________________
૩.
સ્થાને દુઃખ જ આવી પડે છે. પિતાના દુઃખમય ભાવિનું સર્જન જીવ પિતે જ સ્વયં કરતે હોય છે. પરપીડાકારક પ્રવૃત્તિ કરવાના કરારણે જ તો !
આમ અજ્ઞાનતાના ઘેર અંધકારથી જ જીવની ભયાનક દુઃખમય અને પાપમય સ્થિતિ સર્જાય છે, તેથી જ સંસાર અટવીમાં ભૂલા ભટક્તા રહે છે. આ અજ્ઞાનમયતાના વિચારથી સંસારની ભયાનકતા-અસારતા જ્યારે સ્પષ્ટ થાય છે, ત્યારે સંવેગભાવ અત્યન્ત પુષ્ટ થતો રહે છે !
(૪) સંસાર અવિરતિમય છે-કેટલાક પુણ્યશાળી જીવાત્માઓને તથા ભવ્યત્વનો પરિપાક થવાથી દેવ-ગુરુ-ધર્મની સામગ્રી મળતાં વિવેકદ્રષ્ટિ પ્રગટે છે, ત્યારે દેહ બને આત્માની ભિન્નતા, બન્નેના ગુણધર્મની ભિન્નતા, વગેરે ભાન તેઓને થાય છે; છતાં ચાસ્ત્રિમેહની પ્રબળતાથી સમજવા છતાં તેઓ તદનુસાર આચરણવર્તન કરી શક્તા નથી. " શરીર અશુચિ ભંડાર છે, પંચેન્દ્રિયના વિષયે તુચ્છ, ક્ષણિક અને વિપાકે વિરસ છે, વગેરે જાણવા છતાં કવ તેમાં જ આસક્ત બન્યા રહે છે. જ્ઞાની પુરુષને જે વૈષયિક પ્રવૃત્તિ જુગુપ્સનીય લાગે છે, તે જ અવિરતિના કારણે અજ્ઞાનીને આનંદપ્રદ લાગે છે, તેથી તેને ત્યાગ કરવા તે અસમર્થ બની રહે છે. - સંસારી અગ્ર જીવોની આ અવિરતિમય દશાને યથાર્થ વિચાર પણ સંવેગભાવની પુષ્ટિમાં સહાયક બને છે.
(૫) સંસાર પ્રમાદમય છે–ચારિત્રમેહકમના પશમથી કેટલાક પુણ્યાત્માઓ વિરતિધર્મમાં ઉજમાળ બને છે અને સ્વ–પરકલ્યાણની ભાવના કરતાં આરાધનામાં સદા પ્રવૃત્ત રહે છે. પરંતુ જેનું નામ “પ્રમાદ, કે જે ભલભલા યોગીઓને પણ જે ગર્તા કરતાં પણ ભયંકર એવી સંસારરૂપી ગર્તા (ખાઈ) માં ફેંકી દે છે, એ પ્રમાદની આ ચારિત્રશીલ આત્મા સતત ભયભીત રહે છે. કયારે આત્મા અસાવધ બને અને પિતાના કર્તવ્યને ભૂલી જાય !, એ જ એક તક એ શોધતા રહે છે. લેશ પણ આત્મજાગૃતિ ખોટવાય કે તરત જ તે (પ્રમાદ) આત્મા ઉપર સ્વાર થઈ જાય છે અને આત્મા પોતાના કર્તવ્યમાં બેદરકાર બની આચારમાર્ગથી ખલના પામે છે.
જ્યારે ભણેલે ભૂલ કરી બેસે છે, ત્યારે લેકને દયાને બદલે એની ભૂલ પ્રત્યે હસવું આવે છે. તેમ જ્ઞાની અને ચારિત્રસમ્પન્ન આત્માઓ પણ પ્રમાદથી જ્યારે પછડાટ ખાય છે, ત્યારે તેઓની સ્થિતિ સામાન્ય લોકો માટે હાસ્યાસ્પદ જેવી બની રહે છે.
પ્રમાદબલ ઇવેની સ્થિતિને આ વિચાર પણ સંભાવના પ્રકર્ષમાં કારણ બની જાય છે અને પ્રમાદને વિજય કરવાની પ્રેરણા આપી જાય છે.