________________
૧૭
મનને અનુશાસિત - સુખ અહીં-તહી ચિંતામાં આસક્ત અસંતેષી તને ક્યાંથી મળે? (૧૮૯૦) હે મન ! તું જે સંતેષપર =(સતેષી) બને, તે જ (તારી) ઉદારતા, તે જ મેટાઈ તે જ સૌભાગ્ય, તે જ કીતિ અને તે જ (તારું) સુખ છે. (૧૮૯૧) હે ચિત્ત ! તું સંતોષી ધતાં જ (તારે) સર્વ સંપત્તિમાં છે, અન્યથા ચક્રીપણામાં અને દેવપણામાં પણ સદા દરિદ્રતા જ છે. (૧૮૨) હે મન! અર્થની ઈચ્છાવાળે દીનતાને ભજે છે, તેને પામેલે ગર્વને અને અસંતેષને પામે છે તથા નષ્ટધન (મળેલું જવાથી) શેકને પામે છે, (માટે) (ધનની) (નિરાશ= ) આશા તજીને તું સુખથી (સંતેષથી) રહે. (૧૮૯૩) નિચે અથીપણું (ઈછા) પ્રગટવાની સાથે જ અંદરનું તત્વ (સ્વત્વ) નીકળી જાય છે, અન્યથા હે મન ! આથી તેવી જ અવસ્થાવાળે હોવા છતાં તેની હલકાઈ (લઘુતા) કેમ થાય? (૧૮૯૪) વળી મૃતકોમાં નિયમા જે ભાર વધે છે, તેનું કારણ પણ સ્પષ્ટ સમજવા મળ્યું કે-જીવતું હતું ત્યારે અથીપણુથી હલકટ (હલકો) હતું, તે અથીપણું મર્યા પછી નથી. (માટે ભારે થાય છે.) (૧૮૯૫) હે મન ! નિત્યમેવ દુખેથી તું ઉદ્વિગ્ન રહે છે અને સુખને ઈચ્છે છે, પણ તું તેવું કરતે (કેમ) નથી, કે જેનાથી ઈચ્છિત (સુખ) મળે! (૧૮૯૬) હે હ્રદય ! પૂર્વે તે જે જેવું કર્યું છે, વર્તમાનમાં તને તે તેવું મળ્યું છે, માટે હર્ષ-ખેદ ન કર ! સમ્યગુ પરિણામ (સમતા) કરીને સહન કર ! (૧૮૯૭) સંગે વિગવાળા વિષયે વિષની જેમ પરિણામે વિરસ (દુઃખદાયક), કાયા ઘણા અપાયેવાળી અને રૂપ સ્વરૂપે ક્ષણભંગુર છે.”—એમ પરને ઉપદેશ દેતા તારું વચન જેમ મહા સ્કૃતિવાળું બને છે, તેમ હે ચિત્ત ! તારા પિતાના માટે પણ એમ બને તે શું પ્રાપ્ત ન થયું? ( અર્થાત્ બધું થયું.) (૧૮૯૮-૯) હે હૃદય ! તારે પુણ્ય અને પાપરૂપી જે મજબૂત બે બેડીઓ વિદ્યમાન છે, તેને સ્વધ્યાયરૂપી કુંચીથી ખેલીને તું મુક્તિને પ્રાપ્ત કર ! (૧૯૦૦) હે ચિત્ત ! સંસારમાં સુખનો તું જે અનુભવ ઈચ્છે છે, તે તૃષાની શાતિ માટે તું ચગળાવડે મૃગજળને પીએ છે, સત્ત્વને શોધવા માટે કેળની છાલને ઉખેડે છે, માખણ માટે પાણીને વાવે છે, તે માટે રેતીને પીલે છે. (અર્થાત્ નિષ્ફળ છે.) (૧૯૦૧-૨) જેમ આ સંસારમાં કંઈક માત્ર ઘડાએલું અને કંઈક ઘડાતું પાત્ર, અધુરું છતાં તેને છોડી દઈને બીજું ખેળામાં લેવાથી (બીજાને ઘડવાથી) પૂર્વેનું અધુરું નાશ પામે છે, તેમાં અનેક પ્રાણીઓ જન્મીને સાધના કરતા નથી, માત્ર વિવિધ ગર્ભાદિ અવસ્થાઓને પામીને (સંસારનાં જન્મ-મરણાદિ દુઓને જ વેઠે છે, અધુરા કર્તવ્યથી જ) નાશ પામે છે, તે જાણીને તે ચિત્ત! કંઈ પણ શુભ ચિંતનને ચિંતવ ! '(૧૯૭૩-૪) હે ચિત્ત ! તું એક છતાં ઘણી વસ્તુના ચિંતનથી બહુપણાને પામે છે. (અનેક પ્રકારનું બને છે.) પુનઃ તેવું બનેલું તું (ત્તિ =) આટલું માત્ર હેવા છતાં કથા દુઃખનું પાત્ર નથી બનતું? અર્થાત્ તું તેવું બનીને સ્વયં દુઃખી થાય છે. (૧૯૦૫) તેથી હે ચિત! સવળી અન્ય વસ્તુની ચિંતાને છોડીને શ્રેષ્ઠ એક પણ કઈ એવી વસ્તુનું ચિંતન
