________________
મરણકાળ જાણવાના ઉપાય
૧૭૫
કે– (૩૧૨૬) છ દીર્ઘ સ્વરોના ઉચ્ચારના સમય જેટલે સ્વસ્થ અંગવાળા મનુષ્યને એક ઉચ્છવાસ અથવા એક નિશ્વાસ જાણ. તેટલા કાળને પ્રાણ કહે છે. તેવા ત્રણ સે સાઈઠ પ્રાણની એક બાહ્ય ઘડી થાય. તે પ્રમાણથી દડા નાડી સતત પાંચ ઘડી ચાલે અને પિંગલા તેનાથી છે પ્રાણ ન્યૂન ચાલે, એ છ પ્રાણ સુષુમણ ચાલે. (એમ ત્રણેય નાડીની દશ ઘડી થાય.) નાડીઓને આ પ્રવાહ પ્રતીત (પ્રસિદ્ધ) છે. (૩૧ર૭ થી ૨૯) એમાં ડાબીને ચંદ્રનાડી તથા જમણીને સૂર્યનાડી (પણ) કહી છે. હવે એને અનુસારે કાળજ્ઞાનના ઉપાયને કહું છું. (૩૧૩૦) પરમષિ ગુરૂએ કહ્યું છે કે-જે આયુષ્યના વિચાર પ્રસંગે પ્રાણને (વાયુ) પ્રવેશ થાય, તે. જીવિત અને નીકળે મરણ જાણવું. (૩૧૩૧) જેને ચંદ્રનાડીના કાળે સૂર્યનાડી અથવા સૂર્યનાડીના કાળે ચંદ્રનાડી, અથવા બંને પણ અનિયમિત ચાલે, તે છ માસ છે. (૩૧૩૨) જે ઉત્તરાયણના દિવસથી પાંચ દિવસ સુધી એકધારી સૂર્યનાડી ચાલે, તે જીવન ત્રણ વર્ષનું જાણવું, (૩૧૩૩) દશ દિવસ સુધી ચાલે તે બે વર્ષ જીવે અને પંદર દિવસ સુધી એકધારી ચાલે તે એક વર્ષ જીવે. (૩૧૩૪) વળી ઉત્તરાયણના દિવસથી જ જેને વશ દિવસ એકધારી સૂર્યનાડી ચાલે, તે છ માસ જ જીવે, (૩૧૩૫) જે પચીસ દિવસ સૂર્યનાડી ચાલ તે ત્રણ માસ, છવ્વીસ દિવસ ચાલે તે બે માસ અને સત્તાવીશ દિવસ ચાલે તે નિચે એક માસ જીવે. (૩૧૩૬) વળી ઉત્તરયણથી અઠ્ઠાવીસ દિન સૂર્યનાડી સતત ચાલે તે પંદર દિવસ જીવે, (૩૧૩૭) ઓગણત્રીસ દિવસ સૂર્યનાડી ચાલે તે નિચે દશ દિવસ જાણવા, ત્રીસ દિવસ ચાલે તે પાંચ દિવસ અને એકત્રીસ દિવસ ચાલે તે ત્રણ દિવસ જીવે. (૩૧૩૮) જે બત્રીસ દિવસ ચાલે તે બે દિવસ અને તેત્રીસ દિવસ ચાલે તે એક જ દિવસ જીવે. (હવે) બીજું પણ પ્રસંગાનુસાર કંઈક માત્ર સંક્ષેપથી કહું છું. (૩૧૩૯) સમગ્ર એક દિવસ સતત ચાલતી સૂર્યનાડી મનુષ્યના કંઇક ઉત્પાતને સૂચવે છે અને બે દિવસ ચાલતી ઘરમાં ગોત્રના ભયને જણાવે છે. (૩૧૪૦) જે સૂર્યનાડી ત્રણ દિવસ (સતત) ચાલે. તે તે ગામમાં અને ગેત્રમાં ભય જણાવનાર છે અને ચાર દિવસ વહેતી સૂર્યનાડી નિચે સ્વસ્થ અવસ્થાવાળા પણ ગીના પ્રાણ દેહને કહે છે. (૩૧૪૧) વળી જે પાંચ દિવસ સૂર્યનાડી સતત ચાલે, તો નિચે ગીના મરણને અને દિવસ સુધી સતત સૂર્યનાડી ચાલે તે રાજાના કષ્ટસાધ્ય વ્યાધિને સિદ્ધ કરે છે. (૩૧૪૨) સાત અહોરાત્ર ચાલતી સૂર્યની નિશ્ચિત (રાજાના) ઘોડાઓના ક્ષયને કહે છે અને આઠ દિવસ સતત ચાલે તે અંત પુરમાં ભયજનક કહી છે. (૩૧૪૩) વળી નવ દિવસ સતત વહેતી સૂર્યનાડી રાજાના મહા કલેશને, દશ દિવસ વહેતી રાજાના મરણને અને (રુદ્ર) અગિઆર દિવસ વહેતી (ત ત= ) દેશના–રાષ્ટ્રના ભયને કહે છે. (૩૧૪૪) બાર અને તેર દિવસ સતત વહેતી ક્રમશઃ અમાત્ય અને મંત્રીના ભયને જણાવે છે, ચૌદ દિવસ સુધી વહેતી (મંડલ= ) માંડલિક રાજાને નાશ કરે છે (૩૧૪૫) અને પંદર દિવસ સતત વહેતી સૂર્યનાડી સર્વ લેકના મહા ભયને કહે છે. આ સઘળું જેમ (સૂર્યનાડી અંગે) કહ્યું, તેમ ચંદ્રનાડી જે એ રીતે ચાલે તે પણ જાણવું. (૩૧૪૬) વળી
