપમતિ પણ આદરું જ્ઞાન આરાધન આજ. ૬ મંગલ-પાપરહિત, રજહિત, રેગરહિત, જરા રહિત, મરણરહિત, રોગરહિત, શ્રેષરહિત, ભયરહિત, કમરહિત, અને જન્મરહિત, એવા પ્રભુ શ્રી મહાવીદેવને (હે ભળે !) સમ્યગૂ પ્રણામ કરે ! (૪૧૬૯) હવે જેણે (પ્રથમ દ્વારમાં વર્ણવેલા) પરિકવિધિને કર્યો છે, તે ગણસંક્રમ કરતા આરાધકેને શુદ્ધ વિધિ કહીશ. તેમાં આ દેશ કરે છે.
*
*
*
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩.
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથનો રુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર પહેલું (૪૧૭૦) ૧-દિશા, ૨-ખામણા ૩-અનુશાસ્તિક-પરગણગષણ,પ-સુસ્થિત(ગુરુ)ગવેષણા, ૬-ઉપસંપદા, ૭પરીક્ષા, ૮-પ્રતિલેખના, ૮-પૃચ્છા અને ૧૦–પ્રતિપૃચ્છા. (૪૧૭૧) તેમાં
૧. દિશદ્વાર-દિશા એટલે ગચ્છ, કારણ કે-દિશાથી અહીં યતિસમૂહને કહેવાને છે, તેથી હવે તે દિશાની (ગચ્છની) અનુજ્ઞાને યથાવિધિ કહું છું. (૪૧૭૨) આ ગ્રંકના પૂર્વ દ્વારમાં વિસ્તારથી કહેલા ક્રમ પ્રમાણે જેણે (સંસ્તારક) દીક્ષા સ્વીકારી છે તે શ્રાવક, અથવા દીર્ઘકાળ પ્રવજ્યાને પાળનાર કોઈ સાધુ, અથવા નિર્મળ ગુણ સમૂહથી પૂજ્ય એવા સૂરિપદને પામેલા સાધુ (સૂરિ) જે નિરતિચાર આરાધનાવિધિને કરવા ઈછે. (કરી શકે) (૪૧૭૩-૭૪) તેમાં જેઓ આગમવિધિથી દીર્ધકાળ સૂરિપદનું અનુપાલન કરીને, સમસ્ત સૂત્ર-અર્થને ભણાવવા દ્વારા શિષ્યને ઉછેર કરીને, શાસ્ત્રમર્યાદા પ્રમાણે અદ્ધિ-રસ અને શાતા, એ ત્રણ ગારોથી રહિત વિચરીને ભવ્ય પ્રાણીઓને પ્રતિબંધ કરીને, (પછી) આરાધના કરવાને જે છે, તે ઉત્તરેત્તર વધતા પ્રશસ્ત પરિણામરૂપ સંવેગવાળા તે (સૂરિ) પહેલાં ઘણા સાધુઓને (રહેવા) યોગ્ય મોટા ક્ષેત્રમાં જાય. (૪૧૭૫ થી ૭૭) ત્યાર પછી તે નગર, ખેર, કર્બટ વગેરેમાં વિચરતા પિતાના સાધુગણને બેલાવીને તેઓની સમક્ષ તે પ્રકારના પિતાના અભિપ્રાયને જણાવે. (૪૧૭૮) તે પછી પક્ષપાત વિના સમ્યગ બુદ્ધિથી પ્રથમ નિચે પિતાના જ ગચ્છમાં અથવા અન્ય ગચ્છમાં તે (આચાર્ય પદને) એગ્ય પુરુષરત્નને બુદ્ધિથી શોધે. (કેવા પુરુષને શેધે? તે હવે કહે છે.) (૪૧૭૯)
આચાર્યની યોગ્યતા-આર્યદેશમાં જન્મેલે, ઉત્તમ જાતિ, રૂપ, કુળ વગેરે (પુણ્ય) સંપત્તિથી યુક્ત, સર્વકળાઓમાં કુશળ, લેકવ્યવહારમાં સારી રીતે પ્રાપ્તાથ (કુશળ), હવભાવે જ સુંદર આચારવાળે, સ્વભાવે જ ગુણના અભ્યાસમાં સદા તલ્લીન, પ્રકૃતિએ જ આરૂપવાળો (શાન્ત સ્વભાવવાળે), પ્રકૃતિએ જ લેકના અનુરાગનું પાત્ર, પ્રકૃતિએ જ અતિ પ્રસન્ન ચિત્તવાળે, પ્રકૃતિએ જ પ્રિયભાષામાં અગ્રેસર, પ્રકૃતિએ જ અતિ પ્રશાન્ત આકારવાળે અને તેથી જ પ્રકૃતિ ગભીર, પ્રકૃતિએ જ અતિ ઉદાર આચારવાળે, પ્રકૃતિએ જ મહાપુરુષોના આચારમાં ચિત્તની પ્રીતિવાળે અને પ્રકૃતિએ જ નિષ્પાપ વિદ્યાને મેળવવામાં ઉધમી ચિત્તવાળ (૪૧૮૦ થી ૩) કલયાણ(ધર્મ)મિત્રાની મૈત્રી કરવામાં અગ્રેસર, નિદાને નહિ કરનાર, માયારહિત મજબૂત શરીરવાળા, બુદ્ધિબળવાળે, ધાર્મિક લેકેને માન્ય, ઘણા દેશમાં વિચરેલે અને સઘળા દેશની ભાષાને જાણ વ્યવહારમાં બહુ અનુભવી, (દેશ-વિદેશના) વિવિધ વૃત્તાન્તને સાંભળેલા હોય તે દીર્ઘદૃષ્ટા અક્ષુદ્ર, દાક્ષિણ્યને મહા સમુદ્ર, અતિ લજજાળુ, વૃદ્ધોને અનુસરનારે, વિનીત અને સર્વ વિષયમાં અતિ રિથર લક્ષ્યવાળે, સરળતાથી પ્રસન્ન કરી શકાય તેવ, ગુણોનો પક્ષપાતી, દેશ-કાળ-ભાવને જાણ પરહિત કરવામાં પ્રીતિવાળે, વિશેષજ્ઞ અને પાપથી અતિ ભીરુ, સદગુરુએ જેને વિધિપૂર્વક દીક્ષા આપી હોય, તે પછી અનુક્રમે સ્વ-ર શાસ્ત્રોના વિધાનોને ભણેલે,
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિશાદ્વાર આચાર્યની ગ્યતા
૨૩૩ ચિરપરિચિત સૂત્ર અર્થવાળે, તે તે યુગમાં આગમધમાં મુખ્ય, શાસ્ત્રાનુસારી બેધવાળ, તોને સમજાવવાની વિશિષ્ટ બુદ્ધિવાળે, ક્ષમાવાન , સલ્કિયાને કરવામાં રક્ત, સંવેગી, લબ્ધિમાન, સંસારની અસારતાને સમ્યક સમજેલે અને તેથી વિરાગી ચિત્તવાળે, વળી સમ્યજ્ઞાનાદિ ગુણોને પ્રરૂપક અને સ્વયંપાલક, (શિષ્યાદિને તથા ગ૭ને ઉપયોગી ઉપકરણદિને) સંગ્રહ કરનાર, અપ્રમાદી, (કૃતગી =) જ્ઞાની, તપસ્વી, ગીતાર્થ, (અથવા કૃતક્રિય) કથા કરવામાં કુશલ તથા પરલોકનું હિત કરનારા ગુણના સમૂહને ગ્રહણ કરાવવામાં કુશલ, (૪૧૮૪ થી ૯૧) સતત ગુરુકુળવાસમાં રહેલે, આદેયવાક્ય, અતિશય પ્રશમરસવાળો, (પ્રશાન્ત, સંયમગુણમાં એકરસવાળો, પ્રવચન (શાસન અથવા સંઘ), પ્રત્યે વાત્સલ્યવાળ, શુદ્ધ મનવાળે શુદ્ધ પ્રવચનવાળે, શુદ્ધ કાયાવાળે, વિશુદ્ધ આચારવાળે, દ્રવ્ય (ક્ષેત્ર-કાળ) વગેરેમાં ગૃદ્ધિ (આસક્તિ) વિનાને અને સર્વ વિષયમાં જયણાયુક્ત, ઈન્દ્રિયોને દમનારો ત્રણ ગતિથી ગુપ્ત, ગપ્ત આચારવાળે, માત્સર્યરહિત (અણીસત્ર) ઈર્ષ્યા વિનાને, યથાશક્તિ તપ-ત્યાગને કરનાર, મદવિકારથી રહિત, શિષ્યાદિને અનુવર્તન કરાવવામાં કુશલ, તાત્ત્વિક ઉપકારમાં ઉઘત, દઢ પ્રતિજ્ઞાવાળો, ઉપાડેલી જવાબદારીના ભારને વહન કરવામાં ધારી વૃષભ જે, આશંસારહિત, તેજસ્વી (દીપ્તિમાન), એજસ્વી (પરાક્રમી), અવિષાદી, ગુપ્ત વાત બીજાને નહિ કહેનાર, ધીર, હિત-મિત અને સ્પષ્ટભાષી, કાનને સુખકારી ઉદાર અવાજ વાળ, (૪૧૯૨ થી ૯૯) મન-વચન-કાયાની ચપળતા વિનાનો, સાધુના સકળ ગણરૂપી અદ્ધિવાળો, વિના પરિશ્રમે આગમના સૂત્ર–અર્થને યથાસ્થિત કહેનારે, તેમાં પણ દઢ યુક્તિઓ, હેતુઓ (ઉદાહરણો) આપીને જે વિષયનો પ્રારંભ કરેલ હોય તેની સિદ્ધિ કરવામાં સમર્થ, પૂછેલા પ્રશ્નને તત્કાલ ઉત્તર આપવામાં ચતુર, ઉત્તમ મધ્યસ્થ ગણવાળો, પાંચેય પ્રકારના આચારને પાળનારે, ભવ્ય જીવોને ઉપદેશ દેવામાં આદરવાળે (વ્યસની), પર્ષદાને જીતનારો (ક્ષોભ નહિ પામનાર), નિદ્રાને જીતનાર (અલ્પ નિદ્રાવાળો), વિવિધ અભિગ્રહને સ્વીકારવામાં રક્ત, કાળને સહન કરનારે (ધીરજવાળે), (જવાબદારીના). ભારને સહન (વહન) કરનારો, ઉપસર્ગોને સહન કરનાર અને પરીબહેને સહન કરનારે, વળી થાકને સહન કરનારે, (બીજાના) દુવાક્યોને સહનારે, કષ્ટોને સહારે, (વધારે શું) પૃથ્વીની જેમ સર્વ સહન કરનાર, ઉત્સર્ગ–અપવાદના પ્રસંગે તે તે ઉત્સર્ગને અને અપવાદને સેવવામાં ચતુર, છતાં મુગ્ધ (બાળ) જીવેની સમક્ષ અપવાદને નહિ આચરનાર, (૪૧૯૭ થી ૪૨૧) પ્રારંભમાં (પ્રથમ મેળાપમાં) અને સંવાસે (પરિચય પછી પણ) ભદ્રિક તથા સમુદ્ર જેવી (ગંભીર) બુદ્ધિવાળો, રાજાના ખજાના જે, (સર્વને હિતકર ) મધના ઘડા જે (પ્રકૃતિએ જ મધુર) અને મધના ઢાંકણ જે (બાહ્ય વ્યવહારમાં પણ મધુર), (૪૨૦૨) વળી ગર્જનારહિત (નિરભિમાનપણે) (દેશનારૂપી જળની ) વૃષ્ટિ કરવામાં તત્પરપણાથી, (જનક) શિષ્યાદિ પ્રાપ્ત કરવાથી
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
શ્રી સ`વેગર ગશાળા પ્રથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર મીજી
અને (નિષ્ફાયગેણુ=) શિષ્યાદિને જ્ઞાન-ક્રિયામાં કુશળતા પ્રગટાવવાથી, સ કાળમાં અને સર્વાં ક્ષેત્રામાં દેશથી અને સવથી વૃદ્ધિ પામતા પુષ્કરાવત મેઘની સાથે ઉપમાને ધારણ કરતા, ( પુષ્કરાવત મેઘના પક્ષે–ગજનારહિત વરસવામાં તત્પર અને તે તે કાળે, તે તે ક્ષેત્રમાં, દેશથી અને સથી ધાન્યને ઉગાડનાર અને વૃદ્ધિ-પુષ્ટિ કરનાર, એવા વૃદ્ધિમાન્ મેઘ-એમ અર્થ ઘટાવવેા. ) અભ્યંતર અને બાહ્ય (સાર =) સામ વાળા તથા સ્વ-પરની અનુક’પામાં તત્પર (૪૨૦૩–૪) તથા સૂત્ર ભણાવવાથી ક્રિયામાં સીતા-સીતાદાના દ્રહની જેમ ( પરિગલ તસાય =) નિત્ય ગળતા શ્રેત જેવા અને ભણવાની ક્રિયામાં સવ માજુથી (આસ‘ગલ તસાયં=) પાણીને પ્રાપ્ત કરતા શ્રેત જેવા, (એવા સાધુને શેાધે.) (૪૨૦૫)
છતાં કાળની પરિહાણિના દેષથી (એવે સમ્પૂર્ણ ગુણવાળા કેઈ ન હોય તે) એનાથી એકાદિ એછા ગુણવાળાને અથવા નાના-ઘેાડા દેષવાળા પણુ બીજા ઘણા–મેટા ગુણવાળાને (૪૨૦૬), એવા પ્રકારના ઉત્તમ (પુરુષરત્ન ) શિષ્યને શેાધીને (યેાગ્ય છે-એમ માનીને, ઋણમુક્તિ કરવાની ઈચ્છાવાળા આચાય પાતાના ગણુને પૂછીને (તેને) ગણાધિપતિપણે ( આચાય પદે ) સ્થાપે. (૪૨૦૭) માત્ર (એટલ* વિશેષ કે–) પેાતાને અને શિષ્યને બન્નેને પણ જ્યારે લગ્ન શ્રેષ્ઠ ચંદ્રમળયુક્ત હાય, ઉચ્ચ સ્થાનમાં રહેલા સવ શુભ ગ્રહેાની દૃષ્ટિ લગ્ન ઉપર પડતી હાય, તેવા ઉત્તમ લગ્ન સમયે ગચ્છના હિતમાં ઉપયુક્ત તે (આચાય સમગ્ર સ`ઘ સાથે શાસ્ત્રાક્ત વિધિથી તે શિષ્યમાં પેાતાના (આચાય) પદને આરેાપે. (૪૨૦૮–૯) પછી નિઃસ્પૃહ તે આચાય સૂત્રેાક્ત વિધિથી સમગ્ર સધ સમક્ષ જ “ આ ખ્રિસા= ) ( ગણુ લે != ) તમારે છે’–એમ ખેલતાં (દ્વિસ =) ગચ્છની અનુજ્ઞા કરે. (નવા આચાર્યને ગચ્છ સોંપે. ) (૪૨૧૦)
પરંતુ જે આચાર્ય (ઉપર કહ્યા તેવા) વિશેષ સઘળા ગુણુસમૂહથી યુક્ત એવા પુરુષના અભાવે, અન્ય સાધુએની અપેક્ષાએ કેટલાક (વિશેષ) સદ્ગુણવાળા પણ (સાધુને) પેાતાના પદે સ્થાપે નહિ અને તેને ગચ્છસોંપે પણ નહિ. તે શિવભદ્રાચાય ની જેમ પેાતાના હિતને અને ગચ્છને પણ ગમાવે છે. (૪ર૧૧-૧૨) તે આ પ્રમાણે
ગચ્છની અનુજ્ઞા નહિ કરવામાં શિવભદ્રાચાય ના પ્રબધ-કંચનપુરનગરમાં શ્રુતરૂપી રત્નાના મોટા રત્નાકર, મેટા ભાગ્યવાન અને ઘણા શિષ્યરૂપ ગચ્છના નેત્રતુલ્ય, એવા શિવભદ્ર નામે આચાય હતા. (૪૨૧૩) તે મહાત્મા એક અવસરે મધ્યરાત્રિના સમયે આયુષ્યને જાણવા માટે જ્યારે આકાશને જોવા લાગ્યા, ત્યારે અકસ્માત્ જેએએ ઉછળતી કાન્તિના પ્રવાહથી સમગ્ર દિશાચક્રને ઉજ્વળ કરતાં એવા એ ચ'દ્રોને સમકાળે જોયા. (૪૨૧૪–૧૫) તેથી શુ' મતિભ્રમથી એ ચ'દ્ર દેખાય છે કે શુ' દૃષ્ટિદેષ છે ? અથવા શુ' (ામભીષિકા=) કૃત્રિમ ભય છે ?–એમ વિસ્મિત ચિત્તવાળા તેએએ બીજા સાધુને ઉઠાડયો. (૪૨૧૬) અને કહ્યુ` કે-હે ભદ્ર! આકાશમાં તને શુ' એ ચંદ્રમ ́ડલ દેખાય છે ? તેણે કહ્યું કે–હુ એક જ ચદ્રને દેખું છું. (૪૨૧૭) ત્યારે સૂરિજીએ જાણ્યું કે-નિશ્ર્ચ
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગછની અનુજ્ઞા નહિ કરવામાં શિવભદ્રાચાર્યને પ્રબંધ
૨૩૫ જીવન છેડે પહોંચ્યા જેવું (અલ્પ) છે, તેથી મારે પૂર્વે નહિ જોયેલા આ ઉત્પાત થયે; (૪૨૧૮) કારણ કે-ચિર જીવનારા મનુષ્યો, આવા બીજાઓને આશ્ચર્યકારક અને અત્યંત અઘટિત ઉત્પાતને કદાપિ જોતાં નથી. (૪૨૧૯) અથવા આવા વિકલ્પ કરવાથી શું ? ઉત્પાતના અભાવે પણ મનુષ્ય, તૃણના છેડે લાગેલા જલબિંદુ જેવા (પોતાના) જીવનને ચિરકાળ રહેનારૂં માનતા નથી. (૪૨૨૦) તેથી પ્રતિસમય નાશ પામતા જીવનવાળા પ્રાણીઓને આ વિષયમાં આશ્ચર્ય શું? અથવા વ્યાકુળતા શા માટે? અથવા સંમેડ કેમ થાય? (૪૨૧) (ઉલટું) ચિરકાળ નિર્મળ શીલથી શોભતાં એવા ઉત્તમ-ઘેર તપશ્ચર્યાવાળા તપસ્વીઓને (તે) પરમ અભ્યદયમાં નિમિત્ત એવું મરણ પણ મનને આનંદ કરે છે. (અરરર) પરંતુ માતા વિનાના લાંબા પંથના મુસાફરની જેમ જેઓ પરભવ જવાના કાળે સદ્ધર્મને ઉપાર્જન નહિ કરનારા છે, તેઓ દુઃખી થાય છે. (૪૨૨૩) માટે હું ઉત્તમ ગણવાળા, સઘળા સાધુઓના નેત્રને આનંદ દેનારા એવા એક મારા શિષ્ય ઉપર ગ૭ના ભારને મૂકીને (હું), અત્યંત વિકિલષ્ટ (ઉ) એવા વિવિધ વિશિષ્ટ તપથી કાયાને શેકવીને, એકાગ્ર મનવાળે દીર્ધ સાધુતાના ફળને પ્રાપ્ત કરું. (૪ર૦૪૨૫) પરંતુ (મારા) આ શિષ્યમાં કેઈ સ્વભાવે જ કૈધાતુર છે અને શાસ્ત્રના પરમાથને જાણવામાં કોઈ પણ કુશલ નથી, કેઈ રૂપવિકળ છે તો કઈ શિષ્યને અનુવર્તન કરાવવાનું જાણુ નથી, કઈ કલહાર છે તે કઈ લેભથી (તે કેઈ)-માયાથી પરાભવ પામેલે (લેબી-માયાવી) છે અને કેઈ ઘણું ગણવાળે છે પણ અભિમાની છે. હા! શું કરું? એવો કોઈ સર્વગુણ નથી, કે જેના ઉપર આ ગણધરપદનું આપણું કરું ! (૪૨૨૬ થી ૨૮) શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે-“જાણવા છતાં પણ નેહરાગથી જે આ ગણધર પદને કુપાત્રમાં સ્થાપે છે, તે શાસનને પ્રત્યનિક છે.” (રર) એમ શિષ્યો પ્રત્યે દુક્કહયાએ) અરુચિપણથી તેવા પ્રકારના કેટલાક ગુણેથી યુક્ત પણ શિષ્યસમુદાયને અવગણીને અને ભાવી અનર્થને વિચાર્યા વિના જ, સમયને અનુરૂપ કર્તવ્યમાં મૂઢ બનેલા તેણે તેવી કંઈક માત્ર સંખનાને કરીને ભક્તપરિણા અનશનને સ્વીકાર્યું. (૪૨૩૦-૩૧) પછી તે અનશનમાં રહેવાથી જ્યારે સારાવારણાદિને સંભવ ન રહ્યો, ત્યારે જંગલના હાથી
ની જેમ નિરકુંશ થયેલા, તથા (ગુરુને) શિષ્યો પ્રતિ ઉપેક્ષાવાળા જોઈને (ગુરુથી) નિરપેક્ષ બનેલા, શિષ્ય પણ તેઓની (ગુરુની) સેવા વગેરે કાર્યોમાં મંદ આદરવાળા થયા. (૪ર૩ર-૩૩) અને આચાર્ય પણ તેઓને તેવા જોઈને હૃદયમાં સંતાપ કરતાં અનશનને (અસમથિઅs) પૂર્ણ કર્યા વિના જ મરીને અસુરદેવમાં ઉત્પન્ન થયા. (૪૨૩૪) શિષ્યસમુદાય પણ જેમ નાયક વિનાના નાગરિકે શત્રુના સુભટસમૂહથી પરાભવ પામે, તેમ અતિ ક્રૂર પ્રમાદ શત્રુના સુભટોના સમૂહથી આક્રાન્ત (પરાભૂત) થયે (૪ર૩૫) અને ગુરુના વિરહમાં સાધુના કર્તવ્યમાં શિથિલ બનેલ, કૌતુક-મંત્ર વગેરેમાં પ્રવૃત્તિ કરતાં અનેક અનર્થોને ભાગી થયે. (ર૩૬)
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરગશાળા ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ દ્વાર બીજુ એ કારણે આચાર્ય મધ્યમ ગુણવાળાને પણ સૂરિપદે સ્થાપીને, તેને ગચ્છની અનુજ્ઞા કરીને, અનશનનો પ્રયત્ન કરે (આદરે). (૪૨૩૭) અન્યથા પ્રવચનની નિંદા, ધર્મને નાશ, મેક્ષમાર્ગને ઉચ્છદ, કલેશ (કમને બંધ) અને ધર્મથી વિપરિત પરિણામ વગેરે દે થાય. (૪ર૩૮) એ પ્રમાણે કુગતિરૂપી અંધકારને નાશ કરવામાં સૂર્યના તેજતુલ્ય અને મરણ સામે યુદ્ધમાં જયપતાકાની પ્રાપ્તિ કરાવવામાં સફળ કારણું, એવી સંવેગરંગશાળારૂપી આરાધનાના દશ પટાદ્વારવાળા બીજા ગણસંક્રમ દ્વારનું “દિશા” નામનું પહેલું પેટાદ્વાર કહ્યું. (૪૨૩૯-૪૦) હવે એ રીતે પિતાના પદે શિષ્યને સ્થાપીને, તેને ગણની અનુજ્ઞા કરનારા, એકાન્ત નિજરની અપેક્ષાવાળા પણ આચાર્યને, કે જેના અભાવે અતિ મોટી કલ્યાણરૂપી વેલડીવૃદ્ધિને ન પામે, તે દુર્ગતિને નાશ કરનારી ક્ષમાપના કહેવાય છે. (૪૨૪૧-૪૨)
ર, ક્ષામણુદ્ધાર-પછી પ્રશાન્ત ચિત્તવાળા તે (સૂરિ) બાલ-વૃદ્ધ સહિત પિતાના સર્વ ગણને અને તત્કાળ સ્થાપેલા (નૂતન) આચાર્યને બેલાવીને મધુર વાણીથી આ પ્રમાણે કહે કે-ભો મહાનુભાવો ! “સાથે રહેનારાઓને નિચે સૂક્ષમ કે બાદર કંઈ પણ અપ્રીતિ થાય,' (૨૪૩-૪૪) તેથી કદાપિ અશન, પાન, વસ્ત્ર, પાત્ર તથા પીઠ કે બીજું પણ તેવું જે કંઈ ધર્મને ઉપકાર કરનાર (ધર્મોપકરણ) મને મળેલું છતાં, વિદ્યમાન છતાં અને કપ્ય છતાં, મેં આપ્યું ન હોય અથવા બીજા આપનારને કોઈ કારણે પ્રતિષેધ્યું હોય. (૪૨૪૫-૪૬) અથવા તમે પૂછવા છતાં જે અક્ષર, પદ, ગાથા, અધ્યયન આદિ સૂત્રને ભણાવ્યું ન હોય, અથવા સારી રીતે (અર્થથી) સમજાવ્યું ન હોય, (૪ર૪૭) અથવા ઋદ્ધિ, રસ અને શાતાગારવને વશ થઈ કે કારણે કઈ પણ કઠેરઆકરી ભાષાથી ચિરકાળ (વારંવાર) પ્રેરણા કે તર્જના કરી હોય, (૪૨૪૮) વિનયથી અતિ નમ્ર અને ગાઢ રાગને બંધનથી દેહ બંધાયેલા પણ તમને રાગાદિને વશ થઈને મેં જે કંઈ વિષમ દષ્ટિથી (અવિનીતાદિ રૂપે) જેયા (માન્યા) હોય, (૨૪) અને સગુણેને મેળવવામાં પણ તે તે સમયે જે તમારી ઉપબૃહણા (ઉત્સાહવૃદ્ધિ) ન કરી હોય, તેને હે મુનિભગવંત! શલ્ય અને કલાયરહિત થઈને હું તમને ખમાવું છું. (૪૨૫૦) તથા હે દેવાનુપ્રિય! પ્રિયને (હિતકરને) પણ અપ્રિય માનીને જે આટલે કાળ (અપએ= ) અસ્થાને (કારણ વિના) પણ તમને દુભવ્યા, તેને પણ ખમાવું છું. (કર૫૧) શું કોઈથી પણ (અણિસંs) રાત્રિ-દિવસ (સતત) કેઈનું પણ એકાન્ત પ્રિય કરી શકાય? તેથી મેં જે કંઈ પણ તમારું અપ્રિય કર્યું હોય, તેની મને ક્ષમા કરજે. (કરપર) વધારે શું? અહીં” (સાધુજીવનમાં) દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી કે ભાવથી મેં તમારું જે કંઈ પણ અનુચિત કર્યું હોય, તે સર્વને પણ નિચે હું ખાવું છું (૪૨૫૩)
પછી તીવ્ર ગુરૂભક્તિવાળા ચિન્તયુક્ત આત્મવૃત્તિ(ગુરૂભક્તિના પરિણામ)વાળા તેઓ સર્વે પણ એવું પૂર્વે નહિ સાંભળેલું ગુરૂનું વચન સાંભળીને, ભય પામેલાની જેમ
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખોજી ક્ષામણાકાર
૩૭
ઉત્પન્ન થયેલા શેાકથી માં થયેલી ગદ્ગદ્ ગળાની નળી ( અવાજ )વાળા, અતિ વિદ્વાન્ પણુ સતત નીકળતાં મેટાં આંસુએના પાણીથી ભીંજાયેલાં નેત્રાવાળા, ગુરુને કહે કે-હે સ્વામિન્! સ રીતે પે।તે કષ્ટ સહીને પણુ જે તમે સદાય અમને જ પેાખ્યા (સંભાળ્યા), તેવા (ઉપકારી) છતાં, તમે “હુ ખમાવું છું” એવું આ વચન કેમ કહે છે ? તેને ખદલે (તમારે ) “ તમને સદ્ગુણેામાં સ્થાપ્યા તેને અનુમેદું છું”–એમ કહેવું જોઇએ. (૪૨૫૪ થી ૫૭) આપ અપ્રાપ્ત ગુણેાને પમાડનારા, પામેલાની વૃદ્ધિ કરનારા, કલ્યાણરૂપી વેલડીને ઉગાડનારા, એકાન્ત હિત કરનારા વત્સલ, મુક્તિપુરીમાં જનારના એક શ્રેષ્ઠ સા વાહ, નિષ્કારણુ એક પ્રિય બધુ, સયમમાં સહાયક, સકળ જગતના જીવેાના રક્ષક, સંસારસમુદ્રમાં કર્ણધાર (પાર ઉતારનાર) અને સર્વ પ્રાણીસમૂહના સાચા માતા-ષિતા હાવાથી જે અતિ ચતુર એવા ભવ્ય પ્રાણીએને માતા-પિતાને તજીને પણુ આશ્રય કરવા ચેાગ્ય મહાસત્ત્વવાળા (મહાત્મા), ભયથી પીડાતાને ભયમુક્ત કરનારા અને હિતમાં તત્પર, એવા હે ભગવંત ! તમે (અવશ=) ઉપયાગના અભાવે ( પ્રમાદથી ) પણુ, લેાકમાં કોઇનું પણ કઇ રીતે અનુચિત ચિંતવેા ખરા ? (૪૨૫૮ થી ૬૨) દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી અને કાળથી નિત્ય સર્વાં પ્રાણીએનું એકાન્ત પ્રિય કરનારા આપને પણ શું ખમાવવાયેાગ્ય ઢાય ? (૪૨૬૩) નિશ્ચે આમ કહેવાથી ગુણુ થશે ”–એમ માનીને આપ જે કઇ કઠોર વગેરે પણ કહેા, તે પણ ઉત્તમ વૈદ્યના કડવા ઔષધની જેમ પિરણામે ( અમારા ) હિત માટે ( ઢાય ). (૪૨૬૪) તેથી અમે જ આપને ઉદ્દેશીને જે કઇ પણ અનુચિત કર્યું, કરાવ્યું અને અનુમેદ્ય હાય, તેને આપ પ્રત્યે ખમવા ચેાગ્ય છે. (૪૨૬૫) પુનઃ કે ભગવંત ! તે પણ અમે રાગથી, દ્વેષથી, મેહથી કે અનાલેાગથી, મન, વચન તથા કાયાદ્વારા જે અનુચિત કર્યું... હાય, તેમાં રાગથી પેાતાનું બહુમાન (મઠાઈ) કરવાથી, દ્વેષથી આપ પ્રત્યે દ્વેષ કરવાથી, મેહથી અજ્ઞાન દ્વારા અને અનાભાગથી ઉપયાગ વિના (જે અનુચિત કયુ ' હાય તે આપ પ્રત્યે ખમવા ચેાગ્ય છે.) (૪૨૬૬-૬૭) વળી તમે સમ્યગ્ અનુગ્રહબુદ્ધિથી અમારું હિત કરવા છતાં અમે મનથી જે કઈ પણ વિપરીત સંભાવના (કલ્પના) કરી `હાય, (૪૨૬૮) વચનથી ( અંતર્ભાષા=) વચ્ચે મેલ્યા હેઇએ કે અપ્રિય વચન, પાછળ નિદ્રા, ચાડી તથા આપનાં જાતિ ( કુળ-ખળ−જ્ઞાન) વગેરેથી જે હલકાઈ ( નિંદા ) કરી હેાય, (૪૨૬૯) કાયાથી આપના હાથ, પગ, ઉધિ વગેરેને જે ક’ઇ અનુચિત સ`ઘટ્ટો વગેરે કયુ હેાય, તે સર્વને અમે ત્રિવિધ ત્રિવિધ ખમાવીએ છીએ. (૪૨૭૦) તથા હે ભગવંત! અશન, પાન વગેરેને તથા સૂત્ર, અર્થ અને તદ્રુભય, વસ્ત્ર, પાત્ર, દંડ વગેરેને તથા સારણા, વારણા, નેદના અને પ્રતિનેદના વગેરેને પ્રીતિ-રુચિવાળા તમે (પ્રેમપૂર્વક ) આપ્યું, છતાં અમે કઈ રીતે અવિનયથી સ્વીકાયું, તે પણ સ ખમાવીએ છીએ. (૪૨૭૧-૭૨) વળી કેાઈ દ્રવ્યમાં, ક્ષેત્રમાં, કાળમાં કે ભાવમાં, કયાંય પણ, કોઈ પણ કદાપિ જે આશાતના કરી હેાય, તેને પણ નિશ્ચે ત્રિવિધે ત્રિવિધે ખમાવીએ છીએ. (૪૨૭૩) હવે આ વિષયમાં વધુ કહેવાથી સયું. એ પ્રમાણે ભક્તિના સમૂહથી ભરેલા
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૮
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ દ્વાર બીજું શરીરવાળા તે શિષ્ય, બે હાથ સમ્યમ્ ભાલતળે જોડીને, ગુણેથી મહાન ધર્માચાર્ય, ધર્મોપદેશક અને ધર્મના ધવળધેરી (વૃષભ) એવા પિતાના ગુરુને વારંવાર પિતે કરેલી અધર્મકરણીને (અપરાધોને) ખમાવે. (૪ર૭૪-૭૫) વળી (પણ કહે કે-) સંયમને ભાર ધારણ કરવારૂપ ઉજ્વળ ગુણના એક આધાર હે ગુરુદેવ! દીક્ષાદિનથી આજ સુધી હિતોપદેશ આપનારા પણ આપની આજ્ઞાને, અજ્ઞાન તથા પ્રમાદેદેષને વશ પડેલા અમે, જે કઈ વિરાધી હોય, તે સર્વને પણ મન-વચન-કાયાથી ખમાવીએ છીએ. (૪૨૭૬-૭૭) એમ ગુરુએ યથાગ્ય ખામેલા શિષ્યાદિ આનંદના આંસુ વરસાવતા પૃથ્વી સુધી મસ્તક નમાવીને યથાયોગ્ય ખમાવે. (૪ર૭૮) એ પ્રમાણે ક્ષમાપના કરવાથી આત્માની શુદ્ધિ થાય અને બીજા ભાવમાં થોડું પણ વૈરનું કારણ ન રહે. (ર૯) અન્યથા (ક્ષમાપના ન કરવાથી) નયશીલસૂરિની જેમ (કરેલું) જ્ઞાનને અભ્યાસ અને પરોપદેશાદિ ધર્મને વ્યાપાર પણ પરભવે નિષ્ફળ થાય. (૪૨૮૦) તે આ પ્રમાણે
ક્ષમાપના ન કરવા અંગે નયશીલસૂરિને પ્રબંધ-એક મોટા ગચ્છમાં વિશાળ શ્રતજ્ઞાનથી જાણવાયેગ્ય યના જાણ, દૂરથી અન્ય ગચ્છમાંથી આવેલા સાંભ ળવાની ઈચ્છાવાળા શિના સેંકડે સંશને નાશ કરનારા (જ્ઞાની અને ઉપદેશકો, અને બુદ્ધિથી સ્વયં બૃહસ્પતિ જેવા નયશીલ નામના આચાર્ય હતા. માત્ર સુખશીલપણાથી ક્રિયામાં તેઓ તેવા (ઉદ્યમી) ન હતા. (૪૨૮૧-૮૨) તેમને એક શિષ્ય સમ્યજ્ઞાની અને ચારિત્રથી (ક્રિયાથી) પણ યુક્ત હતા, તેથી શાસ્ત્રાર્થમાં વિચક્ષણ લેકે, ઉપયુક્ત મનવાળા (થઈને“તહત્તિ” બોલતા, તેની પાસે શ્રી જિનાગમને સાંભળતા હતા અને “(આ મુનિ) પવિત્ર ચારિત્રવાળા છે–એવું બહુમાન કરતા હતા. (૪૨૮૩-૮૪) એમ કાળ પસાર થતાં (એકા) તે સૂરિએ વિચાર્યું કે-આ ભેળા લેકે મને છોડીને આની સેવા કેમ કરે છે? (૪૨૮૫) અથવા સ્વચ્છેદાચારી આ લોકે ભલે કંઈ પણ કરે, કિન્તુ મેં તે બહુશ્રુત કરેલ પણ, તે રીતે દીક્ષિત કરેલે પણ, તે રીતે પાળેલ પણ તથા મોટા ગુણવાળો બનાવેલ પણ, આ (નિહિણેeતુચ્છ શિષ્ય મને અવગણીને આ રીતે પર્ષદાના ભેદમાં (કીસ) કેમ વર્તન કરે છે? (૪૨૮૬-૮૭) “રાજા જીવતે છતાં છત્રને ભંગ ન કરાય ”એ લોકપ્રવાહને પણ હું માનું છું કે-આ અનાર્યો સાંભળે નથી. (૪૨૮૮) (છતાં) આને હું જે હમણાં ધર્મકથા કરતાં રોકીશ, તે મહામુગ્ધ લેકે મને “મત્સરી છું”—એ માનશે. (૪૨૮) તેથી ભલે કઈ પણ કરે. આવા પ્રકારના છની ઉપેક્ષા કરવી યોગ્ય છે. બીજું કંઈ પણ કરવું તે નિષ્ફળ અને તેના ભક્ત–લેકમાં વિરુદ્ધ છે. (કરલ૦) એમ સંકલેશ વશ થયેલા તેના પ્રત્યે પ્રàષવાળા તે સૂરિ અંતઃકાળે પણ તેની (સાથે) ક્ષમાપના કર્યા વિના મરણને પામ્યા. (૪ર૯૧) પછી સંકલેશદેષથી તે જ વનમાં તે ક્રૂર આત્મા, (સંજ્ઞી=) મનવાળા, (તાવિચ્છ=) તમાલવૃક્ષ જેવો (અતિ કાળે), એ સર્ષ થયે, (૪ર૯૨) પછી કઈ રીતે અહીં-તહીં
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષમાપના ન કરવા અંગે નયશીલસૂરિને પ્રબંધ
ર૩,
ભમતો તે તે જ સાધુઓની સ્વાધ્યાય-ધ્યાન કરવાની ભૂમિમાં આવીને રહો. (૪ર૩) તે વેળા સ્વાધ્યાય કરવાની ઈચ્છાથી તે શિષ્ય ચાલે, ત્યારે અપશુકન થવાથી સ્થવિરોએ તેને રોક. (૪ર૯૪) એક ક્ષણ રોકાઈને જ્યારે તે ફરી ચાલે, ત્યારે પણ પુનઃ તે જ અપશુકન થયો. તે વખતે સ્થવિરેએ વિચાર્યું કે આ વિષયમાં કંઈ પણ કારણ હોવું જોઈએ, માટે (સાથે) અમે પણ જઈએ, એમ માનીને તેની સાથે જ (સ્થવિરે પણ) સ્વાધ્યાયભૂમિએ ગયા. (૨૯૫-૯૬) પછી સ્થવિરેની વચ્ચે (રહેલા) તે શિષ્યને જોઈને, પૂર્વભવના આકરા મત્સરને વશ તે સાપને ભયંકર કેપ પ્રગટ. (૪ર૭) ત્યારે પ્રચંડ ફણને ચઢાવીને રાતી નજરને (હક) ફેંકવાથી, આકાશને પણ પાટલ જેવું (રાતું) કરતા અને અતિ પહોળા મુખવાળે તે સર્પ તે શિષ્ય તરફ દેડ. (૪ર૯૮) બીજા મુનિઓને છેડીને તેજ શિષ્ય તરફ અતિ વેગથી જતા તે સાપને સ્થવિરેએ મુશીબતે પણ તૂર્ત રોક (૪૨૯) અને તેઓએ માન્યું કે-જે આવું વૈર ધારણ કરે છે, તે આ નિચે કે ઈપણ સાધુતાને ભંજક અને સાધુને પ્રત્યનિક છે. (૩૦૦) તે પછી એક પ્રસંગે ત્યાં કેવળી ભગવંત આવ્યા અને સ્થવિરેએ (યત્ન) વિનયપૂર્વક તેમને આ વૃત્તાંતને પૂછશે (૪૩૦૧) તેથી કેવળીભગવાને પૂર્વે કહ્યો તે નયશીલસૂરિને તેને પ્રત્યે પ્રષિવાળે સર્વ વૃત્તાન્ત મૂળથી જ તેઓને જણાવ્યું. (૪૩ર૦) એ પ્રમાણે સાંભળીને વૈરાગ્ય પ્રગટેલી બુદ્ધિવાળા મુનિઓ બેલ્યા કે-અહો! પ્રàષનું દુષ્ટ પરિણામ ભયંકર છે, કારણ કેતેવા શ્રુતજ્ઞાનરૂપી ગુણની ખાણ પણ, બુદ્ધિમાન ૫ણ અને કર્તવ્યના જાણ પણ મહાનુભાવ સૂરિ (કેષથી) ભયંકર સર્ષ થયા. (૪૩૩-૪) (પછી પૂછયું કે-) હે ભગવંતતેને હવે વૈરને ઉપશમ કેવી રીતે થાય ? કેવલીભગવંતે કહ્યું કે તેની સમીપે જઈને પૂર્વભવના વૈરનું સ્વરૂપ તેને જણાવે અને વારંવાર ક્ષમાપના કરે. એમ કરવાથી જાતિસ્મરણને પામેલે તે બોધ પામશે. (૪૩૦૫-૬) અને પ્રગટેલી ધર્મભાવનાવાળો તે મત્સરને તજીને અને અનશન કરીને, પુનઃ પણ તે કાળને ઉચિત સદુધર્મની કરણીને આરાધશે. (૪૩૦૭) તેથી સ્થવિરેએ સપને ઉદ્દેશીને તે જ રીતે ક્ષમાપનાદિ સર્વ કર્યું અને તે સર્ષ અનશન વગેરે ક્રિયા કરીને મરીને દેવ થશે. (૪૩૦૮) એમ વૈરની પર પરાને ઉપશમાવવા માટે અનશન સમયે શિષ્યસમુદાયને (કરેલી) સવિશેષ ક્ષમાપના શુભ ફળવાળી બને છે. (૪૩૦૯) વળી ખમાવનારને આ ભવમાં નિઃશલ્યપણું, વિનયનું પ્રગટીકરણ, ( ગેર) સમ્યગ્દર્શનાદિ ગણે, કમની લઘુતા, એકત્વ (ભાવના) અને રાગરૂપી બંધનનો ત્યાગ, એ ગુણે થાય છે (૪૩૧૦) એમ ગુણરૂપી રન માટે રહણું ચળની ભૂમિતુલ્ય અને મરણની સામે યુદ્ધમાં જયપતાકાની પ્રાપ્તિ કરાવવામાં સફળ હેતુભૂત, એવી સગરંગશાળા નામની આરાધનાના દશ પિટાદ્વારવાળા ગણસંક્રમ નામના બીજા દ્વારનું ક્ષમાપના નામનું બીજું પિટાદ્વાર કહ્યું. (૪૩૧૧-૧૨)
૩, અનુશાસ્તિદ્વાર-હવે શાસ્ત્રવિધિ પ્રમાણે મુનિઓને ખામણાં કરવા છતાં પણ
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪o
શ્રી સંગરંગશાળ ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર બીજું જેના વિના (ક્ષપક) સમ્યગ્ર સમાધિને ન પામે, તે અનુશાસ્તિને કંઈક માત્ર જણાવાય છે. (૪૩૧૩) (ક્ષમાપના) પછી એકાગ્રતાથી યથાવિધિ સર્વ ધર્મવ્યાપારમાં પ્રતિદિન ઉદ્યમવાળા, વધતા વિશુદ્ધ ઉત્સાહવાળા, શાસ્ત્રરહસ્યના જાણ, સાધુને યોગ્ય સમસ્ત આચારોને સ્વયં અખંડ આચરતા અને શેષ મુનિઓને પણ તે પ્રમાણે જણાવતાં, એવા પિતાના પદે સ્થાપેલ નૂતન આચાર્યને અને સંયમમાં રક્ત એવા સમગ્ર ગચ્છને જોઈને, તે પૂર્વે કહેલો, અનુપકારી પણ બીજાઓને અનુગ્રહ કરવામાં અતિ લીન ચિત્તવાળા, મહાસત્વશાળી અને સંવેગથી ભરેલા હૃદયવાળા તે મહાત્મા પૂર્વસૂરિ તેની અનુમોદના કરે અને અતિ પ્રસન્ન મનવાળા તે સૂરિ ઉચિત સમયે કેવી રીતે શિખામણ આપે તે કહે છે. મોટા ગુણના સમૂહની વૃદ્ધિ અને પુષ્ટિ વડે જેમાંથી કુબુદ્ધિરૂપ મેલ ધોવાઈ ગયો છે તેવી, પંડિતોના મનને સંતોષ આપનારા પ્રશમને ઝરતી, અતિ સ્નેહથી યુક્ત, સંદેહ વિનાની, (અર્થ થી) ગંભીર, સંસાર પ્રત્યે વૈરાગ્યને પ્રગટાવનારી, પાપરહિત, મોહ(અજ્ઞાન) રહિત, કથનીય વિષયને ગ્રહણ કરાવનારી, દુરાગ્રહની નાશક, મનરૂપી અને ધર્મની સોટી(ચાબૂક) તુલ્ય, મધુરતાથી ક્ષીર, મધના મહિમાને પણ જીતનારી (અતિ મધુર ) અને સાંભળનારના અસ્થિમજજાને પણ રંગે તેવી હિતશિક્ષા (નૂતન) સૂરિને અને પિતાને ગચ્છને આપે. (૪૩૧૪ થી ૨૦) (હવે તે શિખામણનું સ્વરૂપ કહે છે કે-) હે દેવાનુપ્રિયે! તમે જગતમાં ધન્ય છે, કે જે આ જગતમાં અતિ દુર્લભ એવું આર્યદેશમાં મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત કર્યું. (૪૩ર૧) વળી સ્નેહી (સ્વજને નેકરે વગેરે ) મનુષ્યોથી ભરેલા (ઉત્તમ) કુળમાં જન્મ, પ્રશસ્ત જાતિ તથા સુંદર રૂપ, સુંદર બળ, આરોગ્ય અને દીર્ઘ આયુષ્ય, વિજ્ઞાન, સદ્ધર્મમાં બુદ્ધિ, સમ્યક્ત્વ અને અખંડ (નિરતિચાર) શિયળને (તમે) પ્રાપ્ત કર્યું છે. આ પુયને સમૂહ નિપુણ્યકેને કઈ રીતે પ્રાપ્ત થત નથી. (૪૩૨૨-૨૩) એમ સર્વની સામાન્ય રૂપમાં ઉપબૃહણા કરીને તે પછી પહેલાં આચાર્યને શિખામણ આપે. જેવી કે- (૪૩૨૪) હે સપુરુષ ! તું સંસારસમુદ્રથી તારનારી ઉત્તમ ધર્મરૂપી નાવડીને નિયમક (કર્ણધાર) છે, મોક્ષમાર્ગમાં સાર્થવાહ છે અને અજ્ઞાનથી અંધ જને નેત્રતુલ્ય છે. (૪૩૨૫) અશરણ એવા ભવ્ય ઇવેનું શરણ છે અને અનાથને નાથ છે, તેથી તે સત્યરુષ! તને ગચ્છના મોટા ભારમાં જોડ્યો (ઉપડાવ્ય) છે. (૪૩ર૬) હે ધીર ! સર્વોત્તમ ફળના (તીર્થકર નામકર્મના) જનક એવા આ સર્વોત્તમ (સૂરિ) પદને, અક્ષય સુખરૂપ મોક્ષને પામવા માટે છત્રીશ ગણરૂપી (ધર્મરથની) બૂરાને ધારણ કરવામાં ધીર, વૃષભતુલ્ય અને પુરુષમાં સિંહ, એવા શ્રી ગૌતમ (ગણધર) વગેરેએ વહન કર્યું છે, જેથી નિર્મળ બુદ્ધિવાળા તારે પણ તેને દઢ રીતે ધારણ કરવું. (૪૩ર૭-૨૮) (કારણ કે-) ધન્ય પુરુષને આ પદ અપાય છે, ધન્ય પુરુષો એને પાર પામે છે (સફળ કરે છે અને એને પાર પામીને તેઓ દુઃખના પારને (અંતને) પામે છે. (૩૨૯) આનાથી પણ એક બીજું પદ સમગ્ર જગતમાં
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૧
ત્રીજું અનુશાસ્તિદ્વાર પણ નથી, કારણ કે-કાળદોષથી શ્રી જિનેશ્વરોને ચુછેદ થતાં, (વર્તમાનમાં) શાસનને પ્રકાશ (પ્રભાવના) કરનારું આ પદ . (૪૩૩) તેથી કઈ (ઐહિક) આશા વિના પ્રતિદિન શ્રી જિનાગમને અનુસાર વિવિધ પ્રકારના શિષ્યસમૂડને અનુસરીને (તેઓની ભિન્ન ભિન્ન યોગ્યતા પ્રમાણે ) અશ્કાનપણે વ્યાખ્યાન કરજે, કે જેથી પરલોકમાં ઉઘતા ધીર પુરુષોએ (ગુરુઓએ) તારા ઉપર આરોપિત કરેલા આ ગણધરના પદને (સૂરિ પદ) તું નિસ્તાર (પાર) પામે (સફળ કરે); (૪૩૩૧-૩૨) કારણ કે-જન્મ-જરામરણથી ભયંકર એવી લાંબી સંસારરૂપી અટવીમાં ભટકવાથી થાકેલા, પરમપદરૂપ કલ્પવૃક્ષના શુભ ફળની સંપ્રાપ્તિને ઈચ્છતા આ ભવ્ય પ્રાણુઓને શી જિનકથિત ધર્મશાસાના ઉપદેશતુલ્ય ત્રણે ભુવનમાં પણ બીજે સુંદર ઉપકાર નથી. (૪૩૩૩-૩૪) વળી આ શ્રી જિનકથિત આગમનું જે વ્યાખ્યાન કરવું, તે (પરમાર્થ = ) મેક્ષના સંશયરૂપ
અંધકારને નાશ કરવામાં સૂર્યરૂપ છે, સંવેગ અને પ્રશમનું જનક છે, દુરાગ્રહરૂપી ગ્રહને - નિગ્રહ કરવામાં મુખ્ય (સમર્થ) છે, સ્વ–પર ઉપકાર કરનાર હોવાથી મહાન છે, પ્રશસ્ત
એવા શ્રી તીર્થંકરનામકર્મને બંધાવનારું છે, એમ (આણુ= ) મોટા ગુણેનું જનક છે. (૪૩૩૫-૩૬) તે કારણે બે સુંદર ! પરિશ્રમને ગણકાર્યા વિના, પરને ઉપકાર કરવામાં એકરસવાળે તું રમણીય એવા જિનધર્મને સમ્યગ ઉપદેશ કરજે. (૪૩૩૭) વળી હે ધીર કે તારે પ્રતિલેખનાદિ દશ ભેદવાળી મુનિની (દશધા) ચક્રવાલ કિયામાં (સામાચારીમાં), ક્ષમા, માર્દવ વગેરે દશ પ્રકારના યતિધર્મમાં તથા સત્તરવિધ સંયમમાં અને સકળ શુભ ફળદાયક શીયલમાં (અઢાર હજાર શીલાંગરથમાં) વધારે શું કહેવું? બીજાં પણ પિતાની ભૂમિકાને (પદને) ઉચિત કાર્યોમાં નિત્ય સર્વ રીતે અપ્રમાદ કરો, કારણ કેગુરુ જો ઉદ્યમી હોય, તો શિષ્ય પણ સમ્યગુ ઉદ્યમને કરે.(૪૩૩૮ થી ૪૦) તથા પ્રશાન્ત ચિત્ત વડે તારે સદા સર્વ પ્રાણીઓ પ્રત્યે મૈત્રી કરવી; ગુણઓને સન્માન આપવું વગેરે (વિનીત) વચનો (પ્રશંસા) વગેરેથી પ્રીતિ કરવી; દીન, અનાથ, અંધ, હેરા વગેરે દુઃખી છ પ્રત્યે કરુણા કરવી અને નિર્ગુણી, ગુણીના નિદક, એવા પાપાસત છવામાં ઉપેક્ષા કરવી. (૪૩૪૧ -૪૨) તથા હે સુંદર ! દર્શન,જ્ઞાન અને ચારિત્રગુણના પ્રકર્ષ માટે તારેવિહાર (મુનિને આચાર) સર્વ રીતે વધતો કરે (વધાર). (૪૩૪૩) તથા જેમ મૂળમાં સાંકડી પણ શ્રેષ્ઠ નદી વહેતી સમુદ્રની નજીક પહોળાઈમાં વધે છે, તેમ (પર્યાયની સાથે) તું પણ શીલગુણથી વૃદ્ધિ પામરે. (૪૩૪૪) હે સુંદર ! તું વિહારને (મુનિચર્યાને ) બિલાડાના રુદન જેવો (પહેલાં ઉગ્ર–પછી મંદ) ન કરીશ, અન્યથા પિતાને અને ગચ્છને પણ હારીશ (નાશ કરીશ). (૪૩૪૫) સુખશીલપણામાં ગૃદ્ધ જે મૂઢ શીતળવિહારી બને છે, તેને સંયમધનથી રહિત–માત્ર વેશધારી જાણો. (૪૩૪૬) રાજ્ય, દેશ, નગર, ગામ, ઘર અને કુળને તજીને (પ્રવજ્યા સ્વીકારીને) પુનઃ જે તેની જ મમતા કરે છે, તે સંયમધનથી રહિત માત્ર વેશધારી છે. (૪૩૪૭) જે ક્ષેત્ર રાજા વિનાનું હોય અથવા જ્યાં રાજા દુષ્ટ હય, જ્યાં
૩૧
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
શ્રી સંગ રંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર બીજું ( ને) પ્રવજ્યાની પ્રાપ્તિ (અથવા પાલન) ન થાય અને સંયમને ઘાત થાય, તે ક્ષેત્ર તજવા યોગ્ય છે. (૪૩૪૮) સ્વ-પર બન્ને પક્ષમાં (વજજણિજજ =) અવર્ણવાદને તથા વિરોધને, અસમાધિકારક વાણીને અને (પિતાને અંગે) વિષતુલ્ય તથા (પરને અંગે) અગ્નિતુલ્ય એવા કષાયોને તજી દેજે, (૪૩૪૯) જે સળગેલા પિતાના ઘરને પ્રય ત્નપૂર્વક ઠારવા ન ઇછે, તેની બીજાના ઘરના દાહને શાન્ત કરવાની શ્રદ્ધા (આશા) કેમ કરાય? (૪૩૫૦) સિદ્ધાન્તના સારભૂત જ્ઞાનમાં, દર્શનમાં અને ચારિત્રમાં-એ ત્રણમાં જે પિતાને અને ગચ્છને સ્થિર કરી શકે, તે ગણધર (કહેવાય.) (૪૩૫૧) હે વત્સ! ચારિત્રની શુદ્ધિ માટે ઉદ્દગમ, ઉત્પાદન વગેરે દોષોથી રહિત, એવાં (અશનાદિ) પિંડને, ઉપધિને અને વસતિને ગ્રહણ કરજે. (૪૩૫૨) જેઓ આચારમાં વતે છે, તેઓને (ઉદ્દેશીને) આગમમાં આચાર્યની આ (ઉપરની) મર્યાદા કહી છે. જેઓ આચારરહિત હોય, તેઓ તે મર્યાદાને અવશ્ય વિરોધે છે. (૪૩પ૩) સર્વકાર્યોમાં (અપરિશ્રાવી= ) ગુઢા તત્વને ગોપ્તા અને સમ્યફ સમદશી બનજે. બાલ અને વૃદ્ધોથી યુક્ત (સમગ્ર) ગચ્છનું નેત્રની જેમ સમ્યક્ રક્ષણ કરજે. (૪૩૫૪) જેમ બરાબર મધ્યમાં પકડેલે. સોનાને કાંટો (એક પલ્લામાં સોનું અને બીજા પલામાં લેહ છતાં તે) ભારને સમપણે ધારણ કરે છે, અથવા જેમ તુલ્ય ગુણવાળા બે પુત્રને માતા સમાન રીતે સંભાળે છે, અથવા જેમ તું તારાં બે નેત્રને (કેઈ ભેદ વિને) સરખી રીતે સંભાળે છે, તેમ વિચિત્ર ચિત્ત(પ્રકૃતિ )વાળા પણ શિષ્યગણ પ્રત્યે તું તુલ્ય દષ્ટિવાળો બનજે. (૪૩૫૫પ૬) જેમ અતિ દઢ મૂળરૂપી ગુણવાળા વૃક્ષને વિવિધ દિશામાં ઉગેલાં પણ ઉત્તમ પાંદડાં ચારેય બાજુએ પરિવરે છે, તેમ દઢ મૂળગુણોથી યુક્ત એવા તને પણ ભિન્ન ભિન્ન દિશાથી આવેલા આ મહામુનિઓ પણ સર્વથા પરિવરશે. (અહીં દિશા એટલે સંબંધ અથવા ગચ્છ સમજ.) (૪૩૫૭-૫૮) વળી જેમ પાંદડાના સમૂહથી છાયાવાળું બનેલું વૃક્ષ પક્ષીઓને સેવ્ય(આધારભૂત)બને છે, તેમ આ મુનિઓરૂપી પત્રના ગેટલછાયોક)કીતિને પામેલે તું મોક્ષરૂપી ફળની ઇચ્છાવાળા ભવ્ય પ્રાણરૂપી પક્ષીઓને સેવ્ય(સેવાપાત્ર)બનીશ. (તેઓ તારી સેવા કરશે.) (૪૩૫૯) તેથી તારે આ ઉત્તમ મુનિઓને લેશ પણ અપમાનિત કરવા નહિ, કારણ કે-તે ઉપાડેલા (સૂરિપદના) ભારને વહન કરવામાં (તેને) તેઓ પરમ સહાયક છે. (૪૩૬૦)જેમવિંધ્યાચલ ભદ્રજાતિના, મંદજાતિના, મૃગજાતિના વગેરે વિવિધ સંકીર્ણ જાતિવાળા હાથીઓને સદાકાળ પણ આધાર છે, તેમ તું પણ ક્ષત્રિય, બ્રાહ્મણ, વૈશ્ય અને શુદ્રકુળમાં જન્મેલા અને સંયમમાં રહેલા સર્વ સાધુઓનો આધાર બનજે. (૪૩૬૧-૬૨) તથા તે જ વિધ્યાચળ જેમ નજીક અને દૂર વનમાં રહેતા હાથીઓના યુથોનું ભેદ વિના " (સમાનભાવે) આધારપણું ધારણ કરે છે (આશ્રયને આપે છે.), તેમ છે સુંદર! તું પણ
સ્વજન-પરજન વગેરે સંકલ્પ વિના (સમાનપણે) આ સર્વ મુનિઓને આધાર બનજે. (૪૩૬૩-૬૪) વળી સ્વજન કે પરજન એવા પણ બાળકતુલ્ય, (સયણ= સ્વજન-સદ્દન
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજું અનુશાસ્તિદ્વારે
રેડ વિનાના, રેગી અને (નિરખરખીe=) અજ્ઞાન (અભણ) બાળ-વૃદ્ધાદિ, આ સર્વ મુનિઓને પરમ સહાયક તું, પ્રેમથી યુક્ત પિતા જેવો અથવા દાદા જે (અનાથમંડપત્ર) નિરાધારનો આધાર (અનાથને નાથ) બનજે. (૪૩૬૫-૬૬) તથા આ દુઃષમાકાળ રૂપી સખ્ત ઉનાળામાં ધર્મબુદ્ધિ(રૂપ જળ)ની તૃષ્ણા (તૃષા)વાળા સાધુઓને અને સંસર્ગથી દૂર રહેનારી એવી પણ “આ તારી અંતેવાસિણીઓ છે? –એમ સમજીને, સાધ્વીઓને પણ, મુક્તિપુરીના માર્ગે ચાલનારા સુવિહિત સાધુઓની ચર્યા(આચાર)રૂપી (પાણીની) પરબમાં રહેલે તું દેશનારૂપી પરનાળ વડે કર્તવ્યરૂપી જળને (સંપાડેજ=) પ્રાપ્ત (પાન) કરાવજે. (૪૩૬૭-૬૮)તથા આલાકમાં સારણા કરે, તે આ લોકને આચાર્ય અને પલેક માટે (જિન આગમને) જે સ્પષ્ટ ઉપદેશે, તે પરાકને આચાર્ય-એમ આચાર્ય બે પ્રકારે હોય છે. (૪૩૬૯) તેમાં જે આચાર્ય સારણ ન કરે, તે છઠ્ઠાથી (પગ) ચાટે, અર્થાત્ પંપાળે તે પણ હિતકર નથી. જે દંડાથી મારે, છતાં સારાદિ કરે, તે હિતકર છે. (૪૩૭૦) જેમ કઈ શરણે આવેલા પ્રાણનાશ કરે (તે પાપી છે.), તેમ ગચ્છમાં સારણાદિ કરવાગ્યની (પણ) સાવરણાદિ ન કરે, તે આચાર્ય પણ તે જાણો. (૪૩૭૧) માટે હે દેવાનુપ્રિય! તું સમ્યફ પરનો આચાર્ય બનજે, માત્ર આ લેકનો આચાર્ય બનીને સ્વ–પરનો નાશક બનીશ નહિ. (૩૭૨) કારણ કે-દુઃખીઓને તારવામાં સમર્થ એવા પરમ જ્ઞાનાદિ(ગણન)ને પામીને જે સંસારને ભયથી ડરતા જીવોનું દંઢ રક્ષણ કરે છે, તે ધન્ય છે. (૪૩૭૩) તથા સાધુઓ મન, વચન કે કાયાથી તને સેંકડો અનિષ્ટો (અપરાધો) કરે, તે પણ તું તેઓના હિતને જ કરજે, અપ્રીતિને લેશ પણ કરીશ નહિ. (૪૩૭૪) કોઈને એક પક્ષ (પક્ષપાત) કર્યા વિના રેષાદિને જય કરીને સર્વ સાધમિઓ પ્રત્યે સમચિત્તપણે વર્તજે. (૬૩૭૫) સર્વ જીવો પ્રત્યે બંધુભાવને કરવાગ્ય એવો પણ જે પિતાના) આત્માને એકના જ રાગી કરે છે, તેનાથી બીજે મૂઢ કેળુ છે ? (૪૩૭૬) સ્વયં કલેશ સહીને પણ તારે સાધમિકેનાં (સાધુઓનાં) કાર્યોમાં કોઈ એવી (ઉત્તમ રીતે વર્તવું જોઈએ, કે જેથી તે તેઓને આત્મતુલ્ય બને. (૪૩૭૭) એમ કરવાથી તારી કીતિ ત્રણેય જગતને શોભાવે તેવી (ઉજજવળ) થશે. આ કારણે જ કોઈએ ચંદ્રને ઉદ્દેશીને કહ્યું છે કે-(૪૩૭૮) હે ચંદ્ર! ગગનતળમાં પરિભ્રમણ, (દિન દિન) ખંડન વગેરે દુબેને સતત સહન કર, કારણ કે-સુખ ભેગવવાથી આત્માને જગપ્રસિદ્ધ કરી શકાય નહિ. (૪૩૭૯) તથા અજ્ઞાનવશ કે વિકારી (વક) પ્રકૃતિના દેષથી જેઓ તારે મનવચન-કાયાથી પરાભવ જ કરે, તેઓને પણ તારે “તું સ્વામી હોવા છતાં” ઘણું સહન કરીને પણ મધુર વચનો દ્વારા તે શુદ્ર ચર્યાથી (ભૂલેથી) પ્રયત્નપૂર્વક રોકવા જોઈએ. (૪૩૮૦-૮૧) હે ભદ્ર! અવિનીતને શિખામણ આપતો તું (કોઈ વાર ) કૃત્રિમ ક્રોધને કરે, તે પણ (અંતરની) પરિણામશુદ્ધિને (અનુગ્રહબુદ્ધિને) તજીશ નહિ. નિચે સર્વ વિષમાં આ (પરિણામશુદ્ધિ ) જ રહસ્ય (તાત્વિક ઘન) છે. (૪૩૮૨) કારણ કે-જેમ
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળ ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ દ્વારા બીજું શ્રી વીર પ્રભુને આશ્રીને ગેવાળિયાન, ખરક વૈદ્યને તથા સિદ્ધાર્થને (ભેદ પડે), તેમ બીજાને પીડા ઉપજાવનારને પણ (ભન) પરિણામવશ ગતિમાં ભેદ પડે છે. (૪૩૮૩) શ્રી વીર પ્રભુના કાનમાં ખીલા નાંખીને પીડા કરનાર) ગોવાળ (દુષ્ટ પરિણામથી ) નરકને પામ્યા અને તેને કાઢવાથી (સખ્ત પીડા કરવા છતાં) ખરકવૈદ્ય અને સિદ્ધાર્થ બને (પરિણામની શુદ્ધિથી) દેવકને પામ્યા. (૪૩૮૪) હે સુંદર ! જો તું અતિ આકરો થઈશ, તો પરિવારને ખેદકારક (બનીશ) અને અતિ કોમળ થઈશ, તે (પરિવારના ) પરાભવનું પાત્ર બનીશ, માટે મધ્યમ પરિણામી બનજે. (૪૩૮૫) (અસીઅક) અસિત નિરંકુશ પરિવારવાળો (વામી પણ) વ–પર ઉભયને દુઃખનું નિમિત્ત બને છે, તેથી તું આચાર્ય છતાં તેઓને અનુસરીને વર્તવાનો પ્રયત્ન કરજે.(૪૩૮૬) પ્રાયઃ અનુવર્તન કરવાથી શિષ્યો પરમ યોગ્યતાને પામે છે. રત્ન પણ પરિકર્મ ગુણથી (પરિકમ કરવાથી ) ગુણના ઉત્કર્ષને પામે છે. (૪૩૮૭) પરસ્પર વિરુદ્ધ એવા જળ અને અગ્નિનો તથા ઝેર અને અમૃતને વેગ હોવા છતાં, મહા સમુદ્ર જે પ્રકૃતિએ જ અવિકારી હોય છે, (૪૩૮૮) તેમ બાહા નિમિત્તોને કારણે પ્રગટેલા વિવિધ અંતરંગ ભાવમાં પણ છે સુંદર ! તું નિત્ય અનિંદિત રૂપવાળે જ (ગરબી ) બનજે. ( અર્થાત્ સમુદ્રની જેમ બાહ્ય વિષમતા પ્રસંગે પણ ગંભીર બનજે.) (૪૩૮૯) વ્યાખ્યાનમાં કુશળ એ પણ આ અતિ અદ્દભૂત પ્રભાવવાળા આચાર્ય પદના પ્રત્યેક વિષયમાં સર્વ રીતે ઉપદેશ દેવા કોણ સમર્થ બને? (અર્થાત્ સર્વ વિષયમાં શિખામણ કોણ આપી શકે ?) (૪૩૯૦)માટે એટલું જ કહું છું કેજેને જેનાથી શાસનની ઉન્નતિ થાય, તેને તેને સ્વયમેવ વિચારીને તારે કરવું. (૪૩૯૧)
એમ પ્રથમ ગણધરને કર્તવ્ય દ્વારા હિતશિક્ષા આપીને, તે આચાર્ય સૂત્રોત વિધિથી શેષ સાધુઓને હિતશિક્ષા આપે. જેમ કે- (૪૩૨) ભ ભ દેવાનુપ્રિયે! પ્રિય કે અપ્રિય, સર્વ વિષયમાં નિચે તમે કદાપિ રાગ-દ્વેષને વશ થશે નહિ. (૪૩૩) વાધ્યાય, અધ્યયન, ધ્યાન વગેરે યુગમાં સદા અપ્રમત્ત અને સાધુજનને ઉચિત બીજાં કાર્યોમાં પણ નિત્ય રક્ત બન! (૪૩૯૪) યથાવાદી તથાકારી (બેલ્યું તેવું પાળનારા) બનજોપરંતુ નિગ્રંથ પ્રવચનમાં લેશ પણ શિથિલ મનવાળા બનશે નહિ! (૪૩૯૫) અસાર મનુષ્યપણુમાં બાધ દુર્લભ છે એમ જાણીને અવશ્ય કરણીય એવા સંયમ અને તપશ્ચર્યામાં પ્રમાદ કરશે નહિ. (૪૩૯૬) શ્રી જિનવચનાનુસારી બુદ્ધિવાળા તમે સદાય પાંચ સમિતિઓમાં સમિત, ત્રણ ગારોથી રહિત અને ત્રણ દંડોને નિરોધ કરનારા બનજો ! (૪૩૭) આહારાદિ સંજ્ઞાઓનો, કષાયોન અને આર્ત-રૌદ્રધ્યાનનો પણ નિત્ય ત્યાગ કરો અને સર્વ બળથી દુષ્ટ ઇન્દ્રિયોને સમ્યમ્ જય કરજે ! (૪૩૯૮) બફખતરાદિથી યુક્ત અને હાથમાં ધનુષ્ય-બાણ ધારણ કરેલો પણ (રણમાંથી) નાસતો સુભટ જેમ નિરાય, તેમ ઈન્દ્રિયોને અને કષાયોને વશ થયેલે સાધુ પણ નિંદાય છે. (૪૩૯) તે સાધુઓને ધન્ય છે કે-જ્ઞાન અને ચારિત્રમાં નિષ્કલંક જેઓ વિયેને વશવતી એવા
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધ્વી અને સ્ત્રીસંગથી થતા દોષ
(પણ) લેકમાં રોગરહિત (અલિપ્ત) વિચરે છે (૪૪૦૦) અને જેઓ વિધથી મુક્ત, મૂઢતા વિનાના (વિષમતામાં પણ) અખંડ મુખકાન્તિવાળા અને અખંડ ગુણસમૂહવાળા છે, તેઓ વિરતૃત યશસમૂહવાળા જયવંતા છે. (૮૪૦૧) શિષ્યોની હિતશિક્ષાને પ્રારંભ કર્યો છે, તે પણ આ વર્ણન કરાતા વિષયને પ્રાન ચિત્તવાળા હે સૂરિ ! તમે પણ ક્ષણ વાર સાંભળો. (૪૪૦૨)
સાધ્વી અને સ્ત્રીસંગથી દોષો-હે અપ્રમત્ત મુનિઓ! તમે અગ્નિ અને ઝેર સરખા સાધ્વીઓના પરિચયને તજો, કારણ કે-સાથીઓને અનુસરત (પરિચયવાળે) સાધુ શીધ્ર લોકાપવાદને પામે છે. (૪૪૦૩) વૃદ્ધ, પસ્વી, અત્યંત બહુશ્રત અને પ્રામાણિક (સાધુ) ને પણ સાધ્વીના સંસર્ગથી અપવાદ ( નિદા) રૂપી દઢ વજા પડે છે (પ્રહાર થાય છે. તે પછી તરુણ, અબહુશ્રત, ઉગ્ર ૫ વિનાને અને શબ્દાદિ વિષયમાં આસક્ત (સાધુ) લેકમાં (જણજ પણું=) નિંદાને કેમ ન પામે? (૪૪૦૪-૫) જે સાધુ સર્વ વિષયથી પણ વિમુક્ત અને સર્વ વિષ માં આત્મવશ (સ્વાધીન) હોય. તે પણ સાધ્વીઓને અનુસરતા અનાત્મવશ (ભાનભૂલે ) બને છે. (૪૪૦૬) સાધુને બંધનમાં સાધ્વીને જેવી લાકમાં બીજી ઉપમા નથી, (અર્થાત્ સાધ્વી ઉત્કૃષ્ટ બંધનરૂપ છે) કારણ કે–અવસર મળતાં જ તેઓ ભાવમાર્ગથી (રત્નત્રયીથી) પાડનારી છે. (૪૪૦૭) જે કે રયં દઢ ચિત્તવાળે હેય, તે પણ અગ્નિની રસમીપે જેમ ઘી ગળે તેમ સંપર્કથી પરિચિત થયેલી સાધ્વીમાં (તેનું) મન રાગી બને છે. (૪૪૦૮) એ રીતે ઈન્દ્રિયદમન (ગુણ) રૂપ કાષ્ટને બાળવામાં અગ્નિતુલ્ય શેષ પ્રીવર્ગની સાથે પણ સંસર્ગને પ્રયત્ન પૂર્વક દૂરથી જ વો ? (૪૪૦૯) વિષયાંધ સ્ત્રીકુળને, પિતાના વંશને, પતિને, પુત્રને, માતાને અને પિતાને પણ અવગણીને તેને દુઃખ સમુદ્રમાં ફેકે છે. (૪૪૧૦) સ્ત્રીરૂપી નિસરણી દ્વારા નીચ. પુરુષ પણ ગુણના સમૂહરૂપી ફળેથી શોભતી શાખાવાળા, માનથી ઉન્નત (અભિમાની) એવા પુરુષરૂપી વૃક્ષના મસ્તકે ચઢે છે. (અર્થાત્ માની એવા ગુણવંત પુરુષને પણ સ્ત્રીસંપર્કથી નીચ પણ પરાભવ કરે છે.) (૪૪૧૧) જેમ અંકુશ વડે બળવાન પણ હાથીઓને નીચે બેસાડી શકાય છે, તેમ દુષ્ટ સ્ત્રીઓ (સંસર્ગથી) માનથી ઉંચા (અભિમાની) પણ પુરુષને અધમુખ (હલકા-તુચ્છ) કરી શકે છે. (૪૪૧૨) લેકમાં પુરુષને સ્ત્રીઓના કારણે ઘણાં પ્રકારના ભયાનક યુદ્ધો (થયેલાં) મહાભારત, રામાયણ વગેરે ગ્રંથમાં સંભળાય છે, (૪૪૧૩) નીચા માર્ગે ચાલનારી, ઘણા જળવાળી (ઉપિસ્થ=) કુપિત અને (મંથર) વક્રગતિવાળી એવી નદીઓ જેમ પર્વતને પણ ભેદે છે, તેમ નીચ આચારવાળી, ઊંચા સ્તનવાળી, (કામથી) વ્યાકુળ અને મંદગતિવાળી સ્ત્રીઓ (ગયા= ) મોટાપુરુષને પણ ભેદે (નીચા પાડે) છે. (૪૪૧૪) સારી રીતે વશ કરેલી, અતિ દૂધને પાયેલી–પોપેલી અને અતિ દેઢ પ્રેમવાળી એવી પણ સાપ જેવી અતિ વશ કરેલી, વહાલી અને અતિ દઢ પ્રેમવાળી પણ સ્ત્રીઓમાં કોણ વિશ્વાસ કરે ?
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સવગરંગશાળા પ્રથમ ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર બીજું (૪૪૧૫) કારણ કે-પૂર્ણ વિશ્વાસુ, ઉપકારમાં તત્પર અને દઢ સ્નેહવાળા, એવા પણ પતિને લેશ અપ્રિય (ઈચ્છા વિરુદ્ધ) કરતાં જ હતાશ (નિભંગી) સ્ત્રીઓ તૃત મરણને પમાડે છે. (૪૪૧૬) પંડિતે પણ સ્ત્રીઓના દોષના પારને પામતા નથી, કારણ કે જગતમાં મેટા દોષની (સીમાડ્ય) અંતિમ હદ તેઓ જ હોય છે. (૪૪૧૭) રમણીયરૂપવાળી, સુકુમાર અંગ (પુ) વાળી, દોરાથી ગૂંથેલી નવમાલતીની માળાની જેમ રમણીય દેખાવવાળી, સુંવાળા અંગવાળી અને ગુણથી વશ કરેલી સ્ત્રીઓ પુરુષોના મનનું હરણ કરે છે, (૪૪૧૮) કિન્તુ માત્ર દેખાવની સુંદરતાથી મેડ પ્રગટાવનારી તે સ્ત્રીઓનું આલિંગન વજની માળાની જેમ તૂર્ત વિનાશ કરે છે. (૪૪૧૯) નિષ્કપટ પ્રેમથી વશ મનવાળા પણ રાજાને (પતિને) સુકુમારિકાએ પાંગળા જારને કારણે ગંગા નામની નદીમાં નાંખે. (૪૪૨૦) તે આ પ્રમાણે - સ્ત્રીની દુષ્ટતાના વિષયમાં મુકુમારિકાને પ્રબંધ-વસંતપુર નગરમા જગપ્રસિદ્ધ જિતશત્રુ રાજા હતો તેને અપ્રતિમ રૂપવાળી સુકુમારિકા નામની સ્ત્રી હતી. (૪૪ર૧) અત્યંત રાગથી હરાયેલા ચિત્તવાળે તે રાજ્યકાર્યને તજીને તેની સાથે સતત કીડા કરતો કાળને પસાર કરતો હતે (૪૪૨૨) (ત્યારે) રાજ્યનો વિનાશ થતે જોઈને મંત્રીઓએ સહસા તે સ્ત્રી સહિત તેને કાઢી મૂકે અને તેના પુત્રને રાજ્યાભિષેક કર્યો. (૪૪ર૩) પછી માર્ગે જતે જિતશત્રુ જ્યારે એક અટવીમાં જઈ ચઢ, ત્યારે તૃષાથી પીડાતી રાણીએ પાણી પીવાની માંગણી કરી. (૪૪૨૪) ત્યારે (રાણી) ભય ન પામે એમ વિચારીને, તેની આંખ બંધ કરીને અને રાજાએ ઔષધિના પ્રયોગથી પિતે મરે નહિ તે રીતે (પિતાની) ભુજાનું રુધિર તેને પાયું. (૨૫) પુનઃ પણ ભૂખથી પીડાતી રાણીને રાજાએ (પિતાની) સાથળ કાપીને માંસ ખવરાવ્યું અને સંરહિણી ઔષધિથી તૂર્ત સાથળને પુનઃ નવી (સ્વસ્થ) કરી. (૪૪ર૬) પછી તેઓ દરના નગરમાં જ્યારે પહોંચ્યા, ત્યારે સર્વ કળાઓમાં કુશળ રાજાએ તેણીને આભરણેથી (વેચીને તે ધનથી) વ્યાપાર કરવા માંડયે (૪૪ર૭) અને નિર્વિકારી જાને બીજા પાંગળા પુરુષને (રક્ષણ માટે) તેની પાસે રાખે. (ગરિત્ર) પછી તેણે ગીતથી અને ચતુરાઈની કથાઓ વગેરેથી રાણને વશ કરી. (૮૪૨૮) (તેથી) રાણ તેની સાથે એકચિત્તવાળી અને પતિ ઉપર ઠેલવાળી બની. અન્ય અવસરે તે પાંગળાની સાથે કીડા કરતી તેણુએ ઉદ્યાનમાં રહેલા અતિ વિશ્વાસુ જિતશત્રુને અતિ-બહ મદિરા પાઈને ગંગા નદીમાં ફેંકી દીધે, (૪૪૨૯-૩૦)
સ્ત્રીઓનાં દૂષણે-એમ પિતાનાં માંસ અને રૂધિરને આપીને પણ પિધેલા શરીરવાળી હતાશ (નિભંગી) સ્ત્રીએ ઉપકારને વિસરીને (પુરુષને) મારી નાંખે છે. (૪૪૩૧) જે સ્ત્રીઓ વર્ષાકાળની નદી જેવી નિત્યમેવ કલુષિત હૃદયવાળી, ચેરની જેમ ધન લેવાની એક બુદ્ધિવાળી, પિતાના કાર્યનું ગૌરવ માનનારી, વાઘણના જેવી ભયંકર રૂપવાળી, સંધ્યાની જેમ ચપળ (અસ્થિર) રાગવાળી અને હાથીઓની શ્રેણીઓની જેમ નિત્ય મદથી
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થુલભદ્રજીના પ્રબંધ
૨૪૭
(વિકારથી) વ્યાકુળ (હેાય છે), તે સ્ત્રીએ કપટી હાસ્યથી અને વાતેાથી, કપટ રુદનથી અને મિથ્યા સેાગનથી, અતિ વિચક્ષણ પુરુષના ચિત્તને વિવશ કરે છે. (૪૪૩૨ થી ૩૪) નિ ચ સ્ત્રી પુરુષને વચનથી વશ કરે છે અને હૃદયથી હણે છે, કારણ કે–તેની વાણી અમૃતમય અને હૃદય વિષમય જેવુ હેાય છે. (૮૪૩૫) શ્રી શાકની નદી, પાપની ગુફા, કપટનું ઘર, કલેશને કરનારી, વૈરરૂપી અગ્નિને પ્રગટ કરવામાં અરણી કાષ્ટ જેવી, દુઃખેાની ખાણુ અને સુખની શત્રુ હૈાય છે. (૪૪૩૬) એ કારણે જ મહાપુરુષો ‘રખે મન વિકારી અને’–એવા ભયથી માતા, વ્હેન કે પુત્રી સાથે એકાન્તમાં વાત કરતા નથી, (૪૪૩૭) સમ્યક્ (પરિક =) દૃઢ અભ્યાસને કર્યાં વિના (સ=) મ્લેચ્છ (પાપી) એવા કામદેવના (સરે હે=) માણસમૂહતુલ્ય સ્ત્રીએની દૃષ્ટિના કટાક્ષેાને જીતવા કેણુ સમર્થ છે? (૪૪૩૮) પાણીથી ભરપૂર વાદળાની શ્રેણી જેમ ગાનસ જાતિના સાપના ઝેરને (શરીરમાં) ફેલાવે, તેમ 'ચા સ્તનવાળી સ્ત્રીએ પુરુષમાં મેહરૂપી ઝેરને વિસ્તારે છે. (૪૪૩૯) તથા દૃષ્ટિવિષ સર્પ જેવી સ્ત્રીઓની દૃષ્ટિના ત્યાગ કરે!! (સામે ન જુએ !) કારણ કે–તે નજર પડવાથી પ્રાયઃ ચારિત્રરૂપી પ્રાણેા હણાય છે. (૪૪૪૦) જેમ અગ્નિથી ઘી ગળે, તેમ સ્ત્રીસ'સ'થી અલ્પસત્ત્વવાળા મુનિનું પણ મન મીણની જેમ તૂર્ત જ વિલય પામે છે. (૪૪૪૧) એ · કે સ`સના ત્યાગી અને તપથી દુખ`ળ શરીરવાળા હાય, તથાપિ કેશા વેશ્યાના ઘરમાં રહેલા (સિ’હુગુફાવાસી) મુનિની જેમ સ્ત્રીસ'સર્ગ'થી મુનિ (ચારિત્રથી) પડે છે. (૪૪૪૨) તે આ પ્રમાણે—
ગુરુએ સ્થૂલભદ્રજીની ઉપગૃહણા કરવાથી ઉત્પન્ન થયેલા મત્સરના વેગવાળા, વર્ષાકાળમાં ઉપકૈાશાના ઘરમાં રહેનારા, દુષ્કર તપશક્તિથી સિંહને (પણ) શાન્ત કરનારા, શ્રી સંભૂતિવિજયસૂરિના શિષ્યને, (તેના) શીયળનુ રક્ષણ કરવા માટે ઉપકેાશા નામની ઉત્તમ વેશ્યાએ વિકારી હાસ્ય, વિકારી વચના, વિકારી ચાલ અને અદ્ધ આંખથી જોવું ( વક્ર કટાક્ષો) વગેરેથી લીલા માત્રમાં એવે (વિકારી) કર્યાં, કે જેથી તૃત તે પેાતાને વશવતી થયા. પછી (તેને) અપૂર્વ (પૂર્વ` નહિ આવેલા) સાધુને લાખ સેાનૈયાના મૂલ્યવાળી રત્નકમળનું દાન આપતા (નેપાળ દેશના) રાજા પાસે રત્નકબળ લેવા મેકલ્યા. (૪૪૪૩ થી ૪૬) એમ તત્ત્વથી વિચારતાં, સ'યમરૂપી પ્રાણુનુ હરણ કરવામાં એકબદ્ધ લક્ષ્યવાળી અને દુઃખને દેનારી સ્ત્રીમાં, તેમજ પ્રાણ લેવાના લક્ષ્યવાળા દુઃખ દેનારા શત્રુમાં કેઇ અ’તર નથી. (૪૪૪૭) તથા મુનિએ શૃંગારરૂપી તરંગાવાળી, વિલાસરૂપી વેલા(ભરતી)વાળી, યૌવનરૂપી જળવાળી અને હાસ્યરૂપી ફેણવાળી, એવી સ્ત્રીરૂપી નદીમાં તણાતા નથી. (૪૪૪૮) કિન્તુ ધીર પુરુષા વિષયરૂપી જળવાળા, મેાહરૂપી કાદવવાળા, (વિલાસ બિખ્ખાય=) એના નેત્રવિકાર તથા વિકારી અંગચેષ્ટા વગેરે જળચરેથી વ્યાપ્ત કામના મરૂપી મગરમચ્છવાળા અને યૌવનરૂપી મહાસમુદ્રના પાર પામ્યા છે. (૪૪૪૯) જે સ્રીએ પુરુષને બંધન માટે પાશ જેવી અથવા (પાડાં ન॰) ઠગવા માટે પાસા જેવી
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
શ્રી સવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર બીજી
છેદવા માટે તલવાર જેવી, દુઃખી કરવા માટે શલ્ય જેવી, મૂઢતા કરવા માટે ઈન્દ્રજાળ જેવી, હૃદયને ચીરવા માટે કરવત જેવી, ભેદવા માટે શૂળી જેવી, ખૂંપવા માટે કીચ્ચડ જેવી અને મરવા માટે મરણ જેવી છે. (૪૪૫૦-૫૧) અથવા શ્લેષ્મમાં ચાંટેલી તુચ્છ માખીને (તેમાંથી) છૂટવું જેમ દુષ્કર છે, તેમ તુચ્છ માત્ર પુરુષનામધારીએ સ્ત્રીના સંસર્ગથી આત્માને છેડાવવેા (પાયાન્તર -મે=) નિશ્ચે દુષ્કર છે. (૪૪૫૨) જે સ્ત્રીવગÖમાં સર્વાંત્ર વિશ્વાસ કરતા નથી અને સદા અપ્રમત્ત છે, તે બ્રહ્મચય ના પાર પામે છે. તેનાથી વિપરીત (પ્રકૃતિવાળા) પાર પામી શકતા નથી. (૪૪૫૩) સ્ત્રીઓમાં જે દેષ હોય છે, તે નીચ પુરુષામાં પણ હાય છે, અથવા (અધિક) ખળ-શક્તિવાળા પુરુષામાં સ્ત્રીએથી અધિક તર દેાષા હોય છે. (૪૪૫૪) તેથી શિયળનુ રક્ષણ કરનારા પુરુષાને જેમ સ્ત્રીએ નિંદાનું પાત્ર છે, તેમ શીયળનું રક્ષણ કરનારી સ્ત્રીએને પુરુષા પણ નિંદાપાત્ર છે. (૪૪૫૫) વળી આ પૃથ્વીતળમાં ગુણથી શૈાલતી, અતિ વિસ્તૃત યશવાળી, તથા તીથ 'કર, ચક્રવતી ખળદેવ, ગણધર વગેરે સત્પુરુષાને જન્મ દેનારી, (વત્તવાહિન્દુાલોક) દેવાની સહાય પામેલી, શીલવતી, મનુષ્યલેાકની દેવીઓ જેવી ચરમશરીરી અને પૂજ્ય એવી સ્ત્રીએ પણ થયેલી સંભળાય છે, કે જે (અપાવાએ=) પુણ્યવતીએ (આહેણુ=) પાણીનાં પ્રવાહમાં તણાઇ નથી, ખળતા ધેાર અગ્નિથી જે મળી નથી અને સિંહ તથા હિંસક પ્રાણીએએ પણ જેઓને છેડી દીધી છે. (ઉપદ્રવ કરી શકયા નથી.) (૪૪૫૬ થી ૫૮) તેથી સર્વથા એમ કહેવું ચેાગ્ય નથી કે-એકાન્તે સ્ત્રીએ જ શીયળરહિત હોય છે, (૪૪૫૯) કિન્તુ આ સંસારમાં મેહને વશ પડેલા સર્વે પણ જીવા દુઃશીલ છે. એટલેા ભેદ છે કે-તે (મેાડુ) પ્રાયઃ સ્ત્રીઓને ઉત્કટ હાય છે. તે કારણે પ્રરૂપણાની અપેક્ષાએ આ રીતે સ્ત્રીએથી થનારા દોષોને વર્ણવાય છે અને તેનુ ચિંતન કરતા પુરુષ વિષયેામાં વિરાગી અને છે. (૪૪૬૦-૬૧) તેઓ પુણ્યશાળી છે, કે જે સ્ત્રીએના હૃદયમાં વસે છે અને તે તે। દેવેને પણ વંદનીય છે, કે જેઓના હૃદયમાં સ્ત્રીએ વસતી નથી. (૪૪૬૨) એમ વિચારીને ભાવથી આત્માના હિતને ઇચ્છતા જીવે એ આ વિષયમાં અત્યંત અપ્રમત્ત રહેવુ જોઇએ. (૪૪૬૩) ઇત્યાદિ ક્રમથી શિષ્યને હિતશિક્ષા આપીને, હવે તે આચાય શાસ્ત્રનીતિથી પ્રવતિ નીને પણ હિતશિક્ષા આપે છે. (૪૪૬૪)
પ્રવૃતિનીને અનુશાસ્તિ-જો કે તમે સ` વિષયમાં પણ કુશળ જ છે, તે પણ અમારા હિતશિક્ષા આપવાના અધિકાર છે, તેથી હે મહાયશવાળાં ! તમને હિતકર (કઇક) કહુ' છું. (૪૪૬૫) સમસ્ત ગુણેની સિદ્ધિ કરવામાં અતિ મેટી, એવી આ (પ્રવૃતિની) પદવીને તમે પામ્યાં છે., તેથી તેના દ્વારા ઉત્તરાત્તર (ગુણૢાની) વૃદ્ધિ માટે પ્રયત્ન કરજો ! (૪૪૬૬) અને સૂત્ર, અર્થ અને તદ્રુભયરૂપ જ્ઞાનમાં તથા જ્ઞાનેાક્ત (શાસ્ત્રોક્ત) કાર્યોમાં, શક્તિ ઉપરાન્ત પણ તમારે નિશ્ચે ઉદ્યમ કરવેા. (૪૪૬૭) પાપથી પણ કરેલી શુભ કાર્યમાંની પ્રવૃત્તિ પ્રાયઃ સુંદર ફળવાળી બને છે, તે સંવેગપૂર્વક કરેલી શુભ પ્રવૃત્તિનું (પૂછવું જ)
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવતિ નીને અનુશાસ્તિ
ર૪૯ શું? માટે સંવેગમાં પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. (૪૪૬૮) કારણ કે-દીર્ઘકાળ પણ તપેલે તપ, પાળેલું ચારિત્ર અને ભણેલું ઘણું પણ શ્રત, સંવેગના રસ વિના નિષ્ફળ છે, તેથી તેને ઉપદેશ (ક) છું. (૪૪૬૯) (પાઠાં તહા=) તથા આ સાધ્વીઓને સમ્યગૂ જ્ઞાનાદિ ગુણેમાં પ્રવર્તાવવાથી નિચે જેમ તમે સાચાં પ્રવતિની બને, તેમ પ્રયત્ન કરે. (૪૪૭૦) સૌભાગ્ય, નાટય, રૂપ વગેરે વિવિધ વિજ્ઞાનના રાગથી રંગાએલી લેકની દૃષ્ટિએ જેમ રંગમંડપમાં (નાચતી) નટી ઉપર સ્થિર થાય છે, તેમ હે ભદ્ર! સમ્યજ્ઞાન વગેરે બહુ પ્રકારના (તમારા) સદ્ધર્મરૂપી ગુણના અનુરાગથી રાગી બનેલી, વિવિધ દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલી, વિશાળ કુળમાં જન્મેલી અને પિતા-માતાને પણ તજીને (આવેલી) આ સાધ્વીઓ પણ, તમે પ્રાપ્ત કરેલા પ્રવતિની પદથી રમ્ય બનેલાં એવાં તમારો આશ્રય કરીને રહી છે. (૪૪૭૧ થી ૭૩) તેથી તેનટી જેમ નિચે (સંજસત્ર) વિનયવાળી, (મધુર-સ્નેહાળ) પિતાની દષ્ટિથી પ્રેક્ષકોને) જેતી અને કહેલા તે (સૌભાગ્યરૂપ વિજ્ઞાનાદિ ગુણેને પ્રગટ કરતી પ્રેક્ષકોની દષ્ટિએને પ્રસન્ન કરે છે, તેમ તમે પણ સ્નેહાળ-મીઠી દષ્ટિના પ્રસાદથી (જ્ઞાનાદિ) ધર્મગુણોના દાનથી નિત્ય આ આર્થીઓને સારી રીતે પ્રસન્ન કરજે. (૪૪૭૪-૭૫) જેમ પોતાના ગુણેથી જ પૂજ્ય, (સિવિયાસંs) ઉજજવળ વિકાસવાળી અને શુકલબીજના ચંદ્રની કળા જેવી પ્રકૃતિએ જ (હિમe) બરફ અને (મોતીના) હાર ઉજજવળ અન્યાન્ય કળાઓ આશ્રય કરે છે, તેમ તે તે પ્રકારના પિતાના ગુણેથી (બીજના ચંદ્રની જેમ) લોકમાં પૂજાપાત્ર બનેલાં અને પ્રકૃતિએ જ અતિ નિર્મળ ગુણવાળાં, એવાં તમારે આશ્રય કરીને આ સાધ્વીઓ પણ રહેલી છે (૪૪૭૬-૭૭) જેમ તે આગંતુક કળાઓથી તે (બીજની કળા)ની વૃદ્ધિ થાય છે અને જેમ તે (આવતી) કળાઓનો મૂળ આધાર તે બીજની કળા છે, અથવા તે (બીજની) કળા વિના તે શેષ) કળાઓની અલ્પ પણ સ્થિતિ (અસ્તિત્વ) ઘટે નહિ, તેમ (બીજની કળાતુલ્ય) તમારી વૃદ્ધિ આ સાધ્વીઓથી છે, એ સાધ્વીઓને (પણ) મૂળ આધાર તમે છે અને સજજનેને લાઘનીય એવી તેઓની પણ સ્થિતિ તમારા વિના ન ઘટે. (૪૪૭૮-૭૯) તથા જેમ તે (બીજની) ચંદ્રકળા શેષ કળાઓ રહિત ન જ શોભે અને તે કળાઓ પણ તે મૂળ કળા વિના ન શોભે, તેમ તમે પણ અહીં આ સાધ્વીઓ વિના શોભશે નહિ અને તેઓ પણ તમારા વિના શોભશે નહિ. (૪૪૮૦-૮૧) તે માટે મોક્ષના સાધક એવા ગોની (સંયમવ્યાપારની) સાધના કરવા દ્વારા આ સાધ્વીઓને તમેએ વારંવાર, સમ્યક સહાયક થવું. (૪૪૮૨) પ્રયત્નપૂર્વક આ સાધ્વીઓના (સ્વેચ્છાચારને અટકાવવા) તમે વજાની સાંકળ જેવાં, તેમના શિયળ વગેરે ગુણેની રક્ષા માટે) પેટી જેવાં, તેમના (ગુણરૂપી પુષ્પોના વિકાસ માટે) અતિ ગાઢ વાડી જેવાં અને (અન્ય પુરુષાદિને પ્રવેશ વસતિમાં ન થાય તે માટે) કિલ્લા જેવાં બનજે. (૪૪૮૩) વળી જેમ સમુદ્રની ભરતી કેવળ અતિ મનોહર પ્રવાલની વેલડીને, મેતીની છીપને તથા રત્નના સમૂહને જ ધારણ કરતી નથી, કિન્ત જળમાં ઉપજવારૂપે સમાન
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર બીજું હેવાથી અસુંદર એવી પણ જળની સિપ્પીક) સેવાળને (ભેલીeનાવડીઓને અને કપર્દિકા (કેડીએ) વગેરેને પણ ધારણ કરે છે તેમ તમે પણ (કેવળ) રાજા (મંત્રીસામન્ત–ધનાઢય) વગેરે ઈશ્વરની અને નગરશેઠ વગેરેની પુત્રીઓને, ઘણું સ્વજનેવાળીને, ઘણું ભણેલી વિદુષીઓને અને પિતાને વર્ગ (પક્ષ)ને આશ્રય કરનારી–સંબંધી વગેરેને ધારણ (પાલન) કરશો નહિ, કિન્તુ તે સિવાયની સામાન્ય સાધ્વીઓને પણ પાળ; કારણ કે-સંયમના ભારને ઉપાડવારૂપ ગુણથી સઘળીય તુલ્ય છે. (૪૪૮૪ થી ૮૭) વળી સમુદ્રની વેલ (ભરતી) તો તેઓને (રત્ન વગેરેને) ધારણ કરીને કઈ વાર ફેકી પણ દે છે, પણ તમે આ ધન્યવતીઓને સદાય સંભાળજો (છોડશો નહિ). (૪૪૮૮) વળી દરિદ્ર, દીન, અનસર (અભણ), (ઈન્દ્રિયથી) વિકળ, ન્યૂન હૃદય (પ્રીતિ)વાળી (અથવા ઓછી સમજવાળી), બંધનરહિત, તથા લબ્ધિ (પુણ્ય વગેરે શક્તિ) રહિત, પ્રકૃતિએ જ અનાદેય વચનવાળી, વિજ્ઞાનવર્જિત, (અમુહ= ) મુખ વિનાની (બેલી ન શકે તેવી અચતુર અથવા અમુખ્ય), સહાય વિનાની (અથવા સહાય ન કરી શકે તેવી), વૃદ્ધાવસ્થાવાળી, વિશિષ્ટ બુદ્ધિ વિનાની (અજ્ઞ), ભાંગેલા કે વિકળ અંગવાળી, વિષમ અવસ્થાને પામેલી અને (ખંઢ-ખરડ= ) અભિમાનથી અપમાન કરનારી (દેષ દેનારી હલકટ), એવી છતાં સંયમગુણમાં એકરસવાળી (તે સર્વ) સાધ્વીઓનાં, તમે (વિજ્યાદિ કરાવવામાં) ગુરુણ જેવા, (માંદગી વગેરે પ્રસંગે) તેઓની અંગપરિચારિકા (ચાકરડી) જેવાં, (શરીરરક્ષામાં) ધાવમાતા જેવાં, અથવા (મુંઝવણ પ્રસંગે) પ્રિય સખી જેવાં, બહેન જેવાં કે માતા જેવાં, અથવા માતા, પિતા અને ભાઈ જેવાં બનજો. (૪૪૮૯થી ૨) વધારે કહેવાથી શું ? જેમ અત્યંત ફળવાળા મોટા વૃક્ષની ડાળી સર્વ પક્ષીઓ માટે સાધારણ હોય છે, તેમ (ગુણીને) ઉચિત ગણોરૂપી ફળવાળા તમે પણ સર્વ સાધ્વીરૂપ પક્ષીઓને માટે અત્યંત સાધારણ (નિષ્પક્ષ) બનજો. (૪૪૩) - સાધ્વીઓને અનુશાસ્તિ એમ પ્રવતિનીને હિતશિક્ષા આપીને પછી સર્વ સાધ્વીઓને હિતશિક્ષા આપે. જેમ કે-આ (નવા આચાર્ય) તમારા ગુરુ, બંધુ, પિતા અથવા માતાતુલ્ય છે, (૪૪૯૪) હે મહા યશવાળીઓ ! આ મહા મુનિઓ પણ એક માતાથી જન્મેલા મોટા ભાઈ જેવા (તમારા પ્રત્યે) સદાય અત્યંત વાત્સલ્યમાં તત્પર છે. (૪૯૫) તેથી આ ગુરુને તથા મુનિઓને પણ મન, વચન તથા કાયાથી પ્રતિકૂળ વર્તવું નહિ, કિન્તુ અતિ બહુમાન કરવું. (૪૪૬) એમ પ્રવતિનીને પણ નિચે તેમની આજ્ઞાને અખંડ પાળીને જ સમ્યક અનુકૂળ બનાવવાં, પરંતુ લેશ પણ કપાયમાન કરવાં નહિ. (
૪૭) કોઈ કારણે જ્યારે તેઓ કોપાયમાન થાય, ત્યારે પણ મૃગાવતીએ જેમ પિતાની ગરુણને ખમાવ્યા હતાં, તેમ તમારે સ્વદેષની કબૂલાત પૂર્વક પ્રત્યેક પ્રસંગે તેમને ખમાવવાં. (૪૪૯૮) કારણ કે-હે સાધ્વીઓ ! મેલનગરમાં જવા માટે તમારાં આ ઉત્તમ સાર્થવાહિણી છે અને (તમાર) પ્રમાદરૂપી શત્રુના સૈન્યને પરાભવ કરવામાં સમર્થ
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધીને અનુશાસ્તિ તથા વૈયાવચને મહિમા (અથવા (પહુય =) પ્રભૂત-મોટી) પ્રતિસેનાતુલ્ય છે. (૪જલ્લ) વળી હિતશિક્ષારૂપી અખંડ દૂધની ધારા આપનારી ગાયતુલ્ય છે, તેમજ અજ્ઞાનથી અંધ પ્રાણિઓની અંજનશલાકા છે. તેથી ભમરીઓને માલતીના પુષ્પની કળીની જેમ, રાજહંસીઓને કમલીનીની જેમ અને પક્ષિઓને વનરાજીની જેમ તમારે આ પ્રવર્તિનીને (ગુણરૂપી પરાગ માટે, શેભા માટે અને આશ્રય માટે) સેવવાયેગ્ય છે. (૪૫૦૦-૪૫૦૧) તથા કેલી (રમત), કલેશ, વિકથા અને પ્રમાદરૂપી શત્રુના (મેહના) અન્યને પરાભવ કરીને નિત્ય પરલોકના કાર્યમાં ઉદ્યમી, એવી તમારે જન્મને પૂર્ણ કરે (જીવનને સફળ કરવું.) (૪૫૦૨) અને નાનાં-મોટાં ભાઈ-બહેનની જેમ સંયમયેગોની સાધનામાં પરસ્પર સમ્યફ સહાયક થવું. (૪૫૦૩) તથા મંદ ચાલે ચાલવું, પ્રગટ હસવું નહિ અને મંદ બલવું, અથવા તમેએ સઘળીય પ્રવૃત્તિ (ગુપ્ત-મંદ) અનુદ્ધત રીતે કરવી. (૪૫૦૪) ઉપાશ્રયની બહાર એકલીએ પગ પણ ન મૂકો અને શ્રી જિનમંદિર કે સાધુની વસતિમાં પણ વૃદ્ધસાધ્વી એની સાથે જવું. (૪પ૦૫)
એમ આચાર્ય એક એક વર્ગ ( ભિન્ન ભિન્ન ) હિતશિક્ષા આપીને તેઓની જ સમક્ષ સર્વેને સાધારણ હિતશિક્ષા આપે કે (૪પ૦૬) આજ્ઞાપાલનમાં (૧) રક્ત હેવાથી તમેએ બાળ-વૃદ્ધોથી યુક્ત ગ૭માં ભક્તિ અને શક્તિપૂર્વક (પરસ્પર) વૈયાવચ્ચમાં સદા ઉદ્યત રહેવું. (૪૫૦૭) કારણ કે સ્વાધ્યાય, તપ વગેરે સર્વમાં તેને મુખ્ય કહેલી છે. સર્વ ગુણો પ્રતિપાતી છે, જ્યારે વૈયાવચ્ચ અપ્રતિપાતી છે. (૪૫૦૮) ભરત, બાહુબલી અને દશારકુળની વૃદ્ધિ કરનાર વસુદેવ, (એ મહાત્માઓ) વૈયાવચ્ચમાં ઉદાહરણ છે. તેથી સાધુઓને (સર્વ પ્રકારની સેવાથી સંતુષ્ટ કરવા (૪૫૦૯) તે દષ્ટાન્ત આ પ્રમાણે
વૈયાવચ્ચને મહિમા-યુદ્ધ કરવામાં તત્પર એવા (પણ) શત્રુઓને પરાભવ કરનાર જે પ્રચંડ રાજાઓ, તેઓના સમૂહને પરાભવ કરીને છ ખંડ પૃથ્વીમંડલને જીતવામાં સમર્થ પ્રતાપવાળું, અતિ રૂપવતી શ્રેષ્ઠ ચેસઠ હજાર પત્નીઓથી અત્યંત મનહર, ઘણું હાથી, ઘોડાઓ, પદાતી (તથા રથેથી) યુક્ત, નવનિધિવાળું, લેશ માત્ર ખૂલતા નેત્રને જોતાં જ (આંખ ઊંચી કરવા માત્રથી) નમી પડતા સામંતવાળું, પિતાના સ્વાર્થની અપેક્ષા વિના જ સહાય કરતા યવાળું, એવું જે ચક્રવતી પણું ભારતમાં પૂવે ભરતચક્રીએ મેળવ્યું, તે પૂર્વ જન્મમાં કરેલી સાધુઓની વૈયાવચ્ચનું ફળ કહ્યું છે. (૪૫૧૦ થી ૧૩) વળી પ્રબળ ભુજાના બળે પૃથ્વીના ભારને વહન કરનારા છતાં, ઘણાં યુદ્ધોમાં શરદના ચંદ્ર જેવાં નિર્મળ યશન મેળવનારા છતાં અને શત્રુઓનાં મસ્તકોને છેદવામાં નિર્દય પરાક્રમવાળા એવા ચક્રને હાથમાં ધારણ કરનારા (ચક્રી) છતાં ભરતને, પ્રચંડ ભુજાબળના નિધાન એવા બાહુબલીએ “શું આ બાહુબલી ચકી છે?” એવા સંશયરૂપી હિચકાં ઉપર ચઢાવ્યો (સંશયવાળો કર્યો, અને જે દષ્ટિયુદ્ધ વગેરે
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
રંપર
શ્રી સવગરંગશાળા પ્રસ્થને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર બીજુ યુદ્ધોથી દેવેની સમક્ષ લીલા માત્રમાં હરાવ્યો, તે પણ ઉત્તરોત્તર શ્રેષ્ઠ ફળ આપવામાં કલ્પવૃક્ષ જે ઉત્તમ સાધુઓને ચગ્ય (કરેલી) વૈયાવચ્ચને સર્વ મહિમા કહ્યો છે. (૪૫૧૪ થી ૧૭) જે પોતાના રૂપની સુંદરતાથી, જગપ્રસિદ્ધ એવા કામદેવના અહ. કારને જીતનારા, દશાકુળરૂપી કુમુદને વિકસાવવામાં) કૌમુદીના ચંદ્ર જેવા અને જ્યાં-ત્યાં પરિભ્રમણ કરતા એવા પણ વસુદેવને તે કાળે, ઉંચા સ્તનભાગથી (છાતીથી) શોભતી, નવયૌવનથી મનહર, પુનમની રાત્રિના ચંદ્ર જેવા મુખવાળી, કામથી પીડિત (ભરેલાં) અંગવાળી, અત્યંત નેહવાળી અને મૃગસમાન નેત્રવાળી, એવી વિદ્યાધરની પુત્રીઓ, હું પહેલી-હું પહેલી, એમ બોલતી પરણી, તે પણ સઘળું ફળ ચિંતામણને જીતનારી એવી તપસ્વી, નવદીક્ષિત, બાળ, ગ્લાન વગેરે મુનિઓની વૈયાવચ્ચનું છે. (૪૫૧૮ થી ૨૧)
એમ હે મહાનુભાવો! જે સમર્થ છતાં અચિંત્ય મહિમાવાળી વૈયાવચ્ચને ન કરે, તેને શુભને (સુખને) શત્રુ જાણો. (૪પરર) તેણે તીર્થકરની આજ્ઞા પ્રત્યે ક્રોધ, શ્રતધર્મની વિરાધના તથા અનાચાર કર્યો, તથા આત્માને, પરને અને પ્રવચનને દૂર ફેંક્યા (અહિત કર્યુ) છે. (૪૫૨૩) વળી અછતા ગુણેને (પ્રગટાવવા) માટે અને વિદ્યમાન ગુણોની વૃદ્ધિ કરવા માટે સદાય સજજનની જ સાથે સંગ કરે ! (૪૫૨૪) વિદ્યમાન ગુણેને નાશ થવાના ભયથી, અપ્રાપ્ત ગણે અતિ દૂર (અપ્રાપ્ય) થવાના ભયથી અને દોષની પ્રાપ્તિ થવાના ભયથી દુર્જનની સંગતિને ત્યાગ કરે ! (૪૫૨૫) જે નો ઘડો સુગંધીવાળા કે દુર્ગધીવાળા પદાર્થથી ભાવિત (તે તે ગંધવાળા) બને છે, તે (ભાવુક) મનુષ્ય પ્રત્યેની સંગતિથી તેના ગુણ-દેષથી ભાવિત કેમ ન બને? (૪પર૬) જેમ અગ્નિના સંગથી પાણી પિતાની શીતલતાને ગુમાવે છે, તેમ પ્રાયઃ દુર્જનના સંગથી સજજન પણ પિતાના ગુણને ગુમાવે છે. (૪૫ર૭) ચંડાલના ઘરે દૂધને પિતા બ્રાહ્મણની જેમ દુર્જનની સબત કરતો સજજન પણ લેકમાં દોષની શંકાનું પાત્ર બને છે. (૪૫૨૮) દુર્જન લેકેની સંગતિથી વાસિત થયેલ વૈરાગી પણ પ્રાયઃ સજજનોના સંપ
માં પ્રસન્ન થતું નથી, પણ દુર્જન લોકમાં (રહેવાથી) પ્રસન્ન થાય છે. (૪પર૯) જેમ ગંધરહિત પણ પુષ્પને દેવની શેષ માનીને લેકે મસ્તકે ચઢાવે છે, તેમ સજજનો સાથે રહેનારા દુર્જન પણ મનુષ્યો (લેકમાં) પૂજાય છે. (૪૫૩૦) તેવી રીતે જે જે ચારિત્રગુણેનો નાશ કરે, તે તે અન્ય વસ્તુને પણ ત્યાગ કરે, કે જેથી તમે દઢસંયમી બને. (૪૫૩૧) પાસત્યાદિની સાથેના પરિચયને પણ નિત્ય પ્રયત્નપૂર્વક તજો ! (કારણ કે-) સંસર્ગ વશ પુરુષ તૂર્ત તેના જેવો બને છે. (૪૫૩૨)
'તે આ પ્રમાણે-સંવિગ્નને પણ પાસત્યાદિની સંગતિથી (તેના પ્રત્યે) પ્રીતિ, પ્રીતિથી વિશ્વાસ, વિશ્વાસ થતાં રાગ (રતિ) અને રાગથી તન્મયતા (તુલ્યતા) થાય, તેના જેવા થવાથી લજજાને નાશ થાય અને તેથી નિશંકપણે અશુભ વિષયમાં પ્રવૃત્તિ થાય. એમ ધર્મમાં પ્રીતિવાળે પણ (કુસંસર્ગથી) શીવ્ર સંયમથી પરિભ્રષ્ટ થાય ! (૪૫૩૩-૩૪)
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધ્વીઓને અનુશાસ્તિ તથા વૈયાવચને મહિમા
૨પવું વળી સંવિજ્ઞોની સાથે રહેલે, ધર્મમાં પ્રીતિ વિનાના પણ તથા કાયર પણ પુરૂષ ભાવનાથી ભયથી, માનથી કે લજજાથી પણ ચરણ-કરણમાં (મૂલ-ઉત્તરગુણોમાં) ઉદ્યમ કરે અને જેમ અતિ સુંગધી કર કસ્તુરી સાથે મળવાથી વિશેષ સુંગધી બને તેમ સંવિફા સંવિજ્ઞની સંગતિથી નિયમ સવિશેષ ગુણવાળો બને. (૪૫૩૫-૩૬) લાખ પાસસ્થાએથી પણ એક સુશીલ શ્રેષ્ઠ છે કારણ કે-તેને આશ્રય કરનારાઓનાં જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર વૃદ્ધિને પામે છે. (૪૫૩૭) અહીં (સંયમમાં) કુશલે કરેલી પૂજા કરતાં સંયતે કરેલું અપમાન પણ શ્રેષ્ઠ છે. કારણ કે-પહેલાથી (કુશીલથી) શીલને નાશ થાય છે અને ઈતરથી (સંયતથી) શીલને નાશ થતો નથી. (૪૫૩૮) જેમ મેઘના વાદળથી વ્યતરનું (તે જાતિના સર્પનું) શમેલું વિષ કુપિત થાય, તેમ કુશળ પુરૂષોએ ઉપશમાવેલું પણ મુનિઓનું પ્રમાદરૂપી વિષ કુશીલ સંસર્ગરૂપી મેઘના વાદળથી પુનઃ પણ કુપિત થાય છે. (૪પ૩૯) તે કારણે ધર્મમાં પ્રીતિ અને દઢતાવાળા એવા પાપભીરુઓની સાથે સંગતી કરો, કારણ કે–તેના પ્રભાવે ધર્મમાં મંદી આદરવાળો પણ ઉદ્યમી બને છે. કહ્યું છે કે-નવો ધર્મ પામેલાની બુદ્ધિ પ્રાયઃ ધર્મમાં આદર કરતી નથી, પણ જેમ (વૃદ્ધ વૃષભની સાથે) જોડેલો અપલેટ વૃષભ અવ્યાકુળપણે ધુંસરીને વહન કરે છે, તેમ (ન ધમી પણ) વૃદ્ધોની સંગતિથી ધર્મમાં રાગી (સ્થિર) બને છે. (૪૫૫૦-૬૧) શીલગુણથી મહાન એવા પુરુષોની સાથે જે સંસર્ગ કરે છે. ચતુર પુરુષ સાથે સમ્યફ વાતો કરે છે અને નિર્લોભ (નિઃસ્વાર્થ) બુદ્ધિવાળાઓ સાથે પ્રીતિ કરે છે. તે આત્માનું (પિતાનું) હિત કરે છે. (૪૫૪૨) એમ આશ્રય (સંગતિને વશ પુરુષ દેષને અને ગુણને પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી પ્રશસ્ત ગુણવાળાને જ આશ્રય જેડ (કરજો) (૪૫૪૩) પ્રશસ્ત ભાવવાળા તમે પરસ્પર કાનને કડવું પણ હિતકર બોલો કારણકે-કટુ ઔષધની જેમ નિચે પરિણામે તે સુંદર (હિતકર) થશે. (૪૫૪૪) પોતાના ગચ્છમાં કે બીજા ગચ્છમાં (ઈની) પરનિદા કરશો નહિ અને સદાય - પૂજ્યોની આશાતનાથી મુક્ત અને પાપભીરુ બનો! (૪૫૪૫) અને વળી આત્માને
સર્વથા પ્રયત્નપૂર્વક તે રીતે સંસ્કારી કરજો કે જે રીતે ગુણથી પ્રગટેલી તમારી કીતિ સર્વત્ર વિસ્તરે (૪૫૪૬) આ સાધુઓ નિર્મળ શીયળવાળા છે. બહુશ્રુત છે, ન્યાયી છે, કોઈને સંતાપ નહિ કરનારા કિયા-ગુણમાં સમ્યક્ સ્થિત (સ્થિર) છે એવી ઉદ્દઘોષણા ધન્ય પુરૂષોની ભમે (ફેલાય) છે (૪૫૪૭) મેં માર્ગના અજાણને માર્ગ દેખાડવામાં રક્ત, ચક્ષુરહિતને ચક્ષુ જેવો, (કર્મ) વ્યાધિથી અતિ પીડાતાને વૈદ્ય જે અસહાયને સહાયક અને સંસારરૂપી ગર્તામાં પડેલાને બહાર કાઢવા માટે) હાથનું આલંબન આપનાર એવા ગુણોથી મહાન ગુરુ તમને આપે છે અને હવે હું (ગચ્છની સંભાળથી સર્વ રીતે મુક્ત થયો છું (૪૫૪૮-૪૯) આ આચાર્યના શ્રેષ્ઠ પાદમૂલને (આશયને) છોડીને તમારે કદાપિ ક્યાંય પણ જવું એગ્ય નથી છતાં આજ્ઞાપાલનમાં રક્ત એવા તમે તેમની આજ્ઞાથી જે કઈ પ્રસંગે કયાંય ગયેલા પણ પુણ્યની ખાણ એવા આ ગુરૂને ભાવથી (હૈયાથી) છોડશો નહિ ! (૪૫૫૦-૫૧) જેમ સુભટો સ્વામિને, અંધ દેરનારને અને મુસાફરો
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સવગર શાળા પ્રવેને ગુજરાતી અનુવાદ દ્વાર બીજું સાર્થવાહને છોડે નહિ, તેમ તમારે પગ આ ગુરુને છોડવા નહિ. (૪૫૫૨) આ આચાર્ય જે સારણા-વારણા વગેરે આપે (કરે), તો પણ ક્રોધ કરે નહિ. બુદ્ધિમાન કોણ હિતસ્વી મનુષ્ય પ્રત્યે કેપ કરે ? (૪૫૫૩) કોઈ પ્રસંગે તેઓનું કડવું પણ કહેલું, તેને અમૃત જેવું માનતા તમે કુળવધૂની જેમ તેને પ્રત્યે વિનયને છોડશે નહિ. (૪૫૫૪) એ કારણે શિષ્ય ગુરુની ઈચ્છામાં આનંદ અને રુચિ ધરાવનારા, ગુરુની દૃષ્ટિ પડતાં જ (માત્ર ઈશારાથી) પ્રચારને (સ્વેચ્છાચારને) મર્યાદિત કરનારા (કનાર) અને ગુરુને રુચે તેવાં વિનયવેષ ધરાવનાર કુળવધૂ જેવા હોય છે. (૪૫૫૫) કાર્ય-કારણની વિધિના જાણ, આ ગુરુ કોઈ પ્રસંગે તમારા ભાવિ હિત માટે કૃત્રિમ કે સાચા પણ કેપથી ચઢાવેલી ભયંકર ભ્રકુટીવાળા-અતિ ભયજનક ભાલતલવાળા થઈને પણ તમને ઠપકે આપે અને કાઢી મૂકે, તે પણ “આ ગુરુ જ અમારે શણગાર છે”—એમ માનતા અને હૃદયમાં આવું વિચારતા, તમે અતિશય દક્ષતાપૂર્વક વિનય કરીને તેમને જ પ્રસન્ન કરજે. (૪૫૫૬ થી ૫૮) (શું વિચારતા? તે કહે છે કે-) સ્વામિને પ્રસન્ન કરવામાં સમર્થ એવા ઘણા પ્રકારનાં તે તે સફળ ઉપાયને સદુભાવપૂર્વક વારંવાર પોતાના મનમાં ચિંતવતા પણ તે ભવ્ય જીવોને (પાઠાંતર ઉમરવાળ=લેવકોના જીવનને ) ધિક્કાર થાઓ!, કે જેઓની ઉપર પાસે રહેલા મનુષ્યો પ્રસન્ન થાય તેવી રીતે સ્વામી ક્ષણવાર પણ કેપ કરતાં નથી. અર્થાત્ ગુરુ જેના પ્રત્યે હિત કરવા માટે કોઇ કરે તે ધન્ય છે, કારણ કે તેની યોગ્યતા જે હોય તે જ ગુરુ તેને ક્રોધ કરીને પણ સુધારવા ઈચ્છે. (૪૫૫૯-૬૦) તથા જેમ સમુદ્રમાં સમુદ્રના સંક્ષેભને (ઉપદ્રને) નહિ સહન કરનારા-સુખની ઈચ્છાવાળા મચ્છ તેમાંથી નીકળે છે તે નીકળવા માત્રથી નાશ પામે છે, તેમ ગચ્છરૂપી સમુદ્રમાં ગુરુની સારણું-વારણાદિ મોજાઓથી પરાભવ પામેલા સુખની ઈચ્છાવાળા તમે ગચ્છથી નીકળશે (છૂટા થશે) નહિ, અન્યથા મચ્છની જેમ (સંયમથી) નાશ પામશે. (૪૫૬૧-૬૨) મહાત્મા એવા આ તમારા ગુરુ ઘણાં ગુણરૂપી રનેના સાગર છે, ધીર છે અને આ સંસારરૂપી અટવીમાં ફસાઈ પડેલા તમારે (પાઠાંતર નેયાન્ન) નાયક છે. (૪૫૬૩) ધીર એવા આ ગુરુને તમે “પર્યાયથી નાખે છે, સમપર્યાયવાળા છે, અથવા અતિ અલ્પ ભણેલે છે–એમ સમજીને પરાભવ કરશો નહિ, કારણ કે-તેઓ ગચ્છના સ્વામી હોવાથી અતિ પૂજ્ય છે. (૪૫૬૪) વળી હે મુનિવર ! તમોએ જ્ઞાનના ભંડાર આ ગુરુના વચનને કદાપિ ઉ૯લંઘન કરવું નહિ, પણ વચનથી “હત્તિ દ્વારા સ્વીકારીને ક્રિયાથી તેનું સમ્યક (પાલન) કરવું. (૪૫૬૫) કારણ કે જગતમાં નિષ્કારણુવત્સલ આ ગુરુની ભાઈની સાથે, પિતાની સાથે તથા માતાની સાથે પણ ઉપમા ( ઘટતી) નથી. તેથી પણ અધિક ઉપકારી છે.) (૪૫૬૬) તે માટે ધર્મ માં એક સ્થિર બુદ્ધિવાળા તમેએ તેમને જ સદાય યાજજીવ ત્રાણુ અને શરણ તરીકે સ્વીકારવા. (૪૫૬૭) તમે મેક્ષાથી છે અને તે મોક્ષને ઉપાય ગુરુ વિના બી (ઈ) નથી, તેથી ગુણના નિધિ આ ગુરુ જ નિચે
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિતશિક્ષા સાંભળનારા શિષ્યોની ગુરુ પ્રત્યે કૃતાતા તમારે સેવવાયેગ્ય છે. (૪૫૬૮) અને વળી તેમના વચનથી તમોએ પરસ્પર સમ્યફ ઉપકારી ભાવથી વર્તવું. કારણ કે-વિપરીત વર્તવાથી ગુણ (હિત) થાય નહિ. (૪૫૬) અને વળી જેમ તુંબ (ચક્રની વચ્ચેની નાભી) વિના આરા (ચયંત્ર) શક્તિને (ન બંધતિક) બાંધી (પામી) શકતા નથી, તેમજ બિંટ વિના પુપ અને પત્રે જેમ (ચયં= ) શરીરને બાંધી શકતા નથી, તેમ તમે પણ નિચે આ ગુરુ વિના (ચયંત્ર) એકઠાપણુ-સંપને બધી (પામી) શકશે નહિ. (૪૫૮૦) વળી આરા વિનાનું તુંબડું પણ અને પાંદડાને સમૂહ તૂટી ગયેલું બિંદડું પણ જેમ શોભતું નથી, તેમ પરિવાર વિનાને સ્વામી પણ કાર્યકર થઈ શકતો નથી. (૪૫૭૧) પરંતુ જે અવયે અને અવયવી પરસ્પર અપેક્ષાવાળા બને. તે વાંછિત અર્થની સિદ્ધિ અને શોભા પણ થાય છે. (૪૫૭૨) જેમ નાક મુખથી અને મુખ પણ નાકથી શેભે છે, તેમ સ્વામી ઉત્તમ પરિવારથી અને પરિવાર પણ ઉત્તમ સ્વામીથી શોભે છે. (૪૫૭૩) એ રીતે વનના અને સિંહના પરસ્પર રહ્યરક્ષકપણને સમ્યફ વિચારીને તમારે (ગુરુ-શિષ્યએ) પરસ્પર વર્તન કરવું. (૪૫૭૪) ઘણું કહેવાથી શું? (વિહારાદિ) ભ્રમણ કરવામાં, જમવામાં, ભણવામાં (બેલવામાં) અને સર્વ પ્રવૃત્તિઓમાં અતિ (નિયા=) વિનીત (અનુદ્દત-ગંભીર) (પાઠાંતર મિયાત્ર નેહવાળા) થજો, એ ઉપદેશ સાર છે. (૪૫૭૫) એમ અમે તમને કરુણાથી અને હાલાપણાથી આ ઉપદેશ્ય છે, તેથી જેમ તે નિષ્ફળ ન થાય, તેમ તમે એ કરવું. (૪૫૭૬)
હિતશિક્ષા સાંભળનારા શિmોની ગુરુ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા-તે પછી પૃથ્વી સાથે ઘસાતાં મસ્તક ઉપર ગુરુના ચરણકમળને (વીસત=) ધારણ કરતા, આનંદના અશ્રુપ્રવાહને વરસાવતા, શેકથી (અથવા પશ્ચાત્તાપથી) ભરેલા ગળામાંથી મંદ મંદ પ્રગટતા ગદ્ગદ્ અવાજવાળા, (નિયંત=) નીકળતા ઉષ્ણ ઉષ્ણ લાંબા નિસાસને સખ્ત રેકતા, તે શિષ્ય (ગુરુને) હિતકર, મંગળરૂપ, દેવરૂપ અને ચૈત્યરૂપ માનતા, ગુરુની આગળ “ઈચ્છામે અણુસદ્ધિ (આપની શિક્ષાને વારંવાર ઈચ્છીએ છીએ.”—એમ કહીને પુનઃ આ પ્રમાણે બેલે. (૪પ૭૭ થી ૭૯) હે ભગવંત! આપને મેટો ઉપકાર છે, કે જે તમે (અમને) પિતાના શરીરની જેમ પાળ્યા, સાર-વારણ-પ્રતિનેદના વડે માર્ગે ચઢાવ્યા અને અંધને દેખતા કર્યા. (અહિયા = ) હદયરહિતને (મૂર્ખને) સહૃદય (દયાળુ) (અથવા અહિયા=અહિત કરનારને સ્વહિતકારી) કર્યા (નિકના=) કાનરહિત (બહેરીને) વિદ્વાન કર્યા અને અતિ દુર્લભ એવા મોક્ષમાર્ગને પ્રાપ્ત કરાવ્યું. પરંતુ તે સ્વામિન્ ! વર્તમાનમાં તમારા વિશે ભાન ભૂલેલા (અજ્ઞાન) અમે કેવા થઈશું ? (અમારું શું થશે ?) (૪૫૮૦. થી ૮૨) (પાઠાંતરવડા) જગતના સર્વ જીવોનું હિત કરનારે, તેમજ સ્થવિર અને એ જગતના સર્વ જીવોને નાથ જો પરદેશ જાય કે મરે, તે ખેદકારી છે કે-તે દેશે શૂન્ય બને છે. પરંતુ શીલ અને ગુણથી યુક્ત, તેમજ અન્યને સંતાપ નહિ કરનારે એ સ્વામી જ્યારે પ્રવાસી બને કે મરે, ત્યારે તે દેશે ભાંગી પડે છે. (૪૫૮૩-૮૪) હે
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
શ્રી સ’વેગર ગશાળા 'થતા ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર બીજી
ગચ્છાધિપ ! વિકલિત ખળવાળા (નિમ ળ), વૃદ્ધપણાથી જરિત અને પડી ગયેલી દ'તપક્તિવાળા, પણ (પ્રવિયર'સેળ =) વિચરતા વિદ્યમાન્) આપ સ્વામિથી અદ્યાપી (કુળ=) સાધુસમૂહ સનાથ છે. (૪૫૮૫) સર્વસ્વ આપનારા, સુખ-દુઃખમાં સમાન નિષ્પ ક'પ=) નિશ્ચલ, એવા ઉત્તમ ગુરુને જે (પ્રવાસ) વિયાગ, તે નિશ્ચે દુઃખને સહવા માટે છે. (અર્થાત્ દુ:ખદ છે.) (૪૫૮૬) એમ કુનયરૂપી હરણને વશ કરવામાં વાગુરાતુલ્ય અને યમની સાથે યુદ્ધમાં જયપતાકા મેળવવામાં સફળ હેતુભૂત, એવી સ`વેગર’ગશાળા નામની આરાધનાના દેશ પેટાદ્વારવાળા ગણસ ક્રમ નામના બીજા દ્વારમાં અનુશાસ્તિ નામનુ આ ત્રીજી પેટાદ્વાર કહ્યું. (૪૫૮૭-૮૮) (ઉપર પ્રમાણે) હિતશિક્ષા આપવા છતાં પોતાના ગચ્છમાં રહેવાથી આચાય ને સમાધિ ન સચવાય, તેથી હવે પરગણમાં સ`ક્રમણ કરવાના વિધિનું (ચેાથું) પેટાદ્વાર કહું છું. (૪૫૮૯)
૪. પરગણુસ ક્રમવિધિ-ગવેષાદ્વાર-પછી પૂર્વ જણાવ્યાં તે મહાત્મા આચાય, પૂર્વે જણાવેલી હિતશિક્ષાને અનુસારે હિતકર કાર્યkમાં તત્પર એવા પેાતાના (નવા) આચાર્યને અને ગચ્છને પણ, પુનઃ પણ ખેલાવીને, ચંદ્રકરણેાના પ્રવાહ જેવી શીતલ અને આનંદને ઝરતી (ઉપજાવતી) એવી વાણીથી આ પ્રમાણે કહે– (૪૫૯૦-૯૧) ભા ભેા મહાનુભાવે!! હવે હું ‘સૂત્રદાન કરવું’ વગેરે તમારાં કાર્યાંને સમ્યક્ (પૂર્ણાં) કરવાથી સર્વ કાર્યોંમાં કૃતકૃત્ય થયા, તેથી ઉપયેગવાળા પણુ તમારા સંબંધમાં બીજું અતિ થાડું પણ તમને જણાવવા ચાગ્ય (એક) કાય મને સૂઝે છે. તેથી હવે (એ ત્તો=) મે' જે હિતશિક્ષા આપી તેથી પણુ પહેલુ મારી ) આરાધનાની નિવિશ્ર્વ સિદ્ધિ માટે મને પરગણુમાં સંક્રમણ (પ્રવેશ) કરવા માટે સમ્યગ્ અનુમતિ આપે ! અને પ્રત્યે ઘણી ગુરુ ભક્તિવાળા, વિનીત એવા પણુ તને મારા વારંવાર મિચ્છામિ દુક્કડ થાઓ ! (૪૫૯૨ થી ૯૫) (ગુરુનું તે વચન સાંભળીને) પછી શાકના ભારથી (ગલ'ત= ) અતિ ગ્લાન (થાકેલા) અને અતિ અક્સાસથી ભરાયેલા ગળાવાળા, તેમજ સતત પડતાં આંસુનાં બિંદુઓના સમૂહથી રાકાયેલાં (ભરેલાં) નેત્રાવાળા શિષ્યા સૂરિના ચરણકમળરૂપી ખેાળામાં મસ્તકને મૂકીને ગદ્ગદ્ સ્વરથી કહે કે હે ભગવંત ! કાનને શલ્યતુલ્ય અને અત્યંત દુઃસહુ તમે આ શુ' ખેલે છે ? જો કે અમે સર્વથા (આપને) તેવા ઉપકાર કરનારા નથી, તેવા બુદ્ધિવાળા નથી, તેવા ગીતા નથી, આપના ચરણકમળની સેવાને ચેાગ્ય નથી, તથા અંતસમયની કહેલી સ’લેખના વગેરે વિધિમાં કુશળ પણ નથી, તેા પણ હે ભગવત ! એકાન્તે પરહિતમાં તત્પર એકચિત્તવાળા, પરને અનુગ્રહ કરવામાં પ્રધાન અને પ્રાથનાના ભંગ કરવામાં ભીરુ, એવા આપે (અમને ) છેડી દેવા તે ઉચિત નથી, કારણ કે- આજે પણ વચ્ચે બેઠેલા આપના ચરણકમળથી (આપથી) આ (જાહ =) ગચ્છ શેભે છે. (૪૫૯૬ થી ૪૬૦૧) તેથી અમારા સુખ(શુભ)ને માટે કાળચક્ર પડવા જેવું આવું વચન આપને ખેલવાથી અને ચિતવવાથી પણ સયુ. (૪૬૦૨) શિષ્યએ એમ
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરગણસ કૂર્માધિ–ગવેષણાદ્વાર
૨૫૭
કહ્યે છતે ગુરુ પણ મધુર વાણીથી કહે કે-શ્રી અરહિં તદેવના વચનેાથી પરિણત (ભાવિત) અનેલા અને પેાતાની બુદ્ધિરૂપી ધનથી ચેાગ્યાયેાગ્યને સમજનારા હે મહાનુભાવે! તમારે મનથી આવુ' ચિ'તવવુ' પણ ચેાગ્ય નથી અને બેલવુ' તા (દુરે=) સ`થા યેાગ્ય નથી. (૪૬૦૩-૪) કણ મુદ્ધિશાળી ઉચિત પક્ષમાં (કાયાઁમાં) પણ (વિકૢખ'ભ=) અટકાવ કરે ? અથવા શુ' શ્રી અરિહંતકથિત શાસ્ત્રોમાં આની અનુમતિ કડી નથી ? અથવા પૂર્વપુરુષાએ આને આચયું નથી? શું તમે કયાંય પણ જોયું નથી ? વળી સખ્ત પવનથી દેાલિત ધ્વજપટ જેવા ચંચળ ( મારા આ) જીવનને શુ' (તમે) જોતા નથી, કે જેથી અમર્યાતિ (મતિ ) અસદ્ આગ્રહને વશ થઈને આવુ ખેલે છે? માટે મારા પ્રસ્તુત કાર્ય ને સવ રાતે પણ પ્રતિકૂળ ન અનેા! (૪૬૦૫ થી ૭) ઈત્યાદિ ગુરુની વાણી સાંભળીને ( શિષ્યાદિ ) પુનઃ આ પ્રમાણે તેમને વિનતિ કરે કે-હે ભગવંત! જો એમ છે, તે પણ અન્ય ગચ્છમાં જવાથી સર્યું. આ પેાતાના ગચ્છમાં જ ઈચ્છિત પ્રયેાજનને ( કાને ) કરે, કારણ કે—અહીં પણ પ્રસ્તુત કાય માં સમ, ભારને વહન કરનારા મહા મતિવાળા, ગીતાથૈર્યાં, ઉત્સાહમાં વૃદ્ધિ પ્રગટાવનારા, ભૈરવ વગેરે સામે આવતા ભયેામાં નિષ્કપ્ર ( નિ ય ), સંવેગી, ક્ષમાથી સહન કરનારા અને અતિ વિનીત એવા અનેક સાધુએ છે. (૪૬૦૮ થી ૧૦) એમ ઉત્તમ સાધુએના કહેવાથી કેાઇ (આચાય ) આગળ કહેવાતા ગુણુ–દેષ પક્ષને (લાભ-હાનિના તારતમ્યને) વારંવાર વિચારીને ત્યાં જ વાંછિત કા ને કરે અને કાઇ બીજા આચાયે કહેલાં વિધિ પ્રમાણે પેાતાના ગચ્છને પૂછીને વધતા ભાવથી આરાધના માટે પરગણુમાં પણ પ્રવેશ કરે, કારણ કે-પેાતાના ગચ્છમાં( રહેવાથી ) ૧-આજ્ઞાકાપ, ૨-કઠોર વચન, ૩-કલહકરણ, ૪-પરિતાપ, ૫–નિર્ભયતા, ૬-સ્નેહરાગ, ૭-કરુણા, ૮–ધ્યાનમાં વિઘ્ન અને ૯-અસમાધિ થાય. (૪૬૧૧ થી ૧૩) ( જેમ કે– પેાતાના ગચ્છમાં ) ઉડ્ડાહુકારી સ્થવિરે, કલહ ખેાર નાના સાધુઓ અને કઠેર નવદીક્ષિતા જો આચાની આજ્ઞાના કેપ ( અનાદર ) કરે, તે તેથી અસમાધિ થાય. પરગચ્છમાં રહેલા આચાય ના તે તે સાધુએ પ્રત્યે વ્યાપાર (અધિકાર ) ઘટતેા નથી, તેથી આજ્ઞાકોપ કરે તે પણ અસમાધિ કેમ થાય ? ( અર્થાત્ ન થાય.) (૪૬૧૪-૧૫) (પાઠાં॰ ખુડ્ડ=) કેાઈ ક્ષુલ્લક સાધુને, સ્થવિરેને અને નવા સાધુએને (અસંવૃત્ત=) અસવરવાળા ( અસંયમમાં પ્રવૃત્તિ કરતા) જોઈ ને, તે (આચાય`) કઠર વચન પણ કહે અને થાર વાર કરાતી ( તેવી ) પ્રેરણાને સહન નહિ કરતા તેઓની સાથે કલહ પણ થાય. (૪૬૧૬) તેથી આચાય ને અને તે સાધુઓને સંતાપ વગેરે દોષ પણ થાય. વળી પેાતાના ગણુમાં રહેલા આચાય ને શિષ્યાદિ પ્રત્યે મમત્વદોષથી અસમાધિ થાય. (૪૬૧૭) તથા પોતાના ગચ્છમાં રેગ, આતક વગેરેથી ( સાધુએ ) જો પીડા વગેરેને પામે, તા તેથી આચા ને દુ:ખ, સ્નેહ અથવા અસમાધિ થાય. (૪૬૧૮) અતિ દુઃસઽ તૃષ્ણા કે ક્ષુધાદિ થવાથી પેાતાના ગચ્છમાં વિશ્વાસ પામેલેા તે આચાયનિય થઈને કઈક
33
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર બીજું અકથ્યને માગે અથવા વાપરે.(૪૬૧૯) આત્યંતિક વિગ(મરણ)પ્રસંગે અનાથ સાધ્વીઓને, વૃદ્ધ મુનિઓને અને પિતાના ખોળામાં ઉછેરેલા બાલ સાધુઓને જોઈને આચાર્યને (તેમના પ્રત્યે) નેહ થાય, તેમજ ક્ષુલ્લક સાધુઓ અથવા સુદલક સાધવીઓ નિચે (કેલુંણિયંત્ર) કરુણાજનક વચનાદિ જે બોલે (રડે), તો આચાર્યને ધ્યાનમાં વિદ્ધ અથવા અસમાધિ થાય. (૪૬૨૦-૨૧) શિષ્યવર્ગ આહાર, પાણી અથવા સેવા-સુશ્રષામાં જે પ્રમાદ કરે, તો આચાર્યને અસમાધિ થાય. (૪૬૨) પોતાના ગણમાં રહેતાં (નૂતન) આચાર્યને અને (ભિખુસર) અનશન સ્વીકારનારને પણ અપ્રશમથી પ્રાયઃ એ દોષ થાય, તેથી તે પરગણમાં (સરે જજ8) જાય. (૪૬ર૩) પરગણુના સાધુઓ (સતંત્ર ) વિદ્યમાન પણ અને ભક્તિવાળા પણ પિતાના ગચ્છને તજીને, આ મહાત્મા અમને મનમાં ધારીને (અમારી આશા કરીને) અહીં આવ્યા છે એમ વિચારીને પણ, પરમ આદરપૂર્વક સર્વસ્વ શક્તિને ગોપવ્યા વિના ઉત્કૃષ્ટ ભક્તિપૂર્વક (સે= ) તેમની સેવામાં દઢપણે વતે. (૪૬૨૪-૨૫) વળી ગીતાર્થ અને ચારિત્રના ખપી આચાર્ય પણ, (પોતાના ગણને) પૂછીને (સંમતિથી) આવેલા તે ક્ષેપકને (આગંતુકનો) સર્વથા આદરપૂર્વક નિમક બને. (૪૬ર૬) અને સંવિત્ત, પાપભીરુ તથા શ્રી જિનવચનના સર્વ સારને પામેલા એવા તે આચાર્યના ચરણકમળમાં (નિશ્રામાં) રહેતો (આગંતુક ક્ષપક પણ) નિયમા આરાધક થાય, (૪ર૭) એમ શુદ્ધ બુદ્ધિ (સમ્યક્ત્વ)ની (સંજીવની=) જીવાડનારી ઔષધિતુલ્ય અને મરણ સામે યુદ્ધમાં જયપતાકા પ્રાપ્ત કરાવવામાં નિર્વિન હેતુભૂત, એવી સંવેરંગશાળા નામની આરાધનાના દશ પિટાદ્વારવાળા ગણુસંક્રમ નામના બીજા દ્વારમાં પરગણસંક્રમ નામનું ચોથું પિટાદ્વાર કહ્યું. (૪૬ર૮-૨૯) એ રીતે પરગણમાં સંક્રમ કરવા છતાં યક્ત (પૂર્વે કહ્યા તેવા) સુસ્થિતની (આચાર્યની) ગવેષણા(પ્રાપ્તિ)વિના ઈષ્ટકાર્યની સિદ્ધિ ન થાય, તેથી હવે તેની પ્રરૂપણા કરું છું. (૪૬૩૦)
૫. સુસ્થિત વેષણ દ્વાર–પછી સિદ્ધાન્તમાં પ્રસિદ્ધ (કહેલી) નીતિથી (વિધિથી) પિતાના ગચ્છને છેડનારા, સમાધિની ઈચ્છાવાળા, તે આચાર્ય રાજા વિનાનું ભેગું મળેલું યુદ્ધમાં કુશળ મોટું સૈન્ય (નાયકને) જેમ શે, તેમ સાર્થવાહ વિનાને અતિ દૂર નગરમાં પ્રયાણ કરનાર સાથે (સાર્થવાહને) શોધે, તેમ #પક પરગણુને ચારિત્ર વગેરે મોટા ગણની ખાણ જેવા ગુરૂ વિનાને જાણીને, (ક્ષેત્રથી) છ-સાતસો જન અને (કાળથી) બાર વર્ષ સુધી નિર્ધામક આચાર્યની શોધ કરે. (૪૬૩૧ થી ૩૩) (કેવા આચાર્યને શોધે? તે કહે છે.) - સુસ્થિતનું સ્વરૂપ-ચારિત્રથી પ્રધાન, શરણાગત વત્સલ, સ્થિર, સૌમ્ય, ગંભીર, પિતાના કર્તવ્યમાં દઢ અભ્યાસી, પ્રસિદ્ધિ પામેલા અને મહા સાત્ત્વિક (એવા સામાન્ય ગુણાવાળા) (૪૬૩૪) ( ઉપરાન્ત) ૧-આચારવાનું, ૨-આધારવા, ૩-વ્યવહારવાન, ૪-(વીલઓ=) લજજા દૂર કરાવનાર, ૫-(પ્રવી= ) શુદ્ધિ કરનાર, ૬
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુસ્થિતનું સ્વરૂપ
૨૫૯
(નિવ=) નિર્વાહ કરનાર-નિર્યામક, છ-અપાયદČક અને ૮-અપરિશ્રાવી. એ આ વિશેષ ગુણવાળા શેાધે, (૪૬૩૫) તેમાં–
૧. આચારવા-જે ૫'ચવિધ આચાર ને નિરતિચાર પાળે, પળાવે અને યથાક્ત ( શાસ્ત્રાનુસારે ) ઉપદેશે, તેને આચારવાનું કહ્યા છે. (૪૬૩૬) ‘આચેલકય’ વગેરે દશ પ્રકારના સ્થિતકલ્પમાં જે અતિ રાણી અને પ્રવચનમાતામાં ઉપયેગવાળા ઢાય, તે આચા રવાન્ કહેવાય. (૪૬૩૭) (એવા આચારનેા અથી સાધુના દેષાને ( પયહિય= પ્રહત્ય=) છેાડાવીને ગુણુમાં સ્થિર કરે, તેથી આચારાથી આચાર્ય નિયામક થાય. (૪૬૩૮)
૨. આધારવાન્-મહા બુદ્ધિવાળા જે ચૌક, દશ કે નવપૂર્વી હેાય, સાગરની જેમ ગ'ભીર હેાય અને કલ્પ તથા વ્યવહાર(વગેરે)સૂત્રના ધારક (જ્ઞાતા) હેાય તે આધારવાન્ કહેવાય. (૪૬૩૯) અગીતા આચાય, લેાકમાં શ્રેષ્ઠ અંગભૂત ( મનુષ્યપણું, ધ શ્રવણુ, શ્રદ્ધા અને સયમમાં ઉદ્યમ, એ) ક્ષેપકનાં (ચતુર`ગ=) ચાર અંગાને નાશ કરે અને એ ચાર અંગાને નાશ થતાં (ચતુર‘ગ=) અન‘તજ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વીર્ય સુલભ્ય ન બને. (૪૬૪૦)(કારણ કે-)આકરાં દુઃખારૂપી પાણીવાળા અને અનંત ભવેાવાળા આસ'સારસમુદ્રમાં ભટકતા જીવ મનુષ્યપણાને મહા મુશીબતે પામે છે. (૪૬૪૧) તે મનુષ્યભવમાં પણ શ્રી જિનવચનનું શ્રવણુ નિચે અતિ દુઃખથી મળે છે, તેનાથી પણ શ્રદ્ધા અતિતર દુર્લભ છે અને શ્રદ્ધાથી પણ સ’યમનેા ઉદ્યમ દુર્લભતમ છે. (૪૬૪૨) એવા સયમ મળવા છતાં (અકયાહારસ પાસમિ=) આધાર આપવામાં અસમર્થ એવા નિર્યામક પાસેથી મરણકાળે સ`વેગજનક ઉપદેશનું શ્રવણ ન પામતાં ( સંયમથી ) પડે. (૪૬૪૩) વળી (આહારથી પેાષાયેલેા અને આહારથી જીવતે, એમ ) આહારમય જીવ કયાંય પણ (કક્રિ પણ ), આહારના વિરહવાળા થયા થકે. આત્ત-રોદ્રધ્યાનવશ પીડાતા, પ્રશસ્ત એવા તપસયમરૂપી આરામમાં રમી શકતે! નથી. (૪૬૪૪) કિન્તુ ભૂખ-તરસથી પીડાતે પણ શ્રી જિનવચનના શ્રવણુરૂપી અમૃતના પાનથી અને શ્રેષ્ઠ હિતશિક્ષાનાં વચનાથી ધ્યાનમાં એકાગ્ર અને છે. (૪૬૪૫) પહેલા(તૃષા)થી અથવા ખીજા(ભૂખ)થી પીડાતા તે તપસ્વીને અગીતાથ (નિર્યામક) સમાધિકારક ઉપદેશાદિ કરે નહિ (૪૯૪૬) અને તે કારણે પહેલા વગેરેથી ( તૃષાદિથી ) પીડાતે, તે કવશ કેાઈ પ્રસ ંગે દીનતાને અથવા કરુણાજનક યાચના કે રંકપણાને કરે. (૪૬૪૭) અથવા સહસા (ઉવેજ=) મેાના અવાજથી બૂમ પાડે કે નાશી જાય, અથવા શાસનની અપભ્રાજના કરે, મિથ્થાત્વ પામે કે અસમાધિમરણથી મરે, (૪૬૪૮) અને એમ (થાય ત્યારે ગીતા) તેને ઇચ્છિત આપવા દ્વારા તથા તેના શરીરની પરિકણા (સેવા) કરવા દ્વારા કે અન્ય ઉપાયેાથી દ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિને અનુરૂપ શાસ્ત્રવિધિથી તેની સમાધિનું કારણ ગીતા જાણે અને તેને ( ુચે તેવુ') ઉચિત સમજાવે, કે જેથી તેને શુભ ધ્યાનરૂપી અગ્નિ પ્રગટ થાય. (૪૬૪૯-૫૦) ગીતા આપવાચેગ્ય પ્રાક્રુષ્ટ દ્રવ્ય(આહારાદિ)ને આપવાનું સમજે અને ઉત્કટ બનેલેા વાત-પિત્ત–શ્ર્લેષ્મના
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર બીજુ પ્રતીકાર(ઔષધ)ને (પણ) જાણે. (૪૬૫૧) ઉત્સર્ગ–અપવાદના જાણ તે ગીતાર્થ નિચે ક્ષેપકના (પ્રગલિત=) ભાગેલા (નિરાશ) પણ ચિત્તને સમ્યફ ઉપાયપૂર્વક વિધિથી શાન્ત કરતા સમ્યફ સમાધિના ઉપાયને કરે, કોઈ કારણે કર્મવશ તુટેલી સમાધિને પુનઃ સાંધે અને અસંવરની (સાવઘ) ભાષાને (બેલ નાં) પણ કે. (૪૬૩ર-પ૩) (એમ) શ્રી જિન વચનશ્રવણના પ્રભાવથી (પુન:) પ્રશમગુણને પામેલે (પક) મેહરૂપી અંધકાર દૂર થવાથી હર્ષ–શેકરહિત બનેલો, રાગ દ્વેષથી મુક્ત બનીને સુખપૂર્વક ધ્યાન કરે. (૪૬૫૪) (ધ્યાન દ્વારા) મોહસુભટને જીતીને અને મત્સર સહિત રાગરૂપી રાજાનો (પણ) પરાભવ કરીને, તે પછી ચતુરંગ (અનંતજ્ઞાન, દર્શન, ચરિત્ર અને વીર્યના) પ્રભાવે તે નિર્વાણરૂપી રાજ્યના સુખને ભેગ. (૪૬૫૫) એમ ગીતાર્થના ચરણકમળમાં (નિશ્રામાં લપકને) ઉપર કહ્યા તે વગેરે ઘણા ગુણો થાય, નિચે સંકલેશ ન થાય અને અસાધારણ (શ્રેષ્ઠ) સમાધિ પ્રગટે. (મારે એવા આધારવાન ગુરુની નિશ્રા જોઈએ.) (૪૬૫૬)
૩. વ્યવહારવાનુ-જે પાંચ પ્રકારના વ્યવહારોનો તત્ત્વથી વિસ્તારપૂર્વક માતા અને (બીજા દ્વારા અપાતાં પ્રાયશ્ચિતને) ઘણી વાર જોઈ ને (પકાઓ) પ્રાયશ્ચિત્ત આપનારો (અનુભવી), તે વ્યવહારવાનું જાણુ, (૪૬૫૭) અજ્ઞા, શ્રત, આગમ, ધારણા અને જીત, એ વ્યવહારના પાંચ પ્રકારો છે. તેની વિસ્તારપૂર્વક પ્રરૂપણા શાસ્ત્રોમાં કહેલી છે. (૪૬૫૮) પ્રાયશ્ચિત્ત માટે આવેલા પુરૂષને, તેના પર્યાયને (વયને), સંઘયણને પ્રાયશ્ચિત કરવાના તેના પરિણામને, ઉત્સાહને અને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ તથા ભાવને જાણીને વ્યવહાર કરવામાં કુશળ, શ્રી જિનવચનમાં વિશારદ (પડિત), ધીર તે(વ્યવહારવાન) રાગ-દ્વેષને તજીને તેને વ્યવહારમાં પ્રસ્થાપિત કરે. (પ્રાયશ્ચિત્તને આપે.) (૪૬૫૯-૬૦) વ્યવહારનો અજાણ : (અનધિકારી છતાં) વ્યવહારોગ્યને વ્યવહાર કરે (આલોચકને પ્રાયશ્ચિત આપે), તે સંસારરૂપી કાદવમાં ખૂલે (લેપાય) અને અશુભ કર્મોને બાંધે. (૪૬૬૧) જેમ ચિકિત્સા (ઔષધ)ને અજાણ વૈદ્ય રેગીને સાજે ન કરે, તેમ વ્યવહારનો અજાણ શુદ્ધિને ઈચ્છતા (આલેચક)ની શુદ્ધિ ન કરે. (૪૬૬૨) તે કારણે વ્યવહારના જ્ઞાતાની નિશ્રામાં રહેવું જોઈએ. ત્યાં જ્ઞાન, ચારિત્ર, સમાધિ અને બોધિ નિયમા (પ્રાપ્ત) થાય. (૪૬૬૩)
૪. એવીલગ-(અપવીડક પરાક્રમી, તેજસ્વી (દીપ્તિમાન), વાકપટુ, વિસ્તૃત કીતિવાળા અને સિંહસમા (નિર્ભય અથવા રક્ષક) આચાર્યને શ્રી જિનેશ્વરોએ, (વી. લગs) આલેચકની શરમને છોડાવીને શુદ્ધ આચના કરાવનાર કહ્યો છે. (૪૬૬૪) કોઈ ક્ષપકને (તપસ્વીને), પરહિત કરવામાં તત્પર મનવાળા તે (નિયામક) આચાર્ય સ્નેહાળ, મધુર, મનની પ્રસન્નતા કરનારા અને પ્રીતિજનક વચને દ્વારા સમ્યફ સમજાવે, છતાં તીવ્ર ગારવ વગેરે દેષો)થી પિતાના દોષોને સ્પષ્ટ ન કહે, તો તે એવીલગ ગુરુએ (ઓવલેપોત્ર) તેની લજજાને છેડાવવી જોઈએ. અથવા જેમ (પિતાના તેજથી) સિંહણ શિયાણીના પેટમાં રહેલા માંસનું વમન કરાવે છે, તેમ આચાર્ય (દેવોને
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુસ્થિતનું સ્વરૂપ
૨૬૧
જણાવવામાં અનુદ્યુત=) અનુત્સાહી ક્ષપકના દેશને કઠોર વાણીથી (પણ) પ્રગટ કરાવે. (તેા પણ) તે (કઠાર વચને) કટુ ઔષધની જેમ તેને (આલેચકને) હિતકારી થાય. (૪૬૬૫ શ્રી ૬૮) (કારણ કે–) પરહિતની જવાબદારીની ઉપેક્ષા કરનારા માત્ર સ્વહિતને જ ચિતવનારા જીવે લેાકમાં સુલભ છે, (પણ) પેાતાના હિતને અને પરના હિતને ચિંતવ નારા જીવે જગતમાં દુલ ભ છે. (૪૬૬૯) જે ક્ષેપકના નાના કે મેટા પણ દોષોને (ઉગ્ગાલેઈ–દૂંગારઈ=) પ્રગટ ન કરાવે, તેા તે (ક્ષપક ) દાષાથી નિવૃત્ત ન થાય અને ગુણેા તેનામાં પરિણમે નહિ. (તે ગુણવાન ન બને.) (૪૬૭૦) તેથી તે ક્ષપકના હિતને વિચારતા એવીલગ આચાયે નિશ્ચે ક્ષેપકના સર્વ દોષાને પ્રગટ કરાવવા જોઇએ. (૪૬૭૧)
૫. પ્રકુી-શય્યા, સથારા, ઉપધિ, સભાગ (સહલેાજનાદિ ), આહાર, જવું, આવવુ', ઉભા રહેવું, બેસવું, સૂઈ રહેવુ, પરઠવવુ, (અથવા કમ`નિજા કરવી) વગેરેમાં અને (અદ્ભુજં જયચરિયા=) એકાકી વિહાર કે અનશન સ્વીકારવામાં અતિ શ્રેષ્ઠ ઉપકારને કરતા જે આચાય, સ` આદરપૂર્વક, સ` શક્તિથી અને ભક્તિથ, પેાતાના પરિશ્રમની ઉપેક્ષા કરીને (પણ) તપસ્વીની સભાળમાં નિત્ય પ્રવૃત્ત રહે, તે અહી પ્રભુ ક આચાય કહેવાય. (૪૬૭૨ થી ૭૪) થાકેલા શરીરવાળા ક્ષેપક પ્રકુવકના પ્રતિચરણ (સેવા ) ગુણથી પ્રસન્નતાને પામે, માટે ક્ષકે પ્રવીની પાસે રહેવુ જોઇએ, (૪૬૭૫)
૬. નિર્વાપક અથવા નિર્વાહક-સધારા, આહાર કે પાણી (વગેરે) અનિષ્ટ આપવાથી કે ઘણા વિલંબે આપવાથી, વૈયાવચ્ચ કરનારના પ્રમાદથી, અથવા નવદીક્ષિત વગેરે ( અજ્ઞ સાધુએની ) ( અસંવૃત= ) સાવદ્ય વાણીથી, અથવા ઠંડી-ગરમી-ભૂખ-તૃષા વગેરેથી અશક્ત બનવાથી, અથવા તીવ્ર વેદનાથી જ્યારે ક્ષપકમુનિ કુપિત થાય, અથવા (મેર =) મર્યાદાને–સમાચારીને તેડવા ઈચ્છે, ત્યારે ક્ષમાથી યુક્ત અને માનથી મુક્ત એવા નિર્વ્યાપક (નિર્વાહક) આચાર્યે ક્ષેામ પામ્યા વિના સાધુના ચિત્તને શાન્ત કરવું જોઇએ. (૪૬૭૬ થી ૭૮) રત્નના ખજાનાતુલ્ય ઘણાં પ્રકારના અગસ્ત્રા કે અગબાહ્ય સૂત્રેામાં અતિ નિપુણ તથા તેના અને પ્રરૂપક, તથા દૃઢતાથી તેને કર્તા ( પાલક ), વિવિધ સૂત્રેાનેા ધારક, વિવિધ રીતે કથા (વ્યાખ્યાનને) કરનારા, (આચ=) હિતના ઉપાયેાને જાણુ, બુદ્ધિશાળી અને મહાભાગી, એવા નિર્વ્યાપક આચાર્યાં, ક્ષપકને સમાધિ પ્રાપ્ત કરાવવા માટે સ્નેહપૂર્વક, મધુર અને તેના ચિત્તને ગમે તે રીતે ઉદાહરણ તથા હેતુથી યુક્ત એવી કથાને (ઉપદેશને) સભળાવે. (૪૬૭૯ થી ૮૧) પરીષહેારૂપી મેાળથી અસ્થિર બનેલા, સ’સારરૂપી સમુદ્રમાં (ઉભ'ત'=) ચક્રાવે ચઢેલા અને સયમરત્નાથી ભરેલા સાધુતારૂપી વહાણને નાવિકની જેમ નિર્વાપક ડૂબતાં બચાવે. (૪૬૮૨) જે તે બુદ્ધિબળને પ્રગટાવનારા, આત્મહિતકર, શિવસુખને કરનારા, મધુર અને (કન્નાહુઈ) કાનને પુષ્ટિકારક એવા ઉપદેશને (વહાણપક્ષે કણુ–સૂકાનને આહુતિ-આધાર) ન આપે, તેા (સ્વ-પર) આરાધનાનો ત્યાગ (નાશ)થાય.
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
'ના
૨૬ર
શ્રી સવગરગશાળ ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ દ્વાર બીજું (૪૬૮૩) તે કારણે તે) નિર્ધામક આચાર્ય જ ક્ષેપકમુનિને (નિશ્વવઓe)સમાધિકારક બની શકે અને તે નિર્વાપકને પણ તેના દ્વારા જ નિશ્ચિત આરાધના થાય. (૪૬૮૪)
૭. અપાય દર્શક- (સંસાર સમુદ્રના અથવા આરાધનાના) કાંઠે પહોંચેલા પણ (કોઈ) ક્ષેપકને વિચિત્ર કર્મની પરિણતિવશ તૃષા, ભૂખ વગેરેથી દુધ્ધન વગેરે પણ થાય. (૪૬૮૫) છતાં કઈ પૂજાવાની ઈચ્છાવાળો (માની), કીતિની ઈચ્છાવાળે, અવર્ણવાદથી ડર, કાઢી મૂકશે એવા ભયથી, અથવા લજજાથી કે ગારવથી, વિવેક વિનાને ક્ષપક, જે સમ્યગ ઉપગપૂર્વક તે દુર્ગાનાદિની આલોચના ન કરે, તે તેને ભાવી અનર્થોને જણાવવા પૂર્વક આ પ્રમાણે જે મજાવે, તેને અપાયદર્શક જાણ. (૪૬૮૬-૮૭) (અવિયડ તેe. આલેચના નહિ કરવાથી આ ભવમાં શઠ છે –એવી માન્યતા, તથા અપકીતિ, ઉપરાન્ત આ ભવમાં કરેલી ભાવ વિનાની કષ્ટકારક ક્રિયા પણ દુર્ગતિનું કારણ હોવાથી માયાચારથી પરભવમાં (અસારસ્સ અંતર) અનર્થને નિર્ણય (અર્થાત્ નિચે દુઃખી થાય) વગેરે સમજાવે, તે જ સૂરિ નામથી અપાયદશી કહેવાય. (૪૬૮૮-૮૯) એવા પ્રકારના ગુણસમૂહવાળા તે (અપાયદશી) મધુર વચનેથી કહે કે-હે મહાભાગ ! ક્ષેપક ! તું અને સમ્યફ વિચાર ! (૪૬૯૦) જેમ ઉદ્ધાર ન કરેલ કાંટો વગેરે દ્રવ્યશલ્ય પણ નિચે મનુ ષ્યના શરીરમાં માત્ર વેદનાને જ નહિ, કિન્તુ જવર, દાડ, (રાફગ) રાફડાને રોગ (લેકભાષામાં કીડીયારું, જવાલા (બળતરા), ગર્દભ નામને રેગ, દુઃસાધ્ય લુતાને (કરાળીયા) રોગ તથા તે સિવાયના બીજા પણ અનેક રોગો પ્રગટ કરે છે, તેમ તેવા કે જેથી છેલ્લે મરણ પણ થાય. (૪૬૧-૨) તેવી જ રીતે મેહમૂઢ મતિવાળા સાધુને સમ્યનું ઉદ્ધાર (આલેચના) નહિ કરેલું અને (અપાણએ= ) આત્મામાં જ રાખેલું ભાવશલ્ય પણ આ ભવમાં કેવળ અપયશ વગેરેને જ નથી કરતું, કિન્તુ સંયમજીવનને નાશ કરવાથી ચારિત્રના અભાવરૂપી આત્માનું ) મરણ પણ કરે છે (૪૨-૯૪)અને પરભવમાં અશુભ કર્મોનું (પાઠ-આસગલણ =) આક્રમણ, (પાઠાં પરિપષણ =) અતિપોષણ, (નિમવM= ) બંધ અને દુર્લભધિપણાને કરે છે. (૪૬૫) તેથી બધિ. લાભથી ભ્રષ્ટ જીવ, જન્મ-મરણરૂપી આવવાળા, દુઃખરૂપી પાણીવાળા અને અનાદિઅનંત એવા ભયંકર સંસાર સમુદ્રમાં અનંતકાળ સુધી દુઃખોની ખીણેતુલ્ય, ઉંચી-નીચી-વિચિત્ર પ્રકારની નિઓમાં ફરતો અને અતિ તીણ (કારમાં) દુઃખેરૂપી અગ્નિથી સેકતે રહે છે. (૪૬૯૬-૯૭) તથા અબુધ (મૂર્ખ ) જીવ સશલ્યમરણથી આ સંસાર-મહાસમુદ્રમાં (ચિંતામણુતુલ્ય) શ્રમણધર્મને તથા તપસંયમને પામીને પણ તેનો નાશ કરે છે. (૪૬૯૮) સશલ્યમરણથી મરીને આદિ-અંતરહિત એવી અતિ ગાઢ સંસાર અટવીમાં પડેલો દીર્ધકાળ ભમે છે. (૪૬૯) શસ્ત્ર, ઝેર, અથવા વિફરેલો વેતાલ, ઉલટું વાપરેલું યંત્ર, અથવા ગુસ્સે કરેલો ક્રોધી સપ, તેવું ન કરે, કે જે મરણકાળે નહિ ઉદ્ધરેલું ભાવ શલ્ય દુલભધિપણને અને અનંત સારીપણાને કરે છે. (૪૭૦૦-૭૦૧) તેથી નિચે
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુસ્થિતનું સ્વરૂપ
૨૬૩
પ્રમાદને વશ એક મુત્ત પણ શલ્યયુક્ત રહેવું તે (ન ખમ`=) અસહ્ય છે, તેથી લજ્જા અને ગારવથી મુક્ત તુ શલ્યના ઉદ્ધાર (આલેાચના) કર. (૪૭૦૨) કારણ કે-નવા નવા જન્મારૂપી સસારરૂપ વેલડીના મૂળભૂત શલ્યને મૂળમાંથી ઉખેડીને ભયમુક્ત બનેલા ધીરપુરુષા સ`સારસમુદ્રને તરી જાય છે. (૪૭૦૩) જે નિર્યામક પણ એ રીતે આરાધક સાધુને અન† ન જણાવે, તેા શલ્યવાળા તે આરાધકને પણ આરાધના કરવાનું શું ફળ મળે ? (૪૭૦૪) તે કારણે આરાધકે સદા અપાયદશકની નિશ્રામાં આત્માને રાખવેા જોઇએ, (કારણ કે–) ત્યાં નિચે આરાધના થાય. (૪૭૦૫)
૮. અપરિશ્રાવી–લે ખડના પાત્રમાં રાખેલા પાણીની જેમ પ્રગટ કહેલા અતિચાર જેના મુખેથી મહાર જતા નથી, તેને (જ્ઞાનીએ) અપરિશ્રાવી કહે છે. (૪૭૦૬) જે ગુપ્ત વાતને જાહેર કરે, તે આચાર્ય તે સાધુને, પેાતાનો, ગચ્છના, શાસનનેા, ધમનેા અને આરાધનાના ત્યાગ કર્યાં જાણવા. (૪૭૦) (આલાચકે કહેલાં) દ્વેષ! બીજાને કહેવાથી કોઈ લજ્જાથી અને ગારવથી (માનથી), વિપરીત પરિણામવાળા (અધમી) થાય, કોઈ નાશી જાય કે કેઈ મિથ્યાત્વને પામે. (૪૭૦૮) ૨ડસ્યને પ્રગટ કરવાથી દ્વેષી બનેલે (કેાઈ) તે આચાર્યને છું, આત્માનેા ભેદ (આઘાત) અને ગચ્છમાં ભેદ (કુસ'પ) કરે અથવા પ્રવચનને ઉડ્ડાડ઼ કરે. (૪૭૦૯) એ વગેરે દોષો રહસ્યને ધારણ કરનાર આચાર્યથી થતા નથી, તે કારણે અપરિશ્રાવી એવા નિ†મક આચાય ને શેાધવા જોઇએ. (૪૭૧૦) એમ આઠ ગુણેાવાળા આચાર્ય ના પાદપસાયથી આરાધક પ્રમાદશત્રુને હણીને આરાધનાને સપૂર્ણ આરાધે. (૪૭૧૧) એમ પાપરૂપી કમળને બાળવામાં હિમના સમૂહતુલ્ય અને યમની સાથેના યુદ્ધમાં જયપતાકાની પ્રાપ્તિ કરાવવામાં સફળ હેતુભૂત, એવી સ‘વેગર’ગ શાળારૂપી આરાધનાના દેશ પેટાદ્વારવાળા ગણુસ ક્રમ નામના બીજા દ્વારમાં સુસ્થિત(ગવેષણા) નામનું પાંચમું દ્વાર કહ્યું'. (૪૭૧૨-૧૩) એમ કરેલી સુસ્થિતની ગવેષણા પણ જેના અભાવે ફળની સાધનામાં સમથ ન અને, તે ઉપસ'પદાદ્વારને હવે કહું છું. (૪૭૧૪)
૬. ઉપસ'પદાદ્વાર-(એમ)નિર્યામકના ગુણાધીયુક્ત અને જ્ઞાન-ક્રિયાવાળા આચાય ને શેાધીને, પછી તે ક્ષપક તેની ઉપસ'પદાને (નિશ્રાન) સ્વીકારે. (૪૭૧૫) (તેમાં પ્રથમ) પચીશ આવશ્યથી શુદ્ધ એવુ' ગુરુવદન કરીને, વિનયથી બે હાથે અંજલિ કરીને, સ આદરપૂર્વક આ પ્રમાણે કહે. (૪૭૧૬) હું ભગવ'ત ! તમે સ'પૂર્ણ` દ્વાદશાંગીરૂપ શ્રુતસમુદ્રના પાર પામેલા છે! અને આ શાસનમાં સકળ શ્રી શ્રમણુસ'ઘના નિયંમક ગુરુ છે. (૪૭૧૭) આજે આ શાસનમાં તમે જ શ્રી જિનશાસનરૂપી પ્રાસાદના આધાર માટે સ્તંમ છે। અને સંસારરૂપી અટવીમાં ભમવાથી થાકેલા પ્રાણીઓના સમૂહને સમાધિનું સ્થાન છે. (૪૭૧૮) આ સંસારમાં તમે જ ગતિ છે, મતિ છે અને અશરણુ એવા અમારુ શરણુ છે અને અમારા અનાથના નાથ પણ છે.. તેથી હે ભગવંત ! (મારા) ઉચિત શેષ કત્તયૈાને પૂર્ણ કરેલા હું આપના ચરણકમળમાં, દીક્ષાદિવસથી માજ સુધીની સમ્યગ્ભાવથી
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
શ્રી સવેગર’ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર બીજી
આલેાચના આપવા દ્વારા દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રને અતિ વિશુદ્ધ કરીને હવે દીકાળ પાળેલી સાધુતાના ફળભૂત નિઃશલ્ય આરાધનાને કરવા ઇચ્છું છું. (૪૭૧૯ થી ૨૧) તેણે એમ કહ્યુ છતે નિયંમક આચા કહે કે હે ભદ્ર ! હું તારા મનેવાંછિત કાયને નિવિદ્મપણે શીઘ્ર સિદ્ધ કરીશ. (૪૭૨૨) હૈ સુવિહિત ! તુ ધન્ય છે, કે જે આ પ્રમાણે સંસારના સપૂર્ણ દુઃખાનેા ક્ષય કરનારી અને નિષ્પાપ આરાધનાને કરવા માટે ઉત્સાહી થયેા છે. (૪૭૨૩) હૈ સુભગ ! ત્યાં સુધી તું વિશ્વસ્ત અને ઉત્સુકતારહિત ખેસ, કે જ્યાં સુધી હું ક્ષણવાર વૈયાવચ્ચકારકોની સાથે આ કાને નિજ઼ય કરું' ! (૪૭૨૪) એમ દુર્ગંતિનગરને (બંધ કરવા માટે) દરવાજાની ભૂગળતુલ્ય, મરણની સામે યુદ્ધમાં જયપતાકાની પ્રાપ્તિ કરાવવામાં સફળ હેતુભૂત, એવી સ‘વેગર શાળા નામની આરાધનામાં દશ પેટાદ્વારવાળા બીજા ગણુસ’ક્રમઢારનુ` છું ઉપસ’પટ્ટાદ્વાર કહ્યું. (૪૭૨૫–૨૬) હવે ઉપસ'પદા સ્વીકારેલા પણ મુનિ પરસ્પરની પરીક્ષાના અભાવે શુદ્ધ સમાધિને પામે નહિ, માટે પરીક્ષાદ્વારને કહુ છું. (૪૭૨૭)
૭. પરીક્ષાઢાર-પછી સામાન્ય સાધુ અથવા પૂર્વે જણાવ્યા તે અનશનની ઇચ્છાવાળા આચાર્ય, તેઓએ પ્રથમ (પ્રારંભે ) જ ગભીર બુદ્ધિથી ( મૌનપણે ) તે ગણના આચાર્યની અને સાધુએની પરીક્ષા કરવી કે- શું આ ભાવિત મનવાળા છે કે અભાવિત મનવાળા ( સદ્ભાવરહિત ) છે ? ” એ રીતે તે ગચ્છમાં રહેલા સાધુએએ પણ તે આગંતુકની ( ક્ષેપકની ) વિવિધ પ્રકારે પરીક્ષા કરવી (૪૭૨૮–૨૯) અને તે ( ગચ્છના ) આચાયે` પણુ કેવળ અનશન કરવા આવેલાની જ નહિ, કિન્તુ પેાતાના સાધુએની પણ પરીક્ષા કરવી કે- ( મારા સાધુએ )આગંતુકના પ્રયેાજનને સિદ્ધ કરે તેવા છે કે નહિં ? (૪૭૩૦) તેમા આગ તુકે તે ગણુના આચાય ના વિચાર (આ રીતે) કરવા કે–જો તે આવનારને જોઇને હર્ષોંથી વિકસિત નેત્રાવાળા ‘સ્વાગત’એમ ખેાલતા સ્ત્રય' ઉઠે, અથવા ઔચિત્ય કરવા પેાતાના મુનિએને સામા મેકલે, તે તે પ્રસ્તુત કાર્યંને સિદ્ધ કરશે (એમ જા!વુ); અને જે મુખની કાન્તિ મ્લાન થાય, શૂન્ય નજરે જુએ તથા વિસ્વર (મદ અથવા ભાંગેલા) અવાજથી ખેલાવે, તે એવાને પ્રસ્તુત પ્રવૃત્તિમાં (ઇયરે =) સહાય માટે અયેાગ્ય જાણવા. (૪૭૩૧ થી ૩૩) મુનિઓને પણ ભિક્ષા લેવા જાય ત્યારે (પરીક્ષા માટે) કહેવુ` કે અહા ! તમારે મારા માટે દૂધ સહિત કમેાદના ભાત લાવવેા એમ કહ્યા પછી જો તે સાધુએ પરસ્પર હસે ૠથવા ઉદ્ધૃત જવામ આપે, તે તેએ અસમાવવાળા છે એમ જાણવું. (૪૭૩૪-૩૫) પરંતુ જો તે એ સહુ અમ કહે કે–તમે અમાને અનુગ્રહિત કર્યાં, સ` પ્રયત્નથી ( પણું ) મળશે તે। એમ જ કરીશું. (તેા સદૂભાવવાળા જાણવા.) (૪૭૩૬) એ પ્રમાણે આવેલાએ સ્થાનિક સાધુઓની પરીક્ષા કરવી, સ્થાનિક સાધુએ આગંતુકની પણ આ રીતે પરીક્ષા કરે. (૪૭૩૭) આગ તુકને વિના માંગે પણ ‘કમેનના ભાત' વગેરે ઉત્તમ આહારને લાવી આપે, તેથી જો તે આશ્ચય પૂર્ણાંક એમ બેલે કે-અહા હૈ। ! ઘણેા કાળ પૃથ્વી ઉપર ભમવા છતાં ભાતની આવી
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિક્ષાઢારનું સ્વરૂપ
૨૬૫
ઉત્તમ ગધની મનેહરતા અને સરસપાને (સ્વાદને) મેં કયાંય પણ જોયાં જ નથી. (૪૭૩૮-૩૯) આવી વ્યંજનસામગ્રી પણ ખીજે સ્થળે દેખાતી નથી, તેથી હું આ ભેાજનને અતિ અભિલાષાથી ખાઈશ. (૪૭૪૦) (એમ એલે) તે અજીતેન્દ્રિય હેાવાથી અનશનની પ્રસાધના માટે સમથ ન બને, માટે તેને નિષેધ કરવા અને જે રીતે આવ્યે તે રીતે પાછા મેકલવે. (૪૭૪૧) પરંતુ અનશનના અથી જે તેવુ` ભેાજન જોઈને એમ કહે કેહે મહાનુભાવે ! મને આવુ શ્રેષ્ઠ ભાજન આપવાથી શુ ? આવા શ્રેષ્ઠ આહારને વાપર વાના મારે (આ) કા અવસર છે ? તે તે મહાત્મા ( અનશન માટે) ‘ચેાગ્ય છે’– એમ સમજીને તેને સ્વીકાર કરવેા. (૪૭૪૨-૪૩) એમ ચિકિત્સા કરતા તેઓ ઉભા રહેવુ', (બેસવુ), ચાલવું, સ્વાધ્યાય કરવા, આવશ્યક ભિક્ષા વહેારવી, સ્થ’ડિલભૂમિ જવું, વગેરેમાં પરસ્પર પરીક્ષા કરે. (૪૭૪૪) પછી જ્યારે તે આરાધના કરવા વારંવાર ઉત્સાહી થાય (અથવા માગણી કરે), ત્યારે સ્થાનિક આચાયે પણ તેની આ રીતે પરીક્ષા કરવી, (જે' અવ્યય પાદપૂર્તિ અર્થે) (૪૭૪૫ (આચાર્ય પૂછે કે−) હે સુંદર ! તે આત્માની સલેખના કરી ? તે ો (જવાબમાં) એમ કહે કે-હે ભગવંત! શું માત્ર હાડ અને ચામડાવાળા મારા શરીરને આપ નથી જોતા ? (૪૭૪૬) જેમ સાંભળ્યુ' ન હેાય તેમ (આચાર્ય) પુનઃ પણ પૂછે, તેથી તે (ક્ષપષ્ઠ) રાષપૂર્વક (કટાક્ષથી કહે કે–) તમે અતિ ચતુર છે, કે જે કહેવા છતાં અને (નજરે) જોવા છતાં પણ વિશ્વાસ કરતા નથી. (૪૭૪૭) એમ ખેલતા જે પેાતાની અંગુલિને ભાંગીને (વાળીને) દેખાડે કે-હે ભગવંત ખરાખર જુઓ! આ શરીરમાં અતિ અલ્પ માત્ર પણ માંસ, રુધિર કે મજા (હાડકાંની અંદરના રસ) છે? એમ છતાં પણ હે ભગવંત! (હવે) શું સલેખના કરુ? તે પછી આચાયે તેને (એવ =) આ પ્રમાણે કહેવુ. (૪૭૪૮-૪૯) હું તારી દ્રવ્ય( શરીર )સલેખનાને નથી પૂછતા, તારી (તે' ) 'ગુલિઓને કેમ ભાંગી ( મરડી ) ? તારી કૃશ (સૂકી ) કાયાને (તને હુ' નજરે) જે' છુ. ( મારી સલાહ છે કે-) તુ' ભાવસ લેખનાને કર, ઉતાવળ ન કર ! (૪૭૫૦) ઇન્દ્રિઓને, કષાયને અને ગારવાને કુશ (પાતળા) કર ! હે સાધુ! હું તારા આ કૃશશરીરને પ્રશ'સતા નથી. (૪૭૫૧) સ્થાનિક (નિયંમક ) આચાર્ય. આરાધના માટે આવેલાને પ્રતિબાધ કરવા માટેના આ બે લેાકો કહ્યા. (૪૭૫૨) એમ પરસ્પર (સ=) સ્વય' સારી રીતે પરીક્ષા કરવાથી ઉભય પક્ષેાને ભક્તપરિજ્ઞા ( અનશન ) સમયે થાડી પણ અસમાધિ ન થાય. (૪૭૫૩) પરંતુ અતિ રભસપણે ( સહસા ) કરેલાં ધમ-અ સંબધી પણ પ્રયેાજનાના (કાયેŕના) વિપાક ( પરિણામ ) પ્રાયઃ અંતે નિવૃત્તિને કરતા નથી. (૪૭૫૪) એમ ધરૂપી તાપસના આશ્રમતુલ્ય અને મરણુ સામે યુદ્ધમાં જયપતાકાની પ્રાપ્તિ કરવામાં સફળ કારણભૂત, સવેગર’ગશાળા નામની આરાધનાના દશ પેટાઢારવાળા બીજા ગણુસ’ક્રમદ્વારમાં પરીક્ષા નામનું સાતમુ દ્વાર કહ્યુ. (૪૭૫૫-૫૬)
૩૪
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સ`વેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર બીજી
૮. પડિલેહણાદ્વાર-હવે ઉભય પક્ષની પરીક્ષા કરવા છતાં જેના વિના આરાધના ના શી'નુ' કાર્યાં. ભવિષ્યમાં નિર્વિઘ્ન (સિદ્ધ) ન થાય, તે પડિલેહણાને કહું છું. તે પડિલેહણા આ પ્રમાણે થાય. નિશ્ચે અપ્રમત્ત મનવાળા ( ઉત્સાહી ) નિય્યમક આચાય ગુરુપર’પરાથી પ્રાપ્ત થયેલા દિવ્ય નિમિત્ત દ્વારા ઉપસંપન્ન (આવેલા) ક્ષેપકની આરાધનામાં વિક્ષેપ (થશે કે નહિ ? તેનુ )પડિલેહણ (નિશ્ચય ) કરે. (૪૭૫૭ થી ૫૯) તેમાં રાજ્યને, ક્ષેત્રને, અધિપતિને (રાજાદ્દિને ), ગણને અને પેાતાને જોઇને જો તે વિઘ્ન કરે તેવાં ન હેાય, તે ક્ષપકને સ્વીકારે. આ રીતે પડિલેહણા ન કરવાથી'ઘણા દાષા થાય. (૪૭૬૦) અથવા કેઈ બીજા દ્વારા પણ તે ( વાળ =) પરિપૂર્ણ કરે તેવે છે એમ જાણીને તે ચ્છેિ (સ્વીકારે), અન્યથા નહિ જ. તેથી તેના કલ્યાણમાં, કુશળતામાં અને સુકાળમાં (જે ) ( ભાવિ ) વ્યાઘાત ન જાણું, તે સ્વીકારે. (૪૭૬૧) અન્યથા રાજા વગેરેના સ્વરૂપની પડિલેહણા ( જાણકારી ) કર્યા વિના ( સ્વીકારવાથી ) હરિદત્ત મુનિની જેમ આરાધનામાં વિધ્ર પણ આવે. (૪૭૬૨) તે આ પ્રમાણે.
૨૧૬
હરિદત્ત મુનિને પ્રબંધ-શ'ખપુર નગરમાં (સવČત્ર) પ્રસિદ્ધિને પામેલેા, મહા ખળી અને શત્રુસમૂહના વિજેતા શિવભદ્ર નામના રાજા હતા (૪૭૬૩) અને તેને અતિ સંમત ( માન્ય ) એવે। વેદ વગેરે સમસ્ત શાસ્ત્રામાં કુશળ બુદ્ધિવાળા મતિસાગર નામને પુરાહિત હતા. (૪૭૬૪) તેણે રાજાને વિન્નરહિત રાજ્યના સુખ માટે દુર્ગતિના કારણભૂત પણુ યજ્ઞકામાં સતત જોડયો. (૪૭૬૫) તે પછી એક અવસરે ઘણા સાધુએના સમૂહ સાથે ગુણશેખર નામના આચાય નગરની બહાર ઉદ્યાનમાં સમવસર્યા ( પધાર્યાં. ) (૪૭૬૬) તેઓને વાંઢવા નિમિત્તે માલ-વૃદ્ધો સહિત નગરના માણસા મહા વૈભવપૂર્વક વાડુનામાં અને (મ્યાના વગેરે) યાનેામાં બેસીને ત્યાં ગયા. (૪૭૬૭) તે જ સમયે તે જ પુરોહિતની સાથે રાજા પણ નગરની બહારના ભાગમાં ( ત્યાં) ઘેાડાઓને ખેલાવવા લાગ્યા. (૪૭૬૮) પછી કાલાહલથી રાજાએ તે નગરલેાકેાને જતાં અને આવતાં પણ જોઈ ને પૂછ્યું' કે-શું આજે કઈ પણ મહાત્સવ છે ? (૪૭૬૯) કે જેથી આ રીતે પાતાના વૈભવ પ્રમાણે શ્રેષ્ઠ અલ'કારે।થી ભૂષિત શરીરવાળા લે કે યથેચ્છ સત્ર ફરે છે! (૪૭૭૦) ( પછી ) પરિવારના લેાકેાએ તેનું રહસ્ય (કારણ ) કહ્યું. તેથી આશ્ચર્ય પામેલે રાજા તે ઉદ્યાનમાં ગયે। અને આચાય ને વાંઢીને બેઠો. (૪૭૭૧) તે પછી રાજા વગેરે પદાને ઉદ્દેશીને આચાયે` પણ મેઘગર્જના જેવા ગભીર અવાજવાળી વાણીથી ધકથા શરુ કરી. (૪૭૭૨) જેમ કે-હે રાજન ! સઘળા શાસ્ત્રોના રહસ્યભૂત, સર્વ સુખકારી એક જ જીવદયા પ્રશંસા કરવાયેાગ્ય છે. (૪૭૭૩) રાત્રિ વિનાના ચંદ્રની જેમ આ દયા વિનાના ધમ તપ-નિયમના સમૂહથી યુક્ત હાય તે। પણ લેશ પણ ગેભાને ન પામે. (૪૭૭૪) એ દયામાં ર’ગાએલા મનવાળા ગૃહસ્થા પણ દેવલાકમાં ગયા છે અને એનાથી વિમુખ મુનિએ પણ અતિ દુ:ખદાયી નરકને પામ્યા છે. (૪૭૭૫) જે અખૂટ એવા વિશાળ સુખને તથા દીધુ
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
હરિદત્ત મુનિને પ્રબંધ
૨૭ આયુષ્યને ઈચ્છે છે, તે કલ્પવૃક્ષની મેટી લતા જેવી જીવદયાને પાળે છે.(૪૭૭૬)ઉત્તમ મુનિએ કહે છતાં અને વિશિષ્ટ યુક્તિવાળો છતાં ને ધર્મ જીવદયારહિત હોય, તેને ભયંકર સર્ષની જેમ દૂરથી તો જોઈએ. (૪૭૭૭) આચાર્યો એમ કહે છતે રાજાએ કમળના પત્ર સરખી નજર યજ્ઞક્રિયાના પ્રરૂપક પુરોહિત ઉપર ફેકી. (ક૭૭૮) તે પછી અંતરમાં વધી રહેલા તીવ્ર રોષવાળા પુરહિતે કહ્યું કે હે મુનિવર ! તમારું અતિ વિદ્યાપણું (અહો !=) આશ્ચર્યકારક છે કે-વેદના અર્થને નહિ જાણતા અને પુરાણશાના લેશ પણ રહસ્યને નહિ જાણતાં પણ તમે અમારા યજ્ઞને નિદો છે. (૪૭૭૯-૮૦) ગુરુએ કહ્યું કે-હે ભદ્ર! શેષને વશ થયેલે તું “તમે વેદપુરાણના પરમાર્થને નથી જ જાણતા” એમ કેમ બેલે છે? (૮૭૮૧) હે ભદ્ર ! શું પૂર્વ મુનિઓએ રચેલાં તારા શાસ્ત્રોમાં સર્વત્ર જીવદયા નથી કહી ? અથવા શું તે શાસ્ત્રનું આ વચન તે નથી સાંભળ્યું (૪૭૮૨) કે-“જે હજારે ગાયને અને સેંકડો અશ્વોને આપે, તે દાનને, સર્વ પ્રાણીઓને દીધેલું અભયદાન ઉલ્લંઘી જાય છે !” (૪૭૮૩) સર્વ અવયવોવાળા (સ્વસ્થ છતાં) જીવહિંસા કરવામાં તત્પર એવા મનુષ્યોને જોઈને હું તેઓને પાંગળા, હાથ કપાયેલા અને કોઢીઆ ઈચ્છું છું. (૪૭૮૪) જે કપિલ (વર્ણવાળી) હજાર ગાયે બ્રાહ્મણને આપે છે, તે એક જીવને જીવન આપે, તેની સોળમી કળાને પણ યોગ્ય નથી. (૪૭૮૫) ભયભીત પ્રાણીઓને જે અભયનું દાન આપવું, તેનાથી અતિ મોટો બીજે ધર્મ પૃથ્વીતળમાં નથી. (૪૭૮૬) એક પ્રાણીને પણ અભયની દક્ષિણ દેવી તે શ્રેષ્ઠ છે, પણ શણગારેલી એક હજાર ગાયે હજાર બ્રાહ્મણોને આપવી તે શ્રેષ્ઠ નથી. (૪૭૮૭) જે દયાળુ સર્વ પ્રાણુઓને અભયદાન આપે છે, તે શરીરમુક્ત થએલાને (પરભવે) કેઈથી પણ ભય થતો નથી. (૪૭૮૮) પૃથ્વીમાં સેનાનું, ગાયનું અને ભૂમિનું દાન કરનારા સુલભ છે, પણ જે પ્રાણીઓને અભયદાન આપે છે, તે પુરુષ લેકમાં દુર્લભ છે. (૪૭૮૯) મોટાં પણ દાનેનું ફળ કાળક્રમે ક્ષીણ થાય છે, પણ ભયભીતને કરેલા અભય. દાનના ફળને ક્ષય થતું જ નથી. (૪૭૯૦) આપેલું ઈચ્છિત, તપેલું તપ, તીર્થસેવા અને (ભણેલું) શ્રત, એ સર્વે મળીને પણ અભયદાનની સેળમી કળાને પણ પામતાં નથી. (૪૭૯૧) જેમ મને મરણ પ્રિય નથી, તેમ સર્વ જીવોને (પણ પ્રિય નથી), તેથી મરણના ભયથી ત્રાસેલા પ્રાણીઓની પંડિતોએ રક્ષા કરવી જોઈએ. (૪૭૯૨) એક બાજુ સર્વ યજ્ઞો, (તથા) સમગ્ર શ્રેષ્ઠ દક્ષિણ અને બીજી બાજુ ભયભીત પ્રાણીના પ્રાણનું રક્ષણ (શ્રેષ્ઠ) છે. (૪૭૩) સર્વ પ્રાણુઓને જે દાન કરવું અને એક પ્રાણીની દયા કરવી, (તેમાં) સર્વ પ્રાણીઓને કરેલા દાનથી, એકની (પણ) દયા જ પ્રશંસનીય છે. (૪૭૯૪) સર્વ વેદો, શાસકથન પ્રમાણે (કરેલા) સર્વ યજ્ઞો અને સર્વ તીર્થોનું સ્નાન પણ તે સહિત) ન કરે, કે પ્રાણુઓની દયા જે (હિતને) કરે. (૪૭૯૫)
એમ હે મહાયશ! તું તારા શાસ્ત્રાર્થનું પણ કેમ અરણ કરતું નથી ! કે જેથી
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬૮
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર બીજું
તત્વથી ઘટિત પણ જીવદયાને સ્વીકારતા નથી ! (૪૭૯૬) એ રીતે શિખામણ આપેલો તે (પુરોહિત) સાધુ પ્રત્યે દઢ પ્રàષને પામ્યો (દ્વેષી થો) અને લેશ ઉપશાન ચિત્તવાળે રાજા ભદ્રિક થયા. (૪૭૯૭) આચાર્ય પણ ભવ્ય જીને શ્રી જિનકથિત ધર્મમાં સ્થિર કરીને, ત્યાંથી નીકળીને અન્યત્ર વિહાર કરવા લાગ્યા. (૪૭૯૮) અને નવાં નવાં નેટ (ધૂળના કોટવાળાં ગામે), કર્બટ (સામાન્ય ગામે), નગર, આકર, વગેરેમાં લાંબે કાળ વિચરીને પુનઃ પણ તે નગરમાં ઉચિત પ્રદેશમાં તેઓ બિરાજ્યા. (૪૭૯) પછી ત્યાં રહેલા તે સૂરિન હરિદત્ત નામનો સાધુ અનશન માટે પિતાના ગચ્છથી મુક્ત થઈને, કાયાની સલેખના કરીને, (સૂરિ પાસે) આવીન, (પયએ=) વિનયપૂર્વક ચરણકમળમાં પ્રણમીને અને ભાલdલે હાથ જોડીને આ પ્રમાણે વિનંતિ કરવા લાગ્યા કે-(૪૮૦૦-૪૮૦૧) હે ભગવન્! મહેરબાની કરે સંલેખના કરેલા મને સંસાર સમુદ્રને તરવાની નાવાતુલ્ય અનશન ઉચરાવવા દ્વારા અનુગ્રહ કરો! (૪૮૦૨) તે પછી તૂત પિતાના ગણુને પૂછીને કરુણાથી શ્રેષ્ઠ ચિત્તવાળા એવા ગુણશેખરસૂરિએ તેની માગણીને સ્વીકારી. (૪૮૦૩) પછી આચાર્ય પ્રસ્તુત અર્થમાં (અનશનમાં) આવનાર વિદ્ધને વિચાર્યા વિના સહસા જ શુભ મુહૂર્ત તેને અનશનમાં બેસાડ (ઉચરાવ્યું). (૪૮૦૪) જ્યારે આ બાબતની (અનશનની ) નગરમાં પ્રસિદ્ધિ થઈ, ત્યારે ભક્તિથી તથા જેવાના કુતૂહલથી તે ક્ષેપકને વંદના નિમિત્તો લેકે સતત આવવા લાગ્યા. (૪૮૦૫) અને (આ બાજુ) તે સમયે તે શિવભદ્ર રાજાને મોટો પુત્ર અકસ્માત આવેલા રેગથી બિમાર થયો. (૪૮૦૬) રોગનિવારણ માટે ઉત્તમ વૈદ્યોને બેલાવ્યા, ચિકિત્સા કરી અને વિવિધ મંત્રો વગેરેનો ઉપયોગ કર્યો, તે પણ તે રોગ પ્રતિકાર ન થે. (૪૮૦૭) થી કિંકર્તવ્ય મૂહમનવાળો, ઉદાસ મુખકમળવાળે રાજા અત્યંત શોક કરવા લાગ્યો. (૪૮૦૮) એ પ્રસંગે અવસરને પામેલા, ચિરકાળથી છિદ્ર જોવામાં તત્પર અને ધર્મવી તે પુરોહિતે રાજાને કહ્યું કે-હે દેવ ! જ્યાં સાધુઓ વિના પ્રસંગે આહારને તજીને મરતા હોય, ત્યાં સુખ કેમ થાય? (૪૮૦૯-૧૦) એમ કહીને) અનશનમાં રહેલા તપસ્વી સાધુને સમગ્ર વૃતાન્ત કહ્યો અને તેને સાંભળીને રાજા અત્યંત રોષને પામ્યો. (૪૮૧૧) (પછી) પિતાના પુરુષોને આજ્ઞા કરી કે–અરે ! તેવું કરો, કે જેથી આ સર્વ સાધુઓ આપણા દેશમાંથી શીઘ નીકળી જાય. (૪૮૧૨) તેથી તેઓએ સૂરિજીની સામે રાજાની આજ્ઞા જ્યારે જણાવી, ત્યારે પ્રચંડ વિદ્યાબળવાળા એક સાધુએ શ્રી જિનશાસનની લઘુતા થતી જોઈને રોષપૂર્વક કહ્યું કે-અરે મૂઠ લેકો! તમે મર્યાદારહિત આવું કેમ બોલે છે? (૪૮૧૩-૧૪) શું તમે નથી જાણતા કે-જ્યાં મુનિએ આગમશાસ્ત્રોક્ત યુક્તિને અનુસરતી (શાસ્ત્રાનુસાર) ધર્મક્રિયાને સ્વીકારે છે, ત્યાંથી અશિવાદિ (ઉપદ્રવો) ચાલ્યા જાય છે ? (૪૮૧૫) એમ છતાં કોઈ કારણે તે (અશિવાદિ) થાય, તે પણ એ પિતાના કર્મોને જ દેષ છે. સાધુઓ પ્રત્યે કેપ કેમ કરો છે? તમારા વડે નિચે નિષ્ફળ કેપ કરાય છે, (અર્થાત તમે નિચે મિથ્યા કો૫ કરો છો.) (૪૮૧૬) માટે
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
હરિદત્ત મુનિનો પ્રબંધ અમારા આદેશથી રાજાને (મગે= ) ન્યાયમાં સ્થિર કરો! કુતકને છોડો! તેઓ દુષ્ટ સેવકો છે, કે જેઓ ઉન્માર્ગે જતા સ્વામિને ડિશિક્ષા કરતા નથી. (૪૮૧૭) સાધુએ એમ કહે છતે તે પુરુષોએ કહ્યું કે- સાધુ! બહુ ન બેલ. જે તમારે અહીં રહેવા ઇચ્છા છે, તે સ્વયમેવ જઈને (રાજાને) સમજાવો ! (૪૮૧૮) પછી તે મુનિ (તે) પુરુષની સાથે રાજા પાસે ગયા અને આશીર્વાદ પૂર્વક આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે(૪૮૧) હે રાજન ! તમારે આ રીતે ધર્મમાં વિદ્ધને કરવું યોગ્ય નથી, ધર્મને પાળનારા જ રાજાઓ વૃદ્ધિને પામે છે. (૪૮૨૦) અને તે (ધર્મપાલન) શાસ્ત્રોક્ત ક્રિયામાં દત્તચિત્તવાળા સાધુઓના વિરોધી લોકોને સમદષ્ટિથી રોકવાથી થાય છે. (૪૮૨૧) તમે એમ ન માને કે-કુપિત થએલા પણ આ સાધુએ શું કરશે? અતિ મંથન કરાતું (ઘસાતું) ચંદન પણ અગ્નિને ઝરે છે. (૪૮૨૨) ઈત્યાદિ ઘણુ કહેવા છતાં જ્યારે રાજાએ દુરાગ્રહને ન છે, ત્યારે તે મુનિવરે “દુષ્ટ છે”—એમ જાણીને વિદ્યાના બળે તેના ભુવનને મોટા અને સ્થિર પણ ચલિત તંભેવાળું, મણિજડિત છતાં કંપતા ભૂમિતળવાળું, પડી ગયેલા શિખરવાળું, તૂટેલી (પદસાલર) પરસાળવાળું, ઉત્તમ છતાં નમી ગયેલા તારણે(કમાને)ના ભાગવાળું, ખળભળેલી ભીતવાળું, સર્વ બાજુથી ધ્રુજતા કોટવાળું અને તૂટેલા (છૂટેલા) સાંધાવાળું કર્યું. (ખળભળાવી દીધું.) (૪૮૨૩ થી ર૫) પછી તેને તેવું જોઈને ભય પામેલે રાજા બહુમાનપૂર્વક પગમાં પડીને સાધુને વિનવવા લાગ્યો કે-હે ભગવંત! તમે જ ઉપશમ ધનવાળા, દયાની ખાગુવાળા અને દમને ધરનારા (ઈન્દ્રિયોને-કષાયોને જીતનાર) છે. તમે જ ભવરૂપી કુવામાં પડેલા જેને હાથનો ટેકે આપનારા (બચાવનારા) છે. (૪૮૨૬-૨૭) તેથી મલિન બુદ્ધિવાળા મારા આ એક અપરાધની ક્ષમા કરો, પુનઃ હું નહિ કરું. પિતાના દુષ્ટ શિષ્યની જેવા મા પ્રત્યે હવે પ્રસન્ન થાઓ! (૪૮૨૮) હે મુનીન્દ્ર! મનથી પણ કદાપિ આવું કરવા માટે હુ ઈચ્છતો નથી, કિન્તુ પુત્રની (પીડાની) વ્યાકુળતાથી મેં દુષ્ટ શિખામણથી આ કર્યું છે. (૪૮૨૯) હવે આ પ્રસંગના નિમિત્તથી તમારી શક્તિરૂપી રવૈયાથી મથિત કરાયેલ મારે મનરૂપી સમુદ્ર વિવેકારત્નને રત્નાકર (વિવેકી) થયો છે, તે કારણે તે પુત્રથી સર્યું અને તે રાજ્ય તથા દેશથી પણ સર્યું, કે જે મને તમારા ચરણકમળની પ્રતિકૂળતામાં કારણ બને ! (૪૮૩૦-૩૧) પછી નમનાર પ્રત્યે વાત્સલ્યવાળા તે મુનિએ “ભયને પામે છે -એમ જાણીને, રાજાને પ્રશાન્ત મુખથી મધુર વચન વડે આશ્વાસિત (નિર્ભય) કર્યો. (૪૮૩૨) એ અવસરે મુનિના પ્રભાવથી પ્રસન્ન થયેલા જિનદાસ નામના શ્રાવકે રાજાને કહ્યું કે-હે દેવ ! નિચે આ મુનિનું નામ લેવાથી પણ ગ્રહ-ભૂત-શાકિનીના દોષો શમી જાય છે અને ચરણપ્રક્ષાલનના પાણીથી વિષમ રગે પણ પ્રશાન્ત થાય છે. (૪૮૩૩-૩૪) એમ સાંભળીને રાજાએ મુનિના ચરણપ્રક્ષાલનના પાણીથી પુત્રને સિંચે અને તૂર્ત જ તે સ્વસ્થ શરીરવાળો થયો. (૪૮૩૫) તેથી તેના મહિમાને નજરે જેવાથી ધર્મની શ્રેષ્ઠતાના નિશ્ચયને (શ્રદ્ધાને) પામેલા રાજાએ
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
શ્રી સ’વેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર બીજી
સાધુના વચનથી (કહેવાથી) જૈનધર્મને સ્વીકાર્યાં. (૪૮૩૬) તે પછી સદ્ધર્મ વિરુદ્ધ ખેલતા (અ=િ) દ્વેષી અને ઉત્તમ મુનિએના શત્રુ, એવા તે પુરેાહિતને નગરીમાંથી કાઢી મૂકીને, રાજા પાતાનાં સર્વ કાર્યાંને તજીને સવ ઋદ્ધિ વડે આદરથી ક્ષપકનું બહુમાન કરવા લાગ્યા. (૪૮૩૭-૩૮) એમ અનશનમાં લીન હરિદત્ત મહામુનિના આવેલા પણ વિઘ્નને અતિશયવાળા (તે મુનિએ) તૃત રાકયુ. (૪૮૩૯) અથવા આવા અતિશયવાળા મુનિએ કેટલા હેાય ? માટે પ્રથમથી જ વિદ્મને વિચારીને ( અનશનમાં ) ઉદ્યમ કરવા જોઇએ. (૪૮૪૦) એમ આગમસમુદ્રની ભરતી જેવી, મરણની સાથે લડતાં જયપતાકા પ્રાપ્ત કરાવવામાં સફળ હેતુભૂત, એવી સ`વેગર’ગશાળા નામની આરાધનાના દશ પેટાઢારવાળા ખીજા ગણસ ક્રમદ્વારમાં પડિલેહણા નામનું આઠમુ પેટાદ્વાર કહ્યુ. (૪૮૪૧-૪૨) હવે વિઘ્નાને વિચારવા છતાં જેના વિના ક્ષક અનશનને કરવા સમથ ન થાય, તે પૃચ્છાદ્વારને કહુ` છું. (૪૮૪૩)
૯. પૃચ્છાદ્વાર-પછી સ્થાનિક આચાય પેાતાના ગચ્છના સર્ગ મુનિએને મેલાવીને કહે કે–આ મહા સાત્ત્વિક તપસ્વી તમારી નિશ્રામાં વિશુદ્ધ આરાધનાની ક્રિયાને કરવા ઈચ્છે છે. જો આ ક્ષેત્રમાં તપસ્વીને સમાધિજનક પાણી વગેરે વસ્તુઓ સુલભ હાય અને તમે એની સારી રીતે વૈયાવચ્ચ કરી શકે તેા કહા, કે જેથી આ મહાનુભાવને સ્વીકારીએ. (૪૮૪૪ થી ૪૬) તે પછી જો તેઓ સહ આવું કહે કે–આહારાદિ વસ્તુ (અહી') સુલભ છે અને અમે પણ આ વિષયમાં તૈયાર છીએ, માટે એ સાધુને અનુગ્રહ કરે ! ત્યારે તપસ્વીને સ્વીકારવે, એ રીતે તેની ઈષ્ટસિદ્ધિ વિઘ્નરહિત થાય અને લેશ પણ પરસ્પર અસમાધિ ન થાય. (૪૮૪૭-૪૮) એ રીતે પૃચ્છા, નિર્યામક આચાર્યને, અન્ય ગચ્છમાંથી આવેલા તપસ્વી સાધુને અને નિર્વાંમક સાધુઓને-સને ગુણકારી અને. (૪૮૪૯) તેમ નહિ પૂછવાથી પરસ્પર અપ્રીતિ અને આહાર-પાણીના વિરહ થતાં તપરવીને પણ અસમાધિ ઇત્યાદ્રિ ઘણા દાખે। થાય. (૪૮૫૦) એમ મેાક્ષમાના રથતુલ્ય અને મરણ સાથેના યુદ્ધમાં જયપતાકાની પ્રાપ્તિ કરાવવામાં સફળ હેતુભૂત, એવી સંવેગર`ગશાળા નામની આરાધનાના દશ પેટાદ્વારવાળા બીજા ગણુસ’કમણુદ્વારમાં નવમુ. પૃચ્છા નામનુ પેટાદ્વાર કહ્યું. (૪૮૫૧પર) હવે વિધિપૂર્વક પૃચ્છા કરેલા પણુ તે ક્ષપકને આશ્રીને તે પછી સમ્યક્ કરવાનાં કબ્યાસ'ખ'ધી પ્રતીચ્છાદ્વારને કહું છું. (૪૮૫૩)
૧૦. પ્રતીચ્છાદ્વાર-પૂર્વ વિસ્તારથી કહેલા વિધિપૂર્વક આવેલા તપસ્વીને ઉજમાળ એવા આચાર્ય અને સાધુએ સ આદરથી સ્વીકારી. માત્ર જો તે ગચ્છમાં કેઈ રીતે પણ એક જ કાળે એ તપસ્વીએ આવે, તેમાં જે એક પ્રથમથી જ સલેખના કરેલી કાયાવાળા ઢાય, તે શ્રી જિનવચનને અનુસરીને સ ંધારામાં રહેલેા શરીરને ઇંડે અને ખીન્ને ઉગ્ર પ્રકારના તપથી શરીરની સલેના કરે. (૪૮૫૪ થી ૫૬) વિધિપૂર્ણાંક આવેલા પણ ત્રીજા તપસ્વીને નિષેધ કરે, અન્યથા વૈયાવચકારકના અભાવે સમાધિને નાશ થાય. (૪૮૫૭)
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃચ્છ-પ્રતીચ્છાદ્વારનું સ્વરૂપ
૨૦૧
અથવા કઇ રીતે તેને ાગ્ય પણ શ્રેષ્ઠ વૈયાવચ્ચ કરનારા બીજા અધિક સાધુએ હોય, તે તેઓની અનુમતિથી તેને પણ સ્વીકારવા. (૪૮૫૮) (વળી કેાઈ કારણે) જે તે આહારના ત્યાગી (અનશની) પ્રસ્તુત કાને (અનશનને પૂર્ણ) કરવા સમથ ન થાય (થાકે) અને લેાકેાએ તેને જાણ્યે-જોયા હેાય, તે તેના સ્થાને બીજા સ’લેખના કરનાર સાધુને રાખવા અને તે બેની વચ્ચે સારા પડદા કરવા. (૪૮૫૯-૬૦) તે પછી જેએએ તેને પૂર્વ સાંભળ્યે કે જોયે હેાય તે વાંઢવા આવે તે લેશ માત્ર દર્શન કરાવવું. (૪૮૬૧) અન્યથા ઉડ્ડાહ અને શાસનની નિંદા વગેરે દાષા થાય. (તેણુ =) તે કારણે પડદાની બહાર રહેલા તેઓને (તે સાધુનુ) વંદન કરાવવુ. (૪૮૬૨) આ વિધિથી ગણુસ’ક્રમ કરીને મમત્વથી મુક્ત થયેલા ધીર આત્મા, શ્રી જિનાજ્ઞાને આરાધીને દુઃખના ક્ષય કરે છે. (૪૮૬૩) એમ શ્રી જિનચંદ્રસૂરિએ રચેલી અને મરણ સાથે યુદ્ધમાં જયપતાકાની પ્રાપ્તિ કરવામાં સફળ કારણભૂત, એવી સ`વેગર’ગશાળા નામની આરાધનાના દેશ પેટાદ્વારવાળા ખીજા ગણુસ'ક્રમદ્વારમાં પ્રતીચ્છા નામનુ' દશમુ' પેટાદ્વાર કહ્યુ` અને તે કહેવાથી ચાર મૂળ દ્વારેમાં પરગણુસ'ક્રમ નામનું આ ખીજુ' દ્વાર પણ કહ્યું. (૪૮૬૪ થી ૬૬)
એ પ્રમાણે અંતિમ દશપૂવી' આ શ્રી વજ્રસ્વામિસૂરિની શાખાની પરપરામાં થયેલા શ્રી જિનશાસનગગનદિનમણિ આ શ્રી વ માનસૂરિશિષ્ય શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિના શિષ્ય શ્રી જિનચંદ્રસૂરિવરે તેઓના લઘુગુરુ ભાઈ નવાંગીટીકાકાર શ્રી અભયદેવસૂરિજીની પ્રાર્થનાથી પ્રાકૃતપદ્યખદ્ધ રચેલી શ્રીસ ંવેગર'ગશાળા નામની આરાધનાવિધિના ખીજા પરગણુસ’ક્રમહારના તપગચ્છાચા, પચાધિકાતવર્ષાયુ, યશિતિ વર્ષે ચારિત્રપાલક, સંઘસ્થવિર, સ્વ॰ દાદાગુરુ શ્રીવિજયસિદ્ધિસૂરીશ્વરજીશિષ્ય સ્વ૰ આગમપ્રજ્ઞ શ્રીવિજયમેઘસૂરિવરજી શિષ્ય પૂજ્ય સ્વ॰ ગુરુદેવ શ્રી વિજયમનેાહરસૂરિ શિષ્યાણુ આચાય શ્રી વિજયભદ્રસૂરિકૃત ગુજરભાષાનુવાદ અહી પૂર્ણ થયે..
ઇતિ શ્રી સવેગર’ગશાળા દ્વાર ખીજું'.
વિ. સં. ૨૦૩૦–પેાષદશમી
શ્રી પાર્શ્વ જન્મકલ્યાણક-દિન.
મરુધરદેશે શ્રીવરકાણાપાર્શ્વ પ્રથિત વરકાણા તી સમીપવતી ઞીજોવાખ્ય નગરે સમાપ્ત
卐
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. નમઃ
નોકરા શ્રી નિનાવનાર છે શ્રીમહાવીરસ્વામિને નમઃ | શ્રીગૌતમગધરાય નમઃ | શ્રીશંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ | શ્રીજિનચંદ્રસૂરિવરે નમઃ |
શ્રી વિજય સિદ્ધિ-મેઘ-મહરસૂરિગુરુવરેજો નમઃ
શ્રીસંવેગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ-દ્વાર ત્રીજાં
પ્રણમી પ્રભુ મહાવીરને, સત્યપુરીને રાય નિજગુરુ ચરણશરણ કરી, સમરી શારદમાય છે શ્રી જિનચંદ્રસૂરિરચી, જે સંવેગરંગશાળા પ્રાકૃત પદબંધન કરી, અનુભવજ્ઞાન વિશાળ પર તેમાં મમતાત્યાગનું, જે ત્રીજું કહ્યું દ્વાર | ગુર્જર ભાષામાં લખું, તે નિજ મતિ અનુસાર ૩ સ્વ-પરહિત કાજે કહ્યું, એ ઉઘમ શુભ ભાવ ભણતાં સુણતાં જીવને, થાય વિભાવ અભાવ જા પંડિતજન અનુગ્રહ કરી, કરી મુજ ક્ષતિ ઉદ્ધાર
વાચન શ્રવણ કરે સદા, જિમ પામે ભવપાર પા (સર્વ) માં, ક્ષેત્રમાં, કાળમાં અને ભાવમાં સર્વથા મમત્વના ત્યાગી, સંસારનો અંત કરનારા અને (નિરંજન= ) રાગરહિત, એવા ભગવાન શ્રી વીરજિન જયવંતા છે. (૪૮૬૭) જે કારણે આત્માના પરિકને કરેલાને પણ અને પરગણમાં સંક્રમણને કરેલાને પણ, મમતાને વિચ્છેદ નહિ કરનારને આરાધના થતી નથી. તે કારણે ગણુસંક્રમ દ્વારને કહીને હવે મમત્વવિ છેદને કહું છું. તેમાં અનુક્રમે આ નવ પેટાદ્વાર છે. (૪૮૬૮-૬૯) ૧-આલેચના કરવી. ૨-શયા, ૪-સંથાર, ૪-નિર્યાપકતા, પ-દર્શન, દ-હાનિ, ૭,-પચ્ચક્ખાણ, ૮-ક્ષમાપના અને ૮-ક્ષમણ. (૪૮૭૦) તેમાં–
૧.આલોચનાવિધાનદ્વાર-જે કારણથી ગુરુએ સ્વીકારેલે પણ તપસ્વી આલોચના વિના શુદ્ધિને પામતે નથી, તેથી આલેચનાવિધાનદ્વારને કહું છું. (૪૮૭૧) ગુરુ વિધિ.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૩
આલોચના વિધાનદ્વાર પૂર્વક, મધુર ભાષાથી સર્વ ગણ સમક્ષ તપસ્વીને કહે-હે મહાશય ! તે શરીરની સમ્યક સંલેખના કરી છે, અંગીકાર કરેલા શ્રમણપણાનાં કહેલાં સર્વ કર્તવ્યમાં તું રક્ત છે, શીલગુણની ખાણ એવા ગુરુવર્ગની ચરણસેવામાં સમ્યફ તત્પર છે અને નિપુણ્યકને દુર્લભ એવી ઉત્તમ (શ્રમણ) પદવીને તું સમ્યફ પામે છે, તેથી હવે અહંકાર અને મમકારનો વિશેષતયા ત્યાગી, તું અતિ દુજય પણ ઈન્દ્રિયે, કષાય, ગાર અને પરીષહરૂપી મેડના સૈન્યને સમ્યફ પરાજય-કરીને દુધ્ધનરૂપી સંતાપના ઉપશમવાળા હે સુવિહિત મુનિ ! આત્માના હિતને ઈચ્છતો તું અણુમાત્ર પણ દુષ્કૃત્યની વિધિપૂર્વક આચના કર! આ આલોચના કરવામાં ૧-આલેચના કેટલા કાળે આપવી, ૨-કેને આપવી, ૩-કોણે આપવી, –નહિ આપવાથી કયા દેષ લાગે, પં–આપવાથી કયા ગુણે થાય,૬-(આલેચના) કેવી રીતે આપવી ? ૭-ગુરુને શું આલેચવું (કહેવું)? ૮-ગુરુએ આલોચના કેવી રીતે અપાવવી, ૯-પ્રાયશ્ચિત્ત અને ૧૦-ફળ, એ દશ દ્વારો છે. (૪૮૭૨ થી ૭૮) તેમાં
૧. પેટદ્વાર આલોચના કયારે આપવી?—જો કે કાંટો વાગેલે માગે જેમ (અપ્રમત્ત) ચાલે, તેમ અપ્રમત્ત મનવાળો (સાધુ) પ્રતિદિન સર્વ કાર્યોમાં જ્યણું કરે, તે પણ પાપને ત્યાગી છતાં કર્મોદયના દેષથી કે અમુક કાર્યમાં કિંચિત્ પણ અતિચારને પામે અને તેની શુદ્ધિને ઈચ્છતે મુનિ પફખી, માસી વગેરેમાં નિયમા આલોચના આપે, તથા પૂર્વે સ્વીકારેલા અભિગ્રહને જણાવીને પુનઃ (નવા) સ્વીકારે. એ રીતે શ્રી જિનવચનના રહસ્યને જાણતા, સંવેગમાં તત્પર, કે શીતળ (પ્રમાદી) પણ સાધુએ (અંતિમ) અનશનમાં તે નિચે આલોચના આપવી જોઈએ. (૪૮૭૯ થી ૮૨) એમ જેટલા કાળે આલેચના આપવી તે કહ્યું. હવે જેવા પ્રકારના આચાર્યને આલોચના આપવી તે કહું છું. (૪૮૮૩)
૨. પેટદ્વાર-આલોચના કોને આપવી?—જેમ લેકમાં કુશળ વૈદ્યની આગળ રોગને પ્રગટ કરાય છે, તેમ લકત્તર(મેક્ષ)માર્ગમાં પણ કુશળ આચાર્યને ભાવ રોગ પણ જણાવો.) (૪૮૮૪) અહીં તેને જ કુશળ જાણો, કે જે દેષની નિર્ધામણા (પ્રાયશ્ચિત્ત) વગેરેનો જાણ, અત્યંત અપ્રમાદી અને સર્વ પ્રત્યે સમદષ્ટિવાળા હોય. તેના બે પ્રકાર છે, ૧-આગમથી (આગમવ્યવહારી) અને બીજા શ્રતથી (શ્રત વ્યવહારી). તેમાં આગમથી છ પ્રકારના કહ્યા છે. તે ૧-કેવળી, ૨-મન:પર્યવજ્ઞાની, ૩-અવધિજ્ઞાની-, ૪ચૌદપૂવર, ૫-દશપૂવી અને ૬–નવપૂવી જાણવા, (૪૮૮૫-૮૬) અને શ્રુતથી કલ્પ (જિતકલ્પ), મહાનિશિથ (વગેરેના ધારક), એ ઉપરાન્ત આજ્ઞાથી (આજ્ઞાવ્યવહારી) અને ધારણાથી (ધારણુવ્યવહારી), તેને પણ શ્રી જિનેશ્વરોએ કારણે કુશલ જેવો કહ્યો છે. (૪૮) નિચે જેમ (વિભંગિણે=) વિભંગરચિત ચિકિત્સાશાસ્ત્રના જાણુ (વૈવો) રેગના કારણને અને તેને શમાવનારાં ઔષધેને જાણીને વિવિધ (પાઠાં. ત્રિવિધ)રેગ વાળાઓને પણ વિવિધ ઔષધેને આપે છે અને તેને ઉપયોગ કરવાથી રોગીઓ તત્કાળ
૩૫
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ત્રીજું રેગના ક્ષયને અને સદા શુદ્ધ (સાચી) શાતિને પામે છે. એ ઉપમાઓ અહીં (આલેચના વિષે) પણ (એ રીતે) જાણવી કે વૈદ્યો જેવા શ્રી જિનેશ્વરે, રેગી જેવા સાધુઓ, રેગ એટલે અપરાધે, ઔષધે એટલે પ્રાયશ્ચિત્ત અને આરોગ્ય એટલે શુદ્ધ ચારિત્ર. (૪૮૮૮ થી ૯૦) જેમ વૈભંગિકૃત વૈદ્યકશાસ્ત્રોદ્વારા રેગને જાણીને વૈદ્યો કિયા (ચિકિત્સા) કરે છે, તેમ પૂર્વ ધરે પણ પ્રાયશ્ચિત્ત આપે છે. (૪૮૯૧) (મૃત વ્યવહારમાં) પાંચ આચારના પાલક, ક્ષમાદિ ગુણગણયુક્ત અને (કલ્પ–પ્રક૯પધર) જિતકલ્પ-મહાનિશિથને જે ધારક હોય, તે જ શ્રી જિનકથિત પ્રાયશ્ચિત્ત દ્વારા ભવ્ય જીને શુદ્ધ દેશમુક્ત) કરે છે. (૪૮૯૨) જંઘાબળ ક્ષીણ થવાથી અન્ય અન્ય દેશમાં રહેલા બન્નેને (આચાર્યોને) પણ અગીતાર્થ મુનિ દ્વારા ગૂઢ (રીતે મેકલવા-મંગાવવાપૂર્વક) આલે. ચના આપવી અને શુદ્ધિ (કરવી) (પ્રાયશ્ચિત્ત આપવું, તે વિધિ આજ્ઞાગ્યવહારને છે. (૪૮૩) ગુરુએ બીજાઓને વારંવાર આપેલા પ્રાયશ્ચિત્તના સર્વ રહસ્યને અવધારણું કરનારા જેને (સંમત=) ગુરુએ અનુમતિ આપી હોય, તે સાધુ તેવી જ રીતે વ્યવહાર (પ્રાયશ્ચિત્ત) પ્રદાન કરે, તે ધારણાવ્યવહારવાળે જાણ. (૪૮૯૪) નિર્યુક્તિપૂર્વક સૂત્રાર્થમાં (પીઠધર=) પ્રૌઢતાને ધારક એ જે તે તે કાળની અપેક્ષાએ ગીતાર્થ હોય અને જિતકલ્પ વગેરેને ધારક હોય, તેને પણ આ વિષયમાં યોગ્ય (પાંચમ છતવ્યવહારી) જાણો. (૪૮૯૫) તે સિવાય બાકીના પેગ્ય નથી. જેમ અજ્ઞાની બેટી ચિકિત્સા કરનારા રોગી મનુષ્યોની રેગવૃદ્ધિને (કરે છે), મરણને પમાડે છે, લેકમાં નિદાને પામે છે અને રાજા તરફથી શિક્ષાને પામે છે. તેમ લકત્તર (પ્રાયશ્ચિત્ત) વિષયમાં પણ સર્વ એ પ્રમાણે ઘટાવવું. (૪૮૯૬-૯૭) જેમ કે-કુટ (મિથ્યા) આલેચનાનું પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રદાન, તેથી ઉલટી દોષની વૃદ્ધિ, તેથી ચારિત્રને અભાવ અને તેથી અહીં (આરાધનામાં) મરણ જાણવું. (૪૮૯૮) શ્રી જિનવચનના વિરાધકેને અન્ય ભામાં પણ નિદા, નિદિત સ્થાનેમાં ઉત્પત્તિ અને દીર્ઘ સંસાર, તે દંડ જાણ. (૪૮૯) એ રીતે ઉત્સર્ગથી અને અપવાદથી આલોચનાને યેય (કેરું તે) કહ્યું. હવે તે આલેચના જેવાએ (કેણે) આપવી તેવાને (તેને) કહું છું. (૪૯૦૦)
૩. પેટદ્વાર-આલેચના આપનાર કે હેય?-જાતિ, કુલ, વિનય અને જ્ઞાનથી યુક્ત તથા દર્શન અને ચારિત્રને (સંપન=) પામેલે (ગ્ય) હેય, ક્ષમાવાન, દાન્ત, માયારહિત અને પશ્ચાત્તાપ નહિ કરનારે, એ (આત્મા) આલોચના કરવામાં યોગ્ય જાણુ. (૪૯૦૧) તેમાં ઉત્તમ જાતિ અને કુળવાળે પ્રાયઃ કયાંય (કદાપિ) અકાર્ય કરે નહિ અને કઈ પ્રસંગે કરે, તો પછી જાતિ-કુળના ગુણથી તેને સમ્યગૂ આલે. (૪૯૦૨) શુદ્ધ સ્વભાવવાળો વિનીત (હેવાથી) આસન કરવું, વંદન કરવું વગેરે ગુરુના વિનયપૂર્વક શુદ્ધ પ્રકૃતિથી પાપને સ્વયં યથાર્થરૂપે આલેચે. (૪૯૦૩) જે જ્ઞાનયુક્ત હોય, તે અપરાધના ઘેર વિપાકને જાણીને પ્રસન્નતાથી આલેચે અને પ્રસન્નતાથી)
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
આલેચના વિધાન દ્વારા
૨૭૫ પ્રાયશ્ચિત્ત સ્વીકારે. (૪૯૦૪) દર્શનગુણવાળો હું (દેષથી) સમ્યફ શુદ્ધ થયો ”—એમ શ્રદ્ધા કરે, ચારિત્રવંત વારંવાર તેવા દોષોને સેવે નહિ, તથા (વિકટના=) આલેચના કર્યા વિના મારું ચારિત્ર શુદ્ધ ન થાય, એમ સમજીને સમ્યગૂ આલેચે. ક્ષમાશીલ-આચાર્ય કઠોર વચન કહે તે પણ રોષ ન કરે. (૪૯૦૫-૬) દાન-તેને ગુરુ જે પ્રાયશ્ચિત્ત આપે તેને પૂર્ણ કરવા સમર્થ બને, અમાયી-પાપને છૂપાવે નહિ અને પશ્ચાત્તાપ નહિ કરનાર (આલેચના કરીને) પછી ખિન્ન ન થાય. (૪૯૦૭) તે કારણે સંવેગી અને પિતાને કૃતકૃત્ય માનનારા એવા સાધુએ (આત્માએ) આલેચના આપવી. (૪૯૦૮) (પછી એમ વિચારવું કે-) પરલેકમાં આ દોષના અપાયે અતિ આકરા (ભેગવવા પડે) છે, તેથી હું ધન્ય છું કે-જે મારા તે દોષને ગુરુ આ ભવમાં જ વિશુદ્ધ કરે છે. (૯૦૯) માટે પ્રાયશ્ચિત્તથી નિર્ભય બનવું અને પુનઃ દેને નહિ કરવામાં ઉદ્યમી (થવું), પણ (પ્રતિપક્ષી= ) વિપરીત નહિ થવું, (કારણ કે-) આવા (હવે કહું છું તેવા) સાધુને (આલેચના દેવા માટે) અગ્ય કહ્યો છે. (૧૦)
ચાલુ ત્રીજા પેટાદ્વારમાં આલેચકના દશ દશે-૧-ગુરુને ભક્તિ વગેરેથી વશ કરીને આલેચ, ૨-પિતાની નબળાઈ જણાવીને આલેચ, ૩-જે દેશે બીજાઓએ જોયા હોય તેને, ૪-કેવળ મોટા દેને, અથવા ૫-માત્ર સૂકમ દોષને જ આલેચ, ૬ગુપ્ત રીતે, અથવા ૭-મોટા અવાજમાં (કેલાહલમાં) આલેચ, ૮-ઘણુ ગુરુઓ પાસે આલેચ, ૯-અવ્યક્ત ગુરુની સમક્ષ આ ચે. અથવા ૧૦-પિતાના જેવા દેશે સેવનારા ગુરુ પાસે આલેચે. (એ આલેચકના દોષ જાણવા.) (૪૯૧૧).
૧. “મને પ્રાયશ્ચિત્ત થોડું આપે ”—એવા ઈરાદાથી પ્રથમ વૈયાવચ્ચ વગેરેથી ગુરુને વશ (આવર્જન) કરીને આલોચે. (૪૧ર) જેમ કે-(થડી આલેચના આપવા છતાં) “સંપૂર્ણ આલેખ્યું હશે” (એમ માનીને) આચાર્ય અને અનુગ્રહ કરશે,એવા ઈરાદાથી કેઈ આહારથી, પાણીથી, ઉપકરણથી કે વંદનથી ગુરુને આવેજિત કરીને આલેચના આપે. એ આલેચનાનો પહેલો દેવું. (૪૯૧૩-૧૪) જેમ કેઈ જીવિતનો અથ પુરુષ અહિતને (પણ) હિત માનતો જાણીને ઝેર પીવે, તેવી આ આલેચના પણ જાણવી (૪૯૧૫)
૨, આ ગુરુ આકરું પ્રાયશ્ચિત્ત આપનારા છે કે હલકું (ડું) આપે છે?એમ અનુમાને (માપ), અથવા મને નિર્બળ સમજીને થોડું પ્રાયશ્ચિત્ત આપે, એવા ઈરાદાથી (બચાવ માટે) ગુરુને કહે કે-“તે સાધુભગવતે ધન્ય છે, કે જેઓ ગુરુએ (નિસર) આપેલા (અથવા ઘણા ) તપને સારી રીતે ઉત્સાહથી) કરે છે. હું નિચે (નિહિણ= ) તુચ્છ (નિર્બળ) છું જેથી તપ કરવા સમર્થ નથી. (@૬-૧૭) આપ મારી શક્તિને, (ગહણ= ) ગૂદાની દુર્બળતાને અને અનાગ્યને જાણે છે, પણ આપના પ્રભાવે આ પ્રાયશ્ચિત્તને હું બહુ પૂર્ણ કરી શકીશ. (અર્થાત્ આવેલા પ્રાયશ્ચિત્તને કરવા હું અશક્ત છું.) (૪૯૧૮) એમ (પ્રથમ) ગુરુની સામે કહીને તે પછી શલ્યસહિત
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૬
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રન્થ ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ત્રીજું આલેચના કરે, તે આલેચનાને બીજે દેષ છે. (૪૯૧૯) જેમ સુખને અથી પરિણામે અહિતકર એવા અપથ્ય આહારને ગુણકારક માનીને ખાય, તેમ શલ્યપૂર્વકની આ આલોચના પણ તેવી છે. (૪૯૨૦)
૩. (સહિભયા=) તપના ભયથી, અથવા “આ સાધુ (અમુક) આટલા અપરાધવાળો છે.”—એમ બીજાઓ જાણે છે, એમ માનીને જે જે દોષ બીજાએ જોયા હોય, તે તે દેને જ આલેચ, બીજા અપ્રગટને ન આવેચે. એમ મૂઢ મતિવાળો જે ગુપ્ત દેને સર્વથા છૂપાવતો આલેચે, તે ત્રીજે આલેચનનો દેષ જાણો. (૪૯૨૧-૨૨) જેમ દાતા કુવાને જ કોઈ ધૂળથી પૂરે, તેમ આ શલ્યવિશુદ્ધિ કર્મને બંધાવનારી જાણવી. (૪૯૨૩)
૪. જે પ્રગટ મોટા અપરાધને આલેચે, સૂક્ષ્મને ન આલેચે અથવા સૂફમને આલેચે (મેટાને ન આલોચે), તે એમાં એ રીતે શ્રેષ્ઠ માને કે-(બીજા એમ સમજશે કે-) જે સૂમને આલેચે, તે મોટા દેશેને કેમ ન આલેચે? અથવા જે મેટાને આલેચે, તે સૂફમ દોષને કેમ ન આલેચે? (૪૯૨૪-૨૫) એમ માનીને જ્યાં જ્યાં તેને વ્રતભંગ થયો હોય, ત્યાં ત્યાં મોટા દેષને આલોચે અને સૂફમને છૂપાવે. એ ચેાથે આલે. ચનાદેષ કહ્યો. (૪૯૨૬) જેમ કાંસાની ઝારી અંદર મેલી અને બહાર ઉજળી હોય, તેમ આત્મામાં સશલ્યપણાના દોષથી આ આલેચના તેવી જાણવી. (૪૯૨૭)
૫. ભયથી, મદથી કે માયાથી જે કેવળ સૂકમ દોષોને આલેચે અને મોટાને છૂપાવે, તે આ (આલેચનામાં) પાંચમો દોષ થાય. (૪૨૮) જેવું પિત્તળનું તેનાથી રસેલું કડું, અથવા કૃત્રિમ સેનાનું કડું -કે અંદર લાખ ભરેલું કડું, તેના જેવી આ આલેચન પણ જાણવી. (૪૨૯)
૬. પહેલા, બીજા, ત્રીજા ચોથા અને પાંચમાં વ્રતમાં જે કોઈને મૂલગુણની અને ઉત્તરગુણની વિરાધના થાય, તે તેને કેટલે તપ અપાય ?–એમ ગુપ્ત રીતે પૂછીને (આલેચ્યા વિના, પોતાની મેળે જ તે પ્રમાણે પ્રાયશ્ચિત્ત કરે, તે આલેચનાને છો દેષ જાણ. (૪૯૩૦-૩૧) અથવા આલેચના કરતાં જે રીતે પોતે જ સાંભળે અને બીજો ન સાંભળે, તેમ ગુપ્ત આલેચે. એમ કરવાથી (પણ) છો દેષ થાય. (૪૯૨) જે પિતાના દેષોને કહ્યા વિના જ શુદ્ધિને ઈચ્છે, તે ઝાંઝવાના નીરમાંથી જળને, અથવા ચંદ્રની આસપાસ થતાં (પરિસર) જળના કુંડાળામાંથી ભેજનને ઈચ્છે છે. (અર્થાત્ તેની શુદ્ધિ થતી નથી.) (૪૯૩)
૭. પફબી, ચોમાસી અને સંવત્સરી, એ શુદ્ધિ કરવાના દિવસે (બીજા સાંભળે નહિ એમ માની) કોલાહલમાં દોષોને કહે, તે આલોચનાને સાતમે દેષ છે. (૩૪) તેની આ આલોચના રેટની ઘડી (ખાલી થવા છતાં પુનઃ ભરાય, તેવી (શુદ્ધિ કરવા છતાં નહિ કરવા જેવી), અથવા સમૂહમાં કરેલી છીંક જેવી (નિષ્ફળ) કે ભાંગેલી ઘડી જેવી (તેમાં પાણી રહે નહિ, તેમ આ આલોચનાનું ફળ ટકે નહિ તેવી) જાણવી. (૪૯૫)
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
આલેાચના વિધાનકાર
२७७
૮. એક આચાર્યની પાસે આàાચીને જે પુનઃ પશુ તે જ દેષાને બીજા આચાય પાસે આલેાચે, તેને બહુજન નામને (માઢમે) દેષ કહ્યો છે. (૪૯૩૬) ગુરુની સમક્ષ આલેાચના કરીને તેમની પાસેથી પ્રાયશ્ચિત્તને સ્વીકારીને પણ તેની શ્રદ્ધા નહિ કરતા અને બીજા ખીજાને પૂછે, તે આ આઠમે દેષ જાણવેા. (૪૯૩૭) અંદર શલ્ય રહી જવા છતાં રુઝાએલે ધા જેમ પછી રાગીને તીવ્ર વેદનાએથી પીડે, તેમ આ પ્રાયશ્ચિત્ત પણ તેના જેવુ' જાણવુ' (૪૯૩૮)
૯. જે ગુરુ (આલેાચનાને ચેાગ્ય ) શ્રુતથી અથવા પર્યાયથી અવ્યક્ત-અધુરા (ન્યૂન) હાય, તેને પેાતાના દેષા કહેનારને સ્પષ્ટ આલેાચનાને નવમે દેષ લાગે. (૪૯૩૯)જેમ કૃત્રિમ સેાનું કે કરેલી દુનની મૈત્રી અ`તે નિશ્ચે અહિતકર થાય, તેવું આ પ્રાયશ્ચિત્ત જાણવુ'. (૪૯૪૦)
૧૦. આલેાચકના જેવા જ તે અપરાધાને જે માચાય સેવતા હેાય, તે તત્સેવી કહેવાય. તેથી આલેાચક એમ માને કે- મારા જેવા દેાષવાળા છે, તેથી મને ઘણું માટુ' પ્રાયશ્ચિત્ત નહિ આપે, એમ મેહુથી સ ંકિલષ્ટ ભાવવાળે, તેવા ગુરુ પાસે આલેચે, તે આાચનાના દશમા દેષ જાણવે. (૪૯૪૧-૪૨) જેમ કેાઈ મૂઢ રુધિરથી ખરડાયેલા વજ્રની શુદ્ધિ કરવા તેને રુધિરથી જ ધેાવે, તેના જેવી આ દેષશુદ્ધિ જાણવી. (૪૯૪૩) જેમ દુષ્કર તપને કરનારા પણ શાસનના વિરેષ્ઠીએને સિદ્ધિની પ્રાપ્તિ દૂર થાય છે ( થતી નથી ), તેવી આ શુદ્ધિ પણ દેષયુક્ત ( અશુદ્ધ ) જાણવી. (૪૯૪૪)
એમ આ દશેય દ્વેષને, ભય-લજ્જાને અને માન-માયાને ( પણ) દૂર કરીને આરાધક તપસ્વી શુદ્ધ આલેાચનાને આપે. (કરે), (૪૯૪૫) જે નટની જેમ ચંચળતાને, ગૃહસ્થની ભાષાને,મુ`ગાપણાને અને મેટા અવાજને તજીને,ગુરુની સન્મુખ રહીને(વિધિપૂર્વક) સમ્યગ્ આલેચે, તે ધન્ય છે. (૪૯૪૬) એમ આલેાચના આપનાર કેવા હોય, તે (સવિવક્ખ=) દુષ્ટ આલેાચકના સ્વરૂપ સહિત સંક્ષેપમાં જણાવ્યેા. હવે આલેાચના નહિ આપવાથી જે દાષા થાય, તેને કહું છું. (૪૯૪૭)
ચેાથુ પેટાઢાર-આલાચના ન આપવાથી થતા દાષા-લજજાથી, ગારવથી અને બહુશ્રુતપણાના મદથી પણ જેએ પેાતાના દુશ્ચરિત્રને (દેાષાને) ગુરુને કહેતા નથી, તે નિશ્ચે આરાધક થતા નથી. (૪૯૪૮) જો કથ ંચિત્ સ્ખલના (ભૂલ ) થાય, તે ( પણ ) ગુરુને જણાવવામાં લજ્જા નહિ કરવી. લજ્જા તા નિત્ય માત્ર અકાય કરવામાં કરવી જોઇએ. (૪૯૪૯) ( તે વિષયમાં) યુવરાજનું ઉદાહરણ છે, કે-મૈથુનથી થએલા રાગા લજ્જાથી વૈદ્યને ન કહ્યા, તેથી રાગોની વૃદ્ધિ થઈ, ભેગનેા અભાવ થયા અને મરણ થયું. તેનેા ઉપનય આ પ્રમાણે છે. (૪૯૫૦) યુવરાજ સરખા સાધુએ, તેના મૈથુનના રાગેા તુલ્ય અપરાધા, નહિ કહેવાતુલ્ય અનાલેચના અને વૈદ્યતુલ્ય આચાય જાણવા. (૪૯૫૧) લજ્જાથી (થતી) રાગેાની વૃદ્ધિતુલ્ય અહી' અસંયમની વૃદ્ધિ, ભેગના અભાવતુલ્ય દેવ
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૮
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ત્રીજું
મનુષ્યના ભેગોનો અભાવ અને વારંવાર મરણરૂપે અહીં સંસાર સમજવો. (૪૫ર) અથવા લજજાને વશ (અપરાધોને) સમ્યફ નહિ કહેવાથી જે દોષ થાય અને લજજાને તજીને કહેવાથી જે ગુણો થાય, તેને (સમજવા) માટે બ્રાહ્મણના પુત્રનું (આ) દષ્ટાન્ત જાણવું (૪૯૫૩)
લજજાથી દેને છૂપાવનારા બ્રાહ્મણપુત્રનો પ્રબંધ-ઉઘા, ભુવન, ગોળવાવડી, દેવમંદિરે, ચતુષ્કો) વાવડીએ અને તળાવથી રમણીય અને સમગ્ર જગતમાં પ્રસિદ્ધ, એવા પાટલીપુત્રનગરમાં, વેદ અને પુરાણને જાણ, બ્રાહ્મણોમાં મુખ્ય તથા પ્રસિદ્ધિ પામેલે, ધર્મમાં ઉજમાળ બુદ્ધિવાળો કપિલ નામે બ્રાહ્મણ હતા. (૪૫૪-૫૫)તે પોતાની બુદ્ધિથી ભવસ્વરૂપને મદોન્મત્ત સ્ત્રીના કટાક્ષ જેવું નાશવંત, યૌવનના લાવણ્યને પવનથી ઉડેલા આકડાના રૂ જેવું ચપળ તથા વિષયસુખને કિપાકના ફળની જેમ પ્રારંભે મધુરપરિણામે દુઃખદ માનીને અને સઘળા સ્વજનના સંબંધને પણ અતિ આરા બંધન જેવા જાણીને, ઘરનો રાગ છેડીને, એક વનમાં ઝાડીથી ગીચ સ્થાનમાં તેણે તાપસીદીક્ષા સ્વીકારી. (૪૫૬ થી ૫૮) અને તે શાસ્ત્રમાં જણાવેલા વિધિપૂર્વક વિવિધ તપશ્ચર્યા અને ફળ-મૂળ-કંદ વગેરેથી (તાપસને) ઉચિત આજીવિકા (જીવનનિર્વાહ) કરવા લાગે. (૯૫૯) પછી એકદા તે સ્નાન માટે નદીકાંઠે ગયા અને ત્યાં મચ્છના માંસને ખાતા પાપી મચ્છીમારોને જેયા, કે જેથી તેને પાપી પ્રકૃતિથી અને જીવા ઈન્દ્રિયની પ્રબળતાથી તે માંસભક્ષણની તીવ્ર ઈચ્છા પ્રગટી. (૪૯૬૦-૬૧) પછી તેણે તેની પાસેથી તે માંસને માગીને ગળા સુધી ખાધું અને તે ખાવાથી અજીર્ણના દેષથી તેને ભયંકર તાવ ચડ્યો. (૪૯૬૨) તેની ચિકિત્સા માટે નગરમાંથી કુશળ વૈદ્યને બેલાવ્યો અને વૈવે તેને પૂછયું કે-હે ભદ્ર? પહેલાં તે શું ખાધુ છે ? (૪૯૬૩) લજજાથી સત્ય નહિ કહેતાં તેણે કહ્યું કે- તે ખાધું છે, કે જે તાપસો (કંદ, મૂળ વગેરેને) ખાય છે, (૪૯૬૪) એમ કહેવાથી વૈદ્ય તાવને વાતષથી પ્રગટેલે માનીને તેની શાન્તિને કરનારી ક્રિયા કરી, પણ કઈ લાભ થયો નહિ. (૪૯૬૫) વૈદ્ય ફરી પૂછ્યું ત્યારે પણ તેણે લજજાથી તેમ જ કહ્યું, અને વૈદ્ય (પણ) તે જ ક્રિયાને (દવાને) વિશેષ રીતે કરી. પછી ઉલટા ઉપચારથી (વધેલી) વેદનાથી અત્યંત પીડાતા અને મરણના ભયથી કંપતા શરીરવાળા, તેણે લજજા તજીને એકાન્તમાં વૈદ્યને માંસ ખાધાનો વૃત્તાન્ત મૂળથી કહ્યો. ત્યારે વૈદ્ય કહ્યું કે-હે મૂઢ ! આટલા દિવસ આ રીતે આત્માને સંતાપ કેમ પમાડ્યો ? હવે પણ હે ભદ્ર ! તે સારું જ કર્યું કે-રોગનું કારણ જણાવ્યું. (૯૬૬ થી ૬૯) તું ડરીશ નહિ, હવેથી હું તેમ કરીશ, કે તેથી તે નિરોગી થઈશ. તે પછી તેને ગ્ય ઔષધ પ્રયોગ કરીને તેને સાજો કર્યો (૪૯૭૦) એમ આ દષ્ટાન્તથી લજજાને તજીને, જે દેષને જે રીતે કર્યો હોય, તેને તે રીતે કહેનારો પરમ આરોગ્યને (મુક્તિને) પામે છે. (૪૭૧) ગારવો (મોટાઈને) પક્ષ નહિ કરે, કિન્તુ ચારિત્રને પક્ષ કરો, કારણ કે-ગારવથી રહિત સ્થિર ચારિત્રવાળા મુનિએ મોક્ષને
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
લજજાથી દોષ છૂપાવનાર બ્રાહ્મણપુત્રને પ્રબંધ
૨e પામ્યા છે. (૪૯૭૨) (માર) રખે, આ મારુ (ઝદ્ધિ વગેરે સુખ) (ન હેહીક) નહિ રહે. (નાશ પામશે), એવા ભયથી દુર્ગતિના મૂળભૂત અદ્ધિ વગેરે ગારમાં આસક્ત જેઓ પિતાના અપરાધને કહેતા નથી (આલેચતા નથી), તે જડ પુરુષો અસ્થિર કાચમણિને પ્રિય કરીને શાશ્વત એવા નિરુપમ સુખને આપનારા ચિંતામણિરત્નને અવગણે છે. (૪૯૭૩૭૪) તેથી ગારવને ત્યાગી, ઇન્દ્રિયને જીતનારા, કષાયથી રહિત અને રાગ-દ્વેષથી મુક્ત થઈને આલેચના કરવી જોઈએ. (૭૫) વળી–
આલોચના પરસાક્ષીએ કરવી- હું જે રીતે પ્રાયશ્ચિત્તને સમ્યગું જાણું છું, તે રીતે બીજે કશું જાણે છે? અથવા મારાથી બીજે કણ બહથત છે?—એમ મદથી જે પિતાનાં દુશ્ચરિત્રને બીજાને કહે નહિ, તે પાપી “પ્રમાદથી સમ્યગ ઔષધને નહિ કરનારા (રોગી) વૈદ્યની જેમ આરાધનારૂપી આરોગ્યને પામતે નથી. (૪૯૭૬-૭૭) જેમ કે રોગી વૈદ્ય જ્ઞાનના ગર્વથી પોતાના રોગને ન કહેતાં (સ્વયં) સેંકડો ઔષધે કરવા છતાં પણ રોગની પીડાથી મરણ પામે તે જ રીતે જેઓ (પિતાના) અપરાધરૂપી રેગને બીજાને સમ્યફ કહેતા નથી, તેઓ (આણએ= ) શ્વાસથી (જીવતા છતાં) (અથવા (આણુઓ= ) સાનથી જ્ઞાની છતાં) નાશ પામે છે. (૪૯૭૮-૭૯) કારણ કે વ્યવહારમાં સાર કુશળ એવા છત્રીશ ગુણવાળાએ (આચા) પણ આ (આલેચના) અવશ્ય સદા પરસાક્ષીએ જ કરવી જોઈએ. (૪૯૮૦) આઠ આઠ ભેટવાળા દર્શન-જ્ઞાન–ચારિત્રાચારથી અને બાર પ્રકારના તપથી યુક્ત, એમ આચાર્યમાં છત્રીશ ગુણ હોય છે, અથવા વયછક્ક' વગેરે ગાથાથી કહેલા (છ વ્રતના પાલક, છ કાયના રક્ષક, તથા અક વસ્તુ, ગૃહસ્થનાં ભાજન, પથંક, નિષદ્યા, સ્નાન અને વિભૂષાના ત્યાગી, એમ) અઢાર તથા (અહીં ગાત્ર ૪૬૩૫માં કહેલા) “આચારવાનું” વગેરે આઠ તથા દશ પ્રકારના પ્રાય શ્ચિત્તના જાણ, એમ (પણ) છત્રીશ ગુણે થાય છે. (૪૯૮૧-૮૨) તથા આઠ પ્રવચનમાતા અને દશ પ્રકારને યતિધર્મ, એ અઢાર અને છ વ્રતનું પાલન, છ કાયનું રક્ષણ વગેરે (ઉપર કહ્યા તે) અઢાર ભેદે મળીને (પણ) છત્રીશ ગુણો થાય છે. (૪૯૮૩) અથવા
આચારવાનું ” વગેરે આઠ ગુણ, (અલકપણું, ઔશિકત્યાગ વગેરે) દશ પ્રકારને સ્થિતક-૫, બાર પ્રકારને તપ અને છ આવશ્યકે, એમ (પણ) છત્રીશ ગુણ થાય છે. (૪૯૮૪) એ રીતે ઘણા પ્રકારે કહેલા છત્રીશ ગુણોના સમૂહથી શુભતા આચાર્ય (પણ) મુક્તિના સુખ માટે આલેચના સદા પરસાક્ષીએ જ કરવી જોઈએ. (૪૯૮૫) જેમ કુશળ પણ વૈદ્ય પિતાને રેગ બીજાને જણાવે અને બીજો પણ સાંભળીને તે રોગી) વૈદ્યની સુંદર ચિકિત્સાને શરુ કરે, તેમ પ્રાયશ્ચિત્તવિધિને સારી રીતે જાણનારે (પિતે જ્ઞાની હોય તો) પણ પિતાના દોષોને (બીજા) ગુરુને અતિ પ્રગટ રીતે કહેવા જોઈએ. (૪૯૮૬૮૭) તથા જે અન્ય (આલેચનાચાર્ય) હોવા છતાં તેને આલેચના આપ્યા વિના (અર્થાત જે આલેચના આપતા નથી તે) તથા જે પિતાને આલેચના આપીને (અર્થાત
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
શ્રી સંગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ત્રીજું સ્વયં પ્રાયશ્ચિત કરે છે, તે પણ આરાધક થતા નથી. (૪૯૮૮) એ કારણે જ પ્રાયશ્ચિત્ત માટે ગીતાર્થની શોધ (ક્ષેત્રથી) ઉત્કૃષ્ટ સાતસો જન સુધી અને (કાળથી) બાર વર્ષ સુધી કરવી જોઈએ. (૪૯૮૯) એમ આલેચ નહિ આપવાથી થતા દેષોને સંક્ષેપમાં કહ્યા હવે તે આપવાથી જે ગુણે થાય તેને કહું છું. (૪૯૦)
પાંચમું પેટદ્વાર–આલોચના દેવાથી થતા ગુણે-૧–લઘુતા, ૨-પ્રસન્નતા, ૩-સ્વ-પર નિવૃત્તિ, ૪-માયાને ત્યાગ, પ-આત્માની શુદ્ધિ, ૬-દુષ્કર કિયા, ૭-વિનય અને ૮–નિશલ્યા, એ આઠ ગુણ આલોચના દેવાથી થાય છે. (૪૧) તેમાં
૧. લઘતા–અહીં કર્મને સંચય (સમૂહ) તે ભાર જાણો, કારણ કે તે જીવને ભાંગે છે (થકાવે છે, પરાજિત કરે છે), તે ભારથી (ભગ્ગા= ) થાકેલા જીવો શિવ ગતિમાં જવા માટે સમર્થ થતા નથી. (૪૯૨) સંકલેશ તને શુદ્ધ ભાવથી દેવીની આલેચના આપનારને વારંવાર પૂર્વે એકઠા કરેલ (બાંધેલ) કમને તે માટે ભાર (પણ) નાશ પામે છે. (૪૦) અને તેમ થવાથી જીવેને ભાવથી શિવગતિના કારણભૂત એવી ચારિત્રગુણની અપેક્ષાની પરમાર્થથી મોટી (કર્મોની) લઘુતા થાય છે, (૪૯) - ૨. પ્રસન્નતા-શુદ્ધ સ્વભાવવાળો મુનિ જેમ જેમ દેવોને સમ્યગ ઉપયોગ વક (ગુરુને) જણાવે છે. તેમ તેમ નવા નવા સંવેગરૂપ શ્રદ્ધાથી (અથવા સંવેગ અને શ્રદ્ધાથી) પ્રસન્ન થાય છે. (૪૫) “મને આ દુર્લભ ઉત્તમ વૈદ્ય મળે, ભાવરગમાં આ વૈદ્ય મળવો દુર્લભ છે, વ્યાધિને વધારનારા લજજા વગેરે (તુચ્છ=) અધમ દોષો ભયંકર છે, (૪૬) “તેથી ધન્ય એવા આ ગુરુના ચરણ પાસે (સમક્ષ) (લજજાદિને છેડીને) સમ્યગ્ર આલેચના આપીને, અપ્રમત્ત એ હું સંસારનાં દુઃખાની નાશક ક્રિયાને (અનશનને) કરીશ.” (૪૯૭) તે રીતે (શુભ ભાવે) આલોચના કરે છતે શુદ્ધ ભાવવાળાને “હું ધન્ય છું, કે જે મેં આ સંસારરૂપ અટવીમાં આત્માને શુદ્ધ કર્યો.”—એવી પ્રસન્નતા પ્રગટે જ છે. (૪૯૮)
૩. સ્વ-પર દેશનિવૃત્તિ-વળી (શુદ્ધ થયેલે) (કિચણુંક) પૂના ચરણથી (પ્રભાવથી), લજજાથી અને પ્રાયશ્ચિત્તના ભયથી પુનઃ અપરાધને ન કરે, એમ આત્મા (પિત) (દેાષોથી) અટકે. ( ૯) અને એ રીતે ઉદ્યમ કરતા તે ઉત્તમ સાધુને જોઈને (પાપના) ભયથી ડરતા બીજા પણ અકાને ન કરે, માત્ર (સંયમનાં) કાને જ કરે. (૫૦૦૦) એમ -પર નિવૃત્તિથી સ્વ–પર ઉપકાર થાય અને સ્વ–પર ઉપકારથી અતિ મોટું બીજું કંઈ ગુણસ્થાનક (ગુણ) નથી. (૨૦૦૧)
૪-૫. માયાત્યાગ અને શુદ્ધિ-શ્રી વીતરાગ ભગવંતોએ આલેચના કરવાથી ભવભયની નાશક અને પરમ નિવૃત્તિકારક, એ (અજવE) માયાત્યાગ અને શુદ્ધિ કહી છે. (૨૦૦૨) સરળ (માયારહિત) જીવની શુદ્ધિ થાય છે, શુદ્ધ આત્માનો ધર્મ
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
આલેાચનાવિધાનદ્વાર
૧૮૧
સ્થિર થાય છે અને તેથી ઘીથી સિ'ચેલા અગ્નિની જેમ પરમ નિર્વાણુને (તેજને અથવા પવિત્રતાને) પામે છે. (૫૦૦૩) માયાથી કિલષ્ટ ચિત્તવાળે। બહુ પ્રમાદી જીવ પાપકર્માંના (કાર્યના ) કારણભૂત, એવાં ઘણાં કિલષ્ટ કમેŕને જ આધે છે, (૫૦૦૪) અને અહીં (તે) અતિ ક્રુર કર્મોને ભેગવતાં જે પરિણામ (અધ્યવસાયેા થાય,) તે પ્રાયઃ સ`કલેશકારક પાપક'નું કારણ મને છે. એમ (કિલષ્ટ ચિત્તથી પાપકમેનેિા મધ અને તેને ભેગવતાં કિલષ્ટ ચિત્ત, તેમાંથી પુનઃ પાપકમના અધ, એ રીતે પરસ્પર કાર્ય-કારણરૂપે) સંસારની વૃદ્ધિ અને તે વધવાથી અનેક પ્રકારનાં દુ:ખેા પ્રગટે છે. એમ માયા જ સવ સ’કલેશેાનું (દુઃખેાનું) મૂળ માનવું તે ચેાગ્ય છે. (૫૦૦૫-૬) તે માયાના ઉન્મૂલનથી આવ પ્રગટે તે કારણે અને જીવની શુદ્ધિ માટે, એમ ( એ કારણે ) આલેચના આપવી જોઈ એ. (૫૦૦૭)
૬. દુષ્કરક્રિયા-આ (આલેાચના આપવી તે ) દુષ્કર છે, કારણ કે-કમ ના દે ખથી જીવ પ્રમાદથી દેખાતું સેવન સુખપૂર્વક કરે છે અને યથાસ્થિત આલેાચના આપતા (તેને) દુઃખ થાય છે. ( માટે) કના દેષથી અનેક સેંકડા ( હજારા ) ભવથી વારવાર સેવેલા મહા ખલવાન્ એવા લજ્જા, અભિમાન વગેરેને અવગણીને ( પણ ) જેએ આલેચના કરે છે, તેએ લેકમાં દુષ્કરકારક છે. (૫૦૦૮-૯) જેએ એ રીતે સમ્યક્ આલેાચના કરે છે, તે મહાત્માએ જ સેકડા ભવાના દુઃખાનેા નાશ કરનારી નિષ્કલંક (શુદ્ધ) આરાધનાને પણ પામે છે. (૧૦૧૦)
૭. વિનય-સમ્યગ્ આલેચના આપવાથી શ્રી તી કરેાની આજ્ઞાનુ' પાલન (આજ્ઞાને વિનય ) થાય છે, ગુરૂએને વિનય થાય છે અને જ્ઞાનાદિ ( સફળ થવાથી તે ) ગુણ્ણાના ( પણ ) વિનય થાય છે. (પ૦૧૧) કહ્યું છે કે-વિનય એ શાસનનું મૂળ છે, માટે ( સંયત ) વિનીત હૈાય. “ વિનયરહિતને ધર્માં કયાંથી અને તપ પણ કયાંથી ? (૫૦૧૨) કારણ (કહ્યું છે) કે–ચાતુરંત સંસારથી મુક્તિ માટે આઠ પ્રકારના કને (વિનયતિ) દૂર કરે છે, તેથી સંસારમુક્ત શ્રી અરિહતા તેને વિનય કહે છે. (૨૦૧૩) ૮. નિઃશલ્યતા-આલેાચના આપીને જ ( જઈસત્થા=) સાધુએ નિયમા શલ્યરહિત થાય, અન્યથા ન જ થાય, તે કારણે તેનેા ( આલેચનાના) ગુણ નિઃશલ્યતા છે. (૫૦૧૪) શલ્યવાળેા નિશ્ચે શુદ્ધ થતા નથી, કારણ કે ધૃતરજવાળાના (વીતરાગના) શાસનમાં કહ્યું છે કેસ શલ્યાને ઉદ્ધાર કરનારા જ જીવ કલેશેાનેા નાશ કરી નેશુદ્ધ થાય છે. (૫૦૧૫) તેથી ગારવરહિત આત્માએ નવા નવા જન્મેરૂપ વેલડીના મૂળભૂત મિથ્યાદ નશલ્યને, માયાશલ્યને અને નિયાણુશલ્યને મૂળમાંથી ઉખેડે છે, (પ૦૧૬) જેમ ભારવાહક (મજુર) ભારને ઉતારીને ( અતિ હલકેા થાય ), તેમ ગુરૂ પાસે (દુષ્કૃત્યેાની ) આલેાચના અને નિદા કરીને સ શલ્યાને નાશ કરનાર સાધુ (કમ ના ભાર ઉતારીને ) અતિ હલકા થાય છે. (૫૦૧૭) ( એમ માલેાચનાના આઠ ગુણેનું પાંચમું દ્વાર જાણવું.)
૩૬
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સવેગર'ગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ત્રીજી
છ ુ પેટાદ્વાર-આલાચના કેવી રીતે આપવી ?–એ આલેચનાના ગુણેા મેં આ પ્રમાણે સ ંક્ષેપથી ) કહ્યા. હવે તે આલેાચના જેવી રીતે આપવી તે રીતને કહું છું. તેમાં આ મર્યાદા છે કે-૧. વ્યાક્ષેપને ( ચિત્તની ચ'ચળતાને ) તજીને, ૨. પ્રશસ્ત દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવનેા ચેગ મેળવીને, ૩. ઉત્તમ દિશા સન્મુખ રહીને, ૪. વિનયથી, પ. સરલતાવાળાએ, ૬. આસેવના વગેરેના ક્રમે અને ૭. છ કાને આલેાચના આપવી. (૫૦૧૮–૧૯)
૧. તેમાં અવ્યાક્ષિપ્ત સાધુએ નિત્યમેવ સયમસ્થાન સિવાયના બીજા વિષયેામાં વ્યાક્ષેપરહિત ( અનાસક્ત ) રહેવુ' અને આલેચના આપવામાં તે વિશેષ વ્યાક્ષેપરહિત રહેવું. (૫૦૨૦) એ અથવા ત્રણ દિવસે આલેાચના આપવી જોઈએ. તે કારણે ઊંઘીને જાગેલા અપરાધાને (યાદ કરીને) સમ્યગ્ રીતે સ્થાપે (મનમાં સ્થિર કરે). (૫૦૨૧) પછી ઋજુતાને પામેલેા (સરળ ) તે સર્વ દેાષાને ત્રણ વાર યાદ કરીને લેશ્યાથી વિશુદ્ધ થતા ( વધતી શુભ લેફ્ટાવાળા ) શલ્યના ઉદ્ધાર માટે ગુરૂ પાસે આવે. (૫૦૨૨) અને પુનઃ સંવેગને પામેલે! તેવી રીતે સમ્યગ્ ષાને જણાવે કે-જે રીતે પરિણામની વિશિષ્ટતાથી અન્ય ભવામાં કરેલા પણ કર્યાં છેદાઇ જાય. (૫૦૨૩)
२८२
૨. પ્રશસ્ત દ્રવ્યાદિના યાગ-દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર વગેરે ચારેય ભાવા, પ્રત્યેક પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત એમ બે બે પ્રકારના છે. તેમાંના અપ્રશસ્તને તજીને પ્રશસ્તમાં આલેાચના કરે. (૫૦૨૪) તેમાં દ્રવ્યમાં-અમનેજ્ઞ (તુચ્છ) ધાન્યના ઢગલા અને તુચ્છ વૃક્ષા, એ અપ્રશસ્ત દ્રવ્ય, ક્ષેત્રમાં-પડેલાં-ખળેલાં ઘર, ઉખરભૂમિ વગેરે સ્થાના, એ અપ્રશસ્ત ક્ષેત્ર, (૫૦૨૫) કાળમાં-દગ્ધાતિથિ, અમાવાસી અને બન્ને પક્ષેાની અષ્ટમી, નવમી, છઠ્ઠી, ચતુથી` તથા દ્વાદશી, એ તિથિએ તથા સ`ધ્યાગત, રવિગત વગેરે દુષ્ટ નક્ષત્ર અને અશુભ ચેાગા, એ અપ્રશસ્તકાળ જાણવા અપ્રશસ્તભાવમાં-રાગ-દ્વેષ અથવા પ્રમાદ-મેહ વગેરે (સ્વદેાષા જાણવા). આ અપ્રશસ્ત દ્રવ્યાદિમાં આલેાચના નહિ કરવી, પણ તેના પ્રતિપક્ષી (પ્રશસ્ત દ્રવ્યાદિમાં કરવી, તે) પ્રશસ્તદ્રવ્યમાં-સુવર્ણ વગેરેના, અથવા ક્ષીરવૃક્ષેા વગેરેના ચેગે આલેાચે. (૫૦૨૬ થી ૨૮) પ્રશસ્તક્ષેત્રમાં-શેરડીનુ ક્ષેત્ર, ડાંગરનુ ક્ષેત્ર કે શ્રી જિનમદિરાદિ હોય ત્યાં, અથવા ઊંડા અવાજ કરતા કે પ્રદક્ષિણાવર્તવાળા જળના સ્થાને આલેાચે. પ્રશસ્તકાળમાં-પૂર્વ' કહી તે સિવાયની શેષ તિથિઓ, નક્ષત્રા, કરણેા, ચેાગા વગેરેમાં, અને પ્રશસ્તભાવમાં-મન વગેરેની પ્રસન્નતામાં અને હેા ઉચ્ચ વગેરે સ્થાનમાં હાય, અથવા પ્રશસ્તભાવજનક સૌમ્ય ગ્રહેાથી યુક્ત, પવિત્ર, ( અથવા પૂર્ણ ) લગ્નમાં (વ`તા હૈાય), એમ શુભ દ્રવ્યાદિના સમુદાય તે આ વિષયમાં (પ્રશસ્ત ચેાગ) જાવે. (૫૦૨૯ થી ૩૧)
૩. પ્રશસ્તદિશા-પૂર્વ, ઉત્તર, અથવા શ્રી જિનેશ્વરા વગેરેથી માંડીને નવપૂર્વી સુધીના જ્ઞાનીએ જે દિશામાં વિચરતા હાય, અથવા જે દિશામાં શ્રી જિનમ ંદિર હાય,
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
આલેાચનાવિધાનદ્વાર
૨૮૩
તે દિશા ઉત્તમ જાણવી. (૫૦૩ર) તેમાં (પણ) જે આચાર્ય પૂર્વાભિમુખ (બેઠા હૈાય), તે આલેાચક ઉત્તરાભિમુખ (જમણીબાજુ) અને જે આચાય ઉત્તરાભિમુખ હાય, તે આલેાચક પૂર્વાભિમુખ (ડાબીબાજુ) ઉભા રહે. (૫૦૩૩) એમ પરેાપકારમાં રસિક મનવાળા આચાર્ય પૂર્વ ઉત્તર સન્મુખ અથવા ચૈત્ય સન્મુખ સુખપૂર્વક બેસીને આલેચનાને સાભળે. (૫૦૪૪)
૪. વિનયપૂર્ણાંક-ભક્તિ અને બહુમાનપૂર્વક, ગુરુને ઉચિત આસન આપીને, વંદન કરીને, બે હાથ જોડીને, સન્મુખ ઊભા રહેવેા, સવેગથી ભવેાદ્વિગ્ન (નિવેદી) અને વિષયાથી વિરાગી, તે મહા સાત્ત્વિક (આલેાચક) ઉત્કૃષ્ટથી ઉત્કટ આસને અને જે હરસ વગેરે રેગથી પીડાતા હેાય કે ઘણા દેષા સેવેલા ( હેાવાથી વધુ સમય લાગે તેમ) હોય તે ગુરુની અનુજ્ઞા લઈ ને આસને બેઠેલે, ભક્તિ અને વિનયથી મસ્તક નમાવીને સવ દ્વેષને યથાર્થ સ્વરૂપે જણાવે. (૫૦૩૫ થી ૩૭)
૫ ઋજીભાવે-જેમ બાળક ખેલતાં કાર્યને કે અકાર્યંને ( જે જેવું હેાય તેવુ' ) સરળભાવે ખેલે, તેમ માયા અને મદથી રહિત આલેાચક ખાળકની જેમ સરલભાવે દેાષાને આલેાચે. (૫૦૩૮)
૬. ક્રમથી-આસેવનાક્રમ અને આલેચનાક્રમ-એમ બે પ્રકારના ક્રમથી (આલેચના અપાય.) તેમાં આસેવનાક્રમે એટલે જે દાષા જે ક્રમે સેવ્યા હેાય તે ક્રમે આલેાચે. (૫૦૩૯) આલેચનાક્રમમાં મેટા અપરાધાને પછી આલેાચે. (પણુગ =) ‘ પ’ચક ’ વગેરે પ્રાયશ્ચિત્તના ક્રમે પ્રથમ નાના દોષોને કહેતા, પછી જેમ જેમ પ્રાયશ્ચિત્તની વૃદ્ધિ થાય (તેમ તેમ)તે તે ક્રમથી આકુટ્ટીથી સેવેલા, દ"થી સેવેલા, પ્રમાદથી સેવેલા, કલ્પથી સેવેલા, જયણાપૂર્વક સેવેલા અથવા (અવશ્ય) કરવાયેાગ્ય કારણ પ્રાપ્ત થતાં જયણાથી સેવેલા, તે તે સ દ્વેષને યથાસ્થિત ( જેમ સેવ્યા હૈાય તેમ ) આલેચે. (૫૦૪૦-૪૧)
૭. છ શ્રવણા-તેમાં સાધુને (માચાય અને આલોચક-એ બેના) ચાર કાન અને સાધ્વીને છ કાન જાણવા, તે આ રાતે-ગુરુ જો વૃદ્ધ હેાય તે એકલા અને વૃદ્ધ સાઘ્વી પણ-ખીજી એક સાધ્વીને સાથે રાખે, એમ ત્રણના મળીને છકાને કરવી, અને ગુરુ જે યુવાન ઢાય તા ખીજા સાધુને સાથે રાખીને, અને જો સાઘ્વી તરુણ હેાય તે વૃદ્ધ સાધ્વીને સાથે રાખીને, એમ એ સાધુએ અને એ સાધ્વીએ, એમ ચારના સમક્ષ આઠ કાને આપવી. (૫૦૪૨-૪૩) એમ આલેાચના જેવી રીતે આપવી તે રીત સ ંક્ષેપથી કહી. હવે આલેચનામાં જે અનેક પ્રકારના દેષને આલોચવા જોઈ એ તે કહું છુ.' (૫૦૪૪)
સાતમુ` પેટાદ્વાર શુ` શુ` આલેચવુ' ?-આ આલોચના જ્ઞાન,દર્શન,ચારિત્ર,તપ અને વીય–એમ પાંચ પ્રકારના આચારમાં થયેલી વિરૂદ્ધ પ્રવૃત્તિની જાણવી (૫૦૪૫)
તેમાં સમસ્ત પદાર્થાના પ્રકાશ કરવામાં (જણાવવામાં) શરદઋતુના સૂર્ય સરખા,
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર ત્રીજું અતિશના ભંડાર અને (તેથી) ત્રણ ભુવનથી પૂજાએલા, સાન ભગવંતને કાળ, વિનય વગેરે (આચાર) અંગે વિરૂદ્ધ પ્રવૃત્તિ કરવાથી થએલે, આત્મસુખમાં વિનભૂત, એ જે કઈ પણ અતિચાર, તેને સમ્યગ આલેચ. (૫૦૪૬-૪૭) (તે આ પ્રમાણે) સમ્યગજ્ઞાનરૂપી લક્ષ્મીના વિસ્તારના ધારક એવા પુરુષસિહોને (જ્ઞાનીઓને) તથા જ્ઞાનના આધારભૂત પુસ્તક, પેટ, પાટી વગેરે ઉપકરણોને પગ વગેરેના સંઘઠ્ઠન દ્વારા, નિંદા કરવાથી કે અવિનય કરવાથી જે અતિચાર સેવ્યો હોય, તેને પણ આલેચવો. (૫૦૪૮-૪૯)
એમ નિચે દર્શનાચારમાં પણ કઈ રીતે પ્રમાદને દેષથી શંકા, કાંક્ષા વગેરે (અકરણીયને) કરવાથી તથા ઉપવૃંહણાદિ (કરણયને) નહિ કરવાથી તથા લોકપ્રસિદ્ધ બાવચની વગેરે શાસનપ્રભાવક વિશિષ્ટ પુરુષ પ્રત્યે ઉચિત વ્યવહાર નહિ કરવાથી, તેમજ સમ્યક્ત્વના નિમિત્તભૂત શ્રી જિનમંદિરે, જિનપ્રતિમાઓ વગેરેની તથા શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુઓની તથા તપસ્વીઓની અને ઉત્તમ શ્રાવક-શ્રાવિ. કાઓની અતિ આશાતના કે અવજ્ઞા (નિંદા) વગેરે કરવાથી જે અતિચાર સેવ્યો હોય, તે પણ નિચે આલેચવાયેગ્ય જાણવો. (૫૦૫૦ થી ૫૩)
મૂળગુણરૂપ અને ઉત્તરગુણરૂપ, તથા અષ્ટપ્રવચનમાતારૂપ ચારિત્રાચારમાં પણ જે કોઈ અતિચાર સેવ્યો હોય, તેને આલે. તેમાં (મૂળગુણેમાં) છકાય જીવોની સંઘ દૃણા, પરિતાપ તથા વિવિધ પીડા વગેરે કરવાથી (પહેલા) પ્રાણાતિપાતવિરમણ વ્રતમાં અતિચાર થાય. (૫૦૫૪-૫૫) એ રીતે બીજા વ્રતમાં પણ કેધ, માન, માયા, લેભ હાસ્ય કે ભયથી તથાવિધ અસત્ય વચન બોલવાથી અતિચાર થાય. (૫૦૫૬) માલિકે નહિ આપેલા જે સચિત્ત, અચિત્ત, કે મિશ્ર દ્રવ્યનું હરણ કરવું તે ત્રીજા વ્રત સંબંધી અતિચાર જાણ. (૫૦૫૭) દેવ, તિર્યંચ કે મનુષ્યની સ્ત્રીને ભોગવવાની (મનથી) અભિલાષા, (વચનથી) પ્રાર્થના અને કાયાથી સેવવી (સ્પેશ કરવો) વગેરેથી લાગેલા ચોથા વ્રતના અતિચારને આલેચવાયોગ્ય જાણ. (૫૦૫૮) તથા છેલા (પાંચમાં) વ્રતમાં દેશમાં, કુળમાં કે ગૃહસ્થમાં, તથા અતિરિક્ત (વધારાની) વસ્તુમાં (પાઠાં મમીઆરત્ર) મમકારરૂપ જે અતિચાર, તેને પણ આલેચવાયેગ્ય જાણો. (૫૦૫૯) દિવસે લાવેલું રાત્રે, રાત્રે લાવેલું દિવસે, રાત્રે લાવેલું રાત્રે અને (પૂર્વ) દિવસે લાવેલું (બીજા) દિવસે–એમ ચાર પ્રકારના ત્રિભેજનમાં જે અતિચાર સેવ્યો હોય, તે પણ સમ્યગ રીતે સદ્દગુરુ સમીપે આલેચવાય જાણવો. (૫૦૬૦)
ઉત્તરગુણરૂપ ચારિત્રમાં પણ આહારદિપિંડ મેળવવામાં અથવા સાધુની બાર પડિમાઓમાં બાર ભાવનાઓમાં, તથા દ્રવ્યાદિ અભિગ્રહમાં પ્રતિલેખનામાં પ્રમાનામાં પાત્રમાં,ઉપધિમાં કે બેસવા-ઉઠવા વગેરેમાં જે કેઈ અતિચાર સેવ્યો હોય તે પણ નિચે આલેચવાયેગ્યજાણ. (૫૦૬૧-૬૨) ઇસમિતિમાં ઉપયોગ વિના ચાલવાથી, ભાષા સમિતિમાં સાવદ્ય કે અવધારણી ભાષા બોલવાથી, એષણસમિતિમાં અશુદ્ધ આહાર પાણી વગેરે લેવાથી (ચોથી
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
આલોચનાવિધાનદ્વાર સમિતિમાં) પડિલેહણ-પ્રમાર્જન વિનાનાં પાત્ર, ઉપકરણ વગેરે લેવા-મૂકવાથી અને (પારિષ્ઠાપનિકામાં) ઉચ્ચાર, પ્રશ્રવણ વગેરેને અશુદ્ધ ભૂમિમાં જેમ-તેમ પરાઠવવાથી, એમ પાંચ સમિતિમાં તથા ત્રણ ગુપ્તિમાં પ્રમાદથી જે કઈ પણ અતિચાર સેવ્યો હોય, તે પણ આલેચવાયેગ્ય જાણ. (૫૦૬૩ થી ૫) એમ રાગાદિને વશ થઈને, વિવેક નષ્ટ થવાથી કે અશુભ લેડ્યાથી (પણ) ચારિત્રને જે કલુષિત ( દુષિત) કર્યું હોય, તેને (સઈ= )હમેશાં આલેચવું જોઈએ. (૫૦૬૬) - એ પ્રમાણે અનશન વગેરે (છ) પ્રકારના બાહ્ય તપમાં તથા પ્રાયશ્ચિત્ત વગેરે (છ) ભેટવાળા અભ્યતર તપમાં શક્તિ છતાં પણ પ્રમાદથી જે અનાચરણ કર્યું હોય, તે અતિચાર પણ નિયમા આચના કરવાયોગ્ય છે. (૫૦૬૭-૬૮)
વર્યાચારમાં પણ શિવગતિના કારણભૂત કાર્યોમાં નિજપરાક્રમને છૂપાવવાથી જે અતિચાર સેવ્યો હોય, તેને પણ નિચે આલોચનાયેગ્ય જાણે. (૫૦૬૯)
એમ રાગથી, દ્વેષથી, કષાયથી, ઉપસર્ગથી, ઈન્દ્રિયોથી અને પરીષહથી પીડાતા જીવે . જે કંઈ દુષ્ટ વર્તન કર્યું હોય, તેને પણ સમ્યફ આલોચવું જોઈએ. (૫૦૭૦) અવધારણ શક્તિની મંદતાથી જે સ્મૃતિપટમાં ન આવે, તે અતિચારો પણ અશઠ ભાવવાળા તેણે
ઘથી આલેચવા જોઈએ. (૫૦૭૧) એમ વિવિધ ભેદવાળું આલેચવાયોગ્ય (વિતથ આચરણ) જણાવ્યું. હવે ગુરુએ આલેચના જે રીતે અપાવવી જોઈએ, તે કહું છું. (૫૦૭૨)
૮. પિટાદ્વાર-ગુરુએ આલોચના કેવી રીતે અપાવવી?-પૂર્વ કહ્યા તે જ આલેચનાચાર્ય ગુરૂ, પણ તેમાં જે આગમવ્યવહારી (જઘન્યથી નવ પૂર્વના જાણ-ઉત્કૃષ્ટથી કેવળી હોય, તે કહેવું સ્વીકારશે—એમ (જ્ઞાનથી ) જાણીને આલેચકને વિકૃત થએલી આસવના (ભૂલોને) યાદ કરાવે, પણ જેને યત્નપૂર્વક સારી રીતે સમજાવવા છતાં સ્ત્રીકારશે નહિ-એમ જ્ઞાનથી જાણે, તેવાને તે આચાર્ય ભગવંત (દેષનું) સ્મરણ કરાવે નહિ, કારણ કે સ્મરણ કરાવવાથી (આ મારા દોષને જાણે છે–રમ) લજજાને પામેલે તે ગુણગણથી શુભતા એવા (ઉત્તમ પણ) ગચ્છનો ત્યાગ કરે, અથવા ગૃહસ્થ બની જાય કે મિથ્યાત્વને પામે. (૫૦૭૩ થી ૭૫) ગુરુ પહેલાં (આલેચકના) ગુણ-દેવોને (જ્ઞાનથી) જાણુને પછી આલોચનાને ઈચ્છે (સાંભળવા માટે સંમત થાય), પછી જે દેશ-કાળ(વગેરે)માં આલેચક સમ્યગું પ્રાયશ્ચિત્તને સ્વીકારશે એમ જાણે, તે દેશ-કાળે પુનઃ (તેને) આલેચના આપવા પ્રેરણા કરે. (૫૦૭૬) અથવા એકાને જે અયોગ્ય જાણે, તો તેને સ્વીકાર તેવી રીતે કરે, કે જે રીતે સૂમ (અલ્પ) પણ કંઈ અવિશ્વાસ (અપ્રીતિ) ન થાય. (૫૦૭૭) બીજા જે શ્રુતવ્યવહારી વગેરે અન્ય આલેચનાચાર્યો (કહ્યા), તેઓ તે ત્રણ વાર આલેચનાને અપાવે (સાંભળે) અને સમાન વિષયમાં આકાર વગેરેથી નિષ્કપટતાને જાણીને (પ્રાયશ્ચિત્ત આપે.) (૫૦૭૮) કારણ કે-(કુલાર)
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વારા ત્રીજું જ્ઞાની ગુરૂઓ આકૃતિઓથી, સ્વારથી અને પૂર્વાપરબાધિત શબ્દોથી પ્રાપ માયાવીના સ્વરૂપને જાણે છે. (૫૦૭૯) જે સમ્યગૂ આલેચના ન આપે (માયા કરે છે, તેને પુનઃ શિખામણ આપે તે પણ સ્થિર ન થાય (અજુભાવથી યથાર્થ ન કહે) તેને માત્ર આલોચના (કારણક) કરાવવાનો નિષેધ કરે. (૫૦૮૦) (શહૃક) શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે કે-છસ્થ આલેચના
સ્વીકારવી નહિ અને પ્રાયશ્ચિત્ત આપવું નહિ, કારણ કે-જ્ઞાનના અભાવથી (દેષ સેવનારના) દેષ સેવવાનાં કારણો, (તેના) પરિણામ અને (કમૅ=) ક્રિયા કેની કેવી હતી?
દોષ કેવો સેવ્યો હતો?) તે જાણી શકે નહિ. અને નિશ્ચયનયથી તેને જાણ્યા વિના (કમૅ=) પ્રાયશ્ચિત્તકર્મ પણ તેના જેવું ( દેષ સેવવાતુલ્ય બને.) (૫૦૮૧-૮૨).
ઉત્તર-જેમ શાસ્ત્રોમાં પરિશ્રમ કરનાર (શાસક્સ) અને વારંવાર ઔષધકર્મને ( ચિકિત્સાને) જેનારે (અનુભવી) વૈદ્ય છસ્થ છતાં રોગનો નાશ કરે છે, તેમ આ છદ્રસ્થ છતાં (પ્રાયશ્ચિત્તશાસ્ત્રને અભ્યાસી અને વારંવાર પૂર્વગુરુઓ દ્વારા અપાયેલા પ્રાયશ્ચિત્તને જેનારો અનુભવી) ગુરુઆલેચકના દેવોને દૂર કરી શકે. (૫૦૮૩) એમ ગુરુએ આલેચના જે રીતે અપાવવી જોઈએ. તે રીત પણ કહી. હવે સંક્ષેપમાં પ્રાયશ્ચિત્તદ્વારને કહું છું.(૫૦૮૪) ( ૯ પેટાદ્વાર–પ્રાયશ્ચિત શું આપવું?–આલોચના (પ્રતિક્રમણ, મિશ્ર વગેરે) પ્રાયશ્ચિત્ત દશ પ્રકારનું છે. તેમાં જે અતિચાર જે પ્રાયશ્ચિતથી શુદ્ધ થાય, તે પ્રાયશ્ચિત્ત તેને યોગ્ય જાણવું (૫૦૮૫) કઈ અતિચાર આચના માત્રથી શુદ્ધ કે પ્રતિક્રમણથી શુદ્ધ થાય અને કેઈ મિશ્નથી શુદ્ધ થાય, એમ યાવતું કોઈ છેલા પ્રાયશ્ચિતથી શદ્ધ થાય. (૫૦૮૬) પુનઃ તે દોષ નહિ કરવામાં દક, શુદ્ધ ચિત્તવાળા અને અપ્રમત્તભાવે પ્રાયશ્ચિત્ત કરનારાને પાપની શુદ્ધિ થાય છે. (૫૦૮૭) તે કારણે આ વિષયમાં નિત્ય “ બાહ્ય-અત્યંતર (કરણસમગેણ= ) સમગ્ર (સર્વ) ઇન્દ્રિઓથી (ધમિએણ= ) ધમી થવું, (અનહા=) મિથ્યા આગ્રહવાળા નહિ થવું. (૫૦૮૮) એ રીતે કમપ્રાપ્ત પ્રાયશ્ચિત્ત દ્વારને સંક્ષેપથી કહ્યું. હવે ફળદ્વારને કહુ છું. તેમાં શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે કે-અહી (આલેચના અધિકારમાં) પૂર્વે આલોચનાના જે ગુણે કહ્યા, તે ગુણ આલેચના આપ્યા પછી થતા હોવાથી તે જ આચનાનું ફળ છે. તેથી પુનઃ આ દ્વાર કહેવાથી શું ? એનું સમાધાન કહે છે કે-તું કહે છે તે (પુનરુક્ત) દોષો અહીં નથી, કારણ કે-(પૂર્વ) જે કહ્યા તે ગુણે આચનાનું અનંતરફળ છે અને અહીં આ કારને પ્રસ્તાવ પરંપરા ફળને જણાવવા માટે છે. (૫૦૮૯ થી ૯૧)
૧૦. પેટદ્વાર-આલોચનાનું ફળ-રાગ, દ્વેષ અને મહિને જીતનારા શ્રી જિનેશ્વરોએ આ આલોચનાનું તે (પરંપર) ફળ, શરીરનાં અને આત્માનાં દુઃખના ક્ષયથી (થનાર) (સયા કુખે =) શાશ્વત સુખવાળો મેસ કહ્યો છે. (૫૦૯૨) કારણ કે-સમ્યફત્વ, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપને મોક્ષના હેતુઓ કહ્યા છે. ચારિત્ર હેતે છતે સમ્યકત્વ
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાનાપણ અતિચાર નહિ આલોચવા વિષે સૂરતેજ રાજાનો પ્રબંધ
૨૮૭ અને જ્ઞાન નિયમ હોય છે, (૫૦૩) તે ચારિત્ર વિદ્યમાન (છતાં) પ્રમાદષથી મલિનતાને પામેલા લાખો ભવેને નાશ કરનારી શુદ્ધિ આ આલોચના દ્વારા કરાય છે. અને શુદ્ધ ચારિત્રવાળો, (સંયમમાં) જયણાને (યનને) કો અપ્રમાક, ધીર, એ સાધુ શેષ કર્મોને ખપાવીને અલ્પકાળમાં શ્રેષ્ઠ કેવળજ્ઞાનને પામે છે. (૫૦૯૪-૯૫) અને પુનઃ કેવળજ્ઞાનને પામેલે, સુરાસુર-મનુથી પૂજાએલ અને કર્મ મુક્ત થએલે, તે ભગવાન તે જ ભવમાં શાશ્વત સુખવાળાં મોક્ષને પામે છે. (૫૦૯૬)
રએ પ્રમાણે પ્રાયશ્ચિત્તનું ફળ લેશ માત્ર જણાવવા દ્વારા કંઈક માત્ર કહ્યું અને તે કહેવાથી પ્રસ્તુત (પહેલું) આલોચનાવિધાનદ્વાર (પૂર્ણ) કહ્યું. (૫૦૯૭) હે પક! એને સમ્યગ્ર જાણીને આત્મોત્કર્ષને ત્યાગી (નિરભિમાની) અને ઉત્કૃષ્ટ આરાધનવિધિને કરવાની ઈચ્છાવાળો, એવો (=વ) તે તું હે ધીર! બેસવું, ઊભા રહેવું વગેરેમાં લાગેલા અણુ માત્ર પણ અતિચારને ઉદ્ધાર કર, કારણકે-જેમ પ્રતીકાર (નાશ) નહિ કરેલો ઝેરનો કણ પણ નિયમ પ્રાણ લે છે, તેમ છેડો પણ અતિચાર પ્રાયઃ ઘણું અનિષ્ટ ફળને આપે છે. આ વિષયમાં સૂરતેજ રાજાનું ઉદાહરણ આ રીતે જાણવું. (૫૦૯૮ થી ૫૧૦૦) | નાનાપણુ અતિચારને નહિ આલેચવા વિષે સૂરતેજ રાજાનો પ્રબંધવિવિધ આશ્ચર્યોના નિવાસભૂત પદ્માવતી નગરીમાં પ્રસિદ્ધ એ સૂરતેજ નામે રાજા હતો. તેને નિષ્કપટ પ્રેમવાળી ધારણ નામે રાણી હતી. તેની સાથે સમયને અનુરૂપ ઉચિત વિષયસુખને ભેગવતે, તથા રાજ્યનાં (તે તે) કાર્યોને સંભાળતા અને ધર્મકાર્યની પણ ચિંતા કરતા રાજાના દિવસો પસાર થાય છે. (૫૧૦૧ થી ૩) પછી એક અવસરે શ્રતસમુદ્રના પારગામી, જગપ્રસિદ્ધ એક આચાર્ય નગરની બહાર ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. (૫૧૦૪) તેમનું આગમન સાંભળીને નગરના શ્રેષ્ઠ મનુષ્યોથી પરિવરેલે, હાથીની ખાંધે બેઠેલ, મસ્તક ઉપર ધરેલા ઉજજવળ છત્રવાળો, પાસે બેઠેલી તરૂણ સ્ત્રીઓના હાથે વિઝાતા સંદર ચામરના (ઉપીલ=) સમૂહવાળો અને આગળ ચાલતા બંદિજનો દ્વારા સડ ગુણો ગવાત, એ રાજા શ્રી અરિહંતધર્મને સાંભળવા તે જ ઉદ્યાનમાં આવ્યા અને સૂરિજીના ચરણમાં નમસ્કાર કરીને પિતાને ઉચિત પ્રદેશમાં બેઠો. (૫૧૦૫ થી ) પછી સૂરિજીએ (તેની) યોગ્યતા જાણીને જળયુક્ત વાદળની ગર્જનાતુલ્ય ગંભીર વાણીથી શુદ્ધ સધર્મની દેશના દેવાને પ્રારંભ કર્યો. (૫૧૦૮) જેમ કે
જ અતિ ઘણો કાળ અપાર એવા સંસાર સમુદ્રમાં ભમીને મહા મુશીબતે કર્મની લઘુતા થવાથી મનુષ્યપણાને પામે છે, (૫૧૦૯) (પણ) તેને પામવા છતાં ક્ષેત્રની હીનતાથી જીવે અધમી બને છે. (કઈ વાર) તેવું આર્યક્ષેત્ર મળવા છતાં ઉત્તમ જાતિ અને કુળ વિનાના (પણ) તેઓ શું કરે ? (૫૧૧૦) ઉત્તમ જાતિ-કુળવાળા પણ (રૂપs) પાંચ ઈન્દ્રિયની પટુતા, આરોગ્ય વગેરે ગુણસમૂહથી રહિત, છાયાપુરૂષ (પડછાયા) જેવા તેઓ કંઈ પણ શુભ કાર્યને કરવા સમર્થ થતા નથી (૫૧૧૧),રૂપને અને આરોગ્યને
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર ત્રીજું પામેલા પણ પાણીના પરપોટાની જેમ અલ્પ આયુષ્યવાળા તેઓ ચિરકાળ સુધી સ્થિરતાને પામી (જીવી) શકતા નથી (૫૧૧૨) દીર્ઘ આયુષ્યવાળા પણ બુદ્ધિથી અને(ધર્મ) શ્રવણની પ્રાપ્તિથી રહિત, હિતકર પ્રવૃત્તિથી વિમુખ અને કામથી અત્યંત પીડાતા એવા કેટલાક મૂઢ પુરુષ તત્વના ઉપદેશક ઉત્તમ પણ ગુરુને વૈરી જેવા કે દુજેન લોક જેવા માનતા રાત્રિ-દિવસ વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. (૫૧૧૩-૧૪) અને તે રીતે પ્રવર્તતા અને વિવિધ આપત્તિઓથી ઘેરાયેલા, તેઓ અવંતીરાજની જેમ મનુષ્યભવને નિષ્ફળ ગુમાવીને મરણને પામે છે, (૫૧૧૫) અને બીજા ઉત્તમ જીવો ચતુર બુદ્ધિથી (પાઠાં વિસોથ) વિષયજન્ય સુખના અનર્થોને જાણીને તૂર્ત નરસુંદર રાજાની જેમ ધર્મમાં અતિ બદ્ધલક્ષ્યવાળા (અતિ આદરવાળા) બને છે. (૫૧૧૬) પછી (તેને સાંભળીને) વિસ્મિત હૃદયવાળા સૂરતેજ રાજાએ પૂછ્યું કે હે ભગવંત! આ અવંતીનાથ કે? અથવા તે નરસુંદર રાજા કોણ? (૫૧૧૭) - ગુરુએ કહ્યું કે-હે રાજન ! જે કહું છું, તેને તમે સારી રીતે ધ્યાનપૂર્વક) સાંભળે ! પૃથ્વીતળની શભા સરખી તામ્રલિપ્તી નગરીમાં, ક્રોધથી યમ, કીતિથી અર્જુન અને બે ભુજાઓથી બલભદ્ર, એ એક છતાં અનેક રૂપવાળે નરસુંદર રાજા હતો. (૫૧૧૮-૧૯) તેને રતિની જેમ અપ્રતિમ રૂપવાળી, લક્ષ્મીની જેમ શ્રેષ્ઠ લાવણ્યવાળી દઢ નેહવાળી બંધુમતી નામે બહેન હતી. (૫૧૨૦) તેને વિશાળ નગરીને રવામી અવંતીનાથ રાજા પ્રાર્થનાપૂર્વક (માગીને) પરમ આદરપૂર્વક પર. (૫૧૨૧) પછી તેના પ્રત્યે અતિ અનુરાગવાળો તે સતત સુરાપાનના વ્યસનમાં આસક્ત બનીને) દિવસો પસાર કરવા લાગે. (૫૧૨૨) તેના પ્રમાદષથી રાજ્ય અને દેશ જ્યારે સીદવા લાગે ત્યારે પ્રજાના મુખ્ય માણસો અને મંત્રીઓએ સમ્યમ્ મંત્રણા કરીને તેના પુત્રને રાજ્યગાદીએ બેસાડે, અને ઘણા દારુને પાઈને રાણની સાથે પલંગમાં રહેલા (ઊંધેલા) તેને, સંકેત કરેલા પિતાના મનુષ્ય દ્વારા ઉપડાવીને સિંહે, હરિણે, (કેલર) ભંડો, વાઘ, ભિલે તથા (ભલુંકિઃ) રીંછણીઓથી ભરેલા અરણ્યમાં ફેંકાવી દીધો. (૫૧૨૩થી ર૫) અને તેના ઉત્તરીય વસ્ત્રનાં છેડે તેને પાછા આવવાના નિષેધસૂચક લેખ (પત્ર) બાંધ્યું. પછી, પ્રભાતે જાગેલે અને મદરહિત થએલે રાજા જ્યારે પડખાં જોવા લાગ્યો, ત્યારે વસ્ત્રના છેડે બાંધેલા લેખને જોઈને અને તેને વાંચીને, રહસ્યને જાણવાથી ક્રોધવશ લલાટે ભ્રકુટી ચઢાવીને અતિ રક્ત (લાલ) નજરને ફેકતા અને દાંતના અગ્રભાગથી હઠને કરડતો રાણીને આ પ્રમાણે કહેવા લાગે. (૫૧૨૬ થી ૨૮) હે સુતનુ! નિત્ય ઉપકાર કરેલા, નિત્ય દાન આપેલા, નિત્ય (મારી) નવી નવી (પસાયક) પ્રસન્નતાથી (મહેરબાનીથી) પિતાની સિદ્ધિઓને વિરતારનારા (સિદ્ધ કરનારા), અપરાધ કરવા છતાં (મે) નિત્ય સ્નેહભરી નજરે જેએલા, તેમની ગુપ્ત વાતને (ને) કદાપિ જાહેર નહિ કરાયેલા અને સંશયવાળા કાર્યોમાં સદા પૂછવા(સલાહ લેવા)ગ્ય, એવા પણ પાપી મંત્રીઓ, સામત અને નેકરો
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂરતેજ રાજાના પ્રબંધમાં નરસુંદરરાજાની કથા
૨૮૯ વગેરેના (આ) પિતાના કુલક્રમને અનુરૂપ આચરણને (પ્રપંચને) તું જે ! (પપરથી૩૧) હું માનું છું–કે તે પાપીઓ સ્વયમેવ મરણના મુખમાં પેસવાને ઈચ્છે છે. અન્યથા (તેને) સ્વામીદ્રોહ કરવાની બુદ્ધિ કેમ થાય? (૫૧૩૨) તેથી નિચે હું હમણું જ તેઓનાં મસ્તકને છેદીને ભૂમિમંડલને શણગારીશ, તેમના માંસથી નિશાચરને પણ પોષીશ (૫૧૩૩) અને તેમના લોહીથી વ્યંતરીઓના સમૂહની તૃષાને દૂર કરીશ. હે સુતનું ! યમની જેમ કે પેલા મારે આમાં શું અસાધ્ય છે? (૫૧૩૪) એમ બેલતા અને પોતાના ભાગ્યની પરિણતિને નહિ વિચારતા રાજાને, કોમળ વાણીથી બંધુમતિએ વિનંતી કરી કે-હે દેવ ! પ્રસન્ન (સાત) થાઓ! ક્રોધને છેડે! હમણાં આ પ્રસંગ (ઉચિત) નથી. સમયને ઉચિત કરેલું સર્વ કાર્ય બહુ હિતકર થાય. (૫૧૩૫-૩૬) હે નાથ ! તમે અત્યારે નિઃસહાય છો, શ્રેષ્ઠ રાજ્યથી ભ્રષ્ટ થએલા છે અને પ્રજા વિરક્ત વિધી થઈ છે, એવા તમે શત્રુઓનું અહિત કરવા કેમ ઉત્સાહ (વિચાર) કરો છો? (૫૧૩૭)
માટે ઉત્સુકતાને છેડે, આપણે તામ્રલિપ્તિ નગરીએ જઈએ અને ત્યાં દઢ સ્નેહવાળા - નરસુંદર રાજાને જોઈએ. (મળીએ.) (૫૧૩૮) આથી રાજાએ તે સ્વીકાર્યું, જવાને પ્રારંભ કર્યો અને (બને) ક્રમશઃ તામ્રલિપ્તિ નગરીની (સાતેક) સીમામાં (નજીક) પહોંચ્યાં (૫૧૩૯) પછી રાણીએ કહ્યું કે હે રાજન ! તમે અહીં ઉદ્યાનમાં બેસો અને હું જઈને મારા ભાઈને તમારું આગમન જણાવું, (૫૧૪૦) કે જેથી તે ઘડા, હાથી, રથ અને દ્ધાએની પોતાની મોટી ગાદ્ધિ સહિત સામે આવીને તમને નગરીમાં પ્રવેશ કરાવે. (૫૧૪૧) રાજાએ “એમ થાઓ !”—એમ કહેવાથી સ્વીકારવાથી) તે રાજમંદિરે ગઈ અને ત્યાં નરસુંદરને સિંહાસન ઉપર બેઠેલો છે. (૫૧૪૨) અણધાર્યું આગમન જોઈને વિસ્મિત મનવાળા તેણે પણ ઉચિત સત્કારપૂર્વક તેને સર્વ વૃત્તાન્ત પૂછયે. (૫૧૪૩)અને તેણીએ પણ સઘળો વૃત્તાન્ત ત્યાં સુધી કહ્યો કે-રાજા અમુક સ્થાને આવે છે, તેથી તૂર્ત તે સર્વ કદ્ધિ (આડંબર) પૂર્વક તેની સામે જવા લાગે. (૫૧૪૪) (આ બાજુ) તે વેળાએ તીવ્ર ભૂખથી પીડાતા અવંતીનાથને, ચીભડીનું ભક્ષણ કરવા માટે ચેરની જેમ પાછળના માર્ગથી ચીભડીની વાડીમાં પેસતો વાડીના માણસે જોયો અને નિર્દય રીતે તેણે લાકડીથી મર્મ પ્રદેશમાં પ્રહાર કર્યો. (૫૧૪૫-૪૬) પછી સખ્ત પ્રહારથી બેભાન બને તે લાકડાથી ઘડયો હોય તે (લાકડા જેવો) નિચેષ્ટ (વત્તિ) માર્ગમાં (પાઠાં. વણિત=બે વાડની વચ્ચે) જમીન ઉપર પડયો. (૫૧૪૭) એ અવસરે શ્રેષ્ઠ વિજયરથમાં બેઠેલો નરસુંદર રાજા તેના દર્શન (માળવા) માટે તે પ્રદેશમાં પહોંચે. (૫૧૪૮) પરંતુ ચપળ ઘોડાઓની ખરીઓના પ્રહારથી ઉડેલી રેતીથી તે વેળા આકાશ અંધકારના સમૂહથી વ્યાપ્ત જેવું (પાઠાં. જાયંત્ર) થયું અને પ્રકાશના અભાવે રાજાના રથની તીક્ષ્ણ ધારવાળી ચકની ધારાએ તે રીતે પડેલા અવંતીનાથના ગળાના બે ભાગ કર્યા. (રથના ચકની ધારથી ગળું કપાઈ ગયું.) પછી પૂર્વે કહેલા સ્થાને પિતાના બનેવીને નહિ જોવાથી રાજાએ એ વૃત્તાન્ત
३७
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦
શ્રી સ ંવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ત્રીજી
'ધુમતીને કહેવરાવ્યે.. (૫૧૪૯ થી ૫૧) ભાઈના સંદેશાને સાંભળીને હા, હા ! દેવ ! આ શું...!'–એમ સભ્રમથી ભમતી ચપળ આંખની કીકીવાળી અધુમતી તૃત ત્યાં આવી. (૫૧પર) પછી ખેાવાયેલા રત્નને જેમ શેાધે તેમ, અતિ ચકેાર (સ્થિર) નજરે શેાધતી તેણીએ મહામુશીબતે તેને તે અવસ્થાને પામેલેા જોયા. તેને મરેલેા જોઈને, મેાગરથી (ઘણુથી) જેમ પ્રહાર થયેા હેાય, તેમ દુઃખથી પીડાતી અને મૂર્છાથી મી'ચાયેલાં નેત્રાવાળી તે ધડ' અવાજ કરતી પૃથ્વી ઉપર પડી. (૫૧૫૩-૫૪) પછી પાસે રહેલા પરિવારે શીતળ ઉપચાર કરવાથી ભાનમાં આવેલી તે મેાટી પેક મૂકીને આ પ્રમાણે વિલાપ કરવા લાગી કે-(૫૧૫૫) હા, હા! અનુપમ પરાક્રમના ભંડાર ! હું અવંતીરાજ ! કયા અનાય પાપીએ તને આ અવસ્થાને પમાડ્યા (મારી નાખ્યા) ? (૫૧૫૬) હૈ પ્રાણનાથ ! તમે સ્વગે ગયે હતે પુણ્યરહિત એવી મારે હવે જીવવાનું કેઈપણુ કારણ નથી. (૫૧૫૭) હું હવિધિ ! રાજ્ય લૂંટવાથી, દેશત્યાગ કરાવવાથી અને સ્વજનવિયેાગ કરાવવાથી પણ તું શું ન ધરાયા ? કે હું પાપી ! તે આ વ્યવસાય (ઉપદ્રવ) કર્યાં ? (૫૧૫૮) હે નીચ ! હે કઠોર ! હે અના હૃદય! તું શું વજ્રથી ઘડાયેલું છે ? કે પ્રિયના વિરહરૂપી અગ્નિથી તપવા છતાં હજી પણ તું તૂટતુ નથી ? (૫૧૫૯) તે રાજ્યલક્ષ્મી, અને ભયથી નમતા સામતાનાં સમૂહવાળો તે મારે સ્વામી (પતિ), બીજી કોઈપણ સ્ત્રીને ન હેાય તેવા મનેાહર, તેને મારામાં તે પ્રેમ. તે આજ્ઞાની ઠકુરાઈ અને સ લેાક સાધારણ (સને ઉપયેગી). તે ધનને ધિક્ ધિક્ ! એ સઘળુ' (મારુ' સુખ) ગધ નગરની જેમ એકીસાથે નાશ પામ્યું. (૫૧૬૦-૬૧) (આજ સુધી) આપના આનંદ ઝરતા સુંદર મુખચદ્રને જોઇને હવે (બીજાએનાં) ક્રોધથી સંકેચાએલાં મુખડાંને હુ કેવી રીતે જોઈ શકીશ ? (૫૧૬૨) અથવા (આજ સુધી) આપની મહેરબાનીથી વિવિધ ક્રીડાઓને (મેાજને) કરીને હવે (રુદ્ધપયારા=) બંદીખાને પૂરાયેલી શત્રુની સ્રીની જેમ હું પારકા ઘરમાં કેવી રીતે રહીશ ? (૫૧૬૩) ઇત્યાદિ વિલાપ કરતી, પુષ્ટ એવા સ્તનપૃષ્ઠને હાથની થપાટે થી ચૂરતી(છાતી ફૂટતી),વિખરાએલા વાળવાળી,ભૂજા ઉપરથી ઉત્તરીય વસ્ત્ર અને નીકળી ગયેલાં કણાવાળી,એવી લાંખે। સમય આત્મામાં ઝૂરીને, કોઇ અતિ મોટા શેાકસમૂહને હૈયામાં ધારણ કરતી, નરસુંદર રાજાએ બહુવિધ વચનેાથી વારવા છતાં પતંગણીની જેમ ભર્તારની સાથે તે જવાલાએથી વ્યાપ્ત અગ્નિમાં (ચિતામાં) પડી. (૫૧૬૪ થી ૬૬) પછી સંવેગને પામેલેા નરસુંદર રાજા ચિ'તવવા લાગ્યા કે- અચિ’ત્ય રૂપવાળી સંસારની આ સ્થિતિને ધિક્ ધિક્ થાએ ! (૫૧૬૭) કે જ્યાં માત્ર નિમેષ જેટલા કાળમાં જ સુખી પણ દુ:ખી, રાજા પણ ૨'ક, ઉત્તમ મિત્ર પણ શત્રુ અને સ'પત્તિ પણ વિપત્તિરૂપે પલટાઈ જાય છે ! (૫૧૬૮) તેણીના (મ્હેનનેા) ઘણા લાંબા કાળે તૃત` (અણધાર્યા) સમાગમ કેવેા થયા અને તૃત વિયેાગ પણ કેવા થયા ? આ સંસારવાસને ધિક્કાર થાઓ ! (૫૧૬૯) હુ' માનુ છુ કે—અહી' (સ’સારમાં) સ` પદાર્થો હાથીના કાનની, ઇન્દ્રધનુષ્યની અને વિજળીની ચપળતા વડે ઘડેલા છે, તે કારણે જોતાં જોતાં જ તે
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂરતેજ રાજાને પ્રબંધ
૨૯. ક્ષણમાં નાશ પામે છે. (૫૧૭૦) એવા પ્રકારનો સંસાર છતાં, પરમાર્થના જાણુ પુરુષે વિશ્વાસ કરીને પોતાના ઘરમાં ક્ષણ પણ કેમ રહી શકે છે? અહા હા! તેઓની આ (કેવી) મોટી ધિાઈ છે. (૫૧૭૧) એમ સંસારથી વિરાગી બને તે મહાત્મા પોતાના રાજ્ય ઉપર પુત્રને સ્થાપીને, અનશન કરીને, શુભ ભાવમાં વર્તત અને શ્રી સર્વજ્ઞશાસનમાં અપૂર્વ બહુમાનને ધારણ કરતો, મરીને બ્રહ્મદેવલોકમાં દેદીપ્યમાન કાન્તિવાળો દેવ થયો. (૫૧૭૨-૭૩) તે પછી ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધિના વશથી કેટલાક ભ સુધી મનુષ્યની અને દેવની ઋદ્ધિને ભેળવીને તે પરમ સુખવાળા મુક્તિપદને પામ્યા. (૫૧૭૪) એમ છે રાજન ! તે જે અવંતીનાથનું અને નરસુંદર રાજાનું પણ ચરિત્ર પૂછયું હતું, તે સઘળુંય કહ્યું. (૫૧૭૫) એને સાંભળીને હે સૂરતેજ! શત્રુના પક્ષનાં (મેહનાં) સર્વ અશુભ કર્તા
ને તજી દઈને તેવી કે ઉત્તમ પ્રવૃત્તિ કર, કે જેથી હે સુરતેજ ! તું દેવમાં તેજસ્વી બને. (૫૧૭૬) ગુરુએ એમ કહેવાથી અત્યંત વધી રહેલા સંવેગવાળો રાજા ધારણી રાણીની સાથે ગુરુ પાસે દીક્ષિત થયો. (૫૧૭૭) પછી સૂત્ર-અર્થના જાણ, પ્રતિદિન વધતા શુભ ભાવવાળા, અતિચારરૂપી કલંકથી રહિત (નિરતિચાર), એવી સાધુકિયાના રાગવાળા, છદ્ર-અક્રમ વગેરે કઠોર તપશ્ચર્યામાં એક બલક્ષવાળા, એવા તે બન્નેના દિવસે અપ્રમત્તભાવે પસાર થવા લાગ્યા. (૫૧૭૮-૭૯) પછી તે મહાત્મા વિવિધ દૂર દેશોમાં વિચરીને કોઈ પ્રસંગે હસ્તિનાગપુર નગરમાં આવ્યા. (૫૧૮૦) અને અવગ્રહની અનુમતિ મેળવીને એક ગૃહસ્થના સ્ત્રી, પશુ, પંડક વિનાના ઘરમાં વર્ષાઋતુમાં વાસ (ચોમાસું) કરવા રહ્યા. (૫૧૮૧) પછી તે સાધ્વી (રાણી) પણ કઈ રીતે વિહાર કરતી તે જ નગરમાં ઉચિત સ્થાનમાં ચોમાસું કરવા રહી. (૫૧૮૨) સાધુધર્મનું પાલન કરતાં વિશુદ્ધ ચિત્તવાળાં (પણ) તેઓને તે નગરમાં જે વૃત્તાન્ત બન્યો, તે હવે સાંભળે. (૫૧૮૩)
ત્યાં પિતાના ધનસમૂહથી કુબેરના વૈભવને પણ જીતનારા વિષ્ણુ નામના ધનપતિનો કામદેવ જેવા રૂપવાળે, સર્વ કળાઓમાં કુશળ, વિવિધ વિલાસનું ઘર (વિલાસી), નિર્મળ શિયળવાળો, “દત્ત’ એવા નામે પ્રસિદ્ધ પુત્ર, બુદ્ધિમાન મિત્રોની સાથે નરનું નાટક જોવા ગયો (૫૧૮૪-૮૫) ત્યાં વિકાસી (કદર) નીલકમળનાં જેવાં લંબા નેત્રવાળી તથા સાક્ષાત્ રતિ જેવી નટની પુત્રીને તેણે જોઈ અને તેણી પ્રત્યે તેને રાગ શ. (૫૧૮૬) (તેથી) તે જ સમયે (પાઠાં. આજમ= ) જીવતા સુધીના પિતાના કુળના કાળા કલંકને (પણ) વિચાર્યા વિના, લજજાને (પણ) દૂર ફેકીને, ઘેર જઈને તેનું જ સ્મરણ કરતે, ગીની જેમ સર્વ પ્રવૃત્તિને તજીને, ગાંડાની જેમ અને મૂઈિતની જેમ ઘરના એક ખૂણામાં તે એકાન્તમાં રહ્યો. (૫૧૮૭-૮૮) ત્યારે પિતાએ પૂછ્યું કેહે વત્સ! તું આ રીતે અકાળે જ હાથ-પગથી દબાયેલા ચંપાના ફૂલની જેમ શેભારહિત (નિરાશ ) કેમ દેખાય છે? (૫૧૮૯) શું કેઈએ રોષ કરવાથી (પાડ રેગવસાર ) રોગથી, અથવા શું (કેઈએ) અપમાન કરવાથી, કે શું કઈ પ્રત્યે રાગ
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગર’ગશાળા ગ્ર ંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ત્રીજી
થવાથી હે પુત્ર ! તું આમ કરે છે ? (જે હાય તે) કહે, કે જેથી હુ· તેને ઉચિત (પ્રવૃત્તિ) કરુ. (૫૧૯૦) ત્યારે દત્તે કહ્યું કે-પિતાજી ! કાંઈ પણ સાચું કારણ હું જાણતા નથી, માત્ર પીલાતા હૈાઉ' તેમ અજ્ઞાનને અનુભવુ' છુ. (૫૧૯૧) તેથી શેઠ ( આર્દ્રન) વ્યાકુળ થયા અને તેની શાન્તિ માટે ઘણા ઉપાયેા કર્યાં, પણ થોડાય પ્રતિકાર ( લાભ ) ન થયેા. પછી શેઠને મિત્રાએ નાટકમાં જોએલી નટની પુત્રી પ્રત્યે પ્રગટેલા રણને વૃત્તાન્ત કહ્યો. આથી શેઠ વિચારવા લાગ્યા કે-અહા હા! દોષથી અટકાવવામાં સમથ એવી કુલીનતા અને સુંદર વિવેક વિદ્યમાન છતાં જીવને એવા કેાઇ ( ઉત્કટ ) ઉન્માદ પ્રગટે છે, કે જેથી તે ગુરુને ( વિલેને ), લેાકલાને, ધમ`ધ્વ'સને, કીતિને, ખંધુઓને અને દુતિમાં પડવારૂપ (પ્રતિઘાત=) સનાશને પણ ગણતેા નથી. (૫૧૯૨ થી ૯૫) તેા (હવે) શું કરું ? આવી રીતે રહેલા મૂઢ હૃદયવાળા આના તેવા કોઈ પણ ઉપાય નથી. કે જે ઉભય લેાકમાં અવિરુદ્ધ હાય ! (૫૧૯૬) તે પણ ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલી મનેાહુર અંગ(કાન્તિ)વાળી ( ખીજી ) કન્યાએ દેખાડુ, કે જેથી કઇ રીતે પણ એનું મન તે નટની પુત્રીથી વિરામ પામે. (વૈશકાય. ) (૫૧૯૭) એમ વિચારીને અનેક કન્યાએ તેને બતાવી, પણ નટની કન્યામાં હરાયેલા ચિત્તવાળા તેણે તેની સામે જોયું પણ નહિ. (૫૧૯૮) આથી આ ( પુત્ર ) ચિકિત્સા ( સુધારવા ) માટે ચેાગ્ય નથી, એમ માની શેઠે ઉપાયને શિથિલ કર્યાં. ( ઉપેક્ષા કરી. ) ખાદ નિ જજ બનેલા તે નટને ધન આપીને તે કન્યાને પરણ્યાં. ( તેથી ) ‘અહા હા ! અકાય' કયુ’-એવા અને નિવારી ન શકાય તેવા લેાકાપવાદ સČત્ર ફેલાયા. (૫૧૯૯–પર૦૦) પછી મનુષ્યેાના મુખથી પર'પરાએ તે (હકીકતને) સાંભળીને રાગવશ લેશ વિસ્મયપૂર્વક સૂરતેજ મુનિએ કહ્યુ` કે-નિશ્ચે રાગને કઇ અસાધ્ય નથી. અન્યથા ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલે પણ તે રાંકડા આવા પ્રકારનુ' અકાય કરવા કેમ ઉદ્યમ કરે ? (પર૦૧–૨) ( તે પ્રસ`ગે ) ત્યાં વદન માટે આવેલી તે સાધ્વીએ પણ આ વૃત્તાન્તને સાંભળીને લેશ દ્વેષવશ કહ્યું કે-ભેા ! નીચ માણસની વાત કરવાથી સયુ. પેાતાના કાર્યને સાધવા ઉદ્યમ કરા! કામને વશ પડેલાઓને અકાર્ય કરવુ' સુલભ જ છે, એમાં નિંદા કરવા જેવું શું છે ? (૫૨૦૩=૪) એમ પરસ્પર વાત કરવાથી મુનિને સૂક્ષ્મ રાગ અને સાધ્વીને સૂક્ષ્મ પ્રદ્વેષ થયેા. તે કારણે નીચગેાત્રને ખાંધીને પ્રમાદથી તેને ગુરુ પાસે સમ્યગ્ àાચ્યા વિના (બંને)અ ંતે અણુસણક્રિયાને કરીને મર્યા. (પ૨૦૫-૬)અને(ઘુસિણ ધણુસાર=) કેસર–કપૂર જેવી અતિ સુવાસના સમૂહથી ભરેલા સૌધર્મ દેવલાકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયાં. (પ૨૦૭) ત્યાં પાંચ પ્રકારના વિષયનાં સુખાને ભાગવીને સૂરતેજને જીવ (ત્યાંથી ) સ્ત્રવીને મેટા ધનિક વણિકને ત્યાં પુત્રપણે જન્મ્યા અને દેવી (રાણી ) પણ ( લખગ= ) નટના ઘેર પુત્રીપણે જન્મી. બન્નેએ (યેાગ્ય વયે) કળાએ ગ્રહણ કરી ( ભણ્યાં ). (૫૨૦૮-૦૯) પછી તે અને યૌવનને પામ્યાં, પણ કેઇ રીતે તેને (સૂરતેજના જીવને ) યુવતીઓમાં અને તે નટકન્યાને પુરુષા પ્રત્યે રાગબુદ્ધિ થતી નથી (પર૧૦) એમ તેમને કાળ પસાર થતાં ભાગ્યયેાગે એકદા કેાઈ નિમિત્તે તેઓના મેળાપ
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. શયાર થયે અને પરસ્પર) અત્યંત રાગ થયો. ૫૨૧૧) તેથી કામાગ્નિથી બળતો તે દત્તની જેમ માતા-પિતાદિ સ્વજનેએ વારવા છતાં, લજજા મૂકીને નટને ઘણું દાન દેવાપૂર્વક તે નટીને પરણ્ય અને ઘરને તજીને તે નટોની સાથે ભમવા લાગે (પર૧૨-૧૩) ઘણો કાળ દૂર દેશાંતરમાં ભમતાં તેને કોઈ પ્રસંગે મુનિનું દર્શન થયું અને ઉહાપોહ થવાથી પૂર્વજન્મનું સ્મરણ થયું. (પર૧૪) તેથી પૂર્વભવના સ્મરણવાળા તે મહાત્માએ વિષયના રાગને તજીને પ્રવ્રજ્યાને સ્વીકારી અને અંતે મરીને દેવપણું પામે. (૫૨૧૫)
એમ આલોચ્યા વિનાના અલ્પ પણ અતિચારને હિતને નાશ કરવામાં સમર્થ અને પરિણામે દુઃખદાયી જાણીને હિતકર બુદ્ધિવાળો જીવ પૂર્વે જણાવેલા વિધિથી તેવી ઉત્તમ રીતે આત્માની શુદ્ધિ (આલેચના) કરે, કે જેથી શુકલધ્યાનરૂપ અગ્નિથી સઘળાં કર્મોરૂપી વનને બાળીને, લેકના અગ્રભાગ રૂપી ચૌદરાજ પુરુષના મરતક મણિ, સિદ્ધ, બુદ્ધ, નિરંજન, સર્વજ્ઞ, સર્વદશી, અનંત સુખ અને અનંત વીર્યવાળ, અક્ષય, નિરગી, શાશ્વત, કલ્યાણકારી, મંગળનું ઘર અને અજન્મા (બનેલે) તે પુનઃ જયાંથી (સંસારમાં) આવવાનું નથી તેવા નિરુપદ્રવ (મુક્તિરૂપી) સ્થાનને પામે. (પર૧૬ થી ૧૯)
એ પ્રમાણે પ્રવચન (આગમ) સમુદ્રના પારગામી અને ચારિત્રશુદ્ધિ માટે પ્રાયશ્ચિત્તની વિધિના જાણ, એવા તે આચાર્ય તે આરાધકને (સમજાવીને) વિશુદ્ધ (દેષમુક્ત) કરે. (પર૨૦) આરાધનાની ઈચ્છાવાળે તપસ્વી એવા આચાર્યના અભાવે, ઉપાધ્યાય વગેરેની પાસે આત્માની શુદ્ધિ કરે. (પર૨૧) જે કઈ રીતે પણ સેવેલા અતિચાર વિસરી ગયા હેય, તો તે વિષયમાં શલ્યના ઉદ્ધાર માટે આ પ્રમાણે કહેવું કે-શ્રી જિનેશ્વરે જે જે વિષયમાં મારા અપરાધને જાણે છે, તે અતિચારોને સર્વ ભાવથી તત્પર હું આલેચું છું. (પર૨૨-૨૩) એ પ્રમાણે આલોચના કરતો ગારવરહિત વિશુદ્ધ પરિણામવાળો આત્મા (વિસ્મૃત) થએલા પણ અપરાધોથી જન્ય પાપસમૂહને નાશ કરે છે. (પ૨૨૪) એમ (કલિલ= ) દુર્ભેદ્ય એવા પાપને (ધેવામાં) જળના વિભ્રમ ( વિલાસ) જેવી અને સંવિજ્ઞ મનરૂપી ભમરા માટે પુષ્પિત વનરાજીતુલ્ય સંગરંગશાળા નામની આરાધનાના નવ પટાદ્વારવાળા મમત્વવિચ્છેદ નામના ત્રીજા મૂળદ્વારમાં આલોચનાવિધાન નામનું પહેલું મૂળદ્વાર પૂર્ણ થયું. (પરરપ-૨૬) હવે પૂર્વે જણાવેલા વિધિથી શોધિ (પ્રાયશ્ચિત્ત) કરવા છતાં, જેના વિના ક્ષેપક સમાધિને ન પામે, તે શય્યદ્વારને કહું છું. (પર૨૭)
૨. શસ્યાદ્વાર-શાને વસતિ (આશ્રય) કહેવાય છે. આરાધક માટે તે વસતિ કહેર કર્મ કરનારા ચેર, વેશ્યાઓ, માછીમારો, પારધીએ વગેરે પાપીઓ તથા હિંસક, અસભ્ય બેલનારા, નપુંસકો અને અતિ કામી (વ્યભિચારીઓ) વગેરેના પાશમાં સ્વીકારવી નહિ. (૫૨૨૮-૨૯) કારણ કે એવા પ્રકારની વસતિમાં રહેલા ક્ષેપકને તેઓના અનુચિત શબ્દાદિ સાંભળવા વગેરેથી સમાધિમાં રખે વ્યાઘાત ન થાય (પર૩૦) ભાવિત બુદ્ધિવાળાને પણ કુત્સિતની સંગતિથી ભાવપલટો થાય છે. એ કારણે જ પાપીને સંસ
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળા પ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ત્રીજું ગનો નિષેધ કર્યો છે. (પર૩૧) તિર્યંચનિવાળાને પણ અશુભ સંસર્ગથી દો અને શુભ સંસર્ગથી ગુણ પ્રગટ દેખાય છે. આ વિષયમાં પર્વતના બે પિપટનું દષ્ટાન છે. (૫૨૩૩) તે આ પ્રમાણે
સંસર્ગજન્ય ગુણ-દોષ વિષયમાં બે પિોપટને પ્રબંધ-વિધ્ય નામના મોટા પર્વતની સમીપમાં, વહેતી હજાર નદીઓથી રમણીય, કુલટાની જેમ વૃક્ષેથી (કુલટા પક્ષે વિટ પુરુષોથી) વિંટાએલી કાદમ્બરી નામે અટવી છે. (૫૨૩૩) તેમાં લીમડા, આંબા, જાંબૂ , લિંબુડા, સાલ, અંકલ, વાંસ, બીલીવૃક્ષ, શલિકી, મચકી, માલુકાલતા, બકુલ, પલાશ, કરંજ, પુનાગ, નાગ, શ્રીપણું, સપ્તપર્ણ, વગેરે વિવિધ નામવાળા), પુષ્ટ ગંધવાળા પુષ્પોથી ભરપૂર, એવા વૃક્ષોના સમૂહ શેભે છે. (પર૩૪-૩૫) ત્યાં (એક) મેટા વડના ઝાડના કોટરમાં (બખોલમાં) એક (શૂકિકા=) મેનાએ (અવિઠ= ) અવિકલ (સંપૂર્ણ) સુંદર શરીરવાળા બે પોપટોને ઉચિત સમયે જન્મ આપ્યો. (પર૩૬) પછી પ્રતિદિન પાંખના પવનથી સેવતી અને ચણને ખવરાવતી તેણીએ તે બંનેને ઉછેર્યા. પછી કે એક દિવસે થોડી ઉડવાની શક્તિ પામેલા તે બન્ને જ્યારે ચપલ સ્વભાવથી ઉડીને ત્યાંથી (અન્યત્ર) જવા લાગ્યાં, ત્યારે પાંખોની નિર્બળતાથી (થાકેલા) અર્ધામા નીચે પડ્યાં. (પ૨૩૭-૩૮) પછી તે પ્રદેશમાં આવેલા તાપ (તે બેમાંથી) એકને પોતાની સાથે આશ્રમમાં લઈ ગયા અને બીજાને ભીલે ચેરની પલ્લીમાં લઈ ગયા. (પર૩૯) તેમાં ચેરેની પલ્લીમાં રહેલે પોપટ પ્રતિક્ષણ (ભિલેનાં) “હા, કાપો, તોડે, એનું માંસ જલદી ખાઓ,લેહી પીઓ,” ઈત્યાદિ દુષ્ટવચન સાંભબતે અત્યંત તેવા મનવાળો (કર) થયો અને બીજો કરુણારસિક અંતઃકરણવાળા તાપસના “જેને ન મારો, ન મારે, મુસાફરો વગેરેની દયા કરે, દુઃખીઓ પ્રત્યે અનુકંપા કરો,” ઈત્યાદિ વચનેથી અત્યંત ભાવિત (દયાળુ) થયે. (૫૨૪૦ થી ૪૨) એમ કાળ પસાર થતાં એક અવસરે વૃક્ષની ટોચે બેઠેલા ભિલ્લેના પિપટે, અતિ શીવ્ર વેગવાળા (પણ) ઉલટી શિક્ષાને પામેલા ઘડાએ હરણ કરવાથી વસંતપુર નગરના વાસી કનકકેતુ નામે રાજાને કઈ રીતે (ત્યાં) આવે છે. (૫૨૪૩-૪૪) ત્યારે પાપવિચારથી ભાવિત તે પોપટે કહ્યું કે-“રે રે ભિલો ! દોડો, જતા આ રાજાને શીધ્ર પકડો અને એના દિવ્ય મણિ, સુવર્ણ તથા રત્નના અલંકારને શીવ્ર લૂંટી લે. અન્યથા તમારા જોતાં જોતાં પણ તે નાસી રહ્યો છે.” (૫૨૪૫-૪૬) તે સાંભળીને) “જે પ્રદેશમાં પક્ષીઓ પણ આવાં (દુષ્ટ) છે, તે પ્રદેશને દૂરથી તજ.એમ વિચારીને રાજા શીધ્ર ત્યાંથી પાછો ફર્યો. (૫૨૪૭) અને કઈ ભાગ્યગે તાપસેના તે આશ્રમની નજીકના પ્રદેશમાં પહોંચે ત્યારે તાપસના પિપટે તેને જઈને મધુર વાણીથી કહ્યું કે-હે હે તાપસ મુનિઓ ! આ બ્રહ્મચર્યાદિ ચારેય આશ્રમવાળાને ગુરુ એ રાજા ઘડાથી હરણ કરાયેલે (અહીં) આવે છે, તેથી તેની ભક્તિ (ઉચિત વિનય) કરે! (પ૨૪૮-૪૯) તેના વચનથી તાપસેએ સર્વ આદરપૂર્વક રાજાને પોતાના
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસર્ગજન્ય ગુણ-દોષ વિષયમાં બે પિપટને પ્રબંધ
૨૫ આશ્રમમાં લાવીને ભેજન વગેરેથી તેને ઉપચાર (સત્કાર) કર્યો. (પર૫૦) પછી સ્વસ્થ શરીરવાળા અને વિસ્મિત મનવાળા રાજાએ પોપટને કહ્યું કે તુલ્ય તિર્યચપણું છતાં (તમારુ) આચરણ અસમાન (પરસ્પર વિરુદ્ધ) કેમ છે?, કે જેથી તે ભિલેને પોપટ તેવું નિષ્ફર બેલે છે અને તું કમળ વાણીથી આવું એકાન્ત હિતકર બેલે છે? (પર૫૧પર) ત્યારે પિપટે કહ્યું કે--મારી અને તેની માતા એક છે અને પિતા પણ એક છે. માત્ર તેને ભિલ્લે પલ્લીમાં લઈ ગયા અને મને પણ મુનિઓ (અહી) લાવ્યા, એમ અમારામાં નિજનિજ સંસર્ગજન્ય આ ગુણ-દોષ પ્રગટયા. (તે) તમે પણ પ્રગટ જેયું. (૫૨૫૩-૫૪)
એમ જે તિર્યંચાને પણ સંસર્ગવશ ગુણ-દોષની સિદ્ધિ લોકમાં પ્રસિદ્ધ છે, તો તપથી કૃશ (દુર્બળ), દુખે પાળી શકાય તેવા અનશનને સાધવા ઉજમાળ થએલા તપસ્વીને દુષ્ટ મનુષ્યના પાડોશથી સ્વાધ્યાયમાં વિન વગેરે કેમ ન થાય? (પર૫૫-૫૬) કુશીલ મનુષ્યના પાડોશથી શ્રેષ્ઠ સમતાવાળો પણ, ઈન્દ્રિઓનું શ્રેષ્ઠ દમન કરનારે પણ અને શ્રેષ્ઠ (પૂર્ણ) નિરભિમાની પણ કલુષિત બને તેમાં શું આશ્ચર્ય ? (પરપ૭) (વિવિક્તક) અન્ય મનુષ્યોથી રહિત (એકાન્ત) વસતિમાં કલેશ, બેલાચાલી, ઝઘડે, વિમૂઢતા, દુર્જનને (સંકર= ) મેળાપ, મમત્વ અને ધ્યાન-અધ્યયનમાં વિન ન થાય, (૫૨૫૮) તેથી જ્યાં મનને શંભ કરનાર પાંચેય ઇન્દ્રિયને વિષય ન હોય, ત્યાં ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત ક્ષપક શુભ ધ્યાનમાં રહી શકે. (પરપ૯) જે ઉદ્દગમ, ઉત્પાદન અને એષણાથી શુદ્ધ હોય, અપરિ. કમિત (સાધુ નિમિત્તે સાફસુફી કે લીંપણ-ગુંપણાદિ પણ કર્યા વિનાની) હોય, અસંસક્ત (સ્ત્રી-પશુ-પંડકાદિથી અથવા ત્રસ જીવોથી રહિત) હોય, અપ્રાકૃતિકા (સાધુને ઉદેશીને વહેલી અથવા મોડી તૈયાર ન કરી) હોય, જેની ભીંત મજબૂત હોય, મજબૂત કમાડવાળી હોય, ગામબહાર હોય, ગચ્છના બાળ-વૃદ્ધાદિ સાધુઓને યેગ્ય હોય, એવી શયામાં (રહેઠાણમાં), અથવા ઉધાનઘરમાં, પર્વતની ગુફામાં કે શૂન્યઘરમાં રહે (પર૬૦-૬૧) સુખપૂર્વક નીકળી પેસી શકાય તેવી, સાદડીના પડદાવાળી અને ધર્મકથા માટેના મંડપ સહિત, એવી બે અથવા ત્રણ વસતિઓ લેવી. (પર૬૨) તેમાં એકમાં લપકને અને બીજમાં ગરછમાં રહેલા સાધુઓને રાખે, કે જેથી આહારની ગંધથી ક્ષેપકને ભેજનની ઈચ્છા ન થાય. (પર૬૩) પાણી વગેરે પણ ત્યાં મૂકે કે જ્યાં તપસ્વી દેખે નહિ, અપરિણત (તુચ્છ) સાધુઓને પણ ત્યાં ન રાખે. પ્રશ્નન-શા માટે ન રાખે? ઉત્તર-નહિ રાખવાનું કારણ કહેવાય છે-જેમ કે-ક્ષપકને કોઈ પ્રસંગે અસમાધિ થાય, તો તેને દેવાતાં અશનાદિને જોઈને મુગ્ધ (અપરિણત) સાધુઓને ક્ષપક પ્રત્યે અશ્રદ્ધા થાય.(પ૨૬૪-૬૫) વળી મહાનુભવ ક્ષેપકને પણ ઘણા ભવની પરંપરાથી આહારનું પરિચયપણું હોવાથી, રખે કે પ્રસંગે સહસા ગૃદ્ધિ ન પ્રગટે, (૫૨૬૬) કારણ કે-આરાધનારૂપ મહા સમુદ્રના કાંઠે પહેલા પણ તપસ્વીની (ચારિત્રરૂપ) નાવને કઈ કારણે વિબ પણ આવી પડે, તે
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ત્રીજું કારણે આ યત્ન (જયણ) છે. (પર૬૭) એમ ધર્મશાસ્ત્રોના મસ્તકના મણિતુલ્ય અને સંવેગી એવા મનરૂપી ભમરા માટે વિકસિત પુષ્પાવાળી વનરાજીતુલ્ય, સંવેગરગશાળા નામની આરાધનાના નવ પેટાદ્વારવાળા ત્રીજા મમત્વવિચ્છેદકારમાં આ બીજુ શમ્યા નામનું પટાદ્વાર કહ્યું. (૫૨૬૮-૬૯) હવે યક્ત શય્યા છતાં સંથારાવિન આરાધકને પ્રસન્નતા ન થાય, તેથી તે દ્વારને કહું છું. (પર૭૦)
૩. સંસ્તારકઢાર-પૂર્વ વિસ્તારથી કહી તેવી શય્યામાં પણ જ્યાં ઊંદરની (કોતરેલી) રજના સમૂહને થોડો પણ નાશ વિરાધના) ન થાય, જ્યાં (જમીન માંથી પ્રગટતા) ઊસ (ખાર) અને જળકણ વગેરેને વિનાશ ન થાય, જ્યાં દીપકને, વિજળીને અને પૂર્વ-પશ્ચિમાદિ દિશાના પ્રબળ વાયુને વિનાશ ન થાય, જ્યાં ડાંગર વગેરે બીજે કે લીલી વનસ્પતિને સંઘો ન થાય. જ્યાં કીડીઓ વગેરે ત્રસ જીવેની વિરાધના (હિંસા) ન થાય, જ્યાં અસમાધિકારક અશુભ દ્રવ્યોની ગંધ વગેરે ન હોય,
જ્યાં જમીન ખાતા અને ફોટોથી રહિત ડેય, ત્યાં લપકની પ્રકૃતિને હિતકારી પ્રદેશમાં, સમાધિ માટે પૃથ્વીને, શિલાને, કાષ્ટને અથવા તૃણ(ઘાસ)ને સંથારો ઉત્તરમાં મસ્તક (મુખ?) અથવા પૂર્વ સન્મુખ કરવો. (પર૭૧ થી ૫) તેમાં ભૂમિસંથારો પ્રાસૂક (અચિત્ત), સમ-સરખી અને પિલાણ વિનાની જમીન ઉપર અને શિલાને સંથારો જે પથર ફૂટેલો (તડવાળે) કે જીવસંસક્ત ન હોય અને પીઠન (ઉપરનો ભાગ સમ હોય, તેવી શિલા ઉપર કરે. (૫૭૬) કાષ્ટમય સંથારો છિદ્રોહિત, સ્થિર, વજનમાં હલકા, એવા
એક જ (અખંડ) કાષ્ટને કરે અને ઘાસનો સંથારો સાંધા વિનાને (લાંબા તૃણને), પિલાગુ વિનાનો અને કમળ કરે. (૫ર૭૭) પુનઃ ઉભયકાળ પડિલેહણાથી શુદ્ધ કરેલા અને યોગ્ય માપથી કરેલા, આ સંથારામાં ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત થઈને બેસવું. (પર૭૮) મુનિને ભાવસમાધિનું કારણ હોવાથી આ (ઉપર કહ્યા તે) દ્રવ્યસંથારા પણ નિઃસંગતાનું પ્રતીક કહ્યા છે. પછી સલીનતામાં સ્થિર રહેલે, સંવેગગુણયુક્ત અને ધીર એવો સ લેખના કરનાર (ક્ષપક) સંથારામાં બેઠેલે (તક્કાલં વિહર= ) તે (અનશનના) કાળને નિર્ગમન કરે. (પર૭૯-૮૦) મજબૂત અને કડીનપણથી તૃણ વગેરેના સ થારામાં બેસી નહિ શકનાર ક્ષેપકને જે કંઈ પણ રીતે અસમાધિ થાય, તો તેમાં એક, બે કે અધિક કપડાને પાથરે. અને અપવાદમાગે તે ત્યાં સુધી કે પ્રાવરણ, તળાઈ વગેરેને પણ પાથરે. (૫૨૮૧-૮૨)
એમ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ સંથારે અનેક પ્રકારનો કહ્યો. ભાવની અપેક્ષાએ પણ તે અનેક પ્રકારનો જાણ. (૫૨૮૩) (જેમકે= ) રાગ, દ્વેષ, મેહ અને કષાયની જાળથી દૂર (અત્યંત ત્યાગી), પરમ પ્રશમભાવને પામેલો એવો આત્મા જ સંથારો છે. (પ૨૮૪) સાવદ્ય ગોથી રહિત, સંયમધનવાળો, ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત અને (પાંચ સમિતિથી) સમિત આત્મા એ જે ભાવસાધુ, તેને આત્મા જ સંથારે છે. (૫૨૮૫) નિર્મમ અને
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંથારાનું સ્વરૂપ
૨૯૭ નિરહંકારી, તૃણુ-મણિમાં, તથા પથરના કકડામાં અને સુવર્ણમાં, અત્યંત સમચિત્તવાળે અને પરમાર્થથી તત્ત્વને જાણુ, એવો આત્મા તે જ સંથારો છે. (પ૨૮૬) જેને સ્વજનમાં કે પરજનમાં, શત્રુ અને મિત્રમાં તથા સ્વ–પર વિષયમાં પરમ સમતા છે, તે આત્મા જ નિચે સંથારો છે. (૫૨૮૭) બીજાએ પ્રિય કે અપ્રિય કરવા છતાં જેનું મન સમુત્કર્ષને, ( હર્ષને) કે અપકર્ષને ( દીનતાને) ન કરે, તેનો આત્મા જ સંથારો છે. (૫૨૮૮) ( કેઈપણ) દ્રવ્યમાં, ક્ષેત્રમાં, કાળમાં કે ભાવમાં રાગને તજવા માટે તત્પર એવો જે સર્વ જી પ્રત્યે મૈત્રીભાવવાળો આત્મા, તે જ સંથારો છે. (૫૨૮૯) સમ્યકત્વ, પાન અને ચારિત્રરૂપ જે મોક્ષસાધક ગુણો તે (એથs) આવા આત્મામાં જ (સંથરિજજતિક) સુરક્ષિત રહે છે, તેથી (ભાવથી) આત્મા જ સંથારે છે. (પરલ)
આશ્રવનાં દ્વારને નહિ રોકનારો જે આત્માને (સારંમિક) તત્વમાં (ઉપશમમાં). ધારણ (સ્થિર) ન કરે અને સંથારામાં રહે (અનશનને સ્વીકારે), તેનો સંથારો અશુદ્ધ છે. (પર-૧) ગારથી મત્ત જે ગુરુની પાસે આલેચના દેવાને ન ઈરછે અને સંથારામાં રહે, તેનો સંથારો અશુદ્ધ છે. (૫૨૯૨) પાત્રભૂત (ગ્યતા પામેલે) જે ગુરુની પાસે આલેચનાને કરે અને સંથારામાં રહે, તેને સંથારે અતિ વિશુદ્ધ છે. (૨૭) સર્વ વિકથાઓથી મુક્ત સાત ભયસ્થાનોથી રહિત, એ બુદ્ધિમાન જે સંથારામાં રહે, તેનો સંથારે અતિ વિશુદ્ધ છે. પર૯૪)નવ વાડેથી સુરક્ષિત બ્રહ્મચર્યવાળે તથા દશવિધ યતિધર્મથી યુક્ત, એવો જે સંથારામાં રહે, તેને સંથારો અતિ વિશુદ્ધ છે. (પ૨૯૫) આઠ મદસ્થાનેથી પરાભવ પામેલા, નિર્વાસ પરિણામવાળા, લેબી અને ઉપશમરહિત ચિત્તવાળાને અહીં સંથારો શું (હિત) કરશે? (પર૯૬) જે રાગી, હેવી, મેહમૂહ, ધી, માની, માયાવી અને લેભી છે. તે સંથારામાં રહેલું છતાં સંથારાના ફળને ભાગી ન જ થાય. (ર) જેણે (મન, વચન અને કાયારૂપ) યોગેના પ્રચારને રોક્યો નથી અને સર્વ અંગોથી (પ્રકારોથી) જેનો આત્મા સંવરરહિત છે, વસ્તુતઃ ધર્મથી રહિત તે સંથારાના ફળને ભાગી કેમ બને? (પર૯૮) માટે જે ગુણ વિનાને છતાં સંથારામાં રહીને મોક્ષને ઈર (પામે), તો મુસાફર (અથવા ટ્રેષ્ય-નકર), રંક અને સેવકજનોનો મોક્ષ પહેલો થાય. (૫૨) બાહ્ય-અભ્યતર ગુણોથી રહિત અને બાહ્ય-અત્યંતર દોષોથી દૂષિત, એવો રંક આત્મા સંથારામાં રહે, છતાં અલ્પ માત્ર પણ ફળને ન પામે.(૫૩૦૦)બાહ્ય-અત્યંતરગુણોથી યુક્ત અને બાહ્ય-અત્યંતર દોષથી દૂર રહેલે સંથારામાં નહિ રહેવા છતાં ઈષ્ટફળનું ભાજન બને છે. (૫૩૦૧)ત્રણગારોથી રહિત, ત્રણ દંડને નાશ કરવામાં ફેલાયેલી કીર્તિવાળ(પ્રસિદ્ધ), એવો જે નિસ્પૃહ મનવાળો છે, તેને સંથારો નિચે સફળ છે, (૫૩૨) જે છકાયજીવોની રક્ષા માટે (નિવિક) સ્થિત-એકાગ્ર (જયણાયુક્ત) પ્રવૃત્તિવાળો, આઠ મદરહિત અને વિષયસુખની તૃષાથી રહિત છે, તે સંથારાના ફળને ભાગી બને છે. (૫૩૦૩) જે (શ્રમણ= ) તપસ્વી સમતાથી ભાવિત મનવાળો, સંયમ-તપ-નિયમના વ્યાપારમાં રક્ત મનવાળે અને સ્વ-પર કષાને ઉપશમાવનારો હોય, તે સંથારાના ફળને ભાગી બને, ૩૮
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ત્રીજું (૫૩૦૪) સારી રીતે ગુણેના વિસ્તારને કરનાર એવા સંથારાને જે પુરુષ પામે છે, તેઓએ જીવલેકમાં સારભૂત એવા (ધર્મરૂપી) રત્નને ગ્રહણ કર્યું (મેળવ્યું) છે. (૫૩૦૫) સર્વ સહનતા (ક્ષમા)રૂપી બખ્તરથી સર્વ અંગેની રક્ષા કરતે, સમ્યજ્ઞાનાદિ ગુણે અને (પાઠાં. અમેડિક) અમૂઢતારૂપ શસ્ત્રને (માલોત્ર) ધારણ કરતો, અતિચારરૂપી મેલથી રહિત અને નિર્મળ ) પાંચ મહાવ્રત રૂપી મોટા હાથી ઉપર બેઠેલે, એવો વર (પક સુભટ) પ્રસ્તુત સંથારારૂપી (રણુગણક) યુદ્ધની (પાઠાં અવણુ ) ભૂમિમાં વિલાસ (જ) કરતે, ઉપસર્ગો અને પરીષહરૂપી સુભટેથી પ્રચંડ એવી કર્મશત્રુની પ્રબળ સેનાને સર્વ રીતે જીતીને આરાધનારૂપી પતાકાને (વિજયધ્વજને) મેળવે છે. (૫૩૦૬ થી ૮) કારણ કે-ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત એ આત્મા શ્રેષ્ઠ સંખનાને કરવા માટે સમ્યક્ત્વરૂપી પૃથ્વીના સંથારામાં કે વિશુદ્ધ સદ્ધર્મગુણરૂપી તૃણના સંથારામાં, અથવા પ્રશમરૂપી કાષ્ટના સંથારામાં કે અતિ વિશુદ્ધ થતી લેડ્યારૂપી શિલાના સંથારામાં આત્માને સુવાડે છે (સ્થિર કરે છે), તેથી તે (આત્મા) જ સંથારે છે, (૫૩૦૯-૧૦) વળી વિશુદ્ધ રીતે મરનારને તે તૃણમય સંથારે કે અચિત્ત ભૂમિ પણ (આરાધનામાં) કારણ નથી. આત્મા જ (પતે પિતાને) સંથારો (આધાર) બને છે, (૫૩૧૧) જે ત્રિવિધ ત્રિવિધ ઉપયોગવાળો છે, તેને તે અગ્નિમાં પણ, પાણીમાં પણું, અથવા ત્રણ જ ઉપર કે સચિત્ત બીજો અને લીલી વનસ્પતિ ઉપર પણ સંથારો થાય છે. (૫૩૧૨) અગ્નિમાં, પાણીમાં અને ત્રસ જી વગેરેના સંથારામાં અનુક્રમે ધીર એવા ગજસુકુમાર, અગ્નિકાપુત્ર–આચાર્ય અને ચિલાતીપુત્ર વગેરેનાં દષ્ટાતા છે. (૫૩૧૩) તે આ પ્રમાણે –
અનિસંથારામાં ગજસુકુમારને પ્રબંધ-દ્વારિકાનગરીમાં યાદવ કુળમાં ધ્વજ સમાન, અભરતની પૃથ્વીને નાથ કૃષ્ણ નામે છેલો વાસુદેવ થયા. (પ૩૧૪) તેને ગજસકુમાર નામે ના ભાઈ હતે. અનિચ્છતો છતાં માતા અને વાસુદેવ વગેરે સ્વજનેએ તેને મશર્મા નામના બ્રાહ્મણની પુત્રી સાથે પરણાવ્યો. છતાં શ્રી નેમિન્ટન પાસે ધર્મને સાંભળીને (જગતને ક્ષણવિનેશ્વર જાણીને) નવયૌવનવાળો પણ અને રૂપથી કામદેવ જે પણ, તે ચરમશરીરી, મહા સત્ત્વવાળો (ગજસુકુમાર) સાધુ થયે. (૫૩૧૫ થી ૧૭) અને ભયમેહનીયેથી રહિત (નિર્ભય) તે ભગવંતની સાથે પુર-નગરાદિમાં વિહાર કરવા લાગ્યો. પુનઃ ઘણા કાળે તે દ્વારિકામાં આગ્યો. (૫૩૧૮) ત્યારે શ્રી રૈવતગિરિ ઉપર દેએ જેનું સમવસરણું રચ્યું છે, એવા ભગવંત સમવસરણમાં પધાર્યા અને ગજસુકુમારમુનિ સ્મશાનમાં કાયોત્સર્ગ કરીને રહ્યા. (૫૩૧૯) પછી કોઈ નિમિત્તે તે પ્રદેશમાં આવેલા સેમશર્માએ “આ તે છે, કે જેણે મારી પુત્રીને પરણીને તજી દીધી.” એમ તીવ્ર ક્રોધે ભરાએલા તેને મારી નાખવાની ઈચ્છાવાળા તેણે તેના મસ્તક ઉપર માટીની પાળ બાંધીને તે (પાળી) ને ચિતાના અગ્નિથી ભરી. (૫૩૨૦-૨૧) ત્યારે તે મસ્તકના અગ્નિથી બળતા (પણ) ગજસુકુમાર શુભ ધ્યાનને ધારણ કરતા અંતકતકેવળી
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
જળસંથારા વિષે અણિ કાપુત્ર આચાર્યનો પ્રબંધ
ર૯ થયા. (૫૩૨૨) એમ તે ગજસુકુમારને અગ્નિ સંથારે જાવે. હવે જેને જળને સંથારો થયો હતો, તે અણિકાપુત્ર આચાર્યને કહું છું. (પ૩ર૩)
જળસંથારા વિષે અણિકપુત્ર આચાર્યને પ્રબંધ-શ્રી પુષ્પભદ્ર નગરમાં પ્રચંડ એવા શત્રુપક્ષને ચૂરવામાં વ્યસની (સમર્થ) પુષ્પકેતુ નામે મોટે રાજા હતે. (પ૩ર૪) તેને પુષ્પવતી નામે રાણી હતી. તે રાણીથી જોડલે જમેલાં પુષચૂલ નામે પુત્ર અને પુષ્પચૂલા નામે પુત્રી હતી. (૫૩૨૫) તે બંનેને પરસ્પર અતિ
નેહવાળાં જોઈને રાજાએ તેમને વિયેગ ન કરવાના ઉદ્દેશથી પરસ્પર તેઓને પરણાવ્યાં. પછી પુષ્પવતી તે જ કારણે નિવેદથી દીક્ષા લઈને દેવપણાને પામી, અને સુખે સૂતેલી તે પુષ્પચૂલાને કરુણાથી પ્રતિબંધ કરવા માટે સ્વપ્નમાં તીણ (આકરાં) દુખેથી અતિ દુઃખી નરકના જીવન અને નરકોને પણ બતાવવા લાગી. (પ૩ર૬ થી ૨૮) પછી ભયંકર દશ્યવાળાં તે સ્વપ્નને જોઈને તૂર્ત જાગેલી તેણે રાજાને નરકનું વૃત્તાન્ત કહ્યું. તેણે પણ રણની પ્રતીતિ માટે બધા પાખંડીઓને બોલાવીને પૂછ્યું કે-ભો ! નરકો કેવા હેય છે? અને તેમાં દુઃખ કેવું હોય છે? તે કહે. (૫૩૨૯-૩૦) પિતા પોતાના મત પ્રમાણે તેઓએ નરકનો વૃત્તાન્ત કહ્યો, પણ રાણીએ તેને સ્વીકાર્યો. પછી રાજાએ બહુશ્રત, સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ અને વિર, એવા અર્ણિકાપુત્ર આચાર્યને બોલાવીને પૂછયું અને તેઓએ (નરકનો વૃત્તાન) યથાસ્થિત કહ્યો. (૫૩૩૧-૩૨) તેથી ભક્તિભરપુર (ચિત્તવાળી) પુષ્પચૂલા રાણીએ કહ્યું કે-હે ભગવંત ! શું તમે પણ સ્વપ્નમાં આ (વૃત્તાન્તને) જોયો છે? (પ૩૩૩) ગુરુએ કહ્યું કે હે ભદ્ર! જગતમાં તેવું (કંઈ) નથી, કે જે શ્રી જિનેશ્વરના આગમરૂપ દીપકના બળે જેને જાણ ન શકાય. આ નરકનું વૃત્તાન્ત તો કેટલું માત્ર (શું ગણત્રીમાં) છે? (૫૩૩૪) પુનઃ અન્ય સમયે તેની માતાએ (તિસા= ) તેને સ્વપ્નમાં આશ્ચર્યકારક વૈભવથી શોભતા-દેના સમૂહવાળા સ્વર્ગને બતાવ્યો. (૫૩૩૫) અને પૂર્વની જેમ પુનઃ પણ રાજાએ ત્યાં સુધી પ્રયત્ન કર્યો, કે યાવત્ (છેલ્લે) આચાર્યને (સ્વર્ગને વૃત્તાન્ત) પૂછયે. સૂરિજીએ પણ તેનું સ્વરૂપ યથાર્થ જણાવ્યું અને હર્ષિત થયેલી રાણી (પુષ્પચૂલા) ભક્તિથી પગમાં પડીને (નમીને) કહેવા લાગી કે-નરકનાં દુઃખોની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થાય ? અને દેવોનાં સુખની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થાય? તે કહે. (૫૩૩૬-૩૭) ગુરુએ કહ્યું કે-ભદ્ર! વિષયાસક્તિ વગેરે પાપથી નરકનું દુઃખ અને તેના ત્યાગથી સ્વર્ગનું સુખ પ્રાપ્ત થાય. (૫૩૩૮) ત્યારે સમ્યફ પ્રતિબોધને પામેલી તેણીએ પણ વિષયના વ્યસનને તજીને પ્રવજ્યાને સ્વીકારવા માટે રાજાની અનુમતિ માગી. અને તેના વિરહથી મુંઝાએલા રાજાએ “તારે કદાપિ અન્ય ક્ષેત્રમાં વિહાર ન કરે (અહીં જ રહેવું ).”—એવી પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક મહાકટે અનુમતિ આપી. (૫૩૩૯-૪૦) પછી પ્રત્રજ્યાને લઈને વિચિત્ર તપશ્ચર્યાદ્વારા પાપને પરાભવ કરતી તે (પુષ્પચૂલા સાધ્વી) (એક કાળે) દુષ્કાળ
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૦
શ્રી સવેગ રંગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ત્રીજું
હેાવાથી સઘળા શિષ્યેાને દૂર દેશમાં વિહાર કરાવીને, જઘામળ ક્ષીણ થવાથી એકલા ત્યાં ( સ્થિરવાસ ) રહેલા તે (અણુિં કાપુત્ર ) આચાર્યને રાજમંદિરમાંથી આહાર-પાણી લાવી આપે છે, (૫૩૪૧-૪ર) એ રીતે સમય પસાર કરતાં અત્યંત શુદ્ધ પિરણામવાળી તે સાધ્વી ઘાતીકમાંના નાશ કરીને કેવળજ્ઞાનરૂપ પ્રકાશને પામી. (૫૩૪૩) છતાં “ કેવળી તરીકે પ્રસિદ્ધ નહિ થયેલા કેવળી પૂર્વે પાળતા હાય તે વનપનું ઉલ્લઘન ન કરે ’-એવા આચાર હેાવાથી તે પૂર્વેના ક્રમે ગુરુને અશનાદિ લાવી આપે છે. (૫૩૪૪) એક પ્રસ`ગે શ્લેષ્મથી પીડાતા સૂરિજીને તિક્ત ( કટુ ) ભાજનની ઈચ્છા થતાં, તેણીએ ઉચિત સમયે તે ઈચ્છાને તેવી જ રીતે પૂરી કરવાથી વિસ્મય પામેલા મનવાળા સૂરિજીએ કહ્યુ કે−હે આર્યાં! તેં મારા માસિકને ( ગુપ્તચિંતનને ) કેવી રીતે જાણ્યું ? (૫૩૪૫-૪૬), કે જેથી અતિ દુર્લભ પણ લેાજનને (અકાલપરિહી =) ચેાગ્ય કાળે લાવી આપ્યું? તેણીએ કહ્યું કે- જ્ઞાનથી. ( સૂરિએ પૂછ્યું કે– ) કયા જ્ઞાનથી ? ( તેણીએ કહ્યું કે–) અપ્રતિપાતી જ્ઞાનથી. (૫૩૪૭) તેંથી (સાંભળીને) · ધિક્ ધિક્’ મે' અનાર્ય મહાત્મા ‘ આ' કેવળીની કેવી આશાતના કરી ?–એમ આચાર્ય શેક કરવા લાગ્યા. (૫૩૪૮) ત્યારે હું મુનીશ્વર ! શાક ન કરેા, કારણ કે– કેવળી છે ' એમ જાહેર થયા વિના કેવળી પણ પૂના વ્યવહારને તેાડતા નથી, એમ કહીને તેણીએ ( શેાક કરવાનો) નિષેધ કર્યાં. (૫૩૪૯) અને “ દ્રીકાળ ઉત્તમ ચારિત્રની આરાધના કરવા છતાં શું હું નિર્વાણને પામીશ નહિ ? ” એવા સંશય કરતા આચાર્યને તેણીએ કહ્યુ` કે હે મુનીશ ! નિર્વાણુ માટે સશય કેમ કરે છે ? કારણ કે ગંગા નદીને ઉતરતાં તમે પણ તૂત કક્ષય કરશેા. (૫૩૫૦-૫૧) એમ સાંભળીને સૂરિજી સામા કાંઠે જવાની ઈચ્છાથી નાવમાં બેસીને ગંગાને ઉલ્લંઘવા લાગ્યા. (પ૩પર) પરંતુ કમ દેષથી નાવમાં જ્યાં જ્યાં તે બેસે છે, તે તે નાવડીનેા ભાગ ગંગાના અગાધ પાણીમાં ડૂબે છે. (૫૩૫૩) તેથી ‘ સ`નેા નાશ થશે ’–એવી આશંકા કરીને નિર્યાંમકાએ અણુિં કાપુત્રઆચાય ને નાવડીમાંથી પાણીમાં ફેંકયા. (૫૩૫૪) પછી પરમ પ્રશમરસમાં પરિણત ( નિમગ્ન ), અતિ પ્રસન્ન ચિત્તવૃત્તિવાળા, સ'પૂર્ણતયા સઘળા આશ્રવદ્વારાને રોકનારા, દ્રવ્યથી અને ભાવથી પરમ નિ:સંગતાને (વૈરાગ્યને) પામેલા, અતિ વિશુદ્ધિને પામતા એવા ( તે સૂરિ) સ્થિર શુકલધ્યાન વડે ક`ના ચૂરા કરતા (કેવળી થઈને) જળના સથારામાં રહેલા છતાં સ યેગેાના સપૂર્ણ નિષેધ કરતાં (અયેગીગુણને પામેલા ) તેમને મેાક્ષની પ્રાપ્તિ દ્વારા મનવહિત કા'ની સિદ્ધિ થઇ. (૫૩૫૫ થી ૫૭) એમ જળસ’થારાને સ્મશ્રીને અણુિ કાપુત્રનુ વર્ણન કર્યું અને ત્રસસથારા વિષે ચિલાતીપુત્રનુ દૃષ્ટાન્ત તા (પૂર્વ) કહેલુ' જ છે. (૫૩૫૮) એમ બીજા પણ જે જે સંથારામાં મરણુ વખતે જે જે આત્મા સમભાવથી ઉત્તમ સમાધિને પામે, તે સ તેના સ’થારે જાણવા (૫૩૫૯) એમ સથારામાં રહેલે તે ( ક્ષપક), અનુત્તર ( સર્વ શ્રેષ્ઠ ) એવી તપસમાધિમાં રહીને ઘણા ભવા સુધી પીડનારાં કર્માને તેડતા વિચરે. (કાળ પસાર કરે.) (૫૩૬૦) ચક્રવર્તી ને પશુ તે
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિય્યમકદ્વાર
સુખ નથી અને સઘળા ઉત્તમ દેવને પણ તે સુખ નથી, કે જે સુખદ્રવ્ય-ભાવ સથારામાં રહેલા રાગરહિત ( વૈરાગી ) મુનિને છે. (૫૩૬૧) એમ સ ́થારામાં રહેલા અતિ વિશુદ્ધ ચેાગવાળે મુનિ, હાથીની જેમ ઘણા કાળનાં રુઢ રહેવાં કમ રૂપી વૃક્ષેાના જગલને ( ચરણુ= ) ચારિત્ર વડે ચૂરા વિચરે. (હાથીપક્ષે દુમગહણ=) વૃક્ષેાના જ'ગલને અને ચરણુ=પગથી ચૂરતા, એમ અથ કરવા. ) (૫૩૬૨) એમ કામરૂપી સપના ( પરાભવ કરવામાં) ગરુડની ઉપમાવાળી અને સ ંવેગી એવા મનરૂપી ભમશને માટે ખીલેલાં પુષ્પાવાળી વનરાજીતુલ્ય, સવેગરગશાળા નામની આરાધનાના નવ પેરાદ્વારવાળા મમત્વવિચ્છેદ નામના ત્રીજા ( મૂળ ) દ્વારમાં, ત્રીજું સ’થારા નામનું પેટાદ્વાર કહ્યું. (૫૩૬૩-૬૪) હવે સંથારામાં રહેલા ક્ષપકને નિર્યામક વિના સમાધિ પ્રાપ્ત ન થાય, તેથી તે ( નિર્યામક ) દ્વારને જણાવુ છું. (૫૩૬૫)
૪. નિર્ધામકદ્વાર-તે પછી જેણે (દ્રવ્યથી શરીરની) સલેખના કરી છે અને ( ભાવથી ) પરીષહ તથા કષાયાની જાળને તેાડી છે, તે ( ક્ષપક) મુનિ ( નિર્યામા કરાવનાર જે ગુરુને ઈચ્છે, તે નિર્યામક) છત્રીશ ગુણવાળા, પ્રાયશ્ચિત્તના વિધિમાં વિશારદ ( ગીતા ), ધીર, પાંચ સમિતિના પાલક, ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત, અનાસક્ત ( અથવા સ્વાશ્રયી ), રાગ, દ્વેષ અને મદ વિનાના, (કૃતયાગી=) યોગસિદ્ધ (અથવા કુતક્રિયસતત અભ્યાસી), સમયના જાણુ, જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપ સમૃદ્ધિવાળા, મરણની ( સમાધિની ) ક્રિયાના અને મરણકાળના જાણુ, ઇંગિત આકારથી ( પશ્ચિય= ) શીઘ્ર અથવા પ્રાથના (ઇચ્છિા ) કરનારના સ્વભાવને જાણનારા, વ્યવહારકાયેર્યાં કરવામાં કુશળ, અનશન રૂપી રથના સારથિ ( ક્ષપકના અનશનને નિવિઘ્ને પૂર્ણ કરાવનારા) અને ‘અસ્ખલિત’ વગેરે ગુણાથી યુક્ત, એવી દ્વાદશાંગીરૂપ સૂત્રના એક સમુદ્ર, એવા પેાતાની નિર્યામણા કરાવનારા ગુરુને શેાધા અને નિર્યામક મુનિએને શેાધે, (પ્રાપ્ત કરે.) (૫૩૬૬ થી ૬૯) પછી આગમને પ્રકાશવામાં દ્વીપકતુલ્ય, એવા તે સૂરિની ( પયમૂલે= ) નિશ્રામાં ધીર (ક્ષપક ) મહા પ્રયાજન( મેાક્ષ)ના સાધક એવા અનશનને સ્વીકારે. (૫૩૭૦)
પછી ગુરુએ સોંપેલા અલ્પ નિદ્રાવાળા, સ’વેગી, પાપભીરુ, ધૈર્ય વાળા તથા પાસસ્થા, અવસન્ન અને કુશીલેાનાં સ્થાનેાને (સ'સગને અથવા શિથિલાચારાને ) તજવામાં ઉદ્યમી, ક્ષમાપૂર્વક સહન કરનારા, માદવ ગુણવાળા, અશઠ, લેાલુપતારહિત, લબ્ધિવત, મિથ્યા આગ્રહથી મુક્ત, ચતુર, સુંદર વરવાળા, મહા સત્ત્વવાળા, સૂત્રના અર્થમાં એકાન્ત આગ્રહ વિનાના (સ્યાદ્વાદી), નિરાના લક્ષ્યવાળા, જિતેન્દ્રિય, ( મનથી ) દાન્ત, કુતૂહુલથી રહિત, ધમ માં દૃઢ પ્રીતિવાળા, ઉત્સાહી, ( ગાઢે= ) અવશ્ય કાય માં ( આગાઢ= ) સ્થિર ( દૃઢ ) મનવાળા, ( સદ્ભાણે=) ઉત્સગ અપવાદના તે તે સ્થાનમાં શ્રદ્ધાળુ અને તેના ઉપદેશક, ખીજાના ( છંદ= ) અભિપ્રાયને જાણનારા, વિશ્વાસપાત્ર, પચ્ચક્ખાણુમાં (તેના) વિવિધ પ્રકારેને ( વિધિને ) જાણનારા, કલ્પ્ય-અકલ્પ્યને સમજવામાં કુશળ, સમાધિને
૩૦૧
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
શ્રી સંવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ત્રીજું
પ્રાપ્ત કરવામાં અપ્રમત્ત અને આગમરહસ્યાના જાણુ, એવા અડતાલીશ મુનિએ તેના નિમક થાય. ( તેને નિર્યાંમણા કરાવે. ) (૫૩૭૧ થી ૭૫) તે આ પ્રમાણે
૧–ઉદ્દતનાદિ કરાવવું, ૨-અંદરના દ્વારે બેસવુ', ૩-સથારાનુ પ્રતિલેખન વગેરે કરવું, ૪-( ક્ષેપકને ) ધર્માંકથા સંભળાવવી, ૫-( આગ તુક વાઢીએની સાથે ) વાઇ કરવા, ૬-મુખ્યદ્વારે ચાકી કરવી, ૭-આહાર લાવવેા, ૮-પાણી લાત્રવું, –મલેાત્સગ કરાવવેા, ૧૦-પ્રશ્રવણ, શ્લેષ્મ વગેરેને પરાવવુ, ૧૧-બહારના શ્રેાતાને ધમ 'સભળાવવે અને ૧૨--ચારેય દિશામાં સભાળ રાખવી, એમ (ખારેય વિષયામાં પ્રત્યેકમાં) ચાર ચાર ( શકાય. ) તે આ પ્રમાણે-(૫૩૭૬)
૧–અત્યંત કામળ હાથથી ચાર મુનિઓ, ક્ષપકને પડખું બદલાવવું, પુનઃ ખીજી પડખું' અઠ્ઠલાવવુ' ( ચલાવવા ) વગેરે શરીરની સેવા કરે, ( પછી શરીરથી અસક્ત બને ત્યારે ) ( ઉત્થ`ધિઓ=) હાથ વગેરેના ટેકો આપીને ચલાવે, અને જે તે ( પણું ) સહન ન કરી શકે. તે સ'થારામાં રાખીને જ તેએ સંચારણ ( ખસેડવા-ફેરવવા વગેરે ) કરે. (૫૩૭૭–૭૮) ૨-ચાર મુનિએ અંદરના દ્વારે સારા ઉપયેગપૂર્વક એસે ( ખ્યાલ રાખે, અને ૩–ચાર મુનિએ પ્રતિલેખનાપૂર્વક સથારી પાથરે. (૫૩૭૯) ૪-ચાર મુનિએ (વારાફરતી ) અસ્તેાવ્યરત ન ખેલાય તેમ, બીજા બીજા અક્ષરે મેળવ્યા વિના, અસ્ખલિત, ( અક્ષરાદિ) વધાર્યાં-ઘટાડયા વિના, વિલંબથી નહિ તેમ શીઘ્ર પણ નહિ, ભેગા ભેગા ઉચ્ચારથી નહિ, તેમ એક જ ઉચ્ચાર પુનરુક્ત ( વાર'વાર ) નહિ, સારા ( મધુર ) અવાજ સ્વર ) પૂર્ણાંક, સ્પષ્ટ ( સમજાય તેમ), બહુ મોટા સ્વરે નહિ તેમ અતિ પણ નહિં, ( અલીક= ) અસત્ય (નિષ્ફળ) નહિ, પડઘા પડે તેમ (અથવા અનુજ્ઞાત = શ્રેાતાને સંમત ), શુદ્ધ, સંદેહરહિત, તે રીતે કે– ( શ્રેાતાને ) ( સપરિચ્છેય= ) અર્થના નિશ્ચય થાય તેમ પન્નુચ્છેદ પૂર્વ ક.
સ્વરે
[ અહી' નીચે મુજબ ગાથા જેસલમેરની પ્રતમાં અધિક છે.
"द्धि' महुर दियंगम व पल्हायणिज्ज पच्छ व । ચત્તરિ નળા સમ, ધર્મો, િિત્ત તદ્િ”
અ-ક્ષપકના હૃદયને ગમે તેમ સ્નેહપૂર્વક, મીઠા શબ્દેાથી અને પથ્યભાજનની જેમ આહ્લાદજનક, એવી ધ કથાને ચાર મુનિએ ( તહિ = ) તે ક્ષપકને સમ્યગ્ રીતે કહે. તેમાં–]
ક્ષપકને તે ધર્મકથા કહેવી, કે જેને સમ્યગ્ સાંભળીને તે (વિસ્રોતસિકા=) અપધ્યા નને તજે અને સવેગ-નિવેદને પામે, (૫૩૮૦ થી ૮૨) ૫-ચાર વાઢીમુનિએ વાદ માટે આવનારા પ્રતિવાદીઓને ખેલતા અટકાવે ( સમજાવે ). ૬–તપસ્વીના મુખ્ય દ્વારે ચાર
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૩
નિમકદ્વારા
મુનિઓ ઉપગપૂર્વક બેસે. (૫૩૮૩) ૭-લમ્બિવાળા કપટ વિનાના ચાર મુનિઓ ઉદ્વેગ વિના ઉત્સાહથી) ક્ષેપકને પ્રાગ્ય, (ઍદિયં= ) તેને રુચે તે, દોષરહિત આહાર શોધી લાવે. (૫૩૮૪) ૮-ચાર જણ લાનને યેગ્ય પાણી લાવી આપે, અને ચાર મહા મુનિઓ ક્ષેપકની વડી નીતિને પરઠવે. (૫૩૮૫) ૧૦-ચાર તેનાં પ્રશ્રવણને, કફની કુંડી વગેરેને વિધિપૂર્વક પરઠ, અને ૧૧-(બહાર આવેલા) શ્રોતાઓને ધર્મકથા કરનારા ચાર ગીતાર્થો બહાર બેસે. (૫૩૮૬) ૧૨-સહજમલ (સમર્થ) એવા ચાર તપસ્વી મુનિઓ (ઉપદ્રવાદિથી રક્ષણ કરતા) ચાર દિશામાં રહે, એમ અડતાલીશ નિયમકે ક્ષપકને નિર્ધામણા કરાવે. (૫૩૮૭) તેમાં પણ ભારત–અરવત ક્ષેત્રમાં જ્યારે જેવો કાળ હોય, ત્યારે તે (કાળને અનુરૂ૫) અડતાલીશ નિયામકો પણ તેવા હોય, (૫૩૮૮) અને કાળને અનુસારે (એટલા મુનિઓના અભાવે) ક્રમશઃ ચાર ચાર ત્યાં સુધી ઘટાડવા કે જઘન્યથી ચાર અથવા બે પણ નિર્ધામક હોય. (૫૩૮૯) કહ્યું છે કે-“ભરત અને ઐરાવત ક્ષેત્રોમાં જ્યારે જે કાળ હોય, ત્યારે તે (કાળને અનુરૂપ) નિયમક (પણ) તેવા જઘન્યથી બે (પણ) હોય.” (૫૪૯૦) તેમાં એક સદા પાસે રહીને અપ્રમત્તભાવે
પકને સંભાળે અને બીજો પ્રયત્નપૂર્વક તેને અને પિતાને ઉચિત (નિર્દોષ) આહારદિ શોધી લાવે. (૫૩૧) પરંતુ જો કોઈ કારણે એક જ નિર્ધામક હોય, તો તે પિતાને માટે પણ ભિક્ષામણ વગેરે ન કરી શકે, તેથી પિતાને (પાઠાં પરિચયઈક) તજે, અથવા તેથી વિપરિતપણાથી (ભિક્ષાથે બ્રમણ કરે તો) લપકને તજે ( સંભાળી ન શકે છે, ત્યારે તેને (ક્ષપકને) ત્યાગ કરવાથી તેણે સાધુધર્મને અવશ્ય દૂર કર્યો. (તજી દીધો જાણ.) (૫૩૨-૩) કારણ કે-નિર્ધામકના અભાવે તૃષા-સુધા વગેરેથી મંદત્સાહી પક અકય (આહારાદિ) વાપરે કે (બીજા પાસે) યાચનાદિ (કરતો) અપભ્રાજના કરે, (પ૩૪). અથવા અસમાધિથી મરે અને દુર્ગતિમાં પણ જાય (વગેરે દોષ થાય.) તેથી લપકના નિર્ધામક જઘન્યથી પણ બે તે હોય જ. (પ૩૫)
વળી સંલેખના કરનારને નિર્માણ કરાવે છે, એમ સાંભળીને આચારવાળા ( સુવિહિત) સર્વ પણ મુનિઓએ ત્યાં જવું જોઈએ અને (ઈયરસ્થ ભયણિજજ) અન્ય કાર્યની ભજના (ગૌણતા) કરવી જોઈએ. (૫૩૬) (કારણ કે-) જે તીવ્રભક્તિ રગથી સંલેખના કરનારા પાસે જાય છે, તે દૈવી સુખોને ભેગવીને ઉત્તમ સ્થાનને (મુક્તિને) પામે છે. (૫૩૭) જે જીવ એક ભવમાં પણ સમાધિમરણથી મરે છે, તે સાત-આઠ ભો ઉપરાન્ત બહુ વાર સંસારમાં ભટકતો નથી. (પ૩૯૮) (ઉત્તમાર્થ) અનશનના સાધકને સાંભળવા છતાં (સાધુ) તીવ્ર ભક્તિપૂર્વક ( ત્યાં) ન જાય, તો તેની સમાધિ. મરણમાં ભક્તિ કેવી? અને જેને સમાધિમરણમાં ભક્તિ પણ ન હોય, તેને મરણકાળે સમાધિમરણ કેમ પ્રાપ્ત થાય ? (૫૩૯-૫૪૦૦) વળી અસંવૃત (શિથિલાચારી) સાધુઓને ઉપકની પાસે (અલિયણું= પ્રવેશ આપ નહિ, કારણ કે તેઓની અસં.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ત્રીજું
વરવાળી (સાઘ) વાણીથી ક્ષેપકને અસમાધિ થાય. (૫૪૦૧) વળી તેને (ક્ષપકને તેલ કે (કસાય= ) કવાથ વગેરેના કોગળા વારંવાર આપવા, કે જેથી જીવા અને કાનનું બળ ટકી રહે અને ઉચ્ચાર સ્પષ્ટ થાય. (અથવા મુખ નિર્મળ રહે.) (૫૪૦૨) એમ ધર્મોપદેશથી મને હર અને સંવેગી એવા મનરૂપી ભમરાને માટે ખીલેલાં પુપિની વનરાજીતુલ્ય સંગરંગશાળા નામની આરાધનાના નવ પટાદ્વારવાળા મમત્વવિચ્છેદ નામના ત્રીજા દ્વારમાં ચોથું નિર્ધામક નામનું પટાદ્વાર કહ્યું (૫૪૦૩-૪) એ પ્રમાણે નિર્યામ કાદિ અનશનની સામગ્રી હોય ત્યારે, આહારત્યાગની (અનશનની) ઈછાવાળા ક્ષેપકનું સર્વ વસ્તુઓમાં નિરીહપણું જાણ્યા પછી અનશન ઉચ્ચરાવવું. તે (નિરીહપણું) (તેને) જનાદિ દેખાડવાથી જાણી શકાય, તેથી હવે તે દર્શનદ્વારને લેશ માત્ર કહું છું. (૫૪૦૫-૬)
પાંચમું દર્શનદ્વાર-તે પછી પ્રતિસમય વધતા ઉત્તમ શુદ્ધ પરિણામવાળે તે મહાત્મા પક, મરૂભૂમિમાં ગરમીથી ત્રાસેલ (મુસાફર) જેમ ઘણાં પાંદડાથી વ્યાપ્ત વૃક્ષને પ્રાપ્ત કરીને, અથવા રોગથી અત્યંત પીડાતો (રોગી) દુઃખને પ્રતિકાર કરનારા વૈદ્યને પામીને જેમ વિનંતી કરે, તેમ નિર્યામકેને પામીને અને ગુરુને ભક્તિપૂર્વક પ્રણામ કરીને, આ પ્રમાણે વિનવે. (૫૪૦૭-૮) હે ભગવંત! દુખે મળે તેવી આ સામગ્રીને મેં મેળવી છે, તેથી હવે મારે કાળ વિલંબ કરો એગ્ય નથી. (૫૪૦૯) કૃપા કરીને (મને અનશનનું દાન કરે. દીર્ધકાળ કાયાની સંલેખન કરનારા મારે હવે આ ભેજનાદિના ઉપભોગથી શું (પ્રયોજન છે )? (૫૪૧૦) તે પછી તેની નિરીહતાને જાણવા માટે ગુરુ, સ્વભાવે જ ઉત્તમ સ્વાદવાળાં, સ્વભાવે જ ચિત્તમાં પ્રસન્નતા પ્રગટ કરનારાં, સ્વભાવે જ સુગંધથી મઘમઘતાં અને સ્વભાવે જ તેને લાલચ પ્રગટાવનારાં, એવાં આહાર વગેરે ઉત્કૃષ્ટ પદાર્થો તેને દેખાડે. (પ૪૧૧-૧૨) એ દેખાડવાથી જેમ કુરર (પક્ષી) ના (કુરર-કુરર ) શબ્દને સાંભળીને માછલાને સમૂહ પ્રગટ થાય (જળમાંથી બહાર આવે છે, તેમ તેના હદયમાં રહેલ સંકલ્પ (ભાવ) નિચે પ્રગટ થાય. (૫૪૧૩) જે (એ રીતે) દ્રવ્યને દેખાયા વિના તેને આહારને ત્રિવિધે ત્યાગ કરાવે, તે (પાછળથી ) કેઈ પ્રકારના ભેજનમાં તે ક્ષેપક ઉત્સુક થાય. (૫૪૧૪) વળી (અનાદિ સેવેલી આહારની સંજ્ઞા પણ એવી છે કે-) પૂર્વે જે ભક્તગી, ગીતાર્થ સારી રીતે ભાવિત (વૈરાગી) અને (શરીરે સ્વસ્થ હોય, તે પણ આહારના (રસાદિ) ધર્મોમાં તૂર્ત ક્ષોભ પામે. (૫૪૧૫) માટે વિવિધ આહારને ઉદ્દેશીને પચ્ચકખાણ કરનારા તેને (પ્રથમ)સઘળાં ઉત્કૃષ્ટ દ્રા દેખાડવાં જોઈએ. (૫૪૧૬) એમ ચાર કષાયના ભયને ભાંગનારી, સંવેગી એવા મનરૂપી ભમરાને માટે ખીલેલા પુપિની વનરાજીતુલ્ય સંગરંગશાળા નામની આરાધનાના નવ પટાદ્વારવાળા ત્રીજા મમત્વવિચછેદ દ્વારમાં પાંચમું દર્શન નામનું પિટાદ્વાર કહ્યું. (૫૪૧૭-૧૮) હવે કમ પ્રાપ્ત હાનિદ્વારની પ્રરૂપણુ વડે દ્રવ્ય દેખાડયા પછી લપકને જે પરિણામ પ્રગટે, તે પરિણામને કહું છું. (૫૪૧૯)
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
આહાર ઘટાડવારૂપ હાનિદ્વાર–હિતશિક્ષા
૩૦૫ છત્યું (આહારક્ષેપરૂપ) હાનિકાર-ગુરુએ ભોજન માટે અનુમતિ આપે, અત્યંત પ્રબળ–સત્ત્વવાળો (ક્ષપક તેની) આગળ મૂકેલાં અશનાદિ દ્રવ્યોને જોઈને, સ્પર્શ કરીને, સૂધીને અથવા તેને ગ્રહણ કરીને, (ભોગવવાના) કુતૂહલથી (ઈચ્છાથી) મુક્ત થએલે આ પ્રમાણે સમ્યગ વિચારે. (૫૪ર૦-૨૧) અનાદિ આ સંસારરૂપી અટવીમાં અનંતીવાર ભમતા એવા મેં વાંછિત શું નથી ભગવ્યું? શું નથી સ્પષ્ણુ ? શું નથી સૂકું ? અથવા મને શું શું નથી મળ્યું? તે પણ આ પાપી જીવને લેશમાત્ર પણ જે તૃપ્તિ ન થઈ, તે તૃપ્તિ શું હવે થશે ? માટે સંસારના કાંઠે પહોંચેલા મારે આ દ્રવ્યોથી શું (પ્રજન) –એમ ચિંતવેતો કોઈ સંવેગમાં તત્પર બને. (૫૪૨૨ થી ૨૪) કેઈ (લેશ) આસ્વાદન કરીને (ચાખીને) (હવે ) કાંઠે પહોંચેલા મારે આ દ્રવ્યથી શું ?એમ વૈરાગ્યને અનુસરતો સંવેગમાં દઢ બને: (૫૪૨૫) કોઈ ડું ખાઈને (ખેદ કરતા) હા હા ! મારે હવે આ દ્રવ્યોથી શું?–એમ વૈરાગ્યને અનુસરતા સંવેગમાં પરાયણ બને, (૫૪ર૬) કઈ સંપૂર્ણ ખાઈને (પશ્ચાત્તાપ કરતો) ધિક્ ધિક્ ! મારે હવે આ દ્રવ્યથી શું?–એમ વૈરાગ્યને અનુસરતો સંવેગમાં દઢ બને, (૫૪ર૭) અને કોઈ તેને (આયઇનતા= ) ખાઈને જે મનપસંદ રસમાં રસિક બનેલા ચિત્તપરિણામવાળો તેમાં (ભોજનમાં) જ સર્વથી અથવા દેશથી આસક્તિ કરે, (૫૪૨૮) (તો) તે ક્ષેપકને પુનઃ પણ સમજાવવા માટે ગુરુ, રસાસક્તિને દૂર કરનારાં આફ્લાદક વચનોથી ધર્મોપદેશ કરે. (૫૪ર૯) કેવળ ધર્મોપદેશને જ ન કરે, કિન્તુ તેને ભય પમાડવા માટે સૂક્ષ્મ પણ ગૃદ્ધિરૂપી શલ્યનાં (ભાવિ) કષ્ટોને આ પ્રમાણે જણાવે. (૫૪૩૦) ભૂખ્યા (આ) જીવે ખાધેલ આહાર, હિમવંતપર્વત, મલય પર્વત, મેરુપર્વત અને (સઘળા ) દ્વીપ, સમુદ્રો તથા પૃથ્વી જેવડા ઢગથી પણ અધિકતર થાય. (૫૪૩૧) આ સંસારચક્રમાં (ભમતા) તે સઘળાંય પુગલેને ઘણીવાર ભગવ્યાં અને (શરીરરૂપે) પરિણમાવ્યાં, તો પણ તું તૃપ્ત ન થયે. (૫૪૩૨) પાપી આહારના કારણે તૂત સર્વ નરકમાં જઈને (ત્યાંથી ) અતિ ઘણી વાર સર્વ ૭ જાતિઓમાં (પણ) ઉત્પન્ન થયો. (૫૪૩૩) આહારના નિમિત્ત (તંદલિયા) પાછો (અણુત્તર =) છેલ્લી (સાતમી) નરકમાં જાય છે, તેથી (હે ક્ષપક !) તું આહારની સર્વ ક્રિયાને મનથી પણ ઈચ્છીશ નહિ. (૫૪૩૪) તૃણ અને કાષોથી જેમ અગ્નિ, કે હજારો નદીએથી લવણસમુદ્ર (ધરાય નહિ), તેમ ભજનક્રિયાથી આ જીવને તૃપ્ત કરે શકય નથી. (૫૪૩૫) ગરમીને તાપથી પીડાએલા (વે) નિચે આ સંસારમાં જેટલું જળ પીધું છે, તેટલું (જળ) સઘળા કૂવાઓમાં, તળાવમાં, નદીઓમાં અને સમુદ્રોમાં પણ ન હોય. (૫૪૩૬) આ અનંત સંસારમાં અને અન્ય માતાનું જે સ્તનનું દૂધ પીધું. તે (પણ) સમુદ્રના પાણીથી અધિકતર થાય, (૫૪૩૭) અને સ્વાદિષ્ટ વૃતસમુદ્ર, ક્ષીરસમુદ્ર અને ઈક્ષુરસસમુદ્ર (વગેરે) મોટા સમુદ્રમાં (પણ) ઘણી વાર ઉત્પન્ન થયે, છતાં તે શીતળ જળથી તારી તૃષા મટી નહિ, એમ જે અનંતા પણ ભૂતકાળમાં તું
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથો ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર ત્રીજું તૃપ્તિને ન પામે, તો વર્તમાનમાં (એ કિયસત્ર) અનશનમાં રહેલા તારે આમાં વૃદ્ધિ કરવાથી શું? (૫૪૩૮-૩૯) જેમ જેમ વૃદ્ધિ કરાય, તેમ તેમ જીને અવિરતિની વૃદ્ધિ થાય; જેમ જેમ તેની (અવિરતિની વૃદ્ધિ થાય, તેમ તેમ તે નિમિત્ત કર્મબંધ થાય. તેનાથી સંસાર અને તે સંસારમાં દુઃખોની પરંપરા (વધે.) એમ સર્વ દુઃખનું કારણ રસગૃદ્ધિ છે. તે કારણે સંસારી જીને સઘળાં દુખની પીડાનું,ગર્વનું અને અપમાનનું મૂળ-કારણ આ રસગૃદ્ધિ જ જાણવી. (૫૪૪૦ થી ૪૨) એ રીતે જ્ઞાનાદિ ગુણોથી ગુરુ (મહા) અને દીર્ઘ દુઃખરૂપી વૃક્ષોને (મૂળથી) છેદનારા, એવા ગુરુએ ગૃદ્ધિરૂપ-શલ્યનાં વિવિધ કોને સારી રીતે જણાવવાથી, ભવભ્રમણનાં દુઃખેથી ડરેલે, સમ્યગ આરાધના કરવાની રુચિવાળે તે મહાત્મા (ક્ષક) સંવેગપૂર્વક રસગૃદ્ધિનો ત્યાગ કરે. (૫૪૪૩-૪૪) છતાં કોઈ (મૃદ્ધિનાં પરિણામને ) કહેવા છતાં કર્મના દષથી જે ગૃદ્ધિને ન તજે, તો તેવી પ્રકૃતિને હિતકર એવું નિર્દોષ ભજન (તેને) આપવું. (૫૪૪૫) તેને ભોજનની પ્રાપ્તિ ન થાય તે માગણી કરે (અથવા શોધે), અને એમ છતાં જે ન મળે તે તેની સમાધિ માટે ખરીદાવવું, વગેરે (પયારેણ= ) ઉપાયોથી પણ અપાવવું. (૫૪૪૬) માત્ર ગુરુએ એકાન્તમાં મુનિઓને શિખવાડવું કે–તમારે ક્ષેપકની આગળ એમ કહેવું કે- “સંયમ
ગ્ય વસ્તુ અહીં દુર્લભ છે.” (૫૪૪૭) પછી એ રીતે શિખવાડેલા તેઓ સંપકની આગળ એ રીતે કહે અને દુઃખથી મેદવાળા (પીડાતા હોય તેમ) પ્રતિદિન થોડું થોડું (ઓછું) આપે. (૫૪૪૮) પછી ઉચિત સમયે ગુરુ કહે કે-ભો સપક ! જે, તારા માટે દુર્લભ અશનાદિ લાવવામાં મુનિઓ કેવાં કષ્ટોને પામે છે? (૫૪૪૯) તેથી પશ્ચાત્તાપને કરતો અને પ્રતિદિન એક એક કોળિયાના ત્યાગ દ્વારા (આહારને) ઘટાડતો, તે ક્ષક (પિતાને) પૂર્વના (મૂળ) આહારમાં સ્થિર કરે. (૫૪૫૦) અને અનુક્રમે તેને પણ ઘટાડતો) સઘળાય આહારને સંવર (ત્યાગ) કરતો સપક પિતાને પાણીના અભ્યાસથી ભાવિત કરે. (ત્રિવિધ આહારને ત્યાગ કરે.) (૫૪૫૧) એમ મિથ્યાત્વરૂપી કમળને (બાળવામાં) હિમતુલ્ય અને સંવેગી એવા મનરૂપી ભમરાને માટે ખીલેલા પુષ્પની વનરાજીતુલ્ય, સંગરંગશાળા નામની આરાધનાના નવ પેટાદ્વારવાળા ત્રીજા મમત્વ વિદદ્વારમાં છઠું હાનિ નામનું પેટાદ્વાર કહ્યું. (૫૪૫૨-૫૩) હવે પાણીના પિષણ દ્વારા તે ફાપક જે રીતે સંવર (ત્યાગ) કરે, તેને લેશ માત્ર જણાવવા દ્વારા પચ્ચકખાણ દ્વારને કહુ છું. (૫૪૫૪)
૭. પચ્ચકખાણદ્વાર-સ્વચ્છ, (બહલં= ) ચોખા વગેરેનું ઓસામણ, લેપકૃત, અપકૃત તથા કણવાળું અને કણરહિત-એમ છ પ્રકારના પાણીને શરીરરક્ષા માટે યોગ્ય કહ્યું છે. (૫૪૫૫) તેમાં તલ, જવ, ઘ વગેરે અનાજનાં વણથી નીપજેલું, ગોળ-ખાંડનાં ભાજન દેવાથી નીપજેલું, (આમલીનાં ધાવણ વગેરે) ખાટું અને એવા પ્રકારનું બીજું પણ જે સર્વકાશયથી કે પ્રકાશથી અચિત્ત થયું હોય,
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
પચ્ચખાણદ્વાર-ચારેય આહારના ત્યાગને વિધિ
૩૦૭ તે નવ કટિથી (હનન, ક્રાણ કે પાચન, નહિ કરેલું નહિ કરાવેલું કે અનુમત નહિ કરેલું એવું) અતિ વિશુદ્ધ, કેવળ (અધિકા=) અન્ય કઈ આશા-અપેક્ષા વિનાના લોકેથી મળેલું, એવું પાણી સાધુઓને યોગ્ય છે. તેવા સહજ મળેલા પાણી વડે પક મુનિ સદા સમાધિ માટે પિતાને (પરિકર્મ =) સંસ્કાર (પોષણ) કરે. માત્ર ખારા પાણીથી લેબ્સ (કફ વગેરેને) ક્ષય થાય અને પિત્ત ઉપશમે, વાયુના રક્ષણ માટે પૂર્વે કહેલે વિધિ કરે. (૫૪૫૬ થી ૫૯) પેટના મળની શુદ્ધિ માટે તિક્ત પાણીનો ત્યાગ કરીને, ક્ષપકને મધુર પાણી પાવું અને મંદ વિરેચન (આપવું.) (૫૪૬૦) એલચી, તજ, નાગકેસર અને તમાલપત્ર (નાંખેલું) તેમજ સાકર સહિત ઉકાળીને ઠંડુ કરેલું, એવું દૂધ સમાધિ થાય તેટલું પાઈને, પછી એ લપકને ફેફળ વગેરે દ્રવ્યોથી મધુર વિરેચન આપવું, કે જેથી જઠરાગ્નિ શાન્ત થવાથી સુખપૂર્વક સમાધિને પામે. (૫૪૬૧-૬૨) અથવા (ગુરુની આજ્ઞાથી બસ્તીકમ વગેરેથી પણ ઉદરશુદ્ધિ કરવી, કારણ કે-(અચ્છે તય5) અશાને (કરિસ= ) અગ્નિ (જઠરાગ્નિ) ઉદરમાં પીડાને ઉપજાવે. (૫૪૬૩) પછી ક્ષપક જાવજીવ ત્રિવિધ આહારના ત્યાગને ઈ છે (ત્યારે) એ નિમિત્તે નિર્ધામક આચાર્ય શ્રીસંઘને આ પ્રમાણે જણાવરાવે. (૫૪૬૪) જાવજજીવ અનશન સ્વીકારવાની ઈચ્છાવાળે આ ક્ષેપક મહાત્મા મરતક હસ્તકમળ જેડીને તમને પાદવંદન કરે છે. અને વિનંતિ કરે છે કે- હે ભગવંત! તમે મારા ઉપર તેવી ઉત્તમ રીતે પ્રસન્ન થાઓ (આશિષ આ ), કે જેથી હું ઈચ્છિત અર્થને (અનશન) નિતારક થાઉં. (પાર પામું.) (૫૪૬પ-૬૬) તે પછી પ્રસન્ન મનવાળો શ્રમણ સંધ ક્ષેપકની આરાધના નિમિત્ત અને નિરુપસર્ગ નિમિત્તે કાત્સગને કરે. (૫૪૬૭) અને પછી સૂરિજી સંઘસમુદાય વચ્ચે (સમક્ષ) ચૈત્યવંદનપૂર્વક વિધિથી ક્ષેપકને ચતુર્વિધ આહારનું પચ્ચકખાણ કરાવે (૫૪૬૮) અથવા જે સમાધિ માટે આગારપૂર્વક (પ્રારંભમાં) ત્રિવિધ આહાર તજે, તો પછી પણ પાણીને સદાકાળ (જાવજજીવ સુધી) સિરાવવું. (પ૪૬૯) પાણીને ઉપયોગ કરવામાં (ગા. ૫૪૫૫ માં) જે છ પ્રકારનું પાણું કહ્યું, તે તેને (ત્યારે) ત્રિવિધાહારના ત્યાગમાં કપે. (૫૪૭૦)
એમ ગુરુ પાસે ચારિત્રને ભાર ઉપાડનારા, સદા ઉત્સુકતારહિત અને (સર્વ) દ્રવ્ય ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવમાં રાગરહિત, એવા જીવને પચ્ચખાણ કરે છતે, આશ્રવનાં દ્વારે બંધ થાય અને આશ્રવને વિચ્છેદ થવાથી તૃષ્ણાને બુચ્છેદ થાય. (૫૪૭૧-૭૨) તૃષ્ણા
બુચછેદથી જીવને પાપને ઉપશમ થાય અને પાપના ઉપશમથી આવશ્યકની (સામાયિક વગેરેની) શુદ્ધિને પામે છે. (૫૪૭૩) આવશ્યક શુદ્ધિથી જીવ દર્શનશુદ્ધિને પામે છે અને દર્શનશુદ્ધિથી નિચે ચારિત્રશુદ્ધિને પામે છે. (૫૪૭૪) શુદ્ધ ચારિત્રવાળો જીવ ધ્યાન-અધ્યયનની શુદ્ધિને પામે છે અને ધ્યાન-અધ્યયનથી વિશુદ્ધ (જીવ) પરિણામની શુદ્ધિને પામે છે. (૫૪૭૫) પરિણામવિશુદ્ધિથી કર્મવિશુદ્ધિને પામે છે અને કર્મવિશુદ્ધિથી
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળ ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ દ્વારા ત્રીજું વિશુદ્ધ થયેલ છવ સર્વ દુઃખને ફાય કરીને સિદ્ધિને પામે છે (૫૪૭૬) એમ દુર્ગતિનગરના (દરવાજાને બંધ કરવામાં) પરિઘની ઉપમાવાળી, સંવેગી એવા મનરૂપી ભમરોને માટે ખીલેલાં પુષ્પવાળી વનરાજીતુલ્ય, સંવેગરંગશાળા નામની આરાધનાના નવ પિટાદ્વારવાળા ત્રીજા મમત્વવિદદ્વારમાં પચ્ચકખાણ નામનું સાતમું પટાદ્વાર કહ્યું. (૫૪૭૭-૭૮) હવે પચ્ચક્ખાણ કરવા છતાં હામાપના વિના ફાપકની સદ્ગતિ ન થાય, તેથી ફામાપના દ્વારને કહું છું. (૫૪૭૯)
૮, ક્ષમાપનાદ્વાર-પછી નિયમિક-આચાર્ય મધુર શબ્દથી શપકને કહે કે-હે દેવાનુપ્રિય ! પિતાતુલ્ય, બંધુતુલ્ય અથવા મિત્રતુલ્ય, એ ઘણા ગુણોના સમૂહરૂપ આ શ્રીસંઘ, કે જેને ત્રણ લેકને વંદનીય એવા તીર્થકરો પણ “નમો હિન્દુસ્સ”—એમ કહીને નમ્યા છે, તે ઘણા ભવની પરંપરાથી પ્રગટેલાં (કરેલાં) દુષ્કૃત્યે રૂપી અંધકારના (કંડક) સમૂહને (નાશ કરવામાં) સૂર્યતુલ્ય, મહાભાગ, શ્રીસંઘ તને ઉપકાર કરવા અહીં આવ્યો છે, તેથી ભક્તિભરપૂર મનવાળે તું આ ભગવતને (સંઘને) પૂર્વકાલિન આશાતનાઓના સમૂહનો ત્યાગ કરવાપૂર્વક (પૂર્ણ) આદરથી ખમાવ!(૫૪૮૦થી ૮૩) પછીતે ફાપક શક્તિના ભારથી નમેલા પિતાના) મસ્તકે બે હાથથી સમ્યગૂ અંજલિ કરીને, “આપની શિખામણને હું ઈચ્છું છું, મને (આપે) શ્રેષ્ઠ શિખામણ આપી.”—એમ ગુરુના વચનની ઉપબૃહણ કરતે ત્રિકરણ શુદ્ધિથી પ્રણામ કરીને (બીજાઓને પણ) સંવેગ પ્રગટાવતે સર્વ સંઘને (આ પ્રમાણે) ખમાવે. (૫૪૮૪-૮૫) હે ભગવંત! હે ભટ્ટારક ! હે ગુણરત્નના સમુદ્ર! હે શ્રી શ્રમણ સંઘ (હે સાધુભગવતી ! તમને ઉદ્દેશીને મેં જે કંઈ સૂમિ કે, બાદર એવું પાપાનુબંધી પાપ આ ભવમાં કે અન્ય ભાગમાં મનથી ચિંતવ્યું હોય, વચનથી ભાખ્યું હોય કે કાયાથી કર્યું હોય, અથવા મન-વચન-કાયાથી જે કર્યું, કરાવ્યું કે અનુદું હોય, તે સર્વ પાપને વર્તમાનમાં હું ત્રિવિધ (પાઠાંસમ્મ=) સમ્યફ ખમાવું છું. (૫૪૮૬ થી ૮૮) તમને નમસ્કાર થાઓ ! તમને નમસ્કાર થાઓ ! વારંવાર પણ ભાવથી તમને જ નમસ્કાર થાઓ ! નિચે પગમાં પડેલે હું તમને વારંવાર ખમાવું છું. (૫૪૮૯) ભગવંત શ્રીસંઘ મને દીનને દયા કરીને કામ કરો ! અને નિર્વિન આરાધના માટે આશીષ આપવા તત્પર બને ! (૫૪૯૦) તમને ખમાવવાથી આ જગતમાં તેવું કઈ નથી, કે જેને મેં ન ખમાવ્યું હોય, કારણ કે તમે નિચે સમગ્ર જીવલોકના માતા-પિતાતુલ્ય છે. તેથી તમને ખમાવવાથી વિશ્વ સાથે ફામાપના થાય છે.) (૫૪૯૧) આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, શિષ્ય, સાધમિ, કુલ અને ગણ પ્રત્યે (પણ) મેં જે કોઈ કષાયે મન-વચન-કાયાથી પૂર્વે કર્યા હોય તથા કરાવ્યા હોય અને અનુમેઘા હોય, તે સર્વને ત્રિવિધે ખમાવું છું તથા તેના વિષયમાં) પણ સર્વ અપરાધોને હું ખમાવરાવું (ખમું) છું. (૫૪૦૨-૭) શત્રુ-મિત્ર પ્રત્યે સમચિત્તવાળા અને (સર્વ) છ પ્રત્યે કરુણારસના એક સમુદ્ર, તે શ્રમણભગવતે પણ અનુકંપા પાત્ર એવા મને ફામ કરે ! (૫૪૯૪)
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
Gos
સ્વયં ક્ષમણોદ્ધાર-ચંદ્રાચાર્યને પ્રબંધ એમ સમ્યફ સગી મનવાળે તે બાળ-વૃદ્ધો સહિત (સર્વ) શ્રીસંઘને અને પછી પૂર્વે (જેઓની સાથે ) વિરોધ થયો હોય, તેઓને સવિશેષ ખમાવે. (૫૪૫) જેમ કે પ્રમાદથી પૂર્વે જે કાંઈ પણ મેં (ભે= ) તમારા પ્રત્યે (વિનયાદિ) સદ્વર્તન ન કર્યું હોય, તે સર્વને વર્તમાનમાં શલ્ય અને કષાયથી રહિત હું નમાવું છું. (૫૪૯૬) એમ સમતારૂપી સમુદ્રને ( વિકસાવવામાં) (અમય=) ચંદ્રતુલ્ય અને સંવેગી એવા મનરૂપી ભમરાને માટે વિકાસ પુષ્પોની વનરાજીતુલ્ય સંગરંગશાળા નામની આરાધનાના નવ પટાદ્વારવાળા ત્રીજા મમત્વવિચ્છેદકારમાં આઠમું ક્ષમાપના નામનું પેટાદ્વાર કહ્યું. (પ૪૯૭-૯૮) હવે ખમાઘવાયોગ્ય વગને ખમાવવા છતાં સ્વયં ક્ષમા ન કરે, તો વાંછિત સિદ્ધિ ન થાય, તેથી ક્ષમણ દ્વારને કહું છું. (૫૯).
૯. સ્વયં ક્ષમણદ્વાર-સદ્ભાવપૂર્વક “મિચ્છા મિદુક્કડે” દેવા વગેરેથી જે કષાયને જતો, તેને અહીં પરમાર્થથી શ્રેષ્ઠ ક્ષમણ કહી છે. (૫૫૦૦) કારણ કે-પૂર્વે બાંધેલાં તીવ્ર રસવાળાં, દીર્ધ સ્થિતિવાળાં, આકરાં બાંધેલાં, (નિધત્ત-નિકાચિતાદિ) કર્મોને નાશ આ ક્ષમણાથી જ થાય છે. (૫૫૦૧) એવું નિમક-આચાર્ય પાસેથી સમ્યમ્ સંભળીને સંવેગને ધારણ કરતો સપક પુનઃ પણ આ પ્રમાણે કહે (૫૫૦૨) હું સર્વ અપરાધને અમાવું છું, ભગવંત (સંઘ) મને ક્ષમા કરે, હું પણ (મન-વચન-કાયાથી) શુદ્ધ થઈને ગુણના ભંડાર એવા શ્રીસંઘને ક્ષમા કરું છું. (૫૫૦૩) બીજાનાં જ્ઞાન કે અજ્ઞાત સઘળાં અપરાધરથાનેને નિચે આ ત્રિકરણ અતિ વિશુદ્ધ આત્મા એ હું સમ્યગું ખમું છું. (૫૫૦૪) જાણતો અથવા નહિ જાણત, બીજે મને ખમાવે કે ન ખમાવે, તો પણ ત્રિવિધ શલ્યરહિત હું સ્વયં ખમું છું. (૫૫૦૫) તેથી જે સામે (પ) ખમે, તો ઉભય પક્ષે શ્રેષ્ઠ થાય, અને અત્યંત (અણુસય= ) ગર્વવાળ સામે ક્ષમા ન કરી શકે, તે પણ • અહંકારના સ્થાનથી (પક્ષથી) મુક્ત, વિકાસ પામતા પ્રશમના પ્રકર્ષ ઉપર ચડેલ (વધતા પ્રશમવાળો), અતિ વિશુદ્ધ ત્રણેય કરણેના સમૂહવાળ,સમતામાં ઝીલતા, ક્ષમા નહિ કરનારા પણ સામાને તેની સમ્યમ્ ક્ષમાપના કરવામાં તત્પર, (એ) આ હું નિચે સ્વયં ખમું છું, કારણ કેભ્યારે આ કાળ ખમવાને છે. (૫૫૦૬ થી ૮) હું સર્વ જીવોને ખમું છું અને તેઓ પણ સર્વે મને ફામ કરો! હું સર્વ જીવો પ્રત્યે વૈરમુક્ત અને મૈત્રીમાં તત્પર છું. (૫૫૦૯) એમ અન્યને ખમાવત, સ્વયં પણ કામ કરતે, વિશુદ્ધ મનવાળો (જીવ) શ્રી ચંડરુદ્રસૂરિની જેમ તત્કાળ કર્મકાયને કરે છે. (૫૫૧૦) તે આ પ્રમાણે
ખમવા-ખમાવવા વિષે ચંડરુદ્રાચાર્યને પ્રબંધ-ઉજજેનનગરીમાં ગીતાર્થ, પાપને તજવામાં તત્પર, ચંડરુદ્ર એવા નામથી પ્રસિદ્ધ (થએલા) આચાર્ય હતા. (૫૫૧૧) અને તે સ્વભાવે જ પ્રચંડ કાધીપણાથી મુનિઓની વચ્ચે બેસવામાં અસમર્થ હોવાથી) અન્ય સાધુઓથી રહિત સ્થાનમાં સ્વાધ્યાય-ધ્યાનમાં તત્પર બની પ્રયત્નપૂર્વક પોતાને ઉપશમભાવથી અત્યંત ભાવિત કરતા, ગચ્છની નિશ્રામાં રહેતા હતા. (૫૫૧૨-૧૩)
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦
શ્રી સવેગર`ગશાળા પ્રથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ત્રીજી
એક પ્રસંગે ક્રીડારસિક પ્રિય મિત્રાથી પરિવરેલે, તૂત પરણેલા, શણગારથી સજ્જ, એક ધનવાનને પુત્ર ત્રણ માવાળા ચેાકમાં, ચૌટામાં તથા ચાર માળ વાળા ચેાકમાં, ( એમ સત્ર) ફરતે ( ત્યાં આવીને) હાંસીથી તે સાધુએને પ્રણામ કરીને તેએના ચરણા પાસે બેઠા. (૫૫૧૪-૧૫) પછી તેના મિત્રાએ મશ્કરીથી કહ્યું કે-હે ભગવત ! સ'સારવાસથી અત્ય'ત ઉદ્વિગ્ન થએલેા આ અમારા મિત્ર દીક્ષા લેવાને ઇચ્છે છે, તેથી જ શ્રેષ્ઠ શણગાર સજીને અહી' આવ્યે છે, માટે એને પ્રવજયા આપે ! (૫૫૧૬-૧૭) ઈં ગિત આકારમાં કુશળ મુનિએ, તેએની મશ્કરીને સમજીને, અજાણુની જેમ ( કઈ જવાઞ આપ્યા વિના ) પેાતાનાં કાર્યાને કરવા લાગ્યા. (૫૫૧૮) ( છતાં ) વાર'વાર ખેલતા તેએ જયારે ચિરકાળ અટકયા નહિ, ત્યારે આ ‘ દુઃશિક્ષાવાળા ( મૂર્ખાએ ) ભલે શિક્ષાને પામે, ’–એમ ચિંતવતા સાધુએએ ‘એકાન્તમાં બેઠેલા આ અમારા ગુરુ ચ'ડરુદ્ર આચાય દીક્ષાને આપશે. ’–એમ કહીને તેમને બતાવ્યા.(૫૫૧૯-૨૦)પછી ક્રીડા (કુતૂહળ) પ્રિય પ્રકૃતિવાળા તે(ત્યાંથી)સૂરિજી પાસે ગયા અને પૂર્વની જેમ શેઠના પુત્રની દીક્ષા લેવાની ઈચ્છા જણાવી. (પપર૧) તેથી · અહા હા ! મારી સાથે પણ (આ) મહા પાપીઓ કેવી હાંસી કરે છે ?-એમ ચિત્તમાં પ્રગટેલા તીવ્ર કેપવાળા સૂરિજીએ કહ્યું કે-અહા! જે એમ છે, તા મને શીઘ્ર રા (રાખાડી ) આપે!! અને તેના મિત્રાએ તૃત જ કયાંયથી ( રહ્યા ) લાવી આપી. (પપર૪ -૨૩) પછી સૂરિજીએ તે શેઠના પુત્રને મજબૂત પક્કડથી પકડીને શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર સભળાવીને પેાતાના હાથથી લેાચ કરવા માંડયા. (૫૫૨૪) ભવિતવ્યતાવશ જ્યારે તેના મિત્રા અને તે શેઠના પુત્ર કઈ પણ મેલ્યા નહિ, ત્યારે તેએએ મસ્તકનેા લેાચ કરી દીધા (૫૫૨૫) તે પછી શેઠના પુત્રે કહ્યુ` કે-ભગવંત! આટલા કાળ હાંસી હતી, પણ હવે સદ્ભાવ પ્રગટચા છે તેથી પ્રસાદ કરે, અને સ'સારસમુદ્ર તરવામાં શ્રેષ્ઠ પ્રવહણુતુલ્ય એવી મેાાનગરના સુખને દેનારી અને જગતગુરુ શ્રી જિનેશ્વરદેવાએ ઉપદેશેલી દીક્ષાને ભાવપૂર્ણાંક આપેા ! (પપર૬-૨૭) એમ કહેવાથી તે આચાયે તેને દીફાા આપી. અને વિલખા થએલા મિત્રા સ્વસ્વ સ્થાને ચાલ્યા ગયા. (૫૫૨૮) પછી તેણે કહ્યું કે-હે ભગવંત! ઘણા રવજનેવાળા (હાવાથી ) હુ' અહીં નિવિ`ને ધ કરવા નિહ પામુ' (કરી શકીશ નહિં,) તેથી ખીજા ગામે જઈ એ. (૫૫૨૯) ભલે, એમ થાએ! એમ (તેના વચનને) સ્વીકારી ગુરુએ તે પછી તેને માનુ` નિરીક્ાણ કરવા મેકલ્યા અને તે મા જોઈ ને આવ્યેા. તે પછી વૃદ્ધાવસ્થાથી ક'પતા તે સૂરએ તેના ખભે જમણેા હાથ મૂકીને ધીમે પાદક્ષેપ કરતાં ( ધીમી ચાલે ) ચાલવાને પ્રારંભ કર્યાં. (૫૫૩૦-૩૧) રાત્રે મામાં ચક્ષુબળથી રહિત તે થેાડી પણ પગની સ્ખલના થતાં કૈાધાતુર થઇને નવા સાધુને વાર’વાર સખ્ત તિરસ્કારે છે. (૫૫૩૨) અને “ તે આવે! માગ જોયા ? ’=એમ વાર વાર કઠોર વચન ખેલતા દઉંડાથી મસ્તકમાં પ્રહાર કરે છે. (૫૫૩૩) ત્યારે નવદીફિાત છતાં તે ચિતવે છે કે-અહા ! મહા પાપના ભાજન એવા મેં આ મહાત્માને આવા દુ;ખસમુદ્રમાં
"
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંડરુદ્રાચાર્યને પ્રબંધ અને ઉપસંહાર
૩૧૧ નાખ્યા? (૫૫૩૪) એક હું જ શિષ્યના બહાને ધર્મના ભંડાર એવા આ ગુરુને પ્રત્યનીક (શત્રુ) બને. ધિક્ ધિક્ મારા દુરાચરણને! (૫૫૩૫) એમ પોતાની નિંદા કરતા તેને તેવી કોઈ ઉત્તમ ભાવના પ્રગટી, કે જેનાથી તેને નિર્મળ કેવળજ્ઞાનને પ્રકાશ પ્રગટ. (૫૫૩૬) તે પછી નિર્મળ કેવળજ્ઞાનરૂપ દીપકથી ત્રણ જગતને વિસ્તાર જેને પ્રગટ (જણાય) છે, તે તે (શિષ્ય) તેવી રીતે ચાલવા લાગ્યો, કે જેથી ગુરુને પગની
લના ન થાય. (૫૫૩૭) તે પછી જ્યારે પ્રભાત થયું, ત્યારે દંડાના પ્રહારથી નીકળેલા રુધિરથી ખરડાયેલા મસ્તકવાળા શિષ્યને જોઈને ચંડરુદ્રસૂરિએ વિચાર્યું કે-અહો! પહેલા દિનના દીક્ષિત પણ નવદીક્ષિતને આવી ક્ષમા છે અને ચિરદીક્ષિત છતાં મારું આવું આચરણ છે? ક્ષમાગુણથી રહિત એવા મારા વિવેકને ધિક્ ધિક્ થાઓ! નિષ્ફળ એવી મારી શ્રુતસંપત્તિને ધિક્ ધિક્ થાઓ! અને મારા સૂરિપણાને પણ ધિક્ ધિક્ હો ! એમ સંવેગને પામેલા, શ્રેષ્ઠ ભક્તિથી તે શિષ્યને ખમાવતા, તેઓ તેવા (ઉત્તમ) ધ્યાનને પામ્યા, કે જે ધ્યાનથી તે કેવળી થયા (૫૫૩૮ થી ૪૧) એ રીતે ખમાવવાથી અને ખમવાથી જીવ પાપસમૂહને અત્યંત સૂરે છે, તેથી આ કામણ કરવાગ્યા છે, એમ આ પ્રસંગથી સર્યું. (૫૫૪૨) એમ (બીજાના અપરાધોને) ખમવામાં તત્પર એ શાપક સર્વશ્રેષ્ઠ તપસમાધિમાં વર્તત ઘણા ભવ સુધી પડનારા કર્મને તેડતો વિચરે. (આરાધનાને કરે.) (૫૫૪૩) તે આ પ્રમાણે
તીવ્ર મહામિથ્યાત્વની વાસનાથી વ્યાસ અને ચિરકાળ સુધી પાપો (કરાવવામાં ) અતિ સમર્થ, એવાં (અઢાર) પાપસ્થાનકને આચરનારા, પ્રમાદરૂપી મહા મદથી મત્ત, અથવા કષાયથી કલુષિત, એવા છે (પૂર્વે) દુર્ગતિની એક પ્રાપ્તિ કરાવવામાં સમર્થ, એવા જે કંઈ પણ પાપને બાંધ્યું હોય, તેને શુદ્ધ ભાવનારૂપ પવનથી ઉત્તેજીત કરેલી તપશ્ચર્યારૂપી અગ્નિની જવાળાઓથી ફાપક (તપસ્વી), સૂકાં વડનાં વૃક્ષોના સમૂહની જેમ ફાણમાં બાળી નાખે છે. (૫૫૪૪ થી ૪૬) એમ વિનોના સમૂહને સમ્યક્ ઘાત કરનાર શ્રી શ્રમણ સંઘ વગેરેને ( સર્વ ને ) ખમાવવામાં તત્પર, અને પોતે પણ શ્રી સંઘ વગેરે સર્વ પ્રાણીઓને કામ આપનાર (ખમનાર) આ લોક-પરલેકનાં (બાહ્ય સુખમાં) નિયાણા(અભિલાષા)રહિત, જીવન-મરણમાં સમાન વૃત્તિવાળો, વાસી ચંદનમાં (અપકારી-ઉપકારી પ્રત્યે) અને માન-અપમાનમાં સમભાવવાળો (એવો ૫ક), પિતાના આત્માને સર્વ ગુણોથી યુક્ત એવા નિર્યામકને સંપીને (તેમનું શરણ કરીને) સંથારામાં બેઠેલે સર્વથા ઉત્સુકતારહિત વિચરે. (કાળ પસાર કરે.) (૫૫૪૭ થી ૪૯) એમ પરિકર્મ કરવાપૂર્વક, અન્ય ગણમાં રહેલો, મમતાને છેદ કરીને માને ઈચ્છતો (ાપક), સમાધિ (મરણોની પ્રાપ્તિ માટે ઉદ્યમ કરે. (૫૫૫૦)
એમ શ્રી જિનચંદ્રસૂરિએ રચેલી, સંવેગી એવા મનરૂપી ભમરાને માટે ખીલેલાં પુરેપની વનરાજીતુથ, સંગરંગશાળા નામની આરાધનાનું નવ પિરાકારવાળા ત્રીજી
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રન્થનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ત્રીજું મમત્વવિચ્છેદકારમાં નવમું ખમણ નામનું પેટદ્વાર કહ્યું. (૫૫૫૧-૫૨) અને તે કહેવાથી મૂલ ચાર તારો પૈકીનું આ મમત્વવિચ્છેદ નામનું ત્રીજું દ્વાર પણ (પૂર્ણ)કહ્યું. (૫૫૫૩) એમ સંગરંગશાળા નામની આરાધનાનું નવ પટાદ્વારથી રચેલું મમત્વવિચ્છેદ નામનું ત્રીજું મૂળદ્વાર અહીં સમાપ્ત થયું. (૫૫૫૪)
એ પ્રમાણે અંતિમ દશપૂર્વ આર્ય શ્રી વાસ્વામી સૂરિની શાખાની પરંપરામાં થયેલાં શ્રી જિનશાસનગગનદિનમણિ આર્ય શ્રી વર્ધમાનસૂરિ શિષ્ય શ્રી બુદ્ધિસાગર સૂરિના શિષ્ય શ્રી જિનચંદ્રસૂરિવરે તેઓના લઘુગુરુભાઈનવાંગીટીકાકાર શ્રી અભયદેવસૂરિજીની પ્રાર્થનાથી પ્રાકૃત પદ્યબદ્ધ રચેલી શ્રી સંવેગરંગશાળા નામની આરાધના વિધિના ત્રીજા મમત્વવિમેચનદ્વારનો તપગચ્છાચાર્ય, પંચાધિકશતવર્ષાયુ, વ્યાશી વર્ષ ચારિત્રપાલક, સંઘસ્થવિર સ્વ. દાદાગુરુ શ્રી વિજયસિદ્ધિસૂરીશ્વરજીશિષ્ય રવ. આમપ્રજ્ઞ શ્રી વિજય મેઘસૂરીશ્વરજી શિષ્ય પૂજ્ય સ્વ. ગુરુદેવ શ્રી વિજયમનહરસૂરિ શિષ્યાળુ આચાર્ય શ્રી વિજય ભદ્રકરસૂરિ કૃત ગુર્જરભાષાનુવાદ અહીં પૂર્ણ થયે.
ઈતિ શ્રી સંવેગરંગશાળા દ્વારા ત્રીજું.
વિ. સં. ૨૦૩૦–પરદશમી | મરુધરે દેશે શ્રી વરકાણા પાર્શ્વપ્રથિત શ્રી પાર્શ્વજિન-જન્મકથાક ઈ વકાતીર્થસમી પવતી બીજેવાખ્યાનગરે સમાપ્ત.
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ ॐ नमः || नमोऽस्तु श्री जिनप्रवचनाय ॥
શ્રીમહાવીરસ્વામિને નમ: । શ્રીગૌતમગણુધરાય નમઃ । શ્રીશંખેશ્વરપાનાથાય નમઃ । શ્રીજિનચંદ્રસૂરિવરેયેા નમઃ । શ્રી વિજય સિદ્ધિ-મેઘ-મનેાહરસૂરિગુરુવરેભ્યો નમઃ ।
શ્રીસંવગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ-હાર ચોથું
સાંપ્રત અતીત અનાગતા, વી સકળ જિનરાય । નમન કરુ. ગુરુપાદપજે, સમરું શારક્રમાય ॥ ૧ ॥ શ્રી જિનચદ્રસૂરિ રચી, શ્રી સવેગર ગશાળ ભવ્ય જીવ પ્રતિખાધવા, પ્રાકૃત વાણી રસાળ ॥ ૨ ॥ - તાસ દ્વાર ત્રણને કર્યાં, મેં ગુર્જર અનુવાદ ! ચતુર્થ સમાધિદ્વારનેા, કરું હવે મન આહ્લાદ । ૩ ।। અલ્પમતિ ઉદ્યમ કર્યાં, શ્રુતભક્તિ મન લાય । દ્વેષ સુધારી મુજ પરે, કરે પાઠક સુપસાય ।। ૪ । આરાધક બુદ્ધિ ધરી, જે ભણશે વિભાવ 1 તે લહેશે સુખસ'પદા, રમતા નિજ સ્વભાવ ।। ૫ । જિનવાણી અમીરસ પીતા, જે પુણ્યશાળી નિત્ય – મ'ગળ લીલા તસ ઘરે, એ જિનશાસન રીત ॥ ૬ ॥
મંગળ-ઔષધદાનથી રાગના ઉપશમ કરીને, તે પછી સ અંગે...માં સ્વસ્થતા કરીને, ઉત્તમ વૈદ્ય જેમ પ્રસિદ્ધિને પામે, તેમ (ભવ્ય છવાને) ધર્માંરૂપ ઔષધ દેવા દ્વારા કર્મરૂપી રેગને ઉપશમ ( નાશ) કરીને, તે પછી સર્વાંગ નિવૃત્તિ (નિર્વાણુ ) કરીને, ત્રણ જગતમાં પ્રસિદ્ધિને પામેલા ત્રણ લેકના ચૂડામણિ, ( ભવ્ય જીવેાને) મનવાંછિત પ્રત્યેાજનનું દાન કરવામાં એક વ્યસની, એવા શ્રી વર્ધમાનસ્વામી મને સમાધિ પ્રાપ્ત કરાવનારા થાએ. (૫૫૫૫-૫૬) આત્માનુ' પકિ કરે, અન્ય ગચ્છમાં જાય અને મમતાને તેડે, તે! પણ ક્ષપણ સમાધિ વિના (અધિકૃત) પ્રસ્તુત ( સમાધિમરણરૂપ )
સ
४०
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર એવું કાર્યને સિદ્ધ ન કરે. (૫૫૫૭) તે કારણે મમત્વવિચછેદને કહીને હવે “સમાધિલાભકારને કહું છું. તેમાં આ નવ પિટાદ્વારો છે. (૫૫૫૮) ૧-અનુશાસ્તિ, ૨-પ્રતિપત્તિ, ૩-સારણા, ૪-કવચ, પ-સમતા, ૬-ધ્યાન, ૭-લેશ્યા, ૮-આરાધનાનું ફળ અને ૯-(શરીરને) ત્યાગ. (૫૫૫૯) આ વિશ્વમાં કારણના અભાવે કોઈ કાર્ય ઉત્પન્ન (સિદ્ધ) થતું નથી અને અહીં પ્રસ્તુત કાર્ય એક અત્યર્થ આરાધનારૂપ છે. (૫૫૬૦) તેનું પરમ કારણ ચતુર્વિધ આહારનું પચ્ચકખાણ સ્વીકારનારા ક્ષેપકનો સમાધિલાભ છે અને તે અનુશાસ્તિ આપવાથી થાય છે, તેથી નિષેધ અને વિધાનરૂપ શ્રેષ્ઠ અર્થ સમૂહને (તત્વને)જણ વવામાં દીપકતુલ્ય એવા પહેલા અનુશાસ્તિદ્વારને વિસ્તારથી કહું છું. (૫૫૬૧-૬૨)
૧. અનુશાસ્તિદ્વાર–સ્વયમપિ પાપ વ્યાપારના ત્યાગી અને અતિ પ્રશાન્ત ચિત્તવાળા એવા નિયમક ગુરુ કૃપકને મધુર વાણીથી કહે કે-નિચે હે દેવાનુપ્રિય! તું આ જગતમાં ઘન્ય, શુભ લક્ષણવાળો, પુણ્યની અંતિમ સીમા (સર્વાધિક પુણ્યશાળી) અને ચંદ્રસમાન નિર્મળ) યશસંપત્તિથી સર્વ દિશાઓને ઉજ્જવળ કરનાર છે. (૫૫૬૩૬૪) મનુષ્યજન્મના જીવનનું શ્રેષ્ઠ ફળ તે પ્રાપ્ત કર્યું છે અને તે દુર્ગતિના કારણભૂત (અશુભ) કર્મોને જલાંજલી આપી છે. (૫૫૬૫) કારણકે–તે પુત્ર, શ્રી વગેરે પરિવારથી શ્રેષ્ઠ એવા છતા પણ ગૃહસ્થવાસને તૃણની જેમ તજીને અત્યંત ભાવપૂર્વક શ્રી ભાગવતી શ્રેષ્ઠ દીક્ષાને સ્વીકારી અને તેને દીર્ઘકાળ પાળી. હવે ધીર એ તું સામાન્ય મનુષ્યને સાંભળવા માત્રથી પણ ચિત્તમાં અતિ લોભ પ્રગટાવે તેવા અતિ દુષ્કર આ અનશનને સ્વીકારીને આ રીતે અપ્રમત્ત ચિત્તપણે વર્તે છે. (૫૫૬૬ થી ૬૮) એ રીતે વર્તતા તને સવિશેષ ગુણને સાધવામાં સમર્થ અને દુર્ગતિને પુંઠ અપાવનારી (ભગાડનારી) એવી કંઈક શિખામણ આપું છું. (૫૫૯) એ શિખામણમાં ત્યાજ્ય વસ્તુવિષયનાં પાંચ અને કરણીય વસ્તુવિષયનાં તેર દ્વારા જાણવાં. (૫૫૭૦) તે આ પ્રમાણે, ૧-અઢાર પાપસ્થાનકે, ૨-આઠ મદસ્થાનકે, ૩-ક્રોધાદિ કષાયે, ૪-પ્રમાદો અને પવિના ત્યાગનું દ્વાર (એ પાંચ નિષેધકારો છે), તથા ૬-સમ્યક્ત્વમાં સ્થિરતા, ૭ શ્રી
અરિહરતાદિ છ પ્રત્યે ભક્તિભાવ, ૮-પંચ (પરમેષ્ઠિ) નમસ્કારમાં તત્પરતા, ૯-(પાઠાં. સંભનાળા.) સમ્યજ્ઞાનને ઉપગ, ૧૦–પાંચ મહાવ્રતની રક્ષા ૧૧-ક્ષપકને ચાર શરણને સ્વીકાર, ૧૨-દુષ્કૃતની ગહ કરવી, ૧૩-સુકૃતની અનુમોદના કરવી, ૧૪-બાર ભાવનાથી ભાવિત થવું, ૧૫–શીયળ પાળવું, ૧૬-ઈન્દ્રિયોનું દમન કરવું, ૧૭–તપમાં ઉદ્યમીપણું અને ૧૮-નિઃશલ્યતા, (૫૫૭૧ થી ૭૪) એમ અનુશાસ્તિદ્વારમાં નિષેધ અને વિધાનરૂપે અઢાર પટાદ્વારોના નામ માત્ર જણાવ્યાં. (૫૫૭૫) હવે નિજનિજ કમે આવેલા તે દ્વારોને જ સિદ્ધાન્તથી સિદ્ધ એવાં દષ્ટાન્તો, યુક્તિઓ અને પરમાર્થથી યુક્ત એવા વિસ્તારથી કહીશ. (૫૫૭૬) તેમાં હવે પહેલું અઢાર પેટાદ્વારવાળું અઢાર પાપથાનકેનું દ્વાર હું કહું છું. (૫૫૭૭)
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાજ્ય પાપસ્થાનકોમાં પહેલુ પ્રાણાતિપાત
ઉપ
૧ અઢાર પાપસ્થાનક નામનું પેટાઢાર-જીવને (વસ =) કરજથી ખરડે, ( અવળુ‡=) મલિન કરે, તે કારણે તેને પાપ કહેવાય છે. તેનાં આ અઢાર સ્થાનકે એટલે પદે ( વિષયા ) છે. (૫૫૭૮) ૧-પ્રાણીવધ, ૨-અલિકવચન, ૩-અદત્તગ્રહણ, ૪મૈથુનસેવન, ૫-પરિગ્રહ, ૬-ક્રોધ, ૭–માન, ૮-માયા, ૯-લાભ, ૧૦-પ્રેમ ( રાગ ), ૧૧-દ્વેષ, ૧૨-કલહ, ૧૩-અભ્યાખ્યાન, ૧૪-અરતિ-રતિ, ૧૫-વૈશુન્ય, ૧૬-પરપરિવાદ, ૧૭-માયામૃષાવચન અને ૧૮-મિથ્યાદર્શનશલ્ય. (૫૫૭૯-૮૦) તેમાં પહેલુ'
૧. પ્રાણીવધ-ઉચ્છવાસ વગેરે પ્રાણા તેએાને છે, તેથી જીવાને પ્રાણીએ કહેવાય છે. તે પ્રાણાને વધ એટલે વિધ્વંસ (વિયેાગ) તેને પ્રાણીવધ કહેલે છે અને તે નરકના મા છે. (૫૫૮૧) નિ યતા ધર્માંધ્યાનરૂપી કમળેાના વનનેા નાશ કરનારી, આકસ્મિક પ્રચ’ડ હિંમની વૃષ્ટિ, અથવા અગ્નિના મેટા ઝુલ્લીના ( ચૂલાના ) (પરિખેવ=) ઘેરાવારૂપ છે, (૫૫૮૨) તથા આત્ત-રૌદ્રધ્યાનરૂપી તૃણના અકુરાને ઉગાડનારી વર્ષાના આરંભ છે, અપકીર્તિ રૂપી વેલડીના વિસ્તાર માટે મેટી પાણીની નીક છે, (૫૫૮૩) પ્રસન્ન વચન–મનવાળા મનુષ્યેાના દેશેામાં શત્રુસૈન્યના આગમનુ શ્રવણ છે, તથા અસહનતા અને અવિરતિરૂપ રતિ અને પ્રીતિને કામદેવ (પતિ) છે. (૫૫૮૪) મેટા પ્રાણીએ (માનવે ) રૂપી પત`ગીના સમૂહના ( નાશ કરનાર) પ્રજ્વલિત દીપકનુ' પાત્ર છે. અતિ ઉત્કટ પાપરૂપી કાદવવાળા સમુદ્રનું અતિ ઊંડું તળિયું છે. (૫૫૮૫) અત્યંત દુર્ગોમ એવી દુર્ગતિરૂપ પર્વતની ગુફાનું મેટું ( પાઢમાં॰ પલેસમુહ =) પ્રવેશદ્વાર છે. સ’સારરૂપી ભટ્ઠીમાં તપેલા ઘણા પ્રાણીઓને લેાખંડના ધણુથી ( મેગરથી ) ફૂટવાની (અહિગરણી=) એરણ છે. (૫૫૮૬) ક્ષમા વગેરે ગુણુરૂપ ( અનાજના ) કણીઆએને દળવા માટે મજબૂત ઘરટી છે, તથા નરકભૂમિરૂપ દ્રઢમાં (અથવા નરકરૂપ ભોંયરામાં) ઊતરવા માટે સરળ નિસરણી છે. (૫૫૮૭) પ્રાણીવધમાં આસક્ત જીવ આ ભવમાં જ વારવાર વધ, બંધન, .જેલ, ધનના નાશ, પીડા અને મરણને પામે છે. (૫૫૮૮) જીવદયાથી રહિત દ્વીક્ષા, દેવપૂજા, દાન, ધ્યાન, તપ, વિનય વગેરે સર્વ ક્રિયાએ નિરર્થીક અને છે. (૫૫૮૯) જે ગૌહત્યા, બ્રહ્મહત્યા અને સ્રીહત્યાની નિવૃત્તિથી પરમ ધમ થાય, તા સ જીવેાની રક્ષાથી ( થતા ) તે ધર્મ તેનાથી પશુ ઉત્કૃષ્ટ કેમ ન થાય! (૫૫૯૦) આ સંસારચક્રમાં ફરતા) જીવે સ જીવેાની સાથે સઘળાય સખા કર્યાં છે, તેથી જીવાને મારનાર (તત્ત્વથી પેાતાના) સ સંબધીઓને મારે છે. (૫૫૯૧) જે એક પણ જીવને મારે છે, તે ક્રેડો જન્મા સુધી ઘણી વાર મરાતા ઘણા પ્રકારે મરે છે. (પપ૯૨) ચારેય ગતિમાં રહેલા ( ફરતા) જીવેાને જેટલાં દુઃખા ઉત્પન્ન થાય છે, તે સવ હું'સાનાં ફળે છે, એને સમ્યગ્ સમજો ! (૫૫૯૩) જીવવધ તે પેાતાનેા વધુ છે અને જીવદયા તે પેાતાની દયા છે. તેથી આત્માથી એએ સર્વ જીવાની (સર્વથા સ`) હિંસાને તજી છે. (૫૫૯૪) વિવિધ યાનિઓમાં રહેલા મરણના દુઃખથી પીડાતા જીવાને જોઇને બુદ્ધિમાન
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬
શ્રી સંગરંગશાળ ગ્રન્થ ગુજરાતી અનુવાદ દ્વાર તેને ન હણે, માત્ર (સર્વને) પિતાની ઉપમાની (તુલ્ય) જુએ. (૫૫૫) કાંટાથી વિંધાએલા પણ જીવને તીવ્ર વેદના થાય છે, તે તીર, ભાલે વગેરે શાથી હણાતા જીવને કેટલી કેવી પીડા થાય? (૫૫૯૬) હાથમાં રહેલા શસ્ત્રવાળા હિંસકને આવતા જોઈને (પણ) વિષાદ અને ભયથી વ્યાકુળ બનેલો જીવ કંપે છે. નિચે લેકમાં મરણ તુલ્ય ભય નથી. (પપ૯૭) “મર’-એમ કહેતાં પણ જીવને જે આકરું દુઃખ થાય છે, તો તીણ શાના પ્રહાર વડે મારાતાને શું (ન થાય)? (૫૫૯૮) જે જીવ જ્યાં (જે શરીર વગેરેમાં જમે છે, ત્યાં જ રાગ કરે છે, તેથી સંત છવામાં નિત્ય દયાને જ કરે છે. (૫૫૯) અભયદાનતુલ્ય બીજું કોઈ મોટું દાન સમગ્ર જગતમાં પણ નથી. તેથી જે તેને દેનારો છે, તે જ સાચે દાનવ્રતી (અથવા દાનપતિ-દાતાર) છે. (પ૬૦૦) આ જગતમાં મરતા જીવને જે કોડ ધન અને (બીજી બાજુ) જીવિત આપવામાં આવે, તે જીવનને ઈચ્છતો જવ કોડ ધનને ન સ્વીકારે. (૫૬૦૧) જેમ સજા પણ મરણ આવે છતે પૃથ્વીને (સમગ્ર રાજ્યને) આપે છે, તેમ જે અમૂલ્ય એવા જીવિતને આપે છે તે આ જીવલેકમાં અભયદાનને દાતા છે. (૫૬૦૨) છે. ધાર્મિક છે,વિનીત છે,ઉત્તમ વિદ્વાન છે, ચતુર છે, પવિત્ર છે અને વિવેકી છે, કે જે અન્ય જેમાં સુખ-દુઃખને પિતાની ઉપમાથી માપે છે. (પિતાનાં માને છે. (૫૬૦૩) પિતાનું મરણ આવેલું જઈને (જે) મહા દુઃખ થાય છે, તેના અનુમાનથી સર્વ પણ જીવને જોવા જોઈએ. (૫૬૦૪) જે પોતાને અનિષ્ટ હોય, તે બીજાઓને પણ સર્વથા ન કરવું. (કારણ કે-) આ ભવમાં જેવું કરાય, તેવું જ ફળ મર્યા પછી પણ (મળે છે.) (૫૬૦૫) સમગ્ર જગતમાં પણ જેને પ્રાણથી પણ ( અધિક) પ્રિય કાંઈ નથી, તેથી પોતાના દષ્ટાતથી તેઓ પ્રત્યે દયા જ કરવી જોઈએ. (૫૬૦૬) જે મનુષ્ય જે રીતે જે નિમિત્તોથી જે પ્રકારે પાપ કરે છે, તે તેનું ફળ પણ તે જ ક્રમે (તેવું) ઘણુ વાર પામે છે. (૫૬૦૭) જેમ આ ભવમાં દાતાર અથવા લૂંટારો તે પ્રકારના જ ફળને પામે છે, તેમ સુખ-દુઃખને આપનારે પણ પુણ્યને અને પાપને પ્રાપ્ત કરે છે. (પ૬૦૮) જેઓ દુષ્ટ મન, વચન અને કાયારૂપી શાથી જીની હિંસા કરે છે, તેઓ (બીજાઓનાં) તે જ શોથી દશગુણાથી માંડીને અનંતગુણ પણ હણાય છે. (૫૬૦૯) જે હિંસકે ભયંકર એવા સંસારને ફાય કરવામાં દક્ષ (સમર્થ) એવી યાને સમજતા નથી, તેઓની ઉપર ગર્જના કરતે ભયંકર પાપરૂપી વાગ્નિ પડે છે. (૫૧) તેથી હે ભાઈ! સાચું કહું છું કે-હિંસા સર્વથા વજવાયેગ્યા છે. જે હિંસાને તા. તે દુર્ગતિને પણ તજી જ (સમજવી.) (૫૬૧૧) જેમ લોખંડને ગેળે પાણીમાં પડે ( છેક તળિયે જાય), તેમ હિંસાથી પ્રગટાવેલા પાપના ભારથી ભારે થએલા છે છેક નીચે) નરકમાં પડે છે. (૫૬૧૨) અને જેઓ આ લેકમાં જે પ્રત્યે વિશુદ્ધ જીવદયાને સમ્યફ કરે છે, તેઓ સ્વર્ગમાં મંગળ ગીત અને વાજિંત્રોના શબ્દશ્રવણનાં સુખ દેનાર, અપ્સરાઓના સમૂહથી ભરેલાં અને રત્નના પ્રકાશવાળાં, એવા શ્રેષ્ઠ વિમા
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
હુ‘સા-અહિંસાના વિષયમાં સાસુ-વહુ તથા પુત્રીના પ્રબંધ
૩૧૭
નામાં યથાચિંતિત ( ચિંતન માત્રથી ) પ્રાપ્ત થતા સકળ વિષયેાવાળા દેવા થાય છે, (૫૬૧૩-૧૪) અને ત્યાંથી ચવીને પણ અસાધારણ સપત્તિના વિસ્તારથી ઉજવળ યશવાળાં ઉત્તમ કુળામાં જ જન્મે છે. (૫૬૧૫) દયાના પ્રભાવથી તેઓ જગતના સકળ જીવેને સુખ આ નારા, દીર્ધાયુષી, નીરેગી, નિત્ય શાક-સતાપ વિનાના અને કાયકલેશથી રહિત મનુષ્યા થાય છે. તેએ (વિકલાગા=) હીન અંગોવાળા, પાંગળા, (વટભા=) મેાટા પેટવાળા, કૂબડા, ( વામણા= ) ડી'ગણા, લાવણ્યરહિત અને રૂપરહિત થતા નથી. (૫૬૧૬-૧૭) વળી દયાધમને કરવાથી મનુષ્યા સુદર રૂપવાળા, સૌભાગ્યશાળી, મેટા ધનિક, ગુણેાથી મહાન્ અને અસાધારણ બળ, પરાક્રમ અને ગુણરત્નાથી સુશેાજિત શરીરવાળા, માતાપિતા પ્રત્યે પ્રીતિવાળા, અનુરાગી સ્ત્રી-પુત્ર-મિત્રાવાળા અને કુળવૃદ્ધિને કરનારા થાય છે. (૫૬૧૮-૧૯) તેઓને પ્રિય મનુષ્યેાની સાથે વિયેાગ, અપ્રિયને સમાગમ, ભય, માંદગી, મનની અપ્રસન્નતા તથા હાનિ (પદાર્થના નાશ) થતી નથી. એમ પુણ્યાનુ'ધી પુણ્યના પ્રભાવે તેને ખાદ્ય-અભ્ય તરસ ( સંયેગા ) સદાય અનુકૂળ જ પ્રાપ્ત થાય છે. (૫૬૨૦-૨૧) ( દયાળુ ) મનુષ્યા સંપૂર્ણ જૈનધર્મ'ને ( સામગ્રીને ) પામીને અને તેને વિધિપૂર્વક આરાધીને જીવદયાના પારમાર્થિક ફળને પામે છે. (૫૬) .એમ જેના પસાયથી પ્રાણીએ શ્રેષ્ઠ કલ્યાણુની પરપરાને સમ્યક્ પામે છે અને પૂજ્ય મને છે, તે જીવદયા જયન'તી રહેા! (૫૬૨૩) અથવા લૌકિકશાસ્ત્રમાં પણ આ પ્રાણીવધને નિશ્ચે પૂર્વ કહ્યો તેમ ત્યાય તરીકે કહેલેા છે, તે લે કેત્તરશાસ્ત્રમાં પુનઃ શુ ( કહેવુ' ) ? (૫૬૨૪) પ્રાણીવધમાં આસક્તને અને તેની વિરતિવાળાને આ ભવમાં જ દેષ અને લાભ થાય છે. એ ઉભય વિષયમાં પણ સાયુવહુનુ' તથા પુત્રીનુ' દૃષ્ટાન્ત આ પ્રમાણે છે–(૫૬૨૫)
હિંસા-અહિંસાના વિષયમાં સાસુ-વહુ તથા પુત્રીના પ્રબંધ-ઘણાં મનુચૈાવાળા અને ઘણા ધનવાળા, તથા શત્રુસૈન્ય, ચેારા કે મરકીના ભય ( કદાપ્તિ જ્યાં ) જોયા નથી, તે શ'ખપુરનગરમાં મળ નામે રાજા હતેા (૫૬૨૬) તે રાજાને પ્રીતિતુ પાત્ર અને સકળ, ધનવાનેને (પાઠાં॰ વેપારી લેાકને ) માનનીય, એવા સત્ર પ્રસિદ્ધ સાગરદત્ત નામે નગરશેઠ હતા. (૫૬૨૭) તે શેઠને સ'પદા( લક્ષ્મી) નામે સ્ત્રી હતી. તેએને મુનિચંદ્ર નામે પુત્ર, બંધુમતી નામે પુત્રી અને થાવર નામે (ચેડ=) ખાળ નાકર હતા, (૫૬૨૮) તે નગરની નજીકમાં વટપ્રદ નામના પોતાના ગેાકુલમાં જઇને શેઠ પેાતાની ગાયાના સમૂહને સંભાળતા હતા. (૫૬૨૯) દર મહિને (શેઢ) ત્યાંથી ધી-દૂધથી ભરેલાં ગાડાં લાવે છે અને રવજનાને, મિત્રાને તથા દીન-દરિદ્ર મનુષ્યેાને આપે છે. (૫૬૩૦) મધુમતી પણ શ્રી જિનેશ્વરદેવના ધમ ને સાંભળીને હિંસાદિ પાપસ્થાનકાની વિરતિવાળી પ્રશમગુણવાળી શ્રાવિકા થઈ. (૫૬૩૧) પછી જીવનનુ ઈન્દ્રધનુષ્ય જેવુ ચ'ચળપણું હેવાથી, ક્રમશઃ સાગરદત્ત શેઠ કેાઈ એક દિવસે મરણને પામ્યા. (૫૬૩ર) અને નાગરિકો તથા
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સવેગર‘ગશાળા પ્ર‘થના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથુ
સ્વજનેાએ તેના ( નગરશેઠના ) સ્થાને સ્થાપેલેા મુનિચ'દ્ર રવ-પરનાં સઘળાં પણ કાર્યાંમાં પૂર્વી પદ્ધતિથી વતવા લાગ્યા. (૫૬૩૩) થાવર ( પણું ) પૂર્વપદ્ધતિથી તેને બહુમાન અતાવે છે અને મિત્રની જેમ, પુત્રની જેમ તથા સ્વજનની જેમ ઘરનાં કાર્યં સંભાળે છે. (૫૬૩૪) માત્ર કામની પીડાથી વ્યાકુળ એવી દુશીલ સ`પદા સ્ત્રીસ્વભાવથી, વિવેકશૂન્યતાથી તેને જોઇને ચિંતવે છે કે- એકાન્તમાં રહેલી હું કયા ઉપાયથી આની સાથે કોઈની રોક-ટોક વિના, વિઘ્નરહિત વિષયસુખને ભોગવીશ ? (૫૬૩૫-૩૬) અથવા કેવી રીતે આ મુનિ ચદ્રને મારી નાખીને આ થાવરને ધન-સુવર્ણથી ભરેલા મારા ઘરને પશુ માલિક બનાવીશ ? (૫૬૩૭) એમ વિચારતી તે સ્નાન-ભાજનાદિ વડે થાવરની સવિશેષ સેવા કરે છે. અહા હા ! ( કેવી ) પાપી સ્ત્રીઓની દુષ્ટતા ? (૫૬૩૮) તેના આશયને નહિ જાણતા થાવર, તેને તે રીતે વ તી જોઇને એમ માને છે-કે આ રીતે મારુ માત્તાપણું કરે છે ( મને પુત્રતુલ્ય માને છે ). (૫૬૩૯) પછી લજ્જાને છેડીને અને પેાતાના કુળની મર્યાદાને દૂર ફે'કીને, તેણીએ એકાન્તમાં સ` આદરપૂર્વક તેને આત્મા સાંપ્યા ( હૃદયને ખેાલ્યુ' ) અને કહ્યું -હે ભદ્રે ! મુનિચંદ્રને મારી નાખીને આ ઘરમાં માલિકની જેમ વિશ્વસ્ત તું મારી સાથે ભાગેને ભોગવ, (૫૬૪૦-૪૧) તેણે પૂછ્યુ કે–આ મુનિચંદ્રને કેવી રીતે મારવા ? તેણીએ કહ્યું કે-હું તેને અને તને ગોકુળની સંભાળ માટે જ્યારે મેકલીશ, ત્યારે માર્ગમાં તુ' તલવારથી તેને હણુજે. તેણે એ સ્વીકાયું. નિલ જજોને શુ અકરણીય છે ? (૫૬૪૨-૪૩) આ હકીક્રુત મધુમતીએ સાંભળી અને સ્નેહથી તે જ ક્ષણે ઘરમાં આવતા ભાઈને કહી. (૫૬૪૪) તેણીને મૌન કરાવીને મુનિચ'દ્ર ઘરમાં આવ્યો અને માતા પણ કપટથી અત્યંત રડવા લાગી. (૫૬૪૫) તેણે પૂછ્યું' કે હે માતા ! કેમ રડે છે ? તેણીએ કહ્યુ` કે-પુત્ર ! નિજકાŕને સીદાતાં જોઇને રડું છુ'. (૫૬૪૬) તારા પિતા જ્યારે જીવતા હતા, ત્યારે નિયમા માસ પૂર્ણ થતાં જઇને ગેાકુળમાંથી ઘી-દૂધ લાવીને આપતે. (૫૬૪૭) હે પુત્ર! તું તે। હવે અત્યંત પ્રમાદવશ થયા છતા ગાકુળની લેરા પણ સાંભાળ કરતા નથી. કહે, કાને કહુ:o (૫૬૪૮) તેણે કહ્યું કે માતા! રડીશ નહિ, હુ' સ્વયં પ્રભાતે થાવરની સાથે ગેાકુળમાં જઈશ, તુ શેકને છેડી દે! (૫૬૪૯) એમ સાંભળીને પ્રસન્ન થએલી તે મૌન કરીને રહી. પછી બીજા દિવસે ઘેાડા ઉપર બેસીને તે થાવરની સાથે ચાલ્યા, (૫૬૫૦) અને (માગે) જતાં થાવર વિચારવા લાગ્યા કે–જો કઈ રીતે મુનિચ'દ્ર આગળ ચાલે, તે તલવારથી હું તેને તૃત મારી નાખુ’. (૫૬૫૧) મુનિચંદ્ર પણ અેને કહેલી હકીકતને વિચારતા અપ્રમત્તપણે મામાં તેની ( યમલ=) સાથે ( બાજુમાં) જ ચાલવા લાગ્યા. (૫૬૫ર) પછી વિષમ ગર્તાના પ્રદેશ (ખાડા) આવ્યા, ત્યારે ઘેાડાને ચાબૂકના પ્રહારથી માર્યાં અને ( ઘેાડે ) આગળ ચાલવા લાગ્યા. (૫૬૫૩) અને મુનિચંદ્ર જ્યારે શંકાપૂર્વક જવા લાગ્યા, ત્યારે પૂંઠે રહેલા તેણે તેને મારવા માટે તલવાર ( મ્યાનમાંથી ) ખેંચવા માંડી. (૫૬૫૪) મુનિચ' ( તેના ) તેવા
૩૧૮
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાસુ-વહુ તથા પુત્રીને પ્રબંધ અને મૃષાવાદદ્વારા
૩૧૯ પડછાયે જે તેથી તેણે ઘોડાને વેગથી દેડા, અને તલવારના ઘાને નિષ્ફળ કર્યો. (ઘાથી બ.) (પ૬૫૫) તે ગોકુળમાં પહે, અને ગોકુળના રક્ષકે તેની (વિનય વગેરે) સેવા કરી. પછી (તેઓ) અન્ય અન્ય વાતો કરતા સૂર્યાસ્ત સુધી (ત્યાં) રહા. (૫૬૫૬) થાવર તેને મારવા માટે હણવાના ઉપાયને વિચારે છે અને ચિંતવે છે કેરાત્રિએ આને અવશ્ય મારી નાખીશ. (પ૬પ૭) પછી રાત્રિએ જ્યારે પલંગને ઘરમાં પાથર્યો, ત્યારે મુનિચંદ્ર કહ્યું કે-ઘણું કાળે હું અહીં આવ્યો છું તેથી આને (પલંગને) ગાયોના વાડામાં પાથરો, કે જેથી ત્યાં રહેલે (સૂતેલે હું) સર્વ ગાય-ભેંસેના પ્રત્યેકના સમૂહને સમ્યમ્ જેઉં (જેઈ શકે). (૫૬૫૮-૫૯) પછી નેકલકોએ પલંગને તે જ રીતે (વાડામાં) પાથર્યો. પછી ત્યાં રહ્યો થકે (મુનિચંદ્ર) વિચારે છે કે-હવે હું નેકરની (થાવરની) સંપૂર્ણ પ્રવૃત્તિને આજે જેઉં. (૫૬૬૦) તેને એકલે સૂતેલે જોઈને (અજs) હવે (નિશ્વયણિજજ) નિરપવાદ (અવર્ણવાદ વિના) સુખેથી મારી શકાશે, એમ માનીને થાવર (પણ) મનમાં પ્રસન્ન થયો. (૫૬૬૧) પછી જ્યારે લોકો સૂતા, ત્યારે મુનિચંદ્ર તીણ તલવારને લઈને પિતાના પલંગમાં (ખડી=) લાકડી અને તેની ઉપર (પડપાઉઅં= ) પટનું આચ્છાદન (જેનારને પુરુષ જણાય તે રીતે) ગોઠવીને (ઢાંકીને) તેનું દુષ્ટ આચરણ જેવા અત્યંત સાવધ મનવાળે મૌન કરીને એકાન્તમાં છૂપાઈને રહ્યો. (૫૬૬૨-૬૩) ક્ષણ પછી વિશ્વાસ પામેલા થાવરે આવીને જ્યારે ત્યાં (પલંગમાં) પ્રહાર કર્યો, તે જ વેળાએ મુનિચંદ્ર તલવારથી પ્રહાર કર્યો, (૫૬૬૪) તેથી તે મરણને પામ્યો હવે એ હકીક્તને છુપાવવા માટે સઘળા પશુઓના સમૂહને વાડામાંથી બહાર લાવીને (મુનિચંદ્ર) બોલવા લાગે કે-“હું ! ભાઈઓ! દોડો દોડો! ચોરેએ ગાયનું હરણ કર્યું અને થાવરને મારી નાખ્યો.” તેથી પુરુષ સર્વત્ર દયા. (૫૬૬૫-૬૬)તેઓએ ગાયને પાછી વાળી અને માન્યું કે-ચેરો નાસી ગયા. તે પછી થાવરનું સઘળુંય મૃતકાર્ય કર્યું. (૫૬૬૭) (આ બાજુ) શું થશે?—એમ ચિંતાતુર માતા જ્યારે તેને આવવાના માર્ગને જેતી હતી, ત્યારે મુનિચંદ્ર એક શીઘ્ર ઘેર પહોંચે. (પ૯૬૮) તલવારને ઘરની ખીંટી ઉપર ટીંગાડીને આપેલા આસને બેઠો અને પત્નીએ તેના પગ દેવા માંડયા. (૫૬૬૯) શોકાતુર માતાએ પૂછયું કે-હે પુત્ર! થાવર કયાં ! તેણે કહ્યું કે-માતાજી! મંદ ગતિથી પાછળ આવે છે. (પ૬૭૦) બાદ ભ પામેલી તેણે જ્યારે તલવાર સામે જોયું, ત્યારે રૂધિરની ગંધથી આવતી કીડીઓને જોઈ (પ૬૭૧) અને (સમં= ) સ્થિર દષ્ટિથી જોતી તેણીએ તલવારને પણ લેહીથી ખરડાયેલી જોઈ. આથી પ્રબળ ક્રોધાગ્નિથી બળતા શરીરવાળી તે પાપિણીએ તેને (માનમાંથી) બહાર કાઢીને અદશ્ય શરીરવાળી (ગુપ્ત રહેલી )તેણીએ કોઈ કારણે વ્યાક્ષિત(અન્ય ચિત્ત) બનેલા પુત્રનું મસ્તક તૂર્ત કાપી નાખ્યું. (૫૬૭૨-૭૩) પછી પોતાના પતિને મારવાથી પ્રગટેલા તીવ્ર કોધવાળી તેની પત્નીએ બંધુમતીના દેખતાં સાંબેલાથી સાસુને મારી નાખી (પ૬૭) અને જીવહિંસાથી વિરાગી ચિત્તવાળી તે
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
શ્રી સંગરંગશાળ ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચેાથું
(બંધુમતી) હૃદયમાં મહા સંતાપને ધારણ કરતી ઘરના એક ખૂણામાં બેઠી. (પ૬૭૫) નગરના લોકો ત્યાં આવ્યા અને તે વૃત્તાન્તને જાણીને (તેઓએ) તેણીને (બંધુમતીને) પૂછયું કે–કેમ તે માતાનો નાશ કરનારી અને ન હણી? (૫૬૭૬) ત્યારે તેણીએ તે પ્રાણીવાની (પિત કરેલી) વિરતિરૂપ અભિપ્રાય (હેતુ) જણાવ્યો, તેથી લેકેએ તેની પ્રશંસા કરી અને બીજાઓને ધિકકાર્યા, (પ૬૭૭) પછી ઘરની સંપત્તિને રાજાએ લઈ લીધી, પુત્રવધૂને જેલમાં પૂરી અને ( ઈતરીકે) બંધુમતીને પૂછ ( સત્કારી). એમ પ્રાવધ અનર્થનું કારણ છે. (૫૬૭૮) પ્રાણવધ નામનું આ પહેલું પાપસ્થાનક જણાવ્યું. હવે મૃષાવચન નામનું બીજું પાપસ્થાનક કહું છું. (પ૬૭૯)
૨. અનુશાસ્તિદ્વારમાં પહેલાઅઢાર પા૫ સ્થાનકદ્વારમાં બીજુ મૃષાવાદદ્વાર-મૃષાવચન તે અવિશ્વાસરૂપ વૃક્ષે ના સમૂહને અતિ ભયંકર (પાઠાંતર-પુષ્ટ)કંદ છે અને મનુષ્યની પ્રતીતિ( વિશ્વાસ ) રૂપ પર્વતના શિખર ઉપર વજાગ્નિને પાત છે. (૫૬૮૦) નિંદારૂપી વેશ્યાને( ગહગ= ) આભૂષણનું દાન છે, સુવાસનારૂપી અગ્નિમાં જળને છંટકાવ છે અને અપયશરૂપી કુલટાને (મળવાનું) સાંકેતિક ઘર છે. (૫૬૮૧) ઉભય ભવમાં થનારી આપદારૂપી કમળને વિસ્તારનાર (વિકસાવનાર) શરદને ચંદ્ર છે અને અતિ વિશુદ્ધ એવા ધર્મગુરૂપી ધાન્યસંપત્તિને (નાશક) દુષ્ટ પવન છે. (૫૬૮૨) પૂર્વાપર વચનવિરોધરૂપ પ્રતિબિંબનો અરિસો છે અને સઘળા અનÈરૂપી સાર્થને માટે સાર્થ પતિના મસ્તકને મણિ (ચૂડામણિ) છે. (૫૬૮૩) વળી સપુરુષપણ (સજજનતા) રૂપી વનને બાળવા માટે અતિ તીવ્ર દાવાનળ છે, માટે સર્વ પ્રયત્નથી. એને ત્યાગ કરે જોઈએ. (૫૬૮૪)
વળી જેમ ઝેર ભોજનનું પરમ વિનાશક છે અને જરા યૌવનની પરમ ઘાતક છે, તેમ અસત્ય પણ નિચે સર્વ ધર્મનું વિનાશક જાણવું. (પ૬૮૫) ભલે, જટાધારી, શિખાધારી, મુંડ, વૃક્ષોની છાલનાં વસ્ત્રો ધારણ કરનાર કે નગ્ન હોય, તે પણ અસત્યવાદી લોકમાં પાબડી અને ચંડાળ કહેવાય છે. (૫૬૮૬) એક વાર પણ બેલેલું અસત્ય ઘણી વાર બેલેલાં સત્ય વચનોને નાશ (મિધા) કરે છે અને એ રીતે જે સત્ય બેલે, તે પણ તે મૃષાવારીમાં તો અવિશ્વાસ જ થાય છે. (૫૬૮૭) (માટે) મૃષા બોલવું નહિ, કારણ કે- લેકમાં અસત્યવાદી નિંદાય છે અને પિતાના પ્રત્યે અવિશ્વાસ પ્રગટાવે છે. (૫૬૮૮) રાજા પણ મૃષાવાડીનાં દુષ્ટ વર્તાનને જોઈને જીહ છેદ વગેરે સખ્ત દંડ કરાવે છે. (૫૬૮૯) મૃષાભાષણથી થયેલા પાપથી જીવને આ ભવમાં અપકીર્તિ અને પરલોકમાં સર્વ અધમગ થાય છે. (પ૯૯૦) (માટે) પરલોકની આરાધનાના એક ચિત્તવાળો (આત્મા) ક્રોધથી, માનથી, માયાથી, લેભથી, હાસ્યથી કે ભયથી (પણ) મૃષાવચનને બેલ નથી. (૫૬૯૧) ઈર્ષ્યા અને કાયથી ભરેલે બીચારો મનુષ્ય મૃષાભાષણથી બીજાને ઉપઘાત કુર (તેવું) જાણતા નથી કે હું મારે જ ઘાત કરું છું. (પ૬૯૨) (મૃષાવાદ)(ઉકડા)
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૧
સત્યાસત્યના ગુણદોષ અને વસુ-નારદને પ્રબંધ લાંચ લેવામાં રક્ત છે, કૂટસાક્ષી ભરનાર છે, મૃષાવાદી છે, વગેરે (લેકના) ધિક્કારરૂપી મગરથી હણાયેલે મહા ભયંકર નરકમાં પડે છે. (૫૬૩) (તેમાં) લાંચ લેવામાં રક્ત મનુષ્યને કીર્તિ, પિતાનું પ્રજન, મનની શાન્તિ કે ધર્મ થતું નથી, કિન્ત દુર્ગતિગમન જ થાય છે. (૫૬૯૪) બેટી સાક્ષી કરનારો પિતાના શિયળને સદાચારને), કુળને લજજાને, મર્યાદાને, યશ, જાતિ, ન્યાયને. શાસ્ત્રને અને ધર્મને ત્યાગ કરે છે, (પ૬૫) તથા મૃષાવારીપણુથી (જી) વિલ ઇન્દ્રિવાળા, જડ, મુંગા, હીન (ખરાબ) સ્વરવાળા, ગંધાતા મુખવાળા, મુખના રોગવાળા અને નિંદાપાત્ર બને છે, (પદ૯૬) મૃષાવચન એ
સ્વર્ગ અને મોક્ષના માર્ગને બંધ કરનારી સાંકળ છે, દુર્ગતિને સરળ માર્ગ છે અને પિતાના મહિમાનું લુંપક (નાશક) છે. (પ૬૭) લેકમાં પણ સઘળા ઉત્તમ મનુષ્યોએ મૃષાવાદને સખ્ત નિઘો છે, જુદો પ્રાણીઓને અવિશ્વાસકારી છે, તેથી મૃષા બોલવું નહિ. (૫૯૮) જે લેકમાં પણ જે ( સર્ગઃ ) દયાળુ હોય, તે સહસા કંઈ પણ મૃષા બોલતો નથી, છતાં જો દીક્ષિત પણ મૃષા બેલે, તે દીક્ષાથી શું? (૫૬) સત્ય પણ તે નહિ બલવું, કે જે કઈ રીતે અસત્ય (અહિત) વચન હોય, કારણ કે-જે સત્ય પણ જીવને દુઃખજનક બને, તે સત્ય પણ અસત્યતુલ્ય છે. (૫૭૦૦) અથવા જે પરને પીડાકારક થાય, તે હાસ્યથી (મશ્કરીથી) પણ નહિ બોલવું. શું હાંસીથી ખાધેલું ઝેર કડવું ફળ આપનારું ન બને? (૨૦૦૧) તેથી હે ભાઈ! સાચું કહું છું કે-નિચે મૃષાવચનને સર્વ રીતે તજવું. જે તેને તર્યું, તે મુગતિને સર્વથા તજી જ (એમ જાણવું.) (૫૭૦૨) મૃષાભાષણથી પ્રાપ્ત થએલા પાપસમૂહથી ભારે છે જેમ લોખંડને ગોળ પાણીમાં ડૂબે, તેમ નરકમાં ડૂબે છે. (૫૭૦૩) તેથી અસત્યને તજીને નિત્યમેવ સત્યને જ બોલવું જોઈએ, કારણ કે તે (સત્ય) સ્વર્ગમાં અને મોક્ષમાં જવા માટે મનેહર વિમાન છે. (૫૭૦૪) જે વચન કીર્તિકારક, ધર્મકારક, નરકારને બંધ કરનારી સાંકળતુલ્ય સુખનું (અથવા પુણ્યનું) નિધાન, ગુણને પ્રગટ કરનાર તેજસ્વી દીપક, શિષ્ટ પુરુષને ઈષ્ટ અને મધુર હય, સ્વ-પરપીડાનું નાશક, બુદ્ધિથી વિચારેલું, પ્રકૃતિએ જ સૌમ્ય (શીતળ), નિષ્પાપ અને કાર્યક્ષમ (સફળ) છે. તે વચનને સત્ય જાણવું. (૫૭૦૫-૬) એમ સત્ય વચનરૂપી મંત્રથી મંત્રેલું ઝેર પણ (મારવા) સમર્થ થઈ શકતું નથી અને ધીરપુરૂષોએ સત્ય વચનથી શાપિત કરેલે (શાપ દીધેલ) અગ્નિ પણ બાળી શકતું નથી. (૫૭૦૭) ઉલટા માગે જતી પર્વતની નદીને પણ નિચે સત્યથી અટકાવી શકાય છે અને સત્યથી શાપિત કરેલા (શ્રાપ દીધેલા) સર્પો પણ ખીલાની જેમ સ્થિર થઈને રહે છે. (૫૭૦૮) સત્યથી થંભાવેલ તેજસ્વી શોનો સમૂહ પણ પ્રભાવરહિત બને છે અને દિવ્ય કરવાના પણ (સ્થાને= ) પ્રસંગે (દિવ્યને બદલે) સત્ય વચન સંભળાવવાથી તૂર્ત (મનુષ્ય) શુદ્ધ (નિષ્કલંક) થાય છે. (૫૭૦૯) ધીર (સત્યવાદી) પુરુષે સત્ય વચનથી દેને પણ આવર્જિત (વશ) કરે છે અને સત્યથી પરાભવ પામેલા ડાકણ, પિશાચો અને ભૂતો પણ
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩રર
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર ચોથું છળી શક્તા નથી. (પ૭૧૦) સત્યથી આ ભવમાં (નિભિ =) અનભિગી આભિ
ગિક દેવ ન બને તેવા નિર્મળ) પુણ્યસમૂહને સંચય (બંધ) કરીને (અન્ય ભવમાં) મહદ્ધિક દેવ બનીને ઉત્તમ મનુષ્યપણને પામે છે અને ત્યાં આદેયનામકર્મવાળે તે સર્વત્ર માન્ય વચનવાળો, તેજસ્વી, પ્રકૃતિએ સૌમ્ય (પ્રિય), દેખતાં જ નેત્રને સુખકારી અને
સ્મરણ કરતાં મનને હરનાર તથા બેલતાં કાનને અને મનને દૂધ જેવું, મધ જેવું અથવા અમૃત જેવું (મધુર, પ્રિય અને હિતકર ) (નિસિરેઈ) લે છે. એમ સત્યથી પુરુષ (તેવી) વાણીના ગુણવાળે બને છે. (૫૭૧૧ થી ૧૩) સત્યથી મનુષ્ય જડ, મેંગે, તુચ્છ સ્વરવાળે, કાગડાની જેવા (અપ્રિય) સ્વરવાળે, મુખરોગી અને ગંધાતા મુખવાળે થતું નથી. (૫૭૧૪) કિન્તુ સત્યભાષી મનુષ્ય સુખીઓ, સમાધિ પામેલે, પ્રમોદથી ક્રીડા (આનંદ) કરનારે, પ્રીતિપરાયણ, પ્રશંસનીય, શુભ પ્રવૃત્તિવાળો, પરિવારને હાલે,પ્રિય, (તથા) પૂર્વે (ગા. પ૬૧૮ થી ૫દરર માં) પહેલા પાપસ્થાનકના પ્રતિપક્ષથી થનારા જે ગુણે જણાવ્યા, તે ગુણેથી અને આ ગુણેથી યુક્ત બને છે. (૫૭૧૫-૧૬) એમ જેના પસાયથી જ શ્રેષ્ઠ કલ્યાણની પરંપરાને પામે છે અને પૂજ્ય બને છે, તે સત્ય વાણું જયવતી વતે છે. (૫૭૧૭) સત્યમાં તપ, સત્યમાં સંયમ અને સત્યમાં જ સર્વ ગુણ (રહે) છે. અતિ (દઢ) સંયમી પણ પુરુષ મૃષાવાદથી તૃણને લેપતુલ્ય (કિંમતરહિત) બને છે. (૫૭૧૮) એમ સત્યાસત્ય બલવાના ગુણદોષોને જાણીને સુંદર ! અસત્ય વચનને તજીને સત્ય વાણીને જ બેલજે. (૫૭૧૯) બીજા પાસ્થાનકમાં વસુની જેમ
સ્થાનભ્રષ્ટાદિ ઘણા દેશે અને તેના ત્યાગી ને નારદની જેમ ગુણે થાય છે. (૫૭૨૦). તે આ પ્રમાણે
અસત્ય-સત્ય વચન વિષે-વસુ-નારદને પ્રબંધ-જંબૂદ્વીપ નામના દ્વીપમાં શુતિમતી નગરીમાં અભિચંદ્ર નામે રાજા અને તેને વસુ નામે પુત્ર હતો. (૫૭૨૧) તેને વેદ ભણવા માટે પિતાએ આદરપૂર્વક ગુણવાન ક્ષીરકદંબક નામના બ્રાહ્મણ ઉપાધ્યાયને સેંગે. (૫૭૨૨) ઉપાધ્યાયનો પુત્ર પર્વત અને નારદની સાથે રાજપુત્ર વસુ વેદનાં રહસ્યને સતત ભણવા લાગે. (૫૭૨૩) અન્યદા આકાશમાર્ગે જતા અતિશય જ્ઞાની એવા મહામુનિઓએ એ ત્રણેયને જોઈને પરસ્પર કહ્યું કે-જેઓ આ વેદને ભણે છે, તેમાંના બે નીચગતિમાં જનારા અને એક ઉર્ધ્વગતિમાં જનારો છે, એમ કહીને તે તિરહિત થયા. (૫૭૨૪-૨૫) એને સાંભળીને ક્ષીરકદંબક ઉપાધ્યાય ધિક્ ધિ. નિરર્થક ભણાવવાથી શું?એમ સંવેગને પામેલા દીક્ષિત થઈને મોક્ષને પામ્યા. (૫૭૨૬) પછી અભિચંદ્ર રાજાએ પોતાની પાટે અભિષેક કરેલે વસુ રાજા થયે અને રાજ્ય ભેગવતા તેને એક પુરુષે આવીને કહ્યું કે હે દેવ ! અટવીમાં ગયેલા મેં આજે હરિણને હણવા બાણ ફેંકયું અને તે તૂર્ત અથડાઈને પાછું પડ્યું, તેથી આશ્ચર્ય પામેલા અને ત્યાં) હાથને સ્પર્શ કરતા મેં એક નિર્મળ ફટિકની શિલાને જોઈ (૫૭૨૭ થી ૨૯) જે
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્યાયના ગુણદોષ અને વસુ-નારદને પ્રબંધ શિલાના અંતરે રહેલો હરિણ સ્પષ્ટ દેખાય છે. (પછી મેં વિચાર્યું કે-) તે આશ્ચર્ય કારક રત્ન રાજાને જ યોગ્ય છે, તેથી તમને કહેવા માટે આવ્યો છું. (પ૭૩૦) તે સાંભળીને રાજાએ તે સ્ફટિકની શિલાને ગુપ્ત રીતે મંગાવીને સિંહાસન ઘડવા માટે કારીગરોને સેંપી. (૫૭૩૧) તેનું સિંહાસન બનાવીને સભામંડપમાં સ્થાપેલા તેના ઉપર બેઠેલે રાજા આકાશતળમાં (અદ્ધર) બેઠેલા જેવો દેખાય છે. (૫૭૩૨) નગરલોક વિસ્મય પામ્યો અને શેષ રજાઓમાં પ્રસિદ્ધિ થઈ કે-વસુરાજા સત્યના પ્રભાવે આકાશમાં (અદ્ધર) બેઠેલે રહે છે. (૫૭૩૩) અને તેવી પ્રસિદ્ધિને (સાચવવા) માટે (તેણે) તે સર્વ કારીગરોને વિનાશ કર્યો. લોકો દૂર રહીને જ વિજ્ઞપ્તિ (વાત વગેરે) કરવા પામે (ક) છે. (કેઈને નજીક આવવા દેતો નથી.) (૫૭૩૪) એમ (પાઠાં કાલેe સમય જાય છે અને તે પર્વત તથા નારદ (પણ) શિષ્યને પિતાપિતાના ઘેર વેદનું રહસ્ય ભણાવે છે. (પ૭૩૫) અન્ય પ્રસંગે ઘણા શિષ્યોથી પરિવરેલા નારદ પૂર્વ નેહથી અને પિતાના ગુરુને પુત્ર માનીને પર્વતની પાસે ગયા. પર્વતે તેમને વિનય કર્યો અને બને વાતમાં પડયા. પ્રસંગોપાત અતિ મૂઢ પર્વતે પૂર્વે યજ્ઞના અધિકાર સંબંધી અડધું વ્યાખ્યાન કરેલું. “અનેf spa' '—એ વેદના પદને “અ વડે એટલે બકરાઓ વડે” યજ્ઞ કર, એમ પિતાના શિષ્યોને સમજાવ્યું. (૫૭૩૬ થી ૩૮) તેથી નારદે કહ્યું કે-અહીં (આ વિષયમાં) અજ એટલે ત્રણ વર્ષ વીતેલા (ફરી ઊગે નહિ તેવા જૂના) જે વ્રીહી વગેરે, તેના વડે જ યજ્ઞ કરે, એમ ગુરુએ કહ્યું છે. (પ૭૩૯) એ વચનને પર્વતે ન માન્યું, મોટો વિસંવાદ (વિવાદ) થયો અને જે વાદમાં છતાય (હારે), (તેની) જીભને છેદ કરે, એવી પ્રતિજ્ઞા કરી. (૫૭૪૦) તથા સાથે ભણેલે હાવાથી વસુરાજા (આ વિષયમાં કહે તે) પ્રમાણ, એવી વ્યવસ્થા કરી. પછી નારદને સત્યવાદી જાણીને તેની (પર્વતની) માતા ભય પામી કે-
નિચે હવે મારે પુત્ર જહાછેદથી મરણ પામશે, માટે રાજાને જણાવું, એમ માનીને તેણી વસુરાજાના ઘેર ગઈ. (૫૭૪૧-૪૨) ગુરુભાર્યા માનીને રાજાએ ઊભા થઈને વિનય કર્યો. તે પછી એકાન્તમાં તેણીએ નારદ અને પર્વતનો સઘળે વૃત્તાન્ત તેને કહ્યો. (૫૭૪૩) વસુએ કહ્યું કે-હે માતા! કહો, આમાં મારે શું કરવાનું છે? તેણીએ કહ્યું કે-મારો પુત્ર જેમ જીતે તેમ કરો. (પ૭૪૪) (તેને) આગ્રહી સ્વભાવપણાથી વસુરાજાએ એ પણ સ્વીકાર્યું અને બીજા દિવસે બન્ને પક્ષે તેની પાસે આવ્યા. (૫૭૪૫) સત્ય શ્રાવણું કરીને (સત્ય હકીકત સંભળાવીને) પછી નારદે કહ્યું કે-હે રાજન્ ! તું આ વિષયમાં ધર્મને કાંટે છે, તું સત્યવાદીઓમાં અગ્રેસર છે, તેથી કહે કે-“અજેહિ જફ્ટવ '_એની ગુરુએ કેવી રીતે વ્યાખ્યા કરી છે? ત્યારે પિતાના સત્યવાદીપણાની પ્રસિદ્ધિને તજીને રાજાએ કહ્યું કે-હે ભદ્ર! “અહિં એટલે બકરાઓ વડે જવં=યજ્ઞ-પૂજા કરવી -એમ કહ્યું છે. એમ બેલતાં જ “અતિ ખોટી સાક્ષીને કરનાર છે”—એમ માનીને કુપિત થએલી કુળદેવીએ ફટિકના સિંહાસનથી નીચે પાડીને તેને મારી નાંખ્યો અને તેની પછી બીજા પણ તે સિહાસને
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સવૅગરગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથુ
३२४
:
આવેલા આઠ રાજાઓને મારી નાખ્યા, (૫૭૪૬ થી ૪૯) પર્યંતને પણ ‘અતિ અસત્યવાદી છે’–એમ માનીને લેાકેાએ ધિક્કાર્યાં અને વસુરાજા પણ મરીને નરકમાં ઉત્પન્ન થયા. (૫૭૫૦) નગરલેાકેાએ સત્યવાદી તરીકે સત્કારેલા નારદ ચદ્રસમાન ઉજ્જવળ એવી કીર્તિને અને દેવલેાકની સ`પત્તિને ( સુખાને ) પામ્યા. (૫૭૫૧) એમ બીજી મૃષાવાદ નામનું પાપસ્થાનક જણાવ્યું.હવે ત્રીજા અદત્તાદાન નામના પાપસ્થાનકને કહુ છુ.... (૫૭૫૨)
૩. અનુશાસ્તિના પહેલા અઢાર પાપસ્થાનક દ્વારમાં ત્રીજું અદત્તાદાનદ્વાર–કાદવ જેમ જળને, મેલ જેમ દણુને અને ધૂમ જેમ ચિત્રવાળી ભીતને મેલી કરે, તેમ પરધન લેવાનું સ્મરણ પણ ચિત્તરૂપી રત્નને મલિન કરે છે. (૫૭૫૩) એમાં આસક્ત જીવ ધર્મના નાશને વિચાર્યાં વિના, સત્પુરુષાએ પાળેલી કુળની વ્યવસ્થાને પણ અનાદર કરીને, કીર્તિના કલંકને પણ જોયા વિના, જીવનની પણ અવહેલના ( બેદરકારી ) કરીને હિરણ જેમ ગીતના શબ્દને, પતંગિયું જેમ દીવાની જ્યેાતને, મચ્છ જેમ જાળમાં ભરાવેલા માંસને, ભમરે। જેમ કમળને અને જંગલી હાથી જેમ હાથણીના સ્પર્શીને (ઈચ્છે ), તેમ તે પાપી પરધનનું હરણ કરે અને તે જ ભવમાં હાથના છેદને, કાનના છેદને, નેત્રાના નાશને, કરવતથી કાપને અથવા મસ્તક વગેરે અગાના ભંગને પામે છે. (૫૬૫૪ થી ૫૭) પારકા ધનને ચારીને હુ` પામે છે અને પેાતાનુ ધન જ્યારે બીજો હરણ કરે, ત્યારે શક્તિ નામના શસ્ત્રથી સહસા ભેદાયે હેાય તેમ દુઃખી થાય છે. (૫૭૫૮) લેાક પણ અન્ય અપરાધ કરનાર અપરાધીનેા પક્ષ કરે છે, પણ ચેરીના વ્યસનીને (તેના) સ્વજને। પણ પક્ષ કરતા નથી. (૫૭૫૯) ખીન્ને અપરાધ કરનારને સંબધીએ ઘરમાં જગ્યા (રહેઠાણુ) આપે છે, જ્યારે પરધન ચારનારને માતા પણ ( ઘરમાં) અવકાશને આપતી (રાખતી) નથી (૫૭૬૦) અને કઈ રીતે પણ જેના ઘરમાં તે આશ્રય પામે છે, તેને સહસા (વિના વાંકે) અતિ મેટા અપયશમાં, દુઃખમાં અને મહા સ’કટમાં પાડે છે. (૫૭૬૧) (મનુષ્યા) મહા કષ્ટ લાંબા કાળે વિવિધ આશાએથી કઈક માત્ર ધન એકઠું કરે છે, એવા પ્રાણસમાન તે ધનને જે ચારે, તેનાથી પણ પાપી ( ખીજે ) કેણુ છે ? (૫૭૬૨) સંસારી જીવાને આ (કષ્ટ મળેલુ) ધન સ` રીતે પ્રાણુતુલ્ય ( હેાય છે, ) તેના તે ધનને ચારનારેા (અધમ =) પાપી તેએાના જીવિતને હરે છે. (૫૭૬૩) વૈભવ ચારાતાં ટ્વીનમુખવાળા કેટલાક ભૂખથી મરે છે, જ્યારે કૃપણુતુલ્ય કેટલાક બીજા શાકાગ્નિથી મળે છે. (૫૭૬૪) કરુણારહિત ( ચારેા) તૃત પ્રસવવાળાં પણ પશુઓ વગેરેને હરણ કરે છે, તેથી માતાથી છૂટાં પડેલાં દુઃખિયાં તેઓનાં બચ્ચાં મરે છે. (૫૭૬૫) એમ અદત્તાદાનને કરનારો પ્રાણિવધ કરે છે અને મૃષા ખેલે છે, તેથી આ જન્મમાં પણ ઘણા પ્રકારનાં સંકટોને અને મરણને પામે છે. (૫૭૬૬) વળી ચારીના પાપથી (જીવે) ભવાન્તરમાં દરિદ્રતા, ભીરુતા અને પિતા-પુત્ર-સ્ત્રી-સ્વજનને વિચાગ ઇત્યાદિ દોષોને પામે છે. (૫૭૬૭) તેથી હે ભાઈ! સાચું કહુ છું ક-નિશ્ચે સઘળું સં (પ્રકારનું)
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૫
અદત્તપ્રહણ અને તેના ત્યાગ વિષે માછલી મંડળીના પ્રબંધ પરધન તજવું. પરધન તજવાથી દુર્ગતિને પણ સર્વથા ત્યાગ થાય છે. (૫૭૬૮) જેમ લોખંડને ગોળો જળમાં બૂડે, તેમ અદત્તાદાનથી ઉપજેલા પાપસમૂહના ભારથી ભારે થયા છતા જીવે નરકમાં પડે છે. (૫૭૬૯) અદત્તાદાનનું આવું ભયંકર વિપાકવાળું ફળ જાણીને આત્મહિતમાં સ્થિર ચિત્તવાળાએ તેની વિરતિ કરવી જોઈએ. (૫૭૭૦)
જે પરધનને લેવાની બુદ્ધિને પણ સર્વથા તજે છે, તે (પૂર્વોક્ત= ) ઉપર કહ્યા તે સર્વદને ડાબા પગથી (અલ્પ પ્રયાસે) ચૂરે છે. (૫૭૭૧) તે ઉપરાંત ઉત્તમ દેવપણું પામે છે અને ત્યાંથી ઉત્તમ કુળમાં મનુષ્યપણું તેમજ શુદ્ધ ધર્મને પામીને આત્મહિતમાં પ્રવતે છે. (૫૭૭૨) મણિ, સુવર્ણ, રત્ન વગેરે ધનના સમૂહથી ભરેલા કુળમાં માનવજન્મને પામેલા એવા ચેરીના ત્યાગની પ્રતિજ્ઞાથી પ્રાપ્ત કરેલા પુણ્યાનુબંધી પુણ્યવાળા ધન્ય પુરુષનું ધન, ગામમાં કે નગરમાં, ક્ષેત્રમાં ખળામાં અથવા અરણ્યમાં, ઘરમાં કે માર્ગમાં (પડયું હેય), જમીનમાં દાટેલું હોય, અથવા જે કઈ રીતે ગુપ્ત રાખ્યું હોય કે પ્રગટ જ મૂકેલું હોય, અથવા એમ જ કયાંય પણ પડ્યું હોય, કયાંય પણ વિસર્યું હેય, અથવા વધારવા(વ્યાજે) મૂકયું હોય અને જો ફેકી પણ દીધું હોય, (તે પણ) તે ધન દિવસે અથવા રાત્રે નાશ પામતું નથી, પણ ઘણું વધે (જ) છે, વધારે શું કહેવું? સચિત્ત અચિત્ત કે મિશ્ર કંઈ પણ (અપદ= ) ધન-ધાન્યાદિ, (દ્વિપદ) મનુષ્યાદિ અથવા (ઉપદ) પશુઓ વગેરે, જેમ-તેમ ક્યાંય પણ પડ્યું હોય, તો પણ તેણે ગ્રહણ કરેલું (તેનું ધન) દેશ, નગર, આકરો અને ગામને ભયંકર નાશ, થવા છતાં કયાંય કંઈ પણું નાશ પામતું નથી. (૫૭૭૩ થી ૭૮) વળી વિના પ્રયત્ન અને ઈચ્છાનુસાર મળેલા ધનને તે સ્વામી અને ભેગી થાય છે તથા તેના અનર્થો ક્ષય પામે છે. (૫૭૭૯) વૃદ્ધાના ઘરમાં ભેજન માટે આવેલી એવી, તેના ઘરના ધનને જોઈને હરણ કરનારી વિલાસીઓની ટોળીની જેમ ત્રીજા પાપસ્થાનકમાં આસક્ત જીવો આ જન્મમાં બંધનાદિ કષ્ટોને પામે છે અને જે તેની વિરતિને કરે છે, તેઓ (પિતાના) શુદ્ધ સ્વભાવથી જ એ ટોળીમાં રહેલા શ્રાવકપુત્રની જેમ કદાપિ દેષના સ્થાનને (દુઃખને) પામતા નથી. (૫૭૮૦-૮૧) તે આ પ્રમાણે
અદાગ્રહણ અને તેના ત્યાગ વિષે માછલી મંડળીના પ્રબંધ-વસંતપુર નગરમાં વસંતસેના નામની વૃદ્ધાએ એક મેટા ઉત્સવમાં નગરના સર્વ જનોને જમાડ્યા. (પ૭૮૨) પછી તે જ નગરમાં રહેનારી એક વિલાસીઓની દુષ્ટ મંડળી હતી, તેણે વૃદ્ધાના ઘરને (ધનને) જેઈને રાત્રિના સમયે લૂંટવા માંડયું. માત્ર તે મંડળીમાં (સાથે) રહેલા પણ શ્રાવકપુત્ર વસુદો ચરી ન જ કરી. (૫૭૮૩-૮૪) તેથી ચાર નહિ, ચેરે નહિ—એમ બોલતી વૃદ્ધાએ પ્રણામ કરવાના બહાને તેને છોડીને (શેષ) ચેરના ચરણોને મોરના પિત્તથી (શરીરજન્ય ધાતુ વિશેષથી?) આંયા (નિશાન કર્યા). (૫૭૮૫) ઘરના ધનને ચારીને તે નીકળ્યા પછી તૂર્ત પ્રભાતે વૃદ્ધાએ તે વૃત્તાન્ત રાજાને કહ્યો. (૫૭૮૬)
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૬
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચોથું પછી મોરના પિત્તથી અંકિત પગવાળા પુરાને શોધતાં, રાજાએ નિયુકત કરેલા પુરુષોએ સર્વ આદરપૂર્વક સ્વચ્છંદતયા પાનભેજનાદિ કરવાપૂર્વક વિલાસ કરતી તે વિલાસીઓની દુષ્ટ મંડળીને જોઈ અને “આ જ ચોરો છે–એવો નિશ્ચય પામેલા તેઓ તેને રાજાની પાસે લઈ ગયા. (૫૭૮૭-૮૮) ત્યાં અનંકિત પગવાળા તે એક શ્રાવકને જ છોડીને બીજાઓને છેદન-ભેદન ( વગેરે) બહુ પીડાઓ દ્વારા મરણને શરણ કર્યા. (૫૭૮૯) એમ અદત્તાદાનની પ્રવૃત્તિવાળા અને (વિનિવૃત્તિક) વિરતિવાળા પ્રાણીઓનાં (પાઠાંSણુ યુ = ) અશુભ તથા શુભ ફળને જોઈને, હે વત્સ! તું એનાથી વિરામ કર ! (૫૭૯૦) એમ અદત્ત ગ્રહણ નામનું ત્રીજું પાપસ્થાનક જણાવ્યું. હવે ચોથું ઘણા વિષયવાળું છતાં લેશ માત્ર કહું છું. (૫૭૯૧)
૪, અનુશાસ્તિના પહેલા અઢાર પા૫સ્થાનક દ્વારમાં શું મૈથુનવિરમણદ્વાર-મૈથુન લાંબા કાળે કષ્ટથી મળેલા ધનના મૂળનો નાશ કરનાર, દોષની ઉત્પત્તિનું અવથ (નિશ્ચિત) કારણ અને અપયશનું ઘર છે. (૫૭૯૨) ગુણના પ્રકર્ષરૂપ કણના સમૂહને (ચૂરનાર) ભયંકર ખાંડણિયે છે, સત્યરૂપી પૃથ્વીને (દનાર) હળની અગ્રધારા છે અને વિવેકરૂપી સૂર્યનાં કિરણોના વિસ્તારને (ઢકનાર) ઝાકળ છે. (૫૭૯૩) એમાં આસક્ત જીવ ગુરુઓને પરાડમુખ (આજ્ઞાપક) બને અને ભાઈ બહેન તથા પુત્રથી પણ વિરુદ્ધપણે વતે, (૫૭૯૪) ન કરવાગ્યા કરે, કરવાગ્યને પણ તજે, વિશિષ્ટ વાર્તાલાપ કરતાં લજવાય અને બાહ્ય પ્રવૃત્તિથી વિરક્ત ચિત્તવાળે તે સદા આ રીતે ધ્યાન કરે કે(૫૭૯૫) અહા હા ! અરુણ જેવા રાતા નાના કિરણેથી વ્યાપ્ત રમણીનું ચરણયુગલ, પ્રભાતના સૂર્યનાં કિરણોથી યુક્ત કમળ જેવું શેભે છે. (૫૭૯૬) અનુક્રમે ગોળ મનહર જેની (ઉ) સાથળે મણિની ઝારીને નાળચા જેવી રમણીય અને બે પિંડીઓ કામદેવના હાથીની સૂંઢની સમાનતાને ધારણ કરે છે. (૫૭૯૭) પાંચ પ્રકારનાં દીપ્તરની (કાંચી) ક દેરાથી યુક્ત (રમણુફલયંત્ર) નિતમ્બ (જઘનપ્રદેશ) પણ સ્કુરાયમાન ઇન્દ્રધનુષ્યથી શોભતા આકાશતળ જે શેભે છે. (૫૭૯૮) મુઠિગ્રાહ્ય ઉદરભાગમાં મનોહર વળિયાની પરંપરા સ્તનરૂપી પર્વતના શિખર ઉપર ચઢવા માટે પગથીઆની શ્રેણી જેવી શોભે છે. (પલ્સ) કમળ અને માંસથી પુષ્ટ હથેળીઓથી શોભતી બે ભુજારૂપી વેલડીઓ પણ છેડે ખીલેલાં તાજાં કમળવાળા કમળના નાળની ઉપમાને ધારણ કરે છે. (૫૮૦૦) આનંદનાં બિંદુઓને ઝરતું સુંદર વિશાળ ચંદ્રના બિંબ જેવું (સ્ત્રીનું) વદનરૂપી શતપત્રકમળ, કામીપુરુષરૂપી ચકોરોના મનને ઉલ્લાસ પમાડે છે. (૫૮૦૧) બ્રમોના સમૂહ અને કાજળ જેવો શ્યામ-સુંવાળો (તેને) કેશને સમૂહ, ચિત્તમાં સળગતા કામાગ્નિના ધૂમસમૂહ જેવો શોભે છે. (૫૮૦૨) એમ સ્ત્રીઓના અંગનાં સર્વ અવયના ધ્યાનમાં આસક્ત, તેનાથી (ઉપહત= ) શૂન્યચિત્ત બન્યો હોય તેમ, તેના . ( સ્ત્રીના) હાડકાંના સમૂહથી ઘડે હોય તેમ, નારીથી અધિષ્ઠિત થયા હોય તેમ, સર્વાત્મના
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું મૈથુનવિરમણદ્વાર
૩૭ (સંપૂર્ણ) તેની પરિણતિરૂપે પરિણામ પામ્ય (તન્મય બન્ય) હોય તેમ, તે બોલે છે કે-અહો ! જગતમાં કમળપત્રતુલ્ય નેત્રવાળી યુવતીઓની હંસની ગતિને જીતનારો ગતિને વિલાસ, અહો ! મને હર વાણી અને અર્ધનેત્રથી (પ્રેક્ષણ=) કટાક્ષે ફેંકવાની ચતુરાઈ! અહાહા ! કઈ અતિ પ્રશસ્ત છે. (૫૮૦૩ થી ૫) અહો ! (તેનું) અલ્પ વિકસિત કેરવપુષ્પ જેવું સ્કુરાયમાન દાંતના છેડાવાળું સુખદ હાસ્ય! અહા! સુવર્ણ દડાની જે ઉછળતો સ્થૂલ સ્તનભાગ! અહો! જુઓ, તેનું નાચ કરતી વળિયેનું વિંટણ, પ્રગટ વિકસિત નાભિકમળ અને કંચૂકને તે તેને મેટાઈને મરોડ! (૫૮૦૬-૭) એમાંનું એક એક પણ દુર્લભ છે, તે તેઓના સમૂહનું તે કહેવું જ શું? અથવા સંસારના સારભૂત તે સ્ત્રીઓનું શું વર્ણન થાય ?, કે જેનું ચિંતન (સ્મરણ) પણ શામૂલ્ય, અવલોકન (દર્શન) સહઅમૂલ્ય, ગોષ્ઠી (વાર્તાલાપ) કોટિમૂલ્ય અને અંગને સંજોગ અમૂલ્ય છે. (૫૮૦૮-૯)
એમ તે બીચારો તેની ચિંતા, વિલાપ અને ચેષ્ટાઓથી (મન-વચન-કાયાથી) ઉન્મત્તની જેમ, મૂઈિતની જેમ અને સર્વ ગ્રહથી ચેષ્ટા (ચેતના) નાશ પામી હોય તેમ, દિવસ કે રાત્રિ, તૃષા કે ભૂખ, અરણ્ય કે બીજું (ગ્રામાદિ), સુખ કે દુઃખ, ઠંડી કે ગરમી, ભાગ્ય કે અગ્ય, કંઈ પણ જાણ (સમજતો નથી, કિન્તુ ડાબી હથેળીમાં મુખને છૂપાવીને નિસ્તેજ તે વારંવાર લાંબા નસાસા નાખે છે, પછડાય છે, કંપે છે (અથવા આળોટે છે,) વિલાપ કરે છે, રડે છે, સૂવે છે અને બગાસાં ખાય છે, (૫૮૧૦) થી ૧૨)એમ અનંત ચિંતાની પરંપરાથી ખેદ કરતા કામીના દુર્ગતિને પ્રચાર (વિસ્તાર) કરનારા વિકારોને જોઈને સર્વ પણ મૈથુનને, બુદ્ધિમાને (દ્રવ્યથી) દેવ સંબંધી, મનુષ્ય સંબંધી અને તિર્યંચ સંબંધી, (ક્ષેત્રથી) ઊર્ધ્વ, અધે અને તિછ (ત્રણેય) લેકમાં, (કાળથી) દિવસે અથવા રાત્રે તથા (ભાવથી) રાગ અને દ્વેષથી પણ, મૈથુનદોષનો મોટો સમુહ, મહા પાપ અને સર્વ કષ્ટોનું નિમિત્ત હોવાથી મનથી પણ ઈચ્છવું નહિ. (૫૮૧૩ થી ૧૫) કારણ કે-એને ચિંતવવાથી પ્રાયઃ પર–સ્વસ્ત્રીને ભેગવવાના દેાષ-ગુણોના પક્ષને નહિ જાણતા શ્રેષ્ઠ બુદ્ધિવાળાઓને પણ જંગલી હાથીની જેમ ન રોકાય તે તેને (મૈથુનને) અતિ દઢ અભિલાષ પ્રગટે છે, કારણ કે-જીને સ્વભાવે જ મૈથુનસંશા અતિ મોટી (આકરી) હેય છે. (૫૮૧૬-૧૭) તેનાથી પ્રતિદિન વધતી ઈચ્છારૂપ પવનથી અતિ તેજસ્વી જવાળાવાળો પ્રચંડ કામાગ્નિ કઈ રીતે શાન્ત ન થાય તે રીતે સર્વ શરીરને બાળે છે. (૫૮૧૮) અને તેનાથી બળતો જીવ મનમાં ઉગ્ર સાહસ ધારણ કરીને, પિતાના જીવનની પણ હેડ (બેદરકારી) કરીને, વડીલેની લજજા વગેરેની પણ અવગણના કરીને (પરિણામે) મૈથુનને પણ સેવે છે, તેનાથી આ ભવે-પરભવે ઘણું દો થાય છે, (તેમાં આ ભવે) તે નિત્ય સર્વત્ર શંકાપૂર્વક ભમે છે. (૫૮૧૯-ર૦) પછી કદાપિ કયા પણું લેકે જે તેને (તારી) વ્યભિચાર કરનાર તરીકે જાણે છે,
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૮
શ્રી ગિરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વારા ચાથું ત્યારે ક્ષણમાં મરવા પડયો હોય તે અને દીન મુખવાળો બને છે (૫૮૨૧) અને ઘરના (સ્ત્રીના) માલિક કે નગરના કોટવાલેથી પકડાએલા, તથા મારેલા, બાંધેલા એવા તેને દુષ્ટ ગધેડા ઉપર બેસાડીને, પછી તે રાંકને ઉદ્દઘષણાપૂર્વક ત્રિક (ત્રણ માર્ગને ચેક) ચઉક (ચાર રસ્તાનો ચેક) અને ચત્વર (ચઉટાં)ના માર્ગે ફેરવે છે. ઉદ્ઘેષણ કરાવે છે કેભે બે નાગરિકો ! આ શિક્ષામાં રાજા વગેરે કોઈ અપરાધી નથી, કેવળ સ્વકૃત પાપ અપરાધી છે, તેથી હે ભાઈઓ! આવાં આ કર્મોને બીજા કોઈકરશે નહિ !, (૫૮૨૨ થી ૨૪) એમ મૈથુનના વ્યસનીને આ ભવમાં હાથ-પગને છેદ, માર, બંધન (ધન= ) જેલ અને ફાંસી વગેરે મરણ સુધીનાં પણ ક્યાં કયાં દુઃખે નથી થતાં ? (૫૮૨૫) અને પરભવ સંબંધી (તે) તેના દે કેટલા પ્રમાણમાં કહું? કારણ કે-મૈથુનથી પ્રગટેલા પાપથી અનંતા ભવો ભમવું પડે છે. (૫૮૨૬) તેથી હે ભાઈ! સાચું કહું છું કે-સર્વ પણ મૈથુનને સમ્યમ્ તજી દે, તેના ત્યાગથી દુઃખના સ્વભાવવાળી દુર્ગતિને પણ ત્યાગ થાય છે. (૫૮ર૭) અને વળી–.
મૈથુન નિંદનીય રૂપને પ્રગટાવનારું, પરિશ્રમ અને દુઃખથી સાધ્ય, સર્વ શરીરમાં ઘણા શ્રમથી પ્રગટેલા પરસેવાથી અતિ ઉગ કરાવનારું, (સક્ઝસર) ભયથી વાચાને પણ રૂંધનારું, નિર્લજનું કર્તવ્ય અને જુગુપ્સનીય છે, તે કારણે જ ગુપ્ત રીતે સેવવાયોગ્ય છે. હૃદયવ્યાપી ક્ષય વગેરે વિવિધ વ્યાધિઓના કારણભૂત અને અપષ્ય જનની જેમ બળ-વીર્યની હાનિ કરનારું છે. કિપાક ફળની જેમ ભગવેલું તે અંતે દુઃખદાયી, અતિ તુ અને નટના નાચની જેમ અથવા ગંધર્વનગરની જેમ બ્રાન્તિને કરનાર છે. (૫૮૨૮ થી ૩૧) સર્વ લેકમાં નિરસણ) તિરસ્કારને પામેલા કૂતરા વગેરે અધમ પ્રાણીઓને પણ તે સમાન (સર્વસાધારણ) છે. સર્વને શંકા પ્રગટાવનાર, પરલેકમાં ધર્મ-અર્થને વિનકારી અને પ્રારંભમાં જ લેશ (કાલ્પનિક) સુખના સંભવવાળા. એવા (નિયણs) મૈથુનના સુખને વિવેકી એ માત્ર એક મોક્ષસુખને અભિલાષી કેણ છે? (૫૮૩૨-૩૩) મૈથુનના પ્રસંગથી ઉત્પન કરેલા પાપના ભારથી ભારે થયેલા મનુષ્ય જેમ લોખંડને ગોળો પાણીમાં ડૂબે, તેમ નરકમાં પડે (ડૂબે) છે. (૫૮૩૪) - બ્રહ્મચર્યના ગુણ-અખંડ બ્રહ્મચર્યને પાળીને સંપૂર્ણ પુણ્યના સમૂહવાળા મનુષ્યો ઈચ્છા માત્રથી પ્રજને સિદ્ધ થાય તેવું ઉત્તમ દેવપણું પામે છે (૫૮૩૫) અને ત્યાંથી
વેલા મનુષ્યપણામાં પણ દેવતુલ્ય ભેગોપની સામગ્રીયુક્ત, પવિત્ર શરીરવાળા અને વિશિષ્ટ કુલ-જાતિથી યુક્ત થાય છે. મનુષ્યોને ગ્રાહ્ય વચનવાળા ( આદેયપુણ્યવાળા) સૌભાગી, પ્રિય બોલના , સુંદર સંસ્થાન( આકાર )વાળા, ઉત્તમ રૂ૫(પંચેન્દ્રિય ટુ પૂર્ણ અવયવો)વાળા, તેમજ પ્રિય અને નિત્ય પ્રમેહ તથા કીડા (આનંદ-પ્રમોદ) કરનારા થાય છે. (૫૮૩૬-૩૭) નિરોગી, શોકરહિત, દીર્ધાયુષી, કીર્તિરૂપી કૌમુદિનીને (રાત્રિને શોભાવવા માટે) ચંદ્ર જેવા કલેશ અને આવાસન નિમિત્તથી રહિત, શુદયવાળા, અતુલ બળ
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૈથુનની વિરતિ-અવિરતિ વિષે ત્રણ સખીઓને પ્રબંધ
૩૨૯ વીર્યવાળા, સર્વ અંગોમાં ઉત્તમ લક્ષણધારી, કાવ્યની ઉત્તમ ગૂંથણીની જેમ અલંકારોવાળા, શ્રીમંત, ચતુર, વિવેકી અને શીયલથી શેભતા, તથા (ભરિયર) પૂર્ણ (અવસ્થા= ) અવસ્થાનવાળા (નિરૂપક્રમી, પૂર્ણ આયુને ભેગવનારા), સ્થિર, દક્ષ, તેજસ્વી, બહુમાન્ય અને બ્રહ્મચારીઓ વિષ્ણુ-બ્રહ્મા જેવા થાય છે. (૫૮૩૮ થી ૪૦) આ ચોથા પાપસ્થાનકમાં પ્રવૃત્તિના દેશે અને નિવૃત્તિ (વિરતિ) ના ગુણના વિષયમાં ગિરિનગરમાં વસનારી સખીઓ અને તેના પુત્રો દષ્ટાન્તરૂપ છે. (૫૮૪૧) તે આ પ્રમાણે
મૈથુન અને બ્રહ્મચર્યના દેશ-ગુણ વિષે ત્રણ સખીઓ વગેરેને પ્રબંધરૈવતગિરિથી શુભતા વિશિષ્ટ સૌરાષ્ટ્ર દેશના તિલકભૂત ગિરિનગરમાં ત્રણ ધનવાનની પુત્રીઓ સખીઓ હતી. (૫૮૪૨) તે જ નગરમાં પરણેલી અને શ્રેષ્ઠ સુંદર મને ડર અંગવાળી તેઓએ યોગ્ય કાળે એક એક પુત્રને જન્મ આપે (૫૮૪૩) પછી અન્ય કોઈ વખત નગરની સમીપના બગીચામાં મળેલી ક્રીડા કરતી તે ત્રણેયને પકડીને એરોએ પારસ નામના બંદરે ઘણું ધન લઈને વેશ્યાઓને વેચી અને તે વેશ્યાઓએ તેઓને સંપૂર્ણ વેશ્યાના ચરિત્રને શીખવ્યું. (૫૮૪૪-૪૫) તે પછી દૂર દેશથી આવેલા શ્રેષ્ઠ વેપારીના પુત્ર વગેરેના ઉપભોગ માટે તેઓને સ્થાપી (રાખી) અને લેકેથી તે પ્રસિદ્ધિને પામી. પછી તેઓના યૌવનને પામેલા ત્રણ પૂર્વપુત્ર પણ માતાઓનાં (નાણું= ) દષ્ટાથી (સબીપણે રહેતી હતી તેમ) જ પરસ્પર પ્રીતિથી વર્તે છે. (૫૮૪૬-૪૭) માત્ર તેમાં એક શ્રાવકનો પુત્ર છે, કે જે અણુવ્રતધારી છે અને સ્વદારભેગી (સંતોષી) છે અને બીજા બે મિથ્યાષ્ટિ છે. (૫૮૪૮) એક પ્રસંગે નાવડીઓમાં વિવિધ કરિયાણું લઈને ધન મેળવવા માટે તેઓ પારસબંદરે ગયા (૫૮૪૯) અને ભવિતવ્યતાવશ તે વેશ્યાઓનાં ઘરોમાં રહ્યા. માત્ર એક વેશ્યાએ અણુવ્રતધારી (શ્રાવક પુત્રને) નિવિકારી મનવાળો જોઈને પૂછ્યું કે-ભદ્ર ! કહે, તું ક્યાંથી આવ્યો છે? અને આ બે તારે શું થાય છે! તેથી તેણે કહ્યું કે-હે ભદ્ર! ગિરિનગરથી (આવેલા) અમે ત્રણેય પરસ્પર મિત્ર છીએ અને અમારી ત્રણેયની માતાઓને ચોરો હરણ કરી ગયા છે. (૫૮૫૦ થી પ૨) તેણીએ કહ્યું કે-હે ભાદ્ર ! વર્તમાનમાં પણ ત્યાં શું જિનદત્ત, પ્રિય મિત્ર અને ધનદત્ત ત્રણેય વેપારીઓ વસે છે? (૫૮૫૩) તેણે કહ્યું કે-તેઓની સાથે તારે શું (સંબંધ) છે? તેણીએ કહ્યું કેઅમારા પતિ હતા અને અમારે ત્રણેયને એક એક પુત્ર હતો. (૫૮૫૪) ઇત્યાદિ સઘળય વૃત્તાન્ત કહો. તેથી તેણે કહ્યું કે-હું જિનદત્તનો પુત્ર છું અને આ બે બીજા (બે)ના પુત્ર છે. (૫૮૫૫) એમ કહે છતે પોતાને પુત્ર હોવાથી તે કંઠે વળગીને મુક્તકંઠે અત્યંત રડવા લાગી અને પુત્ર પણ તે જ રીતે (રહે.) ક્ષણ માત્ર સુખ-દુઃખને પૂછીને, (મિત્રને) અકાર્ય કરતાં રોકવાની બુદ્ધિથી વેગથી તે મિત્રેની પાસે ગયે. (૫૮૫૬-૫૭) અને એકાન્તમાં તે સઘળી હકીકત કહી. તેથી તે બને તે જ વેળા (માતાને ભેગવવાનું) પાપ કરેલું હોવાથી શોકથી અત્યંત વ્યાકુળ થયા. (૫૯૫૬) પછી ઘણું ધન આપીને
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ દ્વાર ચોથું તે સર્વને (ત્રણેયને) વેશ્યાઓના હાથમાંથી છોડાવીને તેઓની સાથે પોતાના નગર તરફ (પાછા) ફર્યા. (૫૮૫૯) સમુદ્રમાં આવતા તેઓને આવી ચિંતા પ્રગટી કે-અકૃત્યકારી (અમે) સ્વજનેને મુખ કેવી રીતે દેખાડીશું ? (૫૮૬૦) એમ સંક્ષેભને કારણે લજજાથી બે વિદેશમાં ગયા અને તેમની માતાઓ ત્યાં જ સમુદ્રમાં પડીને મરણ પામી. (૧૮૬૧) તે અણુવ્રતધારી (શ્રાવકપુત્ર) માતાને લઈને પોતાના નગરે ગયો અને (સર્વ) વ્યતિકર જાણીને નગરલકોએ તેની પ્રસંશા કરી. (૫૮૬૨) એ સાંભળીને હે સુંદર ! પરમતત્વના જાણ પુરુષને ભયજનક એવા અબ્રહ્મને તજી દે અને આરાધનાના એક મનવાળે તું બ્રહ્મચર્યને ભજ ! (૫૮૬૩) એમ મૈથુન નામનું ચોથું પાપસ્થાનક કહ્યું. હવે પાંચમા પરિગ્રહ પાપસ્થાનકને જણાવું છું. (૫૮૬૪)
૫. અનુશાસ્તિના પહેલા અઢાર વાપસ્થાનકદ્વારમાં પાંચમું પરિગ્રહપા પાસ્થાનક-આ પરિગ્રહ સઘળાં પાપસ્થાનકોરૂપી મહેલને મજબૂત પામે છે અને સંસારરૂપી ઊંડા કૂવાની ઘણી સીરાઓને ( નીકેનો પ્રવાહ છે. (૫૮૬૫) પંડિતોથી નિદિત ઘણા કુવિકલ્પરૂપ અંકૂરોને ઉગાડનારો વસંત્સવ છે અને એકાગ્રચિત્તતા રૂપી વાવડીને (સૂકાવનારો) ગ્રીષ્મત્રતુની ગરમીને સમૂહ છે. (૫૮૬૬) જ્ઞાનાદિ નિર્મળ ગુણરૂપ રાજહોના સમૂહને (વિનભૂત) વર્ષાઋતુ છે અને મોટા આરંભરૂપ મોટી ધાન્યની નીપજ માટે શરદત્રાતુનું આગમન છે. (૫૮૬૭) સ્વાધીનતાના (સ્વાભાવિક) આનંદરૂપ વિશિષ્ટ સુખરૂપ કમલિનીના વનને (બાળનાર) હેમંતઋતુ છે અને અતિ વિશુદ્ધ ધર્મરૂપ વૃક્ષનાં પત્રને નાશ કરનાર શિશિરઋતુ છે. (૫૮૬૮) મૂચ્છરૂપી વેલડીને અખંડ મંડપ છે, દુઃખરૂપી વૃક્ષોનું વન છે અને સંતોષરૂપ શરદને ચંદ્રને (ગળનાર) અતિ ગાઢ દાદાવાળું રહનું મુખ છે. (૫૮૬૯) અત્યંત અવિશ્વાસનું ભાજન છે અને કષાયોનું ઘર છે. એ પરિગ્રહ દુખે ટાળી શકાય તેવા ગ્રહની જેમ કોને નડતો નથી? (૧૮૭૦) એ કારણે જ બુદ્ધિમાનો ધન, ધાન્ય, ક્ષેત્ર (છૂટી જમીન), વાસ્તુ (મકાનો), રૂપું, સોનું, ચૌપદ (પશુ વગેરે), દ્વિપદ (કરાદિ) અને (અપદરાચરચીલું) એ (નવવિધ) વસ્તુઓમાં નિત્ય પ્રમાણ (નિયમ) કરે છે. (૫૮૭૧) અન્યથા (દિનજહિછાત્ર) યથેચ્છ છૂટ આપેલી, અતીવ કટ્ટે રોકાય તેવી સ્વ-પર મનુષ્યને ( દિચ્છા=) દાન કરવાની ઈચ્છાને રોકનારી અને (જઈ=) જગતમાં જય પામેલી આ ઈચ્છા કઈ રીતે કષ્ટથી પૂરાય છે ? (અર્થાત્ પૂરાતી નથી.) (૫૮૭૨) કારણ કે-આ સંસારમાં જીવને એકસોથી, હજારથી, લાખથી, કોડથી, રાજ્યથી, દેવપણાથી અને ઈન્દ્રપણાથી પણ સંતોષ નથી. (૫૮૭૩) કડી વિનાનો રાંકડી કેડીને (ઈચ્છે છે) અને પછી કોડી પામેલો રૂપિયાને ઇચ્છે છે, તેને મેળવીને (દમંત્ર) સેનામહોરને ઈચ્છે છે, (૫૮૭૪) તેને પામેલે વળી તેમાં એક એકની ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિથી યાવત્ સ સેનામહારને ઈચ્છે છે, તેને પામેલે હજારને અને હજારવાળો લાખને ઈચ્છે છે. (૫૮૭૫)
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચહપાપસ્થાનકમાં લાભન`દી અને જિનદાસના પ્રધ
૩૩૧
લાખપતિ ક્રોડને ઈચ્છે છે અને ક્રોડપતિ રાજ્યને ઈચ્છે છે, રાજા ચક્રીપણાને ઈચ્છે છે અને ચક્રી દેવપણાને ઈચ્છે છે. (૫૮૭૬) કઇ રીતે તેને પણ પામેલેા પાપી ઇન્દ્રપણાને પણ ઇચ્છે છે અને તે પ્રાપ્ત થવા છતા પણ ઈચ્છા તે દી ( આકાશ જેટલી અન’ત) હેાવાથી ( અપૂર્ણ) રહે જ છે. (૫૮૭૭) (મલ્લગ=) કેાડીઆના ઘાટની જેમ અનુક્રમે જેની ઈચ્છા ઉપર ઉપર ( ઉત્તરાત્તર ) અતિ વધે છે, તે સદ્ગતિને લાત મારીને દુર્ગતિને પ્રાથે છે. (૫૮૭૮) વારવાર પણ મપાતા આઢક કઈ રીતે મૂડ થતે નથી, એમ જેનુ ભાગ્ય લેશ ધનનું છે, તે શું કેાટીશ્વર થાય ? (૫૮૭૯) કારણ કે-પૂર્ણાંક રૂપ બાંધેલી ( મત્તએ=) મર્યાદાથી તેટલું જ પામે. ( કળશી જેવી ધારાવાળા ) દ્રોણમેઘ વરસે તે પણ પતના શિખરે પાણી ન ટકે. (૫૮૮૦) એમ નિચે ઘણી પ્રવૃત્તિ કરતા પણ અલ્પ પુછ્યવાળા જે સમધિક (ઘણા ) ધનને ઈચ્છે છે, તે પેાતાના હાથ વડે આકાશતળને પકડવા ઇચ્છે છે. (૫૮૮૧) જો નિર્વાંગીએ ( પણ) આ પૃથ્વીતળમાં રાજય વગેરે ઇચ્છિત પદાર્થીને મેળવી શકે, તેા કદાપિ કાઈ પણ કયાંય દુઃખી ન દેખાય. (૧૮૮૨) જો મિણ, સુવર્ણ અને રત્નાથી ભરેલા (સમગ્ર) લેાકને પણ કઈ રીતે પામે, તે પણ નિશ્ચે અક્ષીણુ ઈચ્છાવાળા બિચારા ( જીવ ) અકૃતાર્થ (અપૂર્ણ ) જ (રહે ), (૫૮૮૩) પુણ્યથી રહિત છતાં જે મૂઢાત્મા ધનને ઈચ્છે છે, તે એ જ રીતે અધુરા મનેરથે જ મરે છે. (૫૮૮૪) તેમ આ જગતમાં પવનથી કેાથળાને ભરી શકાતા નથી, તેમ આત્માને પણ ધનથી કયારે પણ પૂરી ( સ ંતુષ્ટ કરી) શકાતા નથી. (૫૮૮૫) તેથી ઇચ્છાના વિચ્છેđ માટે સંતેષને જ કરવા શ્રેષ્ઠ છે. સંતેાષીને નિશ્ચે સુખ અને અસ ંતોષીને ઘણું દુઃખ છે. (૧૮૮૬) પાંચમાં પાપસ્થાનકમાં આસક્ત અને નિવૃત્તિ( વિરતિ )વાળાના ઢાષા અને ગુણેા લેાભનઢી અને જિનદાસ શ્રાવકની જેમ જાણવા. (૫૮૮૭) તે આ પ્રમાણેપરિગ્રહ અને સ`તેષ વિષે લાભન ંદી અને જિનદાસના પ્રમધ-પાટલી પુત્ર નગરમાં ઘણાં યુદ્ધોમાં મેળવેલા વિજયથી વિસ્તૃત યશને પામેલા ઘણા ગુણૈાથી યુક્ત જયસેન નામે રાજા હતા. (૫૮૮૮) તે નગરમાં કુબેરના ધનસમૂહને પણ તિરસ્કારતા ( મહા ધનિક ) નંદ વગેરે વેપારીએ અને જિનદાસ વગેરે ઉત્તમ શ્રાવકા રહે છે. (૫૮૮૯) એક પ્રસંગે સમુદ્રદત્ત નામના વેપારીએ ઘણા કાળનુ' ( પ્રાચીન ) એક સરેાવર ખેાદાવવા માંડયુ’. (૫૮૯૦) તેને ખેાઢતાં એડલે કાએ પૂર્વ મનુષ્યાએ ત્યાં નાખેલી ઘણા કાળના કેડદાના (કાટના) સમૂહથી મલિન બનેલી સુવર્ણની કાશે। મેળવી. (૫૮૯૧) પછી લેખ'ની સમજીને તેએ વેપારીઓની પાસે લઈ ગયા અને જિનદાસે લેખ'ડની સમજીને (તેમાંથી) એ લીધી. (૫૮૯૨) પછી સારી રીતે જોતાં સુવર્ણની છે, એમ જાણીને તેણે પરિગ્રડપરિમાણુનું ઉલ્લંઘન થવાના ભયથી તે શ્રી જિનમ ́દિરમાં આપી. (૧૮૯૩) અને ખીજી ન લીધી, પણ ( સુવણુંની) જાણીને નદે અધિક મૂલ્ય આપીને પણ તેને લેવા માંડી. (૫૮૯૪) પછી એડલેાકેાને એમ કહ્યું કે-(હવે લેાખંડની કેશે। ખીજાને આપશે।
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૨
શ્રી સવેગર’ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : ઢાર ચાથુ
નહિં, હું તમેાને ઇચ્છિત ( મૂલ્ય ) આપીશ. તેઓએ તે કબૂલ્યુ’. (૧૮૯૫) બીજા દિવસે તેના મિત્ર તેને બલાત્કારે ભેાજન માટે લઈ ગયા. ( ત્યારે ) તેણે પુત્રને કહ્યું કે–કેશે। જેમ (મળે) તેમ (જે માગે તે મૂલ્યથી ) ગ્રહણ કરજે. (૫૮૯૬) પુત્રે તે માન્યું અને પેાતે મિત્રને ઘેર જમવા ગયા બાદ તે અત્યંત વ્યાકુળ ચિત્તે જમીને ( પાછે ) ઘર તરફ ચાલ્યા. (૫૮૯૭) (આ બાજી ) પરમા`થી ( સત્યથી અજાણ તે પુત્રે ઘણું મૂલ્ય જાણીને કેશે। ન લીધી અને ગુસ્સે થયેલા એડલેાકેા ખીજે ગયા. (૧૮૯૮) પછી જ્યાંત્યાં ફેંકતાં કોઇ રીતે મેલ દૂર થવાથી એક કેશનુ સુવણું પ્રગટ થયું. (૫૮૯૯) તેથી રાજપુરુષાએ એલે કાને પકડીને રાજાને સોંપ્યા અને પૂછયુ કે બીજી (કેાશા) કયાં વેચી તે કહા !(૫૯૦૦) તેઓએ કહ્યું કે-હે રાજન ! એ કેશે જિનદાસ શેઠને આપી છે અને શેષ બધી નંદવેપારીને આપી છે.(૫૯૦૧)એમ કહેવાથી રાજાએ જિનદાસને મેલાવીને પૂછ્યું' અને તેણે પેાતાના સઘળા વૃત્તાન્ત યથાસ્થિત કહ્યો, (૫૯૦૨) ત્યારે રાજાએ સન્માન કરીને તેને તેના ઘેર મેાકલ્યા. ( આ બાજુ) નંદ પેાતાની દુકાને આવ્યે અને પુત્રને પૂછ્યું કેઅરે ! કેમ કેશા લીધી કે ન લીધી ? તેણે કહ્યું કે પિતાજી ! ધંણું મૂલ્ય હાવાથી તે ન લીધી. તેથી છાતી ફૂટતેા અને ‘હા હા ! લૂલૂંટાયેા'-એમ ખેલતા નંદે “આ જઘાએને દોષ છે, કે જેના વડે હું પરઘેર ગયેા.” એમ માનીને કાશથી પેાતાની ધાને ભાંગી. (૫૯૦૩ થી ૫) તે પછી રાજાએ તેના વધ કરવા આજ્ઞા કરી અને તેનુ' સ ધન લૂંટી લીધું. ઈત્યાદિ ઈચ્છાની વિરતિ વિનાના જીવાને ઘણા દેષા થાય છે. (૫૯૦૬) તેથી હું તપવી! પરિગ્રહમાં મનને લેશ પણ નેડીશ નહિ. જોતાં જ ક્ષણમાં નાશ પામનારા તેની ધીરપુરુષાને ઇચ્છા કેમ થાય ? (૫૯૦૭) એમ પરિગ્રહવિષયક પાંચમું પાપસ્થાનક કહ્યુ. હવે ક્રોધના સ્વરૂપને જણાવનારા છઠ્ઠા (ક્રોધ) દ્વારને કહુ છુ..(૫૯૦૮)
૬. અનુશાસ્તિના પહેલા અઢાર પાપસ્થાનકદ્વારમાં છો ક્રોધ-દુર્ગંધી વસ્તુમાંથી પ્રગટેલા (કાહેા=) કહેાવાટ (સડા) જેવા ફ્રાય કોને ઉદ્વેગ ન પ્રગટાવે ? એથી જ 'પાંતાએ તેને દૂરથી તયો છે. (૫૯૦૯) વળી મેટા કેપાગ્નિની જ્વાળાઓના સમૂહથી વિશેષતયા ગ્રસિત (બળી ગયેલા) વિવેકવાળા (અવિવેકી) પુરુષ, તત્ત્વથી પાતાને અને પરને જાતા નથી. (૫૯૧૦) અગ્નિ જયાં પ્રગટે તે જ ઈંધનને પ્રથમ માળે, તેમ ક્રાધ ઉત્પન્ન થતાં જ જેનામાં ઉત્પન્ન થાય,તે જ પુરુષને પહેલે ખાળે છે.(પ૯૧૧)ક્રોધકરનારને ક્રોધ અવશ્ય મળે છે,પરને ખાળવામાં એકાન્ત નથી(બાળે કે ન પણ ખાળે),અથવા અગ્નિને પણ પેાતાના (ઉત્પત્તિ) સ્થાનને ખાળવા છતાં બીજાને અંગે (બાળે જ, એવે!) નિયમ નથી. (પ૯૧૨) અથવા જે પેાતાના આશ્રયને નિયમા ખાળે છે, તે શક્તિના ચેાગથી ક્ષીણ (અશક્ત) થયેલા મહા પાપી ક્રોધ બીજાની તરફ મેકલવા (ફેકવા) છતાં પણ શું કરી શકે ? (પ૯૧૩) ક્રોધરૂપ (કલિા=) કલહથી કલુષિત મનવાળા જે પુરુષના દિવસેા જાય છે, તે (નિત્ય ક્રાપ્તી) મનુષ્યને આ ભવે કે પરભવે સુખની પ્રાપ્તિ કેમ થાય ? (૫૯૧૪) વૈરી પણ નિચે એક જ ભવમાં અપકાર કરે છે અને ક્રોધ બન્ને(ઘણા) જન્મામાં દૃઢ અપકારી
?
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રાધ અને ઉપશમમાં પ્રસન્નચ
નચંદ્રના પ્રાધ
૩૩૩
થાય છે. (૫૯૧૫) જે કાયને ઉપશમવાળા સિદ્ધ કરે છે, તે કાર્ય ને દાધી કદાપિ કરી શકતા નથી, કારણ કે–કાય કરવામાં દક્ષ એવી (નિમ ળ ) તે બુદ્ધિ ક્રોધીને કયાંથી (હાય) ? (૫૯૧૬) અને વળી–
મહા પાપી ક્રોધ ઉદ્વેગકારી છે, પ્રિય ખંધવાના નાશ કરનાર છે, સંતાપકારક છે અને સદૂગતિને શકનાર છે. (૫૯૧૭) તેથી વિવેકી પુરુષા કદિ પણ હજારે પક્તિપુરુષોએ નિર્દેલા સ્વભાવે જ પાપાચારી એવા ક્રોધને વશ પડતા નથી. (૫૯૧૮) (જીવ) ક્રોધથી પ્રાણીઓને (અથવા પ્રાણેાને) હણે છે, મૃષાવચન મેલે છે, અદત્તગ્રહણ કરે છે, બ્રહ્મચર્ય - વ્રતને ભાંગે છે, મહા આરંભ અને પરિગ્રહ પણ થાય છે. બહુ કહેવાથી શુ? ક્રેાધથી સ પાપસ્થાના સેવાય છે. (પ૯૧૯-૨૦)તેમાં નિરપેક્ષ (તું) ક્ષમારૂપી તીક્ષ્ણ ખડૂગથી મહા પ્રતિમલ એવા કાધને ચતુરાઈથી હણીને ઉપશમરૂપી વિજયલક્ષ્મીને પ્રા'ત કર !(૫૯૨૧) ક્રોધ દુ;ખનુ' નિમિત્ત છે અને એક માત્ર તેનેા ઉપશમ સુખનેા હેતુ છે. તે બન્ને પણ આત્માને આધીન છે, તેથી તેને ઉપશમ કરવા તે જ શ્રેષ્ઠ ( અતિ ચેાગ્ય ) છે. (૫૯૨૨) મનથી પણ કરેલેા ક્રોધ નરકનુ કારણ બને છે અને ( મનથી કરેલા ) તેના ઉપશમ મેાક્ષ માટે થાય છે. અહી અને વિષયમાં પ્રસન્નચદ્રરાષિ`દૃષ્ટન્તભૂત છે. (૧૯૨૩) તે આ પ્રમાણે
જ
કાણ અને ઉપરામ વિષે મનચદ્રરાજર્ષિના પ્રમધ-પેાતનપુરને રાજા પ્રસન્નચંદ્ર ઉગ્ર ઝેરવાળા થી ભરેલા ઘર જેવા રાજ્યને છેડીને શ્રી વીરપ્રભુ પાસે દીક્ષિત થયા. પછી જગદ્ગુરુની સાથે વિચરતા તે રાજગૃહીમાં આવ્યા અને ત્યાં પરિઘ જેવી એ ભુજાઓને સમ્યગ્ લબાનીને કાઉસગ્ગમાં રહ્યા. (૫૯૨૪-૨૫) ( પછી ) શ્રી જિનવંદન માટે જતા શ્રેણિક રાજાના સૈન્યના એ અગ્રેસરા દુર્મુ`ખ અને સુમુખ નામના એ પુરુષાએ તેને જોયા. પછી સુમુખે કહ્યું કે—મા જયવ'તા છે અને આમનુ જીવન સફળ છે, કારણ કે-જેણે તેવા ( શ્રેષ્ટ ) રાજ્યને તજીને આ રીતે પ્રત્રયાને સ્વીકારી છે. (પ૯૨૬ -૨૭) તે સાંભળીને દુર્મુખે કહ્યું કે-ભદ્ર! એની પ્રશંસાથી સચુ', ( કારણ કે– ) સ્વયં નપુસક, નિર્મળ પુત્રને રાજ્ય ઉપર બેસાડીને, શત્રુઓના ભયથી પાખડ સ્વીકારીને તે આ રીતે અહી' રહ્યો છે અને રાજ્ય, પુત્ર તથા પ્રજા પણ શત્રુએથી પીડાય છે. (૫૯૨૮ -૨૯) એ પ્રમાણે સાંભળીને તત્કાળ ધર્મ ધ્યાનની (પડિબંધ=) મર્યાદાને વિસરી ગએલા, કુપિત થએલા પ્રસન્નચંદ્ર મુનિ વિચારવા લાગ્યા કે−હું જીવતે છતાં મારા પુત્રને અને રાજ્યને કેણુ ઉપદ્રવ કરનાર છે? હું માનુ છું કે–સીમાડાના રાજાઓનુ આ દુષ્ટ વિલસિત ( કાવતરુ' ) છે. (૫૯૩૦-૩૧) તેથી તેનેા નાશ કરીને (રાજ્યને) સ્વસ્થ કરુ, એમ કાઉસ્સગ્ગમાં રહેલા પણ ( મનથી ) પૂની રીતિથી તેઓની સાથે યુદ્ધમાં પડયા, (૫૯૩૨) પછી તેને ધર્મ ધ્યાનમાં સ્થિર હેાય તેવા જોઈ ને શ્રેણિકરાજા · મહે ! આ મહાત્મા કેવી રીતે (ધ્યાનમાં) રહ્યા છે? એમ આશ્ચરસથી આકુલ (વિસ્મિત ) થએલા અને
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૪
શ્રી સંવેગર ગશાળા ગ્રન્થના ગુજરાતી અનુવાદ : ઢાર ચાથુ
ભક્તિના સમૂહને ધારણ કરતા સદરપૂર્વક તેમના ચરણમાં પ્રણામ કરીને વિચારવા લાગ્યા કે—આવા શુભ ધ્યાનથી યુક્ત જો મરે, તે! આ મહાનુભાત્ર કયાં ઉપજે ?-એમ ભગવંતને પૂછીશ. એમ વિચારતા તે પ્રભુની પાસે પહોંચ્યા ( પ૩૩થી૩૫) અને જગપૂજ્ય એવા પ્રભુને પૂછ્યું' કે–( હે ભગવંત !) તેવા ભાવમાં રહેલા પ્રસન્નચંદ્ર મરીને કયાં ઉત્પન્ન થાય? તે મને કહે ! (૫૯૩૬) પ્રભુએ કહ્યું કે–સાતમી નરકમાં ઉપજે ! જેથી રાજા નિશ્ચે મે' ખરાબર સાંભળ્યું નહિ, એમ વિચારમાં પડયા, (૫૯૩૭) અહીં ( આ પ્રશ્નોત્તરની ) વચ્ચે મનથી લડતા અને સ` શસ્ત્રા પૂર્ણ થવાથી મુકૂટથી પણ શત્રુને હણવાની ઈચ્છાવાળા પ્રસન્નચંદ્રે સહસા હાથને મસ્તકે મૂકયેા, (અને) કેશના સમૂડને લુ'ચેલા તે મસ્તકને ( છસ્મિ=) સ્પર્શતાં જ તે ( ઉપયુક્ત= ) સભાન બન્યા કે–‘હું શ્રમણુ છું. ' તેથી વિષાદને કરતા કેઇ તેવા ( વિશિષ્ટ ) શુભ ધ્યાનને પામ્યા, કે જેનાથી તે મહાત્મા તુ` કેવળી થયા (૫૯૩૮ થી ૪૦) અને સમીપમાં રહેલા દેવેાએ કેવલીને મહિમા કર્યાં તથા દુ'દુભી વગાડી, ( ત્યારે ) શ્રેણિકે પૂછ્યું' કે—હે ભગવત ! આ વાજિંત્રને શબ્દ કેમ છે ? (૫૯૪૧) જગપૂજ્ય એવા પ્રભુએ કહ્યુ` કે- આ દેવે પ્રસન્નચંદ્રના કેવલી મહિમા કરે છે. ’ ત્યારે વિસ્મય પામેલા શ્રેણિકે પ્રભુનાં પૂર્વાપર વચનેાના વિરાધને વિચારીને પૂછ્યું કે હે નાથ ! આમાં ( નરકમાં અને કેવળજ્ઞાનમાં ) શુ કારણ છે ? તેથી પ્રભુએ યથાસ્થિત ( સત્ય ) કહ્યું. (૫૯૪૨-૪૩) એમ જાણીને હું ક્ષપક! ક્રાધના ત્યાગથી પ્રાપ્ત પ્રશમરસની સિદ્ધિવાળા, અતિ પ્રસન્ન મનવાળા તુ વિશુદ્ધ આરાધનાને પ્રાપ્ત કર ! (૫૯૪૪) આ ક્રોધ નામનું છઠ્ઠું પાપસ્થાનક કહ્યું. હવે માન નામના સાતમા પાપસ્થાનકને કંઈક કહું છું. (૫૯૪૫)
૭. અનુશાસ્તિના પહેલા અઢાર પાપસ્થાનકદ્વારમાં માનપાપસ્થાનકમાન સંતાપકારી છે, માન અનર્થાના સમૂહને આવવાનેા મા` છે, માન પરાભવનુ` મૂળ છે અને માન પ્રિય બધુઓના વિનાશક છે. (૫૯૪૬) માનરૂપી મોટા ગ્રહને વશ પડેલે અડતાના દેષથી પેાતાના યશને અને કીતિ ના નાશ કરે છે અને તિરસ્કારપાત્ર બને છે, (૫૯૪૭) આ મહા પાપી માન હલકાઈનું મૂળ ( કારણ ) છે, સદ્ગતિના માર્ગ નુ ઘાતક છે, દુર્ગતિને માર્ગ છે અને સદાચાર (શીયળ ) રૂપી પવતને (ચૂરનાર ) વા છે. (૫૯૪૮) માનથી અક્કડ શરીરવાળા, હિત-અહિત વસ્તુને નહિ જાણતે, ‘ શું આ જગતમાં પણ હુ કેાઈનાથી પણ ન્યૂન અથવા શું ગુણરહિત છું ? '–એવી કલુષિત બુદ્ધિને વશ થયેલે। સયમના મૂળભૂત વિનયને કરે નહિ, ત્રિનયરહિતમાં જ્ઞાન ન હોય અને જ્ઞાનના અભાવે ચારિત્ર ન હોય. (૫૯૪૯-૫૦) ચારિત્રગુણથી રહિત જગતમાં વિપુલ નિર્જરાને ન પામે, તેના અભાવે મેક્ષ ન થાય અને મેાક્ષના અભાવે સુખ કેમ હેાય ? (૫૯૫૧) અને વળી
માનરૂપી અ ́ધકારના સમૂહથી પરાભૂત, મૂઢ, કત્ત વ્ય-અકત્ત બ્યમાં મુઝાઇને વારવાર
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનનું સ્વરૂપ અને બાહુબલિનો પ્રબંધ
૩૩૫ અવગુણીઓનું બહુમાન કરીને, ગુણવતેનું અપમાન કરીને, બુદ્ધિભ્રષ્ટ થએલે, પાપી, ગેષ્ઠામાહિલની જેમ સર્વ સુખના મૂળભૂત સમ્યક્ત્વરૂપ કલ્પવૃક્ષને પણ મૂળમાંથી જ ઉખેડી નાખે છે. (૫૯૫૨-૫૩)એમ માનાંધ પુરૂષ અશુભ નીચત્રકર્મને બાંધીને નીચેમાં પણ અતિ નીચ ( બની ) અનંતસંસારમાં ભટકે છે. (પ૯૫૪) તથા (સંગ=) વિષયાદિની આસક્તિને (અથવા ઘરવાસને) તજીને પણ, ચરણકરણ ગુણેને (બાહા ચારિત્રને) પામીને પણ, અતિ ઉગ્ર તપ વગેરે કટકારી અનુષ્ઠાનેને આચરીને પણ, “અમે જ ત્યાગી, અમે જ બહુશ્રત, અમે જ ગુણી અને અમે જ ઉગ્ર ક્રિયાવાળા, બીજાએ તે કુત્સિત માત્ર વેષધારી છે.” અહા હા ! કષ્ટ છે કે-એમ વિલાસ પામતા માનરૂપી અગ્નિથી પૂર્વે પ્રાપ્ત કરેલા વિદ્યમાન પણ પિતાના ગુણરૂપી વનને બાળી મૂકે છે. ધિક્ ધિક્ (માનને ). (૫૯૫૫ થી ૫૭) અને વળી વિપરિત ધર્માચરણવાળા તથા આરંભ-પરિગ્રહથી ભરેલા, વય મૂઢ, પાપી (માની) પુરુષે અન્ય મનુષ્યોને પણ મહમૂઢ કરીને જીવસમૂહની હિંસા કરે છે.સદા શાસ્ત્રવિરુદ્ધકર્મો કરે છે અને તે પણ ગર્વ કરે છે કે આ જગતમાં ધર્મના(નિમિત્ત) આધાર (પાળનારા) અમે જ છીએ.” (પ૯૫૮-૫૯) શતા, રસ અને રિદ્ધિગારવવાળા કવ્યક્ષેત્રાદિમાં મમતા કરનારા અને પિતાપિતાની ક્રિયાને અનુરૂપ જિનમતની પણ ઉત્સુત્ર) પ્રરૂપણ કરતા, દ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિને અનુરૂપ (પિતાનાં) બળ-વીર્ય વગેરે છતાં પણ ચરણ-કરણ ગુણેમાં યથાશક્તિ ઉદ્યમ નહિ કરતા અપવાદમાર્ગમાં આસક્ત, તેવા તેવા લોકોથી પૂજાતા (માની પુરુષે) આ શાસનમાં “અમે જ (મુખ્ય) છીએ—એમ પિતાની મેટાઈ અને અભિમાનથી કાળને અનુરૂપ ક્રિયામાં રક્ત સગી, ગીતાર્થ, એવા શ્રેષ્ઠ મુનિવરેની “આ માયા વગેરેમાં પરાયણ (કપટી) છે – એમ લેાક સમક્ષ નિંદા કરે છે (પ૯૬૦ થી ૬૩) અને પોતાના આચારને અનુસરીને વર્તનારા (તેમના જેવા), મમત્વથી બદ્ધ એવા પાસસ્થા લેઓને “આ ફાકપટથી રહિત છે—એમ બોલતા પ્રશંસે છે. (૫૮૪) અને એ રીતે અશુભ આચરણવાળા (તેઓ) તેવું કઈ આકરું કર્મ બાંધે છે, કે જેથી ઘણાં આકરાં દુઃખેવાળી સંસારરૂપ અટવીમાં વારંવાર ભમે છે. (૫૯૬૫) મનુષ્ય જેમ જેમ માને કરે છે, તેમ તેમ ગુણો નાશ પામે છે અને ક્રમશઃ ગુણેના નાશથી તેને ગુણેનું વિરહ પણું (અભાવ) થાય છે. (૫૯૬૬) અને ગુણસંગથી સર્વથા રહિત પુરુષ જગતમાં ઉત્તમ વંશમાં જન્મેલા હોવા છતાં ગુણરહિત ધનુષ્યની જેમ ઇચ્છિત પ્રજનને સાધી શકતો નથી. (ધનુષ્યપક્ષે ગુણ-દેરી-જ્યા, વંશ=ઉત્તમ વાંસ અને અર્થ =લક્ષ્ય એમ ઘટાવવું.) (૧૯૬૭) (માટે) સ્વ-પર ઉભય કાર્યોના ઘાતક અને આ ભવ–પરભવમાં આકરાં દુઃખોને દેનારા માનને વિવેકી પુરુષોએ દૂરથી (સર્વથા) યત્નપૂર્વક ત્યાગ કર્યો છે. (૧૯૬૮) તેથી હે સુંદર ! (અનવઘતો) નિર્દોષ આરાધનાને (મેક્ષને) ઈચ્છતા તું પણ માનને તજી દે, કારણ કે-પ્રતિપક્ષનો ક્ષય કરવાથી સ્વપક્ષની સિદ્ધિ થાય,એમ કહેલું છે. (૫૯૬૯) જેમ તાવ જતાં શરીરનું શ્રેષ્ઠ સ્વાથ્ય પ્રગટે છે, તેમ આ માન જતાં આત્માનું શ્રેષ્ઠ સ્વાગ્યે પ્રગટે છે તથા એ રીતે જ આરાધનારૂપી પથ્ય આત્માને ગુણ
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૬
શ્રી સંગરંગશાળા મંથને ગુજરાતી અનુવાદ: કાર ચાલું કરે છે. (૧૯૭૦) સાતમા પાપસ્થાનક( માન)ના દેવથી બાહુબલી નિચે કલેશ પામ્યા અને તેનાથી નિવૃત્ત થએલા તે જ તૂર્ત કેવળી થયા, (૫૯૭૧) તે આ પ્રમાણે
માનકષાય વિશે બાહુબલીને પ્રબંધ-તક્ષશિલા નગરીમાં ઈક્ષવાકુ કુળમાં જનમેલે જગપ્રસિદ્ધ બાહુબલી એવા યથાર્થ નામવાળો શ્રી ત્રાષભજિનને પુત્ર રાજા હતા. (૫૭૨) અઠ્ઠાણું નાના ભાઈઓએ પ્રવજ્યા સ્વીકાર્યા પછી ભરતકીએ સેવાને નહિ સ્વીકારતા તેને આ પ્રમાણે કહ્યું. (૫૯૭૩) રાજ્યને શીત્ર છોડ, અથવા આજ્ઞાપાલક બન, કે હમણાં જ યુદ્ધમાં સજ્જ (થઈને) સન્મુખ (સા) આવી જા! (૧૯૭૪) એમ સાંભળીને અસાધારણ ભુજાબળથી અન્ય સુભટોને જીતનારા તેણે ચક્રવતીની સાથે યુદ્ધને પ્રારંભ કર્યો. (૫૯૭૫)
યુદ્ધનું વર્ણન-જ્યાં મત્ત હાથીઓ મરે છે, દ્ધાઓ અતિશય હણાય છે, કારે નાસી રહ્યા છે, રથના સમૂહ ભાગી રહ્યા છે, યોગીનીઓનો સમૂહ આવી રહ્યો છે, વહેતા લેડીથી વ્યાપ્ત છે, એવું જાણે) ભયંકર યમનું ઘર, મોટા ભયનું એક કારણ (અતિ ભયાનક), બાણેથી આચ્છાદિત ભૂતળવાળું, હાથીએાના ઝરતા મારૂપી વાળવાળું, સૂર્યને (મગ્નણું= ) વિચારણા ( ચિંતા) (પયદક) કરાવના, (અથવા શરાઓની બાણ ફેકવાની પ્રવૃત્તિવાળું, માંસભક્ષણ માટે) ભમતા તુષ્ટ યાચકવાણું અને અનેક લોકોનું મારણ, એવા રણમેદાનને જોઈને દયામાં એક રસ મનવાળે મહાયા તે બાહુબલી બે કે-હે ભરત ! આ નિરપરાધી લોકોને મારવાથી શું ? જેઓને પરસ્પર વેર છે તે તું અને હું બે લડીએ. (૫૯૭૬ થી ૮૦) ભરતે તે સ્વીકાર્યું. તે પછી તે બંને લડવા લાગ્યા, ત્યાં સુધી કે બાહુબલીએ ભરતને સર્વ પ્રકારે હરાવ્યું. તેથી તે ચક્રી વિચારવા લાગે કે શું હું ચકી નથી ? કારણ કે સામાન્ય મનુષ્યની જેમ હું સર્વ પ્રકારે ભુજાબળ વડે આનાથી હારું છું ! (૫૯૮૧-૮૨) એમ ચિંતા કરતા ભારતના કરકમળમાં ચમકતી વિજળી જેવું ચપળ અને યમના પ્રચંડ દંડની જેમ (જેની સામે) દુખે જોઈ શકાય તેવું દંડન આવી પડ્યું. (પ૯૮૩) ત્યારે તેને તેવું જોઈને વધી રહેલા કોધાગ્નિવાળે બાહુબલી “શું દંડ સહિત અને શ્રી નાખું” એમ એક ક્ષણ વિચારતે રહીને, લેશ પ્રગટેલી શુદ્ધ બુદ્ધિ વડે વિચારવા લાગે કે-“ધિક્ ધિક વિષયના અનુરાગને, કે જેને વશ પડેલા જ મિત્રને પણ, સ્વજનને પણ અને બંધને પણ તૃતુલ્ય પણ ગણતા નથી અને અકાર્યને (તેઓનું અહિત) કરવા પણ ઉદ્યમ કરે છે. (૫૯૮૪ થી ૮૬) તેથી વિષયવાસનામાં વજાગ્નિ પડે!”—એમ ચિતવતો તે વિરાગી મહાત્મા સ્વયમેવ ચ કરીનેપ્રત્રજ્યાને સ્વીકારીને, “પ્રભુની પાસે ગયેલે હું નાના ભાઈઓને કેવી રીતે વંદન કરીશ?”—એવા અભિમાનના દેષથી ત્યાં જ કાઉસ્સગ્નમાં ઊભો રહ્યો અને “કેવળજ્ઞાન પ્રગટયા પછી અહીંથી જઈશ—એમ પ્રતિજ્ઞા કરીને નિરાહારપણે એક વર્ષ સુધી દુઃખી ( અથવા કુશ) થી (૫૯૭ થી ૯) એક ને અને પ્રભુએ એકલા બ્રાહ્મી અને
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયાપા સ્થાન અને પંડરા સાવીને પ્રબંધ .
૩૩૭
સુંદરી બે સાધ્વીઓએ કહ્યું કે-ભાઈ! પિતા (પ્રભ) જણાવે છે કે-હાથી ઉપર ચઢેલાને નિચે કેવળજ્ઞાન ન થાય!” તે પછી જ્યારે તે સમ્યગ વિચારવા લાગ્યો, ત્યારે “માન એ જ હાથી છે” એમ જાણીને પ્રગટેલા શુદ્ધ ભાવવાળો તે માનને છોડીને પ્રભુના ચરણમાં જવા માટે પગને ઉપાડતાં જ શ્રેષ્ઠ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થવાથી પૂર્ણ પ્રતિજ્ઞાવાળો થયે. (પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ થઈ) (પ૯૯૦ થી ૨) એમ હે મહાત્મા ક્ષપક ! માનકવાયની પ્રવૃત્તિ અને વિરતિપણાથી પ્રાપ્ત થતા દોષ-ગુણોને શુદ્ધ બુદ્ધિથી વિચારીને, તું આ આરાધનાને આરાધીને દર્શન-શાન સમેત શ્રેષ્ઠ ચારિત્રગુણથી યુક્ત અનંત શિવસુખને પ્રાપ્ત કર. (૫૯૩-૯૪) એમ આ માનવિષયક સાતમું પાપસ્થાનક કહ્યું. હવે માયાવિષયક આઠમા પાપસ્થાનકને કંઈક માત્ર કહું છું. (૫૯૫)
૮. અનુશાસ્તિના પહેલા અઢાર પાપસ્થાનકમાં આઠમું માયાપાપસ્થાનકમાયા ઉદ્દેગને કરનારી છે, તેને ધર્મશામાં નિદેલી છે, તે પાપની ઉત્પત્તિરૂપ છે અને ધર્મને ક્ષય કરનારી છે. (૫૬) માયા ગુણેની હાનિકારક છે, દેશે સ્પષ્ટ વધારનારી છે અને વિવેકરૂપી ચંદ્રબિંબને ગળનારો એક રહગ્રહ છે. (૫૯૭) જ્ઞાન ભણ્યા, દર્શનને આચયું, ચારિત્રને પાળ્યું અને અતિ ચિરકાળ તપ પણ તપ્યા, પણ જે માયા છે, તે તે સર્વ (હi= )નાશ પામ્યું (જાણવું.)(૫૯૮) આથી પરલોક તે દૂર રહ્યો ૫૬ માયાવી મનુષ્ય જે કે અપરાધકારી ન હોય, તે પણ આ ભવમાં જ સપની જેમ ભયજનક છે. (૫૯) મનુષ્ય જેમ જેમ માયા કરે, તેમ તેમ લેકમાં અવિશ્વાસ પ્રગટાવે છે અને અવિશ્વાસથી આકડાના રૂ કરતાં પણ હલકે બને છે. (૬૦૦૦) તેથી હે સુંદર! એને વિચારીને માયાને સર્વથા ત્યાગ કર, કારણ કે-તેને તજવાથી નિર્દોષ (શુદ્ધ) સરળતાગુણ પ્રગટે છે. (૨૦૦૧) સરળતાથી પુરુષ જ્યાં જ્યાં જાય, ત્યાં ત્યાં લેકે તેની આ સજજન છે, સરળસ્વભાવી છે, એમ પ્રશંસા કરે છે. (૬૦૦૨) મનુષ્યની પ્રશંસાને પામનારમાં (સયરાહંs) શીધ્ર પૂર્ણ (અથવા પવિત્ર) ગુણો પ્રગટ થાય છે, તેથી ગુણસમૂહના અથીએ માયાત્યાગમાં યત્ન કરે છે. (૬૦૦૩) (પ્રથમ મીઠાશ, પછી ખટાશવાળી) છાશની જેમ પહેલાં મધુરતા જણાવીને પાછળથી વિકાર દેખાડનાર માયાવી મનુષ્ય મધુરતાને છોડવાથી જગતને રુચતું નથી. (૨૦૦૪) અહીં આઠમા પાપસ્થાનકના દેવમાં પંડર આર્યાનું દૃષ્ટાન્ન છે, અથવા દેષમાં અને ગુણમાં યથાક્રમ બે વણિક પુત્રનું પણ દષ્ટાન્ત છે. (૬૦૦૫) તે આ પ્રમાણે
માયા સેવવા વિષે પંડેરા આર્યાનો પ્રબંધ-એક શહેરમાં ધનવાનના મોટા કુળમાં જન્મેલી અને સંસારથી ઉદ્વિગ્ન થયેલી ઉત્તમ શ્રાવકની એક પુત્રીએ પ્રવજ્યા સ્વીકારી. (૨૦૦૬) ઉત્તમ સાધ્વીઓની સાથે રહેતી તે ગ્રીષ્મઋતુમાં મેલપરિષહથી અતિ પરાભવ પામેલી શરીરની અને વચ્ચેની પણ શોભા-સાફસુફી કરતી હતી. તેથી સાધ્વીઓ તેને પ્રેરણા (નિષેધ) કતાં, આથી તેને સહન નહિ કરતી તે જુદા ઉપાશ્રયમાં રહી,
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮
શ્રી સંગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચોથું (૬૦૦૭-૮) (૫ડરપડ= ) ઉજજવળ વસ્ત્ર જેવું શરીર હોવાથી લોકમાં “પંડરા આર્યા” –એ નામે પ્રસિદ્ધ થએલી તે પિતાની પૂજા માટે વિદ્યાના બળે નગરના લોકોને ક્ષોભ (આશ્ચર્ય અથવા ભય) કરે છે. (૨૦૦૯) પછી પાછલી વયે કઈ રીતે પરમ વૈરાગ્યને પામેલી તે સદ્ગુરુ સમક્ષ પૂર્વનાં દુરાચારોનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને, સંઘ સમક્ષ અનશન સ્વીકારીને અને શુભ ધ્યાનમાં રહીને, માત્ર પૂજાવા માટે મંત્રથી લોકોને આકર્ષણ કરે છે, (૬૦૧૦-૬૦૧૧) નગરલોકને નિરંતર તેની પાસે આવતા જોઈને ગુરુએ કહ્યું કે-“હે મહાનુભાવા ! તારે મંત્રને પ્રયોગ કરોગ્ય નથી. (૨૦૧૨) તેથી તેણીએ “મિચ્છામિ દુકાં, પુનઃ નહિ કરું, પ્રેરણા કરી તે સારું કર્યું—'—એમ જવાબ આપે. વળી પુનઃ એક દિવસે એકાન્તમાં નહિ રહી શકતી તેણીએ પુનઃ લોકોને આકર્ષા અને ગુરુએ તેને નિષેધ કર્યો. એમ જ્યારે ચોથી વાર નિષેધ કર્યો ત્યારે તેણે માયાવીપણાથી કહ્યું કેભગવંત!.. હું કંઈ પણ વિદ્યાબળનો પ્રયોગ કરતી નથી, કિન્તુ આ લોકો સ્વયમેવ આવે છે. (૬૦૧૩ થી ૧૫) એમ તે માયાને વશ આરાધનાના ફળને (વિહુણિય5) ગુમાવીને મરીને સૌધર્મકલ્પમાં ઐરાવણ નામના દેવની દેવીપણાને પામી. (૨૦૧૬) એમ દોષમાં પંડરા આર્યાનું દષ્ટાન્ત કહ્યું. હવે દેષ અને ગુણ બનેમાં પૂર્વે જણાવેલા વણિકોને કહું છું. (૬૦૧૭)
માયા કરવા ન કરવાના દોષ-ગુણ વિષે બે વણિપુત્રોને પ્રબંધ-પશ્ચિમ વિદેહમાં બે વેપારી મિત્રે (એક) માયાથી અને (બી) સરળતાથી, એમ ચિરકાળ વ્યાપાર કરીને બંને મર્યા અને ભરતક્ષેત્રમાં સરળતાવાળો યુગલિકપણે અને બીજો (માલાવી) હાથીપણે ઉત્પન્ન થયો. કાળાન્તરે પરસ્પર દર્શન થયું. પછી માયાવશ બંધેલા આભિગિક : કર્મના ઉદયથી હાથીએ અવ્યક્ત પ્રીતિથી (પૂર્વસંસ્કારથી) તે યુગલિક દંપતીને ખાધા ઉપર (વિલઈ અંક) વિલાસ કરાવ્યો. (અહીં દંપતિમાં એક જીવ બીજો સમજવો.) (૬૦૧૮ થી ૨૦) એમ માયાવીના અનર્થ અને તેનાથી વિપરીતના (સરળના) ગુણ જોઈને હે સંપક ! નિર્માથી તું સમ્યફ આરાધનાને પ્રાપ્ત કર ! (૬૦૨૧) એમ આઠમું પાપસ્થાનક લેશ માત્ર કહ્યું. હવે લેભના સ્વરૂપને જણાવવામાં પરાયણ નવમાને પણ કહું છું. (૦૨૨)
૯. અનુશાસ્તિના પહેલા અઢાર વાપસ્થાનકદ્વારમાં નવમું લેભપાપસ્થાનક-જેમ પૂર્વે ન હોય છતાં વર્ષોનાં વાદળ પ્રગટે અને પ્રગટેલા વધે, તેમ પુરૂષમાં લેભ પણ (ન હોય તે) પ્રગટે છે તથા પ્રતિસમય વધે છે. (૬૨૩) અને લેભ વધતાં પુરુષ કર્તવ્ય-અકર્તવ્યને વિચાર્યા વિના, મરણને પણ નહિ ગણતે મહા સાહસને કરે છે. (૬૨) લેભથી મનુષ્ય પર્વતની ગુફામાં અને સમુદ્રમાં ભટકે છે તથા ભયંકર યુદ્ધભૂમિમાં (પણ) પ્રવેશ કરે છે, તેમજ પ્રિય સ્વજનોને તથા પિતાના પ્રાણને પણ તજે છે. (૬૦૨૫) વળી લેભીને ઉત્તરોત્તર ઈચ્છિત ધનની અત્યંત પ્રાપ્તિ થવા છતાં તૃષ્ણા જ વધે છે અને સ્વપ્નમાં પણ તૃપ્તિ થતી નથી. (૬૦૨૬) લાભ અખંડ
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેભ અને સંતોષમાં કપિલ બ્રાહ્મણને પ્રબંધ
વ્યાધિ છે. સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની જેમ કોઈ રીતે ન પૂરાય તેવો તે ઈન્વનેથી અગ્નિ વધે, તેમ લારૂપી ઈન્શનથી અત્યંત વૃદ્ધિને પામે છે. (૬૦૨૭) લભ સર્વવિનાશક છે, લેભ પરિવારનો મનભેદ કરનાર છે અને લેભ સર્વ આપત્તિઓવાળી દુર્ગતિમાં જવા માટેનો રાજમાર્ગ છે. (૬૦૨૮) એના દ્વારા ઘોર પાપને વધારીને તેનું પ્રાયશ્ચિત કર્યા વિનાને મનુષ્ય અતિ લાંબા કાળ સુધી સંસારરૂપી ભયંકર અટવીમાં વારંવાર ભમે છે. (૬૨૯) અને જે મહાત્મા લેભના વિપાકને જાણીને વિવેકથી તેનાથી વિપરિત વર્તે છે (સંતે કરે છે), તે ઉભય લેકમાં સુખનું પાત્ર બને છે. (૬૦૩૦) આ પાપસ્થાનકમાં કપિલ બ્રાહ્મણ દૃષ્ટાન્તભૂત છે, કે જે બે માસાને અથી પણ કોડ સુવર્ણ સુધી ચઢ્ય (પહોંચે).(૬૦૩૧) અને તેના પ્રતિપક્ષમાં (સંતેષમાં) પણ સમગ્ર સ્થળ અને સૂક્ષ્મ પણ લાભના અંશને ખપાવનારો તથા કેવળજ્ઞાનના પ્રકાશને પામેલે, તે (કપિલ) જ દુષ્ટાન્તરૂપ છે.(૬૦૩૨) તે આ પ્રમાણે
લેભ અને સતેષ વિષે કપિલ બ્રાહ્મણને પ્રબંધ-કૌશંબી નગરીમાં યશોદા નામની બ્રાહ્મણીને કપિલ નામે પુત્ર હતું. તે માને છતાં તેને પિતા મરણને પામે. પછી પતિની સમાન ઉંમરવાળા બીજા વૈભવસંપન્ન બ્રાહ્મણને જોઈને પતિનું સ્મરણ થવાથી રડવા લાગેલી તેની માતાને કપિલે પૂછ્યું કે-માતા ! તું કેમ રડે છે? તેણીએ કહ્યું કે-હે પુત્ર ! આ જીવનમાં મારે ઘણું રડવાનું છે. (૬૦૩૩ થી ૩૫) તેણે કહ્યું કે-શા માટે ? તેણીએ કહ્યું કે-હે પુત્ર !તારા જન્મ પછી સંપત્તિ તેટલી નાશ પામી, કે જે આ બ્રાહ્મણ છે તે સંપત્તિવાળો તારો પિતા હતો. તેણે પૂછયું કે-કયા ગુણથી? (મારા પિતા ધન મેળવતા હતા ?) તેણીએ કહ્યું કે-હા, વેદની કુશળતાથી મેળવતા હતા. (૬૦૩૬-૩૭)(અમ=) પ્રતિકાર કરવાની ઈચ્છારૂપ રોષપૂર્વક કપિલે કહ્યું કે હું પણ તેને શીખું. તેણીએ કહ્યું કે-શ્રાવસ્તીમાં તારા પિતાના મિત્ર ઈન્દ્રદત્ત નામના ઉપાધ્યાયની પાસે જઈને એમ કર (ભણ) ! હે પુત્ર! અહીં તને સમ્યગ્ર ભણાવનાર કોઈ પણ નથી. (૬૦૩૮-૩૯) “એમ કરીશ—એવું કહીને તેનો સ્વીકાર કરીને તે શ્રાવસ્તીપુરીમાં ઈન્દ્રદત્ત પાસે ગયો. તેણે (આવવાનું કારણ) પૂછ્યું. ત્યારે સર્વ વૃત્તાન્ત કહેવાથી, પ્રિય એવા મિત્રને પુત્ર જાણીને ઉપાધ્યાય તેને ભેટયા અને કહ્યું કે-વત્સ! સાંગોપાંગ ચારેય વેદને ગ્રહણ કર (ભણુ) ! (૬૦૪૦-૪૧) કિતુ આ નગરમાં સમૃદ્ધ એવા ધનશેઠને તું ભેજન માટે પ્રાર્થના કર. કપિલે તેને પ્રાર્થના કરી. તેણે પણ આદરપૂર્વક પિતાની એક દાસીને કહ્યું કે-આ (પાઠકઃ) વિદ્યાથીને ભેજન કરાવ. એમ ભજનથી સ્વસ્થ (કાયમી સગવડવાળા)તે વેદને ભણવા લાગ્યો. (૬૦૪૨-૪૩) પરંતુ આદરથી પ્રતિદિન ભેજન આપવાથી અને પરિચયથી તેને દાસી ઉપર અત્યંત રાગ થયે. (૬૦૪૪) પછી તે દાસીએ તેને કહ્યું કે(છત્ર) ઉત્સવ હોવાથી કાલે વિવિધ સુંદર શણગારને કરીને પોતપોતાના કામુકે ભેગીએ) ભેટ કરેલાં વિશિષ્ટ વસ્ત્રો વગેરેથી રમણીય એવી નગરની વેશ્યાએ કામદેવને પૂજવા જશે અને તેઓની વચ્ચે રહેલી કુત્સિત વેશવાળી મને સખીઓ હસશે. તેથી હે પ્રિયતમ!
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
- કુ.
શ્રી સવગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : કાર ચાલું તને હું પ્રાર્થના કરું છું કે કઈ રીતે તેમ કર, કે જેથી હું હસીનું પાત્ર ન બનું ! (૬૦૪૫ થી ૪૭) એમ સાંભળીને કદર્શિત થએલે કપિલ અવૃતિને વશ થયે, રાત્રે નિદ્રા નાશ પામી. તેથી પુનઃ પણ દાસીએ તેને કહ્યું કે-હે પ્રિય! સંતાપને છેડે, તમે રાજાની પાસે જાઓ, નિચે પ્રથમ જાગેલે (જાગતાં જ) તે પહેલા જેએલા બ્રાહ્મણને દરરોજ બે માસા સેનું આપીને બહુમાન (સત્કાર) કરે છે. એ સાંભળીને રાત્રિનું પ્રમાણ (સમય) વિચાર્યા વિના કપિલ ઘેરથી નીકળે, તેથી જતા તેને કેટવાલાએ “ચાર છે–એમ માની પકડીને બધે અને પ્રભાતે રાજાને દેખાડે. (સેં). (૬૦૪૮ થી ૫૧) આકારથી (ઈગિત5) હૃદયને જાણવામાં કુશળ રાજાએ “નિર્દોષ છે –એમ જાણીને તેને પૂછયું કેહે ભદ્ર! તું કોણ છે? તેણે પણ પિતાને સર્વ વૃત્તાન્ત મૂળથી માંડીને કહ્યો. તેથી કરુણાવાળા રાજાએ કહ્યું કે-હે ભદ્ર! જે માગે તે આપું! (૬૦૫૨–૫૩) કપિલે કહ્યું કે-હે દેવ ! એકાન્ત વિચારીને માગું. રાજાએ કબૂલ્યું. પછી તે એકાન્તમાં રહીને વિચારવા લાગ્યા કે-બે માસા સુવર્ણથી કંઈ પણ ન થાય, દશ સેનામહોર માગું, પણ તેનાથી એક વાર જ થાય. (૬૦૫૪-૫૫) માટે વીશ માગું, અથવા તે વીસથી પણ આભરણન થાય, તેથી હું એકસે માગું ! તેટલાથી પણ તેણીને શું થાય અને મારે શું થાય ? (૬૦૫૬) એક હજાર માગું, પણ તેટલાથી પણ શેડો (વખત) નિર્વાહ થાય એમ દશ હજારે ચઢ, પછી યાવત્ એક ઝેડ સુધી પણ વળે. (૬૦૫૭) અને એમ ઉત્તરોત્તર વધતી પ્રચંડ ધનની વાંછાથી મૂળ ઈચ્છાને અનુસરીને તેણે આ પ્રમાણે વિચાર્યું. (૬૦૫૮) : જેમ લાભ, તેમ લેભ, એમ લાભથી લેમ વધે છે. બે માસાથી કરવાગ્ય કાર્ય કેડથી પણ પૂર્ણ ન થયું. (૬૦૫૯) હા ! લેભની ચેષ્ટા દુષ્ટથી (પણ) દુટ છે. એમ વિચારતો તે પૂર્વભવે પાળેલી દીક્ષાનું (જાતિ) સ્મરણ કરીને, સંવેગને પામેલે, બેધ પામીને અને દીક્ષાને સ્વીકારીને રાજા પાસે ગયે. રાજાએ પૂછ્યું કે-હે ભદ્ર! આ વિષયમાં શું વિચાર્યું? (૬૦૬૦-૬૧) કપિલે કોડની ઈચ્છા સુધીને પિતાને વ્યતિકર કહ્યો. રાજાએ કહ્યું કે-કોડ પણ આપીશ, સંદેહ ન કર! (૬૦૬ર) હવે મારે પરિગ્રહથી સર્યું. એમ કહીને કપિલ રાજમંદિરમાંથી નીકળે અને કેવળજ્ઞાનને પામે. (૬૦૬૩) એમ હે સુંદર ! આ દુર્જય પણ લેશત્રુને સંતેષરૂપી તીક્ષણ ખગ્નથી જીતીને નિચે તું આત્માની નિવૃત્તિને (મુક્તિને) કર! (૬૦૬૪) એમ લેભ નામનું નવમું પાપસ્થાનક જણાવ્યું. હવે પ્રેમ (રાગ) નામના દશમાને પણ સમ્યગૂ કહું છું. (૬૦૬૫)
૧૦. અનુશાસ્તિના પહેલા અઢાર વાપસ્થાનકદ્વારમાં દશમું પ્રેમ (રાગ) પાપાનક-આ શાસનમાં અત્યંત લાભ અને માયારૂપ આસક્તિના માત્ર આત્મ પરિણામને જ શ્રી જિનેશ્વરે પ્રેમ (રાગ) કહે છે. (૬૦૬૬) પ્રેમ એટલે નિચે પુરુષના શરીરમાં અગ્નિ વિનાને ભયંકર દાહ છે, વિષ વિના પ્રગટેલી મૂછ છે અને અમતત તેર) મંત્ર-તંત્રથી પણ અસાધ્ય ગ્રહને આવેશ (વળગાડ) છે. (૬૦ર૭) અખંડ પણ
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાગપાપસ્થાનકનું સ્વરૂપ
૩૪૧
નેત્રાની અને કાનની નિળતા અર્થાત્ ધાપા તથા બહેરાશ છે, પશવશપણુ છે અને મેટી (વિષ્ક્રય’=) વ્યાકુળતા છે. અહા હા! ધિક્ પ્રેમને (૬૦૬૮) અને વળી (તાવની જેમ પ્રેમથી ) શરીરનુ ઉતન, દુખળતા, પરિતાપ (તાવ), ક'પન ( ધ્રુજારી ), નિદ્રાને અભાવ, વારંવાર બગાસાં અને દૃષ્ટિની અપ્રસન્નતા ( થાય છે. ) મૂર્છા, (પાઠાં॰ પલાવકરણ =) લવારા અને ઉદ્વેગ અને લાંખા ઊષ્ણુ ઊષ્ણુ નિસાસા થાય છે. એમ તાવની જેમ પ્રેમમાં ( રાગમાં ) લેશ પણ લક્ષણભેદ નથી. (૬૦૬૯-૭૦) પ્રેમના વ્યાસંગથી કુલિન પણ મનુષ્ય નચિંતવવાયેાગ્ય પણ ચિંતવે છે તથા નિત્ય અસત્યને પણ ખેલે છે, ન જોવાયેાગ્ય જુએ છે, અસ્પ'ને પણ સ્પર્શે છે, અભક્ષ્યને પણ ખાય છે, ન પીવાયેાગ્ય પીવે છે, ન જવાયેાગ્ય સ્થાનમાં (જાઇ=) જાય છે અને અકાર્ય ને પણ કરે છે. (૬૦૭૧ -૭ર) અને વળી આ સંસારમાં જીવેને વિડંબનાકારી પ્રેમ જ ન હેાય, તે। અશુચિમળથી ભરેલા સ્ત્રીના શરીરમાં કાણુ રાગ કરે? (૬૦૭૩) ૫તિપુરુષોએ અશુચિ, દુર્ગંધી અને ખીભત્સ એવા જેને તજ્યુ' છે, તેની સાથે જે મૂઢ રાગ કરે છે, તે (અજ્વા=) દુઃખ છે કે-તે કેનાથી વિરામ પામશે ? ( કાનામાં રાગ નહિ કરે?) (૬૦૭૪) લજ્જાકારી માનીને લેાકમાં નિશ્ચે અનિષ્ટ (પાપ ) રૂપ એવા જેને ઢાંકવામાં આવે છે, તે જ (અંગ) જેને રમ્ય (લાગે) છે, તે આશ્ચય છે કે તેને ઝેર પણ મધુર છે. (૬૦૭૫) મરતી સ્ત્રી ઉચ્છવાસ લે છે, શ્વાસ મૂકે છે, નેત્રાને મી ંચે છે અને અશક્ત બને છે, ત્યારે (મરતી ) તે રાગીને પણ તેવું જ કરે છે, છતાં રાખીને તે રમણીય (લાગે) છે. (૬૦૭૬) અશુચિ, અદશનીય, મેલથી ભરેલું', દુધી, દેખતાં દુઃખ થાય તેવું અને અત્ય’ત લજ્જાસ્પદ, તેથી જ અત્યંત ઢાંકવાયાગ્ય, તથા નિરંતર અશુચિને ઝરતા અને જ્ઞાનીઓએ નિદેલા એવા સ્ત્રીના ગુહ્યભાગમાં પરાક્રમી પણ પુરુષા જે રાગ કરે છે, તેાગના ચરિત્રને (ચેષ્ટિતને) ધિક્કાર થાએ! (૬૦૭૭–૭૮) એમ શરીરના રાગથી તેનુ' અભ્ય`ગન (માલિસ ) અને ઉર્દૂ ન વગેરે દ્વારા પરિશ્રમ કરે છે, તે એમ નથી ચિંતતા કે-ઉપચાર કરવા છતાં પણ એ અશુચિ ( અપવિત્ર ) જ ( રહે) છે. (૯૦૭૯) એ પ્રમાણે ધન-ધાન્યમાં, સેાના-રૂપામાં, ક્ષેત્ર -વાસ્તુમાં અને દ્વિપદ-ચતુષ્પદેશમાં રાગથી બધાએલા ( રાગી ) તે વસ્તુએ માટે સ્વદેશથી પરદેશમાં ( દેશેાદેશ ) જાય છે અને પવનથી ઉડેલા સૂકા પાંદડા સમાન ( અસ્થિર ) ચિત્તવાળા તે શારીરિક અને માનસિક અસખ્ય તીવ્ર દુઃખાને અનુભવે છે. (૬૦૮૦-૮૧) વધારે કહેવાથી શુ ? જગતમાં જીવેને જે જે અતિ આકરી વેદનાવાળુ દુઃખ થાય છે, તે તે સ રાગનું ફળ છે. (૬૦૮૨) જે કુ'કમને પશુ ( મૂળ સ્થાનરૂપ ) દેશને ત્યાગ (વિŁ= ) રૂપ-પરાવર્તન અને ચૂરણ થાય છે, અથવા મને જે (ક દુપાડાઇ=) મૂળમાંથી ઉખેડવી, વગેરે ઉકાળવા સુધીનાં કષ્ટ થાય છે, તથા કસુંબાને જે(જવણુ=) તપાવવુ, ખંડન અને પગ વગેરેથી મન થાય છે, તે તેમાં રહેલા (દૃશ્વએ=) દ્રવ્ય પણ રાગનુ (દ્રવ્યરાગનું) જ દુષ્ટ ચેષ્ટિત જાણવું (૬૦૮૩-૮૪) એમ (તદારે=)રાગદ્વારા દુઃખ, દુઃખથી આત્ત-રૌદ્રધ્યાન અને તે દુર્ધ્યાનાથી જીવ આ લેાક પરલેાકમાં દુઃખી થાય છે. (૬૦૮૫)
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
- કુકર
શ્રી સગરંગશાળા પ્રાથને ગુજરાતી અનુવાદ : કાર ચાલું જો જેને સઘળું અવ્યવસ્થિત (ઉલટું) કરનારે એક રાગ જ છે, તો બીજા સંસારના હેતુઓના સમૂહથી સયું. (અર્થાત્ રાગ જ એક સંસારનું મૂળ કારણ છે.) (૬૦૮૬) અને (મનુષ્ય) રાગાદિથી પદાર્થને અહીંથી–ત્યાંથી કષ્ટથી સાધીને મેળવીને જેમ જેમ તેને અનુભવે (ભગવે છે, તેમ તેમ રાગ વધે છે. (૬૦૮૭) જે બિંદુઓથી સમુદ્રને ભરી શકાય, અથવા ઈંધનેથી અગ્નિને તૃપ્ત કરી શકાય, તે રાગની તૃષાને પામેલે પુરુષ પણ આ સંસારમાં તૃપ્તિને પામે ! (૬૦૮૮). પરંતુ કોઈએ આ જગતમાં એમ (કરેલું) જોયું કે સાંભળ્યું પણ નથી, તેથી વિવેક હેતે છતે (વિવેકીએ) રાગના વિજયમાં પ્રયત્ન કરે યુક્ત છે. (૬૦૮૯) જગતમાં અને જે જે મોટું અનુબંધ (પરંપરા)વાળું સુખ (શુભ) થાય છે, તે તે રાગરૂપી દુર્જય શત્રુના અખંડ વિજયનું ફળ છે. (૬૦૯૦) જેમ ઉત્તમ રોના સમૂહ સામે કાચને મણિ ન શોભે, તેમ એની (રાગના વિજયની) સામે દૈવી અથવા મનુષ્યનું શ્રેષ્ઠ પણ સુખ લેશ માત્ર પણ શેભાને પામતું નથી. (૬૦૯૧) આ પ્રેમપાપસ્થાનકના દેષમાં અહંકની ભાર્યા અને તેના પ્રતિપક્ષમાં (ગુણમાં) તેને અહેમિત્ર દિયર દષ્ટાન્તભૂત છે. (૬૦૯૨) તે આ પ્રમાણે–
રાગના દોષમાં અહંકની પત્નીને અને વિરાગના ગણમાં અહમિત્રને પ્રબંધ-શ્રક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નગરમાં અનક અને આઈમિત્ર નામના પરસ્પર દઢ પ્રીતિવાળા બે ભાઈઓ રહે છે. (૬૦) તીવ્ર અનુરાગવાળી મોટા ભાઈની પત્નીએ એક અવસરે નાના ભાઈને (દિયરને ભેગની) પ્રાર્થના કરી અને તેણે તેને ઘણી વાર રેકી. (૨૦૦૪) તે પણ ઉપસર્ગ (બળાત્કાર) કરતી તેને (દિયરે) કહ્યું કે-શું મારા ભાઈને તુ જતી નથી ? તેથી અનાચારવાળી તેણીએ ભર્તારને નાશ કર્યો. (૬૦૫). પછી કહ્યું કે-એમ કરવા છતાં તું કેમ (મને) ઈછત નથી ! તેથી “તે સ્ત્રીએ (મારા) ભાઈને મારી નાખ્યોએમ નિશ્ચય કરીને ઘરથી વિરાગી થએલા તેણે શ્રી ભગવતી દીક્ષાને સ્વીકારી અને સાધુઓની સાથે બહાર વિહાર કર્યો. (ઈતરીક) તે સ્ત્રી આ ધ્યાનને વશ પડતી મરીને કૂતરી થઈ. (૬૦૯૬-૯૭) સાધુસમુહની સાથે વિચરતો અહેમિત્ર પણ જે ગામમાં તે કૂતરી છે. ત્યાં જ આવ્યું. (૬૦૯૮) તેથી પૂર્વ સનેહને વશ તે કતરી તેની સમીપને છેડતી (તેનાથી દૂર જતી) નથી. એમ (થવાથી) ઉપસર્ગ માનીને અહેમિત્ર તે રાત્રે નાઠો. (૬૦૯) કૂતરી પણ તેના વિયેગથી મરીને અટવીમાં માંકડી થઈ અને તે મહાત્મા પણ કઈ રીતે તે જ અટવીમાં પહોંચે (૧૦૦) ત્યાં માંકડીએ તેને જોયો અને પૂર્વ પ્રીતિથી તે ગળે વળગી અને શેષ સાધુઓએ મુશીબતે છોડાવેલ તે નાસી ગયે. (૬૧૦૧) પરંતુ તે તેના વિરહથી મરીને યક્ષિણી થએલી તેનાં છિદ્રોને જોવા લાગી અને વિચરતા તે વિરાગી સાધુને યુવાન સાધુઓ હાંસીથી કહે છે કે- અહમિત્ર! તું ધન્ય છે, કે હે મિત્ર! તું કૂતરીને અને પર્વતની માંકડીને પણ વહાલો છે. (૬૧૦૨-૩) એમ મશ્કરી કરવા છતાં કષાયરહિત તે મુનિ અન્ય સમયે
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વેષપાપસ્થાનક અને ધમ રુચિના પ્રમ‘ધ
૩૪૩
જળપ્રવાહને એળગવા માટે જ ધાને લાંખી વિસ્તારીને જ્યારે જવા લાગ્યા, ત્યારે ગતિભેદ થવાથી તકને પામેલી, પૂર્વ રેષિત થએલી તે યક્ષિણીએ તેની સાથળ કાપી નાખી. (૬૧૦૪-૫) હા ! દુષ્ટ થયુ,દુષ્ટ થયુ,અકાય જીવેાની વિરાધના ન થાએ !–એમ ભાવનાને ભાવતા તે જેટલામાં અધીરા થયે, તેટલામાં તૃત સમ્યગ્દષ્ટિ દેવીએ તે યક્ષિણીને પરાજય કરીને (સપઐસા=) ટૂકડા સહિત તેના સાથળને સાંધીને પુનઃ નવા (અખ’ડ) કર્યાં. (૬૧૦૬-૭) એમ પ્રેમના વિપક્ષમાં (વૈરાગ્યમાં) વતતા તે સદ્ગતિને પામ્યા અને રાગથી પરાભૂત તે (યક્ષિણી) વિનાનુ` પાત્ર બની. (૬૧૦૮) એમ હે દેવાનુપ્રિય ! તું પણ ઇષ્ટ અની સિદ્ધિ માટે શ્રી જિનવચનરૂપી નિળ જળથી રાગાગ્નિને શાન્ત કર. (૬૧૦૯) એમ દશમું' પાપસ્થાનક સ ંક્ષેપથી કહ્યુ.. હવે દ્વેષ નામના અગીઆરમાને કહુ` છું. (૬૧૧૦)
૧૧. અનુશાસ્તિના પહેલા અઢાર પાપસ્થાનકમાં અગીઆરસુ દોષ(દ્વેષ) પાપસ્થાનક-અત્યંત ક્રોધ અને માનથી પ્રગટેલા અશુભ આત્મપરિણામને અડ્ડી' દ્વેષ કહ્યો છે, કારણ કે–તેનાથી સ્વ-પર મનુષ્યને દ્રુષિત કરાય છે. (૬૧૧૧) દ્વેષ અન་તું ઘર છે, દ્વેષ ભય, કલહ અને દુઃખના ભડાર છે, દ્વેષ કાના ઘાતક છે અને દ્વેષ અસમજસતાને (અન્યાયના) ભ’ડાર છે. (૬૧૧૨) દ્વેષ અશાન્તિકારક છે, વ્હાલાને અને મિત્રાને દ્રોહ કરનાર છે, સ્ત્ર—પર ઉભયને સંતાપ કરનાર છે અને ગુણાના વિનાશક છે. (૬૧૧૩) દ્વેષથી યુક્ત પુરુષ બીજાના ગુણૈાને દ્વેષ તરીકે નિર્દે છે અને દ્વેષથી કલુષિત મનવાળા જ ન્યૂન હૃદયપણાને ( તુચ્છ પ્રકૃતિને ) ધારણ કરે છે. (૬૧૧૪) તુચ્છ પ્રકૃતિવાળાને ખીને માણસ ( અપગય= ) તેને અંગે પણ જે જે પ્રવૃત્તિ કરે, તે તે નિશ્ચે પેાતાના અંગે માને છે અને મૂઢ (તે એ રીતે ) દુઃખી થાય છે. (૬૧૧૫) ખીજાથી કહેવાતા ધર્માંપદેશરૂપ ( રઈઠાણું=) રતિના હેતુને પણ તે જડ, પિત્તથી પીડાતા રાગી જેમ મીઠાશમિશ્રિત દૂધને દૂષિત માને, તેમ દેષિત માને છે. (૬૧૧૬) તેથી જો રતિનું સ્થાન પણ જેના દ્વેષે ખેદનુ કારણ બને, તે અનાય (પાપી ) દ્વેષને અવકાશ. ( આદર) આપવા ચેગ્ય નથી. (૬૧૧૭) (હતાશ=) નિર્વાંગી એવા દ્વેષના પૂર્વે ( ઉપર ) જે જેટલા રાષા કહ્યા, તે સુવિશુદ્ધ પ્રશમવાળાને તેટલા જ ગુણેા અને છે. (૬૧૧૮) દ્વેષરૂપી દાવાનળના ચેાગથી વારવાર મળેલુ ચિત્તસમાધિરૂપી વન સમતારૂપી જળના વરસાદથી નિયમા પુનઃ નવુ' (સજીવન) થાય છે. (૬૧૧૯) અહી દ્વેષરૂપ પાપસ્થાનકથી ધમ રુચિ (અણુગારે) ચારિત્રને અશુદ્ધ કર્યુ અને પછી સ ંવેગને પામેલા તેણે જ તેને શુદ્ધ કર્યું. (૬૧૨૦) તે આ પ્રમાણે
દોષ કરવા અને તજવા વિષે ધમ`રુચિને પ્રબંધ-ગંગા નામની મહા નદીમાં નંદ નામે નાવિક ઘણુા લેાકેાને મૂલ્ય લઈને પાર ઉતારે છે. એક અવસરે ઘણી લબ્ધિ ખાવાળા ધ રુચિ નામે સાધુ નાવાથી ગંગાની ઉર્જા, ૫૫ તેઓને નદે ભા
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
શ્રી સવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથુ'
માટે નદીકાંઠે રેકયા. ભિક્ષાવેળા ટળી ગઈ અને સૂર્યનાં કિરણેાથી અતિ તપેલી રેતીમાં ગરમીથી તેએ અતિ દુ:ખી થયા તે પણ તેણે મુક્ત નહિ કરેલા, આથી રાષિત થએલા તે મુનિ દૃષ્ટિરૂપ જવાલાથી તેને ભસ્મસાત્ કરીને અન્યત્ર ગયા. નાવિક એક સભાસ્થાનમાં ઘરવાસી કેયલ (ગીરેાળી) થયા. (૬૧૨૧ થી ૨૪) સાધુ પશુ વિચરતા ગામમાંથી આહારપાણીને લઇને ભાજન કરવા માટે તે જ સભામાં પેઠા. (૬૧૨૫)તેને જોઈ ને પૂર્વના દૃઢ વૈરથી પ્રગટેલા અતિ તીવ્ર ક્રોધવાળા તેણે ભોજનને પ્રાભ કરતા તે સાધુની ઉપર (ઊંચે) રહ્યો થકો કચરા પાડવા માંડયે તેથી તે સ્થાનને છેડીને મુનિ ખીજે સ્થાને બેઠા. ત્યાં પણ તેણે કચરા પાડવા માંડ્યા. ત્યાંથી ખીજે બેઠા, ત્યાં પણ એ જ રીતે કચરા નાખે છતે, ક્રેષ્ઠી થએલા ધર્માંરુચિ મુનિએ પણ નંદ જેવા આ કેણુ છે? '-એમ કહ્યું અને (દૃષ્ટિની જ્વાલાથી) ખાન્યા. ત્યારે તે ( મય ગ=) નદીના પ્રવાહ રોકાયેલા ગંગાના કાંઠે હુંસ થયેા. મુનિ પણ ત્યાંથી ગ્રામાનુગ્રામ વિચરીને ભાગ્યયેાગે તે પ્રદેશથી જ જતાં કેઈ રીતે તેણે જોયા. તે પછી ક્રાવાતુર થએલે તે જળભરેલી પાંખેાથી મુનિને જળ છાંટવા લાગ્યા, તેથી પ્રચંડ ક્રેાધથી સાધુએ તેને મળ્યા અને ત્યાંથી મરીને અંજન નામના મારા પંતમાં તે સિ’હુ થયા. (૬૧૨૬ થી ૩૧) પછી એક સાથે સાથે તે જ પ્રદેશથી જતા કે.ઇ રીતે સાને છેડીને (જીદ્દા પડેલા એકાકી) તે સાધુને સિદ્ધે જોયા, તેથી (મુનિને) મારવા આવા તેને મુનિએ માન્યા. ત્યારે વાણુારસી નગરીમાં (બ્રાહ્મણુને ) પુત્ર થયા અને સાધુ પણ કાઈ ભાગ્યયેગે-તે જ નગરીમાં ગયા. પછી ભિક્ષાથે નગરમાં પહેલા તેમને બટુકે ધૂળ ફેકવી' વગેરે ઉપસર્ગા કરવા માંડયા, (૬૧૩૨ થી ૩૪) ત્યાં પણ પૂર્વની જેમ (મુનિએ તેને) ખાળ્યા અને તે જ નગરમાં રાજા થયેા. મુનિ પશુ ચકળ અન્યત્ર વિચરવા લાગ્યા (૬૧૩૫) પુનઃ (ઇતર=) રાજ્યલક્ષ્મીને ભાગવતો રાજા પેાતાનાં પૂજન્મને યાદ કરીને (જાતિસ્મરણને પામીને), ભયભીત થએલા વિચારે છે કે-જો હવે તે મને મારે, તો તો મડ઼ા અનથ થાય અને (રાયનાં) વિશિષ્ટ સુખથી હું દૂર થાઉં. તેથી જો કઈ રીતે હુ તે મુનિને (કયાં છે, એમ) જાણું, તો તૂ` તેમને ખમાવુ, (૬૧૩૬-૩૭) તેથી તેને જાણવા માટે તે રાજાએ દેઢ Àાકથી પૂર્વ ભવાનુ વૃત્તાન્ત રચીને ઘરની બહાર લટકાવ્યુ`. (૬૧૩૮) તે આ પ્રમાણે
ગંગામાં નંદ નાવિક, સભામાં ઘરāોકિલ ( ગીરેાલી ), ગંગાના કિનારે હંસ, જનપ°તમાં સિંહ અને વાણાસીમાં બટુક (થઇને ) ત્યાં જ રાજા તરીકે આવ્યે .’
પછી એવી ઉદ્ઘાણા કરાવી કે-જે કોઇ એને પૂર્ણ કરે, તેને રાજા અ` રાજ્ય આપશે. તેથી નગરમાં સર્વ નાગરિકો પોતાના મતિરૂપ વૈભવને અનુરૂપ ઉત્તરાદ્ધ ને રચીને રાજાને અનુસરે (સ’ભાવે) છે, પણ તેનાથી રાજાને વિશ્વાસ થતો નથી. (૬૧૩૯ થી ૪૧) પછી ધરુચિ દીર્ઘકાળ અત્યંત્ર વિચરીને ત્યાં આવ્યા, આરામમાં ઉતર્યાં અને તે બગીચામાં માળીને ‘ ગંગામાં નાવિક ’વગેરે પાને વારવાર મેલતો સાંભળ્યે,. તેને કહ્યું
'
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
બારમું કલહ પાપસ્થાનક અને હરિષણને પ્રબંધ
૩૫ કે-હે ભદ્ર! તું આ પદેને વારંવાર કેમ બેલે છે? (૬૧૪૨-૪૩) તેણે જ્યારે સર્વ વૃત્તાન્ત કહ્યો, ત્યારે રહસ્ય જાણુંને મુનિએ તેનું છેલ્લું અદ્ધ આ પ્રમાણે પૂછ્યું.(૧૪૪)
જે તેઓને ઘાતક તે અહીં જ આવ્યું છે.”
પછી પ્રતિપૂર્ણ સમસ્યાને લઈને માળી રાજાની પાસે ગયો અને તે પછી તે (ઉત્તરાદ્ધ) કહ્યું. તેથી ભયવશ પીડાતો રાજા મૂર્છાથી નેત્રને મીંચીને ઝટ (તૂર્ત ) વિકળતાને પામ્ય, પછી “આ રાજાનું અનિષ્ટ કરનાર છે એમ માની ગુસ્સે થયેલા લેથી મરાતા તેણે કહ્યું કે હું કાવ્ય રચવાનું જાણતો નથી, લેકેને કલેશ કરાવનાર આ (વાક્ય) મને સાધુએ કહ્યું છે. (૬૧૪૫ થી ૪૭) પછી ક્ષણમાં ચૈતન્યને પામેલા રાજાએ તેને મારવાનો નિષેધ કર્યો અને પૂછ્યું કે આ (ઉત્તરાદ્ધ) કેણે રહ્યું છે? તેણે કહ્યું કે-મુનિએ રચ્યું છે, ત્યારે પ્રધાનોને મોકલીને રાજાએ મુનિને પૂછાવ્યું કે-જે તમે અનુજ્ઞા કરો, તે હું વાંદવા આવું. (૬૧૪૮-૪૯) મુનિએ તે સ્વીકારવાથી રાજા ત્યાં આવ્યા અને (ઉપદેશ સાંભળીને) શ્રાવક થયો. મહાત્મા ધર્મરુચિ પણ પોતાના પૂર્વના દુરાચરણનું સ્મરણ કરીને, તેની આલોચનાપ્રતિક્રમણ કરીને, સર્વ પ્રકારનાં કર્મોને (રંs) મૂળથી નાશ કરીને શ્રેષરૂપી વૃક્ષને મૂળથી ઉખેડીને અચલ-અનુત્તર શિવ (સુખ) ને પામ્યા. (૬૧૫૦-૫૧) એમ જાણીને હે પુરૂષ! તું વિસ્તાર પામતા દેષરૂપી દાવાનળને પ્રશમરૂપી જળના વરસાદથી (પડિહયપસર = ) શાન્ત કર ! (૬૧૫૨) હે સુંદર ! એમ કરીને અતિ તીવ્ર સંવેગ પામેલે તું પણ સ્વીકારેલા કાર્યરૂપી સમુદ્રને શીધ્ર પારગામી બન ! (૬૧૫૩) એમ અગીઆરમું પાપસ્થાનક જણાવ્યું. હવે કલેહ નામનું બારમું પાપસ્થાનક કહું છું. (૬૧૫૪)
૧૨. અનુશાસ્તિના પહેલા અઢાર પાપસ્થાનકદ્વારમાં બારમું કલહપાપસ્થાનક-ધાવિષ્ટ મનુષ્યના વા યુદ્ધરૂપ (વચન) કલહ કહેવાય છે અને તે તનમાં તથા મનમાં પ્રગટતાં અસંખ્ય સુખોને શત્રુ છે. (૬૧૫૫) કલહ કલુષિત કરનાર છે, વૈરની પરંપરાને પ્રગટ હેતુ છે, મિત્રને ત્રાસ કરનાર છે અને કીતિનો ક્ષયકાળ છે. (૬૧૫૬) કલહ ધનનો ક્ષય કરનાર છે, દરિદ્રતાને પ્રથમ પાયે (પ્રારંભ) છે, અવિવેકનું ફળ છે અને અસમાધિને સમૂહ છે. (૬૧૫૭) કલહ રાજાને (નડતો) ગ્રહ છે કલહથી ઘરમાં રહેલી પણ લક્ષ્મી નાશ પામે છે, કલહથી કુળને નાશ થાય છે અને અનર્થને (પત્થારી ) વિસ્તાર થાય છે. (૬૧૫૮) કલહથી ભવોભવ અતિ દુસહ દુર્ભાગ્ય પ્રાપ્ત થાય છે, ધર્મ નાશ પામે છે અને પાપને વિસ્તાર થાય છે. (૬૧૫૯) કલહ સુગતિને માણનો નાશક છે, કુગતિમાં જવા માટેની સરળ કેડી છે, કલહથી હૃદયનો શેષ થાય છે અને પછી સંતાપ થાય છે. (૬૧૬૦) કલહ વેતાલની જેમ તક પામીને શરીરને પણ હણે છે, કલહથી ગુણેની હાનિ થાય છે અને કલહથી સમસ્ત દોષ આવે છે, (૬૧૬૧) કલહ સ્વ-પર ઉભયના હૃદયરૂપી મોટા પાત્રમાં રહેલા હરસને તીવ્ર અગ્નિની જેમ ઉકાળીને શેષને) ક્ષય પમાડે છે. (૬૧૬૨) કરાતો કલહ ધર્મકળાને હણે છે અને
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬
શ્રી સંવેગરંગશાળ ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચોથું તેથી શબ્દલક્ષણમાં (વ્યાકરણમાં) વિચક્ષણ પુરુષે તેનું નામ (૪ ક્રિત રૂતિ વસ્ત્ર ) કલહ કહે છે. (૬૧૬૩) તેથી બીજે તે દૂર રહે, પોતાના શરીરથી પ્રગટેલા ફેડાની જેમ, પિતાના અંગથી જન્મેલો પણ કલહપ્રિય (પુત્ર) લેકમાં અતિ દુસહ એવા તીણ દુઃખને પ્રગટાવે છે. (૬૧૬૪) શાસ્ત્રમાં કલહથી ઉત્પન્ન થતા જેટલા દેશો કહ્યા છે, તેટલા જ ગુણે તેના ત્યાગથી પ્રગટે છે. (૬૧૬૫) તેથી હે ધીર! કલહને પ્રશમરૂપી વનને ભાંગવામાં (કલભ=) હાથીના બચ્ચાતુલ્ય સમજીને, પરમ સુખના જનક અને શુભ એવા તેના વિજયમાં નિત્ય રાગ કર. (૬૧૬૬) તથા પિતાને અને પરને જેમ કલહ ન થાય તેમ કર, છતાં જે કઈ રીતે તે પ્રગટે, તો પણ તેમ (વર્તન) કર, કે જેથી તે વધે નહિ. (૬૧૬૭) (પ્રારંભમાં) હાથીના બચ્ચાની જેમ નિચે વધતો જતો કલહ (પછી) રાકે દુષ્કર બને છે, (ઉલટું) તે પછી વિવિધ વધબંધનનું કારણ બને છે. (૬૧૬૮) અહી કલહપાપસ્થાનકના દેષથી દુષ્ટ હરિપેણ પોતાના માતા-પિતાને પણ અતિ ઉદ્વેગકારી બને. અને તે જ બે સર્પોના વ્યતિકરને જોઈને તત્ત્વને જ્ઞાતા બનેલે સાધુતાને સ્વીકારીને દેવેને પણ પૂજ્ય બન્યા. (૬૧૬૯-૭૦) તે આ પ્રમાણે
કલહ કરવા અને તજવા વિષે હરિવેણને પ્રબંધ-મથુરા નગરીમાં મહાભાગ શંખ નામે રાજા સર્વે (વસ્તુના) રાગને તજીને સદ્દગુરુની પાસે પ્રજિત થયો. (૬૧૭૧) કાળક્રમે સૂત્ર-અર્થને ભણને પૃથ્વી ઉપર વિચરતે તે ત્રિક, ચત્વરથી મનહર ગજપુર નગરમાં આવ્યો. (૬૧૭૨) ભિક્ષા માટે નગરમાં પ્રવેશ કરતા તેણે ઢંકાએલા અગ્નિવાળામાર્ગ પાસે રહેલા સોમદત્ત નામના પુરોહિતને પૂછ્યું કે “કેમ, હું આ માર્ગે જાઊં?” “તેથી અગ્નિના માર્ગે જતાં બળતા અને હું જઈશ.”—એમ (કુતુહલથી) વિચારીને તેણે કહ્યું કે હે ભગવંત! આ માર્ગે જાઓ ! અને ઇસમિતિમાં ઉપયોગવાળા તે મુનિ જવા લાગ્યા. પછી ગુરખામાં રહેલ પુરહિત તે મુનિને ધીમે ધીમે જતા જોઈને પિત) તે માગે ગયે (ચાલ્યો). પછી તે માર્ગને ઠંડો જોઈને વિસ્મય પામેલે તે આ રીતે વિચારવા લાગ્યું કે ધિક્ ! ધિક્ ! હું પાપિષ્ટ છું કે- આ મહા પાપને આચર્યું, હવે) તે મહાત્માનું દર્શન કરવું જોઈએ, કે જેના તપના પ્રભાવથી અગ્નિથી વ્યાપ્ત પણ માર્ગ શીવ્ર ઠંડા પાણી જેવો શીતળ થયો (અથવા) આશ્ચર્યકારક ચારિત્રવાળા મહાત્માઓને શું અસાધ્ય છે? (૬૧૭૩ થી ૭૮) એમ વિચારતે તે, તપસ્વિની પાસે ગયો અને ભાવપૂર્વક નમીને પોતાના દુરાચરણને જણાવ્યું. (૬૧૭) મુનિએ પણ તેને ઘણા વિસ્તારથી શ્રી જિનધર્મ પ્રરુપે અને તેને સાંભળીને પ્રતિબંધ પામેલા તેણે સાધુધર્મને સ્વીકાર્યો (૧૮૦) અને યથાવિધિ તેને પાળવા લાગ્યો. પરંતુ તે (મદના) મહા ભયંકર વિપાકને સાંભળવા છતાં કોઈ રીતે જાતિમદને છોડતો નથી. (૬૧૮૧) અંતકાળે મરીને તે સ્વર્ગમાં દેદીપ્યમાન દેવ થયા અને ત્યાંથી ચવીને જાતિમદના ગર્વથી ગંગાનદીના કાંઠે ચંડાલના કુળમાં રૂપરહિત અને પિતાના સ્વજનેને પણ હાંસીપાત્ર બળ નામને પુત્ર થયે. (૬૧૮૨
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલહુ વિષે હરિષણના પ્રબંધ ચાલુ
૩૪૭
22
૮૩) અત્યંત કલહખાર અને મહા પિશાચની જેમ ઉદ્વેગકારી તે ક્રમશઃ દેષાથી અને શરીરથી વૃદ્ધિને પામ્યા. (૬૧૮૪) પછી વસતાત્સવ આવતાં (પાણ=) મદિરાપાન અને ( પણચણુ= ) નાચમાં પરાયણ એવા સ્વજને માંથી (ભંડન=) કલહ કરતા તેને કાઢી મૂકયા. (૬૧૮૫) તેથી અત્ય'ત ખેઠને પામેલે તે (તેએની ) નજીકમાં રહીને વિવિધ શ્રેષ્ઠ ક્રીડાએથી રમતા સ્વજનને જેટલામાં જોઇ રહ્યો છે, તેટલામાં મસી અને મેઘ જેવે કાળા તથા હાથીની સૂંઢ જેવા (સ્થૂળ) સપ` તે પ્રદેશમાં આવ્યે અને લેકેએ મળીને તેને મારી નાખ્યા. (૬૧૮૬-૮૭) તે પછી ક્ષણ માત્ર જતાં તે જ રીતે (અથવા તેવેા જ ) ખીજો સ` આવ્યે. પર’તુ તે ‘ઝેરહિત છે’–એમ માની કોઇએ પણ તેને ન માર્યાં. (૬૧૮૮) એ જોઇને મળે વિચાયું કે-નિચે “ સ જીવા પેાતાના દેષ અને ગુને ઉચિત અશુભ-શુભ ફળને પામે છે, તેથી સરળ ( ભદ્રિક ) થવુ' જોઇએ. ભદ્રિક કલ્યાણને પામે છે. ( જ્યાં ) ઝેરી સર્પ હણાયા ત્યાં ઝેરરહિત મુક્ત થયા, ” (૬૧૮૯-૯૦) દોષ સેવનારા પેાતાના સ્વજનાથી પશુ પરાભવ પામે છે, તેમાં શું આશ્ચર્ય છે ? · તેથી હજુ પણ દેાષાને તજીને ગુણાને પ્રગટ કરુ.’ (૬૧૯૧) એમ વિચારતા સાધુની પાસે ધને સાંભળીને સંસારવાસથી અતિ ઉદ્વેગ પામેલા તે માતગ મહામુનિ થયા. (૬૧૯૨) બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ અને પંદર ઉપવાસ વગેરે વિવિધ તપમાં રક્ત તે મહાત્મા વિચરતા વારાગુસી નગરીમાં ગયા (૬૧૯૩) અને ત્યાં તિંદુક નામના ઉદ્યાનમાં ગંડીતિ...દુક યક્ષના મંદિરમાં રહ્યો. તે યક્ષ તેની ભક્તિપૂર્વક સેવા કરે છે. (૬૧૯૪) અન્ય પ્રસંગે ખીજા ઉદ્યાનમાં રહેતા યક્ષે આવીને ગંડીતિ...દુક યક્ષને એમ કહ્યું કે-હે ભાઈ ! તુ' કેમ દેખાતો નથી ? તેણે કહ્યું કે--સઘળા ગુણાના આધાર એવા આ મુનિવરની નિત્ય સ્તુતિ (સેવા) કરતો રહું (કાળ પસાર કરુ) છું. (૬૧૯૫-૯૬) મુનિની ચર્ચાને જોઇને પ્રસન્ન થયેલા તેણે પણ તિંદુકને કહ્યું કે-ઢે મિત્ર ! તું જ કૃતાર્થ છે, જેના વનમાં આ મુનિ રહ્યા છે. (૬૧૯૭) મારા ઉદ્યાનમાં પણ્ મુનિએ રહે છે, તેથી એક ક્ષણ (એક વાર) તુ આવ ! (આપણે) સાથે જઇને તેઓને પણ વાઢીએ, તે પછી અને ગયા (૬૧૯૮) અને તેઓએ પ્રમાદથી કેઈ રીતે વિકથા કરવામાં રક્ત મુનિએને જોયા. તેથી તે માત્ર ગમુનિમાં તે યક્ષ્ા (ગાઢય=) ગાઢ−ઢ અનુરાગી થયા. (૬૧૯૯) પછી નિત્યમેવ તે મહામુનિને ભાવથી વદન કરતા, પાપરહિત થએલા તે યક્ષના દિવસે। અત્યંત સુખમાં પસાર થાય છે. (૬૨૦૦) એક પ્રસંગે કોશલ દેશના રાજાની, હાથમાં ઉપાડેલા બહુવિધ ફળ-ફૂલના (પડલ=) કરડિયાવાળા નાકરાની સાથે આવેલી ભદ્રા નામની પુત્રીએ પરમ ભક્તિથી યક્ષની પ્રતિમાને પૂજી અને તેને પૂજીને પ્રદક્ષિણા દેતી તેણીએ મલમલન શરીરવાળા, વિકરાળ કાળા વણુ વાળા, લાવણ્યરહિત અને તપથી સૂકાયેલા કાઉસ્સગ્ગમાં રહેલા માતંગ મુનિને જોયા. (૬૨૦૧ થી ૩) તે તે મૂઢતાથી શૂ'કી અને મુનિનિંદા કરવાથી તૃ કાપેલા યક્ષે તેના શરીરમાં પ્રવેશ કર્યાં. (૨૦૪) વારવાર અનુચિત અપલાપ કરતી તેને મુશ્કેલીએ રાજભવનમાં લઈ ગયા અને અત્યંત ખિન્ન ચિત્તવાળા રાજાએ પણ ઘણાં મ`ત્ર
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮
શ્રી સંગરંગશાળ ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચોથું
તંત્રના રહસ્યને જાણનારા પુરૂષને અને વૈદ્યોને પણ બોલાવ્યા. તેઓએ તેણીની ચારેય પ્રકારની (ઔષધોપચારાદિ) ક્રિયા પણ કરી. (૬૨૦૫-૬) પછી પ્રતિકાર (સુધારો) નહિ કરી શકેલા વૈદ્યો વગેરે અટકયા (થાકયા) ત્યારે (કોઈ અન્ય) પાત્રમાં (વ્યક્તિમાં) રહીને (પ્રવેશીને) તે યક્ષે કહ્યું કે-એણીએ સાધુને નિવો છે, તેથી જો (તમે) એને તે સાધુને જ આપો તો છડું, અન્યથા છૂટકારો નથી. તે સાંભળીને “જેમ-તેમ પણ બીચારી છે.”—એમ માનીને રાજાએ તે પણ માન્યું. (૬૨૦૭-૮) પછી સ્વસ્થ શરીરવાળી (થયેલી), સર્વ અલંકારથી ભૂષિત, વિવાહને યોગ્ય સામગ્રીને લઈને તે મારા આડંબરથી આવી અને પગમાં પડીને મુનિને કહ્યું કે-હે ભગવન્ ! મારા ઉપર આ વિષયમાં પ્રસાદ કરો ! સ્વયં પરણવા આવેલી મારા હાથને આપ હાથથી સ્વીકારો. (૬૨૦૯–૧૦) મુનિએ કહ્યું કે-જેઓ સ્ત્રીઓની સાથે બેસવા પણ ઈચ્છતા નથી, તેઓ પિતાના હાથથી સ્ત્રીઓના હાથને કેમ પકડશે? (૬૨૧૧) રૈવેયક દેવની જેમ મુક્તિવધૂમાં રાગી મહામુનિએ દુર્ગતિના કારણભૂત યુવતિઓમાં રાગને કયી રીતે કરે ? (૨૦૧૨) પછી યક્ષ (પ્રતિકાર કરવાની તીવ્ર રેષથી મુનિરૂપને ધારણ કરીને (તેને) પર અને સમગ્ર રાત્રિ સુધી તેણે તેની વિડંબના કરી. (૬૨૧૩) (વિવાહને) સ્વપ્નતુલ્ય માનતી અને શોકથી વ્યાકુળ શરીરવાળી તે પ્રભાતે માતા-પિતાની પાસે ગઈ અને સર્વ વૃત્તાન્ત કહ્યો. (૬૨૧૪) (પછી) આ સ્વરૂપ જાણુને રુદ્રદેવ નામના પુરોહિતે વ્યાકુળ થએલા રાજાને કહ્યું કે-દેવ! આ સાધુની પત્ની છે, (તેથી) તેણે (સાધુએ) તજી દીધેલી તેણીને તમારે બ્રાહ્મણને ભેટ આપવી કલ્પ. રાજાએ તે સ્વીકાર્યું પછી તે રુદ્રદેવને જ તેણીને આપી. (૬૨૧૫-૧૬) હવે તે તેની સાથે વિષયસેવન કરતો કાળ પસાર કરવા લાગ્યા. અન્ય પ્રસંગે તેણે યજ્ઞને પ્રારંભ્યો અને અન્ય દેશોમાંથી વેદના અર્થમાં વિચક્ષણ ઘણા પંડિતો (પાઠક) (ભટ્ટ= ) બ્રાહ્મણ (ચ= ) વિદ્યાથીઓના (ચડયર=) સમૂહ સાથે ત્યાં આવ્યા. (૬૨૧૭-૧૮) પછી તૈયાર થએલા બહુવિધ ભેજનવાળા તે યજ્ઞના વાડામાં તે માતંગમુનિ માસક્ષમણના પારણે ભિક્ષા માટે આવ્યા (૬ર૧૯) અને તપથી સૂકી કાયાવાળા, તુચ્છ (અ૫) ઉપધિવાળા, મેલાઘેલા અને સુફખા (કર્કશ શરીરવાળા) તેને જોઈને વિવિધ પ્રકારે હસતા ધર્મષી તે (ભચટ્ટાર) બ્રાહ્મણ વિદ્યાથીઓ બોલ્યા કેહે પાપી ! તું અહીં કેમ આવ્યો ? હમણાં જ આ સ્થાનેથી શીઘ નીકળ! (૬૨૨૦-૨૧) એ સમયે યક્ષે મુનિના શરીરમાં પ્રવેશીને કહ્યું કે-હું ભિક્ષાથે આવ્યો છું, તેથી બ્રાહ્મી ણાએ સામે કહ્યું કે જ્યાં સુધી બ્રાહ્મણોએ ખાધું નથી અને જ્યાં સુધી પહેલાં અગ્નિમાં નાંખ્યો (અગ્નિદેવને તૃપ્ત કર્યો) નથી, ત્યાં સુધી આ આહાર શુદ્રોને અપાય નહિ. હે સાધુ! તું ચાલ્યો જા ! (૬૨૨૨-૨૩) જેમ રેગ્ય કાળે ઉત્તમ ક્ષેત્રમાં વિધિથી સમ્યગ આવેલું બીજ ફળદાયી બને છે, તેમ પિતૃઓને, બ્રાહ્મણોને અને અગ્નિદેવને આપેલું દાન (ફળે છે.) (૬૨૦) પછી મુનિએ (યક્ષે) તેઓને
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેરમું અભ્યાખ્યાન પાપસ્થાનક અને રુદ્ર તથા અષિના પ્રશ્નધ
૩૪૯
કહ્યુ` કે-તમારા જેવા હિંસક, જુઠા અને મૈથુનમાં આસક્ત પાપીએ જન્મ માત્રથી બ્રાહ્મણ નથી મનાતા. (૬૨૨૫) અગ્નિ પશુ પાપનુ કારણ છે, તે તેમાં સ્થાપેલું કેમ ભલું કરે ? અને પરભવમાં ગએલા પિતૃએ પણ અહી આપેલાને કેવી રીતે સ્વીકારે ? (૨૨૬) ( એ સાંભળીને મુનિ) ‘ગુસ્સે થયા છે’–એમ જાણીને, પછી ક્રેાધી થયેલા બ્રાહ્મણેા હાથમાં ઈંડા, ચાબૂક અને પત્થરાને લઇને સર્વ બાજુએથી મુનિને મારવા દેયા. (૬૨૨૭) યક્ષે તેમાંના કેટલાકને ત્યાં જ કપાએલા વૃક્ષની જેમ નીચે પટકયા, કેટલાકને પ્રહારાથી માર્યાં અને કેટલાકને લેાહી વમતા કર્યા. (૬૨૨૮) એવા પ્રકારની અવસ્થાને પામેલા તે સને જોઇને ભયથી ધ્રુજતા હૃદયવાળી (ભટ્ટા=) બ્રાહ્મણી (રાજપુત્રી) કહેવા લાગી કે-આ તે મુનિ છે, કે જેણે તે વખતે સ્વયં વરવા આવેલી મને તજી હતી. મુક્તિવને રાગી જે દેવાંગનાઓને પણ ઈચ્છતા નથી, (૬૨૨૯-૩૦) અતિ ધાર તપના પરાક્રમથી જેણે સઘળા તિય ચાને, મનુષ્યાને અને દેવેને પણ વશ કર્યાં છે, ત્રણેય લેાકના જીવે જેના ચરણેામાં નમે છે, (જે) વિવિધ લબ્ધિએથી યુક્ત છે, જેણે ધ, માન અને માયાને જીત્યા છે તથા લેાભપરીષદ્ધને પણ જીત્યા છે અને મહાસાત્ત્વિક જે સૂર્યંની જેમ અતિ ફેલાતા પાપરૂપી અંધકારના સમૂહને ચૂરનાર છે. (૬૨૩૧–૩૨) વળી કાપાયમાન થએલા જે અગ્નિની જેમ જગતને ખાળે છે (તથા) પ્રસન્ન થએલા જે તેજ જગતનું રક્ષણ કરે છે, માટે તેને તના કરતા (તમે) મરણના મુખમાં જશે. (૬૨૩૩) તેથી પગમાં પડીને આ મહર્ષિને પ્રસન્ન કરે! એ સાંભળીને ભાર્યા સહિત રુદ્રદેવ વિનવવા લાગ્યે કે-હે ભગવ ́ત ! રાગાદિથી જે (લે=) આપને અપરાધ કર્યાં છે, તેની ( ણે= ) અમને ક્ષમા કરે, ( કારણ કે- ) લેાકમાં ઉત્તમ મુનિએ નમનારા પ્રત્યે વાસલ્યવાળા હોય છે. (૬૨૩૪-૩૫) પછી તેઓને મુનિએ કહ્યું કે–સ'સારના કારણભૂત ક્રેાધને કાણુ આશ્રય આપે ? (તેમાં પણ) શ્રી જિનવચનને જાણ તે વિશેષત: કેમ આપે ? માત્ર મારી ભક્તિમાં તત્પર એવા યક્ષનુ' આ કાય છે, માટે તેને જ પ્રસન્ન કરે, કે જેથી કુશળતાને · પામેા! (૬૨૩૬-૩૭) ત્યારે વિવિધ પ્રકારે યક્ષને ઉપશાન્ત કરીને હ વશ રામાંચિત થએલા સઘળા બ્રાહ્મણેાએ ભક્તિથી સ્વનિમિત્તે તૈયાર કરેલાં તે ભાજને તે સાધુને વહે રાવ્યાં અને પ્રસન્ન થએલા યક્ષે આકાશમાંથી સાનૈયાને વરસાવ્યા તથા ભ્રમરાથી વ્યાપ્ત (સુગંધી ) પુષ્પાના સમૂહથી મિશ્ર સુગ ંધી પાણીને વરસાળ્યું. ( સુવર્ણુની અને ગ‘દેદકની વૃષ્ટિ કરી. ) એમ કલહના ત્યાગથી તે ( માતંગમુનિ) દેવપૂજ્ય બન્યા (૬૨૩૮ થી ૪૦) એમ હું ક્ષપક ! કલહમાં દેષોને અને તેના ત્યાગમાં (થતા) ગુણ્ણાને સમ્યગ્ વિચારીને તેવી કાઈ ઉત્તમ રીતિએ વજે, કે જેથી તારા પ્રસ્તુત અની (અનશનની) સિદ્ધિ થાય (૬૨૪૧) એમ બારમુ' પણ પાપસ્થાનક કંઈક માત્ર જણાવ્યું, હવે તેરમું અભ્યાખ્યાન નામનું પાપસ્થાનક કહું' છું. (૬૨૪૨)
૧૩. અનુશાસ્તિના પહેલા અઢાર પાપસ્થાનકદ્વારમાં તેમનુ ં અભ્યાખ્યાન-પ્રાયઃ છતા દેાષાનું બીજાને ઉદ્દેશીને જે પ્રત્યક્ષ આરેપણુ કરવુ, તેને અહી
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૦
શ્રી સવેગર’ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચેાથુ
(જ્ઞાનીએ ) અભ્યાખ્યાન કહે છે. (૬૨૪૩) આ અભ્યાખ્યાન સ્વ-પર ઉભયના ચિત્તમાં દુષ્ટતા પ્રગટ કરનાર છે, તથા તે અભ્યાખ્યાનની પરિણતિવાળા પુરુષ કયું કયુ' પાપ બાંધતા નથી ? (૬૨૪૪) (કારણ કે−) અભ્યાખ્યાન ખેલવાથી ક્રોધ, કલડુ વગેરે પાપામાં જે કાઈ પણ આ ભવ-પરમત્ર સંબંધી દોષો (પૂર્વે^) કહ્યા, તે સ પ્રગટે છે. (૬૨૪૫) જો કે અભ્યાખ્યાન દેવાનુ` પાપ અતિ અલ્પ હાય, તેા પણ તે નિશ્ચે દશગુણા ફળને આપે છે. કારણ કે–સર્વજ્ઞાએ કહ્યુ છે કે-“ એક વાર પણ કરેલા વધ, બંધન, અભ્યાખ્યાનદાન, પરધનનું હરણ વગેરે પાપાને સથી જઘન્ય ( એછામાં એછે!) પણ ઉદય ( વિપાક ) દશગુણેા (હાય છે) અને તીવ્ર-તીવ્રતર પ્રદ્વેષથી (કરે તે ) સેગુણા, લાખગુણેા, ક્રોડગુણે, ક્રોડાક્રોશુણા અથવા મહુ, બહુતર પણ વિપાક થાય છે,” (૬૨૪૬ થી ૪૮) તથા સ સુખાના નાશ કરવામાં પ્રબળ શત્રુતુલ્ય, ગણનાથી અસંખ્ય, કોઈનાથી પણ રક્ષણ ન થાય (રેકી ન શકાય) તેવાં, અત્યંત આકરાં હૃદયરૂપી ગુફાને ચૂરવામાં એક દક્ષ ( સ્નેહધાતક ), એવાં સવ દુઃખાનું કારણ આ અભ્યાખ્યાન છે. (૬૨૪૯-૫૦) અને એની વિરતિવાળાને આ જગતમાં આ ભવ-પરભવે થનારા સઘળા ( ભલિમા= ) ભલા ભાવે ( કલ્યાણ ) નિત્યમેવ યથેશ્ચિંત સ્વાધીન થાય છે. (૬૨૫૧) તેરમા પાપસ્થાનકની (જીવ) રુદ્રની જેમ અતિશય મપયશને પામે છે અને તેનાથી વિરક્ત મનવાળા અગર્ષિની જેમ કલ્યાણને પામે છે. (૬૨પર) તે આ પ્રમાણે
'
અભ્યાખ્યાન અને તેના ત્યાગ વિષે રુદ્ર તથા અંગષિના પ્રમધચંપાનગરીમાં કૌશિકાચા નામના ઉપાધ્યાય પાસે અર્થિં અને રુદ્ર અને શિષ્યે ધમ શાસ્ત્રાને અથવા ધર્મથી-ખદલાની ઈચ્છા વિના માત્ર પૂજ્ય-પૂજકભાવે ભણે છે. (૬૨૫૩) ઉપાધ્યાયે અનધ્યાયના દિવસે તે બન્નેને આજ્ઞા કરી કે-અરે! આજે શીઘ્ર કાડોને એક એક ભારે। જગલમાંથી લાવી આપેા. (૬૨૫૪) પ્રકૃતિએ જ સરળ અંગર્ષિં તૂત ‘તહુત્તિ ’ દ્વારા સ્વીકાર કરીને, કાષ્ટાને લેવા અટવીમાં ગયા (૬૨૫૫) અને દુષ્ટ સ્વભાવવાળા રુદ્ર ઘેરથી નીકળીને બાળકેાની સાથે રમવા લાગ્યા, પછી સધ્યાકાળ થતાં તે અટવી તરફ ચાલ્યા અને દૂરથી કાષ્ઠને ભારે। લઈને આવતા અગર્ષિને જોયા. પછી ( પાતે ) કાય કરેલ ન હેાવાથી ભય પામેલેા, તે કાષ્ટા લાવનારી તે પ્રદેશમાંથી જતી જ્યેાતિયશા નામની ડેાસીને મારીને તેના કાષ્ઠના ભારે લઇને અને તેને ખાડામાં નાખીને (દાટીને) શીઘ્ર (ગુરુ પાસે) આવ્યેા. પછી તે કપટી કહેવા લાગ્યું કે-હે ઉપાધ્યાય ! તમારા ધી શિષ્યનું ચરિત્ર ભયંકર ( છે), (૬૨૫૬ થી ૫૯) કારણ કે–આજે આખાય દિવસ રમીને, હમણાં દાસીને મારીને, તેના કાષ્ઠના ભારે। લઈને તે અર્ષિં જલ્દી જલ્દી આવે છે. (૬૨૬૦) જો તમે સાચુ' ન માના તેા આવે, કે જેથી તે ડેાસીની શી અવસ્થા કરી છે અને જ્યાં તેને નાખી (દાટી) છે, તે દેખાડુ'. (૬૨૬૧) જ્યાં એમ કહેતો હતો, ત્યાં તૂત કાષ્ઠના ભારાને લઇને અગર્ષિં આવ્યે. તેથી ક્રોધ પામેલા
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતિ-તિ પાપસ્થાનક અને ક્ષુલ્લકમુનિના પ્રાધ
૩૫૧
ઉપાધ્યાયે કહ્યું કે અરે પાપી! આવું અકાર્ય કરીને હજી પણ તુ' ઘેર આવે છે ? મારી નજરથી દૂર થા, તને ભણાવવાથી સયુ`'. (૬૨૬૨-૬૩) વજ્રપાત જેવા આ દુઃસહુ આળને સાંભળી અતિ ખેદને પામેલેા ( પાડાં॰ સે વિ'તિક॰ ) તે અગષિ` આ પ્રમાણે વિચારવા લાગ્યા કે–(૬૨૬૪) હૈ પાપી જીવ ! પૂભવે આવા પ્રકારનુ કાઈ પણ કમ તે કયુ (હશે), કે જેથી આ અતિ દુઃસહ સકટ આવી પડયુ.. (૬૨૬૫) એમ સવેગને પામેલેા તે (પૂર્વ) ઘણા ભવા સુધી પાળેલા ચારિત્રનુ સ્મરણ કરીને અને (જાતિસ્મરણ પામીને) શુભ ધ્યાનથી કર્માંને હણીને કેવળજ્ઞાન રૂપ લક્ષ્મીને પામ્યા (૬૨૬૬) તથા દેવે। તથા મનુષ્યએ તેને પૂજ્ગ્યા. પુનઃ રુદ્રને તે જ દેવાએ પાપી તથા અભ્યાખ્યાન દેનારે’-એમ સત્ર ઘણેા નિંદ્યો. (૬૨૬૭) એ સાંભળીને ભે। ક્ષપક ! તું પણ અભ્યાધ્યાનથી વિરતિ કર, કે જેથી ઇચ્છિત ‘ગુણની' સિદ્ધિમાં હેતુભૂત સમાધિને શીઘ્ર પામે. (૬૨૬૮) (તાવ=) અહીં સુધી આ તેરમું પાપસ્થાનક લેશથી જણાવ્યું. હવે અરતિ– રતિ નામનું ચૌદમુ. પાપસ્થાનક જણાવુ છુ. (૬૨૬૯)
થાય,
૧૪. અનુશાસ્તિના પહેલા અઢારપાપસ્થાનકદ્વારમાંચૌદમુ અતિ-તિ પાપસ્થાનક-અરતિ અને રતિ અને વડે એક જ પાપસ્થાનક કહેલું છે, કારણ કે-તે તે વિષયમાં ઉપચાર (કલ્પના વિશેષથી અરતિ પણ રિત અને રિત પણ અતિ ( થાય છે. ) (૬૨૭૦) જેમ કે-પુ'મ વિનાના (કાઁશ ) પડખાથી વસ્ત્રને પહેરતાં જે અરતિ તે જ પુ`મવાળા ( સુંવાળા) પડખાથી તેને પહેરતાં તિ થાય છે. (૬૨૭૧)તથા પુમવાળા સુવાળા પડખાથી વસને પહેરતાં જે રતિ થાય, તે બીજા પડખેથી તેને પહેરતાં અતિ થાય છે. (૬૨૭૨) તથા જેમ ઇચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિ ન થતાં જે અરિત થાય છે. તે જ અતિ તેની પ્રાપ્તિ થતાં રતિરૂપે પરિણમે છે. (૬૨૭૩) તથા 'અહીં' તે પ્રસ્તુત વસ્તુની પ્રાપ્તિથી જે રતિ થાય છે, તે જ તે વસ્તુને નાશ થતાં અરતિપણે પરિણમે છે, (૬૨૭૪) અથવા ( કેાઈ ) બાહ્ય નિમિત્ત વિના પણ નિશ્ચે અરતિમેડ નામના કના ઉદયથી શરીરમાં જ અનિષ્ટસૂચક જે ભાવ થાય, તે અતિ (જાણવી.) તેના વશથી આળસુ, શરીરે વ્યાકુળતાવાળા, બેભાન અનેલા અને આ લેાક-પરલેાકનાં કાર્યાં કરવામાં પ્રમાદ કરતા એવા જીવને કેઈપણુ કાર્ય માં ઉત્સાહિત કરવા છતાં પણ કદાપિ ઉત્સાહી ન થાય, તેવા તે મનુષ્ય આ જીવલેાકમાં બકરીના ગળાના આંચળ જેવુ ( નિષ્ફળ ) જીવે છે. (૬૨૭૫ થી ૭૭) તથા રિતમેાહકને વશ કેાઈ પણ વસ્તુમાં રાગથી આસક્ત ચિત્તવાળા, કાદવમાં ખૂતેલી ઘરડી ગાયની જેમ તે વસ્તુમાંથી છૂટવા માટે અશક્ત બનેલા જીવ આ લેાકના કાર્યને પણ ન કરી શકે, તે અત્યંત પ્રયત્નથી જોડેલા ( સ્થિર ) ચિત્તથી સાધ્ય જે પરલેાકનું કાર્યાં તેને (તે) કેવી રીતે ( કરે ? ) (૬૨૭૮-૭૯) એમ અતિને અને રતિને સ'સારભાવનાનુ` કારણ જાણીને ( હે ક્ષપક!) તું ક્ષણ પણુ તેઓને આશ્રય આપીશ નહિ, અથવા (અતિ-રતિ ન રોકાય તે) અસયમમાં અતિને
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫ર
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રન્થનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચોથું પણ કર. અને સંયમગુણોમાં પતિને પણ કર ! એમ કરતો તું નિચે આરાધનાને પણ પામીશ. (૬૨૮૦-૮૧) ઘણું કહેવાથી શું? સંસારના કારણભૂત (અપ્રશસ્ત) અરતિરતિને નાશ કરીને (સંસારથી છોડાવનારી એવી પ્રશસ્ત) અધર્મમાં અરતિને કરીને ધર્મરૂપ બગીચામાં રતિને કર ! (૬૨૮૨) હે ધીર! જે તને સમતાના પરિણામથી ઈટવિષયમાં રતિ ન થાય અને અનિષ્ટમાં અરતિ ન થાય, તે તું આરાધનાને પામે! (૬૨૮૩) સંયમભારને ઉપાડવામાં થાકેલા ક્ષુલ્લકકુમાર મુનિની જેમ ધર્મમાં અરતિ અને અધર્મમાં રતિ, બને પુરુષને લોકમાં શોકનું પાત્ર બનાવી દે છે (૬૨૮૪) અને અસંયમમાં અતિથી તથા સંયમમાં રતિથી પુનઃ સમ્યક ચેતનાને પામેલે તે જ મુનિ જેમ પૂજ્ય બન્યું, તેમ લેકમાં પૂજ્ય બને છે. (૬૨૮૫) તે આ પ્રમાણે
અરતિ-રતિના વિષયમાં ક્ષુલ્લકકુમાર મુનિને પ્રબંધ-સાકેત નામના શ્રેષ્ઠ નગરમાં પુંડરિક નામે રાજા હતા. તેને કંડરિક નામે ના ભાઈ અને તે નાના ભાઇની યશોભદ્રા નામે પત્ની હતી. (૬૨૮૬) અત્યંત મને ડર અંગવાળી ઘરના આંગણામાં ફરતી તેને પુંડરિકે જોઈ. પછી અત્યંત આસક્ત થએલા તેણે દૂતીને (તેની પાસે) એકલી અને લજજા પામેલી યશોભદ્રાએ તેને નિષેધ કર્યો (પાછી મોકલી). પછી રાજનો અતિ આગ્રહ થતાં તેણીએ જવાબ આપ્યો કે-શું નાના ભાઈથી પણ તું લજજાતે નથી કે આવું બોલે છે? તે પછી રાજાએ કંડરિકને ગુપ્ત રીતે મારી નંખાવ્યો. (૬૨૮૭ થી ૮૯) અને ફરી પણ પ્રાર્થના કરી, ત્યારે શીલખંડનના ભયથી તૂર્ત આભરગાને લઈને તે ઘેરથી નીકળી (૬૨૯૦) અને એકલી પણ પિતૃભાવને ધારણ કરતા વૃદ્ધ વેપારીની નિશ્રાથી સાથેની સાથે શ્રાવતી નગરીએ પહોંચી. (૬૨૯૧) (ત્યાં) શ્રી જિનસેનસૂરિની શિષ્યા કીતિમતી નામની મહત્તરા સાધ્વીને વંદન નિમિતે ગઈ અને સર્વ વૃત્તાન્ત કહ્યો. (દર૯૨) (તેણીના ઉપદેશથી બેધ (વૈરાગ્ય) પામી અને પ્રવૃજિત થઈ, પણ “રખે મને પ્રવ્રજ્યા નહિ આપે–એમ માનીને તેણીએ પોતાને) ગર્ભ હોવા છતાં મહત્તરાને કહ્યો નહિ. (૬૨૩) કાલકમે જ્યારે ગર્ભ વૃદ્ધિને પામ્યા, ત્યારે મહત્તરાએ તેને એકાન્તમાં કારણ પૂછયું અને તેણે પણ (સત્ય) કહ્યું. (૬૨૯૪) પછી જ્યાં સુધી પુત્ર પ્રસ ત્યાં સુધી તેને ગુપ્ત જ રાખી. પછી તે બાળક શ્રાવકના ઘેર મેટો થયો અને પછી યાવત્ આચાર્યની પાસે તેણે દીક્ષા લીધી. તેનું નામ ભુલકકુમાર રાખ્યું અને સાધુને યોગ્ય સમગ્ર સામાચારીને શિખવાડી. (૬ર૫-૯૬) પછી યૌવનને પામેલા અને સંયમને પાળવા માટે અસમર્થ–ભાંગ્યા પરિણામવાળા તેણે દીક્ષા છેડવા માટે માતાને પૂછયું. (૬૨૯૭) માતા(સાધ્વી)એ ઘણા પ્રકારે તેને રોક, તો પણ તે ન રહ્યો. તે પછી તેણીએ કહ્યું કે-પુત્ર ! મારા આગ્રહથી બાર વર્ષ પાલન કર. તેણે એમ કરીશ... એમ કહીને તે સ્વીકાર્યું. તે વર્ષો જ્યારે પૂર્ણ થયાં, ત્યારે પુનઃ જવા ઈચ્છતા તેને તેણીએ કહ્યું કે મારા ગુરુણીને પૂછ ! પૂછેલી તેણીએ પણ તેટલે કાળ (બાર વર્ષ) અને એમ આચાર્યું પણ તેટલું રે. (દ૨૯૮ થી ૩૦૦) એમ ઉપાધ્યાયે પણ બાર
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૩
ભુલકકુમારનો પ્રબંધ વર્ષ સુધી) કે, (એમ) અડતાલીશ વર્ષે ગયાં, તે પણ નહિ રહેતાં તેની માતાએ ઉપેક્ષા કરી. માત્ર પૂર્વે સાચવી રાખેલી તેના પિતાના નામની વટી અને રત્નકંબળ તેને આપીને કહ્યું કે-હે પુત્ર ! (પાઠાંતર કચ= ) જ્યાં-ત્યાં જઈશ નહિ, કિન્ત પંડરિક રાજા તારા મોટા પિતા (કાકા) છે, તેને આ (તારા) પિતાના નામવાળી વીંટીને દેખાડજે, કે જેથી તે તને ઓળખીને અવશ્ય રાજ્ય આપશે. પછી “એમ કરીશ”—એવું કહીને (સ્વીકારીને) સુલકકુમાર મુનિ નીકળે (૬૩૦૧ થી ૪) કાળક્રમે સાકેતપુરમાં પહોંચે. તે વેળા રાજાના ઘેર આશ્ચર્યભૂત નાટક ચાલતું હતું. (૬૩૦૫) તેથી “રાજાનું દર્શન કાલે કરીશ”—એમ વિચારીને, ત્યાં જ બેઠેલે તે એકાગ્રતાથી નાટયક્રિયાને જેવા લાગે (૬૩૦૬) અને ત્યાં સમગ્ર રાત્રી સુધી નાચીને અતિ થાકેલી કંઈક ઊંઘતી નદીને વિવિધ કરણોના પ્રવેગથી મનહર બનેલા નાટકના રંગમાં ભંગ પડવાના ભયથી અકાએ પ્રભાતકાળે ગીત ગાવાના ન્હાને સહસા આ પ્રમાણે સમજાવી. (૬૩૦-૮)
“હે શ્યામસુંદરી ! સુંદર ગાયું, સુંદર વગાડયું અને સુંદર નાચી. (એમ) લાંબી રાત્રિ સુધી (નૃત્યનું પાલન કરીને હવે રાત્રિના સ્વપ્નના અંતે પ્રમાદને ન કર !” (૩૦૯)
' તે સાંભળીને (ચેલેણુત્ર) ક્ષુલ્લક મુનિએ તેણીને રત્નકબળ ભેટ કર્યું રાજાના પુત્રે કુંડલરત્ન, શ્રીકાન્તા નામની સાર્થવાહ પત્નીએ હાર, અમાત્ય જયસંધીએ (રત્નજડિત સુવર્ણનું ) કડું અને માવતે રત્નનો અંકુશ ભેટ કર્યો. તે સઘળાં (પ્રત્યેક) લાખ લાખ મૂલ્યનાં હતાં. (૬૩૧૦-૧૧) પછી તેનું રહસ્ય જાણવા માટે રાજાએ પહેલાં જ ક્ષુલ્લકને કહ્યું કે-તે આ કેમ આપ્યું? તેથી તેણે મૂળથી જ (પિતાનો) સર્વ વૃત્તાન્ત ત્યાં સુધી કહ્યો કે-યાવત્ હું રાજ્ય માટે (અહીં) આવ્યો છું. (પણ) આ ગીતને સાંભળીને બેધ પામેલે વિષયની ઈચ્છાથી રહિત થયે. (૬૩૧૨-૧૩) અને પ્રવ્રજ્યામાં સ્થિર ચિત્તવાળો થયે છું, તેથી “ગુરુ છે”—એમ માનીને એણને રત્નકંબલ આપ્યું. પછી તેને ઓળખીને રાજાએ કહ્યું કે-પુત્ર! આ રાજ્યને રવીકાર. ત્યારે ક્ષુલ્લકે જવાબ આપ્યો કે-શેષ આયુષ્યમાં હવે ચિરકાલિન સંયમને નિષ્ફળ કરનાર આ રાજ્યથી શું ? (૬૩૧૪-૧૫) તે પછી રાજાએ પિતાના પુત્ર વગેરેને કહ્યું કે–તમારે દાન દેવામાં શું કારણ છે? તેથી રાજપુત્રે કહ્યું કે-૬૩૧૭) હે તાત! તમને મારીને રાજ્ય લેવાને ઈચ્છતો હું આ ગીતને સાંભળીને રાજ્યથી વિરાગી થયો. (૬૩૧૭) તથા સાર્થવાહ પત્નીએ પણ કહ્યું કે મારા પરદેશ ગયેલા પતિને બાર વર્ષો વીતી ગયાં તેથી મેં વિચાર્યું કે-બીજા પતિને સ્વીકારું, તેની આશાથી શા માટે દુઃખી થાઉં ? (એમ વિચારવાળી હતી) તે પછી અમાત્યે કહ્યું કે- હે દેવ! અન્ય રાજાઓની સાથે હું સંધિને કરું કે ન કરું”-એમ પૂર્વે વિચારતો હતો અને માવતે પણ કહ્યું કે-સીમાડાના રાજાઓએ “પટ્ટહસ્તિ લાવી આપ, અથવા મારી નાખ.— એમ બહુ કહેવાથી હું પણ ચિરકાળથી હિંચકાની જેમ સંશયથી ચલચિત્ત પરિણતિથી રહ્યો હતો. (૬૩૧૮ થી ૨૧) પછી તેઓના અભિપ્રાયોને જાણીને પ્રસન્ન થએલા પુંડરિક
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૪
શ્રી સવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર થું
રાજાએ તેઓને અનુજ્ઞા કરી કે- તમેાને જે ચાગ્ય જણાય તે કરે, ’ (૬૩૨૨) ત્યારે એવા પ્રકારના અકાને (દ્રોહને) કહીને અમે કેટલેા લાંખા કાળ જીવીશું ? એમ કહીને વૈરાગ્યને પામેલા તે સવે` તે જ ક્ષણે ક્ષુલ્લકકુમાર પાસે દીક્ષિત થયા અને સકળ જનપૂજ્ય (બનેલા ) તે મહાત્માએ તેની સાથે વિહાર કર્યાં. (૬૩૨૪-૨૫) એમ આ દૃષ્ટાન્તથી હું ક્ષપક ! તું મનવાંછિત અથ'ની સિદ્ધિ માટે અસંયમમાં અરુતિને અને સયમમાં તિને પણ કર ! (૬૩૨૫) એમ ચૌદમા પાપસ્થાનકને લેશથી કહીને હવે પૈશુન્ય નામનુ પંદરમું` પાપસ્થાનક પણ કહું છું. (૬૩૨૬)
૧૫. અનુશાસ્તિના પહેલા અઢાર પાપસ્થાનકન્દ્વારમાં પંદરમુ' પૌશુન્ય પાપસ્થાનક-ગુપ્ત એવા હતા કે અછતા દેષને પ્રગટ કરવારૂપ જે પિશુનનું કાર્યાં, તેને અહી લેાકમાં પૅશુન્ય કહેવાય છે. (૬૩૨૭) મેાહમૂઢ, આ પૈશુન્યને કરનાર ઉત્તમ કુળસાં જન્મેલે। પશુ, ત્યાગી પણ અને મુનિ પણ લેકમાં આ ચાડિયા છે’–એમ ખેલાય છે. (૬૩૨૮) આ વિશ્વમાં મનુષ્યેાને ત્યાં સુધી મિત્ર, ત્યાં સુધી શુભ ચિત્ત અને ત્યાં સુધી જ મૈત્રી પણ રહે છે, કે નિર્વાંગી ચાડિયા જયાં સુધી થાડો પણ વચ્ચે ન આવે. ( અથાત્ ચાડિયા ચાડી કરીને સંબધા તાડાવે છે.) (૪૩૨૯) અહા હા ! ચાડિયા લુહાર ચાડીરૂપી અતિ તીક્ષ્ણ કુહાડા હાથમાં લઈને નિત્યમેવ પુરુષાના પ્રેમરૂપી કાષ્ટોને ચીરે છે. (વૈર કરાવે છે. ) (૬૩૩૦) અતિ બિહામણા, ભયંકર જે ચાડિયે કૂતરા, કટાળા વિના લેાકેાની પીઠ પાછળ ભસતો ( છતો) સતત કાનને ખડ઼ે છે, ( બીજાના કાનને ભરે છે અથવા એ હાથ કાને મૂકી હું કંઈ જાણતા નથી એમ ખતાવે છે.) (૬૩૩૧) અથવા જેમ રાંક ચાડિયા સૌની ચાડી કરે છે, તેમ કૂતરા ઉજ્જવલ વેષવાળાને, પાડોશીને, સ્વામીને, પરિચિતને અને ભોજન આપનારને ભસતા નથી. (૬૩૩૨) અથવા ચાડિયાને સજ્જનોના સચેગથી પશુ ગુણ થતો નથી, ચંદ્રના મંડલ વચ્ચે રહેવા છતાં હરિણ કાળા જ રહે છે. (૬૩૩૩) જો આ ભવમાં એક જ વૈશુન્ય છે, તો બીજા દેષસમૂહથી શું પ્રયેાજન? તે એક જ ઉભય લેાકને નિષ્ફળ કરશે. (૬૩૩૪) જેને ઉદ્દેશીને (જેની ) ચાડી કરવામાં આવે, તેને અનથ થવામાં અનેકાન્ત છે (થાય કે ન પણ થાય), કિન્તુ ચાડિયાને તો દ્વેષભાવથી નિશ્ચે અનથ થાય. (૬૩૩૫) પૈશુન્યથી માયાપણુ’, અસત્ય, નિઃશ્કતા, દુનતા અને નિĆમીપણું વગેરે પણ વિવિધ દેષા થાય છે. (૬૩૩૬) ખીજાનો મસ્તકછેદ કરવા સારે। પણ પૈશુન્ય સારું' નહિ, કારણ કે–મસ્તકછેદમાં તેવું દુ:ખ નથી થતું કે જેવુ' વૈશુન્યદ્વારા મનને અગ્નિ દેવાથી સદા (કાયમી) થાય છે. (૬૩૩૭) પૈશુન્યથી ખીજુ` માટુ' પાપ નથી, કારણ કે-પેશુન્ય કરવાથી સૌમા ( બીન્ત્ર ) ઝેર ચેપડેલા (સેલ્લ=) ખાણથી ભાલાથી પીડિત શરીરવાળાની જેમ યાવજીવ (દુઃખથી ) જીવે છે. (૬૩૩૮) શુ` ચાડિયા સ્વામીબાતક છે? ગુરૂઘાતક છે? અથવા અધમાચારી છે? નહિ, નહિ, એએથી પણ અન્ય તે અતિ અધમ છે. (૬૩૩૯) પૈશુન્યના
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૈશુન્યના ગુણદોષ વિષે સુબંધુમંત્રી અને ચાણકયને પ્રબંધ
૩૫૫ દેષથી સુબંધું મંત્રી કષ્ટને પામ્યા અને તેના ઉપર પશુન્ય નહિ કરવાથી ચાણકય સદ્ગતિને પામ્યા. (૬૩૪૦) તે આ પ્રમાણે
પૈશુન્ય કરવા-નહિ કરવાના દોષ-ગુણ વિષે સુબંધુ મંત્રી અને ચાણકયને પ્રબંધ-પાટલીપુત્ર નગરમાં મૌર્યવંશમાં જન્મેલા બિંદુસાર નામે રાજા હતો અને તેને ચાણકય નામનો ઉત્તમ મંત્રી હતા. (૬૩૪૧) તે શ્રી જિનધર્મમાં રક્ત ચિત્તવાળો, “ ત્પાતિકી” વગેરે બુદ્ધિથી યુક્ત અને શાસનપ્રભાવનામાં ઉદ્યમી દિવસો પસાર કરે છે. (૬૩૪૨) એકદા પૂર્વે રાજ્યભ્રષ્ટ કરેલા નંદરાજાના સુબંધુ નામના મંત્રીએ (પૂર્વવેરથી) ચાણકયના છિદ્રને (દેવને) પામીને રાજાને આ પ્રમાણે કહ્યું કે-(૬૩૪૩) હે દેવ! જે કે તમે મને પ્રસન્ન કે ખિન્ન નજરથી પણ જોતા નથી, તે પણ તમને અમારે હિતકર જ કહેવું જોઈએ. (૬૩૪૪) ચાણકય મંત્રીએ તમારી માતાને પેટ ચીરીને મારી નાખી હતી, તો એથી બીજે (મે= ) તમારો વૈરી કે છે ? (૬૩૪૫) એમ સાંભળીને ગુસ્સે થએલા રાજાએ પિતાની ધાવમાતાને પૂછયું તે તેણીએ પણ તેમ કહ્યું, . પણ મૂળથી તેનું કારણ ન કહ્યું. (૬૩૪૬) (પછી) પ્રસંગે ચાણકય આવ્યા અને રાજા પણ તેને જોઈને તૂત લલાટે ભ્રકુટી ચઢાવીને વિમુખ થયો. (૬૩૪૭) (ત્યારે) અહાહા! આ રાજા (હ) (ગયજીએ=) આચાર (મર્યાદા) ભ્રષ્ટ હોઉં તેમ મારો પરાભવ કેમ કરે છે? –એમ વિચારીને ચાણક્ય પિતાના ઘેર ગયો. (૬૩૪૮) પછી ઘરનું ધન, પુત્ર, પ્રપૌત્ર વગેરે સ્વજનેને આપીને નિપુણ બુદ્ધિથી (તેણે) વિચાર્યું કે-મારા (મંત્રી) પદની ઈચ્છાથી કેઈપણ ચાડિયાએ આ રાજાને આ પ્રમાણે પ્રકુપિત કર્યો જણાય છે. તેથી હું તેવું કરું, કે જેથી તે ચિરકાળ દુઃખથી પીડાતે જીવે. (૬૩૪૯-૫૦) તેથી તેણે શ્રેષ્ઠ સુગંધની મનહર મેળવીને પ્રગથી ચૂર્ણોમાં વાસિત કર્યા, દાભડામાં ભર્યા (એક વાસપુટી તૈયાર કરીને દાભડામાં મૂકી) તથા ભેજપત્રમાં આ પ્રમાણે લખ્યું કે-(૬૩પ૧) જે આ ઉત્તમ ચૂર્ણને સુંઘીને ઇન્દ્રિઓને અનુકૂળ વિષયોને ભોગવશે, તે યમમંદિરે જશે અને જે શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રોને, આભારણોને, વિલેપ વગેરેને, તળાઈઓને, દિવ્ય પુને (ભગવશે) તથા સ્નાન શૃંગારને પણ કરશે, તે પણ શીઘ મરશે.” (૬૩૫૨-૫૩) એમ ચૂર્ણોના રવરૂપને જણાવનારા ભેજપત્રને પણ તે ચૂર્ણમાં મૂકી તે દામડાને પેટમાં મૂકો. (૫૪) તે પેટીને પણ મજબૂત ખીલીઓથી સખ્ત જડીને મુખ્ય ઓરડામાં તેનાં કમાડોને તાળું મારીને મજબૂત (બંધ) કરીને મૂકી. (૬૩૫૫) પછી સ્વજનોને ખમાવીને, તેઓને) જૈન ધર્મમાં જેડીને તેણે અરણ્યમાં (પાઠાં. ગેલિક) ગોકુળ સ્થાને ગોબરમાં) ઈગિની અનશનને સ્વીકાર્યું. (૬૩૫૬) પછી આના મૂળ રહસ્યને જાણીને ધાવમાતાએ રાજાને કહ્યું કે-પિતાથી પણ અતિપૂજ્ય ચાણકયનો પરાભવ કેમ કર્યો ? (૬૩૫૭) રાજાએ કહ્યું કે-એ મારી માતાનો ઘાતક છે. તે પછી તેણીએ કહ્યું કે-જે તારી માતાને એણે મારી ન હોત, તો તું પણ ન હોત ! (૬૩૫૮) કારણ કેતું જ્યારે ગર્ભમાં હતો, ત્યારે તારા પિતાનો વિષમિશ્રિત ભજનનો કળીઓ
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૬
શ્રી સ`વેગર ગશાળા મંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથું
લઇને ખાતી ઝેરથી વ્યાકુળ થએલી રાણી (તારી માતા) મરણને પામી (૬૩૫૯) અને એનું મરણ જોઇને મહાનુભાવ ચાલુકયે તેનું પેટ ચીરીને તને કાઢયા ( બચાવ્યેા ) છે. (૬૩૬૦) તે રીતે નીકળેલા પણ તારા મસ્તકે કાળા વણવાળુ ઝેરનું બિંદુ લાગ્યું, તે કારણે રાજન્ ! તું બિ ંદુસાર કહેવાય છે. (૬૩૬૧) એમ સાંભળીને અતિ સ’તાપને પામેલે રાજા સર્વ આડંબર સહિત તૂ ચાચુકયની પાસે ગયા અને રાગમુક્ત તે મહાત્માને ગામરમાં (છાગુના ઢગલા ઉપર) બેઠેલા જોયા. રાજાએ તેને સ આદરપૂર્ણાંક પ્રણામ કરીને બહુ વાર ખમાવ્યા અને કહ્યું કે-નગરમાં આવે તથા રાજ્યને સ’શાળા ! તેથી તેણે કહ્યુ કે-મે અનશન સ્વીકાયુ છે અને રાગમુક્ત થયા છું. (૬૩૬૨ થી ૬૪) ચાડીના કડવાં ફળને જાણતા ચાણકયે તે અવસરે સુખના કાવતરાને જાણવા છતાં તે રાજાને ન કહ્યુ. (૬૩૬૫) પછી એ હાથ લલાટે જોડીને સુખ'એ રાજાને કહ્યુ` કે-હે દેવ ! મને રજા આપેા, કે જેથી હુ' એની ભક્તિ કરુ. (૬૩૬૬) તે પછી અનુજ્ઞા પામેલા ક્ષુદ્ર બુદ્ધિવાળા સુખ'એ (પાઠાં॰ ધ્રુવ =) ગ્રૂપને સળગાવીને તેનો અગારા ગોબરમાં નાખ્યા. રાજા વગેરે લેાકેા સ્વસ્થાને ગયા પછી શુદ્ધ વૈશ્યામાં રહેલે ચાણકય તે ગેાખરના અગ્નિથી ખળી ગયા અને દેવલેાકમાં àીપ્યમાન શરીરવાળા મહદ્ધિક દેવ થયા. પુનઃ તે સુખ મત્રી તેના મરણથી આનંદ પામીને ચેાગ્ય અવસરે પ્રાના કરેલા રાજાએ આપેલા તે ચાણકયના ભુવનમાં ગયા (અને ત્યાં) સખ્ત અધ કરેલા પ્રચંડ કમાડવાળા (તે) ગંધવાંળા એરડાને જોચે.. (૬૩૬૭ થી ૭૦) ‘ અહી’સઘળા ધનસમૂહ મળશે ’–એમ માનીને કમાડ ખૂલ્લાં કરીને પેટી બહાર કાઢી. તે પછી જ્યારે ચૂર્ણાંને સુઘ્ધા અને લખેલા ભાજપત્રને જોયુ, તેનો અર્થ પણ સમ્યગ્ જાણ્યે.. ત્યારે નિ ય માટે એક પુરુષને તે ચૂર્ણાં સુધાયાં અને તેને વિષયે ભાગવાળ્યા, તે જ ક્ષણે તે મરણને પામ્યા. એમ (ભેાગવાવીને) ખીજી પણ વિશિષ્ટ વસ્તુઓમાં નિણુ ય કર્યાં. (૩૭૧ થી ૭૩) (પછી) હા ! મરેલા પણ તેણે મને માર્યાં, એમ અતિ દુ:થી પીડાતો જીવવાને ઈચ્છતી તે રાંક ઉત્તમ સુનીનિ જેમ (ભાગાદિનો ત્યાગ કરીને) રહેવા લાગ્યા (૬૩૭૪) એમ આવા દેખવાળા પૈશુન્યને અને આવા ગુણવાળા તેના ત્યાગને જાણીને (હે ક્ષેપક !) આરાધનાના ચિત્તવાળા તું તેને (પેશુન્યને) મનમાં પણ રાખીશ (ઈચ્છીશ) નહિ. (૬૩૭૫) આ પંદરમું' પાપસ્થાનક કહ્યું. હવે પરપરિવાદ નામના સેાળમા પાપસ્થાનકને સંક્ષેપમાં કહુ છુ'.(૬૩૦૬)
૧૬. અનુશાસ્તિના પહેલા અઢાર પાપસ્થાનકદ્વારમાં સાળનું પરપરિવાદ પાપસ્થાનક–અહી' લેાકેાનીસમક્ષ જ જે અન્યના ઢાષાને કહેવા, તે પરપરિવાદ મત્સરથી અને પેાતાના ઉત્કર્ષ માંથી પ્રગટે છે. (૬૩૭૭) કારણ કે-મત્સરને વશ પડેલેા સ્નેહને, પેાતે સ્વીકારેલાને (પ્રતિજ્ઞાને), ખીજાએ કરેલા ઉપકારને, પરિચયને, દાક્ષિણ્યતાને, સજ્જ નતાને, સ્વ-પર ચેાગ્યતાના ભેદને, કુલક્રમને અને ધસ્થિતિને પણ ગણતા નથી. માત્ર નિત્ય તે ( ખીન્ને ) કેમ ચાલે છે? કેમ વ્યવહાર કરે છે? શું વિચારે છે ? શુ બેલે
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
સોળમું પરંપરિવાદ પાપસ્થાનક
૩પ૭ છે? અથવા શું કરે છે? એમ પરનાં છિદ્રો જોવાના મનવાળે તે સુખને જાણતો (અનુ. ભવતી નથી. ( દુઃખી થાય છે.) (૬૩૭૮ થી ૮૦) એમ ક્રમથી પરંપરિવાદ કરવામાં એક મત્સર જ મેટું કારણ બને છે. પુનઃ તે આ કર્ષ સાથે ભળે તો પૂછવું શું ! (૩૮૧) આત્મોત્કર્ષવાળો મેરુ પર્વત જેવા મોટાને પણ અતિ નાનો અને તૃતુલ્ય પણ પિતાને મેરુપર્વતથી પણ મોટો માને છે. (૬૩૮૨) એમ (મત્સર વગેરે) પ્રૌઢ કારણ પણથી (કરાતા) પર પરિવાદ (અર્ઘ=) અકાર્યને રોકવા માટે શક્તિમાન પણ (વિવેગેણુ રહિઓ= ) અવિવેકી મનુષ્ય ( કહનામ= ) કેવી રીતે (સક્કો= ) શક્તિમાન બને ? (૬૩૮૩) (મનુષ્ય) જેમ જેમ પર પરિવાદ કરે છે, તેમ તેમ હલકાઈને પામે છે અને જેમ જેમ હલકાઈને પામે છે, તેમ તેમ અપૂજ્ય (તિરસ્કારપાત્ર) બને છે. (૬૩૮૪) જેમ જેમ પર પરિવાદ કરાય, તેમ તેમ ગુણે નાશ પામે છે; જેમ જેમ તે ગુણોનો નાશ થાય, તેમ તેમ દેનું સંક્રમણ (આગમન) થાય છે (૬૩૮૫) (અને) જેમ જેમ દેનું સંક્રમણ થાય છે, તેમ તેમ (મનુષ્ય) નિંદાપાત્ર બને છે. એમ પર પરિવાદ અનર્થોનું-અમંગળનું મુખ્ય સ્થાન (કારણ) છે. (૬૩૮૬) પર પરિવાદથી મનુષ્યમાં ન હોય તે પણ દો સંચાર પામે ( પ્રવેશે) છે અને હોય તે બહ, બહુતર અને બહુતમ મજબૂત (સ્થિર) થાય છે. (૬૩૮૭) જે મનુષ્ય બીજા પ્રત્યે મત્સર અને પોતાના ઉત્કર્ષથી પરનિંદા કરે છે, તે અન્ય ભામાં પણ ચિરકાળ સિંઘ (હલકી) નિઓમાં ભમે છે. (૬૩૮૮) ધન્યપુરુષે ગુણરત્નોને હરનારી અને દેને કરનારી જાણીને પરનિંદાને કરતા નથી, કારણ કે શ્રી જિનેશ્વરેએ પણ (તંદુલયાલિયમાં) કહ્યું છે કે-જે સદા પરનિદાને કરે છે, આઠ મના વિસ્તારમાં હરખાય છે અને અન્યની લક્ષ્મીથી બળે છે, તે સકષાયી નિત્ય દુઃખી થાય છે. (૬૩૮૯-૯૦) કુલ, ગણ અને સંઘે પણ બહાર કરેલા તથા કલહ અને વિવાદમાં રાચનારા સાધુને નિચે દેવલેકમાં પણ દેવેની (સમિઈસુક) સભાઓમાં (બેસવા) જગ્યા નથી. (૩૯૧) તેથી જે બીજો લેકવ્યવહારવિરુદ્ધ અકાર્યને કરે અને તે અકાર્યને જે (બીજો) નિંદે, તે પરના દેશે (મિથ્યા) દુઃખી છે. (૬૩૨) સારી રીતે (સંયમમાં) ઉદ્યમી એવા સાધુને ૧-આત્મપ્રશંસા, ૨–પરનિંદા, ૩-જી હા, ૪-ઉપસ્થ ( જનનેન્દ્રિય) અને ૫-કષાય, એ પાંચ સંયમથી રહિત કરે છે. (૬૩૩) પરનિદાની પ્રકૃતિવાળે જે જે (વયણે હિંs) દોષથી (અથવા વચનથી) પરને દૂષિત કરે, તે તે દોષને તે પામે છે. એથી તે અદર્શનીય છે (૬૩૯૪) પર પરિવારમાં આસક્ત અને બીજાના દોષોને બેલત જીવ ભવાંતર ગએલે પોતે તે જ દોષોને અનંતાનંતગુણ પામે છે. (૬૩૯૫) એમ કરાતે પરંપરિવાદ અતિ ભયંકર વિપાકવાળે છે, સેંકડો સંકટોને સંગ છે, સમસ્ત ગુણાને ખેંચી જનારો દુષ્ટ પવન (આંધી) છે અને સુખરૂપી પર્વતને (નાશ કરવામાં) વજપાત છે. આ જન્મમાં સર્વ દુઃખોનો ખજાનો અને ભવાંતરમાં દુર્ગતિમાં પતન, એ તે જીવને સંસારથી ક્યાંય જવા (છૂટવા) દેતા નથી. (૬૩૯૬-૯૭) સુભદ્રાના શ્વસુરવર્ગની જેમ અપયશના વાદથી હણાયેલ તથા પરનિંદાનો વ્યસની લાકમાં
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૮
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર એવું નિદાને પામે છે અને નિંદા કરતા પણ તે શ્વસુરવર્ગની નિદાને નહિ કરનારી, દેવીસહાયને પામેલી, મહા સત્વવાળી તે સુભદ્રા કીતિને પામી. (૬૩૯૮-૯) તે આ પ્રમાણે
પરનિંદાના દેશે અને ત્યાગના ગુણે વિષે સતી સુભદ્રાને પ્રબંધ-ચંપાનગરીમાં બૌદ્ધના ભક્ત એક વ્યાપારીના પુત્રે કઈ પ્રસંગે જિનદત્ત શ્રાવકની સુભદ્રા નામની પુત્રીને જોઈ અને (તેના પ્રત્યે) પ્રગટેલા તીવ્ર રામવાળા તેણે તેને પરણવા માગણી કરી, પણ તે મિથ્યાદષ્ટિ હોવાથી પિતાએ (તેને) ન આપી. (૬૪૦૦-૬૪૦૧) (પછી) તેણીને પરણવા માટે તેણે કપટથી સાધુ પાસે જૈનધર્મને સ્વીકાર્યો અને પાછળથી તે ધર્મ (તેને) ભાવરૂપે પરિણમ્યો (૬૪૦૨) પછી શ્રાવકે પણ (નિચ્છઉમ= ) કપટરહિત ધર્મને રાગી છે, એમ નિશ્ચય કરીને સુભદ્રાને આપી, વિવાહ કર્યો અને કહ્યું કે મારી પુત્રીને ભિન્ન ઘરમાં રાખજે, અન્યથા વિપરિત ધર્મવાળા સસરાના ઘરમાં એને પોતાની ધર્મપ્રવૃત્તિ કયી રીતે થાય? (૬૪૦૩-૪) તેણે એ કબૂલ્યું અને તે જ રીતે તેણીને જુદા ઘરમાં રાખી. તે નિત્ય શ્રી જિનપૂજા, મુનિદાન વગેરે ધર્મને કરે છે. (૬૪૦૫) પરંતુ જૈનધર્મના વિરોધીપણુથી શ્વસુરવર્ગ તેનાં છિદ્રોને જેતે નિંદા કરવા લાગ્યો. (૬૪૦૬) તેનો ભર્તાર પણ “આ લોકે દ્વેષી છે–એમ માનીને તેમનાં વચનોને મનમાં ધરતે નથી. એમ સદ્ધર્મમાં રક્ત તે બંનેનો કાળ પસાર થાય છે. (૬૪૦૭) પછી એક દિવસે (નિવવિક્રોક) શરીરની સંભાળના ત્યાગી (એકાકી વિહારના નિયમવાળા) એક મહા. મુનિ ભિક્ષાર્થે તેઓનાં ઘરમાં પિઠા. પછી ભિક્ષાને આપતી સુભદ્રાએ (મુનિના) નેત્રમાં પડેલા કણીઓને “મુનિને આ પીડાકારી છે–એમ જાણીને ચતુરાઈથી (સ્પર્શ વિના) જીભના છેડાથી દૂર કર્યું. (૬૪૦૮-૯) પરંતુ તે દૂર કરતાં તેના ભાલતળું કરેલું તિલક મુનિના ભાલમાં લાગ્યું અને નણંદ વગેરેએ (તેને) જોયું. (૬૪૧૦) તેથી લાંબા કાળે છિદ્રને (નિંદાના નિમિત્તને) પામેલી તેઓએ તેણીના પતિને કહ્યું કે તારી સ્ત્રીના આવા નિષ્કલંક શીયળને જો ! (૬૪૧૧) હમણાં જ તેણીએ ભેગને ભેળવીને આ મુનિને રવાના કર્યો. જે વિશ્વાસ ન હોય, તે સાધુના લલાટમાં (લાગેલા) તેના તિલકને જે ! (૬૪૧૨) (પછી) તે તિલકને તેવું જોઈને લજજા પામેલે, તેના રહસ્યને જાણ્યા વિના મંદ થએલા પૂર્વ નેહવાળો (તેનો પતિ ) તેણે પ્રત્યે મંદ આદરવાળે થયે. (૬૪૧૩) પછી તેઓએ સસરાને કુળમાં સર્વત્ર પણ તેણના તે દેષને જાહેર કર્યો અને પતિને અત્યંત પરમુખ જેવાથી તથા લેકથી પિતાના શીયળને દેવરૂપી મેલથી મલિન શાસન નિદાથી યુક્ત જાણીને અતિ શોકને ધારણ કરતી સુભદ્રાએ શ્રી જિનપૂજા કરીને કહ્યું કે
જે કોઈ પણ દેવ મને સહાય કરશે, તે આ કાઉસ્સગથી હું ચલિત થઈશ (પારીશ)”—એમ કહીને અત્યંત સત્ત્વવાળી, દઢ નિશ્ચયવાળી તેણી કાઉસ્સગમાં રહી. પછી તેના ભાવથી પ્રસન્ન થએલો સમદ્ધિદષ્ટિ દેવ આવ્યો (૬૪૧૪ થી ૧૭) તેણે કહ્યું કે ભદ્રે ! કહે કે-(ભેર) તારું જે કરવાનું હોય તે કરું.” પછી કાઉસ્સગને પારીને
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરનિંદાના દેશે અને ત્યાગના ગુણે વિષે સતી સુભદ્રાને પ્રબંધ
૩૯ સુભદ્રાએ આ પ્રમાણે કહ્યું કે- (૬૪૧૮) હે દેવ ! દુષ્ટ લકોએ ફેલાવેલી (પાઠાં. પણ મલિન્નર) શાસનની અપભ્રાજનાનો નાશ કરીને શીધ્ર જેમ શાસનની ઘણી
મોટી પ્રભાવના થાય તેમ કરો ! (૬૪૧૯) દેવે એમ કરી શ”—એવું કહીને–સ્વીકારીને તેને આ પ્રમાણે કહ્યું કે-કાલે નગરીના દરવાજાઓનાં સર્વ કમાડેને હું તે રીતે મજબૂત બંધ કરીશ કે કોઈ પણ ઉઘાડી ન શકે અને આકાશમાં રહીને કરીશ કે“(પરં=) અત્યંત શુદ્ધ શીયળવાળી સ્ત્રી ચારણીમાં રાખેલા જળના ચોગળાંથી ત્રણ વાર છાંટીને બંધ કરેલા આ કમાડોને ઉઘાડશે, પણ અન્ય સ્ત્રી નહિ (ઉઘાડે)” તેથી તે કાર્યને નહિ સાધી શકતી અનેક સ્ત્રીઓ જ્યારે અટકે (થાકે), ત્યારે પૂર્વોક્ત વિધિવાળી (મેં કહી તે વિધિથી) તું લીલા માત્રમાં તે ઊઘાડજે, (૬૪૨૦ થી ૨૩) એમ શીખવાડીને તૂર્ત તે દેવ અદશ્ય થયા અને સુભદ્રા પણ કાર્ય સિદ્ધ થયું તેથી પરમ સંતોષને પામી. (૬૪૨૪) પછી જ્યારે પ્રભાત થયું, ત્યારે નગરનાં કમાડો ન ઊઘડવાથી નાગરિકે વ્યાકુળ થયા અને આકાશમાં તે વાણુ પ્રગટી. (૬૪૨૫) ત્યારે રાજાની, સેનાપતિની તથા ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલી શીલથી શોભતી સ્ત્રીઓ દ્વારને ઉઘાડવા માટે તૂર્ત આવી, પણ ચારણીમાં પાણી નહિ ટકવાથી ગર્વરહિત થએલી અને કાર્યસિદ્ધિને નહિ કરતી તેણીઓને પાછી ફરેલી જેઈને સર્વ લોકસમૂહ અત્યંત વ્યાકુળ (દુઃખી) થયે. પછી પુનઃ પણ નગરીમાં સર્વત્ર શીલવતી સ્ત્રીની વિશેષતયા શોધ કરી. (૬૪૨૬ થી ૨૮) એ પ્રસંગે સાસુ વગેરેને વિનયપૂર્વક પ્રણામ કરતી સુભદ્રાએ કહ્યું કે-જે તમે અનુજ્ઞા આપો તો હું પણ નગરીનાં દ્વારને ઉઘાડવા જાઉં ! તેથી તેઓ પરસ્પર ગુપ્ત રીતે હસ્ય અને અસૂયાપૂર્વક કહ્યું કેપુત્રી ! સ્વપ્નમાં પણ દેવ નહિ સેવનારી તું જ અતિ પ્રસિદ્ધ મહાસતી છે, તેથી જલદી જા અને સ્વયમેવ પિતાનું વગોવણું કર ! એમાં શું અગ્ય છે? (૪૨૯ થી ૩૧) તેઓએ એમ કહેવા છતાં સુભદ્રા સ્નાન કરીને, સફેદ વોને પહેરીને, ચારણીમાં પાણી ભરીને, લેકથી પૂજાતી અને ભાટ-ચારણે વગેરેથી સ્તુતિ કરાતી, તેણીએ નગરના ત્રણ દરવાજા ઉઘાડીને કહ્યું કે-હવે આ ચોથે દરવાજે શીલથી મારા જેવી જે હોય તે સ્ત્રી (પરં= ) પછી ઉઘાડશે. એમ તેણીએ તેને છોડી દીધું (ન ઊઘાડયું) ત્યારે રાજા વગેરે લોકોએ પૂજેલી તે ઘેર ગઈ. તે પછી તેનાં સાસરિયાને લેકોએ મિથ્યા નિદાકારક માનીને બહુ નિધા. (૬૪૩૨ થી ૩૫) એમ જાણીને હે ક્ષપક! શ્રેષ્ઠ આરાધનામાં એક તત્પર તું પણ ઘણુ સંકટના કારણભૂત પરનિંદાને મનથી પણ કરીશ નહિ.(૬૪૩૬)ષેમ સોળમું પાપસ્થાનક સંક્ષેપથી કહ્યું. હવે માયામૃષાવાદ નામના સત્તરમા પાપસ્થાનકને પણ કહું છું. (૬૪૩૭)
૧૭. અનુશાસ્તિના પહેલા અઢાર પા૫સ્થાનકદ્વારમાં સત્તરમું માયામૃષાપાપસ્થાનક-અત્યંત કલેશના પરિણામમાંથી પ્રગટેલું, માયાથી એટલે કુટિલતાથી યુક્ત એવું માસ એટલે મૃષાવચન, તેને અહીં માયાષ કહ્યું છે. (૬૪૩૮) અને જે કે બીજા અને આઠમા પાપસ્થાનકમાં (આ બન્નેના) ભિન્ન ભિન્ન દેશે વર્ણવીને જણાવ્યું
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૦
શ્રી સવેગર ગશાળા પ્રથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથું
છે, તો પણ ( મનુષ્ય ) બન્ને દ્વારા બીજાને ઠગવામાં મુખ્ય વેષ ભજવનારી ચતુર વાણી વડે પાપમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે, તે કારણે આને જુદું' (પણ) કહેલું છે. (૬૪૩૯-૪૦) (માયામૃષાવચન) ભેાળા મનુષ્યેાનાં મનરૂપી હરણેાને વશ કરવાની જાળ, શીયળરૂપી વાંસની ઘટાદાર શ્રેણીના (નાશક) ફળનો પ્રાદુર્ભાવ, જ્ઞાનરૂપી સૂર્યનું અસ્તાચળગમન (અસ્તમન), મૈત્રીનુ' નાશક, વિનયનું ભંજક અને અકીર્તિનું કારણ છે, તે કારણે દુર્ગતિથી વિમુખ ( ડરેલા) બુદ્ધિમાન કોઈ રીતે (તેને) આચરતો નથી. (૬૪૪૧-૪ર) અને વળી (ભલે !) મસ્તકથી પવ તને તોડા, ખડ્રગની તીક્ષ્ણ ધારના અગ્રભાગને ચાવેા, વલિત અગ્નિની શિખાનું પાન કરે, આત્માને કરવતથી ચીરેા, સમુદ્રના પાણીમાં ડૂબે। કે યમના મુખમાં પૈસેા, વધારે કહેવાથી શું ? ( એ બધું કરે પણ) નિમેષ માત્ર કાળ (જેટલું) પણ માયામૃષાવાદ ન કરે ! (૬૪૪૩-૪૪) કારણ કે-મસ્તકથી પવતને તોડવા વગેરે કાર્યોં સાહસ ધનવાળા (સાસિક) ધીરપુરુષાને કેઈ વાર અદૃશ્ય સહાયના પ્રભાવે અપકારક થતાં નથી. જો અપકારી થાય, તો પણ તે એક જ જન્મમાં (થાય છે) અને કરેલુ. માયામેષ તો અન'ત ભવે। સુધી ભય'કર ફળ આપે છે. (૬૪૪૫-૪૬) જેમ ખટાશથી દૂધ, અથવા જેમ સુરાખારથી પૉંચગવ્ય (ગાયનુ દૂધ વગેરે પાંચ ) નિષ્ફળ થાય ( બગડે) છે, તેમ માયામૃષાયુક્ત ધ'ક્રિયા પણ નિષ્ફળ થાય છે. (૬૪૪૭) તપને તપેા, શ્રુતને ભણા, વ્રતોને ધારણ કરેા તથા ચિરકાળ ચારિત્રને પાળા, તો પણ જે તે માયામૃષાયુક્ત છે, તો ગુણકારક થશે નિડે. (૬૪૪૮) એક જ પુરુષના માયામૃષાવાદી અને અતિ ધાર્મિક એમ (પરસ્પર) વિરુદ્ધ બે નામેા ભેાળા મનુષ્યાને પણ નિશ્ચે અશ્રદ્ધેય બને છે. (૬૪૪૯) તેથી આત્મહિનો ગવેષક બુદ્ધિમાન એવેા કેશુ હોય કે શાસ્ત્રમાં જેના ઘણુા દેાષા સભળાય છે, તે મામૃષાને કરે ? (૬૪૫૦) છતાં જો દુર્ગાંતિમાં જવાનું મન છે, તે તે(અઢાર)માં શેષ પાપસ્થાનકો (કરતાં) એક જ છતાં માયામૃષા નિચે ત્યાં લઇ જવાની ક્રિયામાં સમથ છે. (૬૪૫૧) એમ જે માયામૃષા એકાન્તે બહુ દેખવાળું ન હેાત, તે પૂ મુનિએ (અપએસ =) વિના દ્વેષે મેટા અવાજે આ રીતે (તજવાનુ` ) કહેન નહિ. (૬૪પર) એમ છતાં જે મુલેાકને માયાતૃષાથી પાડીને (ગીને) ખાય (લૂટ) છે, તે ત્રણ ગામેાની વચ્ચે રહેનારા ફૂટ તપસ્વીની જેમ શાચ કરે છે. (પસ્તાય છે.) (૧૪૫૩) તે આ પ્રમાણેમાયામ્રષાના દોષ વિષે ફ્રૂટ તપસ્વીના પ્રબંધ-ઉજ્જયિની નગરીમાં અત્ય’ત ફ્રૂટ-કપટનેા વ્યસની અઘાર શિવ નામનેા મહા તુચ્છ બ્રાહ્મણ હતા. (૬૪૫૪)ઈન્દ્રજાળિ યાની જેમ માયાથી લેાકેાને ઠગવાની પ્રવૃત્તિ કરતા અને એથી લેાકેાએ નગરમાંથી કાઢી મૂકેલા, તે અન્ય દેશમાં ગયા. (૬૪૫૫) ત્યાં પણ હલકા વિટલેાકોની સાથે ભળી ગયેલા સ્મૃતિ સષ્ટિ (વિરેાધી) આશયવાળા તેણે ( પાઠાં॰ તે=) તેઓને કહ્યું કે–જો તમે મારી સેવા કરે, તેા હું સાધુ થઇને નિશ્ચયથી લેાકેાનાં સાચાં ધનનાં સ્થાનેને જાણીને તમને કહું, પછી તમે પણ સુખપૂર્ણાંક તેને ચેરે! (૬૪૫૬-૫૭) વિલેાકેાએ એ સવ
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનનનનનનન નનનન
માયામૃષાના દોષ વિષે કૂટ તપસ્વીને પ્રબંધ માન્યું અને તે પણ ત્રિદંડીનો વેશ ધારીને ત્રણ ગામની વચ્ચેના ઉપવનમાં જઈને રહ્યો. (૬૪૫૮) અને તે વિટલોકેએ જાહેર કર્યું કે-જ્ઞાની અને મહા તપસ્વી મહાત્મા (એક) મહિને મહિને આહાર લે છે. (૬૪પ) પછી તેને બહુ કષ્ટોથી થાકેલે અને સ્વભાવથી જ દુર્બળ જોઈને, લેકે “મહા તપસ્વી છે”—એમ માનીને પરમ ભક્તિથી તેની પૂજા કરવા લાગ્યા. (૨૪૬૦) તેઓ તેને પોતાના ઘેર નિમંત્રે, હદયની વાતો જણાવે, નિમિત્ત પૂછે અમે વૈભવના વિસ્તારને જણાવે, એમ પ્રતિદિન તેની સેવા કરવા લાગ્યા. (૬૪૬૧) પણ તે બગવૃત્તિથી પિતાને લોકોના ઉપકારી તરીકે દેખાડે છે અને એને તેમનાં છિદ્રો કહે છે. (૬૪૬૨) વળી રાત્રે ચેરોની સાથે ભળીને પાપી તે ઘરને (ધનને) ચેરે છે, કાળક્રમે ત્યાં એ કોઈ માણસ ન રહ્યો, કે જે ચેરાયો ન હોય. (૬૪૬૩) એક પ્રસંગે તેઓએ એક ઘરમાં ખાતર ખોદવા માંડ્યું અને ઘરના માલિકે તે જાણ્યું, તેથી તેણે ખાત્રના મુખ પાસે ઊભા રહીને જોયું અને એક ચેરને સાપની જેમ (ઘરમાં) પિસતો પકડ, બીજા બધાય નાસી ગયા. (૬૪૬૪-૬૫) પ્રભાતનો સમય થતાં ચેરને રાજાને સેં. રાજાએ કહ્યું કે જે તે સાચું બોલે તો તેને છેડી મૂકે. (૬૪૬૬) પછી તેને છૂટો કર્યો, તો પણ તેણે (સત્ય) ન કહ્યું, તેથી ચાબૂક, દંડ, પત્થર અને મુઠ્ઠીઓથી મારતાં તેણે સઘળેય વૃત્તાન્ત કો, (૬૪૨૭) તેથી તૂ બાંધીને તે ત્રિદંડીને પણ ઉપવનમાંથી લાવ્યા અને ત્યાં સુધી એને માર માર્યો કે-યાવત્ તેણે પણ પિતાના દુરાચારને મા. (૬૪૬૮) પછી શ્રેત્રિય (વેદને જાણ) બ્રાહ્મણનો પુત્ર માનીને (રાજાએ) તેના બે ચક્ષુઓને ઉખેડી નાખ્યાં અને તિરસ્કાર કરીને તૂર્ત તેને નગરમાંથી કાઢી મૂક્યો. (૬૪૬૯) પછી ભિક્ષાથે ભટકતો, લેકથી તિરસ્કાર પામતો અને દુઃખથી પીડાતો તે હા! મેં આ શું કર્યું?”—એમ પિતાનો શેક કરવા લાગ્યા. (૬૪૭૦) એમ છે સુંદર ! અવિનય જેમાં મુખ્ય છે, એવા અન્યાયના ભંડારરૂપ માયામૃષાને તજીને તું પરમપ્રધાન એવી મનની સમાધિને કર! (૬૪૭૧) એમ સત્તરમું પાપસ્થાનક કહ્યું. હવે મિથ્યાદર્શનશલ્ય નામનું અઢારમું પાપસ્થાનક પણ કહું છું. (૬૪૭૨)
- ૧૮. અનુશાસ્તિના પહેલા અઢાર પાપસ્થાન દ્વારમાં અઢારમું મિથ્યા દર્શનશલ્ય-દષ્ટિની વિપરીતતારૂપ (એકીસાથે) બે ચંદ્રના દર્શનની જેમ જે મિથ્યા એટલે વિપરીત દર્શન, તેને અહીં મિથ્યાદર્શન (કહ્યું છે.) (૪૭૩) અને તે શલ્યની જેમ દુઃખે નાશ કરાય તેવું, દુઃખેને દેનારું હોવાથી તેને મિથ્યાદર્શનશલ્ય” એ
વ્યપદેશ (ઉપચાર) કરાય છે. (૬૪૭૪) આ શલ્ય દ્રવ્ય–ભાવ ભેદેથી બે પ્રકારનું છે. તેમાં દ્રવ્યશલ્ય ભાલે વગેરે શો અને ભાવશલ્ય મિથ્યાદર્શન જાણવું. (૬૪૭૫) શલ્યની જેમ હૃદયમાં રહેલું, સઘળાય અપાયેનું કારણ એવું મિથ્યાદર્શનશલ્ય ભયંકર વિપાકેવાળું (દુઃખદ) છે. (૬૪૭૬) પહેલું (દ્રવ્ય) શલ્ય નિચે એકને (પિતાને) જ અપાયનું કારણ છે અને જે ભાવશલ્ય તે (સ્વ–પર) ઉભયને પણ દુઃખનું કારણ બને છે, (૬૪૭૭)
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૨
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રન્થનો ગુજરાતી અનુવાદ દ્વારા શું જેમ રાહુની પ્રજાને સમૂહ કેવળ સૂર્યના જ પ્રકાશનો નાશ નથી કરતો, પણ અંધકારપણથી સમગ્ર જગતના પણ પ્રકાશને નાશ કરે છે. એ રીતે ફેલાતું ભાવશલ્ય પણ એક તે આત્માના જ નહિ પણ સમગ્ર જગતના પણ પ્રકાશને (સમ્યફનો) નાશ કરે છે. (૬૪૭૮-૭૯) અહીં જે રાહુની (કાળી) કાન્તિનો સમૂહ, નિચે તેવું મિથ્યાદર્શન, જે સૂર્ય તે પુરુષ અને પ્રકાશતુલ્ય સમ્યક્ત્વ જાણવું. (૬૪૮૦) એમ હોવાથી મિથ્યાદર્શનરૂપી પ્રજાના સમૂહથી જેને સમ્યક્ત્વનો પ્રકાશ નાશ પામે છે અને ભાવ અંધકારના સમૂહને કરનારા એવા મિથ્યાદર્શનથી જે મુંઝાએલે છે, તે કોઈ પણ પુરુષરૂપી સૂર્ય પિતામાં અને બીજામાં પણ તેને (મિથ્યાત્વરૂપ અંધકારને) જ વધારે (૬૪૮૧-૮૨) અને પરંપરાએ ફેલાતા, (માનાતિરિક્તક) પ્રમાણરહિત અમર્યાદિત એવા તે અંધકારથી (વ્યાસ), તેથી અંધારી પર્વતની ગુફા જેવા પ્રકાશરહિત આ લેકમાં સંસારવાસથી ઉદ્વિગ્ન અને પદાર્થોને સમ્યફ જેવાની (જાણવાની) ઈચ્છાવાળા, એવા પણ જીને સમ્યક્ત્વનો પ્રકાશ સુખપૂર્વક કેવી રીતે મળે ? (૬૪૮૩-૮૪)
અને વળી તે આ દિગમોહ છે, તે આ નેત્ર ઉપર બાંધેલ પાટો છે, તે આ જન્માંધપણું છે, તે આ નેત્રને ઉદ્ધાર (ઉખેડવાપણું) છે, અથવા તે આ જગતને શીવ્ર સતત ભમતું જોવાતુલ્ય (ચકી) છે. અથવા તે આ સમુદ્ર તરફ (દક્ષિણમાં) જવાની ઈચ્છાવાળાનું હિમવંત તરફ (ઉત્તરમાં) ગમન છે, કે કમળાના રોગીનું તે (મિથ્યા)જ્ઞાન છે, અથવા તે આ બુદ્ધિનો વિભ્રમ છે, અથવા તે આ છીપમાં રજતનું (બ્રાન્ત) જ્ઞાન છે, અથવા તે આ મૃગતૃષ્ણામાં (ઝાંઝવાના જળમાં)ઉજજવળ જળનું દર્શન (બ્રાન્તિ) છે, અથવા તો તે આ લોકમાં સંભળાતું વિપરીત ધાતુપણું (ધાતુઓનો વિપર્યય) છે, અથવા તે આ અકાળે જાગેલો ઉપદ્રવ છે, તથા તે આ રજોવૃષ્ટિનો (પાઠાં. ઉક્રવણું=) ઉત્પાત છે, અથવા તે આ નિચે ઘોર-અંધ-કૂવારૂપી ગુફામાં પતન છે, કારણ કે-આ મિથ્યાદર્શનરૂ૫ શલ્ય સમ્યક્ત્વને રોકનાર પ્રતિમલ છે અને (પાઠાંતર સમwામ્બિક) સન્માર્ગે ચાલનારને મેટો કાદવને સમૂહ છે. (૬૪૮૫ થી ૯૦)
અને વળી છે જે અદેવને પણ દેવ, અગુરુને પણ ગુરુ, અતત્વને પણ તત્વ અને અધર્મને પણ ધર્મ તરીકે માને છે, તથા જે પરમપદના સાધક, યથોક્ત ગુણવાળા પણ દેવમાં, ગુરુમાં, તમાં અને ધર્મમાં અરુચિને અથવા પ્રઢષને કરે છે, તથા દેવ વગેરે પરમ પદાર્થોમાં જે ઉદાસીનતા પણ કરે છે, તે સર્વ આ વિશ્વમાં મિથ્યાદર્શનશલ્યને દુષ્ટ વિલાસ છે. (૬૪૯૧ થી ૭)
તથા આ મિથ્યાદર્શનશલ્ય સર્વ રીતે જીવતું અવિવેકનું મૂળ બીજ છે, કારણ કેમિથ્યાત્વથી મનુષ્ય બુદ્ધિમાન હોય તો પણ મૂહમનવાળો થાય છે. (૬૪૯૪) જેમ અતિ તૃષાતુર મૃગો ઝાંઝવાના જળમાંથી પણ પાણીને શોધે છે, તેમ મિથ્યાત્વથી મૂઢમનવાળા બોટાને સાચું જુએ છે. (૬૪૯૫) જેમ ધતૂરાનું ભક્ષણ કરનાર પુરુષ અછતા (મિથ્યા)
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૩
મિથ્યાભિમાન વિષે જમાલીને પ્રબંધ પદાર્થને પણ (સત્ય) દેખે છે, તેમ મિથ્યાત્વથી મૂઢ મતિવાળો ધર્મ–અધર્મના વિષયમાં (ઉલટુ) દેખે છે. (૬૪૯૬) અનાદિકાળથી મિથ્યાત્વની ભાવનાથી મૂઢ થએલે જીવ (મિથ્યાત્વના) પશમથી પ્રાપ્ત પણ સમ્યક્ત્વમાં દુખે પ્રીતિ કરે છે. (રુચિ કરતાં પીડાય છે.) (૬૪૯૭) તીવ્ર એવું મિથ્યાત્વ જીવને જે મોટા દેને કરે છે, તેવા દેષ અગ્નિ પણ કરતો નથી, ઝેર પણ કરતું નથી અને કાળો નાગ પણ કરતા નથી. (૬૪૯૮) જેમ અનિવલિયમિક) સારી રીતે જળથી ધાએલા પણ કડવા ભાજનમાં દૂધનો નાશ થાય, તેમ મિથ્યાત્વથી કલુષિત જીવનમાં (પ્રગટેલાં) તપ, જ્ઞાન અને ચારિત્રને વિનાશ થાય છે. (૬૪૯) આ મિથ્યાત્વ સંસારરૂપ મેટા વૃક્ષનું (અતુચ્છ=) ઉદાર–મોટું બીજ છે, માટે મોક્ષસુખને ઈચ્છતા આત્માઓએ તેને તજવું જોઈએ. (૫૦૦) મિથ્યાત્વથી મૂહમનવાળા છો મિથ્યાશાના શ્રવણથી પ્રગટેલી કુવાસનાથી વાસિત થયા છતા અતત્ત્વ-તત્ત્વને (પાઠાં, અત્તતત્ત= ) આત્મતત્વને પણ જાણતા નથી. (૬૫૦૧) મિથ્યાત્વના અંધાપાથી લુપ્ત થએલા વિવેકરૂપ નેત્રવાળા (તામસખગ5) ઘુવડની જેમ સદ્ધર્મને જણાવનારા સૂર્યને (ધર્મોપદેશકને) જોઈ પણ શકતા નથી. (૬૫૦૨) જે મનુષ્યમાં આ એક જ મિથ્યાત્વરૂપ શલ્ય લાગેલું છે, તો સર્વ દુઃખોને માટે તે જ (પર્યાપ્ત) છે, અન્ય દેશોથી શું ? (૬૫૦૩) ઝેરથી લેપેલા એવા બાણથી વિંધાયેલા પુરુષે તેનો પ્રતિકાર નહિ કરવાથી જેમ વેદનાઓને પામે, તેમ મિથ્યાત્વશલ્યથી વિધાએલા છતાં તેને દૂર નહિ કરનારા જ તીવ્ર વેદનાઓને પામે છે. (૬૫૦૪) તેથી હે સુંદર ! ચતુરાઈને પ્રગટાવીને, શીધ્ર મિથ્યાત્વને દૂર કરીને નિત્યમેવ સભ્યત્વમાં મમતા કર ! (૬૫૦૫) આ મિથ્યાદર્શનશલ્ય વસ્તુનો ઉલટો બંધ કરાવનાર, સદ્ધર્મને દૂષિત કરનાર અને સંસાર અટવીમાં ભ્રમણ કરાવનારું છે. (૬૫૦૬) મનમંદિરમાં સમ્યક્ત્વરૂપ દીપક ત્યાં સુધી જ (પહંક) પ્રભાને-પ્રકાશને કરે છે, કે જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વરૂપી પ્રચંડ પવન તેને પ્રેરણું ન કરે (ન બૂઝાવે). (૬૫૦૭) પુણ્યના સમૂહથી લભ્ય એવું, પ્રાપ્ત થએલું પણ સમ્યકત્વરત્ન, મિથ્યાભિમાનરૂપી મદિરાથી મત્ત બનેલા જીવને જમાલીની જેમ નાશ પામે છે. (૬૫૦૮) તે આ પ્રમાણે
સમકિતઘાતક મિથ્યાભિમાન વિષે જમાલીને પ્રબંધ-જગલુરુ શ્રી વર્ધમાનસ્વામિની પાસે દીક્ષિત થએલા, પાંચસો રાજપુત્રોથી પરિવરેલા, રાજ્યસુખના ત્યાગી, ઉત્તમ ધર્મની શ્રદ્ધાથી સંવેગપૂર્વક સાધુતાની ક્રિયામાં વર્તતાં, ભગવંતની બહેનના પુત્ર જમાલી એક અવસરે પિત્તજ્વરની તીવ્ર પીડાથી નિરુત્સાહી થયા, ત્યારે તેઓએ શયન માટે પિતાના વિરોને સંથારો પાથરવા કહ્યું. (૬૫૦૯ થી ૧૧) કહ્યા પછી તૂર્ત ત્વરવાળા મુનિઓ સંથારો પાથરતા હતા, ત્યારે થોડા પણ કાલવિલંબને સહન નહિ કરવાથી તેઓએ પુનઃ સાધુઓને પૂછયું કે કેમ, સંથારો પાથર્યો કે નથી પાથર્યો? પછી સાધુઓએ થડે પાથરેલો છતાં “પાર્થ” એમ કહ્યું. ત્યારે જમાલી તે સ્થાને આવ્યો,
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સવગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર
ચાથુ
૪
અને સ'થારાને પથરાતો જોઇને સહસા ભ્રમણાને પામેલા તેણે કહેવા માંડયુ· કે હે મુનિએ ! અસત્ય કેમ ખાલા છે ?, કે જે પથરાતા પણ સ'થારાને પાથર્યાં' એમ ખેલે છે ? તેથી સ્થવિરેએ કહ્યું કે-જેમ ત્રણ ભુવનમાં સૂર્ય એવા શ્રી વીરપ્રભુ કરાતા કાને કર્યુ. કહે છે, તેમ આ પથરાતા સંથારાને ‘પાથર્યાં ' એમ કહેવામાં શું અયુક્ત છે ? (૬૫૧૨ થી ૧૬) તેએએ એમ કહેવા છતાં મિથ્યા આગ્રહથી સમ્યક્ત્વભ્રષ્ટ થએલે, તેથી ‘(પૂર્ણ) કર્યુ હાય તેને જ કયુ' કહેવાય. '–એવા ખેાટા પક્ષથી ચંચળ બનેલા ત્રિલેાકમ‘ધુ એવા પ્રભુનો વિધી થએલા, દુષ્કર તપ કરવા છતાં મુખ્ય મનુષ્યાને બ્યુગ્રાહિત કરતો (ભરમાવતા) તે ચિરકાળ પૃથ્વી ઉપર વિયેŕ. (૬૫૧૭–૧૮) વળી–
પેાતાની પુત્રી, પેાતાના હાથે દીક્ષા આપેલી અને (સઈ=) સદા સ્વયં ભણાવેલી પ્રિયદર્શીના સાધ્વી પણ મિથ્યાત્વદેષથી જમાલીના મતને અનુસરતી, અહા હા ! (આશ્ચય છે કે–) જગદ્ગુરુ, ત્રણ ભુવનના પ્રત્યક્ષ ભાસ્કર(સૂ)તુલ્ય, એવા પણ પ્રભુ શ્રી વર્ધમાનસ્વામીની વિરાધી થઈ. (૬૫૧૯-૨૦) આ પ્રસંગમાં અધિક કહેવાથી સયુ" માત્ર સયમને વિફળ બનાવીને જમાલી મરીને લાંતક કલ્પમાં ફિલ્મિષ દેવ થયે. (૯પ૨૧) તેના તે ચારિત્રગુણા, તે જ્ઞાનનો પ્રક` અને તેનું તે સુદર ચારિત્ર, (એ સ) એકીસાથે જ નાશ પામ્યું. એવા મિથ્યાભિમાનને ધિક્કાર થાઓ ! (૬ પરર) (લે=) હે સુ ંદર ! જો જો ! મિથ્યાત્વના પડલથી આચ્છાદિત (થવાથી) જીવેાને તે જ ક્ષણે વસ્તુ પણ અવતુરૂપે ભાસે છે. (૬૫૨૩) જો તેની તે તેવી સમ્યક્ત્વ વગેરે ગુણૢારૂપ લક્ષ્મી મિથ્યાત્વના અધકારથી આચ્છાદિત ન થઈ હાત તો અમે નથી જાણતા કે-તેને શું પણ ( કેટલું ઘણું હિત ) થાત ? (૬૫૨૪) એમ જાણીને હે વત્સ ! વિવેકરૂપી અમૃતનું પાન કરવાદ્વારા તું મનરૂપા શારમાં વ્યાપેલા આ મિથ્યાત્વરૂપી ઝેરનું સંથા વમન કર ! (૬૫૨૫) તથા મિથ્યાત્વના ઝેરથી મુક્ત અને તેના સ વિકારથી રહિત, સ્વસ્થ થએલેા તું પ્રસ્તુત આરાધનાને સમ્યક્ પ્રાપ્ત કર! (૬૫૨૬) એમ આ મિથ્યાદર્શનશલ્યને કહ્યું અને તે કહેવાથી સઘળા અઢારેય પાપસ્થાનકે કહ્યાં. (૬પ૨૭) આ પાપસ્થાનકે માં એક એક પણ પાપ (મહા) દુ:ખદાયી છે, તો તે બધાના સમૂહથી તો જે વિપાક (દુઃખ) થાય, તેમાં શું કહીએ ? (૬૫૨૮) અને વળી
આ લાકના સુખમાં આસક્ત જીવા, જીવાની હિં'સા કરવાદ્વારા, ખીજાએને કઠાર વગેરે મૃષા આલવા દ્વારા, ખીજાના ધનને હરણ કરવાદ્વારા, મનુષ્ય દેવ અને તિર્યંચની આઆના વિષયની અતિ આસક્તિદ્વારા, નિત્ય અપરિમિત વિવિધ પરિગ્રહનો આર'ભ કુવાદ્વારા, વિરોધજનઃ ક્રોધદ્વારા, તથા દુઃખકારક માનદ્વારા, સ્પષ્ટ અપાયરૂપ માયાદ્વારા, સુખના ( અથવા શાલાનો) નાશ કરનારા એવા લાભદ્વારા, ઉત્તમ મુનિઓએ તજેલા (દુષ્ટ ) રાગદ્વારા, કુતિપાષક દ્વેષદ્વારા, સ્નેહના શત્રુ એવા કલહદ્વારા, ખલ (નીચ ) એવા અભ્યાખ્યાનદ્વારા, ભવ(સ'સાર)ની પ્રાપ્તિ કરાવનારી અતિ-રતિદ્વારા, અપયશના
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠે મવંજ નંઢારે
૩૫
મોટા પ્રવાહરૂપ પરિનદાદ્વારા, નીચ ( અધમ ) પુરુષોના મનને પ્રસન્ન કરનારા માયામૃષા દ્વારા અને અત્યંત સકલેશથી પ્રગટતા, શુદ્ધ માર્ગમાં ( વિઘ્ન કરનાર ) મહાં સુભટરૂપ મલ્લ સરખા મિથ્યાદર્શનશલ્યદ્વારા પરલેાકની ચિંતાથી (ભયથી) રહિત, એવા મૂઢ પુરૂષા પેાતાના સુખ માટે મનથી, વચનથી અને (વઢસા-પુસા=) કાયાવડે આકરા પાપના સમૂહને ઉપાર્જન કરીને ચેારાશી લાખ યાનિથી વ્યાપ્ત, અનાદિ ભવસાગરમાં વાર વાર જન્મ-મરણેાને ભાગવતા ચિરકાળ ભટકે છે, (૬૫૨૯ થી ૩૬) જે મૂઢ પેાતામાં કે બીજામાં પણ આ પાપસ્થાનાની ઉદીરણા કરે છે, તે તે કારણે બાંધેલા પાપકર્મોથી લેપાય છે. (૯૫૩૭) તેથી હે દેવાનુપ્રિય ! આને જાણીને પ્રયત્નવાળેા તુ' તે પાપસ્થાનનાથી શીઘ્ર અટકીને તેના પ્રતિપક્ષમાં (અંહિંસાદિમાં) ઉદ્યમ કર. (૬૫૩૮) એમ અનુશાસ્તિદ્વારમાં અઢાર પાપસ્થાનકાનું આ ( પહેલુ` પેટા) દ્વાર કહ્યું. હવે આઠ મદસ્થાનાનુ' ખીજી' પેટાદ્વાર કહું' છું. (૬૫૩૯)
અનુશાસ્તિમાં બીજુ આઠ મવન પેઢાદ્વાર-ગુરુ ક્ષેપકને અઢાર પાપસ્થાનાથી વિરક્ત ચિત્તવાળા જાણીને સવિશેષ ગુણુની પ્રાપ્તિ માટે આ પ્રમાણે કહે કે હે ગુણાકર! હું આરાધનારૂપી માટી ધૂંસરીને વહન કરવામાં વૃષભ! ધન્ય એવા તું આ આરાધનામાં રહેલા, સઘળાય મનેાવિકારને રોકીને ત્યાગ કરવાયેાગ્ય ધર્માને સદા અરણીય, નીચજનને આદરણીય અને શુધનને લૂંટવામાં શત્રુસૈન્યતુલ્ય એવા ૧-જાતિમદને, ૨-કુળમદને,-૩–રૂપમદને, ૪-અળમને, પ-શ્રુતમને, ૬-તપમદને, છ-લાભમદને અને ૮-અધમને તજી દે! (૬૫૪૦ થી ૪૩)
૧. બીજા આઠ મદસ્થાનદ્વારમાં પહેલા જાતિમદ-તેમાં શ્રી જિનવચનથી ભાવિત બુદ્ધિવાળા તુ તીવ્ર સતાપકારક અને અનના પ્રથમ (મુખ્ય ) કારણભૂત એવા પહેલા જાતિમને કરીશ નહિ, (૬૫૪૪) કારણ કે–કરેલા આ જાતિમંદ, કાળાન્તરે તથાવિધ ( દુ:ખદ ) અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરાવીને માનીપુરૂષાના પણ માનને નિયમા મલિન કરે છે. (૬૫૪૫) વળી ઘણેા કાળ ) નીચ યેનિયેામાં ( અડ્ વય હું =) દુઃખથી પીડાતા ( અથવા આડા-અવળા, જ્યાં-ત્યાં, જેમ-તેમ ) ભમીને ( વત્ત માનમાં ) મહા સુશીખતે એક વાર મળેલા ઉચ્ચ ગેાત્રને મદ કરવાને અવસર બુદ્ધિમાનેાને કેમ હેાય ? (૬૫૪૬) અથવા તે જાતિમદ (ત્યારે) કરી શકાય, કે જે તે (ઉત્તમ ) જાતિરૂપ ગુણુ ક્રાયમ રહે તેમ હાય! અન્યથા પવનથી ફૂલાવેલી મસક જેવા ( મિથ્યા ) મઢથી શુ' ? (૬૫૪૭) સંસારમાં કવશ થતી ઉત્તમ, મધ્યમ અને જઘન્ય જાતિઓને જોઇને, તત્ત્વના સમ્યગ્ જ્ઞાતા એવા કેણુ તેના મદને કરે ? (૬૫૪૮) સ`સારમાં જીવે ઇન્દ્રિ ચૈાની રચનાપૂર્ણાંકની ( એક-બે આદિ ઇન્દિએવાળી ) ઘણા પ્રકારની જાતિને પામે છે, તેથી તે જાતિઓની સ્થિરતા ( શાશ્વતી ) નથી હેાતી. (૬૫૪૯) આ સ`સારમાં રાજા અથવા બ્રાહ્મણુ થઈને પણ જો ભવાન્તરમાં તે તે કવશ ચ'ડાલ પણ થાય છે, તેા તેના
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર ચાલ્યું મદથી સર્યું. (૬૫૫૦) વળી સર્વશ્રેષ્ઠ જાતિવાળાને પણ કલ્યાણનું કારણ તો ગુણે જ છે, કારણ કે-જાતિહીન પણ ગુણવાન લેકમાં પૂજાય છે. (૬૫૫૧) “વેદોને પાઠક અનેં જઈને ધારક છું. તેથી લોકમાં ગૌરવને પામેલે હું બ્રાહ્મણ સર્વમાં ઉત્તમ છું.”એ રીતે જાતિમદથી ઉન્મત્ત બનેલે બ્રાહ્મણ પણ જે નીચ–અધમ લોકેનાં ઘરમાં ચાકર થાય છે, તો તેને જાતિમદ નહિ, પણ મરણનું શરણ કરવું યોગ્ય છે. (૬૫૫૨-૫૩) જાતિંમદને કરતે જીવ જાતિનું નીચપણું (નીચત્ર) જ બાંધે છે, આ વિષયમાં શ્રાવંસ્તીવાસી બ્રાહ્મણપુત્રનું દષ્ટાન્ત છે. (૬૫૫૪) તે આ પ્રમાણે 1 જાતિમદ વિષે બ્રાહ્મણપુત્રને પ્રબંધ-દેવમંદિર, ચેખૂણ વાવડીઓ, દીર્ધ વાવડીઓ, ગેળ વાવડીઓ તથા બગીચાઓની શ્રેણિઓથી રમણીય શ્રાવસ્તીપુરીમાં ઘણા રાજાએથી નમન કરાએલા ચરણકમળવાળો અને જગપ્રસિદ્ધ નરેન્દ્રસિંહ નામે રાજા હતો. તેને વેદના અર્થને વિચારવામાં કુશળ અમરદત્ત નામે પુરહિત હતા. (૬૫૫૫-૫૬) તે પુરોહિતને સુલસ નામને પુત્ર યૌવનથી, શ્રુતજ્ઞાનથી, વૈભવથી અને રાજાના સત્કારથી અત્યંત ગર્વને ધારણ કરે છે. (૬૫૫૭) સમાન વયવાળા મિત્રોથી પરિવરેલો તે (નિરંકુશ) હાથીની જેમ લેકપવાદને પણ અવગણીને નગરીના ત્રિક, ચત્વર વગેરે રાજમાર્ગોમાં સ્વછંદપણે ફરે છે. (૬૫૫૮) એક પ્રસંગે સુખાસને બેઠેલા તેને માળીએ ગણગણાટ કરતા ભમરાઓથી ભરેલી (સુગંધી) આંબાની માંજર ભેટ આપી. (૬૫૫૯) કામદેવે વહસ્તે લખેલે (આમંત્રણ) પત્ર હોય તેવી તે માંજરને જોઈને, વસંત માસ આવ્યો એમ માનીને, પ્રસન્ન થએલે તે પિતાને હાથે માળીને તુષ્ટિદાન આપીને ચતુર . પરિવારથી પરિવરેલે તૃત નંદનવન નામના ઉદ્યાનમાં ગયે. (૬પ૬૦-૬૧) તે પછી . વિનયથી ઊભા થએલા નંદન ઉદ્યાનના રક્ષકે તેને કહ્યું કે-હે કુમાર ! સ્વયં એક ક્ષણ આ પ્રદેશમાં નજર નાખો! (૬૫૬૨) ફેલાતી પુષ્ટ સુગંધથી આવેલા ભમરાઓના ટોળાથી શેભતી ડાળીઓના છેડાવાળા (આ) બકુલવૃક્ષે હાથમાં પકડેલી રુદ્રાક્ષની માળાવાળા જોગી જેવા શેભે છે. (૬૫૬૩) ઊંચે વધેલાં પત્રથી આકાશતળના વિસ્તારને સ્પર્શતાં (આ) કંકેલિવૃક્ષો પણ પ્રજવલિત અગ્નિના સમૂહની જેમ વિરહી જનેને સંતાપ કરે છે (૬૫૬૪) અને કમળરૂપી મુખવાળી, કેસુડાનાં પુષ્પોરૂપી રેશમી વસ્ત્રોવાળી, માલતીની કળીએારૂપી દાંતવાળી, પાટલવૃક્ષરૂપી નેત્રોવાળી, (કોઈ = ) કળીઓવાળા (ફરવય= ) કુરબક જાતિનાં વૃક્ષોના (થવય= ) ગુચ્છારૂપી મેટા સ્તનવાળી અને સ્કુરાયમાન અતિ સુંવાળાં (તિલકવૃક્ષરૂપ) તિલકવાળી, આ વનલક્ષમી કોયલના સુંદર અવાજથી કામદેવરૂપી રાજાના ત્રણેય જગતના વિજયયશને (ગાતી હોય તેમ ) ગાય છે. (૬પ૬૫-૬૬) એમ નંદનવનના પાલકે (પિસુણિય= ) પ્રગટ જણાવેલી વૃક્ષોની શોભાથી દ્વિગુણ ઉત્સાહવાળો તે ઉદ્યાનની અંદર પરિભ્રમણ કરવા લાગે. (૬૫૬૭) ત્યાં ભમતા તેણે કઈ રીતે વનની ગાઢ ઝાડીની વચ્ચે એકાન્તમાં રહેલા સ્વાધ્યાય કરતા એક મહા મુનિવરને જોયા. (૬૫૬૮)
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭.
જાતિમદ વિષે બ્રાહ્મણપુત્રને પ્રબંધ તે પછી પાપિષ્ટપણથી અત્યંત જાતિમદને ધારણ કરતા તેણે હાંસી કરવાની ઈચ્છાથી (મુનિને ) ભક્તિપૂર્વક વાંદ્યા અને કહ્યું કે-હે ભગવંત! ભવભયથી ડરેલા મને આપને ધર્મ કહો, કે જેથી તમારા ચરણકમળમાં પ્રવ્રયાને સ્વીકારું. (૬૫૯-૭૦) સરળ સ્વભાવથી મુનિએ પણ મૃષાવાદ, પારદ્રવ્ય, મૈથુન અને પરિગ્રહના ત્યાગથી યુક્ત, પિડૅવિશુદ્ધિ વગેરે શ્રેષ્ઠ ગુણેના સમૂહથી સુંદર, જગગુરુ શ્રી જિનેશ્વરે પ્રરૂપેલે, જીવદયા જેનું મૂળ છે, એ શિવગતિની પ્રાપ્તિ થાય ત્યાં સુધી ધર્મ સારી રીતે કહ્યો. (૬૫૭૧-૭૨) પછી તેને સાંભળીને તે હાંસીપૂર્વક આવું બોલવા લાગ્યા કે-હે સાધુ! કયાં ધૂતારાએ તને આ રીતે ઠગ્યો છે, કે જેથી પ્રત્યક્ષ દેખાતા પણ દિવ્ય વિષયસુખને છોડીને પોતાને અને પરને કલેશની ચિંતામાં નાખે છે? (૬૫૭૩-૭૪) જીવદયા કરવાથી ધર્મ અને તેનું ફળ મોક્ષ, એવું કેણે જેઈને કહ્યું છે, કે જેથી આમ કષ્ટ કરે છે? (૬૫૭૫) માટે મારી સાથે આવ, (આ) વનની શોભાને જે, પાખંડને છોડ અને મહેલમાં રહીને સ્વેચ્છાનુસાર સ્ત્રીઓની સાથે વિલાસને કર ! (૬૫૭૬) એમ અઘટિત વચનો વડે પિતાના પરિવારને હસાવતા તેણે મુનિને હાથથી પકડીને ત્યાંથી ઘર તરફ લઈ જવા માંડયા. (૬૫૭૭) તે જ વેળા મુનિની હાંસીથી ગુસ્સે થએલી વનદેવીએ તેને કાષ્ટની જેમ બેભાન કરીને પૃથ્વી પર પટક. (૫૭૮) મુનિ પણ લેશ પણ પ્રબ કર્યા વિના સ્વકર્તવ્યમાં સ્થિર થયા અને તેવી અવસ્થાવાળા સુલસને પણ મિત્રો ઘેર લઈ ગયા. (૬પ૭૯) તે વૃત્તાન્ત (તેના પિતાને) કહ્યો અને દુઃખથી પીડાતા પિતાએ તેની શાતિ માટે દેપૂજન વગેરે વિવિધ ઉપાયને કર્યા. (૬૫૮૦) ( છતાં) તેને લેશ પણ શાન્તિ ન થઈ, તેથી તેને લાવીને મુનિની પાસે મૂ, (ત્યાં) લેશ સ્વસ્થ થયો. (૬૫૮૧) અને તેના પિતાએ મુનિને કહ્યું કે-હે ભગવંત! તમારી અવહેલનાનું આ ફળ છે, તેથી પ્રસાદ કરે અને મારા પુત્રના દેષને દૂર કરો ! (૬૫૮૨) ઈત્યાદિ પુરોહિતે જ્યારે કહ્યું, ત્યારે દેવીએ કહ્યું કે-અરે, મ્લેચ્છતુલ્ય! તું સ્વચ્છંદપણે (જેમ-તેમ) બહુ શું બોલે છે? જો આ તારે દુષ્ટપુત્ર સદાય મુનિના દાસની જેમ વતેલ, તો સ્વસ્થતાને પામે, અન્યથા જીવશે પણ નહિ. (૬૫૮૩-૮૪)તેથી જેમ-તેમ પણ જે જીવે, તો હું જોઈ શકીશ—એમ ચિંતવતા તેના પિતાએ તેને મુનિને સેં. તે મુનિએ પણ આમ કહ્યું કે-“સાધુએ અસંયમી ગૃહસ્થોને પરિગ્રડ (સ્વીકાર) કરતા નથી.” તેથી જે દીક્ષાને સ્વીકારે, તો એ મારી પાસે રહે. (૬૫૮૬) મુનિએ એમ કહે છતે પુરહિતે પુત્રને કહ્યું કે હે વત્સ! કે તારી સામે આમ કહેવું ગ્ય નથી, તો પણ તારા જીવનમાં બીજો ઉપાય નથી, તેથી આ સાધુની પાસે દીક્ષાને સ્વીકાર. (૬૫૮૭-૮૮) હે પુત્ર! ધર્મને આચરતા તારું અહિત નહિ થાય, કારણ કે મનવાંછિતની પ્રાપ્તિ કરાવવામાં સમર્થ ધર્મ જ શ્રેષ્ઠ છે. (૬૫૮૯) પછી મરણ થવાના (નિરુપમe) અતિ આકરા પ્રગટેલા સંતાપથી દીનમુખ(વચન)વાળા સુવસે અનિચ્છાએ પણ પિતાનું વચન માન્યું અને મુનિએ તેને દીક્ષા આપી. સર્વ કર્તવ્યને (સાધુસામાચારીને) વિધિ શીખ
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સવેગ રગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વારા વા અને ઉચિત સમયે શાસ્ત્રાર્થના વિસ્તારને ભણાવ્યો. પછી માત્ર મરણના ભયથી દીક્ષા લેનારો પણ તે વિવિધ સૂત્ર-અર્થનું પરાવર્તન કરતા જૈનધર્મમાં સ્થિર થયો અને વિનયમાં રક્ત બને. (૬૫૯૦ થી ૯૨) પરંતુ તેના (મદના) અશુભ ફળને જાણવા છતાં તે જાતિમદને છોડતો નથી, (તે) તેની આલેચના કર્યા વિના મ અને સી. ધર્મમાં દેવ થયો. (૬૫૩) આયુષ્યને ક્ષય થતાં ત્યાંથી ચવીને જાતિમદના દોષથી નંદીવર્ધન નગરમાં ચંડાલપુત્ર તરીકે ઉપ. (૫૯૪) પૂર્વે કરેલા (ઈસિ= )અલ્પ સુકૃત્યને વેગે તે રૂપવાન અને સૌભાગ્યવાન થયે. (પછી) ક્રમશઃ તે માનનાં મન અને નેત્રને આનંદપ્રદ યૌવનને પામે. (૬૫૫) વિલાસ કરતા નાગરિકને જોઈને તે એમ વિચારે છે કે-શિષ્ટજનોને નિંદાપાત્ર મારા જીવનને ધિક્ ધિક્ થાઓ ! (૬૫૯૬) કે જે ચંડાળની સંગતથી શોભારહિત બનેલી મારી આવી (શ્રેષ્ઠ) પણ યૌવનલકમી અરણ્યની કમલિનીની જેમ ઉત્તમ. પુરુષને સુખ પ્રગટાવતી નથી. (૬૫૯૭) હે હતવિધાતા! જે તે મારો જન્મ નિદિત કુળમાં કર્યો, તો નિચે નિષ્ફળ એવા રૂપાદિગુણે શા માટે આપ્યા? (૬૫૯૮) અથવા આ નિરર્થક ખેદથી પણ શું ? તે દેશમાં જાઉ, કે જ્યાં મારી જાતિને માણસો જાણતા નથી. (૬૫૯) એમ વિચારીને પિતાના સ્વજનોને અને મિત્રોને કહ્યા વિના, કેઈ પણ ન જાણે તેમ તે પોતાની નગરીથી નીકળે. (૬૬૦૦) અતિ દૂર પ્રદેશમાં રહેલા કુડિનનગરમાં તે પહોંચ્યો અને ત્યાં રાજાના બ્રાહ્મણ અમાત્યની સેવા કરવા લાગ્યો. (૬૬૦૧) ત્યાં પિતાના ગુણેથી અમાત્યની પરમ પ્રસન્નતાનું પાત્ર બન્યું અને નિઃશંકપણે પાંચેય પ્રકારના વિષયસુખને ભેગવવા લાગ્યા. (૬૬૦૨) એક પ્રસંગે
ગીતમાં અતિ કુશળ તેના મિત્ર શ્રાવસ્તીથી ભમતા ભમતા (ત્યાં) આવ્યા (૬૬૦૩) અને અમાત્યની સામે ગાન કરતા તેઓએ એને જે. તેથી હર્ષના ઉત્કર્ષને વશ ભાવી દેને વિચાર્યા વિના તેઓએ તેને કહ્યું કે-હે મિત્ર ! અહીં આવ, કે જેથી ઘણુ કાળે થએલા (તારા) દર્શનને ઉચિત આલિંગન વગેરે કરીએ! અને (તારા) પિતા વગેરેનું વૃત્તાન્ત કહીએ. (૬૬૦૪-૫) પછી તેને જોઈને તે મુખને છૂપાવીને ચાલ્યો ગયો, તેથી વિસ્મય પામેલા અમાત્યે તેઓને હકીક્ત પૂછી. ( ૬૬૦૬) ભેળપણથી તેઓએ યથાસ્થિત કહી, તેથી ગુસ્સે થએલા અમાત્યે તેને શલીના પ્રવેગથી વધ કરવાની આજ્ઞા કરી. (૬૬૦૭) પછી રાજપુરુષે તેને ગધેડા ઉપર બેસાડીને તિરસ્કારપૂર્વક નગરમાં ફેરવીને શૂલી પાસે લાવ્યા. (૬૬૦૮) તે અવસરે પ્રચ્છન્ન રૂપવાળા, પ્રગટેલી ઘણું કરુણાવાળા, જોગીશ્વર નામના અંજનસિદ્ધિ કરેલા એક પુરુષે
અકાળે પણ નાની વયવાળો. આ બિચારો હમણાં કેમ મરે ?'એમ ચિંતવીને તૂર્ત અંજનની સળીથી તેનાં નેત્રને જ્યાં અને કહ્યું કે-યમથી પણ નિર્ભય થઈને અહીંથી ચા જા. (૬૬૦૯થી ૧૧) પછી અંજનસિદ્ધને વિનયથી નમીને તે ત્યાંથી નાઠો અને મરીને કેટલાય ભ સુધી નીચ એનિઓમાં ઉપજે. (૬૬૧ર) પછી મનુષ્યપણને પામીને, કેવળીએ કહેવાથી પૂર્વભવને જાણીને પ્રવજ્યાને સ્વીકારીનેમહેન્દ્રકલ્પમાં દેવ થયે. (૬૬૧૩)
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુળમદ વિષે મરિચિના પ્રધ
૩૬૯
એમ હું ક્ષપક ! જાતિમદથી થતા દેષને જોઇને તુ' અનિષ્ટ ફળદાયક જાતિમને લેશ પણ કરીશ નહિ. (૬૬૧૪) એમ પહેલુ મસ્થાન કહ્યુ' અને હવે હુ કુલના મદનું બીજું મદસ્થાન લેશથી કિંચિત્ કહુ છું. (૬૬૧૫)
૩. બીજા આય઼ મદદ્વારમાં બીજો કુળમદ-જાતિમઢની જેમ કુળમદને કરતા નિર્ગુણી એવા પણ પરમાથ થી અજ્ઞ મનુષ્યા પેાતાને જદુઃખી કરે છે.(૬૬૧૬)કારણકે—આ લેાકમાં સ્વય’ અવગુણી–દુરાત્માને ગુણેાથી યુક્ત (ઉત્તમ) પણ કુળ શું કરે ? શું કીડાએ સુગંધથી ભરપૂર પુષ્પામાં નથી ઉપજતા ? (૬૬૧૭) હીનકુળમાં જન્મેલા પણુ ગુણવતો સ` રીતે લેાકપૂજ્ય અને છે, તેમજ કાદવમાં ઊગેલા પણ કમળને મનુષ્યા મસ્તકે ધારણ કરે છે. (૬૬૧૮) ઉત્તમ કુળવાળા પણ મનુષ્ય જે શીયળ, ખળ, રૂપ, બુદ્ધિ, શ્રુત, વૈભવ વગેરેથી રહિત અને ખીજા પવિત્ર ગુણૈા વિનાનો થાય છે, તો કુળમર્દ કરવાથી સયુ ' (૬૬૧૯) કુળ ભલે અતિ વિશાળ પણ હાય અને કુશીલને અલકારથી ભૂષિત પણ કરા, પશુ ચારી વગેરે દુષ્ટ આસક્તિવાળા તે કુશીલને કુળમદ શુ' (હિત) કરે ? (૬૬૨૦) ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલા પશુ જો હીનકુળવાળાનું મુખ દેખે છે (દાસપણું કરે છે), તો તેઓને કુળમદ નહિ, પશુ મરવુ જ શ્રેયસ્કર છે, અને બીજી, જો ગુણેા નથી, તો કુળથી શુ' ? ગુણવ'તને કુળનું પ્રયાજન નથી. ગુણરહિત મનુષ્યને નિષ્કલંક કુળ એ જ મેાટુ' કલ`ક છે. (૬૬૨૧-૨૨) જો તે કાળે મરિચિએ કુળનો મદ ન કર્યાં હાત, તો છેલ્લા ભવમાં કુળપલટ અનુભવત નહિ, (૬૬૨૩) તે આ પ્રમાણે
કુળમદ વિષે મરિચિના મધ-નાભિપુત્ર શ્રી ઋષભદેવના રાજ્યકાðમાં ( અભિષેકમાં ) ઉદ્યમ કરતા ( વિવેકી ) યુગલિકેાના વિનયથી પ્રસન્નચિત્ત થએલા ઈન્દ્રે બનાવેલી શ્રેષ્ઠ વિનીતા નગરી હતી, (૬૬૨૪) ત્રિભુવનપતિ શ્રી ઋષભજિનના ચરણારૂપી કમળેાના સ્પર્શથી પૂજાએલી તેની સામે ઈન્દ્રપુરી પશુ (પરભાગ=) અંશ માત્ર શ્રેષ્ઠતાને પામતી નથી. (૬૬૨૫) માનુ છુ કે–તેના મેાટા સૌન્દ્રયને ફાટી નજરે જોતા દેવે ત્યારથી જ અનિમેષપણું પામ્યા છે. (૬૬૨૬) રાજાએના મસ્તકના મણિનાં કિરણેાથી વ્યાસ ચરણવાળા અને (લલ્લ=) ભયંકર ચક્રદ્વારા શત્રુસમૂહને કાપતા એવા ભરતરાન્ત તેનુ' પાલન કરે છે. (૬૬૨૭) ભરતરાજાના શત્રુની સ્રીએનો સમૂહ સ્તનપીઠ ઉપર પડતા આંસુવાળા, મેાટા માર્ગની (ઉડેલી) રજથી નષ્ટ થએલી શરીરની કાન્તિના વિસ્તાર વાળા, આહારના ગ્રહણથી મુક્ત, (ભૂખે મરતો, તેથી) ખીલાનાં કળાથી જીવતો, સાપનાં ( અથવા દેડકાનાં) ખચ્ચાથી ભરેલા ધરમાં (જંગલમાં) રહેતો અને પ્રગટ શિકારી પ્રાણી આની (વિયણ =) વેદનાને પામેલા, એવા દુઃખી છતાં જાણે સુખી જેવા હતા.(સુખીપક્ષેસ્તનપીઠ ઉપરથી સરકી રહેલાં વસ્રાવાળા, મેાટી પ્રભાવાળાં રત્નોથી ઉજ્જવળ શરીરની કાન્તિના વિસ્તારવાળા, મેાતીના હારને ધારણ કરતા રાજ્યલક્ષ્મી અને ફળસમૂહને (વિવિધ
४७
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક૭૦
શ્રી સવગરગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : હાર થઈ ફળને) ભગવતો, ઘેડા-હાથીઓથી શોભતા મહેલમાં રહેશે અને પ્રગટ ચામરોથી સેવાતો હતો. (૬૬૨૮–૨૯) તેની વામા નામની પ્રિય પત્નીએ ઉચિત કાળે કિરણના (કાન્તિના) સમૂહને ફેલાવતા સૂર્ય જેવા પુત્રને જન્મ આપે, (૬૬૩૦) તેથી બાર દિવસે પૂર્ણ થતાં રાજાએ મેટા વૈભવથી જન્મકાળને (કિરણમરિચિને) અનુરૂપ એવું તેનું
મરિચિ” નામ સ્થાપ્યું. (૬૬૩૧) બાલ્યકાળ પૂર્ણ થયા પછી એકદા તે મહાત્મા મરિચિ) શ્રી બાષભજિનેશ્વરની પાસે ધર્મ સાંભળીને પ્રતિબોધ પામે (૬૬૩૨) જીવનને કમલિની પત્રના છેડે લાગેલા જળબિંદુ જેવું ચંચળ અને સંસારમાં ઉત્પન્ન થતા સઘળા વસ્તુ સમૂહને (વિસરારૂન) વિનશ્વર જાણીને, વિષયસુખના ત્યાગી અને સ્વજનાદિના પણ રંગની અપેક્ષા વિનાના તેણે ભુવનગુરુ શ્રી રાષભપ્રભુ પાસે સંયમના ઉદ્યમને (સંયમને) સ્વીકાર્યો. (૬૬૩૩-૩૪) પછી ઉત્તમ શ્રદ્ધાથી સ્થવિરેની પાસે સામાયિકાદિ અંગસૂત્રોને ભણતો તે શ્રી જિનેશ્વરની સાથે વિચારવા લાગ્યો. (૬૬૩૫) પછી અન્યદા કોઈ પ્રસંગે સૂર્યના પ્રચંડ કિરણેથી વિકરાળ ગ્રીષ્મઋતુ આવી ત્યારે, પૃથ્વીતળ અતિ તપી ગયે છત અને પત્થરના ટૂકડાના સમૂહના સ્પર્શ જેવા કઠોર સ્પર્શવાળા પવન વાતે છતે, સ્નાન નહિ કરવાના કારણે પીડાતો તે આવા કુશને ચિંતવવા લાગ્યા કે-(૬૬૩૬ -૩૭) ત્રણ દંડથી વિરક્ત શ્રમણ ભગવંતો તો સ્થિર-સંકુચિત શરીરવાળા છે, પણ ઈન્દ્રિયદંડને નહિ જીતનારા (હારેલા) મારે તે ત્રિદંડનું ચિન્હ થાઓ! (૬૩૮) સાધુઓ ઉંચેલી ઇન્દ્રિયવાળા અને મુંડેલા મસ્તકવાળા છે, હું તો મુરઝથી (અસ્ત્રાથી મુંડ) ચેટીવાળો (થાઊં), મારે તો સદાય સ્થૂળ હિંસાની વિરતિ થાઓ. (૬૬૩૯) સાધુઓ અકિંચન હોય છે, પણ મારે કિંચિત્ કિંચન (પરિગ્રહ) થા! સાધુઓ શીયળથી સુગંધવાળા છે, હું શીયળથી દુર્ગધ છું. (૬૬૪૦) સાધુઓ મેહરહિત છે, માટે મેહથી હંકાએલા (મેહાચ્છાદિત) મારે છત્ર હે! સાધુઓ પગરખાંરહિત છે, મારે તો પગરખાં હા! (૬૬૪૧) સાધુઓ શ્વેત વસ્ત્રવાળા (માટે) વસ્ત્ર (ભા)રહિત છે, મારે ધાતુથી રંગેલા વો છે, કારણ કે-કષાય વડે કલુષ મતિવાળો હું (તેને) (અરિહામિક) ગ્ય છું. (૬૬૪૨) પાપભીરુ સાધુઓ ઘણા જીવથી વ્યાપ્ત જળના આરંભને તજે છે, મારે તો પરિમિત જળથી સ્નાન અને પાન પણ થાઓ. (૬૬૪૩) એમ (તેણે) સ્વછંદ બુદ્ધિથી કપેલું, વિચિત્ર, બહુ યુક્તિઓથી સંયુકત, સાધુએથી વિલક્ષણ રૂપવાળું પરિવ્રાજકપણું પ્રવર્તાવ્યું. (૬૬૪૪) (પણ) તે જિનની સાથે વિચરે છે અને ભવ્ય જીને પ્રતિબંધ કરીને ત્રણ ભુવનના એક ગુરુ શ્રી બાલભસ્વામીને શિષ્ય તરીકે સેપે છે. (૬૬૪૫) પછી (એકદા) ભરતે સમવસરણમાં શ્રી અરિહંતનું અપ્રતિમ એશ્વર્ય જોઈને પૂછ્યું કે હે તાત! તમારા સરખા (અરિહંતો) કેટલા થશે ? એમ પૂછેલા જગળુએ અજિતાદિ જિનો થશે એમ કહ્યું અને ચક્રવર્તીઓ, વાસુદેવ તથા બલદે થશે, એમ વિના પૂછયે પણ કહ્યું, પુનઃ ભારતે પૂછ્યું કે-હે ભગવંત ! શું આ તમારી દેવ-મનુષ્ય-અસુરોની આટલી
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુળમદ વિષે મરિચિને પ્રબંધ પર્ષદામાંથી અહીં ભરતમાં કોઈ તીર્થકર થશે? (૬૬૪૬ થી ૪૮) તેથી ભગવંતે, ભરતને શિર ઉપર છત્રને ધારણ કરેલા, એકાતમાં બેઠેલા, મરિચિને “આ છેલ્લે તીર્થકર થશે”—એમ દેખાય. (૬૬૪૯) અને એ જ (મરિચિ) પિતનપુરમાં વાસુદેવામાં પહેલે આવશે (થશે) અને વિદેહમાં મૂકાનગરીમાં ચકવતની લક્ષ્મીને (પદવીને) પણ પામશે એમ કહ્યું. (૬૬૫૦) તે સાંભળીને હર્ષવશ ફેલાતા ગાઢ રોમાંચવાળ ભરત પ્રભુની અનુમતિ લઈને મરિચિને વાંદવા ગયે. (૬૬૫૧) પછી પરમ ભક્તિયુક્ત તેને ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા દઈને, સમ્યક્ વંદન કરીને, મધુર ભાષામાં કહેવા લાગે કે-હે. મહાયશ ! તમે ધન્ય છો, તમે જ આ સંસારમાં પામવાયેગ્ય (સર્વ) પ્રાપ્ત કર્યું છે, કારણ કે-તમે વીર નામના દેહલા તીર્થંકર થશે, (૬૬૫૨-૫૩) વાસુદેમાં પહેલા અદ્ધ ભરતવર્ષની પૃથ્વીના નાથ (વાસુદેવ) થશે અને મૂકામાં છ ખંડ પૃથ્વીમંડલના સ્વામી ચકી થશે. (૬૬૫૪) હું મનહર માનીને તમારા જન્મને અને પરિવ્રાજકપણને વાંદતો નથી, કિંતુ છેલા જિન થશે તે કારણે પ્રણામ કરું છું. (૬૬૫૫) ઈત્યાદિ સંસ્તવના કરીને જેમ આવ્યું હતું તેમ ભરત (પાછો) ગયે. તે પછી ગાઢ પ્રગટેલા હર્ષવાળો અને વિકસિત નીલકમળના પત્ર જેવાં નેત્રોવાળે મરિચિ રંગભૂમિમાં રહેલા મલની જેમ ત્રણ વાર ત્રિપદીનું (ત્રણ પગલાનું) આસ્ફાલન કરીને પછાડીને) પિતાના તે વિવેકને તજીને આ પ્રમાણે બોલવા લાગ્યો કે-(૬૬૫૬-૫૭) “જે વાસુદેવામાં પહેલે હું, વિદેહની મૂકાનગરીમાં ચક્રવતી પણ (હું) અને તીર્થકરમાં છેલ્લો પણ (હું), તો અહે! એટલું
મારે પૂર્ણ છે.” (૬૬૫૮) વાસુદેવમાં હું પહેલે, મારા પિતા ચક્રવતીના વંશમાં (પહેલા) અને આર્ય (દાદા) તીર્થકરોમાં (પહેલા), અહે, મારું કુળ ઉત્તમ (૬૬૫૯) એમ પિતાના કુળની સુંદરતાની સમ્યફ પ્રશંસારૂપ કલુષિત ભાવવશ (તેણે) નીચગોત્રકમને બાંધ્યું અને તે નિમિત્તે પછી તે મહાત્મા છ ભ સુધી બ્રાહ્મણકુળમાં અને બીજા નીચ કુળામાં ઉત્પન્ન થયો. તથા વાસુદેવની અને ચક્રીની લક્ષ્મીને ભેળવીને “અરિહંત' વગેરે વિશસ્થાનકોની સ્પર્શને (આરાધના) કરીને છેલ્લા ભવમાં અરિહંત થવા છતાં ઘણું પૂર્વકાળે બાંધેલા નીચગોત્રકર્મના દોષથી તે બ્રાહ્મણકુળમાં દેવાનંદા બ્રાહ્મણના ગર્ભમાં ઉપો . માત્ર ગાશી દિવસ પછી ઈન્દ્ર જાણીને, “આ અનુચિત છે–એમ વિચારીને, હરિર્ઝેગમેથી દેવને આદેશ કરીને, તેને સિદ્ધાર્થ રાજાની પત્ની ત્રિશલાના ગર્ભમાં મૂકા. (૬૬૬૦ થી ૬૪) પછી ઉચિત સમયે તે જન્મે. ત્યારે દેવેએ મેરુપર્વત ઉપર જન્માભિષેક કર્યો અને તીર્થ પ્રવર્તાવીને તે પરમપદને પામ્યા. (૬૬૬૫) એમ પોતાના કુળની પ્રશંસાથી બાંધેલા નીચકર્મના દેષથી જે શ્રી તીર્થકરો પણ આવી અવસ્થાને પામે છે, તે સંસારના જાણ પુરુષોને કુળમદની ઈચ્છા પણ કેમ થાય ? માટે હેક્ષપક ! તું હવેથી આ મદને કઈ રીતે પણ કરીશ નહિ. (૬૬૬૬-૬૭) એમ બીજું કુળમદપેટાદ્વાર કહ્યું. હવે ત્રીજા રૂપમદને પણ હું લેશ કહેવા દ્વારા કહું છું. (૬૬૬૮)
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સવગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદઃ હાર ૩. અનુશાસ્તિના બીજા આઠમદદ્વારમાં ત્રીજે રૂપમદ-પ્રથમથી જ શુક અને રુધિરના સંગથી જે રૂપની ઉત્પત્તિ છે, તે રૂપને પામીને મદ કરે એગ્ય નથી. (૬૬૬૯) જેના નાશનાં કારણે રોગો, પુદ્ગલનું ગળવું જરા અને મરણ, એ સાથે જ રહે છે, તેવા (નાશવંત) પણ રૂપમાં મદ કરે (તે જ્ઞાનીને) (મએ=) માન્ય નથી. (૬૬૭૦) વિચાર કરતાં વસ્ત્ર-આમરણાદિના સંગથી કંઈક માત્ર શોભતા, નિત્ય વારવાર (સઠપે=) સમારવાયેગ્ય, નિત્ય વધવા-ઘટવાના સ્વભાવવાળા, અંદર દુર્ગધથી ભરેલા, બહાર માત્ર ચામડીથી વીંટેલા અને અસ્થિર એવા રૂપમાં મદને અવકાશ પણ નથી. (૬૬૭૧-૭૨) કર્મવશ વિરૂપવાળ પણ રૂપવાન અને રૂપવાળો પણ રૂપરહિત (કપ) થાય છે. આ વિષયમાં કાકંદીવાસી બે ભાઈએાનું દષ્ટાન્ત છે. (૬૬૭૩) તે આ પ્રમાણે
રૂપમદ વિષે કાકંદીના બે ભાઈઓને પ્રબંધ-ઘણું દેશમાં પ્રસિદ્ધ અને વિવિધ આશ્ચર્યોના સ્થાનભૂત કાર્કદી નગરીમાં યશ નામનો ધનપતિ હતો. (૬૬૭૪) તેને કનકવતી નામે ભાર્યા હતી અને તેઓને દેવકુમાર જેવી રૂપલક્ષ્મીથી છને વિમિત કરતો વસુદેવ નામનો પહેલે (મુખ્ય) પુત્ર હતો. (૬૬૭૫) બીજે સ્કંદ નામનો પુત્ર ડરપોક નેત્રવાળે, ટૂંકા શરીરવાળો (ડીગણે) હતો. વધારે શું? સઘળા કદ્દરૂપાઓમાં (તે) દષ્ટાન્તભૂત હતો. (૬૬૭૬) તેઓનું લેકેર (અતિશાયી) રૂપીપણું અને કલ્પપણું સાંભળીને કુતૂહલથી વ્યાકુળ લોકો દૂર દૂરથી (તેને) જેવા આવતા. (૬૭૭) એમ દિવસો જતાં એક અવસરે અવધિજ્ઞાની વિમળયશ નામના આચાર્ય ત્યાં પધાર્યા. (૬૬૭૮) તેઓનું આગમન જાણીને રાજા વગેરે નગરલેક અને તે ધનપતિના બે પુત્રે પણ વંદન માટે આવ્યા. (૬૬૯ ગાઢ ભક્તિરાગને ધારણ કરતા તેઓ ત્રણવાર પ્રદક્ષિણા કરીને-સૂરિજીના ચરણોમાં નમીને સ્વસ્વ યોગ્ય સ્થાને બેઠા. (૬૬૮૦) પછી ધર્મકથાને કરતા સૂરિજીની દષ્ટિ અમીવૃષ્ટિની જેમ કેઈરીતે તે ધનપતિના પુત્ર ઉપર પડી. (૬૧૮૧) તે પછી (નાણુચકખુ પેફિખય તપુવભણ=) જ્ઞાનરૂપી ચક્ષુથી તેઓના પૂર્વભવને જોતા, કઈ હર્ષિત થએલા ગુરુએ કહ્યું કે-અહા હા ! કર્મને દુષ્ટ વિલાસ ભયંકર છે. (૬૬૮૨) કારણ કે નિરુપમ રૂપવાળો પણ વિરૂપ બને છે અને તે જ વિરૂપી (પુનઃ) કામદેવના રૂપની ઉપમાને પામે છે. (૬૬૮૩) પછી વિસ્મિત થએલા પર્ષદાના લોકોએ પ્રણામ કરીને કહ્યું કે-હે ભગવંત! આ વિષયમાં તત્વને જણાવો, અમને (જાણવાનું) કુતૂહલ છે. (૬૬૮૪) તેથી ગુરુએ કહ્યું કે-સાવધ થઈને સાંભળે ! ધનપતિના આ બે પુત્રો તામલિપ્તી નગરીમાં ધનરક્ષિત અને ધર્મદેવ નામના બંને મિત્રો હતા. તેમાં પહેલો (ધનરક્ષિત) રૂપવાનું અને બીજો અતિ વિરૂપ હતે. (૬૬૫૮-૮૬) બંને પરસ્પર કીડા કરે છે, પણ ધનરક્ષિત રૂપમઢથી લેક સમક્ષ ધર્મદેવની બહુ પ્રકારે હાંસી કરે છે. (દ૬૮) એક અવસરે ધનરક્ષિતે ધર્મદેવને કહ્યું કે હે ભદ્ર! ભાર્યા વિના સઘળો ગૃહવાસને રાગ નિષ્ફળ છે. (૬૬૮૮) તેથી છીને પરણવાથી વિમુખ તું ફેગટ
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂપમદ વિશે કાદીના બે ભાઈઓને પ્રબંધ દિવસે ગુમાવવાનું કેમ કરે છે? જે એ રીતે પણ (અપરણિત) રહેવા ઈચ્છે છે, તો સાધુ બન! (૬૬૮૯) સરળ સ્વભાવપણાથી તેણે કહ્યું કે-મિત્ર! એ સાચું છે, પણ સંસારમાં સ્ત્રીની પ્રાપ્તિમાં બે હેતુઓ હોય છે. એક મનુષ્યના મનને હરે તેવું રૂપ અથવા અતિ વિસ્તૃત (મેટી) લક્ષ્મી, એ બંને પણ દુર્ભાગ્યવશ મને મળ્યાં નથી. (૬૬૯૦-૯૧) એમ છતાં હવે તેવી બુદ્ધિદ્વારા સ્ત્રીની પ્રાપ્તિ જે સંભવિત હોય તો તે તું જ કહે, તને બે હાથ જોડીને પ્રણામ કરું છું. (૬૬૨) તેણે એમ કહેવાથી ધનરક્ષિતે કહ્યું કે-હે મિત્ર ! તું નિશ્ચિત રહે, એ વિષયમાં હું (ભલિસ્તામિક) સાંભળી લઈશ. (૬૬૪) ધનથી, બુદ્ધિથી, પરાક્રમથી, અન્યાયથી કે ન્યાયથી વધારે શું? જેમ તેમ (પણ) તારા વાંછિત અર્થને (સિદ્ધ) કરીશ. (૬૬૯૪) તેણે કહ્યું કે-કંઈ પણ કર ! નિષ્કપટ પ્રેમવાળે તું (મિત્ર) હેતે છતે આજથી મારું દુઃખ તને આપીને હું સુખી થયા. (૬૯૫) તે પછી ધનરક્ષિતે તેને તુલ્ય રૂપ-વૈભવવાળી કુબેર શેઠની પુત્રીને દૂતી મારફત કહેવરાવ્યું કે-જે તું વિકલ્પને છોડીને હું જે કહું તેને સ્વીકારે, તો તને હું કામદેવ સરખા રૂપવાળો પતિ આપું. (૬૬૯૬-૯૭) તેણીએ કહેવરાવ્યું કે-નિશંકપણે આદેશ કરો (હું રવીકારીશ) ! પછી તેણે જણાવ્યું કે આજ રાત્રે કોઈ પણ ન જાણે તેમ તું મુકુંદના મંદિરે આવજે, જેથી તેની સાથે હું સારી રીતે તારે વિવાહ ગોઠવીશ. તેણીએ (તે) સ્વીકાર્યું. પછી સૂર્ય આથમતાં, કોયલના કંઠ જેવા કાળા અંધકારનો સમૂહ ફેલાતાં અને પ્રતિક્ષણ શેરીઓ (મનુષ્યના) સંચારહિત થયે છતે, પરણવાને ઉચિત સામગ્રીને ઉપાડેલા, પરમ હષિત મનવાળા ધર્મદેવની સાથે તે ત્યાં મુકુંદના મંદિરે ગયે. (૬૬૯૮ થી ૬૭૦૧) તે કાળને (લગ્ન) ઉચિત વેશથી સજેલી તે પણ ત્યાં આવી. પછી સંક્ષેપથી તેઓનો લગ્નવિધિ કર્યો. (૬૭૦૨) પછી હર્ષિત થએલા ધનરક્ષિતે દીપકને સામે ધરીને કહ્યું કે-હે ભદ્રપતિનું (તારામેf=) નેત્રદર્શન કર ! (૬૭૦૩) પછી લજજાવશ સ્થિર નજરવાળી તે જ્યારે મુખને લેશ ઊંચું કરીને દીપકના પ્રકાશથી જેવા લાગી, ત્યારે હેઠના છેડે લાગેલા મેટા દાંતવાળું, અત્યંત ચીપટા નાકના છેડાવાળું, હડપચીની એક બાજુ ઊગેલા કેટલાક બીભત્સ કઠોર રામવાળું, ઘુવડના જેવા નેત્રોવાળું, મુખમાં પેઠેલા (કૃશ) લમણવાળું, તિચ્છી સ્થિર રહેલી ધૂપરેખા જેવી ભ્રમરવાળું, મસીતુલ્ય (શ્યામ) કાતિવાળું, એવું તેનું મુખ નજરે પડયું. તેણીનું મુખ પણ તેના તે તે ગુણથી તુલ્ય હતું, માત્ર તેનાથી રામરહિતપણાનો જ ભેદ હતો. (દાઢી, મૂછ કે શરીરે રૂવાટાં ના હતાં.) (૬૭૦૪ થી ૬) પછી તૂત ડોક વાળેલા પોતાના મુખને અવળું કરીને તેણીએ કહ્યું કે-હે ધનરક્ષિત ! નિચે તે મને ઠગી. (૬૭૦૮) કામદેવ જે કહીને (પિસલ=) પિશાચતુત્ય પતિને કરતા તે મારા આત્માને યાવચંદ્ર અપયશથી લેપ્યો (કાળો કર્યો) છે. (૬૭૦૯) ધનરક્ષિતે કહ્યું કે-મારા પ્રત્યે કેપ ન કર, કારણ કે-વિધાતા જ સરખાની સાથે સરખાને જડે છે, તેમાં મારે શું દેષ છે? (૬૭૧૦) પછી તીવ્ર ગુસ્સાથી દાંતના છેડાથી
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
શ્રી સવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથું
હાર્ટને કરડતી, સ્વભાવથી જ કાળા મુખને વિશેષ કાળુ' કરતી અને સ્પષ્ટ અક્ષરેથી મ મદ કઈ ખેલતી, તૂ હાથથી કકણાને ઉતારીને પરણી ન હેાય તેમ તે મુકુદ મંદિરમાંથી નીકળી ગઇ. (૬૭૧૧-૧૨) પછી હૈયામાં ફેલાએલા હાસ્યવાળા ધનરક્ષિત તેને કહ્યું કે-હે મિત્ર! આટલું થવા છતાં તું (કેમ) ક'ઈ ઉત્તરને કરતો ( ખેલતો ) નથી ? (અથવા પાઠાંતર બાલ હવે પછી હુ` શુ` કરુ' ?) ( ૬૭૧૩) તેથી પરમ સંતાપને ધારણ કરતા તેણે સરળતાથી કહ્યું કે-ભાઈ ! હજી પણ શુ ખેલવા જેવું છે ? (૬૭૧૪) તું તારા ઘેર જા, (કારણ કે–) રાક્ષસી જેવી પણ તેણીએ આ પ્રમાણે જેનો પરાભવ કર્યાં, તેમાં મારે હવે જીવવાથી શું? (૬૭૧૫) ધનરક્ષિતે કહ્યું કે-પુરુષના ગુણુ-દેખના જ્ઞાનથી રહિત સ્ત્રીઓ પ્રત્યે મિથ્યા શાકથી સયુ (૬૭૧૬) પછી મુશીબતે ઘેર લાવ્યેા, , પણ રાત્રે નીકળીને તેણે તાપસ મુનિની પાસે દીક્ષા લીધી. (૬૭૧૭) તે અજ્ઞાનતપ કરીને મરેલા દેવપણાને પામ્યા. તે આ વસુદેવ નામે સુંદર રૂપવાળા ધનપતિનો પુત્ર થયા (૬૭૧૮) અને રૂપમદથી અત્યંત ઉન્મત્ત મનવાળા ધનરક્ષિત પણ પરલેાકનાં કાર્યાને (આલેાચના) કર્યા વિના મરીને ચિરકાળ તિય ચ વગેરે ગતિમાં ભમીને, રૂપમથી પ્રગટેલા દેષથી આવાં સવ હીન ( વિકલ ) અંગેા અને લાવણ્યવાળા આ સ્કંદ નામે ઉત્પન્ન થયા. (૬૭૧૯-૨૦) તેથી જે તમે પહેલાં પરમાને પૂછયે, તે આ છે. એમ આને સાંભળીને જે ઉચિત હાય તેને આચરે ! (૬૭૨૧) એમ સાંભળીને ત્યાં ઘણા જીવા પ્રતિબંધ પામ્યા અને તે બંને ધનપતિના પુત્રો પ્રત્રજ્યા સ્વીકારીને મુક્તિને પામ્યા. (૬૭૨૨) એમ રૂપમદથી પ્રગટેલા દેખને અને તેના ત્યાગથી થતા ગુણને જાણીને હું ક્ષપક ! તુ લેશ પણ તેને કરીશ નહિ. (૬૭૨૩) એમ મેં આ ત્રીજુ રૂપમસ્થાનને કઈક જણાવ્યું. હવે ચાથા ખળમદથાનને સક્ષેપથી કહુ છું. (૬૭૨૪)
રૂપ
૪. અનુશાસ્તિના બીજા આઠ મદદ્વારમાં ચેાથી બળમદ-અનિયત પણાથી ક્ષણ વધે અને ક્ષણુ ઘટે, એવું જીવેનું શરીરખળ (અનિત્ય) હેતે છતે કચે। બુદ્ધિ માન્ તેનો મદ કરે ? (૬૭૨૫) તથા પુરુષ પહેલાં ખળવાન અને સપૂ`ગાલ અને લમણાાળા થઇને ભય, રાગ તથા શાકને વશ જ્યારે ક્ષણમાં નિળ થાય છે, તથા નિષ્ફળતાને પામેલે। અતિ શુષ્ક ગાલ અને લમણાવાળેા થઇને પણ ઉપચાર કરવાથી પુનઃ તે પણ જ્યારે મળવાન થાય છે, અને પ્રમળ બળવાળા પણ મનુષ્ય મરણની સામે જ્યારે નિત્ય અત્ય'ત નિખ`ળ છે, ત્યારે મળમદ કરવા કેવી રીતે ચેાગ્ય છે ? (૬૭૨૬ થી ૨૮) સામાન્ય રાજાએ (ન=પાપૂને) બળથી ( ભદ્ર=) શ્રેષ્ઠ હાય છે, તેમજ તેઓથી બળદેવા અને ખળદેવાથી પણ ચક્રવતી એ ( અધિકાધિક ) શ્રેષ્ઠ હોય છે. (૬૭૨૯) તેએથી પણ તીર્થંકરા અનંતમળી હાય છે. એમ નિશ્ચે મળમાં ઉત્તરાત્તર ( બીજા ) અધિક શ્રેષ્ઠ હેાવા છતાં અજ્ઞ આત્માએ (મિથ્યા ) ખળનો ગર્વ કરે છે. (૬૭૩૦) ક્ષયાપશમથી ઉપાજિત (એવા) લેશ ખળથી પણ જે મદ કરે છે, તે મધુદેવ રાજાની જેમ તે ભવે પણ મરણને પામે છે. (૬૭૩૧) તે આ પ્રમાણે
તે
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખળમદમાં મલદેવ રાજાના પ્રબંધ
304
બળમદમાં મલ્લદેવ રાજાનેા પ્રબ ધ-શ્રીપુર નગરમાં અજોડ લક્ષ્મીના વિસ્તારવાળા, શરદચંદ્રતુલ્ય યશસમૂહવાળા, વિજયસેન નામે રાજા હતો. (૬૭૩ર) તે એકના જ્યારે સુખપૂર્ણાંક આસને બેઠેલેા હતો, ત્યારે દક્ષિણદિશામાં મેકલેલા સેનાપતિ આવ્યા, (૬૭૩૩) અને પ'ચાંગથી પ્રણામ કરીને સમીપમાં બેઠો. તે પછી તેને રાજાએ સ્નેહભરી નજરે જોઈને કહ્યું કે—તારુ' અતિ કુશળ છે? તેણે કહ્યુ` કે આપના ચરણના પ્રસાદથી કેવળ કુશળ જ નહિ, દક્ષિણના રાજાને જીત્યા પણુ છે. (૬૭૩૪-૩૫) તેથી અત્યંત હર્ષોંના પ્રકર્ષોંથી પ્રસન્ન નેત્રોવાળા રાજાએ કહ્યું કે-કહે ! કેવી રીતે ( જીત્યા ) ? તેણે કહ્યું કે–સાંભળેા ! (૬૭૩૬) આપની આજ્ઞાથી ઘેાડા, હાથી, રથ, અને યાદ્વારૂપ (ચતુવિધ સૈન્યના ) યૂથ સહિત જઈને હું દક્ષિણ દેશના રાજાના સીદેશે (સીમાભૂમિએ) રાકાયા. (૬૭૩૭) પછી દૂતદ્વારા તેને મે' કહેવરાવ્યું કે--શીઘ્ર મારી સેવાને સ્વીકાર, અથવા યુદ્ધ માટે સજજ થા! (૬૭૩૮) એવુ' સાંભળીને પ્રચ'ડ ગુસ્સે થયેલા તે રાજાએ દૂતને હાંકી કાઢીને પેાતાના પ્રધાનપુરુષોને આદેશ કર્યાં કે-રે રે! હમણાં જ શીઘ્ર શસ્ત્રસજ્જ થવાનુ` સૂચન કરતી ભેરીને વગાડા, ચતુવિધ સૈન્યને તૈયાર કરી, જયહસ્તીને લાવેા, મને હથિયાર આપે। અને (સૈન્યને) શીઘ્ધપ્રયાણુની આજ્ઞા કરા! (પ્રયાણ કરાવેા !) ( પછી ) મનુષ્યાએ તે જ ક્ષણે તહત્તિ કરીને સઘળુ સિદ્ધ ( તૈયાર ) કયુ .. (૬૭૩૯ થી ૪૧) પછી .એકીસાથે ત્રણેય લેાકના કેાળિયા કરવાની ઈચ્છાવાળા હાય તેમ તે મગર, ગરુડ, સિંહ વગેરે ચિહ્નોવાળી ધ્વજાએથી ભય'કર સેનાની સાથે ( મારી સામે ) ચાલ્યું, (૬૭૪ર) ચરપુરુષના કહેવાથી તેને આવતો જાણીને મેં પણ સૈન્યને (સ'વાહ=) સજ્જ કરીને સતત પ્રયાણૈાથી જેની સન્મુખ જવા માંડ્યુ. (૬૭૪૩) પછી તેની સમીપમાં પહેાંચેલા હું ચરપુરુષોદ્વારા તેનું સૈન્ય અપરિમિત ( ધણુ' 'મેટુ' ) છે એમ જાણીને, કપટયુદ્ધ લડવાની ઈચ્છાથી તેને દર્શન આપીને અતિ વેગવાળા ઘેાડાઓથી મારા સૈન્યને શીધ ત્યાં સુધી દૂર પાછું વાળ્યું, કે તેથી મને ડરેલેા અને પાડે કરેલા જાણીને અતિ વધી ગયેલા ઉત્સાહવાળા મુગ્ધબુદ્ધિ તે રાજા ( મારા )સૈન્યની પાછળ પડયેા. (૬૭૪૪ થી ૪૬) પછી પ્રતિદિન (મારી પાછળ ) ચાલવાથી અત્યંત થાકેલા, સ ́કટમાં (સ‘કડાશમાં) આવી પડેલા, નિર્ભીય અને (તેથી) પ્રમાદી ચિત્તવાળા ( નિશ્ચિત ) તેના સૈન્યને જોઈને હું સ ખળથી લડવા લાગ્યા, અને હે દેવ ! તમારા પ્રભાવથી ઘણા સુભટોથી યુક્ત પશુ તે શત્રુના સૈન્યને મેં અલ્પકાળમાં હરાવ્યું. (૬૭૪૭-૪૮) એ પ્રસંગે સેનાપતિએ આદેશ કરેલા પુરુષાએ તે (શત્રુ) રાજાના ભડારને અને આઠ વર્ષના (તેના) પુત્રને વિજયસેન રાજાને સોંપ્યા. (૬૭૪૯) પછી સેનાપતિએ કહ્યું કે-હે દેવ ! ( મે* લાવેલા ) આ લ‘ડાર દક્ષિણના રાજાને છે અને પુત્ર પણ તેને જ છે. તેનુ' હવે જેમ ઉચિત જણાય તેમ કરા. (૬૭૫૦) પછી તે પુત્રને અનિમેષ દૃષ્ટિથી જોતા રાજાને તેના પ્રત્યે કેવળ અનુ. ભવથી જ સમજાય તેવા (નિજ) પુત્ર જેવા રાગ પ્રગટયા અને પાદપીઠ ઉપર બેસાડીને મસ્તકે ચુંબન કરીને તેને કહ્યું કે-હે વત્સ ! પોતાના ઘરની જેમ અહીં પ્રસન્નતાથી રહે.
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
GE
શ્રી સવેગર ગશાળા પ્ર‘ના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાલુ'
(૬૭૫૧-પર) પછી રાજાએ પાસે બેઠેલી રાણીને સવ` આદરથી ( તે પુત્ર) સાંપ્યા અને કહ્યું કે-મેં તને આ પુત્ર આપ્યા. (૬૭૫૩) તેણીએ સ્વીકાર્યાં અને ( પછી ) તે પુત્રે વિવિધ કળાઓના અભ્યાસ કર્યાં. ( પછી) ક્રમશઃ તે દેવના સૌદર્યોને જીતે તેવા યૌવનને પામ્યા. (૬૭૫૪) તેણે અત્યંત ભુજાખળથી મોટા મલ્લાને જીત્યા, તેથી રાજાએ તેનુ નામ મલ્લદેવ રાખ્યું. (૬૭૫૫) પછી ચેાગ્ય છે’–એમ માનીને, તેને પેાતાના ( રાજ્ય ) પદે સ્થાપીને, તાપસી દીક્ષાને સ્વીકારીને રાજા વનવાસી થયેા (૬૭૫૬) મલ્લદેવ પણ પ્રમળ ભુજાબળથી સીમાડાના સઘળા રાજાએને જીતીને અસમ ( અતિ ) ખળમદ્રને ધારણ કરતા પેાતાના રાજ્યને પાળે છે. (૬૭૫૭) પછી તેણે ઉદ્દેાષણા કરાવી કેજે કેાઈ મારા પ્રતિમલ્લને જણાવશે, તેને નિચે હું એક લાખ સેાનૈયા આપીશ. (૬૭૫૮) એમ સાંભળીને એક જીણુ કપડાને ધારણ કરતાં દુબ ળ કાયાવાળા દેશાવરી પુરુષે રાજાની પાસે આવીને કહ્યું કે-હે દેવ, સાંભળેા ! સકળ દ્વિચક્રમાં ભમતા મે' પૂ. દિશામાં વધર નામના રાજાને જોયા છે. અપ્રતિમ પ્રકૃષ્ટ બળ વડે શત્રુપક્ષનો વિજય કરનારા તે પેાતાને પ્રગટ શૈલેાકયવીર’-એમ કહેવરાવે છે. (૬૭૫૯ થી ૬૧) અને એ ન સ`ભવે એવુ' (અસ`ભવિત ) નથી, કારણ કે-તે રાજાએ લીલાવડે પણ તમાર્ચ માત્ર મારવાથી ( ઉમ્મિ =) નિરકુશ પણ હાથી માગે આવે છે. ( વશ થાય છે. ) (૬૭૬૨) એમ સાંભળીને તેને (દૈય =) લાખ સેાનૈયા આપીને પેાતાના માણસોને હુકમ કર્યાં કે-અરે ! તે રાજા પાસે જઇને આમ કહેા કે-જો કઈ રીતે દાનના અથી ભાટચારણેાએ ‘શૈલેાકયવીર' તરીકે તારી સ્તુતિ કરી, તે તે તેઓને કયા કેમ નહિ ? (૬૭૬૩-૬૪) અથવા એથી (કીર્તનથી) શું ? હજી પણ એ બિરુદને તજી દે ! અન્યથા ચ્યા હું આવ્યા, યુદ્ધ માટે તૈયાર થા! (૬૭૬૫) પછી માણસેાને જઇને તે જ પ્રમાણે સ તેને જણાવ્યું. તેથી ચઢાવેલી ભ્રકુટીથી ભય'કર મુખવાળા તેણે ( વાધરે) એમ કહ્યું કે-અરે! તે તમારા રાજા કેણુ છે? તેનું નામ પણ મે' નિશ્ચે હમણાં જ જાણ્યુ. અથવા એમ કહેવડાવવાનેા તેનો શુ અધિકાર ? અથવા અન્યાયવાદથી (વલિય=) અભિમાની અને અસમથ પક્ષબળવાળા, તે રક જો મારી યુદ્ધરૂપી અગ્નિશિખામાં પતં ગિયાપણાને ન પામે, તો (પાઠાં॰ હાઉ=) ભલે ( લડવા= ) કહેરાખ્યુ. તેથી અરે ! જલ્દી જાએ, તેને મેાકલા, કે જેથી ( તન્મય = ) તેનું ધારેલું કરીએ ! એમ સાંભળીને પાછા ગયેલા તે પુરુષાએ તેને (મલ્લદેવને) તે પ્રમાણે કહ્યું. (૬૭૬૬ થી ૬૯) પછી મ’ત્રીવગે રોકવા છતાં સવ સૈન્ય સહિત તે મલ્વદેવે જવાના પ્રાર`ભ કર્યાં અને ક્રમશઃ તેના દેશમાં પહેાંચ્યા. (૬૭૭૦) તેનુ આગમન જાણીને વધર પશુ તૂત સામે આવ્યે અને ઘણા સુભટોને ક્ષય કરનારૂ પરસ્પર યુદ્ધ થયુ. (૬૭૭૧) લેાકને ક્ષય થતા જાઇને વાધરે મલ્લદેવને કહેવરાવ્યુ` કે–જો તુ ખળના ગવ રાખે છે, તે તું અને હુ-એમ એ જ લડીએ ! ઉભયપક્ષે પશુ નિરપરાધી માલુસેાનો ક્ષય કરનારા આ યુદ્ધથી શું ? તેણે
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમે શ્રતમદ માન્યું અને બંને પરસ્પર યુદ્ધ કરવા લાગ્યા. (૬૭૭૨-૭૩) તેઓનો યુદ્ધનો સંઘર્ષ મલાની જેમ ઊભા થવું, નીચે પડવું, પડખું બદલવું, પાછા ખસવું, વગેરેથી ભયંકર એવો દેવ અને મનુષ્યો વિસ્મય પામે તે થયો. (૬૭૭૪) પછી પ્રચંડ ભુજાબળવાળા વાધરે તેને શીઘ હરાવ્યું. એમ બળમદરૂપી યમને વશ પડેલો તે મરણને પામે. (૬૭૭૫) બળદને આવા પ્રકારનો વિશેષ દોષકારક (દુ) જાણીને હે ક્ષપક! આરાધનામાં રહેલે તું તેને કરીશ નહિ. (૬૭૭૬) બળમદ નામનું આ ચોથું મદસ્થાન કહ્યું. હવે પાંચમાં શ્રતના મદસ્થાનને પણ કંઈક માત્ર કહું છું. (૬૭૭૭)
૫, અનુશાસ્તિમાં બીજા આઠ મદદ્વારમાં પાંચમો શ્રતમદ-નિરંતર વિસ્તાર પામતા મહામિથ્યાત્વરૂપ અધીવાળા, પ્રબળ પ્રભાવવાળા, પરદશનોરૂપ જયેતિશ્ચક્રના પ્રચારવાળા, પરમ પ્રમાદથી ભરપૂર એવા અતિ દુર્વિદગ્ધ વિલાસી મનુષ્યરૂપી ઘુવડવાળા અને દર્શન માટે પ્રયત્ન કરતા અન્ય જીવસમૂહની દષ્ટિના વિસ્તારને (નજરને) હતા, એવા ' (ઘેર કાળી રાત્રિસમા)વર્તમાનકાળમાં હું એક જ ત્રણ ભુવનરૂપી આકાશતળમાં સમ્યજ્ઞાન રૂપી સૂર્ય છું. એમ છે ધીર! તું લેશ પણ શ્રતમદને કરીશ નહિ. (૬૭૭૮ થી ૮૦) વળી એને સૂત્ર, અર્થ અને તદુભય સહિત ચૌદપૂર્વોનું પણ જ્ઞાન હોય છે, તેઓને પણ જે પરસ્પર છાણ (આવડિયds) આપતિતપણું. (વૃદ્ધિ-હાનિરૂપ તારતમ્ય) સંભળાય છે, તો તેમાં શ્રીમદ કે? તેમાં વળી અદ્યકાલિન મુનિઓ, કે જેઓની મતિ અલ્પ છે અને શ્રુતસમૃદ્ધિ પણ તેવી (વિશિષ્ટ) નથી, તેઓને તો વિશેષતઃ શ્રતમદ કે (હોય)? (કારણ કે-) (૬૭૮૧-૮૨) વર્તમાનમાં અંગપ્રવિટ-અનંગપ્રવિષ્ટ શ્રતનો શુદ્ધ પરિચય (અભ્યાસ) નથી, નિર્યુક્તિઓમાં પણ તે પરિચય નથી અને ભામાં, ચૂણિઓમાં તથા વૃત્તિઓમાં પણ તે પરિચય નથી. (૬૭૮૩) સંવિજ્ઞ, ગીતાર્થ અને સક્રિયાવાળા પૂર્વમુનિઓએ કરેલા પ્રકીર્ણ (પન્ના) વગેરેમાં પણ જે તે પરિચય નથી, તો શ્રતમદ પણ ન જ કર જોઈએ. (૬૭૮૪) જે સકળ સૂત્રો અને અર્થમાં પારંગત છતાં શ્રતમદ કરો ગ્ય નથી, તો તેમાં પારંગત ન હોવા છતાં મદ કરવો તે કેમ ગ ગણાય? કારણ કહ્યું છે કે-સર્વજ્ઞના (મય= ) જ્ઞાનથી માંડીને (જીવન) બુદ્ધિનો વૈભવ તારતમ્યાગવાળ (અલ્પ-અલ્પતર વગેરે ન્યૂનતાવાળ) છે, તેથી “હું પંડિત છું”—એવો આ જગતમાં કોઈ ગર્વ ન કરો! (૬૮૫-૮૬) દુઃશિક્ષિત (અજ્ઞ) કવિઓના રચેલાં, શાસ્ત્રવિરુદ્ધ એવાં પ્રકરણે કે કથાપ્રબંધને દઢ ભણવા છતાં (અન્યતૃક હોવાથી તેને મદ કરવાનો પણ અવકાશ છે જ નહિ. (૬૭૮૭) માત્ર સામાયિક આવશ્યકના મૃતવાળા પણ (મદરહિત) નિર્મળ કેવળજ્ઞાનને પામ્યા છે અને શ્રતસમુદ્રના પારગામી પ (મદથી) દીર્ઘકાળ અનંતકાયમાં રહ્યા છે. (૬૮૮) તેથી સર્વ પ્રકારના મદનો નાશ કરનાર એવા શ્રતને પ્રાપ્ત કરીને પણ તેનો શેડો પણ મદ કરીશ નહિ અને અનશનવાળો તું તો વિશેષતયા કરીશ નહિ. (
૬૯) શું
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૮
શ્રી સંગ રંગશાળા ગ્રંથો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર એવું નથી સાંભળ્યું કે થતો ભંડાર એવા પણ સ્થૂલભદ્રને શ્રતમદના દેષથી ગુરુએ છેલ્લાં ચાર પૂર્વેની અનુજ્ઞાન (બીજાને ભણાવવાનો) છેદ કર્યો હતો ? (૬૭૯૦) તે આ પ્રમાણે | મુતમદ વિષે આર્ય સ્થૂલભદ્રસૂરિને પ્રબંધ-પાટલિપુત્ર નગરમાં પ્રસિદ્ધ યશવાળા નંદરાજાને સકળ નિષ્પા૫ કાર્યોને કરનાર શકતાલ મંત્રી હતો અને તેને પહેલે પુત્ર સ્થૂલભદ્ર, બીજે શ્રીયક, તથા રૂપવતી યક્ષા વગેરે સાત પુત્રીઓ હતી. (૬૭૯૧(૨) તેમાં સેના, વેણ અને રેણા-એ ત્રણ છેલ્લી (નાની પુત્રીઓ અનુક્રમે) એક, બે અને ત્રણ વાર વાચનાથી (સાંભળવાથી) નવું કૃત ગ્રહણ કરી શકે છે. (૬૭૯૩) શ્રી જિનચરણની પૂજા, વંદન, શાસ્ત્રાર્થનું ચિંતન વગેરે ધર્મને કરતા તેઓના દિવસે સારી રીતે પસાર થાય છે. (૬૭૯૪) ત્યાં જ રહેનાર બ્રાહ્મણ વરરુચિ કવિ પ્રતિદિન એક સે આઠ કાવ્યોથી રાજાની સ્તુતિ કરે છે. (૬૭૯૫) તેની કાવ્યશક્તિથી પ્રસન્ન થએલે રાજા તેને દાન દેવા ઈચ્છે છે. પણ શકાલે તેની પ્રશંસા (પસંદગી) નહિ કરવાથી આપતો નથી. (૬૭૯) તેથી વરરુચિએ પુછપની ભેટ વગેરેથી શકતાલની પત્નીની સેવા કરવા માંડી, તેથી તેણીએ તેને કહ્યું કે-(મારું તારે) શું કામ છે તે કહે! (૬૭૯૭) તેણે કહ્યું કે–તમારે મંત્રીને તેવી કોઈ રીતે સમજાવવા, કે જેથી રાજાની સામે બેલતાં મારા કાવ્યની પ્રશંસા કરે ! (૬૭૯૮) તેણીએ તે સ્વીકાર્યું અને મંત્રને કહ્યું કે વરરુચિની પ્રશંસા કેમ કરતા નથી ? મંત્રીએ કહ્યું કે–મિથાદષ્ટિને કેમ પ્રશંસુ? (૬૭૯૯) પછી વાર વાર કહેતી તેનું વચન મંત્રીએ સ્વીકાર્યું અને રાજાની સામે બેલતાં “સુંદર બે ”-એમ તેને પ્રશસ્ય (૬૮૦૦) તેથી રાજાએ તેને એક સે આડ સેનૈયા અપાવ્યા અને પ્રતિદિન તેની એટલી આજીવિકા (શરુ) થઈ (૬૮૦૧) (પછી) એમ ધનનો ક્ષય થતો જોઈને મંત્રીએ કહ્યું કે-દેવ! આને (દાન) કેમ આપો છો ? રાજાએ કહ્યું કે-તે એને પ્રશસ્યા માટે (આપું છું) ! (૬૮૦૨) મંત્રીએ કહ્યું કે-મેં “લેકનાં કાવ્યોને તે અખંડ બોલી શકે છે”—એમ માની એની પ્રશંસા કરી હતી. તેથી રાજાએ પૂછયું કે-એમ કેમ? (૬૮૦૩) મંત્રીએ કહ્યું કે-કારણ કે-મારી પુત્રીઓ પણ નિચે એવું બોલી શકે છે. પછી ઉચિત સમયે વરરુચિ સ્તુતિ કરવા આવ્યા, ત્યારે મંત્રીએ પિતાની પુત્રીઓને પડદામાં રાખી. તેનું પહેલીવાર બોલેલું સેનાને પ્રાપ્ત થયું (યાદ રહ્યું). (૬૮૦૪-૫) તેથી રાજાની સામે અખંડ બોલતી તેનું બીજી વાર સાંભળીને વેણને પ્રાપ્ત થયું અને તેણીએ બેલેલું ત્રીજી વાર સાંભળીને રેણાને યાદ્ર રહ્યું, અને તે પણ ઘણુ કાળ પૂર્વે ભણી હેય અને સ્વયમેવ રચ્યું હોય તેમ રાજાની સામે બેલી. (૬૮૦૬-૭) તેથી ગુસ્સે થએલા રાજાએ વરુચિનું (દુવારં= ) બારણું (સભામાં આવવાનું) પણ બંધ કર્યું પછી તે (વરરુચિ) ગંગામાં યંત્રના પ્રાગથી રાત્રિએ સેનૈયાને મૂકીને (શેઠવીને) પ્રભાત સમયે (ગંગાની) સ્તુતિ કરીને, પગથી યંત્રને ઠોકે (
દવે) છે, તેમાંથી તેને પાને ગ્રહણ કરે છે અને તેની આગળ કહે છે કે-સ્તુતિથી પ્રસન્ન થએલી ગંગા છે આપે.
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રુતમદ વિષે
આ સ્થૂલભદ્રસૂરિના પ્રમધ
૩૯
છે. કાળાન્તરે તે સાંભળીને રાજાએ તે મ`ત્રીને કહ્યું. (૬૮૦૮ થી૧૦) મ`ત્રીએ કહ્યું કેહે દેવ ! એ મારી સમક્ષ ગંગા આપે, તે (ગગા) આપે છે (એમ માનુ'), માટે પ્રભાતે ગ’ગાએ જઈએ. રાજાએ તે કબૂલ્યુ. (૬૮૧૧) પછી મંત્રીએ સાય'કાળે પેાતાના વિશ્વાસુ માણસને આદેશ કર્યાં કે-હે ભદ્ર! ગંગાએ જઈ છૂપાઈ રહે અને વરચિ પાણીમાં જે કઇ મૂકે તે મને લાવી આપ ! પછી તે પુરૂષ જઈને ત્યાંથી સેાનૈયાની પાટલી લાવ્યેા. (૬૮૧૨-૧૩) પ્રભાતે નદરાજા અને મંત્રી ત્યાં ગયા અને પાણીમાં ડૂબેલા તેને ગંગાની સ્તુતિ કરતો જોયા. સ્તુતિ કર્યાં પછી તેણે તે યત્રને હાથ-પગથી ચિરકાળ દખાળ્યું. છતાં જ્યારે ગંગાએ કઈ પણ ન આપ્યું, ત્યારે વરરુચિ અત્ય‘ત વિલખાપણાને પામ્યા. (૬૮૧૪-૧૫) શકડાલે તે સેાનૈયાની પાટલી રાજાને પ્રગટ કરી દેખાડી અને રાજાએ હાંસી કરેલેા વરરુચિ (તેથી) મંત્રી ઉપર ગુસ્સે થયેા. (૬૮૧૬) તે તેનાં છિદ્રોને શોધવા લાગ્યા. અન્યદા શ્રીયકના વિવાહને કરવાની ઇચ્છાવાળા શકડાલ રાજાને ( ભેટ કરવા) ચેાગ્ય વિવિધ આયુધાને ગુપ્ત રીતે ઘડાવતા હતો, એ હકીકત ( વચરિયા=) ઉપચરિત (માત્ર ખાદ્ય વૃત્તિથી સેવા કરનારી ) મંત્રીની દાસીએ વરરુચિને કહી. (૬૮૧૭– ૧૮) તે પછી છિદ્રને ( નિમિત્તને) પામેલા તેણે નાનાં બાળકે ને લાડુ આપીને શૃંગાટક, ત્રિક, ચવર વગેરે ( મુખ્ય ) સ્થળેામાં આ પ્રમાણે (પાઢિઆણિ=) ખેલવાનુ શીખવ્યું. (૬૮૧૯) ‘ શકડાલ જે કરશે તેને આ લેાક જાણતો નથી, નદરાજાને મરાવીનેશ્રીયકને રાજ્ય ઉપર સ્થાપશે. '' (૬૮૨૦) (બાળકાના મુખે ખેલાતું) તે રાજાએ સાંભળ્યું અને ( ગુપ્ત ) ચરપુરૂષાદ્વારા મ`ત્રીના ઘરને જોવરાવ્યું. ત્યાં ગુપ્ત રીતે ઘણાં શઓ વગેરે ઘડાતાં જોઇને ચરપુરૂષાએ રાજાને તે કહ્યું, તેથી ગુસ્સે થએલેા રાજા સેવા માટે આવેલા અને પગમાં પડતા મંત્રીથી અવળું મુખ કરીને રહ્યો. (૬૮૨૧-૨૨) તેથી રાજા ‘ગુસ્સે થયા છે’–એમ જાણીને શકડાલે ઘેર જઈને શ્રીયકને કહ્યું કે-હે પુત્ર! જે હુ ન મરુ', તો રાજાસને મારશે, માટે હે વત્સ ! રાજાના ચરણમાં નમેલા મને તું માર. તે સાંભળીને શ્રીયકે કાન બંધ કર્યાં. (૬૮૨૩-૨૪) (ત્યારે) શકડાલે કહ્યું કેપહેલાં તાલપુટ વિષને ખાઈને (સ્વય.) મરતા (મને) રાજાના ચરણમાં નમતી વેળા તું નિઃશક બનીને મારજે. (૬૮૨૫) પછી સ` વિનાશની આશ ́કાયુક્ત મનવાળા શ્રીયકે તેમ કરવા સ્વીકાર્યું. અને તે જ રીતે (રાજાના) પગમાં નમેલા શકડાલનું' મસ્તક કાપી નાખ્યુ. (૬૮૨૬) હા હા ! · અહે। અકાર્ય કર્યું ’–એમ ખેલતો નંદરાજા ઊભેા થઈ ગયા. તેથી શ્રીયકે કહ્યું કે-રાજન્! વ્યાકુળતાથી સયું, કારણ કે-જે તમારા વિરોધી હાય, તે જો પિતા હાય, તો પણ મારે (તેનુ કઈ) કામ નથી ! પછી રાજાએ તેને કહ્યું કેમંત્રીપદને સ્વીકાર ! (૬૮૨૭-૨૮) તેણે કહ્યું કે-સ્થૂલભદ્ર નામે મારા મેાટા ભાઈ છે, વેશ્યાને ઘેર રહેતા તેમને આ ખારમું વર્ષ' (ચાલે ) છે. (૬૮૨૯) રાજાએ તેને ખેલાવ્યે અને કહ્યું કે–મ`ત્રીપદને ભેગવ (સ્વીકાર ) ! તેણે કહ્યું કે-વિચારીશ. ત્યારે રાજાએ નજીક રહેલા અશેાકવનમાં તેને મેકલ્યા. ત્યાં તે વિચારવા લાગ્યું. કે-પરાયાં કાર્યોંમાં વ્યાકુળ
"
'
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૦
& સગિગળ અપને ગુજરાતી અનુવાદ દ્વારા ચા મનુષ્યોને ભેગો કેવા અને સુખ કેવું? (૬૮૩૦-૩૧) અને જે સુખ મળે, તે પણ અવશ્ય નરકે જવું પડે. તે કારણે એ સુખેથી સદ, એમ વિચારીને વૈરાગ્યને પામેલા, સંસારથી વિરક્ત ચિત્તવાળા તેણે પંચમુર્ષિક લેચ કરીને, રવયં મુનિવેષને ધારણ કરીને, રાજાની પાસે જઈને કહ્યું કે-હે રાજન! મેં આ વિચાર્યું. (૬૮૩ર-૩૩) પછી રાજાએ ઉપબૃહણા (ઉત્સાહિત) કરેલ તે મહાત્મા રાજમંદિરમાંથી નીકળ્યો અને “વેશ્યાને ઘેર જશે”—એમ માની રાજાએ તેને જતો જે. (૬૮૩૪) ત્યારે મૃતકલેવરની દુર્ગધવાળા માગે પણ (લેશ સૂગ વિના) જતા તેને જોઈને રાજાએ જાણ્યું કે-નિચે આ કામભેગથી વિરાગી થયે છે. (૬૮૩૫) પછી શ્રીયકને મંત્રીપદે સ્થાઓ અને આર્ય શ્રી સંભૂતિવિજયની પાસે દીક્ષિત થએલા (મહાત્મા ) સ્થૂલભદ્ર વિવિધ પ્રકારના અતિ ઉગ્ર તપને કરવા લાગ્યા. (૬૮૩૬) આ પ્રસંગનું “વરરુચિનો નાશ” વગેરે (અહીં નહિ કરેલું) શેષ વર્ણન અન્ય સૂત્રમાંથી ત્યાં સુધી કહેવું, કે જ્યાં સુધી સ્થૂલભદ્ર (મહાત્મા ભણવા માટે) આર્યભદ્રબાહુસ્વામી પાસે ગયા. (૬૮૩૭) અને તે દેશનૂન દશપૂર્વને ભણ્યા. પછી વિદ્યાગુરુ (શ્રી ભદ્રબાહુ) સાથે વિહાર કરતા પાટલીપુત્ર નગરે ગયા. (૬૮૩૮) (ત્યાં) દીક્ષિત થએલી યક્ષા વગેરે સાતેય બહેન ભાઈને વંદન કરવા માટે આવી. સૂરિજીને વાંધીને પછી તેઓએ પૂછયું કે-(અમારા) મોટાભાઈ કયાં છે? સૂરિજીએ કહ્યું કે-સૂત્રનું પરાવર્તન કરતા આ દેવકુલિકામાં બેઠા છે. (૬૮૩–૪૦) તેથી તેઓ ત્યાં ગઈ, અને તેઓને આવતી જોઈને પિતાની (જ્ઞાન) લક્ષમીને દેખાડવા સ્થૂલભદ્ર મુનિએ કેસરીસિંહનું રૂપ વિકવ્યું. (૬૮૪૧) તેને જોઈને (ભયથી) નાઠેલી સાધ્વીઓએ સૂરિજીને જણાવ્યું કે-ભગવંત ! નિચે સિહ જેઠ આર્યનું ભક્ષણ કર્યું છે. (૬૮૪૨) શ્રતના ઉપગવાળા આચાર્ય મહારાજે કહ્યું કે-તે સિંહ નથી, સ્થૂલળદ્ર છે, હવે જાઓ! તેથી તેઓ ગઈ અને તેને (સ્થૂલભદ્રને) વંદન કર્યું. (૬૮૪૩) પછી ક્ષણ ઊભા રહીને વિહારની વાર્તાને (સંયમ આરાધનાને) પૂછીને વસ્થાને ગઈ. (પછી) બીજા દિવસે સૂત્રનો ઉદ્દેશ કરવાના (નવું ભણવાના) સમયે આવેલા સ્થૂલભદ્રમુનિને સૂરિજીએ “તું અયોગ્ય છે”—એમ કહીને (ભણાવવાનો) નિષેધ કર્યો. તેથી તે સ્થૂલભદ્ર સિંહની વિદુર્વણા રૂપ પિતાના દેષને જાણીને સૂરિજીને કહ્યું કે હે ભત! પુનઃ એવું નહિ કરું, મારા આ અપરાધને ક્ષમા કરે! અને મહા કઈથી મુશળ અતિ વિનંતિથી) સૂરિજીએ ભણાવવાનું સ્વીકાર્યું. (૬૮૪૪થી-૪૬) ગુરુએ કહ્યું કે માત્ર છેલ્લાં ચાર પૂર્વે તું ભણ! (પણ) બીજાને ભણાવીશ નહિ! તેથી તે ચાર પૂર્વે (તેમની પછી) વિરછેદ પામ્યાં. (૬૮૪૭) એમ અનર્થકારક શ્રતમદ (કરવો તે) ઉત્તમ મુનિઓને સંમત નથી. તેથી હે ક્ષપક ! તું તેને તજીને પ્રસ્તુત (અનશનના) કાર્યમાં સમ્યગ ઉદ્યમ કર ! (૬૮૪૮) એમ પાંચમા શ્રુતમસ્થાનને કહ્યું. હવે તપન મદને નિષેધ કરનાર છઠ્ઠા મદસ્થાનને હું સંક્ષેપથી કહુ છું. (૬૮૪૯)
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપપઢના ત્યાગ વિષે દ્રઢપ્રહારીના પ્રશ્ન
૬. અનુશાસ્તિના આજા આઠ મદદ્વારમાં છો તપમદ-‘હુ જ દુષ્કર તપરવી છુ”—એમ મને કરતો મૂર્ખ ચિરકાળ તપેલા ઉગ્ર પણ તપને નિષ્ફળ કરે છે. (૬૮૫૦) વાંસમાંથી પ્રગટેલા અગ્નિની જેમ તપથી પ્રગટેલેા મઢ અગ્નિની જેમ શેષ ગુણેારૂપી વૃક્ષેાના સમૂહ એવા પેાતાના, સ્થાનને શું ન માળે ? ( અર્થાત્ તપમદ ગુણેને બાળી મૂકે છે. ) (૬૮૫૧) શેષ અનુષ્ઠાનોમાં તપને જ દુષ્કર કહેલ છે. તેવા તપને પણ મદથી ( મનુષ્યે ) ગુમાવે છે. ખરેખર ! મેહનો મહિમા માટે છે! (૬૮૫૨)અને વળી ગ્લાન વૃત્તિથી, કેઈ બદલાની ઈચ્છિા વિના, ખળ–વીને લેશ પણ છૂપાવ્યા વિના, માત્ર નિરપેક્ષવૃત્તિથી શ્રી જિનેશ્વરે વગેરેએ કરેલા અને ત્રણ લોકને આશ્ચર્ય કારક, એવા અનુત્તર તપને સાંભળીને કાણુ અનાય પેાતાના અલ્પ માત્ર તપથી પણ મદ કરે ? (૬૮૫૩-૫૪) અત્યંત અસાધારણ ખળ-ખુદ્ધિથી મનોહર એવા પૂર્વ પુરુષો તો દૂર રહે. પણ તેવા પ્રકારના શ્રુતને નહિ ભણેલેા, અને સામાન્ય રૂપવાળા જે દૃઢપ્રહારી મુનિ, તેની પણ તપશ્ચર્યાને જાણીને થ્રેડે। પણ તપનો મ કાણુ બુદ્ધિશાળી કરે ? ( ન કરે!) (૬૮૫૫-૫૬) તે આ પ્રમાણે
તપમદના ત્યાગ વિષે દૃઢપ્રહારીને પ્રબંધ-એક મેટા નગરમાં ન્યાયવત એક બ્રાહ્મણ રહેતો હતો. તેનો દુર્રાન્ત નામે પુત્ર સતત અવિનયને કરતો હતો. અન્યદા સંતાપને પામેલા પિતાએ તેને પેાતાના ઘરમાંથી કાઢી મૂકયેા અને ભમતો તે કઈ રીતે ચારાની પલ્લીમાં ભળીને રહ્યો. (૬૮૫૭-૫૮) ત્યાં પલ્લીપતિએ તેને જોયા અને પુત્ર વિનાના તેણે પુત્રબુદ્ધિથી રાખ્યા. તથા ખડ્ગ, ધનુષ્ય, શસ્રો વગેરે કળાઓને શીખવાડી. (૬૮૫૯) તે પેાતાના બુદ્ધિરૂપ ધનથી (તેમાં ) અત્યન્ત પ્રાપ્તા (સમ ) થયા અને પલ્લીપતિને તથા શેષલેાકને પ્રાણથી પણ પ્રિય થયા. (૧૮૬૦) નિય સખ્ત પ્રહાર કરતો હેાવાથી યિ ત થએલા પલ્લીપતિએ તેનું ગુણવાચક દેઢપ્રહારી એવુ' નામ સ્થાપ્યુ' (૧૮૬૧) પછી ઘેાડાની લાળ અને ઈન્દ્રધનુષ્યની જેમ સર્વ પદાર્થોનુ` વિનશ્વરપણું હેાત્રાથી તથાવિધ રાગને વશ પલ્લીપતિ મરણ પામ્યા. (૬૮૬૨) તેનુ' મૃતકા કરીને લેાકેાએ દૃઢપ્રહારીને ઉચિત માનીને પૃથ્વીપતિપદે સ્થાપ્યા અને સૌ નમ્યા. (૧૮૬૩)મહા પરાક્રમી તે પેાતાના ( પલ્લીના ) લેાકેાને પૂર્વની જેમ પાળે છે અને નિર્ભયપણે ગામે, ખાણેા, નગરે અને શ્રેષ્ઠ શહેરને લૂટે છે. (૬૮૬૪) પછી અન્ય કોઈ દિવસે ગામને હણવા ( લૂટવા ) તે કુશસ્થળમાં ગયા. ત્યાં દેવશર્મા નામનો અતિ દરિદ્ર (૨ક ) બ્રાહ્મણ રહે છે. (૬૮૬૫) તે દિવસે તેનાં સસ્નાએ ક્ષીરની પ્રાર્થના કરવાથી અત્યંત પ્રયત્નથી ઘેર ઘેરથી ભીખ માંગીને ચાખા સહિત દૂધ પત્નીને (લાવી ) આપ્યું. તે ને તે ( ખીર ) તૈયાર થતી હતી, ત્યારે ( અથવા તે કામ સિદ્ધ-પૂર્ણ થયું ત્યારે) દેવપૂજા વગેરે નિત્ય કબર ઉ તે નદીકાંઠે ગયા' (૬૮૬૬-૬૭) (તે અવસરે) ચારે તેના ઘરમાં પહોંચ્યા, ત્યાં ક્ષીર તૈયાર થએલી જોઈ અને ભૂખથી પીડાતા ઘરે તેને લઈ લીધી. (૬૮૬૮) તે ખીરને
*
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૨
શ્રી સવગરંગશાળા ગ્રન્થ ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર શું
ઘેરાતી જોઈને હા! હા! લૂંટાયા’-એમ બેલતાં બાળકેએ દેડતાં જઈને તે દેવશમાંને કહ્યું. ૬૮૬૯) પછી કેપને વશ લલાટમાં ઉંચી ચઢેલી વિકરાળ ભ્રકુટીથી ભયંકર મુખવાળો પ્રચંડ તેજસ્વી નેત્રોને વારંવાર નચાવતી(ફેકતે), મસ્તકે છૂટી મૂકેલી શિખા(ચેટી)વાળ, અતિ વેગપૂર્વક ચાલવાથી છૂટી ગયેલા કટીવસ્ત્રને હાથની અંગુલિઓથી પુનઃસ્વસ્થ કરતા અને ઊંટના બચ્ચાના પુચ્છ જેવી દાઢી-મૂછને સ્પર્શ કરતો, તે (દેવશર્મા) રે રે પાપી ! મ્લેચ્છ ! હવે કયાં જઈશ?–એમ બેલતો (દ્વારના) પરિઘને લઈને ચરેની સાથે યુદ્ધ કરવા લાગે. (૬૮૭૦ થી ૭૨) (ત્યારે) ગર્ભના મેટા ભારથી આક્રાન્ત તેની પત્ની યુદ્ધ કરતાં તેને રોકવા લાગી, તો પણ કુપિત યમની જેમ પ્રહાર કરતો તે અટક્યો નહિ. (૬૮૭૩) તેથી તેના દ્વારા પોતાના ચેરેને હણાતા જોઈને અત્યંત ગુસ્સે થએલા દઢપ્રહારીએ તીક્ષ્ણ તલવારને ખેંચીને બ્રાહ્મણને અને “ન મારે, ન માર—એમ વારંવાર બોલતી, હાથને આડે ધરીને તે બંનેની વચ્ચે પડેવી બ્રાહ્મણને કાપી નાખી. (૬૮૭૪-૭૫) (પછી) તલવારના ઘાથી બે ભાગ થએલા તડફડતા ગર્ભને જોઈને પ્રગટેલા પશ્ચાત્તાપવાળો દઢપ્રહારી વિચારે છે કે-હા, હા, દુઃખદ છે કે અહો! મેં આ પાપને કર્યું? આ પાપથી હું કેમ છૂટીશ? તેથી શું હું તીર્થોમાં જાઉ? અથવા (મેણપ અનુપાત5) પર્વતથી પડતું મુકું? અથવા અગ્નિમાં પ્રવેશ કરું? અથવા શું ગંગાના પાણીમાં પોતાને નાખું (ડૂબી મરું)? (૬૮૭૬ થી ૭૮) (પાપની) વિશુદ્ધિ માટે ઈત્યાદિ વિચારતા ઉદ્વિગ્ન મનવાળા તેણે એકાન્તમાં રહેલા ધર્મધ્યાનમાં તત્પર મુનિને જોયા. (૬૮૭૯) પરમ અંદરથી તેઓના ચરણકમળને વાંદીને તેણે કહ્યું કે-હે ભગવંત ! એવા પ્રકારના (મહા) પાપી મારી વિશુદ્ધિને (તેના ઉપાયને) કહો! (૬૮૮૦) મુનિએ તેને સર્વ પાપરૂપી પર્વતને ચૂરવામાં ઉદ્દામ વાતુલ્ય અને શિવસુખકારક એ શ્રમણધર્મ કહ્યો. (૬૮૮૧) પ્રગટેલા કર્મના ક્ષપશમથી તેને અમૃતની જેમ અતિ રુઓ અને તેથી સંવેગને પામેલે તે તે ગુરુની પાસે દીક્ષિત થયે. (પછી) જે દિવસે તે દુશ્ચરિત્રનું હું સ્મરણ કરીશ (સ્મૃતિ થશે), તે દિવસે ભોજન લઈશ નહિ, એ અભિગ્રહ સ્વીકારી તે તે જ ગામમાં રહ્યો. (૬૮૮૨-૮૩) ત્યાં લોકે “તે આ તેવા પ્રકારના મહા પાપને કરનાર છે”—એમ બેલતાં નિદે છે અને માર્ગે જતા તેને મારે છે. (૬૮૮૪) તે (બધું) સમતાથી સહન કરે છે, વારંવાર પોતાને નિંદે છે, આહાર લેતું નથી અને ધર્મધ્યાનમાં રહે છે. (૬૮૮૫) એમ તે ધીરપુરુષે કદાપિ એક વાર પણ ભેજન ન કર્યું. (એમ) સર્વ કર્મ રજનો નાશ કરનારા (અથવા નાશ કરીને કેવળ) જ્ઞાનને પ્રગટ કર્યું. (૬૮૮૬) અને દેવ-દાન તથા વાણવ્યંતરોથી (પિતાના) ચંદ્ર જેવા નિર્મળ ગુણની સ્તુતિ કરાવે તે ક્રમશઃ અગણિત (અથવા અગમ્ય) સુખના પ્રમાણવાળા નિર્વાણને પામ્યા. (૬૮૮૭) એને સમ્યગું સાંભળીને તે પક! વિકિલષ્ટ (મોટા ઉગ્ર) તપને કરતો પણ મોક્ષની ઈચ્છાવાળે તું ડા પણ તપમદને કરીશ નહિ!
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩.
લાભપદ વિષે હંઢણકુમારનો પ્રબંધ (૬૮૮૮) આ છઠું મિકસ્થાન લેશથી દષ્ટાન્ત સાથે જણાવ્યું. હવે સાતમા લાભ સંબંધી મદસ્થાનને કહું છું. (૬૮૮૯)
૮. અનુશાસ્તિના બીજા આઠ મદસ્થાનદ્વારમાં લાભમદ-મનુષ્યને લાભાન્તરાય નામના કર્મના પશમથી લાભ અને તેના ઉદયથી પુનઃ અલાભ થાય છે, માટે વિવેકવાળાએ લાભ થવા છતાં હું જ લબ્ધિવંત છું—એવા પિતાના ઉત્કર્ષને અને લાભ ન થતા વિષાદને ન કરવું જોઈએ. (૬૮૯૦-૯૧) જે આ જન્મમાં લાભ પામનાર હોય, તે જ કર્મવશ અન્ય ભવે ભિક્ષાને પણ પામી શક્તો નથી. આ વિષયમાં ઢંઢણકુમાર દષ્ટાન્તભૂત છે (૬૮૯૨) તે આ પ્રમાણે
લાભમદ વિષે ઢંઢણકુમારને પ્રબંધ-મગધ દેશમાં ધન્યપુર નામનું શ્રેષ્ઠ ગામ છે. ત્યાં (પાઠાં. કિસિપારાસર=) કૃશીપારાસર નામે ધનાઢય બ્રાહ્મણ રહે છે. (૬૮૩) પૂર્વોપાર્જિત પુણ્યને વશ તે ધન માટે ખેતી વગેરે જે જે કંઈપણ ઉપાયને કરે છે, તે તે તેને લાભ માટે થાય છે. (૬૮૯૪) અને શ્રેષ્ઠ અલંકારો, દિવ્ય વન્ને તથા પુથી (શણગારેલા) મનહર શરીરવાળે તે “લક્ષમીનું આ ફળ છે –એમ માનતે સ્વજનેની સાથે વિલાસ કરે છે. (૬૮~) મગધના રાજાના આદેશથી ગામના પુરુદ્વારા પાંચસો હળવડે તે હમેશાં ચરીઓને (પડતર ગોચરની ભૂમિને) ખેડાવે છે. (૬૮૯૬) પછી અન્યદા રાજાની ચરીઓને ખેડીને નિવૃત્ત થએલા ખેડૂતો ભેજન સમય થતાં ભૂખથી પીડાયા અને બળદે થાક્યા, ત્યારે નહિ ઈચ્છતા છતાં બળાત્કારે નિર્દય એવા તેણે (હ€=) તુર્ત (તે જ સમયે) પિતાના ક્ષેત્રમાં તેઓ દ્વારા) એક એક (ચભ=) ચાસડે દેવરા (ખેડા ) (૬૮૯૭-૯૮) અને તે નિમિત્તે તેણે ગાઢ અંતરાયકર્મ, બાંધ્યું. પછી મરીને નરકભૂમિમાં તે નારક થ. (૬ ) ત્યાંથી નીકળીને વિવિધ ભેદવાળી તિર્યંચ પેનિઓમાં (ઉપ) અને કઈ રીતે (ઉપજેલા) પુણ્યવશ દેવામાં અને મનુષ્યમાં પણ ભ. (૬૯૦૦) પછી સમુદ્રના સંગથી અથવા પવિત્ર લાવણ્યને પામેલી મનહર શરીરવાળી સ્ત્રીઓથી શોભતા એવા વિશિષ્ટ સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં ધન-ધાન્યથી સમૃદ્ધ, પ્રત્યક્ષ દેવતુલ્ય અને સ્વભાવે ગુણરાગી એવા (પાઠાં. સદાનસૂર= સમ્યફ) દાન કરવામાં શરા ધમિઠ લેકવાળી દ્વારિકા નગરીમાં, તે કેશી (નામના અશ્વમુખ દૈત્યના) અને કંસના અહંકારને ચૂરનારા, ત્રણ ખંડ ભારતના રાજાઓના મસ્તકના મણિની કાન્તિથી શોભતા ચરણવાળા, યાદના કુળરૂપી આકાશમાં સૂર્ય સમાન, એવા શ્રી કૃષ્ણવાસુદેવના ઢંઢણકુમાર નામે પુત્રપણે જમે. (૬૯૦૧ થી ૪) સર્વ કળાઓને ભણીને ક્રમશઃ યૌવનને પામેલો તે (પરણેલી અનેક) યુવતી સ્ત્રીઓની સાથે રહેલે ગંદક દેવની જેમ વિલાસને કરે છે. (૬૯૦૫) પછી અન્ય કઈ દિવસે (નીલકમળ જેવી શીતળ) દેહની કાન્તિથી સર્વ દિશાઓમાં કમળના સમૂહને વિખેરતા હોય તેમ (શીતળતાથી સર્વ પ્રાણિવર્ગના સંતાપને શાન કરતા, તથા સાક્ષાત શરીરધાર શીયળ હોય તેવા અઢાર હજાર
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૪
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથું ઉત્તમ સાધુએથી પરિવરેલા અને ધર્મ કરનારા (જૂઇયર=) યુતિકર (શાસનપ્રભાવક!) વર્ગના (સહિએ=) હિતસ્વી એવા શ્રી અરિષ્ટનેમિ ભગવંત પ્રામાદિમાં વિચરતા દ્વારિકા નગરીમાં પધાર્યા અને રૈવત નામે ઉદ્યાનમાં સમવસર્યા (રહ્યા). (૬૯૦૬ થી ૮) તે પછી ભગવાનના સમાચાર માટે નીમેલા મનુષ્યોએ પ્રણામ કરવાપૂર્વક શ્રી કૃષ્ણને ભગવાનના આગમનરૂપ વધામણીથી વધાવ્યું. (દ૯૦૯) પછી તેઓને ઉચિત તુષ્ટિજનક દાન અપાવીને યાદના સમૂહ સાથે શ્રી કૃષ્ણ શ્રી નેમિપ્રભુને વંદનાથે નીકળ્યો. (૧૦) પછી હર્ષના પરમ પ્રકર્ષથી વિકસિત નેત્રવાળે તે શ્રી જિનને અને ગણધર વગેરે મુનિઓને નમીને પિતાને ઉચિત સ્થાને બેઠો. (૬૯૧૧) પછી ત્રણ ભુવનના નાથ પ્રભુએ દેવ, મનુષ્ય અને નિયાને પણ (સમજાય તેવી સર્વ) સાધારણ વાણીથી ધર્મદેશના શરુ કરી અને ઘણા પ્રાણીઓ પ્રતિબોધ પામ્યા. (૬૧૨) તથાવિધ અત્યંત કુશળ (પુણ્ય)કર્મના સમૂહથી ભાવી જેનું કલ્યાણ નજીક) છે, તે ઢંઢણકુમાર પણ ધર્મ કથાને સાંભળીને પ્રતિબંધ પામે. (૧૩) તેથી અપકારી (પાઠાંમુણિયવિયારવિકારી-દુષ્ટ તરીકે જાણેલા) મિત્રની જેમ કે સર્પથી ભયંકર ઘરની જેમ, વિષયસુખને તજીને તે ધન્યાત્મા પ્રભુની પાસે દીક્ષિત A. (૬૯૧૪) (પઈ) સંસારની અસારતાને વિચારતો તે સદા થતજ્ઞાનને ભણે છે અને વિવિધ તમને કરતે સર્વજ્ઞની (ભગવતની) સાથે વિચરે છે. (૧૫) (એમ) વિચરતા ઢઢણકમારને પૂર્વજન્મમાં બાંધેલું, અનિષ્ટ ફળદાયક તે અંતરાયકર્મ (વિપાકથી) ઉદયને પામ્યું. (૧૯૧૬) તેથી તે કર્મના દેષથી તે જે સાધુની સાથે ભિક્ષા માટે ફરે, તેની પણ લબ્ધિને તે કર્મ હણે છે. અહી હા! કર્મો (કેવો) ભયંકર છે? (૬૯૧૭) એક અવસરે
જ્યારે સાધુઓએ તે ભિક્ષાની અપ્રાપ્તિની હકીકત કહી, ત્યારે પ્રભુએ મૂળથી માંડીને તે (કર્મબંધના) વૃત્તાન્તને કહ્યો. (૬૯૧૮) તે સાંભળીને બુદ્ધિમાન તે ઢઢણમુનિએ પ્રભુ પાસે અભિગ્રહ લીધો કે હવેથી બીજાની લબ્ધિથી (મળેલું) હું કદાપિ ખાઈશ નહિ.” (૬૧૯) એમ રણભૂમિમાં ઉતરેલા સુભટની જેમ વિષાદરહિત (પ્રસન્ન) ચિત્તવાળે, દુફર્મરૂપી શત્રુએ કરેલા દુઃખને લેશ પણ નહિ ગણત, નિર્વાણરૂપી વિજયલક્ષ્મીને વરવા વિવિધ ઉદ્યમને કરતા જાણે અમૃતરૂપી શ્રેષ્ઠ ભજનને જમેલે (H) હોય તેમ દિવસેને પસાર કરે છે. (૬૨૦-૨૧) પછી એક દિવસ કૃષ્ણ પ્રભુને પૂછયું કે હે ભગવંત ! આ સાધુ માં દુકરકારક કોણ છે? તે કહે ! (૧૯૨૨) તેથી પભુએ કહ્યું કે-નિચે આ સર્વ દુકાકારક છે, છતાં એથી પણ દુષ્કરકારી ઢંઢણકુમાર છે. (૨૩) કારણ કેધીર હૃદયવાળા, દુસહ એવા (અણમંs) ઉગ્ર અલાભપરીષહને સમ્યમ્ સહન કરતા, તેને ઘણે કાળ ગયો. (૬૨૪) તે સાંભળીને) તે ધન્ય છે અને કૃતપુણ્ય છે, કે જેની આ રીતે જગતના એક પ્રભુ સ્વયં સ્તુતિ કરે છે.” એમ વિચારતે કૃષ્ણ જેમ આવ્યો હતે તેય પાછા ગયે. (૬૯ર૫) અને નગરીમાં પ્રવેશ કરતા તેણે ભાગ્યવશાત ઉચ્ચ-નીચ ઘમાં કયાંય પણ ભિક્ષાર્થે ફરતા તે મઠ્ઠામાને જોયા. (૬૨૬) તેથી દૂરથી જ હાથી
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમે ઐશ્વર્ય મદ
૩૮૫ ઉપરથી ઊતરીને પરમ ભક્તિથી પૃથ્વીતળે સ્પર્શતા મસ્તકવડે શ્રી કૃષ્ણ તેમને વાંઘા.(૬૯૨) વાસુદેવ દ્વારા વંદન કરાતા તેને જોઈને વિસ્મિત મનવાળા, ઘરમાં રહેલા, એક ધનાઢયે વિચાર્યું કે આ મહાત્મા ધન્ય છે, કે જેને આ રીતે દેવોને પણ વંદનીય એવા વાસુદેવ સવિશેષતયા ભક્તિપૂર્વક વાંદે છે. (૬૯૨૮-૨૯) પછી કૃષ્ણજી વાંદીને જ્યારે પાછા ફર્યા, ત્યારે ક્રમશઃ ભિક્ષાથે ફરતા ઢંઢણકુમાર તે ધનાઢયના ઘેર પહોંચ્યા. (દલ્હ૦) તેથી તેણે પરમ ભક્તિથી સિંહ કેસરીયા લાડુના થાળથી તેમને પડિલાન્યા (લાડુ આપ્યા) અને તે મુનિ પ્રભુની પાસે ગયા. (૩૧) નમસ્કાર કરીને તે મુનિએ કહ્યું કે હે ભગવંત! શું મારું અંતરાયકર્મ આજે ક્ષીણ થયું? પ્રભુએ કહ્યું કે-હજુ પણ તેને અંશ વિદ્યમાન છે. (૬૯૩૨) પરમાર્થથી આ લબ્ધિ કૃષ્ણની છે, કારણ કે-તને નમતા કૃષ્ણને જોઈને ધનાઢયે આ લાડુ (તેને) આપ્યા છે. (૬૯૩૩) જ્યારે પ્રભુએ એમ કહ્યું, ત્યારે બીજાની લબ્ધિ હોવાથી તે મહાત્મા શુદ્ધ ભૂમિએ જઈને તે લાડુઓને સમ્યગ (વિધિપૂર્વક) પરઠવવા લાગ્યા. (૬૩૪) તેને પરઠવતા અને કર્મોના કટુ વિપાકને ચિંતવતા તેઓને શુદ્ધ (શુકલ) ધ્યાનના પ્રભાવે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થયું. (
૬૫)પછી કેવલી પર્યાયને પાળીને અને ભવ્ય જીને પ્રતિબંધીને, જેને માટે પ્રવજ્યા સ્વીકારી હતી, તે એક્ષપદને પામ્યા. (૬૯૩૬) એમ લાભાલાભને કર્માધીન જાણુને હે ધીર! લાભ(લબ્ધિ)વાળે પણ તું અત્યંત પ્રતિષેધેલા તેના મદને (લાભમદને) કરીશ નહિ. (૬૯૦૭) એમ સાતમા લાભ મઠસ્થાનને જણાવ્યું. હવે ઐશ્વર્ય મદને રોકવામાં સમર્થ (આઠમા) મદસ્થાનને સંક્ષેપથી કહું છું. ( ૦૮) .
અનુશાસ્તિના બીજા આઠ મદસ્થાન દ્વારમાં આઠમો ઐશ્વર્ય મદ–ગણિમ, ધરિમ, મેય અને પારિછેદ્ય (એમ ચારેય પ્રકારનું) ધન મારે ઘણું છે અને કોઠારે, ક્ષેત્રે તથા (વત્થર) વાસ્તુ-મકાને મારે અનેક પ્રકારનાં છે. (૬૯૩૯) રૂપા-નાના ઢગલાં છે, આજ્ઞાને પાળનારા વિવિધ કરે છે. દાસ-દાસીજનો પણ છે અને રથે, ઘોડાઓ તથા શ્રેષ્ઠ હાથીઓ પણ છે. (૬૯૪૮) વિવિધ પ્રકારની ગાય, ભેંસ, ઊંટો વગેરે છે, ઘણા ભંડારો છે, ગામ, નગર અને ખીણે વગેરે છે તથા સ્ત્રી-પુત્રાદિ પરિવાર અનુરાગી છે. (૬૯૪૧) એમ મારુ ઐશ્વર્ય સર્વત્ર પ્રશસ્ત પદાર્થોના વિસ્તારથી (કવરથ5) સ્થિર છે, તેથી માનું છું કે-હું જ આ લેકમાં સાક્ષાત્ તે કુબેરયક્ષ છું. (૬૯૪૨) એમ ઐશ્વર્યને આશ્રીને પણ મદ સર્વથા કરવો ન જોઈએ, કારણ કે-સંસારમાં પ્રગટ થતા (મળતા) સઘળાય પદાર્થો નાશવંત છે. (૬૯૪૩) રાજા, અગ્નિ, ચેર, ભાગીદારો અને અતિ કુપિત દેવ, વગેરે ધનનો ક્ષય કરનારાં કારણે સદા પાસે રહેલાં હેવાથી તેનો મદ કરે એગ્ય નથી. (૬૯૪૪) વળી દક્ષિણમથુરા અને ઉત્તરમથુરાના વેપારીઓની શાશ્વપ્રસિદ્ધ કથાને સાંભળીને ધન્યપુરુષે ઐશ્વર્યમાં લેશ પણ મદને કરતા નથી. (૬૯૪૫) તે આ પ્રમાણે
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૬
શ્રી સવેગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ દ્વારા શું ઐશ્વર્યમદ વિષે દક્ષિણમથુરા-ઉત્તરમથુરાના વ્યાપારીઓને પ્રબંધજગ...ભુ શ્રી સુપાર્શ્વનાથના મણિના સ્તંભથી શોભતી, અતિ પ્રશસ્ત તીર્થભૂત અને (દેવનાગરી) ચમચંચા જેવી મનહર મથુરા નામે નગરી છે. (૬૯૪૬) ત્યાં (એલવિલE) કુબેરતુલ્ય ધનના મોટા સમૂહવાળે, લેકપ્રસિદ્ધ પરમ વિલાસી, ધનસાર નામને મોટો ધનિક રહે છે. (દ૯૪૭) અન્યદા તથાવિધ કાર્યવશ ઘણા પુરુષથી પરિવરેલો તે દક્ષિણમથુરામાં ગયો અને ત્યાં તેને મહેમાનગતિ વગેરે સત્કાર કરવાથી તેને સમાન વૈભવથી શેભતા ધનમિત્ર નામના વ્યાપારી સાથે અત્યંત સ્નેહથી યુક્ત, અકૃત્રિમ (શુદ્ધ) મૈત્રી થઈ. (૬૯૪૮-૯) અન્યદા સુખે બેઠેલા અને પ્રસન્ન ચિત્તવાળા તેઓને પરસ્પર આ પ્રકારનો વાર્તાલાપ થયો કે પૃથ્વી ઉપર ફરતા (કેને) કેની સાથે વાર્તાલાપ નથી થતા? અથવા નેહભર્યા મૈત્રીભાવને કોણ નથી સ્વીકારતા? કિન્તુ સંબંધ વિના ઘણા દિવસો જતાં વેળથી બાંધેલા પાળીબંધની જેમ તે (ભાવ) પલટાઈ (તૂટી) જાય છે. (૬૯૫૦ થી પ૨) તે સંબંધ બે પ્રકારે થાય છે, એક મૂળભૂત અને બીજે ઉત્તરભૂત. તેમાં પિતા-માતા-ભાઈને સંબંધ મૂળભૂત છે, તે (આપણે) આજે નથી. (૬૫૩) પુનઃ ઉત્તરસંબંધ વિવાહ કરવાથી થાય છે. તે જે ( નઃ) આપણે ત્યાં) પુત્રી અથવા પુત્ર જન્મે, તે કરે મેંગ્ય (શક્ય) છે. (૬૯૫૪) એમ કરવાથી વજથી જડી હોય તેમ મૈત્રી ભાવજજીવ તૂટતી નથી. આ કથન એગ્ય હોવાથી કુવિકલ્પને તજીને બંનેએ તેને સ્વીકાર્યું. (૬૯૫૫) પછી ધનમિત્રને પુત્ર જન્મ્યો અને ધનસાર શેઠને પુત્રી જન્મી. તેઓએ (પૂર્વે કબૂલ કર્યા પ્રમાણે) (દિજજs) દેણું માનીને, બાળકે છતાં પણ તેઓનું પરસ્પર (વેવિશાળ) કર્યું. (૬૫૬) પછી ધનસાર પિતાનું કાર્ય સાધીને પિતાની નગરીએ ગયો અને ધનમિત્ર પિતાને ઈષ્ટ કાર્યોમાં વર્તવા લાગ્યો. (૬૫૭) પછી એક પ્રસંગે જીવનનું શરદના વાદળ જેવું ચંચળપણું હોવાથી તે (ધનમિત્ર) મરણ પામે અને તેના સ્થાને (તેને) પુત્ર (અધિકારે) બેઠે. (૬૫૮) તે એક દિવસ જ્યારે સ્નાન કરવા માટે નાનપીઠ (પાટલા) ઉપર બેઠો, ત્યારે ચારેય દિશામાં સવર્ણના ચાર ઉત્તમ કળશ (સ્થાપ્યા), તેની પાછળ બે વર્ણવાળા (ચાંદી–સુવર્ણના વગેરે મિશ્ર), તેની પછી ત્રાંબાના અને તેની પછી માટીને કળશે (સ્થાપ્યા). તે કળશે વડે મોટા વિસ્તારથી (અથવા સામગ્રીથી) જ્યારે સ્નાન કરે છે, ત્યારે ઐશ્વર્યપણાની ઈન્દ્રધનુષ્યની જેમ ચંચળતા હોવાથી પૂર્વ દિશાનો સુવર્ણ કળશ વિદ્યાધરની જેમ આકાશમાર્ગે ચાલ્યો ગયો. (દ૯૫૯ થી૬૧) એ જ રીતે સઘળાય કળશે નાઠા. (આકાશમાગે ઊડયા. ) તે પછી સ્નાનથી ઊઠેલા તેના વિવિધ મણિ-સુવર્ણથી દીપતે સ્નાનને પાટલે પણ નાઠો (૬૬૨) તે પછી તેવા વ્યતિકરને જોઈને પ્રગટેલા અત્યંત શકવાળા તેણે સંગીત માટે આવેલા નાટકના માણસને વિદાય કર્યા. (૬૯૬૩) પછી જ્યારે ભોજન સમય થયો, ત્યારે નેકરેએ રસોઈ હાજર કરી અને દેવપૂજાદિ કાર્ય કરીને તે ભોજન
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
એશ્વર્યમદ વિષે દક્ષિણમથુરા-ઉત્તરમથુરાના વ્યાપારીઓને પ્રબંધ
૩૮૭
કરવા બેઠો. (૬૯૬૪) નેકરોએ તેની આગળ અત્યંત જાતિવંત સુવર્ણના તથા (રૂપ્યa) રૂપાના (સિપિપ= ) કારીગરીવાળાં કચોળા સહિત ચંકસમાન ઉજજવળ ચાંદીનો થાળ મૂક્યો. (૬૯૬૫) પછી ભેજન કરતાં એક (પછી) એક ભાજન એ રીતે ઊડવા લાગ્યું કે યાવત્ છેલ્લે મૂળથાળ પણ નાસવા માટે ઉડે. (૬૯૬૬) તેથી વિસ્મય પામેલા તેણે ઊડતા તેને હાથથી પકડે અને જેટલો ભાગ પકડ, તેટલ (ભાગ) છેડીને શેષ (ભાજન) ઊડી ગયું. (૬૯૬૭) તે પછી ભંડારને જોયે, તેને પણ નાશ પામેલા સર્વ ધનવાળો (ધનરહિત) દેખ્યો. (દાટેલાં) નિધાને નાશ પામ્યાં અને વ્યાજે ધીરેલું (ધન) પણ (પાછું) ન મળ્યું. (૬૯૬૮) પિતાના હાથે મૂકેલ છતાં આભરણેને સમૂહ પણ ન મળે તથા (આજ સુધી) સાચવેલે દાસ દાસીવર્ગ પણ શીધ્ર (પાઠાં પલાણે= ) નાસી ગયે. (૬૯૬૯) અનેક વાર ઉપકાર કરેલે સમગ્ર સ્વજનવર્ગ પણ અત્યંત અપરિચિત હોય તેમ પણ કઈ કાર્યમાં વર્તત (સહાય કરતી નથી. (૬૭૦) એમ તે સર્વને એ રીતે ગંધર્વનગર જેવું, અથવા સ્વપ્નદર્શન જેવું (અનિત્ય) માનીને, શકાતુર હૃદયવાળો તે વિચારે છે કે-(દ૯૭૧) મંદભાગીમાં શિરોમણી એવા મારા જીવનને ધિક્કાર થાઓ! કે નવા જન્મની જેમ જેનું (જીવન) આ પ્રમાણે એક જ દિવસમાં પલટાઈ ગયું. (૬૯૭ર) પુરૂષ સો ટૂકડા થઈને પણ નષ્ટ થએલી સંપત્તિને પુનઃ પ્રાપ્ત કરે છે અને અરે રે! મારા જેવા કાયર પુરુષ છતી સંપત્તિને પણ ગુમાવે છે. (૬૯૭૩) હું માનું છું કે-પૂર્વ ભવે નિચે મેં કંઈ પણ પુણ્ય કર્યું નથી, તેથી જ આજે આ વિષમ અવસ્થાને વિપાક (આવી) પડી. (૬૯૭૪) તેથી વર્તમાનમાં પણ પુણ્ય મેળવવા માટે હું પ્રવૃત્તિ કરું, શોકથી સર્યું –એમ વિચારીને તે શ્રી ધર્મઘોષસૂરિ પાસે દીક્ષિત થયે. (૬૯૭૫) સંવેગથી યુક્ત બુદ્ધિવાળો અને વિનયમાં તત્પર એવો તે ધર્મની પ્રવર શ્રદ્ધાથી સૂત્ર અને અર્થથી અગીઆર અંગેને ભ. (૬૯૭૬) પણ *(ભવિષ્યમાં) કદાપિ કોઈ રીતે વિહાર કરતો પૂર્વના થાળને જોઈશ (મેળવીશ)”—એવા કુતુહલથી પૂર્વે સાચવી રાખેલા તે થાળના કકડાને છોડતો નથી. (દ૯૭૭) અનિયત વિહારની મર્યાદાથી વિચરતો તે કઈ વાર ઉત્તરમથુરા નગરીમાં ગયો અને શિક્ષા કરતે કઈ રીતે તે ધનસાર શેઠની સુંદર હવેલીમાં પહોંચ્યો અને તે જ વેળા નાન કરીને શેઠ ભેજનાથે આવ્યા. (૬૯૭૮-૭૯) તેની આગળ તે જ ચાંદીનો થાળ મૂકો અને નવયૌવનથી મનહર તેની પુત્રી પણ વીંજણો લઈને આગળ ઊભી રહી. (૯૯૮) સાધુ પણ જ્યારે એક નજરે તે તૂટેલા થાળને જોવા લાગ્યો, ત્યારે શેઠે ભિક્ષા અપાવી તો પણ તે જતો નથી (૧૯૮૧) તેથી શેઠે કહ્યું કે-હે ભગવંત મારી પુત્રીને કેમ જુઓ છે? મુનિએ કહ્યું કે-ભદ્ર ! મારે પુત્રીનું પ્રોજન નથી, (૬૯૮૨) કિન્તુ તું કહે કેઆ થાળ તને કેવી રીતે (મા)? તેણે કહ્યું કે-ભગવંત ! આરિયા-પરિયાની (દાદાપરદાદાની) પરિપાટીથી (કમથી) વારસામાં આવ્યો છે. સાધુએ કહ્યું કે સાચું બોલ! ત્યારે શેઠે કહ્યું કે-ભગવંત (મને સ્નાન કરતાં આ સઘળી સ્નાનની સામગ્રી આવી મળી
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૮
શ્રી સવેગર ́ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચેાથું
છે અને લેાજન કરતાં આ ભેાજનનાં સાજન વગેરે ઉપકરણા ( સાધના ) આવ્યાં છે તથા ઘણાં નિધાનેા વડે ભંડાર પણ પૂર્ણ ભરાણા છે. (૬૯૮૩ થી ૮૫) મુનિએ કહ્યું કે–આ સવ મારુ હતુ. તેથી શેઠે તેને કહ્યું કે-એમ કેવી રીતે? તેથી મુનિએ વિશ્વાસ પમાડવા માટે ત્યાંથી થાળ મંગાવીને પૂર્વકાળથી સંઘરેલેા તે થાળનેા કકડા આપ્યા ( તેને લગાડયા. ) પછી (તત્ત =) તત્વની જેમ (તત્સ્વરૂપ હેાય તેમ ) તે કકડો શીઘ્ર પેાતાના સ્થાને ( થાળમાં) ચાંટી ગયા, (૬૯૮૬-૮૭) અને મુનિએ પેાતાનું ગામ, પિતાનુ' નામ, વૈભવને નાશ વગેરે સવ વ્યતિકર કહ્યો, તેથી તે આ, મારે જમાઇ છે, એમ જાણીને હૃદયમાં ફેલાતા મોટા શેકને વશ નીકળતાં અશ્રુજળવાળા શેઠ સાધુને ભેટીને અત્યત રાવા લાગ્યા. (૬૯૮૮-૮૯) વિસ્મિત મનવાળા પરિવારે મહા મુશીબતે રડતા ખધ કરેલા તે અત્યંત રાગથી (ખંધુર=) મનેાહર વાણીથી સાધુને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા. (૬૯૯૦) તારા સર્વ ધનને આ સમૂહ તે જ અવસ્થામાં વિદ્યમાન છે અને પૂર્વે આપેલી આ મારી પુત્રી પણ તારે સ્વાધીન છે. (૬૯૯૧) આ સઘળા ચાકરવ તારી આજ્ઞા પ્રમાણે (વન ) કરનાર છે, તેથી પ્રત્રજ્યાને છેડીને પેાતાના ઘરની જેમ સ્વેચ્છાથી વિલાસ કર ! (૬૯૯૨) મુનિએ કહ્યું કે- પહેલાં પુરુષ કામ-ભાગને (વિષયાને ) તજે છે, અથવા તેા પુણ્યના નાશ થતાં તે (વિષય) પહેલાં પુરુષને છેડે છે. (૬૯૯૩) એમ જે તજીને ચાલ્યા જાય તે વિષયેાના સ્વીકાર કરવેા, તે માનીપુરૂષાને ચેગ્ય નથી, તેથી શરદના વાદળતુલ્ય (નાશવંત ) તે વિષયેાથી મારે સયુ`. (૧૯૯૪) એમ સાંભળીને પ્રગટતા સંવેગવાળા શેઠે વિચાયુ· કે-આ પાપી વિષયે મને પણ નિયમા છેડી દેશે, (૬૯૯૫) માટે નિયમા નશ્વર સ્વભાવવાળા, પરિણામે કટુ (દુ:ખદાયી, ) દુર્ગા'તિના કારણભૂત, રાજા, ચાર વગેરેને લૂંટવાયેાગ્ય, હૃદયમાં ખેદ કરાવનારા, દુઃખે સાચવી શકાય તેવા, દુઃખદાયી અને (સદ્ભાવ-અભાવ વગેરે) સ અવસ્થાએમાં તીવ્ર મૂઢતા પ્રગટાવનારા આ વિષયેાથી શુ' ? (૬૯૯૬-૯૭) એમ વિચારીને તે શેઠે સ પરિગ્રહને તજીને, સદ્ગુરુની પાસે ઉત્તમ મુનિદીક્ષાને સ્વીકારી. (૬૯૯૮) કમ વશ તથાવિધ ( વિશિષ્ટ ) વૈભવને પામવા છતાં એ રીતે ઐશ્વને નાશવંત જાણીને કેણુ બુદ્ધિશાળી તેના મદ કરે? (૬૯૯૯)
તથા આજ્ઞાધીન મારા શિષ્યા, મારી શિષ્યા અને મારી સંઘની સર્વ પ`દા, વળી સ્વ-પર શાસ્ત્રોના માટા અÖયુક્ત મારા પુસ્તકાના વિસ્તાર, મારે વજ્ર-પાત્રાદિ ઘણાં અને હું જ નગરલેાકેામાં ( જ્ઞેય=) પ્રસિદ્ધ (જ્ઞાની ), એ વગેરે ( સાધુને ) પણ એશ્વ ના મદ અતિ અનિષ્ટ ફળકારક છે. (૭૦૦૦-૭૦૦૧) એમ પ્રાણીએની સદ્ગતિની પ્રાપ્તિને રોકનાર, ગાઢ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને ફેલાવનાર અને બહુ દુઃખ છે વિકાર જેના ( દુઃખદાયી ), એવા આઠેય પ્રકારના મદને તું કરીશ નહિ ! (૭૦૦૨) અથવા તપમદ અને ઐશ્વર્યંમદ, એ એના બદલે બુદ્ધિમદ અને વ્હાલાપણાને માઁ પણ કહેવાના છે.
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રોધાદિ નિગ્રહદ્વાર
૩૮૯ તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે જાણવું. (૭૦૦૩) (તેમાં બુદ્ધિમદ એટલે) શાને ગ્રહણ કરવા, (ઉદગ્રહણs) બીજાને ભણવાં, નવી નવી કૃતિઓ-શા રચવાં, (અર્થની) વિચારણા અને નિર્ણય કરે, વગેરે અનંત પર્યાયની (અન્યાન્ય જીવોની અપેક્ષાએ) વૃદ્ધિવાળા, બુદ્ધિના વિકલ્પોમાં જેઓ પુરુષમાં સિંહતુલ્ય (થયા તે) પૂર્વના જ્ઞાનીઓના અતિશયવાળા વિજ્ઞાનાદિ અનંત ગુણોને સાંભળીને આજના પુરુષો પિતાની બુદ્ધિના મદને કેવી રીતે કરે ? (અર્થાત્ પૂર્વના જ્ઞાનીઓની અપેક્ષાએ વર્તમાનકાલિન જેની બુદ્ધિ અતિ અ૯૫ હોવાથી મદ કેમ કરી શકે?) (૭૦૦૪-૫) (લોકપ્રિયતાને મદ પણ મિથ્યા છે, કારણ કે-) કૂતરાની જેમ સેંકડો મીઠાં (ચાટુ) વચનેથી પિતે બીજા મનુષ્યને હાલે થવા છતાં ખેદની વાત છે કે-તે રાંક મોટાઈના મરેડને (ગર્વને) કરે છે. (૭૦૦૬) તથા તે ગર્વથી જ તે માને છે કે- હું એક જ આને હાલ છું અને એના ઘરમાં સર્વ કાર્યોમાં હું જ કર્તાહર્તા છું. (૭૦૦૭) પરંતુ તે મૂઢ એમ નથી જાણતા કે-પૂર્વે કરેલાં અતિ ઉત્તમ પુણ્યથી પુણ્યના ભંડાર (બનેલા) એવા આ પુણ્યવાનને હું સર્વ પ્રકારે ચાકર બન્યો છું !” (૭૦૦૮) વળી કોઈ પ્રસંગે પણ તેના તથા પ્રકારના હાલાપણની અવગણના કરીને જે તે (સામે) અપ્રિયતાને દેખાડે, ત્યારે તેને વિષાદરૂપી અગ્નિ બાળે છે. (અર્થાત્ બેદથી તે અગ્નિની જેમ બળે છે.) (૭૦૦૯) તે માટે બે સુંદર ! અંતે (છેલ્લે) વિકાર દેખાડનારું એવા પ્રકારનું વહાલાપણું પામવા છતાં મદને કરવાથી શું લાભ છે? (૭૦૧૦) (અહીં) પૂર્વે કહેલાં ચાણક્ય અને શકડાળ નામના મંત્રીઓનાં કથાનકે સાંભળીને તું વહાલાપણાના મદને કરીશ નહિ. (૭૦૧૧) તેથી હાલાપણાને પામેલે પણ તું “હું આને વહાલો છું.”—એવી વાણીને (મદને) ભયંકર સર્ષની જેમ તજીને આ પ્રમાણે જ વિચારજે. (૭૦૧૨) મારાં કાર્યોની અપેક્ષા તજીને હું આનાં સકળ કાર્યોમાં વતું છું, તેથી આ મારા પ્રત્યે સ્નેહપ્રધાન (નેહભર્યું') વહાલપણું દેખાડે છે. (૭૦૧૩) પરંતુ જે હું નિરપેક્ષ બનું, તે નિરુપકારી હોવાથી નિચે (તેને) અપરાધ કર્યો હોય તેમ હું (તેની) નજર સમક્ષ ઉભે પણ રહેવા ન પામું. (૭૦૧૪) અહીં “મદસ્થાનો આઠ છે -તે ઉપલક્ષણ વચન જે જાણવું. અન્યથા હું વાદી, વક્તા, પરાક્રમી, નીતિમાન ઈત્યાદિ ગુણોના ઉત્કર્ષથી મદસ્થાને અનેક પ્રકારનાં પણ છે. તેથી હે વત્સ! સર્વ ગુણોનો પણ મદ તું કરીશ નહિ. (૭૦૧૫-૧૬) જાતિ, કુળ વગેરેને મદ કરનાર પુરુષને ગુણ થતો નથી, કિન્તુ મદ કરવાથી ભવાન્તરે તે જ જાતિ, કુળ વગેરેની હીનતાને પામે છે. (૭૦૧૭) વળી પિતાના ગુણેથી બીજાની નિંદા (હલકાઈ) કરતો અને તે જ ગુણોથી પોતાને ઉત્કર્ષ (બડાઈ) કરતો જીવ આકરા નીચગોત્રકમને બાંધે છે. (૭૦૧૮) (પછી) તે નિમિત્તે અત્યંત અધમ નિરૂપ મેજાઓનાં (ઉપ્પીલ= ) સમૂહથી ખેંચાતે અપાર સંસારસમુદ્રમાં ભટકે છે (૭૦૧૯) અને આ ભવના સર્વ ગુણસમૂહનો ગર્વ નહિ કરતે (જીવ) જન્માંતરે નિર્મળ સઘળા ગુણનું પાત્ર બને છે. (૭૦૨૦) એમ આઠ મદસ્થાન નામનું બીજું પેટદ્વાર કહ્યું, હવે ક્રોધાદિન નિગ્રહ કરે એ ત્રીજું દ્વાર કહું છું. (૭૦૨૧)
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સ`વેગર ગશાળા પ્રથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથું
અનુશાસ્તિમાં ત્રીજુ` કેાધાદિ નિગ્રહદ્વાર-ન્ને કે અઢાર પાપસ્થાનકમાં ક્રોધાદિ એક એકને વિપાક દૃષ્ટાન્તદ્વારા કહ્યો છે, તે પણ તેના ત્યાગ અત્યંત દુષ્કર હાવાથી અને તેનુ' સ્થાન નિરુપણુરહિત ન રહે, તેથી અહી' પુનઃ પણ ગુરુ ક્ષપકને ઉદ્દેશીને કહે છે કે- (૭૦૨૨-૨૩) હે સત્પુરુષ ! ક્રોધાદિના વિપાકેાને અને તેને રોકવાથી થતા ગુણાને જાણીને તું કષાયરૂપી શત્રુએને પ્રયત્નપૂર્ણાંક નિરોધ કર ! (૭૦૨૪) ત્રણેય લેાકમાં જે અતિ આકરું દુઃખ અને જે શ્રેષ્ઠ સુખ છે, તે સ કષાયેાની વૃદ્ધિ અને ક્ષયના કારણે જાણવું. (૭૦૨૫) કુપિત શત્રુએ, વ્યાધિએ અને સિ ંહે પણ મુનિને તે (અપકાર)નથી કરતા, કે જે અપકાર કાપેલા કષાયશત્રુએ કરે છે. (૭૦૨૬) રાગ-દ્વેષને વશ પડેલા અને કષાયથી વ્યામૂઢ બનેલા ઘણા મનુષ્યા સંસારને! અંત કરનારા એવા શ્રી જિનેન્દ્રવચનને પણ શિથિલ કરે છે. (અકિચિત્કર માને છે, અર્થાત્ કષાયેા શ્રી જિનવચનને પણ અનાદર કરાવે છે.) ધન્યપુરુષાના કષાયેા નિશ્ચે અત્યંત ફેલાયેલા પણ આડંબર (ગર્જના ) કરતા ખીજાના ક્રેાધરૂપી પવનથી અથડાએલાં વાદળાની જેમ વિખેરાઈ જાય છે. (૭૦૨૮-૨૯) (તેથી પત્રુ અધિક) ધન્યપુરુષાના કષાયેા નિચે કુળવાનેાના કામવિકારની જેમ કાર્ય કર્યા વિના જ સદાય અંતરમાં જ ક્ષય પામે છે. (૭૦૨૯) ( વળી કેટલાક અતિ ) ધન્યપુરુષાના કષાયા તે નિશ્ચે ગ્રીષ્મૠતુના તાપના પસીનાનાં જળબિંદુએની જેમ જ્યાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ નિશ્ચે નાશ પણ ત્યાં જ પામે છે, (૭૦૩૦) (કેટલાક અતિશય) ધન્યપુરુષાના કષાયેા નિશ્ચે (ખાદાતી) સુર'ગની ધૂળની જેમ સુરંગમાં જ શમી જાય, તેમ (પરમુહ=) બીજાના મુખના વચનરૂપી કઢાળાનાં મેાટા પ્રહારાથી ખેાદાતા (પ્રેરાતા છતાં) અંતરમાં જ ક્ષય પામે (શમી જાય)છે. (૭૦૩૧) (કેાઈ અતિતમ) ધન્યપુરુષાના કષાયે નિશ્ચે ખીજાના વચનરૂપી પવનથી પ્રગટેલા ઊંચા પણ શરદનાં (જળરહિત) વાદળાની જેવા અસાર ફળવાળા (નિષ્ફળ)થાય છે. (૭૦૩૨) ઈર્ષ્યાને વશ વધેલા (કેટલાક) ધન્યપુરુષાના કષાયા નિશ્ચે અતિ ભય'કર (સમુદ્રના) મેાટા પણ જળતર’ગા જેમ કાંઠે પહેાંચીને નાશ પામે, તેમ નાશ પામે છે. (૭૦૩૩) ધન્યામાં પણ તે પુરુષા ધન્ય છે, કે જેઓ કષાયારૂપી ઘઊ' અને જવના કર્ણાને સ'પૂણું ચૂરવા માટે ઘરટીની જેમ અંતઃકરણરૂપી ઘર'ટીમાં ( સહકરે ત= ) સહન કરે છે ( પીલે છે). (૭૦૩૪) તેથી હે દેવાનુપ્રિય ! ક્રોધાદિના નિરોધમાં અગ્રેસર થઈને તું પણ તેના તે રીતે વિજય કર, કે જે રીતે તું સમ્યગ્ આરાધનાને પામે. (૭૦૩૫)એમ ક્રાધાદિના નિગ્રહનું ત્રીજું દ્વાર સંક્ષેપથી કહ્યું. હવે ચાથા પ્રમાદત્યાગદ્વારને ભેદપૂર્ણાંક કહુ છું. (૭૦૩૬)
૩૯૦
અનુશાસ્તિના ચેાથા પેટાઢારમાં મદ્યપ્રમાદનુ સ્વરૂપ-જીવ જેનાથી ધર્મમાં પ્રમત્ત બને તે પ્રમાદ ૧-મદ્ય, ર-વિષયેા. ૩-કષાયા, ૪-નિદ્રા અને પ–વિકથા, એ પાંચને ઉદ્દેશીને પાંચ પ્રકારના છે. (૭૦૩૭) તેમાં જેનાથી જીવ વિકારી બને, તે
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
મદ્યપ્રમાદનું સ્વરૂપ
૩૧
કારણે સ પ્રકારના વિકારાના પ્રગટ અખડ (પૂર્ણ) કારણને મદ્ય કહેવાય છે. (૭૦૩૮) અમુધ અને સામાન્ય (હલકટ્ટ) લેાકેાને પીવાયેાગ્ય એ મદ્ય (દારુ ) પાંડિત એવા ઉત્તમ પુરુષાને અપેય (ત્યાગ કરવાયેાગ્ય) છે, કારણ કે-પેય-અપેયને પડિત અને ઉત્તમ મનુષ્યા જ જાણે છે. (૭૦૩૯) આ લેાક-પરલેાકના (હિતના) વિચારમાં વિશિષ્ટ પુરુષાએ જેને આ જગતમાં નિર્દોષ જોયુ' (માન્ય) છે, તે ઉત્તમ, યશકારક અને પવિત્ર ( પીણુ' ) પ્રગટ પીવાયેાગ્ય છે. (૭૦૪૦) અથવા જે આગમથી નિષિદ્ધ, વિશિષ્ટ લેકમાં નિંદાપાત્ર, વિકારક, આ લેાકમાં પણ પ્રત્યક્ષ દેખાતા બહુ દેષવાળું, પીવાથી જે નિળ પણ બુદ્ધિને આચ્છાદન ( આવરણ ) કરે, મનને હણે (શૂન્ય કરે), સ` ઇન્દ્રિયેાના (શબ્દાદિ ) વિષયાને જાણવામાં વિપર્યાસ કરે (વિપરીત મેધ કરાવે) અને સ ઇન્દ્રિએના સમભાવને પામેલે (સમતાવાળે) પણુ, સ્વસ્થ ( સ્વભાવસ્થ ) પશુ, પ્રૌઢ બુદ્ધિવાળા પણુ અને સ્પષ્ટ ચૈતન્યવાળા એવા ચતુર પુરુષને આત્મ પણ જેને પીવા માત્રથી સહસા અન્યથા પરિણમે. ( અર્થાત્ સમભાવને છેડી રાગી-દ્વેષી અને, વિભાવદશાને પામે, ક્ષુદ્ર બુદ્ધિવાળા ખને, શૂન્ય ચેતનાવાળા બને. ) તે સ્પષ્ટ ( અણુજ્જ=) અના –પાપી મદ્યને કેણુ બુદ્ધિશાળી પીવે? (૭૦૪૧ થી ૪૪) જેમ જળથી ખીજમાં 'કુરા પ્રગટે, તેમ મદ્યને પીવાથી પ્રત્યેક સમયે આ ભવ-પરભવમાં દુઃખાને દેનારા વિવિધ દેાષા પ્રગટે છે. (૭૦૪૫) તથા મદ્યપાનથી રાગની વૃદ્ધિ થાય, રાણવૃદ્ધિથી કામની વૃદ્ધિ થાય અને કામમાં અતિ આસક્ત મનુષ્ય ગમ્યાગમ્યના પણ વિચાર ન કરે. (૭૦૪૬) એ રીતે જો મદ્ય આ ભવમાં જ અવિકલ મનુષ્યને પણ વિકલપણું કરે છે, તેા તેની સાથે વિષ પણ ( સીસિય =સમ) સર્દશતાને ધારણ કરે ! ( ખીન્નું) અમે શું કહીએ ? (અર્થાત્ મદ્ય અને ઝેર અને તુલ્ય માનેા !) (૭૦૪૭) અથવા જો મદ્ય નિયમા જન્માન્તરમાં પણ વિકલેન્દ્રિયપણું આપે છે, તેા એક જ ભવમાં વિકલેન્દ્રિયપણું કરનારા વિષને મઘની સાથે કેમ સરખાવાય ? (વિષથી પણ મદ્ય અધિક દુષ્ટ કેમ નહિ ?) (૭૦૪૮) એમ નહિ વિચારવું કે–રબ્બાની જેમ દ્રબ્યાના મિલનરૂપ હેાવાથી સજ્જનેાને મદ્ય પીવાયેાગ્ય છે જ. કારણ કે–આ વિષયમાં સઘળીય પેય-અપેયની વ્યવસ્થા વિશિષ્ટ લાકકૃત અને શાસ્ત્રમૃત છે, સ ંધાન (દ્રબ્યાની મેળવણી ) રૂપે તુલ્ય છતાં એક વસ્તુ પીવાયેાગ્ય હાય છે, ( પણ ) બીજી તેવી નથી હેાતી. (૭૦૪૯-૫૦) જેમ સંધાન કરેલું' (મેળવણીવાળુ) દ્રાક્ષાદિનુ પાણી સથા પીવાયેાગ્ય કહ્યું છે, તે રીતે સધાનપણાથી તુલ્ય છતાં (અસ્થિયકરીર=) આથેલાં કેરાનું પાણી પીવાયેગ્ય નથી. (૭૦૫૧) (ઉપર કડ્ડી) તે આ પેય ( અપેય ) વ્યવસ્થા લેાકકૃત છે અને આ (કહીશુ તે) શાસ્ત્રકૃત છે. તે શાસ્ત્ર લૌકિક તથા લેાકેાત્તરિક એ પ્રકારનુ છે. તેમાં આ (પમ = ) લૌકિકશાસ્ત્ર (કહે) છે કે– (૭૦પર) ગાળની, પિષ્ટની ( લેાટની) અને મહુડાની–એમ સુરા ત્રણ પ્રકારની છે. તે જેમ એક, તેમ સવાઁ ( ત્રણેય ) પણ (સુરા) ઉત્તમ બ્રાહ્મણેાએ પીવાયેાગ્ય નથી. (૭૦૫૩)
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૨
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચોથું
(કારણ કે–) જેનું શરીરગત બ્રહ્મ માંથી એક વાર ભીંજાય (ખરડાય) છે, તેની બ્રાહ્મણતા દૂર થાય છે અને શૂદ્રપણું આવે છે. (૭૦૫૪) સ્ત્રીને ઘાતક, પુરુષનો ઘાતક, કન્યાને સેવનારો અને મદ્યપાન કરનારે, એ ચાર તથા પાંચમે તેઓની સાથે રહેનારો, તે પાંચેયને પાપી કહ્યા છે. (૭૦૫૫) બ્રહ્મહત્યા કરનારે બાર વર્ષ વનમાં વ્રત પાળે (વનવાસ સેવે) તે શુદ્ધ થાય છે, પણ ગુરુપત્નીને સેવનારે અથવા દારુડીઓ, એ બે તો મર્યા વિના શુદ્ધ થતા નથી. (૭૦૫૬) મઘથી કે મઘની ગંધથી પણ સ્પેશિત ભાજનને બ્રાહ્મણ સ્પર્શે નહિ, છતાં જે પશે તે સ્નાન દ્વારા શુદ્ધ થાય. (આ લૌકિક શાસ્ત્રોક્ત વ્યવસ્થા કહી.) (૭૦૫૭) “મદ્ય અને પ્રમાદથી મુક્ત” તથા “મઘ-માંસને નહિ ખાના” ઈત્યાદિ લેકોત્તરિક શાસ્ત્ર (વચન) છે. તેથી મદ્યપાન ઉભય શાસ્ત્રથી નિષિદ્ધ છે. (૭૦૫૮) હું માનું છું કે-પાપનું મુખ્ય કારણ મદ્ય છે, તેથી નિચે વિદ્વાન નેએ સર્વ પ્રમાદમાં તેને પહેલા નંબરે સ્થાપ્યું છે. (૭૦૫૯) કારણ કે-મદ્યમાં આસક્ત (મનુષ્ય) તેને નહિ પીવાથી આકાંક્ષાવાળા અને પીધા પછી (પણ) સર્વ કાર્યોમાં (વિહલંઘલાક) વિકલ બુદ્ધિવાળા થાય છે, તેથી તેમાં આસક્ત, (છ) નિત્યમેવ અગ્ય છે. (૭૦૬૦) (મઘથી) મત્ત બનેલાની વિદ્યમાન પણ બુદ્ધિ સ્કૂરતી નથી, એવે મારો નિશ્ચય (અભિપ્રાય) છે. અન્યથા (તેને) ધનને કેમ ગુમાવે અને અનર્થોને કેમ સ્વીકારે? (૭૦૬૧) મદ્યપાનના આ જન્મમાં જ (રિઉગમg=) “શત્રુથી પકડાવું” વગેરે અને પરલોકમાં દુર્ગતિમાં જવું વગેરે ઘણું દે થાય છે. (૭૦૬૨) હું માનું છું કે-(દારૂથી) મત્ત થએલાને જે બોલવામાં ખલન થાય છે, તે આયુષ્યને ક્ષય નજીક આવવાની જેમ નીચે આળોટે છે, અને તે નરકમાં પ્રયાણ કરતા હોય તેમ સ્વયં (નરકમાં) જાય છે. (અર્થાત્ દારુડીઓ શીધ્ર નરકે જાય છે.) (૭૦૬૩) નેનું રક્તપણું (થાય છે તે) પણ નિચે નજીક આવી રહેલા નરકના તાપનું કરેલું છે અને નિરંકુશ હાથને ફેકે (જેમ-તેમ લાંબા કરે) છે, તે પણ નિરાધાર થયે (તેનું પ્રતીક) છે. (૭૦૬૪) જે મધમાં દેષ ન હોય, તો ઋષિઓ, બ્રાહ્મણો અને બીજા પણ જે જે ધર્મની અભિલાષાવાળા છે, (તે) તે કેમ નથી પીતા? (૭૦૬૫) પ્રમાદનું મુખ્ય અંગ અને શુભ ચિત્તને દૂષિત કરનાર એવા મદ્યમાં ભાંડણ (હાઈ-અપશબ્દ બલવા) વગેરે અનેક પ્રકારના દોષો પ્રત્યક્ષ જ છે. (૭૦૬૬) સંભળાય છે કે-(કોઈ) લૌકિક ઋષિ મહા તપસ્વી પણ દેવીઓમાં (ખિન્નચિત્તક) આસક્ત થઈને મદ્યથી મૂઢની જેમ વિડંબનાને પાપે. (૭૦૬૭)
મદ્યપાનના દેશોમાં લૌકિક દ્રષિનો પ્રબંધ-કોઈ ઋષિ તપ તપે છે. તેના તપથી) ભય પામેલા ઈન્ડે તેને ક્ષોભ પમાડવા દેવીઓને મકલી, ત્યારે તેઓએ આવીને તેને વિનયથી પ્રસન્ન કર્યો અને તે વરદાન દેવા તૈયાર થયે, ત્યારે તેને કહ્યું કે-મધપાનને કરો, હિંસાને કરે અને અમને સે તથા (દેવની) મૂતિને ભંગ કરો!
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
મદ્યપાનના દોષમાં લૌકિક ષિનો પ્રબંધ
૩૩ (૭૦૬૮-૬૯) જે એ ચારેયને ન કરો, તે ભગવંત! કઈ પણ એકને કરો! તેણીઓએ
જ્યારે એમ કહ્યું, ત્યારે સ્વમતિથી શેષ પાપોને નરકના હેતુ અને મઘને સુખનું કારણ માનીને તેણે મને પીધું. તેથી મત્ત (થએલા) તેણે નિર્ભ૨ (અતિ ઘણે) માંસને પરિભોગ (કર્યો), તે માંસને પકાવવા કાષ્ટની પ્રતિમાને ભંગ કર્યો અને લજજાને તજીને તથા મર્યાદાને મૂકીને નિચે તેણે તે દેવીઓને ભેગ (પણ) કર્યો. (૭૦૭૦ થી ૭૨) તેથી ખંડિત (નષ્ટ) થએલી તપશક્તિવાળો તે મરીને દુર્ગતિમાં ગયા. એમ મદ્ય બહુ પાપનું કારણ અને દોષોને સમૂહ છે. (૭૦૭૩) મધથી યાદવને પણ થયેલા) અતિ દારુણ દેવને સાંભળીને હે સુંદર ! તને શ્રેતા તું મઘ નામના પ્રમાદને અતિ દૂર (જાવજછવ) ફેકી દે ! (૭૦૭૪) જેણે મધનો ત્યાગ કર્યો છે, તેનો ધર્મ નિરંતર (અખંડ) છે, તેને જ સર્વ દાનનું અતુલ ફળ (મળે) છે અને તેણે સર્વ તીર્થોમાં સ્નાન કર્યું છે. (૭૦૭૫)
અનુશાસ્તિના ચેથા પ્રમાદત્યાગદ્વારમાં માંસાહાર અને તેના દોષનું વર્ણન-એમ સંધાનથી (વિવિધ મેળવણુથી) ઉપજતા જેતુસમૂહના કારણે જેમ મદ્યપાન (પાપ છે), તેમ માંસ, માખણ અને મધ (ભક્ષણ) પણ બહુ પાપરૂપ છે. (૭૦૭૬) સતત જોત્પત્તિ થવાથી, શિષ્ટ પુરુષોને નિંદ્ય હોવાથી અને સંપાતિમ (ઉડતા-આવી પડતા) જીવનો વિનાશ થતો હોવાથી એ ત્રણેયનું દુષ્ટપણું છે. (૭૦૭૭) કહે તો ખરા ! ધર્મનો સાર જે દયા છે, તે પણ માંસભક્ષકને કયાંથી થાય ? તેથી સમ્યગ્ર ધર્મબુદ્ધિવાળે માંસને યાવાજજીવ વિજે. (૭૦૭૮) મનુષ્યોને (યોગ્ય) લેકમાં બીજી પણ, જીવને પીડા (હિંસા) નહિ કરનારી, અત્યંત સ્વાદવાળી, સ્નિગ્ધ (રસાળ), વર્ણગંધ-રસ અને સ્પર્શથી સ્વભાવે જ મધુર, પવિત્ર, સ્વભાવે જ સર્વ ઈન્દ્રિઓને રુચિકર અને ઉત્તમ પુરુષને એગ્ય એવી ઉત્તમ વસ્તુઓ હોવા છતાં જુગુપ્સનીય એવા માંસને ખાવાથી શું? હા! તે માંસને ધિક્કાર થાઓ !, કે જેમાં અતિ વિશ્વાસુ બીજા ના સ્થિર પ્રાણનો અતકિંત (અણધાયે) વિનાશ થાય છે. (૭૦૭૮ થી ૮૧) કારણ કે-માંસ વૃક્ષેથી પાકતું નથી અથવા પુપો-ફળોથી થતું નથી, ભૂમિમાંથી પ્રગટતું નથી કે આકાશમાંથી વરસતું નથી, પણ કેવળ ભયંકર આવહિંસાથી જ થાય છે. (૭૦૮૨) તે કર પરિણામવાળા જીવવધથી થએલા માંસને કોણ નિર્દય ખાય?, કે જેને ખાઈને તૂર્ત માર્ગભ્રષ્ટ થાય ! (૭૦૮૩) (વળી ભૂખથી) બળેલું, માત્ર જઠર ભરવાયેગ્ય આ એક જ શરીર, તેને ભરવા નિમિત્તે અલ્પ સુખ (સ્વાદ) માટે મૂર્ખ મનુષ્ય જે (અનેક) નો વધ કરે છે, તો તેનું સ્વભાવે જ હાથીની કર્ણ પાલી (કાન) જેવું (ચંચળ-નાશવંત) જીવન શું (પ્રકારા તરજાતંત્ર) અન્ય પ્રકારે (માંસથી) પિલું સ્થિર (રહેનાર) છે? (૭૦૮૪-૮૫) વળી એમ કદાપિ નહિ વિચારવું કે-નિચે માંસ પણ જેના અંગરૂપ છતાં (જીવનાં અંગરૂપ વનસ્પતિ વગેરે) શેષ આહારની જેમ સજજનોને ભક્ષ્ય છે, કારણ કે-અહીં ભક્ષ્ય-અભક્ષ્યની સઘળીય વ્યવસ્થા
૫૦
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર વિશિષ્ટ લોકકૃત અને શાસ્ત્રકૃત છે. જીવન અંગરૂપે સમાન છતાં એક ભર્યા છે, (પણ) બીજું તે રીતે ભક્ષ્ય નથી. (૭૦૮૬-૮૭) આ વાત અતિ પ્રસિદ્ધ છે કે-જીવના અંગરૂપે તુલ્ય છતાં જેમ ગાયનું દૂધ પીવાય છે, તેમ તેનું રુધિર પીવાતું નથી. એ રીતે અન્ય વસ્તુમાં પણ જાણવું. (૭૦૮૮) એમ (માત્ર જીવ અંગની અપેક્ષાએ) તે ગાયની જેમ કૂતરાના માંસનો નિષેધ પણ કયાંય ઘટશે નહિ (કારણ કે-જીવ અંગ હોવાથી તે પણ ભક્ષ્ય ગણાશે.) અને જીવ અંગરૂપે તુલ્ય હેવાથી હાડકાં વગેરે, પણ ભક્ય ગણાશે. (૭૦૮૯) વળી જે માત્ર જીવ અંગની સમાનતા માનીને આ લેકમાં પ્રવૃત્તિ કરાય, તો માતા અને પત્નીમાં સ્ત્રીભાવતુલ્ય હોવાથી તે બને પણ તુલ્ય (5) થાય(૭૦૯૦) એમ આ લોકકૃત ભાભઠ્ય વ્યવસ્થા કહી. હવે આ શાસ્ત્રકૃત (કહેવાય) છે. શા લૌકિક અને લોકારિક એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં પહેલું (લૌકિક) આ પ્રમાણે છે(૭૦૯૧) માંસ હિંસા પ્રવર્તાવનાર છે, અધર્મની વૃદ્ધિ કરનાર છે અને દુઃખનું ઉત્પાદક છે, માટે માંસ નહિ ખાવું. (૭૦૯૨) જે બીજાના માંસથી પોતાના માંસને વધારવા ઈચ્છે છે, તે જ્યાં જ્યાં ઉત્પન્ન થાય, ત્યાં ત્યાં ઉદ્વેગકારી (વાસં= ) સ્થાનને પામે છે. (૭૦૩) દીક્ષિત કે બ્રહ્મચારી જે માંસનું ભક્ષણ કરે છે, તે અધમ–પાપી પુરુષ સ્પષ્ટ (નિયમ) નરકે જાય છે. (૭૦૯૪) બ્રાહ્મણે આકાશગામી (છતાં) માંસભક્ષણથી નીચે પડયા, તેથી તે બ્રાહ્મણનું પતન જોઈને માંસને ખાવું નહિ. (૭૦૫) મૃત્યુથી ભયભીત પ્રાણીઓનું માંસ જેઓ આ જન્મમાં ખાય છે, તેઓ ઘોર નરકને, (હલકી) તિર્યચ.
નિને અને (હલકટ) મનુષ્યપણને પામે છે. (૭૦૯૬) જે માંસ ખાય છે અને તે માંસ જેનું ખાય છે, તે બેનું અંતર તો જુઓ ! એકને ક્ષણિક તૃપ્તિ અને બીજાને પ્રાણથી મુક્તિ થાય છે. (૭૦૯૭) (શાસ્ત્રમાં) સંભળાય છે કે-હે ભરત! જે માંસ ખાતો નથી, તે ત્રણેય લોકમાં જેટલાં તીર્થો છે, તેમાં સ્નાન (કરવાનું પુણ્ય) પામે છે. (૭૦૯૮) જે મનુષ્યો મોક્ષને અથવા દેવકને ઈરછે છે અને (છતાં) માંસને તજતા નથી, (તે માંસાહારનું) તેઓને કોઈ કારણ નથી. (૭૦૯) જે માંસને ખાય છે, તો સાધુલિંગરૂપ વેષ ધારણ કરવાથી શું? અને મસ્તક તથા મુખને મુંડાવાથી પણ શું ? (અર્થાતુ) સઘળુંય નિરર્થક છે. (૭૧૦૦) જે સુવર્ણના મેરુને (મેરુ જેટલા સોનાને) અને સઘળીય ભૂમિને દાનમાં આપે અને બીજી બાજુ માંસનું ભક્ષણ તજે, તો હે યુધિષ્ઠિર ! તે બે તુલ્ય ન થાય. (અર્થાત્ માંસને ત્યાગ વધી જાય.) (૭૧૦૧) વળી પ્રાણીઓની હિંસા કર્યા વિના કયાંય માંસ ઉત્પન્ન થતું નથી અને પ્રાણિવધ કરવાથી સ્વગ થતો નથી, તે કારણે માંસને ખાવું નહિ. (૭૧૦૨) જે પુરુષ શુક્ર અને રુધિરમાંથી બનેલા (અશુચિ) માંસને ખાય છે અને (પુના) પાણીથી શૌચ કરે છે, તે (મૂર્ખને) દેવે હસે છે. (૭૧૦૩) (કારણ કે- ) જેમ જંગલી હાથી નિર્મળ જળના સરેવરમાં સ્નાન કરીને ધૂળથી શરીરને રગદોળે છે,
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૫
માંસાહાર અને તેના દોષનું વર્ણન તેને જેવું તેઓનું (શૌચકર્મ અને) માંસભક્ષણ છે. (૭૧૦૪) બ્રાહણેને જે એક હજાર કપિલા ગાયનું દાન કરે અને (બીજી બાજુ) એકને જીવિતનું દાન કરે, (તેમાં ગૌદાન) પ્રાણદાનના સોળમા અંશની પણ કળાને પામતું નથી. (૭૧૦૫) હિંસાની અનુમતિ આપનાર, અંગોને છેદનાર, પ્રાણેને લેનાર, માંસ વેચનાર, ખરીદનાર, તેને પકાવનાર, બીજાને પીરસનાર અને ખાનાર, એ આઠેય ઘાતકી છે. (૭૧૦૬) જે મનુષ્ય માંસભક્ષી છે, તેઓ અલ્પાયુષ્યવાળા, દરિદ્રી, પારકી ચાકરીથી જીવનારા અને નીચ કુળમાં જન્મે છે. (૭૧૦૭) ઈત્યાદિ માંસની દુછતા જણાવવા માટે લૌકિક શાસ્ત્રવચનો ઘણા પ્રકારનાં છે અને “મધ-માંસને નહિ ખાનાર વગેરે લેકોરિક વચનો પણ છે. (૭૧૦૮) અથવા જે લૌકિકશાસ્ત્ર (નું વર્ણન) અહીં પૂર્વે (ગા. ૭૯૨ થી) જણાવ્યું, તે પણ આ ગ્રન્થમાં ઊતારીને (સ્વીકારીને) કહેવાથી નિચે લેકોરિક વચન જાણવું. (૭૧૦૯) (કારણ કે-) સુવર્ણ રસથી યુક્ત લોખંડ પણ જેમ સુવર્ણ બને છે, તેમ મિથ્યાષ્ટિઓનું (કહેલું) પણ શ્રુત નિચે સમતિદષ્ટિએ ગ્રહણ કરવાથી સમ્યગ શ્રુત બને છે. (૭૧૧૦) આ પ્રશ્નને નિચે પંડિતાએ માંસને જીવનું અંગ હેવાથી વળ્યું છે, તે શું મગ વિગેરે (અનાજ) પણ પ્રાણિનું અંગ નથી, કે જેથી તેને દૂષિત ન કહ્યાં? (૭૧૧૧) ઉત્તર-મગ વગેરે (અનાજ) જે જીવનું અંગ છે. તે જી (પંચેન્દ્રિય) તુલ્ય રૂપવાળા નથી. કારણ કે–પંચેન્દ્રિય જીવે જે રીતે માનસવિજ્ઞાનથી યુક્ત (ભાનવાળા) હોય છે અને તીણ શોથી શરીરના એક ભાગરૂપ માંસની પેશીઓ કપાતાં પ્રતિક્ષણ સત્કાર મૂકતા તેઓ જેમ અત્યંત દુઃખી થાય છે, તે રીતે જીવ તરીકે તુલ્ય છતાં એક જ ઈન્દ્રિયપણું હોવાથી મગ વગેરેના છે તેવા (દુઃખી) થતા નથી, તે તેઓની પરસ્પર તુલ્યતા કેમ ઘટે? (૭૧૧૨ થી ૧૪) તે આ પ્રમાણે-અરે રે મારો! જલદી ભક્ષણ કરીએ !'-એ વગેરે અત્યંત ક્રૂર વાણીને તેઓ કાનથી સ્પષ્ટ સાંભળે છે, (૭૧૧૫) ઘસેલા (તેજથી ચળકતાં) અતિ તીર્ણ ખડ્ઝ વગેરેના સમૂહને હાથમાં ધારણ કરેલા પુરુષને અને તેના પ્રહારને પણ તેઓ ભયથી ભમતાં ચપળ કીકીવાળાં નેત્રથી તૂર્ત દેખે છે, (૭૧૧૬) ચિત્તમાં ભયને અનુભવે છે અને ભય પામેલે તે પુનઃ ધ્રુજતા શરીરવાળો બીચારો એમ માને છે કે-અહા હા ! મારું મરણ આવ્યું. (૭૧૧૭) એમ જીવપણું તુલ્ય છતાં પંચેન્દ્રિય જીવો જેવા તીક્ષણ દુઃખને સ્પષ્ટ અનુભવે છે, તે રીતે મગ વગેરે એકેન્દ્રિયે અનુભવતા નથી. (૭૧૧૮) વળી પંચેન્દ્રિય જીવ પરસ્પર સાપેક્ષ એવા મન, વચન અને કાયા-એ ત્રણેય દ્વારા અત્યંત દુઃખને અવશ્ય (વત્તક) પ્રગટ અનુભવે છે અને મગ વગેરે એકેન્દ્રિઓ તે પ્રાપ્ત થએલા પણ દુઃખને માત્ર કાયાથી અને તે પણ કંઈક માત્ર અવ્યક્તરૂપે વેદે છે. (૭૧૧૯-૨૦) અને બીજુ-હિંસકને પાસે આવેલે જઈને મરણથી ડરતો તે બીચારો પંચેન્દ્રિય જીવ કઈ રીતે પોતાના જીવનની રક્ષા માટે જે જે રીતે આમ-તેમ ચળવળ કરે છે, ત્રાસ પામે છે, નાસે છે, છૂપાય છે અને જુવે છે, તે તે
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૬
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રન્થનો ગુજરાતી અનુવાદ : કાર ચોથું રીતે માંસની ગૃદ્ધિવાળે, આવેશવશ થએલ, વધ કરનાર પણ તેને વિશ્વાસ પમાડવા, ઠગવા, પકડવા અને મારવા વગેરેના ઉપાયને જે રીતે ચિંતવે છે, તે રીતે નિયમા એકેન્દ્રિયને હણવામાં (થતું) નથી. (૭૧૨૧ થી ૨૩) તેથી જ્યાં જ્યાં મરનારમાં બહું દુઃખ સંભવિત હેય અને જ્યાં જ્યાં મારનારમાં દુષ્ટ અભિપ્રાય (આશય) હોય, ત્યાં જ (તેવી હિંસામાં જ) બહુ દોષ થાય; અને ત્રસ જેમાં તેવું સ્પષ્ટ સંભવે છે, તેથી તેના અંગને જ માંસ કહ્યું છે અને તેને જ નિષેધ્યું છે. (૭૧૨૪-૨૫) તે પંચેન્દ્રિયથી વિપરીતતા હોવાથી ઘણાં છે છતાં મગ વગેરે માંસ નથી અને લેકમાં પણ તે રીતે પ્રસિદ્ધિ હોવાથી તે દુષ્ટ નથી. (૭૧૨૬) વળી (વં= ) એ રીતે કેવળ જવ અંગપણાથી જ આ (માંસ) અભક્ષ્ય નથી, કિન્તુ તેમાં ઉત્પન્ન થતા બીજા પણ ઘણું છે હોવાથી તે અભક્ષ્ય છે. કારણ કહ્યું છે કે-“કાચી, પકાવેલી અને પકાવાતી (પ્રત્યેક) માંસની પેશીઓમાં નિગોદ જીવને આત્યંતિક (સતત) ઉત્પાત કહ્યો છે.” (૭૧૨૭૨૮) વળી મૂઢ બુદ્ધિવાળા બીજા કેટલાક પાંચ મગ ખાવાથી પંચેન્દ્રિયનું ભક્ષણ કહે (માને) છે તે બરાબર નથી, કારણ કે-તે મેહનું (અજ્ઞાન) વચન છે. (૭૧૨૯) જેમ તંતુઓ પરસ્પર સાપેક્ષપણાથી પટરૂપને પામે છે અને પુનઃ ઘણું પણ નિરપેક્ષપણુથી ( જુદા રહેલા) પટરૂપને પામતા નથી. એ રીતે પરસ્પર સાપેક્ષ ભાવવાળી અને સ્વવિષયને ગ્રહણ કરવામાં તત્પર, એવી (પાંચેય) ઇન્દ્રિઓનું એક શરીરમાં મિલન તે પંચેન્દ્રિયપણું છે. (૭૧૩૦-૩૧) સુખદુઃખને અનુભવ કરાવનાર વિજ્ઞાનને પ્રકષ પણ ત્યાં જ (હાય) છે, જ્યારે પ્રત્યેક ભિન્ન ઇન્દ્રિયવાળા ઘણુ પણ મગ વગેરેમાં તે (સંવેદનને પ્રકર્ષ) હેતું નથી. (૭૧૩૨) એમ અત્યંત અવ્યક્ત એવા માત્ર એક સ્પર્શનેન્દ્રિયના જ્ઞાનને આશ્રીને ઘણા પણ મગ વગેરેમાં પંચેન્દ્રિયપણું અઘટિત છે. (૭૧૩૩) લૌકિકશાસ્ત્રોમાં (ઉપર) કહેલા ક્રમથી માંસને નિષેધીને, પુનઃ તે જ શાસ્ત્રોમાં આપત્તિ કે શ્રાદ્ધ વગેરેમાં તેની અનુજ્ઞા કરી છે. કારણ (ત્યાં) આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે-(૭૧૩૪) (પ્રેક્ષિતંત્ર ) વેદમંત્રથી મંગોલા બ્રાહ્મણની ઈચ્છાથી ( અર્થાત્ જમનારાં બ્રાહ્મણની માંસને અનુમતિથી) (યથાવિધિ નિયુક્તક) શાસ્ત્રોક્ત વિધિ પ્રમાણે ગુરૂએ જેને યજ્ઞક્રિયામાં નિ હોય, તે યજ્ઞવિધિ કરાવનારે ખાવું જોઈએ; અથવા જ્યારે પ્રાણનો નાશ થતો હોય ત્યારે ખાવું જોઈએ. (૭૧૩૫) વિધિપૂર્વક યજ્ઞક્રિયામાં નીમેલે જે બ્રાહ્મણ તે માંસને ખાતો નથી, તે મરીને એકવીશ (સંભવા=) જન્મો સુધી પશુપણાને પામે છે. (૭૧૩૬) એમ અનુજ્ઞા કરાયેલા પણ આ માંસનો ત્યાગ કરવો એ જ શ્રેષ્ઠ છે, કારણ કેતે શાસ્ત્રોમાં પણ પુનઃ આ પ્રમાણે પણ કહ્યું છે કે-(૭૧૩૭) આપત્તિમાં અને શ્રાદ્ધમાં પણ જે બ્રાહ્મણ માંસને ખાતો નથી, તે ઉત્તમ ગોત્રવાળો (વાયા =) પુત્રો સહિત અને ગોત્રીય મનુષ્યો સહિત સૂર્યલેકમાં પૂજાય છે. (૭૧૩૮) (એમ) લૌકિક અને લેકોત્તર શાસ્ત્રોમાં માંસભક્ષણને નિરર્થંક) દૂર કર્યું (નિષેધ્યું) છે, તેથી જ તે અવસ્તુ એવા
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વમાસના મૂલ્ય વિષે અભયકુમારનો પ્રસંગ
૩૯૭ માંસને ધીરપુરુએ દૂરથી જ (મૂળથી જ) સર્વથા વર્જવું જોઈએ, (૭૧૩૯) માંસ ખાનારાને નિયમાં સર્વ લેકેથી અનાદર, ભવાન્તરમાં આકરી દરિદ્રતા, (ઉત્તમ.) જાતિકુળની અપ્રાપ્તિ, અતિ નીચ (પાપ) કાર્યો કરીને આજીવિકા મેળવવી, શરીરે અશક્તિપણું, ભયથી (સદા) પીડાવાપણું, અતિ દીર્ધ રોગીપણું અને સર્વથા અનિષ્ટપણું થાય છે. (૭૧૪૦ -૪૧) માંસના વેચનારને ધનના લેભથી, ભક્ષકને ઉપભોગ કરવાથી અને હણનારને વધબંધનોથી-એમ ત્રણેયને માંસના કારણે હિંસકપણું છે. (૭૧૪૨) નિચે જે માંસને ખાતો નથી, તે પોતાના અપયશવાદને નાશ કરે છે અને જે તેને ખાય છે, તે નીચ સ્થાનને (દુખદ સંયેગને) સેવે છે. (૭૧૪૩) એમ માંસ અત્યંત આકરાં દુઃખેવાળી નરકનું એક (અવધ્ય) કારણ, અપવિત્ર, અનુચિત અને સર્વથા તજવાયેગ્ય છે, માટે તે ગ્રહણ કરવા યોગ્ય નથી. (૭૧૪૪) જે વ્યવહારમાં દુષ્ટ છે અને (લો એ=) લેકમાં તથા (સાથે) શાસ્ત્રમાં (પણ) જે દૂષિત છે, તે માંસ નિચે અભક્ષ્ય જ છે. તેને ચક્ષુથી જોવું પણ નહિ. (૭૧૪૫) હાથમાં માંસની પેશી પકડેલા ચંડાળ વગેરે પણ કોઈ વખતે માર્ગમાં સામે આવતા સજજનને જોઈને લજ્જા પામે છે. (૭૧૪૬) જે ઘણા દોષના સમૂહ એવા માંસને મનથી પણ ખાતો (ઈચ્છત) નથી, તેણે ગાયનાં, સોનાનાં (પાઠાં મેહs) ગોમેધ યજ્ઞનાં અને પૃથ્વીનાં લાખો દાન આપ્યાં. (અર્થાત્ તેટલું પુણ્ય પામે છે.) (૭૧૪૭) હું માનું છું કે-માંસાહારી જેમ બીજાના માંસને (ખાય છે), તેમ પિતાના જ માંસને જેઆદરે (ખાય), તો નિચે બીજાને પીડા ન થવાથી તે દેશ પણ ન લાગે. (૭૧૪૮) પરંતુ એ સંભવિત નથી. અન્યથા ત્રણ જવ (જેટલા) માસ માટે અભયકુમારને અઢાર કોડ નૈયા મળ્યા, એવું કેમ સંભળાય છે? (૭૧૪૯) તે આ પ્રમાણે
સ્વમાંસના મૂલ્ય વિષે અભયકુમારને પ્રસંગ-રાજગૃહ નગરમાં અભયકુમાર વગેરે મુખ્ય મંત્રીઓ સાથે રાજસભામાં બેઠેલા શ્રેણિક રાજાની આગળ વિવિધ વાર્તાઓ ચાલતાં પ્રસંગવશ એક પ્રધાન પુરુષે કહ્યું કે- હે દેવ! આ તમારા નગરમાં ધન-ધાન્યાદિ મેંવું અને દુર્લભ છે, માત્ર એક માસ સેધું અને સર્વત્ર સુલભ છે. (૭૧૫૦ થી પર) તેનું તે વચન સામંતો અને મંત્રીઓ સહિત રાજાએ સમ્યગ્ર સ્વીકાર્યું (સાચું માન્યુ.) માત્ર નિર્મળ બુદ્ધિવાળા અભયકુમારે કહ્યું કે હે તાત! આમ કેમ મુંઝાઓ (મોડવાશ થાઓ) છે? આ જગતમાં નિચે જેમ માસથી કંઈ પણ મેંઘું નથી. (માંસ સર્વથી મધું છે,) તેમ કાંસુ (ધાતુઓ) અને દુષ્ય (વસ્ત્રો) વગેરે વસ્તુઓ (સર્વથી સોંઘી અને) સુલભ છે. (૭૧૫૩-૫૪) મંત્રીઓએ કહ્યું કે-થોડું મૂલ્ય આપતાં પણ ઘણું માંસની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે આ પ્રમાણે માંસને અત્યંત મધું કેમ કહે છે? પ્રત્યક્ષ જ જુઓ! બાકીની વસ્તુઓ ઘણું ધન આપવાથી મળે છે એમ જ્યારે કહ્યું, ત્યારે અભય મૌન કરીને રહ્યો. (૭૧૫૫-૫૬) (પછી) આ જ વચનને પ્રતિષ્ઠિત (સિદ્ધ) કરવા માટે તેણે શ્રેણિક રાજાને કહ્યું કે હે તાત ! માત્ર પાંચ દિવસ (માટે) રાજ્ય મને આપો ! (૭૧૫૭) રાજાએ
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચોથું સઘળા લેકને બોલાવીને (મારું) માથું દુખે છે”—એમ કહીને અભયને રાજ્ય ઉપર
સ્થા અને પોતે પણ અંતઃપુરમાં રહ્યા. (૭૧૫૮) અભયે પણ સમસ્ત લેકેને દાણ-કર વિનાના (મુક્ત) કર્યા અને પિતાનું રાજ્ય ચાલવાથી અમારિનો ઢઢેરો પીટાવ્યો. (૧૫૯) જ્યારે પાંચ દિવસ આવ્યો, ત્યારે રાત્રે વેશ પરાવર્તન કરીને શોકથી પીડાતો હોય તેમ, તે સામે તેના અને મંત્રીઓના ઘરોમાં ગયે. (૭૧૬૦) સામત વગેરેએ કહ્યું કે નાથ ! આ રીતે આવવાનું શું કારણ છે? અભયે કહ્યું કે-(શ્રેણિક) રાજા મસ્તકની વેદનાથી અતિ પીડાય છે (૭૧૬૧) અને વૈદ્યોએ ઉત્તમ પુરુષના કાળજાના માંસનું ઔષધ જણાવ્યું છે, તેથી તમે શીધ્ર તમારા પિતાના કાળજાનું (અથવા તમારા પિતાના તે રાજાને) ત્રણ જવ જેટલું માંસ આપે (૭૧૬૨) તેઓએ પણ આ (અભય પ્રકૃતિએ) શુદ્ર છે (તેથી લાંચ આપીને છૂટાશ), એમ વિચારીને પોતાની રક્ષા માટે રાત્રે અઢાર કોડ સેનિયા આપ્યા. (૭૧૬૩) પ્રભાત સમય થતાં મુદત પૂર્ણ થઈ માનીને અભયે પિતાના પિતાને રાજ્ય (પાછું) આપ્યું. પછી તે (અઢાર કોડ) સુર્વણ મોટા ઢગલાને જોઈને વ્યાકુલિત મનવાળા તેણે (શ્રેણિકે) માન્યું કે નિચે અભયે લેકેને (લુટીને) નિર્ધન કર્યા છે, અન્યથા આટલી મોટી ધનની પ્રાપ્તિ કેમ થાય? (૭૧૬૪-૬૫) પછી નગરવાસી લોકોના પ્રવાદને (આશયને) જાણવા (શ્રેણિકે ) ત્રિકમાર્ગ, ચૌટાં તથા ચતુષ્પથ વગેરે સ્થળોમાં તપાસ કરવા) ગુપ્તચરને આદેશ કર્યો, (૭૧૬૬) (ત્યાં) “(નિર્ગત ) પ્રગટ (પાવર) તેજવાળો (પ્રગટપ્રભાવી) મનહર અમૃતની મૂર્તિ જે અભયકુમાર યાવચંદ્રદિવાકર ચિરકાળ રાજ્યલક્ષમીને ભગ!”(૭૧૬૭)-એ પ્રમાણે નગરમાં સઘળાંય ઘરોમાં મનુષ્યના મુખથી (અભયને) યશવાદ સાંભળીને ગુપ્તચરેએ રાજાને યથાસ્થિત સર્વ કહ્યું. (૭૧૬૮)ત્યારે વિસ્મિત મનવાળા રાજાએ અભયકુમારને પૂછ્યું કે-હે પુત્ર! આટલી મોટી ધનસંપત્તિ કયાંથી પ્રાપ્ત થઈ? (૭૧૬૯) તેણે પણ વિસ્મિત હૃદયવાળા શ્રેણિકને “ત્રણ જ પ્રમાણ માંસની માગણી” વગેરે સર્વ વૃત્તાન્ત યથાસ્થિત કહ્યો. (૭૧૭૯) તે પછી રાજાએ અને શેષ લેકેએ પણ નિર્વિવાદપણે માંસનું અત્યંત મઘાપણું અને અતિ દુર્લભપણું સ્વીકાર્યું. (૭૧૭૧) એમ સમ્યફ સાંભળીને હે મુનિવર ! આરાધનાના મનવાળો તું પૂર્વે કરેલા પણ માંસના સેવનને (માંસાહારને) સંભારીશ નહિ. (૭૧૭૨) એમ પ્રસંગ પ્રાપ્ત માંસ વગેરેના રવરૂપકથનથી સંબદ્ધ (અર્થાત્ માંસાદિના વર્ણન સહિત) મદ્યદ્વારને કહીને હવે વિષયદ્વારને કહું છું. (૭૧૭૩)
અનશસ્તિના ચોથા પ્રમાદ નામના પેટાદ્વારમાં બીજા વિષયમમાદન સ્વરૂપ-આની પહેલાં જ પૂર્વે મધના જે દેશે કહ્યા, તે જ દોષ વિષયો સેવવામાં પણ પ્રાયઃ વિશેષતયા થાય છે, (૭૧૭૪) કારણ કે-એ વિષયમાં ( કયામણું=) આસક્ત મનુષ્યો વિશેષતયા સીદાય છે. એ કારણે વિષયની “વિ+સય=વિષય” એવી નિયુક્તિ (વ્યાખ્યા) કરી છે, (૭૧૭૫) એ વિષય નિચે મહા શલ્ય છે, પરલેકનાં કાર્યોમાં મહા
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયપ્રમાદનું સ્વરૂપ
૩૯૯
શત્રુએ છે, મડ઼ા વ્યાધિ છે અને પરમ દરિદ્રતા છે. (૭૧૭૬) જેમ હૃદયમાં ભોંકાએલું શલ્ય (ખીàા–કાંટા) પ્રાણીઓને (સુહૈલ્લિ =) સુખને આપતું નથી, તેમ હૃદયમાં વિચારેલા માત્ર પણ વિષયા દુ:ખ જ કરે છે. (૭૧૭૭) જેમ કેાઈ મહા શત્રુ વિવિધ દુઃખાને આપે છે, તેમ વિષયા પણ (દુઃખાતે આપે છે) અથવા (શત્રુ એક જ ભવમાં અને વિષયે તે) પરભવમાં પણ (દુઃખાને આપે છે.) (૭૧૭૮) જેમ મહા વ્યાધિ આ ભવમાં પીડે છે, તેમ આ વિષયે પણું ( અહી') પીડે છે, ઉપરાન્ત એ અન્ય ભવેામાં પણ અનતગુણુ પીડે છે. (૭૧૭૯) જેમ અહીં મહા દરિદ્રતા સઘળા પરાભવેાનું સ્થાન (કારણ ) છે, તેમ વિષયે। પણ નિશ્ચે પરાભવેનુ' પરમ કારણુ છે. (૭૧૮૦) જેએ વિષયરૂપી માંસમાં આસક્ત છે, તે ઘણુા (સઘળા) પણ પુરુષો ઘણાં પરાભવનાં સ્થાનેાને પામ્યા છે, પામે છે અને પામશે. (૭૧૮૧) (વિસઈ=) વિષયાસક્ત મનુષ્ય જગતને તૃણુતુલ્ય માને છે, વિષયનો સંદેહ હેાય ત્યાં પણ પ્રવેશ કરે (જાય) છે,મરણને પણ છાતી આપે છે ( ડરતા નથી, અપ્રાનીયને (નીચને) પણ પ્રાર્થના કરે છે, ભય'કર સમુદ્રને પણ એળગે છે, તેમજ ધાર વેતાલને પશુ સાધે છે. વધારે શું? વિષયેા માટે મનુષ્યે યમના મુખમાં પણ પેસે છે, મરવા પણ તૈયાર થાય છે. (૭૧૮૨-૮૩) વિષયાતુર (જીવ) મેટા (હિતકર) કાને તજીને એક મૂત્ત માત્રમાં તેવા કાયને (પાપને) કરે છે, કે જેનાથી જાવજીવ જગતમાં હાંસી થાય. (૭૧૮૪) વિષયરૂપી ગ્રહને વશ પડેલા મૂઢ પુરુષ પિતાને પશુ મારવા પ્રયત્ન કરે છે, મને પણ શત્રુ જેવે! માને છે અને (અભિજ્=) સ્વેચ્છાથી કાર્યાં કરે છે. (સ્વેચ્છાચારી અને છે.) (૭૧૮૫) વિષયે અનર્થનો પંથ છે, પાપી વિષયે માન–મહત્ત્વના નાશક છે, લઘુતાનો માર્ગ છે અને અકાળે ઉપદ્રવકારી છે. (૭૧૮૬) વિષયે। અપમાનનું સ્થાન છે, અપકીર્તિ નુ ( અવજઈ = ) સફળ (અવશ્ય) કારણ છે, દુઃખનું એક (પ્રમ) કારણ છે અને આ ભવ પરભવના ઘાતક છે. (૭૧૮૭) વિષયાસક્ત પુરુષનુ મન સ્ખલિત (મા ભ્રષ્ટ) થાય છે, બુદ્ધિ નાશ પામે છે, શુક્ર (અથવા પરાક્રમ) ઘટે છે અને ગુરુના હિતકર પણ ઉપદેશને તે વિસારી દે છે. (૭૧૮૮) ત્રણ લેાકના ભૂષણભૂત તે પ્રચંડ (ઉત્તમ), જાતિ, તે કુળ અને તે કીર્તિ, (પણ) જે વિષયાસક્તિ છે, તે તે (સ”) ડાબા પગથી સ્પર્શિત (અર્થાત્ દૂર ફેકયા) છે. (૭૧૮૯) શ્રી જિનમુખ જોવામાં ચતુર નેત્રવાળે (અથવા શ્રીજિનવચનને જાણવામાં ચતુર એવા જ્ઞાનચક્ષુવાળા) પણ ત્યાં સુધી દર્શનીય પદાર્થાને જોઈ શકે છે, કે જ્યાં સુધી હજી વિષયાસક્તિરૂપ (નીહિમા=) નેત્રરેગ થયા નથી. (૭૧૯૦)મનમ‘દ્વિરમાં ધર્માંના અભિપ્રાય (આદર) રૂપી પ્રદીપ ત્યાં સુધી જાગતે રહે છે, કે હજુ જ્યાં સુધી વિષયાસક્તિરૂપ (વોરીી=) પવનની આંધી આવી નથી. (૭૧૯૧) સજ્ઞની વાણીરૂપી વહાણુ ત્યાં સુધી સ'સારસમુદ્રથી તારવા સમર્થ છે, કે હજુ જ્યાં સુધી વિષયા સક્તિરૂપી પ્રતિકૂળ પવન વાયા નથી. (૭૧૯૨) નિર્મળ વિવેકરત્ન હજુ જ્યાં સુધી ચમકે છે અથવા પ્રકાશ કરે છે, કે જ્યાં સુધી હજુ વિષયાસક્તિરૂપી રજે તેને મલિન
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૦
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર કર્યું નથી. (૭૧૯૩) જીવરૂપી શંખમાં રહેલું શિયળરૂપી નિર્મળ જળ ત્યાં સુધી શેભે છે, કે જ્યાં સુધી વિષયના દુરાગ્રહરૂપી અશુચિના સંગથી તે મલિન થયું નથી. (૭૧૯૪) ધર્મને કરવામાં અશક્ત અને વિષય સેવવામાં આસક્ત એવા અતિ નિર્ઘણ (કોર) જીવો પિતાને અશરણ (તરીકે) જાણતા નથી અને હિતને કરતા નથી. (૭૧૯૫) વિષયો વિદ્વાનોને ઝેર દેનારા, શ્રી જિનાગમરૂપ અંકુશની સર્વથા અવગણના કરનારા, શરીરના રૂધિરને ચૂસવામાં મચ્છર જેવા અને સેંકડે અનિષ્ટોને આપનારા થાય (ભાસે) છે. (૭૧૬) અતિ ચિરકાળ તપને તપ્યા, ચારિત્ર પાળ્યું અને શ્રત પણ ઘણું ભણ્યા, તથાપિ જે વિષયોમાં બુદ્ધિ છે, તે નિચે તે સર્વ નિષ્ફળ છે. (૭૧૯૭) અહો! વિષયરૂપી પ્રચંડ લૂંટારાઓ, જીવન સમ્યજ્ઞાનરૂપી મણિઓથી અતિ મૂલ્યવાન અને સ્કૂરાયમાન એવા ચારિત્રરત્નથી (ચિંચઈવંs) સુશોભિત એવા ભંડારને લૂંટે છે. (૭૧૯૮) તે વિષયાભિલાષને ધિકકાર હો ! કે જેનાથી) તે મહત્વ, તેજ તે વિજ્ઞાન અને તે ગુણે, સર્વ પણ નિચે એક ક્ષણમાં નાશ પામ્યું (પામે) છે. (૭૧૯) હા, ધિક્ પૂર્વે (કદાપિ) નહિ મળેલા એવા શ્રી જિનવચનરૂપી (ઉત્તમ) રસાયણનું પાન કરીને પણ વિષયરૂપી મહા ઝેરથી વ્યાકુળ થએલાઓએ તેને વમી નાખ્યું. (૭૨૦૦) સદાચરણમાં (અપાશંક) અપ્રાણ (શક્તિરહિત) અને પાપના આશ્રવમાં (બંધમાં) (રૂપાણ= સશક્ત એવા પાપીઓ (અ૫ાણું=) પિતાના આત્માને વિષયેના કારણે કદર્થના કરે છે. (૭૨૦૧) જે વિષયની વૃદ્ધિને કરે છે, તે પાપી દષ્ટિવિષ સર્પની પાસે ઊભો રહે (મરે) છે, તીણ ખરાની ધાર ઉપર (વગતિ= ) ચાલે છે, તલવારના (બનેલા) પિંજરામાં રમત કરે છે, શક્તિ(ભાલા)ની અણી ઉપર શયન કરે છે અને અગ્નિને વસ્ત્રમાં બાંધે છે. વળી તે મૂઢ પિતાના મસ્તકથી પર્વતને તોડે છે, ધગધગતા અગ્નિને ભેટે છે અને જીવવા માટે ઝેરને ખાય છે, વળી તે ભૂખ્યા સિંહને, કુપિત સર્પને અને
અતિ ઘણી માખીઓવાળા મધને (મધપુડાને) પ્રહાર કરે છે. (૭૨૦૨ થી ૪) અથવા નિચે જેને વિષયમાં વૃદ્ધિ છે, તેના મુખમાં જ ઝેર, ખાંધે અતિ તીણ તલવાર, સામે જ ખાઈ ખોળામાં જ કાળો નાગ અને પાસે જ યમ રહેલું છે, તેના હૃદયમાં જ પ્રલયનો અગ્નિ સળગે છે અને મૂળમાં (પ્રકૃતિમાં) કલિ (કલહ) છૂપાએલે છે, (૭૨૦૫૬) અથવા નિચે તેણે મરણને પિતાના વસ્ત્રના છેડે ગાંઠથી બાંધીને રાખ્યું છે અને તે અશક્ત શરીરવાળો (છતાં) જતી ભીતે અને તળિયાવાળા (પ્રજતા) પ્રાસાદમાં સૂતે છે. (અર્થાત્ મરવાની તૈયારીવાળે છે.) (૭૨૦૭) વળી જે વિષયમાં વૃદ્ધિ કરે છે, તે તત્વથી) શળી ઉપર બેસે છે. સળગતા લાખના ઘરમાં પેસે છે અને ભાલાની અણી ઉપર નાચે છે. (૭૨૦૮) અથવા એ (ઉપર કહેલાં) દષ્ટિવિષ સર્પ વગેરે તે તે ભવમાં જ નાશ કરનારાં છે અને આ (હય5) હત-ધિક્કારપાત્ર વિષયે તે અનંતા ભવે સુધી દારુણ દુઃખને દેનારા છે. (૭૨૯) અથવા તે (દષ્ટિવિષ સર્પ વગેરે) સર્વ તો મંત્ર, તંત્ર
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયપ્રમાદનું સ્વરૂપ
૪૦૧
કે દેવ વગેરેથી સ્ત`ભિત ( વશ ) કરે છતે આ ભવમાં પણ ભયજનક બનતા નથી અને વિષયા તે। દુર'ત ( ઘણા ભવે। સુધી નડે) છે. (૭૨૧૦) જડપુરુષા ( કામની ) પીડાના દુઃખને શમાવવા વિષયેાને ભેગવે છે, પણ ઘીથી જેમ અગ્નિ વધે, તેમ તે વિષયેથી પીડા અતિ દૃઢ ( ગાઢ ) ઉછળે ( વર્ષ ) છે. (૭૨૧૧) જેએ વિષયમાં વૃદ્ધ છે, તેએ શૂરા છતાં સ્ત્રીએના ( અખળાના) પણ મુખને જોતા (લાચાર ) મને છે અને જે તે વિષયાથી વિરાગી છે, તેએ દેશને ( પણતિપય= ) નમસ્કરણીય અને છે, (૭૨૧૨) મેાહ મહાગ્રહને વશ થયેલા વિષયાધીન જીવ અરતિથી યુક્ત અને ધર્મ રાગથી મુક્ત થઈને મન-વચન-કાયાને અવિષયમાં પણ જોડે છે(ન કરવાનું કરે છે)(૭૨૧૩) અને વિષયની (સામે ) યુદ્ધભૂમિમાં જેડેલી દુજ ય ઇન્દ્રિઓરૂપી હાથીએની ઘટા (સમૂહ), શત્રુ એવા રૂપ (શબ્દ) વગેરે વિષયાને જોઈને મન-વચન-કાયાથી વિલાસ કરે છે. (અર્થાત્ જે ઇન્દ્રિઓ વિષયાને જીતવા માટે છે, તે જ તેમાં ફસાઈ જાય છે.) (૭૨૧૪)
અને વળી–વિષયાસક્તિને ત્યાગી અને પેાતાની બુદ્ધિમાં તેવા પ્રકારના નિ`ળ વિવેકને ધારણ કરનાર, એવે પણ પુરુષ યુવતીવગ માં સદ્ભાવ, વિશ્વાસ, સ્નેહ અને રાગને પ્રસ`ગ (રાગથી પરિચય) કરતા અલ્પકાળમાં જ તપનો, શીલનો અને વ્રતોને નાશ કરે છે. (૭૨૧૫-૧૬) (કારણ કે-) જેમ જેમ પરિચય કરવામાં આવે, તેમ તેમ ક્ષણ ક્ષણ તેનો (રાગનો ) વિસ્તાર (વૃદ્ધિ) થાય છે અને થાડા પણ ઘણા થઈ જાય છે. પછી તેને રેકતાં (જીવ) સંતેષને પામતા નથી. (વધી ગયા પછી તેને રોકવાનુ સામર્થ્ય પહોંચતુ નથી. ) (૭૨૧૭) અને એ પ્રમાણે (અસતેષ-આસક્તિ વધી જવાથી ) નિજ અનેલે, અકાયની ઈચ્છાવાળા અને અંગીકાર કરેલાં સુકૃત ( પુણ્ય ) કાર્યાંથી ( વ્રતાદિથી ) મુક્ત અનેલેા તે પાપી તૂત તેને( વિષયસેવનને ) જ કરે છે. (૭૨૧૮) પેાતે ચારેય ખાજુથી ડરતો વિષયાસક્ત પુરુષ ચારેય બાજુથી ડરતી ( સ્ત્રી ) સાથે (જ્યારે) ગુપ્ત રીતે વિષયક્રીડાને કરે છે, ત્યારે પણ (ભયભીત છતાં) જે તે સુખી હેાય, તે। આ વિશ્વમાં દુઃખી કેાણ (છે) ? (૭૨૧૯)
વળી વિષયાધીન મનુષ્ય દુર્લભ ચારિત્રરત્નને કેાઈ પ્રસંગે (માત્ર) એક વાર જ ખંડિત કરીને પણ જાવજીવ સકળ લેાકમાં દુચ્છનીયપણાને પામે (તિરસ્કારપાત્ર અને) છે. (૭૨૨૦) માત્ર પ્રારભમાં કઈક માત્ર સુખ દેનારા પણ ભવિષ્યમાં ઘણા જન્મનુ નિમિત્ત હાવાથી સત્પુરુષાને સેવતી વેળાએ પણ વિષયેા દુઃખદાયક હાય છે. (૭૨૨૧) હા! ધિક્ ! કે સડેલા, ખીભત્સ અને દુગચ્છાપાત્ર, એવા ( પણ ) સ્ત્રીના (ગુપ્ત ) અ‘ગમાં કૃમિયાની જેમ દુઃખને પણ સુખ માનતા જીવ રમે (રાજી થાય ) છે. (૨) પછી તે વિષયેા માટે આરભ અને મહા પરિગ્રહુમય (અનેલા ) જીવ સેકડો દુઃખાના કારણભૂત પાપાના અધને પણ ભજે ( કરે) છે. (૭૨૨૩) તેનાથી અનેકશઃ બહુ પ્રકારના નરકની વેદનાઓને અને તિય`ચની ગતિએને (દુઃખાને ) પામે છે. એમ વિષયેા તાવવાળા
૫૧
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૨
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચોથું જીવને (મજિજઆ= ) શીખંડ વગેરેનું પાન કરાવવા તુલ્ય છે. (૭૨૨૪) જે વિષયોથી કઈ પણ ગુણ (થતો) હોત, તો નિચે શ્રી જિનેશ્વર, ચક્રવતીઓ અને બળદે તે રીતે વિષયસુખને સર્વથા તજીને ધર્મરૂપી આરામમાં રમત નહિ ! (૭૨૨૫) તેથી હે દેવાનુપ્રિય ! તું એ રીતે પ્રયત્નપૂર્વક વિચારીને વિષયના અલ્પ માત્ર સુખને તજી દે અને પ્રશમના અપરિમિત સુખને ભેગવ ! (૭૨૨૬) કારણ કે-પ્રશમનું સુખ કલેશ (કચ્છ) વિના સાધ્ય (અથવા અકલેશનું કારણ), લજજા નહિ પમાડનારું, પરિણામે સુંદર અને આ વિષયસુખ કરતાં અનંતાનંત ગુણિત છે. (૭૨૨૭) તેથી અત્યંત કૃતાર્થ, આ પ્રશમમાં જ ગાઢ રાગી મનવાળા, ધીર અને નિત્ય પરમાર્થના સાધક, તે સાધુઓ જ ધન્ય છે, કે જેઓએ સંસારને સતત મરણના રણરણાટથી (સંતાપથી) ભયંકર જાણીને, વિષ જેવા વિષમ વિષયસુખને અત્યંત તર્યું છે. (૭૨૨૮-૨૯) વિષયની આશાથી બદ્ધ ચિત્તવાળા (જી) વિષયસુખને પામ્યા વિના પણ કંડરિકની જેમ નિયમ ઘેર સંસારમાં ભટકે છે. (૭ર૩૦) તે આ પ્રમાણે
વિષયેચ્છાની ભયંકરતાં વિષે કંડરીકને પ્રબંધ-પુંડરીકિ નગરીમાં પ્રચંડ ભુજાદંડથી શત્રુઓને પરાભવ કરનાર (છતાં) શ્રી જિનેશ્વરના ધર્મમાં એક દઢરાગી પુંડરીક નામે રાજા હતે. (૭૨૩૧) તે મહાત્મા સદ્ગુરુ સમીપે રાજ્યલક્ષમીને વિજળીના ચમકારા જેવી નાશવંત, જીવનને પણ સખ્ત પવનથી અથડાયેલી દીપકની
તિ જેવું અતિ ચપળ અને વિષયસુખને પણ કિપાક ફળની જેમ અંતે સવિશેષ દુઃખદાયી જાણીને, પ્રતિબંધ પામેલે, પ્રવ્રજ્યા કરવાની ઈચ્છાવાળો, અતિ સ્નેહાળ કંડરીક . નામના પોતાના નાના ભાઈને બોલાવીને કહેવા લાગ્યા કે-હે ભાઈ! તું અહીં હાલ રાજ્યલક્ષમીને ભગવ! ભવવાસથી વિરાગી હું હવે પ્રવજ્યાને સ્વીકારીશ. (૭૨૩૨ થી ૩૫) કંડરીકે કહ્યું કે-મહાભાગ! દુર્ગતિનું મૂળ હોવાથી જે તે રાજ્યને છોડીને પ્રત્રજ્યાને સ્વીકારવા ઈચ્છે છે, તો મારે પણ રાજ્યથી શું ? સર્વથા રાગમુક્ત હું ગુરુના ચરણકમળમાં અત્યારે જ શ્રી ભાગવતી દીક્ષાને સ્વીકારીશ. (૭૨૩૬-૩૭) પછી રાજાએ ઘણા પ્રકારના હેતુઓ (યુક્તિઓ) દ્વારા સખ્ત રોક (સમજાવ્ય), છતાં અત્યંત ચંચળતાથી તે આચાર્ય મહારાજ પાસે દીક્ષિત થયે (૭૨૩૮) પછી ગુરૂકુળવાસમાં રહેલે, પુર-આકર વગેરેમાં વિચરતો અને અનુચિત આહારને કારણે શરીરે બીમાર થએલે તે ચિરકાળે પુંડરીકિણ નગરીમાં જ્યારે આવ્યા ત્યારે પુંડરીક રાજાએ વૈદ્યનાં ઔષધે કરવા દ્વારા તેની સેવા કરી. (૭૨૩૯-૪૦) તેથી તે સ્વસ્થ શરીરવાળે થયે, તૌ પણ રસની લાલચથી બીજે વિચારવામાં અનુત્સાહી બનેલા તેને રાજાએ આ પ્રમાણે ઉત્સાહિત કર્યો. (૭૨૪૧) હે મહાયશ! તમે ધન્ય છે, કે જે તપથી શેષેલા શરીરવાળા છતાં વૈરાગી દ્રવ્ય (ક્ષેત્ર) વગેરેમાં નિચે થડા પણ રાગને કરતા નથી. (૭૨૪૨) તમે જ અમારા કુળરૂપી આકાશમાં પૂર્ણિમાના પૂર્ણચંદ્ર છે, કે જેની ઉત્તમ ચારિત્રની પ્રજાના વિસ્તારથી વિશ્વ
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૩
કવાયરૂપ ત્રીજા પ્રમાદનું સ્વરૂપ ઉજજવળ થાય છે. વિશ્વમાં નિર્મળ કીતિ વિસ્તરે છે.) (૭૨૪૩) હે મહાભાગ! તમે જ અપ્રતિબદ્ધ વિહારને પાળે છે, કે જે તમે મારી વિનંતિથી પણ અહીં રહેતા નથી. (૭૨૪૪) એમ ઉત્સાહકારક વચનેથી રાજાએ તેવી કોઈ ઉત્તમ રીતે સમજાવ્યા, કે જેથી નિચે શીતળવિહારી પણ કંડરીકે (બહિયા=) બીજે વિહાર કર્યો. (૭૨૪૫) (પણ) ભૂમિશયન, અસારજન વગેરેથી સંયમમાં ભગ્નમનવાળા. શીયલરૂપી મહાભારને વહન કરવામાં થાકેલા, મર્યાદારહિત, વિષયના મોટા (દઢ) રાગવાળા તે ગુરુકુળવાસમાંથી નીકળીને રાજ્યના ઉપગ માટે પુનઃ પિતાની નગરીમાં આવ્યા (૭૨૪૬-૪૭) તે પછી રાજાના ઉધાનમાં વૃક્ષની ડાળીએ ચારિત્રના ઉપકરણને ટીંગાવીને નિર્લજજ તે લીલી વનસ્પતિથી વ્યાપ્ત ભૂમિ ઉપર બેઠાં. (૭૨૪૮) અને તેને તેવી રીતે બેઠેલા સાંભળીને ( ત્યાં) આવેલા રાજાએ સંયમમાં સ્થિર કરવા માટે તેને નમીને આ પ્રમાણે કહેવા માંડયું કે-(૭૨૪૯) તમે એક જ ધન્ય છે, કૃતપુણ્ય છે અને જીવનના ફળને પામેલા છે, કે જે તમે શ્રી જિનકથિત પ્રવજ્યાને નિરતિચાર રીતે પાળો છે (૭૨૫૦)અને દુર્ગતિના હેતુભૂત સખ્ત બંધન જેવા રાજ્યથી બંધાએલે હું કઈ પણ ધર્મકાર્ય કરવા પામતે નથી. (૭૨૫૧) એમ કહેવા છતાં વૃક્ષની સામે (અથવા કઠેર નજરે જોતાં તે જ્યારે કંઈ પણ બોલ્યા નહિ, ત્યારે વૈરાગ્યને ધારણ કરતા રાજાએ પુનઃ પણ કહ્યું કે-હે મૂઢ! પૂર્વે પણ દીક્ષાનો સ્વીકાર કરતાં તને મેં સખ્ત વાર્યું હતું અને તે વેળા રાજ્યને દેતે હતું. હવે નિજપ્રતિજ્ઞાને તેડનારા તૃણના લેશથી પણ હલકા બનેલા તને તે રાજ્યને આપવા છતાં શું સુખ (થશે? (૭૨૫૨ થી ૫૪) એમ કહીને રાજાએ રાજ્ય તેને આપ્યું અને પોતે સ્વયં લેચ કરીને સઘળેય તેને વેશ ગ્રહણ કર્યો. (૭૨૫૫) તે પછી સ્વયં પ્રવ્રજ્યાને સ્વીકારીને ગુરુ સમીપે ગયો અને પુનઃ ત્યાં (વિધિપૂર્વક) દીક્ષાને સ્વીકારીને છઠ્ઠના પારણે અનુચિત (શરીરને પ્રતિકૂળ) આહાર લેવાથી થયેલા સખ્ત પિટના શૂળથી મરીને સવાર્થસિદ્ધમાં દેવ થયે. (૭૨૫૬-૫૭)આ બાજુ (ઈયરેક) કંડરીક મંત્રી, સામંત, દંડનાયક વગેરે સઘળાં લેકેથી “પ્રવજ્યાને તજી દેનાર, પાપી—એમ તિરસ્કાર કરાતો, વિષયેની અત્યંત ગૃદ્ધિથી પ્રચુર રસવાળાં પીણ અને ભેજનમાં આસક્ત, રૌદ્રધ્યાનને વશ થયેલે, વિશુચિકા રોગથી અધુરું આયુષ્ય તેડીને, (ઉપક્રમથી)મરીને તે સાતમી નારકીમાં નારકી થયે. એમ વિષયાસક્ત જે વિષયને ભગવ્યા (મેળવ્યા) વિના (પણ) દુર્ગતિને પામે છે. (૭૨૫૮ થી ૬૦) તેથી હે સુંદર ! (અહીં) જણાવેલા દેથી દૂષિત એવા પાપી વિષને અત્યંત તજીને આરાધનામાં એક સ્થિર મનવાળે તું નિષ્પાપ (નિમંળ) મનને ધારણ કર ! (૭૨૬૧) એ પ્રમાણે વિષયદ્વારને જણાવ્યું. હવે ક્રમશઃ આવેલા ત્રીજા કવાયરૂપ પ્રમાદદ્વારને લેશથી જણાવું છું. (૭૨૬૨)
અનુશાસ્તિના ચોથા પ્રમાદપેટાદ્વારમાં કપાયરૂપ ત્રીજા પ્રમાદનું સ્વરૂપજો કે પૂર્વે કષાયોને ઘણી (ભણિક) વ્યાખ્યાની પદ્ધતિઓ(યુકિતઓ)ને સમૂહથી જણાવ્યા
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૪
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : ઢાર ચોથું છે, તે પણ તે અતિ દુર્જય હોવાથી પુનઃ પણ લેશથી કહેવાય છે. (૭૨૬૩) પિશાચની જેમ પછીથી ખેદકારક અને અશુભ (અથવા અસુખ) કરવાના એક વ્યવસાયવાળા આ દુષ્ટ કપાયે (જીવન) વિડંબનાકારક છે. (૭૨૬૪) (પ્રથમ) પ્રસન્નતાને દેખાડીને (પછી) અનિષ્ટ કરવા દ્વારા તે દુષ્ટ અધ્યવસાયના જનક છે, સિદ્ધિની (સાયાત્ર) શાતાને (સુખને) કનારા અને પરલોકમાં (વિરસ૩) અનિષ્ટની પ્રાપ્તિ કરાવનારા છે. (૭૨૬૫)સેવેલા કવાયા આ લેકમાં મહા સંકટને પમાડે છે, અતિ વિપુલ પણ સંપત્તિને નાશ કરે છે અને કર્તવ્યથી વંચિત (ભ્રષ્ટ) કરે છે. (૭ર૬૬) આશ્ચર્ય છે કે-(એક) કષાય (માત્ર) કરવાથી પુરુષ ધર્મને, તને, યશને, અથવા સઘળા ગુણસમૂહને જલાંજલિ આપે (નાશ કરે) છે. (૭૨૬૭) કષાય કરવાથી આ જન્મમાં સર્વ લેકમાં નિદાનું પાત્ર બને છે અને પરલોકમાં જરા-મરણથી દુસ્તર એવો સંસાર (વધે છે.) (૭૨૬૮)પછી પુણ્ય-પાપને ખેલવાની ચાર ગતિ સંસારરૂપ (વાહિયાલીક) અધોને દોડાવવાની ભૂમિમાં જીવ (રૂપી ગેડી–લાકડી-અ%) (ગિરિઉ=) ગેડી-લાકડીની જેમ કષારૂપી (રોયાણ ) પ્રેરકેન (સ્વારોને) માર ખાતે ભમે છે. (૭૨૬૯) દુષ્ટ કષાયે નિચે સર્વ અવસ્થા એમાં પણ જેને (અણિટ્રિક) અનિષ્ઠિત-અખૂટ અનિષ્ટના કરનારા છે, કારણ કે પૂર્વ મુનિઓએ પણ કહ્યું છે કે કષાયરૂપી કટુવૃક્ષનું પુષ્પ અને ફળ બને દુખદ છે. પુષ્પથી કુપિત થએલો (પાપનું) ધ્યાન કરે છે અને ફળથી પાપને આચરે છે. (૭ર૭૦૭૧) શ્રી જિનેશ્વરો કહે છે કે નિચે સર્વ મનુષ્યનું જે સુખ અને સર્વ ઉત્તમ દેવેનું પણ જે સુખ, તેથી પણ અનંતગુણ સુખ કષાય જીતનારાને હોય છે. (૭૨૭૨) એથી જ લાકમાં પીડાકારક (માતા) એવા પણ ખેલ પુરુષના આકોશ, વધ વગેરેને ઉત્તમ તપસ્વીઓ ચંદનરસતુલ્ય માને છે. (૭૨૭૩) ધીરપુરુષે અજ્ઞ ને સુલભ એવા આકાશ, વધ, માર મારે અને ધર્મભ્રષ્ટ કરે, તેના ઉત્તરોત્તર અભાવમાં લાભને માને છે. (અર્થાત આક્રોશ કરનારે વધું વગેરે ન કર્યું તે લાભ, વધ કરનારે માર ન માર્યો તે લાભ, મારવા છતાં ધર્મભ્રષ્ટ ન કર્યો તે લાભ એમ માને છે.) (૭૨૭૪) અહા હા ! બળી આ કષાયોને વારંવાર જીતવા છતાં (અથવા હારવા છતાં જીત્યાની જેમ) તેને વિજય કરવાની ઈચ્છાવાળા પણ મુનિઓને પુનઃ ઉછળે (ઉદય પામે) છે. કારણ કે સિદ્ધાન્તમાં કહ્યું છે કે-ગુણના (મહયા=) ઘાતક એવા (અગીઆરમે ગુણસ્થાને) ઉપશમને (ઉવણીયા=) પમાડેલા પણ કષાયે જિનતુલ્ય (યથાખ્યાત) ચારિત્રવાળાને પણ પાડે છે, તે પુનઃ શેષ સરાગ ચારિત્રવાળામાં રહેલા તેઓનું શું કહેવું ? (૭૨૭૫-૭૬) કષાયથી કલુષિત જવ ભયંકર ચાર ગતિરૂપ સંસારસમુદ્રમાં જેમ ભાંગેલું વહાણ જળથી ભરાય, તેમ પાપજળથી ભરાઈ જાય છે. (૭ર૭૭) અને વળી ક્રોધ, માન, માયા, લાભ, રાગ, દ્વેષ, મોહ (અજ્ઞાન), કંદર્પ, દર્પ અને મત્સર-એ (જીવન) મહા શત્રુઓ છે. (૭૨૭૮) નિચે એ જીવન સર્વ ધનને હરનારા અને અનર્થોને કરનારા
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિદ્રા પ્રમાદનું સ્વરૂપ
૪૦૫ છે, માટે સમ્યમ્ વિવેકરૂપ (પ્રતિબૃહ= ) પ્રતિસ્પધી સૈન્યની રચના દ્વારા તે (નિપસરે=) આગળ ન વધે તેમ કર ! (૭૨૭૯) દુઃખે હણી શકાય તેવા કષાયરૂપી પ્રચંડ શત્રુએ સર્વ જગતને પીડયું છે, તેથી તે ધન્ય છે, કે જે તે કષાયને સમ્યગુ હિણીને શમને ભેટે છે. (૭૨૮૦) જે આ સંસારમાં ધીરપુરૂષે પણ કામ અને અર્થના રાગથી પીડાતા મુંઝાય છે, તેમાં હું માનું છું કે-નિચે દુષ્ટ કક્ષાનો વિલાસ કારણ છે. (૭૨૮૧) તેથી કોઈપણ રીતે નિચે તેમ કરવું, કે જેથી કષાયનો ઉદય ન થાય, અથવા ઊદય પામેલા તે ઉછળેલા સુરંગના ધૂળના સમૂહની જેમ અંતરમાં જ સમ્યગ્ર શમી જાય. (૭૨૮૨) જે (અન્ય) લેકેમાં કુશાસ્ત્રરૂપી પવનથી પ્રેરાએલે કષાયરૂપી અગ્નિ સળગતો હોય, તો ભલે સળગો ! પણ જે શ્રી જિનવચનરૂપી જળથી સિંચાલે મનુષ્ય પણ સળગે, તે અઘટિત છે. (૭૨૮૩) (કારણ કે-) ઉત્કટ કષાયોગના પ્રકોપથી પ્રગટેલી ગાઢ પીડાવાળાને (પણ) શ્રી જિનવચનરૂપી રસાયણથી પ્રશમરૂપ આરોગ્ય પ્રગટે છે. (૭૨૮૪) વિસ્તાર પામતા, અહંકારી અને અતિ ભયંકર એવા કષાયોરૂપી સર્ષોથી વિટાએલા શરીરવાળા અ૯પ સત્ત્વવાળા નું (પણ) રક્ષણ શ્રી જિનવચનરૂપી મહા મંત્રથી થાય છે. (૭૨૮૫) તેથી જે દુર્જય મહા શત્રુ એવા (એક)કષાયને જ જીત્યા, તો તે સર્વ પણ જીતવાયેગ્ય સમૂહને (શવ્વર્ગને) છો. (૭૨૮૬) (માટે) કષાયરૂપી ચેરેને હણીને, મેહરૂપી મોટા વાઘને પેલણું કાઉ=) ભગાડીને, જ્ઞાનાદિ (ક્ષના) માગે ચાલેલે તું ભયંકર ભવાટવીનું ઉલ્લંઘન કર ! (૭૨૮૭) એમ કષાયદ્વારને જણાવ્યું. હવે કમથી આવેલા દષથી યુક્ત નિદ્રાદ્ધારને યથાસ્થિત જણાવું છું. (૭૨૮૮)
અનુશાસ્તિના પ્રમાદપેટદ્વારમાં ચેથા નિદ્રાપ્રમાદનું સ્વરૂપ-અદશ્ય રૂપવાળ જગતમાં આ કોઈ નિદ્રારૂપી રાહુ છે, કે જે જીવરૂપી ચંદ્ર અને સૂર્યનું ન દેખાય તેવું ગ્રહણ કરે છે. (૭૨૮૯) તે નિદ્રા ક્ષયને પામો !, કે જેનાથી જીવતે પણ મનુષ્ય મરેલા જે અને (મદથી) મત્ત જેવ, મૂછિતની જેમ તૂર્ત સત્વરહિત બની જાય છે. (૭૨૯૦) જેમ રવભાવથી જ કુશળ એવી સકળ ઈન્ડિયાના સમૂહવાળ પણ મનુષ્ય નિચે ઝેરનું પાન કરીને ઇન્દ્રિઓની શક્તિથી રહિત (નષ્ટ ચેતનાવાળ) બને, તેમ નિદ્રાને વશ પડેલે પણ તે બને છે. (૭ર૧) વળી સારી રીતે મીંચેલા નેત્ર વાળ, (નાકથી) વારંવાર ઘર (ઘરડક્ક= )ઘુર દુર અવાજ કરતા, ફાટેલા હોડમાં દેખાતા ખૂહલા દાંતથી વિકરાળ એવા મુખના પલાણવાળો ખસી ગયેલાં વસ્ત્રોવાળે, અંગોને-ઉપાંગોને આમ-તેમ ફેકતે, લાવણ્યરહિત અને (અસન્ન= )સંજ્ઞા (ભાન). રહિત, એવા ઊ ઘેલાને મરેલા જે જુઓ ! (માને !) (૭૨૯૨-૯૩) તથા નિદ્રાધીન પુરુષ, (ઊંઘમાં) થતી જેમ-તેમ શરીરચેષ્ટાથી સૂક્ષમ અને બાદર પણ ઘણું જીવોને ચૂરે છે. (૭૨૯૪) નિદ્રા ઉદ્યમમાં વિદ્ધરૂપ છે, ઝેરની સખ્ત બેચેનીતુલ્ય છે, અશિસ્ત (અસભ્ય) પ્રવૃત્તિ છે અને નિદ્રા મોટો ભયનો પ્રાદુર્ભાવ છે. (૭૨૯૫) નિદ્રા જ્ઞાનનો અભાવ છે,
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૬
શ્રી સંવેગર ગશાળા પ્રથનેા ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાક્ષુ'
સઘળાય ગુણસમૂહનો પડદે છે અને વિવેકીરૂપી ચ'દ્રને ( ઢાંકનાર ) ગાઢ મેાટા વાદળના સમૂહતુલ્ય છે. (૭૨૯૬) નિદ્રા આ લેાક-પરલેાકના ઉદ્યમને રોકનારી છે અને નિશ્ચિત સ` અપાયાનું પરમ ( મૂળ ) કારણુ છે. (૭૨૯૭) તે કારણે જ નિદ્રાત્યાગથી અગડદત્ત જીવતા રહ્યો અને બીજા મનુષ્યે નિદ્રાપ્રમાદથી મરણને પામ્યા. (૭૨૯૮) તે આ પ્રમાણે
નિદ્રા અને જાગરણ વિષે અગડદત્ત વગેરેના પ્રધ–ઉજજૈનીમાં જિતશત્રુ
રાજાને માન્ય અમેાઘરથ નામે રથિક હતા તેને યશેામતી નામે સ્ત્રી હતી અને અગડદત્ત નામે પુત્ર હતા ત્યારે તે બાળક હતા અમેઘરથ મરી ગયા અને તેની આજિવકા ( નોકરી ) રાજાએ ખીજા રથિકને આપી. (૭૨૯૯-૭૩૦૦) પછી યશેામતી તેને વિલાસ કરતા અને પેાતાના પુત્રને કળાકૌશલ્યથી અત્ય'ત રહિત જોઈને શેાકથી વારવાર રડવા લાગી. (૭૩૦૧) પુત્રે તેને પૂછ્યું. કે-હે માતા! તુ નિત્ય કેમ રડે છે? અતિ અાગ્રહ થતાં તેણે રડવાનું કારણ કહ્યું. તેથી પુત્રે કહ્યું કે-માતા ! શું અહી કાઈ પણ તેવે છે, કે જે મને કળાએ શીખવાડે? તેણીએ કહ્યુ કે-પુત્ર અહી નથી, કિન્તુ દૃઢપ્રહારી નામનો કૌશાંખીપુરીમાં તારા પિતાનો મિત્ર છે. તેથી તે તૂ ત્યાં તેની પાસે ગયેા. તેણે પશુ પુત્રની જેમ (ઇસત્થ-ધ્વસ્ત્ર=) ખાણુશસ્ત્ર વગેરે કળાએમાં અતિ કુશળતા પમાયા (કુશળ બનાવ્યે!) અને પેાતાની વિદ્યા દેખાડવા માટે રાજાની પાસે લઇ ગયા. (૭૩૦૨ થી ૫) અગડદરો માણુશાસ્ત્ર વગેરેનું સઘળું કૌશલ્ય બતાવ્યું, સ લેાકેા પ્રસન્ન થયા, માત્ર એક રાન્ત પ્રસન્ન ન થયા. (૭૩૦૬) તા પણ તેણે કહ્યું કે–કહે ! તને શુ' આજીવિકા અપાવુ` ? પછી અતિ નમાવેલા મસ્તકવાળા અગદત્તે કહ્યું કે—જે મને ( સાહુક્કાર=) ધન્યવાદને . (સન્માનને ) ન આપે, તે બીજા દાનથી શું? એ અવસરે નગરના લેાએ રાજાને વિનવ્યે કે દેવ! આ સમગ્ર નગરીને ગૂઢ પ્રવૃત્તિવાળા કોઇ ચાર લૂંટે છે, તેથી (દેવ=) આપ તેનું નિવારણ કરેા ! (૭૩૦૭ થી ૯) તેથી રાજાએ નગરના કેટવાલને કહ્યું કે-હે ભદ્ર ! તું સાત દિવસેાની અ'દર ચારને પકડી લાવ! (૭૩૧૦) પછી જ્યારે (સુરુક્ખ=) અતિ મીંચેલાં નેત્રોવાળા નગરનો કાટવાળ કંઈ પણ ન ખેલ્યું. ત્યારે અવસર છે એમ સમજીને અગદત્તે કહ્યું કે-હે દેવ ! પ્રસાદ કરે ! આ આદેશ મને આપે!!, કે જેથી સાત રાત્રિમાં ચારને કયાંયથી પણ તમને સોંપુ`. (૭૩૧૧–૧૨) પછી રાજાએ તેને આદેશ આપ્યા, તે રાજદરબારથી નીકળ્યે અને વિવિધ વસ્ત્રધારકા તથા સાધુવેષધારકોને (સાધુ-સ’ન્યાસીએ વગેરેને ) (ચિંતેઇ=) શેાધે (વે) છે. (૭૩૧૩) ચારલેાકેા પ્રાયઃ શૂન્ય ઘર, સભાસ્થાન, આશ્રમે અને દેવકુલિકાએ વગેને સ્થાનામાં રહે છે, તેથી ચર ( ગુપ્ત ) પુરુષાદ્વારા હું તે સ્થાનેાને જોવરાવુ', (૭૩૧૪) એમ વિચારીને સ સ્થાનોને સમ્યગ્ર શેાધીને તે નગરીમાંથી નીકળ્યા અને એક ઉદ્યાનમાં પહેાંચ્યા. (૭૩૧૫) પછી મેલાં વસ્ત્રાને પહેરીને એક આંબાના વૃક્ષ નીચે તે જેટલામાં ચારને પકડવાના ઊપાયાને ચિ'તવતા બેઠા છે, તેટલામાં કયાંયથી રણુઅણુાટ કરતે એક પરિવ્રાજક ત્યાં.
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિદ્રા અને જાગરણ વિષે અડગદત્ત વગેરેના પ્રબંધ
૪૦૭
આન્યા અને વૃક્ષની ડાળીને ભાંગીને તેના બનાવેલા આસને બેઠો. (૭૩૧૬-૧૭) પિ’ડીને બાંધીને બેઠેલા, તાડ જેવી લાંબી જ ઘાવાળા અને ક્રૂર નેત્રવાળા તેને જોઇને અગડદો વિચાયું કે−આ ચાર છે' (૭૩૧૮)-એમ વિચારતાં, તેને તે પરિવ્રાજકે કહ્યું કે હે વત્સ ! તું કયાંથી આવ્યા છે? અથવા કયા કારણે ભમે છે ? (૭૩૧૯) તેણે કહ્યુ કે હે ભગવત ! ઉજજૈનીથી (આવેલા) ક્ષીણવૈભવવાળા ( નિધન ) હું આ રીતે ભટકું છું. મારે આજીવિકાનો કોઈ ઉપાય નથી (૭૩૨૦) પરિવ્રાજકે કહ્યું કે-પુત્ર! જો એમ છે, તો હું તને ધન આપીશ ! અગદત્તે કહ્યું કે-હે સ્વામી ! તમે મને મેટા અનુગ્રહ કર્યાં. (૭૩૨૧) એટલામાં સૂર્યનુ બિમ્બ અસ્તમનને પામ્યુ' (સૂર્યાસ્ત થયા ) અને તેની (પરિવ્રાજકની ) અકાય કરવાની ઈચ્છાથી જેમ સ`ધ્યા ( પણ ) સર્વાંત્ર વિસ્તાર પામી. (૭૩૨૨) પછી તે સધ્યા પૂર્ણ થતાં અંધકારના સમૂહ ફેલાયા ત્યારે, ત્રિદ’ડમાંથી તીક્ષ્ણ ધારવાળું ખડ્ગ ખેંચીને પરિકરથી ( શસ્ત્રાદિથી) સજ્જ થએલા તે તૃત અગદત્તની સાથે જ નગરીમાં ગયા અને (એક) ધનિકના ઘરમાં ખાત્ર પાટુ'. (૭૩૨૩-૨૪) ત્યાંથી ઘણી વસ્તુએથી ભરેલી પેટીએ બહાર કાઢી અને અગદત્તને ત્યાં મૂકીને તે પરિત્રાજક દેવભવનમાં સૂતેલા મનુષ્યને ઊઠાડીને ( તેને ધનની) લાલચ આપીને ત્યાં લાળ્યે, તે કેટીએ તેને ઉપડાવી અને પછી તેએની સાથે નગરમાંથી તૂર્ત જ નીકળીને એક જીણુ ઉદ્યાનમાં પહોંચે. ત્યાં તેણે તે પુરુષાને અને અગડદત્તને સ્નેહપૂર્વક કહ્યું કે-હે પુત્ર ! જ્યાં સુધી રાત્રિ કંઇક ગળે ( એછી થાય), ત્યાં સુધી ક્ષણવાર અહીં જ સૂઈ રહેા. સૌએ તે સ્વીકાયુ અને સવે' ગાઢ (નિશ્ચિતપણે ) ઊંધ્યા (૭૩ર૫ થી ૨૮) માત્ર શક્તિ ચિત્તવાળે અગડદત્ત કપટનિદ્રાથી એક ક્ષણ રહીને, (ત્યાંથી ) નીકળીને વૃક્ષેાની ઘટામાં છૂપાયેા. (૭૩ર૯) ખીન્ન પુરુષાને નિદ્રાધીન જાણીને ત્રિ'ડીએ મારી નાંખ્યા. અગડદત્તને પણ મારવા માટે (સથ્થરએ=) શય્યામાં જોયા (૭૩૩૦) અને નહિ જોવાથી તે વનની ઘટામાં તેને શેાધવા લાગ્યા, ત્યારે સામા આવતા તેને અગાદો ખડૂગથી પ્રહાર કર્યાં. (૭૩૩૧) પછી પ્રહારની તીવ્ર વેદનાથી ભમતા શરીરવાળા તેણે કહ્યું કે-હે પુત્ર! હવે, મારુ' જીવન પ્રાયઃ (વિગત=) પૂર્ણ થયુ છે, તેથી મારા ખગને તું સ્વીકાર અને સ્મશાનની પાછળના ભાગમાં જા ! ત્યાં ચંડિકાના મંદિરની ભીંત પાસે ઊભા રહીને તું અવાજ કરજે, કે જેથી તેના ભાંયરામાંથી મારી વ્હેન નીકળશે, તેણીને આ ખડ્ગ દેખાડજે, કે જેથી તે તારી ભાર્યા થશે અને તને ઘરની ( સાર=) લક્ષ્મી દેખાડશે. એમ કહેવાથી અગડદો તે જ રીતે ત્યાં સુધી કયુ કે યાવત્ તે ભોંયરામાં પણ પેઠો (૭૩૩૨ થી ૩૫) અને ત્યાં પાતાલકન્યા જેવી મનોહર શરીરવાળી એક યુવતીને જોઈ તેણીએ પૂછ્યું કે-તું કયાંથી આવ્યે ? ત્યારે અગડદો ખડૂગને મહાર કાઢીને તેણીને બતાવ્યું, કે જેથી તેણીએ પેાતાના ભાઈનું મરણુ જાણ્યુ. પછી શેકને છૂપાવીને આદર ભરેલાં નેત્રાવાળી તેણીએ ‘હે સુભગ ! તારું સ્વાગત –એમ કહીને
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૮
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વારા શું તેને આસન આપ્યું અને અગડદત્ત શંકાપૂર્વક બેઠો. (૭૩૩૬ થી ૩૮) પછી તેણીએ પૂર્વે બનાવેલી, મેટી શિલારૂપ યંત્રથી યુક્ત, દિવ્ય એશિકાથી શોભતી, એવી શય્યા (પલંગ) સર્વ આદરથી તૈયાર કરી અને અગડદત્તને કહ્યું કે-મહાભાગ! એમાં ક્ષણવાર વિસામો કરો ! તે તેમાં બેઠે, પણ એમ વિચાર્યું કે-નિચે અહીં રહેવું સારું નથી. રખે ! આ કપટ ન હોય, તેથી આ જાય ત્યાં સુધી જાગતે રહું. (૭૩૩૯ થી ૪૧) પછી ક્ષણવાર ઊભી રહીને યંત્રને (શિલાને) નીચે પાડવા માટે તે (ત્યાંથી નીકળી અને અગડદત્ત પણ શાને છેડીને અન્ય સ્થાને છૂપાયે. (૭૩૪૨) તેણીએ ખીલીને ખેંચી લઈને સહસા તે શિલાને પટકી અને પડેલી તે શિલાથી શય્યા સંપૂર્ણ ભાગી ગઈ (૭૩૪૩) પછી પરમ હર્ષના ઉભરાવાથી વિકસિત ( પ્રસન) હૃદયવાળી તેણીએ કહ્યું કે
હા ! મારા ભાઈનો વિનાશ કરનારે પાપી ઠીક મર્યો !' (૭૩૪૪) (ત્યારે) હા હા ! (દાસીધીએ= ) દાસીપુત્રી ! મને હણનાર કોણ છે?—એમ બોલતા અગડદો દેડીને તેને ચોટલાથી પકડી. (૭૩૪૫) પગમાં પડીને તેણીએ કહ્યું કે-રક્ષા કર ! તેથી તેને છોડી અને રાજાના ચરણમાં (પાસે) લઈ ગયો (૭૩૪૬)તે પછી તેનો સઘળો વૃત્તાન્ત કહ્યો, તેથી પ્રસન્ન થયેલા રાજાએ તેને મેટી આજીવિકા બાંધી આપી અને લોકોએ તેને ઘણે પૂજ્ય ( સકા. ). (૭૩૪૭) પછી સર્વત્ર પ્રગટેલી કીર્તિવાળે તે કાળક્રમે પોતાની નગરીમાં ગયો અને ( ત્યાંના) રાજાએ સત્કારીને પિતાની આજીવિકા (નેકરી) આપી. (૭૩૪૮) એમ જાગવાના અને ઊંઘવાના ગુણદોષને સમ્યફ જાણીને આ ભવ-પરભવના સુખને ઈચ્છત કોણ નિદ્રાનું બહુમાન (પક્ષ) કરે ? (૭૩૪૯) અને વળી રાજસેવા વગેરે ઘણા પ્રકારનાં આ ભવનાં કાર્યો અને સ્વાધ્યાય, ધ્યાન વગેરે પરભવનાં કાર્યોનો (પણ) નિદ્રા ઘાત કરે છે. (૭૩૫૦) શત્રુઓ ઊંઘેલાના છિદ્રને (તકને) પામે છે, કોઈ પ્રસંગે સર્પો કરડે છે, અગ્નિને ગમ્ય (મેગ્ય) બને છે અને મિત્રો વગેરે (સુવી5) “ઉંઘણશી” કહીને હાંસી કરે છે. (૭૩૫૧) અથવા (દોષકર) દેષને કરનારા (ઝેરી) ઉપર (ચંદ્રવા વગેરેમાં) રહેલા (ઘીરેલી વગેરે) જીવેનાં મૂત્રાદિ (ઊંઘેલાના) મુખમાં પડે કે ગાઢ ઊ ઘેલા પ્રમાદીને શુદ્રદેવતા પણ છળે (ઉપદ્રવ કરે). (૭૩૫૨) પુરુષની તે ચતુરાઈ, તે બુદ્ધિનો પ્રકર્ષ અને નિચે તે ઉત્તમ વિજ્ઞાન, સઘળું નિદ્રાથી એકીસાથે જ અવરાઈ જાય છે. (૭૩૫૩)વળી નિદ્રાના અધિકાર જે સર્વ ભાને (અદશ્ય) આવરણ કરનારે બીજો અંધકાર (પણ)નથી, તેથી ધ્યાનમાં વિઘકારી નિદ્રાને સમ્યમ્ વિજય કરે. (૭૩૫૪) કારણ કે-શ્રી જિનેશ્વરે પણ વત્સદેશના રાજાની બહેન જયંતીને કહ્યું હતું કે-ધમીને જાગરિકા અને અધમીને સમતા ( નિદ્રા) શ્રેયસકર છે. સૂતેલાનું જ્ઞાન સૂઈ જાય છે, પ્રમાદીનું જ્ઞાન શંકાવાળું અને ભૂલવાળું બને છે અને જાગતા અપ્રમાદીનું જ્ઞાન સ્થિર અને પરિચિત (દઢ) બને છે. (૭૩૫૫-૫૬) તથા અજગતુલ્ય જે ઊંઘે છે, તેનું અમૃતતુલ્ય શ્રત નાશ પામે
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિકથાપ્રસાદનું સ્વરૂપ
૪%
છે. અમૃતતુલ્ય શ્રુત નાશ પામતાં તે બળદતુલ્ય બને છે. (૭૩૫૭) તેથી હે દેવાનુપ્રિય ! નિદ્રાઅમાદરૂપ શત્રુસૈન્યને જીતીને (અપડિહયપબોહs) અખંડ જાગરુક તું સ્થિર અભ્યસ્ત સૂત્ર-અર્થવાળે વિચર ! (રહે!) (૭૩૫૮) એમ અહીં ચોથું નિદ્રા નામનું પિટાદ્વાર કહ્યું. હવે પાંચમા વિકથાદ્વારને પણ વિસ્તારથી કહુ છું. (૭૩૫૯)
અનુશાસ્તિના પ્રમાદપેટાદ્વારમાં પાંચમા વિકથાપ્રસાદનું સ્વરૂપ-વિવિધા, વિરૂપા, અથવા સંયમમાં બાધકપણાથી જે વિરુદ્ધકથા તેને પણ વિકથા કહી છે. (૭૩૬૦) અને વિષયની અપેક્ષાએ તેના સ્ત્રીકથા, ભક્તકથા દશકથા તથા રાજસ્થા-એમ ચાર પ્રકારો સિદ્ધાન્તમાં કહૃાા છે. (૭૩૬૧)
- તેમાં ૧-સ્ત્રીકથા એટલે સ્ત્રીઓની, અથવા સ્ત્રીઓ સાથે કથા. તે કથાદ્વારા જે સંયમનો વિરોધ (બાધ) કરે, તે કથાને વિકથા જાણવી. (૭૩૬૨) આ કશા જાતિ, કુળ, રૂપ અને દેશના વિષયથી ચાર પ્રકારની થાય છે. તેમાં પણ ક્ષત્રિયાણી, બ્રાહ્મણ,
ડ્યા અને ક્ષત્રિી–એ ચારમાંથી કોઈ પણ જાતિની સ્ત્રીની જે પ્રશંસા કે નિંદા કરવી, તેને જાતિકથા કહી છે. તેનું સ્વરૂપ એવું છે. જેમ કે બાળવિધવા એવી ક્ષત્રિયાણી, બ્રાહ્મણી અને વૈશ્યની સ્ત્રી જીવતી છતાં મરેલી તથા સર્વ લેકને શંકાપાત્ર હોવાથી તેના જીવનને ધિક્કાર થાઓ ! હું માનું છું કે-જગતમાં એક માત્ર સુદ્રીઓ જ ધન્ય છે, કે જેઓને નવા નવા, અન્ય અન્ય પુરુષો (પતિ) કરવા છતાં દેષ (મનાતે) નથી. (૭૩૬૩ થી ૬૬) ઇતિ જાતિકથા. ઉગ્ર વગેરે ઉત્તમ કે બીજા હલકા કુળમાં જન્મેલી કેઈપણ સ્ત્રીની જે (કુળના કારણે ) પ્રશંસા કે નિંદા કરવી, તેને ફળકથા કહી છે. જેમ કે–ચૌલુક્ય. વંશમાં જન્મેલી સ્ત્રીઓનું જ તેવું સાહસ હોય છે, બીજીમાં હોતું નથી, કે જેઓ પ્રેમરહિત છતાં જ્યારે પતિ મરે ત્યારે (તેની સાથે) અગ્નિમાં પ્રવેશ કરે છે. (૭૩૬૭-૬૮) ઇતિ કુળકથા. પુનઃ અપ્રદેશની (કે આંધળી) વગેરે કોઈના પણ રૂપની જે પ્રશંસા કે નિંદા કરવી, તેને કથાના જાણુપુરુષે રૂપકથા કહે છે. જેમ કે( લીલાર) વિલાસથી નાચતાં નેત્રયુક્ત મુખવાળી અને લાવણ્યરૂપી જળને સમુદ્ર, એવી આન્દ્રદેશની સ્ત્રીઓમાં જ કામ પણ સર્વ અંગે વ્યાપેલે (ફેલાયેલી છે, અથવા શરીર (જેનું) ધૂળથી ખરડાયેલું છે અને (ગળામાં) (જઉમય= ) લાખના મણકા પણ બહુ નથી (ભૂષણ વિનાની છે), તથાપિ (જદીએ=) જાટદેશની સ્ત્રીએ (પિતાના રૂપના અતિશયથી) પથિકને ઊઠ-બેસ કરાવી. (રૂ૫ના આકર્ષણથી નચાવ્યા.) (૭૩૬૯ થી ૭૧) ઇતિ રૂપથા. પુનઃ તેઓના જ કેઈના વેષની જે પ્રશંસા વગેરે કરવી, તેને અહી તેના જ્ઞાતાએ નેપષ)સ્થા કહી છે. જેમ કે વિશિષ્ટ (અણછ7). આકર્ષક વેષથી સારી રીતે ઢાંકેલા અંગોવાળી, વિકસિત નીલકમળતુલ્ય નેત્રોવાળી અને સૌભાગ્યરૂપી જળની વાવડી, એવી સુંદર પણ નારીનાં યૌવનને ધિક્કાર છે !, કે જેના (ટંકાએલા) લાવણ્યરૂપી જળને યુવાનોએ નેત્રોરૂપી અંજલિથી (બાથી) પીધું નથી.
૫૨
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૦
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રન્થનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચોથું (અર્થાત્ યુવાનને જે દર્શન આપતી નથી, તેને વેષ મિથ્યા છે.) (૭૩૭૨ થી ૭૪) ઈત્યાદિ વેષકથા. સ્ત્રીકથા સમાપ્ત,
ર. ભક્તકથા-આ ચાર પ્રકારની છે. (૧) આવા પકથા. (૨) નિર્વાપકથા, (૩) આરંભકથા, અને (૪) નિષ્ઠાનકથા. (૭૩૭૫) એમાં આવા૫કથા એટલે રસોઈમાં અમુક આટલા પ્રમાણમાં (વનસ્પતિનાં) શાક વગેરે હતાં અને આટલા પ્રમાણમાં ઘી વગેરે (અમુક) રસોને પ્રાગ હતો. (૭૩૭૬) ઈત્યાદિ આવા પકથા છે. નિવપકથા (તેને) કહેવાય છે કે-તે ભેજનમાં આટલા પ્રકારનાં (કઠોળ વગેરે) વ્યંજને તથા આટલા પ્રકારનાં પકવાન હતાં. (૭૩૭૭) ઈત્યાદિ નિવપકથા છે. હવે આરંભકથા એટલે તે ભેજનમાં આટલા (અમુક) પ્રમાણમાં જળચર, સ્થળચર અને ખેચર અને પ્રગટ ઉપયોગ થાય છે. (૭૩૭૮) ઈત્યાદિ આરંભકથા. પુનઃ આને નિષ્ઠાનકથા કહે છે કેતે ભોજનમાં એક સો, પાંચ સો, હજાર કે વધારે શું? લાખ વગેરેને પણ ઉપયોગ (ખર્ચ) થાય છે. (૭૩૭૯) ઈત્યાદિ નિષ્ઠાનકથા. આ ભક્તકથા કહી.
૩. દેશકથા-આ પણ ચાર પ્રકારની છે. ૧-છંદસ્થા, ૨-વિધિ કથા, ૩વિકલ્પકથા, તથા ૪-નેપચ્યકથા. તેમાં મગધ વગેરે દેશે જાણવા. છંદ એટલે ભોગ્યાગ્યને વિવેક). જેમ કે-લાદેશના લોકેને મામાની પુત્રી પણ નિચે ભેગ્ય છે અને ગોલ વગેરે દેશોના લોકોને તે વ્હન (હેવાથી) નિચે અગ્ય જ છે. (૭૩૮૦૮૧) અથવા ઔદિચ્યોને માતાની શક્ય જેમ ભાગ્ય છે, તેમ બીજાઓને તે માતાતુલ્ય (હાવાથી) ગમ્ય નથી. આ છંદકથા છે. (૭૩૮૨) તેમાં (પ્રથમ) જે દેશમાં જે ભગવાય (કે ન ભેગવાય), તે તે દેશને વિધિ ગણાય અને તેની કથા તે દેશવિધિકથા જાણવી. (૭૩૮૩) અથવા વિવાહ, ભજન, ભાજન અને (મણિવએ પાઠાં રચાયે= ) મણિ એટલે રત્ન, મેતી વગેરેના સમૂહની (પસાહણું= ) સંભાળ રક્ષા, કે (પસાહણs) અલંકાર, આભરણે, અથવા (પાઠાં. મણિભૂપસાહણુE) ભૂમિમાં મણિ (વગેરે) જડવા, વગેરેની રચનાને જે વિધિ, તેની કથા તે અહીં વિધિસ્થા જાણવી. ઈત્યાદિ વિધિકથા કહી. (૭૩૮૪) હવે વિકલપસ્થાને કહે છે. તેમાં વિકલ્પ એટલે (સાસ= ) શસ્યની (ધાન્યની) નિષ્પત્તિ તથા કિલે, કુ, નીક, નદીને રેલગર) પ્રવાડ, ડાંગરનું
પણ વગેરે કરવું, તથા ઘર-દેવળનો વિભાગ, ગામ, નગર વગેરેની સ્થાપના (કરવી), એ વગેરે વિકલ્પ જાણો. તેની કથા તે અહીં વિકલપકથા છે. (૭૩૮૫-૮૬) હવે (નેપથ્યકથામાં) સ્ત્રી-પુરુષના (વિવિધ) વેષને નેપથ્ય કહે છે. તે સ્વાભાવિક અને ભૂષા (ભા) માટે કરેલે, એમ ભેદથી બે પ્રકાર છે. તેની પ્રશંસા કે નિંદા કરવી, તે નેપથ્યકથા છે. એ પ્રમાણે ચાર પ્રકારની દશકથા જાણવી. હવે રાજકથા કહેવાય છે. (૭૩૮૭-૮૮)
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિકથાપ્રસાદનું સ્વરૂપ
૪૧૧ રાજકથા-આ ચાર પ્રકારની કહી છે. ૧-નિર્ધાન સ્થા, ૨-અતિયાનકથા, ૩બલવાહન કથા, તથા ૪-કોઠાર-કેષકથા. (૭૩૮૯) તેમાં ગામ, નગર કે આકરથી રાજાનું જે નીકળવું તે નિર્માણ અને એ રથળોમાં જ જે પ્રવેશ કરે તેને અતિયાન કહે છે. (૭૩૯૦) આ નિર્માણ અને અતિયાનને ઉદ્દેશીને રાજાનું જે વર્ણન કરવું, તે નિચે નિર્ણાયકથા અને અતિયાનસ્થા છે. (૭૩૯૧) (પાઠાંત જહા= ) તે આ પ્રમાણે-મોટા શબ્દવાળી દુંદુભિની ગર્જનાથી મંત્રીઓ, સામત (વગેરે) જેની પાસે આવી રહ્યા છે, જેના હાથી, ઘોડા, રથ અને પદાતીના સમૂહથી પૃથ્વીતળ ઢંકાઈ (દબાઈ) ગયું છે; હાથીની પીઠ ઉપર સમ્યગુ બેઠેલે, ચંદ્રસમાન નિર્મળ છત્ર અને ચામરના આડંબર(ભા)વાળે અને દેના રાજા (ઈન્દ્ર) જે રાજા (મેટી) બદ્ધિ સાથે નગરમાંથી નીકળે છે. (૭૩૯૨-૯) (ઈત્યાદિ નિર્માણ કંથા.) ક્રીડાપર્વત, જંગલ વગેરેમાં યથેચ્છ વિવિધ કીડાને કરીને, જેના ઘડાઓની ખરીઓથી ખદાયેલી પૃથ્વીની રજથી સૈન્યના સઘળા મનુષ્ય મેલા થયા છે, ભ્રકુટીના ઈશારા માત્રથી (સ્વસ્વ સ્થાને) વિદાય કરેલા અને તેથી જતા એવા સામતેએ જેને પ્રણામ કર્યો છે, એ આ રાજા, વાગતાં મંગળ વાજિંત્રોપૂર્વક નગરમાં પ્રવેશ કરે છે. (ઈત્યાદિ અતિયાનકથા.) (૭૩૯૪-૯૫) બલવાહન તે હાથી, ઘેડા ખચ્ચર, ઊંટ વગેરેને કહેવાય છે. તેના વર્ણન સ્વરૂપકથાને બલવાહનકથા કહેવાય છે. (૭૩૯૯) (જેમ કે-) ઘેડા, હાથી, રથ અને દ્ધાઓના સમૂહથી દુર્જય એવા ઘણા શત્રુવર્ગને જેણે હરાવ્યા છે, તે આવા પ્રકારનું સૈન્ય હું માનું છું કે-અન્ય રાજાઓને નથી. (ઈત્યાદિ બલવાહનકથા.) (૭૩૯૭) કોઠારો એટલે ધાન્ય ભરવાનાં સ્થળો (સાધન) અને કષ એટલે ભંડાર, તેનું જે વર્ણન, તે કથા તેના નામપૂર્વક કોઠારકથા (કેષકથા) કહેવાય છે. (૭૩૯૮) જેમ કે-નિજવંશમાં થએલા પૂર્વપુરુષની પરંપરાથી આવેલે તેનો ભંડાર સ્વભુજાના પરાક્રમથી પરાભવ પમાડેલા (શત્રુ) રાજાઓના ભંડારો વડે નિત્ય વૃદ્ધિને પામતે જયવંત (અખૂટ) રહે છે. (૭૩૯) એ વગેરે ચાર વિકથાઓ કહી. હવે આ વિકથાઓ કરવાથી જે દે થાય, તે કહીએ છીએ.
તેમાં પ્રથમ સ્ત્રીકથાના દેશો-સ્ત્રીકથાથી પિતાને અને પરને અત્યંત મેહની ઉદીરણા થાય અને ઉદીરિત મેહવાળો લજજા–મર્યાદાને દૂર ફેંકીને મનમાં શું શું અશુભ ન ચિંતવે? વાણીથી શું શું અશુભ ન બેલે? અથવા કાયાથી શું શું અશુભ ન કરે? અને તે પ્રમાણે જે કરે, તો શાસનને ઉહાહ થાય. (૭૪૦૦ થી ૭૪૦૨) કારણ કે-સ્ત્રીકથા કહેનારને સાંભળીને અને જેઈને ચતુરલેક તેનાં વચન અને આકારથી “આ (પોતે) એ છે –એમ માને. (૭૪૦૩) કારણ કે–પંડિતલોકથી યુક્ત ગામમાં કોઈવાર તેનાં વક્રવચનને, કેઈવાર તેનાં અદ્ધપ્રેક્ષણને (કટાક્ષેને) અને તેને ઉચ્છવાસને (ભાવને) પણ (લોક) જાણે, (૭૪૦૪) અને એમ બીજાઓએ જાયે છે (મઝસાર=) અંતરનો ભાવ જેને, એવા તે તુચ્છના બ્રહ્મવતમાં પણ (લેક) નિચે અસંભાવનાને (ભંગની
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૨
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથો ગુજરાતી અનુવાદ દ્વાર એવું કલ્પનાને) કેમ ન કરે? (૭૪૦૫) અને વ્રતસંભાવનાથી સુરક્ષાથી) ચૂકેલે પુનઃ તે ચિંતવે કે-“એમ પણ (સાહત્ત=) સાધુતા (અથવા શાખ-ઈજ્જતો નથી, તે(હવે, તે પિતાના ઇચ્છિતને (અબ્રહ્મને) કરવું સારું છે.”—એમ વિચારીને તે મૂઢ પ્રમાદને (અબ્રહ્મને) સેવે, પણ હે ભાઈ ! આ દુષમકાળમાં (જીવ) “દુખપૂર્વક જીવવું” વગેરે (દશવૈકાલિકચૂર્ણિમાં કહેલાં) અબ્રહ્મનાં ફળસ્વરૂપ અઢાર સ્થાને ન વિચારે! (૭૪૦૬-૭) એમ સ્ત્રીકથાના દોષે (જાણવા), અથવા અન્ય ગ્રન્થમાં કહેલી આ ચાર ગાથાઓ વડે ક્રમશઃ ચાર વિકથા એના દોષને કહું છું. (૭૪૦૮) સ્ત્રીકથાથી-સ્વ-પર મેડની ઉદીરણ, પ્રવચનને ઉદ્દાહ, સૂત્ર વગેરેની (અપ્રાપ્તિ અને પ્રાપ્ત થએલાની) હાનિ, પરિચયદેષથી બ્રહ્મચર્યમાં અગુપ્તિ, મૈથુનસેવન વગેરે અનેક દેશે થાય. (૭૪૦૯) ભક્તકથાથી-ભજન કર્યા વિના પણ ગૃદ્ધિ થતાં અંગારદેષ, ઇન્દ્રિઓની નિરંકુશતા અને પરિતાપથી અનુજ્ઞા (આદેશ કરે) વગેરે દોષ થાય. (૭૪૧૦) દેશકથાથી-રાગ-દ્વેષની ઉત્પત્તિ, સ્વ-પરપક્ષથી (પરસ્પર) વર-યુદ્ધ અને આ દેશ બહુ ગુણકારક છે એમ સાંભળીને બીજા ત્યાં જાય વગેરે. (૭૪૧૧) રાજસ્થાથી-આ કઈ ગુપ્તચર, ચેર કે ઘાતક છે, એવી કલ્પનાથી (રાજપુરુષ વગેરે) મારવાને ઈછે, શંકાશીલ બને, કે સ્વયં ચેરી વગેરેને) કરવા ઈછે, અથવા ભક્તકથાદિને સાંભળીને પિતે ભગવેલી કે નહિ ભેગવેલી પણ તે તે વસ્તુની (આશંસાપગ= ) અભિલાષા કરે. (૭૪૧૨) તથા જે મનુષ્ય જે સ્થાને કહે, તે તેના પરિણામથી પરિણત બને, તેથી તે વાતને ઉત્કર્ષ પૂર્વક કંઈક વિશેષતયા) કહે, કથા કરીને પ્રાયઃ ચંચળચિત્ત બને અને ચંચળચિત્ત બનેલે પુરુષ પ્રસ્તુત વસ્તુમાં છતા-અછતા પણ ગુણ-દોષનો (અપલાપ કે) આરોપ કરે, તેથી તેનું અસત્યવાદપણું (થાય). (૭૪૧૩-૧૪) વળી પિતાને ગમતા પદાર્થમાં રાગથી પ્રકષને આરોપ થાય, તથા પ્રતિપક્ષે દ્વેષથી ગુણાનો (નિરસણું =) અપકર્ષ થાય, એમ રાગી–ષીપણું થાય (૭૪૧૫) એ રીતે વિકથા અસત્યવાદી પણાનું, રાગીપણાનું અને દ્વેષીપણાનું કારણ છે, તેથી તે પાપને હેતુ હેવાથી સાધુઓને (સજજનોને)
સઘળીય વિકથાઓ વર્જવાય છે. (૭૪૧૬) વિકથા મોટો પ્રમાદ છે, ઉત્તમ ધર્મધ્યાનમાં | વિતકારક છે; અધિનું બીજ છે અને સ્વાધ્યાયમાં વ્યાઘાત છે. (૭૪૧૭) વળી વિકથા અનર્થની માતા છે, પરમ અસદ્ભાવનું સ્થાન છે. અશિસ્તનો માર્ગ છે અને લઘુતાકારક છે. (૭૪૧૮) તથા વિકથા સમિતિની ઘાતક છે, સંયમગુણોને હાનિ કરનારી છે. ગુપ્તિએની વિપત્તિ (નાશક) છે અને કુવાસનાનું કારણ છે. (૭૪૧૯) તે કારણે તે આર્ય!. તું વિકથાઓનો સર્વથા ત્યાગ કરીને નિત્ય મોક્ષના સફળ અંગભૂત રવાધ્યાય પ્રત્યે પ્રયત્નશીલ રહે! (૭૪૨૦) અને સ્વાધ્યાયથી જ્યારે અતિ શ્રમિત થાય, ત્યારે તું મનમાં પરમ સંતોષને પ્રસન્નતાને) ધારણ કરીને તે જ કથાઓને સંયમગુણથી અવિરુદ્ધ (સંયમપિષક બને તેમ કહે. જેમ કે– (૭૪ર૧) સ્ત્રીકથા - ત્રણ લોકના તિલકભૂત પુત્રરત્નને જન્મ આપીને મરુદેવા અંતે અંતકૃતકેવળીપણાને તથા મુક્તિને પામ્યાં. (૭૪૨) સુલસા
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૩
જુગારપ્રમાદનું સ્વરૂપ સતીએ પાખંડીઓના વચનરૂપ પવનથી ઉડતી મિથ્યાત્વરૂપી રજના સમૂહથી (પણ) પોતના સમક્વરત્નને લેશ મોક્ષમાર્ગનું આચ્છાદક (મલિન) ન કર્યું. (૭૪ર૩) હું માનું છું કે–એવી ધન્ય અને એવી પવિત્ર સ્ત્રી જગતમાં બીજી નથી, કારણ કે-ભુવનગુરુ (શ્રી વીર) પ્રભુએ જેના ગુણે વર્ણવેલા છે, એવી તે (એક)ને જ આગમમાં કહી છે વગેરે). (૭૪૨૪) ભક્તકથા-રાગ-દ્વેષ વિના, (ગૃહસ્થને ત્યાં) (સતંક) વિદ્યમાન, બેંતાલીશ દેથી રહિત, સંયમપષક (રાગાદિથી રહિત), ચારિત્રને ટકાવનારું, (તે પણ) શાક્ત વિધિથી સંગત, માત્ર સુધારવીપણાથી મેળવેલું ઉત્તમ, એવું ભેજન નિત્ય ઉત્તમ સાધુતા માટે કરવું યોગ્ય છે. (૭૪૨૫-૨૬) દેશકથા-જ્યાં આનંદને ઝરતાં (પ્રગટાવતાં) શ્રી જિનેશ્વરનાં મંદિરો (હેય) તથા આ તેર ગુણે જ્યાં અન્વય-વ્યતિરેકયુક્ત હય, જેવા કે-૧-કાદવ ઘણે ન હેય, ૨-(વસ) છત્પત્તિ ઘણી ન હોય, ૩-ડિલ(ભૂમિ) નિરવઘ હોય, ૪-વસતિ નિર્દોષ હોય, પ-ગોરસ સુલભ હોય, ૬-(જણુઉલ ) લેકો ભદ્રિક અને મારા પરિવારવાળા હોય. ૭-વૈદ્યો ભક્તિવાળા હોય, ૮-ઔષધિ સુલભ હેય, ૯-શ્રાવકે સંપત્તિમાન અને મેટા પરિવારવાળા હોય, ૧૦-રાજા ભદ્રિક હેય, ૧૧-અન્ય ધર્મવાળાથી ઉપદ્રવ ન થત હોય, ૧૨-સ્વાધ્યાયભૂમિ નિર્દોષ હોય, અને ૧૩-આહાર–પાણી વગેરે સુલભ હોય. ઉપરાન્ત જ્યાં સાધર્મિક લોકો ઘણા હોય, જે દેશ (આદુઓ=) રાજાદિના ઉપદ્રવથી રહિત હોય, આર્ય હોય અને (રાજ્યને) છેડે (છેલ્લે) ન હોય, એ જે સંયમની વૃદ્ધિમાં એક હેતુભૂત, તે દેશ સાધુઓને વિચરવાયોગ્ય છે. (૭૪ર૭ થી ૨૯) રાજકથા-પ્રચંડ ભુજાડરૂપી મંડપમાં જેણે ચક્રવર્તીની સંપૂર્ણ અદ્ધિને સ્થાપિત કરી છે (અર્થાત જે નિજ ભુજબળથી છ ખંડની કાદ્ધિ મેળવીને રક્ષણ કરે છે), જેનો પાદપીઠ નમતા રાજાઓના મરતકના મણિનાં કિરણેથી વ્યાપ્ત છે (અર્થાત્ મુકુટબદ્ધ રાજાઓ જેની સેવા કરે છે), તેવા (પણ) ભરતરાજા (માત્ર) રત્નની વીંટી નીકળી જવાથી પ્રગટેલા સંવેગવાળા, તે અંતઃપુરની વચ્ચે રહેવા છતાં તૂર્ત કેવળજ્ઞાનને પામ્યા. (૭૪૩૦-૩૧) એવા પ્રકારની સ્ત્રીભક્ત-દેશ-રાજાની પણ કથાઓ ધર્મરૂપી ગુણનું કારણ હોવાથી તે વિકથાઓ નથી (૭૪૩૨). એમ જે વિકથારૂપી ગ્રહથી (ગ્રસિત5) આચ્છાદિત ધર્મતત્વાળા ગુણોને (અર્થાત્ વિકથાથી ધર્મનાશ અને ધર્મનાશથી ગુણને) નાશ થાય છે, તે સંયમગુરુમાં ઉપયોગવાળાએ શ્રેષ્ઠ (ધર્મકથાની) પ્રવૃત્તિ કરવી એગ્ય છે. (૭૪૩૩) આ (પાંચમો) વિકથા નામને પ્રમાદ કહો અને તે કહેવાથી નિચે મદ્ય વગેરે લક્ષણવાળે પાંચેય પ્રકારનો પણ પ્રમાદ કહ્યો. (૭૪૩૪)
જુગારપ્રમાદનું સ્વરૂપ-શાસ્ત્રના જાણ જ્ઞાનીઓ બીજા પણ ધ્રુત નામના પ્રમાદને છો પ્રમાદ કહે છે અને તેને આલોક અને પરલોકને પણ બાધક કહ્યો છે. (૭૪૩૫) તેમાં આલેકમાં-જુગાર નામના પ્રમાદરૂપી દુર્જય શત્રુથી હારેલે મનુષ્ય જેમ ચતુરંગ સૈન્ય સહિત (સમગ્ર) રાજ્યને પણ (સ ર) તૂત (ક્ષણમાં) ગુમાવે છે, તેમ
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૪
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર શું ધન, ધાન્ય, ક્ષેત્ર, વાસ્તુ, સેનું, રૂપું, દ્વિપદ, ચતુષ્પદ અને સઘળા કુસમૂહને (ઘરવખરીને-એમ નવેય પ્રકારની સંપત્તિને) પણ ગુમાવે છે, (૭૪૩૬-૩૭) વધારે શું ? શરીર ઉપર રહેલા કોટને (લંગોટીને) પણ જુગારમાં હારીને, માર્ગમાં પડેલાં પાંદડાં રૂપી કપડાથી (અથવા ચીથરાંથી) કટિની નીચે (ગુહ્ય) ભાગ ઢાંકતો મુઢ મનવાળો તે ( જુગારી) સર્વસ્વ હારવા છતાં નિચે હાથ, પગ વગેરે શરીરના અવયને પણ જુગારીઓને (ઉયર) હોડમાં આપીને જુગારને જ ખેલે છે. (૭૪૩૮-૩૯) જુગારી રણભૂમિમાં ઝઝૂમતા, ધનના નાશની બેદરકારીવાળા અને શત્રુને જીવવાના એક માત્ર લક્ષ્યવાળા રાજપુત્રની જેમ વિલાસ કરે (વ) છે. (જુગારી પક્ષે જુગારના રસે ચલે, ધનનાશની અવગણના કરતો અને માત્ર અન્ય જુગારીઓને જીતવાના એક લક્ષ્યવાળએમ ઘટાવવું.) (૭૪૪૦) અથવા જુગારી, ભૂખ-તરસને અવગણીને, ઠંડી, ગરમી, ડાંસ, મચ્છરને પણ અવગણને, પિતાના સુખ-દુઃખને અવગણને, સ્વજન વગેરેના રાગને અવગણીને, બીજાઓથી થતી હાંસીને અવગણીને, શરીરની પણ રક્ષા નહિ કરતા, વસ્ત્રરહિત શરીરવાળા, નિદ્રાને તજતા, તથા ચપળ ઘેડાના જેવી ચંચળ ઈન્દ્રિયેના વેગને સ્વસ્વવિષયથી ખેંચી લઈને પ્રસ્તુત વિષયમાં જ સ્થિર એકાગ્ર ધારણાવાળા, એવા ધ્યાનમાં લીન મહર્ષિ જેવો છે. (જુગારી પક્ષે પણ સર્વ વિશેષણે યથાયોગ્ય ઘટાવવાં.) (૭૪૪૧ થી ૪૩) જીર્ણ ચીરાએલાં વાવાળે (લીહાલય) રેખાઓનું (ઉઝરડાઓનું) ઘર, (ખડિય= ) ખડી પડેલા અંગવાળા, ખણવાથી શરીરમાં થએલા ઉઝરડાવાળે, ચારેય બાજુ વિખરેલા ( છૂટા) કેશવાળો, કર્કશ સ્પર્શવાળી ચામડીવાળો, (કટિવર) કટિએ (કેડે) બાંધવાના ચામડાના પાટાના ઘસારાથી હાથમાં પ્રગટેલી આંટણોના સમૂહવાળો અને ઉજાગરાથી રતાં નેત્રવાળે, એવા જુગારીને કોની સાથે સરખાવી શકાય? (૭૪૪૪૪૫) તેવો પ્રતિદિન વધેલા જુગારના દઢ રાગવાળે, ક્ષણ ક્ષણ અન્યાયી, (લેક સાથે) કષાયને કરનારો તે બીચારો ઘરમાંથી કંઈ પણ નહિ મળવાથી (જુગારમાં) સ્ત્રીને પણ હારે, પછી તેને છોડાવવા ચોરીને પણ ઈરછે, પછી ચેરીમાં પરિણત મનવાળે તે ચોરીમાં જ પ્રવૃત્તિ કરે અને તે રીતે પ્રવૃત્તિ કરે તે પાપી ત્રીજા પાસ્થાનમાં કહેલા સઘળાય દેષને પામે. (૭૪૪૬ થી ૮) વળી આવી પડેલા સમસ્ત અનર્થોના સમૂહનો નિસ્તાર કરવા માટે કુળદેવી, યક્ષ, ઈન્દ્ર, વગેરેની ( વાઈઆઈ=) બાધાઓને ઈચછે-કરે, (૭૪૪૯) તે “શત્રુ અધિક દુઃખને પામ! સઘળાય જુગારીઓ ક્ષયને પામો!, મારા અનર્થો શમી જાઓ! અને મારે ઘણું ધન થાઓ !” (૭૪૫૦)-એમ ચિંતવને અપૂર્ણ ઈચ્છાવાળે, તે તે જુગારીઓ દ્વારા વધ, બંધન, કેદ, અંગેનો છેદ તથા મરણને પણ પામે. (૭૪૫૧) અને એ રીતે જુગારાસક્ત (જુગારી) કુળને, શીલને, કીર્તિને, મૈત્રીને, પરાક્રમને, પિતાના કુલક્રમને (કુલાચારને,) શાસ્ત્રને (ધર્મને,) અર્થને અને કામને નાશ કરે છે. (૭૪૫૨) એમ આલેકમાં ગુણોથી રહિત, લેકમાં ધિક્કારને પામેલો (જુગારી)
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
જુગારપ્રમાદનું સ્વરૂપ
૪૫
સદ્ગતિના હેતુભૂત સમ્યગ્ ગુણ્ણાને મેળવવા કેવી રીતે સમથ અને ? (૭૪૫૩) કામુક મનુષ્ય તે। કામક્રીડાથી ખરજને ખણવાથી થતા (સુહેલ્ટિ=) સુખ જેવા, વાસનાજન્ય, અલ્પ માત્ર પણ કઈક સુખને પામે (અનુભવે) છે. (૭૪૫૪) પર`તુ કુતરાની જેમ રસરહિત, જુના (સૂકા) એવા હાડકાના કકડાને ચગળવાતુલ્ય જુગાર રમવાથી જુગારી નિશ્ચે કયા સુખને અનુભવે ? (૭૪૫૫) જુગારથી તેા ઘરની સંપત્તિ, શરીરની શૈાભા (શક્તિ),શિષ્ટતારૂપ સંપત્તિ અને સુખસ'પત્તિ અથવા આલેાક-પરલેાકના ગુણ્ણારૂપી સ ́પત્તિ, ( સઘળુ'ય ) તૂત નાશ પામે છે. (૭૪૫૬) આ વિષયમાં શાસ્ત્રામાં રાજ્ય વગેરેને હારનારા નળરાજા, પાંડવા વગેરે રાજાએનાં અનેક પ્રકારનાં કથાનકે। સભળાય છે. (૭૪૫૭)
ખીજાએ વળી ૧–અજ્ઞાન, ૨-મિથ્યાજ્ઞાન, ૩-સંશય, ૪-રાગ, પ-દ્વેષ, ૬-શ્રુતિ ( સ્મૃતિ )ભ્રંશ, ૭-ધમ માં અનાદર તથા ( પર =) છેલ્લુ ૮-મન-વચન-કાયયેાગાનું દુપ્રણિધાન, એ રીતે પ્રસ્તુત પ્રમાદને આઠ પ્રકારે પણ જણાવે છે. (૭૪૫૮-૫૯) તેમાં ૧. અજ્ઞાન-જ્ઞાનીએ જ્ઞાનના અભાવને અજ્ઞાન કહે છે અને તે નિશ્ચે સઘળાય જીવાને ભયંકર શત્રુ છે. (૭૪૬૦) સઘળાં કષ્ટોથી પણ આ અજ્ઞાન પરમ કષ્ટ છે, કે જેનાથી (અધિષ્ઠિત=) વશ (પરાધીન) અનેલે। આ જીવસમૂહ પેાતાનામાં રહેલા પણ હિતાહિત અને લેશ પણ જાણતા નથી. (૭૪૬૧) માત્ર અહીં જ્ઞાનાભાવ તે અલ્પપણાની અપેક્ષાએ જાણવા (અર્થાત્ અલ્પજ્ઞાનને અજ્ઞાન સમજવું), પણ સર્વથા જ અભાવ નહિ સમજવા. જેમકે-આ કન્યા અનુત્તુરી (એટલે તુચ્છ સાંકડા ઉદવાળી) છે. (૭૪૬૨) જો કે જ્ઞાનનું અલ્પપણુ' છતાં શાસ્ત્રમાં માતુષ વગેરેને કેવળજ્ઞાન સભળાય છે, તે પણ નિશ્ચે બહુાનપણુ શ્રેષ્ઠ છે. (૭૪૬૩) કારણ કે-જેમ જેમ અતિશયેા રૂપ રસના વિસ્તારથી સરપૂર એવા નવા નવા શ્રુતનું અવગાહન કરે, તેમ તેમ નવા નવા સવેગરૂપ શ્રદ્ધાથી મુનિ પ્રસન્નતાને અનુભવે છે. (૭૪૬૪) માષતુષ વગેરેને ઉત્તમ ગુરુની પરતંત્રતાથી નિચે જ્ઞાનીપણુ` ઘટે છે, છતાં બહુજ્ઞાનના અભાવરૂપ અજ્ઞાન જાણવુ. (૭૪૬૫) કારણ કે-પ્રાયઃ પ્રમાદદેષથી જીવાને અજ્ઞાન થાય છે, તેથી કારણમાં કાર્યના ઉપચારથી અજ્ઞાનને જ પ્રમાદ કહ્યો છે. (૭૪૬૬) ૨. મિથ્યાજ્ઞાન-શ્રેાડું પણ જે જ્ઞાન ભવને અંતકારક થાય, તે સમ્યજ્ઞાન છે. ખીજી જે તેવુ' નથી, તેને અહી... મિથ્યાજ્ઞાન જાણવું. (૭૪૬૭) પૂર્વ મિથ્યાત્વપાપસ્થાનકને વર્ણવતાં આ ગ્રંથમાં જ તેને (મિથ્યાજ્ઞાનને) જણાવ્યુ` છે. હવે ૩. સ`શય-તે ૫ગુ મિથ્યાજ્ઞાનને જ અંશ છે. (૭૪૬૮) કારણ કે–શ્રી જિનેશ્વર પ્રત્યે અવિશ્વાસથી પ્રગટતા દેશગત અને સગત ( એ પ્રકારના) પણ આ સ ંશય શ્રી જિનકથિત જીવાદિ પદાર્થાંમાં મનને અસ્થિર કરવાદ્વારા નિર્માળ પણ સમ્યક્ત્વરૂપી મહારત્નને અતિ મલિન કરે છે, તે કારણે જીવાદિ પદાર્થાંમાં સંશય નહિ કરવેા. (૭૪૬૯-૭૦) ૪-૫ રાગ અને દ્વેષ-એ પ્રમાદેશ પણ પૂર્વે રાગ-દ્વેષ પાપસ્થાનકાને કહેવા દ્વારા કહ્યા જ છે, તેથી હું ક્ષપક ! તું તેઓના પણ નિશ્ચે ત્યાગ કર ! કારણ કે-(જીવ) જે સમ્યક્ત્વને પામતે। નથી કે (સમ્યક્ત્વને) પામવા
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૬
શ્રી સવેગ ર્ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથું
છતાં જે સ'વેગને પામતા નથી અને વિષયસુખામાં રાગ કરે છે, તે દેષ રાગ-દ્વેષને છે. (૭૪૭૧-૭૨) ઘણી રીતે (વારવાર) ઉપદ્રવ કરેલેા (સતાવેલેા) સમર્થ પણ શત્રુ તેવા અહિતને નથી કરતા, કે નિર'કુશ એવા રાગ અને દ્વેષ બન્ને પણ જે અહિતને કરે છે. (૭૪૭૩) (રાગદ્વેષ ) આ ભવમાં શ્રમને, અપયશને અને ગુરુવિનાશને કરે છે તથા પરલેાકમાં શરીરનાં અને મનનાં દુઃખાને પેદા કરે છે. (૭૪૭૪) ધિક્ ધિક્ ! અહે। કેવું અકાય ? કે રાગ-દ્વેષથી અસાધારણ કટુરસવાળું (અતિ કડવુ) ફળ આવે છે, એમ જાણવા છતાં જીવ તેને જ સેવે (કરે) છે. (૭૪૭૫) ને રાગ-દ્વેષ ન હેાત, તેા કાણુ દુઃખને પામત ? અથવા સુખાથી કેને આશ્ચય થાત ? અથવા મેાક્ષને કાણુ ન પામત ? (૭૪૭૬) તેથી ઘણા ગુણેાના નાશક, સમ્યક્ત્વ અને ચારિત્રગુણેાના વિનાશક, એવા પાપી રાગ-દ્વેષને વશ નહિ થવું. (૭૪૭૭) ૬. શ્રતિભ્રંશ-(આ પ્રમાદ) પણ સ્વ પર ઊભયને વિશ્વથા, કલહ વગેરે વિદ્મો કરવા દ્વારા શ્રી જિનેન્દ્રની વાણીના શ્રવણમાં વિદ્યાત કરનાર જાણવા, (૭૪૭૮) આ શ્રુતિભ્રંશ આકરા ઉત્કટ જ્ઞાનાવરણુકના બંધનુ એક કારણ હાવાથી શાસ્ત્રમાં ધ્વજતુલ્ય એવા પરમ જ્ઞાનીએએ તેને મહા પાપ તરીકે જગ્ગુાવ્યા છે. (૭૪૭૯) ૭. ધમમાં અનાદર-આ પણ પ્રમાદને જ અતિ ભય’કર ભેદ છે,કારણ કે–ધમ માં આદરથી સમસ્ત કલ્યાણની પ્રાપ્તિ થાય છે. (૭૪૮૦) બુદ્ધિશાળી એવા કાણુ ઢાય, કે જે મુશીખતે પણ ચિંતામણીને પ્રાપ્ત કરીને કલ્યાણના એક નિધાન એવા તેમાં અનાદરવાળે મને ? (૭૪૮૧) ૮. મન-વચન-કાયાનું દુપ્રણિધાન-મા પણ સઘળા અનંદ'નુ (નિષ્કારણ પાપાનુ) મૂળ સ્થાન છે. તેને સમ્યગ્ જાણીને ત્રણ સુપ્રણિધાનમાં જ પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. (૭૪૮૨) એ રીતે આ મદ્ય વગેરે ઘણા પ્રકારે કરાતા, સદ્ધમ રૂપી ગુણુના નાશક અને મુગતિમાં પતન કરાવનારા એવા પ્રમાદને કહ્યો. (૭૪૮૩) આ સ’સારરૂપી અટવીમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને આશ્રીને જીવાને જે કઈ દુઃખી અવસ્થા થાય છે, તે સ પણુ આ અતિ કટુ વિપાકવાળા, જન્માન્તરે સેવેલા પાપી પ્રમાદને વિલાસ જાણવેા. (૭૪૮૪-૮૫) અતિ ઘણા પણ શ્રુતને ભણીને અને અતિ દીર્ઘ પણ ( ચારિત્ર ) પર્યાયને પાળીને પણ પ્રમાદને પરવશ બનેલા મૂઢ જીવેા સઘળુંય હારી જાય છે. (૭૪૮૬) સયમણેાની તે (ઉત્તમ) સામગ્રીને અને તેવી મેાટી (ચારિત્રરૂપી)તે પદવીને (અથવા મેાક્ષમાને) પ્રમાદી સČથા હારી જાય છે. હી ! હી ! (ખેદની વાત છે કે-) તેવા પ્રમાદને ધિક્કાર થાઓ !(૭૪૮૭) દેવા પશુ જે દીનતાને, પશ્ચાત્તાપને અને પરવશતાદિને અનુભવે છે, તે જન્માન્તરે કરેલા પ્રમાદનુ' ફળ છે. (૭૪૮૮) જીવે ને જે અનેક પ્રકારનુ તિય 'ચપણુ, તુચ્છ મનુષ્યપણું અને નારકપણું (થાય છે), તે પણ નિશ્ચે જન્માન્તરમાં કરેલા પ્રમાદનુ ફળ છે. (૭૪૮૯) જે આ પ્રમાદ, વસ્તુતઃ જીવાને શત્રુ, તત્ત્વથી ભયકર નરક, યથાથ વ્યાધિ અને સાચી દરિદ્રતા છે. આ પ્રમાદ તત્ત્વથી ક્ષય છે, યથાર્થ દુઃખાના સમૂહ છે અને વાસ્તવિક ઋણુ છે. (૭૪૯૦-૯૧) જો શ્રુતકેવલી
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું સર્વસંગવિન પટાદ્વાર
૪૧૭
પણ, આહારક લબ્ધિવાળે પણ અને સર્વ મેહને ઉપશમાવનારો પણ પ્રમાદવશ પડે છે, તે બીજાઓની તે વાત પણ શી કરવી ? (૭૪૯૨) અલ્પ આંતરાવાળી અંગુલિઓની હથેલીમાં રહેલા જળની જેમ પ્રમાદથી પુરુષના ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ–ચારેય (પુરુષાર્થો) નાશ પામે છે. (૭૪લ્ડ) જો આ ભવમાં એક વાર પણ કઈ જીવ આ પ્રમાદથી પરવશ થાય, તો દુઃખથી પરાભવ પામેલ તે લાખ-ક્રોડ ભ સંસારમાં ભટકે છે. (૯૪) આ પ્રમાદને નિરોધ નહિ કરવાથી સમગ્ર કલ્યાણને નિરોધ (અટકાવ) થાય છે અને પ્રમાદને નિરોધ કરવાથી સકળ કલ્યાણને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. (૭૫) એમ હે દેવાનું. પ્રિય (પક) ! આ ભવમાં પત્નીના નિગ્રહની જેમ પ્રમાદને નિરોધ તને હિતકર બનશે, તેથી તું તેમાં જ પ્રયત્નને કર ! (૭૪૯૬) એમ અનુશાસ્તિદ્વારમાં વિસ્તૃત અર્થસહિત અને ભેદ-પ્રતિભેદ સહિત પ્રમાદનિગ્રહ નામનું ચોથું પેટદ્વાર કહ્યું. (૭૪૭) હવે પ્રમાદના નિગ્રહમાં નિમિત્તભૂત સર્વ પ્રતિબંધત્યાગ નામનું પાંચમું પિટાદ્વાર સંક્ષેપથી કહું છું. (૭૪૯૮).
અનુશાસિતમાં પાંચમું સર્વસંગવર્જન પેટદ્વાર-શ્રી જિનવચનના જાણ પ્રતિબંધને આસક્તિરૂપ કહે છે. તે પ્રતિબંધ (આસક્તિ) દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને આશ્રીને ચાર પ્રકારે છે. (૭૯) તેમાં અહીં સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર–એમ દ્રવ્ય ત્રણ પ્રકારે છે. પુનઃ પ્રત્યેક (દ્રવ્ય) દ્વિપદ, ચતુષ્પદ અને અપદ-એમ ત્રણ ત્રણ પ્રકારે છે. (૭૫૦૦) એમ વિષયના ભેદથી તેના ભેદના જ્ઞાતા શાસ્ત્રોએ સંક્ષેપથી દ્રવ્યપ્રતિબંધ (૩૪૩=૯) નવ પ્રકારે કહ્યો છે. (૭૫૦૧) પહેલો પ્રકાર પુરુષ, સ્ત્રી, પોપટ વગેરેમાં બીજે ઘેડા, હાથી વગેરેમાં અને ત્રીજે પુષ્પ, ફળ વગેરેમાં–એમ તે સચિત્તદ્રવ્યગત (ભેદે જાણવા). (૭૫૦૨) ગાડ, રથ વગેરેમાં ચે; પાટ, પલંગ વગેરેમાં પાંચમો અને સુવર્ણ વગેરેમાં છઠ્ઠો–એ અચિત્તદ્રવ્યના ભેદ જાણવા. (૭૫૦૩) સાતમ અને આઠમો અનુક્રમે આભરણવસહિત પુરુષ વગેરેમાં અને (અંબાડી વગેરે) આભરણ સહિત હાથી વગેરેમાં જાણો, તથા નવમો ભેદ પુષ્પમાળા વગેરેમાં મિશ્રદ્રવ્યગત જાણવો. (૭૫૦૪) વળી ગામ, નગર, ઘર, હાટ વગેરેમાં (જે પ્રતિબંધ તે) ક્ષેત્રપ્રતિબંધ અને વસંત, શરદ વગેરે ઋતુઓમાં કે રાત્રિમાં-દિવસમાં (જે આસક્તિ તે) કાળ પ્રતિબંધ જાણવો. (૭૫૦૫) વળી સુંદર શબ્દ, ૩૫ વગેરેમાં ગૃદ્ધિ અથવા ક્રોધ-માન વગેરેને જે નિત્ય અત્યાગ (પક્ષ), તેને ભાવપ્રતિબંધ જાણો. (૭૫૦૬) આ કરાતો સર્વ પ્રકારને પણ પ્રતિબંધ (પરિણામે) આકરાં, દીર્ઘકાળ સુધીનાં દુઃખને દેનારે છે, એમ (જઈણે ) શ્રી જિનેશ્વરે કહેલાં શાસનમાં શાસ્ત્રમાં) સમ્યગ્દષ્ટિ એવા જ્ઞાનીઓએ જોયો છે. (૭૫૦૭) વળી જેટલા પ્રમાણમાં આ પ્રતિબંધ હોય, તેટલું દુઃખ અને થાય છે અને તેથી એને તજવો તે શ્રેષ્ઠ છે. (૭૫૦૮) એને ત્યાગ ન કરવાથી અનર્થની પરંપરાને ત્યાગ થતું નથી અને જે તે પ્રતિબંધને તજે તે તે અનર્થની પરંપરાને પણ અત્યંત ત્યાગ થાય છે. (૭૫૦૯) હા, પ્રતિબંધ પણ કરી ૫૩
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૮
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર એવું શકાય, કે જે તેના વિષયભૂત વસ્તુઓમાં કઈ પણ શ્રેષ્ઠતા હોય! જે શ્રેષ્ઠતા નથી, તે એને કરવાથી શું ? (૭૫૧૦) સંસારમાં ઉત્પન્ન થતી વસ્તુઓ, કે જે ક્ષણે ક્ષણે નાશવંત છે, સ્વભાવે જ અસાર છે અને સ્વભાવે જ તુચ્છ છે, તે તેમાં કયી ભલાઈ કહેવી ? (૭૫૧૧) (કારણ કે-) કાયા હાથીના કાન જેવી ચંચળ છે, રૂપ પણ ક્ષણવિનશ્વરસ્વરૂપ છે, યૌવન પણ પરિમિત (કાળનું) છે, લાવણ્ય પરિણામે વૈવણ્યને (કુરૂપતાને) દેનાર છે. (૭૫૧૨) સૌભાગ્ય પણ નિચે નાશ પામે છે, ઈન્દ્રિયે પણ વિકલતાને પામે છે, સરસવ જેટલું પણ સુખ મેરુ પર્વત જેટલા આકરાં દુઃખના સમૂહથી ઘેરાએલું છે, બળ ચપળતાને પામે (નષ્ટ થાય) છે, આ જીવન પણ જળકલેલ જેવું ક્ષણિક છે, પ્રેમ સ્વપ્નતુલ્ય (મિથ્યા) છે અને લક્ષ્મીઓ બધી છાયા જેવી છે, (૭૫૧૩-૧૪)ભેગો ઈન્દ્રધનુષ્ય જેવા ચપળ છે, સઘળાય સગો અગ્નિની શિખાતુલ્ય છે અને બીજી પણ કેઈપણ વસ્તુ તેવી નથી, કે જે સ્વભાવે શાશ્વત હોય! (૭૫૧૫) એ રીતે સઘળી પણ સંસારજન્ય વસ્તુઓમાં સુખને માટે કરાતે પ્રતિબંધ હે સુંદર ! અંતે દુઃખરૂપ બનશે. (૭૫૧૬) વળી તું નિચે સ્વજનની સાથે જન્મ્યો નથી અને તેઓની સાથે મર્યો (મરનારો) પણ નથી. તો હે સુંદર! તેઓની સાથે પણ પ્રતિબંધ કરવાથી સયું. (૭૫૧૭) સંસારસમુદ્રમાં જીવો કર્મરૂપી મેટાં મેજાઓના વેગથી આમતેમ ભટકતા સગ-વિયોગોને પામે છે, તો કોણ કોને સ્વજન છે? (૭૫૧૮) વારંવાર જન્મ-મરણરૂપ આ સંસારમાં ચિરકાળથી ભમતે કોઈ તે જીવ નથી, કે જે પરસ્પર અનેક વાર સ્વજન ન થયો હોય! (૭૫૧૯) જેને છોડીને જવાનું છે, તે વસ્તુ (અ૫ણિજજંગ) આત્મીય (પિતાની) કેમ બને? એમ વિચારીને જ્ઞાની શરીરમાં પણ પ્રતિબંધને તજે છે. (૭૫૦) વિવિધ ઉપચાર (સેવા) કરવા દ્વારા ચિરકાળથી સાચવેલું શરીર પણ જે અંતે વિકારને દેખાડે છે (નાશ પામે છે), તે શેષ પદાર્થોમાં શી આશા? (૭૫૨૧) પ્રતિબંધ બુદ્ધિને હરનાર છે, અત્યંત આકરૂં બંધન છે અને સંસારને (સર્વ દોષને) સમૂહ છે; તેથી હે ધીર! પ્રતિબંધને છેડ! (૭૫૨) પુનઃ હે મહાયશ! જે તે સર્વથા એને છોડવા શક્તિમાન ન હોય, તે અતિ પ્રશસ્ત વસ્તુને વિષે પ્રતિબંધને કર! કારણ કે-તીર્થકરમાં પ્રતિબંધ અને સુવિહિત મુનિજનમાં પ્રતિબંધ, એ આજે (વર્તમાનમાં ) સરાગસંયમવાળા મુનિઓને નિચે પ્રશરત છે. (૭૫૨૩-૨૪) અથવા શિવસુખસાધક ગુણની સાધનામાં હેતુભૂત એવા દ્રવ્યોમાં પણ, શિવસાધક ગુણેની સાધનામાં અનુકૂળ એવા ક્ષેત્રમાં પણ, શિવસાધક ગુણેની સાધનાના અવસરરૂપ કાળમાં પણ અને શિવસાધક ગુણરૂપ ભાવમાં પણ પ્રતિબંધને કર! (૭૫૨૫-૨૬) (તત્ત્વથી તો) આ પ્રશસ્ત પદાર્થો વિષે પ્રતિબંધ કરવો, તેને પણ કેવળજ્ઞાન રૂપી સૂર્યના પ્રકાશને અત્યંત રેકનાર કહ્યો છે. (૭૫૨૭) એથી જ જગદ્ગુરુ શ્રી વિરપ્રભુ વિષે પણ પ્રતિબંધથી બંધાયેલા શ્રી ગૌતમ ચિરકાળ ઉત્તમ ચારિત્રને પાળનારા છતાં કેવલને ન પામ્યા. (૭૫૨૮) એમ જો દેવાનુપ્રિય! આ સંસારમાં જે શુભ
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
છટકું સમ્યકત્વ પટાદ્વાર વસ્તુ વિષે પણ આ પ્રતિબંધ આવા પ્રકારના પરિણામવાળે (કેવળજ્ઞાનાદિને રોકનાર) છે, તે તેનાથી સર્યું! (૭૫૨૯)વળી જીવ સુખને અથ છે અને સુખ પ્રાયઃ આ સંસારમાં સંગથી થાય છે, તેથી જીવ સુખને માટે દ્રવ્યાદિની સાથે સંયોગને ઈચ્છે છે. (પણ દ્રવ્ય અનિત્ય હેવાથી) તેને નાશ નિત્ય ચાલુ છે. ક્ષેત્રો પણ સદાય પ્રીતિકર થતાં નથી, કાળ પણ બદલાતી રહે છે અને ભાવ પણ નિત્ય એક સ્વભાવવાળે નથી (૭૫૩૦-૩૧) કોઈને પણ તે તે દ્રવ્યાદિ સાથે જે કઈપણ સંગ પૂર્વે થયે, વર્તમાનમાં છે કે ભાવિમાં થશે, તે સઘળાય નિયમ અંતે વિયેગવાળો જ છે. (૭૫૩૨) એમ દ્રવ્યાદિની સાથેના સંગે અંતે નિયમા વિયેગવાળા છે, તો દ્રવ્યાદિમાં કરા પ્રતિબંધ કયા ગુણને પામશે (તેનાથી ક ગુણ થશે)? (૭૫૩૩).
વળી બીજું, જીવદ્રવ્ય વગેરે દ્રવ્યનું પરસ્પર અન્યત્વ છે અને અન્યને આધીન જે સુખ, તે પરવશ હેવાથી અસુખ જ છે. (૭૫૩૪) તેથી તે ચિત્ત! જે તું પ્રથમથી જ પરાધીન સુખમાં પ્રતિબંધને ન કરે, તે તેના વિયેગથી થનારા દુઃખને પણ તું ન જ પામે! (૭૫૩૫) અહીં મૂઢ જીવ સંસારગત પદાર્થોના સમૂહમાં જેમ જેમ પ્રતિબંધને કરે છે, તેમ તેમ ગાઢ-અતિ ગાઢ કર્મોને બાંધે છે. (૭૫૩૬) એટલું પણ વિચારતે નથી, કે જે પદાર્થમાં પ્રતિબંધ કરાય છે, તે (પદાર્થ) નિચે વિનાશી, અસાર અને વિચિત્ર સંસારના હેતુભૂત છે. તેથી જે તે આત્માનું હિત ઈચ્છે છે, તે ભયંકર સંસારથી ભય ધારણ કર ! પૂર્વે કરેલાં પાપોથી ઉદ્વિગ્ન થા! અને પ્રતિબંધનો ત્યાગ કર ! (૭૫૩૭–૩૮) જેમ જેમ આસક્તિને ત્યાગ થાય, તેમ તેમ કર્મોને અપચય (ઘટાડે) થાય અને જેમ જેમ તે (કર્મો ઘટે), તેમ તેમ મેક્ષ નજીક થાય. (૭૫૩) તેથી હે મુનિવર ! આરાધનામાં મનને જોડીને સઘળાય પાપના પ્રતિબંધને સર્વથા તજીને નિત્ય આત્મારામી બન ! (૭૫૪૦) એમ પ્રતિબંધત્યાગ નામનું પાંચમું પિટાદ્વાર કહ્યું, હવે સમ્યકત્વ સંબંધથી છઠું પેટાદ્વાર કહું છું. (૭૫૪૧)
અનુશાતિમાં છટકું સમ્યકત્વ પેટાઢાર-અનંતાપણ ભૂતકાળમાં જે પૂર્વે કદાપિ પ્રાપ્ત થયું નથી, જેના પ્રભાવથી સંસારસમુદ્રને (પયગં) નાના ખાબોચિયાની જેમ (વિના પ્રયાસે) તરી શકાય છે, જેના પ્રભાવે મુક્તિનાં સુખરૂપી સંપત્તિ હસ્તકમળમાં આવે છે, જે મોટા કલ્યાણના નિધાનનું પ્રવેશદ્વાર છે અને મિથ્યાત્વરૂપી પ્રબળ અગ્નિથી તપેલા જેને જે અમૃતની જેમ પ્રતિકાર (શાન્તિને) કરનાર છે, તે સમ્યક્ત્વને હે. ક્ષપક! તે પ્રાપ્ત કર્યું છે. (૭૫૪૨ થી ૪૪) આ સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થવાથી (હવે, તું ભયંકર સંસારના ભયથી ડરીશ નહિ, કારણ કે એને પામેલાઓએ સંસારને જલાંજલિ આપી છે. (૭૫૪૫) અને વળી આ જીવ નરકમાં અતિ દીર્ધકાળ પણ સમ્યફલ સહિત રહ્યો તે પણ શ્રેષ્ઠ છે, પણ એનાથી રહિત જીવ દેવલોકમાં ઉપજે તે પણ સારું નથી. (૭૫૪૬) કારણ કે-તે શુદ્ધ સમ્યક્ત્વના પ્રભાવે નરકમાંથી અહીં (મનુષ્યપણામાં)
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર એવું આવેલા છેને કેટલાકને તીર્થંકરપણું વગેરે (પણ) લબ્ધિઓ (પ્રાપ્ત થયેલી) આગમમાં સંભળાય છે. (૭૫૪૭) અને સમ્યક્ત્વગુણથી રહિત દેવકથી પણ એવેલાને આ સંસારમાં પૃથ્વીકાયાદિમાં પણ જવાનું અને ત્યાં દીર્ધકાળ રહેવાનું આગમમાં સંભ થાય છે. (૭૫૪૮) માત્ર અંતર્મુહર્ત પણ જે આ સમ્યકત્વ કઈ રીતે સ્પેશિત થાય, તો આ અનાદિ પણ સંસારસમુદ્ર હું માનું છું કે-નિચે ગોષ્પદ જેટલે (અલ૫) બની જાય. (૭૫૪૯) નિચે જેને સમ્યફવરૂપી મહાધન છે, તે પુરુષ નિર્ધન પણ ધનવાન છે. જે ધનવાન (માત્ર) આ ભવમાં સુખી છે, તે સમ્યગ્દષ્ટિ પ્રત્યેક ભવમાં પણ સુખી છે. (૭૫૫૦) અતિચારરૂપી રજથી રહિત (નિર્મળ) સમ્યફવરત્ન જેના મનમંદિરમાં પ્રકાશિત છે, તે જીવ મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારથી પીડિત કેમ થાય ? (૭૫૫૧) જેના મનમાં સર્વ અતિશામાં નિમિત્ત એવો સમ્યફવરૂપ મંત્ર છે, તે પુરુષને ઠગવા મેહપિશાચ (પણ) સમર્થ નથી. (૭૫૫૨) જેના મનરૂપી આકાશતળમાં સમ્યક્ત્વરૂપી સૂર્ય પ્રકાશે છે, તેના મનમાં મિથ્યામતરૂપી તિષચક પ્રગટતું પણ નથી. (૭૫૫૩) પાખંડીરૂપી દષ્ટિવિષ સપના વિષયમાં આવેલે (દંશ દેવાએલ) પણ જે સમ્યફવરૂપ દિવ્ય મણિને ધારક છે, તેને કુવાસનારૂપી ઝેર સંક્રમિતું (ચઢતું નથી. (૭૫૫૪) તેથી સર્વ દુને ક્ષય કરનારા સમ્ભવમાં પ્રમાદને કરીશ નહિ, કારણ કે-વીર્ય, તપ, જ્ઞાન અને ચારિત્ર (પણ) આ સમ્યક્ત્વમાં રહેલાં છે. (૭૫૫૫) જેમ નગરને દ્વાર, મુખને ચક્ષુ અને વૃક્ષને મૂળ છે, તેમ વીર્ય, તપ, જ્ઞાન અને ચારિત્રનું આ સમ્યક્ત્વ (દ્વાર, ચક્ષુ અને મૂળ) જાણવું. (૭૫૫૬) (ભાવક) જ્ઞાનાદિ આત્મસ્વભાવ, (પ્રેમ=) પ્રીતિના વિષયભૂત માતા-પિતાદિ સ્વજને અને (સુગુણક) શ્રી અરિહંતાદિ, તેઓના અનુરાગમાં રક્ત (અર્થાત શાસ્ત્રોક્ત ભાવાભ્યાસ, સતતાભ્યાસ અને વિષયાભ્યાસ અનુષ્ઠાનવાળો), એ તું શ્રી જૈનશાસનમાં ધર્માનુરાગથી અર્થાત તું શ્રી જૈનશાસનમાં નિત્ય સદુભાવ પ્રેમ, સદ્ગુણ અને ધર્મના અનુરાગથી) રંગાએલા બનજે. (૭૫૫૭) સઘળા ગુણેમાં મુખ્ય એવા પ્રાપ્ત થએલા આ સમ્યફ મહારત્નને આ જગતમાં કઈ (અન્નોર ) અપૂર્વ પ્રભાવ છે. કારણ કહ્યું છે કે-જેને મેરુની જેવું નિશ્ચલ અને શંકાદિ દેથી રહિત
એવું આ સમ્યક્ત્વ એક દિવસનું પણ પ્રગટયું) હેય, તે આત્મા નરક-તિર્યંચમાં ન પડે. (૭૫૫૮-૫૯) ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ તે ભ્રષ્ટ નથી, પણ જે સમ્યકત્વથી ભ્રષ્ટ છે, તે ભ્રષ્ટ (પડેલ) છે. સમ્યકત્વથી નહિ ચૂકનારને સંસારમાં પર્યટન (ભટકવાનું) થતું નથી. (૭૫૬૦) અવિરતિવાળે પણ શુદ્ધ સમ્યકત્વ હેતે છતે શ્રી તીર્થંકરનામકર્મને બાંધે છે, કારણ કે-હરિકુળના સ્વામી (કૃષ્ણ) અને શ્રેણિક (વિરતિના અભાવે પણ) કલ્યાણકર ભવિષ્યવાળા (તીર્થકર ) થયા (થશે). (૭૫૧) વિશુદ્ધ સમ્યક્ત્વવાળા જ કલ્યાણની પરંપરાને પામે છે. સમ્યક્ત્વ મહારત્ન જેટલું મૂલ્ય દેવ-દાનવથીયુક્ત લેક (અર્થાત્ ત્રણેય લેક) પણ ન પામે. (૭૫૨) અરઘટ્ટયંત્ર જેવા આ સંસારમાં કે જન્મતે નથી? પણ (તત્ત્વથી) જગતમાં તે જ જન્મેલે છે, કે જેણે આ સંસારમાં
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અરિહંતની ભક્તિ વિશે કનકરથ રાજાનો પ્રબંધ
૪૨૧
સમ્યકત્વરત્નને પ્રાપ્ત કર્યું છે. (અર્થાત્ તેને જ જન્મ સફળ છે.) (૭૫૬૩) હે સુંદર ! ચિંતામણી અને કલ્પવૃક્ષને પણ જીતનારા સમ્યવને પામીને એમાં તારે ક્ષણ પણ (તેની રક્ષાનો પ્રયત્ન છોડવાયોગ્ય નથી. (૭૫૬૪) આ દુસ્તર ભવસમુદ્રમાં જે સમકિતરૂપ નાવને પામ્યા નથી તે ફૂખ્યા છે, ડૂબે છે અને ડૂબશે (૭૫૬૫) અને સમ્યકત્વરૂપી નાવાને પામીને ભવ્ય પ્રાણીઓ દુસ્તર પણ ભવસમુદ્રને અલ્પકાળમાં તર્યા છે, તરે છે અને તરશે. (૭૫૬૬) તેથી હે ધીર ! જેના પ્રાપ્તિના મનોરથ પણ દુર્લભ છે, એવા સમ્યકત્વને પામીને આરાધનામાં સ્થિર મનવાળો તું પ્રમાદને કરીશ નહિ. (૭૫૬૭) અન્યથા પ્રમાદમાં પડેલા તારી આ પ્રસ્તુત આરાધના નિચે (માર્ગથી) ભ્રષ્ટ થયેલી નાવડીની જેમ “તડ” કરતી તૂટી (વિખરાઈ જશે. (૭૫૬૮) એમ સમ્યક્ત્વ નામનું છઠું પેટાદ્વાર કહ્યું. હવે શ્રી અરિહંત વગેરે છની ભક્તિનું સાતમું પટાદ્વાર કહીએ છીએ. (૭૫૬૯)
અનશસ્તિમાં શ્રી અરિહંતાદિ છની ભક્તિવિષયક સાતમું પેટદ્વાર-શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, ચૈત્ય, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુઓ—એ છને મોક્ષનગરના માર્ગમાં સાર્થવાહતુલ્ય માનીને, હે ક્ષપક, ! પ્રસ્તુત અર્થની (આરાધનાની) નિર્વિઘ સિદ્ધિ માટે તેઓને તારા હર્ષના પ્રકર્ષથી વિકસિત એવા હદયકમળમાં ભક્તિપૂર્વક સમ્યગ્ર ધારણ કર ! (૭૫૭૦-૭૧) એકલી શ્રી જિનભક્તિ પણ દુર્ગતિને રોકીને દુર્લભ એવાં મુક્તિપર્વતના સુખને ઉત્તરોત્તર પ્રાપ્ત કરાવવા સમર્થ છે, (૭૫૭૨) તો પછી પરઐશ્વર્યવાળા શ્રી સિદ્ધ, ચૈત્ય, આચાર્ય અને ઉપાધ્યાય વગેરેની ભક્તિ સંસારના કંદનું નિકંદન કરવામાં સમર્થ કેમ ન થાય ? (૭૫૭૩) (સામાન્ય) વિદ્યા પણ તેઓની ભક્તિથી (જ) સિદ્ધ થાય છે અને સફળ બને છે, તો નિર્વાણ (મોક્ષ)ની વિદ્યા શું (તેઓની) ભક્તિ નહિ કરનારને સિદ્ધ થશે ? (૫૭૪) આરાધનામાં નાયક (આરાધ્ય) એવા તેઓની ભક્તિ જે માણસ ન કરે, તે ઉખરભૂમિમાં વાવેલી કોદડાંગરની જેમ સંયમને નિષ્ફળ કરે છે. (૭૫૭૫) આરાધકની (આરાધ્યની) ભક્તિ વિના જે આરાધનાને ઈચ્છે છે, તે બીજ વિના ધાન્યને અને વાદળ વિના વર્ષને ઈચ્છે છે. (૭૫૭૬) વિધિપૂર્વક વાવેલા પણ અનાજને જેમ વર્ષા નિપાદક (ઊગાડનાર) બને છે, તેમ તપ, દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રગુણેને આરાધકની ભક્તિ સફળ કરે છે. (૭૫૭૭) શ્રી અરિહરતાદિ પૈકી એક એકની પણ કરાતી ભક્તિ સુખની પરંપરાને નિચે પ્રગટાવે છે. આ વિષયમાં કનકરથ રાજા દષ્ટાન્તભૂત છે. (૭૫૭૮) તે આ પ્રમાણે
શ્રી અરિહંતની ભક્તિ વિશે કનકરથ રાજાનો પ્રબંધ-જે નગરી ઉત્તમ પતિથી રક્ષણ કરાયેલી, સુંદર લાંબા નેત્રવાળી અને ઉત્તમ પુત્રવાળી સ્ત્રીની જેમ શેભે છે (નગરી પક્ષે પતિ એટલે રાજાથી સુરક્ષિત, ઉત્તમ લાંબી રચ્યા-શેરીઓવાળી અને ઉત્તમ વૃક્ષેથી શોભતી-એમ અર્થ કરવો.), તે મિથિલા નગરીમાં કનકરથ નામે રાજા
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરર
શ્રી સંગરંગશાળ ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર હતો. સૂર્ય જેવા જેના પ્રતાપના વિસ્તારથી પરાભવ પામેલા શત્રુઓનો સમૂહ, (સૂર્યના તેજથી) કુમુદ (રાત્રિવિકાશી) કમળનો ખંડ જેમ શેભા વિનાનો અને સંકુચિત (દુર્બળ) બને, તેમ શોભારહિત અને દુર્બલ (દીન) બની ગયો હતો. (૭૫૭૯-૮૦) (પણઈ= ) યાચક (અથવા સ્નેહી) વર્ગને સંતોષ આપનાર અને પરસ્પરના પ્રàષને (વૈરને) ત્યાગ કરાવનાર એવા નીતિપ્રધાન રાજ્યના સુખને ભેગવતા અને રત્નોથી દીપતા એવા સિંહાસન ઉપર બેઠેલા, તેને એક અવસરે સંધીપાલકે પૂર્ણ મસ્તક નમાવીને વિનંતિ કરી કે-હે દેવ! આ આશ્ચર્ય છે કે સૂર્યને અંધકાર જીતે અને સિંહના બચ્ચાની પણ કેસરાને મૃગ તાડે. તેમ ઘણા કાળથી મોકલેલા તમામ તેટલા (મોટા) પણ ચતુરંગ સૈન્યને ઉત્તરદિશાને સ્વામી મહેન્દ્રસિંહ (ભજઈ=) ભગાડી રહ્યો છે. (૭૫૮૧ થી ૮) તેની પ્રવૃત્તિ જાણવા નીમેલા ગુપ્તચરોએ શીઘ આવીને હમણાં જ મને યુદ્ધને વૃત્તાન્ત યથાસ્થિત કહ્યો (૭૫૮૫) અને ત્યાં જે કલિંગને રાજા આપનો પ્રસાદપાત્ર હતો, તે નિર્લજજ શત્રુની સાથે ભેદને પામે (ભળી ગયે) છે, (૫૮૬) દાક્ષિણ્ય વિનાને કુરુદેશને રાજા પણ તમારા સેનાપતિ પ્રત્યે દ્વેષના દેષથી (કારણે) તે જ વેળા યુદ્ધમાંથી પાછો ફર્યો છે, (૭૫૮૭) બીજા પણ કાળકુંજર, શ્રીશેખર, શંકર વગેરે સામતે સૈન્યને વિખરા, જેઈને યુદ્ધથી ખસી ગયા છે. (૭૫૮૮) અને એમ મદોન્મત્ત હાથીઓની સૂઢથી જેના શ્રેષ્ઠ રથને સમૂહ ચૂરાઈ રહ્યો છે, રથોને સમૂહ ચૂરાવાથી ભડકેલા ઘડાઓ જ્યાં જનસમૂહને પીલી (પાડી) રહ્યા છે, જનસમૂહ પડવાથી દુર્ગમ બનેલા માર્ગમાં વ્યાકુળ શૂરા સુભટો આમતેમ દોડી રહ્યા છે, શૂરા સુભટના પરસ્પર ( ભિડણક) લડવાથી સૈન્યના લેકે જ્યાં વ્યાકુળ થઈ રહ્યા છે અને સૈન્યના લોકોના પિકારના શબ્દોથી કાયર લેકેને સમૂહ જ્યાં નાસી રહ્યો છે, એમ હણાયેલા
દ્વાવાળા તમારા સૈન્યને શત્રુએ જમના ઘેર પહોંચાડયું છે. (૭૫૮૯ થી ૧) એમ સાંભળીને લલાટે ચઢાવેલી ભયંકર ભ્રકુટીવાળા રાજાએ પ્રયાણને જણાવનારી મેટા અવાજવાળી ભેરીને વગડાવી. (૭૫૦) પછી તે ભેરીના વાદળેના સમૂહના અવાજતુલ્ય મોટા (વ્યાપક) અવાજથી પ્રયાણનું કારણ જાણીને તૂ ચતુરંગસેના હાજર થઈ. (૭૫૩) ત્યારે અત્યંત કુપિત થએલે કનકરથ રાજા તે સેના સહિત શીધ્ર પ્રયાથી શત્રુની (મહેન્દ્રસિંહની) ભૂમિમાં (હદમાં) પહેચો. (૭૫૯૪) પછી તેને આવેલ જાણીને અત્યંત ઉત્સુકતાને ધારણ કરતા મહેન્દ્રસિંહે (તેની સાથે) અતિ માટે યુદ્ધને ઉદ્યમ શરુ કર્યો. (તે આ પ્રમાણે) પછી ચકો અને બાણોના સમૂહને ફેકતે, (પાઠાં. તેએણક) તેજથી ઉગ્ર એવા જેના સુભટો (ઉસ્થરિય5) ઉછળી રહ્યા છે, (હાથમાં પહેરેલાં વિરત્વસૂચક (કંકણન) વીરવલમાં જડેલાં મણિની કાતિથી જાણે કૂપિત યમ નેત્રોથી કટાક્ષ ફેકતે હોય તેમ (ક્યાવરેહ= ) અવરોધ કરતે (શત્રુને રોકત અથવા ઘેરી લેતે), મન અને પવન જેવા વેગીલા ઘેડાના સમૂહવાળા (મહેન્દ્રસિંહ) શત્રુના (કાકરથ રાજાના) સૈન્યની સાથે યુદ્ધ કરવા લાગ્યો.
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અરિહંતની ભક્તિ વિષે કનકરથ રાજાના પ્રશ્નધ
૪૨૩
પછી જે રણભૂમિમાં ભાંગેલા ડાંડાવાળા ( દંડરહિત) છત્રાના સમૂહ જાણે ભાજન કર્યાં પછી ફે'કી દીધેલા થાળ ન હેાય તેવાં દેખાય છે અને ખડૂગથી શત્રુએના ગળાને કાપી નાંખનારા, યુદ્ધક્રિયાથી દુષ્ટ ( વ્યતરાદિ) દેવેશને પ્રસન્ન કરનારા અને પેાતાના માલિકના કામાં દેહને પણ ત્યાગ કરનારા, એવા ઉત્તમ ( બળવાન ) યાદ્ધાએ જ્યાં કૃતકૃત્ય થવાથી હર્ષોંથી જાણે (નાઇ=) નાચી રહ્યા છે, (૭૫૯૫ થી ૯૮) જ્યાં રુધિરથી ભીજાએલાં ( લેહી ઝરતાં) મસ્તકોથી અલ'કૃત પૃથ્વી જાણે રાતાં કમળેાથી ( રઇય=) રચેલી ( શણગારેલી ) ભી'ત ન હેાય ? અને એ ખંડ કરેલા જમીન ઉપર પડેલા હાથીએ જાણે તૂટી પડેલાં 'જનપર્યંતનાં શિખરે। ન હેાય ? તેવાં દેખાય છે. (૭૫૯૯) એ રીતે એવુ' ઘણા લેકને ક્ષય કરતું યુદ્ધ જ્યારે થયું, ત્યારે મિથિલાના રાજાએ દુય એવા પેાતાના હાથીને ઘેરીને રણભૂમિમાં શત્રુની સન્મુખ ઊભેા રાખ્યા. (૭૬૦૦) એ અવસરે મ`ત્રીઓએ કહ્યુ` કે-હૈ દેવ યુદ્ધથી અટકે! શત્રુના મનેરથને સફળ ન કરે ! સ્વશક્તિને વિચારે ! (૭૬૦૧) આઉત્તરદિશાને રાજા યુદ્ધમાં દૃઢ અભ્યાસી (નિપુણ ) છે, દેવે એને સહાય કરે છે. મેટા પક્ષવાળા અને મહા સાત્ત્વિક છે, એમ હમણાં જ ગુપ્તચર એ અમેને કહ્યું છે. આથી એક ક્ષણ માત્ર પણ આ સ્થાનમાં રહેવુ ચેગ્ય નથી. (૭૬૦૨૩) હે દેવ! પેાતાની શક્તિ ઉપરાન્ત આરંભને (જ્ઞાનીએ ) મરણનું મૂળ ( કારણ )કહે છે, માટે સ પ્રકારે પણ આત્માની (પેાતાની ) જ રક્ષા કરવી જોઇએ. (૭૬૦૪) હે દેવ ! હજી પણ અખંડ લશ્કર ( શક્તિ ) વાળા તમે જો યુદ્ધથી અટકી જશે! તે (શત્રુએ) ભાવ જાણ્યા નથી એવા તમે ( માંધી મુઠીએ ) પેાતાના નગરમાં નિવિઘ્ને પહેાંચી જશે. (૭૬૦૫) અન્યથા ભાગ્યવશ હારેલા અને શત્રુઓએ (ભગપસરસ=) નાસતાં પણુ રાકેલા, અસહાય બનેલા, તમારે નાસવુ' પણ સુલભ નહિ મને (ભારે પડશે). (૭૬૦૬) એમ મ`ત્રીએના વચનરૂપી ગાઢ પ્રતિબધથી નિર્ભીય પણ કનકરથ યુદ્ધથી પાળે કર્યાં. માટા પુરુષા (કુડ =) સ્પષ્ટ ( સાચા ) અવસરના જાણુ હોય છે. (૭૬૦૭) પછી શત્રુને હારેલા અને નાસતા જોઈને મહેન્દ્રસિંહ પણ કરુણાથી તેને પ્રહાર કર્યાં વિના (પાદે) ચાલ્યા. (૭૬૦૮) પછી માનભંગ થએલે (અને તેથી) હૃદયમાં પ્રગટેલા દૃઢ શાકવાળા, પેાતાને મરેલા જેવા માનતાં કનકકથ રાજાએ પાછાં ફરતાં સુંસુમારપુરમાં ઈન્દ્રોના સમૂહથી સેવાતા ચરણકમળવાળા શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામિને સમવસરેલા જોયા. (૭૬૦૯-૧૦) ત્યારે રાજચિન્હાને તજીને ઉપશમભાવવાળા વેષને ધારણ કરીને(શસ્ત્રાદિ તજીને),ગાઢ ભક્તિથી ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા દઇને, ગણધરા, મુનિવરે। અને કેવળજ્ઞાનીએથી પરિવરેલા, જગન્નાથ એવા પ્રભુને વાંદીને રાજા ધમ` સાંભળવા માટે શુદ્ધ ભૂમિ ઉપર બેઠો. (૭૬૧૧-૧ર) ક્ષણ માત્ર પ્રભુની વાણીને સાંભળીને અને પછી યુદ્ધની પરિસ્થિતિને યાદ કરીને તે વિચારવા લાગ્યા કે–મારા જીવતરને ધિક્કાર થાઓ !, કે જેના પૂર્વ પુણ્યને નાશ થવાથી, તે રીતે શત્રુથી હણાયેલા પરાક્રમવાળા, નષ્ટ થએલા (સાર=) સત્ત્વવાળા, (મારી) અપકીર્તિ (ધણિય =) ઘણી ફેલાણી.
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર શું (૭૬૧૩-૧૪) એમ વારંવાર ચિંતવતા નિસ્તેજ મુખવાળા, પ્રભુને નમસ્કાર કરીને સમવસરણથી નીકળતા રાજાને કરૂણાવાળા વિદ્યુતપ્રભ નામના ઈન્દ્રના સામાનિક દેવે કહ્યું કે-હે ભદ્ર! આ અતિ હર્ષના સ્થાને પણ હૃદયમાં તીણ શલ્ય ભેંકાએલાની જેમ તું આ રીતે સંતાપને કેમ કરે છે? અને નેત્રને હાથથી મસળેલા નીલકમળ જેવાં શોભારહિત ભીંજાએલાં કેમ ધારણ કરે છે? (૭૬૧૫ થી ૧૭) તે પછી આદરપૂર્વક પ્રણામ કરતા મિથિલાપતિએ જવાબ આપે કે-તમે એ વિષયમાં (જ્ઞાનથી) સ્વયમેવ યથાસ્થિત જાણે છે, તે અહીં (આ વિષયમાં) હું શું કહું? (૭૬૧૮) ઘણા ભૂતકાળમાં થઈ ગયેલાં અને અત્યંત ભવિષ્યમાં થનારાં પણ (ભૂત-ભાવિ) કાર્યોને જેઓ નિચે જાણે છે, તેઓને આ જાણવું તે કેટલું માત્ર છે? (૭૬૧૯) જયારે રાજાએ એમ કહ્યું, ત્યારે અવધિજ્ઞાનથી તત્વને જાણીને વિઘપ્રભદેવ આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા. (૭૬૨૦) અહ! તું શત્રુથી પરાભવ થવારૂપ આકરા દુઃખને હૈયામાં ધારણ કરે છે, (પણ) શ્રી જિનવરની ભક્તિને દુઃખમુક્તિનું મૂળ (કારણ) કહી છે, (૭૬૨૧) હે રાજન! તારી પ્રભુનાં ચરણકમળની વંદનક્રિયાથી હું પ્રસન્ન થયે છું, તેથી હવે મારા પ્રભાવથી તું શીધ્ર શત્રુ સામે જયને (માસ) કર! (૭૬૨) એમ દેવનું વચન સાંભળીને વિકસેલા (પ્રસન્ન) મુખકમળવાળે રાજા સૈન્યની સાથે તૂર્ત શત્રુ તરફ પાછો ફર્યો. (૭૬૨૩) પછી ઘણાં યુદ્ધોમાં પ્રાપ્ત કરેલા વિજયના ગર્વવાળે મહેન્દ્રસિંહ પુનઃ પણ તેને આવતે સાંભળીને સજજ થઈને સામે (આવી) ઊભો રહ્યો. (૭૬૨૪) અને (બન્નેનું) યુદ્ધ થયું. માત્ર વિદ્યુતપ્રભના પ્રભાવથી મિથિલાપતિએ પ્રથમ (પ્રારંભમાં) જ મહેન્દ્રસિંહને હરાવ્ય (૭૬૨૫) અને તેણે પહેલાં કબજે કરેલા હાથી, ઘડા વગેરે રાજ્યના વિવિધ અંગોને કબજે કરીને અને તેને સેવા (આજ્ઞાપાલન) ગ્રહણ (કબૂલ) કરાવીને, ત્યાં જ રાજ્યમાં મૂકો. (તે રાજ્ય સંભાળવાનું તેને સોંપ્યું.) (૭૬૨૬) પછી જીતવાયેગ્યને (શત્રુને) જીતીને કનકરથ પિતાના નગરમાં આવ્યો અને જગતમાં શરદચંદ્રના કિરણતુલ્ય ઉજજવળ કીર્તિવાળો (પ્રસિદ્ધ) થયો. (૭૬ર૭) પછી એક પ્રસંગે વિશુદ્ધ લેશ્યામાં વર્તતે તે વિચારવા લાગ્યો કે-અહો ! શ્રી જિનેશ્વરનો મહિમા કે છે, કે જે હું તે વેળા વંદન માત્રથી પણ, મનેરથને પણ અગોચર (કલ્પનામાં પણ ન આવે તેવા) અત્યંત વાંછિત પ્રજનને લીલા માત્રથી (અનાયાસે) પાપે, (૭૬૨૮-૨૯) માટે જગતમાં એક પ્રભુ, આ ભવ-પરભવમાં ભાવી કલ્યાણ કરવાના સ્વભાવવાળા, પરમ પરમાત્મા અને શ્રેષ્ઠ કલ્પવૃક્ષતુલ્ય એવા તેઓ જ અનુસરવા (સેવવા) યોગ્ય છે, એમ વિચારીને રાજાએ શ્રી મુનિસુવ્રત પ્રભુના ચરણકમળમાં પ્રવજ્યાને સ્વીકારી. પછી તેણે વિધિપૂર્વક પાળીને, ગુણગણના ઘર (નિધાન) તુલ્ય ગણધર નામશેત્રને (તેવા પુણ્યને) બાંધીને, અંતે મરીને, દેદીપ્યમાન શરીરવાળો મહદ્ધિક દેવ થયે. (૭૬૩૦ થી ૩૨) ત્યાંથી અવીને સારા કુળમાં મનુષ્યપણું અને ઉત્તમ ભોગોને પામીને, શ્રી તીર્થંકરદેવની પાસે દીક્ષા લઈને, ગણધર થઈને, સંસારરૂપી મોટા વૃક્ષને મૂળમાંથી
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચ નમસ્કાર નામનું આઠમું પટાદ્વાર
૪૫
ઊખેડીને કેવળજ્ઞાનના પ્રકાશને પામેલે તે જન્મ-મરણથી રહિત એવા પરમ નિર્વાણને પામશે. (૭૬૩૩-૩૪) એમ શ્રી અરિહંતદેવ વગેરેની ભક્તિને એ પ્રકારે ઉત્તરોત્તર કલ્યાણનું કારણ જાણીને હે ક્ષપક ! તું સમ્યક્ (તે ભક્તિને) આચર ! (૭૬૩૫) “શ્રી અરિહંતાદિ છની ભક્તિ –એ નામનું સાતમું દ્વાર મેં કહ્યું. હવે આઠમું પંચનમસ્કાર નામનું પેટાદ્વાર કહીશ. (૭૬૩૬)
અનુશાસ્તિમાં પંચનમસ્કાર નામનું આઠમું પેટદ્વાર-હે મહામુનિ પક! સમાધિયુક્ત અને કુવિકલ્પરહિત તું પ્રારંભેલા વિશુદ્ધ ધર્મને અનુબંધ (પરંપરા) થાય તેમ હવે બંધુતુલ્ય શ્રી જિનેશ્વરને તથા સર્વ સિદ્ધોને, આચારના પાલક આચાર્યોને, સૂત્રનું દાન કરનારા ઉપાધ્યાયને તથા શિવસાધક સર્વ સાધુઓને, નિચે સિદ્ધિના સુખના સાધક એવા નમસ્કારને કરવામાં નિત્ય ઉદ્યમી બન! (૭૬૩૭ થી ૩૯) કારણ કે-આ નમસ્કાર સંસારરૂપી રણભૂમિમાં પડેલાને (ફસેલાને) શરણભૂત, અસંખ્ય દુખના ક્ષયનું કારણ મોક્ષપદને હેતુ છે. (૭૬૪૦) વળી કલ્યાણરૂપ કલ્પવૃક્ષનું અવંધ્ય બીજ, સંસારરૂપ હિમાચલના શિખરોને (ઠંડીને દૂર કરનાર) પ્રચંડ સૂર્ય અને પાપરૂપ સર્પોને નાશ કરનાર ગરુડ છે, (૭૬૪૧) દરિદ્રતાના કંદને મૂળમાંથી ઉખેડનાર વરહની દાઢા છે અને પ્રથમ પ્રગટતા સમ્યક્ત્વરત્ન માટે રેહણાચલની ભૂમિ છે. (૭૬૪૨) સદ્ગતિના આયુષ્યના બંધરૂપી વૃક્ષના પુષ્પની વિદ્ધરહિત ઉત્પત્તિ છે અને વિશુદ્ધ-ઉત્તમ ધર્મની સિદ્ધિની પ્રાપ્તિનું નિર્મળ ચિહ્ન છે. (૭૬૪૩)
અને વળી યથાવિધિ સર્વ પ્રકારે આરાધેલા, ઇચ્છિત ફળ પ્રાપ્ત કરવાના શ્રેષ્ઠ મંત્રતુલ્ય, એવા આ પંચનમસ્કારના પ્રભાવે શત્રુ પણ મિત્ર થાય છે, તાલપુટ ઝેર પણ અમૃત બને છે, વાયંકર અટવી પણ વાસબુવનની જેમ ચિત્તને આનંદ આપે છે, (૭૬૪૪-૪૫) ચરો પણ રક્ષકપણાને પામે (રક્ષક બને) છે, ગ્રહો અનુગ્રહકારક બને છે, અપશુકને પણ શુભ શુકનથી સાધ્ય (શુભ શુકનના) ફળને આપે છે, (૭૬૪૬) માતાની જેમ ડાકિણીઓ પણ અલ્પ પણ પીડાને કરતી નથી અને ભયંકર મંત્ર-તંત્રયંત્રના પ્રયોગો પણ (ઉપદ્રવ કરવા) સમર્થ થતા નથી.(૭૬૪૭) પંચનમસ્કારના પ્રભાવથી અગ્નિ કમળના સમૂહ જે, સિંહ શીયાળ જે અને જંગલી હાથી પણ મૃગલાના બચ્ચા જેવું જણાય છે. (૭૬૪૮) એ કારણથી જ દે, વિદ્યાધર વગેરે પણ ઊઠતા, બેસતાં, અથડાતાં કે પડતાં આ નમસ્કારને પરમ ભક્તિથી સ્મરે છે. (૭૬૪) વૃદ્ધિ પામતી શ્રદ્ધા-બહુમાનરૂપ તેલયુક્ત મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારને નાશક આ નમસ્કાર શ્રેષ્ઠ દિપક ધન્યાત્માઓના (જ) મને મંદિરમાં રમે (પ્રકાશ કરે) છે. (૭૬૫૦) જેઓના મનરૂપી વનની ઝાડીમાં નમસ્કારરૂપી કેસરીસિંહનું બચ્ચું ક્રીડા કરે છે, તેઓને અહિતરૂપી હાથીઓના સમૂહને મેળાપ પણ થતો નથી. (૭૬૫૧) બેડીઓના આકરા બંધનવાળી (ગુતિ5) કેદ અને વજાના પાંજરામાં પૂરાવાનું પણ ત્યાં સુધી છે કે-આ નમસ્કારરૂપી
૫૪.
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ર૬
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર જેવું શ્રેષ્ઠ મંત્રને જ્યાં સુધી તૂર્ત જ નથી! (૭૬૫૨) અહંકારી, દુષ્ટ, નિર્દય અને ક્રર એવી દષ્ટિવાળો (પરે= ) શત્રુ પણ ત્યાં સુધી (શત્રુ) રહે છે કે શ્રી નમસ્કારમંત્રના ચિંતનપૂર્વક જ્યાં સુધી તેને જે નથી. (૭૬૫૩) આ મંત્રનું સ્મરણ કરનારને મરણમાં, યુદ્ધભૂમિમાં (સુભટના) સમૂહનો સંગમ થતાં અને ગામ, નગર વગેરે અન્ય સ્થાને જતાં (સર્વત્ર) રક્ષણ તથા સન્માન થાય છે. (૭૬૫૪) ન તથા દેદીપ્યમાન મણિની કાન્તિથી વ્યાપ્ત એવી વિશાળ ફણાવાળા સની ફણાઓના સમૂહમાંથી નીકળતાં કિરણોના સમૂહથી જ્યાં ભયંકર અંધકાર નાશ પામે છે, એવા પાતાળમાં (પણ) ઈચ્છાની સાથે મનને આનંદ દેનારા પાંચેય ઇન્દ્રિઓના વિષયે જેઓને સિદ્ધ થાય છે, એવા દાન જે (ત્યાં) મોજ (આનંદ) કરે છે, તે પણ નિચે નમસ્કારના પ્રભાવને માત્ર એક અંશ છે. (૭૬૫૫-૫૬).
વળી વિશિષ્ટ પદવી, વિદ્યા, વિજ્ઞાન, વિનય તથા ન્યાયથી શોભતું અને અખલિત વિસ્તારથી ફેલાતા નિર્મળ થશથી સમગ્ર ભુવનતળમાં વ્યાપ્ત એવું વળી અત્યંત અનુરાગી સ્ત્રી, પુત્ર વગેરે સઘળા મિત્રો તથા વજનવાળું, આજ્ઞાને સ્વીકારવામાં ઉત્સાહી, બુદ્ધિમાન, એવા ઘરકાર્ય કરનારા નોકર-ચાકરવાળું, અક્ષીણ લક્ષ્મીના વિસ્તારની માલિકી અને ભેગેને પ્રાપ્ત કરાવવામાં શ્રેષ્ઠ, વળી રાજા, અમાત્ય વગેરે વિશિષ્ટ લોકોને અને પ્રજાને બહુમત (માન્ય), યથાચિંતિત (મનવાંછિત) ફળની પ્રાપ્તિથી સુંદર અને દુઃખની વાતને (અથવા દુષ્ટ વાતને) ચમત્કાર આપનારું (અર્થાત્ દુઃખ જેવો શબ્દ પણ જ્યાં નથી), એવું જે મનુષ્યપણું મળે છે, તે પણ નમસ્કારના ફળને એક લેશ (અંશ) માત્ર છે. (૭૬૫૭ થી ૬૦) અને વળી જે સુકુમાર સર્વ શ્રેષ્ઠ અંગવાળી સુંદર ચોસઠ હજાર પત્નીઓવાળું, મહાપ્રભાવશાળી શોભતા બત્રીસ હજાર સામંતવાળું, શ્રેષ્ઠ નગરેતુલ્ય છ— ક્રોડ ગામના સમૂહથી અતિ વિરતૃત, દેવનગરી જેવાં બહેતેર હજાર શ્રેષ્ઠ નગરેની સંખ્યા(અથવા સમૂહ) વાળું, મોટી સંખ્યામાં ખેટ, કર્બટ, મડંબ, દ્રોણમુખ વગેરે ઘણા વસવાટવાળું, શોભતા મનહર સુંદર રના સમૂહથી (દિહં= ) પૈયને દેનારું, શત્રુસૈન્યને છેદવાથી અત્યંત ગર્વિષ્ઠ એવા પદાતિસૈન્યના સમૂહથી વ્યાપ્ત (યુક્ત), (મદથી)ઝરતા ગંડસ્થળવાળા પ્રચંડ હાથીઓના સમૂહવાળું, મન અને પવનતુલ્ય વેગવાળા, ચપળ, ખરીઓથી ભૂમિળને ઉખેડતા ઘડાઓવાળું, સંખ્યાથી સોળ હજાર યક્ષેની રક્ષાથી વ્યાપ્ત (રક્ષણ કરાતું), નવનિધાન અને ચૌદ રત્નના પ્રભાવથી સિદ્ધ થતાં સર્વ પ્રજનેવાળું, એવું લેકમાં જે છ ખંડ ભરતક્ષેત્રનું સ્વામીપણું મળે છે, તે પણ નિચે શ્રદ્ધારૂપી જળના સિંચનથી સર્વ રીતે વૃદ્ધિને પામેલા તે શ્રી પંચનમસ્કારરૂપ વૃક્ષને જ (વિશિષ્ટ)કેઈ ફળનો વિલાસ છે. (૭૬૬૧ થી ૬૭)
વળી જેમ બે છીપના સંપુટમાં મેતી ઉપજે, તેમ ઉજજવળ દેવદુષ્ય વસ્ત્રથી આચ્છાદિત સુંદર દેવશય્યાના ખેાળામાં (દેવશય્યામાં) ઉત્પન્ન થાય અને તે પછી જીવે
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચનમસ્કાર મહામંત્રનો મહિમા
૪ર૭ ત્યાં સુધી મને ડર શરીરવાળ, જાવજજીવ સુંદર યૌવન અવસ્થાવાળ, જાવજજીવ રોગ, જરા, રજ (મેલ) અને પસીનાથી રહિત (નિર્મળ) શરીરવાળે, જાવજજીવ નસો, ચરબી, હાડકાં, માંસ, રુધિર વગેરે શરીરના મળથી (દુર્ગધથી) મુક્ત, જીવતાં સુધી તાજી પુષ્પમાળા અને દેવદુષ્ય અને ધારણ કરતો, સારી રીતે તપાવેલા જાતિવંતુ સુર્વણ અને મધ્યાહ્નના સૂર્ય સરખી (તેજસ્વી) શરીરની કાન્તિવાળો, પાંચ વર્ણનાં રત્નના આભરના કિરણોથી સર્વ દિશાઓને ચિત્રિત કરતે, અખંડ (સંપૂર્ણ) ગંડસ્થળે લહેરાતાં કુંડની કાતિથી દીપ, તથા મહર કંદરાવાળી (અમરપુરમણs) દેવાંગનાઓના સમૂહથી મનહર, વળી સમગ્ર ગ્રહોના સમૂહને એકીસાથે (નીચે) પાડવામાં, ભૂતળને જમાડવામાં અને સઘળા કુલપર્વતના સમૂહને લીલા માત્રથી ચૂરવામાં તથા માનસ વગેરે મટાં સરોવરો, નદીઓ, કહે અને સમુદ્રોનાં જળને પ્રબળ પવનની જેમ એક કાળે જ સંપૂર્ણ શેષણ કરવામાં શક્તિમાન, ત્રણેય લોકને (પૂર્ણ) ભરી દેવા માટે (તેટલાં) મોટાં ઘણાં રૂપને શીધ્ર બનાવનારો, તથા તૃત માત્ર પરમાણુ જેવડા (નાના) રૂપવાળ થવામાં પણ સમર્થ, તથા એક હાથની પાંચ અંગુલિઓથી પ્રત્યેકના અગ્રભાગે એક એકને, એમ એકીસાથે પાંચેય મેરુપર્વતેને ઉપાડવામાં સમર્થ, વધારે શું ? એક ક્ષણમાં જ છતી વસ્તુને પણ અછાતી અને અછતી વસ્તુને પણ છતી દેખાડવામાં અને કરવામાં પણ સમર્થ, વળી નમતા દેવેના સમૂહના મરતકના મણિના કિરણની શ્રેણિથી સ્પેશિત ચરણવાળો, બ્રકૂટીને ઈશારા માત્રથી આદેશ કરતાં જ પ્રસન્ન થઈને સંજમપૂર્વક ઊભા થતા (અભિગિક દેના) પરિવારવાળે, ઈચ્છાની સાથે જ અનુકૂળ વિષયના સમૂહને સહસા પ્રાપ્ત કરનારે, પ્રીતિરસથી યુક્ત સતત મોજ કરવાની એક આદતવાળો ( વ્યસની), નિર્મળ અવધિજ્ઞાનથી અને અનિમેષ દૃષ્ટિથી દોને જેનારો (જાણનારો) અને સમકાળે ઉદયને પામેલી સકળ શુભ કર્મપ્રકૃતિઓવાળે, એ ઈન્દ્ર પણ દેવેલેકમાં જે ત્રાદ્ધિથી ભરપૂર મનહર વિમાનની શ્રેણિઓનું ચિરકાળ અખલિત વિસ્તારવાળું આધિપત્ય પાળે છે, તે પણ સદૂભાવપૂર્વક સમ્યફ કરેલી શ્રીપંચનમસ્કારની આરાધનાની લીલા(પ્રભાવ)ને લેશ જાણ. (૭૬૯૮થી૮૨)
ઉર્ધ્વ, અધે અને તિર્થાલેકરૂપી રંગમંડપમાં દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ કે ભાવને આશ્રીને આશ્ચર્યકારક જે કોઈ પણ વિશિષ્ટ અતિશય કઈ રીતે કઈ પણ જીવમાં દેખાય છે અથવા સંભળાય છે, તે સર્વ પણ શ્રી નમસ્કારસ્મરણના મહિમાથી પ્રગટેલે જાણ. (૭૬૮૩૮૪) દુઃખે પાર ઉતરાય તેવા જળમાં, દુઃખે ઓળંગી શકાય તેવા (અટવી વગેરે) સ્થળમાં દુઃખે પાર ઉતરાય તેવા વિકટ પર્વતમાં, અથવા ભયંકર સ્મશાનમાં કે બીજા પણ દુઃખદ પ્રસંગમાં, (જવને) નમસ્કાર રક્ષક અને શરણ છે. (૭૬૮૫) વશ કરવું, સ્થાનભ્રષ્ટ (ઉચ્ચાટન) કરવું તથા થંભાવવું, વળી નગરને લેભ પમાડે કે રાધ (ઘર) કરો, વગેરેમાં તથાવિધ પ્રયોગ કરાએલ (આરાધેલ) આ નમસ્કાર જ સમર્થ છે. (૭૬૮૬) બીજા મંત્રથી પ્રારંભેલાં જે કાર્યો, તે પણ તેઓનાં જ (સમેઈ= ) સમ્યગ પ્રાપ્ત (સિદ્ધિ)
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૮
શ્રી સંવેગરંગશાળા પ્રન્થનો ગુજરાતી અનુવાદ : ઢાર ચોથું થાય છે કે--પિતાનું સ્મરણ કરવાપૂર્વક પ્રારંભેલાં કાર્યોની સિદ્ધિને કરનારા એવા આ શ્રી પંચનમસ્કારના સ્મરણપૂર્વક જેઓએ પ્રારંભ્યાં છે. (૭૬૮૭) તેથી સઘળી સિદ્ધિઓને અને મંગળને ઈચ્છતા આત્માએ નમસ્કારને સર્વત્ર સદા સમ્યગ ચિંતવ જોઈએ. (૭૬૮૮) જાગવું, ઊંઘવું, છીંકવું, ઊભા રહેવું, ચાલવું, અથડાવું કે પડવું, વગેરે સર્વ પ્રસંગમાં નિચે આ પરમમંત્રને પ્રયત્નપૂર્વક વારંવાર સમરણ કરવો જોઈએ. (૭૬૮૯) પુણ્યાનુબંધી પુણ્યવાળા જેણે આ નમસ્કારને પ્રાપ્ત કર્યો છે, તેની નરક અને તિય"ચની ગતિઓ અવશ્ય રોકાઈ ગઈ છે. (૭૬૦) નિચે પુનઃ તે કદાપિ અપયશને અને નીચ ગોત્રને પામતું નથી અને જન્માક્તરમાં પણ આ નમસ્કાર (પ્રાપ્તિ) તેને દુર્લભ નથી. (૭૬૯૧) વળી જે મનુષ્ય એક લાખ નમસ્કારને અખંડ ગણીને શ્રી જિનને અને સંઘને પૂજે છે, તે શ્રી તીર્થકર નામકર્મને બાંધે છે. (૭૬૨) અને નમસ્કારના પ્રભાવથી તેને નિચે જન્માન્તરે પણ જાતિ, કુળ, રૂપ, આરોગ્ય અને સંપત્તિઓ (વગેરે) શ્રેષ્ઠ મળે છે. (૭૬લ્વે) ચિત્તથી ચિતવેલું, વચનથી પ્રાર્થે હું તથા કાયાથી પ્રારંભેલું કાર્ય ત્યાં સુધી નથી થતું કે જ્યાં સુધી નમસ્કારને મર્યો નથી (૭૬૯૪) અને વળી મનુષ્ય આ નમસ્કારથી જ સંસારમાં કદાપિ નોકર, ચાકર, દુર્ભાગી (અથવા દુઃખીઓ) નીચ અને વિકલઈન્દ્રિએવાળો થતો નથી. (૬૫) પરમેષ્ટિઓને ભક્તિથી કરાયેલ આ નમસ્કાર આ લેક અને પરલોકમાં સુખકર છે અને આ લોક-પરલેકનાં દુઃખેને ચૂરવામાં સમર્થ છે. (૭૬૯૬) વધારે વર્ણનથી શું? નિચે જેને જગતમાં એવું કંઈ નથી, કે જેને ભક્તિથી કરેલ આ નમસ્કાર કરવા માટે સમર્થ નથી. (૭૬૭) જે પરમ દુર્લભ એવા પરમપદના (મોક્ષના) સુખને પણ આ નમસ્કાર નિચે પ્રાપ્ત કરાવે છે, તે તેની સાથે (અનાજની સાથે ઘાસની જેમ) આનુસંગિક સિદ્ધ થનારા તે સિવાયના અન્ય સુખની કયી ગણતરી ? (૭૬૯૮) જેઓ મેક્ષનગરને પામ્યા, પામશે કે (વર્તમાનમાં ) પામી રહ્યા છે, તે શ્રી પંચનમસ્કારના ગુપ્ત મહા સામર્થ્યના યોગે (સમજવું.) (૭૬) દીર્ધકાળ તપ તપ્યા, ચારિત્ર પાળ્યું અને ઘણું કૃતને ભણ્યા, તથાપિ જે નમસકારમાં પ્રીતિ નથી, તે તે (સર્વ) નિષ્ફળ ગયું (જાણવું) (૭૭૦૦) ચતુરગ સેનાનો નાયક (સેનાપતિ) એ જેમ (સૈન્યને) દીપક (અચેસર) છે, તેમ દર્શન, તપ, જ્ઞાન અને ચારિત્રને નાયક આ ભાવનમસ્કાર (તે ગુણોન) દીપક છે. (૭૭૦૧) આ જીવે (ભૂતકાળમાં) ભાવનમસ્કાર વિના (અયકજાઈ-) નિષ્ફળ એવાં દ્રવ્યલિંગને અનંતીવાર લીધાં અને મૂક્યાં. તેથી એ પ્રમાણે જાને હે સુંદર ! આરાધનામાં જોડેલા મનવાળે તું પણ પ્રયત્નપૂર્વક શુભ ભાવનાથી આ નમસ્કારને મનમાં ધારણ કર ! (૭૭૦૨-૩) હે દેવાનુપ્રિય! તને વારંવાર આ વિષયમાં પ્રાર્થના કરું છું કે-(તરવામાં)સંસારસમુદ્રના પૂલસમાન નમસ્કારને શિથિલ (ઉપેક્ષા) કરીશ નહિ, (૭૭૦૪) કારણ કે-જન્મ, જરા અને મરણથી ભયંકર એવા સંસારરૂપી અરણ્યમાં આ નમસ્કાર મંદ પુણ્યવાળાઓને પ્રાપ્ત થતું નથી. (૭૭૮૫) રાધાને પણ સ્પષ્ટ વિધી
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચનમસ્કાર મહામંત્રને મહિમા
૪૨૯ શકાય, પર્વતને પણ મૂળમાંથી ઉખેડી શકાય અને આકાશતળમાં ચાલી (ઉડી) શકાય, પણ આ નમસ્કાર (મેળવવો) દુર્લભ છે. (૭૭૦૬) બુદ્ધિશાળીએ અન્ય સર્વ વિષયમાં પણ શરણભૂત હોવાથી આ નમસ્કારને સ્મરવો જોઈએ અને આ પ્રાપ્ત થયેલા (અંતિમ) આરાધનાના કાળે (તે) સવિશેષ સમર જોઈએ. (૭૭૦૭) આ નમસ્કાર આરાધનામાં (વિજય) ધ્વજને ગ્રહણ કરવા માટેનો હાથ છે, વર્ગ અને મોક્ષનો માર્ગ છે, તેમ જ દુર્ગતિના દ્વારની (બંધ કરવાની) મોટી અર્ગલા (આગળિયે) છે. (૭૭૦૮) અન્ય દિવસે પણ નિત્ય આ નવકારને ભણો, ગણુ અને સાંભળ જોઈએ તથા સમ્યક અનુપ્રેક્ષા કરવી જોઈએ, તે મરણકાળે શું પૂછવું? (૭૭૦૯) જ્યારે ઘર બળે, ત્યારે તેનો માલિક બીજું બધું છોડીને આપત્તિનો પાર પામવામાં સમર્થ એવા એક પણ મોટા (કીમતી) રત્નને લઈ લે છે, અથવા જેમ (આઉર=) યુદ્ધના ભયમાં સુભટ ભ્રકુટી ચઢાવેલા (વૈરી) સુભટોથી ભરપૂર રણભૂમિમાં કાર્ય કરવામાં (વિજય કરાવવામાં) સમર્થ, એવા એક અમોઘ શસ્ત્રને ગ્રહણ કરે છે, તેમ જ્યારે આતુર(રોગી) પણુમાં બારેય પ્રકારના સર્વ પણ શ્રતરકંધનું (દ્વાદશાંગીનું) સમ્યક્ ચિંતન કરવા તેમાં એકચિત્તવાળો છતાં શક્તિમાન નથી થતો, ત્યારે તે દ્વાદશાંગીને પણ છોડીને મરણ સમયે નિચે તે શ્રી પંચનમસ્કારનું જ સમ્યફ ચિંતન કરાય છે, કારણ કે-તે દ્વાદશાંગીના અર્થ (રહસ્ય) ભૂત છે. (૭૭૧૦ થી ૧૩) સર્વ પણ દ્વાદશાંગી પરિણામવિશુદ્ધને જ હેતુ માત્ર છે, તે (પરિણામવિશુદ્ધિ) કરવાપણું (નમસ્કારમાં હોવાથી નમસ્કાર (તદત્થર) દ્વાદશાંગીને અર્થ (સાર) કેમ નહિ ? (૭૭૧૪) તેથી વિશુદ્ધ શુભ લેશ્યાવાળો આત્મા (પિતાને) કૃતાર્થ માનતા, તેમાં જ સ્થિર ચિત્તવાળ (બનીને) તે નમસ્કારને જ સમ્યગુ વારંવાર સમરણ કરે. (૭૭૧૫) જેમ સુભટ યુદ્ધમાં જયપતાકાને (ઈછે), તેમ નિચે મરણ પ્રસંગે (મેહની) જયપતાકારૂપ એવા કાનને અમૃતતુલ્ય નમસ્કારને કોણ બુદ્ધિમાન ન આદરે ? (૭૭૧૬) જેમ પવન જળને (વાદળને) વિખેરે, તેમ પ્રકૃષ્ટભાવથી પરમેષ્ઠિઓને કરેલે એક પણ નમસ્કાર સકળ દુઃખના સમૂહને નાશ કરે છે. (૭૭૧૭) (મનથી) સંવિજ્ઞ મનદ્વારા, (વચનથી) અખલિત સ્પષ્ટ મનહર સ્વર વડે અને કાયાથી પદ્માસને બેઠેલે, તથા હાથની ગમુદ્રાવાળે, એવો આત્મા સ્વયં સંપૂર્ણ નમસ્કારને સમ્યગ જપે, એ વિધિ ઉત્સર્ગથી છે, છતાં બળ ઘટવાથી તેમ કરવા સમર્થ ન થાય (ન કરી શકે), તે પણ તેઓના નામને અનુસરતા “અ-સિ-આ-ઉ-સા–એ પાંચ અક્ષરને સમ્યગ્ર ગુપ્ત (મૌનથી) પણ પરાવતે. એમ છતાં તેમ કરવામાં પણ જો કઈ રીતે અશક્ત હોય, તે “એમ”—એટલું જ ધ્યાન કરે. કારણ–આ “એમ” વડે શ્રી અરિહતો, અશરીરી (સિદ્ધ), આચાર્યો, ઉપાધ્યાય અને સર્વ મુનિવરોનો સંગ્રહ કરાયેલ છે. શબ્દશાસ્ત્રના જાણ વૈયાકરણીઓએ તેઓનાં નામમાં રહેલા પ્રથમ પ્રથમ વર્ગોની સંધિ કરવા દ્વારા આ “ઓ” કારને જણાવ્યો છે. (૭૭૧૮ થી ૨૨) માટે એના ધ્યાનથી નિચે શ્રી પંચપરમેષ્ઠિઓનું ધ્યાન થાય છે. અથવા જે નિચે એ પણ ધ્યાન કરવા અસમર્થ હેય, તે પાસે બેઠેલા કલ્યાણમિત્રના (સાધર્મિઓના) સમૂહદ્વારા બેલાતા શ્રી
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ ઃ દ્વાર ચોથું પંચનમસ્કારને સાંભળે અને હૃદયમાં આ પ્રમાણે ભાવના ભાવે કે તે આ (નમસ્કાર) ધનની ગાંઠડી છે, તે આ નિચે કોઈ (અચિંત્ય) દુર્લભની પ્રાપ્તિ છે, તે આ ઈષ્ટસંગ (સંગ) છે અને તે આ પરમતત્વ છે. અહોહા ! નિચે હવે હું (આ નમસ્કારની પ્રાપ્તિથી) સંસારસમુદ્રના કાંઠે પહે, નહિ તો કયાં હું? અથવા કે આ રીતે આ નમસ્કારને સમ્યગ ગ? હું ધન્ય છું કે-અનાદિ અનંત સંસારસમુદ્રમાં અચિંત્ય ચિંતામણિ એ આ શ્રી પંચમેરિષ્ઠ નમસ્કારને પામ્યા ! શું હું આજે સર્વ અંગોથી અમૃતપણે પરિણમ્યો (મારા સર્વ અંગે અમૃતમય બની ગયાં) અથવા શું કેઈએ અકાળે પણ (મને ). સકળ સુખમય (સંપૂર્ણ સુખી) કર્યો? (૭૭૨૩ થી ૨૮) એમ પરમ સમરસની (સમતાની) પ્રાપ્તિપૂર્વક સાંભળે નમસ્કાર (સિયધારણુ= ) અમૃતની ધારાને વેગ જેમ ઝેરનો નાશ કરે, તેમ કિલષ્ટ કર્મોને નાશ કરે છે. (૭૭૨૯) જેણે મરણકાળે આ નમસ્કારને ભાવપૂર્વક મરણ કર્યો, તેણે સુખને આમત્રણ આપ્યું અને દુઃખને જલાંજલિ આપી. (૭૭૩૦) આ નમસ્કાર પિતા, માતા, નિષ્કારણ બંધુ, મિત્ર અને પરોપકારી છે. (૭૭૩૧) આ નમસ્કાર (સર્વ) એમાં (કે એનું) પરમશ્રેયઃ, મંગલેમાં (અથવા મંગલનું) પરમમંગલ, પુણ્યમાં (અથવા પુણ્યાનું) પરમપુણ્ય અને ફળોમાં (અથવા ફળનું) પરમફળ છે. (૭૭૩૨) તથા આ નમસ્કાર આ લેકરૂપી ઘરમાંથી પરલેકના માગે ચાલેલા જીરૂપી મુસાફરોને પરમ હિતકર ભાતાતુલ્ય છે. (૭૭૩૩) જેમ જેમ તેના શ્રવણને રસ મનમાં પરિણમે (વધું), તેમ તેમ જળભરેલા કાચા ઘડાની જેમ ક્રમશઃ કર્મની ગાંઠ ક્ષીણ થાય છે. (૭૭૩૪) જ્ઞાનરૂપી અધથી જેડેલ અને શ્રી પંચનમસ્કાર૩૫ સારથિથી પ્રેરાતો, એ તપ-નિયમ અને સંયમને રથ, મનુષ્યને નિવૃત્તિ (મોક્ષ) નગરમાં પહોંચાડે છે. (૭૭૩૫) અગ્નિ પણ શીતળ થાય અને ગંગાનદી ઉલટા માર્ગે વહેતી થાય, પણ આ નમસ્કાર પરમપદ (મેલ) નગરમાં ન પહોંચાડે એમ (બને) નહિ. (૭૭૩૬) તેથી આરાધનાપૂર્વક અનન્ય (એકાગ્ર) ચિત્તવાળો અને વિશુદ્ધ વેશ્યાવાળો તું સંસારને ઉછેદ કરનારા નમસ્કારને છોડીશ નહિ. (૭૭૩૭) મરણકાળે આ નમસ્કારને નિયમા કર (સાધવો) જોઈએ, કારણ કે શ્રી જિનેશ્વરેએ તેને સંસારને ઉછેદ કરવામાં સમર્થ જોયો છે. (૭૭૩૮) નિર્વિવાદ કર્મને ક્ષય તથા નિયમો મંગલનું આગમન, એ શ્રી પંચનમસ્કાર કરવાનું સુંદર તાત્કાલિક ફળ છે. (૭૭૩૯) કાલાન્તરભાવિ ફળ તે આ ભવનું અને અન્ય ભવનું–એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં ઉભય ભવમાં સુખકારક એવી સમ્યક અર્થ-કામની પ્રાપ્તિ તે આ ભવનું ફળ છે. (૭૭૪૦) તેમાં પણ તેઓની કલેશ વિના પ્રાપ્તિથી અને આરોગ્યપૂર્વક તે બન્નેને નિવિદને ભોગવવાથી આ ભવમાં સુખકારકપણું અને શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી ઉત્તમ સ્થાનમાં વ્યય કરવાથી પરભવમાં સુખકારક પણ છે. હવે શ્રી પંચનમસ્કારનું અન્ય ભવ સંબંધી પણ ફળ કહું છું. જો કે તે જન્મમાં જ કઈ કારણે સિદ્ધિમાં ગમન ન થાય, તે પણ એક વાર પણ નમસ્કારને પામેલા અને
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કારમહામંત્રના પ્રભાવ વિષે ત્રણ દષ્ટાંત
૪૩૧ નિચે તેને નહિ વિરાધનારા, અતુલ પુણ્યથી શોભતા ઉત્તમ દેવામાં અને (મનુષ્યનાં મોટાં (ઉત્તમ) કુળોમાં ઉત્પન્ન થઈને, અંતે સર્વકને ક્ષય કરવાપૂર્વક સિદ્ધિને પામે જ છે. (૭૭૪૧ થી ૪૪) પુનઃ આ સંસારમાં નમસ્કારના પહેલા “ન” અક્ષરની (પણ) વાસ્તવિક પ્રાપ્તિ, ક્ષણે ક્ષણે જ્ઞાનાવરણીય વગેરે કર્મોના અનંત પુદ્ગલોનો વિગમ (નિજ) થવાથી થાય છે. તે પછી શેષ અક્ષરોમાં પણ પ્રત્યેક અક્ષર તેથી અનંતગુણ વિશુદ્ધિ થવાથી પ્રાપ્ત થાય છે. (૭૭૪૫-૪૬) એમ જેને એક એક અક્ષર પણ અત્યંત કર્મ ક્ષય થવાથી પ્રાપ્ત થાય છે, તે નમસ્કાર વાંછિત ફળને આપનારે કેમ ન થાય? (૭૭૪૭) વળી (ગા. ૭૭૪૦ માં) જે કહ્યું કે-“આ ભવમાં અર્થ અને કામની પ્રાપ્તિ” થાય છે, તેમાં મૃતકના વ્યતિકરથી ધન પ્રાપ્ત કરનાર શ્રાવકપુત્ર અર્થવિષયમાં દૃષ્ટાન્તભૂત છે. (૭૭૪૮) તે આ પ્રમાણે
શ્રી નમસ્કારમંત્રના પ્રભાવે ધન પ્રાપ્ત કરનાર શ્રાવકપુત્રનું દટાતએક મોટા નગરમાં યૌવનથી ઉન્મત્ત, વેશ્યાને અને જુગારને વ્યસની તથા પ્રમાદથી અત્યંત ઘેરાયેલે એક શ્રાવક પુત્ર હતા. (૭૭૪૯) ઘણો કાળ બહુ પ્રકારે કહેવા છતાં તે ધર્મને સ્વીકાર કરતા નથી અને નિરંકુશ હાથીની જેમ તે સ્વછંદ વિલાસ કરે છે. (૭૭૫૦) તો પણ મરતી વેળાએ પિતાએ કરુણાથી બેલાવીને તેને કહ્યું કે હે પુત્ર! જે કે તું અત્યંત પ્રમાદી છે, તો પણ સમસ્ત વસ્તુઓને સાધવામાં સમર્થ આ શ્રી પંચનમસ્કારને તું ભણજે અને સદા દુઃખી અવસ્થામાં તે શ્રેષ્ઠ મંત્રને યાદ કરજે. (૭૭૫૧પર) એના પ્રભાવથી ભૂત, વેતાળ ઉપદ્રવ કરતા નથી અને શેષ ક્ષુદ્ર ઉપદ્રનો સમૂહ પણ અવશ્ય નાશ પામે છે. (૭૭૫૩) એમ પિતાના વચનના આગ્રહથી તેણે “તહત્તિ” કહીને સ્વીકાર્યો. પછી પિતા મરી ગયા અને ધનને સમૂહ ક્ષય પામ્યો, ત્યારે સ્વચ્છેદ ભમવાની (પાઠાં. ભવણ થવાની) કુટેવવાળા તેણે એક ત્રિદંડીની સાથે મિત્રતા કરી. અથવા કુળક્રમને (કુલીનતાને) તજી દેનારા પુરુષને આ કેટલું માત્ર છે? (૭૭૫૪–૫૫) એક અવસરે ત્રિદંડીએ વિશ્વાસપૂર્વક તેને કહ્યું કે-હે ભદ્ર! જે તું કાળી ચૌદશની રાત્રે અખંડ શ્રેષ્ઠ અંગવાળા મડદાને લાવે, તો હું તેને દિવ્ય મંત્રશક્તિથી સાધીને તારી દરિદ્રતાને નાશ કરું, (૭૭૫૬-૫૭) એ વાતને શ્રાવકના પુત્રે સ્વીકારી અને તેણે કહેલો સમય પ્રાપ્ત થતાં નિર્જન સ્મશાનપ્રદેશમાં તેણે તે જ રીતે તેને મૃતક લાવી આપ્યું. (૭૭૫૮) પછી તે મુડદાના હાથમાં ખડ આપીને (ત્રિદંડીએ) તેને માંડલાની ઉપર બેસાડ્યું અને ત્યાં તેની સામે જ શ્રાવકપુત્રને બેસાડે. (૭૭૫૯) પછી તે ત્રિદંડીએ જેરથી વિદ્યાને જપવાને પ્રારંભ કર્યો અને વિદ્યાના આવેશથી મુડદું ઉઠવા લાગ્યું, (૭૭૬૦) તેથી ડરેલા શ્રાવકપુરે તૂર્ત પંચનમસ્કારનું સ્મરણ કર્યું અને તેનાથી સામર્થ્ય હણાઈ ગયેલું મડદુ (પાછું) જમીન ઉપર પડયું. (૭૭૬૧) પુનઃ પણ ત્રિદંડીના દઢ વિદ્યા જાપથી ઉઠીને મડદું નીચે પડયું, ત્યારે ત્રિદંડીએ કહ્યું કે-હે શ્રાવકપુત્ર! તું કંઈ પણ (મંત્રાદિને) જાણે છે? તેણે કહ્યું કે-હું કંઈ પણ જાણતા નથી. પછી ધ્યાનના પ્રકમાં
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૨
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર ચોથું ચઢેલ (વિશેષતયા ધ્યાન કરતો) ત્રિદંડી પુનઃ પોતાની શ્રેષ્ઠ વિદ્યાને જપવા લાગે. (૭૭૬૨-૬૩) ત્યારે પંચનમસ્કારથી રક્ષિત શ્રાવકપુત્રને હણવા અસમર્થ તે મુડદાએ તૂર્ત ખડૂગથી ત્રિદંડીએ બે ખંડ કર્યો (હ.) (૭૭૬૪) પછી પ્રસન્ન થએલા શ્રાવકત્રે ખર્શના પ્રકારના પ્રભાવથી તે ત્રિદંડીને મુડદાને સેનાનાં અંગવાળા (સુવર્ણપુરુષ) બનેલો છે. (૭૭૬૫) ત્યારે તેનાં અંગ-ઉપાંગોને કાપીને પિતાના ઘરમાં સ્થાપન કર્યા (ધનનો ભંડાર ભયે) એમ શ્રી પંચપરમેષ્ઠિમંત્રના પ્રભાવે ધનાઢય થયે. (૭૭૬૬) કામના વિષયમાં તે મિથ્યાદષ્ટિ પતિની પત્ની શ્રાવિકા દષ્ટાન્તરૂપ છે, કે જેને નમસ્કારથી સર્ષ પણ પુષ્પમાળા બની ગયે. (૭૭૬૭) તે આ પ્રમાણે
નમસ્કારના પ્રભાવે કામને પ્રાપ્ત કરનાર શ્રાવિકાને પ્રબંધ-એક સંનિષમાં (નગરની બહારના પરામાં) એક મિથ્યાષ્ટિ ગૃહપતિ હતો અને તેને ધર્મમાં અત્યંત રાગી શ્રાવિકા પત્ની હતી. (૭૭૬૮) તેના ઉપર બીજી પત્નીને પરણવાની ઈચ્છાવાળા, તુચ્છ પરિણતિવાળા, (તેણે પોતે) શેડ્યવાળો હોવાથી બીજી પત્ની નહિ મળવાથી વિચાર્યું કે-પૂર્વની (પરણેલી) પત્નીને કેવી રેતે હણું ? એમ ( વિચારીને) અન્યદા કાળા સપને ઘડામાં પૂરીને (તે ઘડો) ઘરમાં મૂકો. (૭૭૬૯-૭૦) ભજન કર્યા પછી તેણે તે શ્રાવિકાને કહ્યું કે હે ભદ્ર! અમુક સ્થાને મૂકેલા ઘડામાંથી પુષ્પમાળા મને લાવી આપ ! (૭૭૭૧) પછી તે ઘરમાં પેઠી અને અંધારું હોવાથી શ્રી પંચનમસ્કારને સ્મરણ કરતી (તેણીએ) પુષ્પમાળા માટે તે ઘડામાં હાથ નાંખ્યો તે પહેલાં જ (એક) દેવીએ સર્પનું અપહરણ કર્યું અને અતિ સુગંધવાળી, વિકસિત કૈવેત પુછપની. શ્રેષ્ઠ માળા તે સ્થાને (ઘડામાં) મૂકી દીધી. તેને લઈને તેણીએ પતિને આપી, તેથી ગભરાએલા (તેણે ) ત્યાં જઈને ઘડાને જે પણ સપને દેખે નહિ (૭૭૭૨ થી ૭૪)
ત્યારે “આ મહા પ્રભાવવાળી છે – એમ માનીને પગમાં પડે, પિતાને વૃત્તાન્ત (આશય) કહ્યો અને ખમાવીને (તેને). પિતાના ઘરની સ્વામિનીપદે સ્થાપી. (૭૭૭૫) એમ આ લેકમાં આ નમસ્કાર અર્થ-કામને સાધક છે. પરલોકમાં પણ આ નમસ્કાર હુંડિક યક્ષની જેમ સુખદાયક છે. (૭૭૭૬) તે આ પ્રમાણે
નમસ્કારના પરલૌકિક ફળ વિષે હુંડિક યક્ષનો પ્રબંધ-મથુરા નગરીમાં લેકની સતત ચોરી કરતા હુંડિક નામના ચેરને કોટવાળાએ પકડે અને ગધેડા ઉપર બેસાડીને નગરમાં સમાયે. પછી તેને શૂળીએ ચઢાવ્યો અને તેનાથી તેનું શરીર સખ્ત ભેદાયું (ઇદાયું). (૭૭૭૭-૭૮) તૃષાથી પીડાતા શરીરવાળા દુઃખથી અત્યંત પીડાતા તેણે જિનદત્ત નામના ઉત્તમ શ્રાવકને તે પ્રદેશથી જતે જોઈને કહ્યું કે-ભે! મહાયશ! તું દુઃખીઓ પ્રત્યે કરુણા કરનારે ઉત્તમ શ્રાવક છે, તો તૃષાતુર મને કયાંયથી પણ જલદી જળ લાવી આપ ! (૭૭૭૯-૮૦) પછી શ્રાવકે કહ્યું કે-જ્યાં સુધી હું તારા (માટે) જળને લાવું, ત્યાં સુધી આ નમસ્કારનું વારંવાર ચિંતન કર ! હે ભદ્ર! જે
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ જ્ઞાનેપગ' નામનું નવમું પિટાદ્વાર
૪૩૩ તું એને વિસારીશ, તો હું લાવેલું પણ (જળ) તને આપીશ નહિ. એમ કહેવાથી જળની લુપતાથી તે દઢતાથી નમસ્કારનું સ્મરણ કરવા લાગ્યો. (૭૭૮૧-૮૨) પરંતુ જિનદત્ત ઘેરથી પાણી લઈને જેટલામાં આવ્યો, તેટલામાં નમસ્કારને ઉચ્ચાર કરતા તેને
જીવ ચાલ્યો ગયે. (૭૭૮૩) પછી મરીને તેના પ્રભાવથી તે યક્ષપણને પામ્યો (યક્ષ થયે). પછી ચારને ભજન (પાણી) આપનાર હોવાથી રાજ પુરુષાએ જિનદત્તને પકડીને રાજાને સેં. રાજાએ કહ્યું કે–ચારની તુલ્ય દેષવાળા એને પણ શૂળીએ ચઢાવે. (૭૭૮૪-૮૫) એમ કહેવાથી કોટવાળો જિનદત્તને વધસ્થાને લઈ ગયા. એ પ્રસંગે હુંડિક યક્ષે અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ કર્યો, તેનાથી શૂળી ઉપર ભેદાએલા પિતાના શરીરને અને તેવા શ્રાવકને જોઈને ગુસ્સે થએલે તે નગરની ઉપર પર્વતને ઉપાડીને (શીલાને વિકુવીને) બોલ્યો કે-રે રે! દેવતુલ્ય આ શ્રાવકને ખમાવીને છૂટો કરે! અન્યથા આ પર્વતથી તમે સર્વને પણ હું ચૂરી નાખીશ. (૭૭૮૬ થી ૮૮) તેથી ભય પામેલા રાજાએ જિનદત્તને ખમાવીને છોડી દીધે. એમ હુંડિકારની જેમ નમસ્કાર પરલોકમાં સુખને આપનાર છે. (૭૭૮૯) એ રીતે ઉભય લેકમાં આ નમસ્કારને સુખના મૂળરૂપ જાણીને આરાધનાના અભિલાષી હે ક્ષપક ! તું સતત એનું સ્મરણ કર! કારણ કે-પંચપરમેષિઓને ભાવથી કરેલ નમસ્કાર જીવને હજારે જન્મથી બચાવે છે અને વળી બાધિલાભનું કારણ થાય છે. (૭૭૯૦-૯૧) સંસારનો ક્ષય કરતા ઘન્યાત્માઓના હૃદયને વારંવાર પ્રસન્ન કરતો આ પંચ (પરમેષ્ઠિ) નમસ્કાર દુષ્યનને રોકનારે થાય છે. (૭૭૯૨) એમ પાંચને નમસ્કાર નિચે મહાન પ્રજનવાળે કહ્યો છે. તેથી મરણ (ઉપા= ) પાસે આવે ત્યારે ક્ષણે ક્ષણે તેને બહુ વાર (સ્મરણ) કરાય છે. (૭૯૩) આ પાંચને નમસ્કાર સર્વ પાપનો નાશ કરનાર છે અને સર્વ મંગલમાં પ્રથમ મંગલ છે. (૭૭૯૪) એમ આ પંચનમસ્કાર નામનું આઠમું પેટદ્વાર કહ્યું. હવે “સમ્યજ્ઞાનને ઉપગ –એ નામનું નવમું પેટદ્વાર કહું છું. (૭૭૯૫)
અનુશાસ્તિમાં “સમ્યજ્ઞાને પગ” નામનું નવમું ટાદ્વાર-હે ક્ષપક! તું પ્રમાદને મૂળમાંથી ઉખેડીને જ્ઞાનના ઉપગવાળો થા ! કારણ કે-જ્ઞાન જીવલેકનું ( સર્વ જીવોનું) સર્વ વિ વિનાનું (રોગરહિત) ચક્ષુ છે, પ્રકૃષ્ટ દીપક છે, સૂર્ય છે અને ત્રણ ભુવનરૂપી તમિસ્રા ગુફામાં શ્રેષ્ઠ પ્રકાશ કરનારું (કાકીણ) રત્ન છે. (૭૭૯૬૯૭) જે ઇલેકમાં જીવને જ્ઞાનચક્ષુ ન હોય, તો મોક્ષમાર્ગ સંબંધી સમ્યક પ્રવૃત્તિ ન થાય ! (૭૭૯૮) અથવા કુબોધરૂપી પતંગીઆનો નાશ કરનારા જ્ઞાનદીપક વિના મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારના સમૂહથી ઘેરાએલું બિચારું આ જગત કેવું (દુઃખી) હોય? (૭૭૯૯) તથા અંધકારના (અજ્ઞાનના) નાશક સમ્યજ્ઞાનરૂપી સૂર્યના પ્રભાવથી સંસારરૂપી સરોવરમાં વિવેકરૂપી સુંદર કમલેનો વિકાસ થાય છે. (૭૮ ૦૦) જે આ સમ્યગજ્ઞાનરૂપી કાકિણીરત્નને વ્યાપાર (પ્રાગ) ન હેત, તે અજ્ઞાનરૂપી પ્રબળ અંધકારથી ભયંકર આ
૫૫
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૪
શ્રી સંવેગરંગશાળા પંથને ગુજરાતી અનુવાદ : કાર ચાલું ત્રણ ભુવનરૂપી તમિસ્રા ગુફામાંથી શ્રી જિનેશ્વરરૂપી ચક્રવતીની પાછળ ચાલતું આ બિચારું મૂહ ભવ્ય રૂપી સૈન્ય અખલિત પ્રચાર (પ્રાણ) કરતું કેવી રીતે (બહાર) નીકળત ? (૭૮૦૧-૨) શ્રી જિનશાસનથી સંસ્કારિત બુદ્ધિવાળા અને શ્રુતજ્ઞાનરૂપી સમૃદ્ધિવાળા જ્ઞાનીએ આ જીવલેકમાં શ્રુતજ્ઞાનથી દે અને અસુરેથી યુક્ત, મનુષ્પોથી યુક્ત, ગરુડસહિત, નાગસહિત તથા ગંધર્વ (વ્યંતરો) સહિત, એવા ઉર્ધ્વ, અધે અને તિ૭લેકને, તથા જેને (કર્મોથી ) બંધ, મુક્તિ, ગતિ અને અગતિને (સર્વને) જાણી શકે છે. (૭૮૦૩-૪) જેમ સૂત્ર (દેરા) સહિત સોય કચરામાં પડવા છતાં નાશ નથી પામતી, તેમ (સૂત્ર=) શ્રુતજ્ઞાન સહિત જીવ પણ સંસારમાં (ભમતે) છતાં નાશ નથી પામતે (ડૂબતો નથી). (૭૮૦૫) જેમ (કયાર=) (કચરામાં) ઢગલામાં પડેલી દેરા વિનાની સોય ખેવાય છે, તેમ સંસારરૂપી અટવીમાં જ્ઞાનરહિત પુરુષ પણ નાશ પામે (ભટકે) છે. (૭૮૦૬) જેમ નિપુણ વૈદ્ય આગમથી રોગની ચિકિત્સા કરવાનું જાણે છે, તેમ આગમથી જ્ઞાની ચારિત્રની શુદ્ધિને જાણે (ક) છે. (૭૮૦૭) જેમ આગમ (જ્ઞાન) રહિત વૈદ્ય વ્યાધિની ચિકિત્સાને જાણતા નથી, તેમ આગમરહિત (પુરુષ.) ચારિત્રની શુદ્ધિને જાણતો નથી. (૭૮૦૮) તે માટે મોક્ષની ઈચ્છાવાળા અપ્રમત્ત પુરુષોએ (પુવં= ) પહેલાં પૂર્વષિઓએ પ્રરૂપેલાં આગમાં (પાઠાં પુળ્યુરિસિપરૂરિયંમિ સુત્તમિ=પૂર્વ પુરુ
એ પ્રરૂપેલા આગમમાં અપ્રમત્તપણે) ઉદ્યોગ કર જોઈએ, (૭૮૦૯) બુદ્ધિ (કર્મના) ન હોય, પણ જ્ઞાનની ઈચ્છાવાળાએ ઉદ્યમને કરવો જોઈએ, કારણ કે-તે બુદ્ધિ હોય કે સોપશમથી સાધ્ય છે (અને ક્ષયે પશમ ઉદ્યમથી પ્રગટે છે.) (૭૮૧૦) જે એક દિવસે એક પદને, અથવા પખવાડીએ અડધા કલેકને પણ ભણી શકે, તે પણ જ્ઞાનને શીખવાની ઈચ્છાવાળો તું ઉદ્યમને છેડીશ નહિ. (૭૮૧૧) આશ્ચર્યને તે જુઓ ! સ્થિર અને બળવાન એવા પણ પાષાણને અસ્થિર જળની ધારાએ ક્ષય કર્યો! (૭૮૧૨) તેવા શીતળ અને મદ (કેમલ) પણ થોડા થોડા (સતત) વહેતા, (પર્વતના) સંચાગને નહિ છોડતા જળે પર્વતને ભેદ્યો. (૭૮૧૩) ઘણા પણ અપરિચિત (પરાવર્તનરહિત) અને અશુદ્ધ, એવા ખલના અને શંકાવાળા શ્રુતજ્ઞાન વડે મનુષ્ય જાણકાર (જ્ઞાની) મનુષ્યનો હાંસીપાત્ર બને છે. (૭૮૧૪) અને થોડા પણ અખલિત, શુદ્ધ અને સ્થિરપરિચિત (પાઠાં પરિજિએણ=ઢ-સ્થિર) એવા સ્વાધ્યાયથી અર્થનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને મનુષ્ય અલજિજત અને અનાકળ બને છે. (ક્યાંય શરમાતું નથી કે સંકેલશને કરતો નથી.) (૭૮૧૫) જે ગંગાનદીની રેતીને માપે અને જે બે હાથના બાથી સમુદ્રના પાણીને ઉલેચવા સમર્થ હોય. તે જ્ઞાનના ગુણેને માપી શકે. (૭૮૧૬) પાપથી નિવૃત્તિ, કુશળ ધર્મમાં પ્રવૃત્તિ અને વિનયની પ્રાપ્તિ, એ ત્રણ જ્ઞાનનાં (મુખ્ય) કાર્યો (ફળ) છે. (૭૮૧૭) સંયમ
ગની આરાધના અને શ્રી વર્ધમાન પ્રભુની આજ્ઞા, એ બને જ્ઞાનથી જાણી શકાય છે. માટે જ્ઞાનને ભણવું જોઈએ. (૭૮૧૮) મેલને (પઉણ= ) સરળ માર્ગ જેઓએ પ્રગટ
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ જ્ઞાનપગ નામનું નવમું પિટાદ્વાર
૪૩૫ કર્યો છે, જ્ઞાનમાં (આઉત્ત= ) જોડાએલા (ઉદ્યમી) છે અને જ્ઞાનયોગથી યુક્ત છે, એવા જ્ઞાનીઓની નિર્જરાનું તોલ (માપ) કોણ કરી શકે? (૭૮૧૯) અલ્પજ્ઞાનીને (અગીતાથને) બે, ત્રણ, ચાર અને પાંચ ઉપવાસથી જે શુદ્ધિ થાય, તેનાથી અતિ-બહુગુણી શુદ્ધિ નિત્યભોઈ પણ જ્ઞાનીને (ગીતાઈને) થાય. (૭૮૨૦) એક દિવસમાં તપસ્વી થઈ શકાય, એમાં કઈ સંશય નથી, કિન્તુ (પંતં= ) અતિ ત્વરા(ઉદ્યમ)વાળો પણ એક દિવસમાં શ્રતધર ન થાય. (૭૮૨૧) બહુ ક્રોડે વર્ષો સુધી નારકજીવ જે કર્મોને ખપાવે, તેટલાં કર્મોને ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત જ્ઞાની એક શ્વાસ માત્રમાં ખપાવે છે. (૭૮૨૨) જ્ઞાનથી ત્રણ ભુવનમાં રહેલા ચરાચર (અસ્થિર-સ્થિર ) સર્વ ભાવેને જાણી શકાય છે, માટે બુદ્ધિમાને પ્રયત્નપૂર્વક જ્ઞાનને શીખવું જોઈએ. (૭૮ર૩) જ્ઞાનને ભણે, જ્ઞાનને ગુણે અને જ્ઞાનથી કાર્યોને કરે, એમ જ્ઞાનમાં રહેલે (રમત) જ્ઞાની સંસારસમુદ્રને તરે. (૭૮૨૪) જે (જેનું) નિચે જીવની પરમ વિશુદ્ધિને જાણવાની ઈચ્છા છે, તો મનુષ્ય દુર્લભ એવા બાધિને પ્રાપ્ત કરીને નિચે જ્ઞાનને શીખવું જોઈએ. (૭૮૨૫) શ્રતને સર્વ બળથી (સર્વ પ્રયત્ન પણ) ભણવું જોઈએ અને તપ તે બળને અનુસારે (યથાશક્તિ) કરો જોઈએ, કારણ કે-સૂત્રવિરુદ્ધ કરતો પણ તપ ગુણકારક થતો નથી. (૭૮૨૬) જ્યારે મરણ (પાઠાં. ઉપા= ) નજીક આવે, ત્યારે અત્યન્ત સમર્થ ચિત્તવાળો પણ બારેય પ્રકારના શ્રુતસ્કંધનું (દ્વાદશાંગીન ) સર્વ અનુચિંતન કરી શકતા નથી, તેથી જે (વીતરાગમત5) શ્રી જિનેશ્વરના સિદ્ધાન્તરૂપ એક પદમાં પણ સંગને (અભેદને) કરે છે, તે (પુરુષ) તે અધ્યાત્મગથી (આત્મરમણતાથી) મોહની જાળને છેદે છે. (૭૮૨૭૨૮) જે એક (કોઈ) પણ મોક્ષના કારણમાં (મુક્તિસાધક વ્યાપારમાં) નિત્ય જોડાએલો રહે, તે કારણે તેનું જ્ઞાન બને, કારણ કે–તેના દ્વારા તે વિતરાગતાને પામે છે. (અર્થાત ગમે તેટલું ભણવા છતાં જેટલા જ્ઞાનને ઉદ્યમ-વ્યાપાર (અભેદ) કરે છે, તેટલું જ જ્ઞાન આત્માનું બને છે, કારણ કે-એવા ઉપયુક્ત એક પદથી પણ મુક્તિ થાય છે. (૭૮૨૯) જેઓ શ્રતને માટે અલ્પ આહાર-પાણી વાપરે, તેઓને તપાવી જાણવા, શ્રતરહિત જીવનો તપ તે તાવથી પીડાતાના ભૂખમરા જે (ભૂખમરો) છે. (અર્થાત્ જ્ઞાનીને અલ્પ ભોજનથી તૃપ્તિ થાય છે, જ્યારે અજ્ઞાનીને તપ ભૂખમરા જેવો કણકારી બને છે.) (૭૮૩૦) જ્ઞાનથી ત્યાજ્ય તજાય છે અને કરણીય કરાય છે. જ્ઞાની કર્તવ્યને કરવાનું અને અકાર્યને વર્જવાનું જાણે છે. (૭૮૩૧) જ્ઞાનસહિત ચારિત્ર નિચે સેંકડો ગુણેને પ્રાપ્ત કરાવનારું છે. શ્રી જિનેશ્વરોની આ આજ્ઞા છે કે-આજ્ઞાથી (જ્ઞાનથી) રહિત ચારિત્ર નથી. (૭૮૩૨) જે જ્ઞાન છે તે (ક્ષની સાધનામાં) કરણ (મુખ્ય હેતુ) છે, જે કરણ છે તે શાસનનો સાર છે અને જે શાસનનો સાર છે તે પરમાર્થ છે, રમ જાણવું. (૭૮૩૩) આ પરમાર્થરૂપ તત્ત્વને પ્રાપ્ત કરનારો જીના બંધને–મોક્ષને જાણે છે અને બંધમાક્ષને જાણીને (અને) ભવસંચિત કર્મોને ક્ષય કરે છે. (૭૮૩૪) અદનીને (મિથ્યાત્વને શાન હોતું નથી, અજ્ઞાનીને ચારિત્રગુણો હેતા નથી અને અગ્રણીનો
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૬
શ્રી સવેગર ગશાળા પ્રથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથું
મોક્ષ નથી, એમ અજ્ઞાનીને મેાક્ષ નથી. (૭૮૩૫) સર્વ વિષયમાં વાર'વાર પૂછાયેાગ્ય (તે) બહુશ્રુતાનું કલ્યાણ થાઓ ! કે-શ્રી જિનેશ્વરા સિદ્ધિને પામે છતે ( પણું ) જેએ જ્ઞાનથી વિશ્વમાં ) પ્રકાશને કરે છે. (૭૮૩૬) આ લેાકમાં મનુષ્યેા ચંદ્રની જેમ બહુ શ્રુતના મુખનું જે દર્શન કરે છે, એનાથી અતિ શ્રેષ્ઠ, અથવા આશ્ચય કારી કે સુદરતર ખીજુ શું છે ? (૭૮૩૭) ચંદ્રમાંથી કરણા નીકળે છે, (તેમ) બહુશ્રુતના મુખમાંથી શ્રી જિનવચને નીકળે છે, કે જેને સાંભળીને મનુષ્યે સંસારમટવીને પાર પામે છે. (૭૮૩૮) જે (અભિન્ન=) સ'પૂર્ણ ચૌદપૂવી'આ, અધિજ્ઞાનીએ અને કેવળીએ છે, તે લેાકેાત્તમ પુરુષાનું જ જ્ઞાન (નિશ્ચે જ્ઞાન ) છે. (૭૮૩૯) અતિ મૂઢ ( મહાણુ=મહાજન ) ઘણા લેાકમાં પણ એક જે શ્રુત-શીલયુક્ત (જ્ઞાની-ક્રિયાવ ́ત) તે શ્રેષ્ઠ છે, માટે પ્રવચનમાં ( સંઘમાં ) શ્રુત-શીલરહિતનું સન્માન કરીશ નહિ. (૭૮૪૦) તે કારણે પ્રમાદ તજીનેઅપ્રમત્તપણે શ્રુતમાં યત્ન કરવા ચેગ્ય છે, કે જેના વડે પેાતાને અને પરને પણ દુઃખ સમુદ્રમાંથી તારે. (૭૮૪૧) જ્ઞાનના ઉપયાગથી રહિત પુરુષ પેાતાના ચિત્તને વશ કરવા શક્તિમાન થતા નથી. ઉન્મત્ત હાથીને જેમ અકુશ, તેમ ઉન્મત્ત ચિત્તને (વશ કરવામાં) જ્ઞાન અંકુશભૂત છે. (૭૮૪૨)જેમ સારી રીતે પ્રયેાગ કરેલી વિદ્યા પિશાચને પુરુષાધીન કરે છે, તેમ સારી રીતે ઉપયેાગ કરેલું જ્ઞાન હૃદયરૂપી પિશાચને વશ ( આત્માધીન ) કરે છે. (૭૮૪૩) જેમ વિધિપૂર્વક પ્રયાણ કરેલા મ`ત્રથી કાળો નાગ શાન્ત થાય છે, તેમ સારી રીતે ઉપયાગ કરેલા જ્ઞાનવડે હૃદયરૂપી કાળો નાગ ઉપશાન્ત થાય છે. (૭૮૪૪) મત્ત જંગલી પણ હાથીને જેમ દેરડાથી બાંધી શકાય છે, તેમ અહીં જ્ઞાનરૂપી દેરડાથી મનહાથીને બાંધી શકાય છે. (૭૮૪૫) જેમ મર્કટ ( માંકડા) દેરી (મ ́ધન) વિના ક્ષણ પણ એક સ્થળે સ્થિર રહેતા નથી, તેમ જ્ઞાન વિના મન ક્ષણ પણ મધ્યસ્થ (સમભાવવાળુ – સ્થિર) થતું નથી. (૭૮૪૬) તેથી તે અતિ ચપળ મનમાંકડાને શ્રી જિનેપદેશદ્વારા સૂત્રથી ( શ્રુતજ્ઞાનથી ) ખાંધીને શુભ ધ્યાનમાં ખેલાવવેા જોઇએ. (૭૮૪૭) તેથી રાધાવેધ કરનારને આઠ ચક્રોમાં ઉપયેગ જોડવાની જેમ ક્ષપકને (પણ) સદા જ્ઞાનેપચેગ વિશેષતઃ (મુખ્ય વ્યાપાર) કહ્યો છે. (૭૮૪૮) વિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા જેના હૃદયમાં જ્ઞાનરૂપી પ્રદીપ પ્રકાશે છે, તેને શ્રી જિનકથિત મેાક્ષમાર્ગીમાં (ચારિત્રધન) ( પ્રણારા=) લૂંટાવાનેા ભય થતા નથી (૭૮૪૯) જ્ઞાન પ્રકાશ વિના જે મેાક્ષમાગે ચાલવા ઇચ્છે છે, તે ખીચાર જન્માંધ ભય'કર અટવીમાં જવાને ઈચ્છે, તેના જેવા છે. (૭૮૫૦) જો ખ ંડિત ( ભિન્ન ભિન્ન પદવાળા) શ્લેાકાએ પણ યવ નામના સાધુને મરણથી ખચાળ્યા, તે। શ્રી જિનકથિતસૂત્ર જીવનું ભવભયથી રક્ષણ કેમ ન કરે ? (૭૮૫૧) તે આ પ્રમાણે
જ્ઞાનાપયેાગના લાભ વિષે યવસાધુના પ્રબંધ-ઉજજૈની નગરીમાં અનિલને પુત્ર જવ નામે રાજા હતા, પરમસ્નેહનું પાત્ર ગભ નામે તેને પુત્ર યુવરાજ હતા અને સ કાર્યાંમાં વિશ્વાસપાત્ર રાજ્યનાં સઘળાં કાર્યને સભાળનારા દીપૃષ્ટ નામે મત્રી
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનેપયોગના લાભ વિષે યવસાધુને પ્રબંધ
૪૩૭ હિતે. (૭૮૫૨-૫૩) વળી અત્યંત રૂપથી શોભતી, નવયૌવનથી (ખીલેલાં) સુંદર અંગે વાળી અડોલ્લિકા નામની યુવરાજાની પુત્રી ગર્દભ યુવરાજની બહેન હતી. (૭૮૫૪) એકદા તેને જોઈને કામથી પીડાતો યુવરાજ તેની પ્રાપ્તિ ન થવાથી પ્રતિદિન દુર્બળ થવા લાગે. (૭૮૫૫) (પછી) અમાત્યે પૂછ્યું કે-તું કેમ દુબળ થાય છે ? અત્યંત આગ્રહ કરવાથી તેણે એકાન્તમાં (કારણ) કહ્યું, ત્યારે અમાત્યે કહ્યું કે-હે કુમાર ! જેમ કઈ જાણે નહિ તેમ તું એને ભેંયરામાં છૂપાવીને વિષયસુખને ભેગવ! સંતાપ કેમ કરે છે? (૭૮૫૬-૫૭) એમ કરવાથી લોકો જાણશે કે-નિચે કેઈએ તેણીને હરણ કરી. મૂઢ કુમારે તે સ્વીકાર્યું અને તેમ જ કર્યું. (૭૮૫૮) એ હકીકતને જાણીને ગાઢ નિવેદને પામેલા જવરાજાએ પુત્રને રાજ્ય ઉપર સ્થાપીને સદ્ગુરુની પાસે પ્રવજ્યાને સ્વીકારી. (૭૮૫૯) પણ વારંવાર કહેવા છતાં તે (યવરાજર્ષિ) ભણવામાં તેવો ઉદ્યમ કરતા નથી અને પુત્રના રાગથી વારંવાર ઉજૈનીમાં આવે છે. (૭૮૬૦) પછી અન્યદા ઉજૈની તરફ જતા તેણે જવના ક્ષેત્રની રક્ષામાં ઉદ્યમી ક્ષેત્રના માલિકે, અતિ ગુપ્ત રીતે આમતેમ છૂપાતા ગધેડાને ઉદ્દેશીને, મોટા અવાજે બોલેલા પ્રગટ અર્થવાળા આ તૂટેલા કને સાંભળે. (૭૮૬૧-૬૨)
આધાવસિ પધવસિ, મમ ચેવ નિરિફિખસિ - લખિ -તે તે મએ ભાવે, જવ પલ્પેસિ ગદહા ?
અર્થાત-સામે આવે છે, પાછો ભાગે છે અને મને જ જુવે છે, (તેથી) હે ગદ્ધા! મેં તારા ભાવને જાણે કે-તું જવને ઈચ્છે છે. (૭૮૬૩) પછી કૌતુકથી તે કલેકનું અવધારણ કરીને તે સાધુ આગળ માર્ગે જવા લાગ્યા. ત્યાં એક સ્થાને રમતા છોકરાઓએ ફકેલી, એક ખાડામાં ક્યાંય પણ પડેલી અને નહિ જડતી (અડલિયા= ) મોઈને છોકરાઓ પ્રયત્નપૂર્વક સર્વત્ર શોધે છે, છતાં જ્યારે કઈ રીતે તેને ન જઈ તે ન જડી), ત્યારે તે ખાડાને જોઈને એક છોકરાએ આ પ્રમાણે કહ્યું. (૭૮૬૪ થી ૬૬)
ઈઓ ગયા તીઓ ગયા, મગિજજતી ન દીસઈ
અહમેય વિયાણુમિ, બિલે પડિયા અડલિયા ” અર્થાત-આમ ગઈ તેમ ગઈ, શોધવા છતાં ન જડી, હું એમ જાણું છું કેમેઈ ખાડામાં પડી છે. (૭૮૬૭) એ કલેકને પણ સાંભળીને મુનિએ કુતુહલથી સારી રીતે યાદ રાખે. પછી તે ઉજજૈનીએ પહોંચ્યા અને ત્યાં કુંભારના ઘરે રહ્યો. (૭૮૬૮) ત્યા પણ તે કુંભાર આમ-તેમ નાસતા ભયભીત ઊંદરને ઉદ્દેશીને આ પ્રમાણે તૂટેલા લેકને બોલ્યા. (૭૮૬૯)
સુકમાલયા ભલયા, રત્તિ હિંડણસીલયા દીહપિક્સ્સ બીહેહિ, નથિ તે મમઓ ભય ? અર્થા-સુકુમાર, ભદ્રક, રાત્રિએ ભટકવાના રવભાવવાળા હે ઊંદર! તું સર્પથી
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૮
શ્રી સંવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથું
(ભલે) ડર ! (પણ) મારાથી તને ભય નથી. (૭૮૭૦) એથ્લેાકને પણ રાજર્ષિં યવમુનિએ યાદ રાખ્યા અને એ ત્રણેય ક્ષેાકને વિચારતા તે ધમ કૃત્યમાં તત્પર રહેવા લાગ્યા. (૭૮૭૧) માત્ર કંઈક પૂર્વ વૈરને ધારણ કરતા દ્વી પૃષ્ઠ મંત્રીએ તે સ્થાને (ગુપ્ત) વિવિધ આયુધાને રાખીને રાજાને કહ્યું કે–સાધુતાથી થાકેલા તમારા પિતા રાજ્ય માટે અહી આવ્યા છે. જો મારા વિશ્વાસ ન હેાય તેા તેમના સ્થાને જુએ! (૭૮૭૨-૭૩) તે પછી વિવિધ પ્રકારે દાટેલાં વિવિધ શસ્રાને (તેણે) દેખાડયાં અને રાજાએ તે શસ્ત્રોને તે જ રીતે જોયા. (૭૮૭૪) તે પછી રાજ્યના અપહરણથી ડરેલેા રાજા લેાકાપવાદથી બચવા માટે રાત્રિએ દી પૃષ્ટ મંત્રીની સાથે કાળી કાન્તિની શ્રેણિથી વિકરાળ એવી તલવારને લઇને કેાઈ ન જાણે તેમ સાધુને હણવા તૂત કુંભારના ઘેર ગયા (૭૮૭૫-૭૬) એ જ પ્રસંગે મુનિએ કઈ રીતે તે પહેલેા શ્લેષ્ઠ કહ્યો, તેથી રાજાએ માન્યુ કે-નિશ્ચે અતિશયવાળા આ મુનિએ મને જાણી લીધેા છે. (૭૮૭૭) પછી મુનિ ખીજો લેાક પણ ખેલ્યા ત્યારે પુનઃ તેને સાંભળીને રાજા આશ્ચય પામ્યા કે-અહા હા ! વ્હેનને વૃત્તાન્ત પણ એણે કેવી રીતે જાણ્યા ? (૭૮૭૮) ત્યારે (મુનિએ) ત્રીજો Àાક પણ કહ્યો. તે સાંભળવાથી (મંત્રી પ્રત્યે) વધી ગયેલા રાષવાળા રાખ્તએ વિચાયુ કે–રાજ્યના ત્યાગી મારા પિતા પુનઃ રાજ્યને કેમ ઈચ્છે? માત્ર આ પાપી મંત્રી મારેા નાશ કરવા માટે આ રીતે પ્રયત્ન કરે છે, તેથી એ દુષ્ટને હણું!–એમ (વિચારીને) તેના મસ્તકને છેદીને રાજાએ સાધુને પેાતાને વૃત્તાન્ત કહ્યો. તે ( સાંભળીને-તથી રક્ષણ થયુ' સમજીને ) પછી શ્રુત ભણવા માટે ઉદ્યમી થએલા તે મુનિએ એમ વિચાયુ` કે-મનુષ્ય જેવું-તેવું પણ ભણવું જોઇએ. (હે જીવ! ) તું ને કે અસંખ'ધવાળા (ભિન્ન ભિન્ન) શ્ર્લાકે વડે પણ જીવની રક્ષા થઈ. (૭૮૭૯ થી ૮૨) આ કારણે જ પૂવે મને ગુરુએએ ભણવા માટે સમજાવેલા, પશુ હું મૂખ પણાથી ત્યારે ઘેાડુ'ય ન ભણ્યેા, (૭૮૮૩) જો મૂઢ લેાકેાનું કહેલું પણ શીખેલું શ્રુત આવા ફળવાળું ખને છે, તે। શ્રી જિનેશ્વરે કહેલું શ્રુત (ભણવાથી તે) મહા ફળદાયક કેમ ન બને ? (૭૮૮૪) એમ સમજીને તે ગુરુની પાસે ગયા અને દુનિયને ખમાવીને પ્રયત્નપૂર્વક શ્રુતને ભણવા લાગ્યા. (૭૮૮૫) એમ યવમુનિ પ્રાણની અને સયમની રક્ષાને પામ્યા તથા (ઈયરા=) રાજા (ગર્દભ) પિતાને નહિ મારવાથી કીતિને અને સદ્ગતિને પામ્યા. (૭૮૮૬) એમ સામાન્ય શ્રુતના પણ પ્રભાવને પિછાણીને હું ક્ષપક ! તુ ત્રિલેાકના નાથ શ્રી જિનેશ્વરે કહેલા શ્રુતમાંસ આદરને કર ! (૭૮૮૭) એમ સમ્યગ્ જ્ઞાનેાપયેગ નામનુ' નવમુ' પેટાદ્વાર કહ્યું. હવે પંચમહાવ્રતરક્ષા નામનું દશમું દ્વાર કહું છું. (૭૮૮૮)
અનુશાસ્તિમાં દશમું પેઢાદ્વાર પાંચમહાવ્રતેની રક્ષા-સમ્યગ્ જ્ઞાને।પયોગનુ (પાઠાં॰ પવર =) શ્રેષ્ઠ ફળ વ્રતરક્ષા છે અને નિર્વાણુનગરના માના રથાતુલ્ય તે વ્રતામાં પ્રથમ વ્રત વધત્યાગ ( અહિંસા), બીજી મૃષાવિરમણુ, ત્રીજું અસ્તન્ય, ચેાથું મૈથુનથી નિવૃત્તિ અને પાંચમુ' અપરિગ્રહ છે. તેમાં
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમહાવ્રતની રક્ષામાં અહિંસાવ્રત
૪૩૯
૧. અહિંસાવ્રત-જીવના ભેદેને જાણીને જાયજીવ મન-વચન-કાયારૂપી ચેગેાથી છકાય જીવના વધને સમ્યગ્ર ત્યાગ કર! તે જીવા ( જીવના તે ભેદે ) આ પ્રમાણે છે. (૭૮૮૯ થી ૯૧) પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ-એ ( ચારેય ) દરેક સૂક્રમ અને બાદર એમ (એ પ્રકારે ) હાય છે અને વનસ્પતિ સાધારણ તથા પ્રત્યેક-એમ બે પ્રકારે હેાય છે. (૭૮૯૨) તેમાં સાધારણ સૂક્ષ્મ તથા ખાદર-એ બે પ્રકારે જાણવી, ( એમ અગીઆરે પ્રકારે) પર્યાપ્ત અને પર્યાપ્તના ભેદથી ( ગણાતા ) સઘળા મળીને (સ્થાવરે) ખાવીશ થાય. (૭૮૯૩) એ-ત્રણ-ચાર ઇન્દ્રિયવાળા (ત્રણ ) વિકલેન્દ્રિયા અને પાંચેન્દ્રિય સંજ્ઞી-અસ’શી એ પ્રકારે, એ (પાંચના ) પર્યાપ્તા—અપર્યાપ્તાના ભેદથી ત્રસ જીવેા દશ પ્રકારના (ગણ્યા ) છે. (૭૮૯૪) ઈત્યાદિ ભેદવાળા (સ) વેશમાં તત્ત્વને જાણુ, સર્વાંદરથી ઉપયુક્ત, તું સદાય પેાતાના આત્માની તુલ્ય માનીને દયાને કર ! (૭૮૯૫) તે આ પ્રમાણે (જે=) નિશ્ચે સઘળાય જીવે જિવનને ઈચ્છે છે, મરવાને ઇચ્છતા નથી, તેથી ધીરપુરુષા ભય'કર એવી હિંસાના સદા ત્યાગ કરે છે. (૭૮૯૬) ભૂખ, તરસ વગેરેથી અતિ પીડાયેલે! પણ તું સ્વપ્નમાં પણુ, કદી પણ, નિશ્ચે જીવાનેા ઘાત કરીને ( તારી પીડાના ) પ્રતિકાર કરીશ નહિં. (૭૮૯૭) રતિ, અતિ, હર્યાં, ભય, ઉત્સુકતા, દીનતા વગેરેથી યુક્ત પણ તું ભાગ-પરિ ભાગ માટે જીવવધને વિચાર કરીશ નહિ. (૭૮૯૮) ત્રણ લેાકની ઋદ્ધિ અને પ્રાણ-એ એ પૈકી તુ કાઈ પણ એક વરદાન માગ! એમ દેવે કહે તે પેાતાના પ્રાણાને તજીને ત્રણ લેાકની ઋદ્ધિનું વરદાન કેણુ માગે? (૭૮૯૯) એમ જીવના જીવનની ક`મતને ત્રણ લેાક (ની ઋદ્ધિ) પશુ ન પહોંચે, તેથી તે ( જીવન ) ત્રણ ભુવનની પ્રાપ્તિ કરતાં પણ દુભ અને સદા ( સર્વાંને ) વ્હાલું છે. (૯૦૦) જેમ ભમરે થાડે થાડે ( સ`ચયે) ઘા મધને મેળવે, તેમ અલ્પ અલ્પ કરતાં ( ક્રમશઃ ) ત્રણુ લેાકમાં સારભૂત એવા ઘણા સયમને મેળવીને હિંસારૂપી મેાટા ઘડાએથી ( હવે) તેને ત્યાગ ન કર ! (૭૯૦૧) જેમ અણુથી (પરમાણુથી ) કઈ નાનુ નથી અને આકાશથી કેાઇ મેાટુ' નથી, તેમ જીવરક્ષાથી ખીજું ( કેાઈ) શ્રેષ્ઠ વ્રત નથી (૭૯૦૨) તથા જેમ સલેાકમાં અને પતામાં મેરુ ઊંચા છે, તેમ સદાચારામાં અને તેમાં અહિંસાને અતિ મેાટી જાણવી. (૭૯૦૩) જેમ આકાશના આધારે લેાક અને ભૂમિના આધારે દ્વીપ-સમુદ્રો રહેલા છે, તેમ અહિંસાના આધારે તપ, દાન અને શીલ જાણવા. (૭૯૦૪) કારણ કે-જીવલેાકમાં વિષયસુખ જીવવધ વિના નથી, તેથી વિષયથી વિમુખ જીવને (જ) જીવદયા મહાવ્રત બને છે. (૯૦૫) વિષયવ્યાસંગના ત્યાગી, પ્રાસુક આહાર-પાણીના લાગી અને મન-વચન-કાયાથી ગુપ્ત એવા આત્મામાં શુદ્ધ અહિ'સાવ્રત હૈય છે. (૯૦૬) જેમ પ્રયત્ન કરવા છતાં તુંબ (મૂળ ) વિના (ચક્રમાં) આરા સ્થિર રહેતા નથી અને મારા વિના જેમ તુંબ પણ પેાતાના કાને સાધી શકતું નથી, તેમ અહિંસા વિના શેષ ગુણે! ( પેાતાના ) સ્થાનને (આધારને) પામતા નથી અને તે ગુણેાથી રહિત અહિં'સા પણ સ્વકાર્ય ને (સિદ્ધ ) કરતી નથી. (૭૯૦૭-૮) સત્ય, અચૌય, બ્રહ્મચર્ય, અપરિગ્રહ અને રાત્રિèાજનના ત્યાગ તથા દીક્ષાને સ્વીકારવી, તે ( સ ) અહિ‘સાની રક્ષા
(
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૦
શ્રી સંવેગરગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર માટે (વાડ) છે. (૭૯૦૯) કારણ કે-અસત્ય બોલવું વગેરેથી બીજાને આકરું દુઃખ થાય છે, માટે તે સર્વનો ત્યાગ એ અહિંસાગુણનું શ્રેષ્ઠ (આહાણ =) સ્થાન-આધાર છે. (૭૯૧૦) હિંસાને વ્યસની રાક્ષસની જેમ જીવોને ઉદ્દેશ કરે છે અને સંબંધીઓ પણ હિંસકમાં વિશ્વાસ કરતા નથી. (૭૯૧૧) હિંસા જીવની અને અજીવની-એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં
જીવની હિંસા એકસેઆઠ પ્રકારની અને (ઈયરા= ) અજીવની હિંસા અગીઆર પ્રકારની છે. (૭૯૧૨) (જીવહિંસાના) ગો વડે, કષાય વડે, કરવા, કરાવવા અને અનુમોદના વડે, તથા સંકલ્પ, સમારંભ અને આરંભ વડે (પરસ્પર) ગુણવાથી (૩૪૪૪૩૪૩=૧૦૮) એકસો આઠ ભેદો થાય છે. (૭૯૧૩) તેમાં સંકલ્પ કરે તે સંરંભ, પરિપાત ઉપજાવ તે સમારંભ અને (ઉદવઓ= ) પ્રાણુનાશ કરે તે આરંભ, એવો સર્વવિશુદ્ધ નયને મત છે. (૭૯૧૪ (અજીવહિંસાના) નિક્ષેપ, નિવૃત્તિ યોજના તથા નિસગ એ ચાર મૂળ પ્રકારના ક્રમશઃ ચાર, બે, બે અને ત્રણ ભેદથી કુલ અગીઆર ભેદો થાય છે, (૭૯૧૫) તેમાં ૧-અપ્રમાજના, ૨-દુષ્પમાર્જના, ૩-સહસાત્કાર, અને ૮-અનાગ, એમ નિક્ષેપના ચાર પ્રકારે છે. (વાદાંજાણો જ સુખ૦=) કાયાથી દુષ્ટ વ્યાપાર કરે અને (તેવાં હિંસક):ઉપકરણે બનાવવાં, એ નિવૃત્તિના બે પ્રકારો છે. (૭૯૧૬) ઉપકરણોની સંજના અને ભાત-પાણીની સજના, એમ સંજના પણ બે પ્રકારે છે, તથા (રૂકણિક) દુષ્ટ નીકળેલા (અર્થાત ઉન્માર્ગે જતા) મન, વચન અને કાયા, એ નિસર્ગના ત્રણ ભેદે છે. (૭૯૧૭) જે હિંસાની અવિરતિરૂપ વધને પરિણામ તે હિંસા છે, તે કારણે પ્રમત્તગ તે જ નિત્ય પ્રાણઘાતક હિંસા છે. (૭૯૧૮) બહુલકષાયી થતાં જીવ ને ઘાત કરે છે, (તેથી) જે કષાયોને જીતે છે, તે (તત્વથી) જીવવધને ત્યાગ કરે છે. (૭૦૧૯) લેવામાં, મૂકવામાં, સિરાવવામાં, ઊભા રહેવામાં (કે બેસવામાં), ચાલવામાં અને સૂવામાં-એમ સર્વત્ર અપ્રમત્ત અને દયાળુ જીવમાં નિચે અહિંસા છે. (૭૯૨૦) (તેથી) છકાય જીવોના અનારભી, સમ્યજ્ઞાનમાં પ્રીતિપરાયણ મનવાળા અને સર્વત્ર ઉપયોગમાં તત્પર, એવા જીવમાં નિચે સંપૂર્ણ અહિંસા હોય છે. (૨૧)તે કારણે જ આરંભમાં રક્ત, દોષિત વગેરે પિંડને ભેગવનાર, (ઘરસરણ= ) ઘરવાસના રાગી, શાતા, રસ અને અદ્ધિ ત્રણ ગારવામાં ગૃદ્ધિવાળા, સ્વછંદી, ગામ, કુળ વગેરેમાં મમત્વ કરનારા અને અજ્ઞાની માં ગધેડાના મસ્તકે જેમ શિંગડું ન હોય, તેમ અહિંસા ઘટતી નથી. (૭૯રર૨૩) તેથી જ્ઞાનદાન, દીક્ષા, દુષ્કર તપ, ત્યાગ, સદ્દગુરુની સેવા તથા યોગાભ્યાસ, એ સર્વને પણ સાર (સાધ્ય) એક જ અહિંસા છે. (૭૯૨૪) હિંસકને પરલેકમાં અલ્પાયુષ્ય, અનારોગ્ય, દુર્ભાગ્ય, દુષ્ટ રૂ૫૫ણું (કદુરૂપતા), દરિદ્રતા અને અશુભ વર્ણ–ગંધ-રસ (સ્પર્શ) ને ભેગા થાય છે. (૨૫) તેથી આ લેક-પરલોકમાં દુઃખને નહિ ઈચ્છનાર મુનિએ સદા જીવદયામાં ઉપયોગ કરવો (રાખ) જોઈએ. (૭૨૬) જે કંઈ પણ પ્રશસ્ત સુખ, પ્રભુતા અને જે સ્વભાવે સુંદર આરોગ્ય, સૌભાગ્ય વગેરે (મળે છે), તે તે સર્વ અહિંસાનું ફળ છે. (૯૨૭)
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
અસત્યપરિહાર અને અદત્તાદાન ત્યાગ તેનું વર્ણન
૨. અસત્યપરિહારવત-હે સંપક ! ચારેય પ્રકારના અસત્ય વચનને પ્રયત્નપૂર્વક ત્યાગ કર ! કારણ કે-સંયમવાળા પણ ભાષાદેષથી લેપાય (કર્મ બાંધે) છે. (૭૯૨૮) સદ્ભૂત પદાર્થોને નિષેધ કરે. જેમ કે-છો નથી, તે પ્રથમ અસત્ય. બીજું અસત્ય અસભૂત કથા જેમ કે-જી (શ્યકત્તારા=), પંચ ભૂતથી કરેલા (બનેલા) છે. ત્રીજું અસત્ય વચન જીવ (એકાન્ત) નિત્ય છે અથવા અનિત્ય છે. શું અસત્ય અનેક પ્રકારનું સાવદ્ય વચન. (૭૯૨૯-૩૦) જેનાથી હિંસાદિ દે સેવાય તથા અપ્રિય વચન, કે કર્કશ, ચાડી, વગેરેનું વચન તે અહીં સાવદ્ય વચન જાણવું. (૭૯૩૧) અથવા હાસ્યથી, ક્રોધથી, લેભથી કે ભયથી-એમ પણ (ચાર પ્રકારે) તે અસત્ય વચનને તું બેલીશ નહિ. જેને હિતકર, પ્રશસ્ત એવું સત્ય વચન બેલજે. જે મિત, મધુર, અકર્કશ, અનિષ્ફર, છળરહિત-નિર્દોષ, કાર્યકર (સફળ), અસાવદ્ય અને ધમી-અધમી ઊભયને સુખકર તેવું બેલિજે, તથા તેવું જ સાંભળજે. (૭૦ર-૩૩) ઋષિઓ સત્ય બોલે છે, ઋષિઓએ કરેલી (સાધેલી) સર્વ વિદ્યાઓ મ્લેચ્છ પણ સત્યવાદીને નિયમો સિદ્ધ થાય છે. (૭૩૪) સત્યવાદી પુરુષ લેકને માતાની જેમ વિશ્વસનીય, ગુરુની જેમ પૂજ્ય અને સ્વજનની જેમ સર્વને પ્રિય થાય છે. (૭૯૩૫) સત્યમાં તપ, સત્યમાં સંયમ અને તેમાં જ સર્વ ગુણે રહે છે, લેકમાં સંયમી પુરુષ પણ મૃષાવાદથી તૃણતુલ્ય તુચ્છ બને છે. (૭૭૬) સત્યવાદી પુરુષને અગ્નિ બાળ નથી, પાણી પણ ડૂબાવતું નથી અને સત્યના બળવાળા પુરુષને તીર્ણ (પૂરવાળી) પર્વતની નદી પણ તાણ જતી નથી. (૭૯૩૭) સત્યથી પુરુષને દેવો પણ નમે છે અને વશ રહે છે, સત્યથી (દેવે) ગ્રહગ્રહિતને (ગ્રહના વળગાડવાળાને અથવા ગાંડાને) પણ છોડે છે અને રક્ષા કરે છે. (૩૮) લેકના મધ્યે નિર્દોષ સત્યને બોલીને (મનુષ્ય) પરમ પ્રીતિને પામે છે અને જગપ્રસિદ્ધ એવા યશને પામે છે. (૭૯૯) એક અસત્યથી (પણ) પુરુષ માતાને પણ દ્વેષપાત્ર બને છે, તે પુનઃ બીજાઓને તે સર્ષની જેમ અતિ શ્રેષપાત્ર કેમ ન થાય? (૭૯૪૦) અસત્યવાદીને અવિશ્વાસ, અપકીર્તિ, ધિક્કાર, કલહ, વૈર, ભય, શોક, ધનનો નાશ અને વધ-બંધન સમીપવતી હાય (સાથે જ રહે) છે. (૭૯૪૧) મૃષા વાદીને બીજા ભવમાં પ્રયત્નપૂર્વક (મૃષાવાદને) ત્યાગ કરવા છતાં (આ ભવન) એ જ દો અને ચેરી વગેરે બીજા પણ દોષ થાય છે. (૭૯૪૨) મૃષાવચનથી આ લેકપરેકના જે દોષ થાય છે, તે જ દોષે કર્કશ વચન વગેરેથી પણ જાણવા. (૭૯૪૩) અસત્ય બોલનાર એ વગેરે (ઉપર કહેલા) ઘણા દેને પામે છે અને તેને ત્યાગ કરનારે દોષથી વિપરીત ગુણોને પામે છે. (૭૪૪)
૩. અદત્તાદાનત્યાગવત-હે ધીર ! બીજાએ નહિ આપેલું અલ્પ કે ઘણું પરધન લેવાની કે દાંતના આંતરાને શોધનારી (દંતશોધનની) (કિલિંચ=) સળી માત્ર પણ લેવાની ઈચ્છા કરીશ નહિ. (૭૯૪૫) જેમ (ધાએ=) ધરાએલો પણ માંકડો પાકાં
૫૬
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર શું ફળોને જોઈને (ખાવા) દોડે છે, તેમ જીવ વિવિધ એવા પરધનને જોઈને લેવાની ) અભિલાષા કરે છે. (૭૯૪૬) તેને લઈ શકતો નથી, (લે તે પણ) ભેગવી શકતું નથી અને ભગવેલું પણ તેના મનની તૃપ્તિ કરતું નથી. લેભી જીવ સર્વ જગતથી પણ (પાઠાંન તિમ્પઈ= ) તૃપ્ત થતો નથી. (૭૯૪૭) તથા જે જેના ધનને ચેરે છે, તે તેના જીવિતને પણ હરણ કરે છે, કારણ કે-ધન માટે તે પ્રાણને તજે છે પણ ધનને છોડતું નથી. (૭૯૪૮) ધન હેતે છતે તે જીવે છે અને તેનાથી સ્ત્રી સહિત પિતે સુખને પામે છે, (તેથી) તેના તે ધનનું હરણ કરનારે તે હરવાથી તેનું સઘળુંય હરણ કર્યું (છે). (૭૯૪૯) માટે જીવદયારૂપી પરમ ધર્મને પામીને શ્રી જિનેશ્વરેએ અને ગણ ઘરેએ નિષેધેલા, લેકવિરુદ્ધ અને અધમ, એવા અદત્તને ગ્રહણ કરીશ નહિ. (૭૯૫૦) દીર્ઘકાળ ચારિત્રને પાળીને પણ એક સળી માત્ર પણ અદત્તને ગ્રહણ કરનારો મનુષ્ય તૃણ જે હલક અને ચેરની જેમ અવિશ્વસનીય બને છે. (૭૯૫૧) ચાર વધ-બંધનની પીડાઓને, (છાયા= ) યશકીતિના નાશને, પરાભવને, શેકને અને સ્વયં સર્વસ્વને નાશ કરનારા મરણને પામે છે. (૭૯૫૨) તથા નિત્ય રાત્રિએ અને દિવસે શંકા કરતે (ભયભીત) નિદ્રાને પામતા નથી. તે હરિણની જેમ ભયથી કંપતો (સર્વત્ર) જેતે રહે છે અને નાસતો ફરે છે. (૭૫૩) ઊંદરે કરેવા (અલ્પ) પણ અવાજને સાંભળીને (ર) સહસા સર્વ અંગોથી ધ્રુજતે તથા ઉદ્વિગ્ન બને, પડતો-આખડતો, ચારેય બાજુ દેડે (નાસે) છે. (૭૫૪) પરકમાં પણ ચાર પિતાનું સ્થાન નરકમાં કરે છે (નરકે જાય છે, અને ત્યાં અતિ દીર્ઘકાળ સુધી તીવ્ર વેદનાઓને ભેગવે છે. (૭૫૫) તથા ચાર તિર્યચ. . ગતિમાં પણ આકરાં દુઃખને પામે છે. વધારે શું ? દુસ્તર એવા સંસારસરોવરમાં વાર વાર ભટકે છે. (૭૯૫૬) મનુષ્યભવમાં પણ તેના અર્થો (ધન, માલ, વગેરે) ચેરથી કે ચારી વિના પણ નાશ પામે છે, તેનું ધન વૃદ્ધિને પામતું નથી અને સ્વયં ધનથી (એલેઈક) ઘર (વંચિત) રહે છે. (૭૯૫૭) પરધન હણવાની બુદ્ધિવાળો શ્રીભૂતિ દુખથી ભયંકર એવા નરકમાં પડે અને ત્યાંથી અનંતકાળ સંસાર અટવીમાં ભમે. (આ ૭૯૫૮ ગાથા જેસલમેરની પ્રતમાં નથી.) (૭૯૫૮) એ સઘળા દોષે પરધનહરણની વિરતિવાળાને થતા નથી અને સમગ્ર ગુણે થાય છે. એથી જ નિત્ય ઉપગવાળો તું દેવેન્દ્રના, રાજાના, ગાથાપતિના, ગૃહસ્થના અને સાધમિકના (એમ પંચવિધ) અવગ્રહમાં ઉચિત વિધિથી (સામાએ) આપેલા અવગ્રહને (વસતિને) સાધુતા માટે જરૂરી હેવાથી તું ગ્રહણ કર ! (૭૯૫૯-૬૦)
ચેાથું બ્રહ્મચર્ય વ્રત-પાંચ પ્રકારના રીના વૈરાગ્યમાં નિત્યમેવ અપ્રમત્ત તું નવ બ્રહ્મગુપ્તિથી વિશુદ્ધ એવા બ્રહ્મચર્યનું રક્ષણ કર ! (૭૯૬૧) જીવ એ બ્રહ્યા છે, માટે પર એવા દેહની (તપ્તિક) ચિંતાથી રહિત સાધુની જે જીવમાં જ (બ્રહ્મમાં જ) પ્રવૃત્તિ (રમણતા) થાય, તેને બ્રહ્મચર્ય જાણવું. (૭૯૬૨) વસતિશુદ્ધિ, સરાગ કથાત્યાગ, આસન
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૩
ચાથું બ્રહ્મચર્ય વ્રત વિષયની અને સ્ત્રીની દુષ્ટતા ત્યાગ, અંગોપાંગાદિ ઈન્દ્રિઓને રાગપૂર્વક જેવાને ત્યાગ, ભીંતને અંતરે (સ્ત્રીના વિકારી) શબ્દાદિ સાંભળવા વગેરેને ત્યાગ, પૂર્વક્રીડાના સ્મરણને ત્યાગ, પ્રણીત ભોજન ત્યાગ, અતિમાત્ર આહારત્યાગ અને વિભૂષાને ત્યાગ, એ નવ બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિ (રક્ષણની વાડો) છે. (૭૯૬૩) વિષયગજન્ય દે, આના (માયા-મૃષાદિઈ દે (ભેગનું) અશુચિપણું, વૃદ્ધની સેવા અને સંસર્ગજન્ય દેશે પણ સ્ત્રીઓ પ્રત્યે વૈરાગ્ય પ્રગટ કરે છે. (૭૯૬૪) જેમ કે-મનુષ્યને આભવ-પરભવમાં જેટલા દુઃખના કારણભૂત દે છે, તે સર્વ દેને મૈથુનસંજ્ઞા ધારણ કરે છે. તેમાંથી પ્રગટે છે.) (૭૯૬૫) કામથી પીડાતો મનુષ્ય શેક કરે છે, કંપે છે, ચિંતા કરે છે અને અસંબદ્ધ બોલે છે, શૂન્ય ચિત્તવાળો તે રાત્રિ-દિવસ ઊંઘતે નથી અને અપધ્યાન કરે છે (ઝૂરે છે). (૭૯૬૬) કામરૂપી પિશાચથી ગ્રહિત (ઘેલ) સ્વજનોમાં અથવા અન્ય લેકમાં, શયનમાં કે આસનમાં, ઘરમાં, ગામમાં કે અરણ્યમાં તથા ભેજન વગેરેમાં, કયાંય રતિને પામતે નથી. (૭૯૬૭) કામાતુર મનુષ્યને ક્ષણ પણ એક વર્ષ જે જાય છે, અંગો શિથિલ થાય છે અને ઈષ્ટને મેળવવા મનમાં ઉત્કંઠાને ધારણ કરે છે. (૭૯૬૮) કામથી ઉન્માદી બનેલ, દીન મુખવાળો તે લમણામાં હથેલી મૂકીને હૃદયમાં વારંવાર કંઈ પણ ચિંતવે છે, પુનઃ (એ) ચિંતાથી હદયમાં બળે છે (૭૯૬૯) અને ભાગ્યની વિપરીતતાથી જ્યારે ઈચ્છિત મનુષ્યની પ્રાપ્તિ થતી નથી, ત્યારે નિરર્થક તે પિતાને પર્વત, પાણી કે અગ્નિથી (પાઠાં. ઘાયઈ= ) આપઘાત કરે છે. (૭૯૭૦) અરતિ અને રતિરૂપ બે ચપળ જીહવાવાળા, સંકલ્પરૂપ વિકરાળ ફણાવાળા, વિષયરૂપી દરમાં રહેનારા, મદરૂપ સુખ (અથવા મુખ) વાળા, (બિબેયક) કામવિકારરૂપી રેષવાળા, વિલાસરૂપી કંચુક અને દર્પરૂપી દાઢાવાળા એવાકામરૂપી સર્ષે કસેલામાનેદુસ્સહ દુઃખરૂપી ઉત્કટ ઝેરથી વિવશ (બનીને) નાશ પામે છે. (૭૯૭૧-૭૨)અતિ ભયંકર આશીવિષસપે કરડેલા (પણ) મનુષ્યને સાત જ વેગો (વિકારો) થાય છે, પણ કામસર્વે કરડેલાને અતિ દુષ્ટ પરિણામવાળા દશ વેગ (કામની અવસ્થાઓ) થાય છે. (૭૯૭૩) પહેલા વેગમાં ચિંતા કરે, બીજા વેગમાં જોવાને ઈછે, ત્રીજા વેગે નિઃસાસા મૂકે, ચોથા વેગે તાવ ચઢે, પાંચમા વેગે શરીરે દાહ થાય, છઠ્ઠા વેગે ભોજનની અરુચિ થાય, સાતમા વેગે મૂચ્છિત થાય, આઠમા વેગે ઉન્માદી થાય, નવમાં વેગે કંઈ જાણે નહિ (બેભાન થાય) અને દશમા વેગે અવશ્ય પ્રાણમુક્ત થાય. તેમાં પણ (તીવ્ર-મંદાદિ) સંકલ્પને આશ્રીને તે વેગો તીવ્રમંદ થાય. (૭૪ થી ૭૬) સૂર્યનો તાપ દિવસે બાળે છે. જ્યારે કામનો તાપ રાત્રિદિવસ બાળે છે. સૂર્યના અગ્નિનું (તાપનું) તે આચ્છાદન (છત્ર વગેરે) છે, કિન્તુ કામના તાપનું કેઈ નથી. (૭૯૭૭) સૂર્યનો તાપ જળસિંચન વગેરેથી બૂઝાય છે, જ્યારે કામાગ્નિ બૂઝાતું નથી. સૂર્યને તાપ ચામડીને બાળે છે, જ્યારે કામાગ્નિ બહાર અને અંદર (ધાતુઓને) પણ બાળે છે. (૭૮) કામપિશાચને વશ થએલે પિતાના હિત કે અહિતને જાણતો નથી, જ્યારે કામથી વિવળ મનુષ્ય હિત કહેનારને પણ શત્રુની જેવો દેખે છે. (૭૯૭૯) કામગ્રત મૂઢપુરુષ ત્રિલેકના સારભૂત પણ ધૃતરત્નને તજે છે અને ત્રણ જગતથી
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : કાર ચોથું પૂજાએલા એવા પણ તે શ્રતના મહિમાને નિચે ગણતો નથી. શ્રી જિનેશ્વરએ કહેલા અને સ્વયં જાણવાગ્ય, એવા ત્રણલેકપૂજ્ય તપ-જ્ઞાન-ચારિત્ર-દર્શનારૂપી શ્રેષ્ઠ ગુણોને પણ તે તૃણ જેવા માને છે. સંસારજન્ય ભયને (દુઃખને) પણ નહિ વિચારતે નિભંગી (કામી) શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, વાચકે અને સાધુવર્ગની અવજ્ઞા કરે છે. વિષયરૂપી આમિષમાં વૃદ્ધ મનુષ્ય આ ભવમાં થનારા) અપયશ, અનર્થ અને દુખને, તથા પરલોકમાં (થનારી) દુર્ગતિને અને અનંતસંસારને પણ ગણતો નથી. તે નરકની (લલ્લક્ક=)ભયંકર વેદનાઓને અને ઘેર સંસારસમુદ્રના આવેગને (પૂરને) વશ થાય છે, પણ કામસુખની તુચ્છતાને જોઈ શકતા નથી. ઉચ્ચ કુળમાં જન્મેલે પણ વિષયવશ ગાય છે, નાચે છે અને બે પગને જોવે છે, તેમ જ (ગથી) અંગોને મેલાં કરે છે અને (બીજી બાજુ) મૂત્રઝાડાની શુદ્ધિ કરે છે. (૭૯૮૦ થી ૮૫) કામનાં સેંકડો બાણેથી વિધાએલો (કામી) જેમ રાજપત્નીમાં આસક્ત વણિક દુર્ગધવાળા (પાઉ= ) ગુદા દેવાના ઘરમાં (વિષ્ટાની ગટરમાં) અનેકશ રહ્યો, તેમ દુર્ગધમાં રહે છે. (૭૯૮૬) કામથી ઉન્મત્ત પુરુષ, વેશ્યા ગામીની જેમ, અથવા નિજ પુત્રીમાં આસક્ત કુબેરદત્ત શેઠની જેમ ભાગ્ય-અગ્યને જાણતો નથી. (૭૯૮૭) કામને વશ થએલે કડારપિંગ આ ભવમાં પણ મોટા દુઃખને પામ્યા અને પાપથી બદ્ધ થએલે મરીને નરકે ગયે. (૭૯૮૮) એ સર્વ દે બ્રહ્મચારી વૈરાગી પુરુષને થતા નથી, કિન્તુ તેથી વિપરીત વિવિધ ગુણે થાય છે. (૭૯૮૯) શ્રી નિયમ પિતાને વશ થએલા પુરુષના આભવ-પરભવના (સર્વ) ગુણોને નાશ કરીને ઊભય ભવમાં દુઃખ દેનારા દેને લાવે (પ્રગટાવે છે. (૭૯૦) (વાંક્રા) માર્ગની જેમ સ્વભાવે જ વક્ર સ્ત્રી સતત તેને અનુસરવા છતાં પુરુષને સ્વભૂમિકાથી (સન્માર્ગથી) ભ્રષ્ટ કરીને વિવિધ રીતે (ભવમાં) ભમાવે છે. (૭૯૧) માર્ગની ધૂળ જેવી, સ્વભાવે જ કલુષ (મલિન) સ્ત્રી, નિર્મળ પ્રકૃતિવાળા પણ પુરુષને અવસર પામીને સર્વ અંગે (સર્વ રીતે) મલિન કરે છે. (૭૯૯૨) વાંસના જગલ જેવી સ્વભાવે જ ગહનભૂત (દુર્ગમ-માયાવાળી) દુષ્ટા સ્ત્રી, ફળને (સંતાનને) પામે છતે નિચે પિતાના વંશને ક્ષય કરે છે. ( ૩) સ્ત્રીઓમાં (પાઠાં વિસંભ=) વિશ્વાસ, નેહ, (પરિચય5) ઓળખ (આંખની શરમ), કૃતજ્ઞતા વગેરે ગુણે હોતા નથી, કારણ કે-બીજામાં (પરપુરુષમાં) રાગવાળી તેઓ પોતાના કુળને ( કુટુંબને) તૂત છોડી દે છે. (૭૯૯૪) સ્ત્રીઓ પુરુષને (હેલાએ=) ક્ષણમાં (વિના પ્રયાસે) વિશ્વાસ પમાડે છે, જ્યારે પુરુષો તે બહુ પ્રકારે પણ સ્ત્રીને વિશ્વાસ પમાડી શકતા નથી. (
૭૫) સ્ત્રી અતિ નાને પણ અવિનય થતાં કરેલા લાખ સત્કાર્યોને (ઉપકારોને) પણ અવગણીને પિતાના પતિને, સ્વજનન, કુળનો અને ધનને નાશ કરે છે. (૭લ્લ૯) અથવા અપરાધ કર્યા વિના પણ અન્ય પુરુષમાં આસક્ત સ્ત્રીઓ પતિને, પુત્રને, સસરાને અને પિતાને પણ વધ કરે છે. (૭૯૯૭) પરમાં આસક્ત સ્ત્રી સત્કારને, ઉપકારને, ગુણેને (કરેલા) સુખરૂપ લાલન-પાલનને, સ્નેહને અને કહેલાં મધુર વચનોને સાફ (નિષ્ફળ) કરે છે.
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાથા બ્રહ્મચર્ય વ્રતમાં સ્રીની દુષ્ટતા
૪૪૫
(૭૯૯૮) જે પુરૂષ સ્ત્રીએમાં વિશ્વાસ કરે છે, તે ચેાર, અગ્નિ, વાઘ, ઝેર, સમુદ્ર, મત્ત હાથી, કાળા સર્પ અને શત્રુમાં વિશ્વાસ કરે છે. (૭૯૯૯) અથવા જગતમાં વાઘ વગેરે તા પુરૂષને તેવા દેષ નથી કરતા, કે જે મહા દ્વેષ! દુષ્ટા સ્રી કરે છે. (૮૦૦૦) કુલિન પણ સ્ત્રીને પેાતાના પુરુષ ત્યાં સુધી પ્રિય હાય છે, કે જ્યાં સુધી તે પુરુષને રાગ, દરિદ્રતા અથવા ઘડપણ ન આવે. (૮૦૦૧) ઘરડા, દરિદ્ર અથવા રેગી એવા પતિ પશુ તેણીને પીલેલી શેરડી (કુચા) જેવા અથવા કરમાએલી સુગંધ વિનાની માળા જેવા, (પાઠમાં॰ વિસ્સા=વિજ્ર) દુગ`ધતુલ્ય ( અનાદરપાત્ર ) અને છે. (૮૦૦૨) સ્ત્રી અવજ્ઞાથી અનાદર કરતી) પણ ફૂડ-કપટાથી પુરુષાને ઠગે છે અને પુરુષ ઉદ્યમ કરે તે પણ નિશ્ચે સ્ત્રીને ઠગી શકતા નથી. (૮૦૦૩) ધૂળથી વ્યાપ્ત વટાળવાયુની જેમ સ્ત્રીએ પુરુષને અવશ્ય મિલન કરે છે અને સધ્યારાગની જેમ માત્ર ક્ષણિક રાગ ધરે છે. (૨૦૦૪) સમુદ્રોમાં જેટલું પાણી અને મેાજા' (તરંગા) હાય છે તથા નદીઓમાં જેટલી રેતી હેાય છે, તેનાથી પણ સ્ત્રીના (ચિત્ત=) મનના અભિપ્રાયા ધણા હેાય છે. (૮૦૦૫) આકાશ, સ ભૂમિ, સમુદ્રો, મેરુપર્યંત અને પવન વગેરે (દુજ્ઞેય ) પદાર્થને પુરૂષષ જાણી શકે છે, પશુ સ્ત્રીએના ભાવેાને કેાઈ રીતે જાણવા શકય નથી. (૮૦૦૬) જેમ વિજળી પાણીના પરપેાટા અને ઉલ્કા ( આકાશમાં પ્રગટતા જવાળારહિત અગ્નિના પ્રકાશ ) ચિર ( સ્થિર ) રહેતા નથી, તેમ સ્ત્રીઓનું ચિત્ત એક પુરુષમાં ચિરકાળ પ્રસન્ન રહેતુ નથી. (૨૦૦૭) પરમાણુ પણુ કેઇ વાર મનુષ્યના ગ્રહણમાં (પક્કડમાં) આવે છે, પશુ (જે=) નિચે સ્ત્રીએના અતિ સૂક્ષ્મ ચિત્તને પકડવામાં (તેએ) શક્તિમાન નથી. (૮૦૦૮) કાપેલા કાળા સર્પને પણ, દુષ્ટ સિદ્ધને પણ અને મત્તહાથીને પણ, પુરુષ કેઈ રીતે ગ્રહણ (વશ) કરી શકે છે, પરંતુ દુષ્ટ સ્ત્રીએના ચિત્તને વશ કરી શકતા નથી. (૮૦૦૯) ( કેાઈવાર ) પાણીમાં પણ પત્થર તરે અને અગ્નિ પણ ન બાળે, ઉલટા હિમતુલ્ય શીતળ બની જાય, પણ સ્ત્રીઓને કદાપિ પણ પુરુષ પ્રત્યે ઋજુતા ન થાય. (૮૦૧૦) સરળતાના અભાવે તેઓમાં વિશ્વાસ કેમ થાય? અને વિશ્વાસ વિના સ્ત્રીઓમાં પ્રીતિ કેમ થાય? (૮૦૧૧) પુરુષ એ ભુજાએ વડે તરીને સમુદ્રના પણ પાર પામે, કિન્તુ માયારૂપી પાણીથી ભરેલા સ્ત્રીસમુદ્રના પાર પામવાને શક્તિમાન નથી. (૮૦૧ર) રત્નસહિત પણ વાઘવાળી ગૂઢ્ઢાની જેમ અને શીતળ જળવાળી પણ મગરવાળી નદીની જેમ, શ્રી મનુષ્યેાના મનને હરનારી છતાં ધિક્ ! ઉદ્વેગ કરાવનારી છે. (૮૦૧૩) કુલિન પણ સ્ત્રી ( નજરે ) જોયેલું (સાસુ) પણ કબૂલ ન કરે, પાતે કરેલા ) (નિયડિ=) કપટને (પણ) ઉડાડે (ખેાટુ ઠરાવે) અને ( પ્રત્યે ( ગાહાનિલુ =) ધેાની જેમ છૂપાતી (પેાતાના પાપને છૂપાવતી ) રહે. (૮૦૧૪) મનુષ્યને તેવા ખીન્ને ( અરિ=) શત્રુ નથી, તેથી સ્ત્રી ( ન+અરિ=) નારી કહેવાય છે અને પુરુષને સદા પ્રમત્ત ( પ્રમાદી ) બનાવે છે તેથી પ્રમદા કહેવાય છે, (૮૦૧પ) પુરુષને સેંકડો અનર્થોમાં (વિલાયઈ=) જોડે છે તેથી તે વિલયા કહેવાય છે અને પુરુષને દુઃખમાં ચેાજે છે તેથી તે યુતિ અને યાષા કહેવાય છે. (૮૦૧૬) અબળા એ કારણે છે કે તેના હૃદયમાં ધૈર્યબળ નથી. એમ સ્ત્રીનાં (પર્યાયરૂપ ) નામેા
૩૩૧
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગરંગશાળા પ્રન્થનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચોથું
પણ વિચારતાં અસુખકારક છે. (૮૦૧૭) સ્ત્રી (કલિન) કલેશનું-ઝઘડાનું ઘર છે, (અલિક=) અસત્યને આશ્રય છે, અવિનયનું કુળઘર (બાપુ ઘર) છે, (આયાસ ) અસંતેની અથવા ખેદની વસતિ છે અને કજીઆનું મૂળ છે, તેમજ ધર્મનું મેટું વિન છે અને અધર્મને નિશ્ચિત પ્રાદુર્ભાવ (પ્રગટીકરણ) છે, દેહને (પ્રાણ) પણ સંદેહ છે અને માન-અપમાનને હેતુ છે. સ્ત્રીઓ પરાભવનું બીજ છે, અપકીર્તિનું કારણ છે, ધનને સર્વનાશ છે, અનર્થોને સમાગમ છે, દુર્ગતિને માર્ગ છે અને સ્વર્ગ તથા મોક્ષના માર્ગની દઢ અર્ગલા (રુકાવટ) છે, તેમજ દોષને પિતાને આવાસ (કુલઘર) છે અને સર્વ ગુણને પ્રવાસ (દેશનિકાલ) છે. ચંદ્ર પણ ઉષ્ણ થાય, સૂર્ય પણ શીતળ થાય અને આકાશ પણ (નિવિડ=) ધન (પિલાણરહિત) બને, કિન્તુ કુલિન પણ આ દેષરહિત ભકિક (સરળ) ન બને. (૮૦૧૮ થી ૨૨) ઈત્યાદિ સ્ત્રી સંબંધી ઘણા દેને ચિંતવનાર વિવેકીનું મન પ્રાયઃ સ્ત્રીએથી વિરાગી બને છે. (૮૦૨૩) જેમ આ લેકમાં દોષને જાણીને (વિવેકી) વાઘ વગેરેને તજે છે, તેમ દેને જોઈને સ્ત્રીઓથી પણ દૂર ભાગે છે. (૮૦૨૪) બહ કહેવાથી શું ? સ્ત્રીકૃત દેને આ ગ્રંથમાં જ પૂર્વે (અનુશાસ્તિદ્વારમાં) સૂરિજીએ જણાવ્યા છે જ. (૮૦ર૫) જે વસ્તુ શુદ્ધ સામગ્રીથી બનેલી હોય, તે તે કારણ (મૂળ) શુદ્ધ હવાથી શુદ્ધ થાય, પણ અશુચિથી ઘડેલા શરીરની શુદ્ધિ કોનાથી કેવી રીતે) થાય? (૮૦૨૬) કારણ કે-શરીરનું ઉત્પત્તિકારણ શુક્ર-રુધિર બંને અપવિત્ર છે, તેથી અશુચિથી ઘડેલા ઘડાની જેમ શરીર પણ અશુચિ છે. (૮૦૨૭) તે આ પ્રમાણે
ગર્ભાવસ્થાનું-સ્વરૂપ-માતા-પિતાના સગથી રુધિર અને શુક્રનું મિલન થતાં જે મેલું (અશુચિ) થાય, તેમાં પ્રારંભમાં જ જવ ઉપજે. તે પછી તે અશુચિ સાત દિવસ સુધી કલલ (ગર્ભનું વીંટણ–સૂક્ષમ ચામડી) થઈને પછી સાત દિવસે અર્બદ (સામાન્ય પેશી) બને, તે પછી પહેલા માસમાં ઘનરૂપ બને (૮૦૨૮-૨૯) અને તે બીજા માસમાં (વજનમાં) એક કર્ણ ન્યૂન એક પલ (સાઈઠ રતિ) જેટલું બને. ત્રીજા મહિને માંસની ઘન પેશી બને. (૮૦૩૦) ચોથા મહિને માતાને દડદ ઉત્પન્ન કરે અને તેનાં અંગોને પુષ્ટ કરે. પાંચમા માસે મસ્તક, હાથ અને પગના અસ્પષ્ટ અંકુરાઓ પ્રગટે. (૮૦૩૧) છઠ્ઠા મહિને રૂધિર-પિત્ત વગેરે (ધાતુ) એકઠાં થાય. સાતમાં મહિને સાતસે નાની નાડીઓ અને પાંચ પેશીઓ બને. (૮૦૩૨) આઠમા મહિને નવ નાડીઓ (ધોરી નસો) અને સર્વ અંગમાં સાડા ત્રણ કોડ રેમ ઉત્પન્ન કરે અને પછી જીવ (વિનીક8) પૂર્ણ પ્રાય શરીરવાળો બને. (૮૦૩૩) નવમા અથવા દશમા મહિને માતાને અને પિતાને પીડા કરતે કરુણ શબ્દથી રડતો નિરૂપી છિદ્રમાંથી બહાર નીકળે. (૮૦૩૪) અને અનુક્રમે વધેલા તે શરીરમાં એક એક આકપ્રમાણ મૂત્ર અને રુધિર, તથા એક એક કુડવાપ્રમાણ શ્લેષ્મા અને પિત્ત, અડધા કુડપ્રમાણે શુક અને એક પ્રરથ પ્રમાણ (મથુલુંગs) માથાને રસ (મગજ) થાય. અડધો આઢક ચરબી, એક પ્રસ્થ મળ અને બીભત્સ માંસ
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગર્ભાવસ્થાનું દુ:ખદ સ્વરૂપ
તથા મજજાથી (હાડકાની અંદર થતા રસથી) ભરેલાં ત્રણસો હાડકાં, તથા (સવંગ= ) સર્વ મળીને એકસો સાઈઠ સંધીઓ (સાંધાઓ) થાય. (૮૦૩૫ થી ૩૭) માનવશરીરમાં નવસો હારુ (રનાયુઓ-નસે), સાતસો શીરાઓ (નાડીઓ-ધમનીઓ) અને પાંચસો માંસની પિશીઓ હોય છે. (૮૦૩૮)
એમ શુક્ર, રુધિર વગેરે અશુચિ પુદ્ગલેના સમૂહથી બનેલે, અથવા (પાઠાંનવા માસમાએ=) નવ માસ સુધી અશુચિમાં (માત= ) રહેલો અને એનિથી નીકળ્યા પછી પણ માતાના રતનના દૂધથી પષાએલ (એમ) સ્વભાવે જ અત્યંત અશુચિમય, એ દેહ કેવી રીતે પવિત્રતાને પામે? (૮૦૩૯-૪૦) એવા પ્રકારના પણ એ શરીરમાં સમ્યગ જેતા ( વિચારતાં) કેળના સ્તંભની જેમ બહાર અથવા અંદર પણ શ્રેષ્ઠતાનો લેશ પણ હેતો નથી. (૮૦૪૧) સર્પોમાં મણિ, હાથીઓમાં દાંત અને ચમરી ગામાં (પણ) તેના કેશનો સમૂહ (ચાર) સારભૂત દેખાય છે, પણ મનુષ્ય શરીરમાં કેઈ (એક) પણ સાર નથી. (૮૦૪૨) ગાયના છાણમાં, મૂત્રમાં અને દૂધમાં તથા વાઘના ચામડામાં પવિત્રતા દેખાય છે, પણ મનુષ્યદેહમાં કઈ પણ પવિત્રતા જોઈ નથી. (૮૦૪૩) વળી વાતિક, નૈતિક અને લેબ્સજન્ય રોગો તથા ભૂખ-તૃષા વગેરે (દુઃખે,જેમ સળગે તીવ્ર અગ્નિ (અહિય-) ઉપર મૂકેલા જળને તપાવે, તેમ નિત્ય દેહને તપાવે છે. (૮૦૪૪) એવા પ્રકારના (અશુચિ) દેહવાળે પણ, યૌવનના મદથી વ્યામૂઢ થએલે (બાલોત્ર) અજ્ઞપુરુષ, પિતાના શરીરના જેવા જ કારણથી (અશુચિથી) બનેલા પણ સ્ત્રીના શરીરમાં (રાગ કરતો તેના) કેશકલાપને મોરના પિંછાના સમૂહની સાથે, લલાટને પણ અષ્ટમીના ચંદ્ર સાથે, નેત્રને કમલની પાંખડીઓ સાથે, હઠને પદ્મરાગમણિ (પરવાળાં) સાથે, ડોકને પંચજન્ય શંખ સાથે, રતનેને સેનાના કળશ સાથે, ભૂજાઓને કમલિનીના નાળની સાથે, હથેલીઓને નવી ઉગેલી) કમળ કુંપળ સાથે, નિતંબપટને સુવર્ણની શીલા સાથે, સાથળને કેળરતંભ સાથે અને પગોને રાતાં કમળ સાથે ઘટાવે છે (ઉપમા આપે છે), (૮૦૪૫ થી ૪૮) પણ અનાર્ય (મૂર્ખ) તેને પિતાના શરીરની જેમ અશુચિથી બનેલું, (કલમલય=) વિષ્ટા, માંસ અને રુધિરથી પૂર્ણ અને માત્ર (કત્તિછન્નક) ચામડીથી ઢાંકેલું છે, એમ વિચારતો નથી. (૮૦૪૯) માત્ર સુગંધી વિલેપન, તંબલ, પુષ્પ અને નિર્મળ રેશમી વસ્ત્રની શોભાથી ક્ષણ માત્ર બહારથી શોભાને પામેલા સ્ત્રીના અપવિત્ર પણ શરીરને સુંદર છે એમ માનીને, કામથી મૂઢ મનવાળા માણસે, જેમ (માંસાહારી રાગથી) કટુ હાડકાં વગેરેથી યુક્ત (પરુવાળા) દુગધી પણ માંસને ખાય, તેમ તેને ભગવે છે. (૮૦૫૦-૫૧) તથા જેમ વિષ્ટાથી લિસ બાળક વિષ્ટામાં જ રતિ કરે, તેમ સ્વયં અપવિત્ર મૂઢપુરુષ સ્ત્રીરૂપી વિષ્ટામાં રતિ કરે છે. (૮૮પર) દુર્ગધી રસ અને દુર્ગધી ગંધવાળી સ્ત્રીને શરીરરૂપી ઝુંપડીને ભેગવવા છતાં જેઓ પાઠાં. સયા) શૌચનું અભિમાન કરે છે, તેઓ લેકમાં હાંસીપાત્ર બને છે. (૮૦૫૩) એમ શરીરગત આ ભાવોને (અશુચિને) વિચારતા, (અશુચિ પ્રત્યે) (સઘિણુ ) કૃણાવાળા, પુરુષને (પર=) સ્ત્રી શરીરને ભેગવવાની ઈચ્છા કેમ થાય? (૮૦૫૪) એ
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર રેણું (અશુચિ) ભાવને (સ્વ) શરીરમાં સમ્યગ જેતો ઘુણાવાળે પુરુષ પિતાના શરીરમાં પણ રાગમુક્ત બને, તો અન્યના શરીરમાં શું (પૂછવું) ? (૮૦૫૫) વૃદ્ધો કે યુવાને (પણ) વૃદ્ધોનાં આચરણેથી વૃદ્ધ (મહાન) બને છે અને વૃદ્ધો કે યુવાને યુવાન જેવા (ઉદ્વત) આચરણેથી યુવાન (હલકા) બને છે. (૮૦૫૬) જેમ સરોવરમાં પડતે પત્થર ઠરેલા પણ કાદવને ઉછાળે છે, તે રીતે યુવાનની (કામીની) સેબત પ્રશાન્ત થએલા પણ મોડને જગાડે છે. (૮૦૫૭) જેમ હળાયેલું (મેલું) પણ પાણ કતફળના યોગથી નિર્મળ બને છે, તેમ મેહથી મલિન મનવાળે પણ જીવ વૃદ્ધોની (વિરાગીઓની) સેવાથી નિર્મળ બને છે. (૮૦૫૮) જેમ યુવાન પણ પુરુષ વૃદ્ધની શિખામણ પામેલે (અકાર્યમાં) તુરંત લજજા, રુકાવટ, શંકા, ગૌરવને ભય અને ધર્મની બુદ્ધિથી વૃદ્ધના જેવા આચારવાળો બને છે, તેમ વૃદ્ધ પણ પુરુષ (કામી) તરુણની વાતથી તૂર્ત (અકાર્યમાં વિશ્વાસુ, નિશંક અને પ્રકૃતિએ મેડનીયના ઉદયવાળા (કામ) તરુણના જેવા આચારવાળે બને છે. (૮૦૫૯૬૦) જેમ માટીમાં છૂપાએલો પણ ગંધ પાણીના વેગથી પ્રગટ થાય છે, તેમ પ્રશાન્ત પણ મેહ (પાઠાંતરુણુયા ઉ નરેeયુવાનેના સંપર્કથી મનુષ્યમાં વિકસે છે. (૮૦૬૧) યુવાનોની સાથે રહેનારો સંત (સજજન) પણ અપકાળમાં ઇન્દ્રિઓથી ચંચળ, મનથી ચંચળ એ સ્વેચ્છાચારી (બનીને) સ્ત્રી સંબંધી દેષને પામે છે. (૮૦૬૨) પુરુષને વિરહ થતાં, એકાતમાં), અંધકારમાં અને કુશીલની સેવામાં (પરિચયમાં)-એ ત્રણ કારણથી અલ્પકાળમાં અપ્રશરત ભાવ પ્રગટે છે. (૮૦૬૩) ગંઠીઆઓના દેષથી જ ચારુદત્ત આપત્તિને પામ્ય તથા વૃદ્ધસેવાથી તે પુનઃ ઉન્નતિને પણ પામ્યા. (૮૦૬૪) તે આ પ્રમાણે
વૃદ્ધસેવાના લાભ વિષે ચારુદત્તને પ્રબંધ-ચંપાનગરીમાં ભાનુ નામે મોટો ધનિક શ્રાવક હતો તેને સુભદ્રા ભાર્યા અને ચારુદત્ત પુત્ર હતો. (૮૦૬૫) યૌવનને પામે છતાં, સાધુની જેમ નિર્વિકારી મનવાળે તે વિષયનું નામ પણ ઈચ્છતું નથી, તે તેને ભોગવવાની તે વાત જ કેવી ? (૮૦૬૬) તેથી માતા-પિતાએ (તેની) પરિણતિ બદલવા માટે તેને દુર્વ્યસનીઓની મંડળીમાં (ગઠીઆઓ સાથે) જોડ્યો. પછી તે મંડળીની સાથે રહેતો તે વિષયની ઈચ્છાવાળે થયે, (તેથી) વસંતસેના વેશ્યાના ઘેર બાર વર્ષ સુધી રહ્યો અને સઘળા ધનને તેણે નાશ કર્યો. (૮૦૬૭-૬૮) (પછી) (વાઈયાએ=) વેશ્યાની માતાએ ઘેરથી કાઢી મૂકેલો તે ઘેર ગયા અને માતા-પિતાનું મરણ થએલું) સાંભળીને અતિ દુઃખી થએલો વ્યાપાર કરવાની ઈચ્છાથી પત્નીનાં ઘરેણું લઈને, તે મામાની સાથે ઉસીરવૃત્ત નામના નગરમાં ગયા. (૮૦૬૯-૭૦) ત્યાંથી કપાસને ખરીદીને તામલિપ્તી તરફ વન્ય અને અદ્ધમાગે જતાં દાવાનળથી કપાસ બળી ગયે. (૮૦૭૧) પછી ગભરાએલે તે મામાને મૂકીને તૂર્ત જોડે બેસીને પૂર્વ દિશામાં નાઠો અને પ્રિયંગુનગરે પહોંચે. (૮૦૭૨) ત્યાં સુરેન્દ્રદત્ત નામના (તેને) પિતાના મિત્ર છે અને પુત્રની જેમ તેને
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃદ્ધસેવાના લાભ વિષે ચારુદત્તનો પ્રબંધ
૪૪૯ ગૌરવથી ઘણે કાળ પિતાના ઘેર રાખ્યો (૮૦૭૩) પછી તેના વહાણથી ધન કમાવા માટે અન્ય બંદરે જઈને ચાદરે આઠ ક્રોડ ધન મેળવ્યું. (૮૦૭૪) (ત્યાંથી) પાછા ફરતાં તેનું વહાણ સમુદ્રમાં ભાંગ્યું અને ચારુદત્તે મહા મુશીબતે એક પાટિયાને કકડો મેળો (૮૦૭૫) પછી તેના દ્વારા તે (સમુદ્રથી) પાર ઉતર્યો અને મુશીબતે રાજપુરનગરે પહેઓ ત્યાં તેણે સૂર્ય જેવા તેજસ્વી એક ત્રિદંડી સાધુને જે. (૮૦૭૬) તે સાધુએ તેને પૂછયું કે- તું કયાંથી આવ્યો? ચારૂદ તેને સઘળીય પિતાની વાત કહી. ત્રિદંડીએ કહ્યું કે-હે વત્સ ! આવ! પર્વતે જઈએ અને ત્યાંથી ઘણું કાળ પૂર્વે જેએલા ખાત્રીવાળા કોટિવેધ નામના રસને લાવીને તને ધનાઢય કરું. (૮૦૭૭-૭૮) ચારુદ તે સ્વીકાર્યું. (પછી) તે બંને પર્વતની ગાઢ ઝાડીમાં ગયા અને ત્યાં યમના મુખ જેવી ભયંકર રસની કૂઈને જોઈ. (૮૦૭૯) ત્રિદંડીએ ચારુદત્તને કહ્યું કે-ભદ્ર! તુંબડું લઈને તું એમાં પિસ! અને દોરડાનો આધાર લઈને શીધ્ર પુનઃ પાછો પણ નીકળજે, પછી દેરડાના આધારે ચારુદત્ત તે અતિ ઊંડી કુઈમાં પેઠેલે જ્યારે તેની મેખલામાં (મધ્યભાગમાં) ભો રહીને રસ લેવા લાગ્યો, ત્યારે કેઈએ તેને રે કે-હે ભદ્ર! રસને લઈશ નહિ! લઈશ નહિ! ત્યારે ચારુદ કહ્યું કે-તું કેણ છે? મને (કેમ) રોકે છે? (૮૦૮૦ થી ૮૨) તેણે કહ્યું કે-સમુદ્રમાં ભાગેલા વહાણવાળો, ધનને લેભી હું વણિક છું. મને રસ માટે ત્રિદંડીએ દોરડાથી અહીં ઊતાર્યો છે. (૮૦૮૩) મેં રસથી ભરેલું તુંબડું તેને આપ્યું, ત્યારે તે પાપીએ આ રીતે સ્વકાર્યસિદ્ધિ માટે આ (રવિવર=) રસની કૂઈની પૂજા માટે બકરાની જેમ મને (કુઈમાં) નાખ્યો છે. (૮૦૮૪) રસમાં ખવાઈ ગયેલા અડધા શરીરવાળો હવે હું કંઠે પ્રાણ પહોંચેલે (મરી રહ્યો) છું. જે તેને તું રસ આપીશ. તે તું પણ આ રીતે વિનાશ પામીશ. (૮૦૮૫) તું તુંબડુ મને આપ, કે જેથી તે ભરીને હું તને આપું ! તેણે એમ કહ્યું, ત્યારે ચારુદત્તે તેને તુંબડુ આપ્યું. (૮૦૮૬) પછી રસ ભરીને તે તુંબડુ તેણે ચારુદત્તને આપ્યું, ત્યારે ચારુદત્તે તેમાંથી નીકળવા માટે હાથ વડે દેરડાને હલાવ્યું. (૮૦૮૭) ત્યારે રસની ઈચ્છાવાળો ત્રિદંડી તેને ખેંચવા લાગ્યો, પણ
જ્યારે ચારુદત્તને કઈરીતે બહાર ન કાઢયે, ત્યારે ચારુદ રસને તૂર્ત કૂવામાં જ નાખ્યો. આથી રોષે ભરાએલા ત્રિદંડીએ તેને દેરડા સહિત છોડી દીધે. (૮૦૮૮-૮૯) પછી મેખલામાં વચ્ચે અટકેલે તે હવે જીવિત (શકય) નથી—એમ વિચારતો સાગાર અનશન કરીને શ્રી પંચપરમેષ્ઠિનું સ્મરણ કરવા લાગે. (૮૦૯૦) પછી તેને વણિકે કહ્યું કે-ગઈ કાલે રસ પીને ગએલી ગધા () જો પુનઃ અહીં આવે, તે તારો વિસ્તાર થાય ! (૮૦૯૧) એમ સાંભળીને કંઈક જીવવાની આશાવાળો તે જ્યારે ત્યાં પંચનમસ્કાર ગણવામાં તત્પર રહે છે, ત્યારે અન્ય દિવસે ગોધા ત્યાં આવી અને તે રસને પીને નીકળતી હતી ત્યારે ચારુદત્તે જીવવા માટે તેને પૂછથી દઢ પકડી. (૮૦૨-) પછી તે ગેધાએ તેને બહાર કાઢો, તેથી અત્યંત પ્રસન્ન થએલો તે પુનઃ ચાલવા લાગ્યો અને મુશીબતે તેણે અટવીને ઉલંઘી. (૮૯૪) (પછી) એક તુચ્છ ગામમાં તેને રુદ્ર નામને મામાને
પ૭
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૦
શ્રી સંગ રંગશાળા ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : ઢાર ચોથું મિત્ર મળ્યો. ત્યાંથી તે તેની જ સાથે ટંકણદેશમાં પહોંચે. (૮૦૯૫) અને ત્યાંથી બે બળવાન બોકડાઓને લઈને બંને સુવર્ણભૂમિએ જવા ચાલ્યા. દૂર પહોંચ્યા પછી રુદ્ર ચારુદત્તને કહ્યું કે-હે ભાઈ અહીંથી (આગળ) જઈ શકાતું નથી, માટે આ બોકડાઓને હને-રોમને અંદર રાખીને (ચામડીને ઉલટી કરીને) તેની કથળીઓ બનાવવી પડે છે (૮૦૯૬-૯૭) અને શસ્ત્રને લઈને તેમાં પિસવું પડે છે, કે જેથી માંસની આશાએ ભારડ પક્ષીઓ તેને ઉપાડીને સુવર્ણભૂમિમાં મૂકે છે. (૮૦૯૮) (એ રીતે) ત્યાં પહોંચેલા આપણને ઘણી સેનાની પ્રાપ્તિ થશે. તે સાંભળવાથી પ્રગટેલી કરુણ (અથવા દુર્ગછા)વાળા ચારુદારે કહ્યું કે-ના, ના, એવું ન બોલ! હે ભદ્ર! આવું પાપ કોણ કરે ? જીવહિંસાથી મળનારું ધન મારા કુળમાં પણ ન થાઓ! (૮૦૯૯-૮૧૦) યુકે કહ્યું કે હું મારા બેકડાને નિશ્ચિત હણીશ! એમાં તારે શું? તેથી ચારુદત્ત ઉદ્વિગ્ન મન કરીને (મૌન) રહ્યો. (૮૧૦૧) પછી અતિ નિર્દય મનવાળા રુકે બેકડાને હણવા માંડે, ત્યારે ચારુદત્ત બેકડાના કાન પાસે બેસીને પાંચ અણુવ્રતના સારભૂત શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કાર સંભળાવ્યો અને તેના શ્રવણથી શુભ ભાવે મરીને બોકડો દેવ થયો. (૮૧૦૨-૨) પછી તે રુદ્ર શીધ્ર તે ખાલમાં (ચામડીમાં) ચારુદત્તને પૂરીને સ્વયં બીજા બેકડાની ચામડીમાં પેઠે (૮૧૦૪) તે પછી માંસની લાલચથી ભારંડોએ બંનેને ઉચકયાં, પણ જતા પક્ષીઓને પરસ્પર યુદ્ધ થવાથી ચારુદત્ત બે (ભારંડેની) ચાંચમાંથી કઈ રીતે પાણી ઉપર પડે અને ચામડીને શસ્ત્રથી ચીરીને ગર્ભથી નીકળે તેમ તે બહાર નીકળ્યો. (૮૧૦૫-૬) (એમ) (પાઠ૦
અસિઠક) દુર્જનની સંગતિથી તે એવાં સંકટોને પામ્યા. હવે શિષ્ટની સંગતથી જે . રીતે તે લક્ષ્મીને પામ્યો, તે રીતિ સાંભળો. (૮૧૦૭) પછી તે જળને તરીને તે નજીકમાં રહેલા રનદ્વીપમાં ગયો અને તેને જોતો તો પર્વતના શિખર ઉપર ચઢ. (૮૧૦૮). ત્યાં કાઉન્સંગમાં રહેલા અમિતગતિ નામના ચારણ શ્રમણને જોઈને હર્ષથી રોમાંચિત શરીરવાળા તેણે વંદન કર્યું. (૮૧૦૯) કાઉસ્સગને પારીને ધર્મલાભ આપતાં મુનિએ કહ્યું કે હે ચારુદત્ત ! તું આ પર્વત ઉપર કેવી રીતે આવ્યો? (૮૧૧૦) હે મહાયશ! કેમ (તને) યાદ નથી ? કે-પૂર્વે ચંપાપુરીમાં વનમાં ગયેલા તે જે શત્રુથી બંધાયેલા મને છોડાવ્યા હતા, (૮૧૧૧) તે હું કેટલાક દિવસે વિદ્યાધરની રાજ્યલક્ષમીને ભેળવીને અને પછી પ્રવજ્યા સ્વીકારીને અહીં આતાપના લઈ રહ્યો છું. (૮૧૧૨) જ્યારે અમિતગતિ મુનિ એ વગેરે બોલતા હતા, ત્યારે કામદેવ જેવા રૂપવાળા બે વિદ્યાધરકુમારો આકાશ માંથી (ત્યાં) નીચે ઊતર્યા. (૮૧૧૩) તેઓ સાધુને વાટીને અને ચારુદત્તના પગમાં પડીને, બે હસ્તકમળને લલાટે જોડીને ભૂમિ ઉપર બેઠ. (૮૧૧૪) એ સમયે મણિમય મુગટ પહેરેલા મરતકને નમાવતા એક દેવ આવ્યો, તેણે પહેલા ચારુદત્તને અને પછી મુનિને પણ વાંધા. (૮૧૧૫) તેથી વિસ્મત થયેલા વિદ્યાધરેએ દેવને પૂછયું કે-અહો! તું સાધુને છોડીને (પહેલા) ગૃહસ્થના પગમાં કેમ પડે? (૮૧૧૬) દેવે કહ્યું કે
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારુદત્તનો પ્રબંધ અને સંસર્ગથી થતા દો ચાલુ
૪૫
ચારુદત્ત મારો (ધર્મ ) ગુરુ છે, કારણ કે-હું જ્યારે બેકડે હતા ત્યારે મરણ પ્રસંગે શ્રી જિનનમસ્કાર (શ્રી પંચપરમેષ્ટિ મંત્રી દેતા તેણે આવી અતિ દુર્લભ દેવની લહમી પ્રાપ્ત કરાવી છે. એ ચારુદત્તથી જ હું મુનિઓને અને સર્વજ્ઞોને જાણું (ઓળખતો થયે) છું. (૮૧૧૭–૧૮) પછી દેવે ચારુદત્તને કહ્યું કે–ભે ! હવે વરદાન માગ ! ત્યારે ચારુદ “સ્મરણ કરું ત્યારે આવજે.” એમ કહ્યું. (૮૧૧૯) દેવ (તે સ્વીકારીને ) સ્વસ્થાને ગયે. પછી વિદ્યાધરોએ “આ ગુણવાન છે”—એમ માનીને ઘણા મણિ અને સુવર્ણના સમૂહથી ભરેલા મોટા વિમાનમાં બેસાડીને, ચંપાપુરીમાં લાવીને પિતાના ભુવનમાં રાખે અને (ત્યાં) ચારુદત્ત શ્રેષ્ઠ ઉન્નતિને પામ્યો. (૮૧૨૦-૨૧) એમ આ લોકમાં પણ દુષ્ટ અને શિષ્ટની સોબતનાં તે તે ફળોને જોઈને નિર્મળ ગુણથી ભરેલા ઉત્તમ બુદ્ધિવાળા એવા વૃદ્ધની સેવામાં યત્ન કરવો જોઈએ. (૮૧૨૨) વળી ધીરપુરૂષે વૃદ્ધપ્રકૃતિવાળા એવા તરુણોની તથા વૃદ્ધોની નિત્ય સેવા કરતા અને ગુરૂકુળવાસને નહિ છોડતા બ્રહ્મવ્રતને પાળે છે. (૮૧૨૩) વારંવાર સ્ત્રીઓનાં મુખ અને ગુહ્ય અંગોને જેનારા અલ્પ સત્ત્વવાળા પુરુષનું હૃદય કામરૂપ પવનથી ચંચળ (ચલિત) થાય છે. (૮૧૨૪) કારણ કે-સ્ત્રીઓની ધીમી ચાલ, ઊભા રહેવું, વિલાસ, હાસ્ય, ગારિક ચેષ્ટા (અથવા કામવિકાર) તથા હાવભાવ વડે, સૌભાગ્ય, રૂપ, લાવણ્ય તથા શ્રેષ્ઠ આકૃતિની ચેષ્ટા (ચાળા) વડે, અડધી નજરે (વાંકા કટાક્ષથી) જેવા વડે, વિશેષ આદરપૂર્વક હસવા-બોલવા વડે, રસપૂર્વક ક્ષણ ક્ષણ બોલવા વડે તથા મજપૂર્વક રમત (કીડા) કરવા વડે, સ્વભાવે જ સ્નિગ્ધ ( વિકારી) અને સ્વભાવે જ મનહર એવી સ્ત્રીના ગુપ્ત (એકાન્તમાં) મેળાપ વડે પ્રાયઃ પુરુષનું (મન) ક્ષોભ પામે છે અને પછી કમશવધેલી પ્રીતિ અને અનુરાગથી પ્રાપ્ત કરેલા વિશ્વાસવાળા ( નિર્ભય) અને સ્નેહના વિસ્તારવાળો લજજાળુ પણ પુરુષ એવું તે
શું શું છે, કે જે ન કરે? (અર્થાત્ સર્વ અકાર્યોને કરે છે.) (૮૧૨૫ થી ૨૮) જેમ કે. પિતા, માતા, મિત્ર, ગુરુ, શિષ્ટ લેક અને રાજા વગેરેની લજજાને, (પિતાના) ગૌરવને, પ્રતિબંધને (રાગને) અને પરિચયને (જાણ-પિછાણને) પણ મૂળમાંથી તજી દે છે, (૮૧૨૯) કીતિને, ધનના નાશને, કુળમર્યાદાને પ્રાપ્ત કરેલા ધર્મગુણોને અને હાથ, પગ, કાન, નાક વગેરેના નાશને પણ તે નિચે જતો (ગણત) નથી, (૮૧૩૦) (એમ) સંસર્ગથી મૂઢ મનવાળો મૈથુનના (પાઠાં. રસિએ=) રસવાળો (આસક્ત) મર્યાદા રહિત બનેલો અને ભૂત-ભવિષ્યને પણ નહિ ગણકારતો (પુરુષ) એવું કયું પાપ છે, કે જેને ન આચરે ? (૮૧૩૧) (સ્ત્રીના) સંસર્ગથી પુરુષમાં અવકાશને ( સ્થાનને) પામેલી ઈન્દ્રિઓ (શબ્દાદિ વિષયો), કષા (વિવિધ) સંજ્ઞાઓ અને ગાર, વગેરે સવે (દે) સ્વભાવે જ તૂર્ત વિકસે (વધી જાય) છે. (૮૧૩૨) જે (વયેથી) વૃદ્ધ અને બહુશ્રુત હોવા છતાં તથા પ્રમાણિક (લેકમાન્ય), મુનિ અને તપસ્વી છતાં, સ્ત્રીઓના સંસર્ગથી તે અલ્પકાળમાં દેષને પામે છે. (૮૧૩૩) તે પછી યુવાન અલ્પ જ્ઞાનવાળા (અજ્ઞાનીઓ) વગેરે સ્વછંદાચારીઓ અને મૂર્ખાએ સ્ત્રીના સંસર્ગથી મૂળમાંથી વિનાશ
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫ર
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાલ્યું
પામે (વ્રતભ્રષ્ટ થાય) તેમાં શું (આશ્ચN)? (૮૧૩૪) મનુષ્યરડિત (નિર્જન) ગહન જંગલમાં રહેતો પણ નદીના કાંઠાને વાળનાર (કુળવાલક) મુનિ સ્ત્રીના સંસર્ગથી મહા વિડંબનાને પાયે, (૮૧૩૫) જે ઝેરની જેમ સ્ત્રીના સંસર્ગને સર્વથા તજે છે, તે જાવજીવ નિશ્ચળ બ્રહ્મચર્યને પાળી શકે છે. (૮૧૩૬) કારણ કે–જેવા માત્રથી પણ તે (સ્ત્રી) એ પુરુષને મૂર્શિત કરે છે. તેથી ( સમજવું કે-) પાપી સ્ત્રીઓનાં નેત્રે નિચે ઝેરથી ભરેલાં છે. (૮૧૩૭) તીવ્ર ઝેર, સાપ અને (પાઠાં વઘુ= ) વાઘનો સંસર્ગ એક જ વાર મારે છે, જ્યારે સ્ત્રીને સંસગ પુરુષને અનંતી વાર હણે (મરણ આપે) છે. (૮૧૩૮) એમ ત્રરૂપી વનના મૂળમાં અગ્નિતુલ્ય એવી સ્ત્રીની સોબતને જે સદાય તજે છે, તે સુખપૂર્વક બ્રહ્મચર્યનો પાર પામે છે અને યશને વિસ્તાર છે. (૧૩) તેથી હે ક્ષપક ! જે મેહના દેષથી કઈ વાર પણ વિષયની ઈચ્છા થાય, તે પણ પાંચેય પ્રકારના સ્ત્રીઓના વૈરાગ્યમાં ઉપયોગવાળે (અપ્રમત્ત) બનજે. (૮૧૪૦) કાદવમાં ઊગેલું અને જળમાં વધેલું કમળ જેમ તે કાદવ અને જળથી લેવાતું નથી, તેમ સ્ત્રીરૂપી કાદવથી (જન્મેલ) અને વિષયરૂપી જળથી (વૃદ્ધિ પામેલે) પણ મુનિ (તેમાં લપાતો નથી.) (૮૧૪૧) ઘણુ દેવરૂપી હિંસક પ્રાણીઓના સમૂહવાળી, માયારૂપી મૃગતૃષ્ણાવાળી અને કુબુદ્ધિરૂપ ગાઢ મોટા જંગલવાળી, એવી પણ સ્ત્રીરૂપી અટવીમાં મુનિ મુંઝાતો નથી. (૮૧૪૨) સર્વ પ્રકારની સ્ત્રીઓમાં સદા અપ્રમત્ત (સાવધ) અને (પિતાના સ્વરૂપમાં) (સુવીસન્થ= ) દઢ વિશ્વાસુ (એ મુનિ) ચારિત્રના મૂળભૂત અને સદ્ગતિના કારણરૂપ એવા બ્રહ્મચર્યનો પાર પામે છે. (૮૧૪૩) જે સ્ત્રીના રૂપને ચિરકાળ (ધારી ધારીને) જેતે નથી અને મધ્યાહ્નના તીણ (તેજવાળા) સૂર્યને જોવાની જેમ તૂ દષ્ટિને પાછી ખેંચી લે છે, તે બ્રહ્મચર્યને પાર પામે છે. (૮૧૪૪) બીજે મારે અંગે શું બોલે છે ? મને કે દેખે છે અને હું કેવું વર્તન કરું છું? એમ જે નિત્ય અનુપ્રેક્ષા કરે છે, તે દઢ બ્રહ્મવ્રતવાળે છે. (ટૅ૧૪૫) ધન્યપુરુષ જ મંદ હાસ્યપૂર્વકનાં વચનરૂપી મેજાએથી વ્યાસ અને વિષયરૂપી (અગાધ) પાણીવાળા યૌવનરૂપી સમુદ્રને સ્ત્રીએરૂપી મગરોથી સપડાયા વિના પાર ઉતરે છે. (૮૧૪૬)
પાંચમું અપરિગ્રહવત-બાહ્ય અને અત્યંતર સર્વ પરિગ્રહનો તું મન-વચનકાયાથી કરવા, કરાવવા અને અનુમોદવા વડે ત્યાગ કર ! તેમાં અહી ૧-મિથ્યાવ, ૨ થી ૪ત્રણ વેદ, ૫ થી ૧૦-હાયાદિ ષક અને ૧૧ થી ૧૪-ચાર કાયે, એ ચૌદને અત્યંતર પરિગ્રહ જાણ. (૮૧૪૭૪૮) ક્ષેત્ર, વાસ્તુ, ધન, ધાન્ય, કુષ્ય (અન્ય) ધાતુઓ, સોનું, રૂપું, દ્વિપદ અને ચતુષ્પદ તથા શયન-આસનાદિ અપદ, એ (નવ પ્રકારે) બાહ્ય પરિગ્રહ જાણ. (૮૧૪૯) જેમ ફેતરા સહિત (ાંગરના કુંડએ=) કૂસકાને શુદ્ધ કરવા શકય નથી, તેમ સંગ (પરિગ્રહ)થી યુક્ત જીવના કર્મમળને શુદ્ધ કરે શકય નથી. (૮૧૫૮) જ્યારે રાગ દ્વેષ ગારો તથા સંજ્ઞાઓ ઉદયને પામે છે, ત્યારે લાલચુ જીવ પરિગ્રહને મેળવવાની બુદ્ધિ કરે છે. પછી તે નિમિત્તે ( ને) મારે છે, અસત્ય બોલે છે, ચેરી
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમા અપરિગ્રહવ્રતનું વર્ણન
૪૫૩
કરે છે, મૈથુનને સેવે છે અને અપરિમિત ધનને (ભેગુ) કરે છે. (૮૧૫૧-પર) ધનના ન્યામાહથી અત્ય ́ત મૂઢ બનેલા જીવને સંજ્ઞાએ, ગારવે, ચાડી, કલહ, કઠોરતા તથા અધવુ', વિવાદ, વગેરે) કયા કયા (દેાષા) નથી થતા? (૮૧૫૩) પરિગ્રહ એ મનુષ્યને ભય છે, કારણ કે—એલગચ્છ નગરમાં જન્મેલા બે સગા ભાઈએએ ધનને માટે પરસ્પર મારવાની બુદ્ધિ કરી. (૮૧૫૪) ધનને માટે ચારેને (પણ) એક એકથી (પરસ્પર) અતિ ભય પ્રગટયે, તેથી મધમાં તથા માંસમાં વિષ ભેળવીને તેને (પરસ્પર) માર્યાં. (૮૧૫૫) પરિગ્રહ મહા ભય છે. કારણ કે–ઉત્તમ એવા પણ કુંચિક શ્રાવકે, ધનને ચેારનાર પુત્ર છતાં આચાર્ય મહારાજને (વિહેડિએ=) કષ્ટ આપ્યું. ( તે આ પ્રમાણે-મુનિપતિ રાજિષ કુંચિક શેઠના ઘરમાં તેના ભંડારની પાસે ચામાસુ` રહ્યા શેઠની અજાણમાં છે. ધનને ચારી ગયા. શેઠને સૂરિજી પ્રત્યે શકા થઈ અને તેમને વિડંબના કરી.) (૮૧૫૬) ધન માટે ઠંડીને, ગરમીને, તૃષાને, ભૂખને, વરસાદને, દુષ્ટ શય્યાને અને અનિષ્ટ ભેાજનને (ઈત્યાદિ કષ્ટને) જીવેા સહન કરે છે અને ઘણા ભારને ઉપાડે છે. (૮૧૫૭) સારા કુળમાં જન્મેલે। પણ ધનનો અથી (પરિગ્રહી ) ગાય છે, નાચે છે, દેાડે છે, ધૃજે છે, વિલાપ કરે છે, અશુચિને પણ ચૂંથે છે અને નીચ કર્માંને પણ કરે છે. (૮૧૫૮) એવુ' કરનારા છતાં તેઓને ધનપ્રાપ્તિ તે સ'ગ્ધિ હેાય છે (મળે કે ન પશુ મળે), કારણ કે-મભાગીને લાંબા કાળે પણ ધન ભેગુ' થતુ નથી. (૮૧૫૯) અને જો કોઈ રીતે ધન એકઠુ થાય, તેા પણ તેને ઘા પણ ધનથી તૃપ્તિ થતી નથી, કારણ કે-લાભે લાભ વધે છે. (૮૧૬૦) જેમ ઈન્ધનથી અગ્નિ અને (પાઠાં॰ =) જેમ નદીએથી સમુદ્ર તૃપ્ત નથી, તેમજીવને ત્રણેય લેાક મળે તેા પણ તૃપ્તિ નથી, (૮૧૬૧) જેમ હાથમાં માંસવાળા ત્રાસેલા (અથવા નિર્દોષ) પક્ષીને ખીજા પક્ષીઓ (ઉપદ્રવ કરે), તેમ નિરપરાધી પણ ધનવાનને (બીજાએ) ફૂટે છે, મારે છે, શકે છે અને ભેદે છે. (૮૧૬૨) ધન માટે જવ માતા, પિતા, પુત્ર અને સ્ત્રીમાં પણ વિશ્વાસને (પાઠાં॰ જાઈ=) પામતા નથી અને (તેના) રક્ષા કરતા સમગ્ર પણ રાત્રિ જાગે છે. (૮૧૬૩) રવય' (અથવા પેાતાનુ') ધન જ્યારે નાશ પામે, ત્યારે પુરુષ અંતરમાં ખળે છે, ઉન્મત્તની જેમ વિલાપ કરે છે, શેક કરે છે અને ઉત્કંઠા ( પુનઃ મેળવવાની ઉત્સુકતા ) કરે છે. (૮૧૬૪) વય' પરિગ્રહનુ ગ્રહણ, રક્ષણ, સભાળ વગેરે કરતા, વ્યાકુળ મનવાળા, મર્યાદા (આચાર) ભ્રષ્ટ એવે જીવ (શુભ) ધ્યાનને કેવી રીતે પામે? (૮૧૬૫)
વળી ધનમાં આસક્ત હૃદયવાળા જીવ ઘણા ભવા સુધી રિદ્ર થાય છે અને કડીર હૃદયવાળા તે ધન માટે કર્મ' ને ખાધે છે. (૮૧૬૬) ધનને છેડનાર મુનિ એ (સ) દેખેથી મુક્ત થાય છે અને પરમ અભ્યુદયરૂપ મુખ્ય એવા ગુણસમૂહને પામે છે. (૮૧૬૭) જેમ મંત્ર, વિદ્યા અને ઔષધ વિનાનો પુરુષ ઘણા સપેર્યાંવાળા અરણ્યમાં અનને પામે, તેમ (ધનને રાખનારે) મુનિ પણ મેટા અનને પામે છે, (૮૧૬૮) મનપસ ંદ અથમાં રોગ થાય અને નહિ ગમતામાં દ્વેષ થાય, તેવા અનો ત્યાગ કરવાથી રાગ-દ્વેષ બન્નેનો
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળા પંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર એવું ત્યાગ થાય છે. ૮૧૬૯) પરીષહથી બચવા માટે ઉપયેગી એવા ધનને સર્વથા છોડનારે (તત્વથી) ઠંડી, તાપ, ડાંસ મચ્છર વગેરે પરીષહોને છાતી આપી (સહવાની હિંમત કરી). (૮૧૭૦) અગ્નિનો હેતુ જેમ લાકડાં છે, તેમ કષાયેનો હેતુ આસક્તિ (મૂછ છે. તેથી સદા નિઃસંગ (અપરિગ્રહી) સાધુ જ કષાયની સંખનાને કરી શકે છે, તે જ સર્વત્ર (લહુએeનમ્ર (અથવા નિશ્ચિત) બને છે અને તેનું રૂપ વિશ્વાસપાત્ર બને છે. જે પરિગ્રહમાં આસક્ત છે, તે સર્વત્ર (ગએ=) અભિમાની (અથવા ચિંતાતુર)અને શંકાપાત્ર (અવિશ્વનીય) બને છે. (૮૧૭૧-૭૨) માટે હે સુવિહિત ! તું ભૂત-ભવિષ્યવર્તમાનમાં સર્વ પરિગ્રહને કરવા, કરાવવા તથા અનુદવાન સદા ત્યાગ કર ! (૮૧૭૩) એમ સર્વ પરિગ્રહનો ત્યાગી (સીઈભૂઓa) ઉપશાન્તપ્રાયઃ થએલો, પ્રશાન્ત ચિત્તવાળો સાધુ જીવતો પણ શુદ્ધ નિર્વાણ સુખને (મુક્તિના આનંદને) પામે છે. (૮૧૭૪) (આ વ્રતથી) આચાર્યભગવતે વગેરે મોટા પ્રજનને સિદ્ધ કરે છે અને સ્વરૂપે) તે મોટાથી પણ મોટાં છે, તેથી તેને મહાવતે કહેવાય છે. (૮૧૭૫) એ વ્રતોની રક્ષા માટે સદા રાત્રિભોજનને ત્યાગ કર અને પ્રત્યેક વ્રતને તેની ભાવનાથી સારી રીતે ભાવિત કર! (૮૧૭૬) તેમાં
પહેલા મહાવ્રતની ભાવનાઓ-યુગપ્રમાણ નીચી નજરે, પગલે પગલે અસ્તલિત લક્ષ્ય (અખંડ ઉપગ) પૂર્વક, વરારહિત અને જયણાથી ચાલનારને પહેલા વ્રતની પહેલી ભાવના થાય છે. (૮૧૭૭) બેંતાલીશ દેશના પરિહારરૂપ) એષણાને આરાધનારા પણ સાધુને આહાર-પાણીને દષ્ટિથી જોવાપૂર્વક જયણા કરવાથી પ્રથમ વ્રતની બીજી ભાવના થાય છે. (૮૧૭૮) વસ્ત્ર-પાત્રાદિ ઉપકરણોને લેવા-મૂકવામાં પ્રમાજના અને પતિલેહણાપૂર્વક જયણા કરનારને પ્રથમ વતની ત્રીજી ભાવના થાય છે. (૮૧૮) મનને અશુભ વિષયથી રોકીને આગમવિધિપૂર્વક શુભ વિષયમાં સમ્યગુ જોડનારને પ્રથમ વ્રતની ચથી ભાવના થાય છે (અને) (૮૧૮૦) અકાર્યમાંથી (વાણીના) વેગને રોકીને શુભ કાર્યમાં પણ આગમવિધિ પ્રમાણે બુદ્ધિપૂર્વક ( વિચારીને) વચનને બેલનારને પહેલા વતની પાંચમી ભાવના થાય છે. (૮૧૮૧) ઉપર કહેલા ક્રમથી વિપરીત પ્રવૃત્તિ કરનાર પુનઃ જીની હિંસા કરે છે, માટે પ્રથમ વ્રતની દઢતા માટે પાંચ ભાવનાઓમાં ઉદ્યમ કરવો. (૮૧૮૨)
બીજા મહાવતની ભાવનાઓ-હાંસી વિના બેલનારને બીજા વ્રતની પહેલી અને વિચારીને બોલનારને બીજા વ્રતની બીજી ભાવના થાય છે. (૮૧૮૩) પ્રાયઃ ક્રોધથી, લાભથી અને ભયથી (બોલવામાં) અસત્યને સંભવ છે, તેથી ક્રોધ, લેભ અને ભયના ત્યાગપૂર્વક જ બોલવામાં) બીજા વ્રતની (શેખ) ત્રણ ભાવનાઓ થાય છે. (૮૧૮)
ત્રીજા મહાવ્રતની ભાવનાઓ-(અવગ્રહના) માલિકને, અથવા માલિકે જેને પેલ હોય તેને વિધિપૂર્વક અવગ્રહની (વાપરવા વગેરેની ભૂમિની મર્યાદા જણાવવી જોઈએ, અન્યથા (અપ્રીતિરૂ૫) ભાવ અદત્તાદાન થાય. એ ત્રીજા વ્રતની પહેલી ભાવના
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ મહાવ્રતાની ભાવનાઓ અને તેના પાલન માટે ઉપદેશ
૪૫૫
જાણવા
જાણવી. (૮૧૮૫) દ્રવ્ય, (ક્ષેત્ર), વગેરે ચાર પ્રકારની (અવગ્રહની ) મર્યાદા માટે ગૃહસ્થદ્વારા (તેનું) અનુજ્ઞાપન કરાવે (અનુમતિ મેળવે,) તે ત્રીજા વ્રતની બીજી ભાવના છે. (૮૧૮૬) ( પછી ) મર્યાદિત કરેલા અવગ્રહને જ સદા વિધિથી વાપરે, અન્યથા અદત્તા દાન થાય, એમ ત્રીજા વ્રતની ત્રીજી ભાવના થાય. (૮૧૮૭) સવ સાધુએનાં સાધારણ આહાર અને પાણીમાંથી પણ જેની શેષ સાધુએએ તથા ગુરુએ અનુમતિ આપી હાય, તેને જ ( અસ’તસ્સ=) વાપનારને ત્રીજા વ્રતની ચાથી ભાત્રના થાય (૮૧૮૮) ગીતા ને માન્ય એવા ઉદ્યત વિહાર વગેરે ગુણવાળા સાધુઓનો માસ વગેરે પ્રમાણવાળા કાળઅવગ્રહ, (જતાં-આવતાં) પાંચ કાસ વગેરે મર્યાદારૂપ ક્ષેત્રઅવગ્રહ અને તેઓની વસંતિ, (વગેરે) તે તે દરેકનો તેએની અનુજ્ઞાપૂર્વક ઉપયાગ કરે, અન્યથા અદત્તાદાન થાય, એ ત્રીજા વ્રતની પાંચમી ભાવના જાણવી. (૮૧૮૯-૯૦)
ચેાથા મહાવ્રતની ભાવનાઓ-બ્રહ્મવ્રતવાળેા (મુનિ) અતિ સ્નિગ્ધ આહારને તથા (ઋક્ષ પણ ) અતિપ્રમાણુ આહારને તજે, એ રીતે નિશ્ચે ચેાથા વ્રતની પહેલી ભાવના થાય. (૮૧૯૧) શૈાભા માટે શૃંગારિક વસ્તુઆનો ચેાગ તથા શરીર-નખ-દાંત-કેશની સમારણા ન કરે, તે ચેાથા વ્રતની બીજી ભાવના જાણવી. (૮૧૯૨) સ્ત્રીની ઇન્દ્રિએ (અગેાપાંગ ) વગેરેને સરાણવૃત્તિથી મનમાં સ્મરે નહિ અને ( રાગપૂર્વક ) તેને દેખે પણ નહિ, તે ચેાથા વ્રતની ત્રીજી ભાવના જાણવી. (૮૧૯૩) પશુએ, નપુસકે। અને સ્ત્રીએથી યુક્ત વસતિને તથા સ્ત્રીના આસન-શયનને તજનારને ચેાથા વ્રતની ચેાથી ભાવના થાય. (૮૧૯૪) કેવળ સ્ત્રીઓની સાથે અથવા સ્ત્રી સખ'ધી વાર્તાને નહિ કરવાથી અને પૂર્વ ભાગવેલા ભાગાનું સ્મરણ નહિ કરવાથી ચેાથા વ્રતની પાંચમી ભાવના જાણવી. (૮૧૯૫)
પાંચમા મહાવ્રતની ભાવનાએ-મનને અરુચિકર તથા રુચિકર ( અમનોજ્ઞ– મનોજ્ઞ ). એવા શખ્વાદિ પાંચ પ્રકારના ઇન્દ્રિયાના ( શબ્દાદિ ) વિષયમાં પ્રદ્વેષ અને શુદ્ધિ ( આસક્તિ ) નહિ કરનારને પાંચમા મહાવ્રતની પાંચ ભાવનાએ થાય. (૮૧૯૬)
મહાવ્રતના પાલન માટે ઉપદેશ-એમ હે સુંદર (ક્ષપક )! આત્મામાં વ્રતાની પરમ દઢતાને ઈચ્છતા તું પાંચ મહાવ્રતેની પચીશેય ભાવનાઓને ભાવજે ! (૮૧૯૭) અન્યથા સખ્ત પવનથી પ્રેરાયેલી જ'ગલની કુમળી વેલડી સમા ( કે મળ-ચંચળ ) મનવાળા (અને તેથી ) તે તેમાં અસ્થિરાત્મા એવા હે ક્ષપક! તું તેના ફળને પામીશ નહિ. (૮૧૯૮) તેથી હે દેવાનુપ્રિય! પાંચેય મહાત્રતેામાં દૃઢ થજે. ( કારણ કે-) જે એ નેામાં ઢગાયે, તે સઘળાં સ્થાનોમાં ઠગાયે જાણવા. (૮૧૯૯) જેમ તુખડાની દૃઢતા વિના (ચક્રના) આરાએ પેાતાનું કાર્ય કરી શકે નહિ, તેમ મહાવ્રતામાં શિથિલ આત્માના સ ધ ગુણેા તેવા ( નિષ્ફળ) જાણવા. (૮૨૦૦) જેમ વૃક્ષની શાખાએ, પ્રશાખાએ, પુષ્પા અને કળાનુ` ( પાષક ) કારણ ( તેનુ' ) મૂળ છે, તેમ ધમ ગુણેાનુ પણ મૂળ મહાત્રતાની ઉત્તમ દૃઢતા છે. (૨૨૦૧) જેમ અંદરથી ભ્રૂણ નામના કીડાએથી ખવાએલેા થાંભા ઘરના ભારને
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૬
શ્રી સ ંવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથુ‘
ઝીલી શકે નહિ, તેમ તેામાં શિથિલ આત્મા ધર્મની પૂરાને વહન કરવા (પેઢા= ) સમર્થ થાય નહિ. (૮૨૦૨) વળી જેમ છિદ્રવાળી નિળ નાવડી વસ્તુએને વહન કરવા સમર્થ નથી, તેમ તેમાં શિથિલ, અતિચારવાળા મુનિ ધમ ગુણાને વહન કરી શકતેા નથી. (૮૨૦૩) કાચા અને છિદ્રવાળા ઘા પણ જેમ જળને ધારણ (રક્ષણ ) કરવા સમર્થ નથી, તેમ ત્રતામાં શિથિલ અતિચારવાળા મુનિ ધર્મગુણેાનું રક્ષણ કરી શકતા નથી. (૮૨૦૪)
અને વળી—
આ વ્રતેના અનથી પણાથી (અનાદરથી ), અદૃઢતાથી અને સાતિચારપણાથી(જીવે ) આ અપાર સંસારસમુદ્રમાં ભમ્યા, ભમે છે અને ભમશે. (૨૨૦૫) વળી હે સુંદર! તું સમ્યગ્ સ'વિજ્ઞ મનવાળા થઈને પૂવષ એનાં આ વચનેને મનમાં ભાવિત કર ! (૮૨૦૬) જેણે પાંચ મહાવ્રતરૂપી ઉચા કિલ્લા ભેળ્યે (ભાંગ્યા, ) તે ચારિત્રભ્રષ્ટ, માત્ર વેષધારીને અનંતસ’સાર જા ુવે. (૮૨૦૭) મહવ્રતાને અને અણુવ્રતાને છેડીને જે બીજા તપને આચરે છે, તે અજ્ઞાની મૂઢ મૂડેલી નાવડીવાળા જાણવે. (૮૨૦૮) ઘણાં ફળવાળાં શીલવ્રતાને ભાંગીને જે સુખની અભિલાષા કરે છે, તે બુદ્ધિથી દુખ`ળ (મૂખ) તપવી ક્રોડ(સાભૈયા)થી કાકિણીને ખરીદે છે. (૮૨૦૯) અને વળી મળેલા ચતુવિધ સકળ શ્રી સઘવાળા મંડપમાં, સંસારરૂપ ભયંકર વ્યાધથી પીડાતા, અન્યત્ર રક્ષણ નહિ પામેલે, એવા આ મહાનુભાવ વૈદ્યોના શરણની જેમ અમારા શરણે આવ્યેા, તેથી અનુગ્રા કરવાયેાગ્ય છે. (ઇયબુદ્ધિએ=) એમ સમજીને હે સુદર ! પરેપકારપરાયણુ ઉત્તમ ગુરુએ આ વ્રતે તારામાં સ્થાપ્યાં છે (તને આપ્યાં છે, ) તેથી કુવિકલ્પાથી રહિત થઈને તું આ તેમાં દૃઢ ખન ! (૮૨૧૦ થી ૧૨) જેમ અંદર શક્તિવાળા ( મજબૂત ) થાંભા ઘરનો ભાર ઉપાડવા સમર્થાં અને છે, તેમ તેમાં અતિ દૃઢ આત્મા ઉત્તમ ધમરાને વહન કરવા માટે સમર્થ બને છે. (૮૨૧૩) જેમ સર્વ પણ મ ંગાથી સમથ વૃષભ ભારને વહન કરવા માટે સમર્થ થાય છે, તેમ તેામાં અતિ દૃઢ આત્મા ઉત્તમ ધમધૂરાને વહન કરવા સમથ' બને છે, (૮૨૧૪) જેમ અત્યંત દૃઢ અંગવાળી છિદ્ર વિનાની નાવા વસ્તુઓને વહન કરવા સમ છે, તેમ તેામાં પણ દૃઢ અને અતિચારરહિત આત્મા ધર્મ ગુણાને વહન કરી શકે છે. (૮૨૧૫) જેમ પાકે અને છિદ્ર વિનાનો અખડ ઘડો પાણીનુ ધારચુ–રક્ષણ કરવા સમર્થ છે, તેમ તેમાં પણ દૃઢ અને અતિચાર વિનાનો ( આત્મા) ધ ગુણાનું ધારણ-રક્ષણ કરી શકે છે. (૮૨૧૬) આ તેાના સદ્ભાવથી (પાલનથી, ) અતિ ઢતાથી અને નિરતિચારપણાથી ( જીવેા) આ અપાર સંસારસમુદ્રને તર્યા છે, તરે છે અને તરશે. (૮૨૧૭) ધન્યાત્માઓને આ ત્રતા પ્રાપ્ત થાય છે, ધન્ય જવાને જ એમાં અતિ દૃઢતા હોય છે અને ધન્ય પુરુષાને જ એમાં પરમ નિરતિચારતા ( શુદ્ધિ ) હાય છે. (૮૨૧૮) ડેથી અતિ દુલ`ભ પાંચ મહાવ્રતા રૂપી રત્નોને પામીને તેને તું ફેંકી ઇશ નહિ અને એનાથી આજીવિકાને ( પણું ) કરીશ નહિ. (૮૨૧૯) અન્યથા
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવ્રતોના રક્ષણ વિષયે ધનશેઠની પુત્રવધૂને પ્રબંધ
૪૫૭ જેમ ઉક્ઝિકા અને ભગવતી, તેમ તું પણ આ સંસારમાં કનિષ્ઠ સ્થાનને પામીને અપયશને અને દુઃખને પામીશ. (૮૨૨૦) તેથી દઢ ચિત્તવાળે તું પાંચ મહાવ્રતની ધૂરાને ધારણ કરવામાં ધવળ (સમર્થ વૃષભ) બનજે, સ્વયં એ વ્રતને પાળજે અને બીજાઓને પણ ઉપદેશ કરજે. (૮રર૧) એથી ધન નામના શેઠની પુત્રવધૂએ રક્ષિકા અને રોહિણીની જેમ ઉત્તમ સ્થાનને અને કીતિને પામેલે તું સદાય સુખી થઈશ. (૮૨૨૨) તે આ પ્રમાણે
મહાવતેના રક્ષણ વિષે ધનશેઠની પુત્રવધૂઓને પ્રબંધ-રાજગૃહ નગરમાં ધન નામે શેઠ હતા. તેને ધનપાલ વગેરે ચાર પુત્રો અને ઉઝિકા, ભગવતી, રક્ષિકા તથા રોહિણી નામની ચાર પુત્રવધૂઓ હતી. (૮૨૨૩) શેઠને વયને પરિપાક થતાં ચિંતા થઈ કે-હવે (પુત્રવધૂઓને) ઘર (કારભાર) સેપું. પછી પરીક્ષા માટે ભેજન, શયન (તૈયાર કરી તેઓના પિતરાઈઓને) નિમંત્રણ (કર્યું અને) ભોજન પછી તેઓને સ્વજનો સમક્ષ “આને સંભાળ અને માગું ત્યારે આપજે.” એમ કહીને આદરથી પ્રત્યેકને પાંચ પાંચ ડાંગરના દાણા આપ્યા. (૮૨૨૪-૨૫) પહેલીએ તેને ફેંકી દીધા, બીજીએ ફેતરાં કાઢી નાખીને ભક્ષણ કર્યું, ત્રીજીએ બાંધીને (ઘરેણુના) કરંડિયામાં રક્ષણ કર્યું અને ચોથીએ વિધિપૂર્વક (પિયર મેકલીને) વાવેતર કરાવ્યું. (૮૨૨૬) ઘણા કાળે પૂર્વની જેમ ભેજન કરાવવાપૂર્વક (તેઓના સંબંધીઓની સમક્ષ તે દાણા) માંગ્યા. પહેલી તથા બીજી તેનું સ્મરણ થતાં વિલખી થઈ, ત્રીજીએ આપ્યા અને ચોથીએ કુંચી આપી અને કહ્યું કે (ગાડાં એકલી મંગાવી લે. કારણ કે-) તમારા તે વચનનું પાલન એ રીતે (વૃદ્ધિ કરવાથી) જ થાય, અન્યથા (છતી) શક્તિને વિનાશ કરવાથી સભ્ય પાલન ન મનાય. (૮૨૨૨૮) પછી ધનશેઠે તેઓના સ્વજનેને કહ્યું કે તમે મારા કલ્યાણસાધક (હિતસ્વી) છે, તે આ વિષયમાં મારે શું (કરવા)
ગ્ય છે તે કહો! તેઓએ કહ્યું કે-તમે જાણકાર છે. (૮૨૨૯) તેથી તેઓને અનુક્રમે કાજાનો ઉદ્ધાર કરવાનું તથા કઠાર, ભંડાર અને ઘર (સંભાળવાનું)-એમ પોતાનું કાર્ય સેપ્યું અને તેથી શેઠની પ્રશંસા થઈ. (૮ર૩૦) (આ દષ્ટાન્તને ઉપનય આ પ્રમાણે જાણો.) જેમ શેઠ તેમ (સંયમજીવનમાં) ગુરુ, જેમ જ્ઞાતિજને તેમ શ્રમણસંઘ, જેમ પુત્રવધૂઓ તેમ ભવ્ય છે અને જેમ ડાંગરના દાણા તેમ મહાવ્રતે. (૮૨૩૧) જેમ તે ડાંગરના દાણુને ફેકી દેનારી યથાર્થ નામવાળી ઉજિઝતા (પ્રેષણુકારિત્વેન=) દાસી(અથવા દૂતિ)પણાથી અસંખ્ય દુખેની ખાણ બની, તેમ જે કઈ ભવ્ય જીવ ગુરુએ સંઘ સમક્ષ આપેલાં મહાવ્રતાને સ્વીકારીને મહામહથી તજી દે છે, તે આ ભવમાં જ મનુષ્યને ધિક્કારપાત્ર બને છે અને પરલોકમાં દુઃખોથી પીડાતે વિવિધ (હલકી) એનિઓમાં ભમે છે. (૮૨૩૨ થી ૩૪) અથવા જેમ તે ડાંગરના દાણાને ખાઈ જનારી યથાર્થ નામવાળી ભગવતી (પેસણ=) દળવું વગેરે (ઘરનાં) કાર્યવિશેષ (વિવિધ કાર્યો) કરવાપણાથી દુઃખને
૫૮
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
શ્રી સંગરંગશાળા ને ગુજરાતી અનુવાદ દ્વાર ચોથું જ પામી, તેમ જે મહાવતેને પાળતો પણ આહારાદિમાં આસક્ત, મોક્ષસાધનાની ઈચ્છાથી મુક્ત, (તેને) આજીવિકા (માં હેતુ) માનીને તેનાથી આજીવિકા કરે છે, તે આ ભવમાં સાધુવેશ હોવાથી ઈચ્છાનુસાર આહારદિને મેળવે છે, પણ પંડિતેને વિશેષ પૂજ્ય નહિ બનતે, પરલોકમાં દુઃખી જ થાય છે. (૮ર૩૫ થી ૩) અથવા જેમ ડાંગરના દાણાનું રક્ષણ કરનારી યથાર્થ નામવાળી રક્ષિતા નામની પુત્રવધૂણવજનેને માન્ય થઈ અને ભેગસુખને પામી, તેમ જે જીવ પાંચ મહાવ્રતને સમ્યમ્ સ્વીકારીને લેશ પણ પ્રમાદને તજ (અપ્રમત્ત બનીને) નિરતિચાર પાળે છે, તે આત્મહિતમાં જ એક રતિવાળે આ ભવમાંય પંડિતોથી પણ પૂજાએ એકાન્ત સુખી થાય છે અને પરલોકમાં મોક્ષને પણ પામે છે. (૮૨૩૮ થી ૪૦) તથા જેમ ડાંગરના દાણાને વાવેતર કરાવનારી યથાર્થ નામવાળી રોહિણી નામની પુત્રવધૂ ડાંગરના દાણાની વૃદ્ધિ કરીને સર્વનું સ્વામીપણું પામી, તેમ જે ભવ્ય વ્રતને સ્વીકારીને પોતે સમ્યગ પાળે અને બીજા પણ અનેક ભવ્ય જીને સુખ માટે (અથવા શુભ હેતુથી) આપે છે, તે સંઘમાં મુખ્યત્વે આ ભવમાં “યુગપ્રધાન’ એવી પ્રશંસાને પામે છે અને શ્રી ગણધર પ્રભુની જેમ સવ-પરનું કલ્યાણ કરતે, કુતીર્થિક વગેરેને પણ આકર્ષણ કરવા દ્વારા શાસનની વૃદ્ધિ (પ્રભાવના) કરતો અને વિદ્વાન પુરુષોથી ચરણમાં પૂજાએ ક્રમશઃ સિદ્ધિને પણ પામે છે. (૮૨૪૧ થી ૪૪) એમ મેં અનુશાસ્તિદ્વારમાં પાંચ મહાવ્રતની રક્ષા નામનું દશમું પિટાદ્વાર વિસ્તૃત અર્થ સહિત કહ્યું. (૮૨૪૫) હવે ક્રમથી આવેલું પરમ પવિત્રતા પ્રગટાવવામાં ઉત્તમ નિમિત્તભૂત ચાર શરણને સ્વીકાર–એ નામનું અગીઆરમું પટાદ્વાર કહું છું. (૮૨૪૬)
અનુશાતિમાં “ચાર શરણને સ્વીકાર–એ નામના અગીઆરમાં પેટાદ્વારમાં શ્રી અરિહંતેનું સ્વરૂપ અને શરણ-અહે પક! વતની રક્ષાનું કાર્ય કરનારે પણ તું શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ અને જિનધર્મએ ચારને શરણપણે સ્વીકાર ! (૮૨૪૭) તેમાં તે સુંદર ! જેઓનાં જ્ઞાનાવરણીયકર્મો સંપૂર્ણ નાશ પામ્યાં છે, જે કોઈથી રોકાય નહિ તેવા જ્ઞાન-દર્શનના વિસ્તારને પામેલા છે, ભયંકર સંસાર અટવીના ભ્રમણનાં કારણેનાનાશથી શ્રી અરહંતપદને પામેલા (અજન્મા થએલા) છે,સર્વોત્તમ(યથાખ્યાત) ચારિત્રવાળા છે, સર્વોત્તમ (૧૦૦૮) લક્ષણેથી લક્ષિત શરીરવાળા છે, સર્વોત્તમ ગુણેથી શોભે છે, સર્વોત્તમ જિનનામકર્મ વગેરે) પુણ્યના સમૂહવાળા છે, જગતના સર્વ જીવના હિતસ્વી છે અને જગતના સર્વ જીના પરમ બંધુ (માતા-પિતાદિ) તુલ્ય છે, એવા શ્રી અરિહંત ભગવતોને તું શરણ તરીકે સ્વીકાર ! (૮૨૪૮ થી ૫૦) વળી જેઓ સર્વ અંગોથી (સર્વ રીતે) નિષ્કલંક છે, સમસ્ત ત્રણ લેકરૂપી આકાશને શોભાવવામાં ચંદ્રતુલ્ય છે, પાપરૂપી પક જેઓને સર્વથા નાશ થયે છે, દુઃખથી પીડાતા જગતના જીવને પિતાના ખેાળાતુલ્ય છે, મોટા શ્રેષ્ઠ મહિમાવાળા છે, પરમપદના સાધક છે, પરમપુરુષ પરમાત્મા અને પરમેશ્વર છે તથા પરમ મંગળભૂત છે, સદૂભૂત (તે તે) ભાવેના યથાર્થ ઉપદેશક છે અને ત્રણ
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર શરણસ્વીકારમાં અહિતાદિનું સ્વરૂપ ભુવનના ભૂષણ છે, એવા શ્રી અરિહંત ભગવંતોનું હે સુંદર ! તું શરણ સ્વીકાર ! (૮૨૫૧ થી ૫૩) વળી જેઓ ભવ્ય રૂપી કમળોના વિકાસ માટે ચંદ્રતુલ્ય છે, ત્રણ લેકને પ્રકાશ કરવામાં સૂર્યસમાન છે, સંસારમાં ભટક્તા દુખી જીવસમૂહનું વિશ્રામસ્થાન (આશ્રય) છે, શ્રેષ્ઠ (ત્રીશ) અતિશયોથી સમૃદ્ધ છે, અનંતબળ, વીર્ય અને સત્ત્વથી યુક્ત છે, ભયંકર સંસાર સમુદ્રમાં ડૂબતા જીવોના સમૂહને (તારવામાં)વહાણતુલ્ય છે અને વિષ્ણુ, મહેશ્વર બ્રહ્મા તથા ઈન્દ્રને પણ દુર્જય એવા કામરૂપી મહા શત્રુના અહંકારને ઉતારનારા છે, એવા શ્રી અરિહંત ભગવતેનું હે સુંદર ! તું શરણ સ્વીકાર ! (૮૨૫૪ થી ૫૬) જેઓ ત્રણેય લોકની લહમીના તિલકતુલ્ય છે, મિથ્યાત્વરુપ અંધકારના વિનાશક સૂર્ય છે, ત્રણ લેકરૂપી (મેહમલને જીતવાના) અખાડામાં મહા મલ્લતુલ્ય છે, મહા સત્ત્વવાળા છે, ત્રણેય લેકથી જેઓનાં ચરણકમળ પૂજાય છે, સમસ્ત ત્રણેય લેકમાં વિસ્તૃત પ્રતાપવાળા છે, વિસ્તૃત પ્રતાપથી પ્રચંડ પાખંડીઓના પ્રભાવનો નાશ કરનારા છે, વિસ્તૃત કીર્તિરૂપી કમલિનીના વિસ્તારથી સમસ્ત ભુવનરૂપ સરેવરને પૂરનારા (વ્યાપક) છે, ત્રણ લોકરૂપી સરોવરમાં રાજહંસતુલ્ય છે, ધર્મની ધૂરાને ધારણ કરવામાં શ્રેષ્ઠ વૃષભ સરખા છે, જેની સર્વ અવસ્થાઓ પ્રશંસનીય છે, અપ્રતિહત (અજેય) શાસનવાળા છે, અમાપ તેજવાળા છે, જેનું વિશિષ્ટ દર્શન સંપૂર્ણ પુણ્યસમૂહથી લભ્ય છે, જે શ્રીમાન, ભગવાન તથા કરૂણાવાનું છે અને પ્રકૃણ જયવાળા છે, એવા સર્વ શ્રી અરિહતેનું હે સુંદર ! તું શરણ સ્વીકાર ! (૮૨૫૭ થી ૬૧)
" શ્રી સિદ્ધોનું સ્વરૂપ અને શરણુસ્વીકાર-અહી (મનુષ્યભવમાં)ચારિત્રને પાળીને, પાપના આશ્રવને રોકીને, પંડિતમરણે મરીને, સંસારના પરિભ્રમણને દૂર કરીને, કૃતકૃત્યપણાથી જેઓ સિદ્ધ છે, નિર્મળ કેવળજ્ઞાનથી બુદ્ધ છે, સંસારનાં (મિથ્યાત્વાદિ) કારણથી મુક્ત છે, સુખરૂપી લક્ષમીમાં સર્વથા લીન (મગ્ન) છે, જેઓએ સકળ દુઃખને અંત કર્યો છે, સમ્યજ્ઞાનાદિ ગુણોથી અનંત (ભાવના જ્ઞાતા) છે, અનંત વીર્યલક્ષ્મીવાળા છે, અનંત સુખસમૂહથી સંક્રાન્ત (સુખ પામેલા) છે, સર્વ સંગથી રહિત(નિમુક્ત) છે અને જેઓ સ્વ-પર કર્મબંધમાં નિમિત્ત થતા નથી, એવા શ્રી સિદ્ધ ભગવંતેનું હે સુંદર ! તું શરણ સ્વીકાર ! (૮૨૬૨ થી ૬૫) વળી જેઓને કર્મોનાં આવરણે ટળી ગયાં છે, સમસ્ત જન્મ-જરા અને મરણને પાર પામેલા છે, ત્રણ લેકના મસ્તકના મુકુટ છે, જગતના સર્વ જીવોના શ્રેષ્ઠ શરણભૂત છે, જેઓ ક્ષાયિક ગુણાત્મક (ગુણમય) છે, સમસ્ત ત્રણ લકે કરેલી શ્રેષ્ઠ પૂજાવાળા (ત્રિલેકપૂજ્ય) છે, શાશ્વત સુખસ્વરૂપ છે, સર્વથા વર્ણ, રસ અને રૂપથી રહિત થયા છે, તથા જેએ મંગળનું ઘર, મંગળનું કારણ અને પરમ જ્ઞાનમય શરીરવાળા (જ્ઞાનાત્મક) છે, એવા શ્રી સિદ્ધ ભગવંતેનું હે સુંદર ! તું શરણ સ્વીકાર! (૮૨૬૬ થી ૬૮) વળી લેકના અગ્રભાગે (કાન્ત) સમ્યગ સ્થિત થએલા છે, દુઃસાધ્ય સર્વ પ્રજનો જેઓએ સાધ્યાં છે, સર્વોત્કૃષ્ટ પ્રતિષ્ઠાને પામેલા છે અને તેથી જ જેઓ નિષ્ક્રિતાર્થ (કૃતકૃત્ય) પણ
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
કું૦
શ્રી સ'વેગર ગશાળા ગ્રન્થના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથુ
છે, જેએ શબ્દ વગેરેના વિષયભૂત (ઇન્દ્રિએથી જાણી કહી શકાય તેવા) નથી, આકારરહિત છે, જેઓને ઇન્દ્રિયજન્ય (ક્ષાયેાપશમિક) જ્ઞાન નથી અને ઉત્કૃષ્ટ અતિશયેાથી સમૃદ્ધ છે, એવા શ્રી સિદ્ધોનુ શરણ સ્વીકાર ! (૮૨૬૯-૭૦) તથા જેએ (તિક્ષ્ણ) ધારાએથી અચ્છેદ્ય સર્વાં સૈન્યેાથી પણ અભેદ્ય (અજેય), જળસમૂહ ભી'જાવી શકે નહિ તેવા, અગ્નિ ખાળી શકે નહિ તેવા, પ્રલયકાળના પ્રમળ વાયુથી પણ ચલાવી ન શકાય તેવા વજ્રથી પણ ચૂરાય નહિ તેવા, સૂક્ષ્મ નિરČજન, અક્ષય અને અચિત્ય મહિમાવાળા છે, વળી અત્યંત પરમ ચેાગીએ જ તેઓનું યથાસ્થિત સ્વરૂપ જાણી શકે તેવા કૃતકૃત્ય, નિત્ય, અજન્મા, જરારહિત, મરણુરહિત, તથા શ્રીમંત, ભગવત, પુનઃસ‘સારી નહિ થનારા સર્વ પ્રકારે વિજયને પામેલા, પરમેશ્વર અને શરણુ કરવા ચેાગ્ય છે, એવા શ્રી સિદ્ધોને હે સુંદર ! નિજ . કર્માને છેદવાની ઈચ્છાવાળા, આરાધનામાં સમ્યક્ સ્થિર અને વિસ્તાર પામતા તીવ્ર સ’વેગના રસને અનુભવતા તું શરણુ તરીકે સ્વીકાર ! (૮૨૭૧ થી ૭૫)
સાધુનું સ્વરૂપ અને શરણુસ્વીકાર-સદા જેઓએ જીવ-અજીવ વગેરે પરમ તત્ત્વાના સમૂહને સમ્યગ્ જાણ્યા છે, પ્રકૃતિએ જ નિર્ગુ' એવા સ`સારવાસના સ્વરૂપને જેઓ જાણે છે, સ`વેગથી મહાન્ ગીતા શુદ્ધ ક્રિયામાં પરાયણ, ધીર અને સારણાવારણા-નેદના અને પ્રતિનેદનાને કરનારા, તથા જેએએ સદ્ગુરુના (પાયમૂલે=) નિશ્રામાં પૂર્ણ (પાઠાં॰ સામણે=) સાધુતાને સમ્યક્ સ્વીકારી છે, એવા નિગ્રન્થ શ્રમણેાનું હે સુંદર ! તું શરણ સ્વીકાર! (૮૨૭૬ થી ૭૮) વળી મેાક્ષમાં એક ખલક્ષ્યવાળા, સાંસારિક સુખથી વૈરાગી ચિત્તવાળા, અતિ સ ંવેગથી સ ́સારવાસ પ્રત્યે સવ રીતે થાકેલા અને તેથી જ સ્ત્રી, પુત્ર, મિત્ર વગેરે પ્રત્યેના ચિત્તમ ધનથી રહિત તથા ઘરવાસની સ આસક્તિરૂપ ચિત્તના બધનથી પશુ સ^થા રહિત, સર્વ જીવાને આત્મતુલ્ય માનનારા, અત્યંત પ્રશમરસથી ભીજાએલાં સવ અંગેાવાળા, એવા નિગ્રંથ સાધુએનુ' હે સુંદર ! તુ' શરણ સ્વીકાર ! (૮૨૭૯ થી ૮૧) ઇચ્છા-મિચ્છા વગેરે; પ્રતિલેખના-પ્રમાના વગેરે અથવા દાવિધ ચક્રવાલ સામાચારી પ્રત્યે અત્યંત રાગી, બે, ત્રણ, ચાર કે પાંચ દિવસના અથવા અદ્ધ માસના ઉપવાસ, વગેર તપના (વિવિધ) પ્રકારામાં યથાશક્તિ ઉદ્યમી, ઉપમાથી પદ્માદિ તુલ્ય, પાંચ સમિતિના પાલનમાં પ્રધાન, પાંચ પ્રકારના આચારાના ધારક, ધીર અને પાપના ઉપશમ કરનારા, એવા સાધુઓનુ' હૈ સુંદર ! તું શરણુ સ્વીકાર ! (૮૨૮૨ થી ૮૪) વળી ગુણરૂપી રત્નાના મહા નિધાન, સમસ્ત પાપવ્યાપારથી વિરત, જેઓએ સ્નેહરૂપી સાંકળને તેાડી છે, સંયમને ભાર ઉપાડવામાં ધારી વૃષભતુલ્ય, ક્રોધના વિજેતા, (પાઠાં॰ જિયમાણે=) માનને જીતનારા, માયાને જીતનારા અને લેભરૂપી સુભટના વિજેતા, રાગ-દ્વેષ અને મેાહના વિજેતા, જિતેન્દ્રિય, નિદ્રાના વિજય કરનારા, મત્સરના વિજેતા, મદના વિજેતા, કામના વિજેતા અને પરીષહની સેનાને જીતનારા, એવા સાધુભગવંતાનુ હે સુંદર ! તું શરણુ સ્વીકાર! (૮૨૮૫ થી ૮૭) વાંસલા અને ચંદનમાં તુલ્ય વૃત્તિવાળા,
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
અરિહંતાદિ ચારનું સ્વરૂપ અને શરણ સ્વીકાર
૪૬૧ સન્માન-અપમાનમાં તુલ્ય મનવાળા, સુખ-દુઃખમાં સમચિત્તવાળા, શત્રુ-મિત્રમાં સમચિત્તવાળા તથા સ્વાધ્યાય અધ્યયનમાં તત્પર, પરોપકાર કરવામાં એક (દુલ્લલિએ=) વ્યસનવાળા, ઉત્તરોત્તર અતિ વિશુદ્ધ ભાવવાળા સભ્યફ રીતે બંધ કરેલાં આશ્રવનાં દ્વારાવાળા, મનથી ગુખ, વચનથી ગુપ્ત, કાયાથી ગુપ્ત અને પ્રશસ્ત (પાઠાં પ્રસન્ન= પ્રશાન્ત) લેશ્યાવાળા, એવા શ્રમણ ભગવંતેનું હે સુંદર ! તું શરણ સ્વીકાર ! (૮૨૮૮ થી ૯૦) નવ કેટિથી (પ્રકારોથી) વિશુદ્ધ, પ્રમાણપત, વિગઈઓ વિશેષતારહિત, (એવા આહારને,) તે પણ રાગ-દ્વેષ વિના, છ કારણોને અનુસરીને, જમરવૃત્તિથી પવિત્ર, નિબાપ, તે પણ એક જ વેળા, અરસ-વિરસ અને સાધુજનને વેગ્ય, એવા આહારને વાપરવાની ઈચ્છાવાળા અને વાપર્યા પછી પણ સંયમગુણમાં રક્ત રહેનારા, વળી ઉગ્ર તપથી દુર્બળ શરીરવાળા, સૂકા, લુફખા અને અપ્રતિકમિત (સુશ્રુષારહિત) શરીરવાળા, એવા દ્વાદશાંગીના જાણ સાધુઓનું (૮) શરણ સ્વીકાર ! (૮૨૯૧ થી ૯૯) વળી સંવેગી, ગીતાર્થ, નિચે વૃદ્ધિ પામતા ચરણકરણ ગુણવાળા, સંસારના પરિભ્રમણમાં કારણભૂત એવાં પ્રમાદ્રસ્થાનના ત્યાગ માટે ઉદ્યમી, અનુત્તર વિમાનવાસી દેવેની તેજલેશ્યાને પણ ઉલંઘી ગયેલા, (મન-વચન-કાયાના) કહેશોનો નાશ કરનારા (મનુષ્યપણું, કૃતિ, શ્રદ્ધા અને વીર્ય–એ) ચારેય અંગોને સફળ કરનારા, સકળ પરિગ્રહના સર્વથા ત્યાગી બુદ્ધિમંત, ગુણવંત, શ્રીમંત, શીલવંત અને ભગવંત, એવા શ્રમણોને હે સુંદર ! તું શુભ ભાવથી શરણરૂપે સ્વીકાર ! (૮૨૯૪ થી ૯૬)
જિનધર્મનું સ્વરૂપ અને શરણુસ્વીકાર-સર્વ અતિશયનું નિધાન, અન્ય મતવાળાં સમરત શાસનમાં પ્રધાન, સુંદર વિચિત્ર રચનાવાળા, નિરુપમ સુખનું કારણ, અવ્યવસ્થિત (કષ–ઇદ-નાપથી રહિત એવા શાસ્ત્રશ્રવણના દુઃખથી પીડાતા જીવોને દુંદુભિના નાદતુલ્ય આનંદ આપનાર, રાગાદિને વધુ (નાશ) કરવાને પડહ (ઢઢેરો), સ્વર્ગ અને મોક્ષનો માર્ગ અને ભયંકર સંસારરૂપી કૂવામાં પડેલા જગતનો ઉદ્ધાર કરવામાં સમર્થ દેરીતુલ્ય, એવા સમ્યગ્ર જૈનધર્મને હે સુંદર ! તું શરણ તરીકે સ્વીકાર ! (૮૨૯૭ થી) અને મહા મતિવાળા મુનિઓએ જેઓનાં ચરણોમાં પ્રણામ કર્યા છે તે તીર્થ નાથ શ્રી જિનેશ્વરોએ મુનિવરોને (જેeજે ધ્યેયરૂપે ઉપદે છે, તે મેહને નાશ કરનાર, (સુનિ9ણ= ) અતિ સૂક્ષમ બુદ્ધિથી સમજાય તે, (અનાદિનિધન= ) આદિ-અંતરહિત-શાશ્વત, સર્વ જીવેને હિતકર, (ભૂયભાવણું =) જેમાં સદૂભૂત (અથવા યથાર્થ) ભાવના-વિચારણા છે, અમૂલ્ય, અમિત, અજિત, મહા અર્થવાળે, મહા મહિમાવંત, (મહાવિસયં= ) મેટા પ્રસ્તાવ (પ્રકરણ ) વાળો (અથવા વિશદ અતિ સ્પષ્ટ-વ્યક્ત) સુંદર વિવિધ યુક્તિઓથી યુક્ત, પુનરુક્તતા દેવરહિત, શુભ આશયનું કારણ, અજ્ઞાની મનુષ્યોને જાણે દુષ્કર, નય, ભંગ, પ્રમાણ અને ગમથી ગહન (ગંભીર) સમરત કલેશને નાશક, ચંદ્ર જેવો ઉજજવળ ગુણસમૂહથી યુક્ત, એવા સમ્યગ્ર જિનધર્મને
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬ર
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર શું હે સુંદર ! તું શરણરૂપે સ્વીકાર ! (૮૩૦૦ થી ૮૩૦૩) સ્વર્ગ અને મોક્ષના માર્ગે ચાલતા (આરાધક) એવા સર્વ સંવેગી ભવ્ય આત્માઓને જેના પ્રમેય પદાર્થો (પ્રમાણથી) (અપ્રહિત= ) અબાધિત છે, જે અત્યંત શ્રેષ્ઠ પ્રમાણભૂત છે, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવને આશ્રીને (સર્વને વ્યવસ્થાપક હોવાથી) જેસલ લેકવ્યાપી છે, જન્મ-જરા અને મરણરૂપી વેતાળને રોધ કરવામાં જે સિદ્ધ એ પરમ મંત્ર છે,(શા) જણાવેલા પદાર્થોના વિષયમાં (પાઠાં. પરત્વ=પ્રશસ્ત) હેય-ઉપાદેયપણને જેમાં સમ્યગ.(પ્રવિભાગ=) વિવેક છે, તે જૈનધર્મને (આગમને) હે સુંદર તું સમ્યફ શરણ તરીકે સ્વીકાર ! (૮૩૦૪ થી ૬) સર્વ નદીઓની રેતિ (કણ) અને સર્વ સમુદ્રોનાં મિલનરૂપ સમુદાયોથી (પણ) પ્રત્યેક સૂત્રમાં અનંતગુણ શુદ્ધ (સત્ય) અર્થને ધારણ કરતે, મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારથી અંધ છને (અપ્રતિહત= ) વ્યાઘાતરહિત પ્રકાશ કરવામાં શ્રેષ્ઠ દીપકતુલ્ય, દીન-દુઃખીને આશ્વાસન દેવામાં (આસં=આશા) આશિષતુલ્ય, સંસારસમુદ્રમાં ડૂબતા જેને દ્વીપ (બેટ) તુલ્ય અને ઈચ્છાધિક આપનાર હોવાથી ચિંતામણીથી પણ અધિક, એવા શ્રીજિનકથિત ધર્મને તે ક્ષેપક ! તું શરણ તરીકે સ્વીકાર! (૮૩૦૭ થી૯) જાતના સમગ્ર જીવસમૂહને પિતાની જેમ હિતકર, માતાની જેમ વત્સલ, બંધુની જેમ ગુણકારક અને મિત્રની જેમ કોડ નહિ કરનાર વિશ્વસનીય,) શ્રવણ કરવાગ્ય ભાવને જેમાં પ્રક (અતિશય) છે (અથવા સાંભળવા યોગ્ય ભામાં સર્વ શ્રેષ્ઠ,) લેકમાં દુર્લભ ભાવથી પણ અતિ દુર્લભ ભાવ, અમૃતની જેમ અતિ શ્રેષ્ઠ, મોક્ષમાર્ગને અનન્ય ઉત્કૃષ્ટ દેશક અને અપ્રાપ્તભાને પ્રાપ્ત કરાવવાથી તથા પ્રાપ્તભાનું પાલન કરવાથી નાથ, એવા શ્રી જિનેન્દ્રધર્મને હે સુંદર! તું સમ્યફ શરણરૂપે રવીકાર ! (૮૩૧૦ થી ૧૨) જેમ વૈરીઓની (નિવિવર=) ઘદ્ર-મોટી સેનાથી ઘેરાએલ મનુષ્ય રક્ષકને, અથવા જેમ સમુદ્રમાં ડૂબતે નાવડીને સ્વીકારે. તેમ છે સુંદર ! (વસ્થગય= ) વાસ્તવિક (યથાર્થ) બોધ કરાવનાર એવા અંગપ્રવિષ્ટ અનંગપ્રવિષ્ટ ઊભય પ્રકારના કૃતરૂપ ધર્મને અને વિધિ-નિષેધને અનુસરતી ક્રિયાઓથી યુક્ત એવા ચારિત્રસ્વરૂપ ધર્મને તું શરણરૂપે સ્વીકાર! (૮૩૧૩-૧૪) આઠ પ્રકારના કર્મના (ચય= ) સમૂહને (શિક્તિ= ) નાશ કરનાર, દુર્ગતિનું નિવારણ કરનાર કાયર મનુષ્યને વિચારે કે સાંભળો પણ દુષ્કર, તથા અતિશયોથી વિચિત્ર એવાં દ્રવ્યભાવરૂપ સઘળાંય અતિ પ્રશસ્ત મહા પ્રજનેની (કાર્યોની) લબ્ધિરૂપ બદ્ધિમાં કારણભૂત અને અસુરેન્દ્રોના, સુરેન્દ્રોના, કિન્નરોના (વ્યંતરોના) તથા રાજાઓના સમૂહને પણ વંદનીય ગુણવાળ, એવો શ્રી જિનેશ્વરને ધર્મ તેને હે સુંદર ! તું શરણરૂપે સ્વીકાર! (૮૩૧૫ થી ૧૭) સદ્દભાવ વિના પણ માત્ર બાહ્ય ક્રિયા-કલાપ રૂપે પણ સતત કરાતા જે ધર્મનું ફળ ગ્રેવેયક દેવની સમૃદ્ધિની પ્રાપ્તિ છે અને ભાવપૂર્વક કરતા) ઉત્કૃષ્ટ આરાધકને તે જ ભવમાં તથા જઘન્ય આરાધકોને પણ સાત-આઠ ભવમાં જે મુક્તિનું ફળ આપે છે, એવા લકત્તમ ગુણવાળા, લકત્તમ ગુણધારી ગણધરોએ રચેલા, લોકોત્તમ આત્મા
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુષ્કતગહદ્વાર
૪૬૩
એએ પણ પાળેલા અને ફળ પણ લોકોત્તમ (સર્વશ્રેષ્ઠ) આપનારા, શ્રી કેવલીભગવંતે પ્રરૂપેલા અને સિદ્ધાન્તરૂપે (ગણધરેએ) ગૂંથેલા, એવા ભગવાન રમ્યધર્મને હે ધીર! તું સમ્યગ શરણરૂપે સ્વીકાર ! (૮૩૧૮ થી ૨૧)
ચતુર શરણદ્વારને ઉપસંહાર-એ પ્રમાણે હે ક્ષપક ! ચાર શરણના સ્વીકારવાળો અને કર્મરૂપ મેટા શત્રુથી પ્રગટેલા ભયને પણ નહિ ગણકારતે (નિર્ભય), તું શીવ્ર ઈચ્છિત અર્થને પ્રાપ્ત કર! (૮૩૨૨) “ચાર શરણને સ્વીકાર–એ નામનું અગીઆરમું પિટાદ્વાર કહ્યું. હવે દુષ્કત ગહ નામનું બારમું પટાદ્વાર કહુ છું. (૮૩૨૩)
અનુશાસ્તિમાં બારમું દુષ્કતગહદ્વાર-હે ધીર! શ્રી અરિહંતાદિ ચારના શરણને પામેલે તું હવે ભાવિ કટુ વિપાકને રોકવા દુષ્કૃત્યની ગહ કર ! (૮૩ર૪) તેમાં જે શ્રી અરિહતેને વિષે, અથવા જે તેઓનાં ચેને વિશે, શ્રી સિદ્ધોને વિષે શ્રી આચાર્યોને વિષે શ્રી ઉપાધ્યાયને વિષે તથા શ્રી સાધુઓ અને સાધ્વીઓને વિષે, ઈત્યાદિ બીજા પણ વંદન, પૂજન, સત્કાર કરવાના કે સન્માન કરવાના વિષયરૂપ એવાં વિશુદ્ધ સર્વ ધર્મસ્થાનને વિષે, તથા માતાઓને વિષે, પિતાઓને વિષે, બંધુઓને વિષે, મિત્રોને અંગે કે ઉપકારીએને અંગે, કદાપિ કે પ્રકારે, મન-વચન-કાયાથી કંઈ પણ અનુચિત કર્યું હોય અને જે કંઈ ઉચિત પણ ન કર્યું હોય, તે સર્વની ત્રિવિધ ત્રિવિષે સમ ગ કર ! (૮૩૨૫ થી ૨૮) આઠ મદસ્થાનમાં અને અઢાર પાપસ્થાનકમાં પણ કોઈ રીતે કદી પણ પ્રવૃત્તિ કરી હોય, તેની પણ ગર્લા કર ! (૮૩૨) ક્રોધથી, માનથી, માયાથી અથવા લેભથી પણ જે કોઈ મોટું કે નાનું પણ પાપ કર્યું, કરાવ્યું કે અનુમોઘ હોય, તેની પણ ગહ કર! (૮૩૩૦) રાગથી, દ્વેષથી કે મેહથી (અજ્ઞાનથી) વિવેકરત્નથી ભ્રષ્ટ થએલા તે આ લોક-પરલેકવિરુદ્ધ જે કંઈ પણ કર્યું હોય, તેની પણ ગ કર ! (૮૩૩૧)આ ભવમાં કે અન્ય ભામાં મિથ્યાદષ્ટિપણને અનુસરતા (વશ પડેલા) તે શ્રી જિનમંદિર, શ્રી જિનપ્રતિમા અને શ્રીસંઘ, વગેરેને મન-વચન-કાયાથી નિચે જે કઈ પ્રઢષ, અવર્ણ. વાદ (નિંદા) તથા ઉપઘાત (નાશ) વગેરે કર્યું હોય, તે સર્વની પણ વિવિધ ત્રિવિધે હે સુંદર ! તું ગહ કર ! (૮૩૩ર-૩૩)મેહરૂપી મહાગ્રહથી (ગ્રસિત) પરવશ થએલા (અને તેથી) અત્યંત પાપબુદ્ધિવાળા તે લેભથી આક્રાન્ત મનદ્વારા જે કે ઈશ્રી જિનપ્રતિમાને ભંગ ગાળવું,ફેડવું કે કય-વિક્રયાવિગેરે પાપો) સ્વ–પર દ્વારા કર્યા કરાવ્યાં(કે અનુમોઘાં) હોય તેની સમ્યફ ગઈ કર ! (કારણ કે-) આ તો ગહ કરવાનો સમય છે. (૮૩૩૪-૩૫) તથા આ ભવમાં કે અન્ય ભામાં મિથ્યાત્વની વૃદ્ધિ (વિસ્તાર) કરનારાં, સૂમ-બાદર કે ત્રાસ-સ્થાવર જીવેને એકાન્ત નિયમા ઉપઘાત કરનારાં, (જેવાં કે-) ખાંડણિયા, અરઘટ્ટ (રેટ), ઘરટી, સાંબેલાં, (પાઠાં. કુલિયા= ) હળ, કેશ, વગેરે અને પ્રવર્તાવવાં, તથા (ધર્માનિષ્ઠિકાર ) ધર્મબુદ્ધિએ અગ્નિથી બાળવું, (જેમ કે-ખેતરમાં કાંટાને બાળવા, દવ સળ
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
શ્રી સવેગર ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : ઢાર ચાથું
ગાવવા) વગેરે પાપકાŕને કર્યાં, વાવ, કૂવા, તળાવ વગેરે ખોદાવ્યાં કે યજ્ઞ કરાવ્યા, વગેરે જે જે અધિકરણ (હિ'સક કાર્યાં) કર્યાં. હેાય તે સની પણ ગર્હ કર ! (૮૩૩૬ થી ૩૮) સમ્યક્ત્વને પામીને પણ (હિં=) આ ભવમાં જે કાંઇ તેની વિરુદ્ધ (આચરણ) કયુ` હાય, તે સની પણ સ ંવેગી એવે તુ સમ્યક્ ગાઁ કર ! (૮૩૩૯) આ ભવમાં કે અન્ય ભવેામાં, સાધુ અથવા શ્રાવક થવા છતાં તે શ્રી જિનમંદિર, પ્રતિમા, (જિનાગમ) અને સઘ વગેરે પ્રત્યે,રાગાદિને વશ થઇને,‘મા પેાતાનુ’– પરાયુ” વગેરે બુદ્ધિન કલ્પનાપૂર્ણાંક જે ચેાડી પણ ઉદાસીનતા કરી હેાય, અવજ્ઞા કરી હેાય, અથવા વ્યાધાત કે પ્રદ્વેષ કર્યાં હાય તે સંતું પણ હે ક્ષેપક ! તું ત્રિવિધ ત્રિવિધથી મન-વચન-કાયાથી કરવા-કરાવવા અનુ મેાદવાદ્વારા સમ્યક્ પ્રતિક્રમણ કર ! (૮૩૪૦થી ૪૨)શ્રાવકપણાને પામેલા તે અણુવ્રતાગુણવ્રતા વગેરેમાં જે ક’ઇ પણ અતિચારસ્થાન મનથી કર્યું... હાય તેના પણ પ્રતિઘાત (ગર્હા) કર ! (૮૩૪૩) વળી આ ભવે કે પરભવે જે કંઇ અંગારકમ, વનકર્મ, શકટકમ, ભાકકમ તથા જે કઇ પણ ફેટકમ, અથવા તેા જે કાઈ દાંતને વ્યાપાર, રસને વ્યાપાર લાખને વ્યાપાર. વિશ્વને વ્યાપાર કે જે કેાઈ કેરાના વ્યાપાર અથવા જે કઈ યંત્રપિલ્લશુક, નિર્ભ્રાંછનક, જે દાવાગ્મિદાન, સરાવર-દ્રહ-તળાવાદિનુ શેષણ, કે જે કંઈ અસતીપેાષણ કર્યું. હેાય કે કરાવ્યુ' તથા અનુમેઘ' હાય. તે સર્વાંની પણ ત્રિવિધે ત્રિવિધ સમ્યક્ દુર્ગંઠા (ગર્હા) કર! (૮૩૪૪ થી ૪૭) વળી જે કાઈ પણ પાપને પ્રમાદથી, અભિમાનથી, (ઉવેચાએ=) ઇરાદાપૂર્વક (આગ્રહથી), સહસા કે ઉપચેગશૂયતાથી (પણ) કર્યું... હાય, તેની પણ ત્રિવિધે હાઁ કર ! (૮૩૪૮) જે બીજાને પરભવ કરવાથી અથવા ખજાના સકેટમાં સુખ અનુભવવાથી, બીજાની હાંસી કરવાથી, અથવા પરને વિશ્વસઘાત કરવાથી, અથવા પરની દાક્ષિણ્યતાથી કે ત્રિષચેાની તીવ્ર અભિલાષાથી, અથવા તે। જે રમત, મશ્કરી કે કુતૂહલમાં આસક્ત ચિત્તપણાથી, અથવા આત્ત. રૌદ્રધ્યાનથી, તે પણ ) સપ્રયેાજન કે નિષ્પ્રયેાજન, એમ જે કઈ પણ પાપ ઉપાન કયુ. હાય, તે સ`ની પણ ગાઁ કર! (૮૩૪૯ થી ૫૧) તથા મેહમૂઢ બનેલા તે જે ધર્મ સામાચારીનેા (સમ્યગ્ આચારને) કે નિયમાનેા અથવા વ્રતાના ભંગ કર્યાં હાય, તેની પણ પ્રયત્નપૂર્વક (શુદ્ધ ભાવથી) નિ ંદા કર!(૮૩પર) વળી આ ભવમાં કે અન્ય ભવેામાં પથ્યાત્વરૂપી અંધકારથી અંધ બનેલા તે સુદેવમાં જે દેવબુદ્ધિ, દેવમાં સુદેવબુદ્ધિ, સુગુરુમાં અગુરુબુદ્ધિ કે ગુરુમાં પણ સુગુરુમુદ્ધિ, તથા તત્ત્વમાં અતત્ત્વબુદ્ધિ કે અતત્ત્વમાં તત્ત્વબુદ્ધિ, વળી ધર્મીમાં અધમની બુદ્ધિ અથવા અધમ માં ધર્મની બુદ્ધિ, કરી, કરાવી તથા અનુમાઢી હાય, (તે) વિશેષતયા નિદા કર! (૮૩૫૩ થી ૫૫) વળી મિથ્યાત્વમેાહથી મૂઢ ખનેલા તે સર્વ પ્રાણીઓ પ્રત્યે જે મૈત્રી ન કરી, સવિશેષ ગુણવાના પ્રત્યે ( પશુ ) જે પ્રમેદ ન કર્યાં, દુઃખી (પીડાતા) જીવા પ્રત્યે જે કદાપિ કરુણા ન કરી, તથા પાપાસક્ત (અયેાગ્ય) જીવે. પ્રત્યે જે ઉપેક્ષા ન કરી, વળી પ્રશસ્ત
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુષ્કૃત ગહ ચાલુ
૪૬૫
પણ શાસ્ત્રોને સાંભળવાની જે ઈચ્છા ન કરી અને શ્રી જિનેશ્વરકથિત ચારિત્રધમ માં જે અનુરાગ ન કર્યાં, તથા દેવ-ગુરુની જે વૈયાવચ્ચ ન કરી, (ઉલટુ' ) તેએાની જે હિલના (હલકાઇ) કરી, તે સંની પણ હે સુ ંદર ! તું (આત્મસાખે) સ`પૂર્ણ નિંદા કર અને (ગુરુ સમક્ષ ) ગાઁ કર ! (૮૩૫૬ થી ૫૯) વળી ભવ્ય જીવાને (કમ રેગ હવામાં ) અમૃતતુલ્ય, અત્ય'ત હિતકર, એવા પણ શ્રી જિનવચનને જે સમ્યક્ સાંભળ્યું નહિ અને સાંભળીને સાચું માન્યું નહિ, તથા સાંભળવા અને સહવા છતાં, મળ અને વી હેાત્રા છતાં, પરાક્રમ અને પુરુષકાર હેાવા છતાં જે સમ્યક્ સ્વીકાર્યું નહિ સ્વીકારીને પણ જે સમ્યક્ પાળ્યુ નહિ, બીજા તેને પાળવામાં પરાયણ જીવા પ્રત્યે જે પ્રદ્વેષ ધારણ કર્યાં અને પ્રદ્વેષથી તેનાં સાધનેનેા (અથવા તેએની ક્રિયાને) જે ભંગ કર્યાં, તે તે સની તું ગાઁ કર ! (કારણ કે−) ( હે સુંદર !) આ તારા ગાઁ કરવાના અવસર છે. (૮૩૬૦ થી ૬૩) તથા જ્ઞાનમાં, દર્શનમાં કે ચારિત્રમાં, અથવા તપમાં કે વીયÖમાં પણ જે કોઈ અતિચાર સેવ્યેા હાય, તેની પણ નિશ્ચે ત્રિવિષે ગાઁ કર! (૮૩૬૪)
તેમાં જ્ઞાનમાં (જ્ઞાનાચારમાં)–અકાળે, વિનય વિના, બહુમાન વિના યથાયેાગ્ય ઉપધાન કર્યા વિના, સૂત્ર અને અને ભણતાં, તે તેના ભણાવનારની નિન્હવણાથી (એળવવાથી), તથા શ્રુત વગેરેને અશ્રુત વગેરે (કે સાંભળવાં છતાં નથી સાંભળ્યું ઇત્યાદિ) કહેવાથી, અથવા સૂત્રને, અ ને કે તદુભયને વિપરીત કરવાથી, (વાલી=) ભૂત,ભવિષ્ય કે વમાનમાં કઈ પણ પ્રકારે જે કાઈ અતિચાર સૈન્યેા હાય, તે સની ત્રિવિધ ત્રિવિધે ગર્હ કર ! (૮૩૬૫ થી ૬૭)
દશનાચારમાં-જીવાદ્ધિ તત્ત્વા સબધી દેશશંકા કે સશકાને, અથવા ખીજા ખીજા ધર્મને સ્વીકારવાની ઈચ્છારૂપ (દેશસવ) એ પ્રકારની પણ ઢાંક્ષાને, તથા દાન-શીલતપ-ભાવ વગેરે(ધ )ના ફળ વિષે ( અવિશ્વાસરૂપ) વિચિકિત્સાને કે પરસેવા વગેરેના મેલથી મલિન શરીર(વસ્ત્ર)વાળા મુનિએ પ્રત્યે દુ‘છાને કરતા અને (બીજાએની પ્રભાવનાદ જોઈને) અન્ય દનમાં મૂંઝાએલા (મેાહ પામેલા) તથા ધી એની ઉપ′‘હુણા, સ્થિરીકરણ, વાત્સલ્ય અને પ્રભાવના નહિ કરતા, એવા તે ભૂત, વમાન કે ભવિષ્યકાળ સ`ખશ્રી જે અતિચાર સેન્યેા હાય, તે સવની ત્રિવિધે ત્રિવિધ ગાઁ કર ! (૮૩૬૮ થી ૭૧)
તથા ચારિત્રમાં–મુખ્ય જે પાંચ સમિતિએ અને ત્રણ ગુપ્તિએ (તેમાં જે અતિચાર સૈન્યે। હાય), તેમાં પહેલી સમિતિમાં જે અનુપયેાગથી ચાલતાં, ખીજી સમિતિમાં અનુપયેગથી વચન ખેલતાં, ત્રીજી સમિતિમાં અનુપયેાગથી આહાર(વગેરે)ને ગ્રહણ કરતાં, ચેથી સમિતિમાં અનુપયેાગથી ઉપકરણ લેતાં-મૂકતાં તથા પાંચમી સમિતિમાં ત્યાજ્ય વસ્તુના અજયણાથી ત્યાગ કરતાં, વળી પહેલી ગુપ્તિના વિષયમાં મનને અનવસ્થિત
પ
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચોથું (ચંચળ) ધારણ કરતાં, બીજી ગુપ્તિમાં વિનાપ્રયોજન, અથવા પ્રજને પણ જયણા(ઉપગ) રહિત વચન બેલતાં અને ત્રીજી ગુપ્તિમાં (પણ) કાયાથી અકરણીય કે કરણીય કાર્યોમાં પણ જયણારહિત પ્રવૃત્તિ કરતાં (એમ) (આઠ) પ્રવચનમાતા રૂ૫) ચારિત્રમાં ત્રણેય કાળમાં જે કંઈ પણ અતિચારને સેવ્યો હોય, તે સર્વની પણ ત્રિવિધેત્રિવિધ સમ્યમ્ ગહ કર! (૮૩૭૨ થી ૭૭) વળી રાગ, દ્વેષ અને કષાય વગેરેની વૃદ્ધિદ્વારા તે જે ચારિત્રરૂપ મહારત્નને કલુષિત (મલિન) કર્યું હોય, તેની પણ વિશેષતયા નિદા કર ! (૮૩૭૮) તે પછી
બાર પ્રકારના તપમાં–કદાપિ કઈ રીતે અતિચાર સેવ્યું હોય, તે સર્વ અતિચારની પણ હે ધીર ! સમ્યમ્ ગહ કર ! ૮૩૭૯) તથા (વીચારમાં) બળવીય–પરાક્રમ હોવા છતાં જ્ઞાનાદિ ગુણેમાં જે પરાક્રમ ન કર્યું, તે વિચારના અતિચારની પણ ગઈ કર ! (૮૩૮૦) વળી જે દશ પ્રકારના યતિધર્મમાં, અથવા (ચરણકરણ= ) મૂળ-ઉત્તરગુણના વિષયમાં જે અતિચાર (સે હોય), તેની પણ હે ધીર! ત્રિવિધે ત્રિવિધે ગહ કર ! (૮૩૮૧) તેમાં મૂળગુણમાં પ્રાણી વગેરે નાના કે મોટા કઈ પણ અતિચારે (સેવ્યા હોય), તે સર્વની પણ સમ્યગ ગહ કર ! અને પિંડવિશુદ્ધિ વગેરે ઉત્તરગુણેમાં પણ જે નાના કે મોટા અતિચારો (સેવ્યા હોય), તેની પણ ભાવ) પૂર્વક ગહ કર ! (૮૩૮૨-૮૩) મિથ્યાત્વથી ઢંકાએલી શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા (મિથ્યા બુદ્ધિવાળા) ધાર્મિક લોકેની અવજ્ઞારૂપ જે પાપ આચર્યું હોય, તે સર્વની પણ ગઈ કર! (૮૩૮૪): અને આહાર, ભય, પરિગ્રહ અને મૈથુન, એ સંજ્ઞાઓને વશ ચિત્તવાળા તે જે (કેઈ) પણ પાપને આચર્યું હોય, તેની પણ આ સમયે તું નિંદા કર ! (૮૩૮૫) એમ ગુરુ ક્ષપકને દુષ્કૃતની ગહ કરાવીને પુનઃ દુષ્કૃત ગહ માટે આ રીતે યથાયોગ્ય ક્ષમાપના, પણ કરાવે કે-હે પક! ચાર ગતિમાં ભમતા તે જે કોઈ પણ જીવને દુઃખમાં પાડયા (દુઃખી કર્યા) હેય, તેઓને ખમાવ! (કારણ કે- આ તારે ખમાવવાનો સમય છે. (૮૩૮૬-૮૭)
જેમ કે-નારકપણામાં કર્મવશ નરકમાં પડેલા અન્ય નારકીઓને તે ભવધારણીય તથા ઉત્તર વૈક્રિયરૂપ શરીરેથી બળાત્કારે જે ઘણી (ઉજજલ= ) આકરી દુસહ સપ્ત. વેદનાઓ ઉપજાવી, તે સર્વને તું ખમા ! તે આ તારે ક્ષામણાને કાળ છે. (૮૩૮૮૮૯) તથા તિય ચપણામાં ભમતા, એકેન્દ્રિપણું પામેલા તે વર્ણ-ગંધ-રસ અને સ્પર્શથી ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના (અન્ય) પૃથ્વીકાય વગેરે એકેન્દ્રિય અને અન્ય મળવારૂપે શથી જે કઈ પણ, કયારેય પણ, વિરાધના કરી, તેને પણ ખમાવ ! (૮૩૯૦-૯૧) વળી એકેન્દ્રિયપણે જ તે બેઈન્દ્રિય વગેરે પંચેન્દ્રિય સુધીના જીવની જે કઈ વિરાધના કરી તેને પણ ખમાવ! (૮૩૨) તેમાં પૃથ્વીકાય પણાથી નિચે બેઈન્દ્રિયાદિ ને (તારા) પત્થર, લેટુ ડું) કે (ભિઉડી) પૃથ્વી શરીરના કોઈ પણ (ભાગ) અવયવરૂપ ઉપર
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુકૃત ગહ ચાલુ પડવા દ્વારા કરેલી વિરાધનાને, અપકાયપણાથી તે જીને તેમાં ડૂબાડવા દ્વારા કે હિમ, કરા, વર્ષાની ધારા તથા પાણી છંટકાવ વગેરે આછઠ્ઠનાદિ દ્વારા કરેલી પીડાને, તેઉકાય. પણે વિજળીરૂપે પડવાથી, સળગેલા અગ્નિરૂપે પડવાથી, વનના દાવાનળથી અને દીપક વગેરેથી બેઈન્દ્રિય વગેરેના નાશને,વાયુકાયપણામાં પણ નિચે તે જીવનું શેષણ,(છણુણ) હણવા, ઉડાડવા કે (તેઓનાં અવયવાદિને) ભાગવા-ભરડવા, વગેરેથી કરેલી વિરાધનાને, (અહs) હવે વનસ્પતિપણાથી તેની ઉપર વૃક્ષની ડાળીરૂપે પડવાથી અને તું તેઓની પ્રકૃતિથી વિરુદ્ધ ઝેરરૂપ વનસ્પતિમાં (ઉપળે ત્યારે તેના ભક્ષણથી થએલી તેઓની (પાઠાં. સાક) વિરાધનાને, તથા બેઈન્દ્રિયપણું વગેરેને પણ પામેલા તે એકેન્દ્રિય વગેરે અન્ય જીની કરેલી વિરાધનાને, એમ જે જે વિરાધના તે કરી, તે સર્વને પણ નિચે ત્રિવિધે ખમા ! (૮૩૯૩ થી ૯૮) તે વિરાધનાની ભાવના (સ્વરૂપ) સ્પષ્ટ છે જ. (કારણ કે-) અળસિયા વગેરે દેડકા સુધીના (બેઈન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીના) છ મોટા થતાં પ્રથમ શરીરરૂપે પણ પૃથ્વીને ગ્રહણ કરે (વિરાધે) છે. (૮૩૯) તે પછી સતત (ઉફિડણ=) કૂદવું, (ફદણ) હાલવું, ચાલવું, ફરકવું, વગેરે અને વારંવાર (ચમઢણ=) મર્દન અને પાન વગેરે કરવાથી તે જ બીજા અપકાયમાં ઉત્પન્ન થએલાને વિરાધે છે. (૮૪૦૦) વળી-ખારા, કડવા, તિફખા (વગેરે) રસવાળાં તથા કર્કશ સ્પશવાળાં (પિતાના) બેઈન્દ્રિય વગેરેનાં શરીરથી તેઓને) નિચે તેઉકાય-વાયુકાયની પણ વિરાધના સંભવે છે. (૮૪૦૧) વનસ્પતિકાયમાં પણ અંદર (કીટકાદરૂપે) કે બહાર ( વિવિધરૂપે) ઉત્પન્ન થતા બેઈન્દ્રિયાદિ (પંચેન્દ્રિય સુધીના) છ વડે વનસ્પતિકાયની પણ વિરાધના થાય, તેથી તેઓને ખામણાં કરવાં (ખમાવવા) જોઈએ. (૮૪૦૨) વળી બેઈન્દ્રિયપણું વગેરે (તે તે) અવસ્થાને પામેલા તે સ્વ-પર-ઉભય જાતિના બેઈન્દ્રિય વગેરે જેને જ જે કોઈને પણ આ ભવમાં કે અન્ય ભવમાં, સ્વયં કે બીજા દ્વારા વિરાધ્યા હોય, તેઓને પણ ત્રિવિધે-ત્રિવિધે પણ ખમાવ! (કારણ કે-) આ તારો ખામણનો અવસર છે. (૮૪૦૩-૪) (પંચેન્દ્રિય તરીકે) જળચર, સ્થળચર અને ખેચરજાતિપણાને પામેલા તે જે કંઈ સ્વ-પર ઉભય જાતિના જળચર, સ્થળચરે કે ખેચરની જ પરસ્પર પીડા કરી હોય અને આહારના કારણે, ભયથી, આશ્રય માટે, કે અપત્યની રક્ષા વગેરે માટે જે મનુબેની પણ વિરાધના કરી હોય, તેઓને પણ તું ત્રિવિધે ખમાવ! (૮૪૦૫-૬)
એમ તિર્યચપણમાં કરેલી તિર્યંચોની અને મનુષ્યની વિરાધનાને ખમાવીને હવે મનુષ્યપણામાં તે કરેલી તિર્યંચની, મનુષ્યની અને દેવાની પણ તે તે વિરાધનાને ખમાવ! (૮૪૦૭) તેમાં મનુષ્યપણુમાં સૂક્ષમ કે બાદર જે કઈ છને વિરાધ્યા, તે સર્વને પણ ખમાવ ! (કારણ કે-) આ તારો ખામણાને અવસર છે. (૮૪૦૮) દંતાલી અને હળથી ખેડવામાં, કૂવા, વાવ, તળાવને ખોદવામાં અને ઘર-હાટના આરંભ (બાંધવા) વગેરેમાં, સ્વયં અથવા બીજા દ્વારા, આ ભવમાં કે અન્ય ભવમાં, જે પૃથ્વીકાય અને વિરાધ્યા,
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાલું તેની પણ ત્રિવિધે-ત્રિવિધે ગહ કર ! આ તારો ખામણાને અવસર છે. (૮૪૦૯–૧૦) હાથ, પગ, મુખને ધેવામાં અથવા (અંગેહલીક) મસ્તક સિવાય શેષ અદ્ધાન, સંપૂર્ણ સ્નાન તથા શૌચ કરવામાં અને પીવામાં, તથા જળક્રીડા વગેરે કરવામાં આ ભવે કે અન્ય ભવોમાં. સ્વયં કે બીજાઓ દ્વારા જે. પાણીરૂપ ને વિરાધ્યા, તેને પણ નિચે ત્રિવિધ ત્રિવિધે ખમા ! કારણ કે-આની ખામણાને અવસર છે. (૮૪૧૧-૧૨) (ઘી વગેરે) સિંચવું, (વિસીયણs) સળગતાને બૂઝાવે, આહાર પકાવ, બાળવું, (અંકણુe) ડામ દેવા, દીપક પ્રગટાવો અને બીજા પણ અગ્નિકાયના વિવિધ આર.
માં આ ભવે કે અન્ય ભામાં સ્વયં કે બીજાઓ દ્વારા જે અગ્નિકાય છેને વિરાધ્યા, તેઓને પણ ત્રિવિધે-ત્રિવિધે ખમાવ! (કારણ કે-) આ તારો ખામણાને સમય છે. (૮૪૧૩-૧૪) (તાલવિયgeતાલવૃત) પ વીંઝા, ગોફણ ફેકવી, નિઃશ્વાસઉચ્છવાસમાં, ધમણમાં, કે ફૂકવું વગેરેમાં. અને શંખ વગેરે (વાજિંત્રે) વગાડવામાં, આ ભવે કે અન્ય ભવમાં, સ્વયં કે પરદ્વારા જે વાયુકાય જીવોને વિરાધ્યા, તેઓને પણ ત્રિવિધ ત્રિવિધે ખમા ! (કારણ કે-) આ તારે ખામણાને અવસર છે. (૮૪૧૫૧૬) (વનસ્પતિને) છોલવાથી, કાપવાથી, મરડવાથી, તોડવાથી, ઉખેડવાથી કે ભક્ષણ કરવા વગેરેથી, ક્ષેત્રમાં, ખળામાં કે બાગ વગેરેમાં આ ભવે કે અન્ય ભવમાં, સ્વયં કે બીજા દ્વારા જે વનસ્પતિકાય જીવોને વિવિધ રીતે) વિરાધ્યા, તેઓને પણ ત્રિવિધે વિવિધ ખમાવ! (કારણ કે-) આ તારો ખામણાનો સમય છે. (૮૪૧૭-૧૮) સંખ્યાથી અસંખ્ય ગડેલા, અળસિયાં, જળ, કૃમિયા અને શંખ તથા છીપ, કેડા, વગેરે બેઈન્દ્રિય અને જે આ ભવે કે અન્ય ભવે, સ્વયં કે બીજાઓ દ્વારા કોઈ રીતે હણ્યા, તેઓને પણ ત્રિવિધ ત્રિવિધ ખમાવ! (કારણ કે-) આ તારો ખામણાનો અવસર છે. (૮૪૧-૨૦) માંકણ, મંકોડા, કુથુંઆ, કીડીઓ, કાતરા અને (ઘેલા) ઘીમેલે, તથા ઉધેઈ અને જૂઓ વગેરે, તેઈન્દ્રિય જીવોને જે આ ભવે કે બીજા ભવેમાં, સ્વયં કે અન્ય દ્વારા કઈ રીતે હણ્યા, તેઓને પણ ત્રિવિધ ત્રિવિધ ખમાવ! (કારણ કે-) આ તારે ખામણને અવસર છે. (૮૪ર૧-૨૨) (કંડર= ) મધમાખીઓ, તીડ, પતંગિયાં, ડાંસ, મચ્છર, માખીઓ, ભમરા અને વિછી વગેરે જે ચૌરેન્દ્રિય છે. આ ભવે કે અન્ય ભવમાં, સ્વયં કે પરદ્વારા વિરાધ્યા, તેઓને પણ ત્રિવિધે ત્રિવિધે ખમાવ! (કારણ કે-) આ તારે ખામણને અવસર છે. (૮૪ર૩-૨૪) સાપ, નેળીઆ, કાકડા, ગોધા (ઘ), (વિરાટ =) ગિરેલી અને તેઓનાં ઈડાં વગેરે, તથા ઊદર, કાગડા, શિયાળ, કુતરા કે બિલાડા વગેરે પંચેન્દ્રિય જીને, જે હાસ્યથી કે દ્વેષથી, સપ્રયેાજન કે નિષ્ણજન, કીડા કરતાં, જાણતાં કે અજાણતાં, આ ભવે કે અન્ય ભવોમાં, સ્વયં કે બીજાઓ દ્વારા હણ્યા, તેઓને પણ ત્રિવિધ ત્રિવિધ ખમાવ! (કારણ કે-) આ તારો ખામણાને અવસર છે. (૮૪૨૫ થી ર૭) હેઠાં, માછલાં, કાચબા અને મગરે વગેરે જળચર જીવોને, સિંહ,
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુષ્કૃત ગુહ ચાલુ
૪૬૯ હરિણ, રોઝ, ભૂંડ અને સસલાં વગેરે સ્થળચર જીવેને તથા હંસ, સારસ, કબૂતર, કૌંચ, તેતર, વગેરે ખેચર જીવોને, એ વિવિધ જીને સંકલથી કે આરંભથી આ ભવે કે અન્ય ભવમાં, સ્વયં કે બીજાઓ દ્વારા જે જે વિરાધ્યા, અથવા સંઘટયા, સામાં આવતા હણ્યા, પરિતાપ ઉપજા, ત્રાસવ્યા, અથવા જેઓને મૂળ સ્થાનથી અન્ય સ્થાને ખસેડયા, અથવા થકવ્યા, દુભવ્યા અને પરસ્પર ભેગા કર્યા (પલ્યા,) એમ વિવિધ દુઃખમાં નાખ્યા, થાવત્ પ્રાણ પણ છોડાવ્યા, તેઓને પણ ત્રિવિધે ત્રિવિધ ખમાવ! (કારણ કે-) આ તારો ક્ષમાપનાને અવસર છે. (૮૪૨૮ થી ૩૨) વળી મનુષ્યપણામાં જ કોઈ પણ રાજા વગેરે અવસ્થાને પામેલા, તે મનુષ્યને પડયા હોય, તેઓને પણ ખમાવ! (૮૪૩૩) તેમાં જેઓને દુષ્ટ ચિત્તથી ચિંતન્યા (મનમાં શ્રેષ-દુર્ભાવ કર્યો, ) દુષ્ટ વચનથી બોલાવ્યા (કડવાં વચન કહ્યાં) અને કાયાથી દુષ્ટ નજરે જોયા, ન્યાયને પણ અન્યાય અને અન્યાયને પણ ન્યાય તરીકે સિદ્ધ કરતા તે કલુષિત ભાવથી દિવ્ય આપીને જેઓને બળાવ્યા, (સેહિયા= ) શુદ્ધ (નિર્દોષ) કર્યા, વળી સાચા કે ખોટા દોષારોપણથી જેઓને (ખાંડગઅદિલાસું=) ખેડાં, અદિલા વગેરે (તે તે દેશ-કાળે પ્રસિદ્ધ હેડ જેવા) સાધ નેમાં અથવા કેદમાં નંખાવ્યા, તથા જેએને બંધાવ્યા, બેડીઓ પહેરાવી, તાડના કરાવી, કે કૂટાવ્યા અને વિવિધ પ્રકારે (સેવાવિયા= ) શિક્ષા કરાવી, તથા જેઓને દંડાવ્યા, મસ્તકે મુંડાવ્યા, કે ઢીંચણ-હાથ-પગ-નાક- હેઠ–કાન વગેરે અંગોપાંગોને કપાવ્યા, વળી શાને લઈને, જેઓનાં શરીરને છોલીને અથવા કાપીને (ચામડી ઉતરાવીને, પછી પણ ખારથી સર્વ અંગે દઝાવ્યા, જેઓને યંત્રોથી પીલાવ્યા, અગ્નિથી બનાવ્યા, ખાઈમાં ફેકાવ્યા કે જેઓને વૃક્ષાદિ સાથે લટકાવ્યા, વળી જેઓના વૃષણ (અંડકેલ) ગળાવ્યા, નેત્રો ઉખેડાવ્યાં, દાંતારહિત કર્યા અને જેએને તીક શૂળીએ ચઢાવ્યા, અથવા શિકારમાં અને યુદ્ધમેદાનમાં તિય ને અને મનુને જે છેદ્યા, ભેદ્યા, કે લુંટયા (અથવા વિકળ અંગવાળા કર્યા) અને જમાડયા, વળી (શસ્ત્રધારી પણ) પ્રહારને કરતા કે નહિ કરતા, અથવા શસ્રરહિત અને નાસતા પણ જેઓને અતિ તીવ્ર રાગ કે દ્વેષથી આ ભવમાં કે પરભવમાં સ્વયં કે બીજા દ્વારા પ્રાણમુક્ત કર્યા, તેઓને પણ ત્રિવિધે ત્રિવિધે ખમા ! ( કારણ કે-) આ તારે ક્ષમાપનાને સમય છે. (૮૪૩૪ થી ૪૪) વળી પુરુષપણામાં કે સ્ત્રીપણામાં રાગાંધ બનેલા તે પદારા (પરપુરુષ) વગેરેમાં જે અનાર્ય પાપને ઉપાસ્યું, તેની પણ નિંદા કર ! (૮૪૪૫) અને આ સંસારરૂપી વિષમ અટવીમાં ભમતા અત્યંત રાગાદિથી ગાઢ મૂઢ બનેલા તે કદાપિ ક્યાંય પણ વિધવાદિ અવસ્થામાં વ્યભિચારપણામાં પાપથી ઉપજેલા ગર્ભોને અતિ ઉષ્ણ વસ્તુઓનાં લક્ષણ કે કષ્ટકારી (પાઠાં. કડુ કડવા) તુરા રસ કે તીણ ખારનાં પીણાં પીવાં, પટને મસળવું, કે ખીલે નાખવે, ઈત્યાદિ પ્રયોગો વડે બીજાના કે પિતાના (ગ ) ગાળવા, ખંડ ખંડ કરીને કાઢવા, પાડવા, કે નાશ કરવા, વગેરે કરેલાં સર્વ (ઘર) પાપની હે ક્ષપક! પુનઃ સંવેગને પામેલે તું
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૦
શ્રી સવેગ રગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : ઢાર ચાથુ
વાંછિત નિવિઘ્ન આરાધના માટે ત્રિવિધ ત્રિવિધ સ`થા ગાઁ કર ! (૮૪૪૬ થી ૪૯) અને યુવતીપણામાં શેકચ પ્રત્યે (વેહ=) અતિ દ્વેષ વગેરે, કરીને તેના ગર્ભને થભાવવા વગેરે, અથવા પતિને ઘાત કરવા વગેરે, જે પાપ કર્યું', અથવા વશીકરણ કરાવવુ, કા શુ કરવું, વગેરેથી તે શેાકયને (પાઠા॰ પઇણા=) પતિના (વિઘડણા=) વિચે ગ કર્યાં કે જીવતા પતિને મરણતુલ્ય કર્યાં, તેની પણ તું નિદા કર ! (૮૪૫૦-૫૧) વળી વ્યભિચારિપણામાં જે પ્રસવેલાં જીવતાં બાળકાને ફેંકી દીધાં, વેશ્યાપણામાં તે (વાલિઆએ) નહિં આપેલી પણ પરની માળાએનું હરણ કર્યું, મનુષ્યપણામાં, જે રાગ-દ્વેષથી પરવશ ચિત્તવાળા મેાહમૂઢ, તે' દૃઢતાથી યેાજેલા મ'ત્ર-ત`ત્રના પ્રયેાગથી ( ખીજાઓને ) અત્યંત પીડાકારી એવા રત ́ભન મંત્ર વડે ( થાભ=) સ્થ’ભાવવુ' (ઉચ્ચાટણુ=) સ્થાનભ્રષ્ટ કરવુ', વિદ્વેષ કરાવવેા વશીકરણ કરવુ', વગેરે કેાઈ રીતે જે જે જીવાને, આ ભવે કે અન્ય ભવેામાં, સ્વય' કે પરદ્વારા (તે તે) કર્યું, તેઓને પણ ત્રિવિધ ત્રિવિધ ખમાય ! ( કારણ કે–) આ તારા ખામણાને! સમય છે. (૮૪૫૨ થી ૮૪૫૫) તથા જે ભૂત વગેરે (હલકા) દેવેને પણ માત્ર-ત ંત્રાદિની શક્તિના ચેાગે કેાઈ રીતે કદાપિ કયાંય પણ બળાત્કારે આકષી ને ( મેલાવીને,) જ્ઞાદિ (પેાતાનુ ઇષ્ટ ) કરાવવા દ્વારા પીયા, અથવા કેાઈ વ્યક્તિમાં અવતઃલા ( કેાઈને વળગેલા ) અથવા ( પાઠાં ઓત્તા= ) વ્યક્તિમાં ઉતારીને જે કઈ પણ દેવેને કીલિત કર્યાં (શંભાળ્યા), તાડના કરી કે તે (પત્ત =) પાત્રમાંથી ( વ્યક્તિમાંથી છેડાવ્યા, વગેરે આ ભવે કે પરભવે, સ્વયં કે ખીજાદ્વારા ( એ રીતે કર્યું, ) તેઓને પણ ત્રિવિધે ત્રિવિધે ખમાવ ! (કારણ કે) આ તારા ખામણાને સમય છે. (૮૪૫૬ થી ૫૮) એમ મનુષ્યપણામાં વિરાયેલા તિર્યંચાને, મનુષ્યને અને દેવેને ખમાવીને હવે હે ક્ષપક ! દેવપણામાં વરાયેલા જીવાને સમ્યક્ ખમાવ ! (૮૪૫૯) (તે આ પ્રમાણે-)
ભુવનપતિ, વાણવ્યંતર, જ્યાતિષી અને વૈમાનિક, વગેરે દેવપણાને પામેલા તે, જે નારકેાને, તિય ચાને અને મનુષ્યને તથા જે દેવેને પણ દુભાવ્યા-દુઃખી કર્યાં, તેઓને મધ્યસ્થ મનવાળા (રાગ-દ્વેષરહિત ) થઈ ને, હવે હે ક્ષપક ! તુ' ભાવપૂર્વક ત્રિવિધ ત્રિવિધે ખમાવ ! (કારણ કે-) આ તારા ખામણાના અવસર છે. (૮૪૬૦-૬૧) તેમાં પરમા ધામિપણાને પામેલા તે નારકેાને જે ઘણા પ્રકારનાં દુઃખા ઉપજાવ્યાં, તેને પણ ખમાવ ! (૮૪૬૨) વળી દેવપણામાં રાગ-દ્વેષ અને મેહથી તે ઉપભાગ-પરિભાગ વગેરેના કારણે પૃથ્વીકાય વગેરેની અને તેના આધારે રહેલા એઇન્દ્રિયાદિ જીવેાની જે વિરાધના કરી, તેને પણ સમ્યક્ ખમાય ! ( કારણ કે−) આ તારે ખામણાના અવસર છે. (૮૪૬૩-૬૪) અને વળી દેવપણામાં જ વૈરના બદલા લેવા વગેરે કારણે કષાયથી કલુષિત થએલા તે' જે મનુષ્યાનુ પણ અપહ ણુ કર્યું, કે બધન, વધ, છેદન, ભેદન, ધનહરણ, કે મરણ, વગેરે દ્વારા આકરુ`દુઃખ દીધું, તેને પણ સમ્યગ્ ખમાવ ! (કારણ કે-) આ તારે ખામણાને
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુષ્કૃત ગહ ચાલુ
૪૭૧
સમય છે. (૮૪૬૫-૬૬) અને વળી દેવપણામાં જ મહદ્ધિ કપણાથી અન્ય દેવેશને (બળાત્યારે) આજ્ઞા પળાવી, વાડનરૂપે ઉપયેગ કર્યાં, તાડના કે પરાભવ કર્યાં, વગેરે ચિત્તરૂપી પતને ચૂરવામાં એક વતુલ્ય એવુ' જે અતિ મેઢું અસુખ (દુઃખ) કર્યું, તેને પશુ સમ્યક્ ખમાવ ! (કારણ કે–) આ તારા ખામણાના અવસર છે. (૮૪૬૭-૬૮)
એ રીતે નારક, તિયા, મનુષ્યા અને દેવેાના જીવેાને ખામણા કરીને હવે તુ' પાંચ મહાત્રામાં (સેવેલા) પણ પ્રત્યેકના અતિચારાના ત્યાગ કરીને, જગતના સૂક્ષ્મ કે બાદર સ`જીવાને આ ભવે કે પરભવે જે લેશ પણ દુ:ખ કમ્પ્યુ, તેની પણ નિંદા કર! (૮૪૬૯-૭૦) (જેમ કે–) અજ્ઞાનથી અંધ બનેલા તે' પ્રાણીઓને પીડા (હિંસા) ઉપજાવી અને પ્રદ્વેષ કે હાસ્યાદિથી જે અસત્ય વચન કહ્યું, તેની પણ નિંદા કર ! (૮૪૭૧) પરાયુ', (અદત્ત) સામાએ નહિં આપેલુ' કંઈ પણ જે કેઈ રીતે લેાભાદિથી લીધેલ (અવલવિય =) મેળવ્યુ, તે વધી રહેલી પાપરજને પણ (ગર્યાં દ્વારા) હે ભદ્ર ! તું રાકીદે ! (૮૪૭૨) મનુષ્યનુ', તિર્યંચ અને દેવ સંબધી પણ મન-વચન-કાયા દ્વારા સેવેલા મૈથુનથી ખાંધેલુ' જે કાઇ પાપ તેની પણ ત્રિવિધે ત્રિવિષે નિદા કર ! (૮૪૭૩) સચિત્ત, અચિત્ત, વગેરે પદાર્થાંમાં પરિગ્રહ (મૂર્છા) કરતાં તે જે પાપ કર્યું, તેની પણ હું ક્ષેપક ! ત્રિવિધ ત્રિવિધ નિંદા કર ! (૮૪૭૪) વળી રસમૃદ્ધિથી કે કારણવશ, અથવા અજ્ઞાનથી પણ કયારેય કઇ પણ જે રાત્રિએ ખાધું, તે સની પણ નિશ્ચે નિંદા કર ! (૮૪૭૫) ભૂત, ભવિષ્ય, કે વમાનમાં જીવેાની સાથે જે જે વૈર કર્યાં, તે સની પણ નિંદા કર ! (૮૪૭૬) ત્રણેય કાળમાં શુભાશુભ પદાર્થોમાં જે મન-વચન-કાયાને (અશુભ=) અકુશળ રૂપે પ્રવર્તાવ્યાં, તેની પણ નિંદા કર ! (૮૪૭૭) દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ કે ભાવને આશ્રીને શકય છતાં જે કરણીયને ન કર્યું અને અકરણીયને કર્યું, તેની પણ ગાઁ કર ! (૮૪૭૮) હું ક્ષપક ! લેાકમાં મિથ્યામત પ્રવર્તાવવાથી, મિથ્યાત્વનાં શાસ્ત્રોને ઉપદેશવાથી મેાક્ષમાગ ને છુપાવવાથી અને ઉન્માને પ્રરૂપવાથી, એમ તું પેાતાને અને પરને કમસમૂહને બંધ કરવામાં જે નિમિત્ત થયા, તેની પશુ ત્રિવિધે ત્રિવિધ ગાઁ કર ! (૮૪૭૯ −૮૦) અનાદિઅનંત આ ભવચક્રમાં કને વશ ભમતા તે પ્રતિજન્મે જે જે પાપાર'ભમાં રક્ત એવાં વિવિધ શરીરને અને અત્યંતરાગી કુટુને પણુ ગ્રહણ કર્યા અને છેડયાં, તે તે સર્વને હું ક્ષપક ! વાસિરાવ ! (૮૪૮૧-૮૨) લેાભને વશ પડેલા તે ધનને મેળવીને જે પાપસ્થાનમાં પ્રતિબદ્ધ કર્યુ., (કયુ–વાપર્યું'), તે સને પણ સમ્યગ્ વેાસિરાવ ! (૮૪૮૩) ભૂત-ભવિષ્ય-વત્તમાનકાળે જે જે પાપારંભે પ્રવર્તાવ્યા, તે તે સને પણ નિશ્ચ તુ' સમ્યગ્ વેસિરાવ ! (૮૪૮૪)જે જે શ્રી જિનવચનને અસત્ય પ્રરૂપ્યું, અસત્યમાં શ્રદ્ધા કરી અથવા અસત્યને અનુમેળ્યુ, તે તે સની પણ ગર્હ કર ! (૮૪૮૫) જો કે ક્ષેત્ર કાળ, વગેરેના દાષાથી શ્રી જિનવચનને સમ્યગ્ આચરી ન શકાયું, તે પણ નિશ્ચે જે મિથ્યા ક્રિયામાં રાગ કર્યાં અને સમ્યગ્ ક્રિયાના મનેારથા પણ ન કર્યાં, તેની હું સુ`દર ! તુ' વાર
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: હાર થઈ વાર સવિશેષ સમ્યફ નિંદા કર! (૮૪૮૬-૮૭) હે પક! ઘણું કહેવાથી શું? તું તૃણ અને મણિમાં તથા પથર અને સુવર્ણમાં સમદષ્ટિવાળે તથા શત્રુ-મિત્રમાં સમાન ચિત્તવળો થઈને સંવેગરૂપ મહા ધનવાળે તું સચિત્ત, અચિત્ત કે મિશ્ર, કઈ વસ્તુને નિમિત્તો જે પાપ કર્યું, તેની પણ ત્રિવિધે ત્રિવિધ ગહ કર ! (૮૪૮૮-૮૯) પર્વત, નગર, ખાણ, ગ્રામ, આરામ, વિમાન વિગેરે, તથા ભુવન કે (ખલગાઈ ) ખાલી આકાશ વગેરે, તેને આશ્રીને ઊર્ધ્વ–અધો કે તિછલકમાં, ભૂત-ભવિષ્ય કે વર્તમાનકાળમાં તથા શીત, ઊષ્ણ અને વર્ષાકાળમાં, કઈ રીતે પણ, રાત્રે કે દિવસે, ઔદયિકાદિ ભાવમાં વર્તતાં, અતિ રાગ-દ્વેષ અને મેડથી, ઊંઘતાં કે જાગતાં, આ ભવે કે અન્ય ભામાં, તીવ્ર, મધ્યમ કે જઘન્ય, સૂક્ષમ કે બાદર, દીર્ઘ કે અ૯પકાળ સ્થિતિવાળું, પાપાનુબંધી એવા જે કંઈ પણ પાપને મનથી, વચનથી કે કાયાથી તે કર્યું, કરાવ્યું કે અનુમવું, તેને શ્રી સર્વજ્ઞ ભગવંતના વચનથી “આ પાપ છે, ગ કરવાથગ્ય છે અને તજવાયોગ્ય છે? –એમ સમ્યગુ જાણુને, દુઃખના સંપૂર્ણ ક્ષય માટે શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, ગુરુ અને સંઘની સાક્ષીએ તે સર્વની સર્વ રીતે સમ્યફ નિંદા કર ! ગઈ કર ! અને પ્રતિક્રમણ કર ! (૮૪૯૦ થી ૫) એમ આરાધનામાં લગાડેલા મનવાળા અને મનમાં વધતા સંવેગવાળા એવા હે ક્ષેપક ! તું સકળ પાપની શુદ્ધિ માટે પ્રધાન અંગભૂત એવા મિચ્છામિ દુક્કડને ભાવપૂર્વક બેલ! પુનઃ પણ મિચ્છામિ દુક્કડને જ બોલ! અને ત્રીજી વાર પણ મિચ્છામિ દુક્કડે એમ બેલ! અને પુનઃ તે પાપને નહિ કરવાને સ્વીકાર (નિશ્ચય) કર ! (૮૪૯૬-©) એમ દુકૃતગહ નામનું બારમું પેટદ્વાર વર્ણવ્યું. હવે તેરમું સુકૃત મનમેદનાદ્વાર કહું છું. (૮૪૯૮)
અનુશાસ્તિમાં તેરમું સુકૃત અનુમોદનાદ્વાર-હે પક! મહારોગના સમૂહથી વ્યાકુળ શરીરવાળો (રોગી) જેમ શાસ્ત્રાર્થમાં કુશળ એવા વૈદ્યના કહેલા ક્રિયા કલાપને (અનુદે), તેમ ભાવ આરેગ્યને માટે તું સઘળા શ્રી જિનેશ્વરનું જે ઘણા ભ સુધી શુભ ક્રિયાઓના આસેવન દ્વારા ભાવથી ભાવિત થવાપણું, તેનું સમ્યફ અનુદન કર! (૮૪–૮૫૦૦) તેમાં શ્રી તીર્થંકરદેવને ભવથી પૂર્વે (પાછળ) જઈને ત્રીજા ભવે તીર્થ. કરપણાના કારણભૂત તેઓની) વીશસ્થાનની આરાધનાને, દેવભવથી જ (સરિસ=) સાથે આવેલાં મતિ, મૃત અને અવધિજ્ઞાનરૂપ નિર્મળ ત્રણ પાને સહિત (તેઓના) ગર્ભમાં આગમનને, નિજકલ્યાણક દિવસમાં સહસા (રભસતાવી) નિરંતર (સમૂહબદ્ધ) આવતા સકળ (ચારેય નિકાયના) દેવેથી પૂર્ણ ભરાયેલા આકાશદ્વારા જણાવેલી ત્રણ લેકની એકતાને, જગતના સર્વ જીવો પ્રત્યેના વાત્સલ્યથી તીર્થ પ્રવર્તાવવાની (તેઓની) તત્પરતાને, તથા સર્વ ગુણના પ્રકર્ષપણાને, સર્વોત્તમ પુણ્યના સમૂહપણાને, સર્વ અતિશયેના નિધિ પણાને, રાગ-દ્વેષ-મહથી રહિતપણાને, લોકાલોક પ્રકાશક એવી કેવલજ્ઞાનરૂપી લહમીથી યુક્તપણને, દેએ કરેલા શ્રેષ્ઠ આઠ (પગડપહ= ) પ્રગટ પ્રભાવવાળા પ્રાતિહાર્યોથી
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુકૃત અનુમાઢના ચાલુ
૪૭૩
શાલિતપણાને, દેવેએ રચેલાં સુવર્ણ કમળેા ઉપર પગ સ્થાપીને ચાલવાપણાને ( વિહારને, ) અગ્લાનપણે બદલાની ઇચ્છા વિના ભવ્ય જીવેાને ધર્માંપદેશ કરવાપણાને, ઉપકાર નહિ કરનારા પણુ અન્ય જીવા પ્રત્યે અનુગ્રહ પ્રાપ્ત કરાવવાના વ્યસનીપણાને, તેએના એક સાથે ઉદયમાં આવતી સઘળી પુણ્યપ્રકૃતિપણાને, ત્રણેય લેાકના સમૂહે કરેલી ચરણકમળની સેવાપણાને, નિવિ ને વિસ્તાર પામતા સ્ફૂરાયમાન એવા જ્ઞાન-દર્શન ગુણેાના ધારકપણાને, યથાખ્યાતચારિત્રરૂપ લક્ષ્મીની સમૃદ્ધિને (આસિયત્ત =) ભાગવવાપણાને,અબાધિત પ્રતાપને, અને અનુત્તર ( શ્રેષ્ઠતમ ) વિહારથી વિચરીને (ચારિત્ર પાળીને) જન્મ-જરા-મરણરહિત શાશ્વત સુખના સ્થાનને (મેાક્ષને) પામવાપણાને, એવા સવજ્ઞ અને સદશી" સવે શ્રી જિનેશ્વરાની ( ઉપર કહ્યા તે ગુણેાની ) તું ત્રિવિધ ત્રિવિધ સમ્યક્ અનુમેાઇના કર ! (૮૫૦૧ થી ૧૧)
એ પ્રમાણે શ્રી સિદ્ધોના પણ ( ગુણ્ણાની, જેમ કે–) મૂળમાંથી નષ્ટ પુનઃ સૌંસારવાસીપણાને ( અપુનર્જન્મને), નષ્ટ થએલા જ્ઞાનાવરણાદિ સકળ કર્યાંના લેપપણાને, તથા રાહુગ્રહની કાન્તિને સમૂહ દૂર થવાથી (પ્રકાશિત) સૂર્ય-ચંદ્રની જેમ (કમ પાલ દૂર થવાથી પ્રકાશિત ) આત્માના યથાસ્થિત શાભવાપણાને, શાશ્વતપણાને, વૃદ્ધાભાવપણાને, અજન્મ પણાને, અરૂપીપણાને, નિરંગીપણાને, સ્વામીરહિત (સ'પૂર્ણ સ્વતંત્ર) પાને, સિદ્ધિપુરીમાં ( શાશ્વત ) રહેવાપણાને, સ્વાધીન, એકાન્તિક, આત્યતિક અને અન’ત, એવા સુખ-સમૃદ્ધિપણાને, અજ્ઞાન (અંધકાર)નેા નાશ કરનારા અનન્ત કેવળજ્ઞાન-દશ નસ્વરૂપપણાને, સમકાળે (સાથે) સકળ લેાક-અલેાકમાં રહેલા સદ્ભૂત પદાર્થાને દેખવાપણાને અને એથી જ આત્યંતિકઅન'તવીય'થી યુક્તપણાને, શબ્દાદિથી અગમ્યપણાને, અચ્છેદ્યપણાને, અભેદ્યપણાને, સદાય કૃતકૃત્યતાને, ઇન્દ્રિયરહિતપણાને અને અનુપમપણાને, સર્વ અસુખ (દુઃખ )થી રહિતપણાને, પાપરહિતપણાને, નિર‘જન (રાગરહિત) પણાને, (દ્વંદ્વ=) કલેશવગેરેથી રહિત (અથવા એકત્વ)પણાને, અક્રિયપણાને, અમૃત્યુતાને અને અત્યંત સ્થય પણાને, તથા સવાઁ અપેક્ષાથી રહિતપણાને, સમસ્ત ક્ષાયિક (નિરાવરણ ) ગુણપણાને, નષ્ટ પરત...ત્રભાવને અને ત્રણેય લેાકમાં ચૂડામણિપણાને, એમ સમસ્ત ત્રણેય લેાકથી વંદનીય, એવા સવ સિદ્ધોની ( ઉપર કહ્યા તે ગુણેાની ) તું સદા ત્રિવિધે ત્રિવિધ સમ્યક્ અનુમેાદના કર ! (૮૫૧૨ થી ૨૦)
તથા સ` આચાર્યાંનું જે સુવિહિત પુરુષાએ સમ્યક્ આચરેલા, પ્રભુના પાઇપ્રસાદથી પ્રાપ્ત થએલા અને ભગવત, એવા પાંચેય પ્રકારના આચારનું અગ્લાનપણે કેાઈ બદલાની આશા વિના (મુધાજીવીપણે) સમ્યક્ પાલકપણું, સ ભવ્ય જીવેાને (એ આચારાની) સમ્યક્ પ્રરૂપણા કરવાપણું અને તે ભળ્યેાને નૂતન ( આચારાને પ્રાપ્ત કરાવવા ) પૂર્ણાંક તે જ આચારનુ` પાલન કરાવવાપણું, એમ આચાર્યના સર્વ ગુણ્ણાનું તું સમ્યક્ અનુમેદન કર ! (૮૫૨૧ થી ૨૩)
એ રીતે પવિધ આચારપાલનમાં રક્ત અને પ્રકૃતિએ જ પરાપકાર કરવામાં એક
૬૦
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४
શ્રી સગરંગશાળા અન્યને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર એવું રસિક, એવા ઉપાધ્યાયના પણ આચાર્યોની ઝવેરાતની પિટીતુલ્ય અંગે, ઉપાંગે અને પ્રકીર્ણ કે, વગેરે શ્રી જિનપ્રણિત બાર અંગસૂત્રો (વગેરે) ને સ્વયં સૂત્ર, અર્થ અને તદુ ભયથી ભણવાપૂર્વક બીજાઓને પણ ભણાવવાપણાને, હે શપક ! તું સદા (પાઠાં. સમ્મe સમ્યક ત્રિવિધે ત્રિવિધે અનુમોદના કર ! (૮૫૨૪ થી ૨૬)
એ રીતે કૃતપુણ્ય, ચારિત્રચૂડામણિ, ધીર, સુગ્રહિતનામધેય, વિવિધ ગુણરત્નના સમૂહરૂપ અને સુવિહિત, એવા સાધુઓના પણ નિષ્કલંક-વિસ્તૃતશીલથી ભવાપણાને, યાજજીવ નિપાપ આજીવિકાથી જીવવાપણાને, તથા જગતના જીવો પ્રત્યે વાત્સલ્યભાવને, સ્વશરીરમાં પણ મમત્વરહિતપણાને, સ્વજને અને (પર) જનમાં સમાનભાવને અને પ્રમાદના વિસ્તારને સમ્યક્ રોકવાપણાને, વળી પૂર્ણ પ્રશમરસપણાને, સ્વાધ્યાય અને ધ્યાનમાં પરમ રસિકતાને આજ્ઞાપરતંત્રપણાને (પૂર્ણ આજ્ઞાધીનતાને) સંયમગુણેમાં એક બદ્ધલક્ષ્યપણાને પરમાર્થના ગવેષપણને, સંસારવાસની નિર્ગુણતાને વિચારવાપણાને અને તેથી જ પરમ સંવેગથી તેના પ્રત્યે પ્રગટેલા પરમ વૈરાગ્યભાવને, તથા સંસારરૂપ ગહન અટવીથી પ્રતિપક્ષભૂત (રક્ષક) એવા ક્રિયાકલાપ કરવાપણાને (વગેરે સાધુગુણનું) તું ત્રિવિધ ત્રિવિધ સદા સમ્યફ અનુમોદન કર (૮૫ર૭ થી ૩૨)
તથા સઘળાય શ્રાવકની પણ પ્રકૃતિએ જ ઉત્તમ ધર્મપ્રિયતાને, શ્રી જિનવચનરૂપ ધર્મના રાગથી રંગાએલા શરીરના અસ્થિમજજાપણાને, જીવ, અજીવ વગેરે સમસ્ત પદાથેંના વિષયમાં પરમ કુશળતાને, દેવાદિદ્વારા પણ નિગ્રંથ પ્રવચનથી (જિનશાસનથી) ક્ષેભ નહિ પામવાપણાને, અને સમ્યગ્દર્શન વગેરે સાધક ગુણોમાં અતિ દઢતાને (એ. સર્વ ગુણનું) તું સદા વિવિધ ત્રિવિધે સમ્યગુ અનુમોદન કર! (૮૫૩૩ થી ૩૫)
બીજા પણ જે આસન્નભાવિ ભદ્રિક (અલ્પસંસારી), મેક્ષની ઈચ્છાવાળા, હૃદયની કલ્યાણકારી વૃત્તિ (પરિણતિ)વાળા, તથા પાતળા કર્મના પ્રભાવવાળા( લઘુકમી), એવા દેવો કે દાન અને મનુષ્યો કે તિર્યો, એ સર્વ જીવના પણ સન્માર્ગોનુગામિપણાની (માનુસારીપણાની ) તું સમ્યમ્ અનુમોદના કર ! (૮૫૩૬-૩૭)
એમ હે ભદ્ર! લલાટે બે હસ્તની અંગુલિઓને (અંજલિને) જોડીને, (એ રીતે) શ્રી અરિહ વગેરેના સુકૃત્યની પ્રતિક્ષણ સમ્યગ અનુમોદના કરતો તું તે ગુણાની હાનિને (ઘાતને) શિથિલ કરીશ (ગુણેની રક્ષા કરીશ), ઘણા કાળથી પણ એકઠા કરેલા કર્મના મેલને પણ ક્ષય કરીશ અને (એ રીતે) કમને ઘાત કરતા તું હે સુંદર ! સમ્યફ આરાધક થઈશ. (૮૫૩૮-૩૯) એ પ્રમાણે સુકૃત્ય અનુમોદનાહારને કહ્યું. હવે ભાવનાપટેલ (સમૂહ) નામને ચૌદમા પટાદ્વારને કહું છું (૮૫૪૦)
અનુશાસ્તિમાં ચૌદમું “ભાવનાપટલ” પેટાહાર-જેમ પ્રાયઃ સર્વ રસોનું પ્રાધાન્ય લુણુના મિશ્રણથી છે, અથવા જેમ પારાના રસના સંયોગથી લેખંડનું સુવર્ણ
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાદ્વારમાં અનિત્ય ભાવના
૪૭૫ પણું બને છે, તેમ ધર્મનાં અંગો જે દાનાદિ, તેઓનું પણ ભાવના વિના વાંછિત ફળદાયકપણું રહેતું નથી. તેથી હે ક્ષપક! તેમાં (ભાવનામાં) ઉદ્યમ કર ! (૮૫૪૧-૪૨) જેમ કે દાન પણ ઘણું આપ્યું, શીયળ પણ ચિરકાળ પાળ્યું અને તપ પણ સારી રીતે ત (કર્યો, પણ ભાવના વિના તે કંઈ પણ (સફળ) નથી થયું. (૮૫૪૩) ભાવશૂન્યદાનમાં અભિનવશ્રેષ્ટિ અને ભાવરહિત શીયળ તથા તપમાં કંડરિક દષ્ટાન્તભૂત છે. (૮૫૪૪) બળદેવને પારણું કરાવવાના મનવાળા હરણે શું દાન દીધું હતું? તથાપિ ભાવનાના પ્રકર્ષથી (તેને) દાન કરનાર જેટલું ફળ મળ્યું. (૮૫૪૫) અથવા તે જીર્ણશ્રેષ્ઠિ દષ્ટાન્તભૂત છે કે-દાનના (માત્ર) પરિણામથી પરિણત તે પણ દાન વિના પણ તેવા પુણ્યના સમૂહને પામે. (૮૫૪૬) તથા શીયલ અને તપના અભાવે પણ સ્વભાવે જ વધતા તીવ્ર સંવેગથી શીયલ-તપના (માત્ર) પરિણામથી પરિણુત થએલાં મરુદેવા માતા સિદ્ધ થયાં. (૮૫૪૭) તથા બે ક્ષક! શીલતપની પરિમિત મુદતવાળા (અલ્પકાળ પત્નશીલવાળા) ભગવંત અવંતિસુકુમાર શુભ ભાવનારૂપ ગુણથી મહદ્ધિક દેવ થયા. (૮૫૪૮) વળી દાનધર્મ નિચે ધનના અસ્તિત્વની અપેક્ષા રાખે છે તથા યાત શીયળ અને તપ પણ વિશિષ્ટ સંઘયણની અપેક્ષાવાળા છે. (૮૫૪૯) પરંતુ આ ભાવના તે નિચે અન્ય કંઈ પણ વસ્તુની અપેક્ષા રાખતી નથી, તે શુભ ચિત્તમાં જ પ્રગટે છે, તેથી એમાં યત્ન કરવો જોઈએ. (૮૫૫૦)
પ્રશ્ન-આ ભાવના પણ અંતરની (દિહીએ=) ધીરજ માટે બાહ્ય કારણુની અપેક્ષા રાખે છે, કારણ કે-ઉદ્વિગ્ન મનવાળે લેશ પણ શુભ ધ્યાનને કરવા સમર્થ નથી. (૮૫૫૧) એથી જ કહેવાય છે કે-મનપસંદ ભજન અને મનપસંદ ઘર હેતે છતે અવિષાદી (અખંડ) મનયેગવાળો મુનિ મનેઝ ધ્યાનને કરી શકે છે. (૮૫૫૨) તેથી અપેક્ષિતકારણ (સામગ્રી) વિના ભાવના પણ પ્રગટે નહિ.
ઉત્તર-આ (તમારું કથન) માત્ર મનના વિરોધમાં અસમર્થ મુનિને ઉદ્દેશીને સત્ય છે. (૮૫૫૩) પરંતુ કષાયને જીતનારા જેઓ અતિ ઘણું વીર્ય અને યોગના સામર્થ્યથી મનના વેગને રોકનારા છે, જેઓ બીજાએ પ્રગટ કરેલી અને ફેલાતી તીવ્ર વેદનાથી શરીરે વ્યાકુલિત છતાં કષાયમુક્ત જેઓ સ્કંદકના શિષ્યની જેમ શુભ ધ્યાનને અલ્પ માત્ર પણ ખંડિત કરતા નથી, તેઓને બાહા નિમિત્તોથી શું? (૮૫૫૪–૫૫)
વળી શુભ અને અશુભ-બને ભાવે સ્વાધીન છે, તે શુભ ભાવ કરે શ્રેષ્ઠ છે. પંડિત એ કેણ સ્વાધીન અમૃતને તજીને ઝેરને સ્વીકારે? (૮૫૫૬) તેથી હે દેવાનુપ્રિય! “મને આ (મોક્ષ) પ્રિય છે–એમ નિશ્ચય કરીને મેક્ષમાં દઢ એક લક્ષ્યવાળો તું સદા ભાવપ્રધાન બન! (૮૫૫૭) આ ભાવના સંસારમાં આ ભવની ભયંકરતાથી ઊભગેલા ઉત્તમ ભવ્ય દ્વારા ભાવિત કરાતી હોવાથી આનું તેઓએ નિર્યુક્તિ (વ્યુત્પત્તિ) સિદ્ધ નામ પણ “ભાવના” એવું કર્યું છે. (૮૫૫૮) નિચે જે એકાન્ત શુભ ભાવ છે
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૬
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર એવું તે જ ભાવનાઓ પણ છે અને જે ભાવનાઓ છે તે જ એકાન્ત શુભ ભાવ પણ છે. (૮૫૫૯) તે ભાવ બાર પ્રકાર છે, અથવા તે ભાવનાઓ બાર પ્રકારની છે. તે ભાવ અને ભાવનાઓ પણ સંવેગાસની વૃદ્ધિથી શુભ બને છે (૮૫૬૦), તેથી તે ભાવને પ્રગટાવવા માટે ક્રમશઃ ૧-અનિત્યતાને, ૨-અશરણતાને, ૩-સંસારને, ૪-એકત્વને, પ-અન્યત્વને તથા ૬-અશુચિપણને ચિંતવ! (૮૫૬૧) તથા ૭-આશ્રવને, ૮-સંવરને, હ-કર્મોની નિર્જરાને, ૧૦–લેકસ્વભાવને, ૧૧-બે ધિદુર્લભતાને અને ૧૨–ધર્મગુરુની દુર્લભતાને પણ ચિંતવ ! (૮૫૬૧-૬૨) આ બારમાં સર્વ પ્રથમ સદા સંસારજન્ય સમસ્ત વસ્તુસમૂહનું અનિત્યપણું આ રીતે ભાવવું. (૮૫૬૩)
૧-અનિત્ય ભાવના-અહો ! (આશ્ચર્ય છે કે-) યૌવન વિજળી જેવું, સંપદાઓ પણ સંધ્યાનાં વાદળાના રોગની શોભા જેવી અને જીવિત પાણીના પરપોટા જેવું અત્યન્ત અનિત્ય જ છે. (૮૫૬૪) પરમ પ્રેમનાં પાત્ર એવાં માતા-પિતા-પુત્ર અને મિત્રોની સાથે જે સંવાસ (સંગ), તે સર્વ પણ નિચે અનિત્યતાથી વ્યાસ (નાશવંત) છે. (૮૫૬૫) વળી શરીર, સૌભાગ્યતા, અખંડ-પૂર્ણ પંચેન્દ્રિપણું, રૂપ, બળ, આરોગ્ય અને લાવણ્યની સંપદા (શભા), એ સઘળું પણ અસ્થિર છે. (૮૫૬૬) ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, જ્યોતિષી અને બાર કલ્પ વગેરેમાં ઉપજેલા સર્વ દેવનાં પણ દેહ, રૂપ વગેરે સઘળુંય અનિત્ય છે. (૮૫૬૭) ભુવન, ઉપવને, શયન, આસન, ધ્યાન અને વાડને, વગેરેની સાથેના આ લેક-પરલેકમાં પણ જે સોગ, તે પણ નિચે અનિત્ય છે. (૮૫૬૮) એક પદાર્થના અનુમાન દ્વારા (પણ) અનિત્યતતાને સર્વગત માનીને ધન્યપુરુષો નગતિરાજાની જેમ ધર્મમાં ઉદ્યમ કરે છે. (૮૫૬૯) તે આ પ્રમાણે–
અનિત્ય ભાવના વિષે નગતિનૃપને પ્રબંધ-ગંધાર દેશનો સ્વામી નગતિ નામે રાજા, ઘેડા, હાથી, રથ ઉપર બેઠેલા ઘણા સામંતના સમૂહથી પરિવરેલે, મોટી (ઘણી) અદ્ધિના સમૂહથી શેભ, પિતે વસંતઋતુના સમાગમથી શોભાયમાન વનરજીને જોવા માટે પિતાની નગરીમાંથી નીકળ્યો. (૮૫૭૦-૭૧) પછી ત્યાં અદ્ધમાગે જતાં) (ઉમિલક) વિકસિત મોટાં પત્રોથી શોભતા, પુપનાં રસબિંદુએથી પીળી થએલી મંજરીના સમૂહથી રમણીય, ભમતા ભ્રમર સમૂહના ગુંજારવના ન્હાનાથી જાણે ગાતો હોય તેવા, પવનથી પ્રેરાયેલી શાખાઓરૂપી ભુજુઓ વડે જાણે નાચ પ્રારંવ્યું હોય તેવા મદન્મત્ત કેયલના શબ્દના બહાને જાણે કામની સ્તુતિ કરતા હોય તેવા અને ગાઢ પાંદડાઓરૂપ પરિવારથી વ્યાસ, એવા એક ખીલેલા આમ્રવૃક્ષને જે. (૮૫૭૨ થી ૭૪) પછી તેને રમણીયતાગુણથી રંજિત ચિત્તવાળા તે રાજાએ (ત્યાંથી) જતાં કુતૂહલથી એક માંજર તેડી લીધી. (૮૫૭૫) તેથી પિતાના સ્વામિના માર્ગને અનુસરનારા સેવકલેકમાંથી કોઈએ મંજરીઓને, કેઈએ (પલવચયં= ) પાંદડાંના સમૂહને, કેઈએ ગુચ્છાને, તો કેઈએ ડાળીને અગ્રભાગને, બીજા કેઈએ કિશલયસમૂહને, તે કોઈએ કાચાં પણ
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
નગતિરાજાનો પ્રબંધ અને અશરણ ભાવના "
૪૯૭
ફળોના સમૂહને સતત ગ્રહણ કરવાથી ક્ષણમાં તે વૃક્ષને ઠુંઠા જે કરી દીધો. (૮૫૭૬૭૭) (પછી) ચાલતા અઘિયંત્રોના (રેટોના) ચિત્કારરૂપ શબ્દોએ જ્યાં દિશાઓને બહેરી કરી દીધી છે તેવાં અને ફેલાતા સુગંધના સમૂહથી આવેલા ભ્રમરોની શ્રેણિઓથી મનેહર, એવા વિકસિત ઠંડા પ્રદેશેવાળાં તે વનરાજીનાં ઉદ્યાનમાં (ઉપિસ્થપઉસ્થs) થાકેલા પ્રવાસીની જેમ એક ક્ષણ ફરીને, તે માગે જ પાછા ફરેલા રાજાએ ત્યાં તે વૃક્ષને નહિ દેખતાં લોકોને પૂછયું કે-તે આંબાનું વૃક્ષ ક્યાં છે? તે પછી લેકે એ હુંઠા સરખા રૂપવાળા તે આંબાને દેખાડે. ત્યારે વિસ્મિત મનવાળા રાજાએ કહ્યું કે કેમ તે આ ( કુંઠા જે) છે? લોકેએ પણ પૂર્વની હકીક્ત કહી. (૮૫૭૮ થી ૮૧) તે સાંભળીને પરમ સંવેગને પામેલો રાજા પણ અત્યન્ત સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી વિચારવા લાગે કે અહે ! સંસારના દુષ્ટ ચેષ્ટિતને ધિક્ ધિક થાઓ !, કે જ્યાં કોઈ પણ તેવી વસ્તુ નથી, કે જેને અનિત્યતાએ સદા સર્વ પ્રકારે ગ્રસિત (નાશ) ન કરી હેય! (૮૫૮૨-૮૩) આ આઝવૃક્ષના અનુમાનથી જ બુદ્ધિમાનને અનિત્યતાથી વ્યાસ એવી સ્વશરીરાદિ સર્વ વસ્તુ એમાં પણ રાગનું સ્થાન (નિમિત્ત) શું છે? (૮૫૮૪) એમ વિવિધતયા ચિંતવીને મહાસત્ત્વશાળી તે રાજા રાજ્યને, અંત:પુરને અને નગરને તજીને પ્રત્યેકબુદ્ધચારિત્રી સાધુ થયા. (૮૫૮૫) એમ સાંભળીને તે સુંદર ! તારે એકાન્તમાં ગીતાર્થ સાધુ સાથે સર્વ પદાર્થોની અનિત્યતાને વિચારવી. (૮૫૮૬) એમ જે કારણે સંસારજન્ય સમસ્ત પણ વસ્તુઓની અતિ અનિત્યતા છે, તે કારણે જ તેઓથી પ્રાણીઓને કંઈ માત્ર શરણ પણ નથી. (૮૫૮૭) જેમ કે
૨. અશરણુ ભાવના-સર્વ જીવસંતાનનું (સમૂહનું) રક્ષણ કરવામાં એક વત્સલ, મહાન અને કરુણરસથી પ્રધાન, એવા એક જ શ્રી જિનવચનને છોડીને, જન્મ–જરામરણને (રણુરણયન) ઉદ્વેગ, શેક, સંતાપ અને વ્યાધિઓથી વિષમ, એવી ભયંકર આ સંસાર અટવીમાં પ્રાણીઓને કયાંય શરણું નથી. (૮૫૮૮-૮૯) તથા એક માત્ર શ્રી જિનવચનમાં રહેલા આત્માઓ સિવાયના પુરૂષોમાં કે દેશમાં કેઈએ દિવ્ય શક્તિ વડે, આવરણ (બખ્તર) સહિત મત્ત હાથી, ચપળ ઘેડા, રથ અને દ્ધાઓના સમૂહની (વ્હૂ= ) રચનાઓ (ાજના) વડે, બુદ્ધિ વડે, નીતિબળ વડે, કે સ્પષ્ટ પુરુષાર્થ (બળ) વડે પણ પૂવે" મરણને જીત્યું નથી, (૮પ૯૦-૯૧) માતા, પિતા, પુત્ર, સ્ત્રી, મિત્ર અને અત્યંત સ્નેહી-સ્વજને તથા ધનના ઢગલાઓ પણ, રોગથી પીડાતા છતાં પુરુષને છેડા પણ શરણભૂત થતા નથી. (૮૫૯૨) એક જ શ્રી જિનવચન વિના (અન્ય) મંગલેથી, (કૌતુક= ) મંત્રપૂર્વકના નાનાદિથી, (ગs) મંત્રિત ચૂણેથી, મંત્રોથી અને વૈદ્યોની વિવિધ ઔષધિઓથી પણ રક્ષણ થતું નથી. (૮૫૪) (એમ) વિચારતાં આ સંસારમાં કઈ પણ વસ્તુ શરણરૂપ નથી. તે કારણે જ દુઃસહ નેત્રપીડાથી વ્યાકુલિત શરીરવાળા, પ્રથમ (નવા) દિવ્ય યૌવનને પામેલા, બુદ્ધિમાન, કૌશામ્બીના ધનિકપુત્રે સર્વ સંબંધને તેડીને સંયમ ઉદ્યોગને સ્વીકાર્યો. (૮૫૯૪-૯૫) તે આ પ્રમાણે
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સગરંગશાળા બંધને ગુજરાતી અનુવાદ : હાર થું અશરણુ ભાવના વિશે શેઠપુત્રને પ્રબંધ-રાજગૃહી નગરીને સ્વામી શ્રેણિક રાજા (વિહારયાત્રા) સ્વૈર વિહાર (રવાડી ફરવા) નીકળે ત્યાં મિંિલ નામના ઉદ્યાનમાં વૃક્ષ નીચે બેઠેલા, રતિરહિત કામદેવ હાય તેવી ભાવાળા તથા શરદઋતુના ચંદ્રની કળા જેવા કે મળ શરીરવાળા એવા એક ઉત્તમ મુનિને જોયા. (૮૫૯૬-૯૭) તેને જોઈને રૂપ વગેરે ગુણેની ઘણી પ્રશંસા કરીને, ત્રણ પ્રદક્ષિણાપૂર્વક આદરથી પ્રણામ કરીને, તેની નજીકમાં બેસીને, બે હાથે અંજલિ જેડીને, વિસ્મયપૂર્વક રાજા બોલવા લાગે કે-હે ભગવંત! તરુણપણામાં પણ સાધુધર્મમાં કેમ રહ્યા છે? (૮૫૯૮-૯) સાધુએ કહ્યું કેહે રાજન ! મારે કઈ પણ શરણ ન હતું, તેથી દુઃખેનો ક્ષય કરનારી આ દીક્ષાને (મું) રવીકારી છે. (૮૯૦૦) પછી હાસ્યથી ઉછળતી દાંતની (ઉજજવળ) કાતિ વડે પ્રથમ ઊગતા સૂર્ય જેવી (રાતી) કાન્તિવાળા હોઠને ઉજજવળ કરતા રાજાએ કહ્યું કે-હે ભગવંત! અપ્રતિમરૂપ અને લક્ષણેથી પ્રગટ દેખાતા ઘણું વૈભવના વિસ્તારવાળા (છતાં તમે અશરણ? એ) તમારું અશરણુપણું (તમે) કહે છતાં હું કેવી રીતે સાચું માનું? (૮૬૦૧-૨) અથવા આ સંયમથી શું? હું તમારું શરણુ બનું છું, ઘરવાસને ભજે અને વિષયસુખને ભેગ! (કારણ કે-) પુનઃ મનુષ્યપણું નિચે દુર્લભ છે. (૮૬૦૩) મુનિએ કહ્યું કે-હે નરવર! સ્વયં શરણુરહિત પણ તને બીજાઓને શરણ આપવાનું સામર્થ્ય કેવી રીતે પાસ થાય? (૮૬૦૪) એમ કહેવાથી સંજામ પામેલે રાજા બોલ્યા કે-હું ઘણા હાથી, ઘોડા, રથ અને લાફને સુભટેની સામગ્રીવાળ છું (૮૬૦૫) તે હું બીજાને શરણભૂત કેમ ન થાઉં? માટે હે ભગવંત! મૃષા ન બેલે, અથવા તમે મને પણ “તું અશરણ છે – એમ કેમ કહ્યું? (૮૬૦૬) મુનિએ કહ્યું કે-ભૂમિનાથ ! તું અશરણુતાના અર્થને અને તેના (મારી અશરણુતાના) (ઉસ્થાણું=) કારણને જાણતા જ નથી, તે એકાગ્રચિત્તે તેને સાંભળ! (૮૬૦૭) મારા પિતા કૌશામ્બી નગરીમાં (ધનથી) કુબેરના વૈભવવિસ્તારની હાંસી (લઘુતા) કરતે, દાણા સ્વજનવર્ગવાળો અને જગતમાં પ્રસિદ્ધ હતો. ત્યારે મને પ્રથમ વયમાં જ અતિ દુસહ ઘણી આકરી નેત્રપીડા થઈ અને તેનાથી શરીરમાં દાહ થયા. (૮૬૦૮-૯) તેથી શરીરમાં જાણે મેટો (નિસિય5) તીક્ષણ ભાલે ભમતે હેય તેમ, અથવા વજહતની જેમ, અતિ કુપિત એવી ચક્ષુપીડાના ભારથી હું પરવશ બની ગયે. (૮૬૧૦) ઘણુ મંત્રના, તંત્રના, વિદ્યાના અને ચિકિત્સાશાસ્ત્રના અર્થને જાણનારા લેકે એ મારી ચિકિત્સા કરી, પણ થોડાય આરામ ન થયે. (૮૬૧૧) પિતાએ પણ મારી થોડી માત્ર પણ વેદનાને જે શીઘ દૂર કરે, તેને સર્વસ્વ પણ આપવાનું કબૂલ્યું. (૮૬૧૨) માતા-ભાઈ-બહેન-રી-મિત્રાદિ સર્વ રવજનસમૂહ (પણ) ભજન-પાન -વિલેપન-આભરણ વગેરે પ્રવૃત્તિ છોડીને અત્યંત મનદુઃખથી નીકળતાં આંસુઓથી મુખને છે (રડતે, કિકર્તવ્યમૂઢ થઈને મારી સમીપે બેઠો. (૮૬૧૩-૧) તથાપિ નિચે અલ્પ માત્ર પણ ચક્ષુવેદના ઓછી ન થતાં “અહ હ! મારું કઈ શરણ નથી.'—એમ વારંવાર
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસાર ભાવના અને તાપસશેઠનો પ્રબંધ
૪૦ ચિતવતા મેં પ્રતિજ્ઞા કરી કે જે આ વેદનાથી મુક્ત થઈશ, તે સર્વ સંબંધને તજીને સાધુધર્મને સવીકારીશ! (૮૬૧૫-૧૬) એવી પ્રતિજ્ઞા કરેલા મને રાત્રિએ નિદ્રા આવી, વેદના ક્ષય પામી અને હું પુનઃ સ્વસ્થ શરીરવાળો (સા) થયે. (૮૬૧૭) તે પછી પ્રભાતસમયે સ્વજનવર્ગની સંમતિ મેળવીને શ્રી સર્વજ્ઞભગવંતે કહેલી દીક્ષાને મેં શરણરૂપે સ્વીકારી છે. (૮૬૧૮) તેથી હે નરવર ! આવાં દુઃખના સમૂહથી ઘેરાએલા ને શ્રી જિનેશ્વરના ધર્મ સિવાય બીજાથી રક્ષણ કે શરણ નથી. (૮૬૧૯) એમ સાંભળીને, રાજા તેવું જ છે–એમ સ્વીકારીને, પ્રણામ કરીને પિતાના સ્થાને ગયા અને સાધુ પણ ત્યાંથી નીકળે. (૮૬૨૦) એમ છે પક! સંસારજન્ય સમસ્ત વસ્તુમાંથી રાગબુદ્ધિને તજીને એકાગ્ર ચિત્તવાળો તું અશરણભાવનાને સમ્યગૂ વિચાર-ચિંતવ! (૮૬૨૧)હવે જે નિચે પ્રત્યેક પણ વસ્તુને વિચારતાં પ્રાણીઓને આ સંસારમાં કોઈ પણ શરણભૂત નથી, તો તે કારણે જ “સંસાર અતિ વિષમ છે એમ જ! (સમજ !) (૮૯૨૨)
૩. સંસાર ભાવના-આ સંસારમાં શ્રી જિનવચનથી રહિત, (તેથી જ) મોહના મહા અંધકારના સમૂહથી પરાભવ પામેલે અને ફેલાએલી વિકારની વેદનાથી વિવશ સર્વ અંગે વાળે જીવ એકેન્દ્રિય, વિલેન્દ્રિય, જળચર, સ્થળચર, ખેચર વગેરે વિવિધ તિર્યંચવિનિઓમાં તથા સઘળી દેવાની અને મનુષ્યની યોનિઓમાં તથા (સાતેય) નરકોમાં બહુ વાર ભમે. (૮૬૨૩-૨૪) ત્યાં એક એક જાતિમાં ઘણીવાર વિવિધ પ્રકારના વધ, બંધન, ધનહરણ, અપમાન, મહાગ, શેક અને સંતાપને પામે. (૮૬ર૫) ઊર્ધ્વ, તિચ્છ અને અધોલકમાં પણ તેવો કઈ એક (આકાશ) પ્રદેશ નથી, કે જ્યાં (વે) ઘણીવાર જન્મ-જરા-મરણ વગેરે પ્રાપ્ત ન કર્યા હેય. (૮૬૨૬) ભેગસામગ્રીન, શરીરપણાના અને વધ-બંધનાદિને કારણ તરીકે બહુ-અહુ વાર સઘળાય રૂપી (જડ) દ્રવ્યોને પણ પૂર્વે * પ્રાપ્ત કર્યા (ભગવ્યાં) (૮૬ર૭) અને સંસારમાં ભમતા જીવને અન્ય સર્વ જી સ્વજન, મિત્ર, સ્વામી, સેવક અને શત્રુપણે અનેકવાર પરિણમ્યા (સંબંધમાં આવ્યા) છે. (૮૬૨૮) હા ધિફ! ઉગકારક એવા સંસારને ! કે જ્યાં પિતાની માતા પણ મરીને પુત્રી અને પિતા પણ મરીને પુનઃ પુત્ર થાય છે. (૮દર) (જમિ=જે સંસારમાં સૌભાગ્ય અને રૂપના ગર્વને કરતા યુવાન પણ મરીને ત્યાં પિતાના શરીરમાં જ કૃમિયા તરીકે ઉપજે છે (૮૬૩૦) અને (જ્યાં) માતા પણ (પશુ વગેરે) અન્ય જન્મને પામેલા (પિતાના પૂર્વ) પુત્રનું માંસ પણ ખાય છે, હી! દુષ્ટ સંસારમાં આથી પણ બીજું (માટુ) કષ્ટ કયું છે? (૮૬૩૧) સ્વામી (પણ) ચાકર, ચાકર પણ સ્વામી, નિજપુત્ર પણ પિતા થાય છે અને (જ્યાં) પિતા પણ વૈરભાવથી હણાય છે, તે સંસારસ્વરૂપને ધિક્કાર થાઓ ! (૮૬૩ર) એમ વિવિધ આશ્ચર્યોના ભંડાર એવા આ સંસાર અંગે કેટલું કહેવું?, કે જ્યાં જીવો તાપસશેઠની જેમ ચિરકાળ દુઃખી થાય છે! (૮૬૩૩) તે આ પ્રમાણે
સંસાર ભાવના વિષે તાપસ શેઠને પ્રબંધ-કૌશામ્બી નગરીમાં સદ્ધર્મથી
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૦
શ્રી સવેગ રગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથુ‘ વિમુખ બુદ્ધિવાળા, અતિ મેટા. આરભે કરવામાં તત્પર એવા અતિ પ્રસિદ્ધ તાપસ નામે શેઠ હતા. (૮૬૩૪) ઘરની મૂર્છાથી અતિ (ગઢિઓ=) આસક્ત તે મરીને પેાતાના જ ઘરમાં ભૂંડપણે ઉપયે। અને તેને ત્યાં પૂર્વજન્મનું સ્મરણ થયું'. (૮૬૩૫) અન્ય અવસરે તેના પુત્રે તેના જ (પુણ્ય) માટે મેટા આડંબરથી વાર્ષિક ક્રિયાના (મરણતિથિ ઉજવવાને) પ્રારભ કર્યાં (૮૬૩૬) અને સ્વજનાને, બ્રાહ્મણેાને, સંન્યાસીએ વગેરેને નિમત્ર્યા પછી તે નિમિત્તે રસેાઈ કરનારીએ માંસને પકાવ્યુ અને તેને બિલાડા વગેરેએ (હડ =) હરણ (નાશ) કયુ'' (૮૬૩૭) પછી ઘરના માલિકથી ડરેલી તેણીએ (અંતર =) ખીજું માંસ નહિ મળવાથી તે જ ભૂંડને હણ્યા અને તૂત પકાવ્યેા. (૮૬૩૮) ત્યાંથી મરેલા તે પુનઃ તે જ ઘરમાં સર્પ થયા અને રસાઈ કરનારીને દેખવાથી મરણના મહા ભયવશ આ ધ્યાન કરતાં તેને પૂર્વજન્મનુ' સ્મરણુ થયુ'. તે રસેાઈ કરનારી સ્ત્રીએ પણ ( ખેલા=) કાલાહલ કર્યાં (બૂમ મારી), લેકે એકઠા થયા અને તે સાપને હુણ્યા, (૮૬૩૯-૪૦) મરેલા તે સાપ પુનઃ પેાતાના પુત્રના જ પુત્રપણે જન્મ્યા અને પૂર્વજન્મનું સ્મરણુ કરીને આ રીતે વિચારવા લાગ્યા કે-(૮૬૪૧) હું નિજપુત્રને પિતા અને પુત્રવધૂને માતા કેમ કહીશ ? એથી સંકલ્પ કરીને તે મૌનથી રહેવા લાગ્યા. (૮૬૪ર)કાળે કરીને તે કુમારપણાને (યૌવનને) પામ્યા, (ત્યારે) ત્યાં આવેલા વિશિષ્ટ જ્ઞાની ધરથ નામના આચાય બહારના ઉદ્યાનમાં સમવસર્યાં (ઉતર્યાં) અને જ્ઞાનના પ્રકાશથી જેયુ' કે(અહી') કાણુ એધ પામશે ? તે પછી તેએએ તે મૌનવ્રુતીને જ (યેાગ્ય ) જાણ્યા, તેથી એ સાધુઓને તેના પૂભવેના સબધવાળી ગાથા શીખવાડીને બેધ કરવા માટે તેની પાસે માકલ્યા અને તેએએ જઇને નીચેની ગાથા કહી. (૮૬૪૩થી ૪૫)
k
તાવર ! ક્રિમિ(fr)ના મેળથ્થા પવિઞ જ્ઞાનિ' ધર્મ' । . મળિ સૂચરાગ, નાબો પુત્તરન્ન પુત્તો ત્તિ ॥” અર્થાત્-ઢે તાપસ ! આ મૌનવ્રતથી શું ? મરીને ભૂંડ, સ અને પુત્રના પુત્ર થયા છે, એમ જાણીને ધર્મને સ્વીકાર ! (૮૬૪૬)
પછી પેાતાના ભનું વૃત્તાન્ત સાંભળીને મેધ પામેલા તેણે તે જ ક્ષણે સૂરિજી પાસે જઇને શ્રી તીથ કરદેવનેા ધર્મ સ્વીકાર્યાં. (૮૬૪૭) આ વિષયમાં હવે વધુ કહેવાથી સયુ...! જો જીવ ધર્મીને કરશે નહિ, તેા સ'સારમાં આકરાં લાખા દુઃખને પામ્યા છે અને પામશે. (૮૬૪૮) એમ હે ક્ષપક ! મહા દુઃખના હેતુભૂત સ’સારના સદ્ભૂત પદાર્થોની ભાવનામાં તે રીતે ઉદ્યમ કર ! કે જેમ પ્રસ્તુત અને (આરાધનાને) લીલાથી (વિના કષ્ટ) સાધી શકે. (૮૬૪૯) (હવે) આ સંસાર વસ્તુએના અનિત્યપણુાથી અલભ્ય શરણવાળા ( અશરણ્ય ) છે, તે કારણે જ જીવાને એકલાપણુ છે, (૮૬૫૦) તેથી પ્રતિસમય વધતા સ ંવેગવાળા, તું મમતાને છેડીને, હૃદયમાં તત્ત્વને ધારણ કરીને એક ભાવનાને વિચાર ! (૮૬૫૧)
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકત્વ ભાવના અને શ્રી વિરપ્રભુને પ્રબંધ
૪૮૧
૪. એકત્વ ભાવના-આત્મા એક જ છે. એક તેના મધ્યસ્થભાવ વિના શેષ સંયોગજન્ય પ્રાયઃ સઘળું એને દુઃખનું કારણ છે, (૮૬૫૨) કારણ કે-સંસારમાં જીવ સુખને કે દુઃખને એકલો જ ભગવે છે, બીજે કઈ તેને નથી અને તે પણ બીજા કોઈને નથી. (૮૬૫૩) શેક કરતા સ્વજનોની વચ્ચેથી તે એક જ જાય છે. પિતા પુત્ર, સ્ત્રી કે મિત્રો (ઈ) તેની પાછળ જતા નથી. (૮૬૫૪) એકલે જ કમેને બાંધે છે અને તેનું ફળ પણ એક જ ભેગવે છે. નિચે જન્મે છે એકલે, મરે છે એકલો અને ભવાન્તરમાં જાય છે પણ એકલો. (૮૬૫૫)કોણ કોની સાથે જન્મે છે? અને કોણ કોની સાથે પરભવમાં જાય છે? કે તેનું શું (હિત) કરે છે ? અને કેણ કોનું શું બગાડે છે?(૮૬૫૬) અજ્ઞ માનવ પરભવમાં ગયેલા અન્યમનુષ્યને શોક કરે છે, પણ સંસારમાં પોતે એકલે દુઃખોને ભોગવતો પિતાનો શોક કરતો નથી. (૮૬૫૭) વિદ્યમાન પણ સર્વ (બા) પદાર્થોના સમૂહને છોડીને તૂર્ત પરલોકથી આ લોકમાં એકલો જ આવે છે અને એકલો જ જાય છે. (૮૬૫૮) નરકમાં એકલે દુઃખને સહે છે, ત્યાં નેકરે અને સ્વજનો હોતા નથી; સ્વર્ગમાં સુખ પણ એક જ ભોગવે છે, ત્યાં તેના બીજા સ્વજનો (હોતા) નથી. (૮૬૫૯) સંસારરૂપી કાદવમાં એક જ દુઃખી થાય છે, (ત્યારે) તે બિચારાની સાથે સુખ-દુઃખને ભોગવનાર કોઈ બીજે ઈષ્ટ નજરે પણ પડતો નથી. (૮૬૬૦) એથી જ આકરાં પણ ઉપસર્ગોનાં દુઃખોમાં મુનિઓ બીજાની સહાયને ઈચ્છતા નથી, કિન્ત શ્રી વીરપ્રભુની જેમ સ્વયં સહન કરે છે. (૮૬૬૧) તે આ પ્રમાણે
એકત્વ ભાવનામાં શ્રી વીરપ્રભુને પ્રબંધ-નિજજન્મ દ્વારા ત્રણેય લોકમાં મહા મહોત્સવને પ્રગટાવનારા, તથા પ્રસિદ્ધ એવા કુડગામ નગરના સ્વામી સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર શ્રી મહાવીર પ્રભુએ, ભક્તિના ભારથી નમતા સામંત અને મંત્રીઓના મુગટમણિઓથી સ્પેશિત પાદપીઠવાળા અને આજ્ઞાને ઇચ્છતા ચાકર તથા મનુષ્યના સમૂહવાળા, એવા રાજ્યને તજીને દીક્ષા લીધી, (ત્યારે) જય-જય શબ્દ કરતા એકઠા થયેલા દેએ તેઓની વિસ્તારથી પૂજા (ભક્તિ-સ્તુતિ) કરી અને તેઓએ પ્રેમથી નમ્ર એવા સ્વજનવર્ગને તજી દીધે. પછી દીક્ષા લઈને દીક્ષાના પ્રથમ દિવસે જ કુમારગ્રામની બહારના પ્રદેશમાં (કાઉસ્સગ્નમાં) રહેલા તે પ્રભુને (કોઈ) પાપી શેવાળે આ પ્રમાણે કહ્યું કે-હે દેવાય! હું જ્યાં સુધી ઘેર જઈને પાછો આવું, ત્યાં સુધી તમે મારા આ બળદેને સમ્યગૂ જોતા રહેજે સંભાળ) (૮૬૬૨ થી ૬૬) કાઉસ્સગ્નમાં રહેલા જગગુરુને એમ કહીને તે ગયે, ત્યારે યથેચ્છ ભમતા બળદો અટવીમાં પઠા. (૮૬૬૭) અને ક્ષણ માત્રમાં ગોવાળ આવ્યું, ત્યારે ત્યાં બળદને નહિ જેવાથી તેણે તે કયાં ગયા? એમ ભગવંતને પૂછયું. (૮૬૬૮) જવાબ નહિ મળવાથી સંતાપને પામેલો તે સર્વ દિશામાં શોધવા લાગ્યા, ત્યારે તે બળદો પણ ચિરકાળ સુધી (ચાર) ચરીને પ્રભુની પાસે આવ્યા. (૮૬૬૯) અને ગોવાળ પણ સકલ રાત્રિ સુધી (જંગલમાં) ભમીને તે સ્થાને આવ્યું.
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર જેવું ત્યારે મંથર) વાગોળતા પિતાના બળદોને પ્રભુની પાસે જોયા. (૮૬૭૦) (તેથી) “નિચે દેવાયે હરણ કરવા આ બળદોને (નૂમિય=) છૂપાવીને રાખ્યા હતા, અન્યથા મેં ઘણું પૂછવા છતાં કેમ ન જણાવે?” (૮૬૭૧) એમ કુવિકલ્પવશ પ્રગટેલા તીવ્ર ક્રોધવાળો તે વાળ સખ્ત આક્રોશ (તિરસ્કાર) કરતે પ્રભુને મારવા આવ્યા. (૮૬૭૨) એ પ્રસંગે સૌધર્મેન્દ્ર અવધિજ્ઞાનથી પ્રભુની તેવી અવસ્થાને જોઈને, ભયભીત (અથવા તર્ક-વિતર્ક યુક્ત) મનવાળે તૂર્ત (સ્વર્ગથી) નીચે આવ્યો અને (૮૬૭૩) ગોવાળને સખ્ત તિરસ્કાર કરીને, ત્રણ પ્રદક્ષિણાપૂર્વક પ્રભુને નમીને, લલાટે અંજલિ કરીને ભક્તિથી કહેવા લાગ્યો કે–આજથી બાર વર્ષો સુધી આપને (ઘણા) ઉપસર્ગો થશે, માટે મને આજ્ઞા આપો, કે જેથી શેષ કાર્યોને તજીને (આપની) પાસે રહેલે હું મનુ, તિયા અને દેએ કરેલા ઉપસર્ગોને અટકાવું. જગત્મભુએ કહ્યું કે-હે દેવેન્દ્ર ! તું એ સઘળું કરે, પણ એવું કદાપિ થશે નહિ, થયું નથી અને થતું પણ નથી, કે સંસારમાં ભમતા જેને જે (પતે) પૂર્વે કરેલા દુષ્ટ સ્વેચ્છાચારોથી બંધાએલાં કર્મોની નિર્જ ૨, સ્વયં તેને સમ્યમ્ અનુભવ (જોગવટો) અથવા દુષ્કર તપશ્ચર્યા કર્યા વિના કેઈની પણ સહાયથી થાય! (૮૬૭૪ થી ૭૮) કમને વશ પડેલો જીવ એકલેં જ સુખ-દુઃખને અનુભવે છે, બીજા તે તે (તેનાં) કર્મની અપેક્ષાએ (અનુસારે) જ ઉપકાર કે અપકાર કરનારા (નિમિત્ત માત્ર) હોય છે. (૮૬૭૯) પ્રભુએ એમ કહેવાથી ઈન્દ્ર નમીને ગયા અને ભુવનનાથ પ્રભુ પણ એકલા (યથાભિમત5) સ્વેચ્છાપૂર્વક દુસ્સહ પરીષહોને સહવા લાગ્યા. (૮૬૮૦) એમ જે ચરમજિન શ્રી વીરપ્રભુએ પણ એકલાએ જ દુઃખ-સુખને સહન કર્યા, તે હે પક! તું એકત્વભાવનાને ભાવનારો કેમ ન થાય ? (૮૬૮૧) (એમ) નિચે સ્વજનાદિ વિવિધ બાહ્ય વસ્તુઓને સંગ હોવા છતાં (તત્વથી) જેને એકલાપણું છે, તે કારણે તેઓને પરસ્પર અન્યત્વ (જુદાપણું) (પણ) છે. (૮૬૮૨) જેમ કે
પ. અન્યત્વ ભાવના-સ્વયં કરેલા કર્મોનું ફળ ભિન્ન ભિન્નપણે ભેગવતા ને આ સંસારમાં કેણ કોને સ્વજન છે? અથવા કોણ કોને પરજન પણ છે? (૮૯૮૩) જીવ પિતે શરીરથી ભિન્ન છે, આ સકલ વૈભવથી પણ ભિન્ન છે અને પ્રિયા (અથવા પ્રિય ), પિતા, પુત્ર મિત્ર અને સ્વજનાદિ વર્ગથી પણ અન્ય (જુદા) છે. (૮૬૮૪) તેમ
જીવથી આ સચિત્ત-અચિત્ત (વસ્તુઓના) વિસ્તારો પણ જુદા છે, તેથી તેને પિતાનું હિત પોતે જ કરવું શક્ય છે. (૮૯૮૫) એથી જ નરકજન્ય તીણ દુઃખથી પીડાતા અંગવાળા સુલસ નામના મોટા ભાઈને શિવકુમારે શિખામણ આપી હતી. (૮૬૮૬) તે આ પ્રમાણે
અન્યત્વ ભાવના વિષે સુલસ-શિવકુમારને પ્રબંધ-દશાર્ણપુર નગરમાં પરસ્પર ઘણા સનેહથી પ્રતિબદ્ધ દઢ ચિત્તવાળા સુલસ અને શિવ બે ભાઈઓ રહે છે. (૮૬૮૭), પરંતુ પહેલો સુલસ અતિ આકરા કર્મબંધવાળે હેવાથી હેતુ, દાન્ત અને
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનિત્ય ભાવનામાં સુલસ-શિવકુમાર પ્રબંધ
૪૮૩ યુક્તિઓ વડે સમજાવવા છતાં શ્રી જિનધર્મમાં શ્રદ્ધા કરતો નથી. (૮૬૮૮) બીજે (શિવ) અતિ લઘુકમીપણાથી શ્રી જિનેશ્વરદેવના ધર્મને પામેલ સાધુસેવા વગેરે શિષ્ટાચારમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે (૮૬૮૯) અને પાપમાં અતિ બદ્ધમનવાળા મોટા ભાઈને સદા શિખામણ આપે છે કે-હે ભાઈ! તું અઘટિત કાર્યોને કેમ કરે છે? (૮૬૯૦) છિદ્રવાળી હથેલીમાં રહેલા પાણીની જેમ (નિત્ય) ગળતા આયુષ્યને અને ક્ષણ ક્ષણ નાશ પામતી શરીરની સુંદરતાને તું કેમ લેતો નથી? (૮૬૧) અથવા શરદના વાદળની શોભાની જેમ વિખરાતી લક્ષ્મીને તથા નદીના તરંગોની જેમ નાશ પામતા પ્રિયજનના સંગમને પણ કેમ નથી તો? (૮૬૨) અથવા પ્રતિદિન સ્વયં મરતા માનવસમૂહને અને મોટા સમુદ્રની જેમ વિવિધ આપદાઓમાં ડૂબેલા જીવોને શું નથી તો?, (૮૬૩) કે જેથી આ નરકનિવાસના કારણભૂત એવાં ઘોર પાપને આચરે છે? અને તપ-દાન-દયા વગેરે ધર્મમાં થડે પણ ઉદ્યમ નથી કરતો ? (૮૬૯૪) ત્યારે સુલશે કહ્યું કે-ભેળા ! તું ધૂત કેથી ઠગાય છે, કે જે તું દુઃખના કારણભૂત એવા તપથી નિજકાયાને શેષે છે (૮૬૫) અને (ઘણા ) દુઃખથી મેળવેલા ધનને નિત્યમેવ તીર્થ વગેરેમાં આપી દે છે. વળી જીવદયામાં રસિક મનવાળો તું પગને પણ પૃથ્વી ઉપર મૂકતે નથી. (૮૬૯૬) આવી તારી શિખામણનું મારે (લેશ) પ્રયજન નથી. કોણ પ્રત્યક્ષ સુખને તજીને આત્માને પીડે ? (૮૬૯૭) એવાં હાંસીવાળાં ભાઈનાં વચનને સાંભળીને વિલો પડેલ શિવ એ જ (સુલસને કહ્યો તેવા જ) વૈરાગ્યને ધારણ કરતે, સદ્ગુરુની પાસે પ્રત્રજિત થઈને, અતિ ચિરકાળ ઉગ્ર તપને આચરીને, કાળધર્મ પામેલે કૃતપુણ્ય તે અમૃતકલ્પમાં દેવપણે ઉપજે. (૮૬૯૮-) સુલસ પણ કરેલાં પાપનાં વિસ્તારથી અત્યંત (ક) બાંધીને મરેલો ત્રીજી નરઠ પૃથ્વીમાં નારકી થયે. (૮૭૦૦) અને ત્યાં કેદમાં નાંખ્યા હોય તેમ કરુણ વિલાપ કરતે, (પરમાધામી દેવે દ્વારા) નિરંતર દાહ દે, માર મારે, બાંધો, વગેરે ઘણાં દુઃખને સહવા લાગે. (૮૭૦૧) પછી અવધિજ્ઞાનથી તેને તેવા પ્રકારને (દુઃખી) દેખીને પૂર્વ નેહથી તે (શિવ) દેવ તેની પાસે આવીને કહેવા લાગે કે-હે ભદ્ર! શું તું મને ઓળખે છે કે નહિ? તેથી તે સંભ્રમપૂર્વક બે કે-મનોહર રૂપધારક તને દેવને કણ ન જાણે? (૮૭૦ર-૩) ત્યારે દેવે પૂર્વજન્મના રૂપને તેને યથાથિત દેખાડ્યું, તેથી તે તેને સમ્યફ ઓળખીને, નેત્રને કંઈક ખોલીને સામે જોઈને) બે કે-હે ભાઈ! કહે, તે આ દિવ્ય દેવની અદ્ધિને કયી રીતે મેળવી? તેથી દેવે કહ્યું કે હે ભદ્ર! મેં વિવિધ દુષ્કર તપ, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, વગેરે (સંયમન) યોગોથી શરીરને તે રીતે કષ્ટ આપ્યું, કે જેથી આ અદ્ધિને પામ્ય (૮૭૦૪ થી ૬) અને બહુ પ્રકારે લાલન( પાલન)થી શરીરને પુષ્ટ બનાવતા, ધન-સ્વજનાદિ માટે સદા પાપને કરતા, શિખામણ દેવા છતાં ધર્મકિયા વિષે પ્રમાદને વશ પડેલા, તે કેઈ તેવી રીતે (પાપ) વર્તન કર્યું, કે જેથી આવું સંકટ આવી પડયું ! (૮૭૮૭-૮) તે એ પણ ન જ જાણ્યું કે-આ શરીર પણ જીવથી ભિન્ન છે અને ધન-સ્વજનો પણ નિ સંકટમાં રક્ષણ કરી શકતા
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સવગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ ઃ દ્વાર ચોથું નથી. (૮૭૦૯) આ કારણે જ હે ભદ્રક! દેહમાં દુઃખ નિચે મહા ફળરૂપ છે, એમ ચિંતવતા મુનિઓ શીત, તાપ, ભૂખ (વગેરે) વેદનાઓને સમ્યગ સહે છે. (૮૭૧૦) સુલસે કહ્યું કે-જે એમ છે, તે હે ભાઈ! હવે પણ તે મારા શરીરને તું (જાએહિs) પીડા કર, કે જેથી સુખી થાઉં. (૮૭૧૧) દેવે કહ્યું કે-ભાઈ! જીવરહિત તેને પીડવાથી શું ગુણ થાય ? તેથી હવે પૂર્વે કરેલા કર્મને વિશેષતયા સહન કર ! (૮૭૧૨) એમ દુઃખને અશક્ય પ્રતિકાર જાણીને તેને સમજાવીને દેવ સ્વર્ગમાં ગયે અને સુલસ ચિરકાળ નરકમાં રહ્યો. (૮૭૧૩) એમ ક્ષપક ! શરીર, ધન અને સ્વજનેને ભિન્ન સમજીને જીવદયામાં રક્ત તું ધર્મમાં જ ઉદ્યમી બન! (૮૭૧૪)
૬. અશુચિભાવના-(એમ) જે તત્વથી શરીરથી જીવનું અન્યત્વ (ભિન્નતા) છે, તે (વરૂપે) સિદ્ધ અવસ્થાવાળો જીવ દ્રવ્ય-ભાવથી પવિત્ર જ છે. (૮૭૧૫) અન્યથા શરીરથી (જીવ) જે ભિન્ન ન હોય, તે શરીરનું સદાય અશુચિપણું હેવાથી જીવને નિચે દ્રવ્ય અને ભાવથી શુચિપણું કોઈ રીતે ન જ થાય. (૮૭૧૬) પુનઃ તેનું શરીરનું) અશુચિપણું (આ પ્રમાણે છે.) પ્રથમ જ શુક્ર-શોણિતથી ઉત્પત્તિ થવાથી, નિરંતર (માતાના) અપવિત્ર રસના આસ્વાદન દ્વારા નિષ્પત્તિ (નિપજતું) હેવાથી, જરાયુના પડમાં ગાઢ વીંટાવાથી, નિમાર્ગે નિકળવાથી, દુર્ગધવાળા સ્તનનું દૂધ પીવાથી, (પિતાના) અત્યંત દુર્ગધપણાથી, સેકડો રગેની વ્યાકૂળતાથી, નિત્યમેવ વિષ્ટા અને મૂત્રના સંગ્રહથી અને નવ દ્વારમાંથી (સતત) ઝરતી અતિ ઉત્કટ બીભત્સ મલિનતાથી (શરીર અપવિત્ર છે.) (૮૭૧૭ થી ૧૯) અશુચિથી પૃષ્ટ (ભરેલા) ઘડાની જેમ (શરીરને) સમસ્ત તીર્થોનાં સુગંધી જળ વડે, ચાવજ જીવ સુધી (પાઠાંધવણે= ) ધોવા છતાં નિચે થેડી પણ શુદ્ધિને નહિ પામતા, એવા અશુચિમય પણ આ શરીરની (શુચિવાદવાતુલર), પવિત્રતાને પોકારતો જે ભટકે છે, તે શુચિ બ્રાહ્મણની જેમ અનર્થની પરંપરાને પામે છે. (૮૭૨૦-૨૧) તે આ પ્રમાણે
શરીરમાં પવિત્રતાની ભ્રમણ વિષે શૌચવાદી બ્રાહ્મણને પ્રબંધ-એક મોટા નગરમાં વેદ-પુરાણ વગેરે શાસ્ત્રમાં કુશળ બુદ્ધિવાળે, એક બ્રાહ્મણ શૌચવાદથી નગરના સર્વ લોકોને હસતા, કુશ (દર્ભ) વનસ્પતિ અને અક્ષતથી મિશ્ર પાણીથી ભરેલા તાંબાના પાત્રને હાથમાં લઈને, “આ સર્વ અપવિત્ર છે”—એમ માની નગરના માર્ગોમાં (અભેખિતેeતે જળને છાંટતે ભમે છે. (૮૭રર-ર૩) તેણે એકદા વિચાર્યું કેમારે વસતિવાળા પ્રદેશમાં રહેવું યોગ્ય નથી. નિચે અપવિત્ર મનુષ્યના સંગથી દુષિત અહી પવિત્રતા કયાંથી? (૮૭૨૪) તેથી સમુદ્રમાં મનુષ્યો વિનાના કેઈ દ્વીપમાં જઈને શેરડી વગેરેથી પ્રાણપષણ કરતો ત્યાં રહું ! (૮૭૨૫) એમ સંકલ્પ કરીને અન્ય બંદરે જતા વહાણ દ્વારા સમુદ્રને ઉલ્લંઘીને તે ઈલ્સ (શેરડીના) દ્વીપમાં (થકો ) રહ્યો.
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશુચિ ભાવનામાં બ્રાહ્મણને પ્રબંધ
४८५ (૮૭૨૬) અને ભૂખે થતાં પ્રતિદિન શ્રેષ્ઠ શેરડીનું યથેચ્છ ભોજન કરતે, શેરડીની છેલથી છેદાયેલા (પાઠાવયણેe) મુખવાળો, (તેથી શેરડીના ભક્ષણથી પડિભો = ) થાકેલે, બીજા ભજનને શોધતે, તે સમુદ્રમાં વહાણ તૂટવાથી ત્યાં આવી ચઢેલા), શેરડીના રસથી પ્રગટેલા સખ્ત રેચ (ઝાડા) વાળા, કેઈ વ્યાપારીની શેરડીની વિઝાને એક સ્થળે નીચે (જમીન ઉપર) પડેલી જોઈને પિંડરૂપ બનેલાં (આ) શેરડીનાં ફળ છે”-એમ માનીને તેને ખાવા લાગે. (૮૭ર૭ થી ર૯) કાળાન્તરે કોઈ પ્રસંગે તે વ્યાપારીની સાથે તેને દર્શન (મિલન) થયું અને સાથે જ રહેવાથી પરસ્પર પ્રીતિ થઈ. (૮૭૩૦) (એકદ) ભજન અવસરે (બ્રાહ્મણે) પૂછયું કે તમે શું ખાઓ છે? પાપારીએ કહ્યું કે–શેરડી ! બ્રાહ્મણે કહ્યું કે–અહીં શેરડીનાં ફળને તું કેમ નથી લેતે? (૮૭૩૧) વ્યાપારીએ કહ્યું કે શેરડીને ફળ થતાં નથી ! બ્રાહ્મણે કહ્યું કે- મારી સાથે) આવ ! કે જેથી તે તૂર્ત જ દેખાડું. (૮૭૩૨) ત્યારે નીચે પડેલી કઠિન બનેલી શેરડીની વિષ્ટાને તેણે તે વ્યાપારીને દેખાડી. તેથી વ્યાપારીએ કહ્યું કે-હા, હા, મહાશ! તું વિમૂઢ થયો છે, આ તે મારી વિષ્ટા છે!એમ સાંભળીને પરમ (વિચિકિત્સાક) સંશયને પામેલા બ્રાહ્મણે કહ્યું કે-હે ભદ્ર! એમ કેમ? તેથી વ્યાપારીએ તેના સિવાય બીજાઓએ પણ સિરાવેલી વિષ્ટાની કઠિનતા, સમાનરૂપ, વગેરે (હેતુ= ) કારણોદ્વારા પ્રતીતિ કરાવી, (૮૭૩૩ થી ૩૫) પછી પરમ શેકને પામેલે બ્રાહ્મણ તેના દેશ તરફ જનારી નાવડીમાં બેસીને પુનઃ પણ પિતાને સ્થાને પહોંચ્યો. (૮૭૩૬) એમ વતુરવરૂપથી અજાણ છે શૌચરૂપી ગ્રહથી અત્યંત ગ્રસિત થએલા આ જન્મમાં પણ એવા પ્રકારના અનર્થોના ભોગી બને છે અને પરલોકમાં પણ અશચિ પ્રત્યે દુર્ગછાથી પ્રગટેલા પાપના વિસ્તારથી અનેક વાર નીચ એનિઓમાં જન્મ વગેરેને પામે છે. (૮૭૩૭–૩૮) તેથી હે ક્ષપક! દેહના અશુચિપણને સર્વ પ્રકારે પણ જાણીને (આત્માની) પરમ પવિત્રતા માટે ધર્મમાં જ ઉદ્યમને કર. (૮૭૩૯)
અન્ય આચાર્યો વળી પ્રસ્તુત અશુચિત્વ ભાવનાને સ્થાને આ રીતે અસુખ ભાવનાને ઉપદેશે છે, તેથી તેને પણ જણાવું છું. (૮૭૪૦) શ્રી જિનેશ્વરના ધર્મને છોડીને, ત્રણ ભુવનમાં પણ બીજુ (સુહં= ) સુખકારક (અથવા શુભ) કૃત્ય કે સ્થાન મૃત્યુલેકમાં કે સ્વર્ગ માં ક્યાંય નથી. (૮૭૪૧) ધર્મ, અર્થ અને કામના ભેદથી ત્રણ પ્રકારનું કાર્ય (જીવન) પ્રિય છે. તેમાં ધર્મ એક જ સુખનું કાર્ય છે, જ્યારે અર્થ અને કામ પુનઃ અસુખકારક છે. (૮૭૪ર) જેમ કે-ધન, વૈરભાવની રાજધાની, પરિશ્રમ, કંકાસ અને શેકરૂપી દુઃખોની ખાણું, પાપારનું સ્થાન અને પાપોની (પાઠાં પસૂઈયા= ) પરમ સૂતિકા (જન્મદાત્રી) છે. (૮૭૪૩) કુળ અને શીલની મર્યાદાને વિડંબનાકારક (તોડાવ. નાર) સ્વજનો સાથે પણ વિરોધકારક, કુગતિનું કાણ અને ઘણા અનર્થોને માર્ગ છે. (૮૭૪૪) કામ (વિષયેચ્છાઓ) પણ ઈચ્છા કરવા માત્રથી પણ લજજાકારી, જુગુસિત, નીરસ અને પરિશ્રમથી સાધ્ય છે. પ્રારંભમાં કંઈક મધુર છતાં અતિ બીભત્સ તે (કામ
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: કાર ચોથું ભોગો) નિચે અંતે દુઃખદાયી, ધર્મગુણની હાનિ કરનારા, ઘણુ ભયાનક, અલ્પકાળ રહેનારા, ક્રર અને સંસારની વૃદ્ધિ કરનારા છે. (૮૭૪૬) આ સંસારમાં નારકે સહિત તિર્યંચસમૂહમાં અને મનુષ્ય સહિત દેવામાં (એમ ચારેય ગતિમાં) અને નિરુપદ્રવ (દુઃખરહિત) એવું અલ્પ પણ સ્થાન નથી. (૮૭૪૭) ઘણા પ્રકારનાં દુઃખની વ્યાકૂળતાથી, પરવશતાથી અને અત્યંત મૂઢપણાથી, તિર્યોમાં પણ સુખપણું નથી, તે પુનઃ નરકમાં તે કયાંથી હોય? (૮૭૪૮) તથા ગર્ભ, જન્મ, દરિદ્રતા, રોગ, જરા, મરણ અને વિયેગથી પરાભવ પામેલા મનુષ્યમાં (પણ) થોડુંય સુખપણું નથી. (૮૭૪૯) માંસ, ચરબી, નાયુઓ રુધિર, હાડકાં, વિષ્ટા, મૂત્ર, આંતરડાંથી સ્વભાવે જ કલુષિત અને નવ છિદ્રોથી (અશુચિને) કરતા એવા મનુષ્યના શરીરમાં પણ શું સુખપણું છે? (૮૭૫૦) વળી દે પણ પ્રિયને વિયોગ, સંતાપ, ચ્યવન, ભય અને ગર્ભમાં ઉત્પત્તિની ચિંતા વગેરે વિવિધ (દ્રવ્ય) દોથી પ્રતિક્ષણ ખેદ કરતા હોય છે (૮૦૫૧) અને ઈર્ષ્યા, વિષાદ, મદ, લાભ, વગેરે કટ્ટર ભાવશત્રુઓથી પણ નિત્ય પીડિત છે, તે તેઓને પણ કોનાથી સુખપણું છે? (૮૭૫૨)
૭–૮–૯–આશ્રવ, સંવર અને નિર્જર ભાવના–એમ દુઃખરૂપ એવા સંસારમાં આ જીવ સર્વ અવસ્થામાં પણ જે કંઈ પણ દુઃખને પામે છે, તે તેનાં બાંધેલાં પાપોનું પરાક્રમ છે. (૮૭૫૩) ઘણા દ્વારવાળું તળાવ જેમ અતિ ઘણું જળનો સંચય કરે, તેમ પ્રાણીઓ જીવહિંસાથી, કષાયથી નિરંકુશ ઈન્દ્રિઓથી અને મન-વચન-કાયાથી, તથા અવિરતિથી અને મિથ્યાત્વની વાસનાથી જે પાપનો સંચય કરે (બાંધે) છે, તે સર્વ પાપને આશ્રવ છે. (૮૭૫૪–૫૫) તે આ પ્રમાણે-જેમ સર્વ બાજુથી બંધ નહિ કરેલાં એવાં મોટાં કારેથી મેલા પાણીને સમૂહ કેઈથી પણ રોકાણ પામ્યા વિના સરોવરમાં પેસે, તેમ નિત્ય ખૂટલાં (વિરતિ નહિ કરેલાં) જીવહિંસાદિ મોટાં દ્વારોથી ઘણે પાપને સમૂહ આ જીવમાં પણ પ્રવેશ કરે છે. (૮૭૫૬-૫૭) તે પછી તેનાથી (પડહા = ) પૂર્ણ ભરાયેલે જીવ (સરોવરમાં) મચ્છ વગેરે જેમ અનેક દુઃખોના ભકતા બને, તેમ દુઃખભાગી બને છે, તેથી હે ક્ષપક! આશ્રવ ત્યાગ કર ! (૮૭૫૮) આશ્રવને વશ પડેલે જીવ તીવ્ર સંતાપને પામે છે, તે માટે જીવહિંસાદિની વિરતિદ્વારા તે દ્વારોને બંધ કર ! (૮૭૫૯) | સર્વ જીવોને આત્મતુલ્ય માનનારો એવો જીવ સર્વ આશ્રવદ્વાનો સંવર કરવાથી તળાવમાં પાણીની જેમ પાપરૂપી પાણીથી ભરાતું નથી. (૮૭૬૦) જેમ બંધ કરેલાં દ્વારવાળા શ્રેષ્ઠ તળાવમાં પાણી પેસતું નથી, તેમ પાપસમૂહ પણ આશ્રવારોને બંધ કરનારા જીવમાં પેસતું નથી. (૮૭૬૧) તેઓ ધન્ય છે, તેઓને નમસ્કાર થાઓ! અને તેઓની સાથે નિત્ય સંવાસ થાઓ! કે જેઓ પાપનાં આશ્રવારો બંધ કરીને (તેનાથી) દૂર રહે છે. (૮૭૬૨) એમ સર્વ આશ્રવારના વિસ્તારને રેકીને હે પક! હવે નવમી નિર્જરા ભાવનાને પણ સમ્યગ ભાવિત કર ! (૮૭૬૩) જેમ કે
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૭
આશ્રવાદિ ૭-૮-૯-૧૦ ભાવનાઓ
શ્રી જિનેશ્વરએ પરને અતિ દુષ્ટ આક્રમણ કરવારૂપ (દુઠચિનાણું=) દુષ્ટ ભાવે બાંધેલાં એવાં પૂર્વે સ્વયં કરેલાં કર્મોની મુક્તિ તેને વેદનાથી (ગવવાથી) કહી છે તથા અનિકાચિત સઘળીય કમપ્રકૃતિએની પ્રાયઃ અતિ શુભ અધ્યવસાયથી શીઘ નિર્જરા થાય છે અને પૂર્વકૃત નિકાચિત કર્મોની પણ નિર્જરા બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ કે અર્ધમાસના ઉપવાસ વગેરે વિવિધ તપથી કહી છે (૮૭૬૪ થી ૬૬) ત્વચા, રુધિર વગેરે ધાતુઓને તથા સર્વ કર્મોને “તપાવે તેથી તપ, આ પ્રમાણે તપની નિયુક્તિ (વ્યાખ્યા) શાસ્ત્ર કહે છે. (૮૭૬૭) તેમાં વેદવાથી કર્મોની નિર્જરા નારકે (તિય ચે) વગેરેને, શુભ ભાવથી (નિર્જરા) ભરતચક્રી વગેરેને અને તપથી (નિર્જર) શાખ વગેરે મહાત્માઓને જાણવી. (૮૭૬૮) તે આ પ્રમાણે-નિરંતર વિવિધ દુઃખોથી પીડાતા નારકીઓ વગેરેને કર્મોની નિજર માત્ર દેશથી કહેલી છે. (૮૭૬૯) અત્યંત વિશુદ્ધિને પામતા શ્રેષ્ઠ ભાવવાળા ભરતાદિને પણ તેવા પ્રકારની વિશિષ્ટ) કર્મનિર્જરા સિદ્ધાન્તમાં કહી છે. (૮૭૭૦) અને કૃણે પૂછવાથી શ્રી નેમિનાથ પ્રભુએ બાર વર્ષો પછી દ્વારિકાને વિનાશ થશે, એમ કહેવાથી સમ્યમ્ સંવેગને પામીને, શ્રી નેમિપ્રભુ પાસે દીક્ષા લઈને દુષ્કર તપશ્ચર્યામાં રક્ત બનેલા
એવા શામ્બ વગેરે કુમારએ (તપથી પણ) કર્મોની નિર્જરા કરી છે. (૮૭૭૧-૭૨) વળી -બીજા નવા પાણીના પ્રવેશને આવવાનું) બંધ કરેલા જળાશયમાં રહેલું જૂનું પાણી જેમ ઠંડી, ગરમી અને પવનથી પ્રેરાઈને સૂકાય છે, તેમ આશ્રવને બંધ કરનારા (રેકનારા) જીવમાં રહેલું પૂર્વે બાંધેલું પાપ પણ તપ, જ્ઞાન, ધ્યાન, અધ્યયન, વગેરે અતિ વિશુદ્ધ ક્રિયાથી નિર્જરાને પામે છે. (૮૭૭૩-૭૪) એમ બે સુંદર ! તું નિર્જરા ભાવનારૂપી શ્રેષ્ઠ નાવ વડે હુસ્તર એવા કર્મરૂપી જળમાં(થી) પિતાને શીધ્ર પાર ઉતાર ! (૮૭૭૫) પછી સર્વ સંગને સમ્યગ ત્યાગી અને નિર્જરાને ભજનારો થઈને (ઉપર કહેલી) નવ ભાવનાઓથી | (આસંગી=) ભાવિત (બનેલો), વિરાગી, તું ઉર્વ, તિછ અને અધોલેકની સ્થિતિને તથા તેમાં રહેલા સચિત્ત અચિત્ત (મિશ્ર), સર્વ પદાર્થોના સ્વરૂપને પણ ઉપગપૂર્વક આ રીતે વિચાર ! (૮૭૭૬-૭૭)
૧૦, લોકસ્વરૂપ ભાવના-તેમાં ઉદ્ઘલેકમાં (પાઠાંવિમાણs) દેવવિમાનો, તિચ્છલાકમાં અસંખ્યાતા દ્વીપ-સમુદ્રો અને નીચે સાત પૃથ્વીઓ, એ પ્રમાણે સંક્ષેપમાં
કરવભાવ (સ્વરૂપ) છે. (૮૭૭૮) લેકસ્થિતિને યથાર્થ નહિ જાણનારો જીવ સ્વકાર્યનો સાધક થતો નથી અને તેને સમ્યગ જ્ઞાતા શિવતાપસની જેમ સ્વકાર્યસાધક બને છે. (૮૭૭૯) તે આ પ્રમાણે
લેકસ્વરૂપ ભાવનામાં શિવરાજર્ષિને પ્રબંધ-હસ્તિનાપુર નગરમાં શિવ નામના રાજાએ રાજ્યલક્ષમીને તજીને, તાપસી દીક્ષા લઈને વનવાસની ચર્ચાને સ્વીકારી. (૮૭૮૦) તે નિમેષરહિત નેત્રને સૂર્ય સન્મુખ રાખીને ગાઢ તપને તપે છે તથા નિજશાસ્ત્રાનુસારે શેષ ક્રિયાકલાપને પણ કરે છે. (૮૭૮૧) એમ તપને તપતા તેને ભદ્રિક
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૮
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર જેવું પ્રકૃતિથી તથા કર્મના ક્ષપશમથી વિર્ભાગજ્ઞાન પ્રગટ થયું. (૮૭૮૨) પછી તે જ્ઞાનથી લોકને (માત્ર) સાત દ્વીપસાગરપ્રમાણે જાણીને, પિતાના વિશિષ્ટ જ્ઞાનના વિસ્તારથી તે શિવરાજર્ષિ પ્રસન્ન થયા. (૮૭૮૩) પછી હસ્તિનાગપુરમાં ત્રણ માર્ગવાળા ચેકમાં કે ચૌટામાં આવીને તે લોકોને કહે કે-આ લેકમાં ઉત્કૃષ્ટ સાત દ્વીપ-સમુદ્રો છે. (૮૭૮૪) તેનાથી પર (આગળ) લેકને અભાવ છે, એમ (કેઈ) હાથમાં રહેલા કુવલયના ફળને જાણે, તેમ હું નિર્મળ જ્ઞાનથી જાણું છું અને જોઉં છું. (૮૭૮૫) તે સમયે પ્રભુ શ્રી વીરજિન પણ ત્યાં પધાર્યા અને શ્રી ગૌતમસ્વામી પણ ભિક્ષા માટે નગરમાં પેઠા.(૭૮૮૬) પાછી લેકમુખે સાત સમુદ્ર-દ્વિીપના (પ્રવાદ) પ્રૉષને સાંભળીને આશ્ચર્ય પામેલા તે શ્રી ગૌતમ પ્રભુએ પાછા આવીને ઉચિત સમયે પ્રભુને પૂછ્યું કે-હે નાથ ! અહીં લેકમાં દ્વિીપસમુદ્રો કેટલા છે? પ્રભુએ કહ્યું કે-અસંખ્યાતા સમુદ્રો-દીપ છે. (૮૭૮૭-૮૮) એમ પ્રભુએ કહેલું લોકમુખે સાંભળીને સહસા શિવઋષિ જ્યારે શંકા-કાંક્ષાથી ઉપહત (ચલચિત્ત) થયો, ત્યારે તેનું વિર્ભાગજ્ઞાન તૂર્ત નાશ પામ્યું અને અત્યંત ભક્તિના સમૂહથી ભરેલા (તેણે) સમ્યજ્ઞાન માટે આવીને શ્રી વીર પ્રભુને વાંઘા. (૮૭૮૯-૯૦) પછી બે હસ્તકમળ મસ્તકે જોડીને, નજીકના ભૂમિપ્રદેશમાં બેસીને અને પ્રભુના મુખ સન્મુખ ચક્ષુને સ્થિર કરીને, ઉધમપૂર્વક સેવા કરવા લાગ્યો (૮૭૯૧) ત્યારે પ્રભુએ દેવ તિર્યંચે અને મનુષ્યોથી ભરપૂર પર્ષદાને અને તેને પણ લેકનું સ્વરૂપ અને ધર્મનું રહસ્ય વિસ્તારપૂર્વક સમજાવ્યું. (૮૭૯૨) તેને સાંભળીને સમ્યગૂ બોધ પામેલા તેણે પ્રભુની પાસે દીક્ષા લીધી અને તપશ્ચર્યા કરતા તે મહાત્મા આઠ કર્મોની અતિ આકરી પણ ગાંડનો લીલા માત્રમાં ક્ષય કરીને રોગરહિત, જન્મરહિત, મરણરહિત અને નિરુપદ્રવ એવા અક્ષયસુખને પામ્યા. (૮૭૩-૯૪) એમ તે ક્ષપક ! જગતના સ્વરૂપને જાણ, વૈરાગી, તું પ્રસ્તુત (સમાધિરૂપ) કાર્યની સિદ્ધિ માટે મનને અલ્પ માત્ર પણ ચંચળ ન કરીશ ! (૮૭૫) હે ક્ષપક! લકસ્વરૂપને યથાસ્થિત જાણતે પ્રમાદને (પંહિય5) તજીને તું (હવે, બોધિની અતિ દુર્લભતાને વિચાર ! (૮૭૯૬) જેમ કે
૧૧. બેધિદુર્લભ ભાવના-કર્મની પરતંત્રતાથી સંસારરૂપ વનમાં આમ-તેમ (જ્યાં=ત્યાં) ભમતા જીવને જગમત્તeસપણું પણ દુર્લભ છે, કારણ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે-જેઓ (કદાપિ) ત્રાસપણાને પર્યાય (ભાવ) પામ્યા નથી એવા અનંત છે છે, તે વારંવાર ત્યાં (સ્થાવરપણામાં) જ ઉપજે છે અને ત્યાં જ મરે છે. (૮૭૯૭–૯૮) (તેમાંથી) મહા મુશીબતે ત્રસ પડ્યું પામવા છતાં પંચેન્દ્રિયપણું અતિ દુર્લભ છે અને તેમાં (પંચેન્દ્રિયપણામાં) પણ જળચર, સ્થળચર અને ખેચરોની યોનિઓના ચક્રમાં ચિરકાળ ભમવાથી, જેમ અગાધ જળવાળા (સ્વયંભૂરમણ) સમુદ્રમાં (સામસામા કાંઠે) નાખેલી ધુંસરી અને સમિલાન યોગ દુર્લભ છે, તેમ મનુષ્યપણું ઘણું દુર્લભ છે અને તેમાં પણ બોધિ અતિ દુર્લભ છે. (૮૭૯-૮૮૦૦) કારણ કે-(મનુષ્યને પણ) અકર્મભૂમિ
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાધિદુર્લભ ભાવના અને વણિકપુત્રને પ્રબંધ
૪૮૯ અને અંતરદ્વીપમાં પ્રાયઃ મુનિના વિહારના અભાવે બેધિ કેનાથી થાય? કર્મભૂમિમાં પણ છ ખંડમાં પાંચ ખંડે તે સર્વથા અનાર્ય છે, કારણ કે મધ્યખંડની બહાર ધર્મની અગ્યતા છે. (૮૮૦૧-૨) વળી જે ભારતમાં છો ખંડ શ્રેષ્ઠ છે, તેમાં પણ અયોધ્યાના મધ્યથી સાડા પચીસ દેશ સિવાય શેષ અત્યંત અનાય છે. (૮૮૦૩) અને જે સાડા પચીશ દેશપ્રમાણ આર્યક્ષેત્ર છે, ત્યાં પણ સાધુઓને વિહાર કેઈક કાળે કઈક પ્રદેશમાં જ હોય છે. કારણ કહ્યું છે કે- (૮૮૦૪)
૧-મગધદેશમાં રાજગૃહી, ૨-અંગમાં ચંપા, ૩-બંગમાં તામલિપ્તી, ૪-કલિંગમાં કંચનપુર, ૫-કાશદેશમાં વારાણસી, ૬-કોશલમાં સાકેતપુર, ૭-કુરુદેશમાં ગજપુર, ૮-કુશાર્તદેશમાં શૌરિપુર, ૯-પંચાલમાં કપિલપુર, ૧૦-જંગલાદેશમાં અહિછત્રા, ૧૧સોરઠમાં દ્વારામતી, ૧૨-વૈદેહમાં મિથિલા, ૧૩-વચ્છેદેશમાં કૌશામ્બી, ૧૪-શાંડિલ્ય દેશમાં નંદિપુર, ૧૫-મલયદેશમાં ભદ્દિલપુર, ૧૬-વચ્છેદેશમાં વૈરાટ, ૧૭–અચ્છમાં વરણુ, ૧૮દશામાં મતિકાવતી, ૧૦-ચેરીમાં શક્તિમતી, ૨૦-સિંધુસીવિરમાં વીતભય, ૨૧-સૂરસેનમાં મથુરા, રર-ભંગીદેશમાં પાવાપુરી, ૨૩-વદેશમાં માસપુરી, ૨૪-કુણાલમાં શ્રાવસ્તી, ૨૫-લાટમાં કેટિવર્ષિક અને અર્ધાકેકે દેશમાં વેતાંબિકા નગરી, એ દેશને) આય કહ્યા છે. આ દેશોમાં જ શ્રી જિનેશ્વરની, ચક્રવતી એની અને બલદે-વસુદેવેની ઉત્પત્તિ (જન્મ) થાય છે. (૮૮૦૫ થી ૧૦) તેમાં પૂર્વ દિશામાં-અંગ અને મગધ દેશ સુધી, દક્ષિણમાં-કૌશામ્બી સુધી, પશ્ચિમમાં–શૂણદેશ સુધી અને ઉત્તરે-કુણાલદેશ સુધી, એટલું આયક્ષેત્ર છે. આ ક્ષેત્રમાં સાધુઓને વિહાર કરે કપે છે, પણ એની બહાર જ્યાં જ્ઞાનાદિ ગુણેની વૃદ્ધિ ન થાય, ત્યાં (વિચરવું) કલ્પે નહિ. (૮૮૧૧-૧૨) વળી જ્યાં સમ્યજ્ઞાનાદિ ગુણરત્નના નિધાન અને વચનરૂપ કિરણેથી મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારને નાશ કરનારા એવા મુનિવરે વિચરતા નથી, ત્યાં પ્રચંડ પાખંડીઓના સમૂહનાં વચનરૂપ પ્રચંડ વનથી પ્રેરાયેલી બધિ, પવનથી ઉડેલી રૂની પૂણીની જેમ નિયમા દુર્લભ છે. (૮૮૧૩-૧૪) એમ હે દેવાનુપ્રિય! બાધિની અતિ દુર્લભતાને જાણીને અને ભયંકર સંસારમાં ચિરકાળ ભમ્યા પછી તેને પ્રાપ્ત કરીને, હવે તારે નિત્ય કોઈ ઉપાય પણ અતિ આદરપૂર્વક તેમ કરવું જોઈએ, કે જેમ ભાગ્યવશ મળેલી બોધિની સફળતા થાય; કારણ કે- પ્રાપ્ત થએલી બોધિને (સફળ) નહિ કરતો અને ભવિષ્યમાં પુનઃ તેની ઈચ્છા કરતે (0) બીજા બધિના દાતારને કયા મૂલ્યથી મેળવીશ? (૮૮૧૫ થી ૧૭) વળી મૂઢપુરુષે તે ક્યાંક દેવના જેવા સુખને, કયાંક નારકી જેવા મહા દુઃખને અને ક્યાંક તિર્યંચ વગેરેના પણ ડામ દેવા, ખાસી કરવા, વગેરે વિવિધ દુઃખને પિતાની નજરે જોઈને અને કોઈ દુઃખને પપદેશથી જાણીને પણ અમૂલ્ય ધિને સ્વીકારતા નથી. (૮૮૧૮૧૯) જેમ મોટા નગરમાં ગયેલા કેઈ મનુષ્ય પાસે મૂલ્ય (ધન) છતાં મૂઢતાથી (ત્યાં) લાભ લેતા નથી, તેમ નરભવને પામેલા પણ છ (મૂઢતાથી) બેધિને પામતા
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
શ્રી સંગરંગશાળા પંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર જેવું નથી. (૮૮૨૦) તથા સત્ય પરીક્ષાને નહિ જાણવાથી ચિંતામણિને ફેંકી દેનારા મૂઢપુરુ
ની જેમ મૂઢ માણસે મુશીબતે મળેલા ઉત્તમ બેધિને પણ તૂર્ત તજી દે છે (૮૮૨૧) અને અન્ય વ્યાપારીઓને રન્ને દઈ દીધા પછી વ્યાપારીને પુત્ર જેમ (પુનઃ તે રન્નેને) પામે નહિ, તેમ બેધિથી ભ્રષ્ટ થએલા પુનઃ શોધવા છતાં તેને પામી શકતા નથી. (૮૮૨૨) તે આ પ્રમાણે
૩ બધિદુર્લભતા વિષે વણિપુત્રને પ્રબંધ-મોટા ધનાઢયાથી પૂર્ણ ભરેલા એક મોટા નગરમાં કળાઓમાં કુશળ, ઉત્તમ, પ્રશાન્ત વેષધારી, શિવદત્ત નામે શેઠ રહે છે. (૮૮ર૩) તેને જવર, ભૂત, પિશાચ અને શાકિની વગેરેના ઉપદ્રવને નાશ કરનારાં, પ્રગટ પ્રભાવથી શોભતાં વિવિધ રને છે. (૮૮૨૪) તે રત્નને તે પ્રાણની જેમ અથવા મોટા નિધાનની જેમ સદા સાચવે છે, પોતાના પુત્ર વગેરેને પણ જેમ-તેમ દેખાડતો નથી. (૮૮૨૫) એકદા તે નગરમાં એક ઉત્સવમાં જેને જેટલી કેડી ધન હતું, તે ધનાઢયે તેટલી ચંદ્રતુલ્ય ઉજજવળ ધ્વજાઓ (કેટિધ્વજો) પિતાપિતાની હવેલીની ઉપર ચઢાવી. તેને જોઈને તે શેઠને પુત્રોએ કહ્યું કે- (૮૮૨૬-૨૭) “હે તાત : રત્નને વેચી શે! ધન (રેકર્ડ) કરો ! આ રત્નનું શું કામ છે?કેટિધ્વજાએથી આપણું ઘર પણ શોભાને પામો !” (૮૮૨૮) તેથી રુટ થએલા શેઠે કહ્યું કે-અરે! મારી આગળ ફરી એવું (કદાપિ) બેલશો નહિ! કઈ રીતે પણ હું એ રત્નને વેચીશ નહિ. (૮૮૨૯) પછી એ રીતે પિતાનો નિશ્ચય જાણીને પુત્રોએ મૌન કર્યું અને વિશ્વસ્ત મનવાળો શેડ પણ (એકદા) કાર્યવશ અન્ય ગામે ગયે. (૮૮૩૦) ત્યારે એકાન્ત (પિતાની ગેરહાજરી) જાણીને અન્ય પ્રજનેને (પરિણામ) વિચાર નહિ કરતા પુત્રોએ દર દિશાઓથી આવેલા વ્યાપારીઓને તે રને વેચી દીધાં. (૮૮૩૧) પછી તેના વેચાણથી ઉપજેલી ધનની ઘણું ક્રોડ જેટલી સંખ્યા તેટલા શંખ જેવા ઉજજવળ ધ્વજ પટને ઘર ઉપર ચઢાવ્યા. (૮૮૩૨) પછી કેટલાક કાળે શેઠ આવ્યા અને ઘરને જોઈને સહસા વિસ્મય પામીને પુત્રોને પૂછયું કે-આ શું છે? (૮૮૩૩) તેઓએ સર્વ વૃત્તાન્ત કહ્યો, તેથી અતિ ગાઢ રેષવાળા (શેઠે) ઘણું કઠેર શબ્દોથી ચિરકાળ તેઓને તિરસ્કાય (૮૮૩૪) અને તે રત્નને લઈને મારા ઘરમાં આવશે, એમ કહીને જોરથી ગળે પકડીને પિતાના ઘરમાંથી કાઢી મૂકયા. (૮૮૩૫) પછી તે બિચારા ઘણે કાળ સુધી ભમવા છતાં, દૂર દિશાઓમાં પહેલા તે વ્યાપારીઓની પાસેથી નિચે પિતાનાં રત્નને પુનઃ કેવી રીતે મેળવે? (૮૮૩૬) અથવા કઈ રીતે દેવ વગેરેની સહાયથી તેઓ તે રન્નેને તે મેળવે, પણ નાશ પામેલી અત્યંત દુર્લભધિ તે (પુન:) પ્રાપ્ત ન થાય. (૮૮૩૭)
વળી જ્યારે આ લેક-પરલેકમાં સુખને પામવાનું હોય છે, ત્યારે જ શ્રી જિનકથિત ધર્મને ભાવથી સ્વીકાર થાય છે. (૮૮૩૮) જેમ જેમ દો ઘટે અને જેમ જેમ વિષયોમાં વૈરાગ્ય પ્રગટે, તેમ તેમ જાણવું કે બાધિલાભ નજીક છે. (૮૮૩૯) દુર્ગમ એવી ભવ
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર-ધર્માચાર્ય દુર્લભતા ભાવના
લા અટવીમાં ઘણા લાંબા કાળથી ભમતા, (નર્કેહિં=) ભૂલા પડેલા ઇવેને ઈષ્ટ એ શ્રી જિનકથિત સદ્ગતિનો માર્ગ અતિ દુર્લભ છે. (૮૮૪૦) મનુષ્યપણું મળવા છતાં મેહના ઉદયથી, કુમાગ ઘણું હોવાથી અને વિષયસુખના લાભથી, જીને મોક્ષમાર્ગ દુર્લભ છે. (૮૮૪૧) તે કારણે ઘણુ મૂલ્યવાળાં રત્નના ભંડારની પ્રાપ્તિતુલ્ય બોધીને પામીને તુચ્છ સુખેને માટે તું તેને એમ જ નિષ્ફળ ગુમાવીશ નહિ. (૮૮૪ર) એવું દુર્લભ પણ બેધિ મુશીબતે મળવા છતાં આ સંસારમાં ધર્માચાર્ય મળવા નિચે દુર્લભ છે, તે કારણે તુ આ જે–વિચાર ! (૮૮૪૩)
ધર્માચાર્ય દુર્લભ ભાવના-જેમ લેકમાં રત્નના અથી અને તેના દાતાર પણ થોડા હોય છે, તેમ શુદ્ધ ધર્મના અથી અને તેના દાતારે (પણ) (દતરંs) નિચે અતિ ચેડા જાણવા. (૮૮૪૪) વળી યુક્ત સાધુતા હેતે છતે જેઓ શાચકથિત કષ, છેદ વગેરેથી વિશુદ્ધ એવા શુદ્ધ ધમને દેનારા છે, તે જ ગુરુઓ અહીં સુગુરુપણાને પામે છે. (સદ્ગુરુ ગણાય છે.) ૮૮૪૫) એથી જ એ વિશિષ્ટ દષ્ટિવાળા (જ્ઞાની)ઓએ પ્રમાણથી સિદ્ધ અર્થવાળાને (“સાધુ” શબ્દનો અર્થ પ્રમાણિકપણે જેનામાં ઘટે તેને) નિશ્ચયથી ભાવસાધુ જણાવ્યે છે. તે આ પ્રમાણે-(અહીં અનુમાન પ્રમાણની પદ્ધતિથી પિતાના કથનને સિદ્ધ કરે છે-) “શાસ્ત્રોક્ત ગુણવાળે તે સાધુ, બીજા નહિ,એ પ્રતિજ્ઞા. એ ગુણવાળા ન હોવાથી બીજા સાધુ નહિ, '—એ હેતુ. સુવર્ણની જેમ એ છાત. જેમ ૧-વિષઘાતક, ૨-રસાયણ, ૩-મંગળરૂપ, ૪-વિનીત, પ-પ્રદક્ષિણાવર્તવાળું, ભારે, ૭-અદા અને ૮-અકુત્સિત, એ આઠ ગુણે સુવર્ણમાં હોય છે, તેમ ભાવસાધુ પણ ૧-મોહરૂપી ઝેરને ઘાત કરે, ૨-એક્ષને ઉપદેશ કરવાથી રસાયણ, ૩-ગુણેથી તે મંગળદ્રવ્ય (અથવા મંગળ માટે,) ૪-(બાહા મન-વચન-કાયાના) યેગથી વિનીત, (૮૮૪૬ થી ૪૦ ૫-માર્ગાનુસારી હોવાથી પ્રદક્ષિણાવર્ત, ૬-ગભીર હોવાથી ગુરુ, ૭-કોધરૂપ અગ્નિથી અદાદા (ન બળે) અને ૮-શીયળપણથી સદા અકુત્સિત (પવિત્ર) હોય છે. (૮૮૫૦) એમ અહીં દૃષ્ટાન્તના (નાના) ગુણે સાધ્યમાં (સામાં) પણ જાણવા ગ્ય છે, કારણ કે–પ્રાયઃ સમાનધર્મના અભાવે (પદાર્થ) દષ્ટાન્ત બનતો નથી. (૮૮૫૧) જે કષ, છેદ, તાપ અને તાડન-એ ચાર ક્રિયાથી વિશુદ્ધ (પરીક્ષિત) હોય, તે સુવર્ણ (ઉપર કહ્યા તે) વિષઘાતક, રસાયણ, વગેરે ગુણયુક્ત હોય છે. તેમ (ઈતરમાં ) સાધુમાં પણ ૧-વિશુદ્ધ લેયા તે કષ, ૨-(એગસારd=) એક જ પરમાર્થપણું (ધ્યેયનું લક્ષ્ય) તે છેદ, ૩-અપકારી પ્રત્યે અનુકંપા તે તાપે અને સંકટમાં પણ અતિ નિશ્ચલચિત્ત તે તાડના (જાણવી.) (૮૮૫૨-૫૩) જે સમગ્ર ગુણોથી યુક્ત હોય તે સુવર્ણ કહેવાય, શેષ (જુત્તી=) મેળવણીવાળું (કૃત્રિમ) તે નહિ, એમ સાધુ પણ નિર્ગુણી, કેવળ નામ કે રૂપ (વેષ) માત્રથી સાધુ નથી. (૮૮૫૪) વળી જે કૃત્રિમ સોનાને સુવર્ણ જેવા વર્ણવાળું કરવામાં પણ આવે, તો પણ બીજા ગુણેથી રહિત (હેવાથી)
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
શ્રી સંગ રંગશાળ ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર ચર્થ : તે કઈ રીતે સેનું ન જ બને! (૮૮૫૫) જેમ વર્ણની સાથે (અન્ય) ગુણેને (નિધિ=) સમૂહ હોવાથી જાતિવંત સોનું સેનું છે, તેમ આ શાસ્ત્રમાં જે જે સાધુગુણો કહ્યા, તેનાથી યુક્ત તે સાધુ છે. (૮૮૫૬) અને વર્ણની સાથે અન્ય ગુણે ન હોવાથી જેમ કૃત્રિમ સોનું (સનું નથી, તેમ સાધુગુણથી રહિત જે ભિક્ષા માટે ફરે તે સાધુ નથી. (૮૮૫૭) જે (સાધુના) ઉદ્દેશથી કરેલું ખાય, છકાય જીના નાશ કરનારે, જે ઘર (મકાને) બાંધે (બધા મને અત્યક્ષ જળગત છને જે પીવે, તે સાધુ કેમ કહેવાય ? (૮૮૫૮) (માટે) ગેરે બીજા પણ ગુણો નિચે અહીં જાણવા જોઈએ (અને) આ (કહેવાશે તે.) પરીક્ષાઓ વડે પણ અહીં સાધુની પરીક્ષા કરવી જોઈએ. (૮૮૫૯) આ શાસ્ત્રમાં જે સાધુગુણે (કહ્યા છે), તે અત્યંત સુપરિશુદ્ધ ગુણો વડે મોક્ષસિદ્ધિ થાય છે, એ કારણે (જે તેવા) ગુવાળે હોય તે સાધુ છે. (૮૮૬૦) એમ મોક્ષસાધક ગુણેને સાધવાથી જેને સાધુ કહ્યો, તે જ ધર્મોપદેશ કરવાથી ગુરુ પણ છે. તેથી હવે સર્વ લેકેને સવિશેષ જ્ઞાન કરાવવા માટે સંપૂર્ણ સાધુના (પાઠાંગુણગણરયણું= ) ગુણસમૂહરૂપી રત્નોથી શેભતા શરીરવાળા પણ ગુરુની પરીક્ષા (કેવી રીતે કરવી તે) કહેવાય છે. (૮૮૬૧-૬૨) પુનઃ તે પરીક્ષા (જે સાધુ) પરલેક (ના હિતથી) પરાડુમુખ, (માત્ર) આ લેકમાં જ બદ્ધબુદ્ધિવાળો અને સદ્ધર્મની વાસનાથી રહિત હોય તેને વિષય નથી. (અર્થાત તેને પરીક્ષા કરવાનો અધિકાર નથી.) વળી જે લેકવ્યવહારથી દેવતુલ્ય (મનાતાં) અને અતિ દુઃખે તજી શકાય તેવાં પણ માતા-પિતાને તજીને, કઈ પણ પુરુષને નિશ્રાભૂત કરીને (ગુરુરૂપે સ્વીકારીને), શ્રુતથી વિમુખ (અજ્ઞાની) એ માત્ર ગાડરિયા પ્રવાહને અનુસારે વર્તનારે, અને ધર્મને અથી છતાં સ્વબુદ્ધિ પ્રમાણે કષ્ટકારી ક્રિયાઓમાં રુચિ કરનાર (સ્વેચ્છાચારી) તે સન્માર્ગે ચાલવાની ઈચ્છાવાળે હેય, અથવા ચાલતું હોય તે પણ તેવા સાધુને પણ પરીક્ષા વિષય નથી. (૮૮૬૩ થી ૬૬) કિન્તુ નિચે જેણે સંસારની નિણતાને (યથાર્થ) ભાવિત કરી ( વિચારી) હોય, એથી જેને સંસાર પ્રત્યે વૈરાગ્ય થયે હેય અને તેથી સદ્ધર્મના પ્રરૂપક એવા ગુરુની શોધ કરતે હેાય, તેવા આત્માને વિષય છે, (તેને પરીક્ષાને અધિકાર છે.) (૮૮૬૭) તેથી ભવભયથી ડરેલા અને સદ્ધર્મમાં એક બદ્ધલશ્યવાળા ભવ્ય આત્માએ દરિદ્ર જેમ ધનવાનને અને સમુદ્રમાં ડૂબતો જેમ વહાણને (શે), તેમ આ સંસારમાં પરમપદ (મોક્ષ) નગરના માર્ગે ચાલતા પ્રાણીઓને પરમ સાર્થવાહતુય અને સમ્યજ્ઞાનાદિ ગુણોથી મહાન, એવા ગુરુની બુદ્ધિપૂર્વક પરીક્ષા કરવી જોઈએ. (૮૮૬૮-૬૯) જે તુચ્છ ફળદાયી એક રૂપિયે પણ પરીક્ષા કરીને લેવાય છે, તે પરમ ( ઉત્કૃષ્ટ) ફળ આપનારા ગુરુની પરીક્ષા તે (અવશ્ય ) પ્રયત્નપૂર્વક કરવી જોઈએ. (૮૮૭૦) જેમ જગતમાં હાથી, ઘેડા વગેરે સારા લક્ષણથી સારા ગુણવાળો મનાય છે, તેમ ગુરુ પણ ધર્મમાં ઉદ્યમ વગેરે લક્ષણેથી શુભ ગુરુ જાણવા. (૮૮૭૧) આ મનુષ્યભવમાં ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ-એ ચાર પુરુષાર્થો
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્માચાર્યની દુર્લભતા અને ધમ ગુરુનું સ્વરૂપ (સાધવાના) હોય છે. તે સદ્ગુરુના ઉપદેશથી કષ્ટ વિના મળે છે. (૮૮૭૨) આ જગતમાં (ઉત્તમ) ગુરુના વેગથી કૃતાર્થ બનેલા એગીએ વિશિષ્ટ જ્ઞાનથી પદાર્થોના જાણ બને છે અને શાપ તથા અનુગ્રહ કરવામાં ચતુર બને છે. (૮૮૭૩) જે ત્રણે ભુવનરૂપી પ્રાસાદમાં વિસ્તાર પામતા અજ્ઞાનરૂપી અંધકારના સમૂહને (હરણે ) નાશ કરવા માટે (સમર્થ) એ સમ્યજ્ઞાનથી ચમકતા રૂપવાળે પાપરૂપી પતંગીને ક્ષય કરવામાં કુશળ અને વાંછિત પદાર્થોને જણાવવામાં તત્પર, એ ગુરુરૂપી દીપક ન હેત, તે આ બિચારું અંધ-બહેરું જગત કેવું હત–શું કરત? (૮૮૭૪-૭૫) જેમ ઉત્તમ વૈદ્યના વચનથી વ્યાધિ સંપૂર્ણ નાશ પામે છે, તેમ સદ્ગુરુના ઉપદેશથી કર્મવ્યાધિ પણ નાશ પામે છે એમ જાણવું. (૮૮૭૬) કલિકાળથી સપડાયેલા આ જગતમાં, વિવિધ વાંછિત ફળો આપવામાં વ્યસની, અખંડ ગુણવાળા, એવા ગુરુ સાક્ષાત્ કલ્પવૃક્ષતુલ્ય છે. (૮૮૭૭) સંસારસમુદ્રથી તારવામાં સમર્થ અને મેક્ષના કારણભૂત, એવા સમ્યક્ત્વ, જ્ઞાન અને ચારિત્ર વગેરે ગુણોથી જે મહાન છે તે ગુરુ છે. (૮૮૭૮) આર્યદેશ, ઉત્તમ કુળ, વિશિષ્ટ જાતિ, સુંદર રૂપ વગેરે ગુણેથી યુક્ત, સર્વ પાપના ત્યાગી અને ઉત્તમ ગુરુએ જેને ગુરુપદ આપ્યું હોય, તે પ્રથમ ગુણવાળા (પાઠાં. એસ મહ૫ા= ) એ મહાત્માને ગુરુ કહ્યા છે. (૮૮૭૯) સઘળા અનર્થોના ભંડાર એવા મધને (સુરાપાનને) અને અશુચિમૂલક માંસને જે સદાકાળ વજે, તેનું ગુરુપણું સ્પષ્ટ છે. (૮૮૮૦) જે શિષ્યની જેમ ગુરુને પણ નિચે હળ, ખેતર, ગાય, ભેંસ, ઘર, સ્ત્રી, પુત્ર અને ભાસ્ક (વિવિધ વસ્તુઓ)નો વ્યવહાર હય, તે તેના ગુરુપણથી સર્યું ! (૮૮૮૧) જે પાપાર શિષ્યને, તે જ જે ગુરુને પણ હોય, તે અહો! આશ્ચર્ય છે કે-લીલા માત્રમાં (અથત કષ્ટ વિના) સંસારસમુદ્રને તે ત (આ કટાક્ષ વચન હેવાથી ડૂળે) એમ સમજવું. (૮૮૮૨) જે પ્રાણાને પણ સર્વ રીતે પરની પીડા થાય તેવું ચિંતવે (ઈ) પણ નહિ, તે જીની માતાતુલ્ય અને કરુણાના એક રસવાળાને ગુરુ કહ્યો છે. (૮૮૮૩) વિષરૂપી માંસમાં આસક્ત હોય તે પુરુષ અન્ય જીવેને ઠગવાની ઈચ્છા કરે, તેથી જે વિષયથી વિરક્ત હોય તે જ પરમાર્થથી ગુરુ છે. (૮૮૮૪) નિત્ય બાળ-ગ્લાન વગેરેને યથાયેગ્ય સંવિભાગ કરીને (આપીને), તે પણ સ્વયં કર્યું, કરાવ્યું કે અનુમવું ન હોય તેવું, (ઉદગમાદિ) સકળ દેષરહિત, તે પણ વૈયાવચ્છાદિ કારણે જ, તે પણ અંગાર-ધૂમ (રાગ-દ્વેષ) વગેરે દેથી રહિત, તે પણ (ઉંઈs) અલ્પ અલ્પ મેળવેલું એવું નિરસવિરસ) ભજન કરે, તેને જ સત્ય ગુરુ કહ્યો છે. (૮૮૮૫-૮૬) (સર્વ) દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને આશ્રીને, જે નિત્ય પણ રાગને ત્યાગી કેઈ દ્વવ્યાદિની મમતા વિનાને), તેને જ સત્ય ગુરુ કહ્યો છે. (૮૮૮૭) તપથી સૂકાયેલા શરીરવાળા પણ વ્યાસ વગેરે મહામુનિઓ જે બ્રહ્મચર્યમાં હાર્યા, તે ઘેર બ્રહ્મચર્ય પાળનારે જ ભાવગુરુ છે. (૮૮૮૮) જે નિત્ય અતિ ઉછળતા એવા સ્વ–પર ઊભયના પણું કષાયરૂપ અગ્નિને પ્રશમના ઉપદેશરૂપ
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૪
શ્રી સવેગરંગશાળા પ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર એવું જળથી ઠારવામાં સમર્થ અને ક્ષમાદિ દશ પ્રકારના યતિધર્મના નિર્મળ ગુણારૂપ મણિ એને પ્રગટાવવામાં રેહણાચલની ભૂમિતુલ્ય હાય, તે શ્રી જિનેશ્વરે કહેલ ઈષ્ટગુરુ છે. (૮૮૮૯-૯૦) જે પાંચ સમિતિવાળો, ત્રણ ગુસિવાળે, યમ-નિયમમાં તત્પર, મહા સાત્વિક અને આગમરૂપ (પાઠાં પસમ=પ્રશમરૂપ) અમૃતરસથી તૃપ્ત છે, તેને ભાવગુરુ કહ્યો છે. (૮૮૧) સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રંશ અને દેશી ભાષાનાં વિશિષ્ટ વચને વડે શિષ્યને ભણાવવામાં કુશળ એ જે પ્રિયભાષી તે ભાવગુરુ છે. (૮૮૨) જે રીતે રાયને, તે જ રીતે રંકને પણ પ્રશમસરખી ચિત્તવૃત્તિથી સદ્ધર્મને કહે, તે ભાવપ્રધાન (ભાવ) ગુરુ છે. (૮૮૯૩) સુખ-દુઃખમાં, તૃણમણિમાં અને કનક-કથિરમાં પણ સમાન, વળી પરાભવ અને સન્માનમાં પણ સમાન અને મિત્ર-શત્રુમાં પણ સમાન (રાગદ્વેષ રહિત), એ ધીર તે ગુરુ હોય છે. (૮૮૯૪) શરીરનાં અને મનનાં અનેક દુઃખના તાપથી તપેલા સંસારી જીને, ચંદ્રની જેમ જે શીતળ (શીતળતાકારી) હોય તેનું ગુરુપણું છે. (૮૮૫) જેનું હૃદય સંગમય હોય, વચન સમ્યમ્ સંગમય હોય અને જેની ક્રિયા પણ સંવેગમય હોય તે તત્ત્વથી સદ્ગુરુ છે. (૮૮૬) જે સાવદ્ય-નિરવઘ ભાષાને જાણે અને સાવધને તજે. નિરવઘ પણ કારણે જ બેલે, તે ગુરુને આશ્ચય કરે ! (પાઠાં જએ=) કારણ કે સાવદ્ય-નિરવઘ વચનના ભેદને જે જાણે નહિ, તેને બેલવું પણ ગ્ય નથી, તે ઉપદેશ કરવા માટે તે કહેવું જ શું? (૮૮૯૭–૯૮) તેથી જે હેતુવાદ પક્ષમાં (યુક્તિગમ્ય ભામાં) (હેઊ= ) હેતુથી અને (આગમેe) શાસગ્રાહ્ય (શ્રદ્ધેય) ભામાં (આગમિત્ર) આગમથી સમજાવનાર, તે ગુરુ છે, તેથી (ઈય= ) વિપરીત પ્રરૂપણ કરનારે, શ્રી જિનવચનને વિરાધક છે, કારણ કે નિજમતિના અપરાધથી (સ્વમતિકલ્પનાથી) અસંગત ભાવેને પોષનારે મૂઢ, તે બીજાને “સર્વજ્ઞ મૃષાવાદી છે એવી (મિથ્યા) બુદ્ધિ પેદા કરે છે. (૮૮૯–૮૯૦૦) દુષ્ટ રીતે (અવિધિથી) ભણેલ કુનને લેશ માત્રથી મદમૂઢ બને, જિનમતને નહિ જાણતે તે તેને વિપરીત રીતે કહીને (પ્રરૂપીને) સ્વ–પર ઊભયને પણ નિચે દુર્ગતિમાં પહોંચાડે છે. (૮૯૦૧)
ધર્મોપદેશક ગુરુના ગુણે-તે કારણે ૧-સ્વશાસ્ત્રપરશાસ્ત્રને જાણું, ૨-સંવેગી, ૩-બીજાઓને સંવેગ પ્રગટાવનાર, ૪-મધ્યસ્થ, પ-કૃતકરણ, ૬-ગ્રાહણકુશળ, ૭-જીના ઉપકારમાં રક્ત, ૮-દઢ પ્રતિજ્ઞાવાળે, ૯-અનુવર્તક અને ૧૦-બુદ્ધિમાન (હોય તે) શ્રી જિનકથિત ધર્મને ૫ર્ષદામાં કહેવા માટે યોગ્ય (અધિકારી) છે. (૮૯૦૨-૩)
તેમાં ૧. સ્વશાસ્ત્રો-પરશાસ્ત્રોના જાણ-પરદર્શનનાં શાસ્ત્રોથી જૈનધર્મની વિશેષતાને જુએ (જાણે), તેથી તે શ્રી જિનધર્મમાં ઉત્સાહને પ્રગટાવે, (૯૯૦૪) અને શ્રી જિનમતને જાણ (હવાથી) સઘળા નથી સૂત્રાર્થને સમજાવે તથા ઉત્સર્ગ–અપવાદના વિભાગને (પણ) યથાસ્થિત જણાવે. (૮૯૮૫) ૨. સવેગી-આ પરમાર્થ સત્યને કહે છે–એવી પ્રતીતિ ઈતરમાં (અસંવેગમાં) ન થાય, (કારણ કે-અસંવેગી) ચરણ-કરણ
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
ધર્માંપદેશક ગુરુનું સ્વરૂપ
ગુણાને તજતે ( અંતે ) સઘળાય વ્યવહારને (પણ ) તજે. (૮૯૦૬) સુસ્થિર ગુણવાળાનું ( સંવેગીનુ') વચન ઘી-મધથી સિ'ચેલા અગ્નિની જેમ શાલે છે, (જ્યારે ) ગુગ્રુહીનનુ (વચન) તૈલરહિત દીપકની જેમ શૈાભતુ નથી. (૮૯૦૭) ૩, અન્યને સંવેગજનકઆચારમાં વંતે ( સદાચારી) આચારની પ્રરૂપણામાં (અશકિત=) નિઃશંકપણે ખેલી શકે, આચારભ્રષ્ટ ચારિત્રની શુદ્ધ દેશના આપે, એવા એકાન્ત નથી. (વિકલ્પ સમજવે.) (૮૯૦૮) લાા ભવે મળેલા શ્રી જિનવચનને ભાવથી તજતાં જેને દુઃખ ન થયું, તેને ગીન્ન દુઃખી થતાં દુ:ખ (કેમ થાય ?) ન થાય. (૮૯૦૯) જે યથાશકય (આરાધનામાં) ઉદ્યમ કરતા ( હાય તે ખીજાને ) સંવેગ પ્રગટાવે. ૪, મધ્યસ્થ, ૫. કૃતકરણ (દૃઢ અભ્યાસી) અને ૬. ગ્રાહણાકુશળ ( સમજાવવામાં ચતુર )–એ ત્રણેય સામે આવેલા અથીને (શ્રેાતાને) અનુગ્રહ કરે. ૭. પરાપકારમાં રક્ત-ગ્લાનિ પામ્યા વિના ‘વાર’વાર વાચના આપવી ’ વગેરે દ્વારા શિષ્યાને સૂત્ર-અર્થ અતિ સ્થિર-પરિચિત ( દૃઢ ) કરાવે. (૮૯૧૦૧૧) ૮. દૃઢપ્રતિજ્ઞાવાળા-(મિયાણ=) અલ્પ જ્ઞાનવાળાએની સમક્ષ અપવાદને ન આચરે અને ૯. અનુવ્રત -ઘણા પ્રકારના (ભિન્ન ભિન્ન ક્ષયેાપશમવાળા ) શિષ્યાને યથાયેાગ્ય (ઉપદેશાદિ દ્વારા) સન્માર્ગે ચઢાવે. (૮૯૧૨) ૧૦. મતિમાનૢ-નિયમા સધળા ઉત્સગ –અપવાદેશના વિષયને અને વિવિધ મતાની દેશનાને ચેાગ્ય પરિણત, અપરિત કે અતિપરિણત, વગેરે શિષ્યાને જાણે. (૮૯૧૩) ( એ રીતે ઉપદેશકની ચેાગ્યતા જાણવી.) વળી જે પૃથ્વીની જેમ સ સહન કરનારા, મેરુની જેમ અચળ-ધમ માં સ્થિર અને ચંદ્રની જેમ સૌમ્ય લેશ્યાવાળા હાય, તે ધર્મગુરુને (જ્ઞાનીઓ) પ્રશસે છે. (૮૯૧૪) દેશ-કાળના જાણુ, વિવિધ હેતુઓને તથા કારણેાના પ્રકારનેા જાણુ અને સંગ્રહ તથા ઉપગ્રહ ( સહાય) કરવામાં જે કુશળ, તે ધમ ગુરુને (જ્ઞાનીએ ) પ્રશ'સે છે. (૮૯૧૫) લૌકિક, વૈશ્વિક અને લેાકેાત્તર, એવાં અન્યાન્ય શાસ્ત્રોમાં જે લખ્ખા (સ્વયં રહસ્યના જાણુ ) હેાય, તથા ગૃહિતાથ ( બીજાને પૂછીને અર્થ નિણુ ય કરનાર) હાય, તે ધર્મ ગુરુને (જ્ઞાનીઓ) પ્રશસે છે. (૮૯૧૬) ઘણા ભવેામાં (પરિભ્રમણ કરતા ) છત્ર તે તે ક્રિયાઓમાં, કળાઓમાં અને અન્ય ધર્માચરણામાં (તે તે વિષયના જાણુ એવા ) હજારા ધમ ગુરુઓને મેળવે છે, પણ શ્રી જિનકથિત એવા નિગ્રન્થ પ્રવચનમાં (જૈનશાસનમાં) સ'સારથી મુક્ત થવાના માર્ગને જણાવનારા એવા જે ધર્યું. ગુરુ, તે અહી દુર્લભ છે. (૮૯૧૭-૧૮) જેમ એક દીપકથી સા દીપકે થાય અને દીપક પ્રતિપ્રદેશને પ્રકાશે, તેમ દીપક સમાન ધર્મગુરુ પેાતાને અને પરને પ્રકાશ કરે છે. (૮૯૧૯) ધર્મના સમ્યગ્ જાણુ, ધર્મપરાયણ, ધર્મ ને કરનારા અને જીવાને ધમ શાસ્ત્રના અને જણાવનારા, તે સુગુરુ કહેવાય છે, (૮૯૨૦) ચાણાકયનીતિ, પ'ચત'ત્ર અને કામદક નામનું નીતિશાસ્ત્ર, વગેરે રાજ્યનીતિઓનું વ્યાખ્યાન કરનાર ( એવા ગુરુ ) નિશ્ર્ચ જીવાને (અણુંક પએ=) હિત કરનાર નથી. (૮૯૨૧) તથા (અન્ઘક’ડે=) પદાર્થાના ભાવિ સાંધા-મેધાપણાને જણાવનાર અકાડ નામે ગ્રંથ વગેરે યાતિષનેા, તથા મનુષ્યઘેાડા-હાથી(વગેરે)ના વૈદ્યક શાસ્ત્રને અને ધનુર્વેદ તથા ધાતુવંદના, વગેરે ઉપદેશ (સાવવ
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૬
શ્રી સ`ગર ગશાળા પ્ર‘થના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથુ'
હાવાથી તેને) કરનાર ગુરુ જીવાના ઘાતક છે. (૮૯૨૨) વળી વાવ, કૂવા, તળાવ વગેરૈના ઉપદેશ (સદ્ગુરુ) ન આપે, કારણ કે—અસંખ્યાતા જીવેાના વિનાશ કરીને થાડાઓની ભક્તિ ન કરાય. (૮૯૨૩) એથી જ જીવાની અનુક’પાવાળા હેાય તે (સુગુરુ) નિશ્ચે હળ, ગાડાં, વહાણુ, સ’ગ્રામ કે ગાધન ( ગાયાના સમૂહ ), વગેરે વિષયમાં ઉપદેશ પણ કેમ આપે ? (૮૯૨૪) તેથી ષ, છે વગેરેથી વિશુદ્ધ એવા ધર્મ ગુણુરૂપી સુવર્ણના દાતાર ગુરુની જ અહી' આ ભાવનામાં દુર્લભતા કહી છે, (૮૯૨૫)
એમ હું ભદ્રક ! ભયંકર ભવની ભીંતને તેડવા હાથીના સૈન્ય જેવી (સમથ') ખાર ભાવનાને સવેગના પ્રકવાળા ચિત્તથી ભાવિત કર! (૮૯૨૬) દૃઢ પ્રતિજ્ઞાવાળા સાધુ જેમ જેમ વૈરાગ્યથી ભાવિત થાય છે, તેમ તેમ સૂર્યથી અધકાર હણાય તેમ અસુખ (કર્માં અથવા દુઃખ) ક્ષય પામે છે. (૮૯૨૭) પ્રતિસમય પૂર્ણ સદ્ભાવપૂર્વક ભાવનાઆને ભાવવાથી ભવ્ય જીવનાં ચિરસંચિત કર્યાં અતિ તીવ્ર અગ્નિના સંગમથી જેમ મીણુ આગળે તેમ ગળે છે, (૮૯૨૮) નવાં કર્યાં ખંધાતા નથી ને યથાથ ભાવનામાં તત્પર જીવને ચીભડાની ઉત્કટ ગંધથી જેમ સુખડી છેદાય ( વેરણુ–સીરણ થઈ જાય), તેમ (જુનાં કર્યાં ) છેદાઈ જાય છે. (૮૯૨૯) અખંડ પ્રચ’ડ સૂર્ય ના કિરણેાથી ગ્રસિત ખરફની જેમ શુભ ભાવનાએથી અશુભ કર્માંના સમૂહ (ગાંઠ) ક્ષય પામે છે. (૮૯૩૦) તેથી ધ્યાનરૂપી યાગની નિદ્રાથી અદ્ભુમી'ચેલા નેત્રોવાળા, સંસારથી ડરેલેા, એવા તું હું સુંદર ! અનાસક્તભાવે ખાર ભાવનાઓને ચિતવ ! (૮૯૩૧) એમ બાર પ્રકારની ભાવનાઓના સમૂહ નામનું આ (ચૌદમુ.) પેટાદ્વાર કહ્યું. હવે પંદરમું' શીલપાલન નામનુ પેટાદ્વાર કેહું' છુ. (૮૯૩૨)
1
અનુશાસ્તિમાં પ`દરમું શીલપાલનદ્વાર-(નિશ્ચયનયથી)શીલ એ પુરુષને (આત્માને) સ્વભાવ છે, અને (વ્યવહારથી) આશ્રવનાં દ્વાર રાકવા દ્વારા ચારિત્ર પાળવું તેને શીલ કહ્યું છે, અથવા શીલ મનની સમાધિ છે. (૮૯૩૩) પુરુષસ્વભાવ એ પ્રકારને છે-પ્રશસ્ત તથા અપ્રશસ્ત, તેમાં જે રાગ-દ્વેષ વગેરેથી કલુષિત તે અપ્રશસ્ત છે અને (૮૯૩૪)ચિત્તની સરળતા,રાગ-દ્વેષની મંદતા અને ધર્માંના પરિણામ (આશય ), તે પ્રશસ્ત સ્વભાવ છે. અહીં પ્રશસ્ત સ્વભાવ પ્રસ્તુત છે. (૮૯૩૫) એમ અતિ પ્રશસ્ત સ્વભાવરૂપ શીલ જેવું અખંડ (નિર્દેřષ ) છે, તે મૂળગુણેાની આધારશીલા બીજા પણ ગુણુસમૂહને ધારણ કરશે. (પામી શકે.) (૮૯૩૬) ચયને (એટલે કમના સંચયને ) રિક્ત (શૂન્ય-અભાવ ) કરવાથી ( ચય + રિક્ત = ) ચારિત્ર (કહ્યું) છે. વળી તે ચારિત્ર ( શાસ્ત્રાક્ત) વિધિનિષેધને અનુસરતુ અનુષ્ઠાન છે અને તે આશ્રવની વિરતિથી થાય છે. (૮૯૩૭) કારણ કે–(જ્ઞાનીએ ) ચારિત્રપાલનરૂપ શીલની જ વૃદ્ધિ માટે, આશ્રવને રાધ કરવામાં સમર્થ એવા આ ઉપદેશને આપે છે. જેમ કે-નિર્જરાના અથી સદા ઇન્દ્રિયાનુ' દમન કરીને અને કષાયરૂપ સવ સૈન્યને પણ હણીને, આશ્રવદ્વારે)ને રોકવા માટે યત્ન કરે! (૮૯૩૮-૩૯) કારણ કે-જેમ રાગથી
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલરનનો મહિમા
૭ પીડિત મનુષ્યને અહિત (અપધ્ય) આહાર છેડવાથી રોગો નાશ પામે, તેમ ઇન્દ્રિયને અને કલાને જીતવાથી આશ્ર નાશ પામે જ છે. (૮૯૪૦) એથી જ સઘળાય છે પ્રત્યે મુનિ વઆત્મતુલ્ય વર્તાવ કરે છે. સદ્ગતિની પ્રાપ્તિ માટે એથી બીજે ઉપાય જ નથી. (૮૯૪૧) માટે જ્ઞાનથી, ધ્યાનથી અને તપના બળથી બળાત્કારે પણ સર્વ આશ્રવકારોને રોકીને નિર્મળ (અખંડ) શીલને ધારણ કરવું જોઈએ. (૮૯૪ર) વળી મનસમાધિરૂપ શીલને પણ મોક્ષસાધક ગુણોના (પાઠા, ગુણેખું-ગુણથી) મૂળ કારણરૂપ જાણવું. કારણ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે-જેને વૈર્ય (સમાધિ) છે, તેને તપ છે અને જેને તપ છે તેને સદ્ગતિ સુલભ છે. જે પુરૂષે અવૃતિ(અસમાધિ)વાળા છે. તેઓને નિચે તપ પણ દુર્લભ છે. (૮૯૪૩-૪૪) વળી જે કરણરૂપ (સાધનરૂપ) મન-વચન અને કાયા એ ત્રણ (ગો) કદા. તે પણ સમાધિવાળાને ગુણકારક અને અસમાધિવાળાને દેષકારક બને છે. (૮૯૪૫) માટે સંસારવાસથી થાકેલા (વૈરાગી) ધન્યપુરુષ દુઃખના હેતુભૂત સ્ત્રીની આસક્તિરૂપ બંધનને તેડીને શ્રમણ બન્યા છે. (૮૯૪૬) ધન્યપુરુષે આત્મહિતને સાંભળે છે, (અતિ) ધન્ય સાંભળેલાને કરે (આચરે) છે અને તેથી પણ અતિ) ધન્ય સદ્ગતિના માર્ગભૂત એવા ગુણના સમૂહરૂપશીલમાં રમે (રતિ કરે) છે. (૯૪)જેમ દાવાનળ તૃણસમૂહને બાળે તેમ સમ્યજ્ઞાનરૂપી પવનથી પ્રેરાએલ અને શીલરૂપી મોટી જ્વાળાઓવાળો વિલિષ્ટ (ઉ) તારૂપી અગ્નિ સંસારના મૂળ બીજને બાળે છે. (૮૯૪૮) નિર્મળ શીલને પાળનારાઓને આત્મા આ લેકમાં અને પરલોકમાં પણ
આ જ પરમાત્મા છે' એમ (લેકેથી) ગૌરવને પામે છે. (૮૯૪૯) સત્ય પ્રતિજ્ઞામાં તત્પર, એવા શીલના બળવાળા (આત્મા) ઉત્સાહપૂર્વક લીલા માત્રથી અત્યંત મહા ભયંકર પણ આપદાઓને પાર પામે છે. (૮૯૫૦) શીયલરૂપ અલંકારથી શોભતા આત્માનું તે જ ક્ષણે (તત્કાળ) મરવું પણ શ્રેષ્ઠ છે, કિન્તુ શીલ અલંકારથી ભ્રષ્ટ થએલાનું લાંબુ જીવન પણ નિચે શ્રેષ્ઠ નથી. (૮૯૫૧) નિર્મળ શીલવાળાએ (શીલ માટે વારંવાર શત્રુઓના ઘરોમાં ભિક્ષા માટે ભમવું સારું છે, પણ ઉત્તમ એવા શિયળને મલિન કરનારાઓનું ચક્રવતી પણુ પણ સારું નથી. (૮૯૫૨) મોટા પર્વતના ઉંચા શિખરથી કયાંય વિષમમાં (ખીણમાં), અતિ કઠિન પત્થરમાં પડીને પોતાના (શરીરના) સો ટૂકડા કરવા તે શ્રેષ્ઠ છે; વળી અતિ કુપિત મેટા ફેંફાડાવાળા, ભય કર અને રુધિરતુલ્ય લાલ નેત્રવાળા, જેની સામે જોઈ પણ ન શકાય, તેવા સાપના તીક્ષણ દાઢવાળા મુખમાં હાથ નાખો શ્રેષ્ઠ છે; તથા આકાશ સુધી પહોંચેલી, જોઈ પણ ન શકાય તેવી, ઘણી જવાળાઓના સમૂહથી દીપતા, પ્રચંડ (પ્રલયકારક) અગ્નિના કુંડમાં પિતાને ફેંક સારે; અને મદેન્મત્ત હાથીઓના બે ગંડસ્થલ ચીરવામાં એક અભિમાની એવા દુષ્ટ સિંહની અતિ તીણ મજબૂત દાઢેથી કઠિન એવા મુખમાં પ્રવેશ કરે સારો; પણ હે વત્સ ! તારે સંસારના સુખ માટે, અતિ દીર્ઘકાળ સુધી પરિપાલન કરેલા નિર્મળ શીલરત્નનો ત્યાગ કરવો સારો નથી. (૮૯૫૩ થી ૫૭) શીલરૂપી અલંકારથી શોભતો નિધન પણ નિચે લોકપૂજ્ય બને છે, કિતુ ધનવાન છતાં
૬૩
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૮
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર એવું દુરશીલ સ્વજનેમાં પણ પૂજાતું નથી. (૮૫૮) નિર્મળ શીલને પાળનારાઓનું જીવન ચિરંજીવી થાઓ ! પણ પાપાસક્ત ના ચિરજીવવાપણાથી કંઈ પણ (ફળ) નથી. (૮૦૫૯) માટે ધર્મગુણની ખાણતુલ્ય એવા હે ભાઈ ક્ષપક ! આરાધનામાં સ્થિર મનવાળો તું, ગરલની જેવા દુરાચારીપણાને વમીને મનહર ચંદ્રના કિરણ સમાન નિર્મળ (નિષ્કલંક) અને સંસારની પરંપરાના (પક્ષે ભવરૂપી વાંસના) અંકુરને નાશ કરનારું, દેવ-દાનના સમૂહને ચિત્તમાં ચમત્કાર કરનારું, મોક્ષનગરની સ્થાપનામાં ખીલા (ખૂટ) સરખું, જેની પીડાના ત્યાગરૂપ, દુર્ગતિના માર્ગની અવજ્ઞાકારક, પાપપ્રવૃત્તિમાં આંખમીંચામણ (અનાદર) કરનારું અને પરમપદરૂપી લલના સાથે લીલા કરાવનારું, એવા નિર્મળ શીલનું પરિપાલન કર! (૮૯૬૦ થી ૬૨) એમ પંદરમું શીલપરિપાલન દ્વાર કહ્યું. હવે ઈન્દ્રિયદમન નામનું સલમ્ પેટાદ્વાર કંઈક માત્ર જણાવું છું. (૮૯૬૩)
અનુશાતિમાં સેલમેં ઇન્દ્રિયદમન પેટાદ્વાર-જીવ એટલે ઈન્દ્ર અને આ તેની હવાથી (વ્યાકરણના નિયમથી) તેને ઈનિ કહેવાય છે. પુનઃ (બીજી રીતે જીવ એ જ્ઞાનાદિ ગુણરૂપી લક્ષમીને કીડા કરવાના રહેવાના), મહેલતુલ્ય છે અને ઈન્દ્રિઓ નિચે તે મહેલના ઝરૂખા વગેરે ઘણું કાતુલ્ય છે. પરંતુ તે ઈન્દ્રિમાં પોતપોતાના નિયત (શબ્દાદિ) વિષયેની વિરતિરૂપ કમાડના અભાવે પ્રવેશ કરતા ઘણા કુવિકપિની કલ્પનારૂપ પાપરજના સમૂહથી, ચંદ્રકિરણતુલ્ય ઉજજવળ પણ જ્ઞાનાદિ ગુણલક્ષમી બૂરી રીતે (અત્યંત) મલિન થાય છે, (૮૯૬૪ થી ૬૬) અથવા નહિ ઢાંકેલાં ઇન્દ્રિયરૂપ દ્વારોવાળા જીવરૂપી પ્રાસાદમાં પ્રવેશ કરીને દુષ્ટ વિષયરૂપી પ્રચંડ લૂંટારા જ્ઞાનાદિ લક્ષમીને લૂંટે છે. (૮૯૬૭) એમ સમ્ય સમજીને, હે ધીર ! તે જ્ઞાનાદિના સંરક્ષણ માટે પ્રયત્ન કરનારો તું, સર્વ ઇન્દ્રિએરૂપી દ્વારેને સખ્ત બંધ કરેલાં રાખ! (૮૯૬૮) કારણ કે સ્વશાસ્ત્ર-પરશાસ્ત્રના (મત=) જ્ઞાનના અવગાહનથી (અભ્યાસથી) મહાન એવા પંડિત પુરુષને પણ તેના) વેગને નહિ રોકેલો બળવાન ઇન્દ્રિઓને સમૂહ પરાભવ કરે છે. (૮૯૬૯) વ્રતને ધરે કે તપશ્ચર્યા કરે, ગુરુનું શરણ કરે કે સૂત્ર-અર્થને પણ (ઝર ) સ્મરણ કરો, કિન્તુ ઈન્દ્રિયદમનથી રહિત એવા જીવને તે સર્વ ફેતરાં ખાંડવાતુલ્ય (નિષ્ફળ) છે. (૮૭૦) મદથી પ્રચંડ ગંડસ્થળવાળા હાથીઓની ઘટાનો નાશ કરવામાં મહા સમર્થ પણ જીવ જે ઇન્દ્રિયને વિજેતા નથી, તો તે પ્રથમ નંબરને કાયર જ છે. (૮૭૧) ત્યાં સુધી જ મેટાઈ છે, ત્યાં સુધી જ કીતિ ત્રણ ભુવનના ભૂષણરૂપ છે અને પુરુષની સંભાવના (પ્રતિષ્ઠા) પણ ત્યાં સુધી છે, કે જ્યાં સુધી ઇન્દ્રિયે તેના વશમાં છે. (૮૯૭૨) અને જે તે જ પુરુષ તે ઈન્દ્રિયેના વશમાં છે, તો કુળમાં, થશમાં, ધર્મમાં, સંઘમાં, (માતાપિતાદિ) ગુરુઓમાં અને મિત્રવર્ગમાં તે અવશ્ય મસીને કૂચડે ફેરવે છે. (કલંક્તિ કરે છે), (૮૯૭૩) દીનતાને, અનાદેયતાને (અનાદરને) અને સર્વ લેકની કાપાત્રતાને પામે છે. અરે ! એવું તે શું શું અનિષ્ટ છે કે જેને ઈન્દ્રિયોને વશ પડેલાએ ન પામે ?
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈદ્રિયદમને દ્વારે
(અર્થાત્ વિષયાસક્ત સર્વ અનિષ્ટોને પામે છે.) (૮૯૭૪) મસ્તક વડે પર્વતને પણ તેડી શકાય, જ્વાળાઓથી વિકરાળ અગ્નિને પણ પી શકાય અને તલવારની ધાર ઉપર પણ ચલાય, કિન્તુ ઈન્દ્રિયરૂપી ઘડાઓને વશ કરવા તે દુષ્કર છે. (૮૯૭૫) (એક) અરર ! સતત વિષારૂપી જંગલને પ્રાપ્ત કરતે (વિષયમાં રમતો), નિરંકુશની જેમ દુર્દાન્ત, એ ઇન્દ્રિયરૂપી રાવણ હાથી, (જીવન) શીલરૂપી વનને ભાંગતે-તેડતો ભમે છે, (૮૭૬) જેઓ તત્વને ઉપદેશ છે, તપને પણ તપે છે અને સંજમણને પણ પાળે છે, તેઓ પણ જેમ નપુંસક યુદ્ધમાં હારે, તેમ ઇન્દ્રિયને જીતવામાં થાકી જાય છે. (૮૯૭૭) શક જે ઘણાં (હજાર) નેત્રોવાળે થયે કૃષ્ણ જે (વયવહુeગોપીઓનો હાસ્યપાત્ર બન્યા, ભટ્ટારક (પૂજ્ય) બ્રહ્મા પણ જે ચતુર્મુખ બન્ય, કામ પણ જે બળીને ખાખ થયો અને મહાદેવ પણ જે અર્ધ સ્ત્રી શરીરધારી બન્ય, તે સઘળું દુર્જય એવા ઇન્દ્રિયરૂપી મહારાજાનું વિલસિત (પરાક્રમ) છે. (૮૭૮-૭૯) (જીવ) પાંચને વશ થવાથી સમગ્ર જીવલેકને વશ થાય છે અને પાંચનો જય કરવાથી સમસ્ત ત્રણ લેકને પણ જીતે છે. (૮૯૮૦) જે આ જન્મમાં ઈન્દ્રિયદમન ન કર્યું, તે બીજા ધર્મોથી શું? અને જો સમ્યફ તે ઇન્દ્રિયદમનને કર્યું, તે પછી પણ શેષ ધર્મોથી શું? (૮૯૮૧) અહાહા ! ઇન્દ્રિયના સમૂહનું (અતિ) બલવંતપણું છે, કારણકે-અથીઓ અને શાસ્ત્રપ્રસિદ્ધ (તેને દમન કરવાના ઉપાયના જાણ એવા પણ પુરુષે તેને વશ કરી શકતા નથી. (૮૯૮૨) હું માનું છું કે શ્રી જિનેશ્વર અને જિનમતમાં રહેલાને (આરાધકને) છોડીને, બીજે કે ત્રણેય લેકમાં પણ (પ્રભવત= ) સમર્થ એવી બળવાન ઇન્દ્રિયને જ નથી, જીતતા નથી અને જીતશે પણ નહિ. (૮૯૮૩) આ જગતમાં જે ઇન્દ્રિયને વિજેતા છે, તે જ શૂર છે, તે જ પંડિત છે, તે જ નિચે ગુણ છે અને તે જ કુલદીપક છે. (૮૯૮૪) જગતમાં જેનું પ્રયોજન (ધ્યેય) ઈન્દ્રિય દમવાનું છે, તેના ગુણે ગુણે છે અને યશ યશ છે. તેને સુખ હથેલીમાં રહેલું છે, તેને ધૃતિ (સમધિ) છે અને તે મતિમાન છે. (૮૯૮૫) દેવેની શ્રેણીથી પૂજાતા ચરણકમળવા ઈન્દ્ર જે સ્વર્ગમાં જ કરે છે, ફણાના મણિની કાન્તિથી અંધકારને નાશ કરનાર ફણીન્દ્ર (નાગરાજ) પણ જે પાતાલમાં જ કરે છે, અથવા શત્રુસમૂહને હણનારું એવું ચક્ર જે ચક્રવતીની હથેબીમાં ગૂલે છે, તે સર્વ દીપ્ત એવી ઇન્દ્રિઓના એક લેશ માત્ર દમનની લીલાનું વિલસિત છે. (ઇન્દ્રિયજયનું અંશ માત્ર ફળ છે.) (૮૯૮૬-૮૭) તેને નમે, તેની પ્રશંસા કરો, તેની સેવા કરો અને તેને સહાયક બનાવે (શરણ સ્વીકારો), કે જેણે દુર્દમ એવા ઈન્દ્રિયરૂપી ગજેન્દ્રને (પાઠાંઅપૂવસં= ) પિતાને વશ કર્યો છે. (૮૯૮૮) તે જ સદ્દગુરુ અને સુદેવ છે, માટે તેને જ નમો ! તેણે જગતને શોભાવ્યું છે, કે વિષયરૂપી પવનથી પ્રેરાવા છતાં જેને ઈન્દ્રિરૂપી અગ્નિ સળગતો નથી. (૮૯૮૯) તેણે જન્મને પુણ્યથી પ્રાપ્ત કર્યો છે અને જીવિત પણ તેનું જ સફળ છે, કે જેણે આ દુષ્ટ એવા ઈન્દ્રિઓના બળવાન વિકારને રોક્યો છે. (૮૯૦) તેથી હે દેવાનુપ્રિય! તને હિતકર
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૦
શ્રી સ'વેગરગશાળા પ્રથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથુ‘
કહું છું કે–તું પણ તેવું કઈ રીતે વિશિષ્ટ વર્તન કર, કે જેમ ઇન્દ્રએ આત્મારામી (નિર્વિકારી ) અને ! (૮૯૯૧) ઇન્દ્રિયજન્ય સુખ તે સુખાભાસ (બ્રાન્તિ) છે, પણ સુખ નથી. તે (ભ્રાન્ત સુખ) પણ નિશ્ચે કર્મોની (ઉપચય-) વૃદ્ધિ માટે છે અને તે કર્માંની વૃદ્ધિ પણ એક દુ:ખનું જ કારણ છે. (૮૯૨) ઇન્દ્રિાના વિષયેામાં આસક્ત થવાથી, ઉત્તમ શીલ અને ગુણેરૂપી એ (પેહુણ=) પાંખા વિનાના જીવેા કપાયેલી પાંખવાળા પક્ષીએની જેમ સ'સારરૂપી ભયકર ગુ¥ામાં પટકાય છે. (૮૯૯૩) જેમ મધ ચેપડેલી તલવારની ધારને ચાટતા પુરુષ સુખને માને છે, તેમ સયકર પણ ઇન્દ્રિયાના વિષયસુખને અનુભવતા જીવ (સુખને માને છે.) (૮૯૯૪) સારી રીતે શેાધવા છતાં જેમ કેળમાં કયાંય સાર (કાષ્ટ ) મળતે। નથી, તેમ ઇન્દ્રિયવિષયેામાં સારી રીતે શેાધવા છતાં સુખ ( મળતું ) નથી. (૮૯૯૫) જેમ ગ્રીષ્મના તાપથી ત્રાસેલા (પાઠાં॰ ય =) શીઘ્ર દેાડતા પુરુષને તુચ્છ વૃક્ષની નીચે અલ્પ માત્ર છાયાનું સુખ ( મળે ) છે, તેવુ ઇન્દ્રિયસુખ પણ જાણવું. (૮૯૯૬) અહાહા ! ચિરકાળ પેાધેલા પણ ઇન્દ્રિયાના સમૂહને કેવી રીતે આત્મીય (પેાતાના) મનાય ? કારણ કે–વિષયામાં આસક્ત થતા તે શત્રુથી પણ અધિક ( દુષ્ટ) અને છે. (૮૯૯૭) મેાહથી મૂઢ થયા થકા જે જીવ ઇન્દ્રિઓને વશ થાય છે, તેના આત્મા જ (તેને) અતિ દુઃખ દેનારા તેનેા શત્રુ છે. (૮૯૯૮) શ્રોત્રેન્દ્રિ યથી ભદ્રા, ચક્ષુના રાગથી સમરધીર રાજા, ઘ્રાણુથી રાજપુત્ર અને રસનાથી સેાદાસ પરાંભવ પામ્યા તથા સ્પર્શનેન્દ્રિયથી શતવારનગરવાસી પુરુષ નાશ પામેલેા જોચા (નાશ પામ્યા), એમ તેએ એક એક ઇન્દ્રિયથી પણ હણાયા, તે જે પાંચેયમાં આસક્ત તેનુ શુ ? (૮૯૯૯-૯૦૦૦) તે પાંચેયના ભાવા સક્ષેપથી ક્રમશઃ કહું છું. તેમાં શ્રોત્રેન્દ્રિય સધી આ દૃષ્ટાન્ત જાવુ. (૯૦૦૧)
શ્રોત્રેન્દ્રિયની આસક્તિનું દૃષ્ટાન્ત-વસતપુર નગરમાં અત્યંત સુંદર સ્વરવાળા અને અત્યંત કુરૂપી એવે। અતિ પ્રસિદ્ધ પુષ્પશાળ નામના ગાયક હતેા. (૯૦૦૨) તે જ નગરમાં એક સા`વાહ હતા, તે પરદેશ ગયા અને ભદ્રા નામની તેની ભાર્યાં ઘરવ્યવહારને સંભાળવા લાગી. (૯૦૦૩) તેણીએ એકદા કાઈ પણ કારણે પેાતાની દાસીએને બજારમાં મેાકલી અને તેએ ઘણા લેાકેાની સમક્ષ કિન્નરતુલ્ય સ્વરથી ગાતા પુષ્પશાલના ગીતના શબ્દને સાંભળીને ભી'તમાં ચીતરી હેાય તેમ સ્થિર ઊભી રહી ગઈ. (૯૦૦૪-૫) પછી ચિરકાળ ઊભી રહીને પેાતાને ઘેર આવેલી તેએને કૂપિત થએલી ભદ્રાએ કઠોર વચનેાથી ઠપકાવી, (૯૦૦૬) ત્યારે તેએએ કહ્યું કે-સ્વામિની! રેાષ ન કરે!! સાંભળે ! ત્યાં અમે તેવું (ગાયન ) સાંભળ્યું, કે જે પશુના પણ મનને હરણુ કરે, તેા ખીજાએનું શું? (૯૦૦૭) ભદ્રાએ કહ્યું કે-કેવી રીતે ? તેથી દાસીએએ સર્વ જણાવ્યું ત્યારે ભદ્રાએ ચિંતવ્યુ કે–તે મહાભાગનું દર્શન કેવી રીતે કરવુ ? (૯૦૦૮) પછી એક પ્રસંગે દેવમંદિરની યાત્રા શરુ થઈ, તેથી સ` લેાકે। ત્યાં જાય છે અને દર્શન કરીને પાછા ફરે છે. (૯૦૦૯)
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચેય ઈન્દ્રિઓના વિષયની વિષમતાનાં દષ્ટાન્તો
૫૦૧
દાસીઓથી પરિવરેલી ભદ્રા પણ સૂર્ય ઊગતાં ત્યાં ગઈ. (ત્યારે) ગાઈને અતિ થાકેલા, તે દેવમંદિરની નજીકમાં સૂતેલા પુષ્પશાલને કઈ રીતે દાસીઓએ જોયો અને ભદ્રાને કહ્યું કેતે આ પુષ્પશાલ છે. ૯૦૧૦-૧૧) પછી ચીપટા નાકવાળા, બીભત્સ હેડવાળા, મોટા દાંતવાળા, (અથવા પાઠાં છૂતુરં= ) બીભત્સ ઉંચા દાંતવાળા) અને નાની () છાતીવાળા તેને જોઈને, “હું! આવા રૂપથી એના ગીતને પણ જોયું” એમ બોલતી ભદ્રા અત્યંત મરડેલા (અવળા) મુખથી (તિરસ્કારથી) ઘૂંકી અને ઊંઘીને ઊઠેલા પુષ્પશાલને બીજા હલકટ લોકોએ તે કહ્યું. (૦૧૨-૧૩) એ સાંભળીને ક્રોધાગ્નિથી બળતા સર્વ અંગવાળે તે (પુષ્પશાલ) હા, ફિ! (હયાસા= ) નિર્ભાગિણું એવી તે વાણીઆની પત્નિ પણ (મું) મને હસે છે? ૯૦૧૪) એમ અતુલ રોષને વશ પોતાના સર્વ વ્યાપારને (કાને) વિસરી ગયેલ તે અપકાર કરવાની ઈચ્છાવાળે ભદ્રાના ઘેર પહોંચે (૯૦૧૫) અને સુંદર સ્વરે અત્યંત આદરથી પરદેશ ગયેલા પતિવાળી સ્ત્રીને વૃત્તાન્ત આ પ્રમાણે ગાવા લાગ્યો. જેમ કે સાર્થવાહ (દઢ=) વારંવાર તારા વૃત્તાન્તને ' પૂછે છે, સદા લેખને (પને) મોકલે છે, તારું નામ લેવાથી (સાંભળવાથી) અત્યંત
હર્ષને પામે છે, (૯૦૧૬-૧૭) તારા દર્શન માટે ઉત્સુક થએલે આ આવે છે અને ઘરમાં પેસે છે, ઈત્યાદિ તેણે તેણીની આગળ તેવી કઈ રીતે ગાયું, કે જેથી તેણી “આ સર્વ સાચું છે અને પિતાને પતિ આવે છે, એમ માનતી ઊભી થઈને (ભાન ભૂલેલી) આકાશ તળથી પોતે નીચે પડી ૯૦૧૮–૧૯) અતિ ઉચ્ચ ભૂમિથી પડવાના પ્રહારથી થયેલા જીવના નિગમથી (પાઠાંની હરણું=નીકળવાથી) મરેલી તે શ્રી જિનેશ્વરના નાત્ર સમયે જેમ ઈન્દ્રની કાયા (પંચતંત્ર) પાંચ રૂપોને કરે, તેમ (પંચતંત્ર) મરણને પામી. (૯૦૨૦) કાળક્રમે તેનો પતિ આવ્યા અને (પત્નીને) વૃત્તાન્તને સાંભળીને અને પુષ્પશાલની અત્યંત પ્રતિકૂળતાને (શત્રુતાને) જાણીને, તેને તેડાવીને, અતિ ઉત્તમ ભેજનદ્વારા ગળા સુધી જમાડીને કહ્યું કે-ભદ્ર ! ગાયન કરતો મહેલ ઉપર ચઢ! તેથી અત્યંત દઢ એવા ગીતના અહંકારથી સર્વ શક્તિથી ગાતો ગાતો તે મહેલ ઉપર ચઢ. (૯૦૨૧ થી ૨૩) પછી ગાવાના પરિશ્રમથી વધતા વેગવાળા ઉંચા શ્વાસથી નસ (અથવા મસ્તક) કૂટવાથી બીચારો તે મરણને પાપે. એ શ્રોત્રેન્દ્રિયને મહાદેવ કહ્યો. (૯૯૨૪) - ચક્ષુઈનિદ્રયની આસક્તિનું દૃષ્ટાનત-ચક્ષુઈન્દ્રિયના દષમાં દષ્ટાન્ત (આ પ્રમાણે-) પદ્મખંડ નગરમાં સમરધીર નામનો રાજા રાજ્યલક્ષ્મીને ભોગવે છે. (૯૦૨૫) સઘળી નીતિના નિધાન તે રાજાને પરસ્ત્રી સદા માતાતુલ્ય, પરધન તૃણતુલ્ય અને પરકાર્ય નિજકાર્ય તુલ્ય હતું. (૯૦૨૬) શરણે આવેલાનું રક્ષણ, દુઃખી પ્રાણીઓનો ઉદ્ધાર, (વગેરે) ધર્મકાર્યોમાં વર્તતા એવા જ પોતાના જીવનનું પણ જેણે બહુમાન કર્યું (અર્થાત્ ધર્મ રહિત પોતાના જીવનનું પણ તેને મૂલ્ય ન) હતું. એક અવસરે સુખાસને બેઠેલા એવા તેને દ્વારપાળે ધીમેથી આવીને આદરપૂર્વક પ્રણામ કરતાં વિનંતિ કરી કે-૯૦૨૭–૨૮)
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
શ્રી સવૅગર ગશાળા પ્રથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથુ
હે દેવ! તમારા પાદપ'કજનાં દર્શન માટે આવેલે શિવ નામને સાથ વાહુ બહાર ઊભે છે, તે અહી આવે કે જાય? (૯૦૨૯) રાજાએ કહ્યું કે—ભલે આવે. પછી પ્રવેશ કરેલા તે પ્રણામ કરીને ઉચિત આસને બેઠો અને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે-(૯૦૩૦) હે દેવ! મારે વિશાળ નેત્રોવાળી, રૂપથી રભાને પણ શરમાવતી, સુંદર યૌવન પામેલી, પુનમના ચંદ્રતુલ્ય મુખવાળી, ઉન્માદિની નામની પુત્રી છે. (૯૦૩૧) તે સ્ત્રીઓમાં રત્નભૂત છે અને (રાજા હેાવાથી) તમે રત્નેાના નાથ છે, તેથી હે દેવ ! જો યાગ્ય જણાય, તા તમે તેને સ્વીકારે! (૯૦૩૨) હે દેવ ! તમને જણાવ્યા વિના કન્યારત્નને બીજાને જો માપું, તે મારી સ્વામિભક્તિ કેવી ગણાય ? માટે તમને કહું છુ', (૯૦૩૩) ( જો કે ) માતા-પિતા (તેા) અત્યંત નિર્ગુ ́ણુ પણ પેાતાના સ'તાનેાની શ્લાઘા કરે તે સત્ય છે, પણ તેની સુંદરતા કાઈ નુઢી જ છે. (૯૦૩૪) તે આ પ્રમાણે–જન્મ સમયે પણ એણીએ તૃત વિજળીના પ્રકાશની જેમ (પેાતાના) શરીરથી સૂતિકાઘરમાં સઘળું પ્રકાશિત કર્યું હતું. અને ગ્રહે! પણ એનુ દર્શન કરવા માટે હાય, તેમ સ્પષ્ટ ઉચ્ચ સ્થાને રહ્યા હતા. (એવ’=) એ કારણે હે દેવ ! તમારાથી ( અન્ય ) તેના પતિ ન હેાય, (૯૦૩૫-૩૬) એમ જાણીને અત્યંત વિસ્મિત મનવાળા રાજાએ તેને જેવા માટે વિશ્વાસુ માણસાને મેાકલ્યા. (૯૦૩૭) તેઓ સાથવાહની સાથે જ ગયા, ઘરમાં તેણીને જોઈ અને આશ્ચર્ય ભૂત એવા તેના રૂપથી આકર્ષિત થયા. (૯૦૩૮) (પછી) મદેાન્મત્ત, સૂચ્છિત કે હૃદયથી શૂન્ય થયા હાય તેમ એક ક્ષણ પસાર કરીને એકાન્તમાં બેસીને ( તેએ ) વિચારવા લાગ્યા કે અપ્સરાને પણ જીતે તેવુ કોઈ આશ્ચર્યકારી આનું ઉત્તમ રૂપ એ જ અંગની શાલા છે, કે જેથી તેણે પાકી વયવાળા પણ આપણને આ રીતે મુઝવ્યા. (૯૦૩૯-૪૦) આપણા જેવા પાકી વયવાળા પણુ જે આના દર્શન માત્રથી પણ આવી અવસ્થાને ( વિકારને ) પામ્યા, તે નવયૌવનથી મનેાહર, અંકુશ વિનાના ( સ્વતંત્ર), સકલ સંપત્તિનુ· ઘર ( સ્વામી ) અને અજિતેન્દ્રિય ( વિષયાસક્ત ), એવા રાજા એણીના વશથી પરાધીન કેમ નહિ બને ? (૯૦૪૧-૪૨) પછી રાજા પરવશ થતાં રાજ્ય કેમ અતિ વેરવિખેર ન બને ? અને રાજ્ય વેરવિખેર થતાં તે (રાજાનું) રાજાપણું અયથાર્થ (મિથ્યા ) થાય ! (૯૦૪૩) એમ સમજવા છતાં (સહત્થેણુ = ) પેાતાના હાથે રાજાને (ઈમ' ) આ કન્યાને પરણાવીને સમસ્ત (ભાવિ=) ભવિષ્યે થનારા દોષાનુ કારણ (વય =) આપણે કેમ ન બનીએ ? (૯૦૪૪) તેથી કાઈ પણ દેષ જણાવીને રાજાને આનાથી વ્યાવત ન કરીએ ( બચાવી લઈ એ ). સઘળાઓએ તે સ્વીકાર્યું અને રાજાની પાસે ગયા. (૯૦૪૫) પછી પૃથ્વીતળને સ્પર્શતા મસ્તક વડે સ આદરપૂર્વક રાજાને પ્રણામ કરીને, નમાવેલા મસ્તકે હાથ જોડીને ( અંજલિ કરીને ), તેએ કહેવા લાગ્યા કે– (૯૦૪૬) હે દેવ ! રૂપાદિ સર્વ ગુણૈાથી કન્યા સુશાલિત છે, માત્ર તે પતિને વધ કરનારા એક મોટા દુષ્ટ લક્ષણવાળી છે. (૯૦૪૭) તેથી રાજાએ તેને તજી દ્વીધી. પછી તેના પિતાએ તે રાજાના જ સેનાપતિને
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચેય ઇન્દ્રિઓના વિષયની વિષમતાનાં દષ્ટા
૫૦૩ તે (કન્યા) આપી અને તે પર. (૦૪૮) પછી તેના રૂપથી, યૌવનથી અને સૌભાગ્યથી હરાયેલા હૃદયવાળો (વશ થયેલો) સેનાપતિ પત્નીમાં જ અત્યંત એકચિત્ત (પરવશ) થયો. (૯૦૪૯) દિવસો જતાં એક અવસરે રાજા સુભટના સમૂહથી પરિવરેલ, હાથીની ખાંધે બેઠેલે, સુંદર ચામરોના સમૂહથી વીજાતો અને ઉપર ધરેલા વેત છત્રવાળો તે સેનાપતિની સાથે રવાડીએ (ફરવા માટે) નીકળે. (૯૦૫૦-૫૧) ત્યારે તે સેનાપતિની ભાર્યાએ વિચાર્યું કે-અપલક્ષણ છુંએમ માની રાજાએ મને કેમ તજી દીધી? (માટે) મારે આવી રહેલા તેનું દર્શન કરવું. (૦૫૨) એમ વિચારીને નિર્મળ બહુમૂલ્ય રેશમી વસ્ત્રો ધારણ કરીને રાજાના દર્શન માટે પ્રાસાદે ચઢીને ઉભી રહી. ૯૦૫૩) રાજા પણ બહાર શ્રેષ્ઠ ઘોડા, હાથી અને રથી એક ક્ષણ પરિશ્રમ (કીડા) કરીને પોતાના ઘેર જવાના ઉદ્દેશથી આવવા લાગ્યા (પાછો ફર્યો) (૯૦૫૪) અને આવતા રાજાની (નિસ્સÉ=) નીકળેલી વિકાસી કમલના પત્રતુલ્ય દીર્ધદષ્ટિ કઈ રીતે તે રીતે જોવા માટે) ઊભેલી તેણીની ઉપર પડી. ૯૦૫૫) તેથી તેમાં એક મનવાળો બનેલે રાજા, શું રતિ છે? શું રંભા છે? અથવા શું પાતાલકન્યા છે, કે શું તેજલક્ષ્મી છે? એમ ચિંતવતે એક ક્ષણ ઊભો રહીને જેમ દુષ્ટ અને લગામથી કબજે કરે, તેમ ચક્ષુને લજજારૂપી લગામથી અત્યંત વાળીને મહા મુશીબતે પિતાના મહેલમાં પાઇ ગયો (પ ). (૯૦૫૬-૫૭) અને સઘળા મંત્રીઓને, સામતને તથા સુભટવર્ગને સ્વસ્વ સ્થાને મેકલીને, બીજી સર્વ પ્રવૃત્તિ છેડીને, મુશીબતે શખ્યામાં બેઠો. (૯૦૫૮)પછી તેણીના (પાઠાં. પંચગચંગિમા=) અંગની અને ઉપાંગની સુંદરતા જેવાથી મનથી વ્યાકૂલિત થએલા તે રાજાના અંગને કામ અતિ પીડવા લાગે. (૯૦૫૯) તેથી કમળ સમાન નેત્રવાળી તેને જ સર્વત્ર જેતે, તન્મય ચિત્તવાળે, રાજા ચિત્રથી ચિતર્યો હોય તેમ સ્થિર થઈ ગયે. (૬૦) અને નિયત અવસરે સેનાપતિ આવ્યા ત્યારે રાજાએ પૂછ્યું કે-તે અવસરે તારા ઘર ઉપર કયી દેવી હતી? (૯૦૬૧) તેણે કહ્યું કે–દેવ ! એ તે હતી, કે જે સાર્થવાહની કન્યાને તમે તજી દીધી, હવે તે મારી પત્ની હોવાથી પરાયી થઈ. (૯૦૬૨) પછી અહાહા ! નિર્દોષ પણ તે અને દેષિત જણાવનારા પાપી તે (કારકિર) અધિકારી (પણ મારા) પુરુષોએ મને કેમ ઠ? (૯૦૬૩) એમ અતિ ચિંતાતુર રાજા લાંબે નસાસો નાખીને દુઃસહ (વિસમરસીલી મુહસિહિ8) કામાગ્નિથી આકરા સંતાપને પામ્યો. ૯૦૬૪) (રાજાના દુઃખનું રહસ્ય જાણીને સેનાપતિએ પ્રસંગ પામીને (કહ્યું) કે-સ્વામિન ! કૃપા કરો! તે મારી ભાર્યાને સ્વીકારો ! (કારણ કે-) સેવકેનું જીવિત (પ્રાણ) પણ નિચે સ્વામીને સ્વાધીન હોય છે, તે પછી બાધારૂપ એવા ધન, પરિજન, મકાન (વગેરે) વિસ્તારનું શું કહેવું? (૯૦૬૫-૬૬) એમ સાંભળીને રાજા હૃદયમાં વિચારવા લાગ્યા કે-(એક બાજુ) કામાગ્નિ અત્યંત દુસહ છે, (બીજી બાજુ) કુળને (ગંજણુંક) કલંક (પણ) મોટું છે. (૦૬૭) યાવચંદ્ર કાળા અપયશની સ્પર્શનારૂપ અને નીતિના અત્યંત ઘાતરૂપ પરસ્ત્રીસેવન મારા જેવાને મરણાન્ત પણ ગ્ય નથી. (૬૮) એમ નિશ્ચય કરીને રાજાએ
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૪
શ્રી સંગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર સેનાપતિને કહ્યું કે-હે ભદ્ર! આવું અકાર્ય પુનઃ (કદાપિ) મને કહીશ નહિ! (૯૦૬૯) નરકરૂપ નગરનું એક કાર અને નિર્મળ ગુણમંદિરમાં મસીને ગાઢ કુચડો (કાળું કલંક), એવો પદારાનો ભોગ નીતિના પાલકોથી કેમ કરાય? (૯૦૭૦) ત્યારે સેનાપતિએ કહ્યું કે-હે દેવ! જે પરદાર હોવાથી ન સ્વીકારે, તે દેવમંદિરોમાં (અથવા આપના મહેલમાં) એને નાચનારી વેશ્યા તરીકે આપું. તે પછી વેશ્યા માનીને ભોગવનારા તમે પરસ્ત્રીદેશના પાત્ર નહિ થાઓ ! માટે આ વિષયમાં મને આદેશ આપો! (૯૦૭૧-૭૨) રાજાએ કહ્યું કે-ભલે કંઈ પણ થવાનું) થાઓ! હું મરણે પણ આવું એકાય નહિ કરું! માટે હે સેનાધિપતિ ! બહુ કહેવાનું બંધ કર! ૯૦૭૩) પછી પ્રણામ કરીને સેનાપતિ પિતાના ઘેર ગયે. રાજા પણ તેને જોવાનો અનુરાગરૂપ અગ્નિથી શરીરે અત્યંત બળતે, રાજકાર્યોને છોડીને હૃદયમાં તેવા કેઈ તીવ્ર આઘાતને પામે, કે જેથી આધ્યાનને વશ મરીને તિર્યંચ થયો. ૯૦૭૪-૭૫) એવા પ્રકારના દેનું કારણ જે ચક્ષુરાગ તે કહ્યો. હવે બ્રાણના રાગમાં થતા દેષને સંક્ષેપથી કહું છું. (૯૦૭૬)
ધ્રાણેન્દ્રિયના રાગ વિષે ગપ્રિય પ્રબંધ-અતિ ગંધપ્રિય એક રાજપુત્ર જે જે સુગંધી વસ્તુને દેખે તે તે સર્વને સૂંઘે છે. કોઈ વાર ઘણા મિત્રોથી પરિવરેલો તે નાવડીઓ વડે નદીને પાણીમાં રમે છે. તેને તે રીતે રમત જાણીને, પિતાના પુત્રને રાજ્યની ઇચ્છાવાળી તેની સાવકી માતાએ તેની ગંધપ્રિયતા જાણીને તેને મારવા માટે તીવ્ર મહા ઝેરને અતિ કુશળતાથી (કપટકળાથી) પેટીમાં મૂકયું અને તે પિટીને નદીના પાણીમાં વહેતી મૂકી. પછી (નદીમાં) રમતા તેણે આવતી (પેટીને) કઈ રીતે જોઈ. ૯૦૭૭ થી ૮૦) પછી તેને બહાર કાઢીને જ્યારે ઊઘાડી, ત્યારે તેમાં મૂકેલા એક ડબાને જે, તેને પણ ઊઘાડ્યો, તેમાંથી એક ગાંઠડીને (પટલીને) લીધી અને તેને પણ છેડીને તે ઝેરને સુંઘતે તે ગંધપ્રિય તૂર્ત મરણને પામે. (૯૦૮૧-૮૨) એવાં દુઃખને દેનારી ઘાણેન્દ્રિયને દષ્ટાન્ત સાથે કહી. હવે રસનાના દેષનું ઉદાહરણ લેશ માત્ર કહું છું. (૯૦૮૩)
રસનેન્દ્રિયના રાગ વિષે દાસનો પ્રબંધ-ભૂમિપ્રતિષ્ઠિત નગરમાં અત્યંત માંસપ્રિય એ દાસ નામે રાજા હતા. તેણે એક પ્રસંગે સમગ્ર નગરમાં અમારિની (અહિંસાની) ઉદ્ઘેષણ કરાવી, પણ રાજાને માટે યત્નપૂર્વક (કાળજીથી) માંસને પકાવતા રઈયાનું કઈ કારણે અંતર પામીને (ગેરહાજરી જોઈને) બિલાડાએ (તે માંસનું) હરણ કર્યું, તેથી ભયભીત થએલા રસોઈયાએ કસાઈઓ વગેરેના ઘરમાં બીજું માંસ નહિ મળવાથી એક (કોઈ અજાણ્યા બાળકને એકાન્તમાં હણીને (તેના મસને) ઘણી સારી રીતે સંસ્કારિત (સ્વાદિષ્ટ) બનાવીને ભોજન સમયે રાજાને આપ્યું. ૯૦૮૪ થી ૮૭) તેને ખાઈને પ્રસન્ન થએલા રાજાએ કહ્યું કે હે રસોઈયા! કહે! આ માંસ કયાંથી મળ્યું ? તે રસોઈયાએ જેમ બન્યું હતું તેમ કહ્યું (૯૦૮૮) અને તેને સાંભળીને જીહાદોષથી (રસાસક્તિથી) પીડાતા રાજાએ મનુષ્યના માંસને (મેળવવા)
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચેન્દ્રિયના વિષયાની વિષમતાનાં દૃષ્ટાન્તા તથા તપદ્વાર
૫૫
માટે રસેાઈયાને સહાયકે। સોંપ્યા. (૯૦૮૯) તેથી રાજપુરુષાથી પિરવરેલા તે રસોઇયે. ( નિત્ય )માણુસને મારીને તેનું માંસ રાજાને માટે પકાવવા લાગ્યા, એમ દિવસે। જતાં ન્યાયાધીશેાએ તે રાજાને રાક્ષસ છે એમ માનીને, રાત્રે ઘણા દારુ પાઈને જગલમાં ફેફેંકાવી દીધા. (૯૦૯૦-૯૧) ત્યાં તે હાથમાં ગદા પકડીને
માગેથી જતા માણસને મારીને ખાય છે અને યમની જેમ નિઃશ'ક ભમે છે. (૯૦૯૨) અન્ય અવસરે રાત્રે તે પ્રદેશમાંથી એક સાથે પસાર થયા, (પણ) સૂતેલા તેણે (સા ને ) જાણ્યું નહિ, માત્ર કેઈ કારણે સાથી જુદા પડેલા મુનિઓને આવશ્યક (ક્રિયા) કરતા જોયા, તેથી તે પાપી તેઓને હણવા માટે પાસે ઊભા રહેવા લાગ્યા, પણ તપના પ્રમળ તેજથી પરાભવ પામેલેા સાધુએ પાસે ઊભા રહેવા અશક્ત તે ધમ શ્રવણનું ચિ'તન કરતાં પ્રતિમાધ પામ્યા અને સાધુ થયા. (૯૦૯૩ થી ૯૫) જો કે તે અંતે એધિને પામ્યા, તે પણ તે પહેલાં રાજ્યભ્રષ્ટતા વગેરે રસનાના ઢાષાને પણ તે પામ્યા.(૯૦૯૬) સ્પર્શનેન્દ્રિયના રાગ વિષે બ્રાહ્મણના પ્રમધ-સ્પર્શનેન્દ્રિયના દેષમાં પણ ઉદાહરણ છે કે-શતદ્વાર નગરમાં સેામદેવ નામના બ્રાહ્મણપુત્ર રહે છે. (૯૦૯૭) યૌવન પામેલે। તે રતિસુ દરી વેશ્યાના રૂપ અને સ્પમાં આસક્ત થઈ તેની સાથે ઘણા કાળ રહ્યો. (૯૦૯૮) પૂર્વ પુરુષાએ મેળવેલુ' જે કઈ પણ ધન પેાતાના ઘરમાં હતું તે સ નિઠવાયું. નાશ કયું”). પછી ધનના અભાવે વેશ્યાની માતાએ ઘેરથી કાઢી મૂકયો, તેથી વિમન-દુમ`નવાળા ( ચિંતાતુર ) તે ધન મેળવવાના અનેક ઉપાયાને વિચારવા લાગ્યા, પણ તેવા કેઈ ઉપાયેાને નહિ પામવાથી ધનવાનાના ઘરમાં જીવને હાડમાં મૂકીને (મરણીયા થઇને) રાત્રે ખાત્ર પાડવા લાગ્યે.. (૯૦૯૯ થી ૯૧૦૧) અને તે રીતે મળેલા ધનદ્વારા દેશું દક દેવની જેમ તે વેશ્યાની સાથે યથેચ્છપણે મેાજ કરવા લાગ્યા, ધનલેાભી વેશ્યાની માતા પણ વશ થઇ. (૯૧૦૨) પણ તેની અતિ ગુપ્ત ચરક્રિયાથી અત્યંત પીડાએલા નગરના લેાકેાએ રાજાને ચારના ઉપદ્રવ કહ્યો. (૯૧૦૩) તેથી રાજાએ કેટવાળાને કઠાર શબ્દાથી તિરસ્કાર્યાં અને કહ્યું કે-જો ચારને નહિ પકડા, તા તમને હણીશ ! (૯૧૦૪) પછી ભય પામેલા કોટવાલે ત્રિક, ચત્વર, ચૌટાં, પરખ, સભા, વગેરે વિવિધ સ્થાનોમાં ચારને શેાધવા ઉજમાળ થયા. (૯૧૦૫) કયાંય પણ ચારની હકીકત નહિ મળવાથી ( તેઓ) વેશ્યાઓનાં ઘરા જોવા લાગ્યા અને કઇ રીતે પણ ત્યાં ચંદનરસથી ચિ`ત શરીરવાળા, અતિ ઉજ્જવળ રેશમી (ખારીક) વસ્ત્રો પહેરેલા અને મેટા ધનાઢયના પુત્રની જેમ તે વેશ્યાની સાથે મેાજ કરતા તે બ્રાહ્મણને જોયા. (૯૧૦૬-૭) તેથી તેઓએ વિચાયું કે-પ્રતિદિન આજીવિકા માટે ખીજાએના ઘરેામાં ભમતા (ભીખ માગતા) આને આવા શ્રેષ્ઠ ભાગ કેવી રીતે (ઘટ) ? (૯૧૦૮) તેથી નિશ્ચિત આ દુષ્ટ (ચાર) હાવા જોઇએ, એમ જાણીને કરેલા કૃત્રિમ કે।પથી ત્રણ રેખાના તરંગાથી શાલતા લક્ષાવાળા કાટવાળાએ કહ્યુ` કે-વિશ્વાસુ સમગ્ર નગરને લૂટીને અહી રહેલા, હે (રડા=) યથેચ્છ રખડતા અધમ ! (તુ) હવે કયાં જઈશ ? અરે ! શું... અમે તને જાણતા
૪
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૬
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર જેવું નથી ! (૯૧૦૯-૧૦) તેઓએ જ્યારે એમ કહ્યું, ત્યારે પિતાના (પાપ) કર્મના દેષથી ભયથી વ્યાકુળ થએલા અને મને જાણ લીધે–એમ માની નાસતા એવા તેને પકડ અને રાજાને સેં. ૧૧૧) પછી રતિસુંદરીના ઘરને ફેંદીને સારી રીતે જોયું, ત્યાં વિવિધ પ્રકારના ચેરીના માલને જે અને લેકેએ તે માલને ઓળખે. (૯૧૧૨) તેથી કૂપિત થએલા રાજાએ વેશ્યાને પોતાના નગરમાંથી કાઢી મૂકી અને બ્રાહ્મણપુત્રને (મદેવને) કુંભીપાકથી હણવા આજ્ઞા કરી. (૯૧૧૩) એવા દેષના સમૂહવાળી સ્પર્શનેન્દ્રિયને વશ થએલાઓને આ ભવ–પરભવમાં અસંખ્ય અને આકરું દુઃખ થાય છે. (૯૧૧૪)
તેથી હે ભદ્ર! વિષયરૂપી ઉન્માર્ગે જતા ઇન્દ્રિરૂપ અધોને રોકીને અને વૈરાગ્યરૂપી લગામ વડે ખેંચીને સન્માર્ગે જોડ! (૯૧૧૫) સ્વસ્વ વિષય તરફ દોડતા આ ઈન્દિરૂપી મૃગોના સમૂહને સમ્યજ્ઞાન અને ભાવનારૂપ જાળથી બાંધી રાખ! ૯૧૧૬) (તથા) હે ધીર! દુન્ત એવા ઇન્દ્રિયરૂપી ઘોડાઓનું બુદ્ધિબળથી તેવી રીતે દમન કર, કે જેમ (અંતરંગ) શત્રુઓને ઉખેડીને આરાધનારૂપ પતાકાને વરે! (૯૧૧૭) એમ ઇન્દ્રિયદમન નામનું પેટાદ્વાર કંઈકે માત્ર જણાવ્યું. હવે હું તપ નામના સત્તરમાં પેટાદ્વારને કહુ છું. ૯૧૧૮).
અનુશાસ્તિમાં સત્તરમું ત૫ પેટાદ્વાર-(હે ક્ષપક ! તું) વીર્યને છૂપાવ્યા વિના અત્યંતર અને બાહા તપને કર ! (કારણ કે-) વીર્યને (નિહહીeછૂપાવનારો માયાકષાયને અને વિતરાયને બાંધે છે. (૯૧૧૯) સુખશીલતાથી, આળસુપણાથી અને દેહાસક્તભાવથી શકિત પ્રમાણે તપ નહિ કરનારે માયા-મોહનીયકર્મને બાંધે છે.
૧૨૦) મૂહમતિ સુખશીલતાથી તીવ્ર અશાતાદનીયને બાંધે છે અને આળસુપણુથી ચારિત્રમેહનીયને બાંધે છે. ૯૧૨૧) વળી દેહના રાગથી પરિગ્રહ (દેશ) થાય છે, તેથી તે સુખશીલતા વગેરે દોષને તજીને નિત્યમેવ તપમાં ઉદ્યમ કર !
૧૨) યથાશક્તિ તપ નહિ કરતા સાધુઓને આ દોષ થાય છે અને તપને કરનારને આલોક અને પરલોકમાં ગુણે થાય છે. (૧૨૩) સંસારમાં કલ્યાણ, ઋદ્ધિ, સુખ વગેરે જે કઈ દેવ-મનુષ્યોનાં સુખો અને મેક્ષનું જે શ્રેષ્ઠતમ સુખ, તે સર્વ તપથી મળે છે. ૧૨૪) તથા પાપરૂપી પર્વતને તેડવા) વજીને દંડ. રેગરૂપી મોટા-ગહન કુમુદવનને (નાશ કરવામાં) સૂર્ય, કામરૂપી હાથીને (નાશ કરનાર) ભયંકર સિંહ, ભવસમુદ્ર તરવા માટે વેગીલી નૌકા, (૧૨૫) કુગતિના દ્વારનું ઢાંકણ, મનવાંછિત અર્થ સમૂહને આપનાર અને જગતમાં યશને વિસ્તાર કરનાર શ્રેષ્ઠ (મુખ્ય) એક તપને જ કહ્યો છે. (૨૬) એ (તપને) તું મોટો ગુણ જાણીને, મનની ઈચ્છાઓને રોકીને, (સહસત્ર) ઉત્સાહપૂર્વક દિન દિન તપ વડે આત્માને ભાવિત કર ! (૧ર૭) માત્ર જે રીતે શરીરને પીડા (ઈન્દ્રિયહાનિ વગેરે) ન થાય અને માંસ-રુધિરને સંચય (વધાર-પુષ્ટિ) પણ ન થાય, તથા જે રીતે ધર્મધ્યાનની વૃદ્ધિ થાય, તે રીતે તે ક્ષેપક ! તું તપને કર !
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિલ્યતા દ્વાર અને બહાદત્તને પ્રબંધ
૫૦૭ (૧૨૮) આ તપ નામનું પેટદ્વાર કહ્યું. હવે સંક્ષેપથી અઢારમા નિશલ્યતા નામના પિટાદ્વારને પણ કહું છું. (૯૧૨૯)
અનુશાસ્તિમાં અઢારમું નિશલ્યતા પેટાદ્વાર-હે પક! (સર્વ) ગુણે શલ્યરહિત આત્મામાં જ પ્રગટે છે, (ગુણનું વિરોધી) શલ્ય પણ નિયાણું, માયા અને મિથ્યાદર્શન, એ ભેદે થી ત્રણ પ્રકારનું જાણવું. (૯૧૩૦) તેમાં નિયાણું રાગથી, દ્વેષથી અને મેહથી (અજ્ઞાનથી), એમ ત્રણ પ્રકારનું છે, તેમાં રાગથી નિયાણું રૂપ, સૌભાગ્ય અને ભેગસુખની પ્રાર્થનારૂપ છે; Àષથી નિયાણું તે પ્રતિભવે નિચ્ચે બીજાને મારવારૂપ (કે) અનિષ્ટ કરવારૂપ જાણવું અને ધર્મ માટે હીનકુળ વગેરેની પ્રાર્થના તે (નિયાણું) મેહથી થાય. (૧૩૧-૩૨) અથવા પ્રશરત, અપ્રશસ્ત અને ભેગ માટે, એમ (પણ) નિયાણું ત્રણ પ્રકારે થાય છે. તે ત્રણેય પ્રકારના નિયાણાને તારે તજવાયેગ્ય છે. તેમાં સંયમ માટે પુરુષત્વ (પરાક્રમ), સત્વ, બળ, વીર્ય, સંઘયણ, બુદ્ધિ, શ્રાવકપણું, સ્વજને, કુલ, વગેરે માટે જે નિયાણું થાય તે પ્રશસ્ત જાણવું, ૯૧૩૩-૩૪) તથા નદિષણની જેમ સૌભાગ્ય, જાતિ, કુળ, રૂપ, વગેરેની અને આચાર્ય, ગણધર કે જિનપણુની પ્રાર્થના, તે અભિમાનથી (કરાતું) અપ્રશસ્ત નિયાણું થાય. (૯૧૩૫) મરીને જે બીજાના વધની પ્રાર્થના કરે, તેને દ્વારિકાના વિનાશ કરવાની બુદ્ધિવાળા વૈપાયનની જેમ ક્રોધથી (કરાતું) અપ્રશસ્ત જાણવું. (૯૧૩૬) દેવનાં કે મનુષ્યના ભેગેને રાજા, ઈશ્વર, શેઠ, કે સાર્થવાહપણું અને બલદેવપણું તથા ચક્રવર્તીપણું માગનારને ભેગકૃત નિયાણું થાય. (૯૧૩૭) પુરુષત્વ વગેરે નિયાણું પ્રશરત છતાં જે અહીં (ગાથા ૯૧૩૪ માં) નિષેધ્યું, તે અનાસક્ત મુનિઓને ઉદેશીને જાણવું, પણું બીજાઓને નહિ. ૧૩૮) દુઃખક્ષય, કર્મ ક્ષય, સમાધિમરણ અને બોધિલાભ-એ વગેરે પ્રાર્થના પણ નિચે સરાગીઓને સંભવિત છે. (૧૩૯) સંયમના શિખરે આરુઢ, દુષ્કર તપને કરનારે અને ત્રણ ગુપ્તિએ ગુસ, એ પણ (આત્મા) પરીષહથી પરાભવ પામીને અને અસમં (અનુપમ) શિવસુખની અવગણના કરીને, જે અતિ તુચ્છ વિષયસુખ માટે એ રીતે નિયાણું કરે, તે કાચમણિ માટે વડુય મણિને નાશ કરે છે. (૯૧૪૦-૪૧) નિયાણને વશ મેળવેલા મુખે મધુર અને અંતે વિરસ, એવા સુખને ભેગવીને બ્રહદત્તની જેમ જીવ બહુ દુઃખમય નરકરૂપી ખાડામાં પડે છે. ૧૪૨) તે આ પ્રમાણે
નિયાણુશલ્ય વિષે બ્રહ્મદત્તને પ્રબંધ-સાકેત નામના શ્રેષ્ઠ નગરમાં ચંદ્રાવત સક રાજા હતો. તેને મુનિચંદ્ર પુત્ર હતે. વૈરાગ્યને પામેલા તેણે સાગરચંદ્ર મુનિંદ્ર(સૂરિ)ની પાસે પ્રવજ્યાને સ્વીકારી અને સૂત્ર-અર્થને ભણતે દુષ્કર તપકર્મને કરે છે. (૯૧૪૩-૪૪) દૂર દેશમાં જવા માટે ગુરુની સાથે ચાલતે એક ગામમાં ભિક્ષાર્થે ગયે અને કઈ રીતે સાર્થથી છૂટો પડ. ૯૧૪૫) પછી એકલે પણ ચાલવા લાગ્યા અને કઈ રીતે અટવીમાં (ભૂલો) પડે. (ત્યાં) ભૂખ, તૃષા અને થાકથી અત્યંત પીડાતા તેની ગેવાળાના
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૦૦
શ્રી સગરંગરાળા પ્રવ્યને ગુજરાતી અનુવાદ કાર ચાલું ચાર છોકરાઓએ પ્રયત્નથી સેવા કરી, તેથી સ્વસ્થ થએલા શરીરવાળા તેણે તે છોકરાઓને ધર્મ સમજાવ્યું. ૯૧૪૬-૪૭) તે સર્વ પ્રતિબંધ પામ્યા અને તે સાધુના શિષ્ય થયા. તેઓ સાધુધર્મને પાળે છે, પણ (તેમાંના) બે દુર્ગછા કરીને મરીને તપના પ્રભાવથી દેવલોકમાં દેવપણું પામ્યા. કાળક્રમે ત્યાંથી ચવીને દશપુર નગરમાં સવિલ નામના બ્રાહ્મણથી તેની) યતિમતિ દાસીની કુખે પુત્રોરૂપે બને એડલે જમ્યા અને ક્રમશઃ બુદ્ધિ-બળ-યૌવનથી સમ્યમ્ અલંકૃત થયા. ૯૧૪૮ થી ૫૦) (કોઈ પ્રસંગે) ક્ષેત્રના રક્ષણ માટે અટવીમાં ગયા અને રાત્રિએ વડના ઝાડ નીચે સૂતેલા (તે બંનેને) ત્યાં સાપ કરડે. (૧૫૧) પ્રતિક્રિયાના (ઔષધના) અભાવે મરીને કાલિંજર નામના જંગલમાં (અથવા પર્વતમાં બન્ને સાથે જન્મેલા મૃગ થયા. સ્નેહથી સાથે જ ચરતા (ફરતા) (વિવશા) અશરણું તે બન્નેને શિકાર માટે આવેલા (
લેણુંક) શિકારીએ એક જ બાણના પ્રહારથી હણીને યમમંદિરે પહોંચાડયા, (૯૧૫૨-૫૩) ત્યાંથી ગંગા નદીના કાંઠે બંને જેલે જન્મેલા હસો થયા, ત્યાં પણ માછીમારે એક જ બંધનથી (પાસલાથી) બંનેને બાંધ્યા (ફસાવ્યા) અને નિર્દય મનવાળા તેણે ડોક મરડીને મારી નાખ્યા. ત્યાંથી વાણારસીપુરીમાં ઘણું ધન-ધાન્યથી સમૃદ્ધ, ચંડાલોના અગ્રેસર, એવા ભૂતદિન ચંડાલના પરસ્પર દઢ નેહવાળા ચિત્ર અને સંભૂતિ નામે બે પુત્રો થયા. (૯૧૫૪ થી ૫૬) પછી અન્યદા કદાપિ તે પુરીના શંખ નામના રાજાએ નમુચિ નામના અમાત્યને મેટો અપરાધ થતાં, કુપિત થઈને કાપવાદથી બચવા (નમુચિને) ગુપ્ત રીતે હણવા માટે ચંડાળના અગ્રેસર તે ભૂતદિનને આદેશ આપે. (૧૫૭-૫૮) તેણે નમુચિને વધસ્થાને લઈ જઈને કહ્યું કે-ભેંયરામાં રહીને જે મારા પુત્રોને ભણાવે, તે તને હું છોડી દઉં. (૧૫૯) જીવવાને ઈરછતા તેણે એ કબૂલ્યું અને પછી પુત્રોને ભણાવવા લાગ્યા. પરંતુ મર્યાદા મૂકીને તેની માતા ચંડાળણું સાથે રહેતા (વ્યભિચાર સેવતા) તેને ઈગિત વગેરેમાં કુશળ ચંડાળના અગ્રેસર ભૂતદિને “જાર છે–એમ જાણીને મારી નાખવાનો વિચાર કર્યો. ૧૬૦-૬૧) પરમ હિતસ્વીની જેમ ચિત્ર-સંભૂતિએ તેને એકાન્તમાં પિતાના પિતાને (મારવાને) અભિપ્રાય જણાવ્યું. (૧૬૨) તેથી રાત્રિએ નમુચિ નાઠે, હસ્તિનાપુર નગરમાં ગયે અને ત્યાં સનત્કુમાર ચક્રીને મંત્રી થયે. (૯૧૬૩) આ બાજુ ગીત-નૃત્યાદિમાં કુશળ બનેલા તે ચંડાલપુત્રો ચિત્ર-સંભૂતિએ વાણારસીના લેકેને (ગીત-નૃત્યથી) અત્યંત (હયહિયએ=) શૂન્ય ચિત્તવાળા (પરવશ) કરી દીધા. (૯૧૬૪) પછી અન્ય કઈ દિવસે જ્યારે નગરમાં કામદેવને મહત્સવ પ્રવર્યો, ત્યારે ત્રિક-ચત્વર (વગેરે) સ્થાનેમાં સ્ત્રીઓ વિવિધ (ચચ્ચરીત્ર) મંડળીઓપૂર્વક ગીત ગાવા લાગી અને તરુણ સ્ત્રીઓ નાચ કરવા લાગી, ત્યારે ત્યાં પોતાની મંડળીમાં રહેલા તે ચિત્ર-સંભૂતિ પણ અત્યંત ગાવા લાગ્યા. ૯૧૬૫-૬૬) તેઓના ગીત અને નાચથી આકર્ષિત સઘળાય લેકે અને તેમાં પણ વિશેષતયા યુવતી સ્ત્રીઓ તે ચિત્ર-સંભૂતિને
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિયાણની ભયંકરતા વિષે બ્રહ્મદત્તચક્રીને પ્રબંધ
પષ્ટ સાંભળવા) તેની પાસે (ડી) ગઈ. ૧૬) તેથી ઈર્ષાને વશ ચતુર્વેદી (બ્રાહ્મણે) વગેરે નગરના લેકેએ રાજાને વિનંતિ કરી કે હે દેવ ! નિશંકપણે ફરતા આ ચંડોળપુત્રોએ નગરના સઘળા લોકોને એકાકાર (જ્ઞાતિબ્રણ) કરી દીધા છે. તેથી રાજાએ તેઓને નગરપ્રવેશ અટકા. (નવરિ=) તે પછી બીજા પ્રસંગે કૌમુદી મહત્સવ ચાલુ થતાં, ઇન્દ્રિયના ચપળપણાથી અને કુતૂહલથી તેઓ સુંદર શૃંગાર કરીને રાજાની આજ્ઞાને અવગણને નગરમાં પેઠેલા એક પ્રદેશમાં રહીને વસ્ત્રથી મુખકેશ કરીને (મુખ છૂપાવીને) હર્ષ પૂર્વક ગાવા માંડયા અને ગાયનથી હરાયેલા ચિત્તવાળા (પરવશ બનેલા) લેકે તેઓને પરિવર્યા (વીંટળાઈ વળ્યા). (૯૧૬૮ થી ૭૨) (તેથી) અત્યંત સુંદર સ્વરવાળા આ કેણું છે?—એમ (જાણવા)મુખ ઉપરથી વસ્ત્ર દૂર કરતાં જાણ્યું કે-આ તે ચંડાળપુત્રો છે,તેથી કુપિત થએલા લોકોએ મારે, મારે, મારો-એમ બેલતાં (નિસé=) ઘણું રીતે સર્વ (ચારેય) બાજુથી લાકડી, ઈટો વગેરેથી મારવા માંડયા. (૯૧૭૩-૭૪) માર ખાતા તેઓ મહા મુશીબતે નગરમાંથી નીકળ્યા અને અત્યંત સંતાપ પામેલા વિચારવા લાગ્યા કે-રૂપાદિ સમગ્ર ગુણ સમૂહવાળા પણ અમારા જીવિતને ધિક્કાર થાઓ ! કે જેથી નિધ જાતિના કારણે આ રીતે (અમે) તિરસ્કારપાત્ર થયા. ૧૭૫-૭૬) તેથી વૈરાગ્યને પામેલા તે મરવાનો નિશ્ચય કરીને સ્વજને, બાંધે, વગેરેને કહ્યા વિના તૂર્ત દક્ષિણદિશા તરફ ચાલ્યા. (૯૧૭૭) અને (માર્ગમાં) જતાં તેઓએ એક સ્થળે ઊંચા પર્વતને જે, મરવા માટે તેના ઉપર ચઢતા તેઓએ એક શિખર ઉપર ઘોર તપથી સૂકાયેલી કાયાવાળા, પરમ ધર્મધ્યાનમાં વર્તતા, કાત્સર્ગમાં રહેલા એક સાધુને હર્ષ પૂર્વક જોયા. (૧૭૮-૭૯) તેઓએ ભક્તિથી તે સાધુને વાંધા અને મુનિએ પણ ગ્યતા જાણને ધ્યાનની સમાપ્તિ કરીને પૂછ્યું કે તમે કયાંથી (આવ્યા)? (૧૦૦) તેઓએ પણ તે સાધુને પૂર્વની હકીકત કહેવાપૂર્વક પિતાને પર્વતથી પડીને મરવારૂપ ચિત્તને સંલ્પ જણાવ્યું. (૧૧) તેથી મુનિએ કહ્યું કે-મહાનુભા! આ (વિચાર) અતિ અગ્ય છે. જે સાચો ઉદ્વેગ થયો હોય, તો યતિધર્મને સ્વીકારો ! ૧૮૨) તેઓએ તે કબૂલ્યું અને (પિતાના) અતિશાયી સત્વ જ્ઞાનના બળે “ગ્ય છે એમ જાણને મુનિએ તેઓને દીક્ષા આપી. (૯૧૮૩) કાળક્રમે તેઓ ગીતાર્થ થયા, પછી દુષ્કર તપ કરવામાં તત્પર તેઓ વિચરતા કેઈ રીતે હસ્તિનાગપુરે પહોંચ્યા. (૯૧૮૪) ત્યાં એક ઉપવનમાં રહ્યા, પછી માસક્ષમણના પારણાના દિવસે સંભૂતિમુનિ ભિક્ષા માટે નગરમાં પિઠા. ૯૧૮૫) ત્યાં નમુચિએ તેને જોયા અને ઓળખ્યા, પછી “આ મારું દુરાચરણ લેકેને કહેશે—એમ માની અત્યંત કુવિકલ્પને વશ પડેલા તેણે પોતાના પુરુષને મેકલીને લાકડી, મુઠ્ઠી, વગેરેથી ઘણી રીતે મરાવીને તે મુનિને નગરમાંથી કાઢી મૂકયા. તેથી પ્રગટેલા પ્રચંડ ક્રોધવાળા નિરપરાધી તે મુનિના મુખમાંથી મનુષ્યને બાળવા માટે મહા ભયંકર તેજલેશ્યા (આગ) નીકળવા લાગી. (૯૧૮૬ થી ૮૮) અને કાળા વાદળ સરખી ધૂમની રેખાઓએ (ગેટાઓએ) નગરને
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૦
શ્રી સર્વંગ રગશાળા પ્રથના ગુજરાતી અનુવાદ : ઢાર ચાથું
ધારિયું કરી દીધુ, ત્યારે ચક્રવતી અને લેાકે તે મુનિને શાન્ત કરવા લાગ્યા. (૯૧૮૯) પરંતુ જ્યારે તે થાડા પણ પ્રસન્ન (શાન્ત) ન થયા, ત્યારે લેાકેાથી તે વાર્તાને સાંભળીને તૂત (ત્યાં) આવેલા ચિત્રમુનિ તેને મધુર વાણીથી કહેવા લાગ્યા કે ભા ભેા ! મહાયશ ! શ્રી જિનવચનને જાણીને (પણ) તું કેપને કેમ કરે છે? ક્રોધથી થનારા અનંત ભયના ઘર ( હેતુભૂત ). એવા ભવભ્રમણને તું શું નથી જાણતા ? (૯૧૯૦-૯૧) અથવા અપકાર કરનારા ખીચારા તેના (નમુચિનેા) શે। અપરાધ છે? કારણ કે-જીવેાના દુઃખમાં અને સુખમાં (તેનાં) કર્યાં કારણુ છે. (૯૧૯૨) ઈત્યાદિ પ્રશમથી અમૃત જેવાં ઉત્તમ વચનેાથી શાન્ત થયેલા કષાયવાળા સભૂતિમુનિ ઉપશાન્ત થયા અને તે અને ઉદ્યાનમાં ગયા. (૯૧૯૩) ( ત્યાં) અનશનને સ્વીકારીને બંને એક પ્રદેશમાં બેઠા. પછી સનત્કુમાર ચક્રી અતઃપુરની સાથે આવીને ભક્તિથી તેઓના ચરણકમળોને નમ્યા અને એ રીતે તેની મુખ્ય પત્ની પણ નમી. પરતુ તેના કેશના સુખસ્પર્શીને અનુભવતા સંભૂતિ મુનિવરે કહ્યું કે–જો આ તપનુ` કુળ હાય, તે। હું ભવાન્તરમાં ચક્રી થા’! (૯૧૯૪ થી ૯૬) તેને ચિત્રસાધુએ સ'સારના વિપાકેાને જણાવનારા વચને વડે ઘણી વાર વારવા છતાં તેણે એ રીતે નિયાણાના ખ'ધ કર્યાં. (૯૧૯૭) આયુષ્યને ક્ષય થતાં મરીને (અને) સૌધમ - કલ્પમાં દેદીપ્યમાન દેવા થયા, ત્યાંથી ચવીને ચિત્ર પુરિમતાલ નગરમાં ધનવાનના પુત્રરૂપે ઉપજ્યે અને સંભૂતિ કપિલપુરમાં બ્રહ્મરાજાની ચૂલણી રાણીથી પુત્રરૂપે જન્મ્યા. (૯૧૯૮–૯૯) પછી પ્રશસ્ત દિવસે (તત્થ=) તેનુ` બ્રહ્મદત્ત. એવું નામ કર્યું. આ વિષયમાં (ચરિત્રમાં) આગળ ત્યાં સુધી કહેવુ' કે–(ક્રમશઃ) તે ચક્રીપણાને પામ્યા. (૯૨૦૦) પછી ભરત (ચઢ્ઢી) ની જેમ જ્યારે સમગ્ર ભરતને સાધીને તે વિષયસુખને ભાગવે છે, ત્યારે એક પ્રસંગે તેને જાતિસ્મરણુજ્ઞાન થતાં, પૂર્વભવના ભાઈને જાણવા લાકોને જોવા માટે દાસ વગેરે પાંચ ભવેાના વર્ણનવાળા આ અડધા ક્ષેાક રચ્યા
બાય ટ્રાસો મૂળો હોસૌ માતાયમી તથા' અર્થાત્~આપણે અને દાસા, મૃગા, હંસા, ચંડાલા અને દેવા હતા.”
પછી લેાકેાને દેખાડવા તેને રાજદ્વારે લટકાવીને એમ જાહેર કરાવ્યુ' કે–જે એનું ઉત્તરાદ્ધ પૂરશે, તેને હું અધુ' રાજ્ય આપીશ. (૯૨૦૧ થી ૩) હવે તે પૂર્વે જણાવેલા ચિત્રના જીવ જાતિસ્મરણ થવાથી ઘરવાસ તજીને સમ્યગ્ પ્રવજ્યાને સ્વીકારીને અપ્રતિબદ્ધ વિહારથી વિચરતા તે નગરમાં આવ્યો અને ઉત્તમ ધમ ધ્યાનથી ઉદ્યાનમાં એક માજી રહ્યો. (૯૨૦૪-૫) ત્યારે એક રેટવાળા તે અશ્લેકને ખેલ્યા અને ઉપયાગવાળા મુનિએ પણ (તેને સમજીને) તેનુ' ઉત્તરાદ્ધ આ પ્રમાણે કહ્યુ.. (૯૨૦૬)
“ધા સૌ ષ્ટિના જ્ઞાતિ-ચેમ્યાખ્યાં વિદ્યુત્તયજ્ઞઃ ॥' (૯૨૦૭) અર્થાત્—“પરસ્પર વિયેગી થયેલા આપણા આ છઠ્ઠો જન્મ છે.”
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયાશલ્ય અને પીઠ-મહાપીઠને પ્રબંધ
૫૧૧ પછી રંટવાળાએ જઈને એ ઉત્તરાદ્ધ રાજાએ સંભળાવ્યું. રાજા પણ તેને સાંભળીને ભાઈના નેહના અતિરેકથી મૂછવશ વિકલપણુને પાયે (શૂન્ય બની ગયે). તેથી રાજપુરુષોએ “આ (રાજા) અનિષ્ટકારક છે”-એમ માનીને ફેંટવાળાને મારવા માંડયો.
૨૦૮-૯) માર મરાતા તેણે કહ્યું કે-મને ન મારે! આ (ઉત્તરાદ્ધ) મુનિએ રચ્યું છે. ક્ષણ પછી ભાનમાં આવેલ રાજા એ સાંભળીને સર્વ વિભૂતિ સહિત તે સાધુની પાસે ગયે અને તીવ્ર નેહરાગથી (તેમના) ચરણેને વાંદીને ત્યાં બેઠે. (૨૧૦-૧૧) મુનિએ સદ્ધર્મની દેશના દીધી, તેની અવગણના કરીને ચક્રવતી એ સાધુને કહ્યું કે-હે ભગવંત ! પ્રસાદ કરે, રાજ્યને સ્વીકારે, ભેગોને ભેગા, દીક્ષાને છોડે! પૂર્વની જેમ આપણે સાથે જ કાળ પસાર કરીએ. (૨૧૨-૧૩) મુનિએ કહ્યું કે-હે રાજન ! રાજ્ય અને ભેગો એ દુર્ગતિનો માર્ગ છે, તેથી જિનમતના રહસ્યને તું જાણું એને શીધ્ર છોડીને પ્રવજ્યાને સ્વીકાર ! કે જેથી સાથે જ તપને આચરીએ. રાજ્ય વગેરે (પાઠાં. સમસ્થ) સઘલાંય સુખેથી શું? ૯૨૧૪-૧૫) રાજાએ કહ્યું કે-ભગવંત! પ્રત્યક્ષને છોડીને પરોક્ષ માટે ફેગટ કેમ દુઃખી થાઓ છો? કે જેથી મારા વચનને આ રીતે વિરોધ કરે છે! (૯૨૧૬) પછી ચિત્રમુનિ નિયાણારૂપ દુણિતના પ્રભાવે રાજાનું અસાધ્યપણું (સમજાવે દુષ્કર ) જાણીને ધર્મ કહેવાથી અટકયા. (૯૨૧૭) અને કાળક્રમે કર્મમળને નાશ કરીને શાશ્વત સ્થાનને પામ્યા. ચકી પણ (ઘણા પાપોથી) અંત સમયે રૌદ્રધ્યાનમાં પડેલા મરીને સાતમી નારકીમાં ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્યવાળો નારક થયે. (એમ) આવા પ્રકારના દેષને કરનારા નિયાણાના હે ક્ષપક! તું ત્યાગ કર ! ૯૨૧૮-૧૯)
૨. માયાશલ્ય-નિદાનશલ્ય કહ્યું. માયાશલ્ય તો તેને જાણવું, કે જે ચારિત્રવિષયમાં અલ્પ પણ અતિચારને કરીને, મોટાઈ, લજજા, વગેરેથી ગુરુની સમક્ષ આલેચે નહિ, અથવા માત્ર આગ્રહથી આલેચ, સમ્યફ ન આલેચે. (૯૨૨૦-૨૧) એવા પ્રકારના માયાશલ્યને ત્યાગ કર્યા વિના તપમાં રાગી અને ચિરકાળ પણ (તપનું) કષ્ટ કરતા આત્માઓ (તેના) શુભ ફળને પામતા નથી. (૨૨૨) તેથી જ ચિરકાળ સારી રીતે દુષ્કર તપ કરનારા એવા પણ તે નિયાણને વશ પડેલા પીઠ અને મહાપીઠ-બે તપસ્વીઓ સ્વીપણાને પામ્યા. (૯૨૨૩) તે આ પ્રમાણે
માયાશલ્ય વિષે પીઠ-મહાપીઠ મુનિઓને પ્રબંધ-પૂર્વકાળે શ્રી કષભજિનને જીવ નિજકુળમાં દીપકતુલ્ય એ વૈવને પુત્ર હતો. તેને રાજા, મંત્રી, શેઠ અને સાર્થવાહ-એ ચારેયના ચાર પુત્રે મિત્ર થયા. (૨૨૪) (કદા) શુભ ધર્મધ્યાનમાં નિશ્ચળ, લીન, એવા પણ કોઢના કૃમિથી ક્ષીણ થયેલા સાધુને જોઈને પ્રગટેલી ભક્તિવાળા તે વૈદ્યપુત્રે તે સાધુની ચિકિત્સા કરી. (તેનાથી) શ્રેષ્ઠ–ઘણું (પુણ્યાનુબંધી) પુણ્યસમૂહને મેળવીને, આયુષ્યના ક્ષયે પ્રાણ ત્યાગ કરીને શ્રી સર્વજ્ઞભગવંતના ધર્મના રસથી રંગાએલી ધાતુવાળા તે વૈદ્યપુત્ર) ચારેય મિત્રની (પાઠાંસહુ) સાથે અશ્રુત
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાર
શ્રી સવૅગર ગરાળા ત્ર'થના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથું
કલ્પમાં અતિ ઉત્તમ (સુરત્ત=) દેવપણાને પામ્યા. (૯૨૫-૨૬) પછી તે પાંચેય સ્વગ'થી ચ્યવીને જ ખૂદ્વીપના તિલકની ઉપમાતુલ્ય, કુબેરનગરીની તુલ્ય શે।ભતી પૂ વિદેહની શિરામણ, એવી શ્રી પુડરિકીણી નામની નગરીમાં, ઇંદ્રથી પૂજાતા ચરણકમળવાળા એવા શ્રી વજ્રસેન રાજાની, નિમળ શુષ્ણેાને ધરનારી જગપ્રસિદ્ધ એવી ધારિણી રાણીની કુખમાં, અનુપમ રૂપસહિત પુત્ર તરીકે ઉપજ્યા અને અપ્રતિમ શ્રેષ્ઠ ગુણારૂપી લક્ષ્મીના પ્રકવાળા, તે ઉત્તમ કુમારા (ક્રમશઃ) વૃદ્ધિને ( યૌવનને પામ્યા. (૯૨૨૭ થી ૨૯)તેમાંથી નગરના (દરવાજાના) પરીઘ જેવી લાંખી, સ્થિર અને સ્થૂલ ભુજાઓવાળા પહેલે। શ્રી વજાનાભચક્રી, ( બીજો–ત્રીને ) માહુ-સુબાહુ, ( ચેાથે ) પીઠ અને પાંચમે ગુણામાં લીન એવા મહાપીઠ (નામે) થયા (૯૨૩૦) પછી પૂર્વ મધેલા શ્રી તી 'કરનામકમ વાળા દેવાથી પ્રણામ કરાતા એવા શ્રી વજ્રસેન રાજા, પેાતાના પદે શ્રેષ્ઠ ચક્રવતી'ની લક્ષ્મીથી યુક્ત એવા વજ્રનાભને સ્થાપીને, રાજ્યને તજીને, પાપને નાશ કરીને, આનંદનાં અશ્રુ ઝરતા લેાચનવાળા એવા દેવ-દાનવાના સમૂહથી સ્તુતિ કરાતા, (પેાતે) ઘણા સા (સેંકડી) રાજાઓની સાથે ઉત્તમ સાધુ થયા. (૯૨૩૧-૩ર) પછી મેહના મહા સૈન્યને જીતીને, કેવળ પામીને સૂર્યની જેમ ભવ્ય જનાને મેધ કરતા, પૃથ્વીમ`ડલને શાભાવતા, અજ્ઞાન (રૂપ અંધકાર )ના સમૂહના નાશ કરતા તે ( સર્વાંત્ર ) વિચર્યાં. (૯૩૩) પુરગામ-અકરામાં તથા ક°ટ–મઢબ–આશ્રમ અને (શૂન્ય) ઘરેામાં વિચરીને, પુંડરિકીણી નગરીમાં આવ્યા ત્યાં દેવએ (વિચિત્ર=) આશ્ચર્યકારક ( શ્રેષ્ઠ ) સમવસરણુ રચ્યું. (૯૩૪) તેમાં ( વજ્રસેન ) તીનાથ બેઠા અને તૃત પેાતાના ભાઈઓ સાથે આવીને વજાનાભચક્રી ભક્તિપૂર્વક પ્રભુને સ્તવીને પૃથ્વી ઉપર બેઠા. (૯૨૩૫) શ્રી જિનેશ્વરે સસારના મહાભયને નાશ કરવામાં સમથ એવી ધમકથા પ્રારંભી. તેને સાંભળીને ચારેય ભાઈ એની સાથે શ્રી વજ્રનાભચક્રી ( પાંચેય ) સાધુ થયા. (૯૨૩૬) તેમાં સમસ્ત સૂત્ર-અર્થના સમૂહના જ્ઞાતા ભન્ય જીવાને મેાક્ષના માગ દેખાડતા, સ્વાધ્યાય અને ધ્યાનમાં એકાગ્ર ચિત્તવાળા, શત્રુ-મિત્ર પ્રત્યે સમષ્ટિવાળા, વજ્રનાભ (આરાધનામાં ) દિવસેા પસાર કરે છે. (૯૨૩૭) તે માહુ અને સુખાઢુ-બને પણ તપસ્વીએ અગીઆર અંગાને સમ્યગ્ ભણીને શુભ મનથી (તેમાનાં માહુર્મુતિ) તપસ્વીઓને ( સાધુઓને ) અશનાદિનું દાન સુબાહુ સાધુએની વિશ્રામણા (શરીરસેવા) કરે છે. (૯૨૩૮) અને ખીજા પણ (પીઠ અને મહાપીઠ) અને ઉત્કટુંક વગેરે આસના કરતા સ્વાધ્યાયધ્યાનમાં પ્રવર્તે છે. પહેલા વજ્રનાભમુનિ શ્રી જિનપદને પ્રાપ્ત કરાવનારાં વીશસ્થાનકેાની સ્પર્શના ( આરાધના) કરે છે (૯૨૩૯) અને ખાણુમુનિની જે વિનયવૃત્તિ તથા સુખાહુની જે ભક્તિ તેને નિત્ય પ્રશ'સે છે. (કારણ કે–) શ્રી નિમતમાં નિશ્ચે ગુણવાનની (ગુણુંાની) ઉપગૃહણા કરવાપૂર્ણાંકની વૃત્તિ ( કહી ) છે. (૯૨૪૦) તે સાંભળીને કંઈક માનને વશ થયેલા મહાપીઠે અને પીઠે ચિંતવ્યુ` કે-જેએ વિનયવાળા છે તેની પ્રશંસા થાય છે, નિત્ય સ્વાધ્યાયવાળા પણુ અમારી નહિ. (૯૨૪૧) પછી વિકટના ( આલેાચના )
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વશલ્ય અને નંદમણિયારને પ્રબંધ
૫૧૩ કરતાં તેઓએ એ પ્રકારના કુવિકલપને (ગુરુને) સમ્યફ કહ્યો નહિ, તેથી ચિરકાળ જિનધર્મને કરીને પણ આપણને પ્રાપ્ત કરાવનારું કર્મ બાંધ્યું. (૨૪૨) પછી આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં, તે પાંચેય સર્વાર્થસિદ્ધમાં દેવપણાની ઋદ્ધિને પામીને, તે પછી વજનાભ આ ભારતમાં નાભિના પુત્ર શ્રી કષભનામે (જિન) થયા, બાહુ પણ ચ્યવીને રૂપ વગેરેથી યુક્ત ઝષભને પહેલે પુત્ર ભરત નામે ચક્રી થયે અને સુબાહુ બાહુબલી નામે અતિ બલિષ્ઠ બીજે પુત્ર થયે. ૯૨૪૩-૪૪) બીજા પણ (પીઠ-મહાપીઠ) બંને તેની ઋષભની) બ્રાહ્મી અને સુંદરી નામે પુત્રીઓ થઈ. એમ પૂર્વે મેળવેલ (બાંધેલ) અને (નહિ આલેચવાથી) પુષ્ટ કરેલે માયાશલ્યનો દેશ એ અશુભકારી થયો ૨૪૫) એ પ્રમાણે હે પક! માયાશલ્યને તજીને સમ્યમ્ ઉદ્યમી તું દુર્ગતિમાં જવાના કારણભૂત મિથ્યાત્વશલ્યને પણ તજી દે! (૯૨૪૬)
- ૩. મિથ્યાત્વશલ્ય-મિથ્યાત્વને જ મિથ્યાદર્શનશલ્ય કહ્યું છે અને તે નિપુણ્યક જીવને મિથ્યાત્વમોહનીય કર્મને ઉદય થતાં ૧-બુદ્ધિના ભેદથી, ૨-કુતથિએના પરિચયથી તથા પ્રશંસાથી, અને ૩-અભિનિવેશથી (મિથ્યા આગ્રહથી)-એમ ત્રણ પ્રકારે પ્રગટે છે. (૯૨૪૭-૪૮) આ શલ્યને નહિ તજનારો દાનાદિ ધર્મોમાં રક્ત છતાં મલિન બુદ્ધિથી સમ્યક્ત્વને નાશ કરીને નંદમણિયાર નામના શેઠની જેમ દુર્ગતિમાં જાય છે. ૨૪૯) તે આ પ્રમાણે
મિથ્યાત્વશલ્ય વિષે નંદમણિયારને પ્રબંધ-આ જ જમ્બુદ્વીપમાં, ભરતવર્ષમાં રાજગૃહ નગરમાં, અતુલ બળવાળા શ્રી શ્રેણિક રાજાની ભુજારૂપી પરીઘથી રક્ષા કરાયેલે, કુબેરતુલ્ય ધનવાળે, લેકેને આનંદ આપનાર, રાજાને પણ પૂજનીય અને મણિયારાના વેપારીઓમાં મુખ્ય નદ નામને શેઠ હતા. (૯૨૫૦-૫૧) તે સુરાસુરથી સ્તુતિ કરાતા, જગબંધુ શ્રી વીરજિનને એકદા નગર બહાર ઉદ્યાનમાં પધારેલા સાંભળીને, પ્રગટેલા ભક્તિના સમૂહવાળ, ઘણા પુરુષેના પરિવારથી પરિવરેલે, પગે ચાલતા શીઘ વંદન માટે આવ્યું. (૨૩ર-પ૩) પછી મોટા ગૌરવથી ત્રણ પ્રદક્ષિણપૂર્વક શ્રી જિનેશ્વરને વાંકીને ધર્મશ્રવણ માટે પૃથ્વી ઉપર બેઠો. (૯૨૫૪) ત્યારે ત્રણ ભુવનના એક તિલક અને ધર્મના આવાસભૂત એવા શ્રી વિરપ્રભુએ જીવહિંસાની વિરતિવાળો, અસત્ય અને ચૌર્યકર્મથી સર્વથા મુક્ત, મૈથુનત્યાગની પ્રધાનતાવાળે અને પરિગ્રહરૂપી ગ્રહને વશ કરવામાં સમર્થ, એ સાધુ તથા ગૃહસ્થને ઉચિત (ગ્ય) સુંદર ધર્મને સમ્યક ઉપદે. (૯૨૫૫-૫૬) એને સાંભળીને શુભ બંધને પામેલા નંદમણિયાર શેઠે બારવ્રતથી સંપૂર્ણ ગૃહસ્થધર્મને સ્વીકાર્યો. (૯૫૭) અને પછી પિતાને સંસારથી તર્યાતુલ્ય માનતે તે પ્રભુને ઘણી ભક્તિથી વાંદીને વારંવાર સ્તુતિ કરવા લાગ્યો કે- (૨૫૮).
ભયંકર સંસારમાં પ્રગટતા મહાભયને નાશ કરનારા એવા નિર્મળ ભુજબળવાળા ! ક્રોધ અથવા કલિયુગની મલિનતાને હરણ કરવા માટે પાણીના પ્રવાહતુલ્ય અને ઘણા મોટા ૬૫
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૪
શ્રી સંગરંગશાળા પંથને ગુજરાતી અનુવાદ : કાર ચોથું ગુણસમૂહના મંદિર એવા હે દેવ! તમે જયવંતા વ. ૨૫૯) પરદર્શનના ગાઢ અજ્ઞાન અંધકારને નાશ કરનારા હે સૂર્ય! કામરૂપી વૃક્ષના (બાળનારા) હે દાવાનળ ! અને અતિ ચપળ ઘડા જેવી ઈન્દ્રિયને (વશ કરવા) મોટા દામણ (રજજુ) સમાન, એવા (હે વીર!) તમે જયવંતા વર્તે. (૯૨૬૦) મેહ મહાહસ્તિના (નાશ કરનારા) હે સિંહ!
ભરૂપી કમળના (ચીમળાવનારા) હે ચંદ્ર! અને સંસારના પંથે ચાલવાથી થાકેલા ઘણા પ્રાણીઓના તાપને (શ્રમને) હરનારા હે દેવી! તમે જયવંતા રહે ! ર૬૧) રેગ, જરા અને મરણરૂપી શત્રુસેનાના ભયથી મુક્ત શરીરવાળા ! મન ઈન્દ્રિઓને ઉત્કૃષ્ટ ( દમ= ) વશ કરનારા ! નિર્દયતારૂપી પરાગને (નાશ કરવામાં) કઠોરતર પવનતુલ્ય ! અને માયારૂપી સાપના (નાશ કરનારા) હે ગરુડ તમે જયવંતા રહે ! (૯૨૬૨) હે કરુણારસના સાગર ! હે ઝેરને શાન્ત કરનારા અમૃત ! હે પૃથ્વીને ખેડવામાં મોટા હળતુલ્ય (!) અથવા (બે વિશેષણને સમગ્ર અર્થ) વિષતુલ્ય જે રેગે, તે રૂપ પૃથ્વીને ખેડવા માટે તીક્ષણ હળતુલ્ય ! અને રંભા જેવી મનહર સ્ત્રીઓના ભેગરસના સંબંધથી અબદ્ધ (વિરાણી)! એવા તમે જયવંતા રહો ! (૨૬૩) હે પ્રાણગણુના સુંદર (હિતસ્વી), બંધુ ! હે સંબંધબુદ્ધિને (રાગદશાને) નાશ કરનારા ! હે કરણ (સિત્તરી) અને ચરણ (સિત્તરી)ની શ્રેષ્ઠ પ્રરૂ૫ણારૂપ ધનવાળા-દાતાર ! અને નાના સમૂહથી વ્યાપ્ત સિદ્ધાન્તવાળા પ્રભુ ! તમે જયવંતા રહે ! (૨૬૪) હે વંદન કરતા સુર–અસુરેના મુગટના કિરણોથી (વ્યાસ) પીળાં ચરણતળવાળા ! અને આંકેલીવૃક્ષના પત્રો જેવા રાતા હસ્તકળવાળા ! એવા હે મહાભાગ પ્રભુ! આપ જયવંતા રહે! (૯૨૬૫) હે સંસારસમુદ્રને પાર પામેલા ! હે ગૌરવની ખાણુ! હે પર્વતતુલ્ય ધીર! અને પુનઃ જન્મ નહિ લેનારા હે વીર! આપને હું સંસારને અંત કરવા માટે વારંવાર વંદન કરું છું. ૯૨૬૬)
એમ (સમસક્ય= ) સંસ્કૃત–પાકૃત ઉભયમાં (સંસારદાવા સ્તુતિની જેમ) સમશબ્દવાળી ગાથાઓ વડે શ્રી વીરને સ્તવને, જિનધર્મને સ્વીકારીને. અતિ પ્રસન્ન ચિત્તવાળો નંદમણિયાર શેઠ પોતાના ઘેર ગયો. (૯૨૬૭) (પછી) યક્ત (જેવી રીતે સ્વીકાર્યો તેવી) રીતે બારેય વ્રતરૂપ સુંદર જૈનધર્મને તે પાળવા લાગ્યો અને શ્રી વીરપ્રભુ પણ અન્યાન્ય સ્થાનમાં વિચારવા લાગ્યા (૨૬૮) પછી અન્યદા કદાપિ સુવિહિત સાધુઓના વિરહથી અને અત્યંત અસંયમી મનુષ્યનાં વારંવાર દર્શનથી, પ્રતિક્ષણ સમ્યકત્વના પર્યાય (અધ્યવસાયસ્થાને) ઘટવાથી અને મિથ્યાત્વનાં દલિયાં સતત વધવાથી, સમ્યકત્વથી રહિત થએલા તેણે એક અવસરે જેઠ માસમાં પૌષધશાળામાં અઠમ સાથે પૌષધ કર્યો.
૨૬૯ થી ૭૧) પછી અઠ્ઠમની તપશ્ચર્યા (શરીરમાં). પરિણામ પામતાં તૃષા અને ભૂખથી પીડાતા નંદશેઠને એવી વાસના (ચિંતા) પ્રગટી કે–તેઓ ધન્ય છે અને કૃતપુણ્ય છે, કે જેઓએ નગરની સમીપમાં પવિત્ર જળથી ભરેલી સુંદર વાવડીઓ કરાવી છે. ૯૭૨-૭૩) જે વાવડીઓમાં નગરના લેકે નિત્ય પાણીને પીવે છે, લઈ જાય છે અને
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્ત્વશલ્ય અને નંદ્ગમણિયારના પ્રધ
૫૧૫
સ્નાન કરે છે. તેથી પ્રભાત થતાં હું પણ રાજાની રજા મેળવીને મેાટી વાવડીને કરાવું. એમ વિચારીને તેણે સૂર્ય ઊગતાં પેાષહને પારીને સ્નાન કર્યુ. (૯૨૭૪-૭૫) પછી તે વિશુદ્ધ વસ્ત્રાને પહેરીને હાથમાં (પાži॰ પાહુડ=) ભેટછું લઇને રાજાની પાસે ગયે અને રાજાને માદરસહિત પ્રણામ કરીને વિનવવા લાગ્યા કે–(૯૨૭૬) હે દેવ ! તમારી અનુજ્ઞાથી નગરની બહાર (સમીપે ) હુ· વાવડી કરવા ઈચ્છું છું. તેથી રાજાએ તેને સ`મતિ આપી. (૯૨૭૭) પછી તેણે તૂત ( તરખ`ડ=) વૃક્ષાની ઘટાથી શૈાભિત મેાટા વિસ્તારવાળા ઈષ્ટ પ્રદેશમાં, છેડે મુસાફરને આરેાગ્યપ્રદ એવી ભેાજનશાળાથી યુક્ત, તથા (કલ્હાર=) સફેદ કમળેા, ચંદ્રવિકાસી કમળેા અને કુવલયેાના સમૂહથી શૈાલતી, પૂર્ણ પાણીના સમૂહવાળી, નંદા નામની વાવડી કરાવી. (૯૨૭૮-૭૯) ત્યાં સ્નાન કરતા, જળક્રીડા કરતા અને જળને પીતા લેાકેા પરસ્પર એમ ખાલે છે કે તે નંદમણિયાર ધન્ય છે, કે જેણે નિર્મળ જળથી ભરેલી, ભમતા ( રમતા ) મચ્છુ-કાચબાવાળી, પક્ષીએનાં મિથુનનાં સમૂહથી રમણીય એવી આ વાવડી કરાવી છે. (૯૨૮૦-૮૧) એવા લેકેાનેા પ્રવાદ (પ્રશ'સા) સાંભળીને અત્યંત પ્રસન્નતાને પામેલે તે નંદશેઠ પેાતાને અમૃતથી સિંચેલા જેવે (અતિ આનંદ) માને છે. (૯૨૮૨) દિવસેા જતાં પૂર્વભવના અશુભ કર્માંના દોષથી શત્રુની જેવા દુઃખકારક એવા ૧-જવર, ૨-શ્વાસ, ૩-ખાંસી, ૪-દાહ, ૫-નેત્રશૂલ, ૬-કુક્ષિ ( પેટ ) નું શૂળ, છ-મસ્તકશૂળ, ૮-કેાઢ, ૯-ખરજ, ૧૦-હરસ-મસા, ૧૧-જાદર, ૧૨-કાનનું શૂળ, ૧૩-નેત્રની પીડા, ૧૪-અજીણ, ૧૫-અરુચિ અને ૧૬-અતિ મેાટુ' ભગંદર, એમ સાળ ભય'કર વ્યાધિએએ એકીસાથે તેના શરીરમાં સ્થાન કયું" અને તેની વેદનાથી (પાર૬) પીડિત તેણે નગરમાં ઉદ્ઘાષણા કરાવી કે-જે મારા આ રાગામાંથી એકનેા પણ નાશ કરશે, તેને હું દરિદ્રતાનેા નાશ કરે તેટલું ઘણુ' ધન આપીશ. (૯૨૮૩ થી ૮૬) તે સાંભળીને ઔષધથી સજ્જ થઈને ઘણા વૈદ્યો આવ્યા અને તેઓએ તૂત અનેક પ્રકારે ચિકિત્સા શરુ કરી, (૯૨૮૭) પરંતુ તેને થેડે પણુ (વિશેષ= ) ફેરફાર (સુધારા) ન થયે. તેથી લજ્જાથી ઝાંખા પડેલા, થાકેલા ( નિરાશ ) વૈદ્યો જેમ આવ્યા તેમ પાછા ગયા (૯૨૮૮) અને રંગના આવેશની વેદનાથી પીડાએલે ન`દ મરીને પેાતાની વાવમાં (સંગી=) ગર્ભ જ દેડકાપણે ઉપજ્યું. (૯૨૮૯) ત્યાં તેને ‘નંદશેઠ ધન્ય છે, કે જેણે આ વાવડી કરાવી. ’ -એવા લેાકપ્રવાદ સાંભળતાં તૂત પેાતાના પૂર્વજન્મનું સ્મરણ (જાતિસ્મરણુજ્ઞાન ) થયુ. (૯૨૯૦) તેથી સ`વેગને પામેલે, ‘ આ ( તિય‘ચપણુ ) મિથ્યાત્વનુ ફળ છે ’–એમ માનતા તે પુનઃ પણ (પૂજન્મમાં પાળેલા) દેશવિરતિ વગેરે જૈનધમ ને અનુસચે† (પાળવા લાગ્યા). (૯૨૯૧) એને તેણે અભિગ્રહ સ્વીકાર્યું કે—આજથી સદાય હું સતત છટ્ઠ ( એ એ ઉપવાસના ) તપને કરીશ અને પારણે (પર =) કેવળ અચિત (ઉત્ત્ર=પૂર્વ ની) જુનીસૂકી (પાઠાં પણિગાઈ=) પનક (સેવાલ-જળને મેલ) વગેરેને ખાઈશ. (૯૨૯૨) એમ નિશ્ચય કરીને તે મહાત્મા (દેડકા) રહેવા લાગ્યાં. અન્ય એક અવસરે ત્યાં શ્રી વીરપ્રભુ
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૬
શ્રી સંગરંગશાળા પંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર રચાયું પધાર્યા. (૨૩) તેથી તે વાવડીમાં સ્નાન કરતા લેક પરસ્પર એમ બેલતા હતા કેશીઘ્ર ચાલે, જેથી ગુણશીલ ચૈત્યમાં પધારેલા અને દેવેથી ચરણની પૂજા કરાએલા શ્રી વીરપ્રભુને વાંદીએ!' એ સાંભળીને પ્રગટેલા ભક્તિના અતિ સમૂહવાળો દેકે, શ્રી જિનેશ્વરને વાંદવા માટે, પિતાની ઉત્કૃષ્ટ (ઉતાવળી) ચાલથી શીઘ ગુણશીલ ઉદ્યાન તરફ જવા માટે રવાના થયે. (૨૯૪ થી ૯૯) (અહઃ) આ બાજુ (ગુડિય= ) પલાણેલા (શણગારેલા) હાથીના સમૂહ ઉપર બેઠેલા સુભટેથી મજબૂત ગાઢ ઘેરે કરેલા (પરિવરેલા), વળી અતિ ચપળ અશ્વોના સમૂહની કઠોર ખરીઓથી ભૂમિતળને ખોદતા, તથા સામંત, મંત્રીઓ સાથે વાહ, શેકીઆઓ અને સેનાપતિઓથી પરિવરેલા, એવા હાથીની ખાંધ ઉપર બેઠેલા, મસ્તક ઉપર ઉજજવળ છત્ર ધારણ કરેલા અને અતિ મૂલ્યવાન અલંકારોથી શોભતા, એવા શ્રેણિક મહારાજા તૂર્ત ભક્તિપૂર્વક શ્રી વિરપ્રભુને વાંદવા ચાલ્યા. (૨૭ થી ૯) તે રાજાના એક ઘોડાએ ખરીને અગ્રભાગથી, ભક્તિપૂર્વક પ્રભુને વાંદવા જતા તે દેડકાને માર્ગમાં હણ્ય (ક ). (૯૩૦૦) તે પ્રહારથી પીડાએ તે દેડકો અનશન સ્વીકારીને, પ્રભુનું સમ્યમ્ સ્મરણ કરતો મરીને સૌધર્મ દેવકમાં દરાવત સક નામના શ્રેષ્ઠ વિમાનમાં દરાંક નામે દેવ થયો, ત્યાંથી (ચવીને) અનુક્રમે તે મહાવિદેહમાંથી મુક્તિને પામશે.
૯૦૦૧-૨) અલ્પકાળમાં સિદ્ધિ પામનાર પણ નંદ, જે એ રીતે મિથ્યાત્વશલ્યને કારણે નિદિત (હલકી) તિર્યચનિને પાયે, તે હે ક્ષપક ! તું તે શલ્યનો ત્યાગ કર !
૩૦૩) અને ત્રણેય શલ્યનો ત્યાગી તું પછી પાંચ સમિતિઓ અને ત્રણ ગુપ્તિઓ વડે શિવસુખને સાધનારા એવા સમ્યક્ત્વ વગેરે ગુણોની સાધના કર ! ૯૯૦૪) એવા તૃષાતુર જીવ પાણીને પીવાથી પ્રસન્ન થાય, તેવા ઉપદેશરૂપી અમૃતના પાનથી ચિત્ત પસન્ન થતાં ક્ષપક નિવૃત્તિને પામે. (૩૦૫)
એમ સંસારસાગરમાં નાવડીતુલ્ય, સદ્ગતિમાં જવાના સરળ માર્ગરૂપ, ચાર મૂળદ્વારવાળી સંગરંગશાળા નામની આરાધનાના નવ પટાદ્વારથી રચેલા સમાધિલાભ નામના મૂળ ચોથા દ્વારમાં અઢાર પિટાદ્વારથી રચેલા પહેલા અનુશાસ્તિદ્વારનું છેલ્લું નિઃશલ્યતા નામનું પિટાદ્વાર કહ્યું અને તે કહેવાથી આ અનુશાસ્તિદ્વાર સમાપ્ત થયું. (૯૩૦૬ થી ૮)
ચેથા મૂળ સમાધિલાભદ્વારમાં બીજું પ્રતિપત્તિ નામે પેટદ્વાર-હવે એ પ્રમાણે હિતશિક્ષા સાંભળવા છતાં જેના અભાવે કર્મોનું દરીકરણ (અભાવ) ન થાય, તે પ્રતિપત્તિદ્વારને કહું છું. (૯૩૦૯) ઘણા વિષયેની વિસ્તારથી કહેલી શિખામણ સાંભળીને અતિ પ્રસન્ન થએલે અને ભવસમુદ્રથી પિતાને પાર પામેલા જે. માન, હર્ષની વૃદ્ધિથી વિકસિત રેમરાજીવાળે સંપકમુનિ, મસ્તકે બે હસ્તકમળને જેડીને, ચિત્તમાં ફેલાતા સુખ (આનંદ) રૂપી વૃક્ષના અંકુરાઓના સમૂહથી યુક્ત હોય તે તે “આપે મને સુંદર શિખામણ આપી”—એમ ગુરુને વારંવાર કહેતા,
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજું પ્રતિપત્તિ (ધર્મ સ્વીકાર) દ્વાર
૫૧૭
or
ભક્તિના સમૂહથી ભરેલી વાણી વડે કહે છે કે– (૯૩૧૦ થી ૧૨) હે ભગવ'ત ! તત્ત્વથી તમારાથી (વિ=) વિશિષ્ટ ખીજે વૈદ્ય (જગતમાં) નથી, કે જે તમે આ રીતે મૂળમાંથી કરૂપી મહાવ્યાધિને નાશ કરેા છે. (૯૩૧૩) તમે જ એક (કરણ=) ઇન્દ્રિયા સાથેના યુદ્ધની ર'ગભૂમિમાં મુળવાન અતરશત્રુએથી હાતા અશરણુ જીવેાના શરણુ છે. (૯૩૧૪) તમે જ ત્રણ લેાકમાં ફેલાતા મિથ્યાત્વરૂપી આધકારના સમૂહનેા નાશ કરવામાં ફેલાતાં (સમ) જ્ઞાનનાં કિરણેાના સમૂહરૂપ સૂર્ય છે. (૯૩૧૫) તેથી તમે મને જે અત્યંત દીર્ઘ સંસારરૂપી વૃક્ષના મૂળ-અંકુરાતુલ્ય અને (નિસ્સટ્ટ=) અત્યંત અનિષ્ટકારી, અઢાર પાપસ્થાનકના સમૂહને નિત્ય તજવાયેાગ્ય તરીકે જણાવ્યે, તે ત્રણેય કાળનાં પાપસ્થાનકોને હું ત્રિવિધ તનું છું (૯૩૧૬-૧૭) ઉત્તમ મુનિએાને અકરણીય, મિથ્યાપડિતાને (અજ્ઞાનીએને) આશ્રય કરવાયેાગ્ય, નિંદનીય એવા આઠ મસ્થાનરૂપી (મેાહના) મુખ્ય સૈન્યને હું નિંદુ છું. (૯૩૧૮) તથા દુ:ખાના સમૂહમાં કારણભૂત એવી દુર્ગતિએના ભ્રમણમાં સહાયક અને અરતિને કરનારા એવા ક્રોધાદિ કષાયાને પણ હવેથી ત્રિવિધે ત્રિવિધ તજી છું. (૯૧૯) વળી પ્રશમના લાભને છેડાવનારા અને પ્રતિસમય ઉન્માદને વધારનારા સઘળાય પ્રમાદને હું ત્રિવિધ ત્રિવિધે તજું છું. (૯૩૨૦) પાપની અત્યંત મૈત્રી કરનારા અને પ્રચ ́ડ દુ`તિના દ્વારને ઊઘાડનારા રાગને પણ 'ધનની જેમ હું ત્રિવિધે ત્રિવિધે તજુ છું (૯૩૨૧) ( એમ તજવાયેાગ્યને ત્યાગ કરીને) પુનઃ આપની સમક્ષ ઉત્કૃષ્ટ શિષ્ટાચારેામાં એક ઉત્તમ સમ્યક્ત્વને હુ' શંકાદિ દેષાથી રહિત સ્વીકારું છુ. (૯૩૨૨) અને હુના ઉત્કર્ષોંથી વિકસિત રામરાજીવાળા હું પ્રતિક્ષણ શ્રી અરિહંત વગેરે છની ભક્તિને પ્રયત્નપૂર્ણાંક કરું. (સ્વીકારુ) છું. (૯૩૨૩) સ’સારની (જન્મ-મરણાદિની) પુનઃ પુનઃ પર પરારૂપ હાથીઓના સમૂહને નાશ કરવામાં એક સિ ંહૅતુલ્ય એવા શ્રી પાંચનમસ્કારને હું સર્વાં પ્રયત્નથી સ્મરું છું. (૯૩૨૪) સર્વ પાપરૂપી પર્યંતને ચૂરવામાં વાતુલ્ય અને ભવ્ય પ્રાણીઓને (દાવિયમહ =) ઉત્સવને (આનંદને ) પમાડનારા, એવા સમ્યજ્ઞાનના ઉપયેગને હું સ્વીકારું છું (૯૩૨૫) વળી તમારી સાક્ષીએ સ’સારના ભયને તેાઢવામાં દક્ષ અને પાપરૂપી સવ શત્રુએને વિધ્વંસ કરનાર એવી પાંચ મહાત્રતાની રક્ષાને હું કરું છું. (૯૩૨૬) તથા ત્રણેય જગતને કદના (કલેશ) કારક એવા રાગરૂપી પ્રમળ શત્રુના ભયનો નાશ કરવામાં સમથ અને મૂઢ પુરુષાને દુજ્ઞેય, એવાં ચાર શરણાને હું સ્વીકારુ' છુ' (૯૩૨૭) પૂર્વભવે ખાંધેલા, વત્ત`માનકાળના અને ભવિષ્યના એવા અતિ ઉત્કટ પણુ દુષ્કૃત્યને વારંવાર હું. નિંદુ છું, (૯૩૨૮) ત્રણેય લેાકના જીવાએ જેએના બે ચરણકમળોને પ્રણામ કર્યાં છે, એવા શ્રી વીતરાગદેવના વચનને અનુસરતા મે' જે જે ( સુકૃત ) કર્યુ હેાય, તેને હું આજે અનુમાદુ છું. (૯૩૩૯) ૧ધતા શુભ ભાવવાળા હુ, ઘણા પ્રકારના ગુણેાને કરનારા અને સુખરૂપી મત્સ્યને પકડવામા શ્રેષ્ઠ જાળતુલ્ય, એવા ભાવનાના સમૂહને દૃઢપણે સ્મરણુ (ભાવિત) કરુ છુ. (૯૩૩૦) હે ભગવ'ત! સૂક્ષ્મ પણ અતિચારને તજતા હું હવે સ્ફટિક જેવા
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૮
શ્રી સંવેગર્‘ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથુ નિ`ળ શીલને સવિશેષ અસ્ખલિત પાળું ( સ્વીકારુ') છુ' (૯૩૩૧) ગધહસ્તિનો સમૂહ જેમ હાથીના ટાળાને ભગાડે, તેમ સત્કાર્યાંરૂપી વૃક્ષાના ખ'ડનો (સમૂહનો) નાશ કરવામાં સતત ઉઘત, એવા ઇન્દ્રિયાના સમૂહને પણ સભ્યજ્ઞાનરૂપી દેરીથી વશ કરું છું. (૯૩૩૨) અભ્યંતર અને માહ્ય ભેદવાળા ખાર પ્રકારના તપકમ ને શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી કરવા હું... સમ્યક્ પ્રયત્ન કરું છું. (૯૩૩૩) હૈ પ્રભુ ! તમે જે ત્રણેય પ્રકારના મેટા શલ્યને કહ્યું, તેને પણ હવે હું અતિ વિશેષપણે ત્રિવિધે ત્રિવિધે તન્તુ' છુ.. (૯૩૩૪) એ રીતે તજવાયેાગ્યને તજવાનો અને કરવાયેાગ્ય વસ્તુને આચરવાનો સ્વીકાર કરનારા ક્ષપક ઉત્તરાત્તર આરાધનાના માર્ગ (શ્રેણિ ) ઉપર ચઢે છે. (૯૩૩૫) તૃષાતુર'થયેલા તે ક્ષપકને વચ્ચે વચ્ચે કષાયેલા (તુરા) સ્વાદ વિનાનું, ખટાશ, તીખાશ અને કડવાશ રહિત પાણી જેમ હિત કરે તેમ આપવુ. (૯૩૩૬) પછી જ્યારે તે મહાત્માને પાણીની ઈચ્છા મટી જાય, ત્યારે સમયને જાણીને નિર્યાંમક ગુરુ તેને પાણીનું પણ પચ્ચક્ખાણુ (ત્યાગ ) કરાવે. (૯૩૩૭)
અથવા સંસારની અસારતાનો નિણ્ય થવાથી, ધમ'માં રાગ ધરનારા કોઈ ઉત્તમ શ્રાવક પણ જો આરાધક અને (આરાધનાને સ્વીકારે), તે તે પૂર્વે જણાવેલા વિધિથી સ્વજનાદિને ખમાવવાનું કાર્ય કરીને સંસ્તારક પ્રત્રજ્યાને સ્વીકારીને (ઇહ =) આ અંતિમ આરાધનામાં ઉદ્યમ કરે (૯૩૩૮-૩૯) અને તેના અભાવે (સંથારાને ન સ્વીકારે તે) પણ પૂર્વ સ્વીકારેલા ખાર પ્રકારના ગૃહસ્થધમ ને પુન: (ઉચ્ચરીને ) સુવિશુદ્ધતર અને સુવિશુદ્ધતમ કરતા (નિરતિચાર પાળતે) તે જ્ઞાનના, દનના, અણુવ્રતાના, ગુણવ્રતાના અને શિક્ષાવ્રતાના અતિચારેાને સથા તજતા, પ્રતિસમય વધતા સવેગવાળે ( એ) હસ્તકમળને મસ્તકે જોડીને, દુશ્ચરિત્રની શુદ્ધિ માટે ઉપયેગપૂર્વક આ પ્રમાણે એલે. (૯૩૪૦ થી ૪૨) ભગવાન એવા શ્રીસંઘનું મે' મેહવશ મન-વચન-કાયાથી જે કઇ પણ અનુચિત કર્યુ. હાય, તેને હું ત્રિવિધે ખમાવું છું. (૯૩૪૩) અને અસહાયનો સહાયક, મેાક્ષમાર્ગે ચાલનારા (આરાધકે ) નો સાથ વાહ તથા જ્ઞાનાદિ ગુણેાના પ્રકવાળા, એવા ભગવાન શ્રીસ'ધ પણ મને ક્ષમા કરે ! (૯૩૪૪) શ્રીસ'ધ એ જ મારા ગુરુ છે, અથવા મારી માતા છે, અથવા પિતા છે, શ્રીસ'ઘ પરમ મિત્ર છે અને મારે નિષ્કારણ મધુ છે. (૯૩૪૫) તેથી ભૂત, ભવિષ્ય કે વત્તમાનકાળ, રાગથી-દ્વેષથી કે મેહથી, ભગવાન એવા શ્રીસ'ઘની મે' જે લેશ પણ આશાતના કરી-કરાવી કે અનુમેાઢી હાય, તેની સમ્યક્ લેાચના કરું છું અને પ્રાયશ્ચિત્તને સ્વીકારુ' છું. (૯૩૪૬-૪૭) તથા સુવિહિત સાધુઓનું, સુવિહિત સાધ્વીઓનુ, સવેગી શ્રાવકેાનુ' તથા સુવિહિત શ્રાવિકાએનું, ( મે') મન-વચન-કાયાથી જે કઇ (કેાઈનુ' ) પણ અનુચિત કેઈ રીતે, કયારે પણ, સહસાત્કારે કે અનાભાગથી કયુ ઢાય, તેને હું ત્રિવિષે ખમાવું છું. (૯૩૪૮-૪૯) કરુણાથી ભરપૂર મનવાળા તેએ પણ સર્વે, વિનયને કરતા અને સ ંવેગપરાયણ મનવાળા એવા મને સમ્યક્ ક્ષમા કરા ! (૯૩૫૦) તેએની પણ જે કઈ આશાતના કોઇ રીતે મે કરી હાય, તેને હું સમ્યગ્ આલેચુ છું અને પ્રાયશ્ચિત્તને સ્વીકારુ' છું. (૯૩૫૧) તથા
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાટ
બીજું પ્રતિપત્તિ (ધર્મ સ્વીકાર) દ્વાર શ્રી જિનમંદિર, મૂતિ તથા શ્રમણે વગેરે પ્રતિ મેં જે કોઈ ઉપેક્ષા, અવહિલના તથા શ્રેષબુદ્ધિ કરી હોય, તેને પણ સમ્યગ્ર આલેચું છું. (૨૫) તથા દેવદ્રવ્યને તથા સાધારણુદ્રવ્યને જે રાગ-દ્વેષ કે મેહથી ભેગવ્યું કે તેની ઉપેક્ષા કરી હોય તેને સમ્યગુ આલેચું છું. (૯૨૫૩) તથા હું શ્રી જિનવચનને જે સ્વર-વ્યંજન-માત્રા-બિંદુ કે પદ વગેરેથી ન્યૂન કે અધિક ભયો અને તેને ઉચિત કાળ-વિનયાદિ આચારો રહિત ભણ્ય,
૩૫૪) તથા મંદ પુણ્યવાળા અને રાગ-દ્વેષ-મહમાં આસક્ત ચિત્તવાળા મેં મનુષ્યપણું વગેરે અતિ દુર્લભ સમગ્ર સામગ્રીને યંગ છતાં, પરમાર્થથી અમૃતતુલ્ય એવા પણ શ્રી સર્વજ્ઞકથિત આગમવચનને જે ન સાંભળ્યું અથવા અવિધિથી સાંભળ્યું, અથવા (પાઠાં વિહીએ=) વિધિથી સાંભળેલું પણ સહ્યું નહિ, અથવા જે કોઈ વિપરીત પણે સદ્દઉં, અથવા તેનું બહુમાન ન કર્યું, અથવા જે વિપરીત પ્રરૂપ્યું, (૯૦૫૫ થી ૫૭) તથા બળ-વીર્ય-પુરુષકાર વગેરે હોવા છતાં તેમાં કહેલું મારી યોગ્યતાને અનુરૂપ મેં આચર્યું નહિ, અથવા વિપરીત આચર્યું, (૭૫૮) અથવા મેં તેમાં જે હાંસી કરી અને જે કઈ રીતે પ્રષિ કર્યો, તે સર્વને હું આલેચું છું અને પ્રાયશ્ચિત્તને સ્વીકારું છું. ૯૩પ૯) તથા ભયંકર સંસાર-અટવીમાં પરિભ્રમણ કરતા મેં વિવિધ જન્મમાં જેને જે .અપરાધ કર્યો હોય, તે પ્રત્યેકને પણ હું ખાવું છું. ૯૩૬૦) સર્વ માતાઓને, સર્વ પિતાઓને, સર્વ સ્વજનવર્ગને અને મિત્રવર્ગને પણ હું ખમાવું છું, તથા શત્રુ વર્ગને તે સવિશેષતયા હું ખાવું છું, (૯૩૬૧) પછી ઉપકારી વર્ગને અને અનુપકારીવર્ગને પણ હું ખમાવું છું, તથા દે” (પ્રત્યક્ષ) વગને હું ખમાવું છું અને અદષ્ટ (પરોક્ષ) વગને પણ ખમાવું છું, ૯૩૨) સાંભળેલાને કે નહિ સાંભળેલાને, જાણેલાને કે અજાણ્યાને, ઉપચરિતને (કલ્પિતને) કે સત્યને, અયથાર્થને કે યથાર્થને, તથા પરિચિત કે અપરિચિતને અને દીન,અનાથ વગેરે સમગ્ર પ્રાણવર્ગને પણ હું પ્રયત્ન(આદર)પૂર્વક ખમાવું છું, (કારણ કે-) તે આ માર ખામણાનો સમય છે. (લ્હ૬૩-૬૪) ધમ વર્ગને અને અધમીઓના સમૂહને પણ હું સમ્યફ ખમાવું છું, તથા સાધમિકવર્ગને અને અસાધમિકવર્ગને (પણ) ખમાવું છું. (૩૬૫) વળી ખમાવવા તત્પર થએલે હું સન્માર્ગમાં રહેલા માર્ગનુસારી) વર્ગને તથા અમાગે (ઉન્માર્ગે) વર્તનારા સમૂહને પણ ખાવું છું, કારણ કે-હમણાં તે આ મારો ખામણાનો કાળ છે. ૯૬૬) પરમાધાર્મિક દેવ) પણાને પામેલા અને નરકમાં નારક બનેલા એવા મેં પરસ્પર નારકીઓને જે પીડા કરી તેને હું નમાવું છું. ૩૬૭) તથા તિય ચપણમાં એકેન્દ્રિયપણું વગેરેમાં ઉપજેલા મેં એકેન્દ્રિય વગેરે જીવનું તથા જળચર-સ્થળચર-બેચરપણાને પામેલા મેં જળચર વગેરેનું પણ કઈ રીતે મન-વચન-કાયાથી જે કંઈ લેશ પણ અનિષ્ટ કર્યું હોય તેને હું નિ છું. ૯૬૮-૬૯) તથા મનુષ્યના ભામાં પણ મેં રાગથી, દ્વેષથી કે મોહથી, ભયથી કે હાસ્યથી, શેકથી કે કોધથી, માનથી, માયાથી કે લેભથી પણ, આ ભવમાં
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર૦
શ્રી સવેગર ગશાળા પ્રથનાં ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથુ;
કે અન્ય ભવમાં, જે (મનથી ઇર્ષ્યાદિ) દુષ્ટ મનેભાવને, વચનથી અવહસણ=) તિરસ્કાર–હાંસીને અને ( કાયાથી ) તન-તાડન-ધન-અવહેલના કે મારણને, એમ ( અન્ય જીવાને ) શરીરની-મનની જે અનેક પીડાશેાને ઉપજાવી હાય, એ પ્રમાણે કેાઈ રીતે કર્યું, કરાવ્યુ` કે અનુમેથુ. હાય તેને પણ હું ત્રિવિધ નિંદુ છું(૯૩૭૦ થી ૭૨) તથા મંત્ર વગેરેના મળથી દેવેાને (કેાઈ વ્યક્તિ કે) પાત્રમાં ઊતારવા, ખસેડવા, થંભાવવા, ખીલે બાંધવા (અથવા ખેલ કરાવવા), વગેરે પ્રયાગથી જે કઈ પણ અપરાધ કર્યાં હાય અથવા તિય 'ચપણાને પામેલા મે' જે કઈ તિય ચાને, મનુષ્યાને અને દેવાને, તથા મનુષ્યપણું પામેલા મેં જે કઈ તિ ચાને, મનુષ્યેને તથા દેવાને અને દેવપાને પામેલા મે' નારકી, તિય 'ચ, મનુષ્ય, કે દેવાને જે કઇ પણ શારીરિક કે માનસિક અનિષ્ટ ઉપજાવ્યુ` હાય, તે સમસ્તને પણ હું ત્રિવિધે ત્રિવિધ સમ્યક્ ખમાવુ છું અને હું' સ્વય' પણ તેઓને ખમુ` છું. (કારણ કે−) આ મારા ક્ષમાપનાનેા કાળ છે. (૯૩૭૩ થી ૭૬) તથા પાપબુદ્ધિથી કરેલું શિકાર વગેરે પાપ તા દૂર રહેા, (તેને તેા ખમાવું છુ'), ઉપરાન્ત ધમ બુદ્ધિથી પણ જે પાપાનુ. ધી પાપને કર્યું હાય, તથા જે વાછરડાંને પરણાવવાં, યજ્ઞા કરવા, (અગિક્રિય=) અગ્નિયાગ (એક પ્રકારની અગ્નિદેવની કે અગ્નિ વડે હેામપૂજા), પરમનુ' દાન, જોડેલાં હુળાનું, ગાયનુ તથા પૃથ્વીનુ દાન, તથા જે લાખાની, સુવર્ણની કે તલની (બનાવેલી) ગાયનુ' (કે ખીજી રીતે કેઇ ધાતુનુ", સુવર્ણનું, તલનુ અને ગાયનું) દાન કર્યું. હેાય અથવા આ જન્મમાં જે કુડા, કૂવા, રૈ’ટ, વાવડી અને તળાવ ખાદાવ્યાં વગેરે, તથા ગાયનુ' (અથવા પૃથ્વીનુ') કે વૃક્ષેતુ' પૂજન કે (પાઠાં૦ . વંદન=) વંદન કર્યુ` કે કર્પાસાદિનું દાન કર્યું", ઇત્યાદિ (ધ બુદ્ધિથી પણ) જે કાઇ પાપને કર્યું. હાય, તથા જે દેવમાં દેવબુદ્ધિ અને દેવમાં દેવબુદ્ધિ કરી, અગુરુમાં પણ ગુરુબુદ્ધિ અને સુગુરુમાં વળી અગુરુમુદ્ધિ કરી તથા જે તત્ત્વમાં અતત્ત્વબુદ્ધિ અને અતત્ત્વમાં પણ તત્ત્વબુદ્ધિ કરી, કે કેાઇ · રીતે પણ કદાપિ પણ કરાવી કે અનુમેાદી હાય, તે તે સર્વ મિથ્યાત્વનાં કારણેાને યત્નપૂર્વક સમજીને હું સમ્યગ્ આલેચુ' છું અને તેના પ્રાયશ્ચિત્તને સ્વીકારું છું. (૯૩૭૭ થી ૮૨) તથા મિથ્યાત્વમાં મૂઢબુદ્ધિ વાળા મેં લેાકમાં જે કુતીથને (મિથ્યાદર્શનને) પ્રવર્તાવ્યું અને મેક્ષમાર્ગ ના અપલાપ કરીને જે મિથ્યામાર્ગને ઉપદેશ્યા, તથા મે' જીવાને દુરાગ્રહ પ્રગટાવનારાં અને મિથ્યાત્વમાગે દારનારાં, એવાં કુશાઓને રચ્યાં, અથવા હુ' તેને ભણ્યા, તેને પણ હુ' નિંદુ ૩. (૯૩૮૩-૮૪) વળી જન્મતાં ગ્રહણ કરેલાં અને મરતાં મૂકેલાં એવાં પાપની આસક્તિમાં તત્પર જે (ભવેાભવનાં) શરીર, તે સર્વને પણું આજે હુ વેસિરાવું છું (૯૩૮૫) તથા જે જયહિ'સાકારક પાશ ( જાળા વગેરે) પ્રહરણ ( શાદિ ), હળા, સાંખેલાં, ખાંડણીઆ, ઘટીએ, યત્રો, વગેરે જે સર્વ પ્રકારનાં અધિકરણેાને આ જન્મે કે અન્ય જન્મમાં, કર્યાં-કરાવ્યાં કે અનુમેઘાં હેાય, તે સવ ને પણ મારી મૂર્છામાંથી (મમતામાંથી) ત્રિવિધ ત્રિવિધે હું વેસિરાવું છું' (મમતાને તજી' છું). (૯૩૮૬-૮૭) વળી મૂઢ એવા
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિપત્તિદ્વાર ચાલુ-કૃત્યગહ
પર૧ મેં લોભવશ કટથી ધનને મેળવીને અને મેહથી રાખીને, જે પાપસ્થાનમાં જ વાપર્યું, તે નિચે અનર્થભૂત એવા સઘળા ધનને આજે હું ભાવથી મારી મમતામાંથી ત્રિવિધે ત્રિવિધે સિરાવું છું. (૯૮૮-૮૯) વળી કેઈની પણ સાથે મારે જે કઈ પણ વૈરની પરંપરા હતી અને છે, તેને પણ પ્રશમભાવમાં રહેલે હું આજે સંપૂર્ણ અમાવું છું. (૯૩૦) સુંદર એવાં ઘર-કુટુંબ વગેરેમાં મારે જે રાગ હતા, અથવા આજે પણ છે, તેને પણું મેં આજે છોડે છે. (૯૩૯૧) વધારે કહેવાથી શું? આ ભવમાં કે ભવાંતરોમાં, સ્ત્રી-પુરુષ કે નપુંસકપણામાં રહેલા અને વિષયાભિલાષને વશ પડેલા, એવા મેં ગર્ભનાં પરિશાટન (પડાવવા) વગેરે, તથા પરદારસેવન વગેરે જે અનાર્ય એવા ભયંકર પાપને કર્યું, તથા ક્રોધથી પિતાને કે પરનો ઘાત વગેરે અને માનથી જે પરનું નિરસન=) ખંડન (અપમાન) વગેરે કર્યું, માયાથી પરવંચનાદિરૂપ પણ જે કંઈ કર્યું અને તેમના અનુબંધથી (આસક્તિથી) મહા આરંભ-પરિગ્રહ વગેરે કર્યા, તથા આહટ-દેહદ (પાઠાં વાસણ=) વશ પીડાથી જે વિવિધ અનુચિત વર્તન કર્યું,૯૯૨ થી ૯૫)વળી રાગપૂર્વક માંસભક્ષણ વગેરે અભક્ષ્યભક્ષણાદિ કર્યું, મધ, દારુ, કે લાવક (નામના પક્ષીને) રસ, વગેરે જે કંઈ (અપેયનું) પાન કર્યું, કેષથી જે કંઈ પરગુણને સહ્યા નહિ, નિંદા, અવર્ણવાદ, વગેરે કર્યું, અને મહમહાગ્રહથી ગ્રસિત થએલા અને તેથી હેયઉપાદેયના વિવેકથી શૂન્ય ચિત્તવાળા એવા મેં પ્રમાદથી બહુ પ્રકારનું, બહુ રીતે, જે કંઈ પણ પાપનુબંધી પાપને કર્યું, વળી અમુક અમુક આ (પાપને) કર્યું અને અમુક આને હવે કરીશ, એવા (પાપી) વિકથિી જે કર્યું, તે ભૂત-ભવિષ્ય અને વર્તમાનએમ ત્રણ કાળ સંબધી સર્વ પાપોની ત્રિવિધ ત્રિવિધ ગહદ્વારા વિશુદ્ધ થયેલ, સંવિ મનવાળો હું આલોચના, નિંદા અને ગર્તાથી વિશુદ્ધિને (પ્રાયશ્ચિત્તને) કરું છું. (૯૯૯ થી ૯૪૦૦) એમ ગુણેની ખાણ એ ક્ષપક યથાસ્મરણ દુરાચરણના સમૂહની ગહ કરીને (તેને) રાગને તોડવા માટે આત્માને સમજાવે. જેમ કે-(પાઠાં. સુરેલર) દેવલોકમાં (એન્તોત્ર) આ મનુષ્યભવની અપેક્ષાએ અત્યંત શ્રેષ્ઠ, રમણીયપણાથી અનંતતમગુણ અધિક રતિ પ્રગટાવનારા, એવા શૃંગારિક શબ્દાદિ વિષયોને ભોગવીને પુનઃ તુચ્છ, ગંદા અને તેનાથી અનંતગુણ હલકા, એવા આ ભવના આ વિષને હે જીવ! તું ઈરછીશ નહિ, (૯૪૦૧ થી ૩) તથા નરકમાં અહીંની અપેક્ષાએ સ્વભાવે જ અસંખ્ય ગુણ આકરાં એવાં અનંતતમગુણ કેવળ દુઓને જ દીર્ધકાળ પર્યત નિરંતર સહન કરીને વર્તમાનમાં આરાધનામાં લીન મનવાળા હે જીવ! તું અહીં વિવિધ પ્રકારની શારીરિક પીડા થાય તે પણ લેશ પણ કેપને કરીશ નહિ. (૯૪૦૪-૫) તું નિર્મળ બુદ્ધિથી (વિચારી) જે ! દુઃખને સમ્યક્ (સમતાથી) સહન કરવા સિવાય સ્વજનોથી તારો (તેને) થોડો પણ આધાર નથી, કારણ કે-હે ભદ્ર! તું સદા એક જ છે, ત્રણ ભુવનમાં પણ બીજે કઈ તારો નથી, તું પણ આ જગતમાં બીજા કોઈને પણ (બીએ=) સહાયક નથી, અખંડ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રના પ્રરિણામથી પરિણત અને ધમને સમ્યગુ
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
શ્રી સવૅગર ગશાળા મંથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથું
અનુસરતા એવા એક (ધણિય’=) પ્રશસ્ત આત્મા જ નિશ્ચે તારા ( આચા=) સહાયક છે. (૯૪૦૬ થી ૮) વળી જીવાને આ સવ દુઃખાનેા સમુદાય નિશ્ચે સયેાગના કારણે છે. તેથી જાવજીવ પણ સર્વ સયેાગેાને તજતા તું, સર્વે પણ આહારને તથા તે તે પ્રકારના સઘળાય ઉપધિના સમૂહને અને ક્ષેત્ર સબધી પણ સવ (ક્ષેત્રના) રાગનો શીઘ્ર ત્યાગ કર ! (૯૪૦૯–૧૦) અને વળી જીવનુ' ઇષ્ટ, કાન્ત, વ્હાલુ', મનગમતુ', દુઃખે છૂટે તેવુ, જે આ પાપી શરીર, તેને પણ તું તૃણતુલ્ય માન ! (૯૪૧૧) એમ પરિણામને શુદ્ધ કરતા સમ્યક્ વધતા વિશેષ સવેગવાળા, શલ્યાનો સમ્યક્ ત્યાગી, સમ્યક્ આરાધનાની કાંક્ષાવાળા અને સમ્યક્ સ્થિર મનવાળા ( એવા ક્ષપક) સુભટ યુદ્ધને ઇચ્છે તેમ, જેના મનોરથા પણ અતિ દુલ ભ છે એવા પતિમરણને મનમાં ઇચ્છતા, પદ્માસન કરીને જ, અથવા જેમ સમાધિ રહે તેમ શરીરને ધારણ (આસન ) કરીને, સથારામાં બેઠેલા ( અનશન સ્વીકારેલે ), ડાંસ, મચ્છર વગેરેને પણ નહિ ગણકારતા, ધીર, પેાતાના લલાટે એ હસ્તકમળને જોડીને ભક્તિના સમૂહથી ભરપૂર મનવાળા વારવાર આ પ્રમાણે ખેલે. (૯૪૧૨ થી ૧૫)
આ ‘હું' ત્રણ લેાક વડે પૂજાએલા, પરમાર્થથી અધુ અને દેવાધિદેવ, એવા શ્રી અરિહતાને સમ્યક્ પ્રણામ કરુ છુ. (૯૪૧૬) તથા આ ‘ ‘ હું ’ પરમ (ઉત્કૃષ્ટ) સુખથી સમૃદ્ધ (નિષ્કલ=) અગમ્ય-વચનાતીત રૂપના ધારક અને શિવપદરૂપી સરેવરમાં રાજહુ‘સતુલ્ય, એવા સિદ્ધોને પ્રણામ કરુ' છુ. (૯૪૧૭) આ ‘હું' પ્રશમના ભંડાર, પરમ તત્ત્વના (માક્ષના) જાણ અને સ્વસિદ્ધાન્ત-પરસિદ્ધાન્તમાં કુશળ, એવા આચાર્યાંને પણ પ્રણામ કરું છું. (૯૪૧૮) તથા આ ‘હું” શુભ ધ્યાનના ધ્યાતા, ભવ્યજનવત્સલ અને શ્રુતદાનમાં સદા તત્પર, એવા ઉપાધ્યાયેાને પ્રણામ કરુ' છું. (૯૪૧૯) તથા આ ‘હું’ માક્ષમાગ માં સહાયક, સયમરૂપી લક્ષ્મીના આવાસ ( આધાર ) અને મેાક્ષમાં એક અલક્ષ્યવાળા, એવા સાધુઓને પ્રણામ કરુ` છું. (૪૨૦) વળી આ હું સંસારમાં ભટ્ટકવાથી થાકેલા પ્રાણીવગ ને વિશ્રામનુ ( થામ=) સ્થાન એવા સજ્ઞપ્રણીત પ્રવચનને પણ પ્રણામ કરું છું. (૯૪૨૧) તથા આ હું સ તીર્થંકરેએ પણ જેને પ્રણામ કર્યાં છે, તે શુભ કર્મીના ઉદ્ભયથી (સ્વ-પર) વિજ્ઞના સમૂહને ચૂરનારા એવા શ્રીસ'ધને પ્રણામ કરુ છુ. (૯૪૨૨) તે પ્રદેશેાને (ભૂમિઓને) હુ' વાંદુ છું, કે જ્યાં કલ્યાણના નિધાનભૂત એવા શ્રી જિનેશ્વરા જન્મને, દીક્ષાને, કેવળજ્ઞાનને અને નિર્વાણને પામ્યા છે. (૯૪૨૩) શીલરૂપ સુંગધના અતિશયથી (પાઠાં૦ વરાણુરૂ=) શ્રેષ્ઠ અગુરુને પણ જીતનારા એવા ઉત્તમ ગુરુએનાં, કલ્યાણના કુળભવનતુલ્ય (નિજધરતુલ્ય ) અને સ'સારથી ભય પામેલા પ્રાણિઓને શરભૂત, એવા ચરણાને હુ' વાંદું છું. (૯૪૨૪) ( એવા વ`દનીયને વાંદીને કહે કે–) પહેલાં પણ સેવકજનવત્સલ, સંવેગી, જ્ઞાનના ભંડાર અને સમયે ચિત સર્વ ક્રિયાઓથી યુક્ત, એવા સ્થવિર ભગવતેાના ( પામૂલમિ=)
ܕ
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિપત્તિદ્વારમાં સુકૃતના સ્વીકાર
પાડ
ચરણેામાં સુંદર ધર્મને સમ્યક્ સ્વીકારતા એવા મે' સ તજવાયેાગ્ય તજ્યુ' છે અને સ્વીકારવાયેગ્ય સ્વીકાર્યું છે. (તથાપિ) વિશેષ સંવેગ પામેલેા હુ' હવે તે જ ત્યાગસ્વીકારને અતિવિશેષ રૂપે કરુ' છુ'. (૯૪૨૫ થી ૨૬) તેમાં પ્રથમ હું સમ્યગ્ રીતે મિથ્યાત્વથી પાછે! ફરીને અને અતિ વિશેષપણે સમ્યક્ત્વનો સ્વીકાર કરીને, પછી અઢાર પાપસ્થાનકેથી પાછા ફ્રીને, કષાયેાનો અવરાધ કરતા, આઠે મદ્યસ્થાનનો ત્યાગી, પ્રમાદસ્થાનાને ત્યાગી, દ્રબ્યાદિ ચારેય ભાવાના રાગથી મુક્ત, યથાસ`ભવ સૂક્ષ્મ અતિચારેાની ( પણું ) પ્રતિસમય વિશુદ્ધિ (પ્રાયશ્ચિત્ત ) કરતેા, અણુવ્રતાને ફરીથી સ્વીકારીને સ જીવે સાથે સપૂર્ણ ક્ષમાપના કરતેા, અનશનના પાછળ કહેલા ક્રમથી સવ આહારને તજતા, નિત્ય જ્ઞાનના ઉપયેગપૂર્ણાંક પ્રત્યેક કાર્યની (અથવા કાય. અંગે) પ્રવૃત્તિ કરતા, પાંચ અણુવ્રતાની રક્ષામાં તત્પર, સદાચારથી શૈાભતેા, મુખ્યતયા ઇન્દ્રિયાનું દમન કરતા, નિત્ય અનિત્યાદિ ભાવનાઓમાં રમતા, (એવા હું) ઉત્તમ અને ( અનશનને ) સાધુ' છું. એમ કત્ત બ્યાને (પડિવત્તી=) સ્વીકાર કરીને, બુદ્ધિમાન ( શ્રાવક ) જીવવાની કે મરવાની પણ ( આસ`સપયેાગ=) ઇચ્છાને તજવામાં તત્પર, આ લેાક-પરલેાકની ( સુખની ) ઇચ્છાથી પણ મુક્ત, કામલેગની ઇચ્છાને ત્યાગી, (એમ સ’લેખનાના પાંચેય અતિચારાથી મુક્ત) ઉપશમનો ભંડાર, પતિમરણ ( માટે મેહની સામે ) યુદ્ધભૂમિમાં વિજયધ્વજ પ્રાપ્ત કરવા માટે એક સુભટ બનેલેા, તે તે પ્રકારના ત્યાગ કરવાયાગ્ય સર્વ પદાર્થીના સમૂહનો (પ્રત્યાખ્યાતા=) ત્યાગી, તથા ‘આ કરવાયાગ્ય છે’–એમ માની સ્વીકારવાચેાગ્ય કાર્યાંનો સ્વીકાર કરતા, તે તે કાળે પ્રગટતા નવા નવા સંવેગના પ્રકષ રૂપ ગુણુ વડે આત્માને પદે પદે ( ક્ષણે ક્ષણે ) અપૂર્વ (નૂતન) જેવેા જાણતા (અનુભવતા), શત્રુમિત્રમાં સમચિત્તવાળા, તૃણુ અને મણિમાં તથા સુવણૅ અને ક'કરમાં પણ સમાન(વૃત્તિવાળા ), બુદ્ધિમાન, મનમાં પ્રતિક્ષણ વધી રહેલા સમાધિરસના પ્રક`ને પામતા ( અનુભવતા ), અત્યંત સારા કે અતિ માઠા પણ શબ્દાદિ વિષયે ને સાંભળીને, જોઇને, ચાખીને, સૂધીને અને સ્પશીને પણ પ્રત્યેક વસ્તુના સ્વભાવના જ્ઞાનમળે અતિ–તિને નહિં કરવાથી શરદઋતુની નીના ( નીતરેલા નિ`ળ ) પાણીની જેમ અતિ નિમ ળ ચિત્તવાળા, મહાસત્વશાળી, ગુરુ અને દેવને પ્રણામ કરીને ઉચિત આસને રહેલે જ તે ત્યાં (તે કાળે ) ‘ આ રાધાવેધનો સમય છે' એમ મનમાં વિચારતા, સઘળા કમરૂપી વૃક્ષેાના વનને ખાળવામાં વિશેષ સમય એવા દાવાનળના પ્રાદુર્ભાવતુલ્ય ધર્મ ધ્યાનને સમ્યક્ પ્રકારે ધ્યાવે ( કરે), અથવા ત્યાં (તે સમયે ) શ્રી જિનેશ્વરનું ધ્યાન કરે. (એમ ૯૪૪૮ ગાથામાં કહેલા ‘ ઝાએ ' ક્રિયાપદ સાથે સબધ જોડવા. તે કેવા જિનેશ્વરનું ધ્યાન કરે ? તે કહે છે કે–) પૂ`ચંદ્ર સમાન મુખવાળા, ઉપમાથી અતિક્રાન્ત ( અનુપમેય ) રૂપલાવણ્યવાળા, પરમાનંદના કારણભૂત, સેકડો અતિશયેાના સમુદાયરૂપ ( અતિશય રૂપ ), ચક-અ’કુશ-વ-ધ્વજ ( પાઠાં॰ અસ=મચ્છ ) વગેરે ( અફ઼ેખ'ડ= ) સ ́પૂર્ણ (નિર્દેષ ) લક્ષણેાથી યુક્ત શરીરવાળા, સત્તમ ગુણેાથી શેાલતા, સંવે†ત્તમ પુણ્યના સમૂહરૂપ,
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર૪
શ્રી સગરગશાળા પ્રવેને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર ચોથું શરદના ચંદ્રનાં કિરતુલ્ય ઉજજવળ ત્રણ છત્રોની અને અશોકવૃક્ષની નીચે બિરાજતા, સિંહાસને બેઠેલા, દુંદુભિની ગાઢ ગર્જનાતુલ્ય (અથવા ગર્જનાયુક્ત ગંભીર) અવાજ (સ્વર) વાળા, દેવ-અસુર સહિત (મનુષ્યોની) ૫ર્ષદામાં નિષ્પા૫ (શુદ્ધ) ધર્મને પ્રરૂપતા, જગતના સર્વ જે પ્રત્યે વત્સલ ( વિશ્વવત્સલ), અચિંત્યતમ (અગમ્ય) શક્તિથી મહિમાવંત, પ્રાણી (માત્ર)ના ઉપકારથી પવિત્ર (અથવા ઉપકારમાં પ્રવૃત્ત), સમસ્ત કલ્યાણના (સુખના) અવધ્ય (નિશ્ચિત) કારણભૂત, અન્ય મતવાળાઓને પણ શિવ, બુદ્ધ, બ્રહ્મા, વગેરે નામથી (ધ્યેય=) ધ્યાન કરવા , (કેવળ) જ્ઞાનથી સર્વ રેયભાવને એકીસાથે (નિઉણું= યથાર્થરૂપે જાણતા અને જેતા, મૂર્તિમાન (દેહધારી) ધર્મ અને જગતના (પ્રકાશક) પ્રદીપતુલ્ય, એવા શ્રી જિનેશ્વરનું ધ્યાન કરે. (૯૪૨૮ થી ૪૮) અથવા તે જ શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતનું (કહેલું), ત્રણેય ભુવનને માન્ય અને દુઃખથી તપેલા પ્રાણીઓને અમૃતની વર્ષાતુલ્ય, એવા શ્રુતનું ધ્યાન કરે. (૯૪૪૯) પુનઃ જે અશક્તિના (કે બિમારીના) કારણે તે કેટલું બેલી ન શકે, તે “શસિ–આ–૩–સા” એ પાંચ અક્ષરનું મનમાં ધ્યાન કરે. (૯૪પ૦) પાંચ પરમેષ્ઠિઓમાંથી એક એક ૫ (પરમેષ્ઠિનું ધ્યાન) પાપનાશક છે, તે એકીસાથે પાંચેય પરમેષ્ઠિઓ સમગ્ર પાપોના ઉપશામક કેમ ન થાય? (૯૪૫૧) આ પાંચ પરમેષ્ઠિઓ મારા મનમાં ક્ષણવાર સ્થાન કરે (સ્થિર થાઓ), કે જેથી હું મારું કાર્ય સાધુ, એમ તે કાળે પ્રાર્થના કરે. (૪૫૨) આ પરમેષ્ઠિઓને નમસ્કાર ભવસમુદ્ર તરવાની નાવા છે, સદ્ગતિના માર્ગમાં શ્રેષ્ઠ રથ છે, દુર્ગતિનું ઢાંકણ (રોકનાર) છે, સ્વર્ગે જવાનું વિમાન છે અને મોક્ષમહેલની નીસરણી છે, પરલકની મુસાફરીમાં ભાતું છે, કલ્યાણ (સુખ)ની વેલડીને કંદ છે, ( દુઃખહરે= ) દુઃખનાશક છે અને સુખકારક છે. ૯૪૫૩-૫૪) નિચે અંતકાળે મારા પ્રાણે પાંચ પરમેષ્ઠિના નમસ્કારની સાથે જાઓ !, કે જેથી (પાઠાં. ભવ8) સંસારમાં ઉપજતાં દુઃખને જલાંજલિ આપું! (૯૪૫૫) એમ બુદ્ધિમાને જે સદાકાળ પણ પંચનમસ્કારના પ્રણિધાનમાં તત્પર રહેવું જોઈએ, તે અંતિમ કાળે (તેનું) પૂછવું જ શું ? (૧૪૫૬) અથવા પાસે રહેલા બીજાઓ દ્વારા બેલાતા આ નમસ્કારને બહુમાનપૂર્વક એકાગ્ર મનવાળો તે અવધારે ૯૪૫૭) અને નિયામક સાધુ સંભળાવે તે ચંદાવિજજ્યપયને, આરાધનાપયને વગેરે સંવેગજનક ગ્રન્થને હૈયામાં સમ્યમ્ અવધારે. (૪૫૮) જે વાયુ વગેરેથી આરાધકને બોલવું બંધ થઈ જાય, અથવા અત્યંત પીડાને પામેલ હોવાથી બેલવામાં અશક્ત (હોય તો) અંગુલિ વગેરેથી સંજ્ઞા (ઈશાર) કરે. (૯૪૫૯)
નિયામણ કરાવવામાં તત્પર તે સાધુઓ પણ અનશનવાળાની નજીકથી પણ અતિ નજીક આવીને કાનને સુખકારક શબ્દથી, જ્યારે અદ્યાપિ અંગોપાંગ વગેરેમાં રહેલી ઉષ્ણતા (અંગામાં ગરમી) જણાય, ત્યાં સુધી પિતાના પરિશ્રમને ગણ્યા વિના, મનથી એકાગ્ર બનીને, અતિ ગંભીર અવાજ કરતા, સંવેગભાવને પ્રગટાવનારા ગ્રન્થને અથવા
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજુ સારણા અને ચિહ્યું કવચદ્વાર
પર૫
અખ્ખલિત પંચનમસ્કાર મંત્રને સતત સંભળાવે. ૯૪૬૦ થી ૬૨) અને ભૂખ્યા જેમ ઈષ્ટ ભજનનું, અતિતૃષાતુર સ્વાદિષ્ટ શીતળ જળનું અને રેગી પરમ ઔષધનું બહુમાન કરે, તેમ ક્ષેપક તે શ્રવણનું બહુમાન કરે. (૯૪૬૩) એમ શરીરબળ ક્ષીણ થવા છતાં ભાવબળનું આલંબન કરીને ધીર એ પુરુષસિંહ તે અખંડ (પૂર્ણ) વિધિથી કાળ કરે. (૪૬૪) પણ જે નિશ્ચ (આસનભવ્ય5) નજીકમાં કલ્યાણ થવાનું હોય, તે જ નિચે કોઈ (તે) મહા સાત્વિક પુરુષ આ રીતે કહેલા ક્રમથી પ્રાણને તજે. (કારણ કે–આવું પંડિતમરણ અતિ દુર્લભ છે.) (૪૬૫) એમ પાપરૂપી અગ્નિને ઠારવા માટે મઘતુલ્ય, સદ્ગતિએ જવામાં ઉત્તમ (નિર્વિધ્ર-સરળ). માર્ગતુલ્ય, ચાર મૂલધારવાળી, સંવેગરંગશાળા નામની આરાધનાના નવ પિટાદ્વારવાળા થા સમાધિલાભદ્વારમાં આ બીજું પ્રતિપત્તિદ્વાર કહ્યું (૯૪૬૬-૬૭) હવે પ્રતિપત્તિવાળે છતાં જે કંઈ કારણે કઈ રીતે તે આરાધકને ક્ષોભ થાય, તે તેને પ્રશમ કરવા સારણદ્વાર જણાવું છું. ૪૬૮) - મૂળ થાદ્વારમાં ત્રીજુ સારણું પેટદ્વારસંથારાને સ્વીકારવા તાં, આરાધનામાં ઉજમાળ છતાં, દઢ ધીરજ અને દઢ સંઘયણવાળો છતાં, અતિ દુષ્કર (પણ સમાધિની) અભિલાષા છતાં સ્વભાવે જ સંસાર પ્રત્યે ઉદ્દેગ (નિર્વેદ)ને ધારણ કરનારા છતાં અને અત્યંત ઉત્તરોત્તર વધતા શુભાશયવાળ છતાં, ( એવા પણ) ક્ષેપક મહામુનિને, કે કારણે ઘણું નાં બાંધેલાં કર્મના દેષથી, વાત વગેરે ધાતુના ક્ષેભથી, કે બેસવું, પાસું બદલવું, વગેરે પરિશ્રમથી, સાથળ, ઉદર, મસ્તક, હાથ, કાન, મુખ, દાંત, નેત્રે, પીઠ, વગેરે કઈ પણ અંગમાં ધ્યાનમાં વિશકારી એવી વેદના પ્રગટે. (૯૪૬થી ૭૨) તે તૂર્ત ગુણરૂપ મણિથી ભરેલો ક્ષક (મણિભરેલા) વહાણની જેમ ભાંગે (દુષ્યના કરે) અને ભાંગેલ તે ભયંકર ભવસમુદ્રમાં ચિરકાળ ભમે તે પ્રસંગે તેને તે (ભગ્નપરિણામી) જાણવા છતાં નિમક નામ ધરાવતે પણ જે (નિમક) ઉપેક્ષા કરે, તે તેનાથી બીજો અધમી (પાપી) કોણ છે? ૯૪૭૩-૭૪) જે મૂઢ (એ રીતે) ક્ષેપકની ઉપેક્ષા કરે, તે નિર્ધામક સાધુના જે ગુણે પૂર્વે આ ગ્રન્થમાં વર્ણવ્યા છે, તે ગુણેથી દર (ભટ્ટ) થાય. (૯૪૭૫) માટે ઔષધના જાણ સાધુઓએ સ્વયં, અથવા વૈદ્યના આદેશથી, તે ક્ષેપકનું પરિકર્મ (આરોગ્યજનક ઔષધ) કરવું જોઈએ. (૯૪૭૬) વેદનાનું મૂળ કારણ વાત, પિત્ત કે કફ (જે હેય) તેને જાણીને પ્રાસુક દ્રવ્યોથી શીઘ ઉપગ (આદર) પૂર્વક (વેદનાની) શાન્તિ કરે. (૯૪૭૭) (બOી= ) મૂત્રાશયને (તે તે પ્રકારે) (અનુવાસન=) સંસ્કારથી, (શેક વગેરેથી) ગરમી આપવાથી, અથવા વિલેપન વગેરે શીત પ્રગોથી તથા ચળવું દાબવું વગેરેથી, ક્ષેપકને સ્વસ્થ કરે. (૯૪૭૮) તેમ કરવા છતાં જે અશુભ કર્મના ઉદયથી તેની વેદના ઉપશમે નહિ, અથવા તેને તૃષા વગેરે પરીષહે ઉદય પામે, તે વેદનાથી પરાભવ પામેલે અથવા પરીષહો વગેરેથી પીડાતે, (અનાત્મવશ) મુંઝાએલે ક્ષપક જે તે બેલે, અથવા બકવાટ કરે,
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરદે
શ્રી સવગર ગશાળા પ્રત્યના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર
માથુ (૯૪૭૯-૮૦) તે। અતિ મુંઝાતા તેને (નિયંમક) આચાર્ય આગમને અનુસારે તે રીતે ( કાયવ્વા=) સમજાવવા, કે જેમ સ`વેગથી પુનઃ સમ્યગ્ ચૈતન્યવાળા (સભાન) મને. (૯૪૮૧) ( તેને પૂછવુ` કે–) તુ કેણુ છે ?, નામ શુ' છે ?, કયાં રહે છે ?, અત્યારે કયે સમય છે?, તું શું કરે છે?, કેવી અવસ્થામાં વર્તે છે?, અથવા હુ કાણુ છું?, એમ વિચાર ( ખ્યાલ ) કર ! (૯૪૮૨) એમ સામિ કવાત્સલ્ય બહુ લાભકારી છે, એવું માનતા નિર્યામક આચાયે સ્વયં એ રીતે ક્ષપકને સ્મરણ કરાવવું ( સભાન ફૅરવેા). (૯૪૮૩) એ રીતે કુગતિના (અથવા કુમતિના ) અધકારને નાશ કરવામાં સૂર્યના પ્રકાશતુલ્ય અને સદ્ગતિમાં જવાના નિર્વિઘ્ન ( સરળ ) માતુલ્ય, ચાર મૂળદ્વારવાળી સંવેગર’ગશાળા નામની આરાધનાના નવ પેટાદ્વારવાળા ચેાથા સમાધિલાભદ્વારમાં આ ત્રીજી' સારણુાદ્વાર કહ્યુ. (૯૪૮૪-૮૫) હવે એ રીતે જાગ્રત (સભાન ) કરેલે પણ ક્ષેપક જેના વિના ધૈર્યને ધારણ કરી ન શકે, તે ધર્માંપદેશસ્વરૂપ કવચદ્વારને કહુ છું. (૯૪૮૬)
મૂળ ચેાથા દ્વારમાં કવચ નામનુ ચેાથું પેટાઢાર-નિયંમણામાં એક નિપુણ્ અને ઇંગિત આકારમાં કુશળ એવા (નિર્ણાંમક) ગુરુ, દુઃસહ પરીષહેાથી પરાભૂત, (અને તેથી) મર્યાદા તજવાના મનવાળા ક્ષપકની વિપરીત ચેષ્ટાને જાણીને, નિજકાનિ છેડીને સ્નેહભરી મધુર વાણીથી શિખામણ આપે કે-ડે સુવિહિત ! બુદ્ધિના (અથવા દોના) ખળવાળા તું (જે) રાગ-આતંક અને પરીષહાને જીતી લે, તેા સ'પૂર્ણ' પ્રતિજ્ઞાવાળા મરણુમાં આરાધક ( પતિમરણવાળા) થાય. (૯૪૮૭ થી ૮૯) તથા જેમ હાથી આલાનરતંભને ઉખેડી દે, તેમ તુ (અનશનની) પ્રતિજ્ઞાને તેડીને મહાતતુલ્ય ગુરુને ( અવગણીને, અ‘કુશતુલ્ય તેએના સદુપદેશને પણ તિરસ્કારીને, શરીરની સેવા કરનારા પેાતાના સાધુઓને પણ પરાÌમુખ રાખીને (મુખ અવળું કરીને) અને અત્યત ભક્તિના ભાવથી તથા કુતૂહલથી આવેલા દર્શન કરનારા બહુ લેાકેાથી પણ વિપરીત સુખ ( અનાદર ) કરીને, લારૂપી ઉત્તમ બાંધનને તેાડીને ભમતા એવા તુ' હે મહાભાગ ! (વિવિધ) ઋદ્ધિએરૂપી પુષ્પા જેમાં પ્રગટયાં છે અને પાત્ર (ઉત્તમ મુનિએ)ના સંગ્રહથી ( શિષ્યાથી ) ( સહિય=) શેાભિત (પાઠાં॰ સાહિય=સિદ્ધ કરેલી ) કાન્તિ (કીતિ )વાળું, એવા શીલરૂપી (ચારિત્ર) મનને, (નપક્ષે−પ્રગટેલાં પુષ્પાની સપત્તિવાળા અને પાંદડાંની પ્રાપ્તિથી સુંદર છાયાવાળા એવા વનને હાથી ભાંગે તેમ) તુ' તૂત ભાંગી નાખીશ. (૯૪૯૦ થી ૯૩) સમિતિએરૂપી ( ચારિત્ર) ઘરની ભીંતાને તેડી નાખીશ, ગુપ્તિરૂપી સઘળી વાડાને પણ છેદી નાખીશ અને સદ્ગુણેારૂપી દુકાનેાની પક્તિને પણ ચરી નાખીશ. (૯૪૯૪) ત્યારે હું ભદ્ર નિશ્ચે ‘આ કુલવાન નથી ’–એવા લેાકાપવાદરૂપી ધૂળથી તું મિલન થઈશ અને ખાળ( અા )લેાકથી ચિરકાળ નિંદા પામીશ ! (૯૪૯૫) રાજાદિનુ` સન્માન વગેરે પૂર્વ અનુભવેલા મેળવેલા ગુણૈાથી ભ્રષ્ટ થઇશ અને દુ་તિરૂપી ગર્તામાં પામીશ. (૯૪૯૬) તેથી હું ભદ્રે ! સમ્યગ્ ઇચ્છેલા કાર્યોંની સિદ્ધિમાં
પડવાથી વિનાશ વિદ્મભૂત કાંટાથી
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું કવચ દ્વાર
પર૭
વિધાવા જેવા આ અસમાધિજનક વિકલ્પથી હજુ પણ અટકી જા ! (૯૪૭) તથા ક્ષુલ્લકકુમાર મુનિની જેમ હજુ પણ તું અકળાના “મુઠગાઈઅં-સુનશ્ચિયં” (અર્થાત્ સમગ્ર રાત્રિ સુંદર ગાયું, સુંદર નાચ કર્યો, હવે અલ્પકાળ માટે પ્રમાદ ન કર.) એ ગીતિના અર્થને સમ્યગબુદ્ધિથી અનુસર! (૯૮૯૮) તે (આજ સુધી) અપવાદ વિના (નિર્દોષ ચારિત્રરૂપ) કેડીની રક્ષા કરી છે (અને) હવે કાકિણીના રક્ષણમાં (અલ્પકાળ માટે) પણ નપુંસકતાને (નિર્બળતાને) ધારણ કરે છે! ૯૪૯) મોટા સમુદ્રને તર્યો, હવે તારે પયંત્ર) એક નાનું ખાબોચિયું તરવાનું છે, મેરુને ઉલ્લો , હવે એક પરમાણુ રહ્યો છે. ૫૦૦) તેથી હે ધીર ! અત્યંત વૈર્યને ધારણ કર ! (કીવર) નપુસંક પ્રકૃતિને (નિર્બળતાને) તજી દે! ચંદ્રસમાન ઉજજવળ પોતાના કુળનો (કીતિને) પણ સમ્યફ વિચાર કર! ૫૦૧) પ્રમાદરૂપી શત્રુસૈન્યને મલની જેમ એક ઝપાટે જીતીને આ પ્રસ્તુત વિષયમાં (અનશનમાં ) જ યથાશક્તિ પરાક્રમ ફેરવ! અને અમૂલ્ય આ ધર્મગુણેની સ્વાભાવિક સુંદરતાને, પરભવમાં તેના સાથે આવવાપણાને તથા પુનઃ દુર્લભતાનો પણ વિચાર કર ! વળી હે ક્ષપક! (તે) જે ચતુર્વિધ શ્રીસંઘની વચ્ચે મહાપ્રતિજ્ઞા કરી છે કે હું આરાધના કરીશ.”—તેને યાદ કર ! ૯૫૨ થી ૪) એ કેણ કુલાભિમાની-કુલિન સુભટ હોય, કે જે લોકમાં ફૂલીને (ગર્વ કરીને) યુદ્ધમાં પ્રવેશ માત્રથી જ શત્રુથી ડરીને ભાગી જાય? (૯૫૦૫) એમ અભિમાની પૂર્વે ગર્વ કરીને કોણ સાધુ પરીષહરૂપી શત્રુઓના આગમન માત્રથી જ ખિન્ન થાય? (૯૫૦૬) જેમ પહેલાં અભિમાન કરનાર માની એવા કુલિનને રણમાં મરવું સારું, પણ જીવતાં સુધી લેકમાં (પિતાને) કલંકિત કર સારે નહિ, તેમ માની અને ચારિત્રમાં ઉદ્યત એવા સાધુને પણ મરણ પામવું સારું, કિન્તુ નિજપ્રતિજ્ઞાના ભંગથી અન્ય લોકેમાં કલંકને સહવું તે સારું નહિ. ૫૦૭-૮) યુદ્ધમાંથી નાસી છૂટનાર સુભટની જેમ કર્યો મનુષ્ય પોતાના એકના જીવન માટે પુત્ર-પૌત્રાદિ સર્વને કલંક્તિ કરે ? (૯૫૯) માટે શ્રી જિનવચનના રહસ્યને જાણે છતાં (માત્ર દ્રવ્યપાણેથી) જીવવાની ઈચ્છાવાળે તું પિતાને, (કુલ=) સમુદાયને અને સમસ્ત સંઘને પણ કલંકિત કરીશ નહિ! (૫૧૦) વળી જે તેવા અજ્ઞાની છે તીવ્ર વેદનાથી વ્યાકુળ થવા છતાં સંસારવર્ધક (અશુભ) લેશ્યામાં (પાપમાં) ધૈર્યને ધારણ કરે છે, તે સંસારનાં સર્વ દુઃખના ક્ષય (માટે આરાધના) કરતા અને (વિરાધનાજન્ય ભાવી) અતિ તીવ્ર એવા દુઃખવિપાકને જાણતા સાધુએ ધીરજ કેમ ન કરવી? (૫૧૧-૧૨) શું તે જેઓ તિર્યંચ છતાં, (શરીરના સાંધા) તૂટવાની પીડાથી વ્યાકુળ (પીડિત) શરીરવાળા છતાં, નાના બળદ (વાછરડા) એવા કંબલ-સંબલને અનશનની સિદ્ધિને પામેલા નથી સાંભળ્યા? (૫૧૩) વળી તુચ્છ શરીરવાળો, તુચ્છ બળવાળે અને પ્રકૃતિએ પણ તુચ્છ એવો તિર્યંચ છતાં વૈતરણીવાનરે અનશનક્રિયાને સ્વીકારી. (જુઓ ગાથા ૩૭૦૫-૬) ૫૧૪) શુદ્ર પણ, કીડીઓએ
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨૮
શ્રી સંગરંગશાળા બંધને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વારા ચોથું કરેલી તીવ્ર વેદનાવાળા પણ, બોધ પામેલા એવા ચંડકૌશિક સર્વે અડધા માસનું અનશન સ્વીકાર્યું; ૫૧૫) તથા કૌશલની (પાઠાં. તે સસ્સ=ોસલની) પૂર્વભવની માતા, વાઘણના ભાવમાં તિર્યંચાણી છતાં, ભૂખની પીડાને અવગણને તે રીતે (લદ્ધ સુઈs) (જાતિ) મરણને પામેલી તે અનશનમાં રહી. (લ્પ૧૬) એમ જે સ્થિર સમાધિવાળા આ પશુઓએ પણ અનશનને કર્યું, તે હે સુંદર! પુરુષમાં સિંહતું તેને કેમ કરતે નથી? (૫૧૭) વળી (મનુષ્યમાં પણ) રાણદ્વારા તે ઉપસર્ગ થવા છતાં સુદર્શન શેઠ ગૃહસ્થ છતાં મરવા તૈયાર થયા, પણ સ્વીકારેલા વ્રતથી ચલિત ન થયા. (૯૫૧૮) તથા સમગ્ર રાત્રિ સુધી પ્રગટેલી અતિ તીવ્ર વેદનાને પણ નહિ ગણતા, સ્થિર સત્ત્વવાળા, ચંદ્રાવતંસક રાજા કાર્યોત્સર્ગથી સગતિને પામ્યા. (૫૧૯) તથા પશુઓના વાડામાં પાદપિપગમન અનશનમાં રહ્યા ત્યારે સુબંધુએ સળગાવેલા છાણમાં બળતા પણ ચાણકયે સમાધિમરણને પ્રાપ્ત કર્યું. (૯૫૦) એમ જે ગૃહસ્થ પણ (અધિગતાÈ=) સ્વીકારેલા (પાડાં મિથે વાંછિત) કાર્યમાં તે રીતે અખંડ સમાધિવાળા થયા, તે શ્રમણમાં સિંહ એ હે ક્ષપક ! તું પણ તે સમાધિને સવિશેષ સિદ્ધ કર! ર૧) બુદ્ધિમાન સત્યરુષે મોટી આપત્તિઓમાં પણ અક્ષુબ્ધ, મેરુની જેમ અચળ અને સમુદ્રની જેમ ગંભીર બને છે. (૫૨) નિજ ઉપર ભારને ઉપાડતા (સ્વાશ્રયી) શરીરની પરિકમણા (રક્ષા) નહિ કરતા, બુદ્ધિથી (અથવા ધીરજથી) અત્યંત સ્થિર (કચ્છ ) સત્ત્વવાળા, શાઅકથિત વિહારને (સાધનાને) કરતા, પુણ્યની (અથવા ઉત્તમ નિયમકેની ) સહાયવાળા, ધીરપુરુષે ઘણા શિકારી પ્રાણીઓથી ભરેલી ભયંકર પર્વતની ખીણમાં ફસાયેલા, કે શિકારી પ્રાણિઓની દાઢમાં પકડાએલા, પણ રાગને તજીને પણ અનશનને સાધે છે. ૫૨૩૨૪)નિય રીતે શિયાળણી દ્વારા ભક્ષણ કરાતા, ઘરવેદનાને પામેલા પણ અવંતિસુકુમાર શુભ ધ્યાનથી આરાધનાને પામ્યા. ૯૫૨૫) મુગિલ નામના પર્વતમાં વાઘણથી ભક્ષણ કરાવા છતાં નિજ જનની સિદ્ધિ કરવાની પ્રીતિવાળા (3) ભગવાન સુકેશળ મુનિ મરણસમાધિને પામ્યા. (૫૨૬) બ્રાહ્મણ સસરાએ મસ્તકે અગ્નિ સળગાવવા છતાં કાઉસ્સગમાં રહેલા ભગવાન ગજસુકુમાલ સમાધિમરણને પામ્યા. ૫ર) એ જ રીતે સાકેતપુરની બહાર કાયેત્સર્ગમાં રહેલા ભગવાન કુરુદત્તપુત્ર પણ, ગાયોનું હરણ થતાં (અજ્ઞાન ગાયના માલિકે એ ચાર માનીને) ક્રોધથી અગ્નિ દેવા (બાળવા) છતાં મરણસમાધિને પામ્યા. (૯૫૮) રાજષિ ઊદાયન પણ આકરી વિષવેદનાથી પીડાવા છતાં શરીર પીડાને નહિ ગણતા માણસમાધિને પામ્યા. (૫૯) નાવડીમાંથી ગંગાનદીમાં ફેકેલા અનિકાપુત્ર આચાર્ય, મનથી મુંઝાયા વિના (શુભ ધ્યાનથી) અંતકૃતકેવળી થઈ આરાધનાને (સમાધિ મરણને પામ્યા. (૫૩૦) શ્રી ધર્મઘોષસૂરિ ચંપાનગરીમાં માસક્ષમણ કરીને ભયંકર તૃષા પ્રગટવા છતાં ગંગાના કાંઠે (પાણી છતાં અનશન દ્વારા) સમાધિમરણને પામ્યા,
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
વચાર
પાટ
(લ્પ૩૧) (રેહિયમ્મિ) રહિડા નગરમાં (સની= ) શુભ લેશ્યાવાળા (જ્ઞાની) અંદકુમાર મુનિ કૌચપક્ષીથી હણવા છતાં, તે વેદનાને સહન કરીને સમાધિમરણને પામ્યા. (૫૩૨) હસ્તિનાપુરમાં કુરુદત્ત (ણિમંતસ્મિક) દેણમાં (૧) શિમળાની ફળીની જેમ બળવા (સેકાવા) છતાં (પીડાને સહન કરીને સમાધિમરણને પામ્યા. લ્ય૩૩) કુણાલા નગરીમાં પાપી અમાત્ય વસતિ સળગાવે છd, ઋષભસેન મુનિ પણ પર્ષદા (પરિવાર) સહિત બળવા છતાં આરાધનાને પામ્યા. ૫૩૪) તથા પાદપિપગમનવાળા વાસ્વામિના (શિષ્ય) બાળમુનિ પણ તપેલી શીલા ઉપર મણની જેમ (શરીર) ગળવા છતાં આરાધનાને પામ્યા. (૯૫૩૫) ભૂલા પડેલા, તૃષાથી દાહ પામેલા, ધનશર્મા બાળમુનિ પણ નદીનું જળ સ્વાધીન છતાં (પીધા વિના) અખંડ સમાધિથી સ્વર્ગને પામ્યા. (૫૩૬) એકીસાથે મછરેએ શરીરમાંથી (સમગ્ર) રુધિર પીવા છતાં તે મચ્છરોને ક્યા વિના સમ્યફ સહન કરતા સુમનભદ્ર મુનિ સ્વર્ગને પામ્યા. ૫૩૭) મહષિ મેતારજ પણ સનીએ) મસ્તકે વાધર વીંટવાથી, નેત્રના ઓળા નીકળી જવા છતાં તેવી કેઈ અપૂર્વ સમાધિને કરી, કે જેથી તુ અંતકૃતકેવી (સિદ્ધ) થયા. (૫૩૮) ત્રણ લેકમાં એક (અતુલ) મલ્લ (અનંતબળી) છતાં ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવે બાર વર્ષ વિવિધ ઉપસર્ગોના સમૂહને સમ્યગ સહન કર્યો. ૯૫૩૯) ભગવાન સનતુ કુમારે ખુજલી, તાવ, શ્વાસ, શેષ, (અભરચ્છેદ8) ભેજનની અરુચિ, આંખની પીડા અને પેટનું શૂળ-એ (સાત) વેદનાઓને સાત વર્ષ સહન કરી. (૯૫૪૦) માતાના વચનથી પુનઃ (ચેતન=) જ્ઞાન-વૈરાગ્યને પામેલા, શરીરની અતિ કેમળતાથી ચિરકાળ ચારિત્રને પામવા અસમર્થ પણ ધીર, એવા ભગવાન અરણિક મુનિ પણ (અગ્નિતુલ્ય) તપેલી શીલા ઉપર પાદપપગમન કરીને રહ્યા અને માત્ર એક જ મુહૂર્તમાં સહસા દેહ ગળવા છતાં, શ્રેષ્ઠ સમાધિમાં કાલધર્મને પામ્યા. (૫૪૧-૪૨) તથા હેમંત ઋતુમાં, રાત્રિએ, વસ્ત્રરહિત શરીરવાળા, તપસ્વી, લૂખા (સૂકા) શરીરવાળા, નગર અને પર્વતની વચ્ચેના માર્ગમાં અગાસામાં કાઉસ્સગ્નમાં રહેલા, શીતથી (ઠરી ગયેલા) નિચેષ્ટ શરીરવાળા શ્રી ભદ્રબાહસૂરિના ચાર શિ સમાધિથી સદગતિને પામ્યા. તેઓને હે સુંદર! શું તે નથી સાંભળ્યા? (૫૪૩-૪૪) તે કાળે કુંભકારકૃત નગરમાં મહાસત્ત્વવાળા આરાધનાને કરતા બંદસૂરિના ભાગ્યવંત (પાંચ સે) શિષ્યોને દંડકી રાજાના (ઉપહિય=) પુરહિત એવા પાપી પાલક બ્રાહ્મણે ઘાણીમાં પીલવા છતાં સમાધિને પામેલા શું તે નથી સાંભળ્યા ? (૫૪૫-૪૬) તથા (દેવાનપ્રિયE) ભદ્રિક, મહાત્મા એવા કાળશિક મુનિ હરસના રોગથી તીવ્ર વેદના પામેલા છતાં વિચરતા મુદ્દગલશલ નગરમાં ગયા, ત્યારે ત્યાં રહેલી (તેમની) બહેને હરસનું ઔષધ આપવા છતાં તેને (અધિકરણ) દુર્ગતિનું કારણ માનીને ચિકિત્સાને નહિ ઈચ્છતા, ચારેય આહારનું પચ્ચખાણ કરીને એકાન્ત પ્રદેશમાં કાઉસ્સગ્નમાં રહ્યા અને ત્યાં તેમનું તીવ્ર (ભૂખી) “ખિ-ખિ” અવાજ કરતી બચ્ચાં સહિત શિયાળણીએ ભક્ષણ કરવા છતાં આરાધનાને પામ્યા.૯૫૪૭ થી ૪૯)તથા કુમાર અવસ્થામાં દીક્ષિત થએલા જિતશત્રુ રાજાના પુત્ર ભદ્રમુનિ, વિહાર કરતા (વરજજેe)શના રાજ્યમાં
૬૭
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
પછ
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચોથું
શ્રાવસ્તીપુરીમાં ગયા, ત્યાં કઈ રીતે રાજપુરુષોએ (પણિહિs) ઓળખે છતે પકડીને, માર મારીને, ચામડી છોલીને, (ક્ષત5) ઘામાં સખ્ત ખાર ભરીને, દર્ભ (વનસ્પતિથી) વીંટીને છેડી દીધા, ત્યારે તેઓ સૂકાએલા રુધિરવાળા ઘામાં ખૂતેલી તે દર્ભ વનસ્પતિથી પ્રગટેલી તીવ્ર પીડાવાળા છતાં સમ્યફ સહન કરતા સમાધિપૂર્વક જ કાલધર્મ પામ્યા.
૫૫૦ થી પર) એકીસાથે (પાઠ૦ તિખચ્ચ=) અતિ તીક્ષણ મુખથી (ખાવા) લાગેલી કીડીએથી (અપરદો) પીડિત થએલા પણ ભગવાન ચિલાતીપુત્રે સમાધિમરણને સ્વીકાર્યું.
૫૫૩) વળી ગુરુ (પ્રભુ) ભક્તિથી કહેલી હિતશિક્ષા સાંભળવાથી પ્રગટેલા ક્રોધવાળા ગશાળાએ તુર્ત મૂકેલી પ્રલયકાળના અગ્નિતુલ્ય તેજોલેશ્યાથી બળવા છતાં સુનક્ષત્ર મુનિ અને એ જ રીતે સર્વાનુભૂતિ મુનિ પણ આરાધનાને (સમાધિમરણને) પામ્યા, (૫૫૪૫૫) તથા હે સુંદર શું તે ઉગ્ર તપસ્વી, ગુણના ભંડાર, ક્ષમા કરવામાં સમર્થ, તે દંડ નામના સાધુને નથી સાંભળ્યા ?, કે મથુરાપુરીની બહાર યમુનાજંક ઊદ્યાનમાં જતા દુષ્ટ યમુનરાજાએ જે મહાત્માને આતાપના લેતા જોઈને, અકુશળ (પાપ) કર્મના ઉદયથી પ્રગટેલા ક્રોધથી તીક્ષણ (ફલેણs) બાણુની અણી વડે મસ્તક ઉપર સહસા પ્રહાર કર્યો અને તેના નોકરોએ પણ પત્થર મારીને ઉપર ઢગલે કર્યો, તે પણ આશ્ચર્ય છે કે-તે મુનિએ સમાધિથી તેને તેવી કેઈ (શ્રેષ્ઠ) રીતે સહન કર્યું, કે જેથી સર્વ કર્મના સમૂહને ખપાવીને અતકતકેવળી થયા. ૯૫૫૬ થી ૫૯) અથવા શ કૌશાંબીનિવાસી ચાદર બ્રાહાણના પુત્ર સમદેવને તથા તેના ભાઈ સોમદત્તને નથી સાંભળ્યા? (૫૬૮) તે બંને શ્રી સમભૂતિ મુનિની પાસે સમ્યગ દીક્ષા લઈને સંવેગી અને ગીતાર્થ થયા. પછી વિચરતા તેઓ બેધ પમાડવા માટે ઉજજૈની ગયેલાં માતા-પિતા પાસે ગયા. ત્યાં બ્રાહ્મણે પણ નિચે (વિયર્ડ =) દાસને પીતા હતા, તેથી (સનાયગેહિક) વડેરાઓએ મુનિઓને અન્ય દ્રવ્યથી યુક્ત એ વિયડ) દાર આપ્યો અને (અનેeસાધુઓએ અજ્ઞાનથી (વિકટક) અચિત્ત પાણી જ છે એમ (અન્ય સાધુઓને) કહ્યું. અજાણ્યા તે સાધુઓએ તેને વિશેષ પ્રમાણમાં પીધે અને તેઓ દાઝથી પીડિત થયા. (પછી) તેને વિકાર શાન્ત થતાં સત્યને જાણીને વિચારવા લાગ્યા કે ધિક્ ! મહા પ્રમાદનું કારણ એવું આ અકાર્ય કર્યું. એમ વૈરાગ્યને પામેલા મહા ધીરતાવાળા તેઓ ચારેય આહારને ત્યાગ કરીને એક નદીના કાંઠે અતિ અવ્ય વસ્થિત એવા કાષ્ટના સમૂહ ઉપર પાદપપગમન સ્વીકારીને રહ્યા. ત્યારે અકાળ વર્ષોથી નદીના પુરમાં ખેંચાતા તે કાષ્ટ સાથે) સમુદ્રમાં ગએલા તેઓ ત્યાં જળચર જીવોથી ભક્ષણ તથા જળનાં મજાથી ઊછળવું, વગેરે દુઃખ પામવા છતાં (અખંડ અનશન પાળીને) સ્થિર સત્વવાળા સમ્યફ સમાધિ પામેલા તે સ્વર્ગે ગયા. (૫૬૧ થી ૬૭) તેથી જે એ રીતે અસહાય અને તીવ્ર વેદનાવાળા પણ સર્વથા (અપ્રતિકમ=) શરીરની રક્ષા નહિ કરતા તેઓ (સર્વ સમાધિમરણને પામ્યા. તે સહાયક સાધુઓ વડે (પ્રતિકમ=) સારવાર કરાવા છતાં અને સંધ તારી સમીપે રહેલો છતાં,તું આરાધના કેમ ન કરી શકે? ૯૧૬૮ -૬૯) (અર્થાત) અમૃતતુલ્ય મધુર, કાનને સુખદાયક, એવા શ્રી જિનવચનને સાંભળનાર
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેવચઢાર તારે સંઘ વચ્ચે રહીને) સમાધિમરણને સાધવું નિચે શક્ય છે. (૫૭૦) તથા નારક અને તિયામાં તથા મનુષ્ય અને દેવપણામાં રહેલે તું જે જે સુખ-દુઃખને પામ્યા, તેને તેમાં ચિત્ત લગાવીને આ રીતે વિચાર! (૫૭૧)
નરકમાં કાયાને કારણે તું શીત, ઉષ્ણ વગેરે બહુ પ્રકારની અતિ આકરી વેદનાઓ અનંતવાર પામે. (૫૭૨) જે પાણીના લેટા જેવડા લોખંડના ગોળાને કેઈ ઉષ્ણસ્પર્શવાળી નરકમાં ફેકે, તે નિમેષ માત્રમાં તે નરકની જમીનમાં પહોંચતાં પહેલાં (વચ્ચે) જ ગળી જાય, (એવી ગરમીમાં) ૫૭૩) અને તે જ રીતે તેટલા જ પ્રમાણુવાળા સળગતા લેખંડના ગોળાને જે કંઈ શીતસ્પર્શવાળી નરકમાં ફે કે, તો તે પણ ત્યાં નરકભૂમિને સ્પર્યા વિના (વચ્ચે) જ નિમેષ માત્ર કાળમાં સડી (વિપરી) જાય. (એવી ઠંડીમાં તું દુઃખી થયે) (૫૭) વળી નારકીમાં (પરમાધામી દેવેએ તને) શૂળી (લેહના કાંટા), ફૂટશાલ્મલી (વૃક્ષવિશેષ), વૈતરણી (નદી), (કલંબ ) ઉષ્ણ રેતી અને અસિવનથી (દુઃખી કયે), તથા લેખંડના સળગતા અંગારા ખવરાવતે તું જે દુખેને પામ્ય, (૫૭૫) (વળી) જે ભાજીની જેમ તને સેક્યો, પારાની જેમ ગાળે, માંસના ટૂકડાની જેમ ટૂકડે ટૂકડા કાપે, અથવા ચૂર્ણની જેમ સૂર્યો તથા જે તપેલી (તેલની) કડાઈમાં તળે, જે કુંભમાં પક, ભાલાથી ભેદ્ય, અથવા જે (ફલ=) કરવતથી ચી, તેને વિચાર! ૯૫૭૬-૭૭)
તિય“ચના માં-ભૂખ-તૃષા-તાપ-ઠંડી, શૂળી (પણે), અંકુશ, (અંકન=) નપુંસક બનાવવા, દમન કરવું, વગેરેનાં) તથા માર, બંધન અને મરણી ઉત્પન્ન થયેલાં તે તે (પાઠાં. તહ તેવાં) આકરાં દુઃખને હું વિચાર! (૯૫૭૮).
મનુષ્યપણામાં પણ જે પ્રિયને વિરહ, અપ્રિય સંગમ, ધનનો નાશ, ચીથી પરાભવ તથા દરિદ્રતાને ઉપદ્રવ, (વગેરે) થવાથી જે દુઃખ (ભગવ્યું), ૯૫૭૯) અને કપાવું, મુંડાવું, તાડન, તાવ, રોગ, વિયેગ, શક, સંતાપ, વગેરે શારીરિક, માનસિક અને એકીસાથે તે બંને પ્રકારનાં જે દુખેને (ભેગવ્યાં તેને) વિચાર ! (૯૯૮૦)
દેવભવમાં-અવનની ચિંતા અને વિયેગથી પીડાતા દેવેન ભવમાં પણ (ઈંદ્રાદિની) આજ્ઞાનો બલાત્કાર, પરાભવ, ઈર્ષ્યા, અમર્ષ (તેજોદ્ધ), વગેરે માનસિક દુઃખને વિચાર! (૫૮૧) અને વળી સહસા અવનનાં ચિહ્નોને જાણીને પીડા, વિરહની પીડાથી ચપળ નેત્રવાળે એ દેવ પણ દેવની સંપત્તિને જેતે ચિંતા કરે કે-સુગંધી (પરિમલ=) ચંદનાદિથી વ્યાપ્ત (વાસિત) નિત્ય પ્રકાશવાળા દેવલેકમાં રહીને હવે હું દુર્ગધી તથા મહા અંધકારભરેલા ગર્ભાશયમાં કેવી રીતે રહીશ? અને દુર્ગધી મળ, રુધિર, રસ(ધાતુ) વગેરે અશુચિમય ગર્ભમાં રહીને સંકોચાયેલા પ્રત્યેક અંગવાળે હું (કડીક) કટિભાગના (કહિચ્છત્ર) છિદ્ર (સાંકડી નિ)માંથી કેવી રીતે નીકળીશ? (૫૮૨ થી ૮૪) તથા નેત્રને અમૃતની વૃષ્ટિતુલ્ય એવા અપ્સરાઓના મુખચંદ્રને જોઈને હા! તુર્ત મદ-માયાથી ગર્જના
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
શ્રી સવગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ દ્વારા ચહ્યું
કરતા માનુષી સ્ત્રીના મુખને કેવી રીતે જોઈશ) (૫૮૫) તથા (પાઠાં, સેમાલસુયધબંધુરંગીઓ=) સુકુમાર અને સુગંધી એવા મનહર દેહવાળી દેવીએને ભેળવીને (હવે) અશુચિને ઝરતી ઘડી જેવી (માનુષી) સ્ત્રીને કેવી રીતે ભેળવીશ? (૫૮૬) પૂર્વે દુર્ગધી મનુષ્ય શરીરના બંધથી દૂર નાસતે હું હવે તે અપવિત્ર મનુષ્યના શરીરમાં અવતરેલે કયાં નાસીશ! (૫૮૭) હા! દીને ઉદ્ધાર ન કર્યો, ધમએનું વાત્સલ્ય ન કર્યું અને હદયમાં શ્રી વીતરાગદેવને ધાર્યા (સ્મય) નહિ. મેં જન્મને ગુમાવ્યો! મેં મેરુપર્વત, નંદીશ્વર વગેરેમાં શાશ્વત ચૈત્યમાં શ્રી જિનકલ્યાણકના પ્રસંગે પુણ્ય અને કલ્યાણકારક મહોત્સવેને ન કર્યા, વિષયોના વિષથી મૂછિત અને મેહરૂપી અંધકારથી અંધ, મેં શ્રી વીતરાગદેવેનું વચનામૃત ન પીધું. હા! દેવ જન્મને નિષ્ફળ ગુમાવ્યો ! (૫૮૦ થી૯૦) એમ (વન સમયે) દેવના વૈભવરૂપ લક્ષ્મીને યાદ કરીને હૃદય સૂરતું હેય તેમ, બળતું હોય તેમ કે કંપતું હોય તેમ, પીલાતું અથવા ચીરાતું હોય તેમ, . અથડાતુ (કુટાતું) હેય તેમ કે તડતડ તૂટતું હોય તેમ, (દેવ) એક ભવનમાંથી બીજા ભવનમાં, વનમાંથી અન્ય વનમાં, એક શયનમાંથી બીજા શયનમાં આળોટે, (પણ) તપેલા શીલાતલ ઉપર ઉછળતા મચ્છની જેમ(કેઇ રીતે)શાન્તિને ન પામે! ૯૫૯૧-૯૨) હા! પુનઃ દેવીઓ સાથેના તે શમણને, તે કીડાને, તે હાસ્યને અને તે વસવાટને (હવે ) કયાં જોઈશ? એમ બડબડતો તુર્ત પ્રાણેને છોડે. (૫૩) એવી અવન સમયે ભયથી કંપતા દેવની વિષમ દશાને જાણતા ધીરપુરુષના હૃદયમાં ધર્મ સિવાય બીજું શું સ્થિર થાય? (લ્પ૯૪) (એમ) પરવશતાથી ચાર ગતિરૂપ (આ સંસારરૂપી) જંગલમાં આવાં અનંત દુઃખને સહન કરીને હે ક્ષપક ! હવે, તેનાથી અનંતમા ભાગ જેટલા આ અનશનના) દુઃખને સ્વાધીનપણે (પ્રસન્નતાથી) સમ્યમ્ સહન કર ! (૯૫૫) અને વળી તેને સંસારમાં અનંતવાર તેવી તૃષા પ્રગટી હતી, કે જેને શમાવવા માટે સઘળી નદીઓ અને સમુદ્ર પણ શક્તિમાન ન થાય (૫૯૬) તથા સંસારમાં અનંતવાર તને તેવી ભૂખ પ્રગટી હતી. કે જેને શાન્ત કરવા માટે સમગ્ર પુદ્ગલસમૂહ પણ શક્તિમાન ન થાય! ૫૭) જે તે પરવશપણે તે કાળે તેવી તૃષાને અને ભૂખને સહન કરી, તે “ધર્મ છે”—એમ માનીને હવે વાધીનપણે તું આ પીડાઓને કેમ સહતે નથી? (૫૯૮) ધર્મશ્રવણુરૂપ પાણીથી, હિતશિક્ષારૂપી ભેજનથી . અને ધ્યાનરૂપી ઔષધથી સદા સહાય કરાયેલા તારે આકરી પણ વેદનાને સહન કરવી
ગ્ય છે. (૫૯) વળી શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ અને કેવળીની પ્રત્યક્ષ સર્વસંઘની સાક્ષીપૂર્વક કરેલા પચ્ચકખાણને ભાંગવા કરતાં મરવું સારું ! (૯૯૦૦) જે તે કાળે શ્રી અરિહંતાદિને પ્રમાણ (માન્ય) કર્યા હોય, તે હે ક્ષપક ! તેઓની સાક્ષીએ કરેલા પફખાણને ભાંગવું યોગ્ય નથી. ૯૬૦૧) જેમ સાક્ષાત્ કરેલી રાજાની અવહેલણ મનુષ્યના મહાદેષને ધારણ કરે (અપરાધી બનાવે) છે, તેમ શ્રી જિનેશ્વરાદિની આશાતના પણ મહાદેષને ધારણ કરે (દેષરૂપ બને) છે. ૯૬૦૨) પચ્ચક્ખાણ કર્યા વિના મરનાર તેવા દેષને પામતો નથી, કે (પચ્ચક્ખાણને કરનારો) તેના જ ભંગથી કરેલા જેવા અધિબીજ
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમતાદ્વાર
પટકે.
રૂપ દેષને પામે છે. (૯૯૦૩) ત્રણ લોકમાં સારભૂત એવા કરેલા આ સંલેખનાના પરિશ્રમને અને દુષ્કર સાધુપણાને અલ્પ સુખ માટે નાશ ન કર! ૯૯૦૪) ધીરપુરુષોએ પ્રરૂપેલા અને સત્યરૂએ આચરેલા આ સંથારાને સ્વીકારીને (બાહ્ય પીડાથી) નિરપેક્ષ એવા ધન્યપુરૂષ સંથારામાં (અનશનમાં) જ મરે છે. (૯૬૦૫) પૂર્વે સંકલેશને પામેલ પણ તે આ રીતે સમજાવતો (વિનિવૃત્ત= ) પુનઃ ઉત્સાહી બને છે અને તે દુઃખને પરદેહનું દુઃખ જુએ (માને) છે. (૯૯૦૬) એમ માની અને મહદ્ધિકને ઉત્સર્ગમાર્ગરૂપ (કવચ=) રક્ષણ થાય. આગાઢ કારણે તે અપવાદરૂપ રક્ષણ પણ કરવું એગ્ય છે. (૯૬૦૭) એમ ગુણમણિને પ્રગટાવવા માટે રોહણાચળની ભૂમિતુલ્ય અને સગતિમાં જવાના સરળ માર્ગતુલ્ય એવી ચાર મૂળદ્વારવાળી સંગરંગશાળા નામની આરાધનાના નવ પટાદ્વારવાળા ચેથા (મૂળ) સમાધિલાભ દ્વારમાં કવચ (રક્ષણ) નામનું ચોથું પેટાદ્વાર કહ્યું. (૯૯૦૮-૯) હવે પરોપકારમાં ઉજમાળ એવા નિર્ધામક ગુરુની વાણીથી (અનશનના) રક્ષણને કરતે ક્ષપક જે (આરાધના) કરે, તેને સમતાદ્વારથી જણાવું છું. ૯૬૧૦)
મૂળ ચેથા સમાધિલાભદ્વારમાં પાંચમું સમતા પેટદ્વાર–અતિ મજબૂત (કવચ= ) બખ્તરધારી મહા સુભટની જેમ, નિજ પ્રતિજ્ઞારૂપી હાથી ઉપર ચઢીને આરાધનારૂપી રણમેદાનની સન્મુખ આવે, પાસે રહેલા બોલતા (ઉપબૃહણ કરતા) સાધુઓરૂપી (બંદી= ) મંગલ પાઠકે દ્વારા પ્રગટાવેલા ઉત્સાહવાળે, વૈરાગ્યજનક ગ્રન્થની વાચનારૂપ યુદ્ધનાં વાજિંત્રેના શબ્દોથી હર્ષિત થયેલે, સંવેગ-પ્રશમ-નિર્વેદ વગેરે દિવ્ય શાસ્ત્રોના પ્રભાવે આઠ માસ્થાન રૂપ નિરંકુશ સુભટોની શ્રેણિને ભગાડતો, ( દુષ્કત=) દુર્જય (અથવા દુષ્ટ આક્રમણ કરતા) હાસ્ય વગેરે છ નિરંકુશ હાથીઓના સમૂહને વિખેર, સર્વત્ર ભમતા ઈન્દ્રિયેારૂપી ઘોડાઓના જૂથને રેકો, અતિ બળવાન એવા પણ દુસહ પરીષહરૂપી પદાતી સૈન્યને પણ હરાવતો અને ત્રણ જગતથી પણ દુર્જય એવા મહાન મહરાજને પણ નાશ કરતા અને એમ શત્રુસૈન્યને જીતવાથી પ્રાપ્ત કરેલી નિષ્પાપ જયરૂપી યશપતાકાવાળે તથા સર્વત્ર અપ્રતિબદ્ધ (રાગરહિત), એ ક્ષપક સર્વ વિષયમાં સમભાવને પામે. (૬૧૧ થી ૧૬) તે આ પ્રમાણે
સમતાનું સ્વરૂપ-સઘળાં દ્રવ્યોના પર્યાની રચનાઓમાં (પ્રકારેમાં) નિત્ય મમતારૂપી દોષને ત્યાગી, મેહને અને દ્વેષને વિશેષતયા નમાવનારે (હરાવનારો), (એ ક્ષક) સર્વત્ર સમતાને પામે. ઈષ્ટ પદાર્થોના સાયેગ-વિયેગામાં કે અનિષ્ટોના સગ-વિયેગમાં રતિ-અરતિને, ઉત્સુકતાને, હર્ષને અને દીનતાને તજે. (૯૯૧૭–૧૮) મિત્રમાં અને જ્ઞાતિજનોમાં, તથા શિષ્યમાં, સાધમિકમાં કે કુળમાં પણ, પૂર્વે પણ પ્રગટેલા તે રાગને અથવા શ્રેષને તજે. (૯૬૧૯) વળી (મહાત્મા) ક્ષેપક દેવ અને મનુષ્યના ભોગોમાં પ્રાર્થનાને (અભિલાષાને) ન કરે, કારણ કે-વિષયાભિલાષને વિરાધ
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર એવું નાનો માર્ગ કહ્યો છે. ૬૨૦) રાગ-દ્વેષ રહિતાત્મા (તગs) તે પક, ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ એવા શબ્દ, સ્પર્શ, રસ, રૂપ અને ગંધમાં, તથા આ લેક કે પરલોકમાં, જીવન કે મરણમાં અને માન કે અપમાનમાં, સર્વત્ર સમભાવવાળો બને, કારણ કે રાગ-દ્વેષ ક્ષપકના સમાધિમરણના વિરાધક છે. ૯૯૨૧-૨૨) એ પ્રમાણે સઘળાય પદાર્થોમાં સમતાને પામેલે, વિશુદ્ધ આત્મા ક્ષેપક મૈત્રીને, કરુણને, મુદિતાને અને ઉપેક્ષાને ધારણ કરે. (૯૨૩) તેમાં મૈત્રી સમસ્ત જીવરાશિમાં, કરુણા દુઃખીઓમાં, મુદિતા અધિક ગુણવાળાઓમાં અને ઉપેક્ષા અવિનીત જીવોમાં કરે. ૯૪૨૪) દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર, તપ, વીર્ય અને સમાધિગને ત્રિવિધથી પ્રાપ્ત કરીને ઉપરના સર્વ ક્રમને (સિદ્ધ) કરે. ૯૯૨૫) એમ કુનયરૂપી હરિની જાળતુલ્ય, સદ્ગતિમાં જવાના સરળ માર્ગ તુલ્ય, ચાર મૂળ દ્વારવાળી, સંગરંગશાળા નામની આરાધનાના નવ પટાદ્વારવાળા ચોથા સમાધિલાભદ્વારમાં સમતા નામનું પાંચમું પિટાદ્વાર કહ્યું. (૯૬૨૬-૨૭) હવે સમતામાં લીન એવા પણ સપકે અશુભ ધ્યાનને તજીને સમ્યફ ધ્યાનમાં યત્ન કરવો જોઈએ, તેથી ધ્યાન દ્વારને જણાવું છું. ૬૨૮)
મૂળ ચેથા સમાધિદ્વારમાં છઠું ધ્યાન પેટદ્વાર–રાગરહિત, દ્વેષરહિત, જિતેન્દ્રિય, નિર્ભય, કષાનો વિજેતા અને અરતિ–રતિ (વગેરે) મેહનો નાશક, (એમ) સંસારરૂપ વૃક્ષનાં મૂળને બાળી નાખનારે, ભવજમણથી ડરેલે ક્ષક નિપુણ બુદ્ધિથી દુઃખના મહા ભંડારતુલ્ય આર્ત અને રૌદ્ર-બંને ધ્યાનોને શાસ્ત્રાદ્વારા જાણીને તજે અને કલેશને હરનાર ચાર પ્રકારના ધર્મધ્યાનને અને ચાર પ્રકારના શુકલધ્યાનને પણ, એમ તે બે શુભ ધ્યાનોને જાણુને ધ્યાવે. (૯૬૨૯ થી ૩૧) પરીષથી પીડાએલો પણ આતં– રૌદ્રને ન ધ્યાવે, કારણ કે એ દુષ્ટ ધ્યાને સુંદર એકાગ્રતાથી વિશુદ્ધ પણ આત્માને નાશ કરે છે. (૬૩૨) , ના ચાર ધ્યાનસ્વરૂપ-શ્રી જિનેશ્વરે, ૧-અનિષ્ટના સરગમાં, ૨-ઈષ્ટના વિયેગમાં, ૩-વ્યાધિજન્ય પીડામાં અને ૪-પરાયી (અથવા પરાકની) લક્ષમીની અભિલાષાથી (જે આજ્ઞ=દુઃખી થવું તે) આનંધ્યાન ચાર પ્રકારનું કહે છે ૯૬૩૩) અને તીવ્ર કવાયરૂપ ભયંકર એવા હિંસાના, મૃષાવાદના, ચેરીના અને સંરક્ષણના પરિણામને, એમ રૌદ્રધ્યાનને પણ ચાર પ્રકારે કહે છે. (૯૬૩૪) આર્તધ્યાન વિષયેના અનુરાગવાળું, રૌદ્ર ધ્યાન હિંસા(દિ) ના અનુરાગવાળું, ધર્મધ્યાન ધર્મના અનુરાગવાળું અને શુકલધ્યાન રાગરહિત છે. ૯૬૩૫) ચાર પ્રકારના આધ્યાનમાં અને ચાર પ્રકારના રૌદ્રધ્યાનમાં જે ભેદે છે, તે સર્વને અનશનમાં રહેલે શપક સાધુ સારી રીતે જાણે ૯૬૩૬) તે પછી જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વૈરાગ્યરૂપ ચાર ભાવનાઓથી વાસિત ચિત્તવાળો પક ચારેય પ્રકારના શ્રેષ્ઠ ધર્મધ્યાનને ચિંતવે. (૬૩૭) (પહેલું) આજ્ઞાવિચય, (બીજું) અપાયરિચય, (ત્રીજુ) વિપાકવિચય અને (ચેથે) સંસ્થાનવિચય, એમ ક્ષેપકમુનિ (ચાર પ્રકારના) ધર્મધ્યાનને ધ્યાવે. (૯૬૩૮) તેમાં આજ્ઞાવિચયમાં-(નિઉણુંs) સૂમ બુદ્ધિથી શ્રી જિને
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાનદ્વાર
૫૬૫ શ્વરની આજ્ઞાને (પઉણન) નિર્દોષ, નિષ્પાપ, અનુપમેય, અનાદિ-અનંત, મહા અર્થ વાળી, (અવહત્યં=) ચિરસ્થાયી-શાશ્વત, હિતકર, અજેય, (પાઠાં. અમિત=અમેય), સત્ય, વિરોધરહિત, (અમેઘ= ) સફળતાથી મેહને હરનારી, ગંભીર, યુક્તિઓથી મહાન, કાનને પ્રિય, (અવાહયં=અવ્યાહત) અબાધિત, મહા વિષયવાળી અને અચિત્ય મહિમાવાળી (છે એમ) વિચારે. (૯૯૩૯-૪૦) (અપાયવિચયમાં-) ઈન્દ્રિ
માં, વિષયમાં, કષામાં અને આશ્રવાદિ (પચીશ) ક્રિયાઓમાં (પાંચ અવ્રત વગેરેમાં) વર્તતા (મેહમૂદ્ધ) જીવન (ભાવિ) નરકાદિ ભમાં (ભેગવવાના) વિવિધ અપાને વિચારે. (૯૬૪૧) (વિપાકવિચયમાં-) તે ક્ષપક મિથ્યાત્વાદિ (બંધ) હેતુઓવાળી (કર્મોની) શુભાશુભ પ્રકૃતિ-સ્થિતિ–પ્રદેશ અને તેને તીવ્ર-મંદ અનુભાવ (રસ), એમ કર્મના (ચારેય) વિપાકોને વિચારે. (૯૯૪ર) (સંસ્થાનવિચયમાં– ) શ્રી જિનેશ્વરએ કહેલા પંચ અસ્તિકાયસ્વરૂપ, અનાદિ અનંત લોકને, (તેમાં) અલેક વગેરે ત્રણ પ્રકારોને તથા 'તિછલેકમાં) અસંખ્ય દ્વીપ-સમુદ્રો વગેરેને વિચારે ૯૬૩) અને ધ્યાન પૂર્ણ થતાં નિત્ય-અનિત્યાદિ ભાવનાથી ભાવિત બને. તે ભાવનાઓ સુવિહિત મુનિઓને આગમના કથનથી પ્રસિદ્ધ છે. (પૂર્વે અહીં ચોથા દ્વારના અનુશાસ્તિદ્વારમાં કહેલી પણ છે.) ૯૬૪૪) સપક જ્યારે આ ધર્મધ્યાનને અતિક્રાન્ત થાય (પૂર્ણ કરે), ત્યાર પછી શુદ્ધ લેશ્યાવાળો તે ચાર પ્રકારના શુકલધ્યાનને ધ્યાવે. (૯૬૪૫) શ્રી જિનેશ્વરો પહેલા શુકલધ્યાનને “પૃથકત્વ-વિતર્ક–સવિચાર” કહે છે, બીજા શુકલધ્યાનને “એકત્વ-વિતર્ક-અવિચાર કહે છે, (૯૬૪૬) ત્રીજા શુકલધ્યાનને “સૂમ ક્રિયા-અનિવૃત્તિ” કહે છે અને (પાઠાં વ્યાઈ સુષ્ક ચઉત્થs) ચેથા શુકલધ્યાનને “બુચિછન્ન ક્રિયા-અપ્રતિપાતિ' કહે છે. (૯૯૪૭) તેમાં પૃથફ એટલે વિસ્તાર એ અર્થ થાય છે, માટે પૃથફત્વ એટલે વિસ્તારપણું (એ અર્થ થાય છે તે વિસ્તારપણે તર્ક કરે, તેને વિસ્તર્ક=) વિતક કહેવાય. (૯૯૪૮) પ્રશ્નવિસ્તારપણે એટલે શું? ઉત્તર-પરમાણુ, જીવ વગેરે (જડ-ચેતન પદાર્થો પૈકી) કોઈ એક દ્રવ્યમાં ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ (સ્થિરતા) અને (ભંગર) નાશનો, અથવા રૂપી, અરૂપી વગેરે તેનાં વિવિધ પર્યાનો વિસ્તાર (પૃથકત્વ-ભિન્નતા), તેને જે ઘણા પ્રકારના નયભેદ દ્વારા અનુસરવું (તે તે નયથી વિચારવું), તે પૃથકત્વ. વિતર્ક એટલે શ્રત, માટે પૂર્વગત શ્રતને અનુસાર વિચરવું, એટલે અન્યાય પર્યાયમાં ગમન (ચિંતન) કરવું, અર્થાત્ અર્થમાંથી વ્યંજન (શબ્દ)માં અને વ્યંજનમાંથી અર્થમાં સંક્રમણ કરવું, તે વિચાર કહેવાય.
પ્રશ્ન-અર્થ એટલે શું? અથવા વ્યંજન એટલે શું ? ઉત્તર-દ્રવ્ય (વાચ્ચપદાર્થ) તે અર્થ અને અક્ષરો-તેનું નામ (વાચક) તે વ્યંજન, તથા મન, વચન વગેરે વેગ જાણવા. તે ગોદ્વાર અન્યાન્ય અવાન્તર ભેમાં (પર્યામાં) જે સંચરવું, તેને નિયમો વિચાર કહ્યો છે. તે વિચારથી સહિત માટે સવિચાર. (અર્થાત પદાર્થો અને તેના વિવિધ પયામાં, શબ્દમાં કે અર્થમાં, મન વગેરે વિવિધ દ્વારા પૂર્વગત શ્રતને અનુસાર
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
શ્રી સ`વેગર ગશાળા પ્રથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથું
'
જે ( ચિંતન ) વિચાર, તે · પૃથક્ક્ત્વ-વિતર્ક -સવિચાર ’ નામનું પહેલુ. શુકલધ્યાન જાણવુ'.) (૯૬૪૯ થી ૫૩) હવે એકત્વ-વિતર્ક, તેમાં એક જ પર્યાયમાં અર્થાત્ ઉત્પાદ, સ્થિતિ, નાશ વગેરે પૈકી કઈ પણ એક જ પર્યાયમાં, માટે એકત્વ અને પૂગત શ્રુત, તેના આધારે જે ધ્યાન તે વિત, વળી અન્યાય, વ્યંજન, અથ અથવા ચેગને ધારણ (સંસ્ક્રુ મણુ–વિચરણુ–ગમન) ન કરે, માટે અવિચાર, એ રીતે પવનરહિત દીપક જેવા સ્થિર, તે બીજા શુકલધ્યાનને ‘એકત્વ-વિતર્ક -અવિચાર’ કહ્યું છે. (૯૬૫૪ થી ૫૬) કેવળીને સૂક્ષ્મ કાયયેાગમાં (ચેગનિરોધ કરતી વેળા) ત્રીજી ‘સૂક્ષ્મ ક્રિયા-અનિવૃત્તિ ’ ધ્યાન હોય અને · અક્રિયા ( ત્રુચ્છિન્ન ક્રિયા) અપ્રતિપાતી' આ ચેાથું ધ્યાન તેને (યે નિરાધ પછી) શૈલેશીમાં હાય છે. (૯૬૫૭) ક્ષપકને કષાયા સાથેના યુદ્ધમાં આ ધ્યાન આયુધરૂપ છે. શસ્ત્રરહિત સુભટની જેમ ધ્યાનરહિત ક્ષપક યુદ્ધને (મેતિ) ન જીતી શકે. (૯૬૫૮) એમ ધ્યાન કરતા ક્ષપક જ્યારે ખેલવામાં અશક્ત અને, ત્યારે નિર્માંકેને પેાતાના અભિપ્રાય જણાવવા માટે હુંકારા, અંજલિ, બ્રકુટી કે અ'શુલિદ્વારા, અથવા નેત્રના સર્કાચ વગેરે કરવા દ્વારા કે મસ્તકને હલાવવુ વગેરે દ્વારા, (ઈશારાથી ) નિજ ઈચ્છાને જણાવે. (૯૬૫૯-૬૦) ત્યારે નિર્યાંમકા ક્ષપકની આરાધનામાં ઉપયાગને આપે. (સાવધ અને ! કારણ કે–) શ્રુતના રહસ્ય જાણતા તેએ સ'જ્ઞા કરવાથી તેના મનેાભાવને જાણી શકે. (૯૬૬૧) એમ સમતાને પામેલેા, તથા પ્રશસ્ત ધ્યાનના ધ્યાતા અને લેશ્યાથી વિશુદ્ધિને પામતા તે ક્ષેપક ગુણુશ્રેણિ ઉપર ચઢે (૯૬૬૨) એ પ્રમાણે ધર્મ શાસ્રરૂપ મસ્તકના મણિતુલ્ય, સદ્ગતિમાં જવાના સરળ માર્ગ તુલ્ય, ચાર મૂળદ્વારવાળી સંવેગરંગશાળા નામની આરાધનાના નવ પેટાદ્વારવાળા ચેાથા સમાધિલાભદ્વારમાં ધ્યાન નામનું ઇંટ્યું પેટાદ્વાર કહ્યું (૯૬૬૩-૬૪) હવે ધ્યાનને યેાગ છતાં શુભાશુભ ગતિએ તા વૈશ્યાની વિશેષતાથી જ થાય છે, માટે લેશ્યાદ્વાર જણાવું છું. (૯૬૬૫)
મૂળ ચેાથા દ્વારમાં સાતમુ લેશ્યા પેટાદ્વાર-કૃષ્ણ વગેને વિવિધ રૂપવાળાં કનાં દલિકાના સાનિધ્યથી સ્ફટિક મણિ જેવા સ્વભાવથી નિમ`ળ પણ જીવન, જે જાંબુ ફળ ખાનારા છ પુરુષાના પરિણામની ભિન્નતાથી સિદ્ધ (સમજી શકાય) એવા હિં'સાઢિ ભાવાની વિવિધતાવાળા પિરણામ, તેને લૈશ્યા કહેવાય છે. (૯૬૬૬-૬૭) તે આ પ્રમાણે
છ લેશ્યા ઉપર દૃષ્ટાન્તા-એક વનની ઝાડીમાં ભમતા, ભૂખથી સ`કેચાયેલા ઉદરવાળા, છ પુરુષાએ, ત્યાં જાણે ગગનના છેડાને શેાધવા માટે ઉ ંચા વધ્યા હેાય તેવા, ગેાળાકાર–વિશાળ મૂળવાળા, સારી રીતે પાકેલાં ફળેાના ભારથી નમેલી ડાળીએના છેડાવાળા, ફેલાયેલી ઘણી નાની ડાળીએવાળા, સર્વ ખાજુએ (જાબૂના) ગુચ્છાએથી ઢ‘કાએલા, પ્રત્યેક ગુચ્છામાં દેખાતાં સુંદર પાકેલાં તાજાં સુંદર જાબૂવાળા, તથા પવનની (છડચ્છારણુ=) છટાના પ્રહારથી (ઝપાટા લાગવાથી) તૂટી પડેલાં ફળફૂલવાળી નીચેની ભૂમિવાળા, કદી પૂર્વે નહિ. જેયેલા, એવા સાક્ષાત્ કલ્પવૃક્ષ જેવા એક જાંબૂના વૃક્ષને (જાંબુડા)
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩૭
લેશ્યાશુદ્ધિદ્વાર જે (૬૬૮ થી ૭૧) તેથી પરસ્પર તેઓ બોલવા લાગ્યા કે-અહે! કઈ પણ રીતે અતિ પુણ્યથી આ વૃક્ષને આપણે મેળવ્યો છે, (૯૬૭૨) તેથી આ ! થેલી વાર આ મહાવૃક્ષનાં આ અમૃત જેવાં ફળને ખાઈએ! (સૌએ કહ્યું કે-) ભલે, એમ હો! કિન્તુ (ફળને ખાવાં) કેવી રીતે ? ૯૬૭૩) ત્યારે ત્યાં એક બે કે-ઉપર ચઢનારાઓને પ્રાણનો સંદેહ છે, માટે વૃક્ષને મૂળમાંથી કાપીને, નીચે પાડીને ખાઈએ! ૯૯૭૪) બીજાએ કહ્યું કે-આ વૃક્ષને સંપૂર્ણ તેડવાથી શું ફળ? એક મેટી ડાળીને કાપે, ત્રીજાએ કહ્યું કે-નાની ડાળીને જ કાપ, (૯૬૭૫) ચેાથો બે કે-ગુચ્છાને કાપ, પાંચમાએ કહ્યું કે-ગુચ્છા કાપવાથી શું? માત્ર ફળોને (પાઠાં. ચુંટહe) તેડે, છઠ્ઠો બોલ્યો કેસ્વયમેવ ભૂમિ ઉપર (નીચે) પડેલાં જ ફળે ને ખાઈએ. (૯૬૭૬) આ દષ્ટાન્તને ઉપનય (એ જાણો કે-) તેઓમાં જેણે કહ્યું કે-મૂળમાંથી કાપીએ, તે કૃષ્ણલેશ્યામાં વતંતે જાણ, મેટી ડાળીને કાપનારો પુરુષ નીલલેશ્યામાં વતે, નાની ડાળી કપાવનારો કાપતલેશ્યામાં વર્તત અને ગુચ્છાને કાપવાનું કહેનારો તેજલેશ્યામાં વર્તતે જાણુ.
૯૬૭૭-૭૮) વૃક્ષની ઉપર રહેલાં ફળોને ચૂંટી ખાનારે પવલેશ્યામાં અને સ્વયં નીચે પડેલાં ફળોને ગ્રહણ કરવાને ઉપદેશ આપનાર શુકલેશ્યામાં રહેલે જાણ. ૯૯૭૯) અથવા (બીજું દષ્ટાન્ત) ગામને લૂંટનારા છ એરો હતા, તેમાં એક બે કે-માણસ કે પશુ જેને દેખે, તે સર્વને હણો! ૯૯૮૦) બીજાએ સર્વ મનુષ્યોને જ હણવાનું અને ત્રીજાએ (કેવળ) પુરુષને જ હણવાનું કહ્યું, ચેથાએ શસધારીઓને જ હણવાનું અને પાંચમાએ જે પ્રહાર કરે તેને જ મારવાનું કહ્યું, ૯૬૮૧) છઠ્ઠો બોલ્યો કે એક તો નિર્દય એવા તમે ધનને લૂંટો છે અને બીજુ માણસને મારો છે, અહા હા! આ કેવું મહા પાપ છે? (૯૬૮૨) તેથી એમ ન કરે, માત્ર ધનને જ , કારણ કે-બીજો ભવ પામતાં (જન્માન્તરે) તમને પણ એવું થશે. તેને ઉપનય આ પ્રમાણે-જેણે કહ્યું કેઆખા ગામને હણે, તે કૃષ્ણલેશ્યામાં રહેલો છે. એમાં બીજા ક્રમશઃ (નીલ વગેરે લેશ્યાવાળા) જાણવા, તેમાં છેલ્લે શુકલેશ્યામાં રહેલે જાણો. (૯૬૮૩-૮૪) (એમ હે સપક !) અતિ વિશુદ્ધ ક્રિયાવાળો, વિશિષ્ટ સંવેગને પામેલે તું કૃષ્ણ-નીલ અને કાપત ત્રણેય અપ્રશસ્ત વેશ્યાઓને તજી દે ! (૯૬૮૫) અને અનુત્તર (શ્રેષ્ઠતર-શ્રેષ્ઠતમ) સંવેગને પામેલે તું, ક્રમશઃ તેજે-પદ્ધ અને શુકલ, એ ત્રણ સુપ્રશસ્ત લેગ્યાએને પ્રાપ્ત કર ! (૯૬૮૬) જીવને લેગ્યાની શુદ્ધિ પરિણામની શુદ્ધિથી થાય છે અને પરિણામની વિશુદ્ધિ મંદકષાયવાળાને જાણવી. ૯૬૮૭) કષાયની મંદતા બાહા વસ્તુઓના રાગને છેડનારને થાય છે, માટે શરીર વગેરેમાં રાગ વિનાને જીવ લેશ્યાશુદ્ધિને પામે છે. (૯૬૮૮) જેમ ફેતરાવાળી (તંદુલ= ) ડાંગરના (કુંડય ) ભૂસાની શુદ્ધિ કરી શકાય નહિ, તેમ સરાગી જીવને લેક્ષાશુદ્ધિ શક્ય નથી. ૯૬૮) જે જીવ શુદ્ધ વેશ્યાઓના ઉત્કૃષ્ટાદિ (વિશુદ્ધ) સ્થાનેમાં વર્તત કાળ કરે, તો તે તેવી (વિશિષ્ટ) આરાધનાને પામે. ૯૯૦) તેથી લેશ્યાશુદ્ધિ માટે નિયમા યત્ન કરવો જોઈએ. (કારણ કે-) જીવ જે લેગ્યાએ મરે છે,
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩૮
શ્રી સંગરંગશાળા પંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર તે લેગ્યામાં ઉપજે છે (૯૬૧) અને લેસ્થારહિત પરિણામને પામેલે (અલેશી), જ્ઞાનદર્શનથી સંપૂર્ણ આત્મા સર્વ કલેશોને નાશ કરીને અક્ષય સુખસમૃદ્ધિવાળી સિદ્ધિને પામે છે. (૯૬૨) એમ આગમસમુદ્રની ભરતીતુલ્ય અને સગતિમાં જવાના સરળ માર્ગતુલ્ય, ચાર મૂળદ્વારવાળી સંવેગરગશાળા નામની આરાધનાના નવ પટાદ્વારવાળા આ ચેથા સમાધિદ્વારમાં લેશ્યા નામનું સાતમું પેટદ્વાર કહ્યું. (૯૯૦-૯૪) લેશ્યાવિશુદ્ધિ ઉપર ચઢીને (વિશુદ્ધ વેશ્યાવાળે) સપક સાધુ જે આરાધનાને પામે, તેને હવે ફળદ્વારથી જણાવું છું. (૯૯૫)
મૂળ ચેથા દ્વારમાં આઠમું ફળપ્રાતિ પેટાદ્વાર-આરાધક ત્રણ પ્રકારને હેય છે-ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ અને જઘન્ય. તેની સ્પષ્ટ વિશેષતા (તારતમ્ય) લેહ્યાદ્વારા કહું છું. શુક્લલેશ્યાની ઉત્કૃષ્ટ અનાસક્તિમાં પરિણમીને (સર્વથા અનાસક્ત બનીને) જે મરે, તે નિયમાં ઉત્કૃષ્ટ આરાધક થાય. (૬૯૬-૯૭) પછીના શેષ રહેલા શુકલેશ્યાના જે અંશે (અધ્યવસાય) અને પદ્મશ્યાના જે પરિણામે, તેને જે પામે, તેને શ્રી વીતરાગ ભગવતેએ મધ્યમ આરાધક કહ્યો છે. (૬૯૮) પછી જે તે લેગ્યાના અંશે (અધ્ય વસાયો), તેમાં પરિણમીને (પામીને) જે મરે, (તઓ= ) તે પણ અહીં જઘન્ય આરાધક જાણ. (૬૯) પણ તે (તેલેશ્યાવાળે આરાધક) સમકિત વગેરેથી યુક્ત જ હેય (આરાધક બને) એમ જાણવું, કેવળ લેગ્યાથી (આરાધક) નહિ, કારણ કેતેજે (લેશ્યા તે) અભવ્ય દેવેને પણ હોય છે. (૭૦૦) એમ કેટલાક ઉત્કૃષ્ટ આરાધનાથી સમગ્ર કર્મના પ્રદેશને ખપાવીને (સર્વથા) કર્મરજરહિત થએલા સિદ્ધિને પામે છે. (૯૭૦૧) અને કંઈક બાકી રહેલા કર્મના અંશેવાળા મધ્યમ આરાધનાને આરાધીને સુવિશુદ્ધ શુક્લલેશ્યાવાળા લવસપ્તમ (અનુત્તર) દેવ થાય છે. (૭૦૨) અપ્સરાઓવાળા કપપન્ન (બાર દેવકવાળા) દેવે જે સુખને અનુભવે છે, તેનાથી અનંતગણું સુખ લવસપ્તમ દેને હોય છે. ૯૭૦૩) ચારિત્ર-તપ-જ્ઞાન-દર્શનગુણવાળા કોઈ મધ્યમ આરાધકો વૈમાનિક ઈન્દ્રો અને કેટલાક સામાનિક દે પણ થાય છે.
૭૦૪) શ્રતભક્તિથી યુક્ત, ઉગ્ર તપવાળા, નિયમ અને ગની સમ્યફ શુદ્ધિવાળા એવા ધીર આરાધકે લેકનિક દેવ થાય છે. (૭૦૫) આગામી ભવમાં સ્પષ્ટ (નિયમ) મુક્તિ પામનારા આરાધકે, (દેવની) જેટલી ઋદ્ધિઓ અને ઇન્દ્રિયજન્ય સુખ હોય છે, તે સર્વને પામે છે. (૯૭૦૬) વળી તેલેશ્યાવાળા જેઓ જઘન્ય આરાધનાને કરે છે, તેઓ પણ જઘન્યથી સૌધર્મદેવની અદ્ધિને (તો) પામે જ છે. ૭૦૭) (પછી) અનુત્તર એવા ભેગોને ભેગવીને ત્યાંથી વેલા તે ઉત્તમ મનુષ્યપણામાં (મળેલી) અતુલ અદ્ધિને તજીને શ્રી જિનકથિત ધર્મને આચરે છે (૭૦૦) અને (સઈક) જાતિસ્મરણ વાળા, બુદ્ધિવાળા, શ્રદ્ધા, સંવેગ અને વીર્યને પામેલા (તેઓ) પરીષહની સેનાને જીતીને અને ઉપસર્ગોરૂપી શત્રુને હરાવીને, શુકલેશ્યાને પામેલા શુકલધ્યાનથી સંસારને ક્ષય
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધોના સુખનું સ્વરૂપ
૫૩૦ કરીને, કમરૂપી (કવચ=) આવરણને સર્વથા તેડીને, સર્વ દુઃખેનો નાશ કરીને સિદ્ધિને પામે છે. ૯૭૦૯–૧૦) કારણ કે-જઘન્યથી પણ આરાધના કરનારા સર્વ કલેશને નાશ કરીને સાત-આઠ ભમાં (તો) નિયમા પરમપદને પામે છે (૭૧૧) અને સર્વજ્ઞ, સર્વદશી, જન્મ (જરા) વગેરે દેષરહિત, નિરુપમ સુખવાળા, તે ભગવતે સદાય ત્યાં રહે છે. ૯૭૧૨) નારકી અને તિયાને દુઃખ, મનુષ્યને કિંચિત્ સુખ, દેવને કિંચિત્ દુઃખ અને મોક્ષમાં એકાતે સુખ હોય છે. ૯૭૧૩)
સિદ્ધોના સુખનું સ્વરૂપ-રાગાદિ દેના અભાવથી અને જન્મ (જરા-મરણ) વગેરેનો અસંભવ હેવાથી, પીડાના અભાવે સિદ્ધોને નિયમા શાશ્વત સુખ જ હોય છે. (૭૧) (કારણ કે-) રાગ, દ્વેષ, મોહ અને દેન પક્ષ વગેરે (સલેિસસ્સ=) સંસારના લિંગે છે, અથવા અતિ સંકલેશપણું એ જ સંક્લેશનું (સંસારનું) કારણ છે. ૭૧૫) એ રાગાદિથી પરાભવ પામેલા અને (તેથી) જન્મ–જરા-મરણરૂપી જળવાળા સંસારસમુદ્રમાં વારંવાર ભમતા, એવા સંસારીઓને કિંચિત્ (પણ) સુખ કેનાથી હોય? ૯૭૧૬) રાગાદિના અભાવે જીવને જે સુખ હોય છે, તેને કેવળી જ જાણે છે. (કારણ કે- સન્નિપાતથી પીડાતા તેના અભાવથી થનારા સુખને નિાશે ન જાણી શકે. (૯૭૧૭) જેમ બીજ બળી જતાં પુનઃ અંકુરાની ઉત્પત્તિ ન થાય, તે જ રીતે કમબીજ (રાગાદિ બળે છતે સંસારના અંકુરાની (જન્મની) પણ ઉત્પત્તિ ન થાય. ૯૭૧૮) જન્મના અભાવે જરા નહિ, મરણ નહિ, ભય નહિ અને સંસાર (અન્ય ગતિમાં જવાનું) નહિ, તે તે સર્વના અભાવે મેક્ષમાં પરમસુખ કેમ નહિ? (૯૭૧૯) સકળ ઈન્દ્રિઓના વિષયે ભગવ્યા પછી ઉત્સુકતાની નિવૃત્તિથી અનુભવાતાં સંસારસુની જેમ અવ્યાબાધથી (પીડાઓના અભાવથી) જ (મેક્ષના સુખની) શ્રદ્ધા કરવી જોઈએ. (૭ર) વિશેષમાં આ સકળ ઈનિઓના વિષયેના ભેગને અંતે થનારી ઉત્સુક્તાની નિવૃત્તિ તે પુનઃ તેની ઈચ્છા થતી હોવાથી માત્ર અલ્પકાલિન છે અને સિદ્ધોને પુનઃ તે અભિલાષા નહિ થવાથી તે નિવૃતિ સર્વકાલિકી, કાતિકી અને આત્યન્તિકી છે, તેથી તેઓને પરમસુખ છે. ૯૭૨૧-૨૨) રમ અનુભવથી, યુક્તિથી, હેતુથી તથા શ્રી જિનેશ્વરદેવના આગમથી પણ સિદ્ધ એવું સિદ્ધોનું (અનંત-શાશ્વત) સુખ શ્રદ્ધા કરવાગ્ય છે. (૯૭૨૩) આ આરાધનાવિધિને આગમને અનુસાર સમ્યફ આરાધીને ભૂતકાળમાં સર્વ કલેશોનો નાશ કરનારા અનંત જી સિદ્ધ થયા છે, ૯૭૨) આ આરાધનાવિધિને આગમને અનુસારે સમ્યફ આરાધીને વર્તમાનમાં પણ વિવણિત કાળે નિચે સંખ્યાતા સિદ્ધ થાય છે ૭૨૫) અને આ આરાધનાવિધિને આગમાનુસાર સમ્યફ આરાધીને (એસદ્ધાએ=) ભવિષ્યકાળે નિચે અનંતા છ સિદ્ધ થશે. (૯૭૨૬) એ જ રીતે (એન્થર) અહીં (આગમમાં) ત્રણેય કાળમાં આ આરાધનાવિધિને વિરાધીને સંસાર વધારનારા પણ અનેક જીવને કહ્યા છે. ૯૭૨૭) એમ આ હકીકતને જાણીને આ આરાધનામાં યત્ન કરવો જોઈએ, કારણ કે-આ ભવસમુદ્રમાં (જીવન) નિચે બીજે
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
++++
....
(૫o
શ્રી સવગરંગશાળા પંથનો ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાર્યું કોઈ પણ (દુઃખનો) પ્રતિકાર નથી. (૭૨૮) ભવ્ય પ્રાણીઓએ “એકાન્ત શ્રદ્ધા વગેરે ભાવથી મહાન એવી આગમપરતંત્રતાને જ નિચે આ આરાધનાનું મૂળ પણ જાણવું, (૭૨) કારણ કે-છદ્રસ્થાને મોક્ષમાર્ગમાં આગમને છોડીને બીજું કઈ) પ્રમાણુ નથી, માટે તેમાં જ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. (૭૩૦) તે કારણે સુખની અભિલાષાવાળાઓએ નિચે સર્વ અનુષ્ઠાનને નિત્યમેવ અપ્રમત્તપણે આગમને અનુસારે જ કરવું જોઈએ. (૭૩૧) પૂર્વે આ ગ્રન્થમાં મરણવિભક્તિદ્વારમાં (ગા. ૩૫૯૪માં) જે સૂચવ્યું છે કેઆરાધનાફળ નામના દ્વારમાં મરણના ફળને સ્પષ્ટ (પાઠાં. ભણિતંત્ર) કહીશ, તેથી હવે તે (અધિગત) દ્વારા પ્રાપ્ત થવાથી (અહીં) હું અનુક્રમે મરણના ફળને પણ કેટલુંક માત્ર કહું છું. (૭૩૨-૩૩) તેમાં (ગા. ૩૪૪૪ થી કહેલાં ૧૭ મરણે પૈકી ૧૩-૧૪ મા ) વેહાણસ અને ગૃહપૃષ્ઠમરણ સહિત પહેલાં (અવિચીથી બાળમરણ સુધીનાં) આઠ (એમ દશ) મરણે સામાન્ય તથા દુર્ગતિદાયક કહ્યાં છે. (૯૭૩૪) તથા પૂર્વોક્ત વિધાનથી (ગા. ૩૪૪૪-૪૫ માં) કહેલા ક્રમવાળાં શેષ (પંડિત, મિશ્ર, છદ્મસ્થ, કેવળી, ભક્તપરિજ્ઞા, ઈંગિની અને પાપ ગમન =એ), સાત મરણે સામાન્યથી તે સગતિફલક છે. (૭૩૫) માત્ર (તે પૈકી) અંતિમ ત્રણનું સવિશેષ ફળ કહું છું. બાકીના ચારનું ફળ તે તેના પ્રવેશને તુલ્ય જ (અથવા પાઠાં. તHવસનો ત૯૫ એટલે તે તે સંથારાને અનુસારે) જાણવું ૯૭૩૬) તેમાં પણ ભક્તપરિજ્ઞાનું ફળ તે તેના વર્ણન પ્રસંગે (ત્યાં જ) જણાવ્યું છે, તેથી ઈગિનીમરણનું (ઇમં=) ફળ કહું છું. (૯૭૩૭) પૂર્વે કહેલા વિધિથી ઈગિની (અનશન)ને સમ્યફ આરાધીને સર્વ કલેશેને નાશ કરનારા કેટલાક આત્માઓ સિદ્ધ થાય છે અને કેટલાક વૈમાનિકમાં દેવ થાય છે.. (૯૬૩૮) એ ઈંગિનીમરણનું ફળ પણ આગમકથિત વિધાન પ્રમાણે જણાવ્યું. હવે પાદપપગમન નામના મરણનું ફળ કહું છું. (૯૭૩૯) સમ્યફતયા પાદપપગમનમાં રહેલે, સમ્યફ ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાનને ધ્યાતો કોઈ આત્મા શરીર છોડીને વૈમાનિક દેવમાં પણ ઉપજે અને કોઈ ક્રમશઃ કર્મને લય કરત સિદ્ધિના સુખને પણ પામે, તે સિદ્ધિની પ્રાપ્તિનો ક્રમ અને તેનું સ્વરૂપ સામાન્યથી કહું છું. (૭૪૦-૪૧) યુદ્ધમાં મોખરે રહેલે સુભટ જેમ સ્વરાજ્યને પામે, તેમ ધર્મ–શુકલધ્યાનનો ધ્યાતા, શુભ લેશ્યાવાળો અપૂર્વકરણાદિના ક્રમે યથાર ચારિત્રશુદ્ધિથી ક્ષપકશ્રેણિમાં ચઢેલે આરાધક આવરણ (જ્ઞાનાવરણીયાદ) સહિત મોહસુભટને હણને કેવળ (જ્ઞાનાદિ) રાજ્યને પામે. (૭૪૨-૪૩) પછી ત્યાં દેશન્યૂનતપૂર્વ વર્ષે કે અંતમુહૂર્ત (તે રીતે) રહે તેમાં જે વેદનીય (અઘાતી) કર્મ ઘણું અને આયુષ્ય ઓછું હોય, તો તે મહાત્મા આયુષ્ય અંતર્મુહૂ શેષ રહે ત્યારે શેષ કર્મોની સ્થિતિને (આયુષ્યની) તુલ્ય કરવા સમુદ્રઘાતને કરે. (૭૪૪-૪૫) જેમ ભીંજાયેલું પણ છૂટું કરેલું વસ્ત્ર ક્ષણમાં સૂકાય અને સંકેલેલું તે રીતે (શીઘ) ન સૂકાય, તેમ વેદનીય વગેરે જે કર્મો અનુક્રમે વેદવાથી ઘણા કાળે બપાવી શકાય, તે
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધોના સુખનું સ્વરૂપ
૫૧
સમુદ્ઘાત કરનારને નિયમા ક્ષણમાં પણ ક્ષીણ થાય. (૯૭૪૬-૪૭) માટે સઘળાં આવરણેાના (ઘાતીક*ના) ક્ષયથી વધતા વીલ્લિાસવાળા તે કર્માંને શીઘ્ર ખપાવવા માટે તે વખતે સમદ્ધાતને અરશે. તેમાં–ચાર સમયમાં (અનુક્રમે ) દંડ, કપાટ, મથાન અને (જય=) જગતને–ચૌદરાજને (આંતરાને) પૂરણ કરે. પછી ક્રમશઃ તે જ રીતે ચાર સમયમાં પાછે ફરે. એ રીતે વેદનીય તથા નામ અને ગાત્રકને આયુષ્યની તુલ્ય ( સ્થિતિવાળાં) કરીને પછી શૈલેશીને પ્રાપ્ત કરવા ચેાગનિરોધને કરે. (૯૭૪૮ થી ૫૦) (તેમાં પ્રથમ) ખાદર કાયયેાગથી ખાદર મનેાયેાગના અને માદર વચનયેગના રાધ કરે. પછી ભાદર કાયયેાગને (પણ) સૂક્ષ્મ કાયયેાગથી રાકે ( સ્થિર કરે). (૯૭૫૧) પછી સૂક્ષ્મ કાયયેાગથી સૂક્ષ્મ મન અને વચનયોગને ફેંકીને (માત્ર ) સૂક્ષ્મ કાયયેાગમાં કેવળી સૂક્ષ્મ ક્રિયા (અનિવૃત્તિ નામના ત્રીજા ) શુકલધ્યાનને ધ્યાવે (પામે). (૯૭૫૨) તે પછી ( એ ત્રીજા ) સૂક્ષ્મ ક્રિયા ( અનિવૃત્તિ ) ધ્યાન વડે સૂક્ષ્મ કાયયેાગને પણ રશકે, ત્યારે (સ ચેાગાનેા વિરેધ થવાથી) તે શૈલેશી અને નિશ્ચલ આત્મપ્રદેશેાવાળા ( થવાથી ) અબંધક ( સવ થા કમ`ખ ધરહિત) થાય. (૯૭૫૩) પછી ખાકી રહેલાં કર્માંના અંશના ાય માટે પાંચ અક્ષરેના ઉચ્ચારણ જેટલેા કાળ તે ચેાથું “ ન્યુચ્છિન્નક્રિયા અપ્રતિપાતી શુકલધ્યાનને ધ્યાવે (પામે ). (૯૭૫૪) તે પાંચ માત્રા (હસ્ત્ર અ-ઈ-ઉ-ઝ-લ સ્વરાના ઉચ્ચારણ) જેટલા કાળવડે છેલ્લા ધ્યાનના મળે (પાઠાં॰ દુચરિમ=) દ્વિચરિમ (ઉપાત્ત્વ) સમયે ઉદીરણા નહિ કરેલી સ` પ્રકૃતિને ખપાવે (ઉદીરણા કરીને સત્તામાંથી ઉદયમાં લાવે). (૯૭૫૫) પછી છેલ્લા સમયે તે શ્રી તીથકર જિન (હાય તે) વેદાતી ખારને અને શેષ (સામાન્ય ) કેવળીએ વેઢાતી અગીઆરને ખપાવે. (૯૦૫૬) પછી ઋજુગતિથી અનતર (તે) સમયે જ (અન્ય) ક્ષેત્રને તથા અન્ય કાળને (સમયને) સ્પર્યાં વિના જ જગતના ( ચૌદ રાજલેાકના) શિખરે પહેાંચે. (૯૭૫૭)
""
તે આ પ્રમાણે-જઘન્ય મનાયેાગવાળા સંજ્ઞીપર્યાપ્તાને તે પર્યાપ્ત થાય, ત્યારે પ્રથમ સમયે જેટલાં મને દ્રવ્યા અને તેને જેટલેા વ્યાપાર હાય, તેનાથી અસખ્યગુણા હીન મનેાદ્રબ્યાને પ્રતિસમયે રાધ કરતા અસખ્યાતા સમયે તે સ મનને નિરોધ કરે. (૯૭૫૮ -૫૯) એ રીતે (સવ જધન્ય વચનયેાગવાળા) પર્યાપ્ત એઇન્દ્રિય જીવને પર્યાપ્ત થવાના પહેલા સમયે જઘન્ય વચનયાગના જે પાંચ (અ‘શેા) હોય, તેનાથી અસ'ખ્યગુણા હીન સ્મશાના પ્રતિસમયે રાધ કરતા અસ'ખ્યાતા સમયે સ'પૂર્ણ' વચનચેગને રોધ કરે અને પછી પ્રથમ સમયે ઉત્પન્ન થએલા સૂક્ષ્મ નિગેાદના જીવને જે સ જધન્ય કાયયેાગ હાય, તેનાથી અસ'ખ્યતગુણા હીન કાયયેાગને પ્રત્યેક સમયે રાધ કરતા અવગાહનના ત્રીજા ભાગને તજતા અસંખ્યાતા સમયે સ ́પૂર્ણ કાયયેાગના નિરેધ કરે, ત્યારે (સ‘પૂર્ણાં) ચેાગને નિરોધ કરનાર તે શૈલેશીપણાને પામે. (૯૭૬૦ થી ૬૩) (શૈલેશીની વ્યાખ્યા એ પ્રમાણે છે કે– ) શૈલેરા=પતના રાજા એવા મેરુપર્યંત, તેના તુલ્ય જે સ્થિરતા તે શૈલેશી થાય.
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગરંગશાળા બંધને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વારા શું અથવા પૂર્વે અશૈલેશ (કંપનવાળા) હતો, તે સ્થિરતાદ્વારા શૈલેશ (મેરુતુલ્ય) થાય. (૭૬૩) અથવા સ્થિરતાથી તે ઋષિ શૈલ જે, માટે ( ૠષિ) શૈલેશી થાય અને તે જ શૈલેષી (લેડ્યાનો) લેપ કરવાથી અલેશી થાય (?). ૧૭૬૫) અથવા શીલ એટલે સમાધિ, તેને નિશ્ચયથી સર્વસંવર કહેવાય. તે શીલને ઈશ, માટે (શીલઈશ ) શલેશ અને શીલેશની જે અવસ્થા તે (શબ્દશાસ્ત્રના નિયમથી) શૈલેશી થાય. ૯૭૬૬) મધ્યમપણે (શીવ્રતા કે વિલંબ વિના) જેટલા કાળમાં પાંચ હસ્વસ્વરો બેલાય, તેટલે માત્ર કાળ તે શૈલેશી અવસ્થા પામેલ રહે. (૯૭૬૭) કાયયેગનિરોધના પ્રારંભથી (સર્વગનિરોધરૂપ શૈલેશી કરે ત્યાં સુધી તે (ત્રીજા) સૂમ ક્રિયા-અનિવૃત્તિ ધ્યાનને તથા શૈલેશીના કાળમાં (ચેથે) વ્યછિન્ન ક્રિયા અપ્રતિપાતી ધ્યાનને પામે. ૯૭૬૮) તેમાં જે પૂર્વે (અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાનકે) તે શેલેશીથી અસંખ્યાતગુણ ગુણશ્રેણિ વડે જે કર્મલિકની (વિરચનાઃ) રચનાનિષેક કર્યો હતો, તેને ક્રમશઃ સમયે સમયે (નવયંત્ર) ખપાવત શૈલેશકાળમાં સર્વ દલિકોને ખપાવે. પુનઃ તેમાં શેલેશીના દ્વિચરમ (ઉપાભ્ય) સમયે કેટલી પ્રકૃતિએને (નિલેવ) સંપૂર્ણ અપાવે અને ચરમ સમયે કેટલીને સંપૂર્ણ ખપાવે, તે વિભાગને કહું છું. (૯૭૬૯-૭૦) મનુષ્યગતિ, પંચેન્દ્રિય જાતિ, રસ, બાદર, પર્યાપ્તા અને સૌભાગ્ય, આદેય તથા યશનામ, (એ આઠ નામકર્મના) અન્યતર વેદનીય, મનુષાયુ અને ઉચ્ચ ગોત્ર, તથા સંભવ (તીથ. કર) હોય, તે જિનનામ ઉપરાન્ત નરાનુપૂવને (એ તેને અથવા અન્ય ગ્રન્થના આધારે મતાન્તરે નરાનુપૂર્વી સિવાય બારને) અને અંત સમયે બહેતરને મતાન્તરે તહેરને) કિચરમ સમયે કેવળીભગવંતે સત્તામાંથી ક્ષય કરે છે. ૯૭૭૧-૭૨) અહી જે
દારિકાદિ ત્રણ શરીરને સર્વ વિપૂજહણાઓથી તજે એમ કહ્યું તે સર્વ પ્રકારના ત્યાગથી તજે એમ જાણવું. પૂર્વે માત્ર જે સંધાતના પરિશાટનદ્વારા (દલિક વિખેરવારૂપે) તજ હતું તેમ નહિ. (૭૭૩) સમ્યકત્વ, જ્ઞાન, દર્શન, અનંતસુખ અને સિદ્ધત્વ, એ સિવાથના તેનું ભવ્યત્વ અને (સઘળા) ઔદયિક ભાવે એકીસાથે નાશ પામે છે (૯૭૭૪) અને
જુગતિને પામેલે તે આત્મા અન્ય સમયને અને આત્માની અચિંત્ય શક્તિ હોવાથી) વચ્ચે અન્ય આકાશપ્રદેશને પણ સ્પર્યા વિના જ એક જ સમયમાં તે સિદ્ધ થાય છે. (સાત રાજ ઊંચે સિદ્ધક્ષેત્રમાં પહોંચે છે.) પછી સાકાર (જ્ઞાનના) ઉપયોગવાળો તે બંધનમુક્ત થવાથી તથા સ્વભાવે જ જેમ એરંડાનું ફળ બંધનમુક્ત થતાં ઊંચે ઉડે (ઉછળે), તેમ ઊંચે જાય છે. (૯૭૭૫-૭૬) પછી ત્યાં (ચૌદરાજની) ઉપર ધર્માસ્તિકાયના અભાવે કર્મમુક્ત એવા તેની આગળ ઉર્ધ્વ) ગતિ થતી નથી અને અધર્માસ્તિકાય વડે તેની હત્યા) સાદિ-અનંતકાળ સુધી સ્થિરતા થાય છે. (૯૭૭૭) (ઔદારિક-તેજસૂ-કામણ એ) ત્રણ શરીરને અહીં તજીને ત્યાં જઈને સ્વભાવમાં વર્તતો સિદ્ધ થાય છે અને ઘનીભૂત જીવપ્રદેશ જેટલી (કે તેટલી) ચરમદેહથી ત્રીજા ભાગે ન્યૂન અવગાહનાને પામે છે. (૯૭૭૮) “પપ્રાગભારા' નામની (સિદ્ધ) શિલાથી એક જન ઉંચે લેકાન્ત છે. તેમાં (તેની
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિજહનાદ્વાર
૫૪૩ નીચેનો ) ઉત્કૃષ્ટથી એક ગાઉનો છઠો ભાગ સિદ્ધોની અવગાહના વડે વ્યાપ્ત હેય છે. (૯૭૭૯) ત્રણેય લોકના મસ્તકે રહેલ તે સિદ્ધાત્મા દ્રવ્ય-
પથી યુક્ત એવા જગતને ત્રણેય કાળ સહિત સંપૂર્ણ જાણે છે અને દેખે છે. (૯૭૮૦) જેમ સૂર્ય એકીસાથે સમવિષમ પદાર્થોને પ્રકાશે છે, તેમ નિર્વાણને પામેલે જીવ લેકને અને અલકને (પણ) પ્રકાશે છે. લ૮૧) તેની સર્વ બાધાઓ (પીડાઓ) નાશ પામી છે તે કારણે અને તે સઘળાય જગતને જાણે છે તથા તેને જે ઉત્સુકતા નથી તે કારણે, તે પરમસુખી (તરીકે) અતિ પ્રસિદ્ધ છે. (૭૮૨) અતિ ઘણી (શ્રેષ્ઠ) અદ્ધિને પામેલા પણ મનુષ્યને આ લેકમાં તે સુખ નથી, કે જે તે સિદ્ધને પીડારહિત અને ઉપમારહિત સુખ હોય છે. (૭૮૩) (સ્વર્ગમાં) દેવેન્દ્રો અને (મનુષ્યમાં) ચક્રવતીઓ જે ઇન્દ્રિયજન્ય સુખને અનુભવે છે, તેનાથી અનંતગુણું (અને) પીડા વિનાનું સુખ તે સિદ્ધને હોય છે, (૯૭૮૪) સર્વ નરેન્દ્રોનાં અને દેવેન્દ્રોનાં ત્રણેય કાળમાં જે શ્રેષ્ઠ સુખે, તેનું મૂલ્ય એક સિદ્ધના એક સમયના પણ સુખ જેટલું નથી, (૯૭૮૫) કારણ કે તેને વિષયોથી પ્રયોજન નથી, ક્ષુધા વગેરે પીડાઓ નથી અને વિષયોને ભેગવવાનાં રાગાદિ કારણે પણ નથી. ૭૮૬) એથી જ સમાપ્ત પ્રજનવાળા (કૃતકૃત્ય) તે સિદ્ધને બોલવું, ચાલવું, ચિતવવું વગેરે ચેષ્ટાઓનો પણ સદૂભાવ નથી. (૯૭૮૭) તેને ઉપમારહિત, માપરહિત, અક્ષય, નિર્મળ, ઉપદ્રવ વિનાનું, જારહિત, રોગ રહિત, ભયરહિત, ધ્રુવ (સ્થિર), કાતિક, આત્યંતિક અને અવ્યાબાધ, એવું (કેવળ) સુખ જ છે. (૭૮૮) એ રીતે કેવળીને યોગ્ય પાદપેપગમન નામના અંતિમ મરણનું ફળ આગમની યુક્તિથી (અનુસારે) સંક્ષેપથી કહ્યું.૯૭૮૯) આ આરાધનાના ફળને સાંભળીને વધેલા સંવેગના ઉત્સાહવાળા સર્વભવ્યો (તઈ=) તે પાદપિગમનને કરીને મુક્તિના સુખને પામ! (૭૯૦) એમ ઈન્દ્રિરૂપી પક્ષીઓને પિંજરાતુલ્ય, સદ્ગતિમાં જવાના સરળ માર્ગ તુલ્ય,ચાર મૂળદ્વારવાળી સંવેગરંગશાળા નામની આરાધનાના નવ પેટાદ્વારવાળા ચેથા મૂળ સમાધિલાભદ્વારમાં ફળપ્રાપ્તિ નામનું આઠમું પટાદ્વાર કહ્યું. (૯૧-૯૨) પહેલાં (અહીં સુધી જીવને ઉદ્દેશીને ધર્મની યેચતા વગેરેથી આરંભીને ફળ સુધીનાં દ્વાર કહ્યાં. હવે જીવરહિત ક્ષેપકના (મૃતક) શરીર અંગે જે કઈ કર્તવ્યનો વિસ્તાર (કરણીય) હેય, તેને શ્રી જિનાગમમાં જણાવેલા ન્યાયથી સાધુઓના અનુગ્રહ માટે વિજહના દ્વારથી કહેવાય છે. અહીં વિરહના, પરિવણું, પરિત્યાગ, ફેંકી દેવું, વગેરે શબ્દો એક (સમાન) અર્થવાળા છે. (૯૭૯૩ થી ૫)
મૂળ ચોથા દ્વારમાં નવમું વિજહના પેટાદ્વાર-પૂર્વે જણાવેલા ક્રમે (આરાધના કરતો) સપક જ્યારે મરણને પામે, ત્યારે નિર્ધામક સાધુઓએ તેના શરીર અંગે આ વિજહના સમ્યફ કરવી. (૭૯૬) પણ અહો ! તે મહાભાગ ક્ષેપકને તે રીતે ચિરકાળ (ઔષધાદિય ઉપચારોથી સંભાળ્યો, ચિરકાળ સેવા કરી, ચિરકાળ (પાઠાં સહાવસિએ=) સાથે રહ્યો, ચિરકાળ ભણજો અને ઘણા સમય સુધી સમાધિ પમાડવાદ્વારા અનુગ્રહિત (ઉપકૃત) કર્યો, જ્ઞાનાદિ ગુણદ્વારા તે અમને ભાઈ જે પુત્ર જેવો મિત્ર જે હાલે અને શુદ્ધ
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગરંગશાળા પ્રન્થને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર એવું પ્રેમનું પરપાત્ર હતા. તેને નિર્દય મૃત્યુએ આજે કેમ છીનવી લીધે? હા હા, અમે લૂંટાયા લૂંટાયા! એમ રડવાના શબ્દો બોલવા વગેરે શેક કરે નહિ, કારણ કે-એમ કરવાથી શીઘ્ર શરીર ક્ષીણ થાય, (૭૯૭ થી ૯૮૦૦) સઘળું બળ ગળી જાય, સ્મૃતિ નાશ પામે, બુદ્ધિ વિપરીત થાય, ઘેલછા પ્રગટે અને હદયરોગ પણ સંભવે, ઇન્દ્રિઓની (શક્તિ) ઘટે, કઈ રીતે શુદ્ર દેવીઓ ઠગે અને શાસ્ત્રશ્રવણથી પ્રગટેલે શુભ વિવેક પણ ક્ષય પામે, (૯૮૦૧-૨) લઘુતા થાય અને (લેકમાં) અત્યંત વિમૂઢપણું મનાય. વધારે શું? શોક સર્વ. અનર્થોને સમૂહ (બાણ) છે. (૯૮૦૩) તેથી તેને દૂર તજીને નિમક મહામુનિઓ અતિ અપ્રમત્ત ચિત્તથી આ રીતે ભવસ્થિતિને વિચારે કે-હે જીવ! તું શેક કેમ કરે છે? શું તું નથી જાણતે, કે જે અહીં જન્મે છે તેનું મરણ, પુનઃ જન્મ અને પુનઃ મરણ અવયંભાવી છે? ૯૮૦૪-૫) આ (મરણ) કાતું નથી. અન્યથા દુષ્ટ ભસ્મરાશિ ગ્રહને ઉદય થવા છતાં અને ઈન્દ્રની તેવી વિનંતી છતાં, અતુલ બળ-વિર્યવાળા, ત્રિજગત્ પરમેશ્વર, શ્રી વીરજિનેશ્વરે સિદ્ધિગમનની (મુક્તિની) ઘેડી પણ રાડ કેમ ન જોઈ? (મરણને કેમ ન રોકયું ) ૯૮૭૬-૭) અને વળી દીર્ઘકાળ સુધી સુકૃત્યને સંચય કરનારા, ગુણશ્રેણિના આશ્રયભૂત, (પાઠાંઅઈયારપંકપમુકેo=) અતિચારરૂપ કિચડથી રહિત નિરતિચાર) સંયમના ઉદ્યમમાં ઉજમાળ અને આરાધનાને આરાધીને કાલધર્મને પામેલા, એવા તે
પકમુનિને નિચે શેક કરવાગ્યે લેશ માત્ર પણ નિમિત્ત)નથી. (૯૮૦૮-૯) આ વિષયમાં અધિક પ્રસંગથી સર્યું. એમ સમ્યગ વિચારીને ધીર એવા તે નિયામકે, ઉગરહિત શીધ્ર તેને કરવાચ્ય સમગ્ર વિધિ કરે. (૯૮૧૦) માત્ર કાળ પામેલાનું મૃતકશરીર (વસતિની અંદર અથવા બહાર પણ હોય, જે અંદર હોય તે નિયમકે આ વિધિથી તેને પરઠ. (સિરા) (૯૮૧૧)
મહાપારિષ્ઠાપનાને વિધિ-સાધુઓ જ્યાં માસભ્ય કે વર્ષાકલ્પ (માસું) રહે, ત્યાં ગીતાર્થે સર્વ પ્રથમ મહાસ્થડિલને (મૃતક પરઠવવાની નિરવ ભૂમિને) શોધે. (૮૧૨) (કયી દિશામાં પરઠવવું ? તે માટે વિધિ કહે છે કે-) દિશાઓ ૧-નૈત્રત્યા, ૨-દક્ષિણ, ૩પશ્ચિમા, ૪-આગ્નેયી, પ-વાયવ્યા, ૬-પૂર્વા, ૭-ઉત્તરા અને ૮-ઐશાની, એ ક્રમ પ્રમાણે) પહેલી દિશામાં પરવઠવવાથી અન–પાશું સુલભ થાય, બીજીમાં દુલભ થાય, ત્રીજીમાં ઉપધિ ન મળે અને ચોથીમાં સ્વાધ્યાય (શુદ્ધિ) ન થાય, પાંચમીમાં કલહ થાય, છઠીમાં તેઓને ગચ્છભેદ થાય, સાતમીમાં માંદગી અને આઠમીમાં મરણ થાય. (૯૮૧૩ થી ૧૫) તેમાં પણ) જે પહેલી દિશામાં વ્યાઘાત (કેઈ વિઘ) હોય, તે બીજા નંબરવાળી વગેરે દિશાએમાં પણ ક્રમશઃ તે ગુણ થાય. (જેમ કે-નૈયા પહેલી શ્રેષ્ઠ કહી છે. ત્યાં જે વિઘ થાય, તે બીજી દક્ષિણદિશા પહેલીના તુલ્ય ગુણ કરે. બીજીમાં પણ જે વિધ્ર આવે, તો ત્રીજી પશ્ચિમાં પહેલીના તુલ્ય ગુણ કરે) તેથી સર્વ દિશાઓમાં મૃતકને પરઠવવાની શુદ્ધ ભૂમિને શોધવી. (૯૮૧૬) જે વેળાએ (મુનિ) કાળધમને પામે, તે જ વેળા અંગુઠ વગેરે અંગુ
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુના મૃતક અંગેની વિધિ
૫૪૫
લિઓને ખાંધવી અને શ્રુતના મમના જાણુ, ધીર, વૃષભ (સમ) સાધુએએ મગછેદ તથા જાગરણ કરવુ. (૯૮૧૭) જો વળી કઈ વ્યંતર વગેરે દેવ તે શરીરમાં આશ્રય કરે અને તેથી મૃતક ઊઠે, તેા ધીર સાધુઓએ શાસ્ત્રવિધિથી તેને શાંત કરવા (૯૮૧૮) વળી એ દેઢ ભાગવાળા નક્ષત્રોમાં (કાલ ધમ પામે તે) દર્ભનાં એ પુતળાં અને જો સમલેગવાળા નક્ષત્રમાં (કાલધર્મ પામે તે) એક પુતળુ કરવું, જો અડધા ભાગવાળામાં (કાળ કરે તે ) નહિ કરવું. (૯૮૧૯) તેમાં ત્રણ ઉત્તરા, પુનવસુ, રૅહિણી અને વિશાખા, એ છ નક્ષત્રો પિસ્તાલીશ મુહૂત્તના (દાઢ) ભાગવાળાં છે. (૯૮૨૦) શતભિષ†, ભરણી, આર્દ્રા, આશ્લેષા, સ્વાતિ અને જ્યેષ્ઠા, એ છ અડધા ભેગવાળાં અને શેષ નક્ષત્રો સમભાગવાળાં છે. (૯૮૨૧) ગામ જે દિશામાં હાય, તે દિશામાં (ગામ તરફ) મૃતકનું મસ્તક રહે, તે રીતે તેને લઈને પાછળ નહિ જોતા તેએ સ્થાલિ (પરાવવાની ભૂમિ) તરફ જાય. (તેથી કોઈ પ્રસંગે યક્ષાવિષ્ટ થઈને જે મૃતક નાસે, તે પણ ગામમાં ન જાય) (૯૮૨૨) સૂત્ર, અથ અને તદુભયનેા જાણુ (ગીતા`) એક સાધુ પાણી અને કુશ (વનસ્પતિ-તૃણ્) લઇને પહેલે (સ્થંડિલ) જાય અને ત્યાં સત્ર તે તૃણેાને સમાન રીતે (સરખાં) પાથરે. (૯૮૨૩) જે તે તૃણેા ઉપર (મૃતકના મસ્તકે), મધ્યમાં (કટિભાગે) અને નીચે (પગના ભાગમાં) વિષમ (ઊંચા-નીચાં) હાય, તેા અનુક્રમે આચાય, વૃષભસાધુનુ' અને સામાન્ય સાધુનું મરણુ કે. માંદગી થાય. (૯૮૨૪) જ્યાં તૃણા ન હેાય, ત્યાં ચૂ` વાસ )થી, . અથવા કેશરાથી (નાગકેસરના પાણીની અખંડ ધારાથી) સ્થભૂિમિ ઉપર (મસ્તકના) ભાગે ‘ક” અને નીચે (પગના ભાગે) ‘ત’ અક્ષરા આલેખે. (૯૮૨૫) મૃતક ( કેાઈ પ્રસંગે) ઉઠીને જો નાસે, તે તેને (ગામ તરફ જતું) રોકવા (મૃતકનુ) મસ્તક ગામની દિશા તરફ રાખવુ જોઈ એ અને (પેાતાને ઉપદ્રવ ન કરે તે માટે) સાધુઓએ (મૃતકને) પ્રદક્ષિણા થાય તેમ પાછા નહિ કરવું. (૯૮૨૬) ( સાધુનુ` મૃતક છે એની) નિશાની માટે રોહરણ (ચાલપટ્ટકમુહપત્તિ) મૃતક પાસે મૂકવુ, નિશાની ન કરવાથી દેષા થાય. ( જેમ કે–ક્ષપક દેવ થયા પછી જ્ઞાનથી મૃતકને જુએ, ત્યારે ચિહ્નના અભાવે પૂર્વે પેાતાને મિથ્યાત્વી માનીને) તે મિથ્યાત્વને પામે, અથવા રાજા (લેાકાએ કાઈનું ખૂન કર્યુ. છે, એમ માની) ગામના (લેાકેાના) વધ કરે. (બીજા પણ અનેક દોષા શ્રી આવશ્યકનિયુક્તિ આદિ અન્ય ગ્રન્થામાં કહેલા ત્યાંથી જેવા.) (૯૮૨૭) જે સાધુ જ્યાં ઊભા હાય, ત્યાંથી (પ્રદક્ષિણા ન થાય તેમ) પાછા ફરે અને ગુરુ પાસે આવીને (પરઠવવામાં થયેલી) અવિધિના કાઉસગ્ગ કરે, ત્યાં જ ન કરે. (૯૮૨૮) (કાળ કરનાર) ને આચાર્યાદિ કે રત્નાધિક (મહાનિનાય=) મેટા પ્રસિદ્ધ હાય, અથવા ખીજા સાધુએ (નિયગેસુ=) તેના સગા કે જ્ઞાતિના હાય, તા નિયમા ઉપવાસ કરવે। અને અસ્વાધ્યાય પાળવા, પણ (સ્વ-પર) જે અશિવાદિ હાય, તે (ઉપવાસ) નહિ કરવા. (૯૮૨૯) સૂત્રામાં વિશારદ (ગીતાર્થ) સ્થવી ખીજા દિવસે (સવારે) ક્ષપકના શરીરને જુએ અને તે દ્વારા તેની શુભા-શુભગતિને જાણે. (૯૮૩૦) જે (મૃતકનુ) મસ્તક (કાઈ માંસાડારી પશુ-પક્ષી દ્વારા) વૃક્ષના ( કે પ`તના ) શિખરે ગયું
૬૯
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંવેગ રંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વાર એવું હેય, તે મુક્તિને પામેલે, થલકર =) કેઈ ઊચી ભૂમિ ઉપર ગયેલું દેખે, તો વિમાનવાસી દેવ, સમ ભૂમિમાં પડેલું હોય તો તિષી-વાણવ્યંતરદેવ તથા ખાડામાં પડ્યું હેય તે ભુવનપતિદેવ થય) જાણે. ૯૮૩૧) જેટલા દિવસો તે મૃતક ( અણુલિદ્ધs) બીજાથી અસ્પર્શિત અને અખંડ (પાઠાં. સંચિખઈ=) રહે, તેટલાં વર્ષો તે રાજ્યમાં સુકાળ, કુશળ અને શિવ (ઉપદ્રનો અભાવ) થાય. ૯૮૩૨) અથવા માંસાહારી શ્વાપદો ક્ષપકના શરીરને જે દિશામાં લઈ જાય, તે દિશામાં સુવિહિત સાધુઓના વિહારોગ્ય સુકાળ થાય, ૯૮૩૩) એ રીતે-શ્રી જિનચંદ્રસૂરિએ રચેલી, સદ્ગતિ જવાના સરળ માર્ગતુલ્ય, ચાર મૂળદ્વારાવાળી, સંવેગરંગશાળા નામની આરાધનાના નવ પેટદ્વારવાળા ચોથા સમાધિલાભદ્વારમાં વિજહના નામનું પેટદ્વાર કહ્યું. ૯૮૩૪-૩૫) તે કહેવાથી સમાધિલાભ નામનું ચોથું મૂળદ્વાર પૂર્ણ કહ્યું અને તે પૂર્ણ કહેવાથી અહીં આ આરાધનાશાસ્ત્ર પૂર્ણ કર્યું. ૯૮૩૬).
એ રીતે મહામુનિ મહસેનને શ્રી ગૌતમ ગણધરે જે રીતે આ કહ્યું, તે રીતે સર્વ જણાવ્યું. હવે પૂર્વે (ગા. ૬૪૦માં) જે કહ્યું હતું કે-જે રીતે તેને આરાધીને તે મહેસેન મુનિ સિદ્ધિને પામશે, તે શેષ) અધિકારને હવે શ્રી ગૌતમપ્રભુના કથનને અનુસરીને સંક્ષેપમાં કહું છું. (૯૮૩૭-૩૮)
મહામુનિ મહસેનની અંતિમ આરાધના–ત્રણ લેકના તિલકતુલ્ય અને ઈન્દ્રથી વંદાએલા એવા શ્રી વીરપ્રભુના શિષ્ય શ્રી ગૌતમસ્વામીએ, એ રીતે પૂર્વે જેનો પ્રસ્તાવ કર્યો હતો, તે સાધુવર્ગની અને ગૃહસ્થ સંબંધી આરાધાનાવિધિને વિસ્તારથી દષ્ટાન્ત સહિત પરિપૂર્ણ મહસેન મુનિને જણાવીને કહ્યું કે જો ! મહાશય! તે જે પૂછયું હતું તે મેં કહ્યું, તે હવે તું અપ્રમત્તભાવે આ આરાધનામાં ઉદ્યમ કર ! કારણ કે તેઓ ધન્ય છે, સપુરુષ છે, તેઓને મનુષ્યજન્મ (સુલબ્ધ= ) પુણ્યથી મળેલ છે કે નિચે જેઓએ આ આરાધનાને સંપૂર્ણ સ્વીકારી છે. (૯૮૩૯ થી ૪ર) તેઓ શૂરા છે, તેઓ ધીર છે, કે જેઓએ શ્રીસંધ વચ્ચે (આ આરાધનાને) સ્વીકારીને સુખપૂર્વક ચાર સ્કધ (દ્વાર) વાળી આરાધના ધ્વજાને (આરાધનામાં વિજયને) પામ્યા છે. ૯૮૪૩) જેઓએ અમૂલ્ય આ આરાધનારત્નને પ્રાપ્ત કર્યું, તે મહાનુભાવોએ આ લોકમાં શું પ્રાપ્ત નથી કર્યું? (૯૮૪૪) વળી ઉઘત થઈને (આદરથી) જેઓ આરાધના કરનારાઓને સહાય કરે છે, તેઓ પણ પ્રતિજમે શ્રેષ્ઠ આરાધનાને પામે છે. (૯૮૪૫) જેઓ આરાધક મુનિની ભક્તિપૂર્વક સેવા કરે છે અને નમે છે, તેઓ (પણ) સદ્ગતિના સુખરૂપ આરાધનાના ફળને પામે છે. (૯૮૪૬) એ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમપ્રભુએ કહેવાથી હર્ષવશ જેની રેમરાજ ગાઢ ઉછળી રહી છે, તે રાજષિ મહસેન મુનિ શ્રી ગણધરભગવંતને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરીને, પૃથ્વીતળે સ્પર્શતા મસ્તકથી પ્રણામ કરીને, પુનરુક્તિ દેષરહિત એવી અત્યંત મહા અર્થવાળી ભાષા વડે આ રીતે સ્તુતિ કરવા લાગ્યા ૮૪૭-૪૮)
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીગૌતમપ્રભુની મહુસેન મુનિએ કરેલી સ્તુતિ
૫૭
શ્રી ગૌતમપ્રભુની મહસેન મુનિએ કરેલી સ્તુતિ-હે મેહરૂપ અધકારથી વ્યાપ્ત એવા આ ત્રણ લેકરૂપી ભુવન ( મંદિર ) ને પ્રકાશ કરનારા પ્રદીપ ! આપ જયવ'તા રહેા! હે મેાક્ષનગર તરફ પ્રયાણ કરતા ભવ્ય જીવેાના સાથ વાહ ! આપ જયવંતા વતા ! (૯૮૪૯) હે નિમ`ળ કેવળજ્ઞાનરૂપી લેાચનથી સમગ્ર પદાર્થીના વિસ્તારના જ્ઞાતા ! આપ જયવતા રહેા ! હું નિરૂપમ અતિશાયી એવા રૂપથી સુરાસુર સહિત ત્રણેય લેાકને જીતનારા પ્રભુ ! આપના જય થાઓ ! (૯૮૫૦) હે શુક્લધ્યાન રૂપ અગ્નિથી ઘનઘાતી કમે†ના (ગ્રહન=) ગાઢ વનને ખાળનારા પ્રભા! આપને જય હૈ ! અને ચંદ્ર અને મહેશ્વરના હાસ્ય જેવા ઉજ્જવળ અતિ આશ્ચય કારક ચરિત્રવાળા હે પ્રભુ!! આપ જયવતા રહેા ! (૯૮૫૧) હું નિષ્કારણુવત્સલ ! હું સજજન લેકમાં સ`થી પ્રથમ પંક્તિને પામેલા પ્રભુ ! આપને જય થાઓ ! હું સાધુજનના ઇચ્છિત પૂરવામાં અનન્ય કલ્પવૃક્ષ પ્રભુ ! આપનેા જય થાએ. (૯૮૫૨) હૈ ચંદ્રસમ નિર્મળ યશના વિસ્તારવાળા ! હૈ શરણાગતના રક્ષણમાં બદ્ધ ( સ્થિર ) લક્ષવાળા ! અને હે રાગરૂપી શત્રુના શત્રુ ( ઘાતક ) એવા હે ગણધર શ્રી ગૌતમપ્રભુ ! આપ જયવંતા છે!! (૯૮૫૩) તમે જ મારા સ્વામી, પિતા છે અને તમે જ મારી ગતિ અને મતિ છે, મિત્ર અને બંધુ ( પણું ) તમે છે, તમારાથી અન્ય મારા હિતસ્ત્રી ( કેાઇ ) નથી. (૯૮૫૪) કારણ કે આ આરાધનાવિધિના ઉપદેશ કરતા તમે સ'સારરૂપી કુવામાં પડેલા મને હાથના ટેકો આપીને બહાર કાઢયા છે. (૯૮૫૫) તમારા વચનામૃતરૂપી જળની ધારાથી હું સિ'ચાયા છું, તે કારણે હુ' ધન્ય છે, કૃતપુણ્ય છું અને મેં ઇચ્છેલ' સઘળું મેળવ્યું છે. (૯૮૫૬) હે પરમગુરુ ! મેળવવામાં અત્યંત દુલ ભ છતાં ત્રણેય ભુવનની લક્ષ્મી મળી શકે, પણ તમારી વાણીનું શ્રવણ કદાપિ ન મળે! (૯૮૫૭) ભુવનમ' ! એ આપની અનુજ્ઞા મળે, તે હવે હું. સલેખનાપૂર્વક આરાધનાવિધિને કરવા ઈચ્છું છું. (૯૮૫૮)
પછી ફેલાતી મનેાહર ઉજ્જવળ દાંતની કાન્તિના સમૂહથી દિશાઓને અજવાળતા શ્રી ગૌતમપ્રભુએ કહ્યુ કે–મતિ નિર્મળ બુદ્ધિના પ્રકથી સ’સારના (વિગુણુ=) દુષ્ટ સ્વરૂપને જાણનારા, પરલેાકમાં એક સ્થિરલક્ષવાળા, સુખની અપેક્ષાથી અત્યંત મુક્ત અને સદ્ગુરુની સેવાથી વિશેષતયા તત્ત્વને પામેલા એવા હે મહામુનિ મહુસેન ! તમારા જેવાને એ ચેગ્ય છે, તેથી આ વિષયમાં ઘેાડા પણ વિલંબ કરશે નહિ. (૯૮૫૯ થી ૬૧) કારણ કેમુહૂત્ત ( શુભ અવસર ) બહુ વિઘ્નવાળા હાય છે અને પુનઃ ધ સામગ્રી પણ દુર્લભ છે અને કલ્યાણની સાધના ( સવ્વ ગ = ) સર્વ રીતે ( વિવિધ ) વિદ્યોવાળી હેાય છે, (૯૮૬૨) અને એમ હાવાથી જેણે સ પ્રયત્નથી ધમ કાર્યોંમાં ઉદ્યમ કર્યાં, તેણે જ લાકમાં જયપતાકા મેળવી છે. (૯૮૬૩) તેણે જ ભવભયને જલાંજલિ દીધી છે અને સ્વગ –મેાક્ષની લક્ષ્મીને હસ્તકમળમાં પ્રાપ્ત કરી છે. અથવા તેણે શુ' નથી સાધ્યુ` ? (૯૮૬૪) તેથી સાધુતાના સુંદર અારાધક એવા તું કૃતપુણ્ય છે, કે જેની ચિત્તપ્રકૃતિ સવિશેષ આરાધના કરવા માટે ઉલ્લુસી રહી છે. (૯૮૬૫) હૈ મહાભાગ ! જે કે તારી સઘળી ક્રિયા નિશ્ચે આરાધના છે તે પણ હવે આ કહી તે વિધિમાં દૃઢ પ્રયત્ન કર ! (૯૮૬૬)
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સ’વેગર‘ગશાળા ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ : હાર ચાયું
એમ સાંભળીને પરમ હર્ષોંથી પ્રગટેલા શમાંચવાળા રાષિ` મહુસેન મુનિ પગમાં નમીને, મસ્તકે કરકમળને જોડીને, ‘ હે ભગવ ́ત ! હવેથી તમે જે આજ્ઞા કરી તે કરીશ ! ’ –એમ પ્રતિજ્ઞા કરીને ત્યાંથી નીકળ્યા. (૯૮૬૭-૬૮) પછી પૂર્વોક્ત દુષ્કર તપશ્ચર્યાને સવિશેષ કરવાથી દુČળ શરીરવાળા બનેલા પણ તે પૂર્વ વિસ્તારથી કહેલા વિધિથી સમ્યગ્પણે દ્રવ્ય-ભાવસ‘લેખનાને કરીને, ત્યાજ્ય ભાવાના પક્ષ છેાડીને, સવ ઉપાદેય વસ્તુના પક્ષમાં લીન બનેલા પાતે કેટલેક કાળ નિઃસગપણે ( એકાકી ) વિચર્યાં. પછી માંસ, રુધિર વગેરે ( પેાતાના ) શરીરની ધાતુઓના અતિ અપચય (ઘટાડા) અને ગાત્રોની નિખળતાને જોઇને વિચારવા લાગ્યા કે-આજ સુધી મે' મારા ધર્માંચાયે કહેલી વિસ્તૃત આરાધનાને અનુસરીને સઘળાંય ધર્માંકાર્યામાં ઉદ્યમ કર્યાં, ભવ્ય જીવેાને સર્વ પ્રયત્નથી મેાક્ષમાગે જોયા, સૂત્ર-માઁના ચિંતનથી આત્માને પણ સમ્યક્ ભાવિત કર્યાં અને ખીજી પ્રવૃત્તિ છાડીને મળને ગેપળ્યા વિના માટલે કાળ માળ, ગ્લાન વગેરે સાધુનાં કાર્યોંમાં પ્રવૃત્તિ ( વૈયાવચ્ચ ) કરી. (૯૮૬૯ થી ૭૪) હવે ક્ષીણ થએલા નેત્રના તેજવાળા, વચન એલવામાં પણ અસમર્થ અને શરીરની અત્યંત કુશતાથી ચાલવામાં પણુ અશક્ત, એવા મારે સુકૃત્યની આરાધના વિનાના આ નિષ્ફળ જીવિતથી શું ? કારણ કે મુખ્યતયા ધ મેળવાય તેવા શુભ જીવનને (જ્ઞાનીએ ) પ્રશ'સે છે. (૯૮૭૫-૭૬) માટે ધર્માચાય ને પૂછીને અને નિયંત્રણાની વિધિના જાણુ એવા સ્થવિરેને ધર્માંસહાયક બનાવીને પૂર્વ કહેલા વિધિપૂર્વક, જીવવિરાધના રહિત પ્રદેશમાં, શીલાતળને પ્રમાને ભક્તપરિજ્ઞા ( આહારત્યાગ) દ્વારા દેહનેા ત્યાગ કરવા જોઇએ. (૯૮૭૭-૭૮) એમ વિચારીને તે મહાત્મા ધીમી ધીમી ચાલથી શ્રી ગણધરભગવંત પાસે જઈને તેએને પ્રભુમીને કહેવા લાગ્યા કે–(૯૮૭૯) હે ભગવંત! મેં યાવત્ હાડ–ચામ શેષ રહે ત્યાં સુધી યથાશક્તિ છ, અમ વગેરે દુષ્કર તપ વડે આત્માની સ`લેખના કરી. હવે હુ' પુણ્યકાર્યŕમાં અલ્પ માત્ર પણ શક્તિમાન નથી, તેથી હે ભગવંત! હવે તમારી અનુમતિપૂર્વક ગીતાથ સ્થવિરાની નિશ્રામાં એકાન્ત પ્રદેશમાં અનશન કરવાને ઈચ્છુ છુ', કારણ કે-હવે મારી માત્ર આટલી પ્રાર્થના (અભિલાષા) છે. (૯૮૮૦ થી ૯૮૮૨) પછી ભગવાન શ્રી ગૌતમે નિર્મળ કેવળજ્ઞાનરૂપ નેત્રદ્વારા તેની પ્રસ્તુત વિષયની ( અનશનની ) સાધનાને ભાવિ નિવિઘ્ન જાણીને કહ્યું કે હે મહાયશ ! એમ કરેા અને શીઘ્ર નિસ્તારપારક ( સ’સારથી પાર પામનારા) થાએ! ” એમ મહુસેનને અનુમતિ આપી અને સ્થવિરાને આ પ્રમાણે કહ્યું કે-(૯૮૮૩-૮૪) હે મહાનુભાવે ! આ અનશન કર વામાં દૃઢ ઉજમાળ થએલાને, અસહાયને સહાય આપવામાં તત્પર એવા તમે (સહાય કરે), એકાગ્ર મન વડે સમયેાચિત સ` કાર્યાને કરીને, પાસે રહીને, આદરપૂર્વક (તેની) નિર્યામણા કરે। (તારા) ! (૯૮૮૫-૮૬) પછી હર્ષોંથી પૂર્ણ પ્રગટેલા મેાટા રોમાંચવાળા તેએ સઘળાય પેાતાને ભક્તિથી અત્યન્ત કૃતાર્થ માનતા, શ્રી ઇન્દ્રભૂતિની આજ્ઞાને
૪૮
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહુસેન મુનિની અનશન માટે માગણી મસ્તકે ચડાવવાપૂર્વક સમ્યગ સ્વીકારીને પ્રસ્તુત કાર્ય માટે મહસેન રાજર્ષિ પાસે આવ્યા
૯૮૮૭-૮૮) પછી નિયમથી પરિવરેલા તે મહસેન મુનિ, જેમ ભદ્રજાતિના અતિ સ્થિર, ઉત્તમ દાંતવાળા, મોટા અન્ય હાથીઓથી પરિવરેલે હાથી શેભે, તેમ (નિય. મકપક્ષે ભદ્રિક, જાતિવંત, અતિ સ્થિર અને ઈન્દ્રિયને વશ કરેલા એવા) નિયમોથી શોભતા ધીમે ધીમે શ્રી ગૌતમપ્રભુનાં ચરણકમળને નમીને, પૂર્વે પડિલેહેલી, બીજ-વસરહિત (નિર્જીવ) શિલા ઉપર બેઠા અને ત્યાં પૂર્વે જણાવેલા વિધિપૂર્વક શેષ કર્તવ્યને કરીને મહા પરાક્રમી તેઓએ ચારેય પ્રકારના સર્વ આહારને સિરાવ્યો. ૯૮૮૯ થી ૯૧) સ્થવિરે પણ તેની આગળ સંવેગજનક પ્રશમમય મહા અર્થવાળાં એવા શાસ્ત્રોનું પરાવર્તન કરવા (સંભળાવવા) લાગ્યા. ૯૮૯૨) પછી અત્યંત સ્વસ્થ મન-વચન-કાયાના
ગવાળા, ધર્મધ્યાનને ધ્યાતા, સુખ-દુઃખ કે જીવિત-મરણ વગેરેમાં સમચિત્તવાળા (નિરપક્ષ) રાધાવેધ માટે સમ્યક તત્પર થએલા મનુષ્યની જેમ અત્યંત અપ્રમત્ત અને આરાધના કરવામાં પ્રયત્નપૂર્વક એક સ્થિર લક્ષ્યવાળા બનેલા તે મહસેન મુનિની અત્યંત (દૃઢ) સ્થિરતાને અવધિજ્ઞાનથી જાણીને અત્યંત પ્રસન્ન થએલા એવા સૌધર્મસભામાં રહેલા ઈન્ડે પિતાના દેને કહ્યું કે-હે દેવ ! પિતાની સ્થિરતાથી મેરુપર્વતને પણ છતતા, સમાધિમાં રહેલા અને નિશ્ચલ ચિત્તવાળા આ સાધુને જુઓ જુઓ! (૯૮૭ થી ૯૯) હું માનું છું કે-પ્રલયકાળે પ્રગટેલા પવનના અતિ આવેગથી ઉછળેલા જળના સમૂહવાળા સમુદ્રો પણ મર્યાદાને મૂકે, કિન્તુ આ મુનિ સવપ્રતિજ્ઞાને નહિ છોડે! (૯૮૭) નિત્ય સ્થિર રૂપવાળી (નિત્ય) પણ વસ્તુઓ કંઈ નિમિત્તને પામીને પિતાની વિશિષ્ટ અવસ્થાને છોડે, પણ આ સાધુ (સ્થિરતાને) ન છોડે! ૯૮૯૮) જેઓ લીલા માત્રમાં કંકરની ગણતરીથી (કંકર માનીને) સર્વ કુળ પર્વતને હથેળીમાં ઉપાડી શકે અને નિમેષ માત્ર કાળમાં સમુદ્રોનું પણ શેષણ કરી શકે, તે અતુલ બળથી શુભતા દેવે પણ, હું માનું છું કે-નિચે દીર્ઘકાળે પણ આ સાધુના મનને લેશ પણ ચલિત કરવા માટે સમર્થ ન થાય. ૯૮૯-૯૦૦) આ (એક) આશ્ચર્ય છે કે આ જગતમાં તેવા પણ કઈ મહા પરાક્રમવાળા (આત્મા) જન્મે છે, કે જેઓના મહિમાથી તિરસ્કૃત ત્રણેય લેક પણ અસારભૂત (મનાય) છે. ૯૦૧) એમ બોલતા ઈન્દ્રના વચનને સત્ય નહિ માનતે, એક મિથ્થાબુદ્ધિ (મિથ્યાત્વી) દેવ રેષપૂર્વક વિચારવા લાગે કે બાળકની જેમ (વિચાર વિના) સત્તાધીશે પણ જેમતેમ બોલે છે. અણુ માત્ર પણ વસ્તુની વાસ્તવિક્તાને વિચાર (તે) કરતા નથી. (૯૦ર-૩) જે એમ ન હોય, તે મહા બળથી યુક્ત એવા દે પણ આ મુનિને ક્ષોભ પમાડવા માટે સમર્થ નથી, એવું અહીં નિઃશંકપણે ઈન્દ્ર કેમ બેલે? (૯૦૪) અથવા આ વિકલ્પથી શું? વયમેવ જઈને હું તે મુનિને ધ્યાનથી ચલિત કર્યું અને ઈન્દ્રના વચનને મિથ્યા કરું. (૯૦૫) (એમ માનીને) તુર્ત જ મનને અને પવનને પણ જીતે તેવી શીવ્ર ગતિથી તે ત્યાંથી નીકળે અને નિમેવ માત્રમાં
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
શ્રી સવેગર’ગશાળા પ્રથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથુ
મહુસૈન મુનિની પાસે પહેાંચ્યા. પછી પ્રલયકાળના જેવા ભયકર, વિજળીએના સમૂહવાળા, જોતાં પણ દુ:ખ થાય તેવા અને અતસીના પુષ્પ જેવી કાન્તિવાળા (કાળા) વાદળાના સમૂહ તેણે સ” દિશાઓમાં પ્રગટ કર્યાં. (૯૯૦૬–૭) પછી તે જ ક્ષણે સાંબેલા જેવી સ્થૂલ અને ગાઢતાથી ખરૢ (અતિ ગાઢ ) એવા અધકારથી ( અથવા અધકાર જેવી) ભયંકર ધારાએથી ( પાસે=) આજીમાજી વર્ષાને વરસાવવા લાગ્યા. (૯૯૦૮) પછી સમગ્ર દિશાઓને પ્રચંડ જળસમૂહથી ભરેલી દેખાડીને નિર્યામક મુનિના શરીરમાં પ્રવેશ કરીને મહુસેનને તે કહેવા લાગ્યા કે–ભેા મુનિ! શું તું નથી જોતા કે–મા સ ખાજુ ફેલાતા પાણીથી આકાશના છેડે પહાંચેલા શિખરવાળા (અતિ ઊંચા) મેાટા પ તા પણ તણાઇ રહ્યા છે ! અને જળસમૂહે મૂળમાંથી ઉખેડેલા, એવા વિસ્તૃત (જડા=) ડાળીઓ વગેરેના સમૂહથી ( ઘેરાવાથી ) પૃથ્વીમ`ડલને પણ (પાઠાં॰ ઉચ્છાઈય=) ઢાંકી દેતા આ વૃક્ષેાના સમૂહ પણ પલાલના સમૂહની જેમ (પાણીમાં) નાચી (તરી ) રહ્યા છે ? અથવા શું તું સમ્યક્ જોતા નથી કે-આકાશમાં ફેલાતા જળના સમૂહથી ઢંકાઈ ગએલેા તારાઓના સમૂહ પણ સ્પષ્ટ દેખાતેા નથી ? (૯૯૦૯ થી ૧૨) એમ આવા જળના મોટા પ્રવાહના વેગથી તણાતા તારું' અને અમારુ પણ જ્યાં સુધી અહી મરણુ ન થાય, ત્યાં સુધી અહી'થી ખસી જવું ચેાગ્ય છે. હે મુનિવૃષભ ! મરવાની ઈચ્છાને છે ! પ્રયત્નપૂર્ણાંક નિશ્ચે આત્માનું રક્ષણ કરવુ' જોઈએ. કારણ સૂત્રમાં (એનિયુક્તિ ગા. ૩૭માં) કહ્યું છે કે(મુનિ) સર્જંત્ર સયમની રક્ષા કરે, સ'યમથી પણ આત્માની રક્ષા કરતા મરણથી મચે, પુનઃ પ્રાયશ્ચિત્ત કરે, પણ (મરીને) અવિરતિ ન થાય. (૯૯૧૩ થી ૧૫) (આ રીતે તે) અહી કરેલા તારા અમારા જેવા મુનિએના વિનાશથી થએલા મેટા પાપના કારણે નિશ્ચે થાડો પણ મેક્ષ નહિ થાય! (૯૯૧૬) કારણ કે–હે ભદ્રે ! અમે તારા માટે અહી આવીને રહ્યા છીએ. · અન્યથા જીવવાની ઇચ્છાવાળા કાઇ પણ શુ ( અહી' ) પાણીમાં રહે ? (૯૯૧૭) એવાં ( દેવથી અધિષ્ઠિત થએલા ) તે સાધુનાં વચનેને સાંભળીને લેશ પણ ચલિત નહિ થએલા (સ્થિર) ચિત્તવાળા મહુસેન રાજર્ષિ સ્થિર-નિપુણ બુદ્ધિથી વિચારવા લાગ્યા કે શું આ વર્ષોંને સમય છે ? અથવા આ સાધુ મહા સાત્ત્વિક ( છતાં ) દીન મનથી આવુ' અત્યંત અનુચિત કેમ એટલે ? (૯૯૧૮– ૧૯) હું માનુ` છું કે-કેાઇ અસુરાદિએ (મારા) ભાવની પરીક્ષા માટે મને ઉપસગ કરવા માટે આવું અત્યંત અઘટિત (અસ‘ભવિત) કર્યુ છે. (૯૯૨૦) નળી જે આ સ્વાભાવિક (સાચુ) જ હાય, તા જેણે (ત્રણેય કાળના) સવ જ્ઞેયને જાણ્યાં છે, તે શ્રી ગૌતમસ્વામી મને અને વિરેશને આ વિષયમાં અનુમતિ જ આપે નહિ ! (૨૧) તેથી જો કે નિશ્ચે આ દેવાદિને કાઈ પણ દુષ્ટ પ્રયત્ન સભવે છે, તે પણ હું હૃદય ! પ્રસ્તુત કાય માં નિશ્ચલ થા ! (૯૨૨) જો (લેાકમાં ) નિધાન વગેરેને મેળવવામાં વિશ્નો થાય છે, તેા (લેાકેાત્તર) મેાક્ષના સાધક અનશનમાં (વિજ્ઞો ) કેમ ન થાય ? (૨૩) એમ પૂર્વે' (કવચ
(4
""
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાદષ્ટિ દેવે મહસેન મુનિને કરેલાં ઉપસર્ગો દ્વારમાં) જણાવેલી ધીરતારૂપ કવચથી દઢ રક્ષણ કરીને અક્ષુબ્ધ મનવાળા તે બુદ્ધિમાન (મહસેન) ધર્મધ્યાનમાં સ્થિર થયા. (૯૨૪) પછી તે મુનિને તેવા પ્રકારના (સ્થિર) જોઈને, દેવે ક્ષણમાં વાદળને સંહારીને, સામે ભયંકર દાવાનળને વિક. (૯૯૨૫) પછી દાવાનળની ફેલાતી તેજસ્વી જવાળાઓના સમૂહથી વ્યાસ, ઉંચે જતી ધૂમની રેખાઓથી ઢંકાઈ ગયેલા સૂર્યના કિરણોના વિસ્તારવાળું, સખ્ત પવનથી ઉછળેલી મોટી જવાળાએથી બળી રહેલા તારાઓના સમૂહવાળું, ઉછળતા તડ-તડ’ શબ્દોથી જ્યાં બીજા શબ્દો સંભળતા પણ બંધ થયા છે તેવું અને બળવાના ભયે કંપતી દેવીઓ અને વ્યંતરીઓએ જ્યાં ગાઢ કેલાહલ કર્યો છે, એવું સમગ્ર જગત સર્વ બાજુએથી બળી રહ્યું હોય તેવું થયું. (૯૨૬ થી ૨૮) એવા પ્રકારના પણ તે દાવાનળને જોઈને જ્યારે મહસેન મુનિ ધ્યાનથી લેશ પણ ચલિત ન થયા, ત્યારે દેવે વિવિધ વ્યંજન (શાક), ભશ્યલેજના અને અનેક જાતિનાં પીણાંથી (પાણીથી) યુક્ત, એવી ઘણી (અથવા શ્રેષ્ઠ) રસોઈને આગળ ધરીને મધુર વાણીથી કહ્યું કે-હે મહાભાગ શ્રમણ ! નિરર્થક ભૂખ્ય કેમ દુઃખી થાય છે ? નિચે નવકેટિ પરિશુદ્ધ (સર્વથા નિષ) આ આહારનું ભજન કર ! (૯૨૯ થી ૩૧) “નિર્દોષ આહાર લેનાર સાધુઓને નિત્ય ઉપવાસ જ છે.”—એ સૂત્રને શું તું ભૂલી ગયે, કે જેથી શરીરને શેષે છે? (૯૯૨) (કહ્યું છે કે-) ચિત્તની સમાધિ કરવી જોઈએ, મિથ્યા કષ્ટક્રિયાથી શું? કારણ કે તપથી સૂકાએ પણ કડરિક નિચે અધોગતિમાં ગયે અને ચિત્તના શુદ્ધ પરિણામવાળો તેને મેટો ભાઈ મહાત્મા પુંડરિક તપ કર્યા વિના પણ દેવલેકમાં ઉત્પન્ન થયા. (૯૩૩-૩૪) જે સંયમથી નિર્વેદપણાને પામ્યો (થાક્યો) ન હોય (પાળવું હેય), તે હે ભદ્ર! દુરાગ્રહને તજીને અતિ વિશુદ્ધ (પાઠાં એયંત્ર) આ આહારને ખા! (૩૫) એમ મુનિલધારી (મુનિના શરીરમાં રહેલા) દેવે ઘણી રીતે કહેવા છતાં મહસેન મુનિ જ્યારે ધ્યાનથી લેશ પણ ચલિત ન થયા, ત્યારે પુનઃ તેણે તેમના મનને મુંઝવવા માટે પવિત્ર વેશવાળી અને પ્રબળ (શ્રેષ્ઠ) શણગારથી મનહર શરીરવાળી યુવતીએને સ્ત્રીઓને) વિમુવી. (૩૬-૩૭) પછી વિકારપૂર્વક પ્રગટેલા નેત્રના) કટાક્ષ ફેંકવાદ્વારા સર્વ દિશાઓને દૂષિત કરતી (ચારેય બાજુ વિકારી કટાક્ષોને ફેકતી), સુંદર મુખચંદ્રની ઉજવળ કાન્તિના પ્રકારના પ્રવાહથી ગંગાનદીની પણ હાંસી કરતી, મેજ(હાંસી)પૂર્વક ભુજારૂપી વેલડીએને ઊંચી કરીને મોટા-વિશાળ સ્તનેને પ્રગટ કરતી, કોમળ રણઝણાટ (અવાજ) કરતાં પગમાં પહેરેલાં ઝાંઝરથી શોભતી, કંદરાનાં વિવિધ રંગવાળા) મણિઓના કિરણેથી સર્વ દિશાઓમાં ઈન્દ્રધનુષ્યની રચના કરતી, કલ્પવૃક્ષની માળાના સુગંધથી આકર્ષિત જમરના સમૂહવાળી, દેરી (નાડુ) બાંધવાના બહાને ક્ષણ ક્ષણ પુષ્ટ એવા નાભિપ્રદેશને પ્રગટ કરતી, નિમિત્ત વિના જ ગાત્રભંગ જણવવાદ્વારા વિકારને જણુવતી, ઘણા હાવ, ભાવ, આશ્ચર્ય વગેરે સુંદર વિવિધ ઉપચાર (ચાળા) કરવામાં કુશળ અને તેનાથી પ્રસન્ન થાઓ ! અમારું રક્ષણ કરે! તમે જ અમારી ગતિ અને મતિ છે -એમ બે હાથે અંજલિ કરીને બેલતી તે દેવાંગનાઓએ (અનુકૂળ) ઉપસર્ગ કરવા
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપર
શ્રી સવેગર ગરમાળા પ્ર'થના ગુજરાતી અનુવાદ : ઢાર ચાથું
છતાં તે મહાસત્ત્વશાળી(મહુસેન) ધ્યાનથી ચલિત ન થયા. (૯૯૩૮ થી ૪૩) એમ (પેાતે કરેલા) પ્રતિકૂળ અને અનુકૂળ અને મેટા ઉપસગેŕને પણ નિષ્ફળ જાણીને હતાશ થયેલે તે દેવ એમ ચિતવવા લાગ્યા કે–ધિક્ ! ધિક્ ! મહા મહિમાવાળા ઈન્દ્રની સાચી પણ વાતની અશ્રદ્ધા કરતા એવા પાપી મેં આ સાધુની અશાતના કરી. (૯૯૪૪-૪૫) આવા ગુણુસમૂહરૂપી રત્નાના ભાર મુનિને પીવાથી માંધેલા પાપથી દુઃખી થતા મારુ હવે કેનાથી રક્ષણ થશે ? (૯૯૪૬) બુદ્ધિની વિપરીતતાથી (કુબુદ્ધિથી) આ જીવ સ્વયં તેવા કેાઈ કાર્યને કરે છે, કે જેથી અદરના શલ્યથી પીડાતા હેાય તેમ દુઃખે જીવે છે. (૯૯૪૭) એમ તે દેવ ચિરકાળ સૃરીને, શ્રેષ્ઠ ભક્તિથી મહુસેન મુનિને સ્તવીને અને આદરથી ખમાવીને, જેમ આભ્યા હતા તેમ પાળે ગયા. (૯૯૪૮)
માન-અપમાનમાં અને દુઃખ-સુખમાં સમચિત્તવાળા, ઉત્તરાત્તર સવિશેષ વધતા વિશુદ્ધ પરિણામવાળા તે મહુસૈન મુનિ પણ અત્યંત સમાધિથી કાળ કરીને સસિદ્ધ વિમાનમાં તેત્રીશ સાગરે પમના આયુષ્યવાળા દેદીપ્યમાન દેવ થયા. (૯૯૪૯-૫૦) પછી તેમને કાળધમ પામેલા જાણીને, તે પ્રસંગને ઉચિત કત્તવ્યના જાણુ અને સ’સારસ્વરૂપના જ્ઞાતા (વૈરાગી) એવા સ્થવિરાએ તેમના શરીરને આગમવિધિને અનુસારે ત્રસ, બીજ, પ્રાણ અને વનસ્પતિના અંકુરા વગેરેથી રહિત, પૂર્વે પડિલેહેલી (શેાધેલી) શુદ્ધ ભૂમિમાં સમ્યક્ પરઠવ્યુ. (૯૯૫૧-પર) તે પછી તે મુનિનાં પાત્ર વગેરે ધમૅપકરણને પશુ લઈને અત્વરિત, મચપલ, એવી (મધ્યમ) ગતિએ ચાલતા શ્રી ગૌતમસ્વામી પાસે પહોંચ્યા, (૯૯૫૩) અને ત્રણ પ્રદક્ષિણાપૂર્વક તેને વાંઢીને, તેએનાં ઉપકરણાને સોંપીને, નમેલા શિરવાળા આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે-(૯૯૫૪) હે ભગવ'ત ! ક્ષમાથી સહન કરનારા (ક્ષમાવ’ત), દુ ય કામના વિજેતા, સસ'ગથી રહિત, સાવદ્યના (પાપના) સ`પૂર્ણ ત્યાગી, સ્વભાવે જ સરળ, સ્વભાવથી જ ઉત્તમ ચારિત્રના પાલક, પ્રકૃતિથી જ વિનીત અને પ્રકૃતિથી જ મહા સાત્ત્વિક, તે તમારા શિષ્ય (મહાત્મા મહુસેન) દુઃસહ પરીષહાને સમ્યક્ સહીને પંચનમસ્કારનું, સ્મરણ કરતા અને આરાધનાને અસાધારણ આરાધીને સ્વર્ગને પામ્યા. (૯૯૫૫ થી ૫૭) પછી માલતીની માળા જેવી (ઉજ્જવળ) દાંતની કાન્તિથી પ્રકાશ કરતા હાય તેમ શ્રી ગૌતમસ્વામીએ મધુર વાણીથી સ્થવિરાને કહ્યું કે-હે મહાનુભાવે!! તમે તેની નિ†મણા સુઉંદર કરી (સુંદર રીતે તાf). શ્રી જિનવચનના જાણુ મુનિએને એમ જ કરવુ' ચેાગ્ય છે, (૫૮-૫૯) કારણ કે–સ’યમને કરતા (પાળતા) અસહાયને સહાયતા કરે છે, તે કારણે સાધુએ નમવાલાયક છે. (૯૬૦) કારણ કે–અંતિમ આરાધના સમયે સહાય કરવી, એનાથી ખીન્ને કઈ ઉત્તમ ઉપકાર નિશ્ચે (સમગ્ર) જગતમાં પણ નથી. (૯૯૬૧) તે મહાત્મા (પણ) ધન્ય છે, કે જેણે આરાધનારૂપી ઉત્તમ નાવડીદ્વારા દુઃખરૂપી મગરો(મચ્છે!)ના સમૂહથી વ્યાપ્ત એવા ભયંકર સંસારસમુદ્રને સમુદ્રની જેમ તર્યા. (૯૯૬૨) પછી સ્થવિરાએ કહ્યું કે-હે ભગવત! તે (મહુસેન) અહીથી કયાં ઉત્પન્ન થયા ? અને
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહુસેન મુનિની કલ્યાણપર પરાનું શ્રી ગૌતમપ્રભુએ કહેલું રહસ્ય
૧૫૩
ધ્યા
કર્મના નાશ કરીને તે કયારે નિર્વાણને પામશે ? તે કહેા! (૯૬૩) પછી ત્રિભુવનરૂપી જીવનમાં પ્રસિદ્ધ યશવાળા એવા શ્રી વીરપ્રભુના પ્રથમ શિષ્ય શ્રી ગૌતમપ્રભુએ કહ્યુ` કેતમે એકાગ્ર મનથી સાંભળેા ! (૯૯૬૪) આરાધનામાં સમ્યક્ સ્થિર ચિત્તવાળા તે મહુસેન મુનિવર, ઇન્દ્રે કરેલી પ્રશ'સાથી કુપિત થએલા દેવે વિઘ્ન કરવા છતાં મેરુની જેમ નથી નિમેષ માત્ર પણ ચલિત થયા વિના કાળ કરીને સર્વા માં દેદ્દીપ્યમાન શરીરવાળા દેવ થયા છે. (૯૬૫-૬૬) આયુષ્ય ક્ષય થતાં ત્યાંથી ચવીને આ જ બુદ્વીપમાં જ્યાં નિરંતર તીથ’'કરા,ચક્રવતી એ અને વાસુદેવે ઉપજે છે,ત્યાં પૂર્વ વિદેહની વિજયમાં,ઈન્દ્રપુરી જેવી મને હર એવી અપરાજિતા નગરીમાં, વૈરીસમૂહને જીતવાથી ફેલાએલી કીતિવાળા, કીર્તિ ધર રાજાની સુખથી ચ`દ્રના ખિમ્મની તુલના કરનારી, (મિમ્મ=) ટી'ડેારા જેવા (રક્ત) હેાઠવાળી વિજયસેના નામની રાણી,તેના ગર્ભમાં ચિરકાળથી ઊગેલા (તેજસ્વી), મુખમાં પેસતા પૂર્ણ ચંદ્રના સ્વપ્રથી સૂચિત તે મહાત્મા પુત્રપણે ઉત્પન્ન થશે (૯૯૬૭ થી ૭૦) અને નવ માસ ઉપરાન્ત સાડા સાત-રાત્રિ-દિવસે ગયા પછી ઉત્તમ નક્ષત્ર, તિથિ અને યાગમાં (સારા મુહૂરો") તેના જન્મ થશે. (૯૯૭૧) અત્યંત પુણ્યના પ્રક થી આકર્ષિત મનવાળા દેવા તેના જન્મસમયે પાસે આવીને સ દિશાઓના વિસ્તારને અત્યંત શાન્ત રજવાળેા (નિમ ળ) તથા પવનને મંદ મટ્ઠ વાતા કરીને અને ચારેય બાજુ લેાકને ક્રીડા કરતા કરીને, નગરીમાં (કુંભગ્ગસા=) કુ'ભજાતિનાં (અથવા કુંભ જેટલાં) (?) શ્રેષ્ઠ રત્નેને વરસાવશે. (૯૭૨-૭૩) પછી (મજંગલમુહલ=) ધવલમ ગળને ગાતી એકઠી થએલી હજારો વારાંગનાએથી મનેાહર, તથા મણિના મને હર અલ’કારેાથી શે।ભતા સ` નાગરીકેાવાળું,નાગરિકાએ કરેલા ઘણા ધનના દાનથી પ્રસન્ન યાચકેાવાળું, યાચકેાથી ગવાતા પ્રગટ ગુણ્ણાના વિસ્તારવાળું, ગુણવિસ્તારના શ્રવણુથી (રભસ=) હર્ષ –ઉત્સુકતાથી આવેલા સામંતાના સમૂહને પ્રસન્ન કરતું, એવુ ઋદ્ધિના માટા સમૂહની વપન (વધામણાં) થશે. (૯૯૭૪ થી ૭૬) પછી ઉચિત સમયે માતાપિતા રત્નાના સમૂહના વરસાદ થવાથી, યથાર્થ એવું તેનું ‘ રત્નાકર ’ નામ સ્થાપન કરશે. (૯૯૭૭) ક્રમશઃ ખાલ્યકાળ વ્યતીત થતાં સમગ્ર શાસ્ત્ર-અને જાણુ, કેટલાક સમાન વયવાળા અને પવિત્ર વૈષવાળા વિદ્વાન ઉત્તમ મિત્રાથી પરિવરેલા, પ્રકૃતિએ જ વિષયના સ'ગથી પરાઙમુખ, સ’સાર પ્રત્યે વિરાગી અને મનેાહર વનપ્રદેશમાં લીલાપૂર્વક કરતા તે રત્નાકર, એક પ્રસંગે નગરની નજીક રહેલા પર્વતની ઝાડીમાં, વિશાળ શિલા ઉપર અણુસણુ સ્વીકારેલા અને પાસે બેઠેલા મુનિવરે જેએને સપૂણ' આદરથી હિતશિક્ષા આપી રહ્યા છે, તેવા વિવિધ તપથી કૃશ શરીરવાળા દમઘાષ નામના મહામુનિને જોશે. (૯૯૭૮ થી ૮૧) તેઓને જોઇને કાંય મેં પશુ આવી અવસ્થાને સ્વયમેવ અનુભવી છે.’એમ ચિ'તન કરતાં, તેને તુર્ત જાતિસ્મરણજ્ઞાન પ્રગટ થશે અને તેના પ્રભાવે પૂભવે અભ્યસ્ત સકળ આરાધનાવિધિના સ્મરણવાળા બુદ્ધિરૂપ નેત્રાથી તે ગૃહવાસને પાશરૂપ, વિષયાને વિષયતુલ્ય, ધનને પણ નાશવ'ત અને સ્નેહીજનના સુખને દુ:ખતુલ્ય જોતા, સવરતિને સ્વીકારવાની ઈચ્છાવાળેા છતાં માતા-પિતાના આદેશથી લગ્નથી વિમુખ (કુમાર રૂપે) પણ કેટલાક વર્ષો ઘરમાં રહેશે. (૯૯૮૨ થી ૮૫) (અને ધાર્મિક જીવનને જીવતા તે કેવા શ્રી
'
90
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫૪
શ્રી સંવેગરંગશાળા પંથનો ગુજરાતી અનુવાદ દ્વારા શું જિનમંદિરોને બંધાવશે તે કહે છે કે-) વિશાળ કિલે (જગતિ) અને દ્વારેથી શોભતાં, ઊંચા શિખરોની શોભાથી હિમવંત અને શિખરી નામના પર્વતનાં શિખરને પણ હસતાં (હરાવતાં), પવનથી નાચતી ધ્વજાઓની રણકાર કરતી મણિની ઘંટડીએથી મનેહર, ચંદ્રકુમુદ-ક્ષીરસમુદ્રનું ફેણ અને સ્ફટિક, તેના જેવી ઉજજવળ કાન્તિવાળાં, ગાતા, સ્તુતિ કરતા અને ભણતા ભવ્ય પ્રાણીઓના કોલાહલથી ગાજતી દિશાઓવાળાં, સતત ચાલતા એરછથી કરાતી નિત્ય વિશિષ્ટ પૂજાથી પૂજાતાં, દેવંગદૂસર) દેવદૂષ્ય (દિવ્ય) વસ્ત્રોના ચંદ્રવાથી શોભતા મધ્યભાગવાળાં મણિજડિત ભૂમિતળમાં મતીઓના શ્રેષ્ઠ ચેક પૂરેલાં, સતત બળતા કુંકપ–કર વગેરે સુગંધી ધૂપવાળાં, પુષોના ઉપહાર (વિસ્તાર)ની સુગંધથી આવેલા રણઝણાટ કરતા ભમરાઓવાળાં તથા અતિ શાન્ત, દીપ્ત અને સુંદર સ્વરૂપવાળાં, એવાં શ્રી જિનબિંબથી શેભતાં ઘણાં શ્રી જિનમંદિરને વિધિપૂર્વક કરાવશે. (૯૮૬ થી ૯૧)
વળી અતિ દુષ્કર તપ અને ચારિત્રમાં એકાગ્ર એવા મુનિવરની પર્યું પાસનામાં (સેવામાં રક્ત, સાધર્મિકવર્ગના વાત્સલ્યવાળ, મુખ્ય ઉપશમ ગુણવાળો, લેકવિરુદ્ધ કાર્યોને ત્યાગી, યત્નપૂર્વક ઈન્દ્રિયેના સમૂહને છતના, સમ્યકત્વને-અવતને-ગુણવતેને તથા શિક્ષાત્રતેને પાળવામાં ઉદ્યમી, ઉપશમવાળા (અનુદ્ધત) વેષ ધારક અને શ્રાવકની (અગિયાર) પ્રતિમાની આરાધના દ્વારા (સર્વવિરતિનો) (પરિકમ) અભ્યાસ કરનારે, એમ નિષ્પાપ જીવનથી કેટલાક કાળ પસાર કરીને, તે મહાત્મા રાજ્યલક્ષમીને, નગરીને, ધન-કંચન-
રના સમૂહને, માતા-પિતાને અને ગાઢ સ્નેહથી બંધાયેલા બંધુવર્ગને પણ વિશ્વના છેડે લાગેલા તૃણની જેમ તજીને, જે એ ઉપશમ અને (ઈન્દ્રિયનું) દમન કરવામાં મુખ્ય એવા ચૌદપૂર્વરૂપી મહા મૃતરત્નના નિધાન છે, તે ધર્મયશ નામના આચાર્યની પાસે દેના સમૂહે કરેલા મહત્સવપૂર્વક કહેર કર્મોરૂપી પર્વતને તેડવામાં વાતુલ્ય પ્રવજ્યાને સમ્યફ વીકારશે. (૯૦ થી ૯૭) પછી સૂત્ર-અર્થના વિસ્તારરૂપ મોટા ઉછળતા તરંગવાળા અને અતિશયરૂપી રત્નથી વ્યાપ્ત એવા આગમસમુદ્રમાં ચિરકાળ નાન કરતો, છટ્ટ-અદમ વગેરે દુષ્કર વિકિલષ્ટ (ઉગ્ર) તપ, ચારિત્ર અને ભાવનાઓથી પ્રતિદિન આત્માની (શરીરની અને કષાયોની) બંને પ્રકારની તીવ્ર સંલેખના (કૃશતા) કરતે, કાયર મનુષ્યના ચિત્તને ચમત્કાર કરે તેવાં વીરાસન વગેરે આસનેથી પ્રતિક્ષણ ઉત્કૃષ્ટ એવી સંસીનતાને અભ્યાસ કરતો, તથા સંસારથી ડરેલા ભવ્ય જીને કરુણાથી ઉપદેશ દેવારૂપ રજજુ (દેરી) વડે મિથ્યાત્વરૂપી (અંધ) કૂવામાંથી ઉદ્ધાર કરતે, સૂર્યની જેમ દીપ્ત તેજવાળે, ચંદ્ર જે સૌમ્ય, પૃથ્વીની જેમ સર્વ સહન કરતે, સિંહની જેમ દુઈર્ષ (કેઈથી પરાભૂત નહિ થનાર), બગી પશુનાં શગની જેમ એકલે, વાયુની જેમ અમ્મલિત, શંખની જેમ નિરંજન (રાગથી અલિપ્ત), પર્વતની જેમ સ્થિર, ભારતની જેમ અપ્રમત્ત અને ક્ષીરસમુદ્રની જેમ ગભર, એવા લેકોત્તર ગુના સમૂહથી શોભત તે પૃથ્વી ઉપર વિચરીને, અને લેખનાકિયાને સવિશેષ કરશે. ૯૮ થી ૧૦૦૦)
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહુસૈન મુનિના રહસ્યશ્રવણથી સ્થવિરાએ કરેલી સ્તવના
૫૫
પછી આત્માની સ’લેખના કરેલા તે મહાભાગ ચારેય આહારનુ` પચ્ચક્ખાણ (ત્યાગ ) કરીને એક મહિનાના પાદપાપગમન અનશનમાં રહેલા, શુકલધ્યાનરૂપ અગ્નિથી શીઘ્ર સંપૂર્ણ કવનને ખાળીને, જરા-મરણથી રહિત, ઇષ્ટવિયેાગ, અનિષ્ટસ ચાગ અને દદ્ધિતાથી મુક્ત, એકાન્તિક, આત્યંતિક, વ્યાખાધારહિત અને શ્રેષ્ઠ સુખથી મધુર ( પાઠાં૦ મુહર=મુખર ) તથા પુનઃ સંસારમાં માવવાના અભાવવાળુ, અચળ, રજરહિત, રાગરહિત, ક્ષયરહિત ( શાશ્વત ), અશુભ-શુભ ( સર્વાં ) કૅમેર્યાંના રાકાવાથી (નાશથી) પ્રાપ્ત થતુ, ( અભય =) ભયમુક્ત, અનંત, શત્રુહિત ( અથવા અસાધારણ ), એવા નિર્વાણુને એક જ સમયમાં પામશે (૧૦૦૦૫ થી ૮) અને ભક્તિવશ પ્રગટેલા રામાંચથી વ્યાપ્ત દેહ વાળા, એકાગ્ર મનવાળા એવા દેવા તેના નિર્વાણુમહેાત્સવને કરશે. (૧૦૦૦૯)
એમ હું સ્થવિશ ! મહુસેન મહામુનિની ઉત્તરાત્તર શ્રેષ્ઠ ફળવાળી, ઉત્કૃષ્ટ કલ્યાણુપરપરાને સમ્યક્ સાંભળીને, સર્વથા પ્રમાદરહિત, માયા-મ-કામ અને માનના નાશ કરનારા, સંસારવાસથી વિરાગી મનવાળા અને દુષ્ટ વિકલ્પે થી ( અથવા શકાએ થી ) મુક્ત, એવા તમે જિનમૃતરૂપી સમુદ્રમાંથી પ્રગટેલા આ આરાધનારૂપી અમૃતનું પાન કરા, કે જેથી સદાય જરા-મરણુરહિત તમે પરમ શાન્તિને ( મુક્તિને ) પામેા ! (૧૦૦૧૦ થી ૧૦૦૧૨)
એમ નિળ જ્ઞાનના પ્રકાશથી મેહરૂપી અંધકારને ચૂરનારા શ્રી ગૌતમપ્રભુએ યથાસ્થિત વસ્તુના રહસ્યને કહ્યું, ત્યારે મસ્તકે એ હસ્તકમળાને સ્થિર સ્થાપીને, હથી વિકસિત કપેાલવાળા વિનયપૂર્ણાંક નમેલા એવા સ્થવિરે આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યા.
(૧૦૦૧૩-૧૪)
હું નિષ્કારણુ વત્સલ ! હૈ તીવ્ર મિથ્યાત્વના અંધકારને દૂર કરનારા દિવાકર (સૂર્ય) ! આપના જય થાઓ ! હે સ્વ−પર ઊભયના ભયને ભાંગનારા ! હું ત્રણ લેાકનો (ગંજન= ) પરાભવ કરનાર એવા કામનો નાશ કરનારા ! હું ત્રણ લેાકમાં ફેલાયેલી (નીહાર= ) ખર તુલ્ય ઉજજવળ એવી વિસ્તૃત કીર્તિના સમૂહવાળા ! હે સુરાસુર સહિત મનુષ્યએ સ આદરપૂર્વક કરેલા મનોહર સ્તુતિવાદવાળા (સ્તવાયેલા )! હું મેક્ષનગર તરફ પ્રયાણુ કરતા ભવ્ય જીવેાના સમૂહના પરમ સાથૅવાહ ! અને હું (અસ્તાઘ=) ઘણા ઊંડા સમુદ્રની બ્રાન્તિ કરાવે તેવા ભરપૂર કરુણારસના પ્રવાહવાળા ( ભગવંત!), આપ જયવતા વતા ! (૧૦૦૧પ થી ૧૭) હૈ સ્વામિન્ (વિશ્વમાં) તે ઉપમા નથી, કે જેની સાથે આપને ઉપમિત કરીએ (સરખાવીએ )! માત્ર આપનાથી જ આપ તુલ્ય છે, પણ ખીજા કેઈથી નહિ, (૧૦૦૧૮) ન્યૂન ઉપમાનથી ઉપમેયની સુંદરતા શી રીતે થાય ? • તળાવ જેવા સમુદ્ર ’–એ રીતે કરેલી સરખાઈ શેાભાને ન પામે! (૧૦૦૧૯) હૈ પ્રભુ ! સૌધર્માધિપતિ ( ઈન્દ્ર ) વગેરે પણ જેની ગુણપ્રશ’સા કરવા માટે સમ નથી, તેવા આપને તુચ્છ બુદ્ધિવાળા બીજા કઈ રીતે સ્તવી શકે? (૧૦૦૨૦) એમ હે નાથ! જો કે આપ ઉપમાને અને સ્તુતિ અગેાચર છે, તે પણ સદ્ગુરુ છે, ચક્ષુદાતા અને અત્યંત શ્રેષ્ઠ
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સગરગશાળા અન્ય ગુજરાતી અનુવાદ: દ્વારા ઉપકારી છે, તેથી ભક્તિના સમૂહથી ચંચળ (સમુસૂક) એવા અમે આપને જ સ્તવીએ છીએ, કારણ કે નિચે આપનાથી અન્ય (કેઈ) સ્તુતિપાત્ર નથી. (૧૦૦૨૧-૨૨) તે કારણે આપ જ આ વિશ્વમાં ય પામેલા છે, કે જેઓએ ભવસમુદ્રમાં ડૂબતા ભલેને આ આરાધનારૂપી નાવડીને ઉપદેશી (ઓળખાવી). (૧૦૦૨૩) એ રીતે શ્રમણામાં સિંહતુલ્ય એવા ભગવાન શ્રી ગૌતમસ્વામિને સ્તવીને સ્થવિરો પ્રારંભેલાં ધર્મકાર્યોને કરવા સમ્યમ્ પ્રવૃત્ત થયા. (૧૦૦૨) એમ અહીં આ સંગરંગશાળા નામની આરાધના (રચના) સમાપ્ત થાય છે. હવે તેનું કંઈક માત્ર શેષ કહું છું. (૧૦૦૨૫)
ગ્રન્થકારની પ્રશસ્તિશ્રી કષભાદિ તીર્થકરમાં અપશ્ચિમ (છેલ્લા) ભગવાન અને ત્રણ લેકમાં વિસ્તૃત કીતિવાળા, એવા વશમા જિનવરેન્દ્ર, (કે) જેઓ તેજસ્વી એવા અંતરંગ શત્રુઓને હરાવવાથી મેળવેલા “વીર’–એવા યથાર્થ અર્થવાળા અને ત્રણ લોકરૂપી (રંગ= ) મંડપમાં (મોહને જીતવાથી) અતુલમલ્લ હોવાથી મહાવીર થયા. (૧૦૦૨૬-૭) તેઓને સંયમલક્ષમીને ક્રીડા માટે (સુહમ્ય= ) સુંદર મહેતુલ્ય સુધમાં નામે શિષ્ય થયા અને તેઓના ગુણ જનરૂપ પક્ષીઓને શ્રેષ્ઠ જાંબૂફળતુલ્ય એવા જંબૂ નામે શિષ્ય થયા. (૧૦૦૨૮) તેથી જ્ઞાનાદિ ગુણેની જન્મભૂમિતુલ્ય મહાપ્રભુ પ્રભવ નામે (શિષ્ય) થયા અને તેઓની પછી ભાગ્યવંત શર્યાભવ ભગવાન થયા. (૧૦૦૨૯) પછી તે મહાપ્રભુરૂપ મૂળમાંથી સાધુવંશ (રૂપી વંશવૃક્ષ) પ્રગટયો, (પણ તે વંશવૃક્ષથી વિપરીત થયે.) જેમ કે-(વાંસ જડ હાય) સાધુવંશ જડતાને નહિ અનુસરનારે, વળી (વાંસની જેમ છેડે) પાતળે નહિ (પણ વિશાળ), (વાંસની જેમ) પરિમિત (પર્વ= ) શાખાવાળો નહિ, પણ (અપરિ. મિત શાખા-પ્રશાખાથી) વિસ્તૃત, (વાંસની જેમ પિલે નહિ પણ) સર્વ રીતે સાર (ગુણવાળો), (વાંસને ફળ આવે ત્યારે તે નાશ પામે, પણ આ વંશ) પિતાને નાશ કરવામાં સમર્થ એવાં ફળવાળે નહિ, (કિન્તુ શિષ્ય-પ્રશિષ્યાદિથી વૃદ્ધિ પામતે, વળી વાંસનાં પત્રો અંતે સડે, પણ આ વંશ) (પાઠાં. પત્તષ્ણસાડ= ) સડાથી રહિત એવાં શ્રેષ્ઠ પત્રો (મુનિઓ) વાળે, (વંશવૃક્ષ છાયા આપે નહિ, પણ આ વંશ) સર્વ દિશાએ નિત્ય છાયાવાળો (કષાયતપ્ત જીને) આશ્રયદાતા, વાંસનું વૃક્ષ બીજાથી નાશ પામે, પણ આ વંશ) બીજાએથી અગમ્ય (પરાભવ નહિ પામનારો), તથા કાંટારહિત, (વાંસ અમુક મર્યાદામાં વધે, આ વંશ) સતત વધવાના ગુણવાળે, વળી (મહીધર ) રાજાઓના મસ્તકે રહેલે (શિરસાવદ્ય થએલે) છતાં પૃથ્વીમાં પ્રતિષ્ઠા પામેલે (વિરોધાભાસ અલંકાર) અને અત્યંત સરળ (વકતારહિત) એ અપૂર્વ વંશપ્રવાહ વધતાં, તેમાં (અનુક્રમે) પરમપદને પામનારા મહાપ્રભુ શ્રી વજાસ્વામી થયા. (૧૦૦૩૦ થી ૩૩) તેઓની પરંપરામાં કાળક્રમે નિર્મળ યશથી ઉજવળ, અને (કામક= ) કામી કેને જેમ (પાઠા. રોયણુંક) ગોરોચનને (પાઠાં. ઘેરથવોત્ર) મોટો જથ્થો સવિશેષ
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રન્થકારની પ્રશસ્તિ
પપ૭ (વંદનીય= ) વવાયેગ્ય છે, તેમ સિદ્ધિની ઇચ્છાવાળા (મુમુક્ષુ) લેકને સવિશેષ વંદનીય અને અપ્રતિમ પ્રશમભાવરૂપ લક્ષમીના વિસ્તારાર્થે અખૂટ ભંડારભૂત, એવા શ્રી વર્ધમાનસૂરિ થયા. (૧૦૦૩૪-૩૫) તેમના વ્યવહાર અને નિશ્ચય જેવા અથવા વ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવ જેવા (પરસ્પર પ્રીતિવાળા), ધર્મની પરમ ઉન્નતિને કરનારા બે શિષ્યો થયા. (૧૦૦૩૬) તેમાં પહેલા શ્રી જિનેશ્વરસૂરિ થયા, કે (પાઠાં. સૂરે=) સૂર્યના ઊદયની જેમ તેઓના ઊદયથી દુષ્ટ તેજવાળા (તે જોષી) ચકોરની (મિથ્યાત્વીઓની) પ્રભા (પ્રતિષ્ઠા) લુપ્ત થઈ (૧૦૦૩૭) જેઓના મહાદેવના હાસ્ય અને હંસ જેવા ઉજજવળ ગુણેના સમૂહને સ્મરણ કરતા ભવ્ય આજે પણ શરીરે રોમાંચને અનુભવે છે. (૧૦૦૩૮) પુનઃ નિપુણ એવા શ્રેષ્ઠ વ્યાકરણ વગેરે ઘણું શાસ્ત્રોના રચનારા, જગપ્રસિદ્ધ, બુદ્ધિસાગરસૂરિ નામે બીજા શિષ્ય થયા. (૧૦૦૩૯) તેઓના ચરણકમળરૂપી ગેદના સંસર્ગથી પરમ મહિમાને પામેલા શ્રી જિનચંદ્રસૂરિ (તેઓના) પહેલા શિષ્ય થયા અને પૂર્ણિમાના ચંદ્રની જેમ ભારૂપી કુમુદના વનને શીતળતા કરનારા, જગતમાં મોટી કીતિને પામેલા એવા શ્રી અભયદેવસૂરિ બીજા શિષ્ય થયા. તેઓએ રાજા જેમ શત્રુને નાશ કરે, તેમ કુબેધરૂપી મહાશત્રુનો નાશ કરનારા એવા શ્રી શ્રતધર્મરૂપ રાજાનાં (નવ) અંગેની વૃત્તિને કરવા દ્વારા (તેની) દઢતા કરી. (૧૦૦૪૦ થી ૪૨) તે શ્રી અભયદેવસૂરિની પ્રાર્થનાવશ શ્રી જિનચંદ્રમુનિવરે (સૂરિજીએ) માળીની જેમ મૂળસૂત્રોરૂપી બગીચામાંથી વચને રૂપી ઉત્તમ પુપોને વીણીને (એકત્ર કરીને), પિતાની બુદ્ધિરૂપી ગુણથી (દેરાથી) ગૂંથીને વિવિધ અર્થો(વિષય)રૂપી સુગંધના સમૂહવાળી આ આરાધના નામની માળા.રચી છે. (૧૦૦૪૩-૪૪) શ્રમણોરૂપી ભમરોના હૃદયને હરણ કરનારી આ માળાના વિલાસી માણસની જેમ ભવ્ય પ્રાણીઓ પિતાના સુખ (શુભ) માટે સર્વ આદરથી ઉપભેગ કરો! (૧૦૦૪૫)
ગ્રન્થરચનામાં સહાયક અને પ્રેરક-ઉત્તમ ગુણી એવા મુનિવરોના ચરણમાં પ્રણામ કરવાથી જેઓનું લલાટ પવિત્ર છે, તે સુપ્રસિદ્ધ શેઠ ગોધન (વર્ધન)ને પ્રસિદ્ધ પુત્ર સા. જજજનાગના પુત્ર, (કે જેઓ ) અતિ પ્રશસ્ત તીર્થયાત્રાઓ કરવાથી પ્રસિદ્ધ અપ્રતિમ ગુણેથી મળેલી કુમુદ જેવી નિર્મળ મટી કીર્તિવાળા, શ્રી જિનબિંબની પ્રતિષ્ઠાપના કરવી, આગમ લખાવવાં, વગેરે ધર્મકાર્યોથી બીજા આત્મોત્કર્ષ કરનાર (મિધ્યાભિમાની) અને (કુકકુહE) અસહિષ્ણુ(ઈર્ષાળુ)એના ચિત્તને ચમત્કાર કરનારા, જિનાગમથી સંકાર પામેલી બુદ્ધિવાળા થયા, તે શ્રી સિદ્ધવીર નામે શેઠની સહાયથી અને અત્યંત ભાવનાથી આ આરાધનામાળા રચી છે. (૧૦૦૪૬ થી ૪૯)
ગ્રન્થકારને આશીર્વાદ-આની રચનાથી અમે જે કિંચિત્ પણ પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું હોય, તેનાથી ભવ્ય શ્રી જિનાજ્ઞાના પાલનરૂપ શ્રેષ્ઠ આરાધનાને પામે ! (૧૦૦૫૦) - ગ્રન્થરચનાનું સ્થળ અને કાળ વગેરે-આરાધના” એવા પ્રગટ સ્પષ્ટ અર્થ વાળી આ રચના છત્રાવળી નગરીમાં સાવ જે જજયના પુત્ર સાવ પાસનાગની વસતિમાં,
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
શ્રી સ'વેગર'ગશાળા પ્રથના ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર ચાથુ
વિક્રમરાજાના સમયથી અગિયારસેા ઉપર પચીશ વષ ગયે છતે પૂર્ણતાને પામી. (૧૦૦૫૧ -પર) અને વિનય તથા નીતિથી શ્રેષ્ઠ એવા સઘળા ગુણેાના ભડાર એવા શ્રી જિનદત્તગણી નામના શિષ્યે આને પહેલી પુસ્તકમાં લખી છે. (૧૦૦૫૩) (ભાવિ) ભ્રમણાને ટાળવા માટે આ ગ્રન્થમાં સ ગાથાઓને સરવાળા નક્કી કરીને દશ હજાર ઉપર તેપન ઠરાવ્યા છે. (૧૦૦૫૪)
એ પ્રમાણે શ્રી જિનચંદ્રસૂરિજીએ રચેલી, તેએાના શિષ્ય શ્રી પ્રસન્નચદ્રસૂરિની પ્રાથનાથી શ્રી ગુણચંદ્રગણીએ સંસ્કારિત કરેલી અને શ્રી જિનવલ્લભગણીએ સંશાધન કરેલી શ્રી સ`વેગર’ગશાળા નામની આરાધના પૂર્ણ થઇ ( વિ. સ` ૧૨૦૩ (પાડાં૦ ૧૨૦૭) વર્ષ જેઠ સુદ ૧૪ ગુરુવાસરે પાઠાં॰ દંડ શ્રી વેાસરિ પ્રતિપત્તૌ ) દ'નાયક શ્રી વાસરિએ પ્રાપ્ત કરેલા (તાખાના) શ્રી વટવાદર નગરે સ`વેગર’ગશાળા પુસ્તક લખ્યુ. ઇતિ. એમ અર્થ સ'ભવે છે, તત્ત્વ' કેવળીગમ્ય = )
[ આ ગ્રન્થને ઉલ્લેખ શ્રી દેવાચાર્ય રચિત કથારનકાષની પ્રશસ્તિમાં આ પ્રમાણે જણાય છે-આા૦ શ્રી જિનચદ્રસૂરિજી વયરી-વશાખામાં થયા. તેએ આચાર્ય શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિજીના શિષ્ય હતા અને ગ્રન્થરચના વિ. સ', ૧૧૩૯ માં કરી હતી. કહ્યુ .છે કેચાન્દ્રકુળમાં ગુણગણુથી વૃદ્ધિ પામતા શ્રી વર્ધમાનસૂરિના શિષ્યા પહેલા શ્રી જિને શ્વરસૂરિ અને ખીજા શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિ થયા. આ બુદ્ધિસાગરસૂરિના શિષ્યા ચ'દ્ર–સૂર્યની યુતિ જેવા શ્રી જિનચંદ્રસૂરિ અને નવાંગી ટીકાકાર શ્રી અભયદેવસૂરિ થયા. તેઓ પેાતાનાં શીત અને ઉષ્ણુ કિરણેાથી જગતમાં પ્રસિદ્ધ હતા. તે શ્રી જિનચ`દ્રસૂરિએ (આ) સવેગ રગશાળા નામની આરાધના રચી અને શ્રી પ્રસન્નચંદ્ર(સૂરિ)ના સેષક અનુ॰ સુમતિવાચકના શિષ્યલેશ શ્રી દેવભદ્રસૂરિએ કથારનકેષ રચે અને (આ) સવેગર ગશાળા નામનુ આરાધનાશાસ્ત્ર (પણ) પરિકમિંત (સ‘સ્કારિત) કરીને (તેઓએ) ભવ્ય જીવાને ચેાગ્ય બનાવ્યુ]
[તે ઉપરાન્ત જેસલમેર તીર્થના ભંડારની તાડપત્ર ઉપર લખાએલી સ‘વેગર‘ગશાળા પ્રતિને અંતે તે પ્રતિને લખાવનારની પ્રશસ્તિ આ પ્રમાણે છે-જન્મદિવસે પગના ભારથી દખાએલા મસ્તકવાળા, (સેાનાના) મેરુપર્વતથી (ભેટરૂપે) (પાઠાં॰ આોન=) મળેલી સુવણ ની કાન્તિના સમૂહથી જેએનું શરીર શાલે છે, તે શ્રી વીરપ્રભુ જયવતા છે. (૧) સજ્જના રૂપી રાજહંસાની ક્રીડાની પર’પરાવાળા અને વિલાસી લેાકરૂપી પત્રા તથા કમળાવાળા,એવા સરેાવરતુલ્ય શ્રી અણહિલ્લપટ્ટન નગરમાં વસનારે, જેણે શ્રી ભિલ્લમાલ નામના મેટા ગાત્રના સમુદ્ધાર (વૃદ્ધિ) કર્યાં છે, તે ગુણસ પદાથી યુક્ત-મનેાહર આકૃતિવાળા, ચંદ્રતુલ્ય સુંદર યશવાળા, જગતમાં માન્ય અને ધીર, એવા શ્રી જીવવાન (જીવણુ) નામે ઢાકાર થયા. (૨–૩) તેને સ્વભાવે જ (અ=) એરાવણહાથી જેવા (પાઠ. ભદ્રઃ=) ભદ્રિક, સદા વીતરાગના સત્કાર કરનારે (ભક્ત), (કટ=) આચારથી ઘણા દાનને વિસ્તારનારા, (ઢાને શ્વરી, અહી' હાથીપક્ષે કટગ'ઠસ્થલ અને દાન=મદ સમજવે.) એવેા વધમાન ઢાકાર
ܢ
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રન્થકારની અને ભાષાન્તરકારની પ્રશસ્તિ
૫૫૯
નામે પુત્ર હતા. (૪) તેની (નદીનાથ=) સમુદ્રને જેનું આગમન પ્રિય છે તે ગ’ગાતુલ્ય, (નાથપ્રિયાગમા=) પતિને જેનુ આગમન પ્રિય છે ( šાલી ), એવી અત્યત મનેહર આચારવાળી યશેાદેવી નામે ઉત્તમ પત્ની હતી. (૫) તે તેને ચંદ્રતુલ્ય પ્રિય અને સદા પૃથ્વીમાં ( વિશ્વમાં ) "વૃદ્ધિનુ કારણ તથા (વૃયે=) અભ્યુદય માટે ગૌરવને પામેલા, પડિતામાં મુખ્ય, પ્રશસાપાત્ર, પાર્શ્વ ઢાકાર નામે પુત્ર થયા. (૬) જેણે કુમારપલ્લીમાં કરાવેલું, ( ભક્તોના) અવ્યક્ત શબ્દથી ગાજતુ, સુવષ્ણુના કળશવાળુ’, એવુ... શ્રી વીરપ્રભુનુ' ચૌમુખચૈત્ય, જે હિમવંત પર્યંતની પ્રકાશવ'તી ઔષધીએવાળા ઊંચા શિખરની જેમ શેાભે છે. (૭) જે ( ચૈત્ય ) સુંદર ચરણા, જંઘા, (ત્રિ=) કટિભાગ, (મન્ય=) ડોક (?) અને મુખનાં આભરણેાથી ઘણા પ્રકારના વિલાસવાળી એવી પુતળીએના સમૂહને પેાતાના મુગટની જેમ ધારણ કરે છે. (૮) તે પાઠારને મહાદેવને (અલીના=) વ્હાલી ગૌરીની જેવી વ્હાલી, પ્રશસ્ત અાચારની ભૂમિતુલ્ય, સ્વજનવત્સલા, એવી ઉત્તમ ધાધિકા નામે પત્ની હતી. (૯)તે બ ંનેને તુચ્છ જીહ્વારૂપી વેલડીવાળા (હલકા-મહુ વાચાળ) મનુષ્યેાના નામની ગ્લાનિને વિસ્તારવામાં ચતુર એવા લેાકપાલ જેવા પાંચ પુત્ર થયા. જેએની શ્રી જિનપૂજા, મુનિદાન અને નીતિના પાલનથી પ્રગટેલી શરદચંદ્ર તથા મેગરાનાં પુષ્પા જેવી (ઉજ્જ્વળ) અને નિળ કીતિ' (અદ્યાપિ ) વિસ્તૃત છે. (૧૦) તે પાંચમાં પહેલા નન્તુક મહત્તમઠાકાર, ખીજો બુદ્ધિશાળી લક્ષ્મણઠાકાર અને ત્રીજો ઇન્દ્રની જેમ (નાસત્ય=) સત્યના પ્રતિષ્ઠાપક (સત્યવાદી ), (કૃતી=) પુણ્યશાળી એવા આનન્દમહત્તમ હતા. (૧૧) જેની વાણી રસથી સાકરતુલ્ય વિસ્તરે છે, ચિત્તવૃત્તિ અમૃતની તુલના કરતી વિલસે છે અને જેનું સુંદર આચરણ (સદાચાર ) શિષ્ટ જનેાનાં નેત્રોને ઉત્તમ કપૂરના અ'જનની જેમ નિત્ય પુષ્ટ ( શીતળ ) કરે છે. અથવા તેનું શું સુંદર નથી ? (૧૨) ઉપરાન્ત ચેાથેા પુત્ર ધનપાલઠાકાર અને પાંચમા નાગદેવઠાકાર હતા અને તેની ઉપર શિયલથી શેાલતી શ્રીદેવી નામે એક પુત્રી જન્મી હતી. (૧૩) પાંચ પૈકી આનન્દમહત્તમને ક્રમશઃ બે પત્નીઓ થઇ. પહેલી-જેમ પૃથ્વી ધાન્ય અને પતરૂપ સપત્તિને ધારણ કરે, તેમ પ્રશસ્ત શિયળની સ ́પત્તિને ધારણ કરતી વિજયમતી હતી. (૧૪) આ માજી−) ભિલ્લમાકુળરૂપી આકાશમાં ચ ંદ્રતુલ્ય (શેભતા) સોહિક નામે શ્રાવક હતા. તેને જ્યેાસ્નાતુલ્ય સમ્યક્ નીતિની ભૂમિકા એવી લખુકા (લખી) પત્ની હતી. (૧૫) તેઓને સૌમ્ય કાન્તિવાળા છડ્ડક નામે મેટા પુત્ર અને મતિ તથા બુદ્ધિતુલ્ય રાજીની અને સીલુકા બે પુત્રીએ હતી. (૧૬) તેમાં વિનયવતી તે રાજીનીને વિધિપૂર્વક મંત્રી આનન્દુમહત્તમ પરણ્યા કે જેની પતિવ્રતાને જોઇને લેાકેા સીતાઢિ મહાસતીએાને યાદ કરે છે. (૧૭) આ મ`ત્રી આન‘દમહત્તમને વિજયમતીથી પૃથ્વીમાં પ્રસિદ્ધ અને રાજમાન્ય શરણિગઢાકાર નામે પુત્ર થયા. તે રાહણાચળની ખાણના મણુિતુલ્ય તેજસ્વી અને સ્વગેાત્રીઓના અલકાર છતાં ત્રાસ(હાંસ)રહિત હતા. (૧૮) તેને ધાકા નામે સેદરી મ્હેન હતી. તે શાન્ત છતાં સતીવ્રતની પ્રીતિવાળી અને સને (સુ ંદર ઉત્તર આપનારી)
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫o
શ્રી સંવેગરંગશાળા ગ્રંથને ગુજરાતી અનુવાદ : દ્વાર શું સારા છતાં (દક્ષિણ-) ચતુર હતી. રાનીએ પણ શ્રેષ્ઠ, નિષ્કલંક અને સ્વજનપ્રિય એવા પુત્રને જન્મ આપ્યું. તેનું નામ પૂર્ણપ્રસાદ કર્યું. (પિતાના) ભાઈ શરણિગને તે પ્રિય હતે, નમનીય (પૂ) પ્રત્યે નમ્ર હતું અને રામને લક્ષમણની જેવી વધતી મૈત્રી (હિતચિંતા)વાળો હતે. (૨૦) રાજીનીને કોમળભાષી અને હંસીની જેમ સદા (અંભ=) દેવસ્થાનમાં (હસી પક્ષે જળાશયમાં) રાગી એવી પૂર્ણદેવી નામે પુત્રી (પણ) જન્મી. (૨૧)
પછી કોઈ એક દિવસે આ આનંદમહત્તમે ગુરુની પાસે મુમુક્ષુઓને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરાવનારો ઉત્તમ શ્રત અને ચારિત્રરૂપ ધર્મને સમ્યગ સાંભળે. (૨૨) તેમાં પણ શ્રી જિનેશ્વરએ જ્ઞાનરહિત કરેલી ક્રિયાની સફળતા કહી નથી, તેથી સર્વ દાનમાં તે (જ્ઞાન) દાનને પ્રથમ કહ્યું છે અને કહે છે કે-જેઓ ઉત્તમ પુસ્તકાદિની રક્ષા કરીને અથવા બીજું લખાવીને જ્ઞાનદાન કરે છે, નિચે મેહઅંધકારને નાશ કરીને, કેવળજ્ઞાનદ્વારા જગતને સમ્યગ જાણીને, તેઓ (પાઠાં વિભવા=) ભવથી મુક્ત થાય છે. (૨૩-૨૪) જેઓ અહીં જિનવાણીને (આગમને) લખાવે છે, તે મનુષ્ય દુર્ગતિને, અંધાપાને, નિબુદ્ધિપણાને, મુંગાપણાને અને જડ(શૂન્ય)પણને પામતા નથી, (૨૫) તે સાંભળીને મહત્તમઆનંદે પોતાની પત્ની રાજનીના પુણ્ય માટે મનેહર આ સંગરંગશાળાને (તાડપત્ર ઉપર) લખાવી છે. (૨૬) જયાં સુધી સિદ્ધિરૂપી રાજમહેલ, અરિહંત રાજા, અનુપમ જ્ઞાનલક્ષમીરૂપી તેઓની પત્ની, સિદ્ધાન્તના વચનરૂપી ન્યાય (શ્રીક) શોભા અથવા સંપત્તિ, તથા તેના (વ્યય=) ત્યાગરૂપ સાધુધર્મ અને તેના (કરણs) સાધનરૂપ (પ્રાપ્ત કરાવનાર) ગૃહસ્થ ધર્મ, (આદીનવિક) દુઃખને પામેલા (નિર્ગુણી-પાપીઓ) માટે ઘમ્મા, વંશા વગેરે (સાત કારાક) કેદખાનાં (નરક) અને ગુણીજન માટે સ્વર્ગ તથા મોક્ષધામ, ઉપરાન્ત નિયોગ ચાકરી અને સામ્રાજ્ય (રાજ્ય), એ ભા ઇત્થર) આ જગતમાં છે, ત્યાં સુધી આ પુસ્તક (પ્રતપતુ=) પ્રભાવવંત બનો! (૨૭) ઈતિ.]
ભાષાતરકારની પ્રશસ્તિ એ પ્રમાણે સંવેગરંગશાળા નામની આરાધનાવિધિના ચોથા સમાધિપ્રાપ્તિધારને પંચાધિકશતવયુ, હયશિતિવર્ષશ્રમણપર્યાયધારક, સંઘસ્થવિર, તપાગચ્છાચાર્ય, પૂજ્ય સ્વ. દાદાગુરુદેવ શ્રી વિજયસિદ્ધિસૂરીશ્વર પટ્ટધર સ્વ. આગમપ્રણ પૂજ્ય શ્રી વિજય મેઘસૂરીશ્વર પટ્ટાલંકાર સ્વ. પૂજ્ય ગુરુદેવ શ્રી વિજયમને હરસૂરિશિષ્યાણ આચાર્ય વિજયભદ્રકરસૂરિકૃત ગુર્જરભાષાનુવાદ વિકમ સં.૨૦૩૦, શ્રાવણ સુદ ૧૦, ગુરુવારે રાજસ્થાનમાં-પાલી જીલ્લામાં
રહેલા શ્રી વિસલપુર ગ્રામે પૂર્ણ થયે. ઇતિ શ્રી સવગરંગશાળા ભાવાનુવાદ સમાપ્ત !
ti સધારો-આ ગ્રન્થનું બીજું દ્વાર તે જ વર્ષે શ્રી જાલેરનગરે અને ત્રીજુ દ્વાર શિવગ શહેરમાં પૂર્ણ કર્યું છે. બીજોવા ભૂલથી છપાયું છે,
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ KAYA