________________
લેભ અને સંતોષમાં કપિલ બ્રાહ્મણને પ્રબંધ
વ્યાધિ છે. સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની જેમ કોઈ રીતે ન પૂરાય તેવો તે ઈન્વનેથી અગ્નિ વધે, તેમ લારૂપી ઈન્શનથી અત્યંત વૃદ્ધિને પામે છે. (૬૦૨૭) લભ સર્વવિનાશક છે, લેભ પરિવારનો મનભેદ કરનાર છે અને લેભ સર્વ આપત્તિઓવાળી દુર્ગતિમાં જવા માટેનો રાજમાર્ગ છે. (૬૦૨૮) એના દ્વારા ઘોર પાપને વધારીને તેનું પ્રાયશ્ચિત કર્યા વિનાને મનુષ્ય અતિ લાંબા કાળ સુધી સંસારરૂપી ભયંકર અટવીમાં વારંવાર ભમે છે. (૬૨૯) અને જે મહાત્મા લેભના વિપાકને જાણીને વિવેકથી તેનાથી વિપરિત વર્તે છે (સંતે કરે છે), તે ઉભય લેકમાં સુખનું પાત્ર બને છે. (૬૦૩૦) આ પાપસ્થાનકમાં કપિલ બ્રાહ્મણ દૃષ્ટાન્તભૂત છે, કે જે બે માસાને અથી પણ કોડ સુવર્ણ સુધી ચઢ્ય (પહોંચે).(૬૦૩૧) અને તેના પ્રતિપક્ષમાં (સંતેષમાં) પણ સમગ્ર સ્થળ અને સૂક્ષ્મ પણ લાભના અંશને ખપાવનારો તથા કેવળજ્ઞાનના પ્રકાશને પામેલે, તે (કપિલ) જ દુષ્ટાન્તરૂપ છે.(૬૦૩૨) તે આ પ્રમાણે
લેભ અને સતેષ વિષે કપિલ બ્રાહ્મણને પ્રબંધ-કૌશંબી નગરીમાં યશોદા નામની બ્રાહ્મણીને કપિલ નામે પુત્ર હતું. તે માને છતાં તેને પિતા મરણને પામે. પછી પતિની સમાન ઉંમરવાળા બીજા વૈભવસંપન્ન બ્રાહ્મણને જોઈને પતિનું સ્મરણ થવાથી રડવા લાગેલી તેની માતાને કપિલે પૂછ્યું કે-માતા ! તું કેમ રડે છે? તેણીએ કહ્યું કે-હે પુત્ર ! આ જીવનમાં મારે ઘણું રડવાનું છે. (૬૦૩૩ થી ૩૫) તેણે કહ્યું કે-શા માટે ? તેણીએ કહ્યું કે-હે પુત્ર !તારા જન્મ પછી સંપત્તિ તેટલી નાશ પામી, કે જે આ બ્રાહ્મણ છે તે સંપત્તિવાળો તારો પિતા હતો. તેણે પૂછયું કે-કયા ગુણથી? (મારા પિતા ધન મેળવતા હતા ?) તેણીએ કહ્યું કે-હા, વેદની કુશળતાથી મેળવતા હતા. (૬૦૩૬-૩૭)(અમ=) પ્રતિકાર કરવાની ઈચ્છારૂપ રોષપૂર્વક કપિલે કહ્યું કે હું પણ તેને શીખું. તેણીએ કહ્યું કે-શ્રાવસ્તીમાં તારા પિતાના મિત્ર ઈન્દ્રદત્ત નામના ઉપાધ્યાયની પાસે જઈને એમ કર (ભણ) ! હે પુત્ર! અહીં તને સમ્યગ્ર ભણાવનાર કોઈ પણ નથી. (૬૦૩૮-૩૯) “એમ કરીશ—એવું કહીને તેનો સ્વીકાર કરીને તે શ્રાવસ્તીપુરીમાં ઈન્દ્રદત્ત પાસે ગયો. તેણે (આવવાનું કારણ) પૂછ્યું. ત્યારે સર્વ વૃત્તાન્ત કહેવાથી, પ્રિય એવા મિત્રને પુત્ર જાણીને ઉપાધ્યાય તેને ભેટયા અને કહ્યું કે-વત્સ! સાંગોપાંગ ચારેય વેદને ગ્રહણ કર (ભણુ) ! (૬૦૪૦-૪૧) કિતુ આ નગરમાં સમૃદ્ધ એવા ધનશેઠને તું ભેજન માટે પ્રાર્થના કર. કપિલે તેને પ્રાર્થના કરી. તેણે પણ આદરપૂર્વક પિતાની એક દાસીને કહ્યું કે-આ (પાઠકઃ) વિદ્યાથીને ભેજન કરાવ. એમ ભજનથી સ્વસ્થ (કાયમી સગવડવાળા)તે વેદને ભણવા લાગ્યો. (૬૦૪૨-૪૩) પરંતુ આદરથી પ્રતિદિન ભેજન આપવાથી અને પરિચયથી તેને દાસી ઉપર અત્યંત રાગ થયે. (૬૦૪૪) પછી તે દાસીએ તેને કહ્યું કે(છત્ર) ઉત્સવ હોવાથી કાલે વિવિધ સુંદર શણગારને કરીને પોતપોતાના કામુકે ભેગીએ) ભેટ કરેલાં વિશિષ્ટ વસ્ત્રો વગેરેથી રમણીય એવી નગરની વેશ્યાએ કામદેવને પૂજવા જશે અને તેઓની વચ્ચે રહેલી કુત્સિત વેશવાળી મને સખીઓ હસશે. તેથી હે પ્રિયતમ!
